________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे ____नापि करुणया-कारुण्यं नाम परदुःखप्रहाणेच्छा । जीवा दुःखिनः कदा स्युः ? यदा जगत्सृष्टिः स्यात् । सृष्टिमन्तरा दुःखकारणशरीरादीनामेवाऽ भावात् । कुतो दुःखोच्छेदरूपं कारुण्यम्, सर्जनानन्तरं दुःखिनमवलोक्य करुणा स्वीकारे अन्योन्याश्रयदोषप्रसंगात्, अतो न परमेश्वरः कर्त्ता संभवति । तदुक्तम्न कत्तृत्वं न कर्माणि लोकस्य सृजति प्रभुः । न कर्मफलसंयोगं स्वभावस्तु प्रवर्तते ॥ १ ॥ इति । तस्मादीश्वरो न सुखदुःखयोः कर्ता । तदुक्तम्तो है ही नहीं जिससे कि वह प्रवृत्ति करे । अतएव ईश्वर स्वार्थ से प्रेरित होकर जगत् की सृष्टि करने में प्रवृत्त होता है, यह कहना वृथा है । ____करुणा से प्रेरित होकर जगत् की रचना करताहै, यह कहना भी ठीक नहीं है । दूसरों के दुःख का नाश करने की इच्छा करुणा कहलाती है । जीव आखिर दुःखी कब होते हैं ? सृष्टि होने के पश्चात् ही वे दुःखी हो सकते हैं । सृष्टि के अभाव में दुःख के कारण शरीर आदि ही जीवों के नहीं होते तो दुःख कैसे हो सकता है ? और जब दुःख ही नहीं तो दुःख को नष्ट करने की इच्छारूप करुणा भी किस प्रकार हो सकती है ? कदाचित् कहो कि सृष्टि रचने के बाद जीवों को दुःखी देखकर ईश्वर को करुणा उपजी, तो अन्योन्याश्रय दोष आता है। अर्थात् पहले सृष्टि रचना हो जाय तो प्राणियों को दुःखी देख कर करुणा उपजे और करुणा उपजे तो सृष्टि रचे कहा भी है-'ईश्वर में कर्तृत्व नहीं है । वह कर्म या कर्म और फल के संयोग का भी कर्त्ता नहीं है। यह सब स्वभाव से ही होता है ॥१॥ કરવી પડે? તેને તે કોઈ પણ વસ્તુની પ્રાપ્તિ કરવનું બાકી જ રહ્યું હોતું નથી. તેથી” સ્વાર્થથી પ્રેરાઈને ઈશ્વર જગતનું સર્જન કરે છે. આ પ્રકારનું કથન વૃથા જ છે.
એવું કથન પણ બરાબર નથી કે ઈશ્વર કરુણાથી પ્રેરાઈને જગતની રચના કરે છે. અન્યના દુઃખને નાશ કરવાની ઈચ્છાનું નામ કરુણ છે. પરંતું જીવે દુઃખી ક્યારે થાય છે? સૃષ્ટિની રચના થયા બાદ જ જે દુઃખી થાય છે. જે સૃષ્ટિને જ અભાવ હતો તે દુઃખના કારણભૂત શરીર આદિને જ જેમાં સદ્ભાવ ન હેતએવી પરિસ્થિતિમાં દુઃખ જ કર્યાથી સંભવી શકત? - જે દુઃખને જ અભાવ હેત, તે દુઃખને નષ્ટ કરવાની ઈચ્છા રૂપ કરુણાને સદૂભાવ પણ કેવી રીતે સંભવી શક્ત? કદાચ તમે એવી દલીલ કરે કે સૃષ્ટિની રચના કર્યા બાદ જેને દુઃખી જોઈને ઈશ્વરને કરુણા ઉપજી, તે આ પ્રકારના કથનમાં તે અન્યાશ્રય દેષને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થશે. એટલે કે પહેલાં સુષ્ટિની રચના થઈ જાય, ત્યાર બાદ જેને દુખી જોઈને કરુણા ઉપજે, અને કરુણા ઉપજવાને લીધે જ સૃષ્ટિની રચના કરે ? આ બન્ને વાત કેવી વિરોધાભાસવાળી એ કહ્યું પણ છે કે ઈશ્વરમાં કવ નથી તે કર્મને કર્તા પણ નથી
For Private And Personal Use Only
