Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
न्यायविशारदन्यायाचार्यश्रीमद्यशोविजयसंशोधित:
श्रीमन्मानविजयमहोपाध्यायप्रणीतः
स्वोपज्ञवृत्तिविभूषितः धर्मसंग्रहः [भाग-२]
• ग्रन्थकारः परमपू ण्डतश्रीशान्तिविजयगणिवरशिष्यरत्नपरमपूज्यमहोपाध्यायश्रीमानविजयजीगणिवरः
• संशोधकः . परमपूज्यन्यायविशारद-न्यायाचार्यमहोपाध्याय
श्रीयशोविजयजीगणिवरः
• पूर्वसम्पादकः . प्रथमावृत्तिः - पंन्यासश्रीआनन्दसागरजीमहाराजः द्वितीयावृत्तिः - मुनिश्रीमुनिचन्द्रविजयजीमहाराजः
• नवीनसंस्करणसम्पादिका • परमपूज्यव्याख्यानवाचस्पतिआचार्यभगवन्तश्रीमद्विजय
रामचन्द्रसूरीश्वराणां साम्राज्यवर्ती परमपूज्यप्रवर्तिनी श्रीरोहिताश्रीजीमहाराजस्य शिष्यरत्ना च
साध्वी चन्दनबालाश्री
• पूर्वप्रकाशकः . प्रथमावृत्तिः-देवचन्द्र लालभाई पुस्तकोद्धारसंस्थान-मुंबई
वि.सं. १९७१, १९७४, इ.स. १९१५, १९१८ द्वितीयावृत्तिः-जिनशासन आराधना ट्रस्ट-मुंबई वि.सं. २०४०, २०४३, इ.स. १९८४, १९८७
• नवीनसंस्करणप्रकाशकः भद्रंकर प्रकाशन-अहमदाबाद वि.सं. २०६७, इ.स. २०११
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
ग्रन्थनाम
ग्रन्थकारनाम
: धर्मसंग्रहः [भाग-२] : परमपूज्यमहोपाध्यायश्रीमानविजयजीगणिवरः : परमपूज्यमहोपाध्यायश्रीयशोविजयजीगणिवरः
ग्रन्थसंशोधक
नवीनसंस्करणसम्पादिका : साध्वी चन्दनबालाश्री
नवीनसंस्करणप्रकाशक : भद्रंकर प्रकाशन - अहमदाबाद
नवीनसंस्करण
: वि.सं. २०६७, इ.स. २०११
मूल्य
:
रु. ७५०/- (भाग १+२)
: ३२+४६१-८७६
: BHADRANKAR PRAKASHAN, 2011
र प्राप्तिस्थान
अहमदाबाद : भद्रंकर प्रकाशन
४९/१, महालक्ष्मी सोसायटी, शाहीबाग, अहमदाबाद-३८०००४ फोन : ०७९-२२८६०७८५
अहमदाबाद : सरस्वती पुस्तक भंडार
हाथीखाना, रतनपोल, अहमदाबाद-३८०००१ फोन : ०७९-२५३५६६९२
अक्षरांकन
: विरति ग्राफिक्स, अहमदाबाद
फोन : ०७९-२२६८४०३२
मुद्रक
: तेजस प्रिन्टर्स, अहमदाबाद
फोन : ०७९-२२१७२२७१ (मो.) ९८२५३ ४७६२०
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
न्यायविशारदन्यायाचार्यश्रीमद्यशोविजयसंशोधित: श्रीमन्मानविजयमहोपाध्यायप्रणीतः
स्वोपज्ञवृत्तिविभूषितः धर्मसंग्रहः [भाग-२]
दिव्याशीर्वाददाता परमपूज्य-परमाराध्यपाद-व्याख्यानवाचस्पतिश्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वरजीमहाराजसाहेब
तथा
परमपूज्य-अध्यात्मयोगी-नमस्कारमहामन्त्राराधकपंन्यासप्रवरश्रीभद्रंकरविजयजीमहाराजसाहेब
प्रेरणादाता परमपूज्य-परार्थरसिक-पंन्यासप्रवरश्रीवज्रसेनविजयजीम.सा. परमपूज्य-वर्द्धमानतपोनिधि-गणिवर्यश्रीनयभद्रविजयजीम.सा.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
ASAWASAWAWAKASAWASAWASAWAWAKASRSRSRSRSRSRSAVASARAWAWRWRC
સમર્પણ
AURRERERURURURBRORXAGRERERURSACRORURSACRORURSACRORURORURA
જેઓશ્રીના વરદ હસ્તે વિ.સં. ૨૦૧૭માં અજારી તીર્થમાં રજોહરણની પ્રાપ્તિ થઈ તે દીક્ષાદાતા
પરમપૂજ્ય, પરમોપકારી, પરમારાધ્ધપાદ, સન્માર્ગદર્શક, બાળદીક્ષાસંરક્ષક, સુવિહિતશિરોમણિ,
વ્યાખ્યાનવાચસ્પતિ, સુવિશાલગચ્છાધિપતિ, શ્રીમદ્વિજયરામચંદ્રસૂરીશ્વરજીમહારાજસાહેબની
પુણ્યસ્મૃતિને આ ધર્મસંગ્રહગ્રંથનું નવસંસ્કરણરૂપ સુમન
સાદર સમર્પણ !! આ પ.પૂ. પ્રવર્તિની સા. રોહિતાશ્રીજીમહારાજની
શિષ્યાણ સા. ચંદનબાલાશ્રી
SAVASAVALAVACAURLAUAXACACACACACARAVAASASALALAYALALASALAMA
SARANASASALASANAVADARAUAWAVASAVALAVALAVALAVALAVARASALANACA
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
| શ્રુતભક્તિ-અનુમોદના
લાભાર્થી પરમપૂજય, પરમોપકારી, સુવિશાલગચ્છાધિપતિ, વ્યાખ્યાનવાચસ્પતિ પૂજ્યપાદ આચાર્યભગવંતશ્રીમદ્વિજય રામચંદ્રસૂરીશ્વરજીમહારાજસાહેબના અધ્યાત્મયોગી પૂજ્યપાદ પંન્યાસપ્રવર શ્રીભદ્રંકરવિજયજી મહારાજસાહેબના શિષ્યરત્ન હાલારદેશ સદ્ધર્મરક્ષક પૂજ્યપાદ આચાર્યભગવંત શ્રીમદ્વિજય કુંદકુંદસૂરીશ્વરજી મહારાજસાહેબના શિષ્યરત્ન વર્ધમાનતપોનિધિ ૧૦૦+૭ર ઓળીના આરાધક પૂજ્યપાદ ગણિવર્ય શ્રીનયભદ્રવિજયમહારાજસાહેબના સદુપદેશથી
શ્રીશંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ આરાધક ટ્રસ્ટ પુખરાજ રાયચંદ આરાધના ભવનના
જ્ઞાનખાતાની ઉપજમાંથી આ ધર્મસંગ્રહગ્રંથ ભા-૨ના પ્રકાશનનો સંપૂર્ણ લાભ લીધેલ છે.
આપે કરેલી શ્રુતભક્તિની હાર્દિક અનુમોદના કરીએ છીએ અને ભવિષ્યમાં પણ આપ ઉત્તરોત્તર ઉત્તમ કક્ષાની શ્રુતભક્તિ કરતાં રહો એવી શુભેચ્છા પાઠવીએ છીએ.
લિ. ભદ્રંકર પ્રકાશન
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રન્થપરિચય
ધર્મસંગ્રહ નામનો આ ગ્રંથ અપેક્ષાએ સ્યાદ્વાદનો દરીયો છે. સ્યાદ્વાદી એવા પરમપૂજ્ય મહોપાધ્યાય શ્રીમાનવિજયજીમહારાજસાહેબ એના કર્તા છે અને મહાસ્યાદ્વાદી એવા મહોપાધ્યાય શ્રીયશોવિજયજીમહારાજસાહેબ એના સંશોધનકર્તા તથા ટિપ્પણકાર છે. એ કારણે એમાં ધર્મના પ્રત્યેક અંગોનો સંગ્રહ થવા ઉપરાંત પ્રત્યેક અંગના ઔચિત્ય - અનૌચિત્યનો પૂર્ણતયા વિવેક કરવામાં આવ્યો છે.
કઈ ભૂમિકાવાળા જીવ માટે કયો અને કેટલો ધર્મ કેવી રીતે મોક્ષનો હેતુ બને છે, તથા પોતપોતાના સ્થાને ધર્મના પ્રત્યેક અંગો કેટલું મહત્વ ધરાવે છે, તેનું સ્પષ્ટ વિવેચન આ ગ્રંથમાં મળી રહે છે.
ગ્રંથકારશ્રીએ ગ્રંથમાં નવું કંઈ જ કહ્યું નથી. પૂર્વ મહર્ષિઓએ જે વાતો કહી છે, તેની તે જ કહી છે. તો પણ તેની સંકલના એવી સુંદર રીતે કરી આપી છે કે આ એક જ ગ્રંથને ભણવાથી કે વાંચવાથી ચારે અનુયોગનો સાર સમજાઈ જાય છે. ધર્મના ચારે અંગો દાન, શીલ, તપ અને ભાવ અથવા દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર અને તપ સંબંધી આવશ્યક સઘળીય માહિતી આ ગ્રંથમાં મળી રહે છે. વધારે મહત્વની વાત તો તે છે કે આગમશૈલી અને યોગશૈલીનું મિલાન કેવી રીતે થાય તેને સમજવા માટે આ ગ્રંથ એક અન્ય ભોમિયાની ગરજ સારે છે.
પં. શ્રી ભદ્રંકરવિજયગણી [ ધર્મસંગ્રહ ભાષાંતર ભા.૨ની ‘ભૂમિકા’માંથી સાભાર ]
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકીય
અનાદિકાળથી સંસારમાં દુ:ખથી પીડાતો પ્રાણીગણ દુઃખમુક્તિ અને સુખપ્રાપ્તિ માટે સતત ઉદ્યમ કરે છે. આમ છતાં ઘણો મોટો વર્ગ સુખ મેળવી શક્યો નથી. “શાસ્ત્ર દરેક વિષયમાં એક દિવ્ય ચક્ષુ સમાન છે અને સર્વકાર્યોની સિદ્ધિ માટે શાસ્ત્ર સાધનરૂપ છે, આથી જ કરુણાસમુદ્ર તારક શ્રીતીર્થંકરદેવો દ્વારા ત્રિપદી પામીને કૃતનિધિ શ્રીગણધરદેવોએ સુખાર્થી જગતને શાસ્ત્રની અમૂલ્ય ભેટ આપી છે. એ જ અમૂલ્ય શાસ્ત્રસંપત્તિને તે તે કાળે માનવીને ઉપકારક બને તે રીતિએ પુર્વમહર્ષિઓએ તેમાંના તત્ત્વોને અખંડ સાચવીને એક યા બીજારૂપે વિકસાવી છે. આ ધર્મસંગ્રહ' નામનો ગ્રંથ પણ એવા જ ઉદેશથી રચાયેલી એક અપૂર્વ કૃતિ છે.
પ.પુ.ઉપાધ્યાય શ્રીમાનવિજયજી ગણિવર આ ગ્રંથરત્નના રચયિતા છે. આ ગ્રંથરત્ન તેઓશ્રીએ વિ.સં. ૧૭૩૧ના વૈશાખ સુદ-૩ અક્ષયતૃતીયાના દિને રચ્યો છે. આ ગ્રંથનું પ્રકાશન સૌ પ્રથમ જૈનધર્મવિદ્યાપ્રસારકવર્ગ' નામની સંસ્થા દ્વારા વિ.સં. ૧૯૬૦માં થયેલ, ધર્મસંગ્રહ ભાગ-૧ તરીકે પ્રસિદ્ધ થયેલા આ સંસ્કરણમાં પ્રસ્તુત ગ્રંથની ૨૯ ગાથાઓ ટીકા અને તેનું ભાષાંતર પ્રકાશિત થયેલ. ત્યારપછી આ ગ્રંથનું સંપૂર્ણ પ્રકાશન સુરતના શેઠ દેવચંદ લાલભાઈ જૈન પુસ્તકોદ્ધારસંસ્થાન તરફથી બે વિભાગમાં કરવામાં આવેલું છે. તેમાંનો પહેલો વિભાગ વિ.સં. ૧૯૭૧માં અને બીજો વિભાગ વિ.સં. ૧૯૭૪માં પ્રકાશિત થયો છે. તેનું સંશોધન તે સમયના પંન્યાસ શ્રીઆનંદસાગરજી મહારાજ કે જેઓ પછી આચાર્ય શ્રીસાગરાનંદસૂરિમહારાજ થયા હતા તેઓએ કરેલું છે. ત્યારપછી અનેક પ્રાચીન હસ્તલિખિત પ્રતો અને બીજા અનેક ગ્રંથોના આધારે આ ગ્રંથનું સંશોધન-સંપાદન કાર્ય પરમપૂજ્યમુનિચંદ્રવિજયમહારાજ કે જેઓ પછી આચાર્યશ્રી મુનિચંદ્રસૂરિમહારાજ થયા તેમના દ્વારા થયું અને વિ.સં. ૨૦૪૦માં પહેલો ભાગ અને ત્રીજો ભાગ તથા વિ.સં. ૨૦૪૩માં બીજો ભાગ શ્રીજિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ દ્વારા પ્રકાશિત કરવામાં આવેલ છે. તથા પ્રસ્તુત ધર્મસંગ્રહ ગ્રંથનું ભાષાંતર ભા.૧ અને ભા.રમાં પરમપૂજ્ય મુનિશ્રી ભદ્રંકરવિજયમહારાજ કે જેઓ પછી પ.પૂ. આચાર્યભગવંત શ્રીભદ્રકરસૂરિમહારાજ થયા તેમના દ્વારા સંપાદિત થઈને એની અનેક આવૃત્તિઓ અદ્યાવધિ પ્રકાશિત થયેલ છે, તે જ આ ગ્રંથની અત્યંત ઉપયોગિતાને પૂરવાર કરે છે.
પ્રસ્તુત ગ્રંથનું પ્રાકૃત-સંસ્કૃતમાં અદ્યાવધિ પુસ્તકાકારે પ્રકાશન પ્રકાશિત થયેલ ન હોવાથી આ ગ્રંથનું નવીનસંસ્કરણનું સંપાદન કાર્ય પરમપૂજય, પરમારાથ્યપાદ શ્રીમદ્વિજય
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
રામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજના શિષ્યરત્ન, પરમપૂજય, અધ્યાત્મયોગી, પંન્યાસપ્રવર શ્રીભદ્રંકરવિજયજી મહારાજના શિષ્યરત્ન હાલારના હીરલા, પરમપૂજય, આચાર્યભગવંત શ્રીકુંદકુંદસૂરીશ્વરજી મહારાજના શિષ્યરત્ન પરમપૂજય, પંન્યાસપ્રવર શ્રીવજસેનવિજયજીમહારાજ તથા તેઓશ્રીના ગુરુબંધુવર્યશ્રીનયભદ્રવિજયજી મહારાજની શુભપ્રેરણાથી પરમપૂજ્ય, વ્યાખ્યાનવાચસ્પતિ, આચાર્યભગવંત શ્રીમદ્વિજયરામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજના સામ્રાજ્યવર્તી તથા પરમપૂજ્ય, સરળસ્વભાવી, પ્રવર્તિની સાધ્વી શ્રીરોહિતાશ્રીજીમહારાજના શિષ્યરત્ના વિદુષી સાધ્વી શ્રીચંદનબાલાશ્રીજીમહારાજે પોતાની અસ્વસ્થ રહેતી તબીયતમાં પણ અત્યંત શ્રમસાધ્ય કાર્ય કરીને અમારી સંસ્થાને પુસ્તકાકારે ભાગ ૧-૨માં દશ પરિશિષ્ટોથી સમૃદ્ધ એવો આ ગ્રંથ પ્રકાશિત કરવાનો જે લાભ આપ્યો તે બદલ અમારી સંસ્થા તેમની ઋણી છે. તેમના દ્વારા ભવિષ્યમાં પણ આવા ઉત્તમ ગ્રંથો સંપાદિત થઈને પ્રકાશિત થતાં રહે અને અમારી સંસ્થાને પ્રકાશિત કરવાનો લાભ મળતો રહે એવી અમે અભિલાષા રાખીએ છીએ.
આ ધર્મસંગ્રહ ગ્રંથ ભાગ-૨ ના નવીનસંસ્કરણના પ્રકાશન માટે પરમપૂજય સુવિશાલગચ્છાધિપતિ, આચાર્યભગવંત શ્રીમદ્વિજયરામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજના સામ્રાજ્યવર્તી પરમપૂજ્ય, હાલારદેશે સદ્ધર્મરક્ષક, આચાર્યભગવંત શ્રીમદ્વિજયકુંદકુંદસૂરીશ્વરજી મહારાજના શિષ્યરત્ન, વદ્ધમાનતપોનિધિ ૧૦૦+૭૨મી વર્લ્ડમાનતપની ઓળીના આરાધક, પરમપૂજ્ય, ગણિવર્યશ્રીનયભદ્રવિજયજી મહારાજની શુભપ્રેરણાથી શ્રીશંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ આરાધક ટ્રસ્ટપુખરાજ રાયચંદ આરાધના ભવનના જ્ઞાનખાતાની ઉપજમાંથી આ ધર્મસંગ્રહગ્રંથ ભાગ-રના પ્રકાશનનો સંપૂર્ણ લાભ લીધેલ છે. તે બદલ અમારી સંસ્થા તેમનો આભાર માને છે.
આ નવીનસંસ્કરણ પ્રકાશનના સુઅવસરે અમે પૂર્વના પ્રકાશક શ્રીદેવચંદ લાલચંદ પુસ્તકોદ્ધારસંસ્થાનો તથા શ્રીજિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટનો તથા કોબા કૈલાસસાગર જ્ઞાનભંડારમાંથી મુદ્રિત પ્રતો અમને પ્રાપ્ત થઈ તેમનો, નવીનસંસ્કરણના પુસ્તકાકારે પ્રકાશન માટે અને આર્થિક સહયોગ માટે પ્રેરણા કરનાર શ્રીગણિવર્યશ્રીનો, આ કાર્યના અક્ષરમુદ્રાંકન કાર્ય માટે વિરતિ ગ્રાફિક્સવાળા અખિલેશ મિશ્રાએ કાળજીપૂર્વક સુંદર કાર્ય કરી આપેલ છે અને પ્રીન્ટીંગના કામ માટે તેજસ પ્રીન્ટર્સવાળા તેજસભાઈએ ખંતપૂર્વક સુંદર કાર્ય કરી આપેલ છે તે બદલ તેમનો ખૂબ ખૂબ આભાર માનીએ છીએ.
આવા ઉત્તમ ધર્મસંગ્રહગ્રંથનું વાચન કરીને સૌ કોઈ ભવ્યાત્માઓ સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાનચારિત્રરૂપ સદ્ધર્મનું આરાધન કરીને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી અષ્ટકર્મનો ક્ષય કરીને મુક્તિસુખના ભાગી બનીએ એ જ શુભભાવના !!
– ભદ્રંકર પ્રકાશન
D2-t.pm5 3rd proof
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભૂમિકા
ધર્મનાં ચાર અંગો—
શ્રદ્ધા વિના એટલે કોઈ પણ એક સારા વિષયની જિજ્ઞાસા થયા વિના સાચું જ્ઞાન થતું નથી, સાચું જ્ઞાન થયા વિના વર્તન સુધરતું નથી અને વર્તન સુધર્યા વિના શુભ ધ્યાન સંભવતું નથી. શુભ ધ્યાન માટે શુદ્ધ વર્તનની જરૂર છે, શુદ્ધ વર્તન માટે જ્ઞાનની જરૂર છે અને જ્ઞાનને માટે શુદ્ધ શ્રદ્ધાની જરૂર છે. શ્રદ્ધા વિનાનું જ્ઞાન નિષ્ફળ છે, જ્ઞાન વિનાનું ચારિત્ર કાયકષ્ટ છે અને ચારિત્ર વિનાનું ધ્યાન દુર્ધ્યાન છે, દુર્ધ્યાનનું પરિણામ દુર્ગતિ છે. દુર્ગતિથી ભીરુ અને સદ્ગતિના કામી આત્માઓને જેટલી જરૂર શુભ ધ્યાનની છે, તેટલી જ જરૂર ધ્યાનને સુધારનાર સર્તનની, વર્તનને સુધારનાર સજ્ઞાનની અને સદ્નાનને પેદા કરનાર સશ્રદ્ધાની છે. શ્રી જૈનશાસનની આરાધના એટલે સશ્રદ્ધા, સજ્ઞાન, સર્તન અને સદ્યાન તથા એ ચારને ધારણ કરનારા સત્પુરુષોની આરાધના છે. એ ચારેયમાંથી કોઈની કે એ ચારેયને ધારણ કરનાર કોઈ એકની પણ અવગના, એ શ્રી જૈનશાસનની અવગણના છે. એ ચારેયની અને એ ચારેયને ધારણ કરનાર સત્પુરુષોની આરાધના, એ શ્રી જૈનશાસનની સાચી આરાધના છે. એકલું જ્ઞાન કે એકલું ધ્યાન, એકલી શ્રદ્ધા કે એકલું ચારિત્ર મુક્તિને આપી શકતું નથી. મુક્તિનો માર્ગ એટલે શ્રદ્ધા અને જ્ઞાન, ક્રિયા અને ધ્યાન, એ ચારેયનો સુમેળ અને એ ચારેયની સંપૂર્ણ શુદ્ધિ છે.
અહીં શ્રદ્ધા શબ્દ શ્રદ્ધેય, શ્રદ્ધાવાન અને શ્રદ્ધાદિનાં હેતુ, એ ત્રણેયનો સૂચક છે. એ રીતે જ્ઞાન શબ્દ શેય, જ્ઞાતા અને જ્ઞાનનાં સાધન, એ ત્રિપુટીને જણાવનારો છે. ક્રિયા શબ્દ ક્રિયા, ક્રિયાવાન અને ક્રિયાનાં સાધનોને તથા ધ્યાન શબ્દ ધ્યેય, ધ્યાતા અને ધ્યાનનાં સાધનોને જણાવનારો છે. એ ચારેયની શુદ્ધિ એટલે અનુક્રમે શ્રદ્ધેય, શ્રદ્ધાવાન અને શ્રદ્ધાનાં હેતુઓ, શેય, જ્ઞાતા અને જ્ઞાનનાં સાધનો, ક્રિયા, ક્રિયાવાન અને ક્રિયાનાં હેતુઓ તથા ધ્યેય, ધ્યાતા અને ધ્યાનનાં સાધનોની શુદ્ધિ.
શ્રી જૈનશાસનમાં શ્રદ્ધેય તરીકે વીતરાગ, તેઓના માર્ગે ચાલનારા નિર્પ્રન્થ અને તેઓએ બતાવેલો અનુપમ શ્રુત અને ચારિત્રધર્મ છે. તેમાં—
૧. ‘ભૂમિકા’નું આ લખાણ ધર્મસંગ્રહ ભાષાંતર ભાગ-૨માંથી સાભાર ઉદ્ધૃત કરીને લીધેલ છે.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०
વીતરાગ –
વીતરાગ તે છે, કે જેઓએ રાગાદિ દોષો ઉપર સંપૂર્ણ વિજય મેળવ્યો હોય. જે રાગાદિ દોષોએ ત્રણેય જગત ઉપર વિજય મેળવ્યો છે, તેના ઉપર પણ જેઓએ વિજય પ્રાપ્ત કર્યો છે, તેઓ ત્રણેય જગતના Victors’ વિજેતા ગણાય છે. દોષો ઉપરના એ વિજયનું નામ જ વીતરાગતા છે. વીતરાગતા ઉપરની શ્રદ્ધા એટલે દોષોના વિજય ઉપરની શ્રદ્ધા, અર્થાત્ ‘જગતમાં જેમ દોષો છે, તેમ તે દોષો ઉપર વિજય મેળવનારાઓ પણ છે' એવી અખંડ ખાત્રી.
એ શ્રદ્ધા દોષોના વિજેતાઓ ઉપર ભક્તિરાગ ઉત્પન્ન કરે છે. દોષોના વિજેતાઓ ઉપરનો આ ભક્તિરાગ એક પ્રકારનો વેધક રસ છે, વેધક જેમ ત્રાંબાને પણ સુવર્ણ બનાવવાની તાકાત ધરાવે છે, તેમ દોષોના વિજેતાઓ ઉપરનો ભક્તિરાગ જીવરૂપી તામ્રને શુદ્ધ કાંચનસમાન-સર્વદોષરહિત અને સર્વગુણસહિત-શિવસ્વરૂપ બનાવવાની શક્તિ ધરાવે છે. દોષરહિતતા અને ગુણસહિતતા સમવ્યાપ્ત છે. જેમ અંધકારનો નાશ અને પ્રકાશનો ઉદ્ગમ એકીસાથે જ થાય છે, તેમ દોષોનો વિજય અને ગુણોનો પ્રકર્ષ સમકાળે જ ઉદય પામે છે. વીતરાગ એ દોષોના વિજેતા છે, માટે જ ગુણોના પ્રકર્ષવાળા છે. એ રીતે વીતરાગ ઉપરની શ્રદ્ધામાં જેમ દોષોના વિજય ઉપરની શ્રદ્ધા વ્યક્ત થાય છે, તેમ ગુણોના પ્રકર્ષની શ્રદ્ધા પણ અભિવ્યક્ત થાય છે. એ ઉભય ઉપરની શ્રદ્ધાથી જાગેલો ભક્તિરાગ જ્યારે તેના પ્રકર્ષપણાને પામે છે, ત્યારે આત્મા એક ક્ષણવારમાં વીતરાગસમ બની જાય છે. નિર્પ્રન્થ
શ્રી જૈનશાસનમાં શ્રદ્ધેય તરીકે પ્રથમ નંબરે જેમ વીતરાગ છે, તેમ બીજે નંબરે નિગ્રન્થ છે. નિર્પ્રન્થ એટલે વીતરાગ નહિ, છતાં વીતરાગ બનવાને સતત પ્રયત્નશીલ. ગ્રન્થ એટલે ગાંઠ અથવા પરિગ્રહ. પરિગ્રહ શબ્દ મૂર્છાના પર્યાય તરીકે ઓળખાય છે. આત્મા અને તેના ગુણો સિવાય જગતના કોઈપણ પદાર્થ ઉપર-મૂર્છાના અત્યંત કારણભૂત સ્વશરીર ઉપર પણ મમત્વ કે રાગભાવ ધારણ કરવો નહિ, એ નિર્પ્રન્થતાની ટોચ છે. આત્મા અને તેના ગુણો ઉપરનો રાગ એ મૂર્છા કે મમત્વસ્વરૂપ નથી, કિન્તુ સ્વભાવોન્મુખતારૂપ છે, તેથી તે દોષરૂપ નહિ પણ ગુણરૂપ છે. નિર્ગન્ધતા ઉપરની શ્રદ્ધા, એ વીતરાગભાવ ઉપરની શ્રદ્ધાનો જ એક ફણગો છે. વીતરાગ દોષરહિત છે, તો નિર્પ્રન્થ દોષસહિત હોવા છતાં દોષરહિત થવાને પ્રયત્નશીલ છે. દોષના અભાવમાં દોષરહિત બની રહેવું, એ સહજ છે. દોષની હયાતીમાં દોષને આધીન ન થવું એ સહજ નથી, કિન્તુ પરાક્રમસાધ્ય છે. દોષોના હલ્લાની સામે અડગ રહેવું અને દોષોને મૂળમાંથી ઉખેડી નાખવા માટે સતત મચ્યા રહેવું, એ જેનું સાધ્ય છે, તે નિર્પ્રન્થતા વીતરાગતાની સગી બહેન છે-બહેનપણી છે. એવી નિર્પ્રન્થતાને વરેલા મહાપુરુષો પ્રત્યે શ્રદ્ધા ‘Respect for the Spiritual Heroes' વીતરાગતાની ભક્તિનું જ એક
D2-t.pm5 3rd proof
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રતીક છે. વીતરાગ ઉપરનો ભક્તિભાવ એ જેમ દોષોનો દાહક અને ગુણોનો ઉત્તેજક છે, તેમ નિર્ચન્થ ઉપરનો ભક્તિભાવ પણ દોષદાહક અને ગુણોત્તેજક છે. શ્રુત-ચારિત્રધર્મ
શ્રી જૈનશાસનમાં શ્રદ્ધેય તરીકે પહેલો નંબર વીતરાગનો અને બીજો નંબર નિર્ચન્થનો છે, તેમ ત્રીજો નંબર વીતરાગે કહેલા અને નિર્ગળે પાળેલા શ્રતધર્મ અને ચારિત્રધર્મનો આવે છે.
શ્રતધર્મની શ્રદ્ધા એટલે વીતરાગના વચનસ્વરૂપ શાસ્ત્ર બતાવેલા પદાર્થો અને તત્ત્વો ઉપરનો વિશ્વાસ. “જીવાદિ દ્રવ્યો અને મોક્ષાદિક તત્ત્વોનું નિરૂપણ શાસ્ત્રોમાં જે રીતે કર્યું છે, તે તેમ જ છે” એવી અખંડ પ્રતીતિ. એ પ્રતીતિના યોગે જગતનો સ્વભાવ અને મોક્ષનું સ્વરૂપ જેવું છે, તેવું જાણવાની અને સમજવાની તક મળે છે અને તેના ફળસ્વરૂપ ચારિત્રધર્મની પ્રાપ્તિ થાય છે.
ચારિત્રધર્મ તેને કહેવાય છે, કે જેમાં બીજાની પીડાનો પરિહાર હોય. જ્યાં સુધી જીવ બીજાને પીડા કરનારી પ્રવૃત્તિઓથી પ્રતિજ્ઞાપૂર્વક સર્વાશે કે અમુક અંશે પણ મુક્ત થતો નથી, ત્યાં સુધી તે નિમિત્તે થતો કર્મબંધ અટકી શકતો નથી અને જ્યાં સુધી કર્મબંધ અટકતો નથી, ત્યાં સુધી તેના ફળસ્વરૂપ જન્મ-મરણ અને તજ્જનિત પીડાઓ અટકી શકતી નથી. સ્વપીડાનું ઉત્પત્તિસ્થાન જાણે કે અજાણે પરપીડામાં નિમિત્ત થવાનું છે. એ નિમિત્ત જ્યાં સુધી મનથી, વચનથી કે કાયાથી લેશ પણ થવાતું હોય, ત્યાં સુધી તગ્નિમિત્તક કર્મબંધ ચાલુ રહે છે. એનાથી છૂટવાનો ઉપાય એક જ છે અને તે હિંસાદિ પાપસ્થાનોથી નિવૃત્ત થવું તે છે. પર-પીડા એ પાપ છે અને પર-ઉપકાર એ પુણ્ય છે, એ નિર્વિવાદ છે. પોતાને જો કોઈ પીડા આપે, તો તે પાપી છે-એમ માનનારો બીજાને પીડા આપતી વખતે પોતે પાપ કરનારો નથી, એમ કઈ રીતે કહી શકે? પોતાના ઉપર જો કોઈ ઉપકાર કરે, તો તે પુણ્યનું કામ કરે છે-એમ જ લાગે છે, તો તે નિયમ પોતાને માટે સાચો છે અને બીજાને માટે સાચો નથી, એમ કોણ કહી શકે ? વિશ્વના અવિચલ નિયમો અકાટ્ય હોય છે. કાંટામાંથી કાંટા ઉગે છે અને અનાજમાંથી અનાજ ઉગે છે. એ નિયમના અનુસારે જ પીડામાંથી પીડા અને ઉપકારમાંથી ઉપકાર ફલિત થાય છે.
ચારિત્રધર્મ એ પરપીડાના પરિહારસ્વરૂપ અને પરોપકારના પ્રધાન અંગરૂપ છે. તે ચારિત્રધર્મ ઉપરની શ્રદ્ધા અને તેના પાલનના શુભ અને કલ્યાણકારી ફળો ઉપરનો અખંડ વિશ્વાસ, એ સદ્ભક્તિ અને સદાચરણની પ્રેરણાનું અનુપમ બીજ છે.
પરને લેશ માત્ર પીડા ન થાય અને સંસર્ગમાં આવનાર યોગ્ય જીવોને શુદ્ધ ધર્મની પ્રાપ્તિરૂપ ભાવોપકાર થાય, એવા ચારિત્રધર્મનું પાલન કરવા માટે શ્રી જૈનશાસ્ત્રોમાં સૂક્ષ્મમાં સૂક્ષ્મ અગણિત નિયમો બતાવ્યા છે. તે બધાનો સંગ્રહ ચરણસિત્તરી અને કરણસિત્તરીના
D2-t.pm5 3rd proof
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२
૭૦-૭૦ ભેદોમાં, અગર સંયમ અને શીલના ૧૮૦૦૦ પ્રકારોમાં થઈ જાય છે. સદાચારનાં સર્વશ્રેષ્ઠ અંગો તેમાં સમાઈ જાય છે અને એક પણ અંગ બાકી રહેતું નથી.
પ્રસ્તુત ધર્મસંગ્રહ ગ્રન્થ એટલા માટે મહાગ્રન્થ છે કે–સદાચારના એ સર્વશ્રેષ્ઠ અંગોનું
વર્ણન ક૨વા સાથે એના પાલન માટે અતિ આવશ્યક એવી ચક્રવાલ સામાચારી અને પ્રતિદિન (ઓઘ)સામાચારી વગેરે સામાચારીઓનું એમાં યુક્તિયુક્ત વિસ્તૃત વિવેચન છે, ઇચ્છા-મિચ્છાદિક દશ પ્રકારની ચક્રવાલ સામાચારી કહેવાય છે અને આવશ્યકપ્રતિલેખનાદિ પ્રતિદિન (ઓધ)સામાચારી કહેવાય છે. એના પાલનમાં સતત ઉપયોગવંત જીવને જીવનમાં સદાચારનો ભંગ કે તેના ફળસ્વરૂપ કર્મનો બંધ થવાનો અવકાશ રહેતો નથી.
શ્રદ્ધાની શુદ્ધિ માટે વીતરાગ, નિર્પ્રન્થ અને શ્રુત-ચારિત્રધર્મરૂપ શ્રદ્ધેય વસ્તુઓની શુદ્ધિ જોઈએ. એવી શુદ્ધ વસ્તુઓ ઉપરની શ્રદ્ધા કોઈપણ આત્માને પવિત્ર બનાવી શકે છે, એમાં કોઈપણ જાતની શંકા નથી.
શ્રદ્ધાવાન આત્માદિની શુદ્ધિ—
શ્રદ્ધા એક ગુણ છે. ગુણ ગુણી વિના રહી શકતો નથી. શ્રદ્ધારૂપી ગુણને ધારણ કરનારો ગુણી ‘આત્મા’ છે. એ આત્માની શુદ્ધિ એટલે તેના સ્વરૂપની શુદ્ધિ. આત્માનું સ્વરૂપ તેવું માનવું જોઈએ, કે જેથી તેનામાં બંધ-મોક્ષ, પુણ્ય-પાપ, સુખ-દુઃખ વગેરે (ભાવો) ઘટે. જો આત્માને એકાન્ત નિત્ય માનવામાં આવે, કે એકાન્ત ક્ષણિક માનવામાં આવે, એકાન્ત શુદ્ધ કે એકાન્ત અશુદ્ધ માનવામાં આવે, શરીરાદિથી એકાન્ત ભિન્ન કે એકાન્ત અભિન્ન માનવામાં આવે, તો કેવળ શ્રદ્ધા જ નહિ, કિન્તુ બીજા કોઈ પણ ગુણની, પુણ્ય-પાપની, સુખ-દુઃખની કે બંધ-મોક્ષની વાત ઘટી શકતી નથી. શ્રદ્ધા, જ્ઞાન આદિ ગુણો કે સુખ-દુઃખ આદિ અવસ્થાઓ આત્મામાં તો જ ઘટી શકે છે, કે જો તે કથંચિત્ નિત્યાનિત્ય, કથંચિત્ શુદ્ધાશુદ્ધ કે કથંચિત્ શરીરાદિથી ભિન્નાભિન્ન સ્વરૂપવાળો હોય.
દ્રવ્યથી નિત્ય છતાં પર્યાયથી અનિત્ય, મોક્ષમાં શુદ્ધ છતાં સંસારમાં અશુદ્ધ, નિશ્ચયથી ભિન્ન છતાં વ્યવહારથી અભિન્ન, ઇત્યાદિ પ્રકારનો જો આત્માને માનવામાં ન આવે, તો શ્રદ્ધાદિ ગુણોની કે બંધ-મોક્ષ આદિ અવસ્થાઓની પ્રાપ્તિ-અપ્રાપ્તિનો વિચાર નિરર્થક બને અને એ વિચારોને દર્શાવનારાં શાસ્ત્રો પણ કલ્પિત ઠરે. શ્રી જૈનશાસનમાં આત્માદિ દ્રવ્યોનું સ્વરૂપ જે રીતે નિત્યાનિત્યાત્મક આદિ રૂપે બતાવેલું છે, તે રીતે જો માનવામાં આવે, તો જ મોક્ષમાર્ગનું નિરૂપણ શ્રદ્ધેય ઠરે. શ્રદ્ધેય પદાર્થોની અને શ્રદ્ધાવાન આત્માની શુદ્ધિની સાથે શ્રી જૈનશાસનમાં શ્રદ્ધા આદિ ગુણોને પ્રગટ કરનારાં સાધનોની પણ શુદ્ધિ બતાવેલી છે.
શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થવાનાં સાધનો શ્રી જૈનશાસનમાં બે પ્રકારનાં કહ્યાં છે. ‘તન્નિવfધામાજ્ઞા' અર્થાત્ સમ્યગ્દર્શનની ઉત્પત્તિ નિસર્ગથી અને અધિગમથી કહી છે. નિસર્ગ
D2-t.pm5 3rd proof
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
એટલે જેમાં આત્મા સિવાય બીજા કોઈપણ સાધનની જરૂર ન રહે. અધિગમ એટલે આત્મા ઉપરાન્ત ગુરુઉપદેશાદિ બીજાં સાધનોની આવશ્યકતા રહે. એકલા નિસર્ગથી કે એકલા અધિગમથી સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિ માનવામાં પ્રત્યક્ષ બાધ છે. વિશિષ્ટ સંસ્કારી આત્માને પૂર્વજન્મોના શુભ અભ્યાસથી આ જન્મમાં બાહ્ય નિમિત્ત વિના પણ શ્રદ્ધાદિ ગુણોની પ્રાપ્તિ થાય છે અને કોઈ જીવને ઉપદેશાદિ મળ્યા પછી જ થઈ શકે છે, માટે એ બંને પ્રકારોને માનવા એ શ્રદ્ધાનાં સાધનોની શુદ્ધિ છે.
જેમ શ્રદ્ધાની, તેમ જ્ઞાનની શુદ્ધિ માટે શેય, જ્ઞાતા અને જ્ઞાનનાં સાધનોની, ક્રિયાની શુદ્ધિ માટે ક્રિયા, ક્રિયાવાન અને ક્રિયાનાં સાધનોની તથા ધ્યાનની શુદ્ધિ માટે ધ્યેય, ધ્યાતા અને ધ્યાનનાં સાધનોની શુદ્ધિ પણ તેટલી જ જરૂરની છે.
શ્રી જૈનશાસનમાં શેય તરીકે અનંત વિશ્વ, તેમાં રહેલા સચેતન જીવો, અચેતન પુદ્ગલો, પરમાણુ, પ્રદેશો, સ્કંધો, ઉપરાન્ત જીવ અને પુગલોની ગતિ અને સ્થિતિ તથા તેનાં સહાયક દ્રવ્યો, એ બધાને અવકાશ આપનાર આકાશ, પરિવર્તન કરનાર કાળ વગેરે પ્રત્યેક પદાર્થ તેના યથાર્થ સ્વરૂપમાં દર્શાવેલ છે.
જ્ઞાતા આત્મા પણ કથંચિત નિયાનિત્ય, શુદ્ધાશુદ્ધ અને શરીરાદિથી ભિન્નભિન્ન બતાવેલો છે તથા જ્ઞાનનાં બહિરંગ સાધનો ઉપદેશાદિ અને અંતરંગ સાધનો ક્ષયોપશમાદિ યથાસ્થિત વર્ણવેલાં છે. જ્ઞાનનાં મતિ, શ્રુત, અવધિ, મન:પર્યવ અને કેવળ, એ પાંચ મૂળભેદો, એકાવન પેટાભેદો અને અવાન્તર સૂક્ષ્મ અસંખ્યભેદો સંગત રીતિએ નિરૂપણ કરેલા છે.
ક્રિયાની શુદ્ધિ માટે સંયમના સત્તર અને ક્રિયાના સીત્તેર વગેરે ભેદો, પ્રભેદો અને તેના પરિણામે પ્રાપ્ત થતાં અસંખ્ય સંયમસ્થાનો બતાવેલાં છે. ક્રિયાવાન આત્માની લેશ્યા, તેની શુદ્ધિ-અશુદ્ધિ, પ્રકર્ષ-અપકર્ષથી પ્રાપ્ત થતાં ગુણસ્થાનકો અને તેના અવાન્તર સંખ્ય-અસંખ્ય ભેદો-પ્રભેદો પ્રરૂપેલાં છે. ક્રિયાનાં બાહ્ય સાધનો ગુરુકુલવાસાદિનું અને અત્યંતર સાધનો વર્યાન્તરાયના ક્ષયોપશમાદિનું પણ શુદ્ધ વર્ણન કરેલું છે.
ધ્યાનની શુદ્ધિ માટે ધ્યેય તરીકે મુક્તિ, મુક્તિસ્થાન અને મુક્તજીવોનું સુખ, ધ્યાતા તરીકે કથંચિત્ નિત્યાનિત્યતાદિ સ્વરૂપવાળો આત્મા અને ધ્યાનનાં સાધનો તરીકે બાહ્ય અભ્યતરાદિ તપના અનેક પ્રકારોનું સુવિસ્તૃત, સુસંગત અને સૂક્ષ્માતિસૂક્ષ્મ વિવેચન કરેલું છે. આપણે જોયું કે - અહિંસાધર્મના શ્રેષ્ઠ પાલન વિના મોક્ષપ્રાપ્તિ શક્ય નથી. કેવળ શરીરથી જ નહિ, કિન્તુ વચન અને મનથી પણ પૂર્ણ અહિંસાનું પાલન થવું જોઈએ. શ્રી જૈનશાસનમાં અહિંસાના પરિપૂર્ણ કાયિક પાલન માટે વિવિધ પ્રકારના જેમ ઉત્તમ આચારો બતાવ્યા છે, તેમ વાચિક અને માનસિક અહિંસાના શિખરે પહોંચવા માટે સ્યાદ્વાદ સિદ્ધાન્તનું નિરૂપણ કરેલું છે. સ્યાદ્વાદ એક એવા પ્રકારની ન્યાયબુદ્ધિ છે, કે જેમાં સત્યના કોઈપણ અંશનો અસ્વીકાર કે અસત્યના કોઈપણ અંશનો સ્વીકાર સંભવી શકતો નથી.
D2-t.pm5 3rd proof
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४ આ ગ્રંથના પ્રથમ વિભાગના પ્રારંભમાં જ આપેલા માર્ગાનુસારિતાના “ન્યાયસંપન્ન વિભવ'થી માંડીને પ્રકતિસૌમ્યતા પર્વતના સઘળા (પાંત્રીશેય) નિયમોનું પાલન, એ સ્યાદ્વાદ સિદ્ધાન્તને પામવાની અને પચાવવાની પૂર્વભૂમિકા છે. માર્ગાનુસારીના ગુણોથી આરંભીને છેલ્લે નિરપેક્ષ યતિધર્મના પાલન સુધીના સર્વ સદાચારો સંબંધી સર્વશ્રેષ્ઠ નિયમોને આ ગ્રંથમાં એવી રીતે વર્ણવી બતાવ્યા છે કે – તેને વાંચનાર-ભણનાર કેવળ ધર્મશાસ્ત્રમાં નિપુણ થાય એટલું જ નહિ પણ સ્યાદ્વાદન્યાય અને તેના આચરણમાં પણ નિપુણ બને.
પ્રત્યેક વિચાર કે ઉચ્ચાર કોઈ એક અપેક્ષાને આગળ કરીને જ થયેલ હોય છે. તે પૂર્ણ સત્ય ત્યારે જ બને, કે જ્યારે અન્ય અપેક્ષાઓ તેમાં આવીને ભળે અને વસ્તુ કે વિષયના સમગ્ર રૂપને સ્વીકારવા તત્પર થાય. એ રીતે પ્રત્યેક પ્રવૃત્તિ પણ મોક્ષગામી ત્યારે બને, કે જ્યારે તેની પાછળ પૂર્ણતાની પ્રાપ્તિનો હેતુ હોય. અર્થાત્ પૂર્ણતાના સાધનરૂપ માનીને તેને અપનાવવામાં આવે. પ્રવૃત્તિ પોતે કદી પૂર્ણરૂપ હોઈ શકતી નથી, કિન્તુ પૂર્ણતા તરફ લઈ જનારી અપૂર્ણ પ્રવૃત્તિઓ પણ પૂર્ણતાનો હેતુ હોવાથી પૂર્ણ મનાય છે. સ્યાદ્વાદીના અંતઃકરણમાં આ જાતનો વિચાર સદા જાગ્રત હોય છે.
વૃત્તિ અને પ્રવૃત્તિને અહિંસક બનાવનાર તથા સત્યનો ઘાત કે વિરોધ નહિ કરાવનાર એકનું એક સાધન જીવનમાં સાદ્વાદને પરિણાવવો તે છે. કોઈ કહે છે કે – જીવ અનાદિથી જ્ઞાનના અભાવે સંસારમાં ભટકે છે, કોઈ કહે છે કે – ક્રિયાના અભાવે ભટકે છે, ત્યારે સ્યાદ્વાદી કહે છે કે – જીવનમાં સ્યાદ્વાદપરિણતિના અભાવે જીવ સંસારમાં ભટકે છે. મુક્તિમાર્ગમાં આગળ વધવા માટે સૌથી વધારે જરૂરી વસ્તુ સત્યમાં મમત્વ અને અસત્યનું અમમત્વ છે એવી સમજણ જ્યારે પ્રગટે છે, ત્યારે જીવમાં સ્યાદ્વાદરુચિ જાગે છે, પછી તેને સ્યાદ્વાદી પુરુષોનાં વચનો અને નિરૂપણો અમૃત સમાન મીઠાં લાગે છે.
ધર્મસંગ્રહ નામનો આ ગ્રંથ અપેક્ષાએ સ્યાદ્વાદનો દરીઓ છે. સ્યાદ્વાદી એવા મહોપાધ્યાય શ્રીમાનવિજયજી એના કર્તા છે અને મહાસ્યાદ્ધવાદી એવા મહોપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી એના સંશોધનકર્તા તથા ટિપ્પણકાર છે. એ કારણે એમાં ધર્મનાં પ્રત્યેક અંગનો સંગ્રહ થવા ઉપરાન્ત પ્રત્યેક અંગના ઔચિત્ય-અનૌચિત્યનો પૂર્ણતયા વિવેક કરવામાં આવ્યો છે. કઈ ભૂમિકાવાળા જીવ માટે કયો અને કેટલો ધર્મ કેવી રીતે મોક્ષનો હેતુ બને છે તથા પોતપોતાના સ્થાને ધર્મના પ્રત્યેક અંગ કેટલું મહત્ત્વ ધરાવે છે, તેનું સુસ્પષ્ટ વિવેચન આ ગ્રંથમાં મળી રહે છે.
એકાન્ત રુચિ જીવને આ ગ્રંથમાં વર્ણવેલી વિસ્તૃત વિગતો કદાચ રુચિકર ન નિવડે, એ બનવા યોગ્ય છે. કિન્તુ અનેકાન્ત રચિ જીવને તો આ ગ્રંથમાં વર્ણવેલો એક એક વિષય
D2-t.pm5 3rd proof
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५ અત્યન્ત ઉપયોગી, પુનઃ પુનઃ વાંચવાલાયક, વિચારવાલાયક અને જીવનમાં ઉતારવાલાયક છે, એની ખાત્રી થાય છે.
ગ્રન્થકારે ગ્રન્થમાં નવું કાંઈ જ કહ્યું નથી. પૂર્વમહર્ષિઓએ જે વાતો કહી છે તેની તે જ વાતો કહી છે. તો પણ સંકલના એવી સુંદર રીતે કરી આપી છે કે આ એક જ ગ્રંથને ભણવાથી કે વાંચવાથી ચારેય અનુયોગનો સાર સમજાઈ જાય છે. ધર્મનાં ચારેય અંગો દાન-શીલ-તપ-ભાવ અથવા દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્ર-તપ સંબંધી આવશ્યક સઘળીય માહિતી
આ ગ્રંથમાં મળી રહે છે. વધારે મહત્ત્વની વાત તો એ છે કે–આગમશૈલીની અને યોગશૈલીનું મિલાન કેવી રીતે થાય છે, તેને સમજવા માટે આ ગ્રંથ એક અનન્ય ભોમિયાની ગરજ સારે છે. યોગ સંબંધી પૂજ્યપાદ સુવિહિતશિરોમણિ શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરજીના ગ્રંથો અને આગમ સંબંધી પૂર્વાચાર્ય મહર્ષિઓના ગ્રંથોનું દોહન કરીને ગ્રંથકારમહર્ષિએ આપણને ઉભયની ઉપયોગિતા અને એકતાનું સચોટ માર્ગદર્શન કરાવ્યું છે.
આ ગ્રંથનું સર્જન જૈન સંઘને માટે આજ સુધી અપૂર્વ આશીર્વાદરૂપ નીવડ્યું છે, ભવિષ્યમાં પણ આધારરૂપ નીવડશે. પ્રથમ શ્રાવણ વદ ૮, વિ.સં. ૨૦૧૪
પૂ.આ.ભ.શ્રીવિજયરામચંદ્રસૂરિશિષ્ય જૈન ઉપાશ્રય
પં. ભદ્રંકરવિજય ગણી નવાડીસા
D2-t.pm5 3rd proof
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંપાદકીય
ધર્મસંગ્રહ ગ્રંથના ભાગ-૧માં ગૃહસ્થના સામાન્યધર્મ અને વિશેષ ધર્મ ઉપર વિસ્તારથી પ્રકાશ પાથરવામાં આવ્યો છે. બાકી રહેલ સાપેક્ષ યતિધર્મ-સાધુધર્મ અને નિરપેક્ષયતિધર્મસાધુધર્મ ઉપર આ ભાગ-૨માં ખૂબ જ ઊંડો અભ્યાસ પૂર્ણ પ્રકાશ પાથરવામાં આવ્યો છે. તક ન ગુમાવો
દેહાધ્યાસમાં પડેલા ઘણા મનુષ્યો આત્મા-પરમાત્મા, આલોક-પરલોક, પુણ્ય-પાપ, સંસાર-મોક્ષ, કશાની ચિંતા નહિ કરતાં કેવળ ખાવું-પીવું-કમાવું અને મોજ-મઝા કરવામાં જ હાલી રહેલા જોવાય છે, એવા પણ કોઈ મનુષ્યોને જ્યારે તેમના ધારેલા પાસા ઊંધા પડે છે, સગાં સ્નેહી વિપરીત બને છે, શરીરમાં અસહ્ય રોગ થાય છે, પ્રિયા કે પુત્રનું અણધાર્યું મોત થાય છે, કિંવા પોતાના ઉપર મરણ ત્રાટકી પડે છે, ત્યારે આત્મા વગેરે કંઈક છે એમ લાગે છે, જ્ઞાનીના વચનોની સત્યતા ભાસે છે અને અંતરમાં ધર્મની ભૂખ જાગે છે. પરંતુ અફસોસ ! ત્યારે કદાચ ઘણું મોડું થયું હોય છે. યોગ્ય સામગ્રીનો વિરહ પણ હોય છે, માટે જ મનુષ્ય હાથમાં આવેલી આત્મસિદ્ધિની અણમોલ તક ક્ષણિક-માયાવી ભૌતિક વાસનાઓની પરાધીનતામાં ગુમાવી દેવી જોઈએ નહિ. એ યાદ રાખવું જોઈએ કે ચારિત્ર વિના આત્માની મુક્તિ નથી અને મુક્તિ વિના સાચું સુખ નથી. આદર્શ સંસ્કારજીવન
નિરપેક્ષયતિધર્મ સાપેક્ષયતિધર્મની સાધના વિના સિદ્ધ થઈ શકતી નથી, એ સત્યને નજરમાં રાખીને ગ્રન્થકાર મહર્ષિએ આ ગ્રંથનો ઘણો મોટો ભાગ સાપેક્ષયતિધર્મના વર્ણન કરવામાં રોક્યો છે અને તેને પ્રામાણિક અનેક પ્રાચીન શાસ્ત્રપાઠો આપીને ઘણો જ સદ્ધર બનાવ્યો છે. એને વાંચતાં જ સમજાય છે કે જૈન સાધુધર્મ એટલે તથાવિધ યોગ્યતાને પામેલા આત્માનો કર્મજન્ય જન્મ-મરણાદિ કષ્ટોનો નાશ કરવાનો સફળ પ્રયત્ન. તેમાં ભોગ નથી ત્યાગ છે, રાગ નથી વિરાગ છે, આરામ નથી આકરા કષ્ટોનું સમભાવે વેદન છે. ઇત્યાદિ અનેક વિશેષતાઓથી અન્ય ત્યાગી-વૈરાગીની અપેક્ષાએ જૈનશ્રમણોની સાધુતા વિશિષ્ટ ચીજ છે. આ ગ્રંથમાં જૈન સાધુજીવનના સિધારવ સમા ત્યાગ-વૈરાગ્યથી ભરપૂર
૧. સંપાદકીય આ લખાણમાં ધર્મસંગ્રહ ભાષાંતર ભાગ-૨ના “પ્રાક્કથન’ અને ‘ઉદ્ધોધનમાંથી
કેટલુંક લખાણ સાભાર ઉદ્ધત કરીને લીધેલ છે.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮
આહાર-વિહાર, સ્વાધ્યાય, સામાચારી, કષાયનિગ્રહ, ઇન્દ્રિયજય, અહિંસાદિ સંયમવ્યાપાર, લોકાનુગ્રહ, ગુરુપારતન્ય વગેરેનું પાલન કરવાના નિયમોનો તેમ જ તે માટેની જરૂરી માનેલી ગુરુ-શિષ્યની યોગ્યતા વગેરેનો જેમ જેમ આભાસ કરીએ તેમ તેમ સાક્ષાત્ દેખાઈ આવે છે કે જૈન સાધુજીવન એટલે કેવળ કર્મમુક્તિ કિંવા દુઃખમુક્તિને ખાતર જીવાતું આદર્શ સંસ્કાર જીવન છે, એમાં અદ્ભુત આત્મસમર્પણ છે, અનોખું આત્મવિગોપન છે, અલૌકિક પરાક્રમ છે, એમાં પૂર્વ જન્મના સંસ્કારોનું દિવ્ય દર્શન છે અને સર્વ ઉપાધિ રહિત આત્મિક સુખ છે. ધર્મસંગ્રહ ગ્રંથ શ્રીસંઘનો સાચો માર્ગદર્શક
ગ્રંથમાં કહેલું ગૃહસ્થધર્મનું સ્વરૂપ ગૃહસ્થનાં અને સાધુધર્મનું સ્વરૂપ સાધુનાં કર્તવ્યોનું સચોટ જ્ઞાન કરાવે છે. ઉપરાંત સંઘના ચારે અંગોની રક્ષાના અને વિકાસના કારણોને અને પતનના પ્રતિકારોને (ઉપાયોને) પણ સમજાવે છે. કોઈપણ વ્યક્તિ, સમાજ, રાષ્ટ્ર કે ધર્મસંપ્રદાય જો તે પોતાના રક્ષણ અને વિકાસને ઇચ્છતો હોય તો તેણે આચારબળ કેળવવું જોઈએ અને તે માટેનું કાયદાશાસ્ત્ર પણ હોવું જોઈએ. આ ગ્રંથના બંને ભાગો શ્રીસંઘના વિકાસ માટે વિધિ-નિષેધરૂપે સંપૂર્ણ માર્ગદર્શન આપે છે. એનું યથાશક્ય પાલન કરવામાં જ વ્યક્તિનું, સંઘનું, શાસનનું કે જીવમાત્રનું કલ્યાણ છે. રોગીને રોગનું નિદાન, ઔષધ અને પરેજી વગેરેની જેમ સર્વ આવશ્યક બાબતોને પૂરી પાડતો આ ગ્રંથ શ્રીસંઘનો સાચો માર્ગદર્શક છે. દીક્ષા માટે યોગ્ય-અયોગ્યવિચારણા
યોગ્યતા વિના લીધેલી, અયોગ્ય ગુરુએ આપેલી, કે અવિધિથી સ્વીકારેલી દીક્ષા સ્વપરનું હિત ન કરી શકે એ વાતનો ઇન્કાર ધર્મનો અર્થી કોઈપણ કરી શકે નહિ. દીક્ષા માટે જઘન્ય-ઉત્કૃષ્ટ વયનું પ્રમાણ, માતા-પિતાદિની સંમતિ માટે નિષ્પક્ષન્યાય, વગેરે સઘળા પ્રશ્નોનો આ ગ્રંથમાં સરળ ઉકેલ છે. મધ્યસ્થ અને સૂક્ષ્મબુદ્ધિવાળો સત્યનો અર્થી કોઈપણ માન્ય કરે અને યોગ્ય આત્મા આત્મવિકાસના અનન્ય સાધનભૂત સાધુધર્મથી વંચિત ન રહે તેવું તથા અનધિકારી આત્મા ઉચ્ચપદે આવી ન જાય તેવું આમાં સ્પષ્ટીકરણ છે. વયનું પ્રમાણ, વાલીની સંમતિ વગેરે વિવિધ બાબતોનો ઉત્સર્ગ-અપવાદપદે વિચાર કરીને સાધુધર્મને પાળવા માટેની શાસ્ત્રોક્ત ભૂમિકાને પામેલો યોગ્ય આત્મા દીક્ષા માટે અધિકારી છે' એમ સ્પષ્ટ કર્યું છે. યોગ્યતા વિનાનો અબાલ હોય કે વાલીની સંમતિવાળો હોય તો પણ તેને અનધિકારી ગણ્યો છે એમ સ્યાદ્વાદદષ્ટિએ વિચારતાં આ ગ્રંથમાંથી અનેક બાબતોનો હિતકર ઉકેલ મળી રહે છે. નિમિત્તાનું બળ
યોગ્યતાના વિચાર પછી દીક્ષાનો વિધિ બતાવ્યો છે. તેમાં પ્રશસ્ત દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ,
D2-t.pm5 3rd proof
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९
ભાવ વગેરે નિમિત્તાદિ સામગ્રીનો યોગ મેળવવાનું વિધાન કર્યું છે. જ્યાં સુધી આત્મા સરાગી અને ભાવુક છે ત્યાં સુધી તેના ઉપર નિમિત્તો ચોક્કસ અસરો ઉપજાવે છે. શુભ નિમિત્તો શુભભાવનાં અને અશુભિનિમત્તો અશુભભાવનાં જનક છે. એ હકીકત આબાલગોપાલ એટલી અનુભવસિદ્ધ છે કે ઘણી બાબતોમાં નિમિત્તોની સામે મનુષ્ય પોતાની જાતને પણ સાવ ભૂલી જાય છે. જાણે તેના કર્મો, પુરુષાર્થ, કાળ કે આત્મા જેવું કાંઈ છે જ નહિ. એક માત્ર તે તે નિમિત્તો જ તેના સુખ, દુ:ખના સર્જક હોય તેમ તેનો અનુભવ તેને બોલવતો હોય છે. ગમે તેવી એકાંત આત્માની વાતો કરનારો પણ પ્રસંગે આત્માને ભૂલી નિમિત્તોની પ્રબળતાને સ્વીકારે એવી નિમિત્તોની સચોટ અસર અનુભવાય છે.
આ હેતુથી જ શુભાશુભ દ્રવ્યોના વિવેક માટે પદાર્થોનું વિજ્ઞાન જણાવનારા વિવિધ શાસ્ત્રો, ક્ષેત્રના શુભાશુભપણાને જણાવનારાં શિલ્પાદિનાં શાસ્ત્રો, કાળની શુભાશુભતાને જણાવનારાં જ્યોતિષાદિનાં ગ્રંથો અને ભાવની શુદ્ધિ-અશુદ્ધિનો વિવેક જણાવનારાં માનસવિજ્ઞાન આદિનાં વિવિધ શાસ્ત્રો સદાને માટે જીવનમાં ઉપયોગી નીવડ્યાં છે. એની ઉપેક્ષા જેટલા અંશે થાય તેટલા અંશે તે ચોક્કસ હાનિ કરે છે આ ઉદ્દેશથી જ દીક્ષા જેવી પવિત્ર વસ્તુને આત્મોપકારક બનાવવા માટે શુભ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવાદિ નિમિત્તોના યોગ મેળવવાના વિષયમાં ગ્રંથકારશ્રીએ ભાર મૂક્યો છે. શક્ય હોય ત્યાં સુધી સૌ અનુમોદના કરે અને પ્રસન્નતા અનુભવે એ રીતે દીક્ષા કરવી જોઈએ. એ પ્રસન્નતાથી શુભ કાર્યોમાં આવતાં વિઘ્નો ટળે છે અને કરનારને આત્મિક પ્રેરણા મળે છે. ઇત્યાદિ નિમિત્તોનું બળ ઘણું જ છે. અહીં તો એટલું જ કહેવું પર્યાપ્ત થશે કે નિષ્કારણબંધુ જગતવત્સલ શ્રીવીતરાગદેવે જે જે વિધિ-નિષેધો ઉપદેશ્યા છે, તે ખૂબ રહસ્યપૂર્ણ છે. એને સમજવા માટે સૂક્ષ્મ અને શોધક દૃષ્ટિ જરૂરી છે. ભલે એ સત્ય સૌને ન સમજાય પણ તેનું પાલન કરવામાં જ સ્વ-પર સર્વનું કલ્યાણ છે.
યતિધર્મના બે પ્રકારો–
એની પછી ‘સાપેક્ષ’ એટલે ગુર્વાદિ વગેરેની સહાયતાની અપેક્ષાવાળો અને ‘નિરપેક્ષ’ એટલે સંપૂર્ણ સ્વાશ્રયી-સહાયતાની અપેક્ષા વિનાનો, એમ યતિધર્મના બે પ્રકારો બતાવ્યા છે. માતાપિતાદિ ગૃહસ્થગુરુવર્ગના વિનયાદિ કરવાથી ધર્મગુરુની આજ્ઞાને આધીન રહી જિનાજ્ઞા પ્રમાણે જીવવાનું સામર્થ્ય પ્રગટે છે અને જિનાજ્ઞાના પાલનથી કામ-ક્રોધાદિ અંતરંગ શત્રુઓ ઉપર વિજય મેળવી શકાય છે. ધર્મગુરુમાં એ વિજય કરવા-કરાવવાની શક્તિ હોય છે તેથી તેઓના આશ્રયથી એ વિજય કરી શકાય છે. ઇત્યાદિ સાપેક્ષયતિધર્મના પાલનથી આત્માને અચિંત્ય લાભો થાય છે તે પછી તે નિરપેક્ષયતિધર્મને યોગ્ય બની તેને સ્વીકારીને પોતાની જીવનકળાને વિકસાવી પરિણામે સર્વકર્મોથી મુક્ત થઈ શકે છે.
D2-t.pm5 3rd proof
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુજીવનની બે મર્યાદાઓ
ગુરુની નિશ્રામાં રહેવા નિર્બળ નીવડે છે તે આત્મા એકલો રહેવા માટે તો અવશ્ય નિર્બળ સિદ્ધ થાય છે. એટલું જ નહિ, રક્ષક વિના કામ, ક્રોધાદિ અંતરંગ શત્રુઓ તેનો પરાજય કરે છે અને દીક્ષાને નિષ્ફળ બનાવી તેનો દુરુપયોગ કરાવી દે છે, આથી જ સાધુજીવનની બે મર્યાદાઓ કહી છે. એક કામ, ક્રોધાદિનો વિજય કરવાની શક્તિ પ્રાપ્ત કરીને સ્વયં ગીતાર્થ બનવું અને બીજી એ શક્તિ ન પ્રગટે ત્યાં સુધી ગીતાર્થની નિશ્રામાં રહેવું, એ સિવાય ત્રીજો માર્ગ નથી. એવા યોગ્ય ગુરુના અભાવમાં શિષ્ય શું કરવું, તેનો પણ સુંદર માર્ગ ગ્રંથકારશ્રીએ બતાવ્યો છે. તે ગ્રંથના વાચનથી પ્રસંગે પ્રસંગે સ્વયં સમજી શકાશે નથી તો જૈનદર્શનમાં ગુરુનો પક્ષ કે નથી તો શિષ્યનો પક્ષ, બંનેને સ્વ-પર કલ્યાણ થાય તેવો નિષ્પક્ષ અને એકાંતે હિતકર ન્યાયમાર્ગ બતાવ્યો છે. ગુરુકુળવાસનું મહત્ત્વ
તે પછી દીક્ષાના નિરતિચાર પાલન દ્વારા આત્મવિશુદ્ધિ કરવા માટે જરૂરી ગુરુકુળવાસનું મહત્ત્વ, તેનું સ્વરૂપ, તેનાથી થતાં લાભો, વગેરે વિવિધ વાતોને જણાવી છે. તેમાં પ્રસંગાનુસાર કહેલું ભાવાચાર્યાનું સ્વરૂપ, તેમાં ઉત્સર્ગ-અપવાદ, શિષ્યનું કર્તવ્ય, સમર્પિતભાવના લાભો, તેથી થતી ક્લિષ્ટ કર્મોની નિર્જરા અને વિશિષ્ટ પુણ્યનો બંધ ઇત્યાદિ અતિ ઉપકારક અનેક બાબતો કહી છે. એને સમજ્યા પછી ગુરુકુળવાસ કષ્ટને બદલે આનંદરૂપ બની જાય છે. કારણ કે ચોક્કસ લાભો જાણ્યા પછી ગમે તેવું કષ્ટ વેઠવા પણ જીવ સદા તત્પર હોય છે. સંસારમાં જીવો વિવિધ કષ્ટોને સહર્ષ વેઠે છે તેમાં ખોટા છતાં તેને અજ્ઞાન અને મૂઢતાથી પણ સાચા સમજાયેલા લાભો જ કારણભૂત હોય છે. તેમ અહીં પણ જન્મ-મરણાદિનાં દુ:ખોથી ત્રાસી ગયેલા જીવને દીક્ષાના પાલન માટે “ગુરુની પરાધીનના જન્મ-મરણાદિના કારણભૂત કામ-ક્રોધાદિનો પરાજય કરવા માટે અતિ આવશ્યક અને ઉપકારક છે” એમ સમજાયા પછી તે કષ્ટને બદલે અગમ્ય આનંદ આપે છે. તે આનંદમાં સંતુષ્ટ બનેલો આત્મા ઇન્દ્રની કે ચક્રવર્તીની સંપત્તિને પણ તુચ્છ માની શકે છે. યોગ્ય ગુરુની નિશ્રા પામીને પણ જે આત્મા તેમાં આનંદનો અનુભવ કરી શકતો નથી તે સંસારનાં કષ્ટોથી કંટાળેલો છે એ સિદ્ધ થતું નથી. શાસ્ત્રાધ્યયનનો વિધિ
તેની પછી શાસ્ત્રાધ્યયનનો વિધિ અને તે માટે ઉપધાન યોગ (તપસહિત વિશિષ્ટ અનુષ્ઠાન) કરવાનું વિધાન કર્યું છે.
સાધુજીવનમાં શાસ્ત્રાધ્યયનની મુખ્યતા છે. કારણ કે શાસ્ત્રો સિવાય આત્માના અનાદિ અંધારપટને દૂર કરવાનો અન્ય કોઈ ઉપાય નથી. ઉપરાંત વિશિષ્ટ ક્ષયોપશમવાળા સાધુનું શાસ્ત્રોની રક્ષા કરવાનું, તેને પ્રચારવાનું અને તે તે કાળે જીવોની બુદ્ધિને અનુસારે ઉપયોગી બને તેવી નવી રચના કરવાનું વગેરે કર્તવ્ય છે. કહ્યું છે કે
D2-t.pm5 3rd proof
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१
"चर्मचक्षुभृतः सर्वे, देवाश्चावधिचक्षुषः । सर्वतश्चक्षुषः सिद्धाः, साधवः शास्त्रचक्षुषः '
''
|| [જ્ઞાનસાર]
‘જગતના સર્વજીવોનો વ્યવહાર ચર્મચક્ષુથી ચાલે છે, દેવો અવધિજ્ઞાનરૂપ ચક્ષુવાળા, સિદ્ધો કેવળજ્ઞાનરૂપ ચક્ષુવાળા અને સાધુઓ તો શાસ્રરૂપ ચક્ષુવાળા હોય છે અર્થાત્ સાધુઓને શાસ્ત્રાજ્ઞા પ્રમાણે જીવવાનું હોય છે.
જ્ઞાન મેળવવું કે તપ વગેરે ક્રિયાઓ કરવી જેટલી દુષ્કર નથી, તેથી અધિક દુષ્કર તેનાથી સ્વ-પર હિત કરવું તે છે. માટે જ અણુમ વર્ષોના દીક્ષાપાલન પછી શાસ્ત્રોક્ત યોગોáહનાદિ અનુષ્ઠાનપૂર્વક તે તે શાસ્ત્રોને ભણવાનું વિધાન કર્યું છે. દીક્ષાપર્યાય વધે તેમ તેમ પંચાચારના પાલનથી યોગ્યતા વધે અને યોગોદ્ધહનાદિથી આત્મશુદ્ધિ કરે તેને ગુરુઆજ્ઞાથી તે તે શાસ્ત્રોને ભણવાનો અધિકારી કહ્યો છે. યોગ્ય બન્યા પછી પણ ગુરુ આદિના વિનયપૂર્વક ભણવાથી શાસ્ત્રો ઉપકારક બને છે.
સામાચારીનું પાલન—
તે પછી સામાચારીના ત્રણ પ્રકારો જણાવીને પ્રથમ ઓઘસામાચારીનું વિસ્તૃત વર્ણન કર્યું છે. તેમાં ઓનિર્યુક્તિ ગ્રંથોક્ત સાત દ્વારોથી સાધુનાં પ્રાતઃકાળથી માંડીને બીજા દિવસના પ્રાતઃકાળ સુધીનાં કર્તવ્યોનું ક્રમિક વર્ણન છે. પ્રત્યેક કાર્યો નિયત સમયે માંડલીબદ્ધ કેવી રીતે કરવાં, તેનો આત્મશુદ્ધિ સાથે કેવો સંબંધ છે, વગેરે શાસ્ત્રીયદૃષ્ટિથી વિચારવામાં ...આવ્યું છે. પ્રતિલેખનાદિ દ્રવ્યક્રિયાઓથી આત્માને કેવી અસર થાય છે, સાધનધર્મમાં જ્ઞાનાદિગુણોરૂપ નિશ્ચય ધર્મને પ્રગટ કરવાની કેવી શક્તિ છે, વગેરે સારભૂત ચિંતન કરેલું છે. તે તે ક્રિયાઓને વિધિપૂર્વક કરવાથી થતા લાભો અને તેના અવિધિજન્ય દોષો પણ જણાવ્યા છે.
સૂર્યોદયથી બે પોરિસી (પ્રહરો) સુધી શાસ્ત્રાધ્યયન કરવા દ્વારા દિવસના પ્રારંભમાં જ જિનવચનામૃતના પાનપૂર્વક યોગોની શુદ્ધિ કરવાનું વિધાન છે, કે જેના બળે તે પછીનાં પણ દરેક કાર્યોમાં જિનાજ્ઞાનું પ્રાધાન્ય રહે. શાસ્ત્રાધ્યયનની આ વિધિમાં ઉત્સર્ગઅપવાદનો આધાર લઈને વિવિધ વાતોનું સ્પષ્ટીકરણ કર્યું છે. આહાર, વસ્ત્ર, પાત્ર અને વસતિની શુદ્ધિ-અશુદ્ધિનો વિચાર–
તે પછી આહાર, વસ્ત્ર પાત્ર અને વસતિની શુદ્ધિ, અશુદ્ધિનો વિસ્તૃત વિચાર કર્યો છે. આર્ય આચારોમાં આહાર, પહેરવેશ, પાત્રો કે રહેઠાણ માટે વિવિધ મર્યાદાઓ ઘણા પ્રાચીન કાળથી ચાલી આવે છે અને તેના વર્ણનો પણ સાહિત્યમાં સ્થળે સ્થળે મળે છે. તે દરેકનું મહત્ત્વ સમજી શકાય તે રીતે શુભાશુભ આહાર, વસ્ત્ર, પાત્ર અને વસતિ(મકાન)ના લક્ષણો, તેનું પ્રમાણ તથા તેથી થતાં ગુણ-દોષનું યુક્તિસંગત વર્ણન કરેલું છે. યતિધર્મની સિદ્ધિમાં આહારશુદ્ધિનું અતિ મહત્ત્વ છે તે યુક્તિપૂર્વક સિદ્ધ કર્યું છે. એ સત્ય છે કે વર્તમાનમાં નિર્દોષ
D2-t.pm5 3rd proof
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२
આહારની પ્રાપ્તિ દુર્લભ છે, ગ્રંથકારે પણ વર્તમાનમાં ગૃહસ્થને વ્યવહારશુદ્ધિની અને સાધુને આહારશુદ્ધિની દુ:શક્યતા સ્વીકારી છે, તો પણ ગ્રંથોક્ત વિધાનોનો આદાર કેળવી શુદ્ધ આહારાદિ માટે શક્ય પ્રયત્ન કરનારને વર્તમાનમાં પણ ઘણાં લાભો થાય છે.
ભોજન પછી પાત્ર ધોવાનો, અંડિલભૂમિએ જવા-આવવાનો વગેરે વિધિ જણાવ્યો છે. તેમાં પણ એકેન્દ્રિયાદિ કોઈ જીવને પીડા ન થાય, ધર્મની હલકાઈ ન થાય, લોકવિરુદ્ધ ન સેવાય, ઇત્યાદિ અનેક વાતો કહી છે.
તે પછી ત્રીજા પ્રહરના પ્રારંભમાં વસ્ત્ર-પાત્રાદિના પ્રતિલેખનનું, તે પછી સ્વાધ્યાય કરવાનું અને સાંજે પ્રતિક્રમણ કરવાનું વિધાન છે. તેમાં પ્રસંગાનુસાર પ્રતિક્રમણમાં સૂત્રો અર્થ સહિત આપ્યાં છે. ટૂંકું છતાં સંકલનાબદ્ધ પૂર્ણ અને વિવેચન સહિત આવું અર્થનું વર્ણન અન્ય ગ્રંથોમાં ઓછું જોવા મળે છે. પ્રતિક્રમણનું મહત્ત્વ
જૈનદર્શનમાં આરાધનાની સાથે વિરાધનાથી બચવાનું લક્ષ્ય પણ મુખ્ય છે, માટે નાની પણ ભૂલ થતાં તેના પાપને ટાળવા માટે તુરત “
મિચ્છા મિ દુક્કડ’ દેવાનું અને સવાર-સાંજ પ્રતિક્રમણ કરવાનું અવશ્ય વિધાન છે. આરોગ્ય ભલે મોડું થાય, રોગ થવો જોઈએ નહિ. તે ન્યાયે નાની મોટી કોઈ પણ બાબતમાં ભૂલ થવા દેવી નહિ અને થાય તો તુર્ત શુદ્ધિ કરી લેવી.' એ હેતુથી કરાતા પ્રતિક્રમણનું મહત્ત્વ અન્ય સર્વ અનુષ્ઠાનોથી અધિક છે. એમ કહી શકાય કે શેષ સર્વ અનુષ્ઠાનો પ્રતિક્રમણ માટે છે, પ્રતિક્રમણ વિના તે નિષ્ફળ છે, માટે જ યાવસજીવ ઉભયકાળ કરતાં પ્રતિક્રમણને આવશ્યક કહેવાય છે.
તે પછી રાત્રિકર્તવ્ય તરીકે સ્વાધ્યાય, શયનનો વિધિ, રાત્રે જાગ્યા પછી બહાર નીકળતાં ચોરાદિના ઉપદ્રવોથી બચવાના ઉપાયો, કોણે કેટલી નિદ્રા કરવી, ક્યારે જાગવું, જાગવાનો વિધિ, જાગતાં તુરત પરમેષ્ઠિનમસ્કારનું વિધાન, ઉપરાંત કામવાસનાને રોકવા માટેનું ધ્યાન, વિશિષ્ટ મનોરથોથી આત્માને ઉત્સાહિત કેમ કરવો? વગેરે અનેક બાબતો માતા પુત્રને શીખવાડે તેમ હતુપૂર્વક ગુણ-દોષના વર્ણન સાથે કહી એ રીતે ઓઘસામાચારીમાં અહોરાત્રનાં સંપૂર્ણ કર્તવ્યોનું વર્ણન વિસ્તારથી કર્યું છે. દશધા સામાચારીનું પાલન
તે પછી દશા સામાચારીમાં ગુરથી માંડીને નાનામાં નાના સાધુ સાથે યથાયોગ્ય પૂજયભાવ અને વાત્સલ્ય વધે તે રીતે ભોજન, પરસ્પરનાં કાર્યો, ભૂલની શુદ્ધિ, આજ્ઞા, તેનો સ્વીકાર, જવું-આવવું વગેરે સર્વ વ્યવહારો કરતાં કોઈની ઇચ્છા ઉપર આક્રમણ ન થાય તેવો વિધિ જણાવ્યો છે. એના પાલનથી ઇચ્છાનો રોધ, વિનય, વૈયાવચ્ચ, પરસ્પર પ્રીતિ, પૂજ્યભાવ, કૃતજ્ઞતા, વાત્સલ્ય વગેરે ગુણો વધતાં જાય અને સંયુક્ત ધર્મકુટુંબ તરીકે જોડાયેલા દરેક આત્માઓ એ સંસ્કારથી અન્ય જન્મોમાં પણ એક સાથે ઉપજે
D2-t.pm5 3rd proof
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३
જોડાય, ત્યાં પણ નિષ્કામ પ્રીતિ અને ભક્તિથી પરસ્પર આરાધનામાં સહાયક બની અંતે એ જોડાયેલા સંબંધને મોક્ષમાં શાશ્વતો બનાવી શકે એવો સુંદર જીવનવ્યવહાર, બતાવ્યો છે. જ્ઞાનાદિ ગુણોની વિશિષ્ટ સાધના માટે પણ અન્ય ગચ્છનો આશ્રય લેવારૂપ ઉપસંપદા, તેના પ્રકારો, વિધિ અને તેમાં વ્યવહારશુદ્ધિ સચવાય તેવું પરસ્પરનું કર્તવ્ય વગેરે અનેક બાબતો જણાવી છે. ઉપસ્થાપનાવિધિ
તે પછી ઉપસ્થાપના (મહાવ્રતોનું અને તેને પાલન કરવાનું જ્ઞાન વગેરે મેળવીને યોગ્ય બનેલા શિષ્યને વડી દીક્ષા) કરવાનો વિધિ જણાવ્યો છે, તેમાં સહદીક્ષિત માતા-પિતાદિ વડીલ વર્ગને અપ્રીતિ ન થાય તે રીતે નાના-મોટા સ્થાપવાની સુંદર વ્યવસ્થા છે. યોગ્યતા વિનાના શિષ્યની ઉપસ્થાપના કરવાથી વિરાધક થવાય છે, યોગ્યની ઉપસ્થાપના કરવામાં વિલંબ ન કરવો જોઈએ, વગેરે બાબતો જણાવી છે. જે મહાવ્રતો ઉચ્ચરાવવાનાં છે તેનું વર્ણન કરતાં પહેલાં વ્રતમાં પૃથ્વીકાયાદિ પાંચે સ્થાવરોમાં કરેલી જીવત્વની સિદ્ધિ, બીજા વ્રતમાં ભાષાના ૪૨ પ્રકારો, ત્રીજા વ્રતમાં ચૌર્યના પ્રકારો, ચોથા વ્રતમાં બ્રહ્મચર્યની સર્વશ્રેષ્ઠતા અને જીવનવિકાસમાં એની આવશ્યકતા, પાંચમા વ્રતમાં અપરિગ્રહનું મહત્ત્વ વગેરે સર્વ વાતો યુક્તિપૂર્વક સમજાવી છે. આ રીતે પાંચ મહાવ્રતોનું આત્મવિકાસ માટે કેવું મહત્ત્વ છે તે જણાવીને તેના વિશુદ્ધ પાલન માટે ઉપયોગી પ્રત્યેક વ્રતની પાંચ પાંચ ભાવનાઓ જણાવી છે અને છેલ્લે છટ્ટા વ્રતમાં રાત્રિભોજનના ત્યાગનું વિધાન કર્યું છે. ચરણસિત્તરી અને કરણસિત્તરીનું વર્ણન
તે પછી ચરણસિત્તરી અને કરણસિત્તરીનું વર્ણન છે, તેમાં ચારિત્રના સાધ્ય-સાધન ભાવારૂપ દશવિધ યતિધર્મ, સત્તરવિધ સંયમ, વેયાવચ્ચના પ્રકારો, બ્રહ્મચર્યની નવ વાડો, જ્ઞાનાદિગુણોની સાધના, કષાયોનો જય, સમિતિ-ગુપ્તિરૂપ અષ્ટપ્રવચન માતાઓ, ઇન્દ્રિયોનો નિરોધ, ભાવનાઓ, સાધુની બાર પડિમાઓ વગેરે વિષયો અને તેના પ્રકારો, સ્વરૂપ અને ગુણ–દોષો સાથે વર્ણવ્યા છે. તે દરેકનો મહાવ્રતાદિના પાલનમાં કેવો સહકાર છે, પરસ્પરનો સંબંધ કેવો છે, એકના અભાવે બીજાની નિષ્ફળતા કેવી રીતે થાય છે, વગેરે વિસ્તારથી સમજાવ્યું છે. તેમાં પણ બ્રહ્મચર્યની નવ વાડોનું અને ભાવધર્મની સિદ્ધિ માટે જરૂરી બાર ભાવનાઓનું વર્ણન વિસ્તારથી કર્યું છે. નાના પણ અતિચારની ભયાનકતા
તે પછી મહાવ્રતોમાં અતિચારો લાગવાનાં કારણો અને તેમાંથી બચવાની આવશ્યકતા જણાવી છે. નાનો પણ અતિચાર પરિણામે કેવું અનિષ્ટ સર્જે છે, તેની ભયાનકતા પણ બતાવી છે.
D2-t.pm5 3rd proof
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
મહાવ્રતો, ચરણસિત્તરી, કરણસિત્તરી આદિના પાલન માટે જરૂરી કર્તવ્યો
તે પછી મહાવ્રતો અને ચરણસિત્તરી, કરણસિત્તરી આદિના પાલન માટે ગચ્છવાસ, કુસંસર્ગયાગ, અર્થપદચિંતન, પ્રામાનુગ્રામ વિહાર અને ગીતાર્થ નિશ્રા વગેરેની આવશ્યકતા સાથે પ્રત્યેકનું સ્વરૂપ જણાવ્યું છે. તેમાં પ્રસંગાનુસાર પાંચ નિર્ઝન્થો, દશવિધ પ્રાયશ્ચિત, પરીષહો, ઉપસર્ગો વગેરે બાબતો તેના સ્વરૂપ સાથે કહી છે અને તેના ઉત્સર્ગઅપવાદ સાથે ગુણ-દોષનું પણ વર્ણન કર્યું છે. તેમાં પણ ગચ્છવાસના લાભો અને વિહારનો વિધિ વર્ણવતાં કરેલી સર્વ સાધુઓની સંયમરક્ષાની ચિંતા, પાસત્કાદિ સાથે પણ કારણે કેવી રીતે વ્યવહાર કરવો, વગેરે વર્ણન ઘણું મનનીય છે. પદપ્રદાનવિધિ
તે પછી એ રીતે સંયમના નિર્મળ પાલનથી ગીતાર્થ બનેલા સાધુને ગણીપદ, ઉપાધ્યાયપદ, પ્રવર્તકપદ આચાર્યપદ આદિ પદો આપવાનો વિધિ જણાવ્યો છે. તેમાં પદસ્થ થયા પછી તેઓનું ગચ્છની રક્ષા માટેનું કર્તવ્ય, મૂળ આચાર્યે ગચ્છથી નિવૃત્ત થઈને સવિશેષ આરાધના કરવાનો વિધિ વગેરે વર્ણવ્યું છે. રાજયના અધિકારીઓની જેમ પ્રત્યેક પદસ્થોનાં ભિન્ન ભિન્ન વિવિધ કર્તવ્યો જણાવ્યાં છે. અયોગ્યને પદસ્થ બનાવવાથી ગચ્છને હાનિ, શાસનની અપભ્રાજના વગેરેનું વર્ણન કર્યું છે. અયોગ્ય પદસ્થ પ્રત્યે વિરોનું કર્તવ્ય, ગચ્છમાં
વિરોનું પ્રાધાન્ય, પદસ્થને અને સાધુ-સાધ્વીને હિતશિક્ષા, પદસ્થ થવામાં ગીતાર્થપણાનું મહત્ત્વ, આચાર્યના પાંચ અતિશયો, આઠ પ્રકારની ગણીસંપત્તિ, લક્ષણોપેત પૂર્ણ અલંગ શરીર, આભાવ્યવ્યવહારની વ્યવસ્થા વગેરે અનેક આવશ્યક બાબતો વર્ણવી છે.
આ બધું વર્ણન જોતાં લૌકિક રાજ્યશાસન કરતાં શ્રી જિનેશ્વરે સ્થાપેલા ધર્મશાસનની વ્યવસ્થા ઘણી જ શ્રેષ્ઠ છે, એમ કોઈ પણ સુજ્ઞને સ્વીકારવું પડે તેમ છે. એટલું જ નહિ રાજા વિનાની નિર્નાથ પ્રજાને રાજાની જેટલી આવશ્યકતા છે તેથી કંઈ ગુણી ગુરુની અને ગુરુકુળવાસની આવશ્યકતા સિદ્ધ થાય છે. સાધ્વગણના સંયમની રક્ષા માટે પ્રવર્તિનીપદની વ્યવસ્થા છે, તેઓના સંચાલન નીચે રહીને સાધ્વીવર્ગ સ્વ-પર ઉત્કર્ષ સાધી શકે તેવું શાસનનું બંધારણ જણાવ્યું છે.
એ ઉપરાંત યોગ્યતા અને અધિકારને અનુસરતાં પ્રત્યેકનાં વિવિધ કર્તવ્યોનું ગચ્છમાં પાલન ન થાય તો કેવા ઉપાયો કરવા ? ગુરુ પણ શિષ્યોની સારણા વગેરેમાં પ્રમાદ કરે, અયોગ્યને દીક્ષા આપે કે ઉત્તેજન આપે, તો તેને કેવું પ્રાયશ્ચિત્ત લાગે? કોઈ ગુરુ શિષ્યને આરાધના માટે સ્વયં સહાય કરે નહિ કે મહત્ત્વ યા મમત્વને કારણે અન્ય ગુરુની નિશ્રામાં જવાની સંમતિ આપે નહિ તો શું કરવું ? કેવા ગુણવાળો સ્વલબ્ધિક (ગુરુ આજ્ઞાથી ભિન્ન વિચરવામાં અધિકારી) ગણાય ? વગેરે અનેક બાબતોનું વર્ણન કર્યું છે.
D2-t.pm5 3rd proof
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५
સંલેખના અનશનાદિવિધાન
પછી છેલ્લી અવસ્થામાં દ્રવ્ય-ભાવ સંલેખના કરવાનો વિધિ, અંતે અનશન કરવાના પ્રકારો, તેનો વિધિ તથા કાન્દપિકી આદિ અનિષ્ટ ભાવનાઓ નહિ સેવવાનો વિધિ, તથા છેલ્લે મહાપારિઠાપનિકાનો વિધિ અને તેના ગુણ-દોષ, વગેરે વિસ્તારથી વર્ણવ્યું છે. એમ ગ્રંથનો લગભગ બધો ભાગ સાપેક્ષયતિધર્મના વર્ણનથી પૂર્ણ કર્યો છે.
ત્રીજી પદવિભાગસામાચારીની માત્ર વ્યાખ્યા કરીને તેને સમજવા માટે છેદગ્રંથોની ભલામણ કરી છે. નિરપેક્ષયતિધર્મ
ચોથા વિભાગમાં ચાર શ્લોકો વડે જિનકલ્પી આદિ શ્રમણોનો નિરપેક્ષ યતિધર્મ વર્ણવ્યો છે. તેના પ્રકારો અને વિધિ વગેરે સંક્ષેપમાં જણાવ્યું છે. તેમાં જિનકલ્પી પણ એકાન્ત નગ્ન જ નથી હોતા અને રજોહરણાદિ તો તેઓને પણ રાખવાનું વિધાન છે જ.
આમ અહીં દિશામાત્ર ગ્રંથનો પરિચય આપ્યો છે તેને પૂર્ણતયા જાણવા માટે તો ગ્રંથનું આદરપૂર્વક સાદ્યત વાચન કરવું તે જ આવશ્યક છે. તે સિવાય તે તે વિષયોનો પૂર્ણ ખ્યાલ આવી શકે તેમ નથી. પરમાત્મપદની ચાવી
સમ્યગ દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્રની આરાધના કરતો સાધક ભવસ્થિતિ પરિપાક થતાં ભાવચારિત્રને સ્પર્શી અપ્રમત્ત ભાવને પામે છે, પછી અપૂર્વકરણ વગેરે કરીને અનાદિ મોહની ઉપશમના વા ક્ષપણા કરે છે. ક્ષપણા કરનારો મહાત્મા શેષ પણ ઘાતકર્મો વગેરેનો ક્ષય કરીને અનંત કેવળજ્ઞાન-દર્શનને પામે છે, તે પામીને પછી મોક્ષમાં જાય છે, સિદ્ધબુદ્ધ-મુક્ત થઈ રહે છે. આ છે આત્માને પરમાત્મા બનાવવાની વિકાસ શ્રેણી. તેની સિદ્ધિ ચારિત્ર વિના કોઈને કદાપિ શક્ય જ નથી. માટે જ દીક્ષા એ વિશ્વોદ્ધારનો મહામૂલો મંત્ર છે, આર્ય સંસ્કૃતિનો પ્રાણ છે, જૈનશાસનનો મૂલધાર છે. શ્રમણોનો ઉપકાર
આ વિશ્વવંદ્ય શ્રમણ-શ્રમણીવર્ગ સર્વ કોઈને ઘણો ઉપયોગી છે. મનુષ્યમાં માનવતા, નીતિ, વ્યવહારશુદ્ધિ, સજ્ઞાન, દયા, દાન, સદાચાર, સેવા, વગેરે ઉચ્ચ સંસ્કારોને ઉત્પન્ન કરનાર-સિંચન કરનાર-પોષણ કરનાર-વૃદ્ધિ કરનાર આ જ વર્ગ છે. સાધુપુરુષના એક વચન માત્રથી અનેક ભવ્ય મનુષ્યોનાં જીવન ધોરણો સુધરી જઈને જે હૃદય પરિવર્તન થાય છે તે રાજકીય હજારો કાયદાઓથી સેંકડો વર્ષે પણ શક્ય નથી. જનતા ઉપર શ્રમણોનો શું આ જેવો તેવો ઉપકાર છે ? આના જેવું કારગત ઉત્પાદન જગતમાં બીજું કયું છે? અને એનું
D2-t.pm5 3rd proof
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६
માર્ગદર્શન કરાવનારા જુગ જુગના દીવા જેવા ગંભીર શાસ્ત્ર-સાહિત્યગ્રંથોનું સર્જન કરી તેનો અમર વારસો આપનાર વર્ગ પણ કયો છે ? કહેવું જ પડશે કે તે જૈનશ્રમણ વર્ગ છે. સ્વ. સાક્ષર મોહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ જૈન સાહિત્યના સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસમાં પોતાનું નિવેદન કરતાં નવી આવૃત્તિ પ્રસ્તાવનામાં પૃ. ૨૧ પેરા ૩૮માં સાચું જ લખે છે કે
સાહિત્ય સર્જકો પ્રધાનપણે શ્વેતામ્બર સાધુઓ-આચાર્યો-મુનિઓ છે. શ્રીમહાવીરના પ્રવચન-આગમ સાહિત્યની “પંચાંગી' છે, તેમાં મૂલ આગમ પર નિર્યુક્તિ, ભાષ્ય, ચૂર્ણિ, અવચૂર્ણિ, ટીકા, વૃત્તિ, વગેરે ઉત્પન્ન કરવા ઉપરાંત તે આગમને અનુલક્ષીને ધાર્મિક ગ્રન્થો તથા સાહિત્ય પ્રદેશોમાં વિહરી તે તે વિષયની કાવ્ય, મહાકાવ્ય, નાટક, કથા કાદંબરી, વ્યાકરણ, છંદ, કોષ, જ્યોતિષ, ન્યાય, તર્ક, આદિ વિવિધ વિષયોની કૃતિઓ રચનાર તરીકે સંસારત્યાગ કરી શ્રમણ દીક્ષા લઈ ધર્મોપદેશક તરીકે સ્થાને સ્થાને વિહરનાર આચાર્યોનો અને તેની શિષ્યપરંપરાનો ઉપકાર મુખ્યપણે છે, કે જે કદી ભૂલી શકાય તેવો નથી.”
આવી મહાઉપકારી અને સમાજના ઉત્થાન-ઉત્કર્ષ તથા અભ્યદય તેમજ નિઃશ્રેયસ માટે અત્યંત જરૂરી જૈનશ્રમણ સંસ્થાને આપણે જેટલી અભિવન્દના સાથે અંજલી આપીએ તેટલી ઓછી છે. એ નિરાબાધ રીતે ચિરંજીવ રહે તે માટે આ ગ્રંથનું વિધાન અતિ ઉપકારક છે. પૂર્વપ્રકાશન અંગે
આ ગ્રંથનું પ્રકાશન સૌ પ્રથમ જૈનધર્મવિદ્યાપ્રસારકવર્ગ નામની સંસ્થા દ્વારા વિ.સં. ૧૯૬૦માં થયેલ. તે પ્રકાશનમાં પ્રસ્તુગ્રંથની ૨૯ ગાથાઓ ટીકા અને તેનું ભાષાંતર પ્રકાશિત થયેલ. ત્યારપછી આ મૂલગ્રંથનું સ્વોપજ્ઞવૃત્તિ સહિત પ્રકાશન સુરતના શેઠ દેવચંદ લાલભાઈ જૈનપુસ્તકોદ્ધાર સંસ્થા તરફથી પ્રતાકારે બે વિભાગોમાં કરવામાં આવેલું છે. તેમાંનો પહેલો વિભાગ વિ.સં. ૧૯૭૧માં ગ્રંથાંક-૨૬ તરીકે પ્રસિદ્ધ થયો છે અને બીજો વિભાગ વિ.સં. ૧૯૭૪માં ગ્રંથાંક-૪૫ તરીકે પ્રસિદ્ધ થયો છે. તેનું સંશોધન તે સમયના પંન્યાસ શ્રીઆનંદસાગરજી મહારાજસાહેબ, કે જેઓ પછીથી આચાર્ય શ્રીસાગરાનંદસૂરિમહારાજસાહેબ થયા હતા તેઓએ કરેલું છે. તે સંપાદનમાં તેઓના તરફથી પ્રસ્તાવના સંસ્કૃતમાં આપવામાં આવેલ છે તે પ્રસ્તુત નવીનસંસ્કરણમાં આપેલ છે. ત્યારપછી અનેક પ્રાચીન હસ્તલિખિત પ્રતો અને બીજા અનેક ગ્રંથોના આધારે પ્રસ્તુત ધર્મસંગ્રહ ગ્રંથનું પુનઃ સંશોધન-સંપાદન કાર્ય પરમપૂજ્ય વિદ્વાન મુનિરાજ શ્રીમુનિચંદ્રવિજયજી મહારાજસાહેબ કે જેઓ પછીથી આચાર્ય શ્રીમુનિચંદ્રસૂરિમહારાજસાહેબ થયા તેઓએ પ્રતાકારે ત્રણ વિભાગમાં કરેલ છે. તેમાંનો પહેલો ભાગ અને ત્રીજો ભાગ વિ.સં. ૨૦૪૦માં અને બીજો ભાગ વિ.સં. ૨૦૪૩માં શ્રીજિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ દ્વારા પ્રકાશિત થયેલ છે. પ્રસ્તુત ગ્રંથનું
D2-t.pm5 3rd proof
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७
ભાષાંતર પણ પ.પૂ. વિદ્વાન મુનિરાજશ્રીભદ્રંકરવિજયજીમહારાજસાહેબ કે જેઓ પાછળથી પરમપૂજ્ય આચાર્યભદ્રંકરસૂરિમહારાજ થયા તેમના દ્વારા થયેલું છે અને શેઠ સુબાજી રવચંદ જેચંદ જૈનવિદ્યાશાળા ટ્રસ્ટ તરફથી તે ભાષાંતરની અનેક આવૃત્તિઓ પ્રકાશિત થયેલી છે. તથા ધર્મસંગ્રહસારોદ્વારરૂપે શ્રાવકજીવન અને શ્રમણજીવન એમ બે ભાગમાં પ.પૂ. આચાર્યકીર્તિયશસૂરિમહારાજ દ્વારા સંપાદિત થઈને સન્માર્ગ પ્રકાશન તરફથી પ્રકાશિત થયેલ છે. તે જ આ ગ્રંથની પરમોપયોગિતા સૂચને છે.
નવીનસંસ્કરણ અંગેન
પ્રસ્તુત સ્વોપજ્ઞવૃત્તિ સહિત ધર્મસંગ્રહગ્રંથની અદ્યાવધિ પુસ્તકાકારે કોઈ પણ આવૃત્તિ પ્રકાશિત થયેલ ન હોવાથી પરમપૂજ્ય પરમારાધ્યપાદ રામચંદ્ર-ભદ્રંકર-કુંદકુંદસૂરીશ્વરજીમહારાજસાહેબના શિષ્યરત્ન પરમપૂજ્ય વર્ધમાનતપોનિધિ ૧૦૦+૭૨મી ઓળીના આરાધક ગણિવર્ય શ્રીનયભદ્રવિજયજીમહારાજસાહેબની શુભ પ્રેરણાથી ભાગ ૧-૨માં આ નવીનસંસ્કરણ તૈયાર કરીને ભદ્રંકરપ્રકાશનથી પ્રકાશિત કરવામાં આવે છે. ભાગ-૧માં પ્રથમ અધિકારમાં ગૃહસ્થનો સામાન્યધર્મ અને દ્વિતીય અધિકારમાં ગૃહસ્થનો વિશેષધર્મ બંને મળીને કુલ ૭૦ શ્લોકોનું વિવરણ કરવામાં આવેલ છે અને ભાગ-૨માં તૃતીય અધિકારમાં સાપેક્ષયતિધર્મ અને ચતુર્થ અધિકારમાં નિરપેક્ષયતિધર્મ બંને મળીને કુલ ૭૧થી ૧૫૯ શ્લોકોનું વિવરણ કરવામાં આવેલ છે અને અંતે ૧થી ૨૧ શ્લોકોમાં ગ્રંથકારશ્રીની પ્રશસ્તિ આપવામાં આવેલ છે.
પ્રસ્તુત નવીનસંસ્કરણમાં ૧૦ પરિશિષ્ટો તૈયાર કરેલ હોવાથી ગ્રંથ વિશેષ સમૃદ્ધ બનેલ છે. મૂળશ્લોક, શ્લોકોનો અકારાદિક્રમ, સંપૂર્ણ ગ્રંથમાં આવેલા અનેક ગ્રંથોના ઉદ્ધરણરૂપ સાક્ષીપાઠોનો વિસ્તૃત અકારાદિક્રમ, ગ્રંથમાં આવતાં ગ્રંથ અને ગ્રંથકારોના નામોનો અકારાદિક્રમ, વ્યાકરણ, ન્યાયવિમર્શ આદિ પરિશિષ્ટો તૈયાર કરેલ છે. તથા અમુક ઉદ્ધરણસ્થાનો શાસ્ત્રસંદેશમાલા અકારાદિક્રમગ્રંથમાંથી પ્રાપ્ત થયા તે નવા ઉમેર્યા છે જ્યાં જ્યાં અશુદ્ધપાઠો જણાયા ત્યાં ત્યાં મૂળ ગ્રંથોમાંથી તે તે સ્થાનો મેળવી શુદ્ધિકરણ પણ યથશક્ય કરેલ છે. અમે આ નવીનસંસ્કરણનું સંપાદન જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટથી પ્રકાશિત પ્રતોના આધારે કરેલ હોવાથી ટિપ્પણીઓ તે પ્રતો મુજબ જ આ નવીનસંસ્કરણમાં આપેલ છે. હસ્તપ્રતોનો પરિચય વગેરે ‘કૃતિ અને કૃતિકાર' શીર્ષક હેઠળ લખાણમાં આપેલ હોવાથી જિજ્ઞાસુઓએ તેમાં જોઈ લેવો. પ્રસ્તુત પ્રકાશનમાં યથાશક્ય શુદ્ધિકરણ માટે ઘણી કાળજી રાખેલ છે આમ છતાં મુદ્રણાદિદોષથી કે દૃષ્ટિદોષથી કે અનાભોગથી જે કોઈ ક્ષતિઓ રહી ગયેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડં આપવા પૂર્વક વાચકવર્ગ તેનું પરિમાર્જન કરીને વાંચે એવી ખાસ ભાલમણ કરું છું.
ઉપકારસ્મરણ–
આ ધર્મસંગ્રહ ગ્રંથ પુસ્તકાકારે ભાગ-૧/૨ના નવીનસંસ્કરણના પ્રકાશનમાં હું તો માત્ર
D2-t.pm5 3rd proof
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८ નિમિત્તરૂપ છું, આ નવીનસંસ્કરણના પ્રકાશનનું સઘળું શ્રેયઃ પૂર્વના પ્રકાશકોના અને સંપાદકોના ફાળે જાય છે. પરમપૂજય સાગરાનંદસૂરિમહારાજસાહેબ તથા પરમપૂજય મુનિચંદ્રસૂરિમહારાજસાહેબે અથાક પરિશ્રમ કરીને ક્રમે પ્રથમવૃત્તિ અને દ્વિતીયાવૃત્તિનું સંપાદન તૈયાર કરેલ છે તે સંપાદનના આધારે જ આ નવીનસંસ્કરણ તૈયાર કરવામાં આવેલ છે. ઉદ્ધરણના અનેક સ્થાનો ધર્મસંગ્રહ ભાષાંતર ભાગ ૧-૨માં આપેલ હોવાથી તે સ્થાનો મેળવવા માટે પરમપૂજ્ય ભદ્રકરસૂરિમહારાજસાહેબનો પણ તે અંગે મહત્ત્વનો ફાળો છે. આ સિવાય પ્રસ્તુત નવીનસંસ્કરણના પ્રૂફવાંચન માટે પરમપૂજ્ય ગણિવર્યશ્રી નયભદ્રવિજયજીમહારાજસાહેબ અને તેઓશ્રીના શિષ્યરત્નોએ ઝીણવટભરી દૃષ્ટિએ જોઈને શુદ્ધિકરણ કરી આપેલ છે. પ્રૂફવાચન કરતાં જ્યાં જ્યાં અશુદ્ધ પાઠો જણાયાં ત્યાં ત્યાં મૂળગ્રંથો સાથે મેળવી તેમણે શુદ્ધિકરણ કરેલ છે. આ સર્વના ઉપકારોનું કૃતજ્ઞભાવે સ્મરણ કરું છું. આ સિવાય મારી સંયમ સાધનામાં જે કોઈ પણ પ્રત્યક્ષ યા પરોક્ષ સહાયક બની રહ્યા છે તે સૌના ઉપકારોથી ઉપકૃત હોવાથી તેનું સ્મરણ કરી કૃતજ્ઞતા દાખવું છું. સૌથી વિશેષ તો એ છે કે, વર્ધમાનતપોનિધિ પરમપૂજ્ય ગણિવર્ય શ્રીનયભદ્રવિજયજી મહારાજસાહેબે આ ગ્રંથ ચતુર્વિધસંઘને સાધના માટે અત્યંત ઉપયોગી હોવાથી આ ગ્રંથનું પુસ્તકાકારે નવીસંસ્કરણ તૈયાર કરવા માટે મને જે શુભપ્રેરણા કરી અને સાધનામાર્ગ માટે ઉપયોગી આવા ઉત્તમ ગ્રંથના સ્વાધ્યાયનો મને જે ઉત્તમ લાભ મળ્યો તે બદલ હું તેમની અત્યંત ઋણી છું.
પ્રાંત અંતરની એ જ શુભેચ્છા છે કે ધર્મમાં કે વ્યવહારમાં મનુષ્યો જે અનેક પ્રકારના વિચારવચન કે પ્રવૃત્તિદોષો સેવતાં જણાય છે તે કેવલ આપણાં સૌની અજ્ઞાનતા આદિને આભારી છે. આપણે સૌ સમ્યજ્ઞાન પામીએ એ માટે જ મહાપુરુષો આવા ઉત્તમ પ્રકારનાં સાહિત્યનું સર્જન કરે છે. તેમાંથી એક આ ગ્રંથનો વાચકો આદર કરે, આદર કરીને માનવતાના મંદિરમાં અધ્યાત્મભાવનાનાં દીપ સળગાવે, તેના પ્રકાશમાં પોતાનું જીવન આદર્શ જૈનપણાના રંગથી રંગે, રંગીને સ્વ-પરના અભ્યદય તેમજ નિઃશ્રેયસની સાધનામાં કદમ કદમ આગળ વધે અને આગળ વધીને આપણે સૌ કોઈ મૈત્યાદિ ભાવયુક્ત વિશ્વશાંતિકર શ્રીસર્વજ્ઞધર્મના નિર્દોષ અનુષ્ઠાનોનો જગતમાં જયજયકાર બોલાવી આપણા સૌનું અંતિમ લક્ષ્ય અષ્ટકર્મવિનિર્મુક્ત બની શાશ્વતસિદ્ધિસુખના ભોક્તા બનીએ એ જ શુભકામના !!
__ शिवमस्तु सर्वजगतः એફ-૨, જેઠાભાઈ પાર્ક,
- સાધ્વી ચંદનબાલાશ્રી નારાયણનગર રોડ, પાલડી, અમદાવાદ-૭. માગસર વદ-૧૦, વિ.સં. ૨૦૬૭, ગુરુવાર, તા. ૩૦-૧૨-૨૦૧0.
D2-t.pm5 3rd proof
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
गाथा.
७१-१५३ तृतीयाधिकारः
७१
गृहस्थ-यतिधर्मयो
७२-७७
७८
७९-८३
८४-८५
પ્રકાશકીય
ભૂમિકા
સંપાદકીય
विषयानुक्रमणिका विषयः
८७
८८
९२
कारण-कार्यभावः ४६३
१६ प्रव्रज्यायोग्यगुणा: ४६४ - ४६७
प्रव्रज्याया अयोग्याः
४६७-४७१
यतिस्वरूपम्
८६- १५३ सापेक्षयतिधर्मस्वरूपम्
विषयानुक्रमणिका
७-८ ९३
४७२
प्रब्राजकगुणाः
४७३- ४७६
प्रव्रज्याग्रहितुः कर्तव्यम् ४७६-४७८ प्रव्रज्यादातुः कर्तव्यम् ४७८-४८० प्रव्रज्याप्रदानविधिः
४८०-४८२
यतिस्वरूपम्
४८२-४८४ ४८४ गुरुकुलवासस्वरूपम् ४८५ - ४८६ भावयतिलिङ्गानि
४८६-४८७
४८७-४८९
४८९ - ४९२ ४९२-४९३
सामाचारीभेदाः ३ ८९-१०३ ओघसामाचारी
गुरुकुलवासमहत्त्वम् शास्त्राध्ययनविधिः
८-१५
૧૭-૨૮
२९-३१
पृष्ठ
४६३-७७९
स्वरूपम् ४९४-६४५
८९
ओघसामाचारीभेदाः ७ ४९४-४९५ ९० १०३ यतिदिनचर्या ४९५-६४५
९०
प्रभाते जागरणविधिः ४९५-४९६ प्राभातिककर्तव्यम्
९१
४९६-४९७
प्रतिलेखनाविधिः
४९७-५०८ ५०७
वसतिप्रमार्जनविधिः
५०८-५११ ५११-५१७ ९४
स्वाध्यायविधिः पात्रप्रतिलेखनविधिः
व्याख्यापनफलम् चैत्यवन्दनकरणम्
५१७
५१७ ९५
भिक्षाभ्रमणविधिः उपयोगकरणविधिः
५१८-५१९
५१९-५२१ एषणाप्रकारा: ३ ५२१ गवेषणैषणास्वरूपम् ५२१-५२३ एकाकित्वभवनकारणानि
५२३
समीपस्थग्रामे हिण्डने
विधि:
द्रव्यादयः अभिग्रहाः अष्टौ गोचरभूमयः गोचरभूमियन्त्रम् भिक्षादोषाः ४२
उद्गमदोषाः १६ उत्पादनादोषाः १६
ग्रहणैषणास्वरूपम्
एषणादोषाः १० ग्रहणीषणायां
द्वाराणि ११ पिण्डैषणा-पाणैषणाद्वाराणि,
शय्यातरस्वरूपम राजपिण्डस्वरूपम् पिण्डविशुद्धिः
यसतिशुद्धिः
वस्त्रशुद्धिः
पात्रविशुद्धिः
लेपविधिः
५२३
५२४
५२५
५२६
५२८
५२८-५३२ ५३२-५३३
५३३
५३३-५३५
५३६-५३९
५३९-५४०
५४०-५४१
५४२
५४२
५४३-५४४
५४५-५४६
५४६-५४७
५४७-५४९ ५४९
भग्नपात्रबन्धनयन्त्रम्
पिण्डादिविशुद्धिमहत्त्वम् ५४९ भक्तपानशुद्धिविधिः
५५०
५५०-५५१
वसतिप्रवेशविधिः भिक्षाचा आलोचना
विधि: भोजनविधिः
५५१-५५४
५५५-५५९
पात्रधावनविधिः ५५९-५६१ भोजनाऽनन्तरकर्तव्यम् ५६१-५६२
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०
| ११७
११९ १२०
स्थण्डिलगमनविधिः ५६२-५६७ | १०९ उपस्थापनाविधिः ६६३-६६५ स्थण्डिलभूमिभङ्गाः १००४ ५६५ | ११० महाव्रतस्वरूपम्
६६५ उपधिप्रतिलेखनविधिः ५६७-५६९ | १११ प्रथममहाव्रतस्वरूपम् ६६५-६६६ उपधिस्वरूपम्
५६९ | ११२ द्वितीयमहाव्रतस्वरूपम् ६६६-६७० औधिकोपधिस्वरूपम् ५६९-५८० | ११३ तृतीयमहाव्रतस्वरूपम् ६७० स्वयम्बुद्ध-प्रत्येकबुद्ध
| ११४ चतुर्थमहाव्रतस्वरूपम् ६७०-६७१ स्वरूपम् ५७९-५८० | ११५ पञ्चममहाव्रतस्वरूपम् ६७१ औपग्रहिकोपधि
११६ २५ महाव्रतभावनाः ६७१-६७५ स्वरूपम् ५८०-५८६
षष्ठव्रतस्वरूपम्
६७५ वस्त्रप्रक्षालनविधिः ५८६-५८८
चरणसप्ततिस्वरूपम् ६७५-६७९ चतुर्थप्रहरकर्तव्यम् ५८८-५८९ ११८ करणसप्ततिस्वरूपम् ६७९-६९५ २४ स्थण्डिलभूमि
१२ भावनास्वरूपम् ६८३-६९१ प्रतिलेखनम् ५८८-५८९
१२ भिक्षुप्रतिमाप्रतिक्रमणमाण्डलीस्वरूपम् ५९०
स्वरूपम् ६९१-६९३ प्रतिक्रमणम् ५९०-५९२
प्रथममहाव्रतातिचाराः ६९५ 'पगामसिज्जा' सूत्रम्
द्वितीयमहाव्रतातिचाराः ६९५-६९६ अर्थसहितम् ५९२-६१२
|१२१
तृतीयमहाव्रतातिचाराः ६९६ 'अड्डाइज्जेसु सूत्रम्
१२२ चतुर्थमहाव्रतातिचाराः ६९६-६९७ अर्थसहितम् ६११-६१२
पञ्चममहाव्रतातिचाराः ६९७-६९८ पाक्षिकसूत्रम्
१२४ षष्ठव्रतातिचाराः ६९८-६९९ अर्थसहितम् ६१३-६३३
ज्ञानादिपञ्चाचाराः
६९९ पाक्षिकक्षमाणसूत्रं
तपआचारस्वरूपम् ६९९-७०३ सावचूरिकम् ६३४-६३६
गच्छवासस्वरूपम् ७०३-७०४ रात्रिप्रथमप्रहरकर्तव्यम् ६३६-६३७
कुसंसर्गत्यागस्वरूपम् ७०४-७१० ९९ शयनविधिः ६३७-६४२
अर्थपदचिन्तनम् ७१०-७११ द्वितीय तृतीयप्रहरयोः
| १२६ विहारस्वरूपम् ७११-७१९ स्थविरकर्तव्यम् ६४२-६४३
पञ्चनिर्ग्रन्थस्वरूपम् ७१९-७२२ तृतीयप्रहरकर्तव्यम् ६४३-६४४
१० प्रायश्चित्तभेदाः ७२२-७२४ १०२ चतुर्थप्रहरकर्तव्यम्
उपसर्गस्वरूपम्
७२४ १०३ शेषचतुर्थप्रहरकर्तव्यम् ६४५
परिषहजयस्वरूपम् ७२४-७२७ १०४-१०५ दशधासामाचारी
गच्छवासमहत्त्वम् ७२७-७२८ स्वरूपम् ६४५-६५६ | १२८ आचार्यादेः योग्यातादिपदविभागसामाचारी
स्वरूपम्
७२८ स्वरूपम् ६५६-६५७ | १२९ गणिपदयोग्यकालः ७२८ १०६-१०७ उपस्थापनायोग्यस्य स्वरूपम् ६५७ | १३०-१३१ आचार्यपद योग्यता१०८ उपस्थापनाऽयोग्यस्य
स्वरूपम् ७२८-७३० स्वरूपम् ६५८-६६३ | १३२ आचार्यपदप्रदानविधिः ७३१-७३३
| १२३
| १२५
१००
६४४
D2-t.pm5 3rd proof
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१
१३७
प्रवा
आचार्यस्य व्याख्यानम् ७३३-७३४ | १४८ संलेखनाऽतिचाराः ७५३-७५४ १३४ गणानुज्ञास्वरूपम्
७३४
पादपोपगमनादिस्वरूपम् ७५४ १३५-१३६ आचार्यस्य गुणाः ७३४-७३६ | १५०-१५१ पादपोपगमनस्वरूपम् ७५४-७५५ प्रवर्तिनीगुणाः ७३६-७३७
इङ्गिनीमरणस्वरूपम् ७५५-७५६ १३८ अयोग्ये पदस्थापन
भक्तपरिज्ञास्वरूपम् ७५६-७५७ दोषाय ७३७
आचार्यादीनां पदयोग्यस्य गुणा
परिचर्याकालः ७५७-७५८ महानिशीथोक्ताः ७३८-७४१ | १५२ संक्लिष्टभावनास्वरूपम् ७५८-७६१ कालगते आचार्य पद
भक्तपरिज्ञासामाचारी ७६१-७६३ प्रदानविधिः ७४१-७४३
महापरिष्ठापनाविधिः ७६३-७६४ अयोग्ये पदप्रदाननिषेधः ७४३ | १५३ ।। सापेक्षयतिधर्मोपसंहारः ७६४ सारणा अकरणे
गच्छवासिनां सामाचारी ७६४-७६५ प्रायश्चित्तम् ७४४
गच्छवासिनां स्थितिः ७६६-७६७ कुगुरुत्यागविधिः ७४४-७४५ | १५४-१५८ अधिकारः ४ ७६८-७७८ १३९ स्वलब्धियोग्यता ७४५-७४६ १५४ निरपेक्षयतिधर्मपद्धतिः ७६८-७७७ विहारविधिः ७४६-७४८
जिनकल्पसामाचारी ७६८-७७१ उपाध्यायपदप्रदानविधिः ७४८-७४९
जिनकल्पस्वरूपम् ७७१-७७२ १४२ उपाध्यायगुणाः
७४९
परिहारविशुद्धिस्वरूपम् ७७२-७७५ १४३ प्रवर्तकगुणाः
यथालन्दिकस्वरूपम् ७७५-७७७ १४४ स्थविरगुणाः
७५० १५५-१५७ निरपेक्षयतिधर्मस्वरूपम् ७७७-७७८ १४५ गणावच्छेदकादिस्वरूपम् ७५०
१५८ निरपेक्षयतिधर्मोपसंहारः ७७८ १४६ गण्यादिपदपालनकालः ७५१
ग्रन्थोपसंहारः
७७९ १४७ संलेखनास्वरूपम् ७५१-७५३ |
ग्रन्थकृतप्रशस्तिः ७८०-७८२ परिशिष्टम् [१] धर्मसंग्रहमूलश्लोकाः ॥
७८५-७९५ परिशिष्टम् [२] धर्मसंग्रहमूलश्लोकानामकाराद्यनुक्रमः ॥
७९६-७९८ परिशिष्टम् [३] धर्मसंग्रहवृत्तिगतोद्धरणानामकाराद्यनुक्रमः ॥
७९९-८५२ परिशिष्टम् [४] धर्मसंग्रहवृत्तिगतग्रन्थकारोद्धृतग्रन्थनाम्नामकाराद्यनुक्रमः ॥
८५३-८५७ परिशिष्टम् [५] धर्मसंग्रहवृत्तिगतग्रन्थकारनाम्नामकाराद्यनुक्रमः ॥
८५८ परिशिष्टम् [६] धर्मसंग्रहवृत्तिगतविशेषनाम्नामकाराद्यनुक्रमः ॥
८५९-८६१ परिशिष्टम् [७] धर्मसंग्रहवृत्तिगतव्याकरणादिविमर्शः ॥
८६२-८६५ परिशिष्टम् [८] धर्मसंग्रहवृत्तिगतन्यायादीनामकाराद्यनुक्रमः ॥
८६६ परिशिष्टम् [९] धर्मसंग्रहग्रन्थसम्पादकोपयुक्तग्रन्थसूचिः ॥
८६७-८७१ परिशिष्टम् [१०] कोष्ठकान्तर्गतपाठस्थलसूचिः॥
८७२-८७६
ororror or orror or orm
७४९
D2-t.pm5 3rd proof
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
धर्मसंग्रहः ॥ [ भाग-२ ]
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
न्यायविशारदन्यायाचार्यश्रीमद्यशोविजयप्रणीतान्तर्गतटिप्पणीसमेत:
श्रीमन्मानविजयमहोपाध्यायप्रणीतः
स्वोपज्ञवृत्तिविभूषितः
धर्मसंग्रहः ॥ [ तृतीयोऽधिकारः]
ऐं नमः ॥ अथ यतिधर्मव्याख्यानावसरस्ततो विशेषतो गृहिधर्मफलोपवर्णनमुखेन तमेव प्रस्तौति -
एनं धर्मं च निखिलं, पालयन् भावशुद्धितः ।
योग्यः स्याद् यतिधर्मस्य, मोचनात् पापकर्मणः ॥७१॥ 'एनम्' अनन्तरोदितं 'धर्म' विशेषतो गृहिधर्मम् , 'चः' समुच्चये, कीदृशं तम्?'निखिलं' समस्तं सम्यक्त्वप्रभृत्येकादशप्रतिमापर्यन्तमित्यर्थः, पालयन्' अनुचरन् , पालनं च द्रव्यतोऽपि स्यादित्यत आह -'भावशुद्धितः' इति भावः-तदावरणक्षयोपशमसमुत्थ आत्मपरिणामविशेषस्तस्य विशुद्धिः-स्वच्छता प्रकर्षरूपा तस्याः सकाशादित्यर्थः। सकीदृग् भवति? इत्याह–'यतिधर्मस्य योग्य' इति, यतिः-अर्होऽर्हसमीपे विधिप्रव्रजित इति वक्ष्यमाणलक्षणस्तस्य धर्म:-मूलोत्तरगुणाचारस्तस्य योग्यः-तदभ्युपगमपरिपालनसमर्थः स्याद्' भवेत् कस्माद्धेतो: ?-'पापकर्मणः' चारित्रप्रतिबन्धकमोहनीयप्रकृतिरूपस्य 'मोचनात्' पृथग्भावात् , क्षायोपशमिकादिपरिणामेनोदितावस्थत्वपरित्यागादित्यर्थः । अत एव श्रेयोदानाशिवक्षपणाभ्यां दीक्षायोग्यताऽस्य घटते, तदुक्तं षोडशके -
"श्रेयोदानादशिवक्षपणाच्च सतां मतेह दीक्षेति ।
सा ज्ञानिनो नियोगाद्यथोदितस्यैव साध्वीति" ॥१॥ [ षोड./१२-२] ज्ञानित्वं च गुरुचरणसेवारतानां दृढसम्यग्दर्शनानां परिपालितनिखिलश्राद्धसामाचारीसमुल्लसितसंवेगपरिणामानां सुव्यक्तमेव ॥७१॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६४]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः यतिधर्मयोग्यता च कतिपयगुणसमूहरूपा, अतस्तानेव गुणान्नामग्राहं गुणिमुखेन षड्भिः श्लोकैः प्रदर्शयति । तथाहि -
आर्यदेशसमुत्पन्नः १, शुद्धजातिकुलान्वितः २ । क्षीणप्रायाशुभकर्मा ३, तत एव विशुद्धधीः ४ ॥७२॥ दुर्लभं मानुषं जन्म, निमित्तं मरणस्य च । सम्पदश्चपला दुःखहेतवो विषयास्तथा ॥७३॥ संयोगे विप्रयोगश्च, मरणं च प्रतिक्षणम् । दारुणश्च विपाकोऽस्य, सर्वचेष्टानिवर्त्तनात् ॥७४॥ इति विज्ञातसंसारनैर्गुण्यः स्वत एव हि ५ । तद्विरक्तस्तत एव ६, तथा मन्दकषायभाक् ७ ॥७५॥ अल्पहास्यादिविकृतिः ८ कृतज्ञो ९ विनयान्वितः १० । सम्मतश्च नृपादीनामद्रोही ११-१२ सुन्दराङ्गभृत् १३ ॥७६॥ श्राद्धः १४ स्थिरश्च १५ समुपसंपन्नश्चेति १६ सद्गुणः । भवेद् योग्यः प्रव्रज्याया, भव्यसत्त्वोऽत्र शासने ॥७७॥ षड्भिः कुलकम् ॥
तथाहीति उक्तस्योपदर्शने निपातसमुदायः, 'इति' अमुना प्रकारेण सन्तोविद्यमाना गुणा यस्यासौ सद्गुणो 'भव्यसत्त्वो' भव्यप्राणी प्रव्रज्या-प्रव्रजनं पापेभ्यः प्रकर्षेण शुद्धचरणयोगेषु गमनमित्यर्थः, तस्याः प्रव्रज्यायाः, 'योग्यः' अर्हो 'भवेत्' जायतेत्यन्तेन सम्बन्धः । सा च द्रव्यतः चरकादीनामपि भवतीत्यत उक्तम् –'अत्र' इति अस्मिन् 'शासने' प्रवचने जिनशासन इत्यर्थः । यतः - "नामाइचउब्भेआ, एसा दव्वंमि चरगमाईणं। भावेण जिणमयंमि उ, आरंभपरिग्गहच्चाओ" ॥१॥[प.व./६ ] इति ।
स च यथा 'आर्यदेशसमुत्पन्नः' इत्यादि तत्र आर्यदेशा:-जिनचक्रयाद्युत्तमपुरुषजन्मभूमयस्ते च सङ्ख्याया मगधाद्याः सार्द्धपञ्चविंशतयः यथा - "रायगिह मगह १ चंपा अंगा २ तह तामलित्ति वंगा य ३। कंचणपुरं कलिंगा ४ वाराणसि चेव कासी अ५ ॥१॥[प्र.सू.प.१,सू.१०२/गा.११२]
१. L.P.C. I जायतेत्यन्ते(ने)न-मु० ॥ २. P. । इत्यादि तत्र-मु० C. नास्ति ॥ ३. “पञ्चविंशत्यो (ति) मु०॥
D:\netaidphold
pat gufoof
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रव्रज्यायोग्यगुणाः -श्लो० ७२-७७॥]
[४६५ साकेअ कोसला ६ गयपुरं च कुरु ७ सोरिअंकुसत्ता य ८ । कंपिल्लं पंचाला ९ अहिछत्ता जंगला चेव १० ॥२॥ [प्र.सू.प.१, सू.१०२/गा.११३] बारावई सुरट्ठा ११ मिहिला विदेहा य १२ वच्छ कोसंबी १३ । नंदिपुरं संडिल्ला १४ भद्दिलपुरमेव मलया य १५ ॥३॥[प्र.सू.प.१, सू.१०२/गा.११४] वइराड वच्छ १६ वरणा अच्छा १७ तह मत्तिआवइ दसण्णा १८ । सोत्तिअवई अचेदी १९ वीअभयं सिंधुसोवीरा २० ॥४॥[प्र.सू.प.१, सू.१०२/गा.११५] महुरा य सूरसेणो २१ पावा भङ्गी अ २२ मासपुरि वट्टा २३ । सावत्थी अकुणाला २४ कोडीवरिसंचलाडा य २५॥५॥[प्र.सू.प.१,सू.१०२/गा.११६] सेअंबिआ य नगरी केअइअद्धं च २५३ आरिअं भणिअं। एत्थुप्पत्ति जिणाणं चक्कीणं रामकण्हाणं" ॥६॥ [प्र.सू.प.१, सू.१०२/गा.११७] तेषु समुत्पन्नो -लब्धजन्मा, अनार्यदेशेषु मरौ कल्पतरोरिव धर्मस्य प्राप्तेर्दुर्लभत्वात् १।
तथा 'शुद्धजातिकुलान्वितः' शुद्धा -विशुद्धवैवाह्यचतुर्वर्णान्तर्गता जाति:मातृपक्षः कुलं-पितृपक्षस्ताभ्यां समन्वितः -सम्पन्नः, [जातिकुलसम्पन्नस्य दुष्कर्मवशात् कदाचिद् विश्रोतसिकासम्भवेऽपि जातिकुलमाहात्म्योपबृंहणेन रथनेम्यादेरिव सुनिवर्त्तनीयत्वात्] २।
तथा 'क्षीणप्रायाशुभकर्मा' क्षीणप्रायाणि-बाहुल्येन क्षीणानि अशुभकर्माणिचारित्रप्रतिबन्धकानि क्लिष्टकर्माणि यस्य स तथा । अक्षीणकर्ममलस्य केनचिद्धेतुना प्रव्रज्याग्रहेऽपि सहस्रमल्लादेरिव प्रत्युतानर्थस्यैव सम्भवात् ३। __यत एव क्षीणप्रायाशुभकर्मा तत एव हेतोविशुद्धा-निर्मला धी:-बुद्धिर्यस्य स विशुद्धधीः, “बुद्धिः कर्मानुसारिणी" [ ] ति वचनात् ४ ॥७२॥ ___तथा 'दुर्लभं मानुषम्' इत्यादिरिति, विज्ञातसंसारनैर्गुण्य इत्यत्र सम्बन्धः । तत्र 'मानुषं' मनुष्यत्वं 'दुर्लभं' दुष्प्रापं 'चः' पुनः 'जन्म' जननं 'मरणस्य' मृत्योः 'निमित्तं' कारणं जन्मिनोऽवश्यं मरणसम्भवात् । तथा 'सम्पदः' प्रतीता: 'चपलाः' चञ्चलाः, तथा 'विषयाः' शब्दरूपरसगन्धस्पर्शाः 'दुःखहेतवः' सङ्क्लेशोत्पादकाः, 'चः' पुनः 'संयोगे विप्रयोगः' नियमात् संयुक्तस्य विचटनात् , 'च:' पुनः 'प्रतिक्षणं' प्रतिसमयं 'मरणं मृत्युरिदं च समयप्रसिद्धावीचिमरणापेक्षयेति पठ्यते च - "यामेव रात्रिं प्रथमामुपैति, गर्भे वसत्यै नरवीर ! लोकः । ततःप्रभृत्यस्खलितप्रयाणः, स प्रत्यहं मृत्युसमीपमेति" ॥१॥[ ]
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६६]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकारः __नरवीर इति व्यासेन युधिष्ठिरसंबोधनमिति । 'च:' पुनः अस्य' मरणस्य 'दारुणो विपाकः' अतिरौद्रः परिभवः, कस्माद्धेतो: ?-'सर्वचेष्टानिवर्त्तनात्' सर्वासां चेष्टानां - हिताहितप्राप्तिपरिहारार्थानां क्रियाणां निवर्त्तनात् –उपरमात् । 'इति' 'अमुना दुर्लभं मानुषं जन्म'इत्यादि 'दारुणश्च विपाकोऽस्य' इति पर्यन्तप्रकारेण 'स्वत एव' स्वभावेनैव 'हिः' निश्चये 'विज्ञातसंसारनैर्गुण्यः' विज्ञातम् -अवबुद्धं संसारस्य–प्रसिद्धस्य नैर्गुण्यं-नि:सारता येन स तथा [संसारसारताभावितचित्तस्य विषयतृष्णाऽनुपरमात्] ५। । ____ 'तत एव' संसारनैर्गुण्यज्ञानादेव 'तद्विरक्तः' संसारनिर्विण्णः, अनिविण्णस्य मधुबिन्दुकास्वादकादेरिव दुस्त्यजत्वात् संसारस्य ६।
तथा 'मन्दकषायभाक्' अल्पकषायवान् , तथाविधो हि स्वस्य परस्य च क्रोधानुबन्धमपनयन्नासादयत्येव योग्यताम् ७। ॥७३-७५।।
तथा 'अल्पः' प्रतनुः 'हास्यादिविकृतिः' हास्यादिनोकषायविकारो यस्य स तथा । बहुहास्यादेरनर्थदण्डरूपत्वात् । तस्य च गृहिणामपि निषिद्धत्वात् ८।
तथा कृतं जानातीति कृतज्ञः, [अकृतज्ञस्य लोकेऽप्यतिगर्हणीयत्वात्] ९। तथा 'विनयान्वितो' विनयवान् धर्मस्य विनयमूलत्वात् १०।
'च:' पुनः 'नृपादीनां' राजामात्यप्रभृतीनां 'सम्मतो' बहुमतः, राजादिविरोधिनो हि प्रव्राजने प्रत्युतानर्थसम्भवात् ११।।
तथा 'अद्रोही' कस्याप्यवञ्चक: 'द्रोहिणोऽप्यविश्वसनीयत्वात् १२।
तथा 'सुन्दराङ्गभृत्' रुचिरशरीरधारकः, अविनष्टदेहावयव इत्यर्थः । विनष्टावयवस्य दीक्षानर्हत्वात् । यतः -
"हत्थे पाए कन्ने, नासा उढे विवज्जिआ चेव ।
वामणवडंभखुज्जा, पंगुलटुंटा य काणा य" ॥१॥[प्र.सा./७९५] वामना हीनहस्तपादाद्यवयवाः, वडम्भाः पृष्ठतोऽग्रतो निर्गतशरीराः एकपार्श्वहीनाश्च कुब्जाः १३। ॥७६॥ ___ तथा 'श्राद्धः' श्रद्धावान् , दीक्षितस्यापि श्रद्धारहितस्य अङ्गारमर्दकादेरिव त्याज्यत्वात् १४। ____ 'च:' पुनः 'स्थिर:' प्रारब्धकार्यस्यापान्तराल एव न परित्यागकारी, [अस्थिरस्य प्रतिज्ञाततपोऽभिग्रहादिधर्मकृत्यानिर्वहणात्] १५।
१. L.P. | द्रोहिणोऽप्यविश्वसनीयत्वात्-मु० नास्ति ।
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रव्रज्याया अयोग्या:-श्लो० ७२-७७॥]
[४६७ तथा 'समुपसंपन्न' समिति -सम्यग्वृत्त्या सर्वथाऽऽत्मसमर्पणरूपया उपसंपन्न: - सामीप्यमागतः पूर्वोक्तसकलगुणगणभावेऽपि असमुपसंपन्नस्य प्रव्रज्याऽसिद्धेरिति १६।
अत्र च प्रव्रज्याहगुणप्रतिपादनेन तत्प्रतिपक्षभूताः तदयोग्यतारूपा दोषा अपि परमार्थत उक्ता एव । ते चामी सङ्ख्ययाऽष्टचत्वारिंशत् -
"बाले वुड्ढे नपुंसे अ, कीवे जड्डे अ वाहिए। तेणे रायावगारी अ, उम्मत्ते अ अदंसणे ॥१॥[प्र.सा./७९०] दासे दुढे अ मूढे अ, ऋणत्ते जुंगिए इअ ।
ओबद्धए अ भयए, सेहनिप्फेडिआ इअ ॥२॥[प्र.सा./७९१] इअ अट्ठारसभेआ, पुरिसस्स तहित्थिआइए चेव ।
गुव्विणि सबालवच्छा दुन्नि इमे हुँति अन्ने वि" ॥३॥ [प्र.सा./७९२] व्याख्या -जन्मत आरभ्याष्टौ वर्षाणि यावद्वालोऽत्राभिधीयते स च न दीक्षां प्रतिपद्यते वर्षाष्टकादधो वर्तमानस्य सर्वस्यापि तथास्वाभाव्याद् देशतः सर्वतो वा विरतिप्रतिपत्तेरभावात् । उक्तं च -
"एएसि वयपमाणं, अट्ठसमाउ त्ति वीअरागेहिं ।
भणिअं जहन्नयं खलु, उक्कोस अणवगल्लो त्ति" ॥१॥ [ प.व./५०] उत्कृष्टं वय:प्रमाणम् अनवकल्प इत्यनत्यन्तवृद्ध इति । अन्ये तु गर्भाष्टमवर्षस्यापि दीक्षां मन्यन्ते । यदुक्तं निशीथचूर्णी -
"आदेसेण वा गब्भट्ठमस्स दिक्खत्ति"[नि०चू०गा० ३५४३] ननु भगवद्वज्रस्वामिना व्यभिचारः? "छम्मासिअंछसु जयं, माऊए समन्निवंदे''[आव०नि०/७६४] इति सूत्रप्रामाण्याद् , इति चेत् , सत्यम् , तस्य कादाचित्कतयाऽदोषत्वात् । उक्तं च पञ्चवस्तुके -
"तदधो परिभवखेत्तं, न चरणभावोऽवि पायमेएसिं ।
आहच्चभावकहगं, सुत्तं पुण होइ नायव्वं" ॥१॥ [ प.व./५१] इति । व्याख्या –तेषामष्टवर्षाणामधो वर्त्तमाना मनुष्या: परिभवक्षेत्रं भवन्ति येन तेन वा शिशुत्वात् परिभूयन्ते तथा चरणभावोऽपि प्राय एतेषां न भवति यत् पुनः "छम्मासिअम्"इत्यादिसूत्रं तत्कादाचित्कभावकथकम् , ततो वर्षाष्टकादधः परिभवक्षेत्रत्वात् चरणपरिणामाभावाच्च न दीक्ष्यन्त इति । अन्यच्च -बालदीक्षणे संयमविराधनादयो दोषाः,
१. तुला-धर्मबिन्दुः ५,३३ प्रवचनसारोद्धारवृत्तिः भा० २ प० ३५ ॥ २. सं-इति पञ्चवस्तुके॥
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६८]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकार: स ह्ययोगोलकसमानो यतो यतः स्पन्दते ततस्ततोऽज्ञानित्वात् षट्कायवधो भवति तथा 'निरनुकम्पाः श्रमणा यदेवं बालानपि बलाद् दीक्षाकारागारे प्रक्षिप्य स्वच्छन्दतामुच्छिन्दन्ति' इति जननिन्दा । तत्परिचेष्टायां च मातृजनोचितायां क्रियमाणायां स्वाध्यायपलिमन्थः स्यादिति १।
तथा सप्ततिवर्षेभ्यः परतो वृद्धो भण्यते, अन्ये त्वाहुः-अर्वागपीन्द्रियहानिदर्शनात् षष्टिवर्षेभ्य उपरि वृद्धोऽभिधीयते, तस्यापि च समाधानादिकं दुःशक्यम् । यदुक्तम् -
"उच्चासणं समीहइ, विणयं न करेइ गव्वमुव्वहइ ।
वुड्डो न दिक्खिअव्वो, जइ जाओ वासुदेवेणं" ॥१॥[ ] इत्यादि । इदं च वर्षशतायुष्वं प्रति द्रष्टव्यम् । अन्यथा यद् यस्मिन् काले उत्कृष्टमायुस्तद् दशधा विभज्याष्टमनवमदशमभागेषु वर्तमानस्य वृद्धत्वमवसेयम् २। __ तथा स्त्रीपुंसोभयाभिलाषी पुरुषाकृतिः पुरुषो नपुंसकः । सोऽपि बहुदोषकारित्वात् दीक्षान), "बाले वुड्ढे अ थेरे अ" [ ] इति पाठस्तु निशीथादावदर्शनादुपेक्षितः ३।
तथा स्त्रीभिर्भोगैर्निमन्त्रितोऽसंवृताया वा स्त्रिया अङ्गोपाङ्गानि दृष्ट्वा शब्दं वा मन्मनोल्लापादिकं तासां श्रुत्वा समुद्भूतकामाभिलाषोऽधिसोढुं न शक्नोति, पुरुषाकृतिः पुरुषः क्लीबः सोऽपि उत्कटवेदतया पुरुषवेदोदयात् बलात्कारेणाङ्गनालिङ्गनादि कुर्यात् तत उड्डाहादिकारित्वाद् दीक्षाऽयोग्य एव ४।
तथा जड्डस्त्रिधा-भाषया शरीरेण करणेन च । भाषाजड्डः पुनस्त्रिधा-जलमूको मन्मनमूक एलकमूकश्च तत्र जलमग्न इव बुडबुडायमानो यो वक्ति स जलमूकः, यस्य तु वदतः खञ्चयमानमिव वचनं स्खलति स मन्मनमूकः, यश्चैलक इवाव्यक्तं मूकतया शब्दमात्रमेव करोति स एलकमूकः । तथा यः पथि भिक्षाटने वन्दनादिषु चातीव स्थूलतयाऽशक्तो भवति स शरीरजड्डः, करणं क्रिया तस्यां जड्डः करणजड्डः, समितिगुप्तिप्रत्युपेक्षणादिक्रियां पुनः पुनरुपदिश्यमानामप्यतीव जड्डतया यो ग्रहितुं न शक्नोति स करणजड्ड इत्यर्थः । तत्र भाषाजड्डस्त्रिविधोऽपि ज्ञानग्रहणेऽसमर्थत्वान्न दीक्ष्यः,
१. पुरुषनपुंसकः-इति प्रवचनसारोद्धारवृत्तौ भा० २ प० ३७ ॥ २. (तादृशो यः) पुरुषा० मु० । स पुरुषा० प्रवचनसारो० टीका । पुरुषा० L.P.C. || ३. तुला आवश्यकहारिभद्रीय वृत्तिः प० ६२८ तः, निशीथभाष्यम् गा० ३६२५-४५ ॥
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रव्रज्याया अयोग्याः -श्लो० ७२-७७॥]
[४६९ शरीरजड्डस्तु मार्गगमनभक्तपानानयनादिष्वशक्तो भवति । तथाऽतिजड्डस्य प्रस्वेदेन कक्षादिषु कुथितत्वं भवति । तेषां जलेन क्षालनेषु क्रियमाणेषु कीटिकादिप्लावना सम्भवति । ततः संयमविराधना तथा लोकोऽतिनिन्दां करोति बहुभक्षीति, तथोर्ध्वश्वासो भवति, ततोऽसौ न दीक्षणीयः ५।
तथा 'वाहित्ति महारोगैाधितः, सोऽपि दीक्षाऽनर्हः, तच्चिकित्सने षट्कायविराधना स्वाध्यायहानिश्च ६।
तथा स्तेन: -चौरः, सोऽपि गच्छस्य नानाविधानर्थनिबन्धनतया दीक्षानर्ह एव ७/
तथा राजापकारी -राजसम्बन्धिद्रव्यपरिवारादिद्रोही, तद्दीक्षणे रुष्टराजकृता मारणदेशनिःसारणादयो दोषाः स्फटा एव ८।
तथा यक्षादिभिः प्रबलमोहोदयेन वा परवश उन्मत्तः, सोऽपि दीक्षाऽयोग्याः । यक्षादिभ्यः प्रत्यवायसम्भवात् , स्वाध्यायध्यानादिहानिप्रसङ्गाच्च ९।
तथा न विद्यते दर्शनं -दृष्टिरस्येत्यदर्शन:-अन्धः, स्त्यानद्धिनिद्रोदयवानप्यत्र द्रष्टव्यः, न विद्यते दर्शनं -सम्यक्त्वमस्येति व्युत्पत्तेः, एतयोरप्यनर्थ एव १०।
तथा गृहदास्याः संजातो दुर्भिक्षादिष्वर्थादिना वा क्रीतो दासस्तद्दीक्षणे तत्स्वामिकृतोपद्रवः स्फुट एव ११।
तथा दुष्टो द्विधा-कषायदुष्टो विषयदुष्टश्च, तत्राद्य उत्कटकोपान् , द्वितीयोऽतीव परयोषिदादिषु गृद्धः । सोऽप्ययोग्योऽतिसंक्लिष्टाध्यवसायत्वात् १२।
तथा स्नेहाज्ञानादिपरतन्त्रतया यथावस्थितवस्त्वधिगमशून्यमानसो मूढः, सोऽपि ज्ञानविवेकमूलायामर्हद्दीक्षायां नाधिक्रियते १३।
तथा ऋणातः प्रसिद्धः, तद्दीक्षणेऽप्युत्तमर्णकृतः पराभवो व्यक्त एव १४।
तथा जातिकर्मशरीरादिभिर्दूषितो जुङ्गितः । तत्र मातङ्ग-कोलिक-गरुड-सूचकच्छिम्पिकादयोऽस्पृश्या जातिजुङ्गिताः । स्पृश्या अपि सौकरिकत्व-वागुरिकत्वादिनिन्दितकर्मकारिणः कर्मजुङ्गिताः, पङ्ग-कुब्ज-वामना-ऽकर्णादयः शरीरजुङ्गिताः । तेऽप्यनर्हाः, लोकेऽवर्णवादसम्भवात् १५। __ तथाऽर्थग्रहणपूर्वकं विद्यादिग्रहणनिमित्तं वा विवक्षितकालं यः परायत्तः सोऽवबद्धः, सोऽप्यनर्हः, कलहादिसम्भवात् १६।
१. “च्छिम्प” इति प्रवचनसा० टीका भा० २ प० ४० ।।
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७०]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः भृतक: रूपकादिवृत्त्या धनिनां गृहे स्थितः, सोऽपि दीक्ष्यमाणो धनिनामप्रीतिकर इत्यनर्ह एव १७।
तथा शैक्षकस्य दीक्षितुमिष्टस्य निःस्फेटिका –अपहरणं शैक्षनिःस्फेटिका, तद्योगान्मातापित्रादिभिरमुत्कलितोऽपहृत्य दीक्षितुमिष्यते सोऽपि शैक्षनि:स्फेटिका । सोऽप्यदीक्ष्यः, स्वजनादीनां कर्मबन्धसम्भवात् , अदत्तादानादिदोषप्रसङ्गाच्च १८॥
इत्येतेऽष्टादश पुरुषस्य-पुरुषाकारवतो दीक्षानर्हभेदा इति । तथा तेन -पुरुषेषूक्तप्रकारेण स्त्रीष्वपि अष्टादशभेदा भवन्ति । अयं भावः -येऽष्टादश व्रतायोग्या बालादयो भेदाः पुंस्सूक्तास्ते स्त्रीष्वपि ज्ञेयाः । अन्यावपि द्वाविमौ भवतः । यथा गुर्विणी -सगर्भा १, सह बालेन -स्तन(न्य)पायिना वत्सेन वर्त्तते सबालवत्सा २ । एते सर्वेऽपि विंशतिः स्त्रीभेदा व्रतायोग्याः । दोषा अप्यत्र पूर्ववद्वाच्याः ।
नपुंसकेषु दश दीक्षाऽयोग्याः, यथा - "पंडए १ वाइए २ कीबे ३, कुंभी ४ ईसालुए ५ त्ति अ। सउणी ६ तक्कम्मसेवी अ७, पक्खिआपक्खिएइअ८॥१॥[नि.भा./३५६१,प्रव.७९३ ] सोगंधिए अ ९ आसत्ते १०, दस एए नपुंसगा। संकिलिट्ठित्ति काऊणं, पव्वावेउं अकप्पिआ" ॥२॥ [ प्रव.७९४ ]
पण्डकादयो दश नपुंसकाः, संक्लिष्टचित्ता इति साधूनां प्रव्राजयितुमकल्प्याः । संक्लिष्टत्वं चैषां सर्वेषामप्यविशेषतो नगरदाहसमानकामाध्यवसायसम्पन्नत्वेन स्त्रीपुरुषसेवामाश्रित्य विज्ञेयम् । उभयासेविनो ह्येते । तत्र पण्डकस्य लक्षणम् – "महिलासहावो सरवण्णभेओ, मिढं महन्तं मउआ य वाणी। ससद्दयं मुत्तमकेणयं च, एआणि छप्पंडगलक्खणाणि" ॥१॥[नि.भा./३५६७]
पुरुषाकारधारिणोऽपि महिलास्वभावत्वं पण्डकस्यैकं लक्षणम् । तथाहि-गतिस्त्रस्तपदाकुला मन्दा च भवति, सशङ्कं च पृष्ठतो विलोकमानो गच्छति, शरीरं च शीतलं मृदु च भवति, योषिदिवानवरतं हत्थोलकान् प्रयच्छति, उदरोपरि तिर्यग्-व्यवस्थापितवामकरतलस्योपरिष्टाद् दक्षिणकरकूपरं विन्यस्य दक्षिणकरतले च मुखं कृत्वा बाहुं च
१. तुला-धर्मबिन्दुटीका भा० २ प०५ प्रवचनसारोद्धारटीका भा० २। प० ४१ तः ।। २. स्तनपा० L.P.C. । स्तन्यपा इति प्रव०सारो०टी० ॥३. L.P.C. प्रव०सारो०टीका । संकिलिट्ठि(?)त्ति-मु०॥ ४. गतिस्तस्य' इति प्रवचनसारो० टी० । गती से मंदा पदाकुला-इति निशीथचूर्णौ गा० ३५६८ ।। ५. हत्थोल्लकान्-इति प्रवचनसारो० टी० । तुला-निशीथचूर्णिः गा० ३५६९तः ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रव्रज्याया अयोग्याः – श्लो० ७२-७७ ॥]
[ ४७१
विक्षिपन् भाषते, अभीक्ष्णं च कट्यां हस्तकं ददाति, प्रावरणाभावे स्त्रीवद्बाहुभ्यां हृदयमाच्छादयति, भाषमाणश्च पुनः पुनः साचिभ्रूयुग्ममुत्क्षिपति, केशबन्धप्रावरणादिकं स्त्रीवत् करोति, योषिद्भूषणादिपरिधानं च बहु मन्यते, स्नानादिकं प्रच्छन्ने समाचरति, पुरुषसमाजमध्ये च सभयः शङ्कितस्तिष्ठति, स्त्रीसभायां तु निःशङ्कः रन्धनपेषणादि च स्त्रीकर्म करोति, इत्यादिमहिलास्वभावत्वम् । तथा स्वरः - शब्दो वर्णश्च - शरीरसम्बन्धी, उपलक्षणत्वाद् गन्धादयश्च, स्त्रीपुरुषापेक्षया विलक्षणास्तस्य भवन्तीत्यर्थः । मेन्ढूं-लिङ्गं महद् भवति । मृद्वी च वाणी । स्त्रिया इव सशब्दं मूत्रं फेनरहितं च । एतानि षट् पण्डकलक्षणानि १ ।
I
तथा वातोऽस्यास्तीति वातिकः, यः स्वनिमित्ततोऽन्यथा वा स्तब्धे मेहने सति स्त्रीसेवनायामकृतायां वेदं धारयितुमसमर्थः २।
क्लीबोऽसमर्थः, स च दृष्टि - शब्दाऽऽश्लिष्ट - निमन्त्रणक्लीबभेदाच्चतुर्द्धा -तत्र विवस्त्रां स्त्रीं दृष्ट्वा क्षुभ्यति स आद्यः । स्त्रीशब्दं श्रुत्वा क्षुभ्यन् द्वितीयः । स्त्रियाऽऽलिङ्गितो निमन्त्रितश्च क्षुभ्यन् क्रमेण तृतीयस्तुर्यश्च ३।
यस्य तु मोहोदयात् सागारिकं वृषणौ वा कुंम्भवत् स्तब्धौ भवतः स कुम्भी ४। यस्य प्रतिसेव्यमानां वनितां वीक्ष्यातीव ईर्ष्या जायते स ईर्ष्यालुः ५ ।
तथा चटकवदुत्कटवेदतयाऽभीक्ष्णं प्रतिसेवनाप्रसक्तः शकुनिः ६ ।
तथा मैथुनमासेव्य बीजनिसर्गे सति यः श्वान इव वेदोत्कटतया जिह्वालेहनादिनिन्द्यकर्मणा सुखमात्मनो मन्यते स तत्कर्मसेवी ७।
तथा यस्य पक्षे – शुक्लपक्षेऽतीव मोहोदयः स्यात् अपक्षे च- कृष्णपक्षे स्वल्पः स पाक्षिकापाक्षिकः ८
तथा यः शुभगन्धं मन्वानः स्वकीयं लिङ्गं जिघ्रति स सौगन्धिकः ९ ।
तथा यो वीर्यपातेऽपि कामिनीमालिङ्ग्य तदङ्गेषु कक्षोपस्थादिषु प्रविश्य तिष्ठति
स आसक्तः १० ।
पण्डकादीनां च परिज्ञानं तेभ्यस्तन्मित्रादेव कथनादिति । ननु पुरुषमध्ये नपुंसका उक्ता इहापि चेति को विशेषः ?, उच्यते, तत्पु (त्र पुरुषाकृतीनां ग्रहणम्, इह तु नपुंसकाकृतीनामिति । उक्तं च निशीथचूर्णौ -
१. तुला- निशीथचूर्णि: गा० ३५६७, गा० ३५८९ तः ॥ २. कुम्भवदुत्सूनौ - इति प्रवचनसारोद्धारटीका भा० २ । प० ४४ ॥ ३. (स) तत्कर्म° मु० C. ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७२]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः ___एआणि नपुंसया दस, ते पुरिसेसु चेव वुत्ता नपुंसदारे जइ जे पुरिसेसु वुत्ता ते चेव इहं पि किंकओ भेदो ?, भन्नइ, तहिं पुरिसागिइगहणं, सेसया ण भवंति" [गा० ३७३६ ] एवं स्त्रीष्वपि वाच्यम् , न चैवमपि नपुंसकाः श्रुते षोडशविधाः श्रूयन्ते तत्कथमत्र दशैवोक्ताः ?, सत्यम् , दशैव भेदाः प्रव्रज्यानस्तितस्त एवोक्ताः, शेषाः षट् तु दीक्षायोग्याः । तथा चोक्तम् -
"वडिए चिप्पिए चेव, मंतओसहिउवहए।
इसिसत्ते देवसत्ते अ, पव्वावेज्ज नपुंसए" ॥१॥[ ] अस्यार्थः-यस्य बालत्वेऽपि छेदं दत्त्वा वृषणौ गालितौ स वद्धितकः १॥ यस्य तु जातमात्रस्याङ्गष्ठाङ्गुलीभिर्मर्दयित्वा तौ द्राव्येते स चिप्पितः । एतयोश्चैवंकृते नपुंसकवेदोदयः सम्पद्यते २। मन्त्रौषधिसामर्थ्यात् पुंवेदे स्त्रीवेदे वा समुपहते नपुंसकवेदः समुदेति ४। ऋषिदेवयोः शापात् तदुदयो जायते ।६ एतान् षट् नपुंसकान् प्रव्राजयेदिति प्रव्रज्यार्ह
उक्तः ।
अत्राह-ननु पूर्वं यतिधर्माहत्वं प्रस्तूय अत्र प्रव्रज्याहत्वस्य समापने कथं न पूर्वापरविरोधः ? इति चेत् , मैवम् , परमार्थानभिज्ञानात् , यतिधर्मो पत्राचाररूपः प्रकान्तः, तस्य प्रव्रज्यायाश्चैकार्थत्वात् । यत उक्तं पञ्चवस्तुके -
"पव्वज्जा निक्खमणं, समया चाओ तहेव वेरग्गं ।
धम्मचरणं अहिंसा दिक्खाएगट्ठिआई तु" ॥१॥[ प.व./९] इति ॥७७॥ अथात्र यतिधर्मप्रस्तावनायां अवयवार्थबोधं विना समुदायार्थस्य दुर्बोधात् प्रथम यतिपदवाच्यमाह -
यतिरेवंविधो भव्यो, गुरोर्योग्यस्य सन्निधौ ।
विधिप्रव्रजितः शुद्धव्यवहाराज्जिनैर्मतः ॥७८॥ ‘एवंविध' उक्तस्वरूपः प्रव्रज्यार्ह इत्यर्थः, यो ‘भव्यो' मुक्तिगमनार्हः प्राणी स 'योग्यस्य गुरोः' वक्ष्यमाणलक्षणस्य 'सन्निधौ' समीपे 'विधिना' वक्ष्यमाणेनैव 'प्रव्रजितो' गृहीतदीक्षः 'शुद्धव्यवहारतः( रात् )' शुद्धव्यवहारनयापेक्षया 'जिनैः' अर्हद्भिः यतिर्मतः -प्रज्ञप्तः । इत्थं च अर्होऽहंसमीपे विधिप्रवजितो यतिरिति पर्यवसन्नम् ॥७८॥
१. तुला-निशीथचूणिः गा० ३६०० ॥
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रव्राजकगुणाः - श्लो० ७९-८३॥ ]
तत्र प्रव्रज्यार्हस्तूक्त एव । अथ पञ्चभिः श्लोकैर्योग्यगुरुमाह - योग्यो गुरुस्तु पूर्वोक्तगुणैः सङ्गत एव हि । विधिप्रपन्नप्रव्रज्य १ आसेवितगुरुक्रमः २ ॥७९॥ अखण्डितव्रतो नित्यं ३, विधिना पठितागमः ४ । तत एवातिविमलबोधयोगाच्च तत्त्ववित् ५ ॥८०॥ उपशान्तश्च ६ वात्सल्ययुक्तः प्रवचनेऽखिले ७ । सर्वसत्त्वहितान्वेषी ८, आदेय ९ श्चानुवर्त्तकः १० ॥८१॥ गम्भीर ११ श्चाविषादी चोपसर्गादिपराभवे १२ । तथोपशमलब्ध्यादियुक्तः १३ सूत्रार्थभाषकः १४ ॥८२॥ स्वगुर्वनुज्ञातगुरुपद १५ श्चेति जिनैर्मतः ।
पादार्द्धगुणहीनौ च, यौग्यौ तौ मध्यमावरौ ॥८३॥ पञ्चभिः कुलकम् ॥ 'योग्यो 'गुरुः ' प्रव्राजकपदयोग्यः, तुशब्दः पूर्वस्माद् विशेषणार्थः, 'इति' अमुना दर्श्यमानप्रकारेण, जिनैर्मतः । स च यथा 'पूर्वोक्तगुणैः ' प्रव्रज्यार्हगुणैः 'सङ्गतः ' संयुक्त एव सन्, न पुनरन्यादृशोऽपि, तस्य स्वयं निर्गुणत्वेन प्रव्राज्यबीजनिक्षेपकरणायोगात् । किम् ? इत्याह –‘विधिप्रपन्नप्रव्रज्य : ' विधिना वक्ष्यमाणक्रमेणाधिगतदीक्षः १ । तथा' आसेवितगुरुक्रमः' समुपासितगुरुचरणः, गुरुकुलवाससेवीत्यर्थः २। तथा 'नित्यं' प्रव्रज्याप्रतिपत्तिप्रभृत्येवाखण्डितव्रतः ' - अविराधितचारित्रः ३ । तथा 'विधिना' यथोक्तयोगविधानेन ‘पठितागमः' अधीतसूत्रः, सूत्रार्थोभयज्ञानक्रियागुणभाजो गुरोरासेवनेनाधिगतपारगतगदितागमरहस्यः । यतः पठ्यते -
"तित्थे सुत्तत्थाणं गहणं विहिणा उ तत्थ तित्थमिदं ।
उभयन्नू चेव गुरू विही उ विणयाइओ चित्तो ॥१॥ [ उप./प.गा.८५१]
[ ४७३
उभयन्नू वि अ किरिआपरो दढं पवयणाणुरागी अ ।
ससमयपन्नवओ परिणओ अ पन्नो अ अच्चत्थं " ॥२॥ [ उप./प.गा.८५२ ] इति ।४।
'तत एव' विधिपठितागमत्वादेव हेतो: 'अतिविमलः ' शेषान् सम्यगधीतागमानपेक्ष्य स्फुटतरो यो ‘बोधः' प्रज्ञोन्मीलस्तस्य यः सम्बन्धस्तस्मात् तत्त्वं वेत्तीति तत्त्वविद् - जीवाजीवादिवस्तुविज्ञाता ५। तथा 'उपशान्तो - मनोवाक्कायविकारविकलः ६ । तथा 'अखिले' समस्ते 'प्रवचने' साधु-साध्वी श्रावक-श्राविकारूपचतुर्वर्णश्रमणसङ्घ ('वात्सल्ययुक्तः ') यथानुरूपवत्सलः वात्सल्यविधायी ७
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
-
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७४]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः तथा 'सर्वसत्त्वेषु' सर्वप्राणिषु हितमन्वेषत इत्येवंशीलो हितान्वेषी, तत्तच्चिन्तोपायोपादानेन सामान्येन सर्वसत्त्वप्रियकरणपरायणः ८। तथा 'आदेयः परेषां ग्राह्यवचनचेष्ट: ९। 'चः' पुनः अनुवर्त्तकः' चित्रस्वभावानां प्राणिनां गुणान्तराधानधियाऽनुवृत्तिकरणशील: अनुपालक इत्यर्थः । शिष्याणामनुवर्त्तनयैव गुरूणां गुरुत्वम् , शिष्याणामननुपालनेन शासनप्रत्यनीकत्वादिदोषा एव । यतः पञ्चवस्तुप्रकरणे -
"इत्थं पमायखलिआ, पुव्वब्भासेण कस्स व ण होंति ?। जो तेऽवणेड सम्मं, गरुत्तणं तस्स सफलं ति ॥२॥[प.व./गा. १८] को णाम सारहीणं, स होज्ज जो भद्दवाइणो दमए ?। दुढे वि अ जे आसे, दमेइ तं आसिअंबिंति ॥२॥[प.व./गा. १९] जो आयरेण पढम, पव्वावेऊण नाणुपालेइ । सेहे सुत्तविहीए, सो पवयणपच्चणीओ त्ति ॥३॥ [प.व./गा. २०] अविकोविअपरमत्था, विरुद्धमिह परभवे अ सेवंता ।
जंपाविति अणत्थं, सो खलु तप्पच्चओ सव्वो"॥४॥[प.व./गा. २१ ] इति १०। तथा 'गम्भीरो' रोषतोषाद्यवस्थायामप्यलब्धमध्यः ११। तथा 'अविषादी' न विषादवान् , कुत्र ?-'उपसर्गादिपराभवे' 'उपसर्गपरिषहाद्यभिद्रुतः कायसंरक्षणादौ न दैन्यमुपयातीत्यर्थः १२। तथा 'उपशमलब्ध्यादियुक्तः' उपशमलब्धिः -परमुपशमयितुं सामर्थ्यलक्षणा, आदिशब्दादुपकरणलब्धिः स्थिरहस्तलब्धिश्च गृह्यते । ततस्ताभिः [सं] युक्तः -सम्पन्नः १३। तथा सूत्रार्थं -प्रवचनार्थं भाषते -वक्तीति सूत्रार्थभाषकः, यथावस्थितागमार्थप्रज्ञापक: १४। तथा स्वगुर्वनुज्ञातगुरुपदः' “स्वगुरुणा-गच्छनायकेनानुज्ञातगुरुपदः -समारोपिताचार्यपदवीक' इति धर्मबिन्दुवृत्तौ [ ] व्याख्यातम् । पञ्चवस्तुविवरणे तु-"स्वगुर्वनुज्ञातगुरुपदश्चैव, असति तस्मिन् दिगाचार्यादिना स्थापितगुरुपद इत्यर्थः'' [ गा० १३ प० ५ A] चकारो विशेषणसमुच्चये, इतिशब्दो गुरुगुणेयत्तासूचकः । ईदृशेन गुरुणा विनेयानुग्रहार्थं प्रव्रज्या दातव्येति भावार्थः । यतः पञ्चवस्तुके -
"एआरिसेण गुरुणा, सम्मं परिसाइकज्जरहिएणं ।
पव्वज्जा दायव्वा, तयणुग्गहणिज्जराहेऊ" ॥१॥[प.व./गा.१४] इति १५। अत्र षोडश प्रव्रज्यार्हगुणाः पञ्चदशः पुनर्गुरूणां गुणा निरूपिता इति । उत्सर्ग१. जो-इति पञ्चवस्तुके ॥ २. संयुक्तः-P.L.C. ।
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रव्राजकगुणाः - श्लो० ७९-८३ ॥]
[ ४७५
पक्षश्चायम् । अथात्रैवापवादमाह – ' पादार्द्ध' इत्यादि पादेन - चतुर्थभागेन अर्द्धेन - प्रतीतरूपेण प्रस्तुतगुणानां हीनौ – न्यूनौ तौ – प्रव्राज्यप्रव्राजकौ मध्यमावरौ - मध्यमजघन्यौ क्रमेण योग्यौ स्यातामिति । पञ्चवस्तुके त्वेवम्
"कालपरिहाणिदोसा, एत्तो एक्काइगुणविहीणो वि ।
जे बहुगुणसंपन्ना, ते जोग्गा हुंति णायव्वा" ॥१॥ [ प.व./गा.३७ ] इति द्वितीयपदे प्रव्रज्यार्हत्वमुक्तम् । अत एव देशविरतानामिव यथाभद्रकानामपि कतिपयगुणवतां संयमनिर्वाहयोग्यतां परिज्ञाय प्रव्रज्यादानं कुर्वते गीतार्थाः । तच्च तत्तद्गुणवतामुत्तरोत्तरगुणहेतुतया परिणमति अव्युत्पन्नदशायां च सदनुष्ठानरागमात्रेण धर्ममात्रहेतुतया पर्यवस्यति । तदुक्तं पूजामधिकृत्य विंशिकायाम् -
"पढमकरणभेएणं, गंथासन्नस्स धम्ममित्तफला ।
सा हुज्जुगाड़भावाओ, जायइ तह नाणुबंध त्ति" ॥१॥ [प.व./८] 'सा हुज्जुगाइभावो’त्ति सद्योगावञ्चकादिभावः । 'नानुबन्ध' इति सम्यग्दृष्ट्यादितदुत्तरोत्तरभावाविच्छेदः । तपोविशेषमाश्रित्य पञ्चाशके प्रोक्तम् -
" एवं पडिवत्तीए, इत्तो मग्गाणुसारिभावाओ ।
चरणं विहिअं बहवे, पत्ता जीवा महाभागा ॥ [ पञ्चा.गा. १९।२७] प्रव्रज्यामाश्रित्य तत्रैवोक्तम् -
" दिक्खाविहाणमेयं, भाविज्जंतं तु तंतणीईए ।
अथवा
सइअपुणबंधगाणं, कुग्गहविरहं लहुं कुणइ " ॥१॥ [ पञ्चा. २।४४ ] इति । वृत्तिर्यथा - दीक्षाविधानम् एतद् - अनन्तरोक्तम्, 'भाविज्जंतं तु'त्ति भाव्यमानमपि पर्यालोच्यमानमपि, आस्तामासेव्यमानम्, सकृद्बन्धकापुनर्बन्धकाभ्यामिति गम्यम्, भाव्यमानमेव नाभाव्यमानमपि, तुशब्दोऽपिशब्दार्थः एवकारार्थो वा, तन्त्रनीत्या - आगमनयेन, कयोः? इत्याह –सकृद्– एकदा न पुनरपि च बन्धो - मोहकर्मोत्कृष्टस्थितिबन्धनं ययोस्तौ सकृदपुनर्बन्धकौ तयोः, सकृद्बन्धकस्यापुनर्बन्धकस्य चेत्यर्थः । तथा (हि) – यो यथाप्रवृत्तकरणेन ग्रन्थिप्रदेशमागतो भिन्नग्रन्थिः सकृदेवोत्कृष्टां सागरोपमकोटाकोटिसप्ततिलक्षणां स्थितिं भन्त्स्यत्यसौ सकृद्बन्धक उच्यते । यस्तु तां तथैव क्षपयन् ग्रन्थिप्रदेशमागतः पुनर्न तां भन्त्स्यति भेत्स्यति च ग्रन्थि सोऽपुनर्बन्धक उच्यते । "पावं ण तिव्वभावा कुणइ " [ योगशतके १३, पञ्चाशक प्र० ३।४ ] इति वचनात् । एतयोश्चाभिन्नग्रन्थित्वेन कुग्रहः १. णावि - इति पञ्चवस्तुके ॥ २. P. C. | पुनरपि (पुनः) बन्धो - मु० ॥ ३. [स] स° मु० ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७६ ] [ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः सम्भवति, न पुनरविरतसम्यग्दृष्ट्यादीनाम्, मार्गाभिमुख मार्गपतितयोस्तु कुग्रहसम्भवेऽ तत्त्याग एव तद्भावनामात्रसाध्य इत्यत उक्तं - सकृद्बन्धकापुनर्बन्धकयोरिति । एतयोऽश्च भावसम्यक्त्वाभावाद् दीक्षायां द्रव्यसम्यक्त्वमेवारोप्यत इति । कुग्रहविरहम् - असदभिनिवेशवियोगम्, लघु – शीघ्रम् करोतीत्यलं विस्तरेण ।
तथा- “कालपरिहाणिदोसा, इत्तो इक्काइगुणविहीणेणं ।
अन्नेण वि पव्वज्जा, दायव्वा सीलवंतेणं ॥ १ ॥ [प.व./गा. ३०] गीअत्थो कडजोगी, चारिती तह य गाहणाकुसलो ।
अणुवत्तगोऽविसाई, बीओ पव्वायणायरिओ" ॥२॥ [ प.व./गा.३१ ] इति । प्रव्राजकार्हत्वमुक्तम्, अत्र च धर्मबिन्दौ दशपरतीर्थिकमतान्युपन्यस्तानि, तानि (च) विशेषज्ञानार्थिना तत एवावगन्तव्यानि ॥ ७९-८३।।
इत्युक्तौ प्रव्राज्यप्रव्राजकौ । अथ पूर्वमुक्तं ' विधिप्रव्रजित' इति अतः श्लोकद्वयेन प्रव्रज्यादानविध्यभिधित्सया प्रथमश्लोकेन प्रव्राज्यगतं द्वितीयश्लोकेन च प्रव्राजकगतं
तमाह -
गुर्वनुज्ञोपधायोगो, वृत्त्युपायसमर्थनम् । ग्लानौषधादिदृष्टान्तात् , त्यागो गुरनिवेदनम् ॥८४॥ प्रश्नः साधुक्रियाख्यानं परीक्षाकण्ठतोऽर्पणम् । सामायिकादिसूत्रस्य, चैत्यनुत्यादि तद्विधिः ॥८५॥ युग्मम् ॥
गुर्वनुज्ञानादिस्तद्विधिः- तस्याः प्रव्रज्याया (विधिः) इतिकर्त्तव्यार्थोपदेशो भवतीत्यन्तेन सम्बन्धः । तत्र गुरवो - मातापित्रादयस्तस्या (स्तेषाम) नुज्ञा - 'प्रव्रज त्वम्' इत्यनुमतिरूपा गुर्वनुज्ञा, यदा पुनरसौ तत्तदुपायतोऽनुज्ञापितोऽपि न मुञ्चति तदा यद्विधेयम्, तदाह–'उपधायोग' इति उपधा - माया तस्या योगः - प्रयोजनम्, सा च तत् तत्प्रकारैः सर्वथा परैरनुपलक्ष्यमाणैः प्रयोज्या ।
तेच प्रकारा इत्थं धर्मबिन्दौ प्रोक्ताः, तद्यथा - " दुःस्वप्नादिकथनम् " [ ४।२७ ] इति दुःस्वप्नस्य –खरोष्ट्रमहिषाद्यारोहणादिदर्शनरूपस्य आदिशब्दात् मातृमण्डलादिविपरीतालोकनादिग्रहः, तस्य कथनं - गुर्वादिनिवेदनमिति । तथा "विपर्ययलिङ्गसेवेति” [ ४-२८ ] विपर्ययः - प्रकृतिविपरीतभावः स एव मरणसूचकत्वाल्लिङ्गं तस्य सेवा - निषेवणं कार्यम्, येन गुर्वादिर्जनः सन्निहितमृत्युरयमित्यवबुध्य प्रव्रज्या -
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रव्रजनोपायाः, प्रव्रज्याविधिश्च -श्लो० ८४-८५॥]
[४७७ मनुजानीते इति । विपर्ययलिङ्गानि तेषु स्वयमेवाऽबुध्यमानेषु किं कृत्यम् ? इत्याह - “दैवज्ञैस्तथा तथा निवेदनमिति" [४।२९] दैवज्ञैः -निमित्तशास्त्रपाठकैस्तथा तथा – तेन तेन निमित्तशास्त्रपाठादिरूपेणोपायेन निवेदनं -गुर्वादिज्ञापनं विपर्ययलिङ्गानामेव कार्यमिति । नन्वेवं प्रव्रज्याप्रतिपत्तावपि को गुणः स्याद् ? इत्याशङ्क्याह - "न धर्मे मायेति" [ ४।३०] न -नैव धर्मे साध्ये माया क्रियमाणा माया –वञ्चना भवति, परमार्थतोऽमायात्वात् तस्याः । एतदपि कुतः ? इत्याह – "उभयहितमेतदिति" [४।३१] उभयस्य -स्वस्य गुरुजनस्य च हितं-श्रेयोरूपम् एतत्-एवं प्रव्रज्याविधौ मायाकरणम् , एतत्फलभूतायाः प्रव्रज्यायाः स्वपरोपकारकत्वात् । पठ्यते च -
"अमायोऽपि हि भावेन, माय्येव तु भवेत् क्वचित् ।
पश्येत् स्वपरयोर्यत्र, सानुबन्धं हितोदयम्" ॥१॥ [धर्म.बि.वृ.४/३१वृ.] प्रकृतमनुसरामः । अथेत्थमपि कृते तं विना गुर्वादिजनो निर्वाहमलभमानो न तं प्रव्रज्यार्थमनुजानीते तदा किं विधेयम् ? इत्याह –'वृत्त्युपजीवनम्' इति वृत्तिः -तस्य जीविका निर्वाह इतियावत् , तस्या उपायः -शतसहस्रादिद्रव्यादिसमर्पणं तस्य समर्थनं - विधानम् , येन प्रव्रजितेऽपि तस्मिन्नसौ न सीदति, एवं च कृते कृतज्ञता (करुणा) भवति, करुणा च मार्गप्रभावनाबीजम् , ततस्तेनानुज्ञातः प्रव्रजेदिति । ___अथैवमपि न तं मोक्तुमसावुत्सहते तदा यत् कर्त्तव्यं तदाह – “ग्लानौ०"[४।३३] इत्यादि, "ग्लानस्य–तथाविधव्याधिबाधावशेन ग्लानिमागतस्य गुर्वादेर्लोकस्य ओषधादेदृष्टान्तादौषधस्य, आदिशब्दात् स्वनिर्वाहस्य च ग्रहस्तस्य गवेषणमपि ओषधादीत्युच्यते, ततो ग्लानौषधाद्येव दृष्टान्तस्तस्मात् त्यागः कार्यो गुर्वादेरिति । इदमुक्तं भवति –यथा कश्चित् कुलपुत्रक: कञ्चिदपारं कान्तारं गतो मातापित्रादिसमेतस्तत्प्रतिबद्धश्च तत्र व्रजेत् । तस्य च गुर्वादेस्तत्र व्रजतो नियमघाती वैद्यौषधादिरहितपुरुषमात्रासाध्यस्तथाविधौषधादिप्रायोग्यश्च महानातङ्कः स्यात्। तत्र चासौ तत्प्रतिबन्धादेवमालोचयति-यथा न भवति नियमादेष गुरुजनो नीरुग् औषधादिमन्तरेण । औषधादिभावे च संशयः -कदाचित् स्यात् कदाचिन्नेति । कालसहश्चायम् । ततः संस्थाप्य तथाविधचित्रवचनोपन्यासेन तंतदौषधादिनिमित्तं स्ववृत्तिहेतोश्च त्यजन् सन्नसौ साधुरेव भवति । एष हि त्यागोऽत्याग एव । यः पुनरत्यागः स परमार्थतस्त्याग एव । यतः फलमत्र प्रधानम् , वीराश्चैतद्दर्शिन एव भवन्ति । तत औषधसम्पादनेन तं जीवयेदपीतिसम्भवात् , सत्पुरुषोचितमेतत् ।
१. L. I स्वपरोपकार(रि)त्वात्-मु० P.C. ॥
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७८]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः एवं शुक्लपाक्षिको महापुरुषः संसारकान्तारपतितो मातापित्रादिसङ्गतो धर्मप्रतिबद्धो विहरेत् । तेषां च तत्रा(त्र)नियमविनाशकोऽप्राप्तसम्यक्त्वबीजादिना पुरुषमात्रेण साधयितुमशक्यः सम्भवत्सम्यक्त्वाद्यौषधो दर्शनमोहाद्युदयलक्षणः कर्मातङ्क: स्यात् । तत्र च शुक्लपाक्षिकः पुरुषो धर्मबन्धादेवं समालोचयति, यदुत-विनश्यन्ति(न्त्ये)तान्यवश्यं सम्यक्त्वाद्यौषधविरहेण । तत्सम्पादने विभाषा । कालसहानि चेमानि व्यवहारतस्ततो यथावद्गृहवासनिर्वाहचिन्तया तथा संस्थाप्य तेषां सम्यक्त्वाद्यौषधनिमित्तं स्वचारित्रलाभनिमित्तं च स्वकीयौचित्यकरणेन त्यजन् सन्नभीष्टसंयमसिद्धौ साधुरेव एष त्यागः, तत्त्वभावनातोऽत्याग एव त्यागो मिथ्याभावनातः तत्र । फलमत्र प्रधानं बुधानाम् । यतो धीरा एतद्दर्शिन आसन्नभव्याः एवं च तानि सम्यक्त्वाद्यौषधसम्पादनेन जीवयेदात्यन्तिकम अपुनर्मरणे । मरणावन्ध्यबीजयोगेन सम्भवात् , सुपुरुषोचितमेतत् । यतो दुष्प्रतिकारौ नियमात् मातापितरौ । शेषश्च यथोचितं स्वजनलोकः । एष धर्मः सज्जनानाम् , भगवानत्र ज्ञातम् , परिहरन्नकुशलानुबन्धिमातापित्रादिशोकमिति" । [धर्मबिन्दुवृत्तिः ४।३३] ततः किं कर्त्तव्यम् ? इत्याह –'गुर्विति' 'गुरुनिवेदनं' सर्वात्मना गुरोः -प्रव्राजकस्यात्मसमर्पणं कार्यमिति ॥८४॥
इत्थं प्रव्राज्यगतं विधिमभिधाय प्रव्राजकगतं तमाह -'प्रश्न' इत्यादि, 'प्रश्नः' पृच्छा प्रक्रमादुक्तरीत्योपस्थितस्य, 'साधुक्रियाख्यानं' यत्याचारकथनं 'परीक्षा' परीक्षणं'कण्ठतः' पाठतः ‘सामायिकादिसूत्रस्यार्पणं' दानं 'चैत्यनुत्यादि' चैत्यवन्दनाद्यनुष्ठानम् , चकारो गम्यस्तद्विधिर्भवतीति प्राग्वद्योज्यम् । इदमुक्तं भवति-सद्धर्मकथाक्षिप्ततया प्रव्रज्याऽऽदानाभिमुख्यमागतो भव्यजन्तुः प्रच्छनीयो यथा –को वत्स ! त्वम् ?, किंनिमित्तं वा प्रव्रजसि ?, ततो यद्यसौ कुलपुत्रकस्तगरानगरादिसुन्दरक्षेत्रोत्पन्नः सर्वाशुभोद्भवभवव्याधिक्षयनिमित्तमेवाहं भगवन् ! प्रव्रजितुमुद्यत इत्युत्तरं कुरुते तदाऽसौ प्रश्नशुद्धः । स च दीक्ष्योऽन्यस्तु भजनीय इति प्रसङ्गतो ज्ञेयम् । यतः पञ्चवस्तुके -
"कुलपुत्तो तगराए, असुहभवक्खयणिमित्तमेवेह ।
पव्वामि अहंभंते !, ईइ गिज्झो भयण सेसेसु"॥१॥[प.व./गा.११७ ] त्ति। ततोऽस्य प्रव्रज्या दुरनुचरा कापुरुषाणाम् , आरम्भनिवृत्तानां पुनरिह परभवे च परमकल्याणलाभः, तथा यथैव जिनानामाज्ञा सम्यगाराधिता मोक्षफला तथैव विराधिता संसारफलदुःखदायिनी । तथा (यथा) कुष्ठादिव्याधिमान् क्रियां -चिकित्सां प्रतिपद्या
१. इह गि” मु० । इइ ग L.P.C. । इइ गे' इति पञ्चवस्तुके ।। २. ततो(देया)स्य मु० ॥
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रव्रजनोपायाः, प्रव्रज्याविधिश्च -श्लो० ८४-८५॥]
[४७९ ऽपथ्यमासेवमानोऽप्रपन्नादधिकं शीघ्रम् च विनाशमाप्नोति, एवमेव भावक्रियां संयमरूपां कर्मव्याधिक्षयनिमित्तं प्रपद्य पश्चादसंयमापथ्यसेवी अधिकं कर्म समुपार्जयतीति । एवं तस्य साध्वाचार: कथनीय इति । एवं कथितेऽपि साध्वाचारे निपुणमसौ परीक्षणीयः । यतः - "असत्याः सत्यसङ्काशाः, सत्याश्चासत्यसन्निभाः । दृश्यन्ते विविधा भावास्तस्माद्युक्तम् परीक्षणम् ॥१॥[ ] अतथ्यान्यपि तथ्यानि, दर्शयन्त्यतिकौशलाः । चित्रे निम्नोन्नतानीव, चित्रकर्मविदो जनाः" ॥२॥[ ]
परीक्षा च सम्यक्त्वज्ञानचारित्रपरिणतिविषया तैस्तैरुपायैविधेया । परीक्षाकालश्च प्रायतः षण्मासाः, तथाविधपात्रापेक्षया तु अल्पो बहुश्च स्यात् । यतः - "अब्भुवगयं पि संतं, पुणो परिक्खेज्ज पव्वयणविहीए। छम्मासं जाऽऽसज्ज व, पत्तं अद्धाए अप्पबहुं" ॥१॥[प.व./गा.१२२] इति ।
तथा सामायिकसूत्रम् अकृतोपधानस्यापि कण्ठतो न तु प्रथममेव पट्टिकालिखितेन वितरणीयम् , अन्यदपि सूत्रमीर्यापथिक्यादि पात्रं ज्ञात्वा अध्यापयितव्यम् । तथा
चैत्यनुतिर्देववन्दनम् , आदिशब्दाद्वासक्षेपरजोहरणसमर्पणकायोत्सर्गकरणादिसकलानष्ठानग्रहः । तच्चानष्ठानं सामाचारीतो ज्ञेयम, तत्पाठश्चानपदमेव वक्ष्यते । अत्र च पूर्वं समुपस्थितस्य शिष्यस्यानुग्रहबुद्ध्या गुरुणाऽभ्युपगमः कार्यः । ततः शुभशकुनादीनां निश्चयनं कार्यम् , निमित्तशुद्धः प्रधानविधित्वात् , ततोऽपि क्षेत्रकालदिशां शुद्धिराश्रयणीया, तत्र क्षेत्रशुद्धिरिक्षुवनादिरूपा । यथोक्तम् - "उच्छुवणे सालिवणे, पउमसरे कुसुमिए व वणसंडे। गंभीरसाणुणाए, पयाहिणजले जिणहरे वा" ॥१॥[वि.भा./३४०४]
कालशुद्धिश्च विशिष्टतिथिनक्षत्रादियोगरूपा गणिविद्यानामप्रकीर्णकनिरूपिता । यतस्तत्र पठ्यते - "चाउद्दसिं पन्नरसिं, वज्जेज्जा अट्टमिं च नवमिं च ।
छट्टिं च चउत्थि बारसिं च दोण्हं पि पक्खाणं ॥१॥[ग.वि./७] तिहिँ उत्तराहिँ तह रोहिणीहिँ कुज्जा उ सेहनिक्खमणं । गणिवायए अणुण्णा , महव्वयाणं च आहर( रोह)णा" ॥२॥[ग.वि./२६] इत्यादि । १. पञ्चवस्तुके १११/११२ गाथा ॥ २. सेसासु दिज्जाहि प०व० ॥
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८०]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः दिक्शुद्धिश्च प्रशस्तदिगादिरूपा । यथा -
"पुव्वाभिमुहो उत्तरमुहो व, देज्जाऽहवा पडिच्छेज्जा।
जाए जिणादओवा, दिसाइ जिणचेइआइंवा" ॥१॥[वि.भा./३४०५ ]इति। दद्यात् गुरुः अथवा प्रतीच्छेत् शिष्यः, यस्यां जिनादयो वा दिशि, जिना-मन:पर्यायज्ञान्यादिका जिनचैत्यानि वा यस्यां दिशीत्यस्या अर्थलेशः ।
क्षेत्रादिशुद्ध्या च सामायिकाद्यारोपणे प्रागसन्नपि जायते तत्परिणामः, संश्च स्थिरीभवति, अन्यथा तु आज्ञाभङ्गादयो दोषा एव । यतः पञ्चवस्तुप्रकरणे -
"एसा जिणाणमाणा, खेत्ताईआ य कंमुणो हुंति ।
उदयाइकारणं जं, तम्हा एएसु जइअव्वं" ॥१॥[ प.व./गा.११४] इति । ततः प्रविव्रजिषुर्जिनानां पूजां साधूनामपि वस्त्रादिना करोति । ततो गुरुरनुष्ठानविधि करोति । यतस्तत्रैवोक्तम् -
"तत्तो अ जहाविहवं, पूअं स करेज्ज वीअरागाणं ।
साहूण य उवउत्तो, एअंच विहिं गुरू कुणइ" ॥१॥[प.व./गा.१२४] इति । सचविधि: सामाचारीपाठेन प्रदर्श्यते, तथाहि-प्रशस्तदिवसेकृतविशिष्टनेपथ्यः समृद्ध्या गृहादागत्य जिनभवनप्रवेशसमयेऽक्षतभृताञ्जलिः प्रदक्षिणात्रिकंजिनभवनस्यसमवसरणस्य च ददाति।ततो गुरुः शिरोमुखहन्नाभिअधोगात्राणि आरोहावरोहारोहक्रमेण क्षिपओं स्वाहा हास्वाओं पक्षिक्षिपओं स्वाहा' इत्येतैरक्षरैर्दक्षिणकरानामिकयास्पृशन् प्रथमं स्वस्यात्मरक्षा कृत्वा ततः शिष्यस्यापि करोति।तत आचार्योपाध्यायौ स्वमन्त्रेण, तदन्यस्तुवर्द्धमानविद्यया कृतोत्तरासङ्गमुखकोशजानुस्थभव्यश्राद्धकरयुगविधृतगन्धभाजनस्थान्गन्धानभिमन्त्रयते । तथाऽनामिकाङ्गल्या प्रथमंमध्ये न्यसन् दक्षिणावर्तं तदुपरिस्वस्तिकंतन्मध्ये प्रणवंतत ऐन्छा वारुण्यन्तम् ,कौबेर्या याम्यन्तम् ,ऐशान्या नैर्ऋत्यन्तम् ,आग्नेय्या वायव्यन्तंच यावद्रेखाचतुष्टयेनाष्टारंचक्रंकृत्वामध्ये मूलेबीजंत्रिवेष्टितंबीजंक्रौकारान्तंलिखेत् ,ऐन्छांदिशिमूलात् बीजाक्षराभिमुखं मन्त्राक्षराणि चिन्तयेत् ,औं ही नमो अरिहंताणमिति प्रथमपरमेष्ठिपदंतत्र स्थापयेत्।एवंयावत्पश्चिमायांऔंहीनमोलोएसव्वसाहूणमिति,वायव्यांऔंही नमोनाणस्स, कौबेर्यां औं ही नमो दंसणस्स, ऐशान्यांऔं नमो चारित्तस्स, एवंमनसैवस्थापयेत् ।ततः स्वमन्त्रं स्मरन् सप्तभिर्मुद्राभिर्वासान् स्पृशेत् । यथा -
"पंचपरमेट्ठिमुद्दा १ सुरहिय २ सोहग्ग ३ गरुड ४ पउमा य ५ । मुग्गर ६ करायसित्ता ७ कायव्वा गंधदाणंमि" ॥१॥ इति ।
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रव्रज्यासामाचारी - श्लो० ८४-८५ ॥]
वासानभिमन्त्र्य क्षमाश्रमणदापनपूर्वकं 'सम्यक्त्वसामायिकश्रुतसामायिकसर्वविरतिसामायिकआरोवावणिअं नंदिकरावणियं वासनिक्खेवं करेहित्ति भाणयन् शिष्यस्य शिरसि वासान् क्षिपति । यस्तु पूर्वप्रतिपन्नसम्यक्त्वादिस्तं सर्वविरतिसामायिकआरोवावणियमित्याद्येव भाणयति । तओ पुव्वं व देवे वंदेइ, जाव जयवीयरायेत्यादि । तओ नियमियतेण वासे अभिमंतिय दत्तखमासमणं सीसं भणावेइ 'ममं पव्वावेह' 'ममं वेसं समप्पेह' तओ सूरी उट्ठाय नमुक्कारपुव्वं 'सुगृहीतं करेहित्ति भणतो सीसदक्खिणबाहासंमुहं रओहरणदसिआओ करेंतो पुव्वाभिमुहो ( उत्तरमुहो) वा सीसस्स वेसं समप्पेइ, सीसो इच्छंति भणिय ईसाणदिसिं गंतुं आभरणाइअलंकारं ओमुयइ, वेसं परिहइ, पुणो सूरिसमीवमागम्म वंदित्ता भणइ -' इच्छकारि भगवन् ! मम मुंडावेह' 'सव्वविरइसामाइयं मम आरोवेह' तओ सीसो बारसावत्तं वंदणं देइ, तओ दो वि सव्वविरइसामाइयारोवणत्थं सत्तावीसुस्सासं काउस्सग्गं करिन्ति, पारित्ता चउवीसत्यं भांति, तओ पत्ताए लग्गवेलाए अब्भितरपविसमाणसासं नमुक्कारतिगमुच्चरित्तु सूरी उद्धट्ठिय(स्स ) तस्स तिन्नि अट्टओलिआओ गिण्हइ, गिण्हित्ता सनमुक्कारं तिन्नि वारं सामाइयं भणइ, सेहो वि उद्घट्ठिओ चेव भाविअप्पा अप्पाणं कयत्थं मन्नमाणो अणुकड्ढड्ड, तओ जइ पुव्वं संखेवेणं वासा अभिमंतिआ तओ इत्थ वित्थारेण वासाभिमंतणं, संघवासदाणं, तओ खमासमणपुव्वं इच्छकारि तुम्हे अम्ह सम्यक्त्वसामायिकसर्वविरतिसामायिक आरोवउ, इच्चाइखमासमणाइ दाडं पुव्वं व समवसरणं गुरुं च पयक्खिणेइ, संघो वि तस्सोवरि वासे खिवइ, एवं जाव तिन्नि वारा, तओ खमासमणं दाउं भणइ 'तुम्हाणं पवेइअं, साहूणं पवेइअं संदिसह काउस्सग्गं करेमि पुणो वंदित्ता भाइ - 'सर्वविरतिसामायिकथिरीकरणार्थं करेमि काउस्सग्गं' सत्तावीसुस्सासचिंतणं चउवीसत्थयभणनं च, तओ खमासमणपुव्वं सीसो भणइ -' इच्छकारी भगवन् ! मम नामव करेह' तओ सूरी नियनामवग्गाइदोसरहिअं गंधे खिवंतो नामं ठवेइ, तओ सस जहारायणिआए साहुणो वंदइ, सावया साहुणीओ अ तं वंदंति, तओ गुरू "माणुस्सखित्तजाइ०" [ आ०नि०/८३१ ] " चत्तारि परमंगाणि० " [ उत्तराध्ययने ३ | १ ]
[ ४८१
" देवो यत्र जिनो गुरुः शमनिधिर्धर्मः कृपावारिधिः, शुद्धैर्वर्त्तनमन्नपानवसनैर्विद्या मनः प्रीयते ।
रक्षायै वपुषः क्षमा गुणमणिश्रेणी परं भूषणं
श्रामण्यं तदवाप्य माद्यति न कः ? कल्पद्रुमाप्तौ यथा" ॥१॥[ ]
D:\new/d-3.pm5\ 3rd proof
—
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८२]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः इत्यादिकां देशनां विधत्ते । आयंबिलाइ जहासत्तीए तवो कायव्वो । एवं च गृहीतप्रव्रज्यो यतिरुच्यत इति पर्यवसन्नम् । तथा च धर्मबिन्दुः -
"एवं यः शुद्धयोगेन, परित्यज्य गृहाश्रमम् ।
संयमे रमते नित्यं, स यतिः परिकीर्तितः" ॥१॥[ध.बि.४।२२] इति । ननु विरतिपरिणामो भावतः प्रव्रज्येति जिनोपदेशस्तत्रैव निर्भरः (प्रयत्नः) कर्तव्यः । किमनेन चैत्यवन्दनादिक्रियाकलापेन ?, श्रूयते तमन्तरेणापि भरतादीनां विरतिपरिणामः, अन्यथा केवलानुत्पत्तिप्रसङ्गात् । न च सम्पादितेऽपि तस्मिन् तत्परिणामो भवति, अभव्यानामप्यनेन विधिना प्रव्रज्याग्रहणश्रवणात् । इत्यन्वयव्यतिरेकव्यभिचाराभ्यां न युक्तं चैत्यवन्दनादि इति चेत् , मैवम् , प्रायो विरतिपरिणामहेतुत्वेन तदुपादानात् , न ह्येतावद्विधिसम्पत्तिमानकार्य प्रायः सेवमानो दृश्यते, तेन कार्येण कारणमनुमीयते इति, न चोक्तव्यभिचारो दोषाय, तस्य कादाचित्कत्वात् , तथा च कदाचिद् दण्डं विनापि हस्तादिनैव चक्रभ्रमणाद् घटोत्पादेऽपि घटं प्रति दण्डस्येव व्यवहारं विनापि पूर्वाभ्यस्तकरणानां तथाभव्यत्वपरिपाकवतां भरतादीनां कदाचिद्विरतिपरिणामोत्पादेऽपि तं प्रति व्यवहारस्य न हेतुताक्षतिः, द्वारस्यान्यत एव सिद्धेः, स्वप्रयोज्यद्वारसम्बन्धेनैव च हेतुत्वाद् , अभव्यानां च बाह्यव्यवहारसत्त्वेऽपि विरतिपरिणामानुत्पादो न दोषाय, अन्तकरणासत्त्वात् , सामग्रया एव कार्यजनकत्वाद् , अविवेकमूलव्यभिचारदर्शनस्य विवेकिनामविश्वासजनकत्वात् । तादृशाविश्वासस्य महानर्थनिमित्तत्वादिति भावः । यत उक्तमावश्यके
"पत्तेअबुद्धकर( ह)णे, चरणं णासंति जिणवरिंदाणं ।
आहच्चभावकहणे, पंचहि ठाणेहिं पासत्था" ॥१॥ [आ.नि./११५१] ‘पञ्चहिं'ति प्राणातिपातादिभिरिति । तस्माद् व्यवहारनयादेशाच्चैत्यवन्दनादि(विधि)रुपवर्ण्यमानो युक्त एव । व्यवहारनिश्चययोर्द्वयोरेव तुल्यताया एव सूत्रे भणनात् । तदुक्तम् -
"जइ जिणमयं पवज्जह, ता मा ववहारणिच्छए मुअह।
ववहारणउच्छेए, तित्थुच्छेओ जओऽवस्सं" ॥१॥[ प.व./गा.१७२ ] व्यवहारप्रवृत्त्या हि चैत्यवन्दनादिविधिना प्रव्रजितोऽहमित्यादिलक्षणया शुभपरिणामो भवति, ततः कर्मक्षयोपशमादिः, ततश्च निश्चयनयसम्मतो विरतिपरिणाम इति द्वयोरपितुल्यत्वम् ।
१. ए (णयमयं) मुयह-मु० ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
यतिस्वरूपम् -श्लो० ८४-८५॥]
[४८३ न च निश्चयव्यवहारकार्ययोर्मुक्तिलक्षणं कार्यं प्रति साक्षात्परम्पराकारणतयाऽभ्यर्हितत्वानभ्यर्हितत्वाभ्यां विशेषः । निश्चयकार्यस्य व्यापारतया व्यवहारकार्यस्य साक्षाद्धेतुताया अविरोधादभ्यर्हितत्वाक्षि(क्ष)तेः। वदन्ति हितान्त्रिका: -"न हिव्यापारेण व्यापारिणोऽन्यथासिद्धिः"[ ] इति। न चासति विरतिपरिणामे चैत्यवन्दादिविधिसम्पादने मृषावादोऽपि गुरोः । भगवदाज्ञासम्पादनेन त्वं प्रव्रजितोऽसीत्यादिव्यवहारसत्यवचनस्याक्षतत्वात् । एतदकरणे तीर्थोच्छेदादयो दोषाः । परिणामस्य सिद्ध्यसिद्धिभ्यां व्याघातात्। आहत्यभरतादिभावकथनं चाशास्त्रार्थम् , अन्ये त्वगारवासं पापात् परित्यजन्तीति वदन्ति । यतः -
"शीतोदकादिभोगमदत्तदाना इति न कुर्वते । बहुःदुःखप्राप्तोऽप्यर्थोऽभव्यानामिव पुण्यप्राप्तोऽपि गृहवासः पापानां नश्यतीति त्यक्तगृहवासाः । अवकाशविवर्जिताः, क्षुत्तृट्परिवर्जिताः, कथं न पापाक्रान्तास्ते ?, कथं च तादृशानां सर्वविहीनानां शुभध्यानम् ?, तद्विना च कथं धर्म ? इति, तस्माद्गृहाश्रमरत एव सन्तुष्टमनाः परहितकरणैकरतिर्द्धर्मं साधयति मध्यस्थः" [ ] इति ।
ते प्रष्टव्याः, किं ‘पापस्य स्वलक्षणम्' ? सङ्क्लिष्टवेदनमिति चेद् ? अर्थोपार्जनादौ गृहिणामेव तत् प्राप्तम् । वदन्ति च - "अर्थानामर्जने दुःखमर्जितानां च रक्षणे।
आये दुःखं व्यये दुःखं, धिगर्थोऽनर्थभाजनम्" ॥१॥[ ] इति । ___ मुनिनां तु गृहादिहीनानामपि सर्वथा निरभिष्वङ्गाणामार्तध्यानविकल्पाभावात् कुत्र दुःखम् ?, कुत्र च सक्लिष्टवेदनं नाम ?, न च दुःखहेतोः क्रियाकष्टस्य सद्भावाद्दुःखोत्पत्तिध्रौव्यम् , गुरुतरप्रापकत्वेन शुभाध्यवसायेनारतिलेशस्याप्ययोगात् , तस्य दुःखहेतूनां सुखहेतुतया परिणमनात् , गृहिणामेव हि ‘कदा विषममिदं कार्यं सेत्स्यति? को वाऽयं समयः ? कथं वा राजादिभ्यो गोपयामि ?' इत्यादि-चिन्ताभारग्रस्तानां दुःखम् , न तु विषयविरक्तानां मुनीनाम् , अनुभवसिद्धसुखस्यैव तैः संवेदनात् । मन:परितोषे बाह्यसम्पत्तेरकिञ्चित्करत्वाद् । आह च - "वयमिह परितुष्टा वल्कलैस्त्वं दुकूलैः, सम इह परितोषे निर्विशेषो विशेषः । सहिभवति दरिद्रो यस्य तृष्णा विशाला,मनसि चपरितुष्टेकोऽर्थवान् ? को दरिद्रः?"॥१॥
न च काङ्क्षितार्थसम्पत्त्यभावाद् दुःखम् , इच्छाविनिवृत्तेरेव प्रकर्षप्राप्तफलत्वात् , १. वृत्तेरि(रे)व मु०॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८४]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः यदनिच्छा: केवलिनो भणिताः, न चैवं प्रव्रज्याग्रहणकालेऽपि मुक्तिविषयेच्छा न स्यादिति वाच्यम् , तस्याः प्रशस्तत्वेनाप्रतिकुष्टत्वात् । सैव हि सामायिकसंयतानुष्ठानरूपेणाभ्यस्यमाना हेतुर्जायतेऽनिच्छभावस्य । प्राथमिकं हि वैराग्यं विषयवैतृष्ण्यरूपं मुक्तीच्छां न विरुणद्धि । द्वितीयं त्वनिच्छभाव एव, अध्यात्मशुद्धिपरिपाकादिति । तदाहुर्योगाचार्याः- “तत्परं पुरुषख्यातेर्गुणवैतृष्ण्यम्" [पातञ्जल० १।१६] इति प्रणीतं च भगवता गौतमपृष्टेन मासादिवर्षान्तपर्यायक्रमे व्यन्तरादीनां तेजोलेश्याद्यतिक्रमः ततश्च शुक्लशुक्लाभिजात्यभावभजनेन सर्वोत्तमस्थानलाभ: तेजोलेश्या सुखासिका शुक्लः कर्मणा शुक्लाभिजात्य आशयेनेति । ततश्च प्रवर्द्धमानशुक्ललेश्यत्वान्निरभिष्वङ्गत्वात् साधूनामेव पारमार्थिकं सुखमिति, गृहादित्यागस्तेषां पुण्यविपाकमेवानुमापयति न तु पापमिति स्थितिम् । आलापकश्चायम् - ___"जे इमे अज्जत्ताए समणा निग्गंथा विहरंति ते णं कस्स तेउलेसं वीइवयंति ?, मासपरिआए समणे निग्गंथे वाणमंतराणं देवाणं तेउलेस्सं वीइवयंति । एवं दुमासपरिआए असुरिंदवज्जिआणं भवणवासिदेवाणं । तिमासपरिआए असुरकुमाराणं, चउमासपरिआए गहणक्खत्तताराणं जोइसिअदेवाणं, पंचमासपरिआए चंदिमसूरिआणं जोइसिआणं जोईसराणं, छम्मासपरिआए सोहम्मीसाणदेवाणं, सत्तमासपरिआए सणंकुमारमाहिंदाणं देवाणं, अट्ठमासपरिआए बंभलंतगाणं देवाणं, णवमासपरिआए महासुक्कसहस्साराणं देवाणं, दसमासपरिआए आणयपाणयआरणअच्चुआणं देवाणं, इगारसमासपरिआए गेविज्जाणं देवाणं, बारसमासपरिआए अणुत्तरोववाइआणं देवाणं तेउल्लेस्सं वीइवयइ, तेण परं सुक्के सुक्काभिजाई भवित्ता तओ पच्छा सिज्झइ बुज्झइ परिणिव्वा [अ]इ सव्वदुक्खाणमंतं करेइ" [भगवतीसूत्रे १४/९/५३७] ॥८५॥ इत्युक्तो यतिः, अधुनाऽस्य धर्ममनुवर्णयन्नाह -
सापेक्षो निरपेक्षश्च, यतिधर्मो द्विधा मतः ।
सापेक्षस्तत्र शिक्षायै, गुर्वन्तेवासिताऽन्वहम् ॥८६॥ 'यतिधर्म' उक्तलक्षणमुनिसम्बध्यनुष्ठानविशेषो 'द्विधा' द्वाभ्यां प्रकाराभ्याम् , 'मतः' प्ररूपितो जिनैरितिशेषः । द्वैविध्यमेवाह –'सापेक्षो निरपेक्षश्च' इति, तत्र
१. बुज्झइ-मु० नास्ति ।
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
यतिधर्मः -श्लो० ८६॥]
[ ४८५
गुरुगच्छादिसाहाय्यमपेक्षमाणो यः प्रव्रज्यां परिपालयति स सापेक्षः । इतरस्तु निरपेक्षों यतिर्गच्छाद्यपेक्षारहित इत्यर्थः । तयोर्धर्मोऽपि क्रमेण गच्छवासलक्षणो जीतकल्पादिलक्षणश्च सापेक्षो निरपेक्षश्चोच्यते, धर्मधर्मिणोरभेदोपचारात् । 'तत्र' तयोः सापेक्षनिरपेक्षयतिधर्मयोर्मध्यात् अयं सापेक्षयतिधर्मो भवतीति क्रियासम्बन्धः । योज्यम्, स च यथा 'शिक्षायै' इत्यादि, शिक्षा - अभ्यासः सा द्विधा - ग्रहणशिक्षा आसेवनाशिक्षा च । तत्र ग्रहणशिक्षा - प्रतिदिनसूत्रार्थग्रहणाभ्यासः, आसेवनाशिक्षा प्रतिदिनक्रियाभ्यासः, तस्यै - तदर्थं न तूदरपूर्त्याद्यर्थमिति भावः । गुरोः - प्रव्राजकाचार्यस्य अन्तेवासिता - शिष्यभावः, सा च कादाचित्की अपि स्याद् इत्यत आह'अन्वहं' प्रतिदिनं यावज्जीवमित्यर्थः । अत्र अन्ते - समीपे वसतीतियोगाश्रयणेन सहवास-सहभोजन-सहशयन - सहप्रतिक्रमण - सहग्रामान्तरगमनादिरूपा महाभाष्योक्ता द्रष्टव्या । पारमर्षेऽप्युक्तम्
1
" [ तद्दिट्ठीए तम्मोत्तीए तप्पुरक्कारे] तस्सण्णी तण्णिवेसणे जयंविहारी चित्तणिवाई पंथणिज्झाई पलिबाहिरे पासिय पाणे गच्छेज्जा" [ ] इत्यादि ।
[व्याख्या –तस्य –गुरोर्दृष्टिस्तया वर्त्तितव्यं हेयोपादेयेषु, तेनोक्ता सर्वसङ्गेभ्यो विरतिर्मुक्तिस्तया सदा यतितव्यम्, तस्याचार्यस्य पुरस्कारः - सर्वकार्येष्वग्रत: स्थापनं तद्विषये यतितव्यम्, तथा तस्याचार्यस्य संज्ञा - ज्ञानं तद्वान् सर्वकार्येषु स्यात्, न स्वमतिविरचितया कार्यं कुर्यात्, तस्य गुरोः निवेशनं - स्थानं यस्यासौ तन्निवेशनः सदा गुरुकुलवासी स्यात्, तत्र च गुरुकुले वसन् किम्भूतः स्याद् ? इत्याह-यतनाविहरणशील इति । तथा चित्तम् - आचार्याभिप्रायस्तेन निपतितुं - क्रियायां प्रवर्त्तितुं शीलमस्येति चित्तनिपाती, पन्थानं गुरोः क्वचिद्गतस्य निर्ध्यातुं - प्रलोकितुं शीलमस्येति पन्थनिर्ध्यायी । उपलक्षणं चैतत् - शिशयिषोः संस्तारकप्रलोकी, बुभुक्षोराहारान्वेषी, इत्यादिना गुरोराराधकः स्यात् किञ्च परि:- समन्ताद् गुरोरवग्रहात् पुरतः पृष्ठतोऽवस्थानं कार्यमृते बाह्यः स्यात् । तथा क्वचित् कार्यादौ गुरुणा प्रेषितो दृष्ट्वा प्राणिनो गच्छेदिति ।] तथा -
"ओसाणमिच्छे मणुए समाहिं, अणोसिएऽणंतकरे त्ति णच्चा ।
ओभासए ता दविअस्स वित्तं, ण णिक्कसे बहिआ आसुन्ने" ॥१॥ [ सूय. १४।४१ ] 'अवसानं' गुरोरन्तिकं स्थितः, 'समाधि' सन्मार्गानुष्ठानरूपाम् 'इच्छेत्' 'मनुजः '
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८६]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः साधुः, यावज्जीवं गुरुकुलवासी स्यादित्यर्थः । गुरोरन्तिकेऽनुषितः-अव्यवस्थितः स्वच्छन्दचारी कर्मणोऽनन्तकर:-अन्तकारी न स्यात् इति ज्ञात्वा, गुरुं सेवते, तद्रहितस्य विज्ञानमुपहास्यं भवेदितः 'द्रव्यस्य' मुक्तियोग्यस्य साधोः 'वृत्तम्' अनुष्ठानम् 'उद्भासयन्' (प्रकाशयन् अनुष्ठानेन) 'न निष्कसेत्' गच्छाबहिर्न निर्गच्छेत् , आशुप्रज्ञःपण्डितः" । एतेन बाह्यवृत्त्या नाम्ना गुरुकुलवासं वदन्तः सम्यग्गुरुकुलवासमसेवमानाः प्रत्युक्ता द्रष्टव्याः, यावज्जीवं तच्छिष्यभावस्यैव महाफलत्वात् । पठ्यते च - "णाणस्स होइ भागी थिरयरओ दंसणे चरित्ते अ। धण्णा आवकहाए गुरुकुलवासं न मुंचंति" ॥१॥[वि.भा./३४५९]
अत एव सकलाचारस्य मूलभूतो गुरुकुलवासः सुधर्मस्वामिना जम्बूस्वामिनमुद्दिश्य "सुअं मे आउसंतेणं भगवया एवमक्खायं" [आचाराङ्गे, सू० १] इत्यादिना प्रज्ञप्तः । भावयतेश्च परमं लिङ्गमिदमेव । यत उपदेशपदे - "एअं च अस्थि लक्खणमिमस्स नीसेसमेव धम्मस्स। तह गुरुआणासंपाडणं च गमगं इहं लिंग" ॥१॥[उ.प./२००] इति ।
[एतद्गुणयोगादेव माषतुषादीनां चारित्रं पञ्चाशके उपदिष्टम् । तथा च तद्गाथा"गुरुपारतंतनाणं सद्दहणं एअसंगयं चेव । इत्तो उ चरित्तीणं मासतुसाईण णिद्दिटुं" ॥१॥[पञ्चा.११७] इति]
अत्र प्रसङ्गतो धर्मरत्नप्रकरणोक्तानि भावयतिलिङ्गानि प्रदर्श्यन्ते । तथाहि - "एअस्स उ लिंगाई, सयला मग्गाणुसारिणी किरिआ १ ।
सद्धा पवरा धम्मे २, पन्नवणिज्जतमुजुभावा ३ ॥१॥[ध.र./७८ ] किरिआसु अप्पमाओ ४, आरंभो सक्कणिज्जणुट्ठाणे ५। गुरुओ गुणाणुरागो ६, गुरुआणाराहणं परमं ७" ॥२॥[ध.र./७९ ] इति ।
मार्गानुसारिणी क्रियेति -आगमनीत्या बहुसंविग्नाचरणया वाऽऽचरणम् । यतः - "मग्गो आगमणीई, अहवा संविग्गबहुजणाइण्णं । उभयाणुसारिणी जा, सा मग्गणुसारिणी किरिआ" ॥१॥[ध.र./८०]
शेषं सुगमम् । प्रवरश्रद्धालक्षणानि चत्वारि । यथा -
१. P.C. उपदेशपदे । एअं अ (तु) अत्थि० मु० ॥ २. धन्नस्स-उपदेशपदे । धन्यस्य धर्मधनार्हस्य इति उपदेशपदवृत्तौ ॥ ३. एणो-मु० ।।
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
भावयतिलिङ्गानि -श्लो० ८६॥]
[४८७ "सद्धा तिव्वभिलासो, धम्मे पवरत्तणं इमं तीसे । विहिसेवा १ अतित्ती २, सुदेसणा ३ खलिअपरिसुद्धी ४" ॥१॥[ध.र./९०] __ अतृप्तिर्ज्ञानचारित्रतपोविनयकर्मसु , सुदेशना शुद्धप्ररूपणेति, गुरुकुलवासस्य च भावयतिपरमलिङ्गत्वादेव तं विमुच्य दुष्करक्रियाकारिणामपि पञ्चाशके प्रायोऽभिन्नग्रन्थित्वमुक्तम् । तथा च तत्पाठः - "जे उ तह विवज्जत्था, सम्मं गुरुलाघवं अयाणंता । साभिग्गहकिरिअरया, पवयणखिसावहा खुद्दा ॥१॥ [ पञ्चा.११/३७] पायं अभिन्नगंठीतमा उ तह दुक्करं पि कुव्वंता। बज्झ व्व ते उ साहू , धंखाहरणेण णेअव्वा" ॥२॥[पञ्चा.११/३८]
अत एवानन्तज्ञानवतापि गुरुकुलवासो न त्यज्यते । तथा च पारमार्षम् - "जहाहिअग्गी जलणं नमसे, नाणाहर्डमंतपयाभिसित्तं । एवायरिअं उवचिट्ठइज्जा, अणंतनाणोवगओ वि संतो" ॥१॥[ द.वै.९/१/११]
गुरुहेलायां च महान्तो दोषा उक्ताः । तदुक्तम् – "जे आवि मंदि त्ति गुरुं विइज्जा, डहरे इमे अप्पसुअ त्ति नच्चा । हीलंति मिच्छं पडिवज्जमाणा, कुणंति आसायण ते गुरुणं ॥१॥ [ द.वै.९/१/२] पगईइ मंदा वि हवंति एगे, डहरा वि जे सुअबुद्धोववेआ। आयारमंता गुणसुट्ठिअप्पा, जे हीलिआ सिहीरिव भासकुज्जा ॥२॥ [ द.वै.९/१/३] जे आवि नागं डहरंति णच्चा, आसायए से अहिआय होइ । एवायरिअंपि हु हीलयंतो निअच्छई जाइपहं खु मंदे" ॥३॥[ दश. ९।१।४]
न चैकादिगुणहीनोऽपि मूलगुणसम्पन्नो गुरुस्त्याज्यः । तदुक्तं पञ्चाशके"गुरुगुणरहिओ अ इहं, दट्ठव्वो मूलगुणविउत्तो जो।
ण उ गुणमेत्तविहीणो त्ति चंडरुद्दो उदाहरणं" ॥१॥[ पञ्चा.११॥३५] _ 'मूलगुणवियुक्त इति, महाव्रतरहितः सम्यग्ज्ञानक्रियारहितो वेति' तवृत्तिः । कतिपयगुणहीनस्यापि गुरोर्वर्जनीयत्वे बकुशकुशीलैरेव तीर्थप्रवृत्तेः कस्याप्यवर्जनीयत्वानापत्तेः । तदुक्तं धर्मरत्नप्रकरणे -
१. सेवणा-मुः ॥ २. सुद्धदेसना-इति धर्मरत्नप्र० । शुद्धदेशना-इति तत्रैववृत्तौ ॥ ३. डहरमु० । डहरो P.C. ॥ ४. करंति-दशवै० ।। ५. अग्गिरिव-मु०॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८८]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकारः "बकुलकुसीला तित्थं, दोसलवा तेसु निअमसंभविणो ।
जइ तेहिं वज्जणिज्जो अवज्जणिज्जो तओ णत्थि" ॥१॥[ध.र./१३५ ] अत एव गाढप्रमादवतोऽपि पन्थकेन शैलकस्य परिचर्या न त्यक्ता, तदुक्तं तत्रैव - "मूलगुणसंपउत्तो, न दोसलवजोगओ इमो होइ( हेओ)। महुरोवक्कमओ पुण, पवत्तिअव्वो जहुत्तंमि ॥१॥[ध.र./१३१] पत्तो सुसीससद्दो, एव कुणंतेण पंथगेणावि ।
गाढप्पमाइणो वि हु , सेलगसूरिस्ससीसेणं" ॥२॥[ध.र./१३२] मूलगुणवत्त्वं च तस्याक्षतमेव । सूत्रे शय्यातरपिण्डभोजित्वादिनैव पार्श्वस्थत्वादिव्यपदेशाच्छिथिलत्वपरित्यागे चाभ्युद्यतविहारस्यैवोपवर्णनात् , छेदमूलादिप्रायश्चित्तानुपदेशात् , अभ्युद्यतविहारिभिरेकोनपञ्चशतश्रमणैः पन्थकस्य तद्वैयावृत्त्यकरत्वेन स्थापितत्वाच्च, कथमन्यथाऽसाधुवैयावृत्त्ये साधुभिर्नियुज्यतेत्यादिसूक्ष्मबुद्ध्या चिन्तनीयम् ।
इत्थमपि च गुरुकुलवासो न नाममात्रगुरुसेवनया सत्यापितो भवति, निक्षेपचतुष्टये भावनिक्षेपस्यैव स्वातन्त्र्येण सूत्रे ग्रहणात् , अन्यथा स्वाभिप्रायाभिमतगुरुनामकारिणां सर्वेषामपि गुरुकुलवासप्रसक्तेः, न चैतदिष्टम् , धर्माधर्मसङ्करप्रसङ्गात् , अत्र चेदं सूत्रं महानिशीथे -"से भयवं ! तित्थयरसंति आणं नाइक्कमिज्जा उदाहु आयरियसंतिअं? गोयमा ! चउव्विहा आयरिआ पन्नत्ता, तंजहा-नामायरिया ठवणायरिया दव्वायरिया भावायरिया, तत्थ णं जे ते भावायरिया ते तित्थयरसमा चेव दट्ठव्वा, तेसिं संति आणं नाइक्कमिज्जा, सेसा निज्जूहिअव्वा" ॥[म.नि.४।१२] तथा गच्छाचारप्रकीर्णकेऽपि -
"तित्थयरसमो सूरी, सम्मं जो जिणमयं पयासेइ ।
आणं च अइक्कंतो, सो कापुरिसो ण सप्पुरिसो" ॥१॥ [ग.प्र./२७] अयं भावः-शुद्धभावगुरूणां नामादीनि त्रीण्यपि पापहराणि, शुद्धभावगुरुनामादीनां शुद्धभावगुरूपस्थापनाद्वारा शुद्धभावगुरुसम्बन्धित्वेन ज्ञातानां तेषां स्वातन्त्र्येणैव वा शुद्धभावजनकत्वात् । “महाफलं तहारूवाणं थेराणं भगवंताणं णामगोत्तस्स वि सवणयाए" [ ] इत्याद्यागमात् , अशुद्धभावगुरोश्च नामादीनि त्रीण्यपि पापकराणि, अशुद्धभावजनकत्वात् तेषाम् । अत एवेदं महानिशीथे प्रसिद्धं
१. C.P. धर्मरत्नप्र० । लेहि-मु० ॥ २. हेओ-धर्मरत्नप्र० । 'हेयः परित्याज्य"-इति तत्रैव वृत्तौ ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
ग्रहणाशिक्षास्वरूपम् -श्लो० ८७॥]
[४८९ "तीआणागयकाले, केई होहिंति गोअमा ! सूरी ।
जेसिं णामग्गहणे, हुज्जा णिअमेण पच्छित्तं" ॥१॥ [म.नि.] इति । तस्माद् भावगुरुकुलवास एव मुख्यो यतिधर्म इत्यलं विस्तरेण ॥८६॥
अत्र च गुर्वन्तेवासिताया: शिक्षा प्रयोजनमुक्तम् , अथ तां द्विविधामपि प्रतिपिपादयिषुः प्रथमं ग्रहणाशिक्षा सूत्रदानविधिमुखेन प्रतिपादयन्नाह -
विशुद्धमुपधानेन, प्राप्तं कालक्रमेण च ।
योग्याय गुरुणा सूत्रं, सम्यग् देयं महात्मना ॥८७॥ उपधानम-आचाम्लादितपो यद्यस्याध्ययनादे: सत्रे प्रतिपादितं तेन विशद्धं निर्दोषं 'च:' समुच्चये 'कालक्रमेण' सूत्रोक्तपर्यायपरिपाट्या ‘प्राप्तम्' औचित्यमायातं न तूत्क्रमेण, सूत्रम्' आवश्यकादि ‘महात्मना' अस्खलितशीलेनेत्यर्थः 'गुरुणा' प्रव्राजकेन 'योग्याय' सूत्रदानं प्रति योग्यशिष्याय 'सम्यग्' आज्ञामाश्रित्य देयम्' इति सापेक्षयतिधर्मो भवतीति सम्बन्धः । अत्र चोपधानविशुद्धमित्यनेन उपधानवहनं विना श्राद्धस्य योगोद्वहनं विना च साधोः स्वस्वोचितश्रुताध्ययनवाचनादिकमधर्म इति-स्थितम् । योगाक्षराणि चैतानि - ___“तिहिं ठाणेहिं संपन्ने अणगारे अणाइअं अणवदग्गं दीहमद्धं चाउरंतसंसारकंतारं वितिवएज्जा, तं जहा-अणिदाणयाए, दिट्ठिसंपन्नयाए, जोगवाहित्ताए" इति स्थानाङ्गतृतीयस्थाने [ ]।
तथा “दसहिं ठाणेहिं जीवा आगमेसिभद्दगत्ताए कम्मं पकरेंति, तंजहा-अणिदाणयाए, दिट्ठीसंपन्नयाए, जोगवाहित्ताए, खंतिखमणयाए, जिइंदिअत्ताए, अमाइल्लयाए, अपासत्थयाए, सुसामन्नत्ताए, पवयणवच्छल्लयाए, पवयणउब्भावणयाए" इति स्थानाङ्गदशमस्थाने [ ]।। तथा-"णीयावित्ती अचवले, अमाई अकुऊहले।
विणीअविणए दंते, जोगवं उवहाणवं"॥१॥[ गा.२७] इति चतुस्त्रिंशोत्तराध्ययने तथा-"पयणुकोहमाणे अ, मायालोभपयणुए।
पसंतचित्ते दंतप्पा, जोगवं उवहाणवं" ॥१॥[गा.२९] इत्येकादशोत्तराध्ययने तथा–“अणिस्सिओवहाणे"त्ति समवाया) द्वात्रिंशद्योगसंग्रहाधिकारे । तथा – "नाणं पंचविहं पन्नत्तं, तंजहा-आभिणिबोहिअनाणं जाव केवलनाणं, तत्थ
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९०]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः चत्तारि नाणाई ठप्पाइं ठवणिज्जाइं णो उद्दिसंति णो समुद्दिस्संति णो अणुण्णविज्जंति, सुअनाणस्स उद्देसो १ समुद्देसो २ अणुण्णा ३ अणुओगो ४ पवत्तइ" [सू० १-२] इत्याद्यनुयोगद्वारे । उद्देशादिकरणं च योगस्यैवेतिकर्तव्यता, एवं कालग्रहणादिविधिरप्युत्तराध्ययनादिगतो द्रष्टव्यः । उपधानं च यद्यस्मिन्ननादौ भणितं तत्तद्विधिश्च योगविधिप्रतिपादकग्रन्थतो ज्ञेयः । कालक्रमश्च आचाराङ्गादेस्त्रिवर्षादिपर्यायः सूत्रोक्तस्तदुल्लङ्घनेन ददतस्तु आज्ञाभङ्गादयो दोषा एव । स च कालो यथा -
"तिवरिसपरिआगस्स उ, आयारपकप्पणाममज्झयणं । चउवरिसस्स उ सम्मं, सूअगडं नाम अंगं ति ॥१॥[ प.व./५८२] दसकप्पव्ववहारा, संवच्छरपणगदिक्खिअस्सेव । ठाणं समवाओ त्ति अ, अंगेए अट्ठवासस्स ॥२॥[प.व./५८३] दसवासस्स विवाहा, एक्कारसवासयस्स य इमाओ । खुड्डिअविमाणमाई, अज्झयणा पंच णायव्वा ॥३॥[ प.व./५८४] बारसवासस्स तहा, अरुणववायाइ पंच अज्झयणा । तेरसवासस्स तहा, उट्ठाणसुआइआ चउरो ॥४॥[प.व./५८५] चउदसवासस्स तहा, आसीविसभावणं जिणा बिंति । पण्णरसवासगस्स य दिट्ठीविसभावणं तह य ॥५॥[ प.व./५८६] सोलसवासाईसु अ, एकुत्तरवड्डिएसु जहसंखं । चारणभावणमहसुविणभावणातेअगनिसग्गा ॥६॥ [प.व./५८७] एगूणवासगस्स उ, दिट्ठीवाओ दुवालसममंगं ।
संपुण्णवीसवरिसो, अणुवाई सव्वसुत्तस्स" ॥७॥ [ प.व./५८८] इति । आवश्यकादेस्तु योगोद्वहनोत्तरकाल एव काल इत्यवसेयम् । अत्र च प्रव्रज्यायोग्यस्य सूत्रदानयोग्यतासिद्धेनिर्विवादत्वेऽपि योग्यायेति पुनर्ग्रहणं योग्यतायाः प्राधान्यदर्शनार्थम् । ओघेन गुणाधिकतरस्य वा प्रव्रजितस्य देयमिति ख्यापनार्थम् , प्रव्रज्याकाले छलितेन गुरुणा पश्चादपि संवासेन प्रव्रजितस्यायोग्यत्वे ज्ञाते सूत्रमर्थश्च न देय इति ज्ञापनार्थं वा तदिति स्थितम् । यतः पञ्चवस्तुके
"सुत्तस्स हुंति जोग्गा, जे पवज्जाए णवरमिह गहणं ।
पाहण्णदंसणत्थं, गुणाहिगयरस्स वा देयं ॥१॥ [ प.व./५७१] १. य-मु० ॥ २. काल-मु० नास्ति ।।
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
ग्रहणाशिक्षास्वरूपम् -श्लो० ८७॥]
[४९१ छलिएण वा पवज्जाकाले पच्छा वि जाणिउमजोग्गं ।
तस्स वि न होइ देयं, सुत्ताइ इमं च सूचेइ" ॥२॥ [ प.व./५७२ ] इदं योग्यताग्रहणं सूचयतीत्यर्थः । एतदेवाह -
"पव्वाविअस्स वि तहा, इत्थ मुंडावणाइ वि णिसिद्धं ।
जिणमयपडिकुट्ठस्स य, पुव्वायरिआ तहा चाहू' ॥१॥[प.व./५७३ ] अयोग्यस्य हि प्रव्राजने, प्रव्राजितस्य वा मुण्डने, मुण्तिस्य वा तथा शिक्षणे, शिक्षितस्य वा तथोपस्थाने, उपस्थापितस्य वा तथा सम्भोजने, सम्भोजितस्य वा तथा स्वसमीपे संवासने, गुरोश्चरणस्थितस्यापि स्वकीयचारित्रघातकत्वं सूत्रे प्रसिद्धमेव । तथा चोक्तं पञ्चवस्तुके -
"जिणवयणे पडिकुटुं, जो पव्वावेइ लोभदोसेणं । चरणट्ठिओ तवस्सी लोवेइ तमेव उ चरित्तं ॥१॥[प.व./५७४ ] पव्वाविओ सिअ त्ति अ, मुंडावेउं अणायरणजोग्गो। जो तं मुंडावेई, दोसा अणिवारिआ पुरिमा ॥२॥[प.व./५७५ ] मुंडाविओ सिअ त्ति अ, सिक्खावेउं अणायरणजोग्गो। अहवा सिक्खावेंते, पुरिमा अणिवारिआ दोसा ॥३॥[ प.व./५७६ ] सिक्खाविओ सिअत्ति अ.उदावेउं अणायरणजोग्गो। अहवा उवट्ठविंति, पुरिमपयऽणिवारिआ दोसा ॥४॥[प.व./५७७] उट्ठाविओ सिअ त्ति अ, संभुंजेत्ता अणायरणजोग्गो। अहवा संभुंजंते, पुरिमपयऽणिवारिआ दोसा ॥५॥[प.व./५७८ ] सं जिओ सिअ त्ति अ, संवासेउं अणायरणजोग्गो। अहवा संवासंते, दोसा अनिवारिआ पुरिमा ॥६॥[प.व./५७९] एमाई पडिसिद्धं, सव्वं चिअजिणवरेहऽजोगस्स।
पच्छा विन्नायस्स वि, गुणठाणं विज्जणाएणं ॥७॥ [ प.व./५८०] एतदर्थोऽयम् –एवमादि प्रतिषिद्धं सर्वमेतज्जिनवरैरयोग्यस्य शिष्यस्य, पश्चाद्विज्ञात
१. तहा सुत्ते-पंचव० । “तथाऽत्र' इति तत्रैव वृत्तौ ।। २. कुठुस्स (उ) मु० । कुट्ठस्सापंचव० ॥ ३. चाह-मु० ॥ ४. तमेव चारित्ती-पंचव० । “तदेव चारित्रम्" इति तत्रैव वृत्तौ ॥ ५. अहवा मुंडाविते-पंचवस्तुके । “यस्तं मुण्डयति" इति तत्रैव वृत्तौ ॥ ६. सं जेतुं-मु० ।। ७. जिणवरेहि-C. ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९२]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः स्याप्ययोग्यतया गुणस्थानं -संवासानुयोगदानादि, वैद्यज्ञातेन, स हि यद्ये(दै)वासाध्यं दोषं जानाति तदैव क्रियातो विरमतीति सिद्धम् अयोग्यस्य सूत्रं ददतोऽधर्म एवेति । एवमुपधानाशुद्धं अकालप्राप्तमपि च ददतः प्रतीच्छतश्चाप्यधर्म एवेति ज्ञेयमिति ग्रहणाशिक्षाविधिः ॥८७॥ अथासेवनाशिक्षा विधेयतया प्रतिपादयन्नाह -
औघिकी दशधाख्या च, तथा पदविभागयुक् ।
सामाचारी विधेत्युक्ता, तस्याः सम्यक् प्रपालनम् ॥८८॥ 'इति' अमुना वाच्यमानप्रकारेण 'सामाचारी' 'त्रिधा' त्रिभिर्भेदैः 'प्रज्ञप्ता' प्ररूपिता, जिनैरिति शेषः । तत्र सामाचारीति कः शब्दार्थः ?, उच्यते, समाचरणं समाचार: शिष्टाचरितक्रियाकलापस्तस्य भावो "गुणवचनब्राह्मणादिभ्यः कर्मणि ष्यञ्'' [पा० ५।१।१२४] सामाचऱ्या, पुनः स्त्रीत्वविवक्षायां "षिद्गौरादिभ्यश्च" [पा० ४।१।४१] इति ङीष् , “यस्य" [पा० ६।४।१४८] इत्यकारलोपः, “यस्य हलः" [पा०६।४।४१] इति तद्धितयलोपः, परगमने सामाचारीति सिद्धम् ।
- [इयं च नयविभागेन विविच्यमाना सप्तधा भिद्यते, तथाहि-सङ्ग्रहमते आत्मा सामाचारी, न त्वनात्मा, आत्मनि विशेष्ये सकलसामाचारीविशेषणात् । व्यवहारमते च तां समाचरन्नात्मा सामाचारी, न त्वसमाचरन् , असमाचारवत्यात्मन्यतिप्रसक्तेः । ऋजुमते च समाचरन्नप्युपयुक्तः सामाचारी न त्वनुपयुक्तः, व्यवहारसमाचरणशालिनि द्रव्यलिङ्गिन्यतिप्रसक्तेः। उपयुक्तो नाम ज्ञेयप्रत्याख्येयपरिज्ञापर इत्यर्थः । शब्दमते च उपयुक्तोऽपि षट्सु संयत:सामाचारी न त्वसुसंयतः, सामाचारीपरिणामप्राप्तानामविरतसम्यग्दृष्ट्यादीनामपि तथाप्रायत्वेन तत्रातिप्रसक्तेः । समभिरूढमते च सुसंयतोऽपि पञ्चसमितस्त्रिगुप्तः सामाचारी, न तु तद्विलक्षणः, प्रमत्तसंयतादिष्वप्यतिप्रसक्तेः । एवम्भूतमते च प्रागुक्तसकलविशेषणविशिष्टो सावद्ययोगविरत: सामाचारी, तत्र "सावज्जो कम्मबंधो" [ ] त्ति चूर्णिकारवचनात् सावद्य:-कर्मबन्धस्तेन सह योगो-वीर्यं ततो विरत: परिज्ञाततत्क इत्यर्थः । न त्वनीहक्, तथाभावं प्राप्तानामप्रमत्तादीनामपि तत्फलासिद्धः, अस्य च कुर्वद्रूपस्यैव कारणस्याभ्युपगमात् । नैगमस्य मते पुनः शुद्धाशुद्धरूपत्वात् सकलविशेषणविशिष्टो
१. यद्येवा P.C. । यदैवा० पञ्चवस्तुटीका ॥ २. उक्ता प्ररूपिता-मु० ॥ ३. यस्येति च इत्य० मु० ॥ ४. सामाचारी-मु० नास्ति । ५. प्रतिज्ञाततत्क:-P. ॥ ६. विशेषण मु० C. नास्ति ।
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
सामाचारीभेदा:- श्लो० ८८॥]
[४९३ द्विकत्रिकादिसंयोगविशिष्टो वाऽऽत्मा तथेति ज्ञेयम् । निश्चयव्यवहारविचारणायां तु सामाचारीसमाचरणरूपलिङ्गेनानुमेयो विचित्रचारित्रावरणकर्मक्षयोपशमादिसमुत्थः परिणामविशेषो निश्चयतः सामाचारी, एवं च तदाचरणं विनापि न तदनुत्पत्तिः, लिङ्गं विनापि लिङ्गिनो दर्शनात् । व्यवहारतस्तु समाचरणविशेष एव तथा, तत्रापि भावपूर्वकमाचरणं शुद्धव्यवहारेण, अशुद्धेन तु तेन आचरणमात्रमिति विशेषः । कृतं प्रसङ्गेन । प्रकृतं प्रस्तुमः] त्रैविध्यमेव दर्शयति -
'ओघिकी १ दशधाख्या २ तथा पदविभागयुग्' इति ३' यतः "सामाचारी तिविहा, ओहे दसहा पयविभागे'[ ] त्ति तत्र ओघः -सामान्यम् , तद्विषया सामाचारी सामान्यतः सङ्क्षपाभिधानरूपौघनियुक्तिप्रतिपादितक्रियाकलापः, क्वचिद्वाच्यवाचकयोरभेदादोघनियुक्तिरप्योघसामाचारीत्युच्यते । एवमग्रेऽपि ज्ञेयम् । दशधेत्याख्या -अभिधानं यस्याः सा इच्छाकारादिदशप्रकारलक्षणा दशधाख्या २, पदयोरुत्सर्गापवादयोविभागो - यथास्थानं निवेशस्तेन युक् –युक्ता सामाचारी छेदसूत्ररूपा पदविभागसमाचारीति ।
तत्र कारणापोह्यो विधिरुत्सर्गः, कारणिको विधिरपवादः' इति। तस्याः'त्रिविधायाः सामाचार्याः सम्यग्' विधिना तत्तत्सूत्रोक्तेन 'प्रपालनं' प्रकर्षेण योगत्रयोत्कर्षेणाचरणम् , सापेक्षो यतिधर्मो भवतीति पूर्ववदन्वयः । इह च तत्कालप्रव्रजितानां तावत्श्रुतपरिज्ञानशक्तिविकलानामायुष्कहासमपेक्ष्यौघसामाचारी नवमात् पूर्वात् तृतीयवस्तुन आचाराभिधानात् तत्रापि विंशतितमात् प्राभृतात् तत्राप्योधप्राभृतप्राभृतान्नियूंढा। इयं च प्रथमदिवस एव दीयते, प्रतिदिवसक्रियोपयोगिनीत्वादिति प्रथममुक्ता। ___दशधा पुनः षड्विशतितमादुत्तराध्ययनात् स्वल्पतरकालप्रव्रजितानां परिज्ञानार्थं नियूंढेति ततोऽस्या उपयोग इति तथोक्ता २।
दृष्टिवादगता पदविभागसामाचारी तु प्रभूतदिवसलभ्या तदुद्धृतकल्पव्यवहाराख्याऽपि विशिष्टश्रुताध्ययनक्रमलभ्येति प्रान्त उक्ता ३ ॥८८॥
इत्थं त्रिविधां सामाचारी नामतोऽभिधाय विशेषतस्ता अभिधित्सुः प्रथममोघसामाचारीस्वरूपं द्वारनिर्देशन दर्शयति -
१. विनापि तदनुत्प(दुपप)त्तिः-मु० ॥ २. "मात्रमेवेति L. || ३. प्रागुक्तं त्रैविध्य P. || ४. इह च साम्प्रतकाल' P. ||
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९४]
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः
प्रतिलेखनिका १ पिण्डो २ पध्य ३ नायतनानि ४ च । प्रतिसेवा ५ ऽऽलोचने ६ च, शुद्धि ७ श्चेत्यौघिकी मता ॥ ८९ ॥
'प्रतिलेखने'ति प्रतिपूर्वक (स्य) लिख - अक्षरविन्यासे इत्यस्य भावे ल्युडन्तस्य प्रयोग:, 'उपसर्गेण धात्वर्थ' इति न्यायादागमानुसारेण क्षेत्रादेर्निरूपणेत्यर्थः । सर्वक्रियाणामेतेत्पूर्वकत्वादियमेव निरूपणीयेति प्रथमं द्वारम् । अस्याश्च प्रतिलेखकप्रतिलेख्यनान्तरीयकत्वात् तद्द्वयमप्यत्रैव निरूपणीयम् १। पिण्डः - सङ्घातः दोषविशुद्धाहार इत्यर्थः, प्रतिलेखनोत्तरं तद्ग्रहणं भवतीति तदनन्तरं स निरूपणीय इति द्वितीयं द्वारम् २। उप –सामीप्येन संयमं दधाति - धारयति पोषयति वेत्युपधिः, स च वस्त्रपात्रादिरूपः, पिण्डो हि न पात्रपात्रबन्धादिकमन्तरेण ग्रहीतुं शक्यत इति तन्निरूपणानन्तरं गणनाप्रमाणप्रमाणप्रमाणद्वारेण निरूपणीयमिति तृतीयं द्वारम् ३ । न आयतनमनायतनं - स्त्रीपशुपण्डकादिसंसक्तम्, गृहीत उपधिः पिण्डश्च न वसतिमन्तरेणोपभोक्तुं शक्यत इति तन्निरूपणानन्तरं (अनायतन) वर्जनप्रतिपक्षायतनसेवनमुखेन तद्वाच्यमिति चतुर्थं द्वारम् ४। प्रतिसेवा – प्रतिसेवना संयमानुष्ठानविरुद्धाचरणमित्यर्थः, प्रतिलेखनाद्यनायतनान्तमाचारं कुर्वतः कदाचित् क्वचित् कश्चिदतिचारो भवतीति तदनन्तरं सा निरूपणीयेति पञ्चमं द्वारम् ५। आ –अपराधमर्यादया लोचनं - दर्शनम् आचार्यादेः पुरत इत्यालोचना प्रतिसेवायां सत्यां साऽवश्यं मुमुक्षुणा कर्त्तव्येति तदनन्तरं सा निरूपणीयेति षष्ठं द्वारम् ६। शोधनं शुद्धिः- शिष्येणालोचितेऽपराधे तदुचितं गुरोः प्रायश्चित्तप्रदानमित्यर्थः, आलोचनोत्तरकालं योग्यं प्रायश्चित्तं प्रदीयत इति तदनन्तरं तदुपन्यास इति सप्तमं द्वारम् ७ | 'इति' अमुना प्रकारेण औघिकी-ओघनिष्पन्ना सामाचारी ओघनिर्युक्तिप्रतिपादितक्रियासमुदाय इत्यर्थः, ‘मता’ प्रतिपादिता द्वारनिर्देशेनेति गम्यम् । ओघनिर्युक्तिरुपौघसामाचार्या इमानि सप्त द्वाणीति तात्पर्यम् १|
अत्र च प्रतिलेखना- प्रतिलेखक - प्रतिलेख्यवक्तव्यताऽतिगहना क्षेत्रादिविषयौघनिर्युक्तौ बहुविधोक्ता । सा च बहुविस्तरत्वान्नेह प्रतन्यते । विस्तरार्थिना तु तत एवावधार्या । इह तु दिनचर्याया एव प्रतिदिनोपयोगित्वादुपकरणविषया सोच्यते, पञ्चवस्तुकेऽपीत्थमेवाभिहिता । यत: -
—
"उवगरणगोअरा पुण, इत्थं पडिलेहणा मुणेअव्वा ।
अप्पडिलेहिअदोसा, विण्णेआ पाणिघायाई ॥१॥ [ प.व./ २३१ ] इति ।
D:\new/d-3.pm5\ 3rd proof
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रभाते जागरणविधिः-श्लो० ९०॥]
[४९५ 'इत्थं'ति प्रतिदिनक्रियायाम् , तत्र ग्रन्थे दशभिद्धारैः प्रतिदिनक्रियाया एव प्रक्रान्तत्वात् । तथाहि - "पडिलेहणा १ पमज्जण २, भिक्खा ३ ऽऽयरि ४ ऽऽलोअ५ भुंजणा ६ चेव । पत्तगधुवण ७ विआरा ८, थंडिल ९ आवस्सयाईआ १०" ॥१॥
[पञ्चवस्तुके गा. २३०, प्रवचनसारोद्धारे गा. ७६८ ] इत्यलं प्रसङ्गेन ॥८९॥ साम्प्रतं उपकरणविषया प्रतिलेखनाद्योघसामाचारी येन क्रमेण कर्त्तव्या तं क्रममपि दिनचर्यानुरोधेनैव प्रतिपादयन्नाह -
निशान्त्ययामे जागर्या, गुरोश्चावश्यकक्षणे ।
उत्सर्गो देवगुर्वादिनतिः स्वाध्यायनिष्ठता ॥१०॥ निशाया-रात्रेरन्त्ययामे-चतुर्थप्रहरे 'जागर्या' जागरणं निद्रात्याग इत्यर्थः । सापेक्षयतिधर्मो भवतीति योजना, अग्रेऽपि सर्वत्रावसेया । जागरणविधिश्च -
"जामिणिपच्छिमजामे, सव्वे जग्गंति बालवुड्डाई ।
परमिट्ठिपरममंतं, भणंति सत्तट्ठवारा उ" ॥१॥ [ य.दि./गा.३] इत्यादिविशेषगृहस्थधर्माधिकारे प्रदर्शित एव। निशान्त्ययामे जागरणं किमविशेषेण सर्वेषामेव ? उत केषाञ्चिदेव? इति जिज्ञासायामाह -'गुरोः' प्रव्राजकस्य दिगाचार्यादेर्वा, चकारात् ग्लानादेः 'आवश्यकक्षणे' प्रतिक्रमणकरणावसरेजागर्या, तत्र गुरोस्तृतीयप्रहरेऽस्वापस्य वक्ष्यमाणत्वात् ग्लानादेस्तु शरीरमान्द्यात् प्रतिक्रमणवेलायामुचितमेव जागरणम् । उक्तमपि -
"सव्वे वि पढमयामे, दुन्नि अ वसहाण आइमा जामा।
तइओ होइ गुरूणं, चउत्थे सव्वे गुरू सुअइ" ॥१॥[प्र.सा./८६१] इति । प्रतिक्रमणवेला च तत्परिसमाप्तिदशोपकरणप्रत्युपेक्षणासमनन्तरभाविसूर्योदयपरिमेया । यतः -
"आवस्सयस्स समए, णिहामुदं चयंति आयरिआ।
तह तं कुणंति जह दसपडिलेहाणंतरं सूरो" ॥१॥ [य.दि./गा.१३] इति । जागरणानन्तरं कर्त्तव्यमाह -'उत्सर्गः' इति कायोत्सर्गः, सचेर्यापथिकीप्रतिक्रमणपूर्वक: कुस्वप्नदुःस्वप्ननिवारणनिमित्तः, प्राणिवधादिकुस्वप्नभावेशतोच्छवासमानो मैथुनकुस्वप्नभावे तु चतुरुद्योतकरोपर्येकनमस्कारचिन्तनादष्टशतोच्छासमानोऽवसेयः, यतो यतिदिनचर्यायाम् -
१. भिक्खरिआ-इति प्रवचनसारोद्धारे ॥ २. यति' मु० नास्ति ।।
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९६]
_ [धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकारः "इरिअं पडिक्कमंतो, कुसुमिणदुसुमिणनिवारणुस्सग्गं । सम्मं कुणंति निज्जिअपमायणिद्दा महामुणिणो" ॥१॥ [ य.दि./गा.४] पाणिवहप्पमुहाणं, कुसुमिणभावे भवंति उज्जोआ।
चत्तारि चिंतणिज्जा, सनमुक्कारा चउत्थस्स" ॥२॥ [ य.दि./गा.५ ] इति । ततश्च देवगुर्वादिनतिः' इति, देवनतिश्चैत्यवन्दनम् , गुर्वादिनति:-चतुर्भिः क्षमाश्रमणैगुर्वादिनमस्क्रिया, ततोऽनन्तरं च 'स्वाध्यायनिष्ठता' इति स्वाध्यायो -वाचनादिस्तस्मिन् यथासम्भवं निष्ठता -एकाग्रता, उपलक्षणत्वात् पूर्वगृहीततपोनियमाभिग्रहचिन्तनधर्मजागरिकाकरणादि । यतः -
"जिणनमणमुणिणसंमणपुव्वं तत्तो कुणंति सज्झायं । चिंतिति पुव्वगहिरं, तवणियमाभिग्गहप्पमुहं ॥१॥ [ य.दि./गा.६] किं सक्कणिज्जकज्जं, न करेमि ? अभिग्गहो अ को उचिओ?। किं मह खलियं जायं ? कह दिअहा मज्झ वच्चंति ? ॥२॥[ य.दि./गा.७ ] कह न हु पमायपंके, खुप्पिस्सं ! किं परो व अप्पो वा।
मह पिच्छइ अइआरं?, इअ कुज्जा धम्मजागरिअं" ॥३॥[ य.दि./गा.८] ब्राहये च मुहूर्ते निर्मलबुद्ध्युदयाद् भवति धर्मकर्मोपायचिन्तनं सफलमिति धर्ममयमनोरथान् चिन्तयेदिति भावार्थः । यतस्तत्रैव -
"जामिणिविरामसमए, सरए सलिलं व निम्मलं नाणं ।
इअ तत्थ धम्मकम्मे, आयमुवायं विचिंतेज्जा" ॥१॥[य.दि./गा.९] ॥९०॥ साम्प्रतं तत आरभ्योद्घाटपौरुषीं यावद् यत् यत् कर्त्तव्यं तदाह -
काले च कालग्रहणं, ततश्चावश्यकक्रिया ।
द्राक् प्रत्युपेक्षणा सम्यग् , स्वाध्यायश्चाद्यपौरुषीम् ॥११॥ 'काले' यथोक्तवेलायां 'कालस्य' प्रस्तावात् प्राभातिकलक्षणस्य ‘ग्रहणं' निरूपणं सापेक्षयतिधर्मो भवतीति क्रियासमन्वयः । प्राभातिककालस्य च ग्रहणकालो रात्रिचतुर्थप्रहारावशिष्टतुर्यभागरूपः । यतः आर्षम् -
"पोरिसीए चउब्भाए, सेसे वंदित्तु तो गुरुं।। पडिक्कमित्तु कालस्स, कालं तु पडिलेहए" ॥१॥[उत्त.२६।४५ ] इति ।
१. इति-मु० नास्ति ।। २. विगम सि० ॥ ३. वंदिऊण तओ गुरूं-इति उत्तराध्ययने ।।
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राभातिककर्त्तव्यम् -श्लो० ९१॥]
[४९७ कालग्रहणविधिश्च योगविधितो ज्ञेयः । इयांस्तु विशेष: -
"ताहे एगो साहू उवज्झायस्स अण्णस्स वा संदिसावित्ता पाभाइअकालं गिण्हइ, तओ गुरु उठेइ त्ति" [ ]।
अथ चेर्यापथिकीपाठादिसकलमनुष्ठानं शनैः शनैः कार्यमित्यादिः कायोत्सर्गादिविधिविशेषश्च प्राग्निरूपित एव । आचार्यादिभिश्च प्रतिक्रमणकरणसमये जाग्रद्भिरेष सर्वोऽपि ईर्यापथिकीप्रतिक्रमणादिविधिस्तदैव कार्यः । यतः -
"आयरियगिलाणाई, जे न वि जग्गंति पच्छिमे जामे ।
आवस्सयस्स समए, कज्ज इरिआइ तेहिं तु" ॥१॥[ य.दि./गा. १४] ततस्तदनन्तरम् ‘आवश्यकक्रिया' प्रतिक्रमणकरणमित्यर्थः । एतद्विधिरपि प्रागुक्त एव, कियान् विशेषस्तु दैवसिकप्रतिक्रमणविशेषसम्बद्ध एव दर्शयिष्यते । अत्र च प्रतिक्रमणक्रियान्ते बहुवेलं संदिशाप्य बहुवेलं कुर्वन्ति । तत्र बहुवेलशब्देन बहुवेलाभावीनि अक्षिभूचालनादीनि सूक्ष्मकार्याणि प्रोच्यन्ते, तान्यपि गुरुणाऽननुज्ञातानां सतां यतीनां न कल्पन्त इति युगपदेव कृत्यसूक्ष्मयोगानुज्ञापनाय बहुवेलकरणमुचितमेव । यतः पञ्चवस्तुके
"गुरुणाणुण्णायाणं, सव्वं चिय कप्पई उ समणाणं ।
किच्चं पि जओ काउं, बहुवेलं ते करंति तओ" ॥१॥[प.व./५५३] इति । ततः किं कर्त्तव्यमित्याह -'द्रागि'त्यादि 'द्राग्' समन्तात् न त्वेकपाश्र्वादौ 'सम्यक् च' शास्त्रोक्तविधिना 'प्रत्युपेक्षणा' प्रतिलेखनाकरणं सापेक्षयतिधर्मो भवतीति सम्बन्धः । प्रतिलेखना चात्रोपकरणविषया ज्ञेयेति प्रागुक्तमेव । तत्रापीयं वस्त्रविषया वाच्या, पात्रविषयाया अग्रे वक्ष्यमाणत्वात् । इत्थमेव चोक्तं यतिदिनचर्यायामपि -
"पेहिज्ज दिणारंभे, दसगं उग्घाडपोरिसिसमए ।
पत्ताणं निज्जोगं, सव्वं पुण पच्छिमे जामे" ॥१॥[य.दि./२८७] इति । अत्र मुखपोतिका १ रजोहरण २ निषद्याद्वय ४ चोलपट्ट ५ कल्पत्रिक ८ संस्तारक ९ उत्तरपट्ट १० लक्षणानां दशानां स्थानानां प्रतिलेखना सूर्येऽनुद्गते एव कर्त्तव्या । यतः -
"मुहपत्ती रयहरणं, दुन्नि निसज्जा य चोल्ल कप्पतिगं ।
संथारुत्तरपट्टो, दसपेहाणुग्गए सूरे" ॥१॥ [ य.दि./६०] निशीथचूर्णी कल्पचूर्णौ चैकादशो दण्डोऽप्युक्तः, तत्र प्रतिलेखनाक्रमश्चैवम् – क्षमाश्रमणपूर्वं पडिलेहणं करेमि त्ति भणित्वा प्रतिलिख्य च मुखपोतिकामुत्कुटुकासनस्थ
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९८]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः एव प्रकाशदेशस्थो रजोहरणं प्रतिलिखति, तत्रापि प्रभाते प्रथमान्तरीं सूत्रमयीं निषद्यामपराण्हे च बाह्यामूर्णामयीं प्रतिलेखेद् । यदुक्तं यतिदिनचर्यायाम् -
"दाऊण खमासमणं, पुव्वि पडिलेहिऊण उक्कुडुओ। पडिलेहइ रयहरणं, पयासदेसट्ठिओ सम्मं ॥१॥ [ य.दि./८०] पडिलेहिज्जइ पढमं, पभायपडिलेहणाइ रयहरणं ।
अब्भंतरा निसज्जा, मज्झण्हे बाहिरा पढमं" ॥२॥ [ य.दि./८१ ] इति । तत: चोलपढें प्रतिलेख्यक्षमाश्रमणपूर्वम् ‘इच्छकारी भगवन् पसाउगरि पडिलेहणा पडिलेहावओत्ति' भणित्वा त्रयोदशभिः प्रतिलेखनाभिः स्थापनाचार्य प्रतिलिख्य स्थापयित्वा च स्थाने क्षमाश्रमणपूर्वम् 'उवहिमुहपुत्तिं पडिलेहेमि त्ति' भणित्वा च मुखवस्त्रिकां प्रतिलिखेत् , ततश्चैकेन क्षमाश्रमणेनोपछि संदिशाप्य द्वितीयेन तेनोपधिं प्रतिलिखेत् , तत्र पूर्वमौर्ण कल्पम् , ततः सौत्रं कल्पद्वयम् , ततः संस्तारकम् , ततश्चोत्तरपट्टमिति सूर्योदयात् पूर्वम् प्रतिलेखनाक्रमः, तदुक्तं यतिदिनचर्यायां रजोहरणप्रतिलेखनानन्तरप्रस्तावे -
"अह लहुअवंदणजुयं, काउं निम्मवइ अंगपडिलेहं । ठवणायरिअं तत्तो, पडिलेहइ ठवइ ठाणंमि ॥१॥[ य.दि./८२] मुहणंतगपडिलेहा, पुट्विं दो चेव छोभवंदणए ।
काऊण संदिसावइ, उवहिं पडिलेहए तत्तो" ॥२॥[ य.दि./८३ ] इति । उपधिप्रतिलेखनायां च प्रथममुपकरणार्ग्रहणनिक्षेपणसंक्रमणस्थानानि निरीक्षणीयानि प्रमार्जनीयानि च । तदुक्तमोघनिर्युक्तौ -
"उवगरणाईआणं, गहणे निक्खेवणे य संकमणे।
ठाणनिरिक्खपमज्जण, काउंपडिलेहए उवहिं"॥१॥[ओ.नि.भा./गा.१५७] 'संकमणं'ति स्थानात् स्थानान्तरसङ्क्रमणमिति । अत्र च सम्यक्पदेन सकलोऽपि वस्त्रप्रतिलेखनाविधिः सूचितः । स चायं ओघनियुक्ति-पञ्चवस्तुकादिगतः -
"उर्दू १ थिरं २ अतुरियं ३, सव्वं ता वत्थ ४ पुव्वपडिलेहे ५ ।
तो बीयं पप्फोडे, तइअंच पुणो पमज्जेज्जा" ॥१॥[ओ.नि.२६४, प.व.२३३] व्याख्या-तत्र वस्त्रोर्ध्वं कायोर्ध्वं चाचार्यमतेन भविष्यति, नोदकमतेन च वक्ष्यमाणम् , तत्र वस्त्रोक् कायोर्ध्वं च यथा भवति तथा प्रत्युपेक्षतेति । 'थिरं'ति स्थिरं सुगृहीतं कृत्वा
१. तुला-ओघनियुक्तिटीका प० १०७-८ ॥ २. वस्त्रोर्ध्वं यथा-मु० C.।।
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रतिलेखनाविधि:- श्लो० ९१॥]
[४९९ प्रत्युपेक्षेत, 'अतुरिति अत्वरितं स्तिमितं प्रत्युपेक्षेत, 'सव्वं'ति सर्वं कृत्स्नं वस्त्रं तावत्पूर्वं - प्रथमं प्रत्युपेक्षेत -चक्षुषा निरीक्षेत, एवं तावदर्वाग्भागः, परभागोऽपि परावृत्य एवमेव चक्षुषा निरीक्षेत, 'तो बीअं पप्फोडे'त्ति ततो द्वितीयायां वारायां प्रस्फोटयेद्वस्त्रम् , षट् पुरिमाः कर्त्तव्याः इत्यर्थः । 'तइअंच पुणो पमज्जिज्ज'त्ति तृतीयायां वारायां हस्तगतान् प्राणिनः प्रमार्जयेदिति । इदानीमेनां गाथां भाष्यकृव्याख्यानयन्नाह -
"वत्थे काउलुमि अ, परवयणठिओ गहाय दसिअंते ।।
तं न भवइ उक्कुडुओ तिरिअंपेहे जह विलित्तो" ॥२॥[ओ.नि.भा.१५९, प.व.२३४] ऊर्ध्वं द्विधा-वस्त्रोचं कायोर्ध्वं चेति, इत्येतस्मिन्नुक्ते 'परवयणं'ति पर:चोदकस्तस्य वचनम् तत्किम् ? इत्याह –'ठिओ गहाय दसिअंते'त्ति स्थितस्य ऊर्ध्वस्य गृहीत्वा दशान्ते वस्त्रं प्रस्फोटयतः कायोर्ध्वं वस्त्रोद्धं च भवति । एवमुक्ते सत्याचार्य आह -तन्न भवति यन्नोदकेनाभिहितम् , कुतो ? यस्मात् 'उक्कुडुओ तिरिअं पेहे' उत्कुटुकस्थितस्तिर्यक् प्रसार्य वस्त्रं प्रत्युपेक्षेत, एतदेव च नः कायोर्ध्वं वस्त्रोचं च, नान्यत् , यथा चन्दनादिना विलिप्ताङ्गः परस्परमङ्गानि न लगयति एवं सोऽपि प्रत्युपेक्षेत, ततश्चैवमुत्कुटुकस्य कायोर्ध्वं भवति, तिर्यक्प्रसारितवस्त्रस्य च वस्त्रोचं भवति, उ8 ति भणिअं । इदानीं स्थिरादीनि पदानि भाष्यकृदाह - "घित्तुं थिरं अतुरिअं, तिभागबुद्धीई चक्खुणा पेहे।
तो बिइअं पप्फोडे, तइअं च पुणो पमज्जेज्जा" ॥२॥[ओ.नि.भा./१६०]
गृहीत्वा स्थिरं-निबिडं दृढं वस्त्रं ततः प्रत्युपेक्षेत, अत्वरितं-स्तिमितं प्रत्युपेक्षेत, 'तिभागबुद्धीए' भागत्रयबुद्धयेत्यर्थः, चक्षुषा प्रत्युपेक्षेत, ततो द्वितीयवारां प्रस्फोटयेत् , तृतीयवारां प्रमार्जयेदिति पूर्ववत् । अन्यत्र त्वेवं पाठः –
"अंगुट्ठअंगुलीहिं, घेत्तुं वत्थं तिभागबुद्धीए।
तत्तो अ असंभंतो, थिरं ति थिरचक्खुणा पेहे ॥१॥[ प.व./२३५] इति । सुगमा । तथा-"परिवत्तिअउं सम्मं, अतुरिअमिति अहुअं पयत्तेणं ।
वाउजयणानिमित्तं, इहरा तक्खोभमाईआ" ॥४॥[ प.व./२३६ ]
परावर्त्तयितुं सम्यग् द्वितीयपाइँन, अत्वरितम् –अद्रुतम् , प्रयत्नेन वायुसंरक्षणार्थम् , इतरथा वायुक्षोभादयो दोषाः । तथा –
१. थिरचक्खुवावारं पंचवस्तुके । स्थिरचक्षुव्यापार-तत्र टीका ॥ २. परिवत्तइउं-मु० । परिवत्तिअं च सम्म-इति पञ्चवस्तुके । परिवर्तितं च सम्यक् इति तत्रैव वृत्तौ ।।
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०० ]
"इय दोसु वि पासेसु, दंसणओ सव्वगहणभावेणं ।
सव्वं ति निरवसेसं, ता पढमं चक्खुणा पेहे ॥१॥ [प.व./२३७]
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः
एवं द्वयोरपि पार्श्वयोर्वस्त्रस्य दर्शनात्, सर्वग्रहणभावेन सर्वमिति - निरवशेषं
तावत् प्रथमं चक्षुषा प्रत्युपेक्षेत । अप्रत्युपेक्षणे दोषमाह -
"अहंसणंमि अ तहा, '
मुइंगईआइआण जीवाणं ।
तो बीअं पप्फोडे, इहरा संकामणे विहिणा" ॥६॥ [ प.व./ २३८ ] अदर्शने सति मुइंग० पिपीलिकादीनां जीवानाम्, ततो द्वितीयं प्रस्फोटयेत्, दर्शने
सति तेषां विधिना सङ्क्रामणं कुर्यात् । अथ कथं प्रस्फोटयेदित्याह –
44
'अणच्चाविअं अचलिअं, अणाणुबंधि अमोसलिं चेव ।
छप्पुरिमं नवखोडं, पाणिपाण( पाणि) पमज्जणं" ॥७॥ [ ओ.नि./२६५ ] तत्र प्रत्युपेक्षणां कुर्वता वस्त्रमात्मा वा न नर्त्तयितव्यः, तथा अचलितं च वस्त्रं शरीरं च कर्त्तव्यम्, ‘अणाणुबंधि’त्ति न अनुबन्धः सोऽस्मिन्नस्तीति अननुबन्धि प्रत्युपेक्षणम्, न निरन्तरमाखोटकादि कर्त्तव्यम्, किं तर्हि ? - सान्तरं सविच्छेदमित्यर्थः । ‘अमोसलि'त्ति न मौशली क्रिया यस्मिन् प्रत्युपेक्षणे तदमौलि प्रत्युपेक्षणम्, यथा मुशलं झटिति ऊर्ध्वं लगति, अधस्तर्यक् च, न एवं प्रत्युपेक्षणा कर्त्तव्या, किन्तु यथा प्रत्युपेक्षमाणस्य ऊर्ध्वं पीठेषु न लगति न च तिर्यग् कुड्ये न भूमौ तथा कर्त्तव्यम् । 'छप्पुरिमं' तत्र वस्त्रं चक्षुषा निरूप्यार्वाग्भागं त्रयः पुरिमाः कर्त्तव्याः, तया परावर्त्त्याऽपरभागं निरूप्य पुनरपरे त्रयः पुरिमाः कर्त्तव्याः, एवमेते षट् पुरिमाः षट् वाराः प्रस्फोटनमित्यर्थः । 'नवखोडं'ति नव चाखोटकाः कर्त्तव्याः, पाणेरुपरि 'पाणीपाणिपमज्जणं' ति प्राणिनां कुन्थ्वादीनां पाणौ हस्ते प्रमार्जनं नवैव वाराः कर्त्तव्यम् । इयं द्वारगाथा । इदानीं भाष्यकृद्वयाख्यानयन्नाह -
"वत्थे अप्पाणमि अ, चउह अणच्चाविअं अचलिअं च ।
बंध निरंतर तिरिउड्ढहघट्टया मुसली" ॥८॥ [ ओघ.नि.भा./ १६१] वस्त्रे आत्मनि चेति पदद्वयेन भङ्गकचतुष्टयं सूचितं भवति, ततश्चानेन प्रकारेणानर्त्तापितं चतुर्द्धा भवति, इत्थं वस्त्रमनर्त्तापितं आत्मापि चेत्याद्यः, वस्त्रमनर्त्तापितमात्मा च नर्त्तापित
१. अवलिअं-उत्तराध्ययने ओघनिर्युक्तौ च ॥ २. पाणीपाणिविसोहणं - उत्तराध्ययने [२६।२५] “पाणौ प्राणिनां कुन्थ्वादीनां विशोधनं... पाणिप्राणिविशोधनम्" इति नेमिचन्द्रीयायां वृत्तौ ।। ३. अवलितम्–ओघनि० वृत्तौ । “अवलितम् यथाऽऽत्मनो वस्त्रस्य च वलितं मोटनं न भवति' इति उत्तराध्ययनसूत्रस्य नेमिचन्द्रीयायां वृत्तौ प० ३१२ ॥ ४. नर्त्तायितं - ओघनियुक्तिवृत्तौ ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रतिलेखनाविधिः- श्लो० ९१॥]
[५०१ इति द्वितीयः वस्त्रं नर्त्तापितमात्मा चानर्त्तापित इति तृतीयः, उभयं न पितमिति तुर्यः । अत्राद्यः शुद्धः, एवमचलितेऽपि चत्वारो भङ्गाः । अनुबन्धश्च निरन्तरतोच्यते, ततश्चानुबन्धेन - नैरन्तर्येण प्रत्युपेक्षणा न कर्त्तव्या, तथा त्रिविधा मुशली -तिर्यग्घट्टना उर्ध्वंघट्टना अधोघट्टना चेति, तत्र प्रत्युपेक्षणां कुर्वन् वस्त्रेण तिर्यग् कुड्यादि घट्टयति -स्पृशति, ऊर्ध्वं, कुट्टिकादिपटलानि घट्टयति, अधो भुवं घट्टयति, एवं न मुशली किं त्वमुशली, न किंचित्प्रत्युपेक्षणां कुर्वन् वस्त्रेण घट्टयति । 'छप्पुरिमं'ति व्याख्यानयति -
"छप्पुरिमा तिरिअकए, नव अक्खोडा तिन्नि तिण्णि अंतरिआ ।
ते उण विआणिअव्वा, हत्थंमि पमज्जणतिएणं" ॥९॥[प.व./२४२] षट् पूर्वा इति प्रथमाः । तिर्यक्कृते वस्त्रे उभयतो निरीक्षते, नव अस्फोटाः त्रयस्त्रयोऽन्तरिता: व्यवहिताः क्व पुनस्ते विभावितव्याः ?-हस्ते, केनान्तरिता: ?प्रमार्जनत्रिकेणेति । प्रमार्जनं व्याख्यानयति -
"तइ पमज्जणमिणं, तव्वण्णऽहिस्ससत्तरक्खट्ठा ।
तक्खणपमज्जिआए, तब्भूमीए अभोगाओ" ॥१०॥[प.व./२४३] तृतीयं प्रमार्जनमिति द्वारपरामर्शः, इदं तद्वर्णहस्तवर्णादृश्यसत्त्वरक्षार्थम् इति फलसम्भवमाश्रित्य, अत्र समययुक्तिः, तत्क्षणप्रमार्जिताया एव पूर्वभूमेः-प्रत्युपेक्षणपृथिव्या अभोगाद् भूयः प्रत्युपेक्षणादिविरहेणेति ।
"विहिपाहण्णेणेवं, भणि पडिलेहणं अओ उडूं।
एअंचेवाह गुरू, पडिसेहपहाणओ णवरं" ॥११॥ [ प.व./२४४] विधिप्राधान्येन प्रतिलेखना भणिता, एतां चैव प्रत्युपेक्षणां प्रक्रान्ताम् , अत ऊर्ध्वम् आह गुरु:-प्रतिषेधप्राधान्येन प्रकारान्तरेण, नवरं विधिनिषेधविषयत्वाद् धर्मस्येति । किं तदित्याह -
"आरभडा संमद्दा, वज्जेअव्वा य मोसली तइआ।
पप्फोडणा चउत्थी, विक्खित्ता वेइआबद्धा" ॥१२॥ [ओघ.नि./२६६] आरभटा प्रत्युपेक्षणा न कार्या, संमर्दा न कार्या तृतीया मुशली, चतुर्थी प्रस्फोटना, पञ्चमी विक्षिप्ता, षष्ठी वेदिकाबद्धा चेति वर्जनीया । पञ्चवस्तुके तु मुसलीस्थाने
१. तद्वर्ण० हस्त° मु० ॥ २. पूर्व(तद्) भूमेः-मु० । पूर्वं भूमेः P.C. पञ्चवस्तुकवृत्तौ च ॥ ३. वेइआ छट्ठा-इति उत्तराध्ययने [२६-२६] ओघनिर्युक्तौ च । वेइआ छट्ठी-इति पञ्चवस्तुके [२४५] ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०२]
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः " वज्जेअव्वा अ ठाणठावणया" [ प.व./ २४५ ] इति पाठस्तस्याऽस्थानस्थापनेत्यर्थः । द्वारगाथेयं प्रतिपदं भाष्यकृद्व्याख्यानयति
"वितहकरणे च तुरिअं, अण्णं अण्णं च गिण्ह आरभडा १ ।
अंतो तु हुज्ज कोणो, निसिअण तत्थेव सम्मद्दा" ॥१३॥[ ओ.नि.भा./१६२ ] वितथं –विपरीतं यत्करणं तदारभयृशब्देनोच्यते । सा चारभटयप्रत्युपेक्षणा न कार्या, विपरीतप्रत्युपेक्षणा न कार्येत्यर्थः, वा विकल्पेनेयं चारभटोच्यते, यदुत त्वरितमाकुलं यदन्यान्यवस्त्रग्रहणं तदारभटाशब्देनोच्यते । तथाऽन्तर्मध्यप्रदेशे वस्त्रस्य संवलिताः कोणा यत्र भवन्ति सा सम्मर्दोच्यते, सा च न कार्या, अथवा तत्रैवोपधिकायां उपविश्य यत् प्रत्युपेक्षणाकरणं सा संमर्दोच्यते ।
"मोसलि पुव्वणिदिट्ठा, पप्फोडण रेणुगुंडिए चेव ।
—
विक्खेवं तुक्खेवो, वेइअपणगं च छद्दोसा" ॥१४॥ [ ओ.नि.भा./१६३ ] मुशली पूर्वमेवोद्दिष्टा, पञ्चवस्तुके तु“गुरुवग्गहायठाणं'' [ प.व./२४७ ] ति पाठः । गुर्ववग्रहाद्यस्थानम्, प्रत्युपेक्षितोपधेर्निक्षेप इति च तस्यार्थः ३ तथा प्रकर्षेण स्फोटनं - प्रस्फोटनं तद्रेणुगुण्डितवस्त्रस्यैवायतनया करोति, ईदृशी क्रिया न कर्त्तव्येत्यर्थः ४। तथा विक्षेपणं वस्त्रस्यान्यत्र क्षेपणम् । इदमुक्तं भवति - प्रतिलेखयित्वा वस्त्रमन्यत्र जवनिकादौ क्षिपति, अथवा विक्षेपो वस्त्राञ्चलानामूर्ध्वंक्षेपणम्, स च न कार्य इत्यर्थ: ५। तथा वेदिकापञ्चकं –ऊर्ध्वंवेदिकादि ६ । एते षट् दोषाः प्रत्युपेक्षणे । वेदिकापञ्चकं यथा - "उड्डमहो एगत्तो, दुहओ अंतो अ वेइआपणगं ।
जाणूणमुवरि हेट्ठा, एगयरे दुण्ह बीअं तु" ॥१५॥ [ प.व./२४८ ]
'उड्डवेइआ – उवरि जाणुगाणं हत्थे काऊण पडिलेहेइ १, अहोवेइआ - अहो जाणुआणं हत्थे काऊण पडिलेइ २, एगतोवेइआ - एगजाणुगं बाहाणं अंतरं काऊण पडिले ३, दुहओवेइआ बाहाणं अंतरा दोवि जाणुआ काऊण पडिलेहेइ, ४ अंतोवेइआ - अंतोजाणुआणं हत्थे काऊण पडिलेहेइ ५' । इदं वेदिकापञ्चकं प्रत्युपेक्षणां कुर्वता न कार्यम् । प्रत्युपेक्षणादोषानेवाह –
"पसिढिलपलंबलोला, एगामोसा अणेगरूवधुणा ।
कुणइ पमाणिपमायं, संकिअगणणोवगं कुज्जा" ॥१६॥[ ओ.नि.गा./२६७ ] १. विकल्पे, इयं आरभटो० इति ओघनियुक्तिवृत्तौ प० १०९ B ॥ २. एगंतर - पञ्चवस्तुके ॥ ३. पमाण' इति ओघनिर्युक्तौ ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रतिलेखनाविधिः- श्लो० ९१ ॥ ]
[५०३
प्रशिथिलं वस्त्रं दृढं न गृहीतम् अतडितं वा १, प्रलम्बं विषमग्रहणे सति लम्बकोणम् एकान्तग्रहणेन प्रलम्बन इत्यर्थः २, लोलनं भूमौ हस्ते वाऽवज्ञया लोलयति ३, एकामर्षो वस्त्रं मध्ये गृहीत्वा तावदाकर्षणं करोति यावत् त्रिभागावशेषेशे ग्रहणं जातम् । एका(क)र्षणमित्यर्थः, अथवा त्रिभिरङ्गुलीभिर्ग्राह्यमेकया गृह्णतः । अथवाऽनेकामर्शा आकर्षणे ग्रहणे चानेके आमर्शा:- स्पर्शा भवन्ति तद्वस्त्रमनेकधा स्पृशतीत्यर्थः । अनेकरूपधूनानमितिअनेकप्रकारे त्रयाणां पुरिमाणामुपरिष्टात् धूननं - कम्पनम्, अथवाऽनेकवस्त्राण्येकत्र गृहीत्वा युगपद् धूनाति । तथा पमाणिपमादं- अखोटकेषु नवसु वस्त्रप्रमार्जनासु च नवसु प्रमादं करोति, तान् न्यूनाधिकान् करोतीत्यर्थः । तथा शङ्किता चासौ गणना च शङ्कितगणना तामुपगच्छति या प्रत्युपेक्षणा सा शङ्कितगणनोपगा तां न कुर्यात् । अयं भावः - पुरिमादयः कियन्तो जाता इति शङ्कायां तद्गणनां करोति यः प्रमादी भवति पूर्वम्, इत्थम्भूता प्रत्युपेक्षणा न कर्त्तव्येति स्थितम् । किंविशिष्टा पुनः कर्त्तव्येत्यत आह –
"अणुणाइरित्तपडिलेहा, अविवच्चासा तेहेव य ।
पढमं पयं पसत्थं, सेसाणि उ अप्पसत्थाणि ॥१७॥ [ ओघ. नि.गा. / २६८ ] अन्यूना प्रस्फोटनादिभिः, अनतिरिक्ता एभिरेव, प्रत्युपेक्षणा निरीक्षादिक्रिया, बिण्टिकाबन्धावसाना अविद्यमानपुरुषादिविपर्यासा वेति । त्रीणि पदानि, एतेषु चाष्टौ भङ्गा भवन्ति । तेषां स्थापना चेयम् -
SSS
SSI
ISS
ISI
SIS
SII
IIS
III
तत्र प्रथमं न न्यूना नातिरिक्ता नाप्यविपर्यासेतिरूपं प्रशस्तम्, मुक्त्यविरोधि । शेषाणि तु सप्त पदानि विपर्यासादिदोषवन्ति अप्रशस्तानि यैर्न्यूनत्वमधिकत्वं वा तानाह – "खोडणपमज्जवेलासु, चेव ऊणाहिआ मुणेअव्वा ।
कुक्कुडअरुणपगासं, परोप्परं पाणिपडिलेहा" ॥१८॥ [ प.व./२५५ ] प्रस्फोटनप्रामर्जनवेलास्वेव न्यूनाधिका मन्तव्या, नवभ्यो न्यूना अधिका वा प्रस्फोटाः
१. पमाण° इति ओघनि० वृत्तौ ॥ २. उ अट्ठभंगाओ - इति पंचवस्तुके ॥ ३. तुला - पञ्चवस्तुकवृत्तिः प० ४२ A ॥ ४. अरुणावासगपुव्वं - इति ओघनिर्युक्तौ गा० २६९ ॥
D:\new/d-3.pm5\ 3rd proof
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०४]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः प्रमार्जनाश्च न कार्याः । वेलायां च न्यूनायामधिकायां वा प्रत्युपेक्षणा न कार्येति भावः । कालं त्वङ्गीकृत्य कुक्कुडेत्यादिना गाथार्द्धमाह । अत्र वृद्धसम्प्रदाय:-"कालेण ऊणा जो पडिलेहणाकालो तत्तो ऊणं पडिलेहेइ, तत्थ भणइ-को पडिलेहणकालो? ताहे एगो भणइ-जाहे कुक्कुडो वासइ पडिक्कमित्ता ताहे पडिलेहवउ, तो पट्ठवित्ता पडिलेहउ, अण्णो भणइ-अरुणं सरीरं भवइ, अण्णो-जाहे पगासंति-पहाफट्टणवेला, अवरो भणइपरोप्परं-अण्णोण्णं मुहाणि दीसंति, अण्णो भणइ-जत्थ हत्थरेहाओ दीसंति''त्ति । एतेषां विभ्रमे निमित्तमाह - "देवसिआ पडिलेहा, जं चरिमाएत्तिविब्भमो एसो । कुक्कुडगादेसिस्सा, तहिंधयारंति तो सेसा' ॥१९॥ [ प.व./२५६]
दैवसिकी प्रत्युपेक्षणा वस्त्रादेर्यस्माच्चरमायाम् , तदनु एव स्वाध्याय इति एषा भ्रान्तिः । कस्य ?-कुर्कुटादेशिनश्चोदकस्य, तत्रान्धकारमितिकृत्वा । ततः शेषा आ(अना)देशाः । सिद्धान्तवाद्याह - "एए उ अणाएसा, अंधारे उग्गए वि हु ण दीसे । मुहरयणिसज्जचोले, कप्पतिअ दुपट्टथुइसूरो" ॥२०॥ [ ओघ.नि.२७०, प.व./२५७]
एवं आयरिआ भणंति-"सव्वे वि अणादेसा-सच्छंदा, अंधयारे पडिस्सए हत्थे रेहाओ उग्गए वि सूरे ण दीसंति, इमो पडिलेहणाकालो आवस्सए कए तिहिं थुईहिं दिन्निआहिं तहा पडिलेहणकालो जहा एएहिं दसहि पडिलेहिएहिं [ जहा ] सूरो उट्ठइ,' 'मुहपोत्तीरयहरणं'० [यतिदिनचर्या ६०] । फलितमाह - "जीवदयट्ठा पेहा, एसो कालो इमीइ तो णेओ। आवस्सगाइ अंते, दसपेहा उट्टई सूरो" ॥२१॥[ प.व./२५८]
सुगमा । अथ प्रत्युपेक्षणायां पुरुषोपधिक्रममाह - "गुरुपच्चक्खाणिगिलाणसेहमाईण पेहणं पुट्वि । तो अप्पणो अ पुट्वि, महाकडा इअरे दुवे पच्छा" ॥२२॥ [ प.व./२६०]
१. तुला-ओघनियुक्तिटीका प० १११, पञ्चवस्तुकटीका प० ४२ B तः ॥ २. अज्झाइज्जउइति पञ्चवस्तुकवृत्तौ ॥ ३. अनादेशा-इति पञ्चवस्तुकवृत्तौ ।। ४. मुखरयणे सज्ज-मु० । "मुख इति मुखवत्रिका 'रय' इति रजोहरणं 'निसेज्जा' रयहरणस्योपरितनाः"....इति ओघनियुक्तिवृत्तौ ॥ ५. "जहा पडिलेहणाकालो भवति तहा आवस्सयं कायव्वं इमेहि य दसहि पडिलेएहिं जहा सूरो उद्देइ, "मुहपोत्तिय रयहरणं दोन्नि निसिज्जा उ चोलपट्टो य । संथारुत्तरपट्टो तिन्नि य कप्पा मुणेयव्वा" ॥ इति पञ्चवस्तुकवृत्तौ ।। ६. इयर दुवि-मु० ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रतिलेखनाविधि:- श्लो० ९१॥]
[५०५ अयं किल पुरुषाविपर्यासः, प्रथमं गुरोः सम्बन्ध्युपधिः तदनु प्रत्याख्यानिनःक्षपकस्य, तदनु ग्लानस्य तदनु नवप्रव्रजितस्य, आदिशब्दाद् व्यापृतवैयावृत्य(कर)परिग्रहः, तत आत्मनः, पूर्वं यथाकृतानि वस्त्रादीनि, तत्र बहुमानत्वात् , इतरे द्वे उपकरणेअल्पपरिकर्मबहुपरिकर्मरूपे पश्चात्प्रत्युपेक्षेतेति उत्सर्गतोऽभिहितम् । निशीथचूर्णावप्युक्तम् - ___ "उवहिमि पच्चूसे पुटिव मुहपोत्ती, तओ रयहरणं, तओ अंतोनिसिज्जा, तओ बाहिरी निसिज्जा, चोलपट्टो, कप्पो, उत्तरपट्ट, संथारपट्ट, दंडगो य, एस कमो, अण्णहा उक्कमो, पुरिसेसु पुट्विं आयरिअस्स, पच्छा परित्ती(ण), तओ गिलाणसेहाइआण, अण्णहा उक्कमो' [ ] त्ति । 'परित्ति'त्ति अनशनिन इति । अत्रापवादमाह - "पुरिसुवहिविवज्जासे, सागारिए करेज्ज उवहिवच्चासं ।
आपुच्छित्ताणगुरुं, पहुव्वमाणेअरेवितह"॥२३॥[ ओ.नि./२७१, प.व./२६१] विपर्यासः पुरुषोपधिविषयो द्विविधः, तत्रोपधिविपर्यास इत्थं सागारिके स्तेनादिके सत्यागते विपर्यासः क्रियते प्रत्युपेक्षणायाः । प्रथमं पात्रकाणि प्रत्युपेक्षते पश्चाद् वस्त्राणि, एवमयं प्रत्युषसि विपर्यासः । एवं विकालेऽपि, सागारिकानागन्तुकान् ज्ञात्वा, पुरुषविपर्यासश्चेत्थम् -आपृच्छ्य गुरुमात्मीयोपधि ग्लानसत्कं वा प्रत्युपेक्षते, कदा? अत आह–'पहुव्वमाणे' यदा आभिग्रहिका उपधिप्रत्युपेक्षकाः पहुव्वंति–पर्याप्यन्ते तदैवं करोति, 'इतरे वितहं'ति इतरे आभिग्रहिका यदा न सन्ति तदा प्रथममात्मीयमुपछि प्रत्युपेक्षमाणस्य वितथम् -अनाचारो भवतीत्यर्थः । तत्र न केवलं प्रत्युपेक्षणाकाले उपधिविषयं कुर्वतो वितथम् -अनाचारो भवत्येवं च वितथं भवति -
"पडिलेहणं करेंतो, मिहो कहं कुणइ जणवयकहं वा । देइ व पच्चक्खाणं, वाएइ सयं पडिच्छइ वा ॥१॥[ओ.नि./२७२ ] पुढवीआउक्काए, तेउवाउवणस्सइतसाणं ।
पडिलेहणापमत्तो, छण्हं पि विराहओ होइ" ॥२॥ [ओ.नि./२७३ ] सुगमे । कथं षट्कायविराधना ? अत आह -
१. वृत्यकरपरि इति पञ्चवस्तुकवृत्तौ ॥ २. "त्कां-ओघनियुक्तिवृत्तौ पः ११२ A ।। ३. उपधिविपर्यासं कुर्वतो-इति ओघनियुक्तिवृत्तौ प० ११२ A ।। ४. अ-P.C. ||
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०६]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः "घडगाइपलोट्टणया, मट्टिअअगणी अ बीअकुंथाई।
उदगगया व तसेअर, उम्मुअसंघट्टझावणया" ॥१॥[ओ.नि./२७४] स हि साधुः कुम्भकारशालादौ प्रत्युपेक्षणां कुर्वन्ननभियुक्तः संस्तोयघटादि प्रलोठयेत् , स च मृदग्निबीजकुन्थ्वादीनामुपरि प्रलुठितः, ततश्चैतान् व्यापादयेत् , यत्राग्निस्तत्र वायुरप्यवश्यम्भावी, वाऽथवा योऽसौ उदकघट: प्रलोठितस्तद्गता एव त्रसाः पूतरकादयो भवन्ति, इतरे-वनस्पत्यादयश्च । तथा वस्त्राञ्चलेन चोल्मुकं सङ्घट्टयेत्-चालयेत् , तेन चालितेन सता प्रदीपनकं सञ्जातम् , ततः संयमात्मविराधना जातेति । इदं तु सम्भवमाश्रित्योक्तम् , वस्तुतस्तु चारित्रिणः प्रमादतो यत्किचित्कायवधे षट्कायवधः सम्भवत्येव,परिणामाविशुद्धेः । “जे वि ण वावज्जंति, णिअमा तेसिं पि हिंसगो होइ"[ओघ.नि. ७५३ ] त्ति 'वावज्जति'त्ति व्यापाद्यन्ते इति । उपयुक्तश्च प्रत्युपेक्षमाणः षण्णामाराधको भवति । इत्याह -
"पुढवीआउक्काए, तेउवाउवणस्सइतसाणं ।
पडिलेहणमाउत्तो, छण्हं आराहओ होइ" ॥१॥[ओ.नि./२७५] इति अतः प्रतिलेखना सम्यक्कार्या, अकरणे अविधिकरणे च दोषाः । यतः - "अप्पडिलेहिअदोसा, आणाई अविहिणावि ते चेव ।
तम्हा उ सिक्खिअव्वा, पडिलेहा सेविअव्वा य" ॥१॥[प.व./२६२] इति । एवं सूर्योदये जाते शेषमप्युपछि प्रतिलिख्य वसतिं प्रमार्जयेत् । यदुक्तं पञ्चवस्तुके -
"पडिलेहिऊण वसहिं ( उवहिं), गोसंमि पमज्जणा उ वसहीए ।
अवरण्हे पुण पढम, पमज्जणा पच्छ पडिलेहा" ॥१॥[प.व./२६३] यतिदिनचर्यायामपि -
"सिज्जा पमज्जिअव्वा, पभायसमयंमि सव्वओ पच्छा।
पुत्तीतणुपडिलेहा, समणंतरमेव मज्झण्हे" ॥१॥ [ य.दि./८७ ] इत्थं च जीवसंसक्तिरहितायामपि वसतौ ऋतुबद्धे वारद्वयं वर्षासु च वारत्रयं
१. कुर्वन्ननुपयुक्तः-इति ओघनियुक्तिवृत्तौ ॥ २. तेसिं पहिंसओ सोउ-इति ओघनिर्युक्तौ । 'तेषामप्यसो नियमाद्धिंसकः' इति तत्र वृत्तौ प० ११२ A || ३. अविधिकरणे-मु० नास्ति । ४. उवहि-इति पञ्चवस्तुके ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रतिलेखनाविधि:- श्लो० ९१॥]
[५०७ जीवसंसक्तौ च बहुशोऽपि वसतिं प्रमार्जयेदित्यवसेयम् , तथापि बहुजीवोपमर्दे त्यजेदपि । तदुक्तं दिनचर्यायाम् -
"दुन्नि पडिलेहणाओ, उउम्मि वासासु तइअ मज्झण्हे ।
वसहिं बहुसो पमज्जइ, अइसंघट्टे त( ऽन्न )हिं गच्छे'' ॥१॥[] वसतिप्रमार्जनं च यतनानिमित्तम् , सा चान्धकारे न स्यादित्युपधिप्रतिलेखनानन्तरमेव प्रातस्तच्छ्रेयः । तदुक्तं तत्रैव -
"को हेऊ ? जिणआणा, एसा जयणानिमित्तमहवा वि ।
रविकरहयंधयारे, वसहीइ पमज्जणं सेअं" ॥१॥ [ य.दि./८८ ] इति । तच्चाव्याक्षिप्तेनोपयुक्तेन च गीतार्थेन विधेयम् , न तु विपरीतेन, अविध्यादिदोषात् । यदुक्तं पञ्चवस्तुके -
"वसही पमज्जिअव्वा, विक्खेवविवज्जिएण गीएणं ।
उवउत्तेण विवक्खे, णायव्वो होइ अविही उ" ॥१॥[प.व./२६४] तेनापि सदा पक्ष्मलेन-मृदुना प्रमाणोपेतेनाविद्धदण्डकेन च दण्डकप्रमार्जनेन प्रमार्जनीया वसति, न तु कचवरशोधनादिना, यतस्तत्रैव -
"सह पम्हलेण मिउणा, चोप्पडमाइरहिएण जुत्तेणं ।
अविद्धदंडगेणं, दंडगपुच्छेण णऽण्णेणं" ॥१॥[प.व./२६५ ] इति । यतना च वसतिं प्रमाज्य पिण्डीभूतरेणुपुञ्जमुद्धरेत् । तत्र चैवं विधिर्यतिदिनचर्यायाम् -
"अह उग्गयंमि सूरे, वसहिं सुपमज्जिऊण जयणाए। ऊद्धरिअ रेणुपुंजं, छायाए विक्खिरेऊणं ॥१॥[ य.दि./८४] संगहिअ छप्पयाओ, मआण कीडाण लहइ तो संखं । पुव्वं च लेइ भूई, वोसिरिअ नवं च गिण्हंतिं ॥२॥[य.दि./८५] जो तं पुंजं छंडइ, इरिआवहिआ हवेइ निअमेणं ।
संसत्तगवसहीए, तह हवइ पमज्जमाणस्स" ॥३॥ [य.दि./८६] अत्र च आभिग्रहिकोऽनाभिग्रहिको वा साधुर्दण्डान् प्रमार्जयेत् , ततस्तदुपरितनभूमि च । यतः
१. P.C. पञ्चवस्तुकः । आ मु० ॥ २. लेइ (खेल)भूइं-इति-धर्मसंग्रहभाषान्तरग्रन्थे भा० २ प०७८ ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०८]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकारः "अभिग्गहिओ अणभिगहिओ व दंडे पमज्जए साहू।
पाडलेहिज्जइ कमसो, दंडो कुड्डोवरिं भूमि" ॥१॥ [ य.दि./८९] प्रतिलेखनं चक्षुषा निरीक्षणम् , प्रमार्जनं च रजोहरणादिभिरिति विवेकः । यतस्तत्रैव -
"चक्खूहि णिरिक्खिज्जइ, जं किर पडिलेहणा भवे एसा ।
रयहरणमाइएहिं, पमज्जणं बिंति गीअत्था" ॥१॥ [ य.दि./९० ] इति प्रातः प्रतिलेखनाविधिः ।
अथ तदनन्तरकर्त्तव्यमाह-'स्वाध्यायः' इति, अन्वयस्तक्त एव, स्वाध्यायश्च कियत्कालं कार्य इत्याह-'आद्यपौरुषीम्' इति प्रथमपौरुषीं पादोनप्रहरं यावदित्यर्थः । अत्र विधिश्चैवं-वसतेर्हस्तशतावधि क्षेत्रं शोधयित्वा तत्रास्थिप्रमुखं पतितं विधिना परिष्ठाप्य वसतिं प्रवेदयन्ति गुरवे साधवः । यः पुनः कालग्राही स मुखवस्त्रिकाप्रतिलेखनापूर्वं वन्दनके दत्त्वा वसतिं शुद्धं च कालं प्रवेदयति । ततश्चोपयुक्तः पूर्वं वाचनाचार्यस्तदनु तदनुज्ञाताश्चेतरेऽपि सूत्रोक्तविधिना स्वाध्यायं प्रस्थापयन्ति । यदुक्तं सर्वमेद् यतिदिनचर्यायाम् -
"हत्थसयं सोहित्ता, जाणित्ता पसवमित्थिआईणं । परिठविअ अट्ठिपमुहं, विहिणा वसहिं पवेइंति ॥१॥[य.दि./९१] जे उण कालग्गाही, ते पुत्तिं पेहिऊण किइकम्मं । काउं वसहिं तत्तो, कालं सुद्धं पवेअंति ॥२॥ [ य.दि./९२ ] सिद्धंतसिट्टविहिणा, उवउत्तो पट्टवेइ सज्झायं ।।
पढमं वाणायरिओ, तयणुण्णाया तहा इअरे" ॥३॥[ य.दि./९३] इयं च मण्डली सूत्रविषयेति सूत्रमण्डलीत्युच्यते । सा चाद्यपौरुषीप्रमाणेति आद्या पौरुष्यपि सूत्रपौरुषीत्युच्यते । इदानी तूपयोगकरणकाले स्वाध्यायं कुर्वन्तो गीतार्था एनां सत्यापयन्ति । यतस्तत्रैव -
"उवओगकरणकाले, गीअत्था जं करेंति सज्झायं।
सो सुत्तपोरसीए, आयारो दंसिओ तेहिं" ॥१॥[य.दि./९५ ] इति । द्वितीया पौरुषी त्वर्थविषयेति ज्ञेयमित्युत्सर्गः । अपवादस्तु अगृहीतसूत्राणां बालानां द्वे अपि पौरुष्यौ सूत्रस्यैव, गृहीतसूत्राणां तु द्वे अप्यर्थस्येति । तदुक्तं तत्रैव -
१. दंडो(डे)-इति धर्मसं० भाषान्तरग्रन्थे भा० २ प० ७८ ।।
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वाध्यायविधिः- श्लो० ९१॥]
[५०९ "उस्सग्गेण पढमा, छग्घडिआ सुत्तपोरिसी भणिआ । बिइआ य अत्थविसया, निद्दिट्ठा दिट्ठसमएहि ॥१॥ [ य.दि./९६] बिइअपयं बालाणं, अगहिअसुत्ताण दो वि सुत्तस्स ।
जे गहिअसुत्तसारा, तेसिं दो चेव अत्थस्स" ॥२॥ [ य.दि./९७] इति । स च स्वाध्यायो-वाचना-प्रच्छना-परिवर्तना-ऽनुप्रेक्षा-धर्मकथारूपः पञ्चविधः । तत्र वाचनादानग्रहणविधिरेवम् -
"उवविसइ उवज्झाओ, सीसा विअरंति वंदणं तस्स । सो तेसि सव्वसमयं, वायइ सामाइअप्पमुहं ॥१॥ [ य.दि./१००] सो गाहणाइकुसलो, विअरइ वयरु व्व वायणं तेसिं ।
सीसा वि तह सुणंति अ, जह सीसा सीहगिरिगुरुणो" ॥२॥[ य.दि./१०१] तथाऽन्यत्रापि
"पर्यास्तिकामवष्टम्भं, तथा पादप्रसारणम् ।
वर्जयेद् विकथां हास्यमधीयन् गुरुसंनिधौ" ॥१॥[ ] इति । प्रच्छनाविधिस्त्वेवम् -
"आसणगओ न पुच्छिज्जा, णेव सिज्जागओ कयाइ वि।
आगम्मुक्कुडुओ संतो, पुच्छिज्जा पंजलिउडो" ॥१॥ [उत्त. १।२२ ] परावर्तना चैवं श्राद्धानधिकृत्योक्ता साधूनामपि ज्ञेया –
"इरिअं सुपडिक्कंतो, कडसामइओ अ सुट्ट पिहिअमुहो ।
सुत्तं दोसविमुत्तं, सपयच्छेअं गुणइ सड्ढो" ॥१॥[] अनुप्रेक्षा चार्थचिन्तनम् । साऽप्येवम् – "जिणवरपवयणपायडणपउणे गुरुवयणओ सुणिअपुव्वे ।
एगग्गमणो धणिअं, चित्ते चिंतेइ सुविआरं" ॥१॥[ ] इति । धर्मकथा त्वेवं स्वरूपतः -
"सूट्ट धम्मवएसं, गुरुप्पसाएण सम्ममवबुद्धं ।
सपरोवयारजणगं, जोग्गस्स कहिज्ज धम्मत्थी" ॥१॥[ ] इति । एवं च क्रियमाणः स्वाध्यायो बहुगुणाय । यतः पञ्चवस्तुके -
"आयहिअपरिन्ना, भावसंवरो णवणवो अ संवेगो । निक्कंपया तवो णिज्जराय परदेसिअत्तं च" ॥१॥ [प.व./५५५ ]
१. C.P. | णेव-मु० नास्ति ।। २. ण-C.P. ||
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१०]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः आत्महितपरिज्ञा स्वाध्यायाद् भवति, आत्महितमजानानो हि मुह्यति, मूढः सन् ज्ञानावरणीयादि कर्म समादत्ते, कर्मणा च जन्तुरनन्तसंसारं पर्यटति, जानानश्चात्महितं प्राणातिपाताद्यकरणरूपायां परमार्थतोऽहितनिवृत्तौ परार्थकरणादिरूपायां च हितप्रवृत्तौ भवतीत्यात्महितं ज्ञातव्यम् , तच्च स्वाध्यायादेव । तथा भावतः-परमार्थतः संवरः, ज्ञानेन हि हिता अहिताश्च भावा यथास्थानमुपयोगिनो ज्ञायन्ते, तत् ज्ञानतश्च भावेन संवरो भवत्येव । नवनवसंवेगश्च स्वाध्यायाद् भवति, यतो हि यथा यथाऽतिशयरसप्रेसरससमन्वितं प्रत्यहमपूर्वं श्रुतमवगाहते तथा तथा शुभभावशैत्येन मुनिर्नवनवसंवेगश्रद्धावान् जायत इति । तथा निष्कम्पता मार्गे स्वाध्यायाद् भवति । अयं चोत्कृष्टं तपः । यतः - "बारसविहंमि वि तवे, सब्भिन्तरबाहिरे कुसलदिढे ।
ण वि अत्थि णवि य होहिहि, सज्झायसमंतवोकम्मं" ॥१॥[प.व./५६२ ] इति। अत एव स्वाध्यायादुत्कृष्टा निर्जरापि भवति । यतः - "जं अन्नाणी कम्मं, खवेइ बहुआहि वासकोडीहिं। तं नाणी तिहिं गुत्तो, खवेइ ऊसासमित्तेणं" ॥१॥ [ प.व./५६४] इति ।
तथा परदेशकत्वं च आत्मपरसमुत्तारस्तदपि स्वाध्यायाद् भवति, तथा चाज्ञाया वात्सल्यं दीपना भक्तिस्तीर्थाऽविच्छित्तिश्च परदेशकत्वे सति भवतीति विधिना स्वाध्यायो विधेयः, अकरणे चोन्मादादयो दोषाः स्युः । यतः -
"उम्मायं व लभेज्जा रोगायंकं च पाउणे दीहं।
केवलिपण्णत्ताओ धम्माओ वावि भंसेज्जा" ॥१॥ [ प.व./५६८] इति ।
ये च सूत्रार्थग्रहणे निर्माताः शिष्येभ्यो दत्तसूत्रार्थाश्च अथवा मन्दबुद्धयस्ते आतापनादि विदधति । यतो दिनचर्यायाम् - "जे समयसारगहणे, निम्माया सीसदिन्नसुत्तत्था । अहवा वि मंदमइणो, तेसिं इमो उज्जमो भणिओ" ॥१॥[ य.दि./१०५ ] आयावयंति गिम्हेसु , हेमंतेसु अवाउडा । वासासु पडिसंलीणा, संजया सुसमाहिआ" ॥१॥ [ द.वै./३।१२] तथा वाचनाकाले व्याख्यानकाले च धीराः कायोत्सर्गमपि कुर्वते । यदुक्तं तत्रैव - १. प्रसरस मु० नास्ति । २. होईहिं-C. । होही-पञ्चवस्तुकः ॥ ३. P.C. । निर्मिता-मु० ॥
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
पात्रप्रतिलेखनाविधिः- श्लो० ९२॥]
[५११ "वायंति जत्थ सीसे, उज्झाया जत्थ सूरिणो अत्थं ।
साहति तत्थ धीरा, कुणंति उस्सग्गमेगंते" ॥१॥[ य.दि./१०७] तथा- "तम्हा उ निम्ममेणं, मुणिणा उवलद्धसुत्तसारेणं ।
काउस्सग्गो उग्गो, कम्मखयट्ठाय कायव्वो" ॥१॥[य.दि.११० ] इति । ।९१॥ साम्प्रतं द्वितीयपौरुष्यामुपस्थितायां पूर्णायां च यत्कर्त्तव्यं तदाह -
प्रतिलिख्य ततः पात्राण्यर्थस्य श्रवणं गुरोः ।
एवं द्वितीयापौरुष्यां, पूर्णायां चैत्यवन्दनम् ॥१२॥ ततश्चरमः(प्रथम)पौरुषीं यावत्स्वाध्यायकरणानन्तरं पात्राणि' भाजनानि प्रतिलिख्य' प्रत्युपेक्ष्य पात्रप्रतिलेखनां कृत्वेत्यर्थः, 'गुरोः' आचार्यसकाशात् 'अर्थस्य' सूत्रव्याख्यानस्य 'श्रवणं' आकर्णनं सापेक्षयतिधर्मो भवतीति समुदायार्थः । अवयवार्थस्त्वयं प्राप्तायां चरम(प्रथम)पौरुष्यां भाजनानि यतिना प्रतिलेख्यानि । यदुक्तम् पञ्चवस्तुके -
"चरमाए ( पढमाए) पोरसीए, पत्ताए भायणाण पडिलेहा ।
सा पुण इमेण विहिणा, पण्णत्ता वीअरागेहिं" ॥१॥[प.व./२६७] तत्र च विधौ यत् प्राक्करणीयं तद् यतिदिनचर्यागाथाभिरेव प्रदर्श्यते -
"सुत्तत्थनिवहसंगहकाउस्सग्गाइधम्मकम्मेहिं ।
उग्घाडपोरसीए, जईण पत्तो इमो समओ" ॥१॥ [ प.व./१११] पौरुषीप्रमाणं तु पूर्वं प्रत्याख्यानाधिकारे उक्तमेव । अतिक्रान्ते च प्रत्युपेक्षणकाले एककल्याणकं प्रायश्चित्तं भवति । यतः -
"पडिलेहणिआकाले, फिडिए कल्लाणगं तु पच्छित्तं" । [ओघनियुक्तिभाष्ये १७४] इति ।
"नाऊण इमं संमं, तत्तो नमिऊण भणइ गीअत्थो । भयवं ! बहुपडिपुन्ना, संजाया पोरिसी पढमा ॥२॥ [य.दि./११८ ] तत्तो उट्ठित्तु गुरू, काऊणं लहुअवंदणं पुतिं । पेहंति तओ पत्ते, सीसाण विहिं पयासंता ॥३॥ [ य.दि./१२०] वंदित्तु तओ समणा, गिण्हिअ सव्वं पि पत्तनिज्जोगं ।
पाउंछणगनिविट्ठा, पुत्तिं पत्ताणि पेहंति ॥४॥[य.दि./१२५] १. द्वितीयायां पौL. ||
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१२]
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः
पाउंछणमुउबद्धे, वासासमयंमि पीढपट्टाइं ।
आसणमिणं जईणं, भूमिफलिआणि सयणंमि ॥१॥ [ य. दि. / १२६ ] पत्तं १ पत्ताबंधो २, पायठवणं च ३ पायकेसरिआ ४ । पडलाइँ ५ रयत्ताणं ६, गुच्छओ ७ पायणिज्जोगो" ॥१॥
[ ओघनिर्युक्ति ६६८, पञ्चवस्तुके ७७२, यतिदिनचर्या १२७] एतद्व्याख्या चोपकरणाधिकारे वक्ष्यते । पात्रप्रत्युपेक्षणाविधिस्त्वेवम् - भाजनस्य पार्श्वोपविष्टः सन् प्रथमं पूर्वोक्तरीत्या मुखवस्त्रिकां प्रतिलिख्य श्रोत्रादिभिरिन्द्रियैरुपयोगं च कृत्वा पात्राणि प्रतिलिखयेदिति । तदुक्तं पञ्चवस्तुके -
44
'भाणस्स पास बेट्टो, पढमं सोआइएहिं काऊण ।
उवओगं तल्लेसो, पच्छा पडिलेहए एयं " ॥ १ ॥ [ प.व./२६९ ] इति । ओघनिर्युक्तावपि -
“उवउंजिऊण पुव्वि, तल्लेसो जड़ करेइ उवओगं ।
सोएण चक्खुणा घाणओ अ जीहाए फासेणं" ॥१॥[प.व./२८७] व्याख्या –उपयुज्य—उपयोगं दत्त्वा, पूर्वमेव यदुत मयाऽस्यां वेलायां पात्राणि प्रत्युपेक्षणीयानीति, पुनस्तल्लेश्य एव - प्रत्युपेक्षणाभिमुख एव यतिः पात्रकसमीपे उपविश्योपयोगं करोति - मतिं व्यापारयति कथं ? - श्रोत्रेन्द्रियेण पात्रे उपयोगं करोति । कदाचित् तत्र भ्रमरादिकं गुञ्जन्तं शृणोति ततस्तं यतनयाऽपनीय तत् पात्रकं प्रत्युपेक्षते । तथा चक्षुषोपयोगं दत्ते । कदाचित्तत्र मुषिकोत्केरादिरजो भवति ततस्तद्यतनयाऽपनयति, तथा घ्राणेन्द्रियेण चोपयोगं दत्ते, कदाचित्तत्र सुरभकादिर्मर्दितो भवति, ततश्च तद्यतनयाऽपनयति । जिह्वया च रसं ज्ञात्वा यदा गन्धपुद्गलैरोष्ठो यदा व्याप्तो भवति तदा जिह्वया रसं जानातीति। स्पर्शनेन्द्रियेण चोपयोगं ददाति, कदाचित् तत्र मूषिकादिः प्रविष्टस्तन्निःश्वासवायुश्च शरीरे लगति, ततश्चैवमुपयोगं दत्त्वा पात्रकाणि प्रत्युपेक्षत इति । कथं ? पुनस्तां करोतीत्याह -
"मुहणंतएण गुच्छं, गोच्छं गहिअंगुलिहिं पडलाइं ।
उक्कुडुओ भाणवत्थे, पलिमंथाईसु तं न भवे ॥२॥[ ओ.नि.२८८,प.व.२७० ] ‘मुहणंतएणं’ति रजोहरणमुखवस्त्रिकया गोच्छं वक्ष्यमाणलक्षणं प्रमार्जयति, पुनस्तमेव गोच्छमङ्गुलीभिर्गृहीत्वा पटलानि प्रमार्जयति । अत्राह परः–उत्कुटुकः सन् भाजनवस्त्राणि –गोच्छकादीनि प्रत्युपेक्षयेत्, यतो वस्त्रप्रत्युपेक्षणोत्कुटुकेनैव कार्या,
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
-
"
१. पायं-मु० । एवं-इति पञ्चवस्तुके ॥ २. गुञ्जन्तं - मु० C. नास्ति । ३. “ ज्ञात्वा यत्र गन्धस्तत्र रसोऽपि गन्धपुद्गलैरोष्ठो” इति ओघनिर्युक्तिवृत्तौ प० ११६ B. ॥ ४. प्रत्युपेक्ष्यन्त - इति ओघनि०वृत्तौ ॥
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
पात्रप्रतिलेखनाविधिः -श्लो० ९२॥]
[५१३ आचार्य आह -तदेतन्न भवति यच्चोदकेनोक्तम् , यतः पलिमन्थः सूत्रार्थर्योर्भवति, कथं ? प्रथममसौ पादप्रोञ्छने निषीदति, पश्चात् पात्रकवस्त्रप्रत्युपेक्षणायामुत्कुटुको भवति, पुनः पात्रप्रत्युपेक्षणायां पादप्रोञ्छने निषीदति, एवं तस्य साधोश्चिरयतः सूत्रार्थयोः पलिमन्थो भवति यतः अतः पादप्रोञ्छने निषण्णेनैव पात्रवस्त्रप्रत्युपेक्षणा कर्त्तव्येति । ताश्च प्रत्येकं पञ्चविंशतिर्जेयाः । यतो दिनचर्यायाम् -
"मुहवत्थे तह देहे, गुच्छे पडलाइएसु पत्तेअं।
पणवीसा पणवीसा, ठाणा भणिआ जिणिंदेहिं"॥१॥[ य.दि./१३८ ] इति । ततः किं करोतीत्याह -
"चउकोणभाणकण्णं पमज्ज पाएसरिय तिगुणं तु ।
भाणस्स पुष्फयं तो, इमेहिं कज्जेहिं पडिलेहे"॥१॥[ओघ.२८९, पञ्च.२७१] पटलानि प्रत्युपेक्ष्य पुनर्गोच्छकं वामहस्तानामिकाङ्गल्या गृह्णाति, ततः पात्रकेसरिकां - पात्रमुखवस्त्रिकां पात्रकस्थामेव गृह्णाति, तया चतुरः पात्रबन्धकोणान् संवोपरिस्थापितान् प्रमार्जयति, तदनु पात्रकेसरिकया भाजनस्य कर्णं प्रमार्जयति, ततः तिगुणं ति -तिस्रो वारा बाह्यतोऽभ्यन्तरतश्च प्रमार्जयति, ततो भाजनस्य पुष्पं-बुध्नं नाभिप्रदेशमित्यर्थः, 'तो' तत एतानि वक्षमाणलक्षणानि कार्याणि भवन्ति ततः बुध्नं पात्रकस्य प्रत्युपेक्षत इति । तान्येव कारणान्याह
"मूसगरयउक्केरे, घणसंताणए इअ ।
उदए मट्टिआ चेव, एमेआ पडिवत्तिओ" ॥१॥[ओ.नि.२९०, प.व.२७२] कदाचित् तत्र मूषिकोत्केररजो लग्नं भवति, ततस्तद्यतनयाऽपनीयते, तथा घनसन्तानको वा -कोलिकतन्तुको लग्नो भवति, तद्यतनयाऽपनीयते, तथा कदाचिदुदकं लग्नं भवति, मृत्तिका वा सार्दीया भूमेरुन्मृद्य लग्ना भवति, तत्र यतनां वक्ष्यति । एवमेताः प्रतिपत्तयः - प्रकारा भेदा यदि न भवन्ति ततो बुध्नं प्रत्युपेक्षते । उत्केरादिसम्भवे हेतूनाह -
"णवगनिवेसे दूरा, उक्केरो मूसएहिं उक्किण्णो।
निद्धमहिहरतणू वा, ठाणं भेत्तूण पविसेज्जा" ॥१॥[ओ.नि.२९१,प.व.२७३] __ [ग्रं १००००] 'नवकनिवेसे' यत्र ग्रामादौ ते साधव आवासिताः स नवः - अभिनवनिवेश: कदाचिद् भवति, तत्र च पात्रसमीपे मूषकैरुत्केर उत्कीर्णः दूरात् –
१. कोणे' इति पञ्चवस्तुके ॥ २. “तत एभिः कार्यैः-वक्ष्यमाणलक्षणैः प्रत्युपेक्षेत" इति पञ्चवस्तुकवृत्तौ ॥ ३."यदि न भवन्ति" इति ओघनियुक्तिवृत्तौ ॥ ४. प्रत्युपेक्ष्यते-इति ओघनियुक्तिवृत्तौ ॥ ५. अभिनवो निवेश:-इति ओघनिवृत्तौ ।।
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१४]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः गम्भीरात् तेन रजसा पात्रकं गुण्ड्यते, तथा स्निग्धायां -सार्द्रायां सलिलबिन्दव उन्मृद्य लगन्ति ततो भुव उन्मृद्य पात्रस्थापनकं भित्त्वा प्रविशेत् –स लग्नो भवेत् , ऊर्ध्वगामी उदकबिन्दुहरतनुरुच्यते, तद्यतनां वक्ष्यति, अत्र च घनसन्तानद्वारमुल्लद्ध्यैकेन्द्रियसाम्यादुदकद्वारमुक्तम् ।
"कोत्थलगारिअघरगं, घणसंताणाइआ व लग्गेज्जा।
उक्केरंसट्ठाणे, हरतणु संचिट्ठजा सुक्को" ॥१॥[ओघ.नि.२९२, पञ्च.२७४ ] कोत्थलकारिका गृहकं मृन्मयं करोति, तत्र यतनां वक्ष्यति, घनसन्तानादिका वा कदाचिल्लगन्ति, आदिशब्दाद् दण्डकादिः । अथैषां सर्वेषां यतनामाह -उत्केर: स्वस्थाने मुच्यते, यतनया मुषिकोत्केरमध्य एव स्थाप्यते, हरतनवश्च यावत् शुष्यन्ति तावत् प्रतीक्षते, ततः पश्चात् पात्रं प्रत्युपेक्षते ।
"इतरेसु पोरिसितिगं, संचिक्खावित्तु तत्तिअं छिंदे ।
सव्वं वा वि विगिचे, पोराणगमट्टिअं ताहे" ॥१॥[ओघ.नि. २९३ ] इतरेषु-कोत्थलकारिकाघनसन्तानादिषु पौरुषीत्रयं यावत् पात्रकं 'संचिक्खावेत्तुं' संस्थाप्य यदि तावत्या अपि वेलया नापैति ततः पात्रस्थापनादेस्तावन्मानं छित्त्वा परित्यज्यते अन्याभावे सति कार्ये च, अथान्यपात्रस्थापनादीनां सद्भावे सर्वमेतत्पात्रकस्थापनादि विगिञ्चेत् - परित्यजति, 'पोराणगमट्टिअंति अथ कोत्थलकारिकागृहं न सचेतनया मृत्तिकया कृतं, किन्तु पुराणया, ततस्तां पुराणमृत्तिकां 'ताहे'त्ति तस्मिन्नेव प्रतिलेखनाकालेऽपनयति यदि तत्र कृमिकास्तया न प्रवेशिता इति ।
"पत्तं पमज्जिऊणं, अंतो बाहिं सयं तु पप्फोडे।
केइ पुण तिन्नि वारा, चउरंगुल भूमि पडणभया" ॥१॥[ओघ.नि.२९४] तत्पात्रं पात्रकेसरिकया तिस्रो वाराः प्रमृज्य सम्पूर्णास्ततो हस्ते स्थापयित्वाऽभ्यन्तरतस्त्रयो वाराः पुनः समस्तं प्रमृज्य ततः 'सयं'ति सकृत् अधोमुखं कृत्वा बुध्नं प्रस्फोटयेत् । केचित् पुनरेवमाहुः -तिस्रो वारा: प्रस्फोटनीयम् , प्रतिप्रमार्जनान्ते इत्यर्थः । तत्पात्रकं भुव उपरि कियद्रे प्रत्युपेक्षणीयम् ? इत्याह -चतुरङ्गलैर्भुव उपरि धारयित्वा
१. उन्मज्ज्य....उन्मज्जय....इति ओघनिवृत्तौ ।। २. तुला-पञ्चवस्तुटीका || ३. चिटेज्जपञ्चवस्तुके ॥ ४. प्रत्युपेक्ष्यते-ओघनि०वृत्तौ ॥ ५. नापयाति-इति ओघनि०वृत्तौ ॥ ६. तुलापञ्चवस्तुके गा० २७६ ।। ७. "अधोमुखां कृत्वा बुध्ने प्रस्फोटयेत, एवं केचिदाचार्या ब्रुवते" इति ओघनिवृत्तौ प० ११८ B| "अम्हं पुण एगवारं पप्फोडिज्जइ-इति पञ्चवस्तुकवृत्तौ ४७ A ||
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
पात्रप्रतिलेखनाविधि : - श्लो० ९२ ॥ ]
[ ५१५
प्रत्युपेक्षणीयम्, भूमिपतनभयान्नाधिकमिति । अत्र च पात्रप्रत्युपेक्षणा अपि पञ्चविंशतिरुक्ता भवन्तीति हार्द्दम् । यतिदिनचर्यायामप्युक्तम् -
"बारस बाहिं ठाणा, बारस ठाणा य हुंति मज्झमि ।
पत्तपडिलेहणाए, पणवीसइमो करप्फासो" ॥१॥ [ य.दि./१४२ ] इति ।
एवं तावत् प्रत्यूषसि वस्त्रपात्रप्रत्युपेक्षणोक्ता, इदानीमुपधि पात्रकं च प्रत्युपेक्ष्य किमुपधेः कर्त्तव्यं ?, क्व वा पात्रकं स्थापनीयम् ? इत्याह“विं( वें )टिअबंधणधरणे, अगणी तेणे य दंडिअक्खोभे ।
उउबद्धधरणबंधण, वासासु अबंधणा ठवणा" ॥१॥ [ ओघ. नि. २९५, पञ्च.२८२ ]
उपधेर्विण्टिकाबन्धनं कर्त्तव्यम्, 'धरणे 'त्ति रजस्त्राणस्य पात्रकस्य चात्मसमीपे धरणं कार्यम्, अनिक्षिप्तमित्यर्थः । किमर्थं पुनरेतदेवं क्रियते ? यदुपधिका बध्यते पात्रकमनिक्षिप्तम् क्रियत इति ?, उच्यते, 'अगणी 'त्ति अग्निभयात् स्तेनभयात् दण्डिकक्षोभाच्चैतदेवं क्रियते, दण्डिकाश्च राजानः, कस्मिन् पुनः काले एतदेवं क्रियत इत्याह–‘ऋतुबद्धे' शीतोष्णकालयोः, तत्र पात्रकधरणमुपधेश्च बन्धनं कर्त्तव्यम्, वर्षासु पुनरुपधेरबन्धनं ‘ठेवण’त्ति पात्रकस्थापनं एकदेशे स्थाप्यत इत्यर्थः । व्याख्यां भाष्यकृदेवाह -
"रयत्ताण भाणधरणा, उउबद्धे निक्खिवेज्ज वासासु ।
अगणीतेणभएण व, रायक्खोभे विराहणया" ॥१॥ [ ओघ.नि. भा. १७५, पञ्च. २८३ ]
रजस्त्राणस्य भाजनस्य च धरणम्, अनिक्षेपणं ऋतुबद्धे कार्यम्, वर्षासु पुनर्निक्षिपेदेकान्ते, अधरणे दोषानाह - अग्निस्तेनभयेन राजक्षोभे वा मा भूदाकुलस्य गृह्णतः पलिमन्थेन सँयमात्मविराधना ।
"परिगलमाणो हीरिज्ज, डहणं भेओ तहेव छक्काया ।
गुत्तो (मूढो ) व सयं डज्झे, हीरिज्ज व जं च तेण विणा " ॥१॥
[ओ.नि.भा. १७६, पञ्च. २८४ ] अग्न्यादिक्षोभे निर्गच्छत आकुलस्य उपधिरबद्धो हि परिगलति, परिगलमानश्च केनचिदपह्रियते दह्येत वाऽबद्धः सन् यावद् गृह्यते, भेदो विनाशो वा आकुलस्य
१. ‘“ठवण त्ति पात्रकं च निक्षिप्यते - एकदेशे स्थाप्यते" इति ओघनिर्युक्तिवृत्तौ । 'स्थापना च पात्रस्य, अन्ये त्वाहुः ठवणा य पुण मत्तयस्सेति" इति पञ्चवस्तुकवृत्तौ ॥ २. `णं - पञ्चवस्तुके ।। ३. अधारणे-इति पञ्चवस्तुकवृत्तौ ॥ ४. 'णा - ओघनिर्युक्तिभाष्ये ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१६]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकार: निर्गच्छतोऽनासन्नं पात्रं गृह्णतो भवेत् , ततश्च षट्कायविराधना भवति, पात्रकस्यापि, 'गुत्तो (मूढो) व सयं डझे'त्ति मूढो वा उपधिपात्रग्रहणे स्वयं दह्येत, स्तेनकसंक्षोभे च तद्ग्रहणव्याक्षेपेण स्तेनकैरपि ह्रियते, यच्च तेन विना -उपधिपात्रकादिना विना भवति संयमात्मविराधनं तत्तदवस्थमेवेति । वर्षासु पुनरुपधिर्न बध्यते पात्रकाणि निक्षिप्यन्ते । तत्र कारणमाह - "वासासु नत्थि अग्गी, णेव य तेणा उ दंडिआ सत्था।
तेण अबंधणठवणा, एवं पडिलेहणा पाए" ॥१॥[ओघ.नि.भा.१७७, पञ्च.२८५] __ वर्षासु नास्त्यग्निर्जलबाहुल्येन, नैव स्तेना अपि, निःसरणोपायाभावात् , दण्डिकाः स्वस्थाः चलनसामग्र्यभावेन, येन कारणेनैवं तेनाबन्धनमुपधेः स्थापना पात्रस्येति, 'पात्रे' पात्रविषया प्रत्युपेक्षणा प्रतिपादिता ।
[बृहत्कल्पे च प्रतिलेखना पञ्चभिरिनिरूपिता, तानि चामूनि - "पडिलेहणा उ कालेऽपडिलेह दोस छस् वि काएस। पडिगहनिक्खेवणया, पडिलेहणिआ सपडिवक्खा " ॥१॥[बृ.क.भा./१६६०]
काले प्रतिलेखना कर्त्तव्याऽप्रतिलेखने प्रायश्चित्तम् , 'दोस'त्ति आभरडादिदोषदुष्टां च तां कुर्वतः प्रायश्चित्तम् षट्सु कायेषु स्वमुपधिर्वा प्रतिष्ठितः, अत्र चतुर्भङ्गी, प्रतिग्रहस्य निक्षेपणं वर्षासु विधेयम् , प्रतिलेखना सापवादा वक्तव्येति उत्सर्गतो द्वाराणि भावितान्येव । अथापवादो -यथाऽशिवादिकारणैरकालेऽपि क्रियते । उक्तं च तत्रैव - "असिवे ओमोअरिए, सागारभए अ राय गेलन्ने।
जो जंमि जया जुज्जइ, पडिवक्खो तं जहाजोए" ॥१॥[बृ.क.भा./१६६५] __ अशिवगृहीतः सन् न शक्नोति प्रत्युपेक्षितुम् , अवमौदर्ये तु प्रत्यूषे एव भिक्षां हिण्डितुं प्रारब्धवन्तः अतो नास्ति तस्याः कालः । सागरिको वा प्रेक्षमाणो मा तं सारमुपधि द्राक्षीदितिकृत्वा, भये वा स्तेनादिसम्बन्धिनि सारोपकरणहरणभयान्न प्रत्युपेक्षते, ग्लानत्वे वा वर्तमान: एकाकी तिष्ठन् न प्रत्युपेक्षते, एतैः कारणैर्ने प्रत्युपेक्षेत । अनागते अतीते वा
१. "गुप्तो वा उपध्यर्थं स्वयं दह्येत हियते वा स्वयम्" इति पञ्चवस्तुकवृत्तौ । 'संमूढो वा...' इति ओघनिवृत्तौ ।। २. तद्ग्रहणे चाक्षेपेण-मु० । तद्ग्रहणव्याक्षोभेण-L. || ३. तुलापञ्चवस्तुकटीका प० ४८॥ ४. C. बृहत्कल्पभाष्ये । 'हणदोस-मु० ॥ ५. P.C. I नवा प्रत्युपेक्षेत इति बृहत्कल्पवृत्तौ । न प्रत्युपेक्षते-मु० ॥ ६. अतीते-मु० नास्ति ।
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
पात्रप्रतिलेखनाविधिः - श्लो० ९२॥]
[५१७ काले प्रत्युपेक्षेत, त्वरमाणो वाऽऽरभटादिदोषैर्दुष्टां तां कुर्वीत, असमर्थो वा गुर्वादीनामप्युपछि न प्रत्युपेक्षेत, एवं यो यत्र -अशिवादौ यदा-यस्मिन्नवसरे प्रतिपक्षः -अप्रत्युपेक्षणाऽकालप्रत्युपेक्षणादिको युज्यते तं तथा तंत्र योजयेदिति । अथ षट्सु कायेषु प्रत्युपेक्षणा न कर्त्तव्येत्यत्रापवादो यथाऽस्थिरसंहननिरक्षार्थं दृढसंहननिषु सा कार्या, न च प्रायश्चित्तम् , अस्थिरसंहननिनः -त्रसा बीजानि च, दृढसंहननिनः पृथिव्यादयस्तदुक्तं -"तसबीयरक्खणट्ठा, काएसु वि होज्जकारणे पेहा"[ बृहत्कल्पभाष्य १६६६ ] इति]
अथ पात्रप्रतिलेखनानन्तरं द्वितीयायां पौरुष्यामाचार्याः सूत्रार्थं प्रज्ञापयन्ति, शिष्याश्च शृण्वन्ति, अत एवेयमर्थमण्डली तत्प्रतिबद्धा पौरुषी चार्थपौरुषीत्युच्यते । व्याख्यानान्तरा च प्रत्याख्यानमात्रमपि न देयम् , अनुयोगविच्छेदात् । यदुक्तं यतिदिनचर्यायाम् -
"आरंभिअ अणुओगं, पच्चक्खाणं न दिज्जए जत्थ।
अन्नस्स तत्थ वत्तामित्तस्सवि नाम का वत्ता ?" ॥१॥[य.दि./१५३] शीतलविहारिणोऽपि व्याख्यानकर्तुः शुद्धप्ररूपणया महती निर्जरा, किं पुनरुद्यतविहारिणो ? यतः
"ओसन्नो ववहारे, कम्मं सोहेइ सुलहबोही अ।
चरणकरणं विसुद्धं, उववूहंतो परूवंतो" ॥१॥[ य.दि./१५७ ] श्रोतुश्च गृहस्थसाधुधर्मान्यधर्मप्रतिपत्तौ धर्मदेशनाश्रवणसाफल्यं भवति, अगृहीतान्यतरधर्मस्यापि तावत्कालं षट्कायरक्षणरूपं फलं स्पष्टमेव । यदुक्तं दिनचर्यायाम् -
"जे अगहिअधम्मा वि हु , जत्तिअकालं सुणंति वक्खाणं । नियमा छज्जीवदया, तेहि कया तत्तिअं कालं ॥१॥ [ य.दि./१५५ ] जे उण संमत्तं वा, गिहत्थधम्मं व समणधम्मं वा ।
गिण्हंति देसणाए, परमत्थो तेहि पडिवन्नो" ॥१॥ [ य.दि./१५६ ] इति व्याख्यानफलम् । साम्प्रतं तदनन्तरकृत्यमाह –'एवम्' इत्यादि ‘एवम्' अमुना सूत्रार्थव्याख्यानतच्छ्रवणप्रकारेण 'द्वितीयपौरुष्याम्' अर्थपौरुष्यां 'पूर्णायां' समाप्तायां सत्यां 'चैत्यवन्दनं' चैत्यनमस्क्रिया तत् सापेक्षयतिधर्मो भवतीत्यन्वयः । अत्रायं विवेकः -भिक्षाकालेऽपर्याप्ते चैत्यवन्दनं विशेषतो विधेयम् , यथा भिक्षाकाल: पर्याप्यते, तदनु पौरुषीयुगल च लवमात्रं हाप्यत इति । तदुक्तं दिनचर्यायाम् –
१. तत्र-मु० नास्ति ।। २. C. होअ मु० ॥ ३. P.C. यतिदिनचर्यायां [क्रमाङ्क २६२९] । वावारे-मु० । वि विहारे-इति यतिदिनचर्यायां [क्रमाङ्क २६१६] पाठः ।। ४. (अन्यथा) तदनु-मु० ॥
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१८ ]
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः "बिइआए पोरिसीए, पुण्णाए चेइआई वंदिज्जा । खित्तंमि पहुप्पंते, भिक्खायरिआइ कालंमि ॥ १ ॥ [ य. दि. / १६३ ]
अह न पहुप्पड़ कालो, भिक्खाए तयणु पोरिसीजुअलं । हाविज्जसु लवमित्तं चेइअजिणनाहनमणत्थं " ॥२॥ [ य.दि./१६४]
एतेन यस्मिन् क्षेत्रे यो भिक्षाकालस्तदनुसारेण पौरुषीयुगलं नेयमिति पर्यवसन्नम् । तथा चोक्तम् तत्रैव -
-
" खित्तंमि जत्थ जो खलु गोअरचरिआइ वट्टए कालो ।
,
तं साहिज्जसु पोरिसीजुअलं पुण तयणुसारेणं" ॥३॥[ य.दि./१७१ ] इति । भिक्षाकालश्चोत्सर्गतस्तृतीयपौरुषी, मासकल्पपर्यन्तदिने विहारकालोऽप्युत्सर्गतः सैव । यदुक्तम् तत्रैव -
-
44
'तइआइ पोरिसीए, पज्जत्तदिणंमि मासकप्पस्स ।
विहिणा कुणसु विहारं, दूरंमि उ बिइ अपढमासु" ॥१॥ [ य. दि. / १७० ] इति । चैत्यानि चाष्टमीचतुर्दश्योः सर्वाणि वन्दनीयानि, शेषदिनेषु त्वेकमेव । यतस्तत्रैव - "अट्ठमिचउद्दसीसुं, सव्वाणि वि चेइआइ वंदिज्जा ।
सव्वे वि तहा मुणिणो, सेसदिणे चेइअं इक्कं" ॥१॥[ य.दि./१६५ ] इति । तद्भेदास्तद्विधिश्च प्रागुक्त एवेति नात्र प्रपञ्चितः ॥९२॥ इदानीं तृतीयपौरुषीविषयं यत् कर्त्तव्यं तदाह –
कृत्वोपयोगं निर्दोषभिक्षार्थमटनं तदा । आगत्यालोचनं चैत्यवन्दनादिविधिस्ततः ॥९३॥
‘तदा’ तस्मिन् काले भिक्षाकाले इत्यर्थः ‘उपयोगं' कालोचितप्रशस्तव्यापारं 'कृत्वा' विधाय निर्दोषा - गवेषणैषणादिदोषरहिता, सर्वसम्पत्करीत्यर्थः, या भिक्षा-भिक्षणं तदर्थं तत्प्रयोजनाय अटनं – गमनं सापेक्षयतिधर्मो भवतीति क्रियान्वयः । अत्रायं भावः भिक्षा त्रिधा - सर्वसंपत्करी पौरुषघ्नी वृत्तिकरी चेति । तल्लक्षणं चेदम् – "यतिर्ध्यानादियुक्तो यो, गुर्वाज्ञायां व्यवस्थितः ।
सदाऽनारम्भिणस्तस्य सर्वसम्पत्करी मता ॥१॥ [ हारि.अ.५/२]
वृद्धाद्यर्थमसङ्गस्य, भ्रमरोपमयाऽटतः ।
गृहिदेहोपकाराय, विहितेतिशुभाशयात् ॥२॥ [ हारि. अ. ५/३]
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
-
—
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
भिक्षाविधिः -श्लो० ९३॥]
[५१९ प्रव्रज्याप्रतिपन्नो यस्तद्विरोधेन वर्त्तते । असदारम्भिणस्तस्य, पौरुषघ्नी प्रकीर्तिता ॥३॥ [हारि.अ.५/४] निःस्वान्धपङ्गवो ये तु , न शक्ता वै क्रियान्तरे।
भिक्षामटन्ति वृत्त्यर्थं, वृत्तिभिक्षेयमुच्यते" ॥४॥ [ हारि.अ.५/५] इति । ततोऽत्र निर्दोषेतिविशेषणात् सर्वसम्पत्करी भिक्षा ग्राह्या । तदर्थाटने क्रमश्चैवं - भिक्षासमये प्राप्ते कृतकायिकादिव्यापारः साधुः क्षमाश्रमणपूर्वं मुखवस्त्रिका प्रतिलिख्य पुन क्षमाश्रमणपूर्वं भगवन् ! पात्राणि स्थाने स्थापयामीत्युक्त्वा तानि च प्रतिलिख्य प्रमाय॑ च पटलयुक्तान्युद्ग्राह्य च वामकरधृतदण्डको गुरुपुरतश्च स्थित्वोपयोगं करोति, साम्प्रतीनसामाचार्यां तु बालाद्यनुग्रहार्थं प्रभातसमय एवोपयोगः क्रियते । यदुक्तं दिनचर्यायाम् -
"पत्ते भिक्खासमए, पणमिअ पडिलेहीऊण मुहपुत्तिं । नमिऊण भणइ भयवं !, ठाणे ठावेमि पत्ताणि ॥१॥ [ य.दि./१७२ ] पडिलेहिअ सुपमज्जिअ, तत्तो पत्ताणि पडलजुत्ताणि । उग्गाहिअ गुरुपुरओ, उवओगं कुणइ उवउत्तो ॥२॥ [ य.दि./१७३] संपइ सामायारी, दीसइ एसा पभायसमयंमि ।
जं किज्जइ उवओगो, बालाइअणुग्गहट्ठाए" ॥३॥[ य.दि./१७४] पञ्चवस्तुकेऽपि - "काइअमाइअजोगं, काउं घेत्तूण पत्तए ताहे।
दंडं च संजयं, तो गुरुपुरओ ठवित्तु उवउत्तो" ॥१॥[ प.व./२८७] उपयोगकरणविधिस्त्वेवं तत्रैव -
"संदिसह भणति गुरुं, उवओग करेमु तेणऽणुण्णाया।
उवओगकरावणिअं, करेमु उस्सग्गमिच्चाइ" ॥१॥ [ प.व./२८८ ] व्याख्या –संदिशतेति गुरुं भणति, किम्? इत्याह –'उपयोगं करेमि'त्ति "इच्छाकारेण संदिसह भगवन् ! उपयोग करूं" इति भणतीत्यर्थः । तत 'उपयोगकरावणिअं करेमि काउस्सग्गं अण्णत्थ' इत्यादि भणति ।
"अह कड्डिऊण सुत्तं, अक्खलिआइगुणसंजुअं पच्छा।
चिट्ठन्ति काउसग्गे, चिंतिति अ तत्थ मंगलयं" ॥२॥ [ प.व./२८९] १. ठवित्तु (गति) उवउत्तो-मु० । ठाउमुवउत्तो-इति पञ्चवस्तुके ।। २. चितंति-पञ्च० ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२०]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः सुगमा, परं 'मङ्गलयं'ति पञ्चमङ्गलं नमस्कार कायोत्सर्गे चिन्तयन्ति । अत्र पक्षद्वयमाह
"तप्पुव्वयं जयत्थं, अन्ने उ भणंति धम्मजोगमिणं ।
गुरुबालवुड्डसिक्खगएसेमि ण अप्पणो चेव" ॥३॥ [ प.व./२९०] तत्पूर्वकं -नमस्कारपूर्वकं यदर्थं तच्च चिन्तयन्ति सम्यगनालोचितस्य ग्रहणप्रतिषेधात् यस्माद् यावन्नालोचितं हृदि तावन्न किञ्चिद् ग्राह्यम् , अन्ये आचार्या इत्थं भणन्ति -धर्मयोगमेनं चिन्तयन्तीति । किंविशिष्टम् ?-गुरुबालवृद्धशैक्षकैरेषे एतदर्थं न आत्मन एवार्थम् ॥३॥ ततः किम् ? इत्याह -
"चिंतेउ तओ पच्छा, मंगलपुव्वं भणंति विणयणया।
संदिसहत्ति गुरूविअ, लाभोत्ति भणइ उवउत्तो" ॥४॥[प.व./२९१] चिन्तयित्वा च पश्चात् 'मङ्गलपुव्वं'ति 'नमो अरिहंताणं'ति भणनपूर्वं विनयनता भणन्ति, किम् ? इत्याह -संदिशतेति, यूयमनुजानीतेत्यर्थः । गुरुरपि भणति –'लाभो'त्ति कालोचितानुकूलानपायित्वात् , उपयुक्तो -निमित्तेष्वसम्भ्रान्तः ४। ततः किम्? इत्याह -
"कह घेत्थमो त्ति पच्छा, सविसेसणया भणंति ते सम्म ।
आह गुरूवि तहत्ति, जह गहिअं पुव्वसाहूहि" ॥५॥[प.व./२९२] ततः कथं गृहीष्यामः? एवं पश्चात् सविशेषनतास्ते साधवः सम्यग् भणन्ति, ततो गुरुरप्याह –यथागृहीतं पूर्वसाधुभिरित्यनेन गुरोरसाधुप्रायोग्यभणनप्रतिषेधमाह -
"आवस्सिआए जस्स य, जोगु त्ति भणित्तु ते उ णिग्गंति ।
णिक्कारणे ण कप्पइ, साहूणं वसहिणिग्गमणं" ॥६॥ [प.व./२९३] आवश्यिक्या -साधुक्रियाभिधायिन्या हेतुभूतया 'जस्स यजोगु त्ति' भणित्वा निर्गच्छन्ति वसतेः । तस्यार्थस्त्वेवम् –यस्य वस्तुनो वस्त्रपात्रशैक्षादेर्योगः -संयमोपकारकः सम्बन्धो भविष्यति, तंग्रहिष्यामीत्यर्थः, किमेतद्? इत्याह -निष्कारणेन कल्पते साधूनां वसतिनिर्गमनम् , तत्र दोषसम्भवादिति । तस्य योग इत्यस्याकरणे च दोषः । यदुक्तमोघनिर्युक्तौ -
"जस्स य जोगमकाऊण, निग्गओ न लभेज्ज सच्चित्तं ।
न य वत्थपायमाई, तेणं गहणे कुणसु तम्हा" ॥१॥[ओ.नि./४२८] यस्य योगमित्येवमकृत्वा -अभणित्वा निर्गतः सन्न लभते -नाभाव्यतया प्राप्नोति,
१. रेसिंमि-इति पञ्चवस्तुके ।। २. °क्षकरेषे-इति पञ्चवस्तुकवृत्तौ ॥ ३. चिंतित्तु-इति पञ्चवस्तुके ।। ४. तओ णिति-इति पञ्चवस्तुके ।। ५. येन P.C. ||
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
भिक्षाविधिः - श्लो० ९३ ॥ ]
[ ५२१
सचित्तं – प्रव्रज्यार्थमुपस्थितं गृहस्थं नाप्यचित्तं - वस्त्रपात्रादि । अथ यदि गृहाति ततः स्तैन्यं भवति, तस्मात् कुरु यस्य योगमिति । एवं चोपयोगकरणे चत्वारि स्थानानि, तदुक्तम्
-
44
'आपुच्छण त्ति पढमा, बिइआ पडिपुच्छणा य कायव्वा ।
आवस्सिआ य तइआ, जस्स य जोगो चउत्थो उ" ॥१॥ [ ओ.नि./ २२८ ] अत्र चेदमवधेयम् – एषणा त्रिविधा - गवेषणैषणा १ ग्रहणैषणा २ ग्रासैषणा ३ भेदात्, तत्र गवेषणा - भक्तादेर्ग्रहणार्थं विलोकना, तत्काले तद्विषया वा एषणा - उद्गमादिदोषविचारणा गवेषणैषणा १ । ग्रहणं - भक्तादेरादानम्, तत्काले तद्विषया वा एषणा ग्रहणैषणा २। ग्रासो - भोजनम्, तत्काले तद्विषया वा एषणा ग्रासैषणा ३। तत्रायं कायिकीकरणादिः सकलोऽपि विधिर्गवैषणैषणासम्बन्धी ज्ञेयः । सा ओघनिर्युक्ता - वष्टभिर्द्वारैर्विचारिता । तानि चामूनि -
“पमाणे १ काले २ आवस्सए अ ३, संघाडए ४ अ उवगरणे ५ ।
मत्तय ६ काउस्सग्गो ७, जस्स य जोगो ८ सपडिवक्खो " ॥१॥ [ ओ.नि./ ४११ ] 'पमाणं'ति प्रमाणं कतिवारा भिक्षार्थं प्रवेष्टव्यमिति कथनलक्षणम्, उत्तरं तु वारद्वयं प्रवेष्टव्यम् । एकमकालसंज्ञायाः पानकनिमित्तं द्वितीयं भिक्षार्थं गमनमिति तद्भाष्यगतो निर्णयो द्वारगाथासम्बन्ध एव लिखितः । एवमग्रेऽपि नेयम् १। 'काले 'त्ति कस्मिन् काले भिक्षा गवेषणीया ?, तत्र भिक्षाकाले प्रथमपौरुष्यर्द्धे चेति २ [कल्पवृत्तौ त्वेवमुक्तम् –“ क्षपको बालको वृद्धो वा पर्युषितेन प्रथमालिकां कर्त्तुकामः स सूत्रपौरुषीं कृत्वा निर्गच्छति, अथ तावतीं वेलां न प्रतिपालयितुं क्षमस्ततोऽर्द्धपौरुष्यां निर्गच्छति, यद्यतिप्रभाते पर्यटति तदा मासलघु भद्रकप्रान्तकृताश्च दोषा भवन्ति " [प० ५०० ] इति] ‘आवस्सए’त्ति आवश्यकः - कायिकादिव्युत्सर्गरूपस्तं कृत्वा भिक्षार्थं याति अन्यथा मार्गे कुर्वत उड्डाहः ३ । 'संघाडग' त्ति - ससंघाटकेन हिण्डनीयम्, न त्वेकाकिना तथा सति स्त्र्यादिकृता दोषाः स्पष्टा एव । [ एकाकित्वभवनकारणानि तु बृहत्कल्पे एवमुक्तानि । तथाहि -
-
"गारविए काहीए, माइल्ले अलस लुद्ध निद्धम्मे ।
दुल्लह अत्ताहिट्ठिअ, अमणुन्ने या असंघाडो " ॥१॥[बृ.क./१७०३ ]
१. पमाणे-इति ओघनिर्युक्तौ ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२२]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः व्याख्या -गारविको -लब्धिसंपन्नोऽहमित्येवंगर्वोपेतः, अत्र चेयं भावना-संघाटके रत्नाधिकोऽलब्धिमान् अवमरत्नाधिकस्तु लब्धिसम्पन्नस्ततोऽसौ अग्रणीभूय भिक्षामुत्पादयति, प्रतिश्रयमागतयोश्च तयो रत्नाधिको मण्डलीस्थविरेण भण्यते -ज्येष्ठार्य ! मुञ्च प्रतिग्रहम् , ततोऽवमरत्नाधिक: स्वलब्धिगर्वितश्चिन्तयति –यन्मया स्वलब्धिसामर्थ्येनेदं भक्तादिकमुत्पादितम् , इदानीमस्य रत्नाधिकः प्रभुरभूत् , येनास्य पार्श्वे प्रतिग्रहो याच्यते इति कषायितः सन्नेकाकीभवति । काथिक:-कथाकथनैकनिष्ठः, स च द्वितीयेन वार्यमाण एकाकीभवति । मायावान् भद्रकं भद्रकं भुक्त्वा शेषमानयन्नेकाकी स्यात् । अलसश्चिरगोचरचर्याभ्रमणभग्नः । लुब्धस्तु दध्यादिविकृतीरवभाषमाणः पृथगेवाटति । निर्धर्मा पुनरनेषयन् जिघृक्षुः । 'दुल्लह'त्ति दुर्लभभैक्षे काले एकाकित्वमुपसम्पद्यते । आत्मार्थिकः -आत्मलब्धिकः स स्वलब्धिसामर्थ्येनैवोत्पादितमहं गृह्णामीत्येकाकीभवति। अमनोज्ञ: - सर्वेषामप्यनिष्टः कलहकारकत्वात् असावप्येकाकी पर्यटतीति, एषां च सर्वेषामेकाकित्वप्रत्ययं प्रायश्चित्तमिति] ४। ___'उवगरण'त्ति भिक्षामटता किं सर्वमुपकरणं ग्राह्यमाहोस्वित् स्वल्पमिति?, तत्रोत्सर्गतः सर्वमुपकरणादाय भिक्षागवेषणं कर्त्तव्यम् , तथाऽशक्तेन तु आचारभाण्डकम् , तच्च पात्रं पटलानि रजोहरणं दण्डक: और्णः क्षौमिकश्चेति कल्पद्वयं मात्रकं चेति ५। 'मत्तय'त्ति भिक्षार्थमटता मात्रकग्रहणं कर्त्तव्यम् , न च संसक्तादिकार्यमन्तरा तत्परिभोगः, तथाविधे कार्यजात एव हि मात्र[क] ग्रहणमनुज्ञातम् । यतः -
"आयरिश्रमि गिलाणे, पाहुणए दुल्लहे सहसलाभे।।
संसत्तभत्तपाणे, मत्तगगहणं अणुण्णायं" ॥१॥[ओघ.नि./४२६] 'दुल्लह'त्ति घृतादि दुर्लभं किञ्चिल्लभ्यते तदर्थम् , 'सहसलाभे'त्ति सहसा -अकस्मात् किञ्चित् प्रचुरं लभ्यते ततोऽसंस्तरतां प्रव्रजितानामात्मानं कृच्छ्रेण यापयतामनुग्रह: स्यादित्येदर्थम् ६। काउस्सग्ग त्ति –उपयोगकायोत्सर्ग: *कार्यः, किं ममाद्यप्रत्याख्यानमित्यादिचिन्तनारूप:* ७। यस्य योग इत्यस्य च भिक्षार्थं गच्छता कथनम् ८। 'सपडिवक्खो'त्ति स एवायं द्वारकलापः सप्रतिपक्षः -सापवादो वक्तव्यः । तत्राद्येऽपवाद
१. येत् मया इति बृहत्कल्पवृत्तौ ।। २. भाष्य' इति बृहत्कल्पवृत्तौ ।। ३. भभिक्षे मु० ॥ ४. P.C. बृहत्कल्पवृत्तौ । स्वस्व मु० ॥ ५. “यापयतां कुत्रचित् स्याद् ग्रहणरिति" इति ओघनियुक्तिवृत्तौ प० १५४ A ॥ ६. * * चिह्नद्वयमध्यवर्ती पाठ: मु० नास्ति C. ||
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
भिक्षाविधिः -श्लो० ९३॥]
[५२३ आचार्यग्लानक्षपकप्राघूर्णकादीनामर्थाय बहुशोऽपि प्रविशतीतिरूप: १। तथा ग्लानक्षपकपारणार्थं अतिप्रत्युषसि अतिक्रान्तायामपि भिक्षावेलायां च प्रविशति बहुश इति द्वितीये यतना २। तथाऽनाभोगेन कायिकादिव्युत्सर्गमकृत्वा गतः आसन्ने जाततच्छङ्कः प्रत्यावर्त्तते दूरे गतस्तु भाजनान्यन्यस्मै दत्त्वा कायिकादि व्युत्सृजति । असहिष्णुस्तु आसन्नायामेकसामाचारीकवसतौ तदभावे भिन्नसामाचारीकवसतौ तदभावेऽवमग्नवसतौ तदभावे च श्राद्धगृहे तस्याप्यभावे शल्यनिरूपणेन दत्तानुज्ञानस्य वैद्यस्य गृहपृष्ठौ तस्याप्यभावे राजपथे गृहद्वयान्तरालरथ्यायां वा गृहिसत्कावग्रहेऽपि वा, तत्र च कायिकां न व्युत्सृजति, किन्तु पुरीषं, राजकुले व्यवहारे जायमाने तदद्धरणेन समाधानस्य कर्तुं शक्यत्वादिति तृतीये यतना ३। तथाऽवमरात्निको लब्ध्या गर्वितः सन्नेकाकी भवति तमाचार्यो धर्मकथया प्रज्ञापयति यदुत तवैवानुग्रहोऽयं यत् त्वदीयलब्धेरुपष्टम्भेन यतयः स्वाध्यायादि कुर्वन्ति, इत्येवं कायिकमायाव्यलसलुब्धनिर्धर्माणां प्रज्ञापना कर्त्तव्या । यत्र च पर्यटतां एकैव भिक्षा द्वयोरपि लभ्यते न च काल: पर्याप्यते इति भिक्षादौर्लभ्ये एकाकिन एव हिण्डन्ते । अथ च सर्व एव खग्गूडा आत्मलब्धिका भवितुमिच्छन्ति तदाऽऽचार्यस्तान्निषिध्य प्रियधर्मा आत्मलब्धिको भवति तस्यानुजानाति ततश्चैवमेकाकी भवति। [यः पुनरमनोज्ञः स मनोज्ञैरन्यैः साधुभिः समं संयोज्य प्रेष्यते । यदि सर्वेऽपि नेच्छन्ति ततः परित्यजनीयः, अथ स एवैक: कलहकरणलक्षणस्तस्य दोषः, अपरे निर्लोभत्वादयो बहवो गुणाः एषणाशुद्धौ चातीव दृढता ततो न परित्यक्तव्यः, इति । तत्र च स्त्रिया उपद्रवे धर्मकथया प्रबोध्य मायया वा वञ्चयित्वापि प्रणश्यति, तथापि प्रनंष्टुमशक्तो नियत एवेति । एवं श्वाद्युपद्रवेष्वपि यथासम्भवं भाव्यमिति तुर्ये यतना ४। उपकरणे यतना तूक्तैव ५। तथा ग्लानाद्यर्थं त्वरितं गतोऽनाभोगेन वा तदा मात्रकाग्रहणम् , अथवा तल्लिप्तं भवति तदेति षष्ठे यतना ६। एवमुपयोगकायोत्सर्गेऽनाभोगादिना यतना ७। यस्य योग इति तु कर्त्तव्य एवान्यथा स्तैन्यमेवेति ८।
अथैनं प्रागुक्तविधि सत्यापयित्वा श्रीगौतमनामस्मरणपूर्वं प्रवहनाडिपादं प्रथममुत्पाट्य दण्डाग्रं भूमावलगयन् भिक्षार्थं स्वग्रामे हिण्डते । यदुक्तं दिनचर्यायाम् -
"आवस्सिअं भणित्ता, गुरुणा भणिअंमि भवह उवउत्ता। सिरिगोअमं सरित्ता, सणिअं उक्खिविअ तो दंडं ॥१॥[ य.दि./१७५ ] वायवहनाडिपायं, पढम उप्पाडिऊण वच्चिज्जा। धरणिअलग्गं दंडं, धरिज्ज जा लब्भए भिक्खा " ॥२॥ य.दि./१७६]
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२४]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः ___ अथवा समीपस्थग्रामे हिण्डते, तत्रायं विधि:-ग्रामबहि: स्थित्वा भिक्षावेलां कञ्चन पृच्छति, ततः पूर्णवेलायां सत्यां तदैव पादप्रमार्जनपात्रद्वयप्रत्युपेक्षणप्रमार्जनपूर्वं ग्रामे प्रविशति, अपूर्णायां तु तस्यां तां प्रतीक्ष्य प्रविशति, प्रविशंश्च श्रमणाद्यन्यतरपृच्छया तत्र श्रमणान् ज्ञात्वा गत्वा च पूर्वं तदुपाश्रये ते चेदेकसामाचारीकास्तदा तान् गुरुवन्दनेन वन्दते, भिन्नसामाचारीकांस्तु बहिरुपकरणं स्थापयित्वा मध्ये प्रविश्य वन्दते, संविग्नपाक्षिकांश्च बहिर्व्यवस्थित एव वन्दित्वाऽबाधां पृच्छति, खग्गूडप्रायांस्तांस्तु छोभवन्दनं करोति, ततस्तेषु ग्लानाद्यबाधां पृष्ट्वा उक्त्वा च स्वीयागमनहेतुं स्थापनाकुलानि यतनया पृच्छति, तेऽपि तथा वदन्ति, पृच्छायां यतना चाङ्गल्या अदर्शनादिरूपा, ततः स्थापनाकुलानि प्रतिकुष्टानि च न प्रविशेत् । यतः -
"ठवणा मिलक्खु निंदुं , अचिअत्तघरं तहेव पडिकुटुं।
एअं गणधरमेरं, अइक्कमंतो विराहेज्जा" ॥१॥[ओघ.नि./४४० ] इति । प्रतिकुष्टमिति –छिम्पकादिकुलं, तत्र प्रविशतश्च महादोषः । यतः -
"छक्कायदयावंतोऽवि, संजओ कुणइ दुल्लहं बोहिं।
आहारे नीहारे, दुगुंछिए पिंडगहणे अ" ॥१॥ [ओघ.नि./४४१] इति । एवं च भिक्षार्थमटतो मोक्षमेव फलम् , विहितानुष्ठानत्वाद् भिक्षाटनस्य । यदुक्तं पञ्चवस्तुके -
"हिंडंति तओ पच्छा, अमुच्छिआ एसणाए उवउत्ता।
दव्वाइअभिग्गहजुआ मोक्खट्ठा सव्वभावेणं" ॥१॥[प.व./२९७ ] अभिग्रह:-साध्वाचारविशेषः, स च द्रव्यादिविषयभेदाच्चतुर्विधः, तत्रामुकं द्रव्यममुकेन वा द्रव्येण दीयमानं ग्रहीष्यामीत्यादिरूपो द्रव्याभिग्रह: १। अष्टौ गोचरभूमयो गृहादिसङ्ख्याकरणं वा क्षेत्राभिग्रह: २। अतिक्रान्तादौ भिक्षाकालेऽटनं कालाभिग्रह: ३। उत्क्षिप्तचरादयश्च भावाभिग्रहाः ४। तदुक्तं पञ्चवस्तुके -
"लेवडमलेवडं वा, अमुगं दव्वं च अज्ज घेच्छामि । अमुगेण व दव्वेणं, अह दव्वाभिग्गहो णाम" ॥१॥[ प.व./२९८ ]
१. नेहूं-इति ओघनिर्युक्तौ ॥ २. दुल्लहं कुणइ-इति ओघनिर्युक्तौ ।।
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
अष्टौ गोचरभूमय:- श्लो० ९३॥]
[५२५ लेपवत् जगर्यादि तन्मिश्रं वा अलेपकृद्वा तद्विपरीतम् , अमुकं द्रव्यं वा मण्डकादि, अमुकेन द्रव्येण दादिनेति ।
"अट्ठ य गोअरभूमी, एलुगविक्खंभमित्तगहणं च ।
सग्गामपरग्गामे, एवइअघरा य खेत्तंमी" ॥२॥ [ प.व./२९९] गोचरभूमयो -भिक्षाचर्यावीथयो भिक्षाचर्याविषया मार्गविशेषा इत्यर्थस्ता अष्टौ वक्ष्यमाणलक्षणाः । तथा एलुगविष्कम्भमात्रग्रहणं च, यथोक्तं –“एलुगं विक्खंभइत्ता" [ ] तथा स्वग्रामपरग्रामयोरेतावन्ति गृहाणि 'क्षेत्रे' क्षेत्रविषयः । गोचरभूमयश्चेमा: -
"उज्जुग गंतुंपच्छा( च्चा )गई अ गोमुत्तिआ पयंगविही ।
पेडा य अद्धपेडा, अभितरबाहिसंबुक्का" ॥१॥[प.व./३००] ऋज्वी १ गत्वाप्रत्यागतिः २ गोमूत्रिका ३ पतङ्गवीथिः ४ पेटा ५ अर्द्धपेटा ६ अभ्यन्तरशम्बूका ७ बहि:शम्बूका ८ चेति, तत्र ऋज्वी-स्ववसते ऋजुमार्गेण समश्रेणिव्यवस्थितगृहपङ्क्तौ भिक्षाग्रहणेन पङ्क्तिसमापने ततो द्वितीयपङ्क्तावपर्याप्तेऽपि भिक्षाऽग्रहणेन ऋजुगत्यैव निवर्त्तने च भवति १। गत्वाप्रत्यागतिस्तु एकपङ्क्तौ गच्छतो द्वितीयपङ्क्तौ च प्रत्यावर्त्तमानस्य भिक्षणे २। गोमूत्रिका च परस्पराभिमुखगृहपङ्क्तयोर्वामपङ्क्त्येकगृहे गत्वा दक्षिणपङ्क्त्येकगृहे यातीत्येवं क्रमेण श्रेणिद्वयसमाप्तिकरणे भवति ३। पतङ्गवीथिश्चानियतक्रमा ४। पेटा च पेटाकारं चतुरस्र क्षेत्रं विभज्य मध्यवर्तीनि गृहाणि मुक्त्वा चतसृष्वपि दिक्षु समश्रेण्या भिक्षणे भवति ५। अर्द्धपेटा च-प्राग्वत् क्षेत्रं विभज्य दिग्द्वयसम्बन्धिगृहश्रेण्योभिक्षणे ६ अन्तःशम्बूका च-मध्यभागात् शङ्खावर्तगत्या भिक्षमाणस्य बहिनि:सरणे भवति ७ बहि:शम्बूका तु बहिर्भागात् तथैव भिक्षामटतो मध्यभागागमने भवतीति ।
१. लेपकृत्-मु०॥ २. तन्मिश्रं वज्रलेपवद्वा (च अलेपकृद्वा) तद्वि मु०॥ ३. इतोऽग्रे P. प्रतौ "एलक-उदम्बरस्तस्य विष्कम्भ-आक्रमणं तन्मात्रे मया ग्रहणं कर्तव्यमिति" इत्यधिकः पाठः दृश्यते, पञ्चाशकवृत्तौ C. प्रतौ न दृश्यते ॥ ४. इतोऽग्रे-"प्रवेष्टव्यानीति' P. प्रतौ अधिकम् । C. प्रतौ पञ्चवस्तुकवृत्तौ नास्ति । ५. धि:-पञ्चवस्तुकवृत्तौ ॥ ६. तुला-स्थानाङ्गसूत्रवृत्तिः सूत्र ५१४, प० ३६६ । प्रवचनसारोद्धारवृत्तिः द्वार ९७ ।। ७. प्राग्वत् क्षेत्रं विभज्य-मु० C. नास्ति, P. प्रतौ पार्श्वभागे वर्तते ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
-----
५२६]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकारः [गोचरभूमिचित्रं ग्रन्थान्तरत उद्धृत्य प्रदर्श्यते-]
स्केन करवू पडशे
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
भिक्षाविधिः - श्लो० ९३ ॥ ]
कालाभिग्रहो यथा -
"काले अभिग्गहो पुण, आई मज्झे तहेव अवसाणे ।
अप्पत्ते सइकाले, आईबितिमज्झतइअंते" ॥१॥ [प.व./३०१ ]
अप्राप्ते भिक्षाकाले सति अटतः आदिः, मध्ये भिक्षाकालेऽटतो द्वितीयः, अन्त इति भिक्षाकाले(लस्य) अवसानेऽटतस्तृतीयः ३ | भावाभिग्रहमाह
—
“उक्खित्तमाइचरगा, भावजुआ खलु अभिग्गहा हुंति ।
गायंतो अरुअंतो, जं देइ निसन्नमाई वा" ॥१॥ [ प.व./३०३] उत्क्षिप्ते भाजनात् पिण्डे चरति - गच्छति यः स उत्क्षिप्तचरः, एवं निक्षिप्ते भाजनात् त एते भावयुक्ताः खल्वभिग्रहा भवन्ति, भावाभिग्रहा इत्यर्थः, अथवा गायन् रुदन् निषण्णादिर्वा यदा दत्ते तदा ग्रहीष्यामीत्यादिरूपः
44.
[ ५२७
'उस्सक्कण अहिसक्कण, परंमुहोऽलंकिएअरो वावि ।
भावन्नयरेण जुओ, अह भावाभिग्गहो नाम" ॥१॥[प.व./३०४] अवसर्पन् उत्सर्पन् पराङ्मुखोऽलङ्कृतः कटकादिना इतरो वा - अनलङ्कृतो वा भावेनाभ्यन्त(नान्यत)रेण युक्तः अथायं भावाभिग्रहः ४ । अभिग्रहविषयोपदर्शनायाह - "पुरिसे पडुच्च एए, अभिग्गुहा णवरि एत्थ विण्णेआ ।
सत्ता विचित्तचित्ता, केई सिज्झति एमेव" ॥१॥ [प.व./३०५ ]
पुरुषान् प्रतीत्य एवंविधक्रियान्वितविनेयानेते अभिग्रहा अत्र - शासने नवरं ज्ञेयाः, किमेतदाह – सत्त्वा विचित्रचित्ताः केचन सिद्ध्यन्ति कर्ममलापेक्षया एवमेव – अभिग्रहसेवनेनेति । अनेन च विधिना पिण्डैषणादिकुशलो यतिर्ज्ञानादित्रयोपघातभूतं पिण्डादि परित्यज्य (यत्) संयमोपकारि तद् गवेषयेत् । अधीतपिण्डैषणादिनैव ह्यानीतानि पण्डादीनि साधूनां कल्पन्ते न चेतराणि । यदुक्तम् दिनचर्यायाम् -
'अणहीआ खलु जेणं, पिंडेसणवत्थसिज्जपाएसा ।
तेणाणिआणि जइणो, कप्पंति न पिंडमाईणि " ॥१॥ [ य. दि. / १८३ ] पिंडादीनीत्यत्रादिशब्दात् शय्यावस्त्रपात्रग्रहः, तथा चार्षम् -
D:\new/d-3.pm5\ 3rd proof
१. चरन्ति गच्छन्ति ये ते उत्क्षिप्तचराः दायकेन पूर्वमेव भाजनादुद्धृतं गवेषयन्तीत्यर्थः, आदिशब्दान्निक्षिप्तचरका संस्थादन्निका इष्टलाभिकाः पृष्टलाभिका इत्यादयो गृह्यन्ते, त एते गुणगुणिनोः कथञ्चिदभेदात् भावयुक्ताः - P. ॥ २. 'लंकिओ वय इरोऽवि - इति पञ्चवस्तुके ॥ ३. भावनान्यतरेण इति पञ्चवस्तुकवृत्तौ ॥ ४. सुज्झंति - इति पञ्चवस्तुके, शुध्यन्ति - इति तत्रवृत्तौ ॥
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२८]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः "पिंडं सिज्जं च वत्थं च, चउत्थं पायमेव य ।
अकप्पिअं न इच्छिज्जा, पडिगाहिज्ज कप्पिअं" ॥१॥[ द.वै.६।४८ ] इति । ज्ञानाद्युपघाति च पिण्डादिकमुद्गमादिसप्तचत्वारिंशद्दोषदुष्टं सद्भवति। ते च दोषा अमी"सोलस उग्गमदोसा, सोलस उप्पायणाइ दोसा य ।
दस एसणाइ दोसा, गासे पण हुंति सगयाला" ॥१॥ [सं.प्र./७७८ ] व्याख्या -उद्गम -उत्पत्तिस्तद्विषया दोषा गृहस्थप्रभवा इत्यर्थः षोडश । तथोत्पादना –सम्पादनं तद्विषया दोषा मूलतः शुद्धस्यापि पिण्डस्य धात्र्यादिप्रकारैः साधुभिरुपार्जनं साधुप्रभवा इत्यर्थस्तेऽपि षोडश । तथैषणा -ग्रहणकालेऽशनादेः शङ्कितादिप्रकारैरन्वेषणम् , तद्विषया दोषा गृहिसाधूभयप्रभवा इत्यर्थस्ते दश । तथा ग्रासो –भोजनम् , तद्विषयाः पञ्च तद्वार एव वक्ष्यमाणाः । सर्वे च मिलिताः सप्तचत्वारिंशद् भवन्ति । तेषु च उद्गमादिद्वात्रिंशद्दोषा गवेषणैषणायाम् १, दश दोषा ग्रहणैषणायाम् २, पञ्च च ग्रासेषणायामिति विवेकः । उक्तं च -
"भणिआ गवेसणाए, गहणे गासे अ एसणा तिविहा ।
बत्तीसदसगपंचगदोसविमुक्का इमा कमसो" ॥१॥ [ य.दि.२१५ ] इति । तत्रोद्गमदोषा एवम् - "आहकम्मु १ देसिअ २, पूइकम्मे अ३ मीसजाए अ ४ । ठवणा ५ पाहुडिआए ६, पाओअर ७ कीय ८ पामिच्चे ९ ॥१॥ परिअट्टिए १० अभिहडु ११ ब्भिन्ने १२ मालोहडे अ १३ अच्छिज्जे १४ । अणिसिढे १५ अज्झोअर १६, सोलस पिंडुग्गमे दोसा" ॥२॥
[पिण्डवि० ३-४, पञ्चवस्तुके ७४१-२, प्रवचनसारो० ५६४-५] साधुं चेतसि आधाय -प्रणिधाय साधुनिमित्तमित्यर्थः कर्म –सचित्तस्याचित्तीकरणमचित्तस्य वा पाको निरुक्तादाधाकर्म १, यतः -
"सच्चित्तं जमचित्तं, साहूणऽढाए कीरए जं च ।
अच्चित्तमेव पच्चइ, आहाकम्मं तयं भणिअं" ॥१॥[पञ्च. ७४३] तथोद्देशो -यावदर्थिकादिप्रणिधानं तत्प्रयोजनमस्यौदेशिकम् , तत् ओघविभागभेदाद् द्विविधम् , तत्रौघेन -सामान्येन स्वपरविभागकरणाभावरूपेण स्वार्थ एव पाकादौ
१. गाथेयं पिण्डविशुद्धिवृत्तौ [गा० २] दृश्यते ॥ २. जे दोसा-सं०प्र० ॥ ३. मिलिय-सं०प्र० ॥ ४. पाउअरण-इति पञ्चवस्तुके ॥ ५. तुला-प्रवचनसारोद्धारटीका भा० ११ पृ० ३९६ ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
भिक्षादोषा:४७-श्लो० ९३॥]
[५२९ कियद्भागभिक्षादानबुद्ध्या कतिपयतण्डुलाधिकप्रक्षेपेण निवृत्तमोघौद्देशिकम् , एतच्च प्रायो दुर्भिक्षापगमे कस्यचिद्धनिन एवं विकल्प उत्पद्यते –यदस्मिन् दुर्भिक्षे कथमपि जीविताः स्मः तीदानीं नित्यं कियन्मानं दीयते इति पुण्योपार्जनबुद्ध्या यावदर्थिकानामर्थमधिकतरपाकारम्भे भवति, तत्रैतावत्स्वार्थमेतावच्च दानार्थमिति विभागकरणाभावात् , कल्पितदिनादूर्ध्वं चैतच्छुद्धम् । ___विभागौद्देशिकं तु वीवाहादौ यदुद्धरितं तत्पृथक्कृत्वा दानाय कल्पितं सद्भवति, तत्र स्वसत्ताया उत्तार्य दानार्थं पृथक्करणात् , तच्च त्रिधा -उद्दिष्ट १ कृत २ कर्म ३ भेदात् , तत्र स्वार्थनिष्पन्नौदनादेः संखण्ड्यादावुद्धरितस्य भिक्षूणां दानाय पृथक्कल्पितमुद्दिष्टौद्देशिकम् । १, यत्पुनरुद्धरितमोदनादि भिक्षादानाय दध्यादिना मिश्रीकृतं तत् कृतौदेशिकम् २, यच्च विवाहादावुद्धरितं मोदकचूर्णादि भिक्षाचराणां दानाय गुडपाकादिना पुनर्मोदकतया बद्धं तत् कमौद्देशिकम् ३। एकैकं पुनश्चतुर्द्धा -उद्देश १ समुद्देशा२ऽऽदेश३समादेशभेदात् , तत्र समस्तार्थिनां कृते कल्पितमुद्देशः १, चरकादिपाखण्डिकानामर्थं समुद्देशः २, निर्ग्रन्थशाक्यतापसगैरिकाऽऽजीविकानां श्रमणानां कृते चादेशाख्यम् ३, निर्ग्रन्थानां साधूनां कृते तु समादेशाख्यम् ४ इति, यतः -
"जावंतिअमुद्देसं, पासंडीणं भवे समुद्देसं ।
समणाणं आएसं, णिग्गंथाणं समाएसं" ॥१॥[पि.नि./२३०] इति । सर्वसङ्ख्याया विभागौद्देशिकं द्वादशविधं एकं चौघौदेशिकमिति त्रयोदशविधमेतद्भवति १, अत्रायं विवेकः -यत्प्रथमत एव साध्वर्थं निष्पादितं तदाधाकर्म, यत्पुनः प्रथमं स्वार्थं निष्पादितं तस्य साध्वर्थं पुनः संस्कार औद्देशिकम् २।
तथा आधार्मिकावयवसम्मिश्रं शुद्धमपि यत् तत्पूतिकर्म, अशुचिद्रव्यमिवाशुचिद्रव्यसम्मिश्रम् , तेन आधार्मिकाद्यवयवलेशेनापि संमिश्राः स्थालीचटुककरोटिकादयोऽपि हेयाः ३।
तथा मिश्रेण -स्वनिमित्तसाध्वादिनिमित्तरूपेण जातं पाकादि मिश्रजातम् , स्वार्थं साध्वाद्यर्थं चादित एव निष्पादितमित्यर्थः, तच्च यावदर्थिकमिश्रं १ पाखण्डिमिश्रं २ साधुमिश्र चेति ३ त्रिधा, श्रमणानां पाखण्डिष्वन्तर्भावविवक्षणात् श्रमणमिश्रं पृथक् नोक्तम् ४।
तथा स्थाप्यते -साधुनिमित्तं कियन्तं कालं निधीयते इति स्थापना, यद्वा स्थापनं - साधुभ्यो देयमिदमिति बुद्ध्या देयवस्तुनः कियत्कालं व्यवस्थापनं स्थापना, तद्योगाद्देयमपि स्थापना, सा च स्वस्थाने परस्थाने चेति द्विविधा, तत्र भक्तस्य स्वस्थानं चुल्ल्यादि, परस्थानं
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३०]
_ [धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः छब्बकादि, एकैकापि द्विधा -अनन्तरा परम्परा चेति, तत्राद्या घृतादिसम्बन्धिनी पर्यायान्तरासम्भवात् , इयं चोत्कर्षतो देशोनपूर्वकोटिं यावद्भवतीति चिराख्यापि, द्रव्यस्थितिं यावदवस्थानात् , परम्परा च क्षीरदधिम्रक्षणादीनाम् , विकारसम्भवात् तेषाम् , क्षीरस्य तद्दिने त्वाद्यैव, तथा गृहत्रयात् परतो साधुनिमित्तं हस्तगतापि भिक्षा स्थापनैव, पङ्क्तिस्थितगृहत्रयमध्ये तु एकस्मिन् विहरतो द्वयोस्तु द्वितीयसाधोरुपयोगसम्भवादित्वरी, इयं कल्प्या ५। ___ तथा कालान्तरभाविनो विवाहादेरिदानी संनिहिताः साधवः सन्ति तेषामप्युपयोगो भवत्विति बुद्ध्या इदानीमेव करणं समयपरिभाषया प्राभृतिका, सन्निकृष्टस्य विवाहादेः कालान्तरे साधुसमागमं संचिन्त्योत्कर्षणं वा, इयं च बादरा, सूक्ष्मा तु कर्त्तनादिव्यग्रा काचित् मण्डकादिप्रार्थनया रुदन्तं बालम् आश्वासयति यदुत मा रौदी:, समीपगृहागतो मुनिरस्मद्गृहे आयास्यति तदा तदर्थमुत्थिताऽहं तवापि दास्यामीति, ततश्च साधावागते तस्य भिक्षादानायोत्थिता बालस्यापि ददातीति उत्ष्वष्कणम् , एवं बालस्य पुम्भिकादिकर्त्तनं यावद्विलम्बयन्त्यपि साधुसमागमे तद्दानायोत्थिता बालकमपि ददातीति अवष्वष्कणमिति, तत्र च स्वयोगप्रवृत्तिकालावधेरुत् -ऊर्ध्वं पुरतः ष्वष्कणम् -आरम्भकरणम् उत्ष्वष्कणम् , तथा स्वयोगप्रवृत्तिकालावधेरव -अर्वाक् ष्वष्कणम् अवष्वष्कणमिति शब्दार्थः ६।
यदन्धकारव्यवस्थितस्य चक्षरविषयतया साधनामकल्प्यतां परिभाव्य वह्निप्रदीपमण्यादिना भित्त्यपनयनेन वा बहिर्निष्काश्य द्रव्यधारणेन वा प्रकटकरणं तत्प्रादुष्करणम् , इदं च द्विधा -देयवस्तुनः प्रकाशनेन, गृहान्तर्वत्तिन्याश्चल्या बहिष्करणेन च ७। ____ यत्साध्वर्थं मूल्येन क्रीयते तत् क्रीतम् , तच्चतुर्द्धा-स्वद्रव्य १ स्वभाव २ परद्रव्य ३ परभावक्रीत४भेदात् , तत्र गृहिणोऽर्पितेन चूर्णगुटिकादिना साधुर्यल्लभते तत् स्वद्रव्यक्रीतम् १, भक्ताद्यर्थं धर्मकथाख्यानं तेन यदवाप्तं तत् स्वभावक्रीतम् २, गृहस्थ: सचित्ताचित्तमिश्रभेदद्रव्येण साध्वर्थं क्रीत्वा दत्ते तत् परद्रव्यक्रीतम् ३, साधुभक्तो मङ्खगायनादिः स्वविज्ञानेन रञ्जिताज्जनाद्याचित्वा यद् दत्ते तत् परभावक्रीतम् ४, ८)
यत्साध्वर्थमन्नादि वस्तु उच्छिन्नमानीयते तत् प्रामित्यकम् , तच्च लौकिकलोकोत्तरभेदाद् द्विविधम् , तत्र गृहस्थेनोच्छिन्नमानीय साधुभ्यो दत्तं लौकिकम् , साधुभिर्मिथ एवान्यार्पणबुद्ध्या वस्त्रादिकमुद्धारे गृह्यमाणं लोकोत्तरम् ९।
स्वद्रव्यं घृतादि दुर्गन्धं दत्त्वा परद्रव्यं सुगन्धिघृताद्येव गृहीत्वा यद् दीयते तत्परिवर्तितम् , इदमपि प्राग्वद् द्विविधम् १०।
१. C.P. | न्यास्तु या (वस्तूनां) बहि० मु० ॥
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्गमदोषा:- श्लो० ९३॥]
[५३१ ___ गृहग्रामादेः साध्वर्थं यत्सम्मुखमानीतं तदभ्याहृतम् , तच्च प्रगटं परैख़तम् , छन्नं च परैरलक्ष्यम् , तथाऽऽचीर्णानाचीर्णादि बहुविधम् , आचीर्णं पुनरुत्कृष्टं क्षेत्रतो हस्तशताभ्यन्तरादानीतम् , गृहतस्तु गृहत्रयात् , तौकस्मिन् भिक्षाग्राहिण इतरयोईयोस्तु द्वितीयसाधोर्दायकाश्रितशुद्धयवलोकने उपयोगसम्भवात् , इत्वरस्थापनायां कालस्य विवक्षा अत्र तु क्षेत्रस्येति भेदः ११॥
कुतपादिस्थस्य घृतादेर्दानार्थं यन्मृत्तिकाद्यपनयनं तदुद्भिन्नम् १२।
यन्मालातः शिक्ककादेरपहृतं साध्वर्थमानीतं तन्मालापहृतम् , तच्चोधिउभयतिर्यग्मालापहृतभेदाच्चतुर्द्धा -तत्रोपरिस्थितं चन्द्रशालासिक्ककादिस्थम् १ अधःस्थितं भूमिगृहादिस्थम् २ उभयस्थितं कुम्भीकोष्ठिकादिस्थं पाण्र्युत्पाटनाबाहुप्रसारणाच्च ३ तिर्यस्थितं पृथिवीगतकष्टप्राप्याधारस्थम् ४, १३।
यदाच्छिद्य परकीयं हठाद् गृहीत्वा दत्ते तदाछेद्यम् , तत्स्वामिप्रभुचौरलक्षणाच्छेदकभेदैस्त्रिविधं, तत्र स्वामी राजा, प्रभुर्गृहपतिः १४।
यद्गोष्ठीभक्तादि सर्वैरदत्तमननुमतं वा एकः कश्चित् साधुभ्यो दत्ते तदनिसृष्टम् , तच्च साधारणचोल्लगजडानिसृष्टभेदात् त्रिविधम् , तत्र साधारणं बहुस्वामिकम् १, चोल्लक: स्वाम्यादिना सेवकादीनामेकत्र क्षेत्रादौ प्रसादीकृतं भक्तादि तद्विषयम् दानं चोल्लकम् २, जड्डो हस्ती तत्पिण्डमध्याद् दत्तं जड्डम् ३, १५।
स्वार्थमधिश्रयणे दत्ते सति साध्वादिसमागमश्रवणात् तदर्थं पुनर्यो धान्यावापः सोऽध्यवपूरकः, स च यावदर्थिक १ पाखण्डि-२ साधु ३ निमित्तभेदात् विधेति १६। ____षोडशाप्युद्गमदोषा उक्ताः, एतेषु च आधाकर्म १ औद्देशिके चरमत्रिकं पाखण्डश्रमणनिर्ग्रन्थविषयं समुदेशादेशसमादेशलक्षणं कर्मभेदत्रयम् ४, तथा मिश्रजाताध्यवपूरकयोरन्तिमद्विकं पाखण्डियतिविषयलक्षणं ८ आहारपूति: ९ बादरप्राभृतिका चेति १० दोषदशकमविशोधिकोटि, न विशुद्ध्यति शेषं शुद्धं भक्तं यस्मिन्नुङ्क्ते सति साऽविशोधिः, सा चासौ कोटि: -भेदश्चेति समासः । उक्तं च -
"इअ कम्मं उद्देसिअतिअमीसज्झोयरंतिमदुगं च ।
आहारपूड़ बायरपाहुडि अविसोहिकोडि त्ति" ॥१॥[पि.वि./५३] अस्याश्चावयवेन-शुष्कसिक्थादिना तथा तक्रादिना लेपेन वल्लादिनाऽलेपेन च
१. दानं चोल्लकम्-मु० C. नास्ति ।। २. तत्पिण्डमध्याहृतं जडम् C. नास्ति ।। ३. मद्विकं द्वयोरपि पाखण्डियतिविषयौ द्वौ द्वौ ८-C.P. मूल ।।
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३२ ]
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः
संसृष्टं यच्छुद्धं भक्तं तस्मिन्नुज्झितेऽपि अकृतकल्पत्रये पात्रे शुद्धमपि भक्तं परिगृह्यमाणं न शुद्धं भवति । यतः -
"तीइ जुअं पत्तं पि हु, करीसनिच्छोडिअं कयतिकप्पं ।
कप्पइ जं तदवयवो, सहस्सघाई विसलवु व्व" ॥१॥ [ पि.वि./५४ ] इति । शेषास्तु विशोधिकोटिरूपाः । उक्तं च
‘“उद्देसिअंमि नवगं, उवगरणे जं च पूइअं होइ । जावंतिअमीसगयं, अज्झोअरए अ पढमपयं ॥१॥ [ पि.नि./३९५वृ.] परिअट्टिए अभिहडे, उब्भिन्ने मालोहडे इअ ।
अच्छिज्जे अणिसिट्टे, पाओअरकी अपामिच्चे ॥२॥ [पि.नि./३९५वृ.] सुहुमा पाहुडिआवि अ, ठविअगपिंडो अ जो भवे दुविहो । सव्वो वि एस रासी विसोहिकोडी मुणेअव्वो" ॥३॥ [ पि.नि./३९५वृ.] एषामविशुद्धकोट्यंशे उद्धृते शेषभक्तस्य शुद्धता भवति । यतः - "सेसा विसोहिकोडी, तदवयवं जं जहिं जहापडिअं ।
असढो पास तं चित्र, तओ तया उद्धरे सम्मं ॥ १ ॥ [ पि.वि. / ५५ ] इति
अविशोधिकोट्यंशत्यजनं चासंस्तरणे, संस्तरणे तु शुद्धमशुद्धं च सर्वमपि त्यजन्ति,
घृतादौ दुर्लभद्रव्ये तु अविशुद्धमात्रमेव त्यजन्ति न तु सर्वमिति विवेकः ।
यदुक्तं पिण्डनिर्युक्तौ -
"तं चेव असंथरणे, संथरणे सव्वमवि विगिंचिति ।
दुल्लहदव्वे असढा, तत्तिअमित्तं चिअ चयंति" ॥१॥ [ पि.वि./५६ ] इति । उत्पादनादोषा अपि षोडश । यथा -
"धाई १ दूई २ निमित्ते ३, आजीव ४ वणीमगे ५ तिगिच्छा य ६ ।
को ७ मा ८ माया ९, लोहे १० अ हवंति दस एए ॥१॥ [ पि.नि. ४०८, प्र.सा.५६६ ] पुव्विंपच्छा संथव ११ विज्जा १२ मंते अ १३ चुन्न १४ जोगे अ १५ । उप्पायणाइ दोसा, सोलसमे मूलकम्मे अ १६" ॥२॥ [ पि.नि. ४०९, प्र. सा. ५६७ ] बालस्य क्षीर-मज्जन-मण्डन- क्रीडना -ऽङ्कारोपणकर्मकारिण्यः पञ्च धात्र्यः, एतासां कर्म भिक्षार्थं कुर्वतो मुनेर्धात्रीपिण्डः १।
मिथः संदेशकथनं दूतीत्वम्, तत्कुर्वतो भिक्षार्थं दूतीपिण्डः २ अतीतानागतवर्त्तमानकालेषु लाभादिकथनं निमित्तम्, तद्भिक्षार्थं कुर्वतो निमित्त
पिण्डः ३ |
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्गमदोषा:- श्लो० ९३॥]
[५३३ जाति-कुल-गण-कर्म-शिल्पादिप्रधानेभ्य आत्मनस्तत् तद्गुणत्वारोपणं भिक्षार्थमाजीवपिण्ड: ४। ___ श्रमण-ब्राह्मण-क्षपणा-ऽतिथि-श्वानादिभक्तानां पुरतः पिण्डार्थमात्मानं तत् तद्भक्तं दर्शयतो वनीपकपिण्ड: ५।
वमन-विरेचन-बस्तिकर्मादि कारयतो वैद्यभैषज्यादि सूचयतो वा पिण्डार्थं चिकित्सापिण्ड: ६।
विद्यातपःप्रभावज्ञापनं राजपूजादिख्यापनं क्रोधफलदर्शनं वा भिक्षार्थं कुर्वतः क्रोधपिण्ड: ७।
लब्धिप्रशंसोत्तानस्य परेणोत्साहितस्यावमतस्य वा गृहस्थाभिमानमुत्पादयतो मानपिण्ड: ८।
नानावेषभाषापरिवर्त्तनं भिक्षार्थं कुर्वतो मायापिण्ड: ९। अतिलोभात् भिक्षार्थं बहु पर्यटतो लोभपिण्ड: १०।
पूर्वसंस्तवं जननीजनकादिद्वारेण, पश्चात्संस्तवं श्वश्रूश्वशुरादिद्वारेणात्मपरिचयानुरूपं सम्बन्धं भिक्षार्थं घटयतः पूर्वपश्चात्संस्तवपिण्ड: ११॥
विद्यां मन्त्रं चूर्णं योगं च भिक्षार्थं प्रयुञ्जानस्य चत्वारोऽपि विद्यादिपिण्डाः, मन्त्रजापहोमादिसाध्या स्त्रीदेवताधिष्ठाना वा विद्या १२।
पाठमात्रसिद्धः पुरुषाधिष्ठानो वा मन्त्रः १३। चूर्णानि नयनाञ्जनादीनि अन्तर्धानादिफलानि १४। पादप्रलेपादयः सौभाग्यदौर्भाग्यकराः योगाः १५।
गर्भस्तम्भन-गर्भाधान-प्रसव-स्नपनक-मूलरक्षाबन्धनादि भिक्षार्थं कुर्वतो मूलकर्मपिण्ड: १६। इत्युक्ता उत्पादनादोषाः षोडश । एतैश्चोद्गमोत्पादनादोषैरदूषितं पिण्डं गवेषयतीति गवेषणैषणा।
अथ ग्रहणैषणा, तदोषाश्च दश । तदुक्तं पिण्डविशुद्धौ - "इअ वुत्ता सुत्ताओ, बत्तीस गवेसणेसणादोसा । गहणेसणदोसे दस, लेसेण भणामि ते अ इमे ॥१॥ संकिअ १ मक्खिअ २ निक्खित्त ३, पिहिअ ४ साहरिअ५ दायगु ६ म्मिस्से ७ । अपरिणय ८ लित्त ९ छड्डिअ १०, एसणदोसा दस हवंति" ॥२॥
[पिं.वि. ७६-७७, पिण्डनियुक्ति ५२०, प्रवचनसारो. ५६८ ] आधाकर्मादिशङ्काकलुषितो यदन्नाद्यादत्ते तच्छङ्कितम् , अत्र शङ्कितो ग्रहणे भोजने चेत्यादिका चतुर्भङ्गी, तत्राद्यो ग्रहणकाले लज्जावशादपृच्छायाम् , भोजनकालेऽपि शङ्कानपगमे
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३४]
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः भवति १। ग्रहणे शङ्कितः कथञ्चित्तदवगमान्निःशङ्कितश्च भोजने इति द्वितीयः २। नि:शङ्कितो ग्रहणे कुतोऽपि हेतोर्दोषाशङ्कायां शङ्कितो भोजने चेति तृतीयः ३ । नि:शङ्कितो ग्रहणे भोजने चेति तुर्यः ४। तेषु द्वितीयतुर्यौ शुद्धौ निःशङ्कितभोजनात्, तत्र चोद्गमदोषषोडशकं म्रक्षणाद्येषणानवकं चेति पञ्चविंशतीनां मध्ये येन दोषेण शङ्कितं भवति तं दोषमाप्नोति १।
पृथिव्युदकवनस्पतिभिः सचित्तैरचित्तैरपि मध्वादिभिर्गर्हितैराश्लिष्टं यदन्नादि तन्म्रक्षितम्, अत्र च गर्हितद्रव्यैर्ग्रक्षितं सर्वथाऽकल्प्यम्, घृतादिना म्रक्षितं तु लग्नकीटिकादियतनायां कल्प्यमपि, अत्र हस्तपात्रखरण्टनविषया चतुर्भङ्गी, तुर्यो भङ्गः शुद्धः, शेषेषु पुरःकर्मादिदोषसम्भवादशुद्धता, तत्र पुरःकर्म भक्तदानात् प्राक् यतिनिमित्तं हस्तादिधावनम् पश्चाद् धावनं च पश्चात्कर्मेति २
"
पृथव्युदकतेजोवायुवनस्पतित्रसेषु यदन्नाद्यचित्तमपि स्थापितं तन्निक्षिप्तम्, तच्चानन्तरम् [ व्यवधानेन परम्परं वस्त्वन्तर] व्यवधानेनेति षट्स्वपि स्वयमभ्यूह्यम्, तत्र परम्पर निक्षिप्तम् सचित्तसङ्घट्टपरिहारेण यतनया ग्राह्यम्, तेजस्का परम्परनिक्षिप्तस्य ग्रहणेऽयं विशेष: प्रवचनसारोद्धारवृत्तावुक्तः - चुल्ल्युपरि विशालमुखे सर्वतो मृत्तिकया लिप्तावकाशे च कटाहेऽचिरप्रक्षिप्त इक्षुरसोऽनत्युष्णो दीयमानः कल्प्यः, मृदा लिप्तत्वाद् दीयमाने क्षुररसस्य बिन्दुर्न चुल्लीस्थवह्नौ पतति, विशालमुखत्वाच्चोदञ्चनपिठरस्य तत्कर्णेऽलगनान्न भङ्गः, अचिरक्षिप्तत्वाच्च नात्युष्ण इति दातुर्ग्रहीतुश्चादहनमिति ३ ।
सच्चित्तेन फलादिना स्थगितं - पिहितम्, इदमप्यनन्तरं परम्परं च तत्र परम्परं यतनया ग्राह्यम् ४।
दानानुचितं सचित्तेषु पृथिव्यादिषु अचित्तेषु वा केषुचित् पात्रेषु निक्षिप्य तेन रिक्तीकृतपात्रकेणैव भक्तं ददतः संहृतम्, अत्र सचित्ते सचित्तं संहृतमित्यादि चतुर्भङ्ग्यां तुर्यः शुद्धः ५ ।
'दायग' त्ति बाल-वृद्ध - पण्डक - वेपमान- ज्वरिता - ऽन्ध - मत्तोन्मत्त - करचरणनिगडितपादुकारूढ-कण्डक-पेषक - भर्जक - कर्त्तक- लोढक- वीङ्खक-पिञ्जक-हलक- व्यालोडकभोजक-षट्कायविराधका दातृत्वेन प्रतिषिद्धा, या च स्त्री वेलामासवती गृहीतबाला बालवत्सा वा एभ्योऽन्नादि ग्रहीतुं साधोर्न कल्पते, अत्रोत्सर्गापवादावनुपदमेव स्फुटीभविष्यतः ६ । देयद्रव्यं खण्डादि सचित्तेन धान्यकणादिना मिश्रं ददत उन्मिश्रम् ७
देयद्रव्यं मिश्रमचित्तत्वेनापरिणमनादपरिणतम्, तत्सामान्यतो द्रव्यभावाभ्यां द्विधा, एकैकं पुनर्द्विधा, दातृविषयं गृहीतृविषयं चेति, तत्र द्रव्यरूपमपरिणतम् अप्रासुकमेव, तच्च दातुः
१. P. I या:- मु० C. ॥ २. कल्पम् - P. C. II ३. कोष्टकान्तर्गतः पाठः C. प्रतौ पार्श्वभागे वर्तते ॥ ४. प्रवचनसारोद्धारे प्रथमखण्डे ४३५ तमपत्रे द्रष्टव्यम् ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
ग्रहणैषणादोषाः-श्लो० ९३॥]
[५३५ सत्तायां वर्तमानं दातृविषयं ग्रहीतुः सत्तायां च ग्रहीतृविषयम् , भावापरिणतं तु द्वयोर्देयस्वामिनोर्मध्यादेकस्य दानाध्यवसायाभावात् यतेर्वा साधुसङ्घाटकमध्यादेकस्य मनसि शुद्धं परिणतं नान्यस्येति ग्रहीतृविषयं भावतोऽपरिणतम् , एतच्च साधूनामकल्प्यंशङ्कितत्वात्कलहादिदोषसम्भवाच्च । इह दातृभावापरिणतस्य साधारणानिसृष्टस्य च दातृसमक्षासमक्षकृतो विशेषः ८।
दधि-क्षीर-तक्र-तीमनादिलिप्तम् हस्तपात्रादिलेपकारित्वादुत्सर्गत: साधुभिर्न ग्राह्यम् , अलेपकृद्वल्लचनकाद्येव ग्राह्यम् , पुष्टकारणे तुलेपकृदपि कल्पते, योगशास्त्रवृत्तौ तुवसादिना लिप्तमित्युक्तम् । अत्र च संसृष्टासंसृष्टहस्तसंसृष्टासंसृष्टमात्रकसावशेषनिरवशेषदेयद्रव्यैश्च त्रिभिः पदैरष्टौ भङ्गाः । स्थापना यथा -तत्र विषमभङ्गेषु गृह्यते भक्तादि, न समेषु , अयं भावः –संसृष्टयोरसंसृष्टयोर्वापि हस्तमात्रयोर्न पश्चात्कर्मसम्भवः, किं तर्हि? द्रव्यनिरवशेषताप्रतिनियतः, सावशेषे द्रव्ये तु पुनः परिवेषणसम्भवान्न पश्चात्कर्मसभवः, इति विषमेषु कल्पते ९।
सं० ह० सं० मा० सा० द्र १ सं० ह० सं० मा० नि० द्र २ सं० ह० सं० मा० सा० द्र ३ सं० ह० ऽसं मा० नि० द्र ४ ऽ सं० ह० सं० मा० सा० द्र ऽ सं० ० सं०
मा० नि० ऽ सं० ह० सं० मा० सा० द्र ७
ऽ सं० ह० सं० मा० नि० द्र ८ घृतादि छर्दयन् यद् ददाति तच्छतिम् , छद्यमाने च घृतादौ तत्रस्थस्यागन्तुकस्य वा जन्तोर्मधुबिन्दूदाहरणेन विराधनासम्भवात् १०। इत्युक्ता दश ग्रहणैषणादोषाः । संमिलिताश्च द्विचत्वारिंशद् भवन्ति इति ।
पिण्डविशुद्धिश्च सपेण भण्यमाना नवसु कोटीषु अन्तर्भवति, ताश्चेत्थम् - न स्वयं हन्ति न च क्रीणाति न च पचति इति त्रयम् एवं कारणानुमतिभ्यामपीति नवभिविभागैः सर्वापि पिण्डविशुद्धिः संगृह्यते । यदुक्तम् -
"पिंडेसणा य सव्वा, संखित्ता अवतरड् नवसु कोडीसुं ।
न हणइ न किणइ न पेयइ करावणअणुमईहिं वा" ॥१॥[ द.वै./नि.२४०] एवं च सकलदोषरहितं पिण्डं गृह्णातीति ग्रहणैषणा, इयं चैकादशभिर्दारैरनुगन्तव्या । तथा चोक्तमोघनिर्युक्तौ -
१. P. । न-मु० C. नास्ति ।। २. P. । पयई-मु० C. ||
or or mosw9.
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३६ ]
"ठाणे अ १ दायए चेव २, गमणे ३ गहणा ४ ऽऽगमे ५ ।
पत्ते ६ परिअत्त ७ पडिए अ ८ गुरुअं ९ तिहा १० भावे ११" ॥१॥ [ ओ.नि./४६२]
व्याख्या-पिण्डग्रहणं कुर्वता स्थानत्रयं परिहरणीयम्, तद्यथा—आत्मोपघाति १ संयमोपघाति २ प्रवचनोपघाति चेति ३, तत्राद्यं गवादिस्थानम्, तत्र स्थितेन भिक्षा न ग्राह्या, गवादिकृतोपद्रवसम्भवादेवमग्रेऽपि दोषा ऊह्याः, संयमोपघाति च सचित्तपृथिव्यादि, अथवा भिक्षादात्री यत्र स्थिताऽध उपरि च फलादि सङ्घट्टयति तादृग् स्थानम्, प्रवचनोपघाति च निर्द्धमनाद्यशुचिस्थानमिति १ ।
तथा पिण्डग्रहणं कुर्वता दाता परीक्षणीयः योऽव्यक्तादिरूपो न भवति । अव्यक्तादयस्त्विमे
'अव्वत्त १ अपहु २ थेरे ३, पंडे ४ मत्ते अ ५ खित्तचित्ते अ ६ ।
दित्ते ७ जक्खाइट्ठे ८, कर ९ चरणछिन्नं १० ध ११ णिअले अ १२ ॥१॥ [ ओ.नि./४६७]
तद्दोस १३ गुव्विणी १४, बालवच्छ १५ कंडंति १६ पीसयज्जंती १७ । कन्तंती १८ पिंजंती १९, भइआ दगमाइणो दोसा" ॥२॥ [ ओ.नि./ ४६८ ]
अव्यक्तोऽष्टानां वर्षाणामधो बालः, स यद्यपि भिक्षां ददाति तथापि न गृह्यते, तद्धस्ताद् ग्रहणे मात्रादेः सर्वं मुषितमित्यादिप्रद्वेषापत्तेः, एवमग्रेऽपि भाव्यम् १। अप्रभुर्भृतकादिः, तस्मादपि ग्रहणे पूर्वोक्तो दोष: २ । स्थविरः सप्ततिवर्षाणां मतान्तरे च षष्टिवर्षाणामुपरिवर्त्ती तस्य ददतः कम्पनेन पतनं स्यादित्यादिदोषः ३ । पण्डको नपुसंकः, तस्माद् भिक्षाग्रहणे कामित्वात् क्षोभणादिदोषः ४ । मत्तः सुरादिपानी तस्माद् ग्रहणे तदालिङ्गनपात्रादिभञ्जनादिदोषाः ५। क्षिप्तचित्तः चित्तविभ्रमी ६ । दिप्तो महाकार्यकरणेनोत्कर्षवान् ७| यक्षाविष्टः प्रतीतः ८। एतेभ्योऽपि आलिङ्गनादयो दोषाः । छिन्नकराद् ग्रहणेऽशुचित्वदेयपतनादयो दोषाः ९ । छिन्नचरणादपि पतनादिः १० । अन्धात् षट्कायवधः ११ । निगडितात् तत्पतनादिः १२ । तथा तद्दोस'त्ति त्वग्दोषी कुष्ठी तस्मादशुचित्वं कुष्ठसङ्क्रमश्च १३ । गुर्विण्या ग्रहणे तदुत्थानोपवेशनाभ्यां गर्भबाधा १४ बालवत्साया भूमौ बालस्य मोचने माञ्जा (र्जा) र्यादिकृतोपद्रवादिदोषाः १५ । कण्डयन्त्या ग्रहणे बीजसङ्घट्टादिदोषाः १६ । पेषयन्ती च शिलायां गोधूमादीन् तस्याश्चोत्तिष्ठन्त्या हस्तधावनादयो दोषाः १७ | कर्त्तयन्त्या निष्ठीवनलिप्तौ हस्तौ तत्प्रक्षालने च पुरः
44
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः
१. कंडंत पीसभज्जंती- इति ओघनिर्युक्तौ । " तथा पिषन्ती गोधूमादि, तथा भर्जयन्ती यवधान्यादि, तथा केषाञ्चित्पाठो भुञ्जन्ती" इति ओघनियुक्तिवृत्तौ प० १६३ A ॥ २. पिंषन्ती-इति ओघनिर्युक्तिवृत्तौ ॥ ३. कृन्तन्त्यां - इति प्रवचनसारोद्धारवृत्तौ भा० १ प० ४४३॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
ग्रहणैषणायां द्वाराणि -श्लो० ९३॥]
[५३७ कर्मादिदोषाः १८। एवं पिञ्जयन्त्याः १९। एतेभ्योऽव्यक्तादिपिञ्जयन्तीपर्यन्तेभ्यो भिक्षा न ग्राह्या ।
अत्रापवादमाह-'भइअ'त्ति एतेभ्यो ग्रहणे विकल्पना कर्त्तव्या, नत्वेकान्तेन निषेधः, 'दगमाइणो दोस'त्ति एतेषु दातृषु आचमनोदकप्रोज्झनादिदोषाः स्युस्ते च भाविता एव, अथ भजना यथा बालेन भिक्षामात्रं दीयमानं गृहपतिसंदिष्टेन वा तत्प्रत्यक्षं प्रभूतमपि गृह्यते इत्यव्यक्ते यतना १, अप्रभावप्येवम् २, स्थविरेण च परेण धृतेन दीयमानं गृह्यते ३, अप्रतिसेविनश्च पण्डकाद् गृह्यते ४, मत्तश्च यदि श्राद्धो भवति अल्पसागरिकश्च तदा तद्धस्ताद् गृह्यते ५, क्षिप्तचित्तदीप्तयक्षाविष्टा अपि यदि साधुवासनावन्तस्तदा तेभ्योऽपि ग्राह्यम् ६-८, करच्छिन्नादल्पसागारिकाद् गृह्यते ९, चरणच्छिन्नात्तूपविष्टादल्पसागारिकाच्च गृह्यते १०, अन्येनाकृष्टाच्चान्धाद् गृह्यते ११, परिष्वष्कितुं शक्यान्निगडिताद् गृह्यते १२, अगलत्कायाच्च कुष्ठिनोऽपि गृह्यते १३, गुर्विण्याश्च मासाष्टकं यावत्स्थविरकल्पिका: गृह्णन्ति, न तु वेलामासादूर्ध्वम् , जिनकल्पिकादयस्तु निरपवादा गर्भोत्पत्तेरेवारभ्य न गृह्णन्ति १४, तथा स्थविरकल्पिकाः स्तनोपजीविबालयुक्तबालवत्साया हस्तान्न गृह्णन्ति, जिनकल्पिकादयस्तु यावद्बालस्तावद्वालवत्सां परिहरन्ति १५, कण्डयन्त्याश्च हस्ते मुशलमुत्क्षिप्तम् भवति, अत्रान्तरे साधुरागतोऽप्रत्यपाये स्थाने मुशलं स्थापयित्वा ददत्या गृह्यते १६, अचेतनं पेषयन्त्याश्चापि गृह्यते, यदि सचित्तं पूर्वं प्रक्षिप्तम् तत् पिष्टम् , अन्यदद्यापि न प्रक्षिप्यते, साधुश्च तत्रावसरे प्राप्तस्ततस्तस्या गृह्यते इत्यर्थः एवं भर्जयन्त्यामपि यतना भुञ्जानाया अपि हस्ताद् गृह्यते यद्यद्यापि न विट्टालयति भाजनगृहीतं भक्तमिति १७, स्थूलं कर्त्तयन्त्याश्च हस्ताद् गृह्यते तत्कर्त्तने निष्ठीवनलेपाभावात् १८, लोटयन्त्याश्चापि पेषयन्तीव यतना १९, पिञ्जयन्त्या अपि हस्ताद् गृह्यते, यद्यसौ अशौचवादिनी भवति, तस्या हस्तप्रक्षालनाभावात् २०। इत्युक्तो दातृविषयोऽपवादः २।
अथ मूलद्वारगाथोक्तं गमनद्वारम् , तत्र गमनं भिक्षाग्रहणार्थं दातुरभ्यन्तरप्रवेशः, तच्च साधुना निरीक्षणीयम् , यतोऽयतनया गमनं कुर्वन् दाता भुवि षडपि कायान् उपरि वृक्षशाखादीन् तिर्यग् बालादीन् संघट्टयतीति साधोः संयमविराधना, दातुश्च सर्पादिदशनेनात्मविराधना भवतीति तस्माद् भिक्षा ना ग्राह्या ३।
तथा ग्रहणं-ग्रहणस्थानं यस्मात् स्थानात् भिक्षा दात्रा दानार्थं गृह्यते तत् साधुना निरीक्षणीयम् , यदि च नीचैरिण वा पिहितकपाटेन वा दातृशरीरादिरुद्धद्वारेण वा
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३८ ] [ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः भिक्षाग्रहणस्थानं न द्रष्टुं शक्यं तदोत्सर्गतो भिक्षा न ग्राह्या, अपवादतस्तु ग्रहणस्थानेऽदृष्टे स्थविरकल्पिकः श्रोत्रादीन्द्रियैरुपयुङ्क्ते, तत्र च हस्तस्य पात्रस्य वा धावने जलस्य फलफलितिशब्दं शृणोति, गन्धेन च कुलिङ्गस्य त्रीन्द्रियादेर्मर्दनं जानाति, यत्र गन्धस्तत्र रसोऽपीति रसेन जानाति, स्पर्शनेनोदकबिन्दुलगनाज्जानाति, चक्षुषा तु गमनागमने प्राप्तस्य च द्रव्यस्य भाजनस्य हस्तस्य वा मा भूदुदकसंस्पृष्टं इति जानाति, ततश्च पुरः कर्मादिशङ्काऽभावे गृह्णाति ४ ।
तथा आगमनं भिक्षा गृहीत्वा साध्वभिमुखं दातुर्गृहाभ्यन्तरान्निर्गमस्तदपि निरीक्षणीयम्, अत्रापि गमनवत् ज्ञेयम् ५।
तथा प्राप्त इति—प्राप्तस्य गृहिणो हस्त उदकार्दो न वेति निरीक्ष्यम् अथवा पात्रंगृहिसम्बन्धिभाजनम् ऊर्ध्वमधः पार्श्वतश्च निरीक्ष्यम्, अथवा पात्रं - भिक्षाद्रव्यं तन्निरीक्ष्यं संसक्तम् न वेति । अत्र च वत्सस्नुषादृष्टान्तः ६ ।
तथा 'परिअत्ते'त्ति परावृत्तमधोमुखं कृतं गृहस्थभाजनं निरीक्ष्यम्, यदि उदकार्यं त्रसयुक्तं वा स्यात् तदा तेन न ग्राह्यम् ७|
तथा ‘पडिअ’त्ति पतितः पात्रे पिण्डो निरूपणीयः किं कूरखाट्ट इव स्वाभाविक: ? किं वा सक्तुमुद्गपिण्ड इव कृत्रिमः ?, यदि कृत्रिमं पिण्डं मोदकादि स्फोटयित्वा न निरूपयति तदा संयमात्मविराधना भवति, मध्ये भूषणादिसम्भवात् ८|
तथा ‘गुरुअ’न्ति गृहस्थभाजनं तत्पिधानं वा गुरुतरं भवति तदा तदुत्क्षेपणे निक्षेपणे च दातुः कटिभङ्गः पतने च पादभङ्गो भवतीति गुरुभाजनेन न ग्राह्यम् ९।
तथा ‘तिह’त्ति त्रिधा —–ग्रीष्म- हेमन्त - वर्षाभेदात् काल:, दातापि स्त्रीपुंनपुंसकभेदात् त्रिधा, तत्र सोष्मा स्त्री, मध्यमः पुरुषः, शीतलतनुश्च नपुंसकः । तथा पुरःकर्म उदकार्यं सस्निग्धं चेति पुर:कर्मापि त्रिविधम्, तत्र पुर:कर्म भिक्षादानात् प्राक् प्रक्षालनादि, उदकार्यं गलद्विन्दुभाजनादि, सस्निग्धं बिन्दुरहितमार्द्रं चेति, एकैकमपि सचित्ताचित्तमिश्रभेदात् त्रिविधम्, तत्र पुर:कर्मोदकार्द्रयोस्तु न ग्रहणम्, अचित्तसस्निग्धे च ग्रहणमेवेति न प्ररूपणा कार्या, प्ररूपणा तु सचित्तमिश्रसस्निग्धे हस्ते कार्या, सा चेत्थम् - हस्ते सस्निग्धं किञ्चिन्म्लानं किञ्चिदुद्वानं किञ्चिदनुद्वानमिति प्रायेण त्रिविधम्, तत एकैकशुष्क भागवृद्ध्या पूर्वानुपूर्व्या एकैकशुष्कभागहान्या वा पश्चानुपूर्व्या ग्रहणं कर्त्तव्यम्, एकैकभागवृद्धिस्तु निम्नमुन्नतं निम्नोन्नतं चेत्यङ्गीकृत्य सप्तधा स्त्र्यादीनां करं विभज्य कर्त्तव्या, तत्र निम्नमङ्गुलिपर्वरेखा, उन्नतमङ्गुलिपर्वाणि, करतलं च निम्नोन्नतम्, यदा च हस्ते उन्नतस्थानानि उद्वानानि तदा
D:\new/d-3.pm5\ 3rd proof
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
ग्रहणैषणायां द्वाराणि - श्लो० ९३ ॥ ]
[ ५३९
हस्ततलं प्रम्लानं भवति, रेखास्त्वनुद्वानाः, तत्र शुष्कहस्तस्थानानामेकैकवृद्ध्या यथा यस्मिन् काले ग्रहणं भवति तथोच्यते । तरुण्याः स्त्रिय उन्नतसप्तमैकभागे प्रम्लाने सति उष्णकाले भिक्षा गृह्यते, यतः हस्तस्य सोष्मतया कालस्य चोष्णतया यावतोन्नतप्रदेशः शुष्यति तावता निम्नप्रदेशाः सार्द्रा अपि अचित्ता जायन्तेऽतः कल्पते भिक्षाग्रहणम्, हेमन्ते च तस्या एव द्वयोः सप्तमभागयोः शुष्कयोभिक्षाग्रहणं भवति, वर्षासु पुनस्त्रिषु भागेषु, मध्यमायाः स्त्रियो द्वयोर्भागयोरारब्धं चतुर्षु भागेषु संनितिष्ठते, स्थविर्याश्च त्रिषु भागेषु प्रारब्धं पञ्चसु संनितिष्ठते । एवं सामान्येन त्रिविधपुरुषस्य द्वयोर्भागयोरारब्धं षट्सु भागेषु संनितिष्ठते । तत्र तरुणस्य ग्रीष्मादिषु क्रमेण द्वित्रिचतुर्षु भागेषु शुष्केषु ग्रहणम्, मध्यमस्य त्रिचतुष्पञ्चसु स्थविरस्य च चतुष्पञ्चषट्सु इति । नपुंसकस्य पुनस्त्रिभागेषु प्रारब्धं सप्तभागेषु संनितिष्ठते, तत्र तरुणस्य ग्रीष्मादिषु क्रमात् त्रिचतुष्पञ्चसु भागेषु शुष्केषु ग्रहणं भवति, मध्यमस्य चतुष्पञ्चषट्सु स्थविरस्य तु पञ्चषट्सप्तसु सर्वस्मिन् हस्ते शुष्के ग्रहणमित्यर्थः १० ।
अथ भावद्वारं—भावश्चाध्यवसायः, स चाहारग्रहेऽप्रशस्तो न कार्यः, प्रशस्तश्च कार्यः। तत्राप्रशस्तो भावस्तस्य भवति यो वर्णबलादिनिमित्तमाहारं गृह्णाति, नत्वाचार्यबालवृद्धग्लानाद्यर्थम्, यस्तु आचार्याद्यर्थं गृह्णाति स ज्ञानादिभागी महाभाग उच्यते ११ । इति विचारितैकादशभिद्वारैर्ग्रहणैषणा ।
सा च पिण्डविषया पानविषया च प्रत्येकं सप्तविधा भवति, तद्यथा - असंसृष्टा संसृष्टा उद्धृता अल्पलेपा अवगृहीता प्रगृहीता उज्झितधर्मा चेति । यतः –
44
“संसट्ट १ मसंसट्टा २, उद्धड ३ तह अप्पलेविया ४ चेव ।
उग्गहिआ ५ पग्गहिआ ६, उज्झिअधम्मा ७ उ सत्तमिआ " ॥१॥ [ प्र.सा./७३९] एताः सप्त पिण्डैषणाः, पिण्डस्य - भक्तस्यैषणाः - ग्रहणप्रकाराः, तत्रासंसृष्टो हस्तोऽसंसृष्टं च मात्रं द्रव्यं पुनः सावशेषं निरवशेषं वेत्यसंसृष्टा भिक्षा, तत्र निरवशेषे पश्चात्कर्मसंभवेऽपि गच्छस्य बालाद्याकुलत्वात् तन्निषेधो नास्ति, अत एव सूत्रे तच्चिन्ता न कृता १ ।
तथा संसृष्टो हस्तो मात्रमपि संसृष्टमिति संसृष्टा भिक्षा, अत्र च संसृष्टा - संसृष्टसावशेषैर्द्रव्यैरष्टौ भङ्गास्तेषु चाष्टमो भङ्गः संसृष्टो हस्तः पात्रं च सावशेषं द्रव्यमित्येष गच्छनिर्गतानामपि कल्पते, शेषास्तु गच्छान्तर्गतानां सूत्रार्थहान्यादिकं कारणमाश्रित्य कल्पन्त इति २।
तथा स्वव्यापारेण मूलभाजनाद्भाजनान्तरे भक्तमुद्धृतम्, तच्च साधोर्गृह्णत उद्धृता भिक्षा भवति ३ |
तथाऽल्पलेपा –वल्लचनकादि अल्पशब्दस्याभावपरत्वादलेपा नीरसेत्यर्थः, यद्वा स्तोको लेपः पश्चात्कर्मादिजनितः कर्मबन्धो यस्यां सा अल्पलेपा, तथा चाचाराङ्गम् –
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४०]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकारः "अस्सिं खलु पडिग्गहिअंसि अप्पे पच्छाकम्मे अप्पे पज्जवजाए'' [ २।१।६२ ] त्ति अत्र च पृथुकादिर्गृहीतः, तथा चाल्पं पर्यायजातम् अल्पं तुषादि त्यजनीयमित्यर्थः ।।
तथा भोजनसमये शरावादिषु निक्षिप्तं भोक्तुकामस्य ढौकितं तद्गृह्णतो यतेरव
गृहीता भिक्षा ५।
तथा भोजनसमये भोक्तुमुपविष्टाय परिवेषितुं परिवेषकेण स्थाल्यादेरुद्धृत्य चट्टकादिना उत्क्षिप्तं परेण च न गृहीतं प्रव्रजिताय च दापितं यद्वा भोक्त्रा स्वयं भोक्तुं स्वकरेण यद् गृहीतमशनादि तद् गृह्णतः प्रगृहीता भिक्षा ६।
तथा त्यागाहँ भक्तं गृह्णतो यतेरुज्झितधर्मा सप्तमी ७।
आसु च सप्तस्वपि संसृष्टाद्यष्टभङ्गी भणनीया, परं चतुर्थ्यां नानात्वम् , तस्या अलेपत्वात्संसृष्टाद्यभाव इति सप्त पिण्डैषणाः, पिण्डशब्देनात्र भक्तमुच्यते । पानैषणानां पृथक्कथनात् ता अपीत्थमेव, नवरं चतुर्थ्यां भेदः, सौवीरावश्रावणोष्णोदकतन्दुलोदकादि अलेपकृत् , शेषमिक्षुरसद्राक्षापानाम्लिकादि तु लेपकृदिति । यदुक्तम् – "पाणेसणा वि एवं, नवरि चउत्थीइ होइ नाणत्तं ।
सोवीरायामाई, जलऽलेवाडंति समओ त्ति" ॥१॥[प्र.सा./७४४] उक्तजलाभावे च वर्णान्तरादिप्राप्तम् प्रासुकजलमपि ग्राह्यम् । तदुक्तं दिनचर्यायाम् - "गिण्हिज्ज आरनालं, अहवा धोवण तिदंडउक्कालिअं।
वन्नंतराडपत्तं. फासअसलिलं पितयभावे"॥२॥य.दि./२२४] इति पानैषणाः ।
एवंविधश्च शुद्धोऽपि पिण्ड: शय्यातरसम्बन्धी न ग्राह्यः, तत्र शय्या -वसतिस्तया साधुसमर्पितया तरतीति शय्यातरो -वसतिस्वामी, स च द्विधा -प्रभुः प्रभुसंदिष्टश्च, एकैकोऽपि एकानेकभेदाद् द्विधा, तथा चैक: प्रभुरेकः प्रभुसंदिष्टः १, एकः प्रभुरनेक: संदिष्टः २, अनेक: प्रभुरेक: संदिष्टः ३, अनेकः प्रभुरनेक: संदिष्टश्च ४ इति चतुर्भङ्गी भवति, तत्रोत्सर्गतः सर्वेऽपि शय्यातरा द्वादशविधपिण्डग्रहणे वाः, अपवादतस्तु असंस्तरणे प्रतिदिनमेकैको वर्व्यः । यतः - "सागारिअ संदिवो एगमणेगे चउक्कभयणा उ। एगमणेगे वज्जा णेगेसु अ ठावए एगं" ॥१॥
[निशीथभाष्ये ११४५, बृहत्कल्पभाष्ये ३५२६, प्रवचनसारोद्धारे ८०१] इति । द्वादशविधस्तु अशन १ पान २ खादिम ३ स्वादिम ४ पादप्रोञ्छन ५ वस्त्र ६ पात्र ७ कम्बल ८ सूची ९ छुरिका १० कर्णशोधन ११ नखरदनिका १२ लक्षणः । यतः
१. समयु त्ति- इति प्रवचनसारोद्धारे ॥ २. ढे-इति प्रवचनसारोद्धारे ॥ ३. “गा-इति प्रवचनसारोद्धारे॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
पिण्डविशुद्धिः, शय्यातरस्वरूपम् - श्लो० ९३॥]
तृणडगलादिश्च शय्यातरस्यापि कल्पते । तदुक्तम् -
-
"असणाईआ चउरो, पाउंछणवत्थपत्तकंबलयं ।
सूई छुरि कन्नसोहण नहरणिआ सागरिअपिंडो" ॥१॥[ य.दि./१८६ ] इति ।
[ ५४१
“तणडगलछारमल्लगसिज्जासंथारपीढलेवाई | सिज्जायरपिंडो सो, न होइ सेहो वि सोवहिओ " ॥ १ ॥
[ बृहत्कल्पभा० ३५३५, निशीथभा० ११५४, यतिदिनचर्या १८७] इति । सार्थादिवशाच्चैकत्र सुप्त्वाऽन्यत्र प्रतिक्रामन्ति तदा द्वयोरपि स्वामिनौ शय्यातरौ स्तः, यदा च सकलां रात्रि जागरित्वा सार्थवशाच्चौरादिभयाद्वाऽन्यत्र गत्वा प्रतिक्रामन्ति तदा मूलवसतिस्वामी शय्यातरो भवतीति विवेकः । यद्यपि च वसतिस्वामी साधूनां वसतिं दत्त्वा दूरदेशान्तरं गतस्तथापि शय्यातरः स एव भवति नान्यः । तदुक्तम्‘“दाऊण गेहं तु संभज्ज(पुत्त ) दारो, वाणिज्जमाईहि उ कारणेहिं ।
तं चेव अन्नं च वइज्ज देस, सिज्जायरो तत्थ स एव होइ" ॥१॥ [ निशीथभाष्ये ११९३, प्रवचनसारोद्धारे ८०४] इति । किञ्च –लिङ्गमात्रस्थः शय्यातरपिण्डं त्यजतु मा वा, परं चारित्रिण इव तस्यापि शय्यातरं साधुस्तु वर्जयत्येव । तदुक्तम् -
“लिंगत्थस्स वि वज्जो, तं परिहरतु व भुंजओ वा वि ।
-
अत्तविरसावणो तत्थ दिट्टंतो" ॥१॥ [ प्र.सा./८०५ ] इति । कालमानं च –अस्या अहोरात्रं परतस्त्वशय्यातरो भवति, यदुक्तम् –“पुच्छे वज्जेज्जऽहोरत्तं'' [ ] ति, ग्लानत्वादिगाढकारणे तु शय्यातरपिण्डोऽपि गृह्यते । तथा चोक्तं प्रवचनसारोद्धारवृत्तौ -
44
'अनागाढे ग्लानत्वे वारत्रयं हिण्डनेऽपि ग्लानयोग्यद्रव्याप्राप्तौ तत्पिण्डो गृह्यते, आगाढे तु शीघ्रमपि, तथा शय्यातरेणात्याग्रहेण निमन्त्रिते सकृद् गृहीत्वा पुनः प्रसङ्गान्निवार्यते, तथा आचार्यादिप्रायोग्ये क्षीरादिद्रव्येऽन्यत्र दुर्लभे तथाऽशिवेऽवमौदर्ये राजचौरादिभये वा तत्पिण्डो गृह्यते " [ प्र.सा./८०८वृ.] इति ।
१. सपुत्त' इति प्रवचनसारोद्धारे । २. ओ - इति प्रवचनसारोद्धारे || ३. वुत्थे - इति प्रवचनसारोद्धारवृत्तौ भा० २ ० ५५ ॥ ४ द्वितीयखण्डे ५६ तमपत्रे द्रष्टव्यम् ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४२ ]
तथा राजपिण्डस्त्वष्टविधो वर्ज्यः । यतः -
44
'असणाईआ चउरो, पाउंछणवत्थपत्तकंबलयं ।
पुरच्छिमाण वज्जो, अट्ठविहो रायपिंडो उ" ॥१॥ [ य.दि. / १९० ] इति । एवं चाहारशुद्धौ साधूनां नित्यमुपवास एव । यदुक्तम् –
‘“निरवजज्जाहारेणं, साहूणं निच्चमेव उववासो ।
देसूणपुव्वकोडिं, पालयंताण सामन्नं" ॥१॥ [ य.दि./१८२ ] इति । श्रमणधर्मे चाहारशुद्धिरतीव दुर्लभेति तत्र यतनीयम् । यतः -
44
'आहारे खलु सुद्धी, दुलहा समणाण समणधम्मंमी ।
ववहारे पुण सुद्धी, गिहिधम्मे दुक्करा भणिआ" ॥१॥[ य.दि./१८० ] इति । अथैवं विशुद्धं पिण्डं गृहीत्वा त्रिभिः कारणैस्तत्र बहिरपि प्रथमालिकां करोतीत्याज्ञा, कारणानि चोष्णकालः सङ्घाटकोऽसहिष्णुः क्षपकश्चेति । यतः –“सङ्घाटको सहिष्णुः क्षपकश्च” [ ] इति, यतः – “पुरिसे काले खवगे, पढमालिअ तीसु ठाणेसु” [ ओघनि. २५० ] त्ति, तत्र चायं विधिः - अप्राप्तायां भिक्षावेलायां पर्युषितान्नं गृहीत्वा जघन्यतस्त्रिभिरुत्कर्षतश्च पञ्चभिः कवलैभिक्षाभिर्वाऽन्यपात्रे एककरे वा कृत्वैकान्ते प्रथमालयति, गुर्वर्थं तु एकस्मिन् मात्रके भक्तं द्वितीये च संसक्तपानकं पूर्वमेव पृथक् कुर्यादिति । तत्रापि क्षेत्राद्यतिक्रान्तादिदूषणरहितमेव भोक्तव्यम्, न पुनस्तद्दोषरहितम्, तस्य यतीनामकल्प्यत्वात् । यदुक्तम् -
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः
"जमणुग्गए रविंमि, अतावक्खित्तंमि गहिअ असणाइ ।
कप्पइ न तमुवभुत्तुं खित्ताईअं ति समओ त्ति ॥१॥ [ प्र.सा./८११ ] असणाई कप्पड़, कोसदुगब्धंतराउ आणेउं ।
परओ आणिज्जंतं, मग्गाईअं ति तमकप्पं ॥२॥ [ प्र.सा./८१२] पढमप्पहराणीअं, असणाइ जईण कप्पई भुत्तुं ।
जाव तिजा उडूं, तमकप्पं कालइक्कंतं" ॥३॥ [ प्र.सा./८१३]
इति प्रतिपादिता पिण्डविशुद्धिः, द्रवरूपं च जलमपि समयभाषया पिण्ड एव । यदुक्तम्
-
" पिंडो देहो भन्नइ, तस्स यऽवट्टंभकारणं दव्वं ।
एगमणेगं पिंडं, समयपसिद्धं विआणाहि" ॥१॥ [ य.दि./१८५ ] त्ति इति ।
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
१. P. C. यति० । हि मु० ॥ २. खमणे - इति ओघनिर्युक्तौ । 'खवणत्ति कदाचित्क्षपको भवति कदाचिदक्षपको वा' इति तत्रैव वृत्तौ ॥ ३. मे मा) मु० ॥
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
शय्याविशुद्धिः-श्लो० ९३॥]
[५४३ __ अथ शय्याविशुद्धिः प्रदर्श्यते-सा च विशुद्धिर्द्विधा-मूलगुणैरुत्तरगुणैश्चेति, तत्र पृष्ठवंशो गृहसंबन्धी मध्यवलकः द्वौ मूलधारणौ तिर्यक्स्थापितपृष्ठवंशस्याधारावित्यर्थः चतस्रो मूलवेलयः चतुर्पु पार्श्वेषु उभयोर्धारणयोरुभयतो द्विद्विवेलिसम्भवात् , एते च वसतेः सप्त मूलगुणास्तैर्गृहस्थेन स्वार्थकृतैः सद्भिर्वसतिर्मूलगुणैर्विशुद्धा भवति । यदुक्तम् -
"पिट्ठीवंसो दो धारणाओ, चत्तारि मूलवेलीओ। मूलगुणेहि विसुद्धा, साहूण अहागडा वसही" ॥१॥
[प.व. ७०७, प्र.सा. ८७१, तुला-बृह.क.भा. ५८२, य.दि. १९१] इति । उत्तरगुणाश्च–मूलोत्तरगुणा उत्तरोत्तरगुणाश्चेति द्विविधाः, तत्रोपरि तिर्यग्गता वंशास्तदुपरितनं कटादिभिः समन्ततः पार्वाणामाच्छादनं कम्बिकाबन्धनं दर्भादिच्छादनं लिम्पनं द्वारकरणं भूमीसमीकरणं चेति सप्त मूलोत्तरगुणास्तैश्च स्वार्थं कृतैर्मूलोत्तरगुणविशुद्धा भवति । तदुक्तम् –
"वंसगकडणुक्कंबण, छायणलेवणदुवारभूमी अ। परिकम्मविप्पमुक्का, एसा मलत्तरगणेस" ॥१॥
_[प.व. ७०८, प्र.सा. ८७२, य.दि. १९२, तुला बृ.क.भा. ५८३] एते चतुर्दशाप्यविशोधिकोटि:, उत्तरोत्तरगुणास्तु विशोधिकोटिस्ते च धूमितधूपितवासितोड्योतितबलिकृतावत्तसिक्तसंसृष्टरूपाः, तत्र धूमिता खट्यादिना धवलीकृता, धूपिताऽगुर्वादिभिः, वासिता पुष्पादिभिः, उद्द्योतिता प्रदीपजालिकादिभिः, बलिकृता कूरादिमोचनैः, अवत्ता छगणलेपनादिना, सिक्ता केवलोदकेन, संसृष्टा संमार्जन्या प्रमार्जिता, एतैरुत्तरोत्तरगुणैः संयतनिमित्तं कृतैर्विशोधिकोटिं गता वसतिः । यतः
"दूमिअधूमिअवासिअ, उज्जोइअ बलिकडा अवत्ता य । सित्ता संसट्ठा वि अ विसोहिकोडिं गया वसही" ॥१॥
__[प.व. ७०९, प्र.सा.८७३, य.दि. १९३] इति । एवं चोक्तदोषरहितां स्त्रीपशुपण्डकवर्जितां च वसति सेवेतेति तात्पर्यम् , उक्तं च
१. °धारिण्यौ-इति प्रवचनसारोद्धारटीकायाम् भा० २ प० १०७ ॥ २. पट्ठी० इति पञ्चवस्तुकप्रवचनसारोद्धारयोः ॥ ३. एसा उ-इति पञ्चवस्तुके। एसा हु-इति प्रवचनसारोद्धारे ॥ ४. 'दूमिया नाम सुकुमारलेपनेन कोमलीकृतकुड्या खटिकया धवलीकृतकुड्या च' इति प्रवचनसारोद्धारवृत्तौ भा० २ प० १०८ ॥ ५. सम्मृष्टा-इति प्रवचनसारोद्धारवृत्तौ भा० २ प० १०८ ।। ६. °धूविअ° इति प्रवचनसारोद्धारे ।। ७. संमट्टा-इति प्रवचनसारोद्धारे ।।
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४४]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकार: "मूलुत्तरगुणसुद्धं, थीपसुपण्डगविवज्जिअं वसहिं । सेविज्ज सव्वकालं, विवज्जए हुंति दोसा उ" ॥१॥
__ [प.व. ७०६, प्र.सा. ८७४, य.दि. १९४] इति । एतदनुसारेण च चतुःशालादिष्वपि मूलोत्तरगुणविभागो विज्ञेयः, तदपेक्षयाऽत्र मूलोत्तरगुणविभागाऽभणनं तु स्वाध्यायव्याक्षेपपरिहारार्थम् , साधूनां प्रायो ग्रामादिष्वेव वासस्य सम्भवात् , तत्र च वसतेः पृष्ठवंशादियुक्ताया एव सत्त्वात् तादृशवसतीनां साक्षाद भणनमिति । उक्तं च - "चाउस्सालाईए, विण्णेओ एवमेव उ विभागो। इह मूलाइगुणाणं, सक्खा पुण सुण न जं भणिओ ॥१॥[प.व./७१०] विहरंताण य पायं, समत्तकज्जाण जेण गामेसु । वासो तेसु अ वसही, पिट्ठाइजुआ अओ तासिं" ॥२॥ [ प.व./७११] इति ।
ईदृशी च निर्दोषापि वसतिर्नगरग्रामादिक्षेत्रं वामपाश्वोपविष्टं पूर्वाभिमुखं दीर्घाकृताग्रिमैकपादं वृषभरूपं बुद्ध्या परिकल्प्य तत्प्रशस्तप्रदेशेषु ग्राह्या । यतः - "नगरागएसु घिप्पइ, वसही पुव्वामुहं ठविअ वसहं । वामकडीइ निविटुं, दीहीकयं अग्गिमिक्कपयं" ॥१॥[य.दि.१९५, प्र.सा.८७८ ] इति ।
अप्रशस्तप्रदेशेषु तु दु:खं सम्पद्यत इति ते वाः । तदुक्तम् - "सिंगक्खोडे कलहो, ठाणं पुण होइ नेव चलणेसुं ।
अहिठाणि पुट्ठरोगो, पुच्छंमि अ फेडणं जाण ॥१॥ मुहमूलंमि अ चारी, सिरे अ ककुए अ पूअसक्कारो । खंधे पिट्ठीइ भरो, पेटुंमि उ धायओ वसहो''।
[ओघ.नि.भा.७६-७७, बृह. १४९४-१४९५, प्रव.८७९-८८०] "सिंगक्खोड'त्ति शृङ्गप्रदेशे, 'चारित्ति भोजनसम्पत्तिः, 'भर'त्ति बहुसाधुसम्मर्दः, 'वसह'त्ति-वृषभकल्पना, गृहीतवसतिनिवासियतिजन इति । वसतिश्च साधूनां परमोपकारिणीति तद्दातुरपि महाफलम् । यतः"जो देइ उवस्सयं मुणिवराण तवनाणजोगधारीणं । तेणं दिण्णा विच्छिण्णपायसयणासणविकप्पा ॥१॥ [दा.मा.५०, श्रा.दि./१९८] जं तत्थ ठिआण भवे, सव्वेसिं तेण तेसिमुवओगो। रक्खपरिपालणा वि अ ओदिन्ना एव ते सव्वे ॥२॥[ ]
१. ताणं-इति पञ्चवस्तुके प्रवचनसारोद्धारवृत्तौ [भा० २५, १०९] च ।।
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
वस्त्रविशुद्धिः -श्लो० ९३॥]
[५४५ सीआयवचोराणं, दंसाणं तह य वालमसगाणं ।
रक्खंतो मुणिवसहे, सुरलोगसुहं समज्जिणइ"॥३॥[ ]इति शय्याविशुद्धिः । अथ वस्त्रविशुद्धिरुच्यते, तत्र वस्त्रमेकेन्द्रियविकलेन्द्रियपञ्चेन्द्रियावयवनिष्पन्नभेदात् त्रिधा, तत्राद्यं कार्पासादिकम् , द्वितीयं कौशेयादि, तृतीयं तूर्णकादि। एकैकं पुनर्यथाकृताल्पपरिकर्मबहुपरिकर्मभेदात् त्रिधा। तत्र यथाकृतं एकपट्टं सीवनादिपरिकर्मरहितम् , द्वितीयमेकवारं खण्डयित्वा सीवितम् , तृतीयं बहुधा खण्डयित्वा सीवितम् । एषूत्तरोत्तरापेक्षया पूर्वं पूर्वं शुद्धमिति पूर्वपूर्वाभावेऽपरमपरं ग्राह्यम् । तदपि साधुनिमित्तं क्रीतादि न भवति तदा ग्राह्यम् । यदुक्तम् -
"जं न तयट्ठा की, नेअ वुअं जं न गहिअमन्नेसिं ।
आहडपामिच्चं चिअ, कप्पए साहुणा वत्थं" ॥१॥[प्र.सा./८४९] तत्र 'वुअंति अन्तर्भूतण्यर्थत्वात् वायितम् , आहृतं च परग्रामादिभ्यस्तन्न ग्राह्यम् , हट्टादिभ्योऽप्यानीतं यतिभिरदृष्टं यत् तन्न कल्पं(ल्प्यं), दृष्टं तु कल्पते । तथा वस्त्रेऽपि कोटिद्वयं ज्ञेयम् । तत्र -मूलतो यत्यर्थं वायनादिकं वस्त्रस्याविशोधिकोटिः यत्यर्थं प्रक्षालनादि विशोधिकोटिः, एवं च वस्त्रं कल्पनीयं ज्ञातं तदा द्वयोरन्तयोर्गृहीत्वा सर्वतो निरीक्षणीयं प्रान्तबद्धगृहिसत्कमण्यादिसम्भवात् , गृहस्थस्यापि दर्शनीयम् , ततश्च दृष्टे वस्त्रेऽञ्जनखञ्जनलिप्तादिविभागेन शुभाशुभविपाको विचार्यः । तथा चोक्तम् -
"अंजणखंजणकद्दमलित्तो, मूसगभक्खिअ अग्गिदड्डो अ। तुन्निअ कुट्टिअ पज्जव, लीढो होइ विवाग सुहोऽसुहो वा ॥१॥ नवभागकए वत्थे, चउरो कोणा य दुन्नि अंता य । दो कन्नावट्टीओ, मज्झे वत्थस्स एगं तु ॥२॥ चत्तारि देवया भागा, दुवे भागा य माणुसा । आसुरा य दुवे भागा, एगो पुण जाण रक्खसो ॥३॥ देवसु उत्तमो लाभो, माणुसेसु अ मज्झिमो ।
आसुरेसु अ गेलन्नं, मरणं जाण रक्खसे" ॥४॥ [ बृह.२८३२,२८३१,२८३३,२८३४,नि.भा.५०८७,६०८६,५०८८,५०८९ प्रव.८५०-३]
१. तुला-प्रवचनसारोद्धारवृत्तिः भा० २ प० ९० ॥ २. P. संशो । खण्डित्वा-मु० C.P. मूल ।। ३. । द्वयोस्तयो० मु० C. ॥ ४. [कद्दम]लित्तो-मु० । कद्दमलित्ते-इति प्रवचनसारोद्धारे ।। ५. अग्गिविदड्डे-इति प्रवचनसारोद्वारे ॥ ६. [लीढो]-मु० । लीढे इति प्रवचनसारोद्धारे ।।
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४६ ]
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः
एवं शुभाशुभविपाकं विचार्य शुभविपाकं वस्त्रं ग्राह्यम्, तच्च मूल्यतोऽष्टादशरूपकलक्षणान्यूनं ग्राह्यम्। उक्तं च पञ्चकल्पबृहद्भाष्ये -
“ऊणगअट्ठारसगं, वत्थं पुण साहुणो अणुण्णायं ।
इत्तो वइरित्तं पुण, नाणुण्णायं भवे वत्थं ॥१॥ [ प.क.बृ./ २०६६ ] इति ।
देव
असुर देव
मनुष्य राक्षस
देव
असुर
मनुष्य
देव
२
रूपकप्रमाणं च ग्रन्थान्तरादवसेयमिति वस्त्रविशुद्धिः । स्थापना - अथ पात्रविशुद्धिः प्रदर्श्यते – तत्र पात्रमपि तुम्बक - दारुमय-मृन्मयभेदात् त्रिधा कल्प्यम्, तदप्याधाकर्मादिदोषरहितं चेत् । तदुक्तं दिनचर्यायाम् –
"तुंबयदारुअमट्टिअ-पत्तं कम्माइदोसपरिसुद्धं ।
उत्तममज्झजहन्नं, जईण भणियं जिणिदेहिं ॥१॥ [ य.दि./२०४] दारुमयं लाउमयं, अहवा गिहिज्ज मट्टिआमइअं ।
कंसमयं तंबमयं, पत्तं वज्जे अकप्पंति" ॥२॥ [ य. दि. / २०५ ] तदपि लक्षणसंयुक्तं गृह्यते, न त्वलक्षणम् । तथा चोक्तमोघनिर्युक्तौ - [ पायस्स लक्खणमलक्खणं च भुज्जो इमं विआणित्ता । लक्खणजुत्तस्स गुणा, दोसा य अलक्खणस्स इमे ॥ १ ॥ ] [ ओ.नि./६८५ ] वट्टं समचउरंसं, होइ थिरं थावरं च वण्णं च ।
हुंडं वायाइद्धं, भिन्नं च अधारणिज्जाई" ॥२॥ [ ओ.नि./६८६ ]
अत्र पूर्वार्द्धेन सुलक्षणमपरार्द्धेन चालक्षणमुक्तम्, तत्र वृत्तं वर्तुलं तदपि समं सर्वतः सदृक्, तथा स्थिरं सुप्रतिष्ठानं स्थावरं च न परकीयोपस्करवद् यावतिकम्, वर्ण्यं स्निग्धम्, एवंविधं ग्राह्यम्, हुण्डं क्वचिन्निम्नं क्वचिच्चोन्नतम्, ‘वायाइद्धं’ चेति अकालेनैव शुष्कं सङ्कुचितं वलीभृतम्, तथा भिन्नं राजीयुतं सच्छिद्रं वा, एतानि न धार्यन्ते त्यज्यन्त इत्यर्थः । सुलक्षणस्य फलमाह -
" संठिअंमि भवे लाभो, पट्ठा सुपइट्ठिए ।
निव्वणे कित्तिमारोग्गं, वण्णड्डे णाणसंपया" ॥१॥ [ ओ.नि./६८७]
१. तुला-प्रवचनसारोद्धारवृत्तिः भा०२ प० ४८ ॥ २. L.P. C. । स्थापना मु० नास्ति ॥ ३. इतः पूर्वं P. प्रतौ तच्चेदम्-इत्यधिकम् ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
पात्रविशुद्धिः, लेपविधिः -श्लो० ९३॥]
[५४७ संस्थिते –वृत्तचतुरस्त्रे, निव्रणे -नखक्षतादिरहिते । अथालक्षणफलमाह - "हुंडे चरित्तभेदो, सबलंमि अचित्तविब्भमं जाण ।
दुप्पए खीलसंठाणे, गणे चरणे च नो ठाणं" ॥१॥[ओ.नि./६८८] 'सबले'त्ति कबुर ‘दुप्पए'त्ति अधोभागे प्रतिष्ठानरहिते ‘कीलसंठाणे'त्ति कीलकवदुच्चे, एवंविधे च सति गच्छे चारित्रे च नावस्थानं भवति ।
"पउमुप्पले अकुसलं, सव्वणे वणमादिसे ।
अंतो बहिं च दडेमि, मरणं तत्थ निद्दिसे" ॥१॥[ओ.नि./६८९] पात्रस्याधः पद्मोत्पलाकारेऽकुशलं भवति, शेषं सुगमम् । इति पात्रविशुद्धिः । लेपैषणा च पात्रैषणयैव गतार्थेति न पृथगुपदिष्टा । यदुक्तमोघनिर्युक्तौ -
"पायग्गहणंमि अ देसिअंमि, लेवेसणा वि खलु वुत्ता ।
तम्हा उ आणण लिंपणा य पायस्स जयणाए" ॥१॥[ओ.नि./३७५ ] तद्विधिश्चैवम् -
"दुविहा य हुंति पाया, जुन्ना य णवा य जे उ लिप्पंति ।
जुन्ने दाएऊणं, लिंपइ पुच्छा य इअरेसिं" ॥१॥[ओ.नि./३७७] नवानि जीर्णान्यपि च पात्राणि गुरुम् इतरानपि च साधून् पृष्ट्वा लिम्पति, लेपदानं च पूर्वाह्ण कार्य शीघ्रम् यथा शुष्यते । लेपग्रहणं च चीवरगुप्तशरावसम्पुटं कृत्वा कार्यम् । यतः
"पुव्वण्हे लेवदाणं, लेवग्गहणं सुसंवरं काउं।
लेवस्स आणणा लिंपणा य जयणाविहिं वोच्छं" ॥१॥[ओ.नि./३७९] स चायम्-लेपितुमना साधुस्तस्मिन् दिने उपवासं तदशक्तस्तु वासिकभक्तं करोति, ततो लेपार्थं व्रजन् पूर्वं गुरुवन्दनेन गुरुं वन्दते, ततो गुरुणाऽनुज्ञातः सन् भणति, लेपं ग्रहीष्यामि, भवतामप्यस्त्यर्थः ?, एवं शेषानपि साधून् पृच्छति, तैश्च सर्वैर्यथा कार्ये उक्ते उपयोगकार्योत्सर्गं कृत्वा लेपग्रहणाय शरावं लेपाच्छादनाय च रूतं गृह्णाति, यदाऽसौ वस्त्रपात्रैषणायां गीतार्थो भवति, यदि च न कल्पिकस्तदा गीतार्थस्वीकृते ते गृहीत्वा तस्मिंश्छारं प्रक्षिप्य याति, यतो लेपे गृहीते सति चीरमुपरि दत्त्वा लेपस्य ततो रूतं उपरि भूतिं त्रसप्राणरक्षार्थं ददाति । ततो गन्त्रीसमीपे गत्वा तत्प्रभुमनुज्ञाप्य कटुकगन्धज्ञानार्थं घ्राणोपयोगं दत्त्वा खञ्जनं गृह्णाति, कटुकतैलनिष्पन्नश्च लेपोऽस्थिरो
१. लेपो स्थिरो-मु० । 'जइ कडुतेलेण मक्खिओ ताहे न घेप्पइ सो अथिरो होइ' इति ओघनियुक्तिवृत्तौ प० १४० ॥
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४८ ]
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः भवतीति न ग्राह्यः, गन्त्री च हरितबीजादिषु यद्यप्रतिष्ठता भवति, सम्पातिमसत्त्वैश्च स प्रदेशो व्याप्तो न भवति, यदि च महावातो न वाति न पतति च धूमिका तदा ग्राह्यः । सोऽपि मितः न त्वपरिमितः, गृहीत्वा च वस्त्रेणाच्छाद्य छारेण वाऽऽक्रम्य ततश्चीवरेण शरावं बद्ध्वा गुरुमूलमागत्य ईर्यापथिकीं प्रतिक्रम्य गुरोरालोचयति । ततो दर्शयित्वा निमन्त्र्य च गुरुं स्वपात्रं लेपयति ।
तद्विधिश्चैवम्—अधोमुखीकृतस्य भाजनस्य कृत्वोपरि चीरं तदुपरि च रूतपटलं करोति, रूतोपरि च लेपं प्रक्षिप्याङ्गुष्ठप्रदेशिनीमध्यमाभिरङ्गुलीभिर्गृह्णाति, गृहीत्वा च घनचीरपोट्टलिकानिर्गतेन लेपरसेन पात्रकमालिम्पति, एकं द्वे त्रीणि वा आलिम्प्य च अङ्गुल्या मसृणानि करोति, तानि चैवं लिम्पति अन्यत्पात्रमुत्सङ्गे स्थापयित्वाऽन्यत्पात्रमङ्गुल्या मसृणयति, एवं वारया २ एकं द्वे वा स्थापयेत्, अन्यच्चाङ्के मसृणयति, यदा पुनरेकमेवोत्कृष्टलेपेन लिप्तं भवेत् तदा रूढे सति तस्मिन्नेव दिने रङ्गयित्वा पात्रकमुपोषितः पानकमानयति अथासौ ग्लानादीनां वैयावृत्त्यकरः स्यात् तच्च न रूढं ग्लानादयश्च सीदन्ति स्वयं चोपोषितुमशक्तस्ततोऽभक्तार्थिकसाधूनां भक्तार्थिकानां वाऽहिण्डमानानां लिप्तं पात्रं दत्त्वा गृहीत्वा चान्यसत्कमलिप्तपात्रं हिण्डेत । यद्यन्यः साधुरेवंविधो नास्ति स्वयमपि च लिप्तमात्रं भक्तपतद्ग्रहो मात्रकं चेति पात्रत्रयं न वोढुं शक्तस्तदा कीटकाद्युपघातरक्षार्थं पात्रं लेपलिप्तानि च घट्टकचीवरशरावाण्यन्यच्छारेण गुण्डयित्वा विजने च मुक्त्वा हिण्डते । अन्ये च साधवस्तदर्थं पानकमानयन्तीति लेपग्रहण - लेपानयन - पात्रलेपनयतना ।
अथ परिकर्मविधिरेवम् - लिप्तपात्रं गोमयच्छारेण गुण्डयित्वा पात्रबन्धरजस्त्राणाभ्यां च परिवेष्ट्य मार्जाराद्याकर्षणभयाददत्त्वा च पात्रबन्धग्रन्थिम् उष्णे स्थापयति, रात्रौ चात्मसमीपे प्रत्युपेक्षितघटकण्ठादौ, तेषां च घटग्रीवादीनां व्युत्सर्गः कार्यः परिग्रहदोषाप्रसक्तये, अन्यदिने चान्यानि भविष्यन्ति, शेषश्च लेपः सरूतः छारेण गुण्डयित्वा परिष्ठाप्यः । एवं लेपो जघन्यत एक एव, उत्कृष्टतश्च पञ्च भवन्ति । आतपे च मुच्यमानस्य तस्य शिशिर आद्यन्तौ यामौ ग्रीष्मे चाद्यन्तयामार्द्धा त्याज्यौ । तत्र कालस्य स्निग्धत्वेन लेपविनाशभयात्, वर्षासु च पुनः पुनरुपयोगः कर्त्तव्यः इत्ययं खञ्जनलेपनविधिः ।
१. गुरवे आलो' इति ओघनियुक्तिवृत्तौ प० १४३ A ॥ २. घनं चीरं - P. C. ॥ ३. चाङ्के - मु० ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
लेपविधिः, भग्नपात्रविधिः – श्लो० ९३ ॥ ]
[ ५४९
द्वितीयश्च तज्जातलेपः, तत्र तज्जातो मलीति प्रसिद्धा । तत्रैव गृहिभाजने जातस्तज्जात इति व्युत्पत्तेः, तल्लेपलिप्तं च सस्नेहपात्रं घट्टकेन घटयित्वा काञ्जिकेन क्षाल तद्विधिः ।
तृतियस्तु युक्तिलेपः, पाषाणादिखण्डनिर्मितः, योजनं युक्तिरिति व्युत्पत्तेः, स च निषिद्धः, सन्निधित्वात् इति त्रिधा लेपः ।
भग्नपात्रस्य बन्धोऽपि त्रिधैव, मुद्रिकानौस्तेनबन्धभेदात्, तत्र मुद्रिकाबन्धो ग्रन्थिबन्धः, नौबन्धः गोमुत्रिकाबन्धः, स्तेनबन्धस्तु काष्ठान्तर्गोप्यदवरकः, स च निषिद्धः । पात्रजर्जरणात् तदुक्तम् –
" तज्जायजुत्तिलेवो, खंजणलेवो अ होइ बोद्धव्वो । मुद्दिअनावाबंधो, तेणयबंधेण पडिकुट्टो " ॥१॥ [ ओ.नि./४०२ ] इति ।
AAA
उत्तममध्यमजघन्यभेदादपि लेपस्त्रिविधः, तेत्र तिलतैलनिष्पन्न उत्कृष्टः, अतसितैलनिष्पन्नो मध्यमः, सर्षपतैलनिष्पन्नश्च जघन्य इति । घृतगुडादिनिष्पन्नस्तु निषिद्धः । [लेपश्च कुट्टिमतलवत् सर्वत्र समः कर्त्तव्यः । तदुक्तं कल्पवृत्तौ -
“कुट्टिमतलसंकासो, भिसिणीपुक्खरपलाससरिसो वा ।
सामासधुवणसुक्कावणा य सुहमेरिसे होइ " ॥१॥ [ तुला- ओ.नि./ ४०६, प.क.भा.गा.१]
,
सामासः–सम्यक् प्रवचनोक्तविधिनाऽऽङिति मर्यादया पात्रकलेपमवधीकृत्य यदसनं—सिक्थाद्यवयवानामपनयनं संलेखनकल्प इत्यर्थः । धावनं कल्पत्रयदानम् शोषणमुद्वानम् ऎते सुखमेव कर्त्तुं शक्यन्ते इति भावः ] इत्युक्ता लेपैषणा । सा च पात्रैषणाऽविनाभाविनीति तस्यामन्तर्भवतीत्युक्ता पिण्डादिचतुष्टयविशुद्धिः, अनयैव च साधुर्गृहीतां दीक्षां निर्वहति नान्यथा । यतः
"पिण्डं असोहयंतो, अचरित्ती इत्थ संसओ नत्थि ।
चारित्तंमि असंते, सव्वा दिक्खा णिरत्थया ॥१॥ [ य. दि. / २१० ]
१. मुद्रिकाबन्धो ग्रन्थिभेदः स्तेनबन्धस्तु - मु० । 'मुद्रिकाबन्धेन ग्रन्थिबन्धेन सीवयति याद्दशो नावि बन्धो भवति तत्सद्दशेन गोमूत्रिकाबन्धेनेत्यर्थः, अन्यः स्तेनकबन्धो' इति ओघनियुक्तिवृत्तौ गा० ४०२ ।। २. तुला-ओघनिर्युक्तिवृत्तिः गा० ४०६ ॥ ३. इति-मु० ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५०]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः "सिज्जं असोहयंतो० २ । वत्थं असोहयंतो० ३। पत्तं असोहयंतो०" ४॥
___[य.दि./२११-२१२-२१३] इदं चोत्सर्गतः सति संस्तरणे ज्ञेयम् , असंस्तरणे तु अशुद्धग्रहणेऽप्यदोषः । यदुक्तम् -
"संथरणमि असुद्धम्" [यतिदिनचर्या २२५] इत्यादि पूर्वमुक्तमेव । अथैवं साधुरुद्गगमोत्पादनैषणाविषयैर्द्विचत्वारिंशद्दोषै रहितां सकलविधिसहितां च पर्याप्तां भिक्षां गृहीत्वा शोधयित्वा च वसतिमागच्छति, आगच्छतः शोधनविधिश्चायम् - वसतिमभिगच्छन् शून्यगृहे देवकुले वा तदभावे च वसतिद्वारेऽपि साधुर्भक्तं पानकं च शोधयति, शोधयित्वा च यत् तत्र भिक्षाग्रहणकालदृष्टं दृष्टं चापि ग्रहणकाले सागरिकभयान्नोज्झितं मक्षिकाकण्टकादि तत् परित्यजति । यदि भक्तं पानकं वा संसक्तं भवेत् तर्हि तत् परिष्ठाप्य पुनरप्यन्यत् गृह्णाति । एवमसौ परिशुद्धे सति भक्ते उपाश्रयं प्रविशति । यदुक्तमोघनिर्युक्तौ -
"सुन्नघरदेउले वा, असई अ उवस्सयस्स वा दारे।
मच्छिगकंटकमाई, सोहेत्तुमुवस्सयं पविसे" ॥१॥[ओ.नि./५०३ ] इति । अन्यभक्तपानग्रहणं च ग्रामे भाजने काले च पर्याप्यमाणे सति करोति । अत्र च पदत्रयनिष्पन्ना अष्टौ भङ्गा भवन्ति, तेषु च काले पर्याप्यमाणे एव ग्रहणम् नान्यथा, तेन शेषभङ्गचतुष्टये भजना, कालश्च जघन्यतः संज्ञां व्युत्सृज्य शौचजलमात्रके शोषिते प्रत्युपेक्षितासु च सप्तविंशतिमण्डलभूमीषु सूर्योऽस्तमेति, अस्तमिते च सूर्ये शेषोपधिप्रत्युपेक्षणमित्येतल्लक्षणः, उत्कर्षतस्तु संज्ञां व्युत्सृज्यागतस्य चरमपौरुषी प्राप्यते इत्येवंस्वरूपः । प्रविशंश्च वसतौ पादप्रमार्जनं नैषेधिकित्रयमञ्जलिं च, प्रविष्टश्च दण्डकोपध्योनिक्षेपे स्थानविशुद्धिं करोति । यदुक्तमोघनिर्युक्तौ -
"पायपमज्जणनिसीहिआ य तिन्नि उ करे पवेसंमी ।
अंजलिठामविसोही, दंडगऊवहिस्स निक्खेवे" ॥१॥ [ ओ.नि./५०९] तत्र नैषेधिकीत्रयम् –अग्रद्वारे मध्ये मूलद्वारप्रवेशे चेति, पादप्रमार्जनं च वसतेबहिरेव सागारिकाभावे करोति, सति तु तस्मिन् वरण्डकमध्ये प्रविश्य, तत्रापि सति मध्यनैषेधिकीस्थाने, तत्रापि च सति मध्ये प्रविश्य करोति, अत एव नैषेधिकीव्याख्यानादनन्तरमेतद्वारं भाष्ये व्याख्यातम् । तथा च तदगाथा -
१. संसत्तकंटगाइ-इति ओघनिर्युक्तौ । मच्छिगकंटगमाई-इति पञ्चवस्तुके गा० ३१० ॥
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
भक्तपानशुद्धिविधिः, भिक्षाया आलोचनाविधिः -श्लो० ९३॥]
[५५१ "एवं पडुपन्ने पविसओ उ, तिण्णि उणिसीहिआ हुँति । अग्गद्दारे मज्झे, पवेसणे पायसागरिए" ॥१॥ [ओघनि.भा.२६२, पञ्च.३१२] इति ।
तथाऽञ्जलिं गुरोः पुरस्ताद्धस्तोच्छ्रयं शीर्षनामनम् , वाचा च नमो खमासमणाणमिति करोति, गुरौ भाजने तु हस्तगते शिरसा प्रणामं 'नमः' इति वाचिकनमस्कारं करोति, न तु हस्तोच्छ्रयम् , गुरुभाजनस्य पतनभयादिति । यतः - "हत्थुस्सेहो सीसप्पणामणं वाइओ नमुक्कारो।। गुरुभायणे पणामो, वायाए नमो न उस्सेहो" ॥१॥[ओघनि.भा.२६३, पञ्च.३१३] इति ।
प्रविष्टश्च सति उपरि कुड्यस्थानेऽधश्च भुवि प्रमृज्य दण्डकं स्थापयेत् , चोलपढें चोपधेरुपरि पटलानि च पात्रकोपरि । यतः - "उवरि हेट्ठा य पमज्जिऊण लढेि ठवेज्ज सट्ठाणे । पढें उवहिस्सुवरि, भायणवत्थाणि भाणेसु"॥१॥[ओघनि.भा.२६४, पञ्च. ३१४] इति ।
यदि च कायिकी व्युत्सिसृक्षुस्तदा सपटलकं पात्रमन्यस्य साधोर्दत्त्वा तां व्युत्सृसृजेत् । यतः - "जइ पुण पासवणं से, हवेज्ज तो उग्गहं सपच्छागं ।
दाउं अन्नस्स सचोलपट्टओ काइअं निसिरे" ॥१॥[ओघ.नि.भा.२६५] इत्युक्तः सप्रपञ्चो भिक्षाभ्रमणविधिः । इदानीं वसतिप्रवेशानन्तरं यत्कर्त्तव्यं तदाह - 'आगत्ये 'त्यादि, 'आगत्य' उक्तविधिना वसतिमध्ये प्रविश्य 'आलोचनं' -गुरोः पुरः समुदानिकातिचारप्रकटनम् , सापेक्षयतिधर्मो भवतीति सम्बन्धः, तत्रायं क्रमः - वसतिप्रवेशानन्तरं कायिकी व्युत्सृज्यागतो मण्डलीस्थानं प्रमृज्य तत्रैव स्थाने ईर्यापथिकी प्रतिक्रामति ।* यदुक्तम् दिनचर्यायाम् - "सिज्जामज्झे पविसइ, पडिलेहड़ मंडलीइ जं ठाणं । वच्चइ गुरुस्स पासे, इरियावहियं पडिक्कमइ" ॥१॥ [ य.दि./२२७ ]*
कायोत्सर्गे चाधो जानुनी उपरि च नाभिं चतुर्भिरङ्गलैरप्राप्तं उभयोश्च पार्श्वयोः कूर्पराभ्यां धृतं चोलपढें कुर्यात् , यदा च चोलपट्टः सच्छिद्रो भवति तदा पटलं गृह्णाति, तत्र स्थितश्च वसतिनिर्गमादारभ्य तत्प्रवेशं यावत्सञ्जातातिचारान् गुरोनिवेदनार्थं मनसि करोति । यदुक्तमोघनियुक्ति-पञ्चवस्तुकयो:
१. उवरि-इति ओघनियुक्तिभाष्य-पञ्चवस्तुकयोः ।। २. * * चिह्वद्वयमध्यवर्तीपाठ: C. प्रतौ नास्ति ।
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५२]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकारः "काउस्सग्गंमि ठिओ, चिंते समुआणिए अईआरे।
जाणिग्गमप्पवेसे, तत्थ उदोसे मणे कुणइ"॥१॥[ओ.नि./५१२, पञ्च.३२० ] इति । __ चिन्तनं च प्रतिसेवनालोम्येन विकटनानुलोम्येन वा, अत्र पदद्वयेन चतुर्भङ्गी ज्ञेया। एवं सकलदोषांश्चिन्तयित्वा पारयित्वा च नमस्कारेण कायोत्सर्गं पठित्वा च चतुर्विंशतिस्तवं गुरोः पुर आलोचयेत् । तदुक्तम् पञ्चवस्तुके -
"चिंतित्तु जोगमखिलं, नवकारेणं तओ अ पारेत्ता ।
पढिऊण थयं ताहे, साहू आलोअए विहिणा" ॥१॥ [ पञ्च./३२६]
आलोचनायां चायं विधि:-गुरुर्यद्यव्याक्षिप्तादिर्भवति तदाऽऽलोचितगमनागमनः क्षमाश्रमणपूर्वकम् ‘इच्छाकारेण संदिसह भगवन् ! भातपाणी आलोउं' ? इत्युक्त्वा चिन्तितगृहाद्यालोचयेत् । यतः पञ्चवस्तुके -
"कहणाइअव्वक्खित्तं, कोहादुवसतुवट्ठिउवउत्ते ।
संदिसहत्ति अणुण्णं, काऊण विदिन्नआलोए" ॥१॥ [ पञ्च./३३०] न तु व्याक्षिप्तादौ गुरौ । तदुक्तम् – "वक्खित्तपराहुत्ते, पमत्ते मा कया उ आलोए।
आहारं च करेंते, णीहारं वा जइ करेइ" ॥१॥[ओ.नि./५१४, पञ्च./३२७] आहारं कुर्वत आलोचने तच्छ्रवणेनान्तरायनिमित्तं स्यात् , शेषं तु सुयोजम् । आलोचयंश्च नृत्यं चलनं चालनं गृहस्थभाषां मौक्यं ढड्ढरं च वर्जयेत् । कथयति च दात्रीहस्तं मात्रं चोदकार्दादि तच्चेष्टां च यतस्तत्रैव"नट्टं चलं चलं भासं, मूअं तह ढड्वरं च वज्जेज्जा ।
आलोएज्ज सुविहिओ, हत्थं मत्तं च वावारं" ॥१॥[ओ.नि./५१६ ] तत्र नृत्यं करपादभ्रूशिरोऽक्ष्योष्ठादीनां सविकारम् , चलनं हस्तशरीरयोः, चालनं कायेन भावेन च, तत्र कायेन मोटनादि, भावेन च चारुभिक्षागृहनम् , भाषां गृहस्थसम्बन्धिनीम् , संयतभाषयाऽऽलोचयितव्यमित्यर्थः, मौक्यम् अव्यक्तभाषणम् , ढड्डरस्वरं महानिर्घोषमिति । एतद्दोषरहितं गृहीतानुक्रमेणैव सर्वं गुरोरालोचयेदित्येष उत्सर्गत आलोचनाविधिः । अपवादतस्तु कालेऽपर्याप्यमाणे स्वयं गुरौ वा क्रमेण
१. नट्टं चलं च भासं इति पञ्चवस्तुके । नढें वलं चलं भासं-इति ओघनिर्युक्तौ ।। २. 'वलनं हस्तस्य शरीरस्य कुर्वन्नालोचयति, चलनं कायस्य करोति मोटनं तत्कुर्वन्नालोचयति, तथा भावतश्चलनमन्यथा गृहीतमन्यथाऽऽलोचयति अडवियर्ल्ड' । इति ओघनियुक्तिवृत्तौ प० १७७A ||
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
भक्तपानस्य आलोचनाविधिः-श्लो० ९३॥]
[५५३ भिक्षाटनचिन्तकादिभ्यां श्रान्ते ग्लानस्य वेलायामतिक्रामन्त्यां वा ओघेनालोचयेदिति । उक्तं च तत्रैव"काले अपहुप्पंते, उच्चाए वावि ओहमालोए। वेला गिलाणगस्स वि, अइच्छइ गुरू व उव्वाओ" ॥१॥[ओ.नि.५१८, पञ्च.३३५]
'उव्वाओ'त्ति उद्वातः श्रान्त इत्यर्थः, ओघाऽऽलोचना च पुर:कर्मपश्चात्कर्मादि नास्ति आधाकर्मादि च नास्तीत्येवंनिवेदनरूपा, त्वरित कार्ये जाते सति यन्न शुद्धयति तावन्मात्रकथनरूपा वा भवति । यतः - "पुरकम्मपच्छकम्मे, अप्प असुद्धे अ ओहमालोए। तुरिअकरणंमि जं से, न सुज्जई तत्तिअं कहए" ॥१॥[ओ.नि.५१९, पञ्च.३३६] इति ।
अल्पशब्दोऽत्राभावपर इति । एवमेषा मानसी वाचिकी चालोचनोक्ता, कायिकी तु गुरोभिक्षादर्शने भवति, तस्मात् सर्वमेवं मनसा वचसा चालोच्य मुखवस्रिका शिरः सपटलं च पतद्ग्रहं प्रमृज्य उद्यानादौ निवसनादूर्ध्वं पुष्पफलादि गृहकोकिलादि वा अधो निम्नोन्नतादि भूप्रदेशं तिर्यक् च मार्जारादीन् प्रत्युपेक्ष्य पतद्ग्रहं च हस्ते कृत्वाऽ वनतकायो गुरोर्दर्शयति । तदुक्तम् तयोरेव - "आलोइत्ता सव्वं, सीसं सपडिग्गहं पमज्जित्ता । उड्डमहो तिरिअं पि अ, पडिलेहे सव्वओ सव्वं" ॥१॥ काउं पडिग्गहं करयलंमि अद्धं च ओणमित्ताणं । भत्तं वा पाणं वा, पडिदंसेज्जा गुरुसगासे" ॥२॥
[ओघनिर्युक्तौ ५२०, ओघनि.भाष्ये २७३, पञ्चवस्तुके ३३७, ३४०] शीर्षप्रमार्जनं च हस्तस्थे पतद्ग्रहेऽवनमतः शिरसः प्रणिपातसम्भवात् , सपटलपतद्ग्रहप्रमार्जनं च उद्घाट्यमानपात्रबन्धपटलानां सङ्कोचे त्रसादिविनाशभवनादिति । ततोऽनन्तरं नृत्यचलनादिप्रकारेण दुरालोचितभक्तपाननिमित्तम् एषणानेषणयोरनाभोगनिमित्तं वा 'भातपाणी दुरालोइअदुप्पडिक्कंता इच्छाकारेण संदिसह भगवन् ! गोअरचरी पडिक्कमउं? इच्छं इच्छामि पडिक्कमिउं गोओरचरीआए' इत्येवमादिसूत्रं पठित्वा कायोत्सर्गकरोति । तत्र च "अहो जिणेहिं असावज्जा" [ दशवै० ५।९२] इत्येवमादिगाथां ध्यायेत् ।
१. अइगच्छइ-इति पञ्चवस्तुके ॥ २. उच्चाओ-इति ओघनियुक्तिवृत्तौ । उच्चातो-इत तत्रैव वृत्तौ ॥ ३. अप्पेऽसुद्धे ओ.नि.मु. ॥ ४. ऊर्ध्वं पीठी:-इति ओघनि० ॥ ५. प्रतिपात मु० ॥
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५४]
यतो दिनचर्यायाम्
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः
"जं किंचि दुरालोइअमणेसणिज्जं भविज्ज भत्ताई ।
तप्पडिकमणनिमित्तं, उस्सग्गं कुणइ इअ विहिणा ॥१॥ [ य. दि. / २३१] इच्छामि पडिक्कमिउं, गोअरचरिआइ एवमाइअं । उच्चरिऊणं सुत्तं काउस्सग्गे विचिंतेइ ॥२॥ [ य. दि. / २३२] अहो जिणेहिं असावज्जा, वित्ती साहूण देसिआ ।
मुक्खसाहणहेउस्स, साहुदेहस्स धारण" ॥३॥ [ य.दि./२३३ ] ओधनिर्युक्तौ - "पंचमंगलं । 'जइ मे अणुग्गहं कुज्जा साहू हुज्जामि तारिओ' [ दशवैकालिके ५ ।१ ।९२]
-
इत्येवमादिगाथाद्वयं वा ध्यायेद् [ ओघनिर्युक्तिटीका प० १७८ A ] इत्युक्तं । तथा च तत्पाठ: -
“ताहे दुरालोइअभत्तपाणएसणमणेसणाए व ।
अट्टुस्सासे अहवा, अणुग्गहादी उ झाएज्जा" ॥१॥[ ओघनि.२७४, पञ्च.३४१ ] ततो नमस्कारेण तं पारयित्वा चतुर्विंशतिस्तवं च पठित्वा भूमिं प्रमृज्य भक्तं पानं च मुञ्चति । ओघनिर्युक्तौ तु स्वाध्यायं प्रस्थाप्यान्तर्मुहूर्त्तं स्वाध्यायं कुर्यादित्युक्तम्, इत्यालोचनाविधिः । ततः किं कर्त्तव्यम् ? इत्याह - 'तत०' इत्यादि, ततः - आलोचनानन्तरं चैत्यवन्दनं प्रसिद्धम्, तदादिर्विधिर्विधानम् अन्वयः प्राग्वत् । अत्रादिशब्दात् पूर्वकृतप्रत्याख्यानपारणाविधिर्गृहीतः, स च प्रसिद्ध एव । यच्च दिनचर्यायां कायोत्सर्गानन्तरम् एव प्रत्याख्यानपारणमुक्तं तत्रापि तच्चैत्यवन्दनपूर्वकमेव ज्ञेयम्, एतच्चैत्यवन्दनसम्बद्धत्वात् प्रत्याख्यानपारणक्रियायाः । यतो भाष्ये सप्तसु तेषु मध्ये इदं जेमनाख्यमित्युक्तम् । तथा च तद्गाथा -
-
"पडिक्कमणे चेइअ जिमण, चरिमपडिकमण सुअण पडिबोहे |
चिइवंदण इअ जइणो, सत्त उ वेला अहोरत्ते" ॥१॥ [ चैत्य. भा. / ५९ ] चैत्यवन्दनानन्तरं च जघन्यतोऽपि षोडशश्लोकप्रमाणं स्वाध्यायं कुर्यादित्युक्तं दिनचर्यायाम् –
"मंचइ भत्तं पाणं, सम्मं जिणनाहवंदणं कुणइ ।
सोलससिलोगमाणं, जहन्नओ कुणइ सज्झायं" ॥१॥ [ य. दि. / २३६ ] इति । पञ्चवस्तुकेत्वेवम् –
" धम्मं कहं णु कुज्जा, संजमगाहं च णिअमओ सव्वे ।
एत्तमेत्तं चन्नं सिद्धं जं जंमि तित्थंमि " ॥ १ ॥ [प.व./३५२ ]
D:\new/d-3.pm5\ 3rd proof
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
भोजनविधिः – श्लो० ९४ ॥ ]
संयमगाहं'ति “संजमे सुट्ठिअप्पाणं " [ दशवै० ३।१ ] इत्यादि ॥९३॥ अथ तदनन्तरं यत् कर्त्तव्यं तदाह
गुर्वादिच्छन्दनापूर्वं, विधिना भोजनक्रिया ।
यतनापात्रशुद्धौ च पुनश्चैत्यनमस्क्रिया ॥९४॥
गुरुराचार्य आदिशब्दात् प्राघूर्णकादयस्तेषां छन्दना - आनीताहारेण निमन्त्रणा तत्पूर्वं तां कृत्वेत्यर्थः, 'विधिना' वक्ष्यमाणेन 'भोजनक्रिया' भोजनविधानं प्रस्तुतधर्मो भवतीत्यन्वयः । अत्रादौ निमन्त्रणाविधिर्यथा - द्विविधः साधुरेको मण्डल्युपजीवक इतरश्च कारणे केवलभोक्ता । केवलभोजिनश्चामी
[ ५५५
—
"आगाढजोगवाही, निजूढत्तट्ठिआ व पाहुणगा ।
सेहा सपायछित्ता, बाला वुड्ढेवमाईआ" ॥१॥ [ ओ.नि./५४८ ] आगाढयोगवाहिनो गणियोगवाहिनः निर्यूढा अमनोज्ञाः तथाऽऽत्मार्थिका एते पृथक् भुञ्जते, प्राघूर्णकानां तु प्रागेव पर्याप्त्या दीयते, ततस्तेऽप्येकाकिनो भुञ्जते । शैक्षा अनुपस्थापितत्वेन सागारिकाः, सप्रायश्चित्ताः शबलचारित्राः, बालवृद्धास्त्वसहिष्णुत्वात् प्रागेव भुञ्जते, आदिशब्दात् कुष्ठ्यादयः, एते मण्डल्यामसमुद्देशका भवन्ति । यावत् सर्वेऽपि मण्डलीभोक्तारः पिण्डीभवन्ति तावत् प्रतीक्षन्ते, मिलितैश्च तैः सह भुङ्क्ते इदं सहिष्णुमाश्रित्य ज्ञेयम्, असहिष्णोस्तु प्रागुक्तकारणत्रयेण मात्रके प्रक्षिप्य प्रथमालिका दीयते, बहुष्वसहिष्णुषु तु तेभ्यो भक्षणार्थं पतद्ग्रहो मुच्यते इति । मण्डल्यनुपजीवकस्तु गुरुसमीपे गत्वा 'संदिसह भंते ! पाहुणगखवगअतरंतबालवुड्ढसेहाण देह इमं'ति भणति मण्डलीभोक्ताऽपीत्थमेव भणति । यदुक्तम् तयोः - "दुविहो अ सो वि साहू, मंडलिउवजीवओ अ इअरो अ । मंडलि उवजीवंतो, अच्छइ जा पिंडिआ सव्वे ॥१॥ [ ओ.नि./५२२ ] इअरो अ गुरुसगासे, गंतूणं भणड़ संदिसह भंते ! ।
-
11
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
पाहुणखवणगअतरंतबालवुड्ढाणाण सेहाणं" ॥२॥ [ ओ.नि./५२३]
संदिसह त्ति ददत, ‘अतरंत'त्ति असमर्थः, एवमुक्तो गुरुस्तदाज्ञया स्वयं वा तेभ्यो दत्ते । अनिच्छतोऽपि निमन्त्रणे विशुद्धपरिणामेन निर्जरैव, वैयावृत्त्यस्य महाफलत्वादिति प्रतिपादिता ग्रहणैषणा ।
१. भणति यदुक्तं - दुविहो - L. P . ॥
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५६ ]
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः
अधुना ग्रासैषणाधिकारः, तत्र तावद्रक्षापालेन पात्राण्युद्ग्राह्य स्थेयम्, आगतेषु च हिण्डकेषु आचार्याद्यर्थं नन्दीपात्रे जलं स्वच्छीकार्यं गलनीयं च, गलित्वा च तस्य गच्छानुसारेणैकं द्वौ त्रीणि वा पात्राणि भ्रियन्ते, यतस्तदाचार्यादिबहूपयोगि भवति । उक्तम् च - 'आयरिअअभाविअ - पाणगट्टया पायपोसधुवणट्ठा ।
44
होइ अ सुहं विवेगो सुहआयमणं च सागरिए" ॥१॥ [ ओ.नि./५५६ ]
व्याख्या–आचार्यपानार्थं अभावितशैक्षादिपानार्थं च, तथा पादश्चरण: पोसश्चाधिष्ठानं तयोः क्षालनार्थम्, तथा भवति च सुखेन विवेकस्त्यागोऽतिरिक्तस्य तस्य पानकस्य, सुखेन वाऽऽचमनं सागारिकस्याग्रतः क्रियते, एवमर्थं गलनं क्रियत इति । ततो बालादीनां चित्तमावर्ज्य पृष्ट्वा च गुरुं गीतार्थो रत्नाधिकोऽलुब्धश्चेत्येवंविधो मण्डलीस्थविरः प्रविशति मण्डलीम्, ततश्च वक्ष्यमाणविधिनाऽन्येऽपि साधवः, मण्डली च ग्लानादिनिमित्तं क्रियते, यतस्तेषामेककेन वैयावृत्त्यं कर्त्तुमशक्यम्, क्रियमाणेऽपि वा वैयावृत्त्ये तस्य सूत्रार्थहानिः स्यात्, मण्डल्यां तु बहवः प्रतिजागरका भवन्तीति नोक्तदोषलेशः । तदुक्तमोघनिर्युक्तौ -
"अतरंतबालवुड्ढा, सेहाएसो गुरु असहुवग्गो ।
साधारणोग्गहाऽलद्धिकारणा मण्डली होइ" ॥१॥ [ ओ.नि./ ५५३ ]
अतरन्तो ग्लानः, शैक्षः प्राथमकल्पिकः, 'आएसो' प्राघूर्णकः, 'असहुवग्गो' असमर्थो राजपुत्रादिः, एषां साधारणोपग्रहात् कारणात् मण्डली कर्त्तव्या, तथाऽलब्धिकसाधुनिमित्ता चेति, भोक्तुमुपविष्टश्च साधुः पूर्वं स्वजीवस्यानुशास्ति दत्ते । सा चेत्थम् -
"बायालीसेसणसंकडंमि, गहणंमि जीव ! ण हु छलिओ ।
इण्णि जह ण छलिज्जसि, भुंजंतो रागदोसेहिं" ॥१॥ [ ओ.नि./५४५ ] इति । ततः पञ्चनमस्कारं भणित्वा 'संदिशत पारयाम' इति चाभिधाय गुरुणाऽनुज्ञातः सन् रागद्वेषरहितो व्रणलेपाद्युपमया भुङ्क्ते । अत्र च 'विधिना भोजनक्रिये' त्युक्तत्वादोघनिर्युक्तिगतः सकलोऽपि भोजनविधिः सप्तभिर्द्वारैः प्रदर्श्यते, तद्यथा –
' मण्डलि १ भायण २ भोयण ३, गहणं ४ सोही ५ उ कारणुवरिए ६-७ । वह उसो भणिओ तेलुक्कदंसीहिं' ॥१॥[ ओ.नि./५६६ ] तत्र मण्डली यथारत्नाधिकतया प्रकाशदेशे कार्या, तथाहि - निर्गमप्रवेशौ मुक्त्वा १. C. ओघनि० । मुह मु० ॥ २. C. P. ओघनि० टीका । मुखेन चाचमनं मु० ॥ ३. C. P. ओघनि० । जइ - मु० ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
भोजनविधिः - श्लो० ९४ ॥ ]
[ ५५७
रत्नाधिकः पूर्वाभिमुख उपविशति, एकश्च मण्डलीस्थविरार्पितदानार्थं अतिरिक्तग्रहणार्थं च गुरोरभिमुखमुपविशति, अन्ये च गुरोराग्नेय्यामैशान्यां वा दिशि, न तु गुरोरभिमुखं पृष्ठतः पार्श्वतश्चोपविशंति, भुञ्जते च गुरोश्चक्षुः पथेनापथ्यादिभक्षणे तेन निवारयितुं शक्यत्वात्, भाजने च विशालमुखे न तु सङ्कटमुखे, तस्मिन् मक्षिकादेरदर्शनात्, एकैकस्य च साधोः पार्श्वे एकं श्लेष्मणोऽपरं च कण्टकास्थ्यादेः क्षेपणार्थमिति मल्लकद्वयं भवति । मण्डल्या बहिश्च सागारिकरक्षणार्थं क्षपणादिस्तिष्ठति, साधूनां प्रच्छन्नमेव भोजनस्यानुमतत्वात्। तदुक्तम् –
"पच्छन्ने भोत्तव्वं, जइणा दाणाउ पडिणिअत्तेणं । तुच्छ्गजाइअदाणे, बंधो इहरा पओसाई" ॥१॥ [ [प.व./३९१ ]
'बंधो त्ति' अनुकम्पया पुण्यबन्धः, सोऽपि नेष्यते, स्वर्णनिगडकल्पत्वादिति १ । भाजनानि च पूर्वं परिकर्मरहितानि भ्राम्यन्ते, ततोऽल्पपरिकर्मबहुपरिकर्माणीति २। भोजनमपि स्निग्धमधुरद्रव्याणां पित्तादिप्रशमनार्थं बुद्धिबलवृद्ध्यर्थं च पूर्वं कार्यम्, पश्चात्करणे तु घृतादिपरिष्ठापनेनासंयमोऽपि, अथ भवेयुः स्निग्धमधुराणि अल्पबहुपरिकर्मसु पात्रेषु तदा तानि पूर्वं भुक्त्वा करौ च प्रोञ्छयित्वाऽपरिकर्माणि पात्राणि समुद्देशनार्थं मुच्यन्ते ३। ग्रहणं चाविकृतवदनः सन् कुक्कुट्यण्डमात्राणां क्षुल्लकलम्बनाशितुल्यानां वा कवलानां करोति, तत्र क्षुल्लकेन लम्बकेनाशितुं शीलमस्य स क्षुल्लकलम्बनाशी तत् तुल्याः लघुकवलाशिनस्तुल्या इत्यर्थः । अत्र च ग्रहणं पात्रादुत्क्षेपणं वदने प्रक्षेपणं चेति द्विविधम्, तत्र पात्रात्कटकच्छेदेन प्रतरच्छेदेन सिंहभक्षितेन वा ग्रहीतव्यम्, अत्रायं वृद्धसम्प्रदाय : – “ कडगच्छेओ णाम जो एगाओ पासओ समुद्दिसइ ताव जाव उव्वट्टो" यथा कलिंजस्य खण्डं छित्त्वाऽपनीयत एवं भुङ्क्त इत्यर्थः । तथा ‘एगयरेणं पयरेणं' एकैकप्रतरच्छेदनेनेत्यर्थः । तथा 'सिहो जत्तो आर तत्तो चेव निट्टवेइ'त्ति । कवलप्रक्षेपणं त्वेवं । यतः -
"असुरसुरं अचवचवं, अदुअमविलंबिअं अपरिसाडि ।
मणवयणकायगुत्तो, भुंजे अह पक्खिवणसोही " ॥१॥[ ओ.नि. २८९, पञ्च. ३६१ ] इति । एवं च भुञ्जानानां यदि पतद्ग्रहो भ्रमन्नेवार्द्धपथे निष्ठितो भवति तदा तस्मिन्नपरं भक्तं
१. तुला- ओघनिर्युक्तिभाष्य गा० २८६, पञ्चवस्तुक गा० ३५८ ॥ २. P. C. । 'लाशि[नर]तुल्या-मु० ॥ ३. तुला - पञ्चवस्तुटीका प० २६० ॥ ४. P. C. ओघनिर्युक्तिटीका । कालिङ्गस्यमु० ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५८ ]
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः प्रक्षिप्याग्रे भ्राम्यते । बालादिप्रायोग्यं यदुद्धरितं तदसंसृष्टं सत् पतद्ग्रहे क्षिप्त्वाग्रे भ्राम्यते, गुरुसंबन्धि तु संसृष्टमपि मण्डलीपतद्ग्रहे प्रक्षिप्य बालादीनां दीयते, अन्योद्धरितं संसृष्टं तु न मण्डलीपतद्ग्रहे प्रक्षिप्यते इत्यादि ४। शोधिश्च भोजनविषया संयमयात्राधर्मसाधनशरीरधारणाद्यर्थं षट्चत्वारिंशद्दोषरहिताहारग्रहणे भवति । यद्यपि च दोषा द्विचत्वारिंशत् प्रागुक्ता ग्रासैषणायाश्च पञ्चेति सप्तचत्वारिंशद् भवन्ति, तथाप्य कारणरूपसप्तमद्वारे तत्प्रतिपक्षत्वात् कारणाभावलक्षणस्य ग्रासैषणापञ्चमदोषस्य स्वातन्त्र्येण वक्ष्यमाणत्वादुक्तसंख्या न विरोधायेति । ग्रासैषणायाश्च दोषा अमी संयोजना १ प्रमाणातिरिक्तता २ अङ्गारो ३ धूमः ४ कारणाभावश्चेति । यतः " संजोअणा १ पमाणे २, इंगाले ३ धूम ४ कारणे ५ चेव ।
उवगरण भत्तपाणे, सबाहिरब्धंतरा पढमा" ॥१॥ [ पञ्चा. १३।४८, प्रव. ७३४ ] इति ।
तत्र लोभाद् द्रव्यस्य मण्डकादेर्द्रव्यान्तरेण खण्डघृतादिना वसतेर्बहिरन्तर्वा योजनं संयोजना १। धृतिबलसंयमयोगा यावता न सीदन्ति तावादाहारप्रमाणम्, अधिकाहारस्तु वमनाय मृत्यवे व्याधये वेति प्रमाणातिरिक्ततादोषः २। स्वाद्वन्नं तद्दातारं वा प्रशंसयन् यद् भुङ्क्ते स रागाग्निना चारित्रेन्धनस्याङ्गारीकरणादङ्गारदोषः ३ । निन्दन् पुनश्चारित्रेन्धनं दहन् धूमकरणाद् धूमदोषः ४। वक्ष्यमाणषड्भोजनकारणाभावे भुञ्जानस्य कारणाभावो दोष: ५। कारणानि च भोजने क्षुद्वेदनाया असहनम् १, क्षामस्य च वैयावृत्त्याकरणम् २, ईर्यासमितेरविशुद्धिः ३, प्रेत्युपेक्षाप्रमार्जनादिलक्षणस्य संयमस्य चापालनम् ४, क्षुधा - तुरस्य प्रबलाग्न्युदयात् प्राणप्रहारशङ्का ५, आर्त्तरौद्रपरिहारेण धर्मध्यानस्थिरीकरणं ६ चेति षट्, यत: -
-
"वेअण १ वेयावच्चे २, इरिअट्ठाए अ ३ संजमट्ठाए ४ ।
तह पाणवत्तिआए ५, छट्टं पुण धम्मचिंताए" ॥१॥ [ ओघनि.५८०, पञ्च. ३६५ ] इति । एभिरपि कारणैर्भुञ्जानः साधुरशनादेः षड्भागान् कल्पयति । यतो दिनचर्यायाम् -
'अद्धमसणस्स सव्वंजणस्स, कुज्जा दवस्स दो भाए I
वायपविआरणट्ठा, छब्भायं ऊणयं कुणइ " ॥ १ ॥ [ य. दि. / २४४ ] इति ।
आहारप्रमाणं च पुंसां द्वात्रिंशत्कवलाः, स्त्रीणां चाष्टाविंशतिः । यदाह –
44
१. प्रेक्ष्योप्रेक्षादेः संयमस्य- L. P. । पेहोपेहपमज्जण इत्यादिकं संयमम्-इति ओघनियुक्तिवृत्तौ गा० ५८० । प्रत्युपेक्षणादिकं वा संयमम्-इति पञ्चवस्तुकवृत्तौ गा० ३६७ ।। २. P.C. । प्रबलारत्युदयात्-मु० ॥ ३. कुज्जा - इति यतिदिनचर्यायाम् ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
भोजनविधिः, पात्रधावनविधिः -श्लो० ९४॥]
[५५९ "बत्तीसं किर कवला, आहारो कुच्छिपूरओ भणिओ।
पुरिसस्स य महिलाणं, अट्ठावीसं हवे कवला" ॥१॥[पिं.नि./६४२] गोरसभोजने त्वयं विधिस्तत्रैव -
"विदलं जिमिअ पच्छा, मुहं च पत्तं च दो वि धोएज्जा।
अहवा वि अन्नपत्ते, भुंजिज्जा गोरसं णिअमा" ॥१॥[ य.दि./२४६] ततश्चाहारे कवलत्रयप्रमाणावशेषे भक्तविलिप्तपात्राणां संलिहनं कुर्यात् , कृत्वा च तत्पात्रेषु कलुषोदकेन प्रथमकल्पं दत्त्वा पिबति, ततो मुखं प्रमाW द्वितीयकल्पार्थं चाच्छद्रवं ग्रहीत्वा मण्डल्या बहि: पात्रप्रक्षालनार्थं गच्छति । उक्तं च दिनचर्यायाम् -
"पत्ताणं पक्खालणसलिलं पढमं पिबंति निअमेणं ।
सोहंति मुहं तत्तो, बाहिं पत्ताणि धोवंति" ॥१॥[य.दि./२५०] उद्धरिते तु भक्त आचाम्लादितपा गुर्वाज्ञया तावन्मानं तद् भुङ्क्ते परिष्ठापयति वा निरवद्यभूम्याम् , अत्र च विधिगृहीतविधिपरिष्ठापितादिचतुर्भङ्गी ज्ञेयेति ग्रासैषणाविधिः ।
इदानीं भोजनानन्तरं यत् कर्त्तव्यं तदाह –'यतने'त्यादि चः पुनः पात्रशुद्धौ' पात्रप्रक्षालने 'यतना' यत्नशुद्धिः सापेक्षयतिधर्मो भवतीति क्रियान्वयः, तत्र प्रथमकल्पः पूर्वमुक्त एव । द्वितीयं च प्राग्गृहीताच्छोदकेन बहिर्ददाति, तत्र च प्रक्षालनभूमौ सर्वेऽपि मण्डल्याकारेणोपविशन्ति, मध्ये च स्थितोऽच्छद्रवधारी सर्वेषां पात्रप्रक्षालनार्थं द्रवं ददाति ददति च ततस्ते साधवस्तृतीयं कल्पम् , गुरोश्च पात्रं प्रथममेव पृथक् प्रक्षाल्यते, शेषसाधूनां तु प्रथमं यथाकृतं पात्रम् , ततो यथाविशुद्धमिति । तदुक्तं दिनचर्यायाम् -
"गुरुणो पत्तं भिन्न, कप्पिज्ज अहागडं तु सेसेसु ।
पढमं पक्खालिज्जा, जहाविसुद्धं तु सेसाणं" ॥१॥[य.दि./२५२] इति । पात्रप्रक्षालनानन्तरं च द्वयोः द्वयोः साध्वोः पात्रकेषु निर्लेपनार्थमुदकं दत्ते । तदुक्तमोघनिर्युक्तौ
"दाऊण बितिअकप्पं, बहिआ मज्झट्ठिओ उ दवहारी ।
ता दिति तइअकप्पं, दोण्हं दोण्हं तु ओयमणं" ॥१॥[ओ.नि./५८६] इति । इदं च सागारिकाभावे ज्ञेयम् , सति तु तस्मिन् मण्डल्यन्तरेऽपि प्रक्षालयन्तीत्युक्तम् । पञ्चवस्तुके -
१. व तद्यथा- ॥ २. P.C. | जमिअ-मु० । [जिमिउं-यतिदिन० [२६१६] । जिम्मिअयतिदिन० २६२९ ॥ ३. यत्नः-P. संशोधित ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६०]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः "अह भुंजिऊण जोग्गा, पच्छा होऊण पत्तए ताहे।
जोग्गा धुवंति बाहिं, सागरिए णवरमंतो वा" ॥१॥ [ प.व./३८८] आधाकर्मादिज्ञाने तु कल्पान् प्रवर्द्धयते । यदुक्तम् तत्रैव - "अच्छदवेणुवउत्ता, णिरवयवे देंति तेसु कप्पतिअं।
णाऊण व परिभोगं, कप्पं ताहे पवटुंति" ॥१॥[प.व./३८९] 'परिभोगं'ति आधाकर्मादि । तथा दत्तेऽपि द्वितीयतृतीयकल्पे बहिर्यदि प्रेक्षेत कथञ्चिदवयवं ततः प्राग्गृहीतेनैवान्तर्जलेन कल्पान् बहिः कुर्यान्न पुनस्तद्भङ्गभयादन्यद् गृह्णीयाद् । उक्तम् च तत्रैव -
"अंतो णिरवयवं चिअ, बिअतिअकप्पे वि बाहि जइ पेहे।
अवयवमंतलजेलणं, तेणेव करेज्जते कप्पं" ॥१॥[ प.व./३९०] अत्र चायं विवेकः-यत्रालेपकृतं द्रव्यं प्रक्षिप्तं तस्य पात्रस्य कल्पो न विधेयः, लेपकृतपात्रस्य त्ववश्यं कल्पो दातव्यः, [तदुक्तम् बृहत्कल्पे
"भाणस्स कप्पकरणे, अलेवडे नत्थि किंचि कायव्वं ।
तम्हा लेवकडस्स उ, कायव्वा मग्गणा होइ" ॥१॥[बृ.क.भा./१७०५ ] सुगमा, अत्रालेपकृतानि तावदाह -
"कुंजुसिणचाउलोदक, संसट्ठा-ऽऽयाम-कट्ठमूलरसे। कंजियकढिए लोणे, कुट्टा 'पिज्जा य नित्तुप्पा ॥२॥[ बृ.क.भा./१७०६] कंजियउदगविलेवी, ओदणकुम्माससत्तुए पिट्ठो ।
मंडग समिउसिन्ने किंजियपत्ते अलेवकडे" ॥३॥ [बृ.क.भा./१७०७] काञ्जिकमारनालम् , संसृष्टं नाम गोरससंसृष्टे भाजने प्रक्षिप्तं यदुदकं गोरसेन परिणामितम् , 'कट्ठमूलरसे' त्ति काष्ठमूलं-द्विदलं तदीयरसेन परिणामितं पानकम् , तथा कञ्जिकं क्वथितम् , 'लोणे'त्ति सलवणम् , कुट्टा-चिञ्चिनिका, पेया प्रतीता,
१. पच्छा जोग्गा-इति पञ्चवस्तुके । 'भुक्त्वा पश्चात्-तदनन्तरं योग्या भूत्वा' इति पञ्चवस्तुकवृत्तौ ॥ २. वि-इति पञ्चवस्तुके । अभ्यन्तरेऽपि-इति तत्र वृत्तौ ॥ ३. P.C. । करिज्ज तोमु० । करिज्जते-इति पञ्चवस्तुके । कुर्यते-इति तत्र वृत्तौ ॥ ४. P. । न-मु० C. नास्ति ॥ ५. P. बृहत्कल्पभाष्ये । पेया य तित्थुप्पा-मु० C. || ६. P. बृहत्कल्पभाष्ये । ससत्थुए-मु० C. ।। ७. P बृहत्कल्पभाष्ये । °ओसन्ने-मु० C. ॥ ८. नाम-मु० C. नास्ति, P. बृहत्कल्पवृत्तावस्ति [प० ५०४] ॥ ९. कञ्जिकक्वथितम् इति बृहत्कल्पवृत्तौ ।।
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
भोजनाऽनन्तरकर्त्तव्यम् -श्लो० ९५॥]
[५६१ निस्तुप्पा -अचोप्पडा अवग्घारिता वा । तथा विलेपिका द्विविधा -एका काञ्जिकविलेपिका द्वितीया उदकविलेपिका, पिष्टं-मुद्गादिचूर्णम् , समितम् -अट्टकः उत्स्विन्नंउण्डेरकादि काञ्जिकपत्रं काञ्जिकेन बाष्पितम् अरणिकादिशाकम् , एतदादीन्यलेपकृतानि । अथ लेपकृत्यान्याह - “विगई विगईऽवयवा, अविगइपिंडरसएहिं जं मीसं । गुल-दहि-तिप्पा(ल्ला )वयवे, विगडंमि असेसएसुंच" ॥१॥ [ बृ.क.भा./१७०८]
विकृत्यवयवा –मन्थुप्रभृतयः तैस्तथाऽविकृतिरूपैः पिण्डरसैश्च (यत्) मिश्रं तत् सर्वमपि लेपकृतमिति प्रक्रमः । अथ पिण्डरसपदं व्याख्यानयति - "अंबंबाडकविटे, मुद्दिया माउलिंग कयले य। खज्जूरनालिकेरे, कोले चिंचा य बोधव्वा" ॥१॥ [बृ.क.भा./१७१२]
'कोलो' बदरचूर्णं चिञ्चा-अम्लिका, अन्यान्यपि एवंविधानि पिण्डरसद्रव्याणि ज्ञेयानि] । इति पात्रधावनविधिः, ततोऽपि किं कर्त्तव्यम् ? इत्याह –'पुन'रित्यादि, पुनर्भोजनानन्तरम् , 'चैत्यनमस्क्रिया' चैत्यवन्दनम् , तच्चेर्यापथिकीप्रतिक्रमणपूर्वकशक्रस्तवभणनरूपं ज्ञेयम् ॥९४॥ इदानीं तदनन्तरं यत् करणीयं तदाह -
गुरुवन्दनपूर्वं च, प्रत्याख्यानस्य कारिता ।
आवश्यिक्या बहिर्गत्वा, स्थण्डिले विड्विसर्जनम् ॥१५॥ गुरोर्वन्दनं द्वादशावर्त्तलक्षणं तत्पूर्वं तत्कृत्वेत्यर्थः, 'चः' समुच्चये, 'प्रत्याख्यानस्य' दिवसचरमलक्षणस्य 'कारिता' करणं पूर्ववदन्वयः । यद्यपि प्रागेवैकाशनकं प्रत्याख्यातं तथाप्यप्रमादार्थं भुक्त्वा प्रत्याख्यानं कार्यम् , वन्दनकं च मुखवस्त्रिकाप्रतिलेखनपूर्वं ज्ञेयम् । यतो दिनचर्यायाम् - "विहिणा जेमिअ उट्ठिअ, इरिअं पडिक्कमिअ भणिअ सक्कथयं । पुत्तिं पेहिअ वंदणमिह दाउं कुणइ संवरणं" ॥१॥ [ य.दि./२५६] इति ।
अत्र चायं विशेषस्तदुक्तो ज्ञेयः - "सोहिअ पत्ताबंध, सम्मं निम्मज्जिआणि पत्ताणि । बंधित्तु तेण विहिणा, ठविज्ज जा पडिलेहणासमओ ॥१॥[ य.दि./२५७ ]
१. P. बृहत्कल्पवृत्तौ । तिस्तुप्या-चोखडा अवधारिता च-मु० C. ॥ २. P. बृहत्कल्पवृत्तौ । मुद्गेर मु० C. ॥ ३. P. बृहत्कल्पवृत्तौ । पिण्डरसं व्या० मु० C. ॥ ४. [पडि]लेहणा मु० ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६२]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः कह वि हु पमायवसओ, पत्ताबंधो खरंटिओ हुज्जा । पडलाइं अहव कप्पो, कप्पिजसु ताणि जणयाए ॥२॥[य.दि./२५८ ] पढमं लूहिज्जंते, चीवरखंडेण जेण पत्ताणि ।
तं णिच्चं धोविज्जइ, अन्नह कुच्छाइआ दोसा ॥३॥[ य.दि./२५९] ततः किं कर्त्तव्यम् ? इत्याह –'आवश्यिक्या' पूर्वोक्तलक्षणया हेतुभूतया, निष्कारणे साधूनां वसतेर्बहिर्गमनस्याकल्प्यत्वात् , 'बहिर्भूमौ' 'गत्वा' वजित्वा 'स्थण्डिले' विचारभूमौ 'विड्विसर्जनं' पुरीषोत्सर्गः । अत्र स्थण्डिले गच्छतामियं मेरा, तथाहि -संज्ञा, द्विधा–काले अकाले च, तत्र या सूत्रपौरुषीमर्थपौरुषी च कृत्वा कालं च प्रतिक्रम्य जातायां वेलायां भवति सा काले संज्ञा, अथवा या जेमनानन्तरं सा काले, शेषाऽकाले संज्ञा, तत्राकालसंज्ञा प्रथमपौरुष्यां यदि भवति तदाऽसौ साधूनां पृच्छति, यदुत –भवतां किं कश्चिच्चङ्क्रमणभूमि यास्यति न वेति, तथा तरिकारहितमगन्धं चतुर्थरसवच्च जलं चङ्क्रमणदिशोऽन्यया दिशा गृह्णाति येन सागारिकशङ्का न भवति यदुतैते काञ्जिकेन शौचं कुर्वन्तीति । यत ओघनिर्युक्तौ -
"कालमकाले सण्णा, कालो तइआइ सेसयमकालो।
पढमा पोरिसी आपुच्छमा(पा)णगमपुप्फमन्नदिसि" ॥१॥[ओ.नि./३०९] 'अपुप्फ'त्ति तरिकारहितं येन स्वच्छतयोदकभ्रान्तिर्भवतीति, उपलक्षणत्वादगन्धादि च । तथा
"अरेगगहणउग्गाहिएण, आलोअ पुच्छिउं गच्छे ।
एसा उ अकालंमी, अणहिंडिअहिंडिआकालो" ॥२॥[ओ.नि./३१०] अतिरेकपानकं गृह्यते, कदाचिदन्यसाधोः कार्यं भवेत् , सागारिकपुरस्तद्वा उच्छोलनादि क्रियते, तथा उद्ग्राहितेन –पात्रबन्धबद्धेन पात्रकेणानीय गुप्तं सत् आचार्यस्यालोच्यते, तमेव च पृष्ट्वा चङ्क्रमणिकया गच्छन्ति, इयमकाले संज्ञा अहिण्डकानां सतां भवति, कालसंज्ञा पुनहिण्डकानां भिक्षाटनोत्तरकालं जेमनानन्तरं वा या भवतीति । तत्र च गमनविधिरेवम् -
"कप्पेऊणं पाए, एक्केक्कस्स उ दुवे पडिग्गहए।
दाउं दो दो गच्छे, तिण्णट्ठ दवं तु घेत्तूणं" ॥१॥[ओ.नि./३११] १. पाणग' इति ओघनिर्युक्तौ । पाणग त्ति तदनुरुपं पानकमानयति इति तत्रवृत्तौ ॥२. "ण्डितानांइति ओघनियुक्तिवृत्तौ प० ३१० ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थण्डिलगमनविधि: - श्लो० ९५ ॥ ]
[ ५६३
पात्रकाणि कल्पयित्वा पुनरेकैकस्य साधोः पतद्ग्रहद्वयं दत्त्वा एतदुक्तं भवति योऽसौ तिष्ठति साधुस्तस्यात्मीय एवैकः पतद्ग्रहो द्वितीयं तु तं योऽसौ चङ्क्रमणभूमिं प्रयाति स दत्त्वा याति, तथा द्वौ द्वौ गच्छतः, नैककः । तत्र च त्रयाणां साधूनामर्थे यावदुदकं भवति तावन्मात्रं तौ गृहीत्वा व्रजतः । पञ्चवस्तुकेऽपि - "कप्पेऊणं पाए, संघाडइलो उ एग दोहं पि ।
पाए धेरे वि बीओ, वच्चइ एवं तु अन्नसमं' ॥१॥ [ प.व./३९६ ]
संघाटकवानेकोऽन्यतरः द्वयोरपि पात्रे धारयति, द्वितीयस्तु संघाटकवान् व्रजति, एवमन्यसंघाटकसाधुसममिति । ते च कथं गच्छन्तीत्याह
—
"अजुगलिआ अतुरंता, विगहारहिआ वयंति पढमं तु ।
निसिइत्तु डगलगहणं, आवडणं वच्चमासज्ज" ॥१॥ [ ओघनि. ३१२, पञ्च.३९८ ]
—
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
अयुगलिता इति असम श्रेणिस्था व्रजन्ति, तत्र चङ्क्रमणभुवं प्राप्य प्रथमं निषद्यउपविश्य डगलकानाम् – अधिष्ठानप्रोञ्छनार्थम् इष्टकाखण्डानां लघुपाषाणखण्डानां वा ग्रहणं करोति, ‘आवडणं 'ति प्रस्फोटनं तेषां करोति, जन्तुसम्भवात्, किं प्रमाणमत आह –वर्चं – पुरीषमङ्गीकृत्य श्लथं कठिनं वा तत् ज्ञात्वा तदनुरूपाणि डगलानि गृह्णातीत्यर्थः । ततस्तानि गृहीत्वोत्थाय च स्थण्डिले उपविशति । कीदृश इत्याह" अणावायमसंलोए १, परस्सणुवघाइए २ । समे ३ अज्झसिरे ४ आवि, अचिरकालकयंमि य ५" ॥१॥
[ ओघनि. ३१३, पञ्च. ३९९, प्रव. ७०९ ] अनापातोऽनभ्यागमः असंलोकोऽदर्शनं छन्नत्वात् तदुभयं परस्य यस्मिन् तदनापातासंलोकं स्थण्डिलम्, लोकस्य तस्मिन् आपातश्च तिर्यग्मनुष्यस्वपक्षपरपक्षसंयतसंयतीसंविग्नासंविग्नसमनोज्ञामनोज्ञसंविग्नपाक्षिकासंविग्नपाक्षिकपुंस्त्रीनपुंसकदण्डिककौटुम्बिकशौचाशौचवाद्यादिविषयो बहुविधः, तत्र स्वपक्षसंयतसंविग्नमनोज्ञापातवत गन्तव्यम्, अमनोज्ञापातवति च सामाचारीविपर्यासदर्शनेन शैक्षाणां विपरिणमनभयान्न गन्तव्यम्, संयत्यापातवति तु सर्वथा न गन्तव्यम्, परपक्षशौचवादिनामापाते च प्रचुरद्रवेण पादक्षालनाऽऽचमने कार्ये, प्रत्येकं च सपानकानि पात्रकाणि भवन्तीति यतना कार्या । संलोकश्च तिरश्चां न दोषायान्येषां तु प्राग्वत् । अत्र पदद्वयेन चतुर्भङ्गी भवति, तत्राद्यः शुद्धः । तथाऽनुपघाते उड्डाहादिरहिते, तथा समे – अलुठने, लुठने हि आत्मपतनभयं पुरीषं च मुक्तं
१. धरेइ बिइओ-इति पञ्चवस्तुके ॥
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६४]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः कीटिकादींश्चूर्णयति, तथाऽझुषिरे -तृणाद्यनवच्छिन्ने, (झुषिरे) वृश्चिककीटकादिसंभवादात्मसंयमविराधना, तथाऽचिरकालकृते तस्मिन्नेव द्विमासिके ऋतावग्न्यादिना प्रासुकीकृते, अनन्तरऋतुकृतानि हि मिश्रीभवन्तीत्य-योग्यानि । "विच्छिण्णे दूरमोगाढे, नासन्ने बिलवज्जिए। तसपाणबीअरहिए, उच्चाराईणि वोसिरे" ॥१॥[ओ.नि.३१४, पञ्च.४००, प्रव.७१०]
विस्तीर्णे जघन्येन हस्तप्रमाणे चतुरस्रे उत्कृष्टेन द्वादशयोजने, तथा दूरमधोऽवगाह्य अग्न्यादितापेन प्रासुकीकृते, जघन्येन चत्वार्यङ्गलानि, तथाऽनासन्ने -अनिकटे, आसन्नं च द्रव्यभावाभ्यां द्विविधम् , तत्र द्रव्यासन्नं गृहारामादिसमीपम् , भावासन्नं नाम तावत् तिष्ठति यावदागाढं जातम् , तथा बिलवजिते, अग्रे सुगमम् । एवमापातादिदशदोषरहिते स्थण्डिले उच्चारादीनि व्युत्सृजेदिति तात्पर्यम् । एभिश्च दशभिरेकादिसंयोगाः कर्त्तव्याः, तत्र भङ्गसहस्रं चतुर्विंशत्युत्तरं भवति । तदुक्तम् - "एक्कदुगतिगचउपंचगछक्कगसत्तट्टणवगदसगेहिं ।।
संजोगा कायव्वा, भंगसहस्सं चउव्वीसं" ॥१॥[पञ्च./४०१] __ तत्र द्विकसंयोगे चत्वारस्त्रिष्वष्टौ चतुष्प्रभृतिषु द्विगुणा वृद्धिर्भवती चतुर्थ्य: षोडशभङ्गिका निष्पत्तिरित्यादि, एवमेकैकवृद्ध्या दशभिर्वस्तुभिर्भङ्गसङ्ख्या यथोक्तैव । भङ्गसङ्ख्यानयनोपायस्त्वेवम् - "उभयमुहं रासिदुर्ग, हिडिल्लानंतरेण भय पढमं । लद्धहरासिविभत्ते, तस्सुवरिगुणं तु संजोया" ॥१॥[पञ्च./४०३]
उभयमुखं राशिद्वयम् एकादिस्थापनासंघातद्वयम् , तत्र चाधस्त्यानन्तरेण - अधस्तनराशिपर्यन्तवर्त्यनन्तरेण प्रथमुपरितनराशौ पश्चानुपूर्व्याऽऽदिमं भजेत्-भागं हरेत् , ततो लब्धाधोराशिविभक्ते -अधोराशिना विभक्ते सत्युपरितनराशौ यल्लब्धं तेन तस्योपरि यत् तद्गुणितं तत्संयोगा इति । भावार्थस्तु दर्श्यते । स्थापना -
इह चाधस्त्यराशिपर्यन्तेऽधो एकस्तस्यानन्तरो द्विकस्तेनोपरितन राशिसत्कः प्रथमो दशको भज्यते, तत्र पञ्च लभ्यन्ते, यतो दश द्विधा विभक्ताः पञ्चैव भवन्ति, तेन च पञ्चकेन
१. झुषिरे P.C. नास्ति । शुषिरे हि संज्ञादि व्युत्सृजतो वृश्चिक....इति प्रवचनसारोद्धारटीकायाम् भा० १ प० ५९९ ॥ २. P.C. । एक्कदु मु० । एक्कं दु' इति पञ्चवस्तुके ।।
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थण्डिलगमनविधिः
श्लो० ९५ ॥ ]
तस्योपरि यो नवकः स गुण्यते, जाता पञ्चचत्वारिंशत्, पुनरधस्त्यानन्तरस्त्रिकस्तेन पञ्चचत्वारिंशद् भज्यन्ते, तत्र पञ्चदश लभ्यन्ते, यतः ४५ त्रिधा भक्ता १५ भवन्ति, तेन पञ्चदशकेन तस्योपरि योऽष्टकः स गुणितः विंशत्युत्तरं शतं भवति, पुनश्चाधस्त्यानन्तरश्चतुष्कस्तेन विंशत्युत्तरशतं भज्यते, तत्र त्रिंशल्लभ्यन्ते, तैस्त्रिंशद्भिस्तस्योपरि यः सप्तकः स गुणितो द्वे शते दशोत्तरे भवतः, पुनश्चाधस्त्यानन्तरः पञ्चकस्तेन दशोत्तरे द्वे शते विभज्येते तत्र, द्विचत्वारिंशल्लभ्यन्ते, तैश्च तस्योपरि यः षट्कः स गुणितो द्विपञ्चाशदुत्तरे द्वे शते भवतः, इत्येवं सर्वत्र भावना कार्या । सङ्ख्या चेयं - "दस पणयाल विसुत्तरसयं च दोसय दसुत्तरा दो य । बावन्न दोदसुत्तर विसुत्तरं पंचचत्ता य ॥१॥ [ प.व./४०४ ] दस इक्को अ कमेणं, भंगा एगाइचारणाए उ । सुद्धेण समं मिलिआ, भंगसहस्सं चउव्वीसं" [ प.व./ ४०५ ]
८
१ २ ३ ४ ५ ६ ७ १० ४५ १२० २१० २५२ २१० १२०
४५ १० १
स्थापना – त्रयोविंशत्युत्तरम् सहस्रमशुद्धभङ्गानां भवति, चतुर्विंशस्तु शुद्धः, तत्पक्षे च यथोक्तसङ्ख्यैवेति भावार्थ: । एवंविधे च शुद्धे स्थण्डिले प्राप्तस्यायं विधिः - ‘“दिसिपवणगामसूरिअछायाए पमज्जिऊण तिक्खुत्तो ।
जगहो ति काऊण वोसिरे आयमेज्जा वा" ॥१॥ [ ओ.नि./३१६ ]
-
९ १०
"संसत्तग्गहणी पुण, छायाए णिग्गयाए वोसिरइ ।
छायाविरहे उण्हे, वोसिरिअ मुहत्तगं चिट्ठे" ॥१॥
[ ५६५
संज्ञां व्युत्सृजता साधुना दिशि पूर्वायामुत्तरायां च पृष्ठं न देयं, लोकविरोधात्, रात्रौ दक्षिणस्यां पृष्ठं न देयम्, रात्रौ दक्षिणस्या दिश उत्तरस्यां दिशि देवाः प्रयान्तीति लोकश्रुतेः, ग्राम-सूर्ययोरपि पृष्ठं न देयम्, लोकविरोघादेव, पवनस्याऽपि पृष्ठं न देयम्, तस्य पृष्ठिदाने घ्राणार्शसां भवनात्, तथा छायायां तिस्रो वारा: प्रमृज्य यस्यायमवग्रहस्तेनानुज्ञातव्य इत्येवं कृत्वा व्युत्सृजति, वृक्षादिच्छायाऽभावे तु व्युत्सृज्य मुहूर्तमात्रं तिष्ठेत्, येन कृमयः स्वयमेव परिणमन्ति । उक्तं च -
4
[ पञ्चवस्तुके ४२७, प्रवचनसारोद्धारे ७८८, तुला - ओघनिर्युक्तिभाष्ये १८५ ] इति । ‘संसत्तग्गहणी’ति संसक्ता - जीवसंसक्तिव (म) ती ग्रहणी - मलद्वारं यस्यासौ ।
१. छायासइ उण्हंमि वि- इति ओघनिर्युक्तिभाष्य-पञ्चवस्तुक-प्रवचनसारोद्धारादिषु ॥ २. ग्रहण :- कुक्षि :- इति प्रवचनसारो० ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६६]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः उपविशंश्च रजोहरणदण्डकाद्युपकरणं वामोरौ स्थापयति, मात्रकं च दक्षिणहस्ते करोति, प्रोञ्छनं चापानस्य तत्राऽन्यत्र वा करोति, यदि कठिनं पुरीषं ततस्तत्रैव, यदि च श्लथं ततोऽन्यत्रेति । त्रिभिश्च चुल्लुकैराचमनं करोति, स्थण्डिलासन्नप्रदेश एवेति ज्ञेयम् , यदुक्तमोघनिर्युक्तौ -
"उवगरणं वामे उरुगंमि, मत्तं च दाहिणे हत्थे।
तत्थऽन्नत्थ व पुंछे, तिहि आयमणं अदूरंमि" ॥१॥[ओ.नि.भा./३१७] गृहस्थाद्यालोके तु यतनोक्तैव । तथोक्तं दिनचर्यायामपि -
"जइ पिच्छंति गिहत्था, पत्तेअं मत्तगाणि गिण्हित्ता।
तो कुज्जा आयमणं, कुरु कुअगे भूरिसलिलेणं" ॥१॥[ य.दि./२७५ ] स्थण्डिलाभावे तु धर्मादिद्रव्याधारं चिन्तयति । यदुक्तम् तत्रैव -
"जइ थंडिलं ण लब्भइ, तत्तो धम्माइदव्वसंघायं ।
आधारं चितंतो, चइज्ज उच्चारमाईणि" ॥१॥[य.दि./२७४ ] इति । ततश्च तिस्रो वारा 'वोसिरइ'त्ति भणित्वोत्तिष्ठते । उक्तं च - "काइअसंनाडगलं, तिक्खुत्तो वोसिरित्तु मग्गंमी ।
समणीण परिहरंता, उवउत्ता तो निअटुंति" ॥१॥ [ य.दि./२७६ ] इति विड्विसर्जनविधिः । ततश्च प्रतिनिवृत्तः सन् साधुः ग्रामं प्रविशन् ऋतुबद्धे रजोहरणेन वर्षासु च पादलेखनिकया पादौ प्रमार्जयति, स्थण्डिलादस्थण्डिलम् अस्थण्डिलाच्च स्थण्डिलं सङ्क्रामतां साधूनामेतद्विधेरुक्तत्वात् । तथा चौघनियुक्तिः
"उउबद्धे रयहरणं, वासावासासु पायलेहणिआ।
वडउंबरेपिलक्खू तस्स अलंभंमि चिंचिणिया" ॥१॥[ओ.नि./२६ ] वटोदुम्बरप्लक्षान्यतरमयी तदभावे आम्लिकामयी कार्येत्यर्थः । तन्मानादि त्वेवम् –
"बारसअंगुलदीहा, अङ्गलमेगं तु होइ विच्छिण्णा।
घणमसिणनिव्वणावि अ, पुरिसे पुरिसे अ पत्तेयं" ॥१॥[ ओ.नि./२७] 'निर्बणे'ति निर्ग्रन्थिः ।
"उभओणहसंठाणा, सच्चित्ताचित्तकारणा मसिणा"। [ओ.नि./२८ ] इति पूर्वार्द्धम् , उभयोः पार्श्वयोर्नखसंस्थाना नखवत् तीक्ष्णा, तत्प्रयोजनमाह -सचित्ताचित्तकारणादेकेन पाइँन सचित्तः पृथ्वीकायोऽपरेणाचित्तः संलिख्यते, कीदृशी सा?–'मसिण'त्ति मसृणा क्रियते, नातितीक्ष्णा, यतो लिखत आत्मविराधना न स्यात् । एवं च यतनया वसतिद्वारमागत
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपधिप्रतिलेखनविधिः - श्लो० ९६ ॥]
[ ५६७
उदारस्वरेण नैषेधिकीं कृत्वा पादप्रमार्जनादिविधिना प्रविशति वसतिमिति तृतीयपौरुषीकृत्यानि ॥९४॥
साम्प्रतं तत्रागता(मना) नन्तरं यत् कर्त्तव्यं तदाह -
आगत्य वसतौ गत्यागत्योरालोचनं स्फुटम् । शेषेऽथ पश्चिमे याम, उपधिप्रतिलेखना ॥९६॥
'वसतौ'उपाश्रये 'आगत्य' उक्तविधिना प्रविश्य 'गत्यागत्योः ' गमनागमनयोः ‘आलोचनं –गुरुपुरतो निवेदनम् अन्वयः प्राग्वत्, कथं 'स्फुटं' – प्रकटं भवति (यथा) तथा न तु यथाकथञ्चित्, अयं भावः - उपाश्रये प्रविश्येर्यापथिकीं प्रतिक्रम्य गमनागमनसम्भवविराधनामालोचयतीति । तदुक्तं दिनचर्यायाम् -
"गंतूण वसहिदारे, उदारसद्दे निसीहिअं काउं ।
इरिआपडिकमणेणं, गमणागमणाइ विअडंति" ॥१॥[ य.दि./२७७ ] इति । ततश्च तृतीयपौरुष्या यदि भागोऽवशिष्टो भवति तदा स्वाध्यायं करोति, यावच्चरमपौरुषी प्राप्ता भवति । यत ओघनिर्युक्तौ -
—
"सन्नाए आगओ चरमपोरिसिं जाणिऊण ओगाढं ।
पडिलेहए अपत्तं, नाऊण करेइ सज्झायं" ॥१॥ [ ओ.नि./६२६ ] ‘ओगाढं’ति अवगाढामागतां ज्ञात्वा प्रत्युपेक्षणं करोति, अप्राप्तां तु चरमां ज्ञात्वा स्वाध्यायं चेति, समये समये क्रियमाणानां कार्याणां स्वसमयावशेषे स्वाध्यायस्यैवौचित्याद् । यदुक्तं दिनचर्यायाम् -
"कज्जस्स य कज्जस्स य, समए समए अ कज्जमाणस्स ।
जइ हुज्ज समयसेसं, तत्थ करिज्जा य सज्झायं" ॥१॥[ य.दि./२७९ ] इति । प्राप्तायां च तस्यां किं कर्त्तव्यम् ? इत्याह – 'शेष' इत्यादि । 'अथ' इति तृतीयपौरुषीसमाप्त्यनन्तरं 'पश्चिमे यामे' चरमप्रहरे 'शेषे' अवशिष्टे सति 'उपधेः' औघिकौपग्रहिकभेदभिन्नोपकरणस्य 'प्रतिलेखना' प्रत्युपेक्षणा, अन्वयः प्राग्वत् । अपराह्णप्रतिलेखनायां सर्वस्याप्युपकरणजातस्य प्रतिलेख्यत्वात् "सव्वं पुण पच्छिमे जामे'' [ ] इत्याद्यागमात्, तत्र विधिश्च पूर्वमुक्त एव, यश्च विशेषः स प्रदर्श्यते, तद्यथा – चरमपौरुष्यां प्राप्तायामेकः साधुः क्षमाश्रमणपूर्वं 'भगवन् ! बहुपडिपुन्ना पोरिसी'ति तत्समयं गुरवे निवेदयति, ततः सर्वेऽपि सम्भूयेर्यापथिकीप्रतिक्रमणपूर्वम्
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६८]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकारः एकेन क्षमाश्रमणेन 'भगवन् ! पडिलेहणं करेमो'त्ति, द्वितीयेन च तेन 'भगवन् ! वसति पमज्जेमो'त्ति भणित्वा मुखवस्त्रिकां कायं च प्रतिलेखयन्ति । तदुक्तं दिनचर्यायाम् -
"पच्छिमजामं सेसं, सम्मं जाणित्तु समयतत्तन्नू । वागरड् खमासमणी, पत्तो पडिलेहणासमओ ॥१॥ [ य.दि./२८० ] पभणंति खमासमणं, गुरुं तओ साहुणो वि पढमंमी।
पडिलेहणं करेमो, बिइए वसहिं पमज्जेमो" ॥२॥[ य.दि./२८१] अत्र प्रत्युपेक्षका द्विविधाः –भक्ताथिनोऽभक्तार्थिनश्च, तत्र द्वयोरप्युक्तविधि यावत्प्रत्युपेक्षणा तुल्यैव । यत ओघनिर्युक्तौ -
"पडिलेहणा उ दुविहा, भत्तट्ठिअ एअरा उ णायव्वा ।
दोण्ह वि अ पडिलेहणाओ मुहणंतगसकायं" ॥१॥[ओ.नि./६२८ ] इति । ततो येऽभक्तार्थिनस्ते 'पडिलेहणा पडिलेहावउ' इति भणित्वा पूर्वोक्तगुर्वनशनिग्लानादिपुरुषक्रमेण तेषामुपधि प्रतिलेखयन्ति, ततो गुरुं संदिशाप्य 'संदिसह इच्छाकारेण ओहिअं पडिले हेम' एवं भणित्वा पात्रकं मात्रकं चात्मीयं ततश्च सकलमुपधिं प्रत्युपेक्षते, प्रान्ते च चोलपट्टम् । तदुक्तं तत्रैव -
"तत्तो गुरू परिण्णा, गिलाणसेहाइ जे अभत्तट्ठी ।
संदिसह पायमत्ते, अप्पणो पट्टगं चरिमं" ॥१॥[ओ.नि./६२९] इत्यौपवासिकप्रतिलेखनाविधिः । भक्तार्थिनस्तु -मुखवस्त्रिकाप्रतिलेखनानन्तरं चोलपट्टम् , ततो मात्रकम् , क्षुल्लभाजनं यदि रिक्तं भवति तदा, अरिक्तं तु पश्चादपीति ज्ञेयम् , ततः सपरिकरं स्वपतद्ग्रहम् , तत्राप्ययं क्रमः -प्रथमं गोच्छकं, ततः पात्रप्रतिलेखनिकां, ततः पात्रबन्धनं, ततः पटलानि, ततो रजस्त्राणं, ततः पात्रस्थापनं, ततः पतद्ग्रह, ततोऽरिक्तत्वात् पूर्वं मात्रं न प्रत्युपेक्षितं स्यात् तदा प्रत्युपेक्षिपतद्ग्रहे तत्स्थं निक्षिप्य मात्रकम् , ततो गुर्वादीनां सत्कानुपधींश्च प्रत्युपेक्षते, ततो गुरुमनुज्ञापयति यदुत –'संदिसह ओहिअं पडिलेहेमो'त्ति ततः शेषाणि गच्छसाधारणानि पात्राणि वस्त्राणि च अपरिभोग्यानि यानि यानि तानि प्रत्युपेक्षते, ततः स्वकीयं कल्पत्रिकम्
औपग्रहिकमुपधिं चापि यावत् पादप्रोञ्छनं रजोहरणं चेति भक्तार्थिनां प्रत्युपेक्षणाविधिः । तदुक्तमोघनिर्युक्तौ -
"पट्टगमत्तयसगमोग्गहो अ गुरुमाइआ अणुण्णवणा । तो सेसभाणवत्थे, पाउंछणगं च भत्तट्ठी ॥१॥ [ओ.नि./६३०]
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपधिप्रतिलेखनविधिः -श्लो० ९६॥]
[५६९ जस्स जहा पडिलेहा, होइ कया सो तहा पढइ साहू। परिअट्टेई पयओ, करेइ वा अन्नवावारं" ॥२॥ [ओ.नि./६३१] इति ।
दिनचर्यायां त्वेवम् - "पुत्तिं पेहिअ तो लहुवंदणजुअलेण अंग पडिलेहे। इक्केण संदिसावइ, जंपइ बिइए करेमि त्ति ॥१॥[य.दि./२८२] उववासी सव्वोवहिपज्जते चोलपट्टगं पेहे। इयरो पढमं पट्टे, रयहरणं सव्वओ पच्छा ॥२॥[ य.दि./२८३] वसहिं पमज्जिऊणं, ठवणायरिअं तहेव पेहित्ता । काऊण खमासमणं, पुत्तिं पेहंति उवउत्ता ॥३॥[ य.दि./२८४] अह लहुअवंदणेणं, सम्म कुव्वंति तयणु सज्झायं । सुत्तत्थगाहिणो जे, तेसिं सो चेव सज्झाओ ॥४॥ [ य.दि./२८५ ] चत्तारिखमासमणा, दो उवहीथंडिलाण पेहाए । दुन्नि अ गोअरचरिआपडिकमणे काउसग्गे अ॥५॥[य.दि./२८६] तह पक्खिआइदिअहे, तयाइ( महया )सद्देहिं लहुअवंदणए । काऊण दुन्नि पुत्तिं, पेहिअ पेहिज्ज उवहिं च ॥६॥[ य.दि./२८८ ] अह पत्ताणुवगरणं, पडिलेहिअ निक्खिवंति तो उवहिं। पेहंति गुरूण पुरो, गिलाणसेहाइ अप्पस्स" ॥७॥ [ य.दि./२८९]
ततश्च पीठफलकादीन् प्रत्युपेक्षते इत्यपराह्ने सर्वोपधिप्रतिलेखनाविधिः । अथ प्रतिलेखनाविषयत्वादुपधेः स्वरूपं दर्श्यते । तद्यथा -औघिकौपग्रहिकभेदादुपधिद्विविधः, एकैकोऽपि द्विविधो-गणनाप्रमाणेन प्रमाणप्रमाणेन च, यतः - "ओहे उवग्गहमि अ, दुविहो उवही उ होइ णायव्यो । एक्केक्को वि अ दुविहो, गणणाए पमाणओ चेव" ॥[ओ.नि./६६७] इति ।
तत्रौघोपधिनित्यमेव यो गृह्यते भुज्यते पुनः कारणेन सः, औपग्रहिकस्तु स यस्य ग्रहणं भोगश्चेत्युभयमपि कारणेन भवति । तदुक्तम् पञ्चवस्तुके - "ओहेण जस्स गहणं, भोगो पुण कारणा स ओहोही । जस्स उभयं पि णियमा, कारणओ सो उवग्गहिओ" ॥१॥[प.व./८३८] इति ।
गणनाप्रमाणं च एकद्वयादिसङ्ख्यारूपम् , प्रमाणप्रमाणं च दीर्घपृथुलघ्वादिलक्षणम् , १. स उच्यते औ° P ॥ २. यस्य [कारणेन] ग्रहणं-मु० ॥
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७०]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः तत्र जिनकल्पिकानां गणनाप्रमाणत ओघोपधि‘दशविधः, स्थविरकल्पिकानां चतुर्दशविधः, आर्याणां च पञ्चविंशतिविधः, अत ऊर्ध्वं यथासम्भवमौपग्रहिक उपधिर्भवति । उक्तं च - "जिणा बारसरूवाणि, थेरा चउदसरूविणो। अज्जाणं पण्णवीसं तु , अओ उ8 उवग्गहो" ॥१॥[ओघनि.६७१, पञ्च.७७१] इति ।
तत्र जिनकल्पिकानां द्वादशविध उपधिर्यथा - "पत्तं पत्ताबंधो, पायट्ठवणं च पायकेसरिआ । पडलाइ रयत्ताणं, गुच्छओ पायनिज्जोगो" ॥१॥[ओघनि.६६८, पञ्च.७७२, प्रव.४९१]
पात्रं पतद्ग्रहः, पात्रबन्धश्चतुरस्रं तद्वन्धनकम् , पात्रस्थापनं कम्बलमयं यत्र पात्रकाणि स्थाप्यन्ते, पात्रकेसरिका पात्रप्रत्युपेक्षणिका चिलिमिलिकेति प्रसिद्धा, पटलानि भिक्षाटनकाले पात्रोपरि मोच्यवस्त्राणि, रजस्त्राणानि पात्रवेष्टनकानि प्राकृतत्वादेकत्वम् , गोच्छक: कम्बलखण्डमयः पात्रोपरि देयः, एवं सप्तविधः पात्रनिर्योगः, पात्रपरिकर इत्यर्थः । "तिन्नेव य पच्छागा, रहयरणं चेव होइ मुहपत्ती। एसो दुवालसविहो, उवही जिणकप्पिआणं तु"॥१॥[ओघ.६६९, पञ्च.७७३, प्रव.५९२]
प्रच्छादकाः कल्पा इत्यर्थः, तत्रैक उर्णामयो द्वौ सूत्रमयौ, (रजोहरणं तथा मुखवस्त्रिका) एषां द्वादशविध उपधिरुत्कृष्टापेक्षया, जघन्यतस्तु द्विविधोऽपि भवति । तथा चैषामुपधेर्द्विकं त्रिकं चतुष्कं पञ्चकं नवकं दशममेकादशकं द्वादशकं चेत्यष्टौ विकल्पाः, तत्र ये पाणिपात्रा अप्रावरणकाश्च तेषां मुखवस्त्रिकारजोहरणं चेति द्विविध उपधिः, सप्रावरणकानां तु तेषामेककल्पयुक्तस्त्रिविधः, द्विकल्पयुक्तश्चतुर्विधः, कल्पत्रययुक्तश्च पञ्चविधः, पात्रधारिणां पुनरप्रावरणकानां सप्तविधः पात्रोपधिर्मुखवस्त्रिकारजोहरणं चेति नवविधः, एकादिकल्पयुक्तश्च दशैकादशद्वादशविधो भवतीति । स्थविरकल्पिनां च स एव द्वादशविधः चोलपट्टमात्रकयुक्त इति चतुर्दशविधः, तदुक्तम् - "एए चेव दुवालस, मत्तगइरेगचोलपट्टो अ। एसो चउदसरूवो, उवही पुण थेरकप्पंमि" ॥१॥[ओ.नि.६७०, प्रव.४९९]
अत्रोपधिषु प्रधानमध्यजघन्यताविचारणायां जिनकल्पिकानां कल्पत्रयं पतद्ग्रहश्चेति चतुर्विध उपधिरुत्कृष्टः, अमूनि प्रधानान्यङ्गानीत्यर्थः, गोच्छकः पात्रस्थापनकं मुखवस्त्रिका पात्रकेसरिका चेति चतुर्विधो मध्यमः, पात्रबन्धः पटलानि रजस्त्राणं चेति चतुर्विधो जघन्यः । स्थविराणामपि उत्कृष्टः प्राग्वत् , पटलानि रजस्त्राणं पात्रबन्धः चोलपट्टो रजोहरणं मात्रकं चेति षड्विधो मध्यमः, पात्रस्थापनं पात्रके सरिका
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपधिस्वरूपं गणनाप्रमाणेन -श्लो० ९६॥]
[५७१ गोच्छको मुखवस्त्रिका चेति चतुर्विधो जघन्यः । इदानीमार्याणां पञ्चविंशतिविध उपधिरित्थम् - "उवगरणाइँ चउद्दस, अचोलपट्टाई कमढयजुआई। अज्जाण वि भणिआई, अहिआणि अहंति ताणेवं" ॥१॥[प्र.सा./५२८]
आर्याणां च पतद्ग्रहो न भ्रमति तुच्छस्वभावत्वात् , कमठक एव भोजनक्रिया भवति, कमठकं च लेपिततुम्बकभाजनरूपम् , कांस्यमयबृहत्तरकरोटिकाकारमेकमेव निजोदरप्रमाणेन चेति ज्ञेयम् , अतिरिक्तानि च अवग्रहानन्तकः १ पट्टः २ अर्दोरुकं ३ चलनिका ४ अभ्यन्तरनिवसनी ५ बहिर्निवसनी ६ कञ्चुक: ७ उपकक्षिका ८ वैकक्षिका ९ संघाटी १० स्कन्धकरणी ११ चेत्येकादश । उक्तं च - "उग्गहणंतग १ पट्टो २, अद्धोरुअ ३ चलणिआ य ४ बोद्धव्वा ।
अब्भितर५ बाहिनिअंसणीअ६ तहकंचुए चेव७॥१॥[प्र.सा./५२९, तुला-ओघ.६७६ ] "उक्कच्छिअ८ वेकच्छी ९, संघाडी चेव १० खंधकरणी अ ११ । ओहोवहिमि एए, अज्जाणं पणवीसं तु" ॥२॥[प्र.सा./५३०, तुला-ओघ.६७७]
व्याख्या -अवग्रह: समयभाषया योनिद्वारं तस्यानन्तकं वस्त्रम् अवग्रहानन्तकम् , तच्च नावाकारम् , मध्ये पृथुलमन्तयोश्च तनुकम् , कौपीनरूपं गुह्यदेशरक्षणार्थम् , गणनया चैकम् , प्रमाणतश्च देहानुसारेण भवति, कर्त्तव्यं चार्त्तवबीजपातसंरक्षणार्थम् , घनवस्त्रेण पुंस्पर्शसमानकर्कशस्पर्शपरिहरणार्थं च मसृणवस्त्रेण, योनिस्पर्शसदृशो हि मसृणवस्त्रस्पर्शः, स च सजातीयत्वान्न प्रभवतीति । उक्तं च - "अह उग्गहणंतगं णावसंठिअं गुज्झदेसरक्खट्ठा । तं तु पमाणेणिक्कं, घणमसिणं देहमासज्ज" ॥१॥
[प्र.सा./५३१, तुला-ओघ.३१३, पञ्च.८२५ ] इति । पट्टोऽपि सङ्ख्ययैकः, पृथुत्वेन च चतुरङ्गलः समतिरिक्तो वा, दैर्येण तु स्त्रीकटीमानो यथा अवग्रहानन्तकस्य द्वाप्यन्तभागावाच्छादयन् कट्यां बध्यते । तदुक्तम् - "पट्टो वि होइ एगो, देहपमाणेण सो य भइअव्वो। छायंतोग्गहणंतं, कडिबद्धो मल्लकच्छो व्व" ॥१॥[प्र.सा./५३२] इति ।
१. कच्छा व-इति ओघनि० भाष्य[३१४]-पञ्चवस्तुक[८२६]-प्रवचनसारोद्धारादिषु ।।
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७२ ]
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः
तथाऽर्धम् ऊरुकाद्विभजतीति निरुक्तादर्द्धारुकोऽवग्रहानन्तकपट्टमवष्टभ्य सर्वं कटीभागमाच्छादयति, ऊर्वोरन्तरे उरुद्वये च कसाबद्धः, चलनिकाऽपीदृशी, परम् अधोजानुप्रमाणा स्यूता कसानिबद्धा च । यतः -
" अद्धोरुओ वि ते दो वि, गिहिउं छायए कडीभागं । जाणुपमाणा चलणी, असीविआ लंखिआइ व्व" ॥१॥ [पञ्च.८२७, प्रव.५३३, तुला - ओघ. ३१५ ] इति । लङ्घिका वंशोपरिनर्त्तकी ४, तथान्तर्निवसनी उपरि कटीभागादारभ्याधोऽर्द्धजङ्घे यावद् भवति सा च लीनतरं परिधीयते, आकुलतया जनहासो मा भूदिति ५, बहिर्निवसनी च उपरि कटीत आगुल्फं विस्तृता कट्यां च दवरकेण बद्धा भवति । यतः अंतोनिवसणी पुण, लीणयरि जाव अद्धजंघाओ । बाहिरगा जा खलुगा, कंडीअदोरेण पडिबद्धा" ॥१॥
44
-
[ ओघ. ३१६, पञ्च.८२८, प्रव. ५३४ ] 'जा खलुग'त्ति यावद् गुल्फम् ६, इदमधः शरीरस्य षड्विधमुपकरणम् । अथोर्ध्वस्योच्यते, कञ्चुकोऽर्द्धतृतीयहस्तदीर्घ एकहस्तपृथुलश्च, कापालिककन्थावत्कृतोऽसीवितश्च, शिथिलबन्धेन पार्श्वद्वये कसाबद्ध उरोजावाच्छादयति ७, तथा कक्षासमीपमुपकक्षम्, तथाऽऽच्छादिकोपकक्षिकोत्कक्षिका वा, साऽप्येवंविधा स्यूता समचतुरस्रा सार्द्धहस्तमाना चोरोभागदक्षिणपार्श्वं पृष्ठं चाऽऽच्छादयति, वामस्कन्धे वामपार्श्वे च बीटकप्रतिबद्धा परिधीयते । यदुक्तम् -
44
'छायइ अणुकुईए, उरोरुहे कंचुओ असीविअओ ।
एमेव य उक्कच्छिअ, सा नवरं दाहिणे पासे " ॥१॥
[ ओघ. ३१७, प्रव. ५३५, तुला - पञ्च.८२९] इति । वैकक्षिका चोत्कक्षिकाविपरीतः पट्टो भवति वामपार्श्वपरिधानविशेषः, स च कञ्चुकमुत्कक्षिकां चाच्छादयन् वामपार्श्वे परिधीयते । यतः पूर्वार्द्धम् -"वेकच्छिआ उ पट्टो कंचुअमुक्कच्छिअं च छाएइ " [ ओघनि० भाष्ये ३१८, पञ्चवस्तुके ८३०, प्रवचनसारोद्धारे ५३६पू. ] इति । ८-९ । सङ्घाट्यश्चोपरि भोगाय चतस्रो भवन्ति, एका द्विहस्ता पृथुत्वेन, द्वे त्रिहस्ते, एका चतुर्हस्ता चेति, दैर्घ्येण चतस्रोऽपि सार्द्धहस्तत्रयप्रमाणा चतुर्हस्ता वा, तत्र द्विहस्तविस्तृतोपाश्रये भवति, न तां विहाय प्रकटदेहया कदाचिदासितव्यमिति भावः । ये च द्वे त्रिहस्तविस्तृते स्तः, तयोरेका भिक्षार्थम्, एका १. कडीइ दोरेण - इति पञ्चवस्तुक-प्रवचनसारोद्धारयोः ||
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपधिस्वरूपं प्रमाणप्रमाणेन -श्लो० ९६॥]
[५७३ चोच्चारे भवति, चतुर्हस्तविस्तृता च व्याख्यानावसरे भवति, तत्र हि संयतीभिरूवा॑भिरेव स्थातव्यम् , ततस्तावत्यैवानिषण्णायाः प्रच्छादनं भवतीति भावः, चतस्रोऽपि गणनयैकमेव रूपं, युगपद् परिभोगाभावात् । यतः अपरार्द्धम् -
"संघाडीओ चउरो, तत्थ दुहत्था [य] उवसयंमि ॥१॥ दोण्णि तिहत्थायामा, भिक्खट्ठा एग एग उच्चारे। ओसरणे चउहत्था, णिसन्नपच्छायणा मसिणा" ॥२॥
[ओघनि.भा.३१८-९, प्रव.५३६उत्त.-५३७, पञ्च.८३०-१] इति । स्कन्धकरणी च चतुर्हस्ता विस्तरदैर्ध्याभ्यां समचतुरस्रा प्रावरणस्य वातविधूतस्य रक्षणार्थं चतुष्पुटीकृत्य स्कन्धे ध्रियते, सैव च रूपवत्याः कुडभनिमित्तं कुब्जकरण्यपि क्रियते, पृष्ठप्रदेशे स्कन्धादधः संवर्तितया मसृणवस्त्रपट्टकेनोत्कक्षिकावैकक्षिकानिबद्धया विरूपतापादनाय कुडभं विधियत इतिभावः । तदुक्तम् -
"खंधकरणी उचउहत्थवित्थडा वायविहुअरक्खट्ठा । खुज्जकरणी उ कीरइ रूववईणं कुडहहेऊ ५" ॥
[ओ.नि.भा.३२०, पञ्च.८३२, प्रव.५३८] इति ११। अयं चार्यिकाणामप्युपधिः प्राग्वत् त्रिप्रकारो भवति, तत्र पात्रकं कल्पत्रयं सङ्घाटी स्कन्धकरणी निवसनीद्वयं चेत्यष्टविध उपधिरुत्कष्टः । पात्रबन्धः पटलानि रजस्त्राणं रजोहरणं मात्रकम् अवग्रहानन्तकं पट्टकोऽोरुक चलनी कञ्चुक उत्कक्षिका वैकक्षिका कमठकश्चेति त्रयोदशविधो मध्यमः । पात्रस्थापनं पात्रकेसरिका गोच्छको मुखवस्त्रिका चेति चतुर्विधो जघन्यः । उत्कृष्टादिविवेकश्च प्रायश्चित्तादिकार्ये उपयुज्यते । इत्युक्तं गणनाप्रमाणम् ।
अथ प्रमाणप्रमाणं सर्वेषामुच्यते -तत्र पात्रप्रमाणं च तिस्रो वितस्तयश्चतुरङ्गलं च परिधिना भवति, तच्च मध्यमं ज्ञेयम् । अतो हीनं जघन्यमधिकं चोत्कृष्टं प्रमाणं ज्ञेयम् । उक्तं च -
"तिन्नि विहत्थी चउरंगुलं च भाणस्स मज्झिमपमाणं ।
एत्तो हीण जहण्णं, अइरेगयरंतु उक्कोसं" ॥१॥[ओ.नि.६८०, प्रव.५०० ] निजाहारानुसारेणापि प्रकारान्तरेण शास्त्रान्तरे प्रमाणमुक्तम् । एवं च सर्वेषां साधूनां प्रमाणोपेतमेव पात्रं भवति । वैयावत्त्यकरस्य तु गुरुणा दत्तं स्वीयं वा महत्प्रमाणत्वान्नन्दीपात्रं भवति, तच्चौपग्रहिकं न त्वौधिकम् । यतः -
१. P.C. | चार्य मु० ॥
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७४]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः "वेयावच्चकरो वा, णंदीभाणं धरे उवग्गहिअं। सो खलु तस्स विसेसो, पमाणजुत्तं तु सेसाणं" ॥१॥[ओ.नि.भा./३२१] इति ।
एतत्प्रयोजनं चैवम् - "देज्जा हि भाणपूरं तु , रिद्धिमं कोइ रोहमाईसुं। तहिअं तस्सुवओगो, सेसं कालं तु पडिकुट्टो" ॥१॥[ओ.नि./६८४] ___ यस्मात् भाजनपूरमेव दद्यात् ऋद्धिमान् कश्चित् रोधकादिषु आपद्विशेषेषु तत्र - रोधकादौ तस्य –नन्दीपात्रस्योपयोगः, शेषकालं तु प्रतिकुष्टस्तस्योपयोग इति । भाजनमुखप्रमाणम् त्वेवम् - "अकरंडगम्मि भाणे, हत्थो ओटुं जहा न घट्टेइ । एअं जहन्नयमुहं, वत्थु पप्पा विसालं तु" ॥१॥[ओ.नि./६९०]
‘अकरंडगम्मि'त्ति वृत्तसमचतुरस्रे इत्यर्थः, 'ओटुंति कर्णम् । अथ पात्रप्रयोजनं यथा - "छक्कायरक्खणट्ठा, पायग्गहणं जिणेहिँ पण्णत्तं । जे अ गुणा संभोए, हवंति ते पायगहणे वि" ॥१॥[ओ.नि./६९१]
के च ते गुणाः ? इत्याह - "अतरंतबालवुड्डा, सेहाएसा गुरु असहुवग्गो। साहारणुग्गहालद्धिकारणा पायगहणं तु" ॥१॥[ओ.नि./६९२]
पात्रबन्धश्च यथा ग्रन्थौ दत्ते सति कोणौ चतुरङ्गलौ भवतः तादृक्प्रमाणो भवति । यतः"पत्ताबंधपमाणं, भाणपमाणेण होइ कायव्वं । जह गंठिमि कयंमी, कोणा चउरंगुला हुंति" ॥१॥[ओ.नि.६९३, प्रव.५०१ पञ्च.७९८ ]
त्रिकालविषयत्वात् सूत्रस्यापवादिकं चेदम् , सदा ग्रन्थ्यभावात् , पात्रस्थापनगोच्छकपात्रप्रतिलेखनीनां च प्रमाणं वितस्ति: चतुरङ्गलं च, षोडशाङ्गलानीत्यर्थः । तदुक्तम् - "पत्तट्ठवणं तह गुच्छओ अ पायपडिलेहणीआ य।। तिण्हं पि अ प्पमाणं, विहत्थि चउरंगुलं चेव" ॥१॥
[ओ.नि.६९४, पञ्च.७९९, प्रव.५०२] अत्र द्वे ऊर्णामये, पात्रमुखवस्त्रिका च क्षौमिकी । एतेषां प्रयोजनानि चेमानि - "रयमाइरक्खणट्ठा, पत्ताबंधो अ पायठवणं च ।। होइ पमज्जणहेडं, गोच्छओ पायवत्थाणं" ॥१॥[ओ.नि./६९५]
१. तत्थ वि-इति ओघनिर्युक्तौ॥२. भाणवत्थाणं-इति ओघनियुक्ति-पञ्चवस्तुकयोः [गा०८००] ।
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपधिस्वरूपं प्रमाणप्रमाणेन - श्लो० ९६ ॥ ] 'पायवत्थाणं'ति पटलादीनाम् ।
"पायपमज्जणहेडं, केसरिआ पाए पाए एक्केक्का ।
गोच्छ्गपत्तट्ठवणं, एक्केक्कं गणणमाणेणं" ॥१॥ [ ओ.नि./६९६ ]
केसरिका च प्रतिपात्रमेकैका गणनया, तथा गोच्छक: पात्रस्थापनं च पात्रनिर्योग एकैकमेव । अथ पटलानां स्वरूपं सङ्ख्याप्रमाणं चोच्यते -
[ ५७५
"जेहिं सविआ न दीसइ, अंतरिओ तारिसा भवे पडला ।
तिन्नि व पंच व सत्त व, कयलीगब्भोवमा मसिणा ॥१॥ [ ओ.नि./६९७, पञ्च.८०२] गिम्हासु तिन्नि पडला, चउरो हेमंति पंच वासासुं ।
उक्कोसगा उ एए, एत्तो पुण मज्झिमे वोच्छं" ॥२॥ [ ओ.नि./६९८, पञ्च.८०३ ]
ग्रीष्मस्यात्यन्तरूक्षत्वात् अचिरेण सचित्तरजःप्रभृतिपरिणतेः पटलभेदायोगात्, हेमन्तस्य स्निग्धत्वाद्विमर्देन पृथिवीरज: परिणतेस्तेन पटलभेदसम्भवात्, वर्षायाम् अतिस्निग्धत्वादतिचिरेण पृथिवीरज: परिणतेस्तेन पटलभेदयोगात्, तेषु त्र्यादीन्युक्तानि, परमुत्कृष्टान्यतिशोभनानि स्युस्तदा यथोक्तसङ्ख्यानि घटन्ते । यदि च मध्यमान्यर्द्धजीर्णानि तदा एवं -
"गिम्हासु हुंति चउरो, पंच य हेमंति छच्च वासासु ।
एए खलु मज्झिमया, एत्तो उ जहण्णओ वोच्छं" ॥३॥[ ओ.नि./६९९, पञ्च.८०४] मध्यमानां प्रभूतानामेव स्वकार्यसाधकत्वात् । यदि च जघन्यानि जीर्णानि । तदा
त्वेवम् -
" गिम्हासु पंच पडला, छप्पुण हेमंति सत्त वासासु ।
तिविहंमि कालछेए, पायावरणा भवे पडला " ॥४॥ [ ओ.नि./७००, पञ्च.८०५] 'कालच्छेए'त्ति कालच्छेदे कालविभाग इत्यर्थः । एषां प्रमाणप्रमाणं च यथा - 'अड्डाइज्जा हत्था, दीहा छत्तीसअंगुले रुंदा ।
बिइअं पडिग्गहाओ, ससरीराओ अ णिप्फण्णं" ॥५॥ [ ओ.नि./७०१, पञ्च.८०६, प्रव. ५०३ ] 'रुंदा' इति विस्तीर्णानि । द्वितीयं प्रमाणं प्रतिग्रहात् स्वशरीराच्च निष्पन्नमेतदुभयोचितमित्यर्थः । एषां प्रयोजनमाह -
“पुप्फफलोदगरयरेणुसउणपरिहारपायरक्खट्टा । लिंगस्स य संवरणे, वेओदयरक्खणे पडला ॥६॥ [ ओ.नि./ ७०२, पञ्च.८०७ ]
11
१. बत्तीस मु० ॥। २. एयरक्खट्टा - इति पञ्चवस्तुके एतद्रक्षार्थम् इति तत्र वृत्तौ ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
44
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७६]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकार: ___ पुष्पफलोदकरजोरेणुशकुनपरिहारपातरक्षणार्थं । तत्र शकुनपरिहारः काकादिपुरीषं तस्य पात आकाशादेः एतद्रक्षार्थम् , लिङ्गस्य संवरणे -स्थगने वेदोदयरक्षणे च पटलान्युपयोगीनि । रजस्त्राणमानं त्वेवम् - "माणं तु रयत्ताणे, भाणपमाणेण होइ णिप्फण्णं । पायाहिणं करेंतं, मज्झे चउरंगुलं कमइ" ॥१॥[ओ.नि./७०३, पञ्च.८०८, प्रव.५०६]
प्रदक्षिणां कुर्वन् पुष्पकादारभ्य पात्रमध्ये चतुरङ्गलं क्रामति, अधिकं तिष्ठतीति । तत्प्रयोजनं चेदम् - "मूसगरयउक्केरे, वासे सिण्हा रए अ रक्खट्ठा ।
पाए पाए अ इक्किक्कं" ॥१॥[ओ.नि./७०४, पञ्च.८०९] ___ मूषकरजउत्केरस्य ग्रीष्मादिषु वर्षायां च सिण्हायाः-अवश्यायस्य रजसश्च रक्षणार्थं, तच्च प्रतिपात्रमेकैकं भवति । कल्पप्रमाणमाह - "कप्पा आयपमाणा, अड्डाइज्जा उ आयया हत्था । दोचेवसुत्तिआउ,उण्णिउतइओमुणेअव्वो"॥१॥[ओ.नि./७०५, पञ्च.८१२, प्रव.५०७]
आत्मप्रमाणा यावन्मात्राः प्रावृताः स्कन्धस्योपरि प्रक्षिप्तास्तिष्ठन्ति एतावदात्मप्रमाणम् , सातिरेका मनागतिरेका स्थविराणाम् , 'अर्द्धतृतीयांस्तु आयता –दीर्घा हस्तान् जिनकल्पिकानाम्' इति पञ्चवस्तुवृत्तौ [प० १२६] । तत्प्रयोजनं चेत्थम् - "तणगहणानलसेवाणिवारणा सुक्कधम्मझाणट्ठा । दिटुं कप्पग्गहणं, गिलाणमरणट्ठया चेव" ॥१॥[ओ.नि./७०६]
तृणग्रहणानलसेवावारणार्थम् , तथा तथाविधसंहननिनां धर्मशुक्लध्यानार्थम् , कल्पग्रहणम् , जिनैः, ग्लानमृतप्रच्छादनार्थं चेति, कम्बलस्य च वर्षासु बहिनिर्गतानां तात्कालिकवृष्टावप्कायरक्षणमुपयोगः, यतो बालवृद्धग्लाननिमित्तं वर्षत्यपि जलधरे भिक्षायै असह्योच्चारप्रश्रवणपरिष्ठापनार्थं च नि:सरतां कम्बलावृतदेहानां न तथाविधाऽप्कायविराधनेति । अथ रजोहरणस्वरूपमाह - "घणं मूले थिरं मझे, अग्गे मद्दवजुतया। एगंगिअं अझुसिरं, पोरायामं तिपासिअं" ॥१॥[ओ.नि./७०७, बृ.क.भा.३९७७]
१. वित्थडा-इति ओघनियुक्ति-प्रवचनसारोद्धारयोः ॥ २. धम्मसुक्क' इति ओघनियुक्तिपञ्चवस्तुकयोः [८१३] ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपधिस्वरूपं प्रमाणप्रमाणेन -श्लो० ९६॥]
[५७७ _ 'मूले' दण्डपर्यन्ते 'घन' निबिडं भवति, 'मध्ये' 'स्थिरम्' 'अग्रे' दशिकान्ते 'मार्दवयुक्तम्' 'एकाङ्गिकं' तद्गतदशिकं कम्बलीखण्डनिष्पादितमित्यर्थः 'अशुषिरम्' अग्रन्थिला दशिका निषद्या च यस्य तत् 'पोरायाम'ति अङ्गुष्ठपर्वणि प्रतिष्ठिताया प्रदेशिन्या यावन्मात्रं शुषिरं भवति तावत्तेन सदण्डकेन निषद्याद्वयसहितेन च पूर्यते तथा कर्त्तव्यम् , 'त्रिपाशितं' त्रिवेष्टनदवरकेण पाशितम् । किञ्च - "अप्पोलं मिउ पम्हं च, पडिपुन्नं हत्थपूरिमं ।। रयणीपमाणमित्तं, कुज्जा पोरपरिग्गहं" ॥१॥ [ओ.नि./३२२, बृ.क.भा.३९७९ ]
'अप्पोलं' दृढवेष्टनात् प्रतिपूर्ण सद्बाह्येन निषद्याद्वयेन युक्तं सद्धस्तं पूरयति तथा तथा कर्त्तव्यम् , तथा रत्निप्रमाणमात्रं यथा हस्तप्रमाणदण्डकं भवति तथा कार्यम् । तथा 'पोरपरिग्गह'ति अङ्गुष्ठप्रदेशिनीकुण्डलिकापूरणं कर्त्तव्यम् । अथ समुदायस्यैव प्रमाणमाह - "बत्तीसंगुलदीहं, चउवीसं अंगुलाइ दंडो से। अटुंगुला दसीओ, एगयरंहीणमहिअंवा" ॥१॥[ओ.नि./७०८, पञ्च.८१४, प्रव.५०८ ]
उभयं मिलित्वा द्वात्रिंशद्ङ्गलं भवतीत्यर्थः । तच्च किम्मयं भवति ? इत्याह - "उण्णिअं अट्टि वा वि, कंबलं पायपुंछणं ।। तिपरीअल्लमणिसिटुं, रयहरणं धारए एगं" ॥१॥[ओ.नि./७०९]
पादप्रोञ्छनशब्देनात्र रजोहरणमेव गृह्यते 'तिपरिअल्लं'ति दवरकस्य त्रिःपरिवर्तं 'अणिसिटुं'ति मृदु कर्त्तव्यम् । अथ प्रयोजनमाह - "आयाणे निक्खिवणे, ठाणे निसीअणे तुअट्टे अ। पुट्वि पमज्जणट्ठा, लिंगट्ठा चेव रयहरणं" ॥१॥[ओ.नि./७१० ]
अथ मुखवस्त्रिकाप्रमाणमाह - "चउरंगुलं विहत्थी, एअं मुहणंतगस्स उ पमाणं । बितिअं मुहप्पमाणं, गणणपमाणेण एक्केक्कं" ॥१॥
[ओ.नि./७११, पञ्च.८१६, बृ.क.भा. ३९८२, प्रव.५०९] 'बितिअंति द्वितीयम् , मुखप्रमाणं-मुखानुसारेण कर्त्तव्यम् , वसति प्रमार्जयतो
१. मूलदण्ड” इति ओघनियुक्तिवृत्तौ ।। २. तज्जात' इति ओघनियुक्तिवृत्तौ ॥ ३. यथा तथाइति ओघनियुक्तिवृत्तौ ।। ४. तुअट्टसंकोए-इति ओघनियुक्ति-पञ्चवस्तुक[८१५]-प्रवचनसारोद्धारेषु [५१४] ॥ ५. वसति-मु० C नास्ति ।।
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७८]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकार: नासिकामुखयो रजःप्रवेशरक्षणार्थं यावता मुखमाच्छाद्यते, त्र्यसायाश्च कोणद्वयं गृहीत्वा पृष्ठतः कृकाटिकायां ग्रन्थिातुं शक्यते तावत्प्रमाणा कार्येत्यर्थः । तत्प्रयोजनं चेत्थम् -
"संपातिमरयरेणूपमज्जणट्ठा वयंति मुहपत्तिं ।
नासं मुहं च बंधइ, तीए वसहिं पमज्जंतो" ॥१॥[ओ.नि./७१२] संपातिमसत्त्वरक्षणार्थं जल्पद्भिर्मुखे दीयते, तथा रजः-सचित्तपृथिवीकायस्तत्प्रमार्जनार्थम् , तथा रेणुप्रमार्जनार्थं मुखवस्त्रिकाग्रहणम् , तथा तया नासिकां मुखं च बनीत वसतिं प्रमार्जयन् येन न मुखादौ रजः प्रविशति । अथ मात्रकप्रमाणं यथा -
"जो मागहो अ पत्थो, सविसेसयरं तु मत्तगपमाणं ।
दोसु वि दव्वग्गहणं, वासावासे अहीगारो" ॥१॥[ओ.नि./७१३ ] मागधश्च प्रस्थ: "दो असईउ पसई, दो पसईओ सेइआ, चउसेइआर्हि मागहो पत्थो" [ ]इतिस्वरूपस्ततः सविशेषतरं मात्रकं भवति । तेन किं प्रयोजनम् ? इत्याह –'दोसु विपत्ति द्वयोर्वर्षाकालऋतुबद्धयोर्गुर्वादिप्रायोग्यद्रव्यग्रहणं क्रियते, इदं मात्रकस्य प्रयोजनम् । तथा –
"आयरिए अगिलाणे, पाहुणए दुल्लहे सहसदाणे ।
संसत्तभत्तपाणे, मत्तगपरिभोगणुन्नाओ" ॥१॥ [ओ.नि./७१६] तत्रायं विधि:-"एक्कंमि उ पाउग्गं, गुरुण, बितिउग्गहे अ पडिकुटुं।
गिण्हइ संघाडेगो, धुवलंभे सेस उभयं पि ॥१॥[ओ.नि./७१७] असई लाभे पुण मत्तए अ सव्वे गुरूण गेण्हंति ।
एसेव कमो निअमा, गिलाणसेहाइएसुं पि" ॥२॥ [ओ.नि./७१८ ] यत्र क्षेत्रे गुरुग्लानप्राघूर्णकादियोग्यद्रव्यस्यावश्यंलाभस्तत्रैक एव सङ्घाटकस्तत्प्रायोग्य द्रव्यं गृह्णाति, न तु सर्वे, सोऽपि कथं गृह्णाति ? इत्याह -एकस्मिन् प्रतिग्रहे प्रायोग्यं गुरोर्गृह्णाति, द्वितीये च प्रतिकुष्टं-प्रतिषिद्धं संसक्तादि, अथवा प्रतिकृष्टं -विरुद्धं काञ्जिकादि गृह्णाति, शेषाः सङ्घाटका आत्मार्थमुभयमपि भक्तं पानं च गृह्णन्ति, एकस्य पतद्ग्रहे पानम् , द्वितीयस्य पतद्ग्रहे भक्तमिति । असति च प्रायोग्यद्रव्यस्य ध्रुवलाभे सर्व एव सङ्घाटका मात्रकेषु गुर्वादिप्रायोग्यं गृह्णन्ति, यतो न ज्ञायते अनुकूलं स्यात् आहोश्विन्नेति । तथा
१. ता L.P.C. I तो-ओघनियुक्ति-पञ्चवस्तुक[८१७]-प्रवचनसारोद्धारेषु [५१४] ।। २. मागहओ-इति ओघनियुक्ति-पञ्चवस्तुक[८१८]-प्रवचनसारोद्धारेषु [८१०] ।। ३. C. पञ्चवस्तुकः ८१८ । ओघनिर्युक्तौ-वासावासासु-इति । वासवासे अ अ-P. | वासावासे य-इति प्रवचनसारोद्धारे गा० ५१० ॥ ४. P. । सर्व एव-मु० C. नास्ति ।।
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपधिस्वरूपं प्रमाणप्रमाणेन - श्लो० ९६॥]
[५७९ दुर्लभद्रव्यं घृतादि (तस्य) ग्रहणम् , तथा सहसा गृहस्थेन प्रचुरद्रव्यं दत्तं तद् ग्रहणं च तेन क्रियते, तथा यत्र क्षेत्रे काले वा स्वभावेनैव संसक्तं भक्तपानं भवति, तत्र प्रथमं मात्रकेण तद्गृह्यते, ततः शोधयित्वा भक्तपानमितरेषु पतद्ग्रहेषु प्रक्षिप्यते, इत्यादि प्रयोजनम् , अन्यत्प्रमाणं च मात्रकस्येदम् – "सूवोदणस्स भरिओ, दुगाउअध्धाणमागओ साहू। भुंजइ एगट्ठाणे, एअंकिर मत्तगपमाणं" ॥१॥[ओ.नि./७१४, पञ्च.५१९, प्रव.५११]
सुगमा । अथ चोलपट्टप्रमाणमाह - "दुगुणो चउग्गुणो वा, हत्थो चउरंस चोलपट्टो अ। थेरजुवाणाणट्ठा, सण्हेथूलंमि अविभासा" ॥१॥[ओ.नि./७२१, पञ्च.८२१, प्रव.५१२]
द्विगुणश्चतुर्गुणो वा कृतः सन् हस्तश्चतुरस्त्रो भवति, स्थविरयूनोराय, स्थविराणां द्विहस्तप्रमाणो यूनां च चतुर्हस्त इत्यर्थः, श्लक्ष्णे स्थूले च विभाषा, स्थविरस्य श्लक्ष्णः यूनश्च स्थूल इति । तत्प्रयोजनमाह - "वेउव्वऽवाउडे. वाडए अखदपजणणे चेव । तेसिं अणुग्गहट्ठा, लिंगुदयट्ठा य पट्टो उ" ॥१॥ [ओ.नि./७२२]
यस्य साधोः प्रजननं –लिङ्गं वैक्रियं -विकृतं बेण्टविन्धनादिना भवति तत्प्रच्छादनार्थं चोलपट्टोऽनुजज्ञे, 'अवाउडे'त्ति कश्चिदप्रावृतसाधनोऽग्रभागे चर्मणाऽनाच्छादितलिङ्गो भवति, तथा कश्चिद्वातिको -वातेनोच्छूनलिङ्गो भवति, कश्चिद् ह्रीमान् भवति, तथा 'खद्ध'त्ति कस्यचित् बृहत्साधनं भवति, एषामनुग्रहार्थं, लिङ्गोदयदर्शननिवारणार्थं च चोलस्य - पुंचिह्नस्य पट्टश्चोलपट्ट इति । ___अत्र प्रसङ्गत उपधिविभागप्रदर्शनाय स्वयंबुद्धप्रत्येकबुद्धानां स्वरूपमुच्यते । "अवरे वि सयंबुद्धा, हवंति पत्तेअबुद्धमुणिणोऽवि ।
पढमा दुविहा एगे, तित्थयरा तदिअरा अवरे ॥१॥[प्र.सा./५१९] तित्थयरवज्जिआणं, बोही उवही सुअंच लिंगं च । णेयाई तेसि बोही, जाइस्सरणाइणा होइ ॥२॥[प्र.सा./५२०] मुहपत्ती रयहरणं, कप्पतिगं सत्त पायणिज्जोगो । इअ बारसहा उवही, होइ सयंबुद्धसाहूणं ॥३॥[प्र.सा./५२१]
१. वाइए हिए-इति ओघनिर्युक्तौ । ह्रीक-इति तत्र वृत्तौ । वाइए य ही-इति प्रवचनसारोद्धारे [५१८] । ह्रीमान्-तत्र वृत्तौ ।
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८० ]
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः
हवइ इमेसि मुणीणं, पुव्वाहीअं सुअं अहव नेव । जइ होइ देवया से, लिंगं अप्पड़ अहव गुरुणो" ॥४॥[प्र.सा./५२२ ]
यदि पूर्वाधीतं श्रुतं स्यात् तदा तस्य देवता लिङ्गं दत्ते गुरुर्वा, पूर्वश्रुताभावे तु गुरुरेव लिङ्गं दत्ते इति ।
" जइ एगागी विहु विहरणक्खमो तारिसी वि से इच्छा ।
ता कुणइ तमन्नह गच्छवासमणुसरइ नियमेणं ॥ ५ ॥ [ प्र.सा./५२३ ]
पत्तेअबुद्धसाहूण, होइ वसहाइदंसणे बोही ।
पुत्तिअरयहरणेहिं, एतेसि जहन्नओ उवही ॥६॥ [ प्र.सा./५२४]
मुहपत्ती रयहरणं, तह सत्त य पत्तयाइणिज्जोगो ।
उक्कोसो वि नवविहो, सुअं पुणो पुव्वभवभणिअं ॥७॥ [ प्र. सा. / ५२५ ] एक्कारस अंगाई, जहन्नओ होइ तओ अ उक्कोसं ।
देसेण असं पुन्नाई हुंति पुव्वाइ दस तस्स ॥८॥ [ प्र.सा./५२६ ] लिंगं तं देवया देइ, होइ कइआ वि लिंगरहिओ वि ।
गागि चिअ विहरड़, नागच्छ गच्छवासे सो" ॥९॥ [ प्र.सा./ ५२७ ] तथा प्रतिमाधरस्यापि द्वादशविधोपधिर्ज्ञेयः । इत्यौघिकौपधिविचारः । अथौपग्रहिकोपधिरुच्यते - स च संस्तारकोत्तरपट्टदण्डकादिरनेकविधः । तदुक्तम् – "लट्ठि विलट्ठी दंडो, विदंडओ नालिआ य पंचमिया । संथारुत्तरपट्टो, इच्चाइ उवग्गहो उवही " ॥ १ ॥ [ यति. ३०५ ]
तत्र संस्तारकोत्तरपट्टयोः प्रमाणमिदम् -
-
"संथारुत्तरपट्टो, अड्डाइज्जा य आयया हत्था ।
दोहं पि अ वित्थारो, हत्थो चउरंगुलं चेव" ॥१॥ [ प्र.सा./५१३] अनयोः प्रयोजनं च यथा - "पाणाइरेणुसारक्खणट्टया हुंति पट्टया चउरो ।
छप्पइअरक्खणट्ठा, तत्थुवरि खोमिअं कुज्जा" ॥१॥ [ ओघनि./ ७२४] प्राणिनः पृथिव्यादयः, रेणुः स्वपतः शरीरे लगति तद्रक्षणार्थं चतुष्पट्टकग्रहणम्, तत्र द्वौ प्रस्तुतौ, तृतीयो रजोहरणबाह्यनिषद्यापट्टः प्रागुक्त एव चतुर्थः क्षौमि
१. वि हु-मु० C. नास्ति, P. प्रवचनसारोद्धारे अस्ति । २. दर्श्यते - P. II ३. P. C. I पाणी मु० । पाणादिरेणु' इति ओघनिर्युक्तौ ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपधिस्वरूपं प्रमाणप्रमाणेन -श्लो० ९६॥]
[५८१ एवाभ्यन्तरनिषद्यापट्टको वक्ष्यमाण इत्येते चत्वारः, तत्रापि षट्पदीरक्षणार्थं कम्बलीसंस्तारकस्योपरि क्षौमिकं कुर्यात् , शरीरकम्बलसङ्घर्षणे हि षट्पद्यो विराध्यन्त इति । अथ क्षौमनिषद्याप्रमाणमाह -
"रयहरणपट्टमेत्ता, अदसागा किंचि वा समइरेगा ।
एकगुणा उ निसज्जा, हत्थपमाणा सपच्छागा" ॥१॥[ओघनि./७२५ ] दशारहितरजोहरणपट्टमात्रात् किञ्चिदधिका वा क्षौमनिषद्या ‘एकगुण'त्ति एकैव सा भवति हस्तप्रमाणा च पृथुत्वेन, 'सपच्छाग'त्ति सह बाह्यया निषद्यया हस्तप्रमाणया भवतीति तस्या अपि प्रमाणमुक्तम् ।
"वासोवग्गहिओ पुण, दुगुणो उवही उ वासकप्पाई।
आयासंयमहेउं, एक्कगुणो सेसओ होइ" ॥१॥[ओघनि./७२६ ] वर्षासु औपग्रहिक उपधिर्द्विगुणो भवति, कश्चासौ, वर्षाकल्पादिरादिशब्दात् पटलादिः "जो बाहिं हिंडंतस्स तिम्मइ से सो दुगुणो होइ, एको तिम्मो पुणो अन्नो घेप्पइ"[ ] स च वर्षाकल्पादिर्द्विगुणो भवति, आत्मसंयमरक्षार्थं च । तत्रात्मसंरक्षणार्थं यद्येकगुणा एव कल्पादयो भवन्ति ततश्च -"तेहिं हिंडतेहिं पोट्टसूलेणं मरति, संजमरक्खणत्थं जइ एक्कं चेव कप्पं अइमइलं उद्देऊण नीहरइ, सो( तो )तस्स कप्पस्स जं पाणि पडइ तिम्मंतस्स तेणं आउक्काओ विणस्सइ"[ ] शेषस्तूपधिरेकगुण एव भवति, न द्विगुण इति । किञ्च -
"जं पुण सपमाणाओ, ईसिं हीणाहिअं व लंभेज्जा।
उभयं पि अहाकडयं, न संधणा तस्स छेदो वा" ॥१॥[ओघनि./७२७] यत्पुनः कल्पादिरुपकरणं स्वप्रमाणादीषद्धीनमधिकं वा लभ्येत तदुभयमिति "ओहिअस्स ओवग्गहिअस्स वा' [ ] यदि वा उभयं तदेव हीनमधिकं वा लब्धं सत् 'अहाकडं'ति यथाकृतं अल्पपरिकर्म यल्लभ्यते तस्य न सन्धना क्रियते हीनस्यापि, छेदो वा क्रियतेऽधिकस्येति । [तथा- "दंडए लट्ठिआ चेव, चम्मए चम्मकोसए।
चम्मछेदण पट्टे अ, चिलिमिली धारए गुरू" ॥१॥[ओघनि./७२८ ]
१. अवही इति ओघनिर्युक्तौ ॥ २. अवधि इति ओघनियुक्तिवृत्तौ ॥ ३. सो सो-इति ओघनियुक्तिवृत्तौ ।। ४. तेहिं तिन्नेहिं पोट्ट' इति ओघनियुक्तिवृत्तौ ।। ५. तो तस्य-इति ओघनिर्युक्तौ ।। ६. P.C. ओघनियुक्तिवृत्तौ । कप्पसंगतं पा मु० ॥ ७. हीनस्य तथा न छेदः क्रियतेऽधिकस्य-इति ओघनियुक्तिवृत्तौ ।। ८. वि-इति ओघनिर्युक्तौ ।।
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८२]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः अयमपर औपग्रहिकोपधिर्भवति, दण्डको यष्टिश्चेति द्वयं सर्वेषामेव पृथक् पृथगौपग्रहिकः, अयमपरो गुरोरेव । कश्चासौ ? (चर्म)चर्मकृत्तिः चर्मच्छेदः वर्धपट्टिका यदि वा पिप्पलकादि, तथा पट्टो योगपट्टः, चिलिमिली यवनिका, एतानि चर्मादीनि गुरोरेव ।
"जं चण्ण एवमाई. तवसंजमसाहगं जडजणस्स।
ओहाइरेगगहिअं, ओवग्गहिअं विआणाहि" ॥१॥[ओघनि./७२९] यच्चान्यद्वस्तूपानहादि तप:संयमयोः साधकं यतिजनस्य ओघोपधेरतिरिक्तं गृहीतम् औपग्रहिकं विजानीहि । इत्थं चा] परोऽप्यौपग्रहिको भवतीति ज्ञेयम् । अथैतस्मिनप्यौघिकवदुत्कृष्टादिभेदाः सन्ति, इत्युच्यन्ते -
"पीठग णिसज्ज दंडग, पमज्जणी घट्टए डगलमाई।
पिप्पलगसूईणहरयणि सोहणगदुगं जहन्नो उ" ॥१॥ [पञ्च./८३४] पीठकं काष्ठछगणात्मकम् , त्रेहवत्यां वसतौ वर्षाकाले वा ध्रियत इत्यौपग्रहिकम् , संयतीनां त्वागतसाधुनिमित्तमिति, निषद्या -पादप्रोञ्छनम् , जिनकल्पिकानां तु न भवति, निषीदनाभावात् , दण्डकोऽप्येवम् , नवरं निवारणाभावात् , प्रमार्जनी –वसतेः शुद्धिकरणी दण्डकप्रोञ्छनाभिधाना, घट्टकः पात्रकाणां तथाविधः पाषाणः, डगलादयो निर्लेपनलोष्ठाः, एवं पिप्पलकः पात्रमुखादिकरणाय लोहमयः, सूची सीवनादिनिमित्तम् , नखरदनी प्रसिद्धा, शोधनकद्वयं च कर्णदन्तशोधनकभेदादिति जघन्यत औपग्रहिक उपधिः । मध्यममाह -
"वासत्ताणे पणगं, चिलिमिलिपणगं दुगं च संथारे।
दंडाईपणगं पुण, मतगतिगपायलेहणिआ" ॥१॥ [ पञ्च./८३५ ] वर्षात्राणे पञ्चकम् , तद्यथा -कम्बलमयं १ सूत्रमयं २ तालपत्रसूची ३ पलाशपत्रकुटशिर्षकं ४ छत्रकं ५ चेति, इमानि च लोकप्रसिद्धप्रमाणानि । तथा चिलिमिलिपञ्चकं सूत्रमयी तृणमयी वाकमयी दण्डमयी कटकमयीति, प्रमाणं चास्या गच्छापेक्षया सागारिकप्रच्छादनाय तदावरणात्मिकैवेयमिति । संस्तारकद्वयं शुषिराशुषिरभेदात् , तत्र तृणादिकृतः शुषिरः, तृणानि च पञ्चोपयोगीनि । तदुक्तम् –
१. ओघनियुक्तिवृत्तिः । वर्धापट्टिका मु० ॥ २. पीढ' इति ओघनिर्युक्तौ ॥ ३. C.P. पञ्चवस्तुके। घट्टग मु० ॥ ४. कुट ४ शीर्षकं छ” इति पञ्चवस्तुकवृत्तौ ।। ५. चिलिमिली इति पञ्चवस्तुकवृत्तौ ॥ ६. कण्टक' इति पञ्चवस्तुकवृत्तौ ।।
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
औपग्रहिकोपधिस्वरूपम् -श्लो० ९६॥]
[५८३ "तणगपणगं पुण भणिअं, जिणेहिं जिअरागदोसमोहेहिं ।
साली वीही कोद्दव, रालय रन्नेतणाई च" ॥१॥[प्रव./६७५] शालय: कलमाद्या, व्रीहयः षाष्टिकादयोऽरण्यतृणानि श्यामाद्यानीति । तृणान्यकृतस्तु संस्तारकोऽशुषिरः । दण्डादिपञ्चकं पुनर्दण्ड: १ विदण्ड: २ यष्टि: ३ वियष्टिः ४ नालिका ५ चेति । यतः -
"लट्ठी तहा विलट्ठी, दंडो अ विदंडओ अ नालीओ। भणिअं दंडगपणगं, वक्खाणमिणं भवे तस्स ॥१॥[प्र.सा./६६९] लट्ठी आयपमाणा, विलट्ठि चउरंगुलेण परिहिणा । दंडो बाहुपमाणो, विदंडओ कक्खमित्तो अ॥२॥[प्र.सा.६७०, ओघनि.७३०] लट्ठीए चउरंगुल, समूसिओ दंडपंचगे नाली । नइपमुहजलुत्तारे, तीए थग्गिज्जए सलिलं ॥३॥[प्र.सा./६७१] बद्धइ लट्ठीए जवणिआ, विलट्ठीइ अ कत्थइ दुवारं।
घट्टिज्जए उवस्सय-तणयं तेणाइरक्खट्ठा" ॥४॥[प्र.सा./६७२ ] भोजनवेलायां जवनिकाबन्धने यष्ट्याः प्रयोजनम् , वियष्ट्या तु कुत्रापि प्रत्यन्तग्रामादौ उपाश्रयसत्कं द्वारं घट्यते, येन तदाहनने षाट्कारश्रवणात् तस्करशुनकादयो नश्यन्ति ।
"उउबद्धमि अ दंडो, विदंडओ धिप्पए वरिसयाले ।
जं सो लहुओ निज्जइ, कप्पंतरिओ जलभएणं" ॥१॥[प्र.सा./६७३] ऋतुबद्ध भिक्षाभ्रमणादिवेलायां दण्डको गृह्यते, तेन प्रद्विष्टानां द्विपदचतुष्पादानां चौरगवादीनां निवारणं क्रियते, वृद्धस्य चावष्टम्भनहेतुर्भवतीत्यादिरर्थः । तथा वर्षाकाले विदण्डो गृह्यते, यतः स लघुक: कल्पाभ्यन्तरे कृतः सुखेनैव नीयते जलस्पर्शभयेनेति । यष्टिश्च पर्वनवकं यावत् विषमसङ्ख्यपर्विका दशपर्विका च शुभा समसङ्ख्यपर्विका त्वशुभेति “एगपव्वं पसंसंति'' [ओघनि. ७३१] इत्यादिना ज्ञेयम् । तथा मात्रकत्रयम् , संज्ञाकायिकीश्लेष्ममात्रकभेदात् , पादलेखनिका च कर्दमापनयनी काष्ठमयीति । तथा
"चम्मतिअं पट्टदुगं, णायव्वो मज्झिमो उवहिं एसो। अज्जाण वारए पुण, मज्झिमो होइ अइरित्तो" ॥१॥[ पञ्चव./८३६ ]
१. तुला-स्थानाङ्गसूत्रवृत्तिः सू० ३१०, आवश्यकहारिभद्रीयवृत्तिः प० ६५२, निशीथभाष्यं गा० ४०००, बृहत्कल्पभाष्यं गा० ३८२२ ॥ २. खाटकार' इति प्रवचनसारोद्धारवृत्तौ भा० १/प० ५५४ ॥ ३. वारओ-इति पञ्चवस्तुके ॥
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८४]
_ [धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकारः चर्मत्रिकं वर्धतलिकाकृत्तिरूपम् , शास्त्रान्तरे तु चर्मपञ्चकमुक्तम् । यतः - "अय एल गावि महिसी, मिगाणमजिणं च पंचमं होइ। तलिगा खल्लग बद्धे, कोसग कित्ती अ बीअं तु" ॥१॥[नि.भा.४००३, प्रव.६७६ ]
'बी'ति द्वितीयादेशेनेदं चर्मपञ्चकम् , तत्र तलिकाः प्रसिद्धाः, ताश्च रात्रौ सार्थवशाच्च दिवापि उन्मार्गे गमनादिकार्यजाते पादयोः क्रियते । 'खल्लग'त्ति पादत्राणानि विचर्चिका वा, तानि स्फुटितपदैर्धार्याणि, वर्धास्त्रुटिततलिकादिबन्धनार्थं गृह्यन्ते, तथा कोशकश्चर्ममयकोत्थलीप्रायः, स च पाषाणादिस्खलनया भज्यमान नखैरङ्गष्ठादौ क्षिप्यते, अथवा - नखरदनगृहम् , तथा कृत्तिर्मार्गे दवानलभये ध्रियतेऽस्थण्डिलभुवि वाऽऽस्तीर्य स्थीयते, तस्करमुषितैर्वाऽन्यवस्त्राभावे परिधीयते इति द्वितीयं यतिजनयोग्यं चर्मपञ्चकमित्यलम् । तथा 'पट्टद्वयं' संस्तारकपट्ट उत्तरपट्टश्चेति, मध्यम उपधिरेष औपग्रहिकः । आर्यकाणां पुनर्वारक: सागारिकोदकनिमित्तं मध्यमोपधावतिरिक्तो भवति, नित्यं जनमध्ये तासां वासात् । उत्कृष्टमाह - "अक्खा संथारो वा, एगमणेगंगिओ अ उक्कोसो। पोत्थगपणगं फलगं, उक्कोसोवग्गहो सव्वो" ॥१॥[पञ्च./८३७]
अक्षाश्चन्दनकादयः, संस्तारकश्च, किंविशिष्ट: ?-एकाङ्गिकः फलकमनेकाङ्गिकश्च कम्बीमयादिः, तथा पुस्तकपञ्चकं गण्डिका छिवाडी कच्छविर्मुष्टिः सम्पुटकश्चेति । यतः - "गंडी १ कच्छवि २ मुट्ठी ३, संपुडफलए ४ तहा छिवाडी ५ अ । एवं पोत्थयपणगं, वक्खाणमिणं भवे तस्स ॥१॥[प्र.सा./६६४] बाहल्लपुहुत्तेहिं, गंडीपुत्थो उ तुल्लओ दीहे। कच्छवि अंते तणुओ, मज्झे पिहुलो मुणेअव्वो ॥२॥[प्र.सा./६६५ ] चउरंगुलदीहो वा, वट्टागिइ मुट्ठिपुत्थओ अहवा । चउरंगुलदीहो च्चिअ, चउरंसो होइ विण्णेओ ॥३॥ [प्र.सा./६६६ ] संपुडगो दुगमाई, फलया वुच्छं छिवाडिमित्ताहे। तणुपत्तुस्सिअरूवो, होइ छिवाडी बुहा बिंति" ॥४॥ [प्र.सा./६६७]
द्वयादिफलकसमुदायरूपो वणिग्जनस्योद्धारनिक्षेपाद्याधारसम्पुटाकार उपकरणविशेष
१. P. प्रवचनसारोद्धारवृत्तिः । कौशिक मु० ॥ २. तुला-स्थानाङ्गसूत्र[३१०] वृत्तिः, बृहत्कल्पभाष्य[३८२२] टीका, दशवैकालिकहारिभद्रीयवृत्तिः प० २५, आवश्यकहारिभद्रीयवृत्तिः प० ६५२ । विशेषार्थं द्रष्टव्यं 'जैनचित्रकल्पद्रुमे' प० २२तः ॥ ३. दीहो-इति प्रवचनसारोद्धारे ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
औपग्रहिकोपधिस्वरूपम् - श्लो० ९६ ॥]
[ ५८५
इत्यर्थः, वक्ष्ये छेदपाटी पुस्तकम्, यथा - तनुभिः स्तोकैः पत्रैरुच्छ्रितरूपो भवति ।
लक्षणान्तरमाह -
"दीहो वा हस्सो वा, जो पिहुलो होइ अप्पबाहल्लो ।
तं मुणिअसमयसारा, छिवाडिपुत्थं भणंतीह" ॥१॥ [प्र.सा./६६८ ] तथा फलकं पट्टिका यस्यां लिखित्वा पठ्यते समवसरणफलकं वा, तच्च कारणेऽवष्टम्भार्थं भवति उत्सर्गतश्च साधूनामवष्टम्भो न युक्तः, प्रत्युपेक्षितेऽपि स्तम्भादौ कुन्थुपिपीलिकादिजन्तुसञ्चारस्य दुर्वारत्वात् ।
[यतः- “अव्वोच्छिन्ना तसा पाणा, पडिलेहा न सुज्झई ।
तम्हा हट्टहट्टस्स, अवद्वंभो न कप्पई" ॥१॥ [ ओघनि./ ३२२ ] इति ] ग्लान्यादिकारणे तु घनमसृणादिगुणोपेते फलके पाषाणमये स्तम्भे सुधामृष्टे कुड्ये कुड्यसंलग्नोपधिविण्टलिकायां वा अवष्टभ्नीतेति ।
"अतरंतस्स उ पासंगा, जेणं दुक्खं ति तेणऽवट्टंभे ।
संजयपट्टी थंभे, सेले छुहाकुड्डुविट्टलिए " ॥१॥ [ ओघनि./३२४]
इत्युत्कृष्ट औपग्रहिक उपधिः सर्वोऽक्षादिः । दण्डकादीनां चोपकरणत्वमित्थम् – “दुट्टपसुसाणसावयविज्जलविसमेसु उदगमाइसु ।
लट्ठी सरीररक्खा, तवसंजमसाहिआ भणिआ ॥१॥ [ ओघनि./७३९ ] मोक्खट्टा नाणाई, तणू तयट्ठा तयट्ठिआ लट्ठी
दिट्ठा जहोवयारे, कारणतक्कारणेसु तहा" ॥१॥ [ ओघनि./७४० ]
न च केवलं यष्टिरुपकरणं वर्त्तते, किन्त्वन्यदपि यज्ज्ञानादीनामुपकारकं तदुप
करणमुच्यते । तथा चाह -
"जं जुज्जइ उवयारे, उवगरणं तं सि होइ उवगरणं ।
अइरेगं अहिगरणं, अजओ अजयं परिहरतो" ॥१॥[ ओघनि./७४१ ]
१. यस्यां लिखित्वा पठ्यते - C. नास्ति ॥ २. पासं जेणं P. । पासा गाढं - इति ओघनिर्युक्तौ ॥ ३. C. ओघनिर्युक्तौ । संजम मु० P. II ४. C.P. I बु (त) हकुड्ड मु० । छुहाकुड्डविट्टीए-इति ओघनिर्युक्तौ । सुधामार्ष्णेये कुड्ये....विण्टिका वा... इति तत्र वृत्तौ ॥ ५. यचिक्खल' इति ओघनिर्युक्तौ । 'चिक्खलः सकर्दमः प्रदेश' इति तत्र वृत्तौ ।। ६. P. C. । उदगमाईसु-मु० । उदगमज्झेसु-इति ओघनिर्युक्तौ । उदकमध्येषु इति तत्रवृत्तौ ।। ७. उवकरणे - इति ओघनिर्युक्तौ ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८६]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः परिहरन्निति सेवमानः । तथा – "मुच्छारहिआणेसो, सम्मं चरणस्स साहगो भणिओ।
जुत्तीए इहरा पुण, दोसा इत्थं पि आणाई" ॥१॥[पञ्चव./८३९] इत्यौपग्रहिकोपधिविचारः। [अत्रेदमवधेयम्-स्थविरकल्पिकानां प्रच्छादकत्रिकादि उपकरणं यत्पूर्वमुक्तं तत्सामान्यापेक्षया, विशेषापेक्षया त्वधिकधारणेऽप्यदोषः । तथा चोक्तं बृहत्कल्पवृत्तौ-कीदृशं पुनरुपधि भिक्षुरुपधारयतीति आह -
"भिन्नं गणणाजुत्तं, पमाणइंगालधूमपरिसुद्धं ।
उवहिं धारइ भिक्खू , जो गणचिंतं न चिंतेइ" ॥१॥[बृ.क.भा./३९८७ ] भिन्नं नाम सदशं सकलं वा यन्न भवति, गणनायुक्तं -गणनाप्रमाणोपेतम् , प्रमाणेन च यथोक्तदैर्घ्यविस्तारविषयमानेन युक्तमित्यनुवर्त्तते, तथाऽङ्गारधूमाभ्यां परि-समन्तात् शुद्धं विरहितम् , एवंविधम् उपधि भिक्षुर्धारयेत् यो गणचिन्तां न चिन्तयति सामान्यसाधुरितिभावः । यस्तु गणचिन्तकस्तस्य न प्रतिनियतं उपधिप्रमाणं तथा चाह -
"गणचिंतगस्स सत्ता, उक्कोसो मज्झिमो जहण्णो य ।
सव्वो वि होइ उवही, उवग्गहकरो महाणस्स" ॥१॥[बृ.क.भा./३९८८ ] 'गणचिन्तको' गणावच्छेदकादिस्तत्सत्तायामत ऊर्ध्वं उत्कृष्टो मध्यमो जघन्यश्च सर्वोऽप्यौघिक औपग्रहिकश्चोपधिर्महाजनस्योपग्रहं करोति । इदमेव भावयति -
"आलंबणे विसुद्धे, उवहि दुगुणो चउग्गुणो वा वि।
सव्वो वि होइ उवही, उवग्गहकरो महाजणस्स" ॥१॥[ बृ.क.भा./३९८९] आलम्बनं द्विधा, द्रव्यतो गर्तादौ निमज्जतो रज्ज्वादिः, भावतः संसारगर्त्तायां निपततां ज्ञानादि, इह पुनर्यत्र क्षेत्रे काले वा दुर्लभं वस्त्रं तदादिकमालम्बनं गृह्यते, तत्र विशुद्धे प्रशस्ते सति द्विगुणो वा चतुर्गुणो वा औधिक औपग्रहिकश्चोपधिः सर्वोऽपि महाजनस्य -गच्छस्योपग्रहकरो भविष्यतीतिकृत्वा चिन्तकस्य परिग्रहे भवतीति] वस्त्रादिश्च सर्वोऽप्युपधिरर्द्धमासेनाप्राप्ते वर्षाकाले यतनया प्रक्षाल्यः, प्रचुरजलाभावे तु पात्रनिर्योग एव प्रक्षाल्यः । तदुक्तमोघनिर्युक्तौ -
१. P. बृहत्कल्पवृत्तौ । गणनया तूक्तं प्र मु० C. इ ॥ २. सतो-P. | एत्तो-इति बृहत्कल्पभाष्ये ॥ ३. द्वो-मु० ॥ ४. दुगुणो तिगुणो च” इति बृहत्कल्पभाष्ये ॥ ५. त्रिगुणो वा च० इति बृहत्कल्पवृत्तौ ॥ ६. P. बृहत्कल्पवृत्तौ । हो-मु० C. ॥ ७. वस्त्रादरुपधिरर्ध' P. ||
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपधिस्वरूपः -श्लो० ९६॥]
[५८७ "अप्पत्ते चिअ वासे, सव्वं उवहिं धुवंति जयणाए ।
असइए देवस्सउ,जहण्णओपायणिज्जोगो"॥१॥[ओ.नि./३५०,पि.नि.२६] इति । आचार्यादीनां तु पुनः पुनरपि प्रक्षाल्यते । यतः -
"आयरिअगिलाणाणं, मइला मइला पुणो वि धोअंति। मा हु गुरूण अवण्णा , लोगंमि अजीरणं इयरे" ॥१॥
[ओघनि.३५१, पिण्डनियुक्तौ २७, प्रवचनसारोद्धारे ८६५] तत्र पात्रनिर्योगो द्वे निषद्ये संस्तारोत्तरचोलपट्टा मुखवस्त्रिका रजोहरणं चेत्युपकरणान्युपधिप्रक्षालनाकाले न विश्रामयेत् , यतो नान्यान्युपभोग्यानि भवन्ति । तत्र च षट्पदीसङ्क्रमणं वस्त्रान्तरितहस्तेनान्यस्मिन् वस्त्रे कृत्वा ततो धापनं क्रियते । यतः -
"पायस्स पडोआरं, दुनिसेज्ज तिपट्टपोत्तिरयहरणं ।
एते ण विसामिज्जइ, जयणा संकामणा धुवणा" ॥१॥[ओघनि./३५२] शेषोपधेस्तु विश्रामणं भवति । तच्चैवम् –
"अभितरपरिभोगं, उवरि पाउणइ णाइदूरे अ।
तिन्नि अतिन्नि अएक्कं, निसाउकाउंपडिच्छेज्जा" ॥१॥[ओघनि./३५३] अन्तःपरिभोगकल्पं त्रीन् रात्रीन् कल्पद्वयोपरि प्रावृणोति, ततस्त्रीन् रात्रीनात्मासन्ने स्थापयति, एकां च रात्रिं आत्मोपरि कीलिकादौ स्थापयति, ततोऽपि स्वयं प्रावृत्य परीक्षते, यदि षट्पद्यो न लगन्ति तदा प्रक्षालनीयः । प्रक्षालनार्थं च गृहिभाजनेषु नीव्रोदकस्यापि ग्रहणमनुमतम् । यतः -
"निव्वोदगस्स गहणं, केई भाणेसु असुइपडिसेहो ।
गिहिभायणेसु गहणं, ठिअवासे मीसयं छारो" ॥१॥[ओघनि./३५५ ] "ठिअवासे'त्ति स्थिते वर्षणे ग्राह्यम् , वर्षति तु अन्तरिक्षतः पातान्मिश्रमिति न ग्राह्यम् । बहुवेलारक्षणार्थं तु तत्र क्षारः क्षेप्य इति । उपधिक्षालनक्रमश्चैवम् –
"गुरुपच्चक्खाणिगिलाणसेहमाईण धोअणं पुट्वि ।
तो अप्पणो पुव्वमहागडे अ इअरे दुवे पच्छा" ॥१॥[ओघनि./३५६ ] १. C.P. | उ दवस्स उ(य)-मु० । व दव्वस्स उ-इति ओघनिर्युक्तौ । उदगस्स उ-इति प्रवचनसारोद्धारे गा० ८६४ ॥ २. अवन्नो-इति ओघनियुक्तौ । अवण्ण-इति प्रवचनसारोद्धारे । अवर्ण:-अश्लाघा-इति तत्र वृत्तौ ॥ ३. एते ण उ विस्सामो जयणा-इति ओघनिर्युक्तौ ।। ४. जयणामु० P.C. || ५. अ न एक्कं निसिउं-इति ओघनिर्युक्तौ ॥ ६. अप्पणा-इति ओघनिर्युक्तौ ।।
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८८]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकारः ___पूर्वार्द्धं सुगमम् , स्वोपधौ च पूर्वं यथाकृतान्येकखण्डान्यतूर्णितानि च क्षाल्यानि, इतरौ द्वौ वस्त्रभेदौ अल्पबहुपरिकर्मरूपौ तौ पश्चात् , तत्राल्पपरिकर्माणि मनाक् क्वचित् सीवितानि बहुपरिकर्माणि च द्विधा सीवितानि तूर्णितानि च । प्रक्षालने यतना चेत्थम् –
"अच्छोडपिट्टणासु अ, ण धुवे धोए पयावणं न करे।
परिभोगापरिभोगे, छायातव पेह कल्लाणं" ॥१॥[ओघनि./३५७ ] साधुः प्रक्षालयन् वस्त्राणि नाच्छोटयति, नापि पिट्टयति, किन्तु हस्तेन मनाग् यतनया धावयन्ति, धौतानि चातपे न दत्ते, षटपदविराधनात । कानि पनरातपे कार्याणि ? इत्याह –परिभोग्यानि छायायामपरिभोग्यानि चातपे देयानीत्यर्थः 'पेह'त्ति तानि च शुष्यन्ति सन्ति प्रेक्षयेत् , अपहरणभयात् 'कल्लाणं'ति पश्चात् तस्य प्रक्षालनप्रत्ययम् एककल्याणकं प्रायश्चित्तं दीयते इत्यलं प्रसङ्गेन ॥९६।। साम्प्रतं सर्वोपकरणप्रतिलेखनानन्तरं यत् कर्त्तव्यं तदाह -
ततः स्वाध्यायकरणं, मुहूर्तं यावदन्तिमम् ।
तत्रोच्चारप्रश्रवणकालभूमिप्रमार्जनम् ॥९७॥ 'ततः' सर्वोपधिप्रतिलेखनान्तरं 'स्वाध्यायकरणं' सापेक्षयतिधर्मो भवतीत्यन्वयः, तच्च कियच्चिरं भवति इत्याह –'अन्तिमं' चरमं 'मुहूर्त' दिनषोडशांशरूपं यावत् । यावदन्त्यमुहूर्तं न प्राप्तं तावत्स्वाध्यायः कर्त्तव्य इत्यर्थः । यतो दिनचर्यायाम् -
"अह पुणरवि स( उज्झाओ, सुत्तं वाएइ सुत्तगाहीणं ।
अत्थत्थीणं गुरुणो, कहंति तह चेव अत्थं पि" ॥१॥[ य.दि./३२० ] इति । चरमे च मुहूर्ते प्राप्ते किं कर्त्तव्यम् ? इत्याह –'तत्र' अन्त्यमुहूर्ते उच्चारो - विविसर्जनम् , प्रश्रवणं-कायिकाव्युत्सर्जनम् , कालभूमयः कालग्रहणस्थानानि, तासां प्रमार्जनं प्रत्युपेक्षा । अयं भावः -शेषमुहूर्ते स्वाध्यायादुत्थाय साधुादशोच्चारभूमीादश [च] प्रश्रवणभूमीश्च प्रत्युपेक्षते । यदुक्तमोघनिर्युक्तौ -
"चउभागवसेसाए, चरिमाए पडिक्कमित्तु कालस्स । उच्चारे पासवणे, ठाणे चउवीसई पेहे" ॥१॥[ओ.नि./६३२ ]
१. धावे-इति ओघनिर्युक्तौ ॥ २. उज्झाओ-इति यतिदिनचर्यायाम् [क्रमाङ्क २६१६, २६२९] ।
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थप्रहरकर्त्तव्यम् - श्लो० ९७ ॥ ] द्वादश भूमयश्चैवम् –
"अहियासिआ उ अंतो, आसन्ने मज्झि तह य दूरे य ।
तिन्नि व अणहिआसे, अंतो छ छच्च बाहिरओ" ॥१॥ [ ओघनि./ ६३३] व्याख्या –अधिकासिका भूमयो याः संज्ञावेगेनापीडितः सुखेनैव गन्तुं शक्नोति, एवंविधा अन्तर्मध्येऽङ्गणस्य तिस्रः प्रत्युपेक्षणीयाः । कथम् ? – एका वसतेरासन्नेऽन्या मध्येऽन्या दूरे एवमेतास्तिस्रः स्थण्डिलभूमयो भवन्ति । तथा अनधिकासिकाः संज्ञावेगात्पीडितः सन् याति, ता अपि तिस्रः, एका वसतेरासन्नतरप्रदेशेऽन्या मध्येऽन्या दूरे, एवमेता अन्तरङ्गणस्य षड्, तथा षड् बाह्यतोऽङ्गणस्य भवन्ति ।
"एमेव य पासवणे, बारस चडवीसइं तु पेहित्ता ।
कालस्स वि तिन्नि भवे, अह सूरो अत्थमुवयाइ" ॥१॥ [ ओघनि./६३४ ] सुगमा । नवरं कालस्यापि ग्रहणे तिस्र एव भूमयः प्रत्युपेक्षणीयाः, ताश्च जघन्येन हस्तान्तरिताः प्रत्युपेक्ष्यन्ते । दिनचर्यायामपि
“चउभागवसेसाए, चरिमाए पोरिसीइ कालस्स ।
पडिकमिऊण कुणतो, थंडिलपडिलेहणे तत्तो ॥ १ ॥ [ य. दि. / ३२१ ]
—
अहिआसिअणहिआसिअ, बहिरंतो दूर मज्झ आसन्ने ।
मुत्तुच्चारे बारस, बारस कालंमि भूमितिअं" ॥२॥ [ य. दि. / ३२२ ] इति ॥९७॥ इदानीं ततः परं यत् कर्त्तव्यं तदाह
आवश्यककृतिः कालग्रहस्तारत्रयेक्षणे ।
—
[ ५८९
ततः कालिकसूत्राद्यध्ययनादि यथाविधि ॥ ९८ ॥
‘आवश्यककृतिः' प्रतिक्रमणकरणमन्वयः प्राग्वदेव, प्रतिक्रमणं च मण्डल्यां भवतीति तदवसरे प्रथमं गीतार्थेन स्वाध्यायाद्युपयुक्तानां साधूनां ज्ञापनार्थमुद्घोषणा कार्या । तदुक्तं पञ्चवस्तुके -
" इत्थेव पत्थवंमी, गीओ गच्छंमि घोसणं कुणइ ।
सज्झायादुवउत्ताण, जाणणट्ठा सुसाहूणं" ॥१॥ [प.व./ ४४३ ] ततः सर्वेऽप्यावश्यकप्रदेशे मिलन्ति । तत्रैवं व्यवस्था दिनचर्योक्ता
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
—
१. अधिका(ध्य)सिका-मु० ॥ २. अन्तः मध्ये - इति ओघनिर्युक्तिवृत्तौ । ३. प्रतिक्रमणमन्वयःमु० ॥ ४. तच्च म° मु० ॥ ५. P. । तद्विषयोऽयं क्रमः पञ्चवस्तुकोक्त : - मु० C. ।।
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९० ]
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः
"पुव्वभिमुहा उत्तरमुहा य, आवस्सयं पकुव्वंति ।
स्थापना - सिरिवच्छाकाराए, आगमविहिआइ ठवणाए ॥१॥ [ य.दि./३२९] आयरिआ इह पुरओ, दो पच्छा तिण्णि तयणु दो तत्तो ।
तेहिं पितणु इक्को, नवगणमाणा इमायरणा" ॥२॥ [ य.दि./३३० ] अत्र च प्रतिक्रमणारम्भे प्रथमं दैवसिकप्रायश्चित्तविशोधनार्थं शतोच्छ्वासमानं कायोत्सर्गं कुर्वन्ति तदुक्तम् –
००० Coo
O
"देवसिअं पच्छित्तं, विसोहयंता कुणंति उस्सग्गं ।
ऊसाससयपमाणं, विहिणा दिणपडिक्कमारंभे" ॥१॥ [ य.दि./३३१ ] साम्प्रतं तु परम्परया प्रतिक्रमणप्रान्ते क्रियमाणो दृश्यते, अत्रान्तरे यदि निर्व्याघातो गुरुस्तदा सर्व एव सह गुरुणा प्रतिक्रमणं कुर्वन्ति, श्राद्धानां धर्मकथनादिना व्याघाते तु गुरवः पश्चादावश्यकभूमौ तिष्ठन्ति । यतः -
"जइ पुण निव्वाघाओ, आवस्सं तो करेंति सव्वे वि ।
सड्ढाइकहणवाघाययाए पच्छा गुरू ठंति" ॥१॥ [ पञ्चव. / ४४५ ]
शेषास्तु साधवो गुरुमापृच्छ्य स्वस्थाने यथारत्नाधिकतया सूत्रानुस्मरणार्थमावश्यकभूमौ कायोत्सर्गेण तिष्ठन्ति यावद् गुरोस्तत्रागमनम् आगत्य गुरौ स्थि कायोत्सर्गे दैवसिकातिचारांश्चिन्तयन्ति इति । उक्तं च
"सेसा उ जहासत्ती, आपुच्छित्ताण ठंति सट्टाणे |
सुत्तत्थसरणहेडं, आयरिए ठिअंमि देवसिअं" ॥१॥[ पञ्चव./४४६ ]
अत्रापवादामाह -
" जो हुज्जउ असमत्थो, बालो वुड्डो विवाहिओ वा वि ।
सो आवस्यजुत्तो, अच्छिज्जा णिज्जरापेही" ॥१॥ [ पञ्चव./४४७ ] यो बालादिरशक्तः स आवश्यकयुक्तस्तस्यामेव प्रतिक्रमणभूमौ उपविष्टः कायोत्सर्गं करोत्येवं निर्जरापेक्षी तिष्ठेदिति । अत्र केचिद् एवं भणन्ति यदुत - ते साधवः सामायिकसूत्रं पठित्वा तिष्ठन्ति कायोत्सर्गे, स्थिताश्च ग्रन्थार्थान् चिन्तयन्ति तावद्यावद् गुरुरागतः, ततो गुरुः सामायिकसूत्रमाकृष्य दैवसिकातिचारांश्चिन्तयति, तेऽपि गुरौ तथा स्थिते तूष्णीम्भावेन कायोत्सर्गस्था एव दैवसिकातिचारांश्चिन्तयन्ति, अन्ये त्वेवं ब्रुवते, यदुत - ते साधवः सूत्रार्थं स्मरन्तस्तावत् तिष्ठन्ति, यावद्गुरुरागतः ततो गुरुः सामायिकसूत्रं पठति तदा तेऽपि १. रोगिओ-इति पञ्चवस्तुके ॥ २. द्रष्टव्या आवश्यकचूर्णि भा० २ ० २२९ ॥ ३. तदा- मु० C. नास्ति ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रतिक्रमणविधिः - श्लो० ९८ ॥ ]
[ ५९१
कायोत्सर्गस्था एव सामायिकसूत्रं समकं मनसा पठन्ति, पठित्वाऽतिचारांश्चिन्तयन्तीति । प्रतिक्रमणविधिश्च पूर्वमुक्त एव । यश्च कश्चित् साधुविषयो विशेष:, स [च] यथास्थानं दर्श्यते, तद्यथा –आचार्यो दैवसिकातिचारं द्विगुणं चिन्तयति, यतोऽन्ये हिण्डिता बहुव्यापारास्तावता कालेनैकगुणं चिन्तयन्तीति । उक्तं च –
“जा देवसिअं दुगुणं, चिंतेइ गुरू अहिंडओ चेट्टं ।
बहुवावारा इअरे, एगगुणं ताव चिंतेंति" ॥१॥ [ पञ्चव./४५० ] तत्र चिन्तनीयेयं गाथा -
“सयणासणन्नपाणे, चेइअ जड़ सिज्ज काय उच्चारे ।
समिई भावण गुत्ती, वितहायरणंमि अइआरो" ॥१॥ [ आव.नि./१४९८ ] व्याख्या – शयनीयस्य वितथाचरणे सत्यतिचारः, अयं भावः - संस्तारकादेरविधिना ग्रहणादावतिचार इति, एवं आसनस्य पीठकादेरविधिना ग्रहणादावतिचारः, अन्नपानस्याविधिना ग्रहणादावतिचारः, चैत्यविषयं च वितथाचरणमविधिवन्दनादि, यतिविषयं च यथार्हविनयाद्यकरणम्, शय्याविषयं च अविधिना प्रमार्जनं स्त्र्यादिसंसक्तायां वा वसनम्, कायिकाविषयं च तस्या अस्थण्डिले व्युत्सर्जनम्, स्थण्डिले वाऽप्रत्युपेक्षितादौ, उच्चारविषयमपि तथैव, समितिविषयं चाऽऽसामविधिनाऽऽ सेवनमनासेवनं वा, एवं भावनाविषयं गुप्तिविषयं च ज्ञेयमिति । दोषान्मनसिकृत्य गुरुणा पारिते कायोत्सर्गे साधवस्तं पारयन्ति ततः प्रागुक्तक्रमेण देवसिकातिचारानालोच्य 'ठाणे गमणे' इत्यादि गुरुकथनानन्तरमन्ये वदन्ति । तत्पाठश्चायम् -
"ठाणे कमणे चंकमणे आउत्ते अणाउत्ते हरिअकाय संघट्टिअ बीयकाय संघट्टिअ तसकाय संघट्टिअ थावरकाय संघट्टिअ छप्पई संघट्टिअ ठाणाओ ठाणं संकामिआ, देहरे गोअरचरी बाहिरभूमिं मारगि जातां आवतां हरिअकाय बीअकाय नील फूल त्रस थावरजीवतणा संघट्ट परिताप उपद्रव हुआ, माटीतणो खेरो चांप्यो, काचापाणीतणा छांटा लागा, स्त्रीतिर्यञ्चतणा संघट्ट हुआ, ओघओ मुहपत्ती उसंघट्टयां, अणपूजइ हींड्या ऊघाडे मुखे बोल्या, अनेरुं जि काई पाप लागुं हुइ ते सवि हुं मनवचनकायाई करइ मिच्छामि दुक्कडं "
व्याख्या –स्थाने ऊर्ध्वादिस्थाने, गमने गतिरूपे, 'चङ्क्रमणे' परिभ्रमणे, एतत्सर्वस्थानादिपदवाच्येऽर्थ आयुक्ते उपयुक्ते अनायुक्ते - अनुपयुक्ते कृतवतीत्यर्थः । अत्रोभयत्रापि १. गणे - मु० C. ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९२]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः "क्लीबे वा" इति [नपुंसके भाव क्तः पा० ३-३-११५] क्तस्तेनोपयोगे इत्याद्यर्थो ज्ञेयः । हरित्काय: संघट्टित इत्यादि, अत्र कायः प्राणः शरीरसमूहो वा, षट्पदिकाः संघट्टिताः, स्थानात् स्थानानन्तरंसङ्क्रामिताः, इत्युक्त्वा गुरोरतिचारमालोच्य विशुद्ध्यर्थमिदं पठन्ति – "सव्वस्स वि देवसिअ०" इत्यादि सूत्रमिति दैवसिकप्रतिक्रमणे, रात्रिप्रतिक्रमणे च - ___ "संथाराउट्टण किअ, परिअट्टण किअ, आउंटण किअ, पसारण किअ, छप्पइसंघट्टण किअ, अचक्खुविसय हूओ, संथारापोरिसीतणो विधि भणवो वीसार्यो, कडूथलुं अणपूजई हलाव्युं चलाव्यु , सउणइ स्वप्नांतरि दृष्टिविपर्यास मनोविपर्यास संकल्पकुविकल्पस्खलनादिक अतिचार लागा, मात्रउं अविधि परिठविउं अनेरुं जि कांइ पाप लागुं हुइ ते सवि हुं मनवचनकायाइं करइ मिच्छा मि दुक्कडं"।
व्याख्या -संस्तारके उद्वर्त्तना एकवारमेकपाश्र्वात् पाश्र्वान्तरे भवनं सा कृता १ परिवर्तना पुनः मूलपार्वे भवनम् २, आकुञ्चना पादादीनां संकोचनम् ३, प्रसारणं तेषामेव ४, षट्पदिकानां संघट्टना कृता ५, अचक्षुर्विषये प्रश्रवणम् ६, एषु षट्स्वपि पदेषु क्रिया कृता, इति दण्डकसूत्रमुक्त्वा "सव्वस्स वि राइअ०" इत्यादिदण्डकं पठति, ततश्च ‘पडिक्कमह'त्ति गुरुदत्तप्रायश्चित्ता एव पूर्वोक्तरीत्या साधुप्रतिक्रमणसूत्रं भणन्ति । उक्तं च पञ्चवस्तुके -
"आलोइऊण दोसे, गुरुओ पडिवन्नपायछित्ता य ।
सामाइअपुव्वयं ते, कडंति तओ पडिक्कमणं" ॥१॥[प.व./४६६ ] इति । उपविशनमुद्रा चेत्थम् - "काऊण वामजाणुं , हिट्ठा उ8 च दाहिणं जाणुं ।
सुत्तं भणंति सम्मं, करजुअकयपुत्तिरयहरणा" ॥१॥ [ य.दि./२१ ] इति । अथ साधुप्रतिक्रमणसूत्रविवरणं लिख्यते, तत्र प्रतिक्रमणमिति शब्दार्थः पूर्वमुक्त एव । स च शुभयोगेभ्योऽशुभयोगान्तरं क्रान्तस्य शुभेष्वेव प्रतिकूलं क्रमणं निवर्त्तनमितिस्वरूपः. तच्च द्विधा -यावज्जीवं इत्वरं च तत्राद्यं व्रतादिलक्षणम. इत्वरं दैवसिकादि, तद्विषयास्तु 'पडिसिद्धाणं करणे' इत्यादयः । अत्र चादौ पञ्चमङ्गलादयो वाच्यास्ते च व्याख्यातपूर्वाः । अथ विघ्नविघाताय मङ्गलपूर्वकं प्रतिक्रान्तव्यमतः सूत्रकार एव तदाह -
१. (व्वं) ते-मु०॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
'पगामसिज्जा 'सूत्रं सविवरणम् - श्लो० ९८ ॥ ]
[ ५९३
चत्तारि मंगलं – अरहंता मंगलं, सिद्धा मंगलं, साहू मंगलं, केवलिपण्णत्तो धम्मो मंगलं "
मां भवाद् गालयतीति मङ्ग्यते - गम्यते हितमनेनेति वा मङ्गं –धर्मं लातीति वा मङ्गलम्, तत्र चत्वारः पदार्था मङ्गलमिति, के ते ? इत्याह- ' अरहंता०' इत्यादि सुगमम्, अत्र साघुग्रहणादाचार्योपाध्याया गृहीता एव तेषां साधुत्वानपायात्, केवलिप्रज्ञप्तश्च धर्मः श्रुतचारित्ररूपः । एषां च मङ्गलता एभ्य एव हितमङ्गनाद्, अत एव च लोकोत्तमत्वमित्याह, अथवा मङ्गलता चैषां लोकोत्तमत्वात् तथा चाह -
"चत्तारि लोगुत्तमा- अरिहंता लोगुत्तमा, सिद्धा लोगुत्तमा, साहू लोगुत्तमा, केवलिपण्णत्तो धम्मो लोगुत्तमो "
चत्वारः पूर्वोक्ताः लोकस्य - भावलोकादेरुत्तमा लोकोत्तमाः, तानाह - ' अरहंता० ' इत्यादि, अर्हन्तो लोकस्य - भावलोकस्योत्तमाः - प्रधानाः, सर्वासां शुभप्रकृतीनामुदये वर्त्तमानत्वात्, सिद्धास्तु क्षेत्रलोकस्योत्तमास्त्रैलोक्यमस्तकस्थत्वात्, साधवस्तु सम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्राणि प्रतीत्य भावलोकोत्तमाः, श्रुतधर्मः क्षायोपशमिकभावलोकापेक्षया, चारित्रधर्मस्तु क्षायिकमिश्रभावलोकापेक्षयोत्तमः । लोकोत्तमत्वादेव शरण्यास्तथा चाह, अथवा लोकोत्तमत्वं शरण्यत्वात् तदेवाह
"चत्तारि सरणं पवज्जामि - अरिहंते सरणं पवज्जामि, सिद्धे सरणं पवज्जामि, साहू सरणं पवज्जामि, केवलिपण्णत्तं धम्मं सरणं पवज्जामि "
चतुःशरणं प्रपद्ये सांसारिकदुःखत्राणायाश्रयं गच्छामि, भक्ति करोमीत्यर्थः, अग्रे सुगमम्, इत्थं कृतमङ्गलोपचारः प्रतिक्रमणसूत्रमाह -" इच्छामि पडिक्कमिडं० " इत्यादि यावत् तस्स मिच्छा मि दुक्कडं'' ति प्राग् श्राद्धानां प्रत्याख्यानद्वारे व्याख्यातमेव साधूनां च यो भिन्नः पाठः स व्याख्यायते – 'असावगपाउग्गो' इतिस्थाने ' असमणपाउग्गो' इतिपठ्यम्, अश्रमणप्रायोग्यः साधूनामनाचरणीयः, तथा 'चरित्ताचरित्ते, इतिस्थाने 'चरित्ते' इति पठ्यम्, ‘चउण्हं कसायाणम्' इत्यतश्चाग्रे एवं "पंचण्हं महव्वयाणं, छण्हं जीवणिकायाणं, त् पिंडेसणाणं अट्ठण्हं पवयणमाऊणं, नवण्हं बंभचेरगुत्तीणं, दसविहे समणधम्मे, समा जोगाणं जं खंडिअं" इत्यादि अग्रे प्राग्वत् । तत्र पञ्चानां महव्रतानां - प्राणातिपातनिवृत्तिलक्षणानाम्, षण्णां जीवनिकायानां - पृथिवीकायिकादीनाम्, सप्तानां पिण्डैषणानाम् - असंसृष्टादीनां प्राग्व्याख्यातानाम्, सप्तानां पानैषणानां केचित् पठन्ति, अष्टानां
१. वा मङ्गलं, (मङ्ग-) धर्मं - मु० ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९४]
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः प्रवचनमातॄणां – गुप्तित्रयसमितिपञ्चकरूपाणाम्, नवानां ब्रह्मचर्यगुप्तीनां - वसत्यादीनां वक्ष्यमाणस्वरूपाणाम्, दशविधे – दशप्रकारे श्रमणधर्मे वक्ष्यमाणस्वरूपे, ततो गुप्त्यादिषु ये ‘श्रामणाः’ श्रमणसम्बन्धिनो 'योगा' व्यापाराः सम्यक् सेवन श्रद्धानप्ररूपणलक्षणास्तेषां मध्याद्यत् किञ्चित् ‘खण्डितं' देशतो भग्नं, यद्विराधितं सुतरां भग्नम्, , न पुनरेकान्ततोऽभावमापादितम्, तस्य दैवसिकातिचारस्येत्येतावता क्रियाकालमाह, 'मिच्छामि दुक्कडं' इत्यनेन तु तस्यैव निष्ठाकालमाह, मिथ्येति प्रतिक्रमामि दुष्कृतमेतत् - अकर्त्तव्यमेतत्, एतच्चातिचारसूत्रं सामायिकसूत्रानन्तरमतिचारस्मरणार्थम् उच्चारितम्, पुनर्वन्दनकानन्तरं गुरोः स्वातिचारज्ञापनार्थमधीतम्, इह तु प्रतिक्रमणाय, पुरतस्तु पुनरतिचाराशुद्धेर्विमलीकरणार्थमुच्चारयिष्यत इति न पुनरुक्तम् ।
एवमोघातिचारस्य समासेन प्रतिक्रमणमुक्तम्, साम्प्रतं विभागेनोच्यते, तत्रापि गमनागमनातिचारमाह – " इच्छामि पडिक्कमिउं इरिआवहियाए" इत्यादि, व्याख्यातमिदं प्राक् । इति गमनागमनातिचारप्रतिक्रमणमुक्तम्, अधुना शेषाशेषातिचारप्रतिक्रमणाय मौलं प्रतिक्रमणसूत्रमुच्यते, तत्र चादौ त्वग्वर्त्तनस्थानातिचारप्रतिक्रमणप्रतिपादनायाह -
“इच्छामि पडिक्कमिउं पगामसिज्जाए णिगामसिज्जाए संथारा उव्वट्टणाए परिअट्टणाए आउंटणाए पसारणाए छप्पईसंघट्टणाए कुइए कक्कराइए छिए जंभाइए आमोसे ससरक्खामोसे आउलमाउलाए सुअणवत्तिआए इत्थीविप्परिआसिआए दिट्ठीविप्परिआसिआए मणविप्परिआसिआए पाणभोअणविप्परिआसिआए जो मे देवसिओ अइआरो कओ तस्स मिच्छा मि दुक्कडं"
व्याख्या – इच्छामि प्रतिक्रमितुमिति प्राग्वत्, कस्य ? इत्याह – 'प्रकामशय्यया' हेतुभूतया, यो मया दैवसिकोऽतिचारः कृतस्तस्येति योग:, अनेन क्रियाकालमाह, 'मिच्छा मि दुक्कडं'ति निष्ठाकालमेवेति भावना, एवं सर्वत्र योजना कार्या । शयनं शय्या, प्रकामं चातुर्यामं शयनं प्रकामशय्या, शेरतेऽस्यां वा शय्या - संस्तारकादिलक्षणा, प्रकामा उत्कटा शय्या संस्तारकोत्तरपट्टादतिरिक्ता प्रावरणमधिकृत्य कल्पत्रयातिरिक्ता वा तया हेतुभूतया, स्वाध्यायाद्यकरणतश्चेहातिचारः । प्रतिदिवस प्रकामशय्यैव निकामशय्योच्यते, तया हेतुभूतया, अत्राप्यतिचारः प्राग्वत्। ‘उद्वर्त्तनं' तत्प्रथमतयाऽन्यपार्श्वेन वर्त्तनं तदेवोद्वर्त्तना तया, 'परिवर्तनं' पुनस्तत्पार्श्वेनैव वर्त्तनं तदेव परिवर्त्तना तया, एवमग्रेऽपि स्वार्थिकष्टाप् बोध्यः, अत्राप्रमृज्य
१. संथारा - L.P.C. नास्ति ।। २. तुला - आवश्यकहारिभद्रीया वृत्तिः भा० २ ० ५६ ॥ ३. °ना (नता) - मु० ॥। ४. 'ना ( नता) - मु० ॥ ५. P. C. । स्वार्थिकस्ताप्रत्ययो बोध्यः - मु० ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
'पगामसिज्जा ' सूत्रं सविवरणम् - श्लो० ९८ ॥ ]
[ ५९५
कुर्वतोऽतिचारः । ‘आकुञ्चनं' गात्रसंकोचनं तदेवाकुञ्चना तया, 'प्रसारणा' अङ्गानां विक्षेपः तदेव प्रसारणा तया, अत्र च कुर्कुटीदृष्टान्तेनाकाशे पादप्रसारणाकुञ्चने प्रमृज्य कार्ये, तदकरणेऽतिचार इति । षट्पदिकानां – यूकानामविधिना संघट्टना – स्पर्शना तया 'कूजिते ' कासिते तच्च मुखवस्त्रिकां करं वा मुखेऽनाधाय कुर्वतोऽतिचारः, विषमा घर्मवतीत्यादिशय्यादोषोच्चारणं कर्करायितम्, तस्मिन् सत्यार्त्तध्यानजोऽतिचारः, तथा क्षुते जृम्भि वाऽविधिना कृते आमर्षणमामर्षोऽप्रमृज्य करेण स्पर्शनं तस्मिन् सरजस्कामर्षे सह पृथिव्यादिरजसा यद्वस्तु स्पृष्टम्, तत्संस्पर्शे सतीत्यर्थः ।
एवं जाग्रतोऽतिचारसम्भवमधिकृत्योक्तम्, अधुना सुप्तस्योच्यते—'आउलमाउलाए'त्ति आकुलाकुलया –स्त्र्यादिपरिभोगविवाहयुद्धादिसंस्पर्शनरूपनानाप्रकारस्वप्नप्रत्ययया स्वप्ननिमित्तया योऽतिचार इति गम्यते, सा पुनर्मूलगुणोत्तरगुणविषया भवति, अतो भेदेन दर्शयन्नाह —स्त्रीविपर्यासोऽब्रह्मासेवनम् तस्मिन् भवा स्त्रीवैपर्यासिकी तया, स्त्रीदर्शनानुरागतस्तदवलोकनं दृष्टिविपर्यासस्तस्मिन् भवा दृष्टिवैपर्यासिकी तया, एवं मनसाध्युपपातो मनोविपर्यासः तस्मिन् भवा मनोवैपर्यासिकी तया, एवं पानभोजनवैपर्यासिकी रात्रौ पानभोजनपरिभोजनपरिभोग एव तद्विपर्यासः अनया हेतुभूतया य इत्यतिचारमाह, मयेत्यात्मनिर्देशे, दैवसिकोऽतिचारः कृतस्तस्य मिथ्या दुष्कृतमिति पूर्ववत् । आह - दिवा शयनस्य निषिद्धत्वात् कथं तदतिचारः ?, सत्यम्, इदमेव वचनं ज्ञापयतिअपवादतोऽध्वखेदादौ सुप्यत इति ।
एवं त्वग्वर्त्तनस्थानातिचारप्रतिक्रमणमभिधायेदानीं गोचरातिचारप्रतिक्रमणप्रति
"
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
—
पादनायाह -
" पडिक्कमामि गोअरचरिआए भिक्खायरिआए उग्घाडकवाडुग्घाडणयाए साणावच्छादारासंघट्टणयाए मंडीपाहुडिआए बलिपाहुडिआए ठवणापाहुडिआए संकिए सहसागारिए अणेसणाए पाणेसणाए पाणभोअणाए बीअभोअणाए हरिअभोअणाए पच्छेकम्मिआए, पुरेकम्मिआए अदीट्ठहडाए दगसंसट्टहडाए रयसंसट्टहडाए पारिसाडणिआए पारिठावणिआए ओहासणभिक्खाए जं उग्गमेणं उप्पायनेसणाए अपरिसुद्धं परिघाइअं (ग्गहियं) परिभुत्तं वा जं न परिट्ठविअं तस्स मिच्छामि दुक्कडं " व्याख्या - प्रतिक्रमामि, गोचरचर्यायां योऽतिचार इति गम्यते तस्येति योग:, गोश्चरणं
१. ना (नता) - मु० ॥ २. °णा (णता) - मु० ॥ ३. शः - इति आवश्यकहारिभद्रयां पाठः ५० ५७ ॥
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९६]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकारः गोचरः, गोचरे इव चर्या-भ्रमणं गोचरचर्या तस्याम् , क्व विषये?-भिक्षार्थं चर्या भिक्षाचर्या तस्यां भिक्षाचर्याहेतुभूतायां गोचरचर्यायामित्यर्थः, तथाहि -लाभालाभनिरपेक्षः खल्वदीनचित्तो मुनिरुत्तमाधममध्यमेष्विष्टानिष्टेषु वस्तुषु रागद्वेषावगच्छन् भिक्षामटतीति । कथं पुनस्तस्यामतिचार इत्याह -उद्घाटं -दत्तार्गलमीषत्स्थगितं वा यत् कपाटं तस्योद्घाटनं - सुतरां प्रेरणं तदेवोद्घाटकपाटोद्घाटना तया, इह चाप्रमाजितकपाटोद्घाटनादतिचारः, तथा श्वानवत् सदारकसंघट्टनयेति प्रकटार्थम् , तथा 'मण्डीप्राभृतिकया' प्राभृतिका समयपरिभाषयौदनम् , तंत्र मण्ड्यां-ढक्कनिकायां-भाजनान्तरे वाऽग्रकूरं कृत्वा भिक्षां ददाति सा मण्डीप्राभृतिका तया, तंत्र प्रवर्त्तनादोषोऽतिचारः । 'बलिप्राभृतिकया' प्रथमं स्थाल्याश्चतुर्दिशं वह्नौ वा बलिं क्षिप्त्वा भिक्षां ददाति सा बलिप्राभृतिका तया, जीवविराधनाऽत्रातिचारः । 'स्थापनाप्राभृतिकया' भिक्षाचरार्थं स्थापिता या प्राभृतिका तन्मध्याद् यां भिक्षां ददाति सा स्थापनाप्राभृतिका तया, अत्रान्तरायदोषोऽतिचारः, तथाऽऽधाकर्मादिदोषाणामन्यतमे शङ्किते योऽतिचारः, सहसाकारे-झगिति अकल्पनीये गृहीत इति, अत्र चापरित्यजतोऽविधिना वा परित्यजतोऽतिचारः अनेन प्रकारेण याऽनेषणा-नञोऽत्रेषदर्थत्वात् प्रमादादेषणा कृता तया, प्राणैषणया च-सर्वथाऽप्यविमर्शकत्वात प्रकष्टानेषणया, तथा प्राणा-रसजादयो भोजनेदध्योदनादौ चलितस्फुटककदलीफलाम्रादौ चिरकालीनखारिकादौ वा विराध्यन्ते यस्यां सा प्राणभोजना तया, एवं 'बीजभोजनया' 'हरितभोजनया' तत्र बीजविराधना तिलवन्यादिभोजने सम्भवति, हरितविराधना च क्लिन्नदाल्यादौ रूढाङ्कुरसम्भवात् सम्भवति, तथा पश्चात् -दानानन्तरं कर्म -जलोज्झनादि यस्यां सा पश्चात्कर्मिका तया, पुर:-प्रथमं कर्म यस्यां सा पर:कमिका तया, 'अदृष्टाहतया' अदृष्टोत्क्षेपनिक्षेपपदमानीतयेत्यर्थः, तत्र च दाव्या सत्त्वसंघटनादिसम्भवादतिचारः, 'उदकसंसृष्टाहृतया' उदकसंसृष्टात् स्थानादाहृतया, एवं रजःसंसृष्टाहृतया च, परिशाटनं -दानाय देयवस्तुनो भूमौ छर्दनं तेन निर्वृत्ता पारिशाटनिका तया, 'परिष्ठापन' प्रदानभाजनगतद्रव्यान्तरोज्झनलक्षणं तेन निर्वृत्ता पारिष्ठापनिकी तया, 'ओहासणभिक्खाए'त्ति विशिष्टद्रव्ययाचनं समयपरिभाषया ओहासण त्ति भण्णइ, तत्प्रधाना भिक्षा तया अवभाषणभिक्षया, कियदत्र भणिष्यामो भेदानामेवं बहत्वात् , ते च सर्वेऽपि यस्मादुद्गमोत्पादनैषणास्ववतरन्तीत्यत आह -'जं उग्गमेणं' इत्यादि, यत्किञ्चदशनादि उद्गमेन -आधाकर्मादिना उत्पादनया -धात्र्यादिलक्षणया एषणया -शङ्कितादिलक्षणया
१. P.C. । यत्र-मु० ॥ २. तत्र-L.P.C. नास्ति । तत्थ पवत्तणदोषो इति आवश्यकहारिभद्रयां वृत्तौ प० ५७ ॥ ३. सहसाकारेणवा-झगिति-P. || ४. "णया हेतुभूतया तथा-P. ||
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
'पगामसिज्जा सूत्रं सविवरणम् -श्लो० ९८॥]
[५९७ ऽपरिशुद्धं परिगृहीतं परिभुक्तं वा यन्न परिष्ठापितं कथञ्चित् प्रतिगृहीतमपि, एवमनेन प्रकारेण यो जातोऽतिचारस्तस्य मिथ्या दुष्कृतं पूर्ववत् ।
एवं गोचरातिचारप्रतिक्रमणमभिधाय स्वाध्यायाद्यतिचारप्रतिक्रमणमाह -
"पडिक्कमामि चाउक्कालं सज्झायस्स अकरणयाए उभयोकालं भंडोवगरणस्स अप्पडिलेहणयाए दुप्पडिलेहणयाए अप्पमज्जणयाए दुप्पमज्जणयाए अइक्कमे वइक्कमे अइआरे अणायारे जो मे देवसिओ अइआरो कओ तस्स मिच्छा मि दुक्कडं" __व्याख्या प्रतिक्रमामीति पूर्ववत् , कस्य ?-चतुष्कालं -दिवसरजनिप्रथम-चरमप्रहरेष्वित्यर्थः, स्वाध्यायस्य -सूत्रपौरुषीलक्षणस्याकरणतया -अनासेवनया योऽतिचार: कृतस्तस्येति योगः, तथा 'उभयकालं' प्रथमपश्चिमपौरुषीलक्षणं 'भाण्डोपकरणस्य' भाण्डंपात्रादि, उपकरणं -वस्त्रादि, समाहारद्वन्द्वे भाण्डोपकरणम् , तस्य पात्रवस्त्रादेः 'अप्रत्युपेक्षणया' मूलत एव चक्षुषाऽनिरीक्षणेन, 'दुष्प्रत्युपेक्षणया' दुर्निरीक्षणेन, तथा 'अप्रमार्जनया' मूलत एव रजोहरणादिनाऽस्पर्शनया, 'दुष्प्रमार्जनया' अविधिना प्रमार्जनेनेति, तथा 'अतिक्रमे व्यतिक्रमेऽतिचारेऽनाचारे यो मया दैवसिकोऽतिचारः कृतस्तस्य मिथ्या दुष्कृतमिति, एतत् प्राग्वत् । नवरमतिक्रमादीनां स्वरूपमिदम् –यथाऽऽधाकर्मनिमन्त्रणे कृते सति तत्प्रतिश्रवणे प्रथमः १, तदर्थं गच्छतो द्वितीयः २, तत्र गृहीते तृतीयः ३, भोजनार्थं कवलग्रहणे सति चतुर्थः ४, एवं प्रतिसेवान्तरेष्वप्यूह्यम् ।
साम्प्रतमेकविधादिभेदेन प्रतिक्रमणं प्रतिपादयन्नाह -
"पडिक्कमामि एगविहे असंजमे । पडि दोहिं बंधणेहिं-रागबंधेणेणं दोसबंधणेणं । प० तिहिं दंडेहिं-मणदंडेणं वयदंडेणं कायदंडेणं । प० तिहिं गुत्तीहिंमणगुत्तीए वयगुत्तीए कायगुत्तीए । प० तिहिं सल्लेहि-मायासल्लेणं निआणसल्लेणं मिच्छादसणसल्लेणं । प० तिहिं गारवेहिं-इड्ढीगारवेणं रसगारवेणं सायागारवेणं । प० तिहिं विराहणाहि-नाणविराहणाए दंसणविराहणाए चरित्तविराहणाए । प० चउहिं कसाएहिं-कोहकसाएणं माणकसाएणं मायाकसाएणं लोभकसाएणं । प० चउहिं सन्नाहि-आहारसन्नाए भयसण्णाए मेहुणसण्णाए परिग्गहसण्णाए । प० चउहिं विगहाहि-इत्थीकहाए भत्तकहाए देसकहाए रायकहाए । प० चउहिं झाणेहिं-अट्टेणं झाणेणं रुद्देणं झाणेणं धम्मेणं झाणेणं सुक्केणं झाणेणं । पडि० पंचहिं किरिआहिंकाइआए अहिगरणिआए पाउसिआए पारिआवणिआए पाणाइवायकिरिआए । प० पंचहिं कामगुणेहिं-सद्देणं रूवेणं गंधेणं रसेणं फासेणं । पडि० पंचहिं महव्वएहिं
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९८]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकार: पाणाइवायाओ वेरमणं मुसावायाओ वेरमणं, अदिण्णादाणाओ वेरमणं मेहुणाओ वेरमणं परिग्गहाओ वेरमणं । पडि० पंचहिं समिईहिं-ईरिआसमिईए भासासमिईए एसणासमिईए आयाणभंडमत्तनिक्खेवणासमिईए उच्चारपासवणखेलजल्लसिंघाणपारिट्ठावणा( णिया )समिईए । पडि० छहिं जीवनिकाएहिं-पुढवीकाएणं आउकाएणं तेउकाएणं वाउकाएणं वणस्सइकाएणं तसकाएणं । पडि० छहिं लेसाहि-किण्हलेसाए नीललेसाए काउलेसाए तेउलेसाए पम्हलेसाए सुक्कलेसाए । पडि० सत्तहिं भयठाणेहिं। अट्ठहिं मयठाणेहिं । नवहिं बंभचेरगुत्तीहिं । दसविहे समणधम्मे । इगारसहिं उवासगपडिमाहिं । बारसहिं भिक्खुपडिमाहिं । तेरसहिं किरियाठाणेहिं । चउदसहिं भूअगामेहिं। पनरसहिं परमाहम्मिएहिं । सोलसहिं गाहासोलसएहिं । सत्तरसविहे असंजमे । अट्ठारसविहे अबंभे । एगुणवीसाए नायज्झयणेहिं । वीसाए असमाहिठाणेहिं । एकवीसाए सबलेहिं। बावीसाए परिसहेहिं । तेवीसाए सुअगडज्झयणेहिं । चउवीसाए देवेहिं । पंचवीसाए भावणाहि । छव्वीसाए दसाकप्पव्ववहाराणं उद्देसणकाले हिं । सत्तावीसाए अणगारगुणेहिं । अट्ठावीसाए आयारपकप्पेहिं । एगूणतीसाए पावसुअप्पसंगेहिं । तीसाए मोहणीअठाणेहिं । एगतीसाए सिद्धाइगुणेहिं । बत्तीसाए जोगसंगहेहिं । तेतीसाए आसायणाहिं । अरिहंताणं आसायणाए, सिद्धाणं आसायणाए, आयरिआणं आसायणाए, उवज्झायाणं आ०, साहूणं आ०, साहूणीणं आ०, सावयाणं आ०, सावियाणं आ०, देवाणं आ०, देवीणं आ०, इहलोगस्स आ०, परलोगस्स आ०, केवलिपन्नत्तस्स धम्मस्स आसा०, सदेवमणुआसुरस्स लोगस्स आ०, सव्वपाणभूअजीवसत्ताणं आ०, कालस्स आ०, सुअस्स आ०, सुअदेवयाए आ०, वायणारियस्स आ०, जं वाइद्धं वच्चामेलिअं हीणक्खरं अच्चक्खरं पयहीणं विणयहीणं जोगहीणं घोसहीणं सुट्ट दिन्नं दुट्ठ पडिच्छिअं अकाले कओ सज्झाओ काले न कओ सज्झाओ, असज्झाए सज्झाइअं, सज्झाए न सज्झाइअं तस्स मिच्छा मि दुक्कडं"।
व्याख्या -प्रतिक्रमामीति प्राग्वत् , “एकविधे' एकप्रकारे 'असंयमे' अविरतिलक्षणे योऽतिचारः कृत इति गम्यते, तस्य मिथ्यादुष्कृतमित्यन्ते वक्ष्यमाणेन सम्बन्धः, एवमन्यत्रापि 'वायणारिअस्स आसायणाए' इति यावद् योज्यम् , रागोऽभिष्वङ्गः, द्वेषोऽप्रीतिलक्षणः, बन्धनत्वं चानयोः स्पष्टम् , ताभ्यां हेतुभूताभ्यां योऽतिचारस्तम् इति प्रतिक्रमामीति क्रिया, हेत्वर्थादौ तृतीया [च] क्वचित् सप्तमी च सर्वत्र स्वयं व्याख्येया।
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
'पगामसिज्जा'सूत्रं सविवरणम् -श्लो० ९८॥]
[५९९ शब्दार्थस्तु व्याख्यास्यते । दण्ड्यते –चारित्रैश्वर्यापहारतोऽसारीक्रियते एभिरात्मा इति दण्डास्तै: दुष्प्रयुक्तमनोवाक्कायैस्त्रिभिरिति । गोपनं गुप्ती -रक्षा मनसो गुप्तिर्वाचो गुप्तिः कायस्य गुप्तिः, ताभिः प्रवीचाराप्रवीचाररूपाभिः, एतासां चातिचारः प्रतिषिद्धकरणकृत्याकरणा-ऽश्रद्धान-विपरीतप्ररूपणादिना प्रकारेण । शल्यतेऽनेनेति शल्यम् , मायानिकृतिः सैव शल्यं यो यदाऽतिचारमासाद्य मायया नालोचयत्यन्यथा वाऽभिनिवेदयति, अभ्याख्यानं वा यच्छति, तदा सैव शल्यमशुभकर्मनिबन्धनेनात्मशल्यनात् तेन, निदानं - दिव्यमानुषद्धिदर्शनश्रवणाभ्यां तदभिलषतोऽनुष्ठानम् तदेव शल्यमधिकरणानुमोदनेनात्मशल्यनात् तेन, मिथ्या –विपरीतं दर्शनम् २ तदेव शल्यं तत्प्रत्ययकर्मादानेनात्मशल्यनात् तेन चेति त्रिभिः शल्यैः । गुरोर्भावो गौरवम् –अभिमानलोभाभ्यामात्मनोऽशुभभावगुरुत्वम् , तच्च नरेन्द्रपूजाचार्यत्वादिरूपया ऋद्ध्या तथेष्टरसैः सातेन च -सुखेन तत्तत्प्राप्त्यभिमानात् प्राप्तिप्रार्थनद्वारेण त्रिविधम् , ततश्च ऋद्धिरससातगौरवैस्त्रिभिरित्यर्थः । विराधना -खण्डना ज्ञानस्य विराधना ज्ञानविराधना सा च ज्ञाननिन्दया १ गुर्वादिनिह्नवेन २।
"काया वया य ते च्चिअ, ते चेव पमाय अप्पमाया य।
मोक्खाहिगारगाणं, जोइसजोणीहिं किं कज्जं?" ॥१॥[] इत्याद्यत्याशातनया ३ स्वाध्यायिकाद्यन्तरायकरणेन ४ अकालस्वाध्यायादिविसंवादयोगेन ५ च पञ्चधा, एवं दर्शनं -सम्यक्त्वं तत्प्रभावकशास्त्राणि संमत्यादीन्यपेक्ष्य तद्विराधनापि पञ्चधा भावनीया, चारित्रविराधना व्रतादिखण्डनलक्षणा तया ।
कष्यते प्राणी विविधदुःखैरस्मिन्निति कषः -संसारस्तस्यायो लाभो येभ्यस्ते कषायाः, तत्र क्रोधोऽप्रीत्यात्मकः, मान: -स्तब्धता, माया -कौटिल्यम् , लोभो -मूर्छा, तेषां चानुदीर्णानामुदयनिरोधस्योदीर्णानामुदयविफलीकरणस्याकरणतोऽतिचारः। संज्ञनं संज्ञा, तत्राहारसंज्ञा - क्षुद्वेदनीयोदयादाहाराभिलाषः, भयसंज्ञा –मोहनीयोदयाद् भयोत्पाद:, मैथुनसंज्ञा -वेदोदयान्मैथुनाभिलाषः, परिग्रहसंज्ञा –तीव्रलोभोदयात् परिग्रहाभिलाषः। तथा विरुद्धाः कथा: विकथास्ताश्चतस्रः प्राग्व्याख्याताः, यास्तु स्थानाड़े सप्तविधा उक्ता"इत्थिकहा भत्तकहा देसकहा रायकहा मिउकारुणिआ दंसणभेअणी चारित्तभेअणी"[ ]त्ति तत्र पुत्रादिवियोगदुःखितमात्रादिकृतकरुणारसगर्भप्रलापप्रधाना मृदुकारुणिकी, दर्शनभेदिनी-कुतीर्थिकज्ञानादिप्रशंसारूपा, चारित्रभेदिनी -न सम्भवन्तीदानी महाव्रतानि साधूनां प्रमादबहुलत्वादतिचारशोधकाचार्यतत्कारकशुद्धीनामभावादित्यादिरूपा, तत्र चान्त्यानां तिसृणां उपलक्षणत्वात् संग्रहो ज्ञेयः ।
१. गारिगाणं-इति आवश्यकहारिभद्रयां वृत्तौ प०६० ॥
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः
ध्यातिर्ध्यानं – स्थिराध्यवसानम्, मनस एकाग्रावलम्बनमित्यर्थः, कालतोऽन्तर्मुहूर्त्तमानम्, तच्चतुर्द्धा – तत्रार्त्तं –विषयानुरञ्जितम्, रौद्रं – हिंसाद्यनुरञ्जितम् धर्मात् – क्षान्त्यादिदशविधादनपेतं धर्म्यम्, जिनवचनार्थनिर्णयात्मकमित्यर्थः । शोकं क्लमयतीति निरुक्तात् शुक्लं - नीरञ्जनम् ।
६००]
तत्रार्त्तं चतुर्द्धा –अमनोज्ञानां शब्दादिविषयाणां तदाधारवस्तूनां च रासभादीनां संप्रयोगे तद्विप्रयोगचिन्तनमसंप्रयोगे प्रार्थना च प्रथमम् १, शूलादिरोगसम्भवे तद्विप्रयोगप्रणिधानम्, तद्विप्रयोगसंभवे च तदसंप्रयोगचिन्ता च द्वितीयम् २, इष्टानां शब्दादीनां विषयाणां सातवेदनायाश्चावियोगाध्यवसानं संयोगाभिलाषश्च तृतीयम् ३, चक्रवत्र्त्यादिविभवप्रार्थनारूपं निदानं चतुर्थम् ४। आर्त्तस्य विलाप १ साश्रुत्व २ दैन्यभाषण ३ शीर्षादिकुट्टनरूपाणि ४ लिङ्गानि १।
रौद्रं च सत्त्वेषु वध-वेध - बन्धन - दहना - ऽङ्कन - मारणादिप्रणिधानं हिंसानुबन्धि १, पिशुनासभ्यासद्भूतघातादिवचनप्रणिधानं मृषानुबन्धि २, क्रोधलोभादेः परद्रव्यहरणचित्तं स्तेयानुबन्धि ३, सर्वाभिशङ्कनपरोपघातपरायणं शब्दादिविषयसाधकद्रव्यसंरक्षणप्रणिधानं विषयसंरक्षणं ४ चेति चतुर्विधम् अस्य चोत्सन्नदोष १ बहुलदोष २ नानाविधदोष ३ मरणदोषा ४ लिङ्गानि २ ।
-
धर्म्यमपि ज्ञानदर्शनचारित्रवैराग्यभावनाभिः कृताभ्यासस्य नयादिभिरतिगहनं न बुध्यते तुच्छमतिना परं सर्वज्ञमतं सत्यमेवेति चिन्तनम् आज्ञाविचयः १ । रागद्वेषकषायाश्रवादिक्रियासु प्रवर्त्तमानानामिहपरलोकयोरपायान् ध्यायेदिति अपायविचयः २ प्रकृत्यादि ४ भेदभिन्नकर्मणः स्वरूपं ध्यायेदिति विपाकविचयः ३ । जिनोक्तषड्द्रव्याणां लक्षण-संस्थाना -ऽऽसनविधान-मानादीनां ध्यानं संस्थानविचयश्च ४ इति चतुर्विधम्, तत्र द्रव्याणां लक्षणं - गत्यादि, संस्थानं–लोकाकाशस्येव धर्माधर्मयोः, जीवानां समचतुरस्रादि, अजीवानां परिमण्डलादि, कालस्य मनुष्यक्षेत्राकृति तथा आसनमाधारः, सर्वेषां लोकाकाशम्, विधानानि – भेदाः, मानानि - आत्मीयप्रमाणानीति, विचयश्च - चिन्तनेन परिचयः, अस्य चागम१ उपदेशा२ ऽऽज्ञा३ निसर्गतो४ यज्जिनोक्तभाव श्रद्धानं तल्लिङ्गम् ३। शुक्लं च - पृथक्त्ववितर्कसविचारम् १, एकत्ववितर्कमविचारम् २, सूक्ष्मक्रियाऽनिवर्त्ति ३, व्युच्छिन्नक्रियाऽप्रतिपाति ४ चेति चतुर्विधम्, तत्र पृथक्त्वेन - एकद्रव्याश्रितोत्पादादिपर्यायाणां भेदेन वितर्को यत्र तत् तथा, विचारः संक्रमस्तेन सहितं ससंक्रममित्यर्थः, ततः कर्मधारयः, संक्रमश्चार्थव्यञ्जनयोगान्तरतः, तत्रार्थो द्रव्यं तस्माद्व्यञ्जने शब्दे ततश्चार्थे इति, एवं योगेष्वपि
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
'पगामसिज्जा 'सूत्रं सविवरणम् - श्लो० ९८ ॥]
[ ६०१
त्रिषु संक्रमः । एवमेकत्ववितर्कमविचारं - पर्यायाणामभेदेन वितर्को व्यञ्जनरूपोऽर्थरूपो वा यस्य तत्तथा अविचारं चान्यतरस्मिन्नेकयोगे वर्त्तमानम्, संक्रमाभावात्, इमौ भेदौ पूर्वविदः, तृतीयं तु मनोवाग्योगद्वये निरुद्धे सत्यर्द्धनिरुद्धकाययोगस्य भवति सूक्ष्मक्रियमनिवर्त्ति च, चतुर्थं च शैलेश्यां योगाभावाद् व्युच्छिन्नक्रियमप्रतिपाति चानुपरतस्वभावम्, तत्र तृतीये छद्मस्थस्य निश्चलमन इव केवलिनो निश्चलकाय एव ध्यानम्, चतुर्थे च तदभावेऽपि कुलालचक्रभ्रमणवत् पूर्वप्रयोगतो जीवोपयोगसद्भावेन भावमनसो भावाद् भवस्थस्य ध्यानम्, ध्यैशब्दोऽपि चिन्तायां कायनिरोधेऽयोगित्वे चेत्यनेकार्थात् सर्वत्राविरुद्धः, अस्य चावधा१ ऽसंमोहर विवेक३ व्युत्सर्गा४ लिङ्गानि ४।
पञ्चभिः क्रियाभिः–व्यापाररूपाभिस्तत्र कायेन निर्वृत्ता कायिकी, सा च त्रिधा - मिथ्यादृष्टेरविरतसम्यग्दृष्टेश्चाविरतकायिकी अविरतस्य कायिकी उत्क्षेपणादिलक्षणा क्रिया कर्मबन्धनिबन्धनेति समासः । एवमन्यत्रापि षष्ठीसमासो योज्यः । द्वितीया प्रमत्तसंयतस्येन्द्रियनोइन्द्रियविषया दुष्प्रणिहितकायिकी, तृतीया अप्रमत्तसंयतस्य प्रायः सावद्ययोगोप तस्योपरतकायिकीति १। अधिक्रियते आत्मा नरकादिषु येन तदधिकरणम्, तेन निर्वृत्ता आधिकरणिकी तया, सा च द्विधा -चक्र-रथ- पशु - बन्ध-मन्त्र-तन्त्रादिप्रवर्त्तिनी खड्गादिनिवर्त्तनी चेति २। प्रद्वेषो - मत्सरस्तेन निर्वृत्ता प्राद्वेषिकी तया, सापि जीवाजीवविषयेति द्वेधा ३। परितापनं - ताडनादिदुःखं तेन निर्वृत्ता पारितापनिकी तया, सापि स्वदेहपरदेहविषयतया द्विधा । प्राणातिपातक्रियापि स्वपरविषयतया द्वेधा, तत्राद्या निर्वेदात् स्वर्गाद्यर्थं वा गिरिपतनादिना स्वं घ्नतः, द्वितीया मोहक्रोधादिवशात् परं घ्नत इति, तया । काम्यन्ते इति कामाः – शब्दादयो विषयास्ते च ते गुणाश्च २, गुणत्वं चैषां द्रव्याश्रयत्वात् तैः । महाव्रतैः –प्राणातिपातविरमणादिभिस्तेषु प्रतिषिद्धकरणादिनाऽतिचारसम्भवोऽथवा संघट्टन परितापनादिभिः प्राणातिपातादिविषया अतिचारा भावनीयाः । पञ्चभिः समितिभिर्व्याख्यास्यमानाभिः, तत्रादानं - ग्रहणं, निक्षेपणा – विमोचनं, भाण्डमात्रं – सर्वोपकरणम्, मध्यस्थितश्च भाण्डमात्रशब्द उभयत्र सम्बध्यते, तेन भाण्डमात्रस्यादाने निक्षेपणायां च समितिस्तया, तथोच्चारः - पुरीषम्, प्रश्रवणं - मूत्रम्, खेलो - निष्ठीवनम् जल्लो - मलम्, सिंघाणो - नासिकामलम् एतेषां परिष्ठापना - अपुनर्ग्रहणतयाऽभ्यासस्तत्र भवा पारिष्ठापनिकी, सा चासौ समितिश्च तया, शेषं सुगमम् ।
‘षड्भिर्जीवनिकायैः' ' षड्भिर्लेश्याभिः ' तत्र सकलप्रकृतिनिष्यन्दभूतकृष्णादिद्रव्यसाचिव्यात् स्फटिकस्येवात्मनस्तथापरिणामो लेश्या, ताश्च कृष्णाद्याः षट्, तत्स्वरूपं
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०२]
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः च ग्रामवधार्थनिर्गतचौर-जम्बूखादकषट्पुरुषदृष्टान्ताभ्यां ज्ञेयम्, अत्र च तिसृष्वाद्यासु वर्त्तनेनान्त्यासु तिसृष्ववर्त्तनेन चातिचार इति ।
‘प्रतिक्रमामि सप्तभिर्भयस्थानैः ' भयस्थानानि - भयस्याश्रया इह-पर-लोकाऽऽदाना-ऽकस्मादा- ऽऽजीव - मरणाऽश्लोकरूपाः, तत्रेहलोकभयं - सजातीयान्मनुष्यादेर्भयम्, परलोकभयं - परस्मात् तिर्यगादेः, आदानं - धनग्रहणं तद्भयम्, मा चौरादिर्ग्रहीदिति, अकस्मादेव - बाह्यनिमित्तानपेक्षं गृहादिस्थितस्य तमसि वा यद्भयं तदकस्माद्भयम्, आजीविकाभयं निर्द्धनस्य कथं दुर्भिक्षादौ मे निर्वाह : ? इति मरणभया - ऽपकीर्त्तिभये प्रतीते । अतः परं प्रतिक्रमामीति क्रियापदं स्थानपरिगणनं च भगवता सूत्रकृता नोक्ते इति स्वयमवसेये ।
‘अष्टभिर्मदस्थानैः’ जाति-कुल-बल-रूप-तप-ऐश्वर्य-श्रुत-लाभोत्थैः, ‘नवभिर्ब्रह्मचर्यगुप्तिभि:' ब्रह्मरक्षोपायभूताभिर्वसत्यादिभिः चरणसप्ततौ व्याख्यास्यमानाभिः, ‘दशविधे श्रमणधर्मे' क्षान्त्यादिके तत्रैव वक्ष्यमाणे योऽतिचारः कृतः, 'एकादशभिरुपासकप्रतिमाभिः ' श्रावकाभिग्रहविशेषैः श्राद्धधर्माधिकारे उक्ताभिः, एतासु च वितथप्ररूपणाऽश्रद्धानादिनाऽतिचार इति । ‘द्वादशभिभिक्षुप्रतिमाभिः ' साध्वभिग्रहरूपाभिश्चरणसप्ततौ व्याख्यास्यमानाभिः । ‘त्रयोदशभिः क्रियास्थानैः ' क्रिया - कर्मबन्धहेतुश्चेष्टा, तस्याः, स्थानानि - भेदास्तैः, तानि चेमानि - अर्थाय क्रिया १, अनर्थाय क्रिया २, हिंसायै क्रिया ३, अकस्मात्क्रिया ४, दृष्टिविपर्यासक्रिया ५, मृषाक्रिया ६, अदत्तादानक्रिया ७, अध्यात्मक्रिया ८, मानक्रिया ९, अमित्रक्रिया १०, मायाक्रिया ११, लोभक्रिया १२, ईर्यापथिकीक्रिया १३। अत्रानिर्वाहे ग्लानादौ वाऽनेषणीयग्रहणमर्थाय क्रिया १, तदर्थाभावे तद्ग्रहणमनर्थाय क्रिया २, देवगुरुसङ्घप्रत्यनीकानां अथवा सर्पादौ अयमहिंसद्धिनस्ति हिंसिष्यतीति वा हिंसा हिंसायै क्रिया हिंसाक्रिया ३, अन्यस्मै निसृष्टे शरादावन्यघातोऽकस्मात्क्रिया ४, मित्रमप्य-मित्रमित्यचौरमपि चौरमितिकृत्वा हन्तीति दृष्टिविपर्यासक्रिया ५, मृषावादरूपा मृषाक्रिया ६, स्वामि-जीव-गुरु-तीर्थङ्करा - ऽदत्तग्रहणरूपाऽदत्तादानक्रिया ७, कोङ्कणसाधोरिव यदि सुताः सम्प्रति क्षेत्रवल्लराणि ज्वलयन्ति तदा भव्यमित्यादिचिन्तनमध्यात्मक्रिया ८, जात्यादिमदैः परहीलनं मानक्रिया ९, अमित्रक्रिया पित्रादिषु स्वल्पेऽप्यपराधे तीव्रतरदण्डकरणम् १०, कौटिल्येनान्यद्विचिन्त्य वाचाऽन्यदभिधायान्यदाचर्यते यत् सा मायाक्रिया ११, अशुद्धान्नादि गृह्णतो लोभक्रिया १२, ईर्यापथिकी क्रिया त्रिसामयिकी १३ ।
१. P. । मित्रक्रिया - मु० C. । मित्रदोषक्रिया - इति आवश्यकहारिभद्र्यां वृत्तौ प० १०६ ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
'पगामसिज्जा'सूत्रं सविवरणम् -श्लो० ९८॥]
[६०३ 'चतुर्दशभिर्भूतग्रामैः' भूतानां -जीवानां ग्रामाः-समूहास्तैः, ते चेत्थम् -सूक्ष्मा बादराश्चेत्येकेन्द्रिया द्विधा, द्वित्रिचतुरिन्द्रिया इति विकलास्त्रिधा, संज्ञिनोऽसंज्ञिनश्चेति द्विधा पञ्चेन्द्रियाः, सप्तापि पर्याप्तापर्याप्तभेदाच्चतुर्दश ।
पञ्चदशभिः परमाधार्मिकैः' संक्लिष्टासुरविशेषैस्ते च अम्बा १ ऽम्बरीष २ श्याम ३ शबल ४ रौद्र ५ उपरौद्र ६ काल ७ महाकाल ८ असिपत्र ९ धनुः १० कुम्भ ११ वालुका १२ वैतरणी १३ खरस्वर १४ महाघोषाख्याः १५।
'षोडशभिर्गाथाषोडशकैः' गाथाख्यं षोडशमध्ययनं येषु तानि तथा तैः, सूत्रकृताङ्गाद्यश्रुतस्कन्धाध्ययनैरित्यर्थः । तथा चामूनि -
"समओ १ वेयालीयं २ अवसग्गपरिण ३ थीपरिण्णा य ४ । निरयविभत्ती ५ वीरत्थओ ६ कसील( लाण)परिभासा ७॥१॥[ ] विरिअं ८ धम्मो ९ समाही १० मग्गो ११ समोसरणं १२ ।
अवितहं १३ गंथो १४ जमईअं १५ गाहा १६" ॥[] सप्तदशविधेऽसंयमे' चरणसप्ततौ वक्ष्यमाणसप्तदशविधसंयमप्रतिपक्षरूपे, 'अष्टादशविधेऽब्रह्मणि' व्रताधिकारे वक्ष्यमाणाष्टादशविधब्रह्मचर्यविरूपे, 'एकोनविंशत्या ज्ञाताध्ययनैः' ज्ञाताधर्मकथाङ्गप्रथमश्रुतस्कन्धाध्ययनैः । तानि चामूनि -
"उक्खित्तनायं १ संघाडनायं २ अंडनायं ३ कुम्मनायं ४ सेलयनायं ५ तुंबयनायं ६ रोहिणीनायं ७ मल्लीनायं ८ मायंदीनायं ९ चंदिमानायं १० दावद्दवनायं ११ उदगनायं १२ मंडुक्कनायं १३ तेतलीनायं १४ नंदिफलनायं १५ अवरकंकानायं १६ आइण्णनायं १७ सुंसुमानायं १८ पुंडरीअनायं १९" [ ] ___विंशत्याऽसमाधिस्थानैः' समाधिः -चेतसः स्वास्थ्यम् , मोक्षमार्गेऽवस्थितिरित्यर्थः न समाधिरसमाधिस्तस्य स्थानानि -आश्रयास्तैः, तानि चामूनि -द्रुतचारित्वम् १, अप्रमार्जितेऽवस्थानम् २, दुष्प्रमार्जितेऽवस्थानम् ३, अतिरिक्तशय्यासेवनम् ४, अतिरिक्तासनसेवा ५, रत्नाधिकपरिभवनम् ६, स्थविरोपघातः ७, भूतोपघातः ८, तत्क्षणसंज्वलनकोपकरणम् ९, सुदीर्घकोपः १०, परावर्णवदनम् ११, अभीक्ष्णं चौरस्त्वमित्यादिभाषणम् १२, उपशान्ताधिकरणोदीरणम् १३, अकाले स्वाध्यायकरणम् १४, सरजस्कपाणिपादत्वम् १५, रात्र्यादावुच्चैः शब्दकरणम् १६, कलहकरणम् १७, झंझाकरणम् , झंझा -गणभेद: १८, सूरप्रमाणभोजित्वम् १९, अनेषणासमितत्वम् २० ।
१. कुसीलाण-इति आवश्यकहारिभद्रयां वृत्तौ प० १०८ ॥
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०४]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः 'एकविंशत्या शबलैः' चारित्रस्य शबलता -कल्मषता तन्निमित्तानि क्रियाविशेषाः शबलास्तैः, ते चामी-करकर्मकरणम् १, अतिक्रमव्यतिक्रमातिचारैर्दिव्यादित्रिविधमैथुनसेवम् २, दिवागृहीतं दिवाभुक्तमित्यादिचतुर्भङ्ग्यमतिक्रमादिना रात्रौ भोजनम् , सालम्बने पुनर्यतना, सन्निध्यादिष्वप्रतिसेवा ३, एवमाधाकर्म ४ राजपिण्ड ५ क्रीत ६ प्रामित्या ७ ऽभ्याहृता ८ ऽऽच्छेद्य ९ प्रत्याख्यातद्रव्यभोजनम् १० षण्मासान्तर्गणाद् गणान्तरसंक्रमोऽन्यत्र ज्ञानाद्यर्थात् ११, मासान्तस्त्रिर्दकलेपकरणम् , "जङ्घद्धा संघट्टो, नाभी लेवो परेण लेवुवरि" [ ] १२, मासान्तस्त्रिातृस्थानकरणम् , मातृस्थानं चानाचरणीयस्याऽऽचार्यत्रपावशात् प्रच्छादनम् १३, आकुट्ट्या सकृद्विस्त्रिर्वा हरिताङ्कुरादित्रोटनादिप्राणातिपात १४ मृषावादा १५ऽदत्तादानासेवनम् १६ आकुट्ट्याऽनन्तरितायां सस्निग्धायां साण्डायां सप्राणायां सबीजायां च भूमौ सचित्तशिलाघुणक्षतकाष्ठादौ च स्थानम् १७, आकुट्ट्या मूलकन्दपुष्पबीजहरितभोजनम् १८, वर्षान्तर्दशदकलेपकरणम् १९, वर्षान्तर्दशमातृस्थानकरणम् २०, सचित्तोदकार्द्रगलद्विन्दुहस्तमात्रकस्य दातुः पार्वाद् भक्ताद्यादाय भोजनम् २१ । ___ 'द्वाविंशत्या परीषहै:' वक्ष्यमाणस्वरूपैः, 'त्रयोविंशत्या सूत्रकृताध्ययनैः' द्वितीयाङ्गाध्ययनैः तानि च षोडश प्रथमश्रुतस्कन्धे द्वितीयश्रुतस्कन्धे तु -पुण्डरीकं १ क्रियास्थानम् २ आहारपरिज्ञा ३ प्रत्याख्यानक्रिया ४ ऽनगारम् ५ आर्द्रकीयं ६ नालंदीयं ७ चेति सप्त । 'चतुर्विशत्या देवैः' ऋषभादिजिनैः, अथवा दश भवनपतयोऽष्टधा व्यन्तराः पञ्चधा ज्योतिष्का एकविधा वैमानिकाः सर्वमीलने चतुर्विंशतिः । ‘पञ्चविंशत्या भावनाभिः' महाव्रतसंरक्षणाय भाव्यन्त इति भावनाः, ताश्च व्रताधिकारे वक्ष्यन्ते, ताभिः । 'षड्विंशत्या दशाकल्पव्यवहाराणामुद्देशनकालैः' उद्देशसमुद्देशानुज्ञानार्थं षड्वन्दनकदानकायोत्सर्गत्रयमयसमयप्रसिद्धक्रियाविशेषैः, ते चैवं दशाश्रुतस्कन्धस्य दशस्वध्ययनेषु , दशसु च कल्पस्य, षट्सु व्यवहारस्योद्देशकेष्विति, तैरविधिना गृहीतैः ।
'सप्तविंशत्याऽनगारगुणैः, साधुगुणैः, ते चामी -व्रतषट्कम् ६ पञ्चेन्द्रियजय: ११ भावशुद्धिः १२ प्रत्युपेक्षादिकरणशुद्धिः १३ क्षमा १४ वैराग्यम् १५ अकुशलमनोवाक्कायनिरोधः १८ षट्कायरक्षा २४ संयमयोगयुक्तता २५ शीतादिवेदनासहनम् २६ मारणान्तिकोपसर्गादिसहनम् २७। 'अष्टाविंशत्या आचारप्रकल्पैः' आचार: -आचाराङ्गम् , प्रकल्पो निशीथाध्ययनं तस्यैव पञ्चमचूला, आचारेण सहितः प्रकल्प आचारप्रकल्पस्तैः
१. 'बीज' मु० C. नास्ति ॥ २. P । 'स्तस्मिन्-मु० .
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
'पगामसिज्जा'सूत्रं सविवरणम् -श्लो० ९८॥]
[६०५ पञ्चविंशत्यध्ययनात्मकत्वात् पञ्चविंशतिविध आचारः, उद्घातिममनुद्घातिममारोपणेति त्रिधा प्रकल्पमीलनेऽष्टाविंशतिविधः । तत्र पञ्चविंशतिरध्ययनान्यमूनि -
"सत्थपरिण्णा १ लोगविजओ २ सीओसणिज्ज ३ संमत्तं ४ ।आवंती लोगसारं ५ धुय ६ विमोहो ७ वहाणसुअं ८ महापरिण्णा ९ पिंडेसणा १० सिज्जा ११ ईरिआ १२ भासाजायं १३ वत्थेसणा १४ पाएसणा १५ उग्गहपडिमा १६ ठाणसत्तिक्कयं १७ निसीहियासत्तिक्कयं १८ उच्चारपासवणसत्तिक्कयं १९ सद्दसत्तिक्कयं २० रूवसत्तिक्कयं २१ परकिरिआसत्तिक्कयं २२ अन्नोन्नकिरिआसत्तिक्कयं २३ भावणा २४ विमुत्ती २५"[ ] इति।
‘एकोनस्त्रिंशता पापश्रुतप्रसङ्गैः' पापोपादानानि श्रुतानि पापश्रुतानि तेषां प्रसङ्गाः - तदासेवनरूपाः, तानि चामूनि –अष्टौ निमित्ताङ्गानि, तत्र दिव्यं व्यन्तराट्टहासादिविषयम् १, उत्पातं रुधिरवृष्ट्यादिविषयम् २, आन्तरिक्षं ग्रहभेदादिविषयम् ३, भौमं भूमिविकारदर्शनादेवास्येदं भविष्यतीत्यादिविषयम् ४, अङ्गमङ्गचेष्टाविषयम् ५, स्वरं षड्जादिस्वरविषयम् ६, व्यञ्जनं -मषादि तद्विषयम् ७, लक्षणं-लाञ्छनं रेखादि तद्विषयम् ८ पुनर्दिव्याद्येकैकं त्रिविधम् सूत्रं वृत्तिर्वात्तिकं चेत्येवमष्टौ त्रिगुणाश्चतुर्विंशतिभेदाः, तथा गान्धर्वं नाट्यं वास्तुविद्या वैद्यकं धनुर्वेदश्चेत्येकोनत्रिंशत् , अङ्गविद्यायां तु निमित्ताङ्गाष्टकमङ्गं स्वप्नः स्वरो व्यञ्जनं भौमं लक्षणमुत्पातमान्तरिक्षमित्युक्तम् ।
त्रिंशता मोहनीयस्थानैः' चतुर्थकर्मबन्धनिबन्धनैः, तानि चामूनि -जलमवगाह्य त्रसानां विहिंसनम् १, हस्तादिना मुखं पिधाय हिंसनम् २, वर्धादिना शिरो वेष्टयित्वा मारणम् ३ मुद्गरादिना शिरसोऽभिघातेन मारणम् ४ भवोदधिपतितजन्तूनां द्वीपकल्पस्य देहिनो हननम् ५, सामर्थ्य सत्यपि घोरपरिणामात्-लानस्यौषधादिभिरप्रतिचरणम् ६, तपस्विनो बलात्कारेण धर्माद् भ्रशनम् ७, सम्यग्दर्शनादिमोक्षमार्गस्य परेषां विपरिणामकरणेन स्वस्य परेषां चापकारकरणम् ८, जिनानां निन्दाकरणम् ९, आचार्यादिखिसनम् १०, आचार्यादीनां ज्ञानदानादिभिरुपकारिणामप्रतिचरणम् ११, पुनः पुनर्निमित्तकथनाद्यधिकरणोत्पादनम् १२, तीर्थभेदनम् १३, वशीकरणादिकरणम् १४, प्रत्याख्यातभोगप्रार्थनम् १५, अभीक्ष्णमबहुश्रुतत्वेऽप्यात्मनो बुहुश्रुत(त्व)प्रकाशनम् , तथाऽतपस्विनोऽपि तपस्विताप्रकाशनम् १६, बहुजनस्यान्तधूमेनाग्निना हिंसनम् १७ स्वंय कृतपापस्यान्यकृतत्वाविर्भावनम् १८, निजोपधिभाण्डं मायया निद्भुते १९, अशुभपरिणामात् सत्यभाषकस्यापि मृषाभाषीति सभायां प्रकाशनम् २०, अक्षीणकलहत्वम् २१, विश्रम्भोत्पादनेन परधनापहरणम् २२,
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०६ ]
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः एवं परदारलोभनम् २३, अकुमारत्वेऽप्यात्मनः कुमारत्वभणनम् २४, एवमब्रह्मचारित्वेऽपि ब्रह्मचारिताप्रकाशनम् २५, येनैश्वर्यं प्रापितस्तस्यैव सत्के द्रव्ये लोभकरणम् २६, यत्प्रभावेण ख्यातिं गतस्तस्य कथञ्चिदन्तरायकरणम् २७, राजसेनाधिपराष्ट्रचिन्तकादेर्बहुजननायकस्य हननम् २८, अपश्यतोऽपि देवान् पश्यामीति मायया भणनम् २९, अवज्ञया देवेष्वहमेव देव इति प्रत्याख्यापनमिति ३०, एतैर्महामोहजनकैर्यतिजनसम्भवत्पक्षैः कैश्चित् कृतैः कैश्चिच्चिकीर्षितैरन्यैः पुनर्मनस्यपि चिन्तितैः ।
‘एकत्रिंशता सिद्धादिगुणैः' आदौ गुणा आदिगुणाः, युगपद्भाविनो न क्रमभाविनः, सिद्धानामादिगुणाः सिद्धादिगुणास्तैः, ते चामी - पञ्चपञ्चद्विपञ्चाष्टत्रिभेदानां संस्थानवर्णगन्धरसस्पर्शवेदानामभावोऽशरीरत्वमसङ्गत्वम् अजन्मित्वं चेत्येकत्रिंशत्, अथवा ज्ञानावरणीयादिकर्मणां पञ्चनवद्विद्विचतुर्द्विद्विपञ्चविधानां क्षयादेकत्रिंशत् सिद्धादिगुणाः, तत्र मोहस्य दर्शनमोहचारित्रमोहभेदान्नाम्नस्तु शुभाशुभभेदाद् द्वैविध्यम् ।
‘द्वात्रिंशता योगसंग्रहैः' प्रशस्तमनोवाक्कायव्यापारसंग्रहनिमित्तैरालोचनादिप्रकारैः, ते चामी-शिष्येणाचार्याय सम्यगालोचनादानम् १, आचार्यस्यापि शिष्यदत्ताया आलोचनाया अन्यस्याकथनता २, आपत्सु दृढधर्मता ३, ऐहिकादिफलानपेक्षोपधानकारिता ४, ग्रहणासेवनारूपद्विविधाशिक्षासेविता ५, निष्प्रतिकर्मशरीरता ६, तपसि परजनातापिता ७, अलोभता ८, परीषहादिजय: ९, आर्जवं १०, संयमव्रतविषये शुचिता ११, सम्यक्त्वशुद्धिः, १२, चेत:समाधिः १३, आचारोपगतता १४, विनयपरता १५, धृतिप्रधानता १६, संवेगपरता १७, निर्मायता १८, सुविधिकारिता १९, संवरकारिता २०, आत्मदोषोपसंहारिता २१, सर्वकामविरक्तत्वभावना २२, मूलगुणविषयप्रत्याख्यानकारिता २३, उत्तरगुणविषयप्रत्याख्यानकारिता २४, द्रव्यभावविषयो व्युत्सर्गः २५, अप्रमत्तता २६, क्षणे क्षणे सामाचार्यनुष्ठानम् २७, ध्यानसंवृतता २८, मारणान्तिकवेदनोदयेऽप्यक्षोभिता २९, सङ्गानां ज्ञपरिज्ञा प्रत्याख्यानपरिज्ञा च ३०, प्रायश्चित्तकारिता ३१, आराधना मरणान्ता ३२ चेत्येतैरननुशीलितैः ।
‘त्रयस्त्रिंशताऽऽशातनाभिः ' गुरुगोचराभिर्वन्दनाधिकारे व्याख्याताभिः, अथवा सूत्रे साक्षादेव त्रयस्त्रिंशदाशातना उक्ताः, तथाहि - अर्हदादिषु एकोनविंशतिः, व्याविद्धादिपदैराशातनाचतुर्दशकं च श्रुतविषयमिति त्रयस्त्रिंशत्, तत्र न सन्त्यर्हन्तो जानन्तो वा किमिति भुञ्जते भोगानित्यादि जल्पन्नर्हतामाशातनां कुरुते, तथा न सन्ति सिद्धा इत्यादि जल्पन्
१. मरणान्ता आराधना च चे' - P. C. I आराहणा य मरणंते इति आवश्यकनिर्युक्तौ गा० १२७८ ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
'पगामसिज्जा'सूत्रं सविवरणम् -श्लो० ९८॥]
[६०७ सिद्धानाम् , तथाऽऽचार्ये लघुरकुलीनो दुर्मेधा अल्पलब्धिक इत्यादि, एवमुपाध्यायेऽपि वदन् , तथा साधुसाध्वीविषयेऽप्यसमयज्ञो मण्डलीभोगादौ किञ्चिदपवदन् , श्रावकश्राविकाविषये तु ज्ञातजिनधर्मा अपि न विरतिं प्रतिपन्नाः कथमेते धन्या उच्यन्ते इति वदन् , देवदेवीविषये त्वविरता एते कामप्रसक्ताः सामर्थ्य सत्यपि तीर्थोन्नत्यकर्त्तार इत्यादि, इहलोकपरलोकयोस्तु वितथप्ररूपणया आशातना, तत्र सदृशो मानुष्यादिरिहलोको विसदृशस्तु देवत्वादि: परलोकः, केवलिप्रज्ञप्तधर्मस्य श्रुतचारित्ररूपस्य प्राकृतभाषासम्बद्धं को वेद केनापि कल्पितं श्रुतमिदं किं वा चारित्रेण दानं विना इत्यादिवचनात्मिका(कया) वितथप्ररूपणया, सदेवमनुजासुरलोकस्याशातनया सप्तद्वीपोदध्यात्मको लोकः प्रजापतिकृतः प्रकृतिपुरुषयोर्योगे वेति, अत्र देवग्रहणाद्देवोपलक्षित ऊर्ध्वलोको गम्यते एवं मनुजग्रहणात् मर्त्यलोकोऽसुरग्रहणाच्चाधोलोक इति, सर्वप्राणिभूतजीवसत्त्वानामाशातनयेति, तत्र प्राणा - द्वीन्द्रियादयो व्यक्तोच्छासनिश्वासाः, अभूवन् भवन्ति भविष्यन्तीति चेति भूतानि-पृथिव्यादयो जीवन्तीति जीवा: -आयुःकर्मानुभवयुक्ताः सर्व एवेत्यर्थः सत्त्वाः सांसारिकसंसारातीतभेदाः, एकार्थिका वा ध्वनयो नानादेशजविनेयानुग्रहार्थमुपात्ता इति, आशातना तु वितथप्ररूपणादिनैव । तथाहि -अङ्गष्ठपर्वमात्रो द्वीन्द्रियाद्यात्मेति, पृथिव्यादयस्तु अजीवा एव, स्पन्दनाचैतन्यकार्यानुपलब्धेः, जीवाः क्षणिका इति । सत्त्वाः संसारिणोऽङ्गष्ठपर्वमात्रा एव, संसारातीता न सन्त्येव, अपि तु -प्रध्मातदीपकल्पो मोक्षः, इत्यादिकेषाञ्चिन्मतानि, कालस्याशातना तु नास्त्येव काल इति । कालपरिणतिर्वा विश्वमित्यादिका । श्रुताशातना तु -
"को आउरस्स कालो ? मइलंबरधोयणे य को कालो ? ।
जइ मुक्खहेउ नाणं को कालो ? तस्सऽकालो वा ?" ॥१॥[ ] "काया वया य ते च्चिअ" [ ] इत्यादिना प्राग्धर्मद्वारेण श्रुताशातनोक्ता, इह तु स्वतन्त्रश्रुतविषयेति न पुनरुक्तम् । श्रुतदेवताऽऽशातना तु श्रुतदेवता न विद्यतेऽकिञ्चित्करी चेत्यादिका, वाचनाचार्याशातना तु निर्दुःखसुखाः प्रभूतान् वारान् वन्दनं दापयन्तीत्यादिका। तथा 'जं वाइद्धम' इत्यादि एतानि चतुर्दश सूत्राणि श्रुतक्रियाकालगोचरत्वान्न पौनरुक्तभाञ्जीति । तथा दोषदुष्टं श्रुतं यदधीतम् , तद्यथा-व्याविद्धं विपर्यस्तं कृतम् , विपर्यस्तसूत्रप्रोतरत्नमालावदनेन प्रकारेण या आशातना तया हेतुभूतया योऽतिचारः कृतस्तस्य मिथ्या दुष्कृतमिति क्रिया, एवमन्यत्रापि योज्या, 'व्यत्यानेडितम्' अन्यान्यशास्त्रपल्लवमीलनेन कोलिकपायसवत् कृतम् , 'हीनाक्षरम्' अक्षरन्यूनम् 'अत्यक्षरम्' अधिकाक्षरम् ,
१. P.L. | व्यक्तोच्छवासा-मु० C. ॥
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०८]
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः 'पदहीनं' त्यक्तपदम्, 'विनयहीनम्' अकृतोचितविनयम्, 'घोषहीनम्' उदात्तादिघोषहीनम्, ‘योगरहितं' सम्यगकृतयोगोद्वहनम् 'सुष्ठु दत्तं' गुरुणा सुष्ठुशब्दस्य प्राच्यभाषयाऽधिकार्थत्वादल्प श्रुतार्हपात्रस्य बहुतरं दत्तमित्यर्थः, 'दुष्ठु प्रतीच्छितं' शिष्येण कलुषान्तरात्मनेति, ‘अकाले' अनाध्यायकाले कृतः स्वाध्यायः, काले - स्वाध्यायकाले न कृतः स्वाध्यायः, अस्वाध्यायिके स्वाध्यायितमिति, तंत्र अध्ययनम् अध्यायः, शोभन आ –मर्यादया ध्यायः स्वाध्यायः स एव स्वाध्यायिकम्, न स्वाध्याययिकमस्वाध्यायिकं तत्कारणमपि च रुधिरादि कारणे कार्योपचारात् अस्वाध्यायिकमुच्यते तच्च अस्वाध्यायिकनिर्युक्तेरवसेयमिति, तत्र अनाध्याये स्वाध्यायितं - स्वाध्यायः कृतः, स्वाध्यायिके – अस्वाध्यायिकविपर्ययलक्षणे न स्वाध्यायितम् इत्थमाशातनया योऽतितिचार कृतस्तस्य मिथ्या दुष्कृतमिति ।
एवमेकादिभिस्त्रयस्त्रिंशत्पर्यन्तैः स्थानैरतिचारप्रतिक्रमणं सूत्रे भणितम्, एवमन्यदपि ज्ञेयम्, यथा चतुस्त्रिंशताऽर्हदतिशयैः, पञ्चत्रिंशता बुद्धवचनातिशयैः, षट्त्रिंशतोत्तराध्ययनैरेवं यावच्छततारेण शतभिषजेति समवायाङ्गानुसारेण ज्ञेयम् ।
एवमतिचारविशुद्धिं कृत्वा नमस्कारमाह – अथवा प्राक्तनाशुभसेवनायाः प्रतिक्रान्तोऽपुनःकरणाय प्रतिक्रामन्नमस्कारपूर्वकमाह" नमो चउवीसाए तित्थयराणं उस भाइमहावीरपज्जवसाणाणं” नमश्चतुर्विंशतये तीर्थकरेभ्य ऋषभादिमहावीरपर्यवसानेभ्यः ।
इत्थं नमस्कृत्य प्रस्तुतस्य प्रवचनस्य गुणव्यावर्णनायाह - " इणमेव निग्गंथं पावयणं सच्चं अणुत्तरं केवलिअं पडिपुण्णं णेआउअं संसुद्धं सल्लगत्तणं सिद्धिमग्गं मुत्तिमग्गं निज्जाणमग्गं निव्वाणमग्गं अवितहमविसंधिं सव्वदुक्खप्पहीणमग्गं, इत्थं ठिआ जीवा सिज्झति बुज्झति मुच्चंति परिनिव्वायंति सव्वदुक्खाणमंतं करेंति, तं धम्मं सद्दहामि पत्तिआमि रोएमि फासेमि अणुपालेमि, तं धम्मं सद्दहंतो पत्तिअंतो अंतो फासंतो अणुपालंतो”
,
व्याख्या –‘इदमेवेति' सामायिकादिप्रत्याख्यानपर्यन्तं द्वादशाङ्गं वा गणिपिटकं निर्गन्थाबाह्याभ्यन्तरग्रन्थनिर्गताः साधवो निर्ग्रन्थानामिदं नैर्ग्रन्थं 'प्रावचनम्' इति प्रकर्षेणाभिविधिनोच्यन्ते जीवादयो यस्मिंस्तत् प्रावचनम्, तत् किंस्वरूपम् ? इत्यत्राह - सद्भ्यो
१. C. । `काले कृतः स्वाध्यायः (काले न कृतः) अस्वा' - मु० । 'काले न कृतः स्वाध्याय अस्वा° P.L. ॥ २. P.L. । तत्र स्वाध्याय एव स्वाध्यायिकम् - मु० C. ॥ ३. C. I अनाध्याये - P. C. नास्ति ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
'पगामसिज्जा'सूत्रं सविवरणम् - श्लो० ९८॥]
[६०९ हितं सत्यम् , नयदर्शनमपि स्वविषये सत्यं भवत्येवेत्यत आह –'अणुत्तरंति नास्त्युरमस्येति तत् , यथावस्थितसमस्तवस्तुप्रतिपादकत्वादुत्तममित्यर्थः, अन्यदप्येवं भविष्यतीत्यत आह –'केवलिअं' केवलमद्वितीयं नापरमित्थम्भूतमित्यर्थः केवलमेव कैवलिकम् , तथा 'प्रतिपूर्णम्' अपवर्गप्रापकैर्गुणैर्भूतमित्यर्थः, सर्वनयमयत्वात् सर्वविषयं वा, 'नेयाउअंति नयनशीलं नैयायिकम् , मोक्षगमकमित्यर्थः, न्यायोपपन्नं वा, तदप्यसंशुद्धं भविष्यतीत्यत आह –'संसुद्धं ति' सामस्त्येन शुद्धं संशुद्धम् , कषच्छेदतापकोटिशुद्धत्वात् एकान्ताकलङ्कमित्यर्थः, एवम्भूतमपि कथञ्चित् तत्स्वाभाव्यान्नालं भवनिबन्धनमायादिशल्यनिकर्त्तनाय भविष्यतीत्यत आह –'सल्लगत्तणं'ति कृन्ततीति कर्त्तनं शल्यानि -मायादीनि तेषां कर्त्तनं शल्यकर्त्तनम . परमतनिषेधार्थं त्वाह –'सिद्धिमग्गं मुत्तिमग्गं'ति सेधनं सिद्धिः - हितार्थप्राप्तिस्तस्या मार्गः सिद्धिमार्गस्तत् , मोचनं मुक्तिः -अहितार्थकर्मविच्युतिस्तस्या मार्गो मुक्तिमार्गः, तद्धितार्थप्राप्तिद्वारेणाहितकर्मविच्युतिद्वारेण च मोक्षसाधनमिति भावना, आर्षत्वान्नपुंसकत्वम् , अनेन केवलज्ञानादिविकला: सकर्मकाश्च मुक्ता इति दुर्नयनिरासमाह, 'निज्जाणमग्गं'ति यान्ति तदिति यानम् , बाहुलकत्वात् कर्मणि ल्युट , निरुपम यानं निर्याणम् , ईषत्प्राग्भाराख्यं मोक्षपदमित्यर्थः, तस्य मार्गो निर्याणमार्गस्तद् , अनेनानियतसिद्धिक्षेत्रप्रतिपादकदुर्नयनिरासमाह, 'निव्वाणमग्गं'ति निर्वृतिनिर्वाणम् , सकलकर्मक्षयजमात्यन्तिकं सुखमित्यर्थः, तस्य मार्ग इति निर्वाणमार्गस्तद् , अनेन च निःसुखदुःखा मुक्तात्मान इतिप्रतिपादनपरदुर्नयनिरासमाह, निगमयन्नाह –'अवितहमविसंधि सव्वदुक्खपहीणमग्गं'ति 'अवितथं' सत्यम् , यदि च पौनरुक्त्यशङ्का तदा पूर्वत्र 'सच्च'न्ति सार्च - सपूजं जगत्पूजास्पदत्वादिति व्याख्येयम् , 'अविसन्धि' अव्यवच्छिन्नं सर्वदा अवरविदेहादिषु भावात् , 'सर्वदुःखप्रहीणमार्ग' सर्वदुःखप्रहीणो मोक्षस्तत्कारणमित्यर्थ' साम्प्रतं परार्थकरणद्वारेणास्य चिन्तामणित्वमपदर्शयन्नाह -'इत्थं ठिआ जीवा सिज्झंति' इति । अत्र -नैर्ग्रन्थे प्रवचने स्थिता जीवाः सिद्ध्यन्तीत्यणिमाद्यतिशयफलं प्राप्नुवन्ति, 'बुज्झंति' इति बुध्यन्ते, केवलिनो भवन्ति 'मुच्चन्ति'त्ति मुच्यन्ते भवोपग्राहिकर्मभ्यः, 'परिनिव्वुडन्ति'त्ति 'परिनिव्वायंति'त्ति वा परि-समन्तान्निर्वान्ति, किमुक्तं भवति ?-'सव्वदुक्खाणमंतं करेंति'त्ति सर्वदुःखानां शारीरमानसभेदभिन्नानामन्तं -विनाशं कुर्वन्ति । ___ इत्थमभिधायाधुना तु चिन्तामणिकल्पे कर्ममलप्रक्षालनसमर्थसलिलौघं श्रद्धानमावि
१. निव्वाणमग्गं ति-L.P.C. नास्ति । निव्वाणगगं-मु० ॥ २. L.P.C. आवश्यकहारिभद्रीवृत्तिः प० १८१ । हादि(हे)षु-मु० ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१०]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकारः ष्कुर्वन्नाह –'तं धम्मं सद्दहामि' त्ति य एष नैर्ग्रन्थप्रावचनलक्षणो धर्म उक्तस्तं धर्मं श्रद्दधे' तथेति प्रत्येमि, सामान्येनाप्येवं स्यादित्यत आह –'पत्तियामि'त्ति प्रत्येमि प्रतिपद्ये वा प्रीतिकरणद्वारेण, 'रोएमि'त्ति रोचयामि अभिलषामि, अतिरेकेणासेवनाभिमुखतया, तथा प्रीतिः रुचिश्च भिन्ने एव, यथा क्वचिद् दध्यादौ प्रीतिसद्भावेऽपि न सर्वदा रुचिः, 'फासेमि'त्ति स्पृशामि, आसेवनाद्वारेणेति, 'पालेमि'त्ति पाठोऽतिरिक्त इव लक्ष्यतेऽतिरूढश्चेत् तदा पालयामि अतिचारेभ्यो रक्षामि इति व्याख्या, एवं पालितो इत्यपि, 'अनुपालेमि'त्ति अनुपालयामि पौनःपुन्यकरणेन, 'तं धम्मं सद्दहंतो' इत्यादि, तं धर्मं श्रद्दधानः प्रतीयन् प्रतिपद्यमानो वा रोचयन् स्पृशन् अनुपालयन् । “तस्स धम्मस्स अब्भुट्टिओमि आराहणाए विरओमि विराहणाए" तस्य धर्मस्य पूर्वोक्तस्याभ्युत्थितोऽस्मि, आराधनायामाराधनाविषये, विरतोऽस्मि निवृत्तोऽस्मि, तस्यैव विराधनायाम् ।
एतदेव भेदेनाह -"असंजमं परिआणामि संजमं उवसंपज्जामि, अबंभं प० बंभं उ०, अकप्पं प० कप्पं उ०, अन्नाणं परि० नाणं उ०, अकिरिअंप० किरिअं उ०, मिच्छत्तं प० सम्मत्तं उ०, अबोहिंप० बोहिं उ०, अमग्गं प० मग्गं उ०, जं संभरामि जं च न संभरामि जं पडिक्कमामि जं च न पडिक्कमामि तस्स सव्वस्स देवसिअस्स अइआरस्स पडिक्कमामि समणोऽहं संजयविरयपडिहयपच्चक्खायपावकम्मे अणिआणो दिट्ठिसंपन्नो मायामोसविवज्जिओ" व्याख्या – 'असंयम' प्राणातिपातादिरूपं परिजानामीति ज्ञपरिज्ञया परिज्ञाय प्रत्याख्यानपरिज्ञया प्रत्याख्यामीत्यर्थः, तथा –'संयम' प्रागुक्तस्वरूपम् 'उपसंपद्ये' अङ्गीकुर्वे इत्यर्थः, संयमश्चा-संयमानेपरिहते स्यात्। प्रधानमसंयमाझंचाब्रह्म, अतस्तत्परिहारार्थमाह - 'अबंभ'इत्यादिअब्रह्म –बस्त्यनियमलक्षणंतद्विपरीतं ब्रह्म, शेषं पूर्ववत् , असंयमाङ्गत्वादेवाह - अकल्पो-ऽकृत्यम् , कल्पस्तु कृत्यमिति, अकल्पश्चाज्ञानादेव भवति, अतस्तत्परिहारार्थमाह - 'अन्नाणं' इत्यादि, अज्ञानं सम्यग्ज्ञानादन्यत् , ज्ञानंतु भगवद्वचनम् , अज्ञानभेदपरिहरणायैवाह - 'अकिरिअं' इत्यादि अक्रिया नास्तिकवादः, क्रिया सम्यग्वादः, अज्ञानंच मिथ्यात्वमूलकम् , अतस्तत्परिहरणायाह –'मिच्छत्तं' इत्यादि, मिथ्यात्वम् -अतत्त्वरुचिः, सम्यक्त्वंतत्त्वप्रीतिः, एतदङ्गत्वादेवाह –'अबोधिम्' इत्यादि, अबोधि:-जिनधर्मानवाप्तिर्मिथ्यात्वस्य कार्यम् , बोधिस्तुसम्यक्त्वस्येति, मिथ्यात्वंचामार्गो मोक्षस्येत्यन्यस्याप्यमार्गस्य परिहाराय सामान्येनाह - 'अमग्गं' इत्यादि, अमार्गो -मिथ्यात्वकषायादि, मार्गस्तुसम्यग्दर्शनप्रशमादिरिति। उक्तपदानां पाठक्रमज्ञानाय पुनरियं संग्रहगाथा -
१. व्याख्या-मु० नास्ति ।।
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
'अड्डाइज्जेसुसूत्रं सविवरणम् -श्लो० ९८॥]
[६११ "संजम बंभे कप्पे नाणे किरिआइ सम्म बोहीसु।
मग्गे सविपक्खेसुं परिन्न उवसंपया कमसो" ॥१॥[] इदानीं छद्मस्थत्वादशेषदोषशुद्ध्यर्थमाह -"जं संभरामि जं च न संभरामि''त्ति यत् किञ्चित् स्मरामि, यच्च छद्मस्थत्वादनाभोगान्नेति, तथा यत्प्रतिक्रमामि आभोगाद्विदितम् , यच्च न प्रतिक्रमामि, सूक्ष्ममविदितम् , अनेन प्रकारेण यः कश्चिदतिचार: "तस्स सव्वस्स देवसिअस्स अइयारस्स पडिक्कमामि''त्ति कण्ठ्यम् ।
इत्थं प्रतिक्रम्य पुनरप्यकुशलप्रवृत्तिपरिहारायात्मानमालोचयन्नाह –'समणोऽहं'इत्यादि श्रमणोऽहम् , तत्रापि न चरकादिः, किं तर्हि ?-'संयतः' सामस्त्येन यतः, इदानीं 'विरतो' निवृत्तोऽतीतस्यैष्यस्य च निन्दनसंवरणद्वारेणात एवाह –'प्रतिहतम्' इदानीमकरणतया, 'प्रत्याख्यातम्' अतीतं निन्दया एष्यमकरणतया पापकर्म येनेति । निदानस्य भवमूलत्वेन प्रधानदोषत्वात्तद्रहितत्वमात्मनो भेदेनाह –'अनिदानो' निदानरहितः, सकलगुणमूलभूतगुणयुक्ततां दर्शयन्नाह –'दृष्टिसंपन्नः' सम्यग्दर्शनयुक्त इत्यर्थः, द्रव्यवन्दनपरिहारायाह –'मायामृषाविवर्जितो' मायागर्भमृषावादपरिहारवान् । ____ एवम्भूतः सन् किम् ? इत्याह – “अड्डाइज्जेसु दीवसमुद्देसु पनरससु कम्मभूमीसु जावंत के वि साहू रयहरणगुच्छपडिग्गहधारा पंचमहव्वयधारा अट्ठारससहस्ससीलंगधारा अक्खुआयारचरित्ता ते सव्वे सिरसा मणसा मत्थएण वंदामि" अर्द्धतृतीयेषु द्वीपसमुद्रेषु जम्बूद्वीपधातकीखण्डपुष्कराद्धेषु , समुद्रग्रहणं कदाचिच्चारणादयः समुद्रेऽपि प्राप्यन्त इति ज्ञापनार्थम् , तत्रापि पञ्चदशसु भरतैरावतमहाविदेहपञ्चकरूपासु कर्मभूमिषु , यावन्तः केचित् साधवो -मुनयः, उपकरणमाश्रित्य 'रजोहरणगोच्छकपतद्ग्रहधारका:' तत्र रजोहरणं -धर्मध्वजो गोच्छकपतद्ग्रहशब्दाभ्यां च -
"पत्तं पत्ताबंधो, पायठवणं च पायकेसरिया ।
पडलाइ रयत्ताणंच, गोच्छओ पायनिज्जोगो" ॥१॥[पञ्च.७८०, प्रव.४९१] इति क्रमेण 'आद्यन्तग्रहणे मध्यग्रहणम्' इतिन्यायात् सप्तविधपात्रनिर्योगपरिग्रहस्तस्य धारकाः, तथा पञ्चमहाव्रतेषु धारा -प्रकर्षो येषां ते पञ्चमहाव्रतधाराः, तदेकाङ्गविकलप्रत्येकबुद्धादिसंग्रहायाह –'अष्टादशशीलाङ्गसहस्रधारकाः' तथाहि -केचिद् भगवन्तो रजोहरणादिधारिणो न भवन्त्यपि । अष्टादशशीलाङ्गसहस्राणि चैवम् –
"जोए ३ करणे ३ सण्णा ४, इंदिय ५ पुढवाइ १० समणधम्मो १० अ। सीलंगसहस्साणं, अट्ठारसगस्स निप्फत्ती" ॥१॥[पञ्चा. १४॥३]
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१२]
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः भावना त्वेवम् - मणसा न करेइ आहारसण्णामुक्को सोइंदियसंवुडो खंतिसंपन्नो पुढविकायारंभं, एवं मद्दवसंपन्नो एवं समणधम्मेण दस लद्धा, एवं आउतेउवाउवणस्सइबितिचउपणिदियऽजीवेहिं सयं, एवं पंचहिं इंदिएहिं पंचसया, चउहिं सण्णाहिं दो सहस्सा, मणवयकाएहिं छ सहस्सा लद्धा, कारावणेण वि छ, अणुमइए वि छ, एवं अट्ठारसहस्सा ।
तथा ‘अक्षताकारचरित्रा’ आकारः – स्वरूपम्, अक्षताकारम् —अतिचारैरप्रतिहतस्वरूपं चरित्रं - चारित्रं येषां ते तथा अक्खुअ त्ति आर्षत्वादुकारः, 'तान् सर्वान्' गच्छगतगच्छनिर्गतभेदान् ‘शिरसा' उत्तमाङ्गेन 'मनसा' अन्तःकरणेन 'मस्तकेन वन्दे' इति वाचा, वन्दे इति क्रियापदमावृत्य योज्यम् ।
इत्थं साधूनभिवन्द्य पुनरोघतः सर्वसत्त्वक्षामणमैत्री प्रदर्शनायाह - "खामेमि सव्वजीवे, सव्वे जीवा खमंतु मे ।
मित्ती मे सव्वभूएसु, वेरं मज्झ न केणइ" ॥१॥
इति स्पष्टा | नवरं 'सव्वे जीवा खमंतु मे'त्ति मा तेषामप्यक्षान्तिप्रत्ययः कर्मबन्धो भवत्विति करुणयेदमाह । समाप्तौ स्वरूपप्रदर्शनपूर्वं मङ्गलमाह
"एवमहं आलोइअ निंदिअ गरहिअ दुर्गाछिउं सम्मं । तिविहेण पडिक्कतो, वंदामि जिणे चउव्वीसं" ॥१॥
-
इति ‘एवं’ प्रतिक्रमणसूत्रोक्तप्रकारेण 'आलोच्य' गुरोरग्रे प्रकाश्य 'निन्दित्वा' आत्मसाक्षिकं स्वस्य पापकारिणो निन्दां कृत्वा 'गर्हित्वा' गुरुसाक्षिकं स्वं निन्दित्वा 'जुगुप्सित्वा' च अथवा 'दुगंछिअ'त्ति पञ्चमीलोपे जुगुप्सितात् सावद्ययोगात् 'त्रिविधेन' मनोवाक्कायैः ‘प्रतिक्रान्तो' निवृत्तः सन्नहं वन्दे - नमस्करोमि, जिनांश्चतुर्विंशतिमिति । एतेषां चालोचनानिन्दागर्हाप्रतिक्रमणानां फलं शल्योद्धरणपश्चात्तापापुरस्कारव्रतच्छिद्रपिधानाद्युत्तराध्ययनेभ्यो ज्ञेयम् । एवं दैवसिकं प्रतिक्रमणमुक्तम्, रात्रिकमप्येवम्भूतमेव, नवरं रात्रिकाभिलापेनातिचारो वाच्यः ।
ननु रात्रौ ‘इच्छामि पडिक्कमिउं गोयरचरिआए' इत्यादि सूत्रमपार्थकमसम्भवाद् इति चेत्, न स्वप्नादौ तत्संभवाददोषः, अखण्डं वा सूत्रमुच्चारणीयम्, कथमन्यथा योगवाहिनोऽपि पारिष्ठापनिकाद्याकारानुच्चारयन्तीति सर्वमनवद्यम् । समाप्ता चेयं यतिप्रतिक्रमणवृत्तिः ।
१. अक्षताचारचारित्रिणः-इति आवश्यकहारिभद्र्यां वृत्तौ भा० २ प० १८२ ॥ २. स्वरूपं यस्य
अक्ष L. P. II
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
'पाक्षिक सूत्रं सविवरणम् -श्लो० ९८॥]
[६१३ अथ पाक्षिकसूत्रव्याख्या । यथा -
"तित्थंकरे अ तित्थे, अतित्थसिद्धे य तित्थसिद्धे य ।
सिद्धे जिणे य रिसि महरिसी अ णाणं च वंदामि" ॥१॥ पाक्षिकसूत्रस्यादौ मङ्गलसिद्ध्यर्थं अर्हत्सिद्धभेदानां प्रणतिमाह-अहं वन्दे इति क्रियापदं सर्वत्र, कान् ?–'तीर्थकरान्' वीतरागान् ‘तीर्थान्' प्रथमगणधरसङ्घादीन् , 'अतीर्थसिद्धान्' 'तीर्थसिद्धान्' 'सिद्धांश्च' सिद्धप्रकारद्वयव्याख्या सिद्धस्तवादवसेया 'जिनान्' सामान्यके वलिनः, 'ऋषीन्' मूलगुणोत्तरगुणयुतान् यतीन् 'महर्षीन्' तादृग्विधानेवाऽणिमादिलब्धियुतान् मुनीन् , 'ज्ञानं' पंचविधं वन्दे सर्वत्र योज्यम् ।
"जे य इमं गुणरयणसागरमविराहिऊण तिण्णसंसारा ।
ते मंगलं करित्ता, अहमवि आराहणाभिमुहो" ॥२॥ 'ये' मुनयः 'इमं' 'गुणरत्नसागरम्' 'अविराध्य' सम्यक् पालयित्वा 'तीर्णसंसारा' निस्तीर्णभवाः, ते मङ्गलं क्रियासुः, अहमपि आराधनाभिमुखः गुणरत्नसागरस्य, मुनीनां चाराधनायामेकचित्त इत्यर्थः । पुनरपि स्वस्य मङ्गलार्थम् अर्हद्धर्मयोराशिषमाह -
"मम मंगलमरिहंता, सिद्धा साहू सुयं च धम्मो अ।
खंती गुत्ती मुत्ती अज्जवया मद्दवं चेव" ॥१॥ 'अर्हन्तो' जिनाः, 'सिद्धाः' पञ्चदशभेदाः, 'साधवो' मुनयः, 'श्रुतम्' आगमः, 'धर्मो' यतिश्राद्धाचारलक्षणः, 'क्षान्तिः' तितिक्षा, ‘गुप्तिः' मनोवाक्कायरक्षणम् , 'मुक्तिः' निर्लोभता, 'आर्जवं' निर्मायिता, 'माईवं' निर्मदता, मम मङ्गलं क्रियासुः, क्रियासुरित्यनुवर्त्तते । महाव्रतोच्चारसमूचनमाह -
"लोगम्मि संजया जं करेंति परमरिसिदेसियमुआरं।
अहमवि उवट्ठिओ तं महव्वयउच्चारणं काउं" ॥१॥ 'लोके' कर्मभूमिरूपे 'संयता:' मुनयो ‘यां कुर्वन्ति' विदधति, किं विशिष्टां ?'परमर्षिदेशितां' तीर्थकरादिकथिताम् , 'उदारां' बलवत्तरां, 'महाव्रतोच्चारणां' पञ्चमहाव्रतकथनम् , 'अहमपि' तन्महाव्रतोच्चारणां कर्तुमुपस्थितः-प्रह्वीभूतः ।।
“से किं तं महव्वयउच्चारणं ?, महव्वयउच्चारणा पंचविहा पण्णत्ता राईभोयण
१. P. संशो० पाक्षिकसूत्रवृत्तौ । यत्कुर्वन्ति विदधति किं तत् ? 'परमर्षिदेशितं' तीर्थकरादिकथितम् उदारं बलवत्तरं 'महाव्रतोच्चारणं' महाव्रतकथनम् अहमपि तन्महाव्रतोच्चारणं-मु० C. ॥ २. किं वि० P. । किं विशिष्टाम्-इति पक्खीसूत्रवृत्तौ प०६॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१४]
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः वेरमणछट्ठा, तंजहा –सव्वाओ पाणाइवायाओ वेरमणं १ सव्वाओ मुसावायाओ वेरमणं २ सव्वाओ अदिण्णादाणाओ वेरमणं ३ सव्वाओ मेहुणाओ वेरमणं ४ सव्वाओ परिग्गहाओ वेरमणं ५ सव्वाओ राईभोयणाओ वेरमणं ६ '
"1
[प्रश्नसूत्रं छट्ठेति यावत्, सेशब्दश्चाथार्थे, किमिति परिप्रश्ने, ततश्चायं वाक्यार्थःअथ किं तद्वस्तु महाव्रतोच्चारणा ? अथवा प्राकृतशैल्याऽभिधेयवल्लिङ्गवचनानीति न्यायादथः] का सा महाव्रतोच्चारणा ?, गुरुराह - 'महाव्रतोच्चारणा पञ्चविधा प्रज्ञप्ता रात्रिभोजनविरमणषष्ठा, तद्यथा इति उपदर्शनार्थः 'सर्वस्मात् ' त्रसस्थावरसूक्ष्मबादरभेदभिन्नात् कृतकारितानुमतिभेदाच्चेत्यर्थः 'प्राणातिपातात्' जीवहिंसनात् विरमणम्, 'सर्वस्मात्’ हास्यलोभादिभवात् ‘मृषावादात्' असत्यवचनाद्विरमणं 'सर्वस्मात्' स्वाम्यदत्तादिचतुर्विधात् अदत्तादानात् –स्तेयाद्विरमणम्, 'सर्वस्मात् ' 'दिव्यादिसम्बन्धिनो 'मैथुनात्' कामसङ्गाद्विरमणम्, ‘सर्वस्मात्' मूर्च्छामात्ररूपात् परिग्रहाद्विरमणम्, 'सर्वस्मात् ' दिवागृहीतदिवाभुक्तादिभेदभिन्नात् रात्रिभोजनाद्विरमणम्, इत्युक्त्वा प्रथमव्रतस्योच्चारमाह
"तत्थ खलु पढमे भंते ! महव्वए पाणाइवायाओ वेरमणं, सव्वं भंते ! पाणाइवायं पच्चक्खामि, से सुहुमं वा बायरं वा तसं वा थावरं वा, णेव सयं पाणे अइवाएज्जा णेवण्णेहिं पाणे अइवायाविज्जा पाणे अइवायंते वि अण्णे ण समणुज्जाणामि जावज्जीवाए तिविहं तिविहेणं मणेणं वायाए कारणं, ण करेमि ण कारवेम करतं प अण्णं न समणुज्जाणामि, तस्स भंते ! पडिक्कमामि निंदामि गरिहामि अप्पाणं वोसिरामि"
'तत्र' महाव्रतोच्चारणे ‘खलु' निश्चयेन 'भन्ते' भदन्त इति, गुर्वग्रे प्रतिक्रमणार्थं पूज्यसम्बोधनम्, ‘प्रथमे महाव्रते प्राणातिपाताद्विरमणं' विरमणं सर्वथा निवृत्तिरिति सर्वत्र व्याख्येयम्,कैश्चिदत्र सप्तमीस्थाने प्रथमा कथ्यते, प्रथमं महाव्रतमिति सर्वत्रापि प्रथमां कथयन्ति, सर्वं भदन्त ! प्राणातिपातं 'प्रत्याख्यामि' परित्यजामि, अत्र यदुक्तं सर्वं भदन्त ! प्राणातिपातं प्रत्याख्यामि तदेव विशेषतोऽभिधित्सुराह - ' से सुहुमं वा' इत्यादि सेशब्दः `तद्व्रतवाचकः (तद्यथार्थे) 'सुक्ष्मं वा' पञ्चेन्द्रियागोचरं ज्ञानालोक्यम्, 'बादरं वा'
१. P.L. संशो० पाक्षिकसूत्रवृत्तिः प० ८ । इति उपदर्शनार्थ : - मु० C. नास्ति ॥ २. L. P. संशो० । दन्तविशोधनमात्रग्रहणरूपात् - मु० C.P. मूल ॥ ३. L. P. संशो० । स्त्रीकथादिमात्रात्-मु० C. ॥ ४. L.P. संशो० । पचन (आहार) मात्रग्रहणात् - मु० । पवनमात्रग्रहणात् - C. ॥ ५. परित्यजामि केषां प्राणिनामतिपातमित्यादि सेशब्दः P. मूल C. मूल ॥ ६. तद्यथार्थे सूक्ष्मं - P. I
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
'पाक्षिक सूत्रं सविवरणम् -श्लो० ९८॥]
[६१५ इन्द्रियविषयम् , 'त्रसं वा' तेजोवायुद्वीन्द्रियादिपञ्चेन्द्रियान्तरूपम् , 'स्थावरं वा' पृथिव्यम्बुवनस्पतिरूपम् , वाशब्दाः परस्परापेक्षया समुच्चये, अमी प्राणा -जीवाः, तान् किम् ? इत्याह -नैव स्वयं प्राणान् ‘अतिपातयामि' हन्मि, नैवान्यैः प्राणान् ‘अतिपातयामि' विघातयामि, प्राणान् अतिपातयतोऽन्यान् न समनुजानामि कथम् ? इत्याह –'जावज्जीवाए' इत्यादि -[यावज्जीवं -यावत् प्राणधारणम् , किम् ? इत्याह –त्रिविधं -त्रिप्रकारं प्राणातिपातमिति गम्यम् , 'त्रिविधेन' करणेन, एतदेव दर्शयति -मनसा वाचा कायेन न करोमि न कारयामि कुर्वन्तमन्यं 'न समनुजानामि' नानुमन्येऽहम् , तस्य त्रिकालभाविनो प्राणातिपातस्य सम्बन्धिनमतीतमवयवं भदन्त ! 'प्रतिक्रमामि' मिथ्यादुष्कृतं यच्छामि 'निन्दामि' आत्मसाक्षिकं जुगुप्से 'गर्हामि' परसाक्षिकं तदेव, किं जुगुप्से ? इत्याह - 'आत्मानं' प्राणातिपातकारिणमश्लाघ्यं तथा 'व्युत्सृजामि' भृशं त्यजामीत्यर्थः] । पुनरपि द्रव्यादिभेदैः प्राणातिपातव्याख्यानमाह - ___से पाणाइवाए चउविहे पन्नत्ते, तंजहा-दव्वओ खित्तओ कालओ भावओ, दव्वओ णं पाणाइवाए छसु जीवनिकाएसु , खित्तओ णं पाणाइवाए सव्वलोए, कालओ णं पाणाइवाए दिया वा राओ वा भावओ णं पाणाइवाए रागेण वा दोसेण वा, जं मए इमस्स धम्मस्स केवलिपन्नत्तस्स अहिंसालक्खणस्स सच्चाहिट्ठियस्स विणयमूलस्स खंतिपहाणस्स अहिरण्णसुवण्णियस्स उवसमप्पभवस्स णवबंभचेरगुत्तस्स अपयमाणस्स भिक्खावित्तियस्स कुक्खिसंबलस्स णिरग्गिसरणस्स संपक्खालियस्स चत्तदोसस्स गुणग्गाहियस्स निव्वियारस्स निव्वत्तिलक्खणस्स पंचमहव्वयजुत्तस्स असंणिहिसंचयस्स अविसंवाइयस्स संसारपारगामियस्स निव्वाणगमणपज्जवसाणफलस्स पुट्वि अण्णाणयाए असवणयाए अबोहियाए अणभिगमेणं अभिगमेण वा पमाएणं रागदोसपडिबद्धयाए बालयाए मोहयाए मंदयाए किड्डयाए तिगारवगुरुयाए चउक्कसाओवगएणं पंचिंदियवसट्टेणं पडिपुन्नभारियाए सायासोक्खमणुपालयंतेणं इहं वा भवे अण्णेसु वा भवग्गहणेसु पाणाइवाओ कओ वा काराविओ वा कीरंतो वा परेहिं समणुण्णाओ तं निंदामि गरिहामि तिविहंतिविहेणं मणेणं वायाए काणं अईअंनिंदामि पडप्पण्णं संवरेमि अणागयं पच्छक्खामि सव्वं पाणाइवायं जावज्जीवाए अणिस्सिओऽहं नेव सयं पाणे अइवाएज्जा नेवेन्नेहिं पाणे अइवायाविज्जा पाणे अइवायंते वि अन्ने न समणुजाणामि, तंजहा -अरहंतसक्खियं सिद्धसक्खिअंसाहुसक्खिअं देवसक्खिअं अप्पसक्खिअं, एवं
१. वाशब्दौ-P. ॥ २. प्राणान् प्राणिनो विभक्तिव्यत्ययादतिपातयामि- L.P. ॥ ३-४-५. येत्C. मूल ।। ६. P.L. | कथमित्याह-मु० C. नास्ति ।। ७. अधिकृतप्राणा' P.L. ||
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१६]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकारः भवइ भिक्खू वा भिक्खुणी वा संजयविरयपडिहयपच्चक्खायपावकम्मे दिया वा राओ वा एगओ वा परिसागओ वा सुत्ते वा जागरमाणे वा, एस खलु पाणाइवायस्स वेरमणे हिए सुए खमे निस्सेसिए आणुगामिए पारगामिए सव्वेसिं पाणाणं सव्वेसिं भूयाणं सव्वेसि जीवाणं सव्वेसिं सत्ताणं अदुक्खणयाए असोयणयाए अजूरणयाए अतिप्पणयाए अपीडणयाए अपरियावणयाए अणुद्दव्वणयाए महत्थे महागुणे महाणुभावे महापुरिसाणुच्चिन्ने परमरिसिदेसिए पसत्थे तं दुक्खक्खयाए कम्मक्खयाए मोक्खयाए बोहिलाभाए संसारुत्तारणाए त्तिकट्ट उवसंपज्जित्ता णं विहरामि । पढमे भंते ! महव्वए उवट्ठिओमि सव्वाओ पाणाइवायाओ वेरमणं" ॥१॥
स प्राणातिपातश्चतुर्विधः 'प्रज्ञप्त:' कथितः, 'तद्यथा' स च यथा द्रव्यतः क्षेत्रतः कालतः भावतः । तत्र द्रव्यतो द्रव्यमाश्रित्य, णं इति वाक्यालङ्कारे, प्राणातिपातः षट्सु जीवनिकायेषु पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतित्रसरूपप्राणिगणेषु , क्षेत्रतः प्राणातिपातः सर्वलोके चतुर्दशरज्ज्वात्मके, कालतः प्राणातिपातो दिवा वा रात्रौ वा, भावतः प्राणातिपातो रागेण वा द्वेषेण वा, एवं प्राणातिपातं भेदतोऽभिधाय तस्यातीतकालविहितस्य सविशेष निन्दामाह - 'जं मए' इत्यादि, यो मयाऽस्य धर्मस्य केवलिप्रज्ञप्तादिद्वाविंशतिविशेषणविशेषितस्य पूर्वमज्ञानतादिभिश्चतुभिः प्रमादादिभिश्चैकादशभिः कारणैः प्राणातिपातः कृतः, तं निन्दामीत्यादिसम्बन्धः । 'जं'ति विभक्तिव्यत्ययाद्यः प्राणातिपात इति योगस्तत्र मयेति प्रतिक्रामकसाधुरात्मानं निर्दिशति, अस्य धर्मस्य यत्याचारस्य, किंविशिष्टस्य ? केवलिप्रज्ञप्तस्य १ अहिंसालक्षणस्य -अहिंसाचिह्नस्य २ सत्याधिष्ठितस्य ३ विनयमूलस्य ४ क्षान्तिप्रधानस्य क्षमाश्रेष्ठस्य ५ अहिरण्यसुवर्णस्य रजतसुवर्णमयकलशादिरहितस्य ६ उपशमप्रभवस्य इन्द्रियमनोजयोत्पन्नस्य ७ नवविधब्रह्मचर्यगुप्तस्य-नवब्रह्मगुप्तियुक्तस्य ८ अपचमानस्य -न विद्यन्ते पचमाना:-पाचका: यत्रासौ, पाकक्रियानिवृत्तसत्त्वासेवितस्य, अथवा अप्रमाणस्य मानरहितस्य ९ भिक्षावृत्तिकस्य, भिक्षया वर्त्तनं यत्र स तस्य १० कुक्षिशम्बलस्य –भुक्तिमात्रपाथेयस्य ११ निरग्निस्मरणस्य -अग्निस्मरणरहितस्य निरग्निशरणस्य वा १२ संप्रक्षालितस्य–क्षालितसर्वमलस्य १३, त्यक्तदोषस्य परिहृतरागादेः १४,
१. L.P.C. । अणुवद्दवणयाए-मु० ॥ २. P.C. I क्षमाश्रेष्ठस्य-मु० नास्ति ॥ ३. L.P. संशो० । रजतसुवर्णमयकलशादिरहितस्य-मु० नास्ति । द्रव्यकाञ्चनरहितस्य-C.P. मूल ॥ ४. L.P. संशो० पाक्षिकसूत्रवृत्तिः प० १४। कषायछेदोत्पन्नस्य-C.P. मूल ॥ ५. P.C. नवब्रह्म मु० ॥ ६. नवब्रह्मचर्यगुप्ति० P. ।। ७. C.P. मूल । मानरहितस्य-मु० नास्ति ।। ८. P. । तस्य-मु० C. नास्ति ।।
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
'पाक्षिकं सूत्रं सविवरणम् -श्लो० ९८॥]
[६१७ गुणग्राहिकस्य गुणानुरक्तस्य १५, निर्विकारस्य इन्द्रियमनोविकाररिक्तस्य १६, निवृत्तिलक्षणस्य -सर्वव्यापारनिवृत्तिचिह्नस्य १७, पञ्चमहाव्रतयुक्तस्य १८, असन्निधिसञ्चयस्य १९, अविसंवादिनः २०, संसारपारगामिनः, भवतारकस्येत्यर्थः २१, निर्वाणगमनपर्यवसानफलस्य, निर्वाणगमनं -मोक्षमगमनमेव पर्यवसानं परमार्थरूपं फलं यस्य स तस्य २२, तादृशस्य धर्मस्य पूर्वमज्ञानतया १ अश्रवणतया -अनाकर्णनेन २ अबोध्या - अबोधेन ३ अनभिगमेन -सम्यगप्रतिपत्त्या ४ अभिगमेन वा-विभक्तिव्यत्ययादभिगमे वा -सम्यग्धर्मप्रतिपत्तौ वा प्रमादेन १ रागद्वेषप्रतिबद्धतया २ बालतया -मूढत्वेन शिशुत्वेन वा ३, मोहतया -मिथ्यात्वादिमोहोदयेन ४, मन्दतया -अलसतया ५, क्रीडनया - केलिकिलतया ६, त्रिगौरवगुरुतया –ऋद्धिरससातगौरवभारिकतया ७, चतुष्कषायोपगतेन - क्रोधाद्युदयवशगमनेनेत्यर्थः ८, पञ्चेन्द्रियोपवशार्तेन पञ्चेन्द्रियवशेन यदार्तं विह्वलता तेन ९, प्रत्युत्पन्नभारितया -प्रत्युत्पन्नो –वर्तमानो यो भारः -कर्मसमूहः स विद्यते यस्यासौ प्रत्युत्पन्नभारिक तस्य भावस्तत्ता तया १०, सातात् –सातकर्मोदयात् सौख्यं सातसौख्यं तदनुपालयता, सुखासक्तमनसेत्यर्थः ११ ‘इहं वे'ति अस्मिन् वा भवे -वर्तमानजन्मनि 'अन्येषु वा भवग्रहणेषु' अतीतानागतेषु प्राणातिपातः कृतो वा कारितो वा क्रियमाणो वा परैः समनुज्ञातः तं निन्दामि गरिहामि त्रिविधं कृतादिभेदैस्त्रिप्रकारं त्रिविधेन -मनसा वाचा कायेन ।
साम्प्रतं त्रैकालिकप्राणातिपातविरतिं प्रतिपादयन्नाह -अतीतं निन्दामि 'प्रत्युत्पन्नं' वर्तमानं संवृणोमि अनागतं प्रत्याख्यामि, किं तद् ? इत्याह –'सर्वं प्राणातिपातं' [इदमेवानागतप्रत्याख्यानं विशेषयन्नाह-] यावज्जीवमनिश्रितोऽहं निश्रारहित आशंसामुक्त इत्यर्थः, नैव स्वयं प्राणान् अतिपातयामि, नैवान्यैः प्राणान् अतिपातयामि, प्राणानतिपातयतोऽप्यन्यान्न समनुजानामीति । कतिसाक्षिकमिदं प्रत्याख्यानम् ? इत्याह - 'तद्यथा-अर्हत्साक्षिकम् , सिद्धसाक्षिकम् , साधुसाक्षिकम् , देवसाक्षिकम् , आत्मसाक्षिकम् ,' अत्र अर्हन्तः साक्षिणः समक्षभाववत्तिनो यत्र तदर्हत्साक्षिकम् , यथा स्यात्तथेत्यादिरर्थः । एवमिति प्रत्याख्याने कृते सति भवति–जायते भिक्षुर्वा –साधुभिक्षुकी वा -साध्वी वा, 'संयतविरतप्रतिहतप्रत्याख्यातपापकर्मा' तत्र सामस्त्येन यतः संयतः
१. गमनेन पञ्चे P. मूल ।। २. L.P. संशो० पाक्षिकसूत्रवृत्ति प० १५ । क्रोधाद्युदयवशगमनेनेत्यर्थः-मु० C. नास्ति ॥ ३. पञ्चेन्द्रियवशेन यदार्तं विह्वलता तेन-मु० नास्ति ॥ ४. P. संशो० । °भारिक(त)या-मु० C.P. मूल ।। ५. P.C. । सविशेषमाह-मु० ॥
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः सप्तदशप्रकारसंयमोपेतः विविधमनेकधा द्वादशविधे तपसि रतो विरतः, संयतश्चासौ विरतश्च, तथा ‘प्रतिहतं’ स्थितिह्रासतो ग्रन्थिभेदेन विनाशितम्, ‘प्रत्याख्यातं' हेत्वभावतः पुनर्वृद्ध्यभावेन निराकृतम्, ‘पापकर्म' ज्ञानावरणीयादि येन स तथा, पुनः कर्मधारयः *दिवा वा रात्रौ वा कीदृशो भिक्षुभिक्षुकी ? एकको वा पर्षद्गतो वा सुप्तो वा जाग्रद् वा, साम्प्रतं प्राणातिपातविरतिमेव स्तुवन्नाह – 'एस' त्ति लिङ्गव्यत्ययादेः * तत् खलु प्राणातिपातस्य विरमणं ‘हितं' ‘सुखं' च तत्तत्कारित्वात् 'क्षमं' तारणसमर्थम्, निःश्रेयसो मोक्षस्तद्धेतुत्वान्निःश्रेयसं तदेव नै: श्रेयसिकम्, आनुगामिकम् - अनुगमनशीलम्, पारगामिकं –पारगमकम्, कथमिदमेवम्भूतम् ? इत्याह - 'सर्वेषां ' 'प्राणानां' द्वित्रिचतुरिन्द्रियाणां 'भूतानां' तरूणां 'जीवानां' पञ्चेन्द्रियाणां 'सत्त्वानां' पृथिव्यादीनां 'अदुःखनतया' अदुःखकरणतया ‘अशोचनतया' अशोकोत्पादनेन 'अजूरणतया' जीर्णत्वाविधानेन ‘अतेपनतया' स्वेदाद्यनुत्पादनेन 'अपीडनतया' पादाद्यनवगाहनेन अपरितापनतया - परितापानुत्पादनेन ‘अनुपद्रवणतया' मारणपरिहरणेन, किञ्चेदं प्राणातिपातविरमणपदं महार्थं महागुणं महानुभावं महापुरुषानुचीर्णं परमर्षिदेशितं प्रशस्तं तत्प्राणातिपातविरमणं दुःखक्षयाय कर्मक्षयाय मोक्षाय बोधिलाभाय संसारोत्तारणाय मे भविष्यतीति गम्यते, 'इतिकृत्वा ' इतिहेतोः उपसंपद्य तत् सामस्त्येनाङ्गीकृत्य 'णं' इति वाक्यालङ्कारे 'विहरामि' मासकल्पादिना साधुविहारेण, अन्यथा व्रतप्रतिपत्तेर्वैयर्थ्यप्रसङ्गादिति । अथ व्रतप्रतिपत्तिं निगमयन्नाह - प्रथमे भदन्त ! महाव्रते' 'उपस्थितोऽस्मि' सामीप्येनावस्थितोऽस्मि, ततश्चेत आरभ्य मम सर्वस्मात् प्राणातिपाताद्विरमणम् १।
-
-
६१८]
'अहावरे दुच्चे भंते ! महव्वए मुसावायाओ वेरमणं, सव्वं भंते ! मुसावायं पच्चक्खामि, से कोहा वा लोहा वा भया वा हासा वा, नेव सयं मुसं वइज्जा नेवन्नेहिं मुसं वायाविज्जा मुसं वयंते वि अन्ने न समणुज्जाणामि, जाव० " शेषं पूर्ववत् ।
"4
""
"से मुसावाए चउव्विहे पन्नते, तं जहा दव्वओ खित्तओ कालओ भावओ, दव्वओ णं मुसावाए सव्वदव्वेसु खित्तओ णं मुसावाए लोए वा अलोए वा, कालओ णं मुसावाए दिया वा राओ वा, भावओ णं मुसावाए रागेण वा दोसेण वा, जं म० शेषं पूर्ववत् । “मुसावाओ भासिओ वा भासाविओ वा भासिज्जंतो वा परेहिं समणुन्नाओ, तं निं०" शेषं प्राग्वत् "सव्वं मुसावायं जाव० " शेषं० "नेव सयं मुसं
"
१. * * चिह्नद्वयमध्यवर्ती पाठ: - मु० C. नास्ति ।। २. L. P. । (अपरितापनयासंतापकारित्वाभावेन)- C. नास्ति ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
'पाक्षिकंसूत्रं सविवरणम् - श्लो० ९८ ॥ ]
[ ६१९
वइज्जा नेवन्नेहिं मुसं वायाविज्जा मुसं वयंते वि अन्ने न समणुजाणिज्जा, तं ज० " शेषं० “एस खलु मुसावायस्स वेरमणे...। दुच्चे भंते ! महव्वए उवट्ठिओमि सव्वाओ मुसावायाओ वेरमणं" ॥२॥
अथापरस्मिन् द्वितीये भदन्त ! महाव्रते मृषावादाद्विरमणम्, सर्वं भदन्त ! मृषावादं प्रत्याख्यामि, से इति तद्यथा - क्रोधाद्वा लोभाद्वा भयाद्वा हासाद्वा, आद्यन्तग्रहणात् मानमायाग्रहणम्, नैव स्वयं मृषां वदामि, नैवान्यैर्मृषां वादयामि, मृषां वदतोऽप्यन्यान्न समनुजानामि, शेषं पूर्ववत् ।
स च मृषावादश्चतुर्विधः प्रज्ञप्तः, स यथा - द्रव्यत: क्षेत्रतः कालतः भावतः, द्रव्यतः सर्वद्रव्येषु जीवाजीवात्मकेषु धर्माधर्मादिविपरीतप्ररूपणात्, क्षेत्रत: लोके वा चतुर्दशरज्ज्वात्मकेऽलोके वा तद्बाह्ये, शेषं०, मृषावादो भाषितो वा भाषापितो वा भाषमाणो वा परैः समनुज्ञातः एवं सकलमपि मृषावादाभिलापेन प्राग्वत् व्याख्येयम् २।
'अहावरे तच्चे भंते ! महव्वए अदिन्नादाणाओ वेरमणं, सव्वं भंते ! अदिन्नादाणं पच्चक्खामि से गामे वा नगरे वा रण्णे वा अप्पं वा बहुं वा अणुं वा थूलं वा चित्तमंतं वा अचित्तमंतं वा णेव सयं अदिण्णं गिहिज्जा नेवन्नेहिं अदिण्णं गिण्हाविज्जा अदिण्णं गिण्हंते वि अन्ने न समणुज्जाणामि " शेषं०
"
" से अदिन्नादाणे चउव्विहे पण्णत्ते" शेषं०, "दव्वओ णं अदिन्नादाणे गहणधारणिज्जेसु दव्वेसु खित्तओ णं अदिन्नादाणे गामे वा नगरे वा रण्णे वा " शेषं०, ‘अदिन्नादाणं गहिअं वा गाहाविअं वा घिप्पंतं वा परेहिं समणुन्नायं" शेषं०, “सव्वं अदिन्नादाणं" शेषं०, “नेव सयं अदिण्णं गिहिज्जा नेवन्नेहिं अदिण्णं गिण्हाविज्जा अदिण्णं गिण्हंते वि अन्ने न समणुज्जाणामि ” शेषं० “एस खलु अदिन्नादाणस्स वेरमणे" शेषं० “तच्चे भंते ! महव्वए उवट्ठिओमि सव्वाओ अदिन्नादाणाओ वेरमणं" ॥३॥
44
44
अथापरे तृतीये भदन्त ! महाव्रते अदत्तादानाद्विरमणम्, सर्वं भदन्त ! अदत्तादानं प्रत्याख्यामि, तद्यथा ग्रामे वा नगरे वाऽरण्ये वा अल्पं वा बहु वा अणु वा स्थूलं वा चित्तमद्वा अचित्तमद्वा नैव स्वयं अदत्तं गृह्णामि नैवान्यैरदत्तं ग्राहयामि अदत्तं गृह्णतोऽप्यन्यान्न समनुजानामि शेषं० । तददत्तादानं चतुर्विधं प्रज्ञप्तम्, द्रव्यतो ग्रहणीयधारणीयेषु, अनेन च धर्माधर्मास्तिकायादिष्वदत्तादानप्रतिषेधमाह, ग्रहणधारणा
१. L.P. । मृषावादाभिलापेन प्राग्वत् व्याख्येयम् मु० C. नास्ति । तुला - पाक्षिकवृत्तिः प० २१A ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२०]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः नर्हत्वात् तेषाम् , क्षेत्रतो ग्रामे वा नगरे वा अरण्ये वा, शेषं० । अदत्तादानं गृहीतं वा ग्राहितं वा गृह्यमाणं वा परैः समनुज्ञातम् ३। ___ "अहावरे चउत्थे भंते ! महव्वए मेहुणाओ वेरमणं, सव्वं भंते ! मेहुणं पच्चक्खामि, से दिव्वं वा माणुस्सं वा तिरिक्खजोणियं वा, णेव सयं मेहुणं सेविज्जा णेवण्णेहिं मेहुणं सेवाविज्जा, मेहुणं सेवंते वि अन्ने न समणुज्जाणामि' शेषं० से मेहुणे चउ०" शेषं० “दव्वओ णं मेहुणे रूवेसु वा रूवसहगएसु वा, खित्तओ णं मेहुणे उड्डलोए वा अहोलोए वा तिरियलोए वा" शेषं० 'नेव सयं मेहुणं सेविज्जा नेवन्नेहिं मेहुणं सेवाविज्जा मेहुणं सेवंते वि अन्ने न समणुजाणिज्जा' शेषं० "एस खलु मेहुणस्स वेरमणे" शेषं० 'चउत्थे भंते ! महव्वए उ०' शेषं० मेहुणाओ वेरमणं" ॥४॥ __ अथ अपरे चतुर्थे भदन्त ! (महाव्रते) मैथुनं प्रत्याख्यामि, 'से'त्ति, तद्यथा-दैवं वा देवदेवीसत्कम् , मानुषं वा स्त्रीपुरुषसत्कम् , तिर्यग्यौनं वा वडवाश्वादिसत्कम् , नैव स्वयं मैथुन सेवे, नैवान्यैमैथुनं सेवये, मैथुनं सेवमानानन्यान्न समनुजानामि, शेषं० । द्रव्यतो रूपेषु वा निर्जीवप्रतिमारूपेषु विभूषणविकलरूपेषु वा रूपसहगतेषु वा सजीवपुरुषाङ्गनाशरीरेषु भूषणसहितरूपेषु वा, क्षेत्रतः ऊर्ध्वलोके वा अधोलोके वा तिर्यग्लोके वा, शेषं० ४।
"अहावरे पंचमे भंते ! महव्वए परिग्गहाओ वेरमणं, सव्वं भंते ! परिग्गहं पच्चक्खामि, से अप्पं वा बहुं वा अणु वा थूलं वा चित्तमंतं वा अचित्तमंतं वा णेव सयं परिग्गहं परिगिण्हिज्जा, नेवन्नेहिं परिग्गहं परिगिहाविज्जा परिग्गहं परिगिण्हंते वि अन्ने न समणुजाणामि" शेषं० ‘से परिग्गहे च०' शेषं० 'दव्वओ णं परिग्गहे सचित्ता चित्तमीसेसु दव्वेसु , खित्तओ णं परिग्गहे सव्वलोए, कालओ णं परिग्गहे दिआ वा राओ वा भावओ णं परिग्गहे अप्पग्घे वा महग्घे वा रागेण वा दोसेण वा" शेष०, परिग्गहो गहिओ वा गाहाविओ वा धिप्पंतो वा परेहि समणुन्नाओ' शेषं०, सव्वं परिग्गहं०' शेषं० 'नेव सयं परिग्गहं परिगिण्हिज्जा नेवन्नेहिं परिग्गहं परिगिण्हाविज्जा परिग्गहं परिगिण्हंते वि अन्ने न समणुजाणामि' शेषं० ‘एस खलु परिग्गहस्स वेरमणे' शेषं० 'पंचमे भंते !' शेषं० परिग्गहाओ वेरमणं" ॥५॥
१. L.P. । तत् नैव मु० । तं नैव-C. ||
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
'पाक्षिक 'सूत्रं सविवरणम् - श्लो० ९८ ॥ ]
[ ६२१
अथापरे पञ्चमे भदन्त ! महाव्रते परिग्रहाद्विरमणम्, नैव स्वयं परिग्रहं परिगृह्णामि, नैवान्यैः परिग्रहं परिग्राहयामि, परिग्रहं परिगृह्णतोऽप्यन्यान्न समनुजानामि, द्रव्यतः सचित्ता-ऽचित्त-मिश्रेषु द्रव्येषु, आकाशादिसर्वपदार्थेषु ममत्वकरणात्, 'भावतश्चाल्पमूल्यं बहुमूल्यं वा' शेषं० ‘परिग्रहो गृहीतो वा ग्राहितो वा गृह्यमाणो वा परैः समनुज्ञातः’ शेषं० ५।
'अहावरे छट्टे भंते ! वए राईभोयणाओ वेरमणं, सव्वं भंते । राई भोयणं पच्चक्खामि, से असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा, णेव सयं राई भुंजिज्जा णेवण्णेहिं राइं भुंजाविज्जा राई भुंजंते वि अन्ने न समणुजाणामि' शेषं० ' से राई - भोयणे० ' शेषं०, दव्वओ णं राईयभोणे असणे वा पाणे वा खाइमे वा साइमे वा, खित्तओ णं राइभोयणे समयखित्ते, कालओ णं राईभोयणे दिआ वा राओ वा, भावओ णं राईभोयणे तित्ते वा कडुए वा कसाइले वा अंबिले वा महुरे वा लवणे वाराण दोसेण वा' शेषं० ‘राईभोयणं भुत्तं वा भुंजावियं वा भुंजंतं वा परेहिं समणुन्नायं' शेषं० ‘सव्वं राईभोयणं' शेषं० ‘नेव सयं राई भुंजिज्जा नेवन्नेहिं राई भुंजाविज्जा राई भुंजंते वि अन्ने न समणुजाणिज्जा' शेषं० 'एस खलु राईभोयणस्स वेरमणे' शेषं० 'छट्टे भंते । शेषं राई भोयणाओ वेरमणं" ॥६॥
44
अथापरे षष्ठे भदन्त ! व्रते रात्रिभोजनाद्विरमणं सर्वं रात्रिगृहीतरात्रिभुक्तादिभेदभिन्नं भदन्त ! रात्रिभोजनं प्रत्याख्यामि, तद्यथा - अशनं वा पानं वा खादिमं वा, स्वादिमं वा नै स्वयं रात्रौ भुञ्जे, नैवान्यै रात्रौ भोजये, रात्रौ भुञ्जानानन्यानपि न समनुजानामि, शेषम्, तद्रात्रिभोजनं चतुर्विधं प्रज्ञप्तम्, शेषम्०, द्रव्यतः अशनं वा पानं वा खादिमं वा, स्वादिमं वा, क्षेत्रतः समयक्षेत्रे - मनुष्यलोके, तत्रैव रात्रिभावात्, कालतः रात्रौ भावतः तिक्तं वा कटुकं वा कषायं वा अम्लं वा लवणं वा मधुरं वा, शेषम्०, रात्रिभोजनं भुक्तं वा भोजितं वा भुज्यमानं वा परैः समनुज्ञातम्, शेषं० ६ ।
अथ सर्वेषां व्रतानां समकालोच्चारमाह -" इच्चेइयाइं पंच महव्वयाई राई भोयणवेरमणछट्टाइं अत्तहिअट्ठाए (ट्टयाए) उवसंपज्जित्ता णं विहरामि " इत्येतानि पञ्च महाव्रतानि रात्रिभोजनविरमणषष्ठानि आत्महितार्थम् 'उपसंपद्य' सम्यक् प्रतिपद्य विचरामि इति कृता महाव्रतोच्चारणा ।
१. L.P. । रात्रिभोजननाद्रात्रिगृहीतरात्रिभुक्तादिभेदभिन्नाद्विरमणं, सर्वं भदन्त - मु० C. I २. P.L. । इति महाव्रतोच्चारणा-मु० C. नास्ति ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२२ ]
अथ महाव्रतानां यथाक्रममतिचारानाह
44
-
'अप्पसत्था य जो जोगा, परिणामा य दारुणा । पाणाइवायस्स वेरमणे, एस वुत्ते अइक्कमे ॥१॥ तिव्वरागा य जा भासा, तिव्वदोसा तहेव य । मुसावायस्स वेरमणे, एस वुत्ते अइक्कमे ॥२॥ उग्गहं च अजाइत्ता, अविदिन्ने अ उग्गहे । अदिन्नादाणस्स वेरमणे० ॥३॥ सद्दारुवारसागंधाफासाणं पवियारणा । ० ॥४॥
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः
इच्छा मुच्छा य गेही य, कंखालोभे अ दारुणे । परिग्गहस्स वेरमणे० ॥५॥
अइमत्ते अ आहारे, सूरखित्तंमि सकिए । राइभोअण०'' ॥६॥
‘अप्रशस्ता' असुन्दराः ‘चः' समुच्चये 'ये' 'योगा' अयतचङ्क्रमणभाषणादयो व्यापाराः 'परिणामाश्च' भूतघाताद्यध्यवसायाः 'दारुणा' रौद्राः प्राणातिपातस्य विरमणे एषो यः अतिक्रमोऽतिचार उक्त इति मत्वा तान् परिहरेदिति सर्वत्र योजना कार्या १ | 'तीव्ररागा' उत्कटविषयानुबन्धा या भाषा तथैव च तीव्रद्वेषा - उग्रमत्सरा भाषा मृषावादस्य विरमणे एषोऽतिक्रमोऽतिचार उक्तः २। अवग्रहम् – आश्रयम् अयाचित्वा स्वामिनः स्वामिसन्दिष्टद्वा सकाशादननुज्ञाप्य, तत्रैव यदवस्थानमिति गम्यम्, अविदत्ते वा - अवितीर्णे प्रतिनियतावग्रहमर्यादाया बहिरित्यर्थः, यच्चेष्टनमिति शेषः । अदत्तादानस्य विरमणे ३। शब्दरूपरसगन्धस्पर्शानाम् [आकारस्येहागमिकत्वात्, प्रक्रमान्मनोज्ञानां ] 'प्रविचारणा' रागात् प्रतिसेवना । मैथुनस्य विरमणे ४। इच्छा अनागतान्यतरार्थं प्रार्थना, मूर्छा च हृतनष्टपदार्थशोचना, गृद्धिश्च विद्यमानपरिग्रहप्रतिबन्धः, काङ्क्षा - अप्राप्तविविधार्थप्रार्थना तद्रूपो लोभः काङ्क्षालोभः ‘च:’ समुच्चये ‘दारुणो’ रौद्रः परिग्रहस्य वि० ५ । ' अतिमात्र आहारः ' निशि क्षुद्भयेन दिवैव बहुभोजनं सूरक्षेत्रमुदयास्तरूपं नभः खण्डं तस्मिन् 'शङ्किते' उदयक्षेत्रमस्तक्षेत्रं वा प्राप्तो न वेतिरूपे आहारो भुक्त इति वर्त्तते रात्रिभोजनस्य० ६ ।
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
१. L. P. । प्रविचारणा - रागार्थं प्रार्थना, मूर्छा च- मु० C. ॥ २. L.P. संशो० । [काङ्क्षा ] तद्रूप C. P. मु० मूल ॥
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
'पाक्षिक'सूत्रं सविवरणम् - श्लो० ९८ ॥ ]
अथ महाव्रतरक्षणं यथा भवति तथाह -
4
'दंसणनाणचरित्ते, अविराहित्ता ठिओ समणधम्मे । पढमं वयमणुरक्खे, विरयामो पाणाइवायाओ ॥१॥ दंसण० । बीयं वयमणुरक्खे, विरयामो मुसावायाओ ॥२॥ दंसण० । तइयं वयमणुरक्खे, विरयामो अदिन्नादाणाओ ॥३॥ दंसण० । चउत्थं वयमणुरक्खे, विरयामो मेहुणाओ ॥ ४ ॥ दंसण० । पंचमं वयमणुरक्खे, विरयामो परिग्गहाओ ॥५॥ दंसण० छ्टुं वयमणुरक्खे, विरयामो राईभोयणाओ" ॥६॥ दर्शनज्ञानचारित्राण्यविराध्य 'उपस्थितः ' स्थिरीभूतः श्रमणधर्मे प्रथमं व्रतमनुरक्षामि, किंविशिष्टो ? - वचनव्यत्ययाद्विरतोऽस्म्यहं प्राणातिपातात् एवमन्यत्रापि भावनीयम् साम्प्रतं प्रकारान्तरेणापि महाव्रतरक्षणामभिधातुमाह
"आलयविहारसमिओ, जुत्तो गुत्तो ठिओ समणधम्मे ।
पढमं वयमणुरक्खे, विरयामो पाणाइवायाओ ॥१॥ आलय० । बीयं०, मुसावायाओ ॥२॥ आलय० । तइयं वय०, अदिन्नादाणाओ ॥३॥ आलय० । चउत्थं वय०, मेहुणाओ ॥४॥
आलय० । पंचमं वय०, परिग्गहाओ ॥५॥
आलय० । छ्टुं वयमणुरक्खे, विरयामो राइभोयणाओ ॥६॥
आलय० । तिविहेण अप्पमत्तो, रक्खामि महव्वए पंच" ॥१॥
[ ६२३
‘आलयः’ सूचकत्वादालयवर्त्ती सकलकलङ्कविकल(वसति) निषेवीत्यर्थः । एवं यथोक्तविहारेण विहरन् तथा ईर्यादिपञ्चसमितिभिः समितः, युक्तः परीषहसहनगुरुकुलवासादिसाधुगुणैः समन्वितः, गुप्तो गुप्तित्रयेण, स्थितः श्रमणधर्मे क्षान्त्यादिकेऽग्रे प्राग्वद् व्याख्येयम्, नवरं सप्तमसूत्रस्योत्तरार्द्धे विशेषो यथा – त्रिविधेन मनोवाक्कायलक्षणेनाग्रे स्पष्टम् ।
अथैकादिदशान्तहेयोपादेयत्यागग्रहणद्वारेण पुनर्महाव्रतरक्षणमाह - "सावज्जजोगमेगं, मिच्छत्तं एगमेव अन्नाणं ।
परिवज्जंतो गुत्तो, रक्खामि महव्वए पंच ॥१॥
१. L.P. | साम्प्रतं प्रकारान्तरेणापि महाव्रतरक्षणामभिधातुमाह- मु० C. नास्ति । तुला - पाक्षिकसूत्रवृत्तिः प० ३२ A ॥ २. पौनः पुन्येन - L.P. मूल ॥
D:\new/d-3.pm5\ 3rd proof
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२४]
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः
'अणवज्जजोगमेगं, सम्मत्तं एगमेव नाणं तु । उवसंपण्णो जुत्तो, रक्खामि महव्वए पंच ॥ २ ॥१॥ दो चेव रागदोसे, दोण्णि य झाणाइं अट्टरुद्दाई | परि० ॥३॥ दुविहं चरित्तधम्मं, दोणि य झाणाई धम्मसुक्काई । उ० ॥४॥ २॥ किण्हा नीला काऊ, तिण्णि य लेसाओ अप्पसत्थाओ | परि० ॥५॥
44
तेऊ पम्हा सुक्का, तिणि य लेसाओ सुप्पसत्थाओ | उव० ॥६॥
मणसा माणसच्चविऊ, वायासच्चेण करणसच्चेण ।
तिविहेणवि सच्चविऊ, रुक्खा० ॥७॥ ३॥
चत्तारि य दुहसिज्जा, चउरो सन्ना तहा कसाया य । परि० ॥८॥ चत्तारि य सुहसिज्जा, चउव्विहं संवरं समाहिं च । उव० ॥९॥ ४॥ पंचेव य कामगुणे, पंचेव य अण्हवे महादोसे | परि० ॥१०॥ पंचिदियसंवरणं, तहेव पंचविहमेव सज्झायं । उव० ॥ ११ ॥ ५ । छज्जीवणिकायवहं, छव्विहभासाउ अप्पसत्थाउ | परि० ॥ १२ ॥ छव्विहअब्भितरयं, बज्झं पि य छव्विहं तवोकम्मं । उव० ॥ १३ ॥ ६॥ सत्त य भयठाणाई, सत्तविहं चेव नाणविभंगं । परि० ॥१४॥ पिंडेसणपाणेसण, उग्गहसत्तिक्कया महज्झयणा । उव० ॥ १५ ॥ ७ अट्ठ मट्टाणा, अट्ठय कम्माई तेसि बंधं च । परि० ॥१६॥ अट्ठ य पवयणमाया, दिट्ठा अट्ठविह णिट्ठिअट्ठेहिं । उव० ॥१७॥ ८ । नव पावनिआणाई, संसारत्था य नवविहा जीवा । परि० ॥ १८ ॥ नवबंभचेरगुत्तो, दुनवविहं बंभचेरपरिसुद्धं । उव० ॥१९॥ ९॥ उवघायं च दसविहं, असंवरं तहय संकिलेसं च । परि० ॥२०॥ सच्चसमाहिट्ठाणा, दस चेव दसाओ समणधम्मं च । उव० ॥२१॥ १०॥ आसायणं च सव्वं, तिगुणं इक्कारसं विवज्जंतो | परि० ॥२२॥ एवं तिदंडविरओ, तिगरणसुद्धा तिसल्लनिस्सल्लो । तिविहेण पडिक्कंतो, रक्खामि०" ॥२३॥
व्याख्या –एकं सावद्ययोगम् एकं मिथ्यात्वम् एकम् अज्ञानं परिवर्जयन् गुप्तः–त्रिगुप्तिगुप्तः पञ्च महाव्रतानि रक्षामि । एकम् अनवद्ययोगं कुशलानुष्ठानम्, एकं सम्यक्त्वम्, एकं ज्ञानम्, तुरप्यर्थे उपसम्पन्नः सम्प्राप्तः युक्तः संयमयोगयुक्तः पञ्च महाव्रतानि रक्षामि १। द्वौ चैव राग-द्वेषौ, द्वे ध्याने आर्त्तरौद्रे च परिवर्ज्जयन् शेषं० पूर्ववत् । द्विविधं चारित्रधर्मं देश- सर्वचारित्रभेदात्, द्वे धर्म - शुक्ले ध्याने उपसम्पन्नः०
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ६२५
'पाक्षिक'सूत्रं सविवरणम् - श्लो० ९८ ॥ ]
शेषं० २। विभक्तिव्यत्ययात् कृष्णां नीलां कापोतां चेत्येताः तिस्रो लेश्या अप्रशस्ताः परि०, शेषं० तैजसीं पद्मां शुक्लां चेत्येतास्तिस्रो लेश्याः सुप्रशस्ता उप० ३।
मनसा शुभभावरूपेण चेतसा करणभूतेन रक्षामि महाव्रतानीतियोगः । किंवि० अहं ?, मन:सत्यं मन:संयम इत्यर्थः, स चाकुशलमनोनिरोधः कुशलमनउदीरणाप्रवर्त्तनरूपस्तं वेद्मि मन:सत्यविद्वान्, एवं वाक्सत्येन कुशलाकुशलो (लवचउ) दीरणनिरोधरूपेण वाग्संयमेन करणभूतेन, तथा करणसत्येन क्रियातथ्येन कायसंयमेनेत्यर्थः, स च कार्ये यतनया गमनागमनादिविधानं तदभावे तु संलीनकरपादादेरवस्थानं यदिति । अनेन च भङ्गत्रयाभिधानेनान्यदपि द्विकसंयोगभङ्गत्रयं सूचितम्, तद्यथा - मनोवाक्सत्येन १ मनः कायसत्येन २ वाक्कायसत्येन ३ चेति त्रिविधेनापि मनोवाक्कायरूपेण सत्यविद्वान् शुद्धसंयमपालक इत्यर्थः अनेन च त्रिकसंयोगभङ्गो दर्शितः, केवलमन १ केवलवचन २ केवलकाय ३ मनोवाक् ४ मनःकाय ५ वाक्काय ६ मनोवाक्कायेन ७ इत्येवं सप्तविकल्पेन संयमेन रक्षामि ३ ।
चतस्रो दुःखशय्या द्रव्यतो दुष्टखट्वारूपा भावतस्तु दु:श्रमणतास्वभावाः प्रवचनाश्रद्धान १ परलाभार्थन २ कामाशंसन ३ स्नानादिप्रार्थनविशेषिताः, चतुरः कषायान् क्रोध-मानमाया-लोभरूपान् , चतस्रः संज्ञा आहार-भय-मैथुन - परिग्रहरूपाः परि० । चतस्रः सुखशय्या दुःखशय्याविपरीताः, चतुर्विधं संवरं मनोवाक्कायोपकरणसंवरभेदात्, समाधिं च प्रशस्तभावं ज्ञान - दर्शन - चारित्र - तपोरूपम्, उप० ४।
पञ्चैव कामगुणान् शब्दरूपरसगन्धस्पर्शरूपान्, पञ्चैव आश्नौति – आदत्ते कर्म यैस्तान् आश्नवान् आश्रवानित्यर्थः प्राणातिपातादीन् महादोषान् परि०, शेषं० । पञ्चेन्द्रियसंवरणंस्पर्शनादीन्द्रियनिग्रहणं ततः पञ्चविधमेव स्वाध्यायं - वाचनादिरूपम्, उप० शेषं० ५। षड्जीवनिकायवधं पृथिव्यादिवधम्, षड्विधभाषा अप्रशस्ता: हीलिता १ खिसिता २ परुषा ३ अलीका ४ गार्हस्थी ५ उपशामिताधिकरणोदीरण ६ भाषारूपाः, तत्र हीलिता अवज्ञागर्भा १, खिंसिता - सनिन्दा २ परुषा –गाल्यादिसहिता ३, अलीका – असत्या ४, गार्हस्थी – पितृपुत्रादिसम्बन्धयुक्ता ५, उप० - उपशमितकलहप्रवर्त्तनी ६, परि० शेषं० । षड्विधम् अभ्यन्तरं तपः कर्म - प्रायश्चित्तादिरूपम्, बाह्यमपि षड्विधं तपः कर्मअनशनादिरूपम्, उप० शेषं० ६ ।
-
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
-
—
१. C. मूल P. पाक्षिकसूत्रवृत्तिः प० ३५B | सत्यवित्- मु० C. संशो० ॥ २. प्रायश्चित्त १ विनय २ वैयावृत्त्य ३ स्वाध्याय ४ ध्यान ५ व्युर्त्सर्गादिरूपं C. मूल ॥ ३. अनशन १ औनोदर्य २ वृत्तिसंक्षेप ३ रसत्याग ४ कायक्लेश ५ संलीनता ६ रूपं C. मूल ॥
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२६]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः सप्त भयस्थानानि पूर्वोक्तानि प्रसिद्धानि, सप्तविधं पूर्वापरनिपातनाद्विभङ्गज्ञानम् , "इग १ पणदिसिलोगगमो २ किरियावरणो ३ मुदग्गओ जिओ ४ ण मुदग्गओ ५। रूवी ६ सव्वं जीवो ७ सगविभंगा"[ ] इत्येवंरूपम् । परि० शेषं० । पिण्डैषणाः पानैषणाश्च सप्त व्याख्यातपूर्वाः, अवग्रहप्रतिमा वसत्यभिग्रहा इत्यर्थः, त(य)था -"जहाचिंतिय १ सपरिग्गह २ सउग्गह ३ परुग्गहे सइगुवग्गहे सागारिअ ५ संथारुग्गहा ६ अहसंथडि ७ उग्गहो सत्त"[ ] तत्र पूर्वमेव विचिन्त्यैवम्भूत उपाश्रयो ग्राह्यो नान्यथा, तमेव याचित्वा गृह्णतः प्रथमा १, अहमन्येषां कृतेऽवग्रहम् ग्रहीष्यामि अन्येषां वाऽवग्रहे गृहीते वत्स्यामीति द्वितीया, प्रथमा सामान्येन, इयं तु गच्छान्तर्गतानां सांभोगिकानामसांभोगिकानां वोद्युक्तविहारिणाम् , यतस्तेऽन्योऽन्यार्थं याचन्त इति २, अन्यार्थमवग्रहं याचिष्ये, अन्यावगृहीते तु न स्थास्यामीति तृतीया, ३, एषा त्वहालन्दकानाम् , यतस्ते सूत्रावशेषमाचार्यादभिकाङ्क्षन्त आचार्यार्थं तं याचन्त इति ३, अहमन्येषां कृतेऽवग्रहं न याचिष्ये, अन्यगृहीते तु वत्स्यामीति, इयं तु गच्छ एवाभ्युद्यतविहारिणां जिनकल्पिकार्थं परिकर्म कुर्वतां स्यात् ।। अहमात्मकृतेऽवग्रहं याचिष्ये नान्येषाम् , इयं तु जिनकल्पिकस्येति ५। यदीयमवग्रहं ग्रहीष्ये तदीयमेव चेत् कटादिसंस्तारकं ग्रहीष्यामि इतरथोत्कटुको वोपविष्टो वा रजनी गमयिष्यामि, एषापि जिनकल्पिकादेरिति ६, सप्तम्यपि पूर्वोक्ता, नवरं यथाऽवस्तृतमेव शिलादिकं ग्रहीष्यामि, नेतरदिति ७/ ___ तथा 'सत्तिक्कय'त्ति सप्तसप्तैककाः अनुद्देशतयैकसरत्वेनैककाः अध्ययनविशेषा आचाराङ्गद्वितीयश्रुतस्कन्धे द्वितीयचूडारूपाः, ते च समुदायतः सप्तेतिकृत्वा सप्तैकका अभिधीयन्ते, तेषामेकोऽपि सप्तैकक इति व्यपदिश्यते तथानामत्वात् नामानि च प्रागुक्तानि । 'महज्झयण'त्ति सूत्रकृताङ्गस्य द्वितीयश्रुतस्कन्धे महान्ति प्रथमश्रुतस्कन्धाध्ययनापेक्षया अध्ययनानि महाध्ययनानि ७ तान्यपि नामतः पूर्वमुक्तानि । उ० ७।
अष्टौ जात्यादीनि मदस्थानानि अष्टौ कर्माणि प्रसिद्धानि, तेषां बन्धं चअभिनवग्रहणम् , अष्ट च प्रवचनमातरो दृष्टा –उपलब्धाः , कैः ? इत्याह -अष्टविधा - अष्टप्रकारा निष्ठिताः -क्षय गता अर्थाः प्रक्रमाज्ज्ञानावरणादिपदार्था येषां ते तथा तैजिनैरित्यर्थः, उ० ८।
१. किरिआवरणो ३ जिओ तणू ४ ऽणुमओ ५ रुवी ६-मु० C.P. मूल । किरिआवरणो मुदग्गओ जीओ मणुदुग्गओ रुवी-P. संशो० । तुला-स्थानाङ्गसूत्रे-'मुदग्गे जीवे ४ अमुदग्गे जीव ५ [७।५४२] ।। २. P.C. । सइगुवग्गहे-मु० नास्ति ॥ ३. द्वितीय-मु० नास्ति ॥ ४. एवं सप्तति नामानि L.P. ॥ ५. L.P. I नामतः-मु० C. नास्ति ।।
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
'पाक्षिक 'सूत्रं सविवरणम् - श्लो० ९८ ॥ ]
नव पापनिदानानि भोगादिप्रार्थनारूपाणि । तानि यथा -
"निव १ सिट्ठि २ इत्थि ३ पुरिसे ४, परपविआरे ५ सपविआरे अ ६ ।
अप्परयसुर ७ दरिद्दे ८, सड्ढे ९ हुज्जा नव निआणे" ॥१॥[ सं.प्र./७९३ ] प० । नवब्रह्मचर्यगुप्तिगुप्तः अहमितिशेषः, द्विनवविधं ब्रह्मचर्यं परिशुद्धं निर्दोषम् अष्टादशभेदमित्यर्थः उ० ९ । उपघातनमुपघातस्तं दशविधम् । यथा -
'उग्गम ९ उप्पा २ एसण ३ परिहरण ४ परिसाडणा य ५ नाणतिगे ६-७-८ । संरक्खणा ९ चित्ते १० उवघाया दस इमे हुंति" ॥१॥ [ सं.प्र. / ७९४] उद्गमेन आधाकर्मादिना १६ उपघातो - विराधनं चारित्रस्य १, एवमुत्पादनया धात्र्यादि १६ रूपया २, एषणया शङ्कितादि १० भेदया ३, परिहरणा – अलाक्षणिकस्याकल्प्यस्य चोपकरणस्य परिभोगस्तया ४, परिशातना - वस्त्रपात्रादेः समारचनं तया ५, ज्ञानोपघातोऽकालस्वाध्यायादिभिः ६, दर्शनोपघातः शङ्कितादिभिः ७, चारित्रोपघातः समितिभङ्गादिभिः ८, संरक्षणेन शरीरादिविषयमूर्च्छया ९, अचिअत्तम् - अप्रीतिकम् १० । तथा दशविधमसंवरं संक्लेशं च - असमाधिम् । तद्यथा
6
-
-
" जोगिंदिओवहि ९ सुई १०, असंवरो दस य संकिलेसो अ ।
11
नाणाइ ३ जोग ६ उवही ७, वसहि ८ कसाय ९ अन्नपाणेहिं १० ॥१॥[ ] योगत्रयेन्द्रियपञ्चकासंवर स्पष्टः ८ उपधिरनियताऽकल्प्यवस्त्रादेर्ग्रहणं वा उप० ९, सूच्या उपलक्षणत्वात् कुशाग्राणां च शरीरोपघातकारिणां यदसंगोपनं सूच्यसंवरः १० | ज्ञानादीनां संक्लेशोऽविशुद्ध्यमानता ३, मनः प्रभृतीनां सं० ६, उपधि: - वस्त्रादिस्तद्विषयः सं० ७, वसतेर्मनोज्ञद्वारेण सं० ८, कषाया एव तैर्वा सं० ९, अन्नपानाश्रितश्च सं० १०, प० । सत्यं दशविधं
" जणवय १ संमय २ ठवणा ३, नामे ४ रूवे ५ पडुच्च सच्चे अ ६ । ववहार ७ भाव ८ जोगे ९, दसमे ओवम्मसच्चे अ १० ॥१॥
11
[ ६२७
[ प्रज्ञा. ११।८६२, प्रव. ८९१ ]
इतिरूपम् । समाधिस्थानान्यपि दश यथा – " इत्थिकहा १ ऽऽसण २ इंदिअनिरिक्ख ३ संसत्तवसहिवज्जणया ४। अइमायाहार ५ पणीअ ६, पुव्वरयसरणपरिहारो ७ ॥१॥ [ ]
न य साए अ ८ सिलोगे ९, मज्जिज्ज न सद्दरूवगंधे य १० ।
इअ दस समाहिठाणा, सपरेसि समाहिकारणओ" ॥२॥[ ]
१. C. P. । 'तो' मु० ॥ २. L.P. C. । उप० मु० नास्ति । ३. सद्द° C. संशो० P. नास्ति ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः
स्त्रीकथादिवर्जनात् समाधिः ७, न च साते - सुखे रसस्पर्शलक्षणविषयसंपाद्ये ८, श्लोके च –कीर्त्तो [न] माद्येत् ९, शब्दादिषु न सङ्गं कुर्यात् १०, दशाधिकाराभिधायकत्वाद् दशा इति बहुवचनान्तं स्त्रीलिङ्गं शास्त्रस्याभिधानमिति । ताश्चेमाः
६२८ ]
-
"कम्मविवागाण दसा १, उवासगं २ तगड ३ णुत्तरदसा य ४ । पण्हावागरणदसा ५, दसासुअक्खंधदसा य ६ ॥१॥ [ ] बंधाइ दसा चउरो १०, सेसा वक्खाणिआ न चुन्नीए । महव्वयकसायचउजुअतवेहिं दसहा समणधम्मो " ॥२॥ [ ] सुगमे । नवरं बन्धदशा ७ द्विगृद्धिदशा ८ दीर्घदशा ९ संक्षेपकदशा १० अप्रतीता श्रमणधर्मं प्रतीतम् उ० ||१०|| आशातनां सर्वां सामान्येन, अथवा 'त्रिगुणं त्रिगुणितम् एकादशाङ्कं त्रयस्त्रिंशत इत्यर्थः ।
एता:,
साम्प्रतमनुक्तस्थानातिदेशतः महाव्रतरक्षां कर्तुमाह - ' एवं' प्रागुक्तलेश्यादिस्थानवत् ‘त्रिदण्डविरतः' मनोवाक्कायभेदात् त्रिसङ्ख्यकरणानि मनः प्रभृतीनि तैः शुद्धो निर्दोषः सावद्ययोगनिवृत्तस्त्रिदण्डविरतः निरवद्ययोगप्रवृत्तस्तु त्रिकरणशुद्ध इति विशेषः। त्रिशल्यनिः शल्यः त्रिविधेन - त्रिप्रकारेण मनोवाक्कायरूपेण प्रतिक्रान्तः प्रतिनिवृत्तः, पञ्च महाव्रतानि रक्षामि ॥
अथ महाव्रतोच्चारस्तुतिमाह -
" इच्चेइअं महव्वयउच्चारणं थिरत्तं सल्लुद्धरणं धिइबलं ववसाओ साहट्टो पावनिवारणं निकायणा भावविसोही पडागाहरणं णिज्जूहणाराहणा गुणाणं संवरजोगो पसत्थजाणोवउत्तया जुत्तया य नाणे परमट्ठो उत्तमट्ठो एस (खलु ) तित्थंकरेहिं रइरागदोसमहणेहिं देसिओ पवयणस्स सारो छजीवनिकायसंजमं उवएसिउं(अं) तेलुक्कसक्कयं ठाणं अब्भुवगया णमु( णमो ) त्थु ते सिद्ध बुद्ध मुत्त नीरय निस्संग माणमूरण गुणरयणसायरमणंतमप्पमेय महइमहावीर वद्धमाण सामिस्स नमु त्थु ते अरहओ, नमो त्थु भगवओ, तिकट्टु एसा खलु महव्वयउच्चारणा कया इच्छामो सुत्तकित्तणं काउं"
-
व्याख्या –इत्येतदनन्तरोदितम्, 'महाव्रतोच्चारणं' कृतमितिशेष, अत्र च को गुणोऽथवा तत्कथम्भूतम् ? इत्याह - 'स्थिरत्वं' महाव्रतेष्वेव धर्मे वा स्थैर्यहेतुत्वान्निश्चलं भवति ‘शल्योद्धरणं' तत्कारणत्वात्, धृतेश्चित्तसमाधेर्बलमवष्टम्भः, 'व्यवसायो' दुष्कर
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
१. P. संशो. L. । `तस्तां कर्तु मु० C. P. मूल ॥ २. L.P. संशो । 'न्तरोदितमितिशेषः - मु० C. P. मूल ॥
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
'पाक्षिक सूत्रं सविवरणम् -श्लो० ९८॥]
[६२९ करणाध्यवसायः, 'साधनं' करणं तल्लक्षणोऽर्थः साधनार्थः, मोक्षोपाय इत्यर्थः, निकाचनेव निकाचना, स्वव्रतप्रतिपत्तिदृढतरनिबन्धनमित्यर्थः, शुभकर्मणां निकाचनाहेतुत्वान्निकाचनेदमुच्यते, भावस्य -आत्मपरिणामस्य विशोधिकारणत्वाद् भावविशोधि:, पताकाया:चारित्राराधनावैजयन्त्या हरणं -ग्रहणम् , पताकाहरणम् , नि!हना –निष्काशना कर्मशत्रूणामात्मनगरान्निर्वासनेत्यर्थः, आराधना -अखण्डनिष्पादना गुणानां मुक्तिसाधकजीवव्यापाराणाम् , संवरयोगः -नूतनकर्मनिरोधः संवरस्तद्रूपो योगो : व्यापार: संवरेण योगः सम्बन्धो वा, प्रशस्तध्यानेनोपयुक्तता –सम्पन्नता, युक्तता च -समन्वितता विभक्तिव्यत्ययाज्ज्ञानेन परमार्थः सद्भूतार्थः, उत्तमार्थः -प्रकृष्टपदार्थ: मोक्षफलसाधकत्वेन, महाव्रतानां सर्ववस्तुप्रधानत्वात् । ‘एस०' लिङ्गव्यत्ययादेतन्महाव्रतोच्चारणं तीर्थंकरैः प्रवचनस्य सारो देशित इतिसम्बन्धः, किंविशिष्टैः तीर्थकरैः ?–'रइ०' रतिरागद्वेषमथनैः, रतिश्च मोहनीयकर्मोदयजन्यस्तथाविधानन्दरूपश्चित्तविकारः, ते च भगवन्तस्तीर्थकरा: षड्जीवनिकायस्य संयमं -रक्षामुपलक्षणत्वान्मृषावादादिपरिहारं चोपदिश्य उपलक्षणत्वात् स्वयं कृत्वा च त्रैलोक्यसत्कृतं स्थानं -सिद्धिक्षेत्रम् अभ्युपगताः -सम्प्राप्ताः ।
मङ्गलार्थं वीरस्तुतिमाह -नमोऽस्तु तुभ्यं हे वर्द्धमानस्वामिन्नितिप्रक्रमः, किंवि०?सिद्धः कृतार्थः, बुद्धः ज्ञाततत्त्वः, मुक्तः पूर्वकर्मबन्धनैः, नीरजो बध्यमानकर्मरहितः, नि:सङ्गः सङ्गरहितः, मानमूरण: गर्वोद्दलनः, गुणरत्नसागरः अनन्तज्ञानात्मकत्वादनन्त: मोऽलाक्षणिकः, अप्रमेयः प्राकृतजनापरिच्छेद्यः, महति गरीयसि, प्रक्रमान्मोक्षे कृतमते इति गम्यते, महावीर! कर्मविदारक हे वर्द्धमान !, कुतस्ते नमोऽस्तु ? इत्याह –'सामिस्स'त्ति विभक्तिव्यत्ययादितिकृत्वेति प्रत्येकं सम्बन्धाच्च स्वामीतिकृत्वा -प्रभुरिति हेतोः, तथा नमोऽस्तु ते, कुतः? इत्याह -अर्हतोऽर्हन्नितिकृत्वा, तथा नमोऽस्तु भगवानितिहेतोः, अथवा 'महइमह'त्ति रूढिवशादतिमहान् स चासौ वीरश्च तस्मै अर्हते भगवते इतिकृत्वा, यतस्त्वमुक्तविशेषणोपेतोऽतस्ते नमोऽस्त्वितिभावः । अथवा 'तिकट्ट'त्ति त्रिकृत्वस्त्रीन् वारानिति । प्रतिवाक्यं च नमस्क्रियाभिधानं स्तुतिप्रस्तावाददुष्टम् , यथा महाव्रतोच्चारणं कर्मक्षयाय तथा श्रुतकीर्तनमपीति तदाह-एषा खलु महाव्रतोच्चारणा 'कृता' विहिता, साम्प्रतम् इच्छामः श्रुतोत्कीर्तनं कर्तुमिति । तत् श्रुतं द्विधा -अङ्गप्रविष्टमङ्गबाह्यं च । यथा -
"गणहरकयमंगगयं, जं कय थेरेहिं बाहिरं तं तु । अंगपविटुं निययं अनिअअसुअंबाहिरं भणिअं" ॥१॥[ ]
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३० ]
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः अंगबाह्यमपि द्विधा – आवश्यकम् आवश्यकव्यतिरिक्तं च तत्र तावदल्पवक्तव्यत्वादावश्यकश्रुतोत्कीर्त्तनं नमस्कारपूर्वकमाह –
" नमो तेसिं खमासमणाणं जेहिं इमं वाइयं छव्विहमावस्सयं भगवंतं, तंजहा सामाइयं चउवीसत्थओ वंदणयं पडिक्कमणं काउस्सग्गो पच्चक्खाणं, सव्वेसिं पि एयंमि छव्विहमावस्सए भगवंते ससुत्ते सअत्थे सगंथे सणिज्जुत्तीए ससंगहणीए जे गुणा वा भावा वा अरिहंतेहिं भगवंतेहिं पण्णत्ता वा परूविया वा ते भावे सद्दहामो पत्तियामो रोमो फासेमो पालेमो अणुपालेमो, ते भावे सद्दहंतेहिं पत्तियंतेहिं रोयंतेहिं फासंतेहिं पालंतेहिं अणुपालंतेहिं अंतो पक्खस्स जं वाइयं पढियं परियट्टियं पुच्छियं अणुपेहियं अणुपालियं तं दुक्खक्खयाए कम्मक्खयाए मोक्खयाए बोहिलाभाए संसारुत्तारणाए त्तिकट्टु उवसंपज्जित्ता णं विहरामि । अंतो पक्खस्स जं न वाइयं न पढियं न परियट्टियं न पुच्छियं नाणुपेहियं नाणुपालियं संते बले संते वीरिए संते पुरिसक्कारपरक्कमे तस्स आलोएमो पडिक्कमामो निंदामो गरिहामो विउट्टेमो विसोहेमो अकरणयाए अब्भुट्टेमो अहारिहं तवोकम्मं पायच्छित्तं पडिवज्जामो तस्स मिच्छा मि दुक्कडं " ॥
—
"नमो तेसिं खमासमणाणं जेहिं इमं वाइयं अंगबाहिरं उक्कालियं भगवंतं, तंजहा - दसवेयालियं कप्पियाकप्पियं चुल्लकप्पसुयं महाकप्पसुयं उववाइयं रायपसेणियं जीवाभिगमो पण्णवणा महापन्नवणा नंदी अणुओगदाराई देविदत्थओ तंदुलवेआलियं चंदाविज्झयं पमायप्पमायं पोरिसिमंडलं मंडलप्पवेसो गणिविज्जा विज्जाचरणविणिच्छओ झाणविभत्ती मरणविभत्ती आयविसोही संलेहणासुयं वीयरायसुयं विहारकप्पो चरणविही आउरपच्चक्खाणं महापच्चक्खाणं सव्वेसिंप एयंमि अंगबाहिरे उक्कालिए भगवंते० शेषं० " ॥
44
'नमो तेसिं खमासमणाणं जेहिं इमं वाइयं अंगबाहिरं कालियं भगवन्तं तंजहाउत्तरज्झयणाई दसाओ कप्पो ववहारो इसिभासियाई निसीहं महानिसीहं जंबूद्दीवपण्णत्ती चंदपण्णत्ती सूरपण्णत्ती दीवसगारपण्णत्ती खुड्डिया विमाणपविभत्ती महल्लिया विमाणपविभत्ती अंगचूलियाए वग्गचूलियाए विवाहचूलियाए अरुणोववाए धरणोववाए वरुणोववाए गरुलोववाए वेलंधरोववाए वेसमणोववाए देविंदोववाए उट्ठा सु समुट्ठाणसुए नागपरियावलियाणं निरयावलियाणं कप्पियाणं कप्पवर्डिसयाणं पुफियाणं पुप्फचूलियाणं वण्हियाणं वण्हीदसाणं आसीविसभावणाणं दिट्ठीविसभावणाणं
I
१. P. संशो० । विज्जाचरणविणिच्छिओ आयविसोही मरणविसोही झाणविभत्ती मरणविभत्ती संलेहणासुयं - मु० C. P. मूल । २. वीयराग मु० C. II
D:\new/d-3.pm5\ 3rd proof
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
'पाक्षिक सूत्र सविवरणम् -श्लो० ९८॥]
[६३१ चारणभावणाणं महासुमिणभावणाणं तेयग्गिनिसग्गाणं सव्वेसि पि एअंमि अंगबाहिरे कालिए भगवंते० शेषं०" ॥ __ "नमो तेसिं खमासमणाणं जेहिं इमं वाइयं दुवालसंगं गणिपिडगं भगवंतं, तंजहा -आयारो सूयगडो ठाणं समवाओ विवाहपण्णत्ती णायाधम्मकहाओ उवासगदसाओ अंतगडदसाओ अणुत्तरोववाइयदसाओ पण्हावागरणं विवागसुयं दिट्ठिवाओ, सव्वेसि पि एयंमि दुवालसंगे गणिपिडगे भगवंते० शेषं०" ॥
"नमो तेसिं खमासमणाणं जेहिं इमं वाइयं दुवालसंगं गणिपिडगं भगवंतं तंजहा सम्मं काएण फासंति पालंति पूरंति सोहंति तीरंति किट्टंति सम्मं आणाए आराहंति अहं च नाराहेमि तस्स मिच्छा मि दुक्कडं" ॥
नमस्तेभ्य क्षमाश्रमणेभ्यः स्वगुरुभ्यस्तीर्थकरगणधरादिभ्यो वा यैरिदं वक्ष्यमाणं वाचितम् -अस्मभ्यं दत्तम् , सूत्रार्थतया विरचितं वा । षड्विधमवश्यकरणादावश्यकं षडध्ययनात्मकम् , भगवत् सातिशयाभिधेयसमृद्ध्यादि गुणयुक्तम् , तद्यथा -सामायिकं १ चतुर्विंशतिस्तवो २ वन्दनं ३ प्रतिक्रमणं ४ कायोत्सर्गः ५ प्रत्याख्यानम् ६ , सर्वस्मिन्नप्येतस्मिन् षड्विधे आवश्यके भगवति ससूत्रे सार्थे सग्रन्थे सनियुक्तिके ससंग्रहणीके, वस्तुनः सूचनामात्रकृतबीजस्वरूपम् सूत्रम् , वृत्तिटीकाभ्यां व्याख्यातोऽर्थः, अखण्डितसूत्रार्थोभयपाठो ग्रन्थः, विविधानुक्रमणिकापाठो विस्तरसहितो नियुक्तिः, बह्वर्थसङ्ग्राहिका सङ्ग्रहणी, एभिः पदैः सह बहुव्रीहिसमास: तस्मिन् , ये गुणा विरतिजिनगुणोत्कीर्तनादयो धर्मा [वाशब्द उत्तरपदापेक्षया समुच्चये] भावाः क्षायोपशमिकादयो जीवाजीवादयो वा, अर्हद्भिर्भगवद्भिः प्रज्ञप्ताः –सामान्येन कथिताः, प्ररूपिता –विस्तरेण निर्दिष्टाः, वाशब्दौ पूर्ववत् , तान् भावान् श्रद्दध्महे -सामान्येनैवमेतदिति, प्रतिपद्यामहे -प्रीतिकरणद्वारेण, रोचयामः -तेषु वाल्लभ्यं वहाम इत्यर्थः, स्पृशामः –क्रियामात्रेण कुर्मः, पालयामः - रक्षयामः, अनुपालयामः -पौन:पुन्येन रक्षयामः, एभिर्बहुवचनान्तपदैर्वयमिति कर्तृपदं योज्यं तान् भावान् श्रद्दधानः प्रतिपद्यमानै रोचयद्भिः स्पृशद्भिः पालयद्भिः अनुपालयद्भिः, अन्तः - मध्ये पक्षस्य यद्वाचितं –परेभ्यो दत्तम् , पठितम् –अधीतम् , परिवर्तितं -सूत्रतो गुणितम् , पृष्टं –पूर्वाधीतस्य सूत्रादेः शङ्कितादौ प्रश्नः कृतः, अनुप्रेक्षितम् -अर्थविस्मरणभयादिना चिन्तितम् , अनुपालितम् –एभिः प्रकारैरनघमनुष्ठितम् , तद् दुःखक्षयाय कर्मक्षयाय मोक्षाय बोधिलाभाय संसारोत्तारणाय, अस्माकं भविष्यतीति गम्यते इतिकृत्वा -इतिहेतोः उपसम्पद्य -अङ्गीकृत्य णं इति वाक्यालङ्कारे विहरामि, वचनव्यत्ययाद् विहरामः ।
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३२]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकारः अन्तः पक्षस्य यन्न वाचितं न पठितं न परिवर्तितं न पृष्टं नानुपालितं नानुप्रेक्षितं सति बले सति वीर्ये सति पुरुषकारपराक्रमे, बलं देहसम्भवम् , वीर्यमुत्साहसम्भवम् , पुरुषकारः पुरुषाभिमानः, स एव निष्पादितफलः पराक्रमः, विभक्तिव्यत्ययात् तदवाचितादिकम् आलोचयामः -गुरवे निवेदयामः, प्रतिक्रमामः निन्दामो गर्हामः पूर्ववत् , व्यतिवर्त्तयामः वित्रोटयामः विशोधयामः तच्छुद्धिं कुर्मः, अकरणतया - पनरकरणेन अभ्यत्तिष्ठामः -अभ्यपगच्छामः, यथार्हम -अपराधापेक्षया यथोचितं तप:कर्म -निर्विकृत्यादि पापच्छेदकत्वाद्वा प्रायश्चित्तं प्रतिपद्यामहे -अभ्युपगच्छामः, तस्य मिथ्या मे दुष्कृतं पूर्ववत् । ___ आवश्यकव्यतिरिक्तमाह -तदपि द्विविधं-कालिकमुत्कालिकं च, यदिह दिननिशाद्यन्तपौरुषीद्वय एवास्वाध्यायाभावे पठ्यते तत् कालेन निर्वृत्तं कालिकम् , यत् पुनः कालवेलापञ्चविधास्वाध्यायिकवर्जं पठ्यते तदुत्कालिकम् , अस्वाध्यायिकपञ्चकं च संयमघाति १ औत्पातिकम् - उल्कादि २ सादिव्यं-चन्द्ररविग्रहणादि ३ व्युग्रह ४ शरीर ५ रूपम् ।
अथोत्कालिकोत्कीर्तनायाह-नमस्तेभ्यः क्षमाश्रमणेभ्यो यैरिदं वाचितम अङबाह्यम उत्कालिकं भगवत् 'अङ्गबाह्यं' द्वादशाङ्ग्या अतिरिक्तम् , उत्कालिकम् उत्कालेन निर्वृत्तम् , भगवत् इति पूर्ववत् , तद्यथा -दशवैकालिकम् १ कल्पाकल्पिकम् २ क्षुल्लकल्पश्रुतम् ३ महाकल्पश्रुतम् ४ औपपातिकम् ५ राजप्रश्नीयम् ६ जीवाभिगम: ७ प्रज्ञापना ८ महाप्रज्ञापना ९ नन्दी १० अनुयोगद्वाराणि ११ देवेन्द्रस्तवः १२ तन्दुलवैचारिकम् १३ चन्द्रवेध्यकम् १४ प्रमादाप्रमादम् १५ पौरुषीमण्डलम् १६ मण्डलप्रवेशः १७ गणिविद्या १८ विद्याचरणविनिश्चयः १९ ध्यानविभक्तिः २० मरणविभक्तिः २१ आत्मविशुद्धिः २२ संलेखनाश्रुतम् २३ वीतरागश्रुतम् २४ विहारकल्पः २५ चरणविधिः २६ आतुरप्रत्याख्यानम् २७ महाप्रत्याख्यानम् २८ सर्वस्मिन्नप्येतस्मिन् अङ्गबाह्ये उत्कालिके शेषं० ॥
समुत्कीर्त्तितमुत्कालिकम् , अथ कालिकोत्कीर्तनायाह -उत्तराध्ययनानि १ दशाश्रुतस्कन्धः २ कल्प: ३ व्यवहार ४ ऋषिभाषितानि ५ निशीथो ६ महानिशीथः ७ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिः ८ चन्द्रप्रज्ञप्तिः ९ सूर्यप्रज्ञप्तिः १० द्वीपसागरप्रज्ञप्तिः ११ क्षुल्लिका १२ विमानप्रविभक्तिः १३ महतीविमानप्रविभक्तिः १४ अङ्गचूलिका १५ वर्गचूलिका १६ विवाहचूलिका १७ अरुणोपपात: १८ वरुणोपपात: १९ गरुडोपपात: २० धरणोपपात: २१ वेलन्धरोपपात:
१. P. संशो० । विद्याचरणविनिश्चयः आत्मविशुद्धिः मरणविशुद्धिः ध्यानविभक्तिः मरणविभक्तिः संलेखना मु० C.P. मूल ।
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
'पाक्षिक'सूत्रं सविवरणम् -श्लो० ९८॥]
[६३३ २२ देवेन्द्रोपपात: २३ वैश्रमणोपपात: २४ उत्थानश्रुतं २५ समुत्थानश्रुतं २६ नागपर्यावलिकाः २७ निरयावलिकाः २८ कल्पिकाः २९ कल्पावतंसिकाः ३० पुष्पिकाः ३१ पुष्पचूलिकाः ३२ (वृष्णिकाः ३३) वृष्णिदशा: ३४ आशीविषभावनाः ३५, दृष्टिविषभावनाः ३६ चारणभावनाः ३७ महास्वप्नभावनाः ३८ तैजसाग्निनिसर्गः ३९ शेषं० ॥
उक्तं कालिकश्रुतम् , तदभिधानाच्चावश्यकव्यतिरिक्तम् , तद्भणनाच्चाङ्गबाह्यमुक्तम् , साम्प्रतमङ्गप्रविष्टश्रुतोत्कीर्तनायाह -नमस्तेभ्यः क्षमाश्रमणेभ्यो यैरिदं वाचितम् , कालिकमित्यनुवर्तते । द्वादशाङ्गं गणिपिटकं भगवत् , तद्यथा-आचारः १ सूत्रकृतं २ स्थानाङ्गं ३ समवायः ४ विवाहप्रज्ञप्ति: ५ ज्ञाताधर्मकथा ६ उपासकदशा: ७ अन्तकृद्दशाः ८ अनुत्तरोपपातिकदशा: ९ प्रश्नव्याकरणं १० विपाकश्रुतं ११ दृष्टिवादः १२, सर्वस्मिन्नप्येतस्मिन् द्वादशाङ्गे गणिपिटके भगवति । शेषं० ॥
एतेषां सर्वेषां सिद्धान्तानां नामग्रहणमेव कथितम् , एतेषां भेदाः शास्त्राध्ययनोद्देशप्रमाणानि च ग्रन्थविस्तरभयान्नोदितानि, महाशास्त्रेभ्योऽवसेयानि, इत्युत्कीर्तितं सामान्यतोऽङ्गप्रविष्टं श्रुतम् ।
साम्प्रतं श्रुतदातृपालकेभ्यो नमस्कारम् आत्मीयप्रमादविषये मिथ्यादुष्कृतं चाह - नमस्तेभ्यः क्षमाश्रमणेभ्यो यैरिदं वाचितं द्वादशानामङ्गानां समाहारो द्वादशाङ्गम् , किंवि०? गणि० गणी -आचार्यस्तस्य पिटकमिव -रत्नकरण्डक इव पिटकं गणिपिटकम् , सर्वार्थसारकोशभूतमित्यर्थः, भगवत् , ये चेदं सम्यग् -अवैपरीत्येन कायेन कायप्रवृत्त्या न मनोमात्रेणेत्यर्थः -पुनः स्पृशन्ति -ग्रहणकाले विधिना गृह्णन्ति, पालयन्ति –पुनरभ्यासेन रक्षयन्ति, पूरयन्ति –मात्राबिन्द्वक्षरादिभिरध्येतृदोषादपरिपूर्णं पूर्ण कुर्वन्ति, तीरयन्ति - अविस्मृतम् जन्मपारं नयन्ति, कीर्त्तयन्ति -स्वनामभिः स्वाध्यायकरणतो वा संशब्दयन्ति, सम्यग् –यथावत् आज्ञया -तदुक्तार्थरूपया गुरुनियोगात्मिकया वा आराधयन्ति - तदुक्तक्रियाकरणतः फलदं कुर्वन्तीत्यर्थः, तेभ्योऽपि नम इति प्रक्रमः । यच्चाहं नाराधयामि - प्रमादतो नानुपालयामि, तस्य मिथ्या मे दुष्कृतमस्त्विति । अथ मङ्गलार्थं श्रुतदेवतास्तुतिमाह -"सुअदेवया०" ॥१॥ इति पाक्षिकसूत्रार्थलेशः।
अथ यथा राजानं पुष्यमाणवका अतिक्रान्ते मङ्गलकार्ये बहु मन्यन्ते यदुत'अखण्डितबलस्य तव सुष्टु कालो गतोऽन्योऽप्येवमुपस्थितः' एवं पाक्षिकं विनयोपचारं द्वितीयक्षामणकसूत्रेण साधव आचार्यस्य कुर्वन्ति । तच्चेदम् –
१. वृष्णिकाः-L.P.C. पाक्षिकसूत्रवृत्तौ च नास्ति । २. तुला पाक्षिकसूत्रवृत्तिः प० ७३ तः ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३४]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकारः __"इच्छामि खमासमणो ! पिअं च मे जं भे ! हट्ठाणं तुट्ठाणं अप्पायंकाणं अभग्गजोगाणं सुसीलाणं सुव्वयाणं सायरिअउवज्झायाणं नाणेणं दंसणेणं चरित्तेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणाणं बहुसुभेण भे दिवसो पोसहो पक्खो वइक्कंतो अन्नो य भे ! कल्लाणेणं पज्जुवट्ठिओ सिरसा मणसा मत्थएण वंदामि ॥
'तुब्भेहिं समम्', इति गुरुवचनम् ।
'इच्छामि' अभिलषामि, वक्ष्यमाणं क्षमयितुमितियोगः, अथवा इच्छामि हे क्षमाश्रमणाः ! वक्ष्यमाणम् , कुतोऽपि कारणादप्रियमपि किञ्चिदिष्यत इत्यत आह –'प्रियं च' अभिमतं मम यद्भवतां 'हृष्टानां' नीरोगाणां 'तुष्टानां' तोषवताम् अल्पातङ्कानाम् अल्पशब्दस्याभावपरत्वाद्रोगमुक्तानाम् अभग्नसंयमयोगानां सुशीलानाम् –अष्टादशसहस्रशीलाङ्गोपेतानाम् [सुव्रतानां]-शोभनपञ्चमहाव्रतानाम् आचार्योपाध्यायानां ज्ञानादिनाऽऽत्मानं भावयतां बहुशुभेन–अत्यर्थं श्रेयसा ईषदूनश्रेयसा वा सर्वथा शुभस्यासम्भवात् 'भे' इत्यामन्त्रणे भो भवन्तः ! दिवसो -दिनं किंविधः?-पोषधः-पर्वरूपः अन्यश्च पक्ष इति वर्त्तते, भवतां कल्याणेन शुभेन युक्त इति गम्यम् , पर्युपस्थित:-प्रक्रान्त आरब्ध इत्यर्थः । पुष्यमाणवा इव मङ्गलमभिधाय प्रणाममाहुः-शिरसा मनसा उपलक्षणाद्वाचेति ज्ञेयम् , मत्थएण वंदामीति नमस्कारवचनम् अव्युत्पन्नं समयप्रसिद्धं ज्ञेयम् , अतः शिरसेत्यभिधाय मस्तकेनेत्युक्तं न दुष्टम् । अत्राचार्यः प्राह –'तुब्भेहिं' युष्माभिः सार्धं सर्वमेवैतत् सम्पन्नमित्यर्थः १॥
अथ चैत्यसाधुवन्दापनं निवेदयितुकामा भणन्ति -
"इच्छामि खमासमणो ! पुचि चेइआई वंदित्ता नमंसित्ता तुब्भण्हं पायमूले विहरमाणेणं जे केइ बहुदेवसिआ साहुणो दिट्ठा सामाणा वा वसमाणा वा गाणाणुगामं दूइज्जमाणा वा रायणिआ संपुच्छंति ओमरायणिआ वंदंति अज्जया वंदंति अज्जिआओ वंदंति सावया वदंति साविआओ वंदंति अहं पि निस्सल्लो निक्कसाओ त्तिकट्ट सिरसा मणसा मत्थएण वंदामि"
'अहमवि वंदामि चेइआई' इति गुरुवचनम् ।
इच्छामि हे क्षमाश्रमणाः ! चैत्यवन्दापनं साधुवन्दापनं च भवतां निवेदयितुमिति वाक्यशेषः । पूर्वकाले-विहारकालात् चैत्यानि-जिनप्रतिमाः वन्दित्वा स्तुतिभिर्नत्वा नमस्कृत्य प्रणामतः सङ्घसत्वचैत्यवन्दनाद्येतदहं करोमीतिप्रणिधानयोगात् , क्व
१. सुव्रतानां-मु० P.C. नास्ति । २. P.C. पाक्षिकसूत्रवृत्तिः । साहुणे-मु० ॥ ३. समाणा-इति पाक्षिकसूत्रवृत्तौ ।। ४. P.C. पाक्षिकसूत्रवृत्तिः । सङ्घसम्यक्त्व चैत्य० मु० ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
'पाक्षिकश्रमणक'सूत्रं सावचूरिकम् -श्लो० ९८॥]
[६३५ वन्दित्वा इत्याह -युष्माकं पादमूले, विहरता मया ये केचन बहुदिवसपर्यायाः साधवः दृष्टाः, 'सामा०' जवाबलक्षयादेकत्रवासिनः, 'वस०' नवकल्पविहारवन्तः, अत एव ग्रामादनन्तरो ग्रामः अनुग्रामः तं 'दूइ०'-गच्छन्तः, वाशब्दाः समुच्चये, एतेषु मध्ये इति गम्यम् , रात्निका आचार्याः, 'संपु०'-संप्रश्नयन्ति, मया वन्दिताः सन्तो भवतां कुशलवार्तामिति, अवमरात्निकाः भवतः प्रतीत्य लघुतरपर्याया आचार्या एव वन्दन्ते, भवतः कुशलादि तु प्रश्नयन्त्येव, आर्यकाः सामान्यसाधवो वन्दन्ते, एवं आर्यिकाः साध्व्यः, श्रावकाः श्राविकाच, तथाऽहमपि निःशल्यो निष्कषायः तान् वन्दे, यूयमपि वन्दध्वम् , एवं शिष्येणोक्तः गुरुः प्राह-अहमपि तानि युष्मद्वन्दितानि चैत्यानि वन्दे, अन्ये भणन्ति–'अहमवि वन्दावेमि चेइआई' इति पाठः. अहमपि वन्दापयामि चैत्यानि यथा -अमुकनगरे युष्मत्कृते चैत्यानि नतानि तानि यूयमपि वन्दध्वमिति २॥ __ तत आत्मानं निवेदयितुकामा भणन्ति -
"इच्छामि खमासमणो ! उवट्ठिओऽहं तुब्भण्हं संतिअं अहाकप्पं वा वत्थं वा पडिग्गहं वा कंबलं वा पायपुंछणं वा अक्खरं वा पयं वा गाहं वा सिलोगं वा (सिलोगद्धं वा) अटुं वा हेउं वा पसिणं वा वागरणं वा तुब्भेहिं चिअत्तेहिं दिन्नं मए अविणएण पडिच्छिअंतस्स मिच्छा मि दुक्कडं" ॥
'आयरिअसंतिअं' इति गुरुवनचम् ।
इच्छामि वक्ष्यमाणम् उपस्थितोऽहम् , आत्मनिवेदनाय इति गम्यम् , युष्माकं सत्कं - युष्मदीयमिदं सर्वं यदस्मत्परिभोग्यं यथाकल्पं -कल्पानतिक्रान्तं स्थविरकल्पोचितं कल्पनीयमित्यर्थः, वस्त्रादि प्रतीतं नवरं पादप्रोञ्छनं रजोहरणम् , 'अटुं वेति' अर्थः सूत्रस्याभिधेयः प्राकृतत्वान्नपुंसकनिर्देशः, प्रश्नः -पण्डिताभिमानी परो माननिग्रहाय यत् प्रश्नयति, व्याकरणं तदुत्तरम् , वाशब्दाः समुच्चयार्थाः, एवं वस्त्रादिनिवेदनद्वारेणात्मानं निवेद्य युष्माभिरेवेदं मे दत्तं इत्यावेदयन् तद्ग्रहणे चाविनयं क्षमयन्नाह -युष्माभिः प्रीत्या दत्तं मयाऽविनयेन प्रतीप्सितम् , शेषं स्पष्टम् । गुरुराह-पूर्वाचार्यसत्कमेतत् किं ममात्रेति, गर्ववर्जनार्थं गुरुभक्तिख्यापनार्थं चेदम् ३॥
अथ यच्छिक्षां ग्राहितास्तमनुग्रहं बहुमन्यमानाः शिष्याः प्राहुः -
१. संशो० पाक्षिकसूत्रवृत्तिः प० ७४ B चैत्यादि-मु० C. || २. P.C. | चिअत्ते(ण)-मु० । चिअत्तेणं-इति पाक्षिकसूत्रवृत्तिग्रन्थे ॥ ३. L.P. पाक्षिकसूत्रवृत्तिः । प्रश्न:-मु० C. नास्ति । ४. प्रतीक्षितम्-इति पाक्षिकसूत्रवृत्तौ ।।
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३६]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकार: "इच्छामि खमासमणो ! अहमविऽपुव्वाइं कयाइं च मे किइकम्माई आयारमंतरे विणयमंतरे सेहिओ सेहाविओ संगहिओ उवग्गहिओ सारिओ वारिओ चोइओ पडिचोइओ चिअत्ता मे पडिचोअणा उवढिओ, तुब्भण्हं तवतेअसिरीए इमाओ चाउरंतसंसारकंताराओ साहट्ट नित्थरिस्सामि त्तिकट्ट सिरसा मणसा मत्थएण वंदामि"
'नित्थार पारगा होह' इति गुरुवाक्यम् ॥
इच्छामि क्षमाश्रमणा: ! अहम् अपूर्वाणि-अनागतानि कृतिकर्माणीतियोगः कर्तुमिति गम्यम् , कृतानि च मया कृतिकर्माणि भवतामिति गम्यम् , तेषु च आचारान्तरे - ज्ञानाद्याचारव्यवच्छेदे, विण० विनयव्यवच्छेदे ज्ञानादिक्रियाया अकरण इत्यर्थः, 'से०' शिक्षितः स्वयमेव गुरुभिः शिक्षां ग्राहित इत्यर्थः, सेधितो वाऽऽचारविशेषविनयविशेषेषु कुशलीकृत इत्यर्थ, शिक्षापितः सेधापितो वा उपाध्यायादिपाश्र्वात् , 'सं०' संगृहीतः शिष्यत्वेनाश्रितः, उपगृहीतो ज्ञानादिभिर्वस्त्रादिभिश्चोपष्टम्भितः, सारितो हिते प्रवत्तितः, वारितोऽहितात् , चोदितः संयमस्खलनादौ न युक्तं भवादृशामिदमिति वारितः, प्रतिचोदितः तथैव पुनः पुनः प्रेरितः 'चिअत्ता' प्रीतिविषया न त्वहङ्कारादप्रीतेति, प्रेरणा भवद्भिः क्रियमाणेति, उपलक्षणं चैतच्छिक्षादेरिति, ततश्च उपस्थितोऽहमस्मि प्रेरितार्थसम्पादने कृतोद्यम इत्यर्थः, युष्माकं तपस्तेज:श्रिया हेतुभूतया तत्प्रभावादित्यर्थः इतश्चातुरन्ताच्चतुर्गतिकात् संहृत्य कषायेन्द्रिययोगादिभिविस्तीर्णमात्मानं संक्षिप्येत्यर्थः निस्तरिष्यामि -लङ्घयिष्यामि, इतिकृत्वा इतिहेतोः, शिरसेत्यादि प्राग्वत् । गुरुः प्राह -निस्तारकाः संसारसमुद्रात् प्राणिनां प्रतिज्ञाया वा पारगाः संसारसागरतीरगामिनो भवत यूयमित्याशीर्वचनमिति ४|| पाक्षिकक्षामणावचूरिः॥ __ अथ प्रतिक्रमणकरणानन्तरकर्त्तव्यमाह –'कालग्रह' इति, कालस्य –प्रस्तावात् प्रादोषिकस्य ग्रहो -ग्रहणं प्राग्वदन्वयः, अयं च कालो व्याघातिकोऽप्युच्यते, गुरूणां श्राद्धाग्रे धर्मकथनेन संकीर्णशालायां वा वैदेशिकनिर्गमप्रवेशाभ्यां व्याघातसम्भवात् , न तत्र कालग्रहणं भवतीति भावः, तस्य कालमानमाह -'तारात्रयेक्षणे', इति आकाशे तारकत्रितयदर्शने जायमाने सतीत्यर्थः, तारात्रिकदर्शनं च तदुपलक्षितसमयस्योपलक्षणम् , तेन वर्षाकाले तददर्शनेऽपि तद्वेलायां प्रादोषिककालो गृह्यते । तदुक्तं दिनचर्यायाम् -
१. P.C. | अहम[वि]पुव्वाइं-मु० ॥ २. उवट्ठिओ सामण(ण्ण L.P.)स्स तुब्भण्हं-L.P.C.|| ३. दर्शनवचनं च-L.P. I दर्शनं च तारकत्रितयदर्शनोपलक्षित° C. मूल ।।
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
शयनविधिः -श्लो० ९९॥]
[६३७ "देवसिअपडिक्कमणे, कयंमि गिण्हंति तयणु कयकरणा।
तारातिअसंपिक्खणसमए पाओसिअं कालं" ॥१॥[य.दि./३४९ ] इति । कालग्रहणविधिश्च योगविधितो ज्ञेयः । ततः' कालग्रहणानन्तरं प्रादोषिककाले शुद्ध इत्यर्थः 'कालिकसूत्राणां' एकादशाङ्गादीनाम् आदिशब्दादुपाङ्गाद्युत्कालिकादीनामपि 'अध्ययनादि' पठनपाठनादि सापेक्षयतिधर्मो भवतीति प्राग्वदन्वयः । तच्चाविधिनापि भवतीत्यत आह -'यथाविधि' विधिमनतिक्रम्य यथा भवति तथा, स च प्राग्दर्शित एव । अशुद्धे तु काले उत्कालिकं निर्युक्त्यादि वा गणयन्ति शृण्वन्ति ध्यायन्ति वा । तदुक्तं दिनचर्यायाम् -
"अह वाघाइअकाले, सुद्धमि पढंति कालिअं सुत्तं । पुव्वगहिअंगणंति, अन्नह अन्नं पि अत्थं वा ॥१॥[ य.दि./३५०] कालिअसुअस्स कालो, भणिओ अज्झयणगणणसमयंमी।
दिवसस्स पढमपच्छिम-जामाए वा तिजामाए" ॥२॥[य.दि./३५१] ॥९८॥ इदानी कर्त्तव्यान्तरेणापि प्रथमपौरुषीनिर्गमनम् , तन्निर्गमने च यत्कर्त्तव्यं तदाह -
साधुविश्रामणाद्यैश्च, निशाद्यप्रहरे गते ।
गुर्वादेशादिविधिना, संस्तारे शयनं तथा ॥९९॥ साधवः-आचार्य-ग्लान-प्राघुर्णकादयस्तेषां विश्रामणं-श्रमापयनयनकरणम् , आदिशब्दात् सम्बाधनादिग्रहस्तैः कर्त्तव्यैः, चकारात् प्रागुक्तस्वाध्यायादिना निशाया - रात्रेराद्ययामे -प्रथमप्रहरे ‘गते' निष्ठां प्राप्ते सति संस्तारे' वक्ष्यमाणलक्षणे शयनं' स्वापः, सापेक्षयतिधर्मो भवतीत्यन्वयः। तच्चाविधिनापि भवतीत्यत आह -'गुर्वादेशादिविधिना' इति गुर्वादेशो -गुरोः सन्दिशापनं तदादिविधिना -तदादिविधिपूर्वकम् । तदुक्तं दिनचर्यायाम् -
"सज्झायझाणगुरुजण-गिलाणविस्सामणाइकज्जेहिं । जामंमि वइक्वंते, वंदिअ पेहति मुहपोत्तिं ॥१॥[ य.दि./३५४] पढमंमि खमासमणे, राइअसंथारसंदिसावणयं ।
पभणंति पुणो बिईए, राइअसंथारए ठामो" ॥२॥[य.दि./३५५ ] संस्तारकश्चैकैकस्य साधोर्बाहल्यतस्त्रिहस्तप्रमाण: कर्त्तव्यः, इदं च प्रमाणयुक्तविस्तीर्णवसत्यपेक्षं वचः, यतो वसतिर्विस्तीर्णा, क्षुल्लिका, प्रमाणयुक्ता चेति त्रिविधा,
१. अन्वयः P॥
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३८]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकारः तत्राचार्याणां निवाता प्रवाता मिश्रा चेति संस्तारकभूमित्रयम् , शेषाणां त्वेकैका, तत्र विस्तीर्णायां चौरादिप्रवेशवारणाय पुष्पावकीर्णाः स्वपन्ति, क्षुल्लिकायां मध्ये पात्राणि मुक्त्वा मण्डल्याः पार्श्वे स्वपन्ति, प्रमाणयुक्तायां तु पङ्क्त्या स्वपन्ति । तदुक्तमोघनिर्युक्तौ -
"संथारगभूमितिअं, आयरिआणं तु सेसगाणेगा । रुंदाए पुप्फइण्णा, मंडलिआआवली इअरे" ॥१॥[ओ.नि./२०२] अत्र क्षुल्लिकाप्रमाणयुक्तयोरयं विधिः - "संथारगगहणाए, वेंटिअउक्खेवणं तु कायव्वं । संथारो घेत्तव्वो, मायामयविप्पमुक्केणं" ॥१॥[ओ.नि./२०३] | सा० अं० पा० अं० अं० पा० अं० सा० २८ २० २४ २४ २४ २४ २० २८
० - ० - - ० - ० स्थविरादिदत्तसंस्तारकभूमौ यथारत्नाधिकतया क्रमेण सर्वैरपि स्वस्वोपधिविण्टलिकोत्क्षेपणं कार्यं येन भूमिभागो ज्ञायते, सुखेन च विभजितुं शक्यते इति भावार्थः । तत्र च विभक्तायां भुवि प्रत्येकं साधो संस्तारकस्त्रिहस्तबाहल्यो भवति, तथाहि - ऊर्णामयः संस्तारकोऽष्टाविंशत्यङ्गलप्रमाण, संस्तारकपात्रयोरन्तरे च विंशतिरङ्गलानि भवन्ति, ततश्च भाजनानि हस्तप्रमाणे पादप्रोञ्छने स्थाप्यन्ते इति हस्तत्रयम् एकैकस्य साधोः संस्तारकबाहल्यम् । साधूनां मिथश्चान्तरं द्वौ द्वौ हस्तौ भवतः साधुश्चात्र त्रिहस्तसंस्तारकप्रमाणो ग्राह्यः । स्थापना तदुक्तम् - "तम्हा पमाणजुत्ता, एक्केक्कस्स उ तिहत्थसंथारो । भायणसंथारंतर तह वीसं अंगुला हुंति ॥१॥[ओ.नि./२२६ ] मज्जारमूसगाइ अ, वारए न वि अ जाणुघट्टणया । दोहत्थे अ अबाहा, निअमा साहुस्स साहुस्स" ॥२॥[ओ.नि./२२७ ] इति ।
१. स्थापना च हस्तलिखितप्रत्यनुसारं (P.C.) संशोधिता । मु० मध्ये-अन्यथा दृश्यते ॥ २. तुला-ओघनियुक्तिटीका गा० २२६-७ ॥ ३. L.P. । एकैकस्य साधोः संस्तारकबाहल्यं-मु० C. नास्ति ।। ४. L.P. । स्थापना मु० C. नास्ति ।। ५. जह-ओघनिर्युक्तौ[गा० २२६] तवृत्तौ च [गा० २२७] ॥ ६. साहूओ-इति ओघनिर्युक्तौ ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
शयनविधिः- श्लो० ९९॥]
[६३९ सा० अं० पा० अं० सा० २४ २० ८ २० २४
० - ० - ० अत्रोक्तव्याख्याने साधूनां मिथो द्विद्विहस्तप्रमाणायामबाधायामन्तरे बहुशून्यत्वाद् बलात् सागारिकशयनं भवतीत्यन्यथा व्याख्यायते, साधुशरीरेण हस्तो रुद्ध्यते, साधुशरीरप्रमाणसंस्तारकस्य पात्राणां चान्तरं विंशतिरङ्गुलानि, अत्र चोर्णामयः संस्तारकोऽष्टाविंशत्यङ्गलप्रमाण एव द्रष्टव्यः, किं तु साधुना शरीरेण चतुर्विंशत्यङ्ग्लानि रुद्धानि, अन्यानि उर्णामयसंस्तारकसम्बन्धीनि यानि चत्वार्यङ्ग्लानि तैः सह यानि विंशत्यङ्गलानि तत्परतः पात्रकाणि भवन्ति, तानि चाष्टाङ्गलानि रुणद्धि, ततः पात्रकस्य द्वितीयसाधोश्चान्तरं विंशत्यङ्गलानि, एवं सर्वेऽपि ते त्रिहस्ताः । स्थापना चेयम् -अत्र च हस्तद्वयमबाधा साधुशरीराद् यावदन्यसाधुशरीरं तावद् द्रष्टव्यमिति, तत्र च शिर:प्रदेशे कुड्यतो हस्तमात्रं पादान्ते चापि हस्तमात्रं गमनमार्ग मुक्त्वा स्वपन्तीति प्रदीर्घायां वसतौ स्वापविधिः ।
चतुरस्रायां तु कुड्याद्धस्तत्रयं मुक्त्वा स्वपन्ति, तत्र कुड्यतो हस्तमात्रेण भाजनानि स्थाप्यन्ते, तानि च हस्तमात्रे पादप्रोञ्छने क्रियन्ते, ततो हस्तमात्रं व्याप्नुवन्ति, भाजनसाधोश्चान्तरालं हस्तमात्रमेव मुच्यते, ततः साधुः स्वपिति, एवमनया भङ्ग्या स्वपतां तिर्यक् साधोः साधोश्चान्तरालं हस्तद्वयं द्रष्टव्यम् , इदं च प्रमाणोपेतवसत्यपेक्षं ज्ञेयम् , क्षुल्लिकायां तु उपशीर्षकाणां मध्ये भाजनानि क्रियन्ते, यदि च भूर्गतॊपेता ततस्तस्यां पात्रकाणि पुञ्जीक्रियन्ते, तत्र प्रासुकानि अल्पकर्माणि च उपरि पुञ्जीक्रियन्ते, माङ्गलिकत्वात् तेषाम् , अथातिसङ्कटत्वाद् वसतेभूमौ नास्ति स्थानं पात्रकाणाम् , ततश्च औपग्रहिको देवरको यवनिकार्थं गच्छसाधारणो गृहीतस्तेन कीलिकादाववलम्ब्यन्ते । तदुक्तम् -
"उस्सीसभायणाई, मज्झे विसमे अहाकडा उवरिं। उवगहिओ जो दोरो, तेण उ वेहासि लंबणया" ॥१॥[ओ.नि./२३२]
१. तुला-ओघनियुक्तिटीका गा० २२७ ॥ २. L.P. ओघनियुक्तिवृत्तिः गा० २२७ । साधुशरीरं तावद् द्रष्टव्यमिति, तत्र च शिरःप्रदेशे कुड्य -मु० C. नास्ति ॥ ३. यो द इति ओघनिर्युक्तेर्वृत्तौ अवचूर्यां च ।। ४. ओवग्गहिओ दो ओघनि० ।।
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४०]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकारः ___'वेहासि'त्ति आकाशे, क्षुल्लिकाभावे तु विस्तीर्णायां वसतौ स्थातव्यम् , तत्र चायं विशेषः -पुष्पप्रकरसदृशैः स्वपद्भिः सर्वा भूमिर्व्याप्यते, तत्रावलगकाद्यागमने तु एकदेशे उपकरणानि संहृत्य स्थेयम् , अन्तरकाले च सति सम्भवे कटादिर्दीयते, तथा रात्रौ समुदायेन सौत्रपौरुषीकरणं कर्त्तव्यं, मा कश्चित् पदं वाक्यं वाऽऽकर्ण्य हसतु , आसज्जशब्दो नैषेधिकी भूमिप्रमार्जनं हस्ते पुरस्तात् परामर्शनं च न कार्यं काशनं च कर्त्तव्यम् । यतः -
"पिंडेण सुत्तकरणं, आसज्ज निसीहिअं च न करेंति ।
कासणमपज्जणयं, न य हत्थो जयण वेरत्तिं" ॥१॥[ओ.नि./२३५ ] इति 'जयण वेत्ति'ति यतनया वैरात्रिकं कालं कुर्वन्तीत्यर्थः, इति संस्तारकविधिः । ईदृशे च संस्तारके -सीसा गुरुसगासे गंतूण भणंति - ___ "इच्छामि खमासमणो ! वंदिउं जावणिज्जाए निसीहिआए मत्थएण वंदामि, खमासमणा ! बहुपडिपुन्ना पोरिसी अणुजाणह राइअसंथारयं' ताहे पढमं काइआभूमि वच्चंति, ताहे जत्थ संथारंगभूमी तत्थ वच्चंति, ताहे उवहिमि उवओगं करिता पमज्जंता उवहीए दोरयओ छोडेंति, ताहे संथारगपट्टगं उत्तरपट्टयं च पडिलेहित्ता दो वि एगत्थ लाएत्ता रुंमि ठवेंति, ताहे संथारभूमि पडिलेहेति, ताहे संथारयं अत्थरंति सउत्तरपट्टे, तत्थ य लग्गो मुहपोत्तिआए उवरिल्लं कायं पमज्जइ, हिट्ठिल्लं रयहरणेणं, कप्पे अ वामे पासे ठवेति, पुणो संथारं चढंतो भणइ जिट्ठज्जाईणं पुरओ चिटुंताणं अणुजाणिज्जह, पुणो सामाइअं तिन्नि वारे कड्डिऊणं सोवइ, एस ताव कमो।"[] ___संस्तारकं चारोहन् सामायिकं वारत्रयमाकृष्य अणुजाणहेत्यादि भणति, अनुजानीत संस्तारकम् , पुनश्च बाहूपधानेन वामपार्श्वेन च स्वपिति, कुर्कुटिवदाकाशे पादौ प्रसारणीयौ 'अतरंत'त्ति आकाशे पादप्रसारणाशक्तस्तु भुवं प्रमृज्य पादौ स्थापयति । 'संकोइअ' इत्यादि, यदा पुनः सङ्कोचयति पादौ तदा सन्देशमुरुसन्धि प्रमृज्य सङ्कोचयति, उद्वर्त्तयश्च कायं प्रमार्जयति, अयं स्वपतो विधिः ।
अथ कायिकार्थमुत्तिष्ठन् किं करोति? इत्याह -द्रव्यादेरुपयोगं दत्ते, इत्थमपि निद्राभिभूतः निःश्वासं रुणद्धि, तथाप्यगतनिद्र आलोकद्वारं पश्यति, ततः संस्तारके उपविष्ट एव वारत्रयमासज्ज इति पठति, ततः पादानाकुञ्चयति, ततोऽयमुत्थायावश्यिकीमासज्जं च पुन पुनः कुर्वन् प्रमार्जयंश्च द्वारं यावद् याति, बाह्यतस्तु सागारिकाणां स्तेनकादिशङ्कोत्पत्तिसम्भवान्न
१. कासण न पमज्जणया ओ०नि०म० ॥ २. तुला-ओघनियुक्तिटीका प० ८३ A ॥
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
शयनविधिः - श्लो० ९९ ॥]
[ ६४१
प्रमार्जनादि कुर्यादित्येवं प्रमाणयुक्तायां वसतौ वसतां विधिरुक्तः । यदा पुनः क्षुल्लिका वसति: तदा पुरतो हस्तेन परामृशति पश्चात् पादौ प्रमृज्य न्यस्यति, ततश्चैवं यतनया बाह्यतो निर्गच्छति, यदि च तत्र स्तेनभयं तर्हि द्वौ निर्यातः, एको द्वारे तिष्ठत्यन्यः कायिकां व्युत्सृजतीति। श्वापदभये तु त्रयस्तत्रैको द्वारे तिष्ठति, द्वितीयस्तं कायिकां व्युत्सृजन्तं प्रतिजागर्त्ति, एवं कायिकीं व्युत्सृज्य संस्तारकम् आगत ईर्यापथिकां प्रतिक्रान्तः सन् जघन्यतोऽपि गाथात्रयं गणयति, तथाऽशक्तस्त्वन्यथापि स्वपित्येव ।
तत्र चोत्सर्गतः साधुरप्रावरणः स्वपिति, तथाऽशक्तस्तु क्रमेणैकं द्वौ त्रीन् वा कल्पान् प्रावृणोति, तथापि शीतत बाह्यतः कायोत्सर्गं कृत्वाऽतिशीतव्याप्तो मध्ये प्रविष्टो निवातमिति मन्यते ततः क्रमेणैकादिकल्पान् गर्दभदृष्टान्तेन प्रावृणोति, स चायं – समारोपितमनुरूपं भारं वोढुमनिच्छतो गर्दभस्य शिरस्यन्यो भार आरोप्यते स्वयं चारुह्यते ततः स्तोकं गते स्वयमुत्तरति ततो गर्दभो जानाति उत्तीर्णो मम भारइति शीघ्रं याति ततोऽप्यन्यभारापनयने शीघ्रतरं याति एवं साधुरपीति । अपवादेन तु यथा समाधिर्भवति तथा कर्त्तव्यम् । यदुक्तमोघनिर्युक्तौ -
"अतरंतो व निवज्जे, असंथरंतो व पाउणे इक्कं ।
गद्दहदिट्टंतेणं, दो तिन्नि बहू जह समाही" ॥१॥ [ ओ.नि./२०९] ‘अतरंतो व निवज्जे’त्ति अशक्नुवन् गाथात्रयगणनं विना शेते इति पूर्वगाथार्थशेषः । [तथा बृहत्कल्पेऽपि -
44
'अप्पा असंथरंतो, निवारिओ होइ तीहिं वत्थेहिं ।
गिves गुरुविदिणे, पयासपडिलेहणे सत्त ॥१॥ [ बृ.क.भा./३९८५ ] व्याख्या –आत्मा –शरीरं स शीतादिना न संस्तरति तदा त्रिभिर्वस्त्रैर्निवारितो भवति। अथ तानि परिजीर्णानि (तैतो) न त्रिभिः शीतं निवारयितुं पार्यते ततश्चाह -
१. L.P. संशो० । कार्यमित्येवं - मु० C. P. मूल ॥ २. P. C. । द्वितीयस्तदा कायिकां व्युत्सृजति (तृतीयस्तु) प्रतिजागर्त्ति—मु० । " श्वापदभये सति त्रयः साधव उत्तिष्ठन्ति तत्रैको द्वारे तिष्ठति अन्यः कायिकं व्युत्सृजति अन्यस्तत्समीपे रक्षपालस्तिष्ठति । ‘जति य चिरं'ति यदि च चिरं तस्य व्युत्सृजतो जातं ततो योऽसौ द्वारे व्यवस्थितः साधुः सोऽन्यं द्वारे स्थापयित्वा साधुं पुनश्चासौ व्युत्सृजन्तं 'पडिअरति’त्ति प्रतिजागति" इति ओघनियुक्तिवृत्तौ गा० २०७ । ३. C. । गिण्हेइ - मु० P. I गिण्हति-इति बृ.क.भाष्ये ॥ ४. L.P. । व्याख्या - मु० C. नास्ति ॥ ५. P. बृहत्कल्पवृत्तौ । अथवामु० C. ॥ ६. ततो - P. C. नास्ति, बृहत्कल्पवृत्तावस्ति ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः
गुरुभिः–आचार्यैर्वितीर्णानि प्रकाशप्रत्युपेक्षणानि जीर्णत्वादचौरहरणीयानि सप्त वस्त्राणि उत्कर्षतो गृह्णाति । इदमेव स्पष्टयति
६४२ ]
—
44
'तिण्णि कसिणे जहण्णे, पंच य दढदुब्बलाई गिहिज्जा ।
सत्त य परिजुन्नाई, एयं उक्कोसगं गहणं" ॥१॥ [ बृ.क.भा./३९८६ ]
कृत्स्नानि नाम घनमसृणानि यैरन्तरितः सविता न दृश्यते शेषं सुगमम्] इत्युक्तः शयनविधिः । दिनचर्यायामप्येवम् -
"सक्कत्थयं भणित्ता, संथारुत्तरपट्टगं च पेहित्ता ।
जोडित्ता जाणुवीरं, ठाविअ भूमिं पमज्जति ॥ १ ॥ [ य.दि./३५७ ] तं तत्थ अत्थरित्ता, करजुअलं इत्थ निसिअ पभणंति ।
अणुजाणह निस्सीहि, नमो खमासमणपुज्जाणं ॥२॥ [ य.दि./३५८ ] ठाऊणं संथारे, पुत्तिं पेहिंति तिन्नि वाराओ ।
नवकारं सामाइअमुच्चारिअ वामपासेणं ॥ ३ ॥ [ य.दि./३५९ ] उवहाणीकयबाहू, आकुंचिअ कुक्कुडि व्व दो पाए ।
अतरंता सुपमज्जिअ, भूमिं विहिणा पसारंति ॥४॥ [ य.दि./३६० ] जमे हुज्ज पाओ, इमस्स देहस्स इमाइ रयणीए । आहारमुवहिदेहं, सव्वं तिविहेण वोसिरिअं ॥५॥ [ य. दि./३६५ ] इच्चाइ चिंतयंता, निद्दासुक्खं करेंति खणमेत्तं ।
तत्थ वि निब्भरनिद्दं, पमायभीरू विवज्जंति" ॥६॥ [ य. दि. / ३६६ ] इति ॥९९॥ अथ द्वितीयप्रहरे सर्वेऽपि स्वपन्ति उताहो केचिज्जागरन्त्यपीति जिज्ञासायां पुरुषविशेषाश्रयं द्वितीयतृतीयप्रहरगतं विध्यन्तरमाह -
स्थविराणां द्वितीयेऽपि, यामे सूत्रार्थभावनम् । अर्द्धरात्रिककालस्य, तृतीये ग्रहणं च तैः ॥१००॥
‘स्थविराणां’ वृषभगीतार्थानां 'द्वितीयेऽपि' न केवलं प्रथम एवेत्यपिशब्दार्थः 'यामे' प्रहरे ‘सूत्रार्थस्य' सूत्रप्रमेयस्य 'भावनं' चिन्तनम्, अन्वयः प्राग्वदेव । 'तृतीये च' तृतीयप्रहरे प्राप्ते 'चः' समुच्चये 'तै: ' स्थविरैरेव 'अर्द्धरात्रिककालस्य' द्वितीयकालस्य
१. P. बृहत्कल्पवृत्तौ । `न्तर्हितः - मु० C. ॥ २. तिविहं - इति यतिदिनचर्यायां [२६१६, २६२९ क्रमाङ्कयोः] ॥। ३. यतिदिनचर्यायाम् [२६१६, २६२९ क्रमाङ्कयोः ] | मुक्खं - मु० P.C. ॥
D:\new/d-3.pm5\ 3rd proof
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीय-तृतीयप्रहरयोः स्थविरकर्तव्यम् -श्लो० १००/१०१॥]
[६४३ 'ग्रहणं' शुद्धतयोपादानम् , अन्वयस्तूक्त एव, अयं भावः -सूत्रार्थचिन्तनया द्वितीयां पौरुषी निर्वाह्य तृतीयप्रहरप्रारम्भे च वृषभा एवोपाध्यायादीनां संदिशाप्य अर्द्धरात्रिककालं गृह्णन्ति, शेषैस्तदानीं सुप्तत्वात् । यदुक्तं दिनचर्यायाम् -
"थेरा बिइअंजाम, सुत्तत्थं भावणाइ नीसेसं ।
अइवाहिअ थिरहिअया, पत्ते तइअंमि जामंमि ॥१॥[ य.दि./३६७] गिण्हंति अद्धरत्तिअ-कालं गुरुणो तओ विउज्झंति ।
पुव्वुत्तेणं विहिणा, थेरा निदं पकुव्वंति" ॥२॥[ य.दि./३६८ ] इति ॥१००।। इदानीं तृतीयप्रहरविषयं यत् कर्त्तव्यं तत्प्रतिपादयन्नाह -
ततोऽवबोधश्च गुरोस्तेषां च शयनं तथा ।
उद्वर्त्तनादियतना, सन्मनोरथचिन्तनम् ॥१०१॥ 'ततः' अर्द्धरात्रिककालग्रहणानन्तरं 'गुरोः' आचार्यस्य 'अवबोधो' जागरणं 'तथा' 'तेषां च' स्थविराणां 'शयनं' स्वापः, उभयत्राप्यन्वयः प्राग्वदेव, गुरोर्जागरणं स्थविराणां च शयनं रात्रितृतीयप्रहरकृत्यमितिभावः । तत्राप्ययं विधिः कालं गृहीत्वा आचार्यमुत्थापयन्ति, ततो वन्दनकं दत्त्वा शुद्धः काल इति पठन्ति, गुरवश्च तहत्ति त्ति, ततस्ते स्वपन्ति, आचार्यश्च द्वितीयमुत्थाप्य कालं प्रतिचारयति, ततः सूत्रार्थं चिन्तयति, यावद्वैरात्रिककालसमयः, अशुद्ध त्वर्द्धरात्रिके प्राक्शुद्धं प्रादोषिकमेव प्रवेद्य स्वाध्यायं कुर्वन्ति, एवमग्रे वैरात्रिकेऽप्यशुद्धे पूर्वशुद्धमर्द्धरात्रिकं प्रवेद्य स्वाध्यायं कुर्वन्ति, प्राभातिके चाशुद्धे तमेव निवेद्य स्वाध्यायं कुर्वन्तीत्यपवादः । ___इदानीं निद्रामोचने विधिमाह –'उद्वर्त्तनादी'त्यादि, उद्वर्त्तनम् -एकपाद्यदन्यपार्वे भवनम् , आदिशब्दात् परिवर्तनाकुञ्चनादिग्रहः, तत्र यतना शरीरसंस्तारकप्रमार्जना-रूपा। उक्तं च दिनचर्यायाम् -
"उव्वत्तणपरिअत्तणपमुहं जइणो कुणंति जइ तत्तो।
पडिलेहयंति पढम, सरीरयं तयणु संथारं" ॥१॥ [ य.दि./३६९] इति । तथा 'सन्मनोरथानाम् , उद्यतविहारविशेषसूत्राध्ययनाद्यभिलाषाणां चिन्तनं - मनसि करणम् । उक्तं च तत्रैव -
१. सुत्तत्थविभा' इति यतिदिनचर्यायाम् [२६१६, २६२९ क्रमाङ्कयोः] || २. यतिदिनचर्यायाम्। अइवाइअ-मु० । अहवाहिअ-P.C. ॥ ३. P. । तथा-मु० C. नास्ति ॥ ४-५. L.P. संशो० । प्रवेदयित्वा-मु० C.P. मूल ।। ६. L.P. संशो० । निवेदयित्वा मु० C.P. मूल ॥
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४४]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः "अब्भुज्जअं विहारं, भुवणुद्धारं च तइअजामंमि । चिंतिंति जागरंता, झायंति गुरू तहा तत्तं ॥१॥ [य.दि./३७१] गुरुथेरबालपमुहा, निअनिअसमयंमि थोवकयनिद्दा । भावेण वि जग्गंता, ठवंति हिअए इमं सम्मं ॥२॥ [ य.दि./३७२] निव्वाणपुररहेहिं, एमाइमणोरहेहिं धन्नाणं ।। जग्गंताणं जामिणिपच्छिमजामो समणुपत्तो" ॥३॥ [ य.दि./३८४] इति ॥१०१। इदानीं तुर्ययामविषयं यत् कर्त्तव्यं तदर्शयन्नाह -
प्राप्ते चतुर्थयामे तु , विश्रामणकृतिर्गुरोः ।
स्थविराद्यैर्जागरित्वा, तत्र वैरात्रिकग्रहः ॥१०२॥ 'चतुर्थयामे' तुर्यप्रहरे ‘प्राप्ते' उपस्थिते तुशब्दः पूर्वस्माद्विशेषणार्थः, 'स्थविराद्यैः' स्थविरप्रमुखैर्बालवृद्धादिभिरपि 'जागरित्वा' निद्रां त्यक्त्वा 'गुरोः' आचार्यस्य 'विश्रामणकृतिः' विश्रामणाकरणम् , तथा 'तत्र' चतुर्थयामे वैरात्रिकस्य' कालविशेषस्य 'ग्रहो' ग्रहणम् , अन्वयस्तूभयत्रापि प्राग्वत् , गुरवश्च तदा स्वपन्तीत्यनुक्तमपि ज्ञेयम् । तदुक्तमोघनियुक्तिवृत्तौ -
"ताहे तइअपहरे अइक्वंते सो कालपडिलेहगो आयरिअं पडिसंदिसावेत्ता वेरत्तिअं कालं गेण्हइ, आयरिओऽवि कालस्स पडिक्कमित्ता सोवइ, ताहे जे सोइअल्लया साहू आसि ते उठेऊण वेरत्तिअं सज्झायं करेंति जाव पाभाइअकालग्गहणवेला जाया । ततो एगो साहू उवज्झायस्स वा अण्णस्स वा संदिसावेत्ता पाभाइकालं गेण्हति" [गा० ६६०वृ.] इति ।
दिनचर्यायामप्युक्तम् - "वीसामणं सगुरुणो, कुणंति जग्गंति तयणु थेराई । वेरत्तिअंपि कालं, गिज्झिअ कुव्वंति सज्झायं" ॥१॥[ य.दि./३८५] इति ॥१०२॥
१. P. संशो० यतिदिनचर्यायाम् [क्रमाङ्क २६२९] । अब्भुज्जुअं-मु० C.P. मूल यतिदिनचर्यायाम् [२६१६ क्रमाङ्के] ॥ २. भवणुद्धारं-यतिदिनचर्यायाम् २६२९ क्रमाङ्के । भवणद्धारंयतिदिनचर्यायाम् २६१६ क्रमाङ्के ।। ३. आयरिअस्स-इति ओघनियुक्तिवृत्तौ ।। ४. P.C. ओघनियुक्तिटीकायाम् । वा-मु० नास्ति ।।
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थप्रहरकर्तव्यम् , दशधासामाचारीस्वरूपम् -श्लो० १०३/१०४/१०५॥] [६४५ इदानीं शेषचतुर्थप्रहरकर्त्तव्यमाह -
ततः स्वाध्यायकरणं, यावत् प्राभातिकक्षणम् ।
इत्येवं दिनचर्यायाश्चरणं शुभयोगतः ॥१०३॥ 'ततो' वैरात्रिककालग्रहणानन्तरं 'स्वाध्यायकरणं' प्राग्वदन्वयः, तस्यावधिमाह - 'प्राभातिकक्षणं' प्राभातिककालग्रहणवेलां यावत् , तदवधिरित्यर्थः, अयं च स्वाध्यायस्तुर्यप्रहरे जागरणानन्तरं कायोत्सर्गकरणादिविधिपूर्वकः पूर्वं दिनचर्याप्रारम्भे उक्त एव, इह तु आद्यन्तक्रियानुसन्धानार्थं स्मारित इति न पौनरुक्त्यं न वा नवो विधिरित्यवसेयम् । प्राभातिककालश्चोपाध्यायादेः संदिशाप्य ग्राह्यस्ततो गुरवो जाग्रतीत्यप्युक्तमेव ।
इदानीं प्रतिदिनक्रियामुपसंहरन्नाह –'इत्येव'मित्यादि 'इतिः' समाप्तौ ‘एवम्' उक्तप्रकारेण 'दिनचर्यायाः' अहोरात्रिकाचरणायाः 'चरणं' सापेक्षयतिधर्मो भवतीति प्रकृते योजना, तच्चाशुभयोगतोऽपि स्यादित्यत आह -'शुभयोगत' इति शुभाः - प्रशस्ता: योगा मनोवाक्कायास्तस्माद्धेतुभूतात् शुभयोगैर्हेतुभूतैर्दिनचर्याचरणं यतिधर्म इति भावः । इत्थं च यतिदिनचर्याप्रतिपादनेन तदङ्गभूतानि प्रतिलेखनापिण्डोपध्यनायतनलक्षणानि चत्वार्योघसामाचारीद्वाराणि व्याख्यातानि शेषाणि चातिचारालोचनशुद्धिरूपाणि त्रीणि तद्द्वाराणि यथास्थानं दर्शयिष्यन्त इत्यौघिकसामाचारीक्रमः ॥१०३।। साम्प्रतं दशधापदविभागसामाचारीस्वरूपदर्शनायाह -
इच्छामिच्छातथाकारा, गताऽवश्यनिषेधयोः । आपृच्छा प्रतिपृच्छा च, छन्दना च निमन्त्रणा ॥१०४॥ उपसंपच्चेति जिनैः, प्रज्ञप्ता दशधाभिधा ।
भेदः पदविभागस्तु , स्यादुत्सर्गापवादयोः ॥१०५॥ युग्मम् । अमुना प्रकारेण 'जिनैः"दशधाभिधा' दशधाख्या सामाचारी प्रज्ञप्ता' प्ररूपिता, सा च यथा इच्छे'त्यादि कारशब्दोऽत्र प्रयोगाभिधायी सचेच्छादिशब्देषु त्रिषु प्रत्येकमभिसम्बध्यते तत इच्छामिच्छातथेत्येषां श्रद्धार्थव्यलीकार्थावैतथ्यार्थानांशब्दानां कारः -करणं यथास्वविषयं प्रयोग इच्छामिथ्यातथाकार इति समासार्थः, अवयवार्थस्त्वयम् -एषणमिच्छा करणं कारः इच्छया बलाभियोगमन्तरेण करणं इच्छाकारः, इच्छाक्रियेत्यर्थः ।
१. C. संशो० । तदावधेरिति-P.C. मूल ॥ २. “संहरंस्तस्या एव समुदिताया आचरणे सापेक्षयतिधर्मं दृढयन्नाह-C. मूल ॥ ३. L.P. | शुभयोगत इति-मु० C. नास्ति ॥ ४. तुलाआवश्यकहारिभद्रीया वृत्तिः प० १७२ तः ॥
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४६ ]
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः
तथा चेच्छाकारेण र्ममेदं कुरु तव वाऽहं करोमीतिनिर्देशोऽभ्युपगमो वा इच्छाकार इति फलितम् १। तथा मिथ्या वितथमनृतमिति पर्यायाः, मिथ्याकरणं मिथ्याकारः मिथ्याक्रियेत्यर्थः, तथा च संयमयोगवितथाचरणे विदितजिनवचनसाराः साधवस्तत्क्रियाया वैतथ्यप्रदर्शनाय मिथ्याकारं कुर्वते, मिथ्याक्रियेयमिति हृदयम् २। तथाकरणं तथाकारः, स च सूत्रप्रश्नगोचरो यथा भवद्भिरुक्तं तथेदमित्येवंस्वरूपः ३ । तथा 'अवश्यनिषेधयोः ' कृत्ययोः 'गता' प्राप्ता आवश्यिकी नैषेधिकी चेत्यर्थः, तत्रावश्यङ्कर्त्तव्यैर्ज्ञानाद्यर्थप्रयोजनैनिर्वृत्ता तत्प्रयोजना वा योपाश्रयादिनिर्गमक्रिया साऽऽवश्यकी तत्संसूचिका वागपि तथा ४। निषेधेन - असंवृतगात्रचेष्टानिवारणेन निर्वृत्ता तत्प्रयोजना वा क्रिया - शय्यादिप्रवेशनक्रिया नैषेधिकी, तत्संसूचिका वागपि तथा ५। आ - मर्यादया - तथाविधविलक्षणयाऽभिविधिना वा - सर्वप्रयोजनाभिव्याप्तिलक्षणेन प्रच्छनं - गुरोः प्रश्नकरणमापृच्छा* अयं भावः यत्कार्यं साक्षादाप्रष्टुं शक्यते विशेषप्रयोजनं च तत्र साक्षादापृच्छा, यत् तुमुहुः २ सम्भवितया प्रष्टुमशक्यं तत्राऽपि बहुवेलसन्देशनेन आपृच्छा आवश्यकीति * । ६ । तथा पुनः पृच्छा प्रतिपृच्छा, सा च भवतेदं कार्यमिति प्राग्नियुक्तेनापि करणकाले कार्या अहं तत्करोमीति, तत्र हि कदाचिदसौ कार्यान्तरमादिशति समाप्तं वा तेन प्रयोजनमिति, निषिद्धेन वा पुन: प्रयोजनतः कर्त्तुकामेनेति xअथवा चिकीर्षति कार्यप्रवृत्तौ त्रिवारस्खलनायां कायोत्सर्गावश्यकाधिकारोक्ता अष्टोच्छ्वासमानकायोत्सर्गादिविधिप्रयोगेऽप्येषा कार्याx |७| चः समुच्चये, तथा छन्दना च प्राग्गृहीतेन अशनादिनाशेषसाधुभ्यो मयेदमशनाद्यानीतं यदि कस्यचिदुपयुज्यते ततोऽसाविच्छाकारेण ग्रहणं करोत्विति दानार्थमभ्युत्थानम् ऐषा चात्मलब्धिकविकृष्टतपस्विप्रभृतीनां योग्येति विशेषविषया यतस्ते पारणे मण्डल्या बहिर्भोजनकारिणइति तेषामेतदौचित्यम् इतरेषां तु यतीनां मण्डलीभोग एकभक्तं च नियमेनैवेति प्राग्गृहीतभक्ताद्यभावान्निर्विषया छन्दना । उक्तं च –
"जो अप्पलद्धिगो खलु, विसिट्ठखवगो व पारणे इत्तो । इहरामंडली भोगो, जईण तह एगभत्तं च ॥ [ ]त्ति ।
१. न तु बलाभियोगेन ममेदं - मूल ॥ २. * * चिह्नद्वयमध्यवर्ती पाठ: - मु० नास्ति, अस्ति ॥ ३. पुनः L. नास्ति ॥ ४ x x चिह्नद्वयमध्यवर्ती पाठ: मु० C. नास्ति, L.P. अस्ति ॥ ५. L. आवश्यकहारिभद्रीया वृत्तिः ॥ प्राग्गृहीताशनादेरशेष' मु० C. ॥ ६. AM चिह्नद्वयमध्यवर्तीपाठः मु० C. नास्ति, L. P. अस्ति ॥
D:\new/d-3.pm5\ 3rd proof
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशधासामाचारीस्वरूपम् -श्लो० १०४/१०५॥]
[६४७ ___ न चात्मलब्धिकादेरप्यात्मोदरपूर्तिमात्रोपयोग्ये च भक्तादिकं गृह्णतोऽधिकभक्ताद्यभावात् कथं छन्दना सम्भव इति वाच्यम् । तेषामपि बालाद्यनुग्रहार्थमधिकग्रहणस्यानुज्ञातत्वात् तदुक्तम् – “नाणादुवग्गहे सइ अहिगगहणं इमस्सणुण्णायंति" [ ] त्तिA८। तथा 'निमन्त्रणा' अगृहीतेनैवाशनादिनाऽहं भवदर्थमशनाद्यानयामीत्येवम्भूता ९। उपसंपदनम् उपसंपत् -ज्ञानाद्यर्थं गुर्वन्तराश्रयणम् १०। इति दशधासामाचारीसमासार्थः ।
विस्तरार्थस्तु प्रत्येकं स्वस्वविषयादिप्रदर्शनेन ज्ञेयः, स च यथा -उत्सर्गतः साधुना सति सामर्थ्य कार्यार्थं परो नाभ्यर्थयितव्यः, अनिगूहितबलवीर्येण भाव्यम् , तत्कार्यस्य असामर्थ्य अप्रावीण्ये वा रत्नाधिकं विहायान्येषामभ्यर्थनाविषयमिच्छाकारं करोति, यदि वाऽनभ्यर्थितोऽपि कोऽप्यन्यस्तत्प्रयोजनकरणशक्तो निर्जरार्थी साधुः कञ्चन साधु चिकीर्षितकार्यं विनाशयन्तं गुरुतरकार्यकरणसमर्थमविनाशयन्तमपि अभ्यर्थयन्तं वाऽभिलषितकार्यकरणायान्यन्तरं साधुं दृष्ट्वा तत्कार्यं कर्तुकामस्तत्रापि इच्छाकारं प्रयुञ्जीत –'इच्छाकारेण युष्मदीयमिदं कार्यं करोमि' इति ? युष्माकमिच्छाक्रियया करोमि, न बलादित्यर्थः । यतः - "जइ अब्भत्थिज्ज परं, कारणजाए करेज्ज से कोई। तत्थ वि इच्छाकारो, न कप्पइ बलाभिओगो अ॥१॥[ आव.नि./६६८ ] जइ होज्ज तस्स अणलो, कज्जस्स विजाणई णवा वाणं । गेलण्णाईहिं व होज्ज वावडो कारणेहिं सो ॥२॥[ आव.नि./६७०]
'तस्स अणलो'त्ति कार्यस्याऽसमर्थः 'वाणं'ति पादपूरणे, ग्लानादिभिर्वा भवेद् व्याप्त इति । रायणि वज्जित्ता, इच्छाकारं करेइ सामण्णं । एअं मज्झं कज्ज, तुब्भे अ करेह इच्छाए ॥३॥[ आव.नि./६७१ ] अहवा वि विणासंतं, अब्भत्थेतं च अण्ण दट्टणं । अण्णो कोई भणेज्जा, तं साहू णिज्जरट्ठीओ ॥४॥[ आव.नि./६७२ ] अहयं तुब्भे एअं, करेमि कज्जंतु इच्छकारेण । तत्थ वि सो इच्छं से, करेइ मज्जायमूलव(लि)यं" ॥५॥[आव.नि./६७३ ] इति ।
१. सेसाणं-इति आवश्यकनियुक्तौ ॥ २. आवश्यकनियुक्तिः । अब्भेर्थतं-मु० । अब्भत्थेअं P.C. || ३. मज्जायमूलव(ला)य-मु० । मज्जायमूलवयं-C.P. | मज्जायमूलियं-इति आवश्यक निर्युक्तौ । मर्यादामूलम् -इति तत्रैव हारिभद्रयां वृत्तौ प० १७३ ।।
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४८]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकारः __ अभ्यर्थितश्च साधुगुर्वादिकार्यकर्त्तव्याभावे सत्यनुग्रहार्थम् इच्छाकारं करोति, इच्छाम्यहं तव करोमीति, गुर्वादिकार्यान्तरे कर्त्तव्ये तु तत्कारणं दीपयतीति अभ्यर्थितसाधुगोचरविधिः । यतः -
"तत्थ वि सो इच्छं से, करेइ दीवेइ कारणं वा वि।
इहरा अणुग्गहत्थं, कायव्वं साहुणो किच्चं" ॥१॥[आव.नि./६७५ ] इति । तथा ज्ञानाद्यर्थमाचार्याणां वैयावृत्यं विश्रामणादि वा कश्चित् साधुः कुर्यात् तत्राप्याचार्याणां तं साधुं वैयावृत्त्ये नियोजयताम् इच्छाकार: कर्त्तव्यो भवति, इच्छाकारपूर्वं योजनीय इत्यर्थः । यतः -
"अहवा णाणाईणं, अट्ठाए जो करेइ किच्चाणं ।
वेयावच्चं किंचिवि तत्थ वि तेसिं भवे इच्छा ॥१॥[आव.नि./६७६ ] किमित्यत आह -यस्मात् -
"आणाबलाभिओगो, णिग्गंथाणं ण कप्पई काउं।
इच्छा पउंजिअव्वा, सेहो राइणिए य तहा" ॥१॥[आव.नि./६७७] एष चोत्सर्ग उक्तः, अपवादस्त्वाज्ञाबलाभियोगावतिदुर्विनीते प्रयोक्तव्यौ, तेन सहोत्सर्गत: संवास एव न कल्पते, बहुस्वजननालप्रतिबद्धे त्वपरित्याज्येऽयं विधिः - प्रथममिच्छाकारेण योज्यते, अकुर्वन्नाज्ञया पुनर्बलाभियोगेनेत्याह -
"जह जच्चबाहलाणं, आसाणं जणवएसु जायाणं। सयमेव खलिअ(ण )गहणं,अहवा विबलाभिओगेणं॥१॥[ आव.नि./६७८ ] परिसज्जाए वि तहा. विणीयविणयंमि नस्थि अभिओगो।
सेसंमि उ अभिओगो, जणवयजाए जहा आसे" ॥२॥[आव.नि./६७९ ] जातशब्दः प्रकारवचनः, "विणीयविणयंमि'त्ति विविधमनेकप्रकारं -नीतः प्रापितो विनयो येन स तथाविध इति । अथ मिथ्याकारविषयो यथा -समितिगुप्तिरूपसंयमयोगेऽभ्युत्थितस्य यत्किञ्चिद्वितथाचरणे मिथ्यादुष्कृतं दातव्यम् , संयमयोगविषयायां च प्रवृत्तौ वितथासेवने मिथ्यादुष्कृतं दोषापनोदाय समर्थं न तूपेत्यकरणगोचरायां नाप्यसकृत्करणगोचरायामिति हार्दम् । यतः -
"जं दुक्कडं ति मिच्छा, तं भुज्जो कारणं अपूरितो।
तिविहेण पडिक्कतो, तस्स खलु दुक्कडं मिच्छा" ॥१॥[ आव.नि./६८५] १. खलिण-इति आवश्यकनियुक्तौ । खालिनग्रहणाम् इति तत्र वृत्तौ प० १७४ ॥
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशधासामाचारीस्वरूपम् -श्लो० १०४/१०५॥]
[६४९ व्यतिरेके च दोषो यथा –
"जं दुक्कडं ति मिच्छा, तं चेव निसेवई पुणो पावं ।
पच्चक्खमुसावाई, मायानिअडीपसंगो अ" ॥१॥[आव.नि./६८६ ] इति । मायैव निकृतिर्मायानिकृतिस्तस्याः प्रसङ्गः स दुष्टान्तरात्मा निश्चयतश्चेतसाऽनिवृत्त एव गुर्वादिरञ्जक इत्यर्थः २॥
अथ तथाकारविषयप्ररूपणायां प्रथमं तथाकारदानाहॊ यथा गीतार्थो मूलोत्तरगुणयुक्तश्च । यत:
"कप्पाकप्पे परिनिट्ठिअस्स, ठाणेसु पंचसु ठिअस्स ।
संजमतवड्ढगस्स य, अविगप्पेणं तहाकारो" ॥१॥[आव.नि./६८८] कल्पो विधिराचार इति पर्यायास्तद्विपरीतोऽकल्पः, जिनस्थविरकल्पादिर्वा कल्प: चरकादिदीक्षा पुनरकल्पस्तयोः समाहारद्वन्द्वे एकत्वम् , तस्मिन् परिनिष्ठितो ज्ञाननिष्ठां प्राप्त इत्यर्थः, तस्य, तथा पञ्चसु स्थानेषु –महाव्रतेषु स्थितस्य । तथा संयमतपोभ्यामाढ्यस्य एतादृशस्याविकल्पेन –निश्चयेन तथाकार: कार्यः, तस्य च विषया वाचनाप्रतिश्रवणादयः । यतः -
"वायणपडिसुणणाए, उवएसे सुत्तअत्थकहणाए ।
अवितहमेअंति तहा, पडिसुणणाए तहाकारो" ॥१॥ [ आव.नि./६८९] वाचना सूत्रप्रदानलक्षणा तस्याः प्रतिश्रवणा तस्यां गुरौ वाचनां प्रयच्छति सति सूत्रं गृह्णानेन तथाकार: कार्यः इत्यर्थः । तथा सामान्येनोपदेशे चक्रवाल-समाचारीप्रतिबद्ध गुरोरन्यस्य वा सम्बन्धिनि स कार्यः, तथा सूत्रार्थकथनायां व्याख्याने इत्यर्थः, अवितथमेतत यदाहर्ययमिति, न केवलमक्तेष्वेवार्थेष तथाकारप्रवत्तिस्तथा प्रतिपच्छोत्तरकालमाचार्ये कथयति सति प्रतिश्रवणायां च [तथाकारस्तथेति शब्दप्रयोगः कार्यो भवतीतिशेषः । अयं चोत्सर्गः, अपवादतस्तु कल्पाकल्पपरिनिष्ठितादिविशेषणविशिष्टवक्तभावे -
"सुद्धं सुसाहुधम्मं, कहेइ निंदइ अनिअयमायारं ।
सुतवस्सिआण पुरओ, हवइ अ सव्वोमरायणिओ" ॥१॥ [उ.मा./५५५] इत्यादिलक्षणलक्षितसंविग्नपाक्षिकेन गीतार्थेन प्रज्ञापिते युक्तिक्षमे तदक्षमे वोच्यमाने
१. प्रसङ्गः मु० C. नास्ति, L.P. आस्ति ।
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५०]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकारः तथाकारः, कार्यः, तदन्यस्मिन्नसंविज्ञगीतार्थे संविग्नागीतार्थेऽसंविग्नागीतार्थे च वक्तरि सति युक्तिक्षमे वस्तुनि तथाशब्द: प्रयोज्यः न त्वयुक्तिक्षमे । तदुक्तं पञ्चाशके -
"इअरम्मि विगप्पेणं, जं जुत्तिखमं तर्हि ण सेसंमी।
संविग्गपक्खिए वा, गीए सव्वत्थ इअरेण" ॥१॥ [ पञ्चा./१२।१६] पूर्वार्द्धं सुगमम् , परार्द्ध च वेति पक्षान्तरे 'इतरेणे'ति अपवादेनेत्यर्थः, तथा च सुसाधोः संविग्नपाक्षिकस्य च संवेगेन शुद्धभाषिणस्तथाकाराप्रयोगे मिथ्यात्वम् । तदुक्तं तत्रैव
"संविग्गोऽणुवएस, ण देइ दुब्भासिअं कडुविवागं।
जाणतो तंमि तहा, अतहक्कारो हु मिच्छत्तं" ॥१॥[ पञ्चा./१२।१७ ] 'अतहक्कार'त्ति तथाकाराऽप्रयोगः] २
अथावश्यिकीनैषेधिक्योर्विषयौ यथासंख्येन निर्गमप्रवेशौ, यतः-"आवस्सइं च णितो, जं च अइंतो निसीहिअं कुणइ"[आव.नि./६९२पू.] त्ति ‘णितो'त्ति निर्गच्छन् 'अइंतो'त्ति आगच्छन् प्रविशन्नित्यर्थः । निर्गमश्च संयतस्य कारणिक एव, तथा च कारणे गच्छत आवश्यिकी भवतीत्यापन्नम् । यतः -
"एगग्गस्स पसंतस्स, न हुंति इरिआदओ गुणा होति ।
गंतव्वमवस्सं कारणम्मि आवस्सिआ होइ" ॥१॥[आव.नि./६९३] त्ति । एकमग्रमालम्बनमस्येति एकाग्रस्तस्य, स चाप्रशस्तालम्बनोऽपि भवतीत्यत आह –'प्रशांतस्य' क्रोधरहितस्य तिष्ठतः इर्यादयो न भवन्ति, अत्रेर्याशब्देन तत्कार्यं कर्म गृह्यते, कारणे कार्योपचारात् , आदिशब्दादात्मसंयमविराधनादिदोषाश्च, तथा 'गुणाश्च' स्वाध्यायध्यानादयो भवन्ति, प्राप्तं तर्हि संयतस्यागमनमेव श्रेय इति तदपवादमाह-न चावस्थाने खलूक्तगुणसम्भवान्न गन्तव्यमेव, किन्तु 'गन्तव्यमवश्यं' नियोगतः 'कारणे' गुरुग्लानादिसम्बन्धिनि, यतस्तत्रागच्छतो दोषा इति । अनेन च निष्कारणगमननिषेध उक्तः, कारणे च गच्छत आवश्यिकी अवश्यंगन्तव्ये ज्ञानादित्रयहेतुभूते भिक्षाटनादौ कारणे सति विधेयाऽऽवश्यिकीति व्युत्पत्तेरिति गाथार्थः । [पञ्चाशकेऽप्युक्तम् -
"कज्जेणं गच्छंतस्स उ, गुरुणिओगेण सुत्तणीईए। आवस्सिअ त्ति णेआ, सुद्धा अण्णत्थजोगाओ" ॥१॥[पञ्चा./१२।१८ ]
१. वेति मु० नास्ति, L.P.C अस्ति ।।
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशधासामाचारीस्वरूपम् -श्लो० १०४/१०५॥]
[६५१ ____ कार्येण' प्रयोजनेन, अनेन निष्कारणगमननिषेध उक्तः, 'गुरुनियोगेन' गुर्वनुज्ञयाऽनेन च स्वच्छन्दगमननिषेध उक्तः, 'सूत्रनीत्या' ईर्यासमित्यादिलक्षणेनानेन चानुपयुक्ततया गमननिषेध उक्तः, 'अण्णत्थजोगाओ'त्ति अन्वर्थयोगात् अनुगतशब्दार्थसम्बन्धात् अन्वर्थश्चोक्त एव, अत्र च कार्यं ज्ञानादि ज्ञेयम् , तेन यत्किञ्चित्कार्यमवलम्ब्य गच्छतो नावश्यिकी शुद्धा भवतीत्युक्तं भवति । तथाचोक्तं तत्रैव - "कज्ज पि णाणदंसणचरित्तजोगाण साहगं जं तु । जइणो सेसमकज्जं, ण तस्स आवस्सिआ सुद्धा" ॥१॥[पञ्चा./१२।१९] इति]
न च कारणेन गच्छतः सर्वस्यैवावश्यिकी भवति, किं तु आवश्यकैः प्रतिक्रमणादिभिः सर्वैर्युक्तयोगिनो गुप्तयोगत्रयेन्द्रियस्य तिष्ठतः कारणे प्रवर्त्तमानस्यापि भवति । यतः - "आवस्सिआ उ आवस्सएहिं सव्वेहि जुत्तजोगिस्स । मणवयणकायगुतिंदिअस्स आवस्सिआ होइ" ॥१॥[आव.नि./६९४ ] इति ।
आवश्यकैः सर्वैर्युक्तयोगिनो भवति शेषकालमपि निरतिचारस्य क्रियास्थस्येति भावार्थः, तस्य च गुरुनियोगादिना प्रवृत्तिकालेऽपि, शेषं सुगमम् , इत्यावश्यिकीविषयः । नैषेधिकीविषयश्चावग्रहप्रवेशः, स च शय्यास्थानादिरूपो ज्ञेयः । यतः - "सेज्जं ठाणं च जहिं, चेएइ तहिं निसीहिआ होइ। जम्हा तत्थ निसिद्धो तेणं तु निसीहिआ होइ" ॥१॥[आव.नि./६९५] इति ।
शय्या-शयनीयस्थानं ताम् , स्थानमूर्ध्वस्थानं कायोत्सर्ग इत्यर्थः, तं च यत्र चेतयते इति जानाति करोति वा शयनक्रियां च कुर्वता निश्चयतः शय्या कृता भवतीति, यत्र स्वपितीत्यर्थः, चशब्दो वीरासनाद्यनुक्तसमुच्चयार्थोऽथवा तुशब्दार्थो ज्ञेयः स च विशेषणार्थः, कथं ?, प्रतिक्रमणाद्यशेषकृतावश्यकः सन्ननुज्ञातो गुरुणा शय्यास्थानं च यत्र चेतयते तत्रैवंविधस्थितिक्रियाविशिष्ट एव स्थाने नैषेधिकी भवति नान्यत्र, यस्मात् तत्र निषिद्धोऽसौ, तेनैव कारणेन नैषेधिकी भवति, निषेधात्मकत्वात् तस्या इति, [तथा देवगुर्ववग्रहभूप्रवेशेऽपि नैषेधिकीप्रयोगो भवतीति ज्ञेयमेव] अर्थश्चानयोरेकगोचरत्वादेक: यतोऽवश्यकर्त्तव्यगोचरावश्यिकी पापकर्मनिषेधक्रियागोचरा च नैषेधिकी अवश्यकर्मपापनिषेधक्रिययोश्चैक्यादनयोरेकार्थत्वम् , भेदोपन्यासस्तु अभिधानभेदात् , क्वचित् स्थितिगमनक्रियाभेदाच्च ।
१. इति अन्व' L.P. || २. L.P. पञ्चाशकप्र० । कज्जं च-मु० C. ॥ ३. तत्थ-इति पञ्चाशके । 'तत्र' इति पञ्चाशकवृत्तौ ॥ ४. 'ययोश्चैक्यमेव-P.L. ||
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५२]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः ___ [अयं भावः -नैषेधिकीप्रयोगः खलु स्वप्राग्भाव्यनाभोगादिनिमित्तकप्रत्यवायपरिहारार्थं एवेष्यते, न च गमनात् प्राक् संवृतगात्रतया स्थितस्य साधोः प्रत्यवायो भवति यत्परिहारार्थं नैषेधिकीं प्रयुञ्जीत, एवं नैषेधिकीप्रयोगकाले आवश्यिकीप्रयोगोऽपि नापादनीयः, तदानीमावश्यिकीक्रियाव्यापारस्योत्तरकालव्यापारपरित्यागाभिप्रायेणैव तत्प्रयोगादन्यतस्तदनिर्वाहादिति] ५, आपृच्छादिविषया उक्ता एव ९, उपसंपच्च द्विधा, गृहस्थसाधूपसम्पद्भेदात् , तत्रास्तां तावद् गृहस्थोपसम्पत् साधूपसंपत्प्रतिपाद्यते, सा च त्रिविधा ज्ञानादिभेदाद् आह च
"उवसंपया य तिविहा, णाणे तह दंसणे चरित्ते अ।
दंसणणाणे तिविहा, दुविहा य चरित्तअट्ठाए" ॥१॥[ आव.नि./६९८] ज्ञाने ज्ञानविषया इत्यादिरर्थः, तत्र -दर्शनज्ञानयोस्त्रिविधा । यथा - "वत्तणा संधणा चेव, गहणा सुत्तत्थतदुभया ।
वेयावच्चे खमणे, काले आवकहाइ अ" ॥२॥[आव.नि./६९९] वर्त्तना सन्धना चैव ग्रहणमित्येतत् त्रितयम् , 'सुत्तत्थतदुभय'त्ति सूत्रार्थोभयविषयमवगन्तव्यमित्येतदर्थमुपसंपद्यते । तत्र 'वर्त्तना' प्राग्गृहीतस्यैवास्थिरस्य सूत्रादेर्गुणनमिति, 'सन्धना' तु तस्यैव प्रदेशान्तरविस्मृतस्य मेलना योजना इत्यर्थः, 'ग्रहणं' पुनस्तस्यैव तत्प्रथमतया आदानमिति । एतत् त्रितयं सूत्रार्थोभयविषयं द्रष्टव्यम् , एवं ज्ञाने नव भेदाः, दर्शने –दर्शनप्रभावनीयशास्त्रविषया एत एव द्रष्टव्याः, अत्र संदिष्टो गुरुणाअमुकं शास्त्रं पठेति दत्ताज्ञः संदिष्टस्याचार्यस्य यथाऽमुकस्योपसंपदं प्रयच्छेत्येवमादिचतुर्भङ्गी, तत्राद्य उक्तः, संदिष्टोऽसंदिष्टस्यान्यस्याचार्यस्येति द्वितीयः, असंदिष्टः संदिष्टस्य न तावदिदानी गन्तव्यम् अमुकस्येति तृतीयः, असंदिष्टोऽसंदिष्टस्य न तावदिदानीं च चामुकस्येति चतुर्थः, अत्र पुनराद्यः शुद्धः, शेषास्त्वशुद्धा इति । यतः स्वगुरुसकाशे गृहीतसूत्रार्थस्तत्प्रथमतया तदधिकग्रहणसमर्थः प्राज्ञोऽनुज्ञातो गुरुणोपसम्पद्यतेऽभिप्रेतसमीप इत्युपसम्पदः कल्पः । तदुक्तम् पञ्चवस्तुके
"उवसंपयाय(ए) कप्पो, सुगुरुसगासे गहीअसुत्तत्थो ।
तदहिगगहणसमत्थोऽणुन्नाओ तेण संपज्जे" ॥१॥ [ पञ्च./९८६ ] इति । *इदं चोत्सर्गमाश्रित्योक्तम् , अपवादतस्तु प्रवचनाऽविच्छेदहेतोद्वितीयादयोऽप्यनुज्ञाता: तथा चोक्तमावश्यकवृत्तौ -"पुनःशब्दस्य विशेषणार्थत्वाद् द्वितीयपदेनाऽव्यवच्छित्तिनिमित्तमन्येऽपि द्रष्टव्या इति"* [आवश्यकाहारिभद्रीयवृत्तिः प० १७९] तत्राप्य
१. तुला-आवश्यकहारिभद्रीया वृत्तिः प० १७८ तः ॥ २. अमुकं शास्त्रं पठेति दत्ताज्ञः-मु० C. नास्ति, L.P. अस्ति । ३. * * चिह्नद्वयमध्यवर्ती पाठ: मु० C. नास्ति, L.P. अस्ति ।।
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशधासामाचारीस्वरूपम् -श्लो० १०४/१०५॥]
[६५३ परिणतपरिवारमपरिवारं च नानुज्ञापयेद् गुरुं शिष्यः, न चान्योऽपि तं धारयेत् , संदिष्टः संदिष्टस्य समीप उपसम्पद्यते, तत्र मिथः परीक्षा भवति –साधूनाममार्गप्रवृत्तौ नोदनं करोत्यागन्तुक: मिथ्यादुष्कृतदाने त्रयाणां वाराणामुपरि च गुरुकथने तत्संमतौ शीतलतया त्यागः, असंमतौ निवासः, गुरोरपि तं प्रति परुषाधिककथनं जीतम् , उपयोगतः प्रतिपन्ने शुद्धौ, [अथ निवेदनं गुरोः श्रुतसम्बन्धादेरेतावन्तं कालमर्थ इति । आभाव्यानुपालना च कार्या शिष्येण, नालबद्धवल्लीव्यतिरिक्तं देयम् , गुरुणापि परिपालनीयम् , एवं हि स्वस्यास्वामित्वं नि:संगतेत्यर्थः । गुरोश्च पूजा इतरापेक्षयाऽनालबद्धनिवेदनेन । अनेन कल्पेन शुभाशयोपपत्तेः परिणमति श्रुते व्यर्थमित्याभाव्यदानं शिष्येण कर्त्तव्यम् , गुरुणापि तदनुग्रहधिया ग्रहणम् , न लोभादिति] द्विविधा चारित्रार्थाय, यथा - "वेयावच्चे खमणे काले आवकहाइ अ"[आव.नि. ६९९उत्त.] चारित्रोपसंपत् वैयावृत्त्यविषया क्षपणविषया च । इयं कालतो यावत्कथिका चकारादित्वरा च भवति, अयमर्थः -चारित्रार्थमाचार्याय कश्चिद्वैयावृत्त्यकरत्वं प्रतिपद्यते, स च कालत इत्वरो यावत्कथिकश्च, क्षपकोऽप्युपसम्पद्यते द्विधा च भवतीति । अथ ज्ञानोपसंपद्विधिर्यथा – "मज्जण निसिज्ज अक्खे, किइकम्मुस्सग्ग वंदणं जेटे। भासंतो होइ जिट्ठो, न उ परियाएण तो वंदे" ॥१॥[आव.नि.७०३, पञ्च.१००१]
एतद्व्याचिख्यासयैवेदमाह - "ठाणं पमज्जिणं, दोन्नि निसिज्जा य हुंति कायव्वा । एगा गुरुणो भणिया, बितिआ पुण हुँति अक्खाणं" ॥२॥[आव.नि.७०४, पञ्च.१००२]
'अक्खाणं'ति समवसरणस्य, न चाकृतसमवसरणेन व्याख्या कार्येत्युत्सर्गः । व्याख्यातं द्वारत्रयम् , कृतिकर्मव्याचिख्यासयाह - "दो चेव मत्तगाई, खेले काइअ सदोसगस्सुचिए । एवंविहो वि णिच्चं, वक्खाणिज्जत्तिभावत्थो ॥१॥[पञ्च./१००३] जावइआ य सुणंती, सव्वे वि अ ते तओ उ उवउत्ता। पडिलेहिउण पोत्ति, जुगवं वंदति भावेणं" ॥२॥[ पञ्च./१००४]
'मात्रकं' समाधिः कृतिकर्मद्वार एव च विशेषाभिधानमदुष्टमित्यर्थः । कृतव्याख्यानोत्थानानुत्थानाभ्यां पलिमन्थात्मविराधनादयश्च दोषा भाव्या इति द्वारम् ।
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५४]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकार: अथ कायोत्सर्गद्वारमाह - "सव्वे काउस्सग्गं, करेंति सव्वे पुणो वि वंदति । णासपणे णाइदूरे, गुरुवयणपडिच्छया सुणंति" ॥१॥[आव.नि.७०६, पञ्च.१००५]
सर्वे श्रोतारो विघ्नोपशान्त्यर्थमनुयोगप्रारम्भनिमित्तं कायोत्सर्गं कुर्वन्ति, तं चोत्सार्य सर्वे पुनरपि वन्दन्ते, ततो नात्यासन्नदूरस्थाः शृण्वन्तीतिभावः । श्रवणविधिर्यथा - "णिद्दाविगहापरिवज्जिएहिं गुत्तेहिं पंजलिंउडेहिं । भत्तिबहुमाणपुव्वं, उवउत्तेहिं सुणेअव्वं ॥१॥[आव.नि.७०७, पञ्च.१००६] अभिकंखंतेहिं सुहा(भा )सिआइं वयणाई अत्थसाराई। विम्हिअमुहेहिं हरिसागएहिं हरिसं जणंतेहिं॥२॥ [आव.नि.७०८, पञ्च.१००७] ___ 'हरिसागएहिं'ति संजातहषैरित्यर्थः, अन्येषां च संवेगकारणादिना हर्षं जनयद्भिः, एवं शृण्वद्भिस्तैर्गुरोरतीव परितोषो भवतीति । ततः किम् ? इत्याह - "गुरुपरिओसगएणं, गुरुभत्तीए तहेव विणएणं । इच्छिअसुत्तत्थाणं, खिप्पं पारं समुवयंति" ॥१॥[आव.नि.७०९,पञ्च.१००८ ]
ततः"वक्खाणसमत्तीए, जोगं काऊण काइआणं च । वंदन्ति तओ जेद्वं, अन्ने पुव्वं चिअभणंति" ॥२॥[ आव.नि.७१० ,पञ्च.१००९]
ज्येष्ठश्चात्र लघुरपि व्याख्यातैव । यतः - "जइ वि अ वयमाइएहि, लहुओ सुत्तत्थधारणापडुओ। वक्खाणलद्धिमं जो, सो चिअ इह घेप्पई जेट्टो" ॥१॥[ आव.नि.७१३, पञ्च.१०१२]
आशातनादोषं परिजिहीर्षयन्नाह - "आसायणा वि णेवं, पडुच्च जिणवयणभासणं जम्हा । वंदणयं राइणिए तेण गुणेणं पि सा चेव" ॥१॥[आव.नि.७१४, पञ्च.१०१३]
'तेन गुणेन' व्याख्यानलक्षणेनेति ज्ञानोपसंपद्विधिरुक्तः । दर्शनोपसंपद्विधिरप्यनेन तुल्ययोगक्षेमत्वादुक्त एव । तथा च दर्शनप्रभावनीयसंमत्यादिशास्त्रपरिज्ञानार्थमेव दर्शनोपसंपदिति । अधुना चारित्रोपसंपद्विधिर्यथा -
१. गणे-आव०नि० । न्ने-पञ्चवस्तुके ॥ २. P. । च्छग-मु० C. । ‘च्छगा-आवश्यकनियुक्ती पञ्चवस्तुके च ॥ ३. अत्थमहुराई-इति पञ्चवस्तुके ।। ४. P. आवश्यकनियुक्ति-पञ्चवस्तुकयोः । तमु मु० C. ॥ ५. पञ्चवस्तुके । लद्धिमंतो-मु० C. आवश्यकनियुक्तौ ।। ६. भासयं-आवश्यकनियुक्तौ । °भासगं-पञ्चवस्तुके ॥ ७. सो-आवश्यकनियुक्ति-पञ्चवस्तुकयोः ॥ ८. तुला-आवश्यकहारिभद्रीयावृत्तिः भा० १ प० १८० ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशधासामाचारीस्वरूपम् -श्लो० १०४/१०५॥]
[६५५ "दुविहा य चरित्तंमी, वेआवच्चे तहेव खमणे य । णिअगच्छा अण्णंमी, सीअणदोसाइणा हुँति ॥१॥[आव.नि./७१८] इत्तरिआइ विभासा, वेआवच्चंमि तहय खमणे य।
अविगिट्ठविगिटुंमि अ, गणिणा गच्छस्स पुच्छाए" ॥२॥[ आव.नि./७१९] इह चारित्रार्थमाचार्याय कश्चिद्वैयावृत्त्यं प्रतिपद्यते, स च कालतो द्विधा -इत्वरो यावत्कथिकश्च, आचार्यस्यापि वैयावृत्त्यकरोऽस्ति न वा, तत्रायं विधिः -यदि नास्ति ततोऽसाविष्यत एव । अथास्ति स इत्वरो यावत्कथिको वा, आगन्तुकोऽप्येवं द्विभेद एव, तत्र यदि द्वावपि यावत्कथिको ततश्च यो लब्धिमान् स कार्यते, इतरस्तूपाध्यायादिभ्यो दीयते । अथ द्वावपि लब्धियुक्तौ, ततो वास्तव्य एव कार्यते इतरस्तूपाध्यायादिभ्यो दीयते इति, अथ नेच्छति ततो वास्तव्य एव प्रीतिपूर्वं तेभ्यो दीयते आगन्तुकस्तु कार्यते इति । अथ प्राक्तनोऽपि तेभ्यो नेच्छति, तत आगन्तुको विसर्च्यते एव । ___अथ वास्तव्यो यावत्कथिक इतरस्त्वितर इत्यत्राप्येवमेव भेदाः कार्याः, यावदागन्तुको विसर्च्यते, नानात्वं तु वास्तव्य उपाध्यायादिभ्योऽनिच्छन्नपि प्रीत्या विश्राण्यत इति, अथ वास्तव्यः खल्वितर आगन्तुकस्तु यावत्कथिकस्ततोऽसौ वास्तव्योऽवधिकालं यावत्तेभ्यो दीयते, शेषं पूर्ववत् , अथ द्वावपीत्वरौ, तत्राप्येकस्तेभ्यः कार्यः, शेषं पूर्ववद् , अन्यतमो वाऽवधिकालं यावद्धार्यते, इत्येवं यथाविधिना विभाषा कार्येत्युक्ता वैयावृत्त्योपसंपत् ।
क्षपणोपसंपद् यथा चारित्रनिमित्तं कश्चित् क्षपणार्थमुपसम्पद्यते, स च क्षपको द्विविधः, इत्वरो यावत्कथिकश्च, यावत्कथिक उत्तरकालेऽनशनकर्ता, इत्वरस्तु द्विधा, विकृष्टोऽविकृष्टश्च, तत्राष्टमादिक्षपको विकृष्टः, चतुर्थषष्ठक्षपकस्तु अविकृष्ट इति, तत्रायं विधिः -अविकृष्टः खल्वाचार्येण प्रष्टव्यः -हे आयुष्यमन् ! पारणके त्वं कीदृशो भवसि?, यद्यसावाह ग्लानोपमः ततोऽसौ वाच्यः अलं तव क्षपणेन स्वाध्यायवैयावृत्त्यकरणे यत्नं कुरु, इतरोऽपि पृष्टः सन्नेवमेव प्रज्ञाप्यते, अन्ये तु व्याचक्षते 'विकृष्टक्षपकः पारणककाले ग्लानकल्पतामनुभवन्नपीष्यत एव,' यस्तु मासादिक्षपको यावत्कथिको वा स इष्यत एव, तत्राप्याचार्येण गच्छ: प्रष्टव्यो, यथाऽयं क्षपक उपसंपद्यत इति, अन्यथा सामाचारीविराधना, यतस्ते सन्दिष्टा अप्युपधिप्रत्युपेक्षणादि तस्य न कुर्वन्ति । अथ पृष्टा ब्रुवते यथास्माकमेकः क्षपकोऽस्त्येव तत्समाप्तावश्यं
१. 'चार्यस्य-इति आवश्यकहारिभद्र्यां वृत्तौ प० १८० ॥ २. विश्राम्यत-इति आवश्यकहारिभद्रयां वृत्तौ ।। ३. प्तावस्य-इति आवश्यकहारिभद्रयां वृत्तौ ॥
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५६]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः करिष्यामः ततोऽसौ ध्रियते, अथ नेच्छन्ति ततस्त्यज्यते गच्छस्यानुमतौ तु इष्यत एव, तस्य च विधिना प्रतीच्छितस्योद्वर्त्तनादि कार्यम् , यत् पुनः प्रमादतोऽनाभोगतो वा न कुर्वन्ति शिष्यास्तदाऽऽचार्येण चोदनीयाः, इत्यलं प्रसङ्गेन । चारित्रोपसंपद्विधिविशेषमाह -
"उवसंपन्नो जं कारणं, तु तं कारणं अपूरितो। ___ अहवा समाणियमी, सारणया वा वि उस्सग्गो" ॥१॥[ आव.नि./७२०] 'यन्निमित्तम् उपसंपन्नः' तुशब्दादन्यच्च सामाचार्यन्तर्गतं किमपि गृह्यते 'तत्कारणं' वैयावृत्त्यादिः 'अपूरयन्' अकुर्वन् यदा वर्त्तत इत्यध्याहारः, किं ?-तदा तस्य स्मारणा क्रियतेऽविनीतस्य पुनविसर्गो वा क्रियते, तथा नापूरयन्नेव यदा वर्त्तते तदैव स्मारणा विसर्गो वा क्रियते, किं तु –'अहवा समाणियंमी'ति, अथवा परिसमाप्ति नीतेऽभ्युपगते प्रयोजने स्मारणा वा क्रियते, यथा समाप्तम् , तद्विसर्गो वेति संयतोपसम्पत् ।
अथ गृहस्थोपसंपद् यथा -तत्र साधूनामियं सामाचारी –सर्वत्रैवाध्वानादिषु वृक्षादधोऽप्यनुज्ञाप्य स्थातव्यम् । यत आह -
"इत्तरिअं पि न कप्पइ, अविदिन्नं खलु परोग्गहाईसु।
चिट्ठित्तु निसीइत्तु व, तइअव्वयरक्खणट्ठाए" ॥१॥[आव.नि./७२१] 'परोग्गहाइसुत्ति परावग्रहादिषु इति गृहस्थोसम्पत् । इत्युक्ता चक्रवत्प्रतिपदं भ्रमन्तीति चक्रवालविषया दशविधा सामाचारी । एतत्सेवकानां च महाफलम् । यतः -
"एयं सामायारिं, गँजंता चरणकरणमाउत्ता।
साहू खवंति कम्मं, अणेगभवसंचिअमणंतं" ॥१॥[आव.नि./७२३] प्रवचनसारोद्धारे तु -प्रकारान्तरेणापि दशधा चक्रवालसामाचारी प्रोक्ता । तथाहि -
"पडिलेहणापमज्जण-भिक्खायरिलोअभुंजणा चेव ।
पत्तगधुवणविआरे थंडिलआवस्सयाईआ" ॥१॥ [ प्रव.७६८, पञ्च.२३०] एतद्व्याख्यानं तु ओघसामाचार्यां गतप्रायमेवेति, इदानीं पदविभागसामाचार्याः प्रस्तावः, सा च कल्पव्यवहाररूपा बहुविस्तरा, स्वरूपमात्रं तु प्रदर्श्यते –'भेद' इत्यादि
१. वा विसग्गा वा-इति आवश्यकनियुक्तौ ।। २. P. आवश्यकहारिभद्रीयवृत्तिः प० १८१ । नानापू मु० ॥ ३. °ध्वादिषु वृक्षाद्यधो' इति आवश्यकहारिभद्रयां वृत्तौ ।। ४. णभिक्खिरिआलो इति पञ्चवस्तुके । णभिक्खरिआलो' इति प्रवचनसारोद्धारे ।। ५. रा-पञ्चवस्तुक-प्रवचनसारोद्धारयोः ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपस्थापनायोग्यस्य स्वरूपम् -श्लो० १०६॥]
[६५७ श्लोकोत्तरार्द्धम् , उत्सर्गापवादयोरुक्तलक्षणयोर्यो भेदः स पदविभागः स्यात् । पदयोरुत्सर्गापवादयोविभागो-विभजनमिति व्युत्पत्तेः, 'तुः' विशेषणार्थः । तद्विवेकश्च कल्पव्यवहारादौ प्रसिद्ध इति तत एव ज्ञेयः । इह च सम्यगुत्सर्गापवादभेदनियोगरूपा पदविभागसामाचारीत्यर्थः । तन्निमित्तमालोचनाशुद्ध्यादिकं चोपस्थापनाधिकारानन्तरं प्रदर्शयिष्यत इति ॥१०५॥ अथैवं त्रिविधसामाचारीमाराधयत उपस्थापनालक्षणचारित्रान्तरयोग्यतां दर्शयन्नाह -
एवमाराधयन् सामाचारी सर्वात्मना यतिः ।
भवेदुपस्थापनार्हः, सा च कार्या यथाविधि ॥१०६॥ 'एवम्' अमुना प्रदर्शितप्रकारेण 'सामाचारीम्' उक्तस्वरूपां 'सर्वात्मना' सकलप्रयत्नेन अखण्डामित्यर्थः, 'आराधयन्' पालयन् 'यतिः' उक्तलक्षण उपस्थाप्यन्ते व्रतान्यारोप्यन्ते यस्यां सा उपस्थापना-चारित्रविशेषस्तस्या अर्हो -योग्यो भवेत् इत्यन्वयः । अथ तस्या एव कर्त्तव्यतामाह -'सा च' इत्यादि, सा चोपस्थापना 'यथाविधि' सूत्रोक्तविध्यनुसारेण ‘कार्या' विधेया, गुरुणेति शेषः ॥१०६।। अथोपस्थापनार्हमेवाह -
ज्ञातशस्त्रपरिज्ञादिस्त्यागादिगुणसंयुतः ।
प्रियधर्मावद्यभीरुरुपस्थाप्योऽयमुच्यते ॥१०७॥ 'अयं' यतिरुपस्थापनायाह उपस्थाप्यो -व्रतारोपणयोग्य उच्यते' प्रतिपाद्यते जिनैरिति शेषः, अयं कीदृग् ? इत्याह -'ज्ञातशस्त्रपरिज्ञादिः' ज्ञातमर्थतोऽधिगतं सूत्रतस्तूचितस्यैव पठनात् 'शस्त्रपरिज्ञा' आचाराङ्गप्रथमाध्ययनं तदादिश्रुतं येन स तथा, आदिशब्दाद्दशवैकालिकादिपरिग्रहः, अधिगतशस्त्रपरिज्ञादिहि यतनाकुशलो भवति, ज्ञानपूर्वकत्वाद् दयायाः। यत आर्षम् - "पढमं नाणं तओ दया, एवं चिट्ठइ सव्वसंजए ।
अन्नाणी किं काही ? किं वा नाहीहि ? छेअपावगं" ॥१॥[द.वै.४।३३] इति । तथा त्यागः' परिहरणं प्रस्तावात्परिग्रहादेः स आदिर्येषां ते तदादयस्ते च ते गुणाश्च - श्रद्धासंवेगादयस्तैः संयुतः-परिकलितः, ज्ञातशस्त्रस्यापि त्यागश्रद्धासंवेगादिगुणविकलस्याङ्गारमर्दकादेवि हिंसादिप्रवृत्तेरविरमणात् , तथा प्रियो' वल्लभ, एष परमार्थः, शेषोऽनर्थ इत्यवबुद्ध इत्यर्थः धर्मः -अत्रैव शास्त्रे उक्तलक्षणो येनासौ तथा तथा 'अवयं पापं हिंसादि तस्माद् भीरुः –भयवान् पापभीरोरेव पापेभ्यो निवर्त्तनात् इत्युक्त उपस्थापनार्हः ॥१०७॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५८]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः अथ तत्प्रतिपक्षभूतमुपस्थापनानहमाह -
अप्राप्तोऽनुक्तकायादिरज्ञातार्थोऽपरीक्षितः ।
अनुपस्थापनीयोऽयं, गुरुणा पापभीरुणा ॥१०८॥ 'गुरुणा' अस्खलितशीलादिगुणोपेतेन अयम्' उपदय॑मानः शिष्यः अनुपस्थापनीयः' नोपस्थापनाविषयीकार्यः, नास्य व्रतान्यारोपणीयानीत्यर्थः । स कीदृग्? इत्याह –'अप्राप्तः' पर्यायेणोपस्थापनाभूमिमनधिगतः, तथा अनुक्ता' अकथिताः कायाः' षट्कायस्वरूपाणि आदिशब्दाद् व्रतव्रतातिचारादयो यस्यासौ, पर्यायप्राप्तस्यापि षट्कायस्वरूपव्रतव्रतातिचाराद्यकथने हिषट्कायरक्षणाद्यसिद्धेः, तथा अज्ञातः' अनभिगतः सम्यगनवधारित इतियावत् 'अर्थः' सूत्रतात्पर्यं तेन स तथा, गुरुणा कथितेऽपि कायादिस्वरूपे सम्यगनवबुद्धतत्प्रमेयस्य व्रतपालनासिद्धेः, पालनस्य बोधपूर्वकत्वात् , तथा अपरीक्षितः' अकृतपरीक्षः, ज्ञातार्थस्यापि परीक्षां विना छद्मस्थानां व्रतपरिणामालक्ष्यत्वात् । ईदृग् शिष्यो गुरुणा नोपस्थाप्यते तस्मात् प्राप्तः कथितकायादिरभिगतार्थः परीक्षितश्चोपस्थाप्य इति पर्यवस्यति । यतः -
"अप्पत्ते अकहित्ता, अणभिगयऽपिच्छणे अ आणाई।
दोसा जिणेहिं भणिआ, तम्हा पत्तादुवट्ठावे" ॥१॥[पञ्च./६१५ ] इति । गुरुणा कीदृशेनेत्याह –'पापभीरुणा' इति पापानि अनुपस्थापनीयस्योपस्थापनाकरणजनिताऽऽज्ञाभङ्गानवस्थामिथ्यात्वसंयमात्मविराधनारूपाशुभकर्माणि तेभ्यो भीरुणाभयवतेति समुदायार्थः, भावार्थस्त्वयम् -शिष्यस्य जघन्या मध्यमोत्कृष्टा चेति तिस्रो भूमयः, तत्र -जघन्या सप्तरात्रिदिवा, मध्यमा चातुर्मासिकी, उत्कृष्टा च पाण्मासिकीति । तत्र च क्षेत्रान्तरप्रव्रजिते करणजयार्थं जघन्या भूमिः, बुद्धिविकले अश्रद्दधाने च शिष्ये उत्कृष्टा, एवं मध्यमापि अनधिगतार्थेऽ श्रद्दधाने चैव, परं प्राक्तनाद् विशिष्टतरा इस्वतरा चेतिहृदयम् । भावितमेधाविनोऽपि करणजया) मध्यमैवेति ज्ञेयम् । यतः पञ्चवस्तुके -
"सेहस्स तिन्नि भूमी, जहण्ण तह मज्झिमा य उक्कोसा। राइंदिसत्तचउमासिगा य, छम्मासिआ चेव ॥१॥ [ पञ्च./६१६ ] पुव्वोवठ्ठपुराणे, करणजयट्ठा जहण्णया भूमी । उक्कोसा दुम्मेहं, पडुच्च अस्सद्दहाणं च ॥२॥[पञ्च./६१७]
१. अयं की L.P. ||
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपस्थापनाऽयोग्यस्य स्वरूपम् - श्लो० १०८॥ ]
[ ६५९
एमेव य मज्झिमिआ, अणहिज्जेते असद्दहंते अ ।
भाविअमेहाविस्स वि, करणजयट्ठाए मज्झिमिआ " ॥३॥ [पञ्च. / ६१८ ] एतां भूमिमप्राप्तस्योपस्थापने प्राप्तस्य चानुपस्थापने गुरोर्महादोषः । यतः - " एअं भूमिमपत्तं, सेहं जो अंतरा उट्ठावे ।
सो आणाअणवत्थं, मिच्छत्तविराहणं पावे" ॥१॥ [पञ्च./६१९] अत्र प्राप्ताप्राप्तानां पितापुत्रादीनां कल्पभाष्योक्तोऽयं क्रमः । तथाहि – ‘“पिइपुत्तखुड्डथेरे, अपावमाणंमि खुड्डए थेरे ।
सिक्खावण पन्नवणा दिट्टंतो दंडिआईहिं ॥ १ ॥ [पञ्च./६२२ ]
थेरेण अणुण्णा, उवट्ठ णिच्छे व ठंति पंचाहं ।
तिपणमणिच्छे तुवरिं, वत्थुसहावेण जाहीअं" ॥२॥ [पञ्च./६२३ ] अथ वृद्धव्याख्या ' दो पितापुत्तातो जुगवं उवट्ठावंति, अह 'खुड्ड 'त्ति खुड्डे सुतादीहिं अपत्ते 'थेरे'त्ति थेरे सुत्तादीहिं पत्ते थेरस्स उवट्ठावणा 'खुड्डग 'त्ति जड़ खुड्डगे सुत्तादीहिं पत्ते थेरे पुण अपावमाणंमि तो जाव सुज्झतो उवट्टावणादिणो एइ ताव पयत्तेण सिक्खविज्जइ, जइ पत्तं जुगवं उवठाविज्जंति, अह तदावि न पत्तो थेरो ता इमा विही –थेरेण अणुन्नाए खुड्डुं उवट्ठाविंति दंडिअदिट्टंतेणं, आदिसद्दाओ अमच्चादी, जहा एगो राया रज्जपरिब्भट्ठो सपुत्तो अन्नरायाणं ओलग्गिउमाढत्तो, सो राया पुत्तस्स संतुट्ठो, तं से पुत्ते रज्जे ठवेडं इच्छइ, किं सो पिता नाणुजाणइ ?, एवं तव इ महव्वयरज्जं पावेति किं नानुमन्नसि ?, एवं पन्नविओ जइ नेच्छइ ताहे ठंति पंचा, पुणो विपन्नविज्जइ, अणिच्छे पुणो वि ठाइ पंचाहं, पुणो वि ठंति पंचाहं, एवं तिपणकालेण जइ पत्तो जुगवं उवठावणा, अओ परं थेरे अणिच्छे वि खुड्डो उवट्ठविज्जइ, अहवा वत्थुसहावेणं 'जाऽहीयं 'ति माणी अहं पुत्तस्स पणामं करेमि ?, ताहे तिण्ह पंचाहाणं परओ वि संठाविज्जइ, जाव अहीअंति" । [ ]
अत्राह परः – नन्वेवं अप्रज्ञापनीयत्वेनास्य समभावलक्षणसामायिकरूपप्रथम
१. खुड्डग थेरे अपावमाणम्मि - इति पञ्चवस्तुके ॥ २. मणिच्छिऽवुवरिं - इति पञ्चस्तु ॥ ३. ‘दो पित-पुत्ता पव्वइआ जइ ते दोऽवि जुगवं पत्ता तो उवट्ठाविज्जंति' इति पञ्चवस्तुकवृत्तौ प० १०० ॥ ४. 'उवट्ठावेंति अह नेच्छइ थेरो ताहे पण्णविज्जइ' इति पञ्चवस्तुकवृत्तौ ॥ ५. 'अहं पुत्तस्स ओमयरो कज्जामित्ति उण्णिक्खिमिज्जा गुरुस्स खुड्डस्स वा पओसं गच्छिज्जा ताहे'....इति पञ्चवस्तुकवृत्तौ ॥ ६. समताभाव' L.P. II
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६०]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकार: चारित्राभावे शास्त्रनीत्या पञ्चाहादित्यागेन द्वितीयचारित्रोपस्थापनाकरणं गगनकीलवदयुक्तं, इतिचेत् सत्यम् , परं निश्चयनयमाश्रित्य सामायिके सति अप्रज्ञापनीयो न भवति, व्यवहारतस्तु अशुद्ध सामायिकेऽप्रज्ञापनीयो भवत्येव, तद्भावेऽप्यतिचारहेतुकसंज्वलनोदयाप्रतिषेधात् , सत्सु चातिचारेषु सामायिकाशुद्धिसम्भवात् , अथवा सामायिकं प्रतिपात्यपि भवति, सत्यपि द्रव्यलिङ्गे सर्वविरतिसामायिकस्यैकभवे ग्रहणमोक्षलक्षणाकर्षशतपृथक्त्वसंभवस्य सूत्रे प्रतिपादनात् । तथा च तद्वचः -
"तिण्हं सहसपुहुत्तं, सयप्पुहुत्तं च होइ विरईए।
एगभवे आगरिसा, एवइआ हुंति णायव्वा" ॥१॥[आव.नि./८५७] 'तिण्हं'ति त्रयाणां सम्यक्त्वश्रुतदेशविरतिसामायिकानां 'सहस्रपृथक्त्वं' पृथक्त्वं द्विप्रभृतिः आ नवभ्यः 'विरतेः' सर्वविरतिसामायिकस्येति 'शतपृथक्त्वं' परतस्तु अप्रतिपातो लाभो वेति । एतेषां चाकर्षाणामन्तरे सामायिकाभावे भवत्येवाप्रज्ञापनीय इति नोक्तदोष इति । निरतिशयगुरुणा सामायिकशून्यस्यापि तस्य पुनः सामायिकसम्भवात् न त्यागः कार्य इति तत्त्वम् । एवं वस्तुस्वभावो राजभृत्यादीनां प्रव्रजितानां यत्र महदन्तरं तत्रापि लोकविरोधात् ज्ञेयः । यतः -
"दो थेर खुड्डथेरे खुड्डग दो वऽत्थ मग्गणा होइ । रन्नो अमच्च माई,संजडधड महादेवीअमच्ची ॥२॥पञ्च./६३३] दो पुत्तपिआ पत्ता, एगस्स उ पुत्तओ न उण थेरो । गहिओ सयं व विअरइ, रायणिओ होतु एस विआ ॥२॥[ पञ्च./६३४] राया रायाणो वा, दोण्णि वि समपत्त दासदासेसुं (मायदुहियासु)। ईसरसेट्ठि अमच्चे णिगमघडाकुल दुवे खुड्डे ॥३॥[पञ्च./६३५] समयं तु अणेगेसुं , पत्तेसुं अणभिओगमावलिआ।
एगदुहविट्ठिएसं, समराइणिआ जहासन्ने" ॥४॥ [पञ्च./६३६ ] व्याख्या -"दो थेरा सपुत्ता पव्वाविआ, दो वि थेरा पत्ता न ताव खुड्डुगा, थेरा उवठावेअव्वा, दो खुड्डा पत्ता न थेरा, इत्थ वि पन्नवणुवेहा तहेव, थेरे खुड्डग त्ति' दो थेरा खुड्डगे अ एगो इत्थ उवट्ठावणा, अह दो खुड्डगा थेरो अ एगो पत्तो, एगे थेरे
१. वोच्चत्थ-इति पञ्चवस्तुके ॥ २. संजइमज्झे महादेवी-इति पञ्चवस्तुके । संजइधुइमहदेवीअमच्ची-P.C. ॥ ३. च-मु० ॥ ४. दोसु पासेसु-इति पञ्चवस्तुके ।। ५. एगदुहओऽवि ठिआ-इति पञ्चवस्तुके॥
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपस्थापनाऽयोग्यस्य स्वरूपम् -श्लो० १०८॥]
[६६१ अपावमाणमि इत्थ इमं -“दो पुत्त" कण्ठ्यं पूर्वार्द्ध-आयरिएणपन्नवणं गाहिओ ताहे खुड्डो उवट्ठाविज्जइ, एस तव पुत्तो परममेहावी पत्तो, एते दो वि थेरा पुत्ता रायणिआ भविस्संति, एस वि ता होउ एतेसि रायणिओ त्ति ॥२॥ राया अमच्चे अ समगं पव्वइआ, जहा पिआ पुत्ता तहा असेसं भाणिअव्वं, संजइमझे वि दुण्हं मायाधिईणं महादेविअमच्चीण य एवं सव्वं भाणियव्वं ॥३॥ दो ईसरा दो सिट्ठी दो अमच्चा दो वणिआ दो गुट्ठीओ दो महाकुलेहितो पव्वइआ, समपत्ता समरायणिआ कायव्वा" [] ॥४॥ इति प्राप्ताप्राप्तविधिः । ____ कथनविधिस्त्वेवम् –कायव्रतादीनि श्रोतृबुद्ध्यनुसारेण हेतूदाहरणगर्भितानुमानवाक्येन कथनीयानि, अकथिते तु कायव्रतादौ उपस्थापनाकरणे दोषस्य प्राग्निरुपितत्वात् , तानि च वाक्यानीत्थम् –एकेन्द्रियाः काया इति प्रतिज्ञा, शेषेन्द्रियाणामभावेऽपि स्पर्शनेन्द्रियस्य सत्त्वादितिहेतुः, यो यो रसनेन्द्रियाद्यभावेऽपि स्पर्शनेन्द्रियसत्तावान् स स कायः, यथोपहतघ्राणरसनान्धबघिर इति दृष्टान्तः, तथा चैते एकेन्द्रिया इत्युपनयस्तस्मात् तथेति काय इत्यर्थः, इति निगमनम् , इति पञ्चावयवोपेतानुमानवाक्येनैकेन्द्रियाणां जीवत्वं प्रतिपादनीयम् , कर्मपरिणत्या श्रोत्रादीनामावरणेन तेषामभावेऽपि यथा बधिरादीनां नाजीवत्वं न तथैकेन्द्रियाणमपीति भावार्थः, एवं द्वीन्द्रियादयोऽपि चतुरिन्द्रियान्ताः कायत्वेन साध्याः, न च बधिरादीनां निर्वृत्त्युपकरणरूपद्रव्येन्द्रियदर्श त् दृष्टान्तासिद्धि: चतुरिन्द्रियाणां दृष्टान्तपदे सम्भवात् , तेषां कर्मपरिणत्या श्रोत्रेन्द्रियं नास्त्येव, जीवत्वं च चतुरिन्द्रियादीनां द्वीन्द्रियपर्यन्तानां सर्ववादिसिद्धमेव, एकेन्द्रियेष्वेव विप्रतिपत्तिरतस्तेषु युक्त्यन्तरेणापि जीवत्वं दर्शनीयम् , तथाहि-पृथिवीविद्रुमलवणोपलादयः पार्थिवाः सचित्ताः, छिन्नसदृशाङ्करोद्गमदर्शनात् , मांसाङ्करवत् , प्रयोगस्तु स्वयमभ्यूह्यः, जीववत्पञ्चेन्द्रियशरीराच्छिद्यमानं मांसं यथा पुनः सम्पद्यते तथा पृथिवीविद्रुमादयोऽपि छिद्यमानाः पुनर्भवन्तीति सिद्धिमापन्नं तेषां जीवत्वमिति तात्पर्यम् । आह च -
"मंसंकुरो व्व समाणजाइरूवंकुरोवलंभाओ।
तरुगणविदुमलवणोवलादओ सासयावत्था" ॥१॥[पञ्च./६४५ ] इति । इह समानजातिग्रहणं श्रृङ्गाङ्करव्यवच्छेदार्थम् , स हि न समानजातीयो भवतीति १॥ जलस्य जीवत्वम् , यथा – भौमं जलं सचित्तम् , भूमिखाते स्वाभाविकसम्भवात् , दर्दुरवत् इति प्रयोगः । यथा दर्दुरस्य भूमिखनने स्वाभाविकः सम्भवो जायते तथा
१. पुत्तो-इति पञ्चवस्तुके ॥ २. पिया-इति पञ्चवस्तुके । ३. हुंति सचित्ता-इति पञ्चवस्तुके ।
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६२]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकारः जलस्यापि भूमिखाते स्वाभाविकसम्भव इति । अथवा सात्मकमन्तरिक्षोदकम् , स्वभावतो व्योमसम्भूतस्य पातात् , मत्स्यवत् , यथा मत्स्यस्य स्वभावेन व्योम्निसम्भूतस्य पातो दृश्यते तथाऽन्तरिक्षजलस्यापि, इति च सिद्धं जीवत्वं जलस्येति भावः । आह च - "भूमिक्खयसाभाविअसंभवओ ददुरो व्व जलमुत्तं । अहवा मच्छो व्व सहाववोमसंभूअपायाओ" ॥१॥[ पञ्च./६४६ ] इति ।
अथवा आपः सचेतनाः, स्वाभाविकद्रवत्ववत्त्वात् कललवत् इति । अग्नेर्जीवत्वसाधनमित्थम् –अग्निर्जीवः, आहारदर्शनाद् वृद्धिविकारोपलम्भाद्वा, पुरुषवदितिप्रयोगः, यथा पुरुष आहारं कुर्वन् वृद्धिं च प्राप्नुवन् दृश्यते तथाऽग्निरपीति सिद्धमग्नेर्जीवत्वमिति । अथ वायुजीवत्वसाधनं यथा –वायुर्जीवः, अपरप्रेरिततिर्यगनियमितदिग्गमनात् , अश्ववत् , इति प्रयोगः, यथाऽश्वोऽपरप्रेरणया तिर्यग्गतिस्तथा वायुरपीति जीवत्वं चास्य । आह च - "अपरप्पेरिअतिरिआनिअमिअदिग्गमणओऽनिलो गो व्व। अनलो आहाराओ, विद्धिविग्गारोवलंभाओ" ॥१॥ [तुला-पञ्च./६४७] इति ।
पूर्वार्द्ध चापरप्रेरितग्रहणेन लेष्ट्वादिना व्यभिचार: परिहृतः, एवं तिर्यग्ग्रहणेनोर्ध्वगतिना धूमेनानियमितग्रहणेन च नियतगतिना परमाणुनेति । वनस्पतीनामपि जीवत्वम् , यथा - तरवः सचेतनाः, जन्मजराजीवनमरणरोहणाहारदौ«दामयरोगचिकित्सादिभ्यः, स्त्रीवत् , यथा स्त्रीणां जन्मादयो धर्मा उपलभ्यन्ते तथा तरूणामपीति जीवत्वं वनस्पतीनां सिद्धमिति भावः । आह च - "जम्मजराजीवणमरणारोहणाहारदोहलामयओ। रोगतिगिच्छाईहि अ, णारि व्व सचेअणा तरवो" ॥१॥[पञ्च./६४८] इति ।
द्वीन्द्रियादयस्तु कृमिपिपीलिकाभ्रमरादयः प्रसिद्धा एवेति कायस्वरूपाण्यभिधाय व्रतानि प्राणातिपातादीनि रात्रिभोजनविरमणपर्यन्तानि साधूनां मूलगुणरूपाणि कथनीयानि, तानि चोपस्थापनाविधिव्याख्यानानन्तरं मूल एव वक्ष्यमाणानीति ततोऽवसेयानि, ततश्च तदतिचारा: कथनीयाः, तेऽपि तत्रैव वक्ष्यमाणाः, ततश्चैवं कायव्रतानि कथयित्वा अभिगततदर्थस्य शिष्यस्य गुरुणा शास्त्रोक्तविधिना परीक्षा कार्या । यतः पञ्चवस्तुके -
१."आहाराओ अणलो विद्धिविगारोवलंभओ जीवो।अपरप्पेरिअतिरिआणिअमिअदिग्गमणओ अनिलो" इति पञ्चवस्तुके गा०६४७।। २. मरण इति पञ्चवस्तुके।
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपस्थापनाविधिः-श्लो० १०९॥]
[६६३ "कहिऊण य कायवए, इअ तेसुं णवरमभिगएसुं च ।
गीएण परिच्छेज्जा, सम्मं एएसु ठाणेसुं" ॥१॥[पञ्च./६६३ ] इति । परीक्षास्थानानि च तद्गाथाभिरेव प्रदर्श्यते - "उच्चाराइ अथंडिल, वोसिर ठाणाइ वा वि पुढवीए।
णइमाइदगसमीवे, सागणि णिक्खित्ततेउंमी" ॥१॥[पञ्च./६६४] उच्चारादि अस्थण्डिले व्युत्सृजति तत्परीक्षार्थं गीतार्थः, स्थानादिचापि पृथिव्यां करोति, स्थानं कायोत्सर्गः, आदिशब्दान्निषदनादिपरिग्रहः, नद्यादावुदकसमीपे उच्चाराद्यं च व्युत्सृजति, तथा साग्नौ निक्षिप्ततेजसि स्थण्डिलादौ उच्चाराद्येव करोतीति १। ततः -
"विअणभिधारण वाए, हरिए जह पुढविए तसेसुं वा ।
एमेव गोअरगए, होइ परिच्छा उ काएहिं" ॥१॥[ पञ्च./६६५ ] व्यजनाभिधारणं वाते करोति, हरिते यथा पृथिव्यामुच्चाराद्येव व्युत्सृजति, त्रसेषु च द्वीन्द्रियादिषु , एवमेव गोचरगतेषु शिष्येषु भवति परीक्षा कार्या रज:संसृष्टग्रहणादिनेति २।
"जइ परिहरई सम्मं, चोएड व पाडिअंतओ जोग्गो।
होइ उवट्ठावणाए, तीए अ विही इमो होइ''॥१॥[पञ्च./६६६] यदि सम्यक् परिहरति स्वतश्चोदयति संघाटिकं द्वितीयम् 'अयुक्तमेतद्' इत्येवं ततो योग्यो भवति उपस्थापनायाः, इतरथा भजनेति ॥१०८।। अथ प्रागुक्तं 'सा च कार्या यथाविधि'इत्यतस्तद्विधिमाह -
देवगुर्वोर्वन्दनं च, व्रतोच्चारः प्रदक्षिणाः ।
दिग्बन्धस्तप आख्यानं, मण्डलीवेशनं विधिः ॥१०९॥ 'देवगुर्वोर्वन्दनं' चैत्यवन्दनं द्वादशावर्त्तवन्दनं च 'व्रतोच्चारः' अहिंसादिरात्रिभक्तविरतिपर्यन्तषव्रतानामुच्चारणं 'प्रदक्षिणाः' तिस्रः, दिगबन्धः' आचार्यादिभेदाद् द्विधा त्रिधा वा, ‘तपः' आचाम्लादि, 'आख्यानं' पञ्चवधूनामाख्यानिकाकथनम् , 'मण्डलीवेशनं' मण्डलीसप्तके प्रवेशनं चकारो गम्य इति विधिः प्रक्रमादुपस्थापनायां भवतीति संक्षेपार्थः । विस्तरार्थस्तु सामाचारीतोऽवसेयस्तत्पाठश्चायम् -
१. P.C. पञ्चवस्तुके । उ-मु० ॥ २. वा पृ” इति पञ्चवस्तुकवृत्तौ ॥ ३. उच्चाराद्येव व्यु इतिपञ्चवस्तुकवृत्तो ॥ ४. कायैः-इति पञ्चवस्तुकवृत्तौ ॥ ५. घडिअं तहा(या)-इति पञ्चवस्तुके । ६. घाटिक-इति पञ्चवस्तुकवृत्तौ ।।
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६४]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकारः "पढिआइ १ वास २ चिइ ३ वय, तिअतिअवेला ४ खमासमण सत्त ५ ।
दिसिबंधो दुविहतिहा ६, तव ७ देसण ८ मंडली सत्त ९" ॥१॥[ ] पढिए अ कहिअ अहिगअ० इत्यादिगाथाद्वयम् , एवं सुपरिक्खियगुणसीसो तिहिनक्खत्तमुहुत्तरविजोगाइ पसत्थदिवसे जिणभवणाइ पहाणखित्ते गुरुं वंदित्ता भणइ - 'इच्छकारि भगवन् ! तुम्हे अम्ह पंचमहाव्रतरात्रिभोजनविरमणषष्ठआरोवावणिअं नंदिकरावणिअंवासनिक्खेवं करेह'त्ति भणिअदेवे वंदिय वंदणं दाउंमहव्वयाइआरोवणत्थं सत्तावीसुस्सासं काउस्सग्गं दोवि करेंति, तओ सूरी दंतिदंतुन्नएहिं पिट्टोवरिकुप्परसंठिएहिं करेहिं रयहरणं ठावित्ता वामकरानामिआए मुहपुत्तिं लंबंतिं धरित्तु संमं उवओगपरो सीसं अद्धावणयकायं इक्किक्कवयं नमुक्कारपुव्वं तिण्णि वारे उच्चरावेइ।
"तत्थ पढमे भंते ! महव्वए पाणाइवायाओ वेरमणं सव्वं भंते ! पाणाइवायं पच्चक्खामि से सुहुमं वा बायरं वा तसं वा थावरं वा नेव सयं पाणे अइवाइज्जा नेवन्नेहिं पाणे अइवायाविज्जा पाणे अइवायंते वि अन्ने न समणजाणामि जावजीवाए तिविहं तिविहेणं मणेणं वायाए काएणं न करेमि न कारवेमि करतं पि अन्नं न समणुजाणामि तस्स भंते ! पडिक्कमामि निंदामि गरिहामि अप्पाणं वोसिरामि । पढमे भंते ! महव्वए उवढिओ मि सव्वाओ पाणाइवायाओ वेरमणं"।
"अहावरे दुच्चे भंते ! महव्वए मुसावायाओ वेरमणं" इत्याद्यालापकषट्कं वाच्यम् । तओ पत्ताए लग्गवेलाए "इच्चेइयाइं पंच महव्वयाई राईभोअणवेरमणछट्ठाई अत्तहियट्ठयाए उवसंपज्जित्ता णं विहरामि" एवं तिन्नि वारे भणावेइ । तओ वंदित्ता सीसो भणइ -'इच्छकारि भगवन् ! तुम्हे अम्ह पंचमहाव्रतरात्रिभोजनविरमणषष्ठ आरोपउ' इत्यादि, क्षमाश्रमणानि प्रदक्षिणाश्च प्राग्वत् ।
तओ सीसस्स आयरियउवज्झायरूवो दुविहो दिसाबंधो कीड, यथा कौटिको गणः वैरी शाखा चान्द्रं कुलम् अमुका गुरवः उपाध्यायश्च, साध्व्या अमुकी प्रवर्त्तनी चेति तृतीयः,' आचाम्लनिर्विकृतिकादि तपः कार्यते, देशनायां च वधूचतुष्ककथा वाच्या - 'उवट्ठाविओ चेव सीसो मंडलीपवेसत्थं सत्त आयंबिलाणि कारेअव्वो' । तंजहा -
"सुत्ते १ अत्थे २ भोअण ३, काले ४ आवस्सए अ५ सज्झाए ६ ।
संथारए वि ७ अ तहा, सत्तेआ मंडली हुंति" ॥१॥[प्रव./६९२] सूत्रे सूत्रविषये १ एवं अर्थे २ भोजने ३ कालग्रहे ४ आवश्यके -प्रतिक्रमणे ५
१. सत्तेआ मंडली जईणो प्रमु० ॥ २. P.L. । एवं-मु० नास्ति ।।
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
महाव्रतस्वरूपम्, प्रथममहाव्रतस्वरूपम् - श्लो० ११० ॥ ]
[ ६६५
स्वाध्यायप्रस्थाने ६ संस्तारके चैव ७ सप्तैता मण्डल्यो भवन्ति । एतासु चैकैकेनाचाम्लेन प्रवेष्टुं कल्पते नान्यथेति । तत्र च - मुहपोतिं पेहिअ वंदणदुगं दाडं सुत्तमंडली संदिसावउं ? खमा० सुत्तमंडली ठासिउ, खमा० इच्छं तस्स मिच्छा मि दुक्कडं १ । सेसासु तिविहेणं' इति ॥१०९॥
इति प्रतिपादितः सप्रपञ्च उपस्थापनाविधिः, उपस्थापनं च व्रतारोपणमिति व्रतान्येवाहअहिंसा सत्यमस्तेयं, ब्रह्माऽऽकिञ्चन्यमेव च ।
महाव्रतानि षष्ठं च, व्रतं रात्रावभोजनम् ॥ ११०॥
अहिंसा सत्यम् अस्तेयं ब्रह्म आकिञ्चन्यम् इति पञ्च' एवम्' इत्यवधारणे पञ्चैवेत्यर्थः, महान्ति इतरव्रतापेक्षया बृहन्ति व्रतानि - नियमरूपाणि महाव्रतानि उच्यन्ते - प्रतिपाद्यन्ते इति क्रियान्वयः, महत्त्वं चैषां सर्वजीवादिविषयत्वेन महाविषयत्वाद् । उक्तं च - "पढमंमि सव्वजीवा, बीए चरिमे अ सव्वदव्वाइं ।
सेसा महव्वया खलु, तदेक्कदेसेण दव्वाणं" ॥१॥ [ आव.नि./ ७९१ ] इति । 'तदेक्कदेसेणं'ति तेषां द्रव्याणामेकदेशेनेत्यर्थः । षष्ठं च व्रतं न तु महाव्रतमित्यर्थः, ‘रात्रौ अभोजनं' रात्रिभोजनविरमणमुच्यते ॥ ११० ॥
इति प्रतिपादितानि नामतो व्रतानि, साम्प्रतमेतेषां लक्षणान्यभिधित्सुः प्रथममहिंसाव्रतलक्षणमाह
प्रमादयोगाद् यत् सर्वजीवासुव्यपरोपणम् ।
सर्वथा यावज्जीवं च प्रोचे तत् प्रथमं व्रतम् ॥१११॥
‘प्रमादः’ अज्ञान-संशय-विपर्यय-राग-द्वेष-स्मृतिभ्रंश-योगदुष्प्रणिधान - धर्मानादरभेदादष्टविधः, तस्माद्धेतोः सर्वेषां सूक्ष्मादिभेदभिन्नानां जीवानां प्राणीनां येऽसवः प्राणाः पञ्चेन्द्रियबलत्रयोच्छ्वासायुर्लक्षणा दश तेषां यथासम्भवं 'व्यपरोपणं' विनाशनं हिंसा तस्मात् ‘निवृत्ति:’ विरतिः, सा देशतोऽपि स्यादित्यत आह-' सर्वथा' सर्वप्रकारेण त्रिविधं त्रिविधेन भङ्गेन, तच्चेत्वरमपि स्यादित्यत आह-' यावज्जीवं ' प्राणधारणं यावत्, तत् किम् ? इत्याह— ‘प्रथमं व्रतम्' अहिंसाव्रतमुचे जिनैरिति शेषः । प्रथमत्वं चास्य शेषाधारत्वात्
१. L.P. सं० । प्रमादयोगतोऽशेषजीवासुव्यपरोपणात् । निवृत्तिः सर्वथा यावज्जीवं सा प्रथमं व्रतम्-मु० C.P. मूल ।। २. L.P. सं० तद्योगतः तत्सम्बन्धात् अशेषाः समस्ताः सूक्ष्मा बादराश्च त्रसाः स्थावराश्च वा जीवाः प्राणिनस्तेषां असव० मु० C. P. मूल । ३. L. P. सं० । सा किम् ? इत्याह'प्रथमं व्रतं' अहिंसाव्रतमुच्यते इति क्रियान्वय० - मु० C. P. मूल ॥
D:\new/d-3.pm5\ 3rd proof
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः सूत्रक्रमप्रामाण्याच्चावसेयम्, द्वितीयो हेतुश्च द्वितीयव्रतादिष्वपि भाव्यः ॥ १११॥ इत्युक्तं प्रथमं व्रतम्, अथ द्वितीयव्रतलक्षणमाहसर्वथा सर्वतोऽलीकादप्रियाच्चाहितादपि । वचनाद्विनिवृत्तिर्या, तत् सत्यव्रतमुच्यते ॥ ११२ ॥
‘सर्वतः’क्रोधादिसकलप्रकारजनितात् 'अलीकाद्' असत्यात् 'च' पुनः 'अप्रियाद्' अप्रीतिकारिणः तथा ‘अहितादपि' आयतौ अहितकारिणः, न केवलम् अलीकादेवेत्यपिशब्दार्थः, एवंविधात् ‘वचनात्' 'या' 'सर्वथा' त्रिविधत्रिविधेन 'निवृत्तिः ' विरमणं तत् सत्यं ‘सत्यव्रतम्’, उच्यते जिनैरिति शेषः । ननु अलीकाद्वचनान्निवृत्ति रित्येवास्तु, सत्यव्रताधिकारात्, किमप्रियाऽहितयोर्ग्रहणं ? तयोरनधिकारात् इति चेत्, मैवम्, व्यवहारतः सत्यस्यापि अप्रियस्याहितस्य च परमार्थतोऽसत्यत्वात्, यथा चौरं प्रति चौरस्त्वं कुष्ठनं प्रति कुष्ठ त्वमिति, तदप्रियत्वान्न तथ्यं । तथा च सूत्रम् -
-
“तहेव काणं काण त्ति, पंडगं पेंडग त्ति अ ।
६६६ ]
वाहिअं वा वि रोगि त्ति, तेणं चोरि त्ति नो वए" ॥१॥ [ दशवै./७।१२ ] अत एव षड् भाषा अप्रशस्ता उक्ताः । तथाहि
"हीलिअखिसि अफरुसा, अलिआ तह गारहत्थिआ भासा ।
छट्ठी पुण उवसंताहिगरणउल्लाससंजणणी” ॥१॥ [ प्र.सा./१३२१ ] इति । तथा मृगयुभिः पृष्टस्यारण्ये मृगान् दृष्टवतो 'मया मृगा दृष्टा' इति तज्जन्तुघातहेतुत्वान्न तथ्यम् । तथा चोक्तं योगशास्त्रे –
" 'न सत्यमपि भाषेत, परपीडाकरं वचः ।
लोकेऽपि श्रूयते यस्मात् कौशिको नरकं गतः " ॥१॥[ यो.शा./२।६१ ]इति । अत्र च व्रते चतस्रो भाषा द्विचत्वारिंशद्भेदभिन्ः सम्यगवबोध्याः । ताश्चेमाः -
44
'पढमा भासा सच्चा १, बीआ उ मुसा २ तइय वि अ तासिं । सच्चामुसा ३ असच्चामुसा ४ पुणो तच्चउत्थी उ" ॥१॥
[ प्रज्ञा. सू. ११।८६२, प्र. सा. ८९० ] इति । भाष्यत इति भाषा, सा चतुर्विधा, तत्र सद्द्भ्यः उत्तमेभ्यो मूलोत्तरगुणेभ्यो विद्यमानेभ्यो वा जीवादिभावेभ्यो हिता सत्या वस्तुप्रतिष्ठासायां संवादि वचनमित्यर्थः, तद्विपरीता मृषा वस्तुप्रतिष्ठासायां विसंवादि वचनमित्यर्थः उभयस्वभावा सत्यामृषा,
१. काणे ॥ २. पंडगे ॥ ३. चोरे। दशवै० मु० ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयमहाव्रतस्वरूपम् - श्लो० ११२ ॥ ]
[ ६६७
तिसृभ्यो विलक्षणा चासत्याऽमृषेति । एतच्च भाषाचतुष्टयं व्यवहारनयादेशादेव विभज्यते, निश्चयतस्तूपयोगप्रामाण्यात् सत्यासत्यभेदेन भाषाद्वयमेव व्यवतिष्ठति । यदुक्तं भाषारहस्ये –
44
'भासा चउव्विह त्ति अ, ववहारणया सुअंमि पन्नत्तं ।
सच्चामुस त्ति भासा, दुविहा चिअ हंदि णिच्छयओ" ॥१॥ [ भा. र. / तुला गा. १७ ] इति ।
युक्तं चैतत्, आराधकत्वविराधकत्वाभ्यां भेदद्वयस्यैव व्यवस्थितेः, देशाराधकत्वविराधकत्वयोः शुद्धनयेऽनभ्युपगमात्, एकदा योगद्वयस्योपयोगद्वयस्य चानिष्टेः, अन्यथा शबलकर्मबन्धप्रसङ्गादित्याद्यधिकं विशेषावश्यकादौ । इदमेवाभिप्रेत्योक्तं भगवता श्यामाचार्येण -
"एआई भंते ! चत्तारि भासज्जायाइं भासमाणे किं आराहए विराहए ?, गोअमा ! आउत्तं भासमाणे आराहए, तेण परं असंजयअविरयअप्पडिहयअपच्चक्खायाम् सच्चं वा भासं भासउ मोसं वा सच्चामोसं वा असच्चामोसं वा विराहए णो आराहए " [ प्रज्ञापना पद ११/८६२ ] इति कृतं प्रसङ्गेन ।
अथैतासामुत्तरभेदविवक्षायामाद्याया भेदा दश । ते चामी -
-
"
सच्चे अ ११ ॥१॥
“जणवय १ संमय २ ठवणा ३, नामे ४ रूवे ५ पडुच्च ६ सच्चे अ । ववहार ७ भाव ८ जोगा ९, दसमे ओवम्म १० [ दश.नि. २७३, प्रव. ८९१ ] जेनपदेषु –देशेषु यदर्थवाचकतया रूढा सा देशान्तरेऽपि तदर्थावाचकतया त्यज्यमानापि सत्या, यथा कौङ्कणादिषु पयः पेच्चमित्यादि, सत्यता चास्या व्यवहारप्रवृत्तिहेतुत्वादित्यन्येष्वपि भावना कार्या १ । तथा सकललोकसामान्येन सत्यतया प्रसिद्धा सम्मतसत्या यथा कुमुदकुवलयोत्पलतामरसानां समानेऽपि पङ्कसम्भवे गोपालादीनां संमतमरविन्दमेव पङ्कजं न शेषमित्यरविन्दे सर्वसंमततया पङ्कजशब्दः सत्यः, कुवलयादावसत्योऽसंमतत्त्वादिति २। तथा स्थापनासत्या यथा एकपुरतो बिन्दुद्वये शतम्, तत्त्रये च सहस्रम् लेप्यादिषु अर्हद्विकल्पो वा ३। यथा नाममात्रेण सत्या नामसत्या, यथा कुलमवर्द्धयन्नपि कुलवर्द्धन इत्यादि ४। एवं रूपतो रूपापेक्षया सत्या, यथा दम्भतो गृहीतयतिरूपो यतिरयमिति ५ । तथा प्रतीत्याश्रित्य वस्त्वन्तरं सत्या प्रतीत्यसत्या, यथाऽनामिकायां कनिष्ठामाश्रित्य दीर्घत्वं
१. पन्नाणं-L.P.C. ॥ २. तुला - प्रवचनसारोद्धारवृत्तिः ॥ ३. प्रयुञ्जमानापि - इति प्रवचनसारोद्धारवृत्तौ भा० २। प० १३१ ॥ ४. याः - इति प्रवचनसारोद्धारवृत्तौ भा० २ प० १३२ ॥
D:\new/d-3.pm5\ 3rd proof
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६८]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकार: मध्यमामधिकृत्य ह्रस्वत्वमपि ६। तथा व्यवहारतो –लोकविवक्षातः सत्या व्यवहारसत्या, यथागिरिदह्यते, गलति भाजनम् , अनुदरा कन्या, अलोमिका एडकेत्यादि । इत्थं च साधोरपि व्यवहारापेक्षया जल्पतो व्यवहारसत्या भाषा भवतीतिभावः ७। तथा भावतो वर्णादिस्वरूपात् सत्या भावसत्या, यत्र यो भावो वर्णादिरुत्कटस्तेन सत्येत्यर्थः, यथा सत्यपि पञ्चवर्णसम्भवे शुक्लवर्णस्योत्कटत्वाच्छङ्खः शुक्ल इत्यादि ८। तथा योगः –सम्बन्धस्तस्मात् सत्या योगसत्या, यथा छत्रयोगात् कदाचिच्छत्राभावेऽपि छत्रयोगस्य सम्भवाच्छत्रीत्यादि ९। औपम्यम् -उपमा तेन सत्या औपम्यसत्या, यथा समुद्रवत् तटाकमिति १०
अथ द्वितीयाया दश भेदाः । यथा - "कोहे १ माणे २ माया ३ लोभे ४, पिज्जे ५ तहेव दोसे अ६ । हासे ७ भए य ८ ऽक्खाइअ ९, उवघाए १० निस्सिआ दसहा" ॥१॥
[प्रज्ञा. सू. ११८६३, दश.नि.२७४, प्रव.८९२] निःसृताशब्दस्य प्रत्येकं योगात् क्रोधनिःसृता क्रोधान्निर्गतेत्यर्थः, क्रोधेन विसंवादबुद्ध्या जल्पतः सत्यमप्यसत्यमेव, यथा वा क्रोधाददासं दासं ब्रूत इत्यादि, एवं मानान्निःसृता अनीश्वरोऽपि ईश्वरोऽहमिति ब्रूते २। मायानि:सृता परवञ्चनाशयेन ३। लोभान्निसृता यथा स्वल्पमूल्यस्य बहुमूल्यतोक्तिः ४। प्रेमनिःसृता यथा दयिताया दासोऽस्मीति कथनम् ५। द्वेषान्निःसृता मत्सरिणां गुणवत्यपि निर्गुणोऽयमित्यादि ६। हास्यान्निःसृता प्रतीतैव ७/ भयान्निःसृता यथा चौरादिभयेऽसमञ्जसभाषणम् ८। आख्यायिकानिःसृता यथा कथास्वसम्भव्यभिधानम् ९। उपघातान्निःसृता चौरस्त्वमित्याद्यसभ्याख्यानमिति १०।
अथ तृतीयाया दशभेदाः । यथा - "उप्पन्न १ विगय २ मीसग ३, जीव ४ अजीवे अ५ जीवअज्जीवे ६ । तह मीसिआअणंता७, परित्त ८ अद्धा य९अद्धद्धा १०"॥१॥[ दश.नि.२७५, प्रव.८९३]
अत्र मिश्रिताशब्दस्य प्रत्येकं योगादुत्पन्नमिश्रिता इत्यादि द्रष्टव्यम् , ततश्च उत्पन्नमिश्रिताऽनुत्पन्नैः सह संख्यापूरणार्थं यया सा उत्पन्नमिश्रिता, एवमन्यत्रापि यथायोगं भाव्यम् , तत्रोत्पन्नमिश्रिता क्व?, यथा कस्मिन् ग्रामे न्यूनेष्वधिकेषु वा दारकेषु जातेषु दश दारका अत्राद्य जाता इत्यादि व्यवहारतः सत्यासत्या एव श्वस्ते शतं दास्यामीत्युक्त्वा पञ्चाशत्यपि दत्ते लोके मृषात्वादर्शनात् अनुत्पन्नांशे च मृषात्वव्यवहारात् १।
एवं मरणकथा विगतमिश्रिता २ अकृतनिश्चये जातस्य मृतस्य च कृतपरिणामस्याभिधाने मिश्रकमिश्रिता उत्पन्नविगतमिश्रितेत्यर्थः, यथाऽद्य दश जाता मृताश्चेति ३।
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयमहाव्रतस्वरूपम् -श्लो० ११२॥]
[६६९ तथा बहूनां जीवानां स्तोकानां च मृतानां शङ्खशङ्खनकादीनामेकत्र राशौ दृष्टे जीवराशिरयमिति भाषणं जीवमिश्रिता ४। एवं प्रभूतेषु मृतेषु स्तोकेषु च जीवत्सु अजीवराशिरिति वाक्यम् ५। तथा तस्मिन्नेव राशौ अकृतनिश्चये एतावन्तो जीवन्त एतावन्तश्च मृता इति अवधारणवाक्यं च जीवाजीवमिश्रिता ६। तथा मूलकादि अनन्तकायं तस्यैव सत्कैः परिपाण्डुपत्रैरन्येन वा केनचिद्वनस्पतिना मिश्रं विलोक्य सर्वोऽप्येषः अनन्तकाय इति वदतोऽनन्तमिश्रिता, एवं प्रत्येकमनन्तेन सह दृष्ट्वा सर्वोऽपि प्रत्येक इति वदतः प्रत्येकमिश्रिता ८। अद्धा-कालः, स चेह प्रस्तावात् दिवसो रात्रिर्वा गृह्यते, सा मिश्रिता यया साऽद्धामिश्रिता, यथा कश्चित् कञ्चन त्वरयन् दिवसेऽपि रात्रिर्जातेति वदति ९। तथा दिवसस्य रात्रेर्वा एकदेशोऽद्धाद्धा सा मिश्रिता यया साऽद्धाद्धामिश्रिता, यथा प्रथमपौरुष्यामेव त्वरयमाणः कञ्चन वक्ति -शीघ्रो भव, मध्याह्नो जात इति १०।
अथ चतुर्थभाषाया द्वादश भेदाः । यथा - "आमंतणि १ आणवणी २, जायणी ३ तह पुच्छणी अ ४ पन्नवणी ५ । पच्चक्खाणी ६ भासा, भासा इच्छाणुलोमा य ७" ॥१॥ [ दश.नि.२७६, प्रव.८९४] "अणभिग्गहिआ भासा ८, भासा य अभिग्गहंमि बोद्धव्वा ९।। संसयकरी अ१० भासा, वोअड११ अव्वोअडाचेव१२"॥२॥[ दश.नि.२७७, प्रव.८९५]
आमन्त्रणे हे देवदत्त ! इत्यादिरूपा, एषा हि प्रागुक्तभाषात्रयविलक्षणत्वान्न सत्या न मृषा नापि सत्यामृषा केवलं व्यवहारमात्रप्रवृत्तिहेतुरित्यसत्याऽमृषा, एवं भावना कार्या १। आज्ञापनी कार्ये परस्य प्रवर्त्तनम् , यथेदं कुर्विति २। याचनी देहीतिमार्गणम् ३। प्रच्छनी अविज्ञातस्य संदिग्धस्य वाऽर्थस्य परिज्ञानाय तद्विदः कथमेतदिति प्रच्छनम् ४। प्रज्ञापनी विनेयजनस्योपदेशदानम् , यथा प्राणिवधनिवृत्तेर्दीर्घायुरित्यादि ५। प्रत्याख्यानी याचमानस्य प्रतिषेधवचनम् ६। इच्छानुलोमा नाम कार्यं कर्तुमिच्छता केनचित्पृष्ट कश्चिदाह -करोति(तु) भवान् ममाप्येतदभिप्रेतमिति ७। अनभिगृहीता यतः प्रतिनियतार्थानवधारणम् , यथा बहुषु कार्येषु उपस्थितेषु कश्चित् कञ्चन पृच्छति -किमिदानीं करोमीति?, स प्राह –यत्प्रतिभासते तत्कुर्विति ८। अभिगृहीता प्रतिनियतार्थावधारणरूपा यथेदमिदानी कर्त्तव्यमिदं नेति, यद्वाऽनभिगृहीता याऽर्थमनभिगृह्योच्यते डित्थादिवत् , अभिगृहीता त्वर्थमभिगृह्य योज्यते घटादिवत् ९। संशयकरणी या एका वाक् अनेकार्थाभिधायितया परस्य संशयमुत्पादयति, यथा सैन्धवमानीयतामिति, सैन्धवशब्दस्य लवणपुरुषवाजिषु प्रवृत्तेः १०। व्याकृता या
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७० ]
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः प्रकटार्था ११। अव्याकृताऽतिगम्भीरशब्दार्था अव्यक्ताक्षरयुक्ता वा अविभावितार्थत्वादिति १२। एते संमीलिता द्विचत्वारिंशद्भेदा भाषाया भवन्ति इति । एताश्चतस्रो भाषाः सम्यगवबोध्याः, आसु च प्रथमचतुर्थ्यो वक्तव्ये । यतः सूत्रम् -
"चउण्हं खलु भासाणं, परिसंखाय पण्णवं ।
दुहं तु विणयं सिक्खे, दो न भासिज्ज सव्वसो ॥१॥ [ दशवै. ७।१ ]
जा य सच्चा अवत्तव्वा, सच्चामोसा य जा मुसा ।
जा य बुद्धेहिं नाइन्ना, न तं भासिज्ज पन्नवं ॥२॥ [ दशवै. ७।२ ]
असच्चमोसं सच्चं अणवज्जमकक्कसं ।
7
समुप्पेहमसंदिद्धं, गिरं भासिज्ज पन्नवं " ॥३॥ [ दशवै. ७।३ ]
इति भावितं द्वितीयं व्रतम् ॥ ११२ ॥ अथ तृतीयव्रतमाह -
सकलस्याप्यदत्तस्य, ग्रहणाद्विनिवर्त्तनम् । सर्वथा जीवनं यावत् तदस्तेयव्रतं मतम् ॥११३॥
'सकलस्यापि ' चतुर्विधस्य न त्वेकादिविधस्येत्यपिशब्दार्थः 'अदत्तस्य' अनिसृष्टस्य ग्रहणम् –आदानं तस्माद् यद् विनिवर्त्तनं - विरमणं तद् द्विविधंत्रिविधाद्यन्यतरभङ्गेनापि भवतीत्यत आह - ' सर्वथा' सर्वप्रकारेण त्रिविधंत्रिविधेनेत्यर्थः, तदित्वरकालमपि स्यादित्यत आह –‘जीवनं यावत्' प्राणधारणपर्यन्तं ' तदस्तेयं व्रतं ' मतं ' प्रज्ञप्तं जिनैरिति शेषः । अत्रायं भावः –स्वामिजीवतीर्थकरगुर्वदत्तभेदेनादत्तं चतुर्विधम्, तत्र स्वाम्यदत्तं तृणोपलकाष्ठादिकं तत्स्वामिनाऽदत्तं १, जीवादत्तं यत्स्वामिना दत्तमपि जीवेनादत्तं यथा प्रव्रज्यापरिणामविकलो मातापितृभ्यां पुत्रादिर्गुरुभ्यो दीयते २, तीर्थकरादत्तं यत्तीर्थकरैः प्रतिषिद्धमाधाकर्मादि गृह्यते ३, गुर्वदत्तं नाम स्वामिना दत्तमाधाकर्मादिदोषरहितं गुरूनननुज्ञाप्य यद् गृह्यते इति ४, चतुर्विधस्याप्यत्र परिहारः ॥११३॥
इत्युक्तं तृतीयं व्रतम् । अथ चतुर्थमाह -
दिव्यमानुषतैरश्चमैथुनेभ्यो निवर्त्तनम् ।
त्रिविधंत्रिविधेनैव, तद् ब्रह्मव्रतमीरितम् ॥११४॥
दिवि भवं दिव्यम्, तच्च वैक्रियशरीरसम्भवम्, मनुष्ये भवं मानुषं - मानुषदेहप्रभवम्, तिर्यक्षु भवं तैरश्चम् तिर्यग्योनिदेहसम्भवम्, दिव्यं च मानुषं च तैरश्चं च तानि च तानि ‘मैथुनानि’ च मिथुनकर्माणि तेभ्यो निवर्त्तनं - विरमणम्, तच्च देशतोऽपि
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थ-पञ्चममहाव्रतस्वरूपम् - श्लो० ११४/११५॥]
[ ६७१
स्यादित्यत आह –‘त्रिविधंत्रिविधेनेति' मनोवाक्कायैरकरणाकारणाननुमतिरूपभङ्गेन तद् ब्रह्मव्रतम् ईरितम्, धातूनामनेकार्थत्वात् प्रतिपादितं जिनैरितिशेषः । एतेन “दिव्यौदारिककामानां कृतानुमतिकारितैः ।
मनोवाक्कायतस्त्यागो, ब्रह्माष्टादशधा मतम् ॥१॥ [ यो. शा. / १।२३ ]
इत्यष्टादशविधब्रह्म सूचितमिति ॥११४॥ दर्शितं तुर्यव्रतम् । अथपञ्चमं तदाह -
परिग्रहस्य सर्वस्य, सर्वथा परिवर्जनम् ।
आकिञ्चन्यव्रतं प्रोक्तमर्हद्भिर्हितकाङ्क्षिभिः ॥ ११५ ॥
'सर्वस्य' सचित्ताचित्तादिविषयस्य द्रव्यक्षेत्रकालभावविषयस्य वा 'परिग्रहस्य' मूर्च्छाभावस्य 'सर्वथा' त्रिविधत्रिविधेन परिवर्जनं - त्यागः, तत् 'आकिञ्चन्यव्रतं' न विद्यते किञ्चन-द्रव्यं यस्यासावकिञ्चनस्तस्य भाव आकिञ्चन्यं तच्च तद् व्रतं चेति समासः, अपरिग्रहव्रतमित्यर्थः ‘प्रोक्तं' प्रज्ञप्तं, कै: ? –' अर्हद्भिः ' जिनैः, किंविशिष्टैस्तैः ? - ‘हितकाङ्क्षिभिः' हितेच्छुभिरितिशब्दार्थः । भावार्थस्त्वयम् - मूच्छैव परिग्रहो युक्तियुक्तः, यतः असत्यपि धने धनगृद्धिवतो द्रमकस्येव चित्तसंक्लेशो दुर्गतिपातनिबन्धनं भवति, सत्यपि वा द्रव्यक्षेत्रकालभावलक्षणे सामग्रीविशेषे तृष्णाकृष्णाहिनिरुपद्रवमनसां प्रशमसुखप्रीत्या चित्तविप्लवाभाव:, अत एव धर्मोपकरणधारिणां यतीनां शरीरे उपकरणे च निर्ममत्वानामपरिग्रहत्वं । यदाह -
“यद्वत्तुरगः सत्स्वप्याभरणविभूषणेष्वनभिषक्तः ।
तद्वदुपग्रहवानपि न सङ्गमुपयाति निर्ग्रन्थः " ॥१॥ [ प्र.र./११४]
यथा च धर्मोपकरणवतामपि मूर्च्छारहितानां मुनीनां न परिग्रहत्वदोषस्तथा व्रतिनीनामपि गुरूपदिष्टधर्मोपकरणधारिणीनां रत्नत्रयवतीनाम् तेन तासां धर्मोपकरणपरिग्रहमात्रेण मोक्षापवादः प्रलापमात्रम् ॥११५॥
"
इति प्रतिपादितं पञ्चमं व्रतम्, तथा चोक्तानि पञ्चापि महाव्रतानि, अथापि तद्विषयमेव विशेषमाह -
एतानि भावनाभिश्च प्रत्येकं पञ्चभिः स्फुटम् ।
भवन्ति भावितान्येव, यथोक्तगुणभाञ्जि तु ॥ ११६॥
‘चः' पुन: ‘एतानि' पञ्च महाव्रतानि, यथोक्तगुणान् -सर्वथा हिंसात्यागादिलक्षणान्
D:\new/d-3.pm5\ 3rd proof
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७२]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः भजन्तीत्येवंशीलानि यथोक्तस्वरूपाणीत्यर्थः तुशब्दः पूर्वस्माद् विशेषणार्थः, भाव्यन्ते वास्यन्ते -गुणविशेषमारोप्यन्ते महाव्रतानि याभिस्ता भावनास्ताभिः, कियतीभिः ? इत्याह –'प्रत्येकम्' एकं २ व्रतं प्रति 'स्फुटं' प्रगटं 'पञ्चभिः' पञ्चसङ्ख्याभिः 'भावितान्येव' वासितान्येव भवन्ति न त्वभावितानि । ताश्चेत्थम् योगशास्त्रे -
"मनोगुप्त्यैषणादानेर्याभिः समितिभिस्सदा ।
दृष्टान्नपानग्रहणेनाहिंसां भावयेत्सुधीः" ॥१॥ [ यो.शा.१/२६ ] वृत्तिर्यथा -मनोगुप्तिर्वक्ष्यमाणलक्षणा तयेत्येका भावना, एषणा विशुद्धपिण्डग्रहणलक्षणा, तस्यां या समितिः, आदानग्रहणेन निक्षेप उपलक्ष्यते, तेन पीठादेर्ग्रहणे स्थापने च या समितिः, ईरणमीर्या -गमनं तत्र या समितिः, आभिरेषणादानेर्यासमितिभिः, दृष्टयोरन्नपानयोर्ग्रहणेनोपलक्षणत्वात् तद्ग्रासेनाहिंसां भावयेदिति सम्बन्धः । इह च मनोगुप्तेर्भावनात्वं हिंसायां मनोव्यापरस्य प्राधान्यात् , श्रूयते हि -प्रसन्नचन्द्रराजर्षिमनोगुप्त्याऽभावितोऽहिंसाव्रतो हिंसामकुर्वन्नपि सप्तमपृथ्वीयोग्यं कर्म निर्ममे, एषणादानेर्यासमितयस्तु अहिंसायां नितरामुपकारिण्य इति युक्तं भावनात्वम् , दृष्टान्नपानग्रहणं च संसक्तान्नपानपरिहारेणाहिंसाव्रतोपकारायेति पञ्चमी भावना । द्वितीयव्रतभावना यथा -
"हास्यलोभभयक्रोधप्रत्याख्यानैर्निरन्तरम् ।
आलोच्यभाषणेनापि, भावयेत् सूनृतव्रतम्" ॥२॥[यो.शा.१/२७] हसन् हि मिथ्या ब्रूयात् , लोभपरवशश्चार्थाकाङ्क्षया, भयार्त्तः प्राणादिरक्षणेच्छया, क्रुद्धः क्रोधतरलितमनस्कतया मिथ्या ब्रूयादिति हास्यादिप्रत्याख्यानानि चतस्रो भावनाः, आलोच्यभाषणं -सम्यग्ज्ञानपूर्वकं पर्यालोच्य मृषा मा भूदिति मोहतिरस्कारद्वारेण भाषणं पञ्चमी भावना, मोहस्य मृषावादहेतुत्वं प्रतीतमेव, यदाह -"रागाद्वा द्वेषाद्वा मोहाद्वा वाक्यमुच्यते ह्यनृतम्'[ ] इति । अथ तृतीयव्रतभावना । यथा -
"आलोच्यावग्रहयाञ्चाऽभीक्ष्णावग्रहयाचनम् । एतावन्मात्रमेवैतदित्यवग्रहधारणम् ॥१॥[यो.शा.१/२८] समानधार्मिकेभ्यश्च, तथाऽवग्रहयाचनम् ।।
अनुज्ञापितपानान्नाशनमस्तेयभावनाः" ॥२॥ [यो.शा.१/२९] आलोच्य -मनसा विचिन्त्यावग्रहं याचेत, देवेन्द्रराजगृहपतिशय्यातरसार्मिकभेदाद्धि पञ्चावग्रहाः, अत्र च पूर्वः पूर्वो बाध्य उत्तर उत्तरो बाधकः, तत्रदेवेन्द्रावग्रहो यथा - सौधर्माधिपतेर्दक्षिणलोकार्द्धम् ईशानाधिपतेरुत्तरलोकार्द्धम् , राजा चक्रवर्ती तस्यावग्रहो
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चमहाव्रतस्य २५भावनाः -श्लो० ११६॥]
[६७३ भरतादिवर्षम् , गृहपतिर्मण्डलाधिपतिस्तस्यावग्रहस्तन्मण्डलादि, शय्यातरोवसतिस्वामी तदवग्रहो वसतिरेव, साधर्मिकाः –साधवस्तेषामवग्रहः शय्यातरप्रदत्तं गृहादि ।
प्रवचनसारोद्धारवृत्तौ त्वित्थं - "सार्मिक: सूरिः उपलक्षणत्वादुपाध्यायादिश्च । ततः स आचार्यादिर्यस्मिन् पुरे विहितवर्षाकालस्तन्नगरं गव्यूतपञ्चकादर्वाक् तस्याचार्यादेः प्रतिबद्धं तदवग्रह इत्यर्थः, अयं च क्षेत्रतः, कालतस्तु वर्षाकालानन्तरमपि द्वौ मासौ" । [भा० १ प० ५६१] तथा च तद्ग्रन्थगाथोत्तरार्द्ध -
"साहम्मिओ उ सूरि, जम्मि पुरे विहिअवरसालो ॥१॥[प्रव./६८३उ.]
तप्पडिबद्धं तं जाव, दोन्निमासेहिं अओ जईण सया' ।[प्रव./६८४पू.] इति । एतानवग्रहान ज्ञात्वा यथायथमवग्रहं याचेत, अस्वामियाचने हि परस्परविरोधेन अकाण्डधाटनादय ऐहिका दोषाः, परलोकेऽपि अदत्तपरिभोगजनितं पापकर्म इति प्रथमभावना, सकृद् दत्तेऽप्यवग्रहे स्वामिनाऽभीक्ष्णं भूयोऽवग्रहयाचनं कार्यम् , पूर्वलब्धेऽवग्रहे ग्लानाद्यवस्थासु मूत्रपूरीषोत्सर्गपात्रकरणचरणप्रक्षालनस्थानानि दातृचित्तपीडापरिहारार्थं याचनीयानि इति द्वितीया भावना। एतावन्मात्रमेव' एतावत्परिमाणमेव एतत् – क्षेत्रादि ममोपयोगि नाधिकमिति अवग्रहस्य धारणं -व्यवस्थापनम् , एवमवग्रहधारणे हि तदभ्यन्तरवर्तिनीमूर्ध्वस्थानादिक्रियामासेवमानो न दातुरुपरोधकारी भवति, याञ्चाकाल एवावग्रहानवधारणे विपरिणतिरपि दातुश्चेतसि स्याद् , आत्मनोऽपि चादत्तपरिभोगजनित: कर्मबन्धः स्यादिति तृतीया भावना। धर्मं चरन्तीति धार्मिकाः समानाः -तुल्याः प्रतिपन्नैकशासना: साधवस्तेभ्यः पूर्वगृहीतक्षेत्रेभ्योऽवग्रहो मासादिकालमानेन पञ्चक्रोशादिक्षेत्ररूपो याच्यस्तदनुज्ञानाद्धि तत्रासितव्यम् , तदनुज्ञातं हि तत्रोपाश्रयादि समस्तं गृह्णीयाद् , अन्यथा चौर्यं स्यादिति चतुर्थी भावना । अनुज्ञापिते -अनुज्ञया स्वीकृते ये अन्नपाने तयोरशनम् , सूत्रोक्तेन विधिना प्रासुकमेषणीयं कल्पनीयं च पानान्नमानीयालोचनापूर्वं गुरवे निवेद्यानुज्ञातो गुरुणा मण्डल्यामेकको वाऽश्नीयात् , उपलक्षणमेतत् यत्किञ्चिदौघिकौपग्रहिकभेदभिन्नमुपकरणं धर्मसाधनं तत्सर्वं गुरुणाऽनुज्ञातं परिभोक्तव्यम् , एवं विदधानो नातिक्रामत्यस्तेयव्रतमिति पञ्चमी भावना ३। अथ चतुर्थव्रतभावना । यथा -
"स्त्रीषण्ढपशुमद्वेश्मासनकुड्यान्तरोज्झनात् । सरागस्त्रीकथात्यागात् , प्राग्रतस्मृतिवर्जनात् ॥१॥ [यो.शा.१/३०]
१. L.P.C. I 'गाट(निष्काश)नादय-मु० ॥
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः
स्त्रीरम्याङ्गेक्षणस्वाङ्गसंस्कारपरिवर्जनात् । प्रणीतात्यशनत्यागात्, ब्रह्मचर्यं तु भावयेत्" ॥२॥ [ यो.शा.१/३१ ] स्त्रियो—देवमानुषभेदाद्विविधाः, एताश्च सचित्ताः, अचित्तास्तु प्रस्तरलेप्यचित्र - कर्मादिनिर्मिताः, षण्ढास्तृतीय वेदोदयवर्त्तिनो महामोहकर्माणः स्त्रीपुंससेवनाभिरताः, पशवस्तिर्यग्योनिजाः, तत्र गो-महिषी - वडवा - वालेयी-अजाऽविकादयः संभाव्यमानमैथुनाः, एभ्यः कृतद्वन्द्वेभ्यो मतुप् स्त्रीषण्ढपशुमती च ते वेश्मासने च, वेश्म वसति:, आसनं संस्तारकादि, कुड्यान्तरं यत्रान्तरस्थेऽपि कुड्यादौ दम्पत्योर्मोहनादिशब्दः श्रूयते, ब्रह्मचर्यभङ्गभयादेषामुज्झनं - त्याग:, इति प्रथमभावना । सरागस्य - मोहोदयवतो या स्त्रीभिः स्त्रीणां वा कथा, सरागाश्च ताः स्त्रियश्च ताभिस्तासां वा कथा तस्यास्त्यागः, रागानुबन्धिनी हि देश-जाति-कुल-नेपथ्य-भाषा - गति-विभ्रमेङ्गित- हास्य - लीला-कटाक्ष-प्रणयकलहशृङ्गाररसानुविद्धा कथा वात्येव चित्तोदधेरवश्यं विक्षोभमादधातीति द्वितीया भावना २ प्राक् –प्रव्रज्याब्रह्मचर्यात् पूर्वं गृहस्थावस्थायां यद्रतं - स्त्रीभिः सह निधुवनं तस्य स्मृतिःस्मरणं तस्या वर्जनम्, प्राग्रतस्मरणेन्धनाद्धि कामाग्निः सन्धुक्ष्यत इति तृतीया भावना ३। स्त्रीणामविवेकिजनापेक्षया यानि रम्याणि - स्पृहणीयानि अङ्गानि - मुखनयनस्तनजघनादीनि तेषामीक्षणम् –अपूर्वविस्मयरसनिर्भरतया विस्फारिताक्षस्य विलोकनम्, ईक्षणामात्रं तु रागद्वेषरहितस्यादुष्टमेव । यदाह -
६७४]
'अशक्यं रूपमद्रष्टुं चक्षुर्गोचरमागतम् ।
"
रागद्वेषौ तु यौ तत्र, तौ बुधः परिवर्जयेत्" ॥१॥ [ ] इत्यादि ।
44
तथा स्वस्य–आत्मनोऽङ्गं - शरीरं तस्य संस्कारः -स्नानविलेपन धूपननखदन्तकेशसम्मार्जनादि, स्त्रीरम्याङ्गेक्षणं च स्वाङ्गसंस्कारश्च तयोः परिवर्जनात्, स्त्रीरम्याङ्गेक्षणतरलितविलोचनो हि दीपशिखायां शलभ इव विनाशमुपयाति, अशुचिशरीरसंस्कारमूढो हि तत्तदुत्कलिकामयैर्विकल्पैर्वृथाऽऽत्मानमायासयतीति चतुर्थी भावना ४। प्रणीतो - वृष्यः स्निग्धमधुरादिरसः अत्यशनम् - अप्रणीतस्यापि रुक्षभैक्ष्यस्याऽऽकण्ठमुदरपूरणम्, तयोस्त्यागो, निरन्तरवृष्यस्निग्धरसप्रीणितो हि प्रधानधातुपरिपोषेण वेदोदयादब्रह्मापि सेवते, अत्यशनस्य तु न केवलं ब्रह्मक्षतिकारित्वाद् वर्जनम्, शरीरपीडाकारित्वादपि । यदाह - 'अद्धमसणस्स सव्वंजणस्स कुज्जा दवस्स दो भागे ।
वाउपविआरणट्ठा, छब्भायं ऊणगं कुज्जा" ॥१॥ [ प्र.सा./८६७ ]
इति पञ्चमी भावना । एवं नवब्रह्मचर्यगुप्तिसंग्रहेण ब्रह्मचर्यव्रतस्य पञ्च भावना ।
44
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
[६७५
षष्ठव्रतस्वरूपम् -श्लो० ११७॥]
अथ पञ्चमव्रतस्य भावना यथा - "स्पर्शे रसे च गन्धे च, रूपे शब्दे च हारिणि । पञ्चस्वपीन्द्रियार्थेषु , गाढं गाद्धय॑स्य वर्जनम् ॥१॥[यो.शा.१/३२] एतेष्वेवामनोज्ञेषु , सर्वथा द्वेषवर्जनम् । आकिञ्चन्यव्रतस्यैवं, भावनाः पञ्चकीर्तिताः" ॥२॥ [यो.शा.१/३३]
स्पर्शादिषु मनोहारिषु विषयेषु यद् गाढं गाय॑स्य-अभिष्वङ्गस्य वर्जनं स्पर्शादिष्वेवामनोज्ञेषु -इन्द्रियप्रतिकूलेषु यो द्वेषः-अप्रीतिलक्षणस्तस्य वर्जनम् , गायवान् हि मनोज्ञेषु विषयेष्वभिष्वङ्गवानमनोज्ञान् विषयान् विद्वेष्टि, मध्यस्थस्य तु मूर्छारहितस्य न क्वचित् प्रीतिरप्रीतिर्वा, रागान्तरीयकतया च द्वेषस्योपादानम् , आकिञ्चन्यव्रतस्यैताः पञ्च भावनाः ५ ॥११६।। इत्युक्तानि सप्रपञ्चानि महाव्रतानि । अथ षष्ठव्रतमाह -
चतुर्विधस्याहारस्य, सर्वथा परिवर्जनम् ।
षष्ठं व्रतमिहैतानि, जिनैर्मूलगुणाः स्मृताः ॥११७॥ 'चतुर्विधस्य' अशन-पान-खादिम-स्वादिमभेदभिन्नस्य आहारस्य' अभ्यवहारस्य 'सर्वथा' त्रिविधत्रिविधेन 'परिवर्जनं' विरमणम् , तत् षष्ठं व्रतं भवतीति क्रियान्वयः । अथैतेषां संज्ञाविशेषमाह -'एतानि' साक्षात् प्रतिपादितानि षव्रतानि 'इह' साधुधर्माधिकारे 'जिनैः' अर्हद्भिर्मूलभूता गुणाः मूलगुणाः शेषव्रताधारा इत्यर्थः ‘स्मृताः' उक्ताः, उपलक्षणत्वाच्चैषां चरणसप्ततेरपि मूलगुणत्वम् । सा चेयम् - "वय ५ समणधम्म १० संजम १७, वेआवच्चं १० च बंभगुत्तीओ ९।। नाणाइतिअ ३ तव १२ कोह ४ निग्गहाई चरणमेअं" ॥१॥[ओघ.नि.भा./२] इति ।
अस्या व्याख्या -व्रतानि प्राणातिपातविरमणादीनि पञ्च, तानि तथा श्रमणानां -साधूनां धर्मः -क्षान्ति-मार्दवा-ऽऽर्जव-मुक्ति-तपः-संयम-सत्यशौचा-ऽऽकिञ्चन्य-ब्रह्मस्वरूपो दशविधः । यतः - "खंती मद्दव अज्जव, मुत्ती तव संजमे अ बोद्धव्वे । सच्चं सोयं आकिंचणं च बंभं च जइधम्मो" ॥१॥[प्र.सा./५५४ ] त्ति ।
तत्र क्षान्तिः -क्षमा शक्तस्याशक्तस्य वा सहनपरिणामः, सर्वथा क्रोधविवेक इत्यर्थः १। मृदुः -अस्तब्धस्तस्य भावः कर्म वा मार्दवम् , नीचैर्वृत्तिरनुत्सेकश्च २। ऋजुरवक्रम
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७६]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकारः नोवाक्कायकर्मा तस्य भावः कर्म वा आर्जवम् , मनोवाक्कायविक्रियाविरहो, मायाराहित्यमितियावत् ३। मोचनं मुक्तिर्बाह्याभ्यन्तरवस्तुषु तृष्णाविच्छेदो, लोभपरित्याग इत्यर्थः ४। तप्यन्ते रसादिधातवः कर्माणि वाऽनेनेति तपः, तच्च द्वादशविधमनशनादि ५। संयम आश्रवविरतिलक्षणः ६। सत्यं मृषावादविरतिः ७। शौचं संयम प्रति निरुपलेपता निरतिचारतेत्यर्थः ८। नास्ति किञ्चन -द्रव्यमस्येत्यकिञ्चनस्तस्य भाव आकिञ्चन्यम् , उपलक्षणत्वादस्य शरीरधर्मोपकरणादिष्वपि निर्ममत्वमित्यर्थः ९। नवब्रह्मचर्यगुप्तिसनाथ उपस्थासंयमो ब्रह्म १०। एष दशभेदो यतिधर्मः । अन्ये त्वेवं पठन्ति -
त्ती अज्जव, मद्दव तह लाघवे तवे चेव । संजम चाओऽकिंचण, बोद्धव्वो बंभचेरे य" ॥१॥[प्र.सा./५५४३.] तत्र 'लाघवं' द्रव्यतोऽल्पोपधित्वं भावतो गौरववर्जनम् , 'त्यागः' सर्वसङ्गमोचनं यतिभ्यो वस्त्रादिदानं वा, शेषं प्राग्वत् । तथा सम् -एकीभावेन यमः संयमः -उपरमः, स च पञ्चाश्रवविरमण-पञ्चेन्द्रियनिग्रह-चतुष्कषायजय-दण्डत्रयविरतिलक्षणः सप्तदशभेदः । यतः -
“पचासवा विरमणं, पंचिदियनिग्गहो कसायजओ ।
दंडत्तयस्स विरई, सतरसहा संजमो होइ" ॥१॥[प्र.सा./५५५] त्ति । तत्र पञ्चाश्रवाः प्राणातिपात-मृषावादा-ऽदत्तादान-मैथुन-परिग्रहलक्षणाः अभिनवकर्मबन्धहेतवस्तेभ्यो विरमणं निवर्त्तनम् , इन्द्रियाणि स्पर्शन-रसन-घ्राण चक्षुः-श्रोत्रलक्षणानि पञ्च तेषां निग्रहो -नियन्त्रणं स्पर्शादिविषयेषु लाम्पट्यपरिहारेण वर्त्तनम् । कषायाः - क्रोध-मान-माया-लोभलक्षणाश्चत्वारस्तेषां जयः -अभिभव उदितानां विफलीकरणेन अनुदितानां चानुत्पादनेन, दण्ड्यते -चारित्रैश्वर्यापहारतोऽसारीक्रियते एभिरात्मेति दण्डा - दुर्युक्तमनोवाक्कायास्तेषां त्रयम् , तस्य विरतिरशुभप्रवृत्तिनिरोधः । एष सप्तदशविधः संयमः, अन्ये त्वन्यथापि पठन्ति । यतः -
"पुढविदगअगणिमारुअवणस्सइबितिचउपणिंदिअज्जीवे ।
पेहुप्पेह पमज्जण परिठवण मणोवईकाए" ॥१॥ [प्र.सा./५५६ ] पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतिद्वित्रिचतुष्पञ्चेन्द्रियाणां मनोवाक्कायकर्मभिः करणकारणा-ऽनुमतिभिश्च संरम्भ-समारम्भा-ऽऽरम्भवर्जनमिति नवधा जीवसंयमः । तत्र -
१. मुक्तिर्मोचनं-P || २. तुला-प्रवचनसारोद्धारटीका गा० ५५४ ॥ ३. तुला-प्रवचनसारोद्धारटीका गा० ५५५ ॥ ४. तुला-प्रवचनसारोद्धारटीका गाथा ५५६ ॥
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
चरणसप्ततिस्वरूपम् - श्लो० ११७ ॥]
[ ६७७
"संकप्पो संरंभो, परितावकरो भवे समारंभो ।
आरंभ उद्दवओ, सुद्धनयाणं तु सव्वेसिं" ॥१॥ [प्रव./१०६०] तथा अजीवरूपाण्यपि पुस्तकादीनि दुःषमादिदोषात्तथाविधप्रज्ञायुष्कश्रद्धासंवेगोद्यमबलादिहीनाद्यकालीनविनेयजनानुग्रहाय प्रतिलेखनाप्रमार्जनापूर्वं यतनया धारयतोऽजीवसंयमः । तथा प्रेक्ष्य - चक्षुषा निरीक्ष्य बीजहरितजन्तुसंसक्त्यादिरहिते स्थाने शयनाऽऽसन-चङ्क्रमणादीनि कुर्वतः प्रेक्षासंयमः । तथोपेक्षासंयमो गृहस्थस्य पापव्यापारं कुर्वत उपेक्षणम्, न पुनरिदं ग्रामचिन्तनादि सोपयोगं कुरु इत्याद्युपदेशनम्, अथवा साधूनां संयमं प्रति सीदतां व्यापारणं प्रेक्षासंयमः, पार्श्वस्थादीनां च निद्धन्धसानां व्यापारं प्रत्युपेक्षणम् उपेक्षासंयम इति । तथा प्रेक्षितेऽपि स्थण्डिलवस्त्रपात्रादौ रजोहरणादिना प्रमृज्य शयनाऽऽसन-निक्षेपा-ऽऽदानादि कुर्वतः कृष्णभूप्रदेशाद्वा पाण्डुभूमादौ प्रवेशे सागारिकाद्यनिरीक्षणे च सचित्ताचित्तमिश्ररजोऽवगुण्ठितपादादीनां रजोहरणेन प्रमार्जनं सागारिकादिनिरीक्षणे त्वप्रमार्जनं कुर्वतः प्रमार्जनासंयमः । यदुक्तम् –
"पायाई सागरिए, अपमजित्ता वि संजमो होइ ।
पायाइ पमज्जंते, सागरिए संजमो होइ ॥ १ ॥ [ प्र.सा./५५६वृ. ] तथोच्चारादिकं भक्तपानादिकं वा प्राणिसंसक्तशुद्धमनुपकारकं च जन्तुरहिते स्थाने विधिना परिष्ठापयतः परिष्ठापनासंयमः । तथा मनसो द्रोहेर्ष्याभिमानादिभ्यो निवृत्तिर्द्धर्मध्यानादिषु च प्रवृत्तिर्मन:संयमः । तथा वाचो हिंस्रपरुषादिभ्यो निवृत्तिः शुभभाषायां च प्रवृत्तिर्वाक्संयमः । तथा गमनागमनादिष्ववश्यकरणीयेषु सोपयोगं कायं व्यापारयतः कायसंयमः । इत्येवं सप्तदशप्रकारः प्राणातिपातनिवृत्तिरूपः संयमो भवति ।
तथा व्यापिपर्त्ति स्म व्यापृतस्तस्य भावो वैयावृत्त्यम्, आचार्योपाध्याय - तपस्विशैक्षक-ग्लान-साधु-समनोज्ञ-सङ्घ-कुल- गणरूपविषयभेदाद् दशविधम् । यतः -
'आयरिअउवज्झाए, तवस्सिसेहे गिलाणसाहूसु ।
समणुन्नसंघकुलगण वेआवच्चं हवइ दसहा" ॥१॥[प्र.सा./५५७]
पञ्चविधे आचारे साधुः आचर्यते सेव्यते वा आचार्य:, स च पञ्चधा – *प्रव्राजकाचार्य:, दिगाचार्यः उद्देशाचार्यः समुद्देशानुज्ञाचार्यः आम्नायार्थवाचकाचार्य: । तत्र सामायिकव्रतादेशरोपयिता* प्रव्राजकाचार्य: १, सचित्ताचित्तमिश्रानुज्ञायी दिगाचार्य: २, प्रथमत एव श्रुतमुद्दिशति यः स उद्देशाचार्य: ३, उद्देष्टृगुर्वभावे तदेव श्रुतं समुद्दिशत्यनुजानीते वा यः स १. * * चिह्नद्वयमध्पवर्तीपाठः मु० नास्ति ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७८]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकारः समुद्देशानुज्ञाचार्यः ४, आम्नायम् –उत्सर्गापवादलक्षणमर्थं वक्ति यः स प्रवचनार्थकथनेनानुग्राहकोऽक्षनिषद्यानुज्ञायी आम्नायार्थवाचकः ५, १। आचारगोचरविषयं स्वाध्यायमाचार्यलब्धानुज्ञाः साधव उप-समीपेऽधीयन्तेऽस्मात् स उपाध्यायः २। तपो विकृष्टरूपं विद्यते यस्य स तपस्वी ३। नवतरदीक्षितः शिक्षार्हः शैक्षः ४। ग्लानो ज्वराद्याक्रान्तः साधु: ५। थेरो –स्थविरः स च श्रुत-पर्याय-वयोभेदात् त्रिविधः, श्रुतस्थविर: समवायाङ्गं यावदध्येता, पर्यायस्थविरो यस्य दीक्षितस्य विंशत्यादीनि वर्षाणि, वयःस्थविरः सप्तत्यादिवर्षजीवित: ६। समनोज्ञ एकसामाचारीसमाचरणपरः ७। सङ्घः श्रमण-श्रमणी-श्रमणोपासकश्रमणोपासिकासमुदायः ८। कुलं बहूनां गच्छानामेकजातीयानां समहश्चान्द्रादि ९। गच्छश्चैकाचार्यप्रणेयसाधुसमूहः, कुलसमुदायो गणः कौटिकादि: १०। एषां दशानामन्न-पान-वस्त्रपात्रोपाश्रय-पीठ-फलक-संस्तारकादिभिर्द्धर्मसाधनैरुपग्रहः शुश्रूषा-भेषजक्रियाकान्ताररोगोपसर्गेषु परिपालनसेवनादि वैयावृत्त्यं तथा ब्रह्म-ब्रह्मचर्य तस्य गुप्तयो नव । ताश्चेमाः -
"वसहिकहनिसिज्जिन्दिय कुटुंतर पुव्वकीलिए पणिए ।
अइमायाहारविभूसणाई नव बंभगुत्तीओ" ॥१॥[प्र.सा./५५८] ब्रह्मचारिणा न स्त्री-पशु-पण्डकसंसक्ता वसतिरासेवनीया, विस्तारो भावनाधिकारे उक्तः । स्त्रीणां केवलानामेकाकिना कथा धर्मदेशनालक्षणा वाक्यप्रबन्धरूपा न कथनीया, यदि वा स्त्रीणां सम्बन्धिनी कथा न कार्या २। निषद्या -आसनम् , कोऽर्थः?-स्त्रीभिः सहकासने नोपविशेद , उत्थितास्वपि तास मुहर्तं तत्र नोपविशेत् , तद्पभुक्तासनस्य चित्तविकारहेतुत्वात् , स्त्रीणां च पुरुषासने यामत्रयं नोपवेष्टव्यम् । यतः -
"पुरिसासणे तु इत्थी, जामतिअं जाव नो व उवविसइ ।
इत्थीइ आसणंमी, वज्जेअव्वा नरेण दो घडिआ" ॥१॥[ ] ३। इन्द्रियाणि उपलक्षणत्वादङ्गानि स्तन-जघनादीनि विस्फारितलोचनो न पश्येत् , तद्विलोकनस्य कामोदयहेतुत्वात् ४। कुड्यान्तरं यत्रान्तरस्थेऽपि कुड्यादौ दम्पत्योः सुरतादिशब्दः श्रूयते तत्त्यागः ५। पूर्वक्रीडां गृहस्थावस्थायां सम्भोगादिलक्षणां नानुस्मरेत् ६। प्रणीताहारस्य–अतिस्निग्धाहारस्य त्यागः ७। अतिमात्राहारं चाऽऽकण्ठमुदरपूरणं वर्जयेत् ८। विभूषण-स्नान-विलेपन-नखादिमार्जनादि न कुर्यात् ९। एता नवब्रह्मचर्यस्य गुप्तयो - रक्षणोपायाः।
१. तुला संबोधप्रकरणे गा०५९० ॥ २. P. I विभूषणस्नानं वि मु० C. ||
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
चरणिसप्ततिस्वरूपम् , करणसप्ततिस्वरूपम् -श्लो० ११७/११८॥] [६७९
तथा ज्ञायतेऽनेनेति ज्ञानमाभिनिबोधिकादि तदादि यस्य तत् ज्ञानादि तच्च तत् त्रिकं चेति समासः, आदिशब्दात् सम्यग्दर्शनचारित्रयोर्ग्रहणम् । यतः -
"बारस अंगाइ सुअं, नाणं तत्तत्थसदहाणं तु ।
दंसणमेअं चरणं, विरई देसे अ सव्वे अ" ॥१॥[प्र.सा./५५९] त्ति । तपः -पूर्वोक्तलक्षणं बाह्याभ्यन्तरभेदाद् द्वादशविधं तपोऽधिकारे व्याख्यास्यमानम् , क्रोधस्य निग्रहः क्रोधनिग्रहः, आदिशब्दान्माननिग्रहादिपरिग्रहः, एतद्भेदकदम्बकं चरणमिति - चरणसंज्ञम् , एते भेदाः सप्ततिसंख्याश्चरणस्य -चारित्रस्य भवन्तीति चरणसप्ततिसंज्ञा इत्यर्थः । अत्रायं विवेकः-चतुर्थव्रतान्तर्गतत्वेऽपि नवब्रह्मगुप्तीनां पृथगुपादानं तुर्यव्रतस्य निरपवादत्वसूचनार्थं । य
"ने य किंचि अणुण्णायं, पडिसिद्धं वा वि जिणवरिंदेहिं।
मुत्तुं मेहुणभावं, न विणा तं रागदोसेहिं" ॥१॥ [गा.स./१३२ ] इति । तथा व्रतग्रहणेन चारित्रस्य गतार्थत्वेऽपि ज्ञानादित्रिके चारित्रग्रहणं शेषचतुर्विधचारित्रसङ्ग्रहार्थम् , व्रतशब्देन सामायिकादिपञ्चविधचारित्रस्यैकांशरूपसामायिकाभिधेयत्वेन शेषचतुर्विधचारित्रग्रहणात् , तथा श्रमणधर्मान्तर्भूतत्वेऽपि संयमतपसोः पृथगुपन्यासस्तयोर्मोक्षाङ्गं प्रति प्राधान्यख्यापनार्थम् , दृष्टश्चायं न्यायः यथा ब्राह्मणा आयाता वशिष्टोऽप्यायात इत्यादि, प्राधान्यं च तयोः क्रमेणपूर्वकर्माश्रवरोधहेतुत्वेन पूर्वकर्मक्षयहेतुत्वेन च स्पष्टमेव, तथा तपोऽन्तर्भावेऽपि वैयावृत्यस्य भेदेनोपादानं तस्य स्वपरोपकारित्वेनानशनादिभ्योऽतिशायित्वोपदर्शनार्थम् , तथा श्रमणधर्मग्रहणेन गृहीतानामपि क्रोधनिग्रहादीनां पृथगुपादानम् उदयप्राप्तक्रोधादीनां निष्फलकरणं क्रोधादिनिग्रह इति व्याख्यानात् , क्षान्त्यादीनां, तु उदीर्णक्रोधाद्यनुदयरूपत्वात् , अथवा क्षान्त्यादयो ग्राह्याः, क्रोधादयो हेया इति भेदात् ॥११७॥
इत्युक्ता मूलगुणाः । अथैतेभ्योऽतिरिक्तान् गुणान् संज्ञान्तरेण दर्शयन् सर्वेषां चाचरणाप्राधान्यमुपवर्णयन्नाह -
शेषाः पिण्डविशुद्ध्याद्याः, स्युरुत्तरगुणाः स्फुटम् । ___ एषां चानतिचाराणां, पालनं ते त्वमी मताः ॥११८॥ ___ 'शेषा' उक्तमूलगुणेभ्योऽवशिष्टाः, ते के ? इत्याह –'पिण्डविशुद्ध्याद्याः' इति
१. तुला-प्रवचनसारोद्धारटीका गा० ५५२ ।।
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८० ]
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः पिण्डविशुद्धिः –आहारादिनिर्दोषता सा आदौ येषां भेदानां ते पिण्डविशुद्ध्याद्याः सप्ततिभेदा इत्यर्थः, उत्तरगुणा - उत्तरगुणसंज्ञकाः 'स्फुटं' प्रकटं ' स्युः ' भवेयुरिति सम्बन्धः, तत्रादिशब्दगृहीताः सप्ततिभेदास्त्विमे -
" पिंडविसोही ४ समिई ५, भावण १२ पडिमा १२ य इंदिअनिरोहो ५ ।
पडिलेहण २५ गुत्तीओ ३, अभिग्गहा ४ चेव करणं तु" ॥१॥ [ ओघ.नि.भा.गा./२]
व्याख्या –पिण्डस्य –आहारादेर्विविधमनेकैराधाकर्मादिपरिहारैः शुद्धिर्निर्दोषता पिण्डविशुद्धिः, सा च पिण्डशब्देन पिण्ड - शय्या - वस्त्र - पात्रलक्षणवस्तुचतुष्टयग्रहणाच्चतुर्विधा पूर्वं दिनचर्यायां व्यावर्णितैव, समितिरिति पञ्चानां चेष्टानां तान्त्रिकी संज्ञा, अथवा सम्यक् – प्रशस्तार्हत्प्रवचनानुसारेण इति : - चेष्टा समिति:, सा च ईर्याभाषैषणा - ऽऽदान - निक्षेप - पारिष्ठापनिकाभेदात् पञ्चधा । यतः –
"इरिआ भासा एसण, आयाणाईसु तहय परिठवणा ।
"
सम्मं जा उ पवित्ती, सा समिई पंचहा एवं ' ॥१॥ [ प्रव./५७१ ]
तत्र त्रस-स्थावरजन्तुजाता भयदानदीक्षितस्य मुनेरावश्यके प्रयोजने गच्छतो जन्तुरक्षानिमित्तं स्वशरीररक्षानिमित्तं च पादाग्रादारभ्य युगमात्रक्षेत्रं यावन्निरीक्ष्य ईरणम् ईर्या – गतिस्तस्यां समितिरीर्यासमितिः । यदाहु: -
1
"पुरओ जुगमायाए, पेहमाणो महिं चरे ।
वज्जंतो बीअहरिआई, पाणे अ दगमट्टिअं" ॥१॥ [ द.वै.अ. ५, उ.१, ३]
'ओवायं विसमं खाणुं, विज्जलं परिवज्जए ।
संकमेण न गच्छेज्जा, विज्जमाणे परक्कमे" ॥२॥ [ द.वै.अ. ५, उ.१, ४]
एवंविधोपयोगेन गच्छतो यतेः कथञ्चित्प्राणिवधेऽपि प्राणवधपापं न भवति । यदाह
44
"उच्चालिअंमि पाए, इरिआसमिअस्स संकमट्ठाए ।
वावज्जिज्ज कुलिंगी, मरिज्ज तज्जोगमासज्ज ॥१॥ [ ओघ.नि./७४९ ]
न य तस्स तन्निमित्तो, बंधो सुहुमो वि देसिओ समए । अणवज्जो उवओगेण, सव्वभावेण सो जम्हा" ॥२॥ [ ओघ.नि./ ७५० ] तथा - "जिअदु व मरदु व जीवो, अजदाचारस्स निच्छओ हिंसा ।
पयदस्स णत्थि बंधो, हिंसामित्तेण समिदस्स" ॥१॥ [प्र.सा./३१७] तथा भाषाजातवाक्यशुद्ध्यध्ययनप्रतिपादितां सावद्यां भाषां धूर्त्तकामुकक्रव्याद१. "स्तस्याः- मु० ॥ २. तुला - योगशास्त्रटीका १३६, प्रवचनसारोद्धारटीका भा० १ ० ४५४ ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
करणसप्ततिस्वरूपम् -अष्टप्रवचनमातृस्वरूपम् -श्लो० ११८॥]
[६८१ चौरचार्वाकादिभाषितां निर्दम्भतया वर्जयत: सर्वजनीनं स्वल्पमप्यतिप्रयोजनसाधकमसंदिग्धं च यद्भाषणं सा भाषासमितिः । यदाह -
"महुरं निउणं थोवं, कज्जावडिअं अगव्विअमतुच्छं।
पुट्वि मइसंकलिअं, भणंति जं धम्मसंजुत्तं" ॥१॥ [उ.मा./८० ] इति । भाषायां सम्यगितिर्वा भाषासमितिः ।
तथा गवेषण-ग्रहण-ग्रासैषणादोषैरदूषितस्यान्नपानादे रजोहरण-मुखवस्त्रिकाद्यौघिकोपधेः शय्या-पीठ-फलक-चर्म-दण्डाद्यौपग्रहिकोपधेश्च विशुद्धस्य यद् ग्रहणं सा एषणासमितिः । यदाह -
"उत्पादनोद्गमैषणधूमाङ्गारप्रमाणकारणतः ।
संयोजनाच्च पिण्डं शोधयतामेषणासमितिः" ॥१॥[ ] इति । तथा आसन-संस्तारक-पीठ-फलक-वस्त्र-पात्र-दण्डादिकं चक्षुषा निरीक्ष्य प्रतिलिख्य च सम्यगुपयोगपूर्वं रजोहरणादिना यत् गृह्णीयाद् यच्च निरीक्षितप्रतिलेखितभूमौ निक्षिपेत् सा आदाननिक्षेपसमितिः । अनुपयुक्तस्य प्रतिलेखनापूर्वमप्यादाने निक्षेपे च न शुद्धा समितिः, यदवाचि–“पडिलेहणं कुणंतो" [गा.स./३७२ ] इत्यादिगाथाद्वयम् । __ तथा पुरीष-प्रश्रवणऽनिष्ठीवन-श्लेष्म-शरीरमला-नुपकारिवसनान्नपानादीनां यज्जन्तुरहितस्थण्डिले उपयोगपूर्वकं परित्यजनं सा परिष्ठापनासमितिः । एताश्च पञ्च समितयः गुप्तयश्च तिस्रो वक्ष्यमाणा आगमप्रसिद्धाः साधूनां मातरो ज्ञेयाः । यतो योगशास्त्रे
"एताश्चारित्रगात्रस्य, जननात् परिपालनात् ।
संशोधनाच्च साधूनां, मातरोऽष्टौ प्रकीर्तिताः" ॥१॥[यो.शा.१/४५ ] इति । तथा भाव्यन्त इति भावनाः-अनुप्रेक्षाः, अनित्यत्वा-ऽशरणत्व-संसारैकत्वाऽन्यत्वा-शुचित्वा-ऽऽश्रव-संवरनिर्जरा-लोकस्वभाव-बोधिसुदुर्लभत्व-धर्मस्वाख्याततारूपा द्वादश । तत्रानित्यभावनैवं -
"यत्प्रातस्तन्न मध्याह्ने, यन्मध्याह्ने न तन्निशि । निरीक्ष्यते भवेऽस्मिन् ही ! पदार्थानामनित्यता ॥१॥ [यो.शा.४/५७] शरीरं देहिनां सर्वपुरुषार्थनिबन्धनम् । प्रचण्डपवनोद्भूतघनाघनविनश्वरम् ॥२॥ [ यो.शा.४/५८]
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८२]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकार: कल्लोलचपला लक्ष्मीः, सङ्गमाः स्वप्नसन्निभाः ।
वात्याव्यतिकरोत्क्षिप्ततूलतुल्यं च यौवनम्" ॥३॥[यो.शा.४/५९] तथा- "ध्यायन्ननित्यतां नित्यं, मृतं पुत्रं न शोचति ।
नित्यताग्रहमूढस्तु , कुड्यभङ्गेऽपि रोदिति ॥४॥[ ] एतच्छरीरधनयौवनबान्धवादि, तावन्न केवलमनित्यमिहासुभाजाम् । विश्वं सचेतनमचेतनमप्यशेषमुत्पत्तिधर्मकमनित्यमुशन्ति सन्तः ॥५॥[ ] इत्यनित्यं जगवृत्तं, स्थिरचित्तः प्रतिक्षणम् ।
तृष्णाकृष्णाहिमन्त्राय, निर्ममत्वाय चिन्तयेत्' ॥६॥ [ यो.शा.४/६०] अशरणभावना चैवम् - "इन्द्रोपेन्द्रादयोऽप्येते, यन्मृत्योर्यान्ति गोचरम् ।
अहो तदन्तकातङ्के, कः शरण्यं शरीरिणाम् ?" ॥ [ यो.शा.४/६१] शरणे साधुः शरण्यः । तथा- "पितुर्मातुः स्वसुर्धातुस्तनयानां च पश्यताम् ।
अत्राणो नीयते जन्तुः, कर्मभिर्यमसद्मनि ॥२॥ [ यो.शा.४/६२] शोचन्ति स्वजनानन्तं, नीयमानान् स्वकर्मभिः । नेष्यमाणं न (तु) शोचन्ति, नात्मानं मूढबुद्धयः ॥३॥ [ यो.शा.४/६३] संसारे द:खदावाग्निज्वलज्ज्वालाकरालिते ।
वने मृगार्भकस्येव, शरणं नास्ति देहिनः" ॥४॥ [ यो.शा.४/६४] अथ संसारो-नानायोनिसंचरणम् । तद्भावना त्वेवम् – "श्रोत्रियः श्वपचः स्वामी, पत्तिर्ब्रह्मा कृमिश्च सः । संसारनाट्ये नटवत् , संसारी हन्त चेष्टते ॥१॥[यो.शा.४/६५ ] न याति कतमां योनि ?, कतमां च न मुञ्चति ? ।
संसारी कर्मसम्बन्धादवक्रयकुटीमिव" ॥२॥ [ यो.शा.४/६६] अवक्रयकुटीमिति भाटककुटीम् । तथा –
"समस्तलोकाकाशेऽपि, नानारूपैः स्वकर्मतः ।
वालाग्रमपि तन्नास्ति, यन्न स्पृष्टं शरीरिभिः" ॥३॥ [ यो.शा.४/६७] १. न शोचन्ति ना(स्वा-मु-)त्मानं-L.P.C. I त शोचन्ति-योगशास्त्रे ।। २. वा-योगशास्त्रे ।।
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
करणसप्ततिस्वरूपम् , १२भावनास्वरूपम् -श्लो० ११८॥]
[६८३ अत्र चतुर्गतिकभ्रमणादिदुःखपरम्पराभावनं योगशास्त्रान्तरश्लोकेभ्योऽवसेयम् , विस्तरभिया नात्र लिखितम् । तदन्त्यश्लोकश्चायम् -
"एवं नास्ति सुखं चतुर्गतिजुषामप्यत्र संसारिणां, दुःखं केवलमेव मानसमथो शारीरमत्यायतम् । ज्ञात्वैवं ममतानिरासविधये ध्यायन्ति शुद्धाशया;
अश्रान्तं भवभावनां भवभयच्छेदोन्मुखत्वं यदि"॥४॥[ यो.शा./आ.६१२] एकत्वभावना यथा -
"एक उत्पद्यते जन्तुरेक एव विपद्यते । कर्माण्यनुभवत्येकः, प्रचितानि भवान्तरे ॥१॥ [ यो.शा.४/६८] अन्यैस्तेनार्जितं वित्तं, भूयः संभूय भुज्यते ।
स त्वेको नरकक्रोडे, क्लिश्यते निजकर्मभिः" ॥२॥ [ यो.शा.४/६९] अस्यार्थः -तेनैकेनार्जितं महारम्भाद्यैवित्तमन्यैः स्वकीयैः संभूय-मिलित्वा भूयः - पुनः पुनर्भुज्यते -विनियोगः क्रियते, स तु अर्जक एक एव नरकोत्सङ्गे धनार्जनकालप्रचितैः कर्मभिर्बाध्यते ४। अन्यत्वभावना पुनरेवम् -
“यत्रान्यत्वं शरीरस्य, वैसदृश्याच्छरीरिणः । धनबन्धुसहायानां, तत्रान्यत्वं न दुर्वचम् ॥१॥ [ यो.शा.४/७० ] यो देहधनबन्धुभ्यो, भिन्नमात्मानमीक्षते ।
क्व शोकशङ्कुना तस्य, हन्तातङ्क प्रतन्यते ?" ॥२॥ [ यो.शा.४/७१] अशुचित्वभावना हीत्थम् - "रसा-ऽसृग्मांस-मेदो-ऽस्थि-मज्जा-शुक्रा-ऽऽन्त्र-वर्चसाम् । अशुचीनां पदं कायः, शुचित्वं तस्य तत् कुतः ? ॥१॥[ यो.शा.४/७२] नवस्त्रोतःस्त्रवद्विस्त्ररसनिस्यन्दपिच्छिले ।
देहेऽपि शौचसंकल्पो, महन्मोहविजृम्भितम्" ॥२॥ [ यो.शा.४/७३] नवभ्यो नेत्र २ श्रोत्र २ नासा २ मुख १ पायु १ उपस्थेभ्यः १, स्रोतोभ्यो निर्गमद्वारेभ्यः स्रवन् विस्रः -आमगन्धिर्यो रसस्तस्य निस्यन्दो –निर्यासस्तेन पिच्छिले -विज्जले, शेषं सुगमम् । आश्रवभावना चैवम् –
१. योगशास्त्रे प० ८४८ तः ॥ २. °न्तु-योगशास्त्रे ॥ ३. कर्म-L.P.C. । वित्तं-योगशास्त्रे ॥ ४. L.P.C. योगशास्त्रवृत्तौ च । श्रोत्र २-मु० नास्ति ।।
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८४]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकारः "मनोवाक्कायकर्माणि, योगाः कर्म शुभाशुभम् । यदास्रवन्ति जन्तूनामाश्रवास्तेन कीर्तिताः ॥१॥[यो.शा.४/७४] मैत्र्यादिवासितं चेतः, कर्म सूते शुभात्मकम् । कषायविषयाक्रान्तं, वितनोत्यशुभं पुनः" ॥२॥[यो.शा.४/७५ ] यतोऽन्यत्र "मैत्र्या सर्वेषु सत्त्वेषु , प्रमोदेन गुणाधिके। माध्यस्थ्येनाविनीतेषु , कृपया दुःखितेषु वा ॥१॥ [ द्वा.भा./३६ ] सततं वासितं स्वान्तं, कस्यचित् पुण्यशालिनः ।
वितनोति शुभं कर्म, द्विचत्वारिंशदात्मकम्" ॥२॥ [ द्वा.भा./३७] इति । तथा- "शुभार्जनाय निर्मिथ्यं, श्रुतज्ञानाश्रितं वचः ।
विपरीतं पुनर्जेयमशुभार्जनहेतवे ॥३॥ [ यो.शा.४/७६ ] शरीरेण सुगुप्तेन, शरीरी चिनुते शुभम् । सततारम्भिणा जन्तुघातकेनाशुभं पुनः ॥४॥ [यो.शा.४/७७] कषाया विषया योगाः, प्रमादाविरती तथा ।
मिथ्यात्वमार्त्तरौर्दै चेत्यशुभं प्रति हेतवः" ॥५॥ [ यो.शा.४/७८ ] नन्वते बन्धं प्रति हेतुत्वेनोक्ताः, यदाह वाचकमुख्यः-"मिथ्यादर्शना-ऽविरति-प्रमादकषाय-योगा बन्धहेतवः"[तत्त्वा० अ०८-सू० १] इति तत्किमाश्रवभावनायां बन्धहेतूनामेतेषामभिधानम् ?, सत्यम् , आश्रभावनेव बन्धभावनापि न महर्षिभिर्भावनात्वेनोक्ता, आश्रवभावनयैव गतार्थत्वात् , आश्रवेण ह्युपात्ताः कर्मपुद्गला आत्मना संबध्यमाना बन्ध इत्यभिधीयते, यदाह -"सकषायत्वाज्जीवः कर्मणो योग्यान् पुद्गलानादत्ते, स बन्धः" [ तत्त्वा०अ०९-सू० २] स्यादित्यतोऽपि कर्मपुद्गलादानहेतावाश्रवे बन्धहेतूनामभिधानमदुष्टम् , ननु तथापि बन्धहेतूनां पाठो निरर्थकः, नैवम् , बन्धाऽऽश्रवयोरेकत्वेनोक्तत्वादाश्रवहेतूनामेवायं पाठ इति, सर्वमवदातमिति । अत्र च प्रतिकर्मप्रकृति असाधारणाश्रवभावनं योगशास्त्रान्तरश्लोक-कर्मग्रन्थादिभ्यो ज्ञेयम् । संवरभावना यथा -
"सर्वेषामाश्रवाणां तु , निरोधः संवरः स्मृतः । स पुनर्भिद्यते द्वेधा, द्रव्यभावविभेदतः ॥१॥[यो.शा.४/७९] यः कर्मपुद्गलादानच्छेदः स द्रव्यसंवरः ।
भवहेतुक्रियात्यागः, स पुनर्भावसंवरः" ॥२॥ [ यो.शा.४/८०] १. P.C. । ट्रै-योगशास्त्रे ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
करणसप्ततिस्वरूपम्, १२भावनास्वरूपम् - श्लो० ११८ ॥ ]
[ ६८५
अस्यार्थः –कर्मपुद्गलानामाश्रवद्वारेणादानं – प्रवेशनं तस्य यश्छिद्यतेऽनेनेति छेदः स द्रव्याणां संवरो द्रव्यसंवरः, भावसंवरस्तु संसारकारणभूतायाः क्रियाया आत्मव्यापाररूपायास्त्याग इति । [ योगशास्त्रवृत्तौ प० ८७१ ] कषाय-विषयादीनामशुभकर्महेतूनां प्रतिपक्षभूतानुपायानाह -
"येन येन ह्युपायेन, रुध्यते यो य आश्रवः ।
तस्य तस्य निरोधाय स स योज्यो मनीषिभिः " ॥३॥ [ यो.शा. ४/८१] उपाया यथा -
“क्षमया मृदुभावेन, ऋजुत्वेनाप्यनीहया ।
क्रोधं मानं तथा मायां, लोभं रुन्ध्याद् यथाक्रमम् " ॥४॥ [ यो.शा. ४/८२] विषयाणां प्रतिपक्षतः क्षयमाह -
'असंयमकृतोत्सेकान्, विषयान् विषसंनिभान् ।
निराकुर्यादखण्डेन, संयमेन महामतिः " ॥५॥ [ यो.शा. ४/८३ ] प्रमादाविरतीनां प्रतिपक्षानाह
'तिसृभिर्गुप्तिभिर्योगान्, प्रमादं चाप्रमादतः ।
सावद्ययोगहानेनाविरतिं चापि साधयेत्" ॥६॥ [ यो.शा. ४ / ८४ ] अथ मिथ्यात्वार्त्तरौद्राणां प्रतिपक्षानाह -
-
"
-
‘“सद्दर्शनेन मिथ्यात्वं, शुभस्थैर्येण चेतसा ।
विजयेतार्त्तरौद्रे च, संवरार्थं कृतोद्यमः " ॥७॥ [ यो.शा. ४/८५ ] अथ निर्जरा भावना यथा -
"संसारबीजभूतानां, कर्मणां जरणादिह ।
निर्जरा सा स्मृता द्वेधा, सकामा कामवर्जिता ॥१॥ [ यो.शा.४/८६ ]
ज्ञेया सकामा यमिनामकामा त्वन्यदेहिनाम् ।
पाकः स्वत उपायाच्च, कर्मणां स्याद्यथाऽऽम्रवत् ॥२॥[ ]
कर्मणां नः क्षयो भूयादित्याशयवतां सताम् ।
वितन्वतां तपस्यादि, सकामा शमिनां मता ॥३॥ [ द्वा.भा. / ५५ ] एकेन्द्रियादिजन्तूनां, संज्ञानरहितात्मनाम् ।
शीतोष्ण - वृष्टि - दहन - च्छेद-भेदादिभिः सदा ॥४॥ [ द्वा.भा./५६ ]
१. °सः-इति योगशास्त्रे ॥ २. तुला - योगशास्त्रे ४ / ८७ ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८६]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकारः कष्टं वेदयमानानां, यः शाटः कर्मणां भवेत् । अकामनिर्जरामेनामामनन्ति मनीषिणः ॥५॥ [ द्वा.भा./५७] तपःप्रभृतिभिर्वृद्धि, व्रजन्ती निर्जरा यतः । ममत्वं कर्म संसार, हन्यात्तां भावयेत्ततः ॥६॥[ द्वा.भा./५८] सदोषमपि दीप्तेन, सुवर्णं वह्निना यथा ।
तपोऽऽग्निना तप्यमानस्तथा जीवो विशुद्धयति" ॥७॥ [ यो.शा.४/८८] अत्र द्वादशविधतपः स्वरूपचिन्तनं ज्ञेयम् । अथ लोकस्वभावभावना यथा - "वैशाखस्थानस्थितकटिस्थकरयुगनराकृतिर्लोकः ।
भवति द्रव्यैः पूर्णः स्थित्युत्पत्तिव्ययाक्रान्तैः ॥१॥ [ द्वा.भा./५९] ऊर्ध्वतिर्यगधोभेदैः, स त्रेधा जगदे जिनैः । रुचकादष्टप्रदेशान्मेरुमध्यव्यवस्थितात् ॥२॥ [ द्वा.भा./६०] नवयोजनशत्यूर्ध्वमधोभागेऽपि सा तथा । एतत्प्रमाणकस्तिर्यग्लोकश्चित्रपदार्थभृत् ॥३॥ [ द्वा.भा./६१] ऊर्ध्वलोकस्तदुपरि, सप्तरज्जुप्रमाणकः । एतत्प्रमाणसंयुक्तश्चाधोलोकोऽपि कीर्तितः ॥४॥ [ द्वा.भा./६२ ] रत्नप्रभाप्रभृतयः, पृथिव्यः सप्त वेष्टिताः । घनोदधिघनवाततनुवातैस्तमोघनाः ॥५॥ [ द्वा.भा./६३] तृष्णाक्षुधावधाघातभेदनच्छेदनादिभिः । दुःखानि नारकास्तत्र, वेदयन्ते निरन्तरम् ॥६॥ [ द्वा.भा./६४] प्रथमा पृथिवी पिण्डे, योजनानां सहस्रकाः । अशीतिर्लक्षमेकं च, तत्रोपरि सहस्रकम् ॥७॥ [ द्वा.भा./६५ ] अधश्च मुक्त्वा पिण्डस्य, शेषस्याभ्यन्तरे पुनः । भवनाधिपदेवानां, भवनानि जगुर्जिनाः ॥८॥ [ द्वा.भा./६६ ] असुरा नागास्तडितः, सुपर्णा अग्नयोऽनिलाः । स्तनिताब्धिद्वीपदिशः, कुमारान्ता दशेति ते ॥९॥ [ द्वा.भा./६७] व्यवस्थिताः पुनः सर्वे, दक्षिणोत्तरयोर्दिशोः । तत्रासुराणां चमरो, दक्षिणावासिनां विभुः ॥१०॥ [ द्वा.भा./६८ ]
१. इमाः १/५९ गाथाः प्रवचनसारोद्धारवृत्तावपि भा० १ प० ४६१ तः दृश्यन्ते ।
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
करणसप्ततिस्वरूपम्, १२भावनास्वरूपम् - श्लो० ११८ ॥ ] उदीच्यानां बेलिर्नागकुमारादेर्यथाक्रमम् ।
धरणो भूतानन्दश्च, हेरिर्हरिसहस्तथा ॥११॥ [ द्वा.भा./६९ ] वेणुदेवो वेणुदाली, चाग्निशिखाग्निमाणौ । वेलम्बः प्रभञ्जनश्च, सुघोषमहाघोषकौ ॥१२॥ [ द्वा.भा./७० ]
जलकान्तो जलप्रभस्ततः पूँर्णो विशिष्टकः ।
अमितो मितवाहन इन्द्रा ज्ञेया द्वयोर्दिशोः ॥१३॥ [ द्वा.भा./७१ ]
[ ६८७
अस्या एव पृथिव्या उपरितने मुक्तयोजनसहस्त्रे ।
योजनशतमध उपरि च मुक्त्वाऽष्टसु योजनशतेषु ॥१४॥ [ द्वा.भा. / ७२ ] पिशाचाद्यष्टभेदानां, व्यन्तराणां तरस्विनाम् ।
नगराणि भवन्त्यत्र, दक्षिणोत्तरयोर्दिशोः ॥१५॥ [ द्वा.भा./७३ ] पिशाचा भूता यक्षाश्च, राक्षसाः किन्नरास्तथा ।
किम्पुरुषा महोरगा, गन्धर्वा इति तेऽष्टधा ॥१६॥ [ द्वा.भा./७४ ] दक्षिणोत्तरभागेन, तेषामपि च तस्थुषाम् ।
द्वौ द्वाविन्द्रसमाम्नात, यथासंख्यं सुबुद्धिभिः ॥१७॥ [ द्वा.भा. / ७५ ] कालस्ततो महाकालः, सुरूपप्रतिरूपकः ।
पूर्णभद्रो माणिभद्रो, भीमो भीमो महादिकः ॥१८॥ [ द्वा.भा./७६ ] किन्नरकिम्पुरुषौ सत्पुरुषमहापुरुषनामकौ तदनु । 'अतिकायमहाकाया गीतरतिश्चैव गीतयशाः ॥१९॥ [ द्वा.भा./७७]
अस्या एव पृथिव्या उपरि च योजनशतं हि यन्मुक्तम् । तन्मध्यादध उपरि च योजनदशकं परित्यज्य ॥२०॥ [ द्वा.भा. / ७८ ] मध्येऽशीताविह योजनेषु तिष्ठन्ति वनचरनिकायाः । अप्रज्ञप्तिकमुख्याः अष्टावल्पद्धिकाः किञ्चित् ॥२१॥ [ द्वा.भा./७९ ] अत्र प्रतिनिकायं च द्वौ द्वाविन्द्रौ महाद्युती । दक्षिणोत्तरभागेन, विज्ञातव्यौ मनीषिभिः ॥२२॥ [ द्वा.भा. / ८० ] योजनलक्षोन्नतिना स्थितेन मध्ये सुवर्णमयवपुषा ।
मेरुगिरिणा विशिष्टे जम्बूद्वीपे भवन्त्यत्र ॥२३॥ [ द्वा.भा./८१]
वर्षाणि भरतादीनि, सप्त वर्षधरास्तथा ।
पर्वता हिमवन्मुख्याः, षट् शाश्वतजिनालयाः ॥२४॥ [ द्वा.भा./८२]
D:\new/d-3.pm5\ 3rd proof
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८८]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः योजनलक्षप्रमिताज्जम्बूद्वीपात् परो द्विगुणमानः । लवणसमुद्रः परतस्तद्विगुणद्विगुणविस्ताराः ॥२५॥ [ द्वा.भा./८३] बोद्धव्या धातकीखण्डकालोदाद्या असङ्ख्यकाः । स्वयम्भूरमणान्ताश्च, द्वीपवारिधयः क्रमात् ॥२६॥ [ द्वा.भा./८४] प्रत्येकरससंपूर्णाश्चत्वारस्तोयराशयः । त्रयो जलरसा अन्ये, सर्वेऽपीक्षुरसाः स्मृताः ॥२७॥ [ द्वा.भा./८५ ] सुजातपरमद्रव्यहृद्यमद्यसमोदकः । वारुणीवरवाद्धिः स्यात् , क्षीरोदजलधिः पुनः ॥२८॥ [ द्वा.भा./८६ ] सम्यक्क्वथितखण्डादिमुग्धदुग्धसमोदकः । घृतवरः सुतापितनव्यगव्यघृतोदकः ॥२९॥ [ द्वा.भा./८७ ] लवणाब्धिस्त लवणास्वादपानीयपरितः । कालोदः पुष्करवरः, स्वयम्भूरमणस्तथा ॥३०॥ [ द्वा.भा./८८] मेघोदकरसाः किं तु , कालोदजलधेर्जलम् । कालं गुरुपरिणामं, पुष्करोदजलं पुनः ॥३१॥ [ द्वा.भा./८९] हितं लघुपरिणाम, स्वच्छस्फटिकनिर्मलम् । स्वयम्भूरमणस्यापि, जलघर्जलमीदृशम् ॥३२॥ [ द्वा.भा./९०] त्रिभागावर्त्तसुचतुर्जातकेारसोपमम् । शेषासङ्ख्यसमुद्राणां, नीरं निगदितं जिनैः ॥३३॥ [ द्वा.भा./९१] समभूमितलादूर्ध्वं, योजने शतसप्तके । गते नवतिसंयुक्ते, ज्योतिषां स्यादधस्तलः ॥३४॥ [ द्वा.भा./९२ ] तस्योपरि च दशसु , योजनेषु दिवाकरः । तदुपर्यशीतिसङ्ख्ययोजनेषु निशाकरः ॥३५॥ [ द्वा.भा./९३] तस्योपरि च विंशत्यां, योजनेषु ग्रहादयः । स्यादेवं योजनशतं, ज्योतिर्लोको दशोत्तरम् ॥३६॥ [ द्वा.भा./९४] जम्बूद्वीपे भ्रमन्तौ च, द्वौ चन्द्रौ द्वौ च भास्करौ । चत्वारो लवणाम्भोधौ, चन्द्राः सूर्याश्च कीर्तिताः ॥३७॥ [ द्वा.भा./९५]
१. स्तलम्-मु० । स्तलः-इति P.C. प्रवचनसारोद्धारवृत्तौ ।।
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
करणसप्ततिस्वरूपम् , १२भावनास्वरूपम् -श्लो० ११८॥]
[६८९ धातकीखण्डके चन्द्राः, सूर्याश्च द्वादशैव हि । कालोदे द्विचत्वारिंशच्चन्द्राः सूर्याश्च कीर्तिताः ॥३८॥ [द्वा.भा./९६ ] पुष्करा॰ द्विसप्ततिश्चन्द्राः सूर्याश्च मानुषे । क्षेत्रे द्वात्रिंशमिन्दूनां, सूर्याणां च शतं भवेत् ॥३९॥[ द्वा.भा./९७] मानुषोत्तरतः पञ्चाशद्योजनसहस्रकैः । सूर्यैरन्तरिताश्चन्द्राश्चन्द्रैरन्तरिताश्च ते ॥४०॥ [ द्वा.भा./९८] मानुषक्षेत्रचन्द्रार्कप्रमाणार्द्धप्रमाणकाः । तत्क्षेत्रपरिधेर्वृद्धया, वृद्धिमन्तः स्वसङ्ख्यया ॥४१॥ [ द्वा.भा./९९] स्वयम्भूरमणं व्याप्य, घण्टाकारा असङ्ख्यकः । शुभलेश्या मन्दलेश्यास्तिष्ठन्ति सततं स्थिराः ॥४२॥ [द्वा.भा./१००] समभूमितलादूर्ध्वं, सार्द्धरज्जौ व्यवस्थितौ ।। कल्पावनल्पसंपत्ती, सौधर्मेशाननामकौ ॥४३॥ [ द्वा.भा./१०१] सार्द्ध रज्जुद्वये स्यातां, समानौ दक्षिणोत्तरौ । सनत्कुमारमाहेन्द्रौ, देवलोकौ मनोहरौ ॥४४॥ [ द्वा.भा./१०२] ऊर्ध्वलोकस्य मध्ये च, ब्रह्मलोकः प्रकीर्तितः । तदूर्ध्वं लान्तकः कल्पो, महाशुक्रस्ततः परम् ॥४५॥ [ द्वा.भा./१०३] देवलोकः सहस्रारोऽथाष्टमो रज्जुपञ्चके। एकेन्द्रौ चन्द्रववृत्तावानतप्राणतौ ततः ॥४६॥ [ द्वा.भा./१०४] रज्जुषट्के ततः ख्यातावेकेन्द्रावारणाच्युतौ । चन्द्रवद्वर्तुलावेवं, कल्पा द्वादश कीर्तिताः ॥४७॥ [ द्वा.भा./१०५ ] ग्रैवेयकास्त्रयोऽधस्त्यास्त्रयो मध्यकास्तथा । त्रयश्चोपरितनाः स्युरिति ग्रैवेयका नव ॥४८॥ [ द्वा.भा./१०६] अनुत्तरविमानानि, तदूर्ध्वं पञ्च तत्र च । प्राच्यां विजयमपाच्यां, वैजयन्तं प्रचक्षते ॥४९॥ [ द्वा.भा./१०७] प्रतीच्यां तु जयन्ताख्यमुदीच्यामपराजितम् ।
सर्वार्थसिद्धं तन्मध्ये, सर्वोत्तममुदीरितम् ॥५०॥ [ द्वा.भा./१०८ ] १. चन्द्रैरन्तरिताः सूर्याः सूर्यैरन्तरिताश्च ते-इति प्रवचनसारोद्धारवृत्तौ ॥ २. वृद्धिमन्तश्च सङ्ख्यया-इति प्रवचनसारोद्धारवृत्तौ ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९० ]
स्थितिप्रभावलेश्याभिर्विशुद्ध्यवधिदीप्तिभिः ।
सुखादिभिश्च सौधर्माद्यावत्सर्वार्थसिद्धिकम् ॥५१॥ [ द्वा.भा./१०९] पूर्वपूर्वत्रिदशेभ्यस्तेऽधिका उत्तरोत्तरे ।
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः
हीनहीनतरा देहगतिगर्वपरिग्रहैः ॥५२॥ [ द्वा.भा./११०] घनोदधिप्रतिष्ठाना, विमानाः कल्पयोर्द्वयोः ।
त्रिषु वायुप्रतिष्ठानास्त्रिषु वायूदधिस्थिताः ॥५३॥ [ द्वा.भा./१११ ] ते व्योमविहितस्थानाः, सर्वेऽप्युपरिवर्त्तिनः ।
इत्यूर्ध्वलोकविमानप्रतिष्ठानविधिः स्मृतः ॥५४॥ [ द्वा.भा. / ११२] सर्वार्थसिद्धाद् द्वादशयोजनेषु हिमोज्ज्वला । योजनपञ्चचत्वारिंशल्लक्षायामविस्तरा ॥५५॥ [ द्वा.भा./११३] मध्येऽष्टयोजनपिण्डा, शुद्धस्फटिकनिर्मला ।
सिद्धशिलेषत्प्राग्भारा, प्रसिद्धा जिनशासने ॥५६॥ [ द्वा.भा./ ११४] तस्या उपरि गव्यूतत्रितयेऽतिगते सति ।
तुर्यगव्यूतषड्भागे, स्थिताः सिद्धा निरामयाः ॥५७॥ [ द्वा.भा./११५ ] अनन्तसुखविज्ञानवीर्यसद्दर्शनाः सदा ।
लोकान्तस्पर्शिनोऽन्योऽन्यावगाढा: शाश्वताश्च ते ॥५८॥ [ द्वा.भा./ ११६] एवं भव्यजनस्य लोकविषयामभ्यस्यतो भावनां,
संसारैकनिबन्धने न विषयग्रामे मनो धावति ।
किन्त्वन्यान्यपदार्थभावनसमुन्मीलत्प्रबोधोद्धुरं;
धर्मध्यानविधाविह स्थिरतरं तज्जायते सन्ततम् " ॥५९॥ [ ]
अथ बोधिदुर्लभत्वभावना
"अकामनिर्जरारूपात्, पुण्याज्जन्तोः प्रजायते ।
स्थावरत्वात् त्रसत्वं वा, तिर्यक्त्वं वा कथञ्चन ॥ १ ॥ [ यो. शा. ४ / १०७ ] मानुष्यमार्यदेशश्च, जातिः सर्वाक्षपाटवम् ।
दीर्घायुः प्राप्यते तत्र, कथञ्चित् कर्मलाघवात् ॥२॥ [ यो.शा.४/१०८ ] प्राप्तेषु पुण्यतः श्रद्धा- कथक श्रवणेष्वपि । तत्त्वनिश्चयरूपं तत्, बोधिरत्नं सुदुर्लभम् ॥३॥ [ यो.शा. ४ / १०९ ] राज्यं वा चक्रभृत्त्वं वा, शक्रत्वं वा न दुर्लभम् । यथा जिनप्रवचने, बोधिरत्यन्तदुर्लभा ॥४॥ [ ]
१. आयुश्च प्रा यो० शा०मु० ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
करणसप्ततिस्वरूपम् , १२भावनास्वरूपम् -श्लो० ११८॥]
[६९१ सर्वे भावाः सर्वजीवैः, प्राप्तपूर्वा अनन्तशः ।
बोधिर्न जातुचित् प्राप्ता, भवभ्रमणदर्शनात्" ॥५॥[ ] अथ धर्मस्वाख्यातताभावना यथा -
"स्वाख्यातः खलु धर्मोऽयं, भगवद्भिर्जिनोत्तमैः । __यं समालम्बमानो हि, न मज्जेद् भवसागरे" ॥१॥ [यो.शा.४/९२] स्वाख्याततामेवाह
"संयमः सूनृतं शौचं, ब्रह्माकिञ्चनता तपः ।
क्षान्तिर्मार्दवमृदुता, मुक्तिश्च दशधा स तु" ॥२॥ [ यो.शा.४/९३] अत्रायं भावः -संयमादिदशविधधर्मप्रतिपादनप्रकारेण भगवतामर्हतां स्वाख्यातधर्मत्वानुप्रेक्षणमेवेति धर्माणां गुणभावना, तदाख्यातॄणां भगवतामनुप्रेक्षानिमित्तं स्तुतिरिति, तथा च धर्मकथकोऽर्हन्निति भावनेत्येव पर्यवसन्नम् । तथा –
"पूर्वापरविरुद्धानि, हिंसादेः कारकाणि च । वचांसि चित्ररूपाणि, व्याकुर्वद्भिर्निजेच्छया ॥३॥ [ द्वा.भा./१२६ ] कुतीर्थिकैः प्रणीतस्य, सद्गतिप्रतिपन्थिनः । धर्मस्य सकलस्यापि, कथं स्वाख्यातता भवेत् ? ॥४॥ [ द्वा.भा./१२७ ] यच्च तत्समये क्वापि, दयासत्यादिपोषणम् । दृश्यते तद्वचोमानं, बुधैर्जेयं न तत्त्वतः ॥५॥ [ द्वा.भा./१२८] यत्प्रोद्दाममदान्धसिन्धुरघटं साम्राज्यमासाद्यते, यन्निःशेषजनप्रमोदजनकं संपद्यते वैभवम् । यत्पूर्णेन्दुसमद्युतिर्गुणगणः संप्राप्यते यत्परं; सौभाग्यं च विजृम्भते तदखिलं धर्मस्य लीलायितम् ॥६॥[ द्वा.भा./१२९] यन्न प्लावयति क्षितिं जलनिधिः कल्लोलमालाकुलो, यत्पृथ्वीमखिलां धिनोति सलिलासारेण धाराधरः । यच्चन्द्रोष्णरुची जगत्युदयतः सर्वान्धकारच्छिदे; तन्निःशेषमपि ध्रुवं विजयते धर्मस्य विस्फूर्जितम् ॥७॥ [ द्वा.भा./१३०] अर्हता कथितो धर्मः, सत्योऽयमिति भावयन् ।
सर्वसंपत्करेधर्मे, धीमान् दृढतरो भवेत्" ॥८॥[द्वा.भा./१३२] इति भावनाः ॥ प्रतिमाः -प्रतिज्ञा अभिग्रहप्रकारा इत्यर्थः, ताश्च मासिकी द्वैमासिकी त्रैमासिकी
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९२]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः चातुर्मासिकी पञ्चमासिकी षाण्मासिकी सप्तमासिकी, प्रथमसप्तरात्रिन्दिवा द्वितीयसप्तराविन्दिवा तृतीयसप्तरात्रिन्दिवा अहोरात्रिकी एकरात्रिकी चेति द्वादश । यतः - "मासाइसत्तंता, पढमाबिइतइअसत्तरायदिणा । अहराइ एगराई भिक्खूपडिमाण बारसगं" ॥१॥[पञ्चा.१८॥३, प्रव.५७४] इति ।
अयमासां भावार्थ:-भिक्षुः प्रतिमाः प्रतिपिपत्सुः प्रथमं जिनकल्पिकवत् पञ्चविधां तुलनां करोति, ततश्च योग्यः सन् प्रतिपद्यते । तद्यथा - "पडिवज्जइ संपुण्णो, संघयणधिईजुओ महासत्तो । पडिमाओ जिणमयंमी, सम्मं गुरुणा अणुण्णाओ ॥१॥[पञ्चा.१८/४, प्रव.५७५ ] गच्छे चिअ निम्माओ, जा पुव्वा दस भवे असंपुण्णा। नवमस्स तइअवत्थु , होइ जहण्णो सुआभिगमो" ॥२॥ [ पञ्चा.१८/५, प्रव.५७६ ]
गच्छ एव तिष्ठन् निर्मातः -आहारादिविषये प्रतिमाकल्पपरिकर्मणि परिनिष्ठितः, तत्परिमाणं चैवम् –मासिक्यादिषु सप्तसु या यत्परिमाणा तस्यास्तत्परिमाणमेव परिकर्म, तथा वर्षासु नैताः प्रतिपद्यन्ते, न वा परिकर्म, करोति, तत्राद्यद्वयमेकत्रैव वर्षे, तृतीयचतुर्थ्यावेकैकस्मिन् वर्षे, अन्यासां तु तिसृणामन्यत्र वर्षे प्रतिकर्म, अन्यत्र च प्रतिपत्तिरिति नवभिर्वराद्याः सप्त समाप्यन्त इति । "वोसट्ठचत्तदेहो, उवसग्गसहो जहेव जिणकप्पी। एसण अभिग्गहीआ, भत्तं च अलेवयं तस्स" ॥१॥[पञ्चा.१८/६, प्रव.५७७]
उद्धृताद्येषणापञ्चकमध्यादेकस्मिन् दिने एषणाद्विकग्रहणं एका भक्ते एका च पानक इति, भक्तं चालेपकृत् । गच्छा विणिक्खमित्ता, पडिवज्जे मासिअं महापडिमं । दत्तेगभोअणस्सा, पाणस्स वि एग जा मासा ॥१॥[पञ्चा.१८/७, प्रव.५७८] पच्छा गच्छमुवेइ, एव दुमासी तिमासि जा सत्त । नवरं दत्तीवुड्डी, जा सत्त उ सत्तमासीए ॥२॥ [ पञ्चा.१८/१३, प्रव.५८१] तत्तो अ अट्ठमीआ, हवई हुं पढमसत्तराइंदी। तीए चउत्थएणं, बहिआ गामस्स अह विसेसो" ॥३॥[पञ्चा.१८/१४, प्रव.५८२]
१. तुला-दशाश्रुतस्कन्धे दशा ७ प० ४४ ॥ २. तुला-पञ्चाशकटीका प० २७९, प्रवचनसारोद्धारटीका भा० ११ प० ४७१ ॥ ३. 'मईइ-इति पञ्चाशके, अत्येति इति तत्र वृत्तौ ॥ ४. P.C. पञ्चाशकप्र० । य-मु०॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
करणसित्तरिस्वरूपम्, १२ भिक्षुप्रतिमास्वरूपम् - श्लो० ११८ ॥ ]
[ ६९३
अपानकेनैकान्तरोपवासेनेत्यर्थः, इह च पारणके आचाम्लम्, दत्तिनियमस्तु नास्ति
“उत्ताणगपासल्ली, नेसज्जी वा वि ठाण ठाइत्ता ।
सहउवसग्गे घोरे, दिव्वाई तत्थ अविकंपो" ॥४॥ [ पञ्चा. १८/१५, प्रव. ५८३ ]
उत्तानशायी पार्श्वशयितो निषद्यावान् वा-समपुततयोपविष्टः स्थानस्थितो वोर्ध्वं स्थितः । "दोच्चा वि एरिस च्चिअ, बहिआ गामाइआण णवरं तु । उक्कडलगंडसाई, दंडायतिउ व्व ठाइत्ता" ॥५॥ [ पञ्चा. १८ / १६, प्रव. ५८४ ]
नवरम् उत्कटस्तिष्ठेत् तथा 'लकुटशायी' मस्तकपाष्णिकाभिरेव पृष्ठप्रदेशेनैव वा स्पृष्टभूभागस्तथा दण्डायतोऽङ्घ्रिप्रसारणेन भून्यस्तायतशरीरः, एवं स्थित्वाऽवस्थाय - 'तच्चाए वि एवं, णवरं ठाणं तु तस्स गोदोही ।
वीरासणमह ठाणं, ठाइज्ज व अंबरवुज्जो उ' ॥६॥ [ पञ्चा. १८/१७, प्रव. ५८५ ]
44
-
‘वीरासनं' च सिंहासनाधिरूढस्य भून्यस्तपादस्य सिंहासनापनयने सत्यचलितस्य भवति, अथवाऽऽम्रकुब्जः आम्रफलवद्वक्राकारेणावस्थित इति एतास्तिस्रः सप्त(एक) विंशत्या दिनैर्यान्तीति ।
"एमेव अहोराई, छटुं भत्तं अपाणगं नवरं ।
गामनगराण बहिआ, वग्धारिअपाणिए ठाणं" ॥७॥ [ पञ्चा. १८/१८, प्रव.५८६ ]
नवरं षष्ठं भक्तं – भोजनं वर्जनीयतया यत्र तत्षष्ठभक्तमुपवासद्वयरूपम्, तत्र ह्युपवासद्वये चत्वारि भक्तानि वर्ज्यन्ते एकाशनेन च तदारभ्यते तेनैव च निष्ठां यातीत्येवं षड्भक्तवर्जनरूपं तदिति । इयं चाहोरात्रिकी दिनत्रयेण याति, अहोरात्रस्यान्ते षष्ठभक्तकरणाद् । यदाह -
“ अहोराइआ तहिं पच्छा छटुं करेइ त्ति [ ] ।
एमेव एगराई, अट्ठमभत्तेण ठाण बाहिरओ ।
ईसीपब्भारगए, अणमिसनयणेगदिट्ठीए" ॥८॥ [ पञ्चा. १८/१९, प्रव. ५८७ ]
अस्यां चावध्याद्यन्यतरज्ञानलाभ:, इयं च प्रतिमा रात्रेरनन्तरमष्टमकरणेन चतूरात्रिन्दिवसमाना स्याद्यदाह –‘“एगराइआ चउहिं पच्छा अट्टमं करेइ त्ति" [ ] द्वादश प्रतिमाः ॥
तथा, इन्द्रियाणां - स्पर्शन - रसन - घ्राण - चक्षुः - श्रोत्ररूपाणां निरोधः - स्वस्व
१. पाष्णिकाभिरेव-इति पञ्चा० वृत्तौ ॥ २. एकविं इति पञ्चाशकवृत्तिः २ तुला - पञ्चाशकटीका १८।१८ ।। ३. प्रवचनसारोद्धारवृत्तिः भा० १ प० ४७९ ।। ४. करणाच्चतू' इति पञ्चाशक-प्रवचनसारोद्धारवृत्त्योः ॥
D:\new/d-3.pm5\ 3rd proof
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९४] [ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः विषयेभ्यो निवर्त्तनम् इष्टानिष्टविषयेषु रागद्वेषाभाव इत्यर्थः । तथा प्रतिलेखनाः प्रत्युपेक्षणास्ताश्च वस्त्रादिविषयाः पञ्चविंशतिर्व्याख्यातपूर्वाः । तथा गुप्तिर्गोपनमात्मसंरक्षणं मुमुक्षोर्योगनिग्रह इत्यर्थः, ताश्च मनोवाक्कायविषयभेदात् तिस्रः, तत्र मनोगुप्तिस्त्रिधा, आर्त्त-रौद्रध्यानानुबन्धिकल्पनाजालवियोग: प्रथमा १, शास्त्रानुसारिणी परलोकसाधिका धर्मध्यानानुबन्धिनी माध्यस्थ्यपरिणतिर्द्वितीया २, कुशला - ऽकुशलमनोवृत्तिनिरोधेन योगनिरोधावस्थाभाविन्यात्मारामता तृतीया ३, तदुक्तं विशेषणत्रयेण योगशास्त्रे -
"विमुक्तकल्पनाजालं, समत्वे सुप्रतिष्ठितम् ।
आत्मारामं मनस्तज्ज्ञैर्मनोगुप्तिरुदाहृता" ॥१॥ [यो.शा. १ / ४१ ] एवंविधं मनोगुप्तिरित्यर्थः । वाग्गुप्तिर्द्विधा - मुखनयन भ्रूविकारा-ऽङ्गुल्याच्छोटन - लेष्टुक्षेप-हुङ्कृतादिसंज्ञावर्जनेन मौनावलम्बनम्, संज्ञादिना हि प्रयोजनानि सूचयतो मौनं निष्फलमेवेत्येका १, वाचन - प्रच्छन- परपृष्टव्याकरणादिषु लोका - ऽऽगमाविरोधेन मुखवस्त्रिकाच्छादितमुखस्य भाषमाणस्यापि वाग्नियन्त्रणं द्वितीया । तदुक्तं – 'संज्ञादिपरिहारेण, यन्मौनस्यावलम्बनम् ।
44
वाग्वृत्तेः संवृतिर्वा या, सा वाग्गुप्तिरिहोच्यते" ॥१॥ [ यो.शा.१/४२ ] आभ्यां भेदाभ्यां वाग्गुप्तेः सर्वथा वाग्निरोधः सम्यग्भाषणं च स्वरूपं प्रतिपादितं भवति, भाषासमितौ तु सम्यग्वाक्प्रवृत्तिरेवेति वाग्गुप्तिभाषासमित्योर्भेदः । यदाह - "समिओ निअमा गुत्तो, गुत्तो समिअत्तणंमि भयणिज्जो । कुसलवयमुईरंतो, जं वइगुत्तो वि समिओ वि" ॥१॥
[ उ.प.६०५, बृह.भा. ४४५१, निशीथभा. ३७ ] इति । अथ कायगुप्तिरपि द्विधा - चेष्टानिवृत्तिलक्षणा यथागमं चेष्टानियमलक्षणा च तत्र परीषहोपसर्गादिसम्भवेऽपि यत्कायोत्सर्गकरणादिना कायस्य निश्चलताकरणं सर्वयोगनिरोधावस्थायां वा सर्वथा यत्कायचेष्टानिरोधनं सा प्रथमा १, गुरुमापृच्छ्य शरीर-संस्तारकभूम्यादिप्रतिलेखनाप्रमार्जनादिसमयोक्तक्रियाकलापपुरस्सरं शयनासनादि साधुना विधेयम्, ततः शयना - Ssसन - निक्षेपा - ऽऽदानादिषु स्वच्छन्दचेष्टापरिहारेण नियता या कायचेष्टा सा द्वितीयेति २ । उक्तं च
"उपसर्गप्रसङ्गेऽपि, कायोत्सर्गजुषो मुनेः ।
स्थिरीभावः शरीरस्य, कायगुप्तिर्निगद्यते ॥१॥ [ यो.शा. १/४३ ]
D:\new/d-3.pm5\ 3rd proof
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रथम-द्वितीयव्रतातिचारस्वरूपम् -श्लो० ११९/१२०॥]
[६९५ शयनासननिक्षेपादानचङ्क्रमणेषु च ।
स्थानेषु चेष्टानियमः, कायगुप्तिस्तु सा परा" ॥२॥ [यो.शा.१/४४] तथाऽभिग्रहा द्रव्य-क्षेत्र-काल-भावविषयाश्चतुर्विधा, इत्येतद्भेदकदम्बकं क्रियते - मोक्षार्थिभिः साधुभिर्निष्पाद्यते इति 'करणं' करणसंज्ञं भवति, एते भेदाः सप्ततिसङ्ख्या : करणसप्ततिसंज्ञाः स्युरित्यर्थः । करणं च प्रयोजने आपन्ने सति क्रियते चरणं तु नित्यानुष्ठानमिति चरण-करणयोर्भेदः, अत्राप्ययं विवेकः -एषणासमितौ गतार्थत्वेऽपि पिण्डविशुद्धेः पृथगुपादानं शेषभेदेषु तस्याः प्राधान्यज्ञापनार्थमिति, उक्ता मूलगुणा उत्तरगुणाश्च । अथ तच्छेषमतिचाररक्षणलक्षणं प्रस्तुतधर्मं प्रस्तौति –'एषामि'त्यादि, 'एषां' मूलगुणोत्तरगुणानां, कीदृशानाम् ?-'अनतिचाराणां' न विद्यतेऽतिचारा येषु ते (तथा) तेषामतिचाररहितानामित्यर्थः पालनं-धारणं सापेक्षयतिधर्मो भवतीत्यन्वयः । अनतिचाराणामेषां पालनोक्त्याऽतिचारज्ञानस्यावश्यकत्वात्तानेवाह -'ते त्वमी'ति, ते' अतिचाराः, तुशब्दः पूर्वस्माद् विशेषणार्थः, 'अमी' वक्ष्यमाणा 'मता' उक्ता जिनैरिति शेषः ॥११८॥ साम्प्रतं तानेव प्रतिव्रतं दर्शयितुकामः प्रथममहिंसाव्रतातिचारानाह -
आद्यव्रते ह्यतिचारा, एकाक्षादिवपुष्मताम् ।
सङ्गट्टपरितापोपद्रावणाद्याः स्मृता जिनैः ॥११९॥ एकं स्पर्शनलक्षणमिन्द्रियं येषां ते एकाक्षा:-पृथिव्यादयः पञ्च, आदिशब्दाद् द्वि-त्रिचतुष्पञ्चेन्द्रियग्रहः, तथा वपुः-शरीरं वर्तते येषां ते वपुष्मन्तो -देहिनस्तत एकाक्षादयश्च ते वपुष्मन्तश्चेति समासस्तेषामेकेन्द्रियादिजन्तूनामित्यर्थः 'सङ्घट्टः' स्पर्शः 'परितापः' परितस्तापोत्पादनम् 'उपद्रावणं' महत्पीडाकरणं तदाद्या अतिचाराः -पूर्वोक्तस्वरूपाः आद्यव्रते -अहिंसाख्ये 'जिनैः' अर्हद्भिः स्मृताः' प्रोक्ता इत्यन्वयः । तदुक्तं पञ्चवस्तुके
"पढमंमी एगिदिअविगलिंदिपणिदिआण जीवाणं ।
संघट्टणपरिआवणमुद्दवणाईणि अइआरा" ॥१॥[पञ्च./६५५] ॥११९।। इत्युक्ता आद्यव्रतातिचाराः, अथ द्वितीयव्रतस्य तानाह -
असौ द्विधाणु-स्थूलाभ्यां, तत्राद्यः प्रचलादितः । द्वितीयः क्रोध-लोभादेर्मिथ्याभाषा द्वितीयके ॥१२०॥ १. तथा-L.P.C. नास्ति ।। २. L.P.C. | अतिचा मु० ॥ ३. L.P. | साम्प्रतं-मु० C. नास्ति ।। ४. P. उपद्रापणं-मु० C. ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९६]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकारः ____द्वितीयके' मृषावादविरतिरूपे असौ' अतिचारः 'अणु-स्थूलाभ्यां' सूक्ष्म-बादराभ्यां प्रकाराभ्यां 'द्विधा' द्विप्रकारो भवतीति शेषः । तत्र 'आद्यः' सूक्ष्मः 'प्रचलादितो' निद्राविशेषादेमिथ्याभाषा -असत्यभाषणं भवति, यथा प्रचलसि किं दिवा? इत्यादि चोदितः प्राह -नाऽहं प्रचलामि'इत्यादि । क्रोधादेः -क्रोध-लोभ-हास्य-भयैमिथ्याभाषा द्वितीयोबादर: परिणामभेदाद् भवतीति । यतः पञ्चवस्तुके -
"बीअं मुसावाए, सो सुहुमो बायरो अ णायव्वो।
पयलाइ होड़ पढमो.कोहादभिभासणं बीओ"॥ पञ्च./१५६]॥१२०॥ इत्युक्ता द्वितीयव्रतातिचाराः, अथ तृतीयस्य तानाह -
एवं तृतीयेऽदत्तस्य, तृणादेर्ग्रहणादणुः ।
क्रोधादिभिर्बादरोऽन्यसचित्ताद्यपहारतः ॥१२१॥ ‘एवं' पूर्वोक्तरीत्या सूक्ष्म-बादरभेदेन द्विविध इत्यर्थः, 'तृतीये' अस्तेयव्रते प्रक्रमादतिचारो भवतीति शेषः । तत्र 'अणुः' सूक्ष्मः 'अदत्तस्य' स्वाम्यादिनाऽप्रदत्तस्य 'तृणादेर्ग्रहणाद्' अनाभोगेनाङ्गीकरणाद् भवति, तत्र तृणं प्रसिद्धम् , आदिशब्दाड्डगलच्छार-मल्लकादेरुपादानम् , अनाभोगेन तृणादि गृह्णतोऽतिचारो भवति, आभोगेन त्वनाचार इति भावः । तथा 'क्रोधादिभिः' कषायैः ‘अन्येषां' सार्मिकाणां चरकादीनां गृहस्थानां वा सम्बन्धि सचित्तादि' सचित्ता-ऽचित्त-मिश्रवस्तु तस्यापहारतः -अपहरणपरिणामाद् बादरोऽतिचारो भवतीति सम्बन्धः । यतः -
"तइअंमि वि एमेव य, दुविहो खलु एस होइ विण्णेओ।
तण-डगल-छार-मल्लग, अविदिन्नं गिण्हओ पढमं" ॥१॥[पञ्च./६५७] अनाभोगेनेति तवृत्तिलेशः । । "साहम्मिअन्नसाहम्मिआण गिहिआण कोहमाईहिं।
सच्चित्ताइ अवहरओ, परीणामो होइ बीओ उ" ॥१॥[पञ्च./६५८ ] साधर्मिकाणां -साधु-साध्वीनाम् , अन्यसधर्माणां -चरकादीनामिति तवृत्तिरिति ॥१२१॥ उक्तास्तृतीयव्रतातिचाराः, अत्र चतुर्थस्य तानाह -
ब्रह्मव्रतेऽतिचारस्तु , करकर्मादिको मतः ।
सम्यक् तदीयगुप्तीनां, तथा चाननुपालनम् ॥१२२॥ १. ना अननुज्ञातस्य-L.P. ||
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थ-पञ्चमव्रतातिचारस्वरूपम् - श्लो० १२२/१२३॥]
[ ६९७
'ब्रह्मव्रते' मैथुनव्रते अतिचारः तुशब्दो विशेषणार्थः, करकर्मादिः, तथा च परिणामवैचित्र्येण ‘तदीयगुप्तीनां' तस्य -ब्रह्मव्रतस्येमास्तदीयास्ताश्च ता गुप्तयश्च - स्त्र्यादिसंसक्तवसतित्यागादिरूपास्तासां 'सम्यक्' भावशुद्धया 'अननुपालनम्' अनाचरणं भवतीति सम्बन्धः । यतः -
"मेहुणस्सइआरो, करकम्माई उ होइ णायव्वो ।
गुत्तीणं च तहा, अणुपालणमो ण सम्मं तु" ॥१॥[पञ्च./६५९ ] ॥१२२॥ इत्युक्तास्तुर्यव्रतातिचाराः । अथ पञ्चमस्य तानाह -
1
काकादिरक्षणं बालममत्वं पञ्चमेऽप्यणुः । द्रव्यादिग्रहणं लोभात्, स्थूलश्चाधिकधारणम् ॥१२३॥
'पञ्चमेऽपि' परिग्रहव्रते न केवलं पूर्वेष्वित्यपिशब्दार्थः, काको - ध्वाङ्क्ष आदिशब्दात् श्व-गोणादिग्रहणम्, तेभ्यो रक्षणम् - आहारादेर्यत्नेन स्थापनम्, तथा 'बालममत्वं' लघौ शिष्ये ममत्वकरणं मनागितिगम्यम्, एषः 'अणुः' अतिचारो भवतीति योज्यम् । तथा ‘लोभात्’ लोभपरिणामात् 'द्रव्यादीनां' हिरण्यादीनां 'ग्रहणम्' उपादानं 'चः' पुनरधिकधारणम् –उपधेर्गणनपरिमाणाभ्यामतिरिक्तस्य धारणं - सङ्ग्रहः बादरो भवतीति, तत्रज्ञानाद्युपकरणं मुक्त्वा इति ज्ञेयम्, तस्य ह्यधिकत्वेऽपि न दोषः । यतः "पंचमगंमि अ सुहुमो, अइआरो एस होइ णायव्वो ।
कागाइसाणरक्खण, कप्पट्ठगरक्खणममत्ते" ॥१॥ [पञ्च./६६० ] कल्पस्थको - बाल इति तद्वृत्तिः ।
44
'दव्वाइआण गहणं, लोभा पुण बायरो मुणेअव्वो ।
—
अइरित्तधारणं वा, मोत्तुं णाणाइ उवयारं" ॥१॥ [ पञ्च./६६१ ] इति । अत्रायं भावः - निष्कारणं द्रव्यग्रहणपरिणामेऽतिचारः, कारणे तु ग्रहणेऽपि नातिचार इति । यत उक्तं स्थानाङ्गे बृहत्कल्पे च -
'अट्ठजायंमि समणि णिग्गंथिं णिग्गंथे गिण्हमाणे वा अवलंबमाणे वा णाइक्कमइ' [ बृहत्कल्प उ० ६। सू०१८ ]त्ति ।
अर्थो - द्रव्यं तेन जातं - प्रयोजनं यस्याः साऽर्थजातिका तामिति व्याख्यानं [संयमस्थिताया अपि ह्यर्थजातमुत्पद्यते एभिः स्थानैः । तदुक्तं कल्पनिर्युक्तौ – "सेवगभज्जा ओमे, आवण्ण अणत्त बोहिए तेणे ।
एएहिं अट्ठजायं, उप्पज्जइ संजमठियाए" ॥१॥ [ बृ.क.नि./६२८७ ]
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९८]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः ____ अयं भावः -कोऽपि राजसेवको स्वभार्यां परिष्ठाप्य देशान्तरे गतः, सा च निष्क्रान्ता, ततः सोऽर्थजातं मार्गयति, तदाऽग्लानापि ग्लानकरणाद्युपायेन रक्ष्या, एवमपि तेनामुच्यमानायामर्थजातमपि दत्त्वा तस्मान्मोच्या । तथा कोऽपि वणिग् सकुटुम्बोऽपि प्रविव्रजिषुरव्यक्तां दारिकां मित्रगृहे निक्षिप्य प्रव्रजितः, काले च मित्रभूतो मृतः, ततो दुर्भिक्षे जाते तदीयैः पुत्रैरनाद्रियमाणा सा कस्यापि दासत्वं प्राप्ता, तस्याश्च पितुः कालान्तरे तत्रागमनम् , तेन च तत् सर्वं ज्ञात्वा तन्मोचनार्थं कथाप्रसङ्गेन प्रबोधः कृतः, तथाप्यमोचने निष्क्रामता स्थापितं (यत्) द्रव्यं तद् गृहीत्वा समर्म्यम् , तस्याभावे निजकानां गवेषणया तदुत्पादनीयम् , एवमग्रेऽपि भावना कार्या] सर्वत्रापि परिणाममाश्रित्यातिचारभावना ज्ञेया ॥१२३।। इत्युक्ताः पञ्चमव्रतातिचाराः । अथ षष्ठव्रतस्य तानाह -
दिनात्तदिनभुक्तादिचतुर्भङ्ग्यादिरन्तिमे ।
सर्वेष्वप्येषु विज्ञेया, दोषा वातिक्रमादिभिः ॥१२४॥ दिने-दिवसे आत्तं-गृहीतं दिनात्तं तच्च तद्दिनभुक्तं च सन्निधिपरिभोगेन तद् दिनात्तदिनभुक्तं तदादिर्यस्यां सा चासौ चतुर्भङ्गी च -भङ्गचतुष्टयं तदादिस्तत्प्रभृतिरन्तिमे - षष्ठे व्रतेऽतिचारो भवतीति प्रक्रमाद् ज्ञेयम् । तत्र दिवागृहीतं दिवाभुक्तं पूर्वदिनगृहीतस्यापरदिने भोजनमित्यर्थः इत्याद्यो भङः । दिने गहीतं रात्रौ भक्तमिति द्वितीयः २। रात्रौ गहीतं दिने भुक्तमिति तृतीयः ३। रात्रौ गृहीतं रात्रौ च भुक्तमिति चतुर्थः ४। एते चत्वारोऽपि भङ्गास्तथाविधपरिणामयोगादतिचाराः, आदिशब्दादतिमात्राहारादिपरिग्रहः इत्युक्ताः षष्ठव्रतातिचाराः।
अथ प्रकारान्तरेण मूलगुणेषूत्तरगुणेषु च साधारणी दोषभावनामाह –'सर्वेष्वपि'इत्यादि सर्वेषु -समस्तेषु न केवलमेकादिव्रते इत्यपिशब्दार्थः । 'एषु' मूलगुणोत्तरगुणेषु ‘दोषा' मला: ‘अतिक्रमादिभिः' अतिक्रम-व्यतिक्रमाऽतिचाराऽनाचारैवेति पक्षान्तरे विज्ञेयाः, अतिक्रमादिस्वरूपं त्वेवमाधाकर्माश्रित्योक्तं व्यवहारभाष्ये
"आहाकम्मनिमंतण, पडिसुणमाणे अइक्कमो होइ।
पयभेआइ वइक्कम, गहिए तइअतरो गलिए" ॥१॥ [ व्यव.पी./गा.४३] व्याख्या -आधाकर्माङ्गीकरणाद्यावदुपयोगपरिसमाप्तिस्तावदतिक्रमः, तद्ग्रहणाय पदभेदकरणे यावद् गृहे प्रवेशनं तावद् व्यतिक्रमः, पात्रप्रसारणेप्ययमेव, आधाकर्मणि गृहीते उपलक्षणमेतत् यावद्वसतौ समानीते गुरुसमक्षमालोचिते भोजनार्थमुपस्थापिते मुखे
१. मत्त्वा-L.P.C. || २. कार्य-L.P. ॥ ३. एतरो-इति व्यवहारभाष्ये ।।
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चाचारस्वरूपम् -श्लो० १२५॥]
[६९९ प्रक्षिप्यमाणेऽपि च यावन्नाद्यापि गिलति तावत्तृतीयोऽतिचारलक्षणो दोषः, गिलिते त्वाधाकर्मण्यनाचार इति । एवं च भावना मूलगुणेषु उत्तरगुणेषु च कार्या । अत्रायं विवेकः - मूलगुणेषु अतिक्रमादिभिस्त्रिभिश्चारित्रस्य मालिन्यम् , तस्य चालोचनप्रतिक्रमणादिभिः शुद्धिः, चतुर्थेण तु भङ्ग एव, तथा च सति पुनरुपस्थापनैव युज्यते, उत्तरगुणेषु तु चतुभिरपि चारित्रस्य मालिन्यं, न पुनर्भङ्गम् इत्युक्ता मूलोत्तरगुणातिचाराः ॥१२४।।
साम्प्रतं मूलगुणेषूक्तप्रायाणामपि ज्ञानाद्याचाराणां मुख्यत्वख्यापनार्थं तत्पालनस्य स्वातन्त्र्येणाभिधित्सयाह -
ज्ञानादिपञ्चाचाराणां पालनं च यथागमम् ।
गच्छवासकुसंसर्गत्यागोऽर्थपदचिन्तनम् ॥१२५॥ ज्ञानादयो -ज्ञान-दर्शन-चारित्र-तपो-वीर्यरूपास्ते च ते पञ्चाचाराश्च तेषां पालनम्' आराधनं तच्चान्यथापि स्यादित्यत आह -'यथागमम्' इति आगमानुसारेण तत् सापेक्षयतिधर्मो भवतीत्यन्वयः । तत्र ज्ञानं सम्यक्तत्त्वावबोधस्तद्धेतुत्वादत्र द्वादशाङ्गादिकं श्रुतज्ञानं गृह्यते, दर्शनं सम्यक्श्रद्धानम् , चारित्रं सर्वसावद्ययोगानां ज्ञानश्रद्धानपूर्वकं त्यागः, तप इच्छानिरोधलक्षणम् , वीर्यं च शक्तिस्फोरणम् , एषु ज्ञान-दर्शन-चारित्राचाराः प्रत्येकमष्ट, ते च प्राक् देशनाधिकारे धर्मबिन्दुपाठेन दर्शिता एव तपआचाराश्च द्वादश, तत्र षट् बाह्याः षट् आभ्यन्तराश्च, तत्र बाह्याः षट् यथा -
"अणसणमूणोअरिआ, वित्तीसंखेवणं रसच्चाओ।
कायकिलेसो संलीणया य बज्झो तवो होइ" ॥१॥[ दशवै.नि./४७] अनशनमाहारत्याग इत्यर्थस्तत्पुनद्विधा -इत्वरं यावत्कथिकं च, इत्वरं नमस्कारसहितादि श्रीवीरतीर्थे षाण्मासिकान्तम् , श्रीनाभेयतीर्थे संवत्सरपर्यन्तम् , मध्यमतीर्थकरतीर्थेषु त्वष्टौ मासान् , यावत्थकथिकं तु पादपोगपगमनमिङ्गितमरणं भक्तपरिज्ञा चेति, एषां च स्वरूपं मूल एव स्फुटीभविष्यति । तथा ऊनमवममुदरं यस्य स ऊनोदरस्तस्य भाव ऊनोदरता, व्युत्पत्तिरेवेयम् , अस्य प्रवृत्तिस्तूनतामात्रे, सा द्रव्यभावाभ्यां द्विधा, तत्र - द्रव्यत उपकरणभक्तपानविषया, तत्रोपकरणविषया, जिनकल्पिकादीनाम् , भक्तपानविषया चाल्पाहारादिभेदतः पञ्चविधा । यदाहुः -
"अप्पाहार १ अवड्डा २, दुभाग ३ पत्ता ४ तहेव किंचूणा ५ ।
अट्ठ दुवालस सोलस, चउवीस तहेक्कतीसा य " ॥१॥[अ.स.सी./४] १. L.P. । तद्विपरीताश्च त मु० C. ॥ २. तुला-दशवैकालिकहारिभद्रीयवृत्तिः नियुक्ति गा० ४७, प्रवचनसारोद्धारटीका भा० १ प० १७३ ।।
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
७००]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकारः ___ अयं भावः -अल्पाहारोनोदरिका एककवलादारभ्याष्टौ यावत् अत्राप्येककवलमाना जघन्याऽष्टकवलमानोत्कृष्टा, शेषा तु मध्यमा, एवमग्रेऽपि भाव्यम् । आहारमानं तु पुंसां द्वात्रिंशत्कवला: स्त्रियस्त्वष्टाविंशतिरिति तदनुसारेण न्यूनाहारादिकं भावनीयम् , भावत ऊनोदरिका क्रोधादित्याग इति । तथा वर्त्ततेऽनयेति वृत्तिः -भैक्ष्यं तस्याः संक्षेपणं - हासः, तच्च दत्तिपरिमाणकरणरूपम् एक-द्वि-त्र्याद्यगारनियमो रथ्या-ग्रामा-ऽर्द्धग्रामनियमश्च । अत्रैव द्रव्याद्यभिग्रहा अन्तर्भवन्ति । तथा रसानां मतुब्लोपाद् विशिष्टरसवतां वृष्याणां विकारहेतूनामत एव विकृतिशब्दवाच्यानां मद्यादिचतुर्णां दुग्धादिषण्णां च त्यागो - वर्जनं रसत्यागः । तथा कायः-शरीरं तस्य संक्लेशः -शास्त्राविरोधेन बाधनम् , अत्र च तनोरचेतनत्वेऽपि शरीर-शरीरिणोः कथञ्चिदभेदात् कायक्लेश आत्मक्लेशोऽपि संभवत्येव स च विशिष्टासनकरणेनाप्रतिकर्मशरीरत्वकेशोल्लुञ्चनादिना वाऽवसेयः, अयं च स्वकृतक्लेशानुभवरूपः परीषहास्तु स्वपरकृतक्लेशरूपा इति कायक्लेशस्य परीषहेभ्यो भेदः । तथा संलीनता-गुप्तता, सा चेन्द्रियकषाययोगविषया विविक्तशय्यासनता चेति चतुर्द्धा, इन्द्रियादिगुप्तता च व्याख्यातप्राया, विविक्तशय्यासनतां(ता) चैकान्तेऽनाबाधे असंसक्ते पशपण्डकादिवजिते शन्यागार-देवकल-सभा-पर्वतगहादीनामन्यतमस्मिन् स्थानेऽवस्थानम् इति षट्प्रकारं बाह्यं तपः । बाह्यत्वं च बाह्यद्रव्याद्यपेक्षत्वात् परप्रत्यक्षत्वात् बाह्यशरीरतापकत्वात् कुतीथिकैर्गृहस्थैश्चापि विधेयत्वाच्च । आभ्यन्तरं तपस्त्वेवम् –
"पायच्छित्तं विणओ, वेआवच्चं तहेव सज्झाओ।
झाणं उस्सग्गो वि अ, अभितरओ तवो होइ" ॥१॥ [ द.वै.नि./४८] मूलोत्तरगुणेषु स्वल्पोऽप्यतिचारश्चित्तं मलिनयतीति तच्छुद्ध्यर्थं प्रायश्चित्तं "प्रायः पापं विनिर्दिष्टम् , चित्तं तस्य विशोधनम्" [ ] इत्युक्तेः, अथवा प्रकर्षेण -अयते गच्छत्यस्मादाचारधर्म इति प्रायो -मुनिलोकस्तेन चिन्त्यते -स्मर्यतेऽतिचारविशुद्ध्यर्थमिति निरुक्तात् प्रायश्चित्तमनुष्ठानविशेषः, तच्च दशविधमुपरिष्टाद्वक्ष्यते । तथा विनीयते – क्षिप्यतेऽष्टप्रकारं कर्मानेनेति विनयः, स च ज्ञानादिभेदात् सप्तधा । यदाहुः -
"नाणे दंसणचरणे, मणवयकाओवयारविणआ अ। नाणे पंचुवयारो, मइनाणाईण सद्दहणं ॥१॥ [ द.वै.नि./४८वृ.] भत्ती तह बहुमाणो, तद्दिद्रुत्थाण सम्मभावणया । विहिगहणब्भासो वि अ, एसो विणओ जिणाभिहिओ" ॥२॥[ द.वै.नि./४८वृ.]
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चाचारस्वरूपम् -श्लो० १२५॥]
[७०१ ___शुश्रूषादिश्च दर्शनविनयः । यदाहुः - "सुस्सूसणा यऽणासायणा य, विणओ अ दंसणे दुविहा । दंसणगुणाहिएसुं , किज्जइ सुस्सूसणाविणओ ॥१॥[ द.वै.नि./४८वृ.] सक्कारोऽब्भुट्ठाणं, सम्माणासणअभिग्गहो तह य । आसणअणुप्पयाणं, किइकम्मं अंजलिगहो अ॥२॥ [ द.वै.नि./४८वृ.] इंतस्सणुगच्छणया, ठिअस्स तह पजुवासणाभिहिआ। गच्छंताणुव्वयणं, एसो सुस्सूसणाविणओ" ॥३॥ [ द.वै.नि./४८वृ.]
सत्कारः स्तवनादिभिः, सन्मानो वस्त्रादिभिः, आसनाभिग्रहस्तिष्ठतेतिनिवेदनम् , आसनानप्रदानं च स्थानात स्थानान्तरे आसनस्य मोचनम . शेषं स्पष्टम । अनाशातनाविनयः पुनः पञ्चदशविधः । स च यथा - "तित्थयर १ धम्म २ आयरिअ ३ वायग ४ थेरे ५ कुले ६ गणे ७ संघे ८ । संभोइअ ९ किरिआए १०, मइणाणाईण य तहेव य १५ ॥१॥[ द.वै.नि./४८वृ.]
[क्रिया चास्तिवादरूपा] कायव्वा पुण भत्ती, बहुमाणो तहय वन्नवाओ य । अरहंतमाइआणं, केवलनाणावसाणाणं" ॥२॥ [ द.वै.नि./४८वृ.]
भक्तिर्बाह्या प्रतिपत्तिः, बहुमानश्चान्तर: प्रीतिविशेषः, वर्णवादो गुणग्रहणम् , चारित्रविनयः पुनः - "सामाइआइचरणस्स, सद्दहाणं तहेव काएणं । संफासणं परूवणमहपुरओ भव्वसत्ताणं ॥१॥ [ द.वै.नि./४८वृ.] तथा- "मणवइकाइअविणओ, आयरिआईण सव्वकालं पि।
अकसलमणाइरोहो, कसलाणमदीरणं तहय" ॥२॥[द.वै.नि./४८व.] तथोपचारेण -सुखकारिक्रियाविशेषेण निर्वत्त औपचारिकः, स चासौ विनयश्चेति समासः । स च सप्तधा -
"अब्भासऽच्छणछंदाणुवत्तणंकयपडिकिई तहय ।
कारिअनिमित्तकरणं, दुक्खत्तगवेसणं तह य ॥१॥[ द.वै.नि./४८वृ.] तह देसकालजाणण, सव्वत्थे सु] तहय अणुमई भणिआ।
उवयारिओ उ विणओ, एसो भणिओ समासेणं" ॥२॥[ द.वै.नि./४८वृ.] १. L.P.C. । °न विषयः-मु० ॥ २. तुला-दशवैकालिकसूत्रस्य हारिभद्रीयवृत्तिः [नियुक्ति गा० ४८], प्रवचनसारोद्धारटीका भा० १ प० १७८ ॥ ३. L.P.C. | मनोवाक्कायविनयः पुनः मण मु० ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०२]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः _ 'अब्भासच्छणं' श्रुताद्यध्ययनं विनापि गुरुसमीपेऽवस्थानम् , 'कृतप्रतिकृतिश्च' कृते - भक्तादिनोपचारे प्रसन्ना गुरवः प्रतिकृति -प्रत्युपकारं सूत्रादिदानेन मे करिष्यन्ति, नो नामैकैव निर्जरेति भक्तादिदाने यत्नः कार्यः, श्रुतप्रापणादिकं निमित्तं कृत्वा श्रुतं प्रापितोऽहमनेनेति हेतोरित्यर्थः, विशेषेण विनये तस्य वर्तितव्यम् , शेषं स्पष्टम् । अथवा द्विपञ्चाशद्विधो विनयो यथा - "तित्थयर १ सिद्ध २ कुल ३ गण ४-संघ ५ किरिअ६, धम्म ७ नाण ८ नाणीणं ९। आयरिअ १० थेरु ११ वज्झाय १२-गणीणं १३ तेरस पयाइं ॥१॥
[दश.नि.३२५, प्र.सा.५४९] अणसायणा य १ भत्ती २, बहुमाणो ३ वण्णवायसंजलणा ४ । तित्थयराई तेरस, चउग्गुणा हुंति बावन्ना" ॥२॥ [ दश.नि.३२६, प्र.सा.५५० ] __ *व्यवहारभाष्ये तु ज्ञान-दर्शन-चारित्र-प्रतिरूपभेदाच्चतुर्थोक्तस्तथा च तद्ग्रन्थः "पडिरूवग्गहणेणं विणओ खलु सुचिओ चउविगप्पो नाणे दंसणे चरणे पडिरूवचउत्थओ होइ"[ ] त्ति तत्र कालेऽध्ययनादिरष्टविधो ज्ञानविनयः, निःशङ्कितादिरष्टविधो दर्शनविनयः, समितिगुप्तिभेदादष्टविधश्चारित्रविनयः, कायिको वाचिको मानसिक औपचारिकश्चेति प्रतिरूपविनयश्चतुर्विधः । आह च -
“पडिरूवो खलु विणओ, कायवइमणे तहेव उवयारे ।
अट्ठ चउविह दुविहो, सत्तविह परूवणा तस्स" ॥१॥[पु.मा./४०७] त्ति । कायिकोऽष्टधा यथा"अब्भुट्ठाणं अंजली, आसणदाणं अभिग्गह किईअ।
सुस्सूसणा य अभिगच्छणा य संसाहणा चेव" ॥[ पु.मा./४०८] ___ अभिग्रहो गुरुनियोगकरणाभिसम्बन्धः संसाधना गच्छतोऽनुव्रजनम् । वाग्विनयश्चतुर्विधो यथा – "हिअमिअफरुसभासी अणुवाईभासि वाइओ विणओ' [ ] 'अणुवाइ'त्ति अनुविचिन्त्यभाषी । मानसिको द्विविधो यथा - "अकुसलमणोनिरोहो कुसलमणउदिरणं चेव''[ ] त्ति औपचारिक: सप्तविधस्तूक्त एवेति*।
तथा वैयावृत्यं दशधा चरणसप्ततावुक्तम् , तथा सुष्ठु आ–मर्यादया कालवेलापरिहारेण पौरुष्यपेक्षया वाऽध्यायः -अध्ययनं स्वाध्यायः, स च वाचना-प्रच्छना-परिवर्तना-ऽनुप्रेक्षाधर्मकथाभेदात् पञ्चधा, तत्र वाचना शिष्याध्यापनम् , अधीतस्य शङ्कितादौ प्रश्नः प्रच्छना,
१. L.P. I * * चिह्नद्वयमध्यवतिपाठः मु० C. नास्ति ।
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
गच्छवासस्वरूपम् -श्लो० १२५॥]
[७०३ विधिनाऽधीतस्याविस्मरणार्थं घोषादिशुद्धं गुणनं परिवर्तना, अर्थाविस्मरणार्थं च तच्चिन्तनमनुप्रेक्षा, एवमभ्यस्तश्रुते धर्मस्य कथनं धर्मकथेति । तथा ध्यानं चतुर्विधमपि प्रतिक्रमणसूत्रविवरणे व्याख्यातम् , अत्र तु धन॑ शुक्लं चेति द्विविधं ग्राह्यम् , तथोत्सर्जनीयस्य त्याग उत्सर्गः, स च बाह्योऽभ्यन्तरश्चेति द्विविधस्तत्रातिरिक्तोपधेरशुद्धाद्याहारस्य च त्यागे आद्यः, अभ्यन्तरस्तु कषायाणां, मृत्युकाले शरीरस्य च त्यागः, अयं च प्रायश्चित्तमध्येऽतिचारविशुद्ध्यर्थमुक्तः, इह तु सामान्येन निर्जरार्थमित्यपौनरुक्त्यम् । इदं च षोढाऽभ्यन्तरं तपः, लोकैरनभिलक्ष्यत्वात् , तन्त्रान्तरीयैर्भावतोऽनासेव्यमानत्वात् मोक्षाप्तावन्तरङ्गत्वादभ्यन्तरकर्मतापकत्वाच्चेति । ___ अथ वीर्याचारास्त्रयो मनोवाक्कायव्यापाराः यथासामर्थ्यं धर्मविषये प्रवृत्ताः सन्तो भवन्तीति प्रदर्शिताः पञ्चाचाराः ।
साम्प्रतं सार्द्धश्लोकद्वयेन महाव्रतपालनोपायभूतान् सापेक्षयतिधर्मरूपानुष्ठानविशेषान् दर्शयन्नाह -'गच्छवास' इत्यादि, गच्छो -गुरुपरिवारः तस्मिन् वासो-वसनं सापेक्षयतिधर्मो भवतीत्यन्वयः । गच्छवासे हि केषाञ्चित् स्वतोऽधिकानां विनयकरणं भवति, अन्येषां च शैक्षकादीनां विनयस्य कारणं भवति, तथा विध्यादिकमुल्लङ्घ्य प्रवर्त्तमानेषु केषुचित्स्मारणं क्रियते, तथाविधे च स्वस्मिन् केचित् कुर्वन्ति, एवं द्विरूपं वारणादि द्रष्टव्यम् , एवं च परस्परापेक्षया विनयादियोगे प्रवर्त्तमानस्य गच्छवासिनोऽवश्यं मुक्तिसाधकत्वमिति गच्छवासोऽपि मुख्यो धर्मः । यतः पञ्चवस्तुके -
"गुरुपरिवारो गच्छो, तत्थ वसंताण णिज्जरा विउला । विणयाओ तह सारणमाईहिं ण दोसपडिवत्ती ॥१॥[पञ्च./६९६ ] अन्नोन्नाविक्खाए, जोगम्मि तहिं तहिं पयट्टतो।
णियमेण गच्छवासी, असंगपदगसाहगो णेओ" ॥२॥[पञ्च./६९९] इति । गच्छे स्मारणादिगुणयोगादेव तं त्यक्त्वा स्वेच्छया विचरतां ज्ञानादिहानिरुक्ता । तथा चौघनियुक्तिः
"जह सागरंमि मीणा, संखोहं सागरस्स असहंता । णिति तओ सुहकामी, णिग्गयमित्ता विणस्संति ॥१॥[ओ.नि./११६ ] एवं गच्छसमुद्दे, सारणमाईहि चोइआ संता।
णिति तओ सुहकामी, मीणा व जहा विणस्संति" ॥२॥[ओ.नि./११७] स्मारणादिवियुक्तस्तु गच्छस्त्याज्य एव, परमार्थतोऽगच्छत्वात् तस्य । आह च -
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०४]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकार: "सारणमाइविउत्तं, गच्छं पि हु गुणगणेण परिहीणं ।
परिवत्तणाइवग्गो, चएज्ज तं सुत्तविहिणा उ" ॥१॥ [ पञ्च./७०० ] स चापि गच्छस्तदा त्याज्यो यदा गच्छान्तरसंक्रान्तिर्भवति, अन्यथा त्वात्मरक्षाद्यर्थं गीतार्थेनापि सता प्रमादबहुलेऽपि गच्छे कारणवशादग्रहिलग्रहिलनृपेणेव स्थेयम् । अत्रायमुपदेशपदोक्तो विवेकः -
"अग्गीआदाइण्णे, खेत्ते अण्णत्थ ठिइअभावंमी।
भावाणुवघायणुवत्तणाए तेसिं तु वसिअव्वं" ॥१॥ [ उ.प./८४०] व्याख्या-अगीतार्थेरादिशब्दाद् गीतार्थैरपि पार्श्वस्थादिभिराकीर्णे क्षेत्रेऽन्यत्रागीतार्थाद्यनाकीर्णे क्षेत्रे दुर्भिक्षादिना स्थित्यभावे सति भावानुपघातेन –सम्यक्प्रज्ञापनारूपशुद्धसमाचारपालनरूपस्य भावस्यानुपघातेन याऽनुवर्त्तना 'वायाए' णमोक्कारो' इत्यादिरूपाऽनुवृत्तिस्तया तेषामेव क्षेत्रे वसितव्यम् , एवं तेऽनुवर्तिताः स्वात्मनि बहुमानवन्तः बहुमानवन्तः कृता भवन्ति दुर्भिक्षादिषु सहायकारिणश्चेति । अत्र दृष्टान्तमाह -
"एत्थं पुण आहरणं, विण्णेयं णायसंगयं एअं।
अगहिलगहिलो राया, बुद्धीए अणट्ठरज्जो अ" ॥१॥[उ.प./८४३] इति । ननु गुरुकुलवासेन गच्छवासो गतार्थ एव, गच्छस्य गुरुपरिवारत्वादिति पुनरुक्तमेतदिति चेत् , सत्यम् , एकगुरुविनयादिरीत्याऽन्येषामपि यथा विनयादिपरिपालनं स्यात् तथा गुरुकुलवास: कार्य इति ख्यापनार्थं गच्छवासस्य पृथगुपादानम् , अन्योऽन्योपकाराभावे त्वगच्छवासः । यतः पञ्चवस्तुके -
"मुत्तूण मिहुवयारं, अन्नोन्नगुणाइभावसंबंधं ।
छत्तमढछत्ततुल्लो वासो उणऽगच्छवासो उ" ॥१॥[ पञ्च./७०४] तथा 'कुसंसर्गत्याग' इति कुत्सितः साधुजनैर्निन्दनीयः-संसर्गः सहवासादिस्तस्य त्यागो –वर्जनम् , अन्वयः प्राग्वत् । कुसंसर्गश्च साधूनां पार्श्वस्थादिभिः पापमित्रैः सह सम्बन्धरूपः, तैः सहवासे हि स्वस्मिन्नपि तादृग्भावापत्तिरवश्यम्भाविनी । यतः -
"जो जारिसेण संगं, करेइ सो तारिसोऽचिरा होइ।
कुसुमेण सह वसंता, तिला वि तग्गंधया जाया" ॥१॥[पञ्च./७३१] तत एव पार्श्वस्थादिरिव पार्श्वस्थादिसंसर्गी अपि शास्त्रे गर्हणीयतयोक्ता(क्तः) । तथा चावश्यकम् -
१. C.P. पञ्चवस्तुके च । छन्न मु० ॥ २. L.P. । ततश्च पार्श्वस्थादिसंसर्गी-मु०॥
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
कुसंसर्गत्यागस्वरूपम् -श्लो० १२५॥]
[७०५ "असुइट्ठाणे पडिआ, चंपकमाला ण कीरइ सीसे । पासत्थाईठाणेसुं , वट्टमाणा तह अपुज्जा ॥१॥[आव.नि./११११] पक्कणकुले वसंतो, सउणीपारो वि गरहिओ होइ। इअ गरहिआ सुविहिआ, मज्झि वसंता कुसीलाणं" ॥२॥[आव.नि./१११२] इति ।
ननु क: पार्श्वस्थादिसंसर्गमात्राद् गुणवतो दोषः ? न हि काचमणिकैः सह प्रभूतकालमेकत्र तिष्ठन्नपि विडूर्यमणिः काचभावमुपैति, स्वगुणप्राधान्यात् , न वा नलस्तम्ब इक्षुवाटमध्ये वसन्नपीक्षुसंसर्गतो मधुरत्वमुपयाति, स्वदोषप्राधान्यात् । तथा चान्यत्रापि - "असाधुः साधुर्वा भवति खलु जात्यैव पुरुषः, न सङ्गाद् दौर्जन्यं न च सुजनता कस्यचिदहो । प्ररूढे संसर्गे मणिभुजगयोर्जन्मजनिते; मणिर्हिद्दोषान् स्पृशति न च सर्पो मणिगुणान्" ॥१॥[]
तदेवं गुणवानपि पार्श्वस्थादिसंसर्गेण न गुणांस्त्यक्ष्यति इति चेत् , मैवम् , द्रव्याणां विचित्रपरिणामत्वात् , तथाहि -द्विविधानि द्रव्याणि -भाव्यानि, अभाव्यानि च, तत्र भाव्यन्ते स्वप्रतियोगिना स्वगुणैरात्मभावमापाद्यन्त इति भाव्यानि, अथवा प्रतियोगिनि सति तद्गुणापेक्षया तथाभवनशीलानि भाव्यानि तद्विपरीतान्यभाव्यानि, तत्र जीवो भाव्यद्रव्यम् , अनादिकालीनपार्श्वस्थाद्याचरितप्रमादभावनाऽऽपाद्यविपरीतपरिणाम इतियावत् , स च तथाभूतः सन् कुशीलसंसर्गतो विनश्येत् , वैडूर्य-नडादीनि त्वभाव्यद्रव्याणीति न तदृष्टान्तोपष्टम्भेन जीवस्यापि संसर्गजस्वभावाननुविधायित्वमितिभावः । अपि च - जीवोऽपि केवली तावदभाव्य एव, अभव्योऽपि च, सरागास्तु पार्श्वस्थादिभिर्भाव्याः, सरागा अपि परिपाकप्राप्तयोगा उत्कृष्टज्ञानपरिणतिशालिनो यद्यप्यभाव्यास्तथापि मध्यमदशावर्तिनो भाव्या एव, अत स्तोकोऽपि तेषामालापमात्रादिलक्षणः संसर्गः सुविहितानां प्रतिषिद्धः । उक्तं च - "ऊणगसयभावेणं, बिंबाइं परिणमंति तब्भावं । लवणागराइसु जहा वज्जेह कुसीलसंसग्गि" ॥१॥ [आव.नि./१११८]
अस्या अर्थः -ऊनश्चासौ शतभागश्चोनशतभागो, यावता शतभागोऽपि न पूर्यत इत्यर्थः तेन तावतांशेन प्रतियोगिना सह सम्बद्धानीतिप्रक्रमाद् गम्यते, बिम्बानि -रूपाणि, परिणमन्ति तद्भावं लवणीभवन्तीत्यर्थः, लवणाकरादिषु यथा, आदिशब्दात् खण्डस्वादिकारसादिग्रहः, तत्र किल लोहमपि तद्भावमासादयति । तथा पार्श्वस्थाद्यालापमात्रसंसर्यापि सुविहितास्तमेव
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०६]
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः भावं यान्ति ततो वर्जयत कुशीलसंसर्गीमिति । अयं च संविग्नबहुलकालापेक्ष उत्सर्गः, संक्लिष्टकालवशात्तादृशसहायालाभे तु पार्श्वस्थादीनामन्यतरेणापि सह वसति । यत उक्तं पञ्चकल्पभाष्ये -
—
"कालंमि संकिलिट्टे, छक्कायदयावरो वि संविग्गो ।
कयजोगीणमलंभे, पणगन्नयरेण संवसइ" ॥१॥ [ पं.क.भा./ १७४९] ‘पणगन्नयरेण’ति पार्श्वस्थादीनां पञ्चानामेकतरेण न तु द्व्यादिदोषसंयोगवता, दोषगुणसंयोगतारतम्ये विराधकत्वाराधकत्वतारतम्यव्यवस्थितेः । तदुक्तमुपदेशमालायाम् - "एगागी पासत्थो, सच्छंदो ठाणवासि ओसन्नो ।
दुगमाई संजोगा, जह बहुआ तह गुरू हुंति १॥ [ उ.मा./३८७ ] गच्छ्गओ अणुओगी, गुरुसेवी अणिअवासि आउत्तो ।
संजोए पयाणं, संजमआराहगा भणिआ" ॥२॥ [ उ.मा./३८८ ] उपदेशपदेऽपि पार्श्वस्थादिसंसर्गो यतनयाऽनुमतः, तथाहि - "अग्गी आदाइणे" [ उ.प.८४० ] इत्यादि । उपदेशमालायामप्युक्तम्
"सुबहुं पासत्थाणं, नाऊणं जो ण होइ मज्झत्थो ।
नय साहेइ सकज्जं, कागं च करेइ अप्पाणं" ॥१॥ [ उ.मा. / ५१० ] इति । अत्र प्रसङ्गतः पार्श्वस्थादिविषयवन्दनादिषूत्सर्गापवादौ प्रदर्श्यते, तत्र पार्श्वस्थादीनां वन्दननिषेधः प्राग्गुरुवन्दनाधिकारे – “पासत्थाइ वंदमाणस्स" [ आवश्यकनि० ११०८ ] इत्यादिना प्रदर्शित एव, एतेषामभ्युत्थानादौ च प्रायश्चित्तमप्युक्तम् । तद्यथा – "अहच्छंदब्भुट्ठाणं अंजलिकरणे य हुंति चउगुरुआ ।
अण्णेसुं चउलहुआ, एवं दाणाइसु वि णेयं ॥१॥ [ गु.वि.३/१२४]
व्याख्या –एतेषामभ्युत्थानादौ प्रायश्चित्तमाह, यथाछन्दस्याभ्युत्थानाञ्जलिकरणयोर्भवं प्रत्येकं चत्वारो गुरुकाः प्रायश्चित्तम् । तत्राभ्युत्थानं षोढा – अभिमुखोत्थानम् १, आसनोपढौकनम् २, किं करोमीतिभणनम् ३, धर्मच्युतस्य पुनर्धर्मस्थापनारूपमभ्यासकरणम् ४, अभेदरूपाऽविभक्तिरेतत्पञ्चपदरूपः संयोग ५-६ श्चेति । तत्राभिमुखोत्थानादिपञ्चके कृतेऽभ्यासकरणे पुनः सामर्थ्ये सत्यकृते प्रायश्चित्तम् । अञ्जलिकरणमपि षोढा, पञ्चविंशत्यावश्यकयुक्तवन्दनम् १, शिरसा प्रणामकरणम् २, एकस्य द्वयोर्वा हस्तयो१. अनियओ गुणाउत्तो – इति उपदेशमालायाम् ॥ २. पासत्थजणं - इति उपदेशमालायम् ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
कुसंसर्गत्यागेऽपवादादिस्वरूपम् -श्लो० १२५॥]
[७०७ र्योजनम् ३, बहुमानरसभरेण सरभसं 'नमो खमासमणाण'मिति भणनम् ४, निषद्याकरणम् ५, एतेषां पदानां योगश्च ६, एतेषु सर्वेष्वपि कृतेषु प्रायश्चित्तम् , अन्येषु पार्श्वस्थादिषु नवसु गृहस्थसहितेषु कृतिकर्माऽञ्जलिकरणयोः प्रत्येकं चतुर्लघुका: प्रायश्चित्तम् , एवं दानादिष्वपि ज्ञेयम् , तथाहि-पार्श्वस्थादीनामशनादिदाने तेभ्यो वाऽशनादिग्रहणे चतुर्लघु , यतः पार्श्वस्थादय उद्गमादिदोषेषु वर्तन्तेऽतस्तेषां दाने तेऽनुमोदिता भवन्ति, तेषां च हस्ताद् ग्रहणे उद्गमादिदोषाः प्रतिसेविता भवन्ति । उक्तं च -
"पासत्थोसन्नाणं, कुसीलसंसत्तनीअवासीणं । जे भिक्खू असणाई, दिज्ज पडिच्छिज्ज वाऽऽणाई ॥१॥[ ] उग्गमदोसाईआ, पासत्थाई जओ न वज्जंति । तम्हा उ तव्विसुद्धी, इच्छंतो ते विवज्जिज्जा ॥२॥[ ] सूइज्जइ अणुरागो, दाणाणं पीइओ अ गहणे तु ।
संसग्गया य दोसा, गुण अ इअ ते परिहरेज्जा" ॥३॥[ ] पार्श्वस्थादीनां वस्त्रदाने तेषां हस्तात् प्रातिहारिकग्रहणे च चतुर्लघुकमेव, पार्श्वस्थादीनां वाचनादाने तेभ्यो वा वाचनाग्रहणे सूत्रे चतुर्लघु अर्थे चतुर्गुरु यथाछन्दानां सूत्रे चतुर्गुरु अर्थे षट्लघु , अनेकदिनवाचनासु पुनः ‘सत्तरत्तं तवो होइ' इत्यादिक्रमेण प्रायश्चित्तवृद्धिरुपढौकते । पार्श्वस्थादिषु वाचनादानादानयोर्वन्दनकदुष्टसंसर्गादयोऽनेके दोषा इत्येवमुत्सर्गतः पार्श्वस्थादीनां वन्दनाद्यपि न कार्यमिति स्थितिम् । कारणतस्तु कल्पते, तत्रादौ वन्दनं दर्श्यते । तथाहि -
"गच्छपरिरक्खणट्ठा, अणागयं आउवायकुसलेणं ।
एवं गणाहिवइणा, सुहसीलगवेसणा कुज्जा" ॥१॥[बृ.क.भा./४५४२] व्याख्या -अवमराजद्विष्टादिषु ग्लानत्वे वा यदशनपानाद्युपग्रहकारणेन गच्छपरिपालनं तदर्थमनागतमवमादिकारणेऽनुत्पन्न एव, 'आयोपायकुशलेन' आयो नाम पार्श्वस्थादेः पाान्निःप्रत्यूहसंयमपालनादिको लाभः, उपायो नाम तथा कथमपि करोति यथा तेषां वन्दमददान एव शरीरवार्ता गवेषयति, न च तथा क्रियमाणे तेषामप्रीतिकमुपजायते स्वचेतसि च ते चिन्तयन्ति –'अहो एते स्वयं तपस्विनोऽप्येवमस्मासु स्निह्यन्ति' तत एतयोरायोपाययोः कुशलेन गणाधिपतिना एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेण सुखशीलानां गवेषणा कार्या । तत्र येषु स्थानेषु कर्त्तव्या तानि दर्शयति -
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०८]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकारः "बाहिं आगमणपहे, उज्जाणे देउले सभाए वा।
रच्छ उवस्सय बहिआ, अंतो जयणा इमा होइ" ॥१॥[बृ.क.भा./४५४३] व्याख्या -यत्र ते ग्रामनगरादौ तिष्ठन्ति तस्य बहि:स्थितो यदि तान् पश्यति तदा निराबाधवात्र्ती गवेषयति । यदा ते भिक्षाचर्यादौ गच्छन्ति तदा तेषामप्यागमनपथे स्थित्वा गवेषणां करोति । एवमुद्याने दृष्टानां चैत्यवन्दननिमित्तं गतैर्देवकुले वा समवसरणे वा दृष्टानां रथ्यायां वा भिक्षायामटतामभिमुखागमने मिलितानां वार्ता गवेषणीया । कदाचित्ते पार्श्वस्थादयो ब्रवीरन् -अस्माकं प्रतिश्रये कदापि नागच्छत ?, ततस्तदनुवृत्त्या तेषां प्रतिश्रयमपि गत्वा तत्रोपाश्रयस्य बहि: स्थित्वा सर्वमपि निराबाधतादिकं गवेषयति । अथ गाढतरं निर्बन्धं कुर्वन्ति तत उपाश्रयाभ्यन्तरेऽपि प्रविश्य गवेषयतां साधूनामियं -वक्ष्यमाणा पुरुषविशेषवन्दनायतना भवति । तत्र पुरुषं तावदाह -
"मुक्कधुरा संपाडगअकिच्चे( सेवी) चरणकरणपब्भटे। लिंगावसेसमित्ते, जं कीरइ तारिसं वुच्छं ॥१॥ [बृ.क.भा./४५४४] वायाइ नमोक्कारं, हत्थुस्सेहो असीसनमणं च ।
संपुच्छणअच्छणच्छोभवंदणं वंदणं वा वि" ॥२॥[बृ.क.भा./४५४५ ] इमे वन्दनाधिकारे व्याख्याते - "एआई अकुव्वंतो, जहारिहं अरिहदेसिए मग्गे।
ण हवइ पवयणभत्ती, अभत्तीमंताइआ दोसा" ॥१॥[बृ.क.भा./४५४९] वन्दने कारणान्याह - ___ "परिआय परिस पुरिसं, खेत्तं कालं च आगमं जाउं ।
कारणजाए जाए, जहारिहं जस्स जं जोग्गं" ॥२॥ [बृ.क.भा./४५५०] इमे अपि व्याख्याते । कारणे च तेषां वन्दनाऽकरणे प्रत्युत प्रायश्चित्तमपि । तदुक्तं कल्पभाष्ये -
"उप्पन्नकारणमि, किइकम्मं जो न कुज्ज दुविहं पि ।
पासत्थाईआणं, उग्घाया तस्स चत्तारि" ॥१॥[बृ.क.भा./४५४०] १. स्थिता-मु० P.C. I स्थितो-इति बृहत्कल्पवृत्तौ ॥ २. P.C. बृहत्कल्पवृत्तौ । पश्यंति-मु०॥ ३. P.C. बृहत्कल्पवृत्तिः । षयंति-मु० ॥ ४. तत्राग इति बृहत्कल्पवृत्तौ ।। ५. “माग' इति बृहत्कल्पवृत्तौ ।। ६. P.C. संशो० बृहत्कल्पवृत्तौ । गति मु० मूल C. | ७. P. I °न्ति-मु०C. ॥ ८. संपाडगसेवी-इति बृहत्कल्पभाष्ये, अत्रैव द्वितीयाधिकारे च पृ०३४४ ॥ ९. कायव्वं-इति बृहत्कल्पभाष्ये ॥
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
कुसंसर्गत्यागेऽपवादादिस्वरूपम् -श्लो० १२५॥]
[७०९ एवमाहारादिदानादानयोरपि कारणानि ज्ञेयानि । यतस्तत्रैव - "असिवे अवमोअरिए, रायदुढे भए व गेलन्ने ।
अद्धाण रोहए वा, दिज्जा अहवा पडिच्छेज्जा" ॥१॥[ओ.नि./११२] तथा आचाराङ्गेऽपि –“से भिक्खू वा २ जाव समाणे से जं पुण जाणेज्जा समणं वा माहणं वा गामपिंडोलगं वा अतिहिं वा पुव्वपविलृ पेहाए णो तेसिं संलोए सपडिदुवारे चिट्ठज्जा, सेत्तं आयाए एगंतमवक्कमेज्जा २ अणावायमसंलोए चिट्ठज्जा, से परो तस्स असणं वा ४ आहट्ट दलएज्जा से तमेवं वदेज्जा आउसंतो समणा ! इमे असणे वा ४ सव्वजणाए णिसिढे तं भुंजह वा णं परिभा[य]एह वा, तं वेगइतो पडिगाहेत्ता तुसिणीओ उवेहेज्जा, अविआई एवं मम मेव सिआ माइठाणं संफासे, णो एवं करेज्जा, सेत्तं आयाए तत्थ गच्छेज्जा, से पुव्वामेव आलोएज्जा-आउसंतो णं समणा ! इमे असणे वा ४ सव्वजणो णिसटे तं भुंजह व णं परिभाएह व णं, से णेवं वदंतं परो वएज्जा-आउसंतो समणा ! तुमं चेव णं परिभाएहि, से तत्थ परिभाएमाणो अप्पणो खद्धं २ डायं २ ऊसढं २ रसिअं २ मणुण्णं २ णिद्धं २ लुक्खं २ से तत्थ अमुच्छिए अगिद्धे अगढिए अणज्झोववण्णे बहुसमए परिभाएज्जा, से णं परिभाएमाणं परो वएज्जा -आउसंतो समणा ! मा ण तुमं परिभाएहि सव्वे वेगइआओ खामो वा पिवामो वा, से तत्थ भुंजमाणे णो अप्पणो खद्धं २ जाव लुक्खं, से तत्थ अमुच्छिए बहुसममेव भुंजेज्ज वा पीइज्ज वा" [२।१५।२९ सू० ३५७] इति । ___'खद्धं'ति प्रचुरं 'डाय'ति शाकं 'उस्सढं'ति उत्सृतं वर्णादिगुणोपेतम् , शेषं सुगमम् । तत्र परतीथिकैः सार्धं न भोक्तव्यम् , स्वयूथ्यैश्च पार्श्वस्थादिभिः सहासाम्भोगिकैः सहौघालोचनां दत्त्वा भुञ्जानानामयं विधिस्तद्यथा –से तत्थ भुञ्जमाणे इत्यादि सुगमम् इति वृत्तिलेशः । वस्त्रादिदानादानयोरप्येवम् – "इमो अववाओ-गिही अण्णतिथिओ वा सेहो पव्वइउकामो तं दिज्जइ, जत्थ सुलभवत्थं तम्मि *विसये अन्तरा वा असिवाइ हुज्जा, एवमाइ कारणेहिं तं विसयमगच्छंतो इह अलभंतो पासत्थाइ वत्थं* गिण्हिज्जा वा दिज्जा वा, तेसिं अद्धाणे वा वच्चंता मसिआ अन्नओ अलभंता पासत्थाइ वत्थं गिण्हिज्जा, हिमदेसे वा सीआभिभूआ पाडिहारिअं गिण्हिज्जा, गिलाणस्स वा अत्थुरणाइ जाइज्जा एवमाइ" [ ] तथा वाचनादानेऽपि "इमो पासत्थाइसु अववाओ त्ति -उवसंपया
१. परिभायएणं वा-P.C. । परिभाएह-इति आचाराङ्गे ॥ २. L.P.C. मम मेस-मु० । ममामेवइति आचाराने ॥ ३. “ए व-C. || ४. णमेवं-इति आचाराने ॥ ५. बहुसममेव-इति आचाराने । ६. * * चिह्नद्वयमध्यवर्तिपाठः मु० C. नास्ति, L.P. अस्ति ।। ७. P. संशो० । पासत्था वत्थं-मु० C. मूल । पासत्था उ वत्थं C. संशो० ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१०]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकारः उज्जुविहारीणं उवसंपन्नो जो पासत्थाइ सो उववायविहारट्ठिओ [ने ] वाएज्ज वा, अहवा पासत्थाइआण वा जो संविग्गविहारं गंतुकामो तं च पासत्थाइभावठिअं चेव वाइज्जा जाव अब्भुटेइ, एवं वायणा दिट्ठा"[ ] |
इत्यलं प्रसङ्गेन प्रकृतं प्रस्तुमः, तथा अर्थपदचिन्तनम्' इति अर्यमाणं विचार्यमाणं - यत्पदं वाक्यादि पद्यते गम्यतेऽर्थोऽनेनेति व्युत्पत्तेस्तस्य चिन्तनं भावनं विचारणं स्वविषये स्थापनमितियावत् । अयं भावः -सूक्ष्मेक्षिकया भावनाप्रधानेन सताऽर्थपदं विचारणीयम् , विचार्य च बहुश्रुतसकाशात् स्वविषये स्थापयितव्यम् , अर्थपदचिन्तनं विना हि सम्यग् धर्मश्रद्धानमेव न घटते । तथा च पारमर्षे – "सुच्चाण धम्मं अरहंतभासिअं, समाहिअं अट्ठपओवसुद्धम्"[ ] इत्यादि, तस्मादर्थपदं विचार्य स्वविषये स्थापयितव्यम् , तद्यथा - यदि सूक्ष्मोऽप्यतिचारो ब्राह्मीसुन्दर्यादीनामिव स्त्रयादिभावहेतुस्तदा प्रमत्तानां साधूनां कथं चारित्रं मोक्षहेतुत्वेन घटते ? प्रभूतातिचारवत्त्वात् ।
[अत्रेयं समाधानभावना-यः प्रव्रजित: सूक्ष्ममप्यतिचारं करोति तस्य विपाकोऽतिरौद्र एव, परं प्रतिपक्षाध्यवसायः प्रायस्तस्य क्षपणहेतुः, नालोचनादिमात्रम् , ब्राहयादीनामपि तद्भावात् , प्रतिपक्षाध्यवसायश्च क्रोधादेः क्षमादिः संवरभावनोक्तः, एवं च प्रमत्तानामपि प्रत्यतिचारं तुल्यगुणाधिकगुणप्रतिपक्षाध्यवसायवतां धर्मचरणमविरुद्धम् , सम्यक्कृतप्रतिकारस्य विषस्येवातिचारस्य स्वकार्याऽक्षमत्वात् , नन्वेवं प्रतिपक्षाध्यवसायस्यैवातिचारप्रतिकारत्वे प्रायश्चित्तादिव्यवहार उच्छिद्येत इति चेत् , न, प्रायश्चित्तादियतनाव्यवहारे तुल्यतामप्राप्नुवति प्रतिपक्षाध्यवसायस्य विशेषणस्य ध्रौव्यात् , तदुत्कर्षकत्वेनैव च विशेष्यस्य साफल्यात् , विशेष्यविशेषणभावे विनिगमनाविरहस्तु नयभेदायत्तो दुष्परिहर एव, तथाप्यसकृत् प्रमादाचरणं कृतमिति क्रमजातं प्रतिपक्षाध्यवसायेन कथं परिहियेत?, असकृत् कृतस्य मिथ्यादुष्कृतस्याप्यविषयत्वादितिचेत् , मैवम् , अत एव तुल्यगुणाधिकगुणाध्यवसायस्यैव ग्रहणात् एकेनापि बलवता प्रतिपक्षेण परिभूयते बहुलमप्यनर्थजातम् , कर्मजनिताच्चातिचारादेरात्मस्वभावसमुत्थस्य स्तोकस्यापि प्रतिपक्षाध्यवसायस्य बलवत्त्वमुपदेशपदादिप्रसिद्धमेव, स्यादेतत् -मानसा विकाराः प्रतिपक्षाध्यवसायनिवर्त्या भवन्तु , कायिकप्रतिषेवणारूपा अतिचारास्तु कथं तेन निवर्तेरन्निति चेत् , मैवम् ,
१. "मूल छापेली प्रतमां [न] अने वा छे ते अधिक समजाय छे, अथवा तेनो 'उद्यतविहारथी वर्तवा छतां योग्यता न जणाय तो नहि आपवी,' एम अर्थ करवो" इति धर्मसंग्रह भाषान्तरग्रन्थे भा० २ पृ० ४१३ | C.P. न-अस्ति ।
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
विहारस्वरूपम् -श्लो० १२६॥]
[७११ संज्वलनोदयजनितत्वेनातिचाराणामपि मानसविकारत्वात् , द्रव्यरूपकायिकप्रतिषेवणादीनां तु अदूरविप्रकर्षेणैव निवृत्तिरिति दिक्] ॥१२५॥ तथा –
विहारोऽप्रतिबद्धश्च, सम्यग्गीतार्थनिश्रया ।
महामुनिचरित्राणां, श्रवणं कथनं मिथः ॥१२६॥ 'अप्रतिबन्धः' प्रतिबन्धरहितो विहारो' विहरणं मासकल्पादिनाऽन्यान्यस्थाने गमनमिति भावः, सापेक्षयतिधर्मो भवतीति प्रकृते योजना, प्रतिबन्धश्च द्रव्यादिविषयभेदाच्चतुर्द्धा - तत्र द्रव्ये श्रावकादौ, क्षेत्रे निवातवसत्यादौ काले शिशिरादौ, भावे शरीरोपचयादाविति । अत्रेदमवधेयम् –प्रतिबन्धतः सुखलिप्सुतया मासकल्पादूर्ध्वमुत्सर्गतस्तावदेकत्र न तिष्ठेत् , मासकल्पादिना च विहारोऽपि द्रव्याद्यप्रतिबद्धस्यैव सफलः, यदि पुनरमुकं नगरादिकं गत्वा तत्र महद्धिकान् बहून् श्रावकानुपार्जयामि तथा च करोमि यथा मां विहायाऽपरस्य ते भक्ता न भवन्तीत्यादिद्रव्यप्रतिबन्धेन, तथा निवातवसत्यादिजनितरत्युत्पादकममुकक्षेत्रम् , इदं तु न तथाविधमित्यादिक्षेत्रप्रतिबन्धेन, तथाऽस्मिन्नृतावमुकक्षेत्रं सरसमित्यादिकालप्रतिबन्धेन, तथा स्निग्धमधुराद्याहारादिलाभेन, तत्र गतस्य मम शरीरपुष्ट्यादिसुखं भविष्यत्यत्र तु न तत् सम्पद्यते, अपरं चैवमुद्यतविहारेण विहरन्तं मामेवोद्यतं लोका भणिष्यन्त्यमुकं तु शिथिलमित्यादिभावप्रतिबन्धेन च मासकल्पादिना विहरति तदाऽसौ विहारोऽपि कार्यासाधक एव, तस्मादवस्थानं विहारो वाऽप्रतिबद्धस्यैव साधुरिति । ____ कारणतश्च न्यूनाधिकमपि मासकल्पं कुर्यात् । कारणानि च द्रव्यादिदोषाः, तत्र द्रव्यदोषो भक्तपानादीनां शरीराननुकूलता, क्षेत्रदोषः संयमाननुगुणत्वादिः, कालदोषो दुर्भिक्षादिः, भावदोषो ग्लानत्वज्ञानादिहानिः, एषु च सत्सु बहिर्वृत्त्या मासकल्पविहाराभावेऽपि भावतो वसतिपाटकसंस्तारभूमिपरावर्त्तनादिभिरपि मासं मासं स्थानव्यत्ययं कुर्वीतैकत्र ग्रामादौ । यदुक्तमेतदेव सपूर्वपक्षं पञ्चवस्तुके -
"मोत्तण मासकप्पं, अण्णो सत्तंमि णत्थि उ विहारो।
ता कहमाइग्गहणं?, कज्जे ऊणाइभावाओ" ॥१॥[पञ्च.८९६, प्रव.७७३ ] तथा- "कालाइदोसओ जइ, न दव्वओ एस कीई णिअमा।
भावेण तह वि कीड. संथारगवच्चयाईहिं" ॥२॥ प्रव.७७४] एवं च भावेन स्थानपरावृत्तिं कुर्वतामेकत्र स्थितानामपि यतीनामविरुद्धमेव । यतः -
१. तुला-प्रवचनसारोद्धारवृत्तिः भा० २ प० २३ ।। २. अत्र चाऽयं विवेकः-प्र० L. ॥ ३. °भावेणं प्र०सा०मु०॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१२]
_ [धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकारः "पंचसमिआ तिगुत्ता, उज्जुत्ता संयमे तवे चरणे।
वाससयं पि वसंता, मुणिणो आराहगा भणिआ" ॥१॥ [उ.मा./३९१] विहारश्चायतनावतामपि भवतीत्याह –'सम्यग्'इति द्रव्यादियतनया तत्र द्रव्यतो यतना मार्गस्थजीवानां प्रेक्षणम् , क्षेत्रतो युगमात्रभूमेनिरीक्षणम् , कालतो यावत्कालं गमनम् , भावतश्चोपयोग इति । तदुक्तम् -
"दव्वओ चक्खुसा पेहे, जुगमित्तं च खित्तओ।
कालओ जाव रीएज्जा, उवउत्तो अ भावओ" ॥१॥[प्रव./७७१] इति । ओघनिर्युक्तावपि - "पंथं तु वच्चमाणो, जुगंतरं चक्खुणा व पडिलेहे।
अइदूरचक्खुपाए, सुहुमा तिरिआ य नो पेहे" ॥१॥[ओघनि./३२६] सूक्ष्मास्तिर्यग्गतान् प्राणिनो न पश्यतीति तुर्यपदार्थः । ।
"अच्चासन्ननिरोहे, दुक्खं दटुं पि पायसंहरणं।
छक्कायविऊरमणं, सरीरं तह भत्तपाणे अ" ॥२॥ [ ओघनि./३२७ ] निरोधे इत्यस्य चक्षुषः पाते इत्यर्थः, 'विऊरमणं'ति च विराधनम् ।
"उड्डमुहो कहरत्तो, अविअक्खंतो अ वियक्खमाणो अ।
बायरकाए वहए, तसेअरेऽसंजमे दोसा" ॥१॥ [ओघनि./भा.१८८] ऊर्ध्वमुखः कथारक्त: अवीक्षमाणः -पृष्ठतो निरूपयन् वीक्षमाणो -विविधं सर्वासु दिक्षु पश्यन्निति । ईदृक् च विहारो यथाछन्दानामपि भवति, स तु नेष्टः, इत्यत आह - 'गीतार्थनिश्रया' इति गीतो -विज्ञातोऽर्थः -कृत्याकृत्यलक्षणो यैस्ते गीतार्थाः, अथवा गीतेन -सूत्रेण अर्थेन च -व्याख्यानेन युक्ता गीतार्थाः । यतः -
"गीअं भण्णइ सुत्तं, अत्थो पुण होइ तस्स वक्खाणं । __ गीएण य अत्थेण य, जुत्तो सो होइ गीअत्थो" ॥१॥[ ] इति । तेषां निश्रया -उपसंपदा न त्वगीतार्थनिश्रयेत्यर्थः । यत उक्तम् -
"गीअत्थो अ विहारो, बीओ गीअस्थमीसिओ भणिओ।
इत्तो तइअविहारो, णाणुण्णाओ जिणवरेहिं" ॥१॥[उ.मा./१२१] *अत्र सामान्योक्तावपि स्वातन्त्र्येण विहार आचार्योपाध्यायलक्षणगीतार्थानामेव ज्ञेयः, शेषगीतार्थानां तु तन्निश्रयैव शास्त्रे विहारस्योक्तत्वात् । तथा च कल्पभाष्यम् -
१. "तह-L.P. संशो० ॥ २. L.P.C. I पादार्थः-मु० ॥ ३. सुहमतिरिच्छग्गय ओ०नि०मु० ॥ ४. L.P. I ** चिह्नद्वयमध्यवर्तीपाठ: मु० C. नास्ति ।।
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
विहारस्वरूपम् -श्लो० १२६॥]
[७१३ "जिणकप्पो उ गीअत्थो, परिहारविसुद्धिओ वि गीअत्थो ।
गीअत्थे इड्डिदुगं सेसा गीअत्थनीसाए" ॥१॥[बृ.क.भा./६९१] उत्तरार्द्धव्याख्या -गच्छे गीतार्थविषयमृद्धिमतोराचार्योपाध्याययोर्द्विकं द्रष्टव्यम् , सूत्रे मतुब्लोपः प्राकृतत्वात् । आचार्य उपाध्यायो वा नियमाद् गीतार्थः, एषां सर्वेषामपि स्वातन्त्र्येण विहारो ज्ञेयः, शेषसाधवो गीतार्थनिश्रया आचार्योपाध्यायलक्षणगीतार्थपारतन्त्र्येण विहरन्ति । तथा -
"आयरिअगणीइड्डी, सेसा गीआ वि हुंति तन्नीसा।
गच्छगयनिग्गया वा, ठाणणिउत्ताऽनिउत्ता वा" ॥१॥[बृ.क.भा./६९२] आचार्यः सूरिर्गणी उपाध्यायः गच्छनिर्गता अशिवे ओमोदरिए इत्यादिभिः कारणैरेकाकीभूताः स्थाननियुक्ताः –पदे व्यापारिताः प्रवर्तकाद्याः पदस्थगीतार्थ इत्यर्थः, तद्विपरीताः –स्थानाऽनियुक्ताः सामान्यसाधव इत्यर्थः, एते सर्वेऽप्याचार्योपाध्यायनिश्रया विहरन्ति इति ।* अयं भावः -गीतार्थो हि कृत्याकृत्यवेत्ता यथालाभं प्रवर्त्तते । यदुक्तं बृहत्कल्पे"सुंकाईपरिसुद्धे, सइ लाभे कुणइ वाणिओ चिटुं।
एमेव य गीअत्थो, आयं दटुं समायरइ" ॥१॥ [बृ.क.भा./९५२ ] त्ति । अत एव शास्त्रे स केवलितुल्य उक्तः । तथा च कल्पग्रन्थः -
"सव्वं णेअं चउहा, तं बेइ जिणो जहा तहा वि गीअत्थो ।
चित्तमचित्तं मीसं, परित्तणंतं च लक्खणओ" ॥१॥ [बृ.क.भा./९६२] सर्वं ज्ञेयं चतुर्द्धति द्रव्यादिभिश्चतुष्प्रकारम् , ननु केवली समस्तवस्तुस्तोमवेदी श्रुतकेवली पुनः केवलज्ञानानन्ततमभागज्ञानवान् ततः कथं केवलितुल्यो भवितुमर्हतीति चेत् , शृणु -
"कामं खलु सव्वण्णू , नाणेणऽहिओ दुवालसंगीओ।
पन्नत्तीइ उ तुल्लो केवलनाण जओ मूकं" ॥१॥[बृ.क.भा./९६३] व्याख्या -काममनुमतं खल्वस्माकं -सर्वज्ञः केवली, द्वादशाङ्गिन: -श्रुतकेवलिनः सकाशात् ज्ञानेनाधिकः, परं प्रज्ञप्त्या -प्रज्ञापनया श्रुतकेवलिना केवली तुल्यः, कुतः? इत्याह –यत: केवलज्ञानं मूकमनक्षरम् , किमुक्तं भवति ?-यावतः पदार्थान् श्रुतकेवली भाषते तावत एव केवल्यपि, ये तु श्रुतज्ञानस्याविषयभूता भावाः केवलिनाऽवगम्यन्ते, तेषामप्रज्ञापनीयतया केवलिनापि वक्तुमशक्यत्वादित्यलं विस्तरेण ।
१. न-इति बृहत्कल्पसूत्रवृत्तौ पृ० ३०४ ॥ २. P. संशो० बृहत्कल्पसूत्रवृत्तिः पृ० ३०४ । 'स्याप्यवि मु० । स्यापिवि°C. ||
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१४]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः अत्र प्रसङ्गप्राप्तं किञ्चिद्विहारस्वरूपं कल्पभाष्यानुसारेण प्रदर्श्यते, तद्यथा – आचार्योपाद्यायस्थविरभिक्षुक्षुल्लकभेदात् पञ्चधा स्थविराः । यतः - "निष्फत्तिं कुणमाणा, थेरा विहरंति तेसिमा मेरा ।
आयरियउवज्झाया, भिक्खू थेरा य खुड्डा य" ॥१॥[बृ.क.भा./१४४७ ] त्ति । ___ एते च शिष्याणामुत्पत्तिं कुर्वन्तोऽष्टौ मासान् विहरन्ति, तत्र प्रत्युपेक्षकाश्च गीतार्था भवन्ति, क्षेत्रपत्युपेक्षणा चैवम् , व्याघाते सति कार्तिकचतुर्मासकेऽप्राप्तेऽतिक्रान्ते वा निर्गच्छन्ति, तदभावे तु चातुर्मासिकदिने प्राप्ते, मार्गशीर्षप्रतिपदि बहिर्गत्वा पारयन्तीत्यर्थः । यतः - "निग्गमणमि अ पुच्छा, पत्तमपत्ते अइच्छिए वा वि । वाघायंमि अपत्ते, अइच्छिए तस्स असईए" ॥१॥ [ बृ.क.भा./१४५० ]
अत्र पूर्वार्द्ध शिष्यपृच्छा, उत्तरार्द्ध च गुरुवच इति । व्याघातश्च प्राप्ते चतुर्मासकदिनेऽप्राप्ते वाऽऽचार्याणां नक्षत्रमननुकूलम् , कार्तिकीमहे वाऽमङ्गलबुद्ध्या जनकृतोपद्रवो भवतीत्यतोऽतिक्रान्ते निर्गन्तव्यम् , अथ प्राप्तेऽतिक्रान्ते वा नक्षत्रमननुकूलम् , कार्तिकीमहे वाऽमङ्गलबुद्ध्या भाविनी वा बहुलवृष्टिर्ज्ञानातिशयेन ज्ञातेति तदाऽप्राप्ते चातुर्मासकदिने निर्गन्तव्यमिति, ज्ञात्वा च निर्गमनकालं क्षेत्रप्रत्युपेक्षकान् तथा प्रेषयति यथाऽऽयातेषु सत्स्वेषु निर्गमनकालं उपढौकते । उक्तं च - "पत्तमपत्ते रिक्खं, असाहगं पुन्नमासिणिमहो वा । पडिकूल त्ति अ लोगो, मा वोच्छिइ तो अईअंमि ॥१॥[बृ.क.भा./१४५१] पत्ते अइच्छिए वा, असाहगं तेण णिति अप्पत्ते । नाउं निग्गमकालं, पडिस( च )रए पेसए वि तहा" ॥२॥ [बृ.क.भा./१४५२] क्षेत्रं च दृष्टपूर्वमदृष्टपूर्वं चेत्युभयमपि नियमेन प्रत्युपेक्षणीयम् , अन्यथा दोषाः । यतः - "अप्पडिलेहियदोसा, वसही भिक्खं च दुल्लहा होज्जा। बालाइगिलाणाण व पाउग्गं अहव सज्झाओ" ॥१॥[बृ.क.भा./१४५३] त्ति । तत्प्रेषणे चायं विधिः -आवश्यकसमाप्तौ सर्वसाधून मेलयित्वा पृष्ट्वा च चतसृष्वपि
१. इत आरभ्य ७१८तमपृष्ठे "इति संक्षेपतो विहारविधिस्वरूपम्" इत्येतावत्पर्यन्तः पाठः C. प्रतौ नास्ति, L.P. प्रत्योरस्ति ।। २. P. बृहत्कल्पभाष्ये च । निअतत्ति-मु० ॥ ३. L.P. । (भाव्यं) भाविनीमु० ॥ ४. पडिसरए-मु० P. । पडिचरए-इति बृहत्कल्पभाष्ये । प्रतिचरकान्-इति तत्र वृत्तौ ॥ ५. P. बृहत्कल्पभाष्ये च । य-मु०॥
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
विहारस्वरूपम् -श्लो० १२६॥]
[७१५ दिक्षु अन्यतरस्यामशिवायुपद्रवे तिसृषु द्वयोरेकस्यां वा दिशि प्रेषयन्ति, अनापृच्छया प्रेषणे चमार्गेस्तेनादिभये तत्र प्राप्तानांच प्रत्यनीकादिभये तैरप्रतिजागरणात् , एकैकस्यांचदिश्युत्कर्षतः सप्त तदभावे पञ्च जघन्यतश्च त्रय आभिग्रहिका नियमाद् गच्छन्ति । यतः -"चउदिसितिदुइक्कं वा,सत्तगपण तिगजहन्नाय"[ बृहत्कल्प० भा० १४६३उत्त.]इति।आभिग्रहिकाभावे तु गणावच्छेदकस्य गमनं भवति, तदभावेऽपरगीतार्थस्य, तस्याप्यभावे यथाक्रममगीतार्थं १ योगवाहिनं २ क्षपकं ३ वृद्धं ४ बालं५ वैयावृत्त्यकरं च प्रेषयेत् । उक्तं च - "वेयावच्चगरं बाल, वुड्ड खवगं वहंतऽगीअत्थं । गणवच्छेइअगमणं, तस्स व असई अ पडिलोमं" ॥१॥[बृ.क.भा./१४६४] इति ।
यथालन्दिकानां त्वेकस्यामेव दिशि द्वौ गच्छतः, शेषत्रिदिक्षु गच्छवासिन एव तद्योग्यं क्षेत्रं प्रत्युपेक्षन्त इत्यवसेयम् । ___ अथ यद्यगीतार्थस्तदौघसामाचारी शिक्षयित्वा प्रेष्यः, तदभावे च योगवाही [च] योगं निक्षेप्य प्रेष्यः, क्षपकश्च प्रथमं पारयितव्यस्ततो मा क्षपणं कार्षीरिति च शिक्षणीयः, वैयावृत्त्यकरश्च वास्तव्यसाधूनां स्थापनाकुलानि दर्शयति, ततो बालवृद्धयुगलं च दृढशरीरं वृषभसाधुसहितं वा प्रेष्यम् । यतः - "सामायारिमगीए, जोगीमणागाढ खवग पारावे । वेचावच्चे दायग जुअल समत्थं व सहिअं वा" ॥१॥ [ बृ.क.भा./१४७१] इति ।
गच्छन्तश्च मार्ग प्रश्रवणोच्चारभूमिके पानकस्थानं विश्रामस्थानानि भिक्षां प्राप्यमाणामप्राप्यमाणां वाऽन्तरालेऽवस्थानार्थमुपाश्रयान् चौरादेरस्तित्वं नास्तित्वं वा दिवा रात्रौ वा प्रत्यपायांश्च निरूपयति । यतः - "पंथुच्चारे उदए, ठाणं भिक्खंतरालवसहीओ।
तेणा सावय वाला, पच्चावाया य जाणविहि" ॥१॥[बृ.क.भा./१४७३ ] इति । ___ तत्र मार्गे द्रव्यतः कण्टकस्तेनादयः प्रत्युपेक्ष्याः, क्षेत्रतो निम्नोन्नतादिप्रदेशाः, कालतो दिवा रात्रौ वा प्रत्यपायाः, सुगमविहारो वा, भावतश्च स्वपक्षेण परपक्षण वाऽऽक्रान्तोऽयं पन्था इत्यादि भाव्यम् , ते च सूत्रार्थपौरुषीं न कुर्वन्ति, तत्करणे हि गुरोनित्यवासादयो दोषाः स्युः, यथालन्दिकास्तु कुर्वते, ततो गच्छवासिन आसन्नग्रामे
१. P. बृहत्कल्पभाष्ये च । रमणं-मु० ।। २. जोगीमणागाढ खमग पारावे । वेयावच्चे दायणइति बृहत्कल्पभाष्ये ॥ ३. P. । भिक्खंतबाल° मु० । भिक्खंतरा य इति बृहत्कल्पभाष्ये ॥ ४. प्रत्यवाया-L.P. ||
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१६]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकारः भिक्षां कृत्वा समुद्दिश्य चापराह्ने विवक्षितं क्षेत्रं प्रविशन्ति, तत्र चावश्यकं कृत्वा कालग्रहणादिविधि सत्यापयित्वा प्रातः स्वाध्यायं कुर्वतामर्द्धपौरुष्यामतिक्रान्तायां सङ्घाटको भिक्षामटति, यतो बालादियोग्या भिक्षाः त्रिकालं प्राप्यन्ते तत् क्षेत्रं गच्छस्य योग्यमिति । तच्च त्रिभागं कृत्वा त्रिकालं पर्यटन्तीति विधिः । ततो यत्र प्रातर्भोजनवेला पर्युषिताहारप्राप्तिर्वा तत्र प्रातः पर्यटन्ति, एवं मध्याह्नसायाह्नयोरपि भाव्यम् , तानि च कुलानि बालाद्यर्थं सम्यगवधारयन्तीत्यर्थः । तदुक्तम् - "बाले वुड्ढे सेहे, आयरिय गिलाण खवग पाहुणए। तिन्नि अ काले जहिअं, भिक्खायरिया य पाउग्गा" ॥१॥[बृ.क.भा./१४८१] इति ।
तत्र चैष क्रमः -प्रातौ साधू सङ्घाटकेन पर्यटतस्तृतीयो रक्षपाल आस्ते, तदैकस्योदरपूरकमाहारं गृहीत्वा प्रत्यावर्तेते, द्वितीयस्यां वेलायां तयोर्मध्यादेक आस्तेऽपरः प्रथमव्यवस्थितं गृहीत्वा प्रयाति, तदाप्येकस्यैव भिक्षामानयतस्तृतीयस्यां वेलायां तु द्वितीयवेलारक्षपाल: प्रथमव्यवस्थितरक्षपालेन सह पर्यटति, यश्च वारद्वयं पर्यटति स तिष्ठति, एवं त्रयाणां जनानां द्वौ द्वौ वारौ पर्यटनं योजनीयम् । किञ्च - "ओसह भेसज्जाणि य, काले अ कुले अ दाणसड्ढाइ । सग्गामे पेहित्ता पेहंति तओ परग्गामे" ॥१॥ [बृ.क.भा./१४८६ ]
अत्र च दानश्राद्धादीनि कुलानि यथा - "दाणे अभिगमसड्ढे, सम्मत्ते खलु तहेव मिच्छत्ते । मामाए अचियत्ते, कुलाइँ जाणंति गीअत्था" ॥१॥ [ बृ.क.भा./१४८९]
दानश्राद्धानि प्रकृत्यैव दानरुचीनि, अभिगमश्राद्धानि प्रतिपन्नाणुव्रतानि, मामकानि मा मदीयं गृहं श्रमणाः प्रविशन्त्विति प्रतिषेधकारीणीति, तथोपाश्रयान् सदोषान् निर्दोषान् वा जानन्ति, ज्ञात्वा च पूर्वाभिमुखवामपाश्र्वोपविष्टवृषभाकारं क्षेत्रं बुद्ध्या परिकल्प्य प्रशस्तस्थानेषु वसतिं गृह्णन्ति, ताश्च गृह्णद्भिर्गच्छयोग्यं तृणडगलछारमल्लकादि वस्त्रपात्रयोर्बहिर्द्धावनस्थानं स्वाध्यायादिहेतोः प्राङ्गणादाववस्थानमकालसंज्ञाव्युत्सर्जनं ग्लानस्य प्राघूर्णकादेर्वा निवातप्रवाताधवकाशस्थापनेन समाधिसम्पादनञ्चानुज्ञापनीयम् । अथ च कियच्चिरं भवन्तोऽत्र स्थास्यन्तीतिशय्यातरेण पृष्टे यावद्युष्माकं गुरूणां च प्रतिभाति तावदेव स्थास्यामः, स्थितिस्त्वस्माकमेकत्र क्षेत्रे निर्व्याघाते मासमेकं व्याघाते तु हीनमधिकं वेति वदन्ति, न तु निर्धारवाक्यम् , तथा कियन्तो यूयमिहावस्थास्यथेति पृष्टे गुरवः समुद्रसमाः
१. खमग-इति बृहत्कल्पभाष्ये पाठः ।।
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
विहारस्वरूपम् - श्लो० १२६ ॥]
[ ७१७
कदाचित् प्रसरन्ति कदाचिदपसरन्ति चेति, तथा कियता कालेनैष्यथेति पृष्टेऽन्यास्वपि दिक्षु प्रत्युपेक्षका गताः सन्ति ततस्तैर्निवेदिते गुरूणां च विचारे प्राप्ते व्याघाताभावे चेयद्दिनैः, व्याघाते तु हीनेऽधिके वा काले एष्याम इति सविकल्पं ब्रुवते । शय्यातरेण च नामग्राहं नियमितसाधूनां वाऽवग्रहे दत्ते वसतिर्न ग्राह्या, अन्याभावे तु ग्राह्या, तथाऽऽगमननिश्चयोऽपि न वक्तव्यः, तदुक्तौ वसतिपरिकर्मदोषसम्भवात्, अनागमनिश्चयोऽपि न, तदुक्तौ हि वसतेर्भाटकप्रदानादिना स्फेटनं स्यात्, ततः सर्वेषु प्रत्युपेक्षकेषु प्राप्तेषु गुरुरुच्या गमनं भावीति वक्तव्यम् । ततौ द्वौ जनौ गुरुसकाशे गत्वा क्षेत्रस्वरूपं निवेदयतः, गुरवश्च सर्वक्षेत्रस्वरूपाण्यवधार्य निर्धार्य च गच्छसंमत्या गन्तुं निर्दोषं क्षेत्रं गमनदिनात् प्राग्दिने प्रतिक्रमणप्रान्ते धर्मकथापूर्वं सागारिकस्य स्वचलनवेलां कथयन्ति । अग्रतो ज्ञापन सङ्घडीकरणादयस्तत्समये च सागारिकरोदनादयो दोषाः स्युः, प्राप्तश्च पौरुषीद्वयं कृत्वाऽपवादतस्तु उद्गतेऽनुद्गते वापि सूर्ये व्रजन्ति, उक्तं च - " तदुभयसुत्तं पडिलेहणा य उग्गयमणुग्गए वा वि"[ बृहत्कल्प भा० १५४३ ] त्ति । निद्रालुधर्मश्रद्धाल्वोस्तु सङ्केतः कार्यः, सहायो द्वितीयो देयः, उपधिश्च जीर्ण: समर्प्यः साधवश्च प्रातः प्रत्युपेक्षमाणा एव वस्त्राणि विण्टिकया कुर्वन्ति, चरमपौरुष्यां च प्रत्युपेक्षणापूर्वं पात्राण्युद्ग्राहयन्ति, वृषभसाधवश्च शुभेऽहनि गुरूणामक्षानादाय पुरतो व्रजन्ति, गुरूणां पुरतो गमने तु अपशकुननिमित्तकपश्चाद्वलनेन हीलना स्यात्, अथ शकुनेषु जातेषु शय्यातरमनुशास्य व्रजन्ति, शेषास्तु साधवश्चिलिमिलि बद्ध्वा तदन्तरिताः सन्त उपाश्रयसम्मार्जनापूर्वमुपधिं सञ्चयन्ति, बालवृद्धराजप्रव्रजितादयो वोढुं शक्यमुपधिं गृह्णन्ति, शेषमाभिग्रहिका विभज्य गृह्णन्ति, तदभावे च समर्थसाधवः तत्रैकस्कन्धे गुरूपधिविण्टिकां द्वितीये च स्वस्य कुर्वन्ति, ततः प्रत्युपेक्षकदर्शितमार्गक्रमेण मूलग्रामं प्राप्ताः प्रथमं क्षेत्रप्रत्युपेक्षकाश्चिलिमिलीदण्डकप्रोञ्छने गृहीत्वा यान्ति, शय्यातरस्य च गुर्वागमनं निवेद्य वसतिं प्रमार्ण्य द्वारे च चिलिमिलीं बद्ध्वा मुक्त्वैकं धर्मकथिकं व्यावृत्त्य च गुरूणां निवेदयन्ति, ततो वृषभाः शकुनान् परीक्षमाणा अक्षान् गृहीत्वा पुरतो यान्ति, गुरूणां प्राग्गमने तु सव्याघातवसतिनिमित्तकपश्चाद्वलनेन हीलना स्यात्, ततः शेषाः स्पर्द्धकेन स्पर्द्धकेन प्रविशन्ति न तु सर्वेऽपि पिण्डीभूय, यश्च धर्मकथकः स्थितः स सागारिकस्य धर्मकथां करोति, स चाचार्यं मुक्त्वा ज्येष्ठानामप्यन्येषां नाभ्युत्थानं करोति, ततः शुभशकुनैर्वृषभेषु प्रविष्टेषु सूरयः प्रविशन्ति, प्रविशद्भिश्च तैः शय्यातरो द्रष्टव्योऽनालपन्नप्यालाप्यः, धर्मकथ चोत्तिष्ठति, स्वयञ्च धर्मकथां कथयति, क्षेत्रप्रत्युपेक्षकाश्च ग्लानाद्यर्थं शय्यातरानुज्ञातां
१. P. । 'चि ० ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१८]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः प्रश्रवणपात्रधावनादिभूमिं दर्शयन्ति, अर्पयन्ति च संस्तारकभूमीस्तिस्रो गुरूणां शिष्याणां च यथारत्नाधिकतयैकैकाम् , तैरपि स्वस्वविण्टिकोत्क्षेप्या, तथा क्षपकान् प्रविशतश्चैत्यानि वन्दमानानेव स्थापनाकुलानि दर्शयन्ति, भक्तार्थिनस्तु द्वित्रा उद्ग्राहितपात्राः शेषाश्चानुद्ग्राहितपात्राः सूरिभिः समं चैत्यानि वन्दन्ते, गृहचैत्यानि वन्दनार्थं तु गता गुरवः कतिपयैरेव साधुभिरुद्ग्राहितपात्रकैः समं यान्ति, निमन्त्रिताश्च भक्तपानं गृह्णन्ति, तत्र प्रागुक्तानि दानादिकुलानि क्षेत्रप्रत्युपेक्षका दर्शयन्ति, दृष्ट्वा च गुरव उपाश्रये आगता ईर्यापथिकीकायोत्सर्गानन्तरं सर्वान् साधूनाकार्य तानि कुलानि व्यवस्थापयन्ति, यदुताभिग्रहिकमिथ्यात्वमामकाऽप्रीतिकेषु न प्रवेष्टव्यम् , यानि च दानश्राद्धादीनि तेषु एकेनैव गीतार्थसंघाटकेन गुर्वादिवैयावृत्त्यकरेण प्रविष्टव्यम् , तेनापि गुरुप्राघूर्णिकाद्यर्थम् , न तु सर्वदा निष्कारणं च, न च सर्वथाऽप्रवेशोऽपि कार्यः, गोऽदोहनपुष्पानवचनदृष्टान्तेन दानप्रवृत्तिविच्छेदात् , तत्रासञ्चयिकं स्थापनाकुलेषु प्रभूतं ज्ञात्वा ग्राह्यम् , सञ्चयिकं पुनर्लानप्राघूर्णकादिकार्ये महति उत्पन्ने ग्राह्यम् , महानिर्बन्धे तु प्रागुक्तकार्यमन्तरापि, परं सान्तरितम् , न पुनः प्रत्यहम् , इत्येष सञ्चयिकग्रहणस्यापवादः ।
अथापवादस्याप्यपवादो यथा श्राद्धस्य तीव्रा दानरुचिः तद्गृहे विपुलं च द्रव्यं दुर्भिक्षादिकं कालं ग्लानत्वादिकं भावं बालवृद्धादयो वा आप्यायिता भवन्त्विति च ज्ञात्वा सञ्चयिकस्यापि निरन्तरं ग्रहणं कर्त्तव्यम् , यावच्च दायकभावो न व्यवच्छिद्यते इति संक्षेपतो विहारविधिस्वरूपम् ।६ ____ तथा 'महामुनिचरित्राणाम्' इत्यादि, तथेति धर्मान्तरसमुच्चये महान्तश्च ते मुनयश्च महामुनयः -स्थूलभद्रवज्रस्वाम्यादयः पूर्वर्षयस्तेषां चरित्राणि -चेष्टितानि तेषां 'मिथः' परस्परं श्रवणम् -अन्यसाधुभ्य आकर्णनम् , 'कथनं च' स्वयं व्याख्यानं परेभ्यः, अन्वयः प्राग्वत् । अयमर्थः -साधुना प्रत्यहं दिनचर्यारूपाणि स्वाध्यायादिकृत्यान्यनुष्ठेयानि, स्वाध्यायादिश्रान्तेन च सता संवेगवृद्धिकारिणी आसनाऽचलनादिविधिना महर्षीणां कथा कार्या । तदुक्तं पञ्चवस्तुके -
१. L.P. | पात्रास्तु त्रिभिः-मु० । 'शेषैः पुनरनुदग्राहितपात्रैः सहिताः सूरयश्चैत्यानि वन्दन्ते' इति बृहत्कल्पसूत्रवृत्तौ गा० १५७७ पृ० ४६२ ॥ २. गृहचैत्यानि वन्दन्ते गृह० मु० ॥ ३. P. संशो० । 'मामकाचित्तेषु-मु० P. मूल । 'मामकाऽचियक्तानि-इति बृहत्कल्पवृत्तौ गा० १५८२ ॥ ४. L.P. | च-मु० नास्ति ।। ५. तद्गृहे-L.P. नास्ति ॥ ६. इतः पर्यन्तपाठ: C. प्रतौ नास्ति, L.P. प्रत्योरस्ति ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चानिर्ग्रन्थीस्वरूपम् -श्लो० १२७॥]
[७१९ "सज्झायाइस्संतो, तित्थस्स कुलाणुरूवधम्माणं । कुज्जा कहं जईणं, संवेगविवड्डणिं विहिणा" ॥१॥[पञ्च./९०२ ] इति । एवं च क्रियमाणे आत्मनः परेषामपि च स्थिरतादयो गुणा: स्पष्टा एवेति॥१२६॥ तथा –
अतिचारालोचनेन, प्रायश्चित्तविधेयता।
उपसर्गतितिक्षा च, परीषहजयस्तथा ॥१२७॥ 'अतिचारा' मूलोत्तरगुणविषयाः प्रागुक्ता ज्ञानादीनां च तदाचारविपरीतभूतास्तेषाम् 'आलोचनं' गुरोः पुरतः प्रकाशनं तेन' तत्पूर्वकं प्रायश्चित्तानाम्'आलोचनप्रतिक्रमणादीनाम् गुरुदत्तानां 'विधेयता' विधानम् , आलोचनाविधिश्च श्राद्धधर्माधिकारे उक्त एव । अत्र मूलगुणप्रतिसेवकाः पुलाकप्रतिसेवाकुशीला:, उत्तरगुणप्रतिसेवकास्तु पुलाकप्रतिसेवनाकुशीलबकुशाः, शेषास्त्वप्रतिसेवका एव । आह च - "मूलोत्तरगुणविसया, पडिसेवासेवए पुलाए अ । उत्तरगुणेसु बउसो सेसा पडिसेवणारहिआ" ॥१॥ [ पञ्चनि.४१, प्रव.७२९ ] इति । __ अत्र प्रसङ्गेन पुलाकादिनिर्ग्रन्थस्वरूपमुच्यते - "मिच्छत्तं वेअतिगं, हासाईछक्कगं च णायव्वं ।
कोहाईण चउक्कं, चउदस अभितरा गंथी" ॥१॥ [ प्रव.७२१] इतिस्वरूपादभ्यन्तराद्धनादेश्च बाह्याद् ग्रन्थान्निर्गता निर्ग्रन्थाः –साधवस्ते च पञ्चविधाः । यतः - "पंच निअंठा भणिआ, पुलाय १ बउसा २ कुसील ३ निग्गंथा ४ । होइ सिणाओ अतहा, इक्किक्को सो भवे दुविहो"॥१॥[ प्रव.७१९, पञ्चनि.४] इति।
सर्वेषां सामान्यतश्चारित्रसद्भावेऽपि मोहनीयकर्मक्षयोपशमादिवैचित्र्याद् भेदोऽवगन्तव्यः, तत्र पुलाकोऽसारं धान्यं तण्डुलशून्यं पलञ्जिरूपं तेन सदृशं चारित्रं यस्य साधोः सोऽपि पुलाकः, पुलाक इव पुलाक इति व्युत्पत्तेः । अयमर्थः -तपः श्रुतहेतुकायाः सङ्घादिप्रयोजने सबलवाहनस्य चक्रवर्त्यादेरपि चूर्णनसमर्थाया लब्धेरुपजीवनेन ज्ञानाद्यतिचारासेवनेन सकलसंयमसारगलनात् पलञ्जिवन्निःसारो यः स पुलाकः, स च लब्ध्या सेवया चेति द्विधा भवति । तत्र लब्धिपुलाको देवेन्द्रसमृद्धको लब्धिविशेषयुक्तः । यदाह -
१. तुला-प्रवचनसारोद्धारटीका भा० १ प० ६११ तः ॥ २. तुला-स्थानाङ्गवृत्तिः प० ३३६, प्रवचनसारोद्धारटीका गा० ७२३ ।। ३. तुला-भगवतीसूत्रवृत्तिः सू० ७५१ प० ८९२ ।।
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२०]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकार: "संघाइआण कज्जे, चुण्णेज्जा चक्कवट्टिसेन्नमवि ।
जीएँ लद्धी' जुओ, लद्धिपुलाओ मुणेअव्वो" ॥१॥[ पञ्चनि./७] अन्ये त्वाहुः-आसेवनातो यो ज्ञानपुलाकस्तस्येयमीदृशी लब्धिः स लब्धिपुलाको न तद्व्यतिरिक्तः कश्चिदपर इति । आसेवापुलाकस्तु ज्ञानदर्शनचारित्रलिङ्गसूक्ष्मपुलाकभेदात् पञ्चधा, तत्र स्खलितमिलितादिभिरतिचारैनिमाश्रित्यात्मानमसारं कुर्वन् ज्ञानपुलाकः, एवं कुदृष्टिसंस्तवादिभिर्दर्शनपुलाकः, मूलोत्तरगुणप्रतिषेवणया चारित्रविराधनतश्चरणपुलाकः, यथोक्तलिङ्गाधिकग्रहणान्निष्कारणान्यालिङ्गकरणाद्वा लिङ्गपुलाकः, किञ्चित् प्रमादात् मनसाऽकल्पग्रहणाद्वा यथासूक्ष्मपुलाकः । अन्यत्र पुनरेवमुक्तम् -
"अहासुहुमो अ एएसुं चेव चउसु वि जो थोवथोवं विराहे"[ ] इति ।
बकुशः शबलः कर्बुर इति पर्यायाः, सातिचारत्वादेवम्भूतः संयमोऽत्र बकुशः तत्संयमयोगात् साधुरपि बकुशः, सातिचारत्वात् शुद्ध्यशुद्धिव्यतिकीर्णचरण इत्यर्थः, स च द्विविधः -उपकरणशरीरविषयभेदात् , तत्राकाल एव प्रक्षालितचोलपट्टकान्तरकल्पादिश्चोक्षवास:प्रियः पात्रदण्डकाद्यपि विभूषार्थं तैलमात्रया उज्ज्वलीकृत्य धारयन्नुपकरणबकुशः, तथा अनागुप्तव्यतिरेकेण हस्तपादधावनमलापनयनादि देहविभूषार्थमाचरन् शरीरबकुशः, अयं च द्विविधोऽपि आभोगाऽनाभोगसंवृताऽसंवृतसूक्ष्मबकुशभेदात् पञ्चविधो । यतः - "उवगरणसरीरेसुं , बउसो दुविहो दुहावि पंचविहो । आभोगअणाभोगे, संवुडअस्संवुडे सुहुमे" ॥१॥[पञ्चनि./१३, प्रव.७२४] इति ।
तत्राभोग: पूर्वोक्तद्विविधभूषणमकृत्यमित्येवम्भूतं ज्ञानं तत्प्रधानो बकुश आभोगबकुश: १, द्विविधविभूषणस्य च सहसाकारी अनाभोगबकुशः २, संवृतो लोकेऽविज्ञातदोषः संवृतबकुशः ३, प्रकटकारी त्वसंवृतबकुशः ४, मूलोत्तरगुणाश्रितं वा संवृताऽसंवृतत्वम् , नेत्रमलापनयनादिकिञ्चित्प्रमादवान् सूक्ष्मबकुशः ५। एते च सामान्येन ऋद्धियशस्कामाः मानगौरवाश्रिता अविविक्तपरिवाराश्छेदयोग्यशबलचारित्रा अवगन्तव्याः, तत्राऽविविक्तोऽसंयमादपृथग्भूतः समुद्रफेनादिना निघृष्टजङ्घः तैलादिना विहितशरीरमृजः कतरिकाकल्पितकेशः स परिवारो येषां तेऽविविक्तपरिवारा इति ।
तथा कशीलो मलोत्तरगणविराधनात संज्वलनकषायोदयाद्वा कत्सितं शीलं -
१. L.P. प्रवचनसारोद्धारवृत्तौ च । न्यालिङ्गकरणा मु० C. नास्ति ॥ २. तुला-पञ्चनिर्ग्रन्थीप्र० गा० १२-२२, स्थानाङ्गवृत्तिः प० ३३६, तत्त्वार्थसिद्धसेनीया वृत्तिः ९।४८॥ ३. गुण मु० C. नास्ति, L.P. प्रवचनसारोद्धारवृत्तावस्ति गा० ७२५ । तुला-पञ्चनिर्ग्रन्थीप्र० गा० २२-२८, तत्त्वार्थसिद्धसेनीया वृत्तिः ९।४८, स्थानाङ्गवृत्तिः प० ३३६ तः ॥
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चनिर्ग्रन्थीस्वरूपम् -श्लो० १२७॥]
[७२१ चारित्रमस्येति, स चासेवनाकषायकुशीलभेदाद् द्विधा, तत्रासेवना संयमस्य विपरीताऽऽचरणा तया कुशील आसेवनाकुशील द्वितीयस्तु स्पष्टार्थ एव । द्विविधोऽपि ज्ञानदर्शनचरणतपोयथासूक्ष्मभेदात् पञ्चविधो । यतः - "आसेवणाकसाए दुविहो कुसीलो दुहा वि पंचविहो । नाणे दंसण चरणे, तवे अ अहसुहुमए चेव" ॥१॥[पञ्चनि./२३, प्रव.७२५ ] इति ।
तत्र ज्ञानदर्शनचारित्रतपांस्युपजीवन् तत्तत्प्रतिसेवकः । अन्ये तु तप:स्थाने लिङ्गं पठन्ति, अयं तपस्वीत्यादिप्रशंसया तुष्टस्तु यथासूक्ष्मप्रतिसेवकः । एवं कषायकुशीलोऽपि पञ्चविधः, तत्र ज्ञानदर्शनतपांसि संज्वलनक्रोधाधुपयुक्तो यः स्वस्वविषये व्यापारयति, तत्तत्कषायकुशील उच्यते, कस्यापि शापं प्रयच्छति स तु चारित्रकुशीलः, मनसा त द्वेषादीन कर्वन यथासक्ष्मः कषायकशीलः ।
तथा निर्गतो मोहनीयकर्मलक्षणात् ग्रन्थादिति निर्ग्रन्थः, स च द्विधा -उपशान्तमोह: क्षीणमोहश्चेति, द्विविधोऽपि पञ्चविधस्तद्यथा -प्रथमसमयनिर्ग्रन्थोऽप्रथमसमयनिर्ग्रन्थश्चरमसमयनिर्ग्रन्थोऽचरमसमयनिर्ग्रन्थो यथासूक्ष्मनिर्ग्रन्थश्चेति । यतः - "उवसामगो अ खवगो, दुहा निअंठो दुहावि पंचविहो । पढमसमओ १ अपढमो २ चरमा ३ चरमो ४ तहा सहुमो ५" ॥१॥
___ [पञ्चनि./२९, प्रव.७२६] इति । तत्र भेदचतुष्कं प्रकटार्थमेव, यः पुनः सामान्येन प्रथमादिसमयाविवक्षया सर्वेषु समयेषु वर्तमानः स यथासूक्ष्मनिर्ग्रन्थ इति विवक्षया भेद एषामिति । क्षीणमोहाश्चैकसमये प्रवेशमाश्रित्योत्कर्षतोऽष्टोत्तरशतमिताः, जघन्यतश्चैकादयः, उपशान्तमोहास्तूत्कर्षतश्चतुष्पञ्चाशत् , जघन्यतश्चैकादय एव, नानासमयप्रविष्टानाश्रित्य चाद्याः शतपृथक्त्वमिता, द्वितीयास्तु संख्याताः प्राप्यन्ते इति । ___ तथा क्षालितसकलघातिकर्ममलत्वात् स्नात इव स्नातः, स एव स्नातकः, स च सयोगी अयोगी चेति द्विविधः । तदुक्तम् - "सुहझाणजलविसुद्धो, कम्ममलाविक्खया सिणाओ त्ति। दुविहो असो सजोगी, तथा अजोगी विणिद्दिट्ठो"॥१॥[पञ्चनि./३२, प्रव.७२८ ] इति। एषु च निर्ग्रन्थस्नातकपुलाका व्युच्छिन्ना, बकुशकुशीलाश्चातीर्थं भविष्यन्ति ।
१. L.P. | यः स-मु० C. ||
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२२]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकारः यतः- “निग्गंथसिणायाणं, पुलायसहिआण तिण्ह वोच्छेओ।
समणा बउसकुसीला, जा तित्थं ताव होंहिति" ॥१॥[ प्रव./७३० ] इति । इति प्रसङ्गप्राप्तं पञ्चनिर्ग्रन्थीस्वरूपम् ।।
अथ प्रायश्चित्तं पुनर्दशविधम् -आलोचनं १ प्रतिक्रमणं २ मिश्रं ३ विवेको ४ व्युत्सर्ग ५ स्तप ६ श्छेदो ७ मूल ८ मनवस्थाप्यता ९ पाराञ्चिक १० मिति । यदाह -
"आलोअणपडिक्कमणे, मीसविवेगे तहा विउस्सग्गे। तवछेअमूलअणवट्ठया य पारंचि चेव" ॥१॥
[आव.नि.१४१८, पञ्चा.१६।२, प्रव.७५०, व्य.भा.५३ ] इति । तत्रालोचनं गुरोः पुरतः स्वापराधस्य प्रकटनम् , तच्चासेवनानुलोम्येन प्रायश्चित्तानुलोम्येन च, तत्स्वरूपं तु प्रागुक्तमेव । इयं चालोचना गोचरचरीविहारोच्चारभूम्यादिविषयेषु हस्तशतादूर्ध्वं गमनागमनादिष्ववश्यकर्त्तव्येषु सम्यगुपयुक्तस्यादुष्टभावतया निरतिचारस्य छद्मस्थस्याप्रमत्तयतेष्टव्या, सातिचारस्य तपरितनप्रायश्चित्तसम्भवात , केवलिनश्च कृतकृत्यत्वेनालोचनाया अयोगात् , ननु यथासूत्रं प्रवर्त्तमानानामप्रमत्तयतीनामतिचाररहितानामालोचना निष्फलेति चेत् , सत्यम् , परं केवलचेष्टानिमित्तानां सूक्ष्मप्रमादनिमित्तानां वा सूक्ष्माश्रवक्रियाणां सम्भवात् तेषां तच्छुद्धिनिमित्तमालोचना सफलैवेति १॥
तथाऽतिचाराभिमुख्यपरिहारेण प्रतीपं क्रमणमपसरणं प्रतिक्रमणम् , मिथ्यादुष्कृतसंप्रयुक्तेन पश्चात्तापेन पुनरेवं न करिष्यामीति प्रत्याख्यानम् , एतच्च समितिगुप्त्यादीनां सहसाकारतोऽनाभोगतो वा कथमपि प्रमादे सति मिथ्याकरणे गुरोः पुरतः आलोचनामन्तरेणापि मिथ्यादुष्कृतलक्षणं प्रायश्चित्तं क्रियते २।
तथा मिश्रमालोचनप्रतिक्रमणरूपम् , प्रागालोचनं पश्चाद् गुरुसंदिष्टेन प्रतिक्रमणम् , इदं च शब्दादिविषयेषु रागादिकरणेन क्रियते, तत्रापि शब्दादिविषयेषु रागद्वेषयोर्वा शङ्कायां सत्यां मिश्रम् , तन्निश्चये तु तपः प्रायश्चित्तमिति ३।
तथा विवेकः संसक्तान्नपानोपकरणशय्यादिविषयस्त्यागः, अयं च सम्यगुपयुक्तेनापि गृहीतं पश्चात् तु अन्नाद्यशुद्धं ज्ञातं तदा कार्यः, उपलक्षणत्वात् क्षेत्रातिक्रान्तादावपि कार्यः ४/
तथा व्युत्सर्गोऽनेषणीयादिषु त्यक्तेषु गमनागमनसावधस्वप्नदर्शननौसंतरणोच्चारप्रश्रवणेषु च विशिष्टप्रणिधानपूर्वककायवाङ्मनोव्यापारत्यागः ५। __ तपस्तु छेदग्रन्थानुसारेण जीतकल्पानुसारेण वा येन केनचित् तपसा विशुद्धिर्भवति
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रायश्चित्तस्वरूपम् -श्लो० १२७॥]
[७२३ तत् तद् ज्ञेयमासेवनीयं च, इदं च सचित्तपृथिव्यादिसंघट्टने निर्विकृतिकादि षण्मासान्तं भवति ६। __ छेदस्तपसा दुर्दमस्याहोरात्रपञ्चकादिना क्रमेण श्रमणपर्यायच्छेदनम् , तपोदुर्दमश्च विकृष्टतपःकरणसमर्थस्तपसा गर्वितो भवति, यथा किं ममानेन प्रभूतेनापि तपसा ? इति, अथवा तपःकरणासमर्थस्य ग्लानादेनिष्कारणतोऽपवादरुचेर्वा ७/
तथा मूलं महाव्रतानां मूलत आरोपणम् , इदं चाकुट्ट्या पञ्चेन्द्रियवधे विहिते दर्पण मैथुने सेविते मृषावादादत्तादानपरिग्रहेषु चोत्कृष्टेषु प्रतिसेवितेषु आकुट्ट्या पुनः पुनः सेवितेषु वा भवति ।
तथाऽवस्थाप्यत इत्यवस्थाप्यं तन्निषेधादनवस्थाप्यम् , दुष्टतरपरिणामस्याकृततपोविशेषस्य व्रतानामनारोपणम् , तपःकर्म चास्योत्थाननिषीदनादिकर्मकरणाशक्तिपर्यन्तम् , स हि यदोत्थानाद्यपि कर्तुमशक्तस्तदाऽन्यान् प्रार्थयते-आर्या ! उत्थातुमिच्छामीत्यादि, ते तु तेन सह संभाषणमकुर्वाणास्तत् कृत्यं कुर्वन्ति, एतावति तपसि कृते तस्योत्थापना क्रियते, इदं च यष्टिमुष्ट्यादिभिः स्वस्य परस्य वा निरपेक्षघातकरणेनातिसंक्लिष्टाध्यवसायस्य भवति ९।।
तथा पारमन्तं प्रायश्चित्तानां तत उत्कृष्टतरप्रायश्चित्ताभावादपराधानां वा पारमञ्चति - गच्छतीत्वेवंशीलं पाराञ्चिकम् , तच्च स्वलिङ्गिनीनृपभार्यासेवनलिङ्गिराजवधादिमहापराधे कुलगणसङ्ग्रेभ्यो बहिष्करणं जघन्यतः षण्मासानुत्कृष्टतो द्वादश वर्षाणि यावद् भवति, ततश्चातिचारपारगमनानन्तरं प्रव्राज्यते नान्यथा १०। ___एतदधिकारिणश्चाव्यक्तलिङ्गधारिणो जिनकल्पिकप्रतिरूपाः क्षेत्राद्वहि:स्थिताः सुविपुलं तपः कुर्वन्ति आचार्या एव, उपाध्यायानां तु दशमप्रायश्चित्तापत्तावपि अनवस्थाप्यमेव भवति, न तु पाराञ्चिकम् , एवं सामान्यसाधूनामनवस्थाप्यपाराञ्चिकयोग्येष्वपराधेषु सत्सु मूलपर्यन्तमेव प्रायश्चित्तमवगन्तव्यम् । अनवस्थाप्यं चाशातनानवस्थाप्य-प्रतिसेवनानवस्थाप्यभेदाद् द्विविधम् , तत्राद्यं तीर्थकरतद्वचनगणधराद्यधिक्षेपणकरणे जघन्यतः षण्मासानुत्कृष्टतो वर्षं भवति, द्वितीयं तु हस्तताडनसार्मिकान्यधार्मिकस्तैन्यादिकरणे जघन्यतो वर्षमुत्कृष्टतो द्वादश वर्षाणीति । उक्तं च -"तत्थ आसायणाअणवठ्ठप्पो जहन्नेण छम्मासा उक्कोसेणं संवच्छरं, पडिसेवणाअणवटुप्पो जहण्णेणं बारस मासा, उक्कोसेणं
१. णादिश° L.P. ||
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२४]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः बारस संवच्छराणि" [ ] त्ति । नवमदशमे च प्रायश्चित्ते चतुर्दशपूर्वप्रथमसंहननिनौ यावद्भवतस्ततः परं व्युच्छिन्ने, मूलान्तान्यष्टौ तु दुष्प्रसहं यावदनुवर्तन्ते । यदुक्तं -
"दस ता अणुवटुंती, जा चउदसपुव्विपढमसंघयणी।
तेण परं मूलंतं, दुप्पसहा जाव चारित्ती" ॥१॥[ प्रव./७५८ ] इति दशविधप्रायश्चित्तलेशः ।
तथा 'उपसर्गतितिक्षा'इति उपसामीप्येन सर्जनानि उपसृज्यते एभिरिति वा उपसृज्यन्त इति वा उपसर्गा । ते च -
"दिव्यमानुषतैरश्चात्मसंवेदनभेदतः ।। चतुष्प्रकाराः प्रत्येकमपि ते स्युश्चतुर्विधाः ॥१॥ हास्याद् द्वेषाद्विमर्शाच्च, तन्मिश्रत्वाच्च देवतः । हास्याद् द्वेषाद्विमर्शाद् दुःशीलसङ्गाच्च मानुषाः ॥२॥ तैरश्चास्तु भयक्रोधाहारापत्यादिरक्षणात् ।
घट्टनस्तम्भनश्लेषप्रपातादात्मवेदनाः" ॥३॥ [यो.शा. ३।१५३वृत्तौ] यद्वा वातपित्तकफसन्निपातोद्भवा इति, तेषां तितिक्षा -सहनम् अन्वयः प्राग्वत् । तथा 'परीषहजय' इति मार्गाच्यवननिर्जरार्थं परिषह्यन्त इति परीषहाः, क्षुत्पिपासाशीतोष्ण-दंशमशक-नाग्न्या-ऽरति-स्त्री-चर्या-निषद्या-शय्याऽऽक्रोश-वध-याञ्चाऽलाभ-रोग-तृणस्पर्श-मलसत्कार-प्रज्ञा-ऽज्ञान-दर्शनलक्षणा द्वाविंशतिस्तेषां जयोऽभिभवः, प्राग्वदन्वयः । तेषां जयश्चैवं योगशास्त्रवृत्त्युक्तः -
"क्षुधातः शक्तिभाग् साधुरेषणां नातिलवयेत् ।
अदीनोऽविह्वलो विद्वान् , यात्रामात्रोद्यतश्चरेत् ॥१॥ पिपासितः पथिस्थोऽपि, तत्त्वविद् दैन्यवर्जितः । न शीतमुदकं वाञ्छेदेषयेत् प्रासुकोदकम् ॥२॥ बाध्यमानोऽपि शीतेन, त्वग्वस्त्रत्राणवर्जितः । वासोऽकल्पं नाददीत, ज्वलनं ज्वालयेन्न च ॥३॥ उष्णेन तप्तो नैवोष्णं, निन्देच्छायां च न स्मरेत् ।
वीजनं व्यजनं गात्राभिषेकादि च वर्जयेत् ॥४॥ १. अणुसज्जंती प्र०सा०मु० ॥ २. त्तस्वरूपलेश:-L. ॥ ३. प्राग्वदेव-P.L. ||
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
[७२५
परीषहजयस्वरूपम् -श्लो० १२७॥]
दष्टोऽपि दंशैर्मशकैः, सर्वाहारप्रियत्ववित् । त्रासं द्वेषं निरासं न, कुर्यात् कुर्यादुपेक्षणम् ॥५॥ नास्ति वासोऽशुभं वैतत्तन्नेच्छेत् साध्वसाधु वा । नाग्न्येन विप्लुतो जानँल्लाभालाभविचित्रताम् ॥६॥ न कदाप्यरतिं कुर्याद्धर्मारामरतिर्यतिः । गच्छंस्तिष्ठंस्तथाऽऽसीनः, स्वास्थ्यमेव समाश्रयेत् ॥७॥ दुर्धावसङ्गपङ्का हि, मोक्षद्वारार्गलाः स्त्रियः । चिन्तिता धर्मनाशाय, चिन्तयेदिति नैव ताः ॥८॥ ग्रामाद्यनियतस्थायी, स्थानाबन्धविवर्जितः । चर्यामेकोऽपि कुर्वीत, विविधाभिग्रहैर्युतः ॥९॥ श्मशानादौ निषद्यायां, स्त्रयादिकण्टकवर्जिते । इष्टानिष्टानुपसर्गान्निरीहो निर्भयः सहेत् ॥१०॥ शुभाशुभायां शय्यायां, विषहेत सुखासुखे । रागद्वेषौ न कुर्वीत, प्रातस्त्याज्येति चिन्तयेत् ॥११॥ आक्रुष्टोऽपि हि नाक्रोशेत् , क्षमाश्रमणतां विदन् । प्रत्युताक्रोष्टरि यतिश्चिन्तयेदुपकारिताम् ॥१२॥ सहेत हन्यमानोऽपि, प्रतिहन्यान्मुनिन तु । जीवानाशात् क्रुधो दौष्ठ्यात् , क्षमया च गुणार्जनात् ॥१३॥ नायाचितं यतीनां यत् , परदत्तोपजीविनाम् । याञ्चादुःखं प्रतीच्छेत् तन्नेच्छेत्पुनरगारिताम् ॥१४॥ परात् परार्थं स्वार्थं वा, लभेतान्नादि नापि वा । मायेन्नलाभान्नालाभान्निन्द्येत् स्वमथवा परम् ॥१५॥ उद्विजते न रोगेभ्यो, न च काळेच्चिकित्सितम् । अदीनस्तु सहेद् देहाज्जानानो भेदमात्मनः ॥१६॥ अभूताल्पाणुचेलत्वे, संसृतेषु तृणादिषु । सहेत दुःखं तत्स्पर्शभवमिच्छेन्न तान् मृदून् ॥१७॥ ग्रीष्मातपपरिक्लिन्नात् , सर्वाङ्गीणान्मलान्मुनिः । नोद्विजेत न सिस्नासेन्नोद्वर्त्तयेत् सहेत तु ॥१८॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२६]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकार: उत्थाने पूजने दाने, न भवेदभिलाषुकः । असत्कारे न हीनः स्यात् सत्कारे स्यान्न हर्षवान् ॥१९॥ प्रज्ञा प्रज्ञावतां पश्यन्नात्मन्यप्राज्ञतां विदन् । न विषीदन्न वा माद्येत् , प्रज्ञोत्कर्षमुपागतः ॥२०॥ ज्ञानचारित्रयुक्तोऽस्मि, छद्मस्थोऽहं तथापि हि । इत्यज्ञानं विषहेत, ज्ञानस्य क्रमलाभवित् ॥२१॥ जिनास्तदुक्तं जीवो वा, धर्माधर्मी भवान्तरम् । परोक्षत्वान्मृषा नैव, चिन्तयेत् प्राप्तदर्शनः ॥२२॥ शारीरमानसानेवं, स्वपरप्रेरितान्मुनिः । परीषहान सहेताभीर्वाक्कायमनसां वशी ॥२३॥ ज्ञानावरणीये वेद्ये, मोहनीयान्तराययोः । कर्मसूदयमाप्तेषु , संभवन्ति परीषहाः ॥२४॥ वेद्यात् स्यात् क्षुत्तृषा, शीतमुष्णं दंशादयस्तथा । चर्या शय्या वधो रोगस्तृणस्पर्शमलावपि ॥२५॥ प्रज्ञाऽज्ञाने तु विज्ञेयौ, ज्ञानावरणसंभवौ । अन्तरायादलाभोऽमी, छद्मस्थस्य चतुर्दश ॥२६॥ क्षुत्पिपासा शीतमुष्णं, दंशाश्चर्या वधो मलः ।
शय्या रोगस्तृणस्पर्शो, जिने वेद्यस्य संभवात् ॥२७॥[यो.शा.३।१५३ वृत्तौ] उक्तं चान्यत्रापि “परीषहाणां समवतारो द्विधा, कर्मप्रकृतिषु गुणस्थानेषु च" । तत्राद्यो यथा -
"दंसणमोहे दंसणपरीसहो, पण्ण १ ऽनाण २ पढमंमि । चरमेऽलाभपरीसह, सत्तेव चरित्तमोहंमि ॥१॥ [ प्रव./६८७] अक्कोस १ अरइ २ इत्थी ३, निसीहिआ ४ ऽचेल ५ जायणा ६ चेव । सक्कार ७ पुरक्कारे ८, एक्कारस वेयणीमज्झे ॥२॥[ प्रव./६८८] पंचेव आणुपुव्वी, चरिया सिज्जा तहेव जल्ले य ।
वहरोगतणप्फासा, सेसेसुं नत्थि अवयारो" ॥३॥ [प्रव./६८९] द्वितीयो यथा
"बावीसं बायरसंपराय, चउदस सुहमरागंमि । छउमत्थवीअरागे, चउदस एक्कारस जिणंमि" ॥४॥[प्रव./६९०]
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
गच्छवासमहत्त्वम् -श्लो० १२७॥]
[७२७ एकस्मिन् काले चोत्कृष्टतो जघन्यतश्चैकप्राणिनि परीषहसंख्या यथा -
"वीसं उक्कोसपए, वटुंति जहन्नओ अ एक्को अ।
सीओसिणचरिअनिसीहिआ य जुगवं न वदि॒ति" ॥१॥[प्रव./६९१] इति । तदेतद् गच्छवासादिकार्यजातं विश्रोतसिकारहितमनुशीलयता लब्धः परिणामो रक्षणीयः, अलब्धोऽप्यनेनैव प्रयत्नेन प्राप्यते न तूपस्थापनामात्रेण, यतः साऽभव्यानामपि स्यात् , सफला चेयम् , छद्मस्थगुरूणामाज्ञाऽऽराधनात् , प्रायस्तद्विधेर्मुक्तिफलत्वादयं नियमः, अन्यथा सामायिकमात्रतोऽनन्ताः सिद्धाः, इत्ययमफल: स्यात् , असदपि चैतच्चरणं विधिना गच्छवासादिना जातमनेकेषां गोविन्दवाचकादीनां पश्चात् , तस्माच्चारित्र एव यत्नः कार्यः, ज्ञानदर्शनयोरपि तत्त्वदृष्ट्या फलमेतदेव चारित्रम् , अतस्तद्विना ते अफले । तदाहुः -
"निच्छयणयस्स चरणायविघाए णाणदंसणवहो वि।
ववहारस्स उ चरणे, हयंमि भयणा उ सेसाणं" ॥१॥[पञ्चा.११।४५ ] इति । ननु “सिझंति चरणरहिया, दंसणरहिआ ण सिज्झंति' [ ] इत्यागमात् , सूत्रे दर्शनस्य प्राधान्यं श्रूयते तत्कथमेतत् ? इति चेत् , न, दीनारस्य विशिष्टसंपदुत्पत्ताविवान्तरालिकचारित्रकार्यसंपादनेन सिद्धिहेतुतया दर्शनप्राधान्यव्यवस्थितेः। अत एव भावमङ्गीकृत्य क्रमभवनममीषामुक्तमागमे -
"संमत्तंमि अ लद्धे, पलिअपहुत्तेण सावओ हुज्जा।
चरणोवसमखयाणं, सागरसंखंतरा हंति ॥१॥ [विशे.भा./१२२२] एवं अप्परिवडिए, संमत्ते देवमणुअजम्मेसुं।
अण्णयरसेढिवज्जं, एगभवेणं तु सव्वाणि" ॥२॥ [विशे.भा./१२२३] तस्माच्चरणाभावे न मोक्ष इति भावचरणं प्रतीत्य व्यवस्थितमिति । द्रव्यचरणप्रतिपत्तौ तु भजना, सोमेश्वरादीनामन्तकृत्केवलिनामभावात् , तेषामपि भावचरणमन्तकृत्केवलित्वफलप्रदं भवान्तरीयद्रव्यचरणपूर्वमेव, उत्तमत्वात् , तादृशचरमशरीरत्वस्याऽनेकभवाभ्यस्तकुशलयोगसाध्यत्वात् , दुर्विजयो हि मोहोऽनेकभवैरेव जीयत इति, मरुदेव्यादीनां त्वतथाभाव आश्चर्यभूतत्वादविरुद्धो, दशानामितरोपलक्षणत्वात् । तदुक्तं पञ्चवस्तुके -
"णणु णेहा य )मिहं पढिअं, सव्वं उवलक्खणाइ एअंतु।।
अच्छेरगभूअंति(अ),भणिअंणेअंपिअणवरयं"॥१॥[पञ्च./९२८ ] इति। १. णेहमिहं-L.P. पञ्चवस्तुके । ननु नेदं-इति तत्र वृत्तौ ।।
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२८]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः __ सर्वं चतुरस्रम् , तस्माद् गच्छवासादिविधौ यत्नो विधेयः ॥१२७।। । ___ इत्थं च क्रियाकलापं कलयन् पूर्णपर्यायो गणानुज्ञायोग्योऽपि भवतीति तल्लक्षणं सापेक्षयतिधर्मं तत्क्रमप्रस्तावनां चाह -
अनुयोगगणानुज्ञाऽप्यनवद्यक्रमागता ।
तमेव सूत्रविदितं, वर्णयामो यथास्थितम् ॥१२८॥ 'अनुयोगगणानुज्ञाऽपि' अनुयोगः -अर्थव्याख्यानं गणो -गच्छस्तयोरनुज्ञा - अनुमतिर्न केवलं गच्छवासादिकार्यजातमित्यपिशब्दार्थः, साऽनुज्ञापयितुरनुज्ञाग्रहीतुश्च सापेक्षयतिधर्मो भवतीतिसम्बन्धः । सा कीदृशी? इत्याह -'अनवद्या'इति, अनवद्येन - अवद्यरहितेन ‘क्रमेण' प्रव्रज्याशिक्षादिपरिपाटीलक्षणेन 'आगता' प्राप्ता, 'तमेव' क्रम 'सूत्रविदितं' सिद्धान्तोक्तं यथास्थितम्' अविपरीतं 'वर्णयामो' वाग्विषयं कुर्मः ॥१२८|| प्रतिज्ञातमेवाह -
व्रतग्रहेऽष्टौ सूत्रार्थविहारे द्वादश क्रमात् ।
पञ्चचत्वारिंशवर्षे, योग्यतैवं गणिस्थितेः ॥१२९॥ 'व्रतग्रहे' चारित्रप्रतिपत्तौ 'अष्टौ' वर्षाणि भवन्ति, "तदहो परिभवखेत्तम्"[पञ्चवस्तुके ५१] इत्यादिनाऽष्टभ्यो वर्षेभ्योऽधश्चारित्रग्रहणप्रतिपत्तिनिषेधात् , तथा 'सूत्रार्थविहारे' इति समाहारद्वन्द्वस्ततः सूत्रे -सूत्रग्रहणे अर्थे -अर्थग्रहणे विहारे-नानादेशदर्शनार्थमुपदेशपूर्वकविहरणे ‘क्रमाद्' अनुक्रमेण द्वादश द्वादश वर्षाणि भवन्तीत्येवंरीत्या पञ्चचत्वारिंशे वर्षे प्राप्ते 'गणिस्थितेः' अनुयोगगणनानुज्ञाप्रदानविधेर्योग्यता - पर्यायौचिती भवतीत्यर्थः । आह च - "अडवरिस दिक्ख बारस, सत्ते अत्थे य वायगत्ते अ। पणयालीसे एरिसगुणजुत्तो होइ आयरिओ" ॥१॥[प्राचीना सामाचारी-द्वार११] त्ति । अथ तस्यां सत्यां यत् स्यात् तच्छ्लोकद्वयेनाह -
ईदृक्पर्यायनिष्पन्नः, षट्त्रिंशद्गुणसंगतः । दृढव्रतो यतियुतो, मुक्त्यर्थी सङ्घसम्मतः ॥१३०॥ श्रुतानुयोगाऽनुज्ञायाः, पात्रं न तु गुणोज्झितः ।
अपात्रे तत्प्रदाने यन्महत्याशातना स्मृता ॥१३१॥ युग्मम् ॥ १. 'गच्छवासस्त° P. || २. गच्छवासाद्येव कार्य° P. || ३. लक्षणे गता-P. ।
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचार्यपदयोग्यतास्वरूपम् - श्लो० १३० / १३१॥]
[ ७२९
'ईदृशा' पूर्वोक्तेन 'पर्यायेण' वर्षपर्यायेण 'निष्पन्नः ' प्राप्तनिष्ठः तथा षट्त्रिंशता गुणैः ‘सङ्गतः' सहितः । चा "पंचिंदिअसंवरणो, तह नवविहबंभचेरगुत्तिधरो । चविहकसायमुक्को, अट्ठारगुणेहिं संजुत्तो ॥१॥ [] पंचमहव्वयजुत्तो, पंचविहायारपालणसमत्थो । पंचसमिओ तिगुत्तो, छत्तीसगुणो गुरू होई" ॥२॥[]
गुरुगुणाश्च शास्त्रे बहुभि प्रकारैः प्ररूपिताः, परम् अत्र तु विस्तरभिया प्रसिद्धप्रकारेणैव प्रदर्शिता इति तत्त्वम् । तथा दृढानि व्रतानि - महाव्रतानि यस्य स तथा, तथा यतिभिः परिवारभूतसाधुभिर्युतः –मिश्रितः, तथा मुक्तेः - परमपदस्य, अर्थी- अभिलाषी न तु सर्वथा सांसारिकसुखलेशस्पृहयालुः, तथा सङ्घः - साधु-साध्वी - श्रावक-श्राविकारूपश्चतुर्विधस्तस्य सम्मतः – अभिमतः, न तु कस्याप्यबहुमतः, एतादृशो यतिः श्रुतानुयोगस्य - जिनप्रवचनव्याख्यानस्य याऽनुज्ञा –‘त्वं जिनप्रवचनं द्रव्यगुणपर्यायैरङ्गैर्व्याख्याहि' इति गुरोरनुशिष्टिस्तस्याः 'पात्रं' भाजनं भवति, आचार्यपदे स्थापनीयो भवतीत्यर्थः । यदुक्तम् - ‘“देसकुलपभिइछत्तीसगुणगणालंकिओ दढचरित्तो ।
जयणाजुत्तो संघस्स, संमओ मुक्खकंखी य" ॥१॥ [ सामाचारी - द्वार११ ] इति ।
न तु गुणोज्झितः – सर्वथोक्तगुणरहितः, कालानुभावादेकादिगुणरहितस्तु योग्यतां नातिक्रामति । आह च -
61
-
'कालाइवसा इक्काइगुणविहीणो विसुद्धगीअत्थो ।
ठाविज्जइ सूरिपए, उज्जुत्तो सारणाईसु" ॥१॥ [ सामाचारी-द्वार११ ] त्ति ।
अत एव पञ्चवस्तुके
44
'जम्हा वयसंपण्णा, कालोचिअगहिअसयलसुत्तत्था ।
अणुओगगणाणुण्णाए, जोग्गा भणिआ जिणिदेहिं" ॥१॥[ पञ्च.९३२ ] इत्येवोक्तम् ।
पञ्चाशकेप्युक्तम्
—
—
"गुरुगुणरहिओ वि इहं, दट्ठव्वो मूलगुणविउत्तो जो ।
न उ गुणमित्तविहुणो त्ति चंडरुद्दो उदाहरणं" ॥१॥ [ पञ्चा.११।३५ ] ईति ॥१३०॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
१. इतोऽग्रे L.P. मूले - " मूलगुणवियुक्त इति महाव्रतरहित-सम्यग्ज्ञानक्रियारहिताविति तद्वृत्तिः" इत्यधिकम् ॥
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३० ]
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः
कुतः ? इत्याह –‘यद्’ यस्मात् कारणात् ' अपात्रे' अयोग्ये 'तत्प्रदाने' अनुयोगानुज्ञाप्रदाने महती आशातना तीर्थकरादेः 'स्मृता' प्रतिपादिता, जिनैरिति शेषः । यतः - "सुगुणाभावे न पुणो, गुणपरिहीणो ठविज्जए सूरी ।
अप्पत्ते सूरिपयं, दिंतस्स गुरुस्स गुरुदोसो" ॥१॥ [ सामाचारी-द्वार११ ] तथा पञ्चवस्तुकेऽपि
'इहरा उ मुसावाओ, पवयणखिसा य होइ लोगंमि ।
सा वि गुणहाणी, तित्थुच्छेओ अ भावेणं" ॥१॥ [पञ्च./९३३]
-
एतदर्थो यथा- - 'अन्यथा' अनीदृशि अनुयोगानुज्ञायां मृषावादस्तमनुजानत: प्रवचनखिसा च लोके, * शेषाणामपि शिष्यादीनां गुणहानि: * तीर्थोच्छेदश्च भावतः, तंत्र मृषावादः कालोचितसकलसूत्रार्थानधिगमेऽनुयोगानुज्ञावचनस्य निर्विषयत्वात्, दुर्गतसुते दद्यास्त्वमेतानि रत्नानीतिवचनवत्, न च स्वल्पाध्ययनमात्रेण सविषयत्वम्, एतस्य काशकुशालम्बनप्रायत्वात्, स्वल्पश्रुतस्य श्रावकादिभिरप्यधीतत्वात्, अतो मृषावाद एव तमनुजानतः, अनुयोगी लोकैः संशयनाशाय प्रायः कुशलाधिगमाय चाश्रीयते, स च वराको गम्भीरपदार्थभणितिमार्गेऽकुशलः किं तेभ्यः सूक्ष्मपदं प्ररूपयेत् यत्किञ्चिदसंबद्धप्रलापिनं च दृष्ट्वा भवति विदुषामवज्ञा - कथमयं प्रवचनधरः कृतः, अहो असारमेतद्यदयमज्ञो नायक इति प्रवचनखिंसा, शिष्याणामपि कथं सोऽनभिज्ञो ज्ञानादिसम्पत्तिं संसारभयच्छेदिनीं करिष्यति ?, न ह्यन्यतोऽपि बहुश्रुतादसौ तां सम्पादयितुं क्षमः, अहमप्याचार्य एव कथं मच्छिष्या अन्यसमीपे शृण्वन्तीति मिथ्याभिमानात्, एवं ते शिष्या अपि मूर्खा एव भवन्ति तथा तच्छिष्या अपीति प्रवाहेन ज्ञानादिगुणहानि:, ज्ञानाद्यभावे हि सर्वमनर्थकं शिरस्तुण्डमुण्डनभिक्षाटनादि चरकादीनामिव, स्वमतिविकल्पेन तस्य रोगचिकित्साविधानवदप्रमाणत्वात् । इत्थं च द्रव्यलिङ्गमात्रस्य प्रायोऽनर्थहेतुत्वाद् भावतस्तीर्थोच्छेद एवेति। तस्मात् कालोचितसूत्रार्थे सुनिश्चितस्यैवानुयोगोऽनुज्ञातव्यः, न श्रवणमात्रेण । यदभाणि संमतौ सिद्धसेनाचार्यै: -
44
'जह जह बहुस्सुअसंमओ अ, सीसगणसंपरिवुडो अ ।
अविच्छिओ अ समए, तह तह सिद्धंतपडिणीओ" ॥१॥ [ सम्मति.प्र.६६ ] ॥१३१॥
१. * * चिह्नद्वयमध्यवर्तीपाठः मु० P. C. नास्ति ॥ २. तत्र शेषाणामपि शिष्यादीनां गुणहानिः कालो L. I ३ L.P. | 'भव' - मु० C. I
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचार्यपदप्रदानविधि: - श्लो० १३२ ॥ ]
अथ फलितमाह -
[ ७३१
तस्मादुक्तगुणाढ्याय, देयं सूरिपदं ध्रुवम् ।
विधिपूर्वं विधिश्चात्र, सामाचार्यां प्रपञ्चितः ॥१३२॥ ‘तस्मात्’कारणात्‘उक्तगुणाढ्याय' पूर्वोक्तगुणसम्पूर्णाय' ध्रुवं' निश्चितं ' सूरिपदम्' आचार्यपदं ‘देयं’ समर्पणीयम्, गुरुणेतिशेषः, कथं देयम् ? इत्याह - ' विधिपूर्वम् 'इति विधिश्च' अत्र' प्रक्रमे ' सामाचार्यां' सामाचारीग्रन्थे' प्रपञ्चितः 'विस्तरेणोक्तः । तत्पाठश्चायम् - " जइगुण १ काल २ निसिज्जा ३, चिइ ४ वंदु ५ स्सग्ग ६ नंदि ७ सगछोभा ८ । मंत ९ क्ख( र)१० नाम ११ वंदण १२, अणुसट्ठि १३ निरुद्ध १४ गणणुण्णा १५" ॥१॥ [ सामाचारी द्वार११ ] तत्र गुणास्तूक्ता एव, ततश्च शिष्यपरीक्षां कृत्वा प्रशस्ते तिथिनक्षत्रमुहूर्त्तादौ गृहीते च प्राभातिके काले प्रस्थापिते च गुरुशिष्याभ्यां स्वाध्याये प्रशस्ते जिनभवनादिक्षेत्रे शिष्यगुरुयोग्यनिषद्याद्वये च कृते अनुयोगानुज्ञार्थं कृतलोचस्य शिष्यस्य शिरसि गुरुर्गन्धानभिमन्त्र्य क्षिपति, ततः प्राग्वद्देवानभिवन्द्य वन्दनं च दत्त्वा अनुयोगानुज्ञार्थं द्वावपि सप्तविंशत्युच्छ्वासमानं कायोत्सर्गं कुरुतः, ततः चतुर्विंशतिस्तवं भणित्वा नमस्कारत्रयपूर्वमूर्ध्व स्थितो गुरुरन्यो वा अस्खलितादिगुणोपेतं बृहन्नन्दिसूत्रमाकर्षयति, शिष्यस्त्वर्धावनतकायः कृतकरकुड्मलः प्रवर्द्धमानसंवेगः सावधानमनाः शृणोति, ततः सङ्घस्य वासदानम् ।
ततः शिष्यो वन्दित्वा भणति -' इच्छकारि भगवन् ! तुम्हे अम्ह अणुओगं अणुजाणह' तओ गुरू भणइ – अहमेयस्स साहुस्स दव्वगुणपज्जवेहिं खमासमणाणं हत्थेणं अणुओगं अणुजाणेमि' बीए 'संदिसह किं भणामि' ? ' वंदित्ता पवेयह', तइए ‘इच्छकारि भगवन् तुम्हे अम्ह अणुओगो अणुन्नाओ, इच्छामो अणुसट्ठिति सीसे भणिए गुरू भणइ 'संमं अवधारय अन्नेसिं च पवेयह', चउत्थे 'तुम्हाणं पवेइओ, संदिसह साहूणं पवेएमि', पंचमे एगनमुक्कारेणं समवसरणं गुरुं च पइक्खिणे, एवं तिण्णि वारा, छट्टे ‘तुम्हाणं पवेइओ साहूणं पवेइओ संदिसह काउस्सग्गं करेमि', सत्तमे 'अणुओगाणुजाणावणियं करेमि काउस्सग्गम् 'इच्चाइणा उस्सग्गे कए गुरुसमप्पियनिसिज्जाजुओ गुरुं तिपयक्खिणीकरिय वंदित्ता गुरुदाहिणभुयासणे निसिज्जाए अ निसीयइ, तओ निसण्णस्स लग्गवेलाए दाहिणसवणे गुरू गुरुपरंपरागए मंतपए तिण्णि वारे परिकहेइ, तओ व ंतियाओ तिण्णि अक्खमुट्ठीओ देइ, करयलपुडे सीसो
१. L. । भगवन्-मु० P. C. नास्ति ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३२]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकारः ताओ उवउत्तो गिण्हइ, तओ गुरू तस्स नामं करीय निसिज्जाओ उद्धेइ, सीसो तत्थ निसीअइ, अहासंनिहीयसंघसहिओ गुरू तस्स वंदणं देइ, इदं च तुल्यगुणख्यापनार्थमुभयोरपि न दोषाय । यदाह -
"आयरियनिसिज्जाए, उवविसणं वंदणं च तह गुरुणा ।
तुल्लगुणखावणत्थं, न तया दुटुं दुवेण्हं पि" ॥१॥[सामाचारी द्वार११] तओ 'वखाणं करेह'त्ति गुरुणा वुत्ते तत्थ ठिओ चेव अहिणवसूरी नंदिमाइयं परिसाणुरूवं वा वक्खाणं करेइ, तस्समत्तीए संघो तं वंदइ, तओ निसिज्जाओ उढेइ, गुरवो तत्थ निसीइत्ता उववूहति । यथा -
"धन्यस्त्वं येन विज्ञातः, संसारगिरिदारकः । वज्रवद् दुर्भिदश्चायं, महाभाग ! जिनागमः ॥१॥ इदं चारोपितं यत्ते, पदं तत्संपदां पदम् । श्रीगौतमसुधर्मादिमुनिसिंहनिषेवितम् ॥२॥ धन्येभ्यो दीयते भद्र !, धन्या एवास्य पारगाः । धन्या गत्वाऽस्य पारं च, पारं गच्छन्ति संसृतेः ॥३॥ भीतं संसारकान्तारात् , साधुवृन्दमिदं मुदा । विमोचने समर्थस्य, भवतः शरणागतम ॥४॥ अतो विधेयं यत्नेन, सारणावारणादिना ।
अपायपरिहारेण, संसारारण्यपारगम्" ॥५॥ एवं च-"तं उववूहिय विणेयजणो वि अणुसासियव्वो, यथा- "युष्माभिरपि नैवैष, सुस्थबोहित्थसन्निभः ।
संसारसागरोत्तारी, विमोक्तव्यः कदाचन ॥१॥ प्रतिकूलं न कर्त्तव्यमनुकूलरतैः सदा । भाव्यमस्य गृहत्यागो, येन वः सफलो भवेत् ॥२॥ अन्यथा जगद्वन्धूनामाज्ञालोपः कृतो भवेत् । ततो विडम्बना घोरा, भवेदत्र परत्र च ॥३॥ ततः कुलवधून्यायात् , कार्ये निर्भत्सितैरपि । यावज्जीवं न मोक्तव्यं, पादमूलममुष्य भोः ! ॥४॥ ते ज्ञानभाजनं धन्यास्ते हि निर्मलदर्शनाः । ते निष्प्रकम्पचारित्रा, ये सदा गुरुसेविनः" ॥५॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचार्यस्य व्याख्यानम् -श्लो० १३३॥]
[७३३ इह अणुसढेि काउंदो वि निरुद्धं करेंति, दो वि सज्झायस्स कालस्स य पडिक्कमंति ॥
आचार्यस्य पञ्चैतेऽतिशया व्यवहारग्रन्थेऽभिहिताः - "भत्ते पाणे धोवण, पसंसणा हत्थपायसोए अ।
आयरिए अइसेसा, अणाइसेसा अणायरिए ॥१॥[व्य.भा.३.६।२२९] उप्पन्ननाणा जह नो अडंती, चुत्तीसबुद्धाइसया जिणिंदा । एवं गणी अट्ठगुणोववेओ, सत्था व नो हिंडइ इद्धिमं तु ॥२॥ [व्य.भा.३.६।१२५ ] गुरुहिंडणंमि गुरुगा, वसभे लहुगाऽनिवारयंतंमि । गीआगीए गुरुलहु , आसाईणा बहू दोसा ॥३॥[व्य.भा.३.६।१२६ ] पंच वि आयरिआई, अच्छंति जहन्नए वि संथरणे। एवं पि संथरंते, सयमेव गणं अडइ गामे" ॥४॥[व्य.भा.३.६।१७३ ] इति ॥१३२।। एवमनुयोगे दत्ते सति अनुयोगाचार्यो यथा व्याख्यानं करोति तथाऽऽह -
ततोऽसौ नित्यमुद्युक्तः, कार्ये प्रवचनस्य च ।
व्याख्यानं कुरुतेऽर्हेभ्यः, सिद्धान्तविधिना खलु ॥१३३॥ 'ततः' आचार्यपददानानन्तरम् 'असौ' आचार्यो 'नित्यं' निरन्तरं 'प्रवचनस्य' सिद्धान्तस्य संघस्य वा 'कार्ये' प्रयोजने 'उद्युक्तो' व्यापृतः 'च' एवार्थे 'अर्हेभ्यो' योग्यशिष्येभ्यः 'सिद्धान्तविधिना' सिद्धान्तोक्तविधिना 'खलु' निश्चयेन 'व्याख्यानं' 'कुरुते' विदधातीति संटङ्कः, योग्याश्च सर्वत्रारक्तद्विष्टा बुद्धियुक्ता परलोकभीरवः सामान्येन सिद्धान्तश्रवणस्य, यतस्ते सर्वत्रासद्ग्रहं न कुर्वते सूक्ष्मबादरान् दोषान् प्रपद्यन्ते, हडवदवनता धन्या अज्ञानसलिलादुत्तरन्ति चेति, प्राप्तादयश्च सूत्रविशेषं प्रति योग्याः, प्राप्तश्चात्र कल्पिको भण्यते, स पुनरावश्यकादिसूत्रकृतान्तं सूत्रं यद् येनाधीतं स, तस्यैव, सूत्रकृतान्तग्रहणं तर्कपरिकर्मितमतिश्रोत्रपेक्षया, छेदश्रुतादिश्रवणे स्वसमयप्राप्तेऽपि भावयुक्तः प्रियधर्माऽवद्यभीरुः पारिणामिकश्चाधिकारी, पारिणामिको ह्युत्सर्गापवादौ यथाविषयविभागमौचित्येन व्यवस्थापयतीति, ईदृशं प्रति छेदादिव्याख्यानं सम्यग्बोधादिहेतुत्वेन हितम् , अतिपरिणामकापरिणामको प्रति तु चित्रकर्मदोषेणाहितमेव विज्ञेयम् , तयोस्तत एवानर्थभावात् । यत् पूज्याः"आमे घडे निहत्तं, जहा जलं तं घडं विणासेड़। इअ सिद्धंतरहस्सं, अप्पाहारं विणासेड" ॥२॥[पञ्च./९८२] त्ति ।
१. धोवणए संमणा-C.P. संशो० ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३४]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकारः न परम्परयाऽपि ताभ्यां श्रोतृणां शुद्धपुरुषार्थलाभः, अनादेमिथ्याभिनिवेशस्य सुलभत्वात् , तस्मादुपसंपन्नानामुक्तगुणयुक्तानां सूत्रार्थादिक्रमेण सुनिश्चितं व्याख्यानं कार्यम् , न शुकप्रलापप्रायम् , उपसंपद्विधिस्तु व्याख्यातपूर्व एव, अत व्याख्यानयितव्यं तथा यथा श्रोतुरधिगमो भवेद् , आगमिकमागमेन, युक्तिगम्यं तु युक्त्या, तत्र 'स्वर्गेऽप्सरस उत्तराः कुरव' इत्याद्यागमिकम् , देहमात्रपरिमाण आत्मेत्यादि तु यौक्तिकं । तदाहुः -
"आणागेज्झो अत्थो, आणाए चेव सो कहेअव्वो । दिलृतिउ दिटुंता, कहणविहि विराहणा इहरा ॥१॥[ पञ्च./९९४] जो हेउवायपक्खंमि, हेउओ आगमे अ आगमिओ।
सो ससमयपण्णवओ, सिद्धंतविराहगो अण्णो" ॥२॥[पञ्च./९९३ ] त्ति । किंबहना? निश्चयाद्यनेकनयार्थप्रधान तथा व्याख्यानमतिसंवेगकरं कार्यं यथा मार्गदेशके भगवति सर्वज्ञे सम्प्रत्ययो भवति श्रोतृणामिति । अत्रोपेत्य वितथकरणं विषादितुल्यं विपाकदारुणत्वात् , आज्ञायोगश्च मन्त्रः, समस्तदोषापनायकत्वात् , तस्मादेतस्मिन्नपि काले आज्ञाकरणेऽमूढलक्ष्यैः शक्त्या यतनीयम् । अत्र व्याख्यानविधि: “मज्ज[ ण ] निसिज्ज" [आ.नि.७०३ ] इत्यादिनोपसंपत्सामाचार्यामुक्त एव । एवं योग्यशिष्येभ्यो व्याख्यानं नन्द्यादिसूत्रस्य दृष्टिवादस्य तदुद्धृतस्य स्तवपरिज्ञादेर्वा विधेयम् , येन निपुणधीगम्यार्थावबोधेन प्रबल-संशयचक्रवालनिरासेन शासनशोभावृद्धिर्भवतीतिपरमार्थः ॥१३३।।
इयमनुयोगानुज्ञा व्याख्याता । अथ गणानुज्ञारूपसापेक्षयतिधर्मं व्याचिख्यासुरिदमाह -
एतस्यैव गणानुज्ञाऽन्यस्य वा गुणयोगिनः ।
गुरुणा विधिना कार्या, गुणयोगी त्वयं मतः ॥१३४॥ "एतस्यैव' आचार्यपदे स्थापितस्यैव वा' अथवा अन्यस्य'अपरस्य गुणयोगिनः' - गुणसम्बन्धवत: 'गुरुणा' स्थापकाचार्येण 'विधिना' वक्ष्यमाणविधिपूर्वं 'गणानुज्ञा' गच्छाधिपतितेत्यर्थः ‘कार्या' विधेया, तत्र गुणयोगी 'तुः' विशेषणे 'अयं' च वक्ष्यमाणो 'मतः' प्रज्ञप्तो जिनैरितिशेषः ॥१३४।। तमेवाह -
सूत्रार्थज्ञः प्रियदृढधर्मा सर्वानुवर्तकः । सज्जातिकुलसंपन्नो, गम्भीरो लब्धिमांस्तथा ॥१३५॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
गणानुज्ञास्वरूपम् - श्लो० १९३४ / १३५ / १३६॥]
संग्रहोपग्रहपरः, श्रुतरागी कृतक्रियः ।
एवंविधो गणस्वामी, भणितो जिनसत्तमैः ॥१३६॥ युग्मम् । सूत्रार्थौ जानातीति सूत्रार्थज्ञः - सूत्रार्थपरिनिष्ठितः, सूत्रार्थपरिज्ञाननिष्पन्नचतुर्भङ्ग्यां तृतीयभङ्गवर्तीत्यर्थः, शेषगुणानामनुगमेऽपि छेदार्थानामपारगत्वे शास्त्रे भावव्यवहारित्वाभावप्रतिपादनात्, तथा च व्यवहारभाष्यदशमोद्देशकः -
[ ७३५
" जो सुअमहिज्जइ बहुं, सुत्तत्थं निउणं ण याणाइ ।
कप्पे ववहारंमि अ, सो न पमाणं सुअहराणं ॥ १ ॥ [ व्य. भा. १०/६०४]
जो सुअमहिज्ज बहु, सुत्तत्थं निउणं विआणाइ ।
कप्पे ववहारंमि अ, सो उ पमाणं सुअहराणं ॥२॥ [ व्य.भा.१०/६०५ ]
कप्पस्स उ णिज्जुत्ति, ववहारस्सेव परमणिउणस्स ।
जो अत्थओ ण याणइ ववहारी सो णऽणुण्णाओ ॥ ३॥ [ व्य. भा. १०/६०६ ] कप्पस्स उ णिज्जुत्ति, ववहारस्सेव परमणिउणस्स ।
जो अत्थओ विआणइ, ववहारी सो अणुण्णाओ " ॥४॥[ व्य.भा.१०/६०७] अव्यवहारिणश्च द्रव्यभावाभ्यामपरिच्छदत्वाद् व्यवहारतृतीयोद्देशके गणानुज्ञाया निषेध उक्तः । तथा च तत्पाठः -
" भिक्खू इच्छिज्जा गणं धारित्तए भगवं च से अपलिच्छन्ने, एवं से णो कप्पइ गणं धारित्तए” [ व्यवहारसूत्रे ३।१ ]त्ति ।
द्रव्यपरिच्छदः सचित्तादिस्त्रिविधः, तत्र सचित्तः शिष्यादिरचित्त उपधिर्मिश्रश्चोभयसमवायादिति, भावपरिच्छदश्च दर्शनं ज्ञानं चारित्रं तपो विनयश्चेति, एतदुभयपरिच्छदोपेत एव गणधारी सुव्यवहारी भवति, तस्मात् सूत्रार्थवित्त्वमेव मुख्यो गुण इति फलितम् । गणधारणेच्छापि निर्जरार्थं परिच्छन्नस्यैव युक्ता, न त्वपरिच्छन्नस्य, अत एवापरिपूर्णोचिताध्ययनेऽपरिपूर्णत्रिवर्षपर्याये च शिष्ये शेषश्रुताध्ययनमिच्छति सति कारणेन गणानुज्ञा व्यवहारतृतीयोद्देशके उक्ता । तथा च सूत्रम्
—
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
‘“णिरुद्धवासपरिआए समणे निग्गंथे आयरिअउवज्झत्ताए उद्दिसित्तए, समुच्छेअकप्पंसि, तत्थ णं आयारपकप्पस्स देसे अहिज्जिए भवइ, देसे णो अहिज्जिए, अहिज्जिस्सामि त्ति अहिज्जिज्जा, एवं से कप्पइ आयरिउवज्झायत्तं उद्दिसित्तए" [ ३।१० ] त्ति ।
१. C.P. I भावा (अनाभाव्य) व्यवहारित्वप्रति० मु० ॥ २. इतिसू० L.P. ॥
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३६]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकारः _ 'णिरुद्धवासपरिआए' इत्यस्य निरुद्धो –विनाशितो वर्षपर्यायो यस्य स तथाऽपरिपूर्णत्रिवर्षपर्याय इत्यर्थः । पर्याप्तं विस्तरेण । तथा प्रिय –इष्टो दृढः -अक्षोभ्यो धर्मो यः स तथा एतदुभयविशेषणनिष्पन्नचतुर्भङ्ग्यां तृतीयभङ्गवर्ती, तथा सर्वाननुवर्तयतीति सर्वानुवर्तकः -सर्वमनोऽनुवृत्तिकर्ता तथा 'सज्जातिकुलसम्पन्नः' सती –शोभने जातिकुले -मातृपितृपक्षौ ताभ्यां सम्पन्नः -संयुक्तः, तथा 'गम्भीरो' महाशयः तथा 'लब्धिमान्' उपकरणादिलब्धियुक्तः, तथा संग्रहोपग्रहपरः' 'संग्रह' उपदेशादिना शिष्यादेरुपष्टम्भदानम् उपग्रहश्च वस्त्रादिना तयोः 'परः' तत्परः, एतेन द्रव्यभावाभ्यामुपष्टम्भ उक्तः । 'सचोभयलोकहितः' अत्र चतुर्भङ्गी –यथा यः साधूनां वस्त्रपात्रभक्तादिकं पूरयति न पुनः संयमे सीदतः सारयति स इहलोके हितो न परलोके १। यः पुनः संयमयोगेषु प्रमाद्यतां सारणां करोति न वस्त्रान्नादिकं प्रयच्छति स परलोके हितो नेह लोके २। यो वस्त्रपात्रभक्तपानादि सर्वमपि साधूनां पूरयति संयमयोगेषु च सीदतः सारयति स इहलोके परलोके च हितो ३। यस्तु न वस्त्रपात्रादिकं पूरयति न च संयमयोगे सीदतः सारयति स नेहलोके हितो नापि परलोके ।। अत्रास्तां चतुर्थभङ्गवर्ती, आद्यभङ्गवर्त्यपि त्याज्यः । यदुक्तं व्यवहारभाष्ये
"जीहाए वि लिहतो, ण भद्दओ जस्स सारणा णत्थि ।
दंडेण वि ताडतो, स भद्दओ सारणा जत्थ" ॥१॥[व्य.भा.१।३८२] इति । तथा 'श्रुते' प्रवचने 'रागो' भक्तिर्यस्य स श्रुतरागी तथा 'कृता' अभ्यस्ता क्रिया' प्रतिलेखनादिका येन स कृतक्रियः, ‘एवंविधः' एवंप्रकारो 'गणस्वामी' गणनायको 'जिनसत्तमैः' जिनेन्द्रैः 'भणितः' उक्तः ॥१३६।। इत्युक्ता गुणिमुखेन गणधरगुणाः, अथ प्रसङ्गतः प्रवर्तिनीगुणानाह -
गीतार्था कुलजाऽभ्यस्तसत्क्रिया पारिणामिकी ।
गम्भीरोभयतोवृद्धा, स्मृताऽऽाऽपि प्रवर्तिनी ॥१३७॥ 'गीतार्था' श्रुतविभागमधिकृत्य तथा 'कुलजा' विशिष्टकुलजाता तथा अभ्यस्ता सत्क्रिया यया सा तथा, तथा 'पारिणामिकी' उत्सर्गापवादविषयज्ञा तथा 'गम्भीरा' अलब्धमध्या तथा 'उभयतो' दीक्षावयोभ्यां 'वृद्धा' स्थविरा चिरदीक्षिता परिणतेत्यर्थः,
१. L.P. | सर्वोभ मु० ॥ २. जत्थ-इति व्यवहारभाष्ये । यत्र नाम संयमयोगेषु-इति तत्र वृत्तौ ॥
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रवर्त्तिनीगुणाः - श्लो० १३७ ॥ ]
[ ७३७
ईदृशी 'आर्याऽपि' संयत्यपि प्रवर्त्तिनी ' स्मृता' प्रोक्तेति सम्बन्धः । अत्रापि गणानुज्ञायां विधिः सामाचारीतो ज्ञेयः ।
तथाहि—उक्तगुणयुक्तस्य पूर्वस्थापिताचार्यस्य तत्कालस्थापितस्य वा गणानुज्ञां करोति ‘“तत्थ पसत्थेसु तिहिकरणाइएस गुरुपुरओ खमासमणपुव्वं सीसो भइ 'इच्छाकारि तुम्हे अम्ह दिगाइअणुजाणावणियं नंदिकरावणियं वासनिक्खेवं करेह' इत्यादि प्राग्वच्चैत्यवन्दनावन्दनकपूर्वं कायोत्सर्गकरणं नन्द्याकर्षणं गन्धदानं सप्तक्षमाश्रमणदानं ततः कायोत्सर्गानन्तरं सूरिसमीपे उपविष्टस्याभिनवगणधरस्य साध्वादयो वन्दनकं ददति, ततो मौलो गुरुस्तस्यानुशास्ति दत्ते । जहा -
'संपाविऊण परमे, नाणाई दुहिअतायणसमत्थे ।
भवभयभीआण दढं, ताणं जो कुणइ सो धन्नो ॥१॥ [पञ्च./१३४९ ] अन्नावणाहिगहिआ, जइ वि न सम्मं इहाउरा हुंति ।
तह वि पुण भावविज्जा, तेसिं अवणिति तं वाहिं ॥२॥ [पञ्च./१३५० ] ताऽसि भावविज्जो, भवदुक्खनिवीडिआ तुहं एए । हंहि सरणं पवन्ना, मोएअव्वा पयत्तेणं" ॥३॥ [पञ्च./ १३५१]
44
गच्छस्य शिक्षा पुनरेवम्
"तुब्भेहिं पि न एसो, संसारडविमाकडिल्लंमि ।
सिद्धिपुरसत्थवाहो, जत्तेण सया न मोत्तव्वो ॥१॥ [पञ्च./१३५४] नाणस्स होइ भागी, थिर० ॥२॥ [पञ्च. / १३५८ ]
एवं चिअ वयणेणं, अणुसट्ठि कुणइ इत्थ आयरिओ ।
तह अज्जचंदणमिगावईण साहेइ परमगुणे" ॥३॥ [पञ्च./१३५९ ] ॥१३७॥ इति । अथोक्तगुणविरहे स्थापनायां दोषमाह -
एतद्गुणवियोगे तु गणीन्द्रं वा प्रवर्तिनीम् ।
,
स्थापयेत् स महापाप, इत्युक्तं पूर्वसूरिभिः ॥१३८॥ स्पष्टार्थः उक्तं च पञ्चवस्तुके -
“एअगुणविप्पमुक्के, जो देइ गणं पवत्तिणिपयं वा ।
जो वि पडिच्छइ नवरं, सो पावइ आणमाईणि ॥ १ ॥ [पञ्च. / १३१८ ]
१. 'क्को-मु० P.C. I °क्के-इति पञ्चवस्तुके ।।
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३८]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकारः वूढो गणहरसद्दो, गोअमपमुहेहिं पुरिससीहेहिं । जो तं ठवइ अपत्ते, जाणंतो सो महापावो ॥२॥ [ पञ्च./१३१९] एवं पवत्तिणिसद्दो, जो बूढो अज्जचंदणाईहिं।
जो तं ठवइ अपत्ते, जाणंतो सो महापावो" ॥३॥[ पञ्च./१३२०] गणनिक्षेपयोग्याश्च गुणा यद्यपि महानिशीथे भूयस्तरा उक्तास्तथाहि -
"से भयवं केरिसगुणजुत्तस्स णं गुरुणो गच्छणिक्खेवणं कायव्वं ?, गो० ! जे णं सुव्वए जे णं सुसीले, जे णं दढव्वए, जे णं दढचरित्ते, जेणं अणिदिअंगे, जे णं अरहे, जे णं गयरागे, जेणं निट्ठिअमोहमिच्छत्तमलकलंके, जेणं उवसंते, जेणं सुविन्नायजगलिइए, जे णं सुमहावेरग्गमग्गमलीणे, जे णं इत्थिकहापडिणीए, जे णं भत्तकहापडिणीए, जेणं तेणकहापडिणीए, जे णं रायकहापडिणीए, जे णं जणवयकहापडिणीए, जे णं अच्चंतमणुकंपसीले, जे णं परलोगपच्चवायभीरू, जे णं कुसीलपडिणीए, जे णं विन्नायसमयसब्भावे, जे णं गहिअसमयपेयाले, जे णं अहन्निसाणुसमयठियखंताईअहिंसालक्खणदसविहसमणधम्मे, जे णं उज्जुत्ते अहन्निसाणुसमयं दुवालसविहे तवोकम्मे, जे णंसुओवउत्ते सययं पंचसमिइसु ,जे णं सुगुत्ते सययं तिसु गुत्तीसु , जेणं आराहगे ससत्तीए अट्ठारसण्हं सीलंगसहस्साणं, जे णं अविराहगे एगंतेणं ससत्तीए सत्तरसविहस्स णं संजमस्स, जे णं उस्सग्गरुई, जे णं तत्तरुई, जे णं समसत्तुमित्तपक्खे, जे णं सत्तभयठाणविप्पमुक्के, जे णं अट्ठमयट्ठाणविप्पजढे, जे णं नवण्हं बंभचेरगुत्तीणं विराहणाभीरू, जेणं बहुसुए, जे णं आरिअकुलुप्पन्ने जेणं अदीणे, जेणं अकिविणे, जे णं अणालसिए, जे णं संजइवग्गस्स पंडिवक्खे, जे णं सययं धम्मोवएसदायगे, जे णं सययं ओहसामायारीपरूवए, जेणं मेरावट्ठिए, जेणं असामायारीभीरू,जेणं आलोअणारिहे पायच्छित्तदाणपयच्छणक्खमे, जे णं वंदणमंडलीविराहणजाणगे, जे णं पडिक्कमणमंडलिविरा० जेणं सज्झायमंड० जेणं वक्खाणमं० जेणं आलोअणामं० जेणं उद्देसमं० जेणं समुद्देसमं० जेणं पव्वज्जाविराहणजाणगे, जेणं उवट्ठावणावि० जेणं उद्देससमुद्देसानावि० जे णं कालखेत्तदव्वभावभवंतरवियाणगे, जे णं कालखेत्तदव्वभावालंबणविप्पमुक्के, जेणं सबालवुद्धगिलाणसेहसिक्खगसाहम्मिअअज्जावट्टावणकुसले, जेणं परूवगे नाणदंसणचरित्ततवगुणाणं, जे णं झरए धरए पभावगे नाणदंसणचरित्त
,जेणं दढसंमत्ते, जेणं सययं अपरिसाई, जेणं धिइम, जेणं गंभीरे, जेणं सुसोमलेसे, जे णं दिणयरमिव अणभिभवणीए तवतेएणं, जे णं सरीरोवरमे वि
१. जे णं गयदोसे-इत्यधिकमितोऽग्रे श्री महानिशीथे ।। २. P. संशो० । 'मग्गसंलीणे-मु० C. । मग्गमल्लीणे-इति महानिशीथे ॥ ३. P.C. । महानिशीथे । सपडि(व)क्खे-मु० ॥
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
पदयोग्यगुणाः - श्लो० १३८ ॥ ]
[ ७३९
छक्कायसमारंभविवज्जी, जे णं तवसीलदाणभावणामयचउव्विहधम्मंतराय भीरू, जेणं सव्वासायणाभीरू, जे णं इड्डिरससायागारवरोद्दट्टज्झाणविमुक्के, जे णं विप्पमुक्के, जे णं सव्वावस्सगुज्जुत्ते, जेणं सविसेसलद्धिजुत्ते, जेणं आवडिअपिल्लिआमंतिओ णाऽऽयरेज्जा अवज्जं, जे णं णो बहुणिद्दे, जे णं णो बहुभोई, जे णं सव्वावस्सगसज्झायज्झाणपडिमाभिग्गहे, जे णं घोरपरीसहोवसग्गेसु जिअपरीसहे, जेणं सुपत्तसंगहसीले, जे णं अपत्तपरिद्वावणविहिन्नू, जेणं अणद्वयबोंदी, जे णं परसमयससमयसम्मवियाणगे, जे णं कोहमाणमायलोहममकाररइहासखेड्डुकंदप्पणाहिअवादविप्पमुक्के, धम्मकही संसारवासविसयाभिलासादीणं वेरग्गुप्पायगे पडिबोहगे भव्वसत्ताणं, से णं गच्छणिक्खेवणजोग्गे, से णं गणी, से णं गणहरे, से णं तित्थे, से णं तित्थयरे, से णं अरहा, सेणं केवली, से णं जिणे, से णं तित्थुब्भासगे, से णं वंदे, से णं पुज्जे, से णं नम॑सणिज्जे, से णं दट्ठव्वे, से णं परमपवित्ते, से णं परमकल्लाणे, से णं परममंगल्ले, से णं सिद्धी, सेणं मुत्ती, सेणं सिवे, सेणं मोक्खे, से णं ताया, से णं संमग्गे, से णं गई, सेणं सग्गे, सेणं सिद्धे बुद्धे मुत्ते पारगए देवे देवदेवे, एअस्स गो० गणणिक्खेवं कुज्जा, एअस्स गणणिक्खेवं कारवेज्जा, एअस्स णं गणणिक्खेवं समणुजाणिज्जा, अन्नहा णं गो० आणाभंगे त्ति" [ म०नि० अध्ययन ५, सू० १५, पृ० ११२ ]
तथाहि कालोचिता दृढमहाव्रतत्व-शुद्धगीतार्थत्व-सारकत्वादिरूपा (गुणाः) जघन्यतोऽपि द्रष्टव्याः । यतः उक्तं सपूर्वपक्षं व्यवहारभाष्ये -
"पुव्वं वण्णेऊणं, दीहपरियायसंघयणसद्धं ।
दसपुव्वीए धीरे, मज्जाररुअप्परूवणया" ॥१॥ [ व्य.भा.उ.३ गा.१६७ ] व्याख्या –पूर्वमाचार्यपदयोग्यस्य दीर्घः पर्यायो वर्णितः, संहननं चातिविशिष्टं, श्रद्धा चाप्युत्तमा, आगमत आचार्यपदयोग्या दशपूर्विका धीरा बुद्धिचतुष्टयेन राजमाना:, एवं वर्णयित्वा यदिदानीं प्ररूपयत त्रिवर्षपर्याय आचारप्रकल्पधरः उपाध्यायः स्थाप्यते, पञ्चवर्षपर्यायो दशाकल्पव्यवहारधर इत्यादि, सैषा प्ररूपणा मार्जाररुतम्, यथा मार्जारः पूर्वं महता शब्देनाऽऽरटति, पश्चाच्छनैः शनैः स्वयमपि श्रोतुमशक्यं, एवं त्वमपि पूर्वमुच्चैः शब्दितवान् पश्चाच्छनैरिति । सूरिराह - सत्यमेतत्, केवलं पूर्वमतिशयितवस्तुस्थितमधिकृत्योक्तम्, सम्प्रति तु कालानुरूपं प्रज्ञाप्यत इत्यदोषः । तथा चात्र दृष्टान्ताः -
१. आचार्य श्री मित्रानन्दसूरिसम्पादितस्य श्रीपद्मविजयजी गणिवरग्रन्थामाला (पुष्प-१७) प्रकाशितस्य फोटोझेरोक्षपद्धत्या मुद्रितस्य इदं पृष्ठाङ्कमिति ज्ञेयम् ॥ २. गुणाः - L.P. C. नास्ति ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४०]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकारः "पुक्खरणी आयारे, आणयणा तेणगा य गीअत्थे ।
आयरिअंमि उ एए, आहरणा हुंति णायव्वा ॥१॥[व्य.सू.उ.३ भा.गा.१६८] सत्थपरिन्नाछक्कायअहिगमे पिंडउत्तरज्झाए । रुक्खे अ वसभगावो, जोहा सोही अ पुक्खरणी ॥२॥ [व्य.सू.उ.३ भा.गा.१६९] पुक्खरणीओ पुट्वि, जारिसया उ ण तारिसा इण्हि । तह वि अ पुक्खरणीओ, हवंति कज्जाइं कीरंति ॥३॥ [ व्य.सू.उ.३ भा.गा.१७० ] आयारपकप्पो अ नवमे, पुव्वंमि आसी सोही अ। तत्तो वि अ निज्जूढो, इआणि तो इह स किं न भवे ? ॥४॥[व्य.सू.उ.३ भा.गा.१७१] तुलाग्घाडणिओसोवणाइविज्जाहिं तेणगा आसी। इण्हि ताउ न संती, तहा वि किं तेणगा ण खलु ? ॥५॥ [ व्य.सू.उ.३ भा.गा.१७२] पुव्वि चउदसपुव्वी, इण्हि जहण्णो पकप्पधारी अ। मज्झिमग कप्पधारी, कह सो उ ण होइ गीअत्थो ? ॥६॥ [व्य.सू.उ.३ भा.गा.१७३ ] पुव्वि सत्थपरिणा, अहीअपढिआइ होउवट्रवणा। इण्हि छज्जीवणिया किं सा उ न होउवट्ठवणा ? ॥७॥[व्य.सू.उ.३ भा.गा.१७४] बितिअंमि बंभचेरे, पंचम उद्देस आमगंधंमी। सुत्तंमि पिंडकप्पी इह पुण पिंडेसणाए उ" ॥८॥ [व्य.सू.उ.३ भा.गा.१७५ ]
पूर्वम् आचारान्तर्गते लोकविजयनाम्नि द्वितीयेऽध्ययने य: पंचम उद्देशकस्तस्मिन् यदामगन्धिसूत्रम् – “सव्वामगन्धं परिन्नाय निरामगंधो परिव्वए"[आचा०सू० ८७] त्ति, तस्मिन् सूत्रतोऽर्थतश्चाधीते पिण्डकल्पी आसीत् , इदानीं पुनर्दशवैकालिकान्तर्गतायां पिण्डैषणायां सूत्रतोऽर्थतश्चाधीतायां पिण्डकल्पिकः क्रियते, सोऽपि च भवति तादृश इति । "आयारस्स उ उवरिं, उत्तरज्झयणाओ आसि पुटिव तु । दसवेआलिअ उवरिं, इआणि ते किं न होंती उ? ॥९॥ [व्य.सू.उ.३ भा.गा.१७६ ] मत्तंगाइ तरुवर, न संति इण्हि न होती किं रुक्खा । महजूहाहिवदप्पिअपुचि वसभा ण पुण इण्हि ॥१०॥ [व्य.सू.उ.३ भा.गा.१७७ ] पुट्वि कोडीबद्धा, जूहावि अ नंदगोवमाईणं ।। इण्हि न संति ताई, किं जूहा ते न होंती उ? ॥११॥ [ व्य.सू.उ.३ भा.गा.१७८ ] साहस्सी मल्ला खलु , महपाणा आसि पुव्वजोहा उ। तत्तुल्ल नत्थि इण्हि, किं ते जोहा ण होती उ? ॥१२॥ [ व्य.सू.उ.३ भा.गा.१७९]
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
पदयोग्यस्य गुणाः -श्लो० १३८॥]
[७४१ पुव्वं छम्मासेहिं, परिहारेणं च आसि सोही उ। सुद्धतवेणं निव्विइआइ इण्हि विसोही अ॥१३॥ [व्य.सू.उ.३ भा.गा.१८०]
'परिहारेणं'ति परिहारतपसा । "किह पुण एवं सोही, जह पुव्विल्लासु पच्चिमासुं वा। पुक्खरणीसुं वत्थाइआणि सुज्झंति तह सोही ॥१४॥ [व्य.सू.उ.३ भा.गा.१८१] एवं आयरिआई, चउदसपुव्वादि आसि पुट्विं तु । इण्हि जुग्गणुरूवा, आयरिआ हुंति णायव्वा" ॥१५॥[व्य.सू.उ.३ भा.गा.१८२] कालोचित्तगुणेष्वपि गीतार्थत्वगुणः सारकत्वगुणश्च तावदवश्यमपेक्षितः । यत उक्तम् - "कालाइवसा इक्काइगुणविहीणोऽवि सुद्धगीअत्थो। ठाविज्जइ सूरिपए, उज्जुत्तो सारणाइसुं ॥१॥[प्राचीनसामा.द्वार११] त्ति ।
युक्तं चैतद्यतो गीतार्थाभ्युपगमानभ्युपगमाभ्यामेव गुरुणा दत्ताया अदत्ताया वापि आचार्यत्वादिरूपाया दिशोऽवस्थानाऽनवस्थाने सूत्रे व्यवस्थिते । तथा च व्यवहारभाष्यम् - "आसुक्कारोवरए, अठाविए गणहरे इमा मेरा। चिलिमिलिहत्थाणुन्ना, परिभवसुत्तत्थहावणया" ॥१॥ [ व्य.सू.उ. ४।१७२]
अस्या अर्थः -आशुकारेण -शूलादिनोपरत:-कालगतः आशुकारोपरतस्तस्मिन् सत्याचार्येऽस्थापितेऽन्यस्मिन् गणधरे इयं -वक्ष्यमाणा मेरा -मर्यादा, तामेवाह - 'चिलिमिलि'इत्यादि आशुकारोपरत आचार्यो यवनिकान्तरितः प्रच्छन्नः कार्यो, वक्तव्यं आचार्याणामतीवाशुभं शरीरं वाचापि वक्तुं न शक्नुवन्तीति, ततो यो गणधरपदार्हस्तं यवनिकाया बहिः स्थापयित्वा सूरयो भण्यन्ते 'को गणधरः स्थाप्यताम्' ? एवं चोक्त्वा यवनिकान्तरस्था गीतार्था आचार्यहस्तं उपर्युन्मुखं कृत्वा स्थाप्यमानगणधराभिमुखं दर्शयन्ति, वदन्ति च 'गणधरत्वमेतस्यानुज्ञातम् , परं वाचा न वक्तुं शक्नुवन्ति' एषा हस्तानुज्ञा, तत एतस्योपरि वासा निक्षिप्यन्ते, स्थापित एष गणधर इति, पश्चात् कालगता आचार्या इति प्रकाश्यते । 'परिभवसुत्तत्थहावणया' इति ततो येऽभिनवस्थापिताचार्यस्य परिभवोत्पादनबुद्ध्याऽऽचार्योचितं विनयं न कुर्वन्ति तेषां सूत्रमर्थं वा हापयति, न ददातीत्यर्थः । अत्र हि परमार्थतो गुर्वदत्तापि स्थविरैरेव दिग् दत्तेति । अथ गुरुदत्तापि नाङ्गीक्रियते गीतार्थैः तद्यथा -एष आचार्यपदे स्थापनीय इत्याचार्यस्यैव वचने दोषगुणौ ज्ञात्वा स्थविराणां आचार्यपदस्थापने सूत्रे भजना श्रूयते, तथा च
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४२ ]
स्थविरानुमतिरेव दिग्दाने प्रधानं कारणमिति सिद्धम्। अत्र चेदं सूत्रं व्यवहारचतुर्थोद्देशके -
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः
"आयरिअउवज्झाए गिलायमाणे अण्णयरं वइज्जा -अज्जो ! मए णं कालगयंसि समाणंसि अयं समुक्कसिअव्वे, से अ समुक्कसणारिहे समुक्कसिअव्वे, से अ मुक्सार समुक्कसिअव्वे, अत्थि अ इत्थ केइ अण्णे समुक्कसणारिह से समुक्कसिअव्वे, णत्थि अ इत्थ केइ समुक्कसणारिहे से चेव समुक्कसिअव्वे, तंसि च णं समुक्कट्टंसि परो वइज्जा 'दुस्समुक्कट्ठे अज्जो ! णिक्खिवाहि' तस्स णं णिक्खिवमाणस्स अणिक्खिवमाणस्स वा णत्थि केइ छेए वा परिहारिए वा, जे ते साहम्मि अहाकप्पेणं अब्भुट्ठेति तेसिं तप्पत्तिए छेए वा परिहारे वा०" [ व्य.४।१३ ]
अस्यार्थः –आचार्य उपाध्यायो वा धातुक्षोभादिना ग्लायन्नन्यतरमुपाध्यायप्रवर्त्तिगणावच्छेदकभिक्षूणामन्यतमं पूर्वं कुतश्चिद्धेतोरसमुत्कर्षितवान्, सापेक्षः सन् वदेद् आर्य ! मयि कालगते सत्ययं 'समुत्कर्षयितव्यः' आचार्यपदे स्थापनीयः स च परीक्ष्य समुत्कर्षणार्हो भवति ततः समुत्कर्षयितव्यः, अथ यदि गारवेच्छाऽसमाधिमरणभीत्युत्पादननिमित्तकगणदानानुमतिकत्वभिन्नदेशीयत्वपरुषभाषणादिभिर्हेतुभिः प्रागनुमतोऽपि गुरोर्न समुत्कर्षयितव्य इति ज्ञातः स न समुत्कर्षयितव्यः, यश्च पूर्वं समीहितः सत्यपि मधुरत्वेऽसंग्रहशीलो वाचकत्वनिष्पादकत्वोभयगुणविकलश्च सोऽपि न स्थाप्यते, यदि वाऽऽचार्याणां सर्वेऽपि शिष्या अनिर्माता इति प्रातीच्छिकस्तैरन्तसमये स्थाप्यते, मम शिष्ये निर्मापिते त्वया गणधरपदं निक्षेप्तव्यमित्यभ्युपगमकारणपूर्वकम्, यो वा निर्मातः स्वशिष्योऽनिर्माते बहुभागे शिष्यान्तरे तत्र निर्मापिते उक्ताभ्युपगमकारणपूर्वकं स्थाप्यते, एतयोर्द्वयोः प्रतिज्ञासमाप्तौ गणधरपदमनिक्षिपतश्छेदः परिहारः सप्तरात्रं वा तप इति प्रासंगिकं प्रतिपत्तव्यम्, अथ य आचार्येण समुत्कर्षयितव्यतयोक्तः, स च कालगते आचार्येऽभ्युद्यतविहारमभ्युद्यतमरणं वा प्रतिपत्तुमुत्सहते, तदाऽस्ति चेदत्र गच्छेऽन्यः कश्चित्समुत्कर्षणार्हः, स समुत्कर्षयितव्यः, नास्ति चेदन्यः समुत्कर्षणार्हस्तदा गीतार्थैः यावद् गीतार्थनिर्माणं गणधरपदं पालयत यूयं, तस्मिन्निर्मापिते च सति भवतां यत् प्रतिभासते तत् कुरुत' इत्यभ्यर्थनापुरःसरं स एव समुत्कर्षयितव्यः, एवमुक्ते गणधरपदं प्रतिपद्य कश्चिदेको निर्मापितः पश्चात् तस्य चित्तं जातम् 'अभ्युद्यतविहाराद् गच्छपरिपालनं विपुलतरनिर्जराद्वारम्' इत्थं व्यवसिते तत्र गीतार्था ब्रुवते - ' निक्षिप गणधरपदं' स प्राह - 'न निक्षिपामि,
१. L. P. C. । प्रधानमिति - मु० ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचार्ये कालगते पदप्रदानविधिः -श्लो० १३८॥]
[७४३ किन्त्विच्छामि गच्छं पालयितुम्'इति एवमुक्ते क्षुभ्यन्तो वदन्ति ये दुःसमुत्कृष्टं तव गणधरपदं तव रुचितमेतत्परं त्वस्माकं न रोचत इति, तेषां चत्वारो गुरुकाः, अनिर्मापिते गणधरत्वं निक्षिपत्यपि त एव, अगीतार्थत्वेन गच्छसाधवो यत् सेविष्यन्ते तदपि चाधिकम् , निर्मापिते च तत्र निक्षिपतो न छेदः परिहारो वा सप्तरात्रं वा तपः, ये तु स्वगच्छसाधवस्तं स्वगच्छसाधुं प्रातीछिकं च पूर्वस्थापितं यथाकल्पेन कृतिकर्मादिना नाभ्युपतिष्ठन्ते तेषामपि छेदः परिहारो वा सप्तरात्रं वा तप इति संक्षेपः ।
नन्वेवं गुरुदत्ताया दिशो गीतार्थैरपहरणे गुर्वाज्ञाभङ्गः इति चेत् , मैवम् , प्रकृते भावानुज्ञाया एव ग्रहणात् , भावमपेक्ष्यैव गुरुणा दिग्दानात् , तदभावे गुर्वाज्ञाया एव तत्राभावात् , किञ्च -दुष्टस्य सतस्त्यागः कर्त्तव्यः एषापि हन्त गुर्वाज्ञैवेति दुर्व्यवहारे दिगनपहार एव गुर्वाज्ञाभङ्गः स्यात् , यदपि च महानिशीथे कुगुरोः सङ्घबाह्यकरणमुक्तं तदपि कथं दिगपहारं विना घटते, अतो गुरोर्भगवतश्चैकैवेयमाज्ञेति स्थितम् । कुगुरोः सङ्घबाह्यकरणालापकस्त्वनुपदमेव व्यक्तीभविष्यति, शुद्धगीतार्थश्च स ज्ञेयः, य उत्पन्ने कार्ये न मायी न मृषावादी नाशुचिर्न पापश्रुतोपजीवी च, तादृशदोषप्रत्ययं हि तस्याचार्यत्वादिदानं यावज्जीवमेव सूत्रे निषिद्धम् । तथा च व्यवहारस्थं सूत्रसप्तकम् -
"भिक्खू अ बहुस्सुए बज्झागमे बहुसु आगाढागाढेसु कारणेसु माई मुसावाई असुई पावसुओजीवी जावज्जीवाए तस्स तप्पत्तिअं णो कप्पइ आयरिअत्तं वा जाव गणावच्छेइअत्तं वा उद्दिसित्तए । एवं गणावच्छेइए वि, आयरिअउवज्झाए वि । बहवे भिक्खुणो बहवे गणावच्छेड्आ बहवे आयरिअउवज्झाया बहुस्सुआ बज्झागमा बहुसु आगाढागाढेसु कारणेसु माई मुसावाई असुई पावसुओवजीवी जावज्जीवं एतेसिं तप्पत्ति णो कप्पइ आयरिअत्तं वा ( उवज्झायत्तं वा) पवित्तित्तं वा गणहरत्तं वा गणावच्छेइअत्तं वा उद्दिसित्तए" [व्य.३।२३-२९ ] त्ति ।
अत्र प्रत्येकमेकत्वे सूत्रत्रयं प्रथमं, बहुत्वे द्वितीयं सूत्रत्रयं, सप्तमं च सूत्रं बहुभिक्षुबहुगणावच्छेदकबह्वाचार्यविषयं, तत्र 'शतमवध्यं सहस्रमदण्ड्यम्'इत्यादिलौकिकव्यवहारवबहूनां प्रायश्चित्तं न स्यादितिव्यावृत्त्यर्थ बहुत्वविशिष्टसूत्रग्रहणमिति वदन्ति । तथा गीतार्थत्वगुणवत्सारणागुणोऽप्यवश्यमपेक्षितो यतो गुणवान् गीतार्थोऽप्याचार्यो यदि गच्छसारणां न करोति दुष्टशिष्यांश्च न त्यजति तदा तस्य महाप्रायश्चित्तम् ।
१. उवज्झायत्तं वा-L.P.C. नास्ति ।
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४४]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकारः यत उक्तं महानिशीथे___से भयवं ! जे णं गणी अप्पमाई भवित्ता णं सुआणुसारेणं जहुत्तविहाणेहिं चेव सययं अहन्निसं गच्छंण सारवेज्जा तस्स किं पायच्छित्तमुवइसेज्जा?, गो० अप्पउत्तीपारंचिअं उवइसेज्जा" तथा "से भयवं ! जस्स उण गणिणो सव्वपमायालंबणविप्पमुक्कस्सावि णं सुआणुसारेणं जहुत्तविहाणेहिं चेव सययं अहन्निसं गच्छं सारवेमाणस्स उ केइ तहाविहे दुट्ठसीसे न सम्मग्गं समायरेज्जा तस्स किं पच्छित्तं उवइसेज्जा ?, गो० ! उवइसेज्जा । से भयवं ! केणं अटेणं?, गो० ! जओ णं तेणं अपरिक्खिअगुणदोसे णिक्खमाविए हविज्जा एतेणं अटेणं । से भयवं! किं तं पच्छित्तं उवइसेज्जा ? गो० ! जे णं एवंगुणकलिए गणी से णं जया एवंविहे पावसीले गच्छे तिविहंतिविहेणं वोसिरित्ताणं आयहिअंणो समणुद्वेज्जा तया णं संघबज्झे उवइसेज्जा । से भयवं ! जया ण गणिणा गच्छे तिविहंतिविहेणं वोसिरिए हविज्जा तया णं गच्छे आदरिज्जा? जइ संविग्गे भवित्ताणं जहुत्तं पच्छित्तमणुचरित्ता अन्नस्स गच्छाहिवइणो उवसंपज्जित्ता णं सम्मग्गमनुसरेज्जा तओ णं आयरेज्जा, अहाणं सच्छंदत्ताए तहेव चिढे तओ चउव्विहस्सावि समणसंघस्स बज्झं तं गच्छो णो आयरेज्जा"[महानिशीथे प्रथमचूला सू०१३]
प्रमादिनो गच्छमसारयतस्तु एकत्र सपिण्डितात्प्रायश्चित्ताच्चतुर्गुणं प्रायश्चित्तं । तथा च महानिशीथालापकः___ "इणमो सव्वमवि पच्छित्तं गोअमा ! जावइअं एगत्थ संपिंडिअं हविज्जा तावइअं चेव एगस्थ गच्छाहिवईणो महयरपवित्तिणीए चउग्गुणं उवइसेज्जा, जओ णं सव्वमवि एएसिं पयंसिअं हवेज्जा, अहा णं इमे चेव पमायवसं गच्छेज्जा तए णं ण तारिसाए धम्मसद्धाए किंतु मंदुच्छाहे समुद्वेज्जा, भग्गपरिणामस्स य णिरत्थगमेव कायकिलेसे, जम्हा एअं तम्हा उवचिताणंतणिरनुबंधे पुन्नपब्भारेणं समुज्जमाणे वि साहुणो ण संजुज्जंति, एवं सव्वमवि गच्छाहिवयादीणं दोसेणेव पवत्तेज्जा, एएम पवुच्चइ गोअमा ! जहा णं गच्छाहिवईणं इणमो सव्वमवि पच्छित्तं जावइअं एगस्थ संपंडिअं हविज्जा तावइअं चेव चउग्गुणं उवइसेज्जा" [ महानीशीथे प्रथमचूला सू० १२]
तादृशश्च कुगुरुः शिष्येणापि परित्याज्यो, गुरुशिष्यभावनिरासाक्षरग्रहणपूर्वं तदीयश्रीकारस्फेटनेन च सुविहितगच्छान्तरमुपसम्पद्य घोरतपोऽनुष्ठानं कर्त्तव्यम् , यस्तु तस्यैवमभ्युद्यतस्य नाक्षराणि प्रयच्छति स महापापप्रसङ्गकारी सङ्घबाह्यः कर्त्तव्यः । तथा च महानिशीथसूत्रम् - ___से भयवं ! जया णं सीसे जहुत्तसंजमकिरिआए तहाविहे अ केइ कुगुरू दिक्खं परूविज्जा, तया णं सीसे किं समणुटेज्जा ?, गो० ! घोरवीरतवसंजमे । से भयवं !
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
सारणाऽकरणे प्रायश्चित्तम् , स्वलब्धियोग्यता -श्लो० १३८/१३९॥] [७४५ कहं ?, गो० ! अन्नत्थ गच्छे पविसित्ताणं तस्स संतिएणं सिरिगारेणऽविहिए समाणे अण्णत्थ गच्छेसु पवेसमेव ण लभेज्जा तया णं किं कुव्विज्जा ?, गो० ! सव्वपयारेणं तस्स संतिअं सिरिकारं फुसाविज्जा, से भयवं ! केणं पयारेणं तस्स संतिअं सिरिआरं सव्वपयारेणं फुसि हविज्जा ?, गो० ! अक्खरेसु , से भयवं किंणामे ते अक्खरे ?, गो० ! जहा णं अपडिग्गाही कालंतरेसुं पि अहं इमस्स सीसाणं सीसिणीणं वा, से भयवं ! जया णं एवंविहे अक्खरे ण पयाइ तया णं किं करिज्जा ?, गो० ! जया णं एवंविहे अक्खरेण पयाइ तया णं आसन्नपावयणीणं पकहित्ता णं चउत्थादीहिं समक्कमित्ताणं अक्खरे दावेज्जा, से भयवं ! जया णं एएणं पयारेणं से णं कुगुरू अक्खरे ण पदेज्जा तया णं किं कुज्जा ?, गो० ! जया णं एएणं पयारेणं से णं कुगुरू अक्खरे ण पदेज्जा, तया णं संघबज्झे उवइसेज्जा''[म०नि०प्रथमचूला सू० १४ ] इत्यादि।
अथैवं कुगुरोरपि त्यागः सत्येव गणान्तरसंक्रमणे उचितो न त्वन्यथा । यतः -
"भिक्खूअगणाओ अवक्कम इच्छेज्जा अन्नगणं संभोगवडिआए उवसंपज्जित्तए, नो से कप्पइ अणापुच्छित्ता आयरिअंवा जाव अन्नं गणं संभोगवडिआए उवसंपज्जित्ता णं विहरित्तए, कप्पइ से आपुच्छित्ता आयरिअंजाव विहरित्तए, ते असे विअरंति एवं से कप्पइ जाव विहरित्तए, ते असे णो वितरंति एवं से णो कप्पइ जाव विहरित्तए, *जत्थुत्तरिअं धम्मविणयं लभेज्जा, एवं से कप्पइ अन्नं गणं संभोगवडिआए उवसंपज्जित्ताणं विहरित्तए* जत्थुत्तरिअं धम्मविणयं णो लभेज्जा, एवं से णो कप्पइ अन्नं गणं जाव विहरित्तए" [ बृहत्कल्पसूत्रे उ० ४ सू० २३ ] त्ति ।
गणान्तरसंक्रमश्च संविग्न: संविग्नं गणं संक्रामति १ संविग्नोऽसंविग्नम् २ असंविग्नः संविग्नम् ३ असंविग्नोऽसंविग्नम् ४ इति चतुर्विधः । तत्राद्यभङ्गे यावद्दिवसान् संविग्नेभ्यः स्फिटितस्तद्दिनादारभ्यालोचितः सन् शुद्धः १, द्वितीये बहवो दोषाः २, तृतीये यदि गीतार्थस्तदा स्वयमेव महाव्रतान्युच्चार्य मार्गे नवोपधिमुत्पाद्य प्रविशति, यद्यगीतार्थस्तदा गुरुपावें व्रतानि गृह्णाति, पूर्वोपधित्यागे च शुद्धः ३, चतुर्थे त्वविधि४रित्यादिविस्तरः कल्पादिग्रन्थादवसेयः । इत्यलं प्रसङ्गेन ॥१३८।। अथ स्वलब्धियोग्यतामाह -
दीक्षावय:परिणतो, धृतिमाननुवर्तकः ।
स्वलब्धियोग्यः पीठादिज्ञाता पिण्डैषणादिवित् ॥१३९॥ १. * * | चिह्नद्वयमध्यवर्तिपाठः मु० नास्ति ।।
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः
दीक्षावयोभ्यां परिणतः संप्राप्तश्चिरप्रव्रजितः -पूर्णपर्यायश्चेत्यर्थः, ‘धृतिमान्' संयमे सुस्थः ‘अनुवर्त्तकः' सर्वमनोऽनुवृत्तिकर्ता 'पीठादिज्ञाता' कल्पपीठनिर्युक्तिज्ञाता ‘पिण्डैषणादिवित्’ प्रतीतार्थः ईदृशः, 'स्वलब्धियोग्यः ' स्वस्य - स्वकीया लब्धि: - प्राप्तिस्तस्या योग्यः–अर्हो भवति, पूर्वं गुरुपरीक्षिता वस्त्रादिलब्धिरासीत्, इदानीं स्वयं वस्त्रादि परीक्षितुं योग्यो जात इति भावः ॥१३९॥
-
अस्यैव विहारविधिमाह -
७४६ ]
एषोऽपि गुरुणा सार्द्धं, विहरेद् वा पृथग्गुरोः । तद्दत्तार्हपरिवारोऽन्यथा वा पूर्णकल्पभाक् ॥ १४०॥
'एषोऽपि' स्वलब्धिमान् आस्तां गुरुलब्धिपरतन्त्र इत्यपिशब्दार्थः 'गुरुणा' स्वलब्ध्यनुज्ञाचार्येण 'सार्द्धम्' अमा 'विहरेत्' ग्रामाद्ग्रामान्तरं गच्छेत्, अत्रापवादमाह - 'गुरो:' पूर्वोक्ताद् वा इति पक्षान्तरे 'पृथग्' भिन्नतया विहरेत् कीदृशः सन् ? इत्याह - ‘तद्दत्तार्हपरिवारः' तेन – गुरुणा दत्तः - अप्पितोऽर्हो – योग्यः परिवारः – परिच्छदो यस्य स तथा, तत्रापवादमाह - ' अन्यथा' इति, गुरूदत्तयोग्यपरिवाराभावे 'वा' इति पक्षान्तरे 'पूर्णकल्पभाक्' पूर्णं - समाप्तं कल्पं - व्यवस्थाभेदं भजतीति, तथा समाप्तकल्पेन विहरतीत्यर्थः । समाप्तकल्पश्च कल्पगाथाभ्योऽवसेयस्ताश्चेमाः -
-
"
" जाओ अ अजाओ अ, दुविहो कप्पो उ होइ णायव्वो । एक्क्कोऽवि यदुविहो, समत्तकप्पो अ असमत्तो" ॥१॥
'S'
[ व्य.भा.उ. ४।१५, पञ्च. १३२८ ] जातोऽजातश्चेति द्विविधः कल्पः - समाचारो भवति ज्ञातव्यः, तत्र जाता - निष्पन्नाः श्रुतसम्पदुपेततया लब्धात्मलाभाः साधवः - तदव्यतिरेकात् कल्पोऽपि जात उच्यते, एतद्विपरीतः पुनरजातः, एकैकोऽपि द्विविधः - समाप्तकल्पोऽसमाप्तकल्पश्च, तत्र समाप्तकल्पो नाम परिपूर्णसहायः, तद्विपरीतोऽसमाप्तकल्पः । एतानेव चतुरो जातादीन् व्याख्यानयति
-
" गीअत्थ जायकप्पो, अगीअओ खलु भवे अजाओ अ ।
पणगं समत्तकप्पो, तदूणगो होइ असमत्तो" ॥१॥ [ व्य.भा.४।१६ ] "उउबद्धे वासासु अ, सत्त समत्तो तदूणगो इअरो ।
असमत्ताजायाणं, ओहेण ण होइ आहव्वं ॥२॥ [पञ्च.१३२९-३० ] १. L.P.C. | वस्त्रादि-मु० नास्ति ॥ २. तुला - प्रवचनसारोद्धारवृत्तिः भा० २ प० २८ ।।
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
विहारविधिः -श्लो० १४०॥]
[७४७ ___ गीतार्थसम्बन्धित्वाद् गीतार्थो गीतार्थयुक्तो यो विहारः स जातकल्पोऽभिधीयते, व्यक्ततया निष्पत्तेः, अगीतः खलु अगीतार्थतायुक्त पुनर्भवेदजातोऽजातकल्पः, अव्यक्तत्वेनाजातत्वात् , तथा द्वितीयगाथावर्तिनः 'उउबद्धे' इतिपदस्येह सम्बन्धात् ऋतुबद्धे -अवर्षासु पणगं ति -पञ्चकं साधूनां, साधुपञ्चकपरिमाण इत्यर्थः, समाप्तकल्पो नाम विहारो भवति, तदूनकस्तस्मात् पञ्चकान्यूनो द्वित्रिचतुर्णां साधूनामित्यर्थः, कल्पो भवत्यसमाप्तोऽपरिपूर्णसहायत्वात् । वर्षासु -वर्षाकाले पुनः सप्त साधवः साधुसप्तकपरिमाण इत्यर्थः, समाप्तकल्पः, तदूनकः -तेभ्यः सप्तभ्यो हीन इतर: -असमाप्तकल्पः । यच्च वर्षास सप्तानां विहारवर्णनं तत किल वर्षास तेषां ग्लानत्वादिसम्भवे सहायस्यान्यत आगमनासम्भवादल्पसहायता मा भूदितिहेतोः । ततश्चासमाप्ताजातानाम् असमाप्तकल्पाजातकल्पवताम् , ओघेन -उत्सर्गेण न किञ्चित् क्षेत्रतद्गतशिष्यभक्तपानवस्त्रपात्रादिकमागमप्रसिद्धमाभाव्यं भवति । यथा चाभाव्यं भवति तथाह -
"हवइ समत्ते कप्पे, कयम्मि अन्नोन्नसंगयाणं पि ।
गीअजुआणाहव्वं, जहसंगारं दुवेण्हं पि" ॥४॥[पञ्च./१३३१] । भवति समाप्ते कल्पे कृते सत्याभाव्यमन्योऽन्यसङ्गतानामपि विजातीयकुलाद्यपेक्षया गीतार्थयुक्तानामाभाव्यं 'यथासंगारं' यथासङ्केतं द्वयोरपि गीतार्थाऽगीतार्थयोरपीति स्वलब्धिमतो विहारविधिः प्रदर्शितः । एवं साध्व्यपि शेषसाध्वीभ्यो गुणाधिका दीक्षाश्रुतादिना परिणता च स्वलब्धियोग्या भवति । यतः पञ्चवस्तुके -
"वइणी वि गुणगणेणं, जा अहिया होइ सेसवइणीणं ।
दिक्खासुआइणा परिणया य जोग्गा सलद्धीए"॥१॥[पञ्च./१३३२ ] त्ति । अत्र केचन वदन्ति -साध्वीनां स्वलब्धिर्न भवति, यतस्तासां प्रायो वस्त्रादि सर्वं गुरुपरीक्षितमेव स्यात् , तथा लघुत्वदोषाश्च ता नियमेन भवन्तीति, तन्न, शिष्यादौ भिक्षादौ उचिते विषये तासां स्वलब्धेरवश्यं भावात् , परिणते वयसि चैतस्याचरणात् , पात्रे च लघुत्वदोषाणामप्यभावात् । यदुक्तं सपरपक्षं पञ्चवस्तुके
"केई ण होइ सलद्धी, वइणीणं गुरुपरिक्खिअं तासिं । जं सव्वमेव पायं, लहुसगदोसा य णिअमेणं ॥१॥[पञ्च./१३३३]
१. P.C. प्रवचनसारोद्धारवृत्तिः । पूर्णोऽस मु० ॥ २. P.C. I [गीतार्था] गी मु० ॥ ३. P.C. I पञ्चवस्तुके च । शेषव्रतव्रतीभ्यः साध्वीभ्य-इति पञ्चवस्तुकवृत्तौ । सेसवइगीणं-मु० ॥ ४. P.C. I ता(सां)-मु० ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४८ ]
तं च ण सिस्सिणिगाओ उचिए विसयंमि होइ उ सलद्धी ।
काला ( परिण्णा )हिं तहा, पत्तंमि न लहुस्सदोसा वि" ॥२॥ [पञ्च./ १३३४ ] त्ति ।
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः
जातसमाप्तविभाषा चासां बहुतरदोषसम्भवात् सूत्रानुसारेण द्विगुणादिरूपाऽधिका कर्त्तव्या । यदुक्तं तत्रैव -
"जायसमत्तविभासा, बहुतरदोसा इमासि कायव्वा ।
सुत्ताणुसारओ खलु अहिगाइ कयं पसंगेणं" ॥१॥ [पञ्च./१३३५ ] इति ॥१४०॥ इत्युक्तोऽनुयोगगणानुज्ञारूपः सप्रपञ्चः सापेक्षयतिधर्मः । साम्प्रतं शेषपदानु– ज्ञामतिदिशन्नाह -
उपाध्यायपदादीनामप्यनुज्ञैवमेव च ।
आदि
गीतार्थत्वगुणस्तुल्यस्तेषु व्यक्त्या त्वमी क्रमात् ॥१४१॥ उप - समीपे एत्याधीयते शिष्यैर्यस्मात् स उपाध्यायस्तस्य पदं - स्थानम्, शब्दात् प्रवर्त्तक-स्थविर- गणावच्छेदकपदग्रहः, तेषां, न केवलमाचार्यपदस्येत्यपिशब्दार्थः, 'अनुज्ञा' अनुमति: ' एवं ' गणानुज्ञावदेव ज्ञेया, साऽप्युभयोः सापेक्षयतिधर्मो भवतीति सम्बन्धः, ‘चः’ समुच्चये अयं भावः - उपाध्यायत्वादिषु चतुर्ष्वपि पदेषु विधिः सर्वो गणानुज्ञोक्त एव द्रष्टव्यः, नवरमुपाध्यायपदे शिष्यस्य निषद्या क्रियते, तथा नन्दिभणनानन्तरं लग्नवेलायां दक्षिणकर्णे मन्त्रश्चायं वृद्धवर्द्धमानविद्यालक्षणो वारत्रयं कथ्यते -
-
44
"औं नमो अरिहंताणं ओं नमो सिद्धाणं ॐ नमो आयरियाणं ओं नमो उवज्झायाणं औँ नमो लोए सव्वसाहूणं ओं नमो ओहिजिणाणं ओं नमो परमोहिजिणाणं औँ नम सव्वोहिजिणाणं औँ नमो अणंतोहिजिणाणं औँ नमो अरहओ भगवओ महावीरस्स सिज्झउ मे भगवई महई महाविज्जा वीरे वीरे महावीरे जयवीरे सेणवीरे वद्धमाणवीरे जाए विजए जयंते अपराजिए अणिहए औँ ह्रीं स्वाहा "
‘“उवयारो चउत्थेण साहिज्जइ, पव्वज्जोवद्वावणागणिजोगपइट्टाउत्तमट्ठपडिवत्तिमाइएसु कज्जेसु सत्तवाराए जविआए गंधुक्खेवे कए नित्थारगपारगा होह पूआसक्कारिहो अ" [ ] इति ।
प्रवर्त्तक-स्थविर-गणावच्छेदका अप्येवमेव, नवरमेतेषु निषद्या न क्रियते, मन्त्रः पुनर्वर्द्धमानविद्या । सा चेयम् -
१. काला(परिण्णा)हिं-मु० ॥ २. C. P. मूल । महइ महावीरवद्धमाणसामिस्स - L. P. संशो० ॥ ३. P.C. । होंति - मु० ॥ ४ । 'हा- मु० ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपाध्यायपदप्रदानविधिः, उपाध्यायादिचतुर्णां गुणा: -श्लो० १४१/१४५॥] [७४९ ___ "औं नमो अरिहंताणं औं नमो सिद्धाणं औं नमो आयरिआणं औं नमो उवज्झायाणं ओनमोलोए सव्वसाहणं ओनमो अरहओ भगवओ महइमहावीरवद्धमाणसामिस्स सिज्झउ मे भगवई महइ महाविज्जा वीरे वीरे महावीरे जयवीरे सेणवीरे वद्धमाणवीरे जए विजए जयंते अपराजिए अणिहए औं ही ठः ठः (ठः) स्वाहा'" इति।
एते पञ्चापि पदस्था अवमरत्नाधिका अपि सर्वसाधूनां पर्यायज्येष्ठानां वन्दनार्हाः "एए ओमा वि वंदिज्जंति" [ ] त्ति । आगमवचनप्रामाण्यात् । किञ्च -
"तत्थ न कप्पइ वासो, गुणागरा जत्थ नत्थि गच्छंमि ।
आयरिअउवज्झाए पवित्ती थेरे अ रायणिए" ॥१॥[ ] त्ति । गच्छस्यापि चैतैरेव प्रामाण्यं । यतो दिनचर्यायाम् - "सो किं गच्छो भन्नइ, जत्थ न विज्जंति पंच वरपुरिसा ? ।
आयरिअ उवज्झाया, पवत्ति थेरा गणावच्छा" ॥१॥[ य.दि./१०२] इति । उपाध्यायादिपदानुज्ञा कीदृशानां क्रियते इति तद्योग्यगुणानाह –'तेषु'इत्यादि, तेषूपाध्यायपदादिषु गीतार्थत्वगुणः 'तुल्यः' साधारणः, चत्वार्यपि पदानि सामान्यतो गीतार्थस्यैवानुज्ञायन्ते इत्यर्थः । 'व्यक्त्या' विशेषेण गुणाः, तुशब्दो विशेषणार्थः 'अमी' वक्ष्यमाणाः ‘क्रमात्' उपाध्यायादिचतुर्णां पदेष्वानुपूर्वेण भवन्तीति ॥१४१॥ तानेव चतुभिः श्लोकैर्गुणिमुखेन क्रमेणाभिधित्सुस्तावदुपाध्यायपदयोग्यगुणानाह
सम्यक्त्वज्ञानचारित्रयुगाचार्यपदोचितः ।
सूत्रार्थविदुपाध्यायो, भवेत् सूत्रस्य वाचकः ॥१४२॥ सम्यक्त्वज्ञानचारित्रैः संयुक्तः तथा आचार्यस्थानयोग्यः तथा सूत्रार्थज्ञाता तथा सूत्रस्य वाचकः, एवंविध उपाध्यायो भवेद् , उपाध्यायपदयोग्य इत्यर्थः ॥१४२।। अथ प्रवर्तकगुणानाह -
तपःसंयमयोगेषु , योग्यं यो हि प्रवर्त्तयेत् ।
निवर्तयेदयोग्यं च, गणचिन्ती प्रवर्तकः ॥१४३॥ 'गणचिन्ती'ति गणचिन्ताकारकः, शेषं सुगमम् । प्रशस्तयोगेषु साधून् प्रवर्त्तयतीति प्रवर्तकः प्रवर्तकपदयोग्य इत्यर्थः ॥१४३।।
१. ठः ठः स्वाहा-L.P.C. ||
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५० ]
अथ स्थविरपदयोग्यगुणानाह -
तेन व्यापारितेष्वर्थेष्वनगारांश्च सीदतः ।
स्थिरीकरोति सच्छक्तिः, स्थविरो भवतीह सः ॥ १४४ ॥
‘तेन' प्रवर्त्तकेन ‘व्यापारितेषु' नियोजितेषु 'अर्थेषु' तपः संयमादिकार्येषु 'सीदतः ' प्रमादादिनाऽप्रवर्त्तमानान् 'अनगारान्' साधून् यः ‘स्थिरीकरोति' तत्तदुपायेन दृढीकरोति, कीदृशः ?–‘सच्छक्तिः' सत्सामर्थ्यः, स साधुः 'इह' जिनमते ' स्थविरो' भवति नान्य इति भावः ॥१४४॥
अथ गणावच्छेदकयोग्यगुणानाह -
-
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः
प्रभावनोद्धावनयोः, क्षेत्रोपध्येषणासु च ।
अविषादी गणावच्छेदकः सूत्रार्थविन्मतः ॥ १४५॥
'प्रभावना' जिनशासनस्योत्सर्पणाकरणम्, 'उद्भावना' उत्प्राबल्येन धावना गच्छोपग्रहार्थं दूरक्षेत्रादौ गमनमित्यर्थः, तेयो:, तथा क्षेत्रं - ग्रामादि योग्यस्थानम्, उपधिः –कल्पादिस्तयोरेषणा मार्गणा गवेषणेति यावत् आसु 'अविषादी' खेदरहितः, तथा ‘सूत्रार्थवित्' उचितसूत्रार्थज्ञाता, ईदृशो 'गणावच्छेदकः' तत्संज्ञो 'मतः ' प्रज्ञप्तो जिनैरितिशेषः, न पुनर्गुणरहित इति भावः । उक्तगुणानुसारेणैव चैषां पञ्चानामसाधारणा अधिकारा यतिदिनचर्यायां प्रोक्ताः । तथाहि
-
" गच्छे अत्थं १ सुत्तं २, तवपमुहं ३ तत्थ चेव य थिरत्तं ४ ।
खित्तोवहिगहणाई ५, सूरिप्पमुहा पसाहंति" ॥१॥ [ य.दि./१०४ ] त्ति । अत्र प्रसङ्गाद् वाचनाचार्यपदमपीत्थमेव ज्ञेयं, स च गुर्वादेशेनानुज्ञातः सूरिवत् सर्वकृत्यानि करोति, वन्दनके तु पर्यायेणैव ज्येष्ठः, गोचरचर्यायामप्यस्य न निषेधः, तथा पूर्वोक्तस्वरूपा प्रवर्त्तिनी आगमभाषयाऽभिषेकात्युच्यते, तस्याः पदस्थापनविधिः सर्वोऽपि महत्तरावद् विज्ञेयः, केवलं मन्त्रो वर्द्धमानविद्या, वन्दनकं पर्यायक्रमेण, महत्तरापदविधिश्च गन्धक्षेपादिकः सर्वोऽप्युपाध्यायपदवत् विज्ञेयः, इयमपि सर्वव्रतिनीनां वन्दनार्हा । अनुशास्तिः पुनरेवम्"सव्वन्नुदेसियमिणं, पयं पहाणं पहाणफलजणयं । बंभीसुंदरिचंदणपभिईहिं निसेवियं सम्मं ॥ १ ॥ [ ] तो तुम समणीओ, तुब्भं सरणागया भवभयाओ । सारणवारणचोयणमाईहिं रक्खियव्वाओ " ॥२॥ [ ]
D:\new/d-3.pm5\ 3rd proof
१. 'नार्हः-P. संशो० ॥ २. तथा अर्हं योग्यं क्षेत्रं ग्रामादिस्थानम्, अर्ह उपधिः योग्यकल्पादि
P. संशो० ॥ ३. P. । सर्वव्रतिनीनानां C. । सर्वव्रति (नी) जनानां - मु० ॥
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
गण्यादिपदपालनकालः, संलेखनास्वरूपम् -श्लो० १४६/१४७॥] [७५१ साध्वीनां पुनरियं शिक्षा -
"कुलवहुदिटुंतेणं, कज्जे निब्भच्छियाहिँ वि कहिं वि। एयाइ पायमूलं, आमरणंतं न मोत्तव्वं ॥१॥[ ] ण य पडिकूलेयव्वं, वयणं गुरुणीए नाणरासीए।
एवं गिहवासचाओ, जं सफलो होइ तुम्हाणं" ॥२॥[ ] ॥१४५।। व्यावर्णिता सप्रपञ्चं गणाद्यनुज्ञा, साम्प्रतं शेषसापेक्षयतिधर्मप्रस्तावनाय तत्पालनकालमाह -
विधिना गुर्वनुज्ञातगण्यादिपदपालनम् ।
तावद् यावच्च चरमकालो न स्यादुपस्थितः ॥१४६॥ गुरुणा -अनुज्ञाचार्येणाऽनुज्ञातानि दत्तानीत्यर्थः, यानि गण्यादिपदानि आचार्योपाध्यायप्रवर्तक-स्थविर-गणावच्छेदक-प्रवर्त्तिन्यादिस्थानानि, तेषां पालनं -सत्पालनं 'तावत्' तत्कालावधि भवतीतिशेष, तमेवाह –'यावत्' यत्कालावधिना 'चरमकालः' प्रान्तसमय: ‘उपस्थितः' सम्प्राप्तो ‘न स्यात्' न भवेत् , अन्तकालप्राप्ति यावद् गण्यादिपदपालनमिति भावः ॥१४६।। अथ चरमकालोपस्थितौ किं कर्त्तव्यमित्याह -
उपस्थितेऽथ तस्मिंस्तु , सम्यग्संलेखनाकृतिः ।
सा चोत्कृष्टादिभेदेन, त्रिविधा गदिता जिनैः ॥१४७॥ 'अथ' गण्यादिपदपालनान्तरं 'तस्मिन्' चरमकाले 'उपस्थिते' सम्प्राप्ते तुशब्दो विशेषणार्थ: 'सम्यग्' वक्ष्यमाणविधिना संलिख्यन्ते कृशीक्रियन्ते देह-कषायादयो यया सा संलेखना-तप:क्रिया तस्याः ‘कृतिः' करणं सापेक्षयतिधर्मो भवतीति सम्बन्धः, यद्यपि सर्वैव तप:क्रिया कषायादिसंलेखनात्मिका भवति तथाऽप्यत्र चरमकाले देहत्यागाय विशिष्टा सा गृह्यते इति भावः । गण्यादिपदपालनान्तरं यतीनामभ्युद्यतविहारस्याभ्युद्यतमरणस्यैव वोचितत्वाद् । यदुक्तं पञ्चवस्तुके -
"परिपालिऊण विहिणा, गणिमाइपयं जईणमिअमुचिअं।।
अब्भुज्जुओ विहारो, अहवा अब्भुज्जुअं मरणं" ॥१॥[पञ्च./१३६८ ] त्ति । अभ्युद्यतविहारश्च स्वातन्त्र्येण निरपेक्षयतिधर्मत्वेनोपरिष्टाद् वक्ष्यमाणः, अभ्युद्यतमरणं
१. सत्पापनं-P.C. ॥ २-३. P. पञ्चवस्तुके । अब्भुज्ज० मु० C. ||
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५२]
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः च प्रायः संलेखनापूर्वमिति प्रथमं सा वाच्या, सा च गृहस्थानामपि भवति, परमुभयसाधारणत्वाद् यतिधर्मप्रस्तावे उपन्यस्तेति ज्ञेयम् । अथ तस्या एव भेदानाह –' सा च 'इत्यादि, सा च –संलेखना उत्कृष्टादिभेदेन उत्कृष्ट-मध्यम- जघन्यप्रकारेण 'त्रिविधा' त्रिप्रकारा ‘जिनैः' केवलिभि: ‘गदिता' प्रोक्ता । तत्रोत्कृष्टा द्वादशवार्षिकी । तथाहि - प्रथमं चत्वारि वर्षाणि यावत् चतुर्थ-षष्ठा - ऽष्टमादीनि विचित्राणि तपांसि कुरुते, पारणकं च सर्वकामगुणितेनोद्गमादिशुद्धेनाहारेण विधत्ते, ततः परमन्यानि चत्वारि वर्षाणि तथैव विचित्राणि तपांसि कुरुते, परं पारणके निर्विकृतिकं भुङ्क्ते, ततः परतोऽन्ये द्वे वर्षे एकान्तरमाचामाम्लं करोति, एकान्तरं चतुर्थं कृत्वाऽऽचामाम्लेन पारयतीत्यर्थः, एवं दशवर्षान्तरमेकादशे वर्षे आद्यान् षण्मासान् चतुर्थं षष्ठं वा तपः कुरुते, न चाष्टमाद्यतिविकृष्टं, पारणके चोनोदरतासंपन्नमाचामाम्लं करोति, ततः परमपरान् षण्मासान् विकृष्टं विकृष्टं तपः पारणके च मा शीघ्रमेव मरणं यासमितिकृत्वा परिपूर्णघ्राण्याऽऽचाम्लं करोति, न पुनरूनोदरतया, द्वादशं तु वर्षं कोटीसहितं निरन्तरमाचाम्लं करोति । उक्तं च निशीथचूर्णौ - "दुवालसमं वरिसं निरंतरं हायमाणं उसिणोदएणं, आयंबिलं करेइ, तं कोडिसहिअं भवइ, जेणायंबिलस्स कोडी कोडीए मिलइ त्ति" । [ ]
1
इह च द्वादशे वर्षे भोजनं कुर्वन् प्रतिदिनमेकैककवलहान्या तावदूनोदरतां करोति यावदेकं कवलमाहारयति तत एकैकसिक्थहान्या, यावच्चान्ते एकमेव सिक्थं भुङ्क्ते, यथा दीपे समकालं तैलवर्त्तिक्षयो भवति तथा शरीरायुषोरपि समकं क्षयः स्यादितिहेतोः, अपरं च इह द्वादशवर्षस्य पर्यन्तवर्त्तिनश्चतुरो मासान् यावदेकान्तरितं तैलगण्डूषं चिरकालमसौ मुखे धार्यते, ततः श्लेष्ममल्लके भस्ममध्ये प्रक्षिप्य मुखमुष्णोदकेन शोधयति, यदि पुनस्तैलगन्डूषविधिः न कार्यते तदा रूक्षत्वाद् वातेन मुखयन्त्रमीलनसम्भवे पर्यन्तसमये नमस्कारमुच्चारयितुं न शक्नोतीति । तदेवमनयाऽऽनुपूर्व्या क्रमेण द्वादशवार्षिकी उत्कृष्टा संलेखना। मध्यमा तु पूर्वोक्तप्रकारेण द्वादशभिर्मासैः, जघन्या च द्वादशभिः पक्षैः परिभावनीया, वर्षस्थाने मासान् पक्षांश्च स्थापयित्वा तपोविधिः प्रागिव निरवशेष उभयत्रापि परिभावनीयः । यदुक्तम्
" चत्तारि विचित्ताइं, विगईणिज्जूहिआणि चत्तारि ।
संवच्छरेण दोन्नि उ, एगंतरिअं च आयामं ॥१॥ [पञ्च./१५७४ ]
१. 'चाम्लं - L ॥ २. चाम्लेन - L | ३. चाम्लं- LI
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
संलेखनास्वरूपम् , संलेखनाऽतिचाराः -श्लो० १४७/१४८॥]
[७५३ णाइविगिट्ठो अ तवो, छम्मासे परिमिअंच आयामं । अन्ने वि अ छम्मासा, होइ विगिटुं तवोकम्मं ॥२॥ [ पञ्च./१५७५ ] वासं कोडीसहिअं, आयामं तहय आणुपुव्वीए ।
संघयणादणुरूवं, एत्तो अद्धाइ निअमेणं" ॥३॥[ पञ्च./१५७६ ] देहे असंलिखिते सति सहसा क्षिप्यमाणैर्मांसादिभिः धातुभिः शरीरिणश्चरमकाले आर्त्तध्यानं जायते, विधिना तु स्तोकं स्तोकं क्षिप्यमाणैर्धातुभिर्तिध्यानं भवविटपिबीजभूतं भवतीति युक्तैव संलेखना । अत्राह पर: –ननु आत्मपरोभयगतेति त्रिविधातिपातक्रिया बहुशोऽनिष्टफलदा सूत्रे भणितेत्यात्मवधनिमित्तमेषा संलेखना समभाववृत्तेर्यतिजनस्य कथं युज्यते? इति, अत्रोच्यते, सत्यं, त्रिविधातिपातक्रियेति, न त्वेषात्मवधनिमित्ता तल्लक्षणविरहात् , तल्लक्षणं च 'प्रमादयोगान्नियमाद्रागादिदोषसंतप्ता स्वरूपत आज्ञातो बहिर्भूता उच्छास्त्रा च'इति । तदुक्तं पञ्चवस्तुके
"जा खलु पमत्तजोगा, णिअमा रागाइदोससंतत्ता।
आणाओ बहिभूआ, सा होयइवायकिरिआ उ" ॥१॥[पञ्च./१५८६] त्ति । या पुनरेतद्वियुक्ता क्रिया शुभभावर्धिनी च नियमेनायत्यां सा शुद्धक्रिया भवति, तल्लक्षणयोगत एवेति । तदुक्तं तत्रैव -
"जा उण एअविजुत्ता, सुहभावविवड्डणी अणिअमेणं ।
सा होइ सुद्धकिरिआ, तल्लक्खणजोगओ चेव" ॥१॥[पञ्च./१५८७ ] इति । प्रतिपद्यते च संलेखनाक्रियां य इह जन्मनि निष्ठितार्थः शुभमरणमात्रकृत्यः, यदि परं तस्यैषा संलेखना शुद्धक्रिया जायते, मरणप्रतीकारभूता चैषा, एवं चोक्तन्यायान्न मरणनिमित्ता यथा गण्डच्छेदक्रिया दुःखरूपापि नात्मविराधनारूपेति । तस्मादियमाराधना चरमणगुणसाधकस्वभाववृद्धिनिमित्तमवश्यं कर्त्तव्येति नियूंढम् ॥१४७॥ इत्युक्ता संलेखनाऽथ तदतिचारानाह -
ऐहिकामुष्मिकाशंसाऽऽशंसा जीवितकालयोः ।
निदानं चेत्यतिचारा, मताः संलेखनाव्रते ॥१४८॥ इह भवा ऐहिका इहलोकसम्बन्धिनोऽर्थाद्धन-पूजा-कीर्त्यादयः, अमुत्र भवा आमुष्मिकाः -परलोकसम्बन्धिनः स्वर्गसुखादयस्तत ऐहिकाश्च आमुष्मिकाश्चेति
१. “से-पञ्चवस्तुके ।। २. पञ्चवस्तुके गाथा १५७४-५६ ॥
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५४]
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः द्वन्द्वस्तेष्वाशंसा –वांछा ‘ऐहिकामुष्मिकाशंसा, ऐहिकेष्वाशंसा प्रथमोऽतिचारः १ आमुष्मिकेष्वाशंसा च द्वितीयः २ इति भाव:, तथा जीवितं च कालश्चेति द्वन्द्वस्तयोराशंसा, तत्र जीवितं –प्राणधारणं तत्र, पूजाविशेषदर्शनात् प्रभूतपरिवारादिविलोकनात् सर्वलोकश्लाघाश्रवणाच्च एवं मन्यते ‘जीवितमेव श्रेयः, प्रत्याख्यातचतुर्विधाहारस्यापि यत एवंविधा मदुद्देशेनेयं विभूतिर्वर्त्तते' इत्याशंसेति तृतीयः ३ । कालो - मरणं तत्र यदा न कश्चित् तं प्रतिपन्नानशनं प्रति सपर्यायै आद्रियते, न च कश्चिच्छ्लाघते, तदा तस्यैवंविधश्चित्तपरिणाम जायते 'यदि शीघ्रम् म्रिये तदा श्रेयः' इत्याशंसेति चतुर्थः ४ तथा निदानं च - अस्मात् तपसो दुरनुचराज्जन्मान्तरे चक्रवर्ती वासुदेवो महामण्डलेश्वरः सुभगो रूपवान् स्यामित्यादिप्रार्थनेति पञ्चमः ५ ॥१४८॥
इत्युक्ता संलेखनातिचाराः । साम्प्रतं संलेखनान्तरकर्त्तव्यमाह -
मरणस्याभ्युद्यतस्य, प्रपत्तिर्विधिना ततः ।
तदप्युक्तं पादपोपगमनादित्रिभेदकम् ॥१४९॥
‘ततः’ संलेखनाकरणान्तरम् 'अभ्युद्यतस्य मरणस्य' पण्डितमरणस्य 'प्रपत्तिः ' अभ्युपगमः सापेक्षयतिधर्मो भवतीति सम्बन्धः । तच्च कतिविधं भवति ? इत्याह – 'तदपि ' - इत्यादि तदपि अभ्युद्यतमरणं, न केवलं संलेखनैवेत्यपिशब्दार्थः । 'पादपोपगमनादित्रिभेदकं' पादपोपगमनादयस्त्रयो भेदा यस्य तत् तथा, पादपोपगमनम् १, इङ्गिनी २, भक्तपरिज्ञा ३ चेति त्रिविधानशनोपलक्षितं मरणमपि त्रिविधमित्यर्थः ‘उक्तं' प्ररूपितं जिनैरिति शेषः ।
तत्र पादपो –वृक्ष उपशब्दश्चौपम्येऽपिसादृश्येऽपि दृश्यते ततश्च पादपमुपगच्छति - सादृश्येन प्राप्नोतीति पादपोपगमनं, पादपवन्निश्चलमित्यर्थः १, इङ्ग्यते - प्रतिनियतदेश एव चेष्ट्यतेऽस्यामनशनक्रियायामितीङ्गिनी श्रुतविहितक्रियाविशेषस्तद्विशिष्टमनशनमिङ्गिनी २, भक्तस्य - भोजनस्य परिज्ञा - ज्ञपरिज्ञया परिज्ञानं प्रत्याख्यानपरिज्ञया च प्रत्याख्यानं भक्तपरिज्ञा ३ ॥ १४९ ॥
अथैषां स्वरूपाभिधित्सायां श्लोकद्वयमाह - आद्यसंह [न] निनामेव, तत्रादिममचेष्टने । इङ्गिनीमरणं चेष्टावतामाहारवर्जनात् ॥१५०॥
१. सपर्याय-L.P.C. ॥ २. च - L.P. नास्ति ॥ ३. L. P. C. । म्रिये - मु० ॥ ४. वेद्यते - L.P.C. I ५. आद्यसंहनिनामेव - L. P. C. I
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
पादपोगमनादिस्वरूपम् -श्लो० १५०/१५१॥]
[७५५ आहारस्य परित्यागात् , सर्वस्य त्रिविधस्य वा ।
भवेद् भक्तपरिज्ञाख्यं, द्विधा सपरिकर्मणाम् ॥१५१॥ युग्मम् । 'तत्र' तस्मिन् त्रिविधे मरणे आद्यं'(आदिम ) पादपोपगमनं आद्यसंह[ न ]निनामेव वज्रऋषभनारासंहननवतामेव, सर्वधनादित्वादिन् , 'अचेष्टने' चेष्टाभावे सति सर्वथा चेष्टानिरोधे सतीत्यर्थः, 'आहारवर्जनात्' सर्वाहारत्यागात् चतुर्विधाहारप्रत्याख्यानेनेत्यर्थः, भवतीतिक्रियान्वयः । अत्रायं भाव:-पूर्वोक्तप्रकारेणात्मानं द्रव्यतो भावतश्च संलिख्य पीठफलादि प्रातिहारिकं च प्रत्यर्प्य क्षमयित्वा च यथार्ह गुर्वादीन् शेषांश्च साधून् गुरुनिष्ठितान् धर्मे उद्यमितव्यं, संयोगा वियोगान्ता इत्युपबंह्य वन्दित्वा च देवान् गुर्वादींश्च गुरुसमीपे चतुर्विधाहारं प्रत्याख्याति, ततः समभावभावितात्मा निरीहः सन् गिरिकन्दरं गत्वा त्रसस्थावररहिते स्थण्डिले दण्डायतादि स्थानं स्थित्वोन्मेषाद्यभावात् पादपवन्निश्चेष्टो यावज्जीवं तिष्ठतीति पादपोपगमनाख्यानशनस्वरूपं, तदुपलक्षितं मरणमपि तदेवेत्यग्रेऽपि ज्ञेयम् । एतच्च द्विविधं –निर्व्याघातं सव्याघातं चेति, तत्राद्यं प्रक्रान्तमेव । यतः -
"णिव्वाघाइअमेअं, भणिअं इह पक्कमाणुसारेणं।
संभवइ इअरं पि हु , भणिअमिअं वीअरागेहिं" ॥१॥[पञ्च./१६१९] तथा- "निष्फाइआ य सीसा, गच्छो परिपालिओ महाभागो ।
अब्भुज्जुओ विहारो, अहवा अब्भुज्जुअं मरणं" ॥२॥[ ] इति । सव्याघातं तु सत्यप्यायुषि समुपजातव्याधिविधुरस्य सिंहाद्यभिभवादुत्पन्नमहावेदनस्य वा ज्ञातोपक्रमस्य गीतार्थस्य भवति । यतः -
"सीहाईहिंऽभिभूओ, पाओवगमं करेइ थिरचित्तो ।
आउंमि पहुप्पंते, विआणिउं णवरि गीअत्थो" ॥१॥[पञ्च./१६२०] 'विआणिउं' इति विज्ञायोपक्रममिति । एतच्च द्विविधमपि चतुर्दशपूर्विभिः समं व्युच्छिन्नं । यदुक्तम् -
“पढमंमि अ संघयणे, वट्टते सेलकुड्डसामाणा।
तेसि पि अ वोच्छेओ, चउद्दसपुव्वीण वोच्छेए" ॥१॥ [व्य.भा.१०५३७] इति पादपोगमनस्वरूपम् । तथा इङ्गिनीमरणम् उक्तलक्षणं चेष्टावतां परिमितचेष्टा
१. आदिम-L.P.C. नास्ति ॥ २. संहनिनामेव-L.P.C. || ३. 'सर्वधनादेरिन्' सिद्धहेम० ७।२।५९ इति सूत्रेण ॥ ४. P.C. | सीहाईऽभि मु० । सीहाईअभि पञ्चवस्तुके ।। ५. L.P. I उक्तलक्षणं-मु० नास्ति ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५६]
[धर्मसंग्रहः-तृतीयोऽधिकारः सहितानां सर्वाहारत्यागाद् भवति, अयं भावः -अस्य प्रतिपत्ता तेनैव क्रमेणायुषः परिहाणिमवबुध्य तादृशसंहननाभावात् पादपोपगमनं कर्तुमशक्तः स्तोककालं जीवितानुसारेण संलेखनां कृत्वा प्रव्रज्याकालादारभ्य च विकटनां दत्त्वा चतुविधाहारं नियमात् प्रत्याख्याति, तथाविध एव च स्थण्डिले एकाकी छायात उष्णं उष्णतश्च छायां संक्रामन्निङ्गितदेशे सचेष्टः सम्यग् ध्यानपरायणः प्राणान् जहाति, अयं च परकृतपरिकर्मरहितः, स्वयं तु तत् करोति उक्तं च - "उव्वत्तइ परिअत्तइ, काइअमाईसु होइ उ विभासा। किच्चं पिअप्पणु च्चिअ, जुज्जइ णिअमेण धिइबलिओ" ॥१॥[पञ्च./१६२५] इति इङ्गिनीस्वरूपं ॥१५०॥ ___ तथा सर्वस्य चतुर्विधस्य वा-अथवा त्रिविधस्य पानकरहितस्य ‘आहारस्य परित्यागाद्'-वर्जनाद्धेतोभक्तपरिज्ञाख्यं–भक्तपरिज्ञानामकमुक्तलक्षणं मरणं भवेत् - स्यादिति क्रियाऽन्वयः । तच्च केषां भवति? इत्याह –'सपरिकर्मणां' वैयावृत्त्यसहितानां, परिकर्म च स्वकृतमिङ्गिनीमरणेऽप्यस्तीत्यत आह –'द्विधा' इति द्वाभ्यां प्रकाराभ्यां स्वयं परेभ्योऽपि च परिकर्मकारिणामित्यर्थः । अत्रायं भावः -[यः] प्रव्रज्याकालादारभ्य विकटनां दत्त्वा पूर्वं शीतलोऽपि परलोकं प्रति पश्चात्काले संजातसंवेगो यथोचितां च संलेखनां कृत्वा गच्छमध्यवर्ती समाश्रितमृदुसंस्तारकः समुत्सृष्टशरीरोपकरणममत्वस्त्रिविधं चतुर्विधं वाऽऽहारं प्रत्याख्याय स्वयमेवोद्ग्राहितनमस्कार: समीपवर्तिसाधुदत्तनमस्कारो वोद्वर्त्तना-परिवर्तनादि कुर्वाणः समाधिना कालं करोति तस्य भक्तप्रत्याख्यानम् , अयं च परेभ्य परिकर्मणां कारयति, यत उत्कर्षतोऽस्याष्टचत्वारिंशन्निर्यामका भवन्ति । तथा चोक्तम् – "उव्वत्त ४ दार ४ संथार ४ कहग ४ वाई अ ४ अग्गदारंमी ४ । भत्ते ४ पाण ४ विआरे ४ कहग ४ दिसा ४ जे समत्था य ४ ॥१॥[प्र.सा./६२९] एएसिं तु पमाणं, चउक्कगेणं गुणिज्जमाणाण । निज्जामयाण संखा, होइ जहा समयनिद्दिवा" ॥२॥[प्र.सा./६३०]
व्याख्या-स्वस्मिन् भक्त्यभावे उद्वर्त्तनादिशरीरपरिचेष्टकारिणः १, जनसंमर्दरक्षणार्थं अभ्यन्तरद्वारमूलस्थायिनः २, सुखस्पर्शादिगुणोपेतसंस्तारककर्तारः ३, अनशनिपुरतः संवेगवृद्ध्यर्थं धर्मकथकाः ४, कुमतिवारणार्थं वादिनः ५, प्रत्यनीकादिप्रवेशरक्षार्थम्
१. L.P. I तत्-मु० C. नास्ति ।। २. अप्पण प०व०मु० ॥३. जुंजइ प०व०मु० ॥ ४. यः-L.P.C. नास्ति ।। ५. L.P.C. । हार-मु० ॥ ६. इतोऽग्रे मु० मध्ये इयान्-पाठ: दृश्यते, L.P.C. न दृश्यते ॥
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
भक्तपरिज्ञास्वरूपम् -श्लो० १५०/१५१॥]
[७५७ अग्रद्वारमूलावस्थायकाः ६, प्रत्याख्यातेऽप्याहारे परीषहपीडितस्याहारमभिलषत आर्त्तध्यानवारणनिमित्तं परीक्षापूर्वं तदुचितभक्ताऽऽनेतारः ७, पानानयनार्हाः ८, उच्चारपरिष्ठापकाः ९, प्रश्रवणपरिष्ठापकाः १०, बहिर्द्धर्मकथकाः ११, दिशासु चतसृष्वपि क्षुद्रोपद्रववारणार्थं समर्थाः सहस्रयोधिप्रमुखाः १२, एतेषां द्वादशानां पदानां प्रत्येकं साधुचतुष्कसद्भावाच्चतुष्टयेन गुण्यमानानां निर्यामकसंख्या सूत्रनिर्दिष्टाऽष्टचत्वारिंशत्संख्या भवति । एतावतां चाभावे एकैकहान्या जघन्यतो द्वावश्यं युज्येते, तत्रैकोऽनशनिनः पार्श्वस्थायी अन्यश्च जलाद्यन्वेषको भक्तपानाद्यर्थं पर्यटतीति, न पुनरेकेन निर्यामकेन कर्त्तव्याऽनशनप्रतिपत्तिः । यदुक्तम् -
"एगो जइ निज्जमगो, अप्पा चत्तो परो पवयणं च ।
सेसाणमभावे विहु , ता बीओऽवस्स कायव्वो"॥१॥[आ.प./४११] इति । इदं च मरणं सर्वेषामार्यिकादीनां भवति । यदुक्तम् -
"सव्वा वि अ अज्जाओ, सव्वे वि अ पढमसंघयणवज्जा ।
सव्वे वि देसविरया, पच्चक्खाणेण उ मरंति" ॥१॥ [ उत्त.५/२३.] अत्र च प्रत्याख्यानशब्देन भक्तपरिजैवोक्ता, एतस्य त्रयस्यापि मरणस्य फलं मुक्तिर्वैमानिकता वेति । यदुक्तम् -
"एअं पच्चक्खाणं, अणुपालेऊण सुविहिओ सम्म ।
वेमाणिओ व देवो, हविज्ज अहवा वि सिज्झिज्जा" ॥१॥[उत्त.५/२वृ.] इत्युक्तमभ्युद्यतमरणस्वरूपम् । अत्र च प्रवचनसारोद्धारोक्तः पुरुषविशेषप्रतिक्रियाविषयोऽयं विशेषः -
"जावज्जीवं गुरुणो, असुद्धसुद्धेहिं वा वि कायव्वं ।
वसहे बारस वासा, अट्ठारस भिक्खुणो मासा" ॥१॥[प्र.सा./८६३] व्याख्या -शुद्धैरशुद्धैरपि वाऽशनपानभेषजादिभिराचार्यादीनां साधुश्रावकलोकेन परिपालनं कर्त्तव्यं, तत्र गुरोर्यावज्जीवं, सर्वस्यापि गच्छस्य तदधीनत्वात् , यथाशक्ति सूत्रार्थनिरन्तरप्रवृत्तेश्च, उपाध्यायादीनां द्वादश वर्षाणि, ततः परमसाध्यतायां शक्तौ च सत्यां भक्तविवेकः, एतावता कालेनान्यस्यापि तत्स्थानीयस्योत्थानात् , एवं भिक्षोरष्टादश मासान् परिपालनं, शेषं प्राग्वत् । इदं च शुद्धाशुद्धाशनादिभिः परिपालना गुर्वादीनां रोगाद्यभिभूतवपुषां क्षेत्रकालादिपरिहाणिवशतो भक्त्याद्यलाभवतां च विधेया,
१. निर्यामकानां सङ्ख्या -P. संशो० ॥ २. इत्यर्थः भवति-L.P.C. ||
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५८ ]
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः
न पुनरेवमेव सुस्थावस्थायामिति । व्यवहारभाष्ये तु सर्वसामान्यग्लानप्रतिक्रिया
व्यवस्थार्थमियं गाथा लिखिता
44
'छम्मासा आयरिओ, कुलं च संवच्छ्राइं तिणि भवे ।
संवच्छरं गणो खलु, जावज्जीवं भवे संघो" ॥१॥[बृ.क.भा./२००१] व्याख्या –प्रथमत आचार्य: षण्मासान् ग्लानस्य चिकित्सां कारयति, तथाप्यप्रगुणीभूतं कुलस्य समर्पयति, ततः कुलं त्रीन् संवत्सरान् ततः संवत्सरं गणः, तथाप्यनिवर्त्तिते रोगे सङ्घस्य समर्पयति, ततः सङ्घो यावज्जीवं शुद्धेन तदभावेऽशुद्धेनापि चिकित्सको भवति, एतच्चोक्तं भक्तविवेकं कर्त्तुमशक्नुवतो, यः पुनः कर्तुं शक्तस्तेन प्रथमतोऽष्टादश मासान् चिकित्सा कारयितव्या विरतिसहितजीवितस्य पुनः संसारे दुष्प्रापत्वात्, तदनन्तरं प्रगुणीभवति तदा भव्यं, न चेत् तर्हि भक्तविवेकः कर्त्तव्य इति ॥१५१॥
साम्प्रतं तत्र विशेषतो वर्जनीयाः संक्लिष्टा भावना आह
-
कान्दप कैल्बिषिकी चाभियोगिक्यासुरी तथा । सांमोही चेति पञ्चानां, भावनानां विवर्जनम् ॥१५२॥
कान्दर्पः – कामस्तत्प्रधाना निरन्तरनर्मादिनिरततया विटप्राया देवविशेषास्तेषामियं कान्दर्पी, एवं किल्बिषाः - पापा अत एवास्पृश्यादिधर्मका देवाः किल्बिषास्तेषामियं कैल्बिषिकी, आ-समन्तात् युज्यन्ते - प्रेष्यकर्मणि व्यापार्यन्ते इत्याभियोगाः - किङ्करस्थानीया देवविशेषास्तेषामियम् आभियोगिकी, असुरा - भवनवासिदेवविशेषास्तेषामियं आसुरी, तथा संमुह्यन्तीति संमोहा - मूढात्मानो देवविशेषास्तेषामियं सांमोही, इति 'पञ्चानां ' पञ्चसंख्यानां ‘भावनानां ' तत्तत्स्वभावाभ्यासरूपाणां 'विवर्जनं' परिहारः प्रक्रमादनशने, विशेषेण तत्र वर्जनीयत्वात्, तत् सापेक्षयतिधर्मो भवतीति सम्बन्धः । चारित्रवतोऽपि संक्लेशविशेषेण तत्तद्भावनाकरणे तादृशतादृशदेवेषु गमनात् । उक्तं च -
"जो संजओ वि एआसु, अप्पसत्थासु वट्टइ कर्हिचि ।
सो तव्विहेसु गच्छइ, सुरेसु भइओ चरणहीणो" ॥१॥ [पञ्च./१६२९ ] अत्र 'भइओ चरणहीणो 'त्ति सर्वथा चारित्रसत्ताविकलो द्रव्यचरणहीनो वा भाज्य:, कदाचित् तादृग्देवेषु कदाचिच्च नारकतिर्यक्कुमानुषेष्विति । एताश्च पञ्चापि भावनाः प्रत्येकं पञ्चविधाः, तत्र कान्दर्पी कन्दर्प १ कौकुच्य २ द्रुतशीलत्व ३ हास्य ४ परविस्मय५करणेन पञ्चविधा भवति । यतः -
D:\new/d-3.pm5\ 3rd proof
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
संक्लिष्टभावनास्वरूपम् -श्लो० १५२॥]
[७५९ "कन्दप्पे कुक्कुइए, दुअसीले आवि हासणकरे अ।
विम्हाविंतो अ परं, कंदप्पं भावणं कुणइ" ॥१॥[पञ्च./१६३० ] त्ति । एषु चाट्टहासः स्वरूपेण हासो गुदिनापि निष्ठुरवक्रोक्त्यादयः कन्दर्पकथाकथनं तदुपदेशस्तत्प्रशंसा च कन्दर्पशब्देनोच्यन्ते । कौकुच्यं -भाण्डचेष्टा, सा च कायवाक्सम्बन्धिभेदाद् द्विविधा, तत्राद्या भ्रूनयनादिदेहावयवविकारैः स्वयमहसता परस्य हासनम् , द्वितीया तु हास्यकारवचनैरिति २, द्रुतशीलत्वं चापर्यालोच्य संभ्रमावेशात् द्रुतं द्रुतं भाषणं तथा द्रुतं द्रुतं गमनं द्रुतं द्रुतं कार्यकरणं, स्वभावस्थितेनापि तीव्रोद्रेकवशाद् दर्पण स्फुटनमिवेति च ३, हास्यं च विचित्रवेषवचनैः स्वस्य परेषां हासनं भाण्डवत् परच्छिद्रान्वेषणं चेति ४, विस्मापनं चेन्द्रजालादिकुतूहलैः प्रहेलिकाकुहेडकादिभिश्च स्वयमविस्मयमानेन परेषां मनोविभ्रमोत्पादनम् ५ इति पञ्चविधा कान्दी भावना ।
कैल्बिषिकी च द्वादशाङ्गीरूपश्रुतज्ञान १ केवलि २ धर्माचार्य ३ सर्वसाधूनामवर्णवदनं ४ स्वदोषनिगृहने च मायित्वमिति ५ पञ्चविधा । यदुक्तम् -
"णाणस्स केवलीणं, धम्मायरिआण सव्वसाहणं ।
भासं अवण्णमाई, किव्विसिअंभावणं कुणइ" ॥१॥[पञ्च./१६३६ ] इति । आभियोगिक्यपि कौतुक १ भूतिकर्म २ प्रश्न ३ प्रश्नाप्रश्न ४ निमित्तैः ५ आजीवनेन पञ्चविधा । उक्तं च -
"कोऊअ १ भूइकम्मे २, पसिणा ३ इअरे ४ णिमित्त आजीवी ५ ।
इद्धीरससायगुरुओ,अभिओगं भावणं कुणइ"॥१॥[पञ्च./१६४२] इति। तत्र कौतुकं बालादीनां रक्षार्थं स्नपन-करभ्रमण-थुथुक्करण-होम-धूपादि १, भूतिकर्म वसतिशरीरभाण्डरक्षार्थं भस्मना मृदा वा सूत्रेण वा परिवेष्टनकरणं २, प्रश्न: परस्य लाभालाभादिप्रच्छनं, स्वयं वाऽङ्गष्ठदर्पणखड्गतोयादिदर्शनं ३, प्रश्नाप्रश्नः स्वयं विद्यया कथितस्यान्यस्मै कथनं ४, निमित्तं च त्रैकालिकवस्तुपरिज्ञानहेतु नविशेष: ५, एतानि च गौरवादिनिमित्तं कुर्वाणस्य साधोरभियोगनिमित्तकर्मकारणानि भवन्ति, अपवादतस्तु निःस्पृहवृत्त्या तीर्थोन्नतिकरणनिमित्तं कुर्वाणस्याराधकत्वमुच्चैर्गोत्रबन्धश्च भवति । उक्तं च -
"एआणि गारवट्ठा, कुणमाणो आभिओगिअं बंधे।
बीअं गारवरहिओ, कुव्वइ आराहगुच्चं च" ॥१॥[पञ्च./१६४८ ] इत्याभियोगिकी।
१. दवसीले-इति पञ्चवस्तुके ।। २. L.P.C. I पूति-मु० ॥ ३.C. । निःस्पृहवृत्त्या-L.P. नास्ति ।
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६०]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः __ आसुर्यपि सदा विग्रहशीलत्व १ संसक्ततपो २ निमित्तकथन ३ निष्कृपता ४ निरनुकम्पत्व ५ भेदेन पञ्चविधा । उक्तं च - "सइविग्गहसीलत्तं १, संसत्ततवो २ निमित्तकहणं च ३ । निक्किवया ४ विअ अवरा, पंचमगं निरणुकंपत्तं ५" ॥१॥ [प्र.सा./६४५ ] इति ।
तत्र पश्चादननुतापितया क्षामणादावपि प्रसत्त्यप्राप्त्या च विरोधानुबन्धो विग्रहशीलत्वम् , आहाराद्यर्थं तपः संसक्ततपः, शेषं स्पष्टम् ।
सांमोही चोन्मार्गदेशना १ मार्गदूषण २ मार्गविप्रतिपत्ति ३ मोह ४ मोहजनन ५ भेदैः पञ्चप्रकारा । उक्तं च"उम्मग्गदेसओ १ मग्गनासओ २ मग्गविपडिवत्ती ३ (य)। मोहेण ४ मोहइत्ता ५ संमोहं भावणं कुणइ" ॥१॥ [पञ्च./१६५५] इति ।
तत्र ज्ञानाद्याचारलक्षणं स्वप्रतिपन्नमार्गमदूषयत एव तद्विपरीतदेशनमुन्मार्गदेशना १, भावमार्गस्य तत्प्रतिपन्नसाध्वादीनां च दूषणं मार्गदूषणम् २, असदूषणैर्भावमार्गं दूषयित्वा जमालिवद् देशत उन्मार्गप्रतिपत्तिर्मार्गविप्रतिपत्तिः ३, सूक्ष्मभावेषु परतीर्थिकसमृद्ध्यालोकने च मोहनं मोह: ४, स्वभावेन कपटेन वा कुमार्गेषु परस्य मोहनं मोहजनन ५ मिति सांमोही। एताश्च पञ्चविंशतिरप्यशुभफलाः । यतः - "एआओ भावणाओ, भाविता देवदुग्गइं जंति । तत्तो विचआ संतो, पडंति भवसागरमणंतं" ॥१॥[पञ्च./१६६१] इति ।
यद्यप्येताश्चारित्रिणां सर्वदैव वास्तथाप्यनशने चारित्रस्यातिविशुद्ध्यापादनाय विशेषतो वा इत्यत्रैवोपन्यस्ताः । तदुक्तम् – "एआओ अविसेसेण, परिहरई चरणविग्घभूआओ। एअणिरोहाउ च्चिअ, सम्मं चरणंपि पावेति" ॥१॥[पञ्च./१६६२]
'पाविति' इत्यत्र प्रस्तुतोऽनशनीतिशेषः १, ननु नैताश्चारित्रविरुद्धा "जो संजओ वि एआसु'[पञ्च०१६२९] इत्यादिना ग्रन्थेन तथा भणनादिति चेदुच्यते, व्यवहारनयाच्चरणमेतासु भवति, यदसंक्लिष्टोऽपि कश्चित् कन्दर्पादीन् सेवते, नतु निश्चयनयमतेन चरणमेतासु , यतोऽस्य नियमत एव निरतिचारं गुणस्थानमिष्टं सदौचित्यप्रवृत्त्या । यतः सूत्रेऽप्युक्तम् – "जो जहवायं न कुणइ, मिच्छट्टिी तओ हु को अन्नो ? । वद्धेड अमिच्छत्तं परस्स संकं जणेमाणो" ॥१॥[पिण्डनि./१८६] इति ।
१. य-L.P.C. नास्ति ।
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
भक्तपरिज्ञासामाचारी-श्लो० १५२॥]
[७६१ ___ न च कन्दर्पादिकरणस्य यथावादत्वमेवेति वाच्यं, चारित्रे कन्दर्पादिवादस्य क्वापि सूत्रेऽश्रवणात् , तस्मात् कन्दर्पादिसेवनमपि चारित्रवादविराधकमेवेति। एवं निश्चयनयेनैतदुक्तं, किन्त्वसंख्येयानि संयमस्थानानि तारतम्यभेदेन येन चरणेऽपि भणितान्यागमे तज्जातिभेदेन तेन कारणेन न कश्चिद्दोषः, कन्दर्पादौ तथाविधसंयमस्थानभावादिति। तस्मादेतासां भावनानां विशेषेण त्यागोऽनशनिना कर्त्तव्यः, पूर्वभावितानामपि सतीनां पश्चात्तापादियोगेन भावसारेणेति कृतं प्रसङ्गेन। अत्र भक्तपरिज्ञायां च विस्तरतो विधिः सामाचारीतोऽवसेयः । स चायम् - "गंधा १ संघो २ चिइ ३ संति ४, सासणा ५ खित्त ६ भवण ७ सव्वसुरा ८ । सक्कत्थय ९ संतिथुत्ता १०-राहणदेवी चउज्जोआ ११ ॥१॥ सोही १२ खामण १३ संमं १४, समइय १५ वय १६ तिन्नि मंगलालावा १७ । चउसरण १८ नमो १९ अणसण २०, वास २१ थुइ २२ णुसट्ठि २३ उववूहा २४" ॥२॥
[प्राचीनसामाचारी द्वार१९] तत्र प्रथमं गुरुरुत्तमार्थाराधनार्थं वासानभिमन्त्र्य ग्लानस्य शिरसि क्षिपति, ततः प्रतिमासद्भावे चतुर्विधसङ्घसमन्वितो गुरुग्र्लानेन समम् अधिकृतदेवस्तुतिभिर्देवान् वन्दते, ततः शान्तिनाथकायोत्सर्गः १ शासनदेवता २ क्षेत्रदेवता ३ भवनदेवता ४ समस्तवैयावृत्यकराणां ५ शक्रस्तवपाठ: शान्तिस्तवपाठ: आराधनादेवताराधनार्थं कायोत्सर्गः 'लोगस्सुज्जोयगरे' चतुष्टयचिन्तनम् । पारयित्वा - "यस्याः सांनिध्यतो भव्या, वाञ्छितार्थप्रसाधकाः । श्रीमदाराधनादेवी, विघ्नव्रातापहाऽस्तु वः" ॥१॥ [ प्रा.सा.द्वा./१९] इति ।
स्तुतिदानं तदनु गुरुनिषद्यायामुपविश्य बालकालात् ग्लानमालोचनां दापयति । तओ - "जे मे जाणंति जिणा, अवराहा जेसु जेसु ठाणेसु। तेऽहं आलोएउं, उवट्ठिओ सव्वभावेणं ॥१॥[प्रा.सा.द्वा./१९] छउमत्थो मूढमणो, कित्तियमित्तं पि संभरइ जीवो। जं च न समरामि अहं, मिच्छा मे दुक्कडं तस्स ॥२॥ [ प्रा.सा.द्वा./१९] जं जं मणेण बद्धं जं जं वायाए भासिअंपावं । काएण य जं च कयं, मिच्छा मि दुक्कडं तस्स ॥३॥ [ प्रा.सा.द्वा./१९] हा दट्टकयं हा दद्र कारिअं अणुमयं पि हा दुटुं। अंतो अंतो डज्झइ, हिययं पच्छाणुतावेणं ॥४॥[प्रा.सा.द्वा./१९]
१. L.P.C. | कराणां-मु०॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६२]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः जं च सरीरं सुद्धं, कुडुंबउवगरणरूवविन्नाणं । जीवोवघायजणयं, संजायं तंपि निंदामि ॥५॥ [ प्रा.सा.द्वा./१९] गहिऊण य मुक्काई, जम्मणमरणेसु जाइं देहाई।
पावेसु पसत्थाई, वोसिरिआई मए ताई" ॥६॥[प्रा.सा.द्वा./१९] इत्यादि । ततः सङ्घक्षमणा -
"साहूण साहुणीण य, सावयसावीण चउविहो संघो । जं मणवयकाएहिं साइओ तं पि खामेमि ॥१॥
आयरिय उवज्झाए, सी० ॥१॥ खामेमि सव्वजीवे०" ॥२॥[प्रा.सा.द्वा./१९] ततो नमस्कारोच्चारपूर्वम् “अरिहंतो महदेवो०" १, इति वार २, एवं सामायिकं वार ३, ततः पञ्च महाव्रतानि रात्रिभोजनविरमणषष्ठानि वारत्रयमुच्चार्यन्ते, ततो “इच्चेइयाइं"गाथा -
"चउसरणगमण दुक्कडगरिहा सुकडाणुमोअणं कुणसु ।
सुहभावणं अणसणं, पंचनमुक्कारसणं च" ॥१॥ [ प्रा.सा.द्वा./१९] 'चत्तारिमंगलम्'इत्याद्यालापकत्रयं च । ततो “समणस्स भगवओ महावीरस्स उत्तमढे ठाइमाणो पच्चक्खाइ सव्वं पाणाइवायं १, सव्वं मुसावायं २, सव्वं अदिन्नादाणं ३, सव्वं मेहुणं ४, सव्वं परिग्गहं ५, सव्वं कोहं ६, सव्वं माणं ७, सव्वं मायं ८, लोभं ९, पिज्जं १०, दोसं ११, कलहं १२, अभक्खाणं १३, अरइरई १४, पेसुन्नं १५, परपरिवायं १६, मायामोसं १७, मिच्छादसणसल्लं १८ ।इच्चेइआइं अट्ठारस पावठाणाइं जावजीवाए तिविहं तिविहेणं जाव वोसिरामि । तओ सउणसयणाइसम्मएणं वंदणं दाऊण नमुक्कारपुव्वं गिलाणो अणसणमच्चरइ"भवचरिमं पच्चक्खामि तिविहंपि आहारं असणंखाइमं साइमं अन्नत्थणाभोगेणं सहसागारेणं महत्तरागारेणं सव्वसमाहिवत्तिआगारेणं वोसिरामि" अनाकारे त अन्त्याकारद्वयरहितं यथा “भवचरिमं निराकरं पच्चक्खामि चउव्विहं पि आहारं सव्वं असणं सव्वं पाणं सव्वं खाइमं सव्वं साइमं अन्नथणाभोगेणं सहसागारेणं" द्वयोरपि “अरिहंताइ ५ सक्खिअं वोसिरामि" । अथवा- "जइ मे हुज्ज पमाओ, इमस्स देहस्स इमाइ वेलाए ।
___ आहारमुवहि देहं, सव्वं तिविहेण वोसिरिअं" ॥१॥[आ.प./३३ ] तओ नित्थारगपारगा होह त्ति भणन् वासान् शान्त्यर्थं तत्संमुखं क्षिपति सङ्घः "अट्ठावयंमि उसहो" [ ] इत्यादि स्तुतेः "पंचानुत्तरसरणा०" [ ] इत्यादि स्तोत्रस्य
१. L.P.C. । सव्वस्स० ३ ततो-मु० ॥
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
महापरिष्ठापनाविधिः -श्लो० १५२॥]
[७६३ भणनम् , “जन्मजरामरणजले०"[ ] इत्यादि देशनां च विधत्ते इत्यादि । उपबृंहणा च कार्या । तथा संवेगजनकमुत्तराध्ययनादि प्रतिदिनं तत्समीपे पठ्यते । एवं सावयस्स वि, नवरं -सावओ सम्मत्तगाहाठाणे सम्मत्तदंडयं दुवालसवयाइं उच्चरइ, जहासत्तीए सत्तसु खित्तेसु धणव्वयं करेइ, तओ सामग्गीसब्भावे संथारयदिक्खं पि पडिवज्जइ । एवं च मरणेन मृतस्य साधोः शरीरमन्यसाधुभिर्विधिना परिष्ठाप्यमिति महापारिष्ठापनिकाविधिरपि प्रसङ्गतोऽत्र ज्ञेयः । तथाहि - "दिसि १ वत्थ २ चिंध ३ नक्खत्त ४-रिक्ख ५ चुन्ने य ६ कप्प ७ उस्सग्गो ८ । चिइ ९ गुरुपासुसग्गो, अट्ठस्सासा १० असज्झाओ ११" ॥१॥[प्रा.सा.द्वा./२०]
"तत्थ कप्पकरणाय खित्ते पविसंतेहिं वसहेहि उस्सग्गेण अवरदक्खिणदिसाए तिन्नि महाथंडिलाणि पेहियव्वाणि, गच्छे य वत्थतिगं धरिज्जति, दिया राओ वा पक्खीभूओ साहू पाणिपायंगुटुंगुलिमज्झेसु ईसिफालिज्जइ, अंगुढेसु य बज्झइ, मयगकडेवरं ण्हवित्ता कुंकुमाईहिं विलिंपित्ता य अवंगं चोलपट्ट परिहाविय मुहपत्तिं मुहे बंधिय बीअं वत्थं हिट्ठा पत्थरिय तइएणं उवरिं पाउणिय संथारगे कडिए दोरिं बज्झइ, मुहपत्ती चिरवलिया य चिंधटुं पासे ठविज्जइ, राओ मए जागरिज्जइ, तत्थ सेहाइया न ठविज्जंति, जे पुण गीअत्था भीरू जियनिद्दा महाबलपरक्कमा ते जागरंति, मयगसमीवे काइयमत्तओ धरेयव्वो, जइ सो उठेइ तो वामहत्थेण काइयं गहाय बुज्झ बुज्झ गुज्झगा ! इय भणंतेहिं सिंचियव्वो"दुन्नि अ दिवड्डखेत्ते, दब्भमया पुत्तलाउ कायव्वा । समखित्तंमि य इक्को, अवड्ढ अभीई न कायव्वो ॥१॥[प्रा.सा.द्वा./२०] तिन्नेव उत्तराई, पुणव्वसू रोहिणी विसाहा य । दो पुत्तलगा एसुं , पुत्तीचिरवलिजुआ कुज्जा ॥२॥ [ प्रा.सा.द्वा./२०] अभिजिय सयभिस भरणी, अद्दा अस्सेस साइ जिट्ठा य । एएसु न कायव्वो, एगो सेसेसु कायव्वो" ॥३॥[प्रा.सा.द्वा.२०]
खंधियगचउक्कस्स छगणभूइकुमारी सूत्ततंतुतिगेहिं रक्खाकरणं, तं च अपयाहिणावत्तेण वामभूयाहिटेण दाहिणखंधोवरिंच कज्जं, पडिस्सयाउ नीणंतेहिं पुव्वं पाया नीणेयव्वा, थंडिले विजतो गामो तत्तो सीसं, दंडधरो वायणारिओ सरावसंपुडे केसराइंगिण्हइ, दुवे कप्पतिप्पत्थं असंसट्ठपाणं निति जो पडिस्सइ अच्छइ सो उच्चारपासवणखेलमत्तए
१. धम्मव्वयं-L.P.C. || २. महापरि मु० C. संशो० ॥ ३. P. | 'सत्त° मु० C. |
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६४]
[धर्मसंग्रह:-तृतीयोऽधिकारः विगिंचइ, वसहिं पमज्जई, जेण गया तेणेव पहेण न नियत्तियव्वं, तहा परिट्ठवणथंडिलं पमज्जिय तत्थकेसरेहि अव्वुच्छिन्नाए धाराए विवरीओ'तो' कायव्वो वायणायरिएणं, एयस्स अईओ अमुगो आयरिओ, अमुगोअईओ उज्झाओ, संजईए अमुगा अइआ पवत्तणी तिविहं तिविहेण वोसिरियमेणं' इति वारतिगंभणइ, परिठवियस्स नियत्तंतेहिं पयाहिणा न कायव्वा । स्वस्थानादेव निवर्तितव्यं, परिठविए कप्पमुत्तारित्ता महापारिद्वावणियावोसिरणत्थं काउस्सग्गं करिति, नमुक्कारंचिंतित्तु मुहेण भणंति 'तिविहंतिविहेण वोसिरियं ति।तओ पराहुत्तं पंगुरित्ता अहाराइणियक्कम परिहरित्ता तट्ठाणाओ चेइयहरं गच्छंति ।ओमत्थगरयहरणेणंगमणागमणाए आलोइंति, तओ इरियावहिया पडिक्कमिज्जइ, तओ चेइआई ओमत्थयं वंदंति, अजियसंतित्थओ पढिज्जइ, तओ ओमत्थगकम परिहरित्ता इरियं पडिक्कमिय देवे वंदिय संतित्थयं भणिय आयरियसगासे आगंतुं अविहिपारिद्वावणियाए काउस्सग्गो कीड, नवकारंचिंतित्ता मुहेणे भणंति, महिद्धियाईणं असज्झाओखमणंच कीई,न सव्वत्थ, एस सिवे विही, असिवे खमणं असज्झाओ काउस्सग्गो य अविहिविगिंचणत्थं न कीरइ" । इति महापारिष्ठापनिकाविधिः ॥१५२॥ अथोपसंहरन्नाह -
सापेक्षयतिधर्मोऽयं, परार्थकरणादिना ।
तीर्थप्रवृत्तिहेतुत्वाद् वर्णितः शिवसौख्यदः ॥१५३॥ 'अयम्' अनन्तरनिरूपितस्वरूप: 'सापेक्षयतिधर्मो' गच्छवासियतिधर्मो गुर्वन्तेवासादिसमाधिमरणपर्यवसानो 'वर्णितो' व्याख्यातः, किंफल:? इत्याह –'शिवसौख्यदः' शिवं -मोक्षस्तस्य सौख्यं -निराबाधलक्षणं ददातीति तथा, मोक्षफलक इत्यर्थः । तत्र हेतुमाह -'तीर्थे 'ति तीर्थं-चतुर्विधः श्रमणसङ्घः प्रवचनं वा तस्य प्रवृत्तिः -अविच्छेदेन स्थितिस्तस्या हेतुत्वात् –कारणत्वात् , तीर्थप्रवर्तकतया सापेक्षयतिधर्मो मोक्षफलक इति भावः । तीर्थप्रवृत्तिहेतुत्वमपि केन हेतुना ? इत्याह –'परार्थे 'ति परार्थः -परोपकारः परेषामुपदेशदानेन सम्यक्त्वादिगुणप्रापणमित्यर्थः तस्य करणं -सम्पादनम् आदिशब्दादितिकर्तव्यताग्रहस्तेन तीर्थं प्रवर्तत इति भावः [बृहत्कल्पे तु गच्छवासिनां सामाचारी सप्तविंशत्या द्वारैर्निरूपिता, तानि चामूनि -श्रुतं १ संहननम् २ उपसर्गा ३ आतङ्को ४ वेदना ५ कतिजनाः ६ स्थण्डिले ७ वसति: ८ कियच्चिरं ९ उच्चारः १० प्रश्रवणम् ११
१. इत आरभ्य कोष्ठक परिसमाप्ति यावत्पाठः C. प्रतौ नास्ति L.P. प्रत्योः विद्यते बृहत्कल्पवृत्तौ गा० १६२४ तः द्रष्टव्यम् ।।
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
गच्छ्वासिनां सामाचारी - श्लो १५३ ॥ ]
[ ७६५
अवकाशः १२ तृणफलकं १३ संरक्षणता १४ संस्थापनता १५ प्राभृतिका १६ ऽग्निः १७ दीपो १८ ऽवधानं १९ वत्स्यथ कतिजनाश्च २० भिक्षाचर्या २१ पानकं २२ लेपालेपः २३ तथाऽलेपश्च २४ आचाम्लं २५ प्रतिमा २६ मासकल्पश्चेति २७।
एतानि च यथास्थानं भावितान्येव, विशेषस्तु प्रदर्श्यते, तद्यथा –श्रुतं गच्छ्वासिनां जघन्यतोऽष्टौ प्रवचनमातर उत्कर्षतस्तु चतुर्द्दश पूर्वाणि १, संहननेषु सर्वेषु मनसाऽवष्टम्भलक्षणया च धृत्या दुर्बला बलिनो वा २, आतङ्कानुपसर्गांश्च सहन्ते, पुष्टालम्बने तु न ३-४, एवं वेदनामपि, सा चाभ्युपगमिकी औपक्रमिकी चेति द्विविधा, तत्राद्या लोचाद्या, द्वितीया च विपाका ५, तथा वसतिस्तेषामममत्वा एकां च प्रमार्जनां मुक्त्वोपलेपनादिकर्मवर्जिता, कारणे तु सममत्वा सपरिकर्मा चापि, शैक्षादीनामभिष्वङ्गविधानात् अपरिकर्माया वसतेरभावाच्च (८) तथा जघन्यतस्त्रय उत्कर्षतश्च द्वात्रिंशत्सहस्राण्येकस्मिन् गच्छे स्युः (६) स्थण्डिले च प्रथमे गच्छन्ति आगाढे तु शेषेष्वपि (७) कियच्चिरं अस्यां वसतौ वत्स्यथेति शय्यातरेण पृष्टे निर्व्याघाते मासं सव्याघाते तु हीनमधिकं वेति ब्रुवते ९, तथोच्चारादीन् यत्र कर्त्तुमनुजानाति तत्रैव कुर्वन्ति, ग्लानादिकारणे तु मात्रकेषु व्युत्सृज्य बहिः परिष्ठापयन्ति १०-११, एवमवकाशेऽवस्थाने पात्रधावनाद्यपि, कारणे तु कमठकादिषु धावन्ति १२, तृणफलकान्यप्यनुज्ञातानि परिभुञ्जते १३, संरक्षणता नाम यत्र तिष्ठतां सागारिणो भणन्ति –गवादिभिर्भज्यमानां वसतिमन्यद्वा समीपवत्ति गृहं संरक्षत, तत्राप्यशिवादिभिः कारणैस्तिष्ठन्तो भणन्ति 'यदि वयं तिष्ठामस्ततो रक्षामः' इति, १४, संस्थापना नाम वसते: संस्कारकरणं, तस्यामपि नियुक्ता भणन्ति - वयमकुशलाः संस्थापनाकर्मणि कर्त्तव्ये १५, सप्राभृतिकायामपि वसतौ कारणतः स्थिताः स्वकीयमुपकरणं प्रयत्नेन संरक्षन्ति, यावत् प्राभृतिका क्रियते तावदेकस्मिन् पार्श्वे तिष्ठन्ति, प्राभृतिका नाम बलिः १६, सदीपायां साग्निकायां च वसतौ कारणतः स्थिता आवश्यकं बहिः कुर्वन्ति १७ - १८, अवधानं नाम यदि गृहस्थाः क्षेत्रादि गच्छन्तो भणन्ति - अस्माकमपि गृहेषूपयोगो दातव्यस्तत्रापि कारणतः स्थिताः स्वयमेवावधानं ददति, अनुपस्थापितशैक्षैर्वा दापयन्ति १९, यत्र च कति जना वत्स्यथेति पृष्टे सति कारणतस्तिष्ठन्ति परिमाणनियमश्च कृतो यथैतावद्भिः स्थातव्यं नाधिकैरिति ततोऽन्यप्राघूर्णकाभ्यागमे तेषामवस्थानाय भूयोऽप्यनुज्ञाप्यः सागारिकः यद्यनुजानाति तदा सुन्दरं, नो चेदन्यवसतौ स्थाप्यः २०, तथा भिक्षाचर्या कदाचिन्नियता
१. L.P. । सर्वेषु - मु० नास्ति । बृहत्कल्पवृत्तिर्द्रष्टव्या गा० १६२८ ॥ २. L.P. I °द्या (ज्वराद्या)-मु० । बृहत्कल्पवृत्तिः गा० १३८८ द्रष्टव्या ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६६ ]
[ धर्मसंग्रहः - तृतीयोऽधिकारः कदाचिदनियता २१-२२, अन्नं पानं च लेपकृतमलेपकृतं वा आचाम्लमनाचाम्लं वा द्वयमपि कुर्वन्ति २३-२४-२५-२६ प्रतिमाश्च मासिक्याद्या भेद्राद्या वा सर्वाप्यमीषामविरुद्धा २७ इति सामाचारीप्ररूपणाऽवसेया ।
तथैषां स्थितिरपि तत्रैकोनविंशत्या द्वारैर्विचारिता, तद्यथा - क्षेत्र १ काल २ चारित्र ३ तीर्थ ४ पर्याय ५ आगम ६ कल्प ७ वेद ८ लिङ्ग ९ लेश्या १० ध्यान ११ गणनास्तु १२, अमीषां स्थितिर्वक्तव्या अभिग्रहाश्चामीषां वक्तव्याः १३, प्रव्राजनायां १४ मुण्डापनायां च १५कीदृशी स्थितिः ?,मॅनसाऽऽपन्नेऽपराधेऽनुद्घाताश्चतुर्गुरवः १६, कारणं १७, निष्प्रतिकर्मता १८, भक्तं पन्थाश्च तृतीयपौरुष्यां भजनयेति १९ । तत्र क्षेत्रद्वारे स्थविरकल्पिका जन्मतः सद्भावतश्च पञ्चदशस्वपि कर्मभूमिषु संहरणतस्तु अकर्मभूमिष्वपि भवन्ति १, कालद्वारेऽवसप्पिण्यां द्विधापि तृतीयाद्यरकत्रिकेषु स्युः, उत्सप्पिण्यां च जन्मतो द्वितीयादिषु त्रिकेष्वरकेषु सद्भावतस्तु तृतीयचतुर्थयोरेव, नोत्सप्पिण्युत्सप्पिणीकाले च द्विधापि दुष्षमसुषमप्रतिभागे काले स्युः, संहरणतस्तु सुषमादिप्रतिभागेष्वपि २, चारित्रद्वारे प्रतिपद्यमानका आद्ययोरेव, पूर्वप्रतिपन्नास्तु सर्वेष्वपि चारित्रेषु स्युः ३, तीर्थद्वारे अमी नियमात्तीर्थे एव भवन्ति, न तु तीर्थेऽनुत्पन्ने व्यवच्छिन्ने वा ४, पर्यायद्वारेऽमीषां गृहिपर्यायो जघन्यतोऽष्टौ वर्षाणि उत्कर्षतश्च पूर्वकोटी, प्रव्रज्यापर्यायश्च जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तं उत्कर्षतश्च देशोना पूर्वकोटी ५, आगमद्वारेऽमीषां भजना पूर्वश्रुताध्ययनं स्यान्न वेत्यर्थः ६, कल्पद्वारे स्थिते स्थितास्थिते वा कल्पे स्युः ७, वेदद्वारे अमीषां प्रतिपत्तिकाले वेदः स्यादेव पूर्वप्रतिपन्नानां त्ववेदकत्वमपि ८, लिङ्गद्वारेऽमी द्रव्यलिङ्गे भाज्या भावलिङ्गे तु नियमात् सदैव स्युः *९ लेश्याद्वारे प्रतिपद्यमानका आद्यासु तिसृषु शुद्धासु लेश्यासु धर्मध्यानेन च प्रतिपत्तव्याः, पूर्वप्रतिपन्नास्तु षण्णां लेश्यानाम् अन्यतरस्यां आर्तादीनां च ध्यानानामन्यतरस्मिन्नपि स्युः १० - ११, *गणनाद्वारेऽमी प्रतिपद्यमानका उत्कर्षतः सहस्रपृथक्त्वं कदाचिदेकोऽपि न भवति, पूर्वप्रतिपन्नास्तु द्विधापि कोटीसहस्रपृथक्त्वम् १२, अभिग्रहद्वारे चतुर्विधा अप्यभिग्रहाः स्युः १३, प्रव्राजनामुण्डापनाद्वारे प्रव्राजना १ मुण्डापनं २ शिक्षापनम् ३ उपस्थापना ४
१. महाभद्राद्या-L. ॥ २. L. P. । अमीषां स्थितिर्वक्तव्या - मु० नास्ति बृहत्कल्पवृत्तिर्द्रष्टव्या गा० १६३४ ॥ ३. L.P. । च १५ अमीषां स्थितिर्वक्तव्या कीदृशी - मु० ॥ ४. "मनसाऽऽपन्नेप्यपराधे नास्ति तप:प्रायश्चित्तं स्थविरकल्पिकानाम्, आलोचनाप्रतिक्रमणप्रायश्चित्ते तु तत्रापि भवत इति मन्तव्यम्” इति बृहत्कल्पवृत्तौ गा० १६५५ ॥ ५. L.P. I ** चिह्नद्वयमध्यवर्तीपाठः- मु० नास्ति बृहत्क० वृत्तिर्द्रष्टव्या गा० १६३९ ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
गच्छवासिनां स्थितिः -श्लो १५३॥]
[७६७ सम्भुञ्जना ५ संवासना ६ चेति षड्विधमपि सचित्तद्रव्यकल्पमाचरन्ति, उपदेशं वा दत्त्वा गच्छान्तरे प्रेषयन्ति १५, प्रायश्चित्तद्वारे मनसाऽऽपन्नेऽप्यपराधे आद्ये द्वे प्रायश्चित्ते भवतः १६, कारणद्वारे अमी ज्ञानाद्यालम्बनेऽपवादसेविनोऽपि स्युः १७, प्रतिकर्मद्वारे निष्कारणेऽप्रतिकर्मशरीराः, कारणे तु ग्लानमाचार्यं वादिनं धर्मकथिकं च प्रतीत्य पादधावनमुखमार्जनशरीरसम्बाधनादिकरणेन सप्रतिकर्माणः १८, भक्तपथभजनाद्वारे अमी उत्सर्गतस्तृतीयपौरुष्यां भिक्षाटनं विहारं च कुर्वन्ति, कारणे तु शेषास्वापि पौरुषीषु १९, इति स्थविरकल्पिकस्थितिः कल्पभाष्यानुसारेणावसेया] ॥१५३।।
इति परमगुरुभट्टारकश्रीविजयानन्दसूरिशिष्यमुख्यपण्डितश्रीशान्तिविजयगणिचरणसेविमहोपाध्यायश्रीमानविजयगणिविरचितायां स्वोपज्ञधर्मसंग्रह
वृत्तौ सापेक्षयतिधर्मव्यावर्णनो नाम तृतीयोऽधिकारः ।
१. L.P. । बृहत्क०वृत्तौ च गा० १६५४ । कर्माच मु० ॥ २. L.P. | बृहत्कल्पवृत्तौ च प० ४८७ । वादिनं-मु० नास्ति ।। ३. L.P. बृहत्कल्पवृत्तौ च प० ४८७ । संवाहना मु० ॥ ४. इतोऽग्रे मु० मध्ये इयान् पाठ दृश्यते । हस्तप्रतिषु तु नास्त्येव -
["यथालन्दिकस्वरूपे क्षेत्रे कालचारित्रे च जिनवदिति १-२-३] तीर्थद्वारे नियमात्तीर्थे न पुनर्व्यवच्छिन्नेऽनुत्पन्ने वा जातिस्मरणादिना ४, पर्यायद्वारे गृहस्थपर्यायो जघन्यतः एकोनत्रिंशद्वर्षाणि यतिपर्यायश्च विंशतिः, द्वावपि उत्कर्षतो देशोनपूर्वकोटिप्रमाणो ५, आगमद्वारेऽपूर्वश्रुतमसौ नाधीते गृहीतोचितयोगाराधनत एव कृतार्थत्वात् , प्रागधीतं तु विश्रोतसिकाक्षयनिमित्तमेकाग्रमनाः सम्यग् स्मरति ६, वेदद्वारे प्रतिपत्तिकाले पुनपुंसकौ स्तः, पूर्वप्रतिपन्नस्तु सवेदोऽवेदो वोपशमश्रेण्यपेक्षया ज्ञेयः ७, कल्पद्वारे स्थितकल्पेऽस्थितकल्पे च भवति ८, लेश्याद्वारे प्रतिपत्ता शुद्धासु तिसृष्वेव, पूर्वप्रतिपन्नस्तु षट्स्वपि भवति १०, ध्यानद्वारे प्रतिपत्ता प्रवर्द्धमाने धर्मध्याने एव, पूर्वप्रतिपन्नस्तु आर्त्तरौद्रयोरपि भवति, परं प्रायेण निरनुबन्धः ११, [गणनाद्वारे......१२] अभिग्रहद्वारे द्रव्याद्यभिग्रहा अस्य न भवन्ति, एतत्कल्पस्यैवाभिग्रहरूपत्वात् १३, प्रव्रज्यामुण्डापनाद्वारे च नासावन्यं प्रव्राजयति मुण्डापयति च उपदेशं पुनः करोति, प्रव्रजनशीलं विज्ञाय प्रहिणोति च संविग्नसाधुपार्वे १४-१५, मनसापन्नेऽपि तस्यानुद्घात इति द्वारे मनसा सूक्ष्ममतिचारमापन्नस्य सर्वजघन्यं चतुर्गुरुकं प्रायश्चित्तं १६, कारणद्वारे कारणं नामालम्बनं, तच्च ज्ञानादिकं तदसौ नालम्बते निरपवादत्वात् तत्कल्पस्य १७, निष्प्रतिकर्मद्वारेऽक्षिमलाद्यपि नापनयत्यसौ महात्मा १८, भिक्षापथद्वारे भिक्षाविहारक्रमश्चास्य तृतीयपौरुष्यामेव भवति, शेषासु च प्रायः कायोत्सर्ग० अल्पा च निद्रा, जङ्घाबलक्षयेऽपि नापवादसेवनं, किं त्वविहारतोऽपि तत्रैव यथाकल्पं स्वीययोगविधानमिति" १९, ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
[चतुर्थोऽधिकारः] साम्प्रतं निरपेक्षयतिधर्मप्रस्तावनाय तद्योग्यतामाह -
प्रमादपरिहाराय, महासामर्थ्यसंभवे ।
कृतार्थानां निरपेक्षयतिधर्मोऽतिसुन्दरः ॥१५४॥ 'महासामर्थ्यम्' आद्यसंहननत्रययुक्ततया वज्रकुड्यसमानधृतितया च कायमनसोः शक्तिः तस्य 'संभवे' विद्यमानत्वे 'प्रमादपरिहाराय' प्रागुक्ताष्टविधप्रमादत्यागाय 'कृतार्थानां' कृतकृत्यानाम् आचार्योपाध्याय-प्रवर्तक-स्थविर-गणावच्छेदकलक्षणपदपञ्चकयोग्यतया शिष्याणां निष्पादनेन निष्ठितार्थानामित्यर्थः 'निरपेक्षयतिधर्मो' गच्छनिर्गतयतिधर्म: ‘अतिसुन्दरः' अतिशयेन श्रेयान् , प्रमादजयार्थं कृतकृत्यानामाचार्यादीनाम् अयमतिश्रेष्ठ इत्यर्थः । ____ अत्रेदमवधेयम् –निरपेक्षा यतयो जिनकल्पिकाः शुद्धपारिहारिका यथालन्दिकाश्च, तत्र जिनानामिव कल्पो जिनकल्पः -उग्रविहारविशेषस्तेन चरन्तीति जिनकल्पिकाः १, परिहारः -तपोविशेषस्तेन चरन्तीति पारिहारिकाः शुद्धाश्च ते पारिहारिकाश्चेति समासः २, यथालन्देन -प्रकृतकल्पानुरूपकालविशेषेण चरन्तीति यथालन्दिकाः ३, प्रतिमाकल्पोऽपि निरपेक्ष एव, परं प्रागुक्तत्वादिह नोक्तः, इह तु त्रय एव विवक्षितास्तद्धर्मेऽधिकारिणश्च प्रायो गण्यादयः पञ्च पुरुषाः । तदुक्तं पञ्चवस्तुके -
"गणिउज्झायपवित्ती, थेरगणावच्छेया इमे पंच ।
पायमहिगारिणो इह, तेसि इमा होइ तुलणा उ" ॥१॥[पञ्च./१३७८ ] तत् प्रतिपित्सुना प्रथममेव पूर्वापररात्रे तावदिदं चिन्तनीयम् 'अनुपालितो दीर्घपर्यायः, वाचना चोचितेभ्यो दत्ता, निष्पादिताश्च शिष्याः, मम किं साम्प्रतं युक्तम्' इति विचिन्त्य सति ज्ञाने निजमायुःशेष स्वयमेव पर्यालोचयति, तदभावे पुनरन्यमतिशायिनं पृच्छति, तत्र
१. थेरगणच्छेइआ ॥ २. तेसिमिमा पञ्च०म० ॥ ३. तुला-बृहत्कल्पभाष्ये गा० १२८१ तः ॥
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
निरपेक्षयतिधर्मस्वरूपम् -श्लो० १५४॥]
[७६९ स्वल्पे स्वायुषि प्रागुक्तमन्यतरं मरणमङ्गीकरोति, अथ दीर्घायुः परं जवाबलं क्षीणं, तदा वृद्धवासं स्वीकुरुते, पुष्टायां तु शक्तौ जिनकल्पाद्यभ्युद्यतविहारं भजते, तत्रादौ गण्यादीनां स्वयोग्यविषयाः तुलना चेत्थम् -गणिनां परिमितकालो गणनिक्षेपो भवति, यो वा यत्रोपाध्यायादिस्थाने स्थितः स इत्वरं तत्पदमात्मसमस्यान्यस्य साधोः निक्षिपति परीक्षार्थं, पश्यामस्तावदेते अभिनवाचार्यादयः कीदृशा भवन्ति ?, अस्य स्थानस्योचिता न वेति, यतो योग्यानामपि प्रायेण प्रस्तुतस्य निर्वहणं दुष्करं भवति । तदुक्तम् - "गणणिक्खेवेत्तरिओ, गणिस्स जो वा ठिओ जहिं ठाणे।
सो तं अप्पसमस्स उ णिक्खिवई इत्तरं चेव ॥१॥[पञ्च./१३७९] पिच्छामु ताव एए, केरिसया हुंतिमस्स ठाणस्स । जोग्गाण वि पाएणं, निव्वहणं दुक्करं होइ" ॥२॥ [ पञ्च./१३८० ] इति ।
ततः पञ्चभिस्तुलनाभिरात्मानं तोलयति - "तवेण सत्तेण सुत्तेण, एगत्तेण बलेण य । तुलणा पंचहा वुत्ता, जिणकप्पं पडिवज्जओ" ॥१॥[बृ.क.भा.१३२८,प्रव.४९९] इति ।
तत्र तपसाऽऽत्मानं तथा भावयति यथा देवाद्युपसर्गादिनाऽनेषणीयादिकरणतः षण्मासान् यावदाहारालाभेऽपि क्षुधया न बाध्यते, सत्त्वभावनया च भयं निद्रां च पराजयते, सा च पञ्चधा, तत्राद्या रात्रौ सुप्तेषु सर्वेषु साधुषु वसतावेव कायोत्सर्गं कुर्वतो भवति, द्वितीयास्तूपाश्रयबाह्यादिप्रदेशेषु । आह च - "पढमा उवस्सयंमी, बीआ बाहिं तिआ चउक्कंमि। सुन्नघरंमि चउत्थी, अह पंचमिआ मसाणंमि" ॥१॥[पञ्च.१३९५, बृ.क.भा.१३३५ ]
सूत्रभावनया तु निजनामवत् तथा परिचितं सूत्रं करोति यथा दिवा रात्रौ वा शरीरच्छायाद्यभावेऽप्युच्छास-प्राण-स्तोक-लव-मुहूर्त्तादिकं कालं सूत्रपरावर्तानुसारेणैव सर्वं सम्यगवगच्छति, एकत्वभावनया चात्मानं भावयन् गुर्वादिषु दर्शनालापादि पूर्वं परिहरति, ततो बादरममत्वे मूलत एव विच्छिन्ने देहोपध्यादिभ्योऽप्यात्मानं भिन्नमवलोकयन् सर्वथा तेषु निरभिष्वङ्गो भवति, बलभावनायां शारीरं मानसं चेति द्विविधं बलम् , तत्र शारीरं शेषजनेभ्योऽतिशायिकमेष्टव्यं, तदभावेऽपि धृतिबलेन तथाऽऽत्मानं भावयति तथा महद्भिरपि परीषहोपसर्गर्न बाध्यते, एताभिर्भावनाभिर्भावितात्मा जिनकल्पप्रतिरूपो गच्छ एव
१. तद्यथा-तवेण-L.P. ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७०]
[धर्मसंग्रह:-चतुर्थोऽधिकारः प्रतिवसन्नुपध्याहारविषये द्विविधे परिकर्मणि प्रवर्त्तते, तत्र यदि पाणिपात्रलब्धिरस्ति ततस्तदनुरूपमेव परिकर्म चेष्टते, यदि च सा नास्ति तदा प्रतिग्रहधारित्वपरिकर्मणि यथायोगं परिवर्त्तते, आहारपरिकर्मणि तु तृतीयपौरुष्यामवगाढायां वल्ल-चणकादिकं मितं प्रान्तं रूक्षं चोद्धृतादिपञ्चानां पिण्डैषणानां मध्यादन्यतरैषणाद्वयाभिग्रहेणाहारं गृह्णाति, तत्राप्येकया भक्तमपरया पानकमिति ।
एवं विधिनाऽऽत्मानं परिकर्म्य सकलमपि सङ्ख मीलयित्वा क्षमयित्वा च सर्वसाधून् दत्त्वा च निजपदे व्यवस्थापितसूरेरनुशास्ति तीर्थकृतः समीपे तदभावे गणधरस्य, तेदभावे चतुर्दशपूर्वधरस्य, तस्याप्यभावे दशपूर्वधरस्य, तदभावे तु वटा-ऽशोकादितरूणामधो महाविभूत्या जिनकल्पं प्रतिपद्यते, सामाचार्याश्चास्य आवश्यिकी-नषेधिकी-मिथ्यादुष्कृतगृहिविषयपृच्छोपसंपल्लक्षणाः पञ्च भवन्ति, अन्ये त्वाहुः -आवश्यिकी-नैषेधिकीगृहस्थोपसंपल्लक्षणास्तिस्त्र एव, आरामादिनिवासिन ओघतः पृच्छादीनामप्यसम्भवात् ।
अत्र प्रागुक्तैः श्रुतादिभिः सप्तविंशत्या द्वारैरस्य मर्यादा प्रदर्श्यते, तद्यथा-श्रुतसंपच्चास्य जघन्यतो नवमस्य पूर्वस्य तृतीयमाचारवस्तु , तत्र कालज्ञानं भवति, उत्कर्षतस्तु भिन्नदशपूर्वाणि *सम्पूर्णदशपूर्वधरः पुनरमोघवचनतया प्रवचनप्रभावनापरोपकारादिद्वारेण च बहुतरं निर्जरालाभमासादयतीत्यतो नासौ जिनकल्पं प्रतिपद्यते* १, संहननं चाद्यमेव भवति, धृत्या च वज्रकुड्यसमानम् २, उपसर्गाश्च दिव्यादयोऽस्य भवन्ति न वा, यदि पुनर्भवन्ति तदाऽव्यथितो विसहते तान् ३, एवमातङ्कमपि आगतमसौ निष्प्रतिकर्मशरीर: सहते न तु चिकित्सां कारयति ४, वेदना च द्विविधापि तस्य भवति ५, वसत्यादौ चैक एवासौ निरपेक्षतया भावतो भवति, द्रव्यतस्त्वनेकोऽपि भवति, एकवसतावुत्कर्षत: सप्तानां सम्भवात् ६, उच्चारप्रश्रवणजीर्णवस्त्राणां च व्युत्सर्जयनमसावनापाताऽसंलोकादिदशगुणोपेत एव स्थण्डिले करोति Xसंज्ञां च व्युत्सृज्य रूक्षभोजित्वेन अल्पाऽभिन्नवर्चस्कतया तथाकल्पत्वाच्च न निर्लेपयति ७, वसतिपरिकर्म च एकां प्रमार्जनां मुक्त्वा अन्यन्न कुरुते ८, तथा यस्यां वसतौ याच्यमानायां तत्स्वामी इत्थं भणति -कियच्चिरं कालं यूयं वत्स्यथ ९, उच्चारादीनि [पुरीष-प्रश्रवणादीनि] अत्र कार्याणि अत्र च न १०, ११, अत्र अवकाशे आस्तव्यम् अत्र
१. L.P. संशो० । परिकर्मयित्वा मु० C.P. मूल ॥ २. च तदभावे च चतु० C. ॥ ३. द्रष्टव्यं बृहत्कल्पभाष्यं गा० १३८०तः ॥ ४. * * चिह्नद्वयमध्यवर्तीपाठः मु० C. नास्ति, L.P. बृहत्कल्पवृत्तौ गा० १३८५ अस्ति ॥ ५.xx चिह्नद्वयमध्यवर्तीपाठः मु० C. नास्ति, L.P. अस्ति । बृहत्कल्पवृत्तिर्द्रष्टव्या गा० १३८९तः ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
जिनकल्पसामाचारी -श्लो० १५४॥]
[७७१ च न १२, इमानि च तृण-फलकानि ग्राह्याणि, न चैतानि १३, संरक्षणीया वा गवादयः १४, न च पतन्ती वसतिरुपेक्ष्या, संस्कार्या च इत्यादिनियन्त्रणां नेच्छति १५, यत्र च बलिर्दीपोऽग्निश्च क्रियते न तत्र वसति १६, १७, १८, मद्गृहे उपयोगो देय इति शय्यातरेणोक्ते न तत्र तिष्ठति १९, X [वसतिमनुज्ञापयन् यद्यसौ भण्यते 'कति जना यूयं वत्स्यथ' ? इति तत्रापि न वसति २०,] भिक्षाचर्यां ग्रामान्तरे गमनं च तृतीयपौरुष्यामेव करोति, चतुर्थपौरुषी तु यत्रावगाहते तत्र नियमादवतिष्ठते २१, [एवमेव पानकस्यापि तृतीयपौरुष्यां प्रगृहीतया चैषणया ग्रहणं करोति २२,] भक्तपानकं च प्रागुक्तैषणाद्वयाभिग्रहणेनालेपकृदेव गृह्णाति, *न तु लेपकृत् २३, २४ आचाम्लं चासौ न गृह्णाति, पुरीषभेदादिदोषसम्भवात् २५, प्रतिमाश्च मासिक्याद्या भद्राद्याश्च न प्रतिपद्यते, कल्पस्थितिप्रतिपालनमेव तस्य विशेषाभिग्रह इति भावः २६* मासकल्पं चातुर्मासिकं वा यत्र क्षेत्रेऽवस्थितस्तत्र षड्भागान् कल्पयित्वा एकस्मिन् दिने यत्र भागे भिक्षार्थं हिण्डितस्तत्र पुनरपि सप्तम एव दिवसे पर्यटति Aअन्योन्यवीथिमपि त्यजतिA २७, सिंह-व्याघ्रादिके च सम्मुखे समापतत्युन्मार्गगमनादिना नेर्यासमिति भनक्ति इत्यादिका जिनकल्पसामाचारी कल्पग्रन्थतोऽवसेया । ____ अत्र च तत्स्थितिप्रतिपादनार्थं कानिचिद् द्वाराणि प्रदर्श्यन्ते तद्यथा क्षेत्र १ काल २ चारित्र ३ तीर्थ ४ पर्याय ५ ऽऽगम ६ वेद ७ कल्प ८ लिंग ९ लेश्या १० ध्यान ११ गणना १२ भिग्रह १३ प्रव्राजन १४ मुण्डन १५ निष्प्रतिकर्मता १६ भिक्षा १७ पथ १८ रूपाणि द्वाराणि । तत्र तीर्थ १ पर्याया २ ऽऽगम ३ वेद ४ ध्याना ५ ऽभिग्रह ६ प्रव्रज्या ७ मुण्डन ८ निष्प्रतिकर्मता ९ भिक्षा १० पथ ११ द्वाराणि परिहारविशुद्धिकद्वारे यथा वक्ष्यन्ते तथैवात्रापि ज्ञेयानि । क्षेत्रद्वारे जन्मना सद्भावेन च पञ्चदशस्वपि कर्मभूमिषु संहरणेन त्वकर्मभूमिष्वपि भवति १, कालद्वारे अवसर्पिण्यां जन्मना तृतीय-चतुर्थारकयोरेव, व्रतस्थस्तु पञ्चमारकेऽपि, उत्सपिण्यां तु व्रतस्थस्तृतीयचतुर्थारकयोरेव, जन्मना तु द्वितीयारकेऽपि, प्रतिभागकाले तु दुष्षमसुषमारूपे जन्मतः सद्भावतश्च प्राप्यते, विदेहेऽप्येषां सद्भावात् , संहरणेन पुनः सर्वस्मिन्नपि काले २। चारित्रद्वारे प्रतिपद्यमानक आद्यद्वितीययोरेव चारित्रयोः, विदेहमध्यतीर्थकृतां सामायिके, आद्यन्तिमजिनयोस्तु छेदोपस्थापनीये, पूर्वप्रतिपन्नस्तु सूक्ष्मसंपराय-यथाख्यातयोरपि, स चोपशमश्रेण्यामेव न तु क्षपकश्रेण्यां "तज्जम्मे
१. * * चिह्नद्वयमध्यवर्तीपाठः मु० C. नास्ति L.P. अस्ति बृहत्कल्पवृत्तिर्द्रष्टव्या गा० १३९८ तः ॥ २. AA चिह्नद्वयमध्यवर्तीपाठः मु० C. नास्ति L.P. अस्ति बृहत्कल्पवृत्तिर्द्रष्टव्या गा० १४१२ ॥ ३. तत्स्थितिप्रतिपादनार्थं च प्रागुक्तानि द्वाराणि प्रदर्श्यन्ते तद्यथा क्षेत्रद्वारे जन्मना L.P. ॥ ४. L.P.C. I [न] त्व' मु० ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ धर्मसंग्रहः-चतुर्थोऽधिकारः केवलपडिसेहभावाओ” [ ] इति वचनात् ३, कल्पद्वारे स्थितकल्पे अस्थितकल्पे च भवति ८, लिङ्गद्वारे प्रतिपद्यमानको द्विविधेऽपि द्रव्यभावरूपे लिङ्गे भवति, पूर्वप्रतिपन्नस्तु भावलिङ्गेऽवश्यमेव द्रव्यलिङ्गे तु भाज्यो, हृतजीर्णतादिभिः कदाचिद् द्रव्यलिङ्गस्याभावात्, गणनाद्वारे प्रतिपद्यमानका जघन्यत एकादय उत्कर्षतः शतपृथक्त्वं पूर्वप्रतिपन्नास्तु द्विधापि सहस्रपृथक्त्वमेवेत्यादि जिनकल्पिस्वरूपम् ।
७७२]
अथ पारिहारिकस्वरूपं प्रोच्यते - पारिहारिका निर्विशमानका निर्विष्टकायिकाश्चेति द्विविधाः, तत्राद्या विवक्षिततपोविशेषसेवकाः, निर्विष्टकायिका आसेवितविवक्षिततपोविशेषाः, इह च नवको गणश्चत्वारो निर्विशमानकाश्चत्वारश्चानुचारिण एकः कल्पस्थितो वाचनाचार्यः, यद्यपि सर्वेऽपि श्रुतातिशयसम्पन्नास्तथापि कल्पत्वात् तेषामेक कश्चित् कल्पस्थितोऽवस्थाप्यते । तेषां च पारिहारिकाणां निर्विशमानकानां तपस्त्रिधा - जघन्यं मध्यममुत्कृष्टं चेति, तच्च त्रिविधमपि ग्रीष्मकाले यथाक्रमं चतुर्थं षष्ठमष्टमं च भवति, शिशिरे च षष्ठमष्टमं दशमं च, वर्षाकाले चाष्टमं दशमं द्वादशं चेति, पारणके च त्रिष्वपि कालेष्वाचाम्लम्, भिक्षाग्रहणं च प्राग्वत्, इदं चतुर्णां पारिहारिकाणां तपः, तु कल्पस्थितादयः पञ्च ते प्रागुक्तभिक्षाभिग्रहयुक्ताः सन्तः प्रतिदिनमाचाम्लं कुर्वन्तीति । एवं षण्मासान् तपश्चरित्वा पारिहारिका अनुचरा भवन्ति, अनुचरकाश्च पारिहारिका भवन्ति, यावदपरे षण्मासाः, ततो मासद्वादशकानन्तरं वाचनाचार्योऽपि षण्मासान् पारिहारिकतपः करोति, शेषाणां चाष्टानां मध्ये सप्त वैयावृत्त्यकरा भवन्ति, एकस्तु वाचनाचार्य इति । एवमष्टादशमासप्रमाणोऽयं कल्पो भवति । ततः कल्पसमाप्तौ तमेव कल्पं जिनकल्पं वा प्रयान्ति गच्छं वाऽनुसरन्ति ।
परिहारविशुद्धिका हि द्विविधाः - इत्वरा यावत्कथिकाश्च तत्र ये कल्पसमाप्त्यनन्तरं कल्पं गच्छं वा यान्ति ते इत्वरा, जिनकल्पप्रतिपत्तारस्तु यावत्कथिकाः, इह चेत्वराः कल्पमाहात्म्यादनुपसर्गा अनातङ्काश्च भवन्ति, यावत्कथिकास्तु जिनकल्पिकवत् ज्ञेयाः,
१. L.P. । अस्थितकल्पे च - मु० C. नास्ति । बृहत्कल्पवृत्तिर्द्रष्टव्या गा० १४२१ ॥ २. अत्र P. प्रतौ जिनकल्पिक स्वरूपनिरूपणावसरे सप्तविंशतिरपि द्वाराणि वर्णितानि ततः परिहारविशुद्धिवर्णनावसरे लिखितम्- 'तत्प्ररूपणार्थं च क्षेत्रादिद्वाराणि दर्श्यन्ते, तत्र तीर्थ ४ पर्याया ५ ऽऽगम ६ वेद ७ लेश्या १० ध्याना ११ ऽभिग्रह १३ प्रव्राजना १४ मुण्डापना १५ प्रायश्चित्त १६ निष्प्रतिकर्मता १७ कारण १८ भिक्षापथ १९ द्वाराणि जिनकल्पिकवदवसेयानि शेषाणि तु भाव्यन्ते' इति ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिहारविशुद्धिस्वरूपम् - श्लो० १५४ ॥ ]
[ ७७३
परिहारविशुद्धिप्रतिपत्तिश्च तीर्थकृतस्तत्पार्श्वगृहीततत्तपसश्च समीपे भवति, नान्यस्य पार्श्वे । *ऐतदर्थसङ्ग्राहिकाश्चेमा गाथा: -
“परिहारिआण उ तवो, जहन्न मज्झो तहेव उक्कोसो । सहवासकाले, भणिओ धीरेहिं पत्तेअं ॥ १ ॥ तत्थ जहन्नो गिम्हे, चउत्थं छट्टं तु होइ मज्झिमओ । अट्ठममिह उक्कोसो, इत्तो सिसिरे पवक्खामि ॥२॥ सिसिरे उ जहन्नाइ, छट्टाईदसमचरमगो होइ । वासासु अट्टमाई- बारसपज्जंतगो ओ ॥३॥ पारणगे आयामं, पंचसु अगहो दोसुभिग्गहो भिक्खे |
पट्टि वि अणुदिण, करिंति एमेव आयामं ॥४॥ एवं छम्मासतवं, चरिउ परिहारिआ अणुचरत्तं । अणुचरगे परिहारिपयट्ठि जाव छम्मासा ॥५॥ कप्पट्ठिओ वि एवं, छम्मासतवं करेइ सेसाउ । अणुपरिहारिगभावं वयंति कप्पट्ठिगत्तं च ॥६॥ एवं सो अट्ठारस-मासपमाणो उ वन्निओ कप्पो । संखेवओ विसेसो, विसेससुत्ताओ णायव्वो ॥७॥ कप्पसमत्तीइ तयं, जिणकप्पं वा उविंति गच्छं वा । पडिवज्जमाणगा पुण, जिणस्सगासे पवज्जंति ॥८॥ तित्थयरसमीवे वा, सेवगस्स पासे व न उण अण्णस्स । एएसिं जं चरणं, परिहारविशुद्धगं तं तु " ॥ ९ ॥ [ ] इति ।* एतत्प्ररूपणार्थं विंशतिद्वाराणि दर्श्यन्ते ।
३
तत्र क्षेत्रद्वारे जन्मतः सद्भावतश्च पञ्चसु भरतेष्वैरवतेषु च संहरणं तु नास्ति १ । कालद्वारेऽवसर्पिण्यां तृतीये तुर्ये चाऽरके जन्म, सद्भावश्च पञ्चमेऽपि, उत्सर्पिण्यां द्वितीये तृतीये चतुर्थे वा जन्म, सद्भावस्तृतीये चतुर्थे वा, तुर्यारकप्रतिभागे काले न संभवत्येव,
१. `पार्श्वे गृ° C.P. ॥ २. P. । * * चिह्नद्वयमध्यवर्तीपाठः मु० C. नास्ति ॥ ३. P प्रतेः पाठभेददर्शनार्थं ३१० तमपत्रे द्वितीयटिप्पणे द्रष्टव्यम् ॥ ४. P. C. । वाऽरके - मु० ॥ ५. P.C. I °भागकाले- मु० ॥
D:\new/d-3.pm5\ 3rd proof
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७४]
[धर्मसंग्रह:-चतुर्थोऽधिकारः महाविदेहे तेषामसम्भवात् २। चारित्रद्वारे चास्य चारित्रं परिहारविशुद्धिकमेव, तत्संयमस्थानानि आद्यचारित्रद्वयासंख्यातसंयमस्थानेभ्य ऊर्ध्वमसंख्यातसंयमस्थानान्यतिक्रम्यासंख्यानि भवन्ति २। तीर्थद्वारे नियमा तीर्थे न पुनर्व्यवच्छिन्नं अनुत्पन्ने वा जातिस्मरणादिना ४। पर्यायद्वारे गृहस्थपर्यायो जघन्यत एकोनत्रिंशद्वर्षाणि, यतिपर्यायश्च विंशतिः, द्वावपि चोत्कर्षतो देशोनपूर्वकोटिप्रमाणौ ५। आगमद्वारे पूर्वश्रुतमसौ नाधीते, गृहीतोचितयोगाराधनत एव कृतार्थत्वात् , प्रागधीतं तु विश्रोतसिकाक्षयनिमित्तं नित्यमेवैकाग्रमनाः स्मरति ६। वेदद्वारे प्रवृत्तिकाले पुं-नपुंसकौ वेदौ स्तः, स्त्रियास्तत्प्रतिपत्त्यसम्भवात् , प्राक् प्रतिपन्न: सवेदोऽवेदो वा भवेत् ७। कल्पद्वारे स्थितकल्प एवायं नास्थितकल्पे ८। लिङ्गद्वारे नियमात् द्रव्यभावरूपलिङ्गद्वये भवति, न त्वन्यतरस्मिन् ९। लेश्याद्वारे शुद्धासु तिसृष्वेनं कल्पं प्रतिपद्यते, पूर्वप्रतिपन्नस्तु षट्स्वपि भवति १०। ध्यानद्वारे धर्मध्यानेन प्रवर्द्धमानेनैतत्प्रतिपद्यते, पूर्वप्रतिपन्नस्तु आर्त्त-रौद्रयोरपि भवति, परं प्रायेण निरनुबन्धः ११। गणनाद्वारे जघन्यतस्त्रयो गणाः प्रतिपद्यन्ते, उत्कर्षतः शतशंख्याः, पूर्वप्रतिपन्नास्तु द्विधापि शतशः, पुरुषगणनया जघन्यतः सप्तविंशतिरुत्कर्षतः सहस्रं, पूर्वप्रतिपन्नकाः पुनर्जघन्यतः शतशः, उत्कर्षतः सहस्रशः, यदा च कल्पमध्यादेको निर्गच्छति अन्यश्च प्रविशति तदा एक: पृथक्त्वं वा, पूर्वप्रतिपन्नोऽप्येवं भजनया प्राप्यते १२। अभिग्रहद्वारे द्रव्याद्यभिग्रहा अस्य न भवन्ति, एतत्कल्पस्यैवाभिग्रहरूपत्वात् १३। प्रव्रज्याद्वारे मुण्डनद्वारे च नासावन्यं प्रव्राजयति मुण्डयति च१४ *उपदेशं पुनः करोति, ध्रुवप्रव्रजनशीलं विज्ञाय प्रहिणोति च संविग्नसाधुपाā* १५। मनसाऽऽपन्नेऽपि तस्यानुद्घात इति द्वारे मनसा सूक्ष्ममप्यतिचारमापन्नस्य सर्वजघन्यं चतुर्गुरुकं प्रायश्चित्तम् Aअस्यैकाग्रताप्राधान्यात् , तद्भङ्गे च
१. तीर्थद्वारे एतत्तपा नियमतस्तीर्थे वर्तमान एव, न तु तस्य विच्छेदे [न] (देना C.) अनुत्पत्त्यां वा तदभावे जातिस्मरणादिना ४-मु० C. ॥ २. P. सं० । यतिपर्यायो-मु० C. ॥ ३. P. । श्रुत मु० C. नास्ति । बृहत्कल्पवृत्तिर्द्रष्टव्या गा० १४२० ॥ ४. वा उपशमश्रेण्यपेक्षया ज्ञेयः ७-P. ।। ५. C.P. I [न] भवति-मु० ॥ ६. प्रतिपत्ता शुद्धाष्वेव, पूर्व-P. ॥ ७. प्रतिपत्ता धर्म' P. || ८. बृहत्कल्पे तु इत्थम्"सत्तावीस जहन्ना, सहस्स उक्कोसतो उ पडिवत्ती । सयसो सहस्ससो वा, पडिवन्ना जहन्न उक्कोसा ॥१४३६॥ सप्ता(प्त)विंशतिः पुरुषा जघन्यतोऽस्य कल्पस्य प्रतिपतिं कुर्वन्ति, त्रिषु नवकगणेषु सप्ता(प्त)विशतेर्जनानां भावात् । उत्कर्षतः सहस्रपृथक्त्वम् । पूर्वप्रतिपन्नास्तु जघन्यतः 'शतशः' शतपृथक्त्वम् , उत्कर्षतः 'सहस्रशः' सहस्रपृथक्त्वम्" ॥१४३६॥ ९. P. । चिह्नद्वयमध्यवर्तीपाठः मु० C. नास्ति । बृहत्कल्पवृत्तिर्द्रष्टव्या गा० १४२३ ।। १०. P. । प्रायश्चित्तद्वारे मनसाऽपि सूक्ष्ममप्यतिचारमापन्नस्य नियम(म C. नास्ति)तश्चतुर्गुरुकं-मु० C. ॥ ११. AA चिह्नद्वयमध्यवर्तीपाठः P. नास्ति ।।
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
यथालन्दिकस्वरूपम् - श्लो० १५४ ॥ ]
[ ७७५
गुरुतरदोषादिति♠ १६। कारणद्वारे कारणं नामालम्बनं तच्च सुपरिशुद्धं ज्ञानादिकं, तदस्य न विद्यते, निरपवादत्वादनालम्बन एवायम् १७। निष्प्रतिकर्मताद्वारेऽक्षिमलाद्यपि नापनयत्यसौ महात्मा १८। भिक्षाद्वारे पथद्वारे च भिक्षाविहारक्रमश्चास्य तृतीयपौरुष्यां भवति, शेषासु प्रायः कायोत्सर्गः, अल्पा च निद्रा, जङ्घाबलक्षयेऽपि नापवादसेवनं, किन्त्वविहरतोऽपि तत्रैव यथाकल्पं स्वीययोगविधानम् १९ - २० इति परिहारविशुद्धिकस्वरूपम् २।
अथ यथालन्दिकस्वरूपमुच्यते - तत्र लन्दशब्देन समयपरिभाषया काल उच्यते, स च कालस्त्रेधा –जघन्यादिभेदात्, तत्र उदकार्द्रः करो यावता कालेन इह सामान्येन लोके शुष्यति तावान् कालविशेषो भवति जघन्यः, जघन्यत्वं चास्य प्रत्याख्याननियमविशेषादिषु विशेषत उपयोगित्वाद्, अन्यथाऽतिसूक्ष्मस्यापि समयादिलक्षणस्य कालस्य सम्भवात् । उत्कृष्टः पूर्वकोटिप्रमाणः, अयमपि चारित्रकालमाश्रित्य, अन्यथा पल्योपमादिरूपस्यापि कालस्य सम्भवात्, , शेषः सर्वोऽपि मध्यमः । अत्र पुनः पञ्चरात्रं यथालन्दमुत्कृष्टं भवति, तेनैवात्रोपयोगात्, यस्मात् पेटार्द्धपेटाद्यन्यतमायां वीथ्यां भैक्षनिमित्तं पञ्चरात्रिन्दिवान्यटन्ति तस्माद् भवन्ति यथालन्दिनः विवक्षितयथालन्दभावात्, तथास्य पञ्चपुरुषप्रमाणो गच्छो भवेत्। तदुक्तम् –
"जम्हा उ पंचरत्तं, चरंति तम्हा उ हुंतिऽहालंदी |
पंचेव होइ गच्छो, तेसिं उक्कोसपरिमाणं" ॥१॥ [पञ्च. / १५४० ] इति ।
यथालन्दिमर्यादा च सर्वापि जिनकल्पिसदृशैव, नवरं सूत्रे भिक्षायां मासकल्पे च नानात्वं । यतः -
"जा चेव य जिणकप्पे, मेरा सा चेव लंदिआणं पि ।
नाणत्तं पुण सुत्ते, भिक्खायरिमासकप्पे अ" ॥१॥[ पञ्च.१५४१,बृ.क.भा.१४३९ ]इति ।
यथालन्दिका हि द्विविधाः, गच्छे प्रतिबद्धा अप्रतिबद्धाश्च, एकैका अपि ते द्विविधाः, जिनाः स्थविराश्चेति, तत्र भूयो ये जिनकल्पं प्रतिपत्स्यन्ते ते जिना:, ये तु स्थविरकल्पमेव ते स्थविरा इति, गच्छे प्रतिबन्धश्चास्यार्थस्यैव देशेऽसमाप्ते सति, अन्यथा जिना इंव स्युरिति । तदुक्तम् -
१. तच्च ज्ञानादिकं तदसौ नाऽऽलम्बते निरपवादत्वादेतत्कल्पस्य १७ - P. ॥ २. P. । प्राय:मु० C. नास्ति । बृहत्कल्पवृत्तिर्द्रष्टव्या गा० १४२४ । ३. बृहत्कल्पभाष्ये [गा० १४३८ तः ] द्रष्टव्यम् ॥ ४. एव - P. C. I
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७६ ]
"पडिबद्धा इअरे वि अ, इक्किक्का ते जिणा य थेरा य । अत्थस्स उ देसमी, असमत्ते तेसि पडिबंधो" ॥१॥
[ धर्मसंग्रहः- चतुर्थोऽधिकारः
[पञ्च.१५४२, बृ.क.भा. १४४०, प्रव. ६१८ ] सम्पूर्णसूत्रार्थग्रहणं विना तत्कल्पप्रतिपत्तिस्तु लग्न- चन्द्रबलादिषु झगित्यागतेषु अन्येषु च दूरवर्त्तिषु भवति, ततस्तं कल्पं प्रतिपद्य गुर्वधिष्ठितक्षेत्राद्बहिः स्थिता व विशिष्टक्रियायुक्ता अगृहीतमर्थं गृह्णन्ति, तत्र चायं विधिः - यदुताचार्यः स्वयं तत्र गत्वा तेभ्योऽर्थशेषं ददातीति, अर्थग्रहणार्थं क्षेत्रे तेषामागच्छतां तु दोषाः स्युः । तथाहिवन्दमानान् गच्छवासिसाधून् ते न प्रतिवन्दन्ते ततो लोके गर्हा भवति, यदुतैते अलोकज्ञाः, यद्वा परे शीलरहिता इति तेषां पुनरियं स्थितिर्यदाचार्यं मुक्त्वाऽन्यस्य साधोर्न नमन्ति, गच्छ्वासिनस्तु महान्तोऽपि तान् वन्दन्ते इति । अथ क्षीणजङ्घाबल आचार्यस्तत्र गन्तुं यदि न शक्नुयात् तदा यथालन्दिकोऽन्तरपल्लीमागच्छति, तत्राचार्य आगत्यार्थं दत्ते, सायं च मूलक्षेत्रमायाति, अन्तरपल्ली च मूलक्षेत्रात् सार्द्धद्विगव्यूतस्थो ग्रामः, तत्राप्यागन्तुमशक्ते आचार्ये प्रतिवृषभग्रामं यथालन्दिक एति, प्रतिवृषभग्रामश्च मूलक्षेत्राद् द्विगव्यूतस्थं क्षेत्रं तत्राप्यागन्तुमशक्नुवति आचार्ये मूलक्षेत्रबहिः प्रदेशे एति, तत्राप्यशक्ते मूलक्षेत्र एवान्यवसतौ, तत्रापि गमनाशक्तौ मूलवसतावायाति यथालन्दिक इति । तस्मै आचार्यः शेषार्थं दत्ते । एवं गृहीतार्थास्ते गच्छेऽप्रतिबद्धा विहरन्तीति सूत्रविषयो विशेषः । तथा द्विविधा अप्येते ऋतुबद्धे काले यत्र विस्तीर्णग्रामादौ स्थितास्तं गृहपङ्क्तिरूपाभिः षड्भिर्वीथीभिः परिकल्प्यैकैकस्यां वीथ्यां पञ्च पञ्च दिनानि भिक्षामटन्ति, तत्रैव च वसन्ति, एवं षड्भिर्वीथीभिः एकस्मिन् ग्रामे मासः पूर्णो भवति, तथाविधविस्तीर्णग्रामाभावे तु निकटतमेषु षट्सु ग्रामेषु पञ्च पञ्च दिवसान् वसन्ति । उक्तं च कल्पभाष्ये -
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
-
"एक्केक्कं पंचदिणे, पणएण य निट्ठिओ मासो" [ ]त्ति, गच्छप्रतिबद्धानां च यथालन्दिकानां सक्रोशयोजनलक्षणः क्षेत्रावग्रहः आचार्याणामाभवति । तदुक्तम् - " गच्छे पडिबद्धाणं, अहलंदीणं तु अह पुण विसेसो ।
उग्गह जो तेसिं तु, सो आयरिआण आभवइ" ॥१॥[ प्रव./६१६ ] इति । अप्रतिबद्धानां तु जिनकल्पिकवत् क्षेत्रावग्रहो नास्तीति । तथा जिनकल्पिकाश्च यथालन्दिका नियमान्निष्प्रतिकर्मशरीराः, स्थविरकल्पिकास्तु यथालन्दिका व्याधिग्रस्तं १. L.P.C. । पञ्चवस्तु–बृहत्कल्पभाष्ययोश्च । णसमत्ते - मु० ॥ २. L. P. C. । ते[न] न-मु० ॥
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
निरपेक्षयतिधर्मस्वरूपम् -श्लो० १५५/१५६/१५७॥]
[ ৩৩৩ साधुं परिचारणार्थं गच्छस्य समर्पयन्ति, अन्यं च तत्स्थाने गृह्णन्ति, तथा स्थविरयथालन्दिका एकैकपतद्ग्रहकाः सप्रावरणाश्च, द्वितीयास्तु जिनकल्पापेक्षया भाज्या इति । गणमानमाश्रित्यैषां जघन्यं गणत्रयरूपम् , उत्कृष्टं तु शतपृथक्त्वं, पुरुषप्रमाणं च पञ्चदशकरूपमुत्कृष्टं तु सहस्रपृथक्त्वम् , न्यूनप्रक्षेपे तु एकादयोऽपि भवन्ति जघन्यतः प्रतिपद्यमानकाः, उत्कर्षतः पुनः शताग्रश एव, पूर्वप्रतिपन्नानां तु द्विधापि कोटीपृथक्त्वमेवेति निरूपिता निरपेक्षयतिधर्मपद्धतिः ॥१५७।। साम्प्रतं सूत्रसन्दर्भेण संक्षेपतस्तां दिदर्शयिषुः श्लोकत्रयमाह -
स चाल्पोपधिता, सूत्रगुरुतोगविहारिता । अपवादपरित्यागः, शरीरेऽप्रतिकर्मता ॥१५५॥ देशनायामप्रबन्धः, सर्वदा चाप्रमत्तता । ऊर्ध्वस्थानं च बाहुल्याच्छुभध्यानैकतानता ॥१५६॥ उद्धृताोषणाभिक्षा, क्षेत्रे षड्भागकल्पिते ।
गमनं नियते काले, तुर्ये यामे त्ववस्थितिः ॥१५७॥ 'स च' निरपेक्षयतिधर्मोऽल्पोपधितादिश्लोकत्रयेणोपदय॑मानो भवतीतिसम्बन्ध, तत्राल्पः -स्थविरकल्पापेक्षया न्यून उपधिः -वस्त्रपात्रादिरूपो यस्य स तथा तद्भावस्तत्ता, उपधिप्रमाणं च प्राग्निरूपितमेव । तथा सूत्रम् -आगम एव गुरुः सर्वप्रवृत्तौ निवृत्तौ चोपदेशकत्वेन यस्य स तथा तद्भावस्तत्ता । तथा विहरतीत्येवंशीलो विहारी तस्य भावस्तत्ता, उग्रा ग्रामैकरात्रादिरूपेणोत्कृष्टा विहारिता विहारः, किमुक्तं भवति ?-यदा प्रतिमाकल्परूपो निरपेक्षो यतिधर्मः प्रतिपन्नो भवति तदा ऋतुबद्धे काले ग्रामेऽज्ञातः सन् स एकरात्रिं द्विरात्रं वा वसति, यथोक्तम् –'नो एगरायवासी एगं च दुगं च अन्नाए"[] जिनकल्पिकयथालन्दिकशुद्धपरिहारकास्तु ज्ञाता अज्ञाताश्च मासमिति । तथाऽपवादस्य - उत्सर्गापेक्षयाऽपकृष्टवादस्य त्यागः-परिहारः, न हि निरपेक्षो यतिः सापेक्षयतिरिवोत्सर्गासिद्धावपवादमपि समालम्ब्याल्पं दोषं बहुगुणं च कार्यमारभते, किन्तूत्सर्गप्राप्तं केवलगुणमयमेवेति । अत एव शरीरे -देहेऽप्रतिकर्मता, तथाविधग्लानाद्यवस्थायामपि प्रतिकारराहित्यम् ।
तथा देशनायां-धर्मकथारूपायां धर्मं श्रोतुमुपस्थितेष्वपि तथाविधप्राणिष्व
१. P.C. I आगमः स एव-मु० ॥ २. स-P. नास्ति ।।
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७८ ] [ धर्मसंग्रहः-चतुर्थोऽधिकारः प्रबन्धोऽभूरिभावो, निरपेक्षयतिर्हि एषणादिविषयं मुक्त्वा न केनापि सार्द्धं जल्पति, "एगवयणं दुवयणम्" [ ] इति वचनप्रामाण्यात्, तथा सर्वदा - सर्वकालं दिवा रात्रौ चेत्यर्थः अप्रमत्तता –निद्रादिप्रमादपरिहारः । तथा बाहुल्यात् - प्रायेण ऊर्ध्वस्थानंकायोत्सर्गेऽवस्थानम्, कदाचिदुपविशति जिनकल्पिकादिस्तदा नियमादुत्कुटुक एव, न तु निषद्यायामौपग्रहिकोपकरणस्यैवाभावात् । तथा शुभध्याने धर्मध्यानादावेक एव तानः - चित्तप्रसर्पणरूपो यस्य स तथा तद्भावस्तत्ता ।
तथा संसृष्टा-ऽसंसृष्टलक्षणैषणाद्वयरहिताः शेषा उद्धृताल्पलेपोद्गृहीताप्रगृहीतोज्झितधर्मालक्षणाः पञ्चैषणास्ताभिर्भिक्षा- भिक्षणम्, अयं भावः - उद्धृतादिपञ्चैषणानां मध्यादन्यतरैषणाद्वयाभिग्रहेणाहारं गृह्णाति, तत्राप्येकया भक्तमपरया पानकमिति । एवंविधा भिक्षा कुत्र भवति ? इत्याह –— षड्भिर्भागैः ' षट्संख्यैरंशै: 'कल्पिते' बुद्ध्या पृथक्कृते 'क्षेत्रे' स्वाश्रितग्रामादौ षड्भिर्दिनैः क्षेत्रषड्भागान् भिक्षार्थमटतीति भावः तथा 'नियते' तृतीयपौरुषीलक्षणे ‘काले' समये 'गमनं' संचरणं यथोक्तम् – “भिक्खापंथो अ तइयाइ " []त्ति तथा तुर्ये यामे - दिवसस्य चतुर्थे प्रहरे तुशब्दः विशेषणार्थः, अवस्थितिः - गमननिर्वृत्तिरिति ॥१५७॥
अथैतद्धर्मनिरूपणमुपसंहरन्नाह -
संक्षेपान्निरपेक्षाणां, यतीनां धर्म ईरितः ।
अत्युग्रकर्मदहनो, गहनोग्रविहारतः ॥१५८॥
—
'निरपेक्षाणां यतीनां' जिनकल्पिकादीनां 'धर्म' अल्पोपधितादिरूपः ' ' ‘संक्षेपाद्’ लेशमात्रेण ‘ईरितः' प्रोक्तः कीदृशो धर्मः ? - ' अत्युग्रकर्मदहनः ' अत्युग्रं - कर्कश - वेदनीयं यत्कर्म तस्य दहनः – अपनायकः, कस्माद्धेतोः ? इत्याह – 'गहनोग्रविहारतः ' गहनो – दुरधिगम उग्र – उत्कृष्टो विहारो - विहरणं तस्मात् ॥१५८॥
इति परमगुरुभट्टारकश्रीविजयानन्दसूरिशिष्यमुख्यपण्डितश्रीशान्ति
विजयगणिचरणसेविमहोपाध्याय श्रीमानविजयगणिविरचितायां स्वोपज्ञधर्मसंग्रहवृत्तौ निरपेक्षयतिव्यावर्णनो नाम चतुर्थोऽधिकारः ।
१. L.P.C. । `दुत्कटुक-मु० । उक्कुडुयासणसमुई - इति बृहत्कल्पभाष्ये [गा० १३६४] 'जिनकल्पं प्रतिपन्नः पुनर्नियमादुत्कुटुक एव' इति तत्रैव वृत्तौ ॥ २. P. C. । संक्षेपादिति ले मु० ॥
D:\new/d-3.pm5\ 3rd proof
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
ग्रन्थोपसंहारः -श्लो० १५९॥]
[७७९ साम्प्रतं सकलशास्त्रार्थपरिसमाप्तिमुपदर्शयन्नाह -
इत्येष यतिधर्मोऽत्र, द्विविधोऽपि निरूपितः ।
ततः कात्स्येन धर्मस्य, सिद्धिमाप निरूपणम् ॥१५९॥ 'इति' पूर्वोक्तप्रकारेण 'अत्र' शास्त्रे 'एष' प्रत्यक्षः द्विविधः -सापेक्ष-निरपेक्षभेदवान् न पुनरेक एवेत्यपिशब्दार्थः । 'यतिधर्मः' उक्तलक्षणो 'निरूपितो' निरूपणविषयीकृतः 'ततो' द्विविधयतिधर्मनिरूपणाद् द्विविधगृहिधर्मस्य च प्रागेव निरूपणात् 'कात्स्न्येन' सर्वप्रकारेण धर्मस्य 'निरूपणं' शास्त्रादौ प्रतिज्ञातं 'सिद्धिमाप' सम्पूर्णतां प्राप ॥१५९॥
इति श्रीधर्मसंग्रहप्रकरणं सूत्रतो वृत्तितश्च समाप्तम् ॥ "प्रत्यक्षरं गणनया, ग्रन्थेऽत्र स्युरनुष्टुभाम् । चतुर्दश सहस्राणि, षट्शती च द्विकोत्तरा ॥१॥१४६०२॥
१. पञ्चदश सहस्राणि षट्शती चाष्टकोत्तरा ॥१।। १५६०८-P. संशो० ।।
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ प्रशस्तिः ॥ श्रीमद्वीरजिनेन्द्रपट्टपदवीसीमन्तिनीमण्डनं, प्रख्यावानजनिष्ट हीरविजयः सूरिः सतामग्रणीः । येनाकब्बरराट् प्रबोध्य विहितो दुष्कर्मकर्ताऽप्यहो; धर्मोक्त्या त्रिदिवस्य केशिगणिनेवार्हः प्रदेशी नृपः ॥१॥ अमलमलमकार्षीत् सद्गुरोस्तस्य पढें, विजयिविजयसेनः सूरिरुग्रप्रतापः । महति सदसि शाहेर्वादिनो निष्प्रतापान् , रविरिव निजगोभिस्तारकान् यश्चकार ॥२॥ विजयतिलकसूरिभूरिसूरिप्रकृष्टो, दिनमणिरुदयाद्रौ तस्य पट्टे बभूव । कुमततिमिरमुग्रं प्रास्य शुद्धोपदेशप्रसृमरकिरणैर्यो बूबुधद् भव्यपद्मान् ॥३॥ तदीये पट्टेऽभूद् विजयिविजयानन्दसुगुरुर्यशस्वी तेजस्वी मधुरवचन: सौम्यवदनः । कषायैर्निर्मुक्तः प्रशमगुणयुक्तः सुविहितस्तपागच्छाधीशः सकलवसुधाधीशमहितः ॥४॥ जयति विजयराजः सूरिरेतस्य पट्टे, सकलगुणगरिष्ठः शिष्टलोकैः प्रशस्यः ।। प्रथितपृथुजयश्रीरुग्रपुण्यप्रभावः, कलितसकलशास्त्रः प्रास्तमिथ्यात्वजालः ॥५॥ तदनुपट्टपतिविहितोऽधुना विजयराजतपागणभूभुजा । विजयमान इति प्रथिताह्वयो विजयतेऽतुलभाग्यनिधिः सुधीः ॥६।। इतश्च विजयानन्दसूरीणां, विनेया विनयान्विताः । श्रीशान्तिविजयाह्वानाः, शोभन्ते पण्डितोत्तमाः ॥७॥ आजन्मादपि शीलसत्यमृदुताक्षान्त्यार्जवाद्या गुणा, भूयांसो गुरुभक्तता च विपुला येषु प्रकृष्टा भृशम् । प्रोत्साहाय गुणार्थिनां स्वगुरुभिर्व्यक्तीकृता भूतले; सर्वत्राखिलगच्छकार्यविनियोगेन प्रसन्नात्मभिः ॥८॥
१. L.P.C.। यद्भूव(श्चकार)-मु० ॥ २. C. संशो० P.L. । कारि भव्यान् सुबोधान् C. मूल । भव्यपद्मांश्चकार-मु० ॥ ३. L.P. | अपि-मु० ॥
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशस्तिः ]
[७८१ तेषां विनेय उदितादरतो विववे, ग्रन्थं च मानविजयाभिधवाचकोऽमुम् । क्षुण्णं यदत्र मतिमन्दतया भवेत् तन्मेधाविभिर्मयि कृपां प्रणिधाय शोध्यम् ॥९॥ सत्तर्ककर्कशधियाऽखिलदर्शनेषु , मूर्धन्यतामधिगतास्तपगच्छधुर्याः । काश्यां विजित्य परयूथिकपर्षदोऽग्र्या, विस्तारितप्रवरजैनमतप्रभावाः ॥१०॥ तर्कप्रमाणनयमुख्यविवेचनेन प्रोद्बोधितादिममुनिश्रुतकेवलित्वाः । चक्रुर्यशोविजयवाचकराजिमुख्या, ग्रन्थेऽत्रमय्युपकृति परिशोधनाद्यैः ॥११।। बाल इव मन्दगतिरपि सामाचारीविचारदुर्गम्ये । अत्राभूवं गतिमांस्तेषां हस्तावलम्बन ॥१२॥ [सिद्धान्तव्याकरणच्छन्दःकाव्यादिशास्त्रनिष्णातैः । लावण्यविजयवाचकशकैः समशोधि शास्त्रमिदम् ॥१३।।] वर्षे पृथ्वीगुणमुनिचन्द्र १७३१ प्रमिते च माधवे मासे । शुद्धतृतीयादिवसे यत्नः सफलोऽयमजनिष्ट ॥१३।। किञ्च समग्रदेशोत्तमगुजरषु , अहम्मदाबादपुरे प्रधाने । श्रीवंशजन्मा मनिआभिधानो, वणिग्वरोऽभूच्छुभकर्मकर्ता ॥१४॥ नित्यं गेहे दानशाला विशाला, तीर्थोन्नत्या तीर्थराजादियात्रा । सप्तक्षेत्र्यां वित्तवापश्च यस्य, स्तोतुं प्रायो ह्यस्मदाद्यैरशक्यः ॥१५॥ साधुः श्रीशान्तिदासः प्रवरगुणनिधिस्तत्सुतोऽभूदुदारो, धात्र्यां विख्यातनामा जगडुसमधिकाऽनेकसत्कृत्यकृत्या(कर्ता) । रङ्कानामन्नवस्त्रौषधसुवितरणाद् येन दुष्कालनाम, प्रध्वस्तं शस्तभूता बहुविधिमहिता ज्ञातिसाधर्मिकाश्च ।।१६।। पुत्रन्यस्तसमस्तगेहकरणीयस्य स्फुटं वार्द्धके, सिद्धान्तश्रवणादिधर्मकरणे बद्धस्पृहस्यानिशम् ।
१. C. प्रतौ 'परिशोधनाद्यैः' पाठस्योपरि इदृशं चिह्नम् कृत्वा पार्श्वभागे 'किलयोजनाद्यैः' इति लिखितमस्ति । परिशोधनाद्यैः [किलयोजनाद्ये]-मु० ॥ २. L.P. | मद्गतिरपि (बालक इव मन्दगतिः)-मु० ॥ ३. गाथेयं C. प्रतौ पार्श्वभागे अस्ति, L.P. प्रत्योर्नास्ति ॥ ४. C. संशो० । वर्षे दिग्गजगुणमुनिचन्द्र १७३८ प्रमिते-P. संशो० ॥ ५. किञ्च-C. प्रतौ पार्श्वभागे, P. प्रतौ नास्ति ॥ ६. अहम्मदावादपुरे समग्रदेशस्फुरद्गुर्जरदेशमण्डने-P. ।। ७. P.C. । मनिआ-मु० ॥ ८. C. संशो० । ख्यातु-P. || ९. कृत्या-P.C. || १०. P.C. । जाति-मु० ॥
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८२]
[धर्मसंग्रहः-पञ्चमोऽधिकारः सद्धर्मद्वयसंविधानरचनाशुश्रूषणोत्कण्ठिनस्तस्य; प्रार्थनयाऽस्य गुम्फनविधौ जातः प्रयत्नो मम ॥१७॥ ज्ञानाराधनमतिना, विनयादिगुणान्वितेन वृत्तिरियम् । प्रथमादर्श लिखिता, गणिना कान्त्यादिविजयेन ॥१८।। धात्री संपद्विधात्री भुजगपतिधृता सार्णवा यावदास्ते, प्रोच्चैः सौवर्णशृङ्गोल्लिखितसुरपथो मन्दराद्रिश्च यावत् । विश्वं विद्योतयन्तौ तमनु शशिरवी भ्राम्यतश्चेह यावत् ; ग्रन्थो व्याख्यायमानो विबुधजनवरैर्नन्दतादेष तावत् ॥१९॥ ये ग्रन्थार्थविभावनातिनिपुणाः सम्यग्गुणग्राहिणः, सन्तः सन्तु मयि प्रसन्नहृदयास्ते किं खलैस्तैरिह । येषां शुद्धसुभाषितामृतरसैः सिक्तोऽपि चित्ते भृशं; ग्रीष्मौ मरुभूमिकास्विव पयोलेशो न संलक्ष्यते ॥२०॥ विलोक्यानेकशास्त्राणि, विहिताद् ग्रन्थतस्त्विह । प्रेत्यापि बोधिलाभोऽस्तु , परमानन्दकारणम् ॥२१॥ इति महोपाध्यायश्रीमानविजयप्रभूपज्ञो धर्मसंग्रहः समाप्तिमापत्तरां श्रेयस्ततिकरः ॥
इति उपाध्यायश्रीमन्मानविजयप्रणीतं श्रीमद्यशोविजयमहोपाध्यायसंस्कृतयोजितं
श्रीधर्मसंग्रहस्य उत्तरार्द्ध सम्पूर्णम् ॥
१. इति प्रशस्तिः-C. | इति प्रशस्तिः । भूयुगमुनीन्दुप्रमिते लिखिता श्रीराजसंज्ञिके नगरे । श्रीधर्मसंग्रहवृत्तिः सूत्रान्विता हस्तरुचिनैषा ॥२२॥ समाप्तश्चायं सवृत्तिर्द्धर्मसंग्रहग्रन्थः ॥ श्रीरस्तु । शुभं भवतु-P. ॥
D:\new/d-3.pm53rd proof
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्टानि
D:\new/d-3.pm5\3rd proof
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्टम्
[१]
धर्मसंग्रहमूलश्लोकाः ॥ प्रणम्य प्रणताशेषसुरासुरनरेश्वरम् । तत्त्वज्ञं तत्त्वदेष्टारं महावीरं जिनोत्तमम् ॥१॥ श्रुताब्धेः सम्प्रदायाच्च, ज्ञात्वा स्वानुभवादपि । सिद्धान्तसारं ग्रनामि, धर्मसङ्ग्रहमुत्तमम् ॥२॥ युग्मम् ॥ वचनादविरुद्धाद् यदनुष्ठानं यथोदितम् । मैत्र्यादिभावसम्मिश्र, तद्धर्म इति कीर्त्यते ॥३॥ स द्विधा स्यादनुष्ठातृगृहिव्रतिविभागतः । सामान्यतो विशेषाच्च, गृहिधर्मोऽप्ययं द्विधा ॥४॥ तत्र सामान्यतो गेहिधर्मो न्यायार्जितं धनम् । वैवाह्यमन्यगोत्रीयैः, कुलशीलसमैः शमम् ॥५॥ शिष्टाचारप्रशंसारिषड्वर्गत्यजनं तथा । इन्द्रियाणां जय उपप्लुतस्थानविवजनम् ॥६॥ सप्रातिवेश्मिके स्थानेऽनतिप्रकटगुप्तके । अनेकनिर्गमद्वारं गृहस्य विनिवेशनम् ॥७॥ पापभीरूकता ख्यातदेशाचारप्रपालनम् । सर्वेष्वनपवादित्वं नपादिषु विशेषतः ॥८॥ आयोचितव्ययो वेषो, विभवाद्यनुसारतः । मातापित्रर्चनं सङ्गः सदाचारैः कृतज्ञता ॥९॥ अजीर्णेऽभोजनं काले भुक्तिः सात्म्यादलौल्यतः । वृत्तस्थज्ञानवृद्धार्हा गर्हितेष्वप्रवर्त्तनम् ॥१०॥ भर्त्तव्यभरणं दीर्घदृष्टिर्धमश्रुतिर्दया । अष्टबुद्धिगुणैर्योग: पक्षपातो गुणेषु च ॥११॥
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८६ ]
[ धर्मसंग्रहः
सदाऽनभिवेशश्च, विशेषज्ञानमन्वहम् । यथार्हमतिथौ साधौ दीने च प्रतिपन्नता ॥ १२॥ अन्योऽन्यानुपघातेन त्रिवर्गस्यापि साधनम् । अदेशाकालाऽचरणं बलाबलविचारणम् ॥१३॥ यथार्हलोकयात्रा च परोपकृतिपाटवम् ।
ह्री सौम्यता चेति जिनैः प्रज्ञप्तो हितकारिभिः ॥ १४॥ दशभिः कुलकम् ॥ एतद्युतं सुगार्हस्थ्यं यः करोति नरः सुधीः । लोकद्वयेऽप्यसौ भूरि, सुखमाप्नोत्यनिन्दितम् ॥१५॥
तस्मिन् प्रायः प्ररोहन्ति, धर्मबीजानि गेहिनि । विधिनोप्तानि बीजानि, विशुद्धायां यथा भुवि ॥१६॥ स आदिधार्मिकश्चित्रस्तत्तत्तन्त्रानुसारतः । इह तु स्वागमापेक्षं, लक्षणं परिगृह्यते ॥१७॥ स धर्मदेशनायोग्यो, मध्यस्थत्वाज्जिनैर्मतः । योगदृष्ट्युदयात् सार्थं, यद् गुणस्थानमादिमम् ॥१८॥ सा च संवेगकृत्कार्या, शुश्रूषोर्मुनिना परा । बालादिभावं संज्ञाय, यथाबोधं महात्मना ॥१९॥ संविग्नस्तच्छ्रुतेरेवं, ज्ञाततत्त्वो नरोऽनघः । दृढं स्वशक्त्या जातेच्छ:, संग्रहेऽस्य प्रवर्त्तते ॥२०॥ न्याय्यश्च सति सम्यक्त्वेऽणुव्रतप्रमुखग्रहः । जिनोक्ततत्त्वेषु रुचिः, शुद्धा सम्यक्त्वमुच्यते ॥२१॥ निसर्गाद्वाऽधिगमतो, जायते तच्च पञ्चधा । मिथ्यात्वपरिहाण्यैव, पञ्चलक्षणलक्षितम् ॥२२॥ योगवन्दननिमित्तदिगाकारविशुद्धयः । योग्योपचर्येति विधिरणुव्रतमुखग्रहे ॥२३॥ स्थूलहिंसादिविरतिं, व्रतभङ्गेन केनचित् । अणुव्रतानि पञ्चाहुरहिंसादीनि शम्भवः ॥२४॥ निरागोद्वीन्द्रियादीनां संकल्पाच्चानपेक्षया । हिंसाया विरतिर्या सा, स्यादणुव्रतमादिमम् ॥२५॥ द्वितीयं कन्यागोभूम्यलीकानि न्यासनिह्नवः । कूटसाक्ष्यं चेति पञ्चासत्येभ्यो विरतिर्मतम् ॥२६॥
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्टम् [१] धर्मसंग्रहमूलश्लोकाः ॥]
[७८७ परस्वग्रहणाच्चौर्यव्यपदेशनिबन्धनात् । या निवृत्तिस्तृतीयं तत्प्रोचे सार्वैरणुव्रतम् ॥२७॥ स्वकीयदारसन्तोषो, वजनं वाऽन्ययोषिताम् । श्रमणोपासकानां तच्चतुर्थाणुव्रतं मतम् ॥२८॥ परिग्रहस्य कृत्स्नस्यामितस्य परिवर्जनात् । इच्छापरिमाणकृति, जगदुः पञ्चमं व्रतम् ॥२९॥ ऊर्ध्वाधस्तिर्यगाशासु , नियमो गमनस्य यः । आद्यं गुणवतं प्राहुस्तद्दिग्विरमणाभिधम् ॥३०॥ भोगोपभोगयोः सङ्ख्याविधानं यत्स्वशक्तितः । भोगोपभोगमानाख्यं, तद् द्वितीयं गुणवतम् ॥३१॥ चतुर्विकृतयो निन्द्या, उदुम्बरकपञ्चकम् । हिमं विषं च करका, मृज्जाती रात्रिभोजनम् ॥३२॥ बहुबीजाऽज्ञातफले, सन्धानानन्तकायिके । वृन्ताकं चलितरसं, तुच्छं पुष्पफलादि च ॥३३॥ आमगोरससंपृक्तद्विदलं चेति वर्जयेत् । द्वाविंशतिमभक्ष्याणि, जैनधर्माधिवासितः ॥३४॥ त्रिभिर्विशेषकम् ॥ शरीराद्यर्थविकलो, यो दण्डः क्रियते जनैः । सोऽनर्थदण्डस्तत्त्यागस्तार्तीयीकं गुणव्रतम् ॥३५॥ सोऽपध्यानं पापकर्मोपदेशो हिंसकापर्णम् । प्रमादाचरणं चेति, प्रोक्तोऽर्हद्भिश्चतुर्विधः ॥३६॥ सावद्यकर्ममुक्तस्य, दुर्ध्यानरहितस्य च । समभावो मुहूर्तं तद् व्रतं सामायिकाह्वयम् ॥३७॥ संक्षेपणं गृहीतस्य, परिमाणस्य दिग्व्रते । यत्स्वल्पकालं तद् ज्ञेयं, व्रतं देशावकाशिकम् ॥३८॥ आहार-तनुसत्कारा-ऽब्रह्म-सावद्यकर्मणाम् । त्यागः पर्वचतुष्टय्यां, तद्विदुः पौषधव्रतम् ॥३९॥ आहारवस्त्रपात्रादेः, प्रदानमतिथेच्दा । उदीरितं तदतिथिसंविभागवतं जिनैः ॥४०॥ एषां निरतिचाराणां, पालनं शुद्धभावतः । पञ्च पञ्चातिचाराश्च, सम्यक्त्वे च प्रतिव्रते ॥४१॥
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८८]
[धर्मसंग्रहः
पञ्चातिचाराः सम्यक्त्वे, हेयाः शङ्कन-काङ्क्षणे । विचिकित्सा कुदृष्टीनां, प्रशंसा तैश्च संस्तवः ॥४२॥ वधो बन्धश्छविच्छेदोऽतिभारारोपणं क्रुधः । भक्तपानव्यवच्छेदोऽतिचाराः प्रथमव्रते ॥४३॥ सहसाभ्याख्यानं मिथ्योपदेशो गुह्यभाषणम् । कूटलेखश्च विश्वस्तमन्त्रभेदश्च सूनृते ॥४४॥ स्तेनाहृतग्रह-स्तेनप्रयोगौ मानविप्लवः । द्विराज्यगतिरस्तेये, प्रतिरूपेण च क्रिया ॥४५॥ परविवाहकरणं, गमोऽनात्तेत्वरात्तयोः । अनङ्गक्रीडनं तीव्ररागश्च ब्रह्मणि स्मृताः ॥४६॥ धनधान्यं क्षेत्रवास्तु , रूप्यस्वर्णं च पञ्चमे । गोमनुष्यादि कुप्यं चेत्येषां सङ्ख्याव्यतिक्रमाः ॥४७॥ बन्धनात् योजनात् दानात् , गर्भतो भावतस्तथा । कृतेच्छापरिमाणस्य, न्याय्याः पञ्चापि न ह्यमी ॥४८॥ मानस्य निश्चितस्योर्ध्वाधस्तिर्यक्षु व्यतिक्रमाः । क्षेत्रवृद्धिः स्मृतिभ्रंशः, स्मृता आद्यगुणव्रते ॥४९॥ सचित्तस्तत्प्रतिबद्धः, संमिश्रोऽभिषवस्तथा । दुष्पक्वाहार इत्येते, द्वैतीयीके गुणव्रते ॥५०॥ अमी भोजनमाश्रित्य, त्यक्तव्याः कर्मतः पुनः । खरकर्मत्रिघ्नपञ्चकर्मादानानि तन्मलाः ॥५१॥ वृत्तयोऽङ्गार-विपिना-ऽनो-भाटी-स्फोटकर्मभिः । वणिज्याका दन्त-लाक्षा-रस-केश-विषाश्रिताः ॥५२॥ यन्त्रपीडनकं निर्लाञ्छनं दानं दवस्य च । सरःशोषोऽसतीपोषश्चेति पञ्चदश त्यजेत् ॥५३॥ युग्मम् ॥ प्रोक्तास्तृतीये कन्दर्पः, कौत्कुच्यं भोगभूरिता । संयुक्ताधिकरणत्वं, मौखर्यं च गुणव्रते ॥५४॥ योगदुष्प्रणिधानानि, स्मृतेरनवता(धा )रणम् । अनादरश्चेति जिनैः, प्रोक्ताः सामायिकव्रते ॥५५॥ प्रेषणा-ऽऽनयने शब्द-रूपयोरनुपातने । पुद्गलप्रेरणं चेति, मता देशावकाशिके ॥५६॥
D:\d-p.pm513rd proof
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
[७८९
परिशिष्टम् [१] धर्मसंग्रहमूलश्लोकाः ॥]
संस्तारादानहानान्यप्रत्युपेक्ष्याप्रमृज्य च । अनादरोऽस्मृतिश्चेत्यतिचाराः पोषधव्रते ॥५७॥ सचित्ते स्थापनं तेन, स्थगनं मत्सरस्तथा । काललङ्घोऽन्यापदेश, इति पञ्चान्तिमे व्रते ॥५८॥ एतैविना व्रताचारो, गृहिधर्मो विशेषतः । सप्तक्षेत्र्यां तथा वित्तवापो दीनानुकम्पनम् ॥५९॥ नमस्कारेणावबोधः स्वद्रव्याधुपयोजनम् । सामायिकादिकरणं, विधिना चैत्यपूजनम् ॥६०॥ सम्यक् स्नात्वोचिते काले, संस्नाप्य च जिनान् क्रमात् । पुष्पाहारस्तुतिभिश्च, पूजयेदिति तद्विधिः ॥६१॥ आशातनापरिहारं, स्वशक्त्योचितचिन्तनम् । प्रत्याख्यानक्रियाऽभ्यर्णे, गुरोविनयपूर्वकम् ॥६२॥ धर्मोपदेशश्रवणमशनादिनिमन्त्रणम् । गत्वा यथोचिते स्थाने, धर्म्यमर्थार्जनं तथा ॥१३॥ मध्याह्नेऽर्चा च सत्पात्रदानपूर्वं तु भोजनम् । संवरणकृतिस्तद्विजैः, सार्द्ध शास्त्रार्थचिन्तनम् ॥६४॥ सायं पुनर्जिनाभ्यर्चा, प्रतिक्रमणकारिता । गुरोर्विश्रामणा चैव, स्वाध्यायकरणं तथा ॥६५॥ गत्वा गृहेऽथ कालेऽर्हद्गुरुस्मृतिपुरस्सरम् । अल्पनिद्रोपासनं च, प्रायेणाब्रह्मवर्जनम् ॥६६॥ निद्राक्षयेऽङ्गनाऽङ्गानामशौचादेविचिन्तनम् । इत्याहोरात्रिकी चर्या, श्रावकाणामुदीरिता ॥६७॥ एवं पर्वसु सर्वेषु , चतुर्मास्यां च हायने । जन्मन्यपि यथाशक्ति, स्वस्वसत्कर्मणां कृतिः ॥६८॥ विधिना दर्शनाद्यानां, प्रतिमानां प्रपालनम् । यासु स्थितो गृहस्थोऽपि, विशुद्धयति विशेषतः ॥६९॥ प्ररूपितो जिनैरेवं गृहिधर्मो विशेषतः । सतामनुष्ठेयतया, चारित्रगिरिपद्यिका ॥७॥ एनं धर्मं च निखिलं, पालयन् भावशुद्धितः । योग्यः स्याद् यतिधर्मस्य, मोचनात् पापकर्मणः ॥७१॥
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९०]
[धर्मसंग्रहः
आर्यदेशसमुत्पन्नः १, शुद्धजातिकुलान्वितः २ । क्षीणप्रायाशुभकर्मा ३, तत एव विशुद्धधी: ४ ॥७२॥ दुर्लभं मानुषं जन्म, निमित्तं मरणस्य च । सम्पदश्चपला दुःखहेतवो विषयास्तथा ॥७३॥ संयोगे विप्रयोगश्च, मरणं च प्रतिक्षणम् । दारुणश्च विपाकोऽस्य, सर्वचेष्टानिवर्त्तनात् ॥७४॥ इति विज्ञातसंसारनैर्गुण्यः स्वत एव हि ५ । तद्विरक्तस्तत एव ६, तथा मन्दकषायभाक् ७ ॥७५॥ अल्पहास्यादिविकृतिः ८ कृतज्ञो ९ विनयान्वितः १० । सम्मतश्च नृपादीनामद्रोही ११-१२ सुन्दराङ्गभृत् १३ ॥७६॥ श्राद्धः १४ स्थिरश्च १५ समुपसंपन्नश्चेति १६ सद्गुणः । भवेद् योग्यः प्रव्रज्याया, भव्यसत्त्वोऽत्र शासने ॥७७॥ षड्भिः कुलकम् ॥ यतिरेवंविधो भव्यो, गुरोर्योग्यस्य सन्निधौ । विधिप्रव्रजितः शुद्धव्यवहाराज्जिनैर्मतः ॥७८॥ योग्यो गुरुस्तु पूर्वोक्तगुणैः सङ्गत एव हि । विधिप्रपन्नप्रव्रज्य १ आसेवितगुरुक्रमः २ ॥७९॥ अखण्डितव्रतो नित्यं ३, विधिना पठितागमः ४ । तत एवातिविमलबोधयोगाच्च तत्त्ववित् ५ ॥८०॥ उपशान्तश्च ६ वात्सल्ययुक्तः प्रवचनेऽखिले ७ । सर्वसत्त्वहितान्वेषी ८, आदेय ९ श्चानुवर्तकः १० ॥८१॥ गम्भीर ११ श्चाविषादी चोपसर्गादिपराभवे १२ । तथोपशमलब्ध्यादियुक्तः १३ सूत्रार्थभाषकः १४ ॥८२॥ स्वगुर्वनुज्ञातगुरुपद १५ श्चेति जिनैर्मतः । पादार्द्धगुणहीनौ च, यौग्यौ तौ मध्यमावरौ ॥८३॥ पञ्चभिः कुलकम् ॥ गुर्वनुज्ञोपधायोगो, वृत्त्युपायसमर्थनम् । ग्लानौषधादिदृष्टान्तात् , त्यागो गुरनिवेदनम् ॥८४॥ प्रश्नः साधुक्रियाख्यानं परीक्षाकण्ठतोऽर्पणम् । सामायिकादिसूत्रस्य, चैत्यनुत्यादि तद्विधिः ॥८५॥ युग्मम् ॥ सापेक्षो निरपेक्षश्च, यतिधर्मो द्विधा मतः । सापेक्षस्तत्र शिक्षायै, गुर्वन्तेवासिताऽन्वहम् ॥८६॥
D:\d-p.pm5\3rdproof
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्टम् [१] धर्मसंग्रहमूलश्लोकाः ॥]
विशुद्धमुपधानेन, प्राप्तं कालक्रमेण च । योग्याय गुरुणा सूत्रं, सम्यग् देयं महात्मना ॥८७॥ औघिकी दशधाख्या च, तथा पदविभागयुक् । सामाचारी त्रिधेत्युक्ता, तस्याः सम्यक् प्रपालनम् ॥८८॥ प्रतिलेखनिका १ पिण्डो २ पध्य ३ नायतनानि ४ च । प्रतिसेवा ५ ऽऽलोचने ६ च, शुद्धि ७ चेत्यौघिकी मता ॥ ८९ ॥ निशान्त्ययामे जागर्या, गुरोश्चावश्यकक्षणे ।
उत्सर्गो देवगुर्वादिनतिः स्वाध्यायनिष्ठता ॥ ९० ॥
काले च कालग्रहणं, ततश्चावश्यकक्रिया ।
द्राक् प्रत्युपेक्षणा सम्यग् स्वाध्यायश्चाद्यपौरुषीम् ॥९१॥
"
प्रतिलिख्य ततः पात्राण्यर्थस्य श्रवणं गुरोः । एवं द्वितीयापौरुष्यां, पूर्णायां चैत्यवन्दनम् ॥९२॥ कृत्वोपयोगं निर्दोषभिक्षार्थमटनं तदा । आगत्यालोचनं चैत्यवन्दनादिविधिस्ततः ॥९३॥ गुर्वादिच्छन्दनापूर्वं, विधिना भोजनक्रिया । यतनापात्रशुद्धौ च, पुनश्चैत्यनमस्क्रिया ॥९४॥ गुरुवन्दनपूर्वं च, प्रत्याख्यानस्य कारिता । आवश्यक्या बहिर्गत्वा, स्थण्डिले विविसर्जनम् ॥९५॥ आगत्य वसतौ गत्यागत्योरालोचनं स्फुटम् । शेषेऽथ पश्चिमे याम, उपधिप्रतिलेखना ॥९६॥ ततः स्वाध्यायकरणं, मुहूर्त्तं यावदन्तिमम् । तत्रोच्चारप्रश्रवणकालभूमिप्रमार्जनम् ॥९७॥ आवश्यककृतिः कालग्रहस्तारत्रयेक्षणे । ततः कालिकसूत्राद्यध्ययनादि यथाविधि ॥ ९८ ॥ साधुविश्रामणाद्यैश्च निशाद्यप्रहरे गते । गुर्वादेशादिविधिना, संस्तारे शयनं तथा ॥९९॥ स्थविराणां द्वितीयेऽपि, यामे सूत्रार्थभावनम् । अर्द्धरात्रिककालस्य, तृतीये ग्रहणं च तैः ॥१००॥ ततोऽवबोधश्च गुरोस्तेषां च शयनं तथा । उद्वर्त्तनादियतना, सन्मनोरथचिन्तनम् ॥१०१॥
"
D:\d-p.pm5\3rd proof
[ ७९१
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९२]
[धर्मसंग्रहः
प्राप्ते चतुर्थयामे तु , विश्रामणकृतिर्गुरोः । स्थविराद्यैर्जागरित्वा, तत्र वैरात्रिकग्रहः ॥१०२॥ ततः स्वाध्यायकरणं, यावत् प्राभातिकक्षणम् । इत्येवं दिनचर्यायाश्चरणं शुभयोगतः ॥१०३॥ इच्छामिच्छातथाकारा, गताऽवश्यनिषेधयोः । आपृच्छा प्रतिपृच्छा च, छन्दना च निमन्त्रणा ॥१०४॥ उपसंपच्चेति जिनैः, प्रज्ञप्ता दशधाभिधा । भेदः पदविभागस्तु , स्यादुत्सर्गापवादयोः ॥१०५॥ युग्मम् । एवमाराधयन् सामाचारी सर्वात्मना यतिः । भवेदुपस्थापनार्हः, सा च कार्या यथाविधि ॥१०६॥ ज्ञातशस्त्रपरिज्ञादिस्त्यागादिगुणसंयुतः । प्रियधर्मावद्यभीरुरुपस्थाप्योऽयमुच्यते ॥१०७॥ अप्राप्तोऽनुक्तकायादिरज्ञातार्थोऽपरीक्षितः । अनुपस्थापनीयोऽयं, गुरुणा पापभीरुणा ॥१०८॥ देवगुर्वोर्वन्दनं च, व्रतोच्चार: प्रदक्षिणाः । दिग्बन्धस्तप आख्यानं, मण्डलीवेशनं विधिः ॥१०९॥ अहिंसा सत्यमस्तेयं, ब्रह्माऽऽकिञ्चन्यमेव च । महाव्रतानि षष्ठं च, व्रतं रात्रावभोजनम् ॥११०॥ प्रमादयोगाद् यत् सर्वजीवासुव्यपरोपणम् । सर्वथा यावज्जीवं च प्रोचे तत् प्रथमं व्रतम् ॥११॥ सर्वथा सर्वतोऽलीकादप्रियाच्चाहितादपि । वचनाद्विनिवृत्तिर्या, तत् सत्यव्रतमुच्यते ॥११२॥ सकलस्याप्यदत्तस्य, ग्रहणाद्विनिवर्त्तनम् । सर्वथा जीवनं यावत् तदस्तेयव्रतं मतम् ॥११३॥ दिव्यमानुषतैरश्चमैथुनेभ्यो निवर्त्तनम् । त्रिविधंत्रिविधेनैव, तद् ब्रह्मव्रतमीरितम् ॥११४॥ परिग्रहस्य सर्वस्य, सर्वथा परिवर्जनम् । आकिञ्चन्यव्रतं प्रोक्तमर्हद्भिर्हितकाङ्क्षिभिः ॥११५॥ एतानि भावनाभिश्च, प्रत्येकं पञ्चभिः स्फुटम् । भवन्ति भावितान्येव, यथोक्तगुणभाञ्जि तु ॥११६॥
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
[७९३
परिशिष्टम् [१] धर्मसंग्रहमूलश्लोकाः ॥]
चतुर्विधस्याहारस्य, सर्वथा परिवर्जनम् । षष्ठं व्रतमिहैतानि, जिनैर्मूलगुणाः स्मृताः ॥११७॥ शेषाः पिण्डविशुद्ध्याद्याः, स्युरुत्तरगुणाः स्फुटम् । एषां चानतिचाराणां, पालनं ते त्वमी मताः ॥११८॥ आद्यव्रते ह्यतिचारा, एकाक्षादिवपुष्मताम् । सङ्घट्टपरितापोपद्रावणाद्याः स्मृता जिनैः ॥११९॥ असौ द्विधाणु-स्थूलाभ्यां, तत्राद्यः प्रचलादितः । द्वितीयः क्रोध-लोभादेमिथ्याभाषा द्वितीयके ॥१२०॥ एवं तृतीयेऽदत्तस्य, तृणादेर्ग्रहणादणुः । क्रोधादिभिर्बादरोऽन्यसचित्ताद्यपहारतः ॥१२१॥ ब्रह्मव्रतेऽतिचारस्तु , करकर्मादिको मतः । सम्यक् तदीयगुप्तीनां, तथा चाननुपालनम् ॥१२२॥ काकादिरक्षणं बालममत्वं पञ्चमेऽप्यणुः । द्रव्यादिग्रहणं लोभात् , स्थूलश्चाधिकधारणम् ॥१२३॥ दिनात्तदिनभुक्तादिचतुर्भङ्ग्यादिरन्तिमे । सर्वेष्वप्येषु विज्ञेया, दोषा वातिक्रमादिभिः ॥१२४॥ ज्ञानादिपञ्चाचाराणां पालनं च यथागमम् । गच्छवासकुसंसर्गत्यागोऽर्थपदचिन्तनम् ॥१२५॥ विहारोऽप्रतिबद्धश्च, सम्यग्गीतार्थनिश्रया । महामुनिचरित्राणां, श्रवणं कथनं मिथः ॥१२६॥ अतिचारालोचनेन, प्रायश्चित्तविधेयता । उपसर्गतितिक्षा च, परीषहजयस्तथा ॥१२७॥ अनुयोगगणानुज्ञाऽप्यनवद्यक्रमागता । तमेव सूत्रविदितं, वर्णयामो यथास्थितम् ॥१२८॥ व्रतग्रहेऽष्टौ सूत्रार्थविहारे द्वादश क्रमात् । पञ्चचत्वारिंशवर्षे, योग्यतैवं गणिस्थितेः ॥१२९॥ ईदृक्पर्यायनिष्पन्नः, षट्त्रिंशद्गुणसंगतः । दृढव्रतो यतियुतो, मुक्त्यर्थी सङ्घसम्मतः ॥१३०॥ श्रुतानुयोगाऽनुज्ञायाः, पात्रं न तु गुणोज्झितः । अपात्रे तत्प्रदाने यन्महत्याशातना स्मृता ॥१३१॥ युग्मम् ॥
D:\d-p.pm513rd proof
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९४]
[धर्मसंग्रहः तस्मादुक्तगुणाढ्याय, देयं सूरिपदं ध्रुवम् । विधिपूर्वं विधिश्चात्र, सामाचार्यां प्रपञ्चितः ॥१३२॥ ततोऽसौ नित्यमुद्युक्तः, कार्ये प्रवचनस्य च । व्याख्यानं कुरुतेऽर्थेभ्यः, सिद्धान्तविधिना खलु ॥१३३॥ एतस्यैव गणानुज्ञाऽन्यस्य वा गुणयोगिनः । गुरुणा विधिना कार्या, गुणयोगी त्वयं मतः ॥१३४॥ सूत्रार्थज्ञः प्रियदृढधर्मा सर्वानुवर्त्तकः । सज्जातिकुलसंपन्नो, गम्भीरो लब्धिमांस्तथा ॥१३५॥ संग्रहोपग्रहपरः, श्रुतरागी कृतक्रियः । एवंविधो गणस्वामी, भणितो जिनसत्तमैः ॥१३६॥ युग्मम् । गीतार्था कुलजाऽभ्यस्तसत्क्रिया पारिणामिकी । गम्भीरोभयतोवृद्धा, स्मृताऽऽर्याऽपि प्रवर्तिनी ॥१३७॥ एतद्गुणवियोगे तु , गणीन्द्रं वा प्रवर्तिनीम् । स्थापयेत् स महापाप, इत्युक्तं पूर्वसूरिभिः ॥१३८॥ दीक्षावय:परिणतो, धृतिमाननुवर्त्तकः । स्वलब्धियोग्यः पीठादिज्ञाता पिण्डैषणादिवित् ॥१३९॥ एषोऽपि गुरुणा सार्द्ध, विहरेद् वा पृथग्गुरोः । तद्दत्तार्हपरिवारोऽन्यथा वा पूर्णकल्पभाक् ॥१४०॥ उपाध्यायपदादीनामप्यनुज्ञैवमेव च । गीतार्थत्वगुणस्तुल्यस्तेषु व्यक्त्या त्वमी क्रमात् ॥१४१॥ सम्यक्त्वज्ञानचारित्रयुगाचार्यपदोचितः । सूत्रार्थविदुपाध्यायो, भवेत् सूत्रस्य वाचकः ॥१४२॥ तपःसंयमयोगेषु , योग्यं यो हि प्रवर्तयेत् । निवर्तयेदयोग्यं च, गणचिन्ती प्रवर्तकः ॥१४३॥ तेन व्यापारितेष्वर्थेष्वनगारांश्च सीदतः । स्थिरीकरोति सच्छक्तिः, स्थविरो भवतीह सः ॥१४४॥ प्रभावनोद्धावनयोः, क्षेत्रोपध्येषणासु च । अविषादी गणावच्छेदकः सूत्रार्थविन्मतः ॥१४५॥ विधिना गुर्वनुज्ञातगण्यादिपदपालनम् । तावद् यावच्च चरमकालो न स्यादुपस्थितः ॥१४६॥
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
[७९५
परिशिष्टम् [१] धर्मसंग्रहमूलश्लोकाः ॥]
उपस्थितेऽथ तस्मिंस्तु , सम्यग्संलेखनाकृतिः । सा चोत्कृष्टादिभेदेन, त्रिविधा गदिता जिनैः ॥१४७॥ ऐहिकामुष्मिकाशंसाऽऽशंसा जीवितकालयोः । निदानं चेत्यतिचारा, मताः संलेखनाव्रते ॥१४८॥ मरणस्याभ्युद्यतस्य, प्रपत्तिर्विधिना ततः । तदप्युक्तं पादपोपगमनादित्रिभेदकम् ॥१४९॥ आद्यसंह[ न ]निनामेव, तत्रादिममचेष्टने । इङ्गिनीमरणं चेष्टावतामाहारवर्जनात् ॥१५०॥ आहारस्य परित्यागात् , सर्वस्य त्रिविधस्य वा । भवेद् भक्तपरिज्ञाख्यं, द्विधा सपरिकर्मणाम् ॥१५१॥ युग्मम् । कान्दपी कैल्बिषिकी चाभियोगिक्यासुरी तथा । सांमोही चेति पञ्चानां, भावनानां विवर्जनम् ॥१५२॥ सापेक्षयतिधर्मोऽयं, परार्थकरणादिना । तीर्थप्रवृत्तिहेतुत्वाद् वर्णितः शिवसौख्यदः ॥१५३॥ प्रमादपरिहाराय, महासामर्थ्यसंभवे । कृतार्थानां निरपेक्षयतिधर्मोऽतिसुन्दरः ॥१५४॥ स चाल्पोपधिता, सूत्रगुरुतोगविहारिता । अपवादपरित्यागः, शरीरेऽप्रतिकर्मता ॥१५५॥ देशनायामप्रबन्धः, सर्वदा चाप्रमत्तता । ऊर्ध्वस्थानं च बाहुल्याच्छुभध्यानैकतानता ॥१५६॥ उद्धृताद्येषणाभिक्षा, क्षेत्रे षड्भागकल्पिते । गमनं नियते काले, तुर्ये यामे त्ववस्थितिः ॥१५७॥ संक्षेपान्निरपेक्षाणां, यतीनां धर्म ईरितः । अत्युग्रकर्मदहनो, गहनोग्रविहारतः ॥१५८॥ इत्येष यतिधर्मोऽत्र, द्विविधोऽपि निरूपितः । ततः कात्स्येन धर्मस्य, सिद्धिमाप निरूपणम् ॥१५९॥
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्टम्
श्लो०/पृ०
१०४/६४५
७५/४६४ १५९/७७९
१३०/७२८
[२] धर्मसंग्रहमूलश्लोकानामकाराद्यनुक्रमः ॥ श्लोकांश:
श्लो०/पृ० | श्लोकांशः [अ]
[इ] अखण्डितव्रतो नित्यं ३, ८०/४७३ | इच्छामिच्छातथाकारा, अजीर्णोऽभोजनं काले
१०/८ | इति विज्ञातसंसारअतिचारालोचनेन,
१२७/७१९ | इत्येष यतिधर्मोऽत्र, अनुयोगगणानुज्ञाप्यनवद्य- १२८/७२८
[ई] अन्योऽन्यानुपघातेन
१३/८
ईदृक्पर्यायनिष्पन्नः, अप्राप्तोऽनुक्तकायादि- १०८/६५८
[] अमी भोजनमाश्रित्य, ५१/१९२ उद्धृताधेषणाभिक्षा, अल्पहास्यादिविकृतिः ८ ७६/४६४
उपशान्तश्च ६ वात्सल्यअसौ द्विधाणु-स्थूलाभ्यां, १२०/६९५
| उपसंपच्चेति जिनैः, अहिंसा सत्यमस्तेयं, ११०/६६५
उपस्थितेऽथ तस्मिंस्तु, [आ]
उपाध्यायपदादीनाआगत्य वसतौ गत्या९६/५६७
[] आद्यसंह[ न ]निनामेव,
ऊर्ध्वाधस्तिर्यगाशासु,
१५०/७५४ आद्यव्रते ह्यतिचारा,
[ए] ११९/६९५ आमगोरससंपृक्तद्विदलं
एतद्गुणवियोगे तु,
३४/१२६ आयोचितव्ययो वेषो,
९/७
एतद्युतं सुगार्हस्थ्यं, आर्यदेशसमुत्पन्नः १, ७२/४६४
एतस्यैव गणानुज्ञा
एतानि भावनाभिश्च, आवश्यककृतिः काल- ९८/५८९
एतैर्विना व्रताचारो, आशातनापरिहारं,
६२/२८९
एनं धर्मं च निखिलं, आहार-तनुसत्कारा
३९/१५५ आहारवस्त्रपात्रादेः
एवं तृतीयेऽदत्तस्य, ४०/१६५
एवं पर्वसु सर्वेषु, आहारस्य परित्यागात्, १५१/७५५
| एवमाराधयन् सामाचारी,
१५७/७७७
८१/४७३ १०५/६४५ १४७/७५१ १४१/७४८
३०/१२३
१३८/७३७
१५/२२ १३४/७३४ ११६/६७१ ५९/२०७
७१/४६३ १२१/६९६
६८/४१८ १०६/६५७
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
[७९७
[द]
१२४/६९८ ११४/६७० १३९/७४५
७३/४६४ १०९/६६३ १५६/७७७ २६/११४
४७/१८५ ६३/३४२
परिशिष्टम् [२] धर्मसंग्रहमूलश्लोकानामकाराद्यनुक्रमः ॥] एषां निरतिचाराणां,
४१/१६८ एषोऽपि गुरुणा सार्द्ध, १४०/७४६ | दिनात्तदिनभुक्तादि[ऐ]
दिव्यमानुषतैरश्चऐहिकामुष्मिकाशंसा- १४८/७५३ दीक्षावय:परिणतो, [औ]
दुर्लभं मानुषं जन्म, औघिकी दशधाख्या च,
८८/४९२ देवगुर्वोर्वन्दनं च, [क]
देशनायामप्रबन्धः, काकादिरक्षणं बाल- १२३/६९७ द्वितीयं कन्यागोभूम्यकानन्दप्पी कैल्बिषकी, १५२/७५८
1 [ध] काले च कालग्रहणं, ९१/४९६ धनधान्यं क्षेत्रवास्तु, कृत्वोपयोगं निर्दोष
९३/५१८ धर्मोपदेशश्रवणम् [ग]
[न] गत्वा गृहेऽथ काले- ६६/४१४
नमस्कारेणावबोधः, गम्भीर ११ श्चाविषादी ८२/४७३
निद्राक्षयेऽङ्गनाऽङ्गानाम् गीतार्था कुलजाऽभ्यस्त- १३७/७३६
निरागोद्वीन्द्रियादीनां, गुरुवन्दनपूर्वं च,
९५/५६१
निशान्त्ययामे जागर्या, गुर्वनुज्ञोपधायोगो,
८४/४७६
निसर्गाद्वाऽधिगमतो, गुर्वादिच्छन्दनापूर्व,
९४/५५५
न्याय्यश्च सति सम्यक्त्वे [च]
[प] चतुर्विकृतयो निन्द्या,
३२/१२६
परविवाहकरणं, चतुर्विधस्याहारस्य,
११७/६७५
परस्वग्रहणाच्चौर्य[ज्ञ]
परिग्रहस्य कृत्स्नस्य ज्ञातशस्त्रपरिज्ञादिस्
१०७/६५७
परिग्रहस्य सर्वस्य, ज्ञानादिपञ्चाचाराणां १२५/६९९
पञ्चातिचाराः सम्यक्त्वे, [त]
पापभीरूकता ख्यातततोऽवबोधश्च गुरोस्
प्रणम्य प्रणताशेष
१०१/६४३ ततोऽसौ नित्यमुद्युक्तः,
प्रतिलिख्य ततः पात्रा१३३/७३३
प्रतिलेखनिका १ पिण्डो तत्र सामान्यतो गेहिधर्मो
प्रभावनोद्धावनयोः, तप:संयमयोगेषु,
१४३/७४९
प्रमादपरिहाराय, तस्मादुक्तगुणाढ्याय, १३२/७३१
प्रमादयोगाद् यत् तस्मिन् प्रायः प्ररोहन्ति, १६/२२
प्ररूपितो जिनैरेवं, ततः स्वाध्याकरणं,
१०३/६४५
प्रश्नः साधुक्रियाख्यानं ततः स्वाध्यायकरणं,
९७/५८८
प्राप्ते चतुर्थयामे तु, तेन व्यापारितेष्वर्थेष्व- १४४/७५०
| प्रेषणा-ऽऽनयने शब्द
६०/२१५ ६७/४१६ २५/११२ ९०/४९५ २२/५६ २१/५४
४६/१८२ २७/११६ २९/११९ ११५/६७१ ४२/१७०
८/७
१/३ ९२/५११ ८९/४९४ १४५/७५० १५४/७६८ १११/६६५ ७०/४५६ ८५/४७६ १०२/६४४ ५६/२०२
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
[धर्मसंग्रहः
२/३
७९८] प्रोक्तास्तृतीये कन्दर्पः,
[ब] बन्धनात् योजनात् दानात्, बहुबीजाऽज्ञातफले, ब्रह्मव्रतेऽतिचारस्तु,
[भ] भर्त्तव्यभरणं दीर्घभोगोपभोगयोः सङ्ख्या
[म] मध्याह्नेऽर्चा च सत्पात्रमरणस्याभ्युद्यतस्य, मानस्य निश्चितस्योर्ध्वाध
[य] यतिरेवंविधो भव्यो, यथार्हलोकयात्रा च यन्त्रपीडनकं निर्लाञ्छनं योगदुष्प्रणिधानानि, योगवन्दननिमित्तयोग्यो गुरुस्तु पूर्वोक्त
[व] वचनादविरुद्धाद्, वधो बन्धश्छविच्छेदोविधिना गुर्वनुज्ञातविधिना दर्शनाद्यानां, विशुद्धमुपधानेन, विहारोऽप्रतिबद्धश्च, वृत्तयोऽङ्गार-विपिनाव्रतग्रहेऽष्टौ सूत्रार्थ
[श] शरीराद्यर्थविकलो, शिष्टाचारप्रशंसारिशेषाः पिण्डविशुद्ध्याद्याः, श्राद्धः १४ स्थिरश्च १५, श्रुतानुयोगाऽनुज्ञायाः,
५४/१९८ | श्रुताब्धेः सम्प्रदायाच्च,
1 [स] ४८/१८७ | संक्षेपणं गृहीतस्य, ३३/१२६ | संक्षेपान्निरपेक्षाणां, १२२/६९६ संग्रहोपग्रहपरः,
संयोगे विप्रयोगश्च, ११/८ संविग्नस्तच्छ्रुतेरेवं, ३१/१२४ संस्तारादानहानानि
स आदिधार्मिकश्चित्र६४/३६० स चाल्पोपधिता, १४९/७५४ | स द्विधा स्यादनुष्ठातृ
| स धर्मदेशनायोग्यो,
सकलस्याप्यदत्तस्य, ७८/४७२ सचित्तस्तत्प्रतिबद्धः,
१४/८ सचित्ते स्थापनं तेन, ५३/१९२ सदाऽनभिवेशश्च, ५५/१९९ सम्यक् स्नात्वोचिते काले,
२३/९० सम्यक्त्वज्ञानचारित्र७९/४७३ | सर्वथा सर्वतोऽलीकाद्
सहसाभ्याख्यानं मिथ्यो३/४
सा च संवेगकृत्कार्या, ४३/१७५ साधुविश्रामणाद्यैश्च, १४६/७५१ | सापेक्षयतिधर्मोऽयं, ६९/४५३ सापेक्षो निरपेक्षश्च, ८७/४८९ सायं पुनर्जिनाभ्यर्चा, १२६/७११ सावद्यकर्ममुक्तस्य,
५२/१९२ सुप्रातिवेश्मिके स्थाने १२९/७२८ | सूत्रार्थज्ञः प्रियदृढधर्मा
सोऽपध्यानं पापकर्मो३५/१४४ स्तेनाहृतग्रह-स्तेनप्रयोगौ
स्थविराणां द्वितीयेऽपि, ११८/६७९ स्थूलहिंसादिविरति, ७७/४६४ | स्वकीयदारसन्तोषो, १३१/७२८ स्वगुर्वनुज्ञातगुरुपद १५,
३८/१५३ १५८/७७८ १३६/७३५ ७४/४६४
२०/५० ५७/२०३
१७/२४ १५५/७७७
४/७ १८/२५ ११३/६७० ५०/१८९ ५८/२०४
१२/८ ६१/२२१ १४२/७४९ ११२/६६६ ४४/१७८
१९/२९ ९९/६३७ १५३/७६४ ८६/४८४ ६५/३६७ ३७/१४९
७/७ १३५/७३४ ३६/१४४ ४५/१८० १००/६४२
२४/९४ २८/११७ ८३/४७३
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्टम् [ ३ ]
धर्मसंग्रहवृत्तिगतोद्धरणानामकाराद्यनुक्रमः ॥
उद्धरणांशः
[ अ ] अंगुट्ठअंगुलीहिं, [प.व./२३५] अंगुट्ठमुट्ठिगंठीघर- [ आ.नि./ १५७८ ] ३२५ अंजणखंजणकद्दमलित्तो,
पृ०क्र० | उद्धरणांश:
पृ०क्र० अकसिणपवत्तगाणं, [पञ्चा. ४/४२] २२४ ४९९ | अकहमुहकोस - [सं.प्र./२५१] २९० अकामनिर्जरारूपात् [ यो.शा.४/१०७ ] ६९० अकुसलमणोनिरोहो [] अकृत्स्नक्षये [ ]
७०२ २६१
४७४
५८४
अकोविअपरमत्था, [प.व. / २१] अक्कोस अरइ इत्थी, [ प्र. सा. / ६८८ ]७२६ अक्खा संथारो वा, [प.व./८३७] अक्खे वराड वा, [ गु. भा. / २९] अक्रमवदसत् [] अगणी उछिंदिज्ज व,
[प्र.सा./८५० ] ५४५ अंतमुहुत्तवसमओ १, [सं.प्र.स./२२] ६० अंतो णिरवयवंचिअ [प.व. / ३९०] ५६० अंतोनिवसणी पुण, [प्र.सा./ ५३४] ५७२ अंतोमुहुत्तमित्तं पि [ न.प्र./५३]
[ सं . प्र.स./ २४ ] ५५ अंबंबाडकविट्ठे, [ बृ.क. भा. / १७१२] ५६१ अंसुअधोअणलिंपण-[ श्रा.वि./१२वृ. ] ४२३ अंह्निजानुकरांऽसेषु [ ] २२९ अइरेगगहणउग्गाहिएण,
[आ.नि./ १५१६] २५६ अगीओ न वि जाणइ, [ श्रा. जी. / २०] ४३६ अग्गी आदाइणे, [ उ.प./८४० ] अग्गी आदाइणे, [ उ.प./ ८४० ] १२५ | | अङ्गमर्दननीहार- [नी.शा. ]
७०६ ७०४
३६७
३३०
१५२ | अङ्गारभाष्ट्रकरणं, [यो.शा.३/ १०१] १९३ ३६९ | अङ्गुलं सत्तरत्तेणं, [ ओ.नि./२८५ ] ९९ | अङ्गुल्यग्रेण यज्जप्तं, [ ] २३ | अचरमपरिअट्टेसुं, [ च.वि./१९]
२१७
२७
अचित्तदविअवस्सग्गणं [ सं.प्र. / २५२]२९० अचित्तानामपि केषाञ्चिद्
[ओ.नि./ ७५वृ.] १४१
[ओ.नि./ ३१०] ५६२
अइरोसो अइतोसो, [] अईअं निंदामि, [पा. सू. ] अअं पडिक्कमामि [ प. सूत्र ] अईयं निंदामि, [पा.सू. ] अकए बीजक्खेवे, [ उ.प./२४४] अकरंडगम्मि भाणे, [ ओ.नि./ ६९०] ५७४ अकसिणपवत्तगाणं,
[ आ.नि. भा. / १९४] २७०
३७२
२६२
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१९
८००]
[धर्मसंग्रहः अच्चासन्ननिरोहे, [ओ.नि./३२७] ७१२ | अणविक्खिआपमज्जिअ, अच्छदवेणुवउत्ता, [प.व./३८९] ५६०
[श्रा.प्र/३१५] २०० अच्छिनिमीलणमित्तं, [ दे.श./९०] ४१७ अणसणमूणोअरिआ [ द.वै.नि./४७] ६९९ अच्छोडपिट्टणासु अ, [ओ.नि./३५७] ५८८ अणसणमूणोअरिया, अजीर्णप्रभवा रोगाः [ ]
१४
[दश.वै.नि./४७] ३७५ अजुगलिआ अतुरंता, [ओ.नि./३१२]५६३ अणसायणा य भत्ती, अज्ञातागमज्ञातं, [नी.शा.] ३६६
[द.वै.नि./३२६] ७०२ अज्ञानिकवादिमतं, [ ]
१७४ | अणहीआ खलु जेणं [ य.दि./१८३] ५२७ अट्ठ य गोअरभूमी, [प.व./२९९] ५२५ अणागयमइक्वंतं, [आ.नि./१५६४] ३२४ अट्ठजायंमि समणिं [बृ.क./उ.६/१८]६९७ । अणाढियं च थद्धं च अट्ठमछट्ठचउत्थं [ ]
३७०
[आ.नि./१२२१] ३०५ अट्ठमि चउद्दसि पुण्णिमा [प्र.प./४९७] ४१८ अणावायमसंलोए [ओ.नि./३१३] ५६३ अट्ठमिचउद्दसीसु [आ.चू.] ३७० | अणिगूहियबलविरिओ अट्ठमिचउद्दसीसुं, [य.दि./१६५] ५१८
[दश.वै.नि./१८७] ३७५ अट्ठमीचउद्दसीसु [पा.चू.]
३७०
अणिस्सिओवहाणे [सम.] ४८९ अट्ठमीचउद्दसीसुं [म.नि.]
अणुजाणह मे [बृ.वं.भा./८] ३१६ अट्ठमीचउद्दसीसुं, [श्रा.वि./१२व.] ४२४ | अणुणाइरित्तपडिलेहा, अट्ठमीमाइपव्वेसु, [ ]
४५४
[ओ.नि./२६८] ५०३ अट्ठविहं पि हु कम्मं [आ.नि./९२९] २६० | अणुदत्तो अ जकारो [बृ.वं.भा./२१] ३१७ अट्ठारस लक्खाई, [वि.स./१७] २५४ | अणुभासइ गुरुवयणं, अट्ठावयंमि उसहो [ ]
७६२
[आव.भा./२४९] ३४१ अट्ठाहिआ य महिमा, [पञ्चा.८/४८] ४५१ | अणुवकयपराणुग्गहपरायणा अटेण तं न बंधइ, [श्रा.प्र./२९०] १४८
[सं.प्र.५०/ध्या.श.४९] ७५ अट्ठेव य अट्ठसया [ र.सं./४] २१८ | अण्णत्थारंभवओ [पञ्चा.४/१२] २१० अडवरिसदिक्ख बारस
अण्णहा अफलं होइ, [श्रा.दि./१६२ ]३५२ [प्रा.सा./द्वा.११] ७२८ अण्णोणंतरिअंगुलि, [पञ्चा.३/१९] २५० अडवीसपयपमाणा, [ ]
२७८ | अत एवोत्कालित- [श्रा.वि.वृ.] १३४ अड्डाइज्जा हत्था, [ओ.नि.७०१] ५७५ | अतरंतबालवुड्डा, [ओ.नि./५५३] ५५६ अणच्चाविअं अचलिअं,
अतरंतबालवुड्डा, [ओ.नि./६९२] ५७४
अतरंतस्स उ पासंगा, [ओ.नि./३२४]५८५ अणत्थदंडे चउव्विहे [आ.मू.सू./४५] १४४ | अतरंतो व निवज्जे, [ओ.नि./२०९] ६४१ अणभिग्गहिआ भासा,
अतिक्रामति सहसा, [यो.शा.१/१७व.] ५६ [प्र.सा./८९५] ६६९ | अतिथिसंविभागो नाम [श्रा.प्र.] १६८ अणवट्ठियं मणो जस्स, [उ.मा./४८६]१४७ | अतिसन्धानं चैषां, [पञ्चा.७/२५] ४४४
D:\d-p.pm513rd proof
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्टम् [३] धर्मसंग्रहवृत्तिगतोद्धरणानामकाराद्यनुक्रमः ॥]
[८०१ अतो दिशन्ति चारित्रं, [ ] ३७३ | अन्ने बिंति इगेणं, [चै.मू.भा./२४] २३३ अतोऽन्यथैतत्सिद्धिरिति [ध.बि./१२२] ४७ | अन्ने भणंति तिविहं, [ उ.प./९४९] २० अतथ्यान्यपि तथ्यानि, [ ] ४७९ अन्नेसिं सत्ताणं [सं.प्र.स./४२] अस्थि अ णिच्चो [प्र.सा.९४१] ७७ अन्नोन्नविक्खाए, [पञ्च./६९९] ७०३ अत्र प्रतिनिकायं [ द्वा.भा./८०] ६८७ अन्यथा तदयोग इति [ध.बिं/११२] ४५ अथानिवृत्तिकरणाद्,
अन्यथा याचितक- [ध.बि./१०१] ४२ [यो.शा.१/१७व.] ५६ | | अन्यधर्मस्थिताः सत्त्वाः [ ] ४१ अर्थादावविधानेऽपि, [यो.बि./२२३] ३३ | अन्यायद्रव्यनिष्पन्ना, [ ]
४४७ अइंसणंमि अ तहा, [प.व./२३८] ५०० | अन्यैस्तेनार्जितं वित्तं [यो.शा.४/६९] ६८३ अइंसणेण अइदंसणेण [ ] ३५६ | अपदेशस्तु कारणे [अ.सं.४/३१०] २०५ अद्दामलगप्पमाणे, [सम्बो.स.९४] १४२ अपध्यानाचरितव्रते [ध.बि./१६३७.] १९९ अद्धकओ इक्खुरसो, [प्र.सा./२३२] ३३८ अपरप्पेरिअतिरिआ- [पञ्च./६४६] ६६२ अद्धनिबुड्डे बिंबे, [य.दि./३२४] ३६९ | अपरिग्रह एव भवेद् [स्त्री.प्र.१३] १२२ अद्धमसणस्स सव्वं- [प्रव./८६७] ६७४ अपरिमिअपरिग्गहं [प्र.आ.सू.५] १२१ अद्धमसणस्स सव्वं- [य.दि./२४४] ५५८ अपायहेतुत्वदेशनेति [ध.बि./८१] ३८ अद्धोरुओ वि ते दो वि,
अपुनर्बन्धकस्यायं [यो.बि./३६९] २२ [प्र.सा./५३३] ५७२ अपुनर्बन्धकस्यैवं, [यो.बि./२५१] २४ अधश्च मुक्त्वा पिण्डस्य,
अपुव्वं दट्टणं, [आ.नि./११२५] ३४४ [द्वा.भा./६६] ६८६ अपुव्वनाणगहणे [आ.नि./१८१] २८१ अधीते यत्किञ्चित् [ ] १८१ | | अपूर्वासन्नभावेन, [यो.दृ./३९] २८ अधौतमुखहस्ताङ्घि- [नी.शा.] ३६६ | अप्पउलिओसहभक्खणया अनन्तसुखविज्ञान- [द्वा.भा./११६] ६९०
[प्र.आ.सू./उपा.द.सू.७] १९१ अनशनमूनोदरता [प्र.र./१७५] ३६ | अप्पडिलेहिअदुप्पडिलेहिअ [उ.द.सू.७] २०४ अनागाढे ग्लानत्वे [प्र.सा./८०८वृ.] ५४१ | अप्पडिलेहिअदोसा, [प.व.२६२] ५०६ अनाद्यनन्तसंसारा- [यो.शा.१/१७व.] ५६ अप्पडिलेहियदोसा, अनाभोगतोऽपि [ल.वि.]
२९
[बृ.क.भा./१४५३] ७१४ अनित्ये चापरा- [ध.बि./११४] ४६ | | अप्पत्ते अकहित्ता, [ पञ्च./६१५] ६५८ अनियतविहारकल्पः, [षोड.२/६] ३० अप्पत्ते चिअ वासे, [ओ.नि./३५०] ५८७ अनुत्तरविमानानि, [ द्वा.भा./१०७] ६८९ | अप्पा असंथरंतो, अनेकजन्तुसङ्घात- [यो.शा.३/३६] १२८
[बृ.क.भा./३९८५] ६४२ अन्तर्मुहूर्तात् परतः, [यो.शा.३/३४] १२८ अप्पा उद्धरिओ [श्रा.दि./१०१] २९७ अन्नावणाहिगहिआ, [पञ्च./१३५०] ७३७ | अप्पाहार अवड्डा [अ.स.सी./४] ६९९ अन्ने पाणे सयणे [ ]
अप्पुव्वनाणगहणे, [ उप.प./५०२] ४३२ अन्ने पुण भणंति- [आ.चू.] ३०२ | अप्पेण बहुमेसेज्जा, [ ] ३६२
२५३
D:\d-p.pm53rd proof
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ धर्मसंग्रहः
८९ २०१
अभ्यासेन क्रियाः सर्वाः, [] अभ्यासो हि कर्मणां [ ] अभ्यासोऽपि प्राय:, [ षोड. २०५ पू. ] २०१ २६७ | अभ्युत्थानं तदाऽऽलोके,
२७७ २०८
[ यो. शा. / ३ - १२५ ] ३६१ अमायोऽपि हि भावेन,
८०२]
अप्पोलं मिउ पम्हं च,
२६७
[ओ.नि. भा. / ३२२] ५७७ अप्रत्यक्षा हि नो बुद्धिः [ शा. भा. ] अप्रत्यक्षोपलम्भस्य [ प्र. वि. परि. / १ ] अप्रसन्नात् कथं [वी. स्त. १९/३] अप्रसन्नात् कथं [वीत./१९/३] अबोधेऽपि फलं प्रोक्तं,
३९
[ ध.बिं.वृ.४-३१ ] ४७७ अमित्रं कुरुते मित्रं, [] ३२ | अमीषामन्तरदर्शनमिति [ ध.बि. / ९६ ] ४२ ३१७ | अमेध्यसम्भवं [नी.शा. ] अय एल गावि महिसी,
३६६
[ ध.बिं./११-प.२९] ४९ अबोधेऽप्यनिन्देति [ ध.बि. / ६३ ] अब्भंतरपरियट्टिय [ बृ. वं. भा. / १३] अब्भासऽच्छणछंदाणु
[द.वै.नि./४८वृ.] ७०१
५८७
६४४
[प्र.सा./ ६७६ ] ५८४ अयसि हरिमंथ तिउडय [ द.वै.नि.२५३/ सं.प्र. श्रा. ५५/प्र.सा. १००] १२० अयसी लट्टा कंगू, [] १३९
४१६
५५
३६५
२७२
अरइरई पेसुन्नं [ श्रा. दि. / ३०३ ] अरिहं देवो गुरुणो [सं.प्र.स./३४] अरिहं वंदणं सद्धा [ चैत्य. २६ ] २२३ अरिहंत सिद्ध चेइअ [ प्र.सा./९३०] ७६ अरिहंताणं भगवंताणं [म.नि.अ. ३ ] अरिहंति वंदण - [आ.नि./९१२] अर्थानामर्जने दुःखम् [] ४३१ | अर्थवन्त्युपपन्नानि, []
२३१
३४३
अर्हता कथितो धर्म:, [ द्वा.भा. / १३२]६९१ अर्हतो दक्षिणे भागे [ पूजा. ११ ] अर्हत्सम्बन्धिकार्यार्थं,
२३९
अब्भितरपरिभोगं, [ ओ.नि./ ३५३] अब्भुज्जअं विहारं, [ य. दि. / ३७१ ] अब्भुट्ठाणं अंजली, [पु.मा. / ४०८ ] अट्ठाणे विए, [ ] अब्भुवगयं पि संतं, [ प.व./ १२२] अभयं सुपत्तदाणं, [र.सं./ १७७] अभावे दन्तकाष्ठस्य, [ व्य. शा. ] अभिकंखतेहिं सुहा(भा ) सिआई
[आ.नि./७०८ ] ६५४ अभिगमणवंदण- [ उ.मा. / १६६ ] अभिगमणवंदण - [ उ.मा./ १६६ ] अभिग्गहिओ अणभिगहिओ
७०२
२०६
४७९
|
D:\d-p.pm5\3rd proof
२५९
४८३
३९
[ य. दि. / ८९] ५०८ अभिजिय सयभिस [ प्रा.सा.वा./२०] ७६३ अभिन्न एवामरणं [ ध.बि. / ११७] अभिषेकजलं तत्तु,
४६
[वि.सं. १ / १९९] २३७ अर्हत्सम्यग्गुणश्रेणि-[वि.सं.१/१९८ ] २३७ [ त्रि.श./१०/२/६८ ] २४६ अलिअं न भासिअव्वं [ सं.प्र.श्रा./१६] ११५ अभिषेकतोयधारा [ अर्हद्. ३ / १२] २४५ | अवंगु दुवारा [ भ.सू. ] अभिसंभूआसस्स [आ.नि./ १०९४] २७५ अवक्राऽग्रन्थिसत्कूर्चं [ व्य.शा. ] अभिहयपयाइदसगुण, [ वि.स./ १४] २५४ अवणिअकुसुमाहरणं [ ] अभूताल्पाणुचेलत्वे,
३६५
२२३
२४४
अवमाणं न पयासइ, [ हि. मा. / २८६ ] ३५७ अवरे वि सयंबुद्धा, [प्र.सा./५१९] ५७९
[ यो.शा. ३ / १५३वृ. ] ७२५
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्टम् [ ३ ] धर्मसंग्रहवृत्तिगतोद्धरणानामकाराद्यनुक्रमः ॥ ]
अवरेण वि आरंभं, [] अवलोअणेण आलावणेण [ ] अवहट्टु रायककुआई
[ वि.सा.६६५श्रा.कृ.पू. ] २४१ अवि राया चए रज्जं, [] ४३३ अविणी अणुअत्तइ, [ हि. मा. / २८० ] ३५५ अविधिकृताद् वरमकृतम् [ ] अविहिकया वरमकयं,
२०१
[ ८०३
४५५ | असद्व्ययपरित्यागः, [ यो.बि. / १२९] १० ३५६ असरसरं अचवचवं [ श्रा.प्र.सू.चू. ] १६० असाधुः साधुर्वा भवति [ ] असिइसयं किरियाणं
७०५
[ सूत्र.नि. ११९/प्र.सा. ११८८ ] १७१ असिणाण विअडभोई,
[ पञ्चा.१०/१८] ४५४ असिवे अवमोअरिए, [ ओ.नि./ ११२] ७०९ असिवे ओमोअरिए,
|
[वि.सा./८९६ ] २०१ अविहीए चेइआई [म.नि.अ./७] २५० [ बृ.क. भा. / १६६५ ] ५१६ अविहीए निअंसणुत्तरिअं [म.नि. ] २९३ | असुइठाणे पडिआ, [आ.नि./ ११११ ] ३०४ अव्वत्त अपहु थेरे, [ ओ.नि./ ४६७] ५३६ असुइठाणे पडिआ, [आ.नि./११११ ] ७०५ अव्विच्छिन्नं वामय - [ बृ. वं. भा. / ११] ३१६ असुरसुरं अचवचवं, [ ओ.नि./ २८९ ] ५५७ अव्वोच्छिन्ना तसा [ ओ.नि./ ३२२] ५८५ असुरा नागास्तडित: [ द्वा.भा./६७ ] ६८६ अशक्यं रूपमद्रष्टुं [ ] ६७४ अस्या एव पृथिव्या [ द्वा.भा. / ७२] अस्या एव पृथिव्या [ द्वा.भा. / ७८ ] अस्सि खलु पडिग्गहिअंसि
६८७ ६८७
अशक्ये भावप्रतिपत्तिरिति [ ध.बि. / ७१ ]३६ अशनमखिलं खाद्यं [ यो.शा.वृ. ] अष्टपत्रेसिताम्भोजे, [ यो.शा.८/३३] अष्टाहिकाभिधामेकां, []
१६६ २१६
[ आचा. २/१/६२]
५४०
४२७
५०७
४५१
५७१
५७८ ६७०
अष्टौ दिवसान् यावत् [ षोड.८ / १६] अष्टौ साधुभिरनिशं, [ षोड. २ / ८ ] असंयमकृतोत्सेकान् [ यो.शा. ४/८३ ] असई लाभे पुण [ ओ.नि./ ७१८ ] असच्चमोसं सच्चं, [ द.वै.७/३] असढेण समाइण्णं [ बृ.क. / ४४९९ ] ३७० असणं ओअणसत्तु - [पञ्चा.५/२७] ३२८ असणाइअमालोएइ, [] असणाई वत्था [ बृ.क. ] असणाईअं कप्पड़, [ प्र.सा./८१२] असणाईआ चउरो, [ य. दि. / १८६ ] अह पुविचिअ [ चे.वं.म./१९६ ] असणाईआ चउरो, [ य. दि. / १९० ] अह पेया दुद्धट्टी, [प्र.सा./ २२७] असत्यपाये न दुर्गतिरिति [ ध. बि. / १२९] ४८ अह भुंजिऊण पच्छा, [प.व./३८८ ] ५६० असत्याः सत्यसङ्काशाः, [] असदाचारगर्हेति [ ध.बि. / ७७]
३१ | अह उवविसित्तु सुत्तं [प्र.स./ १५ ] ३८५ ६८५ अह कड्डिऊण सुत्तं [प.व./२८९] ५१९ अहणं भंते ? सालीणं [ भग.सू.२४६ ] १३९ अह धम्मदेसणत्थं च [ श्रा. दि. / १४६ ] ३४६ अह न सक्ने काउं [ श्रा. दि. / २२७] ३६८ अह पक्खिअं [ [प्र.स./३४] अह पत्ताणुवगरणं, [ य. दि. / २८९ ] अह पुणरवि सज्झाओ,
३८७ ५६९
३१४
४२४
५४२
[ य. दि. / ३२० ] ५८८
५४१ ५४२
२४२ ३३७
४७९ ३७
अह लहुअवंदणजुयं, [ य. दि. / ८२ ] अह लहुअवंदणेणं, [ य. दि. / २८५ ]
४९८ ५६९
D:\d-p.pm5\3rd proof
अह उग्गयंमि सूरे, [ य. दि. / ८४ ]
अह उग्गहणंतगं, [प्र.सा./५३१]
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०४]
[धर्मसंग्रहः अह वाघाइअकाले, [य.दि./३५०] ६३७ | आगाढजोगवाही [ ओ.नि./५४८] ५५५ अह सुअसमिद्धिहेउं, [प्र.स./२१] ३८६ | आग्नेय्यां तु यदा [ पूजा.६] २३८ अहच्छंदब्भुट्ठाणं, [गु.वि.३/१२४] ७०६ आचार्यादिष्वपि ह्येतद्, [यो.दृ./२६] २३ अहमवि खामेमि [बृ.वं.भा./२७] ३१८ आणाईसरिअं वा, [सं.प्र.श्रा./४२] ११९ अहयं तुब्भे एअं, [आ.नि./६७३] ६४७ आणागेज्झो अत्थो, [पञ्च./९९४] ७३४ अहवा अणिट्ठकुसुमाई- [सं.प्र./२५३] २९० आणाबलाभिओगो, [आ.नि./६७७] ६४८ अहवा णाणाइतिगं [ ]
२९३ आत्मकृतस्य देहेनेति [ध.बि./१२०] ४७ अहवा णाणाईणं, [आ.नि./६७६] ६४८ आत्मा न बध्यते, [शा.स./३-३४] ४४ अहवा वि भावभेआ, [पञ्चा.३/३] २३३ | आत्मैव दर्शन-ज्ञान-[यो.शा.४/१] ६४ अहवा वि विणासंतं,
आदित्योदयवेलायां, [ ] [आ.नि./६७२] ६४७ आदेसेण वा गब्भ- [नि.चू./३५४३] ४६७ अहवा सव्वं चिअ [ ]
४१५ | आन्तर्मुहूर्तिकं सम्यग् - अहसम्ममवणयंगो, [प्र.स./१४] ३८५
[यो.शा.१/१७व.] ५७ अहसीसोरयहरणे, [बृ.वं.भा./२६] ३१८ आपदां कथितः पन्था, [ ] ११ अहासुहुमो अ एएसुं [ ]
७२० आपुच्छण त्ति पढमा, [ओ.नि./२२८] ५२१ अहिआसिअणहिआसिअ,
आपुच्छिउं पयट्टइ, [हि.मा./२७५] ३५४ [य.दि./३२२] ५८९ | आभिग्गहिअमणभिग्गहं [सं.प्र.स./४७] ७० अहिगारिणो य पंच य [गुरु./२] २९९ | आमं विदग्धं विष्टब्धं, [ ] १४ अहिगारी अ गिहत्थो, [पञ्चा.७/४] ४४१ आमंतणि आणवणी, [प्र.सा./८९४] ६६९ अहियासिआ उ अंतो, [ओ.नि./६३३] ५८९ | आमगोरससम्पृक्तं, [यो.शा.३/७] १३६ अहो जिणेहिं [द.वै.५/९२]
| आमासु अ पक्कासु अ अहो जिणेहिं असावज्जा,
[सं.प्र.श्रा./७५] १२७ [य.दि./२३३] ५५४ | आमे धडे निहत्तं, [पञ्च./९८२] ७३३ अहोराइया तहिं [ ]
आयप्पमाणमित्तो [प्र.सा./१२५] ३११ अह्नो मुखेऽवसाने च, [यो.शा./६३] १३१ आयप्पमाणमित्तो, [व.नि.] ३७१ [आ]
आययणं खु निसेवइ, [ध.र./३७] ८४ आ स्नात्रपरिसमाप्ते- [अर्हद्./३/४] २४५ आययणसेवणा [ ]
२०६ आइमकाउस्सग्गे, [आ.नि./१६९५] ३७७ आयरपकप्पो अ नवमे, आएसं बहुमन्नइ, [हि.मा./३००] ३५८ 1 [व्य.भा.३/१७१] ७४० आकंपइत्ता अणुमाणइत्ता
आयरिअ उवज्झाए, [प्र.सा./१०२] ३०२ [आ.वि./११] ४३९ आयरिश्रमि गिलाए, [ओ.नि./४२६] ५२२ आक्रुष्टोऽपि हि नाक्रोशेत्,
आयरिअअभाविअ- [ओ.नि./५५६] ५५६ [यो.शा./३/१५३वृ.] ७२५ | आयरिअउवज्झाए [व्य.४/१३] ७४२ आगमतत्त्वं तु परं, [षोड.२/११उ.] ३१ | आयरिअउवज्झाए, [प्र.सा./५५७] ६७७
D:\d-p.pm513rd proof
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५१
परिशिष्टम् [३] धर्मसंग्रहवृत्तिगतोद्धरणानामकाराद्यनुक्रमः ॥]
[८०५ आयरिअगणीइड्डी, [बृ.क.भा./६९२] ७१३ | आलू तह पिंडालू, आयरिअगिलाणां, [ओ.नि./३५१] ५८७ [सं.प्र.श्रा.९४/प्र.सा.२४०] १३२ आयरिआइ सगच्छे, [श्रा.जी./१२] ४३५ आलोअणं अकिच्चे, [पञ्चा./१५/२]४३२ आयरिए अ गिलाणे,
आलोअणं अदाउं, [पञ्चा.१५/३९] ४३९ [ओ.नि./७१६] ५७८ आलोअणपडिक्कमणे [प्र.सा./७५०]७२२ आयरिय उवज्झाए, [प्रा.सा.द्वा./१९] ७६२ आलोअणापरिणओ, [ श्रा.जी./३९] ४३५ आयरियगिलाणाई [य.दि./१४] ४९७ आलोइऊण दोसे, [प.व./४६६] ५९२ आयरियग्गहणेणं [व्य.भा./४६८५] २५७ | आलोइत्ता सव्वं, आयरियनिसिज्जाए [सामा./द्वा.११] ७३३ | [ओ.नि./५२०, प.व./३३७] ५५३ आयरिया इह पुरओ, [य.दि./३३०] ५९० | आलोच्यावग्रहयाञ्चाआयहिअपरिन्ना [प.व./५५५] ५०९
। [यो.शा.१/२८] ६७२ आया खलु सामाइअं [आ.नि./७९०] १५१ आलोयणयाए णं भंते ! [उत्त.२९अ.] ४४० आयाणे निक्खिवणे, [ओ.नि./७१०]५७७ | आलोयणाणुलोमं, [पञ्चा.१५/१७] ४३७ आयादर्द्ध नियुञ्जीत, [ ]
आवंतिकेआवंति [आचा.५/१] ३४ आयादर्द्धं नियुञ्जीत, [ ]
१३ आवयहिं पि पढिज्जइ, [न.फ.कु./६]२१८ आयारवमाहारव, [ श्रा.जी./९] ४३४ आवस्सइं च णितो, आयारस्स उ उवरिं, [व्य.भा.३/१७६ ]७४०
[आ.नि./६९२पू.] ६५० आयारस्स उ मूलं, [बृ.वं.भा./३] ३१६ | आवस्सयसज्झाए, [सं.प्र.गु./१३] ३०३ आयावयंति गिम्हेसु, [द.वै.३/१२] ५१० आवस्सयस्स समए, [य.दि./१३] ४९५ आरंभिअअणुओगं, [ य.दि./१५७] ५१७ | आवस्सयस्स समए, [ ]
आसयस समा | 1
३६९ आरभडा संमद्दा, [ओ.नि./२६६] ५०१ | आवस्सयाइआई, [सं.प्र.गु./१४] ३०३ आरंभे च्चिअ दाणं, [पञ्चा.९-१२] ४२७ | आवस्सिअं भणित्ता, [ य.दि./१७५] ५२३ आरात्रिकं जिनाचार्याः,
आवस्सिआ उ आवस्सएहिं [प.प./११/७६] ४२८
[आ.नि./६९४] ६५१ आरुहणे ओरुहणे, [बृ.क.भा./९७५]१३८ आवस्सियाए जस्स य, [प.व./२९३] ५२० आरोग्गसारिअं माणुसत्तणं
आश्रयन् दक्षिणां शाखां, ___ [सं.प्र.श्रा.६३] १२२
[वि.वि.१/८३] २२७ आर्द्रः कन्दः समग्रोऽपि,
आसणगओ न पुच्छिज्जा, [यो.शा.३/४४] १३३
[उत्त.१/२२] ५०९ आोऽशुष्कः कन्दः,
आसणेण निमंत्तेता, [श्रा.दि./१७३] ३६१ [यो.शा.वृ३/४४] १३३ | आसनस्थपदो [नी.शा.]
३६६ आलंबणमलहंती [क.भा./१२०] ५८ | | आसनाभिग्रहो भक्त्या, आलंबणे विसुद्धे,
[यो.शा./३/१२६] ३६१ [बृ.क.भा./३९८९] ५८६ | आसन्नसिद्धिआणं, [सं.प्र.देवा.१९३] २०२
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०६]
[धर्मसंग्रहः आसाढे मासे दुपया, [ओ.नि./२८४]३३० | इच्छा गम पाण ओसा, [वि.सा./७०९] २५४ आसायण तित्तीसं, [गुरु./३] २९९ | इच्छा य अणुन्नवणा, आसायणा उ भवभमण
[आ.नि./१२३२] ३०१ [प्र.सा./४३७] २९३ | इच्छामि खमासमणो, [ बृ.वं.भा./७] ३१६ आसायणा वि णेवं, [आ.नि/७१४] ६५४ | इच्छामि पडिक्कमिउं, [य.दि./२३२] ५५४ आसुक्कारोवरए, [व्य.भा.४/१७२] ७४१ | इणमच्चंतविरुद्धं, [ ]
२७९ आसेवणाकसाए [प्र.सा./७२५] ७२१ इणमो सव्वमवि [म.नि.१/१२] ७४४ आस्तिकमतमात्माद्या [ ] | १७३ | इतरेसु पोरिसितिगं, [ओ.नि./२९३] ५१५ आहकम्मुद्देसिअ [ प.व./७४१] ५२८ | इत्तरिअं पि न कप्पइ, [आ.नि./७२१] ६५६ आहाकम्मनिमंतण
इत्तरिआइ विभासा, [आ.नि./७१९] ६५५ [व्य.पीठिका/४३] ६९८ | इत्तो चेव जिणाणं, [सं.प्र./१६१] २४३ आहारे खलु सुद्धी, [य.दि./१८०] ५४२ | इत्थं पमायखलिआ, [प.व./१८] ४७४ आह्वानोत्पादितप्रीतिः, [नी.शा.] ३६६ | इत्थि दिअत्थसंसार, [ध.र./५७] ८६
इत्थिकहा भत्तकहा [ स्था.सू.] इंतस्सणुगच्छणया, [ द.वै.नि./४८वृ.] ७०१ | इत्थिकहाऽऽसण- [ ]
६२७ इअ अट्ठारसभेआ, [प्र.सा./७९२] ४६७ | इत्थेव पत्थवंमी, [ प.व./४४३] ५८९ इअ अप्परिवडिए सम्मे, [ ] ६१ | इत्यनित्यं जगद्वत्तं, [यो.शा.४/६०] ६८२ इअ कम्मं उद्देसिअ- [पिं.वि./५३] ५३१ | इत्यादिसाधुवृत्तं, [षोड.२/११पू.] ३१ इअ भाइगयं उचियं, [हि.मा./२८३] ३५६ | इत्येकविंशतिविधा [ पूजा.२०] २३९ इअ वुत्ता सुत्ताओ, [पिं.वि./७६] ५३३ | इदानीं तद्विधिम् [ध.बि./५९] ३१ इअरम्मि विगप्पेणं, [पञ्चा.१२/१६] ६५० | इन्द्रियाण्येव तत्सर्वं, [ ]
११ इअरे पुण आयरियं, [ ]
| इन्द्रोपेन्द्रादयोऽप्येते, [ यो.शा.४/६१] ६८२ इअरो अ गुरुसगासे, [ओ.नि./५२३] ५५५ इमो अववाओ- [ ]
७०९ इअ सामाइअउस्सग्ग- [प्र.स./१७] ३८५ | इमो पासत्थाइसु अववाओ त्ति- [ ] ७०९ इक्कं पि अह मुहुत्तं, [प.च.] ३४० इय दोसु वि पासेसु, [प.व./२३७] ५०० इक्कंगुलाइ पडिमा, [बि.प./१९] ४४७ | इयं बध्यमान- [ध.बि./१०४] ४३ इक्कासीई ते करण-[सं.प्र.श्रा./९] ११३ | इयरा वि हंदि एयंमि, [उ.प./४३४] २६ इक्केण कयमकज्ज, [प.व./५९१] १३४ इरिअं पडिक्कमंतो, [य.दि./४] ४९६ इक्षक्षीरगुडादीनां [ ] ६८ | इरिअं सुपडिक्कतो, [ ]
५०९ इग पणदिसिलोगगमो [ ]
| इरिआ कुसुमिणसग्गो, [गु.भा./३८] २९९ इगपंचाइदिणूणं, [भा.य.दि./१४] ३८१ | इरिआ भासा एसण, [प्र.सा./५७१] ६८० इगवीसं खलु भङ्गा, [श्रा.व.भ.प्र.११] ९९ | इरिआचिइवंदण- [गु.भा./३९] २९९ इगुवन्नं खलु भङ्गा, [श्रा.व.भ.प्र.१३] ९९ | इरियावहिआए अपडि- [म.नि.] २५१ इच्चाइ चिंतयंता, [य.दि./३६६] ६४२ | इह कुणई अब्भासं, [ य.दि./५८] ३४०
D:\d-p.pm513rd proof
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्टम् [ ३ ] धर्मसंग्रहवृत्तिगतोद्धरणानामकाराद्यनुक्रमः ॥ ]
इह चेव खरारोहण–[सं. प्र.श्रा./३५] इह जंमि दिणे सावओ [ ]
इह पौषधशब्दो [आ.हा.वृ. ] इह बुंदि चइत्ताणं, [आ.नि./ ९५९] इहरा उ मुसावाओ, [पञ्च./९३३] इहरा विवज्जओऽवि हु,
[ ८०७
१६०
३५५
१५५
२६९
११७ | उचितकाले विधिना [ प्र.सा.२१३वृ.] २२० उचियं एअं पि [ हि.मा./ २७८ ] उचियं मुत्तूण कलं, [सं.प्र./ १४४५] ३५० उचियं मोत्तूण कलं [ श्रा.प्र. / २६९] ३९७ उच्चाराइ अथंडिल, [पञ्च./६६४ ] ६६३ उच्चालिअंमि पाए, [ओ.नि./ ७४९] ६८० उच्चासणं समीहइ [] उच्छुवणे सालिवणे,
७३०
४६८
[ पञ्चा. १५/५ ] ४४०
इहलोए च्चिअ जीवा,
[ सं . प्र . श्रा / २५] ११६ इहलोगंमि सुकित्ती, [ श्रा. दि. / १०३] [ई]
[ पञ्चा.१५/२०वृ.] ४३८ २९८ | उच्छुवणे सालिवणे, [ वि.भा./३४०४] ४७९ उजुववहारो चउहा, [ ध.र./४७ ] ८५ उज्जुग गंतुंपच्छा ( च्चा )गई
ईर्यापथो ध्यान [ ] २५९ ईसाविसायमयकोह - [ उ.मा. / २८७] ४१७
[ उ]
अह पडिमग्गपसरं, []
उउबर्द्धमि अ दंडो, [ प्र.सा./ ६७३ ] उबद्धे रयहरणं, [ ओ.नि./ २६ ] उउबद्धे वासासु अ, [पञ्च./१३३० ] ७४६ उक्कोसिआ य पूआ, [ पञ्चा. ८ / २९] ४५० उक्कच्छिअ वेकच्छी, [ प्र.सा./ ५३० ]५७१
उक्कोस सत्तरिसयं, [ चे.वं. म. / ३०] २२९ उड्डुं थिरं अतुरियं उक्कोसं सासायण- [ सम्य. प्र. / २२] उक्खण खणइ निहणइ, [] उक्खित्तनायं संघाडनायं [] उक्खित्तमाइचरगा, [प.व. / ३०३] उग्गम उप्पा एसण, [ सं.प्र./७९४ ] उगमदोसाईआ, [] उग्गहणंतग पट्टो, [ प्र. सा. / ५२९] उग्घाडपोरिसिं जा, [पा.स./९]
[ प.व./ ३०० ] ५२५
उट्ठाविओ सिअ त्ति अ,
२४६
[प.व. / ५७८ ] ४९१ ५८३ | उट्ठिअ करेइ विहिणा, [ प्र.स./ २६ ] ३८६ ५६६ | उट्ठेडं परिसंठिअ [ बृ. वं. भा. / ५ ] उठिओडिओ सविणयं, [प्र.स./९] उड्डदिसिपमाणाइक्कमे
३१६ ३८५
[ उ.द.१/७/६/प्र.आ.सू.६ ] १८८
उचिअत्तं पूआए [ चे.म.भा./१९७] २४३ उचिअपवतिं एवं [सं.प्र./६९] २४४ उचिए काले विहिणा, [ प्र.सा./ २१३] २२० उचिए काले विहिणा, [ प्र. सा. / २१३] ३४१ उचिओ जणोवयारो, [ पञ्चा. ८/४७] ४५१
६०
[ ओ.नि./ २६४, प.व./ २३३] ४९८ १२२ उड्डूमहो एगत्तो [प.व./२४८ ] ६०३ | उड्डमुहो कहरत्तो, [ ओ. नि. भा. / १८८ ] ७१२ ५२७ | उण्णिअं अट्टिअं वा वि,
५०२
६२७ ७०७ ५७१
[ ओ.नि./ ७०९] ५७७ उत्तमपत्तं साहू, [ गाथा./ १४४ ] ३६५ उत्तमा सात्त्विकी भक्ति
D:\d-p.pm5\3rd proof
[वि.सं.१ / २०४] २३७ उत्ताणगपासल्ली, [ पञ्चा. १८ / १५ ] ६९३ उत्थाने पूजने दाने,
[ यो.शा. ३ / १५३वृ. ] ७२६ उत्पादनोद्गमैषण- [ ] उदयंमि जा तिही [ श्रा.वि./ ११वृ. ]
६८१ ४२०
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०८]
[धर्मसंग्रहः उदीच्यानां बलिर्नाग- [द्वा.भा./६९] ६८७ | उमग्गदेसओ मग्ग [पञ्च./१६६१ ] ७६० उदुम्बरवटप्लक्ष- [यो.शा.३/४२] १२८ | उम्मायं च लभेज्जा, [प.व./५६८] ५१० उद्दिट्ठकडं पि सो भुंजे [नि.भा.] १५९ उम्मुक्कभूसणो सो, [वि.ह.चू.] २५१ उद्दिट्टकडं भत्तं, [पञ्चा.१०/३२] ४५५ उरूसूसहलंछण [आ.नि./१०९३] २७५ उद्देससमुद्देसे, [ आ.नि./१५३४] ३८९ उलूककाकमार्जार- [यो.शा.३/६७] १३० उद्देसिअंमि नवगं, [पि.नि./३९५वृ.] ५३२ | उवउंजिऊण पुट्वि, [प.व./२८७] ५१२ उद्धावणा पहावण, [व्य.भा./९६२] ३०२ | उवओगकरणकाले, [य.दि./९५] ५०८ उद्विजतेन रोगेभ्यो,
उवगरणं वामे उरुगंमि, [यो.शा.३/१५३वृ.] ७२५
[ओ.नि.भा./३१७] ५६६ उपदेशं विनाप्यर्थकामौ [यो.बि./२२२]३३ | उवगरणगोअरा पुण, [प.व./२३१] ४९४ उपदेशः शुभो नित्यं, [शा.वा./७] १६ उवगरणसरीरेसुं, [प्र.सा./७२४] ७२० उपन्नकारणमि, [बृ.क.भा./४५४०] ७०८ उवगरणाइँ चउद्दस, [प्र.सा./५२८] ५७१ उपन्नकारणमि, [बृ.क.भा./४५४०] ३४६ | उवगरणाईआणं, [ओ.नि.भा./१५७] ४९८ उपन्नाणा जह नो
उवगाराभावम्मि वि, 1 [व्य.भा.३/६/१२५] ७३३ [श्रा.प्र.३४८/पूजा.प.४/४४] २०८ उपसर्गप्रसङ्गेऽपि [यो.शा.१/४३] ६९४ उवणेउ मंगलं वो, [स.च.] २४७ उपादेयधियाऽत्यन्तं, [यो.दृ./२५] २३ | उवणेउ मंगलं वो, [ ]
२४६ उपाध्याया दशाचार्यः,
उवभोगपरिभोगवए [प्र.आ.सू.७] १२४ [म.स्मृ २/१४५] १४ उवयारो चउत्थेण [ ]
७४८ उपाध्याया दशाचार्यः,
उवरि हेट्ठा य [ओ.नि.भा./२६४] ५५१ [म.स्मृ./२-१४५] ३५५ | उववासी सव्वोवहि- [य.दि./२८३] ५६९ उपानत्सहितोव्यग्र- [नी.शा.] ३६६ उवविसइ उवज्झाओ, [य.दि./१००] ५०९ उपायतो मोहनिन्देति [ध.बि./८५] ३९ उवसंपन्नो जं कारणं, [आ.नि/७२०]६५६ उपावृत्तस्य दोषेभ्यः,
उवसंपया य तिविहा, [आ.नि./६९८ ] ६५२ 1 [ध.बि.३/१८टी.] १५५ उवसंपयाय(ए) कप्पो [पञ्च./९८६]६५२ उप्पन्न विगय मीसग, [प्र.सा./८९३ ]६६८ उवसमसम्मत्ताओ [वि.भा./५३१] ६० उप्पलपउमाई पुण, [बृ.क.भा./९७८] १३८ उवसमसम्मट्टिी [श.बृ.चू.] उभओ णहसंठाणा, [ओ.नि./२८पू.] ५६६ उवसमसेढिगयस्स उ, [वि.भा./२७३५]५७ उभयनिबन्धनभाव- [ध.बि./सू.९५] ४ उवसामगो अ खवगो, [प्र.सा./७२६ ] ७२१ उभयनिबन्धनभाव- [ध.बि./९५] ४२ उवहाणीकयबाहू, [ य.दि./३६०] ६४२ उभयन्नू वि अ [ उप.प./८५२] ४७३ उवहिमि पच्चूसे [नि.चूर्णि] ५०५ उभयमुहं रासिदुगं, [ प.व./४०३] ५६४ उव्वत्त दार संथार, [प्र.सा./६२९] ७५६ उभयहितमेतदिति [ध.बि./४-३१] ४७७ उव्वत्तइ परिअत्तइ, [पञ्च./१६२५] ७५६ उमग्गदेसओ णिण्हवोऽसि [ ]
उव्वत्तणपरिअत्तण- [य.दि./३६९] ६४३
D:\d-p.pm513rd proof
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्टम् [३] धर्मसंग्रहवृत्तिगतोद्धरणानामकाराद्यनुक्रमः ॥]
[८०९ उष्णेन तप्तो नैवोष्णं,
| एआई अकुव्वंतो, । [यो.शा.३/१५३वृ.] ७२४
[बृ.क.भा./४५४९] ३४६ उसिणोदगंति दंडुक्कालिअं
एआई परिहरंतो, [हि.मा./३४८] ३५३ [प्र.सा./८८१] १४१ | एआई भंते ! चत्तारि उसिणोदगमणुवत्ते, [पि.नि./१८] १४०
[प्रज्ञा.११/८६२] ६६७ उस्सक्कण अहिसक्कण,
एआओ अविसेसेण, [पञ्च./१६६२] ७६० [प.व./३०४] ५२७ एआओ दो वि [श्रा.वि./११वृ.] ४२० उस्सग्गेण पढमा, [ य.दि./९६] ५०९ एआओ भावणाओ, [पञ्च./१६६१] ७६० उस्सग्गेणं तु सड्ढो उ,
एआणि गारवट्ठा, [पञ्च./१६४८] ७५९ [श्रा.दि./२२६] ३६८ | एआणि नपुंसया दस, उस्सीसभायणाई, [ओ.नि./२३२] ६३९
[नि.चू./३६३६] ४७२ उस्सुत्तभासगाणं, [सं.स./२९] २९३ एआरिसेण गुरुणा, [प.व./१४] ४७४ उस्सुत्तमणुवइटुं, [प्रव.सा./१२२] ३०४ | एए उ अणाएसा, [ओ.नि./२७०] ५०४ [ऊ] एए ओमा वि [ ]
७४९ ऊणगअट्ठारसगं, [ प.क.बृ./२०६६] ५४६ | एए चेव दुवालस, [ओ.नि./६७०] ५७० ऊणगसयभावेणं, [आ.नि./१११८] ७०५ | एएणं बीएणं, [सं.प्र.देवा./१९८] २३८ ऊर्ध्वतिर्यगधोभेदैः, [द्वा.भा./६०] ६८६ | एएसि वयपमाणं, [प.व./५०] ४६७ ऊर्ध्वलोकस्तदुपरि, [द्वा.भा./६२] ६८६ | एएसिं तु पमाणं, [प्र.सा./६३०] ७५६ ऊर्ध्वलोकस्य मध्ये च,
एएसि तिथिआणं, [हि.मा./३१४] ३५९ [द्वा.भा./१०३] ६८९ एक उत्पद्यते जन्तु- [यो.शा.४/६८] ६८३ ऊसरदेसं दड्डिल्लयं च, [वि.भा./२७३४] ५७ एकत्रासत्यजं पापं, [यो.शा.२/६४वृ.] ३५१ [ऋ]
एकभक्ताशनान्नित्य- [स्क.पु.] १३० ऋजुभावाऽऽसेवनमिति [ध.बि./८०] ३७ एकमपि च जिनवचनात् ऋषभाद्यानां तु तथा, [षोड.८/३] २२९
[तत्त्वा .सं./२७] २११ [ए]
एकवस्त्रान्वितश्चार्द्ध- [नी.शा.] ३६६ एअगुणविप्पमुक्के, [पञ्च./१३१८] ७३७ | एकवस्त्रो न भुञ्जीत, [ ]
२२५ एअस्स उ लिंगाई, [ध.र./७८] ४८६ | एकशाटिकोत्तरासङ्गकरणं [ ] २४० एअं च अस्थि लक्खण- [उ.प./२००] ४८६ | एकाङ्गः शिरसो नामे, [ ] २३२ एअं च ण जुत्तिखमं, [उ.प./९५०] २१ | | एकारसीसु निस्संगो, [ ] ४५६ एअं पच्चक्खाणं, [ उत्त.५/२७.] ७५७ | एकाशनाऽऽचाम्लादि [ ] एअं परुप्परं नायराण, [हि.मा./३११]३५९ | एकाहारी दर्शनधारी [ ]
४२९ एअं भूमिमपत्तं, [पञ्च./६१९] ६५९ एकेन्द्रियादिजन्तूनां, [द्वा.भा./५६] ६८५ एआई अकुव्वंतो,
एक्कंमि उ पाउग्गं, [ओ.नि./७१७] ५७८ [बृ.क.भा./४५४९] ७०८ एक्कदुगतिगचउ- [प.व./४०१] ५६४
३२५
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
८१०]
[धर्मसंग्रहः एक्कारस अंगाई, [प्र.सा./५२६] ५८० एमेव य पासवणे, [ओ.नि./६३४] ५८९ एक्कक्कं पंचदिणे, [ ]
७७६ | एमेव य मज्झिमिआ, [ पञ्च./६१८] ६५९ एगं एगस्सुवरिं, [प्र.सा./२३३] ३३८ | एयं अणंतरुत्तं, [सं.प्र.स./४६] एगं पि उदगबिंदू, [सं.प्र.देवा./१९७] २३८
[श्रा.ध./३६] ६९ एगंमि उदगबिंदुम्मि, [सम्बो.स./९५] १४२ | एयं सामायारिं, [आ.नि./७२३] ६५६ एगग्गस्स पसंतस्स, [ आ.नि./६९३] ६५० | एलुगं विक्खंभइत्ता [ ]
५२५ एगत्थ सव्वधम्मो, [ ]
४२५ | एवं अचलादिसु वि, [ पञ्चा.८/३५] ४५१ एगमुहूत्तं दिवसं, [सं.प्र.श्रा./१२०] १५४ | एवं अप्परिवडिए, [वि.भा./१२२३] ७२७ एगराइआ चउहिं [ ]
एवं आयरिआई, [व्य.भा.३/१८२] ७४१ एगवए छब्भङ्गा,
एवं खित्तसुरीए, [प्र.स./२२] ३८६ [श्रा.व.भ.प्र.१०/प्र.सा.१३३०] ९७ | एवं गच्छसमुद्दे, [ओ.नि./११७] ७०३ एगवए नव भङ्गा, [श्रा.व.भ.प्र.१२] ९९ एवं चिअ चउमासे, [प्र.स./३८] ३८७ एगवयणं दुवयणम् [ ]
७७८ एवं चिअ वयणेणं, [पञ्च./१३५९] ७३७ एगविह दुविह तिविहं, [प्र.सा./९४२] ६१ एवं छम्मासतवं, [ ]
७७३ एगविह सम्मरुई, [प्र.सा./९४३] ६२ एवं जा छम्मासा, [पञ्चा.१०/२२] ४५५ एगविहं दुविहेणं, [आ.नि./१५५९] ९५ एवं जिणपण्णत्ते, [सं.प्र.२/३२] ६२ एगसाडिअं उत्तरासंगं [ ] २२६ | एवं ता देवसिअं, [प्र.स./२५] ३८६ एगस्सायरसारा, [चे.म.भा./४०] २४३ | एवं न केवलज्ञानी, [ ]
३७३ एगाइ इगुणतीसूणयं पि, [प्र.स./३० ३८६ एवं नास्ति सुखं [यो.शा./आ.६१२] ६८३ एगागी पासत्थो [उ.मा./३८७] ७०६ | एवं पडिवत्तीए, [पञ्चा.१९/२७] ४७५ एगूणवासगस्स उ, [प.व./५८८] ४९० | एवं पडुपन्ने [ ओ.नि.भा./२६२] ५५१ एगो जइ निज्जमगो [आ.प./४११] ७५७ एवं पयईए च्चिअ, [पञ्चव./३५] ५३ एतच्छरीरधनयौवन- [ ]
एवं पवत्तिणिसद्दो, [ पञ्च./१३२०] ७३८ एतत्सचिवस्य सदा, [षोड.२/९] ३१ एवं भव्यजनस्य [ ] एताश्चारित्रगात्रस्य, [यो.शा.१/४५] ६८१ एवं मुहुत्तबुद्धी, [प.च.]
३४० एते अतिचारा एव, [उ.द.वृ.१/६] २०५ एवं य शुद्धयोगेन, [ध.बि.४/२] ४८२ एतेष्वेवामनोज्ञेसु, [यो.शा.१/३३] ६७५ एवं वाया न भणइ, [श्रा.ध./३२] ६९ एतेऽहिगारिणो इह, [पञ्चा.३/७] २३४ | एवं विही इमो सव्वो, [श्रा.दि./७७] २४९ एत्थ पुण आहरणं, [उ.प./८४३] ७०४ | एवं व्रतस्थितो भक्त्या, एत्थ पुण एस विही, [पञ्चा.१५/८] ४३२
[यो.शा.३/११९] २१४ एमाई पडिसिद्धं, [प.व./५८०] ४९१ एवं संवेगकृद्धर्मः, एमाई सयणोचिअमह [हि.मा./२९८] ३५८
[ध.बि./१०-प.२९] ४९ एमेव अहोराई, [पञ्चा.१८/१८] ६९३ | एवं सो अट्ठारस- [ ]
७७३ एमेव एगराई, [पञ्चा.१८/१९] ६९३ | एवं स्कन्दकसाधु- [ ]
२५८
६९०
D:\d-p.pm513rd proof
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्टम् [ ३ ] धर्मसंग्रहवृत्तिगतोद्धरणानामकाराद्यनुक्रमः ॥ ]
एवंविधं च सम्यक्त्वं
८८
[ यो.शा.वृ. २/१७] ७२ एवमसंतो वि इमो, [ पञ्चा. १ / ३८ ] एवमहाजाएगं, [ बृ.वं.भा./३२] एसा जिणाणमाणा, [प.व./ ११४] एसो अ एत्थ गुरुओ, [ उ.प./ १९८] एसो पवयणकुसलो, [ ध.र. / ५५ ] [ ऐ] ऐशान्यां कुर्वतां पूजा, [ पूजा. ७ ] ऐश्वर्यस्य समग्रस्य, [ अ.ना. / ४२ ] [ ओ ]
[ सं . प्र.श्रा./१८ ] ११४ कत्ति कडं मे पावं, [आ.नि./ ६८७] २५३ ओणयदेहा अवराह - [ बृ. वं. भा. / २८ ] ३१८ कत्थ य मइदुब्बलेणं, ओवायं विसमं खाणुं,
२२३
७५९
[ सं.प्र.४८ / ध्या. श. ४७ ] ७५ कनिष्ठिकानामिकयो- [ व्य. शा. ] कन्दप्पे कुक्कुइए, [पञ्च. / १६३० ] कन्याविक्रयिणश्चैव, [] कप्पट्ठिओ वि एवं, [] कप्पसमत्तीइ तयं, [] कप्पस उ णिज्जुत्ति,
१९५
७७३
७७३
३१८
४८०
७१
८६
[द.वै.५/१/४] ६८० ओसन्नो वि दुविहो, [सं.प्र.गु. / १२] ३०३ ओसह भेसज्जाणि य,
[ बृ.क.भा./१४८९] ७१६
४८५
५८१
ओसाणमिच्छे [ सूय. १४/४१ ] ओहिअस्स ओवग्गहिअस्स [] ओहे उवग्गहंमि अ, [ ओ.नि./६६७] ५६९ ओहे सुओवउत्तो, [पि.नि./५२४] २११ ओहेण जस्स गहणं, [प.व./८३८] ५६९ [ औ ] औचित्यमेकमेकत्र, []
२३८ | कण्णागहणं दुपयाण,
२६०
१८
[क] कंचणमणिसोवाणं, [सं. प्र.श्रा./ १३०] १६५ कंचुइहत्थोवगयं, [ प.च.२९/७] २४६ कंजियउदगविलेवी,
कज्जस्स य कज्जस्स य,
[ बृ.क.भा./१७०७] ५६० कंतारे दुब्भिक्खे, [ आव. भा. / २५० ] ३४१ कः कालः ? कानि मित्राणि ? [] कइआ संविग्गाणं, [चा.म./२] कज्जं पि णाणदंसण
१९ ४१८
D:\d-p.pm5\3rd proof
कज्जेणं गच्छंतस्स उ,
[ य. दि. / २७९ ] ५६७
[ ८११
[ पञ्चा.१२/१८] ६५० २२५
कटिस्पृष्टं तु यद्वस्त्रं, []
कट्ठाई वि दलं इह, [ पञ्चा.७/१७] ४४२ कडगच्छेओ णाम [ वृद्ध. स. ] कडसामइओ पुव्विं, [ श्रा.प्र./३१४] २००
५५७
[ व्य.भा. १०/६०६ ] ७३५ कप्पस्स उ णिज्जुति,
कप्पे सिप्पे य [ ] कप्पेऊणं पाए, [ ओ.नि./ ३११ ] कप्पेऊणं पाए, [प.व./३९६ ] कम्मग्गंथेसु धुवं [] कम्मविवागाण दसा, [] कयरकरमंदयाण, [ श्रा.वि. / १२वृ.] कयवयकम्मो तह [ ध.र. / ३३] [ पञ्चा.१२/१९] ६५१ करआवत्ते जो, [ नम.प./ १६]
[ व्य. भा. १०/६०७ ] ७३५ कप्पा आयपमाणा, [ ओ.नि./ ७०५ ] ५७६ कप्पा गेविज्जणुत्तर, [वि.स./१३] २५४ कप्पाकप्पे परिनिट्ठिअस्स
[ आ.नि./६८८ ] ६४९
२८२ ५६२
५६३
५८
६२८
४२३
८४
२१६
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
८१२]
[धर्मसंग्रहः करधरिअजोगमुद्दो, [चे.वं.म./१९१] २४२ | काऊण तक्खणं चिअ, करयलं जाव कट्ट [ ]
२४१
[श्रा.प्र.३१७] २०० करसन्नभमुहखेवा- [श्रा.ध./३४]
काऊण वामजाणुं, [य.दि./२१] ५९२ कर्णाटी सुरतोपचार- [ ] १४६ काऊण विहिणा [श्रा.दि./२४] २२६ कर्मणां नः क्षयो [द्वा.भा./५५] ६८५ काऊण सयणवग्गस्स कर्मभिरेव स जीवो, [ ]
[श्रा.दि./२९४] ४१४ कलान्तमपोज्झति खेदं, [ ] १६ काऊणं विहिणा पहाणं, कलिकारओ वि [सं.प्र.श्रा./४३] ११९
[श्रा.दि./२४पू.] २२२ कल्पनामात्रमन्यथेति [ध.बि./१०५] ४३ काएण अस्थि जइ किंचि, कल्याणपरम्परा-[ध.बि./७६] ३७
[श्रा.दि.७९] २४९ कल्लाणगाईकज्जा, [चे.म.भा./५३] २४४ काकारसमुच्चारण- [बृ.वं.भा./१५] ३१७ कल्लाणयतवमहवा, [चे.वं.म./२९] २२९ | कामं खलु सव्वण्णू, कल्लोलचपला लक्ष्मीः,
[बृ.क.भा./९६३] ७१३ [यो.शा.४/५९] ६८२ कायकण्डूअणं वज्जे, [श्रा.दि./५८] २२८ कष-च्छेदयोरयत्न इति [ध.बि./९७] ४२ कायप्रमाण आत्मा [ ]
२६९ कषादिप्ररूपणेति [ध.बिं/९२]
कायव्वं कज्जे [हि.मा./३०७] ३५९ कषाया विषया योगाः,
कायव्वा पुण भत्ती, [यो.शा.४/७८] ६८४
[द.वै.नि./४८वृ.] ७०१ कष्टं वेदयमानानां, [द्वा.भा./५७] ६८६ काया वया य ते च्चिअ, [ ] ५९९ कह घेत्थमो त्ति पच्छा, [प.व./२९२] ५२० कायोत्सर्गे कृतेऽपि [श्रा.वि.गा.५७.] २१९ कह न हु पमायपंके, [य.दि./८] ४९६ | कारणादधिकां मन्ये, [ ] कह वि हु पमाय- [य.दि./२५८] ५६२ कारणिएहिं च समं, [हि.मा./३१०] ३५९ कहं नमंति सीसं ? [सङ्घा.वृ.] २६९ कारवणेऽवि अ [ पञ्चा.७/२१] कहणाइअव्वक्खित्तं, [पञ्च./३३०] ५५२ काल एव कृत्स्नं [ ]
२६७ कहण्णं भंते ! जीवा [भ.सू./२०३] ३६२ काल-यदृच्छा-नियतीश्वर- [ ] १७३ कहमन्नह एगाए, [ ]
२४३ | कालंमि संकिलिट्टे, कहिऊण य कायवए, [पञ्च./६६३] ६६३
[पं.क.भा./१७४९] ७०६ काइअसंनाडगलं, [ य.दि./२७६] ५६६ | कालतिगेण गुणिआ, [वि.स./१६] २५४ काइयमाइअजोगं, [प.व./२८७] ५१९ | कालपरिहाणिदोसा [प.व./३०] ४७६ काउं उज्जोअगरं, [प्र.स./१९]
| कालपरिहाणिदोसा, [प.व./३७] ४७५ काउं पडिग्गहं [प.व./३४०] ५५३ | कालमकाले सण्णा, [ओ.नि./३०९]५६२ काउस्सग्गंमि ठिओ,
कालविणयाइरहिओ, [सं.प्र.गु./१५] ३०३ [ओ.नि./५१२, पञ्च./३२०] ५५२ कालस्ततो महाकालः, [द्वा.भा./७६ ] ६८७ काउस्सग्गे जह [आ.नि./१५५१] ३९० | कालाइदोसओ जइ, [प्र.सा./७७४] ७११
४३२
४४३
D:\d-p.pm513rd proof
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्टम् [३] धर्मसंग्रहवृत्तिगतोद्धरणानामकाराद्यनुक्रमः ॥]
[८१३ कालाइवसा इक्काइ
कुतीथिकैः प्रणीतस्य, [द्वा.भा./१२७] ६९१ [प्रा.सा./द्वा.-११] ७४१ | कुतूहलाद् गीतनृत्ते, [यो.शा.३/७८] १४५ कालाइवसा इक्काइ- [सामा./द्वा.११] ७२९ | कुलनिस्साए विहरइ, [सं.प्र.गु./११] ३०३ कालिअसुअस्स कालो,
कुलपुत्तो तगराए, [प.व./११७] ४७८ [य.दि./३५१] ६३७ कुलवहुदिटुंतेणं, [ ]
७५१ काले अपहुप्पंते, [ओ.नि./५१८] ५५३ | कुसुमक्खयगंधपईव, [चे.वं.म./२११] २३६ काले अभिग्गहो पुण, [प.व./३०१] ५२७ कृतकत्वेऽप्यतीत- [ध.बि./१०९] ४५ काले विणए बहुमाणे,
कृतकृत्य इवा- [त्रिषष्टि.१/५/९८] २४७ [दश.वै.नि./१८४] ३७४ कृतमोनवक्राङ्ग, [नी.शा.] ३६७ कालेण ऊणा जो [वृ.सम्प्र.] ५०४ कृत्वा हाटकोटिभिः [ ] कालोऽवि सुच्चिअ जहिं,
कृत्वेदं यो विधाने, [स्ननाष्टके/३] २२३ 1 [ध्या.श.३८] २१८ | केई ण होइ सलद्धी, काहं अच्छित्तिं अदुवा [प्र.सा./७७९]३६३
[पञ्च./१३३३] ७४७ किं पुनरुपचितदृढघन- [ ] २०९ केससरीरविभूसण, [सं.प्र./२५०] २९० किं मे कडं ? किं च मे
को आउरस्स कालो? [ ] ६०७ [श्रा.दि./३२४] २१८ को णाम सारहीणं [प.व./१९] ४७४ किं सक्कणिज्जकज्जं, [य.दि./७] ४९६ | को हेऊ ? जिणआणा, [य.दि./८८]५०७ किइकम्मं पि कुणतो,
कोऊअभूइकम्मे , [ पञ्च./१६४२] ७५९ [आ.नि./१२०५] ३०८ कोऊअभूइकम्मे, [सं.प्र.गु./१६] ३०३ किइकम्मस्स विसुद्धि,
कोत्थलगारिअघरगं, [आव.भा./२४८] ३४० | [ओ.नि./२९२ प.व./२७४] ५१४ किञ्चित् शुद्धं कल्प्यम् [प्र.र./१४६] १६७ | कोसंबिसंठिअस्स व, [ ] २४७ किन्नरकिम्पुरुषौ [द्वा.भा./७७] ६८७ | कोहे माणे माया लोभे किरिआसु अप्पमाओ [ध.र./७९] ४८६
[प्र.सा./८९२] ६६८ किह पुण एवं सोही,
कोऽपि क्वापि कुतोऽपि [ ] १२८ [व्य.भा.३/१८१] ७४१ | क्रियमाणेऽर्हतः स्नात्रे, [प.प.११/७२] ४२८ कीटकोशापविद्धानि, [ ] २३०
[क्ष] कीरइ बली [आ.नि.]
२३१ | क्षणिकाः सर्वसंस्कारा, [ष.स./१४१]१७२ कुंजुसिण-चाउलोदक,
क्षपको बालको वृद्धो वा [क.बृ.] ५२१ [बृ.क.भा./१७०६] ५६० क्षमया मृदुभावेन, [यो.शा.४/८२] ६८५ कुट्टिमतलसंकासो, [ओ.नि./४०६] ५४९ | क्षये पूर्वा तिथिः कार्या, [ ] ४२१ कुणइ विणओवयारं, [हि.मा./३०३] ३५८ | क्षायोपशमिकाद् भावाद् [ ] कुणमाणो अ अकज्जं,
क्षीणक्लेशा एते, [ ]
२७७ [बृ.क.भा./४५२६] ३४५ | क्षीणरागादि- [ ]
४१५
D:\d-p.pm5!3rd proof
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
८१४]
[धर्मसंग्रहः क्षुतृहिमान्युष्ण- [ ]
३८ | गंधा संघो चिइ संति, क्षुत्पिपासा शीतमुष्णं,
[प्रा.सा./द्वा.१९] ७६१ । [यो.शा.३/१५३७.] ७२६ | गंधाइड्डिअमहुअर- [ ]
२४५ क्षुधातः शक्तिभार
गंभीरिमगुणनिहिणो, [ य.दि./२०] ३७५ [यो.शा.३/१५३वृ.] ७२४ गच्छगओ अणुओगी, [उ.मा./३८८] ७०६ [ख]
गच्छपरिरक्खणट्ठा [बृ.क.भा./४५४२] ७०७ खंडणपीसणमाईण [श्रा.वि./१२व.] ४२३ | गच्छा विणिक्खमित्ता, खंडणपीसणरंधण- [श्रा.वि./१२वृ.] ४२३
[पञ्चा.१८/७] ६९२ खंती मद्दव अज्जव, [प्र.सा./५५४] ६७५ | गच्छे अत्थं सुत्तं, [य.दि./१०४] ७५० खंती मुत्ती अज्जव, [प्र.सा./५५४वृ.] ६७६ | गच्छे चिअ निम्माओ, [पञ्चा.१८/५] ६९२ खंधकरणी उ चउहत्थ [प्र.सा/५३८] ५७३ | गच्छे पडिबद्धाणं, [प्र.सा./६१६] ७७६ खइगाइ सासणजुअं, [प्र.सा./९४७] ६२ | गणचिंतगस्स सत्ता, खज्जूरदक्खदाडिम
[बृ.क.भा./३९८८] ५८६ [श्रा.वि./१२वृ.] ४२३ | गणणिक्खेवेत्तरिओ, [पञ्च./१३७९] ७६९ खण्डिते सन्धिते [ पूजा.१७] २३९ | गणहरकयमंगगयं, [ ]
६२९ खमणिज्जो भे [बृ.वं.भा./१७] ३१७ | गणिउज्झायपवित्ती, [पञ्च./१३७८ ] ७६८ खरिआ तिरिक्खजोणी, [ओ.नि./७६७]१२ | गणिमं जाईफल- [सं.प्र.श्रा./५३] १८६ खलिअंमि चोइओ, [हि.मा./३०२] ३५८ | गन्थिभेदे नात्यन्त- [ध.बि./१२७] ४८ खविअं नीआगोअं, [श्रा.दि./१०२] २९८ | गन्धधूपाक्षतैः [ पूजा.१४]
२३९ खाइज्ज पिट्ठिमंसं, [हि.मा./२९६] ३५८ | गन्धैर्माल्यैर्विनिर्यद्- [ ]
२०८ खामित्ता विणएणं, [5.वं.भा./२९] ३१८ | गब्भगए जं जणणी, खामेमि सव्वजीवे, [वं.सू./४९] ४१६
[आ.नि./१०९६] २७६ खामेमि सव्वजीवे, [प्रा.सा.द्वा./१९] ७६२ | गब्भगए जं जणणी, खित्तंमि जत्थ जो [य.दि./१७१] ५१८
[आ.नि./११००] २७६ खित्ते खले अरणे, [सं.प्र.श्रा.३३] ११७ | गब्भाओ नीहरंतस्स, [र.सं./३०१] ४१७ खीणे दंसणमोहे, [ध.सं.णी/८०१] ५९ गमणागमणविहारे [आ.नि./१५३३] ३८८ खीरं दहिणवणीयं [पञ्च./३७१] ३३६ | गमणे दसमं तु भवे, [प.च.] २४९ खीरदहिअविअडाणं [प्र.सा./२२२] ३३८ | गलमच्छभवविमोअ-[ उ.प./१८८] २७ खेलं केलि कलिं [प्र.सा./४३३] २९० | गहणादुवरि पयत्ता [पञ्चा.१/३५] खोडणपमज्जवेलासु, [प.व./२५५] ५०३ | गहिऊण य मुक्काई, [ग]
[प्रा.सा.द्वा./१९] ७६२ गंडी कच्छवि मुट्ठी, [प्र.सा./६६४] ५८४ गामागरनगराणां, [सं.प्र.श्रा.३४] ११७ गंतूण वसहिदारे [य.दि./२७७] ५६७ | गारवतिगं च वयणे [प.कु./४] ३०० गंधव्वनट्टवाइअ- [चे.वं.म./२०५] २३१ | गारविए काहीए, [बृ.क./१७०३] ५२१
८८
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ८१५
परिशिष्टम् [ ३ ] धर्मसंग्रहवृत्तिगतोद्धरणानामकाराद्यनुक्रमः ॥ ] गावी महिसी उट्टी,
४३३
गुरुदत्तसेसभोअण- [प्र.सा./ २१४] ३४१ [ द.वै.नि.२५७/सं.प्र.श्रा. ५९ ] १२१ | गुरुदेवधम्मसुहिसयणगिअत्थो कडजोगी, [ श्रा. जी./८ ] [हि. मा. / २९० ] ३५७ गिण्हंति अद्धरत्तिअ - [ य. दि. / ३६८ ] ६४३ गुरुपच्चक्खाणि - [प.व. / २६० ] ५०४ गिण्हइ० [ पञ्चा. ५/५ ] २२० | गुरुपच्चक्खाणिगिलाणगिहिज्ज आरनालं, [ य. दि. / २२४] ५४० गिम्हासु तिन्नि पडला,
[ ओ.नि./६९८ ] ५७५ गिम्हासु पंच पडला, [ ओ.नि./ ७०० ]५७५ गिम्हासु हुंति चउरो, [ ओ.नि./ ६९९] ५७५ गिरिकण्णि किसलिपत्ता,
[सं. प्र.श्रा. ९२/प्र.सा. २२८] गिरकोइल अवयव [नि.चू. ] गिहचेइएसु न घडइ,
६५४
७०३
६५
४८६
३१
[ ओ.नि./ ३५६ ] ५८८ गुरुपरिओसगणं [आ.नि./ ७०९] गुरुपरिवारो गच्छो, [पञ्च./६९६ ] गुरुपारतंतनाणं, [पञ्चा. ११/७] गुरुपारतंतनाणं, [ पञ्चा. ११/७] गुरु पारतन्त्र्यमेव च [ षोड. २ / १०] गुरुपूआ करणरई, [ पञ्चा. ७/५] | गुरुभणिओ सुत्तत्थो, [] गुरुमूले सुअधम्मो, [ पञ्चा.१/९] गुरुमोह - कलह - निद्दा -[ सं . प्र.श्रा. ७३] १२७ २२१ | गुरुवंदणमह तिविहं, [ गु.भा./१] ४४७ गुरुविरहंमि उठवणा
४४१
१३२ १२९
८३
७२
२९८
१५४
[वि. भा. / ३४६५ ] ३७१ ३५७ | गुरुविरहंमि य ठवणा, [सङ्घा.वृ.] ७१२ गुरुसक्खिओ हु धम्मो [] गुरुहिंडणंमि गुरुगा,
२५८ २९८
३५४
७४६ [ व्य.भा.३/६/१२६ ] ७३३ ७१२ गुरूपदेशमालम्ब्य [ यो. शा. १ / १७वृ. ] ५७ ४७६ | गुरोः पुरो निषण्णस्य, [] १० गुर्वी पिण्डविशुद्धि:, [ षोड. २ / ५ ] २४८ | गूढसिरसंधिपव्वं, [ जी.प्र./ १२] गृहे प्रविशतां [पूजा./२] गृहे बहिर्वा मार्गे वा,
३०
[ यो.शा. ३ / १७वृ. ] १२७ ४९७ | गृह्णाति प्रतिपद्यते [ पञ्चा. ५/५वृ. ] ३१७ | गेहगयाणमुचिअं, [ हि.मा./३१६ ] ५५९ | गोत्रवृद्धैर्नरो नैव, [] ३८६ ग्रन्थिदेशं तु संप्राप्ताः,
२२० ३६०
३७३
६४४
[ यो. शा. १ / १७वृ. ] ५६
[चे.वं.म./१९२] २४२
गिहजिणपडिमा [ प्र. सा. / ६६० ] गिहपडिमाणं पुरओ, [ वि. सा. / ५९३] गिहमज्झं मुत्तूणं, [ श्रा.कृ./३०१ ] गिह्णावेइ अ पाणि, [ हि.मा./२९१ ] गीअं भण्णइ सुत्तं [] गीअत्थ जायकप्पो,
[ व्य.भा.४/१६, पञ्च./ १३२९] गीअत्थो अ विहारो, [ उ.मा./ १२१] गीअत्थो कडजोगी, [प.व./३१] गुणेषु यत्नः क्रियतां [] गुरुकारिआइ केई, [ द.प्र./२५ ] गुरुगुणरहिओ अ इहं, [ पञ्चा. ११ / ३५ ] ४८७ गुरुगुणरहिओ व इहं,
[ पञ्चा. ११ / ३५ ] ७२९ गुरुणाणुण्णायाणं, [प.व. / ५५३ ] गुरुण तहत्ति [ बृ.वं. भा./१८] गुरुण पत्तं भिन्नं [ य. दि. / २५२ ] गुरुथुइगहणे थुइ [ प्र.स./२४] गुरुथेरबालपा, [ य.दि./३७२ ]
D:\d-p.pm5\3rd proof
१३४
२३८
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०
८१६]
[धर्मसंग्रहः ग्रन्थिमवेष्टिमपूरिम [ श्रा.वि./६वृ.] २३० | चउभेअं मिच्छत्तं, [द.प्र./२४४] ६९ ग्रामाद्यनियतस्थायी,
चउम्मासि अभिग्गह, [श्रा.वि./१२वृ.]४२२ [यो.शा.३/१५३वृ.] ७२५ | चउरंगुलं विहत्थी, [ओ.नि./७११] ५७७ ग्रीष्मातपपरिक्लिन्नात्,
चउरंगुलदीहो वा, [प्र.सा./६६६] ५८४ [यो.शा.३/१५३वृ.] ७२५ चउरंगुलमुहपोत्ती, [आ.नि./१५४५] ३८९ ग्रैवेयकास्त्रयो- [द्वा.भा./१०६] ६८९ | चउरंगो जिणधम्मो, [ ]
४१५ ग्लानौ० [ध.बिं/४-३३] ४७७ | चउव्विहा समणोवासगा [घ]
[स्था.४/३/३२१] ८३ घडगाइपलोट्टणया, [ओ.नि./२७४] ५०६ चउसद्दहण तिलिगं, [प्र.सा./९२६] ७६ घणं मूले थिरं मज्झे, [ओ.नि./७०७] ५७६ | चउसरणगमण [प्रा.सा./द्वा.१९] ७६२ घणमिच्छतो कालो, [उ.प./४३२] २५ । चउसिरं तिगुत्तं च, [गु.भा./१९] ३७२ घनोदधिप्रतिष्ठाना [ द्वा.भा./१११] ६९० चउहाहारं तु नमो, [प्रत्या.भा./१२पू.] ३२६ घित्तुं थिरं अतुरिअं,
चक्खूहि णिरिक्खिज्जइ, [य.दि./९०] ५०८ [ओ.नि.भा./१६०] ४९९ चक्षुष्मन्तस्त एवेह, [ ] घुसिणकप्पूरमीसं तु [श्रा.दि./५९] २२८ | चतुर्णां करयो- [ ] घोडग लया य [आ.नि./१५४६] २५६ | चतुष्पदानां सर्वेषां, [ ]
३६६ घोडगमाइअदोसेहि, [ ]
३८५ चत्तारि अंगुलाई, [पञ्चा.३/२०] २५० घोसाडकरीरंकुरु [प्र.सा./२४१] १३४ | चत्तारि खमासमणा, [ य.दि./२८८] ५६९ [च]
चत्तारि देवया भागा, [प्र.सा./८५२] ५४५ चंदणपूअणबलि- [ ]
२४४ | चत्तारि दो दुवालस, चंदाइच्चगहाणं, [आ.नि./११०२] २७८
[आ.नि./१५३१] ३८८ चउकोणभाणकण्णं,
चत्तारि पडिक्कमणे, [ओ.नि./२८९ प.व./२७१] ५१३
[आ.नि./१२०१] ३०८ चउणारीओमिणणं [पञ्चा.८/२५] ४४९ | चत्तारि परमंगाणि, [उत्त.३/१] ४८१ चउण्हं खलु भासाणं, [द.वै.७/१] ६७० चत्तारि पुण्णकलसा, [पञ्चा.८/२२] ४४९ चउत्थं जलेण सिद्धा, [प्र.सा./२३४]३३८ | चत्तारि विचित्ताई, [पञ्च./१५७४] ७५२ चउत्थछट्ठट्ठमकरणे [व्य.भा./उ.६] ३७० | चत्वारि ते तात ! [ ]
१६ चउत्थे अणुव्वए [आ.चू.]
चत्वारो नरकद्वाराः, [ ]
१३४ चउदसपय अडचत्ता, [वि.स./८] २५३ | चम्मतिअं पट्टदुर्ग, [प.व./८३६] ५८३ चउदसवासस्स तहा, [प.व./५८६] ४९० चरमाए (पढमाए) पोरसीए, चउदिसितिदुइक्कं वा,
[प.व./२६७] ५११ [बृ.क.भा./१४६३उत्त.] ७१५ | चलद्दीपत्विषा तेन, चउभागवसेसाए, [ओ.नि./६३२] ५८८
[त्रिषष्टि.१/५/९९] २४७ चउभागवसेसाए, [य.दि./३२१] ५८९ | चाउदसट्ठमुद्दिट्ठपुण्णमा- [सू.कृ.] १६५
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्टम् [३] धर्मसंग्रहवृत्तिगतोद्धरणानामकाराद्यनुक्रमः ॥]
[८१७ चाउद्दसट्ठमुद्दिट्ठ- [प्र.प./२४७] ४१९ | छक्कायदयावंतोऽवि, चाउद्दसिं पन्नरसिं, [ग.वि./७] ४७९
[ओ.नि./४४१] ५२४ चाउम्मासिअवरिसे, [श्रा.वि./११व.] ४२० छक्कायरक्खणट्ठा, [ओ.नि./६९१] ५७४ चाउस्सालाईए, [प.व./७१०] ५४४ | छट्ठीए बंभयारी सो, [ ]
४५५ चारगनिरोहवहबंध- [उ.मा./२८३] ४१७ | छण्हं तिहीण मज्झंमि, [श्रा.दि./२१] २१९ चारणानां हि गमनं, [यो.शा.३/३७.] १२४ | छत्तीसगुणसमन्नागएण [श्रा.जी./१६]४३९ चारित्तंमि जलूआ, [श्रा.वि./१२वृ.] ४२२ | छत्तोवाणह सत्थ [प्र.सा./४३५] २९१ चारित्तस्स विसोही, [चतु.प्र./७२] ३७२ | छन्नाई चउव्वीसं, [ द.वै.नि.२५२/ चिंतासंतावेहि अ, [उ.मा./२८४] ४१७ सं.प्र.श्रा.५४/प्र.सा.१००४] १२० चिंतिज्जइ कज्जाई, [ ]
| छप्पिअ जीवणिकाए, [सं.प्र.३/२८] ६२ चिंतित्तु जोगमखिलं, [पञ्च./३२६] ५५२ | छप्पुरिमा तिरिअकए, [प.व./२४२] ५०१ चिंतेउ तओ पच्छा, [प.व./२९१] ५२० । | छम्मासा आयरिओ, चिइ संति सत्तवीसा, [सामा.] ९१
[बृ.क.भा./२००१] ७५८ चिइवंदण थुइवुड्डी, [ पञ्चा.८/३२] ४५० । | छम्मासिअं छसु जयं, [आ.नि./७६४]४६७ चित्तं पि हु अणुअत्तइ, [हि.मा./२७४] ३५४ छलिएण वा पवज्जा- [प.व./५७२]४९१ चित्तबलिचित्तगंधेहिं, [पञ्चा.८/३०] ४५० छव्विहजयणाऽऽगारं, [प्र.सा./९२७] ७६ चित्तमेव हि संसारो [शा.स./५-३०] ४४ | छायइ अणुकुईए, [प्र.सा./५३५] ५७२ चित्तस्स अट्ठमिदिणे, [श्रा.वि./१२वृ.]४२८ | छिंदइ कहं तहा [ ]
३१५ चिन्तासच्छ्रुत्यनुष्ठान- [ ]
| छिन्नाछिन्नवनपत्र- [यो.शा.३/१०२] १९३ चुणारुहाणं जिणपुंगवाण, [ ] २३६ | छिन्निदिया नपुंसा, [सं.प्र.श्रा./४६] ११९ चेइअ पडिम पइट्ठा, [श्रा.वि./१५] ४४१
[ज] चेइअदव्वं गित्तु, [श्रा.दि./१३२] २९५ | जं अणुदत्तो अ पुणो, [बृ.वं.भा./२२] ३१७ चेइअदव्वं साहारणं च,
जं अन्नाणी कम्मं, [प.व./५६४] ५१० [सं.प्र.दे./१०७] २९४ | जं अब्भसेइ जीवो, [ ] चेइअदव्वविणासे, [सं.प्र.दे./१०५] २९४ | जं आरुग्गमुदग्ग- [सं.प्र.श्रा./१२] ११३ चेइअदव्वविणासे, [सं.प्र.दे./१०६] २९४ | जं इंदियसयणाई, [सं.प्र.श्रा./९८] १४४ चेइहरेणं केइ, [चे.म.भा./१४३] २४४ | जं किंचि दुरालोइअ- [ य.दि./२३१] ५५४ चोइए चेइआणं,
जं कुणइ भावसल्लं, [पञ्चा.१५/३८] ४३९ [पं.क.भा./१५६९] २९४ जं च उद्दिट्टकडं [नि.चू.] १५९ चौरश्चौरापको मन्त्री, [नी.शा.] १८० जं च जीअलक्खणं तं, [अ.प./१५२]६७ [छ]
जं च सरीरं सुद्धं, [प्रा.सा.द्वा./१९] ७६२ छंदेणऽणुजाणामि [आ.नि./१२३८] ३०१ जं चण्ण एवमाई, [ओ.नि./७२९] ५८२ छउमत्थो मूढमणो, [प्रा.सा.द्वा./१९] ७६१ | जं जं मणेण बद्धं, [प्रा.सा.द्वा./१९] ७६१ छक्कायदयावंतोऽवि, [ओ.नि./४४१]३३२ | जं जं वच्चइ जाइं, [सं.प्र.श्रा./२३] ११६
D:\d-p.pm5!3rd proof
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
८१८]
[धर्मसंग्रहः जं जुज्जइ उवयारे, [ओ.नि./७४१] ५८५ | जइ मुग्गमासमाई, [ ]
१३५ जं णिहिअमत्थजायं,
जइ मे अणुग्गहं [ द.वै.५/१/९२] ५५४ [पञ्चा.१०/३३] ४५५ मे हुज्ज पमाओ, [य.दि./३६५] ६४२ जं तत्थ ठिआण भवे, [ ] ५४४ | जइ मे हुज्ज पमाओ, [आ.प./३३] ७६२ जं थिरमज्झवसाणं, [ध्या.श./२] ३१९ जइ मे हुज्ज पमाओ, [सं.पो./४] ४१६ जं दुक्कडं ति मिच्छा,
जइ लिंगमप्पमाणं, [आ.नि./११२४] ३४४ [आ.नि./६८६] ६४९ | जइ वि अ न जाइ सव्वत्थ, [ ] १२३ जं दुक्कडं ति मिच्छा,
जइ वि अ वयमाइएहि, [आ.नि./६८५] ६४८
[आ.नि./७१३] ६५४ जं न तयट्ठा की, [प्र.सा./८४९] ५४५ | जइ वि गुणा बहुरूवा, [ध.र./४२] ८५ जं नरए नेरइआ, [दे.श./९१] ४१७ | जइ वि न आहाकम्म, जं पि वत्थं व पायं वा
[व्य.भा./३७७२] ३४७ [द.वै.६/२०] १२२ | जइ वि पडिलेहणाए, [प.कु./५] ३०० जं पुण सपमाणाओ [ओ.नि./७२७] ५८१ | जइ वि मणमि [हि.मा./३१५] ३५९ जं भणि पज्जत्त- [प्र.तृ.सं./४६] १४२ | जइ वि हु पिवीलिगाई, जं मणवयणकाएहिं, [ ] ४१५
[नि.भा.३४००] १३० जं मोणंति पासहा, [आ.सू./१५५] ४९ | जइ वि हु फासुगदव्वं, जं सक्कं तं हिअए, [प्र.स./३२] ३८७
[नि.भा.३३९९] १३० जं सक्कइ तं कीरइ, [सं.प्र.स./३६] ५६ | जइ सव्वेसु दिणेसुं, [ ] ४१९ जं सम्मं ति पासह,
जइ होज्ज तस्स अणलो, [आचा.२/५/सू.१२५] ६३
[आ.नि./६७०] ६४७ जं साहूण न दिण्णं, [न.प्र./१२५] ३६२ | जइगुण काल निसिज्जा, जंबीरअंबजंबुअ- [श्रा.वि./१२वृ.] ४२३
[सामा./द्वा.११] ७३१ जंमि उ पोलिज्जंते, [सं.प्र.श्रा./८५] १३५ | जइधम्मस्सऽसमत्थे, [ ] जइ एगागी वि हु, [प्र.सा./५२३] ५८० | जइपज्जवासमपरो, [पञ्चा.१०/३४] ४५६ जइ जिणमयं पवज्जह, [प.व./१७२] ४८२ | जनाद्धा संघट्टो [ ]
६०४ जइ थंडिलं ण लब्भइ, [य.दि./२७४] ५६६ जणणी सव्वत्थ [आ.नि./१०९५] २७५ जड़ देसओ आहार- [श्रा.प्र.सू.चू.] १६० जणवय संमय ठवणा, [प्रव./८९१] ६२७ जइ न कस्सइ धारेइ, [श्रा.दि./७८ ] २४९ जणवय संमय ठवणा, [प्र.सा./८९१] ६६७ जइ परिहरई सम्मं, [पञ्च./६६६] ६६३ | जत्ता महूसवो खलु, [पञ्चा./९-४] ४२६ जइ पिच्छंति गिहत्था, [य.दि./२७५ ] ५६६ | जत्थ य एगो सिद्धो [आ.नि./९७५] २८३ जइ पुण निव्वाधाओ, [प.व./४४५] ५९० जत्थ सयं निवसिज्जइ, जइ पुण पासवणं से,
[हि.मा./३०५] ३५९ [ओ.नि.भा./२६५] ५५१ | जत्थ साहम्मिआ बहवे, [सु.सि./६०] ८४
D:\d-p.pm513rd proof
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्टम् [३] धर्मसंग्रहवृत्तिगतोद्धरणानामकाराद्यनुक्रमः ॥]
[८१९ जनकचोपकर्ता च, [ ] ३५६ | जह सागरंमि मीणा, [ओ.नि./११६] ७०३ जन्तवस्तेषां संतानः | जह सिढिलमसुइदव्वं [ ]
८४ __ [यो.शा.३/३३वृ.] १२७ | जह सिद्धाण पसिद्धा( पइट्ठा) जन्तुमिश्रं फलं पुष्पं, [यो.शा.३/७२]१३६
[पञ्चा.८/३४] ४५१ जन्नं समणे वा [अनु.द्वा./सू.२८] ३९१ | जहा सूरिआभे [ ]
२५९ जन्मजरामरणजले [ ]
जहाचिंतिय सपरिग्गह [ ] ६२६ जन्ममृत्युजराव्याधि- [ ]
जहाहिअग्गी जलणं [द.वै.९/१/११] ४८७ जमणुग्गए रविमि, [प्र.सा./८११] ५४२ जा उण एअविजुत्ता, [ पञ्च./१५८७ ] ७५३ जम्बूद्वीपे भ्रमन्तौ च, [द्वा.भा./९५] ६८८ जा खलु पमत्तजोगा, [पञ्च.१५८६] ७५३ जम्मं दिक्खा नाणं, [ ]
जा जयमाणस्स भवे, जम्मजराजीवाण- [पञ्च./६४८] ६६२ [पि.नि.६७१/ओ.नि.७६०] २१० जम्हा उ पंचरत्तं, [पञ्च./१५४०] ७७५ जा तं पि तेरसूणं, [प्र.स./३१] ३८७ जम्हा दंसणनाणा, [आ.नि./११७९] ३७३ | जा देवसिअं दुगुणं, [ प.व./४५०] ५९१ जम्हा वयसंपण्णा , [पञ्च./९३२] ७२९ जा य सच्चा अवत्तव्वा, [ द.वै./७/२] ६७० जयणा य धम्मजणणी,
जाए वि जो पढिज्जइ, [न.फ.कु./५] २१८ [उप.प./७६९] १४८ | जाओ अ अजाओ अ, जयणा य पयत्तेणं, [पञ्चा.७/२९] ४४४
1 [व्य.भा.४/१५] ७४६ जलकान्तो जलप्रभः [द्वा.भा./७१] ६८७ जातु मोहोदयात् [पञ्चा.१७.] २१९ जलक्रीडान्दोलनादि- [यो.शा.३/७९] १४६ जानीते जिनवचनं, [स्त्री.नि./४] जलेन देहदेशस्य, [स्नानाष्टके/२] २२३ | जापस्त्रिविधो- [प्र.पद्ध.] २१७ जव जवजव गोहुम, [ ]
१३९ | जामिणिपच्छिमजामे, [य.दि./३] २१६ जस्स जहा पडिलेहा, [ओ.नि./६३१]५६८ | जामिणिपच्छिमजामे, [य.दि./३] ४९५ जस्स नो इमं उवगयं [ ]
७३ जामिणिविरामसमए, [य.दि./९] ४९६ जस्स य जोगमकाऊण,
जायइ सचित्तया से, [प्र.सा./८८२] १४१ [ओ.नि./४२८] ५२० जायसमत्तविभासा, [पञ्च./१३३५] ७४८ जह अब्भत्थिज्ज परं,
जारिसतारिसवेसो, [सं.प्र./८२] २९२ [आ.नि./६६८] ६४७ जाव नियमं पज्जुवासामि [प्र.सू.चू.] १५२ जह गमागमाई, [ ] ३७२ जाव मज्जणघराओ [ ]
२५८ जह गेहं पइदिवसं पि, [ ] ३८२ जावंतिसमुद्देस, [पि.नि./२३०] ५२९ जह जच्चबाहलाणं, [आ.नि./६७८] ६४८ | जावइआ य सुणंती, [पञ्च./१००४]६५३ जह जह अप्पो लोहो, [सं.प्र.श्रा./६१] १२२ जावज्जीवं गुरुणो, [प्र.सा./८६३] ७५७ जह जह बहुस्सुअसंमओ [ स.प्र./६६] ७३० जिअदु व मरदु व जीवो, जह बालो जंपतो, [पञ्चा.१५/४७] ४३८
[प्र.सा./३१७] ६८० जह मिम्मयपडिमाणं, [चे.म.भा./५४] २४४ | जिट्ठामूले आसाढ- [य.दि./४८] ३३०
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२०]
[धर्मसंग्रहः जिणकप्पो उ गीअत्थो,
जीवाण कुंथुमाईण, [सं.प्र.श्रा.८३] १३० [बृ.क.भा./६९१] ७१३ | जीवाण बोहिलाभो, [गाथा./२१९] २४९ जिणगिहण्हवणं [श्रा.वि./१३] ४२४ | जीवादीणमधिगमो, [ ] जिणगिहपमज्जणं तो,
जीवास्तथानिवृत्ति- [सौ.न.१६/२९] ८२ [चे.वं.म./१९५] २४२ | जीहाए वि लिहंतो, जिणनमणमुणिणमंसण- [य.दि./६] ४९६
[व्य.भा.१/३८२] ७३६ जिणपवयणवुड्डिकर, [श्रा.दि./१४२] २९५ जुत्तो पुण एस कमो, जिणपवयणवुड्डिकर, [श्रा.दि./१४३] २९५
[पञ्चा.१०/४९] ४५७ जिणपवयणवुद्धिकरं, [श्रा.दि./१४४] २९५ | जे अगहिअधम्मा [य.दि./१५५] ५१७ जिणभवणकारणविही, [पञ्चा.७/९] ४४१ | जे आवि नागं [ द.वै.९/१/४] ४८७ जिणभवणबिंबठावण
जे आवि मंदि त्ति [द.वै.९/१/२] ४८७ [सं.प्र.देवा./१९५] २३७ जे इमे अज्जत्ताए जिणभवणबिंबपूआ,
[भ.सू.१४/९/५३७] ४८४ [चे.म.भा./१४२] २४४ | जे उ तह विवज्जत्था, जिणभवणम्मि अवण्णा, [सं.प्र./८०] २९२
[पञ्चा.११/३७] ४८७ जिणभवणाई जे [ श्रा.दि./१००] ४४५ | जे उण कालग्गाही, [य.दि./९२] ५०८ जिणरिद्धिदसणत्थं, [ये.वं.म./२७] २२९ | जे उण संमत्तं वा, [य.दि./१५६] ५१७ जिणवयणमेव तत्तं, [पञ्च./१०६३] ६२ जे केऽवि गया [सं.प्र.श्रा./११७] १५३ जिणवयणे पडिकुटुं, [प.व./५७४] ४९१ | जे णं पुरिसे अगणि- [भ.सू.] १४७ जिणवरआणारहिअं, [सं.प्र.दे./१०२] २९५ | जे निच्चमप्पमत्ता, [य.दि./५६] ३३९ जिणवरपवयण- [ ]
जे मे जाणंति जिणा, जिणसासणे कुसलया, [प्र.सा./९३५ ] ७६
[प्रा.सा.द्वा./१९] ७६१ जिणा बारसरूवाणि,
जे समयसारगहणे, [य.दि./१०५] ५१० [ओ.नि./६७१] ५७० | जेण भासिएण [प्र.आ.चू.] ११५ जिनबिम्बकारणविधिः [षोड.७/२] ४४६ | | जेहिं सविआ न [ओ.नि./६९७] ५७५ जिनभवनं जिनबिम्बं, [ उ.सा./२७] २७० जो अत्थिकायधम्म, [प्र.सा./९६०] ६७ जिनभवने जिनबिम्बं [षोड.७/१] ४४५ | जो अप्पलद्धिगो खलु , [ ] ६४६ जिनास्तदुक्तं, जीवो वा,
जो आयरेण पढम, [प.व./२०] ४७४ [यो.शा.३/१५३वृ.] ७२६ | जो किर पहणइ, [श्रा.दि./२०३] ४२६ जिनेषु कुशलं चित्तं, [यो.दृ/२३] २२ | जो गुणइ लक्खमेगं, जीर्णे समुद्धृते, [ ]
४४५
[न.फ.कु./१२] २१८ जीवदयट्ठा पेहा, [ प.व./२५८] ५०४ | जो चेव य जिणकप्पे, जीवा थूला सुहुमा, [सं.प्र.श्रा./२] ११२
[पञ्च./१५४१] ७७५ जीवाइ नव पयत्थे, [ नव.प्र./५१] ५५ | जो जह व तह व [ ओ.नि./४४७] ३६२
D:\d-p.pm513rd proof
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
55555
परिशिष्टम् [३] धर्मसंग्रहवृत्तिगतोद्धरणानामकाराद्यनुक्रमः ॥]
[८२१ जो जहवायं न कुणइ, [उ.मा./५०४] ५ | ज्ञानदर्शनचारित्र- [ ]
४१५ जो जहवायं न कुणइ,
ज्ञानाचारित्रयुक्तोऽस्मि, [पि.नि./१८६] ७६०
[यो.शा.३/१५३वृ.] ७२६ जो जारिसेण संगं, [पञ्च./७३१] ७०४ | ज्ञानाद्याचारकथनमिति [ध.बि./६९] ३४ जो जेण सुद्धधम्मे, [ ]
७२ ज्ञानावरणीये वेद्ये, जो तं पुंजं छंडइ, [य.दि./८६] ५०७
[यो.शा.३/१५३वृ.] ७२६ जो देइ उवस्सयं [ ]
४५३ | ज्ञानिनो धर्मतीर्थस्य, [ ] ४५३
२६६ जो देइ उवस्सयं [श्रा.दि./१९८] ५४४ | ज्ञेया सकामा यमिनाम् [ ] ६८५ जो देइ कणयकोडिं, [सं.प्र.गु./६९] ११८
[झ] जो पुण गिहत्थमुंडो, [प्रत्या./२७६] ३६४ | झायइ पडिमाइ ठिओ, जो मागहो अ पत्थो,
[पञ्चा.१०/१९] ४५५ [ओ.नि./७१३] ५७८
[ठ] जो मुहपोत्तियं [व्य.सू.]|
| ठवणा मिलक्खु निंदु, जो संजओ वि एआसु,
[ओ.नि./४४०] ५२४ [पञ्च./१६२९] ७५८ | ठाऊणं संथारे, [य.दि./३५९] ६४२ जो संजओ वि एआसु,
ठाणं पमज्जिऊणं, [आ.नि./७०४] ६५३ [पञ्च./१६२९] ७६० | ठाणे अ दायए चेव, जो समो सव्वभूएसु,
[ओ.नि./४६२] ५३६ [आ.नि./७९८] १४९
[ण] जो सुअमहिज्जइ बहुं,
ण य पडिकूलेयव्वं, [ ]
७५१ 1 [व्य.भा.१०/६०४] ७३५ | णणु णेयमिहं पढिअं, [पञ्च./९२८] ७२७ जो सुअमहिज्जइ बहुं,
णवगनिवेसे दूरा, 1 [व्य.भा.१०/६०५] ७३५ [ओ.नि./२९१ प.व.२७३] ५१३ जो हुज्ज उ असमत्थो,
णाइविगिट्ठो अ तवो, [प.व./४४७] ५९०
- [पञ्च./१५७५] ७५३ जो हेउवायपक्खंमि, [पञ्च./९९३] ७३४ णाणस्स केवलीणं, [पञ्च./१६३६ ] ७५९ जो हेउवायपक्खंमि, [पञ्च./९९३] १३६ | णाणस्स होइ भागी, [वि.भा./३४५९] ४८६ जोए करणे सण्णा, [पञ्चा.१४/३] ६११ | णिक्खित्तभरो पायं, [पञ्चा.१०/३०] ४५५ जोगिंदिओवहि सुई, [ ] ६२७ | णिच्चं चिअ संपुण्णा जोयणसयं तु गन्ता,
[सं.प्र.देवा./१९६] २३८ [बृ.क.भा./९७३] १३७ | णिच्छयओ पुण एसो, [उ.प./४३३] २६ [ज्ञ]
णिच्छयसम्मत्तं [सद्धर्मविं./१७] ६४ ज्ञानचारित्रहीनोऽपि,
णिहाविगहापरिवज्जिएहिं [यो.शा.१/१७वृ.] ५७
[आ.नि./७०७] ६५४
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३३ तत्का
८२२]
[धर्मसंग्रहः णिप्फण्णस्स य सम्म,
तए णं से सुबाहुकुमारे [वि.श्रु.२/१] १६५ [पञ्चा.८/१६] ४४८ | तओ पभावईदेवीए [नि.सू.] २३१ णियत्तस्स इहलोए [आ.चू.]
तच्चाए वि एवं, [पञ्चा.१८/१७] ६९३ णिरुद्धवासपरिआए [व्य.३/१०] ७३५ तच्छुद्धौ हि तत्साफल्यमिति [ध.बिं/९९] ४२ णीयावित्ती अचवले, [ उत्त.३४/२७] ४८९ | तजुव्विआ अरहया [आ.नि./५६७] २७९ ण्हवणच्चगेहिं छउमत्थ
तज्जम्मे केवलपडिसेह- [ ] ७७१ [चै.भा./१२] २३५ तज्जाए पडिहणइ, [ ]
३१५ ण्हवणविलेवणअंगंमि, [ ] २३६ | तज्जायजुत्तिलेवो, [ओ.नि./४०२] ५४९ ण्हवणविलेवणआहारण- [ ] २३० तज्ज्ञानमेव न भवति [ ] ३९४ ण्हविअविलित्तं, [श्रा.वि./१२वृ.] ४२९ | तणगपणगं पुण [प्र.सा./६७५] ५८३ पहाणंगरायधूवण- [श्रा.वि./१२वृ.] ४२२ | तणगहणानलसेवा- [ओ.नि./७०६] ५७६ ण्हाणाइ वि जयणाए, [पञ्चा.४/१०] २२४ तणडगलछारमल्ल- [य.दि./१८७] ५४१ णंदाइ सुहो सद्दो, [पञ्चा.७/१९] ४४३ | तण्हावुच्छेएण य, [आ.नि./१५९५] ३४१ [त]
ततो गिरिसरिद्ग्राव-[ यो.शा.१/१७वृ.] ५६ तं च चेइअवंदणं [वन्द.चू.]
| तत्कारी स्यात् [यो.बि./२४०] ५ तं च ण सिस्सिणिगाओ,
| तत्तायगोलकप्पो, [ श्रा.प्र./२८१] १२३ [पञ्च./१३३४] ७४८ | तत्तो अ अट्ठमीआ, [पञ्चा.१८/१४] ६९२ तं चेव असंथरणे, [पिं.वि./५६] ५३२ | तत्तो अ जहाविहवं, [प.व./१२४] ४८० तं ण्हवणसंति- [प.च.२९/६] २४६ | तत्तो अ विमलबुद्धी, [पञ्चव./३३] ५३ तं तत्थ अत्थरित्ता, [य.दि./३५८] ६४२ | तत्तो उठ्ठित्तु गुरू, [य.दि./१२] ५११ तं न दुक्करं जं [नि.चू.]
४४० | तत्तो गुरू परिणा, [ओ.नि./६२९] ५६८ तं नाणं तं च विन्नाणं,
तत्तो चरित्तधम्मो, [आ.नि./१५९६] ३४१ [श्रा.दि./९९] २९७ | तत्तो नमो जिणाणं तं पुण पिइ-माइ- [हि.मा./२७२] ३५४
[चे.वं.म./१८९] २४१ तं शब्दमात्रेण [ ]
४१ | तत्तो नयरंमि रहो, [श्रा.वि./१२वृ.] ४२९ तं सत्तिओ करिज्जा, [आ.चू.] १५९ | तत्तो निसीहिआए [चे.वं.म./१९३] २४२ तइअं तु छंदणदुगे, [गु.भा./४] २९९ | | तत्तो पडिदिणपूआ, [पञ्चा.८/५०] ४५२ तइअं पमज्जणमिणं, [प.व./२४३] ५०१ | तत्तो सुहजोएणं, [पञ्चा.८/२१] ४४८ तइअंमि वि एमेव य, [पञ्च./६५७] ६९६ | तत्तो विसेसपूआपुव्वं, [पञ्चा.८/४९] ४५१ तइअचउत्थे तंमि व, [पं.सं./७७८] ६१ तत्थ अवन्नासायण, [सं.प्र./८१] २९२ तइआ उ भावपूआ, [ ] २३१ | तत्थ आसायणा- [ ]
७२३ तइए निसाइआरं, [प्र.स./२७] ३८६ | तत्थ कप्पकरणाय [प्रा.सा.द्वा./२०] ७६३ तइयाए पोरिसीए, [य.दि./१७०] ५१८ | तत्थ करंतु उवेहं, तए णं सा दोवई [ ]
[पं.क.भा./१५७१] २९५
२५८
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२
४२०
परिशिष्टम् [३] धर्मसंग्रहवृत्तिगतोद्धरणानामकाराद्यनुक्रमः ॥]
[८२३ तत्थ गमिऊण रयणिं,
तन्त्रावतार इति [ध.बि.६७] [श्रा.वि./१२वृ.] ४२९ | तन्नेत्रस्त्रिभिरीक्षते [ ]
३९ तत्थ जहन्नो गिम्हे, [ ]
७७३ तपःप्रभृतिभिर्वृद्धि, [द्वा.भा./५८] ६८६ तत्थ ढड्डरो नाम [ आ.चू./४०३] २५१ | तपुव्वयं जयत्थं, [ प.व./२९०] ५२० तत्थ णं बहवे [ जी.सू.]
तप्पडिबद्धं तं जाव [प्र.सा./६८४पू.]६७३ तत्थ न कप्पइ वासो [ ] ७४९ | तप्पणइणिपुत्ताईसुं, [हि.मा./२८२] ३५५
७४९ तत्थ पभाए राया, [श्रा.वि./१२वृ.] ४२९ | तमेव सच्चं णीसंकं [भ.सू.] ७१ तत्थ य चिंतइ [प्र.स./२९] ३८७ | तम्बोल-पाण-भोअण [सं.प्र./८७] २८९ तत्थ य धरेइ [प्र.स./७]
| तम्हा उ निम्ममेणं, [य.दि./११०] ५११ तत्थ य पंचुवयारा, [चे.वं.म./२१०] २३६ | | तम्हा पमाणजुत्ता, [ओ.नि./२२६] ६३८ तत्थ य परिभासेसा [5.वं.भा./१९] ३१७ तम्हा सइ सामत्थे, [ द.शु./१९७] २१२ तत्थ वि सो इच्छं से,
तम्हा सव्वपयत्तेणं, [श्रा.दि./१६४] ३५२ [आ.नि./६७५] ६४८ तम्हा णिच्चसईए, [पञ्चा.१/३६] ८८ तत्थ समणोवासओ [आ.सू.६/३६] ७२ | तयणु हरिसुल्लसंतो, तत्थहिगारी अत्थी, [श्रा.वि./४] ५२
[चे.वं.म./१९४] २४२ तत्थायण्णण जाणण [ध.र./३४] ८४ | तयभावे तग्गेहे, [हि.मा./२९७] ३५८ तत्परं पुरुषख्याते- [पात.यो.१/१६] ४८४ | तहि उत्तराहि तह [ग.वि./२६] ४७९ तत्पर्यायविनाशे, [ ]
तल्लीनमानसः स्वस्थो, [व्य.शा.] २२३ तत्प्रकृतिदेवताधि- [ध.बि./६०]
तवसंजमजोगेसुं, [आ.नि./११०४] ३०२ तत्संभवपालना- [ध.बि./९४] ४१ | तवेण सत्तेण सुत्तेण, तत्संभवपालना- [ध.बि./सू.९४]
[बृ.क.भा./१३२८] ७६९ तत्स्वरूपकथनमिति [ध.बिं./७८] | तव्विहिसमूसगो खलु, तथाभव्यत्वादितो [ध.बि./१२६]
[पञ्चा.१५/१३] ४३३ तथ्ये धर्मे ध्वस्त- [ ]
| तसबीयरक्खणट्ठा, तदधिकतरस्यानभिधानादि [ ] २३४
[बृ.क.भा./१६६६] ५१७ तदधो परिभवखेत्तं, [प.व./५१] ४६७ | तसाइजीवरहिए, [श्रा.दि./२३] २२२ तदुभयसुत्तं पडिलेहणा य
तस्मात् सदैव धर्मार्थी, [यो.बि./२२४] ३३ [बृ.क.भा./१५४३] ७१७ | तस्या उपरि गव्यूत- [ द्वा.भा./११५] ६९० तदेतद्यावज्जीवं वा, [यो.शा.३/३वृ.] १२४ | तस्योपरि च दशसु, [द्वा.भा./९३] ६८८ तइंसिअनीईए, [हि.मा./२९९] ३५८ तस्योपरि च विंशत्यां, [द्वा.भा./९४] ६८८ तद्दिट्ठीए तम्मोत्तीए [ ]
४८५ | तस्स वि अ इमो णेओ, [पञ्चा.७/१८] ४४२ तद्दोस गुव्विणी, [ओ.नि./४६८] ५३६ तह आउट्टिअदप्प- [पञ्चा.१५/१८] ४३७ तद्भावेऽपवर्ग इति [ध.बि./१३२] ४९ / तह उस्सग्गुज्जोआ, [प्र.स./३९] ३८७ तद्भावेऽपि तापाभावे- [ध.बि/९८] ४२ | तह काउस्सग्गेणं, [ ]
३७२
४८
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२४]
[धर्मसंग्रहः तह चउमासिअतिअगं,
तित्थयरं पवयणसुअं, [उ.प./४२३] ६१ [श्रा.वि./११वृ.] ४२० | तित्थयरधम्मआयरियतह दीवबोहणे [श्रा.वि./१२वृ.] ४२३
[द.वै.नि./४८वृ.] ७०१ तह देसकालजाणण,
तित्थयरपवयणसुअं, [उ.प./४२३] २९३ [द.वै.नि./४८वृ.] ७०१ | तित्थयरवज्जिआणं, [प्र.सा./५२०] ५७९ तह पक्खिआइदिअहे, [य.दि./२८८] ५६९ | तित्थयरसमीवे वा, [ ]
७७३ तह परहिअम्मि जुत्तो, [ पञ्चा.१५/१५] ४३४ | तित्थयरसमो सूरी, [ग.प्र./२७] ४८८ तह सव्वणत्थदंडे, [श्रा.वि./१२वृ.] ४२३ | तित्थयरसिद्धकुलगणतहा कोहं च माणं च [श्रा.दि./३०२] ४१६
[द.वै.नि./३२५] ७०२ तहारूवं समणं वा [ ]
४०५ | तित्थसिद्धा, अतित्थसिद्धा तहारूवं समणं वा [भ.सू.] २२४
[प्रज्ञा.सू.] २८३ तहेव काणं काण त्ति,
तित्थाहिववीरथुई, [चै.वं.भा./४५] ३७३ [द.वै./७-१२] ६६६ | तित्थे सुत्तत्थाणं [ उप.प./८५१] ४७३ ता एअं मे वित्तं, [पञ्चा.७/२८] ४४४ | तिथिपर्वोत्सवाः सर्वे [ ] १६५ ता तंऽसि भावविज्जो, [पञ्च.१३५१]७३७ | तिथिपर्वोत्सवाः सर्वे, [ ]
१८ ता नज्जई नो दोसो, [सं.प्र.दे./१७९] २२९ | तिदिसिनिरिक्खण- [चै.भा./७] २५० ता बीअपुव्वकालो, [वि.विं.५/१६] २७ | तिन्नि निसीही [चै.भा./६] २५० ता रहणिक्खमणाइ वि,
तिन्नि वा कड्डइ जाव, [पञ्चा.९/४२] ४३०
1 [व्य.भा./३७७५] ३४७ ताहे एगो साहू [ ]
४९७ | तिन्नि विहत्थी चउरंगुलं ताहे तइअपहरे [ओ.नि./६६०७.] ६४४
[प्र.सा./५००] ५७३ ताहे दुरालोइअ- [ओ.नि./२७४] ५५४ | तिन्नेव उत्तराई, [प्रा.सा.द्वा./२०] ७६३ तिणि कसिणे [बृ.क.भा./३९८६] ६४२ | तिन्नेव य पच्छा [ओ.नि./६६९] ५७० तिण्णि वा कड्डई जाव,
तिल मुग्ग मसुर, [ ] [व्य.भा./३७७५] २३२ तिलेक्षु सर्षपैरण्ड- [यो.शा.३/११०] १९६ तिण्णि वा कई जाव,
तिल्लमल्ली तिलकुट्टी, 1 [व्य.भा./३७७५] २३४
[प्र.सा./२३१] ३३७ तिण्हं दुप्पडिआरं [स्था.३/१/१३५] ३५५ | तिवरिसपरिआगस्स उ, [प.व./५०] ४९० तिण्हं सहसपुहुत्तं, [आ.नि./८५७] ६६०| तिव्वतवं तवमाणो, तिण्हं सहसपुहुत्तं, [सं.प्र.स./३१] ६०
[सं.प्र.श्रा./११६] १५३ तिण्हं सहसमसंखा, [सं.प्र.स./३२] ६० | तिसृभिर्गुप्तिभिर्योगान् , तित्तीसं च पयाई, [ ]
२६९
[यो.शा.४/८४] ६८५ तित्थं तित्थं ? [भ.सू.२०/६८२] ७९ | तिहिं ठाणेहिं संपन्ने [स्था.सू.] ४८९ तित्थंकरभत्तीए, [पञ्चा.१/३७] ८८ | तिहुअणठवणजिणे, [चै.वं.भा./४४] ३७३
D:\d-p.pm513rd proof
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्टम् [ ३ ] धर्मसंग्रहवृत्तिगतोद्धरणानामकाराद्यनुक्रमः ॥ ]
४८९ | थिरकरणा पुण थेरो,
ती आणागयकाले [म.नि. ] तीइ जुअं पत्तं पि हु, [पिं.वि. / ५४] ५३२ तीक्ष्णैरसिभिर्दीप्तैः []
तीरिअ उब्भामग- [ व्य. भा. / ८०८] तुंबयदारुअमट्टिअ - [ य.दि. / २०४ ] तुच्छमवलंबमाणो
[ आ.नि./ ११०७] ३०२
११२
११५
११७
थूलगपाणाइवायं, [ प्र.आ.सू.१ ] थूलगमुसावायं [ प्र.आ.सू.२ ] थूलगादत्तादाणं [ प्र.आ.सू. ३ ] थूहं रयणविचित्तं [आ.नि./ ११०१] २७६ थेरा बिइअं जामं, [ य. दि. / ३६७ ] ३१८ | थेरेण अणुण्णाए, [पञ्च./६२३ ] ७३७ [द]
३४५
६४३
६५९
३९१
३२८
३५५
२२९
४५४
४३०
७२६
३५७
| दंडए लट्ठिआ चेव, [ ओ.नि./ ७२८ ] ५८१ दंतवणं तंबोलं, [पञ्चा. ५/३० ] दंसइ न पुढोभावं, [ हि.मा./२७९] दंसण वय सामाइअ [ पञ्चा. १० / ३] ४५३ दंसणनाणचरित्तं, [ बृ.क.भा./४५५३ ] ३४५ ६८६ | दंसणनाणचरित्ता- [ चे.वं.म./२८] ४५२ दंसणपडिमा नेया, [ पञ्चा. १०/४] दंसणमिह मोक्खंगं, [ पञ्चा. ९/२] दंसणमोहे दंसण- [प्र.सा./ ६८७ ] दंसेइ नरिंदसभं [ हि.मा./२९३] दक्खापाणाईअं [ ना. प्रत्या. भा. ] दक्षिणोत्तरभागेन, [ द्वा.भा. / ७५ ] दग्धेन्धनः पुनरुपैति [ सि.द्वा. २ / १८ ] २६६ हूण पाणिनिवहं, [ दं.प्र. / २५८ ] दण पाणिनिवहं, [ श्रा.प्र.५८विं. विं६/ ७२४ १२ / ध.सं.णी. ८११] ७४ २४३ दत्तं न दत्तमात्तं च, [ यो.शा. ३ / १७वृ.] १२७ २१८ | दध्यहर्द्वितयातीतम्, [यो.शा. ३ / ७] १३५ ७५१ | दन्त-केश-नखा- [ यो. शा. ३ / १०६ ] १९४ २४३ | दर्पः श्रमयति नीचान् []
३२९
६८७
३६५
५६
[ आ.नि.१२२३ ] ३०५ तेणेव खेत्तसुद्धी, [ पञ्चा.८/१७] ४४८ तेरसकोडिसयाई, [ श्राव्र.भ.प्र.४० ] ९७ तेषां मध्ये तु [यो.शा. १ / १७वृ.] तैरश्चास्तु भय - [ यो.शा.३/१५३वृ. ] तो गंतुं सुहम्मसहं, [ संघा.वृ./ ४८ ] तो जत्थ समाहाणं, [ ध्या. श. ३७ ] तो तुम समणीओ, []
१७
तो दारपडिमपूअं [संघा.वृ./५० ] [ ]
दलमिष्टकादि तदपि च, [ षोड.६ / ७] ४४२ ६८८ | दव्वओ चक्खुसा पेहे, [ प्र.सा./ ७७१ ] ७१२ दव्वच्चणे पवित्तिं, [] दव्वथओ भावथओ,
त्रिभागावर्त्तसुचतु- [ द्वा.भा./९१] [ थ ] थद्धो छिद्दप्पेही, [ ] ८३ थिरकयजोगाणं पुण, [ ध्या.श./३६ ] २१८
३७२
[ आ.भा./१९२] १४९
[ बृ.क. भा. / ४५३१]
तुब्भं पिवट्टइ [ बृ.वं. भा. / २५ ] भेहिं पिन एसो, [पञ्च./१३५४] तुम णं आणंदा [ उपा.द./१/१४] तुलाग्घाडणिओसोवणाइ
३८ ४३१
५४६
[ व्य.भा.३/१७२ ] ७४० तुल्ले वि उअरभरणे, [ ष. श. / २१] १४८ तूरस्वभरिअभुवणो, [ श्रा.वि. / १२वृ. ] ४२९ तृष्णाक्षुधावधाघात, [ द्वा.भा. / ६४ ] ते धन्ना कयपुण्णा [ ] ते व्योमविहितस्थानाः,
[द्वा.भा./ ११२] ६९० तेणं चिअ जगगुरुणो, [ हि. मा. / ३१८ ] ३६० तेणियं पडिणीयं चेव
[ ८२५
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२६]
[धर्मसंग्रहः दव्वाइआण गहणं, [पञ्च./६६१] ६९७ | दिक्खाविहाणमेयं, [पञ्चा.२/४४] ४७५ दव्वाईसु सुहेसुं, [पञ्चा.१५/१९] ४३८ | दिट्ठमदिटुं च तहा, [आ.नि./१२२४] ३०५ दव्वे खीरदुमाई, [पञ्चा.१५/२०] ४३८ | दिट्ठिपडिलेह एगा, [गुरु./४] ३०० दव्वे भावे अ तहा, [पञ्चा.७/१०] ४४२ | दिवसे दिवसे लक्खं, दव्वे भावे वंदण [ ]
३०४
__ [सं.प्र.श्रा./११३] १५३ दव्वे सुवण्णगाइसु , [ ] ४३८ दिव्यमानुषतैरश्चादशशूनासमं चक्रम् [म.स्मृ.४/८५] १९६
[यो.शा.३/१५३वृ.] ७२४ दष्टोऽपि दंशैर्मशकैः,
दिव्यौदारिककामानां, [यो.शा.१/२३] ११८ [यो.शा.३/१५३व.] ७२५ | दिव्यौदारिककामानां, दस इक्को अ कमेणं,
_ [यो.शा./१/२३] ६७१ [प.व./४०५] ५६५ | दिव्विड्कुिसुमसेहर, [वि.ह.चू.] २५१ दस ता अणुवटुंती [प्र.सा./७५८] ७२४ दिसिदेवयाण पूआ, [पञ्चा.८/१८] ४४८ दस पणयाल [प.व./४०४] ५६५ | दिसिपवणगामसूरिअदसकप्पववहारा, [प.व./५८३] ४९०
[ओ.नि./३१६] ५६५ दसवरिससहस्साऊं, [प.च.] ३४० | दिसिवयगहिअस्स [प्र.आ.सू.१०] १५४ दसवासस्स विवाहा, [प.व./५८४] ४९० | दीपो यथा निवृत्ति- [सौ.न.१६/२८] ८२ दसविहे सरागसम्मत्त-[स्था/७५१] ६७ | दीवो धुवुक्खवो [ ]
२३७ दसहि ठाणेहिं जीवा [ स्था.सू.] ४८९ | दीहो वा हस्सो वा [प्र.सा./६६८] ५८५ दहिए विगयगयाइं, [प्र.सा./२२८] ३३७ दुःखपरम्परानिवेदनमिति [ध.बि./८४] ३८ दह्यमानागरूत्थाभि- [प.प.११/७५] ४२८ | दुःखनादिकथनम् [ध.बि./४-२७] ४७६ दाऊण खमासमणं, [य.दि./८०] ४९८ दुःखितेषु दयाऽत्यन्तम्, [यो.दृ./२९] २३ दाऊण गेहं तु [प्र.सा./८०४] ५४१ | दुओणयं अहाजायं, [आ.नि./१२०२]३०० दाऊण बितिअकप्पं, [ओ.नि./५८६] ५५९ दुगुणो चउग्गुणो वा, [ओ.नि./७२१]५७९ दाऊण वंदणं तो [प्र.स./१६] ३८५ दुग्गंधो पूइमुहो, [सं.प्र.श्रा./२४] ११६ दाणं तवोवहाणं, [पञ्चा.९-५] ४२६ दुट्ठपसुसाणसावय- [ओ.नि./७३९] ५८५ दाणाइ जहासत्ती, [ध.र./५८] ८६ दुन्नि अ दिवड्डखेत्ते, दाणांतरायदोसा, [न.प्र./१२७] २०६
[प्रा.सा.द्वा./२०] ७६३ दाणे अभिगमसड्डे,
दुन्नि अ हंति चरित्ते [ ]
३७७ [बृ.क.भा./१४८९] ७१६ दुन्नि पडिलेहणाओ, [ ] ५०७ दाण्डक्यो नाम [कौ.अ. १/६] ११ दुब्भिगन्धपरिमलस्सावी, दारुमयं लाउमयं, [ य.दि./२०५] ५४६
[व्य.भा./३७७४] ३४७ दार्वपि च शुद्धमिह [ षोड.६/८] ४४३ | दुर्गा तावदियं समुद्र- [ ] दालिदं दोहग्गं, [ ]
४४६ | दुर्धावसङ्गपङ्का हि, दासे दुढे अ मूढे अ, [प्र.सा./७९१] ४६७
[यो.शा.३/१५३वृ.] ७२५
४०
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्टम् [३] धर्मसंग्रहवृत्तिगतोद्धरणानामकाराद्यनुक्रमः ॥]
[८२७ दुवालसमं वरिसं [नि.चू.] ७५२ | देवसिआ पडिलेहा, [प.व./२५६] ५०४ दुविह तिविहेण पढमो,
देवहरयंमि देवा, [श्रा.दि./१२४] २९३ [आ.नि./१५५८] ९५ | देवेषु च्यवनवियोग- [ ]
३८ दुविहं तिविहेण [ ]
२०६ | देवेसु उत्तमो लाभो, [प्र.सा./८५३] ५४५ दुविहं पि धम्मरयणं [ध.र./१४०] ५३ | देवो यत्र जिनो [ ]
४८१ दुविहं लोइअमिच्छं, [द.प्र./२४३] ६९ देशं कालं पुरुष- [प्र.र./१४७] १६७ दुविहतिविहा य छच्चिअ,
देसं खित्तं तु जाणित्ता, [श्रा.व.भ.प्र.९/प्र.सा.१३२९] ९६
[श्रा.दि./१७४] ३६१ दुविहा अट्ठविहा वा, [श्रा.व.भ.प्र.२] ९९ | देसंमि य पासत्थो, [सं.प्र.गु./१०] ३०३ दुविहा जिणिदपूआ,
देसकुलपभिइछत्तीस [सामा./द्वा.११] ७२९ [सं.प्र.देवा./१९१] २३६ | देसस्स य कालस्स य, दुविहा य चरित्तंमी, [आ.नि./७१८] ६५५
[हि.मा./३२०] ३५२ दुविहा य हुंति पाया,
देसावगासिअं पुण, [ओ.नि./३७७] ५४७
[सं.प्र.श्रा./१२२] १५४ दुविहा विरयाविरया,
देसावगासिअवए, [श्रा.वि./१२वृ.] ४२३ [श्रा.व.भ.प्र.३/प्र.सा.१३२३] ९६ देसिअ राइअ [आ.नि./१५२९] ३८७ दुविहेणणुलोमेणं, [पञ्चा.१५/१६] ४३७ देहकृतस्यात्मना [ध.बिं/११९] ४७ दुविहो अ मुसावाओ
देहाइनिमित्तं पि हु, [ पञ्चा.४/४५] २१० [सं.प्र.श्रा./१७] ११५ | | दो चेव नमोक्कारे, दुविहो अ सो वि [ओ.नि./५२२] ५५५
[आ.नि./१५९९] ३२७ दुष्कुलजन्मप्रशस्तिरिति [ध.बि./८३] ३८ | दो चेव मत्तगाई, [पञ्च./१००३] ६५३ दूमिअधूमिअवासिअ, [य.दि./१९३] ५४३ दो जाणू दुन्नि [दं.प्र./४१]
२५० दृष्टेष्टबाधेति [ध.बि./१२१]
दो तिअ चउर [ ]
२५९ देज्जा हि भाणपूरं तु,
दो थेर खुड्डथेरे, [पञ्च./६३३] [ओ.नि./६८४] ५७४ दो थेरा सपुत्ता [वृद्धव्या.] ६६० देवं गुरुं च वन्दित्ता, [श्रा.दि./२२५ ]३६७ दो पितापुत्तातो [वृद्धव्या.] देवज्ञैस्तथा निवेदनमिति
दो पुत्तपिआ पत्ता, [पञ्च./६३४] ६६० 1 [ध.बि./४-२९] ४७७ | दो सासयजत्ताओ, [श्रा.वि./११वृ.] ४२० देवदाणवगंधव्वा, [उत्तरा.१६/१६] ११९ | दोच्चा वि एरिस [पञ्चा.१८/१६] ६९३ देवद्धिवर्णनमिति [ध.बि./७४] ३६ | दोण्णि तिहत्थायामा, [प्र.सा./५३७] ५७३ देवलोकः सहस्रारो [द्वा.भा./१०४] ६८९ | दोवारे विजयाइसु, [वि.भा./४३६] ६० देवसिअपडिक्कमणे,
द्वादशवर्षा स्त्री, [लौ.नी.शा.] [य.दि./३४९] ६३७ | द्विषदां यत्प्रतीकारभिदे देवसिअं पच्छित्तं, [य.दि./३३१] ५९०
[वि.सं.१/२०१] २३७
६६०
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२८]
[धर्मसंग्रहः द्विषद्विषतमोरोगैः, [ ]
३७ | न केनाप्याख्यातं [ ] 1 [ध]
न ग्राह्याणि न देयानि, [ ] १४८ धणधन्नाईनवविह- [श्रा.वि./१२व.] ४२२ | न ते नरा दुर्गति- [ ]
२११ धण्णाणं विहिजोगो,
न धर्मे मायेति [ध.बि./४-३०] ४७७ _ [सं.प्र.सुगुरु./३४०] २०१ | न पक्ख ओ न पुरओ, [श्रा.दि./८७] ३४२ धन्ना य महामुणिणो [ ]
न भिन्नं नाभिन्नं [ ] धम्मं कहं णु कुज्जा , [ प.व./३५२] ५५४ | न भूयस्तद्बन्धनमिति [ध.बि./१२८] ४८ धम्मखिसं कुणंताणं, [श्रा.दि./१६३] ३५२ न मारयामीतिकृतव्रतस्य, [ ] १७७ धम्मत्थं मुहपत्ती, [श्रा.वि./१२वृ.] ४२४ | न मिथ्यात्वसमः शत्रुः, [ ] ३७ धम्मरयणस्स जुग्गो [ध.र./५] ५० | न य किंचि अणुण्णायं, धम्मिद्धी भोगिद्धी [ ]
३५१
[गा.स./९३२] ६७९ धम्मो मंगलमुक्किटुं, [ दशवै.१/१] ३४ | न य तस्स तन्निमित्तो, धरणरणरुअण- [सं.प्र./८५] २९२
[ओ.नि./७५०] ६८० धर्मज्ञो धर्मकर्ता च, [ ]
७२ | न य सो अ सिलोगे, [ ] ६२७ धर्मबीजं परं प्राप्य [ ]
| न यस्य भक्ति -[यो.बि./२२६] ३३ धर्मश्चित्तप्रभवो [ षोड.३/२]
| न याति कतमां योनि ? धर्मश्चेन्नावसीदेत [ ]
[यो.शा.४/६६] ६८२ धर्मस्य दया मूलम् [प्र.र./१६८] १७ | न शुष्कैः पूजयेद् [ ]
२३० धर्मादीनां वृत्तिर्द्रव्याणां [ ] २६३ | न संसारे न निर्वाणे, [ ] २८२ धर्मारम्भे ऋणच्छेदे [ ]
३४९ न सत्यमपि भाषेत, [यो.शा.२/६१] ६६६ धर्मार्थं यस्य वित्तेहा, [अ.प्र.४/६] २१० न सरइ पमायजुत्तो, [श्रा.प्र./३१६] २०० धाई दुई निमित्ते, [पिं.नि./४०८] ५३२ | न सो परिग्गहो वुत्तो, [द.वै.६/२१] १२२ धातकीखण्डके चन्द्राः , [द्वा.भा./९६]६८९ | न हवइ छिद्दप्पेही, [हि.मा./३०१] ३५८ ध्यानाग्निदग्ध- [ ]
४१५ | न हि भवति निर्विगोपक [ ] ७३ ध्यानाम्भसा तु जीवस्य [अ.प्र.२/६] २२५ न हृष्यत्यात्मनो माने [ ]
४० ध्यायन्ननित्यतां नित्यं, [ ]
६८२ |
| नगरागएसु घिप्पड़, [य.दि./१९५] ५४४ [न]
नग्नातः प्रोषितायातः, [व्य.शा.] २२२ न कदाप्यरतिं कुर्याद्
नट्टं चलं चलं भासं, [यो.शा.३/१५३वृ.] ७२५
[ओ.नि./५१६] ५५२ न कप्पई से [ यो.शा.वृ.२/१७] ७२ | ननु तुच्छौषधयो [पञ्चा वृ.१/२२] १९१ न कयं दीणुद्धरणं [वि.सा./४२९] ४२५ नन्वङ्गारकर्मादयः न करेमि त्ति भणित्ता [ उप.मा./५०७] १३१ | | [यो.शा.वृ.३/११३ पञ्चा.वृ.१/२२] १९७ न कुर्यात् सन्धितं [ ]
२२५ | नन्वपक्वौषध्यो [पञ्चा वृ.१/२२] १९१ न कुलं हीनवृत्तस्य, [ ]
१६ | नमस्कारसहित- [ श्रा.वि.गा.५वृ.] २२०
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्टम् [३] धर्मसंग्रहवृत्तिगतोद्धरणानामकाराद्यनुक्रमः ॥]
[८२९ नमस्कारेणावबोधः [श्रा.कृ.] ४०६ | नातत्त्ववेदिवादः [ध.बि./१०२] ४३ नमु जे अ अईअ [चै.वं.भा./४२] ३७३ | नातिक्षारं न चात्यम्लं, [नी.शा.] ३६७ नमुक्कारेण जहन्ना, [चै.मू.भा./२३] २३२ | नाधोगौरवविगमा- [प्र.र./२९३] २८३ नमो वीअरायाणं [पं.सू./१] ४१४ नामाइयचउब्भेआ, [प.व./६] ४६४ नरनाहो उव्वट्टा, [सं.प्र.श्रा./३६] ११७ | नायगसेवगबुद्धी, [चे.म.भा./४१] २४३ नरविबुहेसरसुक्खं, [ध.सं.णी ८०९ नायागयाणं कप्पणिज्जाणं [ ] १६६
श्रा.प्र./५६,वि.वि.६/११] ७४ | नायाचितं यतीनां यत्, नव सिट्ठि इत्थि [सं.प्र./७९३] ६२७
[यो.शा.३/१५३वृ.] ७२५ नवकारइक्कअक्खर, [र.सं./२] २१८ | नारकदुःखोपवर्णनमिति [ध.बि./८२] ३८ नवकारपोरसीए, [आ.नि./१६११] ३२५ | नारयतिरिअनरामरभवेसु, [ध.सं.णी ८१० नवकारेण जहन्ना, [ ]
२३३
वि.विं६/१३श्रा.प.५७] ७४ नवणीओगाहिमए, [आ.नि./१६०२] ३२७ | नार्पणमितरस्य तथा, [षोड.७/३] ४४६ नवनीत-वसा-क्षौद्र
नावाए उत्तरिउं, [आ.नि./१५३८] ३८९ [यो.शा.३/१०८] १९५ नासन्ने नाइदूरंमि, [श्रा.दि./८६] ३४२ नवभागकए वत्थे, [प्र.सा./८५१] ५४५ | नासावेधोऽङ्कनं [यो.शा.३/१११] १९६ नवभिस्तिलकैः पूजा, [ पूजा.९] २३८ | नासेइ चोर-सावय- [म.नि.] २१८ नवयोजनशत्यूर्ध्व- [द्वा.भा./६१] ६८६ | नास्ति वासोऽशुभं वा, नवरं से सविसेसं, [हि.मा./२७७] ३५५
[यो.शा.३/१५३वृ.] ७२५ नवस्रोतःस्रवद्विस्त्र- [यो.शा.४/७२] ६८३ | नास्तीह कश्चिद् [ ] नवीनजिनगेहस्य [ ]
४४५ | नास्माकं महती प्रज्ञा, [यो.दृ./४८] २८ नाऊणं इमं संमं, [य.दि./११८] ५११ नाहणचीवरधोअण- [ ]
४१९ नागरीभिरुपक्रान्त- [प.प.११/७८] ४२८ नाऽप्राप्यमभिवाञ्छन्ति [ ] नाणं च दंसणं चेव, [न.प्र./५] ६७ | निअयालयाओ गमणं, नाणं पंचविहं पन्नत्तं, [अनु.सू.१/२] ४८९
[आ.भा.प्र.२३४] ३८९ नाणंमि दंसणंमि य,
निक्कंपो काउस्सग्गं तु, [ ] ४५४ [दश.वै.नि./१८१] ३७३ | निग्गंथसिणायाणं [प्र.सा./७३०] ७२२ नाणस्स होइ भागी, [पञ्च./१३५८] ७३७ | निग्गमणमि अ पुच्छा, नाणस्स होइ भागी,
[बृ.क.भा./१४५०] ७१४ [वि.भा./३४५९] १५० | निच्चं चिअ जुवइ- [ध्या.श./३५] २१७ नाणाइतिगं तह य [प.कु./२] ३०० निच्छयओ मिच्छत्ती, [ ] नाणादुवग्गहे सइ [ ]
६४७ निच्छयओ सम्मत्तं, [सम्य.प्र./११] ६३ नाणाविहोवगरणं,
निच्छयणयस्स चरणाय[द.वै.नि.२५८/सं.प्र.श्रा.६०] १२१
[पञ्चा.११/४५] ७२७ नाणे दंसणचरणे [ द.वै.नि./४८वृ.] ७०० | नित्य एवाधिकारतो- [ध.बिं/११३] ४५
२६१
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७
८३०]
[धर्मसंग्रहः निदरिसणमित्थ [व्य.भा./४६८६] २५७ | नृभ्यो नैरयिकाः सुराश्च [ ] १३२ निद्दामतो न सड [आ.नि./१५२५] ३८० | नेरइआ सत्तविहा [वि.स./९] २५३ निहाविगहापरि- [पञ्च./१००६] ३४२ नेव अणालत्तो [प्र.सा.९३८] ७७ निपतन्त उत्पतन्तो, [ ]
३८ | नेव दारं पिहावेइ, [श्रा.दि./२२१] ३६५ निपानमिव मण्डूकाः, [ ]
| नेव पल्हत्थिअं कुज्जा, निप्फत्तिं कुणमाणा,
[श्रा.दि./८८] ३४२ [बृ.क.भा./१४४७] ७१४ | नैकपुष्पं द्विधा [ पूजा.१३] २३९ निम्मल्लं पि न एवं, [सं.प्र./१६०] २४३ | नैवाहुतिर्न च स्नानं, [यो.शा.३/५६] १३० निरतिशयं गरिमाणं, [ ] २१३ | नो अन्नतित्थिए [प्र.सा.९३७] निरयावलिसुत्ताओ, [ ] ४४७ | नो एगरायवासी [ ]
ওওও निरर्थकश्चानुग्रह इति [ध.बि./११६] ४६ | नो खलु इत्थी [ या.त.]
२८६ निरवज्जाहारेणं, [सं.प्र.श्रा./७०] १२५ | नो मे कप्पइ [ ]
२०७ निरवज्जाहारेणं, [य.दि./१८२] ५४२ | नोपकारो जगत्यस्मिन् निरीहशक्यपालनेति [ध.बि./७०] ३६ 1 [ध.बि./१२-प.२९] ४९ निर्जरणलोकविस्तर- [प्र.र./१५०] ४९ | न्यायार्जितवित्तेशो, [षोड.६/२] ४४१ निव्वाणपुररहेहिं, [य.दि./३८४] ६४४
[प] निव्वुअजिणिंदसकहा [सं.प्र.दे./१७६] २२८ | पंच अहाजायाई, [प्र.सा./८६०] ३०१ निव्वोदगस्स गहणं, [ओ.नि./३५५] ५८७ | पंच चउरोभिग्गहि, [ आ.नि./१६०१] ३२७ निष्पन्नस्यैवं खलु, [षोड.८/१] ४४७ | पंच निअंठा भणिआ, निसग्गुवएसरुई, [प्र.सा.९५०] ६२
[प्र.सा./७१९] ७१९ निस्संकिय निक्कंखिय,
पंच वि आयरिआई, [दश.वै.नि./१८२] ३७४ 1 [व्य.भा.३/६/१७३] ७३३ निस्सकडं जं गच्छ- [प्र.सा.६६१] २२१ | पंचंगो पणिवाओ, [चै.भा./१८] २५० निस्सकडमनिस्सकडे,
पंचमगंमि अ सुहुमो, [पञ्च./६६०] ६९७ [बृ.क.भा./१८०४] २३३ पंचमहव्वयजुत्तो, [आ.नि./११९७] ३९२ निस्सकडमनिस्सकडे,
पंचमहव्वयजुत्तो, [ ]
७२९ [बृ.क./१८०४] २४८ | पंचविहं आयारं, [आ.नि./९९९] ३०२ निस्सकडमनिस्सकडे,
पंचविहायारविसुद्धि- [प्र.स./२] ३८४ [बृ.क.भा./१८०४] २३२ | पंचसमिआ तिगुत्ता, [उ.मा./३९१] ७१२ निःशूकत्वादशौचेऽपि, [ ]
पंचानुत्तरसरणा [ ]
७६२ निःस्वान्धपङ्गवो [हा.अ.५-५] ५१९ पंचासवा विरमणं, [प्र.सा./५५] ६७६ नीओ तत्त्थणुदत्तो [बृ.वं.भा./२०] ३१७ पंचिदिअवहभूअं, [सं.प्र.श्रा./७४] १२७ नीचैर्भूमिस्थितं [पूजा.३] २३८ | पंचिदिअसंवरणो, [ ]
७२९ नीव्वोदगस्स गहणं, [पि.नि./३२] १४० | पंचेव आणुपुव्वी, [प्र.सा./६८९] ७२६
D:\d-p.pm513rd proof
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्टम् [३] धर्मसंग्रहवृत्तिगतोद्धरणानामकाराद्यनुक्रमः ॥]
[८३१ पंचोवयारजुत्ता, [चे.वं.म./२०९] २३६ | पच्छिमजामं सेसं, [य.दि./२८०] ५६८ पंडए वाइए कीबे,
पञ्चपञ्चातिचारा उ [उपा.१/७सू.] १९७ [नि.भा./३५६१, प्रव.७९३] ४७० | पञ्चामृतं तथा [ पूजा.१६] २३९ पंथुच्चारे उदए, [बृ.क.भा./१४७३] ७१५ | पञ्चैतानि पवित्राणि, [अ.प्र.१३/२] ३२ पंथं तु वच्चमाणो, [ओ.नि./३२६] ७१२ | पट्टगमत्तयगसमोग्गहो [ओ.नि./६३०] ५६८ पइवरिसं सङ्घच्चण,
पट्टो वि होइ एगो, [प्र.सा./५३२] ५७१ [श्रा.वि./१२उत्त.] ४२४ | पट्टविओ कज्जनिमित्तं [आ.नि.वृ.] ३८९ पउमुप्पले अकुसलं, [ओ.नि./६८९] ५४७ | पठति पाठयते पठतामसौ [ ] २११ पक्कघयं घयकिट्टी, [प्र.सा./२२९] ३३७ पडिकमओ गिहिणो [चै.मू.भा./६०] २३५ पक्कणकुले वसंतो,
पडिकमणे चेइअ [चै.मू.भा./५९] २३४ [आ.नि./१११२] ३०४ | पडिकूले(वि)अ दिवसे पक्कणकुले वसंतो,
- [पञ्चा.१५/२०वृ.] ४३८ [आ.नि./१११२] ७०५ पडिक्कमणं पडियरणा पक्खस्स अट्ठमी [ ]
३७०
[आ.नि./१२३३] ३७५ पक्खिअचाउम्मासिअ,
पडिक्कमणे चेइअ [चै.भा./५९] ५५४ [पञ्चा.१४/१०] ४३२ पडिक्कमणे सज्झाए, [गु.भा./१७पू.] ३७६ पक्षपातो न मे वीरे, [लो.नि./३८] ७० | पडिक्कमणे सज्झाए, पगईइ मंदा वि [ द.वै.९/१/३] ४८७
[आ.नि./१२००] ३०८ पच्चक्खं न पसंसइ, [हि.मा./२९२] ३५७ पडिबद्धा इअरे वि अ, पच्चक्खाणं च काऊणं,
[पञ्च./१५४२] ७७६ [श्रा.दि./८४] ३४३ | पडिबुज्झिसंति इहं, [पञ्चा.७/२८] ४४४ पच्चक्खाणं जाणइ,
पडिरूवग्गहणेणं [व्य.भा.] [आव.भा./२४७] ३४० पडिरूवो खलु विणओ, पच्चक्खाणं तु [श्रा.दि./२२] २२०
[पु.मा./४०७] ७०२ पच्चक्खाणं तु जं तंमि,
पडिलेहणं करेंतो, [ओ.नि./२७२] ५०५ [स्त्रा.दि./२२] २१९ | पडिलेहणं कुणंतो [गा.स./३७२] ६८१ पच्चक्खाणं सव्वण्णु
पडिलेहणा उ काले __ [आव.भा./२४६] ३४०
[बृ.क.भा./१६६०] ५१६ पच्चक्खाणंमि कए,
पडिलेहणा उ दुविहा, [आ.नि./१५९४] ३४१
__ [ओ.नि./६२८] ५६८ पच्चक्खाय पच्चक्खा
पडिलेहणा पमज्जण [प.व./२३०] ४९५ [आ.नि.१६१३] ३२५ पडिलेहणा पमज्जण- [प्र.सा./७६८]६५६ पच्छन्ने भोत्तव्वं, [प.व./३९१] ५५७ | पडिलेहणिआकाले, पच्छा गच्छमुवेइ, [पञ्चा.१८/१३] ६९२
[ओ.नि.भा./१७४] ५११
७०२
D:\d-p.pm5!3rd proof
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
८३२]
[धर्मसंग्रहः पडिलेहिअ सुपमज्जिअ,
पणपहर माहफग्गुण [ ] १४० [य.दि./१७३] ५१९ | पणया पच्चंतनिवा, पडिलेहिऊण वसहि उवहिं,
[आ.नि./११०३] २७६ [प.व.२६३] ५०६ | पणवीसमद्धतेरस, [ आ.नि./१५३२] ३८८ पडिलेहिज्जइ पढम, [य.दि./८१] ४९८ | पणिहाणं मुत्तसुत्तीए, [चै.मू.भा./१८]२३२ पडिवज्जइ संपुण्णो, [पञ्चा.१८/४] ६९२ | पणिहाणजोगजुत्तो, पडिवन्नसग्गाहो [ ]
[दश.वै.नि./१८५] ३७४ पडिसिद्धाणं करणे [वं.सू./४८] ३९० पत्तं असोहयंतो, [य.दि./२१३] ५५० पढइ सुणेइ गुणेइ, [ ]
४११ | पत्तं पत्ताबंधो, [प.व./७८०] ६११ पढमं आवत्ततिगं [ बृ.वं.भा./२३] ३१७ | पत्तं पत्ताबंधो, [ओ.नि./६६८] ५७० पढमं जईण दाऊण [उ.मा./२३८] ४०४ | पत्तं पत्ताबंधो, पढमं नाणं तओ दया, [द.वै.४/९०]२८१ [प.व./७७२, ओ.नि./६६८] ५१२ पढमं नाणं तओ दया,
पत्तं पमज्जिऊणं, [ओ.नि./२९४] ५१५ [द.वै./४/३३] ६५८ पत्तट्ठवणं तह [ओ.नि./६९४] ५७४ पढमं लूहिज्जंते, [य.दि./२५९] ५६२ | पत्तमपत्ते रिक्खं, पढमंमि अ संघयणे,
[बृ.क.भा./१४५१] ७१४ 1 [व्य.भा./१०-५३७] ७५५ | पत्ताणं पक्खालण- [य.दि./२५०] ५५९ पढमंमि सव्वजीवा, [आ.नि./७९१] ६६५ | पत्ताणं पुप्फाणं, [बृ.क.भा./९८०] १३९ पढमंमि खमासमणे, [य.दि./३५५] ६३७ पत्ताबंधपमाणं, [ओ.नि./६९३] ५७४ पढमंमी एगिदिअ- [पञ्च./६५५] ६९५ पढमकरणभेएणं, [प.व./८] ४७५
[बृ.क.भा./१४५२] ७१४ पढमपवेसे सिरनामणं
पत्ते भिक्खासमए, [य.दि./१७२] ५१९ [बृ.वं.भा./३१] ३१८ | पत्तेअबुद्धकहणे, [आ.नि./११५१] ४८२ पढमप्पहराणीअं, [प्र.सा./८१३] ५४२ | पत्तेअबुद्धसाहूण, [प्र.सा./५२४] ५८० पढमहिगारे वंदे, [चै.वं.भा./४३] ३७३ | | पत्तो सुसीससद्दो, [ध.र./१३२] ४८८ पढमा उवस्सियंमी,
पत्थावो पुण होउ, [पञ्चा./९-११] ४२६ [बृ.क.भा./१३३५] ७६९ | पत्राणां पुष्पाणां [बृ.क./९८३.] १३९ पढमा भासा सच्चा, [प्र.सा./८९०] ६६६ | पदं पदेन मेधावी, पढमिक्को तिन्नि तिआ,
1 [ध.बि.अ./३प्रान्ते गा.१७] ४५६ [श्रा.व.भ.प्र.६] ९९ | | पद्मासनसमासीनो, [ पूजा.१८] २३९ पढमे छच्चावत्ता [बृ.वं.भा./३०] ३१८ | पनरस तीस छपन्ना, [वि.स./११] २५४ पढमे ठाणे तेरस, [ प्रत्या.भा./६] ३२६ | पभणंति खमासमणं, [ य.दि./२८१] ५६८ पढिआइ वास चिइवय, [ ] ६६४ | पभणंति तहा सुत्तं [ य.दि./३३] ३७६ पणदिण मीसो लुट्टो, [ ] १४० | पभावई पहाणा [ नि.चू.]
२३५
D:\d-p.pm513rd proof
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्टम् [३] धर्मसंग्रहवृत्तिगतोद्धरणानामकाराद्यनुक्रमः ॥] ।
[८३३ पमाणे काले आवस्सए,
परिपालिऊण विहिणा, [ओ.नि./४११] ५२१
[पञ्च.१३६८] ७५१ पम्हढे सारणा वुत्ता [गा.स./८०] ४२६ | परियट्टिए अभिहडु- [प.व./७४२] ५२८ पयईए कम्माणं, [श्रा.प्र.५५वि.वि.६/ परिवत्तिअउं सम्मं, [प.व./२३६] ४९९
१०/ध.सं.णी.८०८] ७३ | परिवाडी सज्झाओ, [श्रा.वि./१२वृ] ४२२ पयणुकोहमाणे अ [उत्त.११/२९] ४८९ | परिसुद्धजलग्गहणं, [प्र.आ.चू.] ११२ पयत्तेण धूवं दाऊण [ ] २५८ | परिसुद्धजलग्गहणं, [श्रा.प्र./२५९] २०७ परदारगमणं [प्र.आ.सू.४] ११८ परिहरइ बालकीलं, [ध.र./३८] ८४ परदारवज्जिणो पंच [न.प्र./५४] १८५ । | परिहर्त्तव्योऽकल्याण-[ ल.वि.] परपरिभवपरिवादा- [प्र.र./१००] ३५३ | परिहारिआण उ तवो, [ ] ७७३ परपरिभावपरिवादा- [प्र.र./१००] १३ | पर्यास्तिकामवष्टम्भं, [ ]
५०९ परमत्थसंथवो खलु, [प्र.सा./९२८] ७६ | पलहत्थीकरणं पि हु , [सं.प्र./२४९] २९० परमरहस्समिसीणं, [ओ.नि./७६१] २१० पवज्जाए अरिहा, [पञ्चव./३२] ५३ परमेट्ठिचिंतणं [ ]
पवणेण पडागा इव, [ ] ८३ परलिंगिनिण्हए वा, [प्रत्या./२७१] ३६४ | पवरा पभावणा इह, [पञ्चा.९/३] ४३० परलोए सिंबलि- [सं.प्र.श्रा/४५] ११९ | पवरेहिं साहणेहि, [सं.प्र.दे./१६७] २३० परलोकविधौ शास्त्रात् [यो.बि./२२१] ३३ | पव्वज्जा निक्खमणं, [प.व./९] ४७२ परलोगहिअं धम्म, [पञ्चा.१/२]
पव्वाविअस्स वि तहा, [श्रा.वि./२] ५२
[प.व./५७३] ४९१ परात् परार्थं स्वार्थं वा,
पव्वाविओ सिअ त्ति अ, [यो.शा.३/१५३वृ.] ७२५
[प.व./५७५] ४९१ परिअट्टिए अभिहडे, [पि.नि./३९५वृ.] ५३२ | पश्चिमाभिमुखं [पूजा.५]
२३८ परिआय-परिस-पुरिसं,
पसिढिलपलंबलोला, [बृ.क.भा./४५५०] ७०८
[ओ.नि./२६७] ५०२ परिआय-परिस-पुरिसं,
पहसंतगिलाणेसुं , [श्रा.दि./२७३] ३६३ [बृ.क.भा./४५५०] ३४६ | पाउंछणमुउबद्धे, [य.दि./१२६] ५१२ परिगलमाणो हीरिज्ज
पाणं सोवीरजवोदगाईओ.नि.भा./१७६ प.व./२८४] ५१५
[पञ्चा.५/२८] ३२८ परिणते गम्भीर-[ध.बि./८९] ४० | पाणाइरेणुसारक्खट्ठया परिणामपरीक्षेति [ध.बि./१२३]
[ओ.नि./७२४] ५८० परिणामिन्यात्मनि [ध.बिं/१११]
पाणिवह मुसावाए, [व्य.भा./११९] २१९ परिणामो ह्यर्थान्तरगमनं [ ]
पाणिवहप्पमुहाणं, [य.दि./५] ४९६ परितः श्राविकालोक
पाणिवहमुसादत्तं [ श्रा.दि./३००] ४१६ [ प.प.११/७९] ४२८ | पाणिवहमुसादत्तं, [श्रा.कृ./३००] १५४
४५
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
८३४]
[धर्मसंग्रहः पाणिवहे वटुंता, [सं.प्र.श्रा./१०] ११४ | पावं ण तिव्वभावा, पाणेसणा वि एवं, [प्र.सा./७४४] ५४० | [यो.शा./१३,पञ्चा.३/४] ४७५ पात्रे दीनादिवर्गे च, [यो.बि./१२१] ८ | पावयणी धम्मकही, [प्र.सा./९३४] ७६ पादमायान्निधिं कुर्यात् [ ] ३५१ | पावरणं मोत्तूणं, [व्य.चूर्णि] ३७१ पानाहारादयो [ ]
पासत्थाइ वंदमाणस्स पापमयौषधं शास्त्रं, [यो.बि./२२५] ३३
[आ.नि./११८८] ३०४ पापेनैवार्थरागान्धः- []
पासत्थाइ वंदमाणस्स, पाभाइअपडिक्कमणा
[आ.नि./११०८] ७०६ [य.दि./३३०] ३७३ | पासत्थाईएसुं [प्रव.सा./१२] ३०३ पायं अभिन्नगंठीतमा
पासत्थो ओसन्नो, [सं.प्र.गु./८] ३०२ _ [पञ्चा.११/३८] ४८७ | पासत्थोसन्नाणं, [ ]
७०७ पायक्खिणेण पावइ, [प.च.] २४९ | पासाईआ पडिमा, [सं.प्र./३२२] ४४७ पायग्गहणंमि अ देसिअंमि,
पासाईआ पडिमा, [सं.प्र.१/३२२] २०८ __ [ओ.नि./३७५ ] ५४७ पिंडं सिज्जं य वत्थं च, [ द.वै.६/४८] ५२८ पायच्छित्तं विणओ, [द.वै.नि./४८] ७०० | पिंडविसोही समिई, [ओ.निभा./२] ६८० पायच्छित्तं विणओ,
पिंडस्स जा विसोही, [गु.वि.१/९४] ३२३ [दश.वै.नि./४८] ३७५ | पिंडेण सुत्तकरणं, [ओ.नि./२३५] ६४० पायद्धगुणविहीणा, [ध.र./३०]
| पिंडेसणा य सव्वा, [द.वै.नि./२४०]५३५ पायपमज्जणनिसीहिआ य,
पिंडो देहो भन्नइ, [य.दि./१८५] ५४२ [ओ.नि./५०९] ५५० | पिइपुत्तखुड्डथेरे, [पञ्च./६२२] ६५९ पायपमज्जणहेडं, [ओ.नि./६९६] ५७५ पिइमाइदिट्ठिवंचण, [श्रा.वि./१२वृ.] ४२२ पायमणक्खेअमिणं, [उ.प./२३२] ६७ | पिउणो तणुसुस्सूसं, [हि.मा./२७३] ३५४ पायसमा उस्सासा [आ.नि./१५३९] ३८९ | पिच्छामु ताव एए, [पञ्च./१३८०] ७६९ पायसमा ऊसासा [ ]
२५६ | पिट्टीवंसो दो धारणाओ, पायसमा ऊसासा [आ.नि.] ३८८
[य.दि./१९१] ५४३ पायस्स पडोआरं, [ओ.नि./३५२] ५८७ | पिण्डं असोहयंतो, [य.दि./२१०] ५४९ पायस्स लक्खण- [ओ.नि./६८५] ५४६ | पिता रक्षति कौमारे, [म.स्मृ.९/३] १८३ पायाई सागरिए. [प्र.सा./५५६व.] ६७७ | पितुर्मातुः शिशूनां च, [ ] ३६६ पायाहिणेण तिअ तिअ, [र.सं./३८] ३०० | पितुर्मातुः स्वसुर्धातुपारणगे आयाम, [ ]
७७३
[यो.शा.४/६२] ६८२ पालनोपायोपदेश इति [ध.बि./७२] ३६ | पिपासितः पथिस्थोऽपि, पावं काऊण सयं, [ ]
१३१
[यो.शा.३/१५३व.] ७२४ पावं ण तिव्वभावा, [पञ्चा.३/४] पिशाचा भूता यक्षाश्च, [ द्वा.भा./७४ ] ६८७
[यो.श./१३] २५ | पिशाचाद्यष्टभेदानां, [द्वा.भा./७३] ६८७
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्टम् [३] धर्मसंग्रहवृत्तिगतोद्धरणानामकाराद्यनुक्रमः ॥]
[८३५ पीठग णिसज्ज दंडग, [प.व./८३४] ५८२ | पुव्वं व पुत्तिपेहण- [प्र.स./२८] ३८७ पीतं स्तम्भेऽरुणं [यो.शा.८/३१] २१७ | पुव्वं वण्णेऊणं, [व्य.भा.३/१६७] ७३९ पुक्खरणी आयारे, [व्य.भा.३/१६८] ७४० पुव्वण्हे लेवदाणं, [ओ.नि./३७९] ५४७ पुक्खरणीओ पुट्वि,
पुव्वधरकालविहिआ, [व्य.भा.३/१७०] ७४०
[सं.प्र.दे./१७७] २२८ पुच्छे वज्जेज्जऽहोरत्तं [ ] ५४१ | पुव्वविहिणेव पेहिअ, [प्र.स./२३] ३८६ पुढविदगअगणिमारुअ
पुव्वविहिणेव सव्वं, [प्र.स./३७] ३८७ [प्र.सा./५५६] ६७६ | पुव्वाउत्तं कप्पइ, [पञ्चा.१०/३७] ४५६ पुढवीआउक्काए, [ओ.नि./२७३] ५०५ पुव्वाभिमुहा उत्तरमुहा य, पुढवीआउक्काए, [ओ.नि./२७५] ५०६
[य.दि.३२९] ५९० पुण पणवीसुस्सासं, [प्र.स./२०] ३८५ | पुव्वाभिमुहो उत्तरमुहो पुण हिट्ठामुहकरयल, [बृ.वं.भा./१४] ३१७
[वि.भा./३४०५] ४८० पुत्तं पइ पुण उचिअं, [हि.मा./२८९] ३५७ | पुव्वि कोडीबद्धा, [व्य.भा.३/१७८] ७४० पुत्तिं पेहिअ तो [य.दि./२८२] ५६९ | पुचि चउद्दसपुव्वी, पुप्फफलाणं च रसं, [ ] १४२
[व्य.भा.३/१७३] ७४० पुष्फफलोदगरयरेणु- [ओ.नि./७०२] ५७५ | पुव्वि सत्थपरिणा, पुष्फामिसथुइभेआ, [ दं.प्र.३७] २५०
1 [व्य.भा.३/१७४] ७४० पुर: प्रज्वाल्य [ ]
२४७ | पुट्विपच्छा संथव, [पिं.नि./४०९] ५३२ पुरओ जुगमायाए, [ द.वै.५/१/३] ६८० | पुव्वोइअगुणजुत्तो, [पञ्चा.१०/२०] ४५५ पुरओ पक्खाऽऽसन्ने, [ ] ३१४ पुव्वोवट्ठपुराणे, [पञ्च./६१७] ६५८ पुरकम्मपच्छकम्मे, [ओ.नि./५१९] ५५३ | | पुष्कराड़े द्विसप्तति- [द्वा.भा./९७] ६८९ पुरिसज्जाए वि तहा, [आ.नि./६७९]६४८ | पुष्टिः पुण्योपचयः, [षोड.३/४] ६ पुरिसासणसयणीए, [श्रा.वि./१२वृ.] ४२३ | पूअं पि पुष्फामिस- [ ] २३६ पुरिसासणे तु इत्थी, [ ] ६७८ | पूअंगपाणिपरिवार- [चे.वं.म./१९०] २४१ पुरिसुवहिविवज्जासे [ओ.नि./२७१] ५०५ | पूआ वंदणमुस्सग्ग, [पञ्चा.८/३३] ४५० पुरिसे काले खवगे, [ ] ५४२ पूआए कायवहो, [ ]
२२४ पुरिसे पडुच्च एए, [प.व/३०५] ५२७ पूआए मणसंती, [सं.प्र.देवा./१९९] २३८ पुरुष एवेदं सर्वम्
पूआपच्चक्खाणं, [श्रा.वि./११७.] ४२० [ऋ.वे.१०/९०/२] १७२ पूआवंदणमाई, [चे.म.भा./३९] २४३ पुरुषकारसत्कथेति [ध.बि./८७] ४० पूजकः स्याद्यथा पूर्व, [ पूजा.४] २३८ पुव्वं अपासिऊणं, [ ]
१७७ पूजाकोटिसमं स्तोत्रं, [उ.त./८९] २१७ पुव्वं छम्मासेहि, [व्य.भा.३/१८०] ७४१ | पूतिगन्धीन्यगन्धीनि, [ ]
२३० पुव्वं ठंति अगुरुणो,
पूर्वं तावन्मिथ्यात्वं [श्रा.वि.व.] ८७ [आ.नि./१५४४] ३८९ | पूर्वपूर्वत्रिदशेभ्य- [ द्वा.भा./११०] ६९०
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
८३६ ]
पूर्वप्रयोगसिद्धे - [ प्र.र./२९५] पूर्वापरविरुद्धानि, [ द्वा.भा./ १२६ ] पेच्छिस्सं इत्थमहं [पञ्चा.७/२७] पेसेहि वि आरंभ, [ पञ्चा. १० / २९] पेहिज्ज दिणारंभे, [ य. दि. / २८७] पोरिसीए चउब्भाए, [उत्त. २६ / ४५ ] पोसहसालाए ठवित्तु [ व्य. चूलिका ] पोसहोववासे चउव्विहे
[ धर्मसंग्रहः २८३ | प्रस्तावे मितभाषित्व - [ यो. बि. / १२८ ] १० ६९१ | प्राणिवधादिचतुष्के
४४४
[ व्य.सू.गा.११९/१२०वृ.] २१९ ४५५ प्राप्तेषु पुण्यतः श्रद्धा
४९७
[ यो. शा. ४ / १०९] ६९०
पोसे तणुछायाए, [ ] पोसे विहत्थिछाया, [] प्रज्ञां प्रज्ञावतां पश्यन्,
४९६
३७१
[प्र.आ.सू.११] १५५ ३३० ३३०
३६९
२१९ ४३२
प्रायः पापं विनिर्दिष्टम् [] प्रायः शुद्धास्त्रिविध- [ यो.शा.वृ. ] प्रायश्चित्तं ध्यानं, [ प्र.र./ १७६ ] [ फ] फलप्ररूपणेति [ ध. बि. / ७३ ] फलवन्तौ च वास्तवाविति
[ ध. बिं / १०० ] ४२
]
१२३
[ यो.शा.३/१५३वृ.] ७२६ फारफुल्लिंगभासुर- [ फासियं पालियं चेव,
प्रज्ञाऽज्ञाने तु विज्ञेयौ,
[ यो.शा. ३ / १५३वृ. ] ७२६ प्रणिपातदण्डक- [वं.पञ्चा.वृ. ३/१७] २५० फासुएणं एसणिज्जेणं [ ] प्रति प्रति वर्त्तनं वा, [ ] [ ब ]
प्रतिक्रामकस्य च [ श्रा.वि.गा. ५वृ. ]
बंधाइ दसा चउरो, []
६२८
बंधत्ता कासवओ, [ व्य.भा./ ३७७३ ]३४७ बंधित्ता कासवओ, [ श्रा. दि. / १४८] २२६ ३५७ | बकुसकुसीला तित्थं, [ ध.र./ १३५ ] ४८८ १८ बडिशामिषवत् तुच्छे, [ ]
३९
३२
३३
४५
२१६
0060
D:\d-p.pm5\3rd proof
१६६
३६
३६
प्रतिसंवत्सरं ग्राह्यं, [] प्रतीच्यां तु जयन्ता - [ द्वा.भा. / १०८ ] ६८९ प्रत्यक्षे गुरवः स्तुत्या:, [] प्रत्यहं प्रत्यवेक्षेत [] प्रत्याख्यानं यदासीत्, [] २९८ बत्तीस अडयाला, [ जी.स./ २४९] प्रत्याख्यानानि तद्भङ्गा, [] ३२३ बत्तीसं किर कवला, [ पिं.नि./ ६४२ ]५५९ प्रत्येकरससंपूर्णा - [ द्वा.भा. / ८५ ] ६८८ | बत्तीसंगुलदीहं, [ ओ.नि./७०८ ] प्रथमं यद् गुणस्थानं, [ यो. ह. / ४० ] २८ | बत्तीसदोसपरिसुद्धं, [आ.नि./ १२०७]३०८ प्रथमवयसि पीतं [ ] १४ बद्धइ लट्ठीए जवणिआ, प्रथमा पृथिवी पिण्डे, [ द्वा.भा./६५ ] ६८६ प्रदानं प्रच्छन्नं [ ]
५७७
प्रयोग आक्षेपण्या इति [ ध.बि. / ६८ ] प्रवाहतोऽनादिमानिति [ ध. बिं / १०८ ] प्रवृत्तिहेतुरेवैतदमीषां [ यो.शा. ८/४०] प्रव्रज्याप्रतिपन्नो [हा.अ./५-४] प्रशस्तदिवसे [ सामा. ]
[प्र.सा./ २१२] ३४१
१६८
५१९
४८० | बहुजणविरुद्धसंगो, [ पञ्चा.२/९]
[प्र.सा./ ६७२] ५८३ बध्यमान आत्मा [ध. बि. / १०६ ] बन्धमोक्षोपपत्तित- [ ध.बि. / १०३ ] बलि त्ति असिवो- [ नि. पीठे ] | बलिएहिं दुब्बलजणो,
४३ ४३
२३१
[ हि. मा. / ३०९ ] ३५९
२८८
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
Co
२६७
परिशिष्टम् [३] धर्मसंग्रहवृत्तिगतोद्धरणानामकाराद्यनुक्रमः ॥]
[८३७ बहुत्वात् परीक्षावतार इति [ध.बिं/९१] ४० | बिइयपयं बालाणं, [य.दि./९७] ५०९ बहुलैः कुङ्कमाम्भोभि
बिइयाऐ पोरिसीए, [ य.दि./१६३] ५१८ [प.प.११/८०] ४२८ | बितिअंमि बंभचेरे, बाणवइकोडीओ [सं.प्र.श्रा./११५] १५३
1 [व्य.भा.३/१७५] ७४० बाध्यमानोऽपि शीतेन,
बीअं मुसावाए, [ पञ्च./६५६] ६९६ [यो.शा./३/१५३वृ.] ७२४ | बीअगुणे सासाणं, [सम्य.प्र./२३] ६१ बायालीससेसण- [ओ.नि./५४५] ५५६ बीआ दुविहे धम्मे, [ ] बारस अंगाइ सुअं [प्र.सा./५५९] ६७९ बीआ पंचंमि अट्ठमि, [ ] बारस बारस तिन्नि अ, [उ.मा./३७५] १६२ बीओ उ असमिओ [ ] २०१ बारस बाहिं ठाणा, [य.दि./१४२] ५१५ | बीया पडिमा णेय, [ ]
४५४ बारसंगो जिणक्खाओ,
बुद्धध्यवसितम) [ ] __ [आ.नि./१००१] ३०२ बोद्धव्या धातकीखण्डबारसअंगुलदीहा, [ओ.नि./२७] ५६६
[द्वा.भा./८४] ६८८ बारसवासस्स तहा, [प.व./५८५] ४९० ब्रह्मवद् ब्रह्मसङ्गतानां [ ] २६७ बारसविहंमि वि तवे,
ब्राह्मी सुन्दर्याया, [स्त्री.नि./३४] २१२ [दश.वै.नि./१८६] ३७४
[भ] बारसविहंमि वि तवे, [प.व./५६२] ५१० भंभा-मउंग-मद्दल-[ ]
४४३ बारसविहम्मि वि तवे [ ] ४१४ | भक्खणे देवदव्वस्स, [ ]
११९ बारावई सुरट्ठा [प्र.सू.१/१०२/११४] ४६५ भक्तिः शक्त्यनुसारेण, बालः पश्यति लिङ्गं, [षोड.१/२] ३०
[वि.सं.१/२००] २३७ बालत्तणमि सामिय ! [ ] २२८ | भगवयाप्पणीयं [श.चू.]
१७० बालस्त्रीमन्दमूर्खाणां, [ ]
भणिआ गवेसणाए, [ य.दि./२१५] ५२८ बालस्त्रीमन्दमूर्खाणां, [ ]
३७८ भणिऊण नमुक्कारं, [य.दि./५७] ३४० बालिकां युवतिं वृद्धां,
भण्णइ इत्थ विभासा, [यो.शा.३/१७वृ.] १२७
[पं.क.भा./१५७०] २९४ बाले वुड्ढे अ थेरे अ [ ] ४६८ | भत्तिमंगलचेइअ, [प्र.सा./६५९] २२१ बाले वुड़े नपुंसे अ [प्र.सा./७९०] ४६७ भत्तीइ जिणवराणं, [प्र.हे.ग./११] ३७३ बाले वुड्ढे सेहे, [बृ.क.भा./१४८१] ७१६ | भत्तीपूआवन्नजणणं, [प्र.सा./९३१] ७६ बालो ह्यसदारम्भो, [षोड.१/३] ३० | भत्ते पाणे धोवण, बावीसं बायरसंपराय, [प्र.सा./६९०] ७२६ 1 [व्य.भा.३/६/२२९] ७३३ बाहं आगमणपहे, [बृ.क.भा./४५४३] ७०८ | भत्ते पाणे सयणासणे, बाहलमपुहुत्तेहिं, [प्र.सा./६६५] ५८४
[आ.नि./२३४] ३८८ बाह्यचरणप्रधाना, [षोड.२/२]
| भत्तोसं दंताइ, [पञ्चा.५/२९]
३२८ बिंबपरिवारमझे, [बि.प./३] ४४७ | भयभेरवनिक्कंपो, [चा.म./२२] ४१८
३५
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
८३८]
[धर्मसंग्रहः भयवं ! जे णं गणी [म.नि.१/१३] ७४४ | भूमिपेहणजलछाणणाइभयवं ! तित्थं पवत्तेहि
[पञ्चा.४/११] २२२ _ [आ.नि./२१५] २६१ | भूमी घरा य तरुगण, भयवं ! बीअपमुहासु [ ] ४२० [द.वै.नि.२५६/सं.प्र.श्रा.५८] १२१ भरतैरवतविदेहाः [ तत्त्वा.३/१६] २७९ | भूयो भूयो उपदेश इति [ध.बि.६६] ३२ भवगिहमज्झंमि [ ]
३५६ | भृतका अपि कर्त्तव्या, [षोड.६/१०] ४४३ भवणा परमा जंभय [वि.स./१२] २५४ | भो भो देवाणुप्पिआ ? [ ] २३५ भवोद्वेगश्च सहजो, [यो.दृ./२७] २३ भोअणओ सावगो [प्र.आ.चू.] १२५ भाणस्स कप्पकरणे,
भोअणकाले अमुगं, [प्र.सा./२१५] ३४१ [बृ.क.भा./१७०५] ५६० भोगविणटुं दव्वं, [चे.वं.म./८९] २२७ भाणस्स पास बेट्ठो, [प.व./२६९] ५१२ | भोगो तंबोलाई, [सं.प्र./८३] २९२ भामिज्जंतो सुर- [ ] २४७ भोजनानन्तरं [नी.शा.]
३६७ भावगयाइं सत्तरस, [ध.र./५६] ८६ | भ्रान्तिमात्रमसदविद्या [ ]
२६६ भावनातो रागादिक्षय इति
[म] 1 [ध.बि./१३१] ४९ | मंगलदीवा तहा, [पञ्चा.८/२३] ४४९ भावयितव्यमनित्यत्व- [प्र.र./१४९] ४९ | मंगलपडिसरणाई, [पञ्चा. ८/२४] ४४९ भावशुद्धेनिमित्तत्वात् [स्नानाष्टके/४] २२४ | मंजिट्रलक्खकोसुंभभावोवयारमेसि, [हि.मा./३०४] ३५९
__ [श्रा.वि./१२वृ.] ४२२ भासा असच्चमोसा,
मंसं इमं मुत्तपुरीस- [श्रा.दि./३१४] ४१७ [आ.नि./११०८] २७७ | मंसकुरो व्व समाण- [पञ्च./६४५] ६६१ भासा चउव्विह त्ति अ, [भा.र./१७] ६६७ | मइभेएण जमाली, [व्य.भा./२७१४] ७१ भिंगाइलोमहत्थय- [सं.प्र.दे./१७५] २२८ मउडं न अवणेइ, [आ.सू.चू.] १५२ भिक्खु अ गणाओ [बृ.क.४/२३] ७४५ मगदंतिअपुप्फाई, [बृ.क.भा./९७९] १३८ भिक्खू अ बहुस्सुए [व्य.३/२३-२९] ७४३ मग्गो आगमणीई, [ध.र./८०] ४८६ भिक्खू अन्नयरं [व्य.सू.३४/३९] ४३६ मच्छुव्वत्तं मणसा वि, भिक्खू इच्छिज्जा [व्य.३/१] ७३५
[आ.नि.१२२२] ३०५ भिन्न एव देहान्न [ध.बिं/११५] ४६ | मज्जं विसयकसाया, [उ.नि./१८०] १४५ भिन्नं गणणाजुत्तं,
मज्जण निसिज्ज अक्खे, [बृ.क.भा./३९८७] ५८६
[आ.नि./७०३] ७३४ भुंजइ अणंतरेणं, [प.च.] ३४० | मज्जण निसिज्ज अक्खे, भुक्त्वोपविशस्तुन्दं, [नी.शा.] ३६७
[आ.नि./७०३] ६५३ भूजलजलणानिल- [सं.प्र.श्रा./८] ११३ मज्जारमूसगाइ अ [ओ.नि./२२७] ६३८ भूदग्गिवाउणंता, [वि.स./१०] २५३ | मज्जे महंमि मंसंमि, [सं.प्र.श्रा./७६] १२६ भूमिक्खयसाभाविअ - [पञ्च./६४६] ६६२ | मज्झण्हे पुणरवि [ ]
२३५
D:\d-p.pm513rd proof
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्टम् [३] धर्मसंग्रहवृत्तिगतोद्धरणानामकाराद्यनुक्रमः ॥]
[८३९ मणवइकाइअविणओ,
महाफलं तहारूवाणं [ ] ४८८ [द.वै.नि./४८वृ.] ७०१ | महारंभयाए महापरिग्गहाए [ ] १२२ मणवयकाइयजोगे, [श्रा.व.भ.प्र.५] ९८ | महाव्रतिसहस्त्रेषु, [ ]
३६५ मणवयकाए गुणिआ, [वि.स./१५] २५४ | महिलासहावो [नि.भा./३५६७] ४७० मणसा होइ चउत्थं, [प.च.] २४९ | महुमहणस्स य वच्छे, [ ] ३४८ मण्डपं चैत्ययात्रायां, [प.प.११/६७] ४२७ महुरं निउणं थोवं, [उ.मा./८०] ६८१ मण्डलि भायण भोयण,
महुरा य सूरसेणो [ओ.नि./५६६] ५५६
[प्र.सू.१/१०२/११६] ४६५ मण्णइ तमेव सच्चं, [वि.वि.६/१४ महेशानुग्रहाद् []
२६१ श्रा.प्र.५९/ध.सं.णी ८१२] ७५ | माणं तु रयत्ताणे, [ओ.नि./७०३] ५७६ मत्तंगाइ तरुवर, [व्य.भा.३/१७७] ७४० | माणुस्सखित्तजाइ, [आ.नि./८३१] ४८१ मत्सरः परसम्पत्त्य- [अ.सं.३/५७९] २०५ माणो अविणयखिसा, [ ] ३०९ मद्यं मासं नवनीतं, [यो.शा.३/६] १३६ | माता पिता कलाचार्य, मद्ये मांसे मधुनि च, [ ]
१२६
[यो.बि./११०] २८८ मध्यमबुद्धेस्त्वीर्या-[ षोड.२/७] ३० माता पिता कलाचार्य, [यो.बि./११०]८१ मध्याह्ने कुसुमैः पूजा, [ पूजा.१०] २३९ मातृष्वस्त्रम्बिका- [नी.शा.] ३६७ मध्येऽशीताविह [द्वा.भा./७९] ६८७ | मानुषक्षेत्रचन्द्रार्क- [द्वा.भा./९९] ६८९ मध्येऽष्टयोजनपिण्डा, [द्वा.भा./११४] ६९० | मानुषोत्तरतः पञ्चाशद्- [द्वा.भा./९८] ६८९ मनोगुप्त्यैषणादानेर्याभिः
मानुष्यकेऽपि दारिद्र्य- [ ] [यो.शा./१/२६] ६७२ मानुष्यमार्यदेशश्च, [यो.शा.४/१०८] ६९० मनोवाक्कायकर्माणि,
मायाइदोसरहिओ, [सं.प्र.आ./२७] ४३८ [यो.शा.४/७४] ६८४ मालतीशतपत्रादि- [प.प.११/७४] ४२८ मनोवाक्कायवस्त्रो- [उ.त./६८] २२७ मालाधराइआण वि, [सं.प्र.दे./१७८] २२९ मन्तं मीलण लिक्खयं [प्र.सा.४३४] २९० मालिंति महिअलं [सं.प्र.श्रा./८२] १२९ मन्त्रः प्रणवपूर्वोऽयं, [यो.शा.८/७१] २१७ मासाइसत्तंता, [पञ्चा.१८/३] ६९२ मन्त्रन्यासश्च तथा, [षोड.७/११] ४४६ | मासे मासे सामाइअंच, मरगयमणिघडिअ- [ ]
२४७
[श्रा.वि./१२वृ.] ४२४ मरणे परलोकाभाव [ध.बि./११८] ४६ | मि त्ति मिउमद्दवत्ते, [आ.नि./६८६] २५३ मलवातयोर्विगन्धो, [ ]
| मिच्छत्तं जमुइन्नं, [ध.सं.णी/७९१] ५९ मलिनस्य यथाऽत्यन्तम्,
मिच्छत्तं वेअतिगं, [प्र.सा./७२१] ७१९ [यो.बि./२२९] ३३ | मिच्छत्तंमि अखीणे, [बृ.क.भा./११७] ५८ महरिहसिज्जारुहणम्मि,
मिच्छत्तपडिक्कमणं, [आ.नि./१०९८] २७६
[आ.नि./१२५१] २०६ महव्वयाइं झाइज्जा, [व्य.भा.१२०] २१९ | मिच्छत्तपडिक्कमणं, [आ.नि./१२५१] ६८
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२३
८४०]
[धर्मसंग्रहः मिच्छत्तपडिक्कमणं,
मुहुपुग्गलरसयाणं, [प्र.सा./२२३] ३३८ [आ.नि./१२७४ ] ३६९ | मूअं च ढड्डर चेव, मित्तसमाणो माणा, [ ]
[आ.नि./१२२५] ३०५ मिथ्यादर्शनाऽविरति- [तत्त्वा.८/१] ६८४ | मूत्तूण जिणं मूत्तूण, [प्र.सा./९३२] ७६ मिथ्यादृष्टिसहस्रेषु, [ ]
३६५ | मूत्रोत्सर्ग मलोत्सर्ग, [ ] मिहो कहाउ सव्वाउ, [श्रा.दि./५६] २४१ | मूर्छा प्रलापो वमथुः, [ ] मुंचंति न मज्जायं, [हि.मा./३१८] ३६० | मूलं दारं पइट्ठाणं, [प्र.सा.९४०] ७७ मुंचइ भत्तं पाणं, [य.दि./२३६] ५५४ मूलगुणसंपउत्तो, [ध.र./१३१] ४८८ मुंडाविओ सिअ त्ति अ,
मूला तह भूमिरुहा, [प.व./५७६] ४९१
[सं.प्र.श्रा.९३/प्र.सा.२३९] १३२ मुक्कधुरासंपाडग
मूलुत्तरगुणसुद्धं, [य.दि./१९४] ५४४ [बृ.क.भा./४५४४] ३४४ मूलोत्तरगुणविसया, [प्र.सा./७२९] ७१९ मुक्कधुरासंपाडग
मूसगरयउक्केरे, [ओ.नि./७०४] ५७६ [बृ.क.भा./४५४४] ७०८ मूसगरयुक्केरे, मुक्ताः सर्वत्र तिष्ठन्ति, [ ] २६८
[ओ.नि./२९० प.व.२७२] ५१३ मुक्तालङ्कारसार- [ ] २४४ | मृते स्वजनमात्रेऽपि, [ ]
१३० मुच्छरहिआणेसो, [प.व./८३९] ५८६ | मृत्योरभावान्नियमोऽस्ति [ ] १७७ मुत्त-पुरीसं पाणं [सं.प्र./२४८] २९० | मृद्वी शय्या प्रात- [ष.स./१४८] १७१ मुत्तासुत्तीमुद्दा, [पञ्चा.३/२१] २५० मेघोदकरसाः किं तु, [ द्वा.भा./८९] ६८८ मुत्तूण मिहुवयारं, [पञ्च./७०४] ७०४ | मेरुं दण्डं धरां छत्रं, [ ]
४० मुल्लं विणा जिणाणं,
मेहं पिवीलिआउ, [सं.प्र.श्रा./८०] १२९ [गाथा./४७७] २९६ | मेहुणसन्नारूढो, [सं.स./८६पू.] ११९ मुसावाए के दोसा ? [प्र.आ.सू.] ११४ मेहुणस्सइआरो, [पञ्च.६५९] ६९७ मुहणंतएण गुच्छं, [ओ.नि./२८८] ५१२ | | मैत्र्या सर्वेषु सत्त्वेषु, [ द्वा.भा./३६] ६८४ मुहणंतगपडिलेहा, [ य.दि./८३] ४९८ | मैत्र्यादिवासितं चेतः, मुहणंतयदेहावस्सएसु , [गुरु./१] २९९
[यो.शा.४/७५] ६८४ मुहनक्कनयणनाही- [बि.प./१६] ४४७ | मोक्खट्ठा नाणाई, [ओ.नि./७४०] ५८५ मुहपत्तिआसणाइसु, [श्री.जी./६८] २९६ | मोत्तूण मासकप्पं, [ पञ्च./८९६] ७११ मुहपत्ती रयहरणं, [प्र.सा./५२१] ५७९ | मोसलि पुव्वणिदिट्ठा, मुहपत्ती रयहरणं, [प्र.सा./५२५] ५८०
[ओ.नि.भा./१६३] ५०२ मुहपत्ती रयहरणं, [य.दि./६०] ४९७ | मौनी वस्त्रावृत्तः [वि.वि.१/४८] २२३ मुहपत्ती वंदणयं, [प्र.स./३५] ३८७
[य] मुहमूलंमि अचारी, [ओ.नि.भा./७७] ५४४ | य एते प्रतिव्रतं [उ.द.व.] १९७ मुहवत्थे तह देहे, [ य.दि./१३८] ५१३ | यच्चात्र क्षेत्रादि [ध.बि.वृ.] १८६
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्टम् [३] धर्मसंग्रहवृत्तिगतोद्धरणानामकाराद्यनुक्रमः ॥]
[८४१ यच्च तत्समये क्वापि,
यात्रोत्सवाने सङ्घन, [प.प.११/६९] ४२७ [द्वा.भा./१२८] ६९१ | यामेव रात्रिं प्रथमा- [ ] ४६५ यज्जिनबिम्बारोपितं [ सङ्घा..] २२७ | यूनो वैदग्ध्यवतः, [ षोड.११/३] ७८ यतिर्ध्यानादियुक्तो यो,
ये भक्षयन्त्यन्यपलं, [यो.शा.३/३३] १२८ [हा.अ./५-२] ५१८ | ये लखयन्ति जिनशासन- [उ.त/४०] ४५२ यत्प्रातस्तन्न मध्याह्ने, [यो.शा.४/५७]६८१ | येन येन ह्युपायेन, [यो.शा.४/८१] ६८५ यत्प्रोद्दाममदान्ध- [द्वा.भा./१२९] ६९१ | योगक्षेमकृन्नाथः [ ]
२६३ यत्र क्लेशक्षयस्तस्य, [ ] २८३ योगप्रयोगयोश्चाभावात् [प्र.र./२९४] २८३ यत्रान्यत्वं शरीरस्य, [यो.शा.४/७०] ६८३ | योजनलक्षप्रमितात् [ द्वा.भा./८३] ६८८ यदाऽनाभोगादिना
योजनलक्षोन्नतिना [द्वा.भा./८१] ६८७ 1 [ध.बि.वृ./यो.शा.वृ.] २०६ यो हि मितं भुङ्क्ते [ ] यदि सत्संगनिरतो, [ ]
१४ | यो ह्यभ्युपेतसम्यक्त्वो , यदीयसम्यक्त्वबलात् [अ.द्वा./२१] २११
[आ.वृ.१५५६ गा.] ८३ यदैहिकफलप्राप्ति - [वि.सं.१/२०१] २३७ | यः श्राद्धो मन्यते [यो.बि./२२७] ३३ यद्यपि सकलां योगी, [ ] १२
[र] यद्यप्येषा द्वादशाङ्गी [न.सू./११८] २६१ रंधणखंडणपीसण- [सं.प्र.श्रा./७१] १२५ यद्यस्य सत्कमनुचित- [षोड.७/१०] ४४६ | रक्तीभवन्ति तोयानि, [ ] १३० यद्याहार-शरीरसत्कार
रजसास्तक्रारनाल- [द.वै.वृ४/१] १३५ [यो.शा.३/८५वृ.] १५६ | रजस्तमोमयी भक्तिः , यद्वत्तुरगः सत्स्वप्याभरण
[वि.सं.१/२०३] २३७ [प्र.र./११४] ६७१ | रज्जुषटके ततः [द्वा.भा./१०५] ६८९ यन्त्र-लाङ्गल-शस्त्र- [यो.शा.३/७७] १४५ । | रत्तो १ दुट्ठो २ मूढो ३, यन्न प्रयान्ति पुरुषाः, [ ]
[गा.स./५९५] २७ यन्न प्लावयति क्षिति
रत्नप्रभाप्रभृतयः, [द्वा.भा./६३] ६८६ [द्वा.भा./१३०] ६९१ रथाधिरूढां प्रतिमां, [प.प.११/८२] ४२८ यमप्रशमजीवातु-[यो.शा.१/१७वृ.] ५७ | रथोऽथ रथशालायाः, यस्तु वृन्ताककालिङ्ग- [शि.पु.] १३४
[प.प.११/७०] ४२७ यस्तृणमयीमपि कुटी, [ ] २०९ | | रयणाई चउव्वीसं, [सं.प्र.श्रा./५६] १२० यस्तृणमयीमपि कुटीम् [ ] २७० | रयत्ताण भाणधरणा, यस्मात् प्रवर्तकं भुवि, [ षोड.२/१३] ३१ [ओ.नि.भा./१७५ प.व./२८३] ५१५ यस्य त्रिवर्गशून्यानि, [ ]
१८ | रयमाइरक्खणट्ठा, [ओ.नि./६९५] ५७४ यस्य त्वनादरः शास्त्रे, [यो.बि./२२८] ३३ | रयहरणंमि जकारं [बृ.वं.भा./२४] ३१७ यस्या सांनिध्यतो भव्या,
रयहरणपट्टमेत्ता, [ओ.नि./७२५] ५८१ [प्रा.सा. द्वा.१९] ७६१ | रसाऽसृग्मांसमेदो- [यो.शा.४/७१] ६८३
३८
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२८
८४२]
[धर्मसंग्रहः रसोद्भवाश्च भूयांसो,
लवणाइउत्तारणं [पू.वि.] २४८ _ [यो.शा.३/१७वृ.] १२७ लवणाब्धिस्तु लवणा- [द्वा.भा./८८]६८८ राइभत्तपरिणा पंचमी, [आ.चू.] ४५६ लहुआ ल्हाईजणणं, [श्रा.जी./१९] ४४० राओ गुरुस्स वयओ, [ ] ३१४ | लाक्षा-मन:शिला- [यो.शा.३/१०७] १९४ रागद्वेषपरिणामो, [यो.शा.१/१७वृ.] ५६ | लिंगत्थस्स वि वज्जो, रागादयो मलाः [षोड.३/३]
[प्र.सा./८०५] ५४१ रागाद्वा द्वेषाद्वा [ ]
६७२ | लिगं तं देवया [प्र.सा./५२७] ५८० रागेण व दोसेण व,
लिङ्गे लिची भवत्येव, [ प्रमा.स.] ७४ [आव.भा./२५१] ३४१ | लेखनापूजनाभ्यां च, [यो.दृ./२८] २३ रागेण व दोसेण व, [सं.प्र./८४] २९२ लेवडमलेवडं वा [प.व./२९८] ५२४ राजाऽपि सम्प्रतिरथ, [प.प.११/८१] ४२८ । लोआण तित्थेसु [यो.शा.व.२/१७] ७२ राज्ञः पत्नी गुरोः पत्नी, [ ]
लोकः खल्वाधारः, [प्र.र./१३१] २० राज्यं वा चक्रभृत्त्वं वा, [ ] ६९० | लोकः खल्वाधारः, [प्र.र./१३१] ३५३ रायगिह मगह [प्र.सू.१/१०२/११२] ४६४ लोकाचारानुवृत्तिश्च, [यो.बि./१३०] १० रायणि वज्जित्ता, [आ.नि./६७१] ६४७ लोकापवादभीरुत्वं, [यो.बि./१२६] १० रायप्पसेणइज्जे, [ ]
लोगं अयाणित्तिह [सू.कृ.२/६/७१७] ६५ राया अमच्चसिट्टी, [ ]
४४५ | लोगं वियाणित्तिह [सू.कृ.२/६/७१८] ६५ राया रहत्थपडिम, [श्रा.वि./१२वृ.] ४२९ | लोगववहारविरओ, [पञ्चा.१०/३१] ४५५ राया रायाणो वा, [पञ्च./६३५] ६६० | लौल्येन किञ्चित् [ ] रायाभिओगो अ [प्र.सा.९३९] ७७
1 [व] रुंभइ रयणिपयारं, [हि.मा./२८५] ३५६ | वंदइ नमसइ [ ]
३४७ रेक्कारं धरणं रणं [प्र.सा./४३६] २९१ । वंदएणं भंते ! जीवे [ ] रोगमार्गश्रमौ मुक्त्वा , [ यो.शा.३/८०] १४६ | वंदएणं भंते ! जीवे [ उत्त.३०/१०] ३२३ रोगाइसु नोविक्खइ, [हि.मा./२८८] ३५७ | वंदण-चिइ-किइकम्मं [प्रव.सा.१२७]३०४ [ल]
वंदित्तु चेइआई, [प्र.सा./३] ३८५ लक्ष्मी विधातुं सकलां समर्थं, [ ] ४१ वंदित्तु तओ समणा, [य.दि./१२५] ५१२ लज्जां गुणौघनजननीं [ ]
२० वंसगकडणुक्कंबण, [य.दि./१९२] ५४३ लज्जाइगारवेणं, [सं.प्र.आ./२८] ४३८ वइणी वि गुणगणेणं, [पञ्च./१३३२] ७४७ लज्जालुओ दयालू , [ध.र./६] ५० वइराड वच्छ [प्र.सू.१/१०२/११५] ४६५ लट्ठि विलट्ठी दंडो, [य.दि./३०५] ५८० वक्खाणसमत्तीए, [आ.नि./७१०] ६५४ लट्ठी आयपमाणा, [प्र.सा./६७०] ५८३ वक्खिक्तपराहुत्ते, [आ.नि./११९८] ३०४ लट्ठी तहा विलट्ठी, [प्र.सा./६६९] ५८३ वक्खित्तपराहुत्ते, [आ.नि.१२१२] ३०७ लट्ठीए चउरंगुल, [प्र.सा./६७१] ५८३ वक्खित्तपराहुत्ते, [ओ.नि./५१४] ५५२ लब्ध्वा मुहूर्तमपि [ ]
वचनाऽऽराधनया खलु , [षोड./२/१२] ३१
१८१
३२२
२६
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्टम् [३] धर्मसंग्रहवृत्तिगतोद्धरणानामकाराद्यनुक्रमः ॥]
[८४३ वज्जइ अब्भक्खाणं,
ववहारसुद्धिदेसाइ- [श्रा.वि./७] ३४८ [श्रा.वि./१२व.] ४२२ | ववहारसद्धी धम्मस्स. [ श्रा.दि./१५९३५२ वज्जइ तिव्वारंभे, [ध.र./६५] ३४९ ववहारावस्सयमहानिसीह- [ ] २५१ वज्जेअव्वा य ठाण- [प.व./२४५] ५०२ | ववहारो पुण पढम, [चे.म.भा./५१] २४३ वज्रामय्यां शिलायां [भ.श.१९/उ.३] १२९ | ववहारोऽभूअत्थो, [ ]
६५ वर्ल्ड समचउरंसं, [ओ.नि./६८६] ५४६ | वसहिं पमज्जिऊणं, [य.दि./२८४] ५६९ वड्डिए चिप्पिए चेव, [ ]
वसहिकहनिसिज्जिन्दियवण्णाइतिअं तु पुणो, [दं.प्र.३८] २५०
[प्र.सा./५५८] ६७८ वत्तणा संधणा चेव, [आ.नि./६९९]६५२ | वसही पमज्जिअव्वा, [ प.व./२६४] ५०७ वत्तपइट्ठा एगा, [चै.बृ.भा./३५] ४४७ | वसही-सयणाऽऽसणवत्थं असोहयंतो, [य.दि./२१२] ५५० | [उ.मा.२४०/सं.प्र.श्रा.१४०] १६७ वत्थं पत्तं च पुत्थं च,
वसुदेवो पच्चूसे [ वसु.हि.] २३२ [श्रा.दि./१७८] ४२४ | वहबंधणउब्बंधण-[सं.प्र.श्रा./४४] ११९ वत्थे अप्पाणंमि अ,
वामंगुलिमुहपोत्ती, [बृ.वं.भा./६] ३१६ [ओ.नि.भा./१६१] ५०० वामकरगहियपोत्तीइ, [बृ.वं.भा./१०] ३१६ वत्थे काउद्घमि अ,
वायंति जत्थ सीसे, [ य.दि./१०७] ५११ [ओ.नि.भा./१५९] ४९९ | वायणपडिसुणणाए, [आ.नि./६८९] ६४९ वत्थेण बंधिऊणं, [पञ्चा.४/२०] २२६ वायवहनाडिपायं, [य.दि./१७६] ५२३ वन्दित्वा श्रीमदर्हन्त- [प.प.११/७७] ४२८ | वायाइ नमुक्कारो, वपनं धर्मबीजस्य, [ ]
[बृ.क.भा./४५४५] ३४५ वय समणधम्म संजम,
वायाइ नमोक्कारं, [ओ.नि.भा./२] ६७५
[बृ.क.भा./४५४४] ७०८ वयकायविरहिआण वि, [म.भा./४] १४७ वालो सरस्स भंगं [सं.प्र.श्रा.८१] १२९ वयभने गुरुदोसो, [पञ्चा.५/१२] ३२६ वासं कोडीसहिअं, [पञ्च./१५७६] ७५३ वयमिह परितुष्टा [ ]
४८३ वासत्ताणे पणगं, [प.व./८३५] ५८२ वरं ज्वालाऽऽकुले क्षिप्तो, [ ] ३७ वासासु नत्थि अग्गी, वरबोधिलाभप्ररूपणेति [ध.बि./१२५] ४८ | [ओ.नि.भा./१७७ प.व./२८५] ५१६ वरसुरहिमल्लसुअणम्मि,
वासासु पनरदिवसं, [ ]
१३५ [आ.नि./११०२] २७६ वासोवग्गहिओ पुण, [ओ.नि./७२६] ५८१ वरिससयाओ उठें, [बि.प./१५] ४४७ | वाहणरोहणलिक्खाइवर्तमानताकल्पं [ध.बि./११०] ४५
[श्रा.वि./१२वृ.] ४२३ वर्षाणि भरतादीनि, [द्वा.भा./८२] ६८७ | विंटिअबंधणधरणे, ववसायफलं विहवो, [पु.मा./५६] ३५१] [ओ.नि./२९५ प.व./२८२] ५१५ ववहारओ उ जुज्जइ, [उ.प./९५१] २१ | विअणभिधारण वाए, [पञ्च./६६५] ६६३
२३
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ धर्मसंग्रहः विषा - स्त्र - हल - [ यो. शा. ३ / १०९] १९५ विष्टब्धे गात्रभङ्गोऽत्र, [] १५ विसया य दुक्खहेऊ [ पञ्चव. / ३४ ] विहरंताण य पायं, [प.व./७११ ] विहाय पौरुषं कर्म, [] [ आ.नि./१२२९] ३०२ विहिगहिअं विहिभुत्तं, विणओणयाए गायलट्ठीए [] विणओणयाए गायलट्ठीए [] विणयाहीआ विज्जा, [प्र. हे.ग. / १०] ३७३ वितहकरणे च तुरिअं,
[ बृ.क.भा./१७०८ ] ५६१ विग्धोवसामगेगा [ सं.प्र.देवा / १९४] २३७ विच्छिण्णे दूरमोगाढे, [ ओ. नि. / ३१४ ]५६४ विणओवयार माणस्स,
५३ ५४४
४०
२५९
[ आ.नि./ १६११] ३३३ २४० | विहिणा उ कीरमाणा [ पञ्चा. ४/२] २२१ विहिणा जेमिअ उट्ठिअ,
८४४]
विगई विगईऽवयवा
३८५
५०१
२०१
७२७
४०
[ य. दि. / २५६ ] ५६१ विहिणा पारिअ [ प्र.स./ १८ ] विहिपाहण्णेणेवं, [प.व./ २४४ ] विहिसारं चिय सेवइ, [ ध. र. / ९१] वीरं उक्कोसपए, [प्र.सा./६९१] वीर्यद्धिवर्णनमिति [ ध.बि. / ८८ ] वीसामणं सगुणो [ य. दि./३८५ ] वुड्डाणुगो विणीओ, [ ध.र. / ७] वुढो गणहरसद्दो, [पञ्च./१३१९] वृद्धाद्यर्थमसङ्गस्य, [ हा.अ./५-३] वृद्धौ च मातापितरौ [] [आ.नि./१०९९] २७६ वृषभान् दमय क्षेत्रं,
६४४
५१
७३८
५१८ १६
[ओ.नि. भा. / १६२] ५०२ वित्तीविच्छेयम्मि य, [ पञ्चा.४/७] विदलं जिमिअ पच्छा,
९
[ य.दि. / २४६ ] ५५९
४
३५०
४
विदारयति यत्कर्म, [] विधाय मायां विविधै- [ सू.मु. / ५४ ] विधिप्रतिषेधौ कषः [ ध.बि. / सू. ९३ ] विधिप्रतिषेधौ कष इति [ ध.बि. / ९३ ] ४१ विपर्ययलिङ्गसेवेति [ ध. बि. / ४ - २८ ] ४७६ विमलतणुबुद्धिजणणी,
विमुक्तकल्पनाजालं,
[ यो.शा.१/४१ ] ६९४
६०
विरिअं धम्मो समाही [ ] विरुद्धोपमायोगे [ ] विलासहासनिष्ठ्यूत - [ यो . शा. ३ / ८१] १४६ विवायं कलहं चेव,
[ यो.शा. ३ / ७६ ] १४५ वेअगमिअ पुव्वोइअ - [] ६०३ वेअण वेयावच्चे, [ ओ.नि./५८०] ५५८ २६२ | वेउव्वऽवाउडे, [ ओ.नि./ ७२२] वेएइ संतकम्मं, [ वि.भा./१२९३] वेकच्छिआ उ पट्टो [ प्र.सा./५३६पू. ] ५७२ [ श्रा.दि./२०२] ४२६ वेणुदेवो वेणुदाली, [ द्वा.भा. / ७०] वेद्यात् स्यात् क्षुत्तृषा,
५७९ ६०
६८७
[ यो.शा. ३ / १५२वृ. ] ७२६
विवेकः संयमो ज्ञानं,
[ यो.शा. ३ / १७वृ. ] १२७ विशुद्धि वपुषः कृत्वा, [] विशुद्धेश्चारित्रमिति [ ध.बि. / १३० ] विशुद्ध्या चिन्तयन्नस्य,
[ यो.शा. ८ / ३५ ] २१६
२२५ वेयावच्चकरो वा,
४८
D:\d-p.pm5\3rd proof
[ ओ.नि. भा. / ३२१ ] ५७४
वेयावच्चगरं बाल,
[ बृ.क.भा./१४६४ ] ७१५
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्टम् [३] धर्मसंग्रहवृत्तिगतोद्धरणानामकाराद्यनुक्रमः ॥]
[८४५ वेयावच्चे खमणे
शुश्रूषा श्रवणं चैव [आ.उ./४३] १७ [आ.नि./६९९उत्त.] ६५३ | शुश्रूषाभावकरणमिति [ध.बि./६४] ३२ वेसा इव गिहवासं, [ध.र./५९] ८६ | शेषाब्धिकोटिकोट्यन्तः, वैनयिकमतं विनय- [ ] १७४
[यो.शा.१/१७व.] ५६ वैरिघातो नरेन्द्रत्वं, [यो.शा.३/७५] १४५ | शोचन्ति स्वजनानन्तं, वैशाखस्थानस्थित- [द्वा.भा./५९] ६८६
_[यो.शा.४/६३] ६८२ वोसट्ठचत्तदेहो, [पञ्चा.१८/६] ६९२ | श्मशानादौ निषद्यायां, व्यक्त्याख्या खल्वेका, [षोड.८/२] ४४७
[यो.शा.३/१५३वृ.] ७२५ व्यक्त्याख्या खल्वेका, [षोड.८/२] २२९
[श्र] व्यवस्थिताः पुनः सर्वे,
श्रद्धालुतां श्राति [सु.अ.६/३] २१४ [द्वा.भा./६८] ६८६ श्रद्धालुभिः सुरवरैः, व्यसनात् पुण्यबुद्ध्या वा,
[त्रिषष्टि.१/५/१००] २४७ [यो.शा.३/११३पू.] १९६ | श्राद्धैः सुगन्धिभिर्द्रव्यैः, व्रतेयत्ता विशीर्येत [ ]
१७७
[प.प.११/७३] ४२८ [श]
श्रीचन्दनं विना नैव, [पूजा.८] २३८ शकटानां तदङ्गानां
श्रीमदर्हत्प्रतिमायाः, [ प.प./११/७१] ४२७ [यो.शा.३/१०३] १९३ | श्रीर्मङ्गलात् प्रभवति, [ ] शकटोक्ष-लुलायोष्ट्र
श्रुतधर्मकथनमिति [ध.बि./९०] ४० [यो.शा.३/१०४] १९३ | श्रूयते किल शाम्बेन, शयनासननिक्षेपा- [यो.शा.१/४४] ६९५ 1 [यो.शा./आं.२५३] १२७ शरीरं देहिनां सर्व-[यो.शा.४/५८] ६८१ | श्रेयोदानादशिवक्षपणाशरीरेण सुगुप्तेन, [यो.शा.४/७७] ६८४
[षोड.१२/२] ४६३ शस्यानीवोषरक्षेत्रे [ ]
श्रोत्रियः श्वपचः स्वामी, शान्तिपानीयं मस्तके [बृ.शा.] २४६
[यो.शा.४/६५] ६८२ शान्तौ श्वेतं तथा पीतं, [पूजा.१५] २३९ | श्लाघ्यं हि चरण-[यो.शा.१/१७वृ.] ५७ शारीरमानसानेवं, [यो.शा.३/१५३वृ.] ७२६ शास्त्रे भक्तिर्जगद्वन्द्यै-[ यो.बि./२३०] ३३ | षष्ठाष्टमादिरूपं, [षोड.२/४] शीतोदकादिभोग [ ]
४८३
1 [स] शुद्धा प्रसिद्धमायान्ति, [ ]
१० | संकप्पो संरंभो, [प्र.सा./१०६०] ६७७ शुद्धाऽत्र वास्तुविद्या- [षोड.६/४] ४४२ | संका कंख विगिच्छा, [प्र.सा./९३३] ७६ शुद्धे बन्धभेदकथनमिति [ध.बिं/१२४] ४७ | संकिख-मक्खिअ- [पिं.वि./७७] ५३३ शुभार्जनाय निर्मिथ्यं, [यो.शा.४/७६ ] ६८४ संकिन्नवराहपदे, [बृ.क.भा./४५२४] ३४५ शुभाशुभायां शय्यायां,
संकेअं चेव अद्धाए, [यो.शा.३/१५३वृ.] ७२५ |
[आ.नि./१५६५] ३२४
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
८४६]
[धर्मसंग्रहः संकेअपच्चक्खाणं, [ दे.य.दि./५०] ३२६ | संफासं ति भणंतो, [बृ.वं.भा./१६] ३१७ संखो तिणिसाऽगुरु [सं.प्र.श्रा./५७] १२० | संभिन्नतालुशिरसश्छिन्न- [ ] ३८ संगहिअ छप्पयाओ, [य.दि./८५] ५०७ संभुजिओ सिअ त्ति अ, संघट्टइ पाएणं, [ ]
३१५
[प.व./५७९] ४९१ संघट्टइत्ता काएणं, [ द.वै.९/२/१८] ३१४ | संभोइ अण्णसंभोइआ य [ ] ३०९ संघाइआण कज्जे, [पञ्चानि./७] ७२० | संमज्जणोवलेवण, [श्रा.वि./१२वृ.] ४२२ संघाडीओ चउरो [प्र.सा./५३६उत्त.] ५७३ | संमत्तंमि अ लद्धे, [वि.भा./१२२२] ७२७ संजम बंभे कप्पे, [ ]
६११ संमत्तंमि उ लद्धे, [वि.भा./११२२] ६१ संजमे सुट्टिअप्पाणं, [द.वै.३/१] ५५५ संयमं सूनृतं शौचं, [यो.शा.४/९४] ६९१ संजोअणा पमाणे, [पञ्चा.१३/४८] ५५८ संयमा नियमाः सर्वे, [ ] संज्ञादिपरिहारेण, [यो.शा./१/४२] ६९४ | संवच्छरचाउम्मासिएसु, [उ.मा./२४१] ४२० संठिअंमि भवे लाभो,
संवच्छरचाउम्मासिएसु, [चे.म./८१९] ४३० [ओ.नि./६८७] ५४६ संवरणं कायव्वं, [श्रा.वि./१२वृ.] ४२३ संडासगे पमज्जिअ, [प्र.स./८] ३८५ संवाहणा दंतपहोअणा य, संतंमि वि परिणामे, [श्रा.प्र./१११] २९८
[द.वै./३/३] ४१४ संते बलवीरिअ-[म.नि./अ.१] ३७० | संविग्गो उ अमायी, [ पञ्चा.१५/१२] ४३२ संतेअरलद्धिजुए, [पञ्चा./५-४३] ३६३ | संविग्गोऽणुवएस, [पञ्चा.१२/१७] ६५० संथरणंमि असुद्धं, [य.दि./२२५] ५५० | संवेगपरं चित्तं, [पञ्चा.१५/३५] ४३९ संथारगगहणाए, [ओ.नि./२०३] ६३८ | संवेगो चिय उवसम, [प्र.सा.९३६] ७७ संथारगभूमितिअं, [ओ.नि./२०२] ६३८ | संसट्ठमसंसट्ठा, [प्र.सा./७६९] संथारणंमि असुद्धं, [श्रा.दि./१७५] ३६२ संसत्तग्गहणी पुण, संथारुत्तरपट्टो, [प्र.सा./५१३]
[ओ.नि.भा./१८५] ५६५ संदंसं रयहरणं, [बृ.वं.भा./९] ३१६ | संसारदुःखसंहर्ता, [ ]
४१५ संदिसह भणति गुरुं, [प.व./२८८] ५१९ | | संसारदुक्खमहणो, [नि.सू.]
२९ संनिहिअं भावगुरुं,
संसारबीजभूतानां, [यो.शा.४/८६] ६८५ [चे.म.भा./३६५] २५७ | संसारे दुःखदावाग्निसंपइ सामायारी, [ य.दि./१७४] ५१९
[यो.शा.४/६४] ६८२ संपत्तदंसणाई, [सं.प्र.५/१,श्रा.प्र.२] २१४ | स आत्यन्तिको [ध.बि./१३३] ४९ संपत्तदंसणाई, [सं.प्र./९६१] ५२ | स कर्मपुद्गलादानच्छेदः । संपत्तो जिणभवणे, [प.च.] २४९
[यो.शा.४/८०] ६८४ संपय पयप्पमाणा, [ ] | स खलु पिशाचकी [ ]
३२ संपातिमरयरेणू- [ओ.नि./७१२] ५७८ | स जिणो जिणाइसयओ, संपाविऊण परमे, [पञ्च./१३४९] ७३७
1 [वि.भा./३२१९] २५८ संपुडगो दुगमाई, [प्र.सा./६६७] ५८४ | सइ सामत्थि उवाणह [सं.प्र./२५४] २९०
२८७
D:\d-p.pm513rd proof
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्टम् [३] धर्मसंग्रहवृत्तिगतोद्धरणानामकाराद्यनुक्रमः ॥]
[८४७ सइविग्गहसीलतं, [पञ्च./१६५५] ७६० | सदा सामायिकस्थानां, सकषायत्वाज्जीवः [ तत्त्वा.९/२] ६८४
[यो.शा.३/३वृ.] १२४ सक्कत्थयं भणित्ता, [ य.दि./३५७] ६४२ | सदारसंतोसस्स [ उपा.द.१/५] १८३ सक्कारोऽब्भुटाणं, [द.वै.नि./४८वृ.] ७०१ सदोषमपि दीप्तेन, [यो.शा.४/८८] ६८६ सङ्कलाद् विजने [ ]
२१७
सद्दर्शनेन मिथ्यात्वं, [यो.शा.४/८५] ६८५ सङ्गः सर्वात्मना [ ]
१४ | सद्धा तिव्वभिलासो, [ध.र./९०] ४८७ सच्चं जसस्स मूलं, [ ] ११६
सद्य:संमूच्छितानन्त- [यो.शा.३/३३] १२७ सच्चितं जमचित्तं, [प.व./७४३] ५२८ | सन्धानमाम्रफलादीनां सच्चिताणं दव्वाणं
[यो.शा.वृ.३/७२] १३२ [भग.२/५/ज्ञा.क.१/२२] २४१ | सन्नाए आगओ [ओ.नि./६२६] ५६७ सच्चित्त दव्व विगई [सं.प्र.श्रा./११] १४१ | सन्मृत्तिका-ऽमलशिलातलसच्चित्तं बहुबीअं, [श्रा.वि./१२वृ.] ४२३
[उ.त./३८] २०८ सज्झाए करणंमि अ, [ध.र./४३] ८५ | सपडिक्कमणो धम्मो, सज्झाए वंदित्ता [ ]
३०८
[कल्पपञ्चा./३२] ३७१ सज्झाएण पसत्थं, [उ.मा./३३८] ४१४ | सप्पं सयणे जणणी, सज्झानप्रशंसनमिति [ध.बि./८६] ३९
[आ.नि./११०४] २७६ सज्झाय-झाण-तव-ओसहेसु ,
समओ वेयालीअं [ ]
६०३ [आ.नि./१५१८] २६९ समणस्स भगवओ [ प्रा.सा./द्वा.१९] ७६२ सज्झायझाणगुरुजण
समणे निग्गंथे फासुय- [भ.सू.] १६७ [य.दि./३५४] ६३७ | समणेण सावएण य, [आव.मू./३] ३९० सज्झायझाणतव- [आ.नि./१६९७ ] ३७७ | समणोवाअओ तत्थ, सज्झायाइस्संतो, [पञ्च./९०२] ७१९
[यो.शा.वृ.२/१७] ७२ सड्डेणं सइ विहवे, [ ]
३६३ | समणोवासयस्स णं भंते ! सततं वासितं स्वान्तं, [द्वा.भा.३७] ६८४
__ [भ.सू./२६३] ३६३ सत्तत्तरि सत्त सया,
समभावंमि ठिअप्पा, [सं.प्र.श्रा./१३४] १६५
___ [आ.नि./१६९३] ३७७ सत्तावरी विराली,
समभूमितलादूर्ध्वं, [द्वा.भा./१०१] ६८९ [सं.प्र.श्रा.९१/प्र.सा.२३७] १३२ | समभूमितलादूर्ध्वं, [द्वा.भा./९२] ६८८ सत्तीइ संघपूआ, [पञ्चा.८/३८] ४२५ | समयं तु अणेगेसुं , [ पञ्च./६३६] ६६० सत्तीए संघपूआ, [पञ्चा.८/३८] ४५१ | समस्तलोकाकाशेऽपि, सत्तेगट्ठाणस्स उ, [आ.नि./१६००] ३२७
[यो.शा.४/६७] ६८२ सत्थपरिण्णा लोगविजओ [ ] ६०५ समानधार्मिकेभ्यश्च, [यो.शा.१/२९] ६७२ सत्थपरिन्नाछक्काय
समिओ निअमा गुत्तो, [व्य.भा.३/१६९] ७४०] [बृह.क.भा./४४५१, निशीथभा.३७] ६९४
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६९
४२५
८४८]
[धर्मसंग्रहः समुचिअमिणमो तेसिं,
सर्वे बुद्धा भविष्यन्ति [ ] २६१ [हि.मा./३०६] ३५९ सर्वे भावाः सर्वजीवैः [ ] ६९१ समुवट्ठिए विवाए, [हि.मा./३०८] ३५९ | सर्वे भावा आत्मभावे [ ] सम्प्राप्तः पण्डितः कुच्छ्रे, [ ] ३९ | सर्वेषामाश्रवाणां तु, सम्मं दुच्चरिअस्सा, [ पञ्चा.१५/३६] ४३९
[यो.शा.४/७९] ६८४ सम्मत्तं अचरित्तस्स,
सर्वैः सर्वे मिथः [ ] [आ.नि./११७४] ३७३ | सर्वोत्तमे महासत्त्व- [ ]
२७५ सम्मट्टिी जीवो, [उ.नि./१६३] ६३ सल्लुद्धरणनिमित्तं, [पञ्चा.१५/४१] ४३७ सम्मट्ठिी जीवो, [सं.प्र.स./३५]
सविसेसं परिपूरइ, [हि.मा./२७६] ३५४ सम्मट्टिी जीवो, [उ.नि./१६३] ७० | सव्वं णेअं चउहा, सम्यक्क्वथितखण्डादि
[बृ.क.भा./९६२] ७१३ __ [द्वा.भा./८७] ६८८ | सव्वं ति भाणिऊणं, [आ.नि./८००] ३९१ सम्यक्तदधिकाख्यानमिति [ध.बि.६२] ३२ | सव्वं पएसतया भज्जइ [ ] ८२ सम्यक्त्वाणुव्रतादि- [उ.र.]
९० | सव्वं पुण पच्छिमे जामे [ ] ५६७ सम्यग्लोचविधानं, [षोड.२/३]
सव्वत्थ उचिअकरणं, [पु.मा./११] ३६० सयं पमज्जणे पुण्णं, [प.च.]
सव्वत्थ संजमं, [ओ.नि./४७] ३६२ सयणासणन्नपाणे,
सव्वत्थामेण तहिं, [वि.सा./६५३] २९५ [आ.नि./१४९८] ५९१ सव्वथोवा तित्थयरिसिद्धा [सि.प्रा.] २८४ सयणेसु समुचिअमिणं,
सव्वन्नुदेसियमिणं, [ ] ___७५१ [हि.मा./२९४] ३५८ सव्वप्पवायमूलं, [ उप.प./६९४] सयमवि तेसिं वसणू
सव्वविहीसु अ कुसला, [हि.मा./२९५] ३५८
__[आ.नि./१०९७] २७६ सयमाणयणे पढमा,
सव्वस्स चेव निंदा, [ पञ्चा.२/८] २८८ [सं.प्र.देवा./१८९] २३६ सव्वा उ मंतजोगा, [ ]
११६ सयवत्तकुंदमाइ - [ ]
२४५ सव्वा य कंदजाई, सर:कूपादिखननं, [यो.शा.३/१०५] १९४ [सं.प्र.श्रा.९०/प्र.सा.२३६] १३२ सर:शोषः सरःसिन्धु
| सव्वा वि अ अज्जाओ, [यो.शा.३/११३उत्त.] १९७
[उत्त.५/२वृ.] ७५७ सरससुरहिचंदणेणं [जि.सू./५वि.] २३० । सव्वाए इड्डीए, [ ]
२४० सर्वं पश्यतु वा मा वा,
सव्वामगन्धं परिन्नाय [प्र.वा.१/३३] २६६
[आचा./८७सू.] ७४० सर्वत्र निन्दासंत्यागो, [यो.बि./१२७] १० सव्वे काउस्सग्गं, [आ.नि./७०६] ६५४ सर्वत्र शकुनपूर्वं, [षोड.६/९] ४४३ सव्वे वि अ अइआरा सर्वत्र शुचयो धीराः [ ]
[आ.नि.११२/पञ्चा.१७/५०] १६९
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्टम् [३] धर्मसंग्रहवृत्तिगतोद्धरणानामकाराद्यनुक्रमः ॥]
[८४९ सव्वे वि अणादेसा- [य.दि./६०] ५०४ | सामन्ने मणुअत्ते, [हि.मा./२७१] ३५४ सव्वे वि पढमयामे, [प्र.सा./८६१] ४९५ | सामाइअं कुणंतो, [सं.प्र.श्रा./११४] १५३ सव्वे सरा णिअटुंति
सामाइअं तु काउं, [श्रा.प्र./३१३] २०० [आचा.५/६/१७०] ६८ | सामाइअं नाम सावज्जसव्वेसु कालपव्वेसु , [आव.चू.] १६४
[प्र.आ.सू.९] १४९ सव्वेसु कालपव्वेसु, [ ] ४१९ सामाइअंमि उ कए, [आ.नि./८०१] १४९ सव्वेसु वि देवेसु, [सं.प्र.श्रा./८४] १३५ सामाइअच्छम्मास [भा.य.दि./१३] ३८१ सव्वेहिं पि जिणेहिं, [गाथा./१९०] ८० सामाइअपच्चप्पणवयणो, सव्वेहिं पि जिणेहि, [गाथा./१९०] ३६५
[वि.भा./३५७१] १५१ सव्वोवयारपूआ, [चे.वं.म./२१२] २३६ सामाइअपुव्वमिच्छामि, [प्र.स./४] ३८५ सह पम्हलेण मिउणा, [प.व./२६५] ५०७ सामाइआइए खलु, [ ]
३६४ सहसंमुइआए पर
सामाइआइ चरणस्स, [आचा.१/१/१-४] २०६
[द.वै.नि./४८वृ.] ७०१ सहसब्भक्खाणाई [ ] १७८ | सामाचारी तिविहा, [ ]
४९३ सहसा विदधीत न, [ ]
| सामायारिमगीए, [बृ.क.भा./१४७१] ७१५ सहेत हन्यमानोऽपि,
सामायिक-देशावकाशिके [आ.व.] १४८ [यो.शा.३/१५३वृ.] ७२५ | सामी जीवादत्तं, [न.प्र./३८] १८१ सहोदरः सहाध्यायी, [ ]
३५६ | सामी जीवादत्तं, [सं.प्र.श्रा./२६] ११६ सा इह परिणयजल- [पञ्चा.७/३३] ४४४ | सायसयं गोसद्धं, [प्र.स./१८५] ३८७ सा कंचुइणा कुद्धा, [प.च.२९/१८] २४६ | सायसयं गोसद्धम् [प्र.स./१८५] ३८० सा पुण सद्दहणा [ आ.नि./१५८६] ३४० सारणमाइविउत्तं, [पञ्च./७००] ७०४ सा भोगिड्डी गिज्झइ, [ ]
३५१ सारणा वारणा चेव, [श्रा.दि./२०९] ४२५ साकेअ कोसला
सारूवी जा जीवं, [प्र.सू.१/१०२/११३] ४६५
[गु.वि./२-२२८] ३६४ सागरचंदो कमलामेला [ ] ३७० | साढे रज्जुद्वये स्यातां, सागरोपमकोटीनां, [यो.शा.१/१७वृ.] ५६
[द्वा.भा./१०२] ६८९ सागारिअ संदिट्ठो, [प्र.सा./८०१] ५४० | सालीजववीहि [ ] सात्त्विकी राजसी [वि.सं.१/१९७] २३७ सावगस्स जहन्नेणं [ ] साधारणगुणप्रशंसेति [ध.बि./६१] ३२ सावज्जवज्जाणं, [य.स./७४] ३४८ साधुना श्रावकेणापि [प्र.हे.ग.वृ.] ३७१ सावज्जो कम्मबंधो [आ.चू.] ४९२ साभिग्गहा य णिरभिग्गहा य,
सावयधरंमि वर हुज्ज, [प.वि.कु.] ४१८ [आ.नि./१५५७] ९५ | सासयवुड्डीऽवि इहं, [पञ्चा.७/२६] ४४४ सामन्नमणुचरंतस्स, [दश.नि./३०५] ३७६ | साहम्मिअन्नसाहम्मिआण, सामन्नमिणं तत्तो, [सामा.]
[पञ्च./६५८] ६९६
१८६
४०६
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
८५०]
[धर्मसंग्रहः साहम्मिआण वच्छल्लं,
सीआलं भंगसयं, [प्र.सा./१३३८] ३२५ [श्रा.दि./२००] ३६५ | सीआलं भंगसयं, [श्रा.व.भ.प्र.८] ९९ साहम्मिआण वच्छल्लं,
सीआलं भंगसयं, [श्रा.व.भ.प्र.१४] ९९ [श्रा.दि./२०८] ४२६ सीसा गुरुसगासे [ ]
६४० साहम्मिओ उ सूरि,
सीसो कंपिय मूए, [आ.नि./१५४७] २५६ [प्र.सा./६८३उत्त.] ६७३ | सीहाईहिंऽभिभूओ, [पञ्च./१६२०] ७५५ साहस्सी मल्ला खलु,
सुंकाइपरिसुद्धे, [बृ.क.भा./९५२] ७१३ [व्य.भा./३/१७९] ७४० | सुअं मे आउसंतेणं [आचा./सू.१] ४८६ साहुवसणम्मि तोसो, [पञ्चा.२/१०] २८८ | सुअनाणत्थयरूवो, [ ]
२८१ साहुसाहुणिमाईणं, [श्रा.दि./८५] ३४४ | सुईहिं अग्गिवण्णाहि, [र.सं./३००] ४१७ साहूण कप्पणिज्जं,
सुकयन्नुआ विणीआ, [पञ्चव./३६] ५३ [उ.मा.२३९/सं.प्र.श्रा.१३९] १६७ सुकुलागमनोक्तिरिति [ध.बि./७५] ३६ साहूण सावगाण य, [म.भा./१८] १४८ | सुकुलुग्गयाहिं परिणवयाहिं साहूण साहुणीण य,
[हि.मा./२८७] ३५७ [प्रा.सा.द्वा./१९] ७६२ | सुगन्धिमधुरैर्द्रव्यैः, [वि.वि.१/८४] २२७ साहूणं रयणीए, [ ]]
३२६ | सुगुणाभावे न पुणो, सिंगक्खोडे कलहो,
[सामा./द्वा.११] ७३० [ओ.नि.भा./७६] ५४४ | सुच्चाण धम्म [ ]
७१० सिंगारकहाविरओ, [पञ्चा.१०/२१] ४५५ | सुजातपरमद्रव्य- [द्वा.भा./८६] ६८८ सिक्खाविओ सिअ त्ति अ,
सुटु धम्मुवएस, [ ]
५०९ [प.व./५७७] ४९१ | | सुतत्थनिवहसंगह- [प.व./१११] ५११ सिज्जं असोहयंतो, [य.दि./२११] ५५० | सुत्तं अब्भुट्ठाणं, [प्र.स./३६] ३८७ सिज्जा पमज्जिअव्वा, [य.दि./८७] ५०६ सुत्तत्थतत्तदिट्ठी, [ प.कु./१] ३०० सिज्जाठाणं पमुत्तूणं, [ श्रा.दि./९] २१६ | सुत्तस्स हुँति जोग्गा, [प.व./५७१] ४९० सिज्जामज्झे पविसइ,
सुत्तादुपायरक्खण- [पञ्चा.१/३४] २०६ [य.दि./२२७] ५५१ | सुत्ते अत्थे अ तहा, [ध.र./५२] ८६ सिझंति केइ तेणेव,
सुत्ते अत्थे भोअण, [प्र.सा./६९२] ६६४ [श्रा.दि./१०४] २९८ | सुद्धं सुसाहुधम्मं, [उ.मा./५५५] ६४९ सितवस्त्रेण च [षो.९/५वृ.] २२६ | सुद्धेणं चेव अत्थेणं, सितशुभवस्त्रेण [पू.षो.९/५] २२६
[श्रा.दि./१६०] ३५२ सिद्धंतसिट्टविहिणा, [य.दि./९३] ५०८ सुद्धेणं चेव देहेणं, [श्रा.दि./१६१] ३५२ सिद्धादिचतुष्कं च, [यो.शा.८/३४] २१६ | सुन्नघरदेउले वा, [ओ.नि./५०३] ५५० सिसिरे उ जहन्नाइ, [ ]
७७३ | सुपभाए समणोवासगस्स [ ] २३५ सीआयवचोराणं, [ ]
५४५ | सुपसारियबाहुजुओ, [बृ.वं.भा./१२] ३१६
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्टम् [३] धर्मसंग्रहवृत्तिगतोद्धरणानामकाराद्यनुक्रमः ॥]
[८५१ सुबहुं पासत्थाणं, [उ.मा./५१०] ७०६ | सेवगभज्जा ओमे, सुमरित्ता भुवणनाहे [श्रा.दि./२९५] ४१५
[बृ.क.नि./६२८७] ६९७ सुरहिजलेणिगवीसं, [संघा.वृ./४९] २४३ | सेवाइ कारणेण य, [ध.र./४९] ८५ सुवण्णरूप्पस्स य [उत्त.९/४८] १२२ | | सेसा उ जहासत्ती, [प.व./४४६] ५९० सुव्वइ अ वइररिसिणा,
सेसा जहिच्छाए [ ]
२८७ [पञ्च./१२२७] २७० | सेसा पच्चक्खाणा, [ ] ३२६ सुस्सूस धम्मराओ, [प्र.सा./९२९] ७६ | सेसा विसोहिकोडी, [पिं.वि./५५] ५३२ सुस्सूसणा यऽणासायणा य,
सेहस्स तिन्नि भूमी, [पञ्च./६१६] ६५८ [द.वै.नि./४८वृ.] ७०१ | सो अट्ठमिचउद्दसीसु [ ] ३७० सुस्सूसाइ पयट्टइ, [हि.मा./२८४] ३५६ | सो उ गंधारसावओ [नि.सू.]
२३२ सुहझाणजलविसुद्धो, [प्र.सा./७२८] ७२१ सो उभयक्खयहेऊ, [ध.सं./२६] २१ सुहस्तिस्वामिनः शिष्यः,
सो उस्सग्गो दुविहो, [प.प./११/६८] ४२७
[आ.नि./१४५२] ३८७ सुहस्त्याचार्यपादाना- [प.प.११/६६] ४२७ सो किं गच्छो भन्नइ, [य.दि./१०२]७४९ सुहुमा पाहुडिआ वि अ,
सो गाहणाइकुसलो, [य.दि./१०१] ५०९ [पि.नि./३९५७.] ५३२ सो जिणदाससावओ [ ] ४११ सूइज्जइ अणुरागो, [ ]
७०७ | सो दुविअप्पो भणिओ, सूत्रोक्तस्यैकस्याप्य- [ ]
७५
[प्रव.सा./११८] ३०३ सूवोदणस्स भरिओ, [ओ.नि./७१४] ५७९ | सो पासत्थो दुविहो, [सं.प्र.गु./९] ३०३ सेंडुगं तिवरिसाइ, [बृ.क.भा.] १४० | सो पुण इह विण्णेओ, [पञ्चा.४/५] २२२ से अ संमत्ते पसत्थ- [आ.सू.६/३६] ५४ | सो होइ अभिगमरुई, [प्र.सा./९५६] ६५ से भयवं ! जया णं सीसे
सोगंधिए अ आसत्ते, [प्रव.७९४] ४७० [म.नि.१/१४] ७४४ | सोलस उग्गमदोसा, [सं.प्र./७७८] ५२८ से भयवं केरिसगुण
सोलसवासाईसु अ, [प.व./५८७] ४९० [म.नि/५/१५] ७३८ | | सोवण्णजिणवररहो, [श्रा.वि./१२व.] ४२९ से भयवं तित्थयर- [म.नि.४/१२] ४८८ | सोहिअ पत्ताबंधं, [य.दि./२५७] ५६१ से भिक्खू वा २ जाव
सोही खामण संमं, [ प्रा.सा./द्वा.१९] ७६१ [आचा.द्वि.१/५/२९सू.३५७] ७०९ | स्तोकान् गुणान् समाराध्य, सेअंबिआ य नगरी
[ध.बि.अ./३ प्रान्ते गा.१८] ४५७ [प्र.सू.१/१०२/११७] ४६५ | स्त्रीरम्याङ्गेक्षणस्वाङ्ग- [यो.शा.१/३१] ६७४ सेअवत्थनिअसणो [श्रा.दि./२४] २२६ | स्त्रीषण्ढपशुमद्वेश्मा- [यो.शा.१/३०] ६७३ सेज्जं ठाणं च जहिं,
स्थाने शमवतां शक्त्या, [ ] [आ.नि./६९५] ६५१ | स्थितः शीतांशुवज्जीव: सेडूकः कर्पासः [बृ.क.वृ.] १४०
[यो.दृ./१८३] २६८
नगरा
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
८५२]
[धर्मसंग्रहः स्थितिप्रभावलेश्याभि-[द्वा.भा./१०९] ६९० | हवइ समत्ते कप्पे, [पञ्च./१३३१] ७४७ स्नात्रं विलेपन-विभूषण- [पूजा.१९] २३९ | हस्तात् प्रस्खलितं [पूजा.१२] २३९ स्नानं पूर्वामुखीभूय, [पूजा./१] २३८ हा दुट्ठकयं हा दुट्ट [ प्रा.सा.द्वा./१९] ७६१ स्पर्श रसे च गन्धे च,
हासो रई अ अरई, [प.कु./३] ३०० [यो.शा.१/३२] ६७५
हास्यलोभभयक्रोध- [यो.शा.१/२७] ६७२ स्वगुरुणा-गच्छनायकेन [ध.बिं.वृ.] ४७४ | हास्याद् द्वेषाद् [यो.शा.३/१५३वृ.] ७२४ स्वगुर्वनुज्ञातगुरुपदश्चैव
हिंसादयस्तद्योग- [ध.बि./१०७] ४४ [प.व./१३वृ.] ४७४ | हिंसानृतादयः पञ्च, [शा.स./४] ३७ स्वयं परिहार इति [ध.बि./७९] ३७ | हिंसाऽनृतादयः पञ्च, [शा.वा/१-४] ४४ स्वयम्भूरमणं व्याप्य,
हिअए ससिणेहो वि हु, [द्वा.भा./१००] ६८९
[हि.मा./२८१] ३५५ स्वस्थनाद् यत् [ ]
३६९ | हिअए ससिणेहो च्चिअ [ ] ८३ स्वस्थानाद् यत् [ ]
३९४ | हिअमिअफरुससभासी, [ ] ७०२ स्वाख्यातः खलु धर्मोऽयं,
हिट्ठट्ठाणठिओ वि हु, [यो.शा.४/९२] ६९१
[बृ.क.भा./४५२५] ३४५ स्वार्थसिद्धाद् द्वादश
हिडंति तओ पच्छा, [प.व./२९७] ५२४
| हितं लघुपरिणामं, [द्वा.भा./९०] ६८८ [ह] हीनाधिकाभ्यामुपमा [ ]
२६२ हत्थसयं सोहित्ता, [ य.दि./९१] ५०८ | हीलिअखिसिअफरुसा, हत्थुस्सेहो सीस- [ओ.नि.भा./२६३] ५५१
[प्र.सा./१३२१] ६६६ हत्थे पाए कन्ने, [प्र.सा./७९५] ४६६ | हुंडे चरित्तभेदो, [ओ.नि./६८८] ५४७ हन्ता पलस्य विक्रेता,
हूयते न तप्यते न, [ ]
१५३ [यो.शा.३/२०] १२८ | हृन्नाभिपद्मसङ्कोच- [यो.शा.३/६०] १३१ हरियालमणोसिल- [बृ.क.भा./९७४]१३८ | हेऊदाहरणासम्भवे अ, हरीतकी भक्षयेद् [ ]
२११
[सं.प्र.४९/ध्या.श.४८] ७५ हवइ इमेसि मुणीणं, [प्र.सा./५२२] ५८० । होउमहाजाओवहि, [बृ.वं.भा./४] ३१६
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्टम्
[४] धर्मसंग्रहवृत्तिगतग्रन्थकारोद्धृतग्रन्थनाम्नामकाराद्यनुक्रमः ॥
७०
w
२२३
ग्रन्थनाम पृ०क्र०| ग्रन्थनाम
पृ०क्र० [अ]
आवश्यकवृत्ति ८२, १४८, १५५, १९१, अङ्गविद्या ६०५
३२३, ६५२ अध्यात्ममतपरीक्षा
६७
[3] अनुयोगद्वार ३९१, ४९० उत्तराध्ययननियुक्ति
६३ अनेकार्थसंग्रह
२०५ उत्तराध्ययननियुक्ति अष्टकप्रकरण
उत्तराध्ययनवृत्ति अस्वाध्यायनियुक्ति
६०८ उत्तराध्ययनसूत्र ६४, ६६, ४४०, ४८९, [आ]
४९०, ४९३, ६१३, आचारप्रकल्प ७३९
७६३ आचारसूत्र । ४९, ६३, ६८, ४९०, ५३९, | उपदेशप्रकरण ५, २०, २३, २५, ६७, आचाराङ्गसूत्र | ६०४, ६२६, ६५७,
७१, ४८६, ७०४ ७०६, ७०९, ७४०
७१० आद्यपञ्चाशकवृत्ति
उपदेशमाला
४३१, ७०६ आयुर्वेद
१३१, २११ | उपदेशमालाप्रकरण आवश्यक ७२, ९५, ९८, ११५, | उपदेशरत्नाकर
९० आवश्यकसूत्र १४९, २३१, ३९२, उपासकदशाङ्ग
१६९, ३९१ आवश्यकनियुक्ति | ४३२, ४८२, ४९०, उपासकदशाङ्गवृत्ति
१९७, २०५ ७०४
[ओ] आवश्यकचूर्णि ११४, ११५, १२५, १४९, ओघनियुक्ति ४९३, ४९४, ४९८, १५२, १५६, १५७, १६४,
५१२, ५२०, ५३५, ५४६, १७५, १९८, २८७, ३०२,
५५०, ५५१, ५५४, ५५६, ३७०, ४५६
५५९, ५६२, ५६६, ५६७,
D:\d-p.pm53rd proof
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
८५४]
ओघनिर्युक्तिचूर्णि ओघनिर्युक्तिभाष्य
ओघनिर्युक्तिवृत्ति
कर्मग्रन्थ
कर्मप्रकृतिवृत्ति
५६८, ५८६, ५८८, ६३८,
चूर्णि कल्पनिर्युक्त कल्पवृत्
कल्पव्यवहार
कामशास्त्र
६४१, ७०२, ७१२ | ज्ञाताधर्मकथाङ्ग
गच्छाचारप्रकीर्णक
गणिविद्या
गुरुवन्दनभाष्य
३९१
४९९, ५००, ५०२, ५११, ५५०
१४१, ३८०, ६४४
कल्प
५८, १३७, १३९,
कल्पभाष्य २३२, ३४५, ३७०, ३९१, कल्पबृहद्भाष्य ४५२, ४९३, ६०४, ७०८,
७१२, ७१५, ७४५, ७६७,
७७१, ७७६
४९७
६९७
१३९, १४०, ३२९,
५२१, ५४९
३६४, ६५७
[क]
[ग]
[च]
६८४
५९ | दर्शनशुद्धिप्रकरण दशवैकालिक
[ ज ]
४८८
४७९
२९९
२४२, २५७, २९२,
४४७, ५५४ २३४, २३५, ३७३
तत्त्वार्थवृत्ति तृतीयोपाङ्ग
त्रिषष्टिचरित्र
द्वितीयोपाङ्ग
१४६ | धर्मबिन्दुप्रकरण
२३४, ४२०
३७२
चतुःशरणप्रकीर्णक चेइअवंदणमहाभास २२७, २२९, २३०, निशीथचूर्णि चैत्यवन्दमहाभाष्य २३१, २३२, २३६,
बृहद्भाष्य
चैत्यवन्दनभाष्य
जीवाभिगमसूत्र
D:\d-p.pm5\3rd proof
दशाश्रुतस्कन्ध
दशाश्रुतस्कन्धचूर्ण दृष्टिवाद
द्वात्रिंशद्द्द्वात्रिंशिका
धर्मबिन्दुवृत्ति धर्मरत्नप्रकरण
धर्मसंग्रहणी
ध्यानशतक
दशवैकालिकनिर्युक्ति दशवैकालिकवृत्ति
दशाकल्पव्यवहार
निशीथभाष्य निशीथाध्ययन
[ ज्ञ ]
निशीथसूत्र निशीथपीठ
[ त ]
[ त्र]
[द]
[ ध ]
[ धर्मसंग्रहः
६०३
[ न ]
१९१
२५८
२४७
६९, २९४
६५७, ७४०
[ उपा. यशोविजयजीकृता ] ६
२५८
१२०
१३५
६०४, ७३९
६०४
२५९
६६, ४९३
४, ३१, ५०, ४५६, ४७६, ४८२, ६९९
१८७, १९९, २०६, ४७४ ८४, ४८६, ४८७ २१ २१७
१२९, १५९, २३५, ४००, ४६७, ४७१,
४९७, ५०५, ७५२
१३०, १५९
२९, २२६, २३१,
२३२, ४६८, ६०४
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्टम् [४] धर्मसंग्रहवृत्तिगतग्रन्थकारोद्धृतग्रन्थनाम्नामकाराद्यनुक्रमः ॥ ]
नीतिशास्त्र
पञ्चवस्तुविवरण पञ्चसंग्रह
पञ्चाशकचूर्णि
पञ्चाशकप्रकरण
[ प ]
पञ्चाशक वृत्ति
पञ्चकल्पभाष्य पञ्चकल्पबृहद्धाप्य
पञ्चवस्तुकप्रकरण ६२, ३२७, ४६७, ४७२, ४७४, ४७५, ४७८ ४८०,४९०४९१, ४९४ ४९७, ४९८, ५००, ५०२, ५०६, ५११, ५१२, ५१९, ५२४, ५५१, ५५२ ५५४, ५५९, ५६३, ५६९, ५८९,
५९२, ६५२, ६५८, ६६२, ६९५, ६९६, ७०२, ७०४, ७१०, ७१८, ७२७, ७२९ ७३०, ७३७, ७४७, ७५१ ७५३, ७६८
४७४
[ ८५५ पिण्डविशुद्धि ५३३ पूजापञ्चाशक २२१, २२६ पूजाविधि [ जिनप्रभसूरिकृत ] २३०, २४८ ५४६, ७०६ पूजाषोडशक
२२६
पूजाषोडशकवृत्ति
२२६
९, १३, १८०, २२३, ३६६
पद्मचरित्र
पाक्षिकक्षामणावचूरि पाक्षिकचूर्णि
पारासरस्मृति
पिण्डनिर्युक्ति पिण्डनिर्युक्तिवृत्ति
प्रतिक्रमणसूत्रचूर्णि प्रतिक्रमणसूत्रवृत्ति प्रतिक्रमणहेतुगर्भ
१४०, ५३२
१४१
प्रतिष्ठाकल्प
प्रतिष्ठापद्धति प्रतिष्ठषोडशक
६१
१४९
६५, ७२, २०६,
२२२, २३३, ४२५, ४२६, ४३०, ४३२, ४३३, ४४१,
४४८, ४५५, ४५७, ४७५, बृहत्कल्पवृत्ति
४८६, ४८७, ७२९
२५, ८८, १९१, १९२,
भगवती
१९७, २१६, २२४, ३९०,
भगवतीसूत्र
४२६, ४४१
पञ्चमाङ्ग
२४६, २४९, ३४० भाषारहस्य ६३६
प्रत्याख्यानभाष्य प्रवचनसारोद्धार प्रवचनसारोद्धारवृत्ति
D:\d-p.pm5\3rd proof
प्रत्याख्यानपञ्चाशक
प्रत्याख्यानपञ्चाशकवृत्ति
३७० | मनोनिग्रहभावना ४२१ महानिशीथ
बन्धशतक
बिन्दुसार
बृहत्कल्प
२१७
२२९
३६३
२२०
३२९
१४१, ६५६
५९, २२०, ३००, ३७६, ५३४, ५४१.
६७३
[ब]
१५२
१९४
[भ]
३७१
४४८
४७
२८१
३३७, ५२१, ६४१, ६९७, ७१३, ७६४
५८६
[म]
९५, ९८, १२९, १९३९, २२४, ३६५, ३९१, ३९२
६६७
१४८
२१८, २३१, २३४, २५०, २५१,२९३,
३७०, ४८८, ७४३, ७४४
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
८५६]
[धर्मसंग्रहः [य] विचारामृतसंग्रह
२३७ यतिदिनचर्या | २१६, ३२६, ३७५, ३७६, विपाकश्रुताङ्ग
१६५ दिनचर्या ३८१, ४९५, ४९७, ४९८, विवाहचूलिका
२५१ ५०६, ५०७, ५०८, ५१०, विवेकविलास
२२३ ५११, ५१३, ५१७, ५१९, विशेषावश्यकभाष्य ३७१, ६६७ ५२३, ५२७, ५४६, ५५१, विंशतिविंशिका २६, ६४, ४७५ ५५४, ५५८, ५५९, ५६१, | वीतरागस्तोत्र
२०८, २७७ ५६७, ५६९, ५८८, ५८९, वीतरागस्तव ६३६, ६३७, ६४२, ६४३, | व्यवहारचूर्णि
३७१ ६४४, ६४५ व्यवहारचूलिका
३७१ यापनीयतन्त्र
२८६ व्यवहारभाष्य
७१, २३४, २५७, योगदृष्टिसमुच्चय २२, २९
२९५, ३४७, ३७०, योगबिन्दु २२, २४, २८
४३१, ६९७, ७०२, योगशास्त्र ४४, ११८, १२७, १२८,
७३३, ७३५, ७३६, १३१, १३६, १४५, १९३,
७३९, ७४१ १९५, २१४, २१६, ३६०, व्यवहारभाष्यवृत्ति
३४७ ३६६, ६७२, ६८१, ६८३, व्यवहारशास्त्र
२२२ ६८४, ६९४ व्यवहारसूत्र ३७१, ३७९, ४९३, योगशास्त्र-अष्टमप्रकाश २१६, २१७
६०४, ७३५, ७४२, ७४३ योगशास्त्रवृत्ति ५६, ७२, १२४, १२७,
[श] १३२, १४१, १५६, १९७, | शतकचूर्णि। २०६, २२१, २४४, ३२३, शतकबृहच्चूर्णि
५८ ३५०, ३६८, ५३५ शस्त्रपरिज्ञा [आचा.प्र.अ.]
६५७ [रा]
[ श्र] राजप्रश्नीयोपाङ्ग ३६६ | श्राद्धजीतकल्प
२९६, ४३२, [ल]
४३३, ४४१ ललितविस्तरा २४, २५, २९, २३६ | श्राद्धदिनकृत्य | १५४, २१६, २२२, लोकविजय [आचा.अ.२] ७४० | दिनकृत्य
२२६, २२८, २४१, 1 [व]
२४९, ३४२, ३४३, वन्दनकचूर्णि
३४६, ३५२, ३६१, वन्दनकनियुक्ति
३६५, ३६७, ३६८, वन्दनपञ्चाशकवृत्ति
४१४, ४१५, ४२४, वसुदेवहिण्डि २३२
४२६ विचारसारप्रकरण २२७ | श्राद्धदिनकृत्यवृत्ति
३६१, ४१५
१७०
mp3
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्टम् [ ४ ] धर्मसंग्रहवृत्तिगतग्रन्थकारोद्धृतग्रन्थनाम्नामकाराद्यनुक्रमः ॥] [८५७ श्राद्धविधिप्रकरण, ७८, १३६, | समवायाङ्ग ४८९, ६०८, ६७८ श्राद्धधर्मविधिप्रकरण ३४२, ४२४, ४५३ समवायाङ्गवृत्ति
१५६ श्राद्धविधिवृत्ति ८७, १३४, २२०, सम्मतितर्क
६२, ७३० २३०, २४४, ३२८, सम्यक्त्ववृत्ति
२९५ ३२९, ४२२ | संसक्तनियुक्ति
१३५ श्राद्धसमाचारीवृत्ति
४५१ | सामाचारी
९०, १६७, १९८, श्रावकजीतकल्प
३९१ | वृद्धसामाचारी | ३३७, ४७९, ६६३, ७३७ श्रावकदिनकृत्य २२०, २९४, ३४४ सामायिकसूत्र
२८१ श्रावकप्रज्ञप्ति १६८, २९८ सिद्धप्राभृत
२८४ श्रावकप्रज्ञप्तिवृत्ति
१५६ सूत्रकृत
६५, १६५, ६०३, श्रावकप्रतिक्रमणसूत्रचूर्णि १५९ | सूत्रकृताङ्ग
६०४, ६२६ [ष]
सूयगडांग २५८ स्कन्दपुराण
१३० षोडशकप्रकरण
३० स्थानाङ्गवृत्ति षोडशकप्रकरण ४४१, ४४२, ४४३, स्थानाङ्गसूत्र
६७, ३५५, ४८९, ४४५, ४४६, ४४७,
५९९, ६९७ ४५१, ४६३
[ह] [स] हितोपदेशमाला
३५२, ३५३ सङ्घाचार, २२७, २४०, २४३, हैमद्वयाश्रयवृत्ति
१२० सङ्घाचारवृत्ति २५८, २६९, ३४७ | हैमपरिशिष्टपर्व
४२७ समरादित्यचरित्र
२४७ । हैमश्रीवीरचरित्र
२४६
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्टम्
[५] धर्मसंग्रहवृत्तिगतग्रन्थकारनाम्नामकाराद्यनुक्रमः ॥
ग्रन्थकारनाम पृ०क्र० | ग्रन्थकारनाम
पृ०क्र० अभयदेवसूरि १५६ वाचकमुख्य
३५३, ६८४ उमास्वातिवाचक १६८, २३८, ४२१
वात्स्यायन
१४६, ३९८ जिनभद्रगणिक्षमाश्रमण __७१, ७५
वादिवैतालश्रीशान्तिसूरि जिनप्रभसूरि
२४५ २३०, २४८ धर्मदासक्षमाश्रमण
श्यामाचार्य
६६७ नागार्जुन
सिद्धसेनदिवाकरसूरि ६२, ७१, ७३० पादलिप्तसूरि २१७ स्कन्दिलाचार्य
२११ भद्रबाहुस्वामी ६३, १२०, २७५ | हेमसूरि
१३३, १३५, १६६, १४
२०५, २११, २६०, २७७ यशोविजयगणि
हरिभद्रसूरि २७, ६२, ६४, ६६, योगाचार्य [ पतञ्जलिमहर्षि ] ४८४
७०, ८८, १३५, १८३, वाचकचक्रवर्ती [उमास्वाति] १३, १६७,
२४७, ४४५
मनु
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
विशेषनाम
अक्षपाद
अङ्गारमर्दक
अनन्त
अप्रतिचक्रा
अभयकुमार
अम्बडपरिव्राजक
आनन्द
आर्यखपुट आर्यसमित
उत्तरा
उदायन
ऋषभ
कणाद कपिल
कमठ
करकण्डु
परिशिष्टम् [६] धर्मसंग्रहवृत्तिगतविशेषनाम्नामकाराद्यनुक्रमः ॥
[ अ ]
६४, ७७, ४६६, ६५७
२६७
२८७
२८२, ३५४
[आ]
७२, ९५,
[ उ ]
[ ऋ ]
पृ०क्र० | विशेषनाम कापिल
१७१ कामदेव
[क]
कालिकाचार्य
कुमारपाल कृष्ण
१४२ कोकास
१२५, १४१, क्षुल्लकाचार्य
२१८, ३९१
२८२ | गोमुखयक्ष गोविन्दवाचक
२८२
गोविन्दाचार्य
गोष्ठामाहिल
३९४ २२५, २३५ गौतम
पृ००
८२, २६७
१४१, २१८ ३७० ४२८, ४४५
६४, ७०, ७३, १८३, २४६, ३०४, ३१८, ३९१, ४५२
२८२
६०८ | घाणप्रियकुमार
चन्दना
१७१ ३१, १७१ चरक
४११ चिलातिपुत्र २८४ चिल्ला
D:\d-p.pm5\3rd proof
[क्ष ]
[ग]
३०४
२८७
३९४, ७२७ ६५ ७०, ७१, ३९४
२५८, २८२, ३९१, ५२३
[घ]
[च]
३९४
२१२
४६४, ७३०
६६
३५४
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
[धर्मसंग्रहः
८६०] चेटक चेटकराज
४४
१८३, ४५२ | बौद्ध
ब्राह्मी
२१२, ७१०
[ज]
[भ]
२०९, ४८२
जमालि जम्बूस्वामी जरासन्ध जिनदत्त
૨૮
[त]
तुण्डिक
[म]
३९४
३९४ २८२, ३९४
४१० २८२, २८४, २८५, ७२७
४११
[थ]
७१।
भरत ४१६, ४१७
भास्कर २४६ ३९५ | मण्डूकक्षपक
मथुरावणिक् २८२ | मम्मण
मरीचि मरुदेवी
मरुभूति २४६ | महापद्मचक्री
महावीर
माषतुष २८२, ४४१| मीमांसक २४१, २५८ मूलदेव
मेतार्य
थावच्चापुत्र
[द]
४२८
दशरथ दाशार्ह
दुर्गन्ध
दृढप्रहारी द्रौपदी
२८६, ६०८ ६४, ७०, ४८६
२६७ १६८ ४१०
[ध]
धनश्री
३९४
[य]
[न]
युधिष्ठिर
४६६
नमिराजर्षि नेमि
[र]
४६५
[प]
२१२
७०
[व]
पतञ्जलि पन्थक परशुराम पार्श्व पालक पुष्कलि प्रभावती प्रसन्नचन्द्रराजर्षि
रथनेमि राजीमती
रावण ४८८ ३९४ २४६
वज्रस्वामी
वर्द्धमान ३९१ वस्तुपाल २२५, २३५ विजयदेव
६७२ | व्यास
३०४
४६७, ७१८ २५८, २८६ ४४५, ४५२ २४३, २५८
४६६
[ब]
[श]
बाहुबली बुद्ध
३८७ शकटाल
| शाक्य
३९५ १७१, २७२
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुदर्शना
परिशिष्टम् [६] धर्मसंग्रहवृत्तिगतविशेषनाम्नामकाराद्यनुक्रमः ॥]
[८६१ शाम्ब ३०४ साङ्ख्य
४४, १७१ शालिभद्र १६८, ३५१ | सीता
२१२ शीतलाचार्य ३०४ सुगत
१७०, २६५ शैलक ४८८ | सुचारु
२६२ शौद्धोदनि
४०८ शङ्काश २९५ | सुधर्मस्वामी
३९२ शङ्ख ३९१ सुन्दरी
२१२, ७१० शङ्केश्वर
सुबाहुकुमार
१६५ [श्र] सुभद्रा
३९२, ३९४ श्रेणिक ६३,६४, ७३, ३५४ | सुरगुरु
२६२ [स] सुराष्ट्राश्रावक
३९५ संस्कृताचार्य २६२ सुलसा
२१४ सदाशिव २६१ सूर्याभदेव
२५८ सन्तपन
सोदासराज
३९४ सम्प्रतिराज
२०९, ४४५ सोमेश्वर
७२७ सम्भूत
३९४ सौगत
४४, ८२, २६१, २६५ सहस्त्रमल्ल ४६५ स्कन्दक
२५८ सह्यगिरि
२८२ | स्थूलभद्र ४१६, ४१७, ४५७, ७१८
२६७
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्टम्
[७] धर्मसंग्रहवृत्तिगतव्याकरणादिविमर्शः ॥
'धर्मसंग्रह
'मातापितरौ'
'दीनः'
'धर्मकथी'
'भंते !'
धर्मसंग्रह-नामकं शास्त्रम् । तत्र संगृह्यतेऽनेनेति संग्रहः, "पुंनाम्नि"[सि.हे. ५-३-१३०] इति करणे घः, धर्मस्य वक्ष्यमाणलक्षणस्य संग्रहो धर्मसंग्रह इति ।। [पृ० ३] माता च पिता च मातापितरौ "आ द्वन्द्वे" [ सिद्ध हे० ३-२-३९] इत्यात्त्वम् । मातुश्चाभ्यहितत्वात् पूर्वनिपातः ॥ [पृ० १४] "दीङ् क्षये" [दिवादौ धा० १०१] इति वचनात् क्षीणसकलधर्मार्थकामाराधनशक्तिः ॥ [पृ० १८] धर्मकथा प्रशस्ताऽस्यास्तीति धर्मकथी, “शिखादित्वादिन्'[शिखादिभ्य इन् श्रीसि० ७-२-४] ॥ [पृ० ७९] भंते ! इति गुरोरामन्त्रणम् , हे भदन्त ! भदन्तः सुखवान् कल्याणवांश्च भवति । "भदुङ् सुखकल्याणयोः" [धा० पा० ७२२] अस्यौणादिकान्तप्रत्ययान्तस्य निपातने रूपम् ॥ [पृ० १५०] अथवा भवान्त भन्ते इत्यार्षत्वान्मध्यव्यञ्जनलोपे रूपम् , भन्ते इति “अत एत्सौ पुंसि मागध्याम्" [ श्रीसि०८-४-२८७ ] इत्येकारः, अर्द्धमागधत्वादार्षस्य [पृ० १५०]
प्रतीति प्रतिषेधे, आङाभिमुख्ये, “ख्या प्रकथने" [ है० धा० पा० १०७१] ततश्च प्रतीपमभिमुखं ख्यापनं सावद्ययोगस्य करोमीत्यर्थः । अथवा 'पच्चक्खामि'त्ति प्रत्याचक्षे "चक्षिङ् व्यक्तायां वाचि"[ हैमधातुपाठे २/६४] इत्यस्य प्रत्यापूर्वस्य रूपम् , प्रतिषेधस्यादरेणाभिधानं करोमीत्यर्थः। [पृ० १५०-१५१] देशे -दिग्व्रतगृहीतपरिमाणस्य विभागेऽवकाशः -अवस्थानं देशावकाशः, सोऽत्रास्तीति "अतोऽनेकस्वराद्' [ श्रीसि० ७-२-६] इतीके देशावकाशिकम् ॥ [पृ० १५४]
'प्रत्याख्यामि'
'देशावकाशिकं'
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्टम् [७] धर्मसंग्रहवृत्तिगतव्याकरणादिविमर्शः ॥]
[८६३ 'द्वैतीयीके'
"द्वितीये स्वार्थे इकण्" [ श्रीसि० ६-४-१] ॥ [पृ० १९०] 'हानं'
हानं चोत्सर्गस्त्याग इतियावत् "ओहाक् त्यागे" [ धातुपाठे २।७३ ]
इत्यस्य धातोः ॥ [पृ० २०४] 'अर्हद्भ्यः '
शाब्दिकास्तु अर्हच्छब्दस्यैव प्राकृते रूपत्रयमिच्छन्ति, यदूचुर्तेमसूरयः "उच्चाहति"[श्रीसि०८-२-१११] चकाराददितावपि, तेभ्योऽर्हद्भ्यो नमोऽस्त्विति, नमःशब्द-योगाच्चतुर्थी, "चतुर्थ्याः षष्ठी"[ श्रीसि०८३-१३१] इति प्राकृतसूत्राच्चतुर्थ्याः स्थाने षष्ठी बहुवचनं चाद्वैतव्यवच्छेदनार्हद्बहुत्वख्यापनार्थं, विषयबहुत्वेन नमस्कर्तुः फलातिशयज्ञापनार्थं च । [पृ०
२६०] 'अरिहंतचेइआणं' अर्हतां-पूर्वोक्तस्वरूपाणां चैत्यानि -प्रतिमालक्षणानि अर्हच्चैत्यानि ।
चित्तमन्तःकरणं तस्य भावः कर्म वा वर्णदृढादित्वाट ट्यण् [ श्रीसि० "वर्णदृढादिभ्यष्ट्यण् वा" ७-१-५९] चैत्यं बहुविषयत्वेन चैत्यानि ।।
[पृ० २७०] 'उसभः'
ऋषति गच्छति परमपदमिति ऋषभः, "उदृत्वादौ" [ श्रीसि०८-११३१] इत्युत्त्वे उसहो । वृषभ इत्यपि, वर्षति सिञ्चति देशनाजलेन दुःखाग्निना दग्धं जगदिति अस्यान्वर्थः, "वृषभे वा वा" [ श्रीसि०
८-१-१३२] इति वकारेण ऋत उत्त्वे अस्यापि उसहो । [पृ० २७३] 'सम्भवः'
सम्भवन्ति प्रकर्षेण भवन्ति चतुस्त्रिंशदतिशयगुणा अस्मिन्निति सम्भवः, शं सुखं भवत्यस्मिन् स्तुते इति शम्भवो वा, तत्र "शषोः सः" [ श्रीसि०
८-१-२६०] इति सत्वे सम्भवः । [पृ० २७३] 'वासुपूज्यः'
वसवो देवविशेषास्तेषां पूज्यो वसुपूज्यः, "प्रज्ञादित्वादणि" [ श्रीसि० प्रज्ञादिभ्योऽण् ७-२-१६५] वासुपूज्यः । तथा गर्भस्थेऽस्मिन् वसु हिरण्यं तेन वासवो राजकुलं पूजितवानिति वासुपूज्यः, वसुपूज्यस्य राज्ञोऽयमिति वा "तस्येदम्" [श्रीसि० ६-३-१६०] इत्यणि
वासुपूज्यः ॥ [पृ० २७४] 'मुनिसुव्रतः'
मन्यते जगतस्त्रिकालावस्थामिति मुनिः, "मनेरुदेतौ चास्य वा" [श्रीसि० उणादिसू० ६१२] इति इप्रत्यये उपान्तस्योत्त्वं, शोभनानि
व्रतान्यस्येति सुव्रतः, मुनिश्चासौ सुव्रतश्च मुनिसुव्रतः ॥ [पृ० २७५] 'नमिः '
परीषहोपसर्गादिनामनाद् "नमेस्तु वा" इति विकल्पेनोपान्त्यस्येकाराभावपक्षे नमिः, तथा गर्भस्थे भगवति परचक्रनपैरपि प्रणतिः कृतेति नमिः ॥ [पृ० २७५]
D:\d-p.pm53rd proof
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६४]
[धर्मसंग्रहः 'चंदेसु निम्मलयरा' 'आइच्चेसु अहियं पयासयरा' "पञ्चम्यास्तृतीया च" [ श्रीसि०८-३-१३६]
इति पञ्चम्यर्थे सप्तमी, अतश्चन्द्रेभ्यो निर्मलतराः, सकलकर्ममलापगमात् । पाठान्तरं वा 'चंदेहिं निम्मलयरा' । एवमादित्येभ्यः अधिकं प्रकाशकराः,
केवलोद्योतेन लोकालोकप्रकाशकत्वात् ।। [पृ० २७८] 'तमतिमिरपडलविद्धंसणस्स' तमोऽज्ञानम् , तदेव तिमिरम् , अथवा बद्ध-स्पृष्ट-निधत्तं ज्ञानावरणीयं कर्म
तमः, निकाचितं तिमिरम् ततस्तमस्तिमिरस्य, तमस्तिमिरयोर्वा पटलं वृन्दम् , तद्विध्वंसयति विनाशयतीति "नन्द्यादित्वादने" [ श्रीसि० ५१-१२] तमस्तिमिरपटलविध्वंसनस्तस्य, अज्ञाननिरासेनैवास्य प्रवृत्तेः ।।
[पृ० २७९] 'सीमाधरस्स वंदे सीमां मर्यादां धारयतीति सीमाधरस्तस्य, श्रुतधर्मस्य इति विशेष्यम् , ततः
कर्मणि द्वितीया, तस्याश्च "क्वचिद् द्वितीयादेः" [श्रीसि०८-३
१३४] इति प्राकृतसूत्रात् षष्ठी, अतस्तं वन्दे । [पृ० २७९] 'खमासमणो' 'क्षमाश्रमण' "क्षमूष सहने" [पाणिनीयधातुपाठे ४४२] इत्यस्यार्ष
त्वादङि क्षमा, सहनमित्यर्थः, श्राम्यति संसारविषये खिन्नो भवति तपस्यतीति वा नन्द्यादित्वात् कर्तर्यने श्रमणः, क्षमाप्रधानः श्रमणः क्षमाश्रमणस्तस्य सम्बोधने प्राकृते 'खमासमणो' "डो दीर्घो वा"
[सिद्धहम ८-३-३८] इति आमन्त्र्ये से?कारः । [पृ० ३१०] 'जावणिज्जाए निसीहिआए' यापनीयया नैषेधिक्या, अत्र नैषेधिक्येतिविशेष्यम् , यापनीययेति
विशेषणम् , “षिधु गत्याम्" [ हैम धा० पा० १॥३२० ] इत्यस्य निपूर्वस्य घञि निषेधः प्राणातिपातादिनिवृत्तिः, स प्रयोजनमस्या नैषेधिकी -तनुः, तया प्राणातिपातादिनिवृत्तया तन्वा इत्यर्थः । कीदृश्या ? यापनीयया, "यांक प्रापणे" [धा० पा० २-४-१०६२] अस्य णिगन्तस्य प्वागमे यापयतीति यापनीया, प्रवचनीयादित्वात् कर्त्तर्यनीयः,
तया, शक्तिसमन्वितयेत्यर्थः ॥ [पृ० ३१०] 'प्रत्याख्यानं'
"ख्या( ख्याङ्क् ) प्रकथने" इत्यस्य प्रत्यापूर्वस्य, ल्युडन्तस्य रूपम् , प्रतीति प्रतिकूलतया आ मर्यादया ख्यानं प्रकथनं प्रत्याख्यानम् ।
कृत्यल्युटो बहुलमितिवचनादन्यथाप्यदोषः ।। [पृ० ३२३] 'अशनं पानं खादिमं स्वादिमं चेति' तत्राश्यते इति अशनम् , "अश भोजने"[ ] इत्यस्य ल्युडन्तस्य
भवति । तथा पीयत इति पानम् , पाधातोः । तथा खाद्यत इति खादिमं "खादृ भक्षणे"[ ] इत्यस्य वक्तव्यादिमत्प्रत्ययान्तस्य । एवं स्वाद्यत इति स्वादिम , "स्वद आस्वादने" [ ] इत्यस्य च रूपम् ॥ [पृ० ३२८]
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्टम् [७] धर्मसंग्रहवृत्तिगतव्याकरणादिविमर्शः ॥]
[८६५ 'अवगाहिमं'
अवगाहेन स्नेहबोलनेन निर्वृत्तं अवगाहिमं पक्वान्नम् , "भावादिमः"
[श्रीसि.-६-४-२१] इतीमः ॥ [पृ० ३३६] 'प्रतिक्रमणं
प्रतीत्युपसर्गः प्रतीपे प्रातिकूल्ये वा, "क्रमू पादविक्षेपे' [धा० पा० ३८५] अस्य प्रतिपूर्वस्य भावे ल्युडन्तस्य प्रतीपं क्रमणं, अयमर्थः - शुभयोगेभ्योऽशुभयोगान्तरं क्रान्तस्य शुभेष्वेव क्रमणात् प्रतीपं क्रमणं
प्रतिक्रमणम् ।। [पृ० ३६८] 'सामाचारी'
समाचरणं समाचारः शिष्टाचरितक्रियाकलापस्तस्य भावो "गुणवचनब्राह्मणादिभ्यः कर्मणि ष्यञ्" [पा० ५।१।१२४] सामाचऱ्या, पुनः स्त्रीत्वविवक्षायां "षिद्गौरादिभ्यश्च" [पा० ४।१।४१] इति ङीष् , "यस्य" [ पा० ६।४।१४८] इत्यकारलोपः, “यस्य हलः'' [ पा० ६।४।४१] इति तद्धितयलोपः, परगमने सामाचारीति सिद्धम् ॥ [पृ० ४९२]
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्टम्
[८] धर्मसंग्रहवृत्तिगतन्यायादीनामकाराद्यनुक्रमः ॥
१९२
२०७
न्यायादिः
पृ०क्र० अखण्डसूत्रमुच्चारणीयम् ॥
३९२ अप्राप्ते हि शास्त्रमर्थवत् ॥
३४८, ४१४ अविधिकृताद् वरमकृतम् ॥
२०१ आद्यन्तग्रहणे मध्यग्रहणम् ॥
६११ आद्यन्तग्रहणे मध्यस्यापि ग्रहणम् ॥
३७९ उपसर्गेण धात्वर्थः ॥
४९४ कारणापोह्यो विधिरुत्सर्गः, कारणिको विधिरपवादः ॥
४९३ कारणे कार्योपचारः ॥ कार्ये कारणोपचारः ॥
२८७ कुम्भकारचक्रभामकदण्डदृष्टान्तः ॥ क्रिया-क्रियावतोः कथञ्चिदभेदः ॥ ग्रामाभावे तत्सीमाव्यवस्थावत् ॥
३७२ तुलादण्डन्यायः ॥
३९५ द्विर्बद्धं सुबद्धं भवति ॥
३७९ न प्रतिपत्तेरप्रतिपत्तिर्गरीयसी ॥
२०१ न हि व्यापारेण व्यापारिणोऽन्यथासिद्धिः ॥ बुद्धिः कर्मानुसारिणी ॥ भीमो भीमसेन इति न्यायः ॥
२७४, २७५, २७८, ४०० सत्सामीप्ये सद्वत्प्रत्ययो भवति ॥
२७१ समुदायेष्वपि प्रवृत्ताः शब्दा, अनेकधाऽवयवेष्वपि प्रवर्तन्ते ॥ सर्वे धातवः करोत्यर्थेन व्याप्ता ॥
३२७ सामग्री वै जनिका ॥
४१०
४८३
४६५
२६३
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्टम्
[९] धर्मसंग्रहग्रन्थसम्पादकोपयुक्तग्रन्थसूचिः ॥
अध्यात्ममतपरीक्षा अनुयोगद्वारसूत्रम् अनेकार्थसङ्ग्रहः अनेकार्थनाममाला अभिधानचिन्तामणिनाममाला अयोगव्यवच्छेदद्वात्रिंशिका अर्थशास्त्रम् अर्हदभिषेकविधिः अर्हदभिषेकविधिपञ्जिका अष्टकप्रकरणम् अट्ठारससहस्ससीलंगाइरहा आउरपच्चक्खाणं आचाराङ्गसूत्रम् आचाराङ्गसूत्रवृत्तिः आयुर्वेद आवश्यकचूर्णिः आवश्यकनियुक्तिः आवश्यकभाष्यम् आवश्यकवृत्तिः [ मलयगिरीया ] आवश्यकवृत्तिः [ हारिभद्रीया ] आवश्यकसंग्रहणी आवश्यकसूत्रम्
आराहणापडागा उत्तराध्ययनसूत्रम् उत्तराध्ययननियुक्तिः उत्तराध्ययनवृत्तिः [ नेमिचन्द्रीया ] उपदेशतरङ्गिणी उपदेशपदप्रकरणम् उपदेशपदवृत्तिः उपदेशमालाप्रकरणम् उपदेशरत्नाकरः उपदेशसारः उपाङ्गसूत्रम् उपासकदशाङ्गसूत्रम् उपासकदशाङ्गसूत्रवृत्तिः ऋग्वेदः ओघनियुक्तिः ओघनियुक्तिचूर्णिः ओघनियुक्तिभाष्यम् ओघनिर्युक्तिवृत्तिः ओघप्राभृतप्राभृतम् कर्मप्रकृतिवृत्तिः कल्पः कल्पचूर्णिः
D:\d-p.pm53rd proof
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
[धर्मसंग्रहः
८६८] कल्पबृहद्भाष्यम् कल्पभाष्यम् कल्पवृत्तिः कामशास्त्रम् गच्छाचारप्रकीर्णकम् गणिविद्या गाथासहस्त्री गुरुतत्त्वविनिश्चयः [गुरु ]वन्दनकनियुक्तिः गुरुवन्दनभाष्यम् चतुःशरणप्रकीर्णकः चारित्रमनोरथमाला चेइअवंदणमहाभास चैत्यवन्दनकचूर्णिः [चैत्यवन्दनमहाभाष्यम् ] बृहद्भाष्यम् चैत्यवन्दनभाष्यम् चैत्यवन्दनभाष्यम् [ मूलम् ] जीवविचारप्रकरणम् जीवसमासः जीवाभिगमसूत्रम् ज्ञाताधर्मकथा तत्त्वसङ्ग्रहः तत्त्वार्थसूत्रम् तत्त्वार्थसूत्रवृत्तिः [सिद्धसेनीया ] तत्त्वार्थसूत्रसम्बन्धकारिका त्रिषष्टिशलाकापु.च. [आदिचरितम्] त्रिषष्टिशलाकापु.च. [वीरचरितम् ] दर्शनशुद्धिप्रकरणम् दशवैकालिकचूर्णिः दशवैकालिकनियुक्तिः दशवैकालिकवृत्तिः [ हारिभद्रीया ] दशवैकालिकसूत्रम्
दशाश्रुतस्कन्धः दानोपदेशमाला दृष्टिवादः देशनाशतकः द्वात्रिंशद्वात्रिंशिका
[उपा.यशोविजयजीकृता] द्वात्रिंशिका [सिद्धसेनीया] द्वादशभावना व्याश्रयवृत्तिः धर्मबिन्दुप्रकरणम् धर्मबिन्धुप्रकरणवृत्तिः धर्मरत्नप्रकरणम् धर्मसंग्रहः [भाषान्तरः] धर्मसंग्रहणी धातुपाठः [ पाणिनीयः] धातुपाठः [ हैम:] धातुपारायणम् ध्यानशतकम् नन्दीसूत्रम् नन्दीसूत्रवृत्तिः [ मलयगिरीया ] नन्दीसूत्रवृत्तिः [ हारिभद्रीया ] नमस्कारपञ्चविंशतिः नवतत्त्वप्रकरणम् नवपदप्रकरणम् नवपदप्रकरणबृहद्वृत्तिः निशीथचूर्णिः निशीथभाष्यम् निशीथसूत्रम् नीतिशास्त्रम् पञ्चकल्पभाष्यम् पञ्चनिर्ग्रन्थीप्रकरणम् पञ्चवस्तुकप्रकरणम्
D:\d-p.pm513rd proof
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्टम् [९] धर्मसंग्रहग्रन्थसम्पादकोपयुक्तग्रन्थसूचिः ॥]
[८६९ पञ्चवस्तुकवृत्तिः
प्रतिक्रमणसूत्रवृत्तिः पञ्चसंग्रहः
प्रतिष्ठाकल्पः पञ्चसूत्रम्
प्रतिष्ठापद्धतिः पञ्चाशकचूर्णिः
प्रत्याख्यानभाष्यम् पञ्चाशकप्रकरणम्
प्रत्याख्यानभाष्यम् [नागपुरीयम् ] पञ्चाशकप्रकरणवृत्तिः
प्रमाणविनिश्चयः पडिलेहणाविचारकुलकम्
प्रमाणवार्तिकम् पद्मचरितम्
प्रमाणसमुच्चयः परिशिष्टपर्व
प्रवचनपरीक्षा पाक्षिकक्षमणावचूरिः
प्रवचनसारः पाक्षिकचूर्णिः
प्रवचनसारोद्धारः पाक्षिकसप्ततिका
प्रवचनसारोद्धारवृत्तिः पाक्षिकसूत्रम्
प्रव्रज्याविधानकुलकम् पाक्षिकसूत्रवृत्तिः [श्रीयशोदेवप्रणीतः] प्रशमरतिप्रकरणम् पाणिनीयव्याकरणम्
बोधिचर्यावतारः पातञ्जलयोगदर्शनम् [व्यासभाष्यसमेतम्] बन्धशतकम् पिण्डनियुक्तिः
बिम्बपरीक्षाप्रकरणम् पिण्डनियुक्तिवृत्तिः
बृहत्कल्पभाष्यम् पिण्डविशुद्धिः
[बृहत् ]कल्पवृत्तिः पिण्डविशुद्धिवृत्तिः
बृहच्छान्तिः पूजाविधिः [जिनप्रभसूरीया]
बृहत्सङ्ग्रहणी पूजाविधिप्रकरणम् [ उमास्वातीयम् ] बृहद्भाष्यम् पुष्पमालाप्रकरणम्
बृहद्वन्दनकभाष्यम् [अभयदेवसूरिकृतम्] प्रकल्पः
भगवतीसूत्रम् प्रज्ञापनासूत्रम्
भगवतीसूत्रवृत्तिः [अभयदेवसूरीया] प्रज्ञापनोपाङ्गतृतीयपदसंग्रहणी
भाषारहस्यम् प्रतिक्रमणगर्भहेतुः
मनुस्मृतिः प्रतिक्रमणगर्भहेतुवृत्तिः
मनोनिग्रहभावना प्रतिक्रमणविधिप्रकाशः
महानिशीथसूत्रम् प्रतिक्रमणविधिसंग्रहः [सम्पा.पं.कल्याणवि.]
[संपा.पद्मविजयग.ग्रन्थ.] प्रतिक्रमणसमाचारी
मूलशुद्धिप्रकरणम् प्रतिक्रमणसूत्रचूर्णिः
यतिदिनचर्या [भावदेवसूरीया ]
D:\d-p.pm53rd proof
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
८७०]
[धर्मसंग्रहः यतिदिनचर्या [हस्तप्रत-संवेगीउपाश्रयभंडार, | व्यवहारभाष्यम्
२६१६, २६२९] व्यवहारशास्त्रम् यापनीयतन्त्रम्
व्यवहारसूत्रम् योगदृष्टिसमुच्चयः
व्यवहारसूत्रवृत्तिः योगदृष्टिसमुच्चयसटीकः
शतकचूर्णिः योगबिन्दुः
शतकबृहच्चूर्णिः योगविधिः
शाबरभाष्यम् योगशतकम्
शास्त्रवार्तासमुच्चयः योगशास्त्रम्
शिवपुराणम् योगशास्त्रवृत्तिः
श्राद्धजीतकल्पः [सं.मु.जम्बूविजयजीम.सा.] | श्राद्धजीतकल्पसूत्रवृत्तिः रत्नसंचयः
श्राद्धदिनकृत्यम् राजप्रश्नीयोपाङ्गम्
श्राद्धदिनकृत्यवृत्तिः [प्र.ऋषभदेव केस.] ललितविस्तरा
श्राद्धधर्मविधिप्रकरणम् [लोकतत्त्वनिर्णयः]
श्राद्धप्रतिक्रमणसूत्रचूर्णिः लौकिकनितीशास्त्रम्
[श्राद्धप्रतिक्रमण] बृहद्वृत्तिः वन्दनकचूर्णिः
श्राद्धप्रतिक्रमणवृत्तिः वसुदेवहिण्डी
श्राद्धविधिः वास्तुसारः
श्राद्धविधिवृत्तिः विचारसप्ततिका
श्राद्धसामाचारीवृत्तिः विचारसारः
श्रावकजीतकल्पः विचारामृतसंग्रहः
श्रावकदिनकृत्यम् विपाकश्रुतम्
श्रावकधर्मविधिः विवाहचूलिका
श्रावकप्रज्ञप्तिः विवेकविलासः
श्रावकप्रज्ञप्तिवृत्तिः विशेषावश्यकभाष्यम्
श्रावकप्रतिक्रमणसूत्रचूर्णिः विंशतिविशिका
श्रावकव्रतभङ्गप्रकरणम् वीतरागस्तव
श्रावकव्रतभङ्गावचूरिः वीतरागस्तोत्र
षड्दर्शनसमुच्चयः वन्दारुवृत्तिः
षड्दर्शनसमुच्चयवृत्तिः व्यवहारचूर्णिः
षोडशकप्रकरणम् व्यवहारचूलिका
षोडशकप्रकरणवृत्तिः [यशोभद्रसूरीया ]
D:\d-p.pm5\3rd proof
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्टम् [ ९ ] धर्मसंग्रहग्रन्थसम्पादकोपयुक्तग्रन्थसूचिः ॥ ]
संथारापोरसीसूत्रम्
संसक्तनिर्युक्तिः
सङ्घाचारभाष्यवृत्तिः सम्बोधप्रकरणम्
सम्बोध
सम्मतितर्कः
समरादित्यचरित्रम्
समवायाङ्गसूत्रम्
समवायाङ्गवृत्तिः [ अभयदेवसूरीया ]
सम्यक्त्ववृत्तिः
सम्यक्त्वस्तवप्रकरणम्
सामाचारी
सामाचारी [प्राचीना-तिलकाचार्यविरचिता ]
स्थानाङ्गसूत्रम् स्थानाङ्गसूत्रवृत्तिः
सिद्धप्राभृतम्
सिद्धप्राभृतटीका
सिद्धहैमशब्दानुशासनम्
सिद्धान्तकौमुदी
सुभाषिताष्टकम्
सूक्तमुक्तावली
D:\d-p.pm5\3rd proof
सूत्रकृताङ्गसूत्रम् सूत्रकृताङ्गनिर्युक्तिः
सौन्दरनन्दकाव्यम्
[ ८७१
[ महाकवि अश्वघोषकृतम् ]
स्कन्दपुराणम्
स्नात्रपूजा [ देवपालकविकृता ] स्त्रीनिर्वाणकेवली भुक्तिप्रकरणम् हितोपदेशमाला
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्टम्
[१०]
कोष्ठकान्तर्गतपाठस्थलसूचिः ॥ जि.आ.मुद्रितपत्राङ्कम्
भ.प्र.मुद्रितपत्राङ्कम् प्रथमभागे
प्रथमभागे [५]
हस्ताल
हस्तलिखितप्रतपत्राङ्कम्
D:\d-p.pm5\3rd proof
C२ B
दे.ला. मुद्रितपत्राङ्कम्
प्रथमभागे
२ B A २B-३B A६A A ११A-१२A A ३८ B A ४० A A ४०B-४१A A ४१A A ४१ A
[१५] [२९-३२] [११२] [११६] [११८-११९] [११९] [११९-१२०] द्वितीयभागे * २९ *
[११-१२] ।२०-२२] [६७ [६९] [७०-७१] [७१] [७१]
१३३ A
* २३४ *
C ९२ A
१. दे. ला. संस्करणे ईदृशे कोष्ठके स्थितानां पाठना स्थलसूचिः अत्र प्रदर्श्यते । अत्र प्रथमं दे. ला. संस्करणस्य पत्राङ्कः ततः प्रस्तुतसंस्करणस्य, ततः हस्तलिखितपतेः । इदं तु ध्येयं यस्यां यस्यां हस्तलिखितप्रतौ पार्श्वभागे पाठ: वरीवृत्यते तस्या एव पत्राद्धं दत्तं नान्यस्याः ये पाठा प्रस्तुसंस्करणेऽपि कोष्ठकान्तर्गता वर्तन्ते तेषां पत्रङ्का अपि कोष्ठके, ये च चिह्नद्वयमध्ये तेषां पत्रङ्का अपि चिह्नद्वयमध्ये ॥
A एतच्चिह्ननिर्दिष्टपाठानां शैली न्यायाचार्यस्य दृश्यते ॥
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
C ९३ B, P १२० B, L१०६ ? C९५ ? C ९५ A, P १२२ A, L १०७ ? C१०१ A C१०२ A, P १३० B, L ११६ B C १०७ A, P १३७ A, L १२२ ?
+
+
परिशिष्टम् [१०] कोष्ठकान्तर्गतपाठस्थलसूचिः ॥]
D:\d-p.pm53rd proof
+ १३४ B-१३५A
१३६ A + १३६ B ३+ १४४ B + १४६ A १४६ B + १५३ A
१६६ B १६८ A १७२ B
१८० B + १८३ A + १८४ B
१९२ B + १९३ A + १९५ A + १९५ B
(१९६ A) + १९६ A
२०३ B
+
|३४-३५] ३८ पंक्ति ८ त्रिविध...कृते वा [३९] [६१] [६५/६६] [८४] १२४ टि.१ [१२७-१२८] [१४२] * १६४ * * १७१ * [१७६] * १९९ * २०० टि.२ २०६ टि.१ २०८ टि.१ २०९ टि.२ * २०९-२१० * २२८ टि.१
[२३७] ।२४०] [२४०-२४१] |२५५-२५६] [२५८-२५९] २६९] २९४ टि.१ [२९६] [३०५] * ३२० * * ३२४ * [३२७] * ३४१ * ३४२ टि.२ ३४५ टि.२ ३४६ टि.१ ३४७ टि.३ * ३४७ * ३६० टि.१
C ११८B, P १५०A, L १३५A C१२२ ? C१२८ A C१३० A ? C१३१ B C 8310 B C१३८ A C१३९ ? C. १३९ B ? C मूल १४० A? P मू १७५ A, L मूल १५९ A C१४० A, P१७५ A, L१५९ A C१४५ ? P L १६५ ?
१. + एतच्चिह्नाङ्कितपाठाः पश्चाल्लेखकेन संशोधकेन वा योजिता दृश्यन्ते ॥ २. यत्र पत्राङ्कलेखनं विस्मृतं तत्र अनुमाने लिखित्वा, रिक्तं स्थानं वा मुक्त्वा प्रश्नार्थचिह्नं योजितम् ॥ ३. + एतच्चिह्नाङ्कितपाठा: लेखप्रमादतः पतिताः पश्चात्पार्श्वभागे योजिता दृश्यन्ते ॥
६02]
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
८७४]
[३७०]
D:\d-p.pm5\3rd proof
+ २०५ B
२०८ A २०९ A २१२ A २१२ B २१३ B २१६ A २१९ A २३३ B २३५ B २३६ B
२५६ B द्वितीयभागे * २B
२३४ टि.२ २४१ टि.१ |पं ९ सागर...२४५] २५३ टि.१ २५३ टि.२ २५६ टि.१ #२६२ टि.१ २६३, २६८ टि. २ * ३०५ * * ३१० * [३१२] टि.२ दृष्टव्यम् ३६५ टि.१ तृतीयभागे [५] [६] ७ टि.१
३६४ टि.१
C १४७ ? ३६८ टि.१ C १४९ A, P१८५ र १६९ A ?
C १४९ B ३७५ टि.१
C १५२ ? ३७६ टि.१
C १५२ A ३७७ टि.२
C १५३ A * ३८१ टि.१ + P १९२ A ३८५ टि.१ C१५६ ? * ४०९ * C 8&9 B * ४१३ * C१६९ A [४१२] टि.४ दृष्टव्यम् C १७० A ४५१ टि.१ द्वितीयभागे [४६५]
C १८९ B [४६६]
C १८९ B ४६६ टि.१
P२३२ A [४६६]
C १८९ B, P २३२ A [४६६]
C १९० A [४८५]
C १९९ A [४८५]
C १९९ A
ormxmm
[७]
*
B
+
१५ A १५A
[३६] |३७]
[धर्मसंग्रहः
* एतच्चिह्नाङ्कितपाठानां शैली न्यायाचार्यतुल्या, स्थानं च c प्रतौ पार्श्वभागे ॥
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
+
*
+
१५ B १६ A १९ A-१९ B ३२ B ३५ A-३५ B ३५ B ३६ B
+
+
+
+
परिशिष्टम् [१०] कोष्ठकान्तर्गतपाठस्थलसूचिः ॥]
४२ A ४९ B
+
D:\d-p.pm5\3rd proof
+
[३८] ४० पंक्ति ७, मूलगुण...तद्वत्तिः [४६-४८] [८१-८२] [८९] [८९-९०] [९१...परित्यक्तव्यः, [१०६] [१२४] [१२९] [१४५-१४६] [१७६-१७७] [१८१] [१८२-१८३] २२५] ।२२७ पं. ५पूर्वा. याव...] [२३१]
२३८] [२५३] [२६८]
५१ A
[४८६] ४८७ पंक्ति २३ [४९२-४९३] [५१६-५१७] [५२१] [५२१-५२२] [...परित्यक्तव्यः, [५३४] [५४६] [५४९] [५६०-५६१] [५८१-५८२] [५८५] [५८६ [६१४] [६१५] [६१७] [६२२] [६३१] [६४१-६४२]
C १९९ B
१९९ B C२०१ B C२११ B C२१३ B C२१३ B, L २४१ ? C२१४ A C२१८ A C२२४ A C २२५ A C२३० A C२३९ A C२४० A C२४० A C२५४ BP ३०७ B C २५५ A?, P ३०७ B C २५६ B, P ३०९ A C २५८ B C२६३ ?, P३१५ B C २६८ A
+
५७ B
+
६९ A ७१ A
+
+
९२ A * ९५ B
१०१ A + १०७ A
hor]
१. अत्र कोष्ठकवहिर्वर्ती 'वायाइद्धं इति' पाठोऽपि C प्रतौ पार्श्वभागे वर्तते ॥
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ * + 876] 111 B 112 A 112 B 112 B-113 A 113 B 139 B C 271 A C 271 B C 271 B C 271 B + __ + [279-280] [281] [282] / 282-283] 284] टि.१ [350-351] * 357-358 * टि.१ [369-370] * 373 * [454-458] [479] D:\d-p.pm5\3rd proof [649-650] [650-651] 651 652 652 टि.३ 697-698 * 702 * टि.१ [710-711] * 712-713 * [764-767] 781] C292 A A 146 B Cx, P356 A, L341 B 175 A-177 A 190 A C326 B [धर्मसंग्रहः 1. नैष पाठः पार्श्वभागे प्रतिषु वर्तते //