________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३६०
तस्मादपि षोडशकात् पञ्चभ्यः पञ्च भूतानि " इति ।
प्रधानं मूलकाणम्, ततो महत्तत्त्वं समुत्पद्यते, तादृशमहतः सकाशात् अहंकारस्य जनि:, अहंकारा देकादशेन्द्रियाणि पञ्च तन्मात्राणि भूतसूक्ष्मरूपाणि जायन्ते । तेभ्यः सूक्ष्मेभ्यः पञ्चमहाभूतानाम् आकाशवायु ते जोजलपृथिवीनां समुत्पत्तिः । पृथवीभ्य ओषधिवनस्पत्यादीनां संभवो जायते । पुरुषस्तु केवल मुदासीनो भोक्ता च तदेवं सर्वमपि कार्य प्रधानादेव साक्षात्परंपरया जायते इति ।
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
अब सूत्रकार सांख्यों का कथन करते हैं। उनका कहना है कि ईश्वर जगत् का कारण नहीं है । उनका तर्क यह है कि शब्दादि जो प्रपंच (फेलावविस्तार ) है वह सुख दुःख और मोह आदि से युक्त है अतएव इस प्रपंचका कारणभी सुख दुःख मोह आदिसे युक्त ही होना चाहिए । प्रधान या प्रकृति कार्य के समान ही है, अतएव वही जगत् का उपादान कारण है । सतोगुण, रजोगुण और तमोगुण की समान अवस्था को प्रधान या प्रकृति कहते हैं । इस प्रकृति से महत् (बुद्धि) आदि के क्रमसे आकाश आदि प्रपंच की उत्पत्ति होती है । ईश्वर कृष्ण ने कहा है
'प्रकृति से महत्तत्व की, महत् से तत्वों की और उन सोलह में के पाँच उत्पत्ति होती है ।
अहंकार की, अहंकार से सोलह तन्मात्राओं से पाँच भूतों की
तात्पर्य यह है कि प्रधान मूल कारण है । प्रधान से महत् अर्थात् बुद्धि उत्पन्न होती है । महत् से अहंकार का प्रादुर्भाव होता है । अहंकार से ग्यारह इन्द्रियाँ (पाँच ज्ञानेन्द्रियाँ, पाँच कर्मेन्द्रियाँ और मन ) और पांच तन्मात्रा
હવે સૂત્રકાર સાંખ્યાનેા મત પ્રકટ કરે છે- સાંખ્યાની એવી માન્યતા છે કે શ્વર જગત્ત્યુ કારણ નથી--- ઇશ્વરે જગત્ની રચના કરી નથી. તેમને એવા તર્ક છે કે શબ્દાદિ જે પ્રપંચ ( વિસ્તાર ) છે, તે સુખદુઃખ અને માહથી યુક્ત છે, તેથી આ પ્રપંચનુ કારણ પણ સુખદુ:ખ, મેહ આદિથી યુક્ત હાવુ જોઇએ. પ્રધાન અથવા પ્રકૃતિ કાર્યના સમાનજ છે, તેથી તેને જ (પ્રકૃતિનેજ) જગનું ઉપાદાન કારણુ માનવું જોઇએ. સત્વગુણુ, રજોગુણ, અને તમેગુણની સમાન અવસ્થાને પ્રધાન અથવા પ્રકૃતિ કહે છે. આ પ્રકૃતિ દ્વારા મહત્ (બુદ્ધિ ) આદિના ક્રમે આકાશ આદિ પ્રપંચની ઉત્પત્તિ થાય છે. ઈશ્વરકૃષ્ણે એવુ કહ્યું કે---
For Private And Personal Use Only
“પ્રકૃતિ વડે મહત્તત્ત્વની, મહત્ વર્ડ અહંકારની, અહંકાર વડે સોળ તત્ત્વાની અને એ સાળમાંના પાંચ તન્માત્રાઓ વડે પાંચ ભુતાની ઉત્પત્તિ થાય છે.
આ કથનના ભાવાર્થ એ છે કે પ્રધાન (પ્રકૃતિ) મૂળ કારણ છે. પ્રકૃતિ દ્વારા મહત્ બુદ્ધિ) ઉત્પન્ન થાય છે, મહત્ વડે અહંકારનો પ્રાદુર્ભાવ પ્રકટ થવાની
