________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ०१०११धर्म० श्रावकधर्मनिरूपणेजिवादिस्व. १६१
स्तिकायः धर्मद्रव्यं-विचरतो मत्स्या देलमिव गतिमतां जीवानां पुद्गलानां च साहाय्यदानेनाऽऽधारभूत इत्यर्थः, एष ह्यमौर्तिकः सर्वलोकव्यापी जीवपुद्गलगतेनिमित्तकारणम् । अधर्मास्तिकायः अधर्मद्रव्यं-पथिकादीनां वृक्षादिच्छायेव स्थितिमतांजीवानां पुद्गलानां च साहाय्यदानेनाऽऽधारभूत इत्यर्थः, एष हि निजशक्त्याऽवतिष्ठमानानां जीवानां पुद्गलानां च प्रेरणामन्तरेणैवावस्थितिनिमित्तम् । धर्मधर्मास्तिकाय, (२) अधर्मास्तिकाय, (३) आकाशास्तिकाय, (४) काल और (२) पुद्गलास्तिकाय ।
(१) धर्मास्तिकाय-चलनेवाले जीवों और पुद्गलोंको जो चलने में सहायता पहुँचाता है उसे धर्मास्तिकाय या धर्मद्रव्य कहते है, जैसे जलमें चलनेवाली मछलीके चलने-फिरने में जल सहायक होता है। धर्मास्तिकाय-अरूपी (अमूर्तिक) और समस्त लोकाकाशमें व्यापक है, और जीव-पुद्गलोकी गतिमें निमित्त-कारण है। ____ (२) अधर्मास्तिकाय--जैसे चलता हुआ मुसाफिर यदि ठहरना चाहे तो वृक्षकी छाया उसके ठहरने में उदासीन कारण होती है उसी प्रकार स्थितिमान् जीवों और पुद्गलोंकी स्थितिमें जो सहायक होता है उसे अधर्मास्तिकाय या अधर्मद्रव्य कहते हैं। अधर्मद्रव्य ठहरते हुए को ठहरनेमें सहायक मात्र होता है, प्रेरणा करके ठहराता नहीं है। यह भी धर्मास्तिकायकी ही तरह अरूपी और समस्त लोकाकाशव्यापी જેમાં જીવ ન હોય તે અજીવ છે અજીવ પાંચ પ્રકારના છેઃ (૧) ધર્માસ્તિકાય, (२) अयामितीय, (3) मशस्तिय, (४) स भने (4) पुदवास्तिय..
(१) घस्तिय-यासना छ भने पुगतान रे यासामi A1યતા કરે છે તેને ધમસ્તિકાય અથવા ધર્મદ્રવ્ય કહે છે, જેમકે જળમાં ચાલનારી માછલીને ચાલવા–ફરવામાં જળ સહાયક થાય છે. ધર્માસ્તિકાયઅરૂપી (અમૂર્તિક) અને સમસ્ત કાકાશમાં વ્યાપક છે, અને જીવ-પુદ્ગલેની ગતિમાં નિમિત્ત-કારણ છે.
અધમસ્તિકાય–જેમ ચલતે મુસાફર જે થોભવા ઇરછે તે વૃક્ષની છાયા તેના થોભવામાં ઉદાસીન કારણ બને છે, તેમ સ્થિતિમાન છે અને પુદગલેની સ્થિતિમાં જે સહાયક બને છે તેને અધર્માસ્તિકાય અથવા અધર્મ દ્રવ્ય કહે છે. અધમ દ્રવ્ય થોભનારને ભવામાં સહાયકમાત્ર બને છે. પ્રેરણા કરીને થોભાવતુ નથી. એ પણ ધમસ્તિકાયની પેઠે અરૂપી અને સમસ્ત કાશવ્યાપી છે. ધર્મદ્રવ્ય
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
