________________
उपासकदशाङ्गसूत्रे ___ चष्टे-पश्यत्यनेनेति चक्षुः नेत्रं तद्वत्सर्वेषां सकलार्थप्रदर्शकः यदुक्तम्-“मेधिः प्रमाण, मोधारः, आलम्बनं, चक्षु." रिति, तदेव स्पष्टपतिपत्तये ओपम्यवाचि-भूतशब्दसम्मेलनेन पुनरावर्तयति 'मेधीभूतः' इत्यादि, यावदिति यावच्छब्देन"पमाणभूए आहारभूए आलंबणभूए चक्खुभए" इत्येषां संग्रहो बोध्यस्तत्र-'प्रमाणभूतः, आधारभूतः, आलम्बनभूतः, चक्षुर्भूतः' इति च्छाया, पौनरूक्त्यवारणं तु मेधिरर्थान्मेधीभूतो मेधिसदृश इति यावत् , प्रमाणमर्थात् प्रमाणभूतः प्रमाणसदृश इतियावत् , आधारोऽर्थादाधारभूत आधारतुल्य इति यावत , आलम्बनमर्यादालम्बनभूत आलम्बनसदृश इति यावत् , चक्षुरर्थाच्चक्षुभूतः-चक्षुःसदृश इति यावदित्त रीत्या समन्वयाद्भवतीति मूक्ष्मचक्षुषाऽवेक्षणीयम् । च-किश्च सर्वकार्यवर्द्धकः सर्वेषां कार्याणां सम्पादकोऽपि, आसीत् अभूत् ॥५।। जैसा का तैसा-जहां का तहां-बना रहता है उसे आधार कहते हैं,
और जिस निमित्त से मनुष्य विपत्ति से बचता है उसे आलम्बन कहते हैं। यह इन दोनोंमें अन्तर है।
आनन्द अपने कुटुम्ब के चक्षु थे, अर्थात् जैसे चक्षु मार्गको प्रकाशित करता है वैसे ही आनन्द, कुटुम्बियोंके भी समस्त अर्थो के प्रदर्शक (सन्मार्गदर्शक) थे। ___दूसरी वार मेधीभूत आदि विशेषण स्पष्ट बोध के लिए दिए है। 'जाव' शब्दसे प्रमाणभूत, आधारभूत, आलम्बनभूत, चक्षुभूत, इनका संग्रह होता है । यहां स्पष्टता के लिए 'भूत' शब्द अधिक दिया है। इनका तात्पर्य यह है कि आनन्द मेढो अर्थात् मेढीके सदृश थे, प्रमाण अर्थात् प्रमाणके सदृश थे, आधार अर्थात् आधारके सदृश थे, કે જ્યાં ને ત્યાં બની રહે છે તેને આધાર અને જે નિમિત્તથી મનુષ્ય વિપત્તિમાંથી બચે છે તેને આલંબન કહે છે. એ બેઉમાં આટલું અંતર છે.
આનંદ પિતાના કુટુમ્બના ચક્ષુરૂપ હતું, અર્થાત જેમ ચક્ષુ માગને પ્રકાશિત કરે છે. તેમ આનંદ સ્વકુટુંબીઓના પણ બધા અર્થોને પ્રકાશક (સન્માર્ગદર્શક હતે. - બીજી વાર મેધીભૂત આદિ વિશેષણ સ્પષ્ટ બેધને માટે આપેલાં છે. “જાવ” શબ્દથી પ્રમાણભૂત, અ ધારભૂત, આલંબનભૂત, ચક્ષુબ્ત, એ બધાને સંગ્રહ થાય છે. અહીં સ્પષ્ટતાને માટે “ભૂત” શબ્દ વધારે આવે છે. એનું તાત્પર્ય એ છે કે આનંદ મધિ અર્થાત મેધિની સમાન હતું. પ્રમાણ અર્થાત પ્રમાણુની સમાન હતે, આધાર
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
