________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
बोधिनी टीका प्र. अ. अ. १ उ. २ नियतिवादि मतनिरूपणम्
२६५
"नाssदते कस्य चित्पापं नचैव सुकृतं विभुः । अज्ञानेनाऽवृतं ज्ञानं तेन मुह्यन्ति जन्तवः ।। १ ।। अत्र श्लोके अज्ञानपदं नियतेरुपलक्षणम्' अतो नियतेरेव सुखदुःखकर्त्तृत्वम्, नेश्वरस्येति ज्ञायते ।
64
स्वभाववादिनस्तु स्वभावमेव सुखदुखयोः कर्त्तारं स्वीकुर्वन्ति । दुग्धादेवदधिजायते नतु जलात्, तत्र स्वभावं परित्यज्याऽन्यस्य गमकस्याऽभावात् । एकस्मादेव वृक्षात् कण्टकपुष्यफलानां समुत्पादोऽपि स्वभाववादं स्थापयति । तन सम्यक्, विकल्पासहत्वात्, तथाहि अयं स्वभावः पुरुषाद् भिन्नोऽभिनो वा ? यदि अतएव ईश्वर सुख दुःख का कर्ता नहीं है । कहा भी है- "नादत्ते कस्यचिपri " इत्यादि । 'ईश्वर किसी के पाप या पुण्य को ग्रहण नहीं करता है । जीवों का ज्ञान अज्ञान से आवृत हो गया है, इसी कारण वे मूढ हो रहे हैं ||१|| इस श्लोक में 'अज्ञान' पद नियति का उपलक्षक (सूचक) है, अतएव नियति ही सुख दुःख की कर्त्री है, ईश्वर कर्त्ता नहीं है, ऐसा ज्ञात होता है ।
I
स्वभाव भी कर्त्ता नहीं है, । स्वभाववादी स्वभाव को ही सुख दुःख का कर्त्ता स्वीकार करते हैं । दुध से ही दही बनता है, जल से नहीं । यहाँ स्वभाव के सिवाय और कोई गमक नहीं है । एक ही वृक्ष से कंटकों पुष्पों और फलों की उत्पत्ति भी स्वभाववाद का समर्थन करती है । किन्तु स्वभाव को कर्त्ता कहना सभीचीन नहीं है, क्योंकि वह विकल्पों को सहन नहीं करता । वह इस प्रकार स्वभाव पुरुष से भिन्न है या अभिन्न है ? यदि पुरुष से भिन्न माना जाय तो वह पुरुष में होने वाले सुख दुःख का जनक અને કમ અને ફળનો સયાગ કર્તા પણ નથી ॥ ૧ ॥ તેથી એ વાત સિદ્ધ થાય છે કે ઇશ્વર સુખદુ:ખના કાં નથી કહ્યું પણ છે કે
66
नाद ते कम्यचित्पाप " छत्याहि " ४श्वर अवना पाप अथवा पुण्यने हरतो નથી. જીવાનુ જ્ઞાન અજ્ઞાન દ્વારા આવૃત ( આચ્છાદિત) થઈ ગયુ છે, તે કારણે જ તે भूढ थर्ध गया छे” ॥ १ ॥ २॥ सोम्मां वपरायेषु “अज्ञान” यह नियतिनु उपलक्षम् (सून्यम्) છે, તેથી એવુ જ્ઞાત થાય છેકે નિયતિ જ સુખદુઃખની કત્રી' છે, શ્વર સુખ:દુખના કત્તાં નથી સ્વભાવવાદી સ્વભાવને જ સુખદુઃખના કર્તા માને છે. દૂધમાંથી જ દહીં અને છે, પાણીમાંથી બનતું નથી અહી સ્વભાવ સિવાય બીજું કોઈ કારણ નથી. એક જ વૃક્ષમા કાંટાઓ, પુષ્પો અને ફળની ઉત્પત્તિ પણ સ્વભાવવાદનું સમથ ન કરે છે. પરન્તુ સ્વભાવને કાં કહેવા તે ઉચિત નથી, કારણ કે નીચેના વિકલ્પોના ત્યાં ખુલાસા મળતા નથી.-સ્વભાવ પુરુષથી ભિન્ન છે, કે અભિન્ન છે? જે સ્વભાવને પુરુષથી અભિન્ન માનવામાં
सू. ३४
For Private And Personal Use Only
