________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मसायर्थ बोधिनो टीका प्र. श्रु. अ. १ उ. २ कर्मबन्धे आईतमतनिरूपणम् ३७३ देवो लोकं मृजति, तदा-अनवस्था, देवाल्लोको जातः, देवस्यापि कुतश्विदुत्पत्तिः, तस्यापि कुतश्चिद् इति व्यवस्थिताऽनवस्था ।
नचाऽनादिरयं देव इति ब्रुयात् , तदा जगतोऽपि भवत्वनादित्वम् , तत्र कः प्रद्वेषो भवतः । किचार्य देवो नित्योऽनित्यो वा-२ नित्यश्चेत् क्रमयोग पद्याभ्याम् अर्थक्रियां नैव सम्पादयितुमलम् क्रमिककार्यपक्षेऽनवस्था, योगपद्यपक्षेऽनन्तरक्षणे नैरर्थक्यमिति । नाऽप्यनित्य इति पक्षः, यः स्वयमनित्यः स कथमन्यं प्रति उत्पादनाय चिन्तां करिष्यति, उत्पादादनन्तरं पूर्वे स्वस्यैवाऽभावात् । क्या है ? अगर कहो कि देव किसी दूसरे से उत्पन्न होकर लोक को उत्पन्न करता है तो अनवस्था दोष आता है । अर्थात् जैसे देव को उत्पन्न कर ने वाला कोई अन्य है, उसी प्रकार उस अन्य का उत्पादक भी कोई अन्य है, उसी प्रकार उस अन्य का उत्पादक भी कोई अन्य ही होगा। इस प्रकार की कल्पना का कहीं अन्त नहीं आएगा। - कदाचित् कहो कि वह देव अनादि कालीन है तो जगत् भी अनादि हो क्यों न माना जाय ? उसे अनादि मानने में आपको क्या द्वेष है ? : ___ और, यह देव नित्य है या अनित्य है ? अगर नित्य है तो क्रम से अथवा एक साथ अर्थक्रिया नहीं कर सकता । क्रम से अर्थात् एक के बाद दूसरी अर्थक्रिया करेगा तो अनवस्था दोष आएगा। यदि समस्त अर्थक्रियाएँ एक साथ करना मानो तो दूसरे क्षण में अर्थक्रिया से शून्य हो जाएगा । (अर्थक्रिया) से जो शून्य होता है वह आकाश कुसुम की तरह असत् होता है । अगर देव को अनित्य मानो तो वह दूसरे को उत्पन्न જરૂર જ શી છે? જે તે દેવ અન્ય કેઈન દ્વારા ઉત્પન્ન થઈને લેકની ઉત્પત્તિ કરતો હોય, તો અનવસ્થા દોષને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થઈ જશે. એટલે કે દેવને ઉત્પન્ન કરનાર કેઈ અન્ય (વ્યક્તિ) હોય, તે તે અન્ય (વ્યક્તિ) ને ઉત્પન્ન કરનાર પણ કઈ અન્યને સદ્દભાવ હવે જ જોઈએ. વળી તે અન્યને ઉત્પાદક પણ વળી બીજે કઈ હવે જ જોઈએ. આ પ્રકારે કલ્પનાને કદી અન્તજ નહીં આવે. જે આપ એવી દલીલ કરતા છે કે તે દેવ અનાદિકાલીન છે, તે જગતને પણ અનાદી માનવમાં શો વાંધે છે?
વળી જાતને ઉત્પન્ન કરનાર તે દેવ નિત્ય છે કે અનિત્ય જે તે નિત્ય હોય તે કમે કમે અથવા એક સાથે અર્થ કિયા કરી શકે નહીં કેમે ક્રમે એટલે એક પછી એક અર્થકિયા કરે તે અનવસ્થા દોષને પ્રસંગ પ્રાન્ત થશે. જો બધી ક્રિયાઓ એકસાથે કરે છે એવું માની લે તે બીજી ક્ષણે તે દેવ અર્થ કિયાથી વિહીન બની જશે. અર્થ કિયાથી જે શૂન્ય હોય છે, તે આકાશપુષ્પની જેમ અસતું હોય છે. જે દેવને અનિત્ય માનવમાં
For Private And Personal Use Only
