________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
बोधिनी टीका
प्र. शु. अ. ९ चार्वाकमत स्वरूपनिरूपणम् यो दोषाः संभवन्ति अव्याप्त्यतिव्याप्त्यसंभवाख्याः तत्र लक्ष्यतावच्छेदक समानाधिकरणात्यंताभावप्रतियोगित्वं । लक्ष्यैकदेशे लक्षणासत्वम्. यथागोनलरूपवत्वं लक्षणं कृतं चेत्तदा लक्ष्यतावच्छेदकगोत्वाधिकरणे श्वेतगवि नीलरूपाभवस्य विद्यमानत्वेनाव्याप्तिप्रसंगात् । लक्ष्यतावच्छेदकसामानाधिकरण्ये सति लक्ष्यता बच्छेदकावच्छिन्नप्रतियोगिताकान्योन्याभावसामानाधिकरण्यमलक्ष्ये लक्षणगमन मिति यावत् । यथा गोः श्रृंगित्व लक्षणे अंगित्वस्य लक्ष्यतावच्छेदकगोत्वसामानाधिकरण्यं गवि तिष्ठति तथा गोत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकान्योन्याभावाधिकरणे महिष्यादावपि शृंगित्वमस्ति इत्यलक्ष्ये महिषादौ गित्वस्य विद्यमानतया भवत्य
९५
1
लक्षण के तीन दोष होते हैं - (१) अव्याप्ति ( २ ) अतिव्याप्ति और (३) असंभव । इनमें से लक्ष्यतावच्छेदक के समानाधिकरण अत्यन्ताभाव का प्रतियोगी होना लक्ष्य एकदेश में लक्षण का न होना है । जैसे किसी ने नील रूप गाय का लक्षण किया । किन्तु लक्ष्यतावच्छेदक अर्थात् गोव के अधिकरण श्वेत गाय में नील रूप का अभाव पाया जाता है, अतएव इस लक्षण में अव्याप्ति दोष का प्रसंग है । तथा लक्ष्यतावच्छेदक की समानाधिकरणता होने पर लक्ष्यतावच्छेदक से अवच्छिन्न का अन्योन्याभाव की समानाधिकरणता अलक्ष्य में लक्षण का चला जाना कहलाता है । जैसे किसी ने गाय का श्रृंगवत्व लक्षण किया । यहां श्रृंगवत्व लक्ष्यतावच्छेदक गोव के अधिकरण गाय में रहता है और साथ ही गोत्वावच्छिन्न प्रतियोगिता का ज्ञापक ( गौर्न) इत्याकारक अन्योन्याभाव - अधिकरण म आदि में भी श्रृंगवत्व रहता है । इस प्रकार अलक्ष्य अर्थात् महिष आदि તેથી લક્ષણના ત્રણ દોષ કહ્યા છે
For Private And Personal Use Only
(अध्याप्ति ( २) अतिव्याप्ति मने (3) असंभव. सक्ष्यता छेउना (महार्थना નિણ્ય કર નાર) સમાનાધિકરણ અચન્તાભાવનુ પ્રતિયાગિત્વ (અભાવ) હેવુ તેનુ નામ લક્ષ્યના એક દેશમાં લક્ષણનો અભાવ છે. જેમ કે કોઇ વ્યક્તિ નીલા રંગને ગાયનું લક્ષણ કહે છે. પરન્તુ લક્ષ્યતાવચ્છેદક એટલે કે ગેાત્વના અધિકરણમાં સફેદ ગાયમાં નીલ રૂપનો અભાવ જોવામાં આવે છે. તેથી આ લક્ષણમાં અવ્યાપ્તિ દોષનો પ્રસગ આવે છે, તથા લક્ષ્યતાવકની સમાનાધિકરણતા હાય ત્યારે લક્ષ્યતાવદકથી અવચ્છિન્ન (હમેશારહેનાર) અન્યેાન્યાભાવની સમાનાધિકરણતાને અલક્ષ્યમાં લક્ષણનુ ગમન કહે છે. જેમ કે કાઇએ ગાયનું એવું લક્ષણ કહ્યું કે ગાયને શિ ંગડાં હોય છે. આ કથન દ્વારા શ્રૃંગયુક્તતાને ગાયનુ લક્ષણ કહેવામાં આવેલ છે, અહીં શ્રૃંગવત્વ લક્ષ્યતાવક ગેાત્વના અધિકરણ ગાયમાં પણ રહે છે અને સાથે સાથે ગાવચ્છિન્ન પ્રતિયેાગિતાનું જ્ઞાપક હત્યાકારક
