Agam Suttani Satikam Part 26 Oghniryukti Pindniryukti

Author(s): Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Agam Shrut Prakashan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003330/1

Page #1

नमो नमो निम्मल दसणस
भागमसुवाणि
(सटीक)
भागः-२६
:संशोधक सम्पादकश्वः मनि दीपरत्नसागर

Or Brivale & Personal use on
www.ainelibrary.org

Page #2

बालब्रह्मचारी श्री नेमिनाथाय नमः
नमो नमो निम्मल सणस्स श्री आनंद-क्षमा-ललित सुशील सुधर्मसागर गुरूभ्यो नमः
आगम सत्ताणि (सटीक)
भाग : २९ ४१/१ ओपनियुक्तिः | ४१/२ | पिण्डनियुक्ति
-: संशोधकः सम्पादकश्च :
मुनि दीपरत्नसागर | ता. १४-४-२००० रविवार २०५६
चैत्र सुद ११
-
-
४५-आगम सुत्ताणि-सटीकं ।
मूल्य रू. ११०००/
फ़
आगम श्रुत प्रकाशन ॥
- संपर्क स्थल “आगम आराधना केन्द्र” शीतलनाथ सोसायटी विभाग-१, फ्लेट नं.-१३, ४-थी मंझिल, व्हायसेन्टर, खानपुर,
अहमदाबाद (गुजरात)

Page #3

नियुक्तिमूलसूत्रस्य विषयानुक्रमः
२६८
ओघनियुक्तिर्विषयानुक्रमः पिण्डनियुक्तिर्विषयानुक्रमः मूलाङ्कः | विषयः पृष्ठाङ्क: मूलाङ्कः विषयः | पृष्ठाङ्कः १-२० मंगलं, प्रस्तावना गाथा | ३ १-१०० पिण्ड
२३७ -५४६ प्रतिलेखनाद्वारम् | १४ | -४३५ / उद्गम |-१००६ पिण्डद्वारम्
| -५५७ / उत्पादन
३५८ -१११४) उपधिप्रमाण द्वारम् | २१४ -६७७ एषणा
३८४ |-११३९ अनायतनवर्जन द्वारम् २३० -६८३ संयोजना |-११४२ प्रतिसेवना द्वारम् २३३ / -६९६ | प्रमाण
४११ |-११४६ आलोचनाद्वारम् २३४ -७०२] अङ्गार-धुम्र
४१३ |-११६० | विशोधिद्वारम् २३५ /-७१२ | उपसंहार
४१४
४०९
-
ओघनियुक्तिः ० मूल गाथा ८११ O भाष्य गाथा ३२२ 0 प्रक्षेप गाथा ३२
पिण्डनियुक्तिः ० मूल गाथा ६७१ O भाष्य गाथा ३७ प्रक्षेप गाथा ६
१९६५
७१४

Page #4

આર્થિક અનુદાતા
-૫.પૂ. માલવભુષણ તપસ્વી આચાર્યદેવ શ્રી નવરત્નસાગર સૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી શ્રી લાલભાઈ દેવચંદ શાહ તરફથી - નકલ એક.
-પ.પૂ. સરળ સ્વભાવી-શ્રીમદ્ ભગવતીસૂત્ર વ્યાખ્યાન પટુ આચાર્યદેવ શ્રી નરદેવસાગરસૂરીશ્વરજી મ.સા. તથા પૂજ્યશ્રીના શિષ્યરત્ન તપસ્વી ગણિવર્યશ્રી ચંદ્રકીર્તિસાગરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી શ્રી પુરુષાદાનીય પાર્શ્વનાથ શ્વે. મૂર્તિ. જૈન સંઘ, દેવકીનંદન સોસાયટી, અમદાવાદ તરફથી નકલ એક.
-૫.પૂ. શાસન પ્રભાવક-ક્રિયારાગી આચાર્યદેવશ્રી વિજય ૠચકચંદ્ર સૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી એક સગૃહસ્થ તરફથી નકલ એક,
-પ.પૂ. સાહિત્યપ્રેમી મુનિરાજ શ્રી સર્વોદય સાગરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી-“અચલગચ્છાધિપતિ પ.પૂ.આ.ભ.શ્રી ગુણસાગરસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના શિષ્યરત્ન પ.પૂ. મુનિરાજ શ્રી ચારિત્રરત્નસાગરજી મ. ની ૧૯મી અઠ્ઠાઇ નિમિત્તે-શ્રી ચારિત્રરત્ન ફા.ચે.ટ્રસ્ટ તરફથી નકલ એક.
-૫.પૂ. વૈયાવૃત્ત્વકારિકા સાધ્વી શ્રી મલયાશ્રીજી મ.સા.ના શિષ્યા વ્યવહાર વિચક્ષણા પૂ. સાધ્વી શ્રી હિતજ્ઞાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી જૈન આરાધના મંદિર-“જ્ઞાનખાતા” તરફથી નકલ એક.
-૫.પૂ. સૌમ્યમૂર્તિ સાધ્વીશ્રી સૌમ્યગુણાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી પ.પૂ. ગુરુમાતા-વાત્સલ્યમૂર્તિ સા.શ્રી રત્નત્રયાશ્રીજી મ.ની પંચમી પુન્યતિથિ નિમિત્તે શ્રીમતી લીલમબેન પ્રાણલાલ પી. દામાણી તરફથી નકલ એક.
-પ.પૂ. સ્વનામધન્યા સા. શ્રી સૌમ્યગુણાશ્રીજી તથા તેઓના શિષ્યા સા.શ્રી સમજ્ઞાશ્રીજીની પ્રેરણાથી-૨૦૫૩ના યશસ્વી ચાતુર્માસ નિમિત્તે શ્રી પાર્શ્વપદ્માવતી જૈન સંઘ, પારૂલનગર, અમદાવાદ તરફથી નકલ બે.
-પ.પૂ. રત્નત્રયારાધકા સાધ્વીશ્રી સૌમ્યગુણાશ્રીજી તથા તેઓશ્રીના શિષ્યા સા. શ્રી સમજ્ઞાશ્રીજીની પ્રેરણાથી સંવત ૨૦૫૪ના નિર્મળ આરાધનામય ચાતુર્માસની સ્મૃતિમાં-ઘાટલોડિયા (પાવાપુરી) જૈન શ્વે. મૂર્તિ. સંઘ, અમદાવાદ તરફથી નકલ એક.

Page #5

પ.પૂ. સાધ્વી શ્રી રતનરાયાશ્રીજી મ.ના પરમ વિનયા સા.શ્રી સમ્યગુણાશ્રીજીની પ્રેરણાથી તેઓના સંસારીભાઈશ્રી ઇન્દ્રવદનભાઈ દામાણીના અનુમોદનીય પુરુષાર્થથી “આગમ દીપ-સંપુટ"ના બદલામાં પ્રાપ્ત રકમમાંથી-નકલ ચાર.
-પ.પૂ. પ્રશમરસનિમગ્ના સાધ્વીશ્રી પ્રશમશીલાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથીસમેતશિખર તિર્થોદ્વારિકા પ.પૂ. સાધ્વીશ્રી રંજનશ્રીજી મ.સા.ના શિષ્યા અપ્રતિમ વૈયાવૃત્યકારિકા સા.શ્રી મલયાશ્રીજી તત્ શિષ્યા સા. શ્રી નરેન્દ્રશ્રીજી-તત શિષ્યા સા. શ્રી પ્રગુણાશ્રીજી મ.ના. આત્મશ્રેયાર્થેઅરિહંત ટાવર, જૈન સંઘ, મુંબઇ તરફથી નકલ એક.
-પ.પૂ. આગમોદ્ધારક આચાર્યદેવશ્રી ના સમુદાયવર્તી ૫.પૂજ્ય વેચાવૃત્યકારિકા સા. શ્રી મલયાશ્રીજી મ.ના શિષ્યા પૂ.સા. શ્રી કેવલ્યશ્રીજી મ.ના શિષ્યા પૂ.સા.શ્રી ભવ્યાનંદશ્રીજી મ.સા.ના સુશિષ્યા મિષ્ટભાષી સાધ્વીશ્રી પૂર્ણપ્રજ્ઞાશ્રીજી મ.સા. તથા તેમના વિનિત શિષ્યા સા. શ્રી પૂર્ણદર્શિતાશ્રીજી તથા સા. પૂર્ણનંદીતાશ્રીજીની પ્રેરણાથી-સર્વોદય પાર્શ્વનાથ ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ, મુલુન્ડ મુંબઈ તરફથી નકલ એક.
-પ.પૂ. વૈયાવૃત્યકારિકા સાધ્વીશ્રી મલયાશ્રીજી મ.ના પ્રશિષ્યા સા. શ્રી ભવ્યાનંદશ્રીજીમ.ના સુવિનિતા સા. શ્રી કલ્પપ્રજ્ઞાશ્રીજી તથા કોકીલકંઠી સા. શ્રી કૈરવપ્રજ્ઞાશ્રજી ની પ્રેરણાથી -મેહુલ સોસાયટી, આરાધનાભવન, સુભાષનગર, વડોદરાની બહેનો તરફથી નકલ એક
-શ્રી વિશાશ્રીમાળી તપગચ્છજ્ઞાતિ-જ્ઞાનખાતું, જૈન પાઠશાળા, જામનગર તરફથી નકલ બે.
-શ્રી મંગળ પારેખનો ખાંચો-જૈન છે. મૂર્તિ. સંઘ, અમદાવાદ. તરફથી ૨૦૫૪ના ચાતુર્માસ નિમિત્તે નકલ બે.
- શ્રી આકોટા જૈન સંઘ, વડોદરાની બહેનો તરફથી નકલ એક. -શ્રીમતી નયનાબેન રમેશચંદ્ર શાહ, વડોદરાની પ્રેરણાથી આગમોના સેટના બદલામાં પ્રાપ્ત રકમમાંથી નકલ પાંચ. શેષ સ રકમ “અમારા”આજ પર્યત્ત પ્રકાશનોના
બદલામાં પ્રાપ્ત થયેલી છે.

Page #6

नमो नमो निम्मल सणस्स पंचम गणधरश्री सुधर्मास्वामिने नमः॥
--
४१/१ ओघनियुक्तिः (मूलसूत्रं)।
सटीकं
-
मूल नियुक्तिः + भाष्यं + द्रोणाचार्य विरचिता वृत्तिः नमो अरिहंताणं, नमो सिद्धाणं, नमो आयरियाणं, नमो उवज्झायाणं, नमो लोए सव्वसाहणं, एसो पंच नमुक्कारो, सव्वपावप्पणासणा, मंगलाणं च सव्वेसिं, पढमं हवइ मंगलं॥
अर्हद्भ्यचरित्रभुवनराजपूजितभ्यः, सिद्धेभ्यः सितघनकर्मबन्धनेभ्यः।
आचार्यश्रुतधरसर्वसंयतेभ्यः, सिद्ध्यर्थी सततमहं नमस्करोमि। वृ. प्रक्रान्तोऽयमावश्यकानुयोगः, तत्र च सामायिकाध्ययनमनुवर्तते, तस्य च चत्वार्यनुयोगद्वाराणि भवन्ति महापुरस्येव, तद्यथा-उपक्रमः निक्षेपः अनुगमः नय इति, एतेषां चाध्ययनादौ उपन्यासे इत्थं च क्रमोपन्यासेप्रयोजनमभिहितम्,तत्रोपक्रमनिक्षेपावुक्तौ, अधुनाऽनुगमावसरः, सचद्विधा-निर्युक्त्यनुगमः सूत्रानुगमश्च, तत्र निर्युक्त्यनुगमस्त्रेधानिक्षेपोपोद्घातसूत्रस्पर्शनियुक्त्यनुगमभेदात्, तत्र निक्षेपनियुक्त्यनुगमोऽनुगतोवक्ष्यमाणश्च,उपोद्घातनिर्युक्त्यनुगमस्त्वाभ्यांद्वाभ्यांद्वारगाथाभ्यामनुगन्तव्यः"उद्देसे निद्देसे य” इत्यादि। अस्य च द्वारगाथाद्वयस्य समुदायार्थोऽभिहितः, अधुनाऽवय-वार्थोऽनुवर्तते, तत्रापि कालद्वारावयवार्थः, तत्प्रतिपादनार्थं चेदं प्रतिद्वारगाथासूत्रमुपन्यस्तम्-“दव्वे अद्ध अहाउय - उवक्कम' इत्यादि, अस्यापि समुदयार्थो व्याख्यातः, साम्प्रतमवयवार्थः, तत्राप्युपक्रमकालाभिधानार्थमिदं गाथासूत्रमाहमू. (१)
दुविहोवक्कलमकालो सामायारी अहाउयं चेव। सामायारी तिविहा ओहे दसहा पयविभागे॥
[प्र.१] मू.(२) नवमयपच्चक्खाणाभिहाण पुव्वस्स तइय वत्थुओ वीसइम पाहुडाओ तओ इहानीणिया जइया॥
[प्र.२] मू. (३)
सोउ उवक्कमकालो, तयत्थ निम्विग्ध सिक्खणात्थं च। आईय कथंचिय, पणो मंगलमारंभयेतंच॥
[प्र. ३] वृ.तत्रापक्रमइतिकःशब्दार्थः?, उपक्रमणंउपशब्दःसामीप्ये क्रमुपादविक्षेपे' उपेतिसामीप्येनक्रमणं उपक्रमः-दूरस्थस्यसमीपापादनमित्यर्थः, तत्रोपक्रमोद्विधा-सामाचार्युपक्रमकालःयथायुष्कोपक्रमकालच, तत्रसामाचार्यक्रमकालस्त्रिविधः-ओघसामाचार्युपक्रमकालःदशधासामा-चार्युपक्रमकालःपदविभागसामाचार्युपक्रमकालच, तत्रौघसामाचारी-ओघनियुक्तिः , दशधासामाचारी इच्छामिच्छे 'त्यादि, पदविभागसामाचारीकल्पव्यवहारः।तत्रौघसामाचारीपदविभागसमाचारीचनवमपूर्वान्तर्वतियत्तृतीयं सामाचारीवस्त्वस्तितत्रापि विंशतितमात्प्राभृतात्साध्वनुग्रहार्थभद्रबाहुस्वामिनानियूँढा, दशधासामाचारी पुनरुत्तराध्ययनेभ्यो नियूँढा ‘इच्छामिच्छे'त्यादिका, तत्रैतदुपक्रमणं-विंशतिवर्षपर्यायस्य दृष्टिवादो दीयते

Page #7

ओघनियुक्तिः मूलसूत्रं नारतः, इयं तु प्रथमदिवस एव दीयते, प्रभूत-दिवसलभ्या सती स्वल्पदिवसलभ्या कृतेत्यर्थः, एवं पदविभागसामाचारी दशधासामाचार्यपीति । तत्रौघसामाचारी तावदभिधीयते, अस्याश्च महार्थत्वात कथञ्चिच्छास्त्रान्तरत्वाच्चादावेवाचार्यो मङ्गलार्थ संबन्धादित्रयप्रतिपादनार्थं च गाथाद्वयमाहमू. (४) अरहते वंदित्ता चउदसपुब्वी तहेव दसपुची।
एक्कारसंगसुत्तत्थधारए सव्वसाहूय॥ मू. (५) ओहेन उ निज्जुत्तिं वुच्छं चरणकरणानुओगाओ।
अप्पक्खरं महत्थं अनुग्गहत्थं सुविहियाणं॥ वृ.अत्राह-किमर्थशास्त्रारम्भेमङ्गलं क्रियते? इति, उच्यते, विघ्नविनायकोपशमनार्थं, तथाचोक्तम्"श्रेयांसि बहुविघ्नानि, भवन्ति" इत्यादि, श्रेयोभूता चेयमतो मङ्गलं कर्तव्यं तच्च नामादि-भेदेन चतुर्धा, तत्रनामस्थापनेसुज्ञाने,द्रव्यमङ्गलंदध्यादि,तच्चानेकान्तिकमनात्यन्तिकंच.भाव-मङ्गलमर्हदादिनमस्कारः तच्चैकान्तिकमात्यन्तिकंचातदनेनसंबन्धेनायातस्यास्यव्याख्याक्रियते-साचलक्षणान्वितानालक्षणेति, लक्षणंचसंहितादि, “संहिता चपदं चैव" इत्यादि, तत्रास्खलितपदोच्चारणं संहिता, साचेयम् - 'अरहते वंदिता' इत्यादिका । अधुना पदानि प्रतन्यन्ते अर्हतो वन्दित्वा चतुर्दशपूर्विणः तथैव दशपूर्विणः । एकादशाङ्गसूत्रार्थधारकान् सर्वसाधूंश्च । एतावन्ति पदान्याद्यगाथासूत्रे, द्वितीयगाथासूत्रपदान्युच्यन्ते. ओघेन तु नियुक्तिं वक्ष्ये चरणकरणानुयोगात् अल्पाक्षरां महार्थाम् अनुग्रहार्थं सुविहितानाम्, एतावन्ति पदानि।अधुनापदार्थः- 'अरहते' इत्यादि,अशोकाद्यष्टमहाप्रातिहार्यादिरूपांपूजामर्हन्तीत्यर्हन्तःतान्अर्हतः, 'वंदित्ता' इति वदिअभिवादनस्तुत्योः'स्तुत्वेत्यर्थः,समानकर्तृकयोःपूर्वकालेक्त्वाप्रत्ययोभवतीतिवन्दित्वा, किम ?.'ओघनियुक्तिं वक्ष्ये' इति द्वितीयगाथाक्रियया सह योगः, किमर्हत एव वन्दित्वा?, नेत्याह'चतुर्दशपूर्विणश्च' चतुर्दशपूर्वाणि विद्यन्ते येषां ते चतुर्दशपूर्विणस्तांच, वन्दित्वेति सर्वत्र क्रिया मीलनीया, किंतानेव?,नेत्याह-'तथैवदशपूर्विणश्च 'तथे तिआगमोक्तेनप्रकारेणएवेतिक्रमनियमप्रतिपादनार्थःअनेनैव क्रमेणदशपूर्विणइति,दशपूर्वाणि विद्यन्तेयेषांतेदशपूर्विणः, न केवलंतानेव, एकादशाङ्गसूत्रार्थ-धारकान्' एकादश च तान्यङ्गानि च एकादशाङ्गानि एकादशाङ्गानां सूत्रार्थों एकादशाङ्गसूत्रार्थौ तौ धारयन्ति ये तान एकादशाङ्गसूत्रार्थधारकान् । सर्वसाधूंच' इति सर्व साधयन्तीति सर्वसाधवः अथवा सर्वे च ते साधवश्च सर्वसाधवः तान् सर्वसाधूंश्च वन्दित्वा. चशब्दः समुच्चये, अथवाऽनुक्त समुच्चये. यच्च समुच्चितं तत्प्रतिपादयिष्ठामः । पदविग्रहस्तु यानि समासभानिपदानि तेषां प्रतिपादितः।
अधुना चालनाया अवसरः सा प्रतिपाद्यते, एवं व्याख्याते सत्याह परः-सर्वमेवेदं गाथासूत्रं न घटते, कथम्?,इह ओघनियुक्तिं वक्ष्ये' इतिप्रतिज्ञा,साचप्रथममेवनमस्कारसूत्रेनसंपादिता, यदुतनमस्कारोऽपि संक्षेपेणैवाभिधातव्यः,नचासौसंक्षेपेणप्रतिपादितः, अपित्वर्हन्नमस्कारएवकेवलःसंक्षेपनमस्कारोभवति, स एव कर्तव्यो, न चतुर्दशपूर्वधरादिनमस्कारः, अथ क्रियते, एवं तर्हि एकैकसया व्यक्तेर्नमसकारः कर्तव्यः, किंदशपूर्व्यादिनमस्कारेणेति, चतुर्दशपूर्विनमस्कारेणैवशेषाणांनमस्कारोभविष्यतीति, अथभेदेन क्रियते एवंतर्हि त्रयोदशपूर्वधरादीनामेकैकपूर्वहान्या तावत्कर्तव्योयावत्पूर्वैकदेशधराणामिति, अत्रोच्यते. यदित्थं चोद्यंक्रियतेतदविज्ञायैवपरमार्थ,कथम्?,यदुक्तं तावत्संक्षेपग्रन्थोऽयंतदत्रनमस्कारोऽपिसंक्षेपेणकर्तव्य इति,अत्रतावत्प्रतिविधीयते-येनैवसंक्षेपग्रन्थोऽयंतेनैवलक्षणेनेत्/नमस्कार:कृतः, तथाहि-सामान्येनार्हता नमस्कारोऽभिहितःनविशेषेणएकैकस्यतीर्थकरस्य,तथाभगवतामुपकारित्वान्नमस्कारः क्रियते,येऽप्यमी

Page #8

मूलं-५ चतुर्दशपूर्वधरास्तेऽप्युपकारका एव, कथमिति चेत्, अर्थद्वारेण तीर्थकरा उपकारकाः, सूत्रतस्तु चतु. र्दशपूर्वधरा गणधराः, यत उक्तम्-“अत्थं भासइ अरहा सुत्तं गंथंति गणहरा निउणा।" इत्यादि, अत उपकारकास्तइति,अथवाद्विधोपकारः-व्यवहितोऽव्यवहितश्च,तत्रभगवन्तोऽर्हन्तःव्यवहितोपकारकत्वेन व्यवस्थिताः,चतुर्दशपूर्वधरास्त्वयस्यानन्तरोपकारकत्वेन,अतश्चतुर्दशपूर्वधरनमस्कारस्कृतः,सर्वाश्चतुर्दशपूर्वधरव्यक्तयआगृहीताअनेननमस्कारेणेति,यच्चोक्तम्-चतुर्दशपूर्विनमस्कारेणैवशेषाणांदशपूर्व्यादीनां नमस्कारो भविष्यति किं दशपूर्व्यादिनमस्कारेणेति?, अथ भेदेन क्रियते एवं तर्हि त्रयोदशपूर्वधरादीनामेकैकपूर्वहान्या तावत्कर्तव्यो यावत्पूर्वैकदेशधराणामिति, एतदप्यसाधु, कथम् ?, यतो दशपूर्वधरा अपि शासनस्यो पकारका उपाङ्गीदीनां संग्रहण्युपवचनेन हेतुना, अथवाऽस्याभवसर्पिण्यां चतुर्दशपूर्व्यनन्तरं दशपूर्वधरा एव संजातान त्रयोदशपूर्वधरा द्वादशपूर्वधरा एकादशपूर्वधरा वा इत्यस्यार्थस्य प्रतिपादनार्थं चतुर्दशपूर्वधरानन्तरं दशपूर्विनमस्कारोऽभिहितः, अथवाऽन्यत्प्रयोजनम्-अर्थतस्तीर्थकरप्रणीतं सूत्रतो गणधरोपनिबद्धं चतुर्दशपूर्वधरोपनिबद्धं दशपूर्वधरोपनिबद्धं प्रत्यः कबुद्धोपनिबद्धं च प्रमाणभूतं सूत्रं भवतीत्यस्यप्रतिपादनार्थदशपूर्विनमस्कार:कृतः, तथाचोक्तम्-"अर्हत्प्रोक्तं गणधरदब्धप्रत्येकबुद्धहब्धं च।स्थविरग्रथितं च तथा प्रमाणभूतं त्रिधा सूत्रम्॥” इति, ___अथवाऽन्यत्प्रयोजनम्-चतुर्दशपूर्विणोदशपूर्विणश्चनियमेनैवसम्यग्दृष्टयइतिप्रदर्शनार्थतन्नमस्कारः, अथवायदुक्तं त्रयोदशपूर्वधरादीनामेकैकहान्यातावन्नमस्कारोवाच्योयावदेकदेशपूर्वधराणा'मिति,सैव हानिरित्थमुक्ता यदत प्रभूतहान्या हानिर्वाच्या, सा च त्र्यन्तरे प्रतिपादिता भवति, अतः पूर्वत्रतमुल्लङ्घय दशपूर्विणांग्रहणम्, एवं नवादिष्वपि योज्यम. एवं व्याख्याते सत्याह परः-गुणाधिकस्य वन्दनं कर्तव्यं, न त्वधमस्य, यत उक्तम्- "गुणाहिए वंदनयं" भद्रबाहुस्वामिनश्चतुर्दशपूर्वधरत्वात् दशपूर्वधरादीनां च न्यूनत्वात्तत्किंतेषांनमस्कारमसौकरोति? इति,अत्रोच्यते,गुणाधिकाएवते,अव्यवच्छित्तिगुणाधिक्यात्, अतो नदोष इति। ___ एवं व्याख्याते सत्याह परः एकादशाङ्गसूत्रार्थधारकाणां किमर्थं क्रियते ? इति, उच्यते, इह चरणकरणात्मिका ओघनियुक्तिः, एकादशाङ्गसूत्रार्थधारिणश्च चरणकरणवन्त एव, एकादशानामङ्गानां चरणकरणानुयोगत्वात्, उपयोगित्वेनांशेन तेषां नमस्कार इति । साधूनां किमर्थमिति चेत्, ते तु चरणकरणनिष्पादकाः, तदर्थं चायं सर्व एव प्रयास इति। अथवाऽन्यथा व्याख्यायते इदं गाथासूत्रम-अनेन गाथासूत्रेण पञ्चनमस्कारः प्रतिपाद्यते, न च पञ्चनमस्काराल्लघुतरोऽन्योऽस्ति नमस्कार इत्यतो भद्रबाहस्वामिनासएवकृत इति, कथम्?, 'अरहतेवंदित्ता' इत्यनेनार्हन्नमस्कारः, 'चउदसपुव्वी तहेवदसपुव्वी एक्कारसंगसुत्तत्थधाराए' इत्यनेनाचार्योपाध्यायनमस्कारः, यतः सूत्रप्रदा उपाध्याया अर्थप्रदा आचार्या इति। एवं व्याख्यातेसत्याह-एवंतर्हि अर्थसूत्रधारकान्' इत्येववक्तव्यम्,आचार्योपाध्यायपदयोरेवंक्रमण व्यवस्थितत्वात्, तत्कथमेतत्? इति,अत्रोच्यते,नावश्यमा-चार्योपाध्यायैर्भवितव्यम्,अपितुक्वचिदसावेव सूत्रं शिष्येभ्यः प्रयच्छत्यसावेव चार्थमतः 'सूत्रार्थ-धारकान्' इत्येवमुपन्यस्तम्। 'सर्वसाधूंच' इत्यनेन तु साधुनमस्कारः प्रतिपादितः । सर्वशब्द: प्रत्येकमभिसंबध्यते. ततोऽयमों भवति-सर्वानहतः, एवं चतर्दिशपूर्वधरादीनामपिमीलनीयं चशब्दात्सिद्धनमस्कारः। एवंव्याख्यातेसत्याह-किमर्थंसिद्धनमस्कारः पथादभिधीयते?, अपित्वर्हन्नमस्कारानन्तरंवाच्यइति,अत्रोच्यते,यानिह्यर्हदादीनिपदानितेषां सर्वेषामेव सिद्धाः फलभूताः, अतः फलप्रतिपादनार्थं पश्चादुपन्यास इति, अथवाऽर्हन्नमस्कारेणैव सिद्धनमस्कारोऽ

Page #9

आघनियुक्तिः मूलसूत्रं प्यभिहितः, कारणे कार्योपचारमङ्गीकृत्य, सिद्धत्वस्य कारणभूतत्वादर्हतामित्यलः प्रसङ्गेनेति॥
अधुना कृतमङ्गलः सन् संबन्धाभिधेयप्रयोजनत्रयप्रदर्शनार्थं द्वितीयं गाथासूत्रमाह-'ओहेण उ’ इति, ओघः संक्षेपः समासः सामान्यमित्येकोऽर्थः, तेन ओघेन नियुक्तिः वक्ष्ये इतियोगः, तदनेनगाथाखण्डकेन संबन्धः प्रतिपादितः क्रियाऽऽनन्तर्यलक्षणः, तथा चव्यासक्रियायाः समासक्रिया अनन्तरभूता वर्तते. अतः क्रियाऽऽनन्तर्यलक्षणःसंबन्धः, एवं कार्यकारणलक्षणोऽपिद्रष्टव्यः-कार्यम-ओघनिजुक्त्यर्थपरिज्ञानमनुष्ठानं च कारणं तुवचनरूपापन्ना ओघनियुक्तिरेव, एवं चसाध्यसाधनादयोऽपि द्रष्टव्या इति। तुशब्दो विशेषणे. किं विशिनष्टि?-ओघेनवक्ष्ये.तुशब्दात्किञ्चिद्विस्तरतोऽपि, “छप्पुरिमं” इत्या नियुक्तिःवक्ष्यइइत-नि:आधिक्ये योजनं युक्तिः, सूत्रार्थयोर्योगो नित्यव्यवस्थित एवास्ते वाच्यवाचकतयेत्यर्थः, अधिका योजना नियुक्तिरुच्यते.नियतानिश्चितावायोजनेति,ततश्चनियुक्ति युक्तिरित्येवंवक्तव्येएकस्ययुक्तिशब्दस्य लोपं कृत्वा एवमुपन्यासः, यथोष्टमुखी कन्येति। 'वोच्छं' इति वक्ष्ये' अभिधास्य इति यदुक्तं भवति. कुतो वक्ष्ये? इत्यत आह
'चरणकरणानुयोगात्'चर्यतइइतचरणं-वक्ष्यमाणलक्षणंव्रतादिक्रियतइतिकरणं-पिण्डविशुझ्यादि. चरणंचकारणंचचरणकरणेतयोरनुयोगश्चरणकरणानुयोगः, अनुयोजनमनुयोग:अनुकूलोवायोगोऽनुयोगः, अथवाऽनु-सूत्रं महान्-अर्थः ततो महतोऽर्थस्यानुना सूत्रेण योगोऽनुयोगः, तस्माच्चरणकरणानुयोगात् नियुक्तिं वक्ष्ये, चरणकरणात्मिकामेवेति गम्यते, यथा मृदोघटंकरोतिमृदात्मकमेव, तद्वदनापीति।अथवा
चरणं च तत्करणं च २ तस्यानुयोगस्तस्माच्चरणकरणानुयोगात् नियुक्तिं वक्ष्य इति, तदनेनावयवेना. भिधेयमुक्तं, चरणकरणनियुक्तिरभिधेयेति।किस्वरूपांनियुक्तिंवक्ष्ये?इत्यतआह-'अल्पाक्षरां' अल्पान्यक्षराणियस्यांसाऽल्पाक्षरातामल्पाक्षराम्,अथवा क्रियाविशेषणमेतत्,कथंवक्ष्ये? इत्यतआह-'अल्पाक्षरं स्तोकाक्षरंवक्ष्ये,नप्रभूताक्षरमित्यर्थः। किमल्याक्षरमेव?,नेत्याह-‘महत्थं महार्थवक्ष्ये,अथवामहानर्थो यस्याःसामहार्थातांमहा िवक्ष्ये, तदनेनाभिधेयविशेषणं प्रतिपादितंभवति। अल्पाक्षरांमहार्थां' इत्यनेन चतुर्भङ्गिकाप्रतिपादिताभवति, एकमल्पाक्षरंप्रभूतार्थभवति?,तथाअन्यत्प्रभूताक्षरमल्यार्थ२,तथाप्रभूता. क्षरंप्रभूतार्थं ३, अल्पाक्षरमल्पार्थं ४ चेति। किंनिमित्तं वक्ष्ये? इत्यत आह-'अनुग्रहार्थं' अनुग्रह-उपकारोऽभिधीयते, अर्थशब्द: प्रयोजनवचनः, तत उपकारप्रयोजनं वक्ष्ये, तदनेन प्रयोजनप्रतिपादितं द्रष्टव्यम।
केषांवक्ष्ये? इत्यतआह-सुविहितानां' शोभनंविहितम-अनुष्ठानंयेषामितितेसुविहिताः-साधवस्तेषां सुविहितानामनुग्रहार्थमोपनियुक्तिं वक्ष्य इति योगः। तदनेन गाथासूत्रेण परोपन्यस्ता हेतवो निराकृता भवन्ति । के च हेतवः ?, निःसंबन्धत्वादय इति । यश्चायं क्त्वाप्रत्यय उपन्यस्तस्तेन नित्यानित्यैकान्तवादयोरसारता प्रतिपादिता भव कथम् ?-न नित्यवादे क्त्वाप्रत्ययो युज्यते न वाऽनित्यवादे, किंतु नित्यानित्यवाद एवायं घटत इति, नित्यवादे तावन्न घटते, एकं कृत्वा ह्यपरकरणं क्रमः, क्त्वाप्रत्ययश्च विशिष्टपूर्वार्थोऽभिधीयते, 'समानकर्तृकयोः पूर्वकाले क्त्वे' ति वचनात, नित्यवादे चाप्रच्युतानुत्पन्नस्थिरैकस्वभावं वस्तु, तच्च किं तावत् पूर्वस्वभावत्यागेन द्वितीयां क्रियां करोति आहोस्वित्पूर्वस्वभावात्यागेनेति वाच्यम्?, यदि पूर्वस्वभावत्यागेनततोऽनित्यत्वप्रसङ्गः, अतादवस्थ्यमनित्यतां ब्रूमः, अथ पूर्वस्वभावात्यागेन, एवं तर्हि न कदाचिदपि तेन द्वितीया क्रिया कर्तव्येति, एवं प्रतिपादितेऽनित्यतावाद्याहअत एवास्माकं दर्शन क्त्वाप्रत्ययो घटत इति, एतदप्यचारु, यस्य क्षणिकं वस्तु तस्य कथं क्त्वाप्रत्ययो युज्यते?, उत्पत्त्यनन्तरं ध्वंसात्, कथमेक एव कर्ता क्रियाद्वयं करोति?, येन हिप्राक्तनी क्रिया निष्पादिता

Page #10

मूलं-५ सोऽन्य एव, योऽपि चोत्तरां क्रियां करोति सोऽपिचान्यएव, तत् एकान्तानित्यवादेऽपिन घटते क्त्वाप्रत्यय इति॥ अयं तावत्समुदायार्थः, अधुनाभाष्यकृदेकैकमवयवं व्याख्यानयति-तत्र तत्त्वभेदपर्यायैव्याख्ये'ति पर्यायतो व्याख्यां कुर्वन्निदं गाथासूत्रमाहमू. (६) ओहे पिंड समासे संखेवे चेव होंति एगट्ठा। निजुत्तत्ति य अत्याजं बद्धा तेन निज्जुत्ती॥ .
भा. १] वृ. ओघः पिण्डो भवतीति योगः, पिण्डनं पिण्डः, संघातरूप इत्यर्थः, 'समासे' इति समसनं समासः, 'असुक्षेपणे' सम्-एकीभावेनासनं क्षेपणमित्यर्थः, तथा चसमासेन सर्व एव विशेषागृह्यन्ते, ओघः समासो भवतीति योगः, एवं भवतीति क्रिया सर्वत्र मीलनीया। ‘संखेवे' इइत संक्षेपणं संक्षेपः सम्-एकीभावेन प्रेरणमित्यर्थः, चशब्द उक्तसमुच्चये, कदाचदनुक्तसमुच्चये, एवंशब्दः प्रकारवाचकः, एवमेतेषामपि पिण्डादीनांयेपर्यायास्तेमीलनीयाइति।नियुक्तिपदव्याख्यानार्थमाह-निजुत्तत्तिय' इत्यादि, निः-आधिक्ये योजनयुक्तिः, आधिक्येन युक्ता नियुक्ताःअर्यन्तइत्यर्थाःगम्यन्तइत्यर्थः, ततोनियुक्ता इतिचाऽर्थायद् यस्मादबद्धास्तेन नियुक्तिरभिधीयते। अथवाऽन्यथा-निश्चयेन युक्ता नियुक्तिरितिचार्थाः यदबद्धास्तेन नियुक्ति रभिधीयते.इत्ययंगाथार्थः। एकार्थिकप्रतिपादनेनचएकान्तभेदाभेदवादौव्युदस्यते,नैकान्तभेदपक्षे एकार्थिकानियुज्यन्ते, कथम्?,यस्योकान्तेनैवसर्वेभावाःसर्वथाभिन्नावर्तन्तेतस्यहियथाघटशब्दात्पटशब्दो भिन्नः एवं कुटशब्दोऽपि भिन्न एव तत्कथं घटशब्दस्य कुटशब्द एकार्थिको युज्यते?, एकार्थिकत्वं हि कथञ्चिद्भेदेभवतीति, एवमेकान्ताभेदवादिनोऽपिनयुज्यन्तेएकार्थिकानि,कथम्?, यस्यह्यभेदेनसर्वेभावा व्यवस्थितास्तस्य यथा घटशब्दस्य घटशब्दोऽभिन्न एकार्थिको न भवति एवं कुटादयोऽपि न युज्यन्ते अभिन्नत्वात्, इत्यलं चसूर्येति ॥ अधुना चरणपदव्याख्यानार्थमिदंगाथासूत्रमाहमू. (७) वय समणधम्म संजमवेयावच्चं चबंभगुत्तीओ। नाणाइतियं तव कोहनिग्गहाई चरणमेयं
[भा. २] वृ. भवतीति क्रियाऽनुवर्तते. व्रतादि चरणं भवतीति योगः, व्रतानि-प्राणातिपातादिनिवृत्तिरूपाणि 'समणधम्म'त्ति श्रमणाः-साधवो धारयतीति धर्मः श्रमणानां धर्मः-क्षान्त्यादिकश्चरणं भवतीति सर्वत्र मीलनीयम्। संजमे तिसम्-एकीभावेन यमःसंयमः, उपरम इत्यर्थः, सच प्रेक्षोत्प्रेक्षादिरूपः सप्तदशप्रकार: 'वेयावच्च'इतिव्यावृत्तास्यभावोवैयावृत्त्यं आचार्यादिभेदादृशप्रकार.चशब्दःसम-च्चये, किंसमुच्चिनोति?. विनयश्च बंभगुत्तीओ'त्तिब्रह्मइति-ब्रह्मचर्यंतस्यगुप्तयोब्रह्मचर्यगुप्तस्यः, चर्यशब्दलोपादेवमुपन्यासःकृतः, ताश्रज्ञच वसत्यादिका नव ब्रह्मचर्यगुप्तयः, 'नाणाइतिय'ति ज्ञायतेऽनेनेति ज्ञानम्-आभिनिबोधिकादि तदादिर्यस्य ज्ञानादित्रयस्य तत ज्ञानादि, आदिशब्दात् सम्यग्दर्शनचारित्रपरिग्रहः, ज्ञानादि च तत्रिकं च ज्ञानादित्रिकम्, 'तव' इतितापयतीतितपो-द्वादशप्रकारमनशनादि कोहनिग्गहाइ' इति क्रुधकोपे'क्रोधनं क्रोधः, निग्रहणं निग्रहः, क्रोधस्यनिग्रहःक्रोधनिग्रहःसआदिर्यस्यमानादिनिग्रहकदम्बकस्यतत्क्रोधनिग्रहादि, चरणमेतत् । एवं व्याख्याते सत्याह परः ननु व्रतान्तर्गतत्वाद् गुप्तयो न पृथक् कर्तव्याः, अथ परिकरभूताचतुर्थव्रतस्यब्रह्मचर्यगुप्तयोऽभिधीयन्ते,एवंतर्बेककस्यव्रतस्यपरिकरभूताभावनाअपिवाच्याः. नचज्ञानादित्रयस्यग्रहणंकर्तव्यं, अपितुज्ञानसम्यग्दर्शनयोरेवोपन्यासःकर्तव्यइति, चारित्रस्यव्रतग्रहणेनैव ग्रहणात्, तथा श्रमणधर्मग्रहणेन संयमग्रहणं तपो ग्रहणं चातिरिच्यते, संयमतपसी वोद्धृत्य श्रमणधर्मस्योपन्यासः कर्तव्यः, तथा तपोग्रहणेचसति वैयावृत्त्यस्योपन्यासो वृथा, चशब्दसमुच्चितस्य च

Page #11

ओघनियुक्तिः मूलसूत्र
विनयस्य, वैयावृत्त्यविनययोस्तपोऽन्तर्गतत्वात्, तथा क्षान्त्यादिधर्मग्रहणे च सति क्रोधादि-निग्रहग्रहणमनर्थकं तदियं सर्वैव गाथा प्रलूनविशीर्णेजत तत्कथमेतत् ? इति, अत्रोच्यते, अविज्ञायैव परमार्थमेवं चोद्यनं, यदुक्तं - व्रतग्रहणेब्रह्मगुप्तिज्ञानादित्रयोपन्यासोनकर्तव्यः तत्तावत्परिहियते यदेतद्वतचारित्र्सएकांशोवर्तते चारित्रस्य, सामायिकादि च चारित्र' चतुर्विधमगृहीतमास्ते तद्ग्रहणार्थं ज्ञानादित्रयमुपन्यस्तं, व्रतग्रहणे ब्रह्मचर्यगुप्तयो यदभिधीयन्ते तद्वह्मचर्यस्य निरपवादत्वं दर्शयति, तथा चोक्तम्- नवि किंचिति पडिसिद्धं नाणुन्नायं च जिणवरिदेहिं । मुत्तुं मेहुणभावं न विना तं रागदोसेहिं ।”
.अथवा पूर्वपश्चिमतीर्थयोर्भेदेनैतत् महाव्रतं भवति, अस्यार्थस्य प्रतिपादनार्थं भेदेनोपन्यासः कृत इति, यच्चोक्तं-श्रमणधर्मग्रहणे संयमतपसोर्न ग्रहणं कर्तव्यम्, श्रमणधर्मग्रहणेनैव गृहीतत्वात्तयोः, तदप्यसाधु, संयमतपसोः प्रधानमोक्षाङ्गत्वात, कथं प्रधानत्वम् ? इति चेत् अपूर्वकर्माश्रवसंवरहेतुः संयमो वर्तते, पूर्वगृहीतकर्मक्षयहेतुश्चतपः, ततः प्रधानत्वमनयोः, अतो गृहीतयोरप्यनयोर्भेदेनोपन्यासः कृतः, दृष्टश्चायंन्यायो यथा ब्राह्मणा आयाता वशिष्ठोऽप्यायातः, अत्र हि ब्राह्मणग्रहणेन वशिष्ठस्यापि ग्रहणं कृतमेव, तथाऽपि प्राधान्यात्तस्य भेदेनोपन्यासः क्रियत इति, तथा यच्चोक्तं तपोग्रहणे वैयावृत्त्यविनययोर्न ग्रहणं कर्तव्यं, तदप्यचारु, वैयावृत्त्यविनययोर्यथास्वपरोपकारकत्वात्प्राधान्यनैवमनशनादीनांतपोभेदानामिति, यच्चोक्तंश्रमणधर्मग्रहणेक्रोधादिनिग्रहस्यनोपन्यासः कर्त्तव्यः, तदप्यचारु, इहद्विरूपः क्रोधः- उदयगत उदीरणावलिकागतश्च, तत्रोदयगतनिग्रहः क्रोधनिग्रहः, एवं मानादिष्वपि वाच्यं, यस्तु उदीरणावलिका - प्राप्तस्तस्योदय एव न कर्तव्यः क्षान्त्यादिभिर्हेतुभिरिति, अथवा त्रिविधंवस्तु- ग्राह्यं हेयमुपेक्षणीयंच, तत्रक्षान्त्यादयो ग्राह्याः, क्रोधादयो हेयाः, अतो निग्रहीतव्यास्य इत्येवमर्थमित्थमुपन्यस्ता इतिस्यात्साधु सर्वमेवैतद्गाथासूत्रमिति । अधुना करणावयवप्रतिपादनार्थमिदं गाथासूत्रमाहमू. (८)
पिंडविसोही समिई भावण पडिमा य इंदियनिरोहो ।
८
पडिलेहणगुत्तीओ अभिग्गहाचेव करणं तु ॥
[भा. ८]
वृ. अस्या व्याख्या- 'पिंड' त्ति पिण्डनं पिण्डस्तस्य विविधम्- अनेकैः प्रकारैः शुद्धिः आधाकमारदिपरिहारप्रकारैः पिण्डविशुद्धिः, सा किम् ?, करणंभवतीतियोगः, 'समिति' त्तिसम्यगिति ः- सम्यग्गमनं प्राणातिपातवर्जनेनेत्यर्थः, जातावेकवचनं, ताचेर्यासमित्यादयः समितयः, ‘भावन’त्तिभाव्यन्त इति भावनाःअनित्यत्वादिकाः 'पडिम' त्ति प्रतिमाः- अभिग्रहप्रकारामासाद्या द्वादश भिक्षुप्रतिमाः चशब्दाभ-द्रादयश्र प्रतिमा गृह्यन्ते, 'इंदियनिरोहो' तिइन्द्रियाणि-स्पर्शनादीनि तेषां निरोधः, आत्मीयेष्टानिष्टविषयरागद्वेषाभाव इत्यर्थः, 'पडिलेहण' इतिप्रतिलेखनं प्रतिलेखना' लिख अक्षरविन्यासे' अस्य प्रतिपूर्वस्य ल्युडन्तस्यानादेशे टापि च विहिते प्रतिलेखनेति भवति, एतदुक्तं भवति अक्षरानुसारेण प्रतिनिरीक्षणमनुष्ठानं च यत्सा प्रतिलेखना, सा च चोलपट्टा - देरुपकरणस्येति 'गुत्तीओ' त्ति गोपनानि गुप्तयो - मनोवाक्कायरूपास्तिस्रः 'अभिग्गह' त्ति अभिग्रहा द्रव्यादिभिरनेकप्रकारा:- चशब्दो वसत्याजदसमुच्चयार्थः, एवकारः क्रमप्रतिपादनार्थः, 'करणं तु' त्ति क्रियत इति कारणं, मोक्षार्थिभिः साधुभिर्निष्पाद्यत इत्यर्थः, तुशब्दो विशेषणे, मूलगुणसद्भावे करणत्वमस्य, नान्यथेति । आह- ननु समितिग्रहणेनैव पिण्डविशुद्धेर्गृहीतत्वान्न पिण्डविशुद्धिग्रहणं कर्तव्यं यत एषणासमितौ सर्वेषणा गृहीता, पिण्डविशुद्धिरप्येषणैव, तत्किं भेदनोपान्यासः ? इति, अत्रोच्यते, पिण्डव्यतिरेकेणाप्येषणा विद्यते वसत्यादिरूपातस्याग्रहणं भविष्यति, तत्र पिण्डविशुद्धेस्तु भेदेनोपन्यासः कारणे ग्रहणं कर्तव्यं नाकारणे इत्यस्यार्थस्य प्रतिपादनार्थः अथवाऽऽहारमन्तरेण न शक्यते

Page #12

मूलं.८
पिण्डविशुद्ध्यादिकरणं सर्वमेव कर्तुमताभेदेनोपन्यासइति। अत्राह-चरणकरणयोःकः प्रतिविशेषः? इति, अत्रोच्यते, नित्यानुष्ठानंचरणं. यत्तुप्रयोजनआपने क्रियतेतत्करणमिति, तथाचव्रतादिसर्वकालमेवचर्यते नपुनव्रतशून्यः कश्चित्काल इति. पिण्डविशुद्धयादि तुप्रयोजने आपन्ने क्रियत इति । एवं व्याख्याते सत्याह पर:- "आहेन उ निजत्तिं वुच्छं चरणकरणानुओगस्स" इत्येवं वक्तव्यं. तत्किमर्थं षष्ठयुल्लङ्घनं कृत्वा पञ्चम्यभिधीयते. इत्यस्यार्थस्य प्रतिपादनार्थमिदं गाथासूत्रमाहमू. (९) चोदगवयणं छट्ठी संबंधे कीसन हवइ विभत्ती?।
तो पंचमी उभणिया, किमत्थि अन्नेऽवि अनुओगा॥ [भा. ४] वृ..व्याख्या-'चोदग'त्तिचोदकवचनं, किंभूतम्?,तदाह-षष्ठीसंबन्धे किमितिनभवति विभक्तिः?, संबन्धनंसंबन्धस्तस्मिन्संबन्धेषष्ठीकिमितिनभवति?. एतदुक्तंभवति-चरणकरणा-नुयोगसंबन्धिनीमोघनियुक्तिं वक्ष्य इति वाच्यं तदल्लङ्घनं कृत्वा पञ्चम्युच्यते तत्रप्रयोजनं वाच्यं अथन किश्चित्प्रयोजनं ततः पञ्चा भणिता कि केन कारणेन?. निष्प्रयोजनैवेत्यर्थः, एवां चोदित सत्याहाचार्यः अस्त्यत्र प्रयोजन षष्ठ्युल्लङ्घनं कृत्वा यत् पञ्चम्युपन्यस्ता, किम् ? इत्यत आह-'अत्थि अन्नेऽवि अनओगा'सन्ति-विद्यन्ते अन्येऽप्यनुयोगाः, अस्यार्थस्य प्रतिपादनार्थमेवमुपन्यासः कृत इति। पुनरप्याह-यद्यन्येऽप्यनुयोगाः सन्ति पञ्चम्याःकिमायातम्? इति.अत्रोच्यते,अस्याचार्यस्येयशैली-यदुभयत्रक्वचित्तत्रषष्ठ्याःसप्तम्यावानिर्देश करोति, तथा च "आवस्सगस्स दसकालियस्स तह उत्तरज्झमायारे इत्येवमादि ____ अत्र तु शैली त्यक्त्वा पञ्चम्या निर्देशं कुर्वन्नाचार्य एतत् ज्ञापयति-सन्त्यन्येऽप्यनुयोगा इति, तदत्राहं चरणकरणानुयोगाद्वक्ष्ये नान्यानुयोगेभ्य इति। तथा षष्ठी द्विविधा दृष्टा-भेदषष्ठी अभेदषष्ठी च, तत्रभेदषष्ठी यथा-देवदत्तस्यगृहम अभेदषष्ठीयथा-तैलस्यधाराशिलापुत्रकस्यशरीरकमिति.तद्यदिषष्ठयाउपन्यासः क्रियते ततो न ज्ञायते किं चरणकरणानुयोगस्य भिन्नामोनियुक्तिं वक्ष्ये यथा देवदत्तस्य गृहमिति, अथाहोश्विदभिन्नां वक्ष्ये यथा तैलस्य धारति, तस्य सम्मोहस्य निवृत्त्यर्थं पञ्चम्या उपन्यासः कृत इति। एवं व्याख्यातेसत्यपरस्त्वाह-अस्तीत्येकवचनमनुयोगाबहवश्चतत्कथंबहुत्वंप्रतिपादयति?,उच्यते,अस्तीति तिङन्तप्रतिरूपकमव्ययम्, अव्ययंच.
सदृशंत्रिषु लिङ्गेषु,सर्वासुचविभक्तिषु।
वचनेषु च सर्वेष, यन्नव्येति तदव्ययम॥ तताबहत्वप्रतिपादयत्येवेत्यदोषः। अथवाव्यवहितःसंबन्धोऽस्तिशब्दस्य,कथम?,इटंचाद-कवचनमषष्ठी संबन्धे किमिति न भवति विभक्तिः?, आचार्य आह-अस्तिषष्ठी विभक्तिः पुनरप्याह-यद्यस्ति ततः पञ्चमीभणिता किम ?.आचार्य आहःअन्येऽप्यनुयोगाश्चत्वारः, अतः षष्ठी विद्यमानाऽपि नोक्तति. भावना पूर्ववत । अन्येऽप्यनुयोगाः सन्तीत्युक्तं. न च ज्ञायन्ते कियन्तोऽपि ते? इत्यतः प्रतिपादयन्नाहमू. (१०) चत्तारि उ अनुओगा चरणे धम्मगणियानुओगेय। दवियनुजोगे य तहा अहक्कमंते महिड्डीया॥
[भा. ५) वृ. चत्वार इति संख्यवचनःशब्द: अनुकूला अनुरूपा वायोगाअनुयोगाः.तुशब्दएवकारार्थः, चत्वार एव, अन्ये तु तुशब्द विशेषणार्थं व्याख्यानयन्ति. किं विशेषयन्तीति-चत्वारोऽ-नुयोगाः, तुशब्दाद्रौ चप्रथक्त्वापृथक्त्वभेदात,कथंचत्वारोऽनुयोगाः? इत्याह-'चरणेधम्म-गणियानओिगेय' चर्यत इतिचरणं. तद्विषयोऽनुयोगथरणानुयोगस्तस्मिन चरणानुयोगे, अत्र चोत्तर-पदलोपादित्थमुपन्यासः, अन्यथा

Page #13

आघनियुक्तिः मूलसूत्रं चरणकरणानुयोगेइत्येवंवक्तव्यं, सचकादशाङ्गरूपः, 'धम्मे' इतिधारयतातिधर्मः, दुर्गतापतन्तंसत्त्वमिति. तस्मिनधर्म-धर्मविषयेद्वितीयोऽनुयोगोभवति,सचोत्तराध्ययनप्रकीर्णकरूपः, 'गणियानुओगेय'इतिगणितं तस्यानुयोगोगणितानुयोगःतस्मिनगणितानुयोगे-गणितानुयोगविषयेतृतीयोभवति,सचसूर्य-प्रज्ञप्त्यादिरूपः, चशब्द:प्रत्येक मनुयोगपदसमुच्चायकः 'दवियनुओगे'त्तिद्रवतीतिद्रव्यंतस्यानुयोगोद्रव्यानुयोग:सदसत्प-यालोचनारूपः, स च दृष्टिवादः. चशब्दाढनार्षः सम्मत्यादिरूपश्च. तथेति क्रमप्रतिपादकः. आगमोक्तेनप्रकारेण यथाक्रम' यथापरिपाट्येति. चरणकरणानुयोगांद्या महर्चािकाः प्रधाना इति यदुक्तं भवति। एवं व्याख्याते सत्याह पर:- ‘चरणेधम्मगणियानुओगेयदवियनुओगेय'त्तियद्येतेषां भेदेनोपन्यासः क्रियतेतत्किमर्थंचत्वारः? इत्युच्यते. विशिष्टपदोपन्यासादेवायमर्थोऽवगम्यत इति, तथाचरणपदं भिन्नया विभक्त्याकिमर्थमुपन्यास्तं?.धर्मगणितानुयोगौतुएकयैवविभक्त्या.पुनचर्द्रव्यानुयोगोभिन्नयाविभक्त्येति. तथाऽनुयोगशब्दचकएवोपन्यसनीयः,किमर्थंद्रव्यानुयोगइतिभेदेनोपन्यस्तइति?.अत्रोच्यते.यत्तावदक्तचतुर्ग्रहणंनकर्तव्यं विशिष्टपदोपन्यासात.तदसत.यतोनविशिष्ट- सङ्ख्यावगमोभवतिविशिष्टपदोपन्यासऽपि,कुतः?, चरणधर्मगणितद्रव्यपदानिसन्ति.अन्यान्यपिसन्तीतिसंशयोमाभूत्कस्यचिदित्यतश्चतुर्ग्रहणं क्रियत इति. तथा यच्चोक्तं-भिन्नया विभक्त्या चरणपदं केन कारणेनोपन्यस्तम?.तत्रैतत्प्रयोजनं, चरणकरणानुयोगएवात्राधिकृतः, प्राधान्यख्यापनार्थ भिन्नया विभक्त्या उपन्यास इति. तथा धर्मगणितानुयोगों एकविभक्त्यापन्यस्तौ, अन तु क्रमेऽप्रधानावेताविति, तथा द्रव्यानुयोगे भिन्न-विभक्त्युपन्यासे प्रयोजनं. अयंहिएकैकानुयोगेमीलनीयः, नपुनलौकिकशास्त्रवधुक्तिभिर्न विचारणीयइति, तथाऽनुयोगशब्दद्वयोपन्यासे प्रयोजनमुच्यते-यत्त्रयाणां पदानामन्तेऽनुयोगपदमुपन्यस्त तदपृथक्त्वानुयोगप्रतिपादनार्थं, यच्च द्रव्यानुयोग इति तत्पथक्त्वानुयोगप्रतिपादनार्थमिति । एवं व्याख्याते सत्याह परः-इह गाथासूत्रपर्यन्त इदमुक्तः- 'यथाक्रमं ते महर्द्धिका' इति, एवं तर्हि चरणकरणानुयोगस्य लघुत्वं, तत्किमर्थं तस्य नियुक्तिः क्रियते?, अपि तु द्रव्यानुयोगस्य युज्यते कर्तुं, सर्वेषामेव प्रधानत्वात, एवं चोदकनाक्षेपे कृते सत्युच्यते - मू. (११) संविसयबलवत्तं पुन जुज्जइ तहविअमहिड्डिअंचरणं । चारित्तरकखणट्टा जेणिअरे तिन्नि अणुओगा।
भा.६] वृ. स्वश्चासौ विषयश्च स्वविषयस्तस्मिन स्वविषये बलवत्त्वं पुनर्युज्यते-घटते, एतदक्तं भवतिआत्मीयात्मीयविषयेसर्वएवबलवन्तोवर्तन्तइति.एवं व्याख्यातेसत्यपरस्त्वाह-यद्येवंसर्वेषामेवनिर्यक्तिकरणं प्राप्त, आत्मीयात्मीयविषये सर्वेषामेव बलवत्त्वात्, तथाऽपि चरणकरणानुयोगदस्यनकर्तव्येति.एवं चोदकेनाशङ्किते सत्याह गुरुः- 'तहवि अ महिड्डिअं चरणं' 'तथापि'एवमपि स्वविषय-बलवत्त्वेऽपि सति महर्द्धिकंचरणमेव,शेषानुयोगानांचरणकरणानुयोगार्थमेवापादानात. पूर्वोत्पन्न-संरक्षणार्थमपूर्वप्रतिपत्त्यर्थं चशेषानुयोगाअस्यैववृत्तिभूताः, यथा हि कर्पूरवनखण्डरक्षार्थं वृत्तिरुपादीयते,तत्रहि कर्पूरनवखण्डंप्रधानं नपुनर्वृत्तिः, एवमत्रापिचारित्ररक्षणार्थशेषानुयोगा-मुपन्यासात,तथाचाह-'चारित्तरक्खणट्ठाजेनियरेतिन्नि अनुआगा' चयरिक्तीकरणाच्चारित्रं तस्य रक्षणं तदर्थं चारित्ररक्षणार्थं येन कारणेन ‘इतरे' इति धर्मानुयागादयस्त्रयाऽनुयोगा इति । एवं व्याख्याते सत्याह-कथं चारित्ररक्षणमिति चेत्तदाहमू. (१२) चरणपडिवत्तिहउं धम्मकहा कालदिक्खमाईआ। दविए दंसणसुद्धी दंसणसुद्धस्स चरणं तु॥
[भा.७] वृ.चर्यतइतिचरणं-व्रतादितस्यप्रतिपत्तिश्चरणप्रतिपत्तिःचरणप्रतिपत्तेःहेतुःकारणंनिमित्तमितिपर्यायाः,

Page #14

मुलं-१२ किम् ? तदाह- 'धर्मकथा' दुर्गती प्रपतन्तं सत्त्वसङ्घातं धारयतीति धर्मस्तस्य कथा-कथनं धर्मकथा चरणप्रतिपत्तेर्हेतुर्धर्मकथा, तथाहि-आक्षेपण्यादिधर्मकथाऽऽक्षिप्ताः सन्तोभव्यप्राणिनचारित्रमवाप्नुवन्ति. 'कालदिक्खमाईय'त्तिकलनंकालःकलासमूहोवाकालस्तस्मिनकालेदीक्षा-दयः-दीक्षणंदीक्षा-प्रव्रज्याप्रदानमआदिशब्दादुपस्थापनादिपरिग्रहः, तथाचशोभनतिथि-नक्षत्रमुहूर्त्तयोगादौ प्रव्रज्याप्रदानकर्त्तव्यम, अतःकालानुयोगोऽप्यस्यवपरिकरभूतइति, दविए'त्तिद्रव्यद्रव्यानुयोकिंभवति? इत्यतआह-दर्शनशुद्धिः' दर्शनं सम्यग्दर्शनमभिधीयतेतस्यशुद्धिः निर्मलतादर्शनशुद्धिः, एतदक्तंभवतिद्रव्यानुयोगेसतिदर्शनशुद्धिभवति, युक्तिभिर्यथाऽवस्थितार्थ-परिच्छेदात. तदत्र चरणमपियुक्त्यनुगतमेव ग्रहीतव्यं, नपुनरागमादेव केवलादिति।आह-दर्शनशुद्ध्यैवकिम्?,तदाह-दर्शनशुद्धस्य दर्शनंशुद्धंयस्यासौदर्शनशुद्धस्तस्य चरणं' चारित्रभवतीत्यर्थः.तुशब्दो विशेषणे, चारित्रशुद्धस्यदर्शनमिति॥अथवाप्रकारान्तरेणचरणकरणानुयोगस्यैव प्राधान्यंप्रतिपाद्यतेआदिभृतस्यापीति.तच्च दृष्टान्तबलेनाचलंभवतिनान्यथेत्यतोदृष्टान्तद्वारेणाहमू. (१३) जह रन्नो विसएसुं वयर कणगे अ रयय लोहे । चत्तारि आगरा खलु चउण्ह पुत्ताण ते दिना॥
भा.८] वृ येथ'त्युदाहारणोपन्यासे राज्ञो 'विषयेषु' जनपदेषु 'वज्र' इति वज्राकरो भवति, वज्राणि-रत्नानि तेषामाकरः-खानिर्वज्राकरः। चिन्तालोहागरिए'त्तिइत्यतःसिंहावलोकितन्यायेनाकरग्रहणंसंबध्यते.एतेन कारणेन ‘होति उत्तिइत्यस्माद्भवति क्रिया सर्वत्र मीलनीयेति। 'कनकं' सुवर्ण तस्याकरो भवति द्वितीयः, 'रजतं' रूप्यंतद्विषयस्तृतीयआकरोभवति,चशब्द:समुच्चये,अनेकभेदभिन्नरूप्याकरंसमुच्चिनोति, लोहे यत्तिलोहमजस्तस्मिन्लोहे-लोहाविषयश्चतुर्थआकरोभवति, चशब्दोमृदुकठिनमध्यलोहभेदसमुच्चायकः, 'चत्वारः' इति सङ्ख्याः, आक्रियन्त एतेष्वित्याकराः, तथा च मर्यादयाऽभिविधिना वा कियन्ते वज्रादीनि तेष्विति, खलुशब्दो विशेषणे, किं विशिनष्टि?-सविषयाः सहस्त्यादयश्चते पुत्रेभ्यो दत्ताः, चतुर्णा पुत्राणां' सुतानां 'ते' इत्याकरा दत्ताः' विभक्ता इत्यर्थः।। अधुना प्रदानोत्तरकालं यत्तेषां संजातं तदुच्यतेमू. (१४) चिंता लोहागरिए पडिसेहं सो उकुणइ लोहस्स।
. वयराईहि अगहणं करिति लोहस्स तिन्नियरे॥ . भा.९] द.लोहाकरोऽस्यास्तीति लोहाकरिकस्तस्मिन लोहाकरिके चिन्ता भवति, राज्ञा परिभूतोऽहं येन ममाप्रधानआकरोदत्तः.एवंचिन्तायांसत्यांसुबळ्यभिधानेनमन्त्रिणाऽभिहितः-देव!माचिन्तांकुरु.भवदीय, एव प्रधान आकरो, न शेषा आकरा इति, कुत एतदवसीयते?, यदि भवत्संबन्धी लोहाकरो भवति तदानीं शेषाकरप्रवृत्तिः, इतरथालोहोपकरणाभावान्नप्रवृत्तिरिति,ततोऽनिवहिंकारयतुकतिचिदिनानियावदपक्षयं प्रतिपद्यते तेषूपकरणजातं, ततः सुमहार्धमपि ते लोहं ग्रहीष्यन्तीत्यत आह-पडिसेह' इत्यादि, प्रतिषेधोवारणा तं प्रतिषेधं करोत्यसौ लाहं प्रतीतमेव तस्य लोहस्य, तुशब्दो विशेषण, न केवलमनिर्वाह करोत्यपूर्वोत्पादनिरोधं च, ततश्चैवं कृते शेषाकरेषुषस्कराः क्षयं प्रतिपन्नाः, ततस्ते वज्रादिभिर्ग्रहणं कुर्वन्ति इतरे वज्राकरिकादयः, चशब्दान्न केवलं वज्रादिभिर्हस्त्यादिभिश्च, अत्र कथानकं स्पष्टत्वान्न लिखितम्, अयं दृष्टान्तः साम्प्रतंदाष्टान्तिकयोजनाक्रियते-यथाऽसौलाहाकारआधारभृतःशेषाकराणां,तत्प्रवृत्तौशेषाणामपि प्रवृत्तेः. एवमत्रापिचरणकरणानुयोगेसतिशेषानुयोगसद्भावः. तथाहि-चरणेव्यवस्थितःशेषानुयोगग्रहणे समर्थो भवति, नान्यथेति ॥ अस्यार्थस्य प्रतिपादनार्थ गाथासूत्रमाह
मू. (१५) एवं चरणंमि ठिओ करेइ गहणं विहीड इयरेसिं।

Page #15

ओघनियुक्तिः मूलसूत्रं एएण कारणेणं हवइ उचरणं महड्डीअं॥ . [भा.१०] वृ. 'एव'मित्युपनयग्रन्थः 'चरणंमि'त्ति चर्यत इति चरणं तस्मिन व्यवस्थितः करोति विधिना ग्रहणमितरेषाम. इतरेषामिति द्रव्यानुयोगादीनां, तदनेन कारणेन भवति चरणं महर्द्धिकम् तुशब्दादन्येषांचगुणानां समर्थो भवतीति। अधुना अल्पाक्षरांमहार्था'मिति यदुक्तं तद्व्याख्यानायाहमू. (१६) अप्पक्खरं महत्थं १ महक्खरऽप्पत्थ २ दोसुऽवि महत्थं ३।
दोसुऽवि अप्पं च ४ तहाभणिअंसत्थं चउविगप्पं॥ [भा.११] वृ. अत्र चतुर्भङ्गिका-अल्पान्यक्षराणि यस्मिन् तदल्पाक्षरं, स्तोकाक्षरमित्यर्थः, ‘महत्थं' इति महानों यस्मिनमहार्थंप्रभूतार्थमित्यर्थः तत्रैकंशास्त्रमल्पाक्षरंभवतिमहार्थंचप्रथमोभङ्गः१,अथान्यतकिंभूतंभवति?. 'महक्खरमप्पत्थं. महाक्षरं. प्रभृताक्षरमिति हृदयं, अल्पार्थं स्वल्पार्थमितिहृदयं, द्वितीयोभङ्गः२. तथाऽन्यत किंभूतं भवति? - 'दोसुऽवि महत्थं द्वयोरपीति अक्षरार्थयोः श्रुतत्वा-दक्षरार्थोभयंपरिगृह्यते. एतदक्तंभवतिप्रभूताक्षरं प्रभूतार्थं च तृतीया भङ्गः ३. तथाऽन्यत् किंभूतं भवति ? इत्याह-दोसुवि अप्पं च तहा' द्वयोरप्यल्पमक्षरार्थयोः, एतदुक्तं भवति-अल्पाक्षरं अल्पार्थं चेति ४ । 'तथे तितेनागमोक्तप्रकारेण भणितं' उक्तं शास्त्रं चतुर्विकल्प' चतुर्विधमित्यर्थः। अधुना चतुर्णामपि भङ्गकानामुदाहरणदर्शनार्थमिदंगाथासूत्रमाह ___ मू. (१७) सामायारी ओहे नायज्झयणा य दिट्ठिवाओ य। लोइअकप्पासाई अणुक्कमा कारगा चउरो॥
[भा. १२] वृ.ओघसामाचारीप्रथमभङ्गकेउदाहरणंभवति, पूर्वापरनिपातादेवमुपन्यासःकृतः १,ज्ञाता-ध्ययनानि षष्ठाङ्गे प्रथमश्रुतस्कन्धे तेषुकथानकान्युच्यन्ते ततः प्रभूताक्षरत्वमल्पार्थत्वं चेति द्वितीयभङ्गके ज्ञाताध्ययनान्युदाहरणं, चशब्दादन्यच्च यदस्यां कोटौ व्यवस्थितं २, दृष्टिवादश्च तृतीयभङ्गक उदाहरणं, यतोऽसौ प्रभूताक्षरःप्रभूतार्थच, चशब्दात्तदेकदेशोऽपि३.चतुर्थभङ्गोदाहरणप्रतिपादनार्थमाह- 'लोइयकप्पासादी' इति लौकिकंचतुर्थभङ्गे उदाहरणं, किंभूतम?-कार्पासादि,आदि-शब्दाच्छिवचन्द्रादिग्रहः, अनुक्कम'त्तिअनुक्रमादिति अनुक्रमेणैव-परिपादया, तृतीयार्थे पञ्चमी, 'कारकाणि' कुर्वन्तीतिकारकाणि-उदाहरणान्युच्यन्ते, चत्वारीति यथासंख्येनैवेति। अनुग्रहार्थं सुविहितानाम्' इति यदुक्तं तद्व्याख्यानायो-दाहरणगाथामू. (१८) बालाईणनुकंपा संखडिकरणंमि होअगारीणं। ओमे य बीयभत्तं रन्ना दिन्नं जनवयस्स॥
भा. १३] वृ. एव'मित्युपन्यासाद्यथेतिगम्यते.ततोऽयमोभवति-यथाह्यगारिणामनुकम्पाभवतिबालादीनामुपरिसंखडिकरणे, एवंस्थविर:साधूनामनुकम्पार्थमुपदिष्टौघनियुक्तिरितिसंबन्धः।अधुनाऽक्षरगमनिकाबालाः शिशवोऽभिधीयन्ते, ते आदिर्येषाम, आदिशब्दात्कर्मकरादिपरिग्रहः तेषां बालादीनामुपर्यनुकम्पा दयेत्यर्थः, संखडिकरणे' संखड्यन्तेप्राणिनायस्यांसासंखडिः,अनेकसत्त्वव्यापत्तिहेतुरित्यर्थः कृतिःकरणं संखड्याःकरणंसंखडिकरणंतस्मिनसंखडिकरणेयथाऽनुकम्पाभवति, केषाम? इत्याह-'अगारिणां'अगारं विद्यते येषां तेऽगारिणस्तेषामगारिणा. तथाहि-यभोजनं प्रहरत्रयोद्देशे भवति तस्मिन् यदि बालादीनां प्रथमालिकानदीयतेततोऽ-तिबभुक्षाक्रान्तानांकेषाश्चिन्मूर्छागमनंभवतिकेचित्पुनःकर्मादिकतुनशक्नवन्तिततोऽनुकम्पार्थप्रथमालिकाद्यसौगृहपतिःप्रयच्छति.अस्यैवदर्शनार्थदृष्टान्तान्तरमाह-'ओम' इत्यादि. अवमं-दुर्भिक्षं तस्मिन्नवमे बीजानि-शाल्यादीनि भक्तम्-अन्नं बीजानि च भक्तं च बीजभक्तमेकवद्भावः 'राजा' नरपतिना दत्तं, कस्य? तदाह-जनपदस्य॥

Page #16

मूलं-१८
कस्यचिद्राज्ञो विषये दुर्भिक्षं प्रभूतवार्षिकं संजातं, ततस्तेन दुर्भिक्षण सर्वमेव धान्यं क्षयं नीतं, लोकश्च विषन्नः,तस्मिन्नवसरेराज्ञाचिन्तितम्सर्वमेवराज्यममजनपदायत्तं,यदिजनपदोभवतिततःकोष्ठागारादीनां प्रभवः,जनपदाभावेतुसर्वाभावः, ततस्तत्संरक्षणार्थबीजनिमित्तंभक्तनिमित्तंचकोष्ठागारादिधान्यंददामीति, एवमनुचिन्त्यदापितं तस्यजनपदस्य, लोकश्चस्वस्थः संजातः, पुनर्द्विगुणं त्रिगुणंचप्रेषितं राज्ञइति॥अयं दृष्टान्तः, अधुना दाष्टान्तिकप्रतिपादनार्थमाहमू. (१९) एवं थेरेहिं इमा अपावमाणाण पयविभागंतु। साहूणनुकंपट्ठा उवइट्टा ओहनिजुत्ती॥
[भा.१४] वृ. 'एव'मित्युपनयग्रन्थः, यथा गृहपतिना बालादीनामनुकम्पार्थं भक्तं दत्तं, राज्ञा च बीजभक्तमनुग्रहार्थमेव दत्तं, एवं स्थविरैरोघनियुक्तिः साधूनामनुग्रहार्थं नियूंढेति. स्थविराःभद्रबाहुस्वामिनस्तैः. 'आत्मनि गुरुषु च बहुवचन मिति बहुवचनेन निर्देशः कृतः, ‘इमा' इति इयं वक्ष्यमाणलक्षणा प्रतिलेखनादिरूपा। किमर्थं निर्मूढा ?. तदाह- ‘अपावमाणाणं' इत्यादि. 'अप्राप्नुवतां' अनासादयतां, किमप्राप्नवतामित्याह 'पदविभाग' वर्तमानकालापेक्षया कल्परूपं, चिरन्तनकालापेक्षया तुदृष्टिवादव्यवस्थितपदविभागसामाचारीमित्यर्थः।तुशब्दाद्दशधासामाचारींचाप्राप्नुवतां, केषामनुकम्पार्थं नियूंढा?, तदाह-'साधूनां' ज्ञानादिरूपाभिः पौरुषेयीभिर्मोक्षं साधयन्तीति साधवस्तेषांसाधूनां, किम् ?. 'अनुकम्पार्थं' अनुकम्पा कृपा दया इत्येकोऽर्थः तया अर्थः-प्रयोजनं, 'उपदिष्टा' कथिता 'ओघनियुक्तिः' सामान्यार्थप्रतिपादिकेत्यर्थः॥आह-अथकेयमोघनियुक्तिःयास्थविरैः प्रतिपादिता?,तत्प्रतिपादनायाहमू. (२०) पडिलेहणं१च पिंडंर उवहिपमाणं३अनाययनवज्ज।
पडिसेवण५मालोअ६जह य विसोही७सुविहियाणं॥ वृ. एवं संबन्धे कृते सत्याह परः ननु पूर्वमभिहितम्, अर्हतो वन्दित्वौघनियुक्तिं वक्ष्ये, तत्किमर्थं वन्दनादिक्रियामकृत्वैवौघनियुक्तिं प्रतिपादयति इति, अत्रोच्यते, अविज्ञायैव परमार्थ भवतैतच्चोद्यते, इह हि वन्दनादिक्रिया प्रतिपादितैवासाधारणनामोद्घट्टनादेव, तथाहि-अशोकाद्यष्टमहाप्रातिहार्यादिरूपां पजामर्हन्तीत्यर्हन्तः, तदनेनैव स्तवोऽभिहितः, एवं चतुर्दशपूर्वधरादिष्वपि योजनीयं, अलं प्रसङ्गेन, प्रकृतं प्रस्तुमः- पडिलेहणं' इति, लिखअक्षरविन्यासे' प्रतिलेखनप्रतिलेखनातांवक्ष्यामइति,एत-दुक्तंभवतिआगमानुसारेण या निरूपणा क्षेत्रादेः सा प्रतिलेखनेति । चशब्दात्प्रतिलेखक प्रतिलेखनीयं च वक्ष्ये। अथवाऽनेकाकारांप्रतिलेखनांचवक्ष्ये, उपाधिभेदात्। पिंडं तिपिण्डनं पिण्डः सङ्घात-रूपस्तंपिण्डं, वक्ष्य इतिप्रत्येकंमीलनीयं, भिक्षाशोधिमित्यर्थः। उपधिप्रमाणं' इति उपदधाती-त्युपधिः, उप-सामीप्येन संयम धारयति पोषयति चेत्यर्थः, स च पात्रादिरूपस्तस्य प्रमाणं, तच्च गणनाप्रमाणं प्रमाणप्रमाण च । 'अनाययनवज' इति नायतनमनायतनं तद्वयं-त्याज्यमित्येतच्च वक्ष्ये, अथवाऽनायतनवज्य॑मायतनं, तदायतनं वक्ष्ये, तच्चानायतनं स्त्रीपशुपण्डकसंसक्तं यद्वर्तते, तद्विपरीतमायतनं - 'पडिसेवणं' इतिप्रतीपा सेवनाप्रतिसेवना, एतदुक्तंभवति-संयमानुष्ठा-नात्प्रतीपमसंयमानुष्ठानंतदासेवना ताम्। 'आलोयण' इति आलोचनमालोचना अपराधमर्यादया लोचनं-दर्शनमाचार्यादरालोचनेत्यभिधीयते. किमालोचनामेव ?, नेत्याह-'जह य' इत्यादि, 'यथा' येन प्रकारेण 'विशोधिः विशेषेण शोधिर्विशोधिः एतदक्तं भवतिशिष्येणालोचितेऽपराधेसतितद्योग्यंयत्प्रायश्चित्तप्रदानंसाविशोधिरभिधीयते,तांविशोधि। केषांसंबन्धिनी विशोधिं ?, तदाह- 'सुविहितानां' शोभनं विहितम-अनुष्ठानं येषां ते सुविहितास्तेषां संबन्धिनी यथा

Page #17

१४
ओघनियुक्तिः मूलसूत्रं विशोधिस्तथा वक्ष्ये, चशब्दः समुच्चये, किं समुच्चिनोति ?-कारणप्रतिसेवने अकारणप्रतिसेवने च यथा शोधिस्तथा वक्ष्य इति । अत्राह-अथैषां द्वाराणामित्थं क्रमोपन्यासे किं प्रयोजनमिति, अत्रोच्यते, यत्प्रतिलेखनाद्वारस्यपूर्वमुपन्यासःकृतस्तत्रतत्प्रयोजनं-सर्वैवक्रियाप्रतिलखनापूर्विकाकर्तव्येत्यस्यार्थस्य प्रतिपादनार्थं पूर्व प्रतिलेखनाद्वारमुपन्यस्तं. प्रतिलेखनोत्तरकालं ग्रहणं भवति अतः पिण्डस्योपन्यासः, अशेषदोषविशुद्धः पिण्डोग्राह्य इति, तदनन्तरमुपधिद्वारस्योपन्यासः क्रियते, किमर्थमितिचेत.सहि पिण्डो नपात्रवन्धादिकमन्तरेणग्रहीतुंशक्यतेअत उपधिप्रमाणंतदनन्तरमभिधीयते. सचगृहीतः पिण्डउपधिश्व नवसतिमन्तरेणोपभोक्तुंशक्यते,अतः अनायतनवयं इत्यस्यद्वारस्योपन्यासःक्रियते,प्रतिलेखनांकुर्वतः पिण्डग्रहणमुपधिप्रमाणं अनायतनवर्जनं चेच्छतः कदाचित्क्वंचित्कश्चिदतिचारो भवतीत्यतोऽतिचारद्वार क्रियते. स चातिचारोऽवश्यमालोचनीयो भावशुद्ध्यर्थमत आलोचनाद्वारमभिधीयते, आलोचनोत्तरकालं प्रायश्चित्तं तद्योग्यं यतो दीयतेऽतो विशुद्धिद्वारस्योपन्यासः क्रियत इत्यलमतिविस्तरेण॥
अधुनकैकं द्वारं व्याचष्टे, तत्र पर्यायतः प्रतिलेखनाद्वारख्याख्यानायाहमू. (२१) आभोगमग्गण गवेसणा य ईहा अपोह पडिलेहा।
पेक्खणनिरिक्खणावि अआलोयपलोयनेगट्ठा॥ वृ. आभोगनमाभोगः, 'भुज पालनाभ्यवहारयोः' मर्यादयाऽभिविधिना वा भोगनं-पालनमाभोगः प्रतिलेखनाभवति,मार्गणंमार्गणा 'मगअन्वेषणे' अशेषसत्त्वापीडयायदन्वेषणंसामार्गणेत्युच्यते,गवेषणं गवेषणा गवेषमार्गणे' अशेषदोषरहितवस्तुमार्गणंगवेषणेत्युच्यते,ईहनमीहाईहचेष्टायां'शुद्धवस्त्वन्वेषणरूपाचेष्टेहेत्युच्यते, साचप्रतिलेखनाभवति, अपोहनमपोहःअपोहः पृथग्भाव उच्यते, तथा चक्षुषा निरूप्य यदि तत्र सत्त्वसम्भवो भवति तत उद्धारं करोति सत्त्वानां अन्यालाभे सति, स चापोहः प्रतिलेखनाभवति, प्रतिलेखनप्रतिलेखना,प्रतिप्रत्यागमानुसारेणनिरूपणमित्यर्थः, साचप्रतिलेखना।प्रेक्षणंप्रेक्षणा,प्रकर्षणेक्षणं दर्शनं प्रेक्षणेत्युच्यते, सा च प्रतिलेखना। निरीक्षणं निरीक्षणा, निः-आधिक्ये 'ईक्ष दर्शन' अधिकं दर्शनं निरीक्षणेत्युच्यते, अपिशब्दादन्योपसर्गयोगे चैकार्थिकसंभवो यथा-उपेक्षणेति, चशब्दादाभोगादीनां च शब्दानांयेपर्यायशब्दास्तेऽपिप्रतिलेख-नाद्वारस्यपर्यायशब्दाः।आलोकनमालोकः,मर्यादयाऽभिविधिना वा लोकनमित्यर्थः। प्रलोकनं प्रलोकना, प्रकर्षणालोकनमित्यर्थः । ‘एगट्ठा' इति एकाथिकान्यमूनि अनन्तरोहिष्टानिभवन्ति। पुंल्लिङ्गताचप्राकृतलक्षणवशाभवत्येव.यथा-जसोतवोसल्लो.नपुंसकलिङ्गा अपि शब्दाः पुंल्लिङ्गाः प्रयुज्यन्ते एवमत्रापीति व्याख्याते सत्याह परःप्रतिलेखनं नपुंसकं, अत्र तु कानिचिन्नपुंसकानि कानिचित्स्त्रीलिङ्गानि कानिचित्पुंल्लिङ्कानि, तत्र नपुंसकस्य नपुंसकान्येव वाच्यानि तत्कथमिति,अत्रोच्यते, एकंतावत्प्राकृतशैलीमङ्गीकृत्यनपुंसकस्यापिस्त्रीलिङ्गपुंल्लिङ्गःपर्यायाभिधानमदुष्टं तथाऽन्यत्प्रयोजनं, संस्कृतेऽप्येकस्यैव शब्दस्य त्रयमपि भवति, यथा तटस्तटी तटमिति, तदत्र भिन्नलिङ्गाः शब्दाःकेनकारणेनपर्यायशब्दानभवन्तीति|आह-प्रतिलेखनाग्रहणेनकिंसैवकेवलागृह्यते? किमन्यदपि?. अन्यदपि किं तत् ?, 'पडिलेहओय' इत्यादि, अथवा का पुनरत्र प्ररूपणा? इति तदर्थं ब्रवीतिमू. (२२) पडिलेहओ यपडिलेहणा च पडिलेहियव्वयं चेव।
कुंभाइसुजह तियं परूवणा. एवमिहयंपि॥ वृ.प्रतिलिखतीतिप्रतिलेखकः-प्रवचनानुसारेणस्थानादिनिरीक्षकःसाधुरित्यर्थः चशब्दःसकारणादिस्वगतभेदानां समुच्चायकः, प्रतिलेखनप्रतिलेखना “दुविहा खनु पडिलेहा' इत्यादिना ग्रन्थेन वक्ष्यमाण

Page #18

मूलं-२२
१५
लक्षणा, चशब्दोभेदसूचकः,प्रतिलेख्यतइतिप्रतिलखितव्यं ठाणेउपकरणे" इत्यादिनावक्ष्ममाणं, चशब्द: पूर्ववत. एवकारोऽवधारणे, नातस्त्रिकादतिरिक्त मस्ति । आह-कथं पुनः प्रतिलेखकप्रतिलेखितव्ययोरनुक्त योर्ग्रहणमिति ?, दण्डमध्यग्रहणन्यायात, अथवा ग्रन्थेनैवोच्यते- 'कुंभादीसु' कुम्भो-घटः, आदिशब्दात्कुटपटशकटग्रहः यथा' येनप्रकारेण त्रिकं त्रितयं,त्रीणीत्यर्थः, प्ररूपणानिप्ररूपणाः ‘एवं'ति तथातेनप्रकारेण, इहे तिप्रतिलखनायां, अपिशब्दःसाधर्म्यदृष्टान्तप्रतिपादनार्थः, यथाकर्ताकुलालःकरणं मृत्पिण्डदण्डादि कार्य कुटः, परस्परापेक्षतया नैकमेकनापि विनेति, तथा प्रतिलेखना क्रिया. सा च कर्तार प्रतिलेखकमपेक्षत, प्रतिलखितव्याभावे चोभयोरभावस्तस्मात्रीण्येतानि-प्रतिलेखकः प्रतिलेखना प्रतिलेखितव्यंचेति॥इहच यथोद्देशंनिर्देश'इतिन्यायमङ्गीकृत्यप्रतिलेखकआद्यःकर्तृत्वात्प्रधानश्चेत्यतस्तव्याख्यानार्थमाह-पडिदारगाहा मू. (२३) एगा व अनगा वा. दुविहा पडिलेहगा समासणं।
ते विहा नायव्वा निक्कारणिआ य कारणिआ॥ वृ.सुगमा, नवरं निक्कारणिआय' इतिचशब्दाद्गच्छंस्तिष्ठनविशेषणे चात्रद्रष्टव्ये॥सकारणाकारणनिर्णयार्थमाहमू. (२४) असिवाई कारणिआ निक्कारणिआय चक्कथूभाई।
तत्थेगंकारणिअंवोच्छं ठप्पा उतिन्नियरे॥ वृ.सुगमा, नवरं- 'तत्थेगं' इति तत्र' तेष्वेकानेकसकारणगच्छन्तिष्ठन्प्रतिलेखकेषुयएकःसकारणो गच्छन्तं वक्ष्ये। तावत्तिष्ठन्तु त्रयः-सकारणानेकनिष्कारणैकानेकभेदाः, तुशब्दात्स्थान-स्थितश्च, 'इतरे' अन्य इत्यर्थः॥ कियन्ति पुनस्तान्यशिवादीनि? येष्वसावेकाकी भवतीत्याहमू. (२५) असिवे आमोयरिए रायभए खुहिअ उत्तमट्टे अ।
फिडिअगिलाणाइसए देवया चेव आयरिए॥ वृ.नशिवमशिवं-देवतादिजनितोज्वराद्युपद्रवः, अवमादरिकं-दुर्भिक्षं, राज्ञोभयंराजभयं,क्षुभितंक्षोभः, संत्रास इत्यर्थः, उत्तमार्थः-अनशनं 'फिडित' इति भ्रष्टो मार्गात् ‘ग्लानो' मन्दः, अतिशयः-अतिशययुक्तः, देवताचार्यो प्रतीती, अयं तावदक्षरार्थः। भावार्थस्य भाष्यकार एकैकं द्वारमङ्गीकृत्य प्रतिपादकः। यथोद्देशं निर्देश' इतिन्यायादत्राद्यद्वारमाश्रित्ययोविधिरसावभिधीयते-इहाशिवमेका-कित्वस्यहेतुत्वेवर्तते.तस्मात्तथा कर्तव्यं यथा तन्न भवत्येव॥केन पुनःप्रकारेण तन्न भवतीति चेत्स उच्यते - .मू. (२६) संवच्छरबारसएण होही असिवंति ते (तइ) तओ निति। .. सुत्तत्थं कुव्वंता अइसयमाइंहिं नाऊणं॥
[भा.१५] वृ. सँघत्सराणां द्वादशकं. दश च द्वौ च द्वादश, तेन भविष्यत्यशिवमिति ज्ञात्वा 'त' इति। (तइत्ति) तदेव तत' इतितस्मात्क्षेत्रात् निति निर्गच्छन्ति,सूत्रपौरुषीमर्थपौरुषींच कुर्वन्तः'निष्पादयन्तोऽन्यदेशमभविष्यदशिवं विश्वस्ताः संक्रमन्ति। कथं पुनर्जायते? - अतिशय आदिर्येषां तेऽतिशयादयो ज्ञानहेतवस्तैः॥ अतिशयादि प्रतिपादयन्नाह . ___मू. (२७) अइसेस देवया वा निमित्तगहणं सयं व सीसो वा।
परिहाणि जाव पत्तं निग्गमणि गिलाणपडिबंधो॥ [भा. १६] वृ. अतिशयः-अवध्यादिस्तदभाव क्षपकादिगुणाकृष्टा देवता कथयति, अहवा आयरिण्यं सुत्तत्थेसु

Page #19

१६
ओघनियुक्तिः मूलसूत्रं णिम्माएणसयमेव निमित्तं धेत्तघं, अहवासीसो गहणधारणासंपन्नो निधिकारीजो सो गेहाविज्जइ,जया जायरिओ वुड्डो भवइ तया अविगारिस्ससीसस्स देइ, जाहे सो न होज्जा ताहे अन्नो कोइ पुच्छिज्जइ, ताहे बारसहिं निग्गंतघं, अह बारसएहिं न नायं ताहे एक्कारसहिं जाव जाहे एक्केणविण नायं होज्जा ताहिं छहिं मासेहिंसुयंताहे निग्गच्छन्तु.अहवानचेवनायंअसिवंजायंताहे निग्गच्छंतु।अक्षरव्याख्या-अतिशयनमतिशयः-प्रत्यक्षं ज्ञानमवधिमनः पर्यायकेवलाख्यं, तेन ज्ञात्वा, देवता वा कथयति, भविष्यत्यशिवमिति, निमित्तम्-अनागतार्थपरिज्ञानहेतुर्ग्रन्थस्तस्यग्रहणंस्वयमेवकरोत्याचार्यःशिष्योंवायोग्योग्राह्यतेनिमित्तं. 'परिहाणिजावपत्तं तिद्वादशकेनयदानज्ञातंतदाएकांदशकेनेत्येककहान्यापरिहानिरिति,यावत्प्राप्तमिति तावस्थिताःकथञ्चिद्यावत्प्राप्तम्-आगतमशिवं,तत्रकिमिति?, निर्गमननिर्गमःकार्यःसर्वैरिति।कथंती शिवमाश्रित्यैकाकित्वमिति चेतदाह-'गिहाणपडिबंधो' ग्लानो-मन्दस्तयैवाशिवकारिण्या देवतया कृतः पूर्वभूतो वा, तेन प्रतिबन्धः-न निर्गमः सर्वेषां ।। तस्यावाशिवकारिण्याः स्वरूपप्रतिपादनायाहमू. (२८) संजयगिहितभय भद्दिआ य तह तदुभयस्सवि अपंता। चउवज्जणवीसु उवस्सए यतिपरंपराभत्तं॥
भा. १७) मू. (२९) असिवे सदसंवत्थं लोहं लोणं च तह य विगईओ।
एयाइं वज्जिज्जा चउवज्जणयंतिजंभणिअं॥ [भा. १८ वृ.संयताः-साधवस्तेषांभद्रिकानगृहिणामितिप्रथमोभङ्गः,गृहिणांभद्रिकानसंयतानामितिद्वितीयः, तथोभयभद्रिकेतितृतीयः, उभयप्रान्तेतिचतुर्थः।सापुनचउप्पयारासंजयभद्दिगागिहत्थपंता१गिहत्थभद्दिगा संजयपंतार उभयपंता ३ उभयभद्दिआ४।कहं पुणसंजयभद्दिगा होज्जा?,गिहत्थे उद्दवेइ, संजएभणतिनिरुवसग्गाअच्छह, ताहेविगंतघं,कोहाजाणतिपमत्तापहोएज्जावागेण्हेज्जावा, गिहिभद्दिगासंजयपंता संजएचेवपढमंगेण्हतिजहाएतेमहातवस्सीएतेचेवपढमंपेल्लेयव्व, एतेसुनिज्जिएसुअवसेसानिज्जिआ चेवभवंति,एत्थंजाहोउसाहोउनिग्गंतव्वं,जाहेननिग्गयाकेणइवाघाएण, कोवाघाओ?,पुव्वं गिलाणो वाहोज्मा,ताएवा उद्दाइआएकोइसंजओगहितोहोज्जा,पंथावानवहंति, ताहे तत्थ जयणाए अच्छियव्वं, का जयणा?, इमानि चत्तारि परिहरिअव्वाणि-विगई दसविहावि लोणं लोहं च सदसं वत्थं च, जाणि अ कुलाणि असिवेणगहिआणि तेसुआहारईणिनगेण्हंति, जाहे सद्याणिविगहियाणि होज्जा ताहेदिठंदिट्ठीए न पाडिति. ओमत्थिआ गेण्हंति. दिछीड संकमड ॥ 'चउवज्जणं'ति चतुर्णा वर्जना-परिहारश्चतुर्वर्जना विकृत्यादीनां, चतुर्ष वा वर्जना क्षेत्रस्य-संयतभद्रिका गृहिप्रान्ता इत्यादिषु भङ्गकेषु, 'वीसु उवस्सए यत्ति ग्लानविधिः, विष्वग-भेदेनोपाश्रयः-आश्रयः कर्तव्य इत्यर्थः। जो संजतो असिवेण गहिओ होज्जा, तस्स 'दट्टियस्सभत्तं तिपरंपरेण दिज्जइ। 'तिपरंपराभत्तं ति, त्रयाणां परम्परा। त्रिपरम्परा, भक्त-आहारः, तद् एको गृह्याति द्वितीयश्चानयति तृतीयोऽवशया ददातीत्यर्थः । अवधूतम्-अवज्ञातं, जहा अवधूता नासति॥ . ग्लानोद्वर्तनादिविधिप्रदर्शनायाह. मू. (३०) उव्वत्तणनिल्लेवण बीहंते अनभिओगऽभीरूय। - अगहिअकूलेसुभत्तं गहिए दिट्टि परिहरिज्जा।
भा. १९] व.उद्वर्तन-ऊर्ध्ववर्तनंयदसावुद्वय॑त, निर्लेपनंयदसौनिलेपःक्रियते, उपलक्षणंचतत,तस्यसकाशे नस्थातव्यं दिवारात्रौवा।अथकीदृशेनसाधुनाकर्तव्यमित्याह-बीहतेअनभिओगतिबिभ्यत्यनभियोगः, बिभ्यतीति भयं गच्छति, भीरावित्यर्थः, नाभियोगोऽनभियोगः, यो भीरुः स तत्र न नियोक्तव्यः। कस्तर्हि

Page #20

मूलं.३०
करोति?, आह-'अभीरूय' अभीरुश्चन भीरुरभीरुः, सतत्र स्वयं करोति नियुज्यते वा, चशब्दो वस्त्रान्तरितादिप्रयत्नप्रदर्शनार्थः, अगृहीतेषु कुलेषुअशिवेनेह भक्तं ग्राह्य, तदभावे दृष्टिं दृष्टिसंपातपरिहारः।आहचतुर्वर्जनत्युक्तं तत्र भङ्गका अपिगृह्यन्त इति । जोऽवितं उव्वत्तेइ वा परियत्तड़ वा सो हत्थस्स अंतरे वत्थं दाऊण ताहे उव्वतंति वा परियत्तेइवा। उव्वत्तेऊण हत्थे मट्टिआए धोवइ.जोय बीहिज्जा सो तत्थायरिएण न भणियव्वो जहा अज्जो तुम वसाहित्ति । जो धम्मसद्धिओ साह सो अप्पणा चेव भणड-अहं वसामि। प्रतिबन्धस्थाने सति कर्त्तव्यान्तरप्रदर्शनायाह.. मू. (३१) पुव्वाभिग्गहवुड्डी विवेग संभोइएसु निक्खिवणं।
तेऽविअपडिबंधठिआ इयरेसु बला सगारदुगं॥ [भा. २०] वृ.पूर्वमिति-शिवकालेयेऽभिग्रहाः-तपःप्रभृतयस्तेषांवृद्धि:कार्या,चतुर्थाभिग्रहःषष्ठंकरोति.मृतेतस्मिन् को विधिरित्याह-'विवेग' विवेचनं विवेकः. 'विचिर पृथग्भावे' परित्याग इतियावत, कस्यासाविति. तदुपकरणस्य. अमृते तस्मिन गमनावसरे च प्राप्त किं कर्त्तव्यमित्याह-संभोइएस निक्खिवणं' अशेषसमानसामाचारिकष विमुच्य गम्यते, ते तत्राशिवे कथं स्थिता इत्याह- तेऽवि अपडिबंधठिआ' न तेषां गमनावसरः कुतश्चित्प्रतिबन्धात्. तदभावे किं कर्त्तव्यमित्याह 'इतरेसुत्ति असम्भोगिकेष्वित्यर्थः, तदभावे देवकुलिकेषु. अनिच्छत्सु बलात्कारेण, तदभावे कुत इत्याह-'सगारदअं' सह अगारेण वर्त्तत इति सागारो गृहस्थ इत्यर्थः, तयोर्द्धय,तावेवद्वावित्यर्थः। कौपुनस्ताविति?-व्रत्यव्रतीवासम्यग्दृष्टी, तदभावेशय्यातरः, यथाभद्रकमिथ्यादृष्टिः॥सोयगिलाणो यदि अत्थिअन्ना वसही तहिं ठविज्जइ, असईए अताए चेव वसहीए एगपासे चिलिमिली किज्जइ, बारंदुहा किज्जइ, जेनगिलाणोनिक्खमति वा पक्सिति वातेनअन्ने साहुणो ननिग्गच्छंति,पडिआरगवज्जं,तावयतहिंअच्छंतिजावसत्थोनलब्भइतावजोगबुढिकरेंति,जोनमोक्कारं करितआ सो पोरिसिं करेति, एवं वझंति, जइपउणो सोसाह जो गहिओ ताहे वञ्चति. अह कालं करेइ ताहे जं तस्स उवगरणं तं सा छड्डिज्जइ, ते छड्डित्ता ताहे वनंति, अह सो न चेव मुत्तो ताहे अन्नेसिं संभोइआणं सकज्जपडिबंधट्टिआणंमूलेनिक्खिप्पइ,जाहेसंभोइआनहोज्जाताहेअन्नसंभोइयाणं,जाहेतेऽविनहोज्जा ताहेपासत्थोसन्नकुसीलाईणं,तेसिंबलाविओवेडिज्जड़,तेसिंदेवकुलाणिभुज्जति.सारूविअसिद्धपुत्ताणं, तेसिं असति सावगाणं उवणिक्खिप्पति, पच्छा सेज्जायरेसुआहाभांगेसुवा एवं ठविज्जइ, ताहे वञ्चति॥
यदि पुनरसौ मुच्यमान आक्रोशति ततः किं कर्त्तव्यमित्याह . मू. (३२) कूयंते अब्भत्थण समत्थभिक्खुस्स निच्छ तद्दिवसं। जइविंदघाइभेओ तिदवेगो जाव लाउवमा॥ .
भा. २१] वृ. 'कूज अव्यक्ते शब्दे' कूजयति-अव्यक्तशब्दं कुर्वाणे किं कार्यमित्याह-'अब्भत्थण समत्थभिक्खुस्स' समर्थः-शक्तोऽभ्यर्थ्यत,त्वंतिष्ठयावद्वयंनिर्गच्छामइति, निर्गतषुवक्तव्यम-इच्छतुभवान अहमपि गच्छामि, यदीच्छति क्षिप्रं निर्गमः। अथासौ धर्मनिरपेक्षतया नेच्छति ततः किमित्याह-'अनिच्छ तदिवसं' अनिच्छति तस्मिंस्तस्य साधोर्गमनं तद्दिवसं स्थित्वा छिद्रं लब्ध्वा नंष्टव्यं, तैश्च किं संहतैर्गन्तव्य. माहोश्चिदन्यथत्याह- जइ विंदघाइभेओ तिदएगो जाव' यद्यसौ वृन्द-घातिनी ततो द्विधा भेदः, तथाऽपिन तिष्ठति त्रिधा, त्रयस्त्रयो द्वौ द्वौ एकैको यावत्तथा न घातयति । कः पुनरत्र दृष्टान्त इत्याह-'जहा अलाउवमा' अलातम-उल्मुकमुपमानं-दृष्टान्तस्तेनोपमा, यथा हि तानि संहतानि ज्वलन्ति नान्यथा, एवं तेऽपि संहता हन्यन्तेनान्यथति,तदर्थंभेदः, एवमशिवादकाकीभवति। यदिसो कूवतिताहेएकोभन्नति-जो (जइ) समत्थो 126121

Page #21

१८
आघनियुक्तिः मूलसूत्र
तुमं वाहे छिदं नाऊण बितिअदिवसे एज्जासि, तस्स पुन मज्जाया- ते विसज्जेयव्वा, माममकज्जे मरंतु, जाहे सोऽवि मिलिओ ताहे सद्ये एगतो वञ्चति, जाहे तेसिं एगतो वश्चंताणं कोई विघाओं हुज्जा. एस विंदघाई, जत्थ बहुगा तत्थ पडति, दिट्टंतो कट्टसंघाओ पलित्तो, सो दुहा कओ पच्छा एक्कक्कं दारुगं न जलति, एवं तेऽवि जह हिता हा कज्जति एवं तिहा, जाव तिन्नि तिन्निजना, एगो पडिस्सयवालो संघाडओ हिंडड, अह
यति ताहे दो दो होत. अह दोवि जणा न मुयइ ताहे एगागी भवंति तेसिं उवगरण न उवहम्मति, एवं ता एकल्लओ दिलो असिवेण ।। केन पुनरुपायेनैकत्वविशेषणजुष्टा नष्टाः सन्त एकत्र प्रदेशे संहियन्ते ? इत्याहमू. (३३) संगारो रायनिए आलोयणपुव्वपत्तपच्छा वा । सोममुहिकालरत्तच्छऽणतरे एक्क दो विसए ॥
[भा. २२] वृ. संगार:- संकेत पृथग्भावकालं कर्त्तव्यः यथाऽमुकप्रदेशे सर्वैः संहन्तव्यमित्युपायः तं च प्रदेश प्राप्तानां को विधिरित्याह-‘राइनिए आलोयणपुद्यपत्तपच्छा वा' रत्नाधिकस्य गीतार्थस्य पूर्वप्राप्तस्य पश्चात्प्राप्तस्य वाऽऽलोचनादेया, तदभावे लघोरपि गीतार्थस्य दातव्या कियत्पुनः क्षेत्रमतिक्र मणीयमित्याह'सोममुही' त्यादि, अशिवकारिण्या विशेषणानि सौम्यं मुखं यस्याः सा तथा, कथमुपद्रवकारिण्याः सौम्यमुखीत्वम् ?, अनन्तरविषयं प्रत्युपद्रवाकरणात. कृष्णमुखी द्वितीयेऽपि न मुञ्चति, रक्नाक्षी तृतीयेऽपि न मुञ्चति, यथसङ्ख्यमनन्तर एव स्थयते सौम्यमुख्याम्. 'एक' इति एकमन्तरे कृत्वा तृतीये स्थीयते कृष्णमुख्यां, 'दो' इति द्वावन्तरे कृत्वा चतुर्थे स्थीयते रक्ताक्ष्यां, तेसि' संगारो दिन्नेल्लतो भवति, यथा अमुगत्थ मेलाइयद्यं.
मिणो भवति ताहे तत्थ जो राइनिओ पुद्यपत्तो वा पच्छापत्तो वा तस्स आलोयणा दायद्या, अह गीयत्थो ओमो ताहे तस्स आलोइज्जइ, सा पुन तिविहा, उद्दाइआ सोममुखी कालमुखी रत्तच्छी य, जा सा सोममुखी तीसेएक्वंविसयंगम्मइ, कालमुहीए एगो विसओ अंतरिज्जइ, रत्तच्छीए दो विसए अंतरेऊणचउत्थेविसएठाति। असिवे त्ति दारं संमत्तं ।। अशिवेन यथैकाकी भवति तथा व्याख्यातं, साम्प्रतं “ओमोयरिए" इति यदुक्तं
तद्व्याख्यानायाह
मू. (३४ / १)
एमेव उ ओमम्मि भेओ उ अलंभि गोणिदिट्ठतो ।
वृ. एवमेवे 'ति अनंनैव प्रकारेणावमद्वारमपि व्याख्येयं यथाऽशिवद्वारं व्याख्यातं, यो विधिर - शिवद्वारे सोऽत्रापीत्यर्थः, तुशब्दो बहुसादृश्यप्रतिपादनार्थः, अवमे दुर्भिक्षे, अपिशब्दः सादृश्यसंभावने, तदुच्यते“संवच्छरबारसएणहोहिति ओमंतिते तओनिंति" इत्यादि, भेदनं भेदः - एकैकता. तुशब्द एवकारार्थः कस्मिन पुनरसौ भवतीत्याह-अलाभे भवति, अप्राप्तावाहारस्येत्यर्थः, यदेको लभते तद्वावपि, द्वौ वा दृष्ट्वा न किञ्चिद्ददाति एकक एवं लभते इत्यवमादेरे काकिता । अत्र दृष्टान्तमाह- 'गोणिदितो' गोदृष्टान्तः, यथा संहतानां गवां स्वल्पे तृणोदके न तृप्तिः, पृथग्भूतानां स्यात. तथेहापीति ॥ आमोयरियाएवि एसेव कमो, बारसहिं संवच्छरे हिं आरद्धं जोहपारं न पार्वति ताह गणभेयं करड, नाणत्तं- गिलाणां न तहा परिहरिज्जइ । एत्थ गोणिदिट्टंतो कायद्यो. अल्पं गोब्राह्मणं नन्दति, एवं ओमेणवि एगागिओ दिट्टो । साम्प्रत राजभयद्वारप्रतिपाद-नायाहरायभयं च चउद्धा चरिमदुगे होइ गणभेओ ।।
मू. (३४/२) [भा. २३] वृ. राजोभयं राजभयं चशब्द एवमेवेत्यस्यानुकर्षणार्थः “संवच्छर बारस" इत्यादि कियन्तः पुनस्तस्य भेदा इत्याहचतुर्धा,सङ्ख्यायाः प्रकारवचने धा, चतुष्प्रकारमित्यर्थः के पुनस्ते इति ?, मात्वरिष्ठा अनन्तरमवाच्यन्तं किंचतुर्ष्वपिभेदेषु ?, नत्याह- 'चरिमदुए' इत्यादि. 'चरिमे' पश्चिमे द्रये 'भवति' जायते ' गणभेदः ' गच्छपृथग्भावः. एकैकइत्यर्थः । `रायदुद्रुमवि तहव बारससंवच्छरेहिं होहिंति' । भेदचतुष्टयस्वरूपदर्शनायाह

Page #22

मूलं - ३५
मू. (३५)
निव्विसउत्तिय पढमो बिड़ओ मा देह भत्तपाणं तु । तइओ स्वगरणहरो जीवचरित्तस्स वा भेओ ।
[भा. २४ ]
वृ. सुगमा, नवरं - 'जीय'त्ति जीवितभेदकारी चतुर्थो भेदवारित्रभेदकारी वा चतुर्थो राजा. उपकरणहारिजीवितचारित्रहारिणोर्गणभेदः कार्य इति । 'तं चउव्विहं निव्विसओत्ति य पढमो मा देह भत्तपानं तु । तइओ उवगरणहरो जीवचरित्तस्स वा भेओ' | आह- कथं पुनः साधूनां त्यक्तापराधानां राजभयं भवति?, 'यस्य हस्तौ च पादौ च. जिह्याग्रं च सुयन्त्रितम् । इन्द्रियाणि च गुप्तानि तस्य राजा करोति किम् ? ।।' सत्यमेतत्, किं तर्हि ?मू. (३६)
अहिमर अनिदरिसणवुग्गाहणया तहा अनायारे । अवहरणदिक्खणाए आणालोए व कुप्पिज्जा ॥
अंतउरप्पवेसो वायनिमित्तं च सो पउसेज्जा ।
१९
[भा. २५]
मू. (३७/१)
वृ. 'अभिमराः' अभिमुखमाकार्य मारयन्ति म्रियन्ते वेत्यभिमराः कुतश्चित्कोपाद्राजकुलं प्रविश्यापरं व्यापादयन्तीति, साधूनां किमायातमिति चेत्, उच्यते, अन्यथा प्रवेशमलभमानैः कैचित्साधुवेषण प्रविश्य तत्कृतं, ततश्च निर्विवेकित्वात्स राजा साधुभ्यः कुप्येत्, कुप्येदिति चैत-त्क्रियापदं प्रतिपदं योजनीयं, अभव्यत्वात्, अनिष्टान्-अप्रशस्तान् मन्यमानो दर्शनं नेच्छति, प्रस्था-नादौ च दृष्ट्वा इति कुप्येत् । 'व्युद्ग्राहणता' विशब्दः कुत्सायामुत्- प्राबल्येन केनचित्प्रत्यकेन व्युद्रा-हितः, यथैते तवानिष्टं ध्यायन्तीतिकुप्येत्।लोकंप्रत्यनाचारंसमुद्देशादीन् दृष्ट्वाकुप्येत्, अपहरणंकृत्वातत्प्रतिबद्धोदीक्षितइति - कुप्यत्, आज्ञालोपेवा काचिदाज्ञालोपिता-नकृता ततश्चकुप्येत् ?, अन्तःपुरे प्रवेशं कृत्या केनचिल्लिङ्गधारिणा विकर्म कृतं ततः प्रद्वेषं यायात्, वादिना वा केनचिद्भिक्षुणा परिभूत इति, ततो निमित्तात् स इतिराजा प्रदिष्यि प्रदुष्येद्वा । द्वारम् । तं पुन रायदुदं कहं होज्जा ?, केनति लिंगत्थेनमंतेउरमवद्धं होज्जा । अहवा जहा वा वादिना वादे ‘“तस्स पंडियमाणस्स बुद्धिल्लस्स दुरप्पणो । भुद्धं पाएण अक्कम्म वाई वाउरिवागओ ।" एवं राय दुई भविज्जा, निव्विस भत्तपानपडिसेहे उवगरणहरे अ एत्थ गच्छेण चेव वञ्चंति, जत्थ जीवचरित्तभेओ तत्थ एगानिओ होज्जा । क्षुभितद्वारं व्याचिख्यासुराह -
मू. (३७/२)
खुभिए मालुज्जेनी पलायणं जो जओ तुरिअं ॥
[भा. २६ ] वृ. क्षोभे एकाकी भवति. क्षोभः- आकस्मिकः संत्रासः, तव 'मालुज्जेणि' त्ति माला अरहट्टस्य पतिता. उज्जयनी नगरी, उज्जयिन्यां बहुशो मालवा आगत्यागत्य मानुषादीन् हरन्ति, अन्यदा तंत्र कूपेऽरघट्टमाला पतिता, तत्र केनचिदुक्तं माला पतिता, अन्येन सहसा प्रतिपन्नं मालवाः पतिताः, ततः संक्षोभः, तत्र किं भवति ?, आह- 'पलायणं जो जओ तुरियं' पलायनं' नाशनं यः कथिद्यत्र व्यवस्थितस्तच्छ्रुतवान स तत एव नष्ट इति । 'मालुज्जेनित्ति दृष्टान्तसूचकं वचनम् । खुभिए वा एगागी होज्जा, जहा उज्जेनीए अरहट्टमाला पडिआ, लोगों सद्यो पलाओ मालवा पडियत्ति, एरिसे खुभिए एगागी होज्जा, जो जओ सो तओ नासति । अधुना यदुक्तं राजभयद्वारे, 'वायनिमित्तं च से पउस्सेज्ज' त्ति तद्व्याचिख्यासुराहमू. (३८) तस्स पंडियमानस्स, बुद्धिल्लस्स दुरप्पणो ।
मुद्धं पाएण अक्कम्म, वार्ड वाउरिवागओ ॥
[भा. २७] वृ. आह चोदक:- शोभनं स्थानं तद् व्याख्यायाः, ननु क्षुभितद्वारेणान्तरितत्वात्कोऽयं प्रकारः ? इति अत्रोच्यते, निर्युक्तिग्रन्थवशाददोषः । यतोऽत्रैकगाथया "अंतउरे" इत्यादिकया राजभयक्षुभितद्वारे उक्ते

Page #23

२०
ओघनियुक्तिः मूलसूत्रं
ततस्तत्रानवसरत्वादिहैव युक्ता व्याख्या, ' तस्ये 'ति' तस्य' राज्ञो भयहेतोः, कथंभूतस्य ? - 'पण्डितमानिनः' पण्डितंमन्यस्यपण्डितमात्मानु॑मन्यते सएवंमन्यो, ज्ञानलवदुर्विदग्धत्वात्. बुद्धिंलातीतिबुद्धिलो बुद्धिलस्य ‘दुरात्मनः' मिथ्यादृष्टित्वादभद्रत्वाच्छासनप्रत्यनीकत्वात्स तथा तस्य किमित्याह- 'मूर्द्धानं ' उत्तमाङ्ग पादेनाक्रम्य ‘वादी' वादलब्धिसंपन्नः साधुर्वायरिवागतः-अभीष्टं स्थानं प्राप्त इत्यक्षरार्थः, समुदायार्थस्तुस राजा पण्डितंमन्यतया दर्शनं निन्दति, तद्वादी वा कश्चित, तत्र च साधुर्वादी, तेन सभां प्रविश्य न्यायेन पराजितः, तथाऽपि न साधुकारं ददाति प्रभुत्वात्तथाऽपि निन्दति, पुनश्चासौ साधुर्वादी विद्यादिबलेन सभामध्ये तस्य शिरसि पादं कृत्वाऽदर्शनीभूतः, ततश्रासौ परं परिभवं मन्यमानः प्रकर्षेण द्वेषं यायात्, इति - श्लोकार्थः ॥ उत्तमार्थद्वारप्रतिपादनायाह
मू. (३९)
निजवग्गस्स सगास असई एगानिओ व गच्छिज्जा ।
सुत्तत्थपुच्छगो वा गच्छे अहवाऽवि पडिअरिडं ॥
[भा. २८] वृ. निर्यापयति-आराधयतिनिर्यामकः- आराधकस्तस्य सकाशं' मूलम असति- द्वितीयाभावे एकाक्यपि कालं कर्तुकामो गच्छेत्, सूत्रार्थपृच्छको वा गच्छेत् । उत्तमार्थस्थितस्यैकाक्यपि माभूद्व्यवच्छेद: 'अहवावि पडियरिडं’ अथवाऽपि ‘प्रतिचरितुं' प्रतिचरणाकरणार्थम्, 'उत्तमट्टे वा' सो साहू उत्तमट्टं पडिवज्जिउकामो, आयरियसगासे य नत्थि निज्जमओ, ताहे अन्नत्थ वच्चज्जा, तो ससंघाडओ वच्चउ, असति ताहे एगो एगानिओ वच्चेज्जा, अहवा उत्तिमट्ठपडिवन्नओ साहू सुओ, तस्स सुत्तत्थतदुभयाणि अपुव्वाणि, इमस्सअ संकिआणि, अन्नस्स य नत्थि, ताहे तत्थ पडिपुच्छ- गनिमित्तं वच्चेज्जा । अथवा उत्तिमट्टपडिअरएहिंगम्मति ।। फिडिअद्वारं व्याचिख्यासुराह
फिडिओ व परिरएणं मंदगई वावि जाव न मिलेज्जा ।
मू. (४० /१)
वृ. 'फिंडिए' त्ति एते पंथेण वच्चंति, तत्थ कोइ पंथाओ उत्तिन्नो, अन्त्रेण वच्चेज्जा, अहवाथेरो, तस्सय अंतरा गुड्डा डोंगरावा, जे समत्था ते उज्जुएण वच्चंति, जो असमत्थो सो परिरएणं- भमाडेण वच्चइ, ततो जाव ताणं न मिलइ ताव एगागी होज्जा । इदानीं गाथार्थ:- 'फिडितः ' प्रभ्रष्टः, गच्छतामेव सर्वेषां पथिद्वयप्रदर्शनात्संजातमोहोऽन्येनैव पथा प्रयातस्तत एकाकी भवति । 'परिरएणंवा' परिरयो- गियदिः परिहरणंतेन वा एकाकी कचिदसहिष्णुर्मन्दगतिर्वा कचित्साधुः यावन्न मिलति तावदेकाकी भवति ।
उक्तं फिडितद्वारम. इदानीं ग्लानद्वारमुच्यते
मू. (४०/२)
[भा. २१] वृ. गिलाणनिमित्तेन एगागी हुज्जा, तस्स ओसहं वा आनियव्वं । असइ संघाडयस्स ताहे एगार्गी वच्चज्जा, अहवा गिलाणो सुओ ताहे सव्वेहिं गंतव्वं । अहप्पणो आयरिआ थेरा ताहे तेसिं पासे अच्छियव्वं, ताह संघाडयस्स असइ एगागी वच्चिज्जा । इदानीमक्षरगमनिका श्रुत्वाऽन्यत्र ग्लानं सङ्घाटकाभावे एकाकी व्रजति, यदिवा स्वगच्छ एव ग्लानः कथित, तदर्थमौषधादीनामानयनार्थे व्रजत्येकाकी द्वितीयाभावे सति ।। उक्तं ग्लानद्वारम, इदानीमतिशयद्विरम्
.मू. (४१ / १)
अइसेसिव सेहं असई एगाणिअं पठावज्जा ।
वृ. कोड अतिसयसंपन्नो सो जाणइ, जहा एयस्स सेहस्स सयनिज्जगा आगया, ताहे सो भणति एवं सेहं अवनेह, जड़न अवनह ताहे एस न करेति पव्वज्जं, ततो सो असइ संघाडयस्स एगानिओवि पट्टविज्ज।। इदानीमक्षरार्थ:- अतिशयीवाकचिदभिनवप्रव्रजितंद्रितीयेऽसत्येकाकिनमपि प्रवर्त्तयेत् । उक्तमतिशयिद्वारम्,
सोऊणं व गिलाणं ओसहकज्जे असई एगो ||

Page #24

मूलं-४१
इदानीं देवताद्वारम्मू. (४१/२) देवय कलिंगरुवणा पारणए खीररुहिरं च।
[भा. ३० वृ.इह कलिंगेसुजनवएसुकंचनपुरं नगरं, तत्थायरिआबहुस्सुआपहाणागमा बहुसिस्सपरिवारा,ते अन्नया सिस्साण सुत्तत्थेदाऊणसन्नाभूमिवच्चंति, तस्सयगच्छंतस्यपंथेमहतिमहालतोरुक्खो.तस्स हेट्टादेवयामहिलावंविउब्वित्ताकलुणकलुणाईरोवति,सातेणदिठ्ठा, एवं बितिअदिवसवि,तओआयरियस्स संका जाया-अहो? कीस इमा एवं रोवइ ?त्ति, ताहे ओव्वत्तिऊणपुच्छिआकिंपुन धम्मसीले रुयसि?.सा भणइ-भगवं! किं मम थेवं रोड्यव्वं ?, आयरिओ भणइ-किं कहं वा, सा भणइ-अहमयस्स कंचनपुरस्स देवया, एयंचअइरासव्वंमहाजलप्पवाहेणपलाविज्जिहितितेनरुआमित्ति, एतेयसाहणोएत्थसज्झायंति. ते अअन्नत्थ गमिस्संतित्ति अओरुआमि, आयरिएणभणिअं-कह पुन एयं जाणिज्जइ?.सा भणतिज्जो तुज्झंखमओ पारणए दद्धं लभिस्सइ. तं से रुहिरं भविस्सइत्ति,जड़ एवं होज्जा तो पत्तिएज्जह. तं च घेत्तूण सव्वसाट्टणं पाएसुथेवंथेवं दज्जाह. जत्थदसेतंसहावं जाहितितत्थणजलप्पवाहोपभवस्सइत्तिमुणिज्जह त्ति.ततो एवंतेआयरिएणपडिवन्नं, नाहेबितिअदिवसेतहेवलद्धंतहासंजायं,ततोआयरिएहिंसव्वेसिंमत्तए पत्तेअंपत्तेअंतं दिन्न तओ जहासत्तीए पलायंति, जत्थतं पंडुरं जायं तत्थ मिलिआ। एवं एगागी होज्जा॥
उक्तं देवता द्वारम. अथाचार्यद्वारमाह - मू. (४२) चरिमाए संदिट्टो ओगाहेऊण मत्तए गंठी।। इहरा कयउस्सग्गो परिच्छ आमंतिआ सगणं॥
[भा. ३१] वृ. चरमा-चतुर्थपौत्तौ तस्यां 'संदिष्टः' उक्तः यदुत-त्वयाऽमुकत्र गन्तव्यं, स चाभिग्रहिकः साधुः, ततश्चासावेवमाचार्येणोक्तःकिंकरोति-सकलमुपकरणं पत्रकपडलादिवोद्वाहयति,मात्रकंचतेनगच्छता ग्राह्यं, अतस्तस्मिन ग्रन्थिं ददाति. मा भूभयः, प्रत्युपेक्षणेयं स्यात्. एवमसावाभिग्रहिकः संयन्त्र्य तिष्ठतीति। इहर'त्तिआभिग्रहिकाभावेविकालवेलायांगमनप्रयोजनमापतितततः कृतोत्सर्गः कृतावश्यकः किं करोतीत्याह-परीक्षार्थमिति-पश्यामःकोऽत्रमद्वचनानन्तरं प्रवर्त्तते कोवानप्रवर्तते इतिस्वगणमामन्त्रयति, ते च प्रतिक्रमणानन्तरं तत्रैवान्तर्मुहर्तमात्रकालमासते, कदाचिदा-चार्याः खल्वपूर्वो चारी प्ररूपयेषुः अपूर्व चार्थपदं, तत्रस्थांश्च तानामन्त्रयन्त्यसौ-भो भिक्षवः! अमुकं मे गमनकार्यमुपस्थितं. तत्रम. (४३) गच्छेज्ज को न सव्वेऽवऽनग्गहो कारणाणि दीविंता।
अमुओ एत्थ समत्थो अनुग्गहो उभयकिड़कम्मं॥ __ वृ. कतमः साधुस्तत्र च गमनक्षमः ?, तत्राचार्यवाकश्रवणानन्तरं सर्वेऽपि साधव एवं अवन्ति-अहं गच्छाम्यहंगच्छामात्यनुग्रहाऽयमस्माकंतत्राचायवियावृत्त्यकरयोगवाहिदुर्बलादीनिकारणानि दीपयित्वा' स्वयंप्रदर्येदं भणति-अम-कात्र कार्य समर्थः क्षमः ततश्च योऽसावाचार्येणोक्तःअयं क्षमइति सभणतिअनुग्रहो मेऽयं. ततःको विधिः?, ततः स जिगमिषुः साधुराचार्यस्य चैत्यसाधुवन्दनां करोति. यदि पर्यायण लघुस्ततःशेषाणामपि चैत्यसाधूनांवन्दनांकरोति, अथवाऽसौ गन्तासधूरत्नाधिकस्ततस्तेसाधवस्तस्य चैत्यसाधुवन्दनां विदधाति. एतदर्भयकृतिकर्म-वन्दनं। ततः स गन्ता साधुः किं कनति जिगमिषुः सन?. मू. (४४) पोरिसिकरणं अहवावि अकरणं दोच्चऽपुच्छणे दोसा।
सरण सुदग साह संती अंतो बहि अन्नभावणं॥ वृ.यद्यसासूर्योद्गमवास्यतिततःप्रादाषिकासूत्रपालीकगति.अथवारात्रिशेषेयास्यतिप्रयोजनवशात

Page #25

२२
आघनियुक्तिः मूलसूत्र
ततः सूत्रपारुषीमकृत्वैव स्वपिते, एतत्पौरूषीकरणमकरणं चेति । पुनरपि च तेन गच्छताऽऽचार्यः प्रच्छनीयः प्रत्यूषसि - यास्याम्यहमिति, अथ न पृच्छत्यतः 'दोच्चऽपुच्छणे दोस' त्ति द्वितीयवारामपृच्छति दोषाःवक्ष्यमाणाः, के च ते ? इत्याह- 'सरण' गाहद्धं, स्मरणामाचार्यस्यैव संजातं, एवंविधमन्यथा व्यवस्थितं कार्यमन्यथा कथंचित्संदिष्टं, 'सुय' त्तिश्रुतमाचार्यैर्यथा ते तत्राचार्यान विद्यन्तेयन्निमित्तं चासौ प्रेष्यते, तद्वा कार्य तत्र नास्ति, 'साहु' त्ति अथवा विकाले साधुः कचित्तस्मात्स्थानादागतस्तेन कथितं यथा स आचार्यस्तत्र नास्तीति ‘सन्नि’त्ति अथवा सञ्जी - श्रावक आयातस्तेनाख्यातं, 'अंतो' त्ति अभ्यन्तरतः, कस्य?. प्रतिश्रयस्य. केनचिदुल्लपितं, यथा-अस्माकमप्येवंविधाः साधव आसन्, ते च ततो गता मृता वा, 'बहि' त्ति बाह्यतः प्रतिश्रयस्य श्रुतमन्यस्मै कथ्यमानं केनचित् 'अन्नभावणं' त्ति योऽसौ गन्ता सोऽन्यभावः उन्निष्क्रमितुकामः, एतच्चचार्याय तत्सङ्घाटकेनाख्यातं. ततश्रासौ ध्रियते केनचिद्व्याजेन ।। यदिपुनरसी गन्तानप्रबोधयायात्ततःमू. (४५) बोहण अप्पडिवुद्धे गुरुवंदन घट्टणा अपडिबुद्धे । निज्वलणिसन्नझाई दट्टं चिट्टे चलं पुच्छे ॥
वृ. अचेतयति सति तस्मिन् गन्तरि बोधनं गीतार्थः करोति ।। ततः साधुरुत्थायाचार्याभ्यासमेति, गत्वा चयद्याचार्यो विबुद्धस्ततोऽसौ गुरवे वन्दनं करोति, अथाद्यापि स्वपितिततः संघट्टना चाचार्यपादयोः शिरसा घट्टना-चलनं क्रियते, अथासौ प्रतिबुद्ध एव किन्तु निलो निषन्नः - उपविष्टो ध्यायतीति, ततस्तमेवंभूतं निश्चलं निषन्नध्यायिनंदृष्ट्वा किंकर्तव्यमित्याह- 'चिट्टे' स्थातव्यं, तेनगुरुध्यानव्याघातेनमहाहानिसंभवात्. 'चलं पुच्छेंत्ति अथ छलोऽसौ ततः प्रष्टव्यः- भगवन् ! स एषोऽहं गच्छामीति । ततश्चासावाचार्येण संदिष्टःइदमेवं त्वया कर्त्तव्यमिति व्रजति, स चेदानीं गन्तुं प्रवृत्त इत्येतदेवाह
मू. (४६)
अप्पाहि अणुन्नाओ स सहाओ नीड़ जा पहायंति । उवओगं आसन्ने आसने करेइ गामस्स सो उभए ।
वृ. सन्दिष्टः प्राग् पश्चादनुज्ञातो वेति ततो गच्छति, कथम् ? - ससहायः, कियन्तं कालं यावत्ससहायो व्रजति ? - 'यावत्प्रभात' - जातसूर्योदय इत्यर्थः, ससहायथ प्रभातं यावद्भजति श्वापदादिभयात्, एवमसौ साधुव्रर्जन ग्रामसमीपं प्राप्तः सन् किं करोतीत्याह- उपयोगं करोति, किंविषयम् ? - उभयविषयं मूत्रपुरीपपरित्याग इत्यर्थः, कस्मादेवं चेत् ग्रामसन्निधान एव स्थण्डिलसदभावाद् गवादिसंस्थानात ॥
अथ रात्रौ गच्छतः कचिदपायः संभाव्येत तनः प्रभातं यावत्स्थातव्यं तथा चाहमू. (४७) हिमतेन सावयभया दारा पिहिया पहं अयाणतो ।
अच्छइ जाव पभायं वासियभत्तं च से वसभा ।।
वृ. हिमं शीतं स्तेना:- चौराः श्वापदानि - सिंहादीनि, एतद्भयात्प्रभातं यावदास्ते, यदि पुरस्य द्वाराणि पिहितानि ग्रामस्य फलहकं पथानं वाऽजानंस्तिष्ठति यावत्प्रभातमिति । एवं च प्रभातं यावत्स्थिते गन्तरि 'वासिकभक्तं' दोषानं से' तस्य 'वसभा' गीतार्था आनयन्ति । अथ केम्यस्तदानीयते ?मू. (४८)
ठवणकुल संखडीए अणहिंडते सिनेह पयवज्जं ।
भत्तअस्स गमनं अपरिणए गाउयं वहड़ ||
वृ. स्थापनाकुलेभ्यः तथा 'संखडीए' त्ति सामयिकी भाषा भोजनप्रकरणार्थे तस्य वा, के पुनस्तदानयन्त्यत आह- 'अनहिंडते' येभिक्षांनपर्यटितवन्तः, कस्मात्पुनस्ते भक्तमानयन्ति ?, उच्यते, तेषामहिण्डकानां गृहस्था गौरवेण प्रयच्छन्ति, कीदृशं पुनस्तैर्भक्त मानयनीयम् ? - 'सिनेहपयवज्जं तिस्नेहन- धृतादिना

Page #26

मृलं-४८
पयसा-क्षीरेण (वर्जितं)भक्तंगृह्यन्ति,नतलंग्राह्यममङ्गलत्वात,नघृतंपरिता-पहेतुत्वात्,नदुग्धंभेदकत्वात् काधिकविरोधित्वाच, कानिकप्रायपायित्वाच संयतानां, किं पुनस्ते गृह्यन्ति ?-दधिसक्तुकादि. तदसौ मुक्त्वा व्रजति, तथा चाह- भत्तट्ठिअस्स गमनं' मुक्त वतस्ततो गमनं भवति, अथ न तस्य भक्त परिणतिजतित्यतोऽपरिणते भक्ते सति गव्यूतिमात्रं यावन्मार्ग वहति। क्रोशद्वयं गव्यूतिः।।
इदानीं तस्यगच्छतो विधिरुच्यते - मू. (४९) अत्थंडिलसंकमणे चलवक्खित्तनवउत्तमागरिए।
पपिक्खेसु उभयणा इयरेण विलंबणा लोग। वृ. स्थण्डिलादस्थण्डिलं च संक्रामता साधुना पादौ रजोहरणेन प्रमार्जनीयाविति विधिः, मा भूत सचित्तपृथिव्या अचितपृथिव्या व्यापत्तिः, स्थात्तथा च पादयारसा रजोहरणेन प्रमार्जनं करोति, अथ कश्चित्सागारिकापथिव्रजतथलोभवतिव्याक्षिप्तोऽनुपयुक्तधेति.तत्रचलो-गन्तुपथिप्रवृत्तः.व्या-क्षिप्तोहलकुलिशवृक्षच्छेदादिव्यग्रः, अनुपयुक्तः साधुंप्रत्यदत्तावधानः, यंदवंविधःसागारिकोभवतितदारजोहरणेन प्रमृज्यपादौयाति। पडिपक्खेसुउ'इतिविसदृशाःपक्षाःप्रतिपक्षाः, असदृशाइत्यर्थः तेषुप्रतिपक्षेषु भजना' विकल्पना कर्तव्या. एतदुक्तं भवति-केषुचित्प्रतिपक्षेषु प्रमार्जनं क्रियते केषुचितुनैव, तुशब्दो विशेषणार्थः. किंविशेषयति?.प्रतिपक्षेष्वेव समुदायरूपेषभजना कर्तव्या. नत्वेकैकास्मिन भङ्ग इति, यदा तसागारिक: स्थिराऽव्याक्षिप्त उपयुक्त श्वसाधुंप्रतिभवति तदा इतरेणं तिइतरशब्देन रजोहरणनिषद्योच्यते तया पादौ प्रमार्टि.नरजोहरणेन, विलंबण'त्तितांचनिषद्या हस्तेन विलम्बमानांनयति,नतच्छरीरसंस्पर्शनंकरोति. कियती भुवं यावदित्याह-'आलोयणत्ति आलोकनमालोको यावत्तदृष्टिप्रसर इत्यर्थः, अथवा इतरेणं'ति केनचिदौपग्रहिकेन कार्यासिकेन औणिकन वा चीरेण, शेषं प्राग्वत. पश्चात्तं गोपयति । अथवा 'इतरेण विलंबणालोयंतिप्राकतावदेकाकिनोविधिरुक्तः,यदातुइतरेण-इतरशब्देनसार्थोगृह्यते,तेनेतरेण सार्थन सहप्रव्रजतास्थाण्डिल्याच्चास्थाण्डिल्यंसंक्रामताकिंकर्तव्यंसार्थपुरतः? इत्याह-'विलम्बने तिविलम्बना कार्या, मन्दगतिना सता स्थण्डिलस्थेन तावत्प्रतिपालनीयं, कियन्तं कालं प्रतिपालनीय ? यावदालोकनंदर्शनं तस्य सार्थस्य, अदर्शनीभूते तुप्साटान्तरिते सार्थे पादयोः प्रमार्जनं कृत्वा व्रजीत्ययं विधिः। उक्तो गाथाऽक्षरार्थः इदानीमष्टभङ्गिकाप्ररूप्यते,साचेयम-चलोवक्खित्तोअनुवउत्तोयसागारिओ, एत्थपमज्जणं, तस्थानपयुक्तत्वादप्रमार्जनेऽसामाचारीप्रसङ्गात १. चलव-क्खित्त उवउत्त एत्थ नत्थि पमज्जणं सागारियत्तणओ २. च० अव० अनु० एत्थवि पमज्जणं ३, चल० अव० उव० एत्थविणत्थि पमज्जणं ४. अच० व० अणु० एत्थपमज्जणं, अच० भ० उ० नत्थिपमज्जणं ६, अच० अव० अनु० अत्थिपमज्जणं ७, अच० अव० उ० एत्थ नत्थिपमज्जणं ८ तत्थपढमभंगेनियमनपमज्जणा. सत्तसुभयणा ।। एतदक्तं भवतिकषुचित्प्रमार्जन कषु-चिदप्रमार्जना, सइदानी साधुमार्गमजानानः पृच्छति, तत्र को विधिरित्याह.. मू. (५०) पुच्छाए तिन्नि तिआ छक्क पढम जयणा तिपंचविहा।
आउम्मिविहतिविहा तिविहा सेसेसुकाएसु॥ वृ. पृच्छायां सत्यां तन्नि तिय'त्ति त्रयस्त्रिका भवन्ति, तत्र पुरुषः वा नपुंसकं च. तत्रतेषामकैकस्त्रिप्रकार:-बालस्तरुणो वृद्धश्रुति, एवमेते त्रयस्त्रिकाः, नवेत्यर्थः, तथा तेनैव साधुना गच्छता ‘छक्के पढमजयणा' इतिषट्कपृथिव्यादिलक्षणयतनाकर्त्तव्या,तत्र पढमजयणातिपंचविह'त्तिप्रथमोयःपृथ्वीकायः तस्य यतना त्रिपंचविधा. तत्र त्रिविधा सचित्तस्य अचित्तस्य मिश्रस्य च पंचविधा पृथिवीकाययतना

Page #27

आधनियुक्तिः मूलसूत्रं कृष्णनीलरक्तपीतशुक्लस्येति, अथवात्रिपथविधेति-त्रयःपञ्चकापञ्चकदशप्रकारत्यर्थः तथाहि-सच्चित्तः पृथिवीकायःशुक्लादिः पञ्चधा, एवमचितोमिश्रश्च.तथाऽप्काये 'दविहा(जहाजयणा)तिविहाय' तत्रद्विधा अन्तरिक्षाप्काययतनाभीमाप्काययतनाच.त्रिविधातुसच्चित्ता-प्काययतना, अच्चित्ता मिश्रा० त्रिविधा तु शेषेषु कायेषु-तेजोवायुवनस्पतित्रसाख्येषु यतना, कथं ?. सच्चित्तादि. महाद्वारगाथायाः समुदायार्थः । अथाद्यद्वारावयवार्थ पुनस्तदेवाहमू. (५१) पुरिसो इत्थिनपुंसग एकेको थेर मज्झिमो तरूणो।
साहम्मि अन्नधम्मिअगिहत्थदुगअप्पणो तइओ॥ वृ. यदक्तं अनन्तरगाथायां पुच्छाए'त्तिपृच्छायांत्रितयंसंभवति, तदापुरुषःस्त्रीनपुंसकंचेति.यदुक्तं वर्यास्त्रकाः तदृशंयन्नाह-एककः स्थविरो मध्यमस्तरुण इत्ययं नवभेदः । स चैकैको नव-विधोऽपि कदाचित्साधर्मिकःस्यात्कदाचित्त नवविधाऽप्यन्यधार्मिकःस्यादित्याह-समानधर्मे वर्तत इतिसाधर्मिकःश्रावकःश्राविका नपुंसकश्रावकंच. अन्यधार्मिका मिथ्यादृष्टिः। कियन्तः पुनस्तनगच्छता पन्थान प्रष्टव्याः इत्यतआह-गिहत्थद्ग'त्ति.साधर्मिकगृहस्थद्वयंपृच्छनीय,अन्य-धार्मिक-गृहस्थद्वयंवा। अप्पणातिउत्ति आत्मना तृतीयो युक्त्याऽन्वेषणं विदधाति.एष तावत्सामा न्योप-न्यासः अथ प्रथमंयःप्रष्टव्यःस उच्यतेतत्र यदि साधर्मिकद्वयमस्ति ततस्तदेवोत्सर्गेण पृच्छ्यते, तस्य प्रत्ययिकत्वात्, अथ नास्ति ततःमू. (५२) साहम्मिअपुरिसासइ मज्झिमपुरिसं अनन्नविअ पुच्छे।
सेसेसुहोति दोसा सविसेसा संजईवग्गे॥ वृ.साधर्मिकपुरुषद्वयाभावेऽन्यधार्मिकमध्यमपुरुषद्वयंपृच्छनीयं,कथम्? - 'अनुन्नविअ' अनुज्ञांकृत्वा धर्मलाभपुरस्सरं, ततः प्रियपूवकं पृच्छति, अन्यधार्मिकमध्यमग्रहणं त्विह साधर्मिकविपक्षत्वादवसीयत एव. 'सेसेसुंत्ति अन्यधार्मिकमध्यमपुरुषद्वयव्यतिरिक्तेषु अष्टसु भेदेषु दोषा भवन्ति पृच्छतस्त एव दोषाः सविशेषाः-समधिकाः संयतीवर्ग-संयतीवर्ग-विषये पृच्छतःसतः।केचते दोषा इत्याहमू. (५३) थेरो पहं न याणइ बालों पवंचे न याणई वावि।
पंडित्थिमज्झसंका इयरे न याणंति संका य॥ वृ.स्थविर:-वृद्धःसमार्गनजानाति.भ्रष्टस्मृतित्वात्,बालस्तुप्रपञ्चयतिकेलीकिलत्वात्नवाजानाति. क्षल्लकत्वाद.बालस्त्वत्र अष्टवर्षादारभ्ययावत्पञ्चविंशतिक इति. असावपि बालइवबालः, अपरिणतत्वेन रागान्धत्वात.मध्यमवयःपण्डकमध्यवयःस्त्रीपृच्छायांशङ्कोपजायतेनूनमस्यताभ्यांकश्चिदर्थोऽस्ति, ‘इयरे नयाणंति' इतरशब्देन स्थविरनपुंसकं बालनपुंसकं स्थविरस्त्री बाला स्त्री वाऽभिगृह्यते, एते मार्गानभिज्ञाः शङ्का च स्यात. क्व तर्हि व्यवस्थितन पृच्छनीयमित्याहमू. (५४) पासट्टिआ य पुच्छज्ज वंदमाणं अवंदमाणं वा।
अनुवइऊण व पुच्छे तुण्हिक्कं मा य पुच्छिज्जा॥ वृ. पार्श्वस्थितः' समीपव्यवस्थितःपृच्छेत, किंविशिष्टंतपृच्छेत्? -वन्दनंकुर्वाणमकुर्वाणवा. अथासा समीपमतिक्रम्य यात्येव ततः ‘अनुवइऊणं च' अनुव्रजनं कृत्वा कतिचित्पदानि गत्वा प्रष्टव्यः. अथासा पृच्छ्यमानोऽपि न किश्चिदक्ति तृष्णां व्रजति. ततो नैव पृच्छनीय इति। मू. (५५) पंथब्भासे य ठिओ गोवाईमा य दुरि पुच्छिज्जा।
संकाईया दोसा विराधना होइ दुविहा उ॥

Page #28

मलं-५५
वृ.तथा पन्थाभ्यासे-समीपे स्थितः कश्चिदभोपालादिः, आदिशब्दात्कर्षकपरिग्रहः, सच पृच्छनीयः, माच दरे व्यवस्थितं गोपालादि पच्छेत. शंकादिदोषसदभावात. नूनमस्य द्रविणमस्ति बलीवर्दादि (कंवा) श्रृङ्गिणं करोतीत्येवमादयः । दूरे च गच्छतो द्विविधा विराधना-आत्मसंयमविषया, आद्या कण्टकादिभिरितराऽनाक्रान्तपृथिव्याद्याक्रमणेन।यदातुपनरन्यधार्मिकोमध्यमवया:पुरुषोनास्तियःपन्थानंपृच्छ्यते तदा का प्रष्टव्य इत्याह. मू. (५६) असई मज्झिम थेरो दढस्सुई भद्दओ यजो तरुणो।
एमेव इत्थिवग्गे नपुंसवग्गे य संजोगा। वृ. असति मध्यमपुरुषे स्थविरः पन्थानं पृच्छनीयः किंविशिष्टः ?-दृढस्मृतिः, अथ स्थविरो न भवति ततस्तरुणःप्रष्टव्यः, कीदृशः?-यःस्वभावेनैवभद्रकः। स्त्रीवर्गेऽप्यवमेवपृच्छाकर्त्तव्या,एतदुक्तं भवतिप्रथम मध्यमवयाः स्त्रीमार्ग प्रष्टच्या तदभाव स्थविरा दृढस्मृतिः अथ स्थविरान भवति ततस्तरुणी प्रष्टव्या. तदभाव भद्रिका तमी. एवं मध्यमवया नपुंसकं. तस्याभाव स्थविरनपुंसकं दृढ-स्मृति. तदभाव बालनपुंसकं भद्रकम। आह च नपुसंकवर्गे च संयोगाः' नपुंसकवर्ग-नपुंसकसमुदाये एवमेव संयोगा ज्ञातव्याः। यथतेऽनन्तरमुक्ताः न केवलमेतावन्त एव संयोगाः किन्त्वन्येऽपि बहवः सन्ति, आह चमू.(५७) एत्थं पुनसंजोगा होति अणेगा विहाणसंगुणिआ।
परिसित्थिनपुंसेसुमज्झिमतहथेरतरुणेसुं।। वृ. अत्र पुनः पृच्छाप्रक्रमे संयोगा भवन्त्यनेके. कथं ? - 'विहाणसंगुणिय'त्ति विधानेन-भेदप्रकारेण संगुणिताः, चारणिकया अनेकशो भिन्ना इत्यर्थः, कचतेभवन्ति?- पुरिसित्थिनपुंसेसुं' पुरुषस्त्रीनपुंसकेषु, किंविशिष्टेषु ?-मध्यमस्थविरतरुणभेदभिन्नेषु. उक्तो गाथाऽक्षरार्थः । इदानीं भङ्गकाः प्रदर्श्यन्ते, तत्थ साहम्मिअचारणिआए ताव-दो मज्झिमवया साहम्मिअपुरिसा पुच्छेज्ज एस एक्को उ१, तदभावे दो थेरे साहम्मिए चव पुच्छिज्जा २, तदभावे दो तरुण साहम्मिएचव एस तइओत्ति ३,। तदभावे दो साहम्मिणीओ मज्झिमिअमहिलाता ४. तत्तो दो थेरीओ साहम्मिणीओ चेव पंचमो एसो ५, तत्तो साहम्मिणीओ च्चिअदो तरुणीओ छट्टो सो ६, तदभावे दो साहम्मिआ उमज्झिमनपुंसया पुच्छे ७, तत्तो दो साहम्मिअथेरणपुंसाओ अट्टमओ८, दो साहम्मिअतरुणेनपुंसया चेव ते उपच्छेज्जा, अहवामज्झिमपुरिसोथेरो उदचेव साहम्मी १०. मज्झिमपरिसो साहम्मिओ तरुणसाहम्मिओ उपच्छिज्जड ११. मज्झिमपरिसो साहम्मिओ मन्झिममहिला साहम्मिआ १२. मन्झिमपुरिसा साहम्मिआ थरी य साहम्मिणी १३, मज्झिमपुरिसो साहम्मिओ तरुणी य साहम्मिणी १४. मज्झिमपुरिसा साहम्मिओ मज्झिमसाहम्मिअनपुंसो अ१५, मन्झिमपुरिसोसाहम्मिओथेरसाहम्मिअनपुंसोअ१६.मज्झिमपुरिसोसाहम्मिओतणनपुंसयसाहम्मिओ य १७. अहवा थेरपुरिसो साहम्मिआ तरुणसाहम्मिओ अ १८. थरपुरिससाहम्मिआ मज्झिममहिला साहम्मिा १९.थेरपुरिसो साहम्मिआरी साहम्मिणी अं२०, थेरपुरिसो साहम्मिओतरुणी साहम्मिणीय २१.थेरपुरिसासाहम्मिआमज्झिमनपुंसओसाहम्मिओय २२. थेरपुरिसासाहम्मिओथेरनपुंसोसाहम्मिओं अ२३.थेरपुरिसोसाहम्मिओ तरुणनपुंसआय२४ तरुणपरिसासाहम्मिओमज्झिममहिला साहम्मिी अ २५. तरुणपरिसो साहम्मिओथेरयाहम्मिणी अ२६. तरुणपरिसो साहम्मिआ तरुणी साहम्मिणी अ२७. तरुणपुरिसोसाहम्मिओमज्झिमनसयसाहम्मिओअ२८.तरुणपुरिसोसाहम्मिओथेरनपुंसयसाहम्मिओ अ२९,तरुणपुरिससाहम्मिओतरुणनपुंसयसाहम्मिआअ३०.मज्झिममहिलासाहम्मिीथरीसाहम्मिणी

Page #29

२६
आघनियुक्तिः मूलसूत्र
अ ३१, मज्झिममहिला साहम्मिणी अ तरुणीसाहम्मिणी अ ३२, मज्झिममहिला साहम्मिणी मज्झिमनपुंसयसाहम्मिओ अ ३३, मज्झिममहिला साहम्मिणी थेरनपुंसओ साहम्मिओ उ ३४, मज्झिममहिला साहम्मिणी तरुणनपुंसयसाहम्मिओ अ ३५. थेरी साहम्मिणी तरुणी थर साहम्मिणी ३६, थेरी साहम्मिणी नपुंसयसाहम्मिओ अ ३७, थेरी साहम्मिणी मज्झिमनपुंसयसाहम्मिओ उ ३८, थेरी साहम्मिणी तरुणनपुंसय साहम्मिओ उ ३९, तरुणिसाहम्मिणी मज्झिमनपुंसयसाहम्मिओ ४०. तरुणी साहम्मिणी थेरनपुंसयसाहम्मिओ उ४१. तरुणी साहम्मिणी तरुणनपुंसयसाहम्मिओ य ४२ तरुणी साहम्मिणी मज्झिमो नपुंसयसाहम्मिओ अ४३, थेरनपुंसय साहम्मिओ तरुणनपुंसय साहम्मिओ अ४४, एते ताव साहम्मिअचारणिआए लद्धा ॥
इदानीं अन्नधम्मचारणिआए एवं सिज्झइ- अन्नधम्मिआ दो मज्झिमपुरिसा पुच्छिज्जति एसेक्को १. अन्नधम्मिआ दो थेरपुरिसा २. अन्नधम्मिआ वा तरुणपुरिसा ३. अन्नधम्मिआउ दो मज्झिममहिला ४. अन्नधम्मिआ थेरीउ दो ५. अन्नधम्मिअ तरुणी दो ६. अन्नधम्मिअ मज्झिमनपुंसया दो ७. अन्नधम्मिअ थेरनपुंसयादो८, अन्नधम्मिअतरुणनपुंसया दो९, अन्नधम्मिअमज्झिमपुरिसो अन्नधम्मिअर्थरपुरिसाय १०. अन्नधम्मियमज्झिमपुरिसो अनधम्मिअतरुणपुरिसो य ११, अन्नधम्मि अमज्झिमपुरिसो अ अन्नधम्मिअमज्झिममहिला अ १२. अन्नधम्मिअमज्झिमपुरिसों अ अन्नधम्मिअथेरी य १३. अन्नधम्मिअमज्झिमपुरिसो अन्नधम्मिअतरुणी अ १४, अन्नधम्मिअमज्झिमपुरिसो अन्नधम्मि अमाज्झिमनपुंसओ अ १५. अन्नधम्मिअमज्झिमपुरिसो अन्नधम्मिअथेरनपुंसगो य १६, अन्नधम्मिअमज्झिमपुरिसो अन्नधम्मिअतरुणनपुं सगो अ १७, अन्नधम्मिअथेरपुरिसो अन्नधम्मिअतरुणपुरिसो अ १८, अन्नधम्मिअथेरपुरिसा अन्नधम्मिअमज्झिममहिला य १९. अन्नधम्मिअथेरपुरिसो अन्नधम्मिअथेरी अ २०, अन्नधम्मिअथेरपुरिसो अन्नधम्मिअतरुणी अ २१. अन्नधम्मिअथेरपुरिसो अन्नधम्मिअमज्झिमनपुंसओ अ २२. अन्नधम्मिअर्थरपुरिसोअन्नधम्मियथेरनपुंसगांय २३, अन्नधम्मिअथेरपुरिसो अन्नधम्मिअतरुणनपुंसगां य २४, अन्नधम्मिअतरुणपुरिसो अन्नधम्मिअमज्झिममहिला य २५, अन्नधम्मिअतरुणपुरिसो अन्नधम्मिअथेरी य २६, अन्नधम्मिअतरुणपुरिसो अन्नधम्मिअतरुणी अ २७, अन्नधम्मिअतरुणपुरिसो अन्नधम्मिअमज्झिमनपुंसगो अ २८, अन्नधम्मिअतरुणपुरिसो अन्नधम्मिअथेरनपुंसगो अ २९, अन्नधम्मियतरुणपुरिसो अन्नधम्मिअतरुणनपुंसगोअ ३०. अन्नधम्मिअमज्झिममहिला अन्नधम्मिअथेरी अ ३१, अन्नधम्मिअमज्झिममहिला अन्नधम्मिअतरुणी अ ३२, अन्नधम्मिअमज्झिममहिला मज्झिमनपुंसगो अ ३३, अन्नधम्मिअमज्झिममहिला अन्नथम्मि अथेरनपुंसगां य ३४, अनधम्मि अमज्झिममहिला अन्नधम्मितरुणनपुंसगों अ ३५. अन्नधम्मिअथेरी अन्नधम्मिअतरुणी य ३६, अन्नधम्मिअथेरी अन्नधम्मिअथेरनपुंसगो य ३७. अन्नधम्मिअर्थरी अन्नधम्मिअमज्झिमनपुंसगो य ३८, अन्नधम्मियथेरी अन्नधम्मियतरुणनपुंसगो अ ३९. अन्नधम्मिअतरुणी अन्नधम्मियमज्झिमनपुंसगो अ ४०. अन्नधम्मिअतरुणी अन्नधम्मिअथेरनपुंसगी अ ४१, अन्नधम्मिअतरुणी अन्नधम्मिअतरुणनपुंसगो य ४२ अन्नधम्मिअतरुणी अन्नधम्मि अमज्झिमनपुं सगो अ ४३. अन्नधम्मि अमज्झिमनपुंस अन्नधम्मिअथेरीनपुंसगो अ ४४ अन्नधम्मिअमज्झिमनपुंसगो अन्नधम्मिअतरुणनपुंसओ अ ४५. अन्नधम्मिअथेरनपुंसओ अन्नधम्मिअतरुणनपुंसगा अ ४६.
एते अन्नधम्मिअचारणियाए लच्छा । ते सव्वं य नऊई ।

Page #30

मूलं-५७ ___ इदानिं साहम्मिअ अन्नधम्मिअ उभयचारणिआ किज्जइ-साहम्मिअभज्झिमपुरिसो अन्नधम्मियमज्झिमपुरिसो य पुच्छिज्जइ १. साहम्मिअमन्झिमपुरिसो अन्नधम्मियथेरपुरिसो य २. साहम्मिअमज्झिमपुरिसो अन्नधम्मिअतरुणोअ ३. साहम्मिअमज्झिमपुरिसोअन्नधम्मिअमज्झिममहिला अ४.साहम्मिअमज्झिमपुरिसोअन्नधम्मिअथेरीअ५.साहम्मिअमज्झिमपुरिसोअन्नधम्मिअतरुणी अ६. साहम्मिअमज्झिमपुरिसो अन्नधम्मिअमज्झिमनपंसगो य ७. साहम्मिअमज्झिमपुरिसा अन्नधम्मिअथेरनपुंसगो अ८. साहम्मिअमज्झिमपुरिसो अन्नधम्मिअतरुणनपुंसगा य९. एते नव साहम्मियमज्झि. मपुरिसममुंचमाणेहिं लद्धा ।। साहम्मिअथेरपुरिसो अन्नधम्मिअमज्झिमपुरिसो अ १, साहम्मिअथेरपुरिसो अन्नधम्मिअथेरपरिसो चेव २. साहम्मिअथेरपुरिसो अन्नधम्मिअतरुणो अ ३. साहम्मिअथेरपुरिसो अन्नधम्मिअमज्झिममहिला अ४.साहम्मिअथरपुरिसो अन्नधम्मिअमहिलथेरी अ५.साहम्मिअथरपुरिसो अन्नधम्मिअतरुणी अ६. साहम्मिअर्थरपुरिसा अन्नधम्मिअमज्झिमनपुंसगो अ ७. साहम्मिअथेरपुरिसो अन्नधम्मियनपसगथेंगे अ ८. साहम्मिअथेरपुरियो अन्नधम्मिअतरुणनपंसगो अ९. एते नव साहम्मिअथेरपुरिसममुंचमाणेहिं लब्धा । साहम्मिअतरुणपुरिसो अन्नधम्मिअमज्झिमपुरियो य १, साहम्मिअतरुणपुरिसोअन्नधम्मियथेरपुरिसा अ२.साहम्मियतरुणपुरिसो अन्नधम्मिअतरुणपुरिसोअ३, साहम्मियतरुणपुरिसोअन्नधम्मिअमज्झिममहिला अ४. साहम्मिअतरुणपुरिसोअन्नधम्मिअथेरमहिलाय ५.साहम्मिअतरुणपुरिसोअन्नधम्मियतरुणीअ६.साहम्मियतरुणपरिसोअन्नधम्मिअमज्झिमनपंसगो अ ७,साहम्मिअतरुणपुरिसोअन्नधम्मिअतरुणनपुंसगोअ८, साहम्मिअतरुणपुरिसोअन्नधम्मिअथेरनपुंसगो अ९, एतेवि नव साहम्मिअतरुणममुचमाणेहिं लद्धा।
साहम्मियमज्झिममहिला।अन्नधम्मिअमज्झिमपुरिसो अ१,साहम्मिअमज्झिममहिलाअन्नधम्मिअथेरपुरिसो अ २, साहम्मियमज्झिममहिला अन्नधम्मिअतरुणपुरिसो अ ३, साहम्मिअमज्झिममहिला अन्नधम्मिअमज्झिममहिला अ ४. साहम्मिअमज्झिममहिला अन्नधम्मिअथेरमहिला अ५, साहम्मिअमज्झिममहेला अन्नधम्मिअतरुणमहिलाअ६. साहम्मिअमज्झिममहिला अन्नधम्मिअमज्झिमनपुंसगोअ ७,साहम्मिअमज्झिममहिलाअन्नधम्मिअथेरनपुंसगोअ८.साहम्मिअमज्झिममहिलाअन्नधम्मिअतरुणनपुसगा अ९. एतेनवसाहम्मिअमज्झिममहिलाएलद्धा।साहम्मिआथरी अन्नधम्मिअमज्झिमपुरिसो अ १.साहम्मिअथेरीअन्नधम्मिअथेरपरिसोअ२.साहम्मिअथेरीअन्नधम्मिअतरुणपरिसोय३.साहम्मियथेरी अन्नधम्मिअमज्झिममहिलाअ४.साहम्मिअथरीअन्नधम्मिअथेरीअ५.साहम्मिअथेरीअन्नधम्मिअतरुणी अ६, साहम्मिअथरी अन्नधम्मिअमज्झिमनपुंसगो अ ७. साहम्मियथरी अन्नधम्मिअथरनपंसगो अ८ साहम्मिअर्थरा अन्नधम्मिअतरुणनपुंसगो अ१. एते साहम्मियथरीएअमुंचमाणीएलदा।साहम्मिअतरुणी अन्नधम्मिअमज्झिमपुरिसो य १, साहम्मिअतरुणी अन्नधम्मिअर्थरपुरिसा अ २. साहम्मिअतरुणी अन्नधम्मियतरुणपुरिसा य ३. साहम्मियतरुणी अन्नधम्मिअमज्झिममहिला य ४. साहम्मिअतरुणी अन्नधम्मिअथरी य ५ साहम्मिअतरुणी अन्नधम्मिअतरुणी अ६ साहम्मिअतरुणी अन्न. धम्मिअमज्झिमनपंसगोअ७.साहम्मिअतरूणी अन्नधम्मिअथेरनपुंसगोअ८ साहम्मिअतरुणी अन्नधम्मिअतरुणनपंसगा अ९.एते नव साहम्मिअतरुणीए अमंचमाणणलद्धा॥
साहम्मिअमज्झिमनपुंसगो अन्नधम्मिअमज्झिमपुरिसो अ १. साहम्मिअमज्झिमनपुंसगो अन्नधम्मिअथेरपुरिसो अ २, साहम्मिअमज्झिमनपुसगो अन्नधम्मिअतरुणपुरिसो अ ३. साहम्मि

Page #31

२८
आघनियुक्तिः मूलसूत्रं अमज्झिमनपुंसओ अन्नधम्मियमज्झिममहिला य ४, साहम्मिअमज्झिमनपुंसओ अन्नधम्मिअर्थरी अ५, साहम्मिअमज्झिमनपंसआ अन्नधम्मियरुणीअ६.साहम्मियमुज्झमनपंसओ, अन्नधम्मियमज्झिमनपुंसओ अ ७. साहम्मिअमाज्झिमनपुंसओ अन्नधम्मियथेरनपुंसओ अ ८. साहम्मिअमज्झिमनपुंसओ अन्नधम्मिअतरुणनपुंसओ अ ९. एते नव साहम्मिअमज्झिमनपुंसगेण अमुचमाणेण लद्धा ।। साहम्मिअथेरनपुंसओअन्नधम्मिअमज्झिमपरिसो अ१.साहम्मिअथेरनपुंसगो अन्नधम्मिअथेरपुरिसोअ२. साहम्मिअथेरनपुंसगोअन्नधम्मिअतरुणपुरिसोअ३, साहम्मिअथेरनपुंसगोअन्नधम्मिअभाज्झिममहिलाअ ४. साहम्मिअथेरनपुसंगो अन्नधम्मिअथेरी अ५, साहम्मिअथेरनपुंसओ अन्नधम्मि अतरुणी अ६, साहम्मिअथेरनपुंसगोअन्नधम्मिअमज्झिमनपुंसगो अ७. साहम्मिअथेरनपुंसगो अन्नधम्मिअथेरनपुंसगोअ ८. साहम्मिअथेरनपुंसगो अन्नधम्मिअतरुणनपुंसगोअ९. एतेनवसाहम्मियथेरनपुंसगेण अमुंचमाणेणलद्धा ।। साहम्मिअतरुणनपुंसगो अन्नधम्मिअमज्झिमपुरिसो अ १. साहम्मिअतरुणनपुंसगो अ २, साहम्मिअतरुणनपुंसगो अन्नधम्मिअतरुणपुरिसा अ ३. साहम्मिअतरुणनपुंसगो अन्नधम्मिअमज्झिममहिला अ४.साहम्मिअतरुणनपुंसगोअन्नधम्मेिअथेरीअ५, साहम्मिअतरुणनपुसंगोअन्नधम्मिअतरुणी अ६. साहम्मिअतरुणनपुंसगो अन्नधम्मिअमज्झिमनपुंसगो अ ७. साहम्मिअतरुणनपुंसगो अन्नधम्मिअथेरनपुंसगो अ८, साहम्मिअतरुणनपुंसगो अन्नधम्मिअतरुणपुंसगो अ९, एते नव साहम्मिअतरुणनपुंसगेण अमुचमाणेण लद्धा ॥ एते नव नवगा साहम्मिअअन्नधम्मिअचारणिआए होति। एगत्थ मिलिआएक्कासीति॥ उक्तं पृच्छाद्वारम्। (अथ) “छक्के पढमजयणा” (यदुक्तं)तां विवृण्वन्नाहमू. (५८) तिविहो पुढविक्काओ सच्चितौ मीसओ स अच्चितो।
एक्कक्को पंचविहो अच्चित्तेणं तु गंतव्वं॥ वृ.त्रिविधःपृथिवीकायः-सच्चित्तोमिश्रोऽचित्तश्चेति,इदानींसत्रिविधोऽप्यकैकःपञ्चप्रकारः, तत्रयोऽसौ सचित्तः स कृष्णनीलरक्तपीतशुक्लभेदेन पञ्चधा, एवं मिश्राचित्तावपि. तत्र कतरेण गन्तव्यमित्याह'अच्चित्तेणं तु गंतव्वं ति, तत्र योऽसावचेतनस्तेन गन्तव्यमित्युत्सर्गविधिः तत्र स एव पृथिवीकायः शुष्क आर्द्रश्च स्यात्, आह चमू. (५९) सुक्कोल्ल उल्लगमणे विराधना दुविह सिग्गरवुप्पंत।
___ सक्कोवि अ धृलीए ते दोसा भट्टिए गमनं॥ वृ.शुष्कः- चिवल्ल आद्रवति, तत्र द्वयाःशुष्कार्द्रयोःशुष्केन गन्तव्यं, किं कारणं?, यत आर्द्रगमने विराधनाद्विधाभवतिआत्मसंयमयोः तत्रात्मनोविराधनाकण्टकादिवेधात.इतरातुत्रसादिपीडनात्।इदानीं विराधनाऽधिकदोवप्रदर्शनायाह- सिग्गखुप्पंत' 'सिग्गउत्तिश्रमोभवति. खुप्पंते'त्तिकर्दमएवनिमज्जति. सतितत्रशुष्कनपथागमनमम्यनुज्ञातमासीत,तेनापिनगन्तव्यंयद्यसाधूलीबहलोभवतिमार्गः किंकारण? यतोधूलीबहलेनापिपथागच्छतस्तएवदोषाः केचते? संयमविराधनाआत्मविराधनाच,तत्रात्मविराधना अक्ष्णोधूलिः प्रविशति, निमज्जन श्रान्तश्च भवति, उपकरण मलिनीभवति, तत्र यद्यपकरणक्षालनं करोत्यसमाचारी. अथनक्षालयतिप्रवचन-हीलना स्यात,अत उच्यते भट्टिए गमणं ति.भ्राष्टया गुन्तव्यं. रजोरहितया तु गन्तव्यमिति । इदानीं भाष्यकार आर्द्रस्य पृथिवीकायस्य भेदान दर्शयन्नाहमू. (६०) तिविहो उ होइ उल्ना महुसित्थो पिंडओ य चिक्खल्लो।
लत्तपहलित्त उंडअ खुप्पिज्जइ जत्थ चिक्खिल्ला॥ [भा. ३३]

Page #32

मृलं-६०
__ २९ वृ. यस्तावदाः स त्रिविधः- 'मधुसित्थो पिंडआ य चिक्खल्लो' एतेषां यथासङ्ख्येन स्वरूपमाह'लत्तपहलित्तउंदग खुप्पिज्जति जत्थ चिक्खल्लो' 'लत्त'त्ति अलत्तोऽलक्तकः पथः येन प्रदेशेनालक्तः कामिन्याःपात्यतेतावन्मायोलिम्पतिकर्दमःसमधुसित्थकोऽभिधीयते.उंडकाः-पिण्डकास्तद्रूपायोभवति. पादयोर्यः पिण्डरूपतया लगति स पिण्डक इत्यर्थः. यत्र तु निमज्जनं स्यात्स चिक्खल्ल इति।शुष्कमार्गश्च भाष्यकृतानव्याख्यातः, प्रसिद्धत्वादभेदरहितत्वाच्चेति।अथसमार्गःशुष्कचिक्खल्लरूपोऽपिसप्रत्यपायो निष्प्रत्यपायथेति, ते चामी प्रत्यपायाःमू. (६१) पच्चवाया वालाइसावया तेनकंटगा मेच्छा।
अनंतमनक्कते सपच्चवाएयरे चेव॥ वृ. इह हि प्रत्यपाया नाम दोषा. के ते?.व्यालादिश्वापदाःस्तेनाः कण्टका म्लेच्छा इति । तत्थ पढम सुक्केणंभट्टीएगम्मइ,सोदुविहा-अर्कताअनक्कतो.अकंतणगम्मइ.जोऽविअक्तोसोविदुविहो-सपच्चवाओ निपच्चवाओ य. पच्चवाया यतेनादआ भणिआ. निप्पच्चवारणं गम्मइ। अहवा अनक्कंता भट्टी सपच्चवाया यहोजाताहेधूमपंथेणंअक्कतेनगम्मइ.अहवनहोजाधूलीपंथो सपच्चवाओयहोजाताहे उल्लेणंगम्मइ, सो अतिविहो-मधुसित्थो पिंडओ चिक्खल्लो य तत्थेक्कक्को दुहा-अक्कतो अनवंतो य, अक्कंतेणं गम्मइ, प्रासुकत्वात्, सो दुविहो सपच्चवाओ अपच्चवाओ य, निपच्चवाएणं गम्मइ, तस्स असइ अनकंतेणं आत्मादिरक्षाहेतुत्वात् । एवं सर्वत्र निष्प्रत्यपायेन गन्तव्यम् । 'अनंतो अपच्चवाओ' 'अक्कंतमनक्कतो सपच्चवाएतरंचेव' त्ति कहियं॥अत्र भ्राष्टयाः खल्वभावे धूलीपथेन यायात्, आह चमू. (६२) तस्सासइधूलीए अक्त निपच्चएण गंतव्वं ।
मीसगसच्चित्तेसुऽवि एस गमो सुक्कउल्लाइं॥ वृ. 'तस्याः' भ्राष्टयाः असति' अभावे सतिधूलीपथेन गन्तव्यं, कीदृशेन?-आक्रान्तेन निष्प्रत्यपायेन चेति । एव तावदचित्तपृथिवीकायमार्गगमने विधिरुक्तः, तदभावे मिश्रेण पृथिवीकायेन गन्तव्यं, तत्राप्येष एवाधस्त्योविधिदृश्यः, तदभावसचितेनगन्तव्यं,तथाचाह-'मीसगसच्चित्तेसुविएसगमो' मिश्रसचेतनेष्वपि पृथिवीकायेषुएषगमःशुष्कार्दादिः, एतदुक्तंभवति-प्रथमं मिश्रशुष्केनगम्यते,तदभावे मिश्राट्टैण, तदभावे सचित्तशुष्केन, तदभावे सच्चित्ताइँण। अथवा हसगमोत्ति "अक्कंतानक्कंतसपच्चवायभैयभिन्नोजोएयव्वो सव्वत्थसपच्चवाओपरिहरणीओत्ति' एषविधिः। सडदानींसाधःस्थण्डिलादस्थण्डिलं संक्रामन कस्मिन कस्मिन् काले केन प्रमार्जनं करोतीत्यत आह___ मू. (६३) उड्डुबद्रे रयहरणं वासावासासुपायलेहणिआ।
वडउंबर पिलखू तस्सअलंभंमिचिंचिणिआ॥ वृ. 'ऋतुबद्ध' शीतोष्णकाल रयहरणं ति रजोहरणेन प्रमार्जनं कृत्वा प्रयति । तथा 'वासावासासु पायलहणिआ' वर्षासुयावद्वर्षावर्षाकालवर्षतिसतिपादलेखनिकयाप्रमार्जनकर्त्तव्यं साचकिंमयीभवत्यत उच्यते- 'वडे' त्यादि, वटमयी उदुम्बरमा प्लक्षमयी, 'तस्यालाभे' प्लक्षस्याप्राप्तौ पिचणिकामयी अम्बिलिकामयीति । सा च कियत्प्रमाणा भवतीत्याहमू. (६४) बारसअंगुलदीहा अंगुलमेगं तु होइ विच्छिन्ना।
घनमसिणनिव्वणावि अपुरिसे य पत्तेअं॥ वृ.द्वादशाङ्गुलानिदीर्घाभवति, येन मध्य हस्तग्रहाभवति, विस्तारस्तवेकमङ्गुलं स्यात।साच घना'

Page #33

३०
आघनियुक्तिः मूलसूत्रं निबिडा कार्या, मसृणा निव्रणा च भवति। सा च किमकव भवति?, ने त्याह-पुरुष च प्रत्येकम-एकैकस्य पृथगसौ भवति।
म. (६५/१) उभओ नहसंठाणा सच्चित्ताचित्तकारणा मसिणा।
वृ. 'उभयोः' पार्श्वयोः 'नखसंस्थाना' नखवतीक्ष्णा. किमर्थमसौ उभयपार्श्वयोस्तीक्ष्णा क्रियते ?. सचित्ताचित्तकारणात.तस्याएकनपार्श्वेनसचित्तपृथिवीकायःसँल्लिख्यते.अन्येनपार्श्वना-चित्तपृथिवीकाय इति। किंविशिष्टा सा ? 'मसिण'त्ति, मसृणा क्रियते. नातितीक्ष्णा. यतो लिखत आत्मविराधना न भवति। पृथिवीकाययतनाद्वारं गतम्। अप्कायद्वारमाह.
मू. (६५/२) आउक्काओ दुविहो भोमो तह अंतलिक्खो य॥ वृ.अप्कायो द्विविधः-भौमोऽन्तरिक्षश्च। इदानीं प्रत्यासत्तिन्यायादन्तरिक्षस्तावदच्यतेमू. (६६) महिआवायं तह अंतरिक्खिअंदट्टतं न निग्गच्छे।
आसन्नाओ नियत्तइ दरगओ घर च रुक्ख वा॥ व.सोऽन्तरिक्षजा द्विविधः, महिका-धुमिकास्पोऽप्कायः, वासंति वर्षारूपचाप्कायः. तमेवंप्रकारमुभयमपिदृष्ट्राऽन्तरिक्षजननिर्गच्छेत.अथकथचिन्निर्गतस्यसतोजातंमहिकावर्षततआसन्नादि-भभागे निवर्तते, अथ दूरमध्वानं गतः ततः किं करोति ? - 'गृहं' शून्यं गृहं वृक्ष वा बहलमाश्रित्य तिष्ठति।
अथ सभयप्रदेशेगतस्ततः किं कर्त्तव्यमित्याहमू. (६७) सभए वासत्ताणं अञ्चदए सुक्खरुक्खचडणं वा।
नइकोप्परवरणेणं भोमे पडिपुच्छिआगमनं ॥ ७. 'सभये' गृहादौ स्तेनकादिभयोपेते 'वर्षात्राणं' वर्षाकल्पंप्रावृत्त्य व्रजति. अथ 'अत्युदकं उदकान वर्षः ततः किं करोति?-शुष्कवृक्षारोपणं कर्त्तव्यम्।अथासौ सापायो नास्ति ततस्तरण्डंगृहीत्वा तरितुंजलं व्रजतिइत्युक्तोऽन्तरिक्षजः, इतरमाह-'नदी त्यादि,यदातुतस्यसाधोर्गच्छतोऽपान्तरालेनदीस्याद्वक्ररूपा ततस्तस्यानद्याःकूपरणव्रजति,नदीपरिहृत्येत्यर्थः।अथवा वरणेन' सेतुबन्धेनव्रजति। एवं भौमेप्रतिपृच्छ्य पूर्वमेवकश्चित्पुरुषंगमनकर्त्तव्यम्।इदानीयदक्तं वरणेनगन्तव्य'मिति.ससंक्रमोनिरूप्यते, किंविशिष्टेन तेन गन्तव्यं ? कीदृशेन वा (न) गन्तव्यमित्यत आहम. (६८) नेगंगिपरंपरपारिसाडिसालंवज्जिए सभए।
- पडिवक्षण उगमनं तज्जाइयरे व संडेवा।। वृ. 'नगंगिपरंपरपारिसाडिसालंबवज्जिए सभए पडिवक्खेण उ गमनं ति न एकाङ्गी-अनेकाङ्गीअनेकष्टकादिनिर्मितः संक्रमः, परंपर' इति परम्परप्रतिष्ठः-न निर्व्यवधानप्रतिष्ठः, 'परिसाडी'ति गच्छतो. यत्र धूल्यादि निपतति. 'सालंबवज्जिए'त्ति सालम्बवर्जितः-सावष्टम्भलग्नरहित इत्यर्थः. सभयो यत्रव्यालादयःशुपिरषुसन्ति, यद्यभिगुणयुक्तःसंक्रमोभवतितदानयातव्यं कथंतर्हियातव्य? 'प्रतिपक्षण' उक्तस्य विपर्ययेण। तत्रानेकाङ्गिनःप्रतिपक्ष एकाङ्गी.परम्परस्यापरम्परकः, परिशाटिनोऽपरिशाटी, सालम्बवर्जितस्य सालम्बः. अभयस्य निर्भयः प्रतिपक्षः एतेषु प्रतिपक्षेष गमनं । भङ्गकाथात्र पदपश्चकनिष्वन्नत्वात्रिंशत,तद्यथा-"अनेगंगिओपरंपरोपरिसाडीसालंबवज्जितोसभउत्तिपढमो" एवंस्वबुल्या रचनीयम।
पाठान्तरंवा नेगंगिचलऽथिर'त्ति,शषप्राग्वत.तत्रानकाङ्गापूर्ववत. चलथिरत्तिएतत्पदद्वयं,तथाहि

Page #34

मलं-६८
एकचलः संक्रमा भवति, अपरस्त्वस्थिर: तत्रारुढ गन्तरि सति वंशवद्यः अन्दोलते स चलः, अस्थिरस्तुभूमावप्रतिष्ठितः, शेषं प्राग्वत, प्रतिपक्षा अपि प्राग्वदेव. केवलं चलस्याचलः प्रतिपक्षः, अनन्दोलनशीलत्वात, अस्थिरस्य तु स्थिरः, भुवि प्रतिष्ठितत्वात्, एतषुगमनं. एतानि च षट्पदानि, तद्यथा- 'णेगंगि चलो अथिरे पारिसाडि सालंबवज्जिएसभए" एष प्रथमः, एवं चउसट्ठीभंगा कायव्वा। अन्ये त्ववं पठन्ति"एगंगिचलथिरपारिसाडिसालंबवज्जिए सभए" एकाङ्गेन निवृत्त एकाङ्गी. चलः पचनशीलः, अस्थिर:अधस्तादप्रतिष्ठितः. परिशाटी सालम्बवर्जितः सभयः, एभिः षड्भिः पदैवतुःषष्टिर्भङ्गाः. अस्यां यो मध्ये द्वात्रिंशत्तमोभङ्गःसएवपरिगृह्यते. तद्रहणाच्चतुलामध्यग्रहणवदुभयान्तर्वर्तिनःसंगृहीताः, पडिपक्खेणउ गमनं'ति. अस्य मध्यमस्य भङ्गस्योपन्यस्तस्य यः प्रतिपक्ष एकान्तेन शुद्धश्चतुःषष्टितमस्तेन गन्तव्यं, अयमुत्सर्गविधिः एतदभावे ये निर्भयाः संकीर्णभङ्गास्तैरपि गन्तव्यमेवेत्यपवादः। अथ संक्रमो नास्ति ततः को विधिः?.अत आह-तज्जाइयरव संडेवत्ति. सण्डेवकः-पाषाणादि योऽन्यस्मिन पाषाणादौ पादनिक्षेपः ससंडवकः स च द्विविधः-तज्जात इतरथ. तत्र तज्जातः-तस्यामव भुवि यो जातः. इतरस्त्वन्यत आनीय तत्र निहितः स एककरित्रविधः। तदेव त्रैविध्यं दर्शयन्नाहमू. (६९) चलमाणमनक्कंते सभए परिहरिअ गच्छ इयरेणं।
दगसंघट्टणलेवोपमज्जपाएअदूरंमि।। वृ.तत्रयोऽसौतज्जातःसत्रिविधः-चलमानःअनाक्रान्तःसभयश्च,योऽप्यसावतज्जातःअसाव-प्येवमेव त्रिविधः। ततश्चैवंविधेसण्डेवकेकिंकर्तव्यमित्याह- गच्छ' व्रज इतरेणं तियोऽचलःआक्रान्तःअसभयश्चेति, अनेनपदत्रयेणाष्टोभङ्गाःसूचिताः,तेषांचैषाचलः-अनासक्तः।अथसंक्रमोनास्तिततउदकमध्येनैवगन्तव्यं, तत्रकोविधिरित्याह-'दग'इत्यादि. 'दग-संघट्टण मिति.उदकंजवर्द्धप्रमाण, लेवे'तिउदकमेवनाभिप्रमाणं तत्र कथमवतरणीयमित्याह- ‘पमज्ज पाए अदूरंमि' पादौ प्रमृज्य, पादौ प्रमृज्य, कियतिभूमिभागेव्यवस्थित उदकस्येत्यत आह, अदूरे-आसन्न तीर इत्यर्थः। ततश्च तुर्दा जलम्मू. (७०) पाहाणे महुसित्थे वालुअतह कद्दमे य संजोगा।
अक्तमनक्कंते सपच्चवाएयरे चेव॥ वृ.पाषाणजलंमधुसित्थुजलंवालुका-जलंकर्दमजलंचेति.तत्रपाषाणजलं-यत्पाषाणानामुपरिवहति, मधुसित्थकजलंयद अलक्त कमार्गावगाहिकर्दमस्योपरिवहति वालुकाजलंत यद्धालुकाया अपरिवहति. कर्दमजलं त् यद् घनकर्दमस्योपरि वहति, अत्र चपाषाणजलादराक्रान्तानाक्रान्त-स्प्रत्यपायनिष्प्रत्यपायैः सहसयागाभवन्ति-भङ्गका इत्यर्थः। तत्थ पाहाणजलं अक्कत अनक्कतंच.जंतत्थ अक्कत तन गम्मति.जत अकंतंसपच्चवायंअपच्चवायंच, अपच्चवागणंगम्मति.सपच्चावायंपाहाणजलंहोज्जाताहमधुसित्थजलेण गम्मइ, तत्थऽवि एसव भदा, तस्सासइवालुआजलेणगम्मइ, तस्सविएए चैवभेआ. कद्दमजलऽविएवमेव अकंतमनकंतसपच्चवाएयरा, सव्वत्थ निप्प-च्चवाएणगम्मइ। तथाहि-एककस्मिंश्चतुर्विधेजले चतुर्भङ्गी, साचेयम-तत्थतावपाहाणजलं अकंतंअपच्चवायं पढमोभंगो, एवमादि४, एवंमहुसित्थंपि४वालुयाजलंपि ४ कहमजलंपि ४ । अथ सट्टादिललक्षणप्रणिनीषया भाष्यकृदाहमू. (७१) जंघद्रा संघट्टो नाभी लेवो परेण लेवुवरिं। एगो जल थलेगो निप्पगले तीरमुस्सग्गो॥
[भा. ३४] वृ.जङ्घार्द्धमात्रप्रमाणं जलं सट्ट उच्यते, नाभिप्रमाणं जलं लेप उच्यते, परेण नाभजलं यत्तल्लपोपरि

Page #35

आधनियुक्तिः मूलसूत्रं उच्यते, इदानीजङ्घार्द्धप्रमाणं जलमुत्तरतो यो विधिःस उच्यते-एकः पादोजले कर्तव्योऽन्यःस्थले-आकाशे. अथतीरप्राप्तस्य विधिमाह-निप्पगलं'त्तिएकः पादोजले द्वितीयश्चआकाशे निष्प्रगलन्नास्तेततआश्यानः स्थले क्रियते पनर्द्धितीयमपि पादं निष्प्रगलं कृत्वा ततस्तीरे कायोत्सर्ग करोति॥
अथतज्जलंनाभिप्रमाणादिभवतिनिर्भयंचततःकासामाचारीत्याहमू. (७२) निभएऽगारित्थीणं तु भग्गओ चोलपट्टमुस्सारे।
सभए अत्थग्घे वा ओइन्नेसुंघनं पढें। वृ.निर्भयजलसत्यहरणालत्वात्व्यालादिरहितत्वाच्च अगाराणांस्त्रीणांचमार्गतः-पृष्ठतोगच्छति, गच्छता च किं कर्त्तव्यं?, चोलपट्टक उपर्यत्सारणीयः। सभये तु तस्मिन अत्थग्घे वा 'उत्तिन्नेस' अवत्तीर्णेष कियत्स्वपिगृहिषुमध्यस्थितःप्रयाणि धनंपट्ट'न्तिचोलपट्टकंच धनं'निबिडंकरोतियथातोयेननापहियत इति। मू. (७३) दगीर ता चिट्ट निष्पगलो जाव चालपट्टा उ।
सभए पलंबमाणं गच्छइ कारण अफुसंतो॥ वृ. उत्तीर्णश्चोदकतीरे तावत्तिष्ठति यावन्निष्प्रगलो जातथोलपट्टकः, अथासौ प्रदेशः सभयस्ततः सभये प्रलम्बमानंचोलपट्टकंगृहीत्वाव्रजति।कथम्?- कायेन' शरीरेणास्पृशन,शरीरकृताप्कायविराधनाभयात, यदा तु नद्यामवतरतो गृही सहायो नास्ति ततः किं कर्त्तव्यमित्याहमू. (७४) असइ गिहि नालियाए आनक्खेउपुणोऽविपडियरणं।
एगाभोगपडिग्गह केई सव्वाणि न यपुरओ॥ वृ. गृहस्थाभावे नालिकया तन्नदीजलं 'आणक्खेउं' परीक्ष्य गन्तव्यं, नालिका ह्यात्मप्रमाणा चतुरङ्गुलाधिकायष्टिकातयापरीक्ष्य पुणोऽविपडियरण न्तिपुनःप्रतिनिवृत्त्यप्रतिचरणा-आगमनंकरोति. आगत्य च ‘एगाभोग'त्ति एकत्राभागः, आभागः-उपकरणं 'एकत्ति एकत्र करोति, एकत्र बन्धातीत्यर्थः, 'पडिग्गह'त्ति पतद्ग्रहं च पृथगधोमुखं घनपात्रकबन्धन बन्धाति, तं च हस्तेन गृह्णाति तरणार्थम् । केचित्त्वेवमाहुः-पतद्ग्रह उपलक्षणंपात्रकाणां,ततश्चसर्वाण्येवपात्रकाणिअधोमुखानिघनेनचीरेणबध्यन्ते तरणार्थमिति। एसतावसामन्नेननदीए अत्यग्याए गच्छंतस्स विहीभणिओ, यदत- 'एगाभोगपडिग्गह केई सव्वाणि त्ति. नावाएवि आरुहंतस्स एसेव विही. किंतु नावाए चडतो 'नय पुरउत्ति नावाए पढमं नारुहइ. अग्गिमानचडइ. प्रवर्तनाधिकरणदोषात.भद्दगपंतदासातोय, जइभद्दओतओसउणंतिमन्नमाणोआरुहइ, अहपंतोतओ अवसउणंतिमन्नमाना कोवंगण्हति। तथाचसद्दओमग्गओविनारोहइ-निप्पच्छिमोनासहइ, मा सा अन्द्रारुहंतस्येव वच्चिहिति नावा, अता थेवसुआरूढेसु गिहिसु आरूहइ॥ . मू. (७५) सागारं संवरणं ठाणतिअंपरिहरित्तुऽनाबाह।
ठाइनमोक्कारपरोतीरे जयणा इमा होइ॥ वृ. आरुहन्तो असो साहू सागारं संवरणं-पच्चक्खाणं करेति, आरुढी य संतो ठाणतिअंपरिहरि अनाबाहेठाइ.तत्थपुरआनठाइयव्वं.तत्थकिलनावादेवयाहिवासो.नयमग्गओ.अवल्लगवाहणभया, नमन्झओ. मा नावाओ उदकं उल्लिंचाविजिहिन्ति। कत्थ पुण ठाइयव्वं ?. पासे. तत्थ य उवउत्तो चिट्ठइ नमाक्कारपरो । एवं कुशलेन तीरपत्तस्स को विही ?. भन्नइ-तीरे जयणा इमा होति' वक्खमाणा
मू. (७६) नवि पुरआ नवि मग्गआ मज्झे उस्सग्ग पन्नवीसाउ।

Page #36

दइउदय हुन
मूलं-७६
दइउदयं तुंबेसुअएस विही होइ संतरणे॥ वृ. इदानिं तीरपत्ताए नावाए उत्तरंतो न लोअअग्गिमो उत्तरति. पवत्तणाधिकरणादेव, नावि मग्गओ लोयस्स उत्तरति. झडत्ति पडिओगच्छेज्जत्ति.(चल)स्वभावत्वात. अहवा सो पच्छा एक्को उत्तरंतो कयाइ धरेज्जानाविएणंतरपणट्टा.तम्हाथोवेसउत्तिनैसगिहिसउत्तरति।तीरत्थेणकिंकायव्वंति?भन्नइ-'उस्सग्गो' कायोत्सर्गः कर्त्तव्यः, तत्र च कियन्त उच्छासाः इत्यत आह-पन्नवीसाउ'त्ति पञ्चविंशतिरुच्छासाचिन्तनीयाः। 'दइउंत्ति दतिउ चक्खल्लाउडुओ जेन तरिज्जइ ‘तुंबं अलाउअं. एएहिं नावाए अभावे संतरिज्जइ. जदितरणजोग्गंपाणियंति। एसविहि'त्तिदृतिका-दिभिरुत्तीर्णस्यएषएवविधिः संतरणे' प्लवने, यदुक्तं - 'तीरंप्राप्तेनोत्सर्ग:कार्य' इति.अत्रचाप्कायेमिश्राचित्तयतनानसाक्षादुक्ता,छद्मस्थेनतयोस्तत्त्वतोज्ञातुमशक्यत्वात,यश्रज्ञास्यतिसकरिष्य-त्येवेति.सच्चित्तस्यतूक्तै वा उक्तमप्कायद्वारम.अथतेजस्कायस्तत्राहा मू. (७७) वोलाणे अनुलोमे पडिलोमऽद्देस ठाइ तणरहिए।
असई य गत्तिनंतगउल्लण तलिगाइ डेवणया॥ व. यदा हि तस्य साधोर्गच्छतो वनदवोऽनुकूलो भवति. यदभिमुखं सार्वजति तदभिमुखमग्निरप्येतीत्यर्थः, ततस्तस्मिन वनदवे व्यतिक्रान्ते सति गन्तव्यं यदा तु प्रतिलोभः-अभिमुखमायाति ततः 'अंदसुत्तिआर्टेषुप्रदेशेषुतिष्ठतियेनासौनाभिभवति, तृणरहितेवा, असति' अभावतस्य कत्तणितगउल्लण'त्ति. कृत्तिः-चर्मतेनात्मानमावृत्य तिष्ठति, तदभावे नंतगउल्लणं' अनंतगंकम्बलादिवस्त्रंतदाीकृत्यपानकेन तेनात्मानमावृणोति, ततस्तिष्ठति, अथ गच्छतो वहुगुणं ततः तडिगादिडेवणय'त्ति उपानही परिधाय डेवनं. लङ्घनमग्नेः कृत्वाव्रजति।तत्रयदा विध्याते तेजस्कायेयातितदाऽचित्ततेजस्काययतना. यदा तूपानही परिधाय व्रजति तदा सचित्तो मिश्रो वा तेजस्कायः, एषा त्रि-प्रकारायतना। उक्तं तेजस्कायद्वारम्, अथ वायुद्वारंमू. (७८) जह अंतरिक्खमुदए नवरि निअंबे अवणनिगुंजे य।
ठाणं सभए पाउण घनकप्पमलंबमाणंतु॥ वृ. यथा अन्तरिक्षोदके यतनोक्ता 'आसन्ना नियत्तति इत्यादिलक्षणा सैवेहापि दृश्या. 'नवरन्ति केवलमयंविशेषः, नितम्बे' पर्वतैकदेशेवननिकुञ्जवास्थातव्यम,यद्यसौप्रदेश सभयस्ततः पाउणघणकप्पं' घन-निश्छिद्रंकल्पं-कम्बल्यादिरूपंप्रावृत्त्यगच्छति अलम्बमाणंतु'त्तियथाकोणोनप्रलम्बते,प्रलम्बमान'यविराधनात । तत्र महावायो गच्छतः कल्पप्रावृतशरीरस्य सचित्तयतना भवति. अप्रलम्बं कल्पं कुर्वतः अचेतनयतना। मिश्रयतना कल्पप्रावृतस्यैव भवति, यतः किंचि ठक्किअं किंचिच्च न, इयं त्रिविधा यतना॥
उक्तं वायुद्वारम्, अथ वनस्पतिद्वारमुच्यतेमू. (७९) तिविहो वणस्सई खलु परित्तऽनंतो थिराथिरेक्केको।
संजोगा जह हट्टा अक्कंताई तहव इहि ।। वृ.त्रिविधोवनस्पतिः-अचित्तो मिश्रःसचित्तश्च योऽसावचितःस परित्तो अनंतोय.परित्तोथिरोअथिरा अ. अनंतोवि थिरो अथिरो अ. इदानिं मीसो सो दविहो परित्तो अनंतो अ, परित्तो दहा-थिरो अथिरो अ. अनंतोऽवि दविहोथिरोअथिरोअ.इदानिंसचित्ता, सो दहा-परित्तो अणंतो अ.परित्तो दहा-थिरो अथिरोअ. अनंतो दहा-थिरो अथिरोअ. एक्केक्को अभेओ चउहा-अक्तो निपच्चवाओ अ१, अक्तोसपच्चवाआ अ२. अनकंतोअपच्चवाओय३.अनक्कतोसपच्चवाओअ४।तत्थकाजयणा? अचित्तेणंगम्मइ,तत्थविपरित्तेण. तनविथिरण तत्थविअनंत-निपच्चवाएणं तदभावे अनक्तेणंनिपच्चवाएणं, तदभावे अचित्तपरित्तणंअथिंग्ण 126 131

Page #37

३४
आघनियुक्तिः मूलसूत्र
Ts, सोऽवि यदि अक्तो निपच्चवाओं अतदभावे अनक्कंतण निपच्चवाएणय, तद्भावे अचित्तानंतण थिरण गम्मति, तत्थवितन अक्कतण निपच्चवाएणय, तदभाव अनक्कंतनिपच्चवाएणं, तदभावे अचित्ताणतणं अथिरेण
अ अक्तनिपच्चवाओ य यदि हांति, तदभावे अणक्कंतनिप्पच्चवाएणं, तदभावे मीसेणं, एवमेव भंगा जाणिव्वा जहा अचित्ते, तदभावे सचित्तेणं गम्मइ, तत्थवि एसेव गम्मइ । अथ गाथाऽक्षरघटना-त्रिविधो वनस्पतिः- सचित्तः अचित्तः मिश्रश्रेति, तत्रैकैको द्विधा - परीतोऽनन्तथ तत्र परीतः पृथक्शरीराणामेकद्वित्रिअसख्येयानां जीवानामाश्रयः, अनन्तस्तु अनन्तानामेकैकं शरीरं स एकैकः स्थिरोऽस्थिरथ, स्थिरो दृढसंहननः, इतरस्त्वस्थिरः । अत्र चसंयोगाः कर्त्तव्याः, ते चाधस्ताद्य थोक्तस्तथैव दृश्याः, तेचाक्रान्तनिष्प्रत्यपायआक्रान्तसप्रत्यपायअनाक्रान्तनिष्प्रत्यपायअनाक्रान्तस- प्रत्यपायरूपाः । ननु चकस्मादचित्तवनस्पतियतनोच्यते ?, तथाहि-संचेतनविषया यतनेति न्यायः, उच्यते, तत्राप्यस्ति कारणं. यद्यपि अचित्तस्तथाऽपि कदाचित्केषाचिद्वनस्पतीनामविनष्टा योनिः स्याद गुड़चीमुभादीनां तथाहि गुडूची शुष्काऽपि सती जलसे कात्तादात्म्यं भजन्ती दृश्यते एवं कटुक मुद्भादिरपि अतो योनिरक्षणार्थमचेतनयतनाऽपि न्यायवत्येवेति । अथवाऽचित्तवनस्पतियतनया दयालुतामाह, अचेतनस्यैते भेदा न भवन्ति, किन्तु सचित्तमिश्रयोरेव योजनीयाः । उक्तं वनस्पति द्वारम् अधुना त्रसद्वारमाहमू. (८०) तिविहा बेइंदिया खलु थिरसंघयणेयरा पुणो दुविहा । अक्कताई य गमो जाव उ पंचिंदिआ नेआ ।।
·
-
वृ. ‘त्रिविधाः’ त्रिप्रकारा द्वीन्द्रियाः- सचित्तादिभेदात्, सचित्ताः सकलजीवप्रदेशवन्तः, अचित्तास्तु विपर्ययात्,मिश्रास्त्वेतएवकरम्बीभूताः, पुनरेकैको द्विविधः, तथाहि - सचित्तो थिरसंघयणो अथिर-संघयणो अ, एवं अचित्तो मिस्सोवि, जो सो स्थिरसंघयणो तत्थ चउभंगी- अक्कंतोऽनक्कंतो सपच्चवाओ इयरो य, एवं अन्नेऽवि 'अक्कं तादीय'त्ति आक्रान्तादिर्गमको भङ्ग इति, अनेन चतुर्भङ्गिका सूचि-ता । एवमयं क्रमस्त्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियपञ्चेन्द्रियाणां सचित्ताचित्तमिश्रादिर्योजनीय इति ।। एवं तावत्सजातीययतनोक्ता, इदानीं विजातीयेन सहाहमू. (८१)
मू. (८२)
पुढविदएय पुढविए उदए पुढवितस वालकंटा या । पुढविवणस्सइका ते चेव उ पुढविए कमणं ॥ पुढवितसे तसरहिए निरंतरतसेस पुढविए चेव । आउवणस्सकाए वनेन नियमा वनं उदए । तेऊवाउविहूणा एवं सेसावि सव्वसंजोगा । नच्चा विराधनदुगं वज्र्ज्जतो जयसु उवउत्तो ॥
मू. (८३)
वृ. पृथिव्युदकयाः युगपद्ममनतया प्राप्तयोः सताः कर्तरेण यातव्यमित्याह - पृथिव्या, उदके त्रसादिसद्भावात्, चशब्दाद्वनस्पतिश्र, पृथिवीं त्यक्त्वैव । अथ पृथिवीवनस्पतिकाययोः सतोः किं कर्त्तव्यमित्याहपृथिव्यैवगन्तव्यं, वनस्पतौ तद्दोषसंभवात्। पृथिवीत्रसयोः केनगन्तव्यं ? - त्रसरहित-मार्गेण, एतदुक्तं भवतिविरलत्रसेषु तन्मध्येन, निरन्तरषु तु पृथिव्या, अप्कायवनस्पतिकाययोः सतोः केन यातव्यमित्याह-वनेन वनस्पतिकायेन, उदकेनियमाद्रनस्पतिसद्भावात्॥ तेजस्कायवायुकायाभ्यां रहिता एवं शेषा अपिसर्वसंयोगाः अन्येऽपि ये नोक्तस्तेऽनुगन्तव्याः भङ्गकाः, सर्वथा विराधनाद्वयं ज्ञात्वा - आत्मविराधना संयमविराधना च. एतद्व्यमपि वर्जयन उपयुक्तो - यतस्व - यतनां कुविंति । इदानीं यदुक्तं एवं संसावि सव्वसंजोगा' इति

Page #38

मूलं-८३ ते भङ्गका दर्श्यन्ते. ते चामी-तत्थ पुढविकाआ आउ-काओ वणरसइकाआ तसकाआ चंति चत्वारि पदानि काउंततो दुगचारणियाए तिगचारणिआए चउक्कचारणियाए चारयव्वा, सायइमा चारणिआ-पढविक्का आऊयपढमा १. पुढवी वणस्सतीबीआय २. पुढवी तसा य तइओय ३, एवं पुढवीए तिन्नि लद्धा, आऊदो लहइ, वणस्सई एक्कंति ६. पुढवी आऊ वणस्सई १. पुढवी आऊ तसा २, पुढवा वणस्सइ तसा ३. आऊवणस्सइतसा ४.एएतिगचारणियाएलद्रा, चउक्कचारणियाए उएको चेव.सव्वविएक्कारसअचित्तेहि पएहिं लद्धा. एवं मीसेसुवि ११ सचित्तसुऽवि ११. सव्वेऽवितेतीसं ३३। उक्ताषट्काययतना। आह-यदा पुनर्व्याघ्रदस्तीन्यायनान्यतरविराधनामन्तरेण प्रवृत्तिव न घटां प्राञ्चति तदा किंकर्तव्यमित्याहमू. (८४) सव्वत्थ संजमं संजमाउ अप्पाणमेव रक्खिज्जा।
मुच्चइ अइवायाआ पुणो विसाही न याविरई॥ वृ. 'सर्वत्र' सर्वेषु वस्तुष.किम? संयमरक्षाकार्या.तदभावेऽभिप्रेतार्थसिध्यसिद्धेः किमेषन्यायः? नत्याह-संयमादप्यात्मानमवरक्षत.आत्माभावनतत्प्रवृत्त्यसिद्धेः आत्मानमवरक्षन.जीव-नित्यर्थः 'मुच्यते' भ्रश्यतेतस्मादतिपातात-हिंसादि-दोषात.किंकारणम?.उच्यते. अतिपातनात्यतःपुनर्विशुद्धिस्तपआदिना भविष्यति.अथमन्यसे-पृथिव्याद्यतिपातात्तरकालं विशुद्धिर्भवतिनाम,किन्तुहिंसायांवर्तमानःसःअविरतो लभ्यत इति एकव्रतभङ्गे सर्वत्रतभङ्ग' इति वचनात, तंदत-नास्ति, यत आह-'नयाविरई', किं कारणं?.. तस्याशयशुद्धतया,विशुद्धपरिणामस्यचमोक्ष-हेतुत्वात्।यदासर्वत्रसंयमंरक्षन्नतिपातान्मुच्यते-अतिपातो न भवति, किमयमेव न्यायः १. नेत्याह-संयमादात्मानमेव रक्षन्, येन पुनरपि विशुद्धिर्भवति, न चातिपातेऽप्यविरतिरिति पूर्ववत् । किं कारणं संयमादप्यात्मा रक्षितव्यः?, उच्यते, यतःमू. (८५) संजमहेउं देहो धारिज्जइ सो कओ उ तदभावे?।
संजमफाइनिमित्तं देहपरिपालणा इट्ठा॥ वृ. इह हि संयमहतुः' संयमनिमित्तं देहो धार्यते, स च-संयमः कुतः तदभावे' देहाभावे ? | यस्मादतदेवंतस्मात् संयमस्फातिनिमित्तं,संयमवृद्धयर्थदेहपरिपालनमिष्टं-धर्मकायसंरक्षणमभ्युपगम्यते ।
आह-लोकेनाविशिष्टमेतत, यथाहि. मू. (८६) चिक्खल्लवालसावयसरेणुकंटयतणे बहुजले अ।
लोगोऽविनेच्छड पहे को न विसेसो भयंतस्स? ॥ वृ.
चिखल्लव्यालस्वापदसरेणुकण्टकतृणानबहजलांश्चसापद्रवानमार्गान-पथःलाकाऽपिनच्छत्यंव, अतः को नु विशेषो? लोकात्सकाशाद्भदन्तस्य येनैवमुच्यत इति?, उच्यते. - मू. (८७) जयणमजयणं च गिही सचित्तमीसे परित्तऽनंत अ।
नवि जाणंति न यासिं अवहपइन्ना अह विससा॥ . वृ. यतनामयतनां च गृहिणो न जानन्ति. क् ? सचित्तादी, न च एतेषां' गृहिणां अवधप्रतिज्ञा' वधनिवृत्तिः, अत एव विशेषः। मू. (८८) अविअ जना मरणभया परिस्समभआवत विवज्जेइ।
ते पुन दयापरिणया मोक्वत्थमिसी परिहरंति॥ वृ. कण्ठ्या ॥"अपि च" इति अननाभ्युच्चयमाह. नवरं 'ते'त्ति सापायान पथः । इतथ साधाः प्राणातिपातापत्तावपि गृहिणा सह वैधयुमित्याह

Page #39

३६
आधनियुक्तिः मूलसूत्रं मू. (८९) अविसिटुंमिवि जोगंमि बाहिरे होइ विहुरया इहरा।
सुद्धस्स उ संपत्ती अफला जं देसिआ समए॥ वृ. इह 'अविशिष्टेऽपि तुल्येऽपि योगे' प्राणातिपातादिव्यापारे ‘बाह्ये' बहिर्वतिनिभवति विधुरता' वैधयुं विसदृदृता. इत्थं चैतदभ्युपगन्तव्यम.इतरथाशुद्धस्य-साधोःसंप्राप्तिः' प्राणातिपातापत्तिः अफला' निष्फलायतःप्रदर्शिता समय सिद्धान्ततद्विरुध्यते.तस्मादेतदेवमेवाभ्युपगन्तव्यं.बाह्यप्राणातिपातव्यापार: शुद्धस्य साधोर्न बन्धाय भवतीति॥ मू. (९०) एकंमिवि पाणिवहंमि देसिअं सुमहदंतरं समए।
एमेव निज्जरफला परिणामवसा बहुविहीआ॥ . वृ. एकस्मिन्नपि'तल्यऽपिप्राणिवधे दर्शितं प्रतिपादितंसुमहदन्तर.क्क?- समये सिद्धान्ते. तथाहियथा द्वौ पुरुषा प्राणिवधप्रवृत्ता, तयोश्च न तुल्यो बन्धो, यस्तत्रातीवसंक्लिष्टपरिणतिः स सप्तम्यां पृथिव्यामुत्पद्यत, अपरस्तु नातिसंक्लिष्टपरिणतिः स द्वितीयनरकादाविति । इयं तावद्वि-सदृशता बन्धमङ्गीकृत्य, इदानीं निर्जरामङ्गीकृत्य विसदृशतां दर्शयन्नाहएवमेव निर्जरा' फलविशेषा अपि परिणामवशाद 'बहुविधा' बहुप्रकारा विशिष्टविशिष्टतरविशिष्टतमाः। एकां प्राणिजातिम्ङ्गीकृत्यान्तरमुक्तम.
अधुना सकलव्यक्त्याश्रयमन्तरं प्रतिपिपादयिषुराहमू. (९१) जे जत्तिआ अहेऊभवस्स ते चेव तत्तिआ मुक्खे।
गणणाईया लोगा दण्हवि पुन्ना भवे तुल्ला॥ वृ.ये हेतवो यावन्तो-यावन्मात्रा 'भवस्य' संसारस्य निमित्तं। त एव नान्येतावन्मात्रा एव मो-क्षस्य हेतवो-निमित्तानि । कियन्मात्रास्ते अत आह-गणनाया अतीताः सङ्ख्याया अतिक्रान्ताः, के ?, लोकाः 'द्वयोरपि' भवमोक्षयोः संबन्धिनां हेतूनामसङ्ख्येया लोका: 'पूर्णाः' भृताः, ते तु पूर्णा एकहेतुन्यूना अपि भवन्त्यतआह-तुल्याः,कथंभूताः?-क्रियाविशेषणं तुल्याः सदृशाइत्यर्थः। ननुतुल्यग्रहणमेवकस्मात्केवलं नकृतं? येनपुनःपूर्णग्रहणं क्रियते,भन्नतिपडिवयण-तुल्लग्गहणेणसंवलिआणं संसारमोक्खहऊणलोका तुल्लत्ति कस्सतिबुद्धी होज्जातेन पुन्नग्गहणंपिकीरइ, दोण्हविपुन्नत्तिजयाजयाभरिअत्तिनेयव्वा, इयमत्र भावना-सर्व एव ये त्रैलोक्योदरविवरवर्त्तिनो भावा रागद्वेषमोहात्मनां पुंसां संसारहेतवो भवन्ति त एव रागादिरहितानांश्रद्धामतामज्ञानपरिहारेणमोक्षहेतवोभवन्तीतिएवंतावत्प्रमाणमिदमक्तम.इदानीं येषाममी त्रैलोक्यापन्नाः पदार्था बन्धहेतवो भवन्ति न भवन्ति च येषां तदाहम. (९२) हरिआवहमाईआजे चेव हवंति कम्मबंधाय।
- अजयाणं ते चैव उजयाण निव्वाणगमणाय॥ व. ईर गतिप्रेरणयाः' ईरणमीयां पथि ईयर्या ईपिथं गमनागमनमित्यर्थः, ईपिथमादा येषां ते ईपिथाद्याः, आदिशब्दादृष्टिवागादिव्यापारागृह्यन्ते, ईर्यापथाद्या व्यापारा य एव भवन्ति कम्म-बंधाय' कर्मबन्धनिमित्तं-कर्मबन्धहेतवः कषाम? - 'अयतानाम अयत्नपराणांपुरुषाणां.तएवईर्यापथाद्याव्यापारा 'यतानां' यत्नवतां निर्वाणगमनाय' मोक्षगमनायभवन्ति॥ एवं तावत्माधार्गृहस्थेन सह तुल्येऽपिव्यापार विसदृशतोक्ता, इदानीं सजातीयमेव साधुमाश्रित्य विसदृशतामादर्शयन्नाहमू. (९३) एगंतेन निसेहो जोगेसन देसिओ विही वावि।
दलिअंपप्प निसंही होज्ज विही वा जहा रोगे॥

Page #40

मृलं.१३
वृ. एकान्तेन निषेधः योगेषु' गमनादिव्यापारषु ‘नदेशितः नापदिष्टः विधिर्वा' अनुज्ञा वा क्वचित्स्वाध्यायादानदर्शिता. किन्तु दलिअं' द्रव्यं वस्तुवा प्राप्य' विज्ञायनिपधोभवत.तस्यैववा विधि-भवत' अनुष्ठानं भवेदिति । अयमत्र भावः कस्यचित्साधोराचार्यादिप्रयोजनादिना सचित्तऽपि पथि व्रजतो गमनमनुज्ञायते.कारणिकत्वात.नाकारणिकस्य. दृष्टान्तमाह-'जहारोगे'त्तियथारोगे'ज्वरादौपरिपाचनभोजनांद: प्रतिषेधःक्रियत.जीर्णज्वरतुतस्यैवविधिरित्यतःसाधूच्यतेवस्त्वन्तरमाश्रित्यविधिःप्रतिषेधोवाविधीयते। अथवाऽन्यथा व्याख्यायते-इहोक्तं - अखिलाः पदार्था आत्मनःसंसार हेतवा मोक्षहेतवश्च ततथन केवलं तएवयान्यपिसम्यग्दर्शन-ज्ञानचारित्राणितान्यपिसंसारमोक्षयोःकारणानीति,तथाचाह-एगंतननिसेहो०' एकान्तेन निषेधः सम्यग्दर्शनादिदानेषु तत्प्रख्यापक-शास्त्रोपदेशेषु नदर्शितो विधिर्वा नदर्शित इतिसंटङ्कः. किन्तु दलिकं प्राप्य' पात्र विशेष प्राप्य कदा चिदीयते कदाचिन्न, एतदक्तं भवति-प्रशमादिगुणान्विताय दीयमानानिमाक्षाय. विपर्यय भवाय. तदाशातनात. यथा ज्वरादी तरुण सत्यपथ्यं पश्चात्तुपथ्यमपितंदव।
अथकमेव वस्त्वामेव्यमानं वन्धाय माक्षाय च कथं भवति?. तदाहमू. (९४) जंमि निसेविनंत अइआरो होज्ज कस्सइ कयाइ।
तेनव य तस्स पुनो कयाइ सोही हवेज्जाहि॥ वृ.यस्मिन' वस्तुनिक्रोधादौ निषव्यमाणे अतिचारः' स्खलनाभवति कस्यचित्' साधोः कदाचित' कस्याश्चिदवस्थायां तेनैव' क्रोधादिना तस्यैव पुनः कदाचिच्छुद्धिरपि भवेत्. चण्डरुद्रसाधोरिव, तेन हि रुषा स्वशिष्योदण्डकेनताडितः, तंचरुधिराद्रं दृष्ट्रापश्चात्तापवान् संवृत्तःचिन्तयतिच-धिग्मांयस्यैवंविधः क्रोधः इति विशुद्धपरिणामस्यापूर्वं करणं क्षपकश्रेणिः केवलोदयः संवृत्त इति । बाह्य व्यापारमङ्गीकृत्य विसदृशतोक्ता, अथ वाह्योऽपि व्यापारो यथा बन्धहेतुर्न स्यात्तथाऽऽहमू. (९५) अनुमित्ताऽवि न कस्सई बंधा परवत्थुपच्चओ भणिओ।
तहवि अजयंति जइणो परिणामविसोहिमिच्छंता॥ वृ. 'अणुमात्राऽपि' स्वल्पोऽपि बन्धो न कस्यचित् ‘परवस्तुप्रत्ययाद्' बाह्यवस्तुनिमित्तात्सकाशाद् 'भणितः' उक्तः, किन्त्वात्मपरिणामादेवेत्यभिप्रायः। आह-यद्येवं न तर्हि पृथिव्यादियतना कार्या, उच्यते, यद्यपि बाह्यवस्तुनिमित्तो बन्धो न भवति तथाऽपि यत्नं विदधति पृथिव्यादौ मुनयः परिणामविशुद्धि 'इच्छन्तः' अभिलषन्तः एतदक्तं भवति-यदि पथिव्यादिकाययतना न विधीयते ततो नैवेयं स्यात. यस्त हिंसायांवतततस्यपरिणांमएवनशुद्धः इत्याहमू. (९६) जा पुन हिंयाययणेसु वट्टई तस्य ननु परीणामो।
दुट्टो न यतं लिंग होइ विसद्धस्य जोगस्य। वृ. यस्तु पुनः 'हिंसायतनेषु व्यापत्तिधामसु वर्त्तत तस्य ननु परिणामा दुष्ट एव भवति न च तद्धिंसास्थानवतित्वं लिङ्गं चिरं भवति विशुद्योगस्य' मनोवाक्कायरूपस्य॥ मू. (९७) तम्हा सया विसुद्धं परिणाम इच्छया सुविहिएणं।
हिंसाययणा सव्वे परिहरियव्वा पयत्तेणं ।। वृ.तस्मात सदा' अजस्त्रं विशुद्धं परिणाममिच्छता सुविहितन विं कर्त्तव्यं? -हिंसायतनानि सर्वाणि वर्जनीयानि प्रयत्नतः। तथा च
मू. (९८) वजमित्ति परिणआ संपत्तीए विमच्चई वरा।

Page #41

३८
ओ नियुक्तिः मूलसूत्रं
अविहितोऽवि न मुच्चइ किलिट्टभावांत्ति वा तस्स ॥
वृ. वर्जयाम्यहं प्राणिवधादीन्येवंपरिणतः सन् संप्राप्तावपि कस्य ? - अतिपातस्य प्राणिप्राणविनाशस्येत्युपरिष्टात्संबन्धः, तथाऽपि विमुच्यते 'वैरात' कर्मसंबन्धात् । यस्तु पुनः क्लिष्टपरिणामः सोऽव्यापादयन्नपिनमुच्यते वैरात्।। तदेवं गच्छतस्तस्य षट्काययतनादिको विधिरुक्तः, स इदानीं गच्छन् ग्रामादी प्रविशति तत्र का सामाचारी ?. तद्दर्शनार्थमुपक्रमते
मू. (९९)
पढमबिया गिलाणं तड़ए सन्नी चउत्थ साहम्मी । पंचमियंमि अ वसही छड़े ठाणड़िओ हो ।
वृ. प्रथमद्वारे द्वितीयद्वारे च 'गिलाणे' त्ति ग्लानविषया यतना वक्त व्या. तृतीये द्वारे संज्ञी - श्रावको वक्तव्यः, चतुर्थे द्वारे साधर्मिकः - साधुर्वक्तव्यः, पञ्चम द्वारे वसतिर्वक्त व्या, षष्ठे द्वारे वर्षाकालप्रतिघातात्स्थानस्थितो भवति । आह-तृतीयद्वारे षडर्थाधिकारा भविष्यन्ति तद्यथा-" वइअग्गामे संखडि सन्नी द अभद्दे अत्ति, ततथ किमिति संज्ञिन एव केवलस्य ग्रहणमकारि ?. उच्यते संजिनोऽ-तिरिक्तो विधिर्वक्ष्यमाणो भविष्यति अस्यार्थस्यज्ञापनार्थ संजिग्रहणमेवाकरोत. अथवा तुलादण्ड- मध्यग्रहणन्यायेन मध्यग्रहणे शेषाण्यपि गृहीतान्येव द्रष्टव्यानि, आह-मध्यमेवतन्न भवति यतः षडमृनि द्वाराणि, उच्यन्ते, नैतदेवं, यतः सप्तमंचशब्दाक्षिप्तं महानिनादेतिद्वारंभविष्यति, संज्ञि- ग्रहणेनमध्यमेव गृहीतमितीयंद्वारगाथा । नन्वस्यातित्वरिताचार्यकार्यप्रसृतत्वात्को ऽ-वसरो ग्रामादि- प्रवेशनेन ?, उच्यते, तत्प्रवेशेऽधिकतरगुणदर्शनात, तथा चाहमू. (१००)
एहिअपारत्तगुणा दुन्नि य पुच्छा दुवे य साहम्मी । तत्थेक्वेक्वा दुविहा चउहा जयणा दुहेक्केक्का ॥
वृ. तस्य तत्र ग्रामे प्रविशत 'ऐहिकाः ' इहलोकगुणा भक्त पानादयो भवन्ति, परत्रगुणाश्र ग्लानादिप्रतिजागरणादिकाः, प्रविशतचतस्यद्विधापृच्छाभवति, साचविध्यविधिलक्षणावक्ष्यमाणा | साधर्मिकाच द्विधा - साम्भोगका अन्य साम्भोगिकाच, तत्रैकैको द्विविधः, योऽसौ साम्भोगिकः सच द्विविधः कदाचिदेकः कदाचिदनेकः एवमन्यसांभोगिकेऽपि वाच्यं, 'चउहा जयण' त्ति चतुर्विधा यतना, . साम्भोगिकसंयतयतना साम्भोगिकसंयतीयतना च. अन्नसंभोइयसंजय-जयणा अन्नसंभोइयसंयतीजयणा चेति । 'तत्थेक्केक्का दुविहंत्तितत्रैकैको भेटोद्विविधः- साम्भोगिक संयताः- कारणिका निष्कारणिकाच. नवरंसंभोडयसंजडओवि । एवं असंभोडअसंजयावि संजडओवि । अथवाऽन्यथा- 'दुवे य साहम्मि' त्ति संभोड़आ असंभोड़आ चेति । 'तत्थक्कक्का दुविह' त्ति जे ते संभोइआ ते संजया संजयइओ अ, एवमसंभाइयावि, 'चउहा जयण' त्ति चउव्विहा जया कायव्वा दव्वादि४. 'दुहेक्वेक्क' त्ति सा एकैका द्रव्यादियतना द्वेधा- तत्थ दव्वओ पढमं फांसएण कीरड. तदभावे अफासुएणवि, खेत्ततो अकयाकारिआसंकप्पिएहिठाइयव्वं, तदभावे उद्घाटनं गृहस्य कपाटादेरपि क्रियते कालतः प्रथमपौरुष्यां प्रासुकं दीयते, अथ तस्यां न लभ्यते ततः कृत्वाऽपि दीयते । भावतः प्रासुकद्रव्यं शरीरस्य समाधानमाधीयते, तदभावे त्वप्रासुंकरपि ।
इयंारगाथा महती, तत्रैहिकगुणद्वारप्रतिपादनायाह-पडिदारगाहामू. (१०१) इहलोआ पविती पासणया तेसि संखडी सड्ढो । परलोइआ गिहाणे चेइय वार्ड य पडिणीए ।
वृ. 'इहलाइअ'त्तिद्वारपरामर्शः, प्रविष्टस्यतस्यायंगुणो भवति-यानभिसन्धायप्रवृत्तस्तदीयांकदाचित्तत्र

Page #42

मूलं - १०९
वार्ता लभतेयथा ततो निर्गत्र्त्यतेऽधुनाऽमुकत्र तिष्ठन्तीति एतदुक्तं भवति मासकल्पपरिसमाप्ती ते कदाचित्तत्रैवायाताः स्युः, ततश्रुतेषां साधूनां पश्यत्ता- संदर्शनं भवतीति तंत्रव कार्यपरिसमाप्तिः स्यात. तथा कदाचित्तत्र संखडी भवति, ततश्रभक्तं गृहीत्वा व्रजतः कालक्षेपां (न) भवति, शीघ्रं चा-भीष्टं ग्रामं प्रान्पोति, तत्रवाप्रविष्टस्य श्राद्धः - श्रावकःकश्रिद्भवति, तद्गृहात्पर्युषितभक्त मादाय व्रजति । एते प्रविष्टस्यैहिकागुणाः. अथेतरे ‘परलोइआ' इति द्वारपरामर्शः, 'गिहाण' ति कदाचित्तत्र प्रविष्ट इदं शृणुयात तदुतात्र ग्लान आस्ते, ततच परिपालनं कार्य, परिपालने च कथं न पारलौकिका गुणा इति, जो गिलाणं पडियरड से मं पडिअरति, जामंपडिअरइ सो गिलाणं पडियरति त्तिवचनप्रामाण्यात्. कदाचिद्वातत्रचत्यायतनं भवेत्तद्धन्दनेपुण्यावाप्तिः स्यात्. वादी वा तत्पराजयश्च, प्रत्यनीको वा साध्वादेस्तत्र स्यात् तद्दर्शनाच्चासावुपशमं यायात्. एवंलब्धिसंपन्नत्वात् । उक्त मैहिकपारलौकिकगुणद्वारम. अथ पृच्छाद्वारं तत्र विधिपृच्छा अविधि पृच्छा च. अविधिपृच्छाद्वारमाह
मू. (१०२) अविही पुच्छा अत्थित्थ संजयानत्थि तत्थ समणीओ। समणी अता नत्थी संकाय किसोरवडवाए ।
वृ. अविधिपृच्छेयं, यदुतास्त्यत्रसंयताः ? ततोऽसौ पृच्छ्यएताविशेषविषयां पृच्छां श्रुत्वाऽऽहनास्त्यत्र संयताः, तत्र च श्रमण्यो विद्यन्ते तेन च ता न कथिताः. विशेषप्रश्नाकरणात्, 'समणीसु य'त्ति अथ श्रमणीः पृच्छति ततोऽसावाह-न सन्त्यत्र ताः, तत्र च श्रमणाः सन्तीति प्राग्वत् । शङ्का च श्रमणीपृच्छायां स्यात्, 'किशोरवडवान्यायात्' ॥ मू. (१०३)
सढेसु चरिअकामो संका चारी य होइ सड्डीसुं । चेड़यघरं व नत्थिह तम्हा उ विहीइ पुच्छेज्जा ॥
वृ. अथ श्रावकान् पृच्छति ततः परो विकल्पयति-चरितुकामोऽयं भक्षयितुकामः अथ 'सड्डीसु' त्ति श्राविकाविषयायां पृच्छायां शङ्का स्यात्, नूनमयं तदथीं चरितुकामश्च । अथ चैत्यगृहमेव केवलं पृच्छति, ततस्तदभावे वर्गचतुष्टयभावे च तत्प्रभवगुणहानिः स्यात्, तस्माद्विधिना पृच्छेत् । तत्प्रतिपादनायाहमू. (१०४) गामदुवारभासे अगडसमीवे महाणमज्झे वा ।
32
पुच्छेज्ज सयं पक्खा विआलणे तस्स परिकहणा ॥
वृ. ग्रामद्वारे - ग्रामस्य निष्काशप्रवेशे स्थित्वा पृच्छेत. अथवा 'अब्भासे 'त्ति ग्रामाभ्यर्णे कृपसमीपे वा महाजनस्य समुदाय वा कं ? - स्वकं पक्षं, किमत्रास्मत्पक्षोऽस्ति नेति ? यदि परोऽजानन पृच्छति को भवतां स्वपक्षः ? इत्येवंविचारणं ततस्तस्याग्रे साधोः परिकथना स्यात, पञ्चविधोऽस्मत्पक्षः - चत्यगृहादि ।
उक्तं पृच्छाद्वारम् । ततः पृच्छासमनन्तरं यदि चैत्यगृहमस्ति ततस्तस्मिन्नेव गन्तव्यं तत्र च कथं गन्तव्यम् ? उच्यते
मू. (१०५)
निस्संकिअ थूभाइसु काउं गच्छेज्न चेइअघरं तु ।
पच्छा साहुसमीवं तेऽवि अ संभोइया तस्स ॥
वृ. पुव्वल्लं कंटं । अथ साहम्मि अद्वारमाह- 'पच्छा साहुसमीवं' ति चैत्यगृहान्निर्गत्य पथात्साधुसमीपं याति. 'तेऽपि' साधवः साम्भोगिकाः तस्य' साधोः चशब्दादन्यसाम्भोगिकावा । तत्रयदिसाम्भोगिकास्ततः
का सामाचारी ?. इत्याहमू. (१०६)
.
निक्खिविडं किकम्भं दीवणऽनाबाह पुच्छण सहाओ ।

Page #43

४०
ओ नियुक्तिः मूलसूत्र
गेन विसज्जया अविसज्जुवएस दावणया ।।
वृ. 'निक्षिप्य' विमुच्य साधुहस्ते. किम ? उपकरणं- पात्रकादि ततः 'कृतिकर्म' वन्दनं करोति, ततश्र ‘दीवणं’तिआगमनकार्याविर्भावनं करोति · अनावाहि त्ति. अनाबाधा यूयम् ?, एवंपृष्टेसतितेऽप्याहुः - अनाबाधा वयमिति । 'पुच्छण' त्तिततः साधुरेवमाह-भवदर्शनार्थमहं प्रविष्टो ग्राममिदानीं व्रजामीत्येवं पृच्छति, ततस्तेऽपि साधवो यद्यस्ति सहायस्तं दत्त्वा प्रपयन्ति अथ तत्र कथिद ग्लानस्तत एवं ब्रवीति अहमेनं ग्लामं परिचरामति, ततस्तेऽप्याहु:- विद्यन्त एव परिचारकाः. एवमभिधाय 'विसज्जण 'न्ति तं साधुं 'विसर्जयन्ति' प्रेषयन्तिप्रेषयन्तिवयमेवभन्निष्याम इति । अथन विसर्ज-यन्ति, एतच्च ब्रुवतेसर्वमत्र ग्लानप्रायोग्यमोषधादि लभ्यते, किन्तु तत्संयोजनां न जानीमः, ततः स उपदेशं ददाति इदमौषधमनेन संयोज्य देयमिति अथ त एवं ब्रवते - औषधान्येवात्र वयं न लभामहे ततः ससाधुपियत्यौषधानि याचयति वा पाठान्तरं एवमसावौषधानि दापयित्वाव्रजति, अथतएवमाहुः-औषधसंयोजनां न जानीमोन चलभामहे, तत एष साधुरौषधानियाचित्वा संयोज्य ग्लानाय दत्त्वा मनाक् प्रशान्ते व्याधौ सति व्रजति । अथ त एवमाहुर्गच्छन्तं साधुम
मू. (१०७) पुनरवि अयं खुभिज्जा अयाणगा मो स वा भणिज्ज संचिक्खे | उभओऽवि अयाणंता वेज्जं पुच्छंति जयणाए ।।
वृ. पुनरप्ययं व्याधिः क्षोभंयायात प्रकुप्येत. वयंचनजानीम उपशमयितुं, सच ग्लानएवं ब्रूयात्-त्वया तिष्ठता अहमचिरात्प्रगुणीभवामि, ततः 'संचिक्खे' त्ति संतिष्ठति । अथोभावपि तावागन्तुकवास्तव्यौ न जानीतः क्रियां कर्त्तुं तत उभावपि अजानन्तौ वैद्यं पृच्छतः कथं ? - 'यतनया' अनन्तरगाथावक्ष्यमाणयेति । सा चैवम्
मू. (१०८)
गमने पमाण उवगरण सउण वावार ठाण उवएसो । आनन गंधुदगाई उट्टमनुट्टे अ जे दोसा ॥
वृ. यदि ग्लानो गन्तुं पारयति तत उत्सर्गेण स एव नीयते, अथ न पारयति ततोऽन्ये साधवो वैद्यसकाशे गमनं कुर्वन्ति, ‘पमाणे’त्तिकियत्प्रमाणैर्गन्तव्यं ?, तत्रैकेन नगन्तव्यं यमदण्डपरिकल्पनात्, नद्वौ यमपुरुषपरिकल्पनात्, न चत्वारो वाहीकपरिकल्पनात्. अतस्त्रिपञ्चसप्तभिर्गन्तव्यं, उक्तं प्रमाणं, 'उवगरणे'त्ति शुक्लवासोभिर्यातव्यं, न कृष्णमलिनादिभिर्यातव्यं, उक्त मुपकरणं, 'सउण' त्ति शकुनेषु सत्सु गन्तव्यं, ते चामी ‘नन्दीतर’मित्यादयः, अपशकुनेषु न गन्तव्यं. ये चैतेमडलकुचेलादयः, उक्तं शकुनद्वारं, 'वावार' त्ति यद्यसौवैद्यो भुङ्क्ते एकल्लशाटको वा छिन्दन किञ्चिदास्ते भिन्दन्वा ततो न प्रष्टव्यः, अथग्लानस्यापि छेत्तव्यं ततोऽस्मिन्नैव प्रष्टव्यः, उक्तो व्यापारः, 'ठाण' त्ति यद्युत्कुरुटिकादी तुषराश्यादौ स्थितस्ततो न प्रष्टव्यः, किं तर्हि ?, शुचिप्रदेशे स्थित इति, उक्तं स्थानं, 'उवएस' त्ति एवमसौ यतनया पृष्टो यमुपदेशं ददाति द्रव्यतः क्षेत्रतः कालती भावतथ सोऽवधारणीयः, तत्र द्रव्यतः शाल्यादनं पारिहट्टं च खीरं क्षेत्रता निवांता वसतिः कालतःपौरुष्यांदेयंभावतो नास्य प्रतिकूलव्यवहारिभिर्भाव्यं उक्त उपदेशः, अथसवैद्य एवं ब्रूयात पश्यामि तावत्तमिति, ततः सर्वैद्यस्तत्समीपमानीयते, न च ग्लानस्तत्र नेयः, किं कारणं ?, वैद्यसमीपे नीयमान उत्क्षिप्त लोकः कदाचिदेवं ब्रूयात - यथा नूनमयं मृत इत्यपशकुनः मूर्च्छा वा भवेद्विपत्तिर्वा वैद्यगृहे स्यादिति. आग - च्छति चवैद्येकिंकर्त्तव्यं ?, गन्धोदकादिभिर्गन्धवासाःसन्निहिताः क्रियन्ते, तद्दानार्थमुदकमृत्तिकयाविलेपनादि क्रियते । वैद्ये चागच्छति सूरिणा किं कर्त्तव्यमित्याह- 'उठ्ठमणुट्टे अ जे दोस' त्ति यद्यसावाचार्य वैद्यस्यागतस्योत्तिष्ठति ततो लाघवदोषः अथ नाभ्युद्भतिमादत्ते ततः स्तब्ध इति कृत्वा कोपं गृहीत्वा प्रतिकृत्नः स्यात.

Page #44

मूलं - १०८
तस्मादेतद्दोषपरिजिहीर्षयाऽनागतमेवोत्थाय प्राङ्गणे परिष्वष्- कमाणस्तिष्ठतीति । उक्तमुत्थितानुत्थितद्वारं, कियन्तं पुनः कालं तेन साधुना तस्य ग्लानस्य परिचरणं कर्त्तव्यमित्याह
मू. (१०९)
पढमावियारजोगं नाउं गच्छे बिड़ज्जए दिन्ने ।
४१
एमेव अन्नसंभोइयाण अन्नाड वसहीए ॥
वृ. पढम' त्ति यावत् प्रथमालिकां करोति तां चात्मनः स्वयमेवानयितुं समर्थः संवृत्तः, वियार-जोग्गं' ति बहिर्भूमिगमनयोग्यो जात इति एवं ज्ञात्वा गच्छेत् कथं ? द्वितीये सहाये दत्ते सति, अथ नास्ति सहायस्तत एक एव व्रजति । एष तावत्साम्भोगिकान् प्राप्य विधिरुक्तः, इदानीमसाम्भोगिकविधिमतिदिशन्नाहएवमेवान्यसाम्भोगिकग्लानस्य विधिः, किन्तु अन्नाए वसहीए' त्ति अन्यस्यां वसतौ व्यवस्थितेन ग्लानपरिचरणाविधिःकार्यः, अयमपरो विशेषः - असाम्भोगिकसकाशं प्रविशता तदनाक्रान्ते भूप्रदेशे निक्षिप्योपकरणं ततः कृतिकर्मादिसाम्भोगिंकेष्विव सर्वं कर्त्तव्यमिति वदनाक्रान्तभूभागे चोपकरणं स्थापयति, मा मृच्छिक्षकाणां तत्सामाचारीदर्शनेऽन्यथाभावः स्यादिति । एवं तावत्साम्भोगिकबहमध्यगतस्य ग्लानस्य विधिः, अन्यसाम्भागिकबहुमध्यगतस्याप्येष एव विधिर्दृश्यः । इदानीमेकैकस्य साम्भागिकस्येतरस्य च विधिमाहमू. (११० ) गागि गिलाणंमि उ सिट्टे किं कीरई ? न कीरई वावि ।
छगमुत्तकहणपानगधुवणत्थर तस्स नियगं वा ॥
वृ. एवमसौ गच्छन् ग्रामाभ्यासे कस्मादपि पुरुषादिदं शृणुयात् किं भवता ग्लानप्रतिजागरणं क्रियते उत न?, ततत्रैवमेकाकिनि ग्लाने 'शिष्टे' कथिते सति क्रियते न क्रियते ? इत्युक्ते परेण सति साधुरप्याहसुष्टु क्रियते, पर आह- यद्येवं 'छगमुत्तकहण' त्ति छगं पुरीषं मूत्रं प्रतीतं, ताभ्यांविलिप्त आस्ते, एवं कथिते सति स साधुर्बहिर्भूमेरेव 'पानग' त्ति पानकं गृहीत्वा प्रविशति, प्रविष्टश्च धुवण' त्ति तस्य' ग्लानस्य धावनं करोति-प्रक्षालनं विदधाति, उपधिश्व 'अत्थरण' त्ति आस्तरणं करोति 'तस्स' त्ति तदीयैरेव चीवरैः, अथ तस्यान्यानि न सन्ति ततः 'नियगं व' त्ति निजरेव चीवरैरास्तरणं करोतीति । तथा चाह
मू. (१११)
सारवणं साहल्लय पागडधुवणे सुई समायारा ।
अइबिंभले समाही सहुस्स आसासपडिअरणं ॥
वृ. सारवणं निष्क्रियं तस्मिन् निष्क्रिये ग्लाने कृते सति अथवा 'सारवणे' त्ति संमार्जित प्रतिश्रये ग्लानसंबन्धिनिसतिपरःपृच्छति-तवायंकेन संबन्धेन संबद्ध इति. साधुराह. - कत्थड कहिंचिजाता. एवमादि. ततः पर आह- 'साहल्लय'त्ति, सफलता धर्मस्य, यददृष्टेऽपि परमबन्धाविव क्रिया क्रियते. 'पायडधुवणे' त्ति प्रकटंग्लानस्योपधेर्वाक्षालनं कर्त्तव्यं प्रकटक्षालने चलीकएवमाह, शुचिसमाचारा एतं श्रमणाइति, अथासौ ग्लानोऽतिविह्वलःस्याद्-अतीव दुःखेन करालितः स्यात्ततः समाहि' त्ति यथा प्रार्थितं भोजनादि दातव्यं येन स्वस्थचित्तो भवति, स्वस्थभूतश्राभिधीयते यथाकालं कुरुष्वेति । अथासां सहः समर्थस्ततश्चाश्चास्यतेन भेतव्यं अहं त्वां प्रतिजागरामीति । ततश्र
मू. (११२)
सयमेव दिट्टपाढी करंड पुच्छड़ अयाणओं वेज्जं । दीवन दव्वाइंमि अ उवएसो जाव लंभी उ ।।
वृ. यद्यसौ साधुः दृष्टपाठी' दृष्टः- उपलब्धवरकसुश्रुतादिर्येन सदृष्टपाठी, अथवा दिन त्तिवेद्यव - दृष्टक्रियः क्रियाकुशलः, पाठीति सकलं वाहडादि पठति स एवंविधः स्वयमेव क्रियां करोति । अथासौ दृष्टपाठी न भवति ततः पृच्छति अज्ञः सन वैद्यं. 'दीवन' त्ति वैद्यशालां गतः प्रकाशयति यद्ताहं कारण ककः संजातः, अतो

Page #45

ب
ओघनियुक्तिः मूलसूत्र
निमित्तं नग्राह्यं, दव्वादिमिय'त्तिद्रव्यादिचतुष्टयोपदेशे सति तत्र द्रव्यतः प्रासुकमप्रासुकं वा क्षेत्रतः क्रीतकडा अक्रीतकडावावसही, कालतः प्रथमपारुष्यामुपदिष्टं तस्यां च यदाप्रासुकंन लभ्यते तदाऽप्रासुकमपिक्रियते. भावतः समाधिः कर्त्तव्या प्रासुकाप्रासुकैरिति ॥
मू. (११३)
कारण हट्टपेसे गमननुलोमेण तेण सह गच्छे। निक्कारणिअ खरंटण बिइज्ज संघाइए गमनं ।।
वृ. एवमसी ग्लानो यदि कारणिको भवति, ततः हट्ट' त्ति दृढीभूतः 'पेसे 'त्ति प्रेषणीयः अथ ग्लानस्याप्यनुकूलमवगन्तव्यं भवति ततः 'गमननुलोमेण' हतुना तेनग्लानेन सह गच्छत् उक्तः साम्भोगिकः ग्लान एकः कारणिकः, असाम्भोगिकः ग्लाने कारणिक एकोऽप्येवमेव द्रष्टव्य इति । अथ निष्कारणिक एको ग्लानइतिततः‘निक्कारणिअखरंटण' त्तिनिष्कारणिकस्य ग्लानस्यखरण्टया-प्रवचनोपदेशपूर्वकं परुषभानमिति, खरण्टितथ द्वितीय आत्मनः क्रियत इति । ततथैवं सङ्घाटक सति 'गमण' त्ति गमनं कर्त्तव्यमिति । साम्भोगिकासाम्भागिकसंयत एकानेककारणिकनिष्कारणिकयतनांक्ता इदानीं साम्भोगिकासाम्भोगिकसंयतीनामेकानेककारणिकीनिष्कारणिकोयादीनां यतना प्रतिपाद्यते
अथ विधिपृच्छया पृष्टे सति तत्र संयत्यः स्युः, ततः को विधि: ? इत्याह
मू. (११४) समणपवेसि निसीहिअ दुवारवज्जण अदिपरिकहणं । थेरीतरुणिविभासा निमंतऽणाबाहपुच्छा य ॥
वृ. श्रमणीप्रतिश्रयप्रवेशे सति बहिः स्थितेनैव निषेधिकी कर्त्तव्या वास्त्रयं द्वारे मध्ये प्रवेशे च प्रविष्टश्र तथा ‘दुवारवज्जण’त्ति द्वारं प्रतिहत्य एकस्मिन् प्रदेशे तिष्ठति, अथ निषीधिकायां कृतायामपि स्वाध्यायव्यापृताभिर्न दृष्टस्ततः परिकथनं कर्त्तव्यं साधुरागत इति, ततः परिकथिते सति साध्वीभिर्निर्गन्तव्यं, तत्र को विधि: ?, 'थेरीतरूणविभास' त्ति याऽसौ प्रवर्तिनी सा कदाचित्स्थविरा भवति कदाचिच्च तरुणी, ततो 'विभाषा' विकल्पना, तत्र यदि स्थविरी निर्गच्छति तत आत्मद्वितीयाऽऽत्मतृतीया वा, अथ तरुणी ततः स्थविरीभिस्तिसृभिश्रतसृभिश्र निर्गच्छति, ततस्तास्तमासनेन निमन्त्रयन्ति, उपवेशयति, सोऽप्युपविश्य पृच्छति न काचिद्भवतीनामाबाधेति ॥
मू. (११५)
सिसि सह पडिनीयनिग्गहं अहव अन्नहिं पेसे ।
उवएसो ढावणया गेलन्ने वेज्जपुच्छा अ॥
वृ. ततस्ताः कथयन्ति अस्त्याबाधाइति, एवं शिष्टे कथिते सतियद्यसा सहः' समर्थस्ततः प्रत्यनीकनिग्रहं करोति. अथ निग्रहसमर्थो ने भवति ततोऽन्यत्र प्रेषयति अथ तत्र काचिद ग्लाना तत उपदेश ददाति, एवमेतदौषधादि दातव्यमस्याः । अथ तास्तन्न लभन्ते ततः 'दावण' त्ति असावेव दापयति, ग्लानत्वं सत्ययं विधिः । अथासी स्वयं न जानाति आषधादि दातुं ततो वैद्यं पृच्छति ॥
मू. (१९६)
तह चेव दीवण चउक्करण अन्नत्थवसहि जा पढमा ।
तह चंवगाणीए आगाढे चिलिमिली नवरं ।।
वृ. कथं वैद्यं पृच्छति ? ' तथैव' प्राग्वत 'दीवण' त्ति प्रकाटनं कारणिकोऽहमकाकी नापशकुन - बुद्धया ग्राह्यः. 'चउक्कएणं ति वैद्येन द्रव्यादिचतुष्के कथिते सति यतना पूर्ववत्कर्त्तव्या, 'अन्नत्थ- वसहि' त्ति अन्यवसतिव्यवस्थितेन प्रतिजागरणं कर्त्तव्यं. कियन्तं कालं यावदत आह- 'जापढमा' यावत्प्रथमामिलानयनक्षमा संवृत्तेति ततो गच्छति । एवं तावद्धहृनां मध्ये एकस्या ग्नानविधिरुक्तः इदानीमेकाकिन्या ग्लानविधिमति

Page #46

मूलं-११६ दिशन्नाह- तह चेवगाणीए' 'तथैव प्राग्वदकाकिन्या ग्लानायाः प्रतिचरणविधिः. एतावांस्तु विशेषःयदुतागाढे -अतीवापटुतायामकस्मिन्नाश्रये 'चिलमिलि'त्ति यवनिकाव्यवधानं कृत्वा नवरंकेवलं प्रतिचरणमसौ करोति॥ म.(११७) निक्कारणिअंचमढण कारणिअंनेइ अहव अप्पाहे।
गमनित्थि मीससंबंधिवज्जए असइ एगागी॥ व. यदि निष्कारणिकाऽसौ भवति ततः 'चमढण'त्ति प्रवचनोक्त वचनैः खिंसनं करोति. अथासौ कारणिका ततस्तां स्वयमेव नयति. 'अहव अप्पाह'त्ति अथवा तद्भुरोस्तत्प्रवर्त्तिन्या वा एवं संदिशतियथैतात्मसकाशेकुरुत.स्वयंचनयतःको विधिरत आह-गमनित्थिमीससंबंधिवज्जए असइएगागी' गमनं कायव्वंइत्याहिंसह.वाआविजड़ संबंधिनीओहाति.तदभावेमीसेहि-इपरिसेहिंसंबंधीहिंसहगन्तव्वं. तदभाव असंबंधि'हिंइत्थीहिं. तदभावे परिसित्थिमासणं (अ)संबंधेणं. तदभावे संबं-धिपरिसंहिं. तदभाव असंबंधिपरिसंहिं. तदभावे-असंबंध वर्जित असति अन्नस्य उवायरस एगागिनि नति॥
इदानीं चतुर्द्रामप्युक्त यतनामुपसंजिहीर्षुराहमू. (११८) एगबहसमनुन्नाण वसहीए जो अएगअमणुनो।
अमणुन्न संजईण य अन्नहि एक्कं चिलिमिलीए॥ वृ. एतदुक्तं भवति-एगोसमणुन्नोजे अबहू समणुन्ना जो अएगो असमणुन्नोएयाणंएगाए चेववसहीए पडियरणं कायव्वं. 'अमणुन्नं'त्तिजे अवह अमणुन्ना संजया तेसिंनएकाए वसहीए ठितेहिं पडियरणं कायव्वं 'संजईणय'त्तिसंजईणयसंभोझ्याणं अन्नसंभोइयाणयबहणं अन्नाए वसहीएठिओपडियरइ। 'एक्कं'तिएका पुनग्लानामाश्रित्य चिलिमिलीए' यवनिकाव्यवधानं कृत्वा एकस्यामेव वसतौ प्रतिजागरणं करोति । द्रव्यादियतनाचसर्वत्रानुगताद्रष्टव्या। एहिअपारत्तगुणादोन्निअपुच्छावे असाहम्मी"त्यादिप्रतिद्वारगाथा व्याख्याता, तव्याख्यानाच्च व्याख्यातं पढमगिलाणं वारं । अथ द्वितीयग्लानप्रतिपादनायाहमू. (११९) विहिपुच्छाएँ पवेसो सन्निकुले चेइ पुच्छसाहम्मी।
अन्नत्थ अस्थि इह ते गिलाणकज्जे अहिवडंति॥ वृ. एवं तस्यव्रजतः पूर्ववद्विधिपृच्छायां सत्यां परेणाख्यातं. यदुतास्ति श्रावकस्ततः पवेसो'त्तिप्रवेशं करोति.क्क?-सझिकुले चेइय'त्तियदितस्मिन सञ्जिकल चैत्यानिततस्तद्वन्दनांकरांति। ततः पच्छत्ति पृच्छति-किमिह साधर्मिकाः सन्ति उतन?, तत्राह श्रावकः- अन्नत्थ अत्थि' अन्यत्र-आसन्नग्रामे विद्यन्ते. ते चेह ग्लानकार्ये' ग्लाननिमित्तं अहिवडंति' आगच्छन्ति प्रायोग्यभक्तादिग्रहणा-र्थमिति । ततथ स साधुस्तस्मादभनति.व्रजन्तं वासाधुंभोजनादिना मन्त्रयति श्रावकः-भगवन ! प्रथमालिकामादायव्रज॥
एवं चाभिहितः स किं करातीत्याहमू. (१२०) सव्वंपि न घेत्तव्वं निमंतणे जं तहिं गिलाणस्य।
कारणि तस्स य तुझय विउलं दव्वं तु पाउग्गं ।। वृ. सर्वं' अशेषप्रायोग्यमप्रायोग्यवान ग्राह्यं श्रावकनिमन्त्रण सति. जंतहिंगिहाणस्य'त्तियस्मात्तत्र ग्लानस्यगृह्यते अतोन ग्राह्यम. ततः श्रावकः पुनरप्याह- कारणितस्सयतुन्झयविउलं दव्वं तु पाउग्गं ति. 'तस्य' ग्लानस्य कारणे ग्लाननिमित्तं तव च कारणे तव निमित्तं विपुलं' प्रभूतं द्रव्यं शाल्योदनादि प्रायोग्यमस्त्यतो गृह्यतामिति । ततथासा श्रावकरयापरोधन गृहीत्वा व्रजति।

Page #47

-
४४
आधनियुक्तिः मूलसूत्रं मू. (१२१) जाए दिसाए गिलाणा ताए दिसाए उ होइ पडियरणा।
पुव्वभणिअंगिलाणो पंचण्हवि होइ जयणाए। वृ. यया दिशा ग्लानस्तिष्ठाति तया दिशा पडिअरण'त्ति प्रतिपालना करांति साधूना, अथवा 'पडिअरण'त्ति निख्वणं-आलोचनं तस्य श्रावकदानस्य करोति. तच्च परीक्षणंग्लानप्रतिचारकसाधुदर्शन सति भवति अत उक्तं -यया दिशा ग्लानस्तया दिशा पडिअरणं ति पव्वभणिअंगिलाणे 'त्ति पूर्वभणितो ग्लानविषया विधिद्रष्टव्यः साम्भोगिकासाम्भोगिकस्य ग्लानस्य. किमस्यैव प्रतिचरणं कर्त्तव्यं? नेत्याह'पंचण्हविहोतिजयणाए' पञ्चानामपि-पासत्थासन्नकुसलसंसत्तणितिआनयतनया-प्रासुकान्नपानेनकर्त्तव्यं प्रतिजागरणमिति,अपिशब्दान्निह्नवका देवकुलप्रतिपालकाच गृह्यन्ते।
इयं नियुक्ति गाथा. एतां च भाष्यकृव्याख्यानयन्नाहमू. (१२२) तेसि पडिच्छण सुट्टकयं अस्थि नत्थि वा लंभो। खग्गूड विलआलणदानमनिच्छे नहिं नयनं॥
[भा. ३५] वृ. 'तसि पडिच्छणत्ति तेषां' ग्लानप्रतिजागरकसाधूनां प्रतिपालनां करांति. यया दिशा ते साधव आगच्छन्ति. 'पुच्छण'त्तिततस्तानसाधूनदृष्ट्रापृच्छति-एतन्ममामुकेनश्रावकणदत्तं यदिग्लान-प्रायोग्य ततोगृह्यतामिति.एवमुक्ते तेऽप्याहः सुट्टकयंअत्थि'त्तिसष्ठकृतं श्रावकेणअस्तिग्लानप्रायोग्यंतत्रान्यदपि त्वमेवेदं गृहाण, 'नत्थि वत्ति अथवा एवं भणन्ति-नास्ति तनेदं द्रव्यं किन्त्वन्यत्र लाभो भविष्यति, त्वमेव गृहाणेदमाअथते खग्गडित्तिनिर्धर्मप्रायास्ततएवमाहः विड-ओलणतिधाडिरेवनिपतिताततस्तदद्रव्यं साधुःसकलंददाति-समर्पयति,तेऽपिचरुषानेच्छन्तिग्रहीतुं.ततचासौ नयनं तिग्लानसमीपेतस्यद्रव्यस्य नयनं करोति । इदानीं यद्यसौ समर्थस्ततश्चगच्छत्येव, अथासमर्थस्ततःमू. (१२३) पंतं असहू करित्ता निवेदनं गहण अहव समणुन्ना।
खग्गूड देहि तं चिअ कमढग तस्सप्पणो पाए। [भा. ३६] वृ. प्रान्तं नीरसप्राय असहू' असमर्थः-क्षुत्पीडितः करेत्ता' अभ्यवहृत्यव्रजति।ततश्चतत्रप्राप्तःसन निवेदनंकरोत्याचार्याय, सोऽप्याचार्योग्लानार्थं गहण'त्तिग्रहणंकरोति,कस्य? द्रव्यस्य,अथवा समणुन्न'त्ति तस्यवसाधारनुज्ञांकरोति.यदत-भक्षयेदं.ग्लानस्यान्यदपिभविष्यति अथा-सावाचार्यः खग्गडो' शठप्रायो भवेत्तत इदं वक्ति- देहि तं चिअ त्वमेव ग्नानाय प्रयच्छ. किं ममानेन? एवं चोक्त स्तेनाचार्येण गत्वा ग्लानसमीपं कमढग तस्सत्ति तदीयके कमढके ददाति. अथ तस्य तन्नास्ति. ततः अप्पणा पाए' आत्मीय पात्र एव ददाति. ततश्च पुनरप्याचार्यसमीपं व्रजति. गत्वा इदं ब्रातिमू. (१२४) किंकीरउ ? जं जाणसि अतरंति सढेत्ति वच्च तं भत। . . निम्मा न करती करणमनालाझ्यसहाआ॥
[भा. ३७] वृ.हे आचार्य ! ग्लानस्य किमन्यत्क्रियते? आचार्याऽप्याह-जंजासित्ति यज्जानासि तंदवकुरू. पुनथासौ ग्नानसमापंगच्छति. 'अतरंतो'त्तिग्नानोऽपिवक्ति -भगवन! शठास्त यएवं त्वाखलीकुर्वन्ति, व्रज भदन्त। अस्ति मे परिचारकाः एवं चोक्तं व्रजति। निन्द्रम्मान करेंती अथामा ग्लान एवमाह-यदतते निर्द्धमा मम न परिचेष्टां कुर्वन्ति. ततधासा साधुः करणं ति वैयावृत्त्यं करोति. पुनश्चासौ साधुस्तं ग्लानसीपमवंब्रीति-'अनालाइय'त्ति अाषां निर्माणांमध्येऽनालोचिता-प्रतिक्रान्तंकथश्चिदेवत्वं नष्ट इति. अत एवमभिधाय तमात्मसहायं कृत्वा प्रयाति॥ यदा तु पन:

Page #48

मृलं- १२५
मू. (१२५)
उभओ निद्धम्मंसुं फासुपडोआर इयरपडिसेहो । परिमिअदान विसज्जण सच्छंदोद्धसणागमनं ॥
[भा. ३८ ]
वृ. ' उभओ निद्धम्मेसु' इति यदा ग्लानः शेषसाधवथ निर्द्धम्र्म्मास्तदा कथं परिचरणां करोती-त्याह‘फासुपडोआर’प्रासुकेनान्नपानेनपरिपालनं करोति 'इतर' इति अप्रासुकंतस्य निषेधः, तेननक्रियां करोतीत्यर्थः । 'परिमिअदान' त्ति परिमितं स्वल्पं ददाति येनासौ निर्विन्नः प्रेषयति, ततः विसज्जण 'त्ति निर्विन्नः सन विसर्जयति, गच्छंथ स साधुः 'सच्छंदोर्द्धसण 'त्ति सच्छन्दस्त्वमित्येवं 'उद्धं-सनां' उछलनाम- आक्रोशं करोति, ततो गमनं 'ति गच्छति । परियरणा वक्खाणिआ, 'पुव्वभणिअं गिलाणे 'त्ति एतदपि व्याख्यातम् । अथ पंचण्हवि होति जयणाए 'त्ति. एतत्पदं व्याचिख्यासुराह
मू. (१२६)
एस गभो पंचहवि होइ नियाइण गिलाणपडियरणे ।
फासु अकरणनिकायण कहण पडिक्कामणागमनं ॥
[भा. ३९ ] वृ. 'एष गमः ' एष परिचरणविधिः पंचण्हवि' पचानामपि, केषामत आह- 'नियाईणं आदिशब्दात पासत्थासन्नकुसीलसंसत्ताणं. 'गिलाणपडिअरणे' त्ति ग्लानप्रतिचरणे एष विधिः - 'फासुअकरण' त्ति यदुत प्रासुकेन भक्तादिना प्रतिचरणं कार्यं, 'निकायण' नि निकाचनं करोति, यदुत दृढीभूतेन त्वया यदहं ब्रवीमि तत्कर्तव्यम्, 'कहणंत्तिधर्मकथाया, यद्धा 'कहण' त्तिलोकस्यकथयति किमस्य प्रव्रजि- तस्य शक्यतेऽशुद्धेन कर्त्तुम् ? । 'पडिकामण' त्तियद्यसौग्लानः प्रतिक्रामतितस्मात्स्थानान्निवर्त्ततइतियावत् ततः स्थानात् 'गमन' त्ति तं ग्लानं गृहीत्वा गमनं करोति ॥ अथ यदुक्तं 'पंचण्हवि होति जयणाए 'त्ति अत्रापिशब्द आस्ते तदर्थमादर्शयन्नाह
मू. (१२७)

४५
• संभावनेऽविसद्दो देउलिअखरंटयजयण उवएसो । अविसेस निण्हगाणवि न एस अम्हं तओ गमनं ॥
[भा. ४०]
वृ. संभावनेऽपिशब्दः, किंसंभावयति ? - 'देउलिअ ' त्तिदेवकुलपरिपालकावेषमात्रधारिणस्तेऽपिग्लानाः सन्तः परिचरणीयाः, ‘खरंटण’त्ति तेषां देवकुलिकानां खिंसनां करोति, यदुत धर्मे उद्यमं कुरुत, 'जयण' त्ति यतनया कर्त्तव्यं यथा संयमलाञ्छना न स्यात् । 'उवएसो 'त्ति उपदेशं च क्रियाविषयं ददाति । 'अविसेस'त्ति, न यस्मिन् विषये साधुनिह्नावकविशेषो ज्ञायते तस्मिन् 'निण्हगाणंपि' निण्हा-वकानामपि यतनया परिचरणं करोति । अथ निह्नवकग्लान एवं ब्रूयात 'न एस अम्हं' ति योऽयं प्रा- घूर्णक आयातो नैषोऽस्मज्जातीय इति ततो गमनं करोति स साधुरिति । अथासौ निण्हावका दिवमभिदध्यात्
मू. (१२८)
तारेहि जयणकरणे अमुगं आनेहऽकप्प जनपुरओ ।
व एरिया समणा जगणाएँ तओ अवक्रमणं ।।
[ भा. ४१] वृ. भगवंस्तारय मामस्मान्मान्द्यात् ततः 'जयणकरणं' ति यतनया प्रतिचरणं करोति । अथासौ निण्हवकग्लान एवं ब्रूयात्- 'अमुकं आनेहि' त्ति 'अमुकं' बीजपूरादि आनय, तत एवं वक्तव्यं - 'अकम्प जनपुरओ'त्ति अकल्पनीयमेतदित्येवं जनपुरतः प्रत्याख्यापयति, एतच्च ससाधुर्वक्ति - नविएरिसगासमणा, एवं जनन-लोकन तयोर्भेद ज्ञाते सति ततोऽसावपक्रामतिगच्छति तस्मात्स्थानात् ।
एवं प्रतिपादिते विधौ चोदक आहमू. (१२९)
चो अगवणं आणा आयरिआणं तु फेडिआ तेनं । साहम्मिअकज्जबहुत्तया य सुचिरेणवि न गच्छे ॥

[ भा. ४२ ]

Page #49

ओघनियुक्तिः मूलसूत्र
वृ. चोदकस्य वचनं चांदकवचनं, किं तदित्याह - आज्ञा आचार्याणां संबन्धिनी अपनीता- विनाशिता ततो यतः साधर्मिक कार्यप्रभूततया सुचिरेणावि न गच्छेत् न यायाद्विवक्षितं स्थानमिति । अत आचार्य आहमू. (१३०) तित्थगराणा चोयग ! दिट्टंतो भोइएण नरवइणा ।
४६
जत्तुग्गय भोइअदंडिए अ घरदार पुव्वकए ॥
[भा. ४३]
वृ. तीर्थकराणामियमाज्ञाहंचोदक! - यदुतग्लानप्रतिजागरणकर्त्तव्यं, "जोगिलाण” मित्यादि-वचनात. अत्रदृष्टान्तो ग्रामभागिकनरपतिसंबन्धी । जहा कोड राया जत्ताए उज्जओ, तेनय आनत्तं, अमुकगामे पयाणयं देसामित्ति तत्थावासे करेहित्ति, ताह गतो गाहा, जस्सवि भोइअस्स सो गामो तेनवि कहिअं, ममवि करेह घरंति. ताहे गामेल्लया चिंतंतिराया एगदिवस एहिति, ता किंरन्नो सचित्रकर्मोज्ज्वल-सुन्दरगृहेण ?. एवं तेहि रत्नो कायमाणं कयं भोइअस्स उरम्मं चाउस्सालं निम्मविअं । राया आग तो पेच्छति कयवंदणमालादिशोभि भाइयहिं चाउरसालं. तताहितो पहावितो. ततो तेहिं भणिअं भगवंत ! एस तुम्हमावासी. इमो तुज्झति वा कस्स एसी ? भोइयस्स. ततो रन्ना रुट्टण भांड्यस्स गामो हडा गामांवि दंडिओ । एत्थवि जहा भोड़ओ तहा आयरिआ, जहा नरवई तहा तित्थयरो, जहा कुटुंबी तहा साहू । अमुमेवार्थमाह- दृष्टान्तो ग्राम्भोगिकनरपतिना यात्रोद्भहदारुणा (त्रोद्भतेभोजिकदण्डिकेच तृणनदारुणाच) पूर्वकृतेन - पूर्वचिन्तितेन यत्कृतं गृहमिति । मू. (१३१)
रन्नो तणघरकरणं सचित्तकम्मं तु गामसामिस्स । दोण्हंपि दंडकरणं विवरीयऽनेनुवणओ उ ॥
[भा. ४४]
वृ. राज्ञस्तृणगृहं कृतं सचित्रकर्म च ग्रामस्वामिनः, 'द्वयोरपि ' ग्रामेयग्रामस्वामिनोर्दण्डकरणं-दण्डः कृतः । एवं तीर्थकराज्ञातिक्रमेद्वयोरप्याचार्यसाध्वोः संसारदण्डइति । 'विवरीयऽन्नेणुवणओ' त्तिउक्ताद्योऽन्यः सविपरीतेनान्येनाख्यानकेनोपनयः कर्त्तव्यः । अन्नेहिंगामेल्लएहिं चिंतिअं - एअंभोडयस्स सुंदरतरं कयल्लयं घरं, एयं चैव नरवइस्स हाइ, गए नरवईमि भोइयस्स चेव होहित्ति, भोइयस्सवि तणकुडी कया, राया पत्तो दिवं भति कह भोगदिवसेण भवणं कयं ?, ते भांति अम्हेहिं एयं कयं, एयं दलियं भोइयस्स आनीयं, तेन तुज्झ घरंकयं, भोइयस्सवितणकुडी कया, ताहेरन्ना तुट्टेण सोगामो अकरदाओ कओ, भोइओऽवि संपूइओ, अन्न असे गामो दिन्नो । एवं तित्थयराणमाणं करतेण कया चेव आयरिआणं । अथ प्रथमापनयोपदर्शनायहमृ. (१३२) जनवडणी आणं अडक्कमंता पमायदोसेणं ।
मू. (१३३)
पावंति बंधवहरोहछिज्जमरणावसाणाई ॥ तह जिनवराण आणं अइक्कमंता पमायदोसणं । पावति दुग्गड़पहे विनिवायसहस्सकोडीओ ॥
[भा. ४६ ]
वृ. यथा नरपतेराज्ञामतिक्रामन्तः प्रमाददोषेण- अज्ञानदोषेण प्रान्पुवन्ति बन्धी निगडादिभिः वधःकशादिताडनं रोधोगमनस्य व्याघातः छेदी हस्तादे: मरणावसानानि दुःखानि प्रान्पुवन्ति यथा तथा जिनवराणामाज्ञामतिक्रामन्तः प्रमादः - अज्ञानं स एव दोषस्तेन प्रान्पुवन्ति विनिपातानां दुःखानां सहस्रकोटीः । इदानीं द्वितीयोपनयोपदर्शनायाह
मू. (१३४)
तित्थगरवयणकरणे आयरिआणं कथं पए होइ ।
कुज्जा गिलाणगस्स उ पढमालिअ जाव बहिगमनं ।

[भा. ४५ ]
[ भा. ४७ ]
वृ. तीर्थकरसंबन्धिवचनकरणे- वचनानुष्ठाने आचार्याणां कृतं पए' त्ति 'प्रागेव' पूर्वमेव कृतं भवति ।

Page #50

मूल- १३४
-
यस्मादेतदेवं तस्मात्कुर्याद् ग्लानस्य प्रतिजागरणं साधुः कियन्तं कालमत आह- पढमालिअ जाव गमनं 'ति यावत्प्रथमालिकामानेतुं समर्थो जातः यावच्च बहिर्गमनक्षमा जात इति ।। तथा जड़ तापासत्यासन्नकुसील निण्हवगाणंपि देसिअं करणं । चरणकरणालसाणं सब्भावपरंमुहाणं च ॥
मू. (१३५)
[ भा. ४८ ] वृ. यदि तावत्पार्श्वस्थावसन्नकुशीलास्तेषां तथा सद्भावः- तत्त्वं सम्यग्दर्शनं ततः पराङमुखाः, केते ? निह्नावकास्तेषाम्, अथवा ‘चरणकरणालसाणं' अत एव सद्भावपराङमुखानां केषां ? - सर्वेषामेव पार्श्वस्थावसन्नकुसीलनिह्नवकानां यदि तावत्कर्त्तव्यं प्रतिपादितं तत इतरषां नितरामेव । एतदेवाहकिं पुन जयणाकरणुज्जयाण दंतिंदिआण गुत्ताणं ? । संविग्गविहारीणं सव्वपयत्तेण कायव्वं ॥
मू. (१३६)
४७
[भा. ४९ ] वृ. किं पुनः किमुत यतनाकरणं उद्यताः- उद्यक्त स्तेिषां दान्तेन्द्रियाणां गुप्तानां मनोवाक्काय गुप्तिभिः संविग्रविहारिणः- उद्यतविहारिणां भाक्षाभिलाषिणइत्यर्थः तेषां सर्वप्रयत्ननकार्यम् ? । किंपुनः कारणमेतावन्ति विशेषणानि क्रियन्ते? एकस्यैव युज्यमानत्वात्तत्र, तथाहि यद्येतावदुच्यते यतना- करणोद्यतानामिति, ततः कदाचिन्निह्नवका अपि यतनाकरणोद्यताः स्युः ? अत आह- दान्तेन्द्रियाणां गुप्तानां चेनि, तेऽपि च दान्तेन्द्रिया गुप्ताः कदाचिल्लाभादिनिमित्तं भवेयुरत उक्तं संविग्रविहारिणो ये, तेषामवश्यं कर्त्तव्यमिति ।
उक्तं ग्लानद्वारम्, अथ सञ्ज्ञिद्वारं संबन्धयन्नाहमू. (१३७)
एवं गेलन्नट्टा वाघाओ अह इनानि भिक्खट्टा । asयग्गमे संखडि सन्नी दाने अभद्दे अ॥
वृ. एवंग्लानार्थ ‘व्याघातो' गमनप्रतिबन्धस्तस्य स्यात्. 'अथें त्यानन्तर्य. इदानीभिक्षार्थंगमन-विघातो न कार्य इत्यध्याहारः, अथवाऽन्यथा एवं तावद् ग्लानार्थं गमनव्याघात उक्तः इदानी भिक्षार्थं था स्यात्तथोपदर्श्यते- 'वइयग्गाम संखडिसन्नी दानय भद्दे 'त्ति, व्रजइति- गोकुलं तस्मिन् प्रविष्टस्य गमनविघातः स्यात्, ग्रामः-प्रसिद्धः संखडीप्रकरणं सञ्ज्ञी - श्रावकः 'दाने' त्ति दान- श्राद्धकः 'भद्दे अत्ति भद्रकः साधूनां, चशब्दान्महानिनादकुलानि । एतेषु प्रतिवध्यमानस्य यथा गमनविघातस्तथाऽऽह
मू. (१३८)
उव्वत्तणमप्पत्तं च पडिच्छे खीरगहण पहगमने ।
वोसरणे छक्काया धरणे मरणं दवविरोहो ||
वृ. सहिअनुकूलं पत्थानमुत्सृज्य उद्वर्त्तते यतो व्रजस्ततो याति व्रजेचप्राप्तः सन् अप्राप्तावेलां प्रतीक्षते' प्रतिपालयति, ततश्च खीरगहण' त्ति तत्र क्षीरग्रहणं करोति, क्षीराभ्यवहारमित्यर्थः, 'पहगमन' त्ति पीते क्षीर पथि गमनं करोति । पुनथ तेनास्य भेदः कृतः, ततश्र 'वासिरणं' ति मुहुर्मुहुः पुरीषोत्सर्ग विदधाति, तत्र च
कायविराधना, तंगधरणे च मरणं. 'दवविरोहोत्ति द्रवेण काकिन सह विरोधो भवति, साधोः प्रायस्तत्संव्यवहारात, यहा 'दवविरोही' त्ति द्रवम्उदकं तेन निर्लेपनं करोति सागारिकपुरतः, अथ न करोत्युड्डाहः-प्रवचनहीला भवति, अथवा द्रवविरोधो विनाशो, यतस्तृषितः संस्तदेव पिबति । एवं व्रजे गच्छत आत्मविराधना प्रवचनांपघातश्र स्यात. गमनविघातश्र नितरां स्यात् । उक्तं व्रजद्वारम. अथ ग्रामद्वारममू. (१३९) खद्धादानि अगामे संखडि आइन खद्ध गेलन्न ।
सन्नी दाने भद्दे अप्पत्तमहानिनादेस ॥
वृ. खद्धादानिकग्रामः-समृद्धग्रामस्तस्मिन्नुद्धर्त्तनं करोति, अप्राप्तां वेलां च प्रतिपालयति, क्षीर-ग्रहणं

Page #51

ओ नियुक्तिः मूलसूत्र
करोति, तत्र चत एव दोषाः "वोसिरणे छक्काया धरणं मरणं दवविरोहो" । उक्तं ग्रामद्वारम. अथसंखडिद्वारं. तत्राह-‘संखडिआइन्नगेलन्नं' तिसंखडी प्रकरणंतदर्थमुद्वर्त्तते, अप्राप्तां चवेलांप्रतिपालयति, तत्रच 'आइन्न' त्ि आकीर्ण-संबाधनं स्त्रीस्पर्शादिदोषाः, तथा 'खद्धरगेलण' त्ति खद्धं प्रभूतमुच्यते, ततश्च भूरिभक्षण मान्यं स्यात्. तएव च दोषाः “वासिरणे छक्काया धरणे मरणं दव- विरोहो" । उक्तं संखडिद्वारम. अथसञ्ज्ञिद्वारम्'सन्नि' त्ति सञ्जिनं श्रुत्वा उद्धर्त्तनं करोति, अप्राप्तां च वेलां प्रतिपालयति, तत्र न त एव दोषा वोसिरणादयः । उक्तं सञ्ज्ञिद्वारम्. इदानीं दानश्रावकद्वारं तत्रापि 'उब्वत्तणमप्पत्तं च पडिच्छे "त्ति पूर्ववत . ततश्वासी दानश्रावकः प्रभूतं घृत ददाति, तत्रापित एव दोषा वोसिरणादयः । उक्तं दानद्वारम्, अथ भद्रकद्वारं- 'भद्दग'त्ति कथित्स्वभावत एव साधुभद्रकः स्यात् तत्समीपगमनार्थमुद्वर्तनं करोति, अप्राप्तां च वेलां प्रतिपालयति, ततश्चासौ लड्डुकादिप्रदानं करोति त एव दोषाः । अथ महानिनादद्वारमाह- 'अप्पत्तमहानिनासु' त्ति महानिनादेषु - शब्दितषु कुलेषु प्रख्यातेषु कुलेषु उद्धर्त्तनं कृत्वा 'अप्पत्त' ति अप्राप्ता वेलां प्रतिपालयति तेषुच स्निग्धमन्नं लभ्यते एवं च तत्रापि त एव दोषाः “वोसिरणे छक्काया" इत्यादयः । उक्तं चशब्दाक्षिप्तं महानिनादकुलद्वारं, तथाऽनुकूलात्स्वमार्गाद(न)नुकूलेषु व्यवस्थितेषु व्रजादिषु अप्राप्तां वेलां भक्त प्रतिपालयतो गमनविघातदोष उक्तः, इदानीमनुकूलमार्गव्यवस्थितेषु व्रजादिषु भक्तार्थं प्रविष्टस्य यथा गमनविघातो भवति तथा प्रतिपादयन्नाह
मू. (१४०)
४८
पहुच्छिखीर सतरं घयाइ तक्कस्स गिण्हणे दीहं । गेहि विगिंचणिअभया निसट्टं सुवणे स परिहानी |
वृ. पडुच्छिक्षीरं- पारिहिट्टिक्षीरं तदन्विषन् शेषक्षीरं चागृण्हन् दीर्घा भिक्षाचर्यां करोति, तथा 'सतरं' ति सतरंदधि अन्वेदीघां तां करोति, तक्रस्यवाग्रहणेदीर्घां तां करोति । इदानीं तत्क्षीरादिप्रचुरं लब्धं सत् 'गोहि' त्ति गृद्धः सन् प्रचुरं भक्षयति यद्वा 'विगिंचणिअभया निसट्टं' ति विगिञ्चनं परित्यागस्तद्भयान्निसट्टं प्रचुरं भक्षयति ततश्चप्रचुरभक्षणे 'सुयणे अपरिहाणी' प्रदोषएव स्वाध्यायमकृत्वैव स्वपिति, सुप्तस्य च 'परिहाणी' सूत्रार्थविस्मरणमित्यर्थः, चशब्दात् 'अह जग्गति गेलन्नं” इत्येतद्व्रक्ष्यति तृतीयगाथायाम् । एवं तावदनुकूलमार्गव्यवस्थिते व्रजे भक्तार्थप्रविशतो गमनप्रतिघात उक्तः, , इदानीमनुकूलमार्गव्यवस्थितेग्रामे भक्तार्थं प्रविष्टस्य यथा गमनविघातो भवति तथाह
मू. (१४१)
गामे परितलिअगमाइमग्गणे संखडी छणे विरूवा । सन्नी दाने भद्दे जेमणविगई गहण दीहं ॥
वृ. 'ग्राम' इति द्वारपरामर्शः, ग्रामे प्रविष्टः सन् परितलितादिमार्गणं करोति, परितलितं- सुकुमालिकादि उच्यते, तदन्विषन दीर्घा भिक्षाचर्यां करोति । उक्त मनुकूलग्रामद्वारम, इदानीमनुकूलसंखडीद्वारमुच्यते'संखडी छण विख्व' त्ति संखडीप्रकरणं, सा च 'क्षणे' उत्सवे विविधरूपा भवति एतदुक्तं भवति गृहे गृहे घृतपूरादि लभ्यते तदर्थं च दीर्घा भिक्षाचर्यां करोति । उक्त मनुकूलसंग्खडीद्वारं, इदानीमनुकूलव्यवस्थितसञ्ज्ञिद्वारमुच्यते- 'सन्नि'त्ति सञ्ज्ञिनः - श्रावका उच्यन्ते तेषु मृष्टान्नार्थी दीर्घा भिक्षाचर्यां करोति । उक्त मनुकूलसञ्जिद्वारम, इदानीमनुकूलदानश्राद्धकद्वारमुच्यते- 'दान' त्ति दानश्राद्धका उच्यन्ते तेष्वनुकूलपथव्यवस्थितेषु प्रविष्टो मृष्टभोजनार्थीीं दीर्घा भिक्षाचर्यां करोति । उक्तं दानश्राद्धकारम, इदानीं भद्रकद्वारमुच्यते- 'भद्दे' त्ति अनुकूलपथव्यवस्थितेषु भद्रकेषु 'जेमण- विगईगहण दीह' त्ति मृष्टभोजनविकृतिग्रहणार्थं, दीर्घा भिक्षाचर्यां करोतीति सर्वत्र योज्यमिति । तत्र प्राणिदमुक्तं प्रचुरभक्षणात्स्वपतः

Page #52

मूल-१४१
सूत्रार्थपरिहानिर्भवति, अथ न स्वपिति ततः को दोष? इत्यत आह. मू. (१४२) अह जग्गइगेलन्नं अस्संजयकरणजीववाघाओ।
. इच्छमनिच्छे मरणं गुरुआणा छड्डणे काया॥ व.अथ स्निग्धे आहारे भक्षिते जागरणं करोति.सूत्रार्थपौरुषीं करोतीत्यर्थः, ततश्च को दोष ? इत्यत आह-'गेलन्नं' ग्लानत्वंभवति, ग्लानत्वेसति तस्यसाधोर्यद्यसंयतःप्रतिजागरणं करोतिइच्छतिचततःको दोषस्तदेत्यत आह-असंयतकरणे जीवव्याघातो भवति इच्छतः, अथ नेच्छति असंयतेन क्रियां क्रियमाणां ततः ‘अनिच्छेमरणं' अनिच्छतोमरणंभवति,नकेवलमयमेवदोषः, 'गुरुआणाछड्डणेकाया'गुरोराज्ञालोपः कृतो भवति, मृतस्य च छड्डुणे-परित्यागे गृहस्थाः षट्काय-व्यापादनं कुर्वन्ति । यदा तु पुनस्तेषु व्रजादिषु तक्रौदनादिग्रहणं करोति तदा पूर्वोक्ता दोषाः परिहृता भवन्ति। एतदेव प्रतिपादयन्नाहमू. (१४३) तक्कोयणाण गहणे गिलाण आणाझ्या जढा होति। . .
अप्पत्तं च पडिच्छे सोच्या अहवा सयं नाउं॥ वृ.तक्रौदनानांग्रहणेसतिग्लानत्वदोषआज्ञाभङ्गदोषश्च,आदिशब्दात्पथिपलिमन्थदोषश्च, एतेजढा इति-त्यक्ता भवन्ति । इदानीं प्रतिषिद्धस्यापि कारणान्नरेणानुज्ञां दर्शयन्नाह-'अप्राप्तां' च पडिच्छे' अप्राप्तामपिवेलांप्रतिपालयति, किमर्थ?, वक्ष्यमाणान्दोषान् श्रुत्वापथिकादेःसकाशात्, 'अहवासयंनाउं' स्वयमेव ज्ञात्वा, कान् ?-दूरव्युवस्थितग्रामादिदोषान्, अप्राप्तामपि वेलांप्रतीक्षत इति।
इदानीं तानेव दोषान्प्रतिपादयन्नाह.. मू. (१४४) दूरुट्ठिअखुड्डलए लवभड अगनी अपंत पडिनीए।
अप्पत्तपडिच्छणपुच्छ बाहिं अंतो पविसिअव्वं॥ वृ. कदाचिदसौ ग्रामो दूरे भवति ततोऽप्राप्तामपि वेला प्रतिपालयति, 'उट्टिउ'त्ति कदाचिदसौ ग्राम उत्थितः-उद्धसितोभवति, कदाचिच्च खुडलय'त्तिस्वल्पकुटीरकः, कदाचित् 'नव' इति अभिनववासितो भवति,तत्रपृथिवीकायःसचित्तोभवति, कदाचिच्चभटाक्रान्तोऽसौभवति, कदाचित् 'अगनीय'त्तिअग्निना दग्धो भवति, कदाचिच्च प्रान्तः-दरिद्रप्रायो भवति, कदाचिच्च प्रत्यनीकाक्रान्तो भवति, अत एभिः कारणैः 'अप्पत्तपडिच्छण'त्ति अप्राप्तामपि वेलां प्रतिपालयति, तेन च साधुना सज्ञिकुलं प्रविशता विधिपृच्छा पूर्ववत्कर्तव्या. एतदेवाह- 'पुच्छत्ति, विधिपृच्छापूर्ववत्। वाहिं तिचोदकएवमाह-बहिरेवससाधुस्तिष्ठति यावत्सज्ञिकुले वेला भवतीति, आचार्यस्त्वाह-'अंतो पवि-सियव्वं' इमं च गाथाऽवयवं भाष्यकारो व्याख्यानयिष्यतीति।इदानींतत्रसज्ञिकुलेषुप्रविष्टःसाधुःकारणमाश्रित्यदीर्घामपिभिक्षाचर्यां' यथाकरोति तथा प्रतिपादयन्नाहमू. (१४५) कक्खडखेत्तचुओ वा दुब्बल उद्धाण पविसमाणो वा।
खीराइगहण दीहं बहुंच उवमा अयकडिल्ले ॥ - वृ. कक्खडं' रूक्षादिगुणसमन्वितं यत्क्षेत्रं तस्माच्च्युतः-आयातः सन्, तथा दुर्बलो यदि भवतिवाध्यादिरोगाक्रान्तः, तथा पुरस्ताद्दीर्घमध्वानं प्रवेक्ष्यति यदि, तत एभिः कारणैः क्षीरादिग्रहणनिमित्तं दीर्घा भिक्षाचर्या करोति, बहु च क्षीरादि गृह्णाति येनास्य कार्यस्य समर्थो भवति । आहबहुभक्षणात्कथं विसूचिकादिदोषो न भवति ? उच्यते, 'उवमा अयकडिल्ले' उपमा-उपमानं अयो-लोहं तन्मयं तत्कडिल्लं तेनउपमा, एतदुक्तं भवति-यथातप्तलोहकडिल्लेतोयादिक्षयमुपयातिएवमस्मिन्साधौरूक्षस्वभावेवह्वपि 126141

Page #53

५०
आघनिर्युक्तिः मूलसूत्र
घृतादिक्षयं यातीति । इदानीय एव प्राग् व्यावर्णिता दोषास्तानेव कारणान्तरमुद्दिश्य गुणवत्तया स्थापयन्नाहजे चेव पडिच्छणदीहखद्वसुवणेसु वनिआ दोसा । ते चेव सपडिवक्खा होंति इहं कारणज्जाए ।
मू. (१४६)
वृ. यएवदोषा 'पडिच्छणे' तिप्रतिपालने 'दीहं' तिदीर्घायां भिक्षाचर्यायां' खद्ध' त्तिप्रचुरभक्षणे 'सुवण' त्ति स्वापे, एतेषु स्थानान्तरेषु ‘वर्णिताः ' कथिता ये दोषास्त एव सप्रतिपक्षाः - सविपर्ययाः गुणा इत्यर्थः, भवन्ति, ‘इह' अस्मिन्‘कारणजातेकारणमाश्रित्य । इदानीं यदुक्तं निर्युक्ति कृता- “पृच्छबाहिंअंतोपविसिअव्वं "ति, एतद्व्याख्यानयन् भाष्यकार आहमू. (१४७)
विहिपुच्छाए सन्नी सोउं पविसे न बाहि संचिक्खे ।
उग्गमदोसभरणं चोयगवयणं बहिं ठाउ ।।
[भा. ५०] वृ. 'विधिपृच्छया' पूर्वाभिहितया 'सञ्झिनं' श्रावकं श्रुत्वा ततः प्रविशेत्. क्व ? - श्रावकगृहे, न च बहिः संतिष्ठेत्, किं कारणम् ? - उदगमदोषभयात्, माभूत्तं साधुमुद्दिश्य कचिदाहारं कुर्याद असौ सञ्ज्ञी । एवमुक्ते सत्याह चोदकः, किं तद् ?, इत्याह- 'बहिं ठाउ' बहिरेवासौ साधुर्भिक्षावेलां प्रतिपालयतु, भा भूत् प्राघूर्णक इतिकृत्वा श्रावक आहारपाकं करिष्यतीति । एवमुक्ते सत्याचार्य आह
मू. (१४८)
सोच्चा दवणं वा बाहिठिअं अग्गमेगयर कुज्ना । अप्पत्तपविट्ठो पुण चोयग ! दद्धुं निवारेज्जा ।।
[भा. ५९ ] वृ. श्रुत्वा तं साधुं बहिर्वर्त्तिनमन्यस्मात्पुरुषादेः स्वयंवा दृष्ट्वा उद्गमादीनां दोषाणाकेमकतरं- अन्यतमं कुर्यात् । 'अप्पत्त'- त्ति अपयाप्तायां वेलायामेतच्छ्रावकः कुर्यात्, एष बहिस्तिष्ठतो दोषः, 'पविट्टो पुन चोयग ! दडुं निवारेज्जा' प्रविष्टः पुनरसौ साधुः सञ्ज्ञिकुलं हे चोयग ! 'दठ्ठे 'ति दृष्ट्वा उद्गमादिदोषं निवारयेत् । किञ्चमू. (१४९) • उग्गमदोसाईणं कहणा उप्पायणेसणाणं च ।
तत्थ उ नत्थी सुन्ने बाहिं सागार कालदुवे ॥
वृ. उद्गमदोषादीनां कथनं करोति उत्पादनादोषाणां एषणादोषाणां च कथनं करोति, ततश्च यदि शुद्धं भक्तं ततस्तत्रैव सञ्ज्ञिगृहेभोक्तव्यम्, अथतत्रनास्ति ततोऽन्यत्रगन्तव्यम् । एतदेवाह- 'तत्थउ' त्तितत्रैवश्रावकगृहेभुङ्क्ते, ‘नत्थि’त्तिअथ तत्र नास्ति भोजनस्थानंततः 'सुन्न' त्तिशून्यगृहे शून्यगृहेयाति, 'बाहिं' ति अथ शून्यगृहे सागारिकैर्भोक्तुं न शक्यते ततो बाह्यतो व्रजति अथ तत्रापि 'सागार' त्ति सागारिकाः ततः 'कालदुवे’त्ति कालद्वितयं ज्ञातव्यं, किं ?, स्वल्पो दिवस आस्ते आहो- श्वित् महान् ?, यदि महांस्ततो दूरमपि स्थण्डिले गत्वा समद्दिशति, अथ स्वल्पो दिवसस्ततोऽस्थण्डिल एव यतनया समुद्दिशतीति । इयं तावन्निर्युक्तिगाथा, एतामेव भाष्यकारः प्रतिपदं व्याख्यानयति, तत्र चोदकाक्षेपपरिहारद्वारेण प्रवेशविधिरुक्तः, इदानीं बहिस्तिष्ठतोऽधिकतरदोषप्रतिपादनायाह
मू. (१५० )
फेडेज्ज व सइ कालं संखडि घेत्तूण वा पए गच्छे ।
सुन्नघराइपलोअण चेइअ आलोयणाऽबाहं ।।
[भा. ५२] वृ. स हि तत्र बहिर्व्यवस्थितः किं कुर्यादत आह- 'फेडेज्ज व सइ कालं' अपनयेत् 'सति' त्ति विद्यमानं भिक्षाकालम्, एतदुक्तं भवति ग्रामे प्रहरमात्र एव भिक्षावेला भवति, तत्र च व्यवस्थितः साधुस्तां भिक्षावेलामपनयति, ‘संखडि' त्ति कदाचित्तत्रान्यस्मिन् दिवसे समडिरासीत्, तदुद्धरितं च पर्युषितभक्तं प्रत्यूपस्येव भक्षितं गृहस्थैरतोऽसौ साधुर्बहिर्व्यवस्थितस्तस्य भ्रष्ट इति, 'घेत्तूण वा पए गच्छे' त्ति गृही-त्वा

Page #54

मूलं-१५० वायत्तत्रराद्धंपव्वं वातत्प्रागेवश्रावकोगृहीत्वाग्रामान्तरंगतः, ततश्चासौसाधुस्तस्यभ्रष्टइति, अतएतद्दोषभयात्प्रवेष्टव्यम् । प्रविशतश्च को विधिरित्यत आह-सुन्नघरादिपलोयण' प्रविशंश्चासौ साधुः शून्यगृहादिप्रलोकनं करोति. कदाचित्तत्रभुजिक्रियां करोति, प्रविष्टश्च श्रावकगृहे 'चेइय'त्ति चैत्यवन्दनं करोति 'आलोयण'त्ति आलोचनां पृच्छति। तत्र च प्रविष्टो भिक्षादोषान् कथयन्नाहमू. (१५१) उग्गम एसणकहणं न किंचि करणिज्ज अम्ह विहिदानं। कस्सट्टा आरंभो तुज्झेसो? पाहणा डिंभा॥
भा. ५३] वृ. उद्गमदोपाणाम्-आधाकर्मादिदोषाणां कथनं एषणादोषाणां च कथनं, ततश्च आरम्भं दृष्ट्वा एतच्च ब्रवीति-नास्मदर्थे किञ्चत्कर्तव्य आहारविधिः, किन्त्वस्माकं विधिदानं क्रियते, तथा चोक्तं -"विहिगहिअं विहिदिन्नं दोण्हंपिबहुप्फलं जहाहोति" अथकदाचिच्छावको नकथयतितदाडिम्भरूपाणिपृच्छति, तानि ह्यज्ञत्वाद्यथाव्यवस्थितं कथयन्ति । किं पृच्छति?. 'कस्सट्टा आरंभो' कस्य निमित्तमयमारम्भः ? इत्येवं साधुना पृष्टे सति डिम्भरूपाण्यपि कथयन्ति- 'तुज्झेसो'त्ति त्वदर्थ-भयमारम्मः, यतः 'पाहण'त्ति प्राघूर्णका यूयमिति, अथवा पाहण'त्तिप्राघूर्णकानामर्थेऽयमारम्भोनतव,एवं डिंभ'त्तिअर्भकरूपाणि कथयन्ति।अथ तत्रार्मकरूपाणिन सन्ति यानि पृच्छ्यन्ते ततः स्वयमेव केनजिव्याजेन रसवती यतो याति, एतदेवाहमू. (१५२) रसवइपविसण पासण मिअममिअमुवक्खडे तहा गहणं। पज्जत्ते तत्थेव उ उभएगयरेय ओयविए॥
भा. ५४] वृ.रसवती-सूपकारशालातस्यांप्रवेशनं करोति,प्रविष्टश्चपश्यत्तां-दर्शनंकरोति,तत्रच 'मित-ममितं उवक्खडे'त्ति कदाचिन्मितमुपस्क्रियतेस्वल्पं, कदाचिदमितं उपस्क्रियते बह, 'तहागहणं'तितत्रयदिमितं राद्धं ततः स्वल्प गृह्णाति, अथ प्रचुरं राद्धं ततस्तदनुरूपमेव गृह्णाति । तत्र नियुक्ति कारगाथायां संबन्धि पूर्वार्द्ध व्याख्यातं, कतमत् ? "उग्गमदोसाईणं कहणं उप्पायणेसणाणं च" इति, इदानीं मूलनियुक्ति कारगाथायां तस्यामेव यदुपन्यस्तं “तत्थ उ"त्ति तद्व्याख्यानयन्नाह, पज्जत्ते तत्थेव उ' यदिपर्याप्तं भक्तं लब्धततस्तस्मिन्नेवगृहेभुक्त इति।'उभएगयरेचओय-विए'त्तिउभयंश्रावकःश्राविकाच ओयविअंखेदज्ञ उभयं यदि भवति 'एगतरं च ओयविअं अल्प-सागारिकः-श्रावक इत्यर्थः, श्राविका वा ओयविआअल्पसागारिकेत्यर्थः, ततो भुङ्क्त इति।
'तत्थ उत्ति अयमवयवो व्याख्यातः इदानीं 'नत्थि'त्ति अवयवो व्याख्यायतेमू. (१५३) असइ अपज्जत्ते वा सुनघराईण बाहि संसद्दे।
लट्टीइ दारघट्टण पविसण उस्सग्ग आसत्थे॥ [भा. ५५] वृ.असति तस्मिन्नुभये यदा श्रावकोऽल्पसागारिको नास्ति,नापि श्राविकाऽल्पसागारिका, श्राविकश्राविकयोरन्यतरो वा यदाऽल्पसागारिको नास्ति तदा अभावे अति ‘अपज्जत्ते वत्ति यदा पर्याप्त तस्मिन् श्रावकगृहेभक्तं नभवतिलब्धंतदाऽन्यत्रापिभिक्षाटनंकृत्वा सुन्नघराइं'तिशून्यगृहादिषुगम्यतेभोजनार्थम्, आदिशब्दाद्देवकुलादिषु वा, तेषां च शून्यगृहादीनां बहिरेव व्यवस्थितः संशब्द-काशितादिरूपं करोति, कदाचित्तत्रकश्चित्सागारिको दुचारित्रीभवेत् सचतेनशब्देन निर्गच्छति,अथैवमपिशब्देकृतेननिर्गच्छति ततो यष्ट्या द्वारे घट्टनं-आहननं क्रियते, ततः प्रविशति, प्रविष्टश्च यदि कश्चिन्न पश्यति ततः ‘उस्सग्गं'ति ईपिथनिमित्तं पञ्चविंशत्युच्छासप्रमाणं कायोत्सर्ग करोति, तथा च आसत्थे त्ति मनागाश्वासितः सन्।
ततश्च

Page #55

५२
ओघनियुक्तिः मूलसूत्रं मू. (१५४) आलोअणमालोवो अदिटुंमिवि तहेव आलावो।
किं उल्लावं न देसी ? अदिट्ठ निस्संकिअंभुंजे॥ . भा. ५६] व. 'आलोकनं निरूपणंतत् करोति, अथ निरूपिते (कश्चिदृष्टः) 'आलावो'त्ति, यदि कश्चिदृष्टस्तत आलपनंकरोति,किमिहभवानागतः?इति। 'अदिट्ठमिवितहेवआलावो'त्तिअदृष्टेऽपिसागारिकेतथैवालपनं करोति, किमिह भवानायातः इति । अथैवमप्युक्तो न कश्चित्तत्रोत्तरं ददाति तत इदमुच्यते- 'किमुल्लावं न देसीति ?,' तस्मादुल्लापं प्रतिवचनं प्रयच्छेति । अथैवमपि न कश्चित्त-त्रोपलब्धस्ततः 'अदिट्टे'त्ति सर्वथा सागारिकेऽनुपलब्धेसतिनिःशङ्कितंभुझ्त इति।अथएभिरप्यु-पायैर्नप्रकटीभूतःसागारिकःपश्चात्तुप्रकटीभूतो भुञ्जतः सतस्ततः, म. (१५५) दिट्ट असंभम पिंडो तुज्झवि य इमोत्ति साह वेउव्वी। सोवि अगारो दोच्चा नीइ पिसाउत्ति काऊणं॥
[भा. ५७] वृ. दृष्टे सागारिकेसति असंभम'त्ति असम्भ्रमो-नभयं कर्त्तव्यम्, असम्भ्रान्तेन चतेनसाधुना पिण्डो तुज्झवि अइमो'त्ति स्वाहा' भिक्षापिण्डं गृहीत्वा एवं करोति-अयं यमाय पिण्डः, अयं वरुणाय पिण्डः, अयं धनदाय पिण्डः, अयमिन्द्राय पिण्डः, तुज्झवि अइमोत्ति स्वाहा-तवाप्ययं पिण्डः स्वाहा वेउन्विति विकृतं शरीरं करोति पिशाचगृहीत इव, एवंविधं साधं दृष्टा सोऽप्यगारी 'दोच्चा' इति भयेन 'नीति' निर्गच्छति, 'मुनि (पिसा) ऊ त्ति कारुणं' पिशाचोऽयमितिकृत्वा । एवं तावदभ्यन्तर-स्थसागारिकदर्शन भुञानस्य विधिरक्तः, यदा तु पुनर्बहिर्व्यवस्थित एव एभिः स्थानान्तरं पश्यति तदा को विधिः? इत्यत आहमू. (१५६) तिब्वेण व मालेन व वाउपवेसेण असव सढयाए। गमनंच कहणआगमदूरभासे विही इणमो॥
[भा.५८] वृ.यदातुसागारिकोबहिर्व्यवस्थितएवसाधुंतीव्रण-छिद्रेणकुटिकापवडकेनकटकेनपश्यति, मालेण वत्ति माले-उपरितलव्यवस्थितो यदा कदाचिच्छठतया पश्यति, 'वाउपवेसण'त्ति, अथवा 'वायुप्रवेशेन' गवाक्षेण शठतया पश्यति, अथवेति विकल्पार्थः, एतेनान्येन वा प्रदेशेन शठतया' धूर्ततया पश्यति, दृष्ट्वाच गमनंच करोति स सागारिकः, 'कहणं'- ति गत्वा चान्येभ्यः कथयति-यदतागच्छत पश्यत पत्रके भुनानः साधुर्दृष्ट इति, तत्र ‘आगम'त्ति तेऽप्यागच्छन्ति, पश्यामः किमेतत्सत्यं न वेति, 'दूरब्भासे विही इणमो' दरादागच्छतां अभ्यासाद्वाऽऽगच्छतां 'विही इणमो' विधिः 'अयं वक्ष्यमाणलक्षणो भवति।
कश्चासौ विधिरित्यत आह. . मू. (१५७). . थोवंभुंजइ बहुअंविगिंचई पउमपत्तपरिगुणणं। - पत्तेसु कहिं भिक्खं दिट्ठमदिट्टे विभासा उ॥
[भा.५९] वृ.यदितावरेसागारिकास्ततःससाधुः थोवं/जति'स्तोकंभुङ्क्ते, बहुभक्तं विगिचति' त्यजति गर्तादौ-अल्पसागारिकं करोति धूलिना वा आच्छादयति, अथाभ्यास एव सागारिकास्ततः 'थोवं भुंज'त्यन्यथा व्याख्यायते-स्तोकं भुङ्क्ते यावन्मानं मुखस्यान्तस्तिष्ठति तावन्मात्रमेव भुङ्क्ते , शेष परित्यजतीतिप्राग्वत्, ‘पउमपत्त'त्ति पद्मपत्रसदृशं निर्लेपनं पात्रे करोति ‘परिगुणण'त्ति स्वाध्यायं कुर्वस्तिष्ठतीति । एवं च व्यवस्थितस्य साधोस्ते सागारिकाः प्राप्ताः, ते च प्राप्ताः सन्त इदं पृच्छन्ति-'कहिं भिक्खं तिक्कत्वया भिक्षा कृतेति। तत्र दिट्ठमदिटेविभासा उ’ दृष्टेऽदृष्टेच विभाषा' विक-ल्पना कार्या, यदि दृष्टो भिक्षामटन्तत इदं वक्ति -तत्रैव श्रावकादिगृहे भक्षयित्वा इहागत इति। अथ न दृष्टो भिक्षामटंस्ततः

Page #56

मूलं.१५८ ___ मू. (१५८) अद्दिढे किं वेला तेसि निबंधमि दायणे खिंसा।
ओहामिओ उ बडुओ वन्नो अपहाविओ तहिअं॥ भा. ६०] वृ. अदृष्टे सतीदं वक्तव्यं किं वेला वर्तते भिक्षाटनस्य?, अथैवमप्युक्तानां पत्रकदर्शन निर्बन्धः ततो 'दान'त्ति दर्शयति पत्रकं, दृष्टे च पत्रके सति 'खिंसति' ते सागारिकास्तं बटुकं जुगुप्सन्ते-धिक त्वामसमीक्षितभाषिणमिति।ततःकिंजातम? 'ओहामिओउबडुओ' अपभ्राजितोवटुकस्तिरस्कृतइत्यर्थ वर्णश्च-यशः प्रख्यापितं तत्रेति-तस्मिन् भोजनविधौ । 'सुन्न' इत्ययमवयवो व्याख्यातः,
इदानीं वहिंसागार'त्तिअमुमवयवव्याख्यानयन्नाह, (मू. १५९) सुन्नघरासइ बाहिं देवकुलाईसुहोइ जयणा उ।
तेगिच्छिधाउखोभो मरणं अनुकंपपडिअरणं॥ - [भा. ६१] वृ. शून्यगृहस्यासति-अभावे बाहिं देवकुलाईसु होति जयणाउ' ततो बहिर्देवकुलादौ व्रजति, तत्रापि देवकुलादौवनगह्वरादौइयमेवयतनाकर्त्तव्या वाहिसंसदलट्टीएदारदारघट्टण' इत्येवमादिसर्वंकर्त्तव्यम् । अथ कथं बहिः सागारिकसम्भवः ?, अत आह, 'तेगिच्छित्ति चिकित्सकः' वैद्यः स कदाचित्तस्य साधोभिक्षामटतः धातुखोभे'त्तिधातुवैषभ्यंदृष्टाइदंचिन्तयति-यद्यस्यामवस्थायामयंसाधुर्भक्षणंकरोति ततः 'मरणं'ति अवश्यमेव स्रियते, स वैद्यः 'अनुकंपत्ति अनुकम्पया पडियरणं ति साधोरनुमार्गेण गत्वा निरूपणं करोति, यद्ययमिदानीमेव भक्षयिष्यति ततो निवारयिष्यामि वैद्यक शास्त्रपरीक्षणं वा कृतं भवति, एवमसौ वैद्यस्तस्य साधोरनुमार्गेण गत्वा लीनस्तिष्ठति साधुरपि, मू. (१६०) इरियाइ पडिक्कतो परिगुणणं संधिआ भि का गुणिआ?। . अम्हं एसुवएसो धम्मकहा दुविहपडिवत्ती॥
[भा.६२] वृ. ईर्यापथिकाप्रतिक्रान्तः सन् ‘परिगुणण'त्ति कियन्मात्रकमपि स्वाध्यायं करोति, अस्मिंश्च प्रस्तावे साधुःसमधातुरेवसंजातः, ततश्चवैद्योऽपितंसाधुसमधातुंदृष्ट्वाइदंवक्ति - ‘संहिताभेकागुणिया'संहिताचरकसुश्रुतरूपाकागुणिता?-अधीता,तेनभवताऽऽगमनमात्रेणैवनभुङ्क्तं ।साधुरप्याह- 'अम्हएसुवएसो' अस्माकमयं सर्वज्ञोपदेशः, यदुत-स्वाध्यायं कृत्वा भुज्यत इति । 'धम्मकहा दुविहपडिवत्ती' ततश्चासौ साधुर्धर्मकथां करोति, पश्चात्तस्य वैद्यस्य 'दुविहपडिवत्ति'त्ति कदाचित्संयतो भवेत् कदाचिच्छ्रावक इति । इदानीं बहिर्देवकलादौ भानस्य विधिरुक्तः, यदा त पनर्देवकलाद्यपि सागारिकैप्तिं भवति तदाऽनुकूलमार्गव्यवस्थितं स्थण्डिलं प्रति प्रयातिमू. (१६१) थंडिल्लासइ चीरं निवायसंरक्खणाइपंचेव। सेसं जाथंडिल्लं असईएं अन्नगामंमि॥
[भा. ६३] वृ. 'थंडिल्ल'त्ति स्थण्डिले गत्वा भुङ्क्ते , 'असति'त्ति अथ स्थण्डिलं नास्ति क्षुधा च पीड्यते ततोऽस्थण्डिलएव चीर'न्तिचीरमास्तीर्यपादयोरधस्ततश्चभुक्ते,किमर्थं पुनस्तच्चीरमास्तीर्यते? अत आह-निपातसंरक्षणाय' परिशाटिनिपातसंरक्षणार्थ, तया हि परिशाठ्या निपतन्त्या पृथिवीकायादि विध्वस्यते इति । 'पंचेव'त्ति तत्र चीरोपरि अस्थण्डिलस्थः कियद्भक्षयति?,त्रीन् पञ्चवा कवलान् । 'सेसं जाथंडिल्लं' शेष-अपरंभक्तं तावन्नयतियावत्स्थण्डिलंप्राप्तम्। असईए'त्तिअपान्तरालेस्थण्डिलस्यासति 'अन्नगामंमि'त्ति अन्यभामं प्रयाति. तत्र चस्थण्डिले भुझ्त इति। इदानीं यदुक्तं 'कालदुवे'त्ति नियुक्ति कृता तद्भाष्यकृद् व्याख्यानयन्नाह.

Page #57

५४
आंघनिर्युक्तिः मूलसूत्र
मू. (१६२)
अपहुप्पंते काले तं चेव दुगाउयं नइक्कामे । गोमुत्तिअदड्डाइसु भुंजइ अहवा पएसेसुं ॥
[ भा. ६४]
वृ. अथ तस्य भिक्षोर्गच्छतो योऽसावभिप्रेतो ग्रामः स क्रोशत्रये संजातः, तत्र च यदि कालः पर्याप्यते ततस्तद्भक्तं पूर्वगृहीतं परित्यज्यान्यद्भह्णाति, अथास्तमयकाल आसन्नस्ततः 'तं चेव' त्ति तदेव पूर्वगृहीतं भक्तं क्षेत्रातिक्रान्तमपि भुङ्क्ते, 'दुगाउअं नइक्कामे 'त्ति यदा तु कालः पर्याप्यते तदा तत्पूर्वगृहीतं भक्तं द्विगव्यूतात्परतो नातिक्रामयति-न नयति, गव्यूतद्वय एव तत्परित्यज्य याति, तत्र च गतः काले पर्याप्यमाणेऽ ऽन्यद् ग्रहीष्यतीति यदा पुनस्तस्य साधोर्व्रजतः क्रोशद्वयव्यवस्थितग्रामस्यारत आदित्योऽस्तमुपयातिनचान्तरालेस्थण्डिलमस्ति तदा 'गोमुत्तिगदड्डादिसुभुंसे' गोमूत्रदग्धेषु देशेषुभुञ्जीत, आदिशब्दात्सूकरोत्कीर्णभूप्रदेशादौ भुङ्क्त इति, 'अहवा पएसेसु 'त्ति यदि गोमूत्रदग्धादिस्थानं न भवति ततो धर्माधर्माकाशास्तिकायकल्पनां तस्मिन् स्थाने कृत्वा भुङ्क्ते, एतदुक्तं भवतिधर्माधर्माकाशास्तिकायैस्तिरोहितायां भुवि ऊर्वव्यवस्थितः, ततश्चानया यतनया सशूकता दर्शिता भवति । उक्तं सञ्जिद्वारम्, इदानीं साधर्मिकद्वारप्रतिपादनायाहमू. (१६३)
दिट्ठमदिट्ठा दुविहा नायगुणा चेव हुंति अन्नाया ।
अद्दिट्टावि अ दुविहा सुअमसुअ पसत्थमपसत्था ।
वृ. साधर्मिकाद्विविद्याः- दृष्टा अदृष्टाश्र, 'नायगुणातहयचेव अन्नाया' येतेदृष्टाः साध-र्मिकास्ते द्विविद्याःकदाचिज्ज्ञातगुणाभवन्तिकदाचिदज्ञातगुणाः, 'अदिट्ठावि अदुविहा' येऽप्यदृष्टाः साधर्मिकास्तेऽपिद्विविद्याः'सुय असुय'ति श्रुतगुणा अश्रुतगुणाश्च । 'पसत्थापसत्थ'त्ति ये ते ज्ञात- गुणास्ते द्विविद्याः प्रशस्तज्ञातगुणा अप्रशस्तज्ञातगुणाश्च, येऽपितेऽज्ञातगुणास्तेऽपिद्विविधाः प्रशस्ताज्ञातगुणा अप्रशस्ताज्ञातगुणाश्चेति, येऽपि ते श्रुतगुणास्तेऽपि द्विविधाः- प्रशस्तश्रुतगुणा अप्रशस्तश्रुतगुणाश्च, येऽपि तेऽश्रुतगुणास्तेऽपि द्विविद्याःप्रशस्ताश्रुतगुणा अप्रशस्ताश्रुतगुणाश्च । आह-ये दृष्टास्ते कथमज्ञातगुणा भवन्तीत्यत आहदिट्ठा व समोसरणे न य नायगुणा हवेज्ज ते समणा ।
मू. (१६४)
अगुण सत्थ इयरे समप्पुनिअरे य सव्वेवि ॥
वृ. 'दृष्टाः' उपलब्धाः सामान्यतो झटितिक्क ? - 'समवसरणे' स्रात्रादौ, नच ज्ञातगुणास्ते भवेयुः श्रमणाः, 'सुयगुणपसत्थ इयरे' त्ति इतरे इति अदृष्टानां परामर्शः, ते अदृष्टाः सुयगुणेति श्रुतगुणा अपिसन्तः पसत्थत्तिप्रशस्तश्रुतगुणा गृह्यन्ते, तदनेन सुयगुन पसत्यत्ति भावितं, इयरेत्ति - इतरे इत्यदृष्टानां परामर्शः ते अदृष्टाः श्रुतगुणाइत्ययमनन्तरगाथोपन्यस्तभङ्गकः एकः सूचितइति 'समणुन्नियरेय सव्वेऽवि' सर्वेऽपि चैते श्रुतादिगुणभेदभिन्नाः साधवः समनोज्ञाः इयरे च- असमनोज्ञा इति च, साम्भो-गिका असाम्भोगिकाश्रेत्यर्थः । इदानीमेषां श्रमणानां सर्वेषां मध्ये ये शुद्धास्तेष्वेव संवसनं करोति नेतरेष्विति, अमुमेवार्थं प्रतिपादयन्नाहमू. (१६५) सुद्धा संवासो होइ असुद्वाण दुविह पडिलेहा । अब्भिंतर बाहिरिआ दुविहा दव्वे अभावे अ ॥
वृ. यदिशुद्धाः संवासशुद्धाः, के अभिधीयन्ते ?, प्रशस्तश्रुतगुणास्तथाप्रशस्तज्ञातगुणाच, ते श्वेवंविधेषु संवासं-संवसनं करोति । ‘होइ असुद्धाण दुविह पडिलेहा' भवत्यशुद्धानां द्विविधा प्रत्यु - पेक्षणा, तत्राशुद्धा अप्रशस्तश्रुतगुणास्तथाऽप्रशस्तज्ञातगुणा अशुद्धा अभिधीयन्ते, तद्वियं द्विविधं प्रत्युपेक्षणं भवति, कथम् ?‘अब्भिंतरवाहिरिआ’एका अभ्यन्तरप्रत्युपेक्षपाऽभ्यन्तरेत्यर्थः, अपरा बाह्यप्रत्युपेक्षणा, 'दुविहा दव्वे यभावे

Page #58

मूलं-१६५ य' कैकाचप्रत्युपेक्षणाद्विविधा. 'दव्वेयभावेय' याणसौ अभ्यन्तराप्रत्युपेक्षणासाद्रव्यतोभावतचभवति, याऽपिवाह्याप्रत्युपेक्षणासाऽपिद्रव्यतोभाव-तश्चेतिद्विविधैवाइदानींबाह्यांप्रत्युपेक्षणांद्रव्यतःप्रतिपादयन्नाहमू. (१६६) घट्टाइतलिअदंडग पाउय संलग्गिरी अनुवओगो।
दिसि पवणगामसूरिज वितहं उच्छोलणा देव्वे॥ वृ.'घट्टादित्तिघृष्टाजङ्गासुदत्तफेनका.आदिशब्दात्तुमट्ठातुप्पोद्वादयोगृह्यन्ते, तलिंग'त्तिसोपानत्काःउपानढूढपादाः दंडग'त्तिचित्रलतादण्डकैगृहीतः पाउय'मितिप्रावृत्तं यथासंयत्यःप्रावृण्वन्तिकल्पंतथातैः प्रावृतं 'संलग्गिरि' त्ति परस्परं हस्तावलगिकया व्रजन्ति, अथवा संलग्गिरीति युगलिता व्रजन्ति, 'अनुक्गोओ'त्ति अनुपयुक्ता व्रजन्ति. 'ईर्यायामनुपयुक्ताः, एवं वहिर्भुवं गच्छन्तः प्रत्युपेक्षिताः, इदानीं सज्ञाभूमीप्राप्तानसंयतान्प३त्युपेक्षते-दिसित्तिआगमोक्त दिग्विपर्यासेनोपविशन्ति, 'पवण'त्तिपवनस्य प्रतिकूलमुपवेटषव्यं ते तु आनुकूल्येन पवनस्योपवि-शन्ति, 'गाम'त्ति ग्रामस्याभिमुखेनोपवेष्टव्यं, ते तु पृष्ठं दत्त्वोपविशन्ति, सूरिय'त्ति सूर्यस्याभिमुखेनोप-वेष्टव्यं, ते तु पृष्ठं दत्त्वोपविशन्ति । एवमुक्तेन प्रकारेण वितथं कुर्वन्ति, ‘उच्छोलण'त्ति पुरीषमुत्सृज्य प्रभूतेन पयसा क्षालनं कुर्वन्ति, 'दव्वे'त्ति द्वारपरामर्शः, इयं तावद्बाह्या द्रव्यतःप्रत्युपेक्षणा। आह-अनन्तरगाथायां अभ्यन्तरयाः प्रत्युपेक्षणायाः प्रथममुपन्यासः कृतः, ततस्तामेव व्याख्यातुं युक्तं न बाह्यामिति, उच्यते, प्रथमं ताबाद्यैव प्रत्युपेक्षणा भवति पश्चादाभ्यन्तरा, अतो बाद्यैव व्याख्यायते, आह-किमितीत्थमेव नोपन्यासः कृतः ? उच्यते, अभ्यन्तरप्रत्युपेक्षणायाः प्राधान्यख्यापनार्थमादावु-पन्यासःकृतः।एवंतावद्वाह्याप्रत्युपेक्षणाद्रव्यतोऽमिहिता, इदानींबाह्यांप्रत्युपेक्षण; भावतः प्रतिपादयन्नाहमू. (१६७) विकहा हरिउग्गाइय भिन्नकहाचक्कवालछलिअकहा।
मानुसतिरिआवाए दायणआयरणया भावे॥ वृ.विकथा' विरूपाकथा-अथवा विकथा' स्त्रीभक्त चौरजनपदकथा तांकुर्वन्तोव्रजन्ति,तथाहसन्त उद्गायन्तश्च व्रजन्ति, भिन्नकह'त्ति मैथुनसंबद्धा रामसिका कथा तां कुर्वन्तो व्रजन्ति, 'चक्कवाल'त्ति मण्डलबन्धेनस्थिताव्रजन्ति, छलिअकहत्तिषट्पप्रज्ञकगाथा:पठन्तोगच्छन्ति,तथा मानुसतिरिआवाए'त्ति मानुपापातेतिर्यगापातेसाव्युत्सृजन्ति, दायण'त्ति(दर्शनता)परस्परस्याङ्गल्याकिमपिदर्शयन्तिइयमेव आचरणता दर्शनतातऽऽचरणता. 'भावे'त्ति द्वारपरामर्शः. इयं बाह्यमावमङ्गीकृत्य प्रत्युपेक्षणा, एवं बाह्यप्रत्युपेक्षणाऽशुद्धानपि साधून दृष्टवा प्रविशति, कदाचित्ते गुरोरनादेशेनैव वं कुर्वन्ति।
एतदेव प्रतिपादायन्नाहम. (१६८) बाहिं जइवि असुद्धा तहावि गंतूण गुरुपरिक्खा उ।
अहव विसुद्धातहवि उ अंतोदविहा उपडिलेहा॥ वृ. बाह्यप्रत्युपेक्षणामाङ्गीकृत्य यद्यप्यशुद्धास्तथाऽपि प्रविश्य गुरोः परीक्षा कर्तव्या, अथवा बाह्यप्रत्युपेक्षणा विशुन्द्रा एव भवंति तथाऽपि त्वन्तः-अभ्यन्तरतः अभ्यन्तरां प्रत्युपेक्षणामाश्रित्य द्विविधैव प्रत्युपेक्षणाभवतिकर्तव्या द्रव्यतोभावतधाइदानीमसौ अभ्यन्तरप्रत्युपेक्षणामङ्गीकृत्यद्रव्यतःपरीक्षांकरोति साधर्मिकासन्नेषु कुलेषु भिक्षाचर्यायां प्रविष्टः सन्मू. (१६९) पविसंतिनिमित्तमनेसणं व साहइन एरिसा समणा।
अम्हंपिते कहती कुक्कखरियाइठाणं च॥

Page #59

५६
ओघनियुक्तिः मूलसूत्रं वृ.प्रविशन्भिक्षार्थनिमित्तंपृच्छयतेगृहस्थैस्ततश्चनकथयति, अनेसणं'तेअनेषणांगहस्थेनक्रियमाणां निवारयति, नएरिसासमणा' नास्मदीयाएवंविधाः श्रमणाः, अस्माकंहितेनिमित्तंकथयन्तिअनेषणीयमपि गृह्यन्तिएवमभिधीयतेगृहस्थेन, 'कुक्कुड'त्तिकुक्कुडप्रायोऽयमिति।एवंतावद्भिक्षामटताप्रत्युपेक्षणआकृता, इदानीं दूरस्थ एवोपाश्रयप्रत्युपेक्षणां करोति-'खरिआदिट्ठाणं'ति खरिया-द्वयक्षरिका तत्समीपे स्थानंउपाश्रयः आदिशब्दाच्चरिकादिसमीपे वा। इयं तावद्वसतिवाह्या प्रत्युपेक्षणा कृता, इदानीमुपाश्रयाभ्यन्तरे द्रव्यप्रत्युपेक्षणां कुर्वन्नाहमू. (१७०) दव्वमि ठाणफलए सेज्जासंथारकायउच्चारे।
कंदप्पगीयविकहा वुग्गहिकिड्डा यभावंमि॥ वृ. द्रव्यमित्ति द्वारपरामर्शः, 'ठाणफए'त्ति स्थानं-अवस्थितिः, फलकानामवस्थितिं पश्यति, तानि हि वर्षाकाल एव गृह्यन्ते न रोपकाले, स तु प्रविष्टः रोपकालेऽपि फलकानि गृहीतानि पस्यति, 'सेना' इति शेरतेऽस्यामिति शय्या-आस्तरणं तदास्तृतमेवास्ते, संस्तारकाः-तृणमयाः, प्रकीर्यन्तेऽधस्तृणानि स्वपद्भिस्तं संस्सारकं पश्यति, 'काय'त्ति कायिकाभूमिं गृहस्थसंवद्वां पश्यति, 'उच्चार'त्ति गृहस्थैः सह पुरीषव्युत्सर्ग कुर्वन्ति, अथवा उच्चारं'त्ति श्लेष्मणः परिष्ठापनमङ्गणे कुर्वन्ति, एवं स साधुः प्रविशति । इयमभ्यन्तरा। द्रव्यप्रत्युपेक्षणा, इदानीमभ्यन्तरां भावप्रत्युपेक्षणां प्रतिपादयन्नाह-कन्दर्पगीत-विकथाः कुर्वन्ति, तथा वुग्गह'त्तिविग्रहःकलहस्तंकुर्वन्ति, 'किड्ड'त्तिपाशककपर्दकैःक्रीडन्ति, भावंमि, भावविषया प्रत्युपेक्षणा। उक्ताअभ्यन्तरा भावप्रत्युपेक्षणा, इदानीमेतद्दोषवर्जितेषु संयतेषु प्रविशति, एतदेवाहमू. (१७१) संविग्गेसु पवेसो संविग्गंऽमणुन्न बाहि किइकम्म।
ठवणफुलापुच्छणया एत्तोच्चिअगच्छ गविसणया। वृ. संविग्नाः मोक्षमिलाषिणस्तेषु प्रवेशः कर्त्तव्यः समनोज्ञेषु । अथ समनोज्ञा न सन्ति ततः 'संविग्गऽमुणुन्न'त्ति संविज्ञेषु अमनोज्ञेषु प्रवेशः, तत्र च 'बाहित्ति वहिरेव प्रविशनुपकरणमेकस्मिन्प्रदेशेमुश्चति, ततः 'कितिकम्मति तदुत्तरकालं वंदनं करोति, ततः 'ठवणकुलापुच्छणया' स्थापनाकुलानि पृच्छति भिक्षार्थ, ततस्ते कथयन्ति-अमुकत्रामुकानि। एत्तोचिअगच्छत्ति अस्या एव भिक्षाटनभूमेर्गमिष्यामि, इत्येवं ब्रवीति। 'गवेसणय'त्ति तं तस्माद्भामादेर्निर्गतं न निर्गतमिति वा वं गवेषणं कुर्वन्ति।
उक्तं साधर्मिकद्वारम्. इदानीं वसतिद्वारमभिधीयते. स च साधुर्गच्छन अस्तमनसमये वसतिं निरूपयति, सा च एषु स्थानेषु निरूपणीयामू. (१७२) संविग्गसंनिभद्दग सुन्ने निइयाह मोत्तुऽहाच्छंदे।
वच्चंतस्सेतेसुंवसहीए मग्गणा होइ॥ वृ. 'संविग्गेसु वसतिमग्गमा होइ' संविनेषु वसतिमार्गणा कर्त्तव्या, सी-श्राद्धः भद्रकःसंविनमावितस्तस्मिन्वावसतिमार्गणाकर्त्तव्या,तदभावेशून्यगृहादौवसतिमार्गणाकर्त्तव्या, नितियादित्ति नित्यवासादिषु,आदिशब्दात्पार्श्वस्थादयस्त्रयोगृह्यन्ते,तेषुवसतिमार्गणंकर्त्तव्यं, "मोत्तुऽहाच्छंदे'त्तिमुक्त्वा यथाच्छन्दान्स्वच्छन्दानित्यर्थः, तत्रवसतिर्नमृग्यते. व्रजतःसाधोरे-तेष्वनन्तरोदितेषुवसतेार्गणा-अन्वेपणं कर्त्तव्यम्। इयं द्वारगाथा वर्तते । इदानीमेतामेव गाथां प्रतिपदं व्याख्यानयन्नाह. मू. (१७३) वसही समणुन्नेसुं निइयादमणुन्न निवेए।
संनिगिहि इत्थिरहिए सहिए वीसुघरकुडीए।

Page #60

मूलं- १७३
वृ. वसतिरन्वेषणीया, क्व ?, अत आह- 'समणुन्नेसु' संविग्नसमनोज्ञेषु आदौ वसन्तिरन्वेषणीया, ‘नितियादणुन्न अन्नाहि निवेए' अथ तु तत्र नित्यवास्यादयः अमनोज्ञा अन्यसामाचारीप्रतिविद्धा वा भवन्ति, आदिशब्दात्पार्श्वस्थादयो गृह्यन्ते, ततश्चै तेषु विद्यमानेषु नैतेषां मध्ये निवसितव्यं, किन्तु, 'अन्नहि' अन्यत्र वसतिंकृत्या‘निवेदे' निवेदयित्वाएषामेव यथाऽमुष्मिन् अहंवसिष्यामिप्रतिजागरणीयो भवद्भिरिति, क्कासी निवसति ? किंविशिष्टेवागृहे निवसति ? - सञ्जी - श्रावकः, सचयदिमहिलया रहितस्ततस्तदहे वसति, अथासौ नास्तिततः 'गिहि' त्ति गृही भद्रकोऽत्र सूचितः, सच स्त्रिया रहितस्तत्समीपे वसति, अथभद्रकोऽपि स्त्रीरहितो नास्ति किन्तु सहितः स्त्रिया, ततः सहिते- स्त्रीयुक्ते सति 'वीसुं' ति पृथग्निवसति, क्व ? - 'घरकुटीए' तस्यैव गृहस्थस्य बहिरवस्थितं धनकादि, अथवा तत्फलहिकान्तर्गतुकुठ्यां वा निवसति । अथ भद्रकादिगृहं नास्ति ततः शून्यगृहे निवसति । किंविशिष्टे ?, अत आह
मू. (१७४)
अनुव्वासिअ सकवाड निब्बिले निच्चले वसइ सुन्नो । अनिवेइएयरेसिं गेलने न एस अम्हंति ॥
वृ. 'अहुनुव्वासिय'त्ति अधुना यदुद्वसितं तदपि सकपाटं यदि भवति तदपि निर्बिलं भवति निर्बि-लमपि यदि निश्चलं भवति न पतनमयं यत्र वसितव्यं चैते गाथोपन्यस्तानां चतुर्णां पदानां षोडश भङ्गका निष्पद्यन्ते, स चैवंविधे गृहे वसतिं कथयित्वा नित्यवास्यादीनां यथाऽहमत्रोषितो भवद्भिर्भलनीयो, यदा पुनः 'अनिवेदितेतरेसि' तियदा तु नित्यवास्यादीनामनिवेद्यवसति, तत्रचउषितः सन्दैवयोगाद्ग्लानः संजातस्ततो ग्लानत्वे सति नित्यवास्यादीनां स गृहस्थ आगत्य कथयति यदुत प्रव्रजितऽपटुः संजातः, ते नित्यवास्यादयोऽस्माकं न कतितमितिकृत्वा एवं ब्रुवते न एस अम्हं' तिन एषोऽस्माकं - नायमस्मद्भोचरे यदा, तु पुनः पूर्वोक्तानां सर्वेपावेवाभावः संजातः, किन्तु तस्मिन् क्षेत्रे नित्यवास्यादयः सन्ति ततस्तेष्वेव वसितव्यम्, एतदेवाह - मू. (१७५)
५७.
नीयाइअपरिभुत्ते सहिएयर पक्खिए व सज्झाए । कालो सेसमकालो वासो पुन कालचारीसु ॥
वृ. नित्यवास्यादौ वसति, आदिशब्दादमनोज्ञेषु वसति, कथमित्याह- 'अपरिभुत्ते' त्ति तैर्नित्यवास्या - दिर्भिर्यःप्रदेशस्तस्यावसतेर्नपरिभुक्तः - अनाक्रान्तस्तमिस्मन्प्रदेशे अपरिभुक्ते चसतिवसति, 'सहितेततर' त्तिते च नित्यवास्यादयः सहितेतरे संहिताः संयतीभिर्युक्ताः केचन नित्यावास्यादयो भवन्ति, इतरे इत्यपरे संयतीरहिता भवन्ति, ते, च निवसति । ये ते संयतीभिर्युक्तारते द्विविधाः - एके कालचारिणीभिः संयतीर्भियुक्ताः, तत्रनिवसत्येव, परे अकालचारिणीभिः संयतीभिर्युक्ताः, कश्चकालः ? 'पक्खिएव सञ्जए 'त्ति ताः संयत्यः पाक्षिकक्षामणार्थमागच्छन्ति स्वाध्यायार्थे, वा अयं कालः, शेषस्तु अकालः, तत्र 'वासो पुन कालचारीसु' वासस्तु तस्यसाधाः कालचारिश्रमणीयुक्तेषु भवतीति । अथ कालचारिसंयतीयुक्ताः साधवो न सन्ति ततः
मू. (१७६)
तेन परं पासत्थाइएसु न य वसइऽकालचारसु ।
गहिआवासगकरणं ठाणं गहिएऽगहिएणं ।।.

वृ. ततः पार्श्वस्थादिषु वसति, न च वसत्यकालचारिसंयतीयुक्ते षु, तेषु च पार्श्वस्थादिषु को विधिरित्येतदाह- ‘गहिआवासगकरणं' ति केन ? - उपधिना, अनिक्षिप्तेनेत्यर्थः, आवश्यकं प्रतिक्रमणंकरोति, ततश्र प्रतिक्रान्ते सति तत्रेव 'ठाणं' ति कायोत्सर्ग करोति । 'गहिएऽगहिएणं' ति यदि शक्नोति ततो

Page #61

आघनियुक्तिः मूलसूत्रं गृहीतेनोपकरणेनकायोत्सर्गकरोति, अथनशक्नोतिततः 'अगहिएणं तिअगृहीतेनोप-करणेनकायोत्सर्ग करोति। अथ कायोत्सर्ग कर्तुं न शक्नोति श्रान्तःसन ततःमू. (१७७) निसिअतुयट्टण जग्गण विराधनभएण पासि निक्खिवइ।
पासत्थाईणेवं निइव नवरं अपरिभुत्ते॥ वृ. वृततो निषन्नः उपविष्टः गृहीतेनोपकरणेनास्तं 'तुअट्टणं ति त्वग्वर्त्तनं-निमज्जनं करोति. गृहीतेनोपकरणेन करोति यदि शक्नोति. 'जग्गण'त्ति यदिवा गृहीतेनैवोपकरणेन जाग्रदास्ते. न स्वपिति, अथ जागरणमपि कर्तुं न शक्नोति ततः विराधनभएणं'ति विराधनाभयेन-पात्रकभङ्गभयेनोपकरणं पार्थे निक्षिपति, ततः स्वपिति निक्षिप्तोपकरणः सन्, 'पासत्थादीनेव'पार्श्वस्थादीनां संबन्धिन्यां वसतौ एवंविधो विधिः- उक्त लक्षणो दृष्टव्यः। 'निइए नवरं अपरिमुत्ते' नियतवासिना वसतौ अयं विधिज्ञेयः, यदत"गहिआवासयकरण'मित्यादि. यदि परं अपरिभुक्ते प्रदेशे पात्राघुपकरण स्थापयित्वा स्वपितीति। यथा पार्श्वस्थादिषु वसतो विधिरुक्तः, एवं अहाच्छेदेऽपि विधिरिति, अत आहमू. (१७८) एमेव अहाच्छंदे पडिहनना झाणअज्झयण कन्ना।
ठाणठ्ठिओ निसामे सुवणाहरणा य गहिएणं॥ वृ. यः पार्थास्थादौ वसतो विधिः प्रतिपादितः एवमेव अहाच्छन्देऽपि विधिद्रष्टव्यः, केवलमयं विशेष:'पडिहणण'त्ति तस्य अहाच्छन्दस्य धर्मकथां कुर्वतोऽसन्मार्गप्ररूपिकां तेन साधुना 'प्रतिहननं' व्याघातः कर्तव्यः, यथैतदेवं न भवति. 'ज्ञाणि'त्ति अथ तद्भर्मकथायाः प्रतिघातं कर्तुं न शक्नोति ततोध्यानं करोति, ध्यायन्नास्ते धर्मध्यानं, अथ तताऽपि धर्मकथां करोति ततः 'अज्झयण'त्ति धर्मकथा-व्याघातार्थमध्ययनं करोति, अथ तथाऽपिन तिष्ठति ततः कर्णो स्थगयतिधर्मकथाव्याघातर्थमिति।अथवा 'सुवणाहरणाय'त्ति सुप्तः सन् आहरणा-धोरयति घोरणं करोति महत्ता शब्देन सोऽपि निर्विन्नः सन उपसंहरति धर्मकथामिति।
उक्तं वसतिद्वार, षष्ठेद्वारे स्थानस्थितोभवति इदमुक्तं,सचएभिःकारणैःमू. (१७९) असिवे ओमोयरिए रायद्वढे भए नदुट्ठाणे।
फिडिअगिलाने कालगवासे ठाणट्टिओ होइ॥ वृ. 'असिवे' देवताजनितोपद्रवे सतितस्मिन्यत्राभिप्रेतंगमनंकदाचिदपान्तरालेवाभवतितत-शानेन कारणेन स्थानस्थितोभवति. 'ओमोयरिए त्तिदुर्भिक्षं विवक्षिते देशेजातमपान्तराले वा ततश्चस्थानस्थितो भवति, रायदट्टे'तिराजद्विष्टंकदाचित्तत्रभवत्याभिप्रेतदेशेअन्तरालेवातेनैवकारणेनस्थानस्थितोभवति, 'भए तिम्लेछादिभयं विवक्षिते देशे अपान्तराले वा तेन कारणेन स्थानस्थितो भवति, 'नइत्ति कदाचिन्नदी विवक्षिते देशोऽपान्तराले वा भवति तेन प्रतिबन्धेन स्थानस्थितो भवति ('उट्टिए'त्ति कदाचित्तत्रापान्तराले वाउसितंजातं तेन कारणेन स्थानस्थितो भवति) 'फिडियंत्तिकादाचिदसावाचार्यः तस्मात् क्षेत्रात च्युतः अपगतो भवति ततश्च तावदास्ते यावाभिवति, अनेन कारणेनस्थानस्थितोभवति। गिलाने'त्तिग्लानः कदाचिन्मनाग भवति स्वयं कदाचिदन्यः कश्चिद् ग्लाना भवति तेन प्रतिबन्धेन स्थानस्थितो भवति । 'कालगय'त्ति कदाचिदसावाचार्यः कालगता-मृतो वा भवति. यावत्तन्निश्चयो भवति तावत्स्थान व्रजतः साधोरेतेष्वनन्तरोदितेषुवसतेर्गिणा-अन्वेषणकर्त्तव्यम्। इयंद्वारगाथावर्तते। इदानीमेतामेवगाथांप्रतिपदं व्याख्यानयन्नाह-स्थितोभवति। वासंतिवर्षाकालःसंजातस्ततस्तत्प्रतिबन्धात्स्थानस्थितोभवति-तत्रैव ग्रामादावास्ते। इयं द्वार-गाथा, इदानी नियुक्ति कार एव कानिचिद्वाराणि व्याख्यानयन्नाह

Page #62

मूलं-१८०
मू. (९८०) तत्थेव तरा वा असिवादी सोउ परिरयस्सऽसई।
संचिक्खे जाव सिवं अहवावी ते तओ फिडिआ॥ .. 'तत्रे'ति योऽसौ विवक्षितोः देशः 'अन्तरा' अन्तराले वा असिवादयो जाता इति श्रुत्वा' आकर्ण्य, आदिग्रहणादवमोदरिकाराजद्विष्टमयानि परिगृह्यन्ते 'परिरयस्सऽसइत्ति भमाडयस्स 'असति' अभावे तिष्ठति. एतदुक्तं भवति-यदिगन्तुं शक्नोतिभ्रमिणा ततोऽपान्तरालं परिहत्या-मिलषितं स्थानं गच्छति। अथ न शक्यते गन्तुं ततः 'संचिक्खे'त्ति संतिष्ठेत्, कियन्तं कालं यावदत आह- ‘जाव सिवं' ‘यावच्छिवं' निरुपद्रवंजातमिति। अहवावीतेततो फिडिआ' अथवा 'ते आचार्यादयः तस्मात क्षेत्रात् अपगताः' भ्रष्टा इति, ततश्च वार्तोपलम्भं यावत्तिष्ठति। इदानीं भाष्यकृच्छेपद्वाराणि व्याख्यानयन्नाहमू. (१८१) पुन्ना व नई चउमासवाहिणी नवि अकोइ उत्तारे।
तत्थंतराव देसो व उठ्ठिओ न यलम्भइ पवत्ती।। [भा.६५] वृ. “पूर्णा" भृता, का? -नदी, किंविशिष्टा ? - चतुर्मासवाहिनी, न कश्चिदुत्तारयति, ततोऽपान्तराल एव तिष्ठति । 'तत्र' अन्तराले वा देशः 'उत्थितः उद्धसितः, न च ‘प्रवृत्तिः' वार्ता लभ्यते अतस्तिष्ठति तावत्मू. (१८२) फिडिएसुजा पवित्ती सयं गिलाणो परं व पडियरइ। ___ कालगया व पवत्ती संसकिए जाव निस्संके।
भा.६६] वृ. तस्मात्क्षेत्रादपगतेषु सत्सु जापवत्ती' यावद्वार्ताभवतितावत्तिष्ठति, तथा सयंगिलाणो' स्वयमेव ग्लानो आतस्ततस्तिष्ठति, परंवपडियरइ' अन्यं वा ग्लानं सन्तं प्रतिचरति। द्वारम्। 'कालगया व पवत्ती' अथवा कालगतास्त आचार्य इत्वेवंभृताः प्रवृत्तिः श्रुता-अतः ‘ससंकिते जाव नीसंक' सराङ्कायांवार्तायामनिश्चितायां तावदास्ते यावन्निःशङ्क संजातमिति॥ . मू. (१८३) वासासुंउन्भिन्ना बीयाई तेन अंतरा चिट्टे।
तेगिच्छिभोइसारक्खणहठूठाणमिच्छंति॥ वृ. वर्षासु उभिन्ना बीजादयः, आदिशब्दादनन्तकायः, तेन कारणेनापान्तराल एव तिष्ठति, तत्र च वर्षाकालप्रतिबन्धाद्वामादौतिष्ठकिंकरोति? 'तेगिच्छि' चिकित्सक वैद्यस्तमापृच्छति, यथात्वयाममेह तिष्ठतोमन्दयभलनीयम भोइ'त्ति भोगिक ग्रामस्वामिनंपृच्छति.किमर्थपुनर्वैद्य-भोगिकयोःप्रच्छनंकरोत्यत आह-'सारक्खणहट्टे वैद्यं पृच्छति मन्दतायां सत्यां दढोकरणार्थ भोगिकं पृच्छति संरक्षणार्थे परिभवादेः, ततः स्थानं वसनमिच्छन्ति, केष्वित्यत आहमू. (१८४) संविग्गसंनिभदग अहप्पहाणेसु भोड्यधरे वा।
. ठवणा आयरियस्सा सामयारी पउंजणया ।। वृ.वैद्यभोगिकयोःकथयित्वासंविनेषु-मोक्षामिलाषिषुतिष्ठति सन्नित्तिसञ्जी-श्रावकस्तद्रहेभद्रकः, साधूनां तद्गृहे वा निवासं करोति । 'अहप्पहाणेसुत्ति यथाप्रधानेष्विति-यो यत्र ग्रामादौ प्रधानः तेषु यथाप्रधानेष्वेवप्रधानतःतिष्ठति। एतेषामभावे भोइवघरेवत्ति भोगिकगृहेवा' ग्रामस्वामिनोगृहेवातिष्ठति, तत्र चतिष्ठन् किं करोतीत्यत आह- ‘ठवणा आयरियस्सा' दण्डकादिकमाचार्य कल्पयति निराबाधे प्रदेशे, अयंममाचार्यइति.तस्यचाग्रतःसकलांचक्रवालसामाचारीप्रयुङ्क्तेनिवेद्यकरोतीत्यर्थः। एषएकःकारणिकः,
एतच्च कारणिकद्वारं,

Page #63

६०
एवं ता कारणिओ दुइज्जइ जुत्त अप्पमाएणं । . निक्कारणिअं एत्तो चइओ आहिंडिओ चेव ।
ओ नियुक्तिः मूलसूत्र
.मू. (१८५)
वृ. एवं तावत् कारणिको 'दूइज्जइ' विहरति, कथं विहरति? - जुत्तो अप्पमाएणं' प्रप्रमादेनयुक्तः प्रयत्नपर इत्यर्थः निष्कारणिकः इतः अतमुच्यते, स द्विविधः - चइओ - त्याजितः सारणावारणादि- भित्स्याजितः, आहिण्डकः- अगीतार्थः स्तूपादि दर्शनप्रवृत्तः । तत्र तावत्त्याजित उच्यते
मू. (१८६)
जह सागरंमि मीणा संखोहं सागररस्स असहंता ।
निंति तओ सुहकामी निग्गयमित्ता निवस्संति ॥
वृ. यथा 'सागरे' समुद्रे 'मीना': मस्त्याः संक्षोमं सागरस्य असहमाना निर्गच्छन्ति ततः समुद्रात् 'सुखकामिनः' सुखाभिलाषिणो, निर्गमात्राच निवश्यन्ति ॥
मू. (१८७)
एवं गच्छसमुहे सारणवीईहिं चोइय संता । निति तओ सुहकामी मीणा व जहा विनस्संति ॥
वृ. एवं गच्छसमुद्रे सारणावारणा एव वीचयस्ताभिस्त्याजिताः सन्तो निर्गच्छन्ति ततो गच्छसमुद्रात्सुखाभिलाषिणो मीना इव - मीना यथा तथा विनश्यन्ति । उक्तं त्याजितद्वारम्, इदानीमाहिण्डक उच्यतेमू. (१८८) उवएस अनुवएसा दुविहा आहिंडआ समासेणं । उवएस देवदंसणा अनुवएसा इमे होंति ।
वृ. उपदेशहिण्डका अनुपदेशहिण्डकाश्च, एवं द्विविद्या हिण्डकाः 'समासतः' सङ्क्षेपेण । 'उवएस' त्ति उपदेशहिण्डको यो देशदर्शनार्थं सूत्रार्थोमयनिष्पन्नो 'हिण्डते' विहरति । वअणुवदेस' त्ति अनुपदेशाहिण्डका इमे भवन्ति वक्ष्यमाणकाःमू. (१८९)
थू पडिमा जम्मण निक्खमण नाण विव्वाणे । संखडि विहार आहार उवहि तह दंसणट्टाए ।
वृ. 'चक्र' धर्मचक्रं ' स्तूपो' मथुरायां 'प्रतिमा' जीवन्तस्वामिसंवन्धिनी पुरिकायां पश्यति, 'जम्मण' त्ति जन्म-यत्रार्हतांसौरिकापुरादौ व्रजति । निष्क्रमणभुवं उज्जयन्तादिद्रष्टुंप्रयातिज्ञानंयत्रैवोत्पन्नंतत्प्रदशदर्शनार्थ प्रयाति निर्वाणभूमि दर्शनार्थ प्रयाति । संखडिप्रकरणं तदर्थं व्रजति, 'विहारे' ति विहारार्थ व्रजति, स्थानाजीर्ण ममात्रेति, 'आहार' त्तियस्मिन्विषये स्वभावेनैव चाहारः शोभनस्तत्रप्रयाति 'उवहि' त्ति अभकत्रविषये उपधिः शोभनो लभ्यत इत्यतः प्रयाति 'तह दंसणट्टाए' तथा रम्यदेशदर्शनार्थ व्रजति ।
मू. (१९९०)

एते अकारणा संजयस्स असमत्त तदुभयस्स भवे ।
ते चैव कारणा पुन गीयत्थविहारिणो भणिआ ॥
वृ. एतान्यकारणानि संयतस्य, किंविशिष्टस्य ? - 'असमत्ततदुभयस्य' असमाप्तसूत्रार्थोभयस्य संयतस्य भवन्ति अकारणानीति । 'ते' चेव' त्ति तान्येव धर्मचक्रादीनि कारणानि भवन्ति कस्य ? - 'गीयत्थविहारिणो' गीतार्थविहारिणः सूत्रार्थोभयनिष्पन्नस्य दर्शनादिस्थिरीकरणार्थे विहरत इति । तथा चाहगीयत्थो च विहारो विइओ गीयत्थमीसिओ भणिओ । तो तअ विहारो नान्नाओ जिनवरेहिं ॥
मू. (१९१)
वृ. ‘गीयत्थो' गीतार्थानां ‘विहारः ' विहरणमुक्तम् । 'बिइतो गीयत्थमीसिओ' द्वितीयो विहारः द्वितीयं विहरणं गीतार्थमिश्रं - गीतार्थेन सह, इतस्तृतीयो विहारो 'नानुज्ञातो' नोक्तो जिनवरैः किमर्थमित्यत आह

Page #64

मूलं.१९२
मू. (१९२) संजमआय विराधन नाणे तह दंसणे चरिते अ।
आणालोव जिनानं कुव्वइ दीहं तु संसारं॥ वृ.जातस्ततस्तिष्ठति, परंवपडियरइ' अन्यं वा ग्लानं सन्तं प्रतिचरति। 'कालगया वपवत्ती' अथवा कालगतास्तआचार्याइत्येवंभूताःप्रवृत्तिश्रुताः-अतः ससंकितेजावनीसंकं सराङ्कायांवार्तायामनिश्चितायां तावदास्ते यावन्निःशङ्क संजातमिति । संयमविराधना आत्मविराधना तथा ज्ञानदर्शनचारित्राणां विराधना आज्ञालोपश्च जिनानां कृतो भवति, तथा अगीतार्थ एकाकी हिण्डन् करोति दीर्घ च संसारमिति।
इदानीमेनामेव गाथां भाष्यकारो व्याख्यानपन्नाहमू. (१९३) संजमओ छक्काया आयाकंटऽट्ठिऽजीरगेलन्ने। नाणे नाणायारो दंसण चरगाइवुग्गाहे॥
[भा. ६७] वृ. 'संजमतोछक्काया' संयमविराधनामङ्कीकृत्यषट्कायविराधनासंभवति। 'आय'त्तिआत्मविराधना संभवति.कथं? 'कंटऽद्विजीरगेलन्ने कण्टकेभ्यःअस्थिशकलेभ्यःहारस्यानरणेनतथाग्लानत्वेन। 'नाणे' ज्ञानविराधना भवति, कथं? सहिण्डन ज्ञानाचारं न करोति, 'दंसणचरगाइ-उग्गाहे दर्शनविराधना, कथं संभवति?,सह्यगीतार्थश्चरकादिभिव्युद्भाह्यते.ततश्चापैतिदर्शनम्, किंपुनःकारणंचारित्रंनव्याख्यातम् ?, उच्यते, ज्ञानदर्शनभावे चारित्रस्याप्यभाव एव द्रष्टव्यः। एवं तावदेकः कारणिको 'निक्कारणिओ य सोवि ठाणट्टिओ दूतिजंतओ यभणिओ' इदानीमनेकान् प्रत्यपेक्षकान् प्रतिपादयन्नाहमू. (१९४) नेगावि होति दुविहा कारणनिक्कारणे दुविहभेओ।
जं एत्थं नाणत्तं तमहं वोच्छंसमासेण॥ वृ. अनकेऽपि द्विविधा भवन्ति, कतमेन द्वैविध्येन?, अत आह-'कारणनिक्कारणित्ति कारणमङ्कीकृत्य अकारणं चाङ्कीकृत्य द्विविधाः, 'दुविह भेद'त्ति पुनर्द्विविधो भेदः, ये ते कारणिकास्ते स्थानस्थिता दुइज्जमानाश्च, येऽपि ते निष्कारणिकास्तेऽपि स्थानस्थिता दूइज्जमानाश्च। तत्थ जे कारणिआ इतिज्जतगा ठाणट्टिआ अ ते तहेव असिवादीकारणोहिं जहापुवं एगस्त गमनविहिं वक्खाणंतेण भणिअं, जेवि विक्कारणिआ दुइज्जता ठाणट्टिआ य तेऽवि तह चेव थूमाइहिं, 'जं एत्थ नाणत्तं यदत्र नानात्वं-यो विशेषस्तमहं वक्ष्ये समासतः। मू. (१९५). जयमाणा खलु । एवे तिविहां उसमासआ समकखाया। विहरता दुविहा गच्छगया निग्गया चव॥
[प्र.५] - मू. (१९६) जयमाणा विहरता ओहाणाहिंडगा चउद्धा उ।
जयमाणा तत्थ तिहा नाणट्ठा सणचरित्ते। .. वृ. 'यती प्रयत्ने' 'यतमानाः' प्रयत्नपराः विरहन्तः' विहरमाणा मासकल्पेन पर्यटन्तः ‘ओहाणः-त्ति अवधावमानाः, प्रव्रज्यातोऽवसर्पन्त इत्यर्थः, तथा 'आहिण्डकाः' भ्रमणशीलाः, एवमेते चतुर्विद्याः, इदानीं “यथोद्देशं निर्देशः” इति न्यायाद्यतमाना उच्यन्ते-"जयमाणा तत्थ तिहा' यतमानास्त्रिप्रकाराः, कथं ?, 'नाणदंसणचरित्ते' तत्थणाणाट्ठाकथंजयन्ति?,जदिआयरिआणंसुँअत्थोवा पग्गहिअअन्नायसे सत्ती अत्थि धेत्तुं धारेउं वा ताहे विसज्जावेत्ता अत्ताणं अन्नओ वच्चंति, एवं चेव दंसणपभावगाणं सत्थाणं अट्टाए वच्चंति, तत्त्वार्थादीनां, तथा चरित्तट्टाए देसंतरंगयाणं केणइ कारणेणं, तत्थ जदि पुढविकाइयाइपउरं ततो न वरितं सु झइ ताहे निग्गच्छन्ति, एसा चरित्तजयणा खलु, एवं तिविहा समासतो समक्ख्या । इदानीं

Page #65

ओघनियुक्तिः मूलसूत्र
बिहरमाणका उच्यन्ते, अत आह- “ विहरंतावि अदुविहा' विहरमाणका द्विप्रकारा, गच्छगता निग्गया चेव, एतदेव व्याख्यानयन्नाहमू. (१९७)
६२
पत्तयेबुद्ध जिनकप्पिया य पडिमासु चेव विहरंता । आयरिअथेरवसमा भिक्खू खुड्डा य गच्छामि ॥
वृ. प्रत्येकबुद्धा जिनकल्पिकाश्च प्रतिमाप्रतिपन्नाश्च- 'मासाई संतता' इत्येवमादि एते गच्छनिर्गता विहरमाणकाः । इदानीं गच्छप्रविष्टा उच्यन्ते- 'आयरिअ' आचार्य:- प्रसिद्धः स्थविरो यः सीदन्तं ज्ञानादौ स्थिरीकरोति, वृषभौ - वैयावृत्त्यकरणसमर्थः भिक्षवः- एतद्व्यतिरिक्ताः, क्षुल्लकाः प्रसिद्धाः, ‘एते गच्छागता-गच्छनिर्गताश्च' इत्थमुपन्यासः प्राक् कृतः, तस्कमाजिन्नकल्पिकादयो गच्छनिर्गता ★ आदी व्याख्याताः ? उच्यते, जिनकल्पिकादीनां प्राधान्यख्यापनार्थम्, आह- प्रथममेव कस्मादित्थं नोपन्यासः कृतः ?, उच्यते, तेऽपि जिनकल्पिकादयो गच्छगतपूर्वा एवास्यार्थस्य ज्ञापनार्थम्, आह-प्रत्येकबुद्धा न गच्छनिर्गताः, न, तेषामपि जन्मान्तरे तन्निर्गत्वसद्भावात्. यतस्तेषां नव पूर्वाणि पूर्वा-धीतानि विद्यन्ते ।
इदानीमवधावतः प्रतिपादयन्नाह - मू. (१९८)
ओहावंता दुविहा लिंगविहारे य होंति नायव्वा । लिंगेनऽगारवासं नियया ओहावण विहारे ||
वृ. "अवधावन्तः प्रव्रज्यादेरपसर्पन्तः 'द्विविधाः' द्विप्रकाराः 'लिंगविहारे य'त्ति लिङ्गादवधावन्तेअवसर्पन्तिगृहस्थतांप्रतिपद्यन्त इत्यर्थः, 'विहारेय'त्तिउद्यतविहाराद्येऽवधावन्ति-अपसर्पन्तिपार्श्वस्थादयो भवन्ति, एवमेते विज्ञेया भवन्त्य वधावमानाः । एतदेव व्याख्यानयन्नाह - "लिंगेनऽगारवास' लिङ्गेनावधावन् गृहवासं प्रतिपद्यते, 'नितिया ओहावण विहार' विहारादवधावन्नित्यादिषु वासं करोति । इदानींमाहिण्डकान् प्रतिपादयन्नाह -
मू. (१९९)
उवएस अनुवएसा दुविहा आहिंडआ मुणेयव्वा । उवएसदेसदंसण थूभाई हुति नुवएसा ॥
वृ. तत्र एके उपदेशाहिण्डकाः अपरेऽनुपदेशाहिण्डकाः एवमेते द्विविधा आहिण्डका मुणितव्याः । तत्र 'उवएस'त्ति द्वारपरामर्शः 'देसदंसणि' त्ति देशदर्शनार्थ द्वादश वर्षाणि ये पर्यटन्ति सूत्रार्थो गृहीत्वा एते उपदेशाहिण्डकाः । अनुपदेशे त्वमी भवन्ति 'धूमादी होंतिऽनुवएसा' स्तूपादिगमनशी अनुपदेशाहिण्डकाः । उक्ता आहिण्डकाः द्वारम् । अधुना ये ते गच्छता विहरमाणक्रास्तेपामेव विधिं प्रतिपादयन्नाहमू. (२००) पुन्नमि मासकप्पे वासावासासु जयणसंकमणा ।
आमंतणा य भावे सुत्तत्थ न हायई जत्थ ॥
वृ. 'मासकल्पे' मासावस्थाने पूर्णे सति तथा 'वासावासासु'त्ति वर्षायां वासो वर्षावासः तस्मिन् वा यो वासकल्पस्तस्मिन् पूर्णे सति । पुनश्च यतनया-संक्रामणया क्षेत्रसंक्रान्तिः कर्त्तव्या । किं कृत्वा ? 'आमंतणा य'त्ति आमन्त्रणं आचार्यः शिष्यानामन्त्रयति-पृच्छति क्षेत्रप्रत्युपेक्षकप्रेषणकाले, चशब्दादागतेषु क्षेत्रप्रत्युपेक्षकेषु क्षेत्रगमने वा, 'भावे त्ति आगतेषु क्षेत्रप्रत्युपेक्षकेषु भावं प्रतीक्षते, कस्य किं क्षेत्रं रोचते ?, तत्र सर्वेषामतंगृहीत्वायत्रसूत्रार्थहानिर्नभवति तत्रगमनंकरिष्यत्याचार्यः। इदानीमेना-मेवगाथांव्याख्यानयति, अत्र यदुपन्यस्तं 'जयणसंकमण' त्ति तद् व्याख्यानयन्नाह

Page #66

मूलं-२०१
मू. (२०१) अप्पडिलेहिअदोसा वसही भिक्खं चदल्लहं होज्जा।
बालाइगिलाणाण व पाउग्गं अहव सज्झाओ॥ वृ. अप्रत्युपेक्षणेदोषाभवन्ति. ते चामी- 'वसहित्ति कदाचिद्वसतिर्दुर्लभाभवेत्. तथा भिक्षावादुर्लभा भवेत् तथा बालादिग्लानानां प्रायोग्यं दुर्लभं भवेत् । अथवा स्वाध्यायो दुर्लभः, मांसाद्याकीर्णत्वात् तस्मात
किम्?.
मू. (२०२) तम्हा पुव्वं पडिलेहिभण पच्छा विहीए संकमणं।
. पेसेइजइ अनापुच्छिउंगणं तत्थिमे दोसा॥ वृ.तस्मात्पूर्वमेव प्रत्युपेक्ष्य निरूप्यपश्चाद् विधिना' यतनयासंक्रमणकर्त्तव्यम्। इदानीं यदुपन्यस्तं 'आमंतणाये' त्त्ववयवेनतंव्याख्यानयन्नाह- 'पेसेतिजइअणापुच्छिउंगणं' प्रेषयतिक्षेत्रप्रत्युपेक्षकान्यदि गणमनापृच्छय तत्रेमे 'दोषाः' वक्ष्यमाणलक्षणाःमू. (२०३) अइरेगोविहिपडिलेहणाए कत्थवि गयत्ति तो पुच्छे।
खेत्ते पडिलेहेउं अमुगत्थ गयत्तितं दट्ट॥ व. यदा क्षेत्रप्रत्युपेक्षकाः शेषप्रवजिताननापृच्छय गतास्तदा कथं ज्ञायन्ते ? अत आहअतिरिक्तोपधिप्रत्युपेक्षणावां सत्यां ते पृच्छन्ति-कुत्र गतास्त इत्येवं पृच्छन्ति । आचार्योऽप्याह-क्षेत्रं . प्रत्युपेक्षितुममुकत्र क्षेत्र गता इति, तेऽप्याहुः- 'तंट्ठति, 'तत्' क्षेत्रं न शोभनं, यतस्तत्र गच्छता, ___ मू. (२०४) तेना सावय मसगा ओमऽसिवे सेह इत्थिपडिनीए।
थंडिल्लअगनि उट्ठाण एवमाई भवे दोसा। वृ.स्तेनाःअर्द्धपथेस्वापदानि-व्याघ्रादीनिमशकावाऽतिदुष्टाःओमं-दुर्भिक्षं असिवं'देवताकृतउपद्रवो यदिवा 'सेह'त्तिअभिनवपद्रजितस्य स्वजना विद्यन्ते.ते चोत्प्रव्राजयन्ति, 'इत्थि'त्ति स्त्रियोवा मोहप्रचुराः, 'पडिनीए'त्ति प्रयत्नीपद्रवश्थ, 'थंडिल्ल'त्ति स्थण्डिलानि वा नतत्र विद्यन्ते, 'अगनि'त्ति अग्निना वा दग्ध स देशः, उट्ठाणे'त्ति उत्थितः' उद्धसित्तःप्रदेशोवाऽपान्तरालेइत्येवमादयोदोषाभवन्ति,तत्रापिप्राप्तस्यैतेदोषाःम. (२०५) पच्चंति तावसीओ सावयदभिक्त खतेणपउराई।
नियगपट्ठट्टाणे फेडणहरियाइ (हरिहरिय) णपन्नीए॥ वृ. स हि प्रतन्यन्तदेशः म्लेच्छाद्यपद्रवोपेतः ‘तापस्यः' तापसप्रवाजिकाः ताश्च प्रचुरमोहाः संयमाभ्रंशयन्तिश्वापदभयदुर्भिक्षभयस्तेनप्रचुराणिवाक्षेत्राणि नियगत्तिअभिनवप्रव्रजितस्यनिजः स्वजनादि: सचोत्प्रव्राजयति पदुट्टत्तिप्रद्रिष्टोवातत्रकश्चित् उट्ठाणे'त्तिउत्थितः-उद्वसितःसकदाचिद्देशोभवेत् फेडण'त्ति प्राक्तत्रवसतिरासीत् इदानींतुकदाचिदपनीताभवेत्। (हरि) हरित-पन्नीयत्तिहरितंतत्रशाकादिबाहुल्येन भष्यते,तच्च साधनांनकल्पतेदर्भिक्षप्रायंवा हरितपर्णी'तितत्रदेशेकेषुचिद्भहेषु राज्ञोदण्डंदत्त्वा देवतायै बल्यर्थं पुरुषो मार्यते, सच प्रव्रजितादिर्भिक्षार्थं प्रविष्टः सन्, तत्र गृहस्योपरि आर्द्रा वृक्षशाखा चिह्न क्रियते, तच्च गृहीतसङ्केतो दूरत एव परिहरति, अगृहीतसङ्केतश्च विनश्यति, तस्माद्भणं पृष्टा गन्तव्यमिति । अथवाऽन्यकर्तृकीयं गाथा, ततश्च न पुनरुक्त दोषः । इदानीं स आचार्यः क्षेत्रप्रत्युपेक्षकान् प्रेषयन् सर्वं गणमालोचयति, अथ तु विशेष्यं कश्चिदेकमालोचयति शिष्यादिकंततचैते दोषा भवन्तिमू. (२०६) सीसे जइ आमंतइ पडिच्छगा तेन बाहिरं भावं।
जइ इयरा तो सीसा तेवि समत्तंमि गच्छंति॥

Page #67

ओघनियुक्तिः मूलसूत्रं वृ.शिष्यान्विशिष्टकेवलान्यद्यामन्त्रयतिततश्चकोदोषः?, 'पडिच्छग'त्तिसूत्रार्थग्रहणार्थयेआयाताः साधवस्ते प्रतीच्छकाः 'तेन'त्ति तेन अनालोचनेन 'बाहिरं भावं'ति बहिर्भावं चिन्तयन्ति, बाह्या वयमत्र। अथेतरान्-प्रतीच्छकानालोचयतिततःशिष्याबहिर्भावमन्यस्ते,प्रतीच्छकाश्चसूत्रा-र्थग्रहणसमाप्तौगच्छन्ति ततश्चाचार्य एकाकी संजायत इत्येवं दोषस्तावत्। अथ वृद्धान् पृच्छति ततःम. (२०७) तरुणा बाहिरभावं नयपडिलेहोवहीन किइकम्म।
___मूलयपत्तसरिसया परिभूया बच्चिमो थेरा॥ वृ. वृद्धानालोचयतितरुणाबहिर्भावंमन्यन्ते, ततश्चतेतरुणाः किंकुर्वन्त्यतआह-'नयपडिलेहोवही' उपधेःप्रत्युपेक्षणांनकुर्वन्ति,नचकृतिकर्म-पादप्रक्षालनादिकुर्वन्ति।अथतरुणानेवपच्छतिततःकोदोष ?. वृद्धा एवं चिन्तयंति- 'मूलयपत्तसरिसया' मूलं-आद्यं यत्पर्ण निस्सारंपरिप-क्वप्रायंतत्तुल्या वयमत एव च परिभूतास्ततश्चव्रजामःइत्येवंस्थविराश्चिन्तयन्ति,यदिवा मूलयपत्तसरिसया'मूलकपत्र तुल्या:शाकपत्रप्राया वयम्, अथ मतं स्थविरान प्रष्टव्या एव, तत्तुन, यत आहमू. (२०८) जुन्नमएहिं विहणं जं जूहं होइ सुट्ठवि महल्लं ।
तंतरुणरहसपोइयमयगुम्मइअंसुहं हंतुं॥ वृ.जीर्णमृगैर्विहीनंयङ्थंभवति सुष्ट्वपिमहत्तयूथतरुणरभसे-रोगेपोतितं-निमग्नंमदेनगुल्मयितं. मूढं सुखं हन्तुं' विनाशयितुं-सुखेन तद्व्यापाद्यते । यस्मादेतदेवं तस्मात्सर्व एव मिलिताः सन्तः प्रष्टव्याः, कथम् ?,. ____ मू. (२०९) थुइमंगलमामंतण नागच्छइजोय पुच्छिओ न कहे।
तस्सवरिं ते दोसा तम्हा मिलिएसुपुच्छेज्जा॥ वृ.स्तुतिमङ्गलंकृत्वा-प्रतिक्रमणस्यान्तेस्तुतित्र्यं पठित्वाततश्चामन्त्रयति,आकारितेचदस्थोयदि नागच्छति कश्चिद्यो वा पृष्टः सन्न कथयति ततस्तस्योपरिते दोषाः, तस्मान्मिलितेषुप्रच्छनीयमेकत्रीभूतेषु। मू. (२१०) केई भणंति पुव्वं पडिलेहिअ एवमेव गंतव्वं ।
तंच न जुज्जइ वसही फेडण आगंतु पडिनीए॥ वृ. केचनाचार्या एवं ब्रुवते-प्राक्प्रत्युपेक्षिते यस्मिन् क्षेत्रे प्रागपिस्थिता आसन्तस्मिन्पुनरप्रत्युपेक्ष्य गम्यते. तच्चनयुज्यते.यस्मात्तत्र कदाचित 'वसही फेडण'त्तिसाप्राक्तनी वसतिरपनीता,आगन्तुकोवा प्रत्यनीकः संजातः, अत एव दोषभयात्पूर्वदृष्टाऽपि वसतिः प्रत्युपेक्षणीया। इदं च ते प्रष्टव्याःम. (२११) कयरी दिसा पसत्था? अमुई सव्वेसि अनुभई गमनं।
चउदिसि तिद् एगंवा सत्तगपनगं तिगजहन्न । वृ. कतरा दिक् ‘प्रशस्ता' शोभना ?, सुक्षेमपथेत्यर्थः, तेऽप्याहुः 'अमुई' अमुका दिक् सुक्षेमेति। एवं सर्वेषां यदा अनुमताअभिरुचिताभवति, पथे (पन्थाइ)त्यर्थः, तदा गमनं कर्त्तव्यम्।तत्र चतसृष्वपिदिक्षु' पूर्वदक्षिणपश्चिमोत्तरासुप्रत्युपेक्षकाःप्रयान्ति,अथवाचतसृणां दिशामुपद्रवादिसम्भवेतिसृषुयान्ति,तदभावे द्वयोर्दिशोर्यान्ति, तदभावेऽप्येकस्यां दिशिातासुचदिक्षुव्रजन्तःकियन्तोव्रजन्त्यतआह-'सत्तगपनगंतिग जहन्नं' एकैकस्यां दिशि उत्कृष्टतःसप्त सप्त प्रयान्ति, सप्तानामभावेपञ्चपञ्चव्रजन्ति, पञ्चानामभावे जघन्येन त्रयस्त्रयः प्रयान्तीति। अत्र च ये आभिग्रहिकास्ते प्रहेतव्याः, तेषां त्वभावे
मू. (२१२) अनभिग्गहिए वावारणा उ तत्थ उ इमे न वावारे।

Page #68

मृलं-२१२
बालं वुड्समगीअंजागिं वसहं तहा खमगं॥ वृ. 'अनभिग्गहिए'त्तियरभिग्रहानगृहीतस्तान व्यापारयद-गमनाय चादयदित्यर्थः। तत्र तु बालं वृद्धं अर्गातार्थं योगिनं वृषभं' वैयावृत्त्यकरं तथा क्षपकं' मासक्षपकादिकम. एतान्न व्यापारयदर्भमनाय। इदानीमतामेव गाथां भाष्यकृद् व्याख्यानयन्नाहमू. (२१३) हालज्ज व खलज्ज व कज्जाकज्ज न याणई बाली। सो वाऽनकंपणिज्जो न दिति वा किंचि बालस्य॥
[भा. ६८] व.बाले प्रष्यमाणेऽयंदाषा-ह्रियतेम्लेच्छादिना क्रीडतवा बालस्वभावत्वात कार्याकार्यं च कर्तव्याकर्त्तव्यंवानजानातिबालः, सचबोलःक्षेत्रप्रत्युपेक्षणार्थप्रहितःसनअनुकम्पयासर्वलभते.आगत्यचाचार्याय कथयतियदतसर्वलभ्यते.गतचतत्रगच्छायावन्नकिचिल्लभते.चेल्लक-स्यवानुकम्पयासलाभआसीत. अथवा नददाति वा किश्रिद्धालाय परिभवनातस्तं न व्यापाग्यंत । वन्दोऽपि न प्रेषणीया. ततस्तत्रत दोषाःम. (२१४) वटाउनुकंपणिजा चिरन न यमग्गथंडिले पह। ___अहवावि बालवुड्डा असमत्था गोयरतिअस्स॥
[भा.६.] वृ.वृद्धोऽनुकम्पनीयस्ततथासावेवलभते.नान्यः तथा चिरणं ति चिरण'प्रभूतनकालनगमनंआगमनं च करोति. न च मार्ग' पन्थानं प्रत्युपेक्षितुं समर्थः नापि स्थण्डिलानि प्रत्युपेक्षितुं समर्थः इदानीं तु यारपि बालवृद्धयोस्तुल्यदोषोद्भावनार्थमाह-अथवा बाला वृद्धाश्च 'असमर्थाः' अशक्ताः ‘गोचरत्रिकम्य' त्रिकालभिक्षाटनस्यत्यर्थः । दारं। अगीतार्थेऽपि प्रेष्यमाणे एते दोषाःमू. (२१५) पंथं चमासवासं उवस्सयं एच्चिरेण कालेणं। एहामोत्ति न याणइ चउन्विहमणुन्न ठाणं च॥
[भा. १०] वृ. पन्थान'मार्गनजानातिवक्ष्यमाणं मासंतिमासकल्पंनजानाति वासंतिवर्षाकल्पंन जानाति, तथा उपाश्रयं' वसतिंपरीक्षितुंनजानाति,तथाशय्यातरेणपृष्टः-कदाआगमिष्यथ?,ततश्चब्रवीति- चरण एहामा'त्तिइयता कालेन-अर्द्धमासादिना एष्याम इत्येवं वदतो यो दोषः अविधिभाषणजनितस्तंन जानाति, यतः कदाचिदन्या दिक शोभनतरा शुद्धा भवति तत्र गम्यते, अतो नैवं वक्त व्यम् एतावता काले ष्यामः। तथा चउब्विहमणुन्न'त्तितत्रोपाश्रये शय्यातरश्चतुर्विधमनुज्ञाप्यते-द्रव्यतः क्षेत्रतः कालतो भावतश्चेति. तत्र द्रव्यतस्तणडगलादिअनुज्ञाप्यते.क्षेत्रतःपात्रकप्रक्षालनभमिरनज्ञाप्यते.कालता दिवा रात्रौवानिस्सरणमनुज्ञाप्यते.भावतोग्लानस्यकस्य-चिदभावप्रणिधानार्थकायिकासज्ञादिनिरूप्यत,एतांचतुर्विधामनुज्ञामनुजापयितुंनजानाति। ठाणंच'तिवसतिःकीशेप्रशस्तेस्थान भवतीत्यतन जानाति।योगिनमपिनप्रेषयत, कस्मात?. मू. (२१६) तृरंता अन पह पंथं पाढट्ठिओ न चिर हिंडे। विगई पडिसेहइ तम्हा जोगिंन पसज्जा।
[भा.७१] वृ. त्वरमाणः सन्न प्रत्युपेक्षते पन्थानं. तथा पाठार्थी सन्न चिरंभिक्षां हिण्डतं. तथा लभ्यमाना विकृताःदध्यादिकाः प्रतिषधयति. तस्माद्यागिनं न प्रेषयत। वृषभाऽपि न प्रषणीयो यत एत दोषा भवन्तिमू. (२१७) ठवणकुलाणि न साहे सिट्टाणि न देति जा विराधनया। परितावण अनुकंपण तिण्हऽसमत्था भव खमगो॥
भा. ७२ वृ.वृषभा हिप्रष्यमाणःकदाचिद्रुषास्थापनाकुलानि नसाहे'तिनकथयति, अथवा सिद्वाणिनति त्ति 126151

Page #69

आधनियुक्तिः मूलसूत्रं कथियान्यपि तानि स्थापनाकुलानि न ददति अन्यस्य तस्यैव तानि परिचिनानि, 'जा विराधनयत्ति ततश्च स्थापनाकुलेषु अलभ्यमानषु या विराधना ग्लानादीनां सा सर्वां आचार्यस्य दोषण कृता भवति । अथ क्षपकोऽपिनप्रेष्यते. यतः परितापना-दःग्यासिका आतपादिनाभवतिक्षपकस्य. अनुकंपण'त्तिअनुकम्पया वालोकःक्षपकस्यैव ददाति.नान्यस्य.तथा तिण्हऽसमत्थो त्रयोवारायभिक्षाटनंतस्य-वारत्रयाटनस्यासमर्थः क्षपकः। यदा तु पनः प्रेषणार्हा न भवन्तिमू. (२१८) गएचव हवेज्जा पडिलामणं तु पेसए विहिना।
अविहीं पेसिज्जत तं चैव तर्हि तु पडिलाभं॥ वृ. एत एव बालादयो भवेयुस्तदा किं कर्त्तव्यमित्याह- पडिलोमणं तु पेसए विहिणा' अनुलोमःउत्सर्गस्तद्विपरीतःप्रतिलोभः- अपवादस्तंप्रतिलोम-अपवादमङ्गीकृत्यएतानेवबालादानप्रेषयेत.कथम? - 'विधिना यतनया-वक्ष्यमाणया। यदा पुनस्त एव बालादयाऽविधिना प्रष्यन्ते तदाऽविधिना प्रेष्यमाणेष त एव ढापाःत ?. तहिंत' तस्मिन क्षेत्र प्रेष्यमाणानां.कथम?- पडिलोम'तिप्रतिलोम अपवादमाकत्य। अथवाऽविधिना प्रेष्यमाणेषु त एव दोषाः तत्र पडिलोमं ति अविधिप्रतिलामो विधिस्तन-प्रतिलोमविधिना प्रेषयत । इदानीं बालादीनां प्रेषणार्हस्व प्राप्त यतना प्रतिपाद्यते-तत्र च गणावच्छेदकः प्रष्यते, तदभावेऽन्यो गीतार्थः तदभावऽगीतार्थोऽपि प्रेष्यते. तस्य को विधिः?. मू. (२१९) सामायारिमगीए जोगमनागाढ खवगपारावे।
वयावच्चे दायणजुयलसमत्थं व सहिअंवा॥ वृ.अर्गातार्थस्य सामाचारी कथ्यते, ततः प्रेष्यते, तदभावे योगी प्रेष्यते. किंविशिष्टः ?- 'अनागाढे'त्ति अनागाढयोगी-बाह्ययोगी योगं निक्षिप्य पारयित्वा' भोजयित्वाप्रेष्यते,ततस्तदभावक्षपकःप्रेष्यते, कथं? ‘पाराव'त्तिभोजयित्वा, तदभावे वैयावृत्त्यकरः, एतदेवाह-वेयावच्चेति वैया-वृत्त्यकरः प्रेष्यते, दायण त्ति सचयावृत्त्यकर:कुलानिदर्शयति,तदभाव 'जुअल'त्तियुगलप्रेष्यत-वृद्धस्तरुणसहितःबालस्तरुणसहिता वा, समत्थं व सहिअंवत्ति समर्थ वृषभे प्रेष्यमाणे तरुणेन सह वृद्धन वा सह. द्वितीयो वकारः पादपूरतः। आह-प्रथमंबालादयउपन्यस्ताः, तत्कस्मात्तेषामेवप्रेषण-विधि प्रतिपादितःप्रथमं?.उच्यते,अयमेवप्रेषणक्रमः, यदुत प्रथममगातार्थः प्रष्यत पथाद्योगिप्रभृतय इति, आह-इत्थमेवोपन्यासः कस्मान्न कृतः?. उच्यते. अप्रेषणार्हत्वं सर्वेषां तुल्यं वर्तत. ततश्र योऽस्त सोऽस्तु प्रथममिति न कश्चिद्घोषः।
इदानीं तेषांगमनविधि प्रतिपादयन्नाह. मू. (२२०) पंथुच्चार उदए ठाण भिक्खंतरा य वसहीओ।
तेना सावयवाला पच्चावाया य जानविहीं॥ वृ. 'पंथ त्ति पन्थान-मार्ग चतुर्विधया प्रत्यपक्षणया निरूपयन्ता गच्छन्ति. 'उच्चार ति उच्चा-रणप्रश्रवणभूमि निरस्पयन्ता व्रजन्ति. 'उदए ति पानकस्थानानि निरूपयन्ति. येन बालादीनां पानीय-मानीय दायत. ठाण'त्ति विश्रामस्थानं गच्छस्य निरूपयन्ता व्रजन्ति. भिक्खंति भिक्षां निरूपयन्ति. यषु प्रदेशेषु लभ्यत यषु वा न लभ्यत इति. 'अंतरा य वसहाडत्ति अन्तरानं वसतीथनिरूपयन्तो गच्छन्ति यत्र गच्छ: गुवन वसितं याति. स्तनाश्च यत्र न सन्ति, यत्र व्यानाः तथा स्वापदान सन्ति-श्वापदभुजगादया नसन्ति. ‘पच्चावायति एकग्मिन पथि गच्छतां दिवा प्रत्यपायः. अन्यत्र गत्री प्रत्यपायः. ततो निरूप्य गन्तव्यम। 'जानविहित्ति अयं गमनविधिः । इदानीं भाष्यकार एनामव नियुक्ति गाथां प्रतिपदं व्याख्यानयन्नाह.

Page #70

मलं-२२१ म. (२२१) सोचव उनिग्गमने विही उजावन्निओ उएगग्स।। दव्व खेत्ते काले भाव पंथं तुपडिलेह॥
- [भा. ७३]] इ.सएवविधियंएकस्यनिर्गमने उक्तः 'विसजणापआसे' इत्यवमादिको विधिरुक्तः इदानींपथि व्रजतो विधिरुच्यतेस चायं-'दव्व खेत्ते काले भाव पंथं तुपडिलेह'त्ति द्रव्यतः क्षेत्रनःकालतो भावतश्च मार्ग प्रत्युपक्षते। इदानीमंतानव द्रव्यादीन व्याख्यानयन्नाह. मू. (२२२) कंटगतणावाला पडिनीया सावया यदव्वंमि। समविसमउदयथंडिल मिक्खायरि अंतरा खत्ते॥
[भा. ७४] वृ.तत्रकण्टकाःस्तेनाव्याला प्रत्यनीकाःश्वापदा:एतेषांपथियत्प्रत्युपक्षणंसाव्यविषयाप्रत्युपेक्षणा भवतीति तथासमविषम उठकस्थण्डिलभिक्षाचर्यादीनांया अन्तरे पथिप्रत्यपक्षणासाक्षेत्रतःप्रत्यपक्षणा। द्वारम । इदानी कालप्रत्युपेक्षणां प्रतिपादयन्नाह. __मू. (२२३) दियराजपच्चवाए य जाणई सुगमदग्गम काले। भाव सपक्वपरपक्वपल्लणा निण्हगाईया।।
[भा.७५] वृ.दिवाप्रत्यपाया रात्रीवाप्रत्यपायोनवाप्रत्यपायइत्येतज्जानाति.तथादिवाऽयंपन्थाःसुगमा दर्गमा वारानीवासुगमो दर्गमावा एवं यत्परिज्ञानंसाकालतःप्रत्युपेक्षणा।भावतःप्रत्यूपेक्षणाइयं यदतसविषयः स्वपक्षण परपक्षण वाऽऽक्रान्तो-व्याप्तः, कथासौ स्वपक्षः परपक्षश्चात आह-'निण्हगाईया' निवकादि: स्वपक्षः, आदिग्रहणाच्चरकपरिव्राजकादिः परपक्षः. एभिरनवरतंप्रार्थ्यमानो लोको नकिश्चित् दातुमिच्छति इत्येवं या निरूपणा सा भावप्रत्युपक्षणा। कथं पुनस्ते व्रजन्तीत्याहमू. (२२४) सुत्तत्थं अकरिता भिक्खं काउंअइंति अवरहे।
बिइयदिणे सज्झाओ पोरिसिअद्धाइ संघाडो॥ वृ.सूत्रपौरुषींअर्थपारुषांचाकुर्वन्तोव्रजन्तितावद्यावदभिमतक्षेत्रप्राप्ताभवन्ति.पुनश्रुतेकिंकुर्वन्तीत्यत आह-भिक्खंकाउंअइंतिअवरणहे' भिक्षांकृत्वा तदासन्नग्रामेतद्वहिर्वाभक्षयित्वापुनथापराह्ने प्रविशन्ति, ततोवसतिमन्वेषयन्ति.लब्धायांचवसतीकालंगृहीत्वाद्वितीयदिवसेकिश्चिन्न्यूनपौरुषीमानंकालंस्वाध्यायं कुर्वन्ति। पुनश्च पारिसिअद्धाइ संघाडा' पालसिअन्द्राए' पौरुषीकाले सङ्घाटकं कृत्वा भिक्षार्थ प्रविशन्ति. अथवा स्वाध्यायं कियन्तमपिकालं कत्वा पोमसि-अल्लाए' अर्बपौरुष्यामित्यर्थः सनाटकंकत्वा प्रविशन्तीति । इदानीं ते सङ्घाटकन प्रविष्टास्तक्षेत्रं त्रिधा विभजयन्ति, एतंदवाहम. (२२५) खत्तं तिहा करत्ता दासीण नणिअंमि अवयंनि ।
___ अन्नो लन्द्रो बहआ थावं दे मा य रसज्जा। वृ.क्षत्रंत्रिधा कृत्वा-त्रिभिभांगविभज्यएको विभागःप्रत्युषस्यवहिण्ड्यते. अपरामध्याह्न हिण्ड्यंत. अपराऽपराह्न एवं ते भिक्षामटन्ति । दासीण नीनियमित वदनि' दासीण पर्युषित आहार निस्सारित सति वदन्ति- अन्नो लदो बहआ अन्य आहारो लब्धः प्रचुरः. ततश्च यावं दत्ति स्तोकं ददस्व' स्वल्पं प्रयच्छ. 'मा यस्सन'तिमा वा गेषं ग्रहीष्यस्यनादरजनितम. एतच्चाया परीक्षार्थं करोति. किमयं लोको दानशीलो ? न वति। मू. (२२६) अहव ण दासीणं चिअजायामो देहि दहि घयं खीरं।
वीर घयगलपज्जा थावं थावं च सव्वत्थ ।।

Page #71

६८
आधनियंक्तिः मूलसूत्रं वृ. अथवा एतदसा साधुर्ब्रवीति-न वयं दासीणं चिअ याचयामः, किन्तु दधि याचयामः, तथा क्षीरं जाचयामः, तथाक्षीरेलब्ध सति गुडंघृतंपेयां ददस्व। सर्वत्र' सर्वष कुलषस्ताकं २ गृह्णन्तितेसाधवः एवं तावत्प्रत्युषसि भिक्षाटनं कुर्वन्ति। अधुनामध्याह्याटनविधिरुच्यते. मू. (२२७) मन्झण्हि पउरभिक्खं परिताविअपिज्जजूसपयकढिअं।
आभट्टमनाभट्ट लब्भइ जं जत्थ पाउग्गं ।। वृ. मध्याह्न प्रचुरा भिक्षा लभ्यते परिताविय'त्ति परितलितं सुकुमारिकादि, तथा पेया लभ्यते. जूषः पाटलादः, तथा पयः क्वथितं 'ओहट्टमणोभट्ठ लब्भति' प्रार्थितमप्रार्थितं वा लभ्यते 'जंजत्थ' यद् यद्वस्तु 'यत्र' क्षेत्रे प्रायोग्य' इष्टं तदित्थंभूतं क्षेत्रं प्रधानमिति। इदानीमपरा भिक्षावेलां प्रतिपादयन्नाहमू. (२२८) चरिम परितावियपेज्जजूस आएस अतरणट्टाए।
एककगसंजुत्तं भत्तटुंएक्कमक्क्स्य ॥ वृ.चरिम' चरमपारुष्यामटन्ति.तत्रचपरितलितानिपयायषश्चयदिलभ्यतेततः आएसत्तिप्रापूर्णकः 'अतरण'त्तिग्लानस्तदेषामर्थायभवति.ततश्चतत्प्रधानम।एवंतऽटित्वा भत्तद्वंति उदरपूरणमेकस्यानयन्ति. कथम? - एक्कक्गसंजुत्तं'एक साधुरकनसंयुक्तोयस्मिन्नानयनतकक-संयुक्तमानयन्ति, एक्कमक्कस्स'त्ति परस्परस्य आनयन्ति. एदुक्तं भवति-ठौ साध अटतः एक आस्ते प्रत्युषसि पुनर्द्वितीयवेलायां तयोर्द्वयोर्मध्यादेकआस्तेअपर:प्रयातिप्रथमव्यवस्थितंगृहीत्वा.तृतीयवेलायांचयोद्वितीयवेलायांरक्षपालः स्थितःसप्रथमस्थितरक्षपालेनसहव्रजति,इतरस्तुयेनवाराद्वयमटितंसतिष्ठति.एवमेवएषांत्रयाणामेकैकस्य सङ्घाटककल्पनया पर्यटनं द्वयोर्योजनीयम्। एवम्मू. (२२९) ओसह भेसज्जाणि अकालं च कुले यदानमाईणि।
सग्गाम पहित्ता पेहंति ततोपरग्गामे॥ वृ. एवंऔषधं-हरितक्यादि,भेषज-पेयादि, एतच्चप्रार्थनाद्वारणप्रत्युपेक्षते, कालंच'त्तिकालंप्रत्युपेक्षते. 'कुलेयदाणमाईणि' कुलानिचदानश्रान्द्रकार्दानि, “दाणे अहिगमसद्धे" एवमादि, एतानिकुलानिप्रत्युपेक्षते । एतानिचस्वग्रामे पेहेत्ता' प्रत्युपक्ष्यततःपरग्रामेप्रत्युपेक्षन्ते। मू. (२३०) चायगवयणं दाहं पनीयगहणे यननुभवे दोसा।
. जज्जड तं गुरुपाहणगिलाणगट्टान दप्पट्टां॥ वृ. चोदकवचनं, किमित्यतआह-दीहं' दीर्घभिक्षाटनंकुर्वन्तित पर्णायगहणे त्तिस्नेहवद्रव्य-ग्रहणे च ननु भवन्ति दोषाः। आचार्यस्त्वाह- जुज्जति तं' युज्यते तत्सर्वं दीर्घ भिक्षाटनं यत् प्रणीतग्रहणं च. यतः 'गुरुपाहुणगिलाणगट्ठा' गुरुप्राघूर्णकग्लानार्थमसौ प्रत्युपेक्षते न दार्थं, न चात्मार्थ प्रणीतादेहणमिति। मू. (२३१) जई पुन खद्धपनीए अकारणे एक्कसिपि गिण्हज्जा।
तहिअंदासातन उ अकारणे खद्धनिदई॥ वृ.यदिपुनःखद्धं-प्रचुरप्रणीत-स्निग्धंएतानिअकारणसकृदपिगृह्णीयात् तहिअंदोसा' ततस्तस्मिन ग्रहणेदोषाभवेयुः। किंकारणम?-यतः तेन तेन' साधुना अकारणखन्द्रनिन्द्राई 'अकारण' कारणमन्तरणव खद्धाई-भक्षितानि स्निग्धानि-स्नेहवन्ति द्रव्याणि. अथवा अकारणे खद्धनिदाई' प्रचुरस्निग्धानि तेनासेवितानीति।
मू. (२३२) एवं रुइए थंडिल वसही दडलिअसुन्नगहमाईणि।

Page #72

मूलं-२३२
पाओगमणुन्नवणा वियालणे तस्य परिकहणा॥ वृ. एवं' उक्ते नप्रकारण रुचिए'त्ति रुचिंत'अभीष्टक्षेत्रसतिथंडिल'त्तिततःस्थण्डिलानिप्रत्युपक्षन्त. यषु मृतः परिष्ठकाप्यते महास्थण्डिलं वसहि'त्ति वसतिं निरूपयन्ति. किं प्रशस्ते प्रदेश आहाश्विदप्रशस्तसिंगखोडादियुक्त इति.पत्तनमध्येशालादि.तदभावे देउलिआ'देवकुलंशून्यंप्रत्युपेक्ष्यते सुन्नगेहमादीणि' शून्यगृहादीनिआदिशब्दनसभागृह्यते.तांचवसतिलब्ध्वाकिंकर्त्तव्यं? - पाउग्गमणन्नवणा' प्रायोग्यानां. तृणडगलकादीनां शय्यातरोऽनुज्ञापना कार्यत-यथा उत्स-कलय एतानि वस्तुनि। अथासा प्रायोग्यानिन जानाति वियालणे त्तिविचारयति,प्रायोग्यं किमभिधीयते? इति.एवंविधविचारतस्यशय्यातरस्यकथ्यते 'परिकहणा' यथाऽस्माकंतृण-रक्षारडगनादिउत्संकलयेत्। एतांनियुक्ति गाथांभाष्यकारोव्याख्यानयति. तत्ररूचित क्षेत्रे स्थण्डिलं परीक्ष्यते.तच्च बहवक्तव्यत्वादपरिष्टावक्ष्यति. वसतिस्तु कीदृशेस्थाने कर्तव्या कीदृशं च न कर्तव्येति व्याख्यानयन्नाहम. (२३३) सिंगक्खाडे कलही ठाणं पुन नेव होइ चलणसं। अहिठाणि पाट्टरोगो पुच्छंमि अफडणं जाण॥
[भा. ७६] मू. (२३४) मुहमूलंमि अचारी सिर यकउंह य पृयसकारी।
खंधेपट्टीए भरो पोर्टेमि यधायओ वसहो॥ . [भा.७७] वृ.तत्रवामपार्थोपविष्टपूर्वाभिमुखवृषभरूपंक्षेत्रबुद्ध्याकल्पयित्वाततइदमुच्यते-'शृङ्गखोडे' श्रृङ्गप्रदेशे यदि वसतिं करोति ततः कलहो भवतीति क्रिया वक्ष्यति. 'स्थानं' अवस्थितिनास्ति'चरणेषु' पादप्रदेशेषु, 'अधिष्ठाने' अपनप्रदेशेवसतौ क्रियमाणायामुदररोगोभवतीति क्रिया सर्वत्र योजनीया। 'पुच्छे' पुच्छप्रदेशे 'फेडणं अपनयनंभवतिवसत्याः।।मुखमूलचारीभवति,शिरसि-श्रृङ्गया-मध्येककुदचपूजासत्कारोभवति, स्कन्धे पृष्ठ च भारो भवति, साधुभिरागच्छभिराकुला भवति, उदरप्रदशे तु नित्यं तृप्त एव भवति क्षेत्र वृषभः. । वसतिव्याख्याता. तद्व्याख्यानाच्च देवकुल-शून्यगृहाद्यपि व्याख्यातमेव द्रष्टव्यम् । इयं च वृषभपरिकल्पना यावन्मानं वसतिनाऽऽक्रान्तं तस्मिन् नोषरिष्टात्. उपरिष्टात्तु तदनुसारेण कर्तव्या वसतिः । अधुना पाउग्गअणुन्नवण'त्यमुमेवावयवं व्याख्यानयन्नाह. तत्र प्रायोग्यानामनुज्ञापना कर्त्तव्या. द्रव्यतः क्षेत्रतः कालतो भावतच. तत्र द्रव्यतःम. (२३५) उद्देसनपव्वीए रुद्यत्थं पहमाणिणो दोसा। जेय गुणा पढमाए ते वाघायंमि सेसासु॥
[प्र.५] मू. (२३६) पउरन्नपानपढमाएबीयाए भपान नलहति। नझ्या उवगरणहरी नत्थि चउीए सम्झा॥
[प्र.६] मू. (२३७)
पंचमिआए संखडि छट्ठीए गणस्स भयणंजाण। सत्तमिआगलन्नं मरणं पुन अट्टमा बिनि॥
[प्र.७] मू. (२३८) बुद्धिए पुच्चमुहं वसहमिआ गंतु उत्तरे पास। एवं पुन्व॒त्तरआ वसहिं गिहिन निहासं॥
[प्र.८] मू. (२३९) रुडाए महडिल्लं पेहिज्जा चोयगो भणइ एवं।
ठायंतच्चि च तुज्झय अमंगलं कुव्वहाभंते॥ मू. (२४०) आहायरिआ लाए नगर निवसंमि पढम चन्युमि।

Page #73

आधनियक्तिः मूलसूत्र सीयाणं पहिजइन यदिटुंतं अमंगलयं॥
[प्र.१०] म. (२४१) दिसा अवरदिक्खणा दक्खिणाअवरायदक्षिणपुव्वा। अवसुत्तरायपुवा उत्तरपव्युत्तराचेव।।।
[प्र. ११] मू. (२४२) उदिट्ठ कमेणासिंपढमंपिलेहिंदेऊण बाधाए। बीयं पडिलहिन्ना एवं उद्दसझोऽहानी।।
(प्र.१२ मू. (२४३) द्रव्ये तणडगलाई अच्छणभाणाइयोवणा खेत्ते। काले उच्चाराई भावेन गिलाणकूरुवमा।।
(भा.७८] वृ. 'द्रव्यतः' द्रव्यमङ्गीकृत्यतृणानां संस्तारकार्थं डगलानांच-अधिष्ठानप्रान्छनार्थ लेष्ट्रनामनुज्ञापना क्रियत । क्षेत्रे' क्षेत्रविषयाऽनज़ापना अच्छणं ति आस्था यत्रास्यते यथासुखेन स्वाध्यायपूवरक 'भाणादिधावणा भाजनादिधावन-क्षालनंपात्रकादेयंत्रक्रियतसाक्षेत्रानज्ञााकालविषयाऽनुज्ञादिवारात्री वा उच्चारादिव्युत्सर्जनमाभावविषयाऽनज़ापनाग्लानादःसाम्यकरणार्थ निवातप्रदेशाद्यनुज्ञापना क्रियते। इदानीं वियालणतस्यपरिकहण'निअमुमक्यवंव्याख्यानयन्नाह. कुरुवमा यदाशय्यातरएवं ब्रूते-झ्यति प्रदेशे मयाऽवस्थानमनुज्ञातं भवतां नोपरिष्टात, तदा तस्य परिकथना क्रियते कूरदृष्टान्तेन. याहि भोजनं कस्यचिद्ददातिसनियमनवभाजनोदकासेचनाद्यपिददात्यनुक्तमपिसामाक्षिप्तम.एवंवसनिप्रयच्छता उच्चारप्रश्रवणभूम्यादि सामर्थ्याक्षिप्तं सर्वमेव दत्तं भवति, अथवा इदमसौ शय्यतारा विचारयति-कियन्तं कलमत्र स्थास्यन्तिभवन्तः?, अस्मिन् विचारे तस्सपरिकहणामू. (२४४) जावगुरूणयतुज्झयकेवड्या तत्थसागरेनुवमा।
केवइकालेनेहिह? सागार ठवंति अन्नेवि।। वृ.यावद गुरूणांत-तवच प्रतिभाति तावदवस्थानंकरिष्यामः, अथैवमसौ विचारयति-विया-लणा. यद्त केवइआ' कियन्त इहावस्थास्यन्त ?, तस्स परिकहणा क्रियते, सदागरेणापमा, यथा हि सागरः क्वचित्कालेप्रचुरसलिलोभवतिक्वचित्पुनमर्यादावस्थण्वभवति.स्वंगच्छाऽपिकादाचिद्वहुप्रव्रजितोभवति कदाचित्स्वल्पप्रव्रजितइति। अथासोपुनरपि विआलणं'त्तिविचारयति-यथा केवइकालणेहिह'त्तिकियता कालनागमिष्यथ?, एवमुक्ताःसन्तःसाधवःतत्र सागारठविति सविकल्पंकृर्वन्तीत्यर्थः कथंकुर्वन्ति?. 'अन्नेवि' अन्येऽपि साधवः क्षेत्रप्रत्यपेक्षणार्थं गता एव. ततशतदालोचनेनागमिष्याम इति॥ मू. (२४५) पुबहिटे इच्छा अहवभणिज्जा हवंतुएवझ्या।
तत्थन कप्पड़वासो असई खेत्ताणऽणुनाओ। वृ. यदा त्वसा पूवरदृष्टानवच्छति यः प्राग मासकल्पः कृत आसीत. स्वभावनालः स दृष्टप्रत्यया. निच्छति. नान्यान. तत्र न कल्पत वासः। अथवा भणदसा-एतावनत एवात्रतिष्ठन्तु. तत्र न कल्पत वासः' नयुज्यतेऽवस्थानं.यतःसाधवः कदाचित्स्तोकाः कदाचिद्वहवोभवन्ति। अथान्यानिक्षेत्राणिन सन्ति तदा 'असति' क्षेत्राणामन्येषामभावे अणनाउति तस्यामेव वसतावनुज्ञाता वासः शेषक्षत्राभाव सति तत्र च नियतपरिमिनायां वसती यदि प्राघूर्णका आगच्छन्ति ततः का विधिः? मू. (२४६) सकारोसम्माणो भिक्खम्गहणं चहाह पाहणए।
जड़ जाणउवसइ तहिंसाहम्मिअवच्छलाऽऽणाई॥ वृ. 'सत्कार:' वन्दनाभ्युत्थानादिकः सन्मानः' पाटप्रक्षालनादिकः 'भिक्षाग्रहण भिक्षानयनं च.

Page #74

मल-२४६ एतत्प्राघूर्णक आगते सति क्रियते। पुनश्च नस्य प्राघूर्णकम्य वसतिस्वरूपं कथ्यते यथा-परिमितरवषा लब्धा. नान्यस्यावकाशः, ततश्चत्वयाऽन्यत्र वसतिव्यम। यदिजाणउवसइतहिति एवमसावुक्तांजोऽपि सन-यदि जानन्नपि तत्र वसति ततः का दोषाऽत आह'साहम्मिअवच्छलाऽऽणाई' साधर्मिक-वात्सल्यं न कृतं भवति. यतोऽसौ शय्यातरी रुटस्तानपि निाटयति. आज्ञाभङ्गश्च कृतः आज्ञालोपश्चैवं कृतो भवति सूत्रस्य. आदिशब्दात्तद्रव्यान्यद्रव्यव्यच्छंदः। इदानीतक्षेत्रप्रत्यपेक्षका आचार्यसमीपमागच्छन्तःकिंकर्वन्तीत्यत आह____ मू. (२४७) जइ तिन्नि सव्वगमनं एसन एसृत्ति दोसुवि अदासा।
अन्नपहणगुणता निययावासाऽहमा गुरुणा ।। वृ. यदि ते क्षेत्रप्रत्युपेक्षकास्त्रय एव ततः सर्व एव गमनं कुर्वन्ति. अथ सप्त पञ्च वा ततः सङ्घा टकमकं मुक्त्वा व्रजन्ति। एसन एसुत्ति शय्यातरण पृष्टाः सन्तस्तं नवं वदन्ति एण्यामो न वा एष्याम इति. यत एवं भणन दोषः किं कारणं? यदवं भणन्ति यदत आगमिष्यामः ततश्च शोभनतर क्षेत्रे लब्धे सति नागच्छन्ति ततधान्तदोषः अथभणन्ति नागमिष्यामः ततश्चकदाचिदन्यत्क्षेत्रनपरिशुद्धयतिततचपनम्नत्रागच्छता दोषोऽनृतजनितः । अन्नपहणं ति ते हि क्षेत्रप्रत्युपेक्षका गुरुसर्मापमागच्छन्तोऽन्येन मार्गणागच्छन्ति. कदाचित्स शोभनतरो भवेत. 'अगुणंत'त्ति सूत्रपौरुषीमकुर्वन्तः प्रयान्ति. मा भून्नित्यवासो गुरारिति. किं कारणं?, यतस्तेषां विश्रब्धमागच्छतां मासकल्पोऽधिको भवति, ततश्च नित्यवासो गुरोरिति॥ मू. (२४८) गंतूण गुरसमीवं आलोएत्ता कहेंति खेत्तगुणा।
नय सेसकहणमा होज संखडं रत्ति साहेति॥ वृ.गत्वागुरुसमीपंआलोचयित्वाईपिथिकातिचारकथयन्त्याचार्यायक्षेत्रगुणान्। नयसेसकहणं'ति नचशेषसाधुभ्यः क्षेत्रगुणान् कथयन्ति। किं कारणम् ?-'मा होज्ज संखडं' मा भवेत् स्वक्षेत्रपक्षपातजनिता राटिरिति, तस्मात रत्ति साहति'ति रात्री मिलितानां सर्वेषां साधूनां क्षेत्रगुणान कथयन्ति । ते च गत्वा एतत्कथयन्तिमू. (२४९) पढमाए नत्थि पढमा तत्थ उघयखीरकूरदहिलंभो।
बिड्याए बिइ तझ्याह दोवि तेसिं च धुवलंभो । मू. (२५०) आहासिअधुवलभा पाउग्गाण चउत्थिए नियमा।
इहरावि जहिच्छाए तिकालजोगं च सव्वेसिं॥ वृ. 'प्रथमायां' पूर्वग्यां दिशि नास्ति प्रथमा नास्ति सूत्रपारूषीत्यर्थः, किन्तु तत्र घृतीरकरदधिलाभोऽस्ति.अन्यत्वन्यस्यां दिशिकथयन्ति द्वितीयायां दिशिनास्ति द्वितीयानास्त्यर्थपौरुषी. यतस्तत्र द्वितीयायां पौरुष्यामेव भाननं, वृतादिवस्तु लभ्यत एव. ततिआए दोवि'त्ति तृतीयायां दिशिद अपि यत्रार्थपामष्या विद्यत तसिं च धुब लंभा त्ति तेषां घृतादीनां निश्चितं लाभः। 'ओभासि-अधुवलंभो त्ति प्रार्थितस्यध्रुवालाभः कषां? -प्रायोग्यानांघृतार्दानाम चउाए चतुर्थ्यां दिशि नियमात अवश्यं इहरावित्ति अप्रार्थितेऽपि यदृच्छया त्रिकालयोग्यं प्रातमध्याह्नसायाहँषु त्रिकालमपि सव्वसिंति सर्वषां' बालादीनां योग्यं प्राप्यत इति एवं ते सर्व क्षेत्रप्रत्युपक्षकगख्याने सन्याचार्यः किं करातीत्याह. मू. (२५१) मयगहणं आयरिआ कत्थ वयामा ति? तत्थ आयरिआ।
___खुभिआ भणति पढमंतंचिझ अनुओगतत्तिल्ला।। वृ. 'मतग्रहणं अभिप्रायग्रहणं आचार्यःशिष्याणां करोति.यढतभा आयुष्मन्तः तत्ववजामः ? कया

Page #75

आधनियुक्तिः मृत्लसूत्रं दिशागच्छामः? तंत्रवमामन्त्रितशिष्यगण आचार्यण तत्र आदरिका उदरभरणकचित्ताः क्षुभिताः आकुला भणन्ति-यदुत पढमंतिप्रथमांदिशंव्रजामः, यत्रप्रथमपासष्यांभज्यते. तंचियत्तितामवदिश अनुआगतत्तिल्ना' व्याख्यानार्थिन इच्छन्ति. यतस्त सूत्रग्रहणनिरंपक्षाः केवलमर्थग्रहणार्थिनः, ते चार्थग्रहणप्रपत्री द्वितीयायां पौरुष्या भवतीत्यतस्तामवच्छन्तीति॥ मू. (२५२) बिइयं सुत्तग्गाही उभयग्गाही अ तड्ययं ग्वत्तं ।
आयरिओ अचउत्थं सा उपमाण हवइ तत्थ।। वृ.द्वितीयांचदिशं सूत्रग्राहिणइच्छन्ति. यतः प्रथमपारुष्यामव स्वाध्यायो भवति.सचतेषा-मस्ति, 'उभयग्राहिणश्च' सूत्रार्थग्राहिणस्तृतीयं क्षेत्रमिच्छन्ति, आचार्यस्तु चतुर्थं क्षेत्रमिच्छन्ति. यतस्तत्र चतुथ्यांमपिपौरुष्यांप्रापूर्णकादेःप्रायोग्यंलभ्यतइति. सएवप्रमाणं आचार्यएवसर्वेषांप्रमाणंभवति नत्थे ति तत्र शिष्यगणमध्ये. किं पुनः कारणं आचायश्चितुर्थमव क्षेत्रमिच्छन्ति ?. अत आहमू. (२५३) माहुब्भवा उ बलिए दब्बलंदेहो न साहए नाए।
तो मज्झबला साहू दुट्टऽस्सनत्थ दिट्ठता।। वृ.प्रथमद्वितीययाःक्षत्रयोःप्रचुरभक्त पानकेभ्यःसकाशाद्रलवानभवति.बलिनश्चमाहोदभवोभवतिकामोदभवोभवतीत्यर्थः। आह-एवं तर्हि यत्रभिक्षानलभ्यत तत्रप्रयान्तु. उच्यते, दर्बलदेहः' कशशरीरोन साधयति-नाराधयति योगान व्यापारान यतस्ततो मध्यमबलाः साधव इष्यन्ते । दृष्टाश्वेन चात्र दृष्टान्तः, दुष्टाश्चा-गर्दभ उच्यते. स यथा प्रचुरभक्षणाद्दर्पिष्टः सन कुम्भकारारोपितभाण्डकानि भनक्ति दोत्सेकादुत्प्लुत्य. पुनस्तेनैव कुम्भकारण निरुद्धाहारः सन्नतिदुर्बलत्वात्प्रस्खलितःसन भनक्ति.स एव च गर्दभी मध्यमाहारक्रियया सम्यग भाण्डानि वहति, एवं साधवोऽपि संयमक्रियांमध्यमबला वहन्ति। मू. (२५४) पणपन्नगस्स हानी आरणं जेनतेन वा धरइ।
जइ तरुणा नीरोगा वच्चंति चउत्थगं ताहे॥ वृ. अथ तस्मिन गच्छे पञ्चपञ्चाशद्वर्षदीयाः त्रिंशद्वर्षाः चत्वारिंशद्वर्षा वा भवन्ति, ततो गम्यते चतुर्थं क्षत्रं यतस्तयेनकेनचिद्रियन्ते-यापयन्ति (प्यन्त)।तथायुदचतरुणा नीरोगाः' शक्ताभवन्तिततश्चतुर्थमेव क्षेत्रं व्रजन्ति। म. (२५५) अह पण जन्नाथेरा रोगविमुक्का य असहणो तरुणा।
ते अनुकूलं खेत्तं पसंति न यावि खग्गृड॥ वृ. अथ पुनज॑णां (जीवाः) स्थविरा भवन्ति रोगण च ज्वरादिना मुक्त मात्रास्तरुणाः, नाद्यापि येषां साम्यं भवतिशरीरस्य ततस्ताननुकूलं क्षेत्रप्रषयन्त्याचार्याः। नयाविग्वग्गुडे'त्ति खगगृडा' अलसानिर्द्धर्मप्रायास्तान्नप्रषयन्ति कियतापुनःकालनवृद्धादय आप्याय्यन्त?. उच्यते.पश्चमार्दिवसः, यत उक्तं वैद्यकमू. (२५६) एगपणअदमासं सट्टी सुणमनुयगाणहीण।
राइंदिएण उबलं पनगंता एक्क दो तिन्नि ॥ वृ. एकन गनिन्दिवन शुना बलं भवति, पश्चभिनिर्मनुजस्य बलं भवति. अर्द्धमासन बलीवदस्य. पष्टिभिर्दिनहस्तिनांबलंभवति.एवमेतद्यथासङ्ख्ययोजनीयम। पणगंतो एक्क दो तिन्नि' एवमसातस्मिनक्षेत्र पचकमकंधार्यत.अथ तथाऽपिबलं नगृह्णातिढीपचको धार्यते.त्रीनवापञ्चकानधार्यत.पुनरानीयत इति । एवं न आलोचितशिष्यगणा आचार्याः शय्यातग्मापृच्छय क्षेत्रान्तरं संक्रामन्ति। अथ नपृच्छन्ति ततो दोष

Page #76

मुलं-२५६ उपजायते । एतंदवाह. मू. (२५७) सागरिअपुच्छगमनं बाहिरा मिच्छ छेय कयनासी।
गिहि साह अभिधारण तेनगसंकाइजं चऽन्नं ॥ वृ. सागरिकं' शय्यातरंअनापृच्छययदिगमनं क्रियतेततो बाहिर'त्ति बाहयालोकधर्मस्यतेभिक्षवः इत्येवंवक्ति शय्यातरः यचधर्मलोकधर्मनजानन्ति दृष्टंतकथमदृष्टंजानन्ति? इत्यतः मिच्छत्ति मिथ्यात्वं प्रतिपद्यते. 'छेट'त्ति अपच्छेदा वसतिदानस्य. पुनस्तेऽन्ये वा वसतिनलभन्ते. 'कतनासित्ति अकृतज्ञा ह्येते प्रव्रजिता इत्यवंमन्यत.'गिहिसाधूअभिधारण'त्ति गृहीकश्चिच्छावकस्तमाचार्यमभिधार्य-संचिन्त्यायातः प्रव्रज्यार्थं तेनाप्यागत्यशय्यातरः पृष्टः क्वाचार्यः?.सोऽपि सप्टः सन्नाह-यः कथयित्वा व्रजति सज्ञायते.तं तु को जानाति ?. तमाकर्ण्य स श्रावकः कदाचिद्दर्शनमप्युज्झति. लोकज्ञानमप्येषां नास्ति कुतः परलोकज्ञानमित?.कदाचित्साधुःकश्चित्तमाचार्य अभिधार्य-मनसिकत्वा उपसंपदादानार्थमायाति.सोऽपि शय्यातरंपच्छति.शय्यातरोऽप्याह-नजानक्वगतइति ततःसयाधः अनाचारवानाचार्यइतिविचिन्त्यान्यत्र गतः सोऽपिनिर्जराया आचार्योऽनाभागाजात इड़त। तेनग'त्तिकदाचिनढगृहकेनचित्तस्मिन्नेव दिवस मुष्टं भवेत्ततएवंविधाबुद्धिर्भवत-यदुतस्तेनास्तेइत्येवंशङ्कांकरोति. आदिशब्दाद्योषित केनकचित्सहगताततो गृहात तेऽप्यानाख्याय गताः ततश्च शङ्कोपपजायते. 'जं चऽनं'ति यच्चान्यत शङ्कादि जातं पत्तनगतं तत्सर्वमुपजायतइतिगच्छद्भिश्चशय्यातर आपृच्छनीयः।।सचविधिना, यतोऽविधिनापृच्छतएतेदोषाःम. (२५८) अविहीपुच्छा उग्गाहिएण सिज्जातरी उरोएज्जा।
सागारियस्स संका कलहे यसएज्जिआ खिसे॥ वृ.अविधिपृच्छाइयंवर्तत, यदुत- 'उग्गाहितेन उत्क्षिप्तेन उपकरणेनपृच्छति,तत्र सेज्जातरीउरोएज्जा' तेनाकस्मिकन गमनन शय्यातो रोदनं कुर्युः, ततश्च सागारिकस्य' शय्यातरस्य शङ्कोपजायते. कलह च सति सइजिआए' सहसविक्रियया ख्रिसत्तियथानशोभनात्वंयनत्वयातनकाल भिक्षोर्गच्छतारुदितं, . किंच-तेसपिताभवति?यनरोदिर्धाति। अथानागतमेवकथयन्ति-अमुकदिवसंगमिष्यामः तत्राप्यतेदोषाःमू. (२५९) वसहीएवोच्छेओ अभिसंधारितयाण साहणं।
पुनरावी होज्ज व पवज्जा उज्जअमईणं ॥ म. (२६०) हरिअच्छेयण छप्पडयघच्चणं किच्चणं च पोत्ताणं।
छन्नेयरं च पगयं इच्छममिच्छे य दोसा उ॥ वृ. तन्द्धि शय्यातरकुटुम्ब साधवा यास्यन्तीति विमुक्त शेषव्यापारं सत गृह एव तिष्ठति, कृष्यादिप्रतिजागरणं न करोति.ततश्च क्षणिकं सत स्वगृहजानहरितच्छदं करोति। तथा निव्यापारत्वादव चता खण्डः पटपर्दानां परम्परनिरूपणनापम कुर्वन्ति । किच्चणं च पात्ताणं ति तत्र दिवस क्षणिका विमुक्त कृषिलवनव्यापारा वस्त्राणि शोधयन्ति । 'छन्नयरं च पगयं प्राकृतं-भाजन छन्नं कुर्वन्ति. अप्रगटमित्यर्थः इतरंवत्तिप्रकटमेवभाजनंसंयतार्थंकुर्वन्ति.तत्रचच्छतामनिच्छतांचदोषाभवन्ति,कथं?. यदितदभोजनंगृह्णान्तिततस्तदकल्पनीयम.अथनगृह्णन्तिततोगषभावंकदाचिप्रतिपद्यत। एतदोषा अनागतकथने. ततश्च कः पृच्छाविधिरित्याहमू. (२६१) जइआचेव उवेत्तं गया उ पडिलेहगा तओ पाए।
यागारियरस भावं तनुएंति गुरु इमेहिं तु॥

Page #77

५
आधनियंक्तिः मूलसूत्र वृ.यंदेवक्षेत्रंगताःप्रत्युपक्षकाः ततापाप नितनःप्रनि गागारिकस्य शय्यानग्ग्य भाव नहप्रतिबन्ध तनृकुर्वन्ति.के ? - गुरवः 'एभिः' वक्ष्यमाणगाथाड्यापन्यस्तवचनरितिमू. (२६२) उच्छू वालिंति वह तुर्बाआ नायपुत्तभंडा य।
वसभा जायत्थामा गामा पव्वायचिक्खल्ला।। मू. (२६३) अप्पोदगा यमग्गा वसुहावि अपक्कमट्टिआ जाया।
अन्नकता पंथा साहणं विहरि कालो। वृ. एतदगाथाद्वयं श्रृण्वतः शय्यातरस्य पठन्ति, ततः सोऽपि श्रुत्वा भणति-किं यूयं गमनोत्सुकाः?. आचार्योऽप्याहमू. (२६४) समणाणं सणाणं भमरकुलाणं च गोउलाणं च।
अनियाआ वसही आ सारझ्याणं च महाणं ।। वृ. सुगमा। ततश्चतां गाथां पठित्वा इदमाचरन्तिमू. (२६५) आवरसगकयनियमा कल्लं गच्छाम तो उ आयरिआ।
___ यपरिजनं सागारिअ वाहिरिउंदिति अनुसिट्ठि वृ. 'आवश्यककृतनियमाः कृतप्रतिक्रमणाइत्यर्थः, विकालवेलायांकृतावश्यकाइदंभणन्ति-यदुतकल्लं गच्छामः।पुनश्चततआचार्य:सपरिजन'सागारिकं शय्यातरंआहृय अनुशास्तिंददति'धर्मकथांकुर्वन्तीत्यर्थः। मू. (२६६) पव्वज सावओ वा दंसण भद्दो जहन्नयं वसहि ।
जोगंभि वट्टमाणे अमुगं वेलंगमिस्सामो॥ वृ. सोऽपिसागारिको धर्मकथांश्रुत्वाएवंविधोभवति-प्रव्रज्यांप्रतिपद्यतश्रावको वाभवतिदर्शन-धरो वा भवति भद्रको वा भवति, सर्वथा जघन्यता वसतिमात्रमवश्यं ददाति। पुनश्चधर्मकथां कृत्वाऽऽचार्या एवं ब्रत-यद्त योग वर्तमान योऽसौ योगा गमनाय मां प्रेरयति तस्मिन वर्तमान-भवति सति अमकवलायां गमिष्याम इति । इदानी ते विकालवेलायां कथयित्वा प्रत्युषसिव्रजन्ति. किं कृत्वेत्यत आह___मू. (२६७) तद्भय सुत्तं पडिलहणा य उग्गयमनुग्गए वावि।
पडिछाहिगरणतन नट्ट खग्गृड संगारा॥ व. 'तदुभयं सत्रपौरुषीमर्थपौरुषीं चकत्वाव्रजन्ति. सत्त'तिसूत्रपास वाकत्वाव्रजन्ति. अथदरतरं क्षेत्रभवतिततःपाढोनप्रहर एवपात्रप्रतिलेखनामकृत्वाव्रजन्ति. उग्गयत्ति उदगतमात्रएववा सूर्यगच्छन्ति,
अनुग्गय'त्तिअनुदगंतवासूर्यगत्राववगच्छन्ति, पडिच्छंतितसाधवस्त-स्माद्रिनिर्गताःपरम्परंप्रतीक्षन्त. 'अधिकरण ति अथत साधवानप्रतीक्षन्तं ततोमार्गमजानानाः परस्परतः पृत्कुर्वन्ति तनचपूत्कृतनलाको विबुध्यते. ततश्चाधिकरणं भवति. 'तनत्ति स्तनका वा विबुद्धाः सन्ता मोषणाथं पथाव्रजन्ति नत्ति कटाचित्कश्चिन्नश्यति.ततश्च प्रदोष एव सङ्कारः क्रियत. अमुकत्र विश्रमणं भिक्षाममुकत्र वसतिमिति, ततच रात्री गच्छदिभः संङ्कतः क्रियते। खग्गूड'त्ति कश्चित खग्गृडप्रायो भवति, स इदं ब्रूते-यदुत साधूनां रात्री न युज्यत एवं गन्तुं. पुनः स आग्त. ततथ संगागे त्ति संङ्कतं खरगृडाय प्रयच्छन्ति. यदुत त्वयाऽमकत्र देश आगन्तव्यमिति । इदानीमस्या एव गाथाया भाष्यकृत कांश्चिदयवयवान व्याख्या नयति. तत्र प्रथमावयवं व्याख्यानयन्नाह.
मू. (२६८) पडिलेहतच्चिअबटियाउ काऊण पारिसि करिति।

Page #78

मूलं- २६८
७५
चरिमा उग्गाहेडं सांच्चा मज्झाहि वच्चति ॥
(भा. ७९ ]
वृ. ते हि साधवः प्रभातमात्र एव प्रतिलेखयित्वा उपधिकां पुनश्र वेण्टलिकां कुर्वन्ति-संवर्त्तयन्ती त्यर्थः. ततश्रानिक्षिप्तोपथय एवं पारिसिं करति' सूत्रपारुषीं कुर्वन्ति चरिमा उग्गाहेउ' त्ति चरिम-वेलायां पादोनपौरुष्यां पात्रकाणि उद्ग्राह्य संयन्त्रयित्वा पुनश्रानिक्षिप्तैरव पात्रकैः 'सोच्च' त्ति श्रुत्वा अर्थपौरुषी कृत्वेत्यर्थः, ततो मध्याह्ने व्रजन्तीति । ते च शोभन एवाह्नि व्रजन्तीति । अत एवाहतिहिकरणमि पसत्थे नक्खत्ते अहिवइस्स अनुकूले ।
मू. (२६९)
घेत्तु निंति व सभा अक्ख सउणे परिक्खता ।।
[ भा. ८० ] वृ. 'तिथा' प्रशस्तायां करणे' चबवादिकेप्रशस्ते नक्षते वा 'अधिपतेः' आचार्यस्य अनुकूले सतिगृहीत्वा अक्षानप्रागवृषभा निर्गच्छन्ति, किं कुर्वाणा अत आह- सउणे परिक्खता' 'शकुनान' प्रशस्तान परीक्षमाणाः सन्तो वृषभा निर्गच्छन्तीति पथादाचार्याः । किं पुनः कारण पथादाचार्या निर्गच्छन्ति ?. तत्र कारणमाहमू. (२७० ) वासरस य आगमने अवसउणं पट्टिआ निवत्तंति । आभावणा पवयणे आयरिआ मग्गओ तम्हा ||
[भा. ८१] वृ. वर्षणं वर्षस्तस्यागमनं कदाचिद्भवति, अपशकुने वा दृष्ट प्रस्थिता अपि निवर्त्तन्ते वृषभाः, यदि पुनराचार्या एव प्राग् निर्गच्छन्ति ततोऽपशकुनदर्शन वृष्टां च निवर्त्तमानस्य सतः किं भवति ?, अत आह‘ओहावणा पवयणे’ प्रवचने हीलना भवति यदुत यदपि ज्योतिषिकाणां विज्ञानं तदप्येतेषां नास्तीति, 'आयरिया मग्गओ'त्ति अत आचार्या 'मार्गतः पृष्ठतो निर्गच्छन्तीति । गच्छद्भिश्च शकुना अपशकुना वा निरूपणीयाः, तत्रापशकुनं प्रतिपादयन्नाह -
मू. (२७१)
मइल कुचेले अब्भंगिएल्लए साण खुज्जवडभे या । एए उ अप्पसत्था हवंति खित्ताउ निंताणं ॥
नारी पीवरगब्भा वहुकुमारी य कट्टभारी अ । कासायवत्थ कुच्चंधरा य कज्जं न साहति ॥
[भा. ८२]
मू. (२७२)
(भा. ८३]
वृ. मलिनः शरीरकर्पटः कुचेलो - जीर्णकर्पट: 'अब्भंगिएल्लय'त्ति स्नेहाभ्यक्त शरीरः श्वा यदि वामपार्श्वाद्दक्षिणपार्श्व प्रयाति कुब्जी - वक्रः चडभो वामनः एतेऽप्रशस्ताः - 'पीवरगर्भा' आसन्नप्रसवकाला । शेषं सुगमम
मू. (२७३)
मू. (२७४)
मू. (२७५)
वृ. सुगमम. नवरं - पूर्णकलशदर्शनं, ध्वज एव पताका ध्वजपताका । मू. (२७६)
समणं संजय दतं सुमन मोयगा दहिं ।
भीणं घंट पहागं च सिद्धमत्थं विआगरे ।

-
.
चक्कयरंभि भमाडा मुक्खामारी य पंडुरंगंमि । तच्चन्वि रूहिरपडणं बीडियमसिए ध्रुवं मरणं ।। जब अ चासमऊरे भारद्दाए तहेव नडले अ । दंसणमेव पसत्यं पयाहिणं सव्वसंपत्ती ॥ नंदी तुरं पुन्नस्स दंसणं संखपडहसही य । भिंगारछत्तचामर धयप्पडागा पसत्थाई ॥
[भा. ८६ ]
वृ. श्रमणः लिङ्गमात्रधारी संयतः' सम्यक संयमानुष्ठाने यतः यत्नपरः 'दान्तः' इन्द्रियनोइन्द्रियैः
[प्र. १४ ]
[भा. ८४ ]
[भा. ८५]

Page #79

आवनियुक्तिः मृलसूत्रं
'सुमनसः' पुष्पाणि शेष सुगमम। गच्छंथासौ. मू. (२७७) सेज्जातरऽनुभासड आयरिओ संसगा चिलिमिलीए। अंता गिण्हन्तुवहिं सारविअपडिस्सया पुव्विं ॥
[भा. ८७] वृ. व्रजनसमय शय्यातराननुभाषते-व्रजाम इत्येवमादि आचार्यः। संसगा चिलिमिलीए अंतो' शेषाः साधवः 'चिलिमिलिण्याः' जवनिकाया 'अन्तः अभ्यन्तरे. किम? अपधिं गृह्णन्ति' संयन्त्रयन्तीत्यर्थः। 'सारविअपडिरसयापव्विं तिकिंविशिष्टाः सन्तस्तसाधव उपधिंगृह्णन्ति?-संमार्जितः-उपनिप्तःप्रतिश्रयो यस्ते संमार्जितप्रतिश्रयाः पुब्विं' प्रागेव. प्रथममेवेत्यर्थः । इदानीं कः कियदुपकरणं गृह्णातीत्याहमू. (२७८) बालाई उवगरणं जावइयं तरति तत्तिअंगिण्ह। जहन्नण जहाजायं सेसं तरुणा विरिंचिंति॥
भा. ८८] वृ.बालादयः आदिशब्दान्द्रागृह्यन्ते. तापकरणंयावन्मात्रं- 'तरन्ति' शुक्रवन्तितावन्मानंगृह्णन्ति, तथ बालादिभिः 'जघन्यन जघन्यतः जहाजायंति रजाहरणं चोलपट्टकच. एतदशकवदिभरपि ग्राह्यं. शर्ष उपगरणं तमणाः आभिग्रहिकाः विरिच्चन्ति' विभजन्ति बालादिसत्कम । यदा तु पुनराभिग्रहिका न सन्ति तदा मू. (२७९) आयरिआवहि बालाइयाणगिण्हंति संघयणजुत्ता। दो सोत्ति उन्निसंथारए य गहणेक्कपासेणं॥
[भा. ८९] वृ. आचार्योपधिं बालाझ्याणं ति बालादीनांचसंबन्धिनमुपधिंगृह्णन्ति, के ? - ‘संघयणजुत्ता' येऽन्ये शेषाअनाभिग्रहिकाःसंहननापतास्तेगृह्णन्ति,कथंपुनर्गृह्णन्तितेउपधिं? - 'दोसुत्तिउत्तिौसौत्रिकौकल्पी एक और्णिकः कल्पःसंस्तारकश्चशब्दादत्तरपट्टकश्च.एषांग्रहण एक्कपासेण'तिग्रहणएकस्मिनपार्श्व-एकत्र स्कन्धे ग्रहणं करोति. द्वितीये तु पार्थे' स्कन्धे पात्रकाणिगृह्णन्ति. आत्मीयां तूपधिं विण्टलिकां कृत्वा यत्र स्कन्धे उपधिः कृतस्तयव दिशा कक्षायां करोति। इदानीं अधिकरणतेणे त्ति अमुमवयवं व्याख्यानयन्नाहमू. (२८०) आउज्जावण वणिए अगनि कुडुबी कुकम्म कम्मरिए। तेने मालागारे उब्भामगपंथिए जंते॥
भा.९०] वृ.तेहियदिसशब्दंवन्तिततथलोको विबुध्यते, विबुद्धश्चसन आउज्जोवण'त्तिअप्काय-यन्त्राणि 'योत्रिज्यन्ते' वहनाय सज्जीक्रियन्ते । अथवा 'आउत्ति अप्कायाय योषितो विबद्धा व्रजन्ति जोवणं'ति धान्यप्रकर: तदर्थं लोको याति. प्रकरो-मर्दनं धान्यस्य, लाटविषय जोवणं धन्नपडरणं भन्नड'. 'वणिय"त्ति वणिजा-वालचकाविभातमितिकृत्वाव्रजन्ति। अगनि तिलाहकारशालादिषु अग्निःप्रज्वाल्यत कुकुंबित्ति कुटुम्बिनः स्वकर्मणि लगन्ति कुकम्मत्ति कुत्सितं कर्म येषां ते कुकर्माणः मात्स्यिकादयः कुत्सिता माराः कुमाराः साकरिका. पषां बांधा भवति रात्री पृत्कारयता. तणति स्तनकानां च. 'मालाकार'त्ति मालिका विबुध्यन्त उल्भामगतिपाग्दारिका विबुध्यन्त 'पंथिए'त्तिपथिका विबुध्यन्त जंतेत्तियान्त्रिकाः विबुद्धाः सन्तो यन्त्राणिवाहयन्ति चाक्रिकादयः। तत्रयदुक्तं प्राक नट्टखग्गृडसिंगारो'तत्रेदमुक्तं नियुक्ति कृता सङ्गारकरणमात्रम.इहपुनःसएवनियुक्ति कार:ससङ्गारकयायतनयाकर्तव्यः? कस्यांचवलायांकर्तव्यः?
इत्येतदाहमू. (२८१) संगार बीय वसही नडए सन्नी चउत्थ साहम्मी।
पंचमगंमि अ वसही छट्ठ ठाणट्टिआ हाति।

Page #80

मूलं - २८९
वृ. 'संगार' त्ति सङ्कतोऽभिधीयते, तद्विधिर्वक्तव्यः, वितिअ वसहि' त्ति द्वितीये द्वारे वसतिः कर्त्तव्या, पूर्वप्रत्युपेक्षिता तस्या व्याघाते वा वसंतर्ग्रहणविधिर्वक्तव्यः, 'ततिए सन्नि त्ति तृतीये द्वारे सञ्जी श्रावको वक्तव्यः, 'चउत्थ साहम्मि' त्ति चतुर्थे द्वारे साधर्मिका वक्तव्याः, 'पंचमगंमि अ वसहि त्ति पचम द्वारे वसतिर्वक्त व्या- 'विच्छिन्ना खुड्डलिआ' इत्येवमादि. 'छट्टे ठाणट्टिओ होति' षष्ठे द्वारे स्थानस्थितो भवति । इदानीं निर्युक्ति कृतोपन्यस्तं सङ्गारद्वयं भाष्यकृद व्याख्यानयन्नाहमू. (२८२) आओस संगारी अमुई वेलाएँ निरगए ठाणं । अगत्य वसहिभिक्खं बीओ खग्गूडसंगारो ॥
[भा. ९१] वृ. 'आओसे 'त्ति प्रदोषे 'संगारो' त्ति सङ्केतः आचार्येण कर्त्तव्यः, कथम् ? - 'अमुई वेलाए' त्ति अमुकया वेलयायास्यामः पुन निरगए ठाणं अमुगत्थ' निर्गतानां सताम अमुक स्थानं विश्रामसंस्थानं करिष्यामः. 'सहित अमुक वसतिर्भविष्यति वासको भविष्यतीत्यर्थः, भिक्ख'त्ति अमुकत्र ग्राम भिक्षाटनं कर्तव्यम. एकस्तावदयं सङ्गारः सङ्कतः । 'बितिओ खग्गृडसगारां' त्ति द्वितीयः संङ्कतः खग्गृज्स्य दीयते । स चैवमाहमू. (२८३) रत्तिं न चैव कप्पड़ नीयदुवार विराधना दुविहा । पन्नवण बहुतरगुणं अनिच्छ बीउव्व उवही ना ।।
वृ. ' रत्तिन चेव कप्पति' त्ति रात्री साधूनां गमनंनकल्पयति, द्विविधविराधनासंभवात्, यत उक्तं दिवापि तावत्- 'नीयदुवारे विराधना दुविह' त्ति, दिवाऽपि तावदयं दोषः, “नीयदुवारं तमसं, कोट्टगं परिवज्जए" इतिवचनात्, नीचद्वार द्विविधा विराधना सतमस्कत्वाद् आस्तां तावद्रात्रौ, एष च धर्मश्रद्धया न निर्गच्छति । 'पन्नवणबहुतरगुण'त्तिपुनश्रुतस्यप्रज्ञापना- प्ररूपणा कियते, तत्र रात्रिगमने वहवो गुणादृश्यन्ते, बालवृद्धादयः सुखेन गच्छन्ति रात्रौ न तृषा बाध्यन्त इति, 'अनिच्छ' त्ति अथ तथाऽपि नेच्छति गमनम् 'बितिओ व 'त्ति द्वितीयस्तस्य दीयतेतदर्थं मुच्यत इति । 'अवही व 'त्ति उपधिस्तस्य दीयते जीर्णा, तदीयश्र शोभनो गृह्यत इति मा भूत्तत्पार्श्वे स्थितमुपधिं स्तेनका आच्छेत्स्यन्ति । इदानीमसावकाकी यदि स्वपिति ततो दाषः प्रमादजनितस्ततश्चोपधिरुपहन्यते, उपहतथाकल्प्यो भवति, एतदेवाह
मू. (२८४)
सुवणे वीसुवधातो पडिबज्झतो अ जो उन मिलेज्जा । जगण अप्पडिबज्झण जवि चिरणं न उवहम्मे ॥

७७
(भा. १३) वृ. स्वापे 'वीसुं' एकाकिनो निद्रावशे सति को दोषः ? - 'उवघाउ' त्ति तस्यैकाकिनः सुप्तस्य उपधिरुपहन्यते स ोकाकी स्वपन प्रमादवान् भवति ख्याद्यभियोगसंभवात्, ततश्र निद्रावशं प्राप्तस्य उपधिरूप हन्यते, अतोऽकल्पनीयां भवति परिष्ठापनीयवासी । गच्छेतु स्वपतोऽपि नोपहन्यते, किंकारणम् ?, यतस्तत्र केचित्सूत्रपौरुषीं कुर्वन्ति, अन्य द्वितीयप्रहरेऽर्थानुचिन्तनं कुर्वन्ति, तृतीये तु प्रहरे आचार्य उत्तिष्ठति ध्यानाद्यर्थ. चतुर्थे तु प्रहरे सर्व एव भिक्षव उत्तिष्ठन्ति ततश्र रात्रेंनकोऽपि प्रहरः शून्यः तती नापहन्यते उपधिः, एकाकिनस्तु जागरणं नास्त्यत उपघातः । 'पडिबज्झते व जो उन मिलेज्ज'- त्ति प्रतिबध्यमानां वा प्रजादिषु क्षीरयाचनेच्छया प्रतिबध्यमानां यो न मिलेत तस्याप्युपहन्यते उपधिः । किं कारणम ?, एकाकिनः पर्यटन नोक्त म ?. एकाकी च पर्यटन प्रमादभाग भवति अतां व्रजादिप्रतिबन्धेऽप्युपधिरुपहन्यते । यस्तु पुनर्जागत्तिं तस्मिन् दिवसेऽमुक्तो न व्रजादिषु प्रतिबध्यत स एवंविधस्तस्मिन दिवसे मिलन्नपि नोपधिमुपहन्ति । जडवि चिरेण तिकिंबहना ?, जाग्रन्निशि गोकुलादिषु वाऽप्रतिबध्यमानां यद्यपि चिरेण मिलति बहुभिर्दिवसैस्तथाऽ प्युपधिस्तस्य नोपहन्यत. अप्रमादपरत्वात्तस्येति । इदानीं गच्छस्य गमनविधिं प्रतिपादयन्नाह

Page #81

आधनियुक्तिः मूलसूत्र मू. (२८५) पुर ओ मज्झ तह मग्गआ य ठायंनि, वित्तपडिलेहा।
दाइंतुच्चाराइभावासन्नाइचखट्टा। वृ.क्षेत्रप्रत्युपक्षका एषु विभागेषुभवन्ति केचन पुरतः' अग्रनो गच्छस्य, केचनमध्ये गच्छस्य तेहि मार्गानभिज्ञाः मार्गतश्च' पृष्ठतच तिष्ठन्ति क्षेत्रप्रत्युपेक्षकाः । किमर्थं पुरत एव तिष्ठन्ति ?. 'दाइंतुच्चाराई' उच्चारप्रश्रवणस्थानानिदर्शयन्तिगच्छस्य,गच्छस्य भावासन्नादिरक्खळू'त्तिभावासन्नी-अनहियासआ. तद्रक्षणार्थम. एतदुक्तं भवति-उच्चारादिना बाध्यमानस्य ते मार्गज्ञाः स्थण्डिलानि दर्शयन्ति। मू. (२८६) डहरे भिक्खग्गामे अंतरगामंमि ठावए तरुणे।
अवगरणगहण असह व ठावए जाणगंचेगं॥ वृ. डहरे भिक्खग्गामेत्तियत्रग्रामवासकोऽभिप्रेतःभिक्षाचअटितुमभिप्रेतातस्मिन डहर क्षुल्लक ग्रामेसतिकिंकर्त्तव्यमत आह-'अंतरगाममि अपान्तरालण्वयाग्रामस्तस्मिन भिक्षार्थतरुणानस्थापयेत. 'उवगरणगहणं तितीयमपकरणमन्येभिक्षागृह्णन्ति. 'असहवठावए तिअर्थतंतत्स्थापिततरभिक्षसत्क मुपकरणंग्रहीतुंनशुक्नुवन्तिततोऽसहिष्णवण्वतत्रान्तरग्रामभिक्षार्थस्थाप्यन्ते जाणगंचेगं'तिशंचकं. मार्ग चैकं तेषांमध्ये स्थापयत् येनसुखेनैवागच्छन्ति मू. (२८७) दूरुट्टिअ खुड्खलए नव भड अगणीयपंत पडिनीए।
संघाडेगोधुवकम्मिओवसुन्ने नवरिरिक्खा। वृ.अथवाऽसौवासकमिक्षार्थमभिप्रेतोग्रामो दूरे स्थितःस्याद्उत्थितोवा-उद्धसित्तःक्षुल्लकोवाप्राक संपूर्णो दृष्टाः इदानीमर्जर्द्धमुद्रसितमतः क्षुल्लकः, नवः' प्राग यस्मिन् स्थाने दृष्टस्ततः स्थाना-दन्यत्र प्रदेशे जातः भड'त्तिभटाक्रान्तोजातः अगनितिअग्निनावाडदानींदग्धः 'प्रान्तः'प्राकशोभनोदृष्टइदानींप्रान्तीभृतो विरूपोजातः पडिनीए'त्तिप्रत्यनीकाक्रान्तइदानीजातः प्राकप्रति-लेखनाकालेप्रत्यनीकस्तत्रनासीतइदानीं तु आयातः, पूर्वप्रतिलेखित ग्राम एवंविध जाते सति दरोत्थितादिदोषाभिभूते सति किं कर्त्तव्यं ?-संघाडत्ति तत्र सङ्घाटकः स्थाप्यते, पाश्चात्यप्रवजितमीलनार्थम् एगोवि'त्ति सङ्घाटकाभाव एकः स्थाप्यते साधुः 'धुवकम्मिओ'त्ति ध्रुव कर्मिको-लोहकारदिस्तस्य कथ्यते-यथा वयमन्यत्र ग्रामे यास्यामः. त्वया पाश्चात्यसाधुभ्यः कथनीयं-यथाऽनेन मार्गेणागन्तव्यमिति, एवं तावत् वसति ग्राम एस विहीं। ‘सुन्ने नवरि रिक्ख'त्तियदात्वसौन्यो ग्रामस्तदाकिंकर्त्तव्यं?- 'नवरिरिक्ख'त्तिवर्त्मनि-अनभिप्रततिरीनरेखाद्वयं पात्यते. यनतु वमनागतास्तत्रदीर्घारखां कुर्वन्ति।यदातुपनरभिरुक्त दोषयुक्तांनभवतिसग्रामस्तदा तत्रैवयावसतिस्तस्यांप्रविशति।ततश्चयत भिक्षार्थमन्तरालग्रामस्थिताआसनतेषांमध्ययदिवसतिमागंज्ञा भवति ततस्तस्यामव वसती आगच्छन्ति. न कश्चित्प्रतिपालयति। एतंदवाह... मू. (२८८) जाणंतठिए ता एउ वसहीए नत्थि काइ पडियरइ।
अन्नाएऽजाणतेय वावि संघाडधुवकम्मी।। वृ. 'जाणंतट्टिए' मार्गाभिज स्थित तम्या वसतावागच्छन्ति नत्थि कोइ पडियर'त्ति न कश्चितान प्रतिपालयति बहिः-स्थितः. 'अन्नाए ति यदा तस्याः पूर्वप्रत्यपक्षिताया वसतव्याघातः संजातः किन्त्वन्या. तस्यामन्यस्यां वसता जातायां अजाणतसु वावि. अथवा येते भिक्षानिमित्तं स्थिताः पश्रादागमिष्यन्ति तेषु अजानत्सु संघाडधुवकम्मित्ति वसतिपरिज्ञानार्थं सङ्घाटका बहिः स्थाप्यते. ध्रुवकर्मका-लाहकारस्तस्य कथ्यते. यदत-साधव आगमिष्यन्तितेषामियंवसतिदर्शनीयाकथनीयावति। इदानीयतभिक्षार्थपश्चादग्राम

Page #82

मलं.२८८ रस्थापितास्तः किं कर्त्तव्यमत आहमू.(२८९) जइ अब्भास गमनं दृरे गंतु दुगाउयं पसे।
तवि असंथरमाणा इंती अहवा विसज्जति॥ । वृ. यदि अभ्यास' आसन्न गच्छस्ततस्ते गमणं'ति गच्छसमीपमेव गच्छन्ति. 'रे'त्ति अथ दूरे गच्छस्तता गन्तुं द्विगव्यूतं गत्वा क्रांशद्वयं किं ? - पेस'त्ति एकं श्रमणं गच्छसमीप प्रेषयन्ति. 'तवि असंथरमाणा इंति' 'तेऽपि' गच्छगताः साधवः असंस्तरमाणाः' अतृप्ताः सन्तः किं कुर्वन्ति ? - 'एंति' आगच्छन्ति.क?-यत्रतेसाधवो भिक्षयागृहीतया तिष्ठन्ति. अथचतृप्तास्ततस्तंसाधुं विसर्जयन्ति. यद्तपर्याप्तमस्माकं. यूयं भक्षयित्वाऽऽगच्छत। संगारत्ति दारं व्याख्यातं. तत्प्रसङ्गायातं च व्याख्यातम्.
इदानी वसतिद्वारमच्यते. तत्प्रतिपादनायेदमाहमू. (२९०) पढमवियाए गमनं गहणं पडिलहणा पवसा उ।
काले संघाडेगा वासंथरंताण तह चव ॥ वृ. पढमत्ति तस्यां च वसती गमनं' प्राप्तिः कदाचित्प्रथमपामध्यां भवति कदाचिच्च बिति-याए'त्ति द्वितीयपासण्या गमनं प्राप्तिरित्यर्थः। गहणं तिदंडउंछयणदारयचिलिमिाणकृत्वाग्रहणंवृषभा:प्रविशन्तिा पुनश्च पडिलहणा' तांवसतिप्रमार्जयन्ति, प्रवेसो'त्तिततोगच्छःप्रविशति. काले तिकदाचिभिक्षाकाल एव प्राप्तास्ततश्चको विधिः?,अत आह-सङ्घाटकएको वसतिप्रमार्जयति, अन्येभिक्षार्थव्रजन्ति। एगोवत्ति यदा सङ्घाटको नपर्याप्यते तदाएकोगीतार्थो वसतिप्रत्युपेक्षणार्थ प्रेष्यते. यदातुपुनरेकोऽपिनपर्याप्यते तदा किम् ? - असंथरंताणं' अनुघट्टताणं अतृप्यन्तःसर्व एवाटन्ति, यातु वसतिः पूर्वलब्धातांकथमन्विषन्ति?. 'तहचेवत्तियथाभिक्षामन्विषन्तिएवंवसतिमपिसर्वपूर्वप्रत्युपेक्षितामन्विषन्ति,अन्विष्यचतंत्रवप्रविशन्ति। यदातुपूर्वप्रत्युपेक्षितायावसतेाघातोजातस्तदाऽपि तहचेवत्तितथाहिभिक्षामार्गयन्तितथावसतिमपि, लब्धायां च तत्रैव तरस्परं हिण्डन्तः कथयन्ति, वसहीए निअट्टिअव्वंति।
इदानीं 'पढमबिझ्याए'त्ति इदं द्वारं भाष्यकृत् व्याख्यानयन्नाह. मू. (२९१) पढमबितियाए गमनं बाहिं ठाणं न चिलिमिणी दारे। धित्तूण इंति वसहा वसहिं पडिलहिउंपव्विं ।।
[भा. ९४] वृ.प्रथमपासष्यां गमनं प्राप्तिर्भवतितत्रक्षेत्रे.कदाचिदद्वतीयायांप्राप्तिस्ततःविधिरित्यत आह-'बाहिं ठाणं च' बहिंग्व तावदवस्थानं कुर्वन्ति, स्थिताश्चोत्तरकालं ततथिलिमिणी-जवनिका दवरिकांश्च गृहीत्वा प्रविशन्ति वमता वृषभाः ग्रहणद्वारं व्याख्यातम। किं कर्तुं ? - वसतिं प्रत्युपक्षितुं वसतिप्रत्युपक्षणार्थं प्राग वृषभा गृहीतचिलिमलिन्युपकरणा आगच्छन्ति. 'पडिलहण'त्ति द्वार भणितं । एवं तावत्पूर्वप्रत्युपक्षितायां वसता विधिः. यदा तु पुनः पूर्वप्रत्युपक्षिताया व्याघातस्तदा__ मू. (२९२) वाघाए अन्नं मग्गिऊण चिलिमिणिपमज्जणा वसहे।
पत्ताण मिक्खवेलं संघाडेगो परिणआवा।। वृ.पूर्वप्रत्युपेक्षितायावसतेयाघात सति अन्यांवयतिमार्गयित्वाततःकिश्चित चिलिमिणि-पमज्जणा वसह त्ति ततो वृषभाथिलिमिलिन्यादीनि गृहीत्वा प्रमार्जयन्ति । पत्ताण भिक्खवेलं' यदा त पुनर्भिक्षावेलायामव प्राप्तास्तदा किं कर्त्तव्यं? -कालत्तिभणितं. संघाडे'त्ति सङ्घाटका वसतिपयत्युपेक्षणार्थं प्रष्यत. 'संघाडत्ति भणिअं. 'एगा व त्ति सङ्घाटकभाव एका वा प्रेष्यते. किंविशिष्टः ? - परिणतः' गीतार्थः.

Page #83

आधनियुक्तिः मूलसूत्रं
एगांत्ति भणिअं. यदा तु पुनरको नास्ति तदा किम्?. मू. (२९३) सव्व वा हिंडता वसहिं मग्गंति जह व समयाणं।
लद्रे संकलिअनिवेअणं तु तत्थेव उनियट्टे॥ वृ.सर्वेवाहिण्डन्ताएववसति मार्गयन्ति' अन्विषन्ति.कथं? जहवसमुदान' यथा समुदान भिक्षा 'प्रार्थयन्ति निरूपयन्तिएवं वसतिमपि अन्विषन्ति, 'तहचव तिअवयवोभणितः. लढेसंक-लिअनिवअणं तु भिक्षामटभिलब्धायां वसती संकलिकया निवेदनं-यो यथा यं पश्यति स तथा तं वक्ति -यदुत इह वसतिलब्धा इह निवर्त्तनीयं. तस्मात्तस्यामेव च वसतौ निवर्त्तत। तत्र च प्रवशे का विधिः?. मू. (२९४) एक्को धरेड्भाणं एक्को दोण्हवि पवेसए उवहिं।
सव्वा उवेइ गच्छो सबालवुड्डाउलो ताहे। वृ. एको धारयति' संघट्टयति 'भाजनं पात्रकम एकः' अन्यस्तस्य द्वितीयः बहिर्व्यवस्थितः गच्छात सकाशाद भिक्षामटदभ्यांमक्तामपधिंद्रयारपीतिआत्मनःसंबन्धिनीतस्यचपात्रकसंघपृयितुःसंबन्धिीमुपधिं प्रवेशयति. तत उत्तरकालं गच्छ उपैति' प्रविशति सबालवृद्धत्वादाकुलः तदा' तस्मिन काले। मू. (२९५) चोयगपुच्छा दोसा मंडलिबंधमिहोइ आगमनं।
संजमआयविराहण वियालगहणे यजे दोसा॥ वृ.चोदकस्यपृच्छाचोदकपृच्छा-चोदकएवमाह-यदुतबाह्यतएवभुक्त्वाप्रवेशः क्रियते, किंकारणम?. उपधिमानयतःक्षुधार्तस्यतृषितस्यचर्यापथमशोधयतःसंयमविराधनाउपधिभारा-क्रान्तस्यकण्टकादीननिरूपयतआत्मविराधमा,ततश्चबहिरेवमुक्त्वाविकालेपयविशन्तु,आचार्य-त्त्वाह-बहिर्भुञतांदोषाः, कथं?. मण्डलिबन्धे सति आगमनं भवति सागारिकाणां, तत्र च संयमात्मविराधना भवति वियालगहण'त्ति विकालवेलावां च दसतिग्रहणे ये दोषा भवन्ति ते वक्ष्यन्ते। द्वारगाथेयं । चोदकपृच्छेति व्याख्यानयन्नाह. (२९६) अइभारेण उइरिअंन सोहए कंटगाइ आयाए।
भत्तट्टिअवोसिरिआ अइंतु एवं जढा दासा॥ वृ.चोदकएवमाहयढ़तगच्छसमौपादपधिप्रवेशयन तदतिभारेणबुभुक्षयाचपीडितःसन्नीर्या-पथिका नशाधयति यतोऽप्तःसंयमविराधनाभवति, तथाकण्टकार्दानिचनपश्यति बुभुक्षितत्वादेव यतोऽत आत्मविराधनाभवति.तस्माद भत्तठिय'त्तिबहिरेवभक्ताःसन्तः तथा वोसिरिय'त्ति उच्चारप्रश्रवणंकत्वाततः 'अइंतु'त्ति प्रविशन्तु,क्क?-वसता. 'एवं जढा दासत्ति एवं क्रियमाणे दोषाः-आत्मविराधनादयः परित्यक्ता भवन्ति । एवमुक्त सत्याहाचार्य:मू. (२९७) आयरिअवयण दासा विहा नियमा उसंजमायाए।
बच्चह न तुझ सामा असंखडं मंडलीए वा॥ वृ. आचार्यस्य वचनं आचार्यवचनं, किं तदित्याह- दोसा' बाह्यता भुनतां दोषा भवन्तिद्विविधाः 'नियमाद्' अवश्यतया, संजमि'त्ति संयमविराधनादोषः ‘आयाए'त्ति आत्मविराधनादोषः । तत्र संयमविगधनादाष एवं भवति-तत्र च भोजनस्थान सागारिका यदि बहवस्तिष्ठन्ति ततस्त साधवा भिक्षामटित्वा गताःसन्तायद्यवंभणन्ति-यदतवच्चह-हेसागारिकागच्छतास्मात्स्थानात.ततश्चैवमुच्यमानेसंयमविराधना भवति । आत्मविराधना चैवं भवति यदा ते सागारिका उच्यमानानगच्छन्ति, किन्त्वेवं भणन्ति- न तुज्झ यामा नास्यप्रदेशस्यभवन्तः स्वामिनः ततश्चअसंखडंभवतिःस्वामिनः, ततथअसंखडंभवति। मंडलाए .

Page #84

मूलं.२९७ व'त्ति अथ मण्डल्या जातायां सत्याममू. (२९८) कोऊहल आगमनं संखोभेणं अकंठगमनाई।
तेचेव संखडाइं वसहिं वनदंतिजं वडन्नं॥ वृ. मण्डलिकायांजातायां कौतुकेनसागारिका आगमनं कुर्वन्ति, ततश्च संखोंभेणं तिसंक्षोभेणतेषां प्रव्रजितानां अकण्ठगमणादि-कण्ठेन भक्त कवलो नोपक्रामति. ते चेव संखडाई'तित एव वा संखडादयो दोषा भवन्ति वसहिं वण देति' एवं चसागारिका रुष्टाः सन्तो वसतिन प्रयच्छन्ति, तत्र ग्रामे 'जं वऽनं'ति ग्रहणाकर्षणादि कुर्वन्ति। इदानीं तस्माद्भामादन्यत्र ग्रामे भोजनं गृहीत्वा गन्तव्यं, तत्र चैते दोषाःमू. (२९९) भारेण वेयणाए न पेहए थाणुकंटआयाए।
इरियाइ संजमंमि अपरिगलमानेन छक्काया॥ वृ. उपधिभिक्षाभारेण या वेदना क्षुद्धेदना वा तया न पहइत्ति न पश्यति स्थाणुकण्टकादीन, ततधात्मविराधना भवति, 'इरियाइ'त्ति संयमविषया विराधना ईयादि. तथा परिगलमाने च पानादौ षटकायविराधना भवति। तथा चैते चान्यत्र ग्रामे गच्छतां दोषा भवन्ति. मू. (३००) सावयतेणा दुविहा विराधना जा य उवहिणा उ विना।
तणअग्गिगहणसेवण वियालगमने इमे दोसा॥ वृ. श्वापदभयं भवति, तथा तेना दुविहा भवन्ति-शरीरापहारिण उपध्यपहारिणथ, 'विराधना जा य उवहिणा उ विना' या च 'उपधिना' संस्तारकादिना विना विराधना भवति, का चासौ ?-'तणअग्गिगहणसेवणा' यथासख्यंतणानांग्रहणेसंयमविराधनाअग्रेचसेवनेसंयमविराधनेति।एवंतावबाह्यतोभुनानानामन्यग्रामेचगच्छतांक्षेषाव्याख्याताः, इदानींतुयदुक्त मासीच्चोदकेनयदुतविकालेप्रवेष्टुंयुज्यतेतन्निरस्यनाह-'वियालगम(ह) णे इमे दोसा' विकालगमने वसतौ एते' वक्ष्यमाणलक्षणा दोषा भवन्ति, ते चामी. मू. (३०१) पविसणमग्गणठाणे वेसित्थिदुगुंछिए य बोद्धव्वे।
सज्झाए संथारे उच्चारे चैव पासवणे॥ वृ. पविसण'त्तितत्रग्रामेविकालेप्रविशतांयेदोषास्तान्वक्ष्यामः, मग्गण'त्तिवसतिमार्गणा, अन्वेषणे चविकालवेलायायेदोषास्तान्वक्ष्यामः। ठाणेवेसित्थिदुगुंछिएअ'इत्येतद्वक्ष्यतीतिविकालवेलायां बोद्धव्यं' शेयम। 'सज्झाए'त्ति अप्रत्युपेक्षितायां वसतौ संस्तारकभवं गृह्णतः संयमात्मविराधना दोषः। 'उच्चारे'त्ति अप्रत्युपेक्षितायांवसतीस्थण्डिलेष्वनिरूपितेषुव्युत्सृजतांदोषो.धरणेऽपिदोषः, पासवणे'त्तिअप्रत्युपेक्षितेषु स्थण्डिनेषु व्युत्सृजतो दोषः धारयतोऽपि दोष एव । इयं द्वारगाथा इदानीं प्रतिपदं व्याख्यायते. मू. (३०२) सावयतेना दुविहा विराधना जा य उवहिणा उ विणा।
गुम्मिअगहणाऽऽहनना गोणाईचमढणा चंव। . वृ. विकाले प्रविशतां ग्रामे श्वापदभयं भवति । स्तना द्विप्रकाराः-शरीरस्तेना उपधिस्तेनाच, तद्भयं भवतिविकालेप्रविशताम्,विराधनायाच उपधिनाविनाभवति-अग्नितृणयोर्ग्रहणसेवनादिका, साचविकाले प्रवेशे दोषः। गुम्मिय'त्ति गुल्म-स्थानंतद्रक्षपालागुल्मिकास्तर्ग्रहणमाहननं चभवति विकालेप्रविशतामयं गेषः। 'गोणादिचमढणा' बलीवर्दादिपादप्रहारादिश्च, एवमयं विकालप्रवेशे दोषः। “पविसणे"त्तिगयं।
इदानीं मग्गणे ति व्याख्यायते.
मू. (३०३) फिडिए अन्नान्नारण तेन य राआ दिया यपंथंमि। 126161

Page #85

आधनियुक्तिः मृलसूत्र साणाइ वेसकुत्थिअ तवोवणं मूसिआ जंच॥ व. फिडिए'त्तिविकालवेलायांवसतिमार्गण-अन्वेषणे फिडितः'भ्रष्टोभवततत्र अन्योऽन्य परस्परतः 'आरणं संशब्दनं तच्छुत्वा स्तनका रात्री मुषितुमभिलषन्ति, दिया य पंथंमि'त्ति दिवा वा प्रभाते पथि गच्छतस्तान् श्रमणान मुष्णन्ति 'साणादि'त्ति रात्रौ वसतेरन्वेषणे श्वादिर्दशति। 'मग्गणे'-त्ति भणिअं. 'वेसत्थिदगुछिए'त्ति व्याख्यायतेऽवयवः, तत्राह-वेसकुत्थिअ तवोवणं मूसिगा चेव' रात्री वसतिलाभ न जानन्ति किमतत्स्थानं वेश्यापाटकासन्नमनासन्नं वा?, ते चाजानानास्तस्यां वसता निवसन्ति, तत्र चायं दोषः वश्यासमीप वसतां लोको भणति-अहो तपोवनमिति । कुत्सितछिएकादिस्थानासन्ने लोको ब्रवीतिस्वस्थान भूषिका गताः, एतेऽप्येवंजातीया एव। वेसित्थिकुत्सिते'त्तिगत। मू. (३०४) अप्पडिलहिअकंटाविलंभि संथारगंमि आयाए।
छक्कायसंजमंमि अचिलिणे सेहऽनहाभावा ।। वृ.अप्रत्युपक्षितायांवसताकण्टकाभवन्तिविलंवा.तत्रसंस्तारकक्रियमाणे आयाए'त्तिआत्मविराधना भवति छक्काय'त्तिषट्कायस्यापि अप्रत्युपक्षितवसतीस्वपतः संजमंमित्तिसंयम-विषयाविराधनाभवति। 'चिलिण'त्ति तथा चिली नं-अशुचिकं, भवति, तस्मिंश्च सेहस्य जुगुकवा अश्रुतार्थस्यान्यथाभावः उन्निष्कर्मादिर्भवति। संथारुत्ति गवं, इदानीं 'उच्चारपासवणे"त्ति व्याख्यायतेमू. (३०५) कंटगथाणुगवालाविलंमि जइ वोसिरेज आयाए।
संजमओ छक्काया गमने पत्ते अइंते य॥ वृ.अप्रत्युपेक्षितायांवसतौकण्टकस्थाणुव्यलाविले-समाकुलेप्रदेशव्युत्सृजतआत्मविराधनाभवति, 'संजमओ'त्ति संयमतो विराधना षट्कायोपमर्दे सति रात्री म्वति. 'गमने'त्ति कायिकाव्युत्सृजनार्थं गमने दोषाः पत्ते'त्ति कायिकाभुवं प्राप्तस्य व्युत्सृजतः ‘अयंते यत्ति पुनः कविका व्युत्सृज्य वसतिं प्रविशतो षट्कायापमर्दो भवतीति। अथ तु पुनर्निराधं करोति, ततश्चैते दोषा भवन्तिमू. (३०६) मुत्तनिरोहे चक्खू वच्चनिरोहण जीवियं चयइ।
उद्दनिराहे कोट्टं गेलन्नं वा भवे तिसुवि॥ वृ.सुगमा॥ 'उच्चारपासवणि त्ति गयं । इदानीमपवाद उच्यतेम. (३०७) जड पुन वियालपत्ता पए व पत्ता उवस्सयं न लभे।
सुन्नघरदउले ववा उज्जाने वा अपरिभोगे॥ वृ. यदि पुनर्विकाल एव प्राप्ताः, ततश्च तेष विकालवेलायां वसती प्रविशतां प्रमादकृतो दोषो नभवति. 'पए वपत्त'त्तिमागेव प्रत्यूषस्यव प्राप्ताः किन्तु उपाश्रयं न लभन्ते ततः क्व समुद्दिशन्तु?-शून्यगृहे देवकुले वा उद्यान वा अपरिभोग' लोकपरिभागरहित समुद्दिशन्तीति क्रियां स्यति। मू. (३०८) आयरिअचिलिमिणीए रत्ने वा निभा समुदिसणं ।
सभए पच्छन्नाऽसइ कमढय कुरुया य संतरिआ।। - वृ.अथशून्यगृहादी सागारिकाणामापातोभवति तत आपात सतिचिलिमिणा-यवनिकाीयत. रन्ने वत्ति अथ शून्यगृहादि सागारिकाक्रान्तं ततः अरण्यं निर्भये समुद्दिशनं क्रियते, सभयेऽरण्य प्रच्छन्नस्य वा 'असति' अभावततोवसिमसमीपएवकमढकेषुशुक्लेनलेपनबाह्याभ्यन्तरषुलिप्तेषुभुज्यते. कुरुआय'त्ति कुरुकुचा-पादप्रक्षालनादिका क्रियते संतरित ति सान्तराः- सावकाशा बृहदन्तराला उपविशन्ति । इदानीं

Page #86

मृलं-३०८ भुक्त्वाबहिःपुनर्विकालेवमतिमन्विषन्ति,माचकोष्टकादिकाभवति तत्रचरब्धायांक्सनाको विधिरित्यत आहमू. (३०९) कोट्टासभा व पुब्बिंकाल क्यिाराभूमिपडिलहा।
पच्छा अइंति रतिंपत्तावातेभवे रति॥ वृ. कोष्ठकः-आवासविशेषः सभा-प्रीता काटकसभा वसतौ लब्धायां प्रावेग काले ति कालभूमि प्रत्युपेक्षन्ते यत्र कालो गृह्यते तथा वियारभूमिपडिलेहा देचारभूमिः-सज्ञाकायिका-भूमिस्तस्याश्च प्रत्युपेक्षणा क्रियते। तत एवं प्रत्युपेक्षितायां विकाले वसतौ पच्छा अतिति रत्तिति पश्चाच्छेषाः साधवा रात्रौप्रविशन्ति। पत्तावामेभवे रत्ति ति यदापुनस्तआगच्छन्तएव कथमपि रात्रावेव प्रतास्तदा रात्रावपि प्रविशन्ति॥तत्रचप्रविशतामू. (३१०) गुम्मिअभेसण यमणा निष्भय बहिठाण वसहि पडिलहा।
सुन्नघरपव्वभणिअं कं चुग दारु दंडणं॥ व.गुल्मिकाः-स्थानकरक्षपालाः भेषणं ति वदिते कथश्चित्रासयन्ति ततश्चेदं वक्तव्यं-यदत श्रमणा वयंनचाराः, निब्भय'त्तिअथतुससन्निवेशो निर्भयएवनवेत्तदा 'बहिठाणं'तिबहिरेवगच्छस्तावत्तिष्ठति. वृषभास्तुवसतिप्रत्युपेक्षणार्थव्रजन्ति।किंविशिष्टाऽसौ वसतिरन्विष्यते? 'शून्यगृहादि' पूर्वोक्तं, कंचुग तह दारुदंडेणं'ति दण्डकपञ्छनं तद्धि कचकंपरिधाय सर्पपतनभयाद्दण्डनपुञ्छनकेन वसतिमुपरिटाप्रस्फोटयन्ति, गच्छथ प्रविशति, ततः को विधिः स्वापे?. . मू. (३११) संथारगभूमितिगं आयरियाणं तु सेसगानेगा।
संदाए पुप्फइन्ना मंडलिआ आवली इयरे॥ वृ. संस्तारकभूमित्रयमाचार्याणां निरूप्यते, एका निवाता संस्तारकभूमिरन्या प्रवाता अन्या निवातप्रवाता, 'सेसगानेग'त्ति शेषाणां साधूनामकैका संस्तारकभूमिदीयते, 'संदाए'त्ति यद्यसौं वसतिविस्तीर्णाभवतिततःपुष्पावकीर्णाःस्वपन्तिपुष्पप्रकरवदयथायथंस्वपन्तियेनसागारिकावकाशोनभवति, 'मंडलिय'त्ति अथासी वसतिः क्षुल्लिका भवति तता मध्ये पात्रकाणि कृत्वा मण्डल्या पार्श्वे स्वपन्ति । 'आवलिय'त्ति प्रमाणयुक्तायां वसता 'आवल्या' पक्त्या स्वपन्ति ‘इयरे'त्ति क्षुल्लिका प्रमाणयुक्तयोर्वसत्योरयं विधिःम. (३१२) संथारग्गहणाएवेंटिअउक्खवणंत कायव्वं ।
___ संथारा घेत्तव्बा मायामयविप्पमुक्केणं॥ वृ. संथारकग्रहणाय' संस्तारकभूमिग्रहणकाले. एतदुक्तं भवति- यदा स्थविरादिः संस्तारकभूमिविभजनं करोति तदा साधुभिः किं कर्त्तव्यमत आह- वेटिअउक्खेवणं तु कायव्वं वेंटिआ. उपधिवेण्टलिकास्तासांसर्वैरवसाधुभिरामायात्मीयानामुत्क्षेपणकर्त्तव्यंयेनसुखेनैवदृष्टायांभुविविभजितुं संस्तारकाःशक्यन्ते।सचसंस्तारकायोयस्मदीयतेसाधवेसकथंतेनग्राह्यइत्याह?-'मायामदविप्रमुक्तेन' तेन नमाया कर्त्तव्या. यदुताहं वातार्थी ममेह प्रयच्छ. नापि मदः-अहङ्कार: कार्यो. यदुताहमस्यापि पूज्या येन मम शोभना संस्तारकभूर्दत्तेति॥ ___ जइ रत्तिं आगया ताहे कालं न गण्हंति, निज्जुत्तीओ संगहणीओ य सणिअं गुणें ति, मा वसित्थिदुगुंछिआदउदासाहोहिंति.कायिकांमत्तासुछडुतिअच्चारंपिजयणाए।जइपुनकालभूमीपडिलेहिया

Page #87

८४
आधनियुक्तिः मूलसूत्रं ताहेकालंगिण्हंति,यदिसुद्धोकरतिसन्झायं, अहनसुद्धानपडिलेहिआवावसहीताहेनिज्जुत्तीओगुणेति, पढमपोरिसिं काऊणं बहुपडिपुन्नाए पोरिसीए गुरुसगासं गंतूण भणंति-इच्छामि खमासमणो वंदिडं जावणिज्जाए निसीहिआए मत्थएण वंदामि, खमासमणा! बहुपडिपुन्नापोरिसी, अणुजाणह राईसंथारयं. ताहेपढमंकाइआभूमिवच्चंति,ताहेजत्थसंथारगभूमीतत्थवच्चंति,ताहेवहिमिउवओगकरेंतापमन्नंता उवहीए दोरयं उच्छोडेंति. ताहे संथारगपट्टअंउत्तरपट्टयंचपडिलेहित्ता दोविएगत्थलाएत्ता ऊरंभिठवेंति, ताहे संथारगभूमि पडिलेहंति, ताहे संथारयं अच्छुरति सउत्तरपट्ट. तत्थ य लग्गा मुहपोत्तिआए उवरिल्लं कायं पमनंति, हेडिल्लं रयहरणेणं, कप्पे य वामपासे ठवेति. पुणो संथारए चडतो भणइ जेट्ठजाईणं पुरतो चिटुंताणं-अनुजाणेज्जहा. पुणो सामाइअंतिन्नि वारे कड्डिऊणं सोवइ, एस तावकम्मो। __ मृ.(३१३) पोरिसिआपुच्छणया सामाझ्य उभयकायपडिलेह।
साहिणि अदुवे पट्टपमन्त्रभृमिंजओपाए। वृ. पासष्यां नियुक्तीगुणयित्वा आपुच्छण'त्ति आचार्यसमर्मापे मुखवस्त्रिका प्रतिलखयित्वा भणति बहपडिपन्ना पोरिसी संदिशत संस्तारके तिष्ठामीति, 'सामाझ्यंति सामायिकं वारात्रयमाकृष्य स्वपिति. 'उभयं'तिसज्ञाकायिकोपयोगंकृत्वा कायपडिलेह'त्तिसकलंकायंप्रमृज्य साहणिअदुवेपट्टे'त्तिसाहणियएकत्र लाएत्ता दुवे पट्टे-उत्तरपट्टो संथारपट्टो अ, तत ऊर्वोः स्थापयति, पमन भूमिं पाओ जओ' त्ति पादौ यतस्तेनभूमिप्रमृज्यततःसोत्तरपट्टंसंस्तारकंमुञ्चति,अस्याश्चसामाचार्यनुक्रमेणगाथायांसंबन्धोनकृतः, किन्तुस्ववुद्धया यथाक्रमेण व्याख्येया। एवमसौ संस्तारकमारोहन् किंभणतीत्याहमू. (३१४) अनुजाणह संथारंबाहवहाणेण वामपासेणं।
___ कुक्कुडिपायपसारण अतरंत पमज्जए भूमिं॥ वृ.अनुजानीध्वंसंस्तारकं,पुनश्चबाहूपधानेनवामपार्श्वेनस्वपिति, कुक्कुडिपायपसारणं'त्तियथाकक्कुटी पादावाकाशे प्रथमं प्रसारयति एवं साधुनाऽप्याकाशे पादौ प्रथममशकुवता प्रसारणीयौ, 'अतरंतो'त्ति यदा आकाशव्यवस्थिताभ्यां पादाभ्यां न शक्नोति स्थातुंतदा पमज्जए भूमिन्तिभुवंप्रमृज्यपादौ स्थापयति। मू. (३१५) संकोए संडासं उव्वत्तंते यकायपडिलेहा।
दव्वाईउवओगं निस्सासनिरंभणालोयं॥ ३. यदातपनःसङ्कोचयतिपादौतदा संडासंतिदसं-ऊरुसन्धिप्रमज्यसोचयति उव्वत्तंतेय'त्ति उद्वर्त्तयथासौ साधुः कायंप्रमार्जयति, एवमस्य स्वपतो विधिरुक्तः। यदा पुनः कायि-कार्थमुत्तिष्ठतिसतदा किं करोतीत्याह-'दव्वाईउवओगं' द्रव्यतः क्षेत्रतः कालता भावतश्थोपयोगं ददाति, तत्र द्रव्यतः कोऽहं प्रव्रजितोऽप्रव्रजिता वा?, क्षेत्रतः किमुपरितलेऽन्यत्र वा ?, कालतः किमियं रात्रिदिवसो वा ?, भावतः कायिकादिना पीडितोऽहं न वति, एवमुपयांगे दत्तेऽपि यदा निद्रयाऽभिमयते तदा निस्सासनिकैभण'त्ति 'निःश्वासंनिरुणद्धि' नासिकांदृढंगृह्णातिनिःश्वासनिरोधार्थ ततोऽपग-तायांनिद्रायां आलायतिआलोकं पश्यति द्वारम् । यतःम. (३१६) दारंजा पडिलेहे तेनभए दोन्निसावए तिन्नि।
जइ य चिरंतो दारे अन्नं ठावेत्तु पडिअरइ॥ वृ. तदाऽसा द्वारं याक्त प्रत्युपेक्षयन' प्रमार्जयन व्रजति. एवमसी निर्गच्छति, तत्र च यदि स्तेनभयं भवतिततः दोन्नि'-त्तिद्रौसाधूनिर्गच्छतःतयारकोद्वारतिष्ठतिअन्यःकायिकांव्युत्सृजति. सावएतिन्नित्ति

Page #88

मूलं-३१६ श्वापदभये सति त्रयः साधव उत्तिष्ठन्ति तत्रको द्वारे तिष्ठति अन्यः कायिका व्युत्सृजत्ति अन्यस्तत्समीपे रक्षपालस्तिष्ठति। जतिवचिरंति यदि चचिरंतस्यव्युत्सृजतो जातं ततो योऽसौ द्वारे व्यवस्थितः साधुः सोऽन्यं द्वारे स्थापयित्वा साधुपुनश्रासौ व्युत्सृजन्तं पडिअरति ति प्रतिजामर्तिमू. (३१७) आगम्मपडिछतो अमुपेहे जाब चोहसविपुबे।
परिहानिजा निगाय निदपमाओ जढा एवं ।। वृ.सोऽपिसाधु कायिकांव्युत्मृन्यआणत्यक्सती पडिकतो तिईपिथिकांप्रतिक्रान्तःसन अनुपेहे' अनुगुणनं करोति, कियडूरं यावदत आह-'जाव चोद्दसविपुब्बे यावच्चतुर्दशपूर्वाणि समाप्तानि यश्चसाधुः सूक्ष्मानप्राणलब्धिसंपन्नः अथैवं न शक्रोति ततः परिहाणि जातिगाहा' परिहाण्या गुणयति स्तोकं स्तोकतरमितियावद्भाधात्रयंजघन्येन यदानद्धापरिगुणयति सेहोऽपि एवंचकृते विधानिद्राप्रमादो जढो' परित्यक्तोभवति। मू. (३१८) अतरतो व निवज्जे असंथरतो अपाउणे एक्छ ।
गद्दभदिद्रुतेष्वं दो तिन्नि बहू जहसमाही। वृ.अथासौ गाथात्रयमपि गुणयितुंनशक्रोतिततः 'णिबजे तिततः स्वपित्यवेति। असंथरंतोअत्ति उत्सर्गनस्तावत्प्रावरणरहितः स्वपिति, अथ न शक्रोति यापयितमात्मानंतताऽसंस्तरमाणः प्रावणोति एक कल्पं द्वौ त्रीन् वा, तथाऽपि यदि शीतेन बाध्यते तदा बाह्यतोऽप्रावृतः कायोत्सर्गं करोति, ततश्च शीतव्याप्तोऽभ्यन्तरं प्रविशति, तत्रच प्रविष्टो निवातमिति मन्यते, तत्रापिस्थातुमसक्नुवन् कल्पंगृह्णाति, एवं द्वौत्रीस्तावद्यावत्समाधानंजातम्।अत्रच मर्दभदृष्टान्तः, जहा मिच्छगदमो अनुरूवभारेण आरूविएण सोवहिडंनेच्छइ,ताहेजोऽविअन्नस्सभारोसोविचडाविनइ,अप्पणाविआरोहति,जाहेनातिदूरंगयाताहे अप्पणाउत्तरति, ताहेसोजाणति-उत्तरातोममभारोतितुस्यितरंपहाविओ,पच्छा अन्नो से अवनीओ, ताहे सोसिग्घयरंपहाविओ। एवं साहवि निवायतरंमन्नतोसुहेणअच्छति,जाहरति, स्मविही अववाएणंजहा वा समाही होति तहा कायव्वं! “संगारबितिअवसहि"त्ति व्याख्यातम्, इदानीं सञ्जिद्वारं व्याख्यायते । मू. (३१९) दुविहोय विहरियाविहरिओ उभयणा उविहरिए होड़।
संदिट्टोजो विहरितो अविहरिअविही इमो होइ॥ वृ. एवं ते वजन्तः कश्चिद्रामं प्राप्ताः स च ग्रामो द्विविधः-विहतोऽविहतश्र.विद्वतः साधभिर्यः क्षन्नः. आसेवित इत्यर्थः इविहरितो यःसाधुभिर्न क्षुन्नो-नासेवित इत्यर्थः। तुशब्दो विशेषणार्थः। किं विशिनष्टि?. याऽसौविहरितःससज्ञियुक्तःसज्ञिरहितोवा। भयगाउविहरिएहोतित्तियोऽसौविहृतःसज्ञियुक्तस्तत्र 'भजना' विकल्पना, यद्यसौ संज्ञा संविग्रभावितस्ततः प्रविशन्ति, अथ तुपार्श्वस्थादिभावितस्तता नप्रविशन्ति । संदिट्ठो जो विहरितात्ति संविनविहृत सजिगृहे मंदिष्टः उक्तः यथाऽऽचार्यप्रायोग्यं त्वया सज्ञिकुलादानयनीयमित्यतः प्रविशन्ति । अथवाऽन्यथा ब्याख्यायते-द्विविधः कनरः?.सजिद्वारस्य प्रकान्तत्वाद् सञ्जयो वा, कतमेन द्वैविध्यमत आह-विहताऽविहृतथ, साधुभिः क्षुत्रोऽनश्च, तत्र भजना विहृते श्रावके सति. यद्यसौ संविनविहतः प्रवेशः क्रियते, अथ पार्थस्थादिविहतस्ततोन प्रवेष्टव्यं. संदिष्टो विहरितोऽत्र स संविग्रेः साम्भोगिक यैर्विहृतस्ततोऽत्राचार्यसंदिष्टः प्रविशति आचार्यप्रायोग्यग्रहणार्थ, 'अविहरिअविही इमो होति'त्ति अविहते ग्राम संजिनि वा अयं विधिः-वक्ष्यमाणलक्षणः सप्तमगाथायाम, "अविहरिअमसंदिट्टो चेतिअपाहडिअ" अस्यां गाथायामिति।

Page #89

८६
इदानीं भाष्यकार एनामेव गाथा व्याख्यानयन्नाहमू. (३२०)
अविहारय विहरिओ वा जइ साड्डो नत्थि नत्थि उ निओगो ।
नाए जाइ ओसना पविसंति तओ व पन्नरस ||
[भा. ९५ ]
वृ. अविहतो विहतो का ग्रामः, तत्र विहते यदि श्राद्धको नास्ति ततो नास्ति नियोगः-ननियुज्यते साधुः आचार्यप्रायोग्यानयनार्थमा | 'नाए 'चि अथ तु ज्ञाते' विज्ञाते एवं यदुतास्ति श्रावकः, तत्र च 'यदि ओसन्ना पविसंति' यद्यवसन्त्राः प्रविशन्ति तथाऽपि नास्ति नियोगः, अथन्तु प्रविशन्ति तओ उपन्नरस' तिपञ्चदशोदभमनदोषा भवन्ति, ते चामी
आहाकम्मुद्देसिअ पूर्डकम्पो व मीसजाए अ । दवणा पाहुडियाए पाउयरक्रीय पामिच्चे ॥ परियाट्टिए अभिहडे उन्मिन्ने मालोहंडे इअ । अच्छेज्जे अणिमट्टे अज्झोयरए अ सालसमे ||
ननु चामी षोडश उच्यन्ते - “अज्झोयरतो व मीसजायं च दोहिंबि एक्को चेव भेदो। अथवेयमपि गाथा सञ्ज्ञिनमेवाङ्गीकृत्यव्याख्यायते द्विविधः श्राक्को - विहृतोऽविहृतो वा यदि सोनत्थिनत्थि उनिओगो” तओविहृतोयदिश्राद्धो नास्तितत्तो नास्तिनियोगःसाधोः । 'नाए’'त्ति अथज्ञाते सति श्राद्धके यदुत्तास्तिततच तत्रज्ञाते सति 'यदि ओसन्नापविसंति' यद्यवसन्नाः प्रविशन्तितथाऽपिनास्तिनियोगः । अथैवंविधेऽपिप्रविशन्ति ततश्च पञ्चदश दोषा उद्ममादयो नियमाद्भवन्ति । यद्यपि तत्रावमग्रा न गृह्णन्तिसंविग्नमनाए अति अहवा कुले विरंचति ।
मू. (३२१)
ओघनियुक्तिः मूल्यसूत्र
अनाउंछं व सहू एमेव य संजईचग्गे ॥
[भा. ९६ ] वृ. अथ तु ससज्ञे: संविज्ञैश्व विहृतः- अमनोज़र्वसद्भिर्भावितः ततः ‘अणुन्नाए अइति' तितैरेवा-नुज्ञाते सति श्रावकगृहे प्रविशन्ति । अथवा श्रावककुलानि 'विरंचन्ति विभजन्ति, एते चान्य-साम्भोगिकाः संविग्राः ‘अन्नाउंछं व सहू' अन्नाउंछं जत्थ साक्गा नत्थि तहिं हिंडंति वत्थव्वा । जइ सहू समत्था इयरे अपाहुणगा जप्पसरीरा सावगकुलानि हिंडंति, अह वत्थव्वा जप्पसरीरगा पाहुणगा य सहू ततो अन्नायउंछं हिंडति । ‘एमेव य संजईवग्गे' एवमेव संयतीवर्गे विधिः, यदुत ताभिरनुज्ञातेषु श्रावककुलेषु प्रवेष्टव्यम् । बहुषु च कुलेषु सत्सु ता एवं विरचन्ति “अन्नाउंछं व सह" इति अयं च विधिर्द्रष्टव्यः ।
मू. (३२२)

एवं तु अन्नसंभोड्याण संभोड़याण ते चैव । जाणित्ता निब्बंधं वत्थव्वेणं स उ पमाणं ।।
[भा. १७ ]
वृ. एवमन्यसाम्भोगिकानां संभवे उक्त लक्षणो विधिर्द्रष्टव्यः । 'संभोइयाण ते चेव'त्ति अथ साम्भागिकास्तत्रग्रामभवन्तिततः तं चेव' चितएव वास्तव्याः साधवो भैक्षमानयन्ति, अथतत्रसाम्भोगिकसमीपे प्राप्तमात्राणां कश्चिच्छावक आयातः, स च प्राघूर्णकवत्सल एवं भवति यदुत मदीये गृहे भिक्षार्थं साधुः प्रहेतव्यः, तत्रोच्यते वास्तव्याएव गमिष्यन्ति, अर्थवमुक्ते ऽपि निब्बन्ध' निर्बन्धं करोति आग्रहं करोत्यसा श्रावकस्ततः `वत्थव्वेणं' वास्तव्येन महकन गन्तव्यं, यतः स एव वास्तव्यः प्राघूर्णकानां प्रमाणमल्पाधि कवस्तुग्रहणे । अथासौ साम्भोगिकवसतिः संकुला भवति ततः
मू. (३२३)
असइ वसहीए वीसुं राइनिए वसहि भोयणागम्म । असहू अपरिणया वा ताहे वीसुं सहू वियरे ॥

[ भा. १८ ]

Page #90

मूलं - ३२३
८७
वृ. 'असति' अभावे विस्तीर्णाया वसतेः 'वीसुं' ति पृथग्-अन्यत्र वसती अवस्थानं कुर्वन्ति, तत्र च तेषां काभोजनविधिरित्यत आह- 'राइनिए वसहि भोयणागम्म' रत्नाधिकस्य वसतौ भोजनमा- गम्य कर्त्तव्यं, स च रत्नाधिकः कदाचिद्वास्तव्यो भवति कदाचिदागन्तुक इति । 'असहू' त्ति अथान्यतरो रत्नाधिकः 'असहू’ भिक्षावेलां प्रतिपालयितुमशक्तः तथाऽपरिणता वा साधवः सेहप्राया मा भूद् राटिं करिष्यन्ति ततः 'वीसुं' पृथग्वसतिर्भवति। तथा यदिच वास्तव्याः साधवः 'सहू' समर्थास्ततो वियर' ति भिक्षामटित्वा प्राघूर्णकेभ्यः प्रयच्छन्ति ॥
मू. (३२४)
तिण्हं एक्केण समं भत्तट्टो अप्पणो अवडुं तु । पच्छा इयरेण समं आगमनविरेगु सो चेव ॥
[भा. ९९ ]
वृ. अथ तत्र त्रय आचार्या भवन्ति, द्रावागन्तुकौ एको वास्तव्यः तदा 'एक्केण समं ति एकेनागन्तुकाचार्यव्रजितेन सह वास्तव्यः पर्यटति तावद्यावद् 'भत्तट्टो' त्तिएकस्य प्राघूर्णकाचार्यस्यभक्तार्थो भवतिउदरपूरणमात्रमित्यर्थः अतः 'अप्पणी अवड्डुं तु' त्ति आत्माचार्यार्थ वाऽसौ वास्तव्यः 'अवद्धं तु' अर्द्धध्रुवमात्रं श्रावककुलेभ्यो गृह्णाति । पच्छा इयरेण समं ति पचादितरेण द्वितीयागन्तुकाचार्यप्रव्रजितेन समं पर्यटति तत्रापिभक्तार्थोयावद्भवतिप्राघूर्णकस्य तावत्पर्यटति, आत्मनश्रार्द्धध्रुवमात्रं गृह्णाति एवं पूर्णो ध्रुवो भवति वास्तव्याचार्यस्य, ‘आगमणं' ति एवं ते पर्यटित्वाऽऽत्मीयावां वसतौ आगमनं कुर्वन्ति । 'विरेगु सो वेव' त्तिस एव ‘विरेगो' विभजनं श्रावककुलेषु, योऽसौ भिक्षामटद्भिः कृतः, न तु पुनर्वसतिकायां आगतानां भवतीति । 'असति वसहीह वीसुं राइणिए वसहि भोयणागम्म ।
असहू अपरिणया वा ताहे वीसुं सहू वियरे ॥ १ ॥ ' त्ति
यो विधिरुक्तः, अयंचद्वितीयाद्याचार्येष्वप्यागतेषु द्रष्टव्य इति । एवं तावद्विहरितक्षेत्रे यत्रसाधुषु तिष्ठत्सु यो विधि: स उक्तः, इदानीमविहरिते क्षेत्रे साधुरहिते च यो विधिस्तत्प्रतिपादयन्नाह - चेइअवंदनिमंतण गुरूहिं संदिट्ट जो वऽसंदिट्टो । निव्बंध जोगगहणं निवेय नयनं गुरुसगासे ॥
मू. (३२५)
[भा. १०० ] वृ. एवं विहरन्तः क्वचिद्ग्रामादौ प्राप्ताः, तत च यदि सञ्ज्ञी विद्यते ततश्चैत्यवन्दनार्थमाचार्यों व्रजति, ततश्च श्रावको गृहागतमाचार्य निमन्त्रयति, यथा- प्रायोग्यं गृहाण, ततश्च यो गुरुसंदिष्टः स गृह्णाति । 'जो वऽसंदिट्टो'त्तियोवा‘असंदिष्टः' अनुक्तः सवागृह्णाति श्रावकनिर्बन्धेसति. एकदुक्तं भवति योऽसावाचार्येण संदिष्टः स यावन्नागच्छत्येव तावत्तेन श्रावकेणान्यः सङ्घाटको दृष्टः, स च निर्बन्धग्रहणे कृते सति योग्यग्रहणंप्रायोग्योपादानं करोति । ततश्र निवेयणं' ति अन्येभ्यः सङ्घाटकेभ्यां निवेदयति, यथा यदुत मया श्रावकगृहे प्रायोग्यं गृहीतं न तत्रभवद्भिः प्रवेष्टव्यम् । ततश्च नयणं गुरुसगास त्तितत्प्रायोग्यं गृहीत्वा गुरुसमीपं नयति तत्क्षणादेव येनासावुपभुङ्क्त इति ।
इदानीं यदुक्तं प्राक् “अविहरि अविही इमो होति "त्ति, तद्व्याख्यानयन्नाहमू. (३२६) अविहरिअमसंदिट्टो चेइय पाहुडिअमेत्त गेण्हति ।
पाउग्गपउरलंभे नऽम्हे किं वा न भुंजंति ? ॥
[भा. १०१ ]
वृ. अविहरिते ग्रामादौ असंदिष्टा एव सर्वे भिक्षार्थं प्रविष्टाः, तत्र च भिक्षामटन्तः श्रावकगृहे प्रविष्टाः, तत्र च'चेइए' त्ति चैत्यानिचवदन्ते तत्र च पाहुडिअमेत्तंगिण्हन्ति' प्राभृतिकामात्र्यदितत्र लभ्यते ततो गृह्णन्त्येव. अथाचार्य प्रायोग्यं लभ्यते प्रचुरं वा लभ्यते ततः पाउग्गपउरलंभे' सति इदमुच्यते 'गडम्हे' तिन वयमाचार्य

Page #91

ओघनियुक्तिः मूलसूत्रं प्रायोग्यग्रहणेनिर्युक्ताः, किन्त्वन्ये, एवमुक्ते श्रावकोऽप्याह-किंवान तित्तिकिंभवद्भिनीतंनभुञ्जते आचार्याः ?. एवं निर्बन्धे सति त एव गृह्णन्ति।कियत्पुनर्गृह्णन्तीत्यत आहमू. (३२७) गच्छस्स परीमाणं नाउं घेत्तुं तआ निवेयंति।
गुरुसंघाडग इयरे लद्धं नेयं गुरुसमीवं ॥ [भा. १०२] वृ.गच्छस्यपरिमाणंज्ञात्वागृह्णन्ति,गृहीत्वाचततोनिवेदयन्ति.कस्मै?,अतआह-गुरुसंघाटकाय, यदुताचार्यग्रायोग्यमन्येषां च गुडघृतादिलब्धं प्रचुरम्, ‘इयरे वत्ति इतरसङ्घाटकेभ्यो वा-शेषसङ्घाटकेभ्यो निवेदयति, ‘मा वच्चह'त्ति मा व्रजत गृह्णीत गुरुयोग्य, ततश्च लब्धमात्रमेव तद् गुरुसमीपं नेतव्यम्। तथा चाह. मू. (३२८) मावच्यह गिण्ह गुरुजोग एवइमं वा नियमहयमंत। अनिवेइए अगुरुणो हिंडताणं हे दासा॥
[प्र.१५] मू. (३२९) दरहिंडिप वृद्धाई आगंतु समहिसंति जंकिंचि।
दव्वविरुद्धं च कयं गुरुहिं किंचिवाभृतं । मू. (३३०) एगागिसमुद्दिसगा भुत्ता उ पहेणएण दिटुंतो।
हिंडणदव्वविनासो निद्धं महुरं च पुव्वं तु॥ [भा. १०३] वृ. एगागिसमुद्दिसगा येन मण्डल्युपजीविनः पृथग्भुञ्जन्ते व्याध्याद्याक्रान्ताश्च तेषां भुक्तानां सतां पश्चादानीतं नोपयुज्यते, अत्र च पहेणएण दिटुंतो'
'काले दिन्नस्स पहेणयस्स अग्यो नतीरएकाउं।
तस्सेव अथक्कपणामियस्सगेण्हतया नत्थि॥ तथाऽनानयनेऽयमपरो दोषः- येन द्रव्येण घृतादिना गृहीतेन हिण्डतां द्रव्यविनाशो भवति, कश्चित्प्रमादात्पात्रकविनाशे सति क्षीरादि च विनश्यत्येव, तथा 'निद्धमहुराई पुब्विं' यदुक्तमागमे तच्च कृतं न भवति । “सन्नित्ति दारं गयं । इदानीं साधर्मिकद्वारं प्रतिपादयन्नाहमू. (३३१) भत्तट्टिअ आवस्सग सोहेउं तो अइंति अवरण्हे।
अब्भुट्ठाणं दंडाइयाण गहणेक्कवयणेणं॥ .. वृ. डदानीं ते साधर्मिकसमीपे प्रविशन्त भत्तट्टिअत्तिभुक्त्वा तथा आवस्सग सोहेउंति आवश्यक च-कायिकोच्चारादि 'शोधयित्वा' कुत्वेत्यर्थः, अतोऽपराह्मसमये आगच्छन्ति, येन वास्तव्यानां भिक्षाटनाद्याकुलत्वं न भवति, वास्तव्या अपि कुर्वन्ति, किमित्यत आह-'अब्भुट्टाणं ति तेषां प्रविशतामभ्युत्थानादि कुर्वन्ति दंडादिताण गहणं'ति दण्कादीनां ग्रहणं कुर्वन्ति, कथं ? - 'एगवयणेणं'ति एकेनैव वचनेन उक्ताः सन्तः पात्रकादर्दान् समर्पयन्ति, वास्तव्यनोक्ते मुश्रस्वेति ततश्च मुचन्ति. अथ न मुञ्चत्येकवचनेन ततो नगृह्यन्त, माभूत प्रमाद इति॥
खुड्डलविगट्टतेना उण्हं अवरण्हि तेन उपएवि।
पक्खित्तं मोत्तूणं निक्खिवमुक्खित्तमाहेणं । वृ.यदातुपुनस्तैःसाधुभिरभिप्रेतोग्रामःसक्षुल्लको नतत्रभिक्षा भवतिततचप्रत्यूष-स्येवागच्छन्ति. 'विगिट्टत्ति विकृष्टमध्वानं यत्र साधर्मिकास्तिष्ठन्ति ततः प्रत्यूषस्येवागच्छन्ति तेन'त्ति अथ ततः अपराह्ने आगच्छतां स्तेनभयं भवेत्ततश्च प्रत्यूषस्यवागच्छन्ताति । उष्णं वा अपराह्न आगच्छतां भवति यतोऽतः

Page #92

मूलं- ३३२
प्रत्यूषस्येवागच्छन्ति । एवं ते प्रत्यूषसि तस्माद् ग्रामात्प्रवृत्ताः साधुभोजन-काले प्राप्ताः साधर्मिकसमीपं निषेधिकां कृत्वा प्रविशन्ति । ततश्च तेषां प्रविशतां वास्तव्यसाधुभिः किं कर्त्तव्यमित्यत आह- 'पक्खित्तं मातृणंति प्रक्षिप्त - आस्यगतं मुखे प्रक्षिप्तं कवलं मुक्त्वा 'निक्खिवमुक्खित्तं ' ति यदूत्क्षिप्तं भाजनगतं तत् 'निक्षिपन्ति' मुञ्चन्ति नैषेधिकीश्रवणानन्तरमेव, ततस्ते प्राघूर्णकाः 'ओघेणं' ति सङ्क्षेपेण आलोचनां प्रयच्छन्ति । ततो भुञ्जते मण्डल्या, सा चेयम
I
मू. (३३३)
अप्पा मूलगुणेसुं विराधना अप्प उत्तरगुणेसुं । अप्पा पासत्थाइसु दानग्गहसंपओगोहा ॥
वृ. अल्पा मूलगुणेषु, एतदुक्तं भवति - मूलगुणविषया न काचिद्विराधना, अल्पा उत्तरगुणविषया विराधना, अल्पापार्श्वस्थादिषु दानग्रहणसेवाविराधना संपओगो' त्तितैरव पार्श्वस्थादिभिः संप्रयोगे-संपर्क. एतदुक्तंभवति-नपार्श्वस्थादिभिः सह संप्रयोग आसीत् । 'ओघ' त्तिगयं ओघतः' सङ्गेपत आलोचनादीयते. दत्त्वा आलोचनां यदि तु अभुक्तास्ततो भुञ्जते । अथ भुक्तास्तं साधवस्तत इदं भणन्तिभुज भुत्ता अम्हे जो वा इच्छे अभुत्त सह भोज्जं ।
मू. (३३४)
सव्वं च तेसि दारं अन्नं गण्हति वत्थव्वा ॥
वृ. भुञ्जीत यूयं भुक्तवयं, 'यो वा इच्छे' त्ति यो वा साधुर्भोक्तु मिच्छति ततः 'अभुत्त सह भोज' ति तेनाभुक्ते सहभोज्यंकुर्वन्ति । एवं यदितेषामात्मनश्चपूर्वानीतंभक्तं पर्याप्यतेततः साध्वेव अथनपर्याप्यते ततः सर्व' तेभ्यः' प्राघूर्णकभ्यो दत्त्वा भक्त मन्यदृगृह्णन्ति पर्यटन्ति वास्तव्यभिक्षवः । एवमानीय कति दिनानि भक्तं प्राघूर्णकभ्यो दीयते इत्यत आहमू. (३३५)
तिन्नि दिने पाहुन्नं सव्वेसिं असइ बालवुड्डाणं ।
जे तरुणा सग्गामे वत्थव्वा बाहि हिंडंति ॥
वृ. त्रीणि दिनानि प्राघूर्णकं सर्वेषामसति बालवृद्धानां कर्त्तव्यं, ततश्च ये प्राघूर्णकास्तरुणास्ते स्वग्राम एव भिक्षामटन्ति, वास्तव्यास्तु बहिर्ग्रामे हिण्डन्ति । अथ ते प्राघूर्णकाः केवला हिण्डितुं न जानन्ति ततः किं कर्त्तव्यमित्यत आहमू. (३३६)
संघाडगसंजोगो आगंतुगभद्दएयरे बाहिं ।
गंगा व बाहिं वत्पव्वगभहए हिंडे |
८५
वृ. सङ्घाटकसंयोगः क्रियते, एतदुक्तं भवति - एको वास्तव्य एकश्च प्राघूर्णकः, ततचैवं सङ्ग्राटक-योगं कृत्वा भिक्षामटन्ति। ‘आगंतुगभद्दएयरे' त्ति अथासौ ग्राम आगन्तुकानामेव भद्रकस्ततः 'इयर' त्ति वास्तव्या 'बाहित बहिर्ग्रामे हिण्डन्ति, आगन्युका वा बहिग्राम हिण्डन्ति वास्तव्यभद्रके सति ग्रामे । उक्तं साधर्मिकद्वारम. इदानीं वसतिद्वारं प्रतिपादयन्नाह

मू. (३३७) वित्थिन्ना खुड्डुलिआ पमाणजुत्ता यतिविह वसहीओ ।
पढमइयासठाणे तत्थ य दोसा हमे होंति ॥
वृ. विस्तीर्णा क्षुल्लिका प्रमाणयुक्त वा त्रिविधा वसतिः पढमवितियासु ठाणे' त्तियदा प्रथमायां वसती स्थानं भवति विस्तीर्णायामित्यर्थः, द्वितीया क्षुल्लिका तस्या वसतौ वा यदा भवति तदा तत्र तयोर्वसत्योः 'एते' वक्ष्यमाणका दोषा भवन्ति
मू. (३३८)
खरकम्मिअवाणियगा कप्पडिअसरक्खगा य वंठाय ।

Page #93

आघनियुक्तिः मृलसूत्रं संासावासेणं दोसा य हवंति नगविहा॥ वृ. तत्र विस्तीर्णायां वसता ‘खरकम्मिअत्ति दण्डपासगा रात्रिं भ्रान्त्वा स्वपन्ति. वाणिज्यकाच वालुञ्जकप्राया आगत्य स्वपन्ति, तथा कार्पटिकाः वपन्ति, सरजस्काश्च-भाताः स्वपन्ति, वण्ठाश्च स्वपन्त्यागत्य अकयविवाहा भीतिर्जाविणा य घंठि'त्ति। एभिः सह यदा संमिश्र आवासो भवति तदा तेन संमिश्रवासन दोषा वक्ष्यमाणका अनेकविद्या भवन्ति। मू. (३३९) आवासगअहिकरणे तदुभय उच्चारकाइयनिराहे।
संजयआयविराधन संका तेन नपुंसित्थी॥ वृ.आवश्यके-प्रतिक्रमणेक्रियमाणेसागरिकाणामग्रतस्तएव उदघट्टकानकुर्वन्ति,ततश्चकेचिदसहना राटिं कुर्वन्ति, ततश्चाधिकरणदोः । तदुभए'त्ति सूत्रपौरुपीकरणे अर्थपीरुपीकरणे च दोप उद्घट्टकान् । कुर्वन्ति । निरोधश्च उच्चारस्यकायिकायाश्च निराधे दोषः। अथ करोति तथाऽपि दोषःसंयमात्म-विराधनाकृतोऽप्रत्युपेक्षितस्थण्डिले। संकातनेत्तिस्तेनकराङ्कादोपश्च-चौराराङ्कोदोपश्चचौराशङ्का नपुंसककृतदोपः संभवति ततश्च स्त्रीदोषश्च भवतीति द्वारगाथेयम् इदानी प्रतिपदं व्याख्यानयन्नाहमू. (३४०) आवासयं करित पवंचे झाणजोगवाघाओ।
असहण अपरिणया वाभायणभेओ यछक्काया।। वृ. 'आवश्यकं' प्रतिक्रमणं कुर्वत्ताम् । 'पवंचए'त्ति सागरिका उद्घट्टकान् कुर्वन्ति, तथा ध्यानयोगव्याघातचभवतिचलनमापद्यतेचेतोयतः।दारं। अहिगरणंभन्नइ-'असहणे तिकश्चिद् असहनः कोपनो भवति अपरिणतोवा' सेहप्रायःएतेराटिंसागरिकैःसहकुर्वन्ति,ततश्चभाजनानिपात्रकाणितभेदोविनाशी भवति, षट् कायाथ विराध्यन्ते। दारं। तभयं'ति व्याख्यायतेमू. (३४१) सुत्तत्थऽकरण नासो करणे उहुंचगाइ अहिगरणं।
पासवणिअरनिरोहे गेलन्न दिट्टि उड्डाहो॥ वृ. 'सुत्तत्थअकरण'त्ति सूत्रार्थपौव्यष्यकरण नाशः-तयोरेव विस्मरणम्।अथ सूत्रार्थपौरुष्यौ क्रियेते ततश्च ‘उहुंचकादि' उद्घट्टकादि कुर्वन्ति । ततश्चासद्दना राटिं कुर्वन्ति, ततोऽपिधिकरणदोष इति । "उच्चारकाइजनिरोहो"त्ति व्याख्यायते- पासवणि'त्ति प्रश्रवणस्य' कायिकायाः ‘इयर'-त्ति पुरीषस्य च निरोहे गेलन्नं' ग्लानत्वंभवति।अथव्यत्सृजन्तिततो दिछेउडाहो'त्तिसागारिकैदृष्टेसति उड्डाहः' उपघातः प्रवचनस्य भवति। “संजमआयविराधन"त्ति व्याख्यायतेमू. (३४२) मा दिच्छिहिंति तो अप्पडिलिहिए दर गंतु वोसिरति।
संजमआयविराधनगहणं आरक्खितेनेहिं॥ . अथसागारिकामांमाद्राक्षुरितिकृत्वाऽस्थण्डिलएवदूरगत्वाव्युत्सृजतिततःसंयमात्मनाविराधना भवति. ग्रहणं चारक्षिकाः कुर्वन्ति। तेन'त्ति तेनका वा ग्रहणं कुर्वन्ति। “संकातेण"त्ति व्याख्यायतेमू. (३४३) ओणयमपज्जमाणं दळू तेनेत्ति आहणे कोई।
सागारिअसंघट्टण अपुमेथी गेण्ह साहइ वा। वृ.स हि रात्री कायिकाद्यर्थमुत्थितः सन्नवनतः प्रमार्जयन्निर्गच्छति ततस्तमवनतकायं दष्टास्तेन इति मत्वा आहन्यात्कश्चित। दारं नपुंसित्थिति व्याख्यायते- सागारिअसंघट्टण'त्तिसागारिकसंस्पर्श सति, स हि रात्री हस्तन परमामृशन. गच्छति. यतस्ततः स्पर्शन सति कश्चित्सागारिका विबुद्ध एवं चिन्तयति

Page #94

मूलं - ३४३
*
यदुतायं अपम' त्ति नपुंसकं तेन कारणेन मां स्पृशति, ततः सागारिकस्तं साधु नपुंसकवुद्ध्या गृह्याति । अथ कदाचित्स्त्री स्पृष्टा ततः शङ्कते. यदुतायं मम समीपे आगच्छति, ततः ‘साहेति' कथयति निजभर्तृः सौभाग्यं ख्यापयन्ती परमार्थेन वा ॥ मू. (३४४)
ओरालसरी वा इत्थि नपुंसा बलावि गेण्हति ।
सावाहाए ठाणे निंत आवडणपडणाई ||
वृ. आंदारिकशरीरंवा तं साधुं दष्ट्रा दिवा ततो रात्रौ स्त्री नपुंसकं बलाद्भह्याति, औदारिकं चङ्गिकम् । एतेविस्तीर्णवसतिदोषाव्याख्याताः। इदानींक्षुल्लिकावसतिदोषान्प्रतिपादयन्नाह - 'सावाहाए तिसंकटायां वसती स्थाने अवस्थानेसति णिति आवडपडणादी' तिनिर्गच्छन्नापतितश्चनिर्गच्छन्नापतनपतनादया दोषाः, तथामू. (३४५) तेनोत्ति मन्त्रमाणो इमोवि तेनोत्ति आवडइ जुद्धं । संजम आयविराधनभायणभवाइणो दोसा ॥
वृ. एवंसाधोरूपरिप्रस्खलितसाधीयस्योपरिप्रस्खलितः सतंस्तनकमितिमन्यमानः अयंचसुप्तोत्थितः अमुं प्रस्खलितस्तेनकंमन्यमानः सन् आपततियुद्धं युद्धंभवति, ततश्चसंयमात्मनोर्विराधनाभाजनभेदादयश्र दोषाः, भाजनं पात्रकं भण्यते । उक्ता क्षुल्लिका वसतिः, यस्मात्क्षुल्लिकायामेते दोषास्तस्मात्प्रमाणयुक्ता वसतिग्रह्या । एतदेवाहमू. (३४६)
तम्हा पमाणजुत्ता एकेकस्स उ तिहत्थसंथारो । भायणसंथारंतर जह वीसं अंगुला हुति ॥
वृ. तस्मात्प्रमाणयुक्त वसतिर्ग्राह्या, तत्र चैकेकस्यसाधोर्बाहुल्यतस्त्रिहस्तप्रमाणः संस्तारकाः कर्त्तव्यः, तुशब्दो विशेषणार्थः, किंविशिनष्टि ? - संस्सारकोऽत्रभूमिरूप इति, तत्रतेषु त्रिषु हस्तेषु ऊर्णामयः संस्तारको हस्तं चत्तारि अ अंगुलाई रुंभइ भायणाई इत्थं रुंधति । इदानीं संस्तार- कभाजनयोर्यदन्तरालं तत्प्रमाणं प्रतिपादयन्नाह - भायणसंस्थारंतर' भाजनसंस्तारान्तरे - अन्तराले यथा । विंशतिरुङ्गुलानि भवन्ति तथ कर्त्तव्यम् । एवं त्रिहस्तप्रमाणोऽपि संस्तारकः पूरितः, किं पुनः कारणमिह दूरे भाजनानि न स्थाप्यन्ते ॥ मू. (३४७) मज्जारमूसगाइ य वारे नवि अजानुघट्टणया ।

दो हत्था य अबाहा नियमा साहुस्स साहूओ ॥
वृ. मार्जारमृपकादीन पात्रकेषु लगतो वारयेत । अथ कस्मादासन्नतराणि न क्रियन्ते ? उच्यते- 'नविय जानुघट्टणय' त्तितावतिप्रदेशे तिष्ठतिपात्रकेषु जानुकृतोद्घट्टना- जानकृतं चलनंन भवति । इदानीं प्रवजितस्य, चान्तरालं प्रतिपादयन्नाह - द्वौ हस्ती अबाधा - अन्तरालं नियमात्साधोः साधा श्र भवति, साधुश्राव त्रिहस्तसंस्तारकप्रमाणां ग्राद्यः । स्थापना चेयम् - उन्नामओसंथारओ अड्डावी- संगुलप्पमाणी, संथारभायणाणं अंतरंवीसंगुला भायणाणि अइत्थप्पमाणे पाउंछणे ठविज्जंति, एवं तिहिंघरएहिंसव्वेवितिन्निहत्था, साहुस्स य अंतरं दो हत्था एवमेतद्भाथाद्वयं व्याख्यातम् । अत्र च द्विहस्तप्रमाणायामबाधायां महदन्तरानं साधोः साधो भवति, ततश्रु तदन्तरालं शून्यं महद् दष्वासागारिको बलात्स्वापिति, तस्मादन्यथा व्याख्यायतेतम्हा पमाणजुत्ता एक्वेक्कस्म उतिहत्यसंथारो । अत्र हस्तं साधू रुणद्धि, भाजनानि संस्तारकाद्रिंशत्यङ्गुलानि भवन्ति । एतदेवाह-‘भायणसंथारंतर जह वीसं अंगुलाई होति' । पात्रक मष्टाङ्गुलानि रुणद्धि पात्रकाद्विंशत्यङ्गुलानि भुकत्वा परतोऽन्यः साधुः स्वपिति । एतच कुतो निश्रीयते ? यदुत पात्रकात्परतो विंशत्यङ्गुलान्यतीत्य साधुः स्वपिति, यत उक्त म 'दो हत्थे व अवाहा नियमा साहुस्स साहूओ' । स्थापना

Page #95

१२
ओघनिर्युक्तिः मूलसूत्र
चेयम्- साहू सरीरेण हत्थं रुंधड़, साहुस्स सरीरप्पमाणं. संथारयस्स पत्तयाणं च अंतरं वीसंगुला अडहिं अंगुलेहिं पत्तयाठइति । पत्तस्स बितियसाहुस्स य अंतरं वीसंगुलाई, एवं एते सव्वेऽवि तिन्निहत्था, एसो बितिओ साहू । एवं सव्वत्थ । अत्र चोर्णामयः संस्तारकः अष्टाविंशत्यङ्गुलप्रमाण एव बाहुल्येन द्रष्टव्यः किन्तु साधुना शरीरेण चतुर्विशत्यङ्गुलानि रुद्धानि, अन्यानि ऊर्णामयसंस्तारकसंबन्धीनि यानि चत्वार्यङ्गुलानि तैःसहयानिविंशत्यङ्गुलानि, तत्परतः पात्रकाणिभवन्ति । अत्रहस्तद्व्यमबाधा साधुशरीराद्यावदन्यसाधुशरीरं तावद्रष्टव्यम | 'मज्जाय' इत्येद्वयाख्यातमेव ।
मू (३४८)
भुत्ताभुत्तसमुत्था भंडणदोसा य वज्जिआ एवं । सण व कुटुं तु इत्थं मोत्तूण ठायंति ॥
वृ. द्विहस्तान्तरालेन मुच्यमानेन भुत्ताभुत्तसमुत्था' इति यो भुक्त भोगः. 'अभुक्त 'इतियः कुमार एव प्रवजितः, तत्र भुक्त भोगस्य आसन्नस्य स्वपतोऽन्यसाधुसंस्पर्शादन्यत्पूर्वक्रीडितानुस्मरणं भवति, यदुतास्मद्योपितऽप्येवंविधः स्पर्श इति, अभुक्त भोगस्याप्यन्यसाधुसंस्पर्शेन सुकुमारेण कौतुकं स्त्रियं प्रति भवति, अयमभिप्रायः तस्याः सुकुमारतरः स्पर्श इति, ततश्च द्विहस्ताबाधायां स्वपतामेते दोषाः परिह्यता भवन्ति । तथा भंडणं- कलहः परस्परं हस्तस्पर्शजनित आसन्नशयने. ते च दोषा एवं वर्जिताभवन्ति, 'सीसंतेण व कुड्डुं तु हत्थं मोत्तूण ठायंति' त्ति शिरो यतो यत्र कुड्यं तत्र हस्तमात्रं मुक्त्वा 'ठायंति'त्ति स्वपन्ति, पादन्तेऽनुगमनमार्गविमुच्य हस्तमात्रं स्वपन्ति । अथवाऽन्यथापाठ:- 'सीसंतेणव कुटुंतिहत्थंमोत्तूणठायति' तत्रप्रदीर्धायां वसतौस्वापविधिरुक्तः, यदिपुनश्चतुरस्रा भवति सदा 'सीसंतेणव कुटुं' तिशिरोयतो यत्कुड्यं तस्मात्कुड्यात् हस्तत्रयं मुक्त्वा स्वपन्ति, तत्र कुड्यं हस्तमात्रेण प्रोज्झय ततो भाजनानि स्थाप्यन्ते, तानि च हस्तमात्रे पादपुच्छने क्रियन्ते ततो हस्तमात्रं व्याप्नुवन्ति, भाजनसाध्वोश्रान्तरालं हस्तमात्रमेव मुच्यते, ततः साधुः स्वपिति । एवमनया भङ्ग्या स्वपतां तिर्यक् साधो साधोश्चान्तरालं हस्तद्वयं द्रष्टव्यम् । yogछिट्टो उ विही इहवि वसंताण होइ सो चेव ।
मू. (३४९)
सज्न तिन्नि वारे निसन्न आउंटए सेसा ॥
-
वृ. अन्न स्वापकाले पूर्वोद्दिष्ट एव विधिर्द्रष्टव्यः, कश्चासौ ?,
पोरिसिआपुच्छणया सामाइ-यउभयकायपडिलेहा । साहणियदुवे पट्टे मज्ज पाए जओ भूर्मि ॥
अणुजाणहंसंथारं" इत्येवमादिकः । इहापिवसतास्वपतां भवसिसएव विधिः, किंत्वयंविशेषः - 'आसज्ज तिन्निवारे निसन्नो' त्ति आसज्जं त्रयो वाराः करोति 'निसन्नो 'त्ति तत्रैव संस्तारके उपविष्टः सन, शेषाच साधवः किं कुर्वन्तीत्याह- 'आउंटए सेसा' शेषाः साधवः पादान् आकुश्रयन्ति ।
पुनश्रासौ कायिकार्थे व्रजन् किं करोतीत्यत आहमू. (३५०)
आवस्सिअमासज्जं नीइ पमज्जंतु जाव उच्छन्नं ।
सागारय तेनुब्भामए य संका तउ परेणं ।।
वृ. आवश्यिकीं आसज्जं चपुनःपुनःकुर्वनप्रमार्जयन्निर्गच्छति, कियहूरं यावदिन्यत आह- 'जाव उच्छन्नं' यावच्छन्नं यावज्रसतेरभ्यन्तरमित्यर्थः, बाह्यतथ नैवं प्रमार्जनानिद कर्त्तव्यं, यतः 'सागारिय तेनुब्भामणे य संका तदु परेणं' सागारिकानां स्तेनशङ्कोपजायते, यदुत किमयं चौरः ? 'उब्भामओ' पारदारिकस्ततस्तशङ्कोपजायते, अतस्तत्परेण-संछन्नाद्राह्यतो नंद-प्रमार्जनानिद कर्त्तव्यमिति । एवं प्रमाणयुक्तायां वसती

Page #96

मृलं-३५० विधिरुक्तः। यदा तु पुनःम. (३५१) नत्थि उपमाणजुत्ता खुड्डलिया चेव वसति जयणाए।
पुरहत्थ पच्छ पाए पभज्न जयणाए निम्गमन।। वृ. यदा प्रमाणयुक्तावसतिनास्ति तदा क्षुल्लिकायामेव वसती वसन्ति यतनया. का चासौ यतना? 'पुरहत्थपच्छपाए' 'पुरतः' अग्रतो हस्तेनपरामशतिपथात्पादौ प्रमृज्यन्यस्यति. ततश्चैवंयतनया बाह्यतो निर्गच्छन्ति। एवं तावत्कायिकाद्यर्थ गमनागमने विधिरुक्तः इदानीं स्वपनविधिं प्रतिपादयन्नाहम. (३५२) उस्सीसभायणाइंभज्झे विसमे अहाकडा उवरिं।
ओवम्गहिओदोरो तेणय वेहासिलंबणया॥ वृ. उपशीर्षकाणांमध्येभाजनानि-पात्रकाणिक्रियन्ते। विसमे त्तिविषमाभूःगत्तोर्पताभवति,ततथ तस्यांगण्यांपात्रकाणिपुश्रीक्रियन्ते। अहागडाउवरिं तिप्राशुकानि-अल्परपिकमाणिचयानितान्येतेषां पात्रकाणामपरिपुज्जीक्रियन्ते.माङ्गलिकत्वात्तेषाम. अथाति-सङ्कटत्वाद्वसते मी नास्ति स्थानंपात्रकाणां ततश्च 'उवग्गहितो दोरो' औपग्रहिको यो दवरको यवनिकाथ गृहीत- उपग्गहितो-गच्छसाहारणो तेन 'विहायसि आकाशे लंबणय'त्तितेन दवरकेन लम्ब्यंते-कीलिकादौ क्रियन्ते। मू. (३५३) खुड्डुलियाए असई विच्छिन्नाए उमालणाभूमी।
बिलधम्मोचारभडासाहरणेगंतकडपोत्ती॥ वृ.श्रुल्लिकायावसतेरभावे विच्छिलाएउत्तिविस्तीर्णायांवसतौस्थातव्यं तत्रचको विधि-रित्यत अह-‘मालणा भूमीण विस्तीर्णवसते मिर्माल्यते-व्याप्यते पुष्पप्रकरसदृशैः स्वपद्भिः, 'बिल-धम्मो चारभडेत्तिअवलगकादयआगत्यइदंभणन्ति-यदतबिलधर्मोयस्मिनबिलेयावतामवस्थानभवन्तितावन्तएव प्रविशन्ति,ततःसाधवः किंकुर्वन्ति?,'साहरणे'त्तिसंहत्य उपकरणजातंविरलत्वंच एगंत'त्तिएकान्तेतिष्ठति । 'कडपोत्ती'त्ति यदि कडोऽस्ति ततस्तमन्तराले ददति, अथ सनास्ति ततः ‘पोत्ति चिलिमिनीं ददति । मू. (३५४) असई यचिलिमिलीए भए व पच्छन्न भूइए लक्खे।
आहारा नीहारो निम्गमनपवेस वज्जेह॥ वृ. 'असति' अभावे चिलिमिलिन्याः ‘भए वत्ति चिलिमिनीहरणभये वा न ददति । किं वा कुर्वन्त्यत आह- पच्छन्ने'त्ति ततः प्रच्छन्नतरे प्रदेशे तिष्ठन्ति। 'भृडए लक्खे'त्ति सच प्रदेशोभृत्या लक्ष्यते' चिहनयते अबोटोऽयं प्रदेश इति कथ्यते । इदं च तेऽमिधीयन्ते-आहारानीहारो भवत्यवश्यमतो निर्गमनप्रवेशी वर्जनीयाविति। इदं च कर्त्तव्यं साधुभिः। मू. (३५५) पिंडण सुत्तकरणं आसन निसीहियं चन करिंति।
कासण न पमज्जणया न य हत्था जयण वेरत्तिं॥ वृ. 'पिण्डन' समुदायन सूत्रकरणं' सूत्रपात करणं कर्त्तव्यं, मा भूत कश्चित्पदं वाक्यं वा कन्नाहिडिस्सातित्ति। तथा आसज्ज निसीहिअंचतत्र न कुर्वन्ति। किंवा कर्त्तव्यमित्यत आह-'कासणं'ति काशनं-खाटकरणं करोति.नचप्रमार्जनं करोति ‘नयइत्या'त्तिनच हस्तन पुरस्तात्परामृश्य निर्गच्छति, यतनयाचवरत्तिअंकुर्वन्ति।वेरत्तिओकालोधेप्पड़दोण्हपहरामं उवरिं ततोसज्झाओकीरति.यदिवाताए वेलाए सज्झाओ। उक्तं वसतिद्वारम. इदानीं स्थानस्थितद्वारमुच्यते. तत्राह
मू. (३५६) पत्ताण खत्त जयणा काऊणावस्सयं ततो ठवणा।

Page #97

१४
आधनियुक्तिः मूलसूत्र
पनीयपत्तमागमग भद्दगसद्धे य अचियते ॥
वृ. एवं तेषां विहरतांप्राप्तानामभिमतक्षेत्रे 'जयणे' तियथायतनाकर्त्तव्यातथाचवक्ष्यति, काउं आवश्यक' कृत्वा चावश्यकं - प्रतिक्रमणं ततो ठवण' त्तिततः स्थापनाक्रियतेकेषाश्रित्कुलानां, कानिचतानीत्यत आह‘प्रत्यनीकः’शासनादेः‘प्रान्तः' अदानशीलः मामगो य एवंवक्ति माममसमणाघरमड़ंतु, भद्रकश्राद्धी प्रसिद्धी 'अचिअत्ति' त्ति यः साधुभिरागच्छदिभर्दुःखेनास्ते. शोभनं भवति यद्येते नायान्ति गृहे । एतेषां कुलानां यो विभागः क्रियते प्रतिषेधाप्रतिषेधरूपः संस्थापनेत्युच्यत । इदानीं भाष्यकार एनांगाथाप्रतिपदंव्याख्यानयन्नाहमू. (३५७) बाहिरगामे वुच्छा उज्जाने ठाणवसहिपडिलेहा । हरा उ गहिअभंडा वसही वाघाय उड्डाहो ॥
[भा. १०४] वृ. एवं ते ब्राह्यग्रामे आसनग्रामं पर्युषिताः सन्तोऽभिमतं क्षेत्रं प्राप्य तावदवतिष्ठन्ते । 'उज्जाणे ठाणं' त्ति उद्याने तावत्स्थान आस्थां कुर्वन्ति । 'वसहिपडिलेह' त्ति पुनर्वसति प्रत्युपेक्षकाः प्रेष्यन्ते । 'इहरा उ'त्ति यदि प्रत्युपक्षका वसतेर्न प्रेप्यन्ते ततः गृहीत भाण्डाः गृहीतोपकरणा वसतिव्याधाते सति निवर्त्तन्ते ततश्र उड्डाहो भवति उपघात इत्यर्थः । तत्र च प्रविशतां शकुनापशकुननिरूपणायाह
मू. (३५८)
मू. (३५९)
मू. (३६०)
मू. (३६१)
मू. (३६२)
मू. (३६३)
वृ. एना निगदसिद्धा । मू. (३६४)
मड़ल कुचेले अब्भंगिएल्लए साण खुज्ज वडभे या । एए उ अप्पसत्था हवंति खित्ताउ निंताणं ।। नारी पीवरगब्भा वडुकुमारी य कठ्ठभारो य । कासायवत्थ कुच्चघरा य कज्जं न साहेति ॥ चक्कपरंभि भमाडो भुक्खा मारो य पंडुरंगंमि । तच्चन्निरुहिरपडणं बोडियमसिए धुवं मरणं ॥ अंबू चास मउरे भारद्दाए तहेव नउले अ । दंसणमेव पसत्थं पयाहिणे सव्वसंपत्ती । नंदीतूरं पुन्नस्स दसणं संख पडह सद्दो य । भिंगारछत्त चामर घयप्पडागा पसत्थाई ॥ समण संजय दतं सुमन मोयगा दहिं । मीणं घंट पडागं च सिद्धमत्थं विआगरे ।

[भा. १०५]
[भा. १०६ ]
[भा. १०७]
[ भा. १०८ ]
[भा. १०९ ]
[भा. ११०]
तन्हा पडिलेहिअ दावियंमि पुव्वगप असइ सारविए । फड्डयफड्डुपवेसो कहणान य उठ्ठ इयरेसिं ॥
[ भा. १११]
वृ. यस्मात्पूर्वमप्रत्युपेक्षितायां वसती उड्डाहो भवति तस्मात्प्रत्युपेक्ष्य प्रवेष्टम् । 'दीवियंमि त्ति दीपितेकथिते शय्यातराय, यदुताचार्या आगताः. 'पुव्वगय'त्ति पूर्वगतक्षेत्रप्रत्युपेक्षकः प्रमार्जितः ततः साध्वेवः. 'असति' त्ति पूर्वगतक्षेत्रप्रत्युपेक्षकाभाव, ततः क्षेत्रप्रत्युपक्षकः प्रविश्य 'सारवित' प्रमार्जितायां वसता, कथं प्रवेष्टव्यमित्यत आह-फड्डुकफडुकैः प्रवेशः कर्त्तव्यः । 'कहणं'त्ति यो धर्मकथालब्धिसंपन्नः स पूर्वमेव गत्वा शय्यातराय वसतेर्बहिधर्मकथां करोति । 'नय उट्ट' त्ति न चासौ धर्मकथां कुर्वन 'उत्तिष्ठति' अभ्युत्थानं करोति 'इरेसि ति ज्येष्ठार्याणाम, आह- किमाचार्यागमने धर्मकथी अभ्युत्थानं करोति उत नेति ?. आचार्य आहअवश्यमेवाभ्युत्थानमाचार्याय करोति यतोऽकरणे एते दोषाः

Page #98

नाटा
.
[भा.११४]
मूलं-३६५ मू. (३६५) आयरियअनुट्ठाणे आहावणबाहिरा यऽदिक्खन्ना। साहणयवंदणिज्जा अनालवंतेऽवि आलावो॥
[भा.११२] वृ.आचार्यागमनेसत्यनुत्थान ओहावण'त्तिमलनाभवति, बाहिरि तिलोकाचारस्यबाह्याएतइति. पञ्चानामप्यङ्गुली नामेका महत्तरा भवति. 'अदक्खिण'त्ति दाक्षिण्यमप्येषामाचार्याणां नास्तीत्येवं शय्यातरचिन्तयति। साहणयत्तितेनधर्मकथिनाऽऽचार्यायकथनीयंयदतायमस्मद्वसतिदाता। वंदणिज्जत्ति शय्यातरोऽपिधर्मकथिनेदंवक्तव्यो-वन्दनीयाआचार्याः एव-मुक्ते यदिअसौवन्दनंकरोतिततःसाध्वंव, अथनकरोतिततः अनालवंतेऽवि' तस्मिन्शय्यातरेऽनालपत्यपिआचार्येणालापकःकर्त्तव्यः, यदुतकीदृशा यूयम्?।अथाचार्यआलपनंकरोतिततएतेदोषाःमू. (३६६) वुड्डा निरोवयारा अग्गहणं लोगजत्त वोच्छेओ।
तम्हा खलु आलवणं सयमव उतत्थ धम्मकहा॥ [भा. १९३] वृ. तथाहि-एत आचार्यास्तथा निरुपकारा-उपकारमपि न बह मन्यन्ते. 'अग्गहणं'त्ति अनादरोऽस्याचार्यस्यमांप्रति, अलोगजत'त्ति लोकयात्राबाह्याः, वोच्छओनत्तिव्यवच्छेदोवसतेरन्यद्रव्यस्यवा, तस्मात्खल्वालपना कर्त्तव्या, स्वयमेव च तत्र धर्मकथा कर्तव्याऽऽचार्येणति॥ मू. (३६७) वसहिफलं धम्मकहा कहणअलद्धी उसीसवावारे।
पच्छा अइंति वसर्हि तत्थय मुज्जो इमा जयणा॥ वृ.धर्मकथांकुर्वनवसतेःफलंकथयति, कहणअलद्धीउ' यदातुपुनराचार्यस्यधर्मकथालब्धिर्नभवति तदा ‘सीस्स वावारित्ति शिष्यं 'व्यापारयति' नियुङ्क्ते धर्मकथाकथने, शिष्यं च धर्मकथावां व्यापार्य पश्चादाचार्याः प्रविशन्ति वसतिं, तत्र च वसती 'भूयः' पुनः ‘इयं यतना वक्ष्यमाणलक्षणा कर्त्तव्या। म. (३६८) पडिलेहण संथारग आयरिए तिन्नि सेस उकमेण।
विटिअउक्खेवणया पविसइ ताह यधम्मकही॥ [भा. ११५] वृ.तत्रचवसतीप्रविष्टाःसन्तःपात्रकादःप्रत्युपक्षणांकुर्वन्ति,संस्तारकग्रहणंचक्रियते,ततआचार्यस्य त्रयः संस्तारका निरुप्यन्ते. शेषाणां, क्रमेण यथारत्नाधिकतया, ते च साधव आत्मीयात्मीयोपधिवेण्टलिकानामुत्क्षेपणं कुर्वन्ति येन भूमि भागा ज्ञायत. अस्मिन्नवसरे बाह्यतो धर्मकी संस्तारकग्रहणार्थं - प्रविशति॥ मू. (३६९) उच्चार पासवण लाउय निल्लेवणे य अच्छणए।
पुव्वट्ठिय तसि कहऽकहिए आचरण वोच्छओ॥ [भा. ११६] वृ.त हि क्षेत्रप्रत्युपक्षका उच्चाराय भुवं दर्शयन्ति ग्लानाद्यर्थ, पासवण'त्ति कायिकाभूमिं दर्शयन्ति. 'लाउए'त्ति तुम्बकत्रपणभुवं दर्शयन्ति, निलेपनस्थानं च दर्शयन्ति. 'अच्छणए'त्ति यत्र स्वाध्यायं कुर्वदिभरास्यत पूर्वस्थिताः' 'क्षेत्रप्रत्युपेक्षकाः. एवं तषां' आगन्तुकानां कथयन्ति। अकहिए'त्ति यदि न कथयन्ति ततः ‘आयरण वोच्छओ'त्ति अस्थान कायिकादराचरण सति व्यवच्छेदस्तदव्यान्यद्रव्ययोः, वसतेर्निाटयतीति॥ मू. (३७०) भत्तट्टिआ व खवगा अमंगलं चायए जिनाहरणं। जइ खमगा बंदता दायंतियरे विहिं वोच्छं।
[भा. ११७] वृ. ते हि श्रमणाः क्षत्रं प्रविशन्तः कदाचिभक्तार्थिनः कदाचित्क्षपका उपवासिका इत्यर्थः.

ww

Page #99

ओघनियुक्तिः मूलसूत्रं तत्रोपवासिकानांप्रविशता, 'अमंगलंचोयए'त्तिचोदकइदंवक्ति ,यदुतक्षेत्रप्रविशतांअमङ्गलमिदंयदुपवासः क्रियते.तत्र जिनाहरण मितिजिनोदाहरणं.यथाहिजिनानिष्क्रमणकालेउपवासंकुर्वन्तिनचतेषांतदमङ्गलं, किन्तु प्रत्युत मङ्गलं तत्तेषामेवमिदमपीति । इदानीं यदि क्षपकास्तस्मिन दिवसे साधव उपवासिकास्तत्रच सन्निवेशे यदि श्रावकाः सन्ति ततस्तद्भहेषु चैत्यानि वन्दन्तो दर्शयन्ति, कानि?-स्थापनादीनि कुलानि आगन्तुकेभ्यः, 'इयरेनत्ति भक्तार्थिषु यो विधिस्तं वक्ष्ये। कश्चासौ विधिरित्यत आहमू. (३७१) सव्वे दटुं उग्गाहिएण ओयरिअभयं समुप्पज्जे। __ तम्हातिदुएगोवा उग्गाहिअ चेइए वंदे॥
[भा. ११८] वृ. ते हि भक्तार्थिनः श्रावककुलेषु चैत्यवन्दनार्थं व्रजन्तः यदि सर्व एव पात्रकाण्युद्ग्राह्य प्रविशन्ति तत- को दोष इत्यत आह-दट्टमुग्गाहिएहिं ओदरिअ'त्ति दृष्टा तान् साधून पात्रकैरुद्ग्राहितैः औदरिका एत इति-भट्टपुत्रा इति, एवं श्रावकश्चिन्तयति। 'भयं समुप्पज्जेत्तिभयं च श्रावकस्योत्पद्यते, यदुत कस्याहमत्र ददामि? कस्यवानददामीति?.कथंवाएतावतांदास्यामीति.यस्मादेवंतस्मात तिदएगोवा' त्रयउदग्राहितेन प्रविशन्ति आचार्येण सह द्वौ वा एको वा उद्ग्राहितेन प्रविशनित चैत्यवन्दनार्थमिति॥अतःमू. (३७२) सद्धाभंगोऽनुग्गाहियंमिठवणाइया य दोसा उ।
घरचेइअ आयरिए कइवयगमनंच गहणं च॥ [भा.११९] वृ. अथानुद्ग्राहितपात्रका एवं प्रविशन्ति, दातव्ये च मतिर्जाता श्राद्धस्य, ततश्च पात्रका. भावेऽग्रहणमग्रहणाञ्च श्रद्धाभको भवति। अथैवं भणन्ति-पात्रकं गृहीत्वाऽऽगच्छामि ततश्च स्थापनादिका दोषा भवन्ति, आदिशब्दात्कदाचित्संस्कारमपि कुर्वन्ति, तस्माद्भहचैत्यवन्दनार्थे आचार्येण कतिपयैः साधुभिः सहगमन कार्य, ग्रहणं धुतादेः कर्त्तव्यमिति। 'पत्ताणखेत्तजयण'त्तिव्याख्यायतेमू. (३७३) खेत्तंमि अपुव्वंमी तिट्ठाणट्ठा कहिंति दानाई। असई अचेइयाणं हिंडिता चेव दायंति॥
[भा. १२०] वृ. यदि तत्क्षेत्रमपूर्वे न तत्र मासकल्पः कृत आसीत् ततः 'तिट्ठाणत्थि'त्ति त्रिषु स्थानेषु श्रावकगृहचैत्यवन्दनवेलायां भिक्षामन्टतःप्रतिक्रमणावसानेवाकथयन्तिदानादीनि कुलानि। असई अचेइयाणं' यदापुनस्तत्रश्रावककुलेषुचत्यानिनसन्तिततोऽसतिचैत्यानांभिक्षामेवहिण्डन्तःकथयन्ति।कानिपुनस्तानि कथयन्तीत्यत आह. मू. (३७४) दाने अभिगमसद्धे संमत्ते खलु तहेव मिच्छते। मामाए अचियत्ते कुलाइं दायंति गीयत्था॥
भा. १२१] वृ. दानश्राद्धकान् अभिगमश्राद्धः(छान्) अभिनवसम्यक्त्वसाधुः (श्राद्धान तथा मिथ्याष्टिकुलानि कथयन्ति। शेषं सुसगम् । इदानीं यदि तत्र चैत्यानि न सन्ति उपवासनं भिक्षा पर्यटिता तत आवश्यकान्त क्षेत्रप्रत्युपेक्षकाः कथयन्त्याचार्याय, एतदेवाहमू. (३७५) कयउस्सग्गामंतण पुच्छणया अकहिएगयरदासा।
ठवणकुलाण य ठवणा पविसइ गीयत्थसंघाडो॥ भा. १२२] वृ. आवश्यककायोत्सर्गस्यान्ते 'आमंतण'त्ति आचार्य आमन्त्र्य तान् प्रत्युपेक्षकान 'पुच्छणय'त्ति पृच्छत्ति, यदुतकान्यत्रस्थापनाकुलानि? कानिचेतराणि? पुनश्चतेपुष्टाःकथयन्ति. 'अकहिएगतरदोस'त्ति क्षेत्रप्रत्युपेक्षकरकथितेषु कुलेषु सत्सु एकतर:-अन्यतमो दोषः-संयमात्मविराधनाजनित. कथिते त सति

Page #100

मूलं - ३७५
स्थापनादिकुलानां स्थापना क्रियते। पुनश्र स्थापनाकुलेषु गीतार्थसङ्घाटकः प्रविशति ॥ गच्छंमि एस कप्पो वासावासे तहेव उडुबद्धे । गामागरनिगमेसुं अइसेसी ठावए सड्डी ॥
मू. (३७६)
[भा. १२३]
वृ. गच्छे 'एष कल्पः' एष विधिरित्यर्थ, यतः स्थापनाकुलानां स्थापना क्रियते, कदा ? ' वासावासे तहेवउडुबन्धे' वर्षाकाले शीतोष्णकालयोश्च । केषु पुनरयं नियमः कृतः ? इत्यत आह-‘गामागरनिगमेसुं' ग्रामः प्रसिद्धः आकरः-सुवर्णादि रुत्पत्तिस्थानं निगमो-वाणिजकप्रायः सन्निवेशः, एषु स्थापनाकुलानि स्थापयेत् । किंविशिष्टानीत्यत आह- 'अतिसेति' त्तिस्फीतानीत्यर्थः 'सड्डि’त्तिश्रद्धावन्ति कुलानिस्थापयेदिति । किं कारणं चमढणा दव्वखओ उग्गमोऽवि अ न सुज्झे । गच्छंमि निययकज्जे आयरियगिलाणपाहुणए ।।
मू. (३७७)
वृ. किंकारणंतानिकुलानिस्थाप्यन्ते ?, यतः 'चमढण' त्ति अन्यैरन्यैश्रसाधुभिः प्रविशदिभ- श्रमढ्यन्तेकदर्थ्यन्तइत्यर्थः, ततः कोदो इत्यत आह- 'दव्वखओ' आचार्यादियोग्यानां द्रव्याणां क्षयोभवति । उग्गमोऽवि अनसुझे' उद्गमस्तत्र गृहे न शुद्धयति । 'गच्छे'त्ति नियतं कार्यं योग्येन, केषामित्यत आह 'आयरिअगिलाणपाहुणए' आचार्यग्लानप्राधूर्णकानामर्थाय नित्यमेव कार्यं भवति इति नियुक्ति गोथयम्, इदानीं भाष्यकारो व्याख्यानयति, तत्र 'चमढण' त्ति व्याख्यानयन्नाह -
मू. ( ३७८)
१९७
पुव्विपि वीरसुणिआ छिक्का छिक्का पहावए तुरिअं ।
सा चमढणाए सिन्ना संतंपि न इच्छा धेत्तुं ॥
[ भा. १२४ ] वृ. जहा काचित् वीरसुणिआ केणइ आहिंडइल्लेणं तित्तिरमयूराईणं गहणे छिक्कारिआ तित्तिराईणि गिus, एवं पुणो तित्तिराईहिं विनावि सो छिछिक्कारेइ, सा य पहाविआ जया न किंचि पेच्छइ तया विआरिआ संती कज्जेवि न धावति, एवं सड्डयकुलाई अन्नमन्नेहिं चमढिज्जताइं पओयणे करणे sa संतंपि न देति । किं कारणं ?, जतो अकारणा एव निच्चोइयाणि तेन कारणे समुन्ने न देंदित्ति । इदानीं गाथाऽक्षरार्थ उच्यते- पुनरपि वीरशुनी छीत्कृता छीत्कृता प्रधावति त्वरितं, पुनश्रासौ अलीकचमढणतया सिन्ना - विश्रान्ता सदपि मयूरादि नेच्छति ग्रहीतुम् ॥
मू. ( ३७९)
एवं सहकुलाइ चमढिज्जताई ताई अन्नोहिं । निच्छंति किंचि दाउ संतंपि तयं गिलाणस्स ॥
वृ.. सुगमा ॥ " चढण "त्ति गयं, "दव्वक्खय "त्ति व्याख्यायतेमू. ( ३८०) दव्वक्खण पंत इत्थिं धाएज्ज कीस ते दिनं ? |
भो हट्ट करे अन्नंपि समणट्टा ||
[ भा. १२६ ] वृ. बहूनां साधूनां धृतादिद्रव्ये दीयमाने तद्द्रव्यक्षयः संजातस्ततस्तेन द्रव्यक्षयेण यदि प्रान्तो गृहपतिस्ततः स्त्रियं घातयेत् एतच्च भणति - किमिति तेभ्यः प्रव्रजितेभ्यो दत्तम् ? " दव्वक्खए "त्ति गयं. “उग्गमोवि अ न सुज्झे' त्ति व्याख्यायते, तत्राह - 'भद्दी हट्ट हट्टो करेज्ज अन्नंपि साहूणं 'भद्रो यदि गृहपतिस्ततो दत्तमपि मोदकादि पुनरपि कारयेत् । “उग्गमोऽविय न सुज्झे "त्ति गयं ।
" गच्छमि नियय - कज्जं आयरिए "त्ति व्याख्यानयन्नाहमू. (३८१)
2617

आयरिअनुकंपाए गच्छो अनुकंपिओ महाभागो । गच्छानुकंपयाए अव्वोच्छित्ती कया तित्थे ॥

[भा. १२५ ]
[भा. १२७]

Page #101

९८
ओघनियुक्तिः मूलसूत्र
वृ. सुगमा ॥ इदानीं "गिलाण "त्ति व्याख्यायतेमू. (३८२)
परिहीनं तं दव्वं चमढिज्जतं तु अन्नमन्नेहिं । परिहीनं मिय दव्वे नत्थि गिलाणस्स णं जोग्गं ॥ वृ. सुगमा ॥ तथा चात्र दृष्टान्तो द्रष्टव्य:मू. (३८३)
मू. (३८४)
चत्ता होंति गिलाणा आयरिया बालवुडसेहा य । खमगा पाहुणगाविय मज्जायमइक्कमंतेणं ॥ सारिक्खया गिलाणा आयरिया बालवुड्डुसेहा य । खमगा पाहुणगाविय मज्जायं ठावयतेणं ॥ जडे महिसे चारी से गोणे अ तेसि जावसिआ । एएसिं पडिवक्खे चत्तारि उ संजया हुति ॥
मू. (३८५)
वृ. जहा एक्कं महाबीयं परिसूअं तत्थ य चारीओ नानाविहाओ अत्थि, तंजहा- जडुस्स-हत्थि - सजा होइ सा होउ सा तत्थ अत्थि, महिसस्स सुकुमारा जोग्गा सावि तत्थ अत्थि, आसस्स महुरा जग्गा सावि तत्थ अस्थि, गोणस्स. सुगंधा जोग्गा सावि तत्थ अत्थि, तं च रायपुरिसेहिं रक्खिज्जइ ताणं चेव जड्डाईणं, जड़ परं कारणे घसिआ आनेंति, अह पुन तं मोक्कलयं मुच्चइ ताहे पट्टणगोणेहिं गामगोणेहिं चमढिज्जइ, चमढ़िए अ तस्सिं महापरिसूए ताणं रायकेराणं जढाईणं अमुरूवा चारी न लम्भई, विध्वंसितत्वात् गोधनैस्तस्य, एवं सड्डयकुलाणिवि जइ न रक्खिज्जंति ततो अन्नमन्नेहिं चमढिज्जंति, तेसु चमढिएस जं जड्डाइसब्भावपाहुणयाणं पाउग्गं तं न देति ॥ इदानीमक्षरार्थ उच्यते-जड्डोहस्ती महिषः - प्रसिद्धस्तयोरनुरूपां चारी यावसिका - वासवाहिका ददति, तथा अश्वस्य, गोणो-बलीवर्दस्तस्य च चारीमानयन्ति यावसिकाः । 'एतेषां' जड्डादीनां प्रतिरूपः अनुरूपः पक्षः प्रतिपक्षः तुल्यपक्ष इत्यर्थः तस्मिन् चत्वारः संयताः प्राघूर्णका भवन्ति ।

[भा. १२८ ]
[ भा. १२९ ]
[ भा. १३०]
इदानीमेतेषामेव जड्डादीनां यथासङ्ख्येयन भोजनं प्रतिपादयन्नाह - मू. (३८६) जड्डा जं वा तं वा सुकुमारं महिसिओ महुरमासो । गोणो सुगंधदव्वं इच्छइ एमेव साहूवि ||
[भा. १३१]
वृ. सुगमा || नवरं साधुरप्वेवमेव द्रष्टव्यः तत्थ पढमो पाहुणसाहू भणइ - जं मम दोसीणं अहगं वा कंजिअ वा लब्भड़ तं चैव आनेहि, तेन एवं भणिते किं ? -दोसीणं चेव आनिअव्वं, न विसेसेणं तस्स सोहणं तस्स आणेयव्वं । बितिओ पाहुणसाहू भाइ - वरं मे नेहरहियावि पूयलिआ सुकुमाला होउ । ततिओ भणति महुरं नवरि मे होउ । चउत्थो भणति निप्पडिगंधं अंबपाणं वा होउ । एवं ताणं भणंताणं जं जोगं तं सङ्घयकुलेहिंतोवि सेसयं आनिज्जइ । एवमुक्ते सत्याह परः यस्मादेवं तस्मादेवं तस्मान्न कदाचित्केनचित्प्रवेष्टव्यं प्राधूर्णकागमनमन्तरेण श्रावक कुलेषु यदैव प्राघूर्णका आगमिष्यन्ति तदैव तेषु प्रवेशो युक्तः, एवमुक्ते सत्याहाचार्य:
I
मू. (३८७)
एवं च पुणो ठविए अप्पविसंते भवे इमे दोसा | वीसरण संजयाणं विसुक्खगोणी अ आरामो ॥
[भा. १३२] वृ. एवं च पुनः 'ढविते' स्थापिते स्थापनाकुले यदि सर्वथा न प्रवेशः क्रियते तदत दोषाः । अप्रविशत्सु एते दोषा:- 'वीसरणसंजयाणं' विस्मरणं तेषां श्रावकाणां भवति, तत्र च विशुष्कगाण्या

Page #102

मूलं-३८७ गवा आरामेण च दृष्टान्तः, जहा एगस्स माहणस्स गाणी सा कुंडदोहणी ताहे सो चिंतिते-एसा गावी बहुअं खीरं देइ मज्झ य मासेन परगणं होहिति तो अच्छउ ताहे चेव एकवारिआए निहिति. एवं सो न दुहति, ताहे सा तेन कालन विसुक्का तद्दिवसं बिंदुपि न देइ । एवं संजया तेसिं सड्डाणं अनल्लिअंता तेसिं सड्ढाणं पम्हट्ठा न चेव आनंति किं संजया अत्थि न वा ? तेवि संजया जंमि दिवसे कजं जायं तद्दिवसे गया जाव नत्थि तानि दव्वाणि, तम्हा दोण्ह वा तिण्ह वा दिवसाणं अवस्स गंतव्वं ।। अथवा आरामदिटुंतो, एगो मालिओ चितेइ-अच्छंतु एयाणि पुप्फाणि अहं कोमुईए एक्कवारिआए उव्वेहामि जेन बहूणि हुंति, ताहे सो आरामो उफुल्लो कोमुईए न एक्कंपि फुल्लं जायं । एवं सावगकुलेसु एए चेव दोसा एक्कवारिआए पविसणे तम्हा पविसिअव्वं कहिंचि दिवसेत्ति ॥ इदानीं योऽसौ आचार्यादीनां वैय्यावृत्त्यकर- श्राद्धकुलेषु प्रविशति स एभिर्षिविरहितो नियोक्तव्यःमू. (३८८) अलसं घसिरं सुविरं खमगं कोहमाणमानलोहिल्लं । कोहलपडिबद्धं वयावच्चं न कारिजा॥
[भा. १३३] मू. (३८९) ता अच्छइ जा फिडिओ सइकालो अलस सोविरे दोस।
गुरुमारी तेन विना विराहणुरसकृक॥ मू. (३९०)
अप्पत्ते अविलंभो हानी ओसक्कूणाइ अइमदे।
अनहिंडितो अचिरं नलहइ जंकिंचि वा नेइ॥ मू. (३९१) गिण्हामि अप्पणो ता पज्जतं तो गुरूण पच्छाउ।
घित्ण तेसिपच्छा सीअल ओसक्कमाईआ॥ म. (३९२) परिआवज्जइ खवगो अह गिण्हइ अप्पणो इयरहानी।। अविदिन्ने उमपाणाई थन्धो न उगच्छई ज च॥
[प्र. २०] मू. (३९३)
ओहासई खीराई विजंतं वानवाराइ लुद्धो। जे अवगवेसणदोसा एगस्स यतेउलुद्धस्स ॥
[प्र. २१] मू. (३९४) एयद्दोसविमुक्कं कडजोगी नायसील मायारं। गुरुभत्तिमं विनियं वेयावच्च तुकारेज्जा ।।
[प्र. २२] वृ.अलसोआलसितोसोवेयावच्चं नकारेयव्वो.जदिकारवे असमाचारी.सोआलस्सेनतावअच्छड जाव फिडिओ देसकालो, ताहे पच्छा सड्ढयाणि जं किंचि देति तेण आयरिआईणं विराधना, अहवा सो अइप्पए वच्चइ कम्मं निव्वाहिअं होउत्ति, ताहे तत्थ अकाले वच्चंतस्स तस्स ते चेव दोसा, अथवा तानि धम्मसड्डियआओसक्कणदोसे अस्सक्कणदोसेवा करेज्जा ठवियगदोसावा, अहवा आय-रियाणं निमित्तंपए वा उस्सूरे उवक्खडेजा, एते एवमाझ्या अलसे दोसा । घसिरो बहुभक्खगो, सोवि न पट्टवेयव्वो, सो पढमं चेव अप्पणो अट्टाए हिंडइ पज्जतं. जाव सो अप्पणो पज्जतं हिंडइ ताव फिडिआ वेला, अहवा तत्थेव पढम वच्चइपच्छा तत्थयणचेव वेला होइ. ते चेवास्सक्काणादिआ दोसा, अहवा तत्थ सड्ढकुले पभूयं गेण्हइ ताहे उग्गमदोसा न सुझंति। सुविरो ताव सुवइ जाव फिडिआ भिक्खावेला, अहवा पढमं तत्थ गंतुं अवेलाए पच्छा सुयइ ते चेव दोसा। खमओ जइ अप्पणो हिंडइ ताहे आयरिआ परितावणादि पावंति, अह खमओ आयरिआणं गेण्हइ ततो अप्पणो परितावणादि पावइ । कोहिल्लो पुव्वलाभाओ फिडितो सकोहिओ संतो भणइ-अम्हे अन्नतो लभामः, तंपि तुझपच्चएण न गेण्हामो. अहवा थेवं लब्भइ तत्थ भंडइ, अहवा ऊणं

Page #103

१००
आधनियुक्तिः मूलसूत्रं पानेन वातेमनेन वा तत्थविरूसति।मानिआ जइन अब्भुट्ठिज्जति तोपुनानएइ, को विसेसो सावगाणंति ? माइल्लोभद्दगंभद्दगं अप्पसागरिअंभोच्चापंतं आनेति। लोभिल्लो जत्तिअंलभतितंसव्वं गेण्हति. एसणं वालोभेणंपेल्लेज्जाकाऊहल्लिलोजत्थनडादिपच्छइतत्थवेच्छंतोअच्छइ।पडिबद्धोजोसुत्तत्थेसुअल्लिओ तो सो ताव अच्छइ जाव कालवेला जाया एए दोसा तम्हा एरिसं साहुं वेयावच्चं न कारेज्जा । कीदृशं पुनः कारयद्वैयावृत्त्यम ? इत्यत आह. मू. (३९५) एतद्दोसविमुक्कं कडजोगिं नायसीलमायारं।
गुरुभत्तिसंविनीयं वेवायच्वं तु कारज्जा ॥ [भा. १३४] व.एभिरुक्तदोषैर्विभुक्तं किंविशिष्टम? इत्याह-'कडजोगि'त्तिकृतोयोगो-घटनाज्ञानदर्शन-चारित्रैः सहयन सकृतवोगी-गीतार्थः तं, पुनरसावेव विशिष्यते-ज्ञातौ शीलमाचारश्चतस्यतं वैयावृत्त्यं कारयेत् । गुरी भक्ति:-भावप्रतिबन्धः संविनीतो-बाह्योपचारेण ॥ मू. (३९६) साइंति अपिअधम्मा एसणदोसे अभिग्गहविससे।
एवं तु विहिग्गहणे दव्वं वर्ल्डति गीयत्था। [भा. १३५] वृ. ते चैव वैयावृत्त्यकराः श्राद्धकुलेषु प्रविष्टाः सन्तः कथयन्ति एषणादोषान्' शङ्कितादीन् अभिग्रहविशेषांशसाधुसंवन्धिनः, कीदृशास्तेवैयावृत्त्यकराः?-प्रियः-इष्टोधर्मोयेषां तेप्रियधर्माणः एवं' उक्तेन प्रकारेणविधिग्रहणं दृष्टव्यं, घृतादिवृद्धिं नयन्ति अव्यवच्छित्तिलाभेन, के ?-गीतार्थाः। तैश्च गीताथै भिक्षां गृह्णद्भिः श्राद्धकुले इदं ज्ञातव्यम् मू. (३९७) दव्वप्पमाणगणणा स्वारिअफोडिअ तहेव अद्धा य। संविग्ग एगठाणे अनेगसाहसु पन्नरस॥
[भा. १३६] वृ. द्रव्यं-गोधूमादि तद्विज्ञेयं कियत्सूपकारशालायां प्रविशति दिने दिने ततश्च तदनुरूपं गृह्णाति, 'गणणा'त्तिएतावन्सात्राणिघृतगुडादीनिप्रविशन्त्यस्मिन इत्येतावन्मानंग्राह्यम।'खारिअ'त्तिसलवणानि कानि?-व्यञ्जनानि-सलवणकरीरादीनि कियन्ति सन्ति? इति, ततश्च ज्ञात्वा यथाऽनुरूपाणि गृह्णाति। 'फोडिअ'त्तिवाइंगणाणिमत्थाफोडिआणि कत्तिआणि घरे सिज्झिज्जतिनाऊणजहारूवाणिघेप्पंति।तथा 'अद्धाय'त्तिकाल उच्यते, किमत्रप्रहरे वेलाआहोश्वित्प्रहरद्वये इति विज्ञेयं, 'संविग्ग एगठाणे'त्ति संविनोमोक्षाभिलाषी एगठाणे'त्तिएकःसङ्घाटकःप्रविशति, अणेगसाहस'त्तिअनेकेषुसाधुषप्रविशस्तु पन्नरसत्ति पञ्चदश दोषा नियमाद्भवन्ति "आहाकम्मुद्देसिअ" इत्येवमादयः। अज्झोयरओ मीसजायं च एक्को भेओ, यस्मादनेकेषु साधुषु दोषास्तस्मात् भू. (३९८) संघाडेगो ठवणाकुलेसु सेसेसु बालवुड्डाई। ... तरुणा बाहिरगामे पुच्छा दिटुंतऽगारीए॥
[भा. १३७] वृ. सङ्घाटकः एकः स्थापनाकुलेषु प्रविशति, शेषेषु कुलेषु बाला वृद्धाश्च प्रविशन्ति, आदिशब्दात्क्षपकाश्च । तरुणाः-शक्तिमन्तो बहिमि हिण्डन्ति । अत्र चोदकः पृच्छति-पूर्वमेव क्षेत्रं प्रत्युपेक्षितं यत्र सबालवृद्धस्य गच्छस्यान्नपानं पर्याप्त्या भवति तत्रैव स्थीयते ततः कस्मात्तरुणा बहिमि हिण्डन्ति ?. आचार्य आह-'दिटुंतगारीए' एकस्या अगार्या दृष्टान्तो दातव्वः, तं च तृतीयगाथायां भाष्यकारो वक्ष्यति।
तथा इयमंपरा द्वारगाथामू. (३९९) पुच्छा गिहिणो चिंता दिट्ठतो तत्थ खज्जबोरीए।

Page #104

मृलं-३९९
आपुच्छिऊण गमनं दोसा य इमे अनापुच्छे ।। वृ. 'पुच्छ'त्ति चोदकः पृच्छति, ननु च तस्या अगार्या घृतादिसङ्ग्रहः कर्तुं युक्तो भर्तृपदत्ततवणिमध्यात्येनप्राघूर्णकादेःसुखेनैवोपचारः क्रियते, साधूनांपुनःस्थापनाकुलसंरक्षणेनकिश्चित्प्रयोजनंयतस्तत्र यावन्मात्रस्याहारस्य पाकः क्रियते तत्सर्वं प्रतिदिवसमुपयुज्यते. न तु तानि कुलानि संचयित्वा साधुप्राघूर्णकागमनेसर्वमेकमुखेनैवप्रयच्छंति. एवं चोदकनोक्ते आचार्य आह-गिहिणोचिंता' गृहिणश्चिन्ता भवति, यदुत-एतेसाधवःप्राघूर्णकाद्यागमनेआगच्छन्तिततथएतेभ्योयत्नेनदेयमिति. एवंविधामादरपूर्विकां चिन्ता करोति। यच्चोक्तं तरुणा बहिग्रामे किमिति हिण्डन्ति ?, 'दिटुंता तत्थ खुज्जबोरीए' स च दृष्टान्तो वक्ष्यमाणः । 'आपुच्छिऊण गमनं'ति तत्र च बहिामादौ आचार्यमापृच्छय गन्तव्यं, यतः 'दोसा य इमे अनापुच्छ’त्तिदोषा अनापृच्छायामेतेच वक्ष्यमाणलक्षणा दोषाः। इदानीं भाष्यकारः प्रतिपदमेतानिद्वाराणि व्याख्यानयति. तत्र च यदुक्तं दृष्टान्तोऽगाः स उच्यते-एगो वाणिओ परिमिअंभत्तं अप्पणो महिलाए देइ. सा य ततो दिणे दिणे थोवं थावं अवनेइ. किं निमित्तं?. जदा एयस्स अवेलाए मित्तो वा सही वा एइस्सड़ तदा किं सक्का आवनाउ आनेउं ?, एवं सव्वतो संगहं करोति, अन्नया तस्स अवेलाए पाहुणगो आगतो. ताह सो भणइ-किं कीरर ? रयणी वट्टइंणीसंचाराओ रत्थाओ, ताहे ताए भणिअं-मा आतुरो होहि, ताहे तस्स पाहुणगस्स उवक्खडिअं, गतो तग्गुणसहस्सेहिं वटुंतो भत्तारोऽवि से परितुष्टो । एवं आयरिआवि ठवणकुलाइंठवेंतिजेनअवेलागयस्सपाहणयस्सतेहिंतोआनेउंदिज्जइ,तेनतरुणासंतेसुविकुलेसुबाहिरगामे हिंडं-तित्ति। इदानि एसिंचेव विवरीओभन्नइ, अन्नो अन्नाए गारीएपरिमिअंदेइ, साय तओमज्झाओ थोवं थोवं न गेण्हइ, तओ पाहुणए आगए विसूरेति, अमुमेवार्थं गाथाद्वयेनोपसंहन्नाहमू. (४००) परिमिअभत्तगदाने नेहादवहरइ थोवं थोवं तु।
पाहण वियाल आगम विसन्न आसासणादानां ॥ [भा. १३८] वृ. परिमितभक्त प्रदाने सति साऽगारी स्नेहादि-घृतादि स्तोकं स्तोकमपहरति । पुनश्च प्राघूर्णकस्य विकालागमने विषन्नः स्त्रिया आश्वासितः 'दान'ति तया स्त्रिया भक्त दानं दत्तं प्राघूर्णकायेति॥ मू. (४०१) एवं पीइविवुड्डी विवरीयन्नेण होइ दिटुंतो।
लोउत्तरे विसेसो असंचया जेन समणा उ॥ [भा. १३१] वृ.एवं तयोर्दम्पत्योः प्रीतिवृद्धिःसंजाता. विपरीतश्चान्येनप्रकारेणभवतिदृष्टान्तः। एवंतावद्यदि गृहस्था अपि सञ्चयपराभवन्ति-अनागतमेव चिन्तयन्ति.साधुनापुनःकुक्षिशम्बलेन सुतरामनागतमेवचिन्तनीयं. यदि परं लोकोत्तरेऽयं विशेषः, यदुत निःसञ्चयाः सुतसं चिन्तामाचार्या वहन्तीति। "पुच्छा दिटुंतगारी त्ति भणिअं, इदानी “पुच्छा गिहिणो चिंत"त्ति गाथायाः प्रथमावयवं व्याख्यानयन्नाहमू. (४०२) जनलावा परगामे हिंडिताऽऽनेति वसइ इह गाम।। दिजह बालाईणं कारणजाए य सुलभं तु॥
[भा. १४०] वृ. यच्चोदकेन पृष्टमासीत्तत्रेदमुत्तरं-जनानामालापो जनालापा-लोक एवं ब्रवीति, यदुत परग्राम हिण्डयित्वाऽऽनयन्ति-अत्र भुनते। 'वसहि इह गामे'त्ति वसतिः केवलमत्र एतेषां साधूनां. ततश्च देज्जइ' बालादीनांददध्वम.आदिशब्दात्प्राघूर्णकादयोगृह्यन्ते.एवंविधांचिन्तांगृहस्थःकरोति। ततश्च कारणजाते य सुलभं तु' त्ति एवंविधायां चिन्तायां प्राघूर्णकादिकारणे उत्पन्ने घृणादि सुलभं भवतीति । आह-किं पुनः कारणं प्राघूर्णकानां दीयते ?. तथा चायमपरी गुणः

Page #105

૨૦૨
मू. (४०३)
पाहुणविसंसदाने निज्जर कित्ती अ इहर विवरीयं । पुव्वं चमढणसिग्गा न देंति संतंपि कज्जेसु ॥
[ भा. १४१]
वृ. प्राघूर्णकाय विशेषदाने सति निर्जरा कर्मक्षयो भवति, इहलोके च कीर्त्तिश्र भवति । 'इहर विवरीय'त्ति यदि प्राघूर्णकविशेषदानं न क्रियते ततश्च निर्जराकीर्त्ती न भवतः, एवं प्रावृर्णकविशेषदानं न भवति यस्मात्पूर्वं चमढणसिम्मा ततश्च न देति संतंपि कज्जेसु गिहिणो । चिंतत्ति वक्खाणिअं । मू. (४०४) गामब्भासे बयरी नीसंदकडुप्फला य खुज्ना य । पक्कामालसडिंभा घायंति घरे घया दूरं ॥
[भा. १४२] वृ. एगो गामो तत्थ खुज्जबोरी सा य नाम निज्जासेन कडुया तत्थ चेडरूवाणि भणति व्रजामो बोराणि खामो तत्थ खुज्जबोरीविलग्गाई ताई डिंभरुवाणि तूवराईणिवि खायंनि. न य पज्जतीए होइ, अन्नाणि भांति, किं एएहिं ताहे अडविंगतया तत्थ बोराणि धरणीए स्वाइऊण बहूनि पोट्टलगा afrऊ आगया सिग्धतरं जाव इमे झाडेंता चैव अच्छंति न ततीया जाया. नाह ने तेसि अन्नेसिं च देति । एवं चैव इमं खेत्तं चमदिअं, एत्थ अंबिलकूरो धेत्तूणं चेव आगच्छंति दिवस च हिडेयब्वं एवं किलेसो अप्पमं च भत्तं होति, जहा ते अनालसचेडा (तहा जे तरुणा) आयपरहिआवहा ते बाहिरगामभिक्स्वारिअं जंति ताहे ते अचमढिअगामाओ वीरं दहिमाइयाडं घेत्तूण लहुं आगया उग्गमदासार्ड य जढा होंति, बालवुड्ढा य अनुकंपया होंति, वीरियायारो य अनुचिनो हो, तम्हा गंतव्वं बाहिरगामे हिंडएहिं तरुणएहिं । इदानीममुमेवार्थं गाथाभिरुपसंहरन्नाहगामब्भासे बयरी नीसंदकडुप्फला य खुज्जा य । पक्कामालसडिंभा खायंतियरे गया दूरं || सिग्घयरं आगमनं तेसिन्नेसिं च देंति सयमेव । खायंती एमेव उ आयपरिहिआवहा तरुणा || खीरदहिमाइयाणं लभो सिग्घतरगं च आगमनं । परिक्क उग्गमाइ विजढा अनुकंपिआ इयरे ||
मू. (४०५)
[ भा. १४३]
मू. (४०६ )
[भा. १४४ ]
मू. (४०७)
[भा. १४५] :
वृ. गामब्भासे बदरी सा चनिस्स्वन्दकटुकफला कुब्जाच, साच फलानि फक्काम' त्तितानि च फलानि :पक्वानि आमानि च पक्वामानि- अर्द्धपक्वानीत्यर्थः, ये अलसा डिम्भास्ते भक्षयन्ति । 'इयर' त्ति अनलसाःउत्साहवन्तो डिम्भरूपास्ते दूरं गताः । तेषां च शीघ्रतरमागमनं संजातं ततश्च बाह्यत आगत्य 'तेसिं अन्नेसिं च दिति' तेषामलसशिशूना - मन्येषा च ददति स्वयमेव च भक्षयन्ति, एवमेव तरुणा अपि आत्मपरयोर्हितमावहन्तीति आत्मपरहितावहास्तरुणाः. एवं तरुणानां क्षीरदध्यादीनां लम्भः शीघ्रतरं चागमनं 'परिक्के 'ति प्रचुरतरं लभन्ते, उद्भमादयश्च दोषाः परित्यक्ता भवन्ति, ताथाऽनुकम्पिताश्चंतरे - बालदायां भवन्तीति । उक्तः कुब्जबदरीदृष्टान्तः, “आपुच्छिऊण गमनं ''ति व्याख्यानयन्नाह
मू. (४०८ )
आपुच्छिअ उम्गाहिअ अन्नं गामं वयं तु वच्चाभो ।
अन्नं च अपज्जते होंति अपुच्छे हमे दोसा ||
आधनियंक्तिः मूलसूत्रं
( भा. १४६ ] वृ. आपृच्छ्य गुरुमुद्ग्राहितपात्रकां एवं भणन्ति, यदुत अन्य ग्रामं वयं ब्रजामः. 'अन्नं च अपज्जत्ते'त्ति यदि तस्मिन् ग्रामे पर्यास्या न भविष्यति ततस्तस्मादपि ग्रामादन्यं ग्रामं गमिष्यामः । “आपुच्छिऊण गमन "न्ति भणिय, इदानिं “ दोसा य इमे अनापुच्छि "त्ति व्याख्यानयन्नाह. दोषा एतेऽनापृच्छय गतानां

Page #106

मृलं-४०८ भवन्ति, के च ते दोषा? (तान्) व्याख्यानयन्नाह . मू. (४०९) तेनाएसगिलाणे सावय इत्थी नपुंसमुच्छा य ।
आयरिअबालवुवा सेहा खमगा य परिचसा ॥ भा. १४७] वृ.कदाचिदन्यग्रामान्तरालेव३जतांस्तेनाभवन्ति.ततश्चतद्ग्रहणे (तत्रगमने) उपधिशरीरा-पहरणं भवन्ति. आचार्योऽप्यकथितो न जानाति कया दिशा गता ? इति, ततश्च दुःखेनान्वेषणं करोति । अथवा आएसः-प्राधूर्णक आयातः. ते चानापृच्छ्य गताः, ते य आयरिया एवं भणंता जहा पाहुणयस्स वट्टावेह. अहवा गिलाणस पाओगंगेण्हह, अहवा अंतराले सावयाणि अत्थि तेहिं भक्खियाणि होति. अहवा तत्थ गामे इत्थिदोसा वा, अहवा मुच्छो पडेज्जा ताहे न नज्जइ, अपुच्छिए कयराए दिसाए गयत्ति न नजति । ततश्चानापृच्छ्यगच्छतांबालवृद्धसेहपक्षकाः परित्यक्ता,भवन्ति.यतआचार्यादीनांप्रायोग्यमानं नायन्ति अनुक्तत्वात न च प्रच्छनं कृतं यनोच्यन्ते. यत एते दोषाः परित्यागजनिता स्तस्मादतोषभयात। मू, (४१०) आयरिए आपुच्छा तस्संदिट्टे व तंमि उवसंते।
चेइयगिलाणकज्जाइएसु गुरुणो अ निग्गमनं ।। वृ. तस्मादाचार्यमापूज्य गन्तव्यं । अथाचार्यः कथश्चिन्नभवति "तस्संदिद्वेव'त्ति तेनाचार्येण यःसंदिष्टः यथाऽमुपापृच्छय गन्तव्यं ततस्तमापृच्छ्य व्रजन्ति। तस्मिन्नसति-आचार्ये अविद्यमाने क्वचिन्निर्गत, केन पुनः कारणेनाचार्यो निर्गच्छति। अत आह-'चेश्य' चैत्यवन्दनार्थं ग्लानादिकायो गुरोर्निगमनं भवति । अथाचार्येण गच्छता न कश्चिन्नियुक्तस्ततः ? मू. (४११) भण्णइ पुव्वनिउत्ते आपुच्छित्ता वयंति ते समणा।
अनभोगे आसन्ने काइयउच्चारभोमाई॥ वृ. अभणिते पर्वनियुक्तान-कस्मिंश्चिभिक्षावेलायां यः प्रागेव नियुक्तः आस्ते तमापृच्छ्य व्रजन्ति ते श्रमणा भिक्षार्थ । 'अनाभोग'त्ति अनाभोगेन' अत्यन्तस्मृतिभंशेन गताः ततः 'आसन्ने'त्ति आसन्ने भूमिप्रदेशे यदि स्मृतं तत आगत्य पुनः कथयित्वा यान्ति, 'काइय' कायिका) यो निर्गतः सास्तस्मै कथयन्ति, यदुत वयममुकत्र गताः । 'उच्चारभोमादि'त्ति सञ्जाभूमिं यो गतस्तस्मै कथयन्ति. यदत कथनीयमहममुकत्र गत इति. आदिग्रहणात्प्रथमालिकार्थं वा यो गतस्तस्य वा हस्ते संदिशन्ति । म. (४१२) दवमाइनिग्गयं वा सेज्जायर पाहणं च अप्पाहे ।
. असई दरअगोवि नियत्त इहरा उ ते दोसा। द. द्रवं-पानकं तदर्थं निर्गतो यः साधुस्तं दृष्ट्रा कथयन्ति, 'संज्जायर पाहणंच अप्पाहे'त्ति शय्यातरं वा दृष्टा संदिशन्ति प्राधणकं वा-साध्वादि दृष्ट्वा संदिशन्ति. यत- कथनीयं मम विस्मृतमिमि। यदा त्वतान् गच्छन्न पश्यति तदा दूरगतः विनियत्ति'त्ति दरगतः सन्निवर्तते. 'इहराउ'त्ति यदिन निवर्ततं ततः ते दोस'त्ति 'ते पूर्वोक्ताः स्तेनादयो दोषाः भवन्तीति। मू. (४१३) अन्नं गामं च वए इमाई कज्जाइं तत्थ नाऊणं ।
तत्थवि अप्पाहणया नियत्तई वा सई काले । वृ. अथासी साधुस्तस्मादग्रामादन्यं ग्रामं व्रजेत एतानि कार्याणि-वक्ष्यमाणलक्षणानि कानि?. "दूरट्टिअखुड्डलए" इत्येवमादीनि तत्रे'ति तस्मिन् ग्रामे योऽसावभिप्रेतो 'ज्ञात्वा' विज्ञाय, ततश्च किं कर्तव्यमित्यत आह-तत्रापि' अन्यस्मिन् ग्राम वजता 'अप्पाहणया' संदेशकस्तथैव दातव्यः, अथ

Page #107

ओधनियुक्तिः मूलसूत्रं कश्चिनास्ति यस्य हस्ते संदिश्यते ततो निवर्त्तनं वा क्रियते. कदा?, अत आह-'सति काले' विद्यमाने पहुप्पंति काले तत्तदनुष्ठीयते यदुक्तं, एतानि कार्याणि तत्र ज्ञात्वाऽन्यत्र ग्रामे व्रजन्ति, तानि दर्शयन्नाहमू. (४१४) दूरट्ठिअखुडूलए नव भड अगनी य पंत पङिनीए। .
पाआग्गकालइक्कम एक्कगलंभो अपज्जत्तं ॥ वृ. प्रथम गाथा सुगम, एतानि दरस्थितार्दानि कारणानि अर्द्रपथ एव ज्ञातानि. कदाचिद्गतः सन् तत्र पाउग्ग'त्ति तत्र ग्राम प्रायोग्यमाचार्यादीनां न लब्धं ततोऽन्यत्र व्रजति. 'कालातिक्कम' भिक्षाकालस्य वाऽतिक्रमो जाव एकस्य वा साधोस्तत्र भोजनलाभा जातस्ततोऽन्यग्रामे व्रजन्ति । 'अपज्जत्तं'ति न वा पर्याप्त्या तंत्र भक्त जातं लब्धं पानकं वा न लब्धं. एभिरनन्तरोक्तैः कारणैरन्यग्रामं व्रजन्तीति ॥ मू. (४१५) माउग्गाईणमसई संविग्गं सन्निमाइ अप्पाहे ।
जइ य चिरं तो इयरे ठवित्त साहारणं भुंजे ॥ वृ. एवमसौ प्रायोग्यादीनां असति अन्यग्रामं व्रजति. व्रजश्च साधुंयदि पश्यति ततस्तस्हस्ते संदिशति. सञ्जी श्रावकस्तस्य हस्ते संदिशत्यन्यस्य वा आदिग्रहणात् पूर्ववच्छेषम् । एवं तावदिभक्षामटतां विधिरुक्ताः . ये पुनर्वसतौ तिष्ठन्ति साधवस्तैः किं कर्तव्यमित्यत आह-'नइ य चिरं' यदि च चिरं तेषां ग्रामं गतानां तत इतरे-वसतिनिवासिनः साधवः 'ठवेत्तु साहारणं' यद्गच्छसाहारणं विशिष्टं किञ्चित्तस्थापयित्वाशेषमपरंप्रान्तप्रायंभुञ्जते।अथतथाऽपिचिरयंतिमू. (४१६) जाए दिसाए उ गया भत्तं धेत्तुं तओ पडियरंति।
अनपुच्छनिग्गयाणं चउद्दिसं होइ पडिलेहा॥ वृ. 'जाए दिसाए उगया' यया दिशा भिक्षाटनार्थगतास्तया दिशा गृहीतभक्तपानकाः साधवः 'पडियरं तित्ति प्रतिजागराणां-निरूपणां कुर्वन्ति, अथ तु ते भिक्षाटका अ न भोगेनकथयित्वैव गतास्ततः किं कर्तव्यमित्यत आह-अनापृच्छ्य निर्गतानां भिक्षाहिण्डकानां चतसृष्वपि दिक्षु 'प्रतिजागरणं' निरूपणं कर्तव्यं साधुभिः । प्रतिजागरणमनगमनविधिः कः?, ___ मू. (४१७) पंथेनेगो दो उप्पहेण सदं करेंति वच्चंता।
अक्खरपहिसाडणया पडियरनिअरेसि मग्गेणं ।। व. पथा' मार्गेण प्रसिद्भेन एकः साधः. प्रयाति. द्वौ साधु ‘उत्पथेन' उन्मार्गेण व्रजतः. वर्त्तन्या एक एकया दिशाऽन्यश्चान्यया, तेच त्रयोऽपि व्रजन्तः शब्दं कुर्वन्ति, ते चव्रजन्तः स्तेनादिना नीयमानाः साधवः किं कुर्वन्तीत्यत आह- 'अक्खर'त्ति वर्त्तिन्यामक्षराणि लिखन्तः पादादिना व्रजन्ति, 'परिसाडणय'त्ति परिशातनं वस्त्रादे- कुर्वन्ता व्रजन्ति येन कश्चित्तेन मार्गेणान्वेषयति । 'पडिअरनियरेसिं'ति इतरेषामन्वेषणार्थ निर्गतानां साधूनां मार्गेणं तत्कृत चिह्नन प्रतिजागरणं कर्त्तव्यं । मू. (४१८) गामे गंतुं पुच्छ घरपरिवााएँ जत्थ उन दिट्ठा।
तत्व बोलकरणं पिंडियजनसाहणं चेव॥ वृ. यदा तु पुनस्तेषां स्तननीतानां चिह्यं न किश्चित्पश्यति तदाऽपि ग्रामदेव गत्वा पृच्छति, कथं ?. गृहपरिपाढ्या, 'जत्थ उ न दिट्टे'त्ति यत्र न दृष्टास्तस्मिन ग्रामे. न च तद्गामनिर्गतानां वार्ता तत्रेव 'बोलकरणं' रोलं कुर्वन्ति, पश्चाश्च पिंडितजणसाहणं पिण्डितो-मिलितो यो जनस्तस्य कथयन्ति यद्अस्मिन् ग्राम प३व्रजिता भिक्षार्थ प्रविष्टाः न च तेषां पुनरस्मात ग्रामाद्वार्ता क्षुतेति । एवं तैस्तरुणैरेतंदव

Page #108

मुलं-४१८ च कृतं भवति अन्यग्रामेऽटभिःमू. (४१९) एवं उग्गमदोसा विजढा पइरिक्कया अनोमानं ।
___ मोहतिगिच्छा अ कया विरियायारा य अनुचिन्नो ।। ___ वृ. 'एवं' अन्यग्रामे भिक्षाटनेन उदगमदोषाः' आधाकर्मादयः 'विजढा' परित्यक्ता भवन्ति, 'पइरिक्कय'त्ति प्रचरस्य भक्तादलाभो भवति अनोमाणंति न वा अपमान' अनादरकृतं भवति लोके. तथा मोहचिकित्सा च कृता भवति. श्रमातपवैयावृत्त्यादिभिर्मोहस्य निग्रहः कृतो भवति-अवकाशो दत्तो न भवति. विरियायारो य' वीर्याचारश्च 'अनुचीर्णः' अनुष्ठितो भवति । मू. (४२०) अनुकंपायरियाई दोसा पइरिक्काजयणसंसट्ठ।
पुरिसे काले खमणे पढमालिय तीसु ठाणेसु॥ वृ. एवमुक्ते सति चोदक आह-सत्यमाचार्यादयोऽनुकम्पिता भवन्ति. किन्तु त एव वृषभाः परित्यक्ता भवन्ति. आचार्योऽप्यनेनैव वाक्येन प्रत्युत्तरं ददाति काका- अनुकंपायरिआई'त्ति एवमाचार्यादीनामनुकम्पा. यत एव परलोक निर्जरा इहलोके प्रशंसा. पुनरप्याहपर:-'दोसा' इति भवतु नाम परलोका(आचार्या)नुकम्पा किन्तु क्षुत्पीडा पिपासापीडा च तदवस्थव, आचार्योऽप्याह-क्रियत एव प्रथमालिका, किन्तु? त्रिषु स्थानेषु. कानि च तानि ?, अत आह 'पुरिसे'त्ति पुरुषः' असहिष्णुः पुरुषो यद्यसहिष्णुस्ततः करोति, कालेउष्णकालादौ, यद्युष्णकालततः करोति, 'खवण'त्ति कदाचित्क्षपको भवति अक्षपको वा, यदि क्षपकस्ततः करोति, एवमेतेषु त्रिषु स्थानकेषु प्रथमालिकांकरोति, क्व करोति?, आचार्योऽप्यनेनैव वाक्येनोत्तरंददाति, कथं वा करोति?, अत आह- 'पतिरिक्के जयण त्ति प्रतिरेक्ते एकान्ते यतनया करोति, पुनरप्याह परःआचार्यादीनां तेन तदभक्तं संसृष्टं कृतं भवति, आचार्योऽप्यनेनैव वाक्येनोत्तरं ददाति-पतिरिक्कयणसंसटुं' एकान्ते यतनायऽसंसृष्टं च यथा भवति तथा प्रथमालियति-मात्रके प्रथममाकृप्य भुङ्क्ते हस्तेन वा द्वितीयहस्ते कृत्वा, अकारप्रश्लेष आचार्यवाक्ये द्रष्टव्यः।
इदानीमेतामेव गाथां भाष्यकारः प्रतिपदं व्याख्यानयन्नाह, मू. (४२१) चोयगवयणं अप्पानुकंपिओ ते अभे परिच्चत्ता।
आयरियनुकंपाए परलोए इह पसंसणया॥ [भा. १४८] वृ. चोटकस्य वचनं. किं तद ?. आत्मैवेमनुकम्पित आचार्येण. ते च भवता परित्यक्ता भवन्ति। आचार्योऽप्याह-आचार्यानुकम्पया परलोका भवति. इहलोके च प्रशंसा भवति । 'अनुकंपा आयरियाई वक्खाणिअं. इदानीं "दोस"त्ति व्याख्यानयन्नाह. मू. (४२२) एवंपि अपरिचत्ता काले खवण अ असहुपुरिस य।
काला गिम्हो उ भवे खमगा वा पढमबिएइहिं ।। [भा. १४१ वृ. चादकः पुनरप्याह-एवमपिते परित्यक्ता एव, ततः क्षुधादिना वाध्यन्ते, आचार्योऽप्याह- काले त्ति काल-उष्णकाल करोति ‘खवण'त्ति क्षपको यदि भवति ततः स करोतिप्रथमालिकामसहिष्णुश्च परुषो यदि भवति ततः स करोति प्रथमालिकां. तत्र कालो-ग्रीष्मो यदिभवेन्पुरुषः क्षपको यदि भवति. 'पढमविडएहिति अत्र पुरुषः केन कारणेनासहिष्णुर्भवति ?- पढमेत्ति प्रथमपरीषहण वाध्यमानः क्षुधित इत्यर्थः, द्वितीयपरीषहेण-तृषा बाध्यमानः. पिपासया पीड्यमानोऽसहिष्णुर्भवति । अत्राह पर:
मू. (४२३) जड़ एवं संसट्ठ अपत्ते दोसिणाइणं गहणं ।

Page #109

१०६
आधनियुक्तिः मूलसूत्रं लंबणभिक्ग्वा दविहा जहन्नमक्कोस तिअपणए॥ [भा. १५०] - वृ. यद्यवमसा बाह्यत एव प्रथमालिकां करोति ततो भक्तं संसृष्टं कृतं भवति. आचार्योऽप्याह- 'अप्पत्ते दोसिणादिनं गहणं प्रप्राप्तायामेव भिक्षावेलायां पर्युषितान्नगहणं कृत्वा प्रथमालयति, कियत्प्रमाणां पुनः प्रथमालिकां करोत्यसौ ?. दिविधा प्रथमालिका भवति-लंबणभिक्खा विहा' लम्बनैः कवलैभिक्षामिश्र द्विविधा प्रथमालिका भवति. इदानीं जधन्योत्कृष्टतः प्रमाणप्रतिपादनायाह- 'जहन्नमुक्कोस तिअपणए' यथासङ्ख्येन जधन्यतस्त्रयः कवलास्तिस्त्रो वा भिक्षाः, उत्कृष्ट पञ्च कवलाः पञ्च वा भिक्षाः । इदानीं तन सङ्घाटकेन किं वस्तु केषु पात्रकेषु गृह्यते? का वा प्रथमालिकाकरणे यतना क्रियते ?. एतत्प्रतिपादयन्नाहमू. (४२४) एगत्थ होइ भत्तं बिहअंभि पडिग्गहे दवं होइ।
पाउग्गायरियाई मत्ते बिइए उ संसत्तं ॥ वृ. एकास्मिन पात्रक भक्तं गृह्याति द्वितीय च पतभहे द्रवं भवति । तथा पाउग्गापरियाई मत्ते' त्ति प्रायोग्यमाचार्या दीनामकस्मिन मात्रक भक्तं गृह्यते द्वितीये तु मात्रक संसृष्टं किश्चित्पानकं गृह्यते॥ मू. (४२५) जइ रित्तो तो दवमत्तगंपिढमालियाए करणं तु।
संसत्तगहण दवदल्लहे य तत्थेव जंपत्तं॥ वृ. यदि रिक्तः संसक्त द्रवमात्रकस्ततस्तस्मिन् प्रथमालिकायाः करणं. 'संसत्तगहणं त्ति अथ तस्मिन् द्रवमात्रके संसक्त द्रवग्रणं कृतं ततस्तत्रैव पात्रके यत्पान्तं तद्भुङ्क्ते । ‘दवदुल्लभे यत्ति अथ दुर्लभं पानकं तत्र क्षेत्रे ततश्च तत्रापि संसक्त मात्रके पानकाक्षणिके सति तथ्येव'त्ति तस्मिन्नेव भक्त पतद्ग्रहे यत्प्रान्तं तन्द्धस्तेनाकृष्यान्यस्मिन् हस्ते कृत्वा समुद्दिशिति । एवं चासौ सङ्घाटकः प्रथमालिकां करोतिम. (४२६) अंतरपल्लीगहिअं पढमागहियं व सव्व भुजेज्जा।
धुवलंभसंखडीयं व जंगहिअं दोसिणं वावि ।। __ वृ. अन्तरपल्ली-तस्माद्ग्रामात्परता योऽन्य आसन्नग्रामस्तत्र यद्भहीतं तद्भुङ्क्ते, पुनस्तत्तत्र क्षेत्रातिकान्तत्वादभोज्यं भवति, पढमागहिअं वत्ति प्रथमायां वा पौरुष्यां यद्गृहीतं तवं भुङ्क्ते, तृतीयपारुप्यामकल्प्यं यतस्तद्भवति । धुवलंभो संखडी यंव अथवा ध्रुवो वा-अवश्यभावी-अत्र सङ्घड्यां लाभो भविष्यतीति मत्वा. ततश्च यद्भहीत ‘दासिणं वावि' पर्युषितमन्नं तत्सर्वं मुञ्जते॥ म. (४२७) दरहिडिए व भाणं भरिअं भोच्चा पणोवि हिंडिज्जा।
कालो वाऽडक्कमई भुंजेज्जा अंतरं सव्वं ॥ वृ. अहिण्डिते वा यत्पात्रकं गृहीतं तद्भुतं, ततश्च तद्भुक्त्वा पुनरपि हिण्डत । भोजनकाला वा प्रव्रजितानामतिकामति यावदसौ तदभक्तं गृहीत्वा व्रजति ततश्चान्तराल एव सर्व भुक्त्वा प्रविशति । मू. (४२८) एसो उ विही भणिओ तंमि वसंताण होइ खेत्तंभि ।
पडिलेहणंपि इत्तो वोच्छं अप्पक्खरभहत्थं ॥ वृ. एष विधिः भणित्तः' उक्तस्तस्मिन् क्षेत्रे वसतां भवति, प्रतिलेखनामपीत ऊर्ध्वं वक्ष्ये, किंविशिटाम ? अल्पाक्षरां महा● चेति । उक्तं स्थानस्थितद्वारं. तत्प्रतिपादनाथ व्याख्यातेयं गाथा. यदत "सिंगारवितियवसही ततिए सन्नी' इत्यवमादिका. तत्प्रतिपादनाच्चाक्ता अनेके प्रत्युपेक्षकाः, तत्प्रतिपादनाच्चोक्तं प्रत्युपेक्षकद्वारमिति. तत्र यदुक्तम् एत्तो. पडिलेहणं वुच्छं' तामिदानीं व्याख्यानयन्नाह
मू. (४२९) दुविहा खलु पडिलेहा छउमत्थाणं च केवलीणं च ।

Page #110

मलं-४२९
अभिंतर बाहिरिआ दुविहा दव्वे य भावे य॥ वृ. द्विविधा प्रत्युपेक्षणा भवति, कतमन द्वैविध्यनत्यत आह-छद्मस्थानां संबन्धिनां केवलिनां च, सा चैकका द्विविधाअभ्यन्तरा बाह्या च, याऽसौ छद्मस्थानां सा द्विविधा-बाह्या अभ्यन्तरा, च, या च केवलिनां साऽपि अभ्यन्तरा बाह्या च । 'दब्वे य भावे यत्ति याऽसौ बाह्या प्रत्युपेक्षणा सा द्रव्यविषया, याऽप्यभ्यन्तरा सा भावविषयेति । तन्न केवलिप्रत्युपेक्षणां प्रतिपादयन्नाहमू. (४३०) पाणेहि उसंसत्ता पडिलेहा होड़ केवलीणं तु।
संसत्तमसंसत्ता छउमत्थाणं तु पडिलेहा ॥ वृ. प्राणाभिः संसक्तं यद्रव्यं तद्विषया प्रत्युपेक्षणा भवति केवलिना, 'संसत्तमसंसत्त'त्ति संसक्त द्रव्यविषया असंक्त द्रव्य विषया च छद्मस्थानां प्रत्युपेक्षणा भवतीति । आह-यथोपन्यासस्तथा निर्देश' इति न्यायात्प्रथमं छद्मस्थानांव्याख्यातुंयुक्तं पश्चात्कवलिनामिति, उच्यते, प्रधानत्वात्कवलिनां प्रथमं व्याख्या कृता पश्चाच्छद्मस्थानामिति. आह-तत्कथं प्रथममवैवमुपन्यासो न कृतः ? इति, उच्यत. तत्पूर्वकाः केवलिनोभवतीत्यस्वार्थस्यज्ञापनार्थमिति॥अनेनवाकारणेनकेवलिनःप्रत्युपेक्षणांकुर्वन्तीति प्रतिपादयन्नाहम. (४३१) संसज्जड़ धुवमेअं अपेहिजतेन पुव्व पडिलेहे।
पडिलेहिअंपि संसज्जइत्ति संसत्तमेव जिन्ना॥ वृ. 'संसज्यते' प्राणिभिः सह संसर्गमुपयाति 'ध्रुवं' अवश्यं एतत् प्रत्युपेक्षमितपि उपभोगकाले संसज्यते तदा 'संसत्तमेव जिन'ति संसक्तमेव जिनाः' केवलिनः प्रत्युपेक्षन्ते न त्वानागतमेव, पलिमन्थदोषात् । उक्ता केवलिद्रव्यप्रत्युपेक्षणा. इदानीं केवलिन एव भावप्रत्युपेक्षणां प्रतिपादयन्नाहम. (४३२) नाऊण वेयणिज्ज अइबह आउअंच थोवागं।
कम्मं पडिलेहेउं वच्चंति जिना समुग्यायं ॥ वृ. ज्ञात्वा वेदनीय' कर्म अतिप्रभूतं तथाऽऽयुष्कं च स्तोकं कर्म प्रत्युपेक्ष्य' ज्ञात्वेत्यर्थः, किमित्यत आह वच्चंति जिना समुग्घायं कर्म अतिप्रभूतं केवलिनः समुद्घातं व्रजन्ति, अत्र च भावः- कर्मण उदयः आदयिको भाव इत्यर्थः । उक्ता केवलिभावप्रत्युपेक्षणा, इदानीं छद्मस्थद्रव्यप्रत्युपेक्षणामाहम. (४३३) संसत्तमसंसत्ता छउमत्थाणं त होड पडिलेहा।
चोयग जह आरक्खी हिंडिताहिंडिया चेव॥ वृ. संसत्त'त्ति संसक्त द्रव्यविषया असंसक्त द्रव्यविषया च छद्मस्थानां भवति प्रत्युपेक्षणा, अत्र चोदक आह-युक्तं तावत संसक्त च वस्त्रादेः प्रत्युपेक्षणाकरणं. असंक्तस्य तु कस्मात् प्रत्युपेक्षणा क्रियते १. आचार्य आह-यथा आरक्षकयोहिण्डिताहिप्डितयोर्यथासयन प्रसादविनाशी संजाता तथाऽत्रापि द्रष्टव्यं, तथाहि-किंचिन्नगरं. तत्थ राया. तेन चोरनिग्गहणत्थं आरक्ति ओ ठविओ, सो एगं दिवसं हिंडए बीए तइए हिंडतो चोरं न किंचे पासति ताह ठितो निम्विन्ना, चोरेहिं आगमिअंज्हा वीसत्थो जो आरक्खिओ. ताहे एकदिवसेणं सव्वं नगरं मुटुं. ताहे नागरगा उट्टिआ मुट्टा, तो राया भणडवाहरह आरक्अिं.वाहित्ता पुच्छितो. किं तुमए अज्जाहिंडिं न नगरे ?, सो भणति-न हिंडिअं. ताहे रुट्टो राया भणइ जई नज्ज एत्तिए दिवसे चोरेहिं न मुठे सो ताम चेव गुणो, तए पुन पमायं करितेणं. मुसाविअं. ततो सो निग्गाहिओ राइणा, अन्नो पठविआ, सो पुन जइन दिक्खति चोरे तहवि रत्तिं सयलं हिंडति. अह तत्थ एगदिवसे अन्नरत्तो गयं नाऊणं

Page #111

१०८
आघनियुक्तिः मूलसूत्रं चारहि खत्तं खणिअं. सोय नागरओ रायउले उवट्टिओ. राइणा पुच्छिओ रक्खिओ-जहा तुमं हिंडसि?, सो भणइ-आम हिंडामि. ताहे राइणा लोगो पुच्छिओ भणइ-आम हिंडइत्ति. ताहे सो निहोसा कीरति । एवं चेव रायत्थाणीया तित्थयरा आरक्खिअत्थानीआ साहू उवगरणं नगरत्थाणीअं कुंथुकीडीयत्थाणीया चोराक्खिणदंसणचरित्ताणि हिरण्यात्यानीयानि संसारो दंडो।वं केनविआयरिएणं भणितो सीसो दिवसे दिवसे पडिलेहइ. जाह न पेच्छइ ताहे न पडिलहेइ. एवं तस्स अपडिलेहंतस्त सो संमत्तो उवही न सक्को साहेडं. ततो तेणं तित्थयराणा भग्गा, तं च दव्वं अपरिभोगं जायं. एवं अन्नो भणिता. तेन य सव्वं कयं तिथ्ययरायणा य कया. एवं परिभोगं जायं। अमुमेवार्थं गाथायामुपसंहरन्नाहमू. (४३४) तित्थकरा रायाणो साहू आरक्खि भडग च पुर।
तेनसरिसा य पाणा तिगं च रयणा भवो दंडो॥ वृ. उक्ता छद्मस्थविषया द्रव्यप्रत्युपक्षणा. इदानीं भावप्रत्युपेक्षणां प्रतिपादयन्नाहमू. (४३५) किं कय किं वा सेसं किं करणिज्ज तवं च न करभि।
पुव्वावरत्तकाले जागरओ भावपडिलेहा ।। ७.सुगमा।नवरं पुव्वावरत्तकाले'त्ति पूर्वरात्रकाले रात्रिप्रहरद्वयस्याद्यस्यान्तः उपरिष्टादपरात्रकालस्तस्मिन् जाग्रतः चिन्तयतः। एवमुक्ताछद्मस्थविषया भावप्रत्युपेक्षणा, तद्भणनाच्च भणिता प्रत्युपेक्षणा. इदानीं प्रत्युपेक्षणीयमुच्यते, तत्प्रतिपाद्दयन्नाहमू. (४३६) ठाणे उवगरणे या थंडिलउवयंममग्गपडिलेहा।
किंमाई पडिलेहा पुव्वण्हे चेव अवरण्हे॥ वृ. 'स्थान' कायोत्सर्गादि त्रिविधं वक्ष्यति, तथा उपकरणं' पात्रकादि स्थण्डिलं' यत्र कायिकादि क्रियते, 'अवष्टम्भनं' अवष्टम्भस्तप्रत्युपेक्षणा मार्गः' पन्था, यदेतत्पश्चकमुपन्यत्सम, एतद्विषया प्रत्युपक्षणा भवति। किमाई पडिलेहा पुव्वण्हे' किमादिका प्रत्युपेक्षणा पूर्वाह्ये ?, मुखवस्त्रिकादिकेति, अपराह्न किमादिका?, तत्रापि मुखवस्त्रिकादिका। द्वारगाथेयं, भाष्यकारः प्रतिपदं व्याख्यानयति, तत्र सामान्येन तावत्सर्वाण्येव द्वाराणि व्याख्यानयन्नाहमू. (४३७) ठाणनिसीयतुयट्टणउवगरणाईण गहणनिक्खेवे।
पुव्वं पडिलेहे चक्खुणा उपच्छा पमज्जेज्जा ॥ [भा. १५१] १.स्थानं कायोत्सर्गस्तं कुर्वन् प्रथमं चक्षुषा प्रत्युपेक्षते पश्चात्प्रमार्जयति. तथा निषीदनम-उपविशनं त्वगवत्तनं स्वपनं तथापकरणादीनां ग्रहणे निक्षेपेच, आदिग्रहणात्स्थण्डिलमवष्टम्भश्च गृह्यते, एतानि सर्वाण्येव पूर्व चक्षुषा प्रत्युपक्ष्यन्त पश्चाद्रजाहरणेनप्रमृज्यन्ते। दिनीमतामेव द्वारगाथां विशेषेण व्याख्यानयन्नाहमू. (४३८) उडुनिसीयतुयट्टण ठाणं तिविहं तु होइ नायव्वं ।।
उडु उच्चाराई गुरुमूलपडिक्कमागम्म॥ - [भा. १५१] वृ. तत्र स्थानं त्रिविधं ज्ञातव्यं उद्धर्वस्थानं निर्धादनास्थानं त्वग्वर्तनास्थानं च. तत्राद्यमृद्भवस्थानं व्याख्यानयन्नाह- 'उहूं उच्चाराई' उद्धवस्थानकं कायोत्सर्गः. सचाच्चारादीन कृत्वा, आदिग्रहणात्प्रश्रवणं कृत्वा, ततश्च गुरुमृले आगत्य प्रतिक्रामतः, काम ?- ईपिथिकां प्रतिकामतो वति उद्धर्वस्थानम ।। मू. (४३९) पक्खे उस्सासाई पुरतो अविनीय मग्गओ वाऊ। निक्वमपवयवजण भावासन्न गिलाणाई॥
[भा. १५३]

Page #112

१०५,
मूलं-४३५
वृ. कायोत्सर्ग च कुर्वता आचार्यपक्षक-पक्षप्रदेशे न स्थातव्यं, यतो गुरुरुच्छासेनाभिहन्यते. नापि पुरतः स्थातव्यं, यतः पुरतोऽविनीत्वमुपजायते गुरुमाच्छाद्य तिष्ठतो, नापि मार्गतो-गुरोः पृष्ठतो यतो गुरोवायुनिरोधेन ग्लानता भवति. वायुरपानन निर्गच्छति, कथं पुनः स्थातव्यं ?, तत्र निष्क्रमप्रवेशस्तानं वर्जयित्वा कायोत्सर्ग करोति, भावासन्ने'त्ति उच्चारादिनापीडितः स च निगम रुदै सज्ञानिरोधं करोति. ततश्च ग्लानता भवति, अथ निर्गच्छति ततः कायोत्सर्गभङ्गः। ___ मू. (४४०) भारे वेयणखमगण्हमुच्छपरियावंछिंदणे कलहो।
अव्वाबाहे ठाणे सागारपमज्जणा जयणा ।। [भा. १५४] व. तथा च मार्गे कायोत्सर्गकरणे एते दोषाः, भिक्षामटित्वा कश्चिदायातः साधुः स भारे सति यदि प्रतिपालयति ततो वेदना भवति. तथा क्षपकः कश्चिद्भक्तं गृहीत्वाऽऽयातस्तथाऽन्य उष्णसंतप्त आयातः, अनयोयोरपि प्रतिपालयतोः सतीर्थथासह्यं मूच्छापरितापीभवतः. क्षपकस्य मूर्छा उष्णतप्तस्य परितापः, अथत कायोत्सर्ग छित्त्वा प्रविशन्ति ततः परस्परं कलहो भवति, तस्मादव्याबाधे स्थाने कायोत्सर्गः कर्त्तव्यः तद्दोषभयात् । 'सागारपमज्जणा जयण'त्ति, यदा तु परस्परं कलहो भवति, तस्मादव्याबाधे स्थाने कायोत्सर्गः एतद्दोपभयात् । 'सागारपज्जणा जयण'त्ति. यदा पुनः सागारिको भवति कार्योत्सर्ग कुर्वतस्तदाऽप्रमार्जनमेव करोति, यतनवा या प्रमार्जयति, कथं ?, रजोहरणबाह्यनिषद्यया प्रमृज्य कोत्सर्गस्थानं ततस्तां निपद्यां सागारिकपुरत एकान्ते मुञ्चति. गते च तत्र गृह्याति।
उक्तमूद्धर्वस्थानं, इदानीं निषीदनास्थानं प्रतिपादयन्नाहमू. (४४१) संडास पमज्जित्ता पुणोवि भूभिं पमज्जिआ निसिए।
राओ य पुव्वभणिअंतुयट्टणं कप्पई न दिवा ॥ [भा. १५५] वृ. सण्डासं-जङ्घोवोरन्तरालं प्रमृज्य उत्कुटुकः स्थित्वा पुनर्भुवं प्रमृज्य निर्षीदेत् । उक्तं निषीदनास्थानं, इदानीं त्वग्वर्तनास्थानमुच्यते, रात्रौ पूवोक्तमेवत्यग्वर्तनं, दिवानपुनस्त्वग्वर्त्तनंन कल्पते, नोक्तं भगवद्भिः , किं सर्वथैव न कल्पते ? इति, न इत्याह.. म. (४४२) अद्वाणपरिस्संतो गिलाणवुवा अणुन्नवेत्ताणं। संथारुत्तरपट्टो अत्थरण निवज्जाणऽऽलोगं॥
[भा. १५६] वृ. अदानपरिश्रान्तस्तथा ग्लानो वृद्धश्च. एते त्रयोऽप्यनुज्ञाप्याचास्तिश्च संस्तारकोत्तरपट्टो आस्तीर्य 'निवजणं'त्ति स्वपन्ति आलोक न्ति सावकाशं मुक्त्वाऽभ्यन्तरे स्वपन्ति, मा भूत सागारिकस्य शङ्का स्यात्, यदुत-नून रात्री सुरतसङ्गे स्थितोऽयमासीत्, कुतोऽन्यथाऽस्य निद्रेति ? । त्वग्वर्तनास्थानमुक्तं, तत्प्रतिपादनाच्च स्थानद्वारमुक्त म। इदानीमुपकरणप्रतिपादनायाह मू. (४४३) उवगरणाईयाणं गहणे निक्खेवणे य संकमणे।
ठाण निरिक्खपमज्जण काउं पडिलेइए उवहिं।। भा. १५७] वृ. उपकरणादीनां 'ग्रहणे' आदाने यत्थानं तवरीक्ष्य-निरूप्य प्रमृज्य च उपधिः प्रत्युपेक्षणीय इत्यत्र संबन्धः, तथा उपकरणादीनां च निक्षेपणे च यत्स्थानं तन्निरीक्ष्य प्रमृज्य चोपधिः प्रत्युपेक्षणीयः, तथा उपकरणादीनामेव यत्संक्रमणं-स्थानात्स्थानान्तरसंक्रमणं तस्मिन यत्स्थानं तन्निरीक्ष्य प्रमाजनं कृत्वा उपधिं प्रत्युपेक्षेत, योचयमादिशब्द: अयमुपधिप्रकार प्रतिपादनार्थः । उपकरणादर्ग्रहणनिक्षेपणसंक्रमणेषु यत्स्थानं तस्य निरीक्षणप्रमार्जनमुक्तं . इदानीमुपकरणप्रत्युपक्षणा प्रतिपादनायाह

Page #113

आधनियुक्तिः मूलसूत्रं मू. (४४४) उवगरण वत्थपाए वत्य पडिलहणं तु वाच्छाभि । पुव्वण्हे अवरण्हे सुहणंतगमाइ पडिलेहा ॥
भा. १५८] वृ. उपकरणप्रत्युपेणा द्विविधा- वत्थे पाए त्ति वस्त्रविषया पात्रविषया चेति, तत्र तावद्वस्त्रविषया प्रत्युपेक्षणा उच्यते, यतः प्रव्रजतः प्रथमं वस्त्रोपकरणमेव दीयते न पात्रोपकरणं, सा च वस्त्रप्रत्युपेथा भवतीत्यत आह- मुहपोत्तीयमादि पडिलेह'त्ति मुखवस्त्रिका आदौ यस्याः प्रत्युपेक्षणायाः सा मुरववस्त्रिकादिका प्रत्युपेक्षणा. पूर्वाह्येऽपराह्ये चेति. तत्र मुखवनिकाऽऽदिवस्त्रप्रत्युपेक्षणामायं विधिःमू. (४४५) उखु थिरं अतुरिअं सव्वं ता वत्थ पुल्व पडिलेहे।
तो बिइजं पप्फोडे तइयं च पुणो पमज्जेज्जा॥ वृ. तत्र वस्त्रोद्धर्व कार्योद्धर्वच आचार्यमतेन भविष्यति. चोदकमतेन वक्ष्यमाणं. तत्र वस्त्रोद्भवं च यथा भवति तथा प्रत्युपेक्षत, 'थिरं'त्ति यथास्थितं सुगृहीतं कृत्वा प्रत्युपक्षेत. अतुरिय'ति अत्वरितं स्तिमितं प्रत्यपेक्षत-निरीक्षेत, 'संव्य'ति सर्व-कृत्स्नं वस्त्र तावत्पूर्व-प्रथमं प्रत्युपेक्षएत-चक्षुषा निरीक्षेत. एवं तावदर्वाग्भागः, परभागोऽपि परावृत्त्य एवमेव चक्षुषा निरीक्षत, तो बिइयं पप्फोडे'त्ति ततो द्वितीयायां वारायांप्रस्फोटयेद्वस्त्रं पट पुरिमाः कर्त्तव्या इत्यर्थः, तइयं च पुणा पमज्जेजत्ति तृतीयायांवारायां हस्तगतान प्राणिनः प्रमार्जयति । इदानीमेनामेव गाथां भाष्यकारो व्याख्यानयन्नाहम. (४४६) वत्थे काउख़ूमि अ परवयणठिओ गहाय दसियंते।
तं न भवति उक्कुडुओ तिरिअं पेहे जह बिलित्तो॥ भा. १५९] वृ. तत्रोर्द्ध द्विधा-वस्त्रोद्धर्व कायोद्धर्वं चेति, अस्मिन्नुक्ते 'परवयणं'ति परः चोदकस्तस्य वचनं परवचनं, किं तद् ? इत्याह, 'ठिओ गहाय दसिअंति'त्ति स्थितस्य-ऊद्धर्वस्य गृहीत्वा दशान्ते वस्त्रं प्रस्फोटयतः कायोर्द्धं च वस्त्रोद्धं च यथा भवति, एवमुक्ते सत्याचार्य आह-'तन्न भवति' तदेतन्न भवति यच्चोदकेनाभिहितं, कुतः?, यस्मात् 'उक्कुडुओतिरिअंपेहे' उत्कुटुकस्थितस्तिर्यक् प्रसार्य वस्त्रं प्रत्युपेक्षेत, एतदेव च नः कायोद्धर्वं वस्त्रोद्धर्वं च, नान्यत्, यथा चन्दनादिना विलिप्ताङ्गः परस्परमङ्गानि न लगयति एवं सोऽपिप्रत्युपेक्षते, ततश्चैवमुत्कुटुकस्य कायोद्भवं भवति, तिर्यक्प्रसारितवस्त्रस्य च वस्त्रोवंभवति। 'उहृति भणिअं, इदानीं स्थिरादानि पदानि भाष्यकार एव व्याख्यानयन्नाहम. (४४७) धेत्तुं थिरं अंतरिअंतिभागबुद्धीय चक्खणा पेहे। तो बिइयं पप्फोडे तइयं च पुणो पमज्जेज्जा॥
[भा. १६०] वृ. गृहीत्वा स्थिरं' निविडं-दृढं वस्त्रं ततः प्रत्युपेक्षेत 'अत्वरितं स्तिमितं प्रत्युपेक्षेत, 'तिभागबुद्धिए'त्ति भागत्रयबुद्धया इत्यर्थः, चक्षुषा प्रत्युपेक्षेत, ततो द्वितीयवारायां प्रस्फोटयेत तृतीयवारायां प्रमार्जयेदिति पूर्ववत् । इदानीं प्रत्युपेक्षणां कुर्वता इदं कर्त्तव्यम्मू. (४४८) अनच्याविअं अवलिअं अनानुबंधिं अमासलिं चेव ।
छप्पुरिमा नव खोडा पाणी पाणमज्जनं ॥ वृ. तत्र प्रत्युपेक्षणां कुर्वता वस्त्रमात्मा वा न नर्त्तयितव्यः. तथा अवलितं च वस्त्रं शरीरं च कर्त्तव्यं, 'अनानुबंधि'न्तिनअनुबन्धः अननुबन्धः सोऽस्मिन्नस्तीति अननुबनिअधप्रत्युपेक्षणं नानवरत-माखोटकादि कर्त्तव्यं सान्तरं-सविच्छदेमित्यर्थः, 'अमोसलिन्ति न मोसली क्रिया यस्मिन् प्रत्युपेक्षणे तदमोसलि प्रत्युपेक्षणं, यथा मुशलंझटिति ऊद्धर्व लगति अधस्तिर्यक च, न एवं प्रत्युपेक्षणा कर्त्तव्या, किन्तु यथा

Page #114

मूलं-४४८ प्रत्युपेक्षणास्य ऊर्व पीढिषु न लगति न च तिर्यकुडे न च भूमी तथा कत्तव्यं । छप्पुरिमा' तत्र वस्त्रं चक्षुषा निरूप्य-अवाग्भागं निरूप्य त्रयःपुरिमाः कर्त्तव्याः, तथा परावर्त्य-परमागं निरूप्य पुनपरेऽपि त्रयः पुरिमाः कर्तव्याः, एवं एतेषु पुरिमाः, षड्वाराः प्रस्फोटनानीत्यर्थः 'नव खोडत्ति नव वाराः खोटकाः कर्त्तव्याः पाणेरुपरि 'पाणी पाणमज्जणं ति प्राणानां कुन्थ्वादीनां पाणौ-हस्ते प्रमार्जन नेवैव वाराः कर्त्तव्यः। मू. (४४९) . वत्ये अप्पाणमि अ चउहा अनच्चाविअं अवलिअंच।।
अनुबंधि निरंतरया तिरिउड्ढह य घट्टणा मुसली॥ [भा. १६१] वृ. वस्त्रे आत्मानि चेत्यनेन पदद्वयेन भङ्ककचतुष्टयं सूचितं भवति, ततश्चानेन प्रकारण अनायितं चतुर्द्धा भवति. कथं ?. वत्थं अनच्चाविअं अप्पाणं च अनच्चाविअं एगो भंगो १. तथा वत्थं अनच्चाविअं अप्पाणं च नच्चाविअं२. तहा वत्थं नच्चाविजं अप्पाणं अनच्चाविअं ३, तथा वत्थंपि नश्चाविअं अप्पाणंपि नच्चाविअं ४, एस चउत्थो, एत्थ पढमो भंगो सुद्धा । एवं अवलिअंपि-अवलितऽपि चत्वारो भङ्गाः, यथा वत्थं अवलिअं अप्पाणं च अबलिअंदगो १, तहा वत्थं अवलिअं अप्पाणं च वलिअं२. तहा अप्पाणं अवलिअंवत्थं वलिअं ३. अप्पाणंपि वलिअंवत्थंपि वलिअं ४, एत्थवि पढमो भंगो सुभो। एवं अवलिअंपिअवलितेऽपि चत्वारोभङ्गाः, यथा वत्थं अवलिअंअप्पाणंच अवलिथंएगो १. तहा वत्थं अवलिअंअप्पाणं च वलिअं२, तहा अप्पाणं अवलिअंवत्थं वलिअं ३, अप्पाणंपि वलिअंवत्थंपि वलिअं ४, एत्थवि पढमो भंगो सुद्धो। 'अनुबंधि निरंतरयत्ति अनुबन्धो निरन्तरतोच्यते, ततश्चन च अनुबन्धेन-नैरन्तर्येण प्रत्युपेक्षणा कर्तव्या । इदानीममोलिं व्याख्यानयन्नाह-'तिरिउड्डह य घट्टणा मुसलि'त्ति त्रिविधा मुसली-तिर्यग्घटना १, उद्धर्वघट्टना २ अधो घट्टना ३ चेति, तत्र प्रत्युपेक्षणां कुर्वन् वस्त्रेण तिर्यक् कुड्यादि घट्टयति उद्धर्व कुट्टिकादिपटलानि घट्टयति अधो भुवं घट्टयति, एवं न मुशली-न किञ्चित्प्रत्युपेक्षणां कुर्वन् वस्त्रेण घट्टयति, इदं तु वक्ष्यमाणं न कर्त्तव्यं, किं तद् ?, इत्याह
मू. (४५०) आरभडा सम्मदा वज्जयव्वा य मोसली तइया। .
.. पप्फोडणा चउत्थी विक्खित्ता वेइया छठ्ठा ॥ वृ. 'आरभड'त्ति आरभटा प्रत्युपेक्षणा न कार्या, 'सम्मद्दत्ति संमर्दा न कार्या, वर्जनीया च मोसली तृतीया, प्रस्फोटना चतुथीं विक्षिप्ता पञ्चमी वर्जनीया, वेदिका षष्ठी वर्जनीयति द्वारगाथेयं ।
इदानीं प्रतिपदं भाष्यकारो व्याख्यानयति. तत्राद्यावयवव्याचिख्यासयाऽऽहमू. (४५१). वितहकरणे च तुरिअं अन्नं व गेण्हणाऽऽरभडा। अंतो व होज्ज कोणा निसयण तत्थेव संमहा ।।
[भा. १६२] ७. वितथं-विपरीतं यत्करणं तदारभडाशब्देनोच्यते. सा चारभटा प्रत्युपेक्षणा न कार्या, विपरीता प्रत्युपक्षणा न कार्येत्थः, वा-विकल्पे, इयं वाऽरभटोच्यते यदुतत्वरितः-आकुलं यदन्यान्वस्त्रग्रहणं तदारभटाशब्देनोच्यते, सा च प्रत्युपेक्षणा न कार्या, त्वरितमन्यान्यवस्त्रग्रहणं न कर्त्तव्यमित्यर्थः । "आरभडे"ति भणिअं, इदानीं संमर्दा व्याख्यायते, तत्राह-'अंतो व होज्ज कोणा निसियण तत्येव संमद्दा' अन्तः-मध्यप्रदेशे वस्त्रस्य संवलिताः कोणा यत्र भवन्ति सा संभर्दोच्यते, सा प्रत्युपेक्षणा तादृशी न कार्या, 'निसीयण तत्थेव'त्ति तत्रेव-उपधिकायां उपविश्य यत्प्रत्युपेक्षणाकरणं सा वा संमर्दोच्यते. सा च न कर्त्तव्येति । “संमद्दे"ति भणिअं. इदानीं मोसलीवर्जनप्रतिपादनायाह
मू. (४५२) मोसलि पुट्टिा पप्फोडणं रेगुगंडिए चेव।

Page #115

आघनियुक्तिः मूलसूत्र
विक्खेवं तुक्खेवो वेइयपणगं च छद्दोसा ॥
[ भा. १६३ ]
वृ. मोसली पूर्वमवोद्दिष्टा- पूर्वमेव भणितेत्यर्थः “मोसलि”त्ति गयं. इदानीं पप्फोडणत्ति व्याख्यायते‘पप्फोडण रेणुगुंडिए चेव' प्रकर्षेण धूननं स्फोटनं तंद्रेणुगुण्डितस्यैव वस्त्रस्य करोति, यथाऽन्यः श्रद्गृहस्थः रेणुना गुण्डितं सद्वस्त्रं प्रस्फोटयति एवमसावपि इयं च न कर्त्तव्या । 'पप्फोडण' त्ति गयं, “विक्खित्त’त्ति भण्यते, तत्राह- 'विक्खेवं तुख्खेवो' विक्षेपां तु तां विद्धि यत्र विद्धि यत्र वस्त्र्यान्य क्षेपणं. एतदुक्तं भवति-प्रतिलेखयित्वा वस्त्रमन्यत्र जवनिकादौ क्षिपति, अथवा विक्षेपो - वस्त्राञ्चलानाभूळव यत्क्षेपणं स उच्यते, स च प्रत्युपेक्षणां न कर्त्तव्यः । “विक्खित्त' त्ति गयं, “वेदिय "त्ति व्याख्यायते, तत्राह 'वेदिअपनगंच' वेदिका पञ्चप्रकारा, तंजहा उडवेइया अहो जन्नुयाण इत्थे काऊण पडिलेहइ, तिरियवेड्या संडासमञ्जे हत्थे नेऊण पडिलेहति, दुहतोवेदिया बाहाणं अंतरा दोवि अन्नुगुणा काऊण पडिलेहति, एवतोवेदिया एगजन्नुअं बाहाणं अंतर काऊणं पडिलेहेति, इदं वेदिकापथकं प्रत्युपेक्षणां कुर्वता न कर्त्तव्यमम् । 'छ दोसा' इति एत आरभटदयः षड़ दोषाः प्रत्युपेक्षणायां न कर्त्तव्या इति । तथा एते च दोषाः प्रत्युपेक्षणायां न कर्त्तव्या:
1
मू. (४५३)
११२
पसिढिल पलंब एगामोसा अनेगरूवधुणा । कुणs पमाणपमायं संकियगमनोवगं कुज्जा ॥
वृ. पसिढिलं दृढं न गृहीतं 'पलंब' त्ति प्रलम्बमानाञ्चलं गृहीतं ततश्च प्रलम्बते, 'लोला' इति भूमौ लोलते हस्ते वा पुनः पुनर्लोलयति प्रत्युपेक्षयन् । लोलत्ति गयं, “एगामोस' त्ति मज्झे गहिऊण हत्थेहिं वत्थं घसंतो तिभागावसेस जाव नेइ दोहिं वा पासेहिं जाव गेण्हणा इत्यर्थः, अहवा तिहिं अंगुलीहिं घेत्तव्वं तं एक्काए चेव गेण्हइ, अहवा 'नेगामोसा' इति केचित्पठन्ति, तत्र न एके आमर्शाः अनेकामर्शाः, अनेकस्पर्शा इत्यर्थः । 'अनेग- रूवधुणण' त्ति अनेगपगारं कंपेइ, अथवा अनेगाणि वत्थाणि एगओ काऊण धुणइ । तथा 'कुण पमाणपमायं' ति पुरिमेषु खोटकेषु वा यत्प्रमाणमुक्तं तत्र प्रमादं करोति, एतदुक्तं भवति तान् पुरिमादीन् ऊनानधिकान् वा करोति, 'संकितगणणोवगं कुज्ज' त्ति शङ्किता चासौ गणना च शङ्कितगणना शङ्कितगणनामुपगच्छति या प्रत्युपेक्षणा सा शङ्कितगणनोपगा तामेवंगुणविशिष्टां न कुर्यात्, एतदुक्तं भवतिपुरिमादयः शङ्किता - न जानाति कियन्तो गता इति ततो गणनां करोति, अथवाऽनाभोगात् शङ्किते सति गणनोपगां-गणनामुपगगच्छतीति गणनोपगा तां गणनोपगांगणनायुक्तां प्रत्युपेक्षणां करोति पुरिमादीन गणयन्नित्यर्थः । द्वारगाथेयम्, इदानीं भाष्यकारः प्रतिपदं व्याख्यानयन्नाह
मू. (४५४) पसिढिलमघणं नतिराइयं च विसमगहणं व कोणं वा । भूमीकरलोलणया कडुणगहणेक्क आमोसा ॥
[ भा. १६४ ]
वृ. प्रशिथिलं - अघनं अदृढं गृह्णाति अतिरायितं वा' अताडितं वा प्रशिथिलमुच्यते । 'पसिढिले 'त्ति गयं, पलंबत्ति भण्यते - 'विसमगहणं व कोणव' त्ति विषमग्रहणे सति लम्बकोणं भवति वस्त्रं । 'पलंब 'त्ति गयं, लोला भण्यते, तत्राह-' -'भूमीकरलोलणया' भूमौ लोलयति करे - हस्ते वा लोलयति प्रत्युपेक्षमाणः । 'लोले' त्ति यं गामो सत्ति भण्यते, तत्राह - कड्डुणगहणे गआमोसा' मध्ये वस्त्रं गृहीत्वा तावदाकर्षणं करोतियावत्रिभागशेषजातग्रहणं जातं. इयं 'एगामोसा' एकाघर्षणमित्यर्थः, अथवाऽऽकर्षणे ग्रहणे चानेके आमोसा अनेकानि स्पर्शनानि, एतदुक्तं भवति तद्धस्त्रमनेकधा स्पृशति ॥ एगामोसत्ति गयं धुनना ति परेण बहूणि वा घेत्तु एक्कई धुन ।
मू. (४५५)

Page #116

मृलं-४५५
खाडणपमज्जणासु य संकियगणणं करि पमाई॥ [भा. १६५] वृ. 'धुनना' कम्पना त्रयाणां पुरिमाणांपरत इति यदुक्तं तदेकवस्त्रापेक्षया,बहूनिवागृहीत्वावस्त्राणि 'एकीकृत्य' योगपद्येन 'धुनाति' प्रस्फोटयति । अनंगधुनन'त्ति भणिअं. “कुणइ पमाणे पमायं"तिभन्नइ, तत्राह-खोडणपमज्जणासुय' खोटकेषुनवसुप्रमार्जनासुचनवसुप्रमादंकरोति।"कुणइपमाणेपमायं"ति गयं, "संकिए गणवावगं"तिभन्नइ.तत्राह- संकियगहणं करि पमाई' शङ्कित सतिगणनां करोतियःप्रमादी भवति. एवमियमित्थंभूता प्रत्युपेक्षणा न कर्त्तव्येति स्थितं। किविशिष्टा पुनः कर्तव्या इतिः?. अत आह. मू. (४५६) अनूनाइरित्तपडिलेहा, अविवच्चासा तहेव य।
पढमं पयं पसत्थं, सेसाणि अ अप्पसत्थाणि॥ १. अन्यूनातिरिक्ता अविपर्यासेन प्रत्युपेक्षणा कर्त्तव्या. एभिश्च त्रिभिः पढेरष्टौ भङ्गाः सूचिताः- एतेषां प्रथमं पदं प्रशस्तं शेषाणि तु 'अप्रशस्तानि' अनादेयानि । इदानी भाष्यकार: शुद्धाशुद्धप्रदर्शनायाहमू. (४५७) नवि ऊना नवि रित्ना अविवच्चासा उ पढमओ सुभो। सेसा होइ असुद्धा अवरिल्ला सत्त जे भंगा॥
भा. १६६] वृ. नापिन्यूना नाप्यतिरिक्ता अविपसिण च. अयं प्रथमा भङ्गः शुद्धः, शेषं सुगम। इदानीं येतेऽशुद्धाः सप्त भङ्गका प्रदर्शितास्त एवं भवन्तिमू. (४५८) खोडपमज्जणवेलाउ चेव ऊनाहिआ मुनेयव्वा ।
अरुणावासग? पुव्वं २ परोप्परं ३ पाणिपडिलेहा ४ ॥ वृ. खोटका यदि ऊना अधिका वा क्रियन्ते ततोऽशुद्धता भवति, प्रमार्जना च नवसङ्ख्याया न्यूना अधिका वा क्रियते ततोऽशुद्धता भवति, वेलायां चन्यूनायामधिकायां वा प्रत्युपेक्षणायां क्रियमाणायामशुद्धा भङ्गका भवन्ति। एवं ते न्यूनाधिका भवन्ति विज्ञेयाः।आह-वेलायांन्यूनाधिकायां प्रत्युपेक्षणायां क्रियमाणायां दोष उक्तस्तत्कस्यां पुनर्वेलायां प्रत्युपेक्षणा कर्त्तव्या?, तत्र केचनाहुः- अरुणावासगपुव्वं' अरुणादावश्यक पूर्वमेव कृत्वा ततः अरुणोद्गमनसमये-प्रभास्फाटनवेलायां प्रत्युपेक्षणा क्रियते १, अपरे त्वाःअरुणोद्मेसति-प्रभायां स्फाटितायां सत्यामावश्यकं पूर्व प्रथमं कृत्वा ततः प्रत्युपेक्षणा क्रियते २, अन्ये त्वाहः- 'परोप्परं ति परस्परं यदा मुखानि विभाव्यन्त तदा प्रत्युपेक्षणा क्रियते ३, अन्ये त्वाह:- 'पाणिपडिलेहा' यस्यां वेलायां पाणिरेग्वा दृश्यन्तं तस्यां वेलायां प्रत्युपेक्षणा क्रियते ४ । सिद्धान्तवाद्याहमू. (४५९) एते उ अनाएसा अंधारे उग्गएविहु न दीसे।
मुहरयनिसिज्जचोले कप्पतिगदपट्टथुई सूरो ॥ - वृ. ते सर्व एव 'अनादेशाः' असत्पक्षाः, यतः अंधारे उग्गएविहु न दीये' अन्धकार प्रतिश्रये उद्गतऽपि सूर्य रखा न दृश्यन्ते तस्मादसत्पक्षोऽयं शेषं पक्षत्रयं सान्धकारत्वादेव दृषितं द्रष्टव्यं. तत्कस्यां पुनर्वेलायां प्रत्युपेक्षणा कार्या ? इत्यत आह- 'मुख' इति मुखवरित्रका ‘रय' इति रजोहरणं 'निसज्जा' रयहरणस्योपरितनाः 'चाल ति चालपट्टकः ‘कप्पतिग'त्ति एक और्णिका द्वौ सांत्रिकी. दुपट्ट'त्ति संस्तारकपट्ट उत्तरपट्टकच थुइत्तिप्रतिक्रमणप्रतिसमाप्ती ज्ञानदर्शनचारित्रार्थ स्तुतित्रय दत्ते सति एतेषां मुखवस्त्रिकादीनां प्रत्युपेक्षणासमाप्त्यनन्तरं यथा सूर्य उद्गच्छति एष प्रत्युपेक्षणाकाळविभाग इति । यदक्तं प्रागुपधेर्विपर्यासः प्रत्युपेक्षणायां न कर्त्तव्य इत्युत्सर्गतोऽभिहितं. तस्यापवादमाह
मू. (४६०) पुरिसुवहिविवच्यासो सागरिण करिज्ज उवहिवच्चासं । 126181

Page #117

१४४
आधनियुक्तिः मूलसूत्र
आपुच्छित्ताण गुरुं पहुव्वमानयरे वितहं ॥
वृ. तत्र विपर्यासो द्विविधः- पुरुषविपर्यास उपधिविपर्यासच तत्रोपधिविपर्यासप्रतिवादनायाह'सागरिए करंज्न उवहिवच्चासं' 'सागारिक' स्तेनादिके सत्यागत इति विपर्यासः क्रियते प्रत्युपेक्षणायाः, प्रथमं पात्रकाणि प्रत्युपेक्ष्यन्ते पश्चाद्वस्त्राणि । एवमयं प्रत्युषसि विपर्यासः प्रत्युपेक्षणायाः एवं विकालेऽपि सागारिकानागन्तुकान् ज्ञात्वा । इदानीं पुरुषविपर्यास उच्यते, तत्राह- -'आपुच्छित्ताण गुरुं पहुव्वमाणे' आपृच्छ्य गुरुमात्मीयोपधिं ग्लानसत्कां वा प्रत्युपेक्षते. कदा ? अत आह- 'पहव्वमाणे ' यदा आभिग्रहिका उपधिप्रत्युपक्षकाः ‘पहुव्वंति' पर्याप्यन्ते तदवं करोति 'इतरे वितहं' ति इतरऽभिग्रहिका यदा न सन्ति तदा प्रथममात्मीयामुपधिं प्रत्युपेक्षमाणस्य 'वितथं ' अनाचारो भवतीत्यर्थः, तत्र न केवलं प्रत्युपेक्षणाकाले उपधिविपर्यासं कुर्वतो वितथं अनाचारो भवति । एवं च वितथं भवति
मू. (४६१)
पलिहण करतो मिहो कहं कुणड जनवयकहं वा ।
देव पच्चक्खाणं वाएइ सयंपडिच्छद वा ॥
वृ. प्रत्युपेक्षणां कुर्वन्मिथः कथा मैथुनसंबद्धां करोति जनपदकथां वा. प्रत्याख्यानं वा श्रावकांदेर्ददाति. 'वाचयति' कञ्चित्साधुं पाठयतीत्यर्थः, 'सयं पडिच्छति वा' स्वयं वा प्रतीच्छति आत्मना वाऽऽलापं दीयमानं प्रतीच्छति गृह्णाति । एतच्च कुर्वन् षन्नामपि कायानां विराधको भवति, अत आहपुढवी आऊक्काए तेऊवाऊवणस्सइतसाणं । पडिलेहणापमत्तो छहंपि विराधओ होइ ॥
मू. (४६२)
वृ. सुगमा ॥ कथं पुनः कायानां षन्नामपि विराधकः ?, अत आहमू. (४६३) घडगाइपोट्टणया मट्टिअ अगनी य बीय कुंथाई उदगगया व तसेयर आमुय संघट्ट झावणया || इयदव्वओ छइहपि विराधओ भावओ इहहावि । उवउत्तो पुनचाहू संपत्तए अवहओ अ ।।
मू. (४६४)
[प्र. २३] वृ. स हि साधुः कुम्भकारशालादौ वसतौ प्रत्युपेक्षणां कुर्वन्ननुपयुक्त स्तोयघटादि प्रलोठयेत्, सच तोयभृतां घटो मृत्तिकाग्रिबीजकुन्थ्वादीनामुपरि प्रलुठितस्ततश्चैतान् व्यापादयेत्, यत्राग्निस्तत्र वायुरप्यवश्यंभावी. अथवाऽनया भङ्गा षन्नां कायानां व्यापादकः 'उदगगता व तसेतर' ति योऽसौ उदकघटः प्रलोठितस्तदृता एव त्रसा भवन्ति पृतरकादयः 'इतर' त्ति वनस्पतिकायच, तथावस्त्रास्तन चोल्मुकं 'सङ्घट्टयेत' चालयेत् ततच 'झवणय'त्ति तनोल्मुकेन चालितन सता प्रदीपनकं संजातं ततश्र संयमात्मनाविराधना जातेति । अथोपयुक्त: प्रत्युपेक्षणां करोति तत एतेषां जीवनिकायानामाराधको भवति, एतदेवाहमू. (४६५). पुढवी आउक्काए तऊवाऊवणस्सइतसाणं । पडिलेहणमाउत्तो छण्हंऽ पाराहओ होइ ॥
वृ. सुगमा || नवरम आराधकः' अविराधको भवति । न केवलं प्रत्युपेक्षणा, अन्योऽपि यः कचिद व्यापारो भगवन्मते सम्यक प्रयुज्यते स एव दुःखक्षयायालं भवति. एतदेवाह
मू. (४६६ )
जोगी जोगो जिनसा समि दुक्खक्खया परंजते ।
अन्नोन्नमबाहाए असवत्तो होइ कायब्वां ।।
वृ. यांगा योग इति वीप्सा, ततश्च व्यापारी जिनशासन प्रयुज्यमानो दुःखक्षयाय 'प्रयुज्यमानः'

Page #118

मृत्नं-४६६
क्रियमाणः, कथम् ? 'अन्योऽन्याबाधया' परस्परापीडया, एतदुक्तं भवति यथा क्रिया क्रियमाणाऽन्येन क्रियान्तरेण न बाध्यते एवमन्वाऽन्याबाधया प्रयुज्यमानः 'असवत्तो' असपत्नः अविरुद्धो भवति कर्त्तव्यः । जाग जांग जिनसा सणमिदुक्खक्खया पजत । एक्क्कम अनंता वट्टता केवली जाया ।
मू. (४६७)
बृ. सुगमा | नवरम एककस्मिन योगे' व्यापारे वर्त्तमाना अनन्ताः केवलिनां जाता इति ॥ मू. (४६८) एवं पडिलेहता अईयकाले अनंतगा सिद्धा । चोयगवणं सययं पडिलेहेमो जओ सिद्धी ॥
वृ. एवं प्रत्युपेक्षणां कुर्वन्तोऽतीतकालेऽनन्ताः सिद्धाः । एवमाचार्येणोक्ते सति 'चोयगवयणं' अत्र चोदकवचनं चोदकपक्षः, किं तद् ? इत्याह- सततं पडिलेहेमो' यद्येवं प्रत्युपेक्षणाप्रभावादनन्ताः सिद्धास्ततः सततमेव प्रत्युपक्षणां कुर्मः. किमन्येनानुष्ठितेन ?, यतस्तत एव सिद्धिर्भवति । आचार्यः प्राहमू. (४६९) सेसेस अवट्टतो पडिलहतोवि दसमाराहे ।
जइ पुन सव्वाराधनमिच्छसि तो णं निसामेहि ॥
वृ. शेषेषु योगेषु अवर्त्तमानः सम्यक शास्त्रोक्ते न न्यायेन प्रत्युपेक्षणां कुर्वन्नपि देशत आराधक एवासौ, न तु सर्वमाराधितं भवति तेन गदि पुनः संपूर्णामाराधनामिच्छसीति, शेषं सुगमं । कथं च सर्वाराधको भवति ?, अत आहमू. (४७०)
पंचिदिएहिं गुत्तो मनिमाईतिविहकरणमाउत्तो । नियमसंजमंमि अ जुत्तो आराधओ होइ ॥
वृ. पञ्चभिरिन्द्रियैर्गुप्तो मनसादिना त्रिविधेन करणेन युक्तः' यत्नवान् तपसा द्वादशविधेन युक्तः नियमः - इन्द्रियनियमो नोइंद्रियनियमश्च तेन युक्तः, , संयमः- सप्तदशप्रकार: पुढविक्काओ आउक्काओ तेउक्काओ वाक्काओ वणस्सइकाओ बंदियतंदिअचउरिंदिअपंचिंदिअजीवकायसंजमो पेहाउपेहापमज्जणपरिट्ठवणमनोवईकाए । अत्र संयतः सन् मोक्षस्याराधको भवति प्रव्रज्याया वाऽऽराधकः । द्वारगाथेयम् । इदानीं भाष्यकार एतां गाथा प्रतिपदं व्याख्यानयति, तत्र ‘पंचिदिएहिं गुत्तो' त्ति प्रथमावयवं व्याख्यानयन्नाह - मू. (४७१) इंदियविसयनिराहो पत्ते सुवि रागदोसनिग्गहणं ।
अकुसलजोगनिरोहो कुसलोदय एगभावो वा ।।
[भा. १६७ ] वृ. इन्द्रस्यामूनि इन्द्रियाणि तेषां विषयाः शब्दादयः तेषां च यो निरोधः सा पञ्चेन्द्रियगुप्तिरभिधीयते, अयमप्राप्तानां शब्दादिविषयाणां निरोधः, तथा 'पत्ते सुवि रागदो सनिग्गहणं 'ति तथा 'प्राप्तेषु' गोचरमागतेष्वपि शब्दादिषु विषयेषु रागद्वेषयोर्निग्रहणं यत्सा पञ्चेन्द्रियगुप्तता. तत्रेष्टशब्दादिविषयप्राप्ती रागं न गच्छति अनिष्टशब्दादिविषयप्राप्ती द्वेषं न गच्छतीति, भणिता पञ्चेन्द्रियगुप्तता, इदानीं मनमाईतिविह्नकरणमाउत्तया” भवति, तत्राह - 'अकुसलजोगनिरोहो' अकुशलानाम अशोभनानां मनोवाक्काययोगानां-व्यापाराणां यो निरोधः सा त्रिविधकरणयुक्तता, तथा 'कुसलोदय' त्ति कुशलानां प्रशस्तानां मनोवाक्कायव्यापाराणां य उदयः सा त्रिविधकरणगुप्तता तथा 'एगभावो व 'त्ति न कुशलेषु योगेषु प्रवृत्तिनाप्यकुशलेषु योगेषु प्रवृत्तिर्या मध्यस्थता सा त्रिविधकरणगुप्तता । भणिता त्रिविधकरणगुप्तता इदानीं तवत्तिमू. (४७२) अब्भिंतरबाहिरगं तवोवहाणं दुवालसविहं तु । इंदिता पुव्वत्तो नियमो कोहाइओ बिडओ |

१९५

[भा. १६८]

Page #119

ओघनियुक्तिः मूलसूत्रं वृ. अभ्यन्तरं बाह्यं च यत्तप उपधानम्-उपदधातीत्युपधानम्-उपकरीतीत्यर्थः, तच्चोपधानं द्वादशविधमपि तप उच्यते। तवो गओ, नियमो भन्नति, स च द्विधा-इन्द्रियनियमो नोइन्द्रियनियमश्च, तत्रेन्द्रियतः इन्द्रियाण्यङ्गीकृत्य पूर्वोक्तो नियमः, 'कोहाइओ बिइओ'त्ति द्वितीयो नोइन्द्रियनियमः क्रोधादिकः, आदिग्रहणान्मानमायालोभा गृह्यन्ते, एतेषां नियमोनिरोधः ।
नियमोत्तिगयं, इदानीं संजमो भन्नइ.सच सप्तदशप्रकारस्तत्राहमू. (४७३) पुढविदगअगनिमारुअवणस्सईबितिचउक्कपंचिंदी।
उजीव पोत्थगाइसु गहिएसु असंजमो जेणं ।। [भा. १६९] वृ. पुढविदगअगनिमारुअवणस्सइबेइंदिअतेहंदिअचरिंदिअपंचिंदिआ। तथा 'अजीवत्ति अजीवषु' पनकसंसक्त पुस्तकादिषु गृहीतेषु असंयमो भवति येन तन्न ग्राह्यं, आदिशब्दात् दूसपणगं तणपणगं च. एतषु अपरिगृहीतेषु संयमः परिगृहीतेषु त्वसंयमः । तहामू. (४७४) पेहेत्ता संजमा कुत्तो. उपेहितावि संजमा।
पमजेत्ता संजमो वुत्ता, परिहावेत्तावि संजमो॥ भा. १७०] वृ. प्रेक्षासंयमः चक्षुषा यनिरूपणं, ततश्चैवं पूर्व चक्षुषा निरूपयतः प्रेक्षासंयम उक्तः। 'उटेहेत्तावि संज-मो'त्ति उपेक्षा द्विप्रकारा तां कुर्वतः संयम उक्तस्तां च वक्ष्यति । 'पमज्जित्ता संजमो वुत्तो'त्ति प्रमार्जयतः संयम उक्तः। 'परिट्ठवेत्तावि संजमो'त्ति परिष्ठापयतः' परित्यजतोऽपि पानकादि अतिरिक्तं संयम उक्तः। एवमेते चतुर्दश, मनोवाक्कायसंयमश्च त्रिविध उक्त एव द्रष्टव्यः । इदानीं भाष्यकव्याख्यानयति-प्रथमगाथार्थः एकाकिकारणिकगमनयतनायामुक्तः, अजीवपुस्तकादिसंयमोऽपि अचित्तवनस्पतिगमनयतनायां व्याख्यात एव द्रष्टव्यः, इदानीं यदुपन्यस्तं 'उपेहित्तावि संयमो'त्ति तन्न क्वचिद्व्याख्यातमिति व्याख्यानयन्नाहमू.(४७५) ठाणाइ जत्थ चेए पुव्वं पडिलेहिऊण चेएज्जा।
संजयगिहिचोयणऽचोयणे य वावारओवेहा ।। [भा. १७१] वृ. स्थानं ऊर्ध्वस्थानं कायोत्सर्गादि, आदिग्रहणान्निषीदनस्थानं त्वग्वर्तनास्थानं च गृह्यते, तत्स्थानादि यत्र चेतयते' 'चिती संज्ञाने' जानाति चेष्टते करोति अभिलषतीत्यर्थः, तत्र पूर्व-प्रथमंप्रत्युपेक्ष्यचक्षषा निरीक्ष्यततश्चेतयते स्थान-कायोत्सर्गादि. आदिग्रहणान्निषीदनस्थानं त्वगवर्तनास्थानंच. उक्तः प्रेक्षासंयमः, इदानी उपेक्षासंयम उच्यते, सा चोपेक्षा द्विविधा, कथं ?-संयतव्यापारोपेक्षा गृहस्थव्यापारोपेक्षा च, तत्र यथासङ्ख्यं संयतस्य चोदनविषया व्यापारोपेक्षा, गृहस्थस्य चाचोदनविषया व्यापारोपेक्षा, एतदक्तं भवति-साधु विर्षीदन्तं दृष्टा संयमव्यापारेषु चोदयतः संयमव्यापारोपेक्षा, उपेक्षाशब्द धात्र ईक्ष दर्शन' उप-सामीप्यनेक्षा उपेक्षा, तथा गृहस्थस्य व्यापारोपेक्षा, गृहस्थमधिकरणव्यापारषु प्रवृत्तं दृष्ट्वाऽचोदयता गृहस्थव्यापारोपेक्षा उच्यते, उपेक्षाशब्दश्चात्रावधारणायां वर्तत इति।
इदानीं 'परिट्ठावेत्तावि संजमोत्ति व्याख्यायते, तत्राहमू. (४७६) उवगरणं अइरेगं पाणाई वाऽवहट्ट संजमणं।
सागारिएऽपमज्जण संजम सेसे पमज्जणया ॥ [भा. १७२] वृ. 'उपकरणं' वस्त्रादि यदतिरिक्तं गृहीतं तथा पाणाई वा' तथा पानकादि वा यदतिरिक्तं गृहीतं तद् अवहट्टत्ति परित्यज्य. किं ?- संजमणा' संयमा भवतीति. आदिग्रहणाद्भक्तं वाऽतिरिक्तं परित्यज्य

Page #120

मुलं- ४७६
संयमः । अथेदानी "पमज्जित्तावि संजमो” व्याख्यायते सागारिएरुपमज्जण संजमो' सागारिकानामग्रतो यत्पादाप्रमार्जनमसावेव संयमः, 'सेसे पमज्जणय'त्ति 'शेषे' सागारिकाद्यभावे प्रमार्जनेनैव संयमः । जोगतिग पुव्वभणिअं समत्तपडिलेहणाए सज्झाओ। चरिमाए पोरिसीए पडिलेह तआ उ पायदुगं ॥
मू. (४७७)
[भा. १७३] वृ. योगत्रयं पूर्वमेव व्याख्यातं. "मनमाईतिविहकरणमारतो" इत्यस्मिन् ग्रन्थे, अत्रापि तथैव द्रष्टव्यं । उक्तः सप्तदशप्रकारः संयमः, तत्प्रतिपादनाश्रोक्ता वस्त्रप्रत्युपेक्षणा, तत्समाप्तौ च किं कर्तव्यमित्यत आह- 'समत्तपडिलेहणाए सज्झाओ' समाप्तायां प्रत्युपेक्षणायां स्वाध्यायः कर्त्तव्यः सूत्रपौरुषीत्यर्थः पादोनप्रहरं यावत् । इदानीं पात्रप्रत्युपेक्षणामाह- 'चरिमाए' चरमायां पादोनपौरुष्यां प्रत्युपेक्षेत 'ताहे'त्ति 'तदा' तस्मिन् काले स्वाध्यायानन्तरं पात्रकद्वितयं प्रत्युपेक्षते । इदानीं यदुक्तं 'चरमपौरुष्यां पात्रकद्वितयं प्रत्युपेक्षणीयं' तत्र पौरुष्येव न ज्ञायते किंप्रमाणा ? अतस्तत्प्रतिपादनायाहमू. (४७८) पोरिसि पमाणकालो निच्छ्यववहारिओ जिनक्खाओ।
निच्छयओ करणजुओ क्वहारमतो परं वोच्छं ॥
वृ. पारुष्याः प्रमाणकालो द्विविध- निश्रयतो व्यवहारतश्र ज्ञातव्यः, तत्र 'निश्रयतो' निश्चयनयाभिप्रायेण करणयुक्तो - गणितन्यायात्, अतः परं 'व्यापहारिको' व्यवहारनयमतेन वक्ष्ये । तत्र निश्रयपौरुषीप्रमाणकालप्रतिपादनायाह
मू. (४७९)
अयणाईयदिनगणे अट्टगुणेगट्टिभाइए लब्द्धं ।
उत्तरदाहिणामाई पोरिसि पयसुज्झपक्खेवा ॥
वृ. दक्खिणायने उत्तरायणदिनानि उत्तरायणे दक्खिणायनदिनानि मीलयित्वा गण्यन्ते, स राशिरष्टभिर्गुण्यते, एकषष्ट्या भागो द्रियते, लब्धेऽङ्गुलानि, द्वादशाङ्गुलैः पादः, यावता भवति उत्तरत्ति मकरदिने ४ पादाः । व्यवहारतोऽधुना पौरूषीप्रमाण-कालप्रतिपादनायाह
मू. (४८०)
૬૬૭
आसाढे मासे दो पया, पोसे मासे चउपया। चित्तासोएस मासेसु, तिपया हवड़ पोरिसी । अगसहभागा स्वयवुडी होइ जं अहोरते। गुणकारी एडी सरतेएणं ॥
मू. (४८१)
[प्र.२४]
वृ. आषाढे मासे पौर्णमास्यां द्विपदा पौरुषी भवति, पदं च द्वादशाङ्गुलं ग्राह्यं, पौषे मासे पौर्णमास्यां चतुष्पदा पौरुषी भवति, तथा चैत्राश्वयुजपोर्णमास्यां त्रिपदा पौरुषी भवति ॥ अधुना कियती वृद्धिः कियत्सु दिनेषु ? कियती वा हानिरित्येतत्प्रतिपादयन्नाह
मू. (४८२)

अंगुलं सत्तरत्तेणं. पक्खणं तु दुअंगुलं । वायएवावि. मासेणं चउरंगुलं ॥
वृ. आषाढपौर्णमास्या आरभ्याङ्गुलं सप्तरात्रेण वर्द्धते. पक्षेण तु अङ्गुलद्वयं वर्धते. तथा मासेनाडुलचतुष्टयं वर्द्धते इयं च वृद्धिरुत्तरात्तरं तावन्नेया यावत्पौषमासपौर्णमास्यां पदचतुष्टयेन पौरुषी जायते. हानिरपि पौर्णमास्याः परत एवमेव च द्रष्टव्या यदुताङ्गुलं सप्तरात्रेणापहियते, पक्षेणाङ्गुलछयं. मासेनाङ्गुलचतुष्टयं. एवमियं हानिरुत्तरोत्तरं तावन्नेया यावदाषाढपौर्णमास्यां द्विपदा पौरुषी जायेत । स्थापना चेयम- आसाढपुन्निमाए पद २ पौरुषी, सावणपुत्रिमाए पद २ अंगुल ४. भद्दवयपुन्निमाए पद २ अंगुल ८.

Page #121

११८
आघनियुक्तिः मूलसूत्रं आसोयपुन्निमाए पद ३, कत्तियपुन्निमाए पद ३ अंगुल ४, मगसिरपुनिमाए पद ३ अंगुल, ८. पोसपुन्निमाए पद ४. एत्तिअंजाव बुडी होइ।माहपुन्त्रिमाए पद ३ अंगुल ८ फरगुणपुनिमाए पद३ अंगुल४. चेत्तपुन्निमाए पद ३. वइसाहपुन्निमाए पद ३. वइसाहन्निमाए पद २ अंगुल, ८. ज्येष्ठपुन्निमाए पद २ अंगुल ४. आसाढपुन्निमाए पद २. इत्तियं जाव हाणी । भावत्थो झ्मो-सावणस्स पढमदिवसाओ आरब्भ वुड्डी जदा भवति तदा दिवसे दिवसे अंगुलस्यसत्तमोभामो किंचिप्पणो वड्डइ.इमंभणिअंहोइ-सावणस्स पढमदिवसे दाहिं पएहिं पोरिसी होड़ अंगुलस्स सत्तमेण भागेण किंचिप्पणेण अहिश, एवं बितियदिवसे दो पयाई दा असत्तमभागा अंगुलस्स किंचिप्पूणा, एवंण्याह वुहिए ताबजावसावणपुन्निमाए दो पयाइंचत्तारि य अंगुलाई वुड्डी जाया, एवं इमाइ कमवुवीए ताव नेयव्वं जान पोसमासपुन्निमा, तत्थ चउप्पया पोरिसी. ततो परं माहपढमदिवसाउ आरम्भ हाणी एतेण चेव कमेण नायव्वा जाव आसाढपुन्निमा । आह-इदमुक्तं सप्तभिर्दिवसरङ्गलं बर्द्धते. तथा पक्षणाङ्गलाद्वयं बर्द्धत इत्युक्तं , सदयं विरोधः कुतो ?. यदा पक्षणाङ्गलद्वयं वर्द्धत तदाऽङ्गुलं सप्तभिः सार्दिवसर्वद्धत?. आचार्यस्त्वाह. सत्यमेतत. किन्त्वननव तत्प्रख्याप्यते-वरं किश्चिद्वृद्धायां पौरुष्यां पारितं माभून्न्यूनायां प्रत्याख्यानभङ्गमयात.न्यूनता च पारुष्यामवं भवति. यदि याऽसौ मातुमारब्धा छाया यस्यां यदि प्रदीर्घायां भुक्ते तदा न्यूना पौरुषी, अधिका च तदा भवति यदा सा छाया स्वल्पा भवतीति । अधुना येषु मासेष्वहोरात्राणि पतन्ति तान् मासान प्रतिपादयन्नाहमू. (४८३) आसाढबहुलपक्खे भद्दवए कत्तिए य पोसे य।
फग्गुणवइसाहेसु य बौद्धन्वा ओमरत्ताओ॥ वृ. आषाढस्य मासस्य बहुलपक्ष-कृष्णपक्षेऽहोरात्रं पतति, तथा भाद्रपदबहुलपक्षे कार्तिकबहुलपक्षे पोषबहुलपक्षे फाल्गुनबहुलपक्षे वैशाखबहुलपक्षे चाहोरात्राणि पतन्ति। ओमरत्तं' अहोरात्रं. नचतैरहोरात्रैः पतद्भिरपिपारुष्यान्यूनता वेदितव्या, अस्यार्थस्य ज्ञापनार्थमिदमुक्तं । एवं तावत्पौरुष्याः प्रमाणमुपगतं. या तु पुनथरमपारुषर्षा सा कियत्प्रमाणा भवतीत्यतस्तत्स्वरूपप्रतिपादनायाहमू. (४८४) जेट्टामूले आसाढसावणे छहिं अंगुलेहिं पडिलेहा।
अट्टहिं बीअतियंमि अतइए दस अट्टहि चउत्थे। वृ. ज्येष्ठामूल मासे तथाऽऽषाढश्रावणे षड्भिरङ्गुलविदद्यापि पौरुषी नपूर्यते तावच्चरमपौरुषर्षा भवति। अहिंबितिअतियंमि'त्तिभाद्रपदेआश्वयुजिकार्तिकचास्मिन द्वितीयत्रिकेऽष्टभिरङ्गुलैर्यावदद्यापिपौरुषी न पूर्यत तावच्चरमपौरुषी भवति । ततिए दस त्ति मार्गशिरे पौषे माघे च एतस्मिन तृतीय त्रिके दशभिरङ्गलावदद्यापि पौरुषर्षा न पूर्यत तावच्चरमपौरुषीभवति । अट्टहिं चउत्थ त्तिफाल्गुन चैत्र वैशाख चअस्मिंश्चतुर्थेत्रिकऽष्टभिरङ्गलावन्नपूर्यतेपौरुषीतावच्चरमपात भवति.एतस्यांचरमपौरुष्यांपात्रकाणि प्रतिलेख्यन्ते । स चपात्रकप्रत्युपेक्षणासमये पूर्वकं व्यापारं करातीत्याहमू. (४८५) उववज्जिऊण पुव्वं तल्लेसा जड़ करेइ उवओगं ।
. सोएण चक्खुणा घाणओ य जीहाहँ फासेणं ॥ वृ. 'उपयुज्य उपयोगं दत्त्वा पूर्वमेव. यदुत मयाऽस्या वलायां पात्रकाणि प्रत्युपक्षणीयानीत्येवमुपयुज्य पुनः तल्लेश्य एव प्रत्युपेक्षणाभिमुख एव जति त्ति यतिः' प्रवजितः पात्रकसमीपे उपविश्य उपयोगं करोति' मतिं व्यापारयति. कथं ? - श्रोत्रेण' श्रोत्रेन्द्रियेण पात्रक उपयोगं करोति. कदाचित्तत्र भ्रमरादिं गुञ्जन्तं शृणोति. पुनस्तं यतनयाऽपनीय तत्पात्रकं प्रत्युपक्षत, तथा चक्षुषा उपयोग ददाति कदाचित्तत्र मृषि

Page #122

मुलं- ४८५
१९६
कोत्रादिरो भवति, ततस्तद्यतनयाऽपनयति घ्राणेन्द्रियेण ज्ञात्वा यतनयाऽपनयति, जिह्वया च रसं ज्ञात्वा यत्र गन्धस्तत्र रसोऽपि गन्धपुङ्गलैरोष्ठा यदा व्याप्तां भवति, तदा जिह्वया रसं जानातीति, स्पर्शनेन्द्रियेण चोपयोगं ददाति कदाचित्तत्र मूषिकादिः प्रविष्टस्तन्निःश्वासवायुथ शरीरे लगति, ततचैवमुपयोगं दत्त्वा पात्रकाणि प्रत्युपेक्ष्यन्ते ॥ इदानीं भाष्यकृत्किंचिद्व्याख्यानयन्नाह - पडिलेहणियाकाले फिडिए कल्लाणगं तु पच्छित्तं । पायस्स पासु बेट्टो सोयादुवउत्त तल्लेसा ॥
मू. (४८६ )
[भा. १७४ ] वृ. प्रत्युपेक्षणाकाले 'फिटित' अतिक्रान्ते एवं कल्याणकं यतः प्रायश्चित्तं भवति अतः पूर्वमुपयोगं प्रत्युपेक्षणाविषयं करोति । किंविशिष्टोऽसौ उपयोगं करोतीत्यत आह-‘पायस्स पासु बेट्टो' पात्रकस्य पार्श्वे उपविष्टः श्रोत्रादिभिरूपयुक्त स्तल्लेश्यः- तच्चित्तो भवतीति । कथं पुनः पात्रकप्रत्युपेक्षणां करोतीत्यत आहमू. (४८७) मुहतंतएण गोच्छं गोच्छगगहिअंगुलीहिं पङलाई ।
उक्कड़ भाणवत्थे पलिमथाईस तं न भवे ॥
वृ. 'मुहनंतएण 'त्ति रजाहरणमुखवस्त्रिकया गोच्छं' वक्ष्यमाणलक्षणं प्रमार्जयति पुनस्तमेव गोच्छकमङ्गुलीभिर्गृहीत्वा पटलानि प्रमार्जयति । अत्राह परः- 'उक्कु डुयभाणवत्थे' उत्कुटुकः सन् ‘भाजनवस्त्राणि’ गोच्छकादीनि प्रत्युपेक्षयेत् यतो वस्त्रप्रत्युपेक्षणा उत्कुटुकेनैव कर्त्तव्या, आचार्य आह'पलिमथाईसु तं न भवे' तदेतन्न भवति यच्चोदकेनोक्तं यतः पलिमन्थः सूत्रार्थयोर्भवति, कथं ?, प्रथममसौ पादप्रोञ्छने निषीदति पश्चात् पात्रकवस्त्रप्रत्युपेक्षणायामुत्कटुको भवति पुनः पात्रकप्रत्युपेक्षणायां पादप्रोञ्छने निषीदति, एवं तस्य साधोरियतः सूत्रार्थयोः पलिमन्थो भवति यतः अतः पादप्रोञ्छने निषन्नेनैव पात्रकवस्त्रप्रत्युपेक्षणा कर्त्तव्येति । ततः किं करोतीत्याह
मू. (४८८)
चउकोण भाणकन्नं पमज्ज पाएसरीय तिगुणं तु ।
भाणस्स पुप्फगं तो इमेहिं कज्जेहिं पडिलेहे ॥
वृ. पटलानि प्रत्युपक्ष्य पुनर्गोच्छकं वामहस्तानामिकाङ्गुल्या गृह्णाति, ततः पात्रकेसरिकां-पात्रक मुखवस्त्रिकां पात्रकस्थापनमेव गृह्णाति, 'चउक्कोण' त्ति चतुरू पात्रबन्धकोणान् संवर्त्योपरिस्थापितान् प्रमार्जयति पुनभार्जनस्य कर्णं प्रमार्जयति, पुनश्च पात्रककसरिकयव 'तिगुणं' तिन्नो धारा बाह्यतोऽभ्यन्तरतस्तिन्न एव बाराः प्रमार्जयति ततः 'भाणस्स' पात्रकस्य 'पुप्फगं' बुन्धं ततः एतानि वक्ष्यमाणलक्षणा कार्याणि यदि न भवन्ति ततः प्रथमं बुन्धं पात्रकस्य प्रत्युपेक्ष्यते । कानि पुनस्तानि कार्याणि ? मूसयरयउक्करे, घनसंताणए इय ।
मू. (४८९)
उदय मट्टिआ चेव, एमेया पडिवत्तिओ ।।
वृ. कदाचित्तत्र मूषिकोत्केररजो लग्नं भवति ततस्तद्यतनयाऽपनीयते, तथा घनः सन्तानको वा कड़ाचित् तत्थ कोलिअतंतुयं नग्गं होड़ तद्यतनयाऽपनीयते । तथा 'उदाए' त्ति कदाचिदुदकं लग्नं भवति सार्द्रा भूमेरुन्मज्ज्य लगति, तत्र यतनां वक्ष्यति, 'मट्टिआ चेव' कदाचित मृत्तिका कोत्थलकारिकायाः संबन्धिनी लगति तत्र यतनां वक्ष्यति एवमेताः प्रतिपत्तयः- प्रकारा- भंदा यदि न भवन्ति ततो बुघ्नी प्रत्युपेक्ष्यते । कुतः पुनरुत्केरादिसम्भवः ? इत्यत आह
मू. (४९०)

नवगनिवसे दूराउ उक्करो मूसएहिं उक्तिन्नो । निमहि हरतन वा ठाणं भेत्तृण पविसेज्जा ॥

Page #123

आधनियुक्तिः मूलसूत्रं वृ. नवगणिवेसे' यत्र ग्रामादा ते साधव आवासिताः स नवः- अभिनवा निवेशः काचिद्भवति, तत्र च पात्रकसमीप मूषिकरुत्केर उत्कीर्णस्तन रजसा पात्रक गुण्ड्यत । मूसगरउक्करत्ति भणिय, निद्धमहिहरतन वा' तथा स्निग्धायां-सार्द्रायां भुवि हरतन व' त्ति सलिलबिन्दव उन्मज्ज्य लगन्ति ततो भुव उन्मज्ज्य पात्रकस्थापनकं भित्त्वा प्रविशेत स लग्यो भवेत् तद्यतनां वक्ष्यति । उदएत्ति गयं, इह कस्मादुदकस्थानमव-मुक्तम ?. उच्यते, पृथिवीकायस्य घनसन्तानस्य च तुल्ययतनाप्रतिपादनार्थम । तथामू. (४९१) कोत्थलगारिअघरगं घनसंताणाड्या व लग्गज्जा।
उक्केरं सट्टाणे हरतनु संचिट्ठ जा सुक्को ।। वृ.'कोत्थलकारिका' गृहकारिका गृहकं मन्मयं करोति तत्र यतनां वक्ष्यति । मट्टिएत्ति भणिअं.घनसन्तानिका वा कदाचिल्लगतिधनसंतानिया लग्गा. आदिशब्दात्तदण्डकादिः । अधुना सर्वेषामेवंतेषां यतनां प्रतिपादयन्नाह-उक्करं सट्टाणे' मूषिकोत्केरः स्वस्थाने मुच्यते-यतनया मृषिकोत्करमध्य एव स्थाप्यते प्रमृज्य. 'हरतन अथ हरतणुः अधस्तात्सलिलबिन्दव उन्मज्ज्य लग्नास्ततस्तावत्प्रतिपालयति यावदेते शोषमुपगच्छन्ति. ततः पश्चात्पात्रं प्रत्युपेक्ष्यते । उदएत्ति गयं ॥ मू. (४९२) इयरेसु पोरिसितिगं संचिक्खावेत्तु तत्तिअंछिंद।
सव्वं वावि विगिंचइ पोराणं मट्टिताहे॥ वृ. इयरेसुं' ति कोत्थलकारिआघनसंताणयादियाण पोरिसितिगं संचिक्खावेडत्ति प्रहरत्रयं यावतत्पात्रकं संचिक्खावेत्तु प्रतिपालयति, यदि तावत्याऽपि वेलया नापयाति ततः पात्रकस्थापनादेस्तावन्मात्रं छित्त्वा परित्यज्यते। 'सव्वं वावि विगिचति' अन्येषां वा पात्रकस्थापनादीनां सद्भावे सर्वमेव तत्पात्रस्थापनादि परित्यजति । 'पोराणं मट्टिताहे' त्ति अथ तत्कोत्थलकागृहकं न सचेतनया मृत्तिकया कृतं किन्तु पुराणमृत्तिकया ततस्तां पुराणमृत्तिकां ताहे' त्ति तस्मिन्नेव प्रतिलेखनाकाले पनयति यदि तत्र कृमिकास्तया न प्रवेशिता इति। मू. (४९३) पत्तं पमज्जिऊणं अतो बाहिं सई तु पप्फोडे।
केइ पुण तिन्नि वारा चउरंगुल भूमि पडणभया॥ वृ. इदानीं तत्पात्रकं पात्रकेसरिकया-मुखवस्त्रिकया तिस्रो वारा बाह्यतः प्रमृज्य संपूर्णास्ततो हस्ते स्थापयित्वाऽभ्यन्तरतस्त्रयो वाराः पुनः समन्ततः सई त पप्फोडे' त्ति सकद-एकां वारामधोमखां कत्वा बुघ्ने प्रस्फाट्यत्. एवं केचिदाचार्या ब्रुवते. कचित्पुनराचार्या एवं भणन्ति. तदत तिस्रा वाराः प्रस्फोटनीयं, एतदक्तं भवति-एकां वारांप्रमृज्य पश्चादधोमुखं प्रस्फोट्यते पुनरपि प्रमृज्य प्रस्फोट्यंत ३. एवं तास्तिस्रो वाराः प्रस्फोटनीयं । तच्च पात्रकं भुव उपरि कियहरे प्रत्युपेक्षणीयमित्यत आह ‘चउरंगुल भृमि' चतुर्भिरङ्गलैर्भुव उपरि धारयित्वा प्रत्युपेक्षणीयं. मा भृत्पतनभङ्गभयं स्यादिति । एतं तावत्प्रत्यूषसि वस्त्रपात्रप्रत्युपक्षणा उक्ता इदानीमुपधिं पात्रकं च प्रत्युपेक्ष्य किमुपधेः कर्त्तव्यं ? क वा पात्रकं स्थापनीयमित्यत आहमू. (४९४) विंटिअबंधनधरण अगनी तेन य दंडियक्खाभे।
उउबद्रधरणबंधन वासासु अबंधणा ठवणा ॥ वृ. उपधिविण्टिकानां बन्धनं कर्त्तव्यं, 'धरण ति पात्रकस्य चात्मसमीप-आत्मोत्सङ्गे धरणं कार्यम. अनिक्षिप्तमित्यर्थः, किमर्थं पुनरतदेवं क्रियत? यदपधिका बध्यत पात्रकमनिक्षिप्तं क्रियत इति ?. उच्यते.

Page #124

मूलं - ४९४
'अगनि' त्ति 'अग्रभयात्' प्रदीपनभयात् स्तनकभयात् दण्डिकक्षोभाच्च एतदेवं क्रियते, कस्मिन् पुनः काले क्रियते कस्मिन पुनः काले एतदेवं न क्रियते इत्यत आह- 'उउबन्द्ध' ऋतुबद्ध उच्यते शीतकाल उष्णकालच, तत्र पात्रकधरणमुपधेच बन्धनं कर्त्तव्यं 'वासासु' त्ति वर्षाकाले अबंधन' त्ति उपधेरबन्धनं कर्त्तव्यं - उपधिर्न बध्यते, 'ठवण' त्ति पात्रकं च निक्षिप्यते एकदेशे स्थाप्यते, प्रयोजनमुपधेरबन्धने पात्रकस्य च निक्षेपणे वक्ष्यति । इदानीं भाष्यकारो व्याख्यानयन्नाह
मू. (४९५)
रयताण भाण धरणा उउबद्धे निक्खिवेज्ज वासासु । अगनी नभएण व रायक्खोभे विराधनया ॥
[भा. १७५] वृ. रजस्त्राणस्य भाजनस्य च धरणम्-अनिक्षेपणं कर्त्तव्यं कदा ? 'ऋतुबद्धे' शीतोष्णकालयोः, वर्षासु पुनर्भाजनं निक्षिपेदेकान्ते, किमर्थं पुनर्भाजनस्य उत्सङ्गे धरणं क्रियते ? अत आह- 'अगनी' अग्निभयेन प्रदीपनकभयेन स्तेनभयेन वा राजक्षाभेन वा मा भूदाकुलस्य गृह्णतः पलिमन्थेनात्मविराधना संयमविराधना वा स्यात ॥ मू. (४९६)
परिगलमाणा हीरज डहणा भेया तहेव छक्काया।
गुत्तो व सयं उज्झे हिरज्ज व जं च तेन विना ॥
[भा. १७६ ] वृ. अग्न्यादिक्षोमे निर्गच्छत आकुलस्य अपरिबद्धा परिगलति ततथ परिगलमाना केनचिदपहियते 'डहण' त्ति दह्येत वा अवद्धा सती उपधिर्यावद् गृह्यते, 'भेया' इति आकुलस्य निर्गच्छतोऽनासन्नं पात्रकं गृह्णतो 'भेदो वा' विनाशो वा भवेत, ततश्च षट्कायस्यापि विराधना संभवति । 'गुत्तो व सयं डज्झे' संमूढो वा उपधिपात्रग्रहणे स्वयं दह्येत, स्तेनकसंक्षोभे च सति उपधिपात्रकग्रहणव्याक्षेपेण स्तेनकैः- म्लेच्छेपहियते, 'जं च तेन विन' त्ति यच्च तेन विना' उपधिपात्रकादिना विना भवति आत्मविराधना संयमविराधना च तत्तदवस्थमेवेति । आह- पुनः किं कारणं वर्षासु उपधिर्न बध्यते पात्रकाणि वा निक्षिप्यन्ते ?, उच्यतेमू. (४९७) वासासु नत्थि अगनी नेव य तेना उ दंडिया सत्था ।. तेन अबंध ठेवणा एवं पडिलेहणा पाए ।
[भा. १७७]
वृ. वर्षासु नास्ति अग्निभयं नापि च स्तेनभयं, स्तेनाश्रात्र पल्लीपतिकादयो द्रष्टव्याः, यतस्त एव वर्षासु प्रतिबन्धेन नागच्छन्तीति, दण्डिका - अन्यराजानो वर्षासु स्वस्थास्तिष्ठन्ति विग्रहस्य तस्मिन् कालेऽभावात. अतस्तेन कारणेन 'अबंधन' त्ति अबन्धनमुपधेः 'ठवण' त्ति पात्रकं च पार्श्वे निक्षिप्तं न क्रियते अपि तु स्थाप्यते - मुच्यते । एवं प्रत्युपक्षणा पात्रविषया प्रतिपादिता, तत्प्रतिपादनाच्चोक्तमुपकरणप्रत्युपेक्षणाद्वारम, इदानीं स्थण्डिलद्वारस्वरूपप्रतिपादनायाह
मू. (४९८ )
अनावायमसंलोए अनवाए चेव होइ संलाए । आवायमसंलाए आवाह चैव संलाए ।
'वृ. “अनावायमसंलोए' त्ति न आपातः- अभ्यागमः स्वपक्षपरपक्षयोर्यत्र स्थण्डिले तदनापातं, 'लोक दर्शने' न संलीकोन दर्शनं छन्नत्वाद्यत्र स्थंडिलं तदनालोकम्. अनापातं च तदसँल्लोकं च अनापातासँल्लोकं एको भेद: स्थण्डिलस्य, तथा 'अनवाए चेव होइ संळोए' नापातः कस्यचिद्यत्र तदनापातं अनापातं च तत्संलोकं च- अच्छन्नं च एतदुक्तं भवतियत्र स पुरीषं व्युत्सृजति तत्र न कस्यचिदापातः किन्तु दूरस्थिताः पश्यन्ति आकाशत्वादिति अयं द्वितीयो भेदः, तथाऽन्यदापातमसंलोकम, आपातः यत्र कथिदागच्छति असंलोकं छन्नम आपातं च तदसलीकं च आपातासंनाकम. एतदुक्तं भवति - आपातोऽस्ति

Page #125

आधनियुक्तिः मूलसूत्र सागारिकाणामासन्ना एव तिष्ठन्ति न च वनादिवृत्यादितिरोहितत्वाव्युत्सृजन्तं साधु पश्यन्ति, एष तृतीया भेदः. तथाऽन्यत-'आवाए चेव होइ संलोए' त्ति आपातः' अभ्यागमः कस्यचिद्यत्र संलोकः' संदर्शनं यत्र. तत्र आपातं च तत्संलोकं च आपातसंलोकं सागारिकागमा भवति दूरस्थिताश्च सागारिकाः पश्यन्ति साधु व्युत्सृजन्तं. अयं चतुर्थः । इदानी चतुर्थमेव तावदभेदं व्याख्यानयति, यतस्तव्याख्यानेऽन्ये विधिप्रतिषेधल्पाः सुज्ञाना भवन्तीति। मू. (४९९) तत्थावायं द्विहं सपक्वपरवक्खओ य नायव्वं ।
दविहं होइ सपक्खे संजय तह संजईणं च ॥ वृ. तत्रापातं स्थण्डिलं द्विविधं' द्विप्रकारं वर्त्तते. कथं द्वैविध्यं भवतीत्यत आह-'सपक्खपरक्खओ य नायव्वं तत्र स्वपक्षः-संयतवर्गः परपक्षः-गृहस्थादिः. नत्र स्वपक्षपातं द्विविधं संयतस्वपक्षापातं संयतीस्वपक्षापातं च। मू. (५००) संविग्गमसंविग्गा संविग्गमनन्नएयरा चव।
असंविग्गावि दविहा तप्पक्खियाएअरा चेव ॥ वृ. तत्र येते संयतास्ते संविनाच असंविनाश्च येते संविनास्तेमनाज्ञा इतर-अमनोज्ञाश्च, असंविग्ना अपि द्विविधाः- तत्पाक्षिकाः' संविनपाक्षिकाः इतरे-असंविग्नपाक्षिकाः निर्द्धा नैव श्लाघन्ते तपस्विनस्तु ये निन्दन्ति। उक्तः स्वपक्षः, इदानीं परपक्ष उच्यते___ मू. (५०१) परपक्खेवि अदविहं मानुस तेरिच्छिअंच नायव्वं ।
एक्केकंपि अतिविहं पुरिसित्थिनपुंसगे चेव।। वृ. परपक्षेऽपि च दुविहं स्थण्डिलं मानुषापातं तिर्यगापातं च ज्ञातव्यं यत्तन्मानुषापातं तब्रिविधं-पुरुषापातं स्त्र्यापातं नपुंसकापातं च, तिर्यगापातमपि त्रिविधं-तिर्यकपुरुषस्तिर्यकस्त्री तिर्यनपुंसकम्। मू. (५०२) पुरिसावायं तिविहं दंडिअ कोडुबिए य पागइए।
ते सोयऽसोयवाई एमेवित्थी नपुंसा य॥ वृ. तत्र पुरुषापातं त्रिविधं- दण्डिकः' राजा 'कौटुम्बिकः' श्रेष्ठ्यादि: ‘प्राकृतिकः' प्रकृतिनां मध्ये यः, अयं त्रिविधः पुरुषः तेषामकैकस्त्रयाणामपि पुरुषाणां शौचवादी अशाचवादी चेति। एमेवित्थी नपुंसा यत्ति एवमेव दण्डिककौटुम्बिकप्राकृतिकरूपाः शौचाशौचवादिनः स्त्रीनपंसका ज्ञातव्या एभिर्भेर्दर्भिन्नाः।
इदानीं मनुष्याणांमध्ये द्वितीयं परपक्षभेदं प्रतिपादयन्नाहमू. (५०३) एए चेव विभागा परतिाणंपि होइ मनुयाणं ।
तिरिआणंपि विभागा अआ परं कित्तस्यामि ॥ वृ. एत एव विभागा' भदा दण्डिककोम्बिकप्राकृतिकशाचवाद्यांचवादिरूपाः परतीथिकानामपि भवन्ति मनुष्याणां, इदानीं तिरथामपि विभागान' भेदानतः परं कीर्तयिष्यामि' प्रतिपादयामीत्यर्थः । मू. (५०४) दित्तादित्ता तिरिआ जहन्नमुक्कासमज्झिमा तिविहा।
एमवित्थिनपुंसा दगुछिअद्गुंछिआ नया॥ निधास्तिर्यश्रो-दृप्ताथादृप्ताश्च-मारकाथामारकाचेति. पुनरककास्त्रिविधा दीप्ता अदीप्ताथ य
""रत्कृष्टा मध्यमाच. तत्र जघन्या मूल्यमङ्गीकृत्य मेण्ढकादयः. उत्कृष्टा हस्त्यश्वादयः "वित्थिनपुंसा'य ते दीप्ता अदीप्ताच ते सर्व एव प्राग्वत स्त्रियः पुरुषानपुंसकाचति. ते
उक्तास्ते जघन्या मध्यमा गवादयः। एमे.
नसाय ते दीप्ता अीप्तायत

Page #126

मलं-५०४ च पुनः सर्व एक जुगुप्सिताः' निन्दिताः अजुगुप्सिताः' अनिन्दिता ज्ञेयाः। तत्रतषां भेदानां मध्ये कषामापाते सति गमनं कर्त्तव्यमित्यत आहमू. (५०५) गमन मणुन्ने इयरे वितहायरणंमि होइ अहिगरणं ।
पउरदवकरण दटुं कुसील संहऽनहाभावो ॥ वृ. मनाज्ञानामापाता यत्र स्थण्डिले तत्र गमनं कर्त्तव्यं. इयरे' त्ति अमनोज्ञास्तेषामापात गमनं न कर्त्तव्यं यतः 'वितहायरणमि होति अहिगरणं ति वितथाचरणम-अन्यसामाचार्या आचरणं तस्मिन सति शिक्षकाणां परस्परं स्वसामाचारीपक्षपातेन राटिर्भवति ततश्चाधिकरणं भवति । तथा कुशीलापातेऽपि न गन्तव्यं यतः पउरदवकरण दटुं' प्रचुरेण द्रवेण शौचकरणक्रियामुच्छोलनया दृष्टा कुशीलानामअसंविनानां संबन्धिी पुनश्च सेहादीनामन्यथा भावोभवेत, तदुतते शुचयो न त्वस्मत्साधवः तस्मादेत एव शोभनाः पृज्याचेति तन्मध्ये यान्ति, संयतापातेऽयं दोषः, संयतीनां त्वापातमकान्तनव वर्जनीयं ।
अधुना परपक्षमानुषापातदोषान दर्शयन्नाह. मू. (५०६) जत्थऽम्हे वच्चामो जत्थ य आयरइ नाइवग्गो थे।
. परिभव कामेमाणा संकेयगदिन्नया वावि ॥ वृ. तत्पुरुषा एवमाहुः यदुत-ययैव दिशा पुरीषव्युत्सर्जनार्थं वयं व्रजामः यत्र चाचरति-सज्ञाव्युत्सृजनं करोति नः अस्मदीयो ज्ञातिवर्ग:- स्वजनयोषिद्वर्गः तयैव दिशा एतेऽवि व्रजन्ति, ततचैते परिभवमस्माकं कुर्वन्ति, 'काममाण' त्ति नूनमते 'कामयन्ति' अभिलषन्ति स्त्रियं तेन तत्र प्रयान्ति, 'संकेतगदिन्नआ वावि' दत्तसङ्कता वा तेन स्त्र्यापाते व्रजन्ति । एते च दोषाःमू. (५०७) दव अप्प कलुस असई अवन्नपडिसेहविप्परीणामो।
संकाईया दोसा पंडित्थि गहे यजं चऽन्नं ॥ वृ. कदाचिद्वमल्पं भवति तत उक्ताहादि कलुसंति कलुषं वा उदकं भवति, 'असई ति अमावो वा द्रवस्य भवति, ततश्चैते दोषाः-अवर्णः-अश्लाघा प्रवचने भवति, प्रधानो वा कश्चिदृष्ट्रा प्रतिषेधं भिक्षादेः करोति, 'विपरिणामो वा' कस्यचिदमिनवश्राद्धस्य, शङ्कादयथ दोषाः पण्डकस्त्रीविषया भवन्ति. 'गहिए जं चऽन्नं ति पण्डकस्त्रीभ्यां बलादगृहीतस्य यच्चान्यदाकर्षणोक्ताहादि भवति स च दोषः।
अधुना तिर्यगापातदोषं दर्शयन्नाहमू. (५०८) आहणणाई दित्ते गरहि अतिरिएसु संकभाईया।
एमेव य संलोए तिरिए वज्जेत्तु मनुयाणं ।। वृ. दृप्ततिर्यगापाते-मारणकतियंगापात आहननादिदोषाः, आदिग्रहणादभक्षणदोषश्च मर्कटादिकृतः. गर्हितः-गर्दभ्यादिषु तिर्यक्षु मथुनाशकाद्याः आदिग्रहणानिःशङ्कमेव वा भवति । एवं तावदत आपातदोषा उक्ताः. एमव य सलाए' एवमेव संलोकपि मनुष्याणां' मनुष्यसंबन्धिनि दोषा द्रष्टव्याः, किन्तु तिरिए वजेत्तु'त्ति तिरथा मुक्त्वा, एतदक्तं भवति-तिर्यकसंलोके न कश्चिद्दोषी भवतीति । इदानीं संलोके दोषान मू. (५०९) कलुगढवे असई य व परिपालोए हवंति दोसा उ।
पंडियीसुवि एए खड़े वेउव्वि मुच्छा य ।। वृ. कलुष द्रवे सति असति' अभाव वा द्रवस्य पुरुषालोके पुरुषो यत्र स्थितः पश्यति. पण्डकस्त्री. जनिताश्च शङ्कादोषाः पूर्वोक्ताः तथा खद्र' बृहत्प्रमाण सफ विउवि ति विक्रियामापन्ने शेफ दृष्ट्रा सति

Page #127

आधनियुक्तिः मूलसूत्रं पण्डकस्य स्त्रिया वा मूर्छा अनुगगा भवति । उक्तं चतुर्थस्थण्डिलमापातसंलोकरूपम्. इदानी तृतीयमापातासंलोकरूपमुच्यते. तत्राहमू. (५१०) आवायदोस तइए बिइए संलोयओ भवे दोसा।
ते दोवि नत्थि पढमे तर्हि गमनं तत्थिमा मेरा॥ वृ. तृतीयं स्थण्डिलं यद्यप्यसलाकं तथाऽप्यापातदोषेण दष्टं वर्तते। उक्तं तृतीयम, इदानीं द्वितीयमनापातसंलोकरल्पमुच्यत. तत्राह- बिइए संलायओभवे दोसा' द्वितीय यद्यप्यापातदोषो नास्ति तथापि संलोकतो भवति दोषः, उक्तं द्वितीय स्थण्डिलं. इदानीं प्रथममनापातमसंलोकमुच्यते. तत्राह- ते दोवि नत्थि पढमे ते दोषा आपातजनिताः संलोकजनिताथन सन्ति प्रथम स्थण्डिलेऽतस्तत्रैव गमनं कर्त्तव्यं, तत्र चेयं 'मेरा' मर्यादा-वक्ष्यमाणा इयं नीतिरिति ।। तत्र यदक्तं प्रथमस्थण्डिले गच्छतामियं मेरा साऽभिधीयतेमू. (५११) कालमकाले सन्ना कालो तझ्याइ सेसयमकालो।
पढमा पारिसि आपुच्छ पानगमपुप्फियऽन्नदिसिं॥ वृ. तत्रैका काले सञ्ज्ञा भवति अन्याऽकाले सज्ञा भवति. कालो ततियाए'त्ति कालः' सञ्ज्ञाकालः तृतीयायां पौरुष्यां भवति संसयमकालो त्ति शेषकाले या सज्ञा भवति साऽकालसञ्जत्युच्यते. 'पढमपोरिसि'त्ति तत्राकालसञ्ज्ञा प्रथमपौरुष्यां यदिभवति ततः आपुच्छ पानग'त्ति आपृच्छ्य साधून. एतदुक्तं भवति-साधूनेवमसावापृच्छति यद्त-भवतां किं कचिच्चङ्क्रमणभूमिंयास्यति नवा? इति. पुनः 'पानग'त्ति तदनुरुपं पानकमानयति, किंविशिष्टम् ? - अपुष्पितं तरिकारहितं येन स्वच्छतया उदकभ्रान्तिर्भवति, 'अन्नदिसं'ति अन्ययापत्तनस्य दिशा उदकं गृह्यते अन्ययाच दिशा चक्रमणभूमि प्रयाति येन सागारिकाशङ्का न भवति यदुतैते कानिकेन शौचं कुर्वन्ति॥ म. (५१२) अइरेगगहण उग्गाहिन्न आलोअपच्छिअंगच्छे।
एसा उ अकालंमी अनहिंडिअ हिंडिआ कालो॥ ७. अतिरिक्तं च तत्पानकं गृह्यते कदाचिदन्यसाधोः कार्यं भवेत् सागारिकपुरस्ताद्वा उच्छोलनादि क्रियते । 'उग्गाहिएणं'ति उद्ग्राहितेन-पात्रबन्धबद्रेन पात्रकेण समानीय गुप्तं सत् 'आलोए'त्ति आनीयाचार्य-स्य तदालोच्यते, 'पच्छिउं गच्छे'त्ति पुनस्तमेवाचार्य पृष्ठा चक्रमणिकया गच्छति, इयमकाले सज्ञा अका-लसझेत्यर्थः अहिण्डितानां सतां भवति. कालसञ्ज्ञा पुनर्हिण्डितानांभिक्षाटनकालस्योत्तरकालं भुक्त्वा या भवति सा कालसञ्ज्ञा भवति । अन्ये त्वाह:- अनहिंडिय हिंडियाकालाति अहिण्डितानामर्थपारुषी-करणात्तरकाले यका भवति सा कालस व. तथा हिण्डितानां भिक्षाभ्रमणभोजनोत्तरकालं या भवति साऽपि कालसज्ञोच्यते । मुक्त्वोत्तरकालं या सज्ञा भवति तत्र किं कृत्वा कथं वा गम्यते? मू. (५१३) कप्पेऊणं पाए एक्काकस्स उ दुवे पडिग्गहए।
दाउं दो दो गच्छे तिण्हऽट्ट दवं तु घेतूणं । वृ. पात्रकाणि कल्पयित्वा पत्ताई तेप्पिऊण इत्यर्थः पुनरकेकम्य साधाः पतवग्रहद्वयं दत्त्वा. एतदुक्तं भवति-योऽसौतिष्ठतिसाधुरस्तस्यआत्मीयएवएक पतढग्रहाद्वितीयं तुपतटग्रहयोऽसौसाधुशङक्रमणभूमि प्रयाति ससमर्पयित्वा व्रजति अत एकैकस्य द्वौ दी पतग्रहौ भवतः। दोदो गच्छत्ति द्वौ द्वौ गच्छतःनैकैको गच्छति.तत्र चतिण्हट्ट दवंचघेत्तूण' त्रयाणांसाधूनामर्थ यावदकं भवति तावन्मानंती गृहीत्वा व्रजतः।त

Page #128

मूलं-५१३ चकथंगच्छन्ति? अत आहमू. (५१४) अजुगलिआ अतुरंता विकहारहिआ वयंति पढमं तु।
निसिइत्तु डगलगहणं आवडणं वच्चमासज्ज ॥ वृ.न युगलिताः-समश्रेणिस्थाव्रजन्ति किन्तु अयुगलिताः अत्वरमाणा विकथारहिताश्चव्रजन्ति, ततश्रङक्रमणभुवं प्राप्य प्रथम निषीदयित्वा'उपविश्य डगलकानां अधिष्ठानप्राञ्छनार्थमिष्टकारखण्डकानां लघुपाषाणकानां वा ग्रहणं करोति, 'आवडणं'ति प्रस्फोटनं तेषां डगलकानां करोति, कदाचित्तत्र पिपीलिकादि स्यात. तेषां च ग्रहणे किं प्रमाणमत आह-'वच्चमासज्ज' पुरीषमीकृत्य, श्लथं कठिनं वा विज्ञाय पुरीषं ततस्तदनुरूपाणि डगलकानि गृह्णाति, ततो डगलकानि गृहीत्वा सच्छायस्थण्डिले उपविशति। मू. (५१५)
अनावायमसंलोए, परस्सनुवघाइए।
समे अज्झसिरे यावि, अचिरकालकयंमि अ॥ वृ. अनापातः असंलोकश्चतरस्य यस्मिन तदनापातासंलोकं स्थण्डिल लोकस्य.तथा अनुवघाइपत्ति उपधातच यत्र न भवति उक्ताहादि तस्मिन्ननुपघातिके, तथा समं यत्र लुठनं न भवति. लुटने स्थण्डिले आत्मपतनभयं पुरीषं च मुक्तं कीटिकादीश्रृर्णयति तथा 'अझसिरे यावित्ति यत्तृणादिगच्छन्नं न भवति, तत्र हि वृश्चिकादिरागत्यदशति कीटकादि वाप्लाव्यते, 'अचिरकालकयंमिय'त्ति अचिरकालकृतं तस्मिन्नेव द्विमासिके वस्तौ यदग्न्यादिना प्राशुकीकृतं तस्मिन् । मू. (५१६) वित्यिन्ने दमोगाढे, नासन्ने बिलवज्जिए।
__तसपाणबीयरहिए, उच्चाराईणि वोसिरे॥ वृ. तथा विस्तीर्णे, तत्र विस्तीर्णजघन्येन हस्तप्रमाणं चतुरस्रमुत्कृष्टेन चक्रवावासनिकाप्रमाणं द्वादशयोजनमिति गम्यते. तस्मिन्, 'दूरमोगाढे'त्ति दूरमधोऽवगाह्य अग्न्यादितापेन प्राशुकीकृतं जघन्येन चत्वार्यङ्गुलानि अधः, 'नासन्ने'त्ति तत्रोसन्नं द्विविधं दव्वासनं भावासन्नं च, भावासन्नं अनहियासओ अतिवेगेण आसन्ने चेव वोसिरह, दव्वासन्नं धवलगरआरामाईणं आसन्ने वोसिरइ, न आसन्नं अनासन्नंयद्दव्यासन्नं भावासन्नं वा न भवति तस्मिन् व्युत्सृजति, तथा 'बिलवर्जिते' बिलादिरहिते स्थण्डिले व्युत्सृजति, तथा त्रसप्राणबीजरहितयोयुत्सृजतीति, एतस्मिन दशदोषरहिते स्थण्डिले सति उच्चारादीनि व्यत्सृजेत । इदानीमेकादिसंयोगेन यावन्ति स्थण्डिलानि भवन्ति तावन्ति प्रतिपादयन्नाहमू. (५१७) एगद्गतिगचउक्कगपंचगछसत्तट्ठनवगदसगेहि।
संजोगा कायव्वा भंगसहस्सं चउवासं ॥ ___ वृ. एकद्वित्रिचतुष्पश्चषटसप्ताप्टनवदशकः संयोगाः कर्त्तव्याः, ततश्च सर्वैरेभिर्निष्पन्नं भङ्गकसहस्त्रं चतुर्विशत्युत्तरं भवति । इदानीं भाष्यकार एतान्यव स्थण्डिलपदानि व्याख्यानयति, तत्राद्यमनापातासंलोकं व्याख्यातमेव, इदानीमनुपघातिकपदव्याचिख्यानयाऽऽह. . मू. (५१८) उभयमुहं रासिद्गं हेट्ठिललाणं तरण भय पढमं । लन्द्रहरासिविमत्ते तस्सुवरि गुणं तु संजोगा।
[प्र. २५] आयापवयणसंजमतिहिवहमुग्याइमं तु नायव्वं ।
आराम वच्च अगनी पिट्टण असुई य अन्नत्थ ।। [भा. १७८] वृ. औपघातिकं त्रिविघं ज्ञातव्यं आत्मांपघातिकं प्रवचनौपघातिक संयमापघातिकं च, तत्रा

Page #129

आनियुक्निः मूलसूत्रं त्मौपघातिकं क्व भवतीत्यत आह-आराम-आरामादी व्युत्सृजतः. प्रवचनापपातिकं च क्व भवतीत्यत आह- वच्च वा-गूथं तत्करीष व्युत्सृजतः. संयमापयातिक क क भवतीत्यत आह-'अगर्ना' अग्निः स यत्र प्रज्वाल्यत. एतच्च यथासङ्ख्यन योजनायं। कवमात्मोपघातादि भवतीत्यत आह-यथासङ्ख्यन पिट्टण असुई य अन्नत्थ' आरामे व्युत्सृजतः पिट्टणं-ताडनं भवति. वर्चः करीषे व्युत्सृजतोऽशुचिरयमिति लाक एवं संभा-वयति. अङ्गारदहनभूमौ व्युत्सृजतः सोऽङ्गारदाहकः अन्नत्थ'त्ति दन्यत्राङ्गारार्थ प्रज्वालयति ततश्र संयमापघात इति. यतश्चैत दाषा भवन्ति अतोऽनुपघातिक स्थण्डिल व्युत्सृजनीयमिति। अनुपघातिकंगतम, इदानीं 'सम'त्ति व्याख्यानयन्नाह. मू. (५२०) विसम पलोट्टण आया इयरस्स पलोट्टणम छक्काया।
झुसिमि विच्छुगाई उभयक्कमणे तसाईया ॥ [भा. १७९] वृ. विषमे स्थण्डिले व्युत्सृजतः प्रलुठनं साधारेव भवति ततश्चात्मविराधना. उभय निमत्रपुरीषं तदाक्रमणन त्रसादया विराध्यन्ते ततश्च संयमांपघातो भवति. इतरस्स'त्तिइतरयोः कायिकापरीषयोःप्रलठन सति षट काया विराध्यन्ते. ततः समव्युत्सृजनीयमा समेत्तिगयं. 'अन्झसिरित्तिव्याख्यायत. तत्राह'झुसिमि पिच्छुगाई' झुसिम्पलाछादिच्छन्नं तत्रव्युत्सृजतो वृधिकादिभक्षणं संभवति ततश्चात्मविाधना, 'उभय'त्ति मूत्रपुरीषं तदाक्रमणेन त्रसादयो विराध्यन्ते ततश्च संयमोपघातो भवति ततोऽशुषिरव्युत्सृजनीय, द्वारम् । इदानीं 'अचिरकालकयंमि यत्ति व्याख्यायतेमू. (५२१) जे जंमि उउंभि य कया पयावणाईहि थंडिला ते उ।
होतियरंमि चिरकया वासा वुच्छेय बारसगं॥ [भा. १८०] वृ. यानि यस्मिन ऋतौ-शीतकालादौ प्रतापनादिभिः अग्निप्रज्वालनादिभिः-अग्निप्रज्वालनादिभिः स्थण्डिलानि कृतानि तस्मिन्नेव च ऋतौ स्थण्डिलान्यचित्तानि भवन्ति, तानि स्थण्डिलानि इतरस्मिन्अनन्तरकृती चिरकृतानि मिश्रीभूतानि चयोग्यानि भवन्ति। वासावुच्छेय बारसगं'ति यस्मिन प्रदेश एक वर्षाकालं ग्राम उषितः, सच प्रदशो द्वादश' द्वादशवर्षाणि यावत्स्थण्डिलं भवति, यत्र तु पुनर्वर्षामात्रमुषितो ग्रामस्तत्र भवत्येव स्थण्डिलं द्वादश वर्षाणीति। इदानीं 'विच्छिन्नं' ति व्याख्यानयन्नाहम. (५२२) . हत्थायामं चउरस्स जहन्नं जोयणे बिछक्कियरं। चउरंगलप्पमाणं जहन्नयं दूरमोगाढं ॥
[भा. १८१] वृ. विस्तीर्ण द्विधा-जघन्यमुत्कृष्टं च, तत्र जघन्य हस्तायाम चतुरस्त्रं च जघन्यतो विस्तीर्ण स्थण्डिलं. 'जोयण बिछक्क इयरंति इतरद्-उत्कृष्टं विस्तीर्ण योजनानां द्विषट्का, द्वादशयोजनन्सितार्णमित्यर्थः । वित्थिन्नत्ति गयं, इदानीं 'दूरमागाढे'त्ति व्याख्यायते, तत्राह-'चतुरंगुलप्पमाणं' चत्वार्यङ्गलानि भुवाऽधो यदवगाढं तज्जघन्यता दूरमागढमुच्यते, मध्यममुत्कृष्टं च चतुर्णामङ्गलानामधस्ताद्विज्ञेयमिति।
आसन्नंव्याख्यायते. तत्राहमू. (५२३) दव्वासन्नं भवणाझ्याण तहियं तु संजमायाए। आयापवयणसंजमदोसा पुन भावआसन्ने ॥
भा. १८२ वृ. आसन्नं द्विविधं-द्रव्यतो भावतच, तत्र द्रव्यासन्नं भवनादीनामासन्ने व्युत्सृजतो द्रव्यासन्नं भवति. तत्र स्वमात्मोपघातो भवति. तत्र च संयमोपघात एवं भवति-स गृहपतिस्तत्पुरीष साधुव्युत्सृष्टं केनचित्कर्मकरणान्यत्र त्याजवति ततश्च तत्प्रदेशविलेपन हस्तप्रक्षालने च संयमापघाता भवति, आत्मापघातच स

Page #130

मूलं-५२३
गृहपती रुष्टः सन कदाचित्ताड्यति ततश्चात्मोपघात इति, तस्माद्दव्यासन्ने नव्युत्सृजनीयं। इदानीं भावासन्नं प्रतिपादयन्नाह-आयापवयण'त्ति आत्मप्रवचनसंयमोपघातदोषाभावासन्ने भवन्ति, कथं?. स हि साधुरन्ययोगव्यावृत्तस्तावदास्ते यावदतीव भावासन्नः संजातः, ततश्च त्वरितं प्रयाति. पुनश्च केनचिट्टर्तेनोपलक्ष्य भावासन्नतां धर्मप्रच्छनव्याजेनार्द्रपथ एव धृतः ततश्च तस्य पुरीषवेगं धारयत आत्मोपघातो भवति. अथापथ एव व्यत्यजति ततश्च प्रवचनोपघाता भवति. संयमोपघातोऽपि तत्रैवाप्रत्युपेक्षितस्थण्डिले व्युत्सृजतो भवति: तस्मादनागतमव गमन प्रवर्त्ततं । इदानीं बिलवर्जितं व्याख्यायते. यत्राहमू. (५२४) होति बिले दो दोसा तसेसु बीएसुवावि ते चेव।
संजोगआ अदोसा मूलगमा होति सविसेसा॥ [भा. १८३) वृ.बिलप्रदेशे व्युत्सृजतो दोषद्वयं भवति-आत्मविराधना संयमविराधनाच. दारं। इदानीं "तसपाणबीयरहियं"ति व्याख्यायते. तत्राह-तसेसु बीएसु वावि ते चेव' त्रसेषु व्युत्सृजतः संयमविराधनाऽऽत्मविराधना च भवति. बीजेषु च व्युत्सृजतस्त एव दोषा भवन्ति-आत्मविराधना संयमविराधना च, तत्रात्मविराधना गोक्षुरकप्रभृतीनामुपरि व्युत्सृजता भवति, संयमविराधना तथैवेति. दारं । एवं तावदेककदोषदुष्टं स्थण्डिलमुक्तम्. इदानी द्वितीयादिसंयोगेन दोषदुष्टतां प्रतिपादयन्नाह- 'संजोगओ य' संयोगतो-द्रव्यादिदोषसंबन्धेन 'मूलगमात' मूलदोषभेदात्सकाशात् ‘सविशेषाः' द्विगुणतरादयो दोषा भवन्ति, मूलमेदे तावदापातसंलोकदोषदुष्टता तथाऽन्यस्तत्रैव यधुपघातदोषो भवति ततो द्विदोषसयोगतः सविशेषा दोषा भवन्ति । एवं दोषत्रयादिसंयोगतः सविशेषा अधिका एकैकस्मिन् स्थण्डिले ज्ञेया इति।
इदानीं तस्मिन् दोषरहिते स्थण्डिले प्राप्तस्य यो विधिः स उच्यते. मू. (५२५) दिसिपवणगामसूरियछायाए पमज्जिऊण तिक्खुत्तो।
जस्सोग्गहोत्ति काऊण वोसिरे आयमेज्जा वा॥ वृ.तत्रतेन साधुना सझाव्युत्सृजता दिस'त्ति उत्तरायां दिशिपूर्वायांचन पृष्ठं दातव्यं, लोकविरोधात, तथा पवनग्रामसूर्याणां च पृष्ठं दत्त्वा न व्युत्सृजनीय, लोकविरोधादेव, तथा छायायां प्रमार्जयित्वा 'तिक्खुत्तो'त्ति तिम्रो वाराः प्रमार्जयित्वा यत्र व्युत्सृजनीयं, 'जस्सोग्गहो'त्ति यस्यायमवग्रहस्तेनानुज्ञातव्य इत्येव कृत्वा व्युत्सजनीयं 'आयमज्जा वा' निर्लेपनं चापान एवमेव कुर्यात, यद्त स्थण्डिलेऽनुज्ञापयित्वा चेति । इदानीमेतामेव गाथां भाष्यकारो व्याख्यानयन्नाहमू. (५२६) उत्तरपुव्वा पुज्जा जम्माएँ निसियरा अहिवडंति। घाणाऽरिसा य पवण सूरियगाम अवन्नो उ॥
[भा. १८४] वृ. उत्तरा दिक पूर्वा च किल लोक द्वे अपि पूज्ये. ततश्च तयोः पृष्ठं न दातव्यं, 'जम्माए निसियरा अभिवडंति' याम्या-दक्षिणा दिक तस्यां च रात्री पृष्ठं नदातव्यं, किमित्यतंदवम?, उच्यते. रात्रौ निशाचरा:पिशाचादयः अभिपतंति'त्ति अभिमुखा आगच्छन्ति, एतदुक्तं भवति-रात्रौ दक्षिणाया दिश उत्तरायां दिशि देवाः प्रयान्ति (इति) लोक श्रुतिः, ततश्च तत्र पृष्ठं न दातव्यं, प्रयच्छता लोकविरोधो भवति, 'घाणारिसा य पवणे'त्ति पवनस्य च पृष्ठं यदि दीयते ततो घाणाशाँसि भवन्ति. सूर्यग्रामयोश्च पृष्ठप्रदान अवर्णः अयशो भवति, । इदानीं 'छायाए'त्ति व्याख्यानयन्नाह. मू. (५२७) संसत्तग्गहणी पुन छायाए निग्गयाण वासिरड।
छायासइ उहमिवि वासिरिअ महत्तयं चिट्ठ॥ [भा. १८५]

Page #131

१२८
ओघनियुक्तिः मूलसूत्रं वृ. "संसक्त ग्रहणिः' कृमिसंसक्तोदर इत्यर्थः यद्यसौ साधुर्भवत ततो वृक्षच्छायायां निर्गतायां व्युत्सृजति. अथ छाया न भवति ततथ व्युत्सृज्य मुहर्तमानं तिष्ठेद येन ते कृमयः स्वयमेव परिणमन्ति।
किं चासौ करोतीत्यत आह. मू. (५२८) उवगरणं वामे ऊरुगंमि मत्तं च दाहिणे हत्थे।
तत्थऽन्नत्थ व पंछे तिहि आयमनं अदरंमि॥ वृ. 'उपकरणं' रजोहरणदण्डकादि वामे ऊरौ स्थापयति. मात्रकं च दक्षिणे हस्ते करोति. प्रोञ्छनंच अपानस्य तत्रान्यत्र वा करोति, यदि कठिनं ततस्तत्रैव प्रोञ्छयति, अथ श्लथं ततोडन्यत्र, तिहि आयमनं ति त्रिभिथुलुकैर्निर्लेपनं करोति, 'अदूरंमि'त्ति स्थण्डिलस्यासन्नप्रदेशे निर्लेपनीयमिति।
इदानीं स्थण्डिलयतनोच्यते. तत्राहमू. (५२९) पढमासइ अमणुन्नेयराण गिहियाण वावि आलोए।
पत्तेयमत्त कुरुकुय दवं च पउरं गिहत्थेसु॥ वृ. प्रथमस्य-अनापातासंलोकरूपस्य 'असति' अभावे अथवा प्रथमस्य-संविनसमनोज्ञापातस्थण्डिलस्यासति क्क गन्तव्यमत आह-'अमणुन्न'त्ति अमनोज्ञानामापाते स्थण्डिले गम्यते. 'इतराण'त्ति कुशीलानां संविग्नपाक्षिकाणामसंविग्नपाक्षिकाणां चापातस्थण्डिले गन्तव्यं, एतेषां चानन्तरोदितानां सर्वेषामेवमर्थमालोको नोपात्तो यतस्ते दूरस्थिता नाभोगयन्त्येव । गिहियाण वावि आलोएत्ति तदभावे गृहस्थालोके स्थण्डिले गम्यते। पत्तेयमत्त'त्ति प्रत्येकं प्रत्येकं यानि मात्रकाणि गृहीतानि तैः प्रत्येकमात्रकैः 'कुरुकुचा' पादप्रक्षालनाचमनरूपां प्रचुरद्रवेण कुर्वन्ति, निहत्थेसु'त्ति गृहस्थविषये आलोके सति इदं पूर्वोक्तं कुरुकुचादि कुर्वन्तीति॥ मू. (५३०) तेन परं पुरिसाणं असोयवाईण वच्च आवायं।
इत्थिनपुंसालोए परंमुहो कुरुकुया सा उ॥ वृ. ततः परं यदि गृहस्थालोकं नास्ति स्थण्डिलं ततः पुरुषाणामापाते तत्राप्यशाचवादिनां व्रज आपातस्थण्डिलं । अथाशौचवादिपुरुषापातस्थण्डिलं नास्ति ततः ‘इत्थिनपुंसालोए' स्त्रीनपुंसकालोके स्थण्डिले पराङ्मुखो व्युत्सृजति कुरुकुचा च सैव कर्तव्या। मू. (५३१) तेन परं आवायं परिसअरडत्थियाण तिरियाणं।
तत्थवि अपरिहरेज्जा दगुछिए दित्तचित्ते य॥ वृ. ततः परं तदभावे सति पूर्वोक्त स्थण्डिलस्य तिरथां संबन्धिनो ये पुरुषा इतरे च नपुंसकाः स्त्रियः एतेषामापातस्थण्डिले व्युत्सृजनीयं, 'तत्थवि यत्ति तत्रापि-तिरश्चां मध्ये जुगुप्सिता दप्तचित्ताश्च परिहरणीयाः, यतस्तत्रात्मसंयमोपघातो भवति । मू. (५३२) तत्तो इत्थिनपुंसा तिविहा तत्थवि असोयवाईसु।
तहिअंतु सद्दकरणं आउलगमनं कुरुकुया य॥ वृ. ततस्तदभाव स्त्रीनपुंसकापातस्थण्डिले गन्तव्यं. तत्र स्त्री त्रिविधा-दण्डिककौटुम्बिकप्राकृतभेदभिन्ना, नपुंसकमपि त्रिविधं-दण्डिककौटुम्बिकप्राकृतभेदभिन्नं, तत्राप्यशोचवादिनामापाते व्युत्सृजनीयं. आह- स्त्र्याद्याशङ्कादयस्तत्र तदवस्था एव दोषाः ?. उच्यते. 'ताहियं तु सद्दकरणं' तत्रस्थण्डिले व्रजन अन्येषामाशङ्काविनिवृत्त्यर्थमुच्चः काशितादिरूपं शब्दं करोति परस्परं वा जल्पन्तो व्रजन्ति ततस्ते गृहस्था

Page #132

मूलं-५३२
१२९
नाशङ्कां स्त्र्याद्यभिलषणरूपां कुर्वते यतस्ते प्रसभं प्रयान्तीति, अनाकुलगमनं वा करोति, एकत्र मिलिता गच्छन्तीत्यर्थः कुरुकुचा च पूर्ववत्कार्या । उक्तं स्थण्डिलद्वारम्, इदानीमवष्टम्भद्वारं प्रतिपादयन्नाहमू. (५३३) अव्वोच्छिन्ना तसा पाणा, पडिलेहा न सुज्झई । म्हापस, अवट्टंभो न कप्पई ॥
वृ. अवष्टम्भः स्तम्भादौ न कर्त्तव्यः, यतः प्रत्युपेंक्षितेऽपि तत्र पथादपि 'अव्यवच्छिन्नाः' अनवरतं त्रसाः प्राणा भवन्ति, ततश्च तत्र प्रत्युपेक्षणा न शुद्ध्यति, 'तम्हा हट्टपहट्टस्स' दृष्टो-नीरोगः प्रहृष्टः- समर्थस्तरुणस्तस्य एवंविधस्य साधोरवष्टम्भो 'न कल्पते' नोक्तः । इदानीं के ते त्रसाः प्राणिन इत्येतत्प्रदर्शनायाहमू. (५३४) संचर कुंथुद्देहिअलूयावेहे तहेव दाली अ । घरकोइलिआ सप्पे विस्संभरउंदूरे सरडे ।।
वृ. तत्रावष्टम्भे-स्तम्भादौ संचरन्ति-प्रसर्पन्ति, के ते ? - कुन्थवः सत्त्वा उद्देहिकाथ लूता- कोलियकः तत्कृतो वेधो-भक्षणं भवति तथा च दाली - राजिर्भवति तस्यां च वृथिकादेराश्रयो भवति, तथा गृहको क लिका' घरोलिका उपरिष्टान्मूत्रयति, तन्मूत्रेण चोपघातो भवति चक्षुषः, सर्वो वा तत्राश्रितो भवेत, विश्वम्भरो जीवविशेष उंदुरो वा भवेत्, 'सरटः' कृकलाशः, स च दशनादि करोति । इदानीं भाष्यकारो व्याख्यानयन्नाहमू. (५३५) संचारगा चउद्दिसि पुव्विं पडिलेहिएवि अन्नंति ।
उद्देहि मूल पडणे विराधना तदुभए भेओ ।।
[भा. १८६ ]
वृ. ‘सञ्चारकाः’ कुन्थ्वादयः पूर्वोक्ताश्रतसृषु दिक्षु तस्मिन्नवष्टम्भे परिभ्रमन्ति, पूर्वं प्रत्युपेक्षितेऽवि तत्र स्तम्भादाववष्टम्भेऽनुयन्ति आगच्छन्ति । उद्देहि'त्ति कदाचिदसौ स्तम्भादिरवष्टम्भो मूल उद्देहिकादिभक्षितः ततश्चावष्टम्भं कुर्वतः पतति, पुनश्च विराधना 'तदुभए' भवति आत्मनि संयमे च भेदश्च पात्रकादेर्भवति ।
मू. (५३६)
लूयाइचमढणा संजमंमि आयाए विच्छुगाईया । एवं घरकोइलिआ अहिउंदुरसरडमाईसु ॥
[भा. १८७] वृ. लूतादिचमढने - मर्दने संयमे - संयमविषया विराधना भवति, आत्मविराधना च वृत्रिकादिभिः क्रियते । एवं गृहकोलिका (अहि) उन्दरसरडादिविषयां संयमविराधना आत्मविराधना च भवति । उक्त उत्सर्गः इदानीमपवाद उच्यतेमू. (५३७)
अतरंतस्स उ पासा गाढं दुक्खति तेनऽवट्टंभे ।
संजय भे सेल छुहाकुक्त विट्टीए ।
वृ. ‘अतरंतस्स' अशक्नुवतो ग्लानादेः पार्श्वानि गाढं अत्यर्थं दुःखंति तेन कारणेनावष्टम्भं कुर्वन्ति, अत आह-संयतपृष्ठे स्तम्भे वा 'सेल'त्ति पाषाणमये स्तम्भे सुधामाष्टर्ये कुड्ये वाऽवष्टम्भं कुर्वीत, उपधिकां विण्टिकां वा कुड्यादौ कृत्वा ततोऽवष्टम्भं करोति । उक्तमवष्टम्भद्वारम्, इदानीं मार्गद्वारं प्रतिपादयन्नाहमू. (५३८) पंथं तु वच्चमाणा जुगतरं चक्खुणा व पडिलेहा । अड़दूरचक्खुपाए सुहुमतिरिगच्छग्गय न पेहे ॥
1
वृ. पथि व्रजन् 'युगान्तरं' युगं चतुर्हस्तप्रमाणं तन्मात्रान्तरं चक्षुषा प्रत्युपेक्षेत, किं कारणं ? यतोऽतिदूरचक्षुःपाते सति सूक्ष्मांस्तिर्यग्गतान् प्राणिनः 'न पेहे' न पश्यति, दूरे दूरे प्रहितत्वाच्चक्षुषः । अच्चासन्ननिरोहे दुक्खं दट्टुपि पायसंहरणं ।
मू. (५३९)
2619

Page #133

૬૩૦
आघनियुक्तिः मूलसूत्र
छक्कायविओरमणं सरीर तह भत्तपाने य ॥
वृ. अत्यासन्न निरोधं करोति चक्षुषस्ततो दृष्ट्वाऽपि प्राणिनां दुःखेन पादसंहरणं पादं प्राणिनि निपतन्तं धारयतीत्यर्थः, अतिसन्निकृष्टत्वाच्चक्षुषः । 'छक्कायविउरमणं' ति षट्कायानां विराधनं भवति, शरीरविराधनां तथा भक्त पानविराधनां करोतीति । इदानीमस्या एव गाथायाः पश्राद्धं व्याख्यानपन्नाहउहो कहरत्तो अवयक्खतो वियक्खमाणो य । बातरकाए वहए तसेतरे संजमे दोसा ॥
मू. (५४०)
[ भा. १८८ ] वृ. उर्ध्वमुखो व्रजन् कथासु च रक्तः सक्तः 'अवयक्खनतो' त्ति पृष्ठतोऽभिमुखं निरूपयन् 'वियक्खमाणो 'त्ति विविधं सर्वासु दिक्षु पश्यन्, स एवंविधो बादरकायानपि व्यापादयेत् 'त्रसेतरांच' पृथिव्यादीन् स्थावरकायान् ततश्र संयमे' संयमविषया एते दोषा भवन्तीति । इदानीं शरीरविराधनां प्रतिपादयन्नाहमू. (५४१) निवेक्खो वच्चंतो आवडिओ खाणुकंटविसमेसु ।
पंच इंदियाणं अन्नतरं सो विराहेज्ना ॥
[भा. १८९] वृ. निरपेक्षो व्रजन् आपतितः सन् स्थाणुकण्टकविषमेषु, विषमम् उन्नतं, तेष्वापतितः पञ्चानामिन्द्रियाणां चक्षुरादीनां अन्यतरत् स विराधयेत् । इदानीं 'भत्तपाने य'त्ति अवयवं व्याख्यानयन्नाह - मू. (५४२) भत्ते वा पाने वा आवडियपडियस्स भिन्नपाए वा
छक्कायविओरमणं उक्ताहो अप्पणो हानी ||
[भा. १९०]
वृ. आपतितश्चासौ पतितश्च २ तस्य साधोः भिन्ने भग्ने वा पात्रके सति भक्ते वा प्रोज्झिते पानके वा ततः षटकायव्युपरमणं भवति, उड्डाहश्च भवति आत्मनश्च 'हानिः ' क्षुधा वाधनं भवति ततः पुनः षट्कायव्यु - परमणमुद्दाहथ । मू. (५४३)
घिय तक्कं पयमंबिलं व सत्थं तसेतराण भवे । खर्द्धमि य जनवाओ बहुफोडो जं च परिहानी ॥
[भा. १९१] वृ. तानि गृहीतानि कदाचिद्दधिघृततक्रपयः काञ्जिकानि भवन्ति, ततश्च यानि शस्त्रं, केषां ? - त्रसानामि
तरेषां च पृथिव्यादीनां भवेत्, 'खडंमि' त्ति प्रचुरे च तत्र भक्ते लोकेन दृष्टे सति जनापवादो भवति उड्डाह,
-
यदुत 'बहुफोडे ' त्ति बहुभक्षका एत इति, वा चात्मपरितापनिकादिका परिहाणिः सा च भवति ।
तथा पात्रविराधनायां याचनादोषान प्रदर्शयन्नाह - मू. (५४४)
पत्तं च मग्गमाणे हवेज्ज पंथे विराधना दुविहा ।
दुविहाय भवे तेना परिकम्मे सुत्तपरिहानी ॥
वृ. पात्रं चान्विषति सति ग्रामादौ भवेत् पथि विराधना द्विविधा आत्मविराधना संयमविराधना च, पथिस्तेनाश्च द्विप्रकारा भवन्ति- उपधिस्तेनाः शरीरस्तेनाथ, लब्धेऽपि कृच्छ्रात्पात्रके तत् परिकर्मयतःतद्व्यापारे लग्नस्य सूत्रार्थपरिहानिः ॥
मू. (५४५)
एसा पडिलेहणविही कहिआ भे धीरपुरिसपन्नत्ता ।
संजमगुणगाणं निम्गंथाणं महरिसीणं ॥
वृ. अयं च प्रत्युपेक्षणाविधिः कथितो 'भे' भवतां, 'किंविशिष्टः ? 'धीरपुरुषैः प्रज्ञप्तः' गणधरैः प्ररूपितः, संयमगुणैराढ्यानां निर्ग्रन्थानां 'महर्षीणां' सत्यवादिनां कथित इति ॥ तथाएयं पडिलेहणविहिं जुंजता चरणकरणमाउत्ता ।
मू. (५४६)

Page #134

मूलं-५४६
साहू खवंति कम्मं अनेगभवसंचिअमनंतं ॥ वृ. एतं प्रत्युपेक्षणाविधिं युञ्जन्तः' कुर्वाणाः चरणकरणयोगयुक्ताः सन्तः साधवः क्षपयन्ति कर्म, किंविशिष्टम् ? अनेकभवसश्चितम्' अनेकभवोपात्तम् 'अनन्तम्' अनन्तकर्मपुद्गलनिवृत्तत्वात्तदनन्तमिति, अनन्तानां वा भवानां हेतुर्यत्तदनन्तं क्षपयन्तीति । उक्तं मार्गप्रत्युपेक्षणाद्वारं, तत्प्रतिपादनाच्चोक्तं प्रत्यपेक्षणाद्वारमिति प्रतिलेखनाद्वारं समाप्तं ॥ इदानी पिण्डद्वारप्रतिपादनायाहमू. (५४७) पिंडं व एसणं वा एत्ता वोच्छं गुरुवएसेणं।
गवेसणगहणघासेसणाए तिविहाए विसुद्धं ॥ वृ. पिण्डं वक्ष्ये एषणां च, एषणा गवेषणा तां च अतः परं वक्ष्ये, गुरुपदेशेन न स्वमनीषिकया, सा चैषणा त्रिविधा भवति-गवेषणैषणा ग्रहणेषणा ग्रासैषणा चेति, अनया त्रिविधयाऽप्येषणया विशुद्धः-शुचिर्यः पिण्डस्तं वक्ष्य इति योगः। यथोद्देशं निर्देश' इतिन्यायात्प्रथमं पिण्डमेव व्याख्यानयन्नाहमू. (५४८) पिंडस्स उनिक्खवो चउक्कओ छक्कओ य कायव्वो।
निक्खेवं काऊणं परूवणा तस्स कायव्वा॥ वृ.तत्र पिण्डनं-पिण्डः, 'पिण्ड सङ्घाते', पिण्ड इत्यस्य पदस्य निक्षेपः कर्त्तव्यः सच निक्षेपकश्चतुष्ककः क्रियते षट्को वा, एवं निक्षेपं कृत्वा प्ररूपणा-व्याख्या तस्यैव पिण्डस्य कर्त्तव्या॥
तत्र चतुष्ककनिक्षेपंमू. (५४९) नाम ठवणापिंडो दव्वपिंडो य भावपिंडो य।
एसो खलु पिंडस्स उ निक्खेवो चउव्विहो होइ॥ वृ. नामपिण्डः स्थापनापिण्डो द्रव्यपिण्डो भावपिण्डश्चेत्येष तावच्चतुष्कको निक्षेपः, यदा पुनः क्षेत्रपिण्डः कालपिण्डव निक्षिप्यते तदाऽयमेव षट्को वा भवति, तत्र नामपिण्ड:-पिण्ड इति नाम यस्य स . नामपिण्डः। तच्चमू. (५५०) गोन्नं समयकयं वा जं वावि हवेज्ज तदुभएन कयं।
___ तं बिंति नामपिंडं ठवणापिंडं अओ वोच्छं॥ ७. तच्च नाम गोन्नं भवति यथा गुडपिण्ड इति. तथाऽन्यत्समयकृतं भवति, समयः-सिद्धान्तस्तेन कृतं, यथा “से भिक्खू वा भिक्खणी वा गाहावडकुलं पिंडवायपडियाए पविठू समाणे जं जाणेज्जा अंबपानगं वा” इत्यादि, यद्यप्यसा पानकस्य द्रवस्वभावस्य (कृत) प्रविष्टस्तथाऽप्यसौ पिण्डार्थं प्रविष्ट इत्युच्यते, एष समयसिद्धः पिण्डः, यद्धा नाम भवेत्तदुभयन कृतलोकलोकोत्तरकृतं वा यन्नाम भवेत्, यथा गाहावइकुलं पिंडवायपडियाए पविट्ठण पिंडो चैव सत्तुगाणं करओ लद्धओ गुडपिंडो वा' तत्र लोके गुडपिण्डकः गुडपिण्डक एवोच्यते, समयेऽप्येवमेव पिण्डक उच्यते, एवमेवंगुणविशिष्टं सर्वमेव नामपिण्डंब्रुवते, अत ऊर्ध्वं स्थापनापिण्डं वक्ष्य इति। मू. (५५१) अक्ख वराडए वा कट्टे पोत्थे व चित्तकम्मे वा।
सब्भावमसम्भावा ठवणापिंडं वियाणाहि ॥ वृ. स्थापना द्विविधा सदभावस्थापना असद्भावस्थापना चेति, तत्राक्षविषया सद्भावस्थापना असद्भावस्थापना च भवनि. कथं ?, यदा एक एवाक्षः पिण्डकल्पनया बुद्ध्या कल्प्यते तदाऽ-सदभावस्थापना, यत्र पुनस्त एवाक्षारित्रप्रभृतय एकत्र स्थाप्यन्ते तदा सदभावस्थापना, एवं वराटंकषु' कपर्दकषु.

Page #135

૬૩૨
ओघनियुक्तिः मूलसूत्रं
तथा काष्ठकर्मणि वेति, तदैकमेव काष्ठं पिण्ड एष इत्येवं कल्प्यते तदाऽसद्भावस्थापना, यदा तु एकत्र बहूनि मिलितानि पिण्डत्वेन कल्प्यन्ते तदा सद्भावस्थापना, एवं 'पुस्ते ' धीउल्लिकादौ पुत्तलिकादिष्वपि एवं चितकर्मण्यपि, यदैकचित्रकर्मणि पुत्तलपिण्ड इति स्थाप्यते तदाऽसद्भावपिण्डस्थापना यदा त्रिप्रभृति पिण्डबुद्ध्या कल्प्यते तदा सद्भावस्थापना, एवं सद्भावपिण्डसमद्भावपिण्डं च जानीहि । इदानीं द्रव्यपिण्डस्य ज्ञशररीभव्यशरीरव्यतिरिक्त स्य प्रतिपादनायाह
मू. (५५२)
तिविहो य दव्वपिंडी सच्चित्तो मीसओ य अच्चित्तो । अच्चित्तो य दसविहो सच्चित्तो मीसओ नवहा ॥
वृ. त्रिविधो द्रव्यपिण्डः - सचित्तोऽचित्तो मिश्रश्रेति, तत्र योऽसावचितः स दशविधः सचित्तो नवप्रकारः मिश्रच नवधा ॥ तत्राचित्तपिण्डप्रतिपादनायाह
मू. (५५३)
पुढवी आउक्काए तेरवाऊवणस्सई चैव । बिअतिअचउरो पंचिंदिया य लेवो य दसमो उ ॥
वृ. पृथिवीकायपिण्डः अप्कायपिण्डस्तेजस्कायपिण्डः वायुकायपिण्डः वनस्पतिकायपिण्डः द्वीन्द्रियपिण्डः त्रीन्द्रियपिण्डः चतुरिन्द्रियपिण्डः पचेन्द्रियपिण्डः पात्रकार्थं लेपपिण्डचेति दशमः । एवमयं दशप्रकारोऽचित्तपिण्ड, इदानीं योऽसौ अचित्तः पृथिवीकायादिपिण्डः स सचित्तपूर्वको भवतीतिकृत्वा (ऽतः) स एव प्रथमं सचितः प्रतिपाद्यते, तथोपन्यासोऽपि सचित्तस्यैव प्रथमं कृतः, तथा योऽसौ सचित्तो मिश्रश्च एकैको नवप्रकार उक्तः सोऽप्यनेनैव क्रमेण व्याखयातो भवतीतिकृत्वा पूर्वं सचित्तं व्याख्यानयन्नाहपुढविक्काओ तिविहो सच्चित्तो मीसओ य अचित्तो ।
मू. (५५४)
सच्चित्तो पुन दुविहो निच्छयववहारिओ चेव ॥
वृ. पृथिवीकायस्त्रिविधः सचित्ता मिश्रोऽचित्तश्च तत्र सचित्तो द्विविधः - निश्चयसचित्तो व्यवहारसचित्तश्र ।
मू. (५५५)

निच्छयओ सच्चित्तो पुढविमहापव्वयाण बहुमज्झे । अच्चित्तमीसवज्जो सेसो ववहारसच्चित्तो ॥
वृ. निश्रयतः सचित्तः पृथिवीनां- रत्नशर्कराप्रभृतीनां संबन्धीयः 'महापर्वतानां' हिमवदादीनां च 'बहुमध्ये ' मध्यप्रदेशभागे। इदानींव्यवहारसचित्तप्रतिपादनायाह-अचित्तवर्जः मिश्रवर्जच. एतदुक्तं भवति योऽचित्तो न भवति न च मिश्रः स व्यवहारतः सचेतन इति, स चारण्यादौ भवति यत्र वा गोमयादि नास्ति । उक्तः सचित्तः पृथिवीकायः, इदानीं मिश्रपृथिवीकायं प्रतिपादयन्नाहमू. (५५६) खीरदुमहेट्ठ पंथे कट्टोल्ला इंधने यमीसो य । '
पोरिसि एगदुगतिगं बहुइंधनमज्झथोवे अ ।
वृ. क्षीरद्रुमाः-उदुम्बरादयस्तेषामधो यः पृथिवीकायः स मिश्रः, ते हि क्षीरद्रुमा मधुरस्वभावा भवन्ति, पथि च मिश्रपृथिवीकायः 'कट्ठोल्लो' त्ति हलकृष्टो यः पृथिवीकायस्तत्क्षणादेव आर्द्रश्च शुष्कश्च क्वचिन्मिश्रपृथिवीकायः ‘इंधने' त्ति इन्धनंगोमयो भण्यते, तत्थ कुम्भकारेण सद्रवो आनिओ तेन मिलितो संतो पृथिवीकायो मिश्रो भवति, कियत्कालं यावद् ? अत आह- 'पोरिसीएगद्गतिगं' यथासङ्ख्येन च 'बहुइंधणमज्झिंधणथोविंधण' यदि बहु इन्धनं स्वल्पः पृथिवीकायस्ततः पौरुषीमात्रं यावत् मिश्रो भवति, मध्ये तु इन्धने अर्द्धमिन्धनस्य अर्द्ध पृथिवीकायस्य यत्र स पौरुषीद्वितयं यावन्मिश्रः, स्वल्पेन्धनस्तु

Page #136

मूलं - ५५६
पृथिवीकायः पौरूषीत्रयं यावन्मिश्रो भवति । उक्तो मिश्रः, इदानीमचित उच्यते, स चैवं भवतिसीउण्हखारखत्ते उग्गीलोणूस अंबिले नेहे ।
मू. (५५७)
वक्कतजोणिएणं पओयणं तेणिमं होंति ।
वृ . शीतशस्त्राभिहतः उष्णशस्त्राभिहितः क्षारः - तिलक्षारादिस्तेनाभिहतो यः क्षत्रशस्त्रेणाभिहतः, क्षत्रंकरीषविशेषः, अग्रिशस्त्राभिहतः लवणशस्त्राभिहतः (अवश्यायवशस्त्राभिहितः ) का िकशस्त्राभिहतः, स्नेहन-घृतादिना शस्त्रेणाभिहतः सन् योव्युत्क्रान्तयोनिकः, अथवा 'विक्कतजांणिएवि य' केचित्पठन्ति, तत्रायमर्थः-व्युत्क्रान्ता-अपगता योनिः स्वयमेव यस्व पृथिवीकायस्य तेन च 'इदं' वक्ष्यमाणं प्रयोजनं भवति । किं तत्प्रयोजनमित्यत आह
मू. (५५८)
अवरद्विग विसबंधे लवणेन व सुरभिउबलएणं च । अच्चित्तस्स उ गहणं पओयण होड़ जं चऽन्नं ॥
वृ. अवरदिगा- लृता फोडिआ तस्यां लूतास्फोटिकायामुत्थितायां दाहोपशमार्थमचेतनेन पृथिवीकायन परिषेकः क्रियते यदिवा अवरद्धिगा सर्पदंशस्तस्मिन परिषेकादि क्रियते, दंशे विषे वा पतिते सति तयाऽचेतनया मृत्तिकया बन्धो दीयते, लवणेन वा प्रयोजनमचितेन भवति, 'सुरहितोक्लएणं व' त्ति गन्धारोहकेणापि किञ्चित्प्रयोजनं भवत्यामादौ, एभिः प्रयोजनैरचेतनस्य पृथिवीकायस्य ग्रहणं भवति - प्रयोजनं भवति । इदं च वक्ष्यमाणलक्षणमन्यत्मू. (५५९)
१३३
ठाणनिसीयतुयट्टण उच्चाराईणि चेव उस्सग्गो ।
घट्टगडगलगलेवो एमाइ पओयणं बहुहा
वृ. स्थानं-कायोत्सर्गः सोऽचेतने पृथिवीकाये क्रियते निषीदनम् उपवेशनं त्वग्वर्त्तनं - निमज्जनं च क्रियते उच्चारादीनां वोत्सर्गः क्रियते, 'घट्टग 'त्ति घट्टकः- पाषाणकः येन पात्रकं लेपितं सद् घृष्यते, तथा डगलकाः अपानप्रोञ्छनार्थं लेपक पात्रकाणां एवमादि प्रयोजनमचित्तेन पृथिवीकायः, इदानीमप्काय उच्यते, असावपि त्रिविधः सचित्तमिश्राचित्तभेदः, तत्र सचित्तप्रतिपादनायाहघनउदहीघनवत्लया करगसमुद्दद्दहाण बहुमज्झे ।
मू. (५६०)
अह निच्छयसच्चित्तो ववहारनयस्स अगडाई ॥
वृ. घनोदधयो रत्नप्रभापृथिव्यादीनां घनवलयानि च करकाश्च एतेषु निश्रयतः सचित्तोऽप्कायः समुद्रबहुमध्ये-मध्यप्रदेशे द्रहमध्ये च निश्रयसचेतनः, व्यवहारनयस्य पुनरगडादौ - कूपादौ योऽप्कायः स व्यवहारतः सचितः । इदानीं मिश्रप्रतिपादनायाह
मू. (५६१)
'उसिणोदगमनुवत्ते दंडे वासे य पडिअमेत्ते य ।
मोत्तॄणाएसतिगं चाउलउदगं बहुपसन्नं ॥
वृ. उष्णोदकमनुद्धृत्ते दण्डे मिश्रं भवति, तत्थ मुज्झे जीवसंघाओ पिंडीभूओ अच्छइ पच्छा उव्वत्ते सो परिणमइ, सो जाव परिणमई ताव मीसो वासे य पडियमित्ते वर्षे च पतितमात्रे मिश्रो भवत्यप्कायः, तन्डुलोदके व्यवस्था का ?. तदुच्यते. 'मात्तृण' इत्यादि. तदपि मिश्रं बहु प्रसन्नं सदचेतनं भवति आदेशत्रितयं मुक्त्वा तदनेकान्तान् ॥ के च ते आदेशाः ?.
मू. (५६२)

एसतिगं बुब्बु बिन्दू तह चाउला न सिज्झति । मात्तृण तिन्निवेए चाउलउदगं बहु पयन्नं ॥

Page #137

१३४
आधनियुक्तिः मूलसूत्रं वृ. केई भणंति-जाव बुब्बुया न फिर्टेति तावतं मीसं, अन्ने भणंति-भंडवलग्गा बिंदुणो ण सुक्वंति जाव ताव मीसं, अन्ने भणंति-जाव चाउला न सिझंति ताव मीसं. एते अनाएसा. जम्हा एयाणि तिन्नि वत्थूणि कयाइ चिरेण होति कयाइं सिग्यतरं चेव आधारवशात्. तम्हा चाउलोदगंजदा बहु पसनहाइ तदातं अचित्तं भवति, अथवा मुक्त्वा तन्दुलोदकं बहुप्रसन्नं यदन्यदादेशत्रितयं प्रतिपादितं तच्च मिश्रं द्रष्टव्यमिति।
उक्तो मिश्रोऽप्कायः इदानीमचित्तप्रतिपादनायाहमू. (५६३) सीउण्हखारखत्ते अग्गीलोणूस अंबिले नेहे।
वक्कंतजोणिएणं पओयणं तेणिमं होति॥ वृ. पूर्ववत् । तेन चाचित्ताप्कायेन इदं प्रयोजनं क्रियतेमू. (५६४) परिसेयपियणहत्थाइधोयणा चीरधोयणा चेव।
आयमण भाणधुवणे एमाइपओयणं बहुहा ॥ व. परिषेकः-सेचनं कष्ठाधुत्थित सति क्रियत. तथा पानं हस्तादिधावनं च क्रियते. तथा आचमनं भाजनप्रक्षालन च क्रियते, एवमादीनि प्रयोजनानि बहुधा भवन्ति । इदानीं चीरप्रक्षालनं क्रियत इत्युक्तं तच्च ऋतुबद्धे न कर्त्तव्यं अथ क्रियते तत एते दोषा भवन्तिमू. (५६५) उउबद्धधुवण बाउस बंभविनासो उठाणठवणं च।
संपाइमवाउवहो पलवण आतोपघातोय ॥ वृ. ऋतुबद्ध:-शीतोष्णकालौ मिलितावपि चैवभण्यते, तत्र यदि चीवराणां धावनं क्रियते ततो बाकुशिको भवति विभूषणशील इत्यर्थः, यदा च विभूषणशीलस्तदा ब्रह्मविनाशो भवति, तथा अस्थानस्थापन चभवति. यदत नूनमयं कामी तेनात्मानं मण्डयति ततश्चास्थानस्थापनम्-अयोग्यतास्थापनं भवतीति, तथा संपातिमसत्त्वानां वायोश्च वधो भवति, तथाप्लवनेन च सत्त्ववधो भवति, तथाऽऽत्नोपघातश्च भवति हस्ते कण्डकपतनादिति । आह-यद्येवं न धावितव्याव्येध चीवराणि, उच्यते, वर्षाकाले प्रक्षालयितव्वानि, अथ न प्रक्षाल्वन्ते तत एते दोषा भवन्तिमू. (५६६) अइभारचुडणपणए सीयलपावरण अजीरगेलन्ने।
ओभावणकायवहो वासासु अधोवणे दोसा ।। वृ. मलेनातिगुरुणिभवन्ति तथा 'चुङण'त्ति जीर्यन्तेपनकश्चतत्र लगतिपनक: फुल्ली.शीतलप्रावरणे चाजीर्णं भवति, ततथ ग्लानता भवति. तथा उवहावणा' परिभवो भवति कायवधश्च भवति, तानि हि आर्द्राणि श्च्योतन्ति सन्ति अप्कायादि विनाशयन्ति.पत वर्षास्वधावने दोषाः।कदा प्रक्षालन कार्यमित्याहमू. (५६७) अप्पत्त चिय वासे सव्वं उवहिं धुवंति जयणाए।
असइए व दवस्स उ जहन्नआ पायनिज्जागो॥ वृ. वर्षाकाले अप्राप्त एव अर्द्धमासमात्रेण सवमुपधिं प्रक्षालयन्ति यतनया । अथोदकं प्राशुकं प्रचुरं नास्ति ततो जघन्येन पात्रनिर्योग'पात्रकोपकरणं प्रक्षालनीय येन गृहस्था भिक्षां प्रयच्छन्तो न जगुप्सन्त इति । आह-सर्वेषां वर्षपर्यन्त एवोपधिः प्रक्षाल्यत? न इत्याहमू. (५६८) आयरियगिलाणाणं मइला मइला पुणोवि धावंति।
मा हु गुरूण अवन्नो लोगंमि अजीरणं इयरे॥ वृ. सुगमा। नवरं अजीरणं इयरे'त्ति इतरषांग्लानानां चीवराणि प्रक्षालनीयानि यदि न प्रक्षाल्यन्ते

Page #138

मूलं - ५६८
ततोऽजीर्णं भवति । इदानीमुपधिप्रक्षालनकाले कानि न विश्रामणीयानि ? इत्याहपायस्स पडोयारं दुनिसज्जे तिपट्टपोत्तिरयहरणं । एते न उ विस्सामे जयणा संकामणा धुवणा ॥
मू. (५६९)
वृ. पात्रस्य ‘पडोपारं’ परिकरणं पात्रबन्धादिकं न विश्रामवेत्. तथा 'दुन्नि नितज्जे' तिरजोहरणमिषधाबद्धं एका और्णिका बाह्यनिषद्या द्वितीया मध्यवर्त्तिनी क्षोमनिषधा इदं द्वयं न विश्रामणीयं 'तिपट्ट' त्ति एकः संस्तारक पट्टको द्वितीय उत्तरपट्टकः तृतीयश्रोलपट्टकः 'पोत्ति' त्ति मुखवस्त्रिका रजोहरणं प्रतीतमेव एतानि न विश्रामयेत्, यतो नाम्यान्यनुपभोग्यानि सन्ति । तत्र च षट्पदसङ्क्रमणं कथमित्याह- 'जयणा संकमणा' यतना वस्त्रान्तरितेन हस्तेनान्यस्मिन् वस्त्रे षट्पदी: सङ्क्रमयति ततो धावनं करोति ।
शेषमुपधिं विश्रामयतो विधिमाह
मू. (५७० )
अब्भिंतरपरिभोगं उवरिं पाउणइ नातिदूरे य । तिन्नि यतिन्नि य न एवं निसि उं काउं पडिच्छेज्जा ॥
वृ. 'अब्भिंतरपरिभोगं' क्षोमकल्प शेषकल्पयोरुपरि प्रावृणोति, कतराः ?, त्रयस्तिस्त्र इति वक्ष्यति, तथा नातिदूरे नात्यासत्रे तमेव कल्पं रात्रित्रयमेव स्थापयति, 'तिन्नि य तिन्नि य' त्ति पदद्वयं योजितमेव द्रष्टव्यं 'एक्कं निसिउं काउं' ति एकां रत्रिमात्मोपरि कीलकादौ स एव कल्पः स्थाप्यते । 'पडिच्छेज्ज' त्ति एवं सप्त दिनानि परीक्षा कार्या । अथवा 'परिक्खेज्ज' त्ति एवं सप्तवाराः कृत्वा पुनश्च शरीरे वस्त्रं प्राकृत्य परीक्षणीयं, यदि षट्पद्यो न लगन्ति ततः प्रक्षालनीयमिति ॥
मू. (५७१)
8
केई एक्क्क्कनिसिं संवासेउं ति पद्दिच्छंति । पाउणियजयणलग्गति छप्पया ताहे धोवेज्जा |
वृ. केचनाचार्या एवमाहुः - 'एक्वेक्कानिसिं संवादेउं 'ति अयमत्रार्थः तमभ्यन्तरं कल्पं क्षोममितरकल्पयोरुपरि एकां रात्रिं प्रावृणोति, पुनरपरस्यां रात्रावात्मासन्ने स्थाप्वति, पुनरपरस्यां रात्रौ आत्मोपरि कीलकादौ लब्वमानं करोति, एवं त्रिरात्रं यावत्परीक्ष्यते, पश्राच्च तं कल्पं पुनः प्रावृणोति, प्रावृते च कल्पे यदि न लगन्ति षट्पद्यस्तदा धावयेत् प्रक्षालयेत् । ते च प्रक्षालयन्तःमू. (५७२)
निव्वोदगस्स गहणं केई भाणेसु असुर पडिसेहो ।
गहिभायणेस गहणं ठियवासे मीसिअं छारो ||
वृ. ते च साधवचीरप्रक्षालनार्थं नीव्रोदकस्य ग्रहणं कुर्वन्ति, तत्राह - 'केई भाणेसु' त्ति केचनैवं ब्रुवते यदुत "भाजनेषु पात्रेषु नीव्रोदकग्रहणं कार्य. आचार्य आह- 'असुड़' लोका एवं भणन्ति, यदुत - अशुचय एते, ततश्च प्रतिषेधं कुर्वन्ति । क्व पुर्नग्राह्यमित्यत आह- 'गिहिभायणेसु' गृहस्थसत्केषु भाजनेषु - कुण्डादिषु भाजनेषु गृह्यते, कदा?- 'ठियवास' स्थित प्रवर्षण थक्के वरिसियब्वे, 'मीसगं' ति अथात्र प्रवर्षति पर्जन्ये गृह्यते ततो गृह्णतो मिश्रं भवत्यन्तरिक्षोदकपातात् तस्मात्स्थिते प्रवर्षण ग्राह्यं गृहीते च क्षारः क्षेपणीयो येन सचित्ततां न याति । कस्य पुनः प्रथममुपधिः प्रक्षालनीय इत्यत आहगुरूपच्चक्खाणगिलाणसंहमाईण धावणं पुव्वं ।
मू. (५७३)
तो अप्पणा पुब्वमहाकडे य इतरे दुवे पच्छा ॥
वृ. प्रथमं गुरोरुपधिः प्रक्षाल्यते ततः 'पच्चक्खाय' त्ति प्रत्याख्याता - अनशनस्थस्तस्योपधिः प्रक्षाल्यते समाधानार्थं ततो ग्लानस्य पश्रात्संहस्य मा भून्मलपरीषहपीडया चित्तभङ्गः, एवमेतेषां पूर्वमुपधिः क्षाल्यते

Page #139

१३६
ओ नियुक्तिः मूलसूत्रं तत आत्मनः क्षालयत्युपधिं । इदानीं कानि प्रथम क्षालनीयानि ? इत्याह- 'पुव्वमहाकडे त्ति यान्येकखण्डानि अतूर्णितानि च तानि यथाकृतानि पूर्व प्रक्षालयति, 'इयंरे दुवे पच्छ' त्ति इतरौ द्वौ वस्त्रभेदौ पश्चात्प्रक्षालयन्ति, एकान्यल्पपरिकर्माणि-यानि कचिन्मनाक् तूर्णितानि अन्यानि बहुपरिकर्माणि यानि द्विधा सीवितानि तूर्णितानि च, अल्पपरिकर्माणि च क्षालयित्वा ततो बहुपरिकर्माणि क्षालयति ।
मू. (५७४)
अच्छोsपिट्टणासु त न धुवे धांव पतावणं न करे। परिभोगमपरिभोगे छायातव पेह कल्लाणं ॥
वृ. इदानीं स साधुः प्रक्षालयन् कर्पटानि नाच्छोटयति रजकवत्, नापि च पिट्टयति काष्ठपिट्टनेन स्त्रीवत्, किन्तु हस्तेन मनाग् यतनया धावनं करोति, धौतानि च वस्त्राणि नातपे प्रतापयति, मा भूत्तत्र काचित षट्पदी, स्यात् कानि पुनरातपे कार्याणि कानि वा न ? इत्याह- परिभोगमपरिभोगे' त्ति तानि कर्पटानि द्विविधानि भवन्ति-परिभोग्यानि अपरिभोग्यानि च, तत्र यथासङ्ख्येन छायातपयोः कार्याणि, परिभोग्यानि छायायां शोष्यन्ते मा भूत्तत्र षट्पदी स्यात्. अपरिभोग्यान्यातपे, 'पेहे' त्ति तानि च कर्पटानि शुष्यन्ति सन्ति निरुपयत्यपहरणभयात्। ‘कल्लाणगं' ति पश्चात्तस्य प्रक्षालनप्रत्ययमेककल्याणकं प्रायश्चित्तं दीयते । उक्तोऽप्कायःमू. (५७५) इट्टगपागाईणं बहुमज्झे विज्जुयाइ निच्छइओ । गाई मुम्मुरमाई य मिस्सो उ ॥
वृ. असावपि त्रिविधः, तत्र सचित्त इष्टकापाकादीनां बहुमध्ये विद्युदादिको नैचयिको भवति, अङ्गारादिश्चेतरो व्यावहारिकः मुर्मुरादिकः - उल्मुकादिर्मिश्रो भवति ।
इदानीमचिताग्रिकायस्योपयोगमचित्ता-ग्रिशरीरोपयोगं च दर्शयन्नाह -
मू. (५७६)
ओदनवंजणपानगआयामुसिणोदगं च कुम्मासा । डगलगसरक्खसूई पिप्पलमाई य परिभोगो ॥
वृ. ओदनं - कूरादि व्यञ्जनं- तिम्मणं पानकं - आचाम्लं आयामं अवश्रावणं उष्णोदकं कुल्माषाश्र, एतानि अग्ग्रेर्निर्वत्र्त्यानि कार्याणि, ततश्चैभिरुपयोगः क्रियते । इदानीमनिनिर्वर्त्तितशरीरोपभोगं दर्शयन्नाह-डगलकाइष्टकाखण्डा अतीव पक्काः सरक्खो भस्म सूच्यः पिप्पलकः- क्षुरकः, एवमादिभिरचित्तैरग्रिशरीरैरूपयोगः क्रियते, अग्रिशरीराणि च द्विविधानि भवन्ति- बद्धेल्लयाणि मुक्केल्लयाणि च तत्रात्र मुक्केल्लयाणि द्रष्टव्यानि । इदानीं वायुकाय उच्यते. असावपि त्रिविधः सचित्तादिरूपः, तत्र नैश्रयिकसचित्तप्रतिपादनायाहT मू. (५७७) सवलयघनतनुवाया अतिहिमअतिदुद्दिणे य निच्छइओ ।
ववहार पायमाई अकंतादी य अच्चित्तो ॥
वृ. सह वलयैर्वर्त्तन्त इति सवलयाः घनवाताश्च तनुवाताश्च सवलयाश्च ते घनतनुवाताच २ ते निश्चयतः सचित्ताः । तथाऽतिहिमपाते यो वायुरतिदुर्दिने च यो वायुः स नैश्रयिकः सचित्तः, व्यवहारतः पुनः प्राच्यादिपूर्वस्यां यो दिशि, आदिग्रहणादुत्तरादिग्रहणं, एतदुक्तं भवति-अतिहिमअतिदुर्दिनरहितो यः प्राच्यादिवायुः स व्यवहारतः सचित्तः । इदानीमचित्तः 'अक्कंताई य अचित्तो' त्ति यः कर्दमादावाक्रान्ते सति भवति सोऽचित्तः, स च पञ्चधा अक्कते धंते पीलिए सरीरानुगए समुच्छिमे, तत्थ अक्कतो चिक्खिलाइसु. धंतो दतियाइसु, पीलिओ पोत्तचम्माईसु, सरीराणुगओ ऊसासनीसासवाऊ उदरत्थाणीओ. संमुच्छिमी तालियंटाई हिं
ओ । इदानीं मिश्र उच्यते, आह- किं पुनः कारणं मिश्रः पश्राद्व्याख्यायते ?, उच्यते, अचित्तेनैव साधुर्व्यवहारं करोति स च गृहीतः सन्नेव मिश्रीभवति, अस्यार्थस्य प्रदर्शनार्थं पश्चान्मिश्र उच्यते ।

Page #140

मृलं-५७८ मू. (५७८) हत्थययमेग गंता दइउ अचित्ता बिड्य संमीसो।
तइयंमि उसच्चित्तो वत्थी पुन पारिसिदिनहिं॥ वृ. अचित्तवायुभृतो दृतिस्तरणार्थं गृह्यते. स च क्षेत्रतो हस्तशतमेकं यावद्गत्वाऽपि अचित्त एव, तोयं नीत्वाऽपि ततो हस्तशतादूर्ध्वं द्वितीयहस्तशतप्रारम्भेऽपि मिश्रो भवति. तृतीयहस्तशतप्रारम्भे सचित्तो भवति. क्षेत्रमङ्गीकृत्य यावता कालेन मिश्रो भवति तथोक्तं . इदानीं कालमङ्गीकृत्य यावता कालेनाचित्तः सन् मिश्रः सचित्तो भवति तत्प्रदर्शनायाह- ‘वत्थी पुण पारिसिदिनेहिति तत्र बस्तिः चर्ममया खल्लोच्यते. सा चाचित्तवायोरापूरिता अतिस्निग्धकाले पौरुषीमात्रं कालं यावत्तत्र स्थितो वायुरचित एवास्ते, अयमत्र भावार्थः-कालो हि द्विविधः-निदो लुक्खो य. तत्थ निद्धो कालो सपाणितो इयरो लुक्खो, तत्थ निद्धो तिविहो-उक्कोसो मज्झिमो जहन्नो य, तत्थ उक्कोसनिन्द्ध काले पौरुषीमात्रं कालं यावत वत्थी वायुणाऽऽपूरितो अचित्तो होड़ तवरिं सा चेव तइए पहरे सचित्ता होइ. मज्झिमनिद्धे काले वत्थी वाउणाऽऽपूरिआ दो पोरसीओ जाव अचित्ता होइ तवरिं सो चेव चउत्थे पहरे सचित्तो होइ, जहन्ने पहरे सचित्तो होइ. जहन्न निद्धे काले वत्थी वाउणाऽऽपूरिआ तिन्नि पहरे जाव अचित्तो होइ. तद्वरिं सो चव चउत्थे पहरे मिस्सो होइ, तदुवरि पंचमे पहरे सो चेव सचित्तो होइ । एवं निन्द्रकाले माणं भणिअं. इदाणिं रुक्खकाले दिनेहिं परूवणा किज्जइ. तत्थ लुक्खकालोऽवि तिविहो जहन्नलुक्खो मज्झिमलुक्खो उक्कोसलुक्खो य. तत्थ जहन्नलुक्खे काले वत्थी वाउणाऽऽपूरिओ एगदिवसंजाव अचित्तो होइ, तद्वरिंसो चेव बिइयदिवसे मिस्सो होइ, सो चैव ततिए दिवसे सचित्तो होइ, मज्झिमलुक्खे काले वत्थी वाउणाऽऽपूरिओदो दिना जाव अचित्तो अच्छइ, तद्वरिं सो चैव तइए दिवसे मिस्सो होइ, तद्वरिं चउत्थे दिवसे सचित्तो होइ, सो चेव वाऊ उक्कोसलुक्खे काले दिवसतिगंजाव अचित्तो होइ, तदुवरिं सो चेव चउत्थे दिवसे मीसो होइ, तदुवरिं सो चेव पंचमे दिवसे सचित्तो होइ। एवं एगदुगतिगसंखा पोरिसिदिनेसुं अनुवट्टावणीआ।
इदानीमचित्तेन वायुना यत्प्रयोजनं भवति तत्प्रतिपादयन्नाहमू. (५७९) दइएण वत्थिणा वा पओयणं होज्ज वाउणा मुणिणो।
गेलन्नंमि व होज्जा सचित्तमीसे परिहरेज्जा। वृ. सुगमा ।। नवरं दतिएणं तरणं कीरति, गेलन्ने वत्थिणा कजं होइ । उक्तो वायुः, इदानीं वनस्पतिकाय उच्यते. असावपि सचित्तादिभेदेन त्रिधा. तत्र निश्चयसचित्तप्रतिपादनायाहमू. (५८०) सव्वो वऽनंतकाओ सच्चित्तो होइ निच्छयनयस्स।
ववहाराउ अ सेसो मीसो पब्वायरोट्टाई। वृ. सर्व एवानन्तवनस्पतिकाया निश्चयनयेन सचितः, शेषः परित्तवनस्पतिर्व्यवहारनयमतेन सचित्तः, 'मीसापव्वायराट्टाइत्तिमिश्रस्तुप्रम्लानानिफलानियानिकुसुमानिपानिचरोट्टा-लोट्टोतन्दला:कट्टिताः. तत्थतंदुलमुहाइंअच्छंतितेनकारणेनसोमिस्सोभवति।इदानीमचित्तवनस्पतिकायंतदुपयोगंचदर्शयन्नाहमू. (५८१) संथारपायदंडगखोभिअकप्पाइ पीढफलगाई। .
ओसहभेसज्जाणि य एमाइ पओयणं तरुसु॥ वृ. तत्र संस्तारकः अशुषिरतृणैः क्रियत. कल्पद्वयं च काासिकं भवति. औषधमन्तरुपयुज्यते. भेषजं वहिः । उक्तो वनस्पतिकायः, इदानी द्वीन्द्रिवादिप्रतिपादनायाह
मू. (५८२) बियतियचउरा पंचिंदिया य तिप्पभिई जत्थ उ समेति ।

Page #141

१३८
आघनियुक्तिः मूलसूत्र
सट्टा सट्टाणे सो पिंडा तेन कज्जमिणं ॥
वृ. द्वित्रिचतुष्पचेन्द्रिया एकेके त्रिप्रभृतयो यत्र समवायं गच्छन्ति स द्धीन्द्रियादिपिण्डः . ते चैवं समवायं गच्छन्ति स्वस्थानं स्वस्थाने, एतदुक्तं भवति - द्वीन्द्रिया द्वीन्द्रियैरेव मिलितं द्वीन्द्रियपिण्डः तथा त्रीन्द्रियास्त्रीन्द्रियैरेव त्रिप्रभृतिभिर्मिलितैस्त्रीन्द्रियपिण्ड उच्यते, एवं सजातीयैर्मिलितैः पिण्डो वक्तव्यो यावत्पञ्चेन्द्रिया इति स्वस्थाने स्वस्थाने स पिण्डः । अयं तावद् द्वीन्द्रियादिः पञ्चेन्द्रियपर्यन्तः सचित्तादिः पिण्डो भवति, यथाचित्तपिण्डो द्वीन्द्रियादिसत्कस्तेन चैतत्कार्यम
मू. (५८३)
astruरभोगो अक्खाण ससंख सिप्पमाईणं । इंदियाण उद्देहिगाई जं वा वए विज्जो ॥
वृ. द्रीन्द्रियाणां परिभोगः 'अक्षाणां ' चन्दनकानां सशङ्खा याः शुक्त यः तदादीनां शङ्खेषु शुक्तिषु च औषधानि क्रियन्ते । त्रीन्द्रियाणां मध्ये उद्देहिकया, आदिशब्दादन्येन वा त्रीन्द्रियेण यद्वा वैद्यो ब्रूयाद. उद्देहिकायाः सत्कया मृत्तिकया प्रयोजनं स सर्वस्त्रीन्द्रियपरिभोगः । इदानीं चतुरिंद्रियपरिभोग उच्यतेमू. (५८४) चरिंटियाण मक्खियपरिहारो आसमक्खिया चेव । पंचिंदिअपिंडंमि उ अव्यवहारी उनेरइया ||
वृ. चतुरिन्द्रियाणां मध्ये 'मक्षिकापरिहारेण' मक्षिकापुरीषेण ऊर्ध्वविरेकः क्रियते शरीरपाटवार्थ, अश्वमक्षिकोपयोगश्च तयाऽक्ष्णोरक्षराः पतिता उद्धियन्ते । अयं चतुरिन्द्रियपिण्डः, पञ्चेन्द्रियपिण्डे यदि परं नारकैर्व्यवहारः-उपयोगो न कचित्क्रियते । शेषास्तु तिर्यञ्च देवा मनुष्याश्रोपयुज्यन्ते, तत्र तिरश्चां पञ्चेन्द्रियाणां सत्कमुपयोगं दर्शयन्नाहमू. (५८५)
चम्मट्टिदंत नहरोमसिंगअमिलाइच्छगणगोमुत्ते । खीरदहिमाइयाणं पंचिंदिअतिरिअपरिभोगो |
वृ. तत्र चर्मणा कुष्ठिनः कार्यं भवति, अस्थ्ना - गृध्रनलकेन प्रयोजनं भवति वाय्वाद्यपहरणार्थं पादे बध्यते, दन्तेन सूकरादेः संबन्धिना प्रयोजनं नखेन वा, रोमभिः प्रयोजनमुरभ्रादीनां सत्कैस्तैः कम्बलिका भवति, श्रृङ्गेण किचित प्रयोजनं भवेत्, अमिला- उरभ्रा तत्परीषं पामादावुपयुज्यते, तेन गोमूत्रेण चोपयोगः । शेषं सुगमम् । इदानीं मनुष्योपयोगो दर्श्यते
म. (५८६)
सच्चित्तो पव्वावण पंथवंदेसे य भिक्खुदानाई। सीसट्टियअच्चित्ते मीसट्टि सरक्खपहपुच्छा ॥
वृ. प्रथमार्द्ध सुगमं, सचित्तमनुष्यप्रयोजनमुक्तम. इदानीमचित्तमनुष्यपिण्डदर्शनायाह- सीसडिग अचित्त' त्ति अचित्तेन शिरःकपालेन प्रयोजन भवति. पित्तारुए घसिऊण दिज्जड, वेषपरावर्त्तादि क्रियत । इदानीं मिश्रमनुष्यपिण्ड उच्यते- 'मीसट्टिसरक्खपहपुच्छा' मिश्रोऽस्थियुक्तां यः सरजस्कः- कापालिकस्तस्य मिश्रस्य पथि पृच्छयोपयोगः । इदानीं दवोपयोगप्रतिपादनायाहखमगाइकालकज्जातिएसु पुच्छज्ज देवयं किंचि ।
मू. (५८७)
पंथे सुभासु वा पुच्छे व दिव्वमुवओगी ॥
वृ. अपकादिः कचिद. आदिशब्दादाचार्यादयः कालकार्यादी स्वमृत्युप्रच्छनादौ - आदिग्रहणात्सङ्घादिकार्ये उत्पन्ने 'पृच्छेत अर्थयेत् काचिद्देवतां पथि वा गच्छन शुभाशुभं पृच्छेत. अथवा शुभाशुभं दुर्भिक्षादि पृच्छेत, ततश्रायं दिव्यपिण्डोपयोगः । एवं तावत्सचित्तां नवप्रकारः । पिण्ड उक्तः, तदनन्तरं

Page #142

१३९
मूल- १८७
मिश्रोऽपि पिण्डो नवप्रकारः प्रतिपादितः, अचित्तोऽपि नवप्रकारः प्रतिपादित एव, इदानीं दशमो भेदोऽचित्तो लेपपिण्ड उच्यते स चैतेषामेव पृथिव्यादीनां नवानां भेदानां संयोगेन भवति एतदेव प्रदर्शयन्नाह - मू. (५८८) अह होइ लेवपिंडो संजोगणं नवण्ह पिंडाणं । नायव्वो निप्पन्नो तख्वणा तस्स कायव्वा ॥
वृ. अथ भवति लेपपिण्डः संयोगे नवानां पिण्डानां निप्पन्नो ज्ञातव्यः कथं ?. दुचक्का गडिआ. तत्थ अक्खे मक्खि पुढविकायस्स रजो लग्गति, आउक्काओ नदीए उत्तरओ लग्गड़, तेउकाओ तत्थ लोहं घंसति, वायू तत्थेव यत्राग्रिस्तत्र वायुना भाव्यम् । वणस्सई अक्खो बितिचउ संपातिना पाणा पडंति, पंचिंदियाणवि वरत्ता घस्सति । एवं संजोएण निष्पन्नो लेवो, इदानीं तस्य प्ररूपणा कर्त्तव्या । अव्वकालिअलेवं भांति लेवेसणा नवि अ दिट्टा |
मू. (५८९)
3
तं वत्तव्वा लेवा दिट्टी तेलुक्कदंसीहिं ॥
वृ. पर आह- अर्वाक्कालिकं लेप केचन प्रतिपादयन्ति, सदोषत्वाल्लेपस्य, तथा लेपषणा च समये न क्वचिद् दृष्टा, यतो द्विविधैव एषणा प्रतिपादिता वस्त्रेषणा पात्रैषणा च ततश्रायमर्वाक्कालिको यतो न युक्त्या घटते नापि समयं दृष्ट इति । एवमुक्ते आहाचार्य:- 'ते वत्तव्वा' न एवं भणनीयाः - इदं वक्तव्याः, यदुत लेपा दृष्टस्त्रैलोक्यदर्शिभिः-जिनः, एतदुक्तं भवति-पात्रैषणां प्रतिपादयता लेपैषणा उक्तै व द्रष्टव्या, अन्यथा तद्व्यतिरेकेण पात्रग्रहणानुपपत्तेः, पात्रं हि लेपादिसंस्कृतमेवोपयोगभाग् भवति नान्यथेति । आयापवयणसंजमउवधाओ दीसई जओ तिविहो ।
मू. (५९०)
तम्हा वदंति केई न लेवगहणं जिना बिंति ||
[भा. १९२] वृ. पर आह-आत्मप्रवचनसंयमोपघातो दृश्यते यतस्त्रिविधस्तस्माद्वदन्ति केचन न लेपग्रहणं जिना ब्रुवते । इदानीं पर एवात्मोपघातादि दर्शयन्नाह
मू. (५९१)
रहपडणउत्तिमंगाइभंजण घट्टणे य करघाओ । अह आयविराधनया जक्खुल्लिहणे पवयणंमि ॥
[ भा. १९३] वृ. तस्य साधोर्लेपं गृह्णतो दुःस्थितस्य पतनेनोत्तमाङ्गादिभङ्गो भवति, घट्टने च चलने सति रथस्य करस्य - हस्तस्य घातो भवति - संपीडनं भवतीत्यर्थः, अथैषाऽऽत्मविराधनोक्ता इदानीं प्रवचनोपघातं प्रदर्शयन्नाह-‘जक्खल्लिहणे पवयणमि' यक्षः श्वा स हि यक्षोऽक्षप्रदेशमुल्लिहति ततश्रु तस्मिन यक्षोल्लिहने सति 'प्रवचने' प्रवचनविषये उपघातो भवति । इदानीं संयमविराधनाप्रदर्शनायाहगमनागमन गहणाताणे संयम विराधनया ।
|
मू. (५९२)
महिसरिउम्मुगहरिआ कुंथू वासं रओ वसिया ||
[भा. १९४ ] वृ. लेपार्थं गमने च आगमने च ग्रहणे च लेपस्य संयमविराधना भवति, कथं ? महिसरिउम्मुगहरिआकुंथु' त्ति तत्र गच्छतो मही सचित्ता भवति, तथा सरिदुत्तरणेऽप्कायविराधना भवति, तथा ग्रहणे चाग्रिविराधना भवति, स हि गृह्णन् कदाचिदुल्मुकं चालयति ततश्चाग्निविराधना, यत्राग्निस्तत्र वायुना भाव्यं, तथा कदाचिदसौ गन्त्री हरितकुन्थुकादिमध्ये व्यवस्थिता भवति ततश्रासौ लेपं गृह्णन तानि विराधयति. अथवाऽनया भय्या संयमविराधना भवति 'वासं रओ व सिआ' तत्र गतस्य कदाचिद्वर्षं भवति ततश्राप्कायविराधना अथ रजः संपातो भवति ततश्च पृथिवीकायविराधना भवति एतमुक्ते सरिराहदोषाणं परिहारो चोयग ! जयणाड़ कीरई तेसिं ।
मू. (५९३)

Page #143

ओघनियुक्तिः मूलसूत्रं पाए उ अलिप्पते ते दासा हुंति नेगगुणा ॥ [भा. १९५] वृ. दोषाणां परिहारस्तेषां चोदकोक्तानां क्रियत इति संबन्धः, कथं क्रियते? इत्यत आह-हे चोदक! यतनया लेपस्यग्रहणं क्रियते.ततश्चयतनयाग्रहणे सत्यात्मोपघातादयोदोषानभवन्ति,पात्रेचालिप्यमाने त एव दोषा यत्त्वयोदिता आत्मोपघातादयः अनेकगुणा-अनेकप्रकाराभवन्ति।
अधुनाऽऽचार्य एवात्मोपघातादिदर्शयन्नाहमू. (५९४) उड्डाई विरसंमी भुंजमाणस्स हुंति आयाए।
दगंधि भायणंमि य गरहइ लोगो पवयणंमि॥ [भा. १९६] वृ. ऊर्ध्वादि-छर्दनादिदोषो भवति विरसे तत्र पात्रे भुञ्जतः ततश्चात्मविराधनैव भवति। तथा दुग्गंधि तत्र भाजने भिक्षां गृह्णतो लोको गहाँ करोति ततश्च ‘प्रवचने' प्रवचनविषये उपघातो भवति । यच्चोक्तं चोदकेज "जक्खुल्लिहणे पवयणमि'' तत्रेदमुच्यत. मू. (५९५) पवयणधाया यन्नेवि होति जयणा उ कीरई तेसि।
आयमणभोयणाई लेवे तव मच्छरो कोनु ? ॥ [भा. १९७] वृ. प्रवचनोपघातोऽन्योऽप्यस्ति किन्तु यतनया क्रियते तेषां, के च ते प्रवचनोपघाताः ? अत आह'आचमनभोजनादयः' आचमनं-निलेपनादि भोजनं चैकमण्डल्या, एतानि प्रवचनोपघातानि कुर्वन्ति यदि प्रकटानि क्रियते, किन्तु यतनया करणान्न प्रवचनोपघातो भवतीति, ततश्च लेपे तव को मत्सरः ? इति। मू. (५९६) खंडंमि मग्गिअंमि अलोणे दिन्नंमि अवयवविनासो।
अनुकंपाई पाणंमि होइ उदगस्स उ विनासो॥ वृ. एगेन साहूणा गिलाणटुं खंडं मग्गिअं, तम्मि च विसए लोणंपि खंडं भन्नइ. ततो तेणं सावएणं लोणं मग्गियंतिकाउं भायणे लोणं दिन्नं, पच्छा पडिस्सए गएण दिटुं जाव तं लोणं, ततो तेन पुढविक्काउत्तिकाऊण परिदृविअं, ततो परिट्टावियंमिवि तंमि लोणमि वत्थ खरफरुसे भायणे लग्गाराईसु य पविट्ठा लोणावयवा, ततो जदि तत्थ अन्नपाणगाइ घेप्पइ ततो ताण लोपवयवाणं विनासो होइ, अथ न गिण्हइ लोणखरडिए भायणे तत आत्मादिविराधना भवति, अहवा कंजिअपाणे मग्गिअंभि विहत्थीए अनुकंपाए आउक्काओ दिन्नो, आदिग्रहणात्पडिणीयत्तणेण अनाभोएणं वा, तओ तंमि कड्यभायणमि सो विनस्सइविराध्यते ततो संजमविराधना भवति । अथवा डमो दोसो होड पायस्स अलेवणेमू. (५९७) पूयणिअलग्गअगीपलीवणं गाममाइणो होज्जा।
रोट्टपणगा तरूंमी भिगुकुंथादी व छट्ठमि । वृ. एगेन साहुणा कणिक्कमंडलिआ लन्द्रा, तीए हेट्टा सुहुमा अंगारो लग्गो दिन्नो, सो उ साहुणा न दिट्ठा, ततो भमंतस्स तं पत्तं पडलेहिं समं पलित्तपायं दट्ठण पत्तियं, तंपि वाडीए पडिअंगामपलीवणं जायं. यत्राग्निस्तत्र वायुः । अहवा रोट्टो चाउललोट्टो लद्धो, सो अपरिणओ होड़, पणगा तरुंमी ति पणगो उल्लीराइसु होइ. ततो तविनासो-तरुविनासो, वणस्सइविणासोत्ति जं भणिअं. भृगू-राजिभण्यते, तत्र कुंथाईया पाणिणो हवंति. एवं छट्टो तसकाओ विनासिओ होइ. एवं अलविए पाए छज्जीवनिकायविराधना अवस्सं होड़ । यच्चोक्तं त्रैलोक्यदर्शिभिः समये लेपैषणा नोक्ता' तत्रेदमुच्यते। मू. (५९८) पायग्गहणमि देसिअंमि लेवेसणावि खलु वुत्ता।
तम्हा आनयना लिंपणा य पायस्स जयणाए।

Page #144

मृलं-५९८
वृ. पात्रग्रहणे दर्शित-अत्रोपदिष्टे सति लेपषणाऽपि खलूक्तै व द्रष्टव्या, तस्मादानयनं लेपनं पात्रस्य यतनया कत्तंव्यम् । अत्राह परःमू. (५९९) हत्थोवघाय गंतूण लिंपणा सोसणा य हत्थंमि।
सागारिए पभुजिंघणा य छक्कागजयणा य॥ वृ. यदि नाम पात्रं लिप्यते लिप्यतां नाम, किन्तु तत्रैव शकटसमीपं गत्वा लिप्यतां यतो लेपानयने हस्तस्योपघातो-वाधा भवति, अथवा हस्तेन यदि लेप आनीयते ततः संपातिमसत्त्वानामुपघातो भवति. तस्माद्भत्वा पात्रकलेपनं कार्य, एवमुक्ते आचार्या भणिष्यन्ति, यथा त्वदीयेऽपि पक्षे आत्मोपघातादि भवत्येव । तथा पुनरपि पर एवं भणति तत्पात्रकं लेपयित्वा पुनश्च शोषणा हस्तव्यवस्थितस्य पात्रकस्य कार्या, येन सानिक्षेपदोषः परिहृतो भवति, आचार्योऽप्यत्र प्रत्युत्तरं ददाति. यद्त हस्ते ध्रियमाणेनपात्रकेण आत्मोपघातादया दोषा भवन्ति तस्मात्पात्रकं हस्ते नशोषणीयं लेपश्च आनयनीयः, तत्र चलेपार्थं गच्छन स साधुः कदाचिदासन्न एव सागारिए'त्ति सागारिकः-शय्यातरस्तच्छकटानि यदि पश्यति ततस्तेष्वेव लेप गृह्णाति, न तत्र गृह्णतः शय्याप्तरपिण्डदोषो भवति. 'पभुत्ति तेन साधुना लेपं गृह्णता यस्तेषां शकटानां प्रभुः सपृच्छनीयःअप्रच्छने दोषा भवन्ति। तथा लेपस्य जिघ्रणं कर्त्तव्यं, किमयंकटुरकटुर्वा?, तथा षट्काययतना च कार्या, इत्येतत्सर्वं वक्ष्यति।
इदानीं एतामेव गाथां भाष्यकारो व्याख्यानयति, तत्राद्यावयवव्याचिख्या-सयाऽऽह. - मू. (६००) चोदगवयणं गंतूण लिंपणा आनने बहू दोसा।
संपाइमाइघाओ अतिउव्वरिए य उस्सग्गो॥ [भा. १९८] वृ.चोदकस्यवचनं, किंतद्?,गत्वालेपनंपात्रकस्यकर्त्तव्यं,यतआनयनेलेपस्यबहवोदोषाभवन्ति, कथं?, यदितावद्धस्तेनानीयतेलेपस्ततोहस्तस्यबाधोपजायते,तथासंपातिमसत्त्वघातोभवति.अत्युद्धरिते च तत्र लेपे उत्सर्गः' परिष्ठापनं भवति तत्र चासंयमस्तस्मात्तत्रैव गत्वा लिम्पतु। एवमुक्ते सत्याह गुरुःमू. (६०१) एवंपि भाणभेओ वियावडे अत्तणो य उवघाओ।
नीसंकियं च पायंमि गिण्हणे इहरहा संका॥ [भा. १९९] मू. (६०२) जइतेहत्थु वधाओ आनिज्जतलि होइ लेवलि। पडिलेहणाइ चिट्ठा तम्हा उन काड कायव्या॥
[प्र. २६] वृ. एवमपि गत्वा भाजन लिम्पतो भाजनभेदो भवति, व्यापृतस्य च-आकुलस्य पात्रकलेपने गन्त्र्याचलन सत्यात्मोपघातो भवति, तथा प्रकटं तत्रैव पाने लेपग्रहणं कुर्वतो निःशङ्कलोकस्य भवति तदुततेऽशुचयः येनाशुचिना लेपेन पात्रकलेपनं कुर्वन्ति । इहरहासंक'त्ति इतरथा यदि तत्पात्रं तत्र प्रकटं न लिप्यते ततो लोकस्य शङ्कव केवला भवति, यदुत न विद्मः किमप्यनेन लेपनते करिष्यन्ति ?, ततः प्रतिश्रय एवागत्य लेपना कर्तव्या। मू. (६०३) चोएइ पुणो लेवं आनेउं लिंपिऊण तो हत्थे। अच्छउ धारेमाणो सद्दवनिक्खेवपरिहारी ॥
भा. २०० वृ. अत्र परः पुनरपि चोदयति-एवं नामानीय लेपमाश्रय लिम्पतु पात्रकं, किंतु लेषयित्वा ततो हस्ते लिप्तं स धारयस्तिष्ठतु यावत्तद्भस्तस्थितमेव शोषमुपयाति, किं कारणं?, यतो यूयं सद्रवनिक्षेपपरिहारिणः' सद्रवस्य निक्षेपः सद्रवनिक्षेपस्तं परिहर्तुंशीलं येषां भवतां ते सद्रवनिक्षेपपरिहारिणः, एतदुक्तं भवति-पात्रकं

Page #145

१४२
आधनियुक्तिः मूलसूत्र तायामपि न निक्षिपथ किं पुनर्लेपलिप्तमिति । एवमुक्ते सति परणाचार्य आहमू. (६०४) एवं हाउवधाओ आताए संजमे पवयणे य।
मच्छाईपवडते तम्हा उन सोसए हत्थे॥ वृ. एवं पात्रकं लिप्तं सद्धस्तेन धारयतो भवत्युपघात आत्मनि संयमे प्रवचनेच. तत्रात्मविषया संयम. विषया च कथं ? - मुच्छाई पवडत त्ति कदाचित्तस्यसाधोर्निरोधे पात्रकं हस्तस्यं धारयतो मूभिवेत्ततश्च प्रपतति, पतितस्य चात्मोपघाता भवति अङ्गविनाशलक्षणः, पात्रकभेदे च संयमविराधना भवति. तथा प्रवचनोपघातश्चैवं भवति, तं तथा पतितं साधुंदृष्ट्रा कश्चित्सागारिक एवं ब्रूयात, यद्त-एतदीयसर्वज्ञेन हस्ते पात्रधारणमुपदिशता अयमप्यपायो भावी न दृष्ट इति, तस्मादेतद्दोषभयान्न हस्ते शोषयेत् पात्रमिति। मू. (६०५) दुविहा य होति पाया जुन्ना य नवा य जे उ लिप्पंति । जुन्ने दाएऊणं लिपइ पुच्छा य इयरसिं॥
भा. २०१] वृ. तानि च लेपयितव्यानि पात्राणि द्विविधानि भवन्ति. 'जूर्णानि' पुराणानि नवानि अधुनव यान्यानीतानि तानिप्रथमं लिप्यन्ते, तत्र यानि जीर्णानि पात्रकाणि लिम्पनीयानि तानिगुरोः प्रदर्श्य लिम्पति, एवंविधान्येतानि पश्य किं लिप्यन्ते उत न?. इतरेषां-नवानां पात्रकाणां लेपने पच्छा कर्त्तव्या. किं एतानि लिप्यन्ते उत तिष्ठन्तु? इति। आह-कः पुनरनापृच्छ्य पात्रकाणि लिम्पति सति दोषः?. उच्यते.यो मायावी भवति स चैवं ज्ञात्वा पात्रकाणि लिम्पतिमू. (६०६) पाडिच्छगसेहाणं नाऊणं कोइ आगमनमाइ।
___ दढलेवेवि उपाए लिंपइमा एसु देनेज्जा॥ वृ. पाडिच्छगा-सूत्रार्थग्रहणार्थं ये आचार्यसमीपमागच्छति सेहा-अभिनवप्रव्रजिताः एतेषामागमनं ज्ञात्वा कश्चिन्मायावी दृढलोपान्यपितानि पुराणपात्रकाणि लिम्पति. माभूदाचार्यस्तेभ्यः-प्रतीच्छकसेहेभ्यो दद्यात्॥ मू. (६०७) अहवावि विभूसाए लिंपइ जा सेसगाण परिहानी।
अपडिच्छणे य दोसा सेहे काया अओ दाए॥ [भा. २०२] वृ. अथवा दृढलेपमपि पात्रं विभूषया लिम्पति, तस्मिंश्च लिप्ते पात्रे या शेषकाणां' ग्लानादीनां परिहानिः सासर्वातेन कताभवति । 'अपडिच्छणेय दोस'त्तिपात्रकाभावे आयरिओतान प्रतीच्छकानन प्रतीच्छति. अपडिच्छणे 'दोषाः' निर्जराद्यभावलक्षणाः । सेह'त्तियः प्रवजितमात्रस्तस्मै यदि पात्रकादि नदीयते ततोऽ स्यापकरणरहितस्य चित्तमोहोभवति विपरिणामतश्चकायान व्यापादयति, अतः-अस्मात्कारणा-दर्शयित्वा पात्रं लिप्यते. कदाचिदसावाचार्यः प्रतीच्छकादीनागन्तुकान श्रुत्वा निवारयेत्तं साधु लिप्पन्तमिति।
कदा पुनर्लेपग्रहणं दानं च कर्त्तव्यमित्यत आह. मू. (६०८) पुव्वण्हलेवदाणं लेवग्गहणं सुसंवरं काउं।
लवस्स आणपालिंपणे य जयणाविहीं वोच्छं॥ वृ. पूर्वाह्न लेपदानं पात्रकस्य कर्त्तव्यं लेपेन लेपनमित्यर्थः येन तत्प्रत्युषमि लिप्तं दिवसेन शुष्यते. तथा 'लेवग्गहणं सुसंवरं काउंति गृह्यतेऽस्मिन्निति ग्रहण-शरावसंपुटं सुसंवर-सुगुप्तं चीवरेण कृत्वा तं शरावसंपुटम। इदानीं लेपस्यानयने लिम्पने च पात्रकस्य यो यतनाविधिस्तं वक्ष्ये।
मू. (६०९) पुव्वण्ह लेवगहनं काहंति चउत्थगं करज्जाहि ।

.
माता

Page #146

मृलं.६१०
. असहवासिअभनं अकारलंभे य दितियरे ॥ [भा. २०३] वृ. पूर्वाह्न लेपदानं करिष्यामीतिकृत्वा चतुर्थ-एकमुपवासं कुर्याद येन निव्यापारः सुखनैव करोति. अथासौ चतुर्थं कर्तुं न शक्नोति अत्यन्तमसहिष्णुस्ततो वासिकं भक्तं भक्षयित्वा पात्रकाणि लेपयति । 'अकारग'त्ति अथ तद्रासिकभक्त मकारकं-अपथ्यं तस्यालम्भो वा तया वेलया स न लभते भक्तं ततः 'दितितरे'त्ति'इतरे' अन्ये साधव आनीय ददति लब्धिसंपन्ना ये। ततश्चलेपयित्वा कृतकृत्या घट्टयन्नाहमू. (६१०) कयकितिकम्मो छंदन छंदिओ भणइ लेवऽहं घेत्तुं।
तुब्भंपि अस्थि अट्ठो? आमं तं कित्तिअं किं वा? ॥ वृ. स हिलेपार्थं व्रजन गुरोः कृतिकर्म-द्वादशावर्त्तवन्दनं ददाति, कृतकृतिकर्मा च छन्देनेति-द्वादशावर्त्तवन्दने गुरुवाक्यमेतत्. छन्दितः अनुज्ञातः सन् भणति-लेपमहं ग्रहीष्यामि ततश्च तुभ्यं भवतामपि अस्त्यर्थित्वं लेपेन?. पुनरसौ गुरुर्भणति-आमम्-अस्ति कार्य. पुनः साधुणति-'कित्तिअं' तं लेपं कियन्तं ग्रहीष्यामि ? 'किं वत्ति किं मल्लिकया प्रयोजनं तव उत लेपेन?. आचायस्य च लेपेन प्रयोजनं भवति. तस्य गच्छसाधारणं नन्दीपात्रमस्ति तदर्थं तस्य वाऽऽचार्यश्चिन्तां करोति। मू. (६११) सेसेवि पुच्छिऊणं कयउस्सग्गो गुरुं पुणमिऊणं ।
मल्लगख्वे गिण्हइ जइ तेसिं कप्पिओ होइ॥ वृ. न केवलं गुरुमेव पृच्छति शेषानपि साधून पृष्ट्वा ‘कृतोत्सर्गः' कृतोपयोगो गुरुं नमस्कृत्य, किं करोतीत्यत आह- 'मल्लकवे गिण्हइ' मल्लकं-शराबं यत्र लेपो गृह्यते रूतं च गृह्णाति तेनासौ लेपो छाइज्जइ, मल्लकरूतयोथ कदा ग्रहणं करोति ?, यदा तयोः कल्पिको भवति, एतदुक्तं भवति-यद्यसौ वस्त्रैषणायां पात्रैषणायां च गीतार्थस्ततो मल्लकं रूतं च मार्गयित्वा गच्छतीति। मू. (६१२) गीयत्थपरिग्गाहिअ अयाणओ रूवमल्लए धेत्तुं।
छारं च तत्थ वच्चइ गहिए तसपाणरक्खट्टा ।। वृ. अथासौ मल्लकरूतयोगिण न कल्पिकस्ततो गीतार्थपरिगृहीते-स्वीकृते मल्लकरूतौ गृहीत्वा क्षारं च-भूतिं गृहीत्वा तत्र मल्लके व्रजति, गृहीते लेपे सति चीरमुपरि दत्त्वा लेपस्य ततो रुतं तत उपरि भूतिं ददाति, किमर्थं ?, त्रसप्राणरक्षार्थमिति। इदानीं यदुक्त मासीच्चोदकेन यदुत सागारिकगन्यां लेपग्रहणं न कार्य यतोऽसौ शय्यातरपिण्डो वर्त्ततडति. तत्प्रतिषेधनायाहमू. (६१३) वच्चंतेण य दिटुं सागारिदुच्चगं तु अब्भासे।
तत्थव होइ गहणं न होइ सो सागरिअपिंडो॥ वृ. व्रजता साधुना लेपग्रहणार्थं यदि दृष्टं सागारिकसंबन्धि द्विचक्रं-गन्त्रिका अभ्यासे-समीपे ततस्तत्रैव ग्रहणं कर्त्तव्यं, न भवत्यसौ सागारिकपिण्डः-शय्वातरपिण्डोऽसौ न भवति।
इदानीमसा गत्वा कि कृत्वा लेप गृह्णातीत्यत आह. मू. (६१४) गंतुं दुचक्कमूलं अणुन्नवेत्ता पहुंति साहीणं।
एत्थ य पहुत्ति भणिए काई गच्छे निवसीव ॥ वृ. गत्वा द्विचक्रमूलं' गन्त्रीसमीपं. यदि तत्प्रभुः स्वाधीनः' सन्निहितो भवति ततस्तमनुज्ञाप्य गृह्यते, अथ तत्र गन्त्र्या आसन्नः प्रभुनास्ति ततथासौ साधुः पृच्छति-कोऽत्र प्रभः? इति. पुनश्चैवं पष्टे सति कश्चित्पुरुष एवं ब्रूयादू, यदुत एत्थ य पश्रुत्ति अत्र शकटे प्रभृ राजा. ततश्चैवं भणिते सति कश्चिदाताओं

Page #147

१४४
आघनियुक्तिः मूलसूत्रं गन्त्रीणामनुज्ञापनार्थं नृपसमीपमेव गच्छेत् । एत्थ य अविधिअणुन्नवणाए दिटुंतो। मू. (६१५) किं देमित्ति नरवई तुझं खरमक्खिआ दच्चक्केत्ति।
सा अपसत्यो लेवो य भद्दतरे दोसा॥ वृ. एगो साह लेवस्स कज्जे निग्गओ जाव पेच्छइ सगडाई. साहणा पुच्छिअं-कस्स एते सगडा? निहत्थेण सिट्ठ-राउला, साह अगीयत्थो चिंतेड़-पह अणन्नवेयव्वा. वच्चामिरायं पेच्छामि. तेन राया दिट्टो. भणति राया किं तुह देमि ?, साहू भणतितुभं सगड तिलमक्खिए अत्थि तत्थ लेवो पसत्थो हवति तं मे दहि, एत्थय भद्देयरे दोसा भवति, तत्थ जइ सा राया भद्दो ताह सव्वहिं चेव उग्घोसणं करेड् जहनेह केणइ सगडा घएण मक्खियव्वा जो मक्खेइ सो दंडं पत्ता एवमाई भद्दओ पसंग कुज्जा, अह सो पंतो राया ताहे सो भणेज्जा-अन्नं किंची न जाइयं इमीए परिसाए मज्झे तो लेवो जातिओ, अहो असुई समणा एए मा एएसिं कोई भिक्खं देउ। एते अविहिअणुन्नवणाए दोसा। मू. (६१६) तम्हा दुचक्कवइणा तस्सदिह्रण वा अणुन्नाए।
कडुगंधजाणणट्ठा जिंघे नासं तु अफुसंता ।। वृ. तम्हा विहीए अणुनवेयव्वो, साय विही-ता सगडाणं पासे ठिओ अच्छइ जाव चक्कवई आगओ, तओ दुचक्कवइणागक्तिआवइणा अणुनाए सति लेवो गहेयव्वो, तेण दुचक्कवतिणाजो संदिह्रो एत्थ पट्टविओ जहा तुमे भलेयव्वं, तेन वा अणुन्नाओ संतो गेण्हइ. कडुगंधजाणणटुंजिंघियव्वो लेवो-किंसो कडओ?. कडुअतेल्लेण मक्खिओनवत्ति, जइ कडुतेलेण मक्खिओ ताहे न घेप्पड़, सो अथिरो होइ, जो मिठ्ठतिलमेल्लमक्खिओ सो घेप्पइ । कथं पुनर्जिघणं करोति ?, नासिकया अस्पृशन्।
जिंघणा इति अवयवो भणिओ। इदानीं 'छक्कायजयण'त्ति व्याख्यानयन्नाहमू. (६१७) हरिए बीए चले जुत्ते, वच्छे साणे जलट्टिए।
पुढवी संपाइमा सामा, महवाते महियाऽमिए । वृ. हरिते बीजे वा तच्छकटं प्रतिष्ठितं भवति ततश्च तत्र न ग्राह्यो लेपः, तथा तत्कदाचिच्छकटं 'चलं' गमनाभिमुखं व्यवस्थितं भवति ततथ न ग्राह्यः, तथा युक्तं वा वहति तदाऽपि न ग्राह्यः, कदाचित्तस्मिन् शकटे वत्सको बद्धो भवति तदासन्नो वा ततश्चन ग्राह्यः, श्वा वा तत्र बद्धः तथापि न ग्राह्यः, जलमध्ये तत् शकटं व्यवस्थितं भवति ततो न ग्राह्यः. कदाचिच्च सचित्तपथिवीप्रतिष्ठितं भवति तथापि न ग्राह्यः. कदाचित्संपातिमसत्त्वैः स प्रदेशो व्याप्तस्ततश्च न ग्राह्यः, तथा श्यामा रात्रिस्तस्यां च न ग्राह्यः, महावाते च वाते सति न गृह्यते. 'महिकायां' धूमिकायां निपतन्त्यां न गृह्यत. अमितश्चासी लेपो न गृह्यत किन्तु प्रमाणयुक्तः। द्वारगाथेयम्, इदानीभाष्यकृव्याख्यानयति, तत्राद्यावयवव्याचिख्यासयाऽऽहमू. (६१८) . हरिए बीएसुतहा अनंतरपरंपरेवि य चउक्का। आया दुपवं च पनिटट्ठियति एत्थंपि चउभंगो॥
भा. २०४] वृ. हरिते बीजे च द्वौ चतुष्कौ भवतः, कथम् ?, अनन्तरपरम्परकल्पनया, एतदुक्तं भवतिहरितबीजयोरनन्तरप्रतिष्ठितत्वमाश्रित्यभङ्गचतुष्टयंनिष्पाद्यते, तथातयोरेवहरितबीजयोःपरम्परप्रतिष्ठितत्वमाश्रित्य द्वितीयभङ्गचतुष्टयं निष्पाद्यते । अत्र चेयं भावना-अनंतरं हरिते पतिट्ठिया गक्ती बीए अ अनंतरं पतिट्टिआ, एगो भंगो । तहा अनंतरहरिए पतिट्टिआ ण बीए तेषामभावात, बिइओ भंगो २। अन्ना हरिए
अनंतरंनपतिट्ठिया तस्याभावात बीए अनंतरंपइट्टिआतइओ ३ तहा अन्नाणहरिए अनंतरंपइट्ठिआणबीए

Page #148

मूलं - ६१८
अनंतरंपइडिआ तयोरभावात. चउत्था४. एससुद्धो भंगी । एवंहरित बीजपदद्वयेनानन्तरप्रतिष्ठितत्वकल्पनया भङ्गचतुष्टयं लब्धं । इदानीं हरितबीजयारव परम्परप्रतिष्ठित-त्वकल्पनया यथाभङ्गचतुष्कलभ्यते तथोच्यते. तच्चैवं हरिते परंपरपट्टि गती बीए परंपरपट्टिआ एगो भंगो अन्ना हरिए परंपरइट्टिया ण बीए परंपरपइट्टिआ वीजानामभावात् बिइओ भंगो, तहा अन्ना हरिते ण परंपरपइट्टिआ तेषामभावात बीजे परंपरपट्टि तइओ अन्ना ण हरिए परंपरपइडिआ णवीए परंपरपइट्टिआ चउत्था भंगी तयोरभावात. एस सुद्धो भंगो। 'आयादपुयं च पइट्टिअंति एत्थंपि चउभंगो' तथा तेष्वेव हरितबीजेषु आत्मा- आत्मा प्रतिष्ठितः द्विपदं च प्रतिष्ठितमिति, एतस्मिन्नपि पदद्वये चतुर्भङ्गिका भवति, कथम् ?, आया हरितबीएस पट्टिओ दुप चहरितबीएसुपइट्टिअं एगो भंगो ? । तथा आया हरित - बीएसु पइडिओ न दुपयं हरियबीएसु पइनिअं बितिओ २, तथा आया न हरितबीजेस पडट्टिओ दुपयं च हरितबीएस पट्टिअं तइओ ३ । तथा आया हरितबीएसुन पट्टिओदुपयं च हरितबीएस नपतिट्टिअं चउत्थो भंगो४. एसो सुद्धो । एवं अन्नवि परित्तणंताईहिंभंगा सबुद्धिए ऊहेयव्वा । हरित बीएत्ति गयं. चलत्ति व्याख्यानयन्नाह
मू. (६१९)
दव्वे भावे य चलं दव्वंभि दुपहट्टिअं तु जं दुपयं । आया य संजमंमि अ दुविहा उ विराधना तत्थ ॥
[भा. २०५ ] वृ. चलं द्विविधं द्रव्यचलं भावचलं च, तत्र द्रव्यचलं 'दुपट्टिअं तु जं दुपयं दुष्प्रतिष्ठितं यद्द्विपदं - शकटं तद्द्रव्यचलमुच्यते, तत्र च द्रव्यचले लेपं गृह्णत आत्मसंयमविराधना भवति द्विविधा ।
भावचलप्रतिपादनायाह
मू. (६२० )
१४५
भावचलं गंतुमनं गोणाई अंतराइयं तत्थ । जुत्व अंतरायं वित्तस चलणे य आयाए ।
[भा. २०६ ] वृ. भावाचलमुच्यते यच्छकटं गमनाभिमुखं वर्त्तते, तत्र च लेपं गृह्णतः गोणाई अंतराइयंति - गवादीनां अंतरायं भवति, कथं ?, स कयाइ सगडवई भद्दओ भवति ततो सो जाव साहू लेवं गेण्हइ ताव ते बइल्ले न जोएइ पच्छा ऊसूरे जोतेति ततो ताणं वइल्लाणं पयट्टत्तिकाउं चारिं न देंति, अग्गतो य जा सा चारी ऊसूर पत्ता, एवं भावचले गेण्हंतस्स अंतराय हवड़ । जुत्तेत्ति व्याख्यायते, तत्राह - 'जुत्तेवि अंतराय ' बलीवर्दयुक्ते ऽपि शकटे एवमेवान्तरायं भवति । तथाऽयं च दोषः वित्तस चलणे य आयाए' ते बलीवर्दाः 1 कदाचित्तं साधं दृष्ट्रा वित्रसन्ति ततश्च गन्त्र्याश्चलने लेपं गृह्णत आत्मोपघातो भवति । वच्छा भएण नासड़ डिंभक्खोभेण आयवावती । आया पवयण साणे काया य भएण नासंति ॥
मू. (६२१)
[भा. २०७]
वृ. यदि च तत्र वत्सक आसन्नो भवति ततोऽसौ तं साधुं दृष्ट्वा कदाचिद्भयेन नश्यति ततो नश्यन कायान व्यापादयति । अथासौ तस्यामेव गन्त्र्यां बद्धस्ततोऽसौ भयेन नश्यन गन्त्र्याः क्षोभं करोति, तेन 1 च 'डिम्भाभण' गन्त्रीक्षाभंण आत्मव्यापत्तिर्भवति । दारं । 'साणे' त्ति व्याख्यायते कदाचित्तत्र श्वा तिष्ठति स च तमक्षं जिह्वया लिखति, ततश्च लेपं गृह्णत आत्मोपघातो भवति प्रवचनोपघातच, भयेन नश्यता कायाश्र विनाश्यन्ते । जलपुढवि' त्ति व्याख्यायते, तत्राह
मू. (६२२)
जो चैव य हरिए सो चेव गमो उ उदगपुढवीसु । संपामा तसगणा सामाए होइ चरभंगा ॥
[ भा. २०८ ]
वृ. य एव हरितबीजंषु गमः-अधिगम उक्तः असावेवोदकपृथिव्यार्द्रष्टव्यः, एतदुक्तं भवति यथा तत्र
26 | 10

Page #149

१४६
आघनियुक्तिः मृत्लसूत्रं पदद्वयेन भङ्गका उपलब्धाः एवमत्राप्युदकपृथिवीपदद्वयेन भङ्गकाः कर्त्तव्याः । दारं । इदानीं 'संपातिम'त्ति व्याख्यायते. तत्राह-संपाइमा तसगणा' संपातिमशब्देन त्रसगणा उच्यन्ते. ते यदि भवन्ति ततो लेपो न ग्राह्यः, अत्र च भङ्गचतुष्कं भवति, तद्यथासंपातिमेसु अप्पा पइट्टिओभंडी य पइडिआ एगो १.तहा अप्पा संपातिमेसुपइट्ठिओनभंडी पइद्विआ बीओ २. अप्पान पइट्टिओ भंडी पइट्ठिआ तइआ ३. अप्पान पइट्टिओ नभंडी पइट्टिआ चउत्यो ४, एसो सुदो । 'सामाए'त्ति व्याख्यायते. तत्र च श्यामायां भङ्गचतुष्कं भवति. कथं ?, लेवो दिवा गहिओ अन्नंमि दिवसे लाइओ एगो भंगो १, दिवा गहिओ राईए लाइओ बिइओ २, राईए गहिओ दिवा लाइओ तइओ ३, राओ गहिओ राओ लाइओ चउत्थो भंगो ४।
'महावाए'त्ति व्याख्यायतेमू. (६२३) वाउंमि वायमाणेसु संपयमाणेसु वा तसगणेसु।
नाणुनायं गहणं अभियस्स य मा विगिंचणया॥ [भा. २०९] वृ. वायाँ वाति संपतत्सु वा त्रसगणेषु नानुज्ञातं लेपस्य ग्रहणं। दारं। इदानीं महिका. सा च संपयमानेसुवा तसगणेसु' इत्यनेन वाशब्देन व्याख्यातैव द्रष्टव्या, एतदुक्तं भवति-वाशब्दान्महिकायांच पतन्त्यां लेपो न ग्राह्यः । 'अमिय'त्ति व्याख्यायते- अमितस्य च प्रमाणाभ्यधिकस्य लेपस्य ग्रहणं न कार्य, यतः 'मा विकिंचणिय'त्ति मा भूत प्रभूतलेपस्य ग्रहणं विकिंचणं-त्यागस्तत्कृतो दोषो भविष्यतीति। मू. (६२४) एतद्दोसविमुक्कं घेत्तुं छारेण अक्कमित्ताणं।
चरेण बंधिऊणं गुरुमूलपडिक्कमालोए। वृ. एतद्दोषविमुक्तं लेपं गृहीत्वा वस्त्रेणाच्छाद्य छारेणाक्रम्य ततथीवरेण तं शरावसंपुटं बद्ध्वा गुरुमूललागत्य ईर्यापथिकां प्रतिक्राम्य गुरवे आलोचयति। मू. (६२५) दंसिअछंदिअगुरुसेसएसु (य) ओमत्थियस्स भाणस्स।
काउं चीरं उवरि ख्यं च छुभेज्ज तो लेचं॥ वृ. पुनश्चासौ काव्यापारण दर्शयति, पुनश्च गुरुंछन्दयति-आमन्त्रयति, यदिभदन्तस्य प्रयोजनलेपेन ततो गृह्यतामिति, एवं छन्दयति । 'सेसए यत्ति शेषांश्च साधून छन्दयति, यदुत यदि भवतामनेन लेपेन किश्चित्प्रयोजनं ततो गृह्यतामिति । एवं यदा न कश्चिद् गृह्णाति तदा 'ओमंथियस्स भाणस्स'त्ति ओमस्थितस्य-अधोमखीकृतस्यभाजनस्य उपरि कृत्वा चीरं. ततश्वीरस्योपरि रुतपटलं करोति. 'छभेज्ज तो लेवं'ति ततो स्तस्योपरि लेपं प्रक्षिपेत्। . म. (६२६) अंगुट्टपएसिणिमज्झिमाए घेत्तं घनं तओ चीरं।
आलिंपिऊण भाणे एक दो तिन्नि वा घट्टे । वृ. पुनधासौ रुतस्योपरि क्षिप्त्वा लपं पुनरङ्गठप्रदशिनीमध्यमाभिरङ्गलीभिर्गृह्णाति, गृहीत्वा च 'घनम' अत्यर्थं चीरं पुनः पोट्टलिकाविनिर्गलितन लेपरसेन पात्रमालिम्पति, तच्च पात्रकं कदाचिदेकं भवति कदाचिद्वौ कदाचित्राणि, ततश्च तान्यालिप्य पुनः घट्टयति-अङ्गुल्या मसृणानि करोतीत्यर्थः ।
तानि च पात्रकाणि एवं लिम्पतिमू. (६२७) अन्नोऽन्नं अंकंमि उ अन्नं घट्टेइ वारवारेणं ।
__आनेइ तमेव दिनं दवं रएउं अभत्तट्ठी॥ वृ. अन्यद अन्य अङ्क-उत्सङ्ग स्थापयति. स्थापयित्वा चान्यद् ‘घट्टयति' अङ्गुल्या मसृणयति, एवं

Page #150

मूलं-६२७
१४७ वारया वारया एकं २ वाउंडू स्थापयेत अन्यच्चकं मसणयति एवं तावद्यावन्मसणानि संजातानि भवंति। यदा पुनरकमेव लिप्तमुत्कृष्टलेपेन भवति तदा रुढे सति 'आनेइ तमेव दिनं'ति तस्मिन्नेव दिवसे द्रवं-पानकमानयति ‘रएउं' रङ्गयित्वा पात्रकं तदेव 'अभत्तट्टित्ति उपोषित एवं करोति।
अथासौ ग्लानादीनां वैयावृत्त्यकरः स्यात्ततःमू. (६२८) अभत्तट्ठियाण दाउं अन्नेसिं वा अहिंडमाणाणं ।
हिंडज्ज असंथरणं असहू घेत्तुं अरइयं तु॥ वृ. अथ तत् पात्रकं न रूढं ग्लानादयश्च सीदन्ति सोऽपि वैयावृत्त्यकरस्ततो ये अभक्तार्थिकाःउपवासिकाः साधवस्तेभ्यो ‘दत्त्वा' समर्प्य भिक्षार्थं व्रजति। अन्नेसिं वा अहिंडमाणाणं' अन्ये वा ये भिक्षा नाटन्ति तेषामहिण्डमानानां भोक्तृणां समर्प्य हिण्डत। असंथरणे'त्तिग्लानादीनामसंस्तरणे-असंतरणए होतए एवमसा करोति । असहुत्ति अथासौ स्वयमेवासहिष्णुरुपवासं कर्तुं ततः घेत्तुं अरइयं तु त्ति गृहीत्वाऽन्यसाधुसत्कं पात्रं 'अरइयं तु'त्ति अरनितं तस्मिन दिवसे पूर्वलिप्तमित्यर्थः तद्गृहीत्वा हिण्डेत। यदा पुनरेवंविधः साधुनास्ति कश्चिद्यस्य तन्नवलेपं पात्रकं समर्प्य भिक्षामटति, आत्मना च त्रीणि पश्चकाणि संवाहयितं न शक्नोति. कानि त्रीणि ?, एकं नवलपंपात्रकं अन्यो भक्तपतद्गृहस्तृतीयमशुद्धार्थं मात्रक, तदा को विधिरित्यत आह. मू. (६२९) न तरेज्जा जइ तिन्नी हिंडावेउं तओ अ छारेणं ।
उच्चन्नेउं हिंडइ अन्ने य दवं सि गेण्हंति ॥ वृ. 'न तरेत्' न शक्नुयात् यदि त्रीणि पात्रकाणि हिण्डयितुं ततो नवलेपं पात्रकं छारेण-भूतिना अवचूर्ण्य-गुण्डयित्वा एकत्र प्रदेशे स्थापयित्वा हिण्डते। 'अन्ने य दवं सि गिण्हंति'त्ति अन्ये साधवस्तदर्थं द्रवपानकं गुह्णन्ति । तथा चमू. (६३०) लेत्यारियाणि जाणि उ घट्टगमाईणि तत्थ लेवेणं ।
संजमफाइनिमित्तं ताई भूमीइ गुंडेज्जा॥ वृ. 'लेत्थारियाणि' लिप्तानि, केन?, लेपेनेति संबन्धः, यानि घट्टकादीनि, तत्र घट्टको-येनपाषाणकेन पात्रं नवलेपं मसृणं क्रियते, आदिग्रहणाच्छरावं चीरं चलेपलिप्तं. एतानि लेपेन सर्वाण्येव लिप्तानितत्र पात्रकं लिम्पतः, ततश्च तानि घट्टकादीनि भृत्या गण्डयति. येन तत्र प्रतिष्ठापितानां सत्तां कीटिकाद्यपघातो न भवेत् । किमर्थं पुनरेवं क्रियते ?, अत आह-'संजमफातिनिमित्त'मिति संयमवृद्ध्यर्थमिति। म. (६३१) एवं लेवग्गहणं आनयणं लिंपणा य जयणा व ।
- भणियाणि अतो वोच्छं परिकम्मविहिं तुलेवस्स। वृ. 'एवम्' उक्तन न्यायन लेपग्रहण तथा तस्यैवानयन लिम्पना च पात्रकस्य यतना च ग्रहण लेपस्यैतानि भणितानि, अतः परं वक्ष्ये परिकर्मविधिं लिप्तस्य पात्रकस्य। स चायं परिकर्मविधिःमू. (६३२) लित्ते छगणिअछारो धनेन चीरेणऽबंधिउं उण्हे।
अंछण परियत्तण घट्टणे य धोवे पुणो लेवो॥ वृ. लिप्त तत्र पात्रके सति 'छगणियछारो'त्ति गोमयछारेण तत्पात्रकं गुण्ड्यते. पशाच्च घनन 'चीरण' पात्रकबन्धन वेष्टयित्वा रजस्त्राणेन च परिवेष्ट्य 'अंबधिउंति पात्रकबन्धग्रन्थिमदत्त्वा तत एवंविधं कृत्वा 'उण्हत्ति उष्ण स्थापयति, अंगण'त्ति ततोऽङ्गुल्या लिप्तस्य रङ्गितस्य पात्रकस्याकर्षणं-समारणं करोति,

Page #151

१४८
ओघनियुक्तिः मूलसूत्र
आतपे कृत्वा पुनः परिवर्त्तयति - आतपाभिमुखं करोति, एवं शोषणा तस्य नवलेपस्य पात्रकस्य, धाते च छारगुण्डिते तत्र पात्रके पुनर्लेपो दीयत इति । इदानीं भाष्यकार एतामेव गाथा व्याख्यानयति, तत्र लित्ते छगणियारो' त्ति इदं व्याख्यातमेव द्रष्टव्यं, शेषं व्याख्यानयन्नाह -
मू. (६३३)
दाउ सरत्ताण पत्ताबंध अबंधनं कुज्जा । साणाक्खणट्टा मज्ज छाउण्हसंकमणा ॥
[ भा. २१०] वृ. दत्त्वा तत्र पात्रके सरजस्त्राणं पात्राबन्धं पुनश्चाबन्धगं कुज्जेति तत्र ग्रन्थिं न ददाति किमर्थम ?, अत आह-‘साणादिरक्खणट्टा' श्वानादिरक्षणार्थं ग्रन्थिं न ददाति, इदमुक्तं भवति-ग्रन्थिना दत्तेन सता कर्पटकदेशे गृहीतः सन् शुना माजरिण वा नीयते, पुनश्च तत्पात्रकं प्रमृज्य भुवं छायात उष्णे सङ्क्रामयति. एतदुक्तं भवति - अपराक्तच्छायाक्रान्तं सन् पुनरुष्णे स्थापयति ।
मू. (६३४)
तद्दिवसं पडिलेहा कुंभमुहाईण होड़ कायव्वा । छन्ने निसंकुज्नाकयकज्जाणं विउस्सग्गो ।।
[ भा. २११ ]
वृ. यस्मिन् दिवसे पात्रकं लेपयति तस्मिन् दिवसे 'कुम्भमुखादीनां घटग्रीवादीनां प्रत्युपेक्षणं कृत्वा ततश्च गृह्णाति, येन लिप्तं पात्रकं बहिस्तस्यां ग्रीवायां तस्मिन् दिवसे क्रियते, निशायां तु छन्ने तत्पात्रकं कुर्याद् • आत्मसमीपे, कृते च कार्ये व्युत्सर्गः कर्त्तव्यस्तेषां घटग्रीवादीनां तस्मिन्नेव दिवसे येन परिग्रहकृतो दोषो न भवेत्, अन्यस्मिन् दिवसेऽन्यानि भविप्यन्ति । अथ लेपशेपः कचिदास्ते ततस्तस्य को विधिरित्यत आहमू. (६३५) अट्टगहेउं लेवाहियं तु सेसं सरूवगं पीसे ।
अहवावि नत्थि कज्जं सरूवमुज्झे तओ विहिणा ॥
वृ. कदाचित्तत्रान्यत्र वा पात्रकेऽष्टको दातव्यो भवति, ततस्तदर्थं अष्टकनिमित्तं करेण तं लेपाधिकं शेषं सख्तं पेष्यते, अथ तेन लेपशेषेण न किञ्चित्कार्यमस्ति ततः सरूतमेव विधिना परित्यजेत् छारेण गुण्डयित्वेत्यर्थः । इदानीं तत्पात्रकं कस्यां पौरुष्यां बाह्यतः स्थापनीयं ? कस्यां चाभ्यन्तरं प्रवेशयितव्यमित्येतत्प्रदर्शयन्नाह
मू. (६३६)
पढमचरिमा सिसिरे गिम्हे अद्धं तु तासि वज्जेज्जा । पायं ठवे सिनेहातिरक्खणट्टा पवेसो वा ॥
वृ. ‘शिशिरे' शीतकाले प्रथमपौरुषीं वर्जयित्वा सत्पात्रकं बहिरातपे स्थाप्यते. चरमायां चतुर्थ प्रहरे शिशिरपौरूष्यां यत्पात्रकमभ्यन्तरे प्रवेशयेत्, 'गिम्हे अद्धं तु तासि वज्जेज्ज' त्ति ग्रीष्मकाले तयो:प्रथमचरमपौरुष्योरर्द्धं वर्जयेत्, ततः पात्रकं स्थापयेत् प्रवेशयेद्धा, एतदुक्तं भवति - ग्रीष्मे अर्द्धपौरुष्यां गतायां सत्यां पात्रकं बहिः स्थापयेत् तथा चरमप्रहरार्द्धे गते सति तत्पात्रकं प्रवेशयेत, किमर्थं ?'सिनेहाइरक्खणट्टा' एतदुक्तं भवति - शिशिरे प्रथमप्रहरः चरमप्रहरश्च स्निग्धः कालस्तास्मिंश्र पात्रकं न क्रियते, लेपविनाशभयात्, तथोष्णकाले च प्रथमप्रहारर्द्धे चतुर्थप्रहरार्द्धे च न स्थाप्यते, सोऽपि स्निध एव कालः, अतीवोष्णे स्थापनीयं येन रुह्यत इति ।
मू. (६३७)

उवओगं च अभिकखं करेड़ वासाडरक्खणट्टाए । वावारेइ व अन्ने गिलाणमाईसु कज्जेसु ॥
वृ. तस्मिँश्रातपस्थापिते 'उपयोगं' निरूपणं 'अभीक्ष्णं' पुनः पुनः करोति, किमर्थमित्यत आह'वासाडरक्खणड्डा' वर्षादिरक्षणार्थं, आदिग्रहणात् श्वादिरक्षणार्थं च, अन्यान् वा साधून व्यापारयति

Page #152

मृलं-६३७
पात्रकरक्षणार्थं यद्यात्मना ग्लानादिकार्येषु क्षणिकः । कियन्तः पनर्लेपा दीयन्ते इत्यस्य प्रदर्शनायाहमू. (६३८) एक्को व जहन्नेणं द्गतिगचत्तारि पंच उक्कोसा।।
संजमहेडं लेवो वज्जित्ता गारवविभूसा॥ वृ. एको जघन्येन प्रलेषो दीयते मध्यमेन न्यायेन द्वौ त्रयश्चत्वारो वा उत्कृष्टतः पञ्च लेपा दीयन्ते. स च संयमार्थ दीयते, वर्जयित्वा गौरवविभूषे. तत्र गौरवं येन मां कथिभणति यथतीयमेतच्छोभनं पात्रमिति, विभूषा सुगमा। इदानीं 'धोवे पणो लेवो"त्ति. अमुमवयवं व्याख्यानयन्नाहमू. (६३९) अनुवट्टते तहवि हु सव्वं अवनित्तु तो पुनो लिपे।
तज्जाय सचोप्पडगं घट्टगरइअंततो धोवे॥ वृ. अनुपतिष्ठति-असह्यमाणे ऊरुज्झते. एतस्मिन पात्रके 'तथाऽपि तेनापि प्रकारेण यदा न रोहति तदा सर्व लेपमपनीय ततः पुनर्लिम्पति । एष तावत स्वञ्जनलेपविषयो विधिरुक्तः इदानीं तज्जातलेपविधि प्रदर्शयन्नाह-तज्जायसचाप्पडगं' तस्मिन्नेव जातस्तज्जातो-गृहस्थनमीपस्थस्यैवालाबुकस्य सोप्पडगस्स तैलस्निग्धस्य तद्रजःश्लक्ष्णं चिक्कणं लग्नं सतज्जातलेप उच्यते, एवं तज्जातलेप, सचोप्पडं-सस्नेहं यत्पात्रकं तद् घट्टगरइतं' घट्टकन रचितं-मसृणितं घृष्टं सत्ततः काञ्जिकेन क्षालयेत् । कतिप्रकार पुनर्लेपः? मू. (६४०) तज्जायजुत्तिलेवो खंजणलेवो य होइ बोद्धव्यो।
मुद्दिअनावाबंधो तेनयबंधेन पडिकुट्ठो॥ वृ. तज्जातलेपो युक्ति लेपः-पाषाणादिः खञ्जनलेपश्चेति विज्ञेयः। एवं च यदा तत्पात्रकं पूर्वमेव भग्नं भवेत्तदा किं कर्त्तव्यमित्यत आह-तदाऽन्यगृह्यते गत्रकं, यदाऽन्यस्याभावस्तदा किं कर्त्तव्यमित्यत आह'मुद्दिअनावाबंधो'त्ति तदा तदेव पात्रकं सीवयति, केन पुनर्बन्धेन तस्सीवनीयं?, मुद्रिकाबन्धेन-ग्रन्थिबन्धेन सीवयति याशो नावि बन्धो भवति तत्सदृशेन गोमूत्रिकाबन्धेनेत्ययः, अन्यः स्तेनकबन्धो गूढो भवति स वर्जिती यतस्तत्पात्रकंतेन स्तेनकबन्धेनादृढं भवति झुसिरंच होतित्ति। इदानीमेतानेव गाथां व्याख्यानयति, तत्र तज्जातखञ्जनलेपौ व्याख्यातादेव, इदानीं युक्ति लेपं प्रतिपादयतिमू. (६४१) जुत्तीउ पत्थराई पडिकुट्टो मो उ सन्निही जेणं।
दयकुसुमार असन्निहि खंजणलेवो अओ भणिओ॥ वृ. यक्ति लेपः पनः प्रस्तरादिख्यः, आदिग्रहणाच्छर्करिकालेपो वा. स च प्रस्तरादिलेपः प्रतिकष्टःप्रतिषिन्द्रो भगवभिर्यतः स सन्निधिमन्तरण न भवति, यतथैवमतो जीवदयार्थ सुकुमारत्वादसन्निधिरिति च कृत्वा खञ्जनलेप एभिः कारणरुक्ता-भणितः। आह-एवं हि सुकुमारं लेपमिच्छतस्तस्य विभूषा भवति?. उच्यते, नैतदस्ति, यतःमू. (६४२) संजमहउँ लेवो न विभूसाए वदंति तित्थयरा।
सइ असइ य दिट्टतो सइसाहम्मे उवणओ उ॥ वृ. 'संयमहेतुं' संयमनिमित्तं लप उक्ती न विभूषार्थं वदन्ति तीर्थकराः। अत्र च सईदृष्टान्तः असई. दृष्टान्तथ। एक्कंमि संनिवेसे दो इत्थियाआ. नाणं एका सई अन्ना असई.जा सा सई सा अत्ताणं विभसंती अच्छड असईवि एवमेव, तओ सईएभत्तारभत्तित्तिकाउंउव्वपवेसोलोगेण गणिज्जइन यहसिज्जइ. असईए रणवसो उल्लणो लोए हसिज्जइ. यतस्तस्या असा वेषोऽन्यार्थ वर्तते। एवमत्र सतीसाधर्म्य उपनयः कर्त्तव्यः. यथा सत्या विभूषां प्रकुर्वत्या अपि सा विभृषा लोकनान्यथा न कल्प्यते एवं साधाः संयमार्थं शोभनं

Page #153

१५०
ओघनियुक्तिः मूलसूत्र
लेपयतोऽपि न विभूषादोष इति ॥ इदानीं मुद्रिकादिबन्धान् व्याख्यानयति तत्संबन्धं प्रतिपादयन्नाह - भिज्जिज्ज लिप्पमाणं लिनं वा असइए पुणा बंधो। मुद्दिअनावाबंघो न तेणएणं तु बंधिज्जा ।।
मू. (६४३)
वृ. भिद्येत्तल्लिप्यमानं पात्रकं वा लिम्पितं वा सद्भिद्येत ततोऽन्यस्थाभावे पुनरपि बध्यते -सीव्यते. तत्र मुद्रिकाबन्धस्येयं नौबन्धः पुनर्द्विविधो भवति, स्तेनकबन्धः पुनर्गुप्तो भवति. मध्येनैव पात्रककाष्ठस्य दवरको याति तादद्यावत्सा राजिः सीविता भवति, तेन स्तेनकबन्धेन दुर्बलं पात्रं भवत्यतोऽसौ वर्जनीयः । इदानीं स लेप उत्तममचमजघन्यभेदेन त्रिविधो भवत्यत आहमू. (६४४)
खरअयसिकुसुंभसरिसव कमेण उक्कोसमज्झिमजहन्ना । नवनीए सप्पिवसा गुडेन लेपो अलेवो उ ॥
वृ. स्वर इति - खरसन्नयं तिलतिल्लं तेण कओ उक्कांसो लेवा, अयसि - कुसुंभिआ तेण य मज्झिमो लेवो. सरिसवतेल्लेण य जहन्नओ होइ, अनेन क्रमेणोत्कृष्टो मध्यमो जघन्य इति । कः पुनर्लेपो न भवतीत्यत आह-नवनीतेन सर्पिषा-घृतेन वसया गुडेन लवणेन च, एभिः रसैरलेपः- एभिर्लेपो न भवतीति । उक्तो नव्यपिण्डः, इदानीं पिण्डस्यैकार्थिकान्युच्यन्ते
मू. (६४५)
पिंड निकाय समूहे संपिंडण पिंडणा य समवाए । समोसरण निचय उवचय चए य जुम्मे य रासी य ॥
वृ. पिण्डो निकायः समूहः संपिण्डनं पिण्डना च समवायः समवसरणं 'सृ गतौ' सम्यग् - एकत्र गमनं समवसरणं, निचय उपचयः चयन जुम्मश्र राशिः पिण्डार्थः । प्रतिपादितो द्रव्यपिण्डः, भावपिण्डमू. (६४६) दुविहो य भावपिंडो पसत्थओ होइ अप्पसत्थो य ।
दुग सत्तट्टचउक्कग जेणं वा बज्झए इयरो |
वृ. द्विविधो भावपिण्डः - प्रशस्तभावपिण्डोऽप्रशस्तभावपिण्डथ, तत्राप्रशस्तं प्रतिपादयन्नाह - 'दुयसत्तअ' इत्यादि, दुविहो रागो य दोसा य सत्तविहो सत्त भट्टाणाणि, एतानि च तानि - इहलोकभयं परलोकभयं आयाणभयं अकम्हाभयं आजीवियाभयं मरणभयं असिलोगमयं, “इहपरलोयायाणमकम्हाआजीवमरणमसिलो "त्ति । अट्ट कम्मपयडीओ नानावरणाइयाउ, अहवा अट्ठ मयट्टाणाणि - जाड़कुलबलरूवे तवईस्सरिए सए लाभे । चउव्विहो कोहमाणमायालोहरूवो । रागद्वेषावेव पिण्डः औदयिको भावोऽनन्तकर्मपुदभलनिर्वृत्तः पिण्डः, एवं सप्तभिर्भयस्थानैर्यो जन्यते कर्मपिण्डः एवमन्यत्रापि योज्यं, ‘येन वा' बाह्येन वस्तुना इतरः- आत्मा बध्यते कर्मणाऽष्टप्रकारेण सोऽप्रशस्तः । इदानीं प्रशस्तं भावपिण्डं प्रतिपादयन्नाहमू. (६४७) तिविहो होड़ पसत्थो नाणे तह दंसणे चरिते य ।
मत्तू अप्पसत्यं सत्यपिंडेण अहिगारो ॥
वृ. त्रिविधः प्रशस्तां भावपिण्डः- ज्ञानविषयः दर्शनविषयः चारित्रविषयश्च, तत्र ज्ञानपिण्डा ज्ञानं स्फाति नीयते येन, तथा दर्शनं स्फातिं नीयते येन, चारित्रं स्फातिं नीयते येन स बाह्याभ्यन्तरश्च पिण्डः, मुक्त्वाऽप्रशस्तं प्रशस्तपिण्डेनाधिकारः । अयं च भावपिण्डः केन पिण्ड्यते ?- प्रचुरीक्रियते, 1 शुद्धेनाहारोपधिशय्यादिना, अत्र चाहारेण प्रकृतं स एव प्रशस्तो भावपिण्डः. कारणे कार्योपचारात. जानादिपिण्डकारणमसौ, स चाहार एषणाशुद्धो ग्राह्यः, अनेन संबन्धेनागता एषणा प्रतिपाद्यते । अथवा पूर्वमिदमुक्तं - 'पिंडं च एसणं च वोच्छं' तत्र पिण्ड उक्तः, इदानीमंषणा प्रतिपाद्यते. अथवा स्वयमेवायं

Page #154

मूलं - ६४७
भाष्यकृत्संबन्धं करोतिमू. (६४८)
लित्तंमि भायणंमि उ पिंडस्स उवग्गही उ कायव्वो ।
जुत्तस्स एसणाए तमहं वाच्छं समासेणं ॥
[भा. २१२]
वृ. लिप्ते भाजने सति ततः पिण्डस्योपग्रहां- ग्रहणं कर्त्तव्यं, किंविशिष्टस्य पिण्डस्य ? - एषणायुक्तस्य. अतस्तामवैषणां प्रतिपादयन्नाह -
मू. (६४९)
नामं ठवणादविए भावंमि य एसणा मुणेयव्वा ।
दमि हिरन्नाई गवेसगहभुंजणा भावे ।।
१५१
वृ. नामस्थापने सुगमें, द्रव्यं द्रव्यविषया, यथा हिरण्यादेर्गवेषणां करोति कश्चिद् भावे - भावविषया त्रिविधा - गवेषणैषणा - अन्वेषणषणा ग्रहणैषणैषणा-पिण्डादानैषणा ग्रासेषणा ।
सा च गवेषणषणा एभिर्द्वाररैभिगन्तव्या
मू. (६५० )
पमाण का आवस्सए य संघाइए य उवकरणे । मत्त काउस्सग्गो जस्स य जोगो सपडिवक्खो ।।
वृ. प्रमाणं कतिवारा भिक्षार्थ प्रवेष्टव्यमिति, एतद्वक्ष्यति, 'काले' त्ति कस्यां वेलायां प्रवेष्टव्यं ?. भिक्षा गवेषणीया इत्यर्थः, ‘आवस्सए' त्ति आवश्यकं कायिकादिव्युत्सर्गं कृत्वा भिक्षाटनं कर्तव्यं गवेषणमित्यर्थः, 'संघाडए' त्ति सङ्घाटकयुक्ते न हिण्डनीयं नैकाकिना, 'उवगरणे' त्ति भिक्षामटता सर्वमुपकरणं ग्राह्यमाहोश्वित्स्वल्पं, 'मत्तगे' त्ति भिक्षामटता - गवेषयता मात्रकग्रहणं कर्त्तव्यं, कायोत्सर्गः भिक्षार्थं गच्छता उपयोगप्रत्युयः कार्यः, तथा च यस्य योगः- भिक्षार्थं गच्छन्निदं वक्ति यस्य योगो येन वस्तुना सह संबन्धो भविष्यति तद्ग्रहीष्यामीत्यर्थः, 'सपडिवक्खो' त्ति सर्व एवायं द्वारकलापः सप्रतिपक्षोऽपि वक्त व्यः, सापवादोऽपीत्यर्थः । इदानीं भाष्यकारः प्रतिपदमेतां गाथा व्याख्यानयति, तत्र “पमाणे "त्ति व्याख्यामू. (६५१) दुविहं होइ पमाणं काले भिक्खा पवेसमाणं च । सन्ना भिक्खायरिआ भिक्खे दो काल पदमद्धा ॥
[भा. २१३]
वृ. द्विविधं प्रमाणं भवति, 'कालो' त्ति एवं कालप्रमाणं कालनियमः - वेलानियम इत्यर्थः, तथाऽन्यद्भिक्षार्थं प्रविशमानानां 'प्रमाण' वारालक्षणं भवति, तत्र भिक्षाप्रवेशप्रमाणप्रतिपादनायाह- 'सन्नाभिक्खायरिया भिक्खे दो' भिक्षार्थं वाराद्वयं प्रविशति, एकमकालसञ्ज्ञायाः पानकनिमित्तं द्वितीयं भिक्षाचर्याकाले प्रविशतीति । जदि पुन तड़यवारं भिक्खायरिअं करेड़ ततो खेत्तं चमढिज्जड़ उक्ताही य हवइ, जहा नत्थ एएसिं भिक्खाहिंडणे नियमों. तम्हा दांन्नि वाराउ हिंडियव्वं, एयं च पुब्वभणियमेव पुणा पुणो पविस सङ्ख्यकुलाणि चमढिज्जंतित्ति, तेन भासकारेण बहुवारा पविसणे दोसा न दंसिआ । उक्तं भिक्षाप्रवेशवाराप्रमाणं, भिक्षाकालप्रतिपादनायाह- 'काले पढमद्धा' काल इति भिक्षाकालस्तस्मिन् प्रविशितव्यं, तथा 'पढमदा' इति प्रथमपौरुष्यां यदर्द्ध तस्मिंश्र भिक्षार्थं प्रविशितव्यं, उक्तं कालप्रमाणम् ।
मू. (६५२)
आरेण भद्दपंता भद्दग उडवण भंडण पदोसा । दासीणपरकरणं ठवियगदोसा य भमि ||
[भा. २१४] वृ. यदि पुनरर्द्धपौरुष्या आरत एवं प्रत्यूषसि एव भिक्षार्थं प्रविशति ततो भद्रककृता एते दोषाः 'उडवणं भंडणपओसा' उट्टावणं पसुत्तमहिलाए करेड. जहा पव्वतियगा आगया तं उट्ठेत्ता देसुत्ति, अहवा सा आलस्सेण न उडेइ तओ भंडणंकलहो होज्जा, अथवा सा चैव पओसज्जा, प्रद्वेषं गच्छतीत्यर्थः ।

Page #155

१५२
आघनिर्युक्तिः मूलसूत्र
'दोसीणपडरकरणं' ति सो चेव गिहवर्ड इमं भणजहा एए नवस्सिणा रत्तिं अजिमिआ एत्ताहे छुहाईया अहो समतिरेगं रंधिज्जासु जेन एयाणंपसरवलाए आगयाणं होइति । तथा 'ठविअगदोसा य'त्ति स्थापनाकृताचैवं दोषा भवन्ति ॥ सांप्रतं प्रान्तकृतदोषकथनायाह
मू. (६५३)
अद्यागमंगलं वा उब्भावण खिंसणा हनन पंते । फिडिउग्गमय ठविया भहराचारीकिलिस्सणया ||
[भा. २१५]
वृ. गिवई घरे अत्थि, तओ पसरे साहू आगओ, तं दट्टण य गिहवर्ड इमं भणिज्जा अहो मे अद्यागमिव अधिट्टाणं दिट्टं, अमंगलं चासौ गृहपतिर्मन्यते साधुदर्शनं, ततचैवं ओहावणा- परिभवो हवइ, तथा खिसणा वा भवति, जहा एते पोट्ट पूरणत्थमेव पव्वइया, आहणणा वा पंते- प्रान्तविषये भवति । एवं तावत्प्रत्यूषस्येव प्रविशतां दोषा उक्तः । 'फिडिए' त्ति अथापगतायां अतिक्रान्तायामर्द्धपौरुष्यां भिक्षार्थं प्रविशति ततश्र यदि भद्रको भवति तत एवं ब्रवीति यदुत अद्यदिवसादारभ्य यथा इयती वेला राद्रस्य भक्त स्य भवति तथा कर्त्तव्यं ततश्र उद्भमदोषः - आधाकर्मादिदोषः। 'ठविय'त्ति अथवा यदुद्धरति तत्त्वयाऽद्यदिवसादारभ्य साध्वर्थं स्थापनीयं, ततचैवं स्थापनादयो दोषा भद्रकविषया भवन्ति, अथासौ गृहपतिर्भद्रको न भवति ततः ‘चारी' इति ततश्चावेलायां भिक्षार्थं प्रविष्टमेवं प्रान्तो ब्रवीतियदुतायं चारीभण्डिकः कचिद् अन्यथा कोऽयं भिक्षाकाल इति, नायं प्रत्यूषकालो नापि मध्याह्नकाल इति, 'किलस्सण' त्ति तथा अवेलायां भिक्षानिमित्तं प्रविष्टस्य क्लेश एव पर्यटनजनितः परं न तु भिक्षाप्राप्तिः, तम्हा दोसीणवेलाए चेव उयरेयव्वं । इदानीं मध्याह्नस्यारत एव यदि भिक्षामटति ततः को दोषः ? इत्यत आह
मू. (६५४)
भिक्खस्सवि य अवेला ओसक्कहिसक्कणे भवे दोसा । भद्दगपंतातीया तम्हा पत्ते चरे काले ॥
[भा. २१६ ] वृ. भिक्षाया अवेलायां यदि प्रविशति ततो यदि भद्रकः 'ओसक्कणं' ति याऽसौ रन्धनवेला तां मध्याह्रादारत एव कारयति येन साधोरपि दीयते, एवं तावद्भिक्षावेलायामप्राप्तायां हिण्डतो दोषाः, अथ पुनर्निवृत्तायां भिक्षावेलायामति ततः 'अहिसक्कणं' त्ति रन्धनवेलां तामुच्छूर एव करोति येन साधोरपि भक्तं भवति, एवमेते दोषा भद्रके भवन्ति, 'पंतादीय' त्ति प्रान्तकृतास्तु दोषाः पूर्ववद्दष्टव्याः भाण्डिकोऽयमिति ब्रूते प्रान्तः, तस्मात्प्राप्त एव काले चरेद्भिक्षां न न्यूनेऽधिके वा । “काले "त्ति गयं, इदानीं “आवस्सए"त्ति व्याख्यायतेमृ. (६५५) आवस्सग सोहेउं पविसे भिक्खस्स सोहणे दोसा ।
उग्गाहिअवासिरणं दवअसईए य उड्डाहो ॥
[भा. २१७]
वृ. अवश्यं कर्त्तव्यमावश्यकं - कायिकाव्युत्सर्गरूपं शोधयित्वा कृत्वेत्यर्थः, ततो भिक्षार्थं प्रविशेत. असोधने आवश्यकस्य दोषा भवन्ति, कथं ? - उग्गाहियवोसिरगेत्ति यद्यसौ साधुः उदग्राहितेन गृहीतनैव पात्रकेण व्युत्सृजति तत उक्ताहः, अथ तत्प्रात्रकमन्यस्य साधोः समर्प्य यदि व्युत्सृजति ततश्च द्रवस्यासतिअभावे सति 'उड्डाहो' उपघातो भवति ।
मू. (६५६)
अइदूरगमनफिडिओ अलहता एसपि पेल्लेज्जा ।
छड्डावण पंतावण धरणं मरणं च छक्काया ।।
[ भा. २१८)
वृ. अथासौ अतिदूरं गमनं करोति स्थण्डिले ततः 'फिडिओ' ति भ्रष्टः सन भिक्षावलाया भिक्षावेलाया भिक्षामप्रान्पुवन्नेषणामपि प्रेरयेत' अतिक्रामयेत. अथवा तत्रैव क्वचिदृहासन्ने व्युत्सृजति ततः 'छड्डावण' त्ति सगृहपतिस्तदशुचि छड्डावति, त्याजयतीत्यर्थः अथवा पंतावणं ताडनं कशादिना करोति. अर्थतद्दोषभया

Page #156

१५३
मृल-६५६ द्धरणं करोति पुरीषवेगस्य तता मरणभयं भवन. व्युत्सृजतस्तु षट्कायविराधनेति, स्थण्डिनाभावात् । 'आवस्सए'त्ति गयं. 'संघाडएत्ति व्याख्यायत
मू. (६५७) एकानियस्य दाया इयां साणे तंहव पडिनाए। - भिक्खविसाहि महन्वय तम्हा सबितिज्जए गमनं॥
वृ. यदि सङ्घाटकोपेतः सन भिक्षाटनं न करोति तत एकाकिन एते दोषाःीकृतः श्वजनितः प्रत्यनीकजनितः भिक्षाविशुद्धिरेकस्य न भवति तथा व्रतोपघातो भवति तस्मात्सद्धितीयन गन्तव्यम । इयं च प्रतिद्वारगाथा, इदानीं भाष्यकार: प्रतिपदं व्याख्यानयतिमू. (६५८) संघाडएणऽगहणे दोसा एगस्स इत्थियाउ भवे।
साणे भिक्खुवओगं संजमआएगयरदोसा॥ [भा. २१९] वृ. 'सङ्घाटकस्य' सङ्घाटकसंयोगस्य अग्रहण' अकरणे दोषा एकाकिनः स्त्रीकृता भवन्ति. एकाकिनं दृष्ट्रा साधु कदाचिगृह्णीयात । इत्थि'त्तिगयं. साणे'त्ति व्याख्यायत-शुन्यपयोग यदि ददाति ततः संयमविषयो दोषः, अथ भिक्षायामुपयोगं ददाति तत आत्मोपघातदोषः. एवमकाकिनः प्रविशतः शुनीकृतो दोषो भवतीति, तथासङ्ख्यं चैतद् व्याख्येयं । 'साणे'त्ति गयं. इदानीं 'पडिनाए'त्ति व्याख्यायते. मू. (६५९) दोन्नि उ दुन्द्ररिसतरा एगोत्ति हणे पट्ठपडिनीए। .
तिघरगहणे असोही अग्गहण पदोसपरिहानी।। भा. २२०] वृ. द्वौ साधु भिक्षामटन्तौ प्रत्यनीकस्य दुष्प्रधृष्यतरौ भवतः-दुःखेन परिभूयेते दर्जयतरौ इत्यर्थः । 'एगोत्ति हणे' एकाकिनं पुनदृष्ट्वा हन्ति प्रद्विष्टः सन् प्रत्यनीकस्तस्मात्सङ्घाटकेन गन्तव्यं । 'पडिनीए'त्ति गयं, इदानी भिक्खाविसोहित्ति भन्नइ-यदा स एकाकी क्वचित्पाटके भिक्षार्थं प्रविष्टः समकमेव च गृहत्रयानिर्गता भिक्षा गृह्णतो भिक्षाया अशुद्धिर्भवति-आहृतदोषा भवति. यत ई-पथिकां शोधयितुं न शक्नोति, अथ तंत्रकां भिक्षां गृह्णाति यस्यामुपयोगो दत्तः तत इतरस्य भिक्षाद्वयस्याग्रहणे पओस'त्ति ते भिक्षादातारः प्रद्वषंगच्छेयुः, यदतास्माकमयं परिभवं करोति येन नास्मदीयं गृह्णाति, परिहानि'त्ति अग्रहणे च परिहाणिर्भवति भिक्षाया गच्छस्य वा तेनागृहीतेन भिक्खविसोहित्ति गयं, इदानीं 'महव्वय'त्ति व्याख्यायते. मू. (६६०) पाणिवहो तिसु गहणे पउंजणे कोंटलयस्स बितियं तु।। तेनं उच्छन्द्राई परिग्गहोऽनेसणग्गहणे॥
भा. २२१] वृ. त्रिषु गृहषु यौगपद्यागतां भिक्षां यदा गृह्णाति तदा प्राणिवधः कृतो भवति, ततश्च प्रथमव्रतभङ्गः, तथा चासो एकाकी कोटलं ज्योतिष निमित्तं वा प्रयङ्क्ते , ततश्च अनृतस्य नियमेनैव सम्भवो यतस्तबापघातकरमवश्यमुच्यते. उपघातजनकं चानृतं तदुच्चारणे द्वितीयव्रतभङ्गः। तेणं उच्छन्द्राई' अथ तत्र गृहे एकाकी प्रविष्टः सन उच्छुन्द्रं - विक्षिप्तं हिरण्यादि पश्यति ततश्च तगृह्णाति. एकाकिनो मोहसंभवात. तेणं'ति ततः स्तन्यदोषस्तृतीयव्रतभङ्ग इत्यर्थः, तथा कदाचिदेकाकी अनेषणीयमपि गृह्णीयात्. ततस्तस्मिन्ननेषणीये गृहीत परिग्रहकृतो दोषः, चतुर्थव्रतमत्र पृथग नोक्तं, मध्यमतीर्थकराणां परिग्रह एव तस्यान्तर्भावात. किल नापरिगृहीता स्त्रीभुज्यत इति. पश्चिमग्य तु तीर्थकृनः पृथक चतुर्थं व्रतं. तन्मतेन चतुर्थव्रतभङ्गं दर्शयन्नाहमू. (६६१) विहवा पउत्थवझ्या पयारमलभंति दद्रुमेगागी। दारपिहाणय गहणं इच्छमनिच्छे य दोसा उ॥
भा. २२२ वृ. विधवा स्त्री. धवो-मनुष्यः स विनष्टो यस्या इति समासः, तथा प्रोषितभर्तृका, तथा या प्रचारं न

Page #157

१५४
आनियुक्तिः मूलसूत्रं लभते-निरुद्धा ध्रियत, सा एवंविधा त्रिप्रकारा स्त्री एकाकिनं माधुं प्रविष्टं दृष्ट्वा गृहे द्वारं ढङ्कयित्वा गृह्णीयात्. तत्र यद्यसा तां स्त्रियमिच्छति ततः संयमभ्रंशः अथ नेच्छति तत उक्ताहः. सैव स्त्री लोकस्य कथयति. यदुतायं मामभिभवतीति, ततश्चोक्ताहः । प्रतिद्वारगाथा व्याख्याता। कैः पुनः कारणैरसौ एकाकी भवति?. तत्राहमू. (६६२) गारविए काहीए माइल्ले अलस लुद्ध निद्धम्मे।
दल्लभअत्ताहिठिय अमणुन्ने वा असंघाडो॥ वृ. 'गारविए'त्ति गर्वेण लब्धिसंपन्नोऽहमितिकृत्वा एकाकीभवति, तथा काहीए'त्ति भिक्षार्थ प्रविष्टो धर्मकथां करोति महती वेलां तिष्ठति ततस्तेन सह न कश्चित्प्रयाति ततश्चैकाकीभवति, तथा मायावानेकाकीभवति. स हि शोभनं भुक्त्वाऽशोभनमानयति.स च द्वितीयं नेच्छत्यत एकाकीभवति. 'अलसः' अन्येन सह प्रभूतं पर्यटितमसमर्थस्तत एकाक्येवानीय भक्षयति, गच्छवैयावृत्त्येऽलसः स एकाकीभवति. ‘लुद्ध'त्ति लुब्धा विकृतीः प्रार्थयति. ताश्च द्वितीये सति न शक्यन्ते प्रार्थयितुमत एकाकीभवति. निद्धर्मः अनेषणीयं गृह्णाति ततो द्वितीय नेच्छति. 'दल्लभत्ति दर्लभ दर्भिक्ष एकाकीभवति. तत्र हि एककएव गच्छति येन पृथक पृथग भिक्षा लभ्यते, तथा 'अत्ताहिट्ठिय'त्ति आत्माधिष्ठितो यदात्मना लभते तदाहारयति अत्तलद्धित्ति जं भणिअं, अथवा अमनोज्ञो-न कश्चित्प्रतिभाति रटनशीलत्वात्ततश्चैकाकी हिण्डते. एवमसङ्घाटको भवति । इदानीं एतामेव गाथां भाष्यकारो याख्यानयतिमू. (६६३) संघाडगरायणिओ अलद्धिओमो यलद्धिसंपन्नो। जेट्टग्ग पडिग्गहगं मुह गारवकारणा एगो॥
[भा. २२३] वृ. कस्यचित्सङ्घाटकस्य योऽसौ रत्नाधिकः-पर्यायज्येष्ठः 'अलद्धिक'त्ति अलब्धिकः-लब्धिरहितः - 'ओम'त्ति पर्यायलघुर्द्वितीयः स च लब्धिसंपन्नः, ततो योऽसौ पर्यायेण लघुलब्धिमान् स भिक्षामटन्नग्रतो गच्छति रत्नाधिकश्च पृष्ठतो व्रजति, पुनश्च मण्डल्यां भोजनकाले आचार्या एवं भणन्ति, यदुत ज्येष्ठार्यस्याग्रतः पतद्रहं मुश्च. पुनरसा ओमराइणिऔ चिन्तयति, यदतास्यां वेलायामयं ज्येष्ठायः सञ्जातो न तु भिक्षावेलायां ज्येष्ठार्यः सञ्जातः, अहं लभे यावता ज्येष्ठार्यस्य प्रथम समर्प्यते, ततश्चानेन गर्वकारणेन गर्वकारणेन एकाकी भवति एकाक्येव हिंडति। 'गारविए'त्ति गयं, 'काहीउत्ति व्याख्यायतेमू. (६६४) काहीउ कहेइ कहं बिइओ वारेइ अहव गुरुकहणं। एवं सो एगागी माइल्लो भहगं भुजे॥
[भा. २२४] वृ. भिक्षार्थं प्रविष्टः कथको धर्मकथां कुर्वन्नास्ते, ततश्च तस्य द्वितीयो वारयति-मा कृथा धर्मकथां ग्लानादयः सीदन्तीति अथवाऽऽगत्य गुरोः कथयति यदतायं धर्मकथां कुर्वस्तिष्ठति, गुरुरपित निवारयति. यदि वारितोऽपि कथयति तदा स एवमेकाक्येव संजायते । काहिए त्ति गयं, मायावी भद्रकं भुङक्त अत एव एकाकी गच्छति ॥ "माइल्ले'त्ति गयं. 'असले'त्ति व्याख्यायते. मू. (६६५) अलसो चिरं न हिंडइ लुन्द्रा आहासए विगईओ। निद्धम्मो नेसणाई दुल्लहभिक्खे व एगागी॥
भा. २२५] वृ. अलसश्चिरं न हिण्डते कतिपयां भिक्षां गृहीत्वाऽऽगच्छति । अलसे'त्ति गयं लुन्द्रो'त्ति भन्नति. लुब्धा विकृतीः प्रार्थयते, ततथैकाक्येव याति। 'लुद्धेत्ति गयं निम्मे'त्ति भण्यते, निर्धर्मा अनेषणीयादि गृह्णाति. अपरसाधुप्रेरितथैकाकीभूयैवाटति। णिद्धमेत्ति गयं, 'दुल्लभे'त्तिभण्यते. दुर्भिक्षे-दुर्लभभिक्षायां संघाटनच्छति एकाक्येव भिक्षयति, ततश्चकाक्येव भवति. 'दल्लभे तिगतं, 'अत्ताहिट्ठिय'त्ति व्याख्यायते

Page #158

मल-६६६
१५५ मू. (६६६) अत्ताहिट्ठियजोगी असंखडीओ वऽनिट्ठ सव्वेसिं। . . एवं सो एगागी हिंडइ उवएसऽनवदसा ।।
भा. २२६] वृ. आत्माधिष्ठितेन लब्धेन भक्तादिना युज्यत इति आत्माधिष्ठितयोगी अत्तलदिओ इत्यर्थः. स एकाकीभवति। अत्ताहिट्टिए'त्तिगयं. अमणुन्ने'त्तिव्याख्यायते- 'असंखडिओ वऽनिट्ठ सव्वेसिंति कलहकारकः सर्वेषामनिष्टः सन ततधैकाकी क्रियते. पवमभिः कारणरेकाक्यसी हिण्डते. उपदशेन अनुपदेशन वा, उपदेशेन गुरुणाऽनुज्ञातः अनुपदशेन-गुरुणाऽनुक्तः । व्याख्यातं सङ्घाटकद्वारम. अधुनोपकरणमू. (६६७) . सव्वावगरणमाया असहू आयारभंडगेण सह। नयनं तु मत्तगस्सा न य परिभोगो विना कज्जे ॥
भा. २२७] १. तत्रोत्सर्गतः सर्वमुपकरणमादाय भिक्षागवेषणां करोति, अथासा सर्वेण गृहीतेन भिक्षामटितुमसर्थस्तत आचारभण्डकेन सम. आचारभण्डक-पात्रकं पटलानि रजोहरणं दण्डकः कल्पद्वयं-ऑर्णिकः क्षौमिकश्च मात्रकं च. एतगृहीत्वा याति । ‘उवगरण त्ति गयं. इदानी मात्रकग्रहणप्रतिपादनायाह-नयनं मात्रकस्य करोति भिक्षामटन. न च तस्य मात्रकस्य कार्येण विना संसक्तादिना परिभोगः क्रियते।
'मत्तए'त्ति गयं, 'काउस्सग्ग'त्ति व्याख्यायते. मू. (६६८) आपुच्छणत्ति पढमा बिड्या पडिपुच्छणा य कायव्वा ।
आवस्सिया य तइया जस्स य जोगो चउत्थो उ॥ [भा. २२८] वृ. पढमं आपुच्छइ, यदुत-संदिसह अवओगं करेमि, एसा पढमा, अवओगकरावणिअंकाउस्सग्गं, अट्ठहिं उस्सासेहिं नमोक्कारं चितेइ, ततो नमोक्कारेण पारेऊण भणति-संदिसह, आयरिओ भणइ-लाभो, साहू भणइ-कहत्ति, एसा पडिपुच्छा, ततो आयरिओ भणइ-तहत्ति, तओ ‘आवस्सियाए जस्सय जोगो'त्ति जं जं संजमस्स उवगारे वट्टइ तं तं गेण्हिस्सामि जस्स य लोगो'त्ति व्याख्यातम् । इदानीमेतान्येव प्रमाणादीनि द्वाराणि सप्रतिपक्षाण्यभिधीयन्ते, तत्र यदक्तं प्रमाणद्वारे-वाराद्वयं प्रवेष्टव्यं, तस्य प्रतिपक्ष उच्यते, वारात्रयमपि प्रविशति, किमर्थमत आह. मू. (६६९) आयरियाईणट्टा ओमगिलाणट्ठया य बहुसोऽवि।
गेलन्नखमगपाहण अतिप्पएऽतिच्छिए यावि।। वृ. आचार्यादीनामर्थाय बहुशोऽपि वाराः प्रतिशति. ओमा-बालस्तदर्थ (ग्लानार्थं च) बहुशः प्रविशति । प्रमाणयतनोक्ता इदानीं यदक्तं कालद्वये प्रवेष्टव्यं तत्प्रतिपक्ष उच्यते, ग्लानक्षपकपाघूर्णार्थमतिप्रत्यूषस्यपि प्रविशति तथा अतिच्छिए वावित्ति अतिक्रान्तायामपि भिक्षावेलायां प्रविशति बहुशः॥ मू. (६७०) अनुकंपापडिसहा कयाइ न हिडेज्ज वा न वा हिंडे।
अनभागि गिलाणट्टा आवस्सगऽसोहइत्ताणं ॥ वृ. स च प्रत्यूषस्येव प्रविष्टः कस्मिंश्चिद् गृहे ग्लानार्थं, लब्धं च तत्तेन तत्र. ततश्च गृहपतिः पुनर्भणति अनुकम्पया, यदुतपुनरपि त्वयाग्लानार्थमस्यांवेलायामागन्तव्यं,ततश्चासौ साधुःप्रतिषधंकरोति, कथं?, तं गृहस्थमेवं भणति. यदुत प्रत्यूषसि श्वः कदाचिदह हिंडज्जा कदाचिन्न हिंडेज्नति, एवं भणंतणनआगंतुका उग्गमदासा परिहरियाहवंतिनच प्रतिषेधः कृतो भवति। उक्ताकालयतना. अधुनाऽऽवश्यकयतनाच्यतेकदाचिदसा साधुरनाभोगेन आवश्यक कायिकाव्युत्सर्गलक्षणमकृत्वा ग्लानार्थं त्वरितं गतः।
मू. (६७१) आसन्नाउ नियत्त कालि पहप्पति दूरपत्तावि।

Page #159

१५६
ओघनियुक्तिः मूलसूत्रं
अपहृत तत्तां च्चिय एगु धर वासिर एगो ||
वृं. तत आसन्नात्सञ्जतकायिकाद्याशङ्को निवर्त्तते, कालो पहुप्पड़ यदि ततो दूरगतोऽपि निवर्त्तत, अथ निवर्त्तमानस्य कालो न पहुप्पड़ ' तत्तोच्चिअ' तत एव यतो भिक्षार्थं गतस्तत एव व्युत्सृजति कथम् ?. एकः साधुर्भाजनं धारयति एकस्तु व्युत्सृजति कायिकादि ।
मू. (६७२)
भावासन्नो समणुन्न अन्नओसन्नसडुवेज्जघर । सल्लपव्वणवेज्जा तत्थेव परोहडे वावि ॥ एएस असइए रायपहे दो धराण वा मज्सं । हत्थं हत्थं मुतुं मुज्से एगु धरे बोसिरे एगो ॥
मू. (६७३)
[प्र. २७] वृ. अथवा 'भावासन्नः' असहिष्णुरत्यन्तं भवति ततः समनोज्ञा यदि तत्र क्षेत्र आसन्ना अन्यस्मिन प्रतिश्रयं ततस्तत्र प्रविश्य व्युत्सृजति । 'अन्न' त्ति अथासमनोज्ञास्तत्रासन्नास्ततस्तद्वसतौ प्रविश्य व्युत्सृजति. तदभावेऽवसन्नानां वसतां व्युत्सृजति तदभावे श्राद्धगृहे. तदभावे वैद्यगृहे व्युत्सृजति तत्र च वैद्यगृहे प्ररूपयति यदुत तिन्नि सल्ला महाराय इत्येवमादि ततश्रासी वैद्यः स्मारिते ग्रन्थ एवं भणति 'एत्थेव ' त्ति अत्र पश्राद्गृहे व्युत्सृज, 'परोहडे वा' गृहस्य पश्चादङ्गणे व्युत्सृजति यतोऽसौ मध्यप्रदेशः, स च नरपतेः परिग्रहः ततः कलहादिर्न भवति ।
मू. (६७४)
उग्गहकाईयवज्जं छंडण ववहारु लब्भए वत्थ ।
गारविए पन्नवणा तव चेव अनुग्गहो एस ॥
वृ. तदभावे गृहस्थसत्केऽवग्रहे परिगृहीते तस्मिन्नपि व्युत्सृजति, कथं ?, कायिकावर्जं पुरीषमुत्सृजन्नपि कायिकीं न व्युत्सृजति । किं कारणं ?, जओ छड्डणे ववहारो लब्भड़, जदि गिहत्थो भणेज्जाछड्डेहि, तो न छड्डेहि, ववहारं राउले करेइ। जहा चाणक्कएऽवि भणिअं - 'जड़ काइयं न वोसिरइ ततो अदोसो' । अयमित्थंभूतस्तत्र व्यवहारो लभ्यते, ततः कायिकां न व्युत्सृजति । उक्त ऽऽवश्यकयतना, अधुना सङ्घाटकयतनोच्यते, तत्र चेयं प्रतिद्वारगाथोपन्यस्ताऽऽसीत् "गारविएकाही " त्येवमादिका, तस्या यतनोच्यते, तत्र 'गारविए” त्यस्य पदस्य यतनामाह- 'गारविए पन्नवणा' योऽसौओमरायणिको लब्ध्या गर्वितः सन्नेकाकी भवति तमाचार्यो धर्मकथया प्रज्ञापयति, यदुत तवैवायमनुग्रहो यत्त्वदीयलब्ध्युपष्टम्भेन स्वाध्यादि कुर्वन्तीति । गारवियजयणा गया. एवमिदमुपलक्षणं वर्त्तते. अन्येषामपि कथिकमायाविअलसलुब्धनिर्द्धर्माणां प्रज्ञापना कर्त्तव्या । इदानीं दुर्लभपदव्याख्यां कुर्वन्निदमाह
मू. (६७५)
जड़ दोण्ह एग भिक्खा न य वेल पहुप्पए तओं एगी । सव्वेवि अतला भी पडिसंहमणुन्नपियधम्मे ॥
वृ. यदि तत्र क्षेत्र पर्यटतामेकैव भिक्षा द्वयोरपि लभ्यते न च कालः पर्याप्यत न य पहुप्पड़ तदा एकाकिन एव हिण्डन्ते । दुर्लभयतनोक्ता, इदानीं अत्ताहिट्टिययतनांच्यते यदि ते सर्व एव खग्गूडा अत्तलदिया होइउमिच्छति तदाऽऽचार्यः प्रतिषेधं करोति, अथ कश्चित्प्रियधर्मा आत्मलब्धिको भवति तत आचार्योऽनुज्ञा करोति ततत्रैवमेकाकी भवति, अत्ताहिट्टिअजयणा भणिया, अमणुन्नयतनां प्रतिपादयन्नाह - अमणुन अन्नसंजोइया उ सव्वेवि नेच्छण विवेगों । बहुगुणतदेकदोसे एस बलवं नउ विगिंचें ॥
मू. (६७६)
वृ. यद्यसा 'अमनाज:' रटनशीलस्ततोऽन्यस्य संयोज्यते तेन सह हिण्डते. अथ सर्व एव नेच्छन्ति

Page #160

मूल-६७६
१५७ ततस्तस्यामनोजस्य विवेकः-परित्यागः क्रियत. अथासौ बहगुणसंपन्नः किन्तु स एवैको दोषः रटनशील इति एषणायां चबलवांस्तता नासौ परित्यज्यते। भणिया अमणुन्नजयणा. अधुना यदक्तम्- “एगानियस्स" इत्येवमादि तेषां यतनोच्यते, आह-किं पुनः कारणमुत्क्रमेण स्त्र्यादीनां पदानां यतनो च्यते ?. उच्यते. गर्वितकथिकादयः प्रज्ञापिताः सन्तः कारणवशादेकाकिनोऽपि भिक्षामटन्ति, ततश्चैकाकिनामटतां यद्यपि स्त्रीकृता दोषा भवन्ति तथाऽपि तत्रेयं यतना. इदानीं या गाथोपन्यस्ताऽऽसीत यदुत "एगानियस्सदोसा" इत्यादिका, तत्र यतनां प्रतिपादयन्नाहमू. (६७७) इत्थीगहणे धम्म कहइ वयठवण गुरुसमीवंभि।
___इह चेवोवर रज्जू भएण मोहोवसम तीए॥ वृ. एवं तस्यकाकिनो गतस्य सतः स्त्रीग्रहणे सति-स्त्रिया गृहीतः सन धर्मकथां करोति. यदुत नरकगमनाय मैथुनासेवत्येवमादिकां, अथ कथितेऽपि धर्मन मुश्चति तताभणति यद्रुत व्रतानि गुरुसमीप स्थापयित्वाऽऽगच्छामीति. एतदभिधाय नश्यति. अथ तथाऽपि न लभ्यते गन्तुं ततो भणति इहवापवरके व्रतमोक्षणं करामीति तत्र च प्रविशति. उल्लम्बनार्थं रज्जं च गृह्णाति. ततस्तेन भयेन कदाचिन्मोहोपशमो भवति. मोहनरसोभयेन ह्रियते, अथवमपिन मञ्चति ततो म्रियत एवेति। उक्तास्त्रीयतना, इदानीं श्वादियतनोच्यतेमू. (६७८) साणा गोणा इयरे परिहरऽणाभोगकुक्तकडनीसा।
वारइ य दंडएणं वारावे वा अगावहिं॥ वृ. श्वानो गवादयश्च येषु गृहेषु तानि परिहरति, अथानाभोगेन कथमपि प्रविष्टः प्रत्यनीकैश्च ग्रहीतुमारब्धस्ततः कुड्यकटनिश्रया तिष्ठति, कुड्यं कटं वा पृष्ठे करोति अग्रतो दण्डकेन वारयति अगारैर्वा वारयति । उक्ताश्वयतना, इदानीं पडिजीययतनोच्यतेमू. (६७९) पडिनीयगेहवज्जण अनभोगपविट्ट बोलनिक्खमणं ।
मज्झे तिण्ह घराणं उवओग करेउ गेण्हेज्जा॥ वृ. एकाकिना प्रत्यनीकगृहे न प्रवेष्टव्यं, अथानाभोगेन प्रविष्टः प्रत्यनीकैच ग्रहीतुमारब्धस्ततो बोलं करोति उच्छन्दयति येन लोको मिलति, तत आकुले निष्क्रामति । उक्ता प्रत्यनीकयतना, अधुना भिक्षाविशोधियतनोच्यते-मध्य स्थितस्त्रयाणामपि गृहाणामुपयोगंदत्त्वा पङ्क्त्या स्थितानां भिक्षां गृह्णाति, उक्ताभिक्षाविशोधियतना, अधना पञ्चमहाव्रतयतनोच्यते. तत्र भिक्षायामुपयोगंददता प्राणातिपातसंरक्षणं कृतमेव, इदानीं द्वितीयमहाव्रतयतनां प्रतिपादनायाहमू. (६८०) वेंटल पुट्टा न याणे आयन्नातीणि वज्जए ठाणे।
सुद्धं गवेस उंछं पंचऽइयारे परिहरंतो॥ . वृ. वेण्टलं-निमित्तादि पृष्टः सन्नवंभणति-नजाने, एवं भणता द्वितीयमहाव्रतयतना कृता भवति।इदानीं तृतीयमहाव्रतयतनां दर्शयन्नाह-आयन्नाईणि वज्जए ठाणे' तत्र भिक्षार्थं प्रविष्ट आकीर्णादिस्थानं परिवर्जयेत्, यत्र हरिण्यादि विक्षिप्तमास्ते तदाकीर्णस्थानं तच्च साधुना वर्जनीयं, एवं तृतीयमहाव्रतयतना कृता भवति। इदानी पञ्चममहाव्रतयतनां प्रतिपादयन्नाह-'शुन्द्रम उद्रमादिदापरहितं गवेषयति' अन्वेषयति उम्छ' भक्तं पञ्चाप्यतीचारान रक्षन् । उक्ता पश्चममहाव्रतयतना, चतुर्थमहाव्रतयतना तूक्तै व, “इत्थिग्गहणे धम्म" इत्येवमादिना, उक्ता सङ्घाटकयतना, इदानीमुपकरणयतनाप्रतिपादनायाह
मू. (६८१) जहन्नण चोलपट्टा वीसरणालू गहाय गच्छेज्जा।

Page #161

१५८
ओघनियुक्तिः मूलसूत्र
उस्सग्ग काउ गमने मत्तयगहणे इमे दोसा ॥
वृ. उत्सर्गस्तावद्भिक्षार्थं गच्छता सर्वमुपकरणं गृहीत्वा गन्तव्यं यस्तु विस्मरणालुः स जघन्येन चालपट्टकमादाय गच्छति, उपलक्षणं चात्र चोलपट्टकोऽन्यथा पात्रकं पटलानि रजोहरणं दण्डकं कल्पद्वयं च गृहीत्वा गच्छति । उक्तोपकरणयतना. इदानीं मात्रकयतनां प्रतिपादयन्नाह मात्रकं गृहीत्वा गन्तव्यं, अगृहीत्वा वोत्सर्गमिति उपयोगं कृत्वा व्रजति, अथ मात्रकं न गृह्णाति गच्छंस्ततश्च मात्रकाग्रहणे एते च दोषाः वक्ष्यमाणाः, अत्र च यदुत्सर्गग्रहणं कृतं तद्विधिप्रदर्शनार्थं न तु पुनः स्वस्थानमिति ।
इदानीं मात्रका - ग्रहणे दोषान् प्रदर्शयन्नाहमू. (६८२)
आयरिए य गिलाणे पाहुणए दुल्लहे सहसलाभे । संसत्तभत्तपाने मत्तगगहणं अणुन्नायं ॥
वृ. आचार्यर्थं ग्लानार्थ प्राघूर्णकार्य वा दुर्लभं वा किञ्चिल्लभ्यते तदर्थ, 'सहसा' अकस्मात्किञ्चित्कदाचिल्लभ्यते तदर्थं तथा संसक्त भक्त पानग्रहणार्थं मात्रकग्रहणमनुज्ञातम |
मू. (६८३)
पाउग्गायरिपाई कह गिण्हउ मत्तए अगहियंमि ।
एस विराधनाया दवभाणे जं दवेण विना ॥
[भा. २२९] वृ. प्रायोग्यमाचार्यादीनां क्व गृह्णातु मात्रके अगृहीते सति ?, अग्रहणाच्च या तेषामाचार्यादीनां विराधना सा तेनाङ्गीकृता भवति, तथैवं मन्यसे द्रवभाजने गृह्णातु ततश्चैवं द्रवेऽगृहीते तेन विना या विराधना सा तदवस्थैव, आदिग्रहणाद् ग्लानप्राघूर्णका अपि व्याख्याता एव ।
मू. (६८४)
दुल्ल हदव्वं य सिया घयाइ गिण्हे उवग्गहकरं तु ।
पउरऽन्नपाणलंभो असंथरे कत्थ य सिया उ ॥
[भा. २३०]
वृ. दुर्लभं वा द्रव्यं घृतादि 'स्यात्' भवेत् ततस्तत्र घृतादि गृह्यते यत उपग्रहं करोति-अवष्टम्भं करोति तत्, सहसा-आकस्मिकप्रचुरान्नपानलम्भः स्यात्ततः असंस्तरतां प्रव्रजितानामात्मानं कृच्छ्रेण यापयतां कुत्रचित् स्याद्ग्रहणमिति । तथा चमू. (६८५)
संसत्तभत्तपाने मत्त सोहेउ पक्खिवे उवरिं ।
संसत्तगं च नाउं परिद्ववे सेसरक्खट्टा ॥
[भा. २६१] वृ. संसक्त भक्त पानग्रहणे सति मात्रके 'शोधयित्वा' प्रत्युपेक्ष्य सक्त काञ्जिकादि पात्रकस्योपरि प्रक्षिपत् । अथ तत्पानकादि गृहीतं मात्रके क्नितु अशुद्धसंसक्तं जातं, ततश्चैवं ज्ञात्वा विधिना तस्मिन्नेव क्षण परिष्ठापयति, किमर्थं ?, शेषभक्त रक्षणार्थं, मा भूत्तद्गन्धेन शेषस्यापि संसक्तिः स्यात्, तस्मान्मात्रकं ग्रहीतव्यं, एभिश्र कारणैर्न गृह्णाति -
मू. (६८६)
गेन कज्जतुरिओ अनभोगेणं च लित्त अग्गहणं ।
अनभोगगिलाणट्टा उस्सग्गादीणि नवि कुज्जा ॥
वृ. ग्लानकार्येण त्वरितो गतः ततश्रवं न गृह्णाति, अनाभोगेन वा निर्गतो यदि, लिप्तं वा लेपन तत् मात्रकं यदि, ततत्रैवाग्रहणं मात्रकस्य संभवतीति । उक्ता मात्रकयतना, इदानीं उत्सर्गयतनाप्रतिपादनायाह- अनाभोगेन उत्सर्ग- उपयोगं न कुर्यात. ग्लानार्थं वा त्वरित उत्सर्गं न कुर्यात्, आदिग्रहणादावश्यकं च न कुर्यादिति । उत्सर्ग- उपयोगं न कुर्यात्. ग्लानार्थं वा त्वरित उत्सर्गं न कुर्यात्, आदिग्रहणादावश्यकं न कुर्यादिति । उत्सर्गयतनोक्ता इदानीं "जस्स जोगी" अस्य विधिरुच्यते

Page #162

मृलं-६८७
१५५
मू. (६८७) जस्य य जोगमकाऊण निग्गमो न लभई तु सच्चित्तं।
. न य वत्थपायमाई तन्नं गहणे कुणसु तम्हा॥ वृ. 'जस्स य जोग' इत्येवं अकृत्वा' अभणित्वा निर्गतः सन् एवं नलभते' न भवत्याभाव्यं सचित्तं' प्रव्रज्यार्थमुपस्थितं गृहस्थं, नाप्यचित्तं वस्त्रपात्रकादि, अथ यस्य योग इत्येवमकृत्वा गृह्णाति ततः स्तैन्यं भवति, तस्मात्कुरुयस्य योग इत्येवम। म. (६८८) सो आपुच्छि अणुन्नाआ सग्गामे हिंड अहव परगामे।
सग्गामे सइ काले पत्ते परगामि वोच्छामि। वृ. आपुच्छणा नाम संदिसह उपआगं करमित्ति. बितिया पडिपुच्छणा-कह गिण्हामिति, गुरूभणइ. तहत्ति, यथा पूर्वसाधवो गृह्णन्तीत्यर्थः, एवमसा अनन क्रमण प्रच्छने कृते सत्यनुज्ञात आवश्यकीं कृत्वा यस्य च योग इत्येवमभिधाय निर्गत्य स्वग्राम हिगडते. अथवा परग्राम' समीपग्रामे, तत्र स्वग्राम यदि हिण्डते ततः सति काले' प्राप्तायां भिक्षावेलायामित्यर्थः इदानी परग्राम वक्ष्यामि हिण्डता विधिममू. (६८९) पुरता जुगमायाए गंतूणं अन्नगामबाहिठिओ।
'तरुणे मज्झिमर्थर नव पुच्छाओ जहा हट्ठा ॥ .. वृ. पुरतो युगमानं निरीक्षमाणो 'गत्वा' अन्यग्राम संप्राप्य बहिर्व्यवस्थितः पृच्छति-किं विद्यते भिक्षावेलाऽत्र ग्रामे उतन?,कान् पृच्छतीत्यत आह-तरुणं मध्यमं स्थविरं, एकैकस्य त्रैविध्यान्नव पृच्छाः कर्तव्याः, यथाऽधस्तात्प्रतिपादितस्तथैवात्रपिन्यायः तत्र तरुणंम्रीपुंनपुसकंमध्यमं स्त्रीपुंनपुसकं स्थविरं स्त्रीपुंनपुंसकमिति । एवं पृष्ठा यदि तत्र भिक्षावला तत्क्षण एव ततः का विधिरित्यत आहमू. (६९०) पायपमज्जणपडिलेहणा उ भाणदुग देसकालंमि।
अप्पत्तेऽविय पाए पमज्ज पत्ते य पायद्गं॥ वृ.तत्र हि ग्रामासन्ने उपविश्य पादप्रमार्जनं करोति, किं कारणं?, तत्पादरजः कदाचित्सचितं भवति कदाचिन्मिश्रं लग्नं भवेत्, ग्रामे च नियमादचितं रजोऽतः प्रमार्जयति, पुनश्च प्रत्युपेक्षणां करोति पात्रद्वितयस्य-पतद्ग्रहस्य मात्रकस्य च, एवं 'देशकाले भिक्षावेलायां प्राप्तायां करोति, अथाद्यापि न भवति भिक्षाकात्नस्ततस्तस्मिन्नप्राप्ते भिक्षाकाले पादौ प्रमाष्टि, ततस्तावदास्तेयावदिभक्षाकालः प्राप्तः, ततस्तस्मिन प्राप्ते सति तस्यां वेलायां पात्रद्वितयं प्रत्यपेक्षत इति । एवमसौ पात्रद्वितयं प्रत्यपेक्ष्य ग्रामे प्रविशन कदाचिच्छमणादीनि पश्यति ततस्तान पच्छति, एतदेवाहम. (६९१) समणं समणिं सावगसावियगिहि अन्नतित्थि बहि पुच्छ।
अत्थिह समण ? सुविहिया सिट्टे तेसालयं गच्छे ।। वृ. श्रमणं श्रमणीं श्रावकं श्राविकां गृहस्थमन्यतीथिकान वा बहिर्दृष्ट्रा पृच्छति, एतानन्तरीक्तान सर्वान् दृष्ट्वा पृच्छति, अत्र सन्ति श्रमणाः ?, किंविशिष्टाः ?-शोभनं विहितमंषामिति सुविहिताःशोभनानुष्ठानाः, ततश्चैतेषामन्यतमेन कथिते सति ततस्तेषामेव-श्रमणादीनां 'आलय' आवासं गच्छेत् । ततस्तेषां आलयं प्राप्य किं करोति ? इत्याह. मू. (६९२) समणुन्नेसु पवेसो बाहिं ठविऊण अन्न किइकम्मं ।
खग्गूडे सन्नेसु ठवणा अच्छोभवंदनयं ॥ वृ. यदि हिते समनाज्ञाः-एकसामाचारीप्रतिबद्धास्ततस्तेषां मध्ये प्रविशति अन्य-असमनाज्ञा भवन्ति

Page #163

ओघनियुक्तिः मूलसूत्रं यदि ततो बाह्यत उपकरणं स्थापयित्वा प्रविश्य कृतिकर्म' द्वादशावर्त्तवन्दनं ददाति, अथ ते संविग्नपाक्षिका अवसन्ना भवन्ति ततो बहिव्यवस्थित एव वन्दनं कृत्वाऽबाधां पृच्छति. अथ ते अवसन्नाः खग्गृऽप्रायास्ततो बहिरेवोपकरणं स्थापयित्वा पुनश्च प्रविश्य तेषामुच्छोभवन्दनं करोति। मू. (६९३) गेलनाइ अबाहा पच्छिय सयकारणं च दीवेत्ता।
जयणाए ठवणकले पुच्छड दोसा अजयणाइ॥ व. एवं सर्वेष्वतेष्वनन्तरोदितष समनाजादिष प्रविश्य ग्लानाद्यबाधां पृष्टा स्वकीयमागमनकारणं 'दीपयित्वा' निवेद्य यतनया' मधुरवागलक्षणया, यदिवा वक्ष्यमाणलक्षणया स्थापनाकुलानि पृच्छति। अयतनया पृच्छतो दोषः वक्ष्यमाणलक्षणां यतोऽतो यतनया पृच्छति। एतानि तानि स्थापनाकुलानिमू. (६९४) दाने अभिगमसह संमत्ते खलु तहेव मिच्छत्ते।
मामाए अचियत्ते कुलाइ जयणाइ दायति॥ १. दानश्राद्धकोऽभिगमश्राद्धका-यत्र कारण आपन्ने प्रविश्यते सम्यक्त्वधरकुलं मिथ्यात्वकुलं मामाकः-मा मम समणा घरमहंत तत्कुलं अचियत्तं' अदानशीलं कुलं. एतानि कुलानि ते वास्तव्यास्तस्य साधोर्यतनया दर्शयन्ति। मू. (६९५) सागारि वणिम सुणए गाणे पुन्ने दुगुंछियकुलाई।
___ हिंसागं मामागं सव्वपयत्तेण वज्जेज्जा॥ सागारिकाः शय्यातरस्तद्गृहं दर्शयन्ति, तथा वणीमओ-दरिद्रस्तद्गृहं दर्शयन्ति, तत्रैतदर्थ न गम्यते, स हि दरिद्रोऽसति भक्ते लज्जां करोति, यद्वा यत्किञ्चिदस्ति तद्दत्त्वा पुनरात्मार्थं रन्धनं करोति, तथा श्वा यत्र दुष्टो गृहे तच्च, गौर्वा यत्र दुष्टो गृहे तच्च, 'पुन्ने'त्ति पुण्यार्थ यत्र बहु रन्धयित्वा श्रमणानां दीयते, अथवा पूर्ण यद्गृहस्थैर्बहुभिस्तच्च दर्शयन्ति, जुगुप्सितं-छिम्पकादि तच्च, हिंसाग-सौकरिकादिगृहं तच्च मामाकं चोक्तं, एतानि दर्शितानि सन्ति सर्वयत्नेन परिहर्त्तव्यानीति । इदानीं यदुक्तं यतनया स्थापनाकुलानि पृच्छनीयानि कथनीयानि च' तत्प्रतिपादनायाहमू. (६९६) बाहाए अंगुलीय व लट्ठीइ व उज्जुओ ठिओ संतो।
न पुच्छेज्न न दाएज्जा पच्चावाया भवे दासा॥ वृ. बाहं प्रसार्य गृहाभिमुखं न दर्शयन्ति नापि पृच्छति. तथाऽङ्गल्या यष्ट्या न पच्छति नापि कथयति, जुर्गृहाभिमुखः स्थितो न पृच्छंत साधुनापि दर्शयेद, यतस्तत्र दोषाः, किंविशिष्टा?-प्रत्यपायजनिता भवन्ति। क च ते प्रत्यपायाः? इत्याह___ मू. (६९७) अगनीन व तणहि व जीवियववरोवणं तु पडिनाए।
खरआ खरिया सुण्हा न? वट्टक्खुरे सका। वृ. यया दिशा साधुना बाहुं प्रसार्य गृहं पृष्टं तैन बाह्यादि प्रसार्य तत्कथितं गृहं कदाचिदग्निना दग्धं भवति ततश्च गृहपतिस्तं साधुमाशङ्कते. यदुत तेन साधुनाऽन्यस्य साधाह्यस्तनऽहनि दर्शितमासीत्तद्यदि तत्कृतोऽयं घातः, स्यात्, नान्यः, स्तेनका मुषितं भवति जर्जावितव्यपरोपणं वा गृहस्थस्य प्रत्यनीकेन कृतं भवति ततं आशङ्का साधोरुपरि भवति. कदाचिद्धा खरिय'त्ति व्यक्षरिका-कर्मकरी नष्टा भवति. 'खरओ' व्यक्षरोवा-कर्मकरः प्रायो नश्यति.सुण्हा वा-स्नुषा केनचित्सह गता, एतेषु नष्टेषु सत्सु साधोरुपरि शङ्का भवति, यदत तत्कृतोऽयंघात इति. 'वृत्तखुरः अश्वप्रधानः कनचिदपहृतो भवत्ततश्च साधोरुपरि बाह्यादिना

Page #164

मूलं-६९७
____ १६१ दर्शयतः शङ्का भवति ॥ इदानीं पनि प्रतिकुष्टकुलानि कथितानि तान्येभिरभिज्ञानैर्वजयति - मू. (६९८) पडिकुट्ठकुलाणं पुनपंचविह्म थूभिआ अभिन्नाणां ।
भग्गघरगोपुराई रुक्खा नानाविहाच॥ वृ. तेषां प्रतिकुष्ठकुलानां पञ्चविधा स्तूपिकाऽभिज्ञानं भवति, भग्नगृहसमीपादौ वा तथा गोपुरसमीपे बहिरन्तर्वा वृक्षा नानाविधा अभिज्ञानं प्रतिषिद्धकुलानाम् । एतश्च स्थापनाकुलेषु न प्रवेष्टव्यं, यतःमू. (६९९) ठवणा मिलक्खुनेहुं अचियत्तघरं तहेव पडिकुटुं।
एवं गणधरमेरं अइक्कमंतो विराहेना॥ वृ.स्थापनाकुलानितथा मिलक्खू म्लेच्छगृहंतथाअचियत्तगृहंतथा प्रतिकुष्टं' छिम्पकादिगृहसूतकोपेतगृहवा, एतेषुनप्रचेष्टव्यं, इयं गणधरमेरा' गणधरस्थितिस्ततश्चतांमर्यादांप्रवेशेनातिक्रामन् विराधयति दर्शनादि । आहप्रतिकुष्टकुलेषुप्रविशतो न कश्चित् षड्जीववधो भवति किमर्थ परिहार इति?, उच्यते... मू. (७००) छक्कायदयावंतोऽवि संजओ दुल्लहं कुणइ बोहिं।
आहारे नीहारेपछिए पिंडगहणे य॥ वृ. सुगमा। नवरम्-आहारनीहारौ यद्यगुप्तः सन् करोति, 'जुगुप्सितेषु' छिम्पकादिषु यदि पिण्डग्रहणं करोति ततो दुर्लभां बोधिंकरोतीति। ननु च ये इह जुगुप्सितास्ते चैवान्यत्राजुगुप्सितास्ततः कथं परिहरणं कर्त्तव्यं ?, उच्यते. मू. (७०१) जे जहि दुगुंछिया खलु पव्वावणवसहिभतपानेसु ।
जिनवयणे पडिकुट्ठा वज्जेयव्वा पयत्तेणं॥ वृ.ये 'यस्मिन्' विषयादौ जुगुप्सिताः प्रव्रज्यामङ्गीकृत्य वसतिमङ्गीकृत्य तथा भक्तं पानं चाङ्गीकृत्य ते तत्र वर्जनीयाः, तत्थ पव्वावणं प्रतीत्थ अवरुन्धिका ण पव्वावणजोग्गा वसहिभत्तपाणेसु जोग्गा, वसहिमङ्गीकृत्य जुगुप्सितो भंडाण वाडओ वत्थ वसई न कीरइ, जतो तत्थ गाइयव्वनच्चियव्वएण असल्झायादि होइ, पव्वावणभत्तपाणेसु पुन जुग्गो, तथा भक्त पानग्रहणेषु जुगुप्सितानि सूतकगृहाणि पव्वावणेसु य, तानि पुन वसहिं अन्नत्थ दवावेंति, अन्नाणि पुन तिहिवि दोसेहिं दुट्टाणि कम्मकराईणि, एते जिनवचनप्रतिकुष्टा वर्जनीयाः प्रयत्नेन । अथवा पश्चार्द्धमन्यथा व्याख्यायते, पव्वावणे दुगुंछिया एते. म. (७०२) अट्ठारस पुरिसेसुं वीसं इत्थीसु दस नपुंसेसुं।
पव्वावणाए एए दुगुंछिया जिनवरमयंमि॥ वृ. पव्वावणे जिनवयणे पडिसिद्धा, वसहिदगुंछिया ओसन्ना अमणुन्ना वा, भत्तपानेवि एते चेव, एते 'जिनवचनप्रतिकुष्टाः । दोसेण जस्स अयसो आयासो अवयणे य अग्गहणं । विप्परिणामो अप्पच्चओ य कुच्छा य उप्पज्जे॥ मू. (७०३) दोसेन जस्स अयसो आयासो पयवणे य अग्गहणं।
विप्परिणामो अप्पच्चओ यकुच्छा च उप्पज्जे॥ वृ. सर्वथा येन केनचित् 'दोषेण निमित्तेन तस्य संबन्धिना 'अयशः' अश्लाघा आयासः' पीडा प्रवचने भवति, अग्रहणं वा विपरिणामो वा श्रावकस्य शैक्षकस्य वा तन्न कर्त्तव्यं, तथाऽप्रत्ययो वा शासने येन भवति ततैतेऽन्यथा वदन्ति अन्यथा कुर्वन्ति एवंविधोऽप्रत्ययो येन भवति, तन्न कर्त्तव्यं, तथा जुगुप्सा च येनोत्पद्यते तदुत वराकका एते दयामनकास्तदेवंविधंन किञ्चित्कार्यम् । यस्तु पुनरेवं करोति तस्येदमुक्तं भगवता1261 111

Page #165

बोट
आघनिर्यक्तिः मूलसूत्रं म. (७०४) पवयणमनपेहंतस्स तस्स निलंधसस्स लुद्धस्स।
बहुमोहस्स भगवया संसारोऽनंतओ भणिओ ।। व.प्रवचनमनपेक्षमाणस्य तस्य निद्धन्धसस्य निःशूकस्यलुब्धत्य बहमोहस्य भगवता संसारोऽनन्त उक्त इति। तथा न केवलं बहुमोहस्यैतद्भवति योऽप्यन्यस्तस्याप्येवं कुर्वतोऽनन्त एव संसारः, एतदेवाहमू. (७०५) जो जह व तह व लद्धं गिण्हइ आहारउवहिमाईयं ।
समणगणमुक्कजोगी संसारपवड्डओ भणिओ॥ वृ. सुगमा॥ एवं तावन्ज्ञानवतामपि दोषः, ये तु पुनराचार्येण मुण्डितमात्रा अगीतार्था एव मुक्ता से सुतरामज्ञानादेव एषणादि न कुर्वन्ति, एतदेवाहम. (७०६) एसणमनेसणं वा कह ते नाहिंति जिनवरमयं वा।
कुरिणमिव पोयाला जे मुक्का पव्वईमेत्ता ।। व.सुगमा ॥ नवरं कुरिणंमि' महति अरण्ये पायाला' मगादिपोतलकान्त इह यूथपतिना मुक्ताः सन्तो विनश्यन्ति एवं तेऽपीति । एवं तावदाचार्यदोषेणैवंविधा भवन्ति, एते तु स्वदोषेण भवन्ति, के च ते?, अत आहमू. (७०७) गच्छंमि केइ पुरिसा सउणी जह पंजरंतरनिरुद्धा।
सारणवारणचइया पासत्थगया पविहरति॥ वृ.गच्छे केचित् पुरुषा निरुद्धाः सन्तःशकुनीव पचरान्तरनिरुद्धा, ते 'सारणवारणचझ्या' सारणं. प्रसर्पणं संयमे तेन, 'सृ गतौ' इत्यस्येदं रूपं अथवा सारणं-स्मारणं वासंयमविषयं, वारणं-दोषेभ्यो निवारणमिति एवं निरुद्धाः सन्तः 'चइता' त्याजिताः सन्तः पार्श्वस्थादिषु प्रविहरन्ति। मू. (७०८) तिविहोवघायमेयं परिहरमाणो गवेसए पिंडं।
दुविहा गवसणा पुन दव्वे भावे इमा दव्वे ॥ वृ.एवं त्रिविधस्य ज्ञानदर्शनचारित्रस्योपघातभूतंपिण्ड परिहरन्' परित्यजन्, किं कुवीत? अत आह 'गवेसए' गवेषयेद्अन्वेषयेत्. कं ?-तमेव पिण्डं' संयमोपकारिणं । इदानीं सा गवेषणा द्विविधा-द्रव्यतो भावतश्च, द्रव्यतस्तावद् 'इमा' वक्ष्यमाणलक्षणा। का चासौ वक्ष्यमाणा?, सोच्यते-वसंतपुर नाम नयरं जियसत्त राया धारिणी देवी. साय अप्पणो चित्तसभं अइगया कणगपिडिमिगे पासड.सा य गविणी. तेसु कणगपिट्टमिगेसु दोहलो समुप्पन्नो चितेड़ य-धन्नाओ ताओ जाओ एएसिं चम्मेसु सुवंति मंसाणि य खायंति, सा तेणं डोहलेणं अनवणिज्जतेण दब्बला जाया, रन्ना यपुच्छिया, कहियं च तीए, ताहे रन्ना पुरिसा आनत्ता, वच्चह कणगपिट्टे मिगे गेण्हह, तेसिं पुन मिगाणं सीवन्निफलाणि आहारो, तया य सीवनीणं अकालो फलस्स, ताहे कित्तिमाणि कणिक्काफलाणि काउं गया अडवीए, वत्थ य जयपुंजया सीवन्नीणं हेट्ठा ठवंति, ताहे कुरंगेहिं दिटुं, गया य जूहवइस्स साहेति, ताहे ते मिगा आगया, जो तेसिं अहिवई सो भणइ-अच्छह तुब्भे पेच्छामि ताव अप्पणा गंतुं, दिटुं च तेणं कहियं च ताणं जहा केणइ धुत्तिमा कया अम्ह गहणत्थं, जेण अकालो सीवन्निफलाणं, अह भणइ-अकालेवि हवंति चेव फलाणि, तं सच्चं, किंतु नपुंजया होता. अह भणह वातेण तहा कया तन्नजओ पुरावि एवमेव वाया वायंता न उणपुंजयपुंजएहिं फलाइंकयाइ ठियाणि ता न गच्छामो तत्थ, एवं भणिए केइ तत्थ ठिया, अन्ने पुन असहहता गया, वत्थ य बंधनमरणाई पाविया, जे उण ठिया ते सच्छंदं वनेसु सुहं मोदंति । एस एगो दिटुंतो, बितिओ भन्नइ-एक्को राया, तेन य

Page #166

मूलं - ७०८
१६३
हत्थिगहणत्थं पुरिसा भणिया, जहा गेण्हह हत्थी, ते भांति - जत्थ हत्थी चरंति तं नलवणं सुक्कं गिम्हकालेणु, तो वत्थ अरन्ने अरहट्टो कीरइ, राइणा तहत्ति पडिवन्नं तेहिंपि वत्थ गंतॄण तहत्तिकयं उल्लूहं च नलवणं हरिय जायं. ता जूहवणा दिट्ठ, निवारेइ नियकलहगे, जहा विदियमेयं गयकुलाणं जया रोहंति नलवणा, एत्थ पुण अकालेण, अह भणिअ पाणियं पभूयं निज्झरेसु वट्टइ तेण नीला, तं न, अन्नयावि जेण कारणेन बहु पाणियं हुतं न उण नीला नलवणा, ता अच्छह मा एत्थ पविसह एवं भणिया जे तत्थ ठिया ते पउरन्नपाणियएसु सुहं विहरंति, जे पुण न ठिया ते वारीसु बद्धा हम्मति अंकुसपहारेहिं । एस बितिओ दिट्टंतो । एसा दव्वगवेसणा, इमा य भावगवेसणा- लोगुत्तमण्हवणाईसु मिलियाणं साहूणं केणइ सावरणं भद्दणं वा आहाकम्माणि भक्खाणि रइल्लयाणि, भोयणं वा केणइ साहुणो दट्टु भइएण कयं, तत्थ य अगे निमंतिया, अन्नाणय पभूयं दिज्जइ, सो य भद्दओ चिंतेइ - एयं दद्दूण साहूणों आगमिस्संति, आयरिएण तं नायं, ततो साहू निवारेइ, मा तेसु अल्लियह, ताहे केइ सुगंति केइ न सुणंति, जेहिं सुयं ते परिहरंति, ते य अंतपंतकुलेसु हिंडति, अरिहंताणं च आणा आराहिआ परलोगे महंतसुहाणं आभागिणो जाया, जेहिं पुन यसुयं ते तहिं भोयणे गया अरहंताणं च आणाभंगो कओ अनेगाणं च जम्मणमरणाणं आभागिणो जाया । मू. ( ७०९) जियसत्तुदेविचित्तसभपविसणं कणगपिट्टपासणया ।
मू. (७१०)
डोहल दुब्बल कहणं आणा य पुरिसाणं ॥ सीवन्निसरिसमोदगकरणं सीवन्निरुक्खहेट्टेसु । आगमन कुरंगाणं पसत्थअपसत्थउवमा उ ॥ विइयमेयं कुरंगाणं, जया सीवन्नि सीदई ।
मू. (७११)
पुरावि वाया वायंति, न उणं पुंजगपुंजगा ॥
वृ. सुगमाः ॥ नवरं प्रशस्तोपमा यैर्यथपतेर्मतं कृतं, अप्रशस्ता च यैर्न कृतं, नवरं जया सीवन्नि सीयई
फलतीत्यर्थः ॥
हत्थगहणंमि गिम्हे अरहट्टेहिं भरणं तु सरसीणं । अच्चुदएण नलवणा अभिरूढा गयकुलागमनं ॥ विइयमेयं गयकुलाणं, जहा रोहंति नलवणा । अन्नयावि झरंति सरा. न एवं बहुओदगा ॥
मू. (७१३)
वृ. सुगमे, नवरं 'मरणं च सरसीणं' ति महंति सरांसि सरस्य उच्यन्ते तासां भरणम् ॥ मू. (७१४) हाणाईसु विरइयं आरंभकडं तु दानमाईसु । आयरियनिवारणया उपसत्थितरे उवणओ उ ।।
मू. (७१२)
वृ. स्नानादिषु विरचित्तं कञ्चिद्भक्तं, आरम्भे वा भोजने दानादि किञ्चित्प्रवर्त्तितं, तत्राचार्यो निवारणां करोति । अयं चाप्रशस्तस्येतरस्य चोपनय उक्तः । अहवा इमा भवागवेसणा-धम्मरुई नाम अणगारो सो ज्येष्ठामूले ज्येष्ठमासइत्यर्थः तिहिं आयावेइ अट्टमं च करेइ, सो य पारणए सग्गामे न हिंडड अन्नं गामं वच्च, तत्थ य वच्वंतं साहुं दद्दृण एक्का देवया आउड्डा, कोंकणगख्वादि तो विउब्वइ, ताहे रुक्खहेड्डा अणुकंपाए लाउएणं कंजियस्स भरिएणं अच्छइ, ताहे तं साहु अब्भासगं दट्टण एगो भणति तुमं पिब कंजियं, ताहे सो भणइअलाहि मम पीएणं ताहे सो भणइ को उण एवं वहिही तम्हा साहुस्स दिज्जउ, ताहे बीओ भणइ - देहि वा छड्डेहि वा, तओ तेन सो अनगारी निमंतिओ भणिओ य-तुब्भे इमं गेण्हह, ताहे सो भगवं दव्वओ खेत्तओ

Page #167

१६४
ओघनियुक्तिः मूलसूत्र
कालओ भावओ य गवेसड, दव्वओ इमं कंजियं सीयलं सुरहिं च, खेत्ततो इमाए अडवीए को देइ ?, कालतो जेद्रुमासो, एत्थवि दुक्खं दाउं, भावओ हट्टतुचित्तेण निमंतेति, तं एत्थ कारणेन भवियव्वं, ताहे सो उवउत्तो हेट्टा पेच्छइ जाव भूमीए पाया न लग्गंति, उवरि पेच्छइ अच्छीणि अणिमिसाणि, ताहे देवत्ति नाऊण वज्जियं अहवा वयरसामी दिट्ठतो. वयरसामी आयरिएहिं समं वासारत्तं एगंमि नगरे ठिओ, तत्थ य सत्ताहवद्दले न कोइ साहू नीइ. सोवि भगवं डहरओ ण णीति, तस्स पुव्वसंगइया देवा आगया, ते हि तत्थ वणियवेसं काऊण मरएहिं आगंतूण अब्भासे ठिआ, तेहिं तत्थ अणेगरूवं उवक्खडियं, उज्जुत्ता अकलिज्जता य गता निमंतंति साहुणो, ते भांति - एस खुक्तलओ गेण्हड, ताहे सो आयरियसंदिट्ठो पयट्टो जाव अज्जवि वरिस, ताहे तेहिं देवेहिं सव्वं वद्दलं उवसंहरियं आगओ तं पएस, देवेहि य वीहिक्करो दाउमारदो पूसफलं माहुरयं च. सो भगवं उवउत्तो को कालो वाणियगाणं एत्थ आगमणे, एज्ज वा अकाले वासं न उवसमेड़ तो किह आगया ?, इमो य पढमपाउसो कतो वीहिणो पूसफलं वा ?, एवं चिंततो हेट्टा उवरिं च निरूवेइ जाव भूमीए पाया न लग्गंति अनिमिसाणि अच्छीणि तओ गुज्झगत्ति वज्जेइ, ताहे देवा सत्थं साहरित्तां वंदति नमसंति, पसंसति धन्नोऽसि भयवं !, वत्थ य से वेडव्विलद्धिं नभोगमणलद्धिं च देंति, ताहे गया देवा ।
एसा भावगवेसणा । अमुमेवार्थं गाथाभिरुपसंहरतिमू. (७१५)
धम्मरुड़ अज्जवयरे लंभो वेउव्वियस्स नभगमनं ।
मूले अट्टम उवरि ट्ठा व देवाणं ॥
धर्मरुचिरनगारस्तथाऽऽर्यवयरस्वामी लम्भो वैकुर्विकलब्धेर्नभोगमनलब्धेश्च तस्यैव, तथा ज्येष्ठामूले ज्येष्ठमास इत्यर्थः, धर्मरुचिरष्टमभक्ते न स्थितोऽन्यस्मिन् ग्रामे गच्छन् देवेन दृष्टः, स च भगवानधस्तादुपरि चोपयोगं दत्त्वा पुनश्च न गृहीतवानकल्प्यमिति । इदानीं भाष्यकारो धर्मरुचिकथानकमुपसंहरन्नाहमू. (७१६) आयावणऽट्ठमेणं जेट्ठामूलंमि धम्मरुइणो उ ।
मू. (७१७)
मू. (७१८)
मू. (७१९)
मू. (७२०)
गामभिक्खट्टया य देवस्स अनुकंपा ॥ कोकणरूवविउव्वण अंबिल छक्तेमऽहं पियसु पानं । छड्डेहित्तिय बिइओतंगिण्ह मुनित्ति उवओगो ॥ तण्हाछुहाकिलंतं दणं कुंकणो भणइ साहु । उज्झामि अंबकंजियअज्जो ! गिण्हाहि णं तिसिओ ।। सोऊण कोंकणस्स य साहू वयणं इमं विचिते । विविए निजह भणिअं सव्वदसीहिं ॥ गविसणगहणकुडंगनाऊणमुणी उ मुणियपरमत्थो । आहडरक्खणहे उं उवउंजइ भावओ निउणं ॥ अक्कोसदव्वखेत्तं च अरनं कालओ निदाहो उ । भावे guest हिट्ठा उवरिं च उवओगो ॥
[भा. २३२]
द तस्स रूवं अच्छिनिवेसं च पायनिक्खेवं । अंजिऊण पुव्विं गुज्झिगमिणमो त्ति वज्जेइ ॥
[भा. २३३]
[भा. २३४]
[भा. २३५]
[भा. २३६ ]
मू. (७२१)
[भा. २३७]
मू. (७२२)
[भा. २३८ ]
वृ. गवेषणा गहनमेव गह्वरमित्यर्थः तज्ज्ञात्वा मुनिः । उत्कृष्टमेतद्दव्यं काञ्जिकं सुरभि क्षेत्रतोऽरण्ये कुतोऽस्य सम्भवः ?, शेषं सुगमं ॥ दृष्ट्वा च 'तस्य' देवस्य रूपं वर्जयतीति संबन्धः ।

Page #168

मूल-७२३
मू. (७२३) सत्ताहबद्दले पुव्वसंगई वणियविरुवुवक्खडणं ।
आमंतण खुक्त गुरू अनुनवनं बिंदु उवओगो॥ [भा. २३९] वृ.सप्ताहवर्दले पूर्वसङ्गतिकदेवो विरूपरूपं-अनेकप्रकारं उवक्खडित्ता आमन्त्रणं क्षुल्लस्य कृतवान्, गुरुणा चानुज्ञातः प्रवृत्तश्च, पुनश्च बिन्दुपतनात्स्थितो, देवेन चोपसंहरितं, पुनश्च वयरस्वामिना उपयोगो दत्तः। मू. (७२४) एसा गवसणविही कहिया भे धीरपुरिसपन्नत्ता।
गहणेसणंपि एत्तो वोच्छं अप्पक्खरमहत्थं ॥ वृ. सुगमा। तत्र यदक्तं 'इत ऊर्ध्व ग्रहणैषणां वक्ष्ये' इति. तत्प्रतिपादयन्नाहमू. (७२५) नामं ठवणादविए भावे गहणेसणा मुणेयव्वा।
दव्वे वानरजूहं भावंमि य ठाणमाईणि॥ वृ.याऽसौ ग्रहणषणा सा चउव्विहा-नामग्रहणैषणा स्थापनाग्रहणैषणा द्रव्यग्रहणैषणा भावग्रहणैषणा च ज्ञेया, नामग्रहणैषणा सुगमा, तत्र स्थापनाग्रहणैषणा द्विविधा-सद्भावस्थापनाग्रहणेषणा चित्रकर्मणि साधुर्ग्रहणैषणां कुर्वन् दयते, असद्भावस्थापनाग्रहणैषणाऽक्षादिषु, तत्र द्रव्यग्रहणैषणा आगमतो नो आगमतश्च, गमतो ग्रहणैषणापदार्थज्ञः तत्र चानुपयुक्तः, नोआगमतो ज्ञशरीरभव्यशरीरे तथा ज्ञशरीरभव्यशरीव्यतिरिक्त द्रव्यग्रहणैषणायां वानरयूथं, भावग्रहणैषणायां तु स्थानादीनि भवन्ति, एवदुक्तं भवति-भावग्रहणैषणां कुर्वन विवक्षितेस्थाने तिष्ठति, दातृप्रभृतीनिचपरीक्षतेभावग्रहणैषणायां, तत्र द्रव्यग्रहणैषणायामिदमाख्यानकम्-एक वनं तत्थ वानरजूह परिवसइ, कालेण य तं परिसडियपंडुपत्तं जायं उण्हकाले ताहे जूहवई भनइ-अन्नं वनं गच्छामो, तत्थ तेसिंजूहवई अन्नवणपरिकखणत्थ दुन्नि व तिनिव पंच व सत्तव पयट्टइ, वच्च ह वळंतरे जोएह, ताहे गया एगं वनसंडं पासंति पउरफलपुप्फं, तस्स वणस्स मज्झे एगो महद्दहो, तं ददृण हट्टतुट्टा गया जूहवइणो साहति ताहे जूहवई सव्वेसिं समं आगओ, ताहे तं वणं रक्खेण रक्खं पलोएइ, ताहे तं वणं सुद्धं, तेन भणिया-खायह वनफलाइं, जाहे ते तत्थ धाया ताहे पानियं गया, ताहे सो जूहवई दहस्स परिपेरंतेहिं पलोएइ जाव ओयरंताणि पयानि दीसंति नीसरंताणि न दीसंति, ताहे भणई एस दहो सावाओ ता मा एत्थ तीरट्टिया मन्झे वा उपरयि पाणियं पियह किं तु नालेण पियह. तत्थ जेहिं सयं तस्स वयणं ते पुप्फफलाणं आभागिणो जाया. एवं चेव यरिओ ताणं साहणं आहाकम्मुद्देसियाणि समोसरणण्हवणाइसु परिहरावेइ उवाएण फासुयं गिण्हावेइ जहा न छलिज्जति आहाकम्माइणा तहा करेइ, तत्थ पुवकयाणि खीरदहिधयाईणि तारसिमि गिण्हावेइ अकयाकारियासंकप्पियाणि, तत्थ जे यरियाणं वयणं सुगंति ते परिहरंति ते अचिरेणं कालेणं कम्मक्ख्यं करेहिंति, जे न सुणंति ते भणंति एते तुम्हारया असद्रिकल्पाः, किं कारणं एयं न धिप्पंतिचि?, एवं असुणता अनेगाणं जाइयव्वमरियव्वयाणं आभागिणो जाया॥ इदानीममुमेवार्थं गाथाभिः प्रदर्शयन्नाहमू. (७२६) परिसडियपंक्तुपत्तं वणसंड द? अन्नहिं पेसे।
जूहवई पडियरिए जूहेण समं तहिं गच्छे॥ मू. (७२७)
सयमेवालोएउं जूहवई तं वनं समं तेहिं ।
वियरइ तेसि पयारं चरिऊण य ते दहं गच्छे॥ मू. (७२८). ओयरंतं पयं दटुं, उत्तरंतं नदीसइ।

Page #169

૬૬
ओघनियुक्तिः मूलसूत्र
नाले पियह पानीयं, एस निक्कारणो दहो ।
वृ. सुगमाः, नवरं, 'पडियरिए' निरूविए || नवरं 'वियरइ" ददाति 'तेषां वानराणां 'प्रचार' अटनमुत्सङ्कलयति ॥ एवं तावद्रव्यग्रहणैषणा, भावग्रहणैषणा एभिर्द्वारैरनुगन्तव्या
मू. ( ७२९)
ठाणे य दायए चेव, गमने गहणागमे । पत्ते परियत्ते पाडिए य गुरुयं तिहा भवे ॥
वृ. तत्र पिण्डग्रहणं कुर्वता वक्ष्यमाणं स्थानत्रितयं परिहरणीयं तद्यथा - आत्मोपधातिकं प्रवचनोपधातिकं संयमोपधातिकं चेति । तथा पिण्डग्रहणं कुर्वता दाता परीक्षणीयः - योऽव्यक्तादिरूपो न भवति, तथा दातुर्गमनं निरूपणीयं भिक्षार्थमभ्यन्तरं प्रवशितो भिक्षां च दत्त्वा गच्छतो गमनं निरूपणीयं, 'गण' ति स भिक्षादाता यस्माद् हण्डिकादिस्थानाद्भहणं भिक्षायाः करोति तन्निरीक्षणीयं स दाता तां भिक्षां गृहीत्वाऽभ्यागच्छन्निरूपणीयः, 'पत्ते' त्ति प्राप्तस्य दातुस्तस्य हस्तउदकार्द्रा न वेति निरूपणीयः, अथवा 'पत्ते' त्ति पात्रं स्थानं यस्मिन् भिक्षा आदाय गृहस्थ आगतः कडुच्छुकादि तन्निरीक्षणीयं, अथवा पत्तेत्ति प्राप्तं द्रव्यमोदनादि निरूपयति 'परियत्ते' त्ति परावृत्तमधोमुखं स्थितं भिक्षां ददतो दातुः कडुच्छुकादिकं तत निरूपयति कदाचिदुदकार्यं भवति, 'पाडिए 'त्ति पातितश्च पात्रके पिण्डो निरूपणीयः, 'गुरुयं 'ति गृहस्थभाजनं स्थाल्यादि गुरुर्भवति, कदाचित्तद्रव्यं गुडादि गुरुर्भवति, पाषाणादिर्वा भण्डकस्योपरि यो दत्तः, 'तिह' त्ति त्रिविधः कालो वक्तव्यः, भावश्च प्रशस्ताप्रशस्तरूपो वक्तव्यः ।
तथा
इदानीं भाष्यकारः प्रतिपदं व्याख्यानयति, तत्राद्यावयव्याख्यानायाहमू. (७३०) आया पवयण संजम तिविहं ठाणं तु होइ नायव्वं ।
गोणाइ पुढाविमाई निद्वमणाई पवयमि ॥
[ भा. २४० ] वृ. त्रिविधमुपधातस्थानं भवति, तद्यथा- आत्मोपधातिकं प्रवचनोपधातिकं संयमोपधातिकं चेति, तत्र यथायोगं गवादिभिरात्मोपधातिकं भवति पृथिवीकायादिभिः संयमोपधातिकं भवति निद्वमणादि-नगरोदकोपधसरादि उपघातस्थानं प्रवचनविषयं भवति । तत्र गवादिभिः कथमात्मोपघातो भवतीति दर्शयन्नाह - मू. (७३१) गोणे महिसे आसे पेल्लण आहनन भारणं भवइ । दरगहिय भाणभेदो छडणि भिक्खस्स छक्काया || चलकुक्तुपडणकंटगबिलस्स व पासि होड आयाए । निक्खमपवेसवज्जम गोणे महिसे य आसे य ॥
मू. (७३२)
वृ. यदा गोमहिष्यादिस्थआने स्थितो भिक्षां गृह्णाति ततो महिष्यश्वादिप्रेरण-विक्षेपणं आघातो वा मारणं तत्कृतं भवति आत्मविराधना, अर्द्धगृहीतायां भिक्षायां 'भाजनभेदः' पात्रकभेदो भवति, ततश्च भिक्षायाः 'छड्डने' प्रोज्जने पंडपि काया विराध्यन्ते, इयं संयमविराधना । अथवाऽनेन प्रकारेणात्मविराधना भवत्तत्र भिक्षाग्रहणस्थाने कदाचिच्चलं कुड्यमासन्ने भवति ततस्तत्पतनजनित आत्मोपघातो भवति । कण्टका वातन्न भवन्ति विलम्य वा 'पार्श्वे' आसन्ने तस्थानं भवति ततश्रात्मविराधना । तथा निष्क्रमणप्रवेशस्थानं गोमहिषाश्वादीनां वर्जयित्वा तिष्ठति भिक्षागहणार्थं । तथा प्रकारान्तरेण संयमोपघातं दर्शयन्नाहपुढविदगअगनिमारुपयतरुतसवज्जमि ठाणि ठाइज्जा |
मू. (७३३)
दिती व हे उवरिं जहा न घट्टेइ फलमाई ॥
वृ. पृथिव्युदकाग्निमारुततरुत्रसर्वर्जित स्थाने स्थातव्यं, यथा वा भिक्षां प्रयच्छन्ती गृहस्थी, 'अधो'

Page #170

मूलं-७३३ भूमौ उपरि' च नीव्रादौ न सझट्टयति फलादि तत्र प्रवशे स्थिति गृह्याति। इदानीं प्रवचनोपघातप्रदर्शनायाहमू. (७३४) उच्चारे पासवणे सिणाण आयमणठाण उक्कुरुडे।
निद्वमणमसुइमाई पक्यणहानी विवज्जेज्जा। वृ.प्रश्रवणस्यउच्चारस्यस्नानस्यआचमनस्यच यत्स्थानंतथा कज्जत्थोकुरटिकास्थानंतता निर्द्धमनस्थान-उपधसरस्थानंयत्रवाऽशुचिप्रक्षिप्यते स्थाने, एतेषुस्थानेषुभिक्षागृह्यतःप्रवचनोपघातोभवति, ततःसर्वप्रकारैःप्रवचनहानि-हीलनांवर्जयेत्।उक्तं स्थानद्वारम्,अधुनादातुद्वारमुच्यते,तत्रचैतानिद्वाराणिमू. (७३५) अवत्तमपह थेरेपंडे मत्ते य खित्तचित्ते य।
दित्ते जक्खाइट्ठे करचरछन्नेऽन्ध नियले य॥ म. (७३६) तदोसगुम्विणीबालवच्छकंडंतपीसभज्जती।
___ कत्तंती पिंजती भझ्या दगमाइणो दोसा ।। वृ. 'अव्यक्तः' अष्टानां वर्षाणामधो बालः, स यद्यपि भिक्षां ददाति तथापि न गृह्यते. तथा अप्रभुर्यस्तस्य हस्तान्न गृह्यते, तथा स्थविरहस्तात पण्डकात् नपुंसकहस्तात. मत्तो यःसुरया पीतया तस्यहस्तान्नगृह्यते, क्षिप्त चित्तं यस्य द्रविणाद्यपहारे सति चित्तविभ्रमो जातः, तथा दीप्तं चित्तं यस्यासकृच्छत्रुपराजयाद्युत्कर्षणातिविस्मयाभिभूतस्य चित्तह्रासो जातः यथा मत्तुल्यो नास्तीततिथा 'पक्षाविष्टः' पिशाचगृहीतः करच्छिन्न- चरणच्छिन्नः अन्धश्च निगडितश्चयः, त्वग्दोषः-कुष्ठीयः तथा गुर्विण्या हस्तात् तथा बालवत्साशिशुपालिका या, कण्डन्ती, व्रीह्यादि, तथा पिषन्ती गोधूमादि, तथा भर्जयन्ती यवधान्यादि, तथा केषाञ्चित्पाठो मुअन्ती, तथा कर्त्तयन्ती सूखं, पिञ्जयन्ती रुतं, एतेभ्यो गाथाद्वयोपन्यस्तेभ्यो दातृभ्योऽव्यक्तादिभ्यः पिञ्जयन्तीपर्यन्तेभ्यो हस्तान्न ग्राह्या भिक्षा, 'भइय'त्तिभजना विकल्पनाऽत्र कर्त्तव्या, एतदुक्तं भवति-कदाचिदेतेभ्योऽव्यक्तादिभ्यः पिञ्जयन्तीपर्यन्तेभ्यो दातृभ्यो हस्ताद् गृह्यते कदाचित् न गृह्यात्यपि, 'दगमाइणो दोसा' एतेषु भुञ्जानादिदातृषु आचमनोदकप्रोज्ज्ञनदोषः, अव्यक्तादिष्वनेक उपघातादयः। प्रतिद्वारगाथाद्वयमेतत्, इदानीं भाष्यकारःप्रतिपदं व्याख्यानयति, तत्राद्यावयवप्रतिपादानायाहमू. (७३७) कप्पट्टिगअप्पाहणदिन्ने अन्नोऽन्नगहणपज्जतं । खंतियमग्गणदिन्नं उक्ताहपदोसचारभडा॥
भा. २४१] वृ. तत्थ अव्वत्तो भन्नड जाव अट्टवरिसो जाओ तस्स इत्थाउ न गिव्हियव्वं. को दोसो।, इमो-एगा भहिगा सा छेत्तं गया तए डहरगा चेडी संदिसिज्जइ, जहा जदि एज्ज पव्वइयगो तस्स भिक्खं देज्नाहि, तआताए गयाए आगओ भिक्खा वेलाए पव्वइयगो. ताहे तेन सा चेडी भन्नइ-कहिं तुव अंबा गया?.सा भणइ-छत्तं, सो भणइ-आनेहि भिक्खं. ताहे ताए कूरो दिनो, ताहे सो अन्नाणिवि जेमणाणि मग्गइ, ताहे सञ्चं दिन्नं खीरं दहिं तवं. तओ चेव चउथरसिअंतेनवि सव्वं गहेऊण पज्जतं काऊण निग्गओ, सा भद्दिगा आगया अवरण्हे ताहे खंतिया जेमणं मग्गइ. सा चेडी भणइ-पव्वइयगस्स मए दिन्नं, सा भणइ-सुट्ट कय, कूरं आनेहि जेमेमि, सा भणति-दिन्नो पव्वइयस्स, सा भणइ सुद्रु कयं, आनेहि कुसिणं दधिवादि, सा भणइ-दिन्न, सुट्ट कयं, कंजिअं आनेहि, चंडी भणइ-तंपि दिन्नं, एत्थ सा भदिगा रुट्टा भन्नति-कीस सव्वं देहि ?, चेडी भणइ-तो मग्गइ, सा भणइ-चेडवं परिभविऊण सव्वं घेत्तूण गओ, गया आयरियस्स पासं, तत्थ खिंसति-एस चारभडे इव सव्वं सव्वं घेतूण आगओ, तत्थवि आयरिएणं तीए पुरओ चेव तस्स सव्वं उवकरणं अदक्खेयव्वं. एते दोसा अव्वत्तगहत्थओ गहणे।

Page #171

१६८
ओघनियुक्तिः मूलसूत्रं
मू. (७३८) अप्पभु भयगाईया उभएगतरे पदोस पहु कुज्जा। येरे चलंत पडणं अप्पभुदोसा य ते चेव ॥
[भा. २४२] वृ.अप्रभवो-भृतकादयस्तेषां हस्ताभिक्षा न ग्राह्या, यत-'उभयोः' प्रव्रजितकभृतकयोः प्रद्वेषं कुर्यात, एकतरस्य वाप्रव्रजितस्य भृतकस्य वोपरि पद्वेषं कुर्यात् प्रभु-इदानीं स्थविरद्वारमुच्यते-स्थविरस्यापि हस्ताद्भिक्षा न ग्राह्या, यतस्तस्य चलतः कम्पमानस्य पतनं भवति, अप्रभुदोषश्चत एव भवन्ति. एतदुक्तं भवति-स्थविरः प्रायेणाप्रभुर्भवति परिभूतत्वादिति । इदानीं पण्डकद्वारमुच्यतेमू. (७३९) आयपरोभयदोसा अभिक्खगहणंमि खुब्भण नुप्से।
लोगदुगुंछा संका एरिगसा नूनमेतेऽवि ॥ [भा. २४३] वृ. नपुंसकान्न गृह्यते यत आत्मनः परत उभयतश्च देषाः संभवन्ति, आत्मशब्देन साधुगृह्यते, ततको दोषः ?, क्षोभणं स्यात् बहुमोहनपुंसकदर्शनेऽभीक्ष्णं, तत्र भिक्षाग्रहणे चतद्वाक्षुभ्यते अभीक्ष्णं साधुदशनादिना, उभयकृतो या दोषः, लोकच जुगुप्सते शंकते च. नृनमतेऽपि नपुंसकानीति मत्तद्वारमाहमू. (७४०) अवयास भाणभेदो वमनं असुइत्ति लोगउक्ताहो। . खेत्ते य दित्तचित्ते जक्खाइडे य दोसा उ॥
भा. २४१] वृ. सुरोपानेन यो मत्तस्तस्य हस्ताभिक्षा न गृह्यते, किं कारणं?, यतो मत्तो भिक्षां प्रयच्छन् कदाचिदवयासं करोति आलिङ्गतीत्पर्थः कदाचिद्भाजन-पात्रकं भिनति वमन वा-छर्दनं करोति, तथाऽशुचिरितिकृत्त्वा लोक उक्ताहो भवतिप्रवचनोपघात- । इदानीं तृतीयद्वारमच्यते-व्याक्षिप्तचित्ते दीप्तचित्ते यक्षाविष्ये एत एव दोषा आलिङ्गनभाजनभेदवमनाशुच्चिप्रभृतयो भवन्तीति। मू. (७४१) करच्छिन्न असुइ चरणे पडणं अंधिल्लए य छक्काया।
निलयाऽसुइ पडणं वा तद्दोसी संकमो असुइ॥ भा. २४५] वृ. छिन्नकरो यदि भिक्षां ददाति ततो न गृह्यते यतोऽशुचिदोषो लोके भवति । द्वारं । तथा यस्यापि चरणश्छिन्नस्ततोऽपिनगृह्यते यतः तस्य प्रयच्छतः पतनं भवति। अन्नदपिन गृह्यते यतोऽसौ प्रयच्छन्षट् कायान् व्यापादयति । दारं । निगडितादपि न गृह्यते भिक्षा, यतोऽसावशुचिर्भवति, पतनं च तस्य निगडबदस्य स्यात्। त्वग्दोषदूषितस्यापि हस्तान्न गृह्यते यतः कदाचित्कुष्ठसङ्क्रम- स्यात् अशुच्चिचासौ वर्तते । मू. (७४२). गुव्विणि गब्भे संघट्टणा उ उटुंति निवेसमाण य। बालाई मंसउंडग मज्जाराई विराहेज्जा ।।
[भा. २१६] वृ. गुर्विणीहस्तान्न गृह्यते यतस्तस्या गर्भे संघट्टनं भवति कथम् ?, उत्तिष्ठन्त्याश्योपविशन्त्याथ। दारं। बालवत्साया अपि हस्तान्न गृह्यते भिक्षा, यताबालं मुक्त्वा यदि भिक्षां ददाति ततस्तं बालं मंसुण्डकादिबुद्ध्या' मांसपिण्डादिबुद्धया, आदिग्रहणान्नवनीतबुद्धया वा मार्जारादिविराधयेत। मू. (७४३) बीओदगसंघटण कंडणपीसंत भज्जणे डहणं।
कत्तंती पिंजंती इत्थं लित्तंभि उदगवहो॥ - [भा. २४७] वृ.कण्डयन्त्याः पिंषन्त्याश्च हस्तान्न गृह्यते यतस्तत्र यथासोन एकस्या बीजसंघट्टनकृतो दोषः अपरस्या उदकसंघट्टनकृतो दोषः, इति द्वारद्वयम् । याऽपि यवादीनां भर्जनं करोति तस्या अपि हस्तान्न गृह्यते यतस्तत्रयवा दिदहनकृतो दोषो भवति। तथा कर्त्तन्त्याः पिञ्जन्त्याच हस्तान्न गृह्यते यतस्तयोर्निष्ठी-वनलिप्तौ हस्तौ भवतस्तत्प्रक्षालने उदकवधः, द्वारद्वयं ॥ इदानीं यदक्तमासी भजनया-विकल्पेनैषाम-व्यंक्तादीनां

Page #172

मूलं - ७४३
हस्ताद्रह्यते न त्वेकान्तेनैवाग्रहणं किन्तु ग्रहणमपि तत्प्रदर्शयति, तत्राद्यावयवभजना
मू. (७४४)
भिक्खामेत्ते अवियालणं तु बालेण दिज्जमाणमि । संदिट्टे वा गहणं अइबहुयवियालणुन्नाओ ||
वृ. बालो यदि भिक्षामात्रं परोक्षेऽपि ददाति ततो भिक्षामात्रे दीयमानेऽविचारणया, गृह्णाति, अथासौ बालो गृहपतिना प्रत्यक्षमेव ' संदष्टिः' उक्तो यथा प्रयच्छास्मै साझवे भिक्षां, ततोऽसौ साधुर्गृह्याति, अथासावतिबहु प्रयच्छति ततः, साधुर्विचारयति, यदुत किमित्यद्यातिबहु दीयते ?, एवमुक्ते सति यद्यसौ गृहस्थ एवं भणति-यदुताद्य प्राधूर्णकादिवशाद्बहु संस्कृतं, ततोऽसौ साधु गृह्याति । उक्त व्यक्त यतना; मू. (७४५) अप्पहुसंदिट्टे वा भिक्खामित्ते व गहणऽसंदिट्टे । थेरपहु थरथरंते धरणं अहवा दढसरीरे ॥
वृ.अप्रभुः-भृतकादिर्यदि सन्दिष्टः- उक्तो भवति प्रभुणा ततस्तस्य हस्ताद्वद्यते, यदा पुनर्न संदिष्टःनोक्तः स प्रभुणा यथा दातव्यं त्वया. तत्रासन्दिष्टे सति भिक्षामात्रस्यैव ग्रहणं करोति । अप्रभुयतनोक्ता, स्थविरयतनोच्यते-स्थविर- सन् प्रभुर्यदि ददाति, किंविशिष्टः ? -कम्पमानः परेण धृतः सन् ततो गृह्यते, अथासौ स्थविरः प्रभुर्यदि दृढशरीरो ददाति तथाऽपि गृह्यते । इदानीं पण्डकादीनां यतनादर्शनायाहमू. ( ७४६ ) पंड अप्पडिसेवी मत्तो सड्डो व अप्पसागरिए ।
खेत्ताइ भद्दगाणं करचरबिट्टप्पसागरिए ॥
वृ. पण्डकस्य ददतो गृह्यते यद्यसावप्रतिसेवी भवति न कुत्सितं कर्म आचरति । दारं । श्राद्धकस्य च मत्तस्य हस्ताद्रह्यते, यद्यसावल्पसागारिकः स भवेत्, वाशब्दादल्पमदश्च यदि स्यात् । तथा क्षिप्तचित्तदीप्तचित्तयक्षाविष्टानां हस्ताद्वह्यते यदि प्रकृत्या भद्रका भवन्ति-सादुवासनावन्त इत्यर्थः । द्वारत्रितयं । तथा कररहितचरणरहितानां हस्ताद्बह्यते, कर्थं ?, चरणरहितो यद्युपविष्टो ददाति अल्पसागारिकं च यदि भवति, कररहितोऽपि यद्यल्पसागारिके ददाति ततो गृह्यते नान्यथा । द्वारद्वितयं । इदानीमन्धादियतनाप्रदर्शनायाहमू. (७४७) ड्ड व अन्नभण अंधे सवियारणा व बद्धभि । तोसिए अभिन्ने वेला थणजीवियं थेरा ॥
वृ.अन्धस्य च हस्ताद्गृह्यते यदि श्रद्धावानन्येनाकृष्यमाणो ददाति । बद्धस्य च हस्ताद् गृह्यते यदि स सविचारो भवति-परिष्वष्वितुं शक्नोति । 'त्वग्दोषदुष्टस्यापि ' कुष्ठिनोऽपि हस्ताद गृह्यत् यद्यसवभिन्नकुष्ठी भवति-गलत्कुष्ठो न भवतीति । वेलेति- गुर्विण्या यदि वेलामासस्ततस्तस्या हस्तान्न गृह्यन्ति स्थविरकल्पिका इतरत्र गृह्यन्ति, जिनकल्पिकादयस्तु यः प्रभुत्यापन्नासत्त्वा भवति तत एवारभ्य न गृह्यन्ति । तथा स्थविराः स्थविरकल्पिकाः स्तनोपजीवी यो बालस्तद्युक्ता या बालवत्सा तस्या हस्तान्न गृह्यन्ति, जिनकल्पिकादयस्तु यावपि बालस्तावदपि तां बालवत्सां परिहरन्ति न तस्य हस्ताद् गृह्यन्ति । द्वारद्वयं । इदानीं कण्डयन्त्यादियतनोच्यतेमू. (७४८)
१६९
उक्खित्तऽपच्चवाए कंडे पीसे वछूढ भज्जन्ती ।
सुक्कं व पीसमाणी बुद्धीय विभावए सम्मं ॥
वृ.तत्र कण्डयन्त्या हस्ता गृह्यते यद्युत्क्षिप्तं मुशलमास्ते साधु प्राप्तस्तनोऽप्रत्यपाये स्थाने मुशलं स्थापयित्वा यदि ददाति । पीसे वत्ति - पेषयन्त्या हस्ताद् गृह्यते यदि तत्पेषणीयमचेतनं- धानादि तथा यत् सचित्तं पूर्वं यदि प्रक्षिप्तं तत्पिष्टं अन्यदद्यापि न प्रक्षिप्यते साधुश्च तत्रासवर उपस्थितो भिक्षार्थं ततस्तस्या

Page #173

१७०
आधनियुक्तिः मूलसूत्र हस्तादह्यते, तच पेषणं शिलायां घरट्टे वा । 'अच्छूढभज्जन्ती'त्ति भजठ्यन्त्या अपि हस्ताद् गृह्यते यदि पूर्वप्रक्षिप्तं भृष्टं अन्यदद्यापि न प्रक्षिप्यते साघुश्च प्राप्त इत्यस्मिन्नवसर इति, शुष्कं वाऽचेतनं तद्वस्तु यदि पिनष्टि ततश्च बुद्धया 'विभाव्य निरूप्योत्तरकालं गृह्याति। मू. (७४९) मुसले उक्खित्तंभि य अपच्चवाए य पीस अच्चित्ते। भज्जती अच्छुढे भुजंती जा अनारद्धा॥
भा. २४८] व. मशले उत्क्षिप्त अति अप्रत्यपाये प्रदेशे स्थापयित्वा यदि भिक्षा ददाति. पास अञ्चित्ते'त्ति अचंतनं वा यदि घरट्टादौ निनष्टि ततो ददाति भिक्षा, भज्जतीति जवघाणे भठ्ठमि अन्नंमि अप्पग्वित्ते सति एयमि अवसरंमि साहुणो भिक्खं देइ. मुनानाया अपि हस्ताद्वह्यते यद्यद्यापिन विट्टलयति भक्तं यत्तदभाजनगृहीतं तदुत्थाय ददाति ॥ ___ मू. (७५०) कत्तंतीए थूलं विक्खिण लोढण जति य निट्ठवियं ।
पिंजण असोयवाई भयणागहणं तु पासिं॥ वृ. तथा कर्त्तयन्त्या अपि हस्ताद्गृह्यते यदि स्थूरमौ कर्त्तयति. किं कारणं?. यतः स्थमसौ कर्त्तयन्ती शङ्खचूर्ण न हस्ताङ्गुली करोति, नापि निष्ठीवनेन, विक्खिणंति ख्यं विक्खिणंनाए हत्याउ धेप्पइ. तथा उरिणणं लोढणं यदि निट्टविअंलोढेयव्वयं तीए हत्थाउ भिक्खाधेप्पड़, एतदक्तं भवति-जो सो अकप्पासो घाणो लोढणीए दिन्नो सो लोढि अन्नो न अज्जवि दिज्जइ घाणो, एयाए वेलाए धेप्पइ भिक्षा देतीए तीए, पिनयन्त्या अपि हस्ताद्वह्याति यद्यसौ महेलाऽशौचवादिनी भवति-नहस्ता प्रक्षालयति । एवमषां दातृणां हस्ताद्भजनया ग्रहणं करोति । उक्ता प्रतिद्वारगाथा, तत्प्रतिपादनाच्चोक्तं दातृद्वार इदानीं गमनद्वार. मू. (७५१) गमनं च दायगस्सा हेट्ठा उवरिं च होइ नायव्वं ।
संजमआयविराहण तस्स सरीरे य मिच्छत्तं॥ वृ. 'गमनं च' भिक्षादानार्थमभ्यन्तरप्रवेशस्तस्य दातुः 'अधस्ताद' भूवि विज्ञयम ‘उपरि च' उपरिविभागश्च विज्ञेयः यदि न निरूपयति ततस्तस्य गच्छतः पृथिव्यादिमर्दन सति साधोः संयमविराधना भवति, आत्मविराधना च तस्य दातुः शरीरे सर्पादिदशनजनिता भवति, अत एव च निमित्ताच्छाद्भः सन् मिथ्यात्वं यायात् यदुतैवंविधस्य दत्तं येन तत्क्षण एव स दाता सर्पण दष्ट इति। म. (७५२) वच्चंती छक्काया पमहए हिट्ठतो उवरि तिरियं च।
___ फलवल्लिरक्खसाला तिरिया मनुया य तिरियं तु॥ वृ.व्रजन्ती सा स्त्री भिक्षाया दात्री षडपि कायान् प्रमर्दयेत्, क्व ?- अधस्ताद् भुवि पृथिव्यप्तेजोवनस्पतित्रसान व्या पादयेत. वायुकायं दृत्तौ स्थितं स्पृशन्ती व्यापादयेत, तथोपरि तिर्यगव्यवस्थिता फलवल्लीवृक्षशालाः-शाखा विराधयति, तथा तिर्यग्मनुजान-जातमात्रबालाकान तिरश्चः-अश्वत्सकादीन सङ्घट्टयेत् । अथ चैते दोषाःमू. (७५३) कंटगभाई य अहे अप्पिं अहिमादिलंबण आया।
तस्स सरीरविनासा मिच्छत्तुक्ताह वोच्छेआ॥ [भा. २५०] वृ. कण्टकादयो वाऽधो भवन्ति, परि अह्यादि-सादिलम्बने आत्मविराधना दातुः. तस्य च-दातुः शरीर-विनाशे मिथ्यात्वं तस्यान्नस्य वा भवति, ‘उदाहश्च प्रवचनोपघाश्च भवति यदुत एतेषामेतावानपि प्रभावो नास्ति येन दातारं रक्षति व्याख्यातं गमनद्वारम, इदानीं ग्रहणद्वारप्रतिपादनायाह

Page #174

मूलं- ७५४
मू. (७५४)
नीयदुवा रुग्धा डणकवाडठिय देह दारमाइने ! इक्तिरपत्थियलिंद गहणं पत्तस्सऽपडिलेहा ॥
१७१
वृ. 'नीयदुवार' गाहा, नीचद्वारं यदि भवति तत्र चक्षुषा निरूपणं कर्त्तुं न शक्नोति अतो न गृह्यते भिक्षा, तथोद्घाटकपाट-अनर्गलितकपाटं न किन्तु पिहितकपाटं, तत्रापि न गृह्याति, तथा दातुः संबन्धिना स्वदेहेन द्वारे रुद्धे सति न गृह्यते, आकीर्णं चान्यपुरुषैर्गमागमं कुर्वद्भिः तथा इहुर-मन्त्र्याः संबन्धि तेन तिरोहिते पत्थिका-बृहती पिट्टिका तया वा पिहिते द्वारे अलिन्दं कुण्डकं तेन वा तिरोहिते एवमेतेषु दोषेषु सत्सु 'ग्रहणं प्राप्तस्य' गृहस्थस्य गृह्यते ऽस्मिन्निति ग्रहणं, यस्मात्प्रदेशाद्भण्डकं गृह्याति तं प्रदेशं प्राप्तस्य 'अपडिलेह' त्ति यतः प्रत्युपेक्षणा न शुद्धयति अनन्तरोदितैर्दोषैरतो न गृह्यते, यद्येभिरनन्तरोदितैर्देर्षिभवद्भिर्न ग्रहणं ततो ग्रहणप्रदेशं प्राप्तस्य प्रत्युपेक्षणा कर्त्तव्या श्रोत्रादिभिरुपयोगं करोति यदि श्रोत्राद्युपयोगेन शुद्धा तो ग्रहीष्यति. अथ न शुद्धा श्रोत्राद्युपयोगेन ततो न ग्रहीष्यति । इदानीं भाष्यकारः प्रतिपदमेनामेव गाथां व्याख्यानयति, तत्र कथं जिनकल्पिकादयो गृह्यन्ति कथं वा स्थविरा: ? इत्येतत्पदर्शयन्नाहनियमादिगाही निमाई गच्छनिग्गया होंति ।
मू. (७५५)
थेरावि दिट्टगाही अदिट्टि करेंति उवओगं ॥
[भा. २५१] वृ. " नियमात् ' अवश्यन्तयैव दृष्टग्राहिणः जिना - जिनकल्पिकादयो 'गच्छनिर्गताः' परित्यक्त गच्छा भवन्ति, ‘स्थविराः' स्थविरकलल्पिका अपि 'दृष्टग्राहिण एव' अतिरोहितद्वार एव गृहे गृह्यन्ति, किमेव नियमः ?, नेत्याह- ‘अदृष्टे’ तिरोहिते गृहद्वारे कपाटादिना उपयोगं श्रोत्रादिभिरिन्द्रियैर्दत्त्वा ततः परिशुद्धे गृह्यन्ति । इदानीं ‘नीयदुवारकवाडे' त्ति व्याख्यानयन्नाह
मू. (७५६)
नीयदुवारुवओगे उड्डाह अवाउडा पदोसो य ।
म अ संका एमेव कवाडउग्धाडे ॥
[भा. २५२] वृ. नीचद्वारे गृहे न ग्राह्य यतस्तत्र नीचद्वारे निप्कुटनं कृत्वोपयोगनिरीक्षणं कुर्वत उक्ताहः पश्चाद्भागदर्शने पेलादिदर्शने सति कदाचित्तत्राप्रावृताः स्त्रियस्तिष्ठति ततश्च निरूपयतः प्रद्वेषमुपरि कुर्वन्ति, तथा ह्यते चौरादिना नष्टे - स्वयमेवदृश्यमाने क्वचिद्वस्तुनि शङ्कोपजायते गृहस्थानां जहा ते पव्वइयएणं निऊडिऊण निरूइअं आसी जदि तेन न हियं भवे ?, 'एवमेव' एत एव दोषाः पिहितकपाटे निरर्गलमुदघाटयतोऽप्रावृतिकादयः ॥ मू. (७५७)
देहनसरीरेण व दारं पहिअं जनाउलं वाचि । इडुरपत्थियलिदेण वावि पिहियं तहिं वावि ॥
[भा. २५३ ] वृ. दातुर्देहन द्वारं पिहितं स्थूलत्वाद्देहस्य अन्यस्य वा पार्श्वस्थस्य शरीरेण पिहितं । द्वारम् । आकीर्णं व्याख्यानयति जना कुलं वा द्वारं निर्गच्छता प्रविशता वा लोकेन, तथा 'इडरेण' मंत्री संबन्धिना 'पत्थिकया' बृहत्पिट्टिकया 'अलिन्देन ' कुण्डकेन वा स्थगितं द्वारं भवेत् 'तहिं वावि' त्ति तत्र वा इड्डुरादौ स्थगितं तत्तद्रव्यं भवत्ततश्च न गृह्यते ॥ मू. (७५८)

एतहऽदीसमाणे अग्गहणं अह व कुज्न उवओगं । सोतेण चक्खुणा घाणओ य जीहाए फासेणं ॥
[भा. २५४]
वृ. ‘एभिः’ अनन्तरोदितैः ‘अदृश्यमान्' अचक्षुर्दर्शन सत्यग्रहणं भवति, अथवाऽदृश्यमानेऽप्युपयोगं कुर्यात, कैरित्याह-श्रोत्रेण चक्षुषा घ्राणेन जिह्यया स्पर्शेन चेति ॥ कथं श्रोत्राद्युपयोगं करोति ?

Page #175

१७२
ओघनियुक्तिः मूलसूत्रं मू. (७५९) इत्थं मत्तं च धुवे सद्दो उदकस्स अहव मत्तस्स।
गंधे व कुलिंगाई तत्थेव रसो फरिसबिंदू॥ - वृ. हस्तं मात्रं कुण्डलिकादि सा गृहस्था प्रक्षालयेत्ततथोदकस्य झलझलाशब्दो भवति. अथवा मात्रकस्य कुण्डलिकादेः प्रक्षाल्यमानस्य खसखसाशब्दो भवति, तथा घ्राणेनोपयोगं करोति, कदाचित्कुलिङ्गः-त्रीन्द्रियादिमर्दितो भवेदागच्छन्त्या, एतश्च गन्धेन जानाति अशोभनेन. ततश्च न गृह्याति, यत्र गन्धस्तत्र रसोऽपीति, तथा स्पर्शेन चोपयोगं ददाति, कदाचिदुदकबिन्दुर्लगति शीतलः, चक्षुषा तूपयोगं ददाति गमनागमने प्राप्तस्य च द्रव्यस्य भाजनस्य वा हस्तस्य वा, मा भूदुदकसंस्पृष्टं स्यात्। मू (७६०) सो होइ दिट्ठगाही जो एते मुंजई पदे सव्वे।
निस्संकिय निग्गमनं आसंकपयंभि संचिक्खे॥ [भा. २५६] वृ. सं एवंविधो दृष्टग्राही भवति य एतानि पदानि स्थानान्तराणि पूर्वोक्तानि प्रयुङ्क्ते उपयोगपूर्वक सर्वाणि. निःशङ्गितमेव बवति यदतानेन गृहस्थेन पुरःकर्मादि कृतं तत्र वारयित्वा निर्गच्छति, अथाशङ्कितं भवति किमनेन कृतं पुरः कर्मादि नवेतीत्थमाराशङ्कायां निरूपयति प्राप्तां सतीगृहस्थाम्। उक्तं ग्रहणद्वारम्मू. (७६१) आगमनदायगस्सा हेट्टा उवरिं च होइ जह पुब्।ि
संजमआयविराधन दिटुंतो होइ वच्छेण॥ वृ. भिक्षां गृहीत्वा साध्वभिमुखमागच्छन्त्या अधस्तादुपरि च निरूपणीयमागमनं यथा पूर्व गमने संयमात्मविराधने निरूपिते एवमत्रापि संयमात्मविराधने निरूपणीये । उक्त मागमनद्वारं, ‘पत्ते'त्ति द्वारप्रतिपादनायाह-'दिटुंतो होइ वत्थंमि' अत्र प्राप्तायां भिक्षायां दान्यां वत्सकेन दृष्टान्तो वेदितव्यः। जहा एगस्सवाणियस्सवच्छओ तद्दिवसंतस्स संखडी न कोई तस्सभत्तपानियं देइ, मज्झण्हे वच्छएण रडियं, सुलाए से अलंकियविभूसियाए दिन्नं भत्तपाणं, जहा तस्स वच्छस्स चारीए दिट्ठी न महिलाए, एवं साहुणावि कायव्वं । अहवा. मू. (७६२) पत्तस्स उ पडिलेहा इत्थे मत्ते तहेव दव्वे य।
उदउल्ले ससिणिद्धे संसत्ते चेव परियत्ते॥ वृ. प्राप्तस्य गृहस्थस्य प्रत्युपेक्षणा कार्या हस्ते, किमयं हस्तोऽस्य उदकाद्याों न वेति, तथा मात्रं चकण्डलिकादि गृहस्थसत्कं निरूपयति यत्र गृहस्था भिक्षामादाय निर्गता. द्रव्यं च-मण्डकादि निरूपयति संसक्तं न वेति। एवं पत्तद्दारं निजुत्तिकारण वक्खाणियं, इदानीं नियुक्ति कार एव परिवत्तेत्तिद्वारंव्याख्यानयन्नाह- परिवर्तिते' अधोमुखे कृते सतिगृहस्थेन मात्रके कुण्डिकादौ यद्युकार्द दृश्यते सस्निग्धं वोदकेनैव संसक्तं च-त्रसयुक्तं ततस्तस्मिन्नेवंविधे मात्रके परिवृत्ते सति दृष्ट्वा न गृह्यते। मू. (७६३) तिरिय उड्डमहेवि य भायणपडिलेहणं तु कायव्वं ।
. इत्थं मत्त दव्वं तिन्नि उ पत्तस्स पडिलेहा ॥ वृ. गृहस्थभाजनस्या आगच्छत एव तिर्यक्-पार्श्वतो भाजनस्य ऊर्द्ध कर्णकषु भाजनस्य अधो-बुघ्ने प्रत्युपेक्षणा कर्त्तव्या, तथा प्राप्तस्य आसन्नीभूतस्य गृहस्थस्य हस्तंमात्र द्रव्यं त्रीण्यप्यतानि गृहस्थसत्कानि प्रत्युपेक्षेयत-निरूपयेत ? किम ?.. मू. (७६४) मास सिणिद्धो दउल्ले तसाउलं गिण्ह एगतर दटुं । परियत्तियं चमत्तं ससणिद्धइंसुपडिलेहाण ॥
[भा. २५७]

Page #176

मूलं-७६४
१७३ ___ वृ. सस्निग्धं तोयेन उदकामुदके त्रसाकुलं हस्तं मात्रं द्रव्यं वा दृष्ट्वा एकतरमपि तन्मा गृहाण। 'पत्ति'त्ति द्वारमुक्तः भाष्यकार एव परियत्तिय'त्ति व्याख्यानयन्नाह-'परियत्तियं चमत्तं तत् गृहस्थमात्रकं कदाचित्सस्निग्धादिसमन्वितं भवति ततश्च सस्निग्धादिषु सत्सुप्रत्युपेक्षणा कार्येति। उक्तं परावर्तितद्वारमू. (७६५) पडिओ खलु दट्ठव्वो कित्तिमसहावओ य जो पिंडो।
. संजमआयविराधन दिद्रुतो सिट्ठि कब्बट्ठो॥ वृ. पतितः पात्रके पिण्डो द्रष्टव्यः किमयं कृत्रिमः? -योगेन निष्पन्नः सक्तु मुद्गपिण्ड इव सिद्धपिण्डो वा स्वाभाविककूरखोट्ट इव, तत्र यदि कृत्रिमः पिण्डः स्फोटयित्वा तं न निरूपयति ततः संयमात्मविराधना भवति, यथा सिट्ठिकब्बट्टस्स हृताकाष्ठेन कन्थिका इत्येतत्कथानकमनुसरणीयं, तेन हि संयोगपिण्डो न निरूपितस्तत्र च संकलिकाऽऽसीत्, तत्र राजकुले व्यवहारस्तेन च काष्ठर्षिणा भगवात निर्मूढम्, अन्यश्च कदाचित्तादृशो न भवति ततश्च निरूपणीय इति ॥ तत्रात्मविराधनादिप्रदर्शनायाह. मू. (७६६) गरविस अठ्ठिय कंटय विरुद्वदव्वंभि होइ आयाए।
संजमओ छक्काया तम्हा पडियं विगिंचिज्जा। वृ. स गर उच्यते य हारं स्तम्भयति कार्मणं वा गरः, स कदाचित्तत्र पिण्डे भवति, तता विषमस्थीनि कण्टकाश्च कदाचिद्भवन्ति, विरुद्धं वा किंचिद्रव्यं तत्रभवति, ततथानिरूपणे एभिरात्मविराधना भवति, तथा संयमतश्च षटकाया विराध्यन्ते, कथं ?, कदाचित्तत्र पृथिवी उदकं वनस्पतिरग्निर्वा लग्नो भवति, यत्राग्निस्तत्र वायुरपि, द्वीन्द्रियादयश्च कदाचिद्भवन्ति, ततश्च पडियं विगिचेज्जा' विभागेन विभजेतनिरूपयेदित्यर्थः । अथवाऽनाभोगेन कंदाचित्तत्र सुवर्णादि स्थापयित्वा ददाति, एतदेवाहमू. (७६७) अनभोगेण भएण य पडिनी उम्मीस भत्तपाणंणि।
दिज्जा हिरन्नमाई आवज्जणसंकणादिद्वे॥ वृ. अनाभोगेन ददाति-तन्दुलादिमध्ये व्यवस्थतिं सुवर्णादि पुनश्चरन्धयित्वा तद्ददत्यनाभोगेन प्रदानं भवति, भयेन वा ददति, कथं ?, कयाचित्परसत्कं सुवर्णमपहृतं पुनश्च प्रत्याकलिता सती कलिकलङ्कभयात्साधेविष्टयित्वा ओदनादिना ददाति, प्रत्यनीकत्वेन वा 'उन्भिश्य' एकीकृत्यभक्तापानादिना सह हिरण्यादि ददाति, ततश्च तस्य साधोरेतदोषं विनाऽपि यदि न निरूपयति ततः 'आवज्जणं'ति आवर्जनं पूर्वोक्तं संयमविराधनादिदोषाणां भवति. प्रमादपरत्वात्तस्य. तथा शङ्कना-दृष्टे तत्र संवर्णादौ राजप्रभृतीनां शङ्का भवति, यदुत न विद्मः किं तावदयं साधुरेवंविधः आहोश्चिभिक्षादातेति, तस्मात्पतितः सन् पिण्डो निरूपणीयः इत्युक्तं पतितद्वार, गुरुकद्वारप्रतिपादनायाहमू. (७६८) उक्खेवे निक्खेवे महल्लया लुद्धया वहो दाहो।
अचियत्ते वोच्छेओ छक्कायवहो य गुरुमत्ते॥ वृ. यत्तत्पाषाणादिघट्टनंदत्तं तस्योत्पेक्षे सति निक्षेपे वो-मोक्षणेसतिगृहस्थस्य कटिभङ्गो वा पादस्योपरिपतनं वा भवति, 'महल्लया' इति महत्प्रमाणं वा तद्गृहस्थस्य भाजनं तस्योत्पेक्षे सति दोषा भवन्ति, अथवा 'महल्लया' इति महत्ता भण्डकेन दीयतामित्येवं कदाचिदसौ साधुर्भणति, ततश्च लुब्धता साधोरुपजायते, तथ वधश्च-तस्यैव साधोः पादस्योपरि भण्डकेन पतितेन वधो भवति तथा दाह'त्ति दाहो वा भवति यदि तदुष्णं भण्डकं भवति, अचियत्तं वा भवति तस्यैव गृहस्थस्य तद्भहपतेर्वा अचियत्तं वा अप्रतीतिर्वा भवति, महाप्रमाणकेन भण्डकेन दीयमाने सति व्यक्च्छेदो वा तद्रव्यस्यान्यद्रव्यस्य वा भवति,

Page #177

१७४
ओघनियुक्तिः मूलसूत्र
षट्कायवथथ भण्डकपतने सति भवति, एवं गुरुके भण्डके एते दोषा भवन्ति । एतामेव गाथां भाष्यकृदाहगुरुदव्वे व पिहिअं सयं व गुरुयं हवेज्ज जं दव्वं । . उक्ख्वे निक्ख्वे कडिभजणं पाय वरिं वा ॥
मू. (७६९)
[भा. २५९ ]
वृ. गुरुद्रव्येण वा 'पिहितं' घट्टितं तद्रव्यं भवेत्, स्वयं वा तद्रव्यं गुडपिण्डादि गुरुकं भवेत् ततश्च तस्य 'उत्क्षेपे' उत्पाटने निक्षेपे च पुनमोचने सति कटिभङ्गो भवति, पादस्योपरि पतेत्ततश्रात्मविराधना भवति । 'महल्लया' इति व्याख्यानयन्नाह
मू. (७७०)
महल्लेण देहि मा डहरएण भिन्ने अहो इमो लुद्वो । उभए एगतरवहो दाहो अच्चुण्ह एमेव ॥
[भा. २६० ] वृ. कचित्साधुः कडुच्छिकया ददतीं स्त्रियं एवं ब्रूते यदुत 'महल्लाण' बृहता भाजनेन स्थाल्यादिना देहि, मा 'इहरकेण' लघुना प्रयच्छ कडुच्छुकादिना, ततः सा तथैव करोति, अशक्नुवत्याच कदाचित्तद्भाजनं भज्यते ततो भिन्ने सति तस्मिन् भाजने गृहस्थ एवं भणति यदुताहो । अयं साधुर्महालुब्धः येन बृहता भाजनेन दीयमानं गृह्याति, तत 'उभयस्य' साधु गृहस्थयोः पादस्योपरि पतितेन भण्डकेन वधो भवति, एकतरस्य वा वधो भवति, तथा दाहश्च अत्युष्णे तस्मिन् द्रव्ये पतिते सति भवति 'एमेव 'त्ति उभयोरन्यतरस्य वा ॥ इदानीं 'अचियत्ते' त्ति व्याख्यानयन्नाह -
मू. (७७१)

बहुगहणे अचियतं वोच्छेओ तद्दन्न दव्वं तस वावि । छक्कायाण य वहणं अइमत्ते तंमि मत्तंमि ॥
[ भा. २६१] वृ. बहुग्रहणे तस्य घृतादिद्रव्यस्य 'अचियत्तं' अप्रीतिर्भवति तस्य तद्भहपतेर्वा, व्यवच्छेदो वा तदन्यस्य द्रव्यस्य भवतितस्माद्- घृतादेः अन्वद्-क्षीरगुडादि तस्य व्यवच्छेदो भवति, तस्य वाघृतादेर्द्रव्यस्य वा व्यवच्छेदो भवतीति, तथा षट्किायानां वा हननं भवति ' अतिमात्रे' बृहत्प्रमाणे 'मात्रके' स्थायादौ गृहीते सति । उक्तं गुरुकद्वारं, त्रिविधेतिद्वारंप्रतिपादयन्नाह
मू. (७७२)
तिविहो य होइ कालो गिम्हो हेमंत तह य वासासु । तिविहो य दायगो खलु थी पुरिस नपुंसओ चेव ॥ एक्किक्कोवि अतिक्हो तरुणो तह मज्झिमो य थेरो य । सीओ नपुंसो सोम्हित्थी मज्झिमो पुरिसो ॥
मू. (७७३)
वृ. कालस्त्रिविधो भवति, तद्यथा- ग्रीष्मो हेमन्तो वर्षा च, तत्र त्रिविधेऽपि काले दाता त्रिविध एव भवति, स्त्री पुमान्नपुंसकं चेति ॥ पुनः म एकैकख्यादिदाता त्रिविधो भवति - तरुणो मध्यमः स्थविरश्च । इदानीं नपुंसकदीनां स्वरूपप्रतिपादनायाह- शीतलतनपुंसको भवति, 'सोम्हित्थि' त्ति सोष्मा स्त्री भवति, मध्यमश्र पुरुषो भवति नाप्युष्णो 'तिशीतल इति ॥ मू. (७७४)
पुरकम्मं उदडलं समणिद्धं तंपि होइतिविहं तु ।
इक्किक्कंपि य तिविहं सच्चित्ताचित्तमीसं तु ॥
वृ. न केवलं कालदयस्त्रिविधाः यदपि तत्पुरःकर्मादि तदपि त्रिविधं, तद्यथा- पुरःकर्म उदकार्द्र सस्निग्धं चेति, तत्पुनरेकैकं त्रिविधं सचित्ताचित्तमिश्रभेदभिन्नं भवति, एतदुक्तं भवति यत्पुरः कर्म तत्सचित्तमचित्तं मिश्रं चेति, यदपि उदकार्यं तदपि सचित्तमचित्तं मिश्रं चेति, यदपि सस्निग्धं तदपि सचित्तमच्चित्तं मिश्र चेति । इदानीं यत्तदुक्तं पुरःकर्मादित्रितयं तत्राद्यद्वयस्य प्रतिषेधं कुर्वन्नाह

Page #178

___
१७५
-
मृलं-७७५ म् (७७५) आइदुवे पडिसहो पुरआ कय जंतु तं पुरेकम्म।
उदउल्लबिंदुसहिअं ससणिद्वे मग्गणा होइ॥ वृ. आद्यद्वितयस्य पुरतः कर्मण उदकार्द्रस्य च प्रतिषेधो द्रष्टव्यः, यतस्ताभ्यां सदोषत्वान्नैव व्यवहार इति । इदानीं पुरःकर्मादीनां लक्षणप्रतिपादनायाह- पुरओ कय जंतु तं परेकम्म' भिक्षायाः पुरत- प्रथममेव यत्कृतं कर्म-कडुच्छुकादिप्रक्षालनादि तत्पुर:कर्माभिधीयते. उदका पुनरुच्यते यद्विन्दसहितं भाजनादि गलबिन्दुरित्यर्थः सस्निग्धं पुनरुच्यतेयदबिन्दरहितमात्र, तत्रेह सस्निग्धे मार्गणा' अन्वेषणा कर्त्तव्या यतः सस्निग्धे हस्तादौ ग्रहण भविष्यत्यपि। मू. (७७६) ससिणिद्वंपि य तिविहं सच्चित्ताचित्तमीसगं चेव।
अच्चितं पण ठप्पं अहिगारो मीससच्चित्ते॥ वृ. यत्तत्सस्निग्धं तत्त्रिविधं सच्तित्तमचित्तं मिश्रं चेति. तत्रचित्तं स्थाप्यं यतस्तत्राचित्तसस्निग्धे ग्रहणं क्रियते एव न तत्र निरूपणा. अधिकार: पूनः-निरूपणं मिश्रसचित्तयोः कर्त्तव्यं ।
इदानी मिश्रसच्चित्तसस्निग्धे हस्ते सति ग्रहणविधि प्रतिपादयन्नाहमू. (७७७) पव्वाणं किंचि अव्वाणमेव किंचिच्च होअनुव्वाणं।
पाएण हि यं (तं) सव्वं एक्कक्कहाणी य वुड्डी य॥ वृ. अत्र हस्ते सस्निग्धं किश्चित् प्रम्लान्-मनाक्शुष्कं तथा 'अव्वाणं ति आव्यानमुद्वानं किञ्चित्सस्निग्धं किश्चिच्चहोअनुव्वाण'ति किञ्चिच्च स्निग्धमनाव्यानमनुद्वानम्, एवं त्रिविधमप्येतत्सर्व प्रायेण सस्निग्धमुच्यते, एवमेतद्विभाव्य तत एकैकशुष्कभागवृद्धया, ग्रहणं कर्त्तव्यं पूर्वानुपूर्व्या, तथा एकैकशुष्कभागहान्या वा पश्चानुपूर्व्या गृह्याति भिक्षा। सा एकैकभागवृद्धिः कथं कर्त्तव्येत्यत आहमू. (७७८) सत्तविभागेन करं विन्भाइत्ताण इत्थिमाईणं।
निच्चुन्नयइयरवि य रेहा पव्व करतले य॥ वृ. 'सप्त विभागान् सप्तवा 'करं हस्तं विभज्य' विभागीकृत्य, केषां ?- स्त्र्यादीनां, त च विभागा एतानकीकृत्य कर्तव्याः, के च ते?'निम्नोन्नतेतरे' तत्र निम्नं त्वङ्गुलिपर्वरेखा उन्नतमलिपर्वाणि इतरत्करतलं नोन्नतं नापि निम्नं। इदानीं केन शुष्केन प्रदर्शन कः प्रदेशः प्रम्लानो भवति ? केन वा प्रम्लानेन देन क- सार्द्रः प्रदेशो भवतीत्यस्वार्थस्य ज्ञानपनार्थमाह__मू. (७७९) जाहे य उन्नाइ उव्वाणाइं हवंति हत्थस्स।
ताहे तलपव्वाणा लेहा पुन होतऽनुव्वाणा ॥ वृ. यदा उन्नतानि हस्तस्थानानि उद्धानानि भवन्ति तदा हस्ततलं प्रम्नानं-मनाक् शुष्कं भवति रेखास्तु भवन्त्त्यनुदानाः । इदानीं शुष्कहस्तस्थानामेकैकवृद्धया यथा यस्मिन् काले ग्रहणं भवति तथा प्रदर्शयन्नाह. मू. (७८०) तरुणित्थि एक्कभागे पव्वाण होइ गहण गिम्हासु।
हेमंते दोसु भवे तिसु पव्वाणेसु वासासु॥ ..तरुण्याः स्त्रिय उन्नतसप्तमैकाभागे प्रम्लाने शुष्क सति उष्णकाले गृह्यते भिक्षा यतः सोष्मतया कालस्य चोष्णतया यावता कालेन असावुन्नतप्रप्रदेशः शोषमुगपतस्तावता कालेन इतरे निम्नप्रदेशाः सार्दा अपि अचिताः संजाता- अतः कल्पेत भिक्षाग्रहणं, हेमन्तकाले तस्या एव तरुण्या द्वयोः सप्तमभागयोः शुष्कयोः सतिर्भिक्षाग्रहणं भवेदिति, तस्या एव तरुण्या वर्षाकाले त्रिषु सप्तभागेषु शुष्केषु सत्सु भिक्षाग्रहणं

Page #179

९७६
ओघनिमुक्ति मसूत्र भवति। मू. (७८१)
एमेव मज्झिमाए आढत्तं दोसु ठायए चउसु।
. तिसु आढत्तं थेरी नवरि ट्ठाणेसुपंचसु उ॥ - वृ. एवमेव मध्यमायाः स्त्रिया उष्णकाले द्वयोर्भागयोः प्रारब्धं चतुर्ष भागेषु संतिष्ठते. एतदक्तं भवतिमध्यमायाः स्त्रिया उष्णकाले द्वयोः सप्तभागयोः शुष्कयोः सतोहणं भवति, स्थावस्या एव मध्यमायास्त्रिया हेमन्ते काले त्रिषु सप्तभादेषु स्थविराया अपि उष्णकाले त्रिषु भागेषु प्रारब्धं पञ्चसु भोगेषु संतिम्ले, एतदुक्तं भवति-उष्णकाले स्थविर्या स्त्रिषु सप्तभागेषु शुष्केषु सत्सु ग्रहणं भवति, तथा तस्या एव स्थविर्या हेमन्तकाले चुतुर्यु सप्तभागेषुशुक्षेषु सत्सुभिक्षाग्रहणं कर्त्तव्यं तस्या एव वर्षाकाले पञ्चसुसप्तभागेषुशुष्केषु सत्सु भिक्षाग्रहणं कर्त्तव्यम्। मू. (७८१) एमेव होइ पुरिसो दुगाइछट्ठाणं पज्जवसिएसुं।
... अपुमं तु तिभागाइं सत्तमभागे अवसिते उ॥ वृ. एवमेव पुरुषस्य द्वयोर्भागयोः प्रारब्दं षट्स्थानपर्यवसितेषु भागेषु संतिष्ठते, एतदुक्तं भवतितरुणपुरुषस्योष्णकाले भागद्वये शुष्के सति गृह्यते, तथा सत्यैव तरुणस्य शीतकाले त्रिषु भागेषु शुष्केषु सत्सु भिक्षा गृह्यते, तथा तस्यैव तरुणस्य वर्षाकाले चतुर्षु भागेषु शुष्केषु सत्सु ग्रहणं, तथा मध्यमपुरुषस्योष्णकाले त्रिषु भागेषु शुष्केषु सत्सु ग्रहणं, तस्यैव मध्यमस्य हेमन्ते चतुर्यु भागेषु शुष्केषु सत्सु ग्रहणं, तथा तस्यैव मध्यमस्य वर्षाकाले पञ्चसु भागेषु शुष्केषु सत्सु भिक्षाग्रहणं कर्त्तव्यं, तथा वृद्धपुरुषस्योष्णकाले चतुर्युभागेषु शुष्केषु भिक्षाग्रहणं कर्त्तव्यं । नपुंसकस्यपुनस्त्रिभागेष्वारब्दंसप्तमभागेषु संतिष्ठते, एतदुक्तं भवति-सर्वस्मिन् हस्ते शुष्के सति ग३हणं कर्त्तव्यं भवति. तत्र चेयं भावनातरुणनपुंसकस्योष्णकाले त्रिष भागेषु शुष्केषु भिक्षाग्रहणं कल्पते, तस्यैव तरुणनपुंसकस्य हेमन्तकाले चतुर्यु भागेषु शुषेषु ग्रहणं, तस्यैव च हेमन्तकाले पञ्चसुभागेषु शुष्केषु ग३हणं, तस्यैव च वर्षाकाले षट्सु भागेषु शुष्केषु ग्रहणं, वृद्धनपुंसकस्योष्णकाले पञ्चसु भागेषु शुष्केषु ग्रहणं, तस्यैव, तस्यैव हेमन्तकाले षट्सुभागेषु शुष्केषु भिक्षाग्रहणं, तस्यैव, वृद्धनपुंसकस्य वर्षाकाले सप्तस्वपि सप्तभागेषु शुष्कषु भिक्षाग्रहणं कर्तव्यमिति । एवमेकैकवृद्धा ग्रहणमुक्त, पश्चानुपूर्व्या, तु एकैकभागहान्या भिक्षाग्रहणं वेदितव्यं, तच्चैवंस्थविरनपुंसकस्य वर्षाकाले सप्तभिरपि हस्तभागैः शुष्कैर्गुह्यते भिक्षा. तस्यैव शीतकाले पङिगर्मागः शुष्कैर्गृह्यते, तस्यैवोष्णकाले पञ्चभिर्मागैः शुष्कैगृह्यते, एवमनया हान्या तावन्नेतव्यं यावत्तरुणी स्त्रीति। . उक्तं त्रिविधद्वारं, भावद्वारप्रतिपादनायाहमू. (७८३) दुविहो य होइ भावो लोइयलोउत्तरो समासेणं ।
एक्किक्कोवि य द्विहो पसत्थओ अप्पसत्थो य॥ वृ. द्विविधो भवतिभावः-लौकिको लोकोत्तरश्चेति, समासत- पुनरेकैको द्विविधः-प्रशस्तोऽप्रशस्तश्च, लौकिकः प्रशस्तोऽप्रशस्तश्च, एवं लोकोत्तरोऽपि। तत्रोदाहरणमुच्यते-एगंमि सन्निवेसे दो भाउया वणिया, तेय परोप्परं विरिक्का, तत्थ एगो गामे गंतूण करिसणं करेइ, अन्नोवि तहेव, तत्थ एक्कस्स सुमहिला अन्नस दुम्महिला, जा सा दुम्महिला सा गोसे उठ्ठिया मुहोदगदंतपक्खालणअदागफलिहमाईहिं मंडंती च्छइ, कम्मारगाईणं न किंचि जोगक्खेमं वहइ, कल्लेउयं च करेइ, अन्नस्स य जा सा महिला कम्मारमाईणं जोगक्खेमं वहइ अप्पणो य सकज्ज मंडणादि करेइ, तत्थ जा सा अप्पणो चेय मंडणे लग्गा अच्छइ तीए

Page #180

मूलं-७८३
अचिरेण कालेणं परिक्खीण घरं, इयरीए धणधन्नेमं घरं समिद्धं जायं। एवं च जो साह वन्नहेउं रुवहेडं वा आहारं आहारेइ, नवि आयरिए णवि बालवुड्डगिलाणदुब्बले पडियग्गति अप्पणो य गहाय पज्जत्तं नियत्तइ, एवं सो अप्पपोसओ, जहा सा चुक्का हिरन्नाईणं एवं सोवि निज्जरालाभो तस्स चुक्किहिइ, पसत्थो इमो जो नो वन्नहेडं ख्वहेउं वा आहारं आहारेइ, बालाईणं दाउंपच्छा आहारेइ. सो नाणदंसणचरित्ताणं आभागी। भवति। एवं पसत्येण । भावेणं आहारेयव्वो सो पिंडो । इदानीमेनमेवार्थ गाथाभिरुपसंहरन्नाहम. (७८४) . सुज्झिलगा दो वणिया गाम गंतूम करिसणारंभो।
एगस्स देहमंडणबाउसिआ भारिया अलसा॥ मू. (७८५) मुहधोवणं दंतवणं अदागाईण कल्ल आवासं।
पुव्वण्हरकणमप्पण उक्कोसयरं च मज्झण्हे ॥ मू. (७८६) तणकट्टहारगाणं न देइ न य दासपेसवग्गस्स।
न य पेसणे निउंजड़ पलानि हिय हानि गेहस्स। मू. (७८७) बिझ्यस्स पेसवग्गं वावारे अन्नपेसणे कम्भे।
काले देहाहारं सयं च उवजीवई इड्डी॥ वृ. सुगमाः नवरं 'बाउसिआ' विहसणसीला ।। मुखधावनं करोति, तथा 'कल्ल'त्ति कल्यपूपकम् आवश्यक पूर्वाह्ये करोत्यात्मना चोत्कृष्टतरं च धृतपूर्णादिमध्याह्ये भक्षयत्येकाकिनी॥ तृणकाष्ठहारकाणां न किश्चिद्ददाति दासवर्गस्य तथा प्रेष्यो यः कश्चित्प्रेष्यते तद्वर्गस्य च न किश्चिद्ददाति, न च ‘प्रेषणे' कार्ये नियुङ्क्ते कर्मकरान् ततश्च भोजनादिना विना ‘पलाणा' नष्टाः हृतं च यत्किञ्चिद्भहे रिक्थमासीत्, एवं हानिर्जाता गेहस्य, तत्रायं लौकिकोऽप्रशस्तोभावः । इदानीं लौकिकप्रशस्तभावप्रतिपादनायाह-द्वितीयस्य या भार्या सा प्रेष्यवर्ग व्यापारयित्वा प्रेषणा कार्ये कर्मणि च विविधे काले च तेषामाहारं ददाति स्वयं च काले आहारमुपजीवति । अयं लौकिकोऽत्र प्रशस्तो भाव उक्तः, इदां लोकोत्तराप्रशस्तप्रतिपादनायाहमू. (७८८). वन्नबलख्वहेउं आहारे जो तु लाभि लभंते।
अतिरेगं न उ गिण्हइ पाउग्गगिलाणमाईणं॥ मू. (७८९) जह सा हिरन्नमाईसु परिहीणा होइ दुक्खआभागी।
एवं तिगपरिहीणो साहू दुक्खस्स आभागी॥ मू. (७९०)) आयरियगिलाणपट्टा गिण्ह न महंतवि जो साहू।
नो वन्नख्वहरेउं आहारे एस उपसत्थो । वृ. वर्णबलरूपहेतुमाहारयति यच लाभे क्षीरादौ लभ्यामाने सति प्रायोग्यं ग्लानादीनामतिरिक्तं न गृह्याति ।। यथा सा गृहस्था हिरण्यादिपरिहीना संजाता दुःखभागिनी च जाता एवं सादुरपि त्रिकेणज्ञानदर्शनचारित्रलक्षणेन हीनो दुःखस्य भागी भवति । उक्तो लोकोत्तरोऽप्रशस्तः, इदानीं लोकोत्तरप्रशस्तभावदर्शनायाह-आचार्यादीनामर्थाय गृह्याति न ममेदं योग्यं किन्त्वाचार्यादः, एवं यः साधुग्र्याति, रोष सुगम । उक्तो लोकोत्तरः प्रशस्तो भावः, उक्तं भावद्वारम् ॥ मू. (७९१) उग्गमउप्पायणसएसणाए बायाल होति अवराहा।
सोहेउं समुयाणं पडुप्पन्ने वच्चए वसहिं। म. (७९२) सुन्नधरदेउले वा असई य वस्सयस्स वा दारे। 1261 127

Page #181

ओघनियुक्तिः मूलसूत्रं । संसत्तकंटगाई सोहेउमुवस्सगं पविसे ॥ वृ. एवं साधुरुद्गत्मोत्पादनैषणाभिर्द्विचत्वारिंशदपराधा भवन्ति तैः समदानं भैक्षं "शोधयित्वा विवच्य ततः ‘पड्डपन्ने' लब्धे सतिभक्तादौ वसंति प्रयाति। इदानीं तदभक्तं गृहीतं सच्छोधयित्वा वसतिं प्रविशति. केषु स्थानेषु?, अत आह-गृहीत्वा भक्तमुपाश्रयाभिमुखो व्रजेत.शून्यगृहे तभक्तं प्रत्युपेक्ष्य ततो वसति प्रविसति, तदभावे देवकुले वा, ‘असई य' गृहादीनामभावे उपाश्रयद्वारे संसक्तं त्रसैः कण्टकैर्वा यद्वयाप्तं तत शोधयित्वा-प्रोज्झय संसक्तादिभक्तं तत उपाश्रयं प्रविशति । एवं तस्य प्रत्युपेक्ष्यमाणस्य कदाचित्संसक्तं भवति तत्र किं करोतीत्यत आह. __मू. (७९३) संसत्तं तत्तोच्चिअ परिद्ववेत्ता पुनो दवं गिण्हे। .
कारण मत्तय गहि पडिग्गहे छोटु पविसणया॥ वृ. यदि तत्र संसक्तं भक्तं पानकं वा भवेत्ततस्तस्मादेव स्थानात्प्रतिस्थाप्य पुनरप्यन्यद्रवं गृह्णाति. तथा ग्लानदिकारणन च मात्रके यद्भहीतमासीत्तत्पतद्भहे प्रक्षिप्य प्रविशति, यतस्तस्य साधुभिराख्यातं यदुत ग्लानस्यान्यल्लब्धतो निष्कारण-मात्रकोपयोगंपरिहरन् पतद्भहे प्रक्षिप्य प्रविशति, निष्कारणमात्रकोपयोगे च प्रमादी भवति । एवमसौ परिशुद्धे सति भक्ते प्रविशति उपाश्रयं ।
अथाशुद्धं भवति ततः परिष्ठाप्य किं करोतीत्यत आहमू. (७९४) गामे य कालभाणे पहुच्चमाणे हवंति भंगट्ठा।
काले अपहप्पंते नियत्तई सेसए भयणा॥ वृ. भङ्गा भवन्ति, तेषां च भङ्गकानां मध्ये यस्मिन् भङ्गके कालो न पर्याप्त तस्मिन्निवर्त्तत एव, शेषेषु चतुर्ष भङ्गेषु 'भजनां' विकल्पनां करोति सेवनां वा करोति । इदानी भजनां दर्शयन्नाह__ मू. (७९५) अन्नं च वए गाम अन्नं भाणं व गेण्ह सइ काले।
पढमे बितिए छप्पंचमे य भय सेस य नियत्ते॥ वृ. अन्यं ग्राम्यं वा व्रजति काले पर्याप्यमाणे, अन्यं च भाजनं गृह्याति पर्याप्यमाणे काले सति, एवं प्रथम भङ्गे द्वितीये च षष्ठे पञ्चमभकके च 'भजनां' सेवनां करोति काले सति, शेषभङ्गेषु येषु कालोन पर्याप्यते तेषु 'निवर्तन' गन्तव्यं भिक्षाया इत्यर्थः । स च पर्याप्यमाणः कालो द्विविधः-जघन्य उत्कृष्टश्च, तत्र जघन्यप्रतिपादनायाहमू. (७९६) वोसिट्टमागयाण उव्वासिअमत्तए य भमितिअं।
___पडिलेहियमत्थमणं सेसथमिए जहन्ना उ॥ वृ. सज्ञां व्युत्सृज्यागतानां मात्रकं च यस्मिन तोयं गृहीत्वा गत आसान्निर्लेपनार्थं तस्मिन्नुद्वासिते. शोषिते सति भूमित्रिक च-कायिकीभूमौ द्वादश स्थण्डिलानि संज्ञाभूमौ द्वादश स्थण्डिग्लानि कालभूमा त्रीणिस्थण्डिलानि, एवमरिमन भूमित्रितये प्रत्युपेक्षिते सति यदाऽस्तमनं भवति तस्मिन् प्रदेशे 'अत्थमिए'त्ति शेषोपधिं अस्तमिते आदित्ये प्रत्युपेक्षते यदा अयमित्थंभूतो जधन्यः काल इति। मू. (७९७) भुत्ते वियारभूमी गयागयाणं तु जह य ओगाहे।
चरमाए पोरिसीए उक्कोसो सेस भज्झिमओ॥ वृ.भुक्ते सति विचारभूमिं गत्वाऽऽगतानां यथा ओगाहे' आगच्छति चरमा पौरुषी-चतुर्थः प्रहरः अथवा चरमपी रुषी-पादोनचतुर्थप्रहरो यथाऽऽगच्छति । अस्या वेलायामयुमुत्कृष्टः कालः, शेषस्त्वन्यो

Page #182

मूलं-७९७ .. मध्यमः काल इति । तेन च भिक्षामटित्वा विनिवृत्त्य प्रविशता वसतौ किं कर्त्तव्यमत आहमू. (७९८) पायमज्जणनिसीहिआय तिन्नि उ करे पवेसंभि।
अंजलि ठाणविसोही दंडग उवहिस्स निक्खेवो॥ - वृ. बहिरेव वसते- पादौ प्रमार्जयति निषीधिकात्रितयं करोति, प्रविशन् पुनश्च गुरोः पुरस्तादञ्जलिना नमस्कारं करोति ‘नमो खमासमणाणं"ति. तथा प्रविष्टश्च स्थानं विशोधयति तत्र दण्डकस्योपधेश निक्षेप करोति । इदानीमेतामेव गाथा भाष्यकारो व्याख्यानयन्नाहमू. (७९९) एवं पडुपन्ने पचिसओ उ तिन्नि व निसीहिया होति। अग्गद्दारे मज्से पवेस पाए य सागरिए ।
[भा. २६२] वृ. एवं प्रत्युत्पन्ने-लब्धे सति भक्ते प्रविशतस्तिस्त्रो निषीधिका भवन्ति, क्व ?-अग्रद्वारे प्रथमा तथा द्वितीया मध्यप्रदेशे वसतेः प्रवेशे च मूलद्वारस्य तृतीयां निषीदिकां करोति पादौ च प्रमार्जयति यदि कथित सागारिको न भवति. अथ तत्र सागारिको भवति ततो वरण्डकाभ्यन्तरे प्रमार्जनं करोति, अथ मध्यमेऽपि भवतिद्वितीयनिषीधिकास्थानेऽपि भवति ततोमध्ये प्रविश्य प्रमार्जयति पादौ. तेनच कारणेन पश्चाद-भाष्य. कारेण पादप्रमार्जनं व्याख्यातं येन तदनियतं वर्तते, निषीधिकास्वकृतास्वपि कारणवशात्संभतीति।
इदानीमञ्जल्यवयवंव्याख्यानयन्नाहमू. (८००) हत्थुस्सेहो सीसप्पणामणं वाइओ नमोक्कारो। गुरुभायणे पणामो वायाए नमो न उस्सेहो॥
भा. २६३] व.हस्तस्योत्सेधं नमस्कारार्थं करोति, शीर्षप्रणमनं करोति, वाचा च "नमो खमासमणाणं"ति, इत्येवं नमस्कारं करोति अथ तद्गुरु भिक्षाभाजनं भवति मात्रकं च गुरुगृहीतमङ्गलीभिः, ततश्चैवं गुरुणि भाजने सति शिरसा प्रणामं करोति वाचा च नम इत्येवं ब्रूते, न हस्तोच्छ्रयं करोति, यतोऽसौ गुरोमात्रकस्याधो हस्तो दत्तः साधारणार्थमतोऽक्षणिकस्ततश्च नोच्छ्यं करोति । इदानीं स्थानविशोधिं व्याख्यानयनाह. मू. (८०१) उवरिं हेट्ठा य पमज्जिऊण लट्ठि ठवेज्ज सट्ठाणे। . पट्टे उवहिस्सुवरिंभायणवत्थाणि भाणेसु॥
भा. २६४] वृ. उपरि-कुड्यस्थाने अधस्ताच्च-भुवं प्रमृज्य पुनश्च स्वस्थाने यष्टिं स्थापयेत्. पुनश्च ‘पट्टकं' चोलपट्टकमुपधेरुपरि स्थापयेत-मुश्चति 'भाजनवस्त्राणि च' पटलानि 'भाजनेष' पात्रोपरि स्थापयति ॥ मू. (८०२) जइ पुण पासवणं से हवेज तो उग्गहं सपच्छागं। . दाउं अन्नस्स सचोलपट्टओ काइयं निसिरे॥
भा. २६५] वृ. यदि पुनस्तस्य साधोः प्रश्रवणं' कायिकादिर्भवति ततश्च ‘अवग्रहं' पतद्भह ‘सपच्छागं' सपटलं 'दातुं' अर्पयित्वा अन्यस्य साधोः पुनश्च सह चोलपट्टकेन-चोलपट्टकद्वितीयः कायिकांव्युत्सजति। कायिकां व्युत्सृज्य कायोत्सर्ग करोति, तत्र च को विधिरित्यत आहमू. (८०३) चउरंगुलमुहपत्ती उज्जुयए वामहत्थि रयहरणं ।
वोसट्टचत्तदेहो काउस्सग्गं करेजाहि॥ वृ. चतुर्भिरङ्गुलेर्जानुनोपरि चोलपट्टगं करोति नाभेश्वाधचतुर्भिरङ्गुलै- पादयोश्चान्तरं चतुरङ्गुलं कर्त्तव्यं, तता मुखवस्त्रिकामुज्जुगे-दक्षिणहस्तेन गृह्याति वामहस्तेन च रजोहरणं गृह्याति, पुनरसो व्युत्सृष्टदेहः प्रलम्बितबाहुस्त्यक्त देहः साधुपद्रवेऽपि नोत्सारयति कायोत्सर्ग, अथवा व्युत्सृष्टदेही

Page #183

१८०
ओघनियुक्तिः मूलसूत्र दिव्योपसर्गेष्वपि न कायोत्सर्गभङ्गं करोति, त्यक्त देहोऽक्षिमलदूषिकामपि नापनयति, स एवं विधः कायोत्सर्ग कुर्यात् इदानीमेनामेव गाथां भाष्यकारो व्याख्यानयन्नाह. मू. (८०४) पुव्वुदिटे ठाणे ठाउं चउरंगुलंतरं काउं।
मुहपोत्ति उज्जुहत्थे वामंमि य पायपुंछणयं । मू. (८०६) काउस्सग्गंभि ठिओ चिंते समुयानिए अईआरे।
जा निग्गमप्पवेसो तत्थ दोसे मने कुज्जा ॥ वृ. चतुर्भिरङ्गुलैरधो जानुनी अप्राप्तवोलपट्टको यथा भवति तथा नाभिं चोपरि चतुभिरङ्गुलैर्यथा न स्पृश्यति, उभयतोबाहुकूर्पराभ्यां धृतं करोति ‘पट्टक' चोलपट्टकं पडलं वा उभयकूपरधृतं करोति, यदा चोलपट्टकः सच्छिद्रो भवति तदा पटलं गृह्याति। पूर्वोद्दिष्टमेव कायोत्सर्गस्थानं तत्र स्थित्वा, तथा पादस्य चान्तरं चतुरङ्गलं कृत्वा मुखवस्त्रिकां च दक्षिणदानिकानतिचारान्’ भिक्षातिचारानित्यर्थः, कस्मादारभ्य चिन्तयत्यतिचारान?-निर्गमादारभ्य यावत्प्रवेशो वसती जातः. अस्मिन्नन्तराले तत्र दोषा ये जातास्तान 'मनसि करोति' स्थापयति चेतसि॥ मू. (८०७) ते पडिसेवणाए अनुलोभा होति वियडणाए य।
पडिसेववियडमाए एत्थ उचउरो भवे भंगा॥ वृ. तांश्चातिचारा प्रतिसेवनानुलोम्येन-यथैव प्रतिसेवितास्तेनैवानुक्रमेण कदाचिश्चिन्तयति, तथा 'वियडणाए'त्ति विकटना-आलोचना तस्यां चानुलोमानेव चिन्तयति, एतदक्तं भवति-पढम लहओ दोसो पडिसेविओ पुणो वक्तो वक्तुयरो, चिंतेइ एवमेव, ततश्च प्रतिसेवनाया अनुकूलम् आलोचनायामप्यनुकूलमेव, यतः प्रथमं लघुको दोष आलोच्यते पुनर्वृहत्तरः पुनर्ब्रहत्तम इत्येष प्रथमभङ्कः, अन्नो पडिसेवणाए अनुकूलोन उण विअडणाए, एतदुक्तं भवति-आसेविअं पढमं वक्तं पुणो लहुअंपुणो वक्तं पुणो वड्डयरं, चिंतेइ एवमेव, ततश्च प्रतिसेवनाया अनुकूलं न त्वालोचनायाः, यतस्तत्र प्रथमं लघुतर आलोच्यते पुनर्बुहत्तमःइत्येष द्वितीयः, अन्नो पडिसेवणाए नानुकूलो आलोयणाए पुन अनुकूलो, एतदुक्तं भवतिअड्डावियड्डा पडिसेविआ चिंतेइ पुन आलोयणानुकूलेणं, एत तइओ भंगो, अन्ने उण पडिसेवणाएइव अननुकूलो आलोणएवि अननुकूलो, एतदुक्तं भवति-पढमं वक्तो पडिसेविओ पुणो लहुओ पुणो वक्तो वड्डयरो. चिंतेड पन जं जहा संभरइ. पढमं वड्डो पणो लहणो पणो वडो पुणो वड्डयरो. एवं अडवियक्तं चिंतंतस्स न पडिसेवणानुकूलो नालोयणानुकूलो, एस चउत्थो, एसो य वज्जेयव्यो । इदानीममुमेवार्थं गाथाङ्केनोपसंहरन्नाह- 'पडिसेववियडणाए होति एत्थंपि चउभंगा' इदं व्याख्यातमेवेति । इदानीं सामुदानिकानतिचारानालोचयति यदि व्याक्षेपादिरहितो गुरुर्भवति, अथ व्याक्षिप्तो गुरुर्भवति तदा नालोचयति, एतदेवाह
वक्खित्तपराहुत्ते पमत्ते मा कयाइ आलोए।
आहारं च करेंतो नीहारं वा जइ करेइ॥ मू. (८०९) कहणाईवक्खित्ते पमत्त अन्नओ व मुहे। अंतरमकारए वा नीहारे संक मरणं वा ।।
भा. २६७] वृ. व्याक्षिप्तो धर्मकथनादिना स्वाध्यायेन, 'पराहत्तो'त्ति पराङमुखः पराभिमुख इत्यर्थः, प्रमत्त इति विकथयति, एवंविधेगुरौन कदाचिदालोचयेत, तथाऽऽहारं कुर्वति सति, तथा नीहारं वा यदि करोति ततो
मू. (८०८)

Page #184

मूलं - ८०९
१८९
नालोचयति । इदानीमेतामेव गाथां भाष्यकारो व्याख्यानयन्नाह - धर्मकथादिना वा व्याक्षिप्तः कदाचिद् गुरुर्भवति, विकथादिना वा प्रमत्तोऽन्यतोऽभिमुखो वा भवति, भुञ्जतोऽपि नालोचनीयं. किं कारणं ? - 'अंतर' ति अन्तरायं वा भवति यावदालोचनां श्रृणोति, अकारकं वा शीतलं भवति यावदालोचनां श्रृणोति । तथा नीहारमपि कुर्वतो नालोचनीयं किं कारणं ?. यत आशङ्कया साधुजनितया न कायिकादिर्निर्गच्छंति, अथ धारयति ततो मरणं वा भवति । यस्मादेते दोषास्तस्मात
मू. (८१०)
अव्वकिखत्ताउत्तं उवसंतमुवट्टिभं च नाऊणं । अणुन्नेवेत्तु मेहावी आलोएज्जा सुसंजए ॥ कहणाइ अवक्खित्ते कोहाइ अणाडले तदुवउत्ते । संदिसहत्ति अणुन्नं काऊणं विदिन्नमालोए ॥
मू. (८११)
[भा. २६८ ]
वृ. धर्मकथादिनाऽव्याक्षिप्ते गुरौ आलोचयेत्, आयुक्तं - उपयोगतत्परं, 'उपशान्तं' अनाकुलं गुरुं • दृष्ट्वा 'उपस्थित' उद्यतं च ज्ञात्वा एवंविधं गुरुमनुज्ञाप्य मेधावी आलोचयेत 'सुसंयतः' साधुः । इदानीमेतामेव गाथा व्याख्यानयन् भाष्यकृदाह-धर्मकथादिनाऽव्याप्ति क्रोधादिभिरनाकुले तदुपयुक्तेभिक्षालोचनापयुक्ते च 'संदिसहत्ति अणुन्नं काऊणं' संदिशत आलोचयामीत्येवमनुज्ञां कृत्वा मार्गयित्वेत्यर्थः, ‘विदिन्ने’त्ति आचार्येण विदिन्नायामनुज्ञायां भणत इत्येवं लक्षणायां तत आलोचयेत् । तेन च साधुनाऽऽलोचयता एतानि वर्जनीयानि -
मू. (८१२)
मू. (८१३)
लंचलं भासं सूर्य तह ढड्डुरं च वज्जेज्जा । आलोएज्ज सुविहिओ इत्थं भत्तं च वावारं ॥ करपाय भमुहिसीसऽच्छिउट्टिमाईहि नट्टिअं नाम । वलणं हत्थसरीरे चलनं य भावे य ॥ गारत्थियभासाओ य वज्जए भूय ढड्ढरं च सरं । आलोए वावारं संसट्टियरे व करमत्ते ॥
[भा. २६९]
मू. (८१४)
[ भा. २७० ] वृ. नृत्यन्नालोचयति वलन्नालोचयति अंगानि चलयन्नालोचयति, तथा भाषमाणो गृहस्थभाषया नालोचयति, किं तर्हि ? - संयतभाषयाऽऽलोचयति, तद्यथा-सुयारियाउ इत्येमवादि, तथा चालोचयन् मुकेन स्वरेण नालोचयति मिणमिणतं. तथा ढड्डुरेण च स्वरेण उच्चैर्नालोचयति, एवंविधं स्वरं वर्जयेत । किं पुनरसावालोचयतीत्यत आह- -आलोचयेत्सुविहितो हस्तमुदकस्निग्धं, तथा 'मात्रकं' गृहस्थसत्कं कडुच्छुकादि - उदकार्द्रादि, तथा गृहस्थया कतमं व्यापारं कुर्वत्या, भिक्षा दत्तेत्येतञ्चालोचयति । इदानीमेतामेव गाथां व्याख्यानयन्नाह - करस्य तथा पादस्य ध्रुवः शिरसः अक्ष्णः ओष्ठस्य च एवमादीनामङ्गानां सविकारं चलनं नर्त्तनं नाम, एतत् कुर्वन्नोलचयति, वलनं हस्तस्य शरीरस्य कुर्वन्नालोचयति, तथा चलनं कायस्य करोति मोटनं तत्कुर्वन्नालोचयति, तथा भावतश्चलनमन्यथा गृहीतमन्यथाऽऽलोचयति अक्तवियक्तं ।। आलोचयन् गृहस्थभाषया नालोचयति, यथा “सुग्गीओ (लंगणीओ) लाओ मंडया लगा” इत्येमवादि, किन्तु संयतमाषयाऽऽ' लोचनीयं “सुयारियाउ” इत्येमवादि, मूकस्वरं मूकस्वरं मनाक ढडुरं च महान्तं स्वरं वर्जयन्नालोचयति, किमालोचयति ? - “व्यापारंगृहस्थयोः संबन्धिनं, तथा 'संसृष्टमम् ' उदकार्द्रादि, ‘इतरं’ असंसृष्टं किं तत् ? - करं संसृष्टमसंसृष्टं च उदकेन, तथा 'मात्रकं' गृहस्थसत्कं कुण्डलिकादि उदकसंसृष्टमसंसृष्टं चेति, एतदालोचयत् ।

Page #185

१८२
आनियुक्तिः मूलसूत्रं मू. १८१५) एयद्दोसविमुक्कं गुरुणा गुरुसम्मयस्स वाऽऽलोए।
जंजह गहियं तु भवे पढमाओ जाभवे चरिमा ।। वृ. एभिषेर्विभुक्त मनन्तरोक्तैमक्षमालोचयतेद्गुरोः समीपेवायो गुरोः संमतो-बहुमतस्तस्य समर्मापे आलोचयेत. कथमा लोचनीवं ?, यद्यथा गृहीतं भवेत्-येन क्रमेण यद्भहीतं प्रथमभिक्षाया आरभ्य यावच्चरमा-पश्चिमा भिक्षा तावदालोचयेदिति। एव तावदुत्सर्गेणालोचनविधिः। यदा पूनरेतानिकारणानि भवन्ति तदा ओधत आलोचयतीत्येतदेवाहमू. (८१६) काले य पहुप्पते उच्चाओ वावि ओहमालोए।
वेला गिलाणगस्सव अइच्छइ गुरूव उच्चाओ।। वृ. यदा तु पुनः काल एव नपर्याप्त यावदनेनक्रमेणालोचयति तावदस्तं गच्छत्यादित्यः तदा तस्मिन् काले ओधत आलोचयति, यदिवा श्रान्तः कदाचिद्भवति तदाऽप्योधत एवालोचयति, वेला वा ग्लानस्यातिकामति यावत्क्रमेणालोचयति अत ओधत आलोचयति, अथवा गुरु: उच्चातो-श्रान्तः कुलादिकार्येण केनचित् तता ओघत आलोचयत्येवं कारणैरिति । का चासावोघालोचना?. मू. (८१७) पुरकम्मपच्छकम्मे अप्पेऽसुद्धे यओहमालोए।
तुरियकरणमिजंसे सुन्झई ततिअंकहए। वृ. आकुलत्वे आपन्ने सत्येवमोघलोचनयाऽऽलोचयति-पुरःकर्म पश्चात्कर्म च अल्पं नास्ति किञ्चिदित्यर्थः, 'असुद्धे यत्ति अशुद्धं चाल्प, अशुद्धमाधाकर्माद्यभिधीयते तदल्प-नास्तीति, एवमोघतःसङ्गेपेणालोचयेत्। 'तुरियकरणमिति त्वरित कार्येजाते सतियन्त्रशुद्धयति उक्तेनप्रकारेण तावन्मात्रमेव कथयति, एषा । ओघालोचनेति ॥ मू. (८१८) आलोइत्ता सव्वं सीसंसपङिगह पमज्जिता !
उद्यमहो तिरियमी पडिलेहे सव्वओ सव्वं ॥ वृ. एवमेषा मानसी आलोचना वाचिकी वाऽऽलोचनोक्ता, इदानीं कायिकी आलोचना भण्यतेआचार्यस्य भिक्षा दर्श्यते, एवं मनसा वाचा वाऽऽलोचयित्वा सर्व' निरवशेष, तथा मुखवस्त्रिकया शिरः प्रमृज्य पतद्ग्रहं च सपटलं प्रमृज्य 'उद्धवं' पीठीः 'अधो' मुवि 'तिर्यक् तिरधीनं 'प्रत्युपेक्षेत' निरूपयेत् 'सर्वतः' समन्ताच्चसृष्वपि दिक्षु सर्वनैरन्तर्येण. ततः पतदभहस्ते कृत्वा भक्तादिगुरोर्दर्शयतीति वक्ष्यति भाष्यकृत् । इदानीमेतामेव गाथा भाष्यकृदाह, तत्र गुरुदोषत्वात्प्रथममूर्दानि त्रीणि पदानि व्याख्यानयन्नाहमू. (८१९) उद्धं पुष्कफलाई तिरियं मजारिसाणडिभाई।
खीलगदारुगआवडणरक्खणट्ठा अहो पेहे ॥ [भा. २७१) वृ. उद्यानादी आवासितानां सतां पुष्पफलादिपातमट्टै निरूप्य ततो गरोदर्शयति, तिर्यङ मार्जारश्वडिम्भानालोक्यालोच्यति. माभूत्ते आगच्छन्तस्तत्पात्रमुत्प्रेर्यपातयिष्यन्ति, आदिशब्दात्काण्ड वा केनचिद्विक्षिप्तमायाति. अतस्तिर्यग निरूप्यते, तथाऽयो निरूपयति, किमर्थ ?. कदाचित्कीलको भवति. तत्रापतनम-आस्खलनं मा भूदिति, अतोऽधो निरूप्यततो भक्तादि दर्शयति । इदानीं 'सीसंसपडिग्गहं पमज्जेत्त'त्ति व्याख्यानयति
मू. (८२०) ओणमणो पवडेजा सिरओ पाणा सिरंपमज्जेजा।

Page #186

मूलं - ८२०
૬૮૩
एमेव उग्गहंमिवि मा संकुडणे तसविनासी ॥
[भा. २७२]
वृ. हस्तस्थे तद्गृहेऽवनमतः शिरसः प्रषतेयुः प्राणिनः कदाचिदत - शिरः प्रथममेव प्रमार्जयेत्, एवमेव पतद्गृह प्रमार्जनं कृत्वा प्रदर्शयेद्भक्तादि, किं कारणं ? -'मा संकुडणे तसविणासो 'त्ति मा भूत्सङ्कोचने सति पटलानां त्रसादिविनाशो भविष्यत्यतः प्रमृज्य पतद्भहं भक्तं पदर्शयतीति ॥ काउं पडिग्गहं करयलंभि द्वं च ओणमित्ताणं । भत्तं वा पानं वा पडिसिज्जा गुरुसगासे ॥
मू. (८२१)
[भा. २७३] वृ. कृत्वा पतद्ग्रह्णं करतले अर्धं च शरीरस्यावनम्य पुनर्भक्तं वा पानं वा प्रदर्शयेत् गुरुसगासे इति ॥ मू. (८२२) ताय दुलारोsय भत्तपान एसणमनेसणाए उ ।
अट्टुस्सासे अहवा अनुग्गहीदाउ झापज्जा ।।
[भा. २७४ ]
वृ. ततः कदाचिद्दुरालोचितं भक्त पानं भवति. 'नट्टं वलं चलं' इत्येवमादिना प्रकारेण, तथैषणादोषः कदाचित् सूक्ष्मःकृतो भवति, अनेषणादोषो वा कचिदजानता, ततश्रुतेषां विशुद्धयर्थमष्टोच्छ्वासं नमस्कारं ध्यायेत, अथवा 'अनुग्रहादी' - ति अथवाऽनुग्रहादि ध्यायेत, “जइ मे अनुग्गहं कुज्जा साहू हुज्जामि तारिओ” इत्येवमादि गाथाद्वयं कायोत्सर्गस्थो विशुद्धर्थं ध्यायेत्, उत्सार्य च कायोत्सर्गं ततः स्वाध्यायं प्रस्थापयेत् । एतदेवाह
मू. (८२३)
विनएण पट्टवित्ता सज्झायं कुणइ तो महुत्तागं । पुव्वभणिया य दोसा परिस्समाई जढा एवं ॥
वृ. विनयेन प्रस्थाप्य स्वाध्यायं योगविधाविव तत- स्वाध्यायं मुहूर्त्तमात्रं करोति, जधन्यतो गाथात्रयं पठति, उत्कृष्टतश्चतुर्दशापि सूक्ष्माणप्राणलब्धिसंपन्नोऽन्तर्मुहूर्त्तेन परावर्त्तयति, एवं कुर्वता पूर्वभणिता दोषा ‘धातुक्षोभे भरणं' मित्येवमादयः तथा परिश्रमादयश्च दोषा 'जढाः त्यक्ता भवन्तीति ॥
मू. (८२४)
दुविहो य होइ साहू मंडलिउवजीवओ य इयरो य ।
मंडलिमुवजीवंतो अच्छड़ जा पिंडिया सव्वे ॥
वृ. स च साधुर्द्विप्रकारो - मण्डल्युपजवीकः इतर- अमण्डल्युपजीवक-, तत्र यो मण्डल्युपजीवकः साधुः सोऽटित्वा भिक्षां तावत्प्रतिपालयति यावत् 'पिण्डिताः ' एकीभूता - सर्वेऽपि साधवो भवन्ति, पुन स तैः सह भुङ्क्ते ।
मू. (८२५)
रोवि गुरुसगासं गंतूण भणड़ संदिसह भंते । पाहुणगस्ववगअतरंतबालवुढाणसंहाणं ॥
वृ. 'इतरोऽपि' अमण्डल्युपजीवकः, तत्र यो मण्डल्युपजीवकः स साधुगुरुसगासं गत्वा तमेव गुरु भणति-यथा हे आचार्याः । संदिशत - ददत यूयमिदं भोजनं प्राधूर्णकक्षपकअतरन्तबालवृद्धशिक्षकेभ्यः साधुभ्य इति । पुनश्र मू. (८२६)
दिन्ने गुरूहिं तेसिं सेस भुजेज्ज गुरुअणुन्नायं ।
गुरुणा संदिट्ठी वा दाउं से तओ भुंजे ॥
वृ. एवमुक्तेन सता गुरुणा दत्ते सति तेभ्यः- प्राधूर्णकादिभ्यो यच्छेषं तद् मुञ्जीत गुरुणाऽनुज्ञाते सति, यदिवा गुरुणा सन्दिष्टः' उक्तः यदुतत्वमेव प्राचूर्णकादिभ्यः प्रयच्छ, एवमसौ साधुर्मणितः सन् दत्त्वा प्राधूर्णकादिभ्यस्ततःशेषं यद् ‘भक्तं तद्भुङ्गे । एवं न केवलमसौ प्राधूर्णकादिभ्यो ददाति अन्यानपि साधून्न्त्रियति,

Page #187

१८४
आघनियुक्तिः मूलसूत्र
तत्र यदि ते गृह्यति ततो निर्जरा, अथ न गृह्यति तथाऽपि विशुद्धपरिणामस्य निर्जवेति । एतदेवाहइच्छिज्ज न इच्छज्ज व तहविय पयओ निमंत साहू । परिणामविसुद्धीए अ निज्जरा हो अगहिएवि ॥
मू. (८२७)
वृ. इच्छेत् कश्चित्साधुर्नेच्छेद्वा तथापि प्रयत्नेन - सद्भावेन निमन्त्रयेत्साधून, एवं सद्भावेन निमन्त्रयमाणस्य परिणाम विशुद्धया' चित्तनैर्मल्यान्निर्जरा भवति कर्मक्षयलक्षणाऽ गृहीतेऽपि भक्ते । अथावज्ञया निमन्त्रयति ततोऽयं दोषः
मू. (८२८)
मू. (८२९)
मू. (८३०)
मू. (८३१)
मू. (८३२)
मू. (८३३)
वृ. सुगमा ॥ यदा पुनरादरेम निमन्त्रयते तदायं महान् गुणः-सुगमा || अत्राह परः अथ कः पुनरयं नियमः ? यदेकस्मिन्नवमानिते सति सर्व एवापमानिता भवन्ति, तथैकस्मिन् संपूजिते सति सर्व एवं संपूजिता भवन्ति, न चैकस्मिन् संपूजिते सर्वे संपूजिता भवन्ति, न हि यज्ञदत्ते भुक्ते देवदत्तो भुक्तो भवतीति । आचार्य आहा - ज्ञानं दर्शनं च तपस्तथा संयमच एते साधुगुणा वर्त्तन्ते, एते च गुणा यथैकस्मिन् साधौ व्यवस्थिता एवं सर्वेष्वपि, एकरूपत्वात्तेषां यतश्चैवमत एकस्मिन साधौ हीलिते- अपमानिते सर्वेषु वा साधुषु हीलितेषु 'ते' ज्ञानादयो गुणा ‘हीलिताः' अपमानिता भवन्ति ॥ एवमेकस्मिन पूजिते पूजिता यतिगुणाः सर्वे भवन्ति, यस्मादेवं तस्मात्स्तोकमेतद्भक्त पानादि 'बहुनिवेस' बह्वायमित्यर्थः निर्जराहेतुरिति, तस्मादेवं ज्ञात्वा पूजयेत्साधून मतिमानिति, यतश्रेवमत एवमेव कर्त्तव्यम् । एतदेवाह 'तम्हे 'त्यादि, सुगमा ।।
मू. (८३४)
वेयावच्चं निययं करेह उत्तरगुणे धरिताणं ।
सव्वं किल पडिवाई वेयावच्चं अपडिवाई |
मू. (८३५)
मू. (८३६)
मू. (८३७)
भरहेरवयविदेहे पन्नरसवि कम्मभूमिगा साहू । एक्वंमि हीलियंमी सव्वे ते हीलिया हुंति ॥ भरहेरवयविदेहे पन्नरसवि कम्भभूमिगा साहू । एक्कमि पूइयंमी सव्वे ते पूइया हुति ॥
अह को पुणा नियमो एक्कमिवि हीलियमि ते सव्वं । होंति अवमानिया पूड़ए य संपूड़या सव्वे । 11 नाणं दसणं वा तवो य तह संजमो य साहुगुणा । एक्के सव्वेसुवि हीलिएसु ते हीलिया हुति ॥ एमेव पूइयंमिवि एक्वंमिवि पूइया जइगुणा उ ।
थोवं बहूनिवेस इइ नच्चा पूयए मइमं ॥ हा जड़ इस गुण एवं मिवि पूइयंमि ते सव्वे । भत्तं वा पानं वा सव्वपयत्तेणं दायव्वं ॥

,
पडिभग्गस्स भयस्स व नासइ चरण सुर्य अगुणणाए । नहु वेयावच्चचिअं सुहोदयं नासए कम्मं ॥ लाभेण जोजयंतो जडणो लाभंतराइयं हणइ । कुमाणो य समाहिं सव्वसमाहिं लहइ साहू ॥ भरहो बाहुबलीवि य दसारकुलनंदनो य वसुदेवो । यावच्चाहरणा तम्हा पंडितप्पह जईणं ॥

Page #188

मलं-८३८
___१८५
मू. १८३८) होजन व हाज्ज लंभो फासुगआहारउवहिमाईणं।
लंभो य निज्जराए नियमन अओ उ कायव्वं ॥ वयावच्चे अब्भुट्टियस्स साए काउकामस्स।
लाभो चेव तवस्सिस्स होइ अद्दीनमनसस्स॥ वृ. वैयावृत्त्यं नियतं कुरुत, केषाम ?-उत्तमगुणान धारयतां साधूनां कुरत। शेषं सुगमम । किन'प्रतिभनस्य' उन्निष्कान्तस्य मृतस्य वा नश्यति चरणं श्रुतमगुणनया नतु वैयावृत्त्यचितं-बद्धं शुभोदयं नश्यति कर्म । किञ्च लाभेन' प्राप्त्या घृतादः 'योजयन्' घृतादिलाभेन योजयन्। कान् ?-यतीन् लाभान्तरायं कर्म हन्ति। तथा पादप्रक्षालनादिना कुर्वन् समाधिं सर्वसमाधि' मनसः स्वस्थतां वाचो माधुर्यादिकं कायस्य निरुपद्रवताम. एवं कुर्वस्त्रिरूपमपि सर्वसमाधिं लभते । सुगमा, नवरं 'पडितप्पह'त्ति वैयावृत्त्यं कुरुत । किश्व-भवेद्वा न वा लाभः. केषां ?-प्रासुकाना माहारोपध्यादीनां तथापि तस्य वैयावृत्त्यार्थमभ्युद्यतस्य साधार्विशुद्धपरिणामस्य लाभ एव निजरायाः अवश्यं. अलाभेऽपि सति निर्जरा भवति, यस्मादेवं तस्मात्कर्त्तव्यं वैयावृत्त्यम्॥
सुगमा, नवरं वैयावृत्त्ये अभ्युत्थितस्य' उद्यतस्य श्रद्धया कर्तुकामस्य लाभ एव ।। मू. (८४०) एसा गहणेसणविही कहिया भे धीरपुरिसपन्नत्ता।
घासेसणंपि इत्तो वुच्छं अप्पक्खरमहत्थं ॥ वृ. सुगमा । उक्ता ग्रहणैषणा, अधुना ग्रासैषणोच्यते, तथा चाहमू. (८४१) दव्वे भावे घासेसणा उ दव्वंमि मच्छआहारणं ।
गलमंसुंडगभक्खण गलस्स पुच्छेण घट्टणया॥ वृ.सा च ग्रासैषणा द्विविधा-द्रव्यतो बावतश्च, तंत्र द्रव्यमङ्गीकृत्याह-द्रव्यतो मत्स्योदाहरणं, तंजहाएगो किर मच्छबन्धो गले ममपिंडं दाऊण दहे छुहइ, तं च एगो मच्छो जाणइ, जहा एस गलोत्ति, सो परिपेरंतेणं मंसं खाइऊण ताहे
पराहुत्तो छप्पाए गलमाहणइ, मच्छबंधो जाणइ-एस गहिओत्ति, एवं तेणं सव्वं खझ्यं मंसं, तो सो मच्छबंधोखइएणमंसेणअद्धिईए लद्धो अच्छइ. एत्थयआहरणं दुविहं चरिअंकप्पिअंच, तंएयं मच्छबंद
ओयमणसंकप्पं ज्ञायंतं दंद्रु मच्छो भणड-अहं पमत्तो चरन्तो गहिओ बलागाए. ताहे सा खिवित्ता पच्छा गिलइ, ताहे अहं को तीसे मुहे पडामि, एवं बितिअंतइयं च उच्चलिओताहे मुक्को, अन्नया समुद्दे अहं गओ तत्थमच्छबंधावलयामुहाणिकरतिकडएहि, ताहेसमुद्दवेलापाणिएणंसहअहंतत्थवंकीकेकडेपविट्ठो, ताहे तस्सकडगस्त अनुसारेण अतिगओ.एवं तिन्निवारा वलयामुहाओमक्को, जालाओ एकवीसंवारापडिओ. किह पुन?, आहे जालं छूटं भवति ताहे अहं भूमी घेत्तूण अच्छामि, तहा एक्कंमि छिन्नोदए दहे ठिआ, अम्हहिं कहविन नायं जहा इमो दही सुक्किंहिइ. ताहे सो दहो सुक्को, मच्छाणंपिथले गईणत्थि,ते सव्वे सुक्ततेपाणिए मया, कइवि जीवंति, तत्थ कोइ मच्छबंधो आगओ, सो हत्थेण गहाय सूलाए पोएति, ताहे मए नायं, अहंपि अचिरा विझीहामि. जाव न विज्झामि ताव उपायं चिंतेमि. ताहे तेसिं मच्छाणं अंतरालं सृलं डसिडं मुहेण ठिओ. सो जाणइ-एते सव्वे पोइयल्लया, ततो सो गंतूण अन्नहिं दहे धावइ. तत्थ अहं मच्छुव्वत्तं करितो चेवुक्तीमोपाणिएपविठ्ठो. तंण्यारिसंममसत्तं.तहविइच्छासिगलेणधेत्तं? तेनिल्लज्जत्तूंणति॥अम्मेवार्थ गाथाभिरुपसंहरन्नाह- 'गलमसुंङग'गलामांसपिंडभक्खणं, शेषं सुगमं॥

Page #189

૬૮૬
मू. (८४२)
मू. (८४३)
मू. (८४४)
अहं मंसंमि पहीणे ज्ञायंतं मच्छियं भणड़ मच्छो ।
किं ज्ञायसि तं एवं ? सुण ताव जहा अहिरिओऽसि ॥ रियं व कप्पियं वा आहरणं दुविहमेव नायव्वं । अत्थस्स साहणडा इंधनमिव ओयणट्टाए । तिबलागमुहा मुक्को. क्खुित्तों वलयामुहे । तिसत्तखुत्तो जालेणं, सयं छिन्नोदए दहे ।।
एयारिस ममं सत्तं, सढं घट्टिअघट्टणं । इच्छसि गण धेनुं, अहो ते अहिरीयया ।। अह होइ भावधासेसणा उ अप्पाणमप्पणा चेव । साहू लुंजिकाम अनुसासइ निज्जरट्टाए । बायालीसेसणसंकडंभि गहणंमि जीव ।
आघनियुक्तिः मूलसूत्र
मू. (८४५)
मू. ( ८४६ )
मू. (८४७)
मू. (८४८)
नहु छलिओ । एण्डिं ह न छलिज्जसि भुजतो रागदोसेहिं ॥ जह अब्भंगणलेवा सगडक्खवणाण जुत्तिओ होंति । इय संजमभरवहणट्टयाएँ साहूण आहारो ॥
वृ. सुगमाः, तिस्रो वारा बलकाया मुखेनोमुक्तः ऊद्धर्वक्षिप्तं- त्रिकृत्वो 'वलयामुखे' कटात्मके आवर्त्त इवचिते, तथा त्रयः सप्तका जालाप्रच्युतः 'सकृद्' एकवाररिछन्नोदके द्रहे छुटितः ।। एवंविधं मम सत्त्वं शटं मां तथा 'घट्टितघट्टनं' घट्टितानि-सबद्धानि घट्टनानि - जालादीनि चलानानि यस्य सोऽहं घट्टितघट्टनः, तदेवंविधं इच्छसि गलेन ग्रहीतुं ?, अहो ते निर्लज्जता ॥ उक्ता द्रव्यग्रासैषणा यतोऽसौ ग्रासं कुर्वन् न क्वचिच्छति इति । इदानीं भावग्रासैषणां प्रतिपादयन्नाह - अथ भवति भावग्रासैषणा, कथं ?, यदाऽऽत्मानमात्मनैव साधुरनुशास्ति, कदा पुनः- ? - ' भोक्तु कामः ' भोत्कुमभिलषन्, निजरार्थं न तु वर्णाद्यर्थम् । किं पुनरसौ चिन्तयन्नात्मानमनुशास्तीत्याह-द्विचत्वारिंशदेपणादौषैः संकट-दुष्प्रवेशं यद्गहनंगह्वरं तस्मिन् हे जीव । न त्वं छलितः, शेषं सुगमं, यथा न व्यंस्यसे तथा कर्तव्यं । यथाऽभ्यङ्नलेपा यथासंख्येन शकटाक्षस्य व्रणानां च युक्ति तो भवंति यथाऽभ्यङ्गः शकटाक्षे युक्त्या दीयते न चातिबहुर्न चातिस्तोको भारवहनार्थं तथा व्रणानां च लेपे युक्त्या दीयते नातिवहुर्नातिस्तोकः एवं संयमभरवहनार्थं
साधूनामाहारः ॥
मू. (८४९)
उवजीवि अनुवजीवी मंडलिं पुववन्निओ साहू । मंडलिअसमुद्दिसगाण ताण इणमो विहिं वुच्छं |
वृ. तत्र मण्डल्युपजीवीं साधुरनुपजीवी च पूर्वमेव द्विविधो व्यावर्णितः साधुरेकः, इदानीं बहूनां मण्डल्यामसमुद्दिशकानां यो विधिर्भवति तं वक्ष्ये ।। ते च कथं मण्डल्यामसमुद्देशका भवन्ति ?, अत आहमू. ( ८५०) आगाढजोगवाही निज्जूढत्तट्टिआ व पाहुणगा ।
सेहा सपायछित्ता बाला वुलेवमाईया ॥
वृ. आयाढ्योगो-गणियोगः तत्स्था ये ते मण्डीलीं नोपजीवन्ति, 'निज्जूढ'त्ति अमनोज्ञाः कारणान्तरेण तिष्ठन्ति ते पृथग् मुञ्जते. तथाऽऽत्मार्थिकाच पृथग् भुञ्जते प्राधूर्णकाच, यतस्तेषां प्रथममेव प्रायोग्यं पर्याप्त्या दीयते, ततस्तेऽप्येकाकिनो भवन्ति, शिक्षका अपि सागारिकत्वात् पृथग् भोज्यन्ते, सप्रायश्चित्ताथ पृथग्

Page #190

भूलं - ८५०
भोज्यन्ते, यतस्तेषां शबलं चारित्रं, शबलचरित्रैः सह न भुज्यते, बालवृद्धा अन्यसहिष्णुत्वात्प्रथममेव भुञ्जतेऽतस्तेऽप्येकाकिन इति, एवमाद्या मण्डल्यामसमुद्दिशका भवन्ति, आदिग्रहणात्कुष्ठव्याध्याद्युपद्रुता इति । ते च भुञ्जानाः सन्त आलोके भुञ्जते, स चालोको द्विविधो भवतीत्येतदेवाहदुविहो खलु आलोको दव्वे भावे य दव्वि दीवाई । सत्तविहो पुन भाव आलोगं तं परिकहेऽहं ॥
मू. (८५१)
वृ. द्विविध आलोको - द्रव्यालोको भावालोकच, तत्र द्रव्यालोकः प्रदीपादिः, भावविषयः पुनरालोकः सप्तविधः, तं च कथयाम्यहं तत्र भावालोकस्येयं व्युत्पत्तिः- आलोक्यत इत्यालोक-स्थानदिगादिनिरूपणमित्यर्थः । तं च सप्तविधमपि प्रतिपादयन्नाह -
मू. (८५२)
१८७
ठाणदिसिपगासणया भायणपक्खेवणे य गुरुभावे । सत्तविहो आलोको सयावि जयणा सुविहियाणं ।।
वृ. तेथामण्डलिसमुद्दिशकैर्निष्क्रमप्रवेशवर्जित स्थाने भोक्तव्यं तथा कस्यां दिशि आचार्यस्योपवेष्टव्यमित्येतद्रक्ष्यति, तथा सप्रकाशे स्थाने भोक्त व्यं, भाजने च विस्तीर्णमुखे भोक्तव्यं, प्रक्षेपणं च कवलानां कुर्कुट्यण्डकमात्राणां कर्तव्यं, तथा गुरुश्चक्षुः पथे भोक्त व्यं, तथा भावो ज्ञानादि तत्-संवहनार्थं भोक्तव्यमित्येतद्वक्ष्यति । एवमयं सप्तविध आलोकः सदाऽपि च यतनातस्मिन सप्तविधेऽ प्यालोके यतना सुविहितानाम् । इदानीं भाष्यकारो व्याचष्टे प्रतिपदं, तत्राद्यावयवव्याचिख्यासयाऽऽहनिक्खमपवेसमंडलि सागारियठाणपरिहियठ्ठाइ ।
1
मू. (८५३)
मा एक्कासणभंगो अहिगरणं अंतरायं वा ॥
[भा. २७५] बृ. निष्क्रमप्रवेशौ वर्जयित्वा भोजनार्थमुपविशंति, तथा मण्डलीप्रवेशं च वर्जयन्ति, तता सागारिकस्थानं च परिहृत्य भुञ्जते, मा भूत् सागारिके प्राप्ते सति एकाशनभङ्गः स्यादिति, 'अधिकरणं' रादिर्वा भवति अन्येनय प्रव्रजितेन सह अस्थाने उपविष्टस्य भुञ्जतोऽन्तरायं च भवति, कथं ?, स साधुरन्यस्य सत्के स्थाने भुङ्क्ते उपविष्टः सोऽपि साधुरागतः प्रतीक्षमाण आस्ते, एवं चान्तरायं कर्म बध्यते ।
इदानीं दिशाद्वारप्रतिपादनायाहमू. (८५४)
पच्चरसिपरंमुहपट्टिपक्ख एया दिसा विवज्जेत्ता ।
ईसाणग्गेर्डय व ठाएन गुरुस्स गुणकलिओ ॥

[भा. २७६ ] वृ. उरसोऽभिमुखं प्रत्युरसं गुरोरभिमुखं वर्जयित्वेत्यर्थः, पराङ्मुखथ नोपविशति गुरो-, तथा पृष्ठतथ गुरोर्नोपविशति, पक्षके च नोपविति, एवमंता दिशो वर्जयित्वा ईशान्यां दिशि गुरोराग्रेय्यां वा दिशि 'तिष्ठेत्' उपविशेद्भोजनार्थं गुणकलितः साधुर्यः इदानीं 'पगासणय'त्ति व्याख्यायते
मू. (८५५)
भक्खिकंटगट्टाईण जाणणट्टा पगासभुंजणया । अट्टियलग्गणदोसा वग्गुलिडोसा जढा एवं ॥
[भा. २७७]
वृ. कथं नु नाम मक्षिका ज्ञायते दृश्यते तथा कण्टको वा कथं नु नाम दृश्यते अस्थि वा उपलभ्यते ?, एवमर्थं 'प्रकाशे' सोद्योतस्थाने भुज्यते, आदिग्रहणाद्वालादिपरिग्रहस्तच्च दृश्यते, एवं च प्रकाशे भुञ्जनेन योऽसा गलकादौ अस्थिलगनदोषस्तथा कण्टकलगनदोषश्च गलकादौ स परिहृतो भवति तथाऽन्धकारे मक्षिकाभिक्षणजनितो यो वल्गुलिव्याधिदोषः स परिहृतो भवति । इदानीं 'भायण' त्ति द्वारमुच्यतेजे चेव अंधयारे दोसा ते चेव संकडमुहंभि ॥
मू. (८५६)

Page #191

१८८
आघनियुक्तिः मूलसूत्रं परिसाडी बहुलेवाडणं च तम्हा पगासमुहे ॥ . भा. २७८] वृ. य एवान्धकारे भुञानस्य दोषाः' मक्षिकादिजनिता भवन्ति त एव दोषाः ‘सङ्कटमुख' भाजने कमठादौ भुनतः, अयमरोपऽधिकदोषः- परिसाडी' परिशाटी भवति पार्श्वे निपतति, तथा बहुलेवाडणं च' वक्तुं विच्चं खरडिजइ हत्थस्स उवरिपि भुजंतस्स संकडे तस्मात् ‘प्रकाशमुखे' विपुलमुखे भाजने भुज्यत इति । पक्खेवणाविही भन्नड्मू. (८५७) कुक्कुडिअंडगमित्तं अविगियवयणो उ पक्खिवे कवलं।
अइखद्वकारगंवा जंच अनालोइयं हुज्जा॥ [भा. २७९] वृ. कुक्कुट्या अण्डक कुक्कुठ्यण्डकं तत्प्रमाणं कवलं प्रक्षिपेद्वदने, किंविशिष्टः, सन्?- 'अविकृतवदनः' नात्यन्तनिर्घाटितमुखः प्रक्षिपेत्कवलम। गुरुत्ति व्याख्यायते-'अतिखद्र'त्ति गुरोरालोके भोक्तव्यं. यदि पुनर्गुरोर्दर्शनपथे नभुङ्क्ते ततः कदाचित्साधुः ‘अतिखद्रम' अतिप्रचुरंभक्षयेन्निःशङ्कसन, सच सव्याजशरीरकदाचिद्गुरोगेरदर्शनपथेऽकारक-अपथ्यमपि भुञ्जीत निःशङ्कः सन. कदाचिद्रा । भिक्षामटताऽनेन स्निग्धद्रव्यं लब्धं भवेत् तश्चानालोच्चैव भक्षयेद् एकांते, मा मून्नामाचार्यो निवारियष्यिति । अतः - मू. (८५८) एएसि जाणणट्टा गुरु आलोए तओ उभुजेज्जा। नाणाइसंधणट्टा न वन्नबलख्वविसयट्ठा ॥
[भा. २८० वृ. एतेषां प्रचुरभक्षितादीनांदोषाणांज्ञाथार्थगुरोः 'आलोके' चक्षुर्दर्शनपथेभुञ्जीतयेनगुरु- समीपस्थं भुञ्जानंदृष्टाप्रचुरंभक्षयन्तं निवारयति, तथाऽकारकंभक्षयन्तंनिवारयति,तथाअनालोइयं-चोरिअंखायंतं निवारयति, माभूदवारणेऽपाटवजनिता दोषाः स्युः। इदानींभावेत्ति व्याख्यायते- 'नाणाइ'त्ति ज्ञानादिर्भावः ज्ञानदर्शनंचारित्रंच, एतज्ञानादिभावत्रयमभुज्यमानेत्रुठ्यति-व्युच्छिद्यते, अतएतेषांज्ञानादीनां त्रुट्यतां 'सन्धानार्थम्' अविच्छिन्नप्रवाहार्थंभुज्यते, नवार्थभुज्यते, नवर्णो ममगौरवं स्यादि-त्येवमर्थं, तथा बलं ममभूयादित्येमर्थमपिनभुज्यते.रूपममभूयाबुभुक्षयाक्षीणेक्षणगण्डपार्श्वःसन्मांसोपचयेनपूरितगण्डपार्यो रूपवान् भविष्यामीति नैवमर्थ भुङ्क्ते, नापि विषयार्थ' मैथुनायासेवनार्थंभुङ्क्ते। मू. (८५९) सोआ लोइयभोई जो एए जुंजए पए सव्वे।
.. गविसणगहणग्धासेसणाइ तिविहाइवि विसुद्धं ।। वृ. 'सः' साधुगुरोरालोचितं भुङ्क्ते य एतानि पदान्यनन्तरोदितानि ‘युनक्ति' प्रयङ्क्ते करोति स्थाना-दीनि, स च गवेषणैषणया ग्रहणषणया ग्रासैषणया, अनया त्रिविधयाऽप्येषणया शुद्धं भुङ्क्ते य एतानि पदानि प्रयुक्त इति। मू. (८६०) एवं एगस्स विही भोत्तव्वे वन्निओ समासेणं।
___ एमेव अनयाणवि जनाणत्तं तयं वोच्छं। वृ. एवमेकस्य साधोभाक्तव्ये विधिर्वर्णितः समासेन' सक्षेपेण, एवमेवानेकेषामपि साधूनां भोजन विधिः, यत्तुपुनानात्वंभवति-याभेदोयतिरिक्तं तदहवक्ष्ये।आह-किंपुनःकारणंमण्डली क्रियते।, उच्यतेमू. (८६१) अतरंतबालवुड्डा सेहाएसा गुरू असहवग्गो।
साहारणोग्गहाऽलद्धिकारणा मंडली होइ॥ वृ. अन्तरन्तः अतिग्लानस्तत्कारणात-तन्निमित्तं मण्डली भवति, यतस्तस्यग्लानस्य यद्यैकः साधुर्वेयावृत्यं करोति ततस्तस्य तत्रैवाक्षणिकस्य सूत्रार्थहानिर्भवति, मण्डलीबन्धे तु कश्चित्किश्चित्करोति.

Page #192

१८९
मूलं-८६१ एतदर्थ मण्डली क्रियते येन बहवः प्रतिजागरकाभवन्तीति। बालोऽपि भिक्षामटितुमसमर्थः, स च वहूनां मध्ये सुखेनैव कथनं नु नाम वर्तेत ?. अता मण्डली भवति । वृद्धोऽप्येवमेव. सेह:-शक्षकः, स चैकः सन् भिक्षाविशुद्धिं न जानाति ततस्तस्यानीय दीयते. आएसो-प्राधूर्णकस्तस्य चागतस्य सर्व एवोपकुर्वन्ति, स चोपकारः सर्वैरेव मिलित्तैः कर्तुं शक्यते नत्येकेन. गुरोश्च सर्वैरेवोपकर्तुं शक्यते न त्येकेन सूत्रार्थपरिहानेः, तथा असहवग्गो'त्ति असमर्थो-राजपुत्रादिः स च भिक्षामटितुं सुकुमालत्वान्न शक्नोति ततश्च सर्व एव मिलिता उपकुर्वन्ति, तस्मात् 'साधारणोग्गहा' साधारणथासावुपग३हश्च साधारणोपग्रहस्तस्मात् साधारणोपग्रहत्कारणान्मण्डली कर्त्तव्या, अथवा मण्डलीविशेषषणमेतत्, उपगृह्यातीत्युपग्रहा-भक्तादिः स साधारणः-तुल्यो यस्यां सा साधारणोपग्रहा मण्डली भवित । 'अलद्विकारणा मंडली होइ' इति कदाचित्कश्चित्साधुरलब्धिको भवति ततश्च तेऽन्ये साधवस्तस्मै आनीय प्रयच्छन्ति अत एतत्कारणान्मण्डली भवति। इदानी भिक्षागतानां साधूनां यो वसतिरक्षपालस्तेन किं कर्त्तव्यमित्यत आहमू. (८६२) नाउ नियट्टणकालं वसहीपालो य भायणुग्गाहे।
परिसंठियच्छद वेगण्हणट्ठया गच्छमासज्जा॥ वृ. ज्ञात्वा भिक्षागतानां निवर्तनकालं वसतिपालो 'भाजनं नन्दीपात्रं तत्प्रत्युपेक्ष्योद्ग्राहयतिसङ्घट्टितेनास्ते इत्यर्थः, किमर्थः?, परिसंस्थिताच्छद्रवग्रहमार्थम्, एतदक्तं भवति-तत्रानीय साधवः पानकं प्रक्षिपन्ति, पुनश्चतत्र परिस्थितं-स्वच्छीभूतं सत् ततोऽन्यत्र पात्रके क्रियते येन तत्स्वच्छमार्यादीनां योग्य भवति, पात्रकादिप्रक्षालनं च क्रियते । 'गच्छमासज्ज'त्ति 'गच्छमाश्रित्य गच्छस्य प्रमाण ज्ञात्वा पात्रकमुद्ग्राहयन्ति, एतदुक्तं भवति-यदि महान् गच्छस्ततः पानकगलनार्थं महाप्रमाणं पात्रकमुद्ग्राहयति, तथा द्वे त्रीणि चत्वारि पञ्चादीनि यावत। मू. (८६३) असई य नियत्तेसु एक्कं चउरंगुलूणभाणेसु।
पक्खिविय पडिग्गहगं तत्थऽच्छदवं तु गालेज्जा ।। वृ. अथ तत्र रक्षपालः समर्थो नास्ति यः पात्रकमुद्ग्राहयति, अथवा असईय'त्ति यदि नन्दीपात्रं नास्ति यत्रोदकमानीतं स्वच्छीकरणार्थं क्रियते ततोऽसति तस्मिन् नन्दीपात्रे तदेकं पतद्भहं प्रक्षिप्य, क्व?, अत आह-‘चउरंगुलूणभाणेसु' चतुर्भिरङ्गुरूनानि यानि भाजनानि तेषु प्रक्षिप्य पतद्भहं पुनस्तस्मिन् क्षणीभूते स्वच्छं द्रवं गालयेत. अत्र याचं नियमो द्रष्टव्यः यदुत-भिक्षां तावत्साधवः पर्यटन्ति यावत्पात्रकं चतुर्भिरङ्गलैख्नमास्त इति । आह-किं पुनः कारणं तद्रवगलनं क्रियते? मू. (८६४) आयरियअभावियपाणगट्ठया पायपोसघुवणट्ठा।
होइ य सुहं विवेगो सुह द्रायमणं च सागरिए॥ वृ. आचार्यपानार्थं अभावितसेहादिपानार्थं च गलनं क्रियते । तथा पादधावनार्थं 'पोस'त्ति अधिष्ठानं तस्य प्रक्षालनार्थं तथा भवति च सुखेन विवेकः-त्यागोऽतिरिक्त स्य तस्यानकस्य, तथा सुखेन वाऽऽचमनं सागारिकस्याग्रतः क्रियते, एवमर्थं गलनं क्रियते इति । कियन्ति पुनः पात्रकाणि गलितद्रवस्य भ्रियन्ते ? मू. (८६५) एक्कं व दो व तिन्नि व पाए गच्छप्पमाणमासज्ज ।
अच्छदवस्स भरेना कसट्टबीए विगिंचेज्जा ।। वृ. एकं द्वे त्रीणि वा पात्रकाणि भ्रियन्ते, गच्छप्रमाणं ज्ञात्वा चतुष्प्रभृतीन्यपि भ्रियन्ते स्वच्छद्रवस्य, तत्रच गलिते सति कसट्ट-कचवरं वीजानि च-गोधूमादीनि विगिश्चेत्' परित्यजेत. एवं तावत् पात्रकर्णेनापि

___

Page #193

आघनियुक्तिः मूलसूत्रं उदकमपवृत्त्य पानकगलनं क्रियते। अथपुनस्तत्र कीटिकामकोटिकादयः प्लवमाना दृश्यन्ते ततस्तत्र गलिते को विधिः ? इत्यत आह. मू. (८६६) मूइंगाईमक्कोडएहिं संसत्तगं च नाऊणं।
गालेज्ज छव्वएणं सउणीघरएण व दवं तु ॥ वृ. मुइंगा-कीटिका मोंटकाचतैः संसक्तं ज्ञात्वा गालयेत् 'छब्बएणं' वंशपिटकेन शुकनिगृहकेन वा गालयेत् तद् द्रवं। मू. (८६७) इय आलोइयपट्टविअगालिए मंडलीइ सट्टाणे।
सज्झायमंगलं कुणइ जाव सव्वे पडिनियत्ता॥ वृ. 'इयत्ति पूर्वोक्त विधिना आलोचिते सति प्रस्थापिते स्वाध्याये गलितेच पानके पुनश्च मण्डल्या स्वस्वस्थाने उपविश्य स्वाध्यायमण्डलं करोति-स्वाध्याय एव मण्डल स्वाध्यायमङ्गलं तत्करोति यावत् सर्वे साधवः प्रतिनिवृत्ता भवन्तीति । एवं यदि सहिष्णवस्तता योगपद्येन भुञ्जते, अथासहिष्णवस्तत्र केचिद्भवन्ति ततः को विधिरित्याहमू. १८६८) कालपुरिसे व आसज्ज मत्तए पक्खिवित्तु तो पढमा।
अहवावि पडिग्गहगं मुयंति गच्छं समासज्ज ॥ वृ. सचासहिष्णुर्णीष्मकालाद्यङ्गीकृत्य भवति, ततएव वा पुरुषः कदाचित् क्षुधातॊ भवति, तमाश्रित्य मात्रके प्रक्षिप्यभक्तं प्रथमालिका तावद्दीयते अथवहवः क्षुधालवस्ततः पतद्ग्रहकं मुच्यते तेभ्यो रक्षणार्थं गच्छं 'समासज्न'त्ति गच्छमल्पं बहुं वा ज्ञात्वा तदनुरूपं पतद्ग्रहं भुश्चति । पुनश्च मिलितेषु साधुषु मण्डलीस्थविरः प्रविशति, किं कृत्येत्यत आहमू. (८६९) चित्तं बालाईणं गहाय आपुच्छिऊण आयरिअं।
जमलजननीसरिच्छो निवेसई मंडलीथेरो॥ व. चित्तंबालदीनां गृहीत्वा प्रष्ट्राऽऽचार्यमण्डलीस्थविरः प्रविशति, किंविशिष्टः? इत्यत आह- जमलजननीसरिच्छो निवेसई’ उपविशतिमण्डलीस्थविर इति, सचमण्डलीस्थविरोगीतार्थो रत्नाधिकोऽलुब्धश्च भवति । अनेन च पदत्रयेणाष्टौ भङ्गा सूचिता भवन्ति. तत्र तेषां मद्ये येशुद्धाऽशुद्धाश्च तान प्रदर्शयन्नाहमू. (८७०) जइ लुद्धो राइनि होइ अलुद्धोवि जोवि गीयत्थो।
ओमोवि ह गीयत्थो मंडलिराइणि अलुद्धो॥ वृ. यद्यसौ मण्डलीस्थविरो लुब्धो रत्नाधिकच ततस्तिष्ठति-न प्रविशति, अनेन च लुब्धपदन द्वितीयचतुर्थषष्ठाष्ठामा भङ्गा अशुद्धाः प्रदर्शिता भवन्ति । 'अलुद्धोवि जोवि गीयत्थो ओमोवि ह'त्ति अलुब्धोऽपि यदि गीतार्थ ओमः-लघुपर्यायः समण्डल्यां परिविशति, अनेन च ग्रन्थेन तृतीयोभङ्गकः कथितो भवति, अयंच प्रथमभङ्ककाभावे भवति, अत्र च भङ्कके गीतार्थपदग३हणेन यत्र यत्र भङ्गकेऽगीतार्थपदं स सर्वो दुष्टो ज्ञातव्यः । गीयत्थो मंडलिराइणिउत्ति अलुद्धो'त्ति यस्तु पुनर्गीतार्थो रत्नाधिकोऽलुब्धश्च स मंडल्यामुपविशति, अनेन च ग्रन्थेन प्रथमो भङ्गकः शुद्ध: प्रदर्शितो भवति, सर्वथा यत्र यत्र लुब्धपदमगीतार्थपदं च स परिहार्यः, ओमराइनियपदं च यद्यगीतार्थः लुब्धपदं च न भवति ततोऽपवादे शुद्धं भवति, प्रथमंतु शुद्धमेव ॥ इदानीं ते मिलिताः सन्त आलोके भुञ्जन्ते, स चालोको द्विविधोद्रव्यतो भावतश्च, तंत्र द्रव्यतः प्रदीपादिः, भावतः सप्तप्रकारस्तं दर्शयन्नाह

Page #194

मूलं - ८७१
मू. (८७१)
ठणदिसिपगासणया भायणपक्खेवणा य भावगुरू ।
सो व य आलोगो नाणत्तं तद्दिसा ठाणे |
वृ. स्थानं वक्त व्यं उपविशने दिग् वक्त व्या प्रकाशमुखे भाजनं भोक्त व्यं, भाजनक्रमो वक्ष्यमाणः प्रक्षेपणं वदने वक्त व्यं, भावालोको वक्तव्यः, गुरुर्वक्तव्यः, स एवालोकः पूर्वोक्तः, नानात्वं त्वत्र यदि परं दिशः स्थानस्य च, अत्र दिक्पदमन्यथावक्ष्यति स्थानं च ॥ इदानीं भाष्यकारः स्थाननानात्वां दर्शयतिमू. (८७२) निक्aमपवेस मोतुं पढमसमुद्दिस्सगाण ठायंति । सज्झाए परिहानी भावासन्नवमाईया ॥
१९१
[भा. २८१] वृ. प्रथमसमुद्दिष्टानां ग्लानादीनां निर्गमप्रवेशौ मुक्त्वा उपविशन्ति, किमर्थं ? तत्र यदि ते मार्ग रुद्धवा मण्डल्यां तिष्ठन्ति ततः पूर्वोक्तानां स्वाध्यायपरिहानिर्भवति तथा 'भावासन्नस्य' सञ्ज्ञादिवेगधारणा सहिष्णोः पीडा भवति। एवमादयोऽन्येपि दोषाः ।
मू. (८७३)
पुव्वमहो राइनिओ एक्को य गुरुस्स अमिमहो ठाइ । गिues व पणा व अभिमुह इहरहाऽपन्ना ॥
[भा. २८२ ] वृ. पूर्वाभिमुखो रत्नाधिक उपविशति मण्डल्या, तस्यां च मण्डल्यामेकः साधुर्गुरोरभिमुख उपविशति, किमर्थं ?, कदाचित्किञ्चिद्गुरोरतिरिक्तं भवति तद् गृह्याति दातव्यं वा किञ्चिद्भवति तद्ददाति मण्डलीस्थविरेणार्पितं, एवमर्थमभिमुख उपविशति, इतरथा - यद्यभिमुखो नोपविशति ततोऽवज्ञा-परिभवः कृतो भवति, पृष्ठ्यादि दत्त्वोपविशति ततोऽप्यवज्ञादिकृता दोषा भवंति ॥ मू. (८७४)
जो वे खमओ अतिउच्चाओ व सो बहिं ठाइ । पढमसमुद्दिट्ठो वा सागारियरक्खणट्टाए ।
वृ. यस्तु पुनः क्षपकोऽर्द्धमासादिना भवेद् अतिश्रान्तो वा प्राघुर्णकादिः स बहिर्मण्डल्यास्तिष्ठति, प्रथमसमुद्दिष्टो वा साधुः शीघ्रतरेण येन भुक्तं स सागारिकरक्षणार्थं बहिस्तावन्मण्डल्यास्तिष्ठति ॥ मू. (८७५) एक्केक्स्स य पासंभि मल्लयं तत्थ खेलमुग्गाले । कट्टिए व छुब्भइ मा लेवकडा भवे वसही ॥
वृ. तत्र च साधूनां भुञ्जानानामेकैकस्य साधोः पार्श्वे मल्लकं भवति, तत्र खेलश्लेष्म उद्गालयेत्तस्मिन् मल्लके श्लेष्मनिष्ठीवनं कुर्वन्ति, तथा तत्र भुञ्जत- कदाचित्कण्टोऽस्थिरखण्डं वा भवति स तत्र क्षिप्यते, अथ तु भुवि क्षिप्यतेऽस्थिकण्टकादि ततो वसतिर्लेपकृता- अनायुक्ता भवति, अतस्तत्परिहारार्थं मल्लकेषु क्षिप्यते । तथाऽमुमपरं भुञ्जानानां विधिं प्रतिपादयन्नाह -
मू. (८७६)

मंडलभायण मायण ग्रहणं सोहिय कारणु व्वरिते ।
भोणविही उ एसो भणिओ तेलुक्क दंसीहि ॥
वृ. मंडलिभायणभोयण गहणं कर्त्तव्या, भाजनानि च पूर्व अहाकडाइ भुञ्जन्ति, भोजनं च स्निग्धमधुरं पूर्वं भोक्त व्यं, ग्रहणं च पात्रकात् कुक्कड्यण्डकमात्रं कवलं गृह्णाति, तथा ग्रहणस्यैव शुद्धिर्वक्तव्या, अथवा शुद्धिर्भुनस्य यथा भवति तथा वक्त व्यं, कारणे भोक्तव्यं, तथा 'उव्वरिए 'त्ति अतिरिक्ते विधिवक्त व्यः । अयं भोजनविधिः सुगमः इदानीं भाष्यकारः प्रतिपदं व्याख्यानयति, तत्राद्यावयवव्याचिख्यासयाऽऽहमू. (८७७) मंडल अहराइनिआ सामायारीय एस जा भणिआ । पुव्वं तु अहाकडगा मुच्चति तओ कमेनियरे ॥

[भा. २८३]

Page #195

आधनियुक्तिः मूलसूत्रं . वृ. मण्डली कथमुपविशति ।, अत आह-यथारत्नाधिकतया सामाचारी चात्र कार्या, एषा ‘योक्ता' भणिता. कतमा?. "ठाणदिसिगपगासणया" इत्येवमादिका साऽत्रापि तथैव द्रष्टव्या। उक्तं मण्डलीद्वारम, इदानीं भाजनद्वारप्रतिपादनायाह- 'पुव्वं तु अहाकडगा' 'पूर्व प्रथम' 'यथाकृतानि' प्रतिकर्मरहितानि लब्धानि यानि तानि समुद्देशनार्थं मुच्यते, एतदक्तं भवति-प्रथमप्रतिकर्मा प्रतिग्रहो भ्राम्यते. ततः. क्रमेण 'इतरे' अल्पपरिकर्मबहपरिकर्माणि च मुच्यन्ते। 'भायण'त्ति गयं, इदानीं 'भोयणं'त्ति व्याख्यायतेमू. (८७८) निद्रमहुराणि पुव्वं पित्ताईपसमणट्टया भुंजे।
बुद्धिबलवडणट्टा दुक्खं खु विकिंचिउं निद्धं ॥ . भा. २८४] व. प्रथमा सुगमं । किमर्थं स्निग्धमधुराणि पूर्व भक्ष्यन्ते?, यतो बुद्धेर्बलस्य च. वर्द्धनं भवति, तथा चाह-"घृतेन वर्धते मेघा' इत्यादि, बलवर्द्धनं च प्रसिद्धमेव, बलेन च वृद्धेन वैयावृत्त्यादि शक्यते कर्तुं, दुःख परिस्थापयितुं स्निग्धं-धृतादि भवति यतोऽसंयमो भवतीति॥ मू. (८७९) अह होज्ज निझमहुराणि अप्पपरिकम्मसपरिकम्महिं।
भोत्तूण निद्धमहुरे फुसिअ करे मुचंऽहागडए॥ भा. २८५] वृ. अथ भवेत् स्निग्धानि मधुराणि च द्रव्याणि अल्पपरिकर्मसु बहारिकर्मजनितेषु च पात्रकेषु ततः को विधिरित्यत आह-तान्येव भुक्त्वा स्निग्धमपधुराणि ततः करान प्रोञ्छयति प्रोञ्छयित्वा च करान् 'मुंचाहाकडए'त्ति यथाकृतानि-अपरिकर्माणि पात्रकाणि समुद्दिशनार्थं मुच्यन्ते। भायण'त्ति गयंमू. (८८०) कुक्कुडिअंडगमित्तं अहवा खुड्डागलंबणासिस्स।
लंबणतुल्ले गिण्हइ अविगियवयणो य राइनिओ॥ [भा. २८६] वृ. ततः पतद्ग्रहकात्कवलं गृह्यान् कुक्कुड्यण्डकमात्रं गृह्याति, अथवा 'खुक्तागलंबनासिस्स' क्षुल्लकेन लम्बनकेन-हस्तेन अशितुं शीलं यस्य स क्षुल्लकलम्बनाशी तत्तुल्यान् कवलान् गृह्णाति. स्वभानेनैव लघुकवलाशिनस्तुल्यान् कवला गृह्णाति ‘अविकियवयणो य राइनिओ' अविकतवदनो रत्नाधिकः, न भावदोषेण मुखमत्यर्थं बृहत्कवलप्रक्षेपार्थं निर्वादयति, किं तर्हि ?, स्वभावस्थै नैव मुखेनेति। अथवाऽयं ग्रहणविधिःमू. (८८१) गहणे पक्खेवंभि असामायारी पुणो भवे दविहा। गहणं पायंमि भवे वयणे पक्खेवणा होइ॥
भा. २८७] वृ. 'ग्रहणे' कवलदाने प्रक्षेपे च सामाचारी पुनरियं भवति द्विविधा, तत्र ग्रहणं पात्रकविषये भवेत् पात्रकात्कवलोत्पेक्षपः, वदनविषयं च प्रक्षेपणं कवलस्य बवति । तत्र पात्रकात्कथं भक्षयभिमुह्यते ? मू. (८८२) कडपयरच्छेएणं भोत्तव्वं अह व सीहखइएणं । एगेहि अनेगेहिवि वज्जेत्ता घूमइंगालं ॥
भा. २८८] वृ. तत्र कटकच्छेदेन भोक्तव्यं यथा कलिञ्जस्य खण्डलकं छित्वाऽपनीयते, एवमसावपि भुङ्क तथा प्रतरच्छेदेन वा भोक्तव्यं तरिकाच्छेदेनेत्यर्थः, अथवा सिंहभक्षितेन, सिंहो हि किल एकदेशादारभ्य तावभङ्क्ते यावत्सर्वं भोजनं निष्ठितं तचैकेन बहुभिर्वा भाक्त व्यं, वर्जयित्वा घूमाङ्गारकं, द्वेषरागा वर्जयित्वेत्यर्थः । इदानीं वदनप्रक्षेपणशोधिं दर्शयन्नाहमू. (८८३) असुरसुरं अचवचवं अदुयमविलंबिअं अपरिसाडिं।
मनवयणकायगुत्ता भुंजइ अह पक्खिवणसोहिं॥ [भा. २८९]

Page #196

मूलं - ८८३
१९३
वृ. असुरसुरं भुङ्क्ते सरडसरडं अकरितो अचवचवं' वल्कमिव चर्वयन् न चबचबावेइ, तथा ‘अद्रुतम्' अत्वरितं. तथा ‘अविलम्बितम्' अमन्थरं अपरिशाटि मनोवाक्कायगुप्तो भुञ्जीत न मनसा विरूपमिति चिन्तयति, वाचा नैवं वक्ति, यदुत को इमं भक्खेइ ? जो अम्हारिसो न होइ, कारण उद्घोस मुण न देइ, एवं त्रिगुप्तस्य भुञ्जानस्य प्रक्षेपणशोधिर्भवति ॥
मू. (८८४)
उग्गमउप्पायणासुद्धं, एसणादोसवज्जिअं । साहारणं अयाणंतो, साहू हवड़ असारओ ॥ उग्गमउप्पायणासुद्धं एसणादोसवज्जिअं । साहारणं वियाणंतो, साहू हवइ ससारओ ॥ उग्गमउप्पायणासुद्धं, एसणादोसवज्जिअं । साहारण अयाणतो, साहू कुणति तेणिअं ॥ उग्गमउप्पायणासुद्धं, एसणादोसवज्जिअं । साहारणं वियाणंतो, साहू पावइ निज्जरं ॥ अंततं भोक्खामित्ति बेस भुंजए य तह चेच । एस ससारनिविट्टो संसारओ उडिओ साहू ॥
वृ. उद्गमशुद्धं उत्पादनाशुद्धं एषणादोषवर्जितं 'साधारणं' सामान्यं गुडादि अजानानः- अतिमात्रं दुष्टेन भावेन आदनानः योऽसौ पतद्ग्रहो भ्रमति तस्मात् साधुः 'असारक- ' अप्रधानज्ञानदर्शनचारित्राण्यङ्गीकृत्यासारःस भवति । तथा उद्गमोत्पादनाशुद्धमेषणादोषवर्जितं साधारणमेतद्रव्यमित्येवं जानानोऽदुष्टेनान्तरात्मना कवलं गुडादेराददानः साधुर्भवति 'ससारः' ज्ञानदर्शनचारित्रसारवान् भवति । कथं पुनरसारः साधुर्भवति ? अत आह- उद्गमोत्पादनाशुद्धमेषणादोषवर्जितं साधारणमेतद्गुडादीत्येव जाना-नानो दुष्टेन भावेनाददानः साधुः स्तेयं करोति ततोऽसारोऽसौ । स कथं पुनः ससारो भवति ?उद्गमोत्पादनाशुद्धमेषणादोषवर्जितं 'साधारणं' तुल्यमेतत्सर्वेषां गुडादीत्येवं जानानोऽदुष्टान्तरात्मा स्वल्पमाददानः साधुर्निर्जरां करोति अतः ससारो ज्ञानदर्शनचारिभैरिति । इदानीं ससारः कदाचिद् - भोजनार्थमुपविशन् भवति कदाचिदुपविष्टः कदाचिदुत्थितः, एतत्प्रदर्शनायाह- अन्त्यं - प्रत्यवरं वल्लचणकादि तदप्यन्त्यं - पर्युपितं चणकादि अन्त्यमप्यन्त्यमन्त्यान्त्यं भक्षयिष्यामि एवंविधेन परिणामेनोपविष्टो मण्डल्यां भुङ्क्ते यस्तथैव एष साधुः शुभपरिणामत्वात्ससार उपविष्टः ससारश्रोत्थितः, तस्य शुभपरिणामस्याप्रतिपतितत्वात्, एवमेव भङ्गत्रितयं योजनीयं तत्र प्रथमो भङ्गः ससारो निविट्टो ससारो उडिओ १, ससारो निविट्टो असारो उट्टिओ विइओ भंगो २, असारो निविट्टो ससारो उडिओ तड़ओ ३, असारो निविट्टो असारो उडिओ एस चुत्थो ४, सारश्चात्र ज्ञानादि, आदिग्रहणादर्शनं चारित्रं चेति, तेन ज्ञानादिना सहितो यः साधुः स ससारो भण्यते । अत्र च समुद्रवणिजा दृष्टान्तः ॥ एगो समुद्दवणिओ बोहित्थं भंडस्स भरिडं ससारो गओ, ससारो य पउरं हिरन्नाइ विढवेऊणं आगओ । अन्नो पुण सारो भंड गेहऊणो गओ निस्सारो आगओ कवडिया वि रहिओ, तंपि पुव्वेल्लयं हारेऊण आगओ । अन्नो असारो अंगबितिओ निहिरन्नो गओ ससारो आगओ पभूयं विढवेऊण | अन्नो पुन असारो हिरन्नरहिओ गओ असारो वेव आगओ कवडियाएवि रहिओ ।। एवं साधोरपि सारासारयोजना कत्तर्व्या वणिगून्यायेन । एवं तेषां भुञ्जानानां यदि पतद्भहको भ्रमन्नेवार्द्धपथे निष्ठां याति तदा को विधिरित्यत आह
मू. (८८५)
मू. (८८६)
मू. (८८७)
म. (८८८)
26 | 13

Page #197

आनियुक्तिः मूलसूत्रं मू. (८९०) जत्थ पुन पडिग्गहगो होज्ज कडो तत्थ छुब्भए अन्नं ।
___ मत्तगगहिउव्वरिपडिग्गहे जं असंसट्ठ॥ मू. (८९१) जं पुन गुरुस्स सेसं तं छुब्भइ मंडलीपडिग्गहके।
बालादीण व दिज्जइ न छुन्भई सेसगाणऽहिअं॥ मू. (८९२) सुक्कोल्लपडिग्गहगे विआणिआ पक्खिवे दवं सुक्के ।
___ अभत्तद्विआण अट्टा बहुलंभे जं असंसद्धं ॥ वृ. यत्रपुनर्भुानानां पतद्ग्रहो ‘भवेत्' कडो'त्ति निद्वितभक्तो जातः साधुपर्यन्तमप्राप्त एव, तत्र किं कर्त्तव्यमित्यत आह- 'तत्र' तस्मिन्निष्ठितभक्ते पतद्भहकेऽन्यद्भक्तं प्रक्षिप्यते, ततश्च यस्मिन साधौ स निष्ठितः पतद्भहस्तत आरभ्य तेनैवक्रमेण पुनर्धाम्यते, मात्रके वा यद्वालादीनां प्रायोग्यं गृहीतमासीत् तदिदानी उद्वरितं तदसंसृष्टं पतद्गृहे क्षिप्त्वा पतद्भहां यस्मिन् साधौ निष्ठितस्तस्मादारभ्य पुनर्भ्राम्यते। यत्पुनगुरोः शेषं भुानस्य जातं तस्तंसृष्टमपि प्रक्षिप्यते मण्डलीपतद्भहके, बालादीनां वा दीयते सदाचार्योद्धरितं. यत् पुनराचार्यव्यतिरिक्तानामुद्भरितम-अधिकं जातं तन्न प्रप्यिते मण्डलीपतद्ग्रहके संसृष्टं सत्। किञ्च, 'सुक्क'त्ति एकः शुष्केण भक्तेन पतदग्रह: अपरः 'उल्ल'त्ति आर्द्रण भक्तेन पतग्रह, एवं विज्ञाय ततः प्रक्षिपेद् द्रवं शुष्कभक्तपतद्ग्रेहे, येन तोयप्रक्षेपेण संजातबन्धं तद्भक्तं सुखेनैव कुवलैगृह्यते, अथ बहुलाभः संजातः-प्रचुरं लब्धं गुडादि ततोऽसंसृष्टमेव ध्रियते, किमर्थम्?, अभक्तार्थिकानामर्थे येन मनोखं भवेत् उक्ता ग्रहणशुद्धिः, अधुना भुञानस्य शोधिरुच्यते, सा चतुर्धा, एतदेवाहमू. (८९३) सोही चउक्कभावे विगइंगालं च विगयधूमं च। .
रागेण सयंगालं दोसेण सधूमगं होइ॥ मू. (८९४) जत्तासाहणहेउं आहारेंति जवणट्ठया जइणो।
छायालीसं दोसेहिं सुपरिसुद्धं विगयरागा॥ म. (८१५) हियाहारा मियाहारा, अप्पाहारा य जे नरा।
नते विज्जा तिगिच्छंति, अप्पाणं ते तिगिच्छगा। वृ. शुद्धौ चतुष्ककं भवति नामस्थापनाद्रव्यभावरूप, तत्र नामस्थापने सुगमे, द्रव्यशोधिः, पूर्ववत्, भावविषया पुनः शोधिः वितगाङ्गारं विगतमं च भनानस्य भावशोधिर्भवति. कथं सागारं कथं सा सधमं भवतीति ?, एतदेवाह- रागेन' इत्यादि सुगमं ॥ ‘चारित्रयात्रासाधनार्थ' धर्मसाधननिमित्तमाहारयन्ति यापनार्थ-शरीरसंधारणार्थं मुनयः षट्चत्वारिंशद्दोषेः सुपरिशुद्धमाहारयन्ति, केचते, केचते?. षोडशोदगमदोषाः षोडशोत्पादनादोषाः दशैषणा दोषाः संयोजणा पमाणं सांगारं सधूमगं चेत्येतेषट्चत्वारिंशत, एभिर्विशुद्धं सद् विगतरागा आहारयन्ति ॥ सिलोगो सुगमः ॥ उक्तो भुञ्जनविधिःमू. (८९६) छण्हमन्नयरे ठाणे, कारणमि उ आगए।
आहारेज्ज(उ) मेहावी, संजए सुसमाहिए। मू. (८९७) वेयणवेयावच्चे इरियठाए य संजमट्टाए।
तह पाणवत्तियाए छ8 पुन धम्मचिंताए। म. (८९८) नित्थ छुहाए सरिसया वेयण भुजेज्ज तप्पसमणट्टा। छाओ वेयावच्चं न तरह काउं अओ भुंजे ॥
[भा. २९०]

Page #198

मृलं-८९९ मू. (८९९) इरियं नवि सोहेइ पेहाईयं स संजमं काउं। थामो वा परिहायइ गुणणुप्पेहासु य असत्तो॥
[भा. २९१] वृ.षण्णांस्थानानामन्यतरस्मिन्स्थाने-कारणेआगतेसतिआहारयन्मेधावीसंयतःसुसमाहितः।कानि च तानि षट् स्थानानि ? इत्यत आह-वेदना-क्षुद्वेदना तत्प्रशमनार्थं भङ्के, तथा वैयावृत्त्यार्थं तथा ईपथिकाशोधनार्थं तथा संयमार्थं स च पेहोपेहपमज्जणादिलक्षणः, तथा 'पाणवत्तियाए' प्राणसंधारणार्थ, षष्ठं पनुर्धर्मचिन्तार्थ भुङ्क्ते । अधुनैतां गाथां भाष्यकृत्प्रतिपदं व्याख्यानयति. आद्यावयवं तावदाह-नास्ति क्षुतसरिसी वेदनाऽतो भुञ्जीत तत्प्रशमनार्थं । 'छाओ'त्ति बुभुक्षितो वैयावृत्त्यं कर्तुं न शक्नोति अतो भुङ्क्ते। ईयापथिकांबभक्षितोनशोधयतियतोऽतस्तच्छोधनार्थभक्ते।तथा पहाईयंव'त्ति पेहोपेहमज्जण' इत्यादिकं संयम बुभुक्षितः कर्तुं न शक्नोति यतोऽतो भुङ्क्ते। 'थामोवा' प्राणस्तस्य परिहानिर्भवति यदि न भुङ्क्ते अतस्तदर्थभुञ्जीतादारंतथागुणनंपूर्वपठितस्यअनुप्रेक्षाचिन्तनंग्रन्थार्थयोःएतदसौकर्तुमसमर्थःसन्भुङ्क्त । मू. (९००) अहवा न कुज्ज आहार. चहि ठाणेहिं संजए।
पच्छा पच्छिमकालंभि, काउं अप्पक्खमं खमं॥ मू. (९०१)
आयंके उवसग्गे तितिक्खया बंभचेरगुत्तीए।
पाणदयातवहेउंसरीरवोच्छेयणट्टाए। मू. (९०२) आयंको जरमाई गया सन्नायगा व उवसग्गा।
बंभवयपालणट्ठा पाणदयावासमहियाई॥ मू. (९०३) तवहेउ चउत्थाई जाव छउम्णासिओ तवो होइ।
छठे सरीरवोच्छेयणट्ठया होयणाहारो॥ मू. (९०४) एएहिं छहिं ठाणेहिं अणाहारो यजो भवे।
धम्मं नाइक्कमे भिक्खू, झाणजोगरओ भवे॥ वृ. अथवा न कुरूंदवाहारमेभिः षङिगः स्थानैर्वक्ष्यमाणलक्षणैः । तत्र नियुक्ति कार एव षष्ठं पदं व्याख्यानयन्नाह-‘पच्छा पच्छिमकालंभि' पश्चिमकाले-संलेखनाकाले 'आत्मक्षमाम् आत्महितां क्षमा. क्षान्तिमुपशमं कृत्वा ततः पथात्-सुखेन शरीरपरिकानन्तरं सर्वाहारं मुञ्चतीति ॥ इदानीं भाष्यकार एव एतानि षट स्थानानि प्रदर्शयन्नाह-'आतङ्क ज्वरादिर्वक्ष्यते. तथा 'उपसर्गः' राजादिजनितः, एतेषां 'तितिक्षार्थं' सहनार्थं न भोक्तव्यं, तथा ब्रह्मचर्यगुप्तर्थं चनभोक्तव्यं, तथा तपोऽर्थं शरीव्यवच्छेदार्थं च न भोक्तव्यमिति । इदानीं भाष्यकारः प्रतिपदं व्याख्यानयति, तत्राद्यावयवव्याचिख्यासयाऽऽह-आतङ्कोज्वरादि: आदिग्रहणादन्योव्यार्धियत्र भोजनंन पथ्यं तदर्थंनभुङ्क्ते। दारं। राज्ञा राजकुलधारणादिरूपो यधुपसर्गः कृतः सणायगोवा-स्वजनः यदि उन्निष्क्रमणार्थमुपसर्ग करोति ततो नभुङ्क्ते । ब्रह्मव्रतपालनार्थं नभुङ्क्ते, यतो बुभुक्षितस्योन्मादो नभवति। तथा प्राणदयार्थ नभुङ्क्ते, यदि वर्षति महिका वा निपतति तपोऽर्थं न भुङ्क्ते तच्च चतुर्थादि यावत्षण्मासास्तावत्तपो भवति तदर्थं न भुङ्क्ते । षष्ठं शरीरस्य व्यवच्छेदार्थमनाहारः साधुभतीति ।। एभिः पूर्वोक्तैः षभिः कारणैराहार आहारयितव्यः षड्भि कारणैर्नाहारयितव्यस्ततः किमेतद्भोजनमपवादपं ?. उच्यते ?. अपवादपदमेवैतद्, यतःमू. (९०५) भुंजतो आहारं गुणोवयारं सरीरसाहारं।
विहिणा जहोवइटें संजमजोगाण वहणट्ठा ।।

Page #199

१९६
ओघनियुक्तिः मूलसूत्रं वृ. भुक्षान्नाहारं, किंविशिष्टं ? - 'गुणोपकारं' ज्ञानदर्शनचारित्रगुणानामुपकारकं, तथा शरीरस्य साधारकमाहारं भुञ्जन विधिना-ग्रासैषणाविशुद्धं यथोषदिष्टम्' आधाकर्मादिरहितं 'संयमयोगानां' संयमव्यापाराणां वहनार्थंभुअन्नपवादयदस्य एव भुङ्क्ते, नान्यथा। इदानीं समुद्दिष्टे सति संलिहनकल्पकर्तव्यः-भिक्षाभक्त विलिप्तानां पात्रकाणां संलिहनं कर्त्तव्यमित्यर्थः. सच___ मू. (९०६) भत्तट्ठियावसेसो तिलंबणा होइ संलिहणकप्पो।
अप्पहुप्पत्ते अन्नं छोढुं ता लंबणे ठवए। मू. (९०७) संदिट्ठा संलिहिउं पढमं कप्पं करेइ कलुसेणं ।
___ तंपाउं मुहमासे बितियच्छदवस्स गिण्हंति॥ मू. (९०८) दाऊण बितियकप्पं बहिआ मज्झट्ठिओ उ दवहारी।
तो देति तइयकप्पं दोण्हं दोण्हं तु आयमणं ।। __ वृ. भुक्तानामवशेषो यः स संलेखनकल्पः कर्त्तव्यः, सचावशेषो न ज्ञायते क्रियत्प्रमाणः? अत आहत्रिलम्बनः' त्रिकवलः कवलत्रयप्रमाणो भुक्तावशेषः संलेखनकल्पः कर्त्तव्यः, यदा तु त्रिकवलप्रममाणः संलेखनकल्पो न भवति तदाऽपर्याप्यमाणेऽन्यदपि तस्मिन् पात्रके भक्तं प्रक्षिप्य ततस्त्रीन् कवलान् स्थापयति। 'सन्दिष्टाः' भुक्ताःसन्तः संल्लिह्य पात्रप्यमाणेऽन्यदपितस्मिन् पात्रकेभक्तं प्रक्षिप्य ततस्त्रीन कवलान् स्थापयति । 'सन्दिष्टाः' भुक्ताःसन्तःसंल्लिह्य पात्रकाणि पुनश्च प्रथम कल्पं ददति कुलषोदकेन, पुनश्च तत्पीत्वा मुहमासो'त्ति मुखस्यपरामर्शः-प्रमार्जनं कुर्वन्तीति, पुनश्च द्वितीयकल्पार्थमच्छस्य द३वस्य ग्रहणं कुर्वन्तीति, गृहीत्वाऽथ कल्पार्थमच्छद्रवं मण्डल्या उत्थाय बहिः पात्रकप्रक्षालनार्थं गच्छन्ति। तत्र दत्त्वा द्वितीयकल्पं 'बाह्यतः' पात्रकप्रक्षालनभूमौ, ते चमण्डल्याकारेण तत्रोपविशन्ति, तेषां मध्ये स्थितो द्रवधारीभवति, सच पात्रकप्रक्षलानं सर्वेषामेव प्रयच्छतीति, ततो ददतितेसाधवः पात्रकाणां तृतीयं कल्पं. पुनश्च पात्रकप्रक्षालनान्तरं 'दोण्हं दोण्हं व आयमणं'ति द्वयोर्द्धयोः साध्वोत्रिकेषु 'आचमनार्थं' निर्लेपनार्थमुदकं प्रयच्छतीति । एत तावदनुद्वरित भक्ते विधिरुक्तः, यदा तु पुनरुद्वरितं भक्तं भवति तदा को विधिरित्यत आहमू. (९०९) होज्न सिआ उद्धरियं तत्थ य आयंबिलाइणो हुज्जा।
पडिदंसि अ संदिट्ठो वाहरइ तओ चउत्थाई॥ मू. (९१०)
मोहचिगिच्छविगिट्ठ लिगाण अत्तट्ठियं च मोत्तूणं ।
सेसे गंतुं भणई आयरिआ वाहरंति तुमं॥ मू. (९११) अपडिहणतो आगंतु वंदिउं भणइ सो उ आयरिए।
संदिसए भुंज जं सरति तत्तियं सेस तस्सेव॥ मू. (९१२)
अभणंतस्स उ तस्सेव सेसओ होइ सो विवेगो उ।
भणिओ तस्स उगुरुणा एसुवएसो पवयणस्स॥ मू. (९१३) भुत्तंमि पढमकप्पे करेमि तस्सेव देंति तं पायं।
जावतिअंतिअ भणिए तस्सेव विगिंचणे सेसं ॥ वृ. 'भवेत्' स्यात् कदाचिदुद्धरितं तत्र' साधूनां मध्ये कदाचित्केचिदाचाम्लादयो भवन्ति आदिग्रहणादभक्तार्थिको वा कश्चिद्भवेत्ततस्तदुद्वरितं भक्तं रत्नाधिक आचार्याय दर्शयति. पुनश्च प्रदर्शित

Page #200

मूलं - ९१३
१९७
भक्ते गुरुणा च सन्दिष्टः' उक्तः यदुत आह्वयाचाम्लादीन् साधून् येन तेभ्यो दीयते, पुनश्रासौ रत्नाधिकः सन्दिष्टः सन् चतुर्थादीन् साधून् व्याहरति । स च व्याहरन्नेतान्न व्याहरति, मोहचिकित्सार्थं य उपवासिकः स्थितस्तं न व्याहरति, तथा विकृष्टतपसं साधुं न व्याहरति, विकृष्टतपश्चाष्टमादारभ्य भवति, तस्य कदाचिद्देवता प्रातिहार्यं करोति अतस्तस्य न दीयते, ग्लानश्च ज्वरादिना तं च न व्याहरति, आत्मलब्धिकं च न व्याहरति, एताननन्तरोदितान् साधून मुक्त्वा शेषान् गत्वा भणति, यदुत आचार्या व्याहरन्ति युष्यमान्, तेषां च मध्ये यचतुर्थादिक आकारितः स आकर्ण्य किं करोति ? इत्याह- अनतिलङ्घयन् गुरोराज्ञामागत्य वन्दित्वा भणति तमाचार्यं यदुत - संदिशत यूयं, आचार्योऽपि भणति भुञ्जीत, सोऽपि भणति - जंसरति तत्तिअं भुञ्जामि, शेषं यदुद्वरितं तत्तस्यैव यस्य सत्कः प्रतिग्रहकः, पुनश्च स एव परिष्ठापयतीति अथासौ साधुरेवं न भणति यदुत 'जं सरइ तत्तिअं' ततस्तस्य एवमभणतस्तस्यैव यच्छेषं भक्त मुद्वरितं तद्भवति, स एव ‘विवेचकः' परिष्ठापक इत्यर्थः, भणिते तु एवं “जावइयं सरइ तावइयं सरामी "ति, ततस्तस्यैव साधोर्यस्य सत्कः पतद्ग्रहकः समर्पणीयः पुनः स एक कल्पं ददाति । अयं प्रवचनस्य पूर्वोक्त उपदेशः । अथ यदुद्वरितं तत्सर्वं भुङ्क्ते ततस्तस्मिन् भुक्ते सति तस्य पात्रकस्य प्रथमकल्पं ददाति, कृते च तस्मिन् प्रथमकल्पे तस्यैव साधोर्यस्य सत्कः पतद्ग्रहकस्तस्यैव तत्पात्रकं 'ददाति' समर्पयतीत्यर्थः, अथैतन्न ब्रूते यदुत जावइयं सरइ तावइयं सारेमित्ति, ततः जावतिअंति अभणिते सति तस्यैव साधोर्यः परिस्थापनिकभोक्ता तस्यैव यदुद्वरितं शेषं तत्परित्याज्यं भवति । इदं च पूर्वोक्त स्यैव व्याख्यानं द्रष्टव्यं न तु पुनरुक्त मिति । कीदृशं पुनश्चतुर्थोपवासिकादेः परिष्ठापनिकं कल्पते ?, अत आह
;
मू. (९१४)
विहिहि विहिभुत्तं अरेगं भत्तपान भोत्तव्वं । विहिहिए विहिभूत् एत्थ य चउरो भवे भंगा ॥ उग्गमदोसाइजढं अहवा बीअं जहिं जहापडिअं । इय एसो गहणविही असुद्धपच्छायणे अविही ॥ कागसियालक्खइयं दविअरसं सव्वओ परामङ्कं । एसो उ भवे अविही जहगहिअं भोयांमि (भुंजओ य) विही ।। उच्च च विट्टाओ कागो अहवावि विक्खिरइ सव्वं । विप्पेक्खड य दिसाओ सियालो अन्नोन्नहिं गिण्हे ॥ सुरहीदोच्चंगट्टा छोतॄणं दवं तु पियइ दवियरसं ।
वरि आम इ एसो भुंजणे अविही ॥ to हि तह नीयं गहणविही भोयणे विही इणमो । उक्कोसमनुक्कासं समकयरसं तु भुंजेज्ना ॥ तइएवि अविहिगहिअं विहभित्तं तं गुरूहिऽणुन्नायं । सानानाया गणे दत् य निज्जुहणा ॥
[भा. २९८ ]
[भा. २९९ ]
मू. (९२१)
अहवावि अकरणाए उवट्टियं जाणिऊण कल्लाणं । घट्टे दिति गुरू पसंनविनिवारणट्टाए ।
[भा. ३०० ]
वृ. विधिनोद्गमदोषादिरहितं सारासारविभागेन च यन्न कृतं पात्रके तद्विधिगृहीतं, तथा 'विधिभुक्तं ' कटकच्छेदेन प्रतरच्छेदादिना वा यद्भुक्तं तद्विधिभुक्त मुच्यते, तदेवंविधं विधिगृहीतं विधिभुक्तं च

मू. (९१५)
मू. (९१६)
मू. (९१७)
मू. (९१८)
मू. (९१९)
मू. (९२०)

[भा. २९५]
[भा. २९६ ]
[भा. २९७]

Page #201

૮
ओघनियुक्तिः मूलसूत्रं
•
यद्यदतिरिक्तं संजातं भक्तं पानकं वा तद्भोक्त व्यं- परिष्ठापनकं कल्पते, अत आह प्रकारान्तरेण - अत्र च विधिगृहीते विधिभुक्ते चास्मिन् परद्वये चत्वारो भङ्गका भवन्ति, तद्यथा-विहिगहअि विहिभुत्तं एगो भंगो, विहिगहिअं अविहिभुतं बिइओ, अविहिगहअिं विहिभुत्तं तइओ, अविहिगहिअं अविहिभुत्तं चउत्थो ।। इदानीं भाष्यकारो विधिगृहीताविधिगृहीतयोः स्वरूपं प्रतिपादयन्नाह - उत्त्मदोषादिभिर्जढं त्यक्तं यत्तद्विधिगृहीतं. अथवा यद्वस्तु मण्डकादि यथैव यस्मिन् स्थाने पतितं भवति तत्तथैवास्ते नतु समास्यति इत्येष ग्रहणविधिः । 'असुद्धपच्छायणे अविही' अशुद्धस्य - उद्गमादिदोषान्वितस्य यद्रहणं इदमविधिग्रहणं, अथवा गुडादेर्द्रव्यस्य मण्डकादिना प्रच्छाद्य यदेकत्र पात्रकदेशे स्थापनं तदविधिग्रहणमुच्यते । इदानीमविधिविधिभोजनयोः स्वरूपं प्रतिपादयन्नाए- काकभुक्तं श्रृगालभुक्तं द्रावितरसमित्यर्थः 'सर्वतः परामृष्टम् ' उत्थल्लपत्थल्लणेण भुक्तं 'एसो उभवे अविही' इदं पूर्वोक्त मविधिना भुक्त मच्यते, यथैव गृहीतं पात्रके तथैव भुञ्जतो विधिभुक्तमुच्यते । अधुना भाष्यकृद् व्याख्यानयति तत्राद्यावयवप्रतिपादनायाह-यथा काक उच्चित्योच्चित्य विष्ठादेमध्याद्वल्लादि भक्षयति एवमसावपि, अथवा विकिरति काकवदेव सर्वं तथा काकवदेव कवलं प्रक्षिप्य मुखे दिशो विप्रेक्षते, तथा श्रृगाल इवान्यत्रान्यत्र प्रदेशे भक्षयति । सुरभि यद् 'दोच्चं गं' तीमनं ओदनादिना सह यन्मिश्रीभूतं तत्र द्रवं प्रक्षिप्य यो निर्यासः संजातस्तत्पिवनं यत्तद् द्रवितरसमुच्यते । तथाऽधस्तादुपरि च यद् 'आमठ्ठे' विपर्यासीकृतं भुङ्क्ते तदेतत्परामटठं, अयमेष भोजनेऽविधिः । कः पुनर्ग्रहणभोजनयोर्विधिः ? इत्यत आह-यथैव गृहीतं गृहस्थेन दत्तं सत्तत्तथैवानीतं यदयं गयहणविधिः, भोजने पुनरयं विधिः-यदुतोत्कृष्टद्रव्यमनुत्कृष्टद्रव्यं च समीकृतरसं भुञ्जीतेत्ययं प्रथमो भङ्गकः शुद्ध इति । तृतीयेऽपि भङ्गकेऽविधिना असामाचार्या गृहीतं विधिना भुक्तं समीकृतरसं सद् भुक्तं तच्च गुरुणानुज्ञातं, शेषौ तु द्वौ भङ्गको नानुज्ञातौ, यस्तु विधिगृहीतमरिधिभुक्तं काकशृगालादिरूपं भक्तं ददाति योऽपि गृह्णाति तयोर्द्वयोरपि 'निज्जुहणा' निर्द्धारणं क्रियते, तथाऽविधिगृहीतमविधिभुक्तं च यो ददाति गृह्णाति वा यतोर्द्धयोरपि निर्द्धारणं क्रियत इति । अथवा एतद्दोषाकरणतया अनासेवनया उपस्थितं दातारं ग्रहीतारं च ज्ञात्वा संगोपायनं क्रियते, कल्याणकं च गुरवो ददति, तच्च ददति 'घट्टयित्वा' तिरस्कृत्य, यदुत त्वया पुनरेवं न कर्त्तव्यं, स चैवं गुरुः किंनिमित्तं करोतीत्यत आह- 'पसंगविनिवारणट्टाए' प्रसङ्गस्यपुनरासेवनस्य निवारणार्थमेवं करोतीति ।
म. (९२२)
मू. (९२३)
घासणा य एसा कहिया भे ! धीरपुरिसपन्नत्ता । संजमत वडगाणं निम्गंथाणं महरिसीणं ॥ एयं घासेसणविहिं जुंजता चरणकरणमाउत्ता । साहू स्ववंति कम्मंच अनेगभवसंचियमनंतं ॥ एत्तो परिवणविहिं वोच्छामि धीरपुरिसपन्नतं । जं नाऊण सुविहिया करेंति दुक्खक्खयं धीरा ||
मू. (९२४)
[भा. ३०३]
वृ. सुगमाः ॥ इदानीं उब्वरिएत्ति द्वारं भण्यते, अथवा स्वयमेव भाष्यकारः संबन्धं प्रतिपादयन्नाहमू. (९२५) भत्तट्टि उव्वरिअं अहव अभत्तट्टियाण जं सेसं ।
[भा. ३०१]

[भा. ३०२]
संबंधेणाणेण उ परिठावणिआ मुणेयव्वा ॥
[भा. ३०४] वृ. भक्तार्थिकानां च भुक्तानामुद्धरितं यद् अथवा अभक्तार्थिकानां भुक्तानां पारिष्ठापनिकभोक्तृणां यदुद्वरितं-यच्छेषं तत्परिष्ठापनीयमितिकृत्वा अनेन सम्बन्धेन परिष्ठापनिका विज्ञेया भवतीत्यर्थः ।

Page #202

मूलं.९२६
१९९
मू. (९२६) सा पुण जायमजाया जाया मूलोत्तरेहि उ असुद्धा।
लोभातिरेगगहिया अभिओगकया विसका वा॥ वृ. सापुनः परिष्ठापनिका जाताऽजाता भवति, तत्र जाता ग्रहणकाल एव प्राणातिपातादिदोषेण युक्ता अथवा आधाकर्मादिदोषेण 'जाता' उत्पन्ना, अजाता पुनः-आधाकर्मादिदोषेण न दृषिता या साऽजातेत्युच्यते, तत्र जातास्वरूपप्रतिपादनायाह-मूलगणैः-प्राणातिपातादिभिरशुद्धा, तथोत्तरगुणैश्च आधाकर्मादिभिरशुद्धा, तथा लोभातिरेकेण-लोभाभिप्रायेण साधुणा गृहीता साऽप्यशुद्धा लोभदोषदृषिता सती जातेत्युच्यते, तथा अभियोगकृता, अभियोगो द्विविधः-वशीकरणचूर्णो मन्त्रश्च, तत्र सा भिक्षा कदाचित् संयोजिता भवति मन्त्राभिमन्त्रिता वा साऽप्यशुद्धा, अतो जाता सा पारिष्ठापनिकेत्युच्यते, विषेण वा व्यामिश्रं भक्तं केनचिद् द्विष्टेन दत्तं भवति तस्य यत् परिष्ठापनिका सा जातापरिष्ठापनिकेति । इदानी भाष्यकृदेनामेव गाथां व्याख्यानयति, तत्र जातापरिष्ठापनिकीस्वरूपाभिधानायाहमू. (९२७) मूलगुणेहिं असुद्धं जंगहि भत्तपान साहहिं ।
एसा उ होइ जाता वुच्छं सि विहीऍ वोसिरणं ॥ [भा. ३०५] मू. (९२८) __एगंतमनवाए अच्चित्ते थंडिले गुरुवइट्ठ।
आलोए एगपुंजं तिट्टाणं सावणं कुज्जा ॥ मू. (९२९) लोभातिरेग्गहिअं अहव असुद्धं तु उत्तरगुणेहिं ।
एसावि होति जाया वोच्छं सि विहीऍ वोसिरणं ॥ (भा. ३०६] मू. (९३०)
एगंतमनावाऐ अच्चित्ते थंडिले गुरुवइटे।
आलोए दुन्नि पुंजा तिट्ठाणं सावणं कुज्जा ॥ वृ. मूलगुणे प्राणातिपातादिभिरशुद्धं यगृहीतं भक्तं पानकं वा साधुभिरियं जाताऽभिधीयते, वक्ष्ये 'अस्याः' जाताया विधिना व्युत्सर्जनं' परित्यागं । सा च जाता एवं विधे स्थण्डिले परिष्ठापनीया-एकान्ते 'अनापाते' लोकापातरहिते अचित्ते स्थण्डिले गुरूपदिष्टे "अनावायमसंलोए" इत्येवादिके 'आलोगे' समे भूभागे न गत्तादौ यत्र प्राघूर्णकादयः सुखेन पश्यन्ति, तत्र च तस्य भक्त स्य एकः 'पुंजः' राशिः क्रियते, पुनश्च त्रिस्थानं तिस्रो वाराः श्रावणं करोति-व्युत्सृष्टंव्युत्सृष्टं व्युत्सृष्टमिति, तच्च त्रिस्थानं श्रावणं करोति त्रिविधेन मनसा वाचा कायेन व्युत्सृष्टमित्यस्य ज्ञापनार्थमिति । यत्पुनः साधुना बभातिरेकेण गुडादिद्रव्यं मूर्च्छया गृहीतं अथवा यदशुद्धमुत्तरगुणः-आधाकर्मादिभिः, इयमपि भिक्षा जातेत्युच्यते वक्ष्ये अन्य विधिना व्युत्सर्जनं परित्यागम । पूर्वा सुगम, केवलमत्र द्वौ पुऔ क्रियेते-द्वौ राशीक्रियेते आलोके साधूनाम् । इदानीम् “अभिओगे"ति व्याख्यानयन्नाहमू. (९३१) दविहो खलु अभिगो दव्वे भावे य होइ नायव्यो।
___दव्वंमि होइ जोगो विज्जा मंता य भावंमि॥ द्विविधंऽभियोगो-द्रव्याभियोगो भावाभियोगश्च ज्ञातव्यः, तत्र द्रव्याभियोगो द्रव्यसंयोगजचूर्णस्तन्मिश्रः पिण्डोऽभियोगपिण्डः सच परित्यजनीयः, भावाभियोगच विद्यया मन्त्रेणाभिमन्त्र्य पिण्डं ददाति स तादृशो भावाभिजोगपिण्डः. स च परिष्ठापनीय इति। अत्र चागार्या दृष्टान्तः, एगा अविरझ्या सा अनिट्टा पतिणो, ताए परिच्चाइया असम्भत्थिया जहा किंचि मंतेण अहिमंतेऊण मे देहि जेण पई मे वसे होइ, ताहे ताए अभिमतेऊण कूरो दिन्नो. अविरझ्याए चिंतियं. मा एसा दिन्ना मरिज्जा ततो ताए अनुकंपाए उक्कुडियाए

Page #203

ओपनियुक्तिः मूलसूत्रं छक्तिओ, सो गद्दहेण खइओ, सो रत्तिं घरदारं खोट्टेउमारद्धो, ताणि णिनयाणि जाव पेच्छंति गद्दहेण खोट्टिजतं.सो अविरओभणइ-किं एयंति?.ताए सब्भावो कहिओ, तेनविसा परिच्चाइया दंडाविआ. एस दोसो। एवं जदि तिरियाण एरिसा अवत्था होइ मानुसस्स पुन सुट्टयरं होइ. अओ. एरिसो पिडे न घेत्तव्यो।
अमुमेवार्थं गाथाभिरुपसंहरन्नाह. मू. (९३२) विज्जाएद्दे अगारी अचियत्ता सा य पुच्छए चरिअं।
अभिमंतणोदनस्स उ अनुकंपणमुज्झणं च खरे॥ मू. (९३३) बारस्स धिणंमि अपुच्छण कहणं च होअगारीए।
सिटे चरियादंडो एवं दोसा इहंपि सिया॥ वृ. विद्यास्मिन्नते पिण्डेऽगारी दृष्टान्तः, सा च भर्तुरुचयत्ता-न रोचते, सा च चरिकां-परिवाजिकां पृच्छति पत्युर्वशीकरणार्थ तयाऽप्यभिमन्त्रणमोदनस्य कृत्वा दत्तं. तयाऽपि अगार्या पत्युमरणानुकम्पया नदत्तं. 'उज्झनं परित्यागः कृतः.सचंज्झितः खरेण भक्षित इति। स च गर्दभ आगत्य द्वारं पिट्टयति मन्त्रवशीकृतः सन, शेषं सुगमम् । एवं भावाभियोगदृष्टान्त उक्तः, इदानीं द्रव्याभियोगचूर्णं वशीकरणपिण्ड उच्यते-एगा अविरइया, साय सरुवस्स भिक्खुणो अज्झोवन्ना अनुन्ना, ताहे सापेच्छति अणिच्छंतस्स चुनाभिओगेण संजोएउंभिक्खं पाडिवेसिअघरे काऊण दवाविअं, ताहे जत्थेव तस्स साहस्स पडिग्गहगे पडिअंतत्थेव तस्सष साहस्स तओ मणो हीरइ, तेण य नायं ताहे नियत्तइ, आयरियाणं पडिग्गहगं दाउं काइयभूमि वच्चइ जाव आयरियाणंपि तत्तोहत्तो भावो हीरइ, ताहे सो सीसो आगंतुं आलोएइ, आयरिया भणंति-ममवि अस्थिभावो, तं एत्थं संजोगचुन्नेण कुओ पिंडो अत्थि, ताहे परिठविज्जइ, जो विही परिठ्ठावणे सो उवरिं भणिहिति । एवमेव विसकयंपि, एगा अगारी साहुणो अज्झोववन्ना, सो य नेच्छइ, ताहे रुट्टाए विसेण मिस्सा भिक्खा दिन्ना, तस्सय दिन्नमेत्तेणंचेव सिरो-वेयणा जाया, पडिनियत्तोय गुरुणोसमप्पेऊण काइयं वोसिरइ जाव गुरुणोवि सीसवेयणा जाया, तं च गुरुणा गंधेण नायं जहा इमं विसमिस्सं, अहवा तत्थ लवणकया भिक्खा पडिया ताहे तं विसं उप्पिसति, एवं नाए विहीए परिविज्जति सा य भणीहामि॥
इदानीममुमेवार्थं गाथाभिरुपसंहरन्नाहमू. (९३४) जोगमि उ अविरझ्या अज्झुववन्ना सरूवभिक्खुमि।
कडजोगमणिच्छंतस्स देइ भिक्खं असुभभावे॥ मू. (९३५) संकाए स नियट्टो दाऊण गुरुस्स काइयं निसिरे।
तेसिपि असुभभावो पच्छा उ ममापि उज्झयणा ॥ मू. (९३६) एमेव विसकयंमिवि दाऊण गुरुस्स काइयं निसिरे।
गंधाई विन्नाए उज्झगमविही सियालवहे ॥ मू. (९३७) एवं विज्जाजोए विससंजुत्तसस वावि गहियस्स।
पाणच्चएवि नियमुज्झणा उ वोच्छं परिठ्ठवणं ॥ मू. (९३८) ___ एगंतमनावाए अच्चित्ते थंडिले गुरुवइटे।
छारेण अक्कमित्ता तिट्ठाणं सावणं कुज्जा ॥ वृ. जोगे अविरइया-गृहस्थी दृष्टान्तः, अन्झोववन्ना सरूपे भिक्षौ. अनिच्छतस्ततौकर्म कर्तुं कृतयोगो भिक्षापिण्डो दत्तः, पुनश्च तस्य साधोर्ग्रहणानन्तरमवाशुभभावा जातः-तदभिमुखं चित्तमिति। तया च शङ्कया'

Page #204

मूलं-९३८
२०१
योगकृतभिक्षाशङ्कया स निवृत्त। भिक्षापरिभ्रमणात् । शीर्ष सुगमम् ॥ एवमेव विषकृतेऽपि दृष्टान्तः, गुरोः 'दत्त्वा' समर्पयित्वा कायिकां व्युत्सृजति, तेन च गुरुणा गन्धादिना विज्ञाते. आदिग्रहणादभत्तस्स उप्फंसणेण वा, 'उज्झनं' परित्यागः क्रियते तत्र विधिना. अविधिपरिष्ठापने सति श्रृगालादिवधो भवति । एवं विद्यभिमन्त्रितस्य योगचूर्णकृतस्य तथा विषसंयुक्त स्य गृहीतस्य सतः 'प्राणात्ययेऽपि' अत्यर्थं क्षुत्पीडायामपि सत्यां नियमन-अवश्यन्तयोज्झनीयं (ना कार्या) तस्य च परिष्ठापनविधिं वक्ष्ये । पूर्वार्द्ध पूर्ववत, तद्विषादिकृतं भोजनं 'छारण' भूत्या ‘आक्रम्य' मिश्रीकृत्य चैव परिष्ठापनीयं, सुगमम्। मू. (९३९) दोसेण जेन दुटुं तु भोयणं तस्स सावणं कुज्जा।
एवंइवहवोसट्टे वेराओ मुच्चई साहू।। वृ.दोषेन येन-मूलकादिना आधाकर्मादिना वा दृष्टं भोजनं भवति तस्य तिस्रो वाराः श्रावणं कर्त्तव्यं, यदुत मूलकर्मादिदोषैर्दुष्टमिति. एवमुत्तरगुणयोगमन्त्रविषकृतदुष्टानामपि तिस्रो वाराः श्रावणं करोति, एवं विधिना व्युत्सृष्टे सति वैरात' कर्मणो मुच्यते साधुः, अथवा 'वैरात्' जीववधजनितान्मुच्यते साधुरिति॥
आह-इदमुक्तं शुद्धाया भिक्षाया यत्परिष्ठापनं साऽजातापरिष्ठापनिकीत्युच्यते. ततश्चमू. (९४०) जावइयं उवउज्जइ तत्तिअमित्ते विगिंचणा नत्थि।
तम्हा पमाणगहणं अइरेग होज्ज उ इमेहिं ।। वृ. यावन्मात्रकमेवोपयुज्यते तावन्मात्रमेव भिक्षाग्रहणं कर्त्तव्यं, यदा चैवं तदा तावन्मात्रकग्रहणे 'विगिंचनं' परिष्ठापनं 'नास्ति' न भवति तस्मात्प्रमाणग्रहणमेव कर्त्तव्यं, ततश्च कुतोऽजातायाः संभवति परिष्ठापनम् ?, अतिरेकग्रहणाभावादिति, एवमुक्ते परेण आह सूरिः- 'अइरेगं होज्ज उ इमेहि 'अतिरिक्तं' शुद्धमपि भक्तं 'एभिः' वक्ष्यमाणकारणैर्भवत्, कानि च तानि वक्ष्यमाणकारणानीत्यत आहमू. (९४१) आयरिए य गिलाणे पाहुणए दुल्लभे सहसदाने।
एवं होइ अजाया इमा उ गहणे विही होइ॥ व.कदाचित्कस्मिंश्चित्क्षेत्रे आचार्यप्रायोग्यं दुर्लभं भवति ततश्च सर्व एव सङ्घाटका आचार्यप्रायोग्यस्य ग्रहणं कुर्वन्ति ततच तद् घृतादि कदाचित्सर्व एवं लभन्ते ततस्तदुद्धरति, ततोऽन्येषां च साधूनां पर्याप्त, एवमाचार्यार्थं गृहीतस्य शुद्धस्यापि परिष्ठापना भवति । तथा ग्लानार्थमप्येवमेव गृहीतं सद्वरति, प्राघूर्णकानामप्येवमेव. तथा दुर्लभलाभे सति सर्वैरेव सङ्घाटकैर्गृहीतमुद्ररति. तथा सहसदाणे' अप्रतर्कितदाने सति प्रचुरमुद्भरति, तत एवं भवति अजातापरिष्ठापनिका। तत्र चाचार्यादीनां ग्रहणेऽयं विधिः-वक्ष्यमाणः, कथासावित्यत आहमू. (९४२) जइ तरुणो निरुवहओ भुंजइ तो मंडलीइ आयरिओ।
असहुस्स वीसुगहणं एमेव य होड़ पाहणए। वृ. कंचनवं भणंति-यद्यासावाचार्यस्तरुणो निरूपहतपथेन्द्रियश्च ततोऽसौं मण्डल्यामेव भुङ्क्ते सामान्यं, अथ असहू-असमर्थस्ततस्तस्य विष्वक्-पृथग् ग्रहणं प्रायोग्यस्य कर्त्तव्यं, एवमेव प्राघूर्णकऽपि विधिद्रष्टव्यः, यदि प्राघूर्णकः समर्थस्ततो नैव तत्प्रायोग्यग्रहणं क्रियते. अथासमर्थस्ततः क्रियत इति, केचित्पुनरेवं भणन्ति-यदुत समर्थस्याप्याचार्यस्य प्रायोग्यग्रहणं कर्त्तव्यं यत एते गुणा भवन्तिमू. (९४३) सुत्तत्थथिरीकरणं विनओ गुरुपूय सेहबहुमाणो।
दानवतिसद्धवुड्डी बुद्धिबलवद्धणं चैव ॥

Page #205

२०२
ओघनिर्युक्तिः मूलसूत्र
वृ. आचार्यस्य प्रायोग्यग्रहणे क्रियमाणे सूत्रार्थयोः स्थिरीकरणं कृतं भवति, यतो मनोज्ञाहारेण सूत्रार्थी सुखेनैव चिन्तयति, अत आचार्यस्य प्रायोग्यग्रहणं कर्त्तव्यं, तथा विनयश्चानेन प्रकारेण प्रदर्शितो भवति, गुरुपूजा च कृता भवति, सेहस्य चाचार्य प्रति बहुमानः प्रदर्शितो भवति, अन्यथा सेह इदं चिन्तयति, यदुत न कश्चिदत्र गुरुर्नापि लघुरिति, अतो विपरिणामो भवति, तथा प्रायोग्यदानपतेव श्रद्धावृद्धिः कृता भवति, तथा बुद्धेर्बलस्य चाचार्यसत्कस्य वर्द्धनं भवति, तत्र च महती निर्जरा भवति ।
मू. (९४४)
एएहिं कारणेहि उ केइ सहुस्सवि वयंति अनुकंपा । गुरुअनुकंपाए पुणे गच्छे तित्थे य अनुकंपा ॥
वृ. ‘एभिः’ पूर्वोक्त कारणैः केचित्समर्थस्याप्याचार्यस्यानुकम्पा कर्त्तव्येत्येवं वदन्ति, यतो गुरोरनुकम्पया गच्छे तीर्थे चानुकम्पा कृता भवति । यतचैवमतः प्रायोग्यग्रहणं ग्राह्यमिति । अत आहमू. (९४५) सति लाभे पुन दव्वे खेत्ते काले य भावओ चेव । गहणं तिसु उक्कोसं भावे जं जस्स अनुकंपं ॥
वृ. 'सति' विद्यमाने लाभे द्रव्यतः क्षेत्रतः कालतो भावतश्रोत्कृष्टं ग्राह्यं । इदानीं निर्युक्ति कारो व्याख्यानयन्नाह - 'गहणं तिसु उक्कोसं' ग्रहणं त्रिषु द्रव्यक्षेत्रकालेषु उत्कृष्टं कर्त्तव्यं, भावे तु यद्वस्तु यस्याचार्यस्यानुकूलं यद्गृह्यते । इदानीं भाष्यकृद्व्याख्यानयति, तत्र द्रव्ये उत्कृष्टतां प्रदर्शयन्नाहकलमोतणो उ पयसा उक्कोसो हानि कोदवुब्भज्जी |
मू. (९४६)
तत्थवि मिउतुप्पतरयं जत्थ व जं अच्चियं दोसु ॥
[भा. ३०७ ] वृ. कलमशाल्योनदः पयसा सह द्रव्यमुत्कृष्टं ग्राह्यं, तदलाभे हान्या तावत् गृह्यते यातव् 'कोद्दवोभज्झी' कोद्दवजाउलयं, तत्राप्ययं विशेषः क्रियते यदुत तदेव जाउलयं मृदु गृह्यते, तथा 'तुप्पतरयं' ति स्निग्धतरं तदेव जाउलयं गृह्यते, उक्तं द्रव्योत्कृष्टं, इदानीं क्षेत्रकालोत्कृष्टप्रतिपादनायाह- ' जत्थ व जं अच्चियं दोस' द्वयोरिति-क्षेत्रकालयोर्यद्रस्तु यत्र पूजितं तत्तत्र गृह्यते. एतदुक्तं भवति यद्यत्र क्षेत्रे बहुमतं द्रव्यं तत्तस्मिन् क्षेत्रे उत्कृष्टमुच्यते तच्च ग्राह्यं, तथा यद्वस्तु यस्मिन् काले बहुमतं तत्तस्मिन् काले उत्कृष्टमुच्यते, भावोत्कृष्टं पुनर्निर्युक्ति कारेणैव व्याख्यातं । उक्तं प्रसङ्गागतम्, इदानीं यदुक्तं आचार्यादीनां गृहीतं सद्यथोद्धरति तथा प्रतिपादयन्नाह
मू. (९४७)
लाभे सति संघाडो गेण्हड एगो उ इहरहा सव्वे । तस्सप्पणी य पज्जत्त गेण्हणा होइ अतिरेगं ॥
वृ. यदि तत्र क्षेत्रे घृतादीनां स्वभावेनैव लाभोऽइस्त ततस्तत्र लाभे सति आचार्यस्यैक एव सङ्घाटकः प्रायोग्यं गृह्णाति, 'इहरह' त्ति यदा तत्र क्षेत्रे न प्रायोवृत्त्या प्रयोगस्य लाभः तदा सर्व एव सङ्घाटकास्तस्याचार्यस्य प्रायोग्यं पर्याप्त्या गृह्णन्ति, ततश्र तस्याचार्यस्यात्मनश्रार्थाय पर्याप्तग्रहणे सत्यतिरिक्तं भवति, ततश्च तत्परिष्ठाप्यत इति । इदानीं 'गिलाणे ' त्तिव्याख्यानयन्नाह -
मू. (९४८)
गेलननियमगहणं नाणत्तोभासियपि तत्थ भवे ।
भासियमुव्वरि विगिंचए सेसगं भुजे ॥
वृ. ग्लानस्य नियमेन प्रायोग्यग्रहणं कर्त्तव्यं, यदि परं नानात्वं 'ओभासियपि ' प्रार्थितमपि तत्र ग्लाने भवति, ग्लानार्थ प्रायोग्यस्य च प्रार्थनमपि क्रियते, ततथ ओभासितं - प्रार्थितं सद् ग्लानार्थ पुनश्र यदुद्धरति ततस्तद् 'विगिच्यते' परित्यज्यते, 'सेसयं भुंजे त्ति शेषं यदनवभासिअं- अप्रार्थितमुद्वरितं तद्भुञ्जीत कथित

Page #206

मूलं - ९४८
साधुरिति । प्राघूर्णकोऽप्याचार्यवद्व्याख्यात एव द्रष्टव्यः । इदानीं दुर्लभत्ति व्याख्यानयन्नाह
मू. (९४९)
दुल्लभदव्वं व सिआ घयाइ घेतॄण सेस भुअंति । थो दे मिव गेहामि यत्ति सहसा भवे भरियं ॥
वृ. दुर्लभद्रव्यं वा स्याद्-भवेत् घृतादि तद्गृहीत्वा उपभुज्य च यत् शेषं तद् उज्झति, एवं वा पारिष्ठापनिकं भवति । इदानीं सहसदाणत्ति व्याख्यानयन्नाह - 'थोवं देमी' त्यादि, स्तोकं दास्यामीत्येवं चिन्तयन्त्या गृहस्थया सहसा अतर्कितमेव तत् साधुभाजनं भृतं, साधुर्वा चिन्तयति स्तोकं ग्रहीष्यामीति, पुनश्चातर्कितमेव भाजनं भृतं, ततश्चैवमतिरिक्तं भवति, पुनश्च परिष्ठाप्यत इति । एएहिं कारणेहिं गहियमजाया उसा विगिंचणया ।
मू. (९५०)
आलोगंमि तिपुंजी अदाणे निग्गयातीणं ॥
वृ. एभिः पूर्वोक्त कारणैर्यगृहीतं भक्तं सा 'अजातविगिंचणय'त्ति अजाता परिष्ठापनोच्यते, तस्याश्राजातायाः साध्वालोके त्रयः पुञ्जाः क्रियन्ते, किमर्थमित्याहअिद्धाणे निग्गयाईणं' अध्वाने निर्गतास्तदर्थं त्रयः पुत्राः क्रियन्ते, आदिग्रहणात्कदाचित्त एव कारणे उत्पन्ने गृह्णन्तीति । आहएक्क व दो व तिन्निव पुंजा कीरंडत किं पुन निमित्तं ? | विमा निग्गयाणं सुद्धेयरजाणणट्टाए ।
मू. (९५१)
वृ. एको वा द्वौ वा त्रयो वा पुञ्जः किं पुनर्निमित्तं क्रियन्ते ?, उच्यते, 'विहमादि' विहः पन्थास्तदर्थं निर्गतानां साधूनां शुद्धेतरभक्त परिज्ञानार्थं त्रयः पुञ्जकाः क्रियन्ते, आदिग्रहणाद्वास्तव्यानामेव कदाचिदुपयुज्यते इतिकृत्वा परिज्ञानार्थं त्रयः पुञ्जकाः क्रियन्त इति । इयं च गाथाऽनन्तरातीतगाथाया व्याख्यानभूता द्रष्टव्येति ।
मू. (९५२)
२०३
एवं विगिंचिउं निग्गयस्स सन्ना हवेज्ज तं तु कहं ? | निसिरेज्जा अहव धुवं आहारा होइ नीहारो ॥
वृ. ' एवं ' उक्तेन प्रक्रमेण परिष्ठापनार्थं विनिर्गतस्य यदि 'सञ्ज्ञा' पुरीषोत्सर्जने बुद्धिर्भवेत् 'तत्कथं ?' किं तत्र कर्तव्यमिति, अत आह- 'निसिरेज्ज' व्युत्सृजेत्, अथवा किमत्र प्रष्टव्यं ?, धुवमाहारान्नीहारो भवति, ततश्च स्थण्डिले व्युत्सृजनं कर्तव्यं, तत्र स्थण्डिलं पूर्वभणितमेव, तथाऽऽह
मू. (९५३)
• थंडिल्ल पुव्वभणियं पढमं निहोस दोस जयणाए ।
नवरं पुण नाणत्तं भावासन्नाए वोसिरणं ॥
वृ. स्थण्डिलं पूर्वभणितमेव, यदुत अनापातं असंलोकं १ अनापातं ससलोकं २ सापातमसंकलोकं ३ सापातं ससंलोकं ४ अत्र प्रथमो भङ्गको निर्दोषः, द्वयोश्र द्वितीयतृतीयभङ्गकयोर्यतनया व्युत्सृजति, एतत्पूर्वोक्त स्थण्डिलस्य सामान्यमेव, 'नवरं पुण णाणत्तं' ति नवरं केवलमिदं नानात्वं, यदुतान भावासन्नअतिपीडायां व्युत्सृजनमनुज्ञातं, तत्र चानुज्ञा नैव कृताऽऽसीदिह च कृताऽतो नानात्वं, ततचतुर्थभङ्गकासेवनमप्यनुज्ञातमेव द्रष्टव्यमिति । इदानीं भाष्यकारः पूर्वोक्त स्थण्डिलानि प्रदर्शयन्नाहअनावायमसंलोयं अनावायालोय ततिय विवरीयं ।
मू. (९५४)

आवातं संलोगं पुव्वत्ता थंडिला चउरो ॥
[भा. ३०८ ] वृ. अनापातमसंलोकं च प्रथमो भङ्ग उक्त स्तथाऽन्यदनापातमालोकं च द्वितीयं तृतीयं पुनर्विपरीतं स्थण्डिल - सापातमसंलोकमित्यर्थः, तथाऽन्यदापातं संफोकं च चतुर्थो भङ्गकः, एतानि पूर्वोक्त स्थण्डिलानि

Page #207

२०४
ओघनियुक्तिः मूलसूत्रं चत्वारि। मू. (९५५) अनावायमसंलोगं निहोसं बितियचरिम जयणाए।
पउरदवकुरुकुयादी पत्तेयं मत्तगा चेव॥ मू. (९५६) तइएवि य जयणाए नाणत्तं नवरि सद्दकरणंमि।
भावासन्नाए पुण नाणत्तमिणं सुणसुवोच्छं। वृ. अत्रानापातमसंलोकंच स्थण्डिलं निर्दोष, द्वितीयतृतीयचरमेषु भङ्गकेषु यतनया व्युत्सृजनं कर्त्तव्यं, का चासौ यतना?, प्रचुरद्रवेण कुरुकुचादिकं कर्त्तवयं प्रत्येकं प्रत्येकं च मात्रकाणि सपानकानि भवन्तीति । किं सर्वेष्वेव स्थण्डिलेषु कुरुकुचैव यतना कर्तव्या उत कचिद्विशेषः ?, उच्यते, अस्ति विशेषः, तृतीयेऽपि स्थण्डिले यतनाया नानात्वमेतावद्यदि परं यदुत शब्दकरणं, एतदुक्तं भवति-तृतीये स्थण्डिले आपातासंलोके शब्द कुर्वद्भिर्गन्तव्यं, भावासन्ने, पुनर्यतनायां यन्नानात्वं तच्छणुत वक्ष्ये । तत्र प्रथमस्थण्डिले गन्तव्यं, अथ तन्नास्ति, __ मू. (९५७) जदि पढमं न तरेज्जा तो बितियं तस्स असइए तइयं ।
तस्स असई चउत्थे गामे दारे य रत्थाए॥ वृ. यदि प्रथमे स्थण्डिले गन्तुं न शक्नुयात्ततो द्वितीयं व्रजेत्, 'तस्य' द्वितीयस्यासति तृतीयं व्रजेत्, 'तस्य' तृतीयस्य स्थण्डिलस्यासति चतुर्थ स्थण्डिलं व्रजेत्, यदा चतुर्थमपि स्थण्डिलं गन्तुं न शक्नोति तदा ग्रामद्वारे गत्वा व्युत्सृजति, यदा ग्रामद्वारमपि गन्तुं न शक्नोति तदा रथ्यायामेव व्युत्सृजति॥ मू. (९५८) साही पुरोहडे वा उवस्सए मत्तगंमि वा निसिरे।
___अच्चुक्कडंमि वेगे मंडलिपासंमि वोसिरह॥ वृ. यदा रथ्यायामपि गन्तुं न शक्नोति तदा ‘साहीए' खडक्किकायां गत्वा व्युत्सृजति, यदा खडक्किकायां गन्तुं न समर्थस्तदा ‘पुरोहडे' अग्रद्वारे व्युत्सृजेत्, यदा पुरोहडमपि गन्यु नालं तदोपाश्रये मात्रके वाव्युत्सृजेत्, सर्वथा अच्चुक्कडंमि वेगेमंडलीपासंमिवोसिरिति’ सुगमम् । इदं चलोकेऽपि प्रसिद्धं, यदत प्राप्तपुरीषादेर्वेगो न धार्यते । अत्र च कथानकम्-एगो राया तस्स य वेज्जो पहाणो सो मतो, तंमि मए राइणा गवेसावियं एयस्स पुत्तो अत्थि वानवा?, तस्सय कहियं-अत्थि एगा सुया, ताएयसयलं वेज्जयं अहीयं, हक्कारिया आयाया. भणिया य-किं ते भणियं ?. सा भणडअहियं विज्जयं. ततो एयस्संतरे ताए वायकम्म कयं. ततो इयरेहिं विज्ञहिं हसियं, ततो तीए ताणं विज्जाणं राइणो य परिकहणा कया, जहामू. (९५९) तिन्नि सल्ला महाराय, अस्सिंदेहे पइट्ठिया।
वायमुत्तपुरीसाणं पत्तवेगं न धारए॥ वृ. सिलोगो सुगमो । एवं साहुणावि वेज्जवईणं परिकहणा कायव्वा । एतदेव गाथयोपसंहरन्नाह.. मू. (९६०) राया विज्मि मए विज्जसुयं भणइ किं च ते अहियं ?।
अहियंति वायकम्मे विज्जे हसणा य परिकहणा ।। मू. (९६१) एसा परिट्ठवणविही कहिया भे धीरपुरिसपन्नत्ता।
सामायारी एत्तो वुच्छं अप्पक्खरमहत्थं । वृ. सुगमा॥ उष्वरिएत्ति दारं गयं, इदानीं सामाचारी व्याख्यायतेमू. (९६२) सन्नातो आगतो चरमपोरिसिं जाणिऊण ओगाढं।

Page #208

मुलं-९६२
पडिलेहणमप्पत्तं नाऊण करेड़ सज्झायं ।।
वृ. एवं च साधुः सञ्ज्ञां व्युत्सृज्यागतः पुनः 'चरमपौरुषी' चतुर्थप्रहरं ज्ञात्वा 'अवगाढा' अवतीर्णं, ततः किं करोतीत्यत आह-प्रत्युपेक्षणां करोति, अथासौ चरमपौरुषी नाद्यापि भवति ततोऽप्राप्तां चरमपौरुषी मत्वा स्वाध्यायं तावत्करोति यावच्चरमपौरुषी प्राप्ता ।
मू. (९६३)
मू. (९६४)
मू. (९६५)
मू. (९६६)
वृ. अत्र च प्रत्युपेक्षणायां पूर्वोद्दिष्ट एव विधि:, 'मुखवस्त्रिकादिका प्रत्युप्रेक्षणा' एवमादि:, तथा पात्रस्यापि "सोत्ताइओवउत्तो तल्लेसो" इत्येवमादिः इहापि स एव प्रत्युपेक्षणायां विधिर्द्रष्टव्यः, यदत्र नानात्वं-योऽतिरिक्तो विधिर्भवति तं विधिमहं वक्ष्ये 'समासेन' सङ्क्षेपेण, तत्र ये ते प्रत्युपेक्षकास्ते द्विविधाःभक्तार्थिका भुक्ता: 'इरा य' इतरे च उपवासिकाश्र ज्ञातव्याः, 'द्वयोरपि' भक्तार्थिकाभक्तार्थिकयोः 'आदौ ' प्रथमं प्रत्युपेक्षणा तुल्या इयं वेदितव्या, 'मुहनंतगसषकायं' प्रथमं मुखवस्त्रिकां प्रत्युपेक्षन्ते ततः ‘स्वकार्य’ निजदेहं प्रत्युपेक्षन्ते मुखवस्त्रिकया, इयं तावद्भक्त भक्तार्थिकयोस्तुल्या प्रत्युपेक्षणा, इदानीमभक्तार्थिकानां प्रत्युपेक्षणायां विधिं प्रदर्शयति, तत्र 'ततः' मुखवस्त्रिकाकायप्रत्युपेक्षणानन्तरं 'गुरु' त्ति गुरोः संबन्धिनीमुपधिं प्रत्युपेक्षन्ते, 'परिन्न' त्ति परिज्ञा - प्रत्याख्यानम्, एतदुक्तं भवति - अनशनस्थस्य संबन्धिनीमुपधिं प्रत्युपेक्षन्ते तथा शैक्षकः- अभिनवप्रव्रजितः शिक्षणार्थं अर्पितः तदीयामुपि तस्यैवाग्रतः प्रत्युपेक्षंते, आदिग्रहणात् वृद्धादिसंबंधिनीमुपधिं प्रत्युपेक्षते, येऽभक्तार्थिनस्ते एवमनेन क्रमेण कुर्वन्ति प्रत्युपेक्षणां, ततो गुरुं संदिशापयित्वा 'संदिसह इच्छाकारेण ओहियं पडलिहेमि' एवं भणित्वा 'पात्र' पतदग्रहंप्रत्युपेक्षन्ते. मात्रकं चात्मीयं प्रत्युपेक्षन्ते, ततश्च सकलमुपधिं प्रत्युपेक्षन्ते तावद्यावच्चोलपट्टकश्चरमपि प्रत्युपेक्षन्ते । एसो ताव अभत्तुट्टियाण पडिलेहणविही । इदानीं भुक्तानां विधिं प्रतिपादयन्नाह - मुखवस्त्रिकां प्रत्युपेक्ष्य तयैव कार्य प्रत्युपेक्ष्य ततः 'पट्टगं' ति चोलपट्टगं प्रत्युपेक्षन्ते, पुनच गोच्छको यः पात्रकस्योपरि दीयते पच्छा पडिलेहणीयं पत्ताबंधो पडलाई स्यत्ताणं पत्तयं चैव, यदि मत्तओ अरिक्को तो एवं, अह रिक्को सो चेव पढमं निक्खिप्पड़, पुनश्र मात्रकं निक्षिप्य स्वकीयमवग्रह-पतद्रहं पत्युपेक्षते, ततो गुरुप्रभृतीनां सत्का उपधयः प्रत्युपेक्ष्यन्ते भक्तार्थिकैः, 'अणुन्नवण'त्ति ततो गुरुमनुज्ञापयति, यदुत 'संदिसह ओहियं पडिलेहेमो' त्ति ततः शेषाणि गच्छसाधारणानि पात्राणि वस्त्राणि च अपरिभोग्यानि यानि तानि प्रत्युपेक्षन्ते, ततः स्वकीयं पायपुंछणगं-रजोहरणं च प्रत्युपेक्षन्ते, भक्तार्थिन एवमनेन क्रमेण प्रत्युपेक्षणं कुर्वन्ति ॥
मू. (९६७)

सुव्वो य विही इइप पडिलेहणाड़ सो चेव । जं एत्थं नाणत्तं तमहं वुच्छं समासेणं ॥ पडिलेहगा उ दुविहा भत्तट्टियएयरा य नायव्वा । दोहवि य आइपडिलेहणा उ मुहनंतगसकायं ॥ तत्तो गुरू परिन्ना गिलाणसेहाति जे अभत्तट्ठी ॥ संइदसह पायमत्ते य अप्पणो पट्टगं चरिमं ।। पट्ट मत्तय सयमोग्गहो य गुरुमाझ्या अणुन्नवणा । तो सेस पयवत्थे पाउंछणगं च भत्तट्टी ॥
जस्स जहा पडिलेहा होइ कया सो तहा पढइ साहू । परियट्टे व पयओ करेड़ वा अन्नवावारं ॥
२०५

Page #209

२०६
ओघनियुक्तिः मूलसूत्र वृ. पुनश्च यस्य साधोर्यथैव प्रत्युपेक्षणा भवति 'कृता' परिनिष्ठता स तथैव पठति परिवर्त्तयति वागुणयति वा पूर्वपठितं प्रयतः प्रयत्नेन करोति चान्यसाधुना समभ्यर्थितः सन् व्यापारं-किश्चिदितिकर्मयोग, यदिवाऽन्य व्यापार तर्णनादि करोति। मू. (९६८) चउभागवसेसाए चरिमाए पडिक्कमित्तु कालस्स।
उच्चारे पासवणे ठाणे चउवीसई पेहे॥ मू. (९६९) अहियासिया उअंतो आसन्ने मज्झि तह य दरे य।
तिन्नेव अनहियासी अंतो छच्छच्च बाहिरओ॥ . मू. (९७०) एवम य पासवणे बारस चउवीसइंतु पेहिता।
कालस्सवि तिन्नि भवे अह सूरो अस्थमुवयाई ।। वृ. एवं स्वाध्यायादि कृत्वा पुनश्चतुर्भागावशेषायां चरमपारुष्यांप्रतिक्रम्य कालस्य ततः स्थण्डिलानि प्रत्युपक्ष्यन्ते, किमर्थम?. उच्चारार्थ तथा प्रश्रवणार्थं चस्थानानि चतुर्विशतिपरिमाणानि प्रत्युपेक्षन्ते। इदानी क्वताःस्थण्डिलभूमयः प्रत्युपेक्षणीयाः? इत्यह आह-अधिकासिका भूमयो याः सञ्जावेगेनापीडितः सुखेनैव गन्तुं शक्नोति ता एवंविधाः 'अन्तः' मध्ये गणस्य तिस्रः प्रत्युपेक्षीयाः कथम्?, एका स्थण्डिलभूणिर्वसतेरासन्ना मध्येऽन्या अन्या दूरे, एवमेतास्तिस्रः स्थण्डिलभूमयो भवन्ति, तथाऽन्यास्तिस्र एव तस्मिन्नेवा
ङ्गणे आसन्नतरे भवन्ति अनधिकासिकाः-सञ्जावेगोत्पीडितः सन् या याति ताः तिस एव भवन्ति, एका वसतेरासन्नतरे प्रदेशेऽन्या मध्येऽन्या दूरे एवमेता अन्तः-मध्येऽङ्गणस्य षड् भवन्ति, तथा षट् च बाह्यत इति-अङ्गणस्य बहिः षडेवमेव भवन्ति। एवमेव प्रश्रवणे' कायिकायांद्वादशभूमयः प्रत्युपेक्ष्यन्ते, षडङ्गणमध्ये षट् चाङ्गणबाह्यत एव, एताः सर्वा एव उच्चारकायिकाभूमीश्चतुविंशतिं प्रत्युपेक्ष्य पुनश्च कालस्यापि ग्रहणे तिस एव भूमयः प्रत्युपेक्षणीया भवन्ति, ताच कालभूमयो जघन्येन हस्तान्तरिताः प्रत्युपेक्ष्यन्ते, एवमनेन प्रकारेण कृतेन अथ सूर्यो यथाऽस्तमुपयाति तथा कर्त्तव्यं । मू. (९७१) जइ पुन निव्वाघाओ आवासं तो करेंति सव्वेवि।
सड्डाइकहणवाघायताए पच्छा गुरू ठति॥ वृ. एवं सूर्यास्तमयानन्तरं यदि निर्व्याघातो गुरुः-क्षणिक आस्ते ततः सर्व एवाऽऽवश्यं प्रतिक्रमणं . कुर्वन्ति. अथ श्राद्धधर्मकथादिना व्याघातो गुरोर्जातः-अक्षणिकत्वं ततः पश्चाद्गुरुरावश्यकभूमौ संतिष्ठन्ते। मू. (९७२) सेसा उ जहासत्ती आपुच्छित्ताण ठंति सट्टाणे।
. सुत्तत्थझरणहेडं आयरिऍ ठियंमि देवसियं॥ वृ.शेषास्तु साधवो यथाशक्त्याऽऽपूच्छयगुरुं स्वस्थाने यथारत्नाधिकतयाऽऽवश्यकभूमा तिष्ठन्ति. किमर्थं ?, सूत्रार्थक्षरणहेतोः सूत्रार्थगुणनानिमित्तं तस्यामावश्यकभूमौ कायोत्सर्गेण तिष्ठन्ति, तत्र केचिदेवं भणन्त्याचार्याः-यद्त ये साधवः सामायिकसूत्रं पठित्वा कायोत्सर्गेण तिष्ठन्ति, कायोत्सर्गस्थिताथ ग्रन्थार्थान् चिन्तयन्तस्तिष्ठन्ति तावद्यावद्गुरुरागतः, ततो गुरुः सामायिकसूत्रमाकृष्य देवसिकमतिचारं चिन्तयति. तेऽपि गुरौ तथास्थिते तूष्णींभावेन कायोत्सर्गस्था एव देवसिकमतिचारं चितयन्ति । अन्ये त्वाचार्या एवं ब्रुवते. यदुतते साधवः सूत्रार्थं क्षरन्तस्तावत् तिष्ठन्ति यावद्गुरुरागतः, ततो गुरुः सामायिकसूत्रं पठति, तेऽपि कायोत्सर्गस्था एव सामायिकसूत्रं समकं मनसा पठन्ति, ततः सामायिकं पठित्वाऽतिचार चिन्तयंति, आयरिओ अप्पणो अतियारं द्विगुणं चिंतइ, किंनिमित्तं ?, ते साहुणा बहुगं हिंडिया ततो तत्तिएण

Page #210

मूलं-९७२
कालेण चिंतिउंन सक्कंति। मू. (९७३) जो हाज्ज उ असमत्था बालो वड्डो गिलाणपरितंतो।
सो आवस्सगजुत्तो अच्छेज्जा निज्जरापेही॥ वृ. यस्तु साधुरनागतकायोत्सर्गकरणेऽसमर्थो भवेद्वलो वृद्धो रोगात्तों ज्वरादिना स आवश्यकयुक्त स्तस्यामेव प्रतिक्रमणभूमी उपविष्टः कायोत्सर्ग करोति, एवं निर्जरापेक्षी तिष्ठेत् । मू. (९७४) आवासगं तु काउंजिनोवदिटुं गुरुवएसेणं।
तिन्निथुई पडिलेहा कालस्स विही इमो तत्थ ॥ वृ. एवमनेन क्रमेणावश्यकं कृत्वा' परिसमाप्य जिनोपदिष्टं गुरूपदेशेन पुनश्रज्ञच स्तुतित्रयं पठन्ति स्वरेण प्रवर्द्धमानमक्षा, प्रथमा श्लोकेन स्तुतिद्धितीया बृहच्छन्दोजात्या बृहत्तरा तृतीया बृहत्तमा एवं प्रवर्द्धमानाः स्तुतीः पठन्ति मङ्गलार्थमिति ततः कालस्य प्रत्युपेक्षणार्थं निर्गच्छन्ति. किं कालस्य ग्रहणवेला वर्त्तते न वा ? इति. तत्र च-कालवेलानिरूपणे एष विधिरिति वक्ष्यमाणः । मू. (९७५) दुविहो य होड़ को वाघातिम एयरो य नायव्वो।
वाघाओ घंघसालाएँ घट्टणं सडकहण वा॥ ७.द्विविधो भवति कालो-व्याघातकाल इतरश्च-अव्याघातकालः, तत्र व्याघातकालं प्रतिपादयन्नाहव्याघातः 'घड्यशालायाम' अनाथमण्डपे दीर्घ घट्टना' परस्परेण वैदेशिकैर्वा स्रम्भैर्वा सह निर्गच्छतः प्रविशतो वा तादृशो व्याघातकालः, तथा श्राद्धकादीनां यत्राचार्यो धर्मकथां करोति सोऽपि व्याघातकालः, न तत्र कालग्रहणं भवति नापि कालवेलानिरूपणार्थं प्रच्छनं भवति । मू. (९७६) वाघाते तइओ सिं दिज्जइ तस्सेव ते निवेयंति।
निव्वाघाते दुन्नि उपुच्छंती काल घेच्छामो॥ वृ. एवं घचशालायां व्याघाते सति तृतीयस्तयोः कालग्राहिणोः उपाध्यायदिर्दीयते येन तस्यैवाग्रतो बाह्यत एव निवेदयन्ति सन्दिशापयन्ति च । अथ नियाघातं भवति-न कश्चिद्घङ्घशालायां धर्मकथादिर्वा कालव्याघातः वैदेशिकादिव्याघातो वा, ततश्च नियाघाते सति द्वावेव निर्गच्छतः एक कालग्राहकः अपरो दण्डधारी, पुनच तो पच्छतः, यद्त 'कालं गृह्णीवः' वेलां निरूपयाव इत्यर्थः, तेषां च निर्गच्छतां यद्येते व्याघाता भवन्ति ततश्च निवर्तन्तेझन गृह्णाति कालं ।। के च ते व्याघाताः ?. मू. (९७७) आपुच्छण किइकम्मं आवस्सियखलियपडियवाघाओ।
___ इंदिय दिया य तारा वासमसज्झाइयं चेव ।। मू. (९७८) । ___ जइ पुन वच्चंताणं छीयं जोइं च तो नियत्तंति।
निव्वाधाते दोन्नि उ अच्छंति दिसा निरिक्खंता।। मू. (९७९)
गोणादि कालभूमाएँ होज्ज संसप्पगा व उडेजा।
कविहसियवासविज्जुक्कगज्जिए वावि उवघातो॥ वृ. आपृच्छनानाम आपुच्छित्ता गच्छन्ति दंडगं गहाय मत्थरण वंदामि खमासमणो कालस्स वेलं निख्वेमो, एवं च यदि न पृच्छन्ति ततो व्याघातो भवति-न ग्राह्यः कालः, अथाविनयेन वा पृच्छन्ति तथाऽपि व्याघात एव, कृतिकर्म च-वन्दनं यदि न कुर्वन्ति अविनयेन वा कुर्वन्ति आवस्सिकां च यदि न करोति अविनयेन वा करोति स्खलनं वा गच्छतां यदि स्तम्भादौ भवति पतनं वा तेषामन्यतमस्य यदि भवति,

Page #211

२०८
ओधनियुक्तिः मूलसून एवमेभियाघातो भवति। तथा इंदिय'त्ति श्रवणेन्द्रियादीनामिन्द्रियाणां ये विषयास्ते अननुकूला भवन्ति ततो नगृह्यते. एतदक्तं भवति-यदि छिन्धि भिन्धीत्येवमादिश्रृण्वन्तिशब्दततो निवर्त्तते. एवं गन्धश्चाशुभो यदि भवति, यत्र गन्धस्तत्र रस इति. विरूपं पश्यन्ति रूपं किश्चिद, एवं सर्वत्र योजनीयं ततो निर्गच्छन्ति। तथा दिग्मोहश्च यदि भवति ततो न गृह्यते, तारकाच यदि पतन्ति वर्षणं वा यदि भवति तत एभिरनन्तरोक्त वर्याघातैः कालो नगृह्यते, अस्वाध्यायिकं च यदि भवति, तथा यदि पुनव्रजतां क्षुतं ज्योतिर्वाअग्निः उद्योतो वा भवति ततो निवर्तन्ते, यदा तु पुनरुक्त लक्षणो व्याघातो न भवति तदा निव्याघाते सति द्वावेव तिष्ठतो दिशो निरूपयन्तौ क्षणमात्रं । तथा एभिश्च कालभूमौ गतानामुपघातो भवति-यदि तत्र कालमण्डलके गौरुपविष्टः, आदिग्रहणान्महिषादि उपविष्टो भवति ततो व्याघातः, कदाचिद्वा तस्या कालभूमौ संसर्पगाः' पिपीलिकादय उत्तिष्ठेरन् ततश्च व्याघातः, कदाचिद्वा कपिहसितं-विरलवानरमुखहसितं भवति, अथवा कपिहसितं-उदित्तयं वा दीसइ जलं वा विद्यत वा भवति, उल्कापातो वा भवति. गर्जितध्वनिर्वा श्रूयते, एभिः सर्वैयाघातः कालस्य, न गृह्यत इत्यर्थः । मू. (९८०) सज्झायमचितत्ता कणगं दट्टण तो नियत्तति ।
वेलाए दंडधारी मा बोलं गंडए उवमा॥ व.एवं ते कालवेलानिरूपणार्थं निर्गताः स्वाध्यायमकुर्वाणा एकाग्राः कालवेलां निरूपयन्ति, अथ तत्र कनकं पश्यन्ति ततः प्रतिनिवर्तन्ते, कनगपरिमाणंच वक्ष्यति "तिपंचसत्तेव घिसिसिरवास"इत्येवमादिना, अथ तन्न वर्तते तदा कालग्रहणवेलायां जातायां दण्डधारीप्रविश्य गुरुसमीपे कथयति, यदुत कालग्रहणवेला वर्तते मा बोलं कुरुत अल्पशब्दैरवहितैश्च भवतिव्यं, अत्र च गण्डकदृष्टान्तः, यथा हि गण्डकः कस्मिंश्चि
कारणे आपन्ने उत्कुरुटिकायामारुह्य घोषयति यामे-इदं प्रत्यूषसि कर्त्तव्यं, एवमसावपि दण्डधारीभणति यदुत कालग्रहणवेला वर्तते ततश्च भवद्भिरपि गर्जितादिषूपयुक्तैर्भवितव्यमिति। मू. (९८१) आघोसिए बहहिं सुयंमि सेसेसु निवडइ दंडो।
अह तं बहूहिं न सुयं दंडिज्जइ गंडओ ताहे ॥ वृ. एवमाघोषिते सति दण्डधारिणा बहुभिश्च श्रुतं, शेषाश्च स्तोकास्तैर्न श्रुतं ततश्च तेषामुपरि दण्डो निपतति-सूत्रार्थकरणं नानुज्ञायते, अथेदृशं तदा घोषितं यद्बहुभिनं श्रुतं स्तोकैः श्रुतं ततश्च तस्यैव दण्डधारिणो निपतति-तस्यैव स्वाध्यायजनरोधः क्रियते. कथं गण्डकस्येव ?. यथा गण्डटकेनाघोषिते बहुभिामणीकैः श्रुतं सति यः स्तोर्न श्रुतं ते दण्ड्यन्ते, अथाघोषिते स्तोकः श्रुतं बहुभिर्न श्रुतं ततो गण्डके एव दण्डो निपततीति। मू. (९८२) कालो सञ्झा य तहा दोवि समप्पंति जह समं चेव।
तह तं तुलंति कालं चरिमादिसंवा असञ्झागं॥ वृतौ च प्रत्युपेक्षकों कालः सन्ध्या च यथा द्वे अपि समकमव समाप्ति व्रजतस्तथा तं कालं तुलयतः, एतदक्तं भवति-यथा कालसमाप्तिर्भवति सन्ध्या च समाप्तिं याति तथा तुलयतः प्रत्युपेक्षको, ‘चरिमदिसं वा असम्झागं'ति चरिमा-पश्चिमा दिग् 'असन्ध्या' विगतसन्ध्या भवति तथा कालच समाप्यते तथा गृह्णन्ति । इदानीं किंविशिष्टेन पुनः कालः प्रतिजागरणीयः ? इत्यत आह. मू. (९८३) पियधम्मो दढधम्मो संविग्गो चेवऽवज्जभीरू य।
खेयन्नो य अभीरू कालं पडिलेहए साहू ॥

Page #212

मूलं - ९८३
२०९
वृ. प्रियः इष्टो धर्मोऽस्येति प्रियधर्मा तथा दृढः - स्थिरो निलो धर्मो यस्य स तथा 'संविग्गो' मोक्षसुखाभिलाषी, 'अवद्यभीरुः ' पापभीरुः खेदज्ञः ' गीतार्थः तथा 'अभीरुः' सत्त्वसंपन्नः एवंविधः 'कालं' कालग्रहवेला प्रत्युपेक्षते साधुः एवंविधः कालवेलायाः प्रतिजागरणं करोति । इदानीं दण्डधारिणि घोषयित्वा निर्गते पुनश्च स द्वितीयः कालग्राही कालसंदिशनार्थं गुरोः समीपं प्रविशति कथम ?आउत्तपुव्वभणिए अनपुच्छा खलियपडिय वाघाते । घोसंतमूढसंकियइंदियविसएवि अमणुन्ने |
मू. (९८४)
वृ. स च प्रविशन् ‘आयुक्तः' उपयुक्तः सन् प्रविशति, एतस्मिथ प्रवेशने पूर्वोक्तमेव द्रष्टव्यं यतो निर्गच्छतो यो विधिः प्रतिशतोऽपि स एव विधिरित्यत आह- पूर्वभणितमेतत. अथ त्वनापृच्छयैव गुरुं कालं गृह्णाति ततश्रानापृच्छय गृहीतस्य कालस्य एतदुक्तं भवति गृहीतोऽप्यसां न भवति, तथा स्खलितस्य सतः कालव्याघातः पतितस्य व्याघातः कालस्य एवं संजाते सति कालो न गृह्यते तथा प्रविष्टस्य गुरुवन्दनकाले केनचित्सह जल्पतः कालो व्याहन्यते, तथा मृढो यदि भवति आवतन विधिविपर्यासेन ददाति तथाऽपि व्याहन्यते कालः, तथा शङ्कया न जानाति किमावर्त्ता दत्ता न वेत्यस्यामवस्थायां व्याहन्यते कालः, इन्द्रियविषयाश्च यद्यमनोज्ञा भवन्ति तथाऽपि कालो व्याहन्यते, छिन्धि भिन्धीत्येवंविधान् शब्दान् शृणोति, गन्धोऽनिष्टो यदि भवति यत्र गन्धस्तत्र रसोऽपि विकरालं रूपं पश्यति, स्पर्शेन लेष्ट्रभिधातोऽकस्माद्भवति, एवंविधे सत्यामपि वेलायां न गृह्णाति कालं । प्रविष्टश्रासौ किं करोतीत्यत आहमू. (९८५) निसीहिया नमोक्कारे काउस्सग्गे य पंचमंगलए ।
पुव्वाउत्ता सव्वे पट्टवणचउक्कनाणत्तं ॥
वृ. प्रविशंव गुरुसमीपे कालसन्दिशनार्थं यदि निषेधिकां न करोति ततः कालो व्याहन्यते, नमस्कारं करोति नमो खमासमणाणं, अथैवं न भणति ततः कालव्याघातो भवति, प्राप्तश्रेर्यापथिकाप्रत्ययं ‘कायोत्सर्गम्' अष्टोच्छ्वासं करोति, नमस्कारं च चिन्यतति, ईरियावहियं च अवस्सं पडिक्कमतिजइ दूराओ
दि आसनओ वा आगतो, पुनरसौ नमस्कारेणोत्सारयति - पञ्चमङ्गलकेनेत्यर्थः, पुनश्च संदिशापयित्वा कालग्रहणार्थं निर्गच्छति, निर्गच्छंत्र जदि आवस्सियं न करेड़ खलत पडति वा जीवो वा अंतरे हवेज्जा एवमादीहिं उवहम्मइ । इदानीं कालग्रहणवेलायां किं कर्त्तव्यं साधुभिः ? इत्याह- 'पुव्वाउत्ता' पूर्वमेव दण्डधारिघोषणानन्तरमुपयुक्ताः सर्वे गर्जितादौ भवन्ति उपयुक्त ाथ सन्तः कालग्रहोत्तरकालं सर्वे स्वाध्यायप्रस्थापनं कुर्वन्ति । 'चउक्कनाणत्तं' ति कालचतुष्कस्य यथा नानात्वं भवति तथा वक्ष्यामः, चतुष्कं एकः प्रादोषिकः अपरोऽर्द्धरात्रिकः अपरो वैरात्रिकः अपरः प्राभातिकः, एतच्च भाष्यकारो वक्ष्यति । मू. (९८६) थोवावसेसियाए सञ्झाए ठाइ उत्तराहुत्तो । चउवसगदुमपुप्फिंयपुव्वग एक्केक्यदिसाए ॥
काल
वृ. स्तोकावशेषायां सन्ध्यायां पुणो कालमंडलयं पमज्जित्ता निषीधिकां कृत्वा कालमण्डलके प्रविशति, ततश्रोत्तराभिमुखः कायोत्सर्ग करोति, तस्मिंश्च पञ्चनमस्कारमष्टोच्छ्वासं चिन्तयति, पुनश्र नमस्कारेणोत्सार्य मृक एव चतुर्विंशतिस्वतं लोगस्सुज्जोयकरं पठति मुखमध्ये, तथा 'दुमपप्फियपुव्वगं' ति द्रुमपुष्पिकाधम्मो मंगलं पुब्वति श्रामण्यपूर्वकं 'कहं नु कुज्जा सामन्नमित्यर्थः, एतच्च एकैकस्यां दिशि चतुर्विंशतिस्तवादि सामन्नपुव्वगपज्जंतं कढइ. दंडधारीवि दंडधारीवि उत्तराभिमुहस्स संटियस्स वामपासे पुव्वदिसाहुत्तो अग्गओ तेरिच्छं दंडगं धरेइ उद्घट्टियओ, पुणो तस्स पुव्वाईसु दिसासु चलंत्तस्य दंडधारीवि
26 | 14

Page #213

आधनियुक्तिः मूलसूत्र तहेव भमति । इदानीं स गृह्णन् कालं यद्यवं गृह्णाति ततो व्याहन्यते, कथमित्यत आह. मू. (९८७) भासंतमूढसकियइंइदयविसए य होइ अमणुन्ने ।
बिंदू य छीयऽपरिणय सगणे वा संकियं तिहं । वृ. भाषमाणः ओष्ठसधारेण पठन यदि कालं गृह्णाति ततो व्याहन्यते कालः, मूढो दिशि अध्ययने वा यदि भवति ततो व्याहन्यते कालः. शङ्किता वा-न जानाति किं मया द्रुमपुष्पिका पठिता न वेत्येवंविधायां शङ्कायांच्याहन्यते कालः, इन्द्रियविषयाथ अमनोज्ञाः' अशोभनाः शब्दादयजो यदि भवन्ति ततो व्याहन्यत कालः, सोइंदिए छिंद भिंद मारेह विस्सरं बालाईणं रोवणं वा स्वंवा पेच्छति पिसायाईणं बीहावणयं, गंधे य दुरभिगंधे, रसोवि तत्थेव, जत्थ गंधो तत्थ रसो, फासो बिंदुलिट्ठपहाराई, एवमेतेष्वमनोज्ञेषु विषयेषु सत्सुव्याघातो भवति, तथा बिन्दर्यधुपरि पतति शरीरस्योपधेर्वा कालमण्डलके वा ततो व्याहन्यते, तथा क्षुतं यदि भवति ततो व्याहन्यते, 'अपरिणत' इति कालग्रहणभावोऽपगतोऽन्यचित्तो वा जातस्ततश्च व्याहन्यते कालः. तथा शङ्कितेनापि गर्जितादिना व्याहन्यते कालः, कथं ?, यद्येकस्य सांधोगर्जितादिशङ्का भवति ततो नव्याहन्यते कालः, द्वयोरपि शङ्किते न भज्यते कालः, त्रयाणां तु यदि शङ्का गर्जितादिजनिता भवति ततो व्याहन्यते, तच्च 'स्वगणे' स्वगच्छे त्रयाणां यदि शङ्कितं भवति. न परगणे, ततो व्याहन्यते। इदानीमस्या एव गाथाया भाष्यकारः किञ्चिद्व्याख्यानयन्नाहमू. (९८८) मूढो व दिसज्झयणे भासंतो वावि गिण्हइ न सुज्झे।
अन्नं च दिसज्झयणं सदंकतोऽनिट्ठविसयं वा॥ भा. ३०९] वृ. मूढो यदा दिशि भवति अध्ययने वा तदा व्याहन्यते, भाषमाणो वा ओष्ठसञ्चारेण यदि गृह्णाति कालं ततो नशुद्ध्यति, अन्यां वा दिशं संक्रान्तो मोहात्, अध्ययनं वाऽन्यत् सङ्क्रांतं द्रुमपुष्पिकांमुक्त्वा सामन्नपुव्वए गओ उत्तराए वा दिसाए दिक्खिणं गतो, यद्वाऽन्यां दिशंशङ्कमानः अन्यद्वाऽध्ययनं शङ्कमानो यदा भवति तदा न शुद्धयति, 'अनिष्टे' अशोभने वा शब्दादिविषयसन्निधाने व्याहन्यते कालः, ततो आवस्सियंकाऊणनीसरति कालमंडलाआ, एवं गृहीतेऽपिकाले यदि कालमण्डलकान्निर्गच्छन्नावश्यकादि न करोति ततो व्याहन्यत एव काल इति। किञ्चमू. (९८९) जो वच्चंतमि विहीं आगच्छंतमि होइ सोचेव।
.. जं एत्थं नाणत्तं तमहं वुच्छं समासेणं॥ वृ. य एव प्रथमं वसतेव्रजतो विधिरुक्तस्तद्यथा-यदि कविहसियं वा उक्का वा पडति गज्जति वा, एवमाईहिं उवधाओ गहियस्सवि कालस्य होइ आगच्छंतस्स वसहिं, ततश्च यो विधिव्रजतः कालभूमावुक्तः आगच्छतोऽपि पुनर्वसतौ स एव विधिर्भवति, यत्पुनरत्र वसती प्रविशतो नानात्वं भेदस्तदहं नानात्वं वक्ष्ये समासतः' संक्षेपेण । इदानी नानात्वं प्रतिपादयन्नाह- . मू. (९९०) निसीहिया नमुक्कारं आसज्जावडपडणजोडक्खे।
.. . अपमज्जियभीए वा छीए छिन्नेव कालवहो॥ _ वृ. कालं गृहीत्वा गुरुसकाश प्रविशन यदि निषेधिकां न करोति ततः कालव्याघातः, तथा 'नमोक्कार' नमो खमासमणाणं इत्येवं यदि न प्रविशन् भणति ततो गृहीतोऽपि कालो व्याहन्यते. तथा आसज्जासज्जत्येवं तु यदि न करोति ततो व्याहन्यते गृहीतोऽपि, तथा साधोः कस्यचिदावडणे-आभिडणे कालो व्याहन्यते, पतनं लेष्टादेरात्मनो वा, ज्योतिष्कस्पर्श वा व्याहृन्यते, तथा यदि प्रमार्जयन न प्रविशति ततश्च व्याहन्यते

Page #214

मुलं- ९९०
૨૬o
कालः, 'भीतः ' त्रस्तो वा यदि भवति तथाऽपि व्याहन्यते, क्षुते वा व्याहन्यते, छिनत्ति वा यदि मार्जारश्वादिस्तिर्यक् छिन्दन् व्रजति ततश्रैभिरनन्तरोदितैः कालस्य वधो भङ्गो भवतति ।
मू. (९९१)
आगम इरियावहिया मंगल आवेयणं तु मरुनायं । सव्वेहिवि पट्टविएहि पच्छा करणं अकरणं वा ॥
वृ. आगत्य च गुरुसमीपमीर्यापथिकां प्रतिक्रामति. कायोत्सर्गं चाष्टोच्छ्वासं पञ्चनमस्कारं चिन्तयति, तेनैव चोत्सारयति, मङ्गलमिति पञ्चनमस्कार उच्यते, तत ईर्यापथिका प्रतिक्रम्य गुरोः 'आवेदयति' निवेदयति कालमित्यर्थः । अत्र मरुओ-बंभणो तेनैव ज्ञातं दृष्टान्तः, तंजहा - कम्हिइ पट्टणे धिज्जायाणं राइणा दिन्नं, तेसिं च घोसावियं जो सामन्नो सो गेण्हड आगंतूणं भागं एत्थ, एवं हक्कारिए जो आगतो तेन लदो भागो, जो पुन गामाई तो सो चुक्को, एवं साहूवि दंडधारिणा घोसिए जे उवउत्ता ठिया निवेदिए य काले जेहिं सज्झाओ पट्टविओ ताणं स जाओ दिज्जड़, जे पुन विकहादिणा दिया ताणं सज्झाओ दिज्जइ, जे पुन विकहादिणा ठिया ताणं सजझायकरणं न दिज्जइ । एतदेवाह सर्वः साधुभिः स्वाध्याये प्रस्थापिते सति पथा- तेभ्यः स्वाध्यायकरणं दीयते, ये पुनः कालग्रहणवेलायामुपयुक्ता न स्थिताः न स्वाध्यायप्रस्थापनवेलायां सन्निहिता भूतास्तेभ्य . स्वाध्यायकरणं न दीयते । इदानिं मरुककथानकम्
मू. (९९२)
सन्निहियाण वडारो पट्टविय पमाय नो दए कालं । बाहिठिए पडियर पविसइ ताहेव दंडधरों ॥
वृ. सन्निहितानां त्रैविद्यब्राह्मणानां 'वडारो' वण्टकः आकरणं आह्वानं यथासन्निहितानां, ये तु नागतास्तेषां न वण्टको विभागो जातः, एवमत्रापि 'पट्टविय'त्ति स्वाध्यायपयस्थापनं यैः कृतं तेभ्यो दीयते स्वाध्यायः, ये पुनः प्रमादिनस्तेभ्यो न दीयते काल इति, काले गृहीते स्वाध्यायो भवति, पुनश्च निवेदिते सति काले पुनर्बहिरन्यः प्रतिजागरकः प्रेष्यते, पुनश्च तत्र बहिः स्थिते प्रतिजागरके सति ततो दण्डधारी प्रविशतीति ।
मू. (९९३)

पट्टविय बंदिए या ताहे पुच्छेइ किं सुयं भंते ! । तेवि य कहंति सव्वं जं जेन सुयं व दिट्टं वा ॥
वृ. पुनश्चासौ प्रस्थापितस्वाध्यायो वन्दितगुरुश्च सन् तदा साधून पृच्छति दण्डधारी, यदुत हे भदन्त ! भवतां मध्ये केन किं श्रुतं ?. तेऽपि च साधवः कथयन्ति सर्वं यद्येन श्रुतं गर्जितादि दृष्टं वा कपिमुखादि । पुनश्च तत्र केषाञ्चिद्गर्जितादिशङ्का भवति ततश्र को विधिरित्यत आह
मू. (९९४)
एक्कस्स दोण्ह स संकियंमि कीरइ न कीरए तिन्हं ।
सगणंमि संकिए परगणंमि गंतुं न पुच्छंति ॥
वृ. एकस्य गर्जितादिशङ्किते क्रियते स्वाध्यायः, द्वयोर्वा, त्रयाणां पुनर्गर्जिताद्याशङ्कायां न क्रियते स्वा ध्यायः, एवं यदि स्वगणे शङ्का भवति ततश्चैवंविधायां स्वगणे शङ्कायां सत्यां 'परगणे' अन्यगच्छे गत्वा न पृच्छन्ति, किं कारणं ?, यत इह कदाचित्स कालग्राहकः साधू रुधिरादिनाऽनायुक्त आसीत् ततश्च देवता कालं शोधयितुं न ददाति तत्र तु परगणे नैवं. अथवा परगण एव कदाचिदनायुक्तः कचिद्भवति इह तु नैवं, तस्मात्परगणो न प्रमाणमिति । इदानीं यदुक्त मासीत् 'कालचतुष्के नानात्वं वक्ष्यामः' तत्प्रदर्शयन्नाह - मू. (९९५) कालचउक्के नाणत्तयं तु पादोसियंमि सव्वेवि । समयं पट्टवयंती सेसेसु समं व विसमं वा ॥

Page #215

૨૪૨
ओघनियुक्तिः मूलसूत्रं
वृ. कालानां चतुष्कं कालचतुष्कं तत्रैकः प्रादोषिकः द्वितीयोऽर्द्धरात्रिकः तृतीयो वैरात्रिकः चतुर्थः प्राभातकः काल इति एतस्मिन् कालचतुष्के नानात्वं पयदर्श्यते, तत्र प्रादोषिककालं सर्व एव समकं स्वाध्यायं प्रस्थापयन्ति, शेषेषु तु त्रिषु कालेषु समकं एककालं स्वाध्यायं प्रस्थापयन्ति विषमं वा न युगपद्धा स्वाध्यायं प्रस्थापयन्तीति । इदानीं चतुर्णामपि कालादीनां कनकपतने सति यथा व्याघातो भवति तथा प्रदर्शयन्नाहमू. (९९६) इंदियमा उत्ताणं हति कणगा उ सत्त उक्कोसं । • वासासु य तिन्नि दिसा उउबुद्धे तारगा तिन्नि ।।
वृ. इन्द्रियैः- श्रवणादिभिरुपयुक्तानां 'घ्नन्ति' व्याघातं कुर्वन्ति कालस्य कनका उत्कृष्टेन सप्त एतच्च वक्ष्यति, 'वासासु य तिन्नि दिस' त्ति 'वर्षासु' वर्षाकाले प्राभातिके काले गृह्यमाणे तिसृषु दिक्षु यद्यालोकः शुद्ध्यति चक्षुषो न कुड्यादिभिरन्तरितस्ततो गृह्यत एव कालः, अन्यथा व्याघात इति एतद्विशेषविषयं दृष्टव्यं शेषेषु त्रिष्वाद्येषु कालेषु चतसृष्वपि दिक्षु चक्षुष आलोको यदि शुद्ध्यति ततो गृह्यते वर्षाकाले नान्यथा, एतच्च प्रकटीकरिष्यति । 'उउबद्धे तारगातिन्नि त्ति ऋतुबुद्धे - शीतोष्णकालयोराद्येषु त्रिषु कालेषु यदि मेघच्छन्नेऽपि तारकात्रयं दृश्यते ततः शुद्ध्यति कालग्रहणं, यदि पुनस्तिस्रोऽपि न दृश्यन्ते ततो न ग्राह्यः प्राभातिकस्तु कालः ऋतुनुद्धे मेघैरदृश्यमानायामप्येकस्यामपि तारकायां गृह्यते कालः, वर्षाकाले त्वेकस्यामपि तारकायामदृश्यमानायां चत्वारोऽपि काला गृह्यन्ते । इदानीमेनामेव गाथां भाष्यकृद्ध्या-ख्यानयति
मू. (९९७)
harat iति कालं तिपंचसत्तेव घिसिसिरवासे ।
• उक्का उ सरेहावगा रेहारहितो भवे कणतो ॥
[भा. ३१०]
वृ. कनकाः घ्नन्ति कालं त्रयः पञ्च सप्त यथासङ्ख्येन ‘घिसिसिरवासे' ग्रीष्मकाले त्रयः कनकाः कालं व्याघ्नन्ति शिशिरकाले पञ्च घ्नन्ति कालं वर्षाकाले सप्त घ्नन्ति कालम् । इदानीमुल्काकनकयोलरक्षणं प्रतिपादयन्नाह-उल्का सरेखा भवति, एतदुक्तं भवति - निपततो ज्योतिष्पिण्डस्य रेखायुक्तस्य उल्केत्याख्या, स एव च रेखारहितो ज्योतिष्पिण्डः कनकोऽभिधीयते ।
मू. (९९८)
सव्वेवि पढमजामे दोन्नि उ वसभा उ आइमा जामा ।
तइओ होइ गुरूणं चउत्थओ होइ सव्वेसिं ॥
वृ. तस्मिंश्र प्रादोषिक काले गृहीते सति सर्व एव साधवः प्रथमयामं यावत्स्वाध्याय' कुर्वन्ति, द्वौ त्वाद्यौ यामौ वृषभाणां भवतो गीतार्थानां ते हि सूत्रार्थं चिन्तयंतस्तावत्तिष्ठन्ति यावत्प्रहरद्वयमतिक्रान्तं भवति.. तृतीया च पौरुष्यवतरति, ततस्ते चैव कालं गृह्णान्ति अड्ढरत्तियं, उवज्झायाणं संदिसावेत्ता ततो कालं घेत्तूर्ण आयरियं उट्टवेंति, वंदनयं दाऊण भणति - सुद्धो कालो, आयरिया भणति-तहत्ति, पच्छा ते वसमा सुयंति, आयरिओवि बितियं उट्टावेत्ता कालं पडियरावेड, ताहे एगचित्तो सुत्तत्थं चिंतेड़ जाव वेरत्तियस्स कालस्स बहुदेसकालो, ताहे तज्ञ्यपहरे अतिक्कते सो कालपडिलेहगो आयरियस्स पडिसंदेसावेत्ता वेरत्तियं कालं गेves, आयरिओवि कालस्स पडिक्कमित्ता सोवति, ताहे जे सोइयल्लया साहू आसी ते उद्देऊण वरत्तियं सज्झायं करेंति जाव पाभाइयकालगहणवेला जाया, ततो एगो साहू उवज्झायस्स वा अन्नस्स वा संदिसावेत्ता पाभाइयं. कालं गण्हइ, जए नवण्हं कालगहणाणं वेला पहुच्चति सञ्झाए आरतो चेव पुणो ता साहु सव्वे उड्वेंति, किह पुन नव काला पडिलेहिज्जंति, पढमो उवडिओ कालग्गाहो तस्स तिनि वारा कालो उवहअसो एक्कमि मंडलए, तओ पुणो बितिओ उट्टेइ सो बितिए मंडलए तिनि वारा लेड, लिंतस्स दिन सुज्झति ततो तइओ साहू उडेइ, सोवि ततिए मंडलए तिन्नि वारा लेइ, लिंतस्स जदि न सुज्झति

Page #216

मूलं-९९८
२१३
ताहे भग्गो कालो, एत्थलंताण साहण नव वातावमाण पभा फुट्टति, ततो तीएवेलाए पडिक्कमंति, अह तिन्नि कालगाहिणो नित्य किं तु दुवे चेव, तत्तो इक्को पढमं पढमकालमंडलए तिन्नि वारा उलेऊण ततो बितिए दो वारे गिण्ह ततो बितिओ साहू वयए चेव कालमंडलए एक्कं वारं लेऊण ततो तइए मंडले तिन्नि वारातो गेण्हइ, एवं चैव नव वारा हवंति. अहवा पढमे चेव कालमंडलए एगो चत्तारि वाराओ लेइ, बितिओ पुण बितिए कालमंडलए दो वाराओ लेइ, ततिए तिन्नि वाराउलेइ सो चेवबितिओ, एवं वा दोण्हं साहणं नव वाराओ भवंति, अह एक्को चेव कालग्गाही ततो अवववाएण सो चेव पढमे तिनि वारा लेइ. पुणो सो चेव बितिए मंडले तिन्नि वारा लेइ. पुणो सो चेव ततिए मंडलए तिन्नि चेव वासओ लेइ। एसो पाभाइकालस्स विही। एवं च सति कालस्स पडिक्कमित्ता सुवंति, एगो न पडिक्कमति, सो आववाएण कालं निवेदिस्सइ॥ इदानीं यदुक्तं “वासासु य तिन्नि दिस"त्ति तद्व्याख्यानयन्नाह. मू. (९९९) वासासु य तिन्नि दिसा हवंति पाभाइयम्मि कालंमि।
सेसेसुतीसु चउरो उड़मि चउरो चउदिसंपि॥ भा. ३११] वृ. वर्षासु तिस्रो दिशो यदि कुड्यादिभिस्तिरोहिता नभवन्ति ततः प्राभातिककालग्रहणं क्रियते.शेषेषु त्रिषु कालेषु चतस्रोऽपि दिशो यदि कुड्यादिभिस्तिरोहिता न भवन्ति ततो गृह्यन्ते कालाः ? नान्यथा. 'उउंमिचउरो चउदिसंपित्ति ऋतबद्धे काले चत्वारोऽपि काला गृह्यन्ते यदि चतस्रोऽपिदिशोऽतिरोहिता भवन्ति नान्यथा, एतदुक्तं भवति चतसृष्वपि दिक्षु यद्यालोको भवति ततश्चत्वारोऽपि काला गृह्यन्ते। इदानीम् “उबद्धे तारका तिन्नि"त्ति व्याख्यायतेमू. (१०००) तिसुतिन्नि तारगा उउइंमि पाभाइए अदिटेवि। वासासअितारागा चउरो छन्ने निविट्ठोवि॥
[भा. ३११] वृ. 'त्रिषु' आयेषु कालेषुघनसंछादितेऽपि ऋतुबद्धे काले यदि तारकास्तिस्रो दृश्यन्ते ततस्त्रयः काला आद्या गृह्यत्न इति, पाभाइए अदिट्टेवित्ति प्राभातिके काले गृह्यमाणे ऋतुबुद्धे घनाच्छादिते यदि तारकत्रितयमपि न दृश्यते तथाऽपि गृह्यते काल इति । वर्षाकाले पुनर्घनाच्छादितेऽपि अदृष्टतारा एव चत्वारोऽपि काला गृह्यन्ते । छन्ने न सावकाशे एते चत्वारोऽपि कालागृह्यन्ते। 'निविट्टोवित्ति प्राभातिके त्वयं विशेषः-उपविष्टोऽपि छन्ने स्थाने ऊर्द्धवस्थानस्यासति गृह्णाति । एतदेव व्याख्यानयन्नाहम. (१००१) ठाणासति बिंदूस गेण्हइ बिद्रोवि पिच्छमं कालं। .
पडियरइ बाहि एक्को एक्को अंतट्टिओ गिण्हे ।। वृ. स्थानस्यासति, एतदुक्तं भवति-ययूर्द्धवस्थितो न शक्नोति ग्रहीतुं कालं ततः स्थानाभाव सति तोयबिन्दषु वा पतत्सु सत्सु गृह्णात्युपविष्टः पश्चिम-प्राभातिकं कालं, तथा प्रतिजागरणं करोति द्वारिएको स्थितः ओलिकापातादरधस्तास्थितः साधुः. एकश्च साधुरन्तः-मध्ये स्थितो गृह्णाति कालमिति । इदानी कः कालः कस्यां दिशि प्रथमं गह्यते ?. एतत्प्रदर्शयन्नाहमू. (१००२) पाओसियअड्डरत्ते उत्तरदिसि पुव्व पेहए कालं।
वरत्तियंमि भयणा पुवदिया पच्छिमे काले॥ वृ. प्रादाषिकः अर्द्धरात्रिकश्च कालः द्वावप्येतावुत्तरस्यां दिशि 'पूर्व प्रथमं प्रत्युपेक्षते-गृह्णाति ततः पूर्वादिदिक्षु. वैरात्रिकेतृतीयकाले भजना-विकल्पः कदाचित उत्तरस्यां पूर्व पूर्वस्यांवा, पुनः पश्चिमे-प्राभातिके काले पूर्वस्यां दिशि प्रथमं करोति कायोत्सर्गं ततः पुनर्दक्षिणादाविति।

Page #217

२१४
आधनियुक्तिः मूलसूत्रं ____ . (१००३) सम्झायं काऊणं पढमबितियासु दोसु जागरणं ।
अन्नं वावि गुणंती सुगंति झायति वाऽसुद्धे ।। वृ. एवं युदि शुद्धयति प्रोदषिकः कालस्ततः स्वाध्यायं कृत्वा प्रथमद्वितीयपौरुष्योजागरणं कुर्वन्ति साधवः अथासौ प्रादोषिकः कालोनशुद्धस्ततः 'अन्यत्' उत्कालिकं गुणयन्ति श्रृण्वन्तिध्यायन्ति तश्चऽशुद्धे सति. एण्हिं अववाओभन्नइ-जतिपाओसिओ सुद्धो ततो अड्डरत्तिओ जइविन सुज्झइ तहवितंचेवपवयइत्त सज्झायं कुणंति, एवं जइवेरत्तिओन सुन्झइ ततो अणुग्गहत्थं जइ अड्डरत्तिओ सुद्धोतओतंचव पवेयइत्ता सज्झायं कुणंति, एवं जइ न पाभाइओ तओ तं चेव पवेयइत्ता सज्झायं कुणंति, एवं द्रव्यकेत्रकालभावा ज्ञातव्या इति। मू. (१००४) जो चेव अ सयणजवही नेगाणं वन्निओ वसहिदारे।
सो चेव इहपि भवे नाणत्तं उवरि सज्झाए॥ व.यएव शयितव्ये विधिः पूर्वमेकानेकानां प्रत्युपेक्षकाणांव्यावर्णितो वसतिद्वारे स एवात्रापि द्रष्टव्यः, नानात्वं यदि परमिदं. यदुत स्वाध्यायं कृत्वा स्वपन्तीति। म. (१००५) एसा सामायारी कहिया भे! धीरपुरिसपन्नत्ता।
एत्तो उवहिपमाणं वुच्छं सुद्धस्स जह धरणा ।। वृ. सुगमा। उक्तं पिण्डद्वारं, इदानीमुपधिद्वारप्रतिपादनायाह-नवरं शुद्धस्य वस्त्रादेर्यथा धरणं भवति तथा वक्ष्ये। 'तत्त्वभेदपर्यायाख्ये ति न्यायात् पर्यायान्प्रतिपादयन्नाहमू. (१००६) उवही उवग्गहे संगहे य तह पग्गहुग्गहे चेव।
___भंडग उवगरणे या करणेवि य हंति एगट्ठा ।। वृ. उपदधातीत्युपधिः, किमुपदधाति ?, द्रव्यं भावं च, द्रव्यतः शरीरं भावतो ज्ञानदर्शन्चारित्राणि उपदधाति, उपगृह्णातीत्युपग्रहः, संगृह्णातीति सङ्ग्रहः, प्रकर्षण गृह्णातीति प्रग्रहः, अवगृह्णातीत्यवग्रहः, तथा भण्डकमुच्यते उपधिः, तथा 'उपकरणं' उपकरोतीत्युपकरणं, तथा करणमुच्यत उपधिरिति, एते एकार्थाः । इदनीं भेदतः प्रतिपादयन्नाह. मू. (१००७) ओहे उवग्गहमि य दविहो उवही उहाइ नायव्वा ।
एक्केक्कोवि य विहो गणणाए पमाणता चेव ॥ वृ. उपधिद्धिविधः-ओधोपधिः उपग्रहापधिचेति, एवं द्विविधा विजे:. दिनीं स एवैकैको द्विविधः, कथं ?, गणणाप्रमाणेन प्रमाणप्रमाणतश्च, एतदक्तं भवति-ओघांपधगणमाप्रमाणन प्रमाणप्रमाणेन च द्वैविध्यं, अवग्रहोपधेरपिगमणाप्रमाणेन प्रमाणप्रमाणेन चद्वैविध्यं, तत्र ओधोपधिनित्यमेव यो गृह्यते, अवग्रहावधिस्तु कारणे त्रापन्ने संयमार्तं यो गृह्यते सः अवग्रहावधिरिति, आधोपधेः गणणाप्रमाणेन प्रमाण-मेकद्वयादिभदं वक्तव्यं प्रमाणप्रमाणंचकर्त्तव्यं दीर्घपृथुतया, तथाऽवगइहापधेरपि. कठ्यादिगणणापमाणं प्रमाणप्रमाणंच दीर्घपृथुत्वद्वारेमवक्तव्यमिति। तत्रओधोपधिर्जिनकल्पिकानांप्रतिपाद्यतेमू. (१००८) पत्तं पत्ताबंधो पायठ्ठवणं च पायंकसरिया।
पडलाइं रयत्ताणं च गुच्छओ पायनिजागो।। मू. (१००९) तिन्नेव य पच्चागा रयहरणं चेव होइ मुहपत्ती।
एसो दुवालसविहा उवहि जिनकप्पियाणं तु ॥

Page #218

२१५
मृलं.१,०१० म. (१०१०) एएचेव वालस मत्तग अरंगचोलपट्टोय।
एसो चउहसविहो उवही पुण थेरकप्पम्मि॥ वृ. पात्रकं पात्रकबन्धस्तथा पात्रकस्थापनं पात्रकसरिका' पात्रकमुखस्त्रिकातथा पडलानिरजस्त्राणं गोच्छकः अयं पात्रनिर्योगः' पात्रपरिकर इत्यर्थः । त्रयः 'प्रच्छदकाः' कल्या इत्यर्थः, तथा रजोहरएं मुखवस्त्रिका चेति, ए। द्वादशविध पधिर्जिनकल्पिकानां भवति । इदानीं स्थविरोपधिं गणणाप्रमणतः प्रतिपादयगह-एत एव द्वादश निजकल्पिकसत्काः पात्रकाद्या मुखवस्त्रिकापर्यन्ता उपध्यवयवा भवन्ति स्थविराणां स्थविरकल्पे अतिरिकस्तु मात्रकथोलपट्टकश्च भवति, एष चतुर्दशविध उपधिः स्थविरकल्पे भवति । इदानीं असङ्ग्रह्यहगाथया सर्वमेतदुपसङ्ग्रहन्नाहमू. (१०११) जिनां बारसख्वाइं, थेरा चउद्दसरूविणो।
अजाणं पन्नासं तु. अओ उर्ल्ड उजग्गहो । वृ.जिनाना-जिनकल्पिकानां द्वादशल्पाणि’ उक्त लक्षणानि भवन्ति, स्थविराणां चतुर्दश रूपाणि' क्तलक्षणानि भवन्ति, 'आर्याणां' भिक्षुणीनां पञ्चविंशत्यवयवः ओघतः, स च वक्ष्यमाणलक्षणः, 'अत ऊन्द्र'उक्त प्रमाणात सर्वेषामेवय उपधिर्भवति स उपग्रहोवेदितव्यः । इदानींस जिनकल्पिकोपधिःस्थविरकल्पिकोपधिच सर्व एव त्रिविधो भवति, तस्योपधेर्मध्ये कानिचिदत्तमान्यङ्गानि कानिचिज्जधन्यानि कानिचिन्मध्यमानि, तत्र जिनकल्पिकानां तावत्प्रतिपादयन्नाहमू. (१०१२) तिन्नेव पच्छागा पडिग्गहो चेव होइ उक्कोसो।
गुच्छगपत्तगटवणं मुहनंतगकेसरि जहन्नो॥ वृ. तत्रे य प्रच्छादकाः कल्पा इत्यर्थः पतद्ग्रहश्चेत्येष । जिनकल्पिकावधेर्मध्ये उत्कृष्ट उपधिः प्रधानथुतुर्विधोऽपि. अत्रामूनि प्रधानान्यङ्गानीत्यर्थः, गोच्छकः पात्रकस्थापनं मुखानन्तकं-मुखवस्त्रिका पात्रकरिका-पात्रमुखवस्त्रिका चेति, एष जिनकल्पावधेमध्ये जघन्यः-अप्रधानश्चतुर्विध उपधिरिति, पात्रकबन्धःपटलानि रजस्त्राणंरजोहरणमित्येप चतुर्विधोऽप्युपधिर्जिनकल्पिकावर्धेमध्ये मध्य उपधिः-न प्रधाना नाप्यप्रधान इति । उक्तो जिनकल्पिकानामुत्कृष्टजधन्यमध्यम उपधिरिति । इदानीं स्थविरकल्पिकानां प्रतिपादयति, तत्रापि प्रथमं मध्यमोपधिप्रतिपादनायाहम. (१०१३) पडलाइं रयत्ताणं पत्ताबंधो य चोलपट्टो य।
रयहरण मत्तआऽवि यथेराणं छव्विहो म झो। वृ.पटलानिरजस्त्राणं पात्रकबन्धश्चचोलपट्टकच रजोहरणं मात्रकं चेत्येष स्थविरावधिमध्येषडविधो मध्यमोपधिः नोत्कृष्टो नापि जधन्य इति । पात्रकं प्रच्छादककल्पत्रयं. एष चतुर्विधोऽप्युत्कृष्टः-प्रधानः स्थविरकल्पिकावधिमध्ये, पात्रस्थापनकं पात्रकेसरिका गोच्छको मुखवस्त्रिकेत्येष जघन्योपधिः स्थविरकल्पिकावधिमध्ये चतुर्विधोऽपि । इदानीं आर्यिकाणामोधीपधिं गणणाप्रमाणतः प्रतिपादयतिमू. (१०१४) . पत्तं पत्ताबंधो पायठ्ठवणं च पायकसरिया।
पडलाइं रयत्ताणं च गोच्छओ पायनिजोओ। मू. (१०१५) तिन्नेव पच्छागा ग्यहरणं चव होइ मुहपत्ती।
तत्तो य मत्तगो खलु चउदसमो कमढगो चेव ॥ मू. (१०१६) उग्गहनंतगपट्टो अशोरुग चलणिया य बोद्धव्वा ।

Page #219

२१६
आधनियुक्तिः मूलसूत्रं अभिंतर बाहिरियं सणियं तह कुंचुग चव ॥ मू. (१०१७) उक्कच्छिय वेकच्छी संघाडी चव खंधकरणी य।
आहोवहिंभि एए अज्जाणं पन्नासं तु॥ वृ. तत्र गाथाद्वयं पूर्वव (क्ताव) व्याख्यातं, नवरम आर्यिकाणां कमठकमेतदर्थं भवति यतस्तासां प्रतिग्राहको नभ्रमति तुच्छस्वभावत्वात. कमठक एव भोजनक्रियां कुर्वन्तीति। इदानी भाष्यकारा गाथाद्वयं व्याख्यानयन्नाहमू. (१०१८) नावानिभो उगहनंतगा उसो गुज्झदसरकखट्टा।
सो उपमाणेणेगो घनमसिणो देहमासज्जा ॥ [भा. ३१३] मू. (१०१९) पट्टोवि होड़ एक्को देहपमाणेन सो उभइयव्वो।
छायंतोग्गहनंतं कडिबंधो मल्लकच्छवा ।। [भा. ३१४] मू. (१०२०) अड्डोरुगो उते दावि गेण्हिडं छायए कडिविभागं।
जानुपमाणा चलनी असीविया लंखियाएव ।। भा. ३१५] मू. (१०२१) अंतो नियंसणी पुन नीनतरा जाव अद्वगंधाओ।
बाहिरखालुपमाणा कडी य दोरेण पडिबद्धा॥ [भा. ३१६] मू. (१०२२) छाएइ अनुक्कमइ उरोरुहे कंचुओय असीविओय। एमेव य ओकच्छिय सा नवरं दाहिणे पासे॥
[भा. ३१७] मू. (१०२३) वेकच्छिया उ पट्टो कंचुयमुक्कच्छियं व छाएइ। संघाडीओ चउरो तत्थ दुहत्था उवसयमि॥
भा. ३१८] मू. (१०२४) दोन्नि तिहत्थयामा भिक्खट्टाएग एग उच्चारे।
ओसरणा चउहत्था निसन्नपच्छायणी मसिणाय ॥ भा. ३१९] मू. (१०२५) खंधकरणी य चउहत्थवित्थडा वायविहुयरक्खट्ठा। खुज्जकरणी उकीरइ रूचवईणं कुडहहेउं॥
[भा. ३२०] वृ.तत्थ जा सा दहत्थिया पिह तेनं सा खोमिया होइ, एयाओ संघाडीओपडियागारेण होति, अद्धारगो पीडएहिं कीरड तालगागारोत्ति । अयं चार्यिकाणां संबन्धी अवधिस्त्रिप्रकारो भवति. एकोऽपि सन उत्तमध्यमजधन्यभेदेन, तत्र तस्यार्यिकावधिमध्ये उत्कृष्टः-प्रधानोऽष्टविधः, एतदेवाहमू. (१०२६) संघाइम अरी वा सव्वा वेसो समासओ उवहीं। पासग बद्धमझुसिरोजं चाइन्नं तयं एवं ।।
[प्र. २७] जिना बारसख्वाणि०
(प्र. २८] मू. (१०२८) उक्कांसगा जिनानं चउब्विहा मज्झिमावि एमव । .
जहन्ना चउब्विहा खलु इता थराण वुच्छामि ।। [प्र. २९] मू. (१०२९) उक्कासो थेराणं चरविहीं छव्विही मज्झिमो।
जहन्नो चउब्विहो खलुइत्तो अजाण वुच्चमि॥ [प्र. ३०) मू. (१०३०) उक्कोसो अट्टविहो मन्झिमओ होइ तेरसविहो उ।
जहन्नो चउन्विहावि य तेन परमवग्गहं जाण ।।
मू. (१०२७)

Page #220

मूलं- १०३०
२१७
वृ. उत्कृष्टोऽविद्यस्तद्यथा- पावकं संघाडीओ चउरो खधकरणी अंतोनियंसणी बाहिनियंसणी य अयमष्टविध उत्कृष्टः- प्रधानः । पत्ताबंधी ? पडलाई २ रत्ताणं ३ स्यहरणं ४ मत्तयं ५ उवग्गहनंतयं ६ पट्टओ ७ अब्द्धोरुगं ८ चलणि ९ कंचुगो १० उक्कच्छिया ११ वेकच्छिया १२ कमढगा १३, अयमार्थिकाधेर्मध्ये त्रयोदशभेदो मध्यमो पधिरिति । पायट्टवणं १ पायकेसरिया २ गोच्छओ ३ मुहपत्तिया ४ चेति अयमार्यिकावधेर्मध्ये जघन्यः - अशोभनश्रतुष्प्रकार इति । अतः परं यः कारणे सति संयमार्थं गृह्यते सोऽवग्रहावधिरित्येवं जानीहि ।।
मू. (१०३१) एगं पाये जिनकप्पियाण थराण मत्तओ बिइओ । एयं गणणपमाणं प्रमाणमाणं अओ वुच्छं ।
वृ. एकमेव पात्रकं जिनकल्पिकानां भवति. स्थविरकल्पिकानां तु मात्रको द्वितीयो भवति इदं तावदेकद्व्यादिकं गणणाप्रमाणम. इत उद्धवं प्रमाणप्रमाणं वक्ष्यं तत्र पात्रकस्य प्रमाणप्रमाणप्रतिपादनायाहमू. (१०३२) तिन्नि विहत्थी चउरंगुलं च भाणसस्स मज्झिमपमाणं । इत्तो हीन जहन्नं अरंगतरं तु उक्कोसं ॥
मू. (१०३४)
मन्नं तु पमाणं नियगाहाराउ होड़ निप्पन्नं । कालपमाणपसिद्धं उदरपमाणेण य वयंति ॥ उक्कोस तिसामासे दुगाउअद्धाणमागओ साहू । चउरंगुलूणभरियं जं पज्जत्तं तु साहुस्स ॥ एयं चेव पमाणं सविसेसयरं अनुग्गहपवत्तं । कंतारे दुब्भिक्खे रोहगमाईसु भइयव्वं ॥
मू. (१०३५)
वृ. समचउरंसं वट्टे दारएण भविज्जड़ तिरिच्छयं उड्डमहो य, सो य दोरओ तिनि विहत्थीओ चत्तारि अंगुलाई जति होइ ततो भाणस्स एयं मज्झिमं पमाणं, 'इतः' अस्मात्प्रमाणाद्यद्वीनं तज्जघन्यं प्रमाणं भवति, अथातिरिक्त प्रमाणं मध्यमप्रमाणाद्भवति ततस्तदुत्कृष्टप्रमाणत्मिथ्यर्थः, तथेदमपरं प्रमाणन्तरं प्रकारान्तरेण वा पात्रकस्य बवति- इदमन्यत्प्रमाणं निजेनाहारेण निष्पन्नं वेदितव्यं, एतदुक्तं भवति काञ्जिकादिद्रवापेतस्य भक्तस्य चतुर्भिरङ्गुलैरूनं पात्रकं तत्साधोर्भक्ष्यतो यत्परिनिष्ठितं याति तत्ताद्दग्विधं मध्यमप्रमाणं पात्रकं, तच्चैवंविधं कालप्रमाणेन ग्रीष्मकाले प्रमाणसिद्धं पात्रकं भणन्ति, उदरप्रमाणेन सिद्धं च ' वदन्ति' प्रतिपादयन्ति । कालप्रमाणसिद्धं पात्रकमुदरप्रमाणसिद्धं च पात्रकं प्रतिपादयन्नाह उत्कृष्टा तुङ मानयो:ज्येष्ठाषाढयार्यस्मिन् काले स उत्कृष्टतृन्नासः कालस्तस्मिन्नुत्कृष्टतृण्मासकाले द्विगव्यूताध्वानमात्रादागतो यो भिक्षुश्रुतर्भिरङ्गुलैन्यूनं भृतं सद् यत्पर्यात्वा साधोर्भवति तदित्थंभूतं कालप्रमाणोदरप्रमाणसिद्धं पात्रकं मध्यमं भवति । एतदेव' पूर्वोक्तं प्रमाणं यदा 'सविशेषतरम' अतिरिक्त तरं भवति तदा तदनुग्रहार्थं प्रवृत्तं भवति एतद्गुक्तं भवतिबृहत्तरेण पात्रकेणान्येभ्यां दानेनानुग्रह आत्मनः क्रियते, तश्च कान्तारे महतीमटवीमुत्तीर्यान्येभ्योऽप्यर्थं गृहीत्वा व्रजति येन बहूनां भवति, तथा दुर्भिक्षेऽलभ्यमानायां भिक्षायां बद्धदित्वा बालादिभ्यो ददाति तच्चातिमात्रे भाजने सति भवति दानं तथा रोधके कोट्टस्य जाते सति कश्रिद्भोजनं श्रद्धया दद्यात्तत्र तन नीयते येन बहूनां भवति, एतेषु 'भजनीयं' सेवनीयं तदमितमान्नं पात्रकम् । इदानीमेतदेव भाष्यकारो व्याख्यानयन्नाह
मू. (१०३६)
वय्यावच्चगरी वा नंदीभाणं घरे उवग्गहियं ।

मू. (१०३३)

Page #221

૪૮
मू. (१०३९)
मू. (१०४०)
सो खलु तस्स विसेसो पमाणजुत्ता तु सेसाणं ॥
वृ. वैयावृत्त्यकारो वा नन्दीपात्रं धारयत्यौपग्रहिकमाचार्येण समर्पितं निजं वा स खलु तस्यैव वैयावृत्त्यकरस्य विशेषः, एतदुक्तं भवति यदतिरिक्त मात्रपात्रधारणमयं तस्यैवकस्य वैयावृत्त्यकरस्य विशेषः क्रियते, शेषाणां तु साधूनां प्रमाण युक्त मेव पात्रं भवति, उदरप्रमाणयुक्तमित्यर्थः । दिज्जाहि भाणपूरंति रिद्धिमं कोवि राहमाईस । तत्थवि तस्सुवओगो सेसं कालं तु पडिकुट्टो |
मू. (१०३७)
वृ. एतञ्च तेन प्रमाणातिरिक्ते न पात्रकेण प्रयोजनं भवति दद्याद्भाजनपूरकं कचिदद्धिमान् पात्रभरणं कश्विदीश्वरः कुर्यात् कदा ?, पत्तनरोधकादी, तत्र पात्रकभरणे तस्य नन्दीपात्रकस्योपयोगः शेषकालमुपयोगस्तस्य ‘प्रतिकृष्टः' प्रतिषिद्धः कारणमन्तरेणेत्यर्थः तच पात्रकं लक्षणोपेतं ग्राह्यं नालक्षणोपेतम्मू. (१०३८) पायस्स लक्खणमलक्खणं च भुज्जो इम वियाणित्ता । लक्खणजुत्तस्स गुणा दोषा य अलक्खणस्स इम ॥ वट्टं समचउरंस होइ थिरं थावरं च वन्नं च ।
मू. (१०४१)
वाया भिन्न च अधारणिज्जाई ॥ संठियंभि भवे लाभो, पतिट्टा सुपतिट्ठिते । निव्वणे कित्तिमारोगे, वन्नड्डे नाणसंपया ॥ हुंडे चरित्तभेदो सबलंमि य चित्तविब्भमं जाणे । दुप्पते खीलसंठाणे गणे च चरणे च नो ठाण ।। पउमुप्पले अकुसलं, सव्वणे वनमादिसे । तो बहिं च इडुमि, मरणं तत्थ निद्दिसे ॥ अकरंडगम्मि भाणे हत्थो उट्टे जहा न घट्टेइ । एयं जहन्नमुहं वत्थं पप्पा विसालं तु ॥
मू. (१०४२)
मू. (१०४३)
वृ. पात्रकस्य लक्षणं 'ज्ञात्वा' विज्ञाय अपलक्षणं च बुद्धा 'भूयः' पुनर्लक्षणोपेतं ग्राह्यं, यतो लक्षणोपेतस्यामी गुणाः, अपलक्षणस्य चैते दोषाः- वक्ष्यमाणा भवन्ति तस्माल्लक्षणोपेतमेव ग्राह्यं नालक्षणोपेतं ॥ तच्चदम्- 'वृत्तं' वर्तुलं तंत्र वृत्तमपि कदाचित्समचतुरस्रं न भवत्यत आह- समचतुरस्रं सर्वतस्तथा स्थिरं च
आघनियुक्तिः मूलसूत्र
भवति सुप्रतिष्ठानं तद्गृह्यते नान्यत, तथा स्थावरं च यद्भवति न परकीयोपस्करवद् याचितं कतिपयदिनस्थापि तथा 'वर्ण्य' स्निग्धवर्णोपतं यद्भवति तद् ग्राह्य, नेतरत् । उक्तं लक्षणोपेतम. इदानी - मलक्षणोपेतमुच्यते- 'हुण्ड' कचिन्निन्नं कचिदुन्नतं यत्तदधारणीय, 'वायाइन्द्रं ति अकालेनव शुष्कं सङ्कुचितं वलीभृतं तदधरणीयं, तथा 'भिन्नं' राजियुक्त संछिद्रे वा एतानि न धार्यन्ते - परित्यज्यन्त इत्यर्थः । इदानी लक्षणयुक्त स्य फलदर्शनायाह- संस्थितेपात्रके - वृत्तचतुरस्रे ध्रियमाणे लाभी बवति, प्रतिष्ठा गच्छे भवति सुप्रतिष्ठिते स्थिर पात्रके, 'निर्व्रणे' नखक्षतादिरहितं कीर्तिरारोग्यं च भवति, वर्णाढ्ये ज्ञानसंपद्भवति । इदानीमलक्षणयु क्त फलं प्रदर्शयन्नाह - 'हुण्डे' निस्नान्नते चारित्रस्य भेदो भवति विनाश इत्यर्थः. 'शबले' चित्तले ‘चित्तविभ्रमः' चित्तविलुप्तिर्भवति, 'दुप्पए' अधोभागा प्रतिष्ठिते पतिष्ठारहिते, तथा 'कीलसंस्थाने' कीलवद्दीर्घमुच्चं गतं तस्मिंश्र एवंविधे 'गणे' गच्छे च 'चरणे' चारित्रे वा न प्रतिष्ठानं भवति । पद्मोत्पले-हेट्टे घासगागारे पात्रेऽकुशलं भवति, सव्रण पात्रके सति व्रणो भवति पात्रकस्वामिनः तथा अन्तः - अभ्यन्तर

Page #222

मूलं- १०४३
२१९
बहिर्वा दग्धे सति मरणं तत्र निर्दिशेत् । इदानीं मुखलक्षणप्रतिपादत्यर्थः तस्मिन्नेवंविधे 'भाजनी' पात्रके मुखं कियन्मात्रं क्रियते ? अत आह- हस्तः प्रविशन् ओष्ठं- कर्णं यथा 'न घट्टयति' न स्पृशति एतज्जधन्यमुखं पात्रकं भवति, 'वस्तु प्राप्त' वस्त्वाश्रित्य सुखेनैव गृहस्थो ददातीति एवमाद्याश्रित्य विशालतरं मुखं क्रियत इति । आह-कस्माद्भाजनग्रहणं क्रियते ?, आचार्यस्त्वाह
मू. (१०४४)
छक्कायरक्खणड्डा पायग्गहणं जिणोहिं पन्नत्तं । गुणा संभो हवंति ते पायगहणेवि ॥ अतरंतबालवुढासेहाएसा गुरू असहुवग्गे ।
मू. (१०४५) साहारणोग्गहाऽलद्धिकारणा पादगहणं तु ॥
1
वृ. षट्कायरक्षणार्थं पात्रकरहितः साधुर्भोजनार्थी षडपि कायान् व्यापादयति यस्मात्तस्मात्पात्रग्रहणं जिनः प्रज्ञप्त' प्ररूपितं, य एव गुणा मण्डलीसंभोगे व्यावर्णिता त एव गुणाः पात्रग्रहणेऽपि भवन्ति, अतो ग्राह्यं पात्रमपि । के च ते गुणाः ? इत्यत आह- ग्लानकारणात् बालकारणात वृद्धकारणात शिक्षककारणात प्राधूर्णककारणात् असहिष्णुः- राजपुत्रः कश्चित् प्रव्रजितस्ततः कारणात् साधारणोऽवग्रहः - अवष्टम्भोऽनेन पात्रकेण क्रियते एतेषां सर्वेषामतः साधारणावग्रहाद्धेतोः अलब्धिमांन कचिद्भवति तस्यानीय दीयते तच्च विना दातुं न शक्यतेऽतः कारणात् पात्रकग्रहणं भवति । उक्तं पात्रक प्रमाणप्रमाणम्, इदानीं पात्रबन्धप्रमाणप्रमाणं प्रतिपादयन्नाह -
मू. (१०४६)
पत्ताबंधपमाणं भावपमाणेण होइ कायव्वं । जह गठिमि कयंमि कोणा चउरंगुला हुंति ॥
वृ. पात्रबन्धप्रमाणं भाजनप्रमाणेन भवति विज्ञेयं सर्वथा, यथा ग्रन्थौ 'कृते' दत्ते सति कोणी चतुरङ्गुलप्रमाणौ भवतस्तथा कर्त्तव्यं । इदानीं पात्रकस्थापनगोच्छकपात्रकप्रत्युक्षणिकानां प्रमाणप्रमाणप्रतिपादनायाह
मू. (१०४७)
पत्तट्टवणं तह गुच्छओ य पायपडिलेहणीआय । तिण्हंपि यप्पमाणं विहत्थि चउरंगुलं चेव ॥
वृ. पात्रकस्थापनकं गोच्छकः 'पात्रकप्रत्युपेक्षणिका' पात्रकमुखवस्त्रिका एतेषां त्रयाणामपि वितस्तिचत्वारि चाङ्गुलानि प्रमाणं चतुरस्रं द्रष्टव्यं अत्र च पात्रस्थापनकं गोच्छकच एते द्वे अपि ऊर्णामये वेदितव्ये, मुखवस्त्रिका सोमिया । इदानीमेषामेव प्रयोजनप्रतिपादनाहरयमादिरक्खणड्डा पत्तट्टवणं जिनेहिं पन्नत्तं । होई पमज्जणहेरं तु गोच्छओ भाणवत्थाणं ॥ पायपमज्जणहेउ केसरिया पाए पाए एक्क्का ।
मू. (१०४८)

मू. (१०४९)
गांच्छगपत्तट्टवणं एकेकं गणनमानणं ॥
वृ. रजआदिरक्षणार्थं पात्रस्थापनकं भवति एवं विद्वांसो व्यपदिशन्ति, भवति प्रमार्जननिमित्तं गोच्छको भाजनवस्त्राणां, एतदुक्तं भवति गोच्छकेन हि पटलानि प्रमृज्यन्ते । तथा 'केसरियाऽपि ' पात्रकमुखवस्त्रिकाऽपि पात्रकप्रमार्जननिमित्तं भवति पात्रेपात्र एकेका पात्रकसरिका भवति गणनया. गोच्छक: पात्रस्थापनं च एकैकं गणनामानेनेति । इदानीं पटलानां गणनाप्रमाणप्रतिपादनाहनायाहमू. (१०५०) जेहिं सविया न दीस अंतरिओ तारिसा भव पडला ।
तथा
-

Page #223

२२०
आधनियुक्तिः मूलसूत्रं तिन्नि व पंच व सत्त व कयलीगब्भोवमा मसिणा ।। मू. (१०५१) गेम्हासु तिन्नि पडला चउरो हेमंत पंच वासास।
उक्कोसगा उ एए एत्तो पुण मज्झिम वुच्छं। मू. (१०५२) गिम्हासुहंति चउरोपंच य हेमति छच्च वासासु।
एए खलु मज्झिमया एत्तो उजहन्नओवुच्छं। मू. (१०५३) गिम्हासुपंच पडला छप्पुण हेमंति सत्त वासासु।
त्तिविहंभि कालछेए पायावरणा भवे पडला॥ वृ. यः पटलैस्त्रिभिरेकीकृतैः सद्भिः सविता न दृश्यते तिरोहितः सन, पञ्चभिः सप्तमिर्वा पटलैरेकीकृतैः सविता नोपलभ्यत इति, किमुक्तं भवति ?-रखैः संबन्धिनो रश्मयो नोपलभ्यन्ते तादृशानि पटलानि भवन्ति, किंविशिष्टानि ?-कदलीग पमानि क्षौमाणि श्लक्ष्णानि मसृणानि घनानि चति. तत्र यदक्तं त्रीणि पटलानि पश्च सप्त वा पटलानि भवतीत्येतदेव कालभेदन विशेषेण दर्शयन्नाह- ग्रीष्मे' उष्णकाले त्रीणि पटलानि पञ्च सप्त वा पटलानि भवन्तीत्येवदेव कालभेदेन विशेषेण दर्शयन्नाह-ग्रीष्मे' उष्णकाले त्रीणि पटलानि गृह्यन्ते यानि यानि दृढानि मसृणानि च भवन्ति उत्कृष्टानीत्यर्थः, हेमन्ते' शिशिरे च चत्वारि गृह्यन्ते घनानि मसणानि च भवन्ति, स ह्यत्यन्तस्निग्धकालो यत उत्कृष्टान्येतानि उक्तलक्षणानि प्रधानान्येतानि । इत उद्धर्व मध्यमानि न शोभनानि नाप्यशोभनानि वक्ष्ये इति। ग्रीष्मे' उष्णकाले चत्वारि मध्यमानि पटलानि गृह्यन्ते, तानि मनाग जीर्णानि, हेमन्ते पञ्च गृह्यन्ते मध्यमानि, वर्षासुप्रषड़ एतानि 'मध्यमानि न प्रधानानि नाप्यप्रधनानि, तत्र ग्रीष्मो रक्षः कालः हेमन्तो मध्यमः वर्षा स्निग्धस्तेन पटलानां वृद्धिरुक्ता, इत ऊद्धर्व जघन्यानि वक्ष्य इति । ग्रीष्मे पञ्च पटलानि जघन्यानि जीर्णप्रायाणि गृह्यन्ते, षड् पुनःहेमन्ते जघन्यानि जीर्णप्रयाणि, वर्षाकाले सप्त जघन्यानि संगृह्यन्तेजीर्णप्रायाणि, एवमुक्तेन प्रकारेण त्रिविधेऽपि 'कालच्छेदे' कालपर्यन्ते अन्यानि चान्यानि च 'पात्रावरणानि स्थगनानि पटलानि भवन्ति ।
इदानीमेषामेव प्रमाणप्रतिपादनायाहमू. (१०५४) अड्डाइज्जा इत्था दीहा छत्तीस अंगुले रुद्दा।
बितियं पडिग्गहाओ ससरीराओ य निप्फन्नं ॥ वृ. अतृतीयहस्तदीर्घाणि भवन्ति, षटत्रिशंदङ्गुलानि विस्तीर्णानि भवन्ति. द्वितीयमेषां प्रमाणं पतद्ग्रहाच्छादनेन शरीरस्कन्धाच्छादनेन च निष्पन्नं भवति. एतदुक्तं भवति-भिक्षाऽटनकाले स्कन्धः पात्रकं चाच्छाद्यते यावता तत्प्रमाण पटलानामिति । इदानी किं तैः प्रयोजनमित्यस्यार्थस्य प्रदर्शनायाहमू. (१०५५) पुप्फफलोदयरयरेणुसउणपरिहारपायरक्खट्टा।
लिंगस्स य संवरणे वेदोदयरक्खणे पडला॥ वृ. अस्थगित पात्रक पुष्पं निपतति तत्संरक्षणार्थं पटलानि गृह्यन्त तथा फलपातरक्षणार्थमुदकपातसंरक्षणार्थं च पटलग्रहणं तथा रजः-सचित्तपृथिवीकायस्तत्संपातरक्षणार्थं च, रेणुः धूलिस्तत्संपातरक्षणार्थ. शकुनपरिहारः-शकुनपुरीषतत कदाचिदाकाशानिपतति तत्पातसंरक्षणार्थं. लिङ्गसंवरणार्थे लिङ्गस्थगनं च तैर्भवति, तथा पुरषवेदोदये सति तस्यैव स्तब्धता भवति तस्सरक्षणं स्थगनं तदर्थं च पटलानि भवन्तिति इदानी रजस्त्राणप्रमाणप्रतिपादनायाह
मू. (१०५६) मानं तु रयत्ताणे भाणपमाणेण होइ निप्फन्ने ।

Page #224

मूलं-१०५६
पायाहिणं करतं मझे चउरंगुले कमइ॥ वृ. 'मान' प्रमाणं रजस्त्राणस्य 'भाजनप्रमाणेन पात्रकमानेन भवति, एतदुक्तं भवति-पात्रकानुरूपं रजस्त्राणंभवति, तच्च रजस्त्राणं पात्रकस्य कथं दीयत? अत आह-प्रदक्षिणां कुर्वाणं सत्तिर्यग दीयते, 'मध्ये' पृथुत्वेन चत्वार्यङ्गुलानि क्रामति' गच्छति प्रदक्षिणां कुर्वाणमिति। इदानीं कल्पप्रमाणप्रमाणप्रतिपादनायाहमू. (१०५७) . मूसयरजउक्केरे वासे सिण्हा रए य रक्खट्टा।
होति गुणा रयताणे पादे पाद य एक्ककं ॥ व. तच्च रजस्त्राणं दीयते भूषिकरजउत्केरसंरक्षणार्थे, वर्षोदकसंरक्षणार्थं, सिला अवश्यायस्तत्संरक्षणार्थे, भवन्ति गुणा रजस्त्राणस्यैते, तच्च पात्रे पात्रे चैकेकं भवति।
इदानी कल्पप्रमाणप्रमाण-प्रतिपादनायाहमू. (१०५८) कप्पा आयपमाणा अड्डाइज्जा उ वित्थडा हत्था।
दो चेव सोत्तिया उन्निओ य तइओ मुणेयन्यो। वृ. कल्पा आत्मप्रमाणाः, एतदुक्तं भवति-यावन्मात्राः प्रावृताः स्कन्धस्योपरि प्रक्षिप्तास्तिष्ठन्ति एतावदात्मप्रमाणमर्द्धतृतीयांस्तु विस्तृता हस्तान् तत्र द्वौ सूत्रिको भवतः ऊर्णिकथ तृतीयो विज्ञेयः।
इदानीं तत्प्रयोजनप्रतिपादनायाहम. (१०५९) तणगहणानलसेवा निवारणा धम्मसुक्कझाणट्टा ।
- दिटुं कप्पग्गहणं गिलाणमरणट्ठया चेव ॥ · वृ. तृणग्रहणनिवारणार्थं गृह्यन्ते, अनलः- अग्निस्तत्सेवानिवारणार्थं च, एतदुक्तं भवति-कल्पाग्रहणे तृणग्रहणमग्निसेवनंचभवति, तन्निवारणार्थंकल्पग्रहणं क्रियते, तथा धर्मशुक्लध्यानार्थंकल्पग्रहणं भवति, एतदुक्तं भवति-शीतादिना बाद्यमानो धर्मशुक्ले ध्यान ध्यातुमसमर्थो भवति यदि कल्पान्न गृह्याति, अत एवमर्थं दृष्टं कल्पग्रहणं, तथा ग्लानसंरक्षणार्थं मरणार्थ मृतस्योपरि दीयते कल्पः एतदर्थं च च ग्रहणमिति । इदानीं रजोहरणवरूपप्रतिपादनायाहमू. (१०६०) घनं मूले थिरं मझे, अग्गे मद्दवजुत्तया।
एगंगिय अझुसिरं, पोरायामं तिपासियं ।। वृ. मूलदण्डपर्यन्ते. 'घन' निबिडं भवति ‘मध्ये' मध्यप्रदेशे स्थिरं कर्त्तव्यम ‘अग्गे' दसिकापर्यन्ते 'मार्दवयुक्तं' मृदुकर्त्तव्यम्, एकाङ्किकं' तज्जातदसिकं सदसिकाकम्बलीखण्डनिष्पादितमित्यर्थः । 'अन्झुसिरं' अग्गंथिला दशिका निषद्या च यस्य तदशुषिरम्, 'पोरायामंति अङ्गुष्ठपर्वणि प्रतिष्ठितायाः प्रदेशिन्या यावमन्मानं शुषिरं भवति तदापूरकं कर्त्तव्यं, दण्डिकायुक्ता निषधा यथा तावन्मानं पूरयति तथा कर्तव्यम. 'त्रिपासितं' त्रीणि वेष्टनानि दवरकेन दत्त्वा पासितं पाशबन्धनेन । किञ्च-. मू. (१०६१) अप्पोल्लं मिउ पम्हं च, पडिपुन्नं हत्थपूरिमं । रयणीपमाणमित्तं, कुज्जा पोरपरिग्गह।
भा. ३२२] वृ. अमुमेव श्लोकं भाष्यकारो व्याचष्टे - अप्पोल्लं' दृढवेष्टनाद घनवेष्टनात कारणात. मृद पक्ष्म च कर्त्तव्यं मृदूनिदाशिकापक्ष्माणि क्रियन्ते। प्रतिपूर्ण' सद् बाह्येन निषद्याद्वयेन युक्तं सत हस्तं पूरयति यथा तथा कर्त्तव्यम । तथा रत्निप्रमाणमात्र' यथा दण्डो हस्तप्रमाणो भवति तथा कर्त्तव्यम् । 'कुज्जा पोरपरिग्गहंति पारम-अङ्गुष्ठपर्व तस्मिन्नङ्गुष्ठपर्वणि लग्नया प्रदेशिन्या यदभवति छिद्रं तद्यथा पूर्यते तेन दण्डकेन

Page #225

२२२
आधनियुक्तिः मूलसूत्रं बाह्यनिषद्याव्यरहितेन तथा कर्त्तव्यं, एवंविधं पोरपरिग्गह' अङ्गुष्टपर्वप्रदेशिनीकुण्डलिकापूरणं कर्तव्यमिति । इदानीं समुदायरूपस्यैव प्रमाणं प्रतिपादयन्नाह. मू. (१०६२) बत्तीसंगुलदीहं चटर्वासं अंगुलाई दंडी से।
अटुंगुला दसाओ एगयरं हीनमहियं वा ।। व. द्वात्रिंशदङ्गलानि सर्वमेव दीर्घत्वेन प्रमाणतो भवति. तत्र च 'अस्य' रजोहरणस्य चतर्विशत्यडुग्लानि दण्डकः, अष्टाङ्गुलप्रमाणकाच दशिका भवन्ति, 'एगतरंहीनमहियं वा' एकतरं दण्डकस्य दशिकानां वा कदाचिद्धीनं प्रमाणतो भवति कदाचिश्चाधिकं भवति, सर्वथा समुदायतस्तद्वात्रिंशदङ्गुलं कर्त्तव्यम्। तच्च किम्मयं भवति? इत्यत आह.. मू. (१०६३) उन्नियं उट्टियं वावि, कंबलं पायपुंच्छणं।
तिपरीयल्लममिस्सट्ट. रयहरण धारए एग॥ वृ. तद्रजाहरणं कदाचिदर्णामयं भवति कदाचिश्रोष्टौणामयं भवति कदाचित्कम्बलमयं भवति. पादपुञ्छनशब्देन रजोहरणमेव गृह्यते, तदेवंगुणं भवति, तिपरियल्लं ति त्रिःपरिवर्त्त-त्रयः परावर्त्तकाःवेष्टनानि यथा भवन्ति तथा कर्त्तव्यम्, 'अनिसिटुं'ति मृदु कर्त्तव्यं, तदेवंगुणं रजोहरणं धारयेदेकमेवेति। - तेन च किं प्रयोजनमित्यत आहम. (१०६४) . आयाणे निक्खेवे ठामनिसीयण तुट्टसंकोए।
पुव्वं पमज्जणट्ठा लिंगट्ठा चेव रयहरणं॥ वृ. आदान-ग्रहणं तत्र प्रमार्जनार्थं रजोहरणं गृह्यते निक्षेपो-न्यासः स्थानं-कायोत्सर्गः निषीदनम्उपवेशनं तुयट्टणंशयनं सङ्कोचनं जानुसंदंशकादेः, एतानि पूर्वप्रमृज्य क्रियन्ते अतः पूर्वप्रमार्जनार्थ रजोहरणग्रहणं क्रियते लिङ्गामिति च कृत्वा रजोहरमधारणं कियत इति। इदानीं मुखवस्त्रिकाप्रमाणम्मू. (१०६५) चउरंगुलं विहत्थी एयं मुहनंतगस्स उपमाणं।
बितियं मुहप्पमाणं गणणपमाणेण एक्केकं॥ वृ. चत्वार्यङ्गुलामि वितस्तिऋति, एतच्चतुरस्रं मुखानन्तकस्य प्रमाणम्, अथवा इदं द्वितीयं प्रमाणं, यदुत मुल्यप्रमाणं कर्त्तव्यं मुहनंतयं, एतदुक्तं भवति वसतिप्रमार्जनादौ यथा मुखं प्रच्छाद्यते कृकाटिकापृष्ठतथ यथा ग्रन्थितिं शक्यते तथा कर्त्तव्यं व्यसं कोणद्वये ककाटिकायां ग्रन्थितिं शक्यते तथा कर्त्तव्यमिति, एतद्वितीयं प्रमाणं, गणणाप्रमाणेन पुनस्तदेकैकमेव मुखानन्तकं भवतीति। मू. (१०६६) संपातिमरयरेणूपमज्जणट्ठा वयंति मुहपत्ति।
- नासं मुहं च बंधइ तीए वसहिं पमजतो॥ वृ. संपातिमसत्त्वरक्षणार्थं जल्पभिर्मुखे दीयते, तथा रजः-सचित्तपृथिवीकायस्तत्प्रमार्जनार्थं मुखवस्त्रिका गृह्यते, तथा रेणुप्रमार्जनार्थं मुखवस्त्रिकाग्रहणं प्रतिपादयन्ति पूर्वर्षयः । तथा नासिकामुखं बघ्नाति तया मुखवस्त्रिकया वसतिं प्रमार्जयन येन न मुखादौ प्रविशतीति। मू. (१०६७) जो मागहआ पत्थो सविसेसतरं तु मत्तयपमाणं ।
दोसुवि दव्वग्गहणं वासावासासु अहिगारो॥ वृ. यो मागधिकः प्रस्थस्तत्सविशेषतरं मात्रकं भवति: स च मागधिकप्रस्थः दो असईओ पसई दो . पसतिओ सेतिया चउसेझ्याहिं मागहा पत्थे सो जारिसा पमाणेण तारिसं सविसेसतरं मत्तयं हवति । तेन

Page #226

मूलं- १०६७
वर्षाकालऋतुबद्दकालयोर्यदाचार्यादिप्रायोग्यद्रव्य
किं प्रयोजनमित्यत आह- दोसुवि' द्वयोरपि वर्षावर्षयोः ग्रहणं कियते अयमधिकारस्तस्य मात्रकस्येति इदं प्रयोजनमित्यर्थः । अथवेदमन्यत्प्रमाणमुच्यतेसूवोदणस्स भरिडं दुगाउअद्वाणमागओ साहू । मुंज एगट्टा ये किर मत्तयपमाणं ॥
मू. (१०६८)
वृ. सूपस्य च ओदमस्य च भृतं द्विगव्यूताध्वानादीगत- साधुभङ्क्ते यदेकस्मिन् स्थाने तदेतत् किल मात्रकस्य द्वितीयं प्रमाणमुक्त आह- कस्मादुक्त प्रमाणाल्लघुतरं न क्रियते ?, उच्यते, लघुतरे दोषा भवन्तिमू. (१०६९) संपाइमतसपाणा धूलिसरिक्खे य परिगलंतंभि । पुढविदगअगणिमारुयउद्धंसणखिंसणाडहरे ||
२२३
वृ. अतिलघुनि मात्रके च आहारेण भृते सति यदि तदाच्छादनमुत्क्षिप्यते ततः शुषिरेण संपाति-मत्रसप्राणा धूलिश्च सरजस्कः-चा (क्षा) : एते प्रविशन्ति तथा परिगलमाने च तद्रव्यसंपातेन पृथिव्युदकाग्निमारुतानां वधः संभाव्यते. उद्धरणो-वधा भवति, तथा 'खिसणा' परिभवो भवतीति यदुतातेन प्रवजितेन अतृप्तेनैतावद्भहीतं येनैतद्भक्त मितश्रेतश्च विक्षिपन प्रयातीति, ततश्र डहरके एते दोषा यतो भवन्तीति ततः पूर्वोक्त प्रमाणयुक्त मेवे ग्राह्यमिति । इदानीमाचार्यादि प्रायोग्यग्रहणनिमित्तं मात्रकस्यानुज्ञाआयरिए य गिलाणे पाहुणए दुल्लभे सहसदाने । संसत्तभत्तपामे मत्तगपरिभोग अणुनाओ ॥
मू. (१०७०)
वृ. आचार्य प्रायोग्यग्रहण तथा ग्लानप्राधूर्णकप्रायोग्यग्रहणे तथा दुर्लभधृतादिद्रव्यग्र हणे सहसादानग्रहणे तथा संसक्त भक्त पानग्रहणे च मात्रकस्य परिभोगोऽनुज्ञातो नान्यदेति, तस्य च मात्रकस्यानेन क्रमेण परिभोगः कर्त्तव्यः, यद्याचार्यस्य तस्मिन् क्षेत्रे ध्रुवलम्भः प्रायोग्यस्य तदा एक एव सङ्ग्राटकः प्रायोग्यं गृह्याति न सर्वे । तत्र चैकस्य सङ्घाटकस्याचार्यप्रायोग्यं गृह्यतः को विधिरित्यत आहमू. (१०७१) एक्कमि उ पाउग्गं गुरुणो बितिओग्गहे य पडिकुट्टे ।
गिहण संधाडेगो धुवलंभे सेस उभयंपि ॥
वृ. एकस्मिन् प्रतिग्रहके प्रायोग्यं गुरोर्गृह्णाति 'बितिउग्गहे य'त्ति द्वितीयप्रतिगहके' 'पडिकुटुं' ति प्रतिषिद्धं यत्संसक्तादि तद्ह्णाति, अथवा 'पडिकुट्टं' विरुद्धं यत्काञ्जिकाअम्बिलादि तद्वितीयप्रतिमग्रहके गृह्णाति एक एव सङ्गाटक- । कदा पुनरयं विधिरित्यत आह- 'ध्रुवलम्भे' ध्रुवे- अवश्यम्भाविनि प्रायोग्यलाभ सत्ययं विधिः, 'सेस उभयंपि 'ति शेषा-येऽन्ये सङ्घाटकास्ते आत्मार्थमुमयमपि भक्तं पानकं च गृह्यन्ति, एकः पानकमेकस्मिन् प्रतिग्रहके गृह्याति द्वितीयस्तु भक्तं गृह्याति, एवं सर्वेऽपि सङ्घाटका भिक्षामन्टन्तीति, ततश्रवं मात्रकग्रहणं न संजातमिति । अथ ध्रुवलम्भः प्रायोग्यस्य न तस्मिन् क्षेत्रे ततः को विधि: ? मू. (१०७२ ) . असई लाभ पुन मत्त य सव्वे गुरुण गेण्हति ।
एसेव कमो नियमा गिलाणसेहाइएसुंपि ॥
वृ. असति लम्भे पुनः प्रायोग्यस्य सर्व एव सड्वाटका मात्रकेषु गुरोः प्रायोग्यं गृह्यान्ति, यतो न ज्ञायते कः किंचिल्लप्स्यते आहोश्रिन्नेत्यतां गृह्यान्ति, एष एव क्रमो नियमत एव ग्लानशिष्यकादिष्वपीति । मू. (१०७३) दुल्लभदव्वं व सिया घयाड़ तं मत्तएस गेण्हति ।
लदेवि उपज्जत्ते असंथरे सेसगट्टाए ।
वृ. दुर्लभं वा द्रव्यं स्याद् घृतादिन्मात्रकेषु गृह्यन्ति । तथा लब्धेऽपि भक्ते पर्याप्त आत्मार्थ तथाऽपि

Page #227

२२४
आधनियुक्तिः मूलसूत्रं यदि न संस्तरतिन सरति ग्लानवृद्धादीनां, ततोऽसंस्तरणे सति ग्लानवृद्धादिशेषार्थं तावत्पर्यटन्ति यावत्पर्याप्तं भक्तं ग्लानार्दानां भवतीति । अथवाऽनेन प्रकारण मात्रकग्रहणं संभवतिमू. (१०७४) संसत्तभत्तपानेसु वावि देसेसु मत्तए गहणं।
पुव्वं तु भत्तपानं सोहेउ छुहंति इयरेसु॥ वृ. यत्र प्रदेशेषु स्वभावनव संसक्तभक्त पानं सम्भाव्यते, तेषु संसक्तभक्तापानेषु देशेषु सत्सुप्रथम मात्रके ग्रहणं क्रियते, पुनश्च तत्पूर्वमेव भक्त पानं शोधयित्वा इतरेषु प्रतिग्रहकेषु, ततश्चैवं वा मात्रकग्रहणं संभवति । इदानीं चोलपट्टकप्रमाणप्रतिपादनायाहमू. (१०७५) दुगुणो चउम्गुणो वा हत्था चउरंस चोलपट्टो उ।
.. थेरजुवाणाणट्टा सण्हे थुल्लंमि य विभासा॥ वृ. द्विगुणश्चतुगुणा वा कृतः सन् यथा हस्तप्रमाणचतुरस्रथ भवति तथा चोलपट्टकः कर्त्तव्यः. कस्यार्थमित्यत आह- 'थेरजवाणाणट्टा' स्थविराणां यूनां चाय कर्त्तव्यः, स्थविराणां द्विहस्तो यूनां च चतुर्हस्त इति भावना, सण्हे थल्लंयि विभास'त्ति. यदि परमयं विशेषः, यदत स्थविराणांश्लक्ष्णोऽसावेव चोलपट्टकः क्रियते यूनां पुनः स्थूल इति किमर्थं पुनरसौ चोलपट्टकः क्रियते?, आह. मू. (१०७६) वेउव्विवाउडे वातिए हिए स्वद्धपजणणे चेव।
तेसिं अनुग्नहत्था लिंगुदयट्ठाय पट्टो उ॥ १. यस्य साधोः प्रजननं वैक्रियं भवति विकृतमित्यर्थः, यथा दाक्षिणात्यपुरुषाणां वेण्टार्थ विध्यतेप्रजननं तच्च विकृतं भवति ततश्च तत्प्रच्छादनार्थमनुग्रहाव चोलपट्टः क्रियते, तथाऽप्रावृत्ते कश्चिद् वातिको भवति वातेन तत्प्रजननमूच्छूमं भवंति ततश्च तदनुग्रहायानुज्ञातः, तथा 'हीकः' लज्जालुः कश्चिद्भवति तदर्थं, तथा 'खद्धं ति बृहत्प्रमाणं स्वमानेनैव कस्यचित्प्रजनं भवति ततश्चैतेषामनुग्रहार्थं, तथा लिङ्गोदयार्थं च, कदाचिस्त्रियं दृष्ट्वा लिङ्गस्योदया भवति, अथवा तस्या एव स्त्रिया लिङ्गं दृष्टा उदयः स्वलिङ्गस्य भवति-तं प्रत्यमिलाषो भवतीत्यर्थः, ततश्चैतेषामनुग्रहार्थं चोलपट्टकग्रहणमुपदिष्टमिति । उक्त आधापधिःमू. (१०७७) संस्थारुत्तरपट्टो अड्डाइज्जा य आयया इत्था।
दोण्हंपि य वित्थारो हत्थो चुरंगुलं चेव ॥ वृ. संस्तारकस्तथोत्तरपट्टकच. एतौ द्वायप्येकैकोऽर्द्धतृतीयहस्ती दैर्येण प्रमाणतो भवति. तथा द्वयोरप्यनयोर्विस्तारो हस्तश्चत्वारि चाङ्गुलानि भवतीति । आह-किं पुनरभिः प्रयोजनं संस्तारकादिभिः? मू. (१०७८) पाणादिरेणुसारक्खणट्ठया होंति पट्टगा चउरो।
छप्पड्यरक्खणट्टा तत्थुवरि खोमियं कुज्जा ।। वृ. प्राणिरेणुसंरक्षणार्थं पट्टका गृह्यन्ते. प्राणिनः पृथिव्यादयः रेणुश्च-स्वतः शरीर लगति अतस्तद्रक्षणार्थं पट्टकग३हणं, ते चत्वारा भवन्ति, द्वौ संस्तारकोत्तरपट्टकावुक्तावेव, तृतीया रजोहरणबाह्यनिषद्यापट्टकः पूर्वोक्त एव, चतुर्थः क्षौमिक एवाभ्यन्तरनिषद्यापट्टको वक्ष्यमाणकः, एते चत्वारोऽपि प्राणिसंरक्षणार्थं गृह्यन्तं, तत्र षट्पदीरक्षणार्थं तस्य कम्बलीसंस्तारकस्योपरि खोमिय-संस्तारक पट्टकं कुर्याद येन शरीरकम्बलीयमयसंस्तारकसंघर्षेण न षट्पद्यो विराध्यन्त इति। मू. (१०७९) रयहरणपट्टमेत्ता अदसागा किंचि वा समतिरेगा।
__ एकगुणा उनिसेज्जा इत्थपमाणा सपच्छागा।

Page #228

मूलं-१०७९
२२५
वृ. स रजोहरणपट्टकोऽभिधीयते यत्र दशिका लग्नाः तत्प्रमाणा 'अदशा' दशिकारहिता क्षौमा रजोहरणाभ्यन्तरनिषद्या भवति. 'किंचि वा समतिरेग'त्ति किश्चिन्मात्रेण वा समधिका तस्य रजोहरणपट्टकस्य भवतीति, ‘एकगुण'त्ति एकैव सा निषद्या भवतीति. हस्तप्रमाणा च पृथुत्वेन भवति. 'सपच्छाग'त्ति सह बाह्यया हस्तप्रमाणया भवतीति. एतदक्तं भवति बाह्याऽपि निषद्या हस्तमात्रैव। मू. (१०८०) वासोवग्गहिओ पुन दुगुणा अवही उ वाकप्पाई।
आयासंजमहेउं एक्वंगुणा सेसओ होइ॥ वृ. वर्षासु-वर्षाकाले औपग्रहिकः अवधिर्द्धिगुणो भवति, कथासौ ?-वर्षाकल्पादिः. आदिग्रहणात् पटलानि. जो बाहिरे हिंडतस्स तिम्मति सो सो दगुणो होइ, एक्कोति पुणो अन्नो घंप्पइ. स च वर्षाकल्पादिगुिणो भवति, आत्मरक्षणार्थं संयमरक्षणार्थं च, तत्रात्मसंरक्षणार्थं यद्येकगुणा एव कल्पादयो भवन्ति ततशतेहिं तन्निहिं पोट्टसलेणं मरित, संयमरक्खणत्थं जइ एक्कं चेव कप्पं अइमइलं ओढेऊणं नीहरइ तो तस्स कप्पस्स जं पाणियं पडइ तिन्नस्स तेनं आउक्काओ विनस्सइ, शेषस्त्ववधिरेकगुण एव भवति न द्विगुण इति। किञ्चम. (१०८१) जं पुण सपमाणाओ ईसि हीनाहियं व लंभेजा।
उभयपि अहाकडयंन संघणा तस्स छेदो वा। वृ. यत्पुनः कल्पादिरुपकरणं स्वप्रमाणादीषद्वीनमधिकं वा लभ्यते तदुभयमिति-ओहियस्स उवग्गाहियस्स वा यदिवा उभयं तदेव हीनमधिकं वा लब्धं सत् 'अहाकडं' यथाकृतमल्पपरिकर्म यल्लभ्यते तस्य न सन्धना क्रियते हीनस्य तथा न छेदःक्रियतेऽधिकस्य । किञ्च,मू. (१०८२) दंडए लट्ठिया चेव, चम्मए चम्मकोसए।
. चम्मच्छेदन पट्टेवि चिलिमिली धारए गुरू । वृ.अयमपर औपग्रहिको भवति साधोः, साधोश्चावर्धिर्दण्डको भवति, दण्डकच यष्टिश्च चेवग्रहणाद्वि यष्टिथेति, अयं सर्वेषामेव पृथक पृथगौपग्रहिकः, अयमपरो गुरोरेवौपग्रहिकः, कश्चासौ ?.'चम्मए'त्ति चर्मकृतिछवडिया चर्मकोशकः जत्थ नहरणाई छुब्भति, तथा 'चर्मच्छेदः' वर्द्धपट्टिका, यदिवा 'चर्मच्छेदनक' पिपलकादि, तथा पट्टे'त्ति योगपट्टकः चिलिमिली चेति, एतानि चर्मादीनि गुरोरौपग्रहिकोऽवधिर्भवतीति। मू. (१०८३) जं चन्न एवमादी तवसंजमसाहगं जडजनस्स।
आहाइरेगगहियं ओवग्गहियं वियाणाहि ॥ वृ.यच्चान्यद्वस्तु.एवमादि उपनहादि तपःसंयमयाः साधकंयतिजनस्य ओघोपधेरतिरिक्तं गहीतमौ. पग्रहिकं तद्विजानीहि इदानीं यदुक्तं यष्ट्यादि औपग्रहिकं भवति साधूनां' तत्स्वरूपं प्रतिपादयन्नाहमू. (१०८४) लट्ठी आयपमाणा विलट्टि चउरंगुलेन परिहीना।
दंडो बापमाणो विदंडओ कख्खमेत्तो उ॥ वृ. यष्टिरात्मप्रमाणा, वियष्टिरात्मप्रमाणाश्चतुभिरङ्गुलैन्यूँमा भवति, 'बाहुप्रमाणः', स्कन्धप्रमाणः, विदण्डकः कक्षाप्रमाणोऽन्या नालिका भवति आत्मप्रमाणाश्चतुर्भिरङ्गलरतिरिक्ता तत्थ नालियाए जलथाओ गिज्झइ, लट्टीए जवणिया बज्झइ. विलट्टी कहंचि उवस्सयबारघट्टणी होइ. दंडओ रिउद्धे घेप्पति भिक्खं भंमतेहिं, विदंडओ वरिसाकाले घेप्पड़, जं सो लहुयरओ होइ कप्पस्स अभितरे कयओ निज्जइ जेन जाउक्काएण न फुसिज्जइत्ति । इदानीं यष्टिलक्षणप्रतिपादनायाह1261157

Page #229

.
२२६
आधनियुक्तिः मूलसूत्रं मू. (१०८५) एक्कपव्वं पसंसति, दपव्वा कलहकारिया।
तिपव्वा लाभसंपन्ना, चउपव्वा मारणंतिया ।। मू. (१०८६) पंचपव्वा उजा लट्ठी, पंथे कलहनिवारणी।
छच्चपव्वा य आयंको, सत्तपव्वा अरोगिया॥ मू. (१०८७) .. चउरंगुलपइट्टाणा, अटुंगुलसमूसिया।
सत्तपव्वा उजा लट्टी, मत्तागयनिवारिणी॥ मू. (१०८८)
अट्टपव्वा असपत्ती, नवपञ्चा असकारिया।
दसपव्वा उ जा लठ्ठी, तहियं सव्वसंपया॥ मू. (१०८९) वंका कीडक्खझ्या चित्तलया पोल्लडा य दड्डा य ।
लट्ठी य उन्भसुक्का वज्जेयव्वा पयत्तेणं॥ मू. (१०९०) विसमेसु य पव्वेसुं, अनिप्फन्नेसु अच्छिसु।
फुडिया फरुसवन्ना य. निस्सारा चेव निंदिया। मू. (१०९१) 'तूणई पव्वमज्झेसु, थूला पोरेसुगंठिला।
अथिरा असारजरढा, साणपाया य निदिया। मू. (१०९२) घवणद्वमाणपव्वा निद्वा वन्नेण एवगवन्ना य।
घनमसिणवट्टपोरा लट्ठि पसत्था जइजनस्स॥ वृ. चत्वार्यङ्गलान्यधः प्रतिष्ठानं यस्या यष्टेः सा तथोच्यते, अष्टौ अकुलानि सर्वोपरि उच्छ्रिता या सा अष्टाङ्गुलोच्छ्रिता । शेषं सुगमम् । विषमेषु पर्वसु सत्सु यष्टिर्न ग्राह्या. एतदुक्तं भवति-एकं पर्व लघु पुनर्वृहत्प्रमाणं पुनलुंधु पुनर्बहत्प्रमाणमित्येवं या विषमपर्वा सा न शस्ता, तथाऽनिष्पन्नानि चाक्षीणिबीजप्रदेशस्थानानि यस्या- सा निंदिता, तथा स्फुटिता 'परुषवर्णा' रूक्षवर्णेत्यर्थः, तथा निःसारा' प्रधानगर्भरहितेत्यर्थः, सैवंविधा निन्दितेति। तथेयं निन्दिता-तन्वी पर्वमध्ये च स्थूला' ग्रन्थियुक्ता, तथा 'अस्थिरा' अदृढा, तथा असारजरढा' अकालवृद्धेत्यर्थः, तथा श्वपादा' च अधःश्वपादरूपा वर्तुला या यष्टिः सा निन्दितेति। घनानि वर्द्धमानानि च पर्वाणि यस्याः सा तथोच्यते, तथा स्निग्धा वर्णेन एकवर्णा च, तथा घनानि-निबिडानि मसृणानि वर्तुलानि च पोराणि यस्याः सा तथोच्यते । एवंविधा यष्टिर्यतिजनस्य प्रशस्तेति । आह-किं पुनरनया करणम् ?, उच्यते, मू. (१०९३) दुट्ठपसुसाणसावयचिक्खलविसमेसु उदगमज्झेसु।
लट्टी ससीररक्खा तवसंजमसाहिया भणिया। वृ. दृष्टाश्च ते पशावच श्वानश्च श्वापदाच तेषां संरक्षणार्थ यष्टिह्यते, तथा चिक्खलः' सकर्दमः प्रदेश: तथा विषमेषु रक्षणार्थं तथोदकमध्येषु च रक्षणार्थ यष्टिग्रहणं क्रियते, तथा तपसः संयमस्य च साधिका यष्टिर्भणितेति । कथं तपः संयमसाधिका ? इत्यत आह... मू. (१०९४) मोक्खट्ठा नाणाई तणू तयट्ठा तयढ़िया लट्ठी।
दिट्ठो जहोवयारो कारणतक्कारणेसु तहा॥ वृ. मोक्षार्थ ज्ञानादीनि इष्यन्ते, ज्ञानादीनां चार्थाय तनुः-शरीरमिष्यते, तदर्था च यष्टिः शरीरार्थेत्यर्थः शरीरं यत- यष्ठ्याधुपकरणेन प्रतिपाल्यते, अत्र च कारणतत्कारणेषूपचारो दृष्टो यथा धृतं वर्षति अन्तरिक्ष

Page #230

२२७
मृलं-१०९४ मिति, एवं मोक्षस्य ज्ञानादीनि कारणानि ज्ञानादीनां च तनुः कारणं शरीरस्य च यष्टिरिति । किश्चन केवलं ज्ञानादीनां यष्टिरुपकरणं वर्तते, अन्यदपि यज्झानादीनामुपकरोति तदेवोपकरणमुच्यते. एतदेवाहमू. (१०९५) जंजुज्जइ उवकरणे उवगरणं तं सि होइ उवगरणं।
अतिरेगं अहिगरणं अजतो अजयं परिहरंतो। वृ. यदुपकरणं पात्रकादि उपारे ज्ञानादीनामुपयुज्यते तदेवोपकरणं 'से' तस्य साधोभवति, यत्पुनरतिरेकं ज्ञानादीना मुपकारे न भवति तत्सर्वमधिकरणं भवति, किंविशिष्टस्य सतः ?- 'अयतः' अयत्नवान् अयतं' अयतनया परिहरन्' प्रतिसेवमानस्तदुपकरणं भवतीति, 'परिहरंतो'त्ति इयं सामयिकी परिभाषा प्रतिसेवनार्थे वर्तत इति। किञ्चमू. (१०९६) उग्गमउप्पायणासुद्धं, एसणादोसवज्जियं।।
जवहिं धारए भिक्खू, पगासपडिलहणं ।। मू. (१०९७)
उग्गमउप्पायणासुद्धं. एसणादोसवज्जियं।
उवहिं धारए भिक्खू, जोगाणं साहणट्ठया॥ मू. (१०९८) उग्गमउप्पायणासुद्धं, एसणादोसविज्जियं।
उवहिं धारए भिक्खू, अप्पदुट्ठो अमुच्छिओ॥ मू. (१०९९) अज्झत्थविसोहीए उवगरणं बाहिरं परिहरंतो।
अप्परिग्गहीत्ति भणिओ जिनेहिं तेलुक्कदसीहिं॥ उग्गमउप्पायणासुद्धं, एसणासदोसवज्जियं।
उवहिं धारए भिक्खू, सदा अज्झत्थसोहिए। वृ. एवंगुणविशिष्टामुपधिंधारयेभिक्षुः, किंविशिष्टामित्यत आह-पगासपडिलेहणं' प्रकाशे-प्रकटप्रदेशे प्रत्युपेक्षणं क्रियते यस्या उपधेस्तामेवंगुणविशिष्टामुपधिं धारयेत्, एतदुक्तं भवति-यस्याः प्रकटमेव कल्पाद्युपधेः प्रत्युपेक्षणा क्रियते न तु महार्धमौल्याचौरभयादभ्यन्तरे या क्रियते साताद्दशी उपधिर्धारणी. येति। सुगमा, नवरं योगाः संयमात्मका गृह्यन्ते तेषां साधनार्थमित्ति।सुगमा, नवरं अप्रद्विष्टः अमूर्च्छितः साधुरिति । सुगमा, नवरम्-अध्यात्मविशुद्धया हेतभूतया धारयेत् । किंच-पकरणं बाह्यं पात्रकादि 'परिहरंतो' प्रतिसेवयन्त्रपरिग्रहो भणितो जिनैस्त्रैलोक्यदर्शिभिः अतो यत्किश्चिद्वर्मोपकरणं तत्परिग्रहो न भवति । अत्राह कश्चिद् बोटिकपक्षपाती-यधुपकरणसहिता अपि निर्गन्था उच्यन्तें एवं तर्हिगृहस्था अपि निर्ग्रन्थाः. यतस्तेऽप्युपकरणसहिता वर्तन्ते, अत्रोच्यते. .मू. (११०१) अज्झप्पविसोहीए जीवनिकाएहिं संथडे लोए।
देसियमहिंसगत्तं जिनेहिं तेलोक्कदंसीहिं॥ वृ. नन्विदमुक्तमेव यदुताध्यात्मविशुद्ध्या सत्युपकरणे निर्ग्रन्थाः साधवः, किञ्च-यद्यध्यात्मविशुद्धिनेष्यते ततः ‘जीवनिकाएहिं संथडे लोए'त्ति 'जीवनिकायैः' जीवसङ्गातैरयं लोक- संस्तृतो वर्तते, ततश्च जीवनिकायसंस्तृते-व्याप्ते लोके कथं नग्नकश्चङ्क्रमन् वधको न भवति यद्यध्यात्मविशुद्धिनेष्यते, तस्मादध्यात्मविशुद्ध्या देशितमाहिंसकत्वं जिनैस्त्रैलोक्यदर्शिभिरिति । क्व प्रदर्शितं तदित्यत आहमू. (११०२) उच्चालियंमि पाए ईरियासमियस्स संकमट्ठाए।
__वावज्जेज कुलिंगी मरिज्ज तं जोगमासज्जा॥

Page #231

૨૨૮
ओधनियुक्तिः मूलसूत्रं मू. (११०३) न य तस्स तन्निमित्तो बंधो सहुमोवि देसिओ समए।
अणवज्जो उपओगेण सव्वभावेन सो जम्हा। वृ. 'उच्चालिते' उत्पाटिते पादे सति ईर्यासमितस्य साधोः सङ्कमार्थमुत्पाटिते पादे इत्यत्र संबन्धः, व्यापद्येत संघट्टनपरितापनः, कः ?- 'कुलिङ्गी' 'तं' व्यापदनयोगम् 'आसाद्य' प्राप्य। न च तस्य तन्निमित्तो बन्धः सूक्ष्मोऽपि देशितः ‘समये' सिद्धान्ते, किं कारणं?, यतोऽनवद्योऽसौ साधस्तेन व्यापादनप्रयोगेण' व्यापादनव्यापारेण, कथं? - सर्वभावेन' सर्वामना, मनोवाक्कायकर्मभिरनवद्योऽसौ यस्मास्मान्नं सूक्ष्मोऽपि बन्धस्तस्येति। किंचमू. (११०४) नाणी कम्मस्स खयट्टमुट्टिओऽनुट्टितो य हिंसाए।
जयइ असढं अहिंसतत्थमुट्टिओ अवहओ सो उ॥ मू. (११०५) तस्स असंचेयअयो संचेययतो यजाइंसत्ताई।
जोगं पप्प विनस्संति नत्थि हिंसाफलं तस्स। मू. (११०६) जो य पमत्तो पुरिसोतस्स य जोगं पडुच्च जे सत्ता।
__ वावज्जते नियमा तेसिं सो हिंसओ होइ॥ मू. (१९०७) जेवि न वावज्जती नियमा तेसिं पहिंसओ सो उ।
सावज्जो उपओगेण सव्वभावेण सो जम्हा।। वृ.ज्ञानमस्यास्तीति ज्ञानी-सम्यग्ज्ञानयुक्त इत्यर्थः- कर्मणः क्षयार्थं चोत्थित उद्यत इत्यर्थः, तथा हिंसायामनवस्थितः प्राणिव्यपरोपणे न व्यवस्थित इत्यर्थः, तथा जयति कर्मक्षपणे प्रयत्न करोतीत्यर्थः, 'असढं'ति शठभावरहितो यत्नं करोति न पुनर्मिथ्याभावेन सम्यग्ज्ञानयुक्त इत्यर्थः, तथा 'अहिंसत्थमुट्टिओ'त्ति अहिंसाथ 'उत्थितः' किन्तु सहसा कथमपि यत्नं कुर्वतोऽपि प्राणिवधः संजातः स एवंविधः अवधक एव साधुरिति । तज्ञानया गाथया भङ्गका अष्टौ सूचिता स्तद्यथा-नाणी कस्मस्स खयहूं उढिओ हिंसाए अणुट्टिओ १, नाणी कम्मखयट्टमुट्टिओ हिंसाए य ठिओ २, नाणी कम्मस्स खयहूँ नवि ठिओ हिंसाए पुन पमत्तोऽवि नवि ठिओ, देवजोगेण कहवि तप्पएसे पाणिणो नासी, एस तइओ असुद्धो य ३, नाणी कम्मस्स खय8 नो ठिओ हिंसाए य ठिओ ४, तथा अज्ञानी मिथ्याज्ञानयुक्त इत्यर्थः कम्मस्स खयट्ठमुडिओ हिंसाए न ठिओ ५. अन्नाणी कम्मखयट्टमुट्ठिओ हिंसाए य ठिओ ६. अन्नाणी कम्मस्स खयर्टी नोट्टिओ हिंसाए य नोट्टिओ एस सत्तमो, अन्नाणी कम्मस्स खयटुं णोट्टिओ हिंसाए य ठिओ एस अठ्ठमो, तत्र गाथाप्रथमार्द्धन शुद्धः प्रथमो भङ्कः कथितः, पश्चार्द्धन द्वितीयभङ्कः सूचितः, कथ?,जयतित्ति कर्मक्षपण उद्यतः, असदति सम्यगज्ञानसंपन्नः 'अहिंसत्थमुट्टिओ'त्ति अहिंसायां 'उत्थितः' अभ्युद्यतः, किन्तु सहसा प्रयत्न कुर्वतः प्राणिवधः संजातः स चैवंविधोऽवधकः शुद्धभावत्वात । तस्य' एवंप्रकारस्य ज्ञानिनः कर्मक्षयार्थमभ्युद्यतस्य असंचेतयतः' अजानानस्य, किं?,सत्त्वानि, कथं ?-प्रयत्नवतोऽपि कथमपि न दष्टः प्राणी व्यापादितथ, तथा संचेतयतः' जानानस्य कथमत्स्यत्र प्राणी ज्ञातो दृष्टश्च न प्रयत्नं कुर्वताऽपि रक्षितुं पारितः, ततश्च तस्यैवंविधस्य यानि सत्त्वानि 'योग' कायादि प्राप्य विनश्यन्ति तत्र नास्ति तस्य साधोहिंसाफलं साम्परायिकं संसारजननं दुःखजननमित्यर्थः, यदि परमीप्रित्ययं कर्म भवति, तच्चैकस्मिन समये बद्धमन्यस्मिन् समयेक्षपयति। यश्च प्रमत्तः पुरुषस्तस्यैवंविधस्य संबन्धिनं योगं कायादि 'प्रतीत्य' प्राय ये सत्त्वा व्यापाद्यन्ते तेषां' सत्त्वानां नियमाद्' अवश्यं संः' पुरुषो हिंसको भवति तस्मात्प्रमत्ताभानि

Page #232

मूलं- १९०८
२२९
कर्मबन्धकारणानि । येऽपि सत्त्वा न व्यापाद्यन्ते तेषामप्यसौ नियमाद्धिंसकः, कथं ?, 'सावज्जो उपयोगेण' सहावद्येन वर्त्तत्त इति सावद्य:- सपाप इत्यर्थः, ततश्र सावद्यो यतः 'प्रयोगेण' कायादिना 'सर्वभावेन' सर्वैः कायवाङ्गनोभिः, अतः अव्यापादयन्नपि व्यापदक एवासौ पुरुषः संपापयोगत्वादिति । यतत्रैवमतःमू. (१९०८) आया चेव अहिंसा आया हिंसत्ति निच्छओ एसो । जो होइ अप्पमत्तो अहिंसओ हिंसओ इयरो ||
वृ. आत्मैवाहिंसा आत्मैव हिंसा इत्यंय निश्रय इत्यर्थः । कथमसावहिंसकः कथं वा हिंसकः ? इत्यत आह- 'जो हो' इत्यादि, यो बवति 'अप्रमत्तः ' प्रयत्नवानित्यर्थः स खल्वेवंविधोऽहिंसको भवति, 'हिंसओ इयरो' त्ति 'इतर' प्रमत्तो यः हिंसको भवतीत्ययं परमार्थः । अथवाऽनेनाभिप्रायेणेयं गाथा व्याख्यायते, तत्र नैगमस्य जीवेष्वजीवेषु च हिंसा, तथा च वक्तारो लोके दष्टाः, यदुत जीवोऽनेन हिंसितो - विनाशितः, तथा घटोऽनेन हिंसितो - विनाशितः, ततश्च सर्वत्र हिंसाशब्दानुगमात् जीवेष्वजीवेषु च हिंसा नैगमस्य. अहिंसाऽप्येवमेवेति, संग्रहव्यवहारयोः षट्सु जीवनिकायेषु हिंसा, सङ्गचात्र देशग्राही द्रष्टव्यः सामान्यरूष्य नैगमान्तर्भावी, व्यवहारथ स्थूलविशेषग्राही लोकव्यवहरणशीलक्षश्चायं, तथा चाह-लोको बाहुल्येन षट्स्वेव जीवनिकायेषु हिंसामिच्छतीति, ऋजुसूत्रच प्रत्येकं प्रत्येकं जीवे जीवे हिंसां व्यतिरिक्त मिच्छतीति, शब्दसमभिरूढैवंभूताश्च नया आत्मैवाहिंसा आत्मैव हिंसेति, एतदभिप्रायेणैवाह - 'आया चेव' इत्यादि, आत्मैवा हिंसा आत्मैवं हिंसा इत्यं निश्चयनयाभिप्रायः कुतः ?, यो भवत्प्रमत्तो जीवः स खल्वहिंसक, तिरश्र प्रमत्त, ततश्च स एव हिंसको भवति, तस्मादात्मैवाहिंसा आत्मैव हिंसा अयं निश्चयं परमार्थं इति । इदानीं प्रकारान्तरेण तथाविधपरिणामविशेषाद् हिंसाविशेषं दर्शयन्नाहजोय गं जुड़ हिंसत्थं जो य अन्नभावेणं । अमनो उ जो पउजड़ इत्थ विसेसो महं वृत्तो ॥ हिंसत्थं जुंजतो सुमहं दोसो अनंतरं इयरो । अमनो य अप्पदोसो जोगनिमित्तं च विन्नेओ ॥ रत्तो वा दुट्ठो वा मूढो वा जं पउंजइ पओगं । हिंसावि ताय तम्हा सो हिंसओ हो ||
मू. (१९०९)
मू. (१९१०)
मू. १११)
वृ. यश्च जीवप्रयोगं मनोवाक्कायकर्मभिहिंसार्थं युनिक्ति - प्रयुङ्क्ते यश्चान्यभावेन. एतदुक्तं भवतिलक्ष्यवेधनार्थं काण्ड क्षिप्तं यावताऽन्यस्य मृगादेर्लग्न, ततश्रान्यभावेन यः प्रयोगं प्रयुङ्क्ते तस्यानन्तरोक्ते न पुरुषविशेषेण सह महान् विशेषः । तथा 'अमनस्कथ' मनोरहितः - संमूर्च्छज इत्यर्थः, स च यं प्रयोगंकायादिकं प्रयुङ्क्ते, अ त्र विशेषो महानुक्तः, एतदुक्तं भवति- यो जीवो मनोवाक्कायौहिंसार्थं प्रयोगं प्रयुक्ते तस्य महान कर्मबन्धो भवति, यश्चान्यभावेन प्रयुङ्क्ते तस्याल्पतरः कर्मबन्धः यश्रामनस्कः प्रयोगं प्रयुङ्क्ते तस्याल्पतमः कर्मबन्धः, ततश्रात्र विशेषो महान् दृष्ट इति । एतदेव व्याख्यानयन्नाह - हिंसार्थं प्रयोगं प्रयुञ्जन् सुमहान् भवति. इतर योऽन्यभावेन प्रयुङ्क्ते तस्य मन्दतरो दोषो भवत्यल्पतर इत्यर्थः, तथा 'अमनस्कन' संमूर्च्छनजः प्रयोगं प्रयुञ्जन अल्पतरतमदोषो भवति । अतो 'योगनिमित्तं' योगकाणिकः कर्मबन्धो विज्ञेय इति । किच- 'रक्तः आहाराद्यर्थं सिंहादि:, 'द्विष्ट: ' सर्पादि:, 'मूढ' वैदिकादिः, स एवंविधो रक्तो वा छिटो वा मूढो वा यं 'प्रयोग' कायादिकं प्रयुङ्क्ते तत्र हिंसाऽपि जायते, अपिशब्दादनृतादि चोपजायते, अथवा हिंसाऽप्येवं रक्तादिभावेनोपजायते न तु हिंसामात्रेणेति वक्ष्यति, तस्मात्स हिंसको

Page #233

आघनियुक्तिः मूलसूत्रं भवति यो रक्तादिभावयुक्त इति, न च हिंसयैव हिंसको भवति, तथा चाह-नच हिंसामात्रेण सावद्येनापि हिंसको भवति, कुत-१, शुद्धस्य पुरुषस्य कर्मसंप्राप्तिरफला भइणता जिनवररिति । किञ्चमू. (१९१३) जा जयमाणस्स भवे विराधना सुत्तविहिसमग्गस्स।
सा होइ निज्जरफला अज्झत्थविसोहिजुत्तस्स। मू. (१११४) परमरहस्समिसीणं समत्तगणिपिंडगझरितसाराणं ।
परिणामियं पमाणं निच्छयमवलंबमाणाणं॥ मू. (१११५) निच्छयमवलंबता निच्छयओ निच्छयं अयाणंता।
नासंति चरणकरणं बाहिरकरणालसा केइ॥ वृ. या विराधना यतमानस्य भवेत्, किंविशिष्टस्य सतः?-सूत्रविधिना समग्रस्य-युक्तस्य गीतार्थस्येत्यर्थः, तस्यैवंविधस्य या बवति विराधना सा निर्जराफला बवति, एतदक्तं बवति-एकस्मिन् समये बद्धं कर्मान्यस्मिन समयेक्षपयतीति, किंविशिष्टस्य। अध्यात्मविशोधियुक्त स्य' विशुद्धभावस्येत्यर्थः । किच, परमं प्रधानमिदं रहस्य-तत्त्वं, केषाम् ? - 'ऋषीणां सुविहितानां, किंविशिष्टानां?-समग्रं च तद् गणिपिटगं चसमग्रगणिपिटकंतस्य क्षग्निःपतितः सारः-प्राधान्यं यैस्तेसमग्रगणिपिटकक्षरितिसारास्तेषामिदं रहस्यं यदुत पारिणामिकं प्रमाणं' परिमाण भवं पारिणामिकं, शुद्धोऽशुद्धचचित्तपरिणाम इत्यर्थः, किंविशिष्टानां सतां पारिणामिकं प्रमाणं?-निश्चयनयमवलम्बमानानां, यतःशब्दादिनिश्चयनयानामिद मेव दर्शनं, यदुतपारिणामिकमिच्छन्तीति । आह-यद्ययं निश्चयस्ततोऽयमेवावलम्ब्यतां किमन्येनेति ?, उच्यते- निश्चयमवलम्बमानाः पुरुषा 'निश्चयतः' परमार्थतो निश्चयमजानानाः सन्तो नाशयन्ति चरणकरणं, कथं ?. 'बाह्यकरणालसाः' बाह्य-वैयावृत्त्यादि करणं तत्र अलसाः-प्रयत्नरहिताः सन्तश्चरणकरणं नाशयन्ति, केचिदिदं चाङ्गीकुर्वन्ति यदत परिशुद्धपरिणाम एव प्रधानो नतु बाह्यक्रिया, एतच्च नाङ्गीकर्त्तव्यं, यतः परिणाम एव बाह्यक्रियारहितः शुद्धो न भवतीति, ततश्च निश्चयव्यवहारमतमुभयरूपमेवाङ्गीकर्तव्यमिति । मू. (१९९६) एवमिणं उवगरणं धारेमाणो विहीसुपरिसुद्धं ।
हवति गुणानायतनं अविहि असुद्धे अनाययणं॥ वृ.'एवम्' उक्तन्यायेन उपकरणं धारयन् विधिना 'परिशुद्धं' सर्वदोषवर्जितं, किं भवति ?. गुणानामायतनं-स्थानं भवति। अथ पूर्वोक्तविपरीतं क्रियते यदुताविधिना धारयति अविशुद्धं च तदुपकरणं. ततोऽविधिनाऽशुद्धं ध्रियमाणं तदेवोपकरणम् 'अनायतनम्' अस्थानं भवतीति। म. (१९१७) सावज्जमनायतणं असोहिठाणं कुसीलसंसग्गी।
- एगट्ठा होति पदा एते विवरीय आययणा ॥ वृ. सावद्यमृनायतनमशोधिस्थानं कुसीलसंसग्गी. एतान्येकार्थिकानि पदानि भवन्ति, एतान्येव च विपरीतानि आयतने भवन्ति, कथम् ? असावद्यमायतनं शोधिस्थानं सुसीलसंसग्गीति। अत्र चानायतनं वर्जयित्वाऽऽयतनं गवेषणीयम् ?, एतदेवाहमू. (१११८) वजेत्तु अणायतनं आयतणगवेसणं सया कुज्जा।
तंतु पुण अनाययणं नायव्वं दव्वभावेणं॥ मू. (१११९) दव्वे रुहाइधरा अनायतणं भावओ दुविहमेव।
लोइयलोगुत्तरियं तहियं पुण लोइयं इणमो ।।

Page #234

मूलं- १९२०
मू. (१९२०)
मू. (११२१ )
मू. (१९२२)
मू. (११२३)
मू. (११२५)
जे अन्ने एवमादी लोगंभि दुगुंछिया गरहिया य । समणाण व समणीण व न कप्पई तारिसे वासो ॥ अह लोउत्तरियं पुण अनायतनं भावतो मुणेयव्वं । जे संजमजोगाणं करेंति हानिं समत्थावि ॥ अंबस्स य निंबस्स य दुण्हंपि समागयाई मूलाई । संसग्गी विनट्टो अंबो निबत्तणं पत्तो ॥ सुचिरंपि अच्छमाणो नलथंबो उच्छुवाडमज्झमि । कीस न जायइ महुरो जइ संसग्गी पमाणं ते ? ।। मू. (११२६) सुचिरंपि अच्छमाणो वेरुलिओ कायमनियओमीसे । न उवेइ कायभावं पाहन्नगुणेण नियएण ॥ भावुगअभावुगाणि य लोए दुविहाई हुंति दव्वाई । वेरुलिओ तत्थ मणी अभावुगो अन्नदव्वेणं ॥ ऊण सयभागेणं बिंबाई परिणमंति तब्भावं । . लणाराइसु जहा वज्नेह कुसीलसंसग्गीं ॥
मू. (११२७)
मू. (१९२८)
वृ.वर्जयित्वाऽनायतनमायतनस्य गवेषणं 'सदा' सर्वकालं कुर्यात्, तत्पुनरनायतनं द्रव्यतो भावतश्च ज्ञेयम् । तत्र द्रव्यानायतनं प्रतिपादयन्नाह - 'द्रव्ये' द्रव्यविषयमनायतनं रुद्रादीनां गृहम् । इदानीं भावतोऽनायतनमुच्यते, तत्र भावतो द्विविधमेव लौकिकं लोकोत्तरं च, तत्रापि लौकिकमनायतनमिदं वर्त्तते'खरिए' त्ति द्रव्यक्षरिका यत्रास्ते यदनायतनं, तथा तिर्यग्योनयश्च यत्र तदप्यनायतनं, तालायरा - चारणास्ते यत्र तदनायतनं, श्रमणाः- शाक्यादयस्ते यत्र, तथा ब्राह्मणा यत्र तदनायतनं, श्मशानं चानायतनं, तथा वागुरिका-व्याधा गुल्मिका - गोत्तिपाला हरिएसा पुलिन्दा मत्स्यबन्धाश्र यत्र तदनायतनमिति एतेषु चानायतनेषु क्षणमपि न गन्तव्यम्, तथा चाह-क्षणमपि न 'क्षमं' योग्यमनायतनं गन्तुं, तथा सेवना चानायतनस्य सुविहितानां कर्तुं 'न क्षमं' न युक्तं यतोऽयं दोषो भवति- 'जंगंधं होइ वर्ण तंगंध मारुओ वाति त्ति सुगमम् । येऽन्ये एवमादयो लोके जुगुप्सिता गर्हिताद्व्यद्यक्षरिकाद्यनायतनविशेषास्तत्र श्रमणानां श्रमणनां वा न कल्पते तादृशे वास इति । उक्तं लौकिकं भावनायतनम्, इदानीं लोकोत्तरं भावानायतनं प्रतिपादयन्नाह - अथ लोकोत्तरं पुनरनायतनं भावत इदं ज्ञातव्यं, ये प्रव्रजिताः संयमयोगानां कुर्वन्ति हानिं समर्था अपि सन्तस्तल्लोकोत्तरमनायतनम्। तैत्रैवंविधैः संसगीं न कर्त्तव्या, यत आह- 'अंबे' त्यादि सुगमा । पर आह- 'सुइर' मित्यादि सुगमा । तथा पर एवाह- 'सुइर' मित्यादि सुगमा । आचार्य आह- द्रव्याणि द्विविधानि भवन्ति-भावुकानि अभावुकानि च तत्राम्रवृक्षो भावुको वर्त्तते नलस्तम्बश्राभावुकः, नतथाभावुकमङ्गीकृत्यैतद् द्रष्टव्यमिति, यानि पुनर्भावुकानि द्रव्याणि तेषां न्यूनो यः शततमो भागः स यदि लवणादिना व्याप्यते ततस्तद्द्रव्यं चर्मादि लवणभावेन परिणमति । एतदेवाह न्यूनवासी शततमभागश्र
I
खरिया तिरिक्खजोणी तालयर समण माहण सुसाणे । वरिय वाह गुम्मिय हरिएस पुलिंद मच्छंधा ॥ खणमवि न खमं गंतुं अनायतनसेवणा सुविहियाणं । गंध होइ वर्ण तंगंध मारुओ वाइ ॥
मू. (११२४)

२३१

Page #235

ओघनिर्युक्तिः मूलसूत्रं
न्यूनशततमभागस्तेन न्यूनशततमभागेन लवणादिव्याप्तेन 'बिम्बानि' चर्मकाष्ठादीनि तानि लवणेन न्यूनशततमभागस्पृष्टेन ‘तद्भाव' लवणभावं परिणमन्ति अवलाकरादिषु यथा, एतदुक्तं भवति-काष्ठादिबिम्बस्य शततमो यो विभागोऽसावपि न्यूनः स एवंविधो लवणाकरादिषु यदि स्पर्श प्रान्पोति ततस्तत्काष्ठं सर्वं लवणरूपं भवति, तस्मात्स्तोकाऽपि कुशीलसंसर्गिर्बहुमपि साधुसङ्घातं दूषयति यस्मात्तस्माद्वर्जयेत् कुशीलसंसर्गमिति । तथा, - मू. (१९२९)
२३२
मू. (१९३०)
जीव अणाइनिहो तब्भावणभाविओ य संसारे । खिप्पं सो भाविज्जइ मेलणदोसानुभावेणं ॥
जह नाम महुरसलिलं सागरसलिलं कमेण संपत्तं । पावइ लोणियभावं मेलणदोसानुभावेणं ॥ एवं खु सीलमंतो असीलमतेहि मेलिओ संतो। पावs गुणपरिहाणी मेलणदोसानुभावेणं ॥
मू. (१९३१)
वृ. सुगमाः ॥ यस्मादेवं तस्मात, मू. (१९३२)
नाणस्स दंसणस य चरणस्स य जत्थ होइ उवघातो । : autosवज्जभीरू अनाययणवज्जओ खिप्पं ॥
मू. (१९३३)
वृ. ज्ञानस्य दर्शनस्य चारित्रस्य च 'यत्र' अनायतने भवत्युपघातस्तद्वर्जयेदवद्यभीरुः- साधुः किं विशिष्टः ? - अनायतनं वर्जयतीति अनायतनवर्जकः, स एवंविधः क्षिप्रमनायतनमुपघात इति मत्वा वर्जयेदिति । जत् साहम्मिया बहवे, भिन्नचित्ता अनारिया । मूलगुणपडिसेवी, अनायतणं तं वियानाहि ॥ जत् साहम्मिया बहवे, भिन्नचित्ता अनारिया । उत्तरगुणपडिसेवी, अनायतनं तं वियानाहि ।। जत् साहम्मिया बहवे, भिन्नचित्ता अनारिया । लिंगवेसपडिच्छन्ना, अनायतणं तं वियानाहि ॥
मू. (१९३४)
मू. (१९३५)
वृ. सुगमा, नवरं मूलगुणाः प्राणातिपातादयस्तान् प्रतिसेवन्त इति मूलगुणप्रतिसेविनस्ते यत्र निवसन्ति तदनायतनमिति । सुगमा, नवरम - उत्तरगुणाः “पिंण्डस्स जा विसोही” इत्यादि, तत्प्रतिसेविनो ये । सुगमा, नवरं लिङ्गवेषमात्रेण प्रतिच्छन्ना बाह्यतोऽभ्यन्तरतः पुनर्मूलगुणप्रतिसेविन उत्तरगुणप्रतिसेविनश्च ते यत्र तदनायतनमिति । उक्तं लोकोत्तर- भावानायतनं, तत्प्रतिपादनाच्च्चोक्तमनायतनस्वरूपम् - आययपि य दुविहं दव्वे भावे य होड़ नायव्वं । दव्वंमि जिनघराई भावंमि य होइ तिविहं तु ॥ जत् साहम्मिया बहवे, सीलमंता बहुस्सुया । चरित्तायारसंपन्ना, आययणं तं वियाणाहि ॥
मू. (१९३६)
मू. (११३७)
वृ. आयतनमपि द्विविधं द्रव्यविषये भावविषये च भवति, तत्र द्रव्ये जिनगृहादि भावे भवति त्रिविधं ज्ञानदर्शनचारित्ररूपमायतनमिति । ' जत्थे'त्यादि सुगमा ।
मू. (१९३८)
सुंदरजनसंसग्गी सीलदरिद्दपि कुणइ सीलड्डुं । जह मेरुगिरीजायं तपि कणगत्तणमुवेइ ॥

Page #236

मूल- ११३८
वृ. सुगमा । उक्तमायतनद्वारम, इदानीं प्रतिसेवनाद्वाख्याचिख्यासया सम्बन्धप्रतिपादनायाहमू. (१९३९) एवं खलु आययणं निसेवमाणस्स हुज्ज साहुस्स । कंटगपहे व छलणा रागद्दोसे समासज्ज ॥
वृ. ' एवम् उक्तेन न्यायेन आयतनं सेवमानस्यापि साधोभवेत् कण्टकपथ इव छलना, किमासाद्य ?, अत आह- रागद्वेषौ समाश्रित्य । सा च रागद्वेषाभ्यां प्रतिसेवना द्विविधा भवति, एतदेवाहपडिसेवणा य दुविहा मूलगुणे चैव उत्तरगुणे य ।
मू. (१९४०)
मूलगुणे छट्टाणा उत्तरगुणि होइ तिगमाई ॥
वृ. प्रतिसेवनाऽपि द्विविधा मूलगुणे उत्तरगुणे च, तंत्र गूलगुणविषये प्रतिसेवना 'षट्स्थाना' प्राणातिपातादिलक्षणा वक्ष्यति च, उत्तरगुणविषया च प्रतिसेवना भवति त्रिकादिका, तच्चेदं त्रिकम् - उद्गम उत्पादना एषणा च. एतदेव त्रिकमादिर्यस्या उत्तरगुणप्रतिसेवनायाः सा तथाविधा, आदिग्रहणात्समितयो भावना तपो द्विविधमित्येवमादीनि गृह्यन्ते । इदानीं मूलगुणान व्याख्यानयन्नाहहिंसालियचोरिक्के मेहुन्नपरिग्गहे य निसिभत्ते ।
मू. ( ११४१ )
छट्टाणा मूले उग्गमदोसा य इयरंमि ॥
२३३
वृ. हिंसाऽलीकं चौर्यमैथुनं परिग्रहः तथा निशिभक्तं चेति, एवं षट्स्थाना मूलगुणप्रतिसेवना द्रष्टव्या, उन्मदोषादिका चेतरा उत्तरगुणप्रतिसेवना द्रष्टव्या आदिग्रहणादुत्पादनैषणादयः परिगृह्यन्ते । पडिसेवणा मइलणा भंगो य विराहणा य खलणा य ।
मू. (१९४२)
उवघाओ य असोही सवलीकरणं च एगट्टा ||
वृ. प्रतिसेवणा मइलणा भङ्गो विराधना खलना उपघातः अशोधिः शबलीकरणं चेत्येकार्थिकाः शब्दा इति । उक्तं प्रतिसेवनाद्वारम्, इदानीमालोचनाद्वारसंबन्धप्रतिपादनायाह
मू. (११४३)
छट्टाणा तिगठाणा एगतरे दोसु वावि छलिएणं ।
कायव्वा उ विसोही सुद्धा दुक्खक्खयट्टाए ॥
वृ. 'षट्स्थाने' प्राणातिपातादिके' उगमादिके च त्रिके, अनयोरेकतरे द्वयोर्वा 'छलितेन' स्खलितेन सता साधुना कर्त्तव्या विशुद्धिः, किंविशिष्टा ?- 'शुद्धा' निष्कलङ्का दुःखक्षयार्थं कर्त्तव्येति । सा च विशुद्धिरालोचनापूर्विका भवतीतिकृत्वाऽऽलोचनां प्रतिपादयन्नाह
मू. (१९४४)
आलोयणा उ दुविहा मूलगुणे चेव उत्तरगुणे य ।
एक्केक्का चउकन्ना दुवग्ग सिद्धावसाना य ॥

वृ. आलोचना च द्विविधा मूलगुणालोचना उत्तरगुणालोचना चेति, सा द्विविधाऽप्येकैका - मूलगुणालोचना, उत्तरगुणालोचना च चतुष्कर्णा भवति 'दुवग्ग' त्ति द्वयोरपि साधुसाध्वीवर्गयोरेकैकस्य चतुष्कर्णा भवति, एक आचार्यो द्वितीयश्रालोचकः साधुः एवं साधुवर्गे चतुष्कर्णा भवति, साध्वीवर्गेऽपि चतुष्कर्णा भवति, एका प्रवर्त्तिनी द्वितीया तस्या एव या आलोचयति साध्वी, एवं साधुवर्गे साध्वीवर्गे च चतुष्कर्णा भवति, अथवा एकेका मूलगुणे उत्तरगुणे च चतुष्कर्णा द्वयोश्र साधुसाध्वीवर्गयार्मिलितयोरष्टकरण भवति, कथम् ?. आचार्य आत्मद्वितीय, अहवा छकन्ना होज्जा यदा बुड्ढो आयरिओ हवड़ तटा एगस्सवि साहुणीदुगं आलोएड एवं छकन्ना हवति, सव्वहा साहुणीए अप्पबितियाए आलोएव्वं न उएगागिनीएत्ति । एवं तावदुत्सर्गत आचार्याय आलोचयति, तदभोव सर्वदेशेषु निरूपयित्वा गीतार्थायालोचयितव्यं, एवं तावद्या

Page #237

२३४
वत्सिद्धानामप्यालोच्यते साधूनामभावे, ततश्रवं सिद्धावसाना आलोचना दातव्येति । आलोयणा वियडणा सोही सब्भावदायणा चेव ।
मू. (१९४५)
निंदे गरिह विउट्टण सल्लुद्धरणंति एगट्ठा ॥
वृ. आलोचना विकटना शुद्धिः सद्भावदायणा निंदणा गरहणा विउट्टणं सल्लुद्धरणं चेत्येकार्थिका
नीति । आलोचनाद्वारं समाप्तम्, इदानीं विशुद्धिद्वारव्याचिख्यासयाऽऽह
T
मू. (१९४६)
मू. (१९४७)
मू. (१९४८)
मू. (१९४९)
मू. (१९५०)
मू. (१९५१)
मू. (१९५२)
मू. (१९५३)
मू. (१९५४)
आघनियुक्तिः मूलसूत्र
मू. (१९५५)
मू. (१९५६)
मू. (१९५७)
एत्तो सल्लुद्धरणं वुच्छामी धीरपुरिसपन्नत्तं । जं नाऊण सुविहिया करेंति दुक्खक्खयं धीरा ।। दुविहाय हो सोही दव्वसोही य भावसोही य ।
दव्वंभि वत्थमाई भावे मूलुत्तरगुणेसु ॥ छत्तीसगुणसमन्नागएण तेनवि अवस्स कायव्वा । परसक्खिया विसोही सुट्रुवि ववहारकुसलेणं ।।
सोऽवि विज्जो अन्नस्स कहे अप्पणो वाही । सोऊण तस्स विज्जस्स सोवि परिकम्मभारभइ ॥ एवं जाणतेनवि पायच्छित्तविहिमप्पणो सम्मं । तहवि य पागडतरयं आलोएतव्वयं होड़ ॥ तूण गुरुसका काऊणय अंजलिं विनयमूलं । सव्वेण अत्तसोही कायव्वा एस उवएसो || नहु सुज्झई ससल्लो जह भणियं सासने धुवरयाणं । उद्धरियसव्वसल्लो सुज्झइ जीवो धुयकिलेसो | सहसा अन्नाणेण व भीएण व पिल्लिएण व परेण । सनायकेण व मूढे व रागदोसेहिं ।। जं किंचि कयमकज्जं न हु तं लब्भा पुणो समायरिडं । तस्स पडिक्कमियव्वं न हु तं हियएण वोढव्वं ॥ बोलो जंपतो कज्जमकजं व उज्जुयं भणड़ । तं तह आलोएज्जा मायामयविप्पमुक्को उ ॥ तस्स य पायच्छित्तं जं मग्गविऊ गुरू अव संति । तं तह आयरियव्वं अनवज्जपसंगभीएणं ॥ नवि तं सत्यं व विसं व दुप्पउत्तो व कुणइ वेयालो । जंत व दुप्पउत्तं सप्पो व पमाणां कुद्धो ॥ कुड़ भावसल्लं अनुद्धियं उत्तमट्टकालंमि । दुल्लभबाहीयत्तं अनंतसंसारियत्तं च ॥
मू. (१९५८)
वृ. अत ऊर्ध्वं शल्योद्धरणं वक्ष्ये धीरपुरुषप्रज्ञप्तं, 'यत्' शल्योद्धरणं ज्ञात्वा सुविहिताः कुर्वन्ति दुःखक्षयं धीरा इति । द्विविधा भवति शुद्धिः - द्रव्यशुद्धिश्र भावशुद्धिश्च तत्र 'द्रव्ये' द्रव्यविषया शुद्धिर्वस्त्रादीनामवगन्तव्या, भावे तु मूलोत्तरगुणेषु शुद्धिर्ज्ञातव्या, एतदुक्तं भवति मूलगुणोत्तरगुणालोचनया भावशुद्धि

1

Page #238

मूलं-१९५८
र्भवतीति । एवं तावन्मूलगुणोत्तरगुणेषु छलितेनालोचना दातव्या । इदानीं यस्मै आलोचना दीयते तेनाप्यालोचयितव्यमिति. एतदेवप्रदर्शयन्नाह-जातिकुलबलस्पादिषटत्रिशद्रणसमन्वितेनाप्यवश्यं परसाक्षिकी शुद्धिः कर्त्तव्या सुष्ठ्वापिज्ञानक्रियाव्यवहारकुशलेन-सुविहितेनेति। अत्रोदाहरणं दीयते- यथा कुशलोऽपि वैद्योऽन्यस्मै वैद्याय कथयति आत्मव्याधि, श्रुत्वा च तस्य वैद्यस्य सोऽपि वैद्यो यस्मै कथितं स प्रतिकर्म आरभते । एवं जानताऽपि प्रायश्चित्तविधिमात्मनः सम्यक्करणेन तथाऽपि प्रकुटतरमलोचयितव्यमवश्यमिति। किच्च-सुगमा। 'नहुँ नैव शुद्ध्यति सशल्यः पुरुषः, कथं पुनःशुद्ध्यति?, यथा भणितं धुतरजसा शासने तथा शुद्ध्यति, कथं पुनः शुध्यति अत आह-उद्धृतसर्वशल्यो जीवः शुद्ध्यति धुतक्लेश इति, तस्माद्यद्यपि कथमपि किश्चिदकार्य कृतं तथाऽप्यालोचयितव्यम् । कथं पुनस्तत्कृतं भवतीत्यत आह-'सहसा' अप्रतर्कितमेव प्राणिवधादिकमकार्यं यदि कृतं ततस्तस्मात्प्रतिक्रमितव्यमित्येतत् द्वितीयगाथायां वक्ष्यते, अज्ञानेन च कृतं न तंत्र प्राणी ज्ञातो व्यापादितश्च, भीतेन आत्मभयात् मा भूदयं मां मारयिष्यतीत्यतः प्राणव्यपरोपणं यदि कृतं, प्रेरितेन वा परेण यदि कृतं. व्यसनेन वा आफ्दा यदि कृतं आतङ्कन वावरादयुपसर्गेण यदि कृतं मूढेन वा-रागद्वेषर्यत्कृतं किश्चिदकार्यततः यत्किश्चित्कृतमकार्यतत्पुनः 'नहु' नैव समाचरितुंलब्भाउपलभ्येत यथा तथा प्रतिक्रमितव्यं, एतदुक्तं भवति-किश्चिदकार्यं कृत्वा पुनर्यथा नैव क्रियते तथा तस्य प्रतिक्रमितव्यं, न पुनस्तदकार्य हृदयेन वोढव्यं, सर्वमालोचयितव्यमित्यर्थः । कथं पुनस्तदालोचयितव्यमित्यत आह-तस्य च साधोर्यत्प्रायश्चितं मार्गविदो गुख उपदिशन्ति तत्प्रायश्चितं 'तथा' तेनैव विधिनाऽऽचरितव्यं, कथम् ?,अनवस्थाप्रसङ्गभीतेन सताऽऽलोचयितव्यम्, अनवस्था नाम यद्यकार्यसमाचरणात्प्रायश्चित्तं न दीयते क्रियते वा ततोऽन्योऽपि एवमेव समाचरति यद्त प्राणिव्यपरोपणादौ न किञ्चित्प्रायश्चित्तं भवति ततश्च समाचरणे न कश्चिद्दोष इति, एवमनवस्थाप्रसङ्गभीतेन साधुना प्रायश्चितं समाचरितव्यमिति। इतथालोचयितव्यम्-न तत्करोति दुःखं शस्त्रं नापि विषं नापि दुष्प्रयुक्तः दुःसाधितो वेतालः यन्त्रं वा दुष्प्रयुक्तं सर्पो वा क्रुद्धः प्रमादिनः पुरुषस्य दुःखं करोति यत्करोतिभावशल्यमनुसृतम् 'उत्तमार्थकाले' अनशनकाले, किं करोतीत्यत आह-दुर्लभबोधिकत्वं अनन्तसंसारित्वं चेति, एवन्महादुःखं करोति भावशल्यं अनुद्धृतं, शस्त्रादिदुःखानि पुनरेकभव एव भवन्ति, अतः संयतेन सर्वमालोचयितव्यम्। मू. (१९५९) तो उद्धरंति गारवरहिता मूलं पुनब्भवलयाणं।
मिच्छादसणसल्लं मायासल्लं नियाणं च॥ . उद्धरियसव्वसल्लो आलोइयनिंदिओ गुरुसगासे।
होइ अतिरेगलहुओ ओहरियभरो व्व भारवहो॥ मू. (११६१) उद्धरियसव्वसल्लो भत्तपरिन्नाएँ धणियमाउत्तो।
___ मरणाराहणजुत्तो चंदगवेझं समानेइ॥ मू. (१९६२) आराधनाइ जुत्तो सम्म काऊण सुविहिओ कालं।
उक्कोसं तिन्नि भवे गंतूण लभेज्न निव्वाणं॥ वृ. तत एवमालोच्य गारवरहिता मुनयः ‘उद्धरन्ति' उत्पाटयन्ति मूलं पुनर्भवलतानां येन मिथ्यादर्शनशल्यं मायाशल्यं निदानशल्यं चोद्धरन्तीति । सुगमा, नवरम् अतिरेकम् अत्यर्थं लघुर्भवति, 'ओहरितभारो' उत्तारितभार: 'भारवहः' गर्दभादिः स यथा लघुर्भवति एवमालोचिते सति कर्मलघुत्वं भवतीति। तश्चैवंविधः स उद्धृतसर्वशल्यः भत्तपरिन्नाए' भक्तप्रत्याख्याने धनिकम्' अत्यर्थम् आयुक्तः'

Page #239

२३६
आधनियुक्तिः मूलसूत्रं प्रयत्नपरो मरणाराधनयुक्तः, स एवंविधचन्द्रकवेधं समानयति' करोतीत्यर्थः । अत्र च कथानकं राधावेधे आवश्यकादवसेयमिति। किञ्च-आराधनया युक्तः प्रयत्नपरः सम्यक् कृत्वा सुविहितः कालं पुनश्च उत्कृष्टतः' अतिशयेन सम्यगाराधनां कृत्वा त्रीन भवान् गत्वा निर्वाणं' मोक्षमवश्यं प्रान्पोतीति, एतदुक्तं भवति-यदि परमसमाधानेन सम्यक कालं करोति ततस्तृतीये भवेऽवश्यं सिद्ध्यतीति । आह परः- उत्कृष्टतोऽएभवाभ्यन्तरे सामायिकं प्राप्य नियमात्सिद्ध्यतीति, जघन्यतः पुनरेकस्मिन्नेव भवे सामायिकं प्राप्य सिद्व्यतीत्युक्तं ग्रन्थान्तरे, ततश्च यदुक्तं त्रीन् भवानतीत्य सिद्ध्यतीति तदेतन्नाप्युत्कृष्टं नापि जघन्यंततश्च विरोध इति, उच्यते, अनालीढसिद्धान्तसद्भावेन यत्किश्चिदच्यते, यत्तदुक्तं जघन्यत एकेनैव भवेन सिद्ध्य-तीति तद्वज्रर्षभनाराचसंहननमङ्गीकृत्योक्तं, एतच्च छेवट्टिकासंहननमङ्गीकृत्योच्यते, छेवट्टिकामंहननो हि यद्यतिशयेनाराधनं करोति ततस्तृतीये भवे मोक्षप्रान्पोति, उत्कृष्टशब्दयात्रातिशयार्थे द्रष्टव्यो न तु भवमङ्गीकृत्य, भवाङ्गीकरणे पुनरष्टभिरेवोत्कृष्टतो भवे छेवट्टिकासंहननो सिद्ध्यतीति। मू. (११६३) एसा सामायारी कहिया भे धीरपुरिसपन्नत्ता।
संजमतवड्डगाणं निग्गंथाणं महरिसीणं । मू. (११६४) एयं सामायारिं जुजंता चरणकरणमाउत्ता।
साहू खवंति कम्मं अनेगभवसंचियमनंतं॥ मू. (११६५) एसा अनुग्गहत्था फुडवियडविसुद्धवंजणाइन्ना।
इक्कारसहिं सएहिं एगुणवन्नेहिं सम्मत्ता ॥ नियुक्तिगाथा-८११, भाष्यगाथा-३२२, प्रक्षेपगाथा-३२
मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता संपादिता ओधनियुक्तिः मूल सूत्रस्य
द्रोणाचार्य विरचिता टीका परिसमाप्ता।
| ४१ द्वितीय मूलसूत्र-ओघनियुक्तिः समाप्ता

Page #240

२३७
___
२३७
नमो नमो निम्मल दंसणस्स पंचम गणधरश्री सुधर्मास्वामिने नमः॥
४१ पिण्डनियुक्तिः (मूलसूत्र)
-
सटीकं
[द्वितीयं मूलसूत्र | भद्रबाहुस्वामि रचितं मूल (नियुक्तिः) + भाष्यं + मलयगिरिआचार्य रचिता वृत्तिः
जयति जिनवर्द्धमानः परहितनिरतो विधूतकर्मजरजाः।
मुक्तिपथचरणपोषकनिरवद्याहारविधिदेशी॥ नत्वा गुरुपदकमलंगुरूपदेशेन पिण्डनियक्तिम।
विवृणोमि समासेन स्पष्टं शिष्यावबोधाय॥ वृ. आह-निर्युक्तयो न स्वतन्त्रशास्त्ररूपाः किन्तु तत्तत्सूत्रपरतन्त्राः, तथा तव्युत्पत्त्याश्रयणात्, तथाहि-सूत्रोपात्ताअर्थाःस्वरूपेण सम्बद्धा अपिशिष्यान,प्रतिनियुज्यन्ते-निश्चितंसम्बद्धा उपदिश्यंव्या. ख्यायन्ते यकाभिस्ता निर्युक्तयः, भवताऽपि च प्रत्यज्ञायि- 'पिण्डनियुक्तिमहं विवृणोमि,' तदेषा पिण्डनियुक्तिः कस्य सूत्रस्य प्रतिबद्धेति?, उच्यते, इंह दशाध्ययनपरिमाणथूलिकायुगलभूषितो दशवै कालिको नाम श्रुतस्कन्धः, तत्र च पञ्चमध्ययनं पिण्डैषणानामकं, दशवैकालिकस्य च नियुक्तिश्चतुर्दशपूर्वविदाभद्रवाहस्वामिनाकृता,तत्रपिण्डैषणाभिधपञ्चभिधपञ्चमाध्ययननिर्यक्तिरतिप्रभूतग्रन्थत्वात्पृथक् शास्त्रान्तरमिव व्यवस्थापिता, तस्याश्च पिण्डनियुक्ति रिति नाम कृतं, पिण्डैषणानियुक्तिः, पिण्डानियुक्ति रितिमध्यमपदलोपिसमासाश्रयणाद, अत एव चादावत्र नमस्कारोऽपिन कृतो, दशवैकालिकनियुक्त्यन्तर्गतत्वेन तत्र नमस्कारेणैवात्र विघ्नोपशमसम्भवात्, शेषा तु नियुक्तिर्दशवैकालिकानियुक्तिरिति स्थापिता। अस्याश्च पिण्डनियुक्तेरादाबियधिकारसङ्ग्रहगाथा
पिडे उग्गमउप्पायसेणा जोयणा पमाणं च।
इंगाल धूम कारण अट्टविहा पिंडनिजुत्ती॥ वृ. 'पिण्ड संघाते' पिण्डनं पिण्डः-सङ्गातो बहूनामेकत्र समुदाय इत्यर्थः समुदायथसमुदायिभ्यःकथश्चिदभिन्न इति त एव बहवः पदार्था एकत्र समहिताः पिण्डशब्दनोच्यते. स च पिण्डो यद्यपि नामादि भेदादनेकप्रकारो वक्ष्यत तथाऽपीहसंयमादिरूपभावपिण्डोपकारको द्रव्यपिण्डो गृहीप्यते, सोऽपि चद्रव्य. पिण्डो यद्यप्याहारशय्योपधिभेदात् त्रिप्रकारः, तथाऽप्पत्राहारशुद्धेः प्रकान्तत्वादाहाररूप एवाधिकरिष्यते, ततस्तस्मिन्नाहररूपे पिण्ड विषयभूते प्रयमत उद्गमो वक्तव्यः, तत्र उद्गमः उत्पत्तिरित्यर्थः, उद्भशब्देन चइहउद्गमगतादोषाअभिधीयन्ते, तथाविवक्षणात्,ततोऽयंवाक्यार्थः-प्रथमतउद्गमगताआधाकर्मिकादयो दोषावक्तव्याः, ततः 'उप्पायण'त्ति उत्पादनुत्पादना, धात्रीत्वादिभिःप्रकारैःपिण्डस्यसम्पादनमितिभावः, सा वक्तव्या, किमुक्तं भवति। - उद्गमदोषाभिधानानन्तरमुत्पादनादोषा धात्रीत्वादयो वक्तव्याः, तत ‘ऐसण'त्तिएषणमेषणासावक्त व्या, एषणात्रिधा-तद्यथा-गवेषणैषणाग्रहणैषणाग्रासैषणाच, तत्र गवेषणे
मू. (१)

Page #241

२३८ .
पिण्डनिर्युक्तिः- मूलसूत्रं
अन्वेषणे एषणा - अभिलाषा गवेषणैषणा, एवं ग्रहणैषणा ग्रासैषणाऽपि भावनीये, तत्र गवैषणैषणा उद्गमोत्पादनाविषयेतितद्ग्रहणैनैव गृहीता द्रष्टव्या, ग्रासैषणा त्वभ्यवहरारविषया, ततः संयोजनादिग्रहणेन सौ गृहीष्यते, तस्मादिहपारिशेष्यादेषणाशब्देन ग्रहणैषणागृहीताद्रष्टव्या, ग्रहणैषणाग्रहणेच ग्रहणैषणागता दोषा वेदितव्याः, तथाविवक्षणात, ततोऽयं भावार्थ:
उत्पादनादोषानिधानानन्तरं ग्रहणैषणागता दोषाः शङ्कितम्रक्षितादयोऽमिधातव्या, ततः संयोजना वक्तव्या, तत्र संयोजनं संयोजना - गृद्ध्या रसोत्कर्षसम्पादनाय सुकुमारिकादीनां खण्डादिभिः सह मीलनं, सा द्रव्यभावभेदाद् द्विधा, वक्ष्यति च- 'दव्वे भावे संयोजणा य' इत्यादि, ततः प्रमाणं कवलसङ्ख्यालक्षणं वक्तव्यं, चकारः समुञ्चये, स च भिन्नकमत्वात्कारणशब्दानन्तरं द्रष्टव्यः, ततः, ' इंगाल धूम' त्ति अङ्गारदोषो 'धूमदोषश्च तथा भवति तथा वक्त व्यं, तदनन्तरं 'कारण' त्ति यैः कारणैराहारो यतिभिरादीयते यैस्तु न तानि कारणानिचवक्तव्यानि, सूत्रे च विभक्ति लोप आर्षत्वात्, तदेवम 'अष्टविधा' अष्टप्रकारा अष्टमिरर्थाधिकारैः सम्बद्धेति भावार्थः, पिण्डनिर्युक्तिः पिण्डैषणानिर्युक्तिः ॥ स्यादेतद्, एतेऽष्टावप्यर्थाकिराः किं कुतश्चित्सम्बन्धविशेषायाताः उत यथाकथञ्चिद्वक्तव्याः, ? उच्यते, सम्बन्दविशेषादायाताः तथाहिपिण्डैषणाऽध्ययनर्निक्तिर्वक्तुमुपक्रान्ता, पिण्डैषणाऽध्ययनस्य चत्वार्यनुयोगद्वाराणि, तद्यथा - उपक्रमो निक्षेपोऽनुगमो तयश्च, तत्र नामनिप्पन्ने निक्षेपे पिण्डैषणाऽध्ययनमिति नाम, ततः पिण्ड इति अध्ययनमिति च व्याख्येयं, तत्राध्ययनमिति प्रागेवद्रुमपुष्पिकाऽध्ययनेव्याख्यातम्, इहतुपिण्डइति व्याख्येयं, ततएवएषणा, एषणा च गवेषणैषणा ग्रहणैषणा ग्रासैषणा च, गवेषणैषणादयश्च उद्गमादिविधयास्ततस्ते वक्तव्याइत्यष्टौ पिण्डदयोऽर्थाधिकाराः। तत्र प्रथमतः पिण्ड इति व्याख्यायते, व्याख्या च तत्त्वभेदपर्यायः, अतः प्रथमतपिण्डशब्दस्य पर्यायानभिधित्सुराहमू. (२)
पिंड निकाय समूहे संपिंडण पिंडणा य समवाए । समुसरण निचय उवचय चए ये जुम्मे य रासी य ॥
वृ. एते सर्वेऽपिसामान्यतः पिण्डाशब्दस्य पर्यायाः, विशेषापेक्षयातु कोऽपिक्वापिरूढः, तत्रपिण्डशब्दो गुडपिण्डादिरूपे सङ्घाते रूढो, निकायशब्दो भिक्षुकादिसङ्घाते, समूहशब्दोमनुष्यादिसमुदाये, संपिण्डनशब्दः सेवादीनां खण्डपाकादेश्च परस्परं सम्यक्संयोगे, पिण्डनाशब्दोऽपि तत्रैव, केवल मीलनमात्रे संयोगे, समवायशब्दो वणिगादीनां सङ्घाते, समवसरणशब्दः तीर्थकृतः सदेवमनुजासुराणां पर्षदि, निचयशब्दः सूकारादिसङ्घाते, उपचयशब्दः पूर्वावस्थात- प्रचुरीभूते सड्वातविशेषे, चयशब्द इष्टिकारचनाविशेषे, युग्मशब्दः पदार्थद्वयसङ्घाते, राशिशब्दः पूगफलादिसमुदाये, तेदवमिहयद्यपिपिण्डादयः शब्दाः लोके प्रतिनियत एव सङ्घातविशेषे रूढाः, तथाऽपि सामान्यतो यद् व्युत्पत्तिनिमित्तं सङ्घातत्वामात्रलक्षणं तत्सर्वेषामप्यंविशिष्टमितिकृत्वा सामान्यतः सर्वे पिण्डादयः शब्दा एकार्यिका उक्ताः, ततो न कश्चिद्दोषः ।। तदेवं पिण्डशब्दस्य पर्यायानभिधाय सम्प्रतिभेदानाचिख्यासुराह
मू. (३)
पिंडस्स उ निक्खेवो चउक्कओ छक्कओ व कायव्वो ।
निक्खेवं काऊणं पव्वणा तस्स कायव्वा ॥
वृ. 'पिण्डस्य' प्रागुक्त शब्दार्थस्य तुशब्दः पुनरर्थे, स च निक्षेपशब्दानन्तरं योज्यो, 'निक्षेपो' नामादिन्यासरूपः, पुनश्रुतुष्ककः, षट्कको वा कर्त्तव्यः, तत्र चत्वारः परिमाणमस्येति चतुष्कः, “सङ्ख्याऽतेश्चाशत्तिष्टेः कः” इति कः प्रत्ययः, तो भूयः स्वार्थिककप्रत्ययविधानाञ्चतुष्ककः, एवं षट्ककोऽपि वाच्यः, इह यत्र

Page #242

मूलं-३ वस्तुनि निक्षेपो न सम्यग् विस्तरतोऽवगम्यतेऽवगतो वा विस्मृतिपथमुपगतस्तत्राप्पवश्यं नामस्थापनाद्रव्यभावरूपचतुष्कको निक्षेपः कर्त्तव्य इति प्रदर्शनार्थे चतुष्ककग्रहणं, यत्र तु तथाविधगुरुसम्पदायतः सविस्तरमधिगतोभवतिनाप्यधिगतोविस्मतियमुपगतस्तत्रसविस्तरंनिक्षेपोवक्तव्यइतिन्यायप्रदर्शनार्थे षट्ककग्रहणं, तथा चोक्तं.
जत्थ यजंजाणिज्जा निक्खेवं निक्खिवे निरवसेसं। जत्थ वि जाणिज्जा चउक्कयं निक्खिवे तस्य॥
ततश्चैतदत्रोक्तं भवति-यदो षट्को निक्षेपः सम्यगधिगतो भवति अधिगतोऽपि च न विस्मृतस्तदा षट्करूपोनिक्षेपःकर्तव्यः,अन्यथातुनियमतश्चतुष्करूपइति।एवंचनिक्षेपंकृत्वातस्यपिण्डस्यप्ररूपणाकर्त्तव्या, येन पिण्डेनेहाधिकारःस पिण्डतप्ररूपणीय इतिभावार्थः। इदमेवचनामादिभेदोपन्यासेनव्याख्यायाः फलं यदुत यावन्तो विवक्षितशब्दवाच्याः पदार्था घटन्ते तान् सर्वानपि यथास्वरूपं वैविकत्येनोपदश्य येन केनचिन्नामाद्यन्ततमेनप्रयोजनंसयुक्ति पूर्वमधिक्रियते।शेषास्त्वप्राक्रियन्तेतथाचोक्तम्- 'अप्रस्तुतार्थापा. करणात्प्रस्तुतार्थव्यायुरणाञ्च निक्षेपः फलवानि ति, इह 'चतुष्कः, षट्को वा निक्षेपः कर्त्तव्य' इत्युक्तं तत्र नानिर्दिष्टस्वरूपंचतुष्कंषटकंवा निक्षेपंशिष्याःस्वयमेवावगन्तुमीशास्ततोऽवश्यंतत्स्वरूपंनिर्देष्टव्यं, तत्र षट्केनिर्दिष्टेतदन्तर्गतत्वाच्चतुष्कोऽान्निहिष्टोभवति,तत-सएवषटकनिक्षेपोनिर्दिश्यतेइति, मू. (४) कुलए उचउब्भागस्स संभवो छक्कए चउण्हं च।
नियमेन संभवो अत्थि छक्कगं निक्खिवे तम्हा॥ वृ.यथा कुलके' चतुःसेतिकाप्रमाणेचतुर्भागस्यसेतिकाप्रमाणस्यसम्भवो-विद्यमानताऽवश्यंभाविनी, एवं षदके निक्षिपे चतुर्णा निक्षेपस्य चतुष्करूपस्य निक्षेपस्य नियमेन-अवश्यंतया सभ्मवोऽस्ति, ततस्तमेव षट्ककमहि निक्षिपामि-षट्करूपमेव निक्षेपं परूपणामि, तस्मिन् प्ररूपिते तस्यापि चतुष्करूपस्य निक्षेपस्य प्ररूपितत्वभावादितिभावार्थः॥ प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयतिमू. (५)
नाम ठवणापिंडो दव्वे खेत्ते यकालभावे य।
एसो खलु पिंडस उ निक्खेवो छव्विहो होइ॥ वृ. 'नाम' ति नामपिण्डः स्थापनापिण्डः 'द्रव्ये' द्रव्यविषयः पिण्डो द्रव्यपिण्डः, द्रव्यस्य पिण्ड इत्यर्थः, तथा क्षेत्रे' क्षेत्रस्यपिण्ड,एवंकालापिण्डोभावपिण्डश्च, एषः' अनन्तरोक्तःखलु पिण्डस्य पिण्डशब्दस्य निक्षेपो भवति ॥ तत्र नामापिण्डस्य व्याख्यानाय स्थापनापिण्डस्य तु सम्बन्धयानाहमू. (६) गोण्णं समयकयं वाजं वाविहवेज्जतदभएणकयं।
तं बिंति नामपिंडं ठवणापिंडं अओ वोच्छं॥ वृ. इह यत पिण्ड इति वर्णावलीस्पं नाम सनामापिण्डः, नाम चासौ पिण्डश्च नामपिण्ड इतिव्युत्पत्तेः, नामचचतुर्दा,तद्यथा-गौणसमयजंतद्भयजमनुभयजंच, तत्रगुणादागतंगौणम.अथकोऽसौगुणः? कथं च तत आगतम् ?, उच्यते, इह शब्दस्य व्युत्पत्तिनिमित्तं योऽर्थो यथा ज्वलनस्य दीपनं 'ज्वल दीप्ता' विति वचनात्सगुणःगुणवेहपरतन्नो विवक्षितोनपारिभाषिको रूपादिः, तेनयद्यच्छब्दस्यवस्तुनिप्रवर्त्तमानस्य व्युत्पत्तिनिमित्तंद्रव्यंगुणःक्रियावासगुणइत्यभिधीयते,तत्रद्रव्यंव्युत्पत्तिनिमित्तंश्रृङ्गीदन्तीविषामीत्यादौ, गुणोजातरूपंसुवर्णेस्वादुरसाश्वेतइत्यादौ, क्रियातपनःश्रमणोदीप्रोहिंस्रोज्वलन इत्यादौ,जातिश्चनाम्नो व्युत्पत्तिनिमित्तं न भवति, किन्तु प्रवृत्तिनिमित्तं यथा गोशब्दस्य गोजातिः, तथाहि-गोशब्दस्य गमनक्रिया व्युत्पतिनिमित्तं न गोत्वं गच्छतीति गौरिति व्युत्पत्तेः, केवलमेकार्थसमवायबलाद्गमनक्रियया

Page #243

पिण्डनिर्युक्तिः- मूलसूत्र
खुरककुदलाङ्गुलसास्नादिमत्त्वं प्रवृत्तिनिमित्तमुपलक्ष्यते इति गच्छत्यगच्छति वा गोपिण्डे गोशब्दस्य प्रवृत्तिः, एवं सर्वेष्वपि जातिशब्देषु नामसु व्युत्पत्तिनिमित्तवत्सु भावनीयं, ये तु जातिशब्दा व्युत्पत्तिरहिता यथाकथञ्चिज्जातिमत्सु रूढिमुपागतास्तेषु व्युपत्तिनिमित्तमेव नास्तीति कुतस्तत्र जोतर्व्युत्पतितिनिमित्तत्वप्रसङ्ग ?, तस्माज्जातिः परतन्त्रापि न शब्दस्य व्युत्पत्तिनिमित्तमिति न सा गुणग्रहणेन गृह्यते, ये तु गोत्वविशिष्टागोमानित्यादयो जातिव्युत्पत्तिनिमित्ता नते नामरूपातितैर्व्यभिचार, ततो गुमदागतंगौणं, व्युत्पत्तिनिमित्तं द्रव्यादिरूपं गुणमधिकृत्य यद्वस्तुनि प्रवृत्तं नाम तद्वौणनामेति भावार्थः, एतदेव च नाम लोके यथार्थमित्याख्यायते, तथा समयजं यदन्वर्थरहितं समय एव प्रसिद्ध यथौदनस्य प्राभृतिकेति नाम, उभयजं यद्गुणनिष्पन्नं समयप्रसिद्धं च, यथा धर्मव्वजस्य रजोहरणमिति नाम, इहं हि समयप्रसिद्धमन्वर्थयुक्तं, च, तथाहि बाह्ययाभ्यन्तरं रजो हियेत अनेनेति रजोहरणं, तत्र बाह्यरजोऽपहारित्वमस्य सुप्रतीतम्, आन्तररजोऽपहरणसमार्थश्च परमार्थतः संयमयोगाः, तेथां च कारणमिदं धर्मलिङ्गिमिति कारणे कार्योपचाराद्रजोहरणमित्युच्यते, उक्तं च
हरेइ रओ जीवाणं बज्झ अब्भितरं च जं तेणं । रयहरणंति पवुश्चइ कारणकज्नोक्याराओ ||
संयजोगा इत्थं रओहरा तेसि कारणं जेणं । रयहरणं उवयारा भन्नइ तेणं रओ कम्पं ॥
२४०
अनुभयजं यदन्वर्थरहितं समयाप्रसिद्धं च, यथा कस्यापि पुंसः शौर्यक्रौर्यादिगुणासम्भवेनोपचाराभावे सिंह इति नाम, यद्वा देवा एन देयासुरिति व्युत्पत्तिनिमित्तासम्भवे देवदत्त इति नाम । एवं पिण्ड इति वर्णावलीरूपमापिनामगौणादिभेदाश्रुतुर्द्धा, तत्रयदाबहुनांसजातीयानां विजातीयानांवा कठिनद्रव्याणामेकत्र पिण्डने पिण्ड इति नाम प्रचर्त्तते तद्द्रौणं, व्युत्पत्तिनिमित्तस्य वाच्ये विद्यमानत्वात्, यदा तु समयपरिभाषया पानीयेऽपि पिण्ड इति नाम प्रयुज्यते तदा समयजं, लोके हि कठिनद्रव्याणामेकत्र संश्लेषे पिण्ड इति प्रतीतं, न तु द्रव्यद्रव्यसङ्घाते, ततः पिण्डनं पिण्ड इति व्युत्पत्तयर्थाघटनान गौणम्, अथ च समये प्रसिद्धं, तथा च आचाराङ्गे द्वितीये श्रुतस्कन्धे प्रथमे पिण्डैषमाभिधानेऽध्ययने सप्तमोद्देशकसूत्रे 'से भिक्खू वा भिक्खुणी वा गाहावइकुलं पिंडवायपडियाए अनुपविट्ठेसमाणे जंपुणपापणंपासेज्जा, तंजहा तिलोदगं तुसोदगं वा' इत्यादि, अत्र पानीयमपि पिण्डशब्देनाभिहितं, ततः पानीये पिण्ड इति नाम समयप्रसिद्धं, न चान्वर्थयुक्त भिति समयजमित्युच्यते, यदा पुनर्भिक्षुर्भिक्षुकी वा भिक्षार्थं प्रविष्टा सती गृहपतिकुले गुडपिण्डमोदनपिण्डवालभते तदा पिण्डशब्दस्तत्र प्रवर्त्तमान उभयजः, समयप्रसिद्धत्वादन्वर्थयुक्त त्वांश्च यदा पुनः कस्यापि मनुष्यस्य पिण्ड इति नाम क्रियते नच सरीरावयवसङ्ख्या विवक्षा तदा तदनुभयजं ।। सम्प्रति गाथाक्षराणि विव्रियन्तेयत्पिणंड इति नाम गौणं, यद्वा समयकृतं समय- प्रसिद्धं, यद्वा भव्वेत्तदुभयकृतम्, उभयं गुणः समयश्च तच तदुभयं च तदुभयं तेन तं तदुभयकृतं, समयप्रसिद्ध मन्वर्ययुक्तं चेत्यर्थः, अपिशब्दाघद्राऽनुभयजमन्वथःविकलं समयाप्रसिद्धं च तन्नामपिण्डं ब्रुवत तीर्थकरगण-धराः, अत ऊर्ध्वं स्थापनापिण्डमहं वक्ष्ये ॥ एनामेव गाथां भाष्यकृत्सप्रपञ्चं व्याचिख्यासु प्रथमं गौणं नाम -
मू. (७)
•
गुणनिफन्नं गोणं तं चैव जहत्थमत्थवी बेंति ।
तुं पुन खवणो जलनो तवणो पवनो पईवाय ॥
[भा. ? ] वृ. गुणेन परतन्त्रेण व्युत्पत्तिनिमित्तेन द्रव्यादिना यन्निष्पन्नं नाम तद्गौणं, यश्च (स्य) गुणैर्निष्पन्नं `तद्गुणात्तस्मिन् वस्तु न्यागतमिति “ततजागत” इत्येननाण्प्रत्ययः, तदेव च गौणं नाम 'अर्थविदः' शब्दार्थविदो गथार्थे ब्रुवते, गौणं च नाम त्रिधा, तद्यथा द्रव्यनिमित्तं गुणनिमित्तं क्रियानिमित्तं च, एतच्च प्रागेव भावितं,

Page #244

मूलं- ७
२४१
तत्र पिण्ड इति नाम क्रियानिमित्तं, पिण्डन्नमिति व्युत्पत्तेः तत उदाहरणान्यपि क्रियानिमित्तान्येव दर्शयति- 'तं पुन' इत्यादि, तत्पुनगौणं नाम क्षपण इत्यादि, तत्र क्षपयति, कर्म्माणीति क्षपणः क्षपकर्षिः इहं क्षपकर्षेः क्षपणलक्षणां क्रियामधिकृत्य क्षपण इति नाम प्रवृत्तमतौ गौणम्, एवं शेषेष्वप्युदाहरमेषु भावना कार्या, तथा ज्वलतीतिज्वलनो-वैश्वानरः, तपतीतिपनो रविः, पक्ते पुनातीतिवापवनो वायुः, प्रदीप्यते इति प्रदीपः दीपकलिका, चकारोऽन्येषामप्येवंजाती यानामुदाहरणानां समुचयार्यः । तदेवं सामान्यतो गौणं नाम व्याख्यातं । मू. (८) पिंडण बहुदव्वाणं पडिवक्खेणावि जत्थ पिंडक्खा । समय पिंडोह सुत्तं पिंडपडियाई ।।
[भा. २]
वृ. बहूनां सजातीयानां विजातीयानां वा कठिनद्रव्याणां यत् पिण्डनम् एकत्र संश्लेषस्तत्र पिण्ड इति नाम प्रवर्त्तमानं गौणमिति शेषो, व्युत्पत्तिनिमित्तस्य तत्र विद्यमानत्वात् तथा प्रतिपेक्षणाप्यत्र, प्रकरणात्प्रतिपक्षशब्दः कठिनद्रव्यसंश्लेषाभाववाची, ततोऽमर्थः यत्र प्रतिपक्षेणापि बहूनां द्रव्याणां मीलनमन्तरेण तावत्पिण्ड इति नाम प्रवर्त्तत एव, न काचित्तत्रव्याहतिरित्यपिशर्थ, समयप्रसिद्धया 'पिण्डाख्या' पिण्ड इति नाम, सपिडाख्यावान्नामपिण्डः समयकृत इत्युच्यते, तत्रनामनामव-तोरेभेदोपचारादेवं निर्देशः, उपचाराभावे त्वयमर्थः- तत्रवस्तुनितत्पिण्डइति नामसमयकृतमिति, एतदेव दर्शयति- 'जहसुत्तपिंडपड़ियाई' यथेत्पुदर्शने पिण्डति पिण्डपातग्रहणं, तत एवं गाथायां निर्देशो द्रष्टव्यः 'पिंडवायडिपाए' इत्यादि, आदिशब्दात् 'पविट्ठे समाणे' इत्यादिसूत्रपरिग्रहः तञ्चप्रागेव दर्शितम्, इयमंत्र भावना अत्र सूत्रे प्रभूतकठिनद्रव्यपरस्परसंश्लेषाभावेऽपि पानीये पिण्ड इति नामान्वर्यरहितं समयप्रसिद्धया प्रयुज्यते; अत इदं समयजमभिधीयते इति ॥ सम्प्रत्युभय पिण्ड इति नाम दर्शयतिमू. (९)
जस्स पुन पिंडवाया पविठ्ठस होइ संपत्ती । गुडओयणपिंडेहिं तं तदुभवयपिंडमाहंसु ॥
[भा. ३] वृ. यस्य पुनः कस्यचित्पिपण्डपातार्यतया-पिण्डपातः- आहारलाभस्तदर्यतया साधोगृहपतिगृहं प्रविष्टस्यसतोभवतिआसम्प्राप्तिः, 'गुडओअणपिंडेहिं' ति 'व्यत्ययोऽप्यासा' मिमितप्राकृतलक्षणवशात्षष्ठ्यर्थे तृतीया, ततोऽयमर्थो - गुडौदनपिण्डओर्गुऽपिण्डस्यौदनपिण्डस्य चेत्पर्थः, गुडौदनग्रहणमुलपक्षणं, तेन सक्तु पिण्डादेच या सम्प्राप्तिस्तं गुडपिण्डादिकं तदुभयपिण्डं गुणनिष्पन्नसमयप्रसिद्धपिण्डशब्दवाच्यमुक्तवन्तस्तीर्थकरगणधराः, इहापि नामनामवतोरभेदोपचारादेवं गाथायां निर्देशः, उपचाराभावे त्वयं भावार्थ:- तद्विषयं पिण्ड इति नाम उभजयम्, अन्वर्ययुक्त त्वात्समप्रसिद्धत्वाश्चेति ॥ उभयाइरित्तमहवा अन्नं पि हु अत्थि लोइयं नाम ।
मू. (१०)
ताभिप्पायकयं जह सीहगदेवदत्ताई ॥
[भा. ४] वृ. ' अथवे 'ति नामप्रकारान्तरताद्योतकः, 'उभयातिरिक्तं ' गौणसमयजविभिन्नम्, अन्यदप्यस्ति लौकिक' लोकेप्रसिद्धमात्माभिप्रायकृतं नाम, अनुभयजीमति भावार्थः, तदेवोदाहरेणसमर्थयमान आह-यथा सिंहकदेवदत्तादि, आदिशब्दाघज्ञदत्तादिपरिग्रहः, इदं हि सिंहदेवदत्तादिकं नाम शौर्यक्रौर्यादिगुणनिबन्धनोपचाराभावे देवा एनं देयासुरितिव्युत्पत्त्यार्थासम्भवे च यस्य कस्याचिदात्माऽभिप्रायतः पित्रादिभिद्दीयमानं गौणमन्वार्थविकलत्वान्नापि समयप्रसिद्धमत उभयातिरिक्त मिति, एवं पिण्ड इत्यपि नाम उभयातिरिक्तं भावनीयं ॥ ननु पिण्डइति नामनियुक्ति गाथायामुमयातिरिक्तं नोपन्यस्तं, तत्कथं भाष्यकृता व्याख्यायते ?, तदुयुक्तं, नोपन्यस्तमित्यसिद्धेः, अपिशब्देन तत्र सूचितत्वात्, तथा चाह भाष्यकृत्
261 16

Page #245

२४२
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं गोण्णसमयाइरित्तं इणमन्नं वाऽविसूइयं नाम।
जह पिंडउत्ति कीरइ कस्सइ नाम मनूसस्स॥ - [भा.५] वृ.इदंपिण्डइतिनामअन्यद्वा गौणसमयातिरिक्तं गौणसमयजविभिन्नमपिशब्दसूचितमस्ति,तदेव दर्शयति-यथाकस्यापि मनुष्यस्य पिण्डइति नाम क्रियते, तद्धिनगौणंप्रभुतद्रव्यसंश्लेषणासम्भवाच्छरी. रावयसङ्घातस्यचाविवक्षणात्नापिसमयकृतम्,अतइदमुमयातिरिक्त मिति।नुसमयकृतोमयाति-रिक्तयोर्न कश्चित्परस्परं विशेष उपलभ्यते, उभयत्राप्यन्वर्थविकत्वादात्मामिप्रायकृतत्वाविशेषाञ्च, तत्कथं द्वयोरूपादानं?, साङ्केतिकमित्येवोच्यताम्, एवं हि द्वयोरपि ग्रहणं भवति तदयुक्तम्, अभिप्रायापरिज्ञानाद् इह हियल्लौकिकंनामसाङ्केतिकंतत्पृगजनाःसामयिकांश्चव्यवहरन्ति,यत्पुनःसमयएवसाङ्केतिकंतत्सामयिका एव न पृथगजनाः। तथा चाह भाष्यकृद्मू. (९२) तुल्लेऽवि अभिप्पाए समयप्रसिद्धं न गिण्हए लोओ। ___ जंपुन लोयप्रसिद्धं तं सामइया उवचरन्ति॥
[भा.६] . वृ. इहाभिप्रायशब्देन पदैकदेशे पदसमुदायोपचारादभिप्रायकृतत्वमुच्यते, तत्रायमर्थः-अभिप्रायेणइच्छामात्रेण कृतं न तु वस्तुबलप्रवृत्तमभिप्रायकृतं, तस्य भावोऽभिप्रायकृतत्वं साङ्केतिकत्वमित्यर्थः, तस्मिंस्तुल्येऽपि-समानेऽपि, आस्तामसमाने इत्यपिशब्दार्थः', समयप्रसिद्धं 'लोकंः, पृथगजनरूपोन गृह्याति-नसमयप्रसिद्धेनसाङ्केतिकेननाम्राव्यवहरति,नखलुपृथग्जनोभोजनादिकंसमुद्देशादिनासमयप्रसिद्धेनसाङ्केतिकेननाम्नाव्यवहरति, यत्पुनल्लोकप्रसिद्धंतत्पृथग्जनाःसामयिकाचोपचरन्ति,ततइत्थं समयकृतोभयातिरेक्तयोः स्वभावभेदाद् तदयोरपि पृथगुपादानमर्थवत्, एतेन गौणोभयकृतयोरपि स्वभावभेदसूचनेन पृथगुपादानं सार्थकमुपपादितं द्रष्टव्यं, तथाद्दि-यद्यपि गौणमुपयकृतंकं चान्वर्थयुक्तत्वेनाविशिष्टं, तथापि यद्धौणं तत्पृथगन्नाः सामयिकाश्च व्यवहरन्ति, यत्पुनः समयप्रसिद्धं गौणं तत्सामयिका एव न पृथज्जनाः, तेथां तेन प्रयोजनाभावात्, समयप्रसिद्धेन हि नाम्ना गौणेनापि यथोक्तसमयपरिपालननिष्पन्नचेतसांगृहीतव्रतानांप्रयोजनंनगृहस्थानाम्,अतःस्वभावभेदात्तयोरपिपृथगुपन्यासः सार्थकइति॥तदेवंनामपिण्डोनियुक्ति कृतोपदर्शितोभाष्यकृतासप्रपञ्चव्याख्यातः, साम्प्रतंयत्पूर्वप्रतिज्ञातं नियुक्ति कृता-'ठवणापिंड अतो वोच्छं तत्समर्थयमानः स एवाहम. (१३) अक्खेवराडए वा कटे पुत्थेव चित्तकम्मेवा।
सब्भावमसब्भावं ठवणापिंडं वियाणाहि॥ वृ.सत इव विद्यमानस्येवभावः सत्ता-सद्भावः, किमुक्तं भवति?-स्थाप्यमानस्येन्द्रादेरूपाङ्गोपाङ्गचिह्नवाहनाहरणादि परिकररूपोय आकाशविशेषोयदर्शनात्साक्षाद्विद्यमान इवेन्द्रादिलक्ष्यते स सद्भावः, तदभावोऽसद्भावः, तत्र सद्भावसमभावंचाश्रित्य अक्षे चन्दनक कपदं वराटके वाशब्दोऽङ्गुर्लायकादि. समुश्चयार्थः, उभयत्रापि च जातावेकवचनं, तथा 'काष्ठे' दारुणि 'पुस्ते' ढिउल्लिकादौ, वा शब्दो लेप्यपाषाणसमुश्चये,चित्रकर्मणिवायापिण्डस्यस्थापनासाऽक्षादिःकाष्ठादिष्वाकारविशेवापिण्डत्वेनस्थाप्यमान-स्थापनाःपिण्डः,इयमत्रभावना-यदाकाष्ठेलेप्ये उपलेचित्रकर्माणिवाप्रभूतद्रव्यसंश्लेषरूपःपिण्डाकार: साक्षाद्विद्यमानइवालिख्यते,यद्वाअक्षाःकर्पदकाअङ्गुलीयकादयोवाएकत्रसंश्लेष्यपिण्डत्वेनस्थाप्यन्तेयथैष पिण्डः स्थापित इति तदा पिण्डाकारस्योपलम्यमानत्वात्सद्भावतपिण्डस्थापना, यदात्केनस्मिन्नक्षे वराटकेऽङ्गलीयके वा पिण्डत्वेन स्थापना एष पिण्डो मया स्थापित इति तदा तत्र पिण्डाकारस्यानुपलभ्य

Page #246

मूलं- १३
२४३
मानत्वात्, अक्षादिगतपरमाणुसङ्घातस्य चाविवक्षणादसद्भवतः पिण्डस्थापना, चित्रकर्मण्यपि यदा एकविद्धालिखनेन पिण्डस्थापना यषैव पिण्ड आलिखित इति विवक्षा तदा प्रभूतद्रव्यसंश्लेषाकारादर्शनादसद्भावपिण्डस्थापना, यदा पुनरेकबिन्द्वालिखनेऽपि एष मया गुडपिण्ड ओदनपिण्डः सक्तु पिण्डो वाऽऽ लिखित इति विवक्षा तदा सद्भावतः पिण्डस्थापना ।। अमुमेव सद्भावासद्भावस्थापनाविभागं - मू. (१४) इक्को उ असब्भावे तिह्मं ठवणा उ होइ सब्भावे । चित्तेसु असम्भावे दारुअलेप्पोवले सिवरो ॥
[भा. ७]
वृ. एकोऽक्षो वराटकोऽङ्गुलीयकादिर्वा यदा पिण्डत्वेन स्थाप्यते तदा सा पिण्डस्थापना 'असद्भावे' असद्भावविषया, असद्भाविकीत्पर्थः, तत्र पिण्डाकृतेरनुपलभ्यमानत्वात्, अक्षादिगतपरमाणुसङ्घातस्य चाविवक्षणात् । यदातु त्रयाणामक्षाणांवराटकानामङ्गुलीयकादीनांवापरस्परमेकत्रसंश्लेषणकरणेन पिण्डत्वेन स्थापनातदासापिण्डस्थापना 'सद्भावे' सद्भाविकी, तत्रपिण्डाकृतेरुपलभ्यमानत्वात्, त्रयाणांचेत्युपलक्षणं तेन द्वयोरपि बहूनां चेत्यपि द्रष्टव्यं । तथा 'चित्रेषु' चित्रकर्मसु यदैकबिद्धालिखनेन पिण्डस्थापना तदा साऽप्यसद्भावे, यदा तु चित्रकर्मस्वपि अनेकविन्दुसंश्लेषालिखनेन प्रभूतद्रव्यसङ्गातात्मकपिण्डस्थापना तदासा सद्भावस्थापना, पिण्डाकृतेस्तत्रदर्शनात्। तथादारुकलेप्योलेषु पिण्डाकृतिसम्पादनेनयापिण्डस्य स्थापनास‘इतरः’सद्भावस्थापनापिण्डः, तत्रपिण्डाकारस्यदर्शनात् ॥ तदेवमुक्तः:स्थापनापिण्डः, सम्पतिद्रव्यपिण्डस्यावसरः, नोआगमतस्त्रिधा, तद्यथा - ज्ञशरीरद्रव्यपिण्डः भव्यशरीरद्रव्यपिण्डः शरीरभव्यशरीरंव्यतिरिक्त द्रव्यपिण्डच, तत्र पिण्डशब्दार्थज्ञस्य यच्छरीरं सिद्धशिलातलादिगतमपगतजीवितं तद्भूतपिण्डशब्दार्थपरिज्ञानकारणत्वात् ज्ञशरीरद्रव्यपिण्डः, यस्तु बालको नेदानीमवबुध्यते पिण्डशब्दार्थम् अथ चावश्पमायत्यां तेनैव शरीरेण परिवर्द्धमानेन भोत्स्यते स भावपिण्डशब्दार्थपरिज्ञानकारणत्वाद् भव्यशरीरद्रव्यपिण्डः ॥ शरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तं तु द्रव्यपिण्डं निर्युक्ति कृदाह
मू. (१५)
तिविहो उ दव्वपिंडो सच्चित्तो मीसओ अचित्तो य ।.
एक्केक्स य एत्तो नव नव भेआ उपत्तेयं ॥
वृ. ज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तो द्रव्यपिण्डस्त्रिधा, तद्यथा - सचित्तो मिश्रोऽचित्तश्च तत्र मिश्रः, सचित्ताचित्तरूपः, इह पृथिवीकायादिकः पिण्डत्वेनाभिधास्यते, स च पूर्वे सचितो भवति, ततः स्वकायशस्त्रादिभिः प्रासुकीक्रियमाणः कियन्तं कालं मिश्रो भवति, तत ऊर्ध्वमचितः, तत एतदर्थख्यापनार्थं सचित्तमिश्राचित्ताः क्रमेणोक्ताः । 'इतो' भेदत्रयाभिषाधानदनन्तरम्' एकैस्य' सचित्तादेभेदस्य प्रत्येकं नव नव भेदा वाच्या भवन्ति ।
मू. (१६)
पुढवी आउक्काओ तेऊ वांऊ वणस्सई चेव ।
बेsदिय ते इंदिय चउरो पंचेंदिया चेव ॥
वृ. इह पिण्डशब्दः पूर्वगाथातोऽनुवर्त्तमानः प्रत्येकं सम्बध्यते, तद्यथा- पृथिवीकायपिण्डोऽपूकायपिण्डतेजस्कायपिण्डो वायुकायपिण्डो वनस्पतिकायपिम्डो द्वीन्द्रियपिण्डस्त्रीन्द्रियपिण्डचतुरिन्द्रियपिण्डः पञ्चेन्द्रियपिण्डश्रं ॥ सम्प्रत्यमीषामेव नवानां भेदानां सचित्तत्त्वादिकं बिभावयिषुः पृथिवीकाये भावयतिमू. (१७) पुढवीकाओ तिविहो सच्चित्तो मीसओ य अच्चित्तो ।
सच्चित्तो पुन दुविहो निच्छयववहारओ चेव ॥
वृ. पृथिवीकायस्त्रिविधः, तद्यथा - सचित्तो मिश्रोऽचित्तश्च, सचितः, पुनर्द्विधा, तद्यथा- निश्चयतो

Page #247

२४४
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं
व्यवहारतश्च ॥ एतदेव निश्चयव्यवहाराभ्यां सचित्तस्यद्वैविध्यं प्रतिपादयतिमू. (१८) निच्छयओ सचित्तो पुढविमहापब्वयाण बहुमन्झे।
अचित्तमीसवज्जो सेसो ववहारसच्चित्तो॥ वृ. निश्चयत- सचितः पृथिवीकायो धर्मादीनां पृथिवीनां मेर्वादीनां महापळतानामुपलक्षणमेतत् तेन टङ्कादीनांच, बहुमध्वयभागेवेदितव्यः, तत्राचित्तताया मिश्रतायाश्चहेतूनांशीतादीनामसम्भवात्,शेषःपुनः अचित्तमिश्रवो वक्ष्यमाणस्थानसम्भविमिश्राचित्तंव्यतिरिक्तो निराबाधारण्यभूम्यादिषु व्यवस्थितो व्यवहारतः सचितो वेदितव्यः। उक्तः ॥सचित्तपृथिवीकायः, सम्प्रति तमेव मिश्रमाहमू. (१९) खीरदुमहेट्ठपंथे कट्ठोले इंधने य मीसो उ।
पोरिसि एग दुग तिगंबहुइंधनमज्झथोवे य॥ वृ. 'खीरदोहट्ट' त्ति क्षीरद्रुमा' वटाश्वत्थादयस्तेषामधस्तात-तले यः पृथिवीकायः स मिश्रः, तत्र हि क्षीरद्रुमाणांमाधुर्येणशस्त्रत्वाभावाकियान्सचित-शीतादिशस्त्रसम्पर्कसम्भवाञ्चकियानचितइतिमिश्रता, तथा पति ग्रामान्नगराद्वा बहिर्यः, पृथिवीकायोवर्तते सोऽपि मिश्रो, यतस्तत्र गन्त्रीचक्रादिभिर्य उत्सातः पृथिवीकायःसकियान्सचित्तःकियांश्चशीतवातादिभिरचित्तीकृतइतिमिश्रः, 'कट्ठोले'त्तिकृष्टोएलविदारितः सोऽपिप्रथमतोहलेनविदार्यमाणःसचित-ततःशीतवातादिभिः क्रियानचित्तीकिश्यतेइतिमिश्रः, तथाऽऽर्दो जलमिश्रित-, तथाहि-मेघस्यापि जलं सचित्तपृथिवीकायस्योपरि निपतत् कियन्तं पृथिवीकार्य विराधयति ततो जलार्द्रपृथिवीकायो मिश्र उपपद्यते, सोऽप्पन्तर्मुहूर्तादनन्तरमचित्तीभवति, परस्परशस्त्रत्वेन द्वयोरपि पृथिव्यपकाययोरचित्तीभवनसम्भवात्, यदा त्वतिप्रभूतं मेघजलं निपततितदा तज्जलं यावन्नाद्यापि स्थिति बघ्नातितावमिश्रःपृथिवीकायः,स्थितिबन्धेतुकृतेसतिसचित्तोऽपिसम्भाव्यते,तथा 'इन्धने' गोमयादौ मिश्रः, तथाहि-गोमयादिकमिन्धनं सचित्तपृथिवीकायस्य शस्त्रं, शस्त्रेण च परिपीड्यमानो यावन्नाद्यापि सर्वथापरिणमति तावन्मिश्रः । अत्रैवेन्धनविषये कालमानमाह- ‘पोरिसी' त्यादि, बहिन्धनमध्यगत एका पौरुषी यावन्मिश्रो मध्यमेन्धनसम्पृक्तस्तु पौरुषौद्विकम् अल्पेनन्धनसम्पृक्त स्तु पौरुषीत्रिकं तत उद्धर्वमचित्त इति॥ तदेवमुक्तो मिश्रः पृथिवीकायः, साम्पतमचित्तमाहमू. (२०) सीउण्हखारखत्ते अग्गीलोणूसअंबिलेनेहे।
वक्कंतजोणिएणं पयोषणं तेणिम होइ॥ वृ.इहसर्वत्रसप्तमीतृतीयाऽर्थेप्राकृतलक्षणवशात,तथाचाहपाणिनिःप्राकृतलक्षणे- व्यत्ययोऽप्यासा' मित्यवसूत्रेसप्तमी तृतीयार्थे, यथा 'तिसुतेसुअलंकियापहवी इति.ततोऽयमर्थः-शीतोष्णक्षारक्षत्रेण,तत्र शीतं प्रतीतम उष्णः-सूर्यादिपरितापः क्षारः-यवक्षारादिः क्षत्रं-करीषविशेषः एतैः, तथा 'अग्निलोणूसअंबिलेनेहे' इति अग्निः वैश्नावरः लवणं-प्रतीतम् ऊषःऊषरादिक्षेवाद्भवो लवणिमसम्मिश्रो रजोविशेषः, आम्लं-काधिकं स्नेहः-तैलादिः एतैश्वाचितः पृथिवीकायो भवति, इह शीताग्रम्लक्षारक्षत्रस्नेहाः परकायशस्त्राणि, ऊषः, स्वकायशस्त्रम्, उष्णेश्चेह सूर्यपरितापरूपः, स्वभावोष्णः तथाविधपृथिवीकाय. परिताप-रूपोवागृह्यते,नाग्निपरितापरूपस्तस्याग्निग्रहणेनैवगृहीतत्वात्,ततःसोऽपि,स्वकायशस्त्रोपादानेन परकायशस्त्रोपादानेन चान्यान्यानि स्वकायपरकायशस्त्राणुपुलक्ष्यन्ते, यथा कटुकरसो मधुररसस्य स्वकायशस्त्रमित्यादि. एतेनपृथिवीकायस्याच्तित्ततयाभवनंचतु प्रतियादितंद्रष्टव्य,तद्यथा-द्रव्यतःक्षेत्रतः कालतो भावतच, तत्र स्कायेन परकायेण वा यदिचित्तीकरणं तद्रव्यतः यदा तु क्षारादिक्षेत्रोत्पन्नस्य

Page #248

मूलं - २०
२४५
2
मधुरादिक्षेत्रोत्पन्नस्य च चतुल्य वर्णस्य भूम्यादेः पृथिवीकास्य परस्परं सम्पर्केणाचित्तताभवनं तदा तत् क्षेत्रत, क्षेत्रस्य प्राधान्येन विवक्षणात्, यद्वा मा भूदपरक्षेत्रोद्भवेन पृथिवीकायान्तरेण सह मीलनं, किन्त्वन्यत्र क्षेत्रे योजनशतात्परतो यदा नीयते तदा सव्र्वोऽपि पृथिवीकायः सर्वस्मादपि क्षेत्राद्योजन शताद्वर्द्धमानीतो भिन्नाहारत्वेन शीतादिसम्पर्कपश्चावश्यमचित्तीभवति, इत्थं क्षेत्रादिक्रमेणाचित्तीभवनमप्कायादीनामपि भावनीयं, यावद्वनस्पतिकायिकानां, तथा च हरीतक्यादयो योजनशताद्वर्द्धमानीताऽचित्तीभूतत्वादौषषाद्यर्थे साधुभिः प्रतिगृह्यते इति । कालतस्तचित्तता स्वभावतः स्वायुः क्षयेण सा च परमार्थतोऽतिशयज्ञानेनैव सम्यक्परिज्ञायतेनछाद्मस्थिकज्ञानेनेतिनव्यवहारपथमवतरति, अतएव च तृषाऽतिपीडितानामापिसाधूनां स्वभावतः स्वायुःक्षयेणाचित्तीभूपतमपि तडागोदकं पानाय वर्द्धमानस्वामी भगवान् नानुज्ञतवान्, इत्थंभूतस्याचित्तीभवनस्यछद्मस्थआनांदुर्लक्षत्वेनमाभूतु सर्वत्रापितडागोदकेसचित्तेऽपिपाश्रात्यसाधूनां प्रवृत्तिप्रसङ्ग इतिकृत्वा, भावतोऽचित्तीभवनं पूर्ववर्णादिपरित्यागतोंऽपरवर्णादियता भवनं । पूर्ववर्णादिपरित्यागतोऽपरवर्णादियता भवनं । तदेवमुक्तोऽचित्तोऽपि पृथिवीकायः । एतेन चाचित्तेन साधूनां प्रयोजनं, तथा चाह- 'वुक्कंत' इत्यादि, व्युत्क्रान्ताः- अपगता योनिः - उत्पत्तिस्थानं यत्र तेन विध्वस्तयोनिना- प्रासुकेन 'इदं' वक्ष्यमाणस्वरूपं प्रयोजनं साधूनां भवति ।। तदेवोपदर्शयति
मू. (२१)
अवरद्धिगविसंबंदे लवणेन व सुरभिउवलएणं वा ।
अच्चित्तरस्स उ गहणं पओयणं तेणिमं वऽन्नं ॥
वृ. अपराधनम् अपराद्धं- पीडाजनकता तदस्यास्तीति अपराद्विको लूतास्फोटः सप्र्पादिदंशो वाविधंप्रतीतं तच्च दद्रूप्रभुतिषु चारितं सम्भवति तयोरुपशमनाय बन्ध इव बन्धः - ! - प्रलेस्तस्मिन् कर्त्तव्येऽचित्तपृतिवीकायस्य गौरमृत्तिकाकेदारतरिकादिरूपस्यग्रहणंप्रयोजनं, यद्वालवणेनप्रतीनेन' अच्चित्तस्स' त्तिविभक्तिपरिणामेनेह तृतीयान्तं सम्बध्यते, अचित्तेनालवणभक्त भोजनादौ प्रयोजनम्, अथवा सुरभ्युपलेन-गन्धपाषाणेन गन्धरोहकाख्येन प्रयोजनं, तेन हि पामाप्रसूतवातघातादि क्रियते, वाशब्दो विकल्पार्थः, अथवा तेन पृथिवीकायनेदमन्यत्प्रयोजनम् ॥ तदेवाह
मू. (२२)
ठाणनिसियणतुट्टण उच्चाराईण चेव उस्सग्गो । घुट्टगडगलगलेवो एमाइ पओयणं बहुहा ।।
वृ. इह साधुभिः सचित्तमिश्रपरिहारद्वारेणाचित्ते भूतलप्रदेशे यत् स्थानं कायोत्सर्गो विधीयते यच्च निषीदनम्-उपवेशनंयच्चत्वग्वर्त्तनं स्वापः, यश्र उचारादीनां पुरीष प्रस्त्रवणश्लेषमनिष्ठयूतानामुत्सर्गः, तथा यो घुट्टको केपितपात्रसृणताकारकः पाषाणो ये च डगलकाः-पुरीषोत्सर्गानन्तरमपानप्रोञ्छनकपाषाणादिखण्डरूपायश्च लेपो-भोगपुरपाषाणादिनिष्पन्नस्ताम्वकपात्राभ्यन्तरं दीयते, एवमादि 'बहुधा बहुप्रकारम अचित्तेन पृथिवीकायन प्रयोजनम् ॥ उक्तः सचित्तादिभेदभिन्नमाह
मू. (२३)
आउक्काओ तिविहो सच्चितो मीसओ य अच्चित्तो।
सच्चित्तो पुन दुविहो निच्छयववहारओ चेव ॥
वृ. अप्कायस्त्रिविधः, तद्यथा- सचित्तो मिश्रोऽचित्तश्र, नत्र सचित्तो द्विधा - निश्रयतो व्यवहारतश्र ।। मू. (२४) घनउदही धनवलया करगसमुद्दद्दहाण बहुमज्झे । अह निच्छयसच्चित्तो ववहारनयस्स अगडाई ॥
वृ. 'घनोदधयः' नरकपृथ्वीनामाधारभूताः कठिनतोयाः समुद्राः, 'धनवलयाः' तासामेव नरकपृथिवीनां

Page #249

२४६
पिण्डनियुक्ति:- मूलसूत्रं
पाश्र्वर्तिवृत्ताकारतोयाः ये च 'करकाः ' घनोपलाः तथा 'समुद्रहृदानां' लवणादिसमुद्रपद्मादिहृदानां च बहुमध्यभागे येऽकाप्याः 'अह' त्ति एष सर्वोऽप्यकाप्यो 'निश्चयसचित्तः' एकान्तसचित्तः शेषस्तु 'अवटादि' अवटवापीतडागादिस्थः, इहावटादिस्योऽवटादिशब्देनोक्त:, तात्स्थ्येन तद्वयपदेशप्रवृत्तेः, यथा मञ्चाः क्रोशन्तीत्यादौ, तत्रावटः कूपस्तदादिगतोऽप्कायो 'व्यवहारनस्य' व्यवहारनयमतेन सचित्तः ॥ मू. (२५) उसिणोदगमनुवत्ते दंडे वासे य पडियमित्तंमि ।
मोत्तूणादेसतिगं चाउल उदगेऽबहुपसन्नं ॥
वृ. अनुद्धृते दण्डे, अत्र जातावेकवचनं, ततोऽयमर्थः-अनुद्धृत्तेषु त्रिषु दण्डेषु उत्कालेषु यदुष्णोदकं तन्मिश्रमिति प्रस्तावाद्गम्यते, तथाहि प्रथमे दण्डेजायमाने कश्चित्परिणमतिकश्चिन्नेतिमिश्रः, द्वितीयेप्रभूतः परिणमतिस्तोकोऽवतिष्ठते, तृतीयेतुसर्वोप्यचित्तोभवति, ततोऽनुद्धृतेषु त्रिषुदण्डेपूष्णोदकं (मिश्र) सम्भवति, तथावर्षे-वृष्टौपतितमात्रेयज्जलंग्रामनगरादिषु प्रमूततिर्यग्मनुष्यप्रचारसम्भविषु भूमौ वर्त्तते तद्यावन्नाद्याप्यचितीभवति तावन्मिश्रमवगन्तव्यं, ग्रामनगरादिभ्योऽपि बहिस्ताद्यदिस्तोकं मेघजलं निपताति तदानीं तदपि पतितमात्रं मिश्रमवसेयं, पृथिवीकायसम्पर्कतस्तस्य परिणममानत्वात्, यदाऽप्यतिप्रभूतं जलं मेघो वर्षति तदाऽपि प्रथमतो निपतत् पृथिवीकायसम्पर्कतः परिणममानं मिश्रं, शेषं तु पश्चान्निपतत् सचित्तमिति, तथा ‘मुक्त्वा' परिहृत्य ‘आदेशत्रिकं' मतत्रिकं, तदुक्ता मिश्रता न ग्राह्येति भावार्थः, 'चाउलोदकं तण्डुलोदकम् 'अबहुप्रसन्नं' नातिस्वच्छीभूतं, मिश्रमिति गाथार्थः । अबहुप्रसन्नमित्यत्रादावकारलोप आर्षत्वात् ॥ मू. (२६) भडंगपासवलग्गा उत्तेडा बुब्बुया न संमंति ।
जातावमीसंग तंदुला य रज्झतिजावऽन्ने ॥
वृ. तण्डुलोदकेतण्डुलप्रक्षालनभाण्डादन्यस्मिन् भाण्डेप्रक्षिप्यमाणेये त्रुटित्वा भाण्डकस्यपार्श्वेषु 'उत्तेडा' बिन्दवो लग्ग्राः तेयावन्न‘शाम्यन्ति' विध्वंसमुपगच्छन्ति तावत्तत्तण्डुलोदकं मिश्रमित्येके १, अपरे पुनराहुःतण्डुलोदके तण्डुलप्रक्षालनभाण्डकादपरस्मिन् भाण्डके प्रक्षिप्यमाणे ये तण्डुलोदकस्योपरि समुद्भूता बुद्बुदास्ते यावदद्यापि 'नशाम्यन्ति' न विनाशिमियति तावत्तत्तण्डुलोदकं मिश्रमिति २, अन्ये पुनरेवमाहुःतण्डुलप्रक्षालनानन्तरं तण्डुला राख्छुमारब्धास्ततस्ते यावन्न राध्यन्ति, यावन्नाद्यापि सिध्यन्तीति भावः तावत्तत्तण्डुलोदकं मिश्रमिति ३ || एषां त्रयाणामप्यादेशाना दूषणान्याह -
मू. (२७)
एए उ अनाएसा तिन्निवि कालनियमस्सऽसंभवओ । लुक्खेयरभंडगपवणसंभवासंभवाईहिं ॥
वृ. एतं त्रयोऽप्यादेशा अनादेशा एव, तुशब्द एवकारार्थो भिन्नक्रमश्र, कुतोऽनादेशाः ? इत्याहकालनियमस्यासम्भवातं, न खलु बिन्द्वपगमे बुबुदापगमे तण्डुलपाकनिष्पत्तौ वा सदा सर्वत्रं प्रतिनियत एव कालः येन प्रतिनियतकालसम्भविनां मिश्रत्वाद्र्द्धमचित्तत्त्वस्याभिधीयमानस्यनव्यभिचारसम्भवः कथं प्रतिनियतः कालो न घटते ? इति कालनियमासम्भवाह- 'लुक्खयरें त्यादि, रूक्षंतरभाण्डपवनसंभवादिभिः, अत्रादिशब्दाच्चिरकालसलिलभिन्नत्वादिपरिग्रहः, इयमय भावना - इह यदापाकतः प्रथममानीतं चिरानीतं वा स्नेहलादिना न भिन्नं भाण्डं तद्र्क्षमुच्यते, स्नेहादिना तु भिन्नं स्निग्धं तत्र ख्क्षं भाण्डे तण्डुलोदके प्रक्षिप्यमाणे ये बिन्दवः पार्थेषु लग्नास्ते भाण्डस्य रूक्षतया झटित्येव शोषमुपयान्ति, स्निग्धे तु भाण्डे भाण्डस्य स्निग्धतया चिरकालं, ततः प्रथमादेशवादिनां मते रूक्षेभाण्डेबिन्दूनामपगमे परमार्थतो मिश्रस्याप्यचित्तत्त्वसम्भावनया ग्रहणप्रसङ्गः, स्निग्धे तु भाण्डे परमार्थतोऽचित्तस्यापि बिन्दूनामनपगमे मिश्रत्वेन सम्भावनया

Page #250

मूलं-२७
२४७ नग्रहणमिति तथाबुबुदाअपिप्रचुरखरपवनसम्पर्कतझटितिविनाशमुपगच्छन्ति,प्रचुरखरपवनसम्पकाभावेचिरमप्यवतिष्ठन्ते, ततो द्वितीयादेशवादिनामपिमते यदा खरप्रचुरपवनसम्पर्कतो झटिति विनाशमैयरूर्बुदबुदास्तदापरमार्थतोमिश्रस्यापितण्डुलोदकस्याचित्तत्त्वेनसम्भावनयाग्रहणप्रसङ्गः,यदातुखरप्रचुरपवन-सम्पर्काभावेचिरकालमप्यतिष्ठन्तेबुबुदाःतदापरमार्थतोऽचित्तस्यापितण्डुलोदकस्यबुद्बुददर्शनतो मिश्रत्वशङ्कायां न ग्रहणमिति । येऽपि तृतीयादेशवादिनस्तेऽपि न परमार्थ पर्यालोचितवन्तः, तण्डुलानां चिरकालपानीयमिन्नाभिन्नत्वेनपाकस्यानियतकालत्वात,तथाहि-येचिरकालसलिलभिन्नाहस्तण्डुलान च नवीना इन्धनादि सामग्री च परिपूर्णा ते सत्वरमेव निष्पद्यन्ते, शेषास्तु मन्दं, ततस्तेषामपि मतेन कदाच्चिन्मिश्रस्याप्यचित्तत्वसम्भावनयाग्रहणप्रसङ्गः,कदाचित्पुरान-चित्तीभूतस्यापिमिश्रत्वशङ्कासम्भवादग्रहणमिति त्रयोऽप्यनादेशाः ।। सम्प्रति यः प्रवचनाविरोधी आदेशः प्रागुपदिष्टस्तं विभायिषुराहमू. (२८) जाव न बहुप्पसन्नं ता मीसं एस इत्थ आएसो।
होइ पमाणमचित्तं बहप्पसन्नं तु नायव्वं ॥ वृ.यावत्तण्डुलोदक नबहुप्रसन्नं'नातिस्वच्छीभूतंतावन्मिश्रमवगन्तव्यम्, एषः अत्र मिश्रविचारप्रक्रमे भवत्यादेशःप्रमाणं, नशेषः, यत्तु बहुप्रसन्नम्' अतिस्वच्छीभूतंतदचित्तंज्ञातव्यं,ततोऽचित्तत्वेनतस्यग्रहणे नकश्चिदोषः॥ उक्तो मिश्रोऽप्कायः, अधुना तमेवाचित्तमाहमू. (२९) सीउण्हखारखत्ते अग्लीलोणूसअंबिलेनेहे।
वक्कंतजोणिएणं पओयणं तेणिम होइ। वृ.इयंगाथाप्रागिवव्याख्येया, नवरंपृथिवीकायस्थानेऽप्कायामिलाप-कर्त्तव्यः। इहयास्वकायपर. कायशस्त्रयोजना द्रव्यक्षेत्रकालभावपेक्षया वाऽचित्तत्वभावना साऽपि प्रागिव यथायोगमप्कायेऽपि भावनीया।तथायदा दधितैलादिसत्केषुघटेषु क्षिप्तस्यशुद्धजलादेरुपरिदध्याद्यवयवसत्कातरीजायते तदा सा यदिपरिस्थूरातइँकयापौरुष्यातत्परिणमत्ति,मध्यमभावाचेत्तर्हिद्वाभ्यांपौरुषीभ्यां स्तोकाचेत्तर्हितिसभिः पौरुषीभिरिती।। इह तेन व्युक्रान्तयोनिकेनाप्कायेनेदं प्रयोजनमित्युक्तम्, अतस्तदेव दर्शयति. मू. (३०) परिसेयपियणहत्थाइधोवणं चीरधोवणं चेव।
___ आयमन भाणधुवणं इमाइ पओयणं बहुहा॥ द. परिपेको-दृष्टवणादेरुत्थितस्योपरि पानीयेन परिषेचनं. पानं तडपनोदाय जलस्याभ्यवहरणं, 'हस्तादिधावनं करचरणप्रभृतिशरीरावयवानांकारणमुद्दिश्यप्रक्षालनं, 'चीवरधावन वस्त्रप्रक्षालनम,अस्य भिन्नविभक्ति निर्देशोनसदैव साधुनोपधिप्रक्षालनं कर्त्तव्यमितिप्रदर्शनार्थः, 'आचमन' पुरीषोत्सग्गानन्तरं शोचकरण भाणधुवणं'तिपात्रकादिभाजनप्रक्षालनम.एवमादिकम, आदि शब्दात ग्लानकार्यादिपरिग्रहः, अचित्तेनाप्कायन प्रयोजनं, बहधा' बहप्रकारं द्रष्टव्यम । इह चीवरधावनामित्युक्तं . तच्च संयतानां वर्षाकालदक् िकल्पेत न शेषकालं, शेषकाले त्वनकदोषसम्भवात्, तानेवं दोषान् दर्शयतिमू. (३१) उउबद्ध धुवण बाउस बंभविनासो अठाणठवणं च।
संपाइमवाउवहां पावन-भूओवघाओ य॥ . वृ. वर्षाकालस्य प्रत्यासन्नं कालमपहाय शेषे ऋतुबद्धे काले चीवरस्य धावने चरणं बकुशं भवति, उपकरणकुशत्वात, तथा 'ब्रह्मविनाशः' मैथनप्रत्याख्यानभङ्गः, प्रक्षालितवासःपरिधानभूषितशरीरो हि विरूपोऽपिरमणीयत्वनप्रतिभासमानोरमणीनांरमणयोग्योऽयमितिप्रार्थनीयोभवति, किंपुनःशरीरावयव

Page #251

२४८
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं रामणीयकोपसाभितः ?, ततः समस्तकामिनीनां प्रार्थयमानानां सललितदर्शिततियग्वलिताक्ष निरीक्षणागभाटनव्याजोपदशिंतकक्षामूलसद्धत्ततारमणीययपीनकठिनपयोधराविस्तारगम्भीरनाभीप्रदेशपरिभावनतोऽवश्यं ब्रह्मचर्यादपभ्रंशमधिश्रयते, तथा स्थानस्थापनम्, इयमत्र भावना-यदि नाम कथश्चित्तवेदितया संयमविषयनिष्प्रकम्पधृत्यवष्टम्भतो नब्रह्मचर्यादपभ्रधिश्रयते, तथा अस्थानस्थापनम्, इयमत्रभावना-यदिनाम कथश्चित्तत्त्ववेदितयासंयमविषयनिष्पकम्पधृत्यवष्टम्भतोनब्रह्मचर्यादपभ्रश्यति,तथाऽपिलोकेनसोऽस्थाने स्थाप्यते, यथा नूनमयं कामी, कथमन्यथाऽऽत्मानमित्थंभूषयति ?, न खल्वकामी मण्डनप्रियो भवतीति, तथा संपातिमानांमक्षिकादीनां प्रक्षालनजलादिषु निपततं वायोश्च वधः' विनाशो भवति. तथा 'प्लावनेन' प्रक्षालनजलपरिष्ठापनेपृथिव्यारेल्लणेन, भूतोपघातः' पृथिव्याश्रितकीटिकादिसत्त्वोपमर्दोभवति,तस्मान्न ऋतुबद्धे, कालेवस्त्रप्रक्षालनीयम्॥ननेतेदोषावर्षाकालदर्वागपिधावनेसम्भवन्तिततस्तदानीमपिनचीवराणि प्रक्षालनीयानि. तन्न. तदानीं चीवराप्रक्षालनेऽनेकदोषसम्भवात तानेवाहमू. (३२) अइभार चुडण पणए सीयलपाउरणऽजीरगेल्लन्ने ॥
. ओहावणकायवहो वासासु अधोवणे दोसा ।। ___ वृ. इह वर्षाकालदगिपि यदि वासांसि न प्रक्षाल्यन्ते तदानीम् ‘अतिभारः' गुरुत्वं वस्त्राणां भवति, तथाहि-वासंसि मलाविद्वानि यदा जलकणानुपक्त समीरणमात्रेणापि स्पृष्टानि भवन्ति तदाऽपि स मलः ल्लिन्नीभूय-दृढतरं वस्त्रेषु सम्बन्धमापद्यते, किंपुनर्वर्षासुसर्व्वतः सलिलमयीषु?, ततोवर्षासुल्लिन्नमलसम्पर्कतोवासांसिगुप्तरभाराणिभवन्ति,तथा'चुडणन्तिवाससांवर्षाकालदगिप्यधावनेवर्षासुजीर्णता भवतिशाटोभवतीत्पर्थः, किमुक्तं भवति?-यदिनामवर्षाकालदगिपिवस्त्राणिनप्रक्ष्याल्यन्तेततोवर्षासु तेषामलल्लिन्नतयाजीर्णताभवनेनशाटोभवति,नचवर्षास्वभिनववस्त्रग्रहणं.नचाधिक-,मलस्याद्रीभावतः, 'पनकः' वनस्पतिविशेषःप्राचुर्येणोपजायते,तथाचसतिप्राणिव्यापादनप्रसक्तिः , तथानिरन्तरंसर्वतःप्रसरण निपतति वर्षे शीतल च मारुते वाति मलस्याद्रीभावतः शीतलीभूतानां वाससां प्रावरणे भुक्ताऽऽहारस्याजीर्णतायाम-अपरिणतौ ग्लानता' शरीरमान्द्यमुज्जृम्भते,तथाचसतिप्रवचनस्या-प्रभाजना,यथाअहो वठरशिरोमणोऽमी तपस्विनो नपरमार्थतस्वत्त्ववेदिनो ये नाम वर्षास्वप्रक्षालितानां वाससां परिभोगे मान्यपुपजायतेइत्येतदपिनावबुध्यन्तेतेपृथग्जनापरिच्छेद्यस्वर्गापवर्गमार्गमवगच्छन्तीतिदुःश्रद्धेयं,तथा वर्षास्वप्रक्षालितानि वस्त्राणि प्रावृत्य भिक्षाद्यर्थं विनिर्गत्सय साधोर्मेघवृष्टौ मलिनवस्त्रकम्बलसम्र्पक्कतो. ऽप्कायविराधना भवति, एते 'वर्षास्विति वर्षाकालप्रत्यासन्नोऽपिकालो वर्षा इच्युच्यत्ते. तत्सामीप्यात. भवति च तत्सामीप्यात्तच्छब्दव्यपदेशो, तथा गङ्गायां घोष इत्यत्र, ततो वर्षासु' वर्षाप्रत्यासन्नेकाले वस्त्रादीनामंप्रक्षालनदोषाःतस्मादवश्यंवर्षाकालदर्वागवासांसिप्रक्षालनीयानि। येचसम्पातिमसत्त्वोपवा. तादया दोषावरप्रक्षालने प्रागुक्तास्तऽपि सूत्रोक्त नीत्या यतनया प्रवर्त्तमानस्य न सम्भवन्तीति वेदतिव्यम । यो हि सूत्राज्ञामनुसृत्य यतनया सम्पक प्रवर्तते स यद्यपि कश्चित्प्राण्युपमईकारी तथापि नासा पापभागभवति,नापितीव्रप्रायश्चित्तभागी,सूत्रवहमानतोयतनयाप्रवर्त्तमानत्वात्.वक्ष्यतिचसूत्रम्-'अपत्ते च्चियवासेसव्वं उवहिंधुवंतिजयणाए' इति, ततोनकश्चिदोषः, नापितदावस्त्रप्रक्षालनेवकुशंचरणं, सूत्राशया प्रवर्त्तमानत्वात्, नाप्यस्थानस्थापनदोषो, लोकनामपि वर्षासु वाससामप्राक्षलेन दोषपरिज्ञानभावात् न चैतेऽनन्तरोक्ता अतिभारादयो दोषा ऋतुबद्धे काले वाससामप्रक्षालने सम्भवन्ति, तस्मान् तदा प्रक्षालन युक्तमिति स्थितम् ॥ सम्प्रति वर्षाकालदगिपि यावानुपधिरुत्कर्षतो जघन्यतश्च प्रक्षालनीयो भवति

Page #252

मूलं - ३२
तावत्तमभिधित्सुराहमू. (३३)
अप्पत्तेच्चिय वासे सव्वं उवहिं धुवति जयणाए । असइए उदवस्स य जहन्नओ पाय निज्जोगो ||
वृ. 'अप्राप्ते एव' अनायाते एव 'वर्षे' वर्षाकाले, वर्षाकालात्मनागर्वाक्तने काले इत्यर्थः, जलादिसामग्य्रां सत्यां 'उवधिम्' उपकरणंयतनया यतय- प्रक्षालयन्ति, 'द्रवस्य' जलस्य पुनः 'असति' अभावे, जधन्यतोऽपि पात्रनिर्योगोऽवश्यं प्रक्षालनीयः इहनिस्पूर्वोयुजिरुपकारे वर्त्तते, तथा चोक्तं- 'पाठो दूखले निज्जोगो उवयारो' इति, ततो निर्युज्यते - उपक्रियतेऽनेनेति निर्योग-उपकरणम्, अकर्त्तरीत्यनेन धञ् प्रत्यय- पात्रस्य निर्योगः पात्रनिर्योगः- पात्रोपकरणं पात्रकबन्धिदिः, उक्तं च- "पेत्तं पत्ताबंधी पायद्ववणं च पायके सरिया । पडलाइं रत्ताणं च गोच्छओ पायनिज्जोगो ||" इति । आह- किं सर्व्वेषामेव वस्त्राणि वर्षाकालदर्वागेव प्रक्ष्याल्यन्ते ? किं वाऽस्ति केषाञ्चिद्विशेषः ?, अस्तीति ब्रूमः ।। केषामिति चेदत आहआयरिण गिलाणाय य मला मइला पुणोऽवि धावंति ।
मू. (३४)
माहु गुरूण अवण्णो लोगंभि अजीरणं इयरे ॥
T:
वृ. इहये कुतपूर्व्विणो भगवत्प्रणीतप्रवचनानुगताचारादिशाशास्त्रोपधानानि अधीतिनः स्वसमयशास्त्रेषु ज्ञातिनः सकलस्वपरसमयशास्त्रार्थेषु कृतिनः कारितिनश्चपञ्चविधेष्वाचारेषुप ३ वचनार्थव्याख्याधिकारिणः सद्धम्मदिशनाऽभियुक्तः सूरयस्ते आचार्याः, आचार्यग्रहणमुपलक्षणं तेनोपाध्यायादीनां प्रभूणां परिग्रहः, तेषां तथा 'ग्लानाः', मन्दाः तेषांच, पुनः पुनः मलिनानिवस्त्राणि 'धाव्यन्ते' मिचार्यपीति, प्रस्तुतेऽर्थेकारणमाह'माहु' इत्यादि, माभवतु, हु' निश्रितं, गुरूणां मलिनवस्त्रपरिधाने लोके 'अवर्ण’अश्लाधा, यथा-1 - निराकृतथोऽमी मलदुरभिगन्धोपदिग्धदेहास्तत- किमेतेषामुपकण्डं गतैरस्माभिरिति, तथा 'इतरस्मिन्' ग्लाने मा भवत्वजीर्णमिति भूयो भूयो मलिनानि तेषां प्रक्षाल्यन्ते ॥ सम्प्रति ये उपधिविशेषा न विश्रम्यन्ते तन्नामग्राहं गृहीत्वा तेषां धावने विधिमाह--:
मू. (३५)
२४९
पायस्स पंडोयारो दुनिसिज्ज तिपट्ठ पोत्ति रयहरणं ।
एए उन वीसामे जयणा संकाममा धुवणं ॥

वृ. प्रत्यवतार्यते पात्रमसिमन्निति प्रत्यवतारः- उपकरणं पात्रस्य प्रत्यवतारः-पात्रवर्जः पात्रनिर्योगः षड्विधः, तथा रजोहरणस्य सक्ते द्वे निपद्ये, तद्यथा बाह्या अभ्यन्तरा च, इह सम्प्रति दशिकाभिः सह या दण्डिका क्रियते सा सूत्रनीत्वा केवलैव भवतिनसदशिका, तस्यानिपद्यात्रयं, तत्रयादण्डिकाया उपरिएकहस्तप्रमाणायामा तिर्यग्वेष्टकत्रयपृथुत्वा कम्बलीखण्डरूपा सा आद्या निपद्या, तस्याश्राग्रे दशिकाः सम्बध्यन्ते, तां च सदिशिकामग्रे रजोहरणशब्देनाचार्यो ग्रहीष्यति, ततो नासाविह ग्राह्या, द्वितीया तु एनामेव निषद्यां तिर्यग वबुभिर्वष्टकरांवेष्टयन्ती किचिदधिकहस्तप्रमाणायामा हस्तप्रमाणमात्र पृथुत्वा वस्त्रमयी निषद्या सा अभ्यन्तरा निषद्योच्यते, तृतीया तु तस्या एवाभ्यन्तरनिषद्यायास्तिर्यग्वेष्टकान् कुर्वबी चतुरङ्गुलाधिकैकहस्तमाना चतुरस्रा कम्बलमयी भवति, सा चोपवेशनोपकारित्वादधुना पादप्रोञ्छनकमिति रूढा, साबाह्या निषद्येत्यभिधीयते, मिलितं च निषद्यात्रयं दण्डिकासहितं रजाहरणमुच्यते, ततो रजोहरणस्य सक्ते द्वे निषद्ये इति न विरुध्यते, तथा त्रयः पट्टाः, तद्यथा-संस्तारकपट्ट उत्तरपट्टश्रोलपट्टश्च, एते च सुप्रतीताः तथा 'पोत्ति' त्ति मुखपोतिका, मुखपिधानाय पोतं - वस्त्र मुखपोतं मुखपोतमेव हस्वं चतुरङ्गुलाधिकवितास्तिमात्रप्रमाणत्वात् मुखपोतिका, मुखवस्त्रिकेत्यर्थः, 'अतिवर्त्तन्तेस्वार्थे प्रत्ययकाः प्रकृतिलिङ्गवचनानी' ति वचनाच्च प्रथमतो

Page #253

पिण्डनियुक्ति:- मूलसूत्रं नपुंसकत्वेऽपि प्रत्ययं समानीते स्त्रीत्वं तथा 'रजोहरणं' ति दण्डिकावेष्टकत्रयनिसेज्जं च स्यहरणं, ' बाह्याभ्यन्तरनिषद्यारहितमकनिषद्यं सदशंरजोहरणमिति। एतानुपधिविशेषान 'नविश्रमयेत्' नापरिभोग्यान् स्थापयेत्, कस्मादितिचेत् ?, उच्यते, प्रतिवासरमवश्यमेतेषां विनियोगभावात्, ततो यतनया - वस्त्रान्तरितेन इस्तेन ग्रहणरूपया सङ्कमणा-षट्पदिकानामप्रक्षालनीयेषु वस्त्रेषु सङ्क्रमणं, ततो ‘घावनं' प्रक्षालनमिति || एनामेव गाथां भाष्यकृद गायात्रयेण व्याख्यानयति
॥
मू. (३६)
पायस्स पडोयारो पत्तगवज्जो य पायनिज्जोगो । दोनि निसिज्जोओ पुन अब्भिंतरबाहिरा चेव ॥ संथारुत्तरचोलग पट्टा तिनि उ हवंति नायव्वा । मुहपोत्तियत्ति पोत्ती एगनिसेज्जं च रयहरणं ॥ एए उन धीसामे पइदिनमुवओगओ य जयणाए । संकामिऊणं धीवंति छप्पइया तत्थ विहिणा उ ।
मू. (३८)
[ भा. १०]
वृ. एतास्तिस्त्रोऽपिव्याख्यातार्थाः, नवरं संकमिऊण' इत्यादि, तत्रविश्रामाभावे सति यतनयाषट्पदिका अन्यत्र सङ्क्रमय्य विधिना 'धावयति' प्रक्षालयन्ति । तदेवमविश्रमणीय उपधिरुक्तः, तद्भणनाञ्च शेषो विश्रमणीयोपर्धिगम्यते, ततस्तस्य विश्रमणविधिं बिभणिषुरिदमाह
मू. (३९)
२५०
मू. (३७)

[भा. ८]
जो पुन वसामिज्ज तं एवं वीयरायआणाए । पत्ते धोवणकाले उवहिं वीसामए साहू ॥
वृ. यः पुनरुपधिः प्राप्तेः धावनकाले - प्रक्षालनकाले, अनेन अकालप्रक्षालने भगुवदाज्ञामङ्गलक्षणं दोषमुपदर्शयति. ‘विश्रम्यते' निःशेषषट्पदिकाविशोधनार्थमपरिभुक्तो थ्रियते, तमुपविं 'वीतरागाऽऽज्ञया” सर्वज्ञोपेदेशेन, सर्वज्ञोक्तमवधार्येति भावः, 'एवं वक्ष्यमाणेन प्रकारेम साधुविश्रमयेत् ॥ विश्रमणाप्रकारम्मू. (४०) अब्भिंतरपरिभोगं उवरिं पाउण्ड नाइदूरे य ।
तिनि यतिन्न य एवं निसिं तु काउ परिच्छिना ॥
वृ. sह साधूनां द्वौ कल्पौ क्षौमौ एकः कम्बलमयः, तत्र यदा ते प्राब्रियन्ते उदा एक्तः क्षौभोऽभ्यन्तरं प्राव्रियते, शरीर लग्नः प्राव्रियते इत्यर्थः, द्वितीयः क्षौमस्तस्योपरि, तृतीयः कम्बलमयस्तस्याप्युपीर, ततः प्रक्षालनकाले विश्रमणाविधिप्रारम्भे रात्रौ स्वप्न अभ्यन्तपरिभोगं सदैव शरीरेम सह संलग्नं परिभुज्यमानं क्षोभ कल्पमुपरि शेषकल्पद्रयाद्वहिस्त्रीणि दिनानि यावत्प्रावृणोति येन तत्स्थाः षट्पदिकाः क्षुधा पीड्यमाना आहारार्थम् अथवा शीतादिनापीड्यमानास्तं बहिः प्रावि ३यमाणंकल्पमहायान्तरे कल्पद्धये शरीरे वा लगन्ति, एष पथमा विश्रमणाविधिः, एवं त्रीणि दिनानि प्रावृत्य ततस्त्रीण्येव दिनानि यावद्रात्रा स्वापकाले नातिद्वार स्थापयति, किमुक्तं भवति ? - स्वापकाले संस्तारकतट एवं स्थापयति, येन प्रथम विश्रमणाविधिः, तत एका 'निशां' रात्रिं, तुः समुच्चये, स्वपन् स्वापस्थानस्यापरि लम्बमानमधामुखं शरीरलग्रप्रायपर्यन्तं प्रसारितं कृत्वा संस्थापयेत्, संस्थाप्य च पञ्चात्परीक्षेत, दृष्टव्या प्रावरणेन च षट्पदिका निभालयेत्, तद्यथा- प्रथमं तावद्दष्टया निभालयेत्, दृष्टव्या निभालिता अपियदिन दृष्टाततः सूक्ष्मषट्पदिकारक्षणार्थं भूयः शरीरे प्रावृणोति, येनताआहारार्थं शरीरेलगन्ति, एवंपरीक्षणेकृतेयदितानस्युस्तदाप्रक्षालयेत, अथस्युस्तहिंपुन- पुनर्निर्माल्य यदा न सन्तीति निश्चितं भवति तदा प्रक्षालयेत्, एवं सप्तभिर्दिनैः कल्पेशोदना, एतदनुसारेण शेषस्याप्युपधेः शोधना भावनीया । इह विश्रमणा प्रक्षालनीयस्यापरिभोगरूपा उक्ता, ततो यत्तस्य बहि- प्रावरणादिरूपः

[भा. ९]

Page #254

मूलं-४०
२५१ परिभोगःसपरमार्थतोऽपरिभोगइतिनतदा विश्रमणा विरुध्यते॥एनामेवगाथांभाष्यकृव्याख्यानयति. मू. (४१) घोवत्थं तिन्नि दिने उवरिं पाउणइ तह य आसन्नं । धारेइ तिनि दियहे एगदिनं उवरि लंबत॥
[भा. ११] वृ. इयं व्याख्यातार्था । अत्रेव विक्षमणाविधौ मतान्तरमाहमू. (४२) . केई एक्केवनिसि संवासेउंतिहा परिच्छंति।
पाउणइ जइन लग्गति छप्पझ्या ताहि घोवंति॥ वृ. केचिद् एके सूरय एवमाहुरेकैकां निशां' रात्रिं त्रिधा' त्रिभिःप्रकारः पूर्वोक्तैःसंवास्यतद्यथा-एकां निशां शोधनीयं कल्पं बहिः प्रातृणोति, द्वितीयां निशां संस्तारकतटे स्थापयति, तृतीयां तु निशां स्वपन् स्वापस्तानस्योपरिलम्बमानमधोमुखप्रसारितंशरीरलग्नप्रायपर्यन्तंस्थापयति, एवंत्रिधासंवास्य परीक्षन्ते' दृष्टव्या निभालयन्ति. निभालिताश्चेन्न दृष्टास्ततः सूक्ष्मषट्पदिकाविशोधनार्थं शरीरे प्रावृण्वन्ति, प्रावृते च यदि नलगंति' न लग्नाः प्रतिभासन्तेषट्पदिकास्ततः प्रक्षालयन्ति, लगन्ति चेत्तर्हि भूयो भूयस्तावदृष्टया शरीरप्रावरणनचपरीक्षन्तेयावन्नसन्तीतिनिश्चितंभवति,ततःप्रक्षालयन्तीति.एषोऽपिविधिरद्वषणात्समीचीनइवाऽऽचार्यस्यप्रनिभासतइतिमन्यामहे॥वस्त्रप्रक्षालनंचजलेनभवति,अतोजलग्रहणेविधिविशेषमाहमू. (४३) . निव्वोदिगस्स गहणं केई भाणेसु असुइपडिसेहो।
गिहिभायणेसुगहणं ठिय वासे मीसगंछारो॥ वृ.वर्षासुगृहच्छादनप्रान्तगलितंजलंनीबोदकंतस्य,इहयदिवर्षाकालदक्सिर्वोऽप्युधिःकथश्चित्सामग्यभावतो न प्रक्षालितस्तर्हि प्राप्ते वर्षे सति साधुभिनींवोदकस्य-गृहपटलान्तोत्तीर्णस्य जलस्य वस्त्रप्रक्षालनार्थे ग्रहणम्' आदानं कर्त्तव्यं, तद्वि रजोगुण्डितधूमधूम्रीकृतदिनकरातपसम्पर्कसोष्मतीव्रसंस्पर्शतः परिणत्वादचितम्, अतस्तद्वहणेन न काचिद्विराधना, नीव्रोदकस्य ग्रहणे केचिदाहुः-भाजनेषु' स्वपात्रेषु नीव्रोदकस्य ग्रहणं कर्त्तव्यमिति, अत्राऽऽचार्य आह- 'असुइपडिसेहो' 'असुइत्तिभावप्रधानोऽयं निर्देशः ततोऽयमर्थः- 'अशुचित्वाद्' अपवित्रत्वात्परोक्ति विधिना नीव्रोदकग्रहणस्यप्रतिषेधः, नीबोदकं हि मलिनंमलिनत्वाच्चाशुचिततः कथं येषुपात्रेषु भोजन विधीयते तेषु तस्य ग्रहणुपपन्नं भवति?,माभूतूलोके प्रवचनगर्दा यथाऽमी अशुचय इति, ततः 'गृहिभाजनेषु' गृहिसत्केषु कुण्डिकादिषु भग्नेषु तस्य नीव्रोदकस्य ग्रहणं,नीव्रोटकग्रहणं स्थिते निवृत्ते'वर्षे वृष्टौ, अन्तर्मुहार्द्रमितिगम्यते.अन्तर्मुहर्तेनसर्वात्मनापरिणमसम्भवात.नास्थित. किमित्याह-मीसगं'तिमिश्रकं, निपततिवर्षेनीव्रोदकंमिश्रभवति.तथाहि-पूर्वनिपतित मचित्तीभूतं तत्कालं तु निपतत्सचित्तमिति मिश्रं, ततः स्थिते वर्षे तत्प्रतिग्राह्यं, तस्मिंश्च प्रतिगृहीते तन्मध्ये क्षार:प्रक्षिप्यत, अपिचंक्षारप्रक्षेपसमलमपिजलंप्रसन्नतामाभजति.प्रसन्ननच जलनप्रक्षाल्यमांनान्याचार्या दिवासांसि सुतजांसि जायन्ते. तत एतदर्थमपि क्षार प्रक्षेपा न्यायः ।। सम्प्रति धावनगतमव क्रमविशेषमाहमू. (४४) गुरुपञ्चक्खाणिगिलाणसंहमाईण घावणं पुव्वं ।
. तो अप्पणो पुव्वमहाकडे य इयरे दुवे पच्छा॥ वृ. गुरुप्रत्याख्यानिग्लानशक्षादीना पूर्व प्रथम धावनं कुर्यात् ततः पवादात्मनः, इयमत्र भावनाइह साधुभिः- परमहितमात्मनःसमीक्षमाणैरवश्यंगुर्वादिषु विनयः प्रयोक्त व्यः, विनयलादेव सम्यगदर्शनज्ञानचारित्रवृद्धिसम्भवाद्, अन्यथादुर्विनीतस्यसतोगच्छवासस्यैवासम्भवतःसकलमूलहानिप्रसक्तेः,ततो धावनप्रवृत्तेनसाधुनाप्रथमतोगुरूणाम्-आचार्याणांवासांसिप्रक्षालनीयानि,ततःप्रत्याख्यानिना-क्षपकप्रभृतीनां

Page #255

पिण्डनिर्युक्तिः- मूलसूत्र
२५२
तदनन्तरं ग्लानानां ततोऽप्यनन्तरं शैक्षकादीनां, तत्र शैक्षा- अभिनवप्रव्रजिता आदिशब्दाद्वालादिपरिहग्रहः सूत्रे च' सेइमाईण' इत्यत्रमकारोऽलाक्षणिकः, 'ततः' तदनन्तरमात्मानः, इहसर्वेषामपि गुर्वादीनां यथायोगंत्रिवि - धान्यपिप्रक्षालनीयवस्त्राणि सम्भवन्ति, तद्यथा यथाकृतान्यल्पपरिकर्माणि बहुपरिकर्माणि च तत्रयानि परिकर्म्मरहितान्येव तथारूपाणि लब्धानि तानि यथाकृतानि यानि चैकं वारं खण्डित्वा सीवितानि तान्यल्परिकर्म्माणि, यानी च बहुधा खण्डित्वा सीवितानि तानि बहुपरिकर्माणि, ततस्तत्रापि धावनक्रममाह'पुव्वमाहागडे 'यत्ति, ‘पूर्वे' प्रथमं सर्वेषामपि यथाकृतानिवासांकिधावयेत्, पश्चात्क्रमेण इतरे द्वे, किमर्थमिति चेत् ? उच्यते-विशुद्धाध्वयसायस्फातिनिमित्तं, तथाहि यान्यल्पपरिकर्माणि तानि बहुकम्मपिक्षया स्तोकसंयमव्याधातकारीणि भवन्तीति तदपेक्षया शुद्धानि, तेभ्योऽपि यथाकृतान्यतिशुद्धानि, मनागपि पलिमन्थदोषकारित्वाभावात्, ततो यथा यथापूर्वं पर्वं शुद्धानिप्रक्ष्याल्यन्ते तथा तथा संयमबहुमानवृद्धिभावतो विशुद्धाध्यवसायस्फातिरिति पूर्वं यथाकृतानीत्यादिक्रमः ।। सम्प्रतिप्रक्षालनक्रियाविधिमुपदर्शयतिमू. (४५) अच्छोडपिट्टणासु य न धुवे धोए पयावणं न करे ।
परिभोग अपरिभोगे छायावह पेह कल्लाणं ॥
वृ. इह वस्त्राणि धावन आच्छोटनपिट्टनाभ्यां न धावेतं, तत्र आच्छोटनं रजकैरिव शिलायामास्फालनं पिट्टनं- धनही नरण्डारमणीभिरिव पुनः पुनः पानीयप्रक्षेपपुरस्सरमुद्वत्त्यत्प्रिट्टनेन कुट्टनं, सूत्रे च सप्तमी तृतीयाऽर्थे, यथा 'तिसु तेसु अलङ्किया पुहवी' इत्यादौ, तुशब्दोऽनुक्तसमुच्चयार्थः, स च पाणिपादेन प्रमुज्य प्रमुज्य यतनया प्रक्षालयोदिति समुचिनोति, ततो 'धौते' प्रक्षालिते, धावन जलस्पर्शजनितशीतापनोदायात्मनो वस्त्रस्य वा शोषणायाग्रेः प्रतापनंन कुर्यात्, माभूत् धावनजलाद्रींभूतहस्तादितो वस्त्रतोवा कथिञ्चबिन्दुनिपातेनाग्रिकायविराधना, यद्येवं तर्हिकथंवस्त्रस्य शोषणकर्त्तव्यभिति शोषणविधिमाह - परिभोग्यानि अपरिभोग्यानि च यथाक्रमं छायाऽऽतयोः शोषयेत्स, सूत्रे च विभक्ति लोप आर्षत्वात्, परिभोग्येषु हि वस्त्रेषु तथापूर्वं शोधितेष्वपिकथञ्चित् षट्पदिका - सम्भवन्ति, साचप्रक्षालनकाले तथापमर्दिताऽपि कथञ्चिज्जीविता सती दिनकराऽऽतपसम्पर्के भ्रियन्ते, ततस्तद्रक्षणार्थं तानि छायां शोषयेत्, इतराणि त्वातपे, दोषाऽभावत्, तानि च छायायामातपे च शोषार्थं विसारितानि निरन्तरं 'पेहि' त्ति प्रेक्षेत, येन परास्कदिनो नापहरन्ति, इह पूर्वोक्ताविधिना यतनापुरस्सरमपि धाव्यमाने वस्त्रेषु कथञ्चिद्वायुविराधनारूपः षदिकोपमर्दादिरूपो वाऽसंयमोऽपि सम्भाव्यते, ततस्तच्छुद्धयर्थं तस्य साधोर्गुरुणा कल्याणसंज्ञं प्रायश्चितं देयम् ॥ तिविहो तेडक्काओ सच्चित्तो मीसओ य अच्चित्तो ।
मू. (४६)
सच्चित्तो पुन दुविहो निच्छयववहारओ चेव ॥
वृ. त्रिविधस्तेजस्कायः, तद्यथा- सचित्तों मिश्रोऽचित्तश्र, सचित्तः पुनर्द्विविधः- निश्रयतो व्यवहारतच । निश्रयव्यवहाराभ्यामेव सचित्तस्य द्वैविध्यमाह
मू. (४७/१) इट्टगपागाईणं बहुमज्झे विज्जुमाइ निच्छयओ । इंगालाई इयरोत्ति
वृ. इष्टकापाकः प्रतीतः, आदिशब्दात् कम्भकारपाकेक्षुरसकथनतुल्या (चुल्ल्या) दिपरिग्रहः, तेषां च बहुमध्यर्भागे विद्युदादिश्र, विद्युदुल्लाप्रमुखेतजस्कायो निश्रयतः सचित्तः, शेषस्त्वङ्गारादिकाः, 'अङ्गार' ज्वालारहितोऽग्निः, आदिशब्दाद् ज्वालादिपरिग्रहः, व्यवहारतः सचित ॥ सम्प्रति मिश्रं तेजस्कायमाहमुम्मुरमाईउ मिस्सो उ ।
मू. (४७/२)
वृ. 'मुर्मुरः' कारीषोऽग्निः, आदिशब्दादर्द्धविध्यातादिपरिग्रहः इत्यंभूतो मिश्र इति ।।

Page #256

२५३
मूलं-४८ मू. (४८) ओयणवंजनपानगआयामुसिणोदगं च कुम्मासा।
- डगलगसरक्खसूई पिप्पलमाई उ उवओगो॥ वृ. ओदनः-शाल्यादि भक्त व्यञ्जनं-पत्रशाकतीमनादि पानकं-काञ्जिकं, तत्र ह्यवश्रावणं प्रक्षिप्यते, ततस्तदपेक्षयाकाश्चिकस्याग्निकायताआयामम्-अवश्रावणम् उष्णोदकम्-उद्धृत्तत्रिदण्डम्, एतेषांचपदानां समाहारद्वन्द्वः, चकारो मण्डकादिसमुश्चयार्थः, 'कुल्माषाः' पक्का माषाः, एते चौदनादयोऽग्निनिष्पन्नत्वेनाग्निकार्यत्वादग्गयोव्यपदिश्यन्ते, भवतिचतत्कार्यत्वातच्छब्देन व्यपदेशोयथाद्रम्मोभक्षितोऽनेनेत्यादौ, ओदनादयश्चाचित्तास्तत एतेषामचित्ताग्निकायत्वेनाभिधानं न विरुध्यते, तथा 'डगलकाः' पक्वेष्टकानां खण्डानि 'सरजस्कः' भस्म 'सूची' लोहमयी वस्त्रसीवनिका, अथवा सरक्खसूइत्ति रक्षा-भस्मसह रक्षया वर्ततेइतिसरक्षासूची,किमुक्तं भवति?-रक्षासूचीचेति, पिप्पलकः किश्चिद्रकःक्षुरविशेषः, आदिशब्दान्नखरदनि-कादिपरिग्रह:एतानिइतिसरक्षासूची, किमुक्त भवति?-रक्षासूचीचेति, पिप्ललकः किञ्चिद्वक्र: क्षुरविशेषःआदिशब्दान्नखरदनिकादिपरिग्रह. एतानिचङगलकादीनिपूर्वमग्निरूपतयापरिणतान्यासीरन्, ततो भूतपूर्वगत्या सम्प्रत्यप्यग्निकायत्वेनव्यपदिश्यन्तेऽचित्तानिच, न चैतेषामचित्तानिकायत्वाभिधाने वि रोधः। सम्पत्यचित्ताग्निकायस्यप्रयोजनमाह- ‘उवओगो'एतेषामोदनादीनांयउपयोगी-भोजनादावुपयुज्यमानतातदचित्ताग्निकायेनसाधूनांप्रयोजनं,द्रव्यादिभेदाच्य चतुर्विधत्वमचित्ताग्निकायस्यप्रागिवयथायोगं भावनीयम्॥ उक्तस्तेजस्कायणियपिण्डः सम्प्रतिवायुकायपिण्डमहामू. (४९) वाउक्काओ तिविहो सच्चित्तोमीसओ य अच्चित्तो।
सच्चित्तो पुन दुविहो निच्छयववहारओचे॥ वृ. वायुकायस्त्रिविधः, तद्यथा-सचित्तो मिश्रोऽचिंत्तश्च, सचित्तः, पुनर्द्विधा-निश्चयतो व्यवहारतश्च॥ एतदेव निश्चयव्यवहाराभ्यां सचित्तस्य द्वैविध्यमचित्तं चाहमू. (५०) सवलय घनतनुवाया अइहिम अइदुहिने यनिच्छयओ।
ववहार पाइणाई अक्कंताई य अच्चित्तो॥ वृ. सह वलयैवर्तन्ते इति सवलया ये 'धनतनुवाय'त्ति वातशब्द: प्रत्येकमाभिसम्बध्यते, धनवातास्तनुवाताच, किमुक्तं भवति?-ये नरकपृथिवीनां पार्थेषु धनवातास्तनुवाता वा वळयाकारणे व्यवस्थिता वलयशब्दवाच्याः, येनचनरकपृथिवीनामेवावस्ताद्घनवातास्तनुवाताश्च, तथा अइहिमअइद्दिने अति अतिशयेन हिमे निपतति अतिशयेन च 'दर्दिन मेघतिमिरे मेधैर्गगनमण्डलस्याऽऽच्छादने ये वायवः, एष सर्वोऽपि, वायुकायो निश्चयतः सचितः, अतिहिमातिदुर्दिनाभावे तु यः 'प्राचीनादिवातः' पूर्वादिदिग्वातः स व्यवहारतः सचितः, यस्तु आक्रान्तदिकः' आक्रान्तपादिसमुत्थप्रभृतिकः पश्चमकारो वक्ष्यमाणस्वरुपः सोऽचित्त इति। आक्रान्ता दिस्वरुपमेवाहमू. (५१) अक्रतधताघाने देहानुए यपीलियाइसुय।
अचित्त वाउकाओ भणिओ कम्मट्ठमहणेहिं॥ वृ. आक्रान्ते-पादनाक्रान्तेकर्दमादीयोवाताचिदितिशब्दकुञ्जन्समुच्छलति,यथाध्मातेमुखवातमृत इत्यादौ वर्तत्तयोवा घोणे तिलपीडनयन्त्रेतिलपीडनवशात्सशब्दं विनिर्गच्छन्नपुलभ्यते, यश्च देहागुनतः' शरीराश्रितः, उच्छवासनिःश्वासवातानिसर्गरूपः, 'पीलितं' सजलं निथोत्यमानं वस्त्रादि, आदिशब्दातालवृन्तादिपरिग्रहः, तेषु चयः सम्भवति वातः एषपञ्चप्रकारोऽपि वातःकर्माष्टकमयनैरचित्तः प्रतिपादितः।

Page #257

२५४ .
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं सम्प्रति मिश्रं वायुकायं प्रतिपिपादयिषुर्दत्यादिस्थस्याचित्तवातकायस्य जले स्थितस्य क्षेत्रमाश्रित्य स्थलस्थितस्य (च) कालमाश्रित्याचित्तादिविभागमाहमू. (५२) . हत्थसयमेगगंता दइओ अच्चित्तु बीयए मीसो।
तइयंमि उसच्चित्तो वत्थी पुणपोरिसिदिनेसु॥ व. इदोद्धर्वमपाटितेनापनीतमस्तकेन निकर्षितचन्तिर्वर्तिसस्थिादिकचवरेणापरचर्ममयस्थिगलकस्थगितापानाच्छिद्रेणसङ्कीर्णमुखीकृतग्रीवान्तर्विवरेणाजापश्वोरन्तरस्यशरीरेमनिष्पन्नश्चर्ममयः प्रसेवकः कोत्थलकापरपर्यायो दृतिः, वातकायोऽचित्तः, प्रथमे च हस्तशतेऽतिक्रान्ते सति द्वितीये प्रविशन् मिश्रो भवति, स च मिश्रस्तावद्भवति यावद् द्वितीयहस्तशतपर्यन्तः ततो द्वितीये हस्तशतेऽतिक्रन्ते तृतीये प्रविशन सचित्तो भवति, तत ऊद्धर्व सचित्त एव, अथवैकस्मिन्नेव हस्तशते गमनेन आगमनेन पुनर्गमनेन क्रमेणाचित्तत्वादि कमवगन्तव्यं,यदिवा-हस्तशतगमनकालं परिभाव्यैकस्मिन्नपि स्थाने जलमध्यस्थितस्योक्त क्रमेणाचित्त-त्वादिकं परिभावनीयं, इतिग्रहणं चोपलक्षणं तेन वस्तावप्येवं दृष्टव्यं, बस्तिथ दृतिवत्स्वरूपतोभावनीयः, नवरमपरचममयस्थिग्गलकस्थगितग्रीवान्तर्विवरोऽतिविष्टमुखीकृतपाश्चात्यप्रदेशः स विज्ञेयः, तथा 'वत्थी पुनपोरसिदिनेसु'त्तिस्थले स्निग्धंरुक्षंचकालमाश्रित्य बस्तिः' वस्तिस्थो वातःउपलक्षणमेतत्,तेनदतिस्थोऽपिवातःस्थलस्यःस्निग्धरूक्षंचकालमधिकृत्ययथाक्रमपौरुषीषुदिनेषु चाचित्तादिरूपोवेदितव्यः॥ एनमेव गाथाऽवयवं भाष्यकृद् व्याख्यानयति. . मू. (५३) निद्धेयरोयकालो एगंतसिणिद्धमज्झिमजहन्नो।
लुक्खोवि होइ तिविहो जहन्न मन्झो य उक्कोसो॥ [भा. १२] म्. (५४)
एगंतसिणिद्धंभी पोरिसिमेगं अचेअणो होइ।
बिइयाए संमीसो तइयाइ सचेयणो वत्थी॥ मू. (५५) मज्झिमनिद्धे दो पोरिसीअच्चित्तमीसओ तइए। चउत्थीए सचित्तोपवणो दइयाइमज्झगओ॥
[भा. १४] मू. (५६) पोरिसितिगमच्चित्तो निद्धजहन्नंमि मीसग चउत्थी। सच्चित्त पंचमीए एवं लुक्खेऽवि दिन वुड्डी॥
[भा. १५] वृ. इह कालः सामान्यतो द्विविधः, तद्यथा-स्निग्धो रूक्षश्च, तत्र यः सजलः सशीतश्च स्त्रिग्वः, उष्मो रुक्षःस्निग्धोऽपित्रिधा, तद्यथा-एकान्तस्निग्धोमध्ययोजधन्यश्च,तत्रएकान्तस्निग्धःअतिस्निग्धः,रूक्षोऽपि विधा,तद्यथा-जधन्योमध्यमउत्कृष्ट-,उत्कृष्टोनामअतिशयेनरूक्षः, तत्रैकान्ताहिग्धकालेबस्तिगतोवायु. कायः उपलक्षणमेतत् तेनं दृत्तिस्थोऽपिएका पौरुषीं यावदचेतनो भवति, दतियस्यास्तुपौरुष्याः प्रारम्भेऽपि मिश्रः, सचतावद्यावत्परिपूर्णा द्वितीयापौरुषी, तृतीयस्यांतुपारुष्यामादितएव सचितः, ततः ऊद्वर्वसचित्त एव, मध्यमे तु स्निग्धकाले द्वै पौरुष्यो यावदचित्तस्तृतीयस्यां तु पौरुष्यां मिश्रः, चतुर्थ्यां सचेतनः, जधेन्य चस्निग्धका ले दत्यादिमध्यगतो वायुः पौरुषीत्रिकं यावदचित्तः, चतुर्थपौरुष्या मिश्रः, पञ्चम्यां तु सचेतनः, एवं रुक्षेऽपि द्रष्टव्यं केवलं तत्र दिनवृद्धिः कर्त्तव्या सा चैवं जघन्यरूक्षकाले बस्त्यादिगतः पवनो दिनमेकमचित्तो द्वितीये दिने मिश्रस्तुतीये सचित्तः, मध्यमरूक्षकाले दिनद्वयमचित्तस्तृतीयदिने मिश्रश्चतुर्थदिने सचेतनः, उत्कृष्टरूक्षकाले दिनत्रयमचित्तश्चतुर्थदिने मिश्रः पञ्चमादिने सचितः ।। सम्प्रत्यचित्त वायुकायप्रयोजनमाह
त्था॥

Page #258

मूलं- ५७
मू. (५७)
इणवत्थिणा वा ओयण होज्ज वाउणा मुनिना । लन्नमिव होज्जा सचित्तमीसे परिहरेज्जा |
२५५
वृ. 'दृतिना' दृतिस्थेन 'बस्तिना' बस्तिस्थेन वेति समुचये नद्याद्युत्तारे प्रयोजनं भवेद्वायुना मुनेः अनेन जलस्योवायु-र्गृह्यते, अथवा 'ग्लानत्वे' मन्दत्वे सतिवायुना प्रयोजनं भवति, क्वापिहि रोगे दृत्यादिना संगृह्य वातोऽपानादौ प्रक्षिप्यते, अनेनस्थलस्योगृहीतः, सचित्तमिश्रौयुयन्तनः परिहरेत्, जलमध्येत्वशक्ये परिहारे प्रायश्चित्तं पश्चादभिगृह्णीयात् ॥ तदेवमुक्तो वायुकायपिण्डसम्प्रति वनस्पतिकायपिण्डमाहartaइकाओ तिविहो सचित्तो मीसओ य अचितो ।
मू. (५८)
सच्चित्तो पुन दुविहो निच्छयववहारओ चेव ॥
वृ. वनस्पपितकायस्त्रिविधः, तद्यथा-सचित्तो मिश्रोऽच्चित्तच, सचित्तः पुनर्द्विधा, तद्यथा - निश्चयतो व्यवहारतश्च ॥ इदमेव निश्रयव्यवहारभ्यां सचित्तस्य द्वैविध्यं मिश्र च प्रतिपादयतिसव्वोऽवऽनंतकाओ सचित्तो होइ निच्छयनयस्स ।
मू. (५९)
ववहारस्स य सेसो मीसो पव्वायरोट्टई ॥
वृ. निश्चययनयस्य मतेन सर्वोऽपि 'अनन्तकायः' वनस्पतिकाय: सचित्तो भवति, शेषः पुन- 'प्रत्येक' निम्बाम्रादिकः 'व्यवहारस्य' व्यवहारनस्य मतेन सचित्तः, मिश्रो म्लानलोट्टादि-, तत्र प्रम्लानः सर्वोऽपि वनस्पतिकायोऽर्द्धशुष्कोज्ञेयः, तत्रहि-योऽशः शुष्कः सोऽचित्त शेषस्तुसचित्तइति मिश्रः, 'लोट्ट' घरट्टदिचूर्णः, तत्रकाचिन्नखिकाःसम्भवन्तिताश्रसचित्ताः शेषस्तचित्त इतिमिश्रः, आदिशब्दात्तत्काल- दलितकणिक्कादिपरिग्रहः, तत्रापि कियन्तोऽवववा अद्याप्यपरिणता इति सचित्ता- कियन्तस्त्वचित्ता इति मिश्रता ॥ मू. (६०) पुप्फाणं पत्ताणं सरडुफलाणं तहेव हरियाणं ।
मि मिला मी नायव्वं जीवविप्पजढं ॥
वृ. पुष्पाणां पत्राणां 'शलादुफलानां' कोमलफलानां, तथा 'हरितानां व्रीहिकादीनां 'वृन्ते' प्रसवबन्धने ' म्लाने' शुष्कप्राये ज्ञान्तव्यं स्वरूपं जीवविप्रमुक्तम् ॥ सम्प्रत्यचित्तवनस्पतिकायस्य प्रयोजनमाहमू. (६१) संस्थारपायदंडगखोमिय कप्पा य पीढफलगाई।
ओसहभेसज्जाणि य एमाइ पओयणं बहुहा ॥
वृ. येऽमी 'संस्तारकादयः' शय्यापट्टदायः यतिभिरभिसङ्गृह्यन्ते, यानि च पात्राणि ये च 'दण्डकाः' दण्डविदण्डादयः, यौचक्षौमौकल्पौयच्च पीठफलकादिकम्, अत्रादिशब्दत्कपलिकादिपरिग्रहः, यानि औषधानिभेषजानिचेत्येवमादिकं 'बहुधा' बहुप्रकारं प्रयोजनमत्तिचनवनस्पतिकायस्य, इह 'औषधानि ' केवलहरीतक्यादीनि 'भेषजानि तु तेषामेव द्रयादीनामेकमत्र मीलित्वा चूर्णानि, यद्वाऽन्तरूपयोगीन्यौषधानि बहिरूपयोगीनि प्रलेपादीनि भेषजानि ॥ उक्तं । वनस्पतिकायपिण्डः, सम्प्रति द्वीन्द्रियादिपिण्डचतुष्टयं प्रतिपिपादयिषुस्तत्प्रयोजनं चोपचिक्षिप्सुरिदमाह
मू. (६२)
बियतियउचरो पंचिंदिया य तिप्पभिइ जत्थ उ समेति ।
सट्टा सट्टा सो पिंडो तेण कज्जमिणं ॥
वृ. यत्रमेलके स्वस्थाने स्वस्थाने स्वेषाम्, आत्मीयानां स्थानम् - अवस्थानं यत्रतत्र, सजातीय वर्गरूपे इत्यर्थः, द्विचितुष्पञ्चंन्द्रियास्त्रिप्रभृतयः संयन्ति - एकत्र संश्लिष्टा भवन्ति, तद्यथा त्रयः त्रयः चत्वारः चत्वार इत्यादि, विप्रभृतिग्रहणं चोपलक्षणं, तेनद्वौ द्वावपियत्रसंश्लिष्यतः सपिण्डः स्वस्थाने स्वस्थाने इति भूयोऽपि

Page #259

२५६
पिण्डनिर्युक्तिः- मूलसूत्रं
सम्बध्यते, तयोऽयमर्थः तेषां द्विन्द्रियादीनां स्वजातौ स्वजातौ सपिण्डो वेदितव्यः, सोऽपि चत्रिधा, तद्यथासचित्तो मिश्रोऽचित्तच, तत्र सचित्तस्त्रिप्रभृतीनां अक्षादीनां जीवतामेकत्र संश्लेषण मिलनं, मिश्रस्तेषामेवकेषाञ्चितज्जीवतां केषाञ्चिन्मृतानमेकत्र संश्लेषः, अचित्तोजीवविप्रमुक्तानांतेषामेवाक्षादीनामेकत्रमिलनं, तेन च पिण्डेन अत्र जातावेकवचनं 'तैः' द्वीन्द्रियादिपिण्डै: 'कार्ये' प्रयोजनम्, 'इदं' वक्ष्यमाणम् ॥ मू. (६३) astrपरिभोगो अक्खाण ससिप्पसंखमाईणं । तेइंदियाण उद्देहिगादिजं वा वए वेज्जो ॥ चउरिंदियाण मच्छियपरिहारो आसमच्छिया चेव ॥
मू. (६४ / १)
वृ. इह साधोर्नीन्द्रियादीनां यथासम्भवं प्रयोजनं द्विधा, तद्यथा शब्देन शरीरेण च, तत्र शब्देन प्रयोजनं शुकनादिपरिभावने, तथाहि-शङ्खशब्दमाकर्ण्यमानंप्रशस्तं महाशकुनमामन्ति शाकुनिकाः, शरीरेण प्रयोजनं त्रिधा, तद्यथा- सम्पूर्णेन शरीरेण तदेकदेशेन शरीरसम्पर्कसमुद्भतेन चान्येन वस्तुना, तत्रामीषां चतुर्णामपि प्रयोजनानां मध्ये किमपि केषाञ्चित्साधूनामपयोगवद्भवति, केषाञ्चित्तु चत्वार्यपि, तत्र द्धीन्द्रियाणां सम्पूर्णशरीरेण प्रयोजनं साक्षादभिधत्ते - द्वीन्द्रियाणां 'परिभोगः ' उपयोगोऽक्षाणां 'सुशुक्ति शङ्खादीनां' शुक्तिशङ्कादिसहितानां, तत्र 'अक्षा:' चन्दकाः 'शुक्त यः' सुप्रतीताः पत्र स्वातिनक्षत्रसम्भविजलम्पर्कतो मौक्तिकानि जायन्ते, 'शङ्काः ' शम्बूकाः, आदिशब्दात्कपर्व्वादिपरिग्रहाः, तत्राक्षाणां कपर्दकादीनां चोपयोगः समवसरणस्थापनादौ शङ्खशुक्ति कानां चक्षुःपुष्पकाद्यपनोदादौ, त्रीन्द्रियाणां परिभोगमाह-त्रीन्द्रियाणां परिभोग उद्देदिकादि, इह उद्देहिकाशब्देन उद्देहिकाकृतवल्मीकमृत्तिका परिगृह्यते, आदिशब्दादन्यस्याप्येवंविधस्य त्रीन्द्रियमृत्तिकादेः परिग्रह- सपरिभोगः परिभोगविपयत्वात्, यद्वाऽत्रकर्म्मसाधनः परिभोगशब्दो विवक्षणीयः परिभुज्यतेइति परिभोगः- परिभुज्यमानता (स) चउद्देहिकामृत्तिकादेः सर्पदंशादौ दाहोपशमनाय वेदितव्यः, यद्वा-किमपि वैद्यस्त्रीन्द्रियविशेषशरीरादिकं वाह्यप्रलेपादिनिमित्तं वदेत् तद्वा परिभोगस्त्रीन्द्रियाणां तथा चतुरिन्द्रियाणां मध्ये भक्षिकाणां परिहारः पुरीषं परिभोगः, तद्भि धमननिषेधादौ प्रत्यलमुपवर्ण्यते, यद्वाअश्वमक्षिका उपज्युते अक्षिभ्योऽक्षरसमुद्धरणाय चैवेति एवंप्राय चतुरिन्द्रियपरिभोगसमुचयार्थः ॥ पंचेंदियपिंडंमि उ अव्ववहारी उनेरइया ॥
मू. (६४/२) वृ. पञ्चेन्द्रियपिण्डे उपयोगविषयतया परिभाव्यमाने सर्वोऽपि तिर्यगादिपिण्डो यथायोगमुपयोगं समायाति, नैरयिकाः पुनः 'अव्यवहारिणः' अनुपयोगनि ॥ तत्र पञ्चेन्द्रियतिर्यगुपयोगमाहमू.. (६५) चम्मट्ठिदंतनहरोमसिंगअविलाइछगणगोमुत्ते ।
वीरदधिमाइयाण य पंचिंदियतिरियपरिभोगो ||
वृ. पञ्चेन्द्रियतिरथां परिभोगश्रर्मास्थिदन्तखरोमश्रृङ्गाविलादिच्छगणणोमूत्रे क्षीरदध्यादीनां च तत्र चर्म्मणः परिभोग- क्षुरादिधरणार्थ कोशकादिकरणं, अस्थ्नो गृछ्रनखिकादेः, तद्धि शरीरस्फोटापनोदाद्यर्थं वाह्यादौ वध्यते, दन्तस्य शूकरदंष्टायाः, साहिदष्टिषुपुष्पिकापनोदायघषित्वा क्षिप्यते, नखानां जीवविशेषसत्कानां, तन्निपन्नो, हिकम्बलः साधूनामुपयोगवान्, श्रृङ्गमहिष्यादिसत्कस्य, तद्विमार्गे गच्छात्परिभ्रष्टानां . साधूनां मीलनाय वाद्यते, तथाऽविलादिछगणस्य गङ्गरिकाया गड्डुकस्य वा, आदिशब्दादन्येषां च पुरीषस्य, गोमूत्रस्य पामाद्युपमर्दने, क्षीरदीनां भोजने ॥ सम्प्रति मनुष्यस्य सचित्तादिभेदात् त्रिविधस्याप्युपयोगमाहमू. (६६) सच्चित्ते पव्वाण पंथुवएसे य भिक्खदानाई । सीसट्ठिग अच्चित्ते मीसट्ठिसक्खपहपुच्छा ॥

Page #260

मूलं- ६६
२५७
वृ. सचित्ते इति षष्ठीसप्तम्योरर्थं प्रत्यभेदात् सचित्तस्य मनुष्यस्य प्रयोजनं पथि पुष्टे 'उपदेशः ' कथनं, तता भिक्षादानम्, आदिशब्दार्द्धसत्यादिदानं चोपयोगः, शिरसोऽस्थि, तद्धि लिङ्गे व्याधिविशेषापनोदाय घर्षित्वा दीयते, यद्वा कदाचित्कचित्परिरुष्टो राजादिः साधूनां विनाशाया कृतोधमो भवेत, ततस्ये साधवः शिरोऽस्तिकमादाय कापालिकवेषेण नंष्ट्रा देशान्तरं व्रजितुमिच्छन्तीत्ति तेन प्रयोजनं, तता मिश्रस्य, मनुस्यस्योपयोगः, 'अट्टिसरक्खि 'त्ति 'अस्थिमिः' आभरणकल्पैः भूषितस्य सरजस्कस्य सरक्षाकस्य वा भस्मावगुण्ठितवपुप्कस्येत्पर्थः, कापालिकस्य पार्श्वे यत्पथि विषये प्रच्छनम् ॥
मू. (६७)
खमगाइ कालकज्जाइएस पुच्छिज्ज देवयं कचि । पंथे सुभासु वा पुच्छेज्जह दिव्व उवओगो ॥
वृ. क्षपकादिः, आदिशब्दादनाऽऽचार्यादिपरिग्रहः, क्षपकस्य हि तपोविशेषाकृष्टत्वेन प्रायः समासन्ना एव देवता भवन्ति तत इह साक्षात्क्षपकग्रहणं कृतं, 'कालकार्यम्' मरणरूपं प्रयोजनं, तदादिकेषु प्रयोजनेपस्थितेषु काश्चिद्देवतां पृच्छेत्, तथा पथिविषयेषु 'शुभाशुभे' सापायत्वे निरपायत्वे वा देवतां काञ्चन पृच्छेत्, एष‘दिव्यउपयोगः’देवताविषयउपयोगः।। तदेवंसचित्तादिभेदभिन्नस्त्रिप्रकारोऽपि द्रव्यापिण्डः प्रत्येकं पृथिवीकायादिभेदान्नविध उक्तः, , सम्पत्येतेषामेव नवानां पृथिवीकायादीनां द्वयादिमिश्रणतो मित्रं द्रव्यपिण्डम्मू. (६८) अह मीसओ य पिंडो एएसिं चिय नवह पिंडाणं ।
दुगसंजोगाईओ नायव्वो जाव चरमोत्ति ॥
वृ. अथेत्यानन्तर्यद्योतेने, केवलपृथिवीकायादिपिण्डभिधानानन्तरंमिश्रकपिण्डोव्याख्यायते इतिद्योतयति, 'मिश्रकः' सजार्तायविजातीयद्रव्यमिश्रणात्मकः पिण्डः एतेषामेव नवानां पिण्डानां द्वयादिसंयोगात्मको ज्ञातव्यः, तद्यथा- पृथिवीकायोऽप्कायश्चेति द्विकसंयोगे प्रथमो भङ्गः, पृथिवीकायस्तेमजकास्य इति द्वितीयः, एवं द्विकसंयोगे षट्त्रिशद्भङ्गाभावनीयाः, तता त्रिकसंयोगे पृथिवीकायोऽप्कायस्तेजकास्य इति प्रथमो भङ्ग पृथिवीकायोऽप्कायो वायुकाय इति द्वितीयः एवं त्रिकसंयोगे चतुरशीतिर्भङ्गाः, तथा चतुष्कसंयोगे पृथिवीकायोऽप्कायस्तेजस्कायो बायुकायइतिप्रथमोभङ्गः, पृषिवीकायोऽप्कायस्तेजस्कायो वनस्पतिकाय इति द्वितीयः, एवं चतुष्कसंयोगे षड्विंशं शतं भङ्गानां भावनीयं, पञ्चकसंयोगेऽपि षड्विशं शतं षङ्कसंचोगे चतुरशीतिः सप्तकसंयोगे षट्त्रिंशत्, अष्टकसंयोगे नव, नवकसंयोगे एकः, सर्वसङ्ख्यया भङ्गानां पञ्च शतानि यधिकानि, एतेषां च भङ्गानामानयनार्थमियं करणगाथा -
उभयमुहं रासिदुगं हिट्टिल्लानंतरेण भय पढमं । लदह रासिविभत्ते तस्सुवरि गुणित्तु संजोगा ।।
अस्याक्षरगमनिका-इहनवानां पदानां द्व्यादिसंयोगभङ्गा आनेतुमभिप्रेतास्ततस्तावत्प्रमाणौ द्वौ राशी उभयमुखास्थाप्यते, स्थापनाचेयं १२३४५६७८९/९८७६५४३२१ अत्रैकस्योपरिनवकः, ततपूर्यन्तवर्त्तिन एककस्यानन्तरेण द्विकलक्षणेनोपरितनराशा प्रथमङ्कं नवकरूपं भजेत्-तस्य भागहारं कुर्यात्, ततो लब्धाः सार्द्राश्रित्वारः, तेन च सार्द्धचतुष्केणाधोराशिनोपरितेन प्रथमेऽङ्के विभक्ते लब्धेन तस्य द्विकलक्षणस्याङ्कस्योपरितनमङ्कमष्टकलक्षणं गुणयेत्-ताऽयेत्, जाता षट्त्रिंशत् इत्थं च गुणयित्वा 'संयोगा- ' संयोगभङ्गावाच्या:, यथादिकसंयोगेभङ्गा षट्त्रिंशदिति, ततो भूयोऽपित्रिकसंयोगभङ्कानयनाय प्रथमादरहिता करणगाथा व्यापार्यते, अधस्तने राशौ स्थितेन द्विकादनन्तरेण त्रिकेणोपरितनराशिव्यवस्थितं त्रिकोपरितनसप्तक॑रूपाङ्कापेक्षया आद्यं षट्त्रिंशद्धपमङ्कं भजेत्, ततो लब्धा द्वाद्शतैश्राधोरशिनोपरितेनेऽङ्के, विभक्ते लब्धैस्त्रिकलक्षणस्याङ्कस्योपरितनं सप्तकलक्षणमङ्कं गुणयेत्, गुणिते च सति जाताश्चतुरशीतिः 26117

Page #261

२५८
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं एतावन्तस्त्रिकसंयोगेष्वपि भङ्गा आनेतव्याः, यावन्नवकसंयोगे एको भङ्गः, तथा चाह - 'जाव चरिमो'त्ति तावद्विकसंयोगादिको मिश्रपिण्डो ज्ञातव्यो यावञ्चरमो नवकनिष्पन्न एकसङ्खयो मिश्रपिण्डः, स च लेपमधिकृत्योपदीते, इहाक्षस्य धुरिभ्रक्षितायां रजोरूपः पृथिवीकायो लगति, नदीमुत्तरतोऽप्कायः, लोहामयावपनघर्षणे तेजकास्यः, यत्र तेजस्तत्र वायुरिति वायुकायोऽपि, वनस्पतिकायो घूरेव, द्वित्रिचतुरिन्द्रियाः सम्पातिमाः सम्भवन्ति, महिष्यादिचर्ममयनाङिकादेच घृष्यमाणस्यावयरूपः पञ्चेन्द्रियपिण्डः, इत्थंभूतेन चाक्षस्य खञ्जनेन लेपः क्रियते इत्यसावुपयोगी, इतिशब्दो मिश्रपण्डिसमाप्तर्थः, एतावानेव द्रव्यपिण्डो मिश्रः सम्भवतीति।सम्पत्यस्यैव मिश्रपिण्डस्य कानिचिदाहरणान्युपदर्शयतिमू. (६९) सोवीरा गोरसासव वेसण भेसज्ज नेह साग फले।
पोग्गल लोण गुलोयण नेगा पिंप्फा उसंजोगे॥ वृ. 'सौवीरं' काञ्जिकं,तच्याप्कायतेजस्कायवनस्पतिकायादिपिण्डरूपं, तथाहि-तत्राप्फायस्तएडुलघावनं तेजस्कायोऽवश्रावणं वनस्पतिकायस्तण्डुलावयवा यत्सम्पर्कतस्तण्डुलोदकं गडुलमुपजायते, लवणवयवाश्चकेचनतत्रलवणसम्मिश्रतण्डुलोदकादिभिःसहपतन्तिततस्तत्रपृथिवीकायोऽपिसम्भवतीति, एवमन्यत्रापि भावना खधिया, कर्त्तव्या, तथा 'गोरसं' तक्रादि, तच्चाप्कायत्रसकायसम्मिश्रंभवति, तथा 'आसवः' मद्यं, तच्चाप्कायतेजस्कायवनस्पतिकायादिपिण्डरूपं, 'वेसनं जीरकलवणादि, तञ्च वनस्पतिपृथिवीकायादिपिण्डरूपं, 'भेषजं' यवागूप्रभृति, तञ्चाप्कायतेजस्कायवनस्पतिकायपिण्डरूपं, 'स्नेहः' द्युतवशादि, तश्च तेजस्कायत्रसकायादिपिण्डरूपं, 'शा कः' वत्थुलभर्जिकादिरूपः, स च वनस्पतिकाय. पृथिवीकायसत्रकायादिपिण्डरूपः, ‘फलम्' आमकलादि, तश्चेह पकं ग्राह्यं ततस्तदपीत्थमेव भावनीयं, 'पोग्गलं' मासं,तदपीहपक्कंगृह्यते,ततस्तदपिशाकवद्भावनीय, लवणं प्रतीतं,तच्याप्कायपृथिवीकायरूपं, 'गुड्डौदनौ,प्रतीतौ, तावपि फलद्भावनीयो, एवमन्येऽप्यनेके यथासम्भवं संयोगेपिण्डाभावनीयाः, केवलंतं तंसंयोगंपरिभाव्य यो यत्र द्विकसंयोगादावन्तर्भवति स तत्र स्वयमेवीन्तर्भावनीयः॥ मू. (७०) तिन्नि उपएससमया ठाणाट्ठिइउ दविए तयाएसा।
- चउपंचमपिंडाणंजत्थ जया तत्परूवणया॥ वृ. इह क्षेत्रकालपिण्डौ 'नाम ठवणापिंड दव्व खेत्ते य काल भावे य' इति गाथानिर्देशक्रमापेक्षया चतुर्थपञ्चमपिण्डौ,क्षेत्रम्-आकाशंकालः-समयविवर्तरूपः,तत्रत्रयःप्रदेशाःक्षेत्रप्रस्तावादाकाशप्रदेशाःतथा त्रय समयाः कालस्य निविभागा भागाः, तुशब्दो विशेषणार्थः स च परस्परमन्गता इति विशेषयति. 'चतुष्पञ्चमपिण्डयो-'क्षेत्रकालपिण्डयोःस्वरूपम्,इयमत्रभावना-त्रयःपरस्परमनुगताआकाशप्रदेशास्त्रस्यः परस्परमनुगताः समया यथाक्रमं क्षेत्रपिण्ड कालपिण्ड इति वेदितव्याः विग्रहणं चोपलक्षणं, तेन द्विचतुरादियोऽपि द्रष्टव्याः, तदेवं क्षेत्रकालपिण्डो निरुपचरितौं प्रतिपाद्य सम्प्रति तावेव सोपचारावभिधते'ठाणट्टिइउदविएतयाएसा' 'दविएत्ति' द्रव्ये पुद्गलक्सन्धरुपेस्थानम्-अवगाहःस्थितिः-कालतोऽवस्थानं स्थानं च स्थितिश्चस्थानस्थिती दाभ्यां स्थानस्थितितः अत्र पञ्चमी ‘यपः कम्णाधारे' इत्यनेन सूत्रेण ततोऽयमर्थः-स्थानंस्थितिंचाश्रित्ययस्तदाऽऽदेश:-क्षेत्रकालदेशःक्षेत्रकालप्राधान्यविवक्षयाक्षेत्रेण कालेन च व्यप-देशस्तस्माश्चतुष्पञ्चमपिण्डयोः परूपणा कार्या, किमुक्तं भवति ? स्कन्धरूपे पुदगलद्रव्येऽवगाहचिन्ता-माश्रित्य क्षेत्रप्राधान्यविवक्षया यदा क्षेत्रेण व्यपदेशो यथा एकप्रादेशिकोऽयं द्विप्रादेशिकोऽयं त्रिप्रादेशिक इत्यादि स इत्थं क्षेत्रतो व्यपदिश्यमानः क्षेत्रपिण्ड इत्युच्यते, क्षेत्रतो व्यपदिष्टः

Page #262

मूलं- ७०
२५९
पिण्डः क्षेत्रपिण्डइतिव्युत्पत्तेः, यदातुकालतोऽवस्थानमधिकृत्यकालप्राधान्यविवक्षया कालेन व्यपदेशोयथाएकसामयिको द्विसामयिक इत्यादितदा सकालपिण्डोऽपि भण्यते, कालतो व्यपदिष्टः पिण्डः कालपिण्ड इति समासाऽऽश्रयणात्, अथवा विप्रदेशाद्यात्मकक्षेत्रपिण्डे यदिवा त्रिसमयाद्यात्मके कालपिण्डे यदवस्थितं पुद्गलद्रव्यं तत्तदादेशात् क्षेत्रकालव्यपदेशात्-क्षेत्रकालोपचारादित्यर्थः, यथाक्रमं क्षेत्रपिण्डः कालपिण्डः । प्रकारान्तरेण सोपचारौ क्षेत्रकालपिण्डावाह- ' जत्थजया तत्परूवणया' 'यत्र' वसत्यादौ यदा प्रथमपौरुष्यादौ 'तत्परूपणा' पिण्डप्ररूपणा क्रियते स पिण्डः प्ररूप्यमाणो नामादिपिण्डो वसत्यादिक्षेत्रमाधिकृत्य क्षेत्रपिण्ड उच्यते,यथाऽमुकवसतिरूपक्षेत्रपिण्ड इति, प्रथमौरुष्यादिकं तु कालमधिकृत्य कालपिण्डो यथाऽमुकप्रथमप्रहरादिरूपःकालपिण्डइति॥‘इहतिन्निउएएससमया' इत्यंत्रपर आक्षेपमाह-ननुमूर्त्तेषुद्रव्येषुपरस्परमनुवेधतः सङ्ख्याबाहुल्यतश्च पिण्ड इति व्यपदेशो घटते, क्षेत्रकालयोस्तु न परस्परमनुवेधो नापि काले सङ्ख्याबाहुल्यं, तथाहि-क्षेत्रमाकाशमुच्यते 'खेत्तं खलु आगास' मिति वचनात्, तञ्च नित्यमकृत्रिमत्त्वात्, ततः सदैव विविक्त प्रदेशात्मकतयाव्यवस्थितामिति कथमाकाशप्रदेशानामनुवेधः ?, एकत्र मिश्रणाभावात्, कालोऽपि पूर्वापरसमयविकिक्तो वार्त्तमानिकसमयरूपएएवपारमार्थिकः, पूर्वापरसमयोर्विनष्टानुत्पन्नत्वेनपरमार्थतोऽसत्त्वात्, संताच परस्परमनुवेधः सङ्ख्याबाहुल्यं वा नासतं सदसतांवा, ततः कालद्वयमपि नोपपद्यते इति कथं तत्र पिण्ड इति व्यपदेशः ?, अत्र प्रतिविधानमभिधित्सुराह
मू. (७१)
मुत्तदविएसु जुज्जइ जइ अन्नोऽन्नाणुवेहओ पिंडो ।
मुत्तिविमुत्सुविसो जुन ननु संखबाहुल्ला ॥
वृ. ननु यदि मूर्त्तेषु द्रव्येषु 'अन्योऽन्यानुवेधतः' परस्परानुवेधतः, 'संखवाहुल्ला' इत्यप्यत्र सम्बध्यते, ‘सङ्ख्याबाहुल्पतश्च’ द्रयादिसङ्ख्यासम्भवतश्च पिण्ड इति व्यपदेशो 'युज्यते' योगमुपौति घटते इत्यर्थः, तर्हि स पिण्ड इति व्यपदेशः 'मूत्तिविमुक्ते ष्वपि' मूत्तिरहितेष्वपि अमूत्तेष्वित्यर्थः, क्षेत्र प्रदेशकालसमयेषु युज्यते, तत्रापि पिण्डशब्दप्रवृत्तिनिमित्तस्य परस्परानुवेधस्य सङ्ख्याबाहुलस्य च सम्भवात् तथाहि सर्वेऽपि क्षेत्रप्रदेशाः परस्परंनैरन्तर्यलक्षणेन सम्बन्धेन सम्बद्धा अवितिष्ठन्ते, ततोयथावादरनिप्पादितिचतुरस्रादिधने परस्परनैरन्तर्यरूपानुवेधनः शङ्ख्याबाहुल्यतश्च इति व्यपदेशः प्रवर्त्तते तथा क्षेत्रप्रदेशेष्वपि पिण्डशब्दप्रर्वत्तमानोनविरुध्यते, तत्रापिपूरस्परनैरन्तर्यरूपस्यानुवेधस्य सङ्ख्याबाहुल्यस्यचसम्भवात्, तथाकालोऽपि परमार्थतः सन् द्रव्यंच, ततः सोऽपि परिणामी, सतः सर्वस्य परिणामित्वाभ्युपगमाद्, अन्यथा सत्त्वायोगात्, एतश्चान्यत्रधर्मसङ्ग्रहणिटीकादौ विभावितमिति नेहभूयो विभाव्यते, ग्रन्थगौरवभयात्, परिणामी चान्वयी तेन तेन रूपेण परिणमान उच्यते, ततोऽस्ति वार्त्तमानिकस्यापि समयस्य पूर्वापरसमथाभ्यामनुवेधः, केवलं तौ पूर्व्वापरसमयावसन्तावपि बुद्धया सन्ताविव विवक्षितौ, ततः सङ्ख्याबाहुल्यमपि तत्रास्तीति पिण्डशब्दप्रवृत्त्यवियरोधः । सम्प्रति क्षेत्रे पिण्डशब्दप्रवृत्त्यविरोधं दृष्टान्तद्वारेण समर्थयतेमू. (७२)
जह तिपसो खंधो पएसेसु जो समोगाढो ।
अविभागिण संबद्धो कहं तु नेवं तदाधारो ?
वृ. यथा कचिदनिर्दिष्टव्यक्तिकः 'त्रिप्रदेशिकः' त्रिपरमाण्वात्मकः स्कन्धस्त्रिष्वप्याकाशप्रदेशोववगाढो न त्वेकस्मिन् द्वयोर्वेत्यपिशब्दार्थः 'अविभागेन सम्बन्धो' विभागो - 'नैरन्तर्याभावस्तदभावोऽविभागो नैरन्तर्यमित्यर्थः तेन सम्बन्धो नैरन्तर्यसम्बन्धसम्बद्ध इति भावः, , पिण्ड इति व्यपरिदश्यते, नैरन्तर्येणावस्थानभावात्, सङ्ख्याबाहुल्यतश्च, एवं - त्रिप्रदेशावगाढत्रिपरमाणुस्कन्ध इव तदाधारः - त्रिपरमाणुस्कन्धाधार

Page #263

२६०
पिण्डनिर्युक्तिः- मूलसूत्र
प्रदेशस्त्रसमुदायः कथं तु न पिण्ड इति व्यपदिश्यते ?, सोऽपि पिण्ड इति व्यपदिश्यताम्, उभयत्राप्युक्त नीत्या विशेषाभावात् ॥ सम्प्रति ‘जत्थ जया तप्परूवणया' इत्येतद्वयाचिख्यासुर्नामस्थापनाद्रव्यभावपिण्डानां योगविभागसम्भवात् पारमार्थिकं पिण्डत्वं क्षेत्रकालयोस्तु योगविभागासम्भवत् औपचारिकं प्रतिपादयन्नाहमू. (७३) अहवा चउण्हयमा जोगविभागेन जुज्जए पिंडो । देसु जहियं तु पिंडो वणिज्जइ कीरए वावि ॥
वृ. अथवेति प्रकारन्तरद्योतने, पूर्वं हि क्षेत्रकालयोर्यथासङ्ख्यं प्रदेशमयानां परस्परानुवेधत- सङ्ख्याबाहुल्यतश्चपारमार्थिकंपिण्डत्वमुक्तं, यद्वातन्न युज्यत एव, योगविभागासम्भवात्, तथाहि लोकेयत्रयोगे सति विभागः, कर्तुं शक्यते विभागे वा सतियोगः तत्रपिण्डइति व्यपदेशः, न च क्षेत्र प्रदेश योगे सत्यपि विभागः कर्त्तुं शक्यः, नित्यत्वेन तेषां तथा व्यवस्थितानामन्यथा कर्तुमशक्यत्वात्, ततो न तत्र पारमार्थिकं पिण्डत्वं, यथा समयो वर्त्तमान एव सन् नातीतोऽनागतो वा, तयोर्विनष्टानुत्पन्नत्वेनाविद्यमानत्वात्, ततोऽत्र विभाग एव न तु कदाचनापि योग इति पारमार्थिकपिण्डत्वाभावः, ततोऽन्यथा क्षेत्रकालपिण्डप्ररूपणा कर्त्तव्येति प्रकारान्तरता, ‘चतुर्णां' नामस्थापनाद्रव्यभावपिण्डानां 'योगविभागेन' योगविभागसम्भवेन नियमात्पिंड इति व्यपदेशो युज्यते, तथाहि नाम्नः पिण्डो नामनामवतोरभेदोपचारात् यद्वा नाम्ना पिण्डो नामपिण्ड इति व्युत्पत्तेः पुरुषादिकमेव भण्यते, तस्य च हस्तपादादिभिरवयवैर्युक्त स्यापि खङ्गादिभिविर्भागः कर्तुं शक्यते अत्यस्ति योगे सति विभाग, यद्वा पूर्वं गर्भे मांसपेशीरूपस्य सतो हस्तादिभिरवयवैर्वियोगः पश्चात्क्रमेण तैः सह संयोग इति विभागे सति योगः ततः पिण्डरूपता, तथा स्थापनापिण्डेऽक्षत्रिकादिरूपे पूर्वं विभागे सति. संयोगः संयोगेवासति विभाग इति पिण्डरूपता, द्रव्यपिण्डेऽपि गुडौदनादिके विभागपूर्व्वकः संयोगः संयोगपूर्वको वा विभागः सुप्रतीत इति पारमार्थिकपिण्डरूपता, भावपिण्डेऽपि भावभाववतो: कथञ्चिदभेदात्साध्वादिरेव मूर्त्तो विग्रहवान् गृह्यते, तत्र संयोगविभागौ नामपिण्ड इव तात्विक पारमार्थिका पिण्डरूपता, क्षेत्र - कालयोस्तूक्त नीत्या न संयोगविभागाविति न तत्र पिण्डशब्दप्रवृत्तिः, ' तस्मान्नामादिपिण्ड एव तत्तत् क्षेत्रनिवासादिकं पर्यायमुद्भूतरूपं विवक्षित्वा क्षेत्रपिण्डकालपिण्डशब्दाभ्यां व्यपदिश्यते, तथाचाह-‘दोसुजहियंतु' इत्यादि 'द्वयोः ' क्षेत्रकालयोः 'यत्र' वसत्यादौपदा वा प्रथमपौरुष्यादौ यः पिण्डो नामादिरूपो व्यावर्ण्यते यद्वा यत्र गृहे महानसादौ वा पिण्डो गुडपिण्डादिर्मोदकादिपिण्डो वा क्रियते यदा वा प्रथमप्रहरादौ निष्पाद्यते स व्यावर्ण्यमानो नामादिपिण्डः क्रियमाणो वा गुडौदनादिपिण्डस्तत्क्षेत्रकालापेक्षया क्षेत्रपिण्ड कालपिण्डश्च व्यपदिश्यते, यथाऽमुकवसत्यादिक्षेत्रपिण्डः प्रथमपौरुषीपिण्ड - इत्यादि । उक्तौ क्षेत्रकालपिण्डौ, सम्प्रति भावपिण्डभिधित्सुराह
मू. (७४)
दुविहो उभावपिण्डो पसत्थओ चेव अप्पसत्थो य ।
एएसिं दोपहपि य पत्तेय परूवणं वोच्छं ॥
वृ. 'द्विविधः ' द्विप्रकारः भावपिण्डः, तद्यथा प्रशस्तोऽप्रशस्तश्च तत एतयोर्द्वयोरपि प्रत्येकं प्ररूपणांप्ररुप्येतेद्वावपिभावपिण्डौयया गाथापद्धत्या साप्ररूपणा तां वक्ष्ये ॥ प्रतिज्ञातमेव गाथाचतुष्टयेन निर्वाहयतिमू. (७५) एगविहाइ दसविहो पसत्थओ चेव अप्पसत्थो य । संजर्म विज्जाचरणे नाणादितिगं च तिविहो । नाणं दंसम संजमो य वय पंच छच्च जाणेज्जा । पिंडेसण पाणेसण उग्गहपडिमा य पिंडम्मि ||

मू. (७६)

Page #264

मूलं-७७
२६१ मू. (७७) पवयणमाया नव बंभगुत्तिओ तह य समणधम्मो य।
एस पसत्थो पिंडो भणिओ कम्मठ्ठमहणेहिं॥ मू. (७८)
पसत्यो य असंजम अन्नाणं अविरई य मिच्छतं।
कोहायासवकाया कम्मेगुत्ती अहम्मो य॥ वृ. प्रशस्तोऽप्रशस्तश्च भावपिण्डः प्रत्येक दशविधः' दशप्रकारः, किंरुपः? इत्याह- ‘एकविधादिकः' एकविधोद्विविधस्त्रिविधश्चतुर्विधोयावद्दशविधइति,तत्रप्रथमतउद्देशक्रमप्रामाण्यानुसरणात्प्रशस्तंभावपिण्डं दशविधमप्यभिदधाति-'सञ्जमे'त्यादि, तत्रै कवधिः प्रशस्तो भावपिण्डः संयमः, इह संयमो ज्ञानदर्शने विना नभवति, पूर्वद्वयलाभः पुनरुत्तरलाभेभवंति सिद्धः' इतिवचनप्रामाण्यात,ततोज्ञानदर्शनसंयमएवान्तर्भूत विवक्षिते इति संयम एवैकः प्रशस्तभावपिण्डत्वेन प्रतिपाद्यमानो न विरुध्यते, द्विविधः पिण्डो विद्याचरणे' विद्या-ज्ञानं-चरणं-क्रिया, अत्र सम्यग्दर्शनं ज्ञान एवान्तर्भूतं विवक्षितमिति न पृथग्गणितं, विवक्षा हि वक्त्रधीना, वक्ता च कदाचित्संक्षेपणाभिधित्सुस्तां तां प्रत्यासत्तिमधिकृत्य तत्तदन्तर्भावेनाभिधत्ते कदाचित्पुनिर्विशेषपरिज्ञानोत्पादनायविस्तेरणाभिधित्सुः सर्ववैविक्त्येनपथकप्रतिपादयति.ततःकदाचित ज्ञानादित्रिकं संयम इति प्रतिपाद्यते कदाचित् ज्ञानक्रिये इति कादाचित्पुनः परिपूर्णमपि सा क्षाद्यथा ज्ञानादित्रिकमिति न कश्चिद्दोषः, त्रिविधः पिण्डः, पुनः 'ज्ञानादित्रिक ज्ञानदर्शनचारित्राणि, चतुर्विधः पिण्डो ज्ञानदर्शनतपःसंयमाः, पञ्चविधः पञ्चन्नतानि-प्राणातिपातमृषावादादत्तादानमैखुनपरिग्रहनिवृत्तिलक्षणानि, अत्रापिज्ञानदर्शनअन्तर्भूतेविवक्षितेइतिनपृतगाणिते,रात्रिभोजनविरमणमप्येतेषुपञ्चसुयथायोगमन्तर्भूतं विवक्षितंततोनपञ्चविधत्वव्याघातः, एवमुत्तरत्वापियथायोगमन्तर्भावभावनाभावनीया,षयिधोभावपिण्डषड्व्रतानि, तत्रपञ्चव्रतानिपूर्वोक्तान्येवप्राणातिपातविरमणादीनिषष्ठंतुरात्रिभोजनविरमणलक्षणं, तथा सप्तविधेपिण्डे-सप्तपिण्डैषणाःसप्तपानैषणाःसप्तअवग्रहप्रतिमाः, तत्रपिण्डैषणा:पानैषणाश्चसप्तसंसृष्टादयः ताश्चेमाः ससट्टम संसट्ठा उद्धड तह अप्पलेवडा चेव। उग्गहिया पग्गहिया उम्झियधम्मा य सत्तमिया॥
अवग्रहप्रतिमा बसतिविषयनियमविशेषाः तथाऽष्टविधः पिण्डोऽष्टौ प्रवचनमातरः, ताश्च पञ्च समितयस्तिस्त्रो गुप्तयः, तथा नवविधः पिण्डो नव बह्यचयगुप्तयः, तासांचेदं स्वरूपं ।
वसहि कह निसिजिदिय कुटुंतर पुव्वकीलिय पणीए। अइमायाहार बिभूसणं च नव बंभगुत्तीओ॥ 'तथा चेत्ति समुञ्चये, दशविधः पिण्डो दशप्रकार: श्रमणधर्मः, स चायं
खंती य मद्दवज्जव मुत्ती तव संजमे य बोद्धव्वे । सञ्चं सोयं आकिंचणं च बंभं च जइधम्मो ।
प्रशस्तभावपिण्डस्योपसंहारमाह-एसा' इत्यादि. 'एष'दशप्रकारोऽपि भावपिण्डः काष्टकमर्थनःतीर्थकृदिभमणितः, अनेन स्वपनाधिका व्युदासमाह।। सम्प्रति अप्रशस्तंभावपिण्डं दशविधमपि क्रयणाह'अपसत्यो य' इत्यादि. अप्रशस्तः पुनर्भावपिण्ड एकविधाऽसंयमाविरत्यभावः, अत्राज्ञानमिथ्यात्वादीनि साण्यप्यन्तर्भूतानि विवक्ष्यन्ते ततो न कश्चिद्दोषः, द्विविधोऽज्ञानाविरती, चशब्दो मिथ्यात्वशब्दानन्तरं योजनीयः, अमिथ्यात्वकषायादयःसर्वेऽप्यत्रैवान्तर्भूता विवक्षितास्ततोनद्विविधत्वव्याघातः, एवमुत्तरत्राप्यन्तर्भावभावनीया. त्रिविधो मिथ्यात्वं चशब्दादज्ञानाविरती च. चतर्विधः चत्वारः क्रोधादयः क्रोधमानमायालोभाःपञ्चाश्रवद्वाराणिप्राणातिपातमृषावादादत्तादानमैथुनपरिग्रहरूपाणि,षड्विधः काय'त्ति कायवधाः-पृथिवीकायिकादिविनाशाः.सप्तविधः कर्मणि-कर्मविषयो द्रष्टव्यः इहकर्मशब्देनकर्मबन्धनिवन्धनभृताअध्यवसायागृह्यन्ते.भावपिण्डाधिकारात.ततआयुर्वजशेषसतकर्मबन्धनिबन्धन-भूताःकाषायिका

Page #265

२६२
पिण्डनिर्युक्तिः- मूलसूत्रं कषायिका वा परिणामविशेषा जातिभेदापेक्षया सप्तभेदाः सप्तविधोऽप्रशस्तो भावपिण्ड, अष्टविधोऽपि भावपिण्डः कर्म्मविषयः तत्रापीयंभावना - कर्माष्टकबन्धनिबन्धनभूताः काषायिकाः परिणाम- विशेषा जातिभेदापेक्षयाऽष्टभेदा अष्टविधोऽप्रशस्तो भावपिण्ड, 'अगुत्तीओ' त्ति नवब्रह्मचर्यगुप्तिप्रतिपक्षमूता नवब्रह्मचर्यगुप्तयः, तथा अधम्र्मो- दशविधधर्मप्रतिपक्षभूतो दशविधोऽप्रशस्तो भावपिण्डः । ज्झ य जेन कम्म सो सव्वो होइ अप्पसत्थो उ । मुच्चय जेन सो उन पसत्थओ नवरि विन्नेओ ।।
मू. (७९)
वृ. इह येन भावपिण्डेनैकविधादिकेन प्रवर्त्तमानेन 'कर्म्म' ज्ञानवरणीयादि बध्यते, चशब्दोऽनुक्तसमुञ्चयार्थः, सच दीर्घस्थितिकंदीर्घसंसारानुवबन्धि विपाककटुकं च येन वध्यते इति समुञ्चिनोति, स सर्वोऽप्रयप्रशस्तोभावपिण्डोज्ञातव्यः, येनपुनरेकविधादिनाप्रर्वत्तमानेनकर्मणः सकाशात् शनैः शनैः सर्वात्मना वा मुच्यते स प्रशस्तो भावपिण्डो विज्ञेयः, आह- पिण्डो नाम बहूनामेकत्र मीलनमुच्यते, पिण्डनं पिण्ड इति व्युत्पत्तेः, भावाश्चसंयमादयो यदाप्रवर्त्तन्ते तदैकसङ्ख्या एव. एकस्मिन् समय एकस्यैवाध्यवसायस्यभावात्. ततः कथं पिण्डत्वम्? इति, अत्रोत्तरमाहमू. (८०)
दंसणनाणचरित्ताण पज्जवा जे उ जत्तिया वावि । सो सो होइ तक्खो पज्जवपेयालणा पिंडो ॥
वृ. इह चारित्रग्रहणेन तपःप्रभृत्यपि गृह्यते, तस्यापि विरतिपरिणामरूपतया चारित्रभेदत्वात्, ततो दर्शनज्ञानचारित्राणां प्रत्येकं ये ये 'पर्यवाः' पर्यायाः अविभागपरिच्छेदरूपा यदा यदा' यावन्तो' यत्परिमाणा वर्त्तन्तेससतदा तदातत्तदाख्यो-दर्शनाख्यो ज्ञानख्यश्चारित्राख्यः पर्यवपेयलानापिण्डः' पर्यायप्रमाणकरणेन पिण्डः पर्यायसंहतिविक्षया पिण्डो भवतीत्यर्थः, इयमत्र भावना इह यदा संयम एव केवलः प्राधान्येन विवक्ष्यते न तु सती अपि ज्ञानदर्शने संयमस्य तदविनाभावित्वेन तयोस्तत्रैवान्तर्भावविक्षणात्, तदा ये तस्य संयमस्याविभागपरिच्छेदाख्याः पर्यायास्तेसमुदायेनैकत्र पिण्डीभूयव्यवतिष्ठन्ते, परस्परंतादात्म्यसम्बन्धेन सम्बद्धत्वात्, ततः संयमपर्यायसंहत्यपेक्षया पिण्ड इति संयम एकविधभावपिण्डत्वेनोच्यमानो न विरुध्यते, यदा तु तस्मिन्नेव संयमरूपेऽध्यवसाये पृथग् ज्ञानविवक्षा क्रियाविवक्षा च भवति, यथा- -वस्तुयाथात्म्यपरिच्छेदरूपोऽशो ज्ञानं प्राणातिपातादिविरतिरूपः परिणामविशेषस्तु क्रियेति तदा ये ज्ञानस्याविभागपरिच्छेदरूपाः पर्यायास्ते परस्परं तादात्म्यसम्बन्धेनावस्थिता इति ज्ञानपिण्डः, येतुक्रियाया अविभागपरिच्छेदरूपाः पर्यायास्ते क्रियापिण्डः, ततो द्विविधो भावपिण्डो जानक्रियाख्यः प्रतिपाद्यमानो न विरुध्यते, यदा तु तस्मिन्नेव संयमरूपेऽध्यवसाये पृथग ज्ञानविवक्षा दर्शनविवक्षा चारित्रविवक्षा च, यथा वस्तुयाथात्म्यपरिच्छेदरूपोऽशो ज्ञानं तस्मिन्नेव वस्तुनि परिच्छिद्यमाने जिनैरित्यमुक्त म अत इदं तयंतिप्रतिपत्तिनिबन्धनं रुचिरूपः परिणामविशेषां दर्शनंः, प्राणातिपातादिविरातिरूपस्तु परिणामविशेषचारित्रमिति, तदा ये ज्ञानस्याविभागपरिच्छेदरूपाः पर्यायास्तं समुदिता ज्ञानपिण्डो ये ते दर्शनस्य ते दर्शनपिण्डः ये तु चारित्रस्य ते चारित्रपिण्ड इति त्रिविधो ज्ञानदर्शनचारित्राख्यो भावपिण्ड उपपद्यते, यदा तु तपोरूपोऽपि परिणामो भवति भिन्नश्र चारित्राद्भिवक्ष्यते तदा त्रयः पिण्डाः पूर्वोक्ताश्रतुर्थस्तु तपः पिण्ड इति चतुर्विधो भावपिण्डः, यदा तु पञ्च महाव्रतान्येव केवलानि विवक्ष्यन्ते ज्ञानदर्शनतपांसि पुनस्तत्रैवान्तर्भूतानि तदा ये प्राणातिपातविरतिपरिणास्याविभागपरिच्छेदरूपाः पर्यायास्ते परस्परं समुदितस्वात् प्राणातिपातविरतिपिण्डः ये तु भृषावादविरतिपिरिणामस्य ते मृषावादविरतिपेम्डः एवं यावद्ये परिग्रहविरतिपरिणामस्य

Page #266

मूलं - ८०
२६३
ते परिग्रहविरतिपिण्ड इति पञ्चविधो भावपिण्ड उपपद्यते, एवं शेषेष्वपि पिण्डेषु पिण्डत्वभावना भावनीया । एवमप्रशस्तेष्वपि भावपिण्डेषु || तदेवं पिण्डनं पिण्ड इति भावविषयां व्युत्पत्तिमधिकृत्य संघमादेः पिण्डत्वमुक्तम्, अथवा भावपिण्डविचारे पिण्डशब्द - कर्तृसाधनो विवक्ष्यते, यथा पिण्डयति - कर्म्मणा सहात्मानं मिश्रयतीति पिण्डो भावश्चासौ पिण्डश्च भावपिण्डः, एतदेवाह
मू. (८१)
कम्माण जेन भावेन अप्पगे चिणइ चिक्कणं पिंडं । सो होइ भावपिंडो पिंडयए पिंडणं जम्हा ॥
वृ. पेन 'भावेन' परिणामविशेषणकर्म्मणां पिण्डं चिक्कणन्ति' अन्योऽन्यानुवेधेनगाढसंश्लेषरूपमात्मानि चिनोतिसभावोभवतिभावपिण्डः, अत्रहेतुमाह यस्मात्पिण्डनमितिपिण्डयते आत्मास्वेनसहयेनतत्पिण्डनंकर्म ज्ञानावरणीयादि तत्पिण्डयति - आत्मना सह सम्बद्धं करोति स भावस्तस्मात्कारणात्स भावपिण्ड इत्युच्यते, अत्र चेत्यं प्रशस्ताप्रशस्त्वभावना येन भावेन शुभं कर्म्म आत्मन्युपचीयते स प्रशस्तो भावपिण्डः येन त्वशुभं सोऽप्रशस्त इति ।। तदेवमुक्तो भावपिण्डः, तदुक्तौ च व्याख्याताः षडपि नामादयः पिण्डाः । मू. (८२) दधे अचित्तेणं भावंभि पसत्थएहिं पगयं । उच्चारित्थसरिआ सीसमइ विकोवणट्टाए ।
वृ. 'इह' अस्यां पिण्डनिर्युक्तौ 'द्रव्ये' द्रव्यपिण्डविषये 'अचित्तेन' अचित्तद्रव्यपिण्डेन 'भावे' भावपिण्डविषये पुनः प्रशस्तेन' प्रशस्तभावपिण्डेन 'प्रकृतं' प्रयोजनं, यद्येवं तर्हि शेषाः किमर्थमाभिहिताः ? अत आह‘उच्चारिए’ त्यादि, शेषा-नामादयः पिण्डाः पुनरुच्चरितार्थसदृशा उञ्चरितः प्रतिपादितः योऽर्थः पिण्डशब्देनान्वर्थयुक्तेन तत्सदृशाः - तेन तुल्याः, तेषामपि पिण्डा इत्येवमुच्चार्यमाणत्वात्, ततः शिष्याणां मतेविकोपनं - प्रकोपनं झटिति तत्तदर्थव्यापकतया प्रसरीबवनंतदर्थमुक्ताः, इयमत्रभावना- -जंगतिनामादयोऽपि पिण्डा उच्यन्ते, तत्रापि पूर्वोक्त प्रकारेण पिण्डशब्दप्रवृत्तिदर्शनात्, केवलमिह तेषां मध्येऽचित्तद्रव्यपिण्डेन प्रशस्न च भावपिण्डेनाधिकारः, नशेषेरप्रस्तुतत्वादिति, अस्यार्थस्यवैविक्त्येन प्रतिपादनार्थं शेषनामादिपिण्डोपन्यास इति । आह-मुमुक्षूणां सकलकर्म्मशृङ्खलाबन्धविमोक्षाय प्रशस्तेन भावपिण्डेन प्रयोजनं भवतु, अचित्तेन तु द्रव्यपिण्डेन किं प्रयोजनम् ? उच्यते, भावपिण्डोपचयस्य तदुपष्टम्मकत्वाद्, एतदेवाहमू. (८३) आहारउवहिसेज्जा पसत्थपिंडस्सुवग्गहं कुणा । आहारे अहिगारो अट्टहिं ठाणेहिं सो सुद्धो ॥
वृ . इहाचितद्रव्यपिण्डस्त्रिधा आहाररूप उपधिरूपः, शय्यारूपश्च एव चत्रिविधोऽपिप्रशस्तस्य-ज्ञानसंयमादिरूपस्य भावपिण्डस्य उपग्रहम्' उपष्टम्भं करोति, ततस्त्रिविधेनाप्येतेन यतीनां प्रयोजनं, केवलमिह ग्रन्थे 'अधिकार' प्रयोजनम, आहारे आहारपिंण्ड, स चाष्टभिः स्थाने उगमादिभिः परिशुद्धो यथा यतीनां गवेषणीयो भवति तथाऽभिधास्यते ॥ किं कारणमत्र विशेषत आहारपिण्डेन प्रयोजनम् ? अत आहमू. (८४) निव्वाणं खलु कज्जं नाणाइतिगं च कारणं तरस ।
निव्वाणकारणाणं च कारणं होड़ आहारो ॥
वृ . इह मुमुक्षूणां कार्यं कर्त्तव्यंनिर्वाणमेवन क्षेत्रं, खलुशब्दोऽवधारणार्थः, शेषस्य सर्वस्यापितुच्छत्वात्, 'तस्य' निर्वाणस्य कारणं 'ज्ञानादित्रिक' ज्ञानदर्शनचारित्ररूपं 'सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्गः इति वचनप्रामाण्यात्, ततस्तदवश्यमुपादेयम्, उपायसेवामन्तरेणोपयप्राप्यसम्भवात्, तेषां ज्ञानादीनां निर्वाणकारणानां कारणमष्टिभिः स्थानै परिशुद्ध आहार, आहारमन्तरेण धर्म्मकायस्थितेरसम्भवात्,

Page #267

२६४
पिण्डनिर्युक्तिः- मूलसूत्र
उद्भमादिदोषदुष्टस्य च चारित्रभ्रंशकारित्वात् ॥ एतदेवाहारस्य निर्वाणकारणज्ञानादिकारणत्वंजह कारणं तु तंतू पडस्स तेसिं च होंति पम्हाई । 'नाणाइतिगस्सेवं आहारो मोक्खनेमस्स ॥
मू. (८५)
वृ. यथा पटस्य तन्तव- कारणं तेषामपि तन्तूनां कारणानि पक्ष्माणि भवन्ति, 'एवम्' अनेन प्रकारेण ज्ञानादित्रिकस्य 'मोक्खनेमस्स' त्ति नेमशब्दो देश्यः कार्याभिधाने रूढः, ततो मोक्षो नेमः कार्यं यस्य तस्य कारणं भवत्याहार- । इह कचित् ज्ञानादीनां मोक्षकारणतामेव न प्रतिपद्यते, विचित्रत्वात्सत्त्वचित्तवृत्तेः, ततस्तं प्रति ज्ञानादीनां मोक्षकारणतां दृष्टान्तेन भावयति
मू. (८६)
कारणमनुवह कज्जं साहेइ अविकलं नियमा । मोक्खक्खमाण एवं नामाईणि उ अविगलाई ।
वृ. यथा वीजादिलक्षणं कारणनुपहतम्-अग्न्यादिभिरविध्वस्तम 'अविकलं' परिपूर्णसामग्रीसम्पन्नं नियमादङ्कुरादिलक्षणं कार्यं जनयति, 'एवम्' अनेनैव प्रकारेण ज्ञानादीन्यप्यविकलानि परिपूर्णानि तुशब्दादनुपहतानिचनियमतः 'मोक्षक्षमाणि' मोक्षलक्षणकार्यसाधनानिभवन्ति, तथाहि संसारापगमरूपों मोक्षः, संसारस्यच कारणं मिथ्यात्वाज्ञानाविरतयः तत्पतिपक्षभूतानि चज्ञानादीनि, ततो मिथ्यात्वादिजनितं कर्म्मनियमतोज्ञानाद्यासेवायामपगच्छति, यथा हिमप्रपातजनितं शीतमनलासेवायामिति, कारणानि मोक्षस्य ज्ञानादीनि तानिचपरिपूर्णानितुशब्दादनुपहतानिच, अनुपहतत्वंच चारित्रस्योद्गमादिदोषपरिशुद्धाहारग्रहणे सति, नान्यथा, ततोऽष्टभिः स्थानैराहारो यतिभिर्ग्राह्य इत्येतदत्र वक्त व्यम्, अत आहारपिण्डेनेहाधिकारः । तदेवमुक्तः पिण्ड, सम्पत्येषणा वक्त व्या, ततः पिण्डस्योपसंहारमेषणायाश्चोपक्षेपं चिकीर्षुरिदमाहमू. (८७) संखेव पंडियत्थो एवं पिंडो मए समक्खाओ ।
फुडवियड पायडत्वं वोच्छामी एसणं एत्तो ॥
वृ. ' एवं ' पूर्वोक्तेनप्रकारेण 'सङ्क्षेपपिण्डितार्थः ' सङ्क्षेपेण-समासेनसामान्यरूपतयेत्यर्थःपिण्डितःएकत्रमीलितः तात्पर्यमात्रव्यवस्थापितोऽर्थः - अभिधेयंयस्यसतथारूपः पिण्डोमयाव्याख्यातः, 'इतः 'उद्धर्वम् 'एषणाम् ' एषणाभिधायिकां गाथासन्ततिं 'स्फुटविकटप्रकटार्थों, स्फुटः-निर्मलः न तात्पर्यानवबोधेन कश्मलरूपः विकटः- सूक्ष्ममतिगम्यता दुर्भेद - प्रकटः- तथा विधिविशिष्टवचनरचनाविशेषतः सुखप्रतिपाद्यो योऽक्षरेष्वव्याख्यातेष्वपि प्रायः स्वमेय परिस्फुरन्निव लक्ष्यते स प्रकट इति भावार्थः अर्थः- अभिधेयं यस्याः सा तथां ता वक्ष्ये ।। तत्र 'तत्त्वभेदपर्यायैर्व्याख्ये 'ति प्रथमतः सुखावबोधार्थमेषणायाः व्याख्यामू. (८८) एसण गवसणा मग्गणा य उग्गीवणा य बोद्धव्वा ।
एए उ एसणाए नामा एगट्टिया होंति ।।
वृं. एषणा गवेषणा मार्गणादगोपना एतानि चशब्दादनेवेषणाप्रभृतीनि चैषणाया एकार्थिकानि नामानि भवन्ति, तत्र 'इषु इच्छाया' एषमण् एषणा इच्छा, गवेषणा - अन्वेषणा गवेषणं गवेषणा, मार्गणं मार्गणा, उद्गोपनम् उद्गोपना ।। एवं नामान्यभिधाय सम्प्रति भेदानाभिधित्सुराह
मू. (८९)
नाम दवणा दविए भावंमि य एसणा मुणयव्वा ।
दव्वे भावे एक्वेक्कया इ तिविहा मुणेयव्वा ॥
वृ. एषणा चतुर्विध ज्ञातव्या, तद्यथा-नामैषणा स्थापनैषणा तथा 'द्रव्ये' द्रव्यविषयैषणा 'भावे' भावविषया च. तत्र नामैषणा एषणा इति नामयद्वा-जीवस्याजीवस्य वैषणाशब्दान्वर्थरहितस्य एषणा इति नाम क्रियतेस

Page #268

मूलं-८९ नामनामवतोरभेदोपचारात्, यद्वा-नाम्ना एषणा नामैषणा इति व्युत्पत्तेनमिषणेत्यभिधीयते, स्थापनैषणा एषणावतः साध्वादेः स्थापना, इंहषणा साध्वादेरभिन्ना तत उपचारासाध्वादिरेव एषणेत्यभिधीयते, ततः स स्थाप्यमानः स्थापनेषणा, स्थाप्यते इति स्थापना स्थापना चासौ एषणा स्थापनैषणा, द्रव्येषणा द्विधा. आगमतो नोआगमतश्च. तत्राऽऽगमत एषणाशब्दार्थस्य ज्ञाता तत्र चानुपयुक्तः 'अनुपयोगो द्रव्य मिति वचनात.नोआगमतस्त्रिधा, तद्यथा-ज्ञशरीरद्रव्यैषणा भव्यशरीरद्रव्यैषणाशशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तद्रव्यैषणा च, तत्रैषणाशब्दार्थज्ञस्य यच्छरिरमपगतजीवितं सिद्धशिलातलादिगतं तद्भूतभावतया सशरीरद्रव्यैषणा, यस्तु बालको नेदानीमेषणाशब्दार्थमवबुध्यते अथ चायत्यां तेनैव शरीरसमुच्छ्रयेण परिवर्द्धमानेन भोत्स्यते स भाविभावकारणत्वाद्भव्यशरीरद्रव्यैषणा, ज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तातु द्रव्यैषणासचित्तादिद्रव्यविषया,भावैषणाऽपिद्विधा-आगमतोनोआगमतच,तत्रआगमतएषणाशब्दार्थस्य परिज्ञाता तत्र चोपयुक्तः, 'उपयोगोभावनिक्षेप' इति वचनात. नोआगमतो गवेषणाएषणादिभेदात विधा, तत्र नामषणां स्थापनैषणां द्रव्यषणां आगमती नोआमतश्च ज्ञशरीरभव्यशरीररूपां भावैषणां त्वागमतः सुज्ञानत्वादनादृत्यशेषांद्रव्यैषणांभावैषणांचव्याचिख्यासुरिदमाह- ‘दव्वे' इत्यादि, द्रव्ये-द्रव्यविषया भावे च' भावविषया, एकैका त्रिविधा' त्रिप्रकारा ज्ञातव्या, तत्र द्रव्यविषया त्रिविधा सचित्तादिभेदात. तद्यथासचित्तद्रव्यविषया अचित्तद्रव्यविषया मिश्रद्रव्यविषया च, भावविषयापि त्रिधा गवेषणादिभेदात, तद्यथागवेषणैवषा ग्रहणैषणा ग्रासैषणा च ।। तत्र द्रव्यैषणापि सचित्तद्रव्यविषया त्रिधा, तद्यथा-द्विपदविषया चतुष्पदविषया अपदविषया च, तत्र प्रथमतो द्विपदद्रव्यविषयामेषणामाहमू.(९०) जम्म एसइएगो सुयस्सअन्नो तमेसए नहूँ।
सत्तुं एसइ अन्नो पएण अन्नो य से मच्छु ।। वृ. इह यद्यपि एषणादीनि चत्वारि नामानि प्रागेकाथिकान्युक्तानि, तथाऽपि तेषां कथञ्चिदर्थभेदोऽप्यस्ति, तथाहि-एषणा इच्छामात्रमाभिधीयते, तच्च गवेषणादावपि विद्यते, अत एव गवेषणादय एषणायाः पर्यायाउक्ताः,गवेषणादीनांतुपरस्परंनियतोऽप्यर्थभेदोऽस्ति.तथाहि-गवेषणमनुपलभ्यमानस्यपदार्थस्य सर्वतःपरिभावनं,मार्गण-निपुणबुझ्याऽन्वेषणम, उद्रोपनं-विवक्षितस्यपदार्थस्यजनप्रकाशचिकीर्षा.तत एतेषांक्रमेणोदाहरणान्याह-एकाकोऽप्यनिर्दिष्टनामादेवदत्तादिकःसन्तत्यादिनिमित्तंसुतस्य जन्म' उत्पत्तिं 'एषते' इच्छति.इदमेषणायाउदाहरणम.अनौय:पुनःकोऽपियज्ञदत्तादिकःसुतंक्वापिनष्टम एषते' गवेषयते, इदं गवेषणाया उदाहरणम, अन्यः कोऽपि विष्णमित्रादिकः ‘पदेन' पदानुसारेण धूलीबहलभूमिसमुत्थचरणप्रतिबिम्बानुसारेणेत्यर्थः,शत्रुम् एषते' मृगयते, इदमार्गणायाउदाहरणम.अन्यःपुनः से'तस्य शत्राः मृत्युमरणम एषते' उदापयति, सर्वजनप्रकाशंमृत्युभिधातुमभिलषीत्यर्थः इदमुद्रोपनायाउदाहरणमा तदेवमुक्ता सचित्तद्विपद्रव्यविषयाएषणा सम्प्रति सचित्तचतुष्पदापदविषयां मिश्रविषयामचित्तविषयांचमू. (९१) एमेव संसएसुवि चउप्पयापयअचित्तमीसेसु।
जा जत्थ जुज्जए एसणा उतं तत्थ जोएज्जा ।। वृ. एवमेव' द्विपदष्विव शेषेष्वपि द्विपदभ्या व्यतिरिक्तेष्वपि चतुष्पदापदाचित्तमिश्रेषु गवादिवीजपूरकादिद्रम्मादिकटककेयूराद्याभरणविभूषितसुतादिरूपेषु द्रव्येषु विषयेषु या यत्रैषणाइच्छागवेषणामार्गणादिरूपा 'युज्यते' घटते तां तत्र पूर्वाक्त गाथानुसारेण योजयेत. यथा कोऽपि दग्धाभ्यवहारायगामिच्छति,कोऽपिपुनस्तामेवक्वापिनष्टांगवेषयते.अन्यःपुनस्तामेवगांपरास्कन्दिभिरपहियामाणां

Page #269

पिण्डनियुक्तिः- मूलसूत्र
गवादिपदप्रतिबिम्बानुसारेण मृगयते, कोऽपि पुनः स्वशौर्यप्रकटनाय जनप्रकाशं व्याघ्रमपगतासुंचिकीर्षति, एवमपदादिष्वपि भावना कार्या ।। उक्ता द्रव्यैषणा, साम्प्रतं भावैषणां त्रिप्रकारामभिधित्सुराहमू. (९२) भावेसणा उतिविहा गवेसगहणेसणा उ बोद्धव्वा । गासेसणा उ कमसो पन्नत्ता वीयरागेहिं ॥
२६६
-
वृ. 'भावः' ज्ञानादिरूपः परिणामविशेषः तद्विषया एषणाभावैषणा, यथा ज्ञानदर्शनचारित्राणामेकदेशतः समूलघातं वा घातो न भवति तथा पिण्डादेरेषणमिति भावः, साऽपि 'त्रिधा' त्रिप्रकारा 'क्रमश' क्रमेण प्रज्ञप्ता वीतरागैः, केनक्रमेण? इत्यत आह- 'गवेसे' त्यादि, पूर्वगवेषणैषणाततो ग्रहणैषणा ततो ग्रासैषणा ।। कस्मात्पुनरित्थं गवेषणादीनां क्रम ? इत्याह
मू. (९३)
अगविस्स उ गहणं न होड़ न य अगहियस्स परिभोगो । एसणतिगस्स एस नायव्वा आनुपुब्वी उ ॥
वृ. इहन' अगवेषितस्य' अपरिभावितस्य पिण्डोदेर्ग्रहणं, नाप्यगृहीतस्य परिभोगः, ततएषणात्रिकस्य 'एषा' पूर्वोक्ता 'आनुपूवीं' क्रमे ज्ञातव्यः ॥ सम्प्रति गवेषणाया नामादीन् भेदानाहनामं ठवणा दविए भावंमि गवेसणा मुनेयव्वा ।
पू. (९४)
दव्वंमि कुरंगगया उग्गमउप्पायणा भावे ॥
वृ. 'नाम' तिनामगवेषणा स्थापनागवेषणाएते च एषणेइव सप्रपञ्चस्वयमेवभावनीये, 'द्रव्ये' द्रव्यविषया 'भावे' भावविषया, तत्र द्रव्यविषया आगमनोआगमभेदाद्विधा, तत्राऽऽगमतो गवेषणाशब्दार्थज्ञाता तत्र चानपियुक्तः, 'अनुपयोगो द्रव्य' मितिवचनात्, नोआगमतस्त्रिघाज्ञशरीरभव्य-शरीरतद्व्यतिरिक्त भेदात्, तत्र ज्ञशरीरभव्यशरीररूपे द्रव्यगवेषणे एषणे इव भावनीये, ज्ञशरीरभव्यशरीरव्य-तिरिक्त- गवेषणा सचित्तादिद्रव्यजवषया, तत्र कुरङ्गगजा उदाहरणं, तथा चाह- 'दव्वंमि कुरंगगया' द्रव्ये द्रव्यविषयायां गवेषणायां कुरङ्गाः- मृगाः गजाः - हस्तिनो दृष्टान्ताः, 'भावे' भावविषया गवेषणा ' उग्गम उप्पायण ति सूचनात्सूत्रजमजत न्यायादुद्रमोत्पादनादोषविमुक्ताहारविषया ।। यदुक्तं - 'दव्वंमि कुरंगगया' इति - मू. (९५) जियसत्तु देवि चित्तसम पविसणं कणगपिट्टपासणया । दोहल दुब्बल पुच्छा कहणं आणा य पुरिसाणां ।। सीवन्निसरिसमोयगकरणं सीवन्निरुक्खहेट्टे । आगमन कुरंगाणं पत्थ अपसत्थ उवमा उ ॥
मू. (९६)
वृ. सुगमं, नवरंभावार्थः कथानकादवसेयः तच्चेदं- क्षितिप्रतिष्ठितंनामनगरं, तत्र राजा जितशत्रुतस्तस्य भार्या पट्टमहादेवी नाम्ना सुदर्शना, तस्याः कदाचिदापन्नसत्त्वाया राज्ञा सह चित्रसभायां प्रविष्टायाचित्रलिखितान् कनकपृष्ठान्मृगानवलोक्य तन्मांसभक्षणं दौहृदमजायत, दौहृद चासम्पद्यमाने तस्याः खेदवशतः शरीरस्य दौर्बल्यमभवत, तच्च दृष्ट्वा नृपतिः सखेदं तां पृष्टवान्, यथा- हा प्रिये ! किमतीव शरीरे तव दौर्बल्यमजायत ?, ततः सा दौहृदमचकथत, ततो राजा सत्वरं कनकपृष्ठकुरङ्गानयनाय पुरुषान् प्रेषितवान्, तेऽपिच पुरुषाः स्वचेतसिचिन्तयामासुः - इहयस्य यद्वल्लभं सतत्रासक्त असन्प्रमादभावं भजमानः सुखेनैव बध्यते, कनकपृष्ठानां च कुरङ्गाणामिष्टानि श्रीपर्णीफलानि तानि च सम्प्रतिनविद्यन्ते, ततस्तत्सदृशान्मोदकान्कृत्वा श्रीपर्णी वृक्षतलेषु सर्वतः पुञ्जकपुञ्जकाकारेण क्षिप्त्वा तेषां समीपे पाशान् स्थापयाम इति तथैव कृतं, ते च कनकपृष्ठारुरवो निजेन यूथाधिपतिनासहस्वेच्छयापरिभ्रमन्तसतत्रागताः, यूथाधिपतिश्चश्रीपर्णीललाकारान्

Page #270

मूलं-१६ पुञ्जकपुञ्जकस्थितान्मोदकनवलोक्यमृगानुक्त वान, यथा-भोरुरवो! युष्माकं बन्धनार्थमिदं केनापिधूर्तेन कृतं कूटं वर्तते, यतो नसम्प्रति श्रीपर्णीफलानि सम्भवन्ति, न च सम्भवन्त्यपिपुञ्जकपुञ्जकाकारेण घटन्ते, अथमन्येथास्तथाविधपरिभ्रमद्वातसम्पर्कतःपुञ्जकपुञ्जकाकारेणघटन्ते, दतप्ययुक्तं,ननुपुरापिवातावान्ति स्म, नतु कदाचनाप्येवं पुनकपुञ्जकाकारेण भवन्ति स्म, तथा चैतदेव नियुक्ति कारः पठति___ मू. (९७) विइअमेयं कुरंगाणं. जया सीवन्नि सीयइ।
पुरावि वाया वायंता, न उन पुंजकपुंजका॥ वृ. 'विदितं' प्रतीतम्, एतत्कुरङ्गाणां यदा श्रीपर्णी 'सीदति' धातूनामनेकार्थत्वात्फलति, तस्मान्नेदानीं फलानि सम्भवन्ति, सम्भवन्तु वा तथाऽपि कथं पुञ्जकपुञ्जकाकारेण स्थितानि?, वातत्रशाच्चेन्ननु पुरापि वातावान्तिस्म, न पुनरेव' पुञ्जकपुनकाः फलानामभवन, तस्मात्कूटमिदमस्माकं बन्धनाय कृतं वर्तते इति मा यूयमेतेषामुपकण्ठं गमत, एवमुक्ते यैस्तद्वचः प्रतिपन्नं ते दीर्घजीविनो वनेष स्वेच्छाविहारसुखभागिनथाजायन्त, यस्त्वाहारलम्पटतया तद्वचो न प्रतिपन्नं ते पाशवन्धनादिदुःखभागिनोऽभवन् । इह यद्यूथाधिपतेः श्रीपर्णीफलसदृशमोदकद्रव्यसदोषत्वनिर्दोषत्वनिर्दोषत्वपर्यालोचनं सा द्रव्यगवेषणा । इह निर्युक्तकारेण 'पसत्थअपसत्थ उवमा उ' इति प्रतिपादयता दार्शन्तिकोऽप्यर्थः सूचितो द्रष्टव्यः, सचायंयूथाधिपतिस्थानीया आचार्याः मृगयूथस्थानीयाश्च साधवः, तत्र ये गुरुनियोगत आधाकम्र्मादिदोषदुष्टाहारपरिहारिणस्ते प्रशस्तकुरङ्गोपमा द्रष्टव्याः, ये त्वाहारलाम्पट्यतो गुह्यज्ञामपाकृत्याधाकाः दिपरिभोगिणो बभूवुः ते अप्रशस्तकुरङ्गसदृशा वेदितव्याः, अत्रार्थे च कथानकमिदं-हरन्तो नाम सन्निवेशः, तत्र यथाऽऽगम विहरन्तः समिता नाम सूरयः समाययुः, तत्र च जिनदत्तो नाम श्रावक आसीत्, सच जिनवचनसाधुभक्तिपरीतचेता दानशौण्डः कदाचित्साधुनिमित्तं भक्तमाधाकर्म कारितवान, सूरयश्च सर्वमपितंवृत्तान्तं कथश्चित्परिज्ञातवन्तः, ततस्तैःसाधवस्तत्रप्रविशन्तोनिवारिताः, यथा-भोःसाधवस्तत्र साधुनिमित्त आहारः कृतो वर्तते इतिमातत्रयूयंगमत,एवमुक्ते यैस्तद्वचः प्रतिपन्नं ते आधाकर्मपरिभोगजनितपापकर्मणानबद्धागुर्वाज्ञाचपरिपालिता,ततःशुद्भशुद्धतरसंयमप्रवृत्तिभावतोमुक्ति-सुखभागिनोऽभवन्. यैस्त्वाहारलाम्पट्यतो भाविनंदोषमवगणय्याधाकर्मणि झषा इव बडिशनिवेशिते मांसे प्रवृत्ताःते कुगतिहेत्वाधाकर्मपरिभोगतो गुर्वाज्ञाभङ्गतश्च दीर्घतरसंसारभागिनो जाताः।। साम्प्रतं गजदृष्टान्तमाहमू. (९८) हथिग्गहणं गिम्हे अरहट्टेहिं भरणं च सरसीणं।
- अच्चुदएण नलवण आरढा गयकुलागमनं ।। वृ. हस्तिग्रहणं मया कार्यमित्येवं राज्ञचिन्ता, ततस्तद्ग्रहणाय ग्रीष्मकालेऽपि पुरुषप्रेषणा तैश्च सरसीनामरघट्टकंर्भरणं कृतं, ततोऽत्युदकन नलवनान्यतिशयन प्ररढानि. ततो गजकुलस्यागमनमिति गाथाक्षरार्थः ।। भावार्थस्तु कथानकादवसंयः. तच्चेदम-आनन्दं नाम पुरं, तत्र रिपुमर्दना नाम राजा. तस्य भार्याधारिणी,तस्यचपुरस्यप्रत्यासन्नंगजकुलशतसहस्रसंकुलं विन्ध्यमरण्यं,ततोराजाकदाचिद्गजबलं महाबलमित्यवश्यं मया गजा ग्रहीतव्या इति परिभाव्य गजग्रहणाय सत्वरं पुरुषान प्रेरयमास, ते च पुरुषाचिन्तितवन्तो यथा-गजानां नलचारिरभीष्टा, सा च सम्प्रति ग्रीष्मकाले न सम्भवति, किन्तु वर्षासु, ततइदानीमरघट्टैःसरसीर्बिभृमोयेननलवनान्यतिप्ररूढानिभवन्तीति,तथैवकृतं,नलवनप्रत्यासन्नाश्चसर्वतः पाशा मण्डिताः इतथ परिभ्रमन्तो यूथाधिपतिसहिता हस्तिनः समाजग्मुः, यूथाधिपतिश्च तानि नलवनानि परिभाव्य गजान् प्रति उवाच-भोः स्तम्बेरमा ! नामनि नलवनानि स्वाभाविकानि, किन्त्वस्माकं बन्धनाय

Page #271

२६८
पिण्डनिर्युक्तिः- मूलसूत्रं
केनापिधूर्तेन कृतानि कूटानि, यत एवं नलवनान्यतिप्ररूढानिसरस्यां वाऽतीव जलसम्भृता वर्षासु सम्भवन्ति नेदानीं ग्रीष्मकाले, अथ ब्रवीन् प्रत्यासन्नविन्ध्यपर्वतनिर्झरणप्रवाहत एवं सरस्यो भूता नलवनानि चातिप्ररूढानि ततो नामूनि कूटानि, तदयुक्त म्, अन्यदाऽपि हि खलु निर्झरणान्यासीरन् न चैवं कदाचनाप्यतिजलभृताः सरस्योऽभूवन्, तथा चैतदर्थसङ्ग्राहिकामेव निर्युक्ति कारो गाथां पठतिमू. (९९) विइयमेयं गजकुलाणं, जया रोहंति नलवणा । अन्नयावि झरंति हृदा, न य एवं बहुओदगा ॥
वृ. विदितमेतद् गजकुलानां यदा ' रोहन्ति' अतिशयेन प्ररूढानि भवन्ति नलवनानि, तस्मान्नामूनि स्वाभाविकानि, अथ निर्झरणवशादेवं प्ररूढानि तत आह- अन्यदाऽपि हृदा झरन्ति, न त्वेवं कदाचनापि बहूदकाःसरस्योऽभवन्, तस्माद्धूर्तेन केनाप्यमूनि कृतानि कूटनीति मात्र यूयं यासिष्ट, एवमुक्ते यैस्तद्वचः प्रतिपन्नं ते दीर्घकालं वनस्वेच्छाविहारसुखभागिनो जाताः, यैस्तुनकृतंते बन्धबुभुक्षादिदुःखभागिनः इहापि गजयूथाधिपतेर्नलवनसदोषपरिभावनं द्रव्यगवेषणा, दाष्टन्तिकयोजना तु पूर्ववत् स्वयमेव भावनीया. तदेवमुक्ता द्रव्यगवेषणा, साम्प्रतं भावगवेषणा कर्त्तव्या, सा च उद्गमाशुद्धाहारविषया
मू. (१००)
उगम उगवण मग्गणः य एगट्टियाणि यानि ।
नामं ठावणा दविए भावंमि य उग्गमो होई ॥
वृ. उद्गम उद्रोपना मार्ग़णा च एकार्थिकान्येतानि नामानि स चोद्गमचतुर्धाभवति, तद्यथा- 'नाम' ति नामोद्गमः-यदुद्गमइतिनाम, अथवा जीवस्याजीवस्य वा यद् उद्गम इतिनामसनामनावतोरभेदोपचारात्, यद्वानाम्नाउद्गमोनामोद्गम इतिव्युत्पत्तेर्नामोदौगमः स्थापनोद्गमः उद्गमःस्थाप्यमानः, 'द्रव्ये' द्रव्यविषयः, 'भावे' भावविषयः ।। तत्र द्रव्योद्गमो द्विधा - आगमतो नोआगमतश्च, नोआगमतोऽपि त्रिधाज्ञशरीरभव्यशरीतद्व्यतिरिक्त भेदात् तत्राऽऽगमतोनोआगमतश्चज्ञशरीरभव्यशरीररूपौ द्रव्यगवेषणावद् भावनीयौ, ज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तं तु द्रव्योद्गमं तथा नोआगमतो भावोद्गमं च प्रतिपादयतिमू. (१०१ ) दव्वंमि लड्डुगाई भावे तिविहोग्गमो मुनेयव्वो । दंसणनाणचरिते चरित्तुग्गमेणेत्थ अहिगारो ॥
बृ. ‘द्रव्ये' द्रव्यविषये उद्गमः 'लड्डुकादी' लड्डुकादिविषयो लड्डुकादेः सम्बन्धी वेदितव्यः, अत्राऽऽदिशब्दाद ज्योतिरादिपरिग्रहः, तथा 'भावे' भावविषयः 'त्रिविधः 'त्रिप्रकारः ज्ञातव्यः, तद्यथा- 'दर्शने ' दर्शनविषयः ज्ञाने ज्ञानविषयः, 'चारित्रे' चारित्रविषयः, अत्रतु चारित्रोद्गमेनाधिकारः- प्रयोजनं, चारित्रस्य प्रधानमोक्षाङ्गत्वात्, तथाहि ज्ञानदर्शन सती अपि न चारित्रमन्तरेण कमम्मलापगमाय प्रभवतः, श्रेणिकादा तथाऽनुपलम्भात्. चरित्रं पुनरवश्यं ज्ञानदर्शनाविनाभावि स्वरूपेणापि चाभिनवकम्र्मोपादाननिषेधपूर्वोपार्जितकर्म्मापगमकरणस्वरूपं ततस्तत्पयधानं मोक्षस्याङ्ग, प्रधानानुयायिन्यश्च प्रक्षावतां प्रवृत्तयः. ततोऽत्र चारित्रोद्गमेन प्रयोजनम् ॥ लड्डुकांदेरित्यत्रादिशब्देन लब्धं ज्योतिरुद्गमादिरूपं द्रव्याद्गमं - मू. (१०२) जोइसतणोसहीणं मेहरिणकराणमुग्गमो दव्वे । सो पुन जत्तो य जया जहा य दव्वुरगमी बच्चो ॥
वृ. ज्योतिषां चन्द्रसूर्यादीनां तृणानां दर्भादीनां औषधीनां शाल्यादीनां मेघानां - जीभूतानां ऋणस्यउत्तमर्णाय दातव्यस्य कराणां राजदेयभागानां, उपलक्ष्णमेतत् अन्येषामपि द्रव्याणां य उद्गमः स 'द्रव्ये' द्रव्यविषयो द्रव्यस्य सम्बन्धी वेदितव्यः, स पुर्नर्द्रव्योद्गमः 'यतः ' यस्मात्सकाशात् 'यदा' यस्मिन काले

Page #272

मूलं-१०२
२६९ 'यथा' येन प्रकारेण भवति तथा वाच्यः, तत्र ज्योतिषां मेघानां च आकाशदेशात् तृणानामौषधीनां च भूमेः ऋणस्य व्यवहारादेः कराणां नपतिनियुक्त पुरुषादेः. तथा यदेति ज्योतिषां मध्ये सूर्यस्य प्रभाते शेषाणांतु कस्यापि कस्याश्रिद्धेलायां तृणादीनां प्रायः श्रावणादौ, तथा यथेति ज्योतिषां मेघानां चाऽऽकाशे प्रसरणेन तृणानामौषधीनांचभूमी स्फोटयित्वाऊवं निस्सरणेनऋणस्यपञ्चकशतादिवर्द्धनरूपेण कराणांप्रतिवर्ष गृहस्य द्रम्मद्वयादि ग्राह्यमित्येवंरूपेण, एवं शेषाणामपि द्रव्याणां यतो यदा यथा च यथासम्भवमुदगमो . भावनीयः । इह प्राग् ‘दव्वंमिलड्डुगाई' इत्युक्तं, तेन च लड्डुकप्रियकमिरकथानकं सूचितम्। मू. (१०३) वासहरा अनुजत्ता अत्थाणी जोग्ग-किड्डकाले य।
- घडगसरावेसुकया उमोयगा लड्डुगपियस्स॥ मू. (१०४) जोग्गा अजिण्णमारुय निसग्ग तिसमुत्थ तो सुइसमुत्थो।
आहारुग्गमचिंता असुइत्ति दुहा मलप्पभवो।। मू. (१०५) तस्सेवं वेरग्गुग्गमेण सम्मत्तनाणचरणाणं।
जुगवं कमुग्गमो वा केवलनाणुग्गमो जाओ॥ वृ. 'वासगृहात्'वासभवनात्अनुयात्रा-निर्गमः, ततआस्थान्यायोग्यक्रीडासाव्यधीयत,ततः काले' भोजनवेलायांतस्य लड्डुकप्रियस्य'मोदकप्रियस्यकुमारस्ययोग्याघटेषुशरावेषुचकृत्वामोदकाजनन्या प्रेषिताः, ते चपरिजनेन सह स्वेच्छंतेन भुक्ताः, ततोभूयोऽपि योग्यक्रीडा निरीक्षणासक्त चित्ततया तस्य रात्री जागरणभावतस्ते मोदका न जीर्णाः, ततोजीर्णदोशप्रभावतोऽतीव पूतिगन्धो मारुतनिसर्गोऽभवत्, ततआहारोद्गमचिन्ताजाता,यथा त्रिसमुत्था' घृतगुडकणिक्कासमुद्भवाएतेमोदकाः, ततःशुचिसमुत्थाः, सूत्रेचजाताकेवचनं, केवलंद्विधामलप्रभवोऽयंदेहः, ततस्तत्सम्पर्कतोऽशुचयोजाताइत्येवंतस्यवैराग्यो. द्गमेन ज्ञानदर्शनचारित्राणां युगपत्क्रमेण वा उद्गमो जातः, ततः केवलज्ञानोद्गम इति गाथाक्षरार्थः॥
भावार्थस्तुकथानकादवसेयः, तच्चेदम्-श्रीस्थलकं नामनगरं,तत्र राजाभानुः, तस्यभार्या रुक्मिणी, तया सुरूपनामा तनयः, स च यथासुखं पञ्चभिर्धात्रीभिः परिपाल्यमानः प्रथमसुरकुमार इवानेकस्वजन. हृदयाभिनन्दनकुमारभावमधिरुरोह.ततःशुक्लपक्षचन्द्रबिम्बमिवप्रतिदिवसंकलाभिराभिवर्द्धमानःक्रमेण कमनीयकामिनीजनमनः प्रह्लादकारिणी योवनिकामधिजगाम, तस्मै चस्वभावत एव रोचन्ते मोदकाः ततो लोकेतस्यमोदकप्रिय इति नाम प्रसिद्धिमगमत, सचकुमारोऽन्यदा वसन्तसमये वासभवनात प्रातरुत्थाय आस्थानमण्डपिकायामाजगाम, तत्र च निजशरीरुवणिमापाकृतसुरसुन्दरी-रूपाहङ्कारमनोहरविलासिनीजनगीतनृत्तादिकंपरिभावयितुंप्रावर्त्तत,तत्रचस्थितस्यभोजनवेलका यामागतायांभोजननिमित्तं जनंनी प्रधानशरावसम्पुटेषु शेषपरिजननिमित्तं च घटेषु कृत्वा मोदकान प्रेषितवती, ततस्तेन परिजनेन सह मादका यथेच्छं बुभुजिर. ते च रात्रावपि गीतनृत्तादिव्याक्षिप्तचित्ततया जागरणभावतो न जीर्णाः. ततोऽजीर्णदोषप्रभावतोऽधावाताऽतीव पूतिगन्धिनिएंजगाम, तद्गन्धपुद्गलाथ सर्वतः परिभ्रमन्तस्तन्नासिकां प्रविविशुः, ततस्तं तथारूपं पूतिगन्धमाघ्रया चिन्तयामास, यथाऽमी मोदका घृतगुडकणिक्कादिनिष्पन्नास्ततः शुचिद्रव्यसमुत्था एवंत केवलमयं यो देही जननीशोणितजनकशुक्ररूपद्विधामलप्रभवत्वादशुचिरूपः, ततसम्पर्कवशतोऽशुचिरूपाजाताः, दृश्यन्तेचकर्पूरादयोऽपिपदार्थाःस्वरूपतः सुरभिगन्धयोऽपिदेहसम्पर्कतःक्षणमात्रेणदुभिगन्धयोजायमानाः,क्षणान्तरेशरीरगन्धस्यैवपूत्यात्मकस्योपलम्भात,ततइत्थमशुचिपस्योनेकापायशतसङ्कुलस्यशरीरस्यापिकृतयेगृहमासाद्यनरकादिकुगति

___

Page #273

२७०
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं विनिपातकारीणिपापकर्माणिसेवन्तेतेसचेतनाअपिमोहमयजनद्रोपहतविवेकचेतनत्वादचेतनावपरमार्थतो वेदितव्याः, यदपि च तेषां शास्त्रादिपरिज्ञानं तदपि परमार्थतः शरीरायासफलं, यद्वा तदपि पापानुबन्धिकम्र्मोदयतस्तथाविधक्षयोपशमनिबन्धनत्वादशुभकर्मकार्येवेति तत्त्ववेदिनामुपेक्षास्पदं, विद्वत्ता हि सा तत्त्ववेदिनांप्रशंसाएयायथाऽवस्थितंवस्तुविविच्यहेयोपासेयहानोपादानप्रवृत्तिफला,यातुसकलजन्माभ्यासप्रवृत्त्या कथमपि परिपाकमागताऽपि सती सदैव तथाविधपापकर्मोदयवशत एकान्ताशुचिरूपेष्वपि युवतिजनवदनजघनवक्षोरुहादिशरीरावयवेषु रामणीयकव्यावर्णनफला सा इहलोकेऽपि शरीरायासफला परलोके च कुगतिविनिपातहेतुरित्युपेक्षणीया, ये पुनः परमर्षयः सर्वदैव सर्वज्ञमतानुसारितकांगमशास्त्राभ्यासतो विदितयथाऽवस्थितहेयोपादेयवस्तव इत्थं शरीरस्याशुचिरूपतां परिभाव्ययुवतिकलेवरेषु नाभिरज्यन्तेनापि कर्माणिस्वशरीरकृते पापानिसमाचरन्ति किन्तु शरीरादिनिस्पृहतया निरन्तरं सम्यक्शास्त्राभ्यासतो ज्ञानामृताम्भोधिनिमनाः सममित्रशत्रवः परिषहादिभिरजिताः सकलकर्म-निर्मूलनाय यतन्ते ते धन्यास्ते तत्त्ववेदिनस्तानहं नमसकरोमि तदनुष्ठितं च मार्गमिदानीमनुतिष्ठामि, इत्येवं तस्य मोदकप्रियस्यकुमारस्यवैराग्योद्गमेनसम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणामुद्गमोबभूव, ततःकेवलज्ञानोद्गमइति ।
तदेवमुक्तं मोदकप्रियकुमारकथानकं,सम्प्रतियदुक्तं चारित्रोद्गमेनाधिकार' इति,तत्रचारित्रस्योद्गमेनाधिकारःशुद्धस्यद्रष्टव्योनाशुद्धस्य, अशुद्धस्यमोक्षलक्षणकार्यसम्पादकत्वायोगात्, नखलुबीजमुपहतमङ्कुरं जनयति, सर्वत्राप्यनुपहतस्यैव कारणस्य कार्यजनकत्वात्, चारित्रसद्य च शुद्धेः कारणं द्विधा, तद्यथा-आन्तरं बाह्यं च, ते द्वे अपि प्रतिपादयतिमू. (१०६) . सणनाणप्पभवंचरणं सुद्धेसु तेसुतस्सुद्धी।
चरणेन कम्मसुद्धी उग्गमसुद्धा चरणसुद्धी॥ व. इह यतो ज्ञानदर्शनपयभवं चारित्रं, ततस्तयोः शुद्धयोस्तस्य चारित्रस्य शुद्धिर्भवति नान्यथा, तस्मादवश्यं चारित्रशुद्धिनिमित्तं चारित्रिणा सम्यग्ज्ञाने सम्यग्दर्शने च यतितव्यं, यत्नच निरन्तरं सद्गुरुचरणकमलपर्युपासनापुरस्सरं सर्वज्ञमतानसिरितांगमशास्त्राभ्यासकरणम्, एतेन चारित्रशुद्धेरान्तरंकारणमुक्तम,अथचारित्रशुद्धयाऽपिकिंप्रयोजनंयेनेत्यंतच्छद्धिरन्वेष्यते?.अतआह-चरणेन कर्मशुद्धिः, चरणेनविशुद्धेनकर्मणो-ज्ञानावरणीयादिकस्यशुद्धिः-अपगमोभवति,तदपगमेचात्मनोयथाऽवास्थितस्वरूपलाभात्मको मोक्षः, ततो मोक्षार्थिना चरणशुद्धिरपेक्ष्यते, तथानकेवलयोरेव ज्ञानदर्शनयोः शुद्धौ चारित्रशुद्धिःकिन्तूद्गमशुन्धौ चारित्रशुद्धिः। एतेनबााकारणमुक्तं,ततश्चरणशुद्धिनिमित्तं सम्यगदर्शनज्ञानवतापि नियमत उद्गमदोषपरिशुद्ध आहारो ग्राह्यः। ते चोद्गमदोषाः षोडशः निर्दिशति मू. (१०७) आहाकम्मुद्देसिय पूईकम्मे ये मीसजाए य।
ठवणा पाहुडियाए पाओअर कीय पामिच्च ।। मू. (१०८) परियट्टिए अभिहडे उब्भिन्ने मालोहडे इय।
अच्छिज्जे अनिसटे अज्झोयरए यसोलसमे॥ वृ. 'आधाकर्मेति' आघानं-आधा उपसर्गादात' इत्याप्रत्ययः, साधुनिमित्तं चेतसः प्रणिधानं, यथाऽमुकस्य साधोः कारणेनमा भक्तादिपचनीयमिति, आधया कर्म-पाकादिक्रिया आधाकर्म तद्योगाद् भक्ताद्यप्याधाकर्म,इहदोषाभिधानप्रक्रमेऽपियघोषवतोऽभिधानंतदोषदोषवतोरभेदविवक्षयाद्रष्टव्यं यद्वाआधाय-साधुंचेतसिप्रणिधाययत्क्रियतेभक्तादितदाधाकर्म, पृषोदरादित्वायलोपः, १, तथा उद्देशनम्

Page #274

मूलं-१०८
२७१ उद्देशः-यावदर्थिकादिप्रणिधानं तेन निवृत्तमादेशिकं २. तथा उद्गमदोषरहिततया स्वतः पवित्रस्य सतो भक्तादेरन्यस्याविशुद्धकोटिकभक्तादेरवयवेन सह सम्पर्कतः पूतेः- पूतीभूतस्य कर्म-करणं पूतिकर्म तद्योगाद्भक्ताद्यपिपूतिकर्म ३, तथा मिश्रेण-कुटुम्बप्रणिधानसाधुप्रणिधानमीलनरूपेणभावेन जातं यद् भक्तादितन्मिश्रयातं४,तथास्थाप्यते-साधुनिमित्तंकियन्तंकालंयावान्नेधीयतेइतिस्थापना,यद्वा-स्थापन साधुभ्योदेयमितिबुद्ध्यादेयवस्तुनःकियनौतं कालंव्यवस्थापनस्थापना, तद्योगादेयमपिस्थापना५,तथा कस्मैचिदिष्टायपूज्यायवाबहुमानपुरस्सरीकारेणयदभीष्टंवस्तुदीयतेतत्प्राभृतमुच्यते,ततःप्रभृतमिवप्राभृतं साधुभ्योभिक्षादिकंदेयंवस्तु,प्राभृतमेवपयाभृतिका, अतिवर्तन्तेस्वार्थेप्रत्ययकाःप्रकृतिलिङ्गवचनानी'ति वचनात् पूर्व नपुंसकत्वेऽपि कप्रत्यये समानीते सति स्त्रीत्वं, यद्वा-प्र इति प्रकर्षण आ इति साधुनादलक्षणमर्यादया भृता निर्वर्त्तिता यका भिक्षा सा पयाभृता, ततः स्वार्थिककप्रत्ययविधानात् प्राभृतिका ६, तथा साधुनिमित्तं मण्यादिस्थापनेन भिताद्यपनयनेन वा प्रादः-प्रकटत्वेन देयस्य वस्तुनः करणं प्रादुष्करणं तद्योगाद्भक्ताद्यपि प्रादुष्करणं, यद्वा प्रादुः-प्रकटं करणं यस्य तत् प्रादुष्करणं ७,
तथा क्रीतं यत्साध्वर्थं मूल्येन परिगृहीतं ८, तथा 'पामिच्चे' इति अपमित्य-भूयोऽपि तव दास्यामीत्येवमभिधाययत्साधुनिमित्तमुच्छिन्नंगृह्यतेतदपमित्यम्, इहरादपमित्यगृह्यतेतदप्युपचारादपमित्युक्तं ९, तथा परिवर्तितं-यत्साधुनिमित्तं कृतपरावर्त्त १०; तथा अभिहतं यत्साधुदानाय स्वग्रामात्परग्रामाद्वा समानीतम्, अभि-साध्वभिमुखं हृतं-स्थानान्तरादानीम् अभिहृतमिति व्युत्पत्तेः, ११, तथा उद्भेदनम् उद्भिन्नंसाधुभ्योघृतादिदानमित्तंकुतुपादेर्मुखस्यगोमयादिस्थगितस्योद्घाटनंतद्योगाद्देयमपिघृतादिउद्भिन्नं १२, तथा मालात्-मश्चादेरपहृतं-साध्वर्थमानीतं यद्भक्तादि तन्मालापहृतं १३, तथा आच्छिद्यते. अनिच्छतोऽपिभृतकपुत्रादेःसकाशात्साधुदानायपरिगृह्यतेयत्तदाच्छेद्यं १४,तथाननिसृष्टंसर्वैःस्वामिभिः साधुदानार्थमनुज्ञातंयत्तदनिसृष्टं१५,तथाअधि-आधिक्येनअवपूरणंस्वार्थदताद्रहणादेःसाध्वागमनमवगम्य तद्योग्यभक्त सिद्ध्यर्थं प्राचुर्येणभरणम् अध्यवपूरः, स एव स्वार्थिककप्रत्ययविधानादध्यवपूरकः तद्योगा
द्भक्ताद्यप्यध्यवपूरकः, षोडश उद्गमदोषाः॥ तदेवमुक्तान्युद्गमदोषनामानि,सम्प्रति यथोद्देशं निर्देश' इतिन्यायात्प्रथमतआधाकर्मदोषव्याचिख्यासुस्तत्प्रतिबद्धद्वारगाथामाहमू. (१०९) आहाकम्मिय-नामा एगट्टा कस्स वावि किं वावि।
परपक्खे य सपक्खे चउरो गहणे य आणाइ॥ वृ. इह प्रथमत आधाकर्मिकस्य नामान्येकार्थिकानि वक्तव्यानि, ततस्तदनन्तरं कस्यार्थाय कृतमाधाकर्मभवतीतिविचारणीयं,तदनन्तरंचकिस्वरूपमाधाकम्र्मेतिविचार्य,तथा परपक्षः' गृहस्थवर्ग: 'स्वपक्षः' साध्वादिवर्गः, तत्रपरपक्षनिमित्तं कृतमाधाकर्मनभवति, स्वपक्षनिमित्तं तु कृतं भवतीतिवक्तव्यं तथा आधाकर्मग्रहणविषये चत्वारोऽतिक्रमादयः प्रकाराभवन्तीति वक्तव्यं, तथा ग्रहणे' आधाकर्मणो भक्तानेरादान आज्ञादयः ‘सूचनात्सूत्र मिति न्यायासाज्ञाभङ्गादयो दोषा वक्तव्याः।। मू. (११०) आहा अहे य कम्मे आयाहम्मे य अत्तकम्मे य।
पडिसेवमण पडिसुणणा संवासऽनुमोयणा चेव ॥ वृ. आहाअहेयकम्मे'त्तिअत्रकर्मशब्दःप्रत्येकमभिसम्बध्यते, चकारश्चकम्मेत्यनन्तरंसमुच्चयार्थो द्रष्टव्यः,ततएवं निर्देशोज्ञातव्यः-आधाकर्मअधःकर्मच,तत्राऽऽधाकम्र्मेतिप्रागुक्त शब्दार्थम,अधःकर्मेति अधोगतिनिबन्धनं कर्म अधःकर्म, तथाहि भवति साधूनामाधाकर्म भुञानानामधोगतिः, तन्नि

Page #275

पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्रं बन्धनप्राणतिपाताद्यास्रवेषु प्रवृत्तेः, तथा आत्मानं दुर्गतिप्रपताकारणतया हन्तिविनाशयतीत्यात्मघ्नं, तथा यत्पाचकादिसम्बन्धिकर्म-पाकादिलक्षणंज्ञानावरणीयादिलक्षणंवातदात्मनःसम्बन्धिक्रियते अनेनेति आत्मकर्म। एतानि च नामान्याधाकर्मणो मुख्यानि सम्प्रति पुनर्यैः प्रतिषेवणादिभिः प्रकारेस्तदाधाकर्म भवति तान्यप्यभेदविवक्षया नामत्वेन प्रतिपादयति पडिसेवणेत्यादि' प्रतिसेव्यते इति प्रतिषेवणं, तथा आधाकर्मनिमन्त्रणानन्तरंप्रतिश्रूयते-अभ्युपगम्यतेयत्आघाकर्मतत्प्रतिश्रवणंतथाआधाकम्मभोक्तृभिः सहसंवसन-संवासःतद्वशात्शुद्धाहारभोज्यपिआधाकर्मभोजीद्रष्टव्यः, यो हितैःसहसंवासमनुमन्यतेस तेषामाधाकर्मभोक्तृत्वमप्यनुमन्यते,अन्यथातैःसहसंवसनमेवनेच्छेत,अन्यच्चसंवासवशतःकदाचिदाधाकर्मगतमनोजगन्धाघ्राणादिना विभिन्नचित्तः सन् स्वयमप्याधाकर्मभोजने प्रवर्तेत, ततः संवास आधाकर्मदोषहेतुत्वादाधाकर्मउक्तःतथा अनुमोदनम्' अनुमोदना-आधाकर्मभोक्तृपयशंसा.साऽपि आधाकर्मसमुत्थपापनिबन्धनत्वादाधाकर्मप्रवृत्तिकारणत्वाच्च आधाकम्र्मेति उक्तं . अमीषां च प्रतिषेवणादीनामाधाकर्मत्वमात्मकर्मरूपंनामप्रतीत्यवेदितव्यं, तथाचवक्ष्यति-'अत्तीकरेइकंममित्यादि' इहआधाकम्भ्रतिशब्दार्थाविचारेआधयाकर्मआधाकर्मेत्युक्तं ,साऽपिचाधानामादिभेदाच्चतुर्दातद्यथानामाधा स्थापनाधाद्रव्याधाभावनाधाच, तत्र नामाधास्थापनाधा द्रव्याधाऽपि च अगामतोनोआगमतश्च शशरीररूपाभव्यशरीररूपाचैषणेवभावनीया,शशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तांतुद्रव्याधामभिधित्सुराहमू..(१११) धनुजुयकायभराणं कुडुंबरज्जधुरमाइयाण च।
खंधाई हियं चिय दव्वाहा अंतए धनुनो॥ वृ. इह द्रव्याधायां विचार्यमाणायामाधाशब्दोऽधिकरणप्रधानो विवक्ष्यते आधीयतेऽस्यामित्याधा, आश्रयआधारइत्यनर्थान्तरंतत्र धनुत्तिधनुःचापंतदाधा-आश्रयःप्रत्यञ्चायाइतिसामर्थ्यादगम्यते, 'यूपः' प्रतीतः, 'कायः' कापोती यया पुरुषाः स्कन्धारूढया पानीयं वहन्ति भरा यवसादिसमूहः, तथा 'कुटुंम्ब' पुत्रकलत्रादिसमुदायः, राज्यं प्रतीतं,तयो' धूः-चिन्ताआदिशब्दान्महाजनबूंप्रभृतिपरिग्रहः, तेषांचयथासङ्ख्यं द्रव्याधा-द्रव्यरूप आधारः स्कन्धादि हृदयं च, तत्र स्कन्धो वलीवर्दादिस्कन्धो नरादिस्कन्धश्च परिगृह्यते, आदिशब्दाद्गन्त्र्यादिपरिग्रहः, तत्र यूपस्य द्रव्याधा द्रव्यरूप आश्रयो वृषभादिस्कन्धः, स हि यूपस्तत्राऽऽरोप्यते, कापोत्या आश्रयो नरस्कन्धः, नरो हि पानीयानयनाय कापोर्ती स्कन्धेन वहति. भरस्याश्रयोगन्त्र्यादिः,महाप्रमाणोहिभरोगन्त्र्यादिनैवानेतुं शक्यतेनान्येन,तथाकुटुम्बचिन्तायाराज्य. चिन्तायाथाश्रयः हृदयं मनः, हृदयमन्तरणचिन्तायाअयोगात,धनुर्विषयेभावनामाह- 'अन्तेक' करहसझे धनुषः सम्बन्धिनिप्रत्यश्चाऽऽरोप्यते ततो धनुः प्रत्याश्चाया आश्रयः, एवं शेषाणामपि यूपादीनां प्रत्याश्रयत्वं भावनीयं, तच्च भावितमेव ।। उक्ता द्रव्याधा, सम्पयति भावाधा वक्त व्या, साच द्विधा-आगमता नोआगमतच,तत्रागमतआधाशब्दार्थपरिज्ञानकुशलःतत्रचापयुक्तः, उपयोगाभावनिक्षेप'इतिवचनात्, नोआगमतस्तु भावाधा यत्र तत्र वा मनःप्रणिधानं, तथाहि-भावो नाम मानसिकः परिणामः तस्य चाघानंनिष्पादनं भवति मनसस्तदनुगुणतया तेन तेन रूपेण परिणमने सति नान्यथा, ततो मनःप्रणिधानं भावाधा, सा चेह प्रस्तावात्साधुदानार्थमोदनपचनपाचनादिविषया द्रष्टव्या तया यत्कृतं कर्म-ओदनपाकादि तदाधाकर्म, तथा चाह नियुक्ति कृत्मू. (११२) . ओरालसरीराणं उद्दवण तिवायणं च जस्सट्टा।
मनमाहित्ता कीरइ आहाकम्मंतयं बेंति॥

Page #276

मूलं-११२
૨૭૩
वृ. औदारिकं शरीरं येषां ते औदारिकशरीराः तिर्यथो मनुष्याश्र, तत्र तिर्यश्चः एकेन्द्रियादयः पञ्चेन्द्रियपर्यन्ता द्रष्टव्याः, एकेन्द्रिया अपिसूक्ष्माबादराश्च, नन्विहयेऽपद्रावणयोग्यास्तिर्यचस्ते ग्राह्याः,न च सूक्ष्माणां मनुष्यादिकृतमपद्रावणं सम्भवति, सूक्ष्मत्वादेव, ततः कथं ते इह गृह्यन्ते ?. उच्यते, इह यो यस्मादविरतःसतदकुर्खन्नपिपरमार्थतःकुर्वन्नेवअवसेयोयथारात्रिभोजनादनिवृत्तोरात्रिभोजनं.गृहस्थश्च सूक्ष्मैकेन्द्रियापद्रावणानिवृत्तः, ततःसाध्वर्थसअमारम्भंकुवन्सतदपिकुर्वन्नवगन्तव्यइतिसूक्ष्मग्रहणं, यद्रा-एकेन्द्रियाबादराएवगयाह्यानसूक्ष्माः,तथाचवक्ष्यतिभाष्यकृत्-“ओरालग्गहणेणं.तिरिक्खमनुयाऽहवा सहमवज्जा" तेषामौदारकशरीराणां यदपद्रावणम्-अतिपातविवर्जिता पीडा, किमुक्तं भवति?. सार्ध्वमुपस्क्रियमाणेष्वोदनादिषुयावदद्यापिशाल्यादिवनस्पतिकायादीनामतिपातः-प्राणव्युपरमलक्षणोन भवतितावदर्वाग्रतिनीसर्वाऽपिपीडाअपद्रावणं,यथासाध्वयंशाल्योदनकृतेशालिकरटेर्यावद्वारद्वयंकण्डनं, तृतीयं तु कण्डनमतिपातः, तस्मिन कृते शालिजीवानामवश्यमतिपातभावात, ततस्तृतीयं कण्डनमतिपातग्रहणेनगृह्यते, वक्ष्यतिचभाष्यकृत-“उद्दवणंपुणजाणसुआइवायविवाज्जियंपीड"ति, उद्दवणशब्दात्परतो विभक्तिलोपआर्षत्वात्,तथा तिपायणं तित्रीणिकायवागमनांसि,यद्वात्रीणिदेहायुरिन्द्रियलक्षणानिपातनं चातिपातोविनाशइत्यर्थः तत्रचत्रिधासमासानिवक्षा,तद्यथा-षष्ठीतत्पुरुषःपञ्चमीतत्पुरुष-स्तृतीयातत्पुरुषश्च,तत्र षष्ठीतत्पुरुषोऽयं त्रयाणां कायवाङ्मनसां पातनं-विनाशनं त्रिपातनम, एतच्च परिपूर्णगर्भजपञ्चेन्द्रियतिर्यग्मनुष्याणामवसेयम्, एकेन्द्रियाणां तु कायस्यैव केवलस्य विकलेन्द्रियसम्मूर्च्छिमतिर्यग्मनुष्याणां तु कायवचसोरेवेति, यद्वा-त्रयाणां देहायुरिन्द्रियरूपाणां पातनं-विनाशनं त्रिपातनम्, इदं च सर्वेषामपि तिर्यग्मनुष्याणां परिपूर्ण घटते, केवलं यथा येषां सम्भवति तथा तेषां वक्त व्यं यथैकेन्द्रियाणां देहस्यऔदारिकस्य आयुषः-तिर्यगायूरूपस्य इन्द्रियस्य-स्पर्शनेन्द्रियस्य, द्वीन्द्रियाणां देहस्यौदारिकरूपस्य आयुषस्तिर्यगायुकइन्द्रिययोश्चस्पर्शनरसनलक्षणयोरित्यादि,पञ्चमीतत्पुरुषस्त्वयं-त्रिभ्यः कायवाङ्मनोभ्यो देहायुरिन्द्रियेभ्यो वा पातनं च्यावनमिति त्रिपातनम्, अत्रापि त्रिभ्यः परिपूर्णेभ्यः कायवाङ्मनोभ्यः पातनं गर्भजपञ्चेन्द्रियतिर्य?मनुष्याणाम् एकेन्द्रियाणांतु काजादेव केवला विकलेन्द्रियसंमूर्छिमतिर्यङ्गनुष्याणां तुकायवाग्भ्यामिति, देहायुरिन्द्रियरूपेभ्यस्तु त्रिभ्यः पातनं सर्वेषामपि परिपूर्ण सम्भवत, केवलं यथा येषां सम्भवतितथातेषांप्रागिववक्तव्यं,तृतीयातत्पुरुषःपनरयं-त्रिभिःकयवाङ्मनोभिर्विनाशकेनस्वसम्बन्धिभिः पातनं-विनाशनंत्रिपातनं.चशब्द:समुच्चये, भिन्न-विभक्ति निर्देशश्शशब्दोपादानंचयस्यसाध्वर्थमपद्रावणं कृत्वा गृही स्वाथरमतिपातं करोति तत्कल्प्यं, यस्य तु गृही त्रिपातनमपि साध्वर्थ विधत्ते तन्न कल्प्यमिति ख्यापनार्थम् इत्थंभूतमौदारिकशरीरामाणमपद्रावणंत्रिपातनंचयस्यसाधेरेकस्यानेकस्यवाऽर्थाय-निमित्तं 'मन आघाय' चित्तं प्रवर्त्य क्रियते तदाधाकर्म ब्रवंत तीर्थकरगणधराः ।। इमामेव गाथां व्याख्यानयति. मू. (११३) ओरालग्गहणणं तिरिक्खमनुयाऽहवा सुहुमवज्जा। उद्दवणं पुन जाणसु अइवायविवज्जिय पीडं।
[भा. १६] मू. (११४) कायवइमणो तिन्नि उ अहवा देहाउइंदियप्पाणा। सामित्तावायाणे होइ तिवाओ य करणेसुं।
[भा. १७] मू. (११५) हयियंमि समाहेउं एगमणगं च गाहगंजो उ। वहणं करेइ दाया कायेण तमाह कम्मंति।।
[भा. १९] वृ.सुगमाः, नवरं 'देहाउइंदियप्पाणे ति देहायुरिन्द्रियरूपास्त्रयः प्राणाः, 'सामित्ते'त्यादि, स्वामित्वे26 118)

Page #277

२७४
पिण्डनियुक्तिः- मूलसूत्रं स्वामित्वविषये सम्बन्धविवक्षयेतिभावार्थः, एवमपादाने-अपादानविवक्षया करणेषु विषये करणविवक्षया अतिपातोभवति, यथात्रयाणांपातनंत्रिपातनं,यद्वा-त्रिभ्यःपातनंत्रिपातनं, त्रिभिर्वा करणभूतैःपातनंत्रिपातनं, भावार्थस्तु प्रागेवोपदर्शितः॥ तदेवमुक्तमाधाकर्मनाम, सम्प्रत्यधः कर्मनाम वक्तव्यं, तदपि चाधःकर्म चतुर्दा, तद्यथा नाम, स्थापना द्रव्यं, भावा एतच्चाधाकर्मवत्तावद्वक्तव्यं यावन्नोआगमतो ज्ञशरीरभव्यशरीररूपं द्रव्याधःकर्म, ज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तं तु द्रव्याधःकर्म नियुक्ति कृदाहमू. (११६) जं दव्वं उदगाइसु छूढमहे वयइ जंच भारेणं। .
सीईए रज्जुएण व ओयरणं दव्वहेकम्म॥ वृ.यत्किमपि द्रव्यम्' उपलादिकम् उदकादि 'उदकदुग्धादिषुमध्येक्षिप्तं सत् 'भारेण स्वस्यगुरुतया अघो व्रजति, तथा जंचेति' यच्च 'सीईए'त्ति निश्रेण्णा रज्ज्वावा अवतरणं पुरुषादेः कृपादौ मालादेर्वा भुवि ततःअघोऽयोव्रजनमवतरणं वा द्रव्याधःकर्म. द्रव्यस्य-उपलादेरधः-अधसज्ञतादगमनरूपमवतरणरूपंवा कर्म द्रव्याधःकर्मेतिव्युत्पत्तेः।। सम्प्रतिभावाधःकर्मणोऽवसरः, तच्च द्विधा-आगमतो नोआगमतश्च, तत्र आगमतोऽधःकर्मशब्दार्थज्ञाता तत्र चोपयुक्तः, नोआगमत आहमू. (१९७) संजमठाणाणं कंडगाण लेसाठिईविगेसाणं ।
भावंअहेकरेईतम्हातंभावहेकम्म॥ वृ.संयमस्थानानांवक्ष्यमाणानां कण्डकानां सङ्ख्यातीतसंयमस्थानसमुदायरूपाणाम,उपलक्षणमेतत् षट्स्थाकानांसंयमश्रेणेश्च, तथालेश्यानांतथासातवेदनीयादिरूपशुभप्रकृतीनांसम्बन्धिनांस्थितिविशेषाणां चसम्बन्धिषुविशुद्धेषुविशुद्धतरेषुस्थानेषुवर्तमानसन्तंनिज भावम्' अध्यवसायंयस्मादाधाकर्मभुञ्जानः साधुरधः करोति-हीनेषु हीनतरेषु स्थानेषु विधत्ते तस्मात्तदाधाकर्म भावाधःकर्म, भावस्य-परिणामस्य संयमादसम्बन्धिषु शुभेषु शुभतरे स्थानेषु वर्तनस्य अधः-अधस्तनेषु हीनेषु हीनतरेषु स्थानेषु कर्म-क्रिया यस्मात्तद्भावाधःकम्र्मेति व्युत्पत्तेः। एनामेव माथां भाष्यकृद् गाथात्रयेण व्याख्यानयतिमू. (११८) तत्थानंता उचरित्तपज्जवा होति संजमट्ठाणं।
संखाईयाणि उताणि कंडगं होइ नायव्वं॥ [भा. १९] मू. (११९) संखाईयाणि उकंडगाणि छट्ठाणगं विनिद्दिढ़। छट्ठाणा उ असंखा संजमसेढी मुणेयव्वा ।
भा. २० मू. (१२०) . किण्हाइया उलेसा उक्कोसविसद्धिठिइविसेसाओ। __एएसि विसुद्धणं अप्पं तग्गाहगो कुणइ॥
[भा. २१] वृ. इह सर्वोत्कृष्टादपि देशविरतिविशुद्धिस्थानाजधन्यमपि सर्वविरतिविशुद्धिस्थानमनन्तगुणम्, अनन्तगुणताचसर्वत्रापिषट्स्थानकचिन्तायांसीवानन्तकप्रमाणनगुणकारणद्रष्टव्या, इयंचात्रभावनाजघन्यमपि सर्वविरतिविशुद्धिस्थानं कवलिप्रज्ञाच्छेदकन छिद्यते, छित्त्वा छित्त्वा चनिर्विभागाभागाः पृथक क्रियन्ते, तेच निर्विभागाभागाः सर्वसङ्कल्पनया परिभाव्यमानाः सर्वोत्कृष्टभेदेनदेशविरतिशुद्धिस्थानगता निर्विभागा भागाः सर्वजीवनानन्तकरूपेण गुणकारण गुण्यमाना यावन्तो जायन्ते तावत्प्रमाणाः प्राप्यन्ते, अत्राप्ययं भावार्थः-इह किलासत्कल्पनया सर्वोत्कृष्टस्य देशविरतिविशुद्धिस्थानस्य निर्विभागाभागा दश सहस्राति, सर्वजीवनन्तकप्रमाणश्च राशिः शतं, ततस्तेन शतसङ्ख्येन सर्वजीवानन्तकप्रमाणेन राशिना दशसहस्रसङ्ख्या:सवोत्कृष्टदेशविरतिविशुद्धिस्थानगतानिर्विभागाभागागुण्यन्ते,जातानिदशलक्षाणि,

Page #278

मूलं - १२०
२७५
एतावन्तः किल सर्वजघन्यस्यापि सर्वविरतिविशुद्धिस्थानस्य निर्विभागा भागा भवन्ति । सम्प्रति सूत्रमनुस्रियते- 'तत्र' तेषु संयमस्थानादिषु वक्तव्येषु प्रथमतः संयमस्थानमुच्यते इति शेषः, 'अनन्ता' अनन्तसङ्ख्याः पाचात्यासत्कल्पनया दशलक्षणप्रमाणा ये चारित्रपर्यायाः सर्वजघन्यचारित्रसत्कविशुद्धिस्थानगता निर्विभागाभागाः ते समुदिताः संयमस्थानम्, अर्थात्सर्वजघन्यंभवति, तस्मादनन्तरं यद्वितीयंसंयमस्थानंतत्पूर्वस्मादनन्तभागवृद्धं, किमुक्तं भवति ? - प्रथमसंयमस्थानगतनिर्विभागभागापेक्षया द्वितीयसंयमस्थाने निर्विभागा भागा अनन्ततमेन भागेनाधिका भवन्तीति, तस्मादपि यदनन्तरं तृतीयं तत्तोतोऽनन्तभागवृद्धम्, एवं पूर्वस्मादुत्तरोत्तराण्यनन्ततमेन भागेन वृद्धानि निरन्तरं संयमस्थानानि तावद्भक्तव्यानियावदङ्गुलमात्रक्षेत्रासङ्ख्येयभागगतप्रदेशराशिप्रमाणानिभवन्ति, एतावन्तिच समुदितानि स्थानानि कण्डकमित्युच्यते, तथा चाह
‘सङ्ख्यातीतानि' असङ्ख्येयानि तुः पुनरर्थे 'तानि' संयमस्थानानि कण्डकं भवति ज्ञातव्यं, कण्डकं नाम दमयपरिभाषयाऽङ्गुलमात्रक्षेत्रासङ्ख्येयभागगतप्रदेशराशिप्रमाणा सङ्ख्याऽभिधीय तथा चोक्तं“कण्डति इत्थ भण्णइ अंगुलभागो असंखेज्जो' अस्माच्च कण्डकात्परतो यदन्यदनन्तरं संयमस्थानं भवति तत्पूर्वस्मादसङ्ख्येयभागाधिकम्, एतदुक्तं भवति- पाश्चात्यकण्डकसत्कचरमसंयमस्थानगतनिर्विभागभागापेक्षया कण्डकादनन्तरे संयमस्थाने निर्विभागा भागा असङ्ख्येयतमेन भागेनाधिकाः प्राप्यन्ते, ततः पराणिपुनरपिकण्डकमात्राणिसंयमस्थानानियथोत्तत्वमनन्तभागवृद्धानिभवन्ति, ततः पुनरप्येकमसङ्ख्येयभागाधिकं संयमस्थानम्, ततो भूयोऽपि ततः पराणि कण्डकमात्राजण संयमस्थानानि यथोत्तरमनन्तभागवृद्धानि भवन्ति, ततः पुनरप्येकमसङ्ख्येयभागाधिकं संयमस्थानम्, एवमनन्तभागाधिकैः कण्डकप्रमाणैः संयमस्थानैर्व्यवहितानि असङ्ख्येयभागाधिकानि संयमस्थानानि तावद्वक्तव्यानि यावत्तान्यपि कण्डकमात्राणिभवन्ति, ततश्चरमादसङ्ख्येयभागाधिकात् संयमस्थानात्पराणियथोत्तरमनन्तभागवृद्धानि कण्डकमात्राणि संयम स्थानानि भवन्ति, ततः परमेकं सङ्ख्येयभागाधिकं संयमस्थानं, ततो मूलादारभ्य यावन्तिसंयमस्थानानिप्रागतिक्रान्तानितावन्तिभूयोऽपितेनैवक्रमेणाभिधाय पुनरप्ये सङ्ख्येयभागाधिकं संयमस्थानं वक्तव्यम्, इदं द्वितीय सङ्ख्येयभागाधिकं संयमस्थानं, ततोऽनेनैव क्रमेण तृतीयं वक्तव्यम्, अमूनि चैवं सङ्घयेभागाधिकानि संयमस्थानानि तावद्भक्त व्यानि यावत्कण्ड-कमात्राणि भवन्ति, तत उक्त क्रमेण भूयोऽपि सङ्गयेयभागाधिकसंयमस्थानप्रसङ्गे सङ्ख्येयगुणाधकमेकं संळमस्थानं वक्तव्यं, ततः पुनरपि मूलादारभ्य यावन्ति संयमस्थानानि प्रागतिक्रान्तानि तावन्ति भूयोऽपि तथैव वक्तव्यानि, ततः पुनरप्येकं सङ्ख्येयगुणाधिकं संयमस्थानं वक्त व्यं, ततो भूयोऽपि मूलादारभ्य तावन्ति संयमस्थानानि तथैव . वक्तव्यानि ततः पुनरप्यकं सङ्ख्येयगुणाधिकं संयमस्थानम्,
अमून्यप्येवं सङ्ख्येयगुणाधिकानि संयमस्थानानि तावद्भक्त व्यानियावत्कण्डकमात्राणिभवन्ति, तत उक्त क्रमेण पुनरपि सङ्घयेयगुणाधिकसंयमस्थानप्रसङ्गेऽसङ्ख्येयगुणाधिक' संयमस्थानं वक्त व्यं, ततः पुनरपि मूलादारभ्य यावन्ति संयमस्थानानि प्रागतिक्रान्तानि तावन्ति तेनैव क्रमेण भूयोऽपि वक्त व्यानि, ततः पुनरप्येकमसङ्ख्येयगुणाधिकंसंयमस्थानंवक्त व्यम्, ततो भूयोऽपिमूलादारभ्यतावन्ति संयमस्थानानि तथैव वक्तव्यानि ततः पुनरपि एकमसंख्येयगुणाधिकं संयमस्थानं वक्त व्यम्, अमूनि चैवमसङ्ख्येयगुणाधिकानि संयमस्थानानि तावद्वक्तव्यानि यावत्कण्डकमात्राणि भवन्ति, ततः पूर्वपरिपाट्या पुनरप्यसङ्घयेयगुणाधिकसंयमस्थानप्रसङ्गेऽनन्तगुणाधिकं संयमस्थानं वक्त व्यंततः पुनरपि मूलादारभ्य

-

Page #279

२७६
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं तावन्तिसंयमस्थानानिप्रागतिक्रान्तानितावन्तितथैवक्रमेणभूयोऽपिवक्तव्यानि, ततःपुनरप्येकमनन्तगुणाधिकं संयमस्थनं वक्त व्यं, ततो भूयोऽपि मूलादारभ्य तावन्ति संयमस्थानानि तथैव क्रमेण भूयोऽपि ततःपुनरप्येकमनन्तगुणाधिकंसंयमस्थानं वक्तव्यं,एवमनन्तगलणाधिकानिसंयमस्थानानितावद्वक्त. व्यानियावत्कण्डकमात्राणिभवन्ति,ततोभूयोऽपितेषामुपरिपञ्चवृद्ध्यात्मकानिसंयमस्थानानिमूलादारभ्य तथैव वक्तव्यानि, यत्पुनरनन्तगुणवृद्रिस्थानं तन्न प्राप्यते षट्स्थानकस्य परिसमाप्तत्वात, इत्थंभूतान्यसङ्ख्येयानिकण्कानिसमुदितानिषट्स्थानकंभवति,तथाचाहभाष्यकृत्-‘संखाईयाणिउकंडगाणिछट्ठाणगं विणिद्दिटुं' सुगमं, अस्मिंश्च षट्स्थानके षोढा वृद्धिरुक्ता, तद्यथा-अनन्तभागवृद्धिरसङ्ख्येयभागवृद्धिः सङ्ख्येयभागवृद्धिः सङ्ख्येयगुणवृद्धिरसङ्ख्येयगुणवृद्धिरनन्तगुणवृद्धिश्च, तत्र यादृशोऽनन्ततमो भागोऽसङ्ग्येयतमःसङ्घयेयतमोवागृतयेयाशस्तुसङ्ख्येयोऽसङ्ख्येयोऽनन्तोवागुणकारःसनिरूप्यते
तत्रयदपेक्षयाऽनन्तभोवृद्धतातस्यसर्वजीवसङ्ख्याप्रमाणेनराशिनाभागो ह्रियतेहृतेचभागेयल्लब्ध सोऽनन्ततमोभागः, तेनाधिकमुत्तरं संयमस्थानं, किमुक्तं भवति?-प्रथमस्यसंयमस्थानस्यये निर्विभागा भागास्तेषां सर्वजीवसङ्ख्याप्रमाणेन राशिना भागे हृते सति ये लभ्यन्ते तावत्प्रमाणैनिर्विभागै गर्द्वितीये संयमस्थाने निर्विभागा भागा अधिकाः प्राप्यन्ते, द्वितीयस्य संळमस्थानस्य ये निर्विभागा भागास्तेषकां सर्वजीवसङ्ख्याप्रमाणेन राशिना भागे हृते सति यावन्तो लभ्यन्ते तावत्प्रमाणैर्निर्विभागैरधिकास्तृतीये संयमस्थाने निर्विभागा भागाः प्राप्यन्ते, एवं यद्यत् संयमस्थानमनन्तभागवृद्धमुपलभ्यते तत्तत्पाश्चात्यस्य पाश्चात्यस्य संयमस्थानस्य सर्वजीवसङ्ख्याप्रमाणेन राशिना भागे हृते सति यद्यल्लभ्यते तावत्प्रमाणेन तावत्प्रमाणेनानन्ततमेनभागेनाधिकमवगन्तव्यम्,असङ्ख्येयभागाधिकानिपुनरेवं-पाश्चात्यस्यपाश्चात्यस्य संयमस्थानस्य सत्कानां निर्विभागभागानामसङ्ख्येयलोकाशप्रदेशप्रमाणेन राशिना भागे हृते सति यद्यल्लभ्यतेससोऽसङ्खयेयतमोभागःययस्तेनतेनासङ्ख्येयतमेनभागेनाधिकानिअसङ्ख्येयभागाधिकानि वेदितव्यानि, सङ्ख्येयभागाधिकानि चैवं-पाश्चात्यस्य पाश्चात्यस्य संयमस्थानस्योत्कृष्टेन सङ्ख्येयेन भागे हृते सति यद्यल्लभ्यते स स सङ्ख्येयतमो भागः, ततस्तेन तेन सङ्घयेयतमेनभागेनाधिकानि सङ्ख्येयभागाधिकानिसंयमस्थानानिवेदितव्यानि, सङ्घयेयगुणवृद्धानिपुनरेवं-पाश्चात्यस्यपाचात्यस्यसंयमस्थानस्य येयेनिविरभागाभागास्ते ते उत्कृष्टेन सङ्घयेयकप्रमाणेन राशिनागुण्यन्ते, गुणितीचसति यावन्तोभवन्ति तावत्प्रमाणानि तावत्प्रमाणानि सङ्ग्येयगुणाधिकानिसंयमस्थाननानि द्रष्टव्यानि एवमसङ्ग्येयगुणवृद्धानि अनन्तगुणवृद्धानि च भावनीयनि, नवरमसङ्ख्येयगुणवृद्धौ पाश्चात्यस्य संळमस्थास्य निर्विभागा भागा असङ्ख्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणेनासङ्ख्येयेनगुण्यन्ते,अनन्तगुणवृद्धातुसर्वजीवप्रमाणेनानन्तेन,इत्थं च भागहारगुणकारकल्पनं मा स्वमनीषकाशल्पकल्पितं संस्थाः, यत उक्तं कर्मप्रकृतिसङ्गहण्या षट्स्थानकगतभागहारगुणकारविचाराधिकार
“सव्वजियाणप्रसंखेज्जलोग संखिज्जगस्स जिट्ठस्स । भागो तिसु गुणणातिसु' इति, प्रथमाच्च षट्स्थानकादर्द्धवमुक्त क्रमेणैव द्वितीयं षट्स्थानकमुत्तिष्ठति, एवमेव च तृतीयम्, एवं षट् स्थानकान्यपि तावद्वाच्यानि यावदसङ्ख्येयलोकाकाशमदेशप्रमाणानि भवन्ति, उक्तं च..
... छट्ठाणगणवसाणे अन्नं छट्ठाणयं पुणो अन्नं । एवमसङ्खा लोगा छट्टाणाणं मुणेयव्वा ॥
इत्थंभूतानि चासङ्ख्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणानि षट् स्थानकानि संयमश्रेणिरुच्यते, तथा चाह. 'छट्ठाणा उअसंखा संजमसेढी मुणेयव्वा' । तथा लेसाउ'त्ति कृष्णादयो लेश्याः, स्थितिविशेषा उत्कृष्टानां

Page #280

मूलं-१२० सर्वोत्कृष्टानां सातावेदनीयप्रभृतीनां विशुद्धप्रकृतीनां सम्बन्धिनो विशुद्धाः स्थितिविशेषा वेदिताव्याः, तत एतेषां संयमस्थानादीनां सम्बन्धिषुशुभेषुस्थानेषु वर्तमानस्तद्गाहकः-आधाकर्मग्राहक आत्मानमेतेषां. संयमस्थानादीनां विशुद्धानामधोऽधस्तात्करोति । यदि नाम संयमस्थानादीनामधस्तादात्मानमाधाकर्मग्राही करोति ततः किं दूषणं तस्यापतितमत आह. मू. (१२१) भाववयारमाहे उमप्पगे किंचिनूनचरणग्गो
आहाकम्मग्गही अहो अहो नेइ अप्पाणं॥ वृ. भावनां संयमस्थानादिरूपाणां विशुद्धानामधस्तात् हीनेषु हीनतरेषु अध्यवसायेषु अवतारम्' अवतरणमात्मनि आधाय' कृत्वा किञ्चिनूनचरणग्गो' इति इहचरणेनाग्रः-प्रधानश्चरणाग्रः, सचनिश्चयनयमतापेक्षयाक्षीणकषायादिरकषायचारित्रः परिगृह्यते, नचतस्य प्रमादसम्भवो नापिलौल्यम्, एकान्तेन लोलादिमोहनीयस्य विनाशात. ततो न तस्याधाकर्मग्रहणसम्भव इति किश्चिन्न्यूनग्रहणं, किश्चिन्न्यूनेन चरणेनाग्रः प्रधानः किञ्चिन्नयूनचरणाग्रः. स च परमार्थत उपाशान्तमोह उच्यते, अतिशयख्यापनार्थं चैतदुक्तं,ततोऽयमर्थः- किश्चिन्न्यूनचरणाग्रोऽपियावदास्तांप्रमत्तसंयतादिरिति, आधाकर्मग्राहीअधोऽधोरत्नप्रभादिनकादौ नयत्यात्मानम्, एतद्दषणमाधाकर्मग्राहिणः॥ एतदेव भावयतिमू. (१२२) बंधड़ अहेभवाऊ पकरेइ अहोमुहाईकम्माई।
घनकरणं तिव्वेण उभावेण चओ उवचओ य॥ वृ.आघाकर्मग्राहीविशुद्धेभ्यःसंयमादिस्थानेभ्योऽवतीर्य अघः' अधोऽधोवर्तिषुहीनेषुहीनतरेषुभावेषु वर्तमानोऽधोभवस्यरत्नप्रभादिनारकरूपस्यभवस्यसम्बन्धिआयुः करोति' बध्नाति,शेषाण्यपिकाणि गत्यादिनामादीनि अघोमुखानि' अधोगत्यभिमुखानिअधोगतिनयनशीलानिइत्यर्थः, ‘प्रकरोति प्रकर्षण दुस्सहकटुकतीव्रानुभावयुक्त तया करोति-बध्नाति, बद्धानां च सतामाधाकर्मविषयपरिभोगलाम्पट्य. वृद्धिनो निरन्तरमुपजायमानेन तीव्रण' तीव्रतरेण 'भावेन' परिणामेन घनकरणं यथायोगं निधत्तिरूपतया निकाचनारीपतया वा व्यवस्थापन, तथा प्रतिक्षणमन्यान्यपुद्गलग्रहणेन चय उपचयश्च, तत्र स्तोकतरा वृद्धिश्चयः, प्रभूततरा वृद्धिरुपचयः, एतेन चव्याख्याप्रज्ञप्तिसूत्रमाचार्येणानुवर्तितं. तथा चव्याख्याप्रज्ञप्तावालापक:-"आहाकम्मणं जमाणे समणे निग्गंथे अट्टकम्मपगडीओ बंधइ अहे पकरेइ अहे चिणइ अहे उवचिणइ" इत्यादि।तत एवं सतिमू. (१२३) तेसिं गुरूणमुदएण अप्पगं दुग्गईए पवडतं ।
. नचएइ विधारेउं अहरगतिं निंति कम्माइं॥ वृ.तषाम' अधोभवायुरादीनां कर्मणां गुरब्णां' अधोगतिनयनस्वभावतया गुरुणीवं गुरुणिनषाम. 'उदयन विपाकवदनानुभवरूपण, विपाकवदनानुभवरूपोदयवशादित्यर्थः, दुर्गती प्रपतन्तमात्मानं विधारयितुं निवारयितुम् आधाकम्मंग्राही नशक्नोति यतोऽतःकम्माणि अधोभवायुरार्दानि उदयप्राप्तानि बलाद 'अधरगति नरकादिरूपांनयन्ति, न च कर्मणां कोऽपिबलीयान. अन्यथानकोऽपि नरकंयायात. नवा काऽपिदुःखमनुभवत्,तस्मादाधाकर्मअधोगतिनिबन्धनमित्यधःकम्मत्युच्यत।।तदेवमुक्तमधःकर्मति नाम, सम्प्रत्यात्मध्ननाम्नोऽवसर:,तदपिचात्मघ्नंचतुर्दा, तद्यथा-नामात्मघ्नं स्थापनात्मघ्नं द्रव्यात्मघ्नं भावात्मघ्नंच, इदमप्यधःकर्मवत्तावद्भावनीयं यावन्नोआगमतोज़शरीरद्रव्यात्मघ्नं भव्यशरीरद्रव्यात्मघ्नं. ज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तं तु द्रव्यात्मघ्नं नियुक्ति कृदाह

Page #281

२७८
अट्टाए अनट्टाए छक्का मद्दणं तु जो कुणइ । अनिया य नियाए आयाहम्मं तयं बेंति ।।
मू. (१२४)
वृ. यो गृही 'अर्था' स्वस्य परस्य वा निमित्तम् 'अनर्थाय ' प्रयोजनमन्तरेण एवमेव पापकरणशीलतया 'अनियाएयनियाएत्ति' निदानंनिदा-पयाणिहिंसा नरकादिदुःखहेतुरिति जानताऽपियद्वा साधूनामाधाक नकल्पते इतिपरिज्ञानवताऽपियज्जीवानां प्राणव्यपरोपणंसानिदा, तन्निषेधादनिदा, पूर्वोक्त परिज्ञानविकलेन सता यत्पर प्राणनिवर्हणं सा अनिदेति भावार्थः, अथवा स्वार्थं परार्थं चेति विभागेनोद्दिश्य यत् पयाणव्यपरोणं सानिदा, तन्निषेधादनिदायत्स्वपुत्रादिकमन्यंवा विभागेनाविविच्यसामान्येन विधीयते, अथवाव्यापाद्यस्य सत्वस्यहा! धिक् सम्प्रत्येषमां मारयिष्यतीति परिजानतो यत् प्राणव्यपरोपणं सा निदा, तद्विपरीता अनिदा, यदजानतो व्यापाद्यस्य सत्त्वस्य व्यापादनमिति ॥ तथा चाह भाष्यकृत्
मू. (१२५)
तु अजाणतो तव उद्दिसिय ओहओ वावि । जाग अजाणगं वा वहेइ अनिया निया एसा ।
[भा. २२] वृ. व्याख्यातार्था, ततो निदयाऽनिदया वा यः षट्कायप्रमर्दनं करोति षण्णां पृथिव्यादीनां कायानां प्राणव्यपरोपणं विदघानि, तत् षट्कायप्रमर्द्दनं आत्मघ्नं नोआगमतो द्रव्यात्मघ्नं ब्रुवन्ति तीर्थक रगणधराः । अथ षट्कायप्रमर्द्दनं कथं नोआगमतो द्रव्यात्मघ्नं !, यावता भावात्मघ्नं कस्मान्न भवति ?, अत आहमू. (१२६/१) दव्वाया खलु काया ।
वृ. 'कायाः' पृथिव्यादयः 'खलु' निश्चयेन 'द्रव्यात्मानो' द्रव्यरूपा आत्मानः, जीवानां गुणपर्यायवत्तया द्रव्यत्वात्, उक्तं च-“अजीवकायाः धर्म्माधर्म्माकाशपुद्गलाः, द्रव्याणि जीवाचे” ति । ततस्तेषां यदुपमर्द्दनं तद्द्रव्यात्मघ्नं भवति । उक्तं द्रव्यात्मघ्नं, सम्प्रतिभावात्मघ्नंवक्तव्यं तच्च द्विधा आगमतोनोआगमतच, तत्र आगमत. आत्मघ्नशब्दार्थज्ञाता तत्र चोपयुक्तः, नोआगमतो भावात्मघ्नमाह
पिण्डनियुक्तिः- मूलसूत्रं
मू. (१२६/२) भावाया तिन्नि नामाईणि । परपाणपाडणरओ चरणायं अप्पणो हणइ ॥
वृ. 'भावात्मानो' भावरूपा आत्मानः 'त्रीणि ज्ञानादीनि' ज्ञानदर्शनचारित्राणि, आत्मनोहि परमार्थिकं स्वस्वरूपं ज्ञानदर्शनचरणात्मकं, ततस्तान्येव परमार्थत आत्मानो न शेषं द्रव्यमात्रं, स्वस्वरूपाभावात्, ततो यश्चारित्री सन् परेषां पृथिव्यादीनां ये प्राणां- इन्द्रियादयः तेषां यत् पातनं विनाशनं तस्मिन् रतः - आसक्तः स आत्मनश्चरणरूपं भावात्मानं हन्ति, चरणात्मनि च हते ज्ञानदर्शनरूपावप्यात्मानौ परमार्थतो हतावेव द्रष्टव्यौमू. (१२७) निच्छयनयस्स चरणायविघाए नाणदंसणवहो ऽवि ।
ववहारस्स उ चरणे हयंमि भयणा उ सेसाणं ।।

वृ. निश्रयनयस्य मतेन चरणात्मविघांते सति ज्ञानदर्शनयोरपिधो-विघातो द्रष्टव्यः, ज्ञानदर्शनयोहिं फलं चरण प्रतिपत्तिरूपा सन्मार्गप्रवृतिः, सा चेन्नास्ति तर्हि ते अपि ज्ञानदर्शने परमार्थतोऽसती एव, स्वाकार्याकरणात्, उक्तं च मूलटीकायां चरणात्मविघाते ज्ञानदर्शनवधोऽपि, तयोश्ररणफलत्वात्, फलाभाव चहेतोर्निरर्थकत्वादिति, अपिच-यश्ररणंप्रतिपद्याऽऽहारलाम्पट्यादिना ततो नविनिवर्त्तते स नियमाद्भगवदाजाविलोपादिदोषभागी, भगवदाज्ञाविलोपादौ च वर्तमानो न सम्यग्ज्ञानी नापि सम्यग्दर्शनी, उक्तं च"आणाए च्चिय चरणं तब्भंगे जाण किं न भग्गति । आणं च अइक्कंतो कस्साएसा कुणइ सेसं ? || (तथा) "जो जहवायं न कुणइ मिच्छद्दिट्टी तओ हु को अन्नो ?। वड्डेइ य मिच्छत्तं परस्स संकं जणेमाणो ॥ ततश्ररणविधाते नियमतो ज्ञानदर्शनविघातः, 'व्यवहारस्य' व्यवहारनयस्य पुनर्मतेन हते चरणे 'शेषयोः'

Page #282

मूलं-१२७
२७९ ज्ञानदर्शनयोः भजना' क्वचिद्भवतःक्वचिन्न, यएकान्तेनभगवतो विप्रतिपन्नस्तस्यनभवतोयस्तुदेशविरतिं भगवति श्रद्धानमात्रंवाकुरुतेतस्यव्यवहारनयमतेनसम्यग्दृष्टित्वाद्भवतइति, ततो निश्चयनयमतापेक्षया चरणात्मनि हते ज्ञानदर्शनरूपावप्यात्मानौ हतावेवेति परप्राणव्यपरोपणरतः समूलघातमात्मघ्न इति परप्राणव्यपरोपणमात्मघ्नं,तच्च साधोराधाकर्मभुञानस्यानुमादनादिद्वारेणनियमतःसम्भवतीत्युपचारत आधाकमज्ञर्म आत्मघ्नमित्युच्यते । तदेवमुक्तमात्मघ्ननाम, सम्प्रत्यात्मकर्मनाम्नोऽवसरः, तदपि चात्मकर्मचतुर्द्धा, तद्यथा-नामात्मकर्मस्थापनात्मकर्मद्रव्यात्मकर्मभावात्मकर्मच,इदंचाधाकर्मेव तावभावनीयंयावन्नोआगमतोभव्यशरीरद्रव्यात्मकर्म,जशरीरभव्यशरीव्यतिरिक्तं तुद्रव्यात्मकर्म
मू. (१२८/१) दव्वंमि अत्तकम्मंजंजो उममायए तयं दव्वं ।
वृ. यःपुरुषोय...म्मादिकंद्रव्यं ममाये' ममेतिप्रतिपद्यते तत्-ममेतिप्रतिपादनंतस्यपुरुषस्य दव्वंमि अत्तकम्म'तिज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तं द्रव्ये द्रव्यविषयमात्मकर्मभवति.आत्मसम्बन्धित्वेनकर्मकरणम् आत्मकम्मति व्युत्पत्त्याश्रयणात् । भावात्मकर्म च द्विधा, तद्यथा-आगमतो नोआगमतच, तत्राऽऽगमत आत्मकर्मशब्दार्थज्ञाता तत्र चोपयुक्तः, नोआगमतः पुनराह
मू. (१२८/२) भावे अंसुहपरिणओ परकम्मं अत्तणो कुणइ॥
वृ. 'अशुभपरिणतः' अशुभेनप्रस्तावादाधाकर्मग्रहणरूपेणभावेनपरिणतःपरस्य-पाचकादेःसम्बन्धि यत्कर्मपचनपाचनादिजनितंज्ञानावरणीयादिततआत्मनंसम्बन्धि करोति,तच्च परसम्बन्धिनःकर्मणः आत्मीयत्वेन करणं 'भावे' भावतः आत्मकर्म, नोआगमतो भावात्मकम्र्मेत्यर्थः, भावन-परिणामविशेषेण परकीयस्यात्मसम्बन्धित्वेन कर्म-करणं भावात्मकम्र्मेति व्युत्पत्तेः। एतदेव सार्द्धया गाथया भावयतिमू. (१२९) आहाकम्मपरिणओ फासुयमवि संकिलिट्ठपरिणामो।
आययमाणो बज्झइतंजाणसु अत्तकम्मंन्ति॥ म. (१३०/१) परकम्म अत्तकम्मीकरेइतंजो उगिव्हिडंभंजे।
वृ.प्रासुकम्-अचेतनम् उपलक्षणमेतदएषणीयंचस्वरूपेणभक्तादिकमास्तामाधाकर्मेत्यपिशब्दार्थः. 'सक्लिष्टपरिणामःसन्' आधाकर्मग्रहणपरिणतःसन आददानो' गृह्णान् यथाऽहमतिशयेनव्याख्यानलब्धिमान् मद्गुणाश्चासाधारणविद्वत्तादिरूपाः सूर्यस्य भानव इव कुत्र कुत्र न प्रसरमधिरोहन्ति?, ततो मदगणावर्जित एष सर्वोऽपि लोकः पक्त्वा पाचयित्वा च मामिष्टमिदमोदनादिकं प्रयच्छतीत्यादि.स इत्यमाददानः साक्षादारम्भकर्तेव ज्ञानावरणीयादिकर्मणा बध्यते, ततस्तद् ग़ानावरणीयादिकर्मबन्धनमात्मकर्म जानाहि. इयमत्र भावना-आधाकर्म यद्वा स्वरूपंणानाधाकम्मापि भक्ति वशतो मदर्थमतन्निष्पादितमित्याधाकर्मग्रहणपरिणतायदागृह्णातितदाससाक्षादांरम्भकर्तेवस्वपरिणामविशेषता ज्ञानावरणीयादिकर्मणाबध्यते, यदिपुनर्नगृह्णीयात्तर्हिनबध्यत.तत आधाकर्मग्राहिणायत्परस्यपाचकादः कर्मतदात्मनोऽपिक्रियतइतिपरकर्मआत्मकर्मकरोतीत्युच्यते, एतदेवस्पष्टव्यनक्ति- 'परकम्म'त्यादि, तत आधाकर्म यदा साधुहीत्वा भुङ्क्ते स परस्य पाचकादेर्यत्कर्म तदात्मकर्मीकरोति, आत्मनोऽपि सम्बन्धि करातीतिभावार्थः।। अमंच भावार्थमस्य वाक्यस्याजानानः परा जातसंशयः प्रश्नयति
मू. (१३०/२) तत्थ भवे परकिरिया कहं नु अन्नत्थ संकमइ?॥
वृ. 'तत्र' परकर्म आत्मकर्मीकरोतीत्यत्र वाक्ये भवेत परस्य वक्तव्यं यथा-कथं परक्रिया' परस्य सत्कंज्ञानावरणीयादिकर्म अन्यत्र आधाकर्मभोजके साधी संक्रामति ?, नैवं सङ्क्रामतीति भावः, न खलु

Page #283

२८०
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं जातुचिदपिपरकृतंकर्मत्त अन्यत्रसङ्क्रामति,यदिपुनरन्यत्रापिसङ्क्रामततर्हिक्षपकश्रेणिमधिरूढःकृपापरीतचताः सकलजगत,ज्जन्तुकर्मनिर्मूलनापादनसमर्थः सर्वेषामपि जन्तूनां कर्म ज्ञानावरणीयाद्यात्मनि सङ्क्रमय्यक्षपयेत्, तथाचसतिसर्वेषामेककालं मुक्ति रुपजायेत,नचजायते, तस्मान्नैवपरकृतकर्मणामन्यत्र सङ्क्रमः, उक्तं च. क्षपकश्रेणिपरिगतः स समर्थः सर्वकर्मिणां कर्म। क्षपतियुमेको यदि कर्मसक्रमः स्यात्परकृतस्य॥ परकृतकर्मणि यस्मान्न कामति सङ्क्रमो विभागोवा। तस्मात्सत्त्वानां कर्म यस्य यत्तेन तद्वेद्यम्॥
ततःकथमुच्यते-परकर्मआत्मकर्मीकरोतीति?।इदंचवाक्यं पूर्वान्तर्गतमन्यथाऽपिकेचित्परमार्थमजानाना व्याख्यानयन्ति, ततस्तन्मतपाकर्तुमुपन्यस्यन्नाह
मू. (१३१/१) कूडउवमाइ केइपरप्पउत्तेऽवि बेंति बंधोत्ति।
वृ. 'केचित् स्वयूथ्याएवप्रवचनरहस्यजानानाः कूटोपमया' कृटदृष्टान्तेनब्रुवते परप्रयुक्तेऽपि' परेण पाचकादिना निष्पादितेऽप्योदनादौ साधोस्तद्ग्राहकस्य साधोर्वन्धो न पाककर्तुः, ततः परस्य यत्कर्म ज्ञानावरणीयादिसम्भवतितदाधाकर्मग्राहीस्वस्यैवसम्बन्धिकरोतीतिपरकर्मआत्मकर्मीकरोतीत्युच्यते, नदेतदसदुत्तरं, जिनवचनाविरुद्धत्वात्, तथाहि परस्यापिसाक्षादारम्भकर्तृत्वेननियमतःकर्मबन्धसम्भवः, ततः कथमुच्यते तद्ग्राहकस्य साधोर्बन्धो न पाककर्तुः?, न च मृगस्यापि परप्रयुक्ति मात्राद् बन्धः, किन्तु स्वस्मादेव प्रमादादिदोषात्, एवं साधोरपि॥ तथा चैतदेव नियुक्ति कृदाह
मू. (१३१/२) भणइयगुरूपमत्तो बज्झइ कूडे अदक्खोय मू. (१३२) एमेव भावकूडे बज्झइ जो असुभभावपरिणामो।
तम्हा उ असुभभावो वज्जेयव्वो पयत्तेणं॥ वृ.'भणति प्रतिपादयति, चः'पुनरर्थे, पुनरर्थथायम्-एकेकेचनसम्यगगुरुचरणपर्युपासनाविकलतया यथाऽवस्थितंतत्त्वमवेदितारोऽनन्तरोक्तं ब्रुवते, गुरुःपुनर्भगवानश्रीयशोभद्रसूरिरेवमाह, एतेनेतदावेदयतिजिनवचनमवितयं जिज्ञासुना नियमतः प्रज्ञावताऽपि सम्यग्गुरुचरणकमलपर्युपासनमास्थेयम, अन्यथा प्रज्ञाया अवतथ्यानुपपत्तः, उक्त च
तत्तत्प्रेक्षमाणानां, पुराणैरागमैर्विना। अनुपासितवृद्धानां, प्रज्ञा नातिप्रसीदति॥ गुरुवचनमेव दर्शयति-मृगोऽपिखलुकूटैःससबध्यतेयः प्रमत्तोऽदक्षश्च भवति, यस्त्वप्रमत्तो दक्षश्वस कदाचनापि न बध्यते, तथाहि-अपमत्तो मृगः प्रथमत एव कूटदेशं परिहरति. अथ कथमपि प्रमादवशात् कूटदेशमपि प्राप्ता भवति तथापि यावन्नाद्यापि बन्धः पतति तावद्दक्षतया झगिति तद्विषयादपसर्पति. यस्तु प्रमत्तो दक्षतारहितश्च स बध्यते एव, तस्मान्मृगोऽपि बध्यते परमार्थतः स्वप्रमाक्रियावशता न परप्रयुक्तिमानात, एवमव' अननवमृगदृष्टान्ताक्त प्रकारण भावकूट' संयमरूपभावबन्धनायकूटमिवकूटमआधाकर्म तत्र स 'बध्यते' ज्ञानावरणीदिकर्मणा युज्यते, योऽशुभभावपरिणामः-आहारलाम्पटयत आधाकर्मग्रहणात्मकाशुभभावपरिणामोनशेषः,नखल्वाधाकर्मणिकृतेऽपियोनतद्ग्रह्णातिनापिभुझते स ज्ञानावरणीयादिना पापन बध्यते. न हि कूटे स्थापितेऽपि यो मृगस्तद्देश एव नाऽऽयाति आयातोऽजप यत्नतस्तद्दशंपरिहरतिसकूटेनबन्धमाप्नोति, तन्नपरप्रतुक्ति मात्राद्वन्धोयेनपरोक्त नीत्यापरकृतकर्मण आत्मकम्मीकरणमुपद्यते, किन्त्वशुभाध्यवसायभावतः, तस्मादशुभो भाव आधाकर्मग्रहणरूपः साधुना प्रयत्नेन वर्जयितव्यः, परकर्म आत्मकर्म करोतीत्यत्र च वाक्ये भावार्थः प्रागेव दर्शितः, यथा परस्य

Page #284

मूलं- १३२
२८१
पाचकादेर्यत्कर्म तदात्मकर्मीकरोति, किमुक्तं भवति ? तदात्मन्यपि कर्म्म करोतीति, ततो न कश्चिद्दोषः, परकर्म्मणश्रात्मकर्म्मकरणमाधाकर्म्मणा ग्रहणे भोजने वा सति भवति, नान्यथा, तत उपचारादाधाक आत्मकर्मेत्युच्यते । ननु तदाधाकर्म्म यदा स्वयं करोत्यन्यैर्वा कारयति कृतं वाऽनुमोदते तदा भवतु दोषो, यदा तु स्वयं न करोति नापि कारयति नाप्यनुमोदते तदा कस्तस्य ग्रहणे दोष इति ?, अत्राहकामं सयन न कुव्व जाणतो पुन तहावि तग्गाही । ass तम्पसंग अगिण्हमाणो उवारेइ ||
मू. (१३३)
वृ. 'काम' सम्मतमेतद्, यद्यपि स्वयं न करोत्याधाकर्म्म उपलक्षणमेतन्न कारयति, तथाऽपि मदर्थमेतनिष्पादितमिति जानानां यद्याधाकर्म्म गृह्णाति तर्हि तद्ग्राही 'तत्प्रसङ्गम्' आधाकर्मग्रणप्रसङ्गं वर्द्धयति, तथाहि-यदा स साधुराधाकर्म्म जानानो गृह्णाति तदाऽन्येषां साधूनां दायकानां चैवं बुद्धिरुपजायतेनाऽऽधाकर्म्मभोजने कथनापि दोषः, कथमन्यथा ससाधुर्जानानोऽपि गृहीतवानिति, ततएवं तेषां बुद्ध्युत्पादे सन्तत्या साधूनामाधाकर्म्मभोजने दीर्घकालं षड़जीवनिकायविघातः, स परमार्थतस्तेन प्रवर्त्यत, यस्तु न गृह्णाति स इत्थंभूतप्रसङ्गवृद्धिं निवारयति, प्रवृत्तेरवाभावात्, तथा चाह- 'अगिण्हमाणो उ वारेइ' ततोऽतिप्रसङ्गदोषभयात्कृतकाग्तिदोषरहितमपि नाघाकर्म्म भुञ्जीत, अन्यच्च तदाधाकर्म्म जानानोऽपि भुञ्जानो नियमतोऽनुमोदते, अनुमोदना हि नाम अप्रतिषेधनम्, 'अशप्रतिषिद्धमनुमत' मिति विद्वत्प्रवादात्, तत आधाकर्म्मभोजनेनियमतोऽनुमोदनादोषोऽनिवारितप्रसरः, अपिच एवमकधाकर्म्मभोजने कदाचिन्मनोज्ञाहरभोजनभिन्नदंष्ट्रतया स्वयमपि पचेत्पाचयेद्वा, तस्मान्न सर्वथाऽऽधाकर्म्म भोक्तव्यमिति स्थितम् ॥ तदेवमुक्त मात्कमकर्मेतिनाम, सम्प्रतिप्रतिषेवणादीनिनामानिवक्तव्यानि तानि चात्मकम्र्मेति नामाङ्गत्वेन प्रवृत्तानि, ततस्तेषामात्मकर्मेतिनामाङ्गत्वं प्रवृत्तानि, ततस्तेषामात्कर्मेतिनामाङ्गत्वं परस्परंगुरुलघुचिन्तां च चिकीर्षुरिदमाह
मू. (१३४)
अत्तीकरेइ कम्मं पडिसेवाईहिं तं पुन इमेहिं ।
तत्थ गुरु आइपयं लहु लहु लहुगा कमेणियरे ॥
वृ. तत्पुनर्ज्ञानावरणीयादिकं परकर्म्म 'आत्मीकरोति' आत्मसात्करोति 'एभिः ' वक्ष्यमाणस्वरूपैः प्रतिषेवणादिभिः, ततः प्रतिषेवणादिविषयमाधाकर्म्मापि प्रतिषेवणादिनाम, तत्र तेषां प्रतिषेवणादीनां चतुर्णां मध्ये 'आदिपदं' प्रतिषेवणालक्षणं 'गुरु' महादोष, शेषाणि तु पदानि प्रतिषेवणादीनि लघुलघुलघुकानि द्रष्टव्यानि प्रतिषेवणापेक्षया प्रतिश्रवणं लघु प्रतिश्रवणादपि संवासनं लघु संवासनादप्यनुमोदनमिति ॥ सम्प्रत्येतेषामेव प्रतिषेवणादीनां स्वरूपं दृष्टान्तांच प्रतिपिपादयिषुस्तद्विषयां प्रतिज्ञामाहपडिसवमाईणं दाराणऽनुमांयणावसाणानं ।
मू. (१३५)
जहसंभवं सख्वं सोदाहरणं पवक्खामि ॥
वृ. प्रतिषेवणादीनां द्वाराणामनुमादनापर्यवसानानां यथासम्भवं यद्यस्य सम्भवति तस्य तत्स्वरूपं 'सोदाहरणं' सदृष्टान्तं प्रवक्ष्यामि, तत्र प्रथमतः प्रतिषेवणास्वरूपं वक्त व्यं, तत्रापिय आधाकर्म्म स्वयमानीय भुक्ते स आधाकर्म्मप्रतिसेवी प्रतीत एव ।। केवलमिह ये परणीपनीतमाधाकर्म्म भुआनस्य न कचिद्दोष इति मन्यन्ते तन्मतविकुट्टनार्थं परेणोपनीतस्याऽऽधाकर्म्मणां भोजने प्रतिषेवणादोषमाह
मू. (१३६)
अनेणाहाकम्मं उवनीयं असइ चोइओ भगड़ । परहत्थेणंगारे कडतो जह न उज्झइ हु ॥

Page #285

ર૮ર
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं मू. (१३७) एवं खु अहं सुद्धो दोसो देंतस्स कूडउवमाए।
समयत्थमजाणंतो मूढो पडिसेवणं कुणइ॥ वृ. अन्येन' साधुनाभक्तादिकमाधाकर्म उपनीतं' गृहस्थगृहादौनीयसमर्पितंतद्योऽश्नातिसप्रतिषेवणांकरोतीतिसम्बन्धः, सचाधाकर्मभुञान केनाप्यपरेणसाधुनाधिग्गामहे यच्च तत्रभवान्विद्वानपि संयतोऽप्याधाकर्मभुञ्जतेति चोदितः विक्षिप्तः सन् प्रत्युत्तरंभणति-यथा न मे कश्चिदोषः, स्वयंगयहणस्याभावात, यो हि नाम स्वयमाधाकर्म गृहीत्वा भुक्ते तस्य दोषो, यस्तु परेणोपनीयंभुङ्क्ते तस्य न कश्चित् तथा चात्र दृष्टान्तो यथा-परहस्तेनाङ्गारान्कर्षयन्न दह्यते, एवमहमप्याधाकर्मभोजी 'खु'निश्चितं शुद्ध एव, दोषः पुनर्ददतो यथा परस्य स्वहस्तेनाङ्गारानाकर्षतः, एवं 'कूटया उपमया' अलीकेन दृष्टान्तेन ‘समयार्थं भगवत्प्रवचनोपनिषदं जस्सट्टा आरंभो पाणिवहो होइ तस्स नियमेणं। पाणिवहे वयभंगो दोग्गई चेव ॥
इत्यादिरूपम् अजानानः, अत एव मूढः प्रतिषेवणं कुरुते॥ तदेवमुक्तं प्रतिषेवणस्य स्वरूपं. मू. (१३८) उवआगमि य लाभं कम्मग्गाहिस्स चित्तरक्खट्टा।
आलोइए सुलद्धं भणइ भणंतस्स पडिसुणणा॥ वृ.इहयो गुरुरुपयोगपरणवेलाजांकमग्राहिणआधाकर्मग्रहणायप्रवृत्तस्य शिष्यस्य चित्तरक्षार्थं मनोऽन्यथाभावनिवारणार्थं दाक्षिण्याधुपेतो 'लाभंभणति' लाभ इति शब्दमुच्चारयति, तथाऽऽधाकर्मणि गृहस्थगृहादानीय आलोचिते श्राद्धिकयेदं करोटिकया दत्तमित्येवं निवेदिते ‘सुलन्द्धं' शोभनं जातं जत्त्वयेदं लब्धमितिभणति तस्यगुरोरित्थंभणतः प्रतिश्रवणं नामदोषः, सूत्रेतु स्त्रीत्वनिर्देशः प्राकृतत्वात्, प्राकृते हि लिङ्गंव्यभिचारि,यदाहपाणिनिःस्वप्राकृतलक्षणे- “लिङ्गंव्यभिचार्यपी"ति, प्रतिश्रवणंचनामाभ्युपगमः॥ मू. (१३९) संवासो उपसिद्धो अनुमोयण कम्मभोयगपसंसा
एएसिमुदाहरणा एए उ कमेण नायव्वा॥ वृ. संवासः' आधाकर्मभोक्तृभिः सहैकत्र संवसनरूपः प्रसिद्ध एव. अनुमोदना त्वाधाकर्मभोजकप्रशंसा-कृतपुण्याः सुलब्धिका एते ये इत्थं सदैव लभन्ते भुनते वेत्येवंरूपा ॥ तदेवमुक्तं प्रतिषेवणादीनां चतुर्णामपि स्वरूपं, सम्प्रत्येतेषामेव प्रतिषेवणादीनां क्रमेण ‘एतानि' वक्ष्यमाणस्वरूपाणि उदाहरणानि ज्ञातव्यानि, सूत्रे च उदाहरणशब्दस्य पुल्लिङ्गता प्राकृतलक्षणवशात् ।। तत्र यान्युदाहरणानि वक्तव्यानि तेषां नामानि क्रमेण प्रतिपादयतिमू. (१४०) पडिसेवणाए तेना पडिसुणणाए उ रायपुत्तो उ।
___ संवासंमि य पल्ली अनुमोयण रायट्टो य॥ वृ. प्रतिषवणस्य स्तना उदाहरणं, प्रतिश्रवणस्य तु राजपुत्रं. राजपुत्रापलक्षिताः शेषाः पुरुषाः, संवास . पल्ली पल्लीवास्तव्यावणिजः, अनुमादनायांराजदुष्टा,राजदुष्टोपलक्षितास्तत्प्रशंसाकारिणः।।तत्रप्रथमतः प्रतिषेवणसम्बधिनं स्तनदृष्टान्तंभावयतिमू. (१४१) गोणीहरण सभूमी नेऊणं गोणिओ पहे भक्खे।
निव्विसया परिवेसण ठियाविते कविया पत्थे।। वृ. इह गाथाक्षरयोजना सुगमत्वात्स्वयमेव कर्त्तव्या केवलं निविंशका' उपभोक्तारो, निष्पूर्वस्य विशेरुपभोगे वर्तमानत्वात्, तथा चोक्तम्- "निवेश उपभोगः स्यात', 'कूजकाः' व्याहारकारिणः, गवां व्यावर्त्तकाइत्यर्थः, 'धत्थे इतिगृहीताः, कथानकमुच्यते-इहक्वचिद्ग्रामेबहवोदस्यवः,तेचान्यदाकुतश्चित्स

Page #286

मूलं-१४१
२८३ निवेशाद्गाअपहृत्यनिजग्रामाभिमुखंप्रचलिताःगच्छतांचतेषामपान्तरालकेऽप्यन्येदस्यवःपथिकामिलितवन्तः, ततस्तेऽपितैः सार्धं व्रजन्ति, व्रजन्तश्च स्वदेशं प्राप्ताः, ततःप्राप्तः स्वदेश इति निर्भया भोजनवेलायां कतिपयागाविनाश्यभोजनायतन्मांसंपक्तु मारब्धवन्तः,अस्मिंश्चप्रस्तावेकेश्रप्यन्येऽपिपथिकाःसमाययुः, ततस्तेऽपितैर्दस्युभिर्भोजनाय निमन्त्रिताः, ततो गोमांसे पक्के केऽपि चौराः पथिकाचभोक्तुं प्रवृत्ताः, केऽपि गोमांसभक्षणं बहुपापमिति परिभाव्य न भोजनाय प्रवृत्ताः, केवलमन्येभ्यः परिवेषणं विदधति, अत्रान्तरे च निष्प्रत्याकारनिशितकरवालभीषणमूर्तयः समाययुः कूजकाः, ततस्तैः सर्वेऽपि भोक्तारः परिवेषकाच परिगृहीताः, तत्र ये पथिका अपान्तराले मिलितादते पथिका वयमिति ब्रुवाणा अपि चौरोपनीतगोमांसभक्षणपरिवेषणप्रवृत्ततया चौरवद्दुष्टा इति गृहीता विनाशिताश्च ॥ अमुमेवार्थ दाान्तिके योजयतिमू. (१४२) जेऽविय परिवेसंती.भायणाणिधरंतिय।
तेऽवि बझंति तिव्वेण, कम्मुणा किमु भोइणो?॥ वृ. इह चौराणां येऽपान्तराले भोजनवेलायां वा ये मिलिताः पथिकास्तत्रापि ये परिवेषमात्रं भाजनधारणमात्रंवाकृतवन्तस्तेऽपिकूजकैरागत्यबद्धाविनाशिताश्च, एवमिहापियेसाधवोऽन्येभ्यःसाधुभ्यः आधाकर्मपरिवेषयन्ति वाधरन्तितेऽपि तीव्रेणंदुस्सहविपाकेननरकादिगतिहेतुना कर्मणा बध्यन्ते, किं पुनराधाकर्मभोजिनः?।तत एतद्दोषभयात्परिवेषणादिमात्रमप्याधाकर्मणः प्रतिषेवणंयतिभिर्न कर्त्तव्यम, इहचौरस्थानीयाआधाकर्मनिमन्त्रिणःसाधवोगोमांसभक्षकचौरपथिकस्थानीयाःस्वयंगृहीतनिमन्त्रिताधाकर्मभोजिनो गोमांसपरिवेषकादिस्थानीया आधाकर्मपरिवेषकादयः गोमांसस्थानीयमाधाकर्म पथस्थानीयं मानुषं जन्म कूजकस्थानीयानि कर्माणि मरणस्थानीयं नरकादिप्रपातः॥ मू. (१४३) सामत्थण रायसुए पिइवहण सहाय तह य तुण्हिक्का।
तिण्हंपिह पडिसुणणा रन्ना सिट्ठमि सा नंथि। वृ. गुणसमृद्धं नाम नगरं, तत्र महाबलो राजा तस्य शीला नाम देवी, तयोविजितसमरो नाम ज्येष्ठः कुमारः, सचराज्यंजिघृक्षुःपितरिदुष्टाशयश्चिन्तयामास-यथाममैषपतास्थविरोऽपिनम्रियतेनूनंदीर्घजीवी सम्भाव्यते ततो निजभटान् सहायीकृत्यैनंमारयामीति, एवं चचिन्तयित्वा निजभटैःसमंमन्त्रयितुं प्रावर्त्तत, तत्रकैश्चिदुक्तं वयंतेसाहायककारिणोऽपरैरुक्तम्-एवंकुरु, केचित्पुनस्तूष्णींप्रतिपेदिरे,अपरेपुनश्चेतस्यप्रतिपद्यमानाःसकलमपितद्वत्तान्तंराजेनिवेदयामासः ततोराजायेसाहायकंप्रतिपन्नायेचैवंकुर्वित्युक्तवन्तो येऽपिचतूष्णीतस्थःतान सर्वानपिज्येष्ठंचकुमारंवैवस्वतमुखेप्रतिचिक्षेप,यस्त्वागत्यनिवेदितंतेपूजिताः, गाथाक्षरयोजना त्वियं-सामत्थणं' स्वभटैः सह पर्यालोचनं, 'राजसुए'त्ति तृतीयार्थे सप्तमी, ततोऽयमर्थःराजसुतेनकर्तुमारब्धमितिशेषः तत्रकश्चिदुक्तं पितृहनने कर्तव्यतवसहायावयमिति तथा' इति समुच्चय चशब्दाऽनुक्त समुच्चयार्थःसचकचिंदवंकुर्वितिभाषितवन्तइतिसमुच्चिनाति कचित्पुनस्तूष्णीका जाताःमाननावस्थिताः, एतेषां च त्रयाणामपि प्रतिश्रवणदोषः, यस्तु राजे शिष्टं तेषां ‘सा' तत् प्रतिश्रवणं नास्ति। मू. (१४४) भुंज नभुंजे भुंजसुतइओ तुसिनीए भुंजए पढमो।
तिण्हपि ह पडिसुणणा पडिसेहतस्स सा नत्थि॥ वृ.इहकिलकेनापिसाधुनाचत्वारःसाधवआधाकर्मणेनिमन्त्रितायथाभुङ्ग्ध्वंयूयमेनमाहारमिति, तत्रैवं निमन्त्रणे कृते प्रथमो भुझते , द्वितीयः प्राह नाहं भुझे भुक्ष्व त्वमिति, तृतीयो मौनामाश्रितः, चतुर्थः पुनःप्रतिषिद्रवान्यथा-नकल्पतेसाधूनामाधाकर्मतसमादहनभु इति,तत्रत्रयाणामाद्यानांप्रतिश्रवणदोषः,

Page #287

पिण्डनिर्युक्तिः- मूलसूत्रं
चतुर्थस्यप्रतिषेधतः 'सा' तत्प्रतिश्रघणं नास्ति, अत्राह - नन्वाद्यस्याधाकर्म्मभुआनस्यप्रतिषेवलक्षणएव दोषः, कथंप्रतिश्रवणदोष उक्तः ?, उच्यते, इहयदाऽऽधाकर्म्मनिमन्त्रितः संस्तद्भोजनमभ्युपगच्छति तदा नाद्यापि प्रतिषेवणमितिप्रतिश्रवणदोषः, तत उद्धर्वं तु प्रतिषेवणं, ततो नकचिद्दोषः ।। अथामीषामेव भोजकादीनां कस्कः कायिकादिको दोषः स्याद् ?, अत आहमू. (१४५)
२८४
भुंगा कम्णा उबीयस्स वाइओ दोसो । तइयस्स य मानसिओ तीहिं विसुद्धो चउत्थो उ ॥
वृ. ह य आधाकर्म्मणः स्वयमानेता यश्रानीतस्य निमन्त्रितः सन् भोक्ता तौ द्वावपि कर्म्मणाआनयनभोजनरूपया कायक्रियया तुशब्दान्मनसा वाचाच दोषवन्तो, द्वितीयस्य तुभुङ्क्ष्व त्वं नाहं भुञ्जे इति ब्रुवाणस्य वाचिको दोषः, उपलक्षणमेतन्मानसिकच, तृतीयस्य तु तूष्णीं स्थितस्य मानसिको, यस्तु चतुर्थः सत्रिभिरपि दोषैर्विशुद्धः, तस्माच्चतुर्थकल्पेन सर्वदैव साधुनाभवितव्यम्॥ सम्प्रतिदृष्टान्तोक्त स्यकुमारस्य ये दोषाः संप्रभवन्ति तानुपदर्श्याधाकर्म्मणां भोक्तरि योजयति
मू. (१४६) पडिसेवण पडिसुणणा संवासऽनुमोयणा उ चउरोवि । पियमारग रायसु विभासियव्वा जइजनेऽवि ॥
वृ. पितृमारकेराजसुते प्रतिषेवणप्रतिश्रवणसंवासानुमोदनारूपाश्चत्वारोऽपि दोषाघटन्ते, तथाहि तस्य स्वयं पितृमारणाय प्रवृत्तत्वात्प्रतिवेषणं वयं तव सहाया इति निजभटवचनं प्रतिपद्यमानस्य प्रतिश्रवणं, तैरेव सार्द्धमेकत्र निवसनेन संवासः, तेषु बहुमानकरणादनुमोदना, एवं यतिजनेऽप्याधाकर्म्मणो भोक्त रि 'विभाषितव्याः ' योजनीयाः, अत्र यः स्वयमानीयान्यैः सह भुङ्क्ते तत्र प्रथमतो योज्यन्ते, तस्याऽऽधाक गृहस्थगृहादानीय भुञ्जानस्य प्रतिषेवणं, गृहस्थेनाऽऽधाकर्म्मग्रहणाय निमन्त्रितस्य तद्ग्रहणाभ्युपगमः प्रतिश्रवणं, यस्मै तदाधाकर्म्म आनीय संविभागेन प्रयच्छति तेन सहैकत्र संवसतः संवासः, तत्रैव बहुमानकरणादनुमोदना, यश्चान्येनाऽऽनीनमाधाकर्म्मनिमन्त्रितः सन्भुङ्क्ते तस्य प्रथमतो निमन्तणाऽनन्तरभ्युपगच्छतः प्रतिश्रवणं, ततो भुञ्जनस्य प्रतिषेवणं, निमन्त्रकेण सहैकत्र संवसतः संवासः तत्र बहुमानकरणादनुमोदना, तेदवंयत्रप्रतिषेवणं तत्रनियमतश्चत्वारोऽपिदोषाः, प्रतिश्रवणेचकेवले त्रयः, संवासेद्वौ, अनुमोदनायां त्वनुमोदनैव केवला, अत एवादिपदं गुरु शेषाणि तु पदानि लघुलघुलघुकानीति ॥ संवासे पल्लीदृष्टान्तंमू. (१४७) पल्लीवहंमि नड्डा चोरा वणिया वयं न चोरत्ति ।
न पलाया पावकरत्ति काउं रन्ना उवालद्धा ।।
वृ. वसन्तपुरं नाम नगरं, तत्रारिमर्दनो नाम राजा, तस्य प्रियदर्शना देवी, तस्य वसन्तपुरस्यपयत्यासन्ना भीमाभिधाना पल्ली तस्यां च बहवां भिल्लरूपा दस्यवः परिवसन्ति वणिजथ, ते च दास्यवः सदैव स्वपल्ल्या विनिर्गत्य सकलमप्यरिमर्द्दनराजमण्डलमुपद्रवन्ति, न स कचिदस्ति राज्ञः सामन्ती माण्डलिको वा यस्तान साधयति, ततोऽन्यदा तत्कृतं सकलमण्डलापद्रवमाकर्ण्य महाकोपावे शपूरितामानसो राजा स्वयंमहतीं सामग्री विधाय भिल्लान् प्रति जगाम, भिल्लाच पल्लिं मुक्त्वा सम्मुखीभूय सङ्ग्रामं दातुमुद्यताः, राजा प्रवलसेनापरिकलिततया तान सर्वानप्यवगणय्य सोत्साहो हन्तुमारब्धवान, ते चैवं हन्यमानाः केऽपि तत्रैव परासवो बभूवुः केऽपि पुनः पलायितवन्तः, राजा च सामर्षः पल्लीं गृहीतवान!, वणिजश्च तत्रत्या न वयं चौरास्ततः किमस्माकं राजा करिष्यति ? इति बुद्ध्या नानेशन्, राजा च तेऽपि ग्राहिताः, ततस्तैर्विज्ञपयांचक्रे यथा-देव! वयं वणिजो न चौरा इति, ततो राजाऽवादीत यूयं चौरेभ्योऽप्यतीवापराधकारिणो येऽस्माकमपराधकारि

Page #288

मूलं.१४७
२८५
भिधीरः सहसंवसथेति, ततो निगृहीताः। गाथाक्षरयोजना तु सुगमत्वात्स्वयं कार्या। दान्तिक योजना - मू. (१४८) आहाकडभोईहिं सहवासो तह य तब्विवज्जपि।
दसणगंधपरिकहाभाविंतिसुलूहवित्तिपि॥ वृ.भावना-यथावणिजांचौरेःसहकत्रसंवासोदोषायबभूवतथासाधूनामप्याधाकर्मभोक्तृ भिःसहकत्र संवासोदोषायवेदितव्यः, यतः तद्विवर्जमपि आधाकर्मपरिहारमपितथा सुरुक्षवृत्तिमपि' सुष्ट-अतिशयेन रूक्षा द्रव्यतो विकृत्यपरिभोगेण भावतोऽभिष्वङ्गाभावेन निःस्नेहा वृत्तिः-वर्तनं यस्य स तथा तमपि आधाकर्मसम्बन्धिन्यो दर्शनगन्धपरिकथा 'भावयन्ति' आधाकर्मपरिभोगवाञ्छापादनेन वासयन्ति) तथाहि-दर्शनम्' अवलोकनं, तच्च मनोज्ञमनोज्ञतराधाकाहारविषयं नियमाद्वासयति, यतः कस्य नाम शशकुन्दावदातो रसपाकभिधाननिष्णातमहासूपकारसुसंस्कृतः शाल्याद्योदनो न मनःक्षोभमुत्पादयति, गन्धोऽपि सद्यस्तापितघृतादिसम्बन्धी नासिकेन्द्रियाप्यायनशीलो बलादपि तदभोजने श्रद्धामुपजनयति. परिकथाऽपिचविशिष्टविशिष्टतरद्रव्यनिष्पादितमादकादिविषयाविधीयमानातदास्वादसम्पत्त्याशंसाविधी चेत उत्साहजयतुमीश्वरा, तथादर्शनात्, ततोऽवश्यमाधाकर्मभोक्तृभिः सह संवासो यतीनां दोषायेति ॥ मू. (१४९) रायारोहऽवराहे विभूसिओ घाइओ नयरमज्झे।
धन्नाधन्नत्ति कहा वहावहो कप्पडिय खोला॥ वृ.श्रीनिलयं नाम नगरं तत्र गुणचन्द्रो नाम राजा, तस्य गुणवतीप्रमुखमन्तःपुरं, तत्रैव च पुरे सुरूपो नाम वणिक्, स च निजशरीरसौन्दर्यविनिर्जितमकरध्वजलवणिमा कमनीयकामिनीनामतीव कामास्पदं स्वभावतश्च परदाराभिष्वङ्गलालसः, ततः सोऽन्यदा राजाऽन्तः पुरसन्निवेशसमीपं गच्छन्नन्तःपुरिकाभिः सस्नेहमवलोकितः, तेनापिचताःसाभिलाषमवेक्षिताः, ततोजातःपरस्परमनुरागः, दूतीनिवेदितप्रयोगवशेन च ताः प्रतिदिनं तेन सेवितुमारब्धाः, राज्ञा च कथमप्ययं वृत्तान्तो जज्ञे, ततो यदा सोऽन्तःपुरं प्राविशत्तदा निजपुरुषैग्राहितो ग्राहयित्वाच्च यैरेवाभरणैरलङ्कृतोऽन्तःपुरं प्रविवेश तैरेवाभरणैर्विभूषितो नगरमध्ये चतुष्पथे सकलजनसमक्षं विचित्रकदर्थनापुरस्सरं विनिपातितो। राजा चान्तःपुरविध्वंसेनातीव दूनमनास्तस्मिन् विनाशितेऽपिन कोपाऽऽवेशं मुञ्चति, ततो हेरिकान् प्रेषयामास, यथा रे! दात्मानं तं ये प्रशंसन्तियेवा निन्दन्ति तान् द्वयानपि मह्यं निवेदय? इति, एवंचतेप्रेषिताः काष्पटिकवेषधारिणःसर्वत्रापि नगरेपरिभ्रमन्ति.लोकांचतं विनाशितं दृष्ट्वाकेचनब्रुवते. यथा अहो जातेनमनुजन्मनाऽवश्यंतावन्मर्त्तव्यं परं या अस्मादृशामधन्यानां दृष्टिपथमपि कदाचनापि नायान्ति ता अप्येष यथासुखं चिरकालं भुक्त्वा मृतस्तस्माद्धन्य एष इति, अपरे ब्रुवते अधन्य एष उभयलोकविरुद्धकारी, स्वामिनोऽन्तःपुरिका हि जननीतुल्याः, ततस्तास्वप्येष सश्चरन कथं प्रशंसामर्हति शिष्टेभ्यः ? इति, ततस्ते द्रयेऽपि हरिकर्निवदिता राज्ञा. राज्ञा च य तस्य निन्दाकारिणस्ते सदबुद्धे इतिकृत्वा पूजिताः, इतर तु कृतान्तमुख प्राक्षिप्यन्त, गाथाक्षरयोजना त्वेव-राज्ञोऽवरोध-अन्तपुरः तद्विषयेऽपराधे येरेवाऽऽभरणविभूषिताऽन्तःपुर प्रविष्टस्तैरव विभूषितोनगरमध्येघातितः,ततःकार्पटिकवेषधारिणः 'खोलाः'हेरिकाराज्ञानियुक्ताः,लोकानांचतद्विषया धन्याधन्यकथा, ततो धन्यकथाकारिणां विनाश: इतरेषां त्वविनाश इति, दान्तियोजना त्वेवम्- एक साधवस्तावदाधाकर्म भुञ्जते, तत्रापरे जल्पन्ति-धन्या एते सुखं जीवन्ति, अन्ये ब्रुवतेधिगेतान् ! ये भगवत्प्रवचनप्रतिषिद्धमाहारमश्नन्ति, तत्र ये प्रशंसिनस्ते कर्मणा बध्यन्ते इतरे तु न, इहान्तःपुरस्थानीयमाधाकर्म, अन्तःपुरद्रोहकारिस्थानीया आधाकर्मभोजिनः सांधवः, नृपस्थानीय

Page #289

२८६
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्रं ज्ञानावरणादिकं कर्म, मरणस्थानीयः संसारः, तत्र ये आधाकर्मभोक्त प्रशंसकास्ते कर्मराज्ञो निग्राह्याः, शेषस्त्वनिग्राह्याः ।। सम्प्रत्यनुमोदनाप्रकारमेव दर्शयतिमू. (१५०) साउं पज्जतं आयरेण काले रिउक्खमं निद्धं ।
तग्गुणविकत्थणाए अभुंजमाणेऽवि अणुमन्ना॥ वृ. आधाकर्मभोजिन उद्दिश्य केचिदेवं ब्रुवते-वयं तावन्न कदाचनापि मनोज्ञमाहारं लभामहे, एते पुनः सदैवस्वादलभन्ते.तदपिच पर्याप्त परिपूर्ण,तत्रापि आदरेण' बहुमानपुरस्सरंतत्रापि'काले प्रस्तुतभोजनवेलायां तदपि 'ऋतुक्षम शिशिरादिऋतूपयोगितथा स्निग्धं घृतपूरादि, तस्माद्धन्या अमी सुखं जीवन्ति, एवं तद्गुणविकत्थनया' तद्गुणप्रशंसया अभुञ्जानेऽपि' अनभ्यवहरत्यपि अनुमन्या' अनुमोदना, इह अनुमन्याजनितो दोषोऽपि कार्य कारणोपचचारादनुमन्येत्युक्तः, ततोऽयमर्थः-अभुञ्जानेऽपि' अनुमोदनाद्वारेणाधाकर्मभोजिनइवदोषोभवतीति, अन्येतुतद्गणविकत्थनामेवंयोजयन्ति-आधाकर्मभोजिनंकोऽपि कन्दर्पणानाभोगेन वा पृच्छति-साधु लब्धंत्वया भोजनं, तथा पर्याप्तं, तथा आदरेण भक्त्या इत्यादि?, तत्राप्यविरोधः ॥ तदेवमुक्तान्याधाकर्मणो नामानि, तदुक्तौ च यदुक्तं प्राग मूलद्वारगाथायाम् . 'आधाकम्मियनामा' इति तद्याख्यातं, सम्प्रति एगट्ठा' इत्यवयवं व्याचिख्यासुरिदमाहमू. (१५१) आहा अहें यकम्मे आयाहम्मेय अत्तकम्मेय।
जह वजणनाणत्त अत्थेणऽवि पुच्छए एवं॥ वृ. अत्र पर एवं पृच्छति, यथा आधाकर्म अधःकर्म आत्मघ्नमात्मकर्म इत्येतेषु चतुषु नामसु व्यञ्जनैर्नानात्वंविद्यते,तथा अर्थेनापि' अर्थापक्षयापि,नानात्वमस्तिकिंवान? इति,पुच्छतश्चायमभिप्रायःइहआधाकादीनांनाम्नां सर्वेषामपिव्युत्पत्तिनिमित्तं पृथक् पृथगुक्तं , तद्यथा-आधया कर्मआधाकर्म, अत्रसाधुविषयप्रणिधानपुरस्सरपाकादिक्रियास्वारम्भोव्युत्पत्तिनिमित्तम्, अधोऽधःकर्म अधःकर्म, अत्र विशुद्धेभ्यः संयमादिस्थानेभ्योऽधोऽधस्तरामागमनम, आत्मानं हन्तीत्यात्मघ्नामिति, अत्र चरणाद्यात्मविनाशनं,परकर्मआत्मकर्मक्रियतेइत्यात्कर्म,अत्रपरकर्मणआत्मसम्बन्धितयाकरणं,ततोऽत्रसंशयो, यथाव्युत्पत्तिनिमित्तंपृथक्पृथभिन्नमेवंप्रवृत्तिनिमित्तमपिपृथक्पृथभिन्नंयथाघटपटशकटादिशब्दानां, किंवा न यथा घटकलशाम्भादीनामिति, अत्र 'आहा अहे य कम्मे' इत्यादावक्षरयोजना प्रागिव भावनीया॥ एवं परेण प्रश्ने कृते सति शिष्यमतिप्रागल्भ्याधानाय सामान्यतो नामविषयां चतुर्भङ्गिकामाहमू. (१५२) एगट्टा एगवंजण एगट्टा नाणवंजणा चेव।
नाण? एगवंजण नाणट्ठा वंजणानाणा॥ वृ.इहनामानि जगतिप्रवर्त्तमानानि कनिचिदुपलभ्यन्ते एकार्थानि एकव्यञ्जनानि. कानिचिदेकार्थानि नानाव्यञ्जनानि, कानिचिन्नार्थानि एकव्यञ्जनानि, कानिचित्पुनानार्थानि नानाव्यञ्जनानि । अस्या एव चतुर्भाङ्गिकायाः क्रमेण लौकिकनिदर्शनानि गाथाद्वयेनोपदर्शयतिमू. (१५३) दिटुं खीरं खीरं एगट्टं एगवंजणं लोए।
एगट्ट बहुनामढद्ध पओ पीलु खीरं च॥ मू. (१५४) गोमहिसिअयावीरं नाणटुं एगवंजणं नेयं ।
घडपडकडसगडरहा होइ पिहत्थं पिहनाम॥ वृ.इहसर्वत्रापिजाताकवेकचनं,ततोऽयमर्थः-एकार्थानिएकव्यानिनामानिलोकेप्रवर्त्तमानानिदृष्टानि,
२२.

Page #290

मूलं- १५४
यथा क्षीरं क्षीरमिति, इय़मत्र भावना - एकत्र क्वचिद्गृहे गोदुग्धादिविषये क्षीरमिति नाम प्रवृत्तमुपलब्धं, तथाऽन्यत्रापिगोदुग्धादावेव विषये क्षीरमितिनामप्रवर्त्तमानमुपलभ्यते, एवंततोऽप्यन्यत्रगृहान्तरे, ततोऽमूनि सर्वाण्यपिक्षीरंक्षीरमित्येवंरूपाणिनामानिएकार्थानिएकव्यञ्जनानि, तथाएकार्थानि बहुव्यञ्जनरूपाणिनामानि यथा दुग्धं पयः पीलु क्षीरमिति, अमूनि हि नामानि सर्वाण्यपि विवक्षितगोदुग्धादिलक्षणैकार्थाभिधायितया नानापुरुषैरेककालं क्रमेणैकपुरुषेणवाप्रयुज्यमानानिएकार्थानिनानाव्यञ्जनानिचततोद्वितीयेभङ्गेनिपतन्ति,
२८७
नानार्थान्येकव्यञ्जनानि,यथा-गोमहिष्यजासम्बन्धिषु क्षीरं क्षीरमितिनामानिप्रवर्त्तमानानि, एतानिहिनामानि सर्वाण्यपि समानव्यञ्जनानि भिन्नभिन्नगोदुग्धमहिषीदुग्धादिरूपार्थवाचकतया भिन्नार्थानि च तत उच्यन्तेनानार्थान्येकव्यञ्जनानि, नानार्थानि नानाव्यञ्जनानि यथा घटपटशकटरथादीनि नामानि ॥ तदेवमुक्त चतुर्भङ्गिकाया निदर्शनानि, साम्प्रतमिमामेव चतुर्भङ्गिकामाधाकर्म्मणि यथासम्भवं गाथाद्वयेन योजयतिमू. (१५५) आहाकम्माईण होइ दुरुत्ताइ पढमभंगो उ । आहाहेकम्मति य बिइओ सक्किंद इव भंगी ।। आहाकम्मंतरिया असनाई उ चउरो तइयभंगो ।
मू. (१५६ )
आहाकम्म पडुच्चा नियमा सुन्नो चरिमभंगो ॥
वृ.आधाकर्म्मादीनां नाम्नां युगपद्बहुभिः पुरुषैरेकेन वा कालभेदेनैकस्मिन्नेव अशनादिरूपे वस्तुनियद् ‘द्विरुक्तादि’द्विरुच्चारणादि, आदिशब्दात्त्रिरुच्चारणादिपरिग्रहः, सभवतिप्रथमोभङ्गः, किमुक्तं भवति?एकत्रवसतावशनविषयेकेनाप्याधाकर्मेतिनामप्रयुक्तं, तथाऽन्यत्रापिवसत्यन्तरेऽशनविषये एवाधाकम्मैति नामप्रयुज्यते, तथाततोऽन्यत्रापिवसत्यन्तरे, तान्यमूनि सर्वाण्यप्याधाकर्मेतिनामानिएकार्थानि एकव्यञ्जनि इतिप्रथमे भङ्गेऽवतरन्ति, आधाकर्म्म अधः कर्मेत्यादीनितुनामानिविवक्षिताशनादिरूपैकविषये प्रवर्त्तमानानि द्वितीयो भङ्गः, एकार्थानि नानाव्यञ्जनानीत्येवंरूपद्वितीयभङ्गविषयाणि 'सक्किंद इवेत्ति यथा इन्द्रः शक्र इत्येवमादीनि नामानि, तथा 'अशनादयः' अशनपानखादिमस्वादिमरूपाः चत्वार 'आधाकर्मान्तरिता' आधाकर्म्मशब्देन व्यवहिता यथाऽशनमाधाकर्म्म पानमाधाकर्मेत्येवमादि, 'तृतीयभङ्गविषयाः, अत्राप्ययं भावार्थ:- :-यदाऽशनादयः प्रत्येकमाधाकर्म्म आधाकर्मेति देशभेदेन बहुभिः पुरुषैरेककालमेकेन वा पुरुषेण कालभेदेनोच्यतेतदातानिआधाकर्म्म आधाकर्मेतिनामानिनानार्थान्येकव्यञ्जनानीति तृतीयेभङ्गेऽवतरन्ति, आधाकर्म्मरूपं नामाश्रित्य पुनश्चरमो भङ्गो नानार्थानि नानाव्यञ्जनानीत्येवंरूपो नियमाच्छून्य आधाक आधाकर्मेत्येवमादिनाम्नां सर्वेषामपि समानव्यञ्जनत्वात्, उपलक्षणमेतत्, तेन सर्वाण्यपि नामानि प्रत्येकं चरमभङ्गेनवर्तन्ते,यदातुकोऽप्यशनविषये आधाकम्र्मेतिनामप्रयुङ्क्ते पानविषयेत्वधः कर्मेतिखादिमविषये त्वात्मघ्नमिति खादिमविषये त्वात्मकर्मेति तदाऽमूनि नामानि नानार्थानि नानाव्यञ्जनानि चेति चरमोऽपि भङ्गः प्राप्यंत, इहविवक्षिताशनादिरूपकविषये प्रवर्त्तमानानि आधाकर्म्माधः कर्म्मप्रभृतीनिनामानि द्वितीयभङ्ग उक्तस्ततस्तदेव भावयति
मू. (१५७)
इंदत्थं जह सद्दा पुरंदराई उ नाइवत्तंते ।
अहकम्म आयहम्मा तह आहं नाइवत्तंते ॥
वृ. यथा ‘इन्द्रार्थम्’ इन्द्रशब्दवाच्यं देवराजरूपं ‘पुरन्दरादयः' पुरन्दरशक्र इत्येवमादयः शब्दा नातिवर्त्तन्ते-नातिक्रमन्ति, तथा अधः कर्म्म आत्मघ्नाशब्दौ उपलक्षणमेतत् आत्मकर्म्मशब्दश्च 'आह' न्ति सूचनात्सूत्रामितिन्यायादाधाकर्म्मार्थ- आधाकर्म्मशब्दवाच्यं नातिवर्त्तन्ते, यदेव येन दोषेण दुष्टमाधाकर्म्म

Page #291

पिण्डनिर्युक्तिः- मूलसूत्र
शब्दवाच्यमोदनादि तदेव तेनैव दोषेण दुष्टमधः कर्मादियोऽपि शब्दा ब्रुवते इति भावः । एतदेव भावयति - मू. (१५८) आहाकम्मेण अहेकरेति जं हणइ पाण भूयाई । जंतं आययमाणो परकम्मं अत्तणो कुणइ ॥
वृ. आधाकर्म्मणा भुज्यमानेन कृत्वा यस्माद्विशुद्धेभ्यो विशुद्धतरेभ्यः संयमादिस्थानेभ्योऽवतीर्याधस्तादात्मानं करोतितेन कारणेनतदेवाधाकर्म्म अधःकम्र्मेत्युच्यते, तथायस्मादाधाकर्म्मणाभुज्यमानेन कृत्वा स एव भोक्ता परमार्थताः 'प्राणान्' द्वीन्द्रियादीन् 'भूतान्' वनस्पतिकायान् उपलक्षणमेतत् जीवान् सत्त्वांच हन्ति - विनाशयति, 'जस्सट्टा आरंभो पाणिवहो होड़ तस्स नियमेण' इति वचनप्रामाण्यात्, प्राणादींश्च घ्नन् नियमतः चरणादिरूपमात्मानं हन्ति, 'पाणिवहे वयभंगो' इत्यादिवचनात्तत आधाकर्म्म आत्मघ्नमित्युच्यते, तथा 'यत्' यस्मात्कारणात् 'तत्' आधाकर्म्म आददानः परस्य-पाचकादेः सम्बन्धि यत्कर्म्म- आरम्भजनितं ज्ञानावरणीयादिकमुत्पन्नमासीत तदात्मनोऽपि करोति, ततस्तदाधाकर्म्म आत्मकर्मेत्युच्यते. 'तस्मादधः कर्म्मादीनि नामानि सर्वाण्यपि नाधाकर्म्मशब्दार्थमतिवर्त्तन्ते इति द्वितीये भङ्गेऽवतरन्ति । तेदवं मूलद्वारगाथायां एगट्टा' इत्यपि व्याख्यातं, सम्प्रति 'कस्स वावि' इत्यवयवं व्याचिख्यासुराहमू. (१५९) कस्सत्ति पुच्छियमी नियमा साहम्मियस्स तं होइ । साहिम्मयस्स तम्हा कायव्व परूवणा विहिणा ।।
२८८
वृ. 'कस्य' पुरुषविशेषस्य अर्थायकृतमाधाकर्म्मभवतीतिपरेणपृष्टेउत्तरमभिधीयते, नियमात्साधर्मिकस्थय कृतं 'तत्' आधाकर्म्म भवति, तस्मात्साधर्मिकस्यागमोक्ते न विधिना प्ररूपणा कर्त्तव्या ॥ नाम ठावणा दविए खेत्ते काले अ पवयणे लिंगे।
मू. (१६०)
दंसण नाण चरिते अभिग्गहे भावणाओ य ।।
मू. (१६९)
वृ. 'नाम' ति नाम्निसाधर्मिकः, स्थापनासाधर्मिकः, 'द्रव्ये द्रव्यविषयः साधर्मिकः, एवं क्षेत्रसाधर्मिकः, कालसाधर्मिकः, प्रवचनसाधर्मिकः, लिङ्गसाधर्मिकः, दर्शनसाधर्मिकः, ज्ञानसाधर्मिकः, चारित्रसाधर्मिक अभिग्रहसाधर्मिकः, 'भावणाओ य'त्ति भावनातच साधर्मिको भवति, तदेवं द्वादशधा साधर्मिकाः ॥ नामंमि सरिसनामो ठवणाए कट्टंकम्ममाईया । दव्वंम जो उ भविओ साहमि सरीरगं चैव ॥ खेत्ते समाणदेसी कालंमि समाणकालसंभूओ । पवयणि संघेगयरो लिंगे रयहरणमुहपोत्ती । दंसण नाणे चरणे तिग पण पण तिविह होइ उ चरिते । दवाइओ अभिग्गह अह भावणमो अनिच्चाई ||
मू. (१६२)
मू. (१६३)
वृ. नाम्नि' नामविषयः साधर्मिकः सदृशनामा, किमुक्तं भवति ? - विवक्षितस्य साधीर्यन्नाम तदेव यदा इतरस्यापि तदानीं स इतरस्तस्य साधोर्नामसाधर्मिको भवति, यथा देवदत्तनाम्नः साधोर्देवदत्तनामा कश्चित्, तथा‘स्थापनायां’स्थापनाविषये साधर्मिकः 'काष्ठकर्मादिका' दारुमयप्रतिमाप्रभृतिका, इहस्नेहवशात् कथि निजपुत्रादेः साधाजवतो मृतस्य वा काष्ठमयीं प्रतिमां कारयति सा प्रतिमा अन्येषां जीवतां संयताना स्थापनासाधर्मिकः, आदिशब्दात्पाषाणादिकप्रतिमापरिग्रहः, अनेनसद्भावस्थापनासाधर्मिक उक्तो, यदा त्वक्षादौ साधुस्थापना तदा सोऽसद्भावस्थापनासाधमिरकः, तथा द्रव्ये भावप्रधानोऽयं निर्देशः 'द्रव्यत्वे' द्रव्यत्वविषयः साधर्मिको यो भव्यो योग्यः साधर्मिकत्वस्य, किमुक्तं भवति ? - यस्तेनैव शरीरसमुच्छयेण

Page #292

मूलं- १६३
२८९
प्रवर्द्धमानेन साधोः साधर्मिको भविष्यतीति स भव्य इत्यर्थः, तथा यच्च साधर्मिकशरीरं सिद्धि'क्षेत्रे' क्षेत्रविषयः
शिलातलादिगतमपगतजीवितंभव्यशरीररूपोऽतीतसाधर्मिकशरीररूपचद्रव्यसाधर्मिकः, साधर्मिकः, 'समानदेशी' समानदेशसम्भूतः, कालसाधर्मिकः समानकालसम्भूतः, प्रवचनसाधर्मिकः साध्वादिचतुष्टयरूपसङ्घमध्यादन्यतमः कश्चित् लिङ्गसाधर्मिको रयहरणमुहपोत्ती इति सूचनात् सूत्रमितिन्यायात्र जोहरणमुखपोतिकाद्युपकरणवान्, 'दर्शनसाधर्मिकः' समानदर्शनंः, दर्शनंचत्रिधा, तद्यथाक्षायिकं क्षायोपशमिकमौपशमिकं च ततो दर्शनद्वारेण यः साधर्मिकः सोऽपि त्रिधा, तद्यथा क्षायिकदर्शनसाधर्मिकः क्षायोपशमिकदर्शनसाधर्मिक औपशमिकदर्शनसाधर्मिकच, तत्र क्षायिकसम्यग्दृष्टेः क्षायिकसम्यग्दृष्टिः क्षायिकदर्शनसाधर्मिक इत्यादि, 'ज्ञानसाधर्मिकः' समानज्ञानः, ज्ञानं च पञ्चधा, तद्यथामतिज्ञानं श्रुतज्ञानमवधिज्ञानं मनः पर्यवज्ञानं केवलज्ञानं च, ततो ज्ञानद्वारेण साधर्मिकोऽपि पञ्चधा, तद्यथामतिज्ञानसाधर्मिक इत्यादि, तत्र मतिज्ञानिनो मतिज्ञानी मतिज्ञानसाधर्मिक इत्यादि ।
चारित्रसाधर्मिकः समानचारित्रः, चारित्रमपि च पञ्चधा तद्यथा सामायिकं छेदोपस्थापनं परिहारविशुद्धिकं सूक्ष्मसम्परायं यथाख्यातं च ततचारित्रेण साधर्मिकोऽपि पञ्चधा, तद्यथा - सामायिकचारित्रसाधर्मिकश्छे दो पस्थापनिकचारित्रसाधर्मिक इत्यादि, तत्र सामायिकचारित्रस्य योऽपरः सामायिकचारित्रः स सामायिकचारित्रसाधर्मिक इत्यादि, 'जतजवह होइ उ चरित्ते' मतान्तरेण पुनश्चारित्रेचारित्रविषयः साधर्मिकस्त्रिविधो भवति, यतचारित्रं मतान्तरेण त्रिधाऽत्र विवक्षितं, तद्यथा- क्षायिकं क्षायोपशमिकमौपशमिकं च, ततस्तद्वारेण यः साधर्मिकः सोऽपि त्रिधा, तद्यथा - क्षायिकचारित्रसाधर्मिक इत्यादि, तत्र क्षायिकचारित्रस्यापरः क्षायिकचारित्रः क्षायिकचारित्रसाधर्मिक इत्यादि, अभिग्रहा द्रव्यादौद्रव्यादिविषयाश्चतुर्विधास्तद्यथा द्रव्याभिग्रहाः क्षेत्राभिग्रहाः कालाभिग्रहाः भावाभिग्रहाश्रतद्वारेण आधर्मिका 'अपि चतुर्विधास्तद्यथा-द्रव्याभिग्रहसाधर्मिकाः क्षेत्राभिग्रहसाधर्मिका इत्यादि, तत्र द्रव्याभिग्रहस्यापरो द्रव्याभिग्रहो द्रव्याभिग्रहसाधर्मिक इत्यादि, ।
भावना द्वादशधा, तद्यथा - अनित्यत्वभावना (१) अशरणत्वभावना (२) एकत्वभावना (३) अनत्यभावना (४) अशुचित्वभावना (५) संसारभावना (६) कर्माश्रवभावना (७) संवरभावना (८) निर्जरणभावना (९) लोकविस्तारभावना (१०) जिनप्रणीतधर्मभावना (११) बोधिदुर्लभत्वभावना (१२), 'भावनाद्वारेण साधर्मिका अपि द्वादशधा तद्यथा - अनित्यत्वभावनासाधर्मिकोऽशरणत्वभावनासाधर्मिक इत्यादि, तत्रानित्यत्वभावनासहितस्यापरोऽनित्यत्वभावनासहितोऽनित्यत्वभावनासाधर्मिकइत्यादि, तदेवं व्याख्याताः सर्वेऽपि साधर्मिकाः सम्प्रत्येताने वाधिकृल्य कल्पयाकल्प्यविधिर्वक्त व्यः, नामसाधर्मिकमधिकृत्य प्रथमतः कल्प्याकल्प्यविधिं गाथायेन प्रतिपादयति
तत्र
मू. (१६४)
जावंत देवदत्ता गिर्हीव अगिहीव तसि दाहामि ।
मू. (१६५)
it कप्पई गिहीणं दाहंति विसेसिये कप्पे ॥ पासंडीसुवि एवं मीमासीसेसु होइ हु विभासा । समणे संजयाण उ विसरिसनामाणवि न कप्पे ॥
वृ. इह कोऽपि पितरि मृते जीवति वा तन्नामानुरागतस्तन्नामयुतेभ्यो दानं दित्सुरेवं सङ्कल्पयति, यथा यावन्तो गृहस्था अगृहस्था वा देवदत्तास्तेभ्यो मया भक्तादिकमुपस्कृत्य दातव्यं, तत्रैवं सङ्कल्पे कृते देवदत्ताख्यस्य साधोर्न कल्पते, देवदत्तशब्देन तस्यापि सङ्कल्पविषयीकृतत्वात, यदा पुनरेवं सङ्कल्पयति,
26 19

Page #293

पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं यथा यावन्तो गृहस्था देवदत्तास्तेभ्यो दातव्यमिति, तदा एवं विशेषिते' निर्धारि सति तद्योग्यमुपस्कृतं देवदत्ताख्यस्यसाधोःकल्पते,तस्यविवक्षितसङ्कल्पविषयीकरणाभावात्,तथापाखण्डिष्वपिमिश्रामिश्रेष्वेवं पूर्वोक्त प्रकारेणविभाषाकर्त्तव्या,इहसामान्यसङ्कल्पविषयामिश्राउच्यन्ते,यथायावन्तःपाखण्डिनोदेवदत्ता इति,प्रतिनियतसङ्कल्पविषयास्त्वमिश्रायथायावन्तःसरजस्काःपाखण्डिनोयदिवासौगतादेवदत्ताइत्यादि, तत्रयावन्तोदेवदत्ताःपाखण्डिनइति मिश्रसङ्कल्पेकृतेनकल्पतेपाखण्डिदेवदत्तशब्दाभ्यांदेवदत्ताख्यस्यापि साधोःसङ्कल्पविषयीकृतत्वात्, यदापुनरमिश्रःसङ्कल्पोयथायावन्तःसरजस्काःपाखण्डिनोदेवदत्तायदिवा यावन्तः सौगता देवदत्ता यद्वा साधुव्यतिरेकेण सर्वेऽपि पाखण्डिनो देवदत्तास्तेभ्यो दास्यामीति, तदा देवदत्ताख्यस्यसाधोः कल्पते, तस्य सङ्कल्पविषयीकरणाभावात्, यथा चपाखण्डिषु मिश्रामिश्रेषु विभाषा कृता तथा श्रमणेष्वपि मिश्रामिश्रेषु कर्तव्या, श्रमणा हि शाक्यादयोऽपि भण्यन्ते, यतो वक्ष्यति'निग्गंथसक्वतावसगेरुयआजीव पञ्चहा समणा'। ।
ततोयदैवंमिश्रःसङ्कल्पो यावन्तःश्रमणादेवदत्ताख्यास्तेभ्योदास्यामीतितदादेवदत्ताख्यस्य साधोर्न कल्पते,तस्यश्रमणदेवदत्तशब्दाभ्यांसङ्कल्पविषयीकृतत्वात्, यदापुनरेवममिश्रः, सङ्कल्पोयावन्तःशाक्याः श्रमणायदिवाआजीविका देवदत्तायद्वा-साधुव्यतिरेकेणसर्वेश्रमणादेवदत्तास्तेभ्योदास्यामीतितदाकल्पते तस्य विवक्षितसङ्कल्पविषयीकरणाभावात्, संयतानां तु निर्ग्रन्थानां विसदृशनाम्नामपि सङ्कल्पे कृते देवदत्ताख्यादेःसाधोर्नकल्पते, किमुक्तं भवति?-चैत्रनाम्नोऽपिसंयतस्योद्देशेनकतंदेवदत्ताख्यस्यसाधोर्न कल्पते,तथाभगवदाज्ञाविवृंभणात्,यदापुनस्तीर्थकरप्रत्येकबुद्धसङ्कल्पनेनकृतंतदाकल्पते,तीर्थकरप्रत्येकबुद्धानांसङ्घातीतत्वेन सङ्घमध्यवर्तिभिःसाधुभिःसहसाधर्मिकत्वाभावात्, संजयाणउविसरिसनामाणवि न कप्पे' इति वचनाच्चार्थापत्त्या यावन्तो देवदत्ता इत्यादौ विसदृशचैत्रादिनाम्नां साधूनां कल्पत एवेति प्रतिपादितं द्रष्टव्यं । तदेवमुक्तो नामसाधर्मिकमधिकृत्य कल्प्याकल्प्यविधिःमू. (१६६) नीसमनीसा च कडंठवणासाहम्मियमिउ विभासा।
दव्वे मयतनुभत्तंनतंतु कुच्छा विवज्जेज्जा॥ - वृ.इहकोऽपिंगृहीगृहीतप्रव्रज्यस्यमृतस्यजीवतोवापित्रादेःस्नेहवशात्प्रतिकृतिकारयित्वातत्पुरतो ढौकनायबलिंनिष्पादयति, तन्निष्पादनंचद्विधा,तद्यथा-निश्रयाअनिश्रयाच,तत्रयेरजोहरणादिवेषधारिणो मपितृतुल्यास्तेभ्योदास्यामीतिसङ्कल्प्यनिष्पादयतितदातद्वलिनिष्पादनंनिश्राकृतमुच्यते,यदात्वेवंविधः सङ्कल्पोनभवति,किन्त्वेवमेवढोकनायबलिंनिष्पादयतितदातद्वलिनिष्पादनमनिश्राकृतमुच्ते,तथाचाह'नीसमनीसा व कडं' इह प्रथमा तृतीयार्थे वेदितव्या, ततोऽयमर्थः-निश्रयाऽनिश्रया वा यत्कृत-निष्पादितं भक्तादिस्थापनासाधर्मिकविषये तत्र विभाषा कर्त्तव्या, यदि निश्राकृतं तदपि च ढौकितमढौकितं वा तर्हि न कल्पते.अनिश्राकृतंतुढाकितमढाकितंवाकलपते,परंतत्रापिप्रवृत्तिदोषप्रसङ्गइतिपूर्वसूरयोनिषेधमाचक्षत तथा 'द्रव्ये' द्रव्यसाधर्मिकविषये यन्मृततनुभक्तं तत्कालं मृतस्य साधार्या तनुस्तस्याः पुरतो ढौकनाय यदशनादितत्पुत्रादिनाकृतंतन्मृततनुभक्तं,तदपिद्विधा-निश्राकृतमनिश्राकृतंच,तत्रसाधुभ्योदास्यमीति सङ्कल्प्य कृतं निश्राकृतमितरत्तु स्वपित्रादिभक्ति मात्रकृतमनिश्राकृतं, तत्र यन्निश्राकृतं तन्निषेधयति-नैव कल्पते, इतरत्त्वनिश्राकृतंकल्पते, किन्तु तद्ग्रहणे लोके जुगुप्सा-निन्दा प्रवत्तते, यथाअहो! अमी भिक्षवो निःशूका मृततनुभक्तमपि न परिहरन्तीति ततो विवर्जयन्ति तत्साधवः॥
मू. (१६७) पासंडियसमणाणं गिहिनिग्गंथाण चेव उविभासा।

Page #294

मूलं- १६७
२९१
जह नामंमि तहेव य खेत्ते काले य नायव्वं ॥
वृ. यथा‘नाम्नि' नामसाधर्मिकविषये पाषण्डिनां श्रमणानां 'गिहित्ति' सूचनात्सूत्रमिति न्यायाद् गृह्यगृहिणां निर्ग्रन्यानां च विभाषा कृता तथा क्षेत्रे काले च विभाषणं ज्ञातव्यं, तत्र 'क्षेत्र' सौराष्ट्रादिकं 'कालो ' दिनपौरुष्यादिकः, तत्रक्षेत्रविषये विभाषाएवं यदिसौराष्ट्रदेशोत्पन्नेभ्यः पाषण्डिभ्योमयादातव्यमितिसङ्कल्पः तदा सौराष्ट्र देशोत्पन्नस्य साधोर्न कल्पते, सौराष्ट्र देशोत्पन्नत्वेन तस्यापि सङ्कल्पविषयीकरणात्, शेषदेशोत्पन्नानां तु कल्पते, तेषां सङ्कलपविषयीकरणाभावात्, यदि पुनः सौराष्ट्रदेशोत्पन्नेभ्यः पाषण्डिभ्यः सरजस्केभ्यो यदिवा सौगतेभ्यो यद्वा साधुव्यतिरेकेण सर्वपाषण्डिभ्यो दास्यामीति सङ्कल्पः तदा सौराष्ट्रदेशोत्पन्नस्यापि साधोः कल्पते, तस्य सङ्कल्पाक्रोडीकरणात्, एव' श्रमणेष्वपि सामान्यतः सङ्कल्पितेषु न कल्पते, साधुव्यतिरेकेणतुसङ्कल्पितेषुकल्पतेतथागृह्यगृहिषुसामान्यतः सौराष्ट्रदेशोत्पन्नत्वेन सङ्कल्पितेषुनकल्पते केवलेषु तु गृहिषु कल्पते, निर्ग्रन्थेषु तु सौराष्ट्रदेशोत्पन्नेष्वसौराष्ट्र-देशोत्पन्नेषु वा संकल्पितेषु सौराष्ट्रदेशोत्पन्नानामन्यदेशोत्पन्नानां वा सर्वथा न कल्पते, तदेवं क्षेत्रसाधर्मिक विभाषा भाविता, एवं कालसाधर्मिकऽपि भावनीया, यथाविवक्षितदिनजातेभ्यः पाषण्डिभ्यो मया दातव्यमिति सङ्कल्पिते तस्यापितद्दिनजातस्य साधोर्न कल्पते, तस्यापि तद्दिनजातत्वेन सङ्कल्पविषयीकरणात्, शेषदिन जातानां तु कल्पते, सङ्कल्पविषयीकरणाभावात्, इत्यादि सर्वं पूर्वोक्तानुसारेण भावनीयं, प्रवचनादिपदसप्तके पुनरेवं पूर्वाचार्यव्याख्याप्रवचनलिङ्गदर्शनज्ञानचारित्राभिग्रहभावनारूपेषु सप्तसु पदेषुद्विसंयोगभङ्गाएक- विंशतिः, तद्यथा- प्रवचनस्य लिङ्गेन सहैको, दर्शनेन सह द्वितीयो, ज्ञानेन सह तृतीयः, एवं यावद्भावनया सह षष्ठ भङ्गाः, एवं लिङ्गस्य दर्शनादिभिः सह पञ्च, दर्शनस्य ज्ञानादिभिः सह चत्वारः, ज्ञानस्य चारित्रादिभिः सह त्रयः, , चारित्रस्या - भिग्रहभावनाभ्यां द्वौ, अभिग्रहस्य भावनया सहैक इत्येकविंशतिः, हतेषु चैकविंशतिसङ्ख्येषु भङ्गेषु प्रत्येकमेकैका चतुर्भाङ्गिका, तद्यथा- प्रवचनतः साधर्मिको न लिङ्गतः, लिङ्गतः साधर्मिको न प्रवचनतः, प्रवचतनः साधर्मिको लिङ्गतश्च न प्रवचनतो न लिङ्गतश्च, शेषेषु भङ्गेषु यथास्थानं चतुर्भङ्गिका दर्शयिष्यते ॥ दस ससिहागा सावग पवयण साहम्मिया न लिङ्गेण ।
मू. (१६८)
लिङ्गेण उसाहम्मी नो पवयण निगा सव्वे ॥
वृ. प्रवचनतः साधर्मिका न लिङ्गेन अविरतसम्यग्दृष्टेरारभ्य यावद्दशमी श्रावकप्रतिमां प्रतिपन्ना ये श्रावकास्तेऽत्र द्रष्टव्याः, कुत इत्याह- 'दस ससिहागा' इत्यत्र 'निमित्तकारणहेतुषु सर्वासां विभक्तीनां प्रायो दर्शन' मिति न्यायाद्धेतौ प्रथमा, ततोऽयमर्थः यतस्ते दशमीं श्रावकप्रतिमां प्रतिपन्नाः 'सशिखाकाः ' शिखासहिताः केशसहिता एवेत्यर्थः, ततस्ते प्रचनत एव साधर्मिका भवन्ति न लिङ्गतो, ये त्वेकादशी श्रावकप्रतिमां प्रतिपन्नास्ते निष्केशा इत्यादिना लिङ्गतोऽपि साधर्मिका भवन्तीति तद्विवर्जनीम, एतेषां चार्थाय यत्कृतं तत्साधूनां कल्पते, तथालिङ्गतः साधर्मिकानप्रवचनतोनिह्नवाः, तषां प्रवचनबहिर्भूतत्वनप्रवचनतः साधर्मिकत्वाभावात्, लिङ्गतुतेषामपि रजोहरणादिकंविद्यते इतिलिङ्गतः साधर्मिकाः, तेषामप्यर्थायकृतं साधूनां कल्पते, निह्नवा द्विधा लोके निह्नवत्वेन ज्ञाता अज्ञाताच, तत्र ये ज्ञातास्ते इह ग्राह्याः, अज्ञातानां लोके साधुत्वेन व्यवहारणभावतः प्रवचनान्तर्वर्त्तित्वात्, इहाद्यभङ्गदयेन उदाहृते शेषमुत्तरं भङ्गदयंस्वयमेव श्रोतारोऽवभोत्स्यन्तं इति बुद्ध्या निर्युक्ति कृन्नोदाहृतवान्, अनेनैव च कारणेन शेषाणामपि चतुर्भङ्गिकाणामाद्यमेव भङ्गद्वयमुदाहरिष्यति नोत्तरं भङ्गद्वयं, वयं तु सुखावबोधाजोदाहरिष्यामः, तत्रास्यामेव प्रथमचतुर्भङ्गिकायां प्रचवनयः साधर्मिका लिङ्गतश्चेति तृतीयभङ्गे उदाहरणं साधवः एकदशी प्रतिमां प्रतिपन्नाः श्रावका वा, तत्र साधूनामर्थाय

Page #295

२९२
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं कृतंन कल्पते श्रावकाणां त्वर्थाय कृतं कल्पते,नप्रवचनतःसाधर्मिका नापिलिङ्गतस्तीर्थकर-प्रत्येकबुद्धाः, तेषां प्रवचनलिङ्गातीत्वात. तेषामर्थाय कृतं कल्पते, द्वितीया चतुर्भङ्गिका प्रवचनतः साधर्मिका न दर्शनतो, साधर्मिका नप्रवचनतः साधर्मिका दर्शनतश्च,नप्रवचनतो न दर्शनतः, तत्राद्यभङ्गद्वयोदाहरणमाहमू. (१६९) विसरिसदसणजुत्ता पवयणसाहम्मियान दंसणओ।
तित्थगरा पत्तेया नोपवयणदंससाहम्मी। वृ. प्रवचनतः साधर्मिका न दर्शनतः, 'विसदृशदर्शनयुक्ताः' विभिन्नक्षायिकादिसम्यक्त्वयुक्ताः साधवःश्रावकावा, किमुक्तं भवति?-एकेषांसाधूनांश्रावकाणांवाक्षायोपशमिकंदर्शनमपरेषांत्वौपशमिकं क्षायिकंवातेपरस्परंप्रवचनतःसाधर्मिकानदर्शनतः, तत्र साधूनामर्थाय कृतंसाधूनांन कल्पते श्रावकाणां त्वर्थाय कृतंकल्पतेतथादर्शनतःसाधर्मिकानप्रवचनतःतीर्थकाराःप्रत्येकबुद्धावासमानदर्शनावेदितव्याः, तेषामर्थाय कृतं साधूनां कल्पते. प्रवचनतः साधर्मिका दर्शनतच. साधवःश्रावकावासमानदर्शनाः, अत्रापि साधूनामयिकृतंनकल्पतेश्रावकाणांत्वार्थायकृतंकल्पते.नप्रवचनतोनापिदर्शनतस्तीर्थकरप्रत्येकबुद्धनिलवाः, तत्र तीर्थकराःप्रत्येकबुद्धाश्चविभिन्नदर्शनावेदितव्याः, निवाश्च मिथ्यादृष्टयःप्रतीयाएव, एतेषांच सर्वेषामर्थाय कृतं कल्पते। तृतीया चतुर्भङ्गि प्रवचनतः साधर्मिका न ज्ञानतः साधर्मिका न प्रवचनतः, प्रवचनतोऽपि साधर्मिका ज्ञानतश्च, प्रवचनतो नापिज्ञानतः, एवं चतुर्थ्यपि चतुर्भङ्गिका प्रवचनस्य चारित्रेण सह वेदितव्या, एतयोढूयोरपि चतुर्भङ्गिकयोराद्यमाचं भङ्गद्वयमतिदेशेनोदाहरति
मू. (१७०/१) . नाणचरित्ता एवं नायव्वा होति पवयणेणं तु।
वृ. यथा प्रवचनेन सह दर्शनमुक्तम्, एवं ज्ञानचारित्रे अपि प्रवचनेन सह ज्ञातव्ये, तद्यथा-प्रवचनतः साधर्मिका न ज्ञानतः, विसदशज्ञानसहिताः साधवः श्रावकावा, अत्रापि यदि साधवस्तर्हि न कल्पते, अथ श्रावकास्तर्हि कल्पते, ज्ञानतःसाधर्मिकानप्रवचनतः, तीर्थकराः पयत्येकबुद्धा वा समानज्ञानाः, तेषामर्थाय कृतंकल्पते,प्रवचनतःसाधर्मिकाज्ञानतश्च, साधवःश्रावकावासमानज्ञानाः,अत्रापिसाध्वर्थंकृतंनकल्पते, श्रावकाणांत्वयकृतंकल्पते,नप्रवचनतोनापिज्ञानतस्तीर्थकरप्रत्येकबुद्धनिह्नवाः, तत्रतीर्थकराःप्रत्येकबुद्धश्च विभिन्नज्ञानावेदितव्याः, निवास्तु मिथ्यादृष्टित्वादशानिनःप्रतीताएव, एतेषा' सर्वेषामप्यायकृतं कल्पते, तथा प्रवचनतः साधर्मिका न चारित्रतः साधवः श्रावकाच, तत्र साधवो विसदृशचारित्रसहिता वेदितव्याः, श्रावकाणां त्वविरतसम्यग्दृष्टीनां सर्वथा विरत्यभावेन देशवरितानांतु देशचारित्रतया चारित्रतः साधर्मिकत्वाभावः सुप्रतीतः, साध्वर्थं चेत्कृतं न कल्पते श्रावकार्थं चेत्तर्हि कल्पते, चारित्रतः साधर्मिकान प्रवचनतः, तीर्थकरप्रत्येकबुद्धाः समानचारित्राः, तेषामर्थाय कृतं कल्पते, प्रवचनतः साधर्मिकाथारित्रतश्च साधवः समानचारित्राः, तेषामायकृतंन कल्पत,नप्रवचनतो नापिचारित्रतस्तीर्थकरप्रत्येकबुद्धिनिहवा, तत्रतीर्थकरप्रत्येकबुद्धाविसदृशचारित्रावदितव्याः,निलवास्त्वचारित्रिणएव, एतेषांचसर्वषामप्यायकृतं कल्पते॥पञ्चमीचतुर्भङ्गिकाप्रवचनतःसाधर्मिकानाभिग्रहतः, अभिग्रतःसाधर्मिकानप्रवचनतः, प्रवचनतोऽपि असाधर्मिक अभिग्रहतच, न प्रवचनतोऽपि नाप्यभिग्रहतश्च, एवं षष्ठ्यपि चतुर्भङ्गिका प्रवचनस्य भावनया यह वेदितव्या, एतयोर्द्वयोरपि चतुर्भङ्गियोः प्रत्येकमा भङ्गव्यमुदाहरति
मू. (१७०/२). पवयणओ साहम्मी नाभिग्गह सावगा जइणो॥ मू. (१७१) साहम्मऽभिग्गहेणं नोपवयण निण्ह तित्थ पत्तेया।
एवं पवयणभावण एत्तो सेसाण वोच्छामि॥

Page #296

मूलं-१७१
२९३
.... वृ. प्रवचनतः साधर्मिका नाभिग्रहतः श्रावका यतयथ विसदृशाभिग्रहसहिताः, तत्र श्रावकाणामर्थाय कृतंकल्पतेनसाधूनाम,अभिग्रहेणसाधार्मिकानप्रवचनेन,
निवतीर्थकरप्रत्येकबुद्धाः, एतेषांचाायकृत कल्पते, प्रवचनतःसाधर्मिकाअभिग्रहतश्चसाधवःश्रावकाश्चसमानाभिग्रहाः, अत्रापिश्रावकाणामयिकृतं कल्पतेनसाधूनां,नप्रवचनतोनाप्यभिग्रहतः,तीर्थकरप्रत्येकबुद्धनितवा विसदृशाभिग्रहकलितानिरभिग्रहा वा,तेषामायकृतंकल्पते, एवंपवयणभावण'त्तिएवं-पूर्वोक्तेनप्रकारेणप्रवचनभावनेति-प्रवचनभावनाचतुर्भङ्गिका भावनीया, तद्यथा-प्रवचनतः साधर्मिका न भावनातः, साधवः श्रावका वा विसदृशभावनाकाः, अत्रापि श्रावकाणामर्थाय कृतं कल्पतेन साधूनां, भावनातः साधर्मिकानप्रवचनतः, निवतीर्थकरप्रत्येकबुद्धास्तेषामर्थाय कृतं कल्पते, प्रवचनतः साधर्मिका भावनातश्च, साधवः श्रावकाच समानभावनाकाः तत्र श्रावकाणामर्थाय कृतं कल्पतेन साधूना, न प्रवचनतो नापि भावनातः तीर्थकरप्रत्येकबुद्धनिहवा विसदृशभावनाकाः एतेषामयिकृतंकल्पते.तदेवमुक्तानिप्रवचनाश्रितानांषण्णांचतुर्भङ्गिकानामुदाहरणानि. एत्तो सेसाणवोच्छामि'त्तिइतऊर्ध्वशेषाणांचतुर्भङ्गिकाणामुदाहरणानिवक्ष्याप्रतिज्ञातमेवातिदशेननिर्वाहयतिमू. (१७२) लिंगाईहिवि एवं एकेकेणं तु उवरिमा नेया।
जेऽनन्ने उवरिल्ला ते मोत्तुं सेसए एवं॥ वृ. 'लिङ्गाईहिवि' इत्यत्र सप्तम्यर्थे तृतीया ततोऽयमर्थः-एवं-पूर्वोक्ते न प्रकारेण लिङ्गादिष्वपिलिङ्गदर्शनप्रभृतिष्वपिपदेषुएकैकेनलिङ्गादिनापदेन उपरितनानि'दर्शनज्ञानोभृतीनिपदानिनयेत्, किमुक्तं भवति ?लिङ्गदर्शनप्रभृतिषु पदेषु दर्शनज्ञानादिभिः पदैः सह याचतुर्भङ्गिकास्ताः पूर्वोक्तानुसारेणोदाहरेत. अतीवेदं सङ्क्षिप्ततरमुक्तम्, अतोन्यक्षेण विवक्षुरिदमाह- 'जेऽनन्ने' इत्यादि, ये अनन्ये उदाहरणापेक्षया अन्यादृशानभवन्तिभङ्गाःतान्मुक्त्वाशेषकान्भङ्गकान्एवं वक्ष्यमाणप्रकारेणजानीत, इयमत्रभावना-इह लिङ्गदर्शनयोर्ये चत्वारो भङ्गाःसोदाहरणा वक्ष्यन्ते-तादृशा एवप्राय उदाहरणापेक्षया लिङ्गज्ञानलिङ्गचरणयोरपि भङ्गाः, ततस्तान्मुक्त्वा लिङ्गदर्शनलिङ्गाभिग्रहादिसत्कान भङ्गानुदाहररिष्यमीति, तत्र लिङ्गदर्शनयोरियं चतुर्भङ्गिका, लिङ्गतः साधर्मिका न दर्शनतः, दर्शनतः साधर्मिका न लिङ्गतः, लिङ्गतोऽपि साधर्मिका दर्शनतच, न लिङ्गतो नापि दर्शनतः, तत्राद्यं भङ्गद्वयमुदाहरतिम. (१७३) लिङ्गेन उसाहम्मी नसणे वीसुदंसि जइ निण्हा।
पत्तेयबुद्ध तित्थंकराय बीयंमि भंगंमि॥ वृ.लिङ्गेनसाधर्मिका नदंसणे' इत्यत्रतृतीयार्थेसप्तमीनदर्शनन, 'विष्वगदर्शना विभिन्नदर्शनायतयो निवाश्थ, उपलक्षणमेतत, विभिन्नदर्शनाएकादशप्रतिमाप्रतिपन्नाः श्रावकाच, तत्र निहवा मिथ्यादृष्टित्वान्न दर्शनतःसाधर्मिकाः, अत्रचनिहवानांश्रावकाणांचाायकृतंकल्पतेनयतीना, द्वितीयेभङ्गेदर्शनतःसाधर्मिका न लिङ्गत इत्यवरूप प्रत्यकबुद्धास्तीर्थकृत एकादशप्रतिमाप्रतिपन्नवाः श्रावकाच समानदर्शना ज्ञयाः. तेषामायकृतंकल्पत,शषभङ्गद्यवयमुदाहरामलिङ्गतःसाधर्मिकादर्शनयश्चसमानदर्शनासाधवएकादशी प्रतिमांप्रतिपन्नाःश्रावकाश.अत्रापिश्रावकाणामायकृतंकल्पतेनसाधूनां,नलिङ्गतोनापिदर्शनतोविसदृशदर्शनाः प्रत्येकबुद्धतार्थंकरा एकादशप्रतिमाप्रतिपन्नवर्जाः श्रावकाच, तेषामर्थाय कृतं कल्पत, लिङ्गज्ञानचतुर्भङ्गिका त्वेवं, लिङ्गतः साधर्मिकानज्ञानत, ज्ञानतः साधर्मिकान लिङ्गतः, लिङ्गतः साधर्मिका ज्ञानतथ, न लिङ्गतो नापि ज्ञानतः, अस्याश्रुतर्भङ्गिकाया आद्यभङ्गडयोदाहरणानि प्रायो लिङ्गदर्शनचतुर्भङ्गिका. द्यद्वयसदृशानीतिकृत्वा नियुक्ति कृन्नोदाहरति. ततो। वयमेवोदाहरामः लिङ्गतः साधर्मिका न ज्ञानतः

Page #297

चवा
२९४
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं विभिन्नज्ञाना यतयएकादशीप्रतिमांप्रतिपन्नाः श्रावका निहवाश्च, अत्रापि श्रावकाणां निलवानांचार्थाय कृतं कल्पते न यतीनां, ज्ञानतः साधर्मिका न लिङ्गतः समानज्ञानास्तीर्थकरप्रत्येकबुद्धा एकादशप्रतिमावर्जाः श्रावकाथ,तेषामायकृतंकल्पते,लिङ्गतःसाधर्मिकाज्ञानतश्चसमानज्ञानाःसाधवएकादशींप्रतिमांप्रतिपन्नाः श्रावकाच, अत्रापि श्रावकाणामर्थाय कृतं कल्पते न यतीनां, न लिङ्गतो नापि ज्ञानतो, विभिन्नज्ञानाः प्रत्येकबुद्धतीर्थकरा एकादशप्रतिमाप्रतिपन्नवर्जाः श्रावकाच, एतेषामर्थाय कृतं कल्पते, लिङ्गचरणयोरियं चतुर्भङ्गिका, लिङ्गतःसाधर्मिकानचरणतः, चरणतःसाधर्मिकान लिङ्गतोः लिङ्गतःसाधर्मिकाथरणतश्च,न लिङ्गतो नापि चरणतः, अस्या अपि चतुर्भङ्गिकाया उदाहरणानि प्रायः पूर्वसदृशानीतिकृत्वा नियुक्तिकृन्त्रोदाहृतवान्ततोऽहमेवोदाहरामि, लिङ्गतःसाधर्मिकानचरणतोविभिन्नचारित्रायतयः, एकादशींप्रतिमां प्रतिपन्नाः श्रावका निवाथ, अत्र श्रावकाणां निलवानांचाायकृतंकल्पतेन यतीनां, चरणतः साधर्मिका नलिङ्गतः. प्रत्येकबद्धास्तीर्थकतश्चसमानचारित्राः तेषामर्थाय कृतंसाधूनां कल्पते.लिङ्गतःसाधर्मिकाश्चरणतच समानचारित्रा यतयः, तेषामर्थाय कृतंन कल्पते, नलिङ्गतो नापि चरणतो विसदृशचरणाः प्रत्येकबुद्धतीर्थकराएकादशप्रतिमावर्जाःश्रावकाच,तेषामयिकृतंकल्पते॥लिङ्गाभिग़योश्चतुर्भङ्गिकाइयं-लिङ्गतः साधर्मिका नाभिग्रहतः, अभिग्रहतः साधर्मिका न लिङ्गतो, लिङ्गतः साधर्मिका अभिग्रहतश्च, न लिङ्गतो नाप्यभिग्रहतः, तत्राद्यंभङ्गद्वयमुदाहरतिमू. (१७४) लिंगेन उभाभिग्गह अनभिग्गह वीसुऽभिग्गही चेव।
जइ सावग बीयभंगे पत्तेयबुहा य तित्थयरा॥ वृ.लिङ्गेन साधर्मिका नाभिग्रहतोऽनभिग्रहाः, यद्वा विष्वणभिग्रहिणो' विभिन्नाभिग्रहकलिता यतय एकादशीप्रतिमांप्रतिपन्नाःश्रावकाचवेदितव्याः, उपलक्षणमेतन्निवाच,अत्रापिनिलवानांश्रावकाणांचाय कृतंकल्पतेनयतीनाम् १,अभिग्रहतःसाधर्मिकानलिङ्गतइत्येवंरूपेद्वितीयेभङ्गेप्रत्येकबुद्धास्तीर्थकराश्वशब्दादेकादशप्रतिमावर्जाःश्रावकाश्चसमानाभिग्रहाद्रष्टव्या:एतेषामयिकृतंकल्पते२,लिङ्गतःसाधर्मिका अभिग्रहतश्च समानाभिग्रहाः साधव एकादशी प्रतिमा प्रतिपन्नाः श्रावका निवाश्च, अत्रापि श्रावकनिहवानामयकृतंकल्पतेनयतीनां३,नलिङ्गतोनाप्यभिग्रहतश्थविसदृशाभिग्रहास्तीर्थकरप्रत्येकबुद्धैकादशप्रतिमावर्जश्रावकाः, एतेषामायकृतंकल्पते।लिङ्गभावनयोरियंचतुर्भङ्गिका-लिङ्गतःसाधर्मिका नभावनातः भावनातः साधर्मिका नलिङ्गतो लिङ्गतः साधर्मिका भावनातश्चन लिङ्गतो नापि भावनातः। मू. (१७५/१)
एवं लिङ्गेनभावन। वृ. यथा लिङ्गे अभिग्रहण भङ्गेषूदाहृतमेवं भावनयाऽऽप्युदाहर्त्तव्यं । तच्चैवम्-लिङ्गतः साधर्मिका न भावनातः. भावनारहिता विष्वगभावना वा यतय एकादशी प्रतिमा प्रतिपन्नाः श्रावका निवाथ, अत्र श्रावकनिह्मवानामयिकृतंकल्पतनसाधूनामर्थाय १,भावनातःसाधर्मिकानलिङ्गतः,प्रत्येकबुद्धास्तीर्थकृत एकादशी प्रतिमा प्रतिपन्नाः श्रावकाच समानभावनाकाः, एतेषामर्थाय कृतं कल्पते २, लिङ्गतः साधर्मिका भावनातच समानभावनाकाः साधव एकादशी प्रतिमांप्रतिपन्नः श्रावका निवाश्च, अत्रापि श्रावकनिवानामयिकृतंकल्पतेनयानां३.नलिङ्गतानापिभावनातो विसदृशभावनाकास्तीर्थकरप्रत्येकबुल् कादशप्रतिमावर्जश्रावकाः, एतेषामायकृतंकल्पते॥तदेवंलिङ्गविषयापञ्चचतुर्भङ्गिका उक्ताः,सम्प्रतिदर्शनस्य ज्ञानादिभिःसहवक्तव्याः, तत्रदर्शनज्ञानयोरियंचतुर्भङ्गिका-दर्शनतःसाधर्मिकानज्ञानतःज्ञानतःसाधर्मिका नदर्शनतः दर्शनतोऽपि साधर्मिका ज्ञानतश्चन दर्शनतो नापि ज्ञानतः, तत्राद्यं भङ्गद्वयमुदाहरति

Page #298

मूलं-१७५/१
मू. (१७५/२)
दंसणनाणे य पढम भंगो उ । जइ सावग वीसुनाणी एवं चिय बिइयभंगोऽवि ॥
वृ. 'दर्शनज्ञाने' दर्शनज्ञानविषयायां 'चः 'समुच्चये, प्रथमो भङ्गो दर्शनतः साधर्मिका नज्ञानत इत्येवंरूपः 'विष्वग्ज्ञानिनः ' विभिन्नज्ञानाः समानदर्शना यतयः श्रावकाश्च वेदितव्याः, तत्र श्रावकाणामर्थाय कृतं कल्पते न यतीनामर्थाय कृतम् । एवमेव ज्ञानतः साधर्मिका न दर्शनत इत्येवंरूपो द्वितीयो भङ्गोऽपि ज्ञातव्यः, ' तत्रापि यतयः श्रावकाच वेदितव्या इत्यर्थः, केवलं विभिन्नदर्शनाः समानज्ञानाः, अत्रापिकल्प्याकल्प्यविधिः प्रागिव, ज्ञानतः साधर्मिका दर्शनतश्चसमानज्ञानाः समानदर्शनायतयः श्रावकाश्च, अत्रापिकल्य्याकल्प्यविधिः प्राग्वत्, न ज्ञानतो नापि दर्शवतो विसदृशज्ञानदर्शनाः साधवः श्रावका निह्नवाश्च, अत्र श्रावकनिह्नवानामर्थाय कृतं कल्पते न साधूनां ॥ दर्शनचरणयोश्चतुर्भङ्गिका त्वियं-दर्शनतः साधर्मिका न चरणतः चरणतः साधर्मिका न दर्शनतः दर्शनतोऽपि साधर्मिकाचरणतश्च न दर्शनतो नापि चरणतः, तत्राद्यं भङ्गद्वयमुदाहरतिदंसणचरणे पढमो सावग जड़णो य बीयभंगो उ ।
मू. (१७६)
२९५
,
जो विसरिसदंसी दंसे य अभिग्गहे वोच्छं ॥
वृ. 'दर्शनचरणे' दर्शनचरणचतुर्भङ्गिकायां प्रथमो भङ्गो दर्शनतः साधर्मिकान चरणतइत्येवंरूपः समानदर्शनाः श्रावकाविसदृशचरणा यतयश्च, अत्र श्रावकाणामर्थाय कृतं कल्पते न यतीनामर्थाय कृतं १, , द्वितीयो भङ्गः पुनश्चरणतः साधर्मिका न दर्शनत इत्येवंरूपो विसदृशदर्शनाः समानचारित्रा यतय एतेषामर्थाय कृतं न कल्पते २, दर्शनतः साधर्मिकाश्चरणतश्च समानदर्शनचरणा यतयः, अत्रापि न कल्पते ३, न दर्शनतो नापि चरणतोनिह्नवाविसदृशदर्शनाः श्रावका विसदृशदर्शनचरणायतयच, तत्रनिह्नवश्रावकाणामर्थायकृतंकल्पते नयतीनां दर्शनाभिग्रहयोरियंचतुर्भङ्गिका- दर्शनतः साधर्मिकानाभिग्रहतः, अभिग्रहतः साधर्मिका नदर्शनतः, दर्शनतः साधर्मिका अभिग्रहतश्च, न दर्शनतो नाप्यभिग्रहतः, तत्राद्यं भङ्गद्वयमुदाजिहीर्षुरिदमाह- 'दंसण' इत्यादि, दर्शनेऽइभग्रहे चाद्यभङ्गद्वयमधिकृत्योदाहरणं वक्ष्ये । प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयति
मू. (१७७/१)
सावग जड़ वीस भिग्गह पढमो बीओ य
वृ. समानदर्शनाः 'विष्वगभिग्रहाः ' विभिन्नाभिग्रहाः श्रावका यतयश्च दर्शनतः साधर्मिका नाभिग्रहत एवंरूपः प्रथमो भङ्गः, अत्रापि श्रावकाणामर्थाय कृतं कल्पते न यतीनणां, द्वितीयोऽपि भङ्गोऽभिग्रहः साधर्मिकानदर्शनतइत्येवंलक्षणः श्रावकयतिरूपएव, केवलंतेयतयः श्रावकाश्रविसदृशदर्शनाः समानाभिग्रहा वेदितव्याः, उपलक्षणमेतत्, तेननिह्नवाश्च समानाभिग्रहाः ज्ञातव्याः अत्र श्रावकनिह्नवानामर्थाय कृतं कल्पते नयतीनां, दर्शनतः साधर्मिका अभिग्रहतश्च समानर्दनाभिग्रहाः साधु श्रावकाः, अत्रापि श्रावकाणामर्थाय कृतं कल्पत न साधूनां नदर्शनतो नाप्यभिग्रहतो विसदृशदर्शनाभिग्रहाः साधुश्रावकनिह्नवाः अत्रकल्प्याकल्प्य - विधिर्द्वितीयभङ्गवत् । दर्शनभावनयारियं चतुर्भङ्गिका-दर्शनतः साधर्मिका न भावनातो, भावनातः साधर्मिका न दर्शनतः, दर्शनतोऽपि साधर्मिका भावनातच, न दर्शनतो नापि भावनातः । अस्या आद्यभङ्गद्भयमाहमू. (१७७/२) भावणा चेवं ।
वृ. यथा दर्शनन अभिग्रह उदाहृत एवं भावनाऽप्युदाहर्त्तव्या, सा चैवं दर्शनतः साधर्मिका न भावनातः, विसदृशभावनाकाः समानदर्शनाः श्रावका यतयः, भावनातः साधर्मिका न दर्शनतो विसदृशदर्शनसंवानभावनाकाः साधवः श्रावका निह्नवाश्र, दर्शनतः साधर्मिकाभावनातश्च समानदर्शनभावनाकाः साधुश्रावकाः, नदर्शनतोनापिभावनातोविसदृशदर्शनभावनाकाः साधुश्रावकनिह्नवाः, अत्र चतुर्ष्वपि भङ्गेषुकल्प्याकल्प्य -

Page #299

२९६.
पिण्डनिर्युक्तिः- मूलसूत्रं
विधिः प्रागिव । तदेवं दर्शनविषया अपिचतस्रश्चतुर्भङ्गिका उक्ताः, सम्प्रतिज्ञानस्यचारित्रादिभिः सहवक्तव्याः, ताश्चातिदेशेनाह
मू. (१७७/३)
नाणेणऽवि नेज्जेव
वृ. यथा दर्शनेन सह चतस्रश्रतुर्भङ्गिका उक्ताः एवं ज्ञानेनापि सह चारित्रादीनि पदान्यधिकृत्य तिस्रश्चतुर्भङ्गिकाभावनीयाः । अतीवेदं सङ्क्षिप्तमुक्त मतः स्पष्टंविव्रियते-ज्ञानचरणयोरियं चतुर्भङ्गिका, ज्ञानतः साधर्मिका न चरणतः, चरणतः साधर्मिका न ज्ञानतः, ज्ञानतोऽपि साधर्मिकाचरणतश्च, न ज्ञानतोऽपि नापि चरणतः । तत्र ज्ञानतः साधर्मिका न चरणतः, समानाज्ञानाः श्रावका विसदृशचरणसमानज्ञाना यतयश्र, अत्र श्रावकाणामर्थाय कृतं कल्पते नयतीनां १, चरणतः साधर्मिका न ज्ञानतो विसदृशज्ञानाः समानचरनायतयः, अत्रन कल्पते २, ज्ञानतः साधर्मिकाश्चरणतश्च समानज्ञानचरणायतयः, अत्रापिन कल्पते ३, नज्ञानतो नापि चरणतो विसदृशज्ञानचरणा यतयो विसदृशज्ञानाः श्रावका निह्नवाच. अत्र श्रावकनिह्नवानामर्थाय कृतं कल्पते न यतीनां ४, ज्ञानाभिग्रहयोरियं चतुर्भङ्गिका - ज्ञानतः साधर्मिका नाभिग्रहत अभिग्रहतः साधर्मिका न ज्ञानत ज्ञानतोऽपि साधर्मिका अभिग्रहतश्च, नज्ञानतो नाप्यभिग्रहतः । तत्रज्ञानतः साधर्मिका नाभिग्रहतः समानज्ञाना विसदृशाभिग्रहाः साधुश्णवकाः, अत्र श्रावकाणामर्थाय कृतं कल्पते न साधूनामर् १. अभिग्रहत साधर्मिका न ज्ञानतो विसदृशज्ञानाः समानाभिग्रहाः साधुश्रावकाः समानाभिग्रहा निह्नवाश्च, अत्रापि श्रावकनिह्नवानामर्थाय कृतं कल्पते न साधूनां २, ज्ञानतः साधर्मिका अभिग्रहतश्च समानज्ञानभिग्रहाः साधुश्रावकाः,
अत्र कल्प्याकल्प्यविधिः प्रथमभङ्ग इव ३, न ज्ञानतो नाप्यभिग्रहतो विसदृशाभिग्रहाः साधु श्रावका विसदृशाभिग्रहा निह्नवाश्च, अत्र द्वितीयभश्गे इव कल्प्याकल्प्यभावना ४, ज्ञानभावनयोरियं चतुर्भङ्गिकाज्ञानतः साधर्मिका नभावनातः, भावनातः साधमिरकानज्ञानतः, ज्ञानतोऽपिसाधर्मिका भावनातच, नज्ञानतो नापिभावनातः। तत्रज्ञानतः साधर्मिकानभावनातः समानज्ञानाविसदृशभावनाकाः साधुश्रावकाः १, भावनातः साधर्मिका न ज्ञानतो विसदृशज्ञानाः समानभावनाकाः साधु श्रावकाः समानभावना निह्नवा २, ज्ञानतः साधर्मिका भावनातच समानज्ञानभावनाकाः साधुश्रावकाः ३, न ज्ञानतो नापि भावनातो विसदृशभावनाः साधु श्रावका विसदृशभावना निह्नवाश्च ४, अत्र चतुर्ष्वपि भङ्गेकेषु कल्प्याकल्प्यभावना प्रागिव । तदेवं ज्ञानविषया अपि तिस्रश्रुतुर्भङ्गिका उक्ताः सम्प्रति चरणेन सह यच्चतुर्भङ्गिकाद्व्यंतदुदाहर्तुमाहएत्तो चरणेन वोच्छामि ॥
मू. (१७७/४)
वृ. इति ऊद्धर्व चरणेन सह ये द्वे चतुर्भङ्गिके तदुदाहरणानि वक्ष्ये तत्र चरणाभिग्रहयोरियं चतुर्भङ्गिकाचरणतः साधर्मिका नाभिग्रहतः, अभिग्रहतः साधर्मिका न चरणतः, चरणतोऽपि साधर्मिका अभिग्रहतच, न चरणतां नाप्यभिग्रहतः । तत्राद्यं भङ्गद्व्यमुदाजिहीर्षुराह
मू. (१७८ / १ ) जडणी वीसाभिग्गह पढमी बिय निण्हसावगजइणी उं ॥
वृ. चरणतः साधर्मिका नाभिग्रहत इत्येवंरूपः प्रथमो भङ्गः, समानचरणा विष्वगभिग्रहा' विभिन्नाभिग्रहा यतयः, अत्र न कल्पते, अभिग्रहतः साधर्मिका न चरणतः इत्येवंरूपो द्वितीयो भङ्गः समानाभिग्रहा निह्नवाः श्रावका विभिन्नचरणा यतयथ, अत्र श्रावकाणां निह्नवानां चार्थाय कृतं कल्पते नयतीनां २, चरणतः साधर्मिका अभिग्रहतश्च समानचरणाभिग्रहा यतयः, अत्रुन कल्पते ३, न चरणतो नाप्यभिग्रहतः विसदृशाभिग्रहचरणाः साधवो विसदृशाभिग्रहाः साधवो विसदृशाभिग्रहाः श्रावकनिह्नवाश्च, अत्र कल्प्याकल्प्यभावना द्वितीयभङ्ग इव ४, चरणभावनयोरियंचतुर्भङ्गिका- चरणतः साधर्मिकानभावनातः भावनातः साधर्मिकानचरणतः चरतणः

Page #300

२०७
मूलं-१७८/१ साधर्मिका भावनातश्चन चरणतो नापि भावनातः, अस्या उदाहरणान्यतिदेशत आह. . . मू. (१७८/२)
एवं तुभावणासुऽवि वृ.यथा चरणेनसहाभिग्रहे उदाहृतम्एवंभावनास्वप्युदाहर्त्तव्यं,तच्चैवं-चरणतःसाधर्मिकानभावनातः समानचरणविभिन्नभावना यतयः १.भावनातःसाधर्मिकान चरणतःसमानभावना निवाः श्रावका विभिन्नचरणा यतयश्च २. चरणतः साधर्मिका भावनातश्च समानचरणभावनना यतयः ३, न चरणतो नापि भावनातो विसदृशचरणभावनाः साधवो विसदृशभावनाः श्रावका निवाथ ४, अत्र चतुर्ध्वपि भङ्गकेषु कल्प्याकल्प्यविधिः प्रागिव। तदेवं चरणविषयेऽपि द्वे चतुर्भङ्गिके उक्ते, सम्प्रत्यभिग्रहभावनयोश्चतुर्भङ्गिका
मू. (१७८/३) वोच्छंदोण्हंतिमाणित्तो॥
वृ.इतिऊर्ध्वंद्वयोरन्तिमयोः-अभिग्रहभावनालक्षणयोःपदयोश्चतुर्भङ्गिकामुदाहरणतोवक्ष्ये।तत्रतयोरियं चतुर्भङ्गिकाअभिग्रहतः साधर्मिका नभावनातः, भावनातः साधर्मिका नाभिग्रहतः, भावनातः साधर्मिका अभिग्रहतथ, नाभिग्रहतो नापि भावनातः। तत्राय भङ्गद्वयमुदाजिहीर्षुराह
मू. (१७९/१) जइणो सावग निण्हव पढमे बिइए यहुंतिभंगेय।
वृ.अभिग्रहतःसाधर्मिका नभावनात इत्येवंरूपैप्रथमे भङ्गेभावनातःसाधर्मिका नाभिग्रहत इत्येवंरूपे द्वितीयेचभङ्गेयतयः श्रावकानिहवाश्चभवन्ति, केवलं प्रथमभङ्गेसमानाभिग्रहा विसदृशभावनावेदितव्याः. द्वितीयेभङ्गे पुनः समानभावना विसदृशाभिग्रहाः, अभिगयातः साधर्मिका भावनातच समानभावनाभिग्रहाः साधुश्रावकनिवाः, नाभिग्रहतोनापिभावनातो विसदृशभावनाभिग्रहाःसाधुश्रावकनिहवाः। अत्रचतुर्वपि भङ्गेषुश्रावकनिहवानामयिकृतंकल्पतेनसाधूनामिति।तदेवमुक्ताएकविंशतिरपिचतुर्भङ्गिकाः, सम्प्रति सामान्यकेवलिनं तीर्थकरं चाधिकृत्य कल्प्याकल्प्यविधिं कथयति
मू. (१७९/२) केवलनाणे तित्थंकरस्सनो कप्पइ कयं तु॥
वृ. 'केवलज्ञाने' केवलज्ञानिनःसामान्यसाधोः, उपलक्षणमेतत्, तेन तीर्थकरप्रत्येकबुद्धवर्जानां शेषसाधूनामित्यर्थः, तीर्थकर तीर्थकरग्रहणमुपलक्षणं तेन प्रत्येकबुद्धस्य चाय कृतं जथाक्रम न कल्पते, तुशब्दस्यानुक्तार्थसमुच्चायकत्वात्कल्पतेच,इयमत्रभावना-तीर्थकरप्रत्येकबुद्धर्जशेषसाधूनामयकृतं नकल्पते,तीर्थकरप्रत्येकबुद्धानांत्वर्थाय कृतंकल्पते, तथाहि-तीर्थकरनिमित्तंसुरैः कृतेऽपिसमवसरणे तत्र साधूनां देशनाश्रवणार्थमुपवेशनादि कल्पते. एवं भक्ताद्यपि. एवं प्रत्येकबुद्धस्यापि। मू. (९८०) पत्तेयबुद्ध निण्हव उवासए केवलीवि आसज्ज ।
. खड्याइए यभावे पडुच्च भंगेउजाएज्जा। वृ.प्रत्येकबुद्धाननिह्नवान उपासकान' श्रावकान कवलिनः'तीर्थकरानअपिशब्दाच्छषयाधुंधाश्रित्य तथा क्षायिकादीनभावान' क्षायिकक्षायापशमिकापशमिकानिदर्शनानि, चशब्दाद्विचित्राणज्ञानानिचरणानि अभिग्रहानभावनाथप्रतीत्यभङ्गान योजयेत्,तेचतवयोजिताःतत्रप्रथमचतुर्भङ्गिकांप्रवचनलिङ्गविष्या. मधिकृत्य विशेषतः कल्प्याकल्प्यविधिमाहमू. (१८१) जत्थ उतइआ भंगा नन्थन कप्पं तु सेयए भयणा।
तित्थंकरकेवलिणो जहकप्पं नो य सेसाणं॥ वृ. यत्रसाधर्मिक तृतीयोभङ्गः प्रवचनतःसाधर्मिका लिङ्गतश्चेत्येवंरूपस्तत्र न कल्पते, यतः प्रवचनतो लिङ्गतश्च साधर्मिकाः प्रत्येकबुद्धतीर्थकरवर्जा यतयः ततस्तेषामयिकृतंन कल्पते. तुशब्दोऽनुक्तसमुच्च.

Page #301

२९८
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्रं यार्थः, सच श्रावकस्यैकादशींप्रतिमांप्रतिपन्नस्यतृतीयभङ्गभाविनोऽप्यायकृतंकल्पते इतिसमुच्चिनोति, केचिदाहुः एकादशी प्रतिमा प्रतिपन्नः साधुकल्प इति तस्याप्यय कृतं न कल्पते, तदयुक्तं, मूलटीकायामस्यार्थस्यासम्मतत्वात्, मूलटीकायां हि लिङ्गाभिग्रहचतुर्भङ्गिकाविषये कल्प्याकल्प्यविधिरेवमुक्तः"लिङ्गे नो अभिग्गहे जइ साहू न कप्पइ गिहत्थनिण्हवे कप्पइ''त्ति इह लिङ्गयुता गृहस्था एकादशी प्रतिमां प्रतिपन्नाःश्रावकाएवलभ्यन्ते, ततस्तेषामायकृतंकल्प्यमुक्तं . सेसएभयण'त्तिशेषकेभङ्गकत्रये भजना' विकल्पना क्वचित् कथञ्चित्कल्पते क्वचिद्द, भङ्गचतुष्टयमप्यधिकृत्य सामान्यत उदाहरति
'तित्थंकरे'त्यादि, यथेत्युदाहरणोपन्यासार्थः तीर्थकरकेवलिनोऽर्थाय कृतं कल्पते, इह तीर्थकर उत्पन्नकेवलज्ञान एव प्रायः सर्वत्रापि भूमण्डले पयतीतो भवति, प्रतीतस्य च तीर्थकरस्यार्थाय कृतं कल्पते नाप्रतीतस्य ततः केवलिग्रहणं यदा पुनश्छद्मस्थावस्थायामपि तीर्थकरत्वेन प्रतीतो भवति तदा तस्यामप्यवस्थायांतन्निमित्तंकृतंकल्पते,तीर्थकरगयहणंचप्रत्येकबुद्धनामुपलक्षणं तेनतेषामप्यायकृतं कल्पते, नोयसेसाणं'तिशेषसाधूनामर्थाय कृतंनकल्पते, इदंचसामान्यत उक्तं ततोऽमुमेवार्थमुपजीव्य तृतीयवर्जे शेषेभङ्गत्रयेभजनास्पष्टमुपदर्शाते-प्रवचनतःसाधर्मिकान लिङ्गतः, एकादशप्रतिमाप्रतिपन्नवर्जाः शेषश्रावकास्तेषामयिकृतंकल्पते,येतुचौरादिमुषितरजोहरणादिलिङ्गाःसाधवस्तेषामयिकृतंनकल्पते, द्रव्यलिङ्गापेक्षयासाधर्मिकत्वाभावेऽपिभावतश्चरणसाधर्मिकत्वात्,लिङ्गतःसाधर्मिकानप्रवचनतोनिह्नवाः ते यदि लोके निह्नवत्वेन ख्यातास्ततस्तेषामर्थाय कृतं कल्पते, अन्यथा न, न प्रवचतो न लिङ्गतः तीर्थकरप्रत्येकबुद्धास्तेषामर्थाय कृतं कल्पते, तदेवं प्रथमचतुर्भङ्गिकामधिकृत्य कल्प्याकल्प्यविधिरुक्तः, एतदनुसारेण च शेषास्वपि चतुर्भङ्गिकासु विज्ञेयः, स च प्रागेव प्रत्येकं दर्शितः। सर्वत्राप्ययं तात्पर्याोंऽवधारणीयः-यदितीर्थकराःप्रत्येकबुद्धा निवाःश्रावका वातर्हि तेषामर्थाय कृतंकल्पतेसाधूनामयिकृतं नकल्पते।तदेवमुक्तःकल्प्याकल्प्यविधिः, तदुक्तौच आहाकम्मियनामे'त्यादिमूलद्वारगाथायां' कस्स वावी' ति व्याख्यातं, सम्मति किं वावी'ति व्याचिख्यासुराह.मू. (९८२) किंतं आहाकम्मंति पुच्छिए तस्सरूवकहणत्थं।
संभवपदरिसणत्थं च तस्स असनाइयं भणइ॥ वृ.किंतदाधाकर्मइतिशिष्येणपृष्टे तत्स्वरूपकथनार्थम् आधाकर्मस्वरूपकथनार्थ तस्य' आधाकर्मणः सम्भवप्रदर्शनार्थं च ‘अशनादिकम्' अशनपानखादिमस्वादिमं गुरुर्भणति, इयमत्र भावनाअशनादिस्वरूपमाधाकर्म-अशनादावेवचाधाकर्मणःसम्भवः,ततोगुरुःकिमाधाकर्मइतिपृष्टःसन्नशनादिकमेव वक्ति, तथा चशय्यम्भवसरिराधाकर्म दर्शयन पिण्डेषणाध्ययनेऽशनादिकमभिधत्ते, तद्यथा
असणं पानगं चेव खाइम साइमं हता। जंजाणिज्ज सुणिज्जा वा. समणट्टा पगडं इमं॥
तं भव भत्तपाणं तु. संजयाण अकप्पियं। दंतियं पडियाइक्ख.न मे कप्पइ तारिसं॥ मू. (१८३/१) सालीमाइ अवडे फलाइ सुंठाइ साइमं होइ।
वृ.शाल्यादिकमशनम्, अवट इति वापिकूपतडोधुपलक्षणं, ततः कूपवापीतडागादौ यज्जलं तत्पानं, तथा 'फलादि' फलं-नालिकरादि, आदिशब्दाच्चिश्चिणिकापुष्पादिपरिग्रहस्तत् खादिम, शुण्ठ्यादिकं स्वादिम, तत्र शुण्ठी प्रतीता, आदिशब्दात् हरीतक्यादिपरिग्रहः। तदेवं व्याख्यातान्यशनादीनि, सम्प्रत्येतेष्वेवाधाकर्मरूपेषु प्रत्येकं भङ्गचतुष्टयमाह
मू. (१८३/२) तस्स कडनिट्टियमी सुद्धमसुद्धे य चत्तारि॥

Page #302

२९९
मूलं- १८३/२
वृ. तस्येतिप्रस्तावात्साधोरर्थाय कृतमित्यत्र बुद्धावादिकर्मविवक्षायां क्त प्रत्ययः, ततोऽयमर्थः कर्तुं प्रारब्धं, तथा तस्य साधोरर्थाय 'निष्ठितं' सर्वथा पयासुकीकृतमिति, अत्र विषये ' चत्वारि' इति चत्वारो भङ्गा भवन्ति, तत्र प्रथम एष एव भङ्गः तस्य कृतं तस्य निष्ठितं, द्वितीयस्तस्य कृतमन्यस्य निष्ठि तृतीयोऽन्यस्य कृतं तस्स निष्ठितं, चतुर्थोऽन्यस्य कृतमन्यस्य निष्ठितं । तत्र प्रथमो व्याख्यातो द्वितीयादीनां तु भङ्गानामयमर्थःपूर्वं तावत्तस्य साधोरर्थाय कर्तुमारब्धं ततो दातुः साधुविषयदानपरिणामाभावतोऽन्यस्य- आत्मनः स्वपुत्रादेर्वाऽर्थाय निष्ठां नीतं, तथा प्रथमतोऽन्यस्य पुत्रादेरात्मनो वाऽर्थाय कर्तुमारब्धं ततः साधुविषयदानपरिणामभावतःसाधोरर्थायनिष्ठांनीतं, तथा प्रथमतएवान्यस्य निमित्तं कर्तुमारब्धमन्यस्यैवच निमित्तं निष्ठां नीतम्, एवमशने पाने खादिमे स्वादिमे चप्रत्येकंचत्वारश्चत्वारो भङ्गाभवन्ति, तत्र 'सद्धमसुद्धेय'त्तिआर्षत्वात् शुद्धावशुद्धौ चेति द्रष्टव्यं तत्र शुद्धौ - साधोरासेवनायोग्यौ तौ च द्वितीयचतुर्थभङ्गौ, तथाह-क्रियाया निष्ठा प्रधाना, ततो यद्यपि प्रथमतः साधुनिमित्तं क्रिया प्रारब्धा तथापि निष्ठामन्यनिमित्तं नीतेति द्वितीयो भङ्गः साधोः कल्पते, चतुर्थस्तुभङ्गःशुद्धएव, नतत्रविवादः, अशुद्धौ - अकल्पनीयौ तौ चप्रथमतृतीयौ, तत्रप्रथमएकान्तेनाशुद्ध एव साध्वर्थं प्रारब्धत्वान्निष्टितत्वाच्च, तृतीये तु भङ्गे यदौयपि पूर्वं न साधुनिमित्तं पाकादिक्रियाऽऽरम्भस्तथापि सा साधुनिमित्तं निष्टां नेता, निष्ठा च प्रधानेति न कल्पते । तदेवमाधाकर्म्मस्वरूपमुक्तं, साम्प्रतमशनादिरूपस्याधाकर्म्मणः सम्भवं प्रतिपिपादयिषुः कथानकं रूपकषट्केनाहकोवरालगगामे वसही रमणिज्न भिक्खसज्झाए । खेत्तपडिलेहसंजय सावयपुच्छुज्जुए कहणा ।।
1
मू. (९८४)
गणस्स खेत्तं वरि गुरूणं तु नत्थि पाउग्गं । सालित्ति कए रुंपण परिभायण निययगेहेसु ॥ वोलिंता ते व अन्ने वा, अडता तत्थ गोयरं । सुति एसणाजुत्ता, बालादिजनसंकहा ॥ एए तेजेसिमो हो, सालिकूरो घरे घरे । दिन वा से सयं देमि, देहि वा बिंइत वा इमं ॥ थक्के थक्कावडि अभत्तए सालिभत्तयं जायं । मज्झयपइस्समरणं, दियरस्सयसेमयाभज्जा ॥ चाउलोदगंपि से देहि, सालीआयामकंजियं । किमेयंति कयं नाउं, वज्र्ज्जतऽन्नं वयंति वा ॥
मू. (१८५)
मू. (१८६)
मू. (१८७ )
मू. (१८८ )
मू. (१८९)
वृ. हसलो नाम ग्रामः, तत्र जिनदत्तनामा श्रावक तस्य भार्याजिनमति, तत्र च ग्राम कोद्रवा रालंकाश्र प्राचुर्येणात्पद्यन्त इति तेषामेव कूरं गृही २ भिक्षार्थमटन्तः साधवो लभन्ते, वसतिरपिस्त्रीपशुपण्डकविवर्जिता समभूतलादिगुणैरतिरमणीया कल्पनीया च प्राप्यते, स्वाध्यायोऽपि तत्र वसतामविघ्नमभिवर्द्धत, केवलं शाल्योदनो नप्राप्यते इति न केचनापि सूरयो भरेण तत्रावतिष्ठन्ते । अन्यदा च सङ्कुलग्रामप्रत्यासन्ने भद्रिलाभिधाने ग्राम केचित्सूरयः समाजग्मुः, तैश्वसङ्कुलग्राम क्षेत्रप्रत्युपेक्षणाय साधवः प्रेष्यन्ते, साधवोऽपि तत्रागत्य यथागमं जिनदत्तस्यपार्श्वे वसतिमयाचिषत, जिनदत्तेनापिच साधुदर्शनसमुच्छलितप्रमोदभरसमुद्भिन्नरोमाञ्चकञ्चुकितगात्रेणतेभ्योवसतिः कल्पनीया उपदेशि, साधवश्चतत्रस्थिताः, यथागमंभिक्षाप्रवेशनेनबहिर्भूमौ स्थण्डिलनिरीक्षणेन च सकलमपि ग्रामं प्रत्युपेक्षितवन्तः, जिनदत्तोऽपि च श्रावको वसतावागत्य यथाविधि

Page #303

३००
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं साधून वन्दित्वामहत्तरं साधुमपृच्छत्-भगवन्! रुचितमिदंयुष्मभ्यं क्षेत्रं?,सूरयोऽत्रनिजसमामनास्माकं प्रसादमाधास्यन्ति?. ततः स ज्येष्ठः साधुरवादीत-वर्तमानयोगेन, ततो ज्ञातं जिनदत्तेन-यथा न रुचित. मिदमेतेभ्यःक्षेत्रमिति,चिन्तयतिच-अन्येऽपिसाधवोऽत्रसमागच्छन्तिपरंनकेचिदवतिष्ठन्ते,तन्नजानामि किमत्र कारणमिति, ततः कारणपरिज्ञानाय तेषां साधूनामन्यतमं कमपि साधुमृगँ ज्ञात्वा पप्रच्छ, सच यथावस्थितमुक्त वान्, यथाऽत्र सर्वेऽपिगुणा विद्यन्ते,गच्छस्यापि च योग्यमिदं क्षेत्रं, केवलमात्राचार्यस्य प्रायोग्यः शाल्योदनो न लभ्यते इति नावस्थीयते।
तत एवं कारणं परिज्ञाय तेन जिनदत्तश्रावकेणापरस्मादग्रमात शीलाबीजमानी निजग्रामक्षेत्रभूमिष वापितं,ततःसम्पन्नोभूयान् शालिः, अन्यदा चयथाविहारक्रमंतेवाऽन्येवासाधवःसमायासिषुः,श्रावकश्च चिन्तमास-यथैतेभ्यो मया शाल्योदनो दातव्यो येन सूरीणामिदं योग्यं क्षेत्रमिति परिभाव्य साधवोऽमी सृरीनानयन्ति, तत्र यदि निजगृह एव दास्यामि ततोऽन्येषु गृहेषु कोद्रवरालककूर लभमानानामेतेषामाधाकर्मशङ्कोत्पत्स्यते तस्मात्सर्वेष्वपि स्वजनगृहेषु शालिं प्रेषयामीति, तथैव च कृतं, स्वजनांचोक्तान यथा स्वयमप्यमुंशालिंपक्त्वाभुञ्जत,साधुभ्योऽपिचददत,एषचवृत्तान्तःसर्वोऽपिबालादिभिरवजग्मे,साधवश्व भिक्षार्थमटन्तोयथाऽऽगममेषणासमितिसमिताबालादीनामुक्तानिश्रृण्वन्ति, तत्रकोऽपिबालकोवक्ति - एते ते साधवो येषामर्थाय गृहे शाल्योदनो निरपादि, अन्यो भाषते-साधुसम्बन्धीशाल्योदनो मह्यं जनन्या ददे, दात्रीवा क्वचिदेवंभाषते-दत्तःपरकीयःशाल्योदनःसम्प्रत्यामीत्यं किमपि ददामि, गृहनायकोऽपिक्कापि ब्रूतेदत्तःशाल्योदनः परकीयः सम्प्रत्यात्मीयं किमपि देहि.बालकोऽपिक्कापिकोऽप्यनभिज्ञोजननींबते-श्रम साधुसम्बन्धिनंशाल्योदनंदेहीति, अन्यस्त्वीषदरिद्रःसहर्षभाषते-अहो! थक्केथक्कावडियमस्माकंसम्पन्नं, इह यद् अवसरेऽवसरानुरूपमापतति तात् थक्केथक्कावडियमित्युच्यते, ततः स एवमाह-येनाभक्ते भक्ताभावेऽस्माकं शालिभक्त मुदपादि।
अत्रैवार्थे स लौकिकं दृष्टान्तमुदाहरति. सूरग्रामे यशोधराभिखधाना काचिदाभीरी तस्या योगराजो नामभर्ता, वत्सराजोनामदेवरः,तस्यभार्यायोधनी,अन्यदाचमरणपर्यवसानोजीवलोकोमरणंचानियतहेतुकमनियतकालमिति योधनीयोगराजौ समकालं मरणमुपागतो, ततो यशोधरा देवरंवत्सराजमयाचत. तवभार्याऽहं भवामी देवरोऽपिचममापिभार्या न विद्यते इति विचिन्त्यप्रतिपन्नवान्, ततःसा चिन्तयामासअहो ! अवसरेऽवसरापतितस्माकमजायत, यस्मिन्नेवावसरे ममपतिः पञ्चत्वमुपागमत तस्मिन्नेवावसरे मम देवरस्यापि भार्या मृत्युमगच्छत. ततोऽहं देवरेण भार्यात्वेन प्रतिपन्ना, अन्यथा न प्रतिपद्येत।
तथा वापि बालको जननीमाचष्टे-मातः ! शालितण्डुलोदकमपि साधुभ्यो देहि, अन्यस्त्वाहशालिकानिकं,ततएवमादीनिबालादिजनजल्पितानिश्रुत्वा किमेतादितिपृच्छन्ति. पृष्टेचसतियेऋजवस्ते यथावत्कथितवन्तोयथायुष्माकमर्थायदंकृतमिति.येतुमायाविनःश्रावकेणवातथाप्रज्ञापितास्तेनकथयन्ति. कवलं परस्परं निरीक्षन्ते, तत एवं ननमिदमाधाकम्मति परिज्ञाय ताजन सर्वाण्यपि गृहाणि परिहृत्यान्येषु भिक्षार्थमटन्ति स्म, ये च तत्र न निर्वहन्ति स्म ते तत्रानिर्वहन्तः प्रत्यासन्ने ग्रामे भिक्षार्थमगच्छन, एवमन्यत्राप्याधाकर्मसम्भवति, तच्चबालादिनल्पितविशेषग्वगत्यकथानकोक्त साधुभिरिवनियमतोनिष्कल
संयममिच्छुनापरिहर्त्तव्यं, सूत्रंतुसकलमपिसुगम,नवरं संपण'त्तिरोपणं परिभायण'त्तिगृहेपरिभाजनं 'से' इति एतेभ्यः 'अन्नं ति अन्यं ग्रामम्। तदेवमुक्तोऽशनस्याधाकर्मणः सम्भवः, सम्प्रति पानस्याह
'मू. (१९०) लोणागडोदए एवं, खाणित्तु महरोदगं।

Page #304

मूलं-१९०
ढक्किएणऽच्छते ताव, जाव साहुत्ति आगया॥ वृ.यथाऽशनस्याधाकर्मणः कथानकसूचनेनसम्भव उक्तस्तथा पानस्याप्याधाकर्मणो वेदितव्यः, कथानकमपि तथैव, केवलमयं विशेषः-क्वचिदग्रामे सर्वेऽपि कूपाः क्षारोदका आसीरन्, क्षारोदका नामामलकोदका विज्ञेयाः, न त्वत्यन्तक्षारजलाः, तथा सति ग्रामस्याप्यवस्थानानुपपत्तेः, ततस्तस्मिन लवणावटे क्षेत्रे क्षेत्रप्रत्युपेक्षणाय साधवः समागच्छन्, परिभावयन्ति स्म च यथाऽऽगमं सकलमपि क्षेत्रं, ततस्तन्निवासिना श्रावकेण सादरमुपरुध्यमाना अपि साधवो नावतिष्ठन्ते, ततस्तन्मध्यवर्ती कोऽपि ऋजुकोऽनवस्थानकारणं पृष्टः, सच यथावस्थितं तस्मै कथयामास-यथा विद्यन्ते सर्वेऽप्यत्र गुणाः, केवलं क्षारं जलमिति नावतिष्ठन्ते, ततो गतेषु तेषु साधुषु स मधुरोदकं कूपं खानितवान्, तं खानयित्वा लोकप्रवृत्तिजनितपापभयाद्फलकादिनास्थगितमुखं कृत्वा तावदास्ते यावत्तेवाऽन्येवासाधवःसमाययुः, समागतेषु च साधुषु मा मम गृहे केवले आधाकर्मिकशङ्का भूदिति प्रतिगृहं तन्मधुरमुदकंभाजितवान. ततः पूर्वोक्त कथानकप्रकारेण साधवो बालादीनामुल्लापानाकाधाकर्मेति च परिज्ञायतंग्रामं परिहृतवन्तः, एवमन्यत्राप्याधाकर्मपानीयसम्भवोद्रष्टव्यः, तेऽपिचबालाघल्लापविशेषैः परिकलय्यकथानकोक्त साधव इव परिहरेयुरिति। सूत्रं सुगमम् । सम्प्रति खादिमस्वादिमयोराधाकर्मणोः सम्भवमाहमू. (१९१) कक्कडिय अंबगावा दाडिम दक्खा य बीयपूराई।
खाइमऽहिगरणकरणंति साइमं तिगड़गाईयं॥ वृ. कर्कटिका' चिर्भुटका 'आम्रकाणि' चूतफलानि, दाडिमानि द्राक्षाश्च प्रतीताः, बीजपूरकादिकम्, ' आदिशब्दात्कपित्यादिपरिग्रहः, एतानाश्रित्यखादिमविषये अधिकरणकरणंभवेत् पापकरणंभवेत् एतानि साधूनांशालनकादिकार्येषुप्रयुज्यन्तेइतितेषांवपनादिकुर्यादितिभावः। तथा त्रिकटुकादिकं सुण्ठीपिप्पलीमरिचकादिकमाश्रित्यस्वादिमेअधिकरणकरणंभवेत्,साधूनामौषधाद्यर्थमभूमिकल्पन्तेइतितेषारोपणादि कुर्यादिति भावः । सम्प्रति यदुक्तं प्राक् ‘तस्स कडनिट्ठियम्मी'त्यादि, तत्र कृतनिष्ठितशब्दयोरर्थमाह. मू. (१९२) । असनाईण चउण्हवि आमंजसाहुगहपाउग्गं।
तं निट्ठियं वियाणसु उवक्खडं तू कडं होइ॥ ___ वृ. अशनादीनां चतुर्णामपि मध्ये यत् ‘आमम्' अपरिणतं' सत् साधुग्रहणप्रायोग्यं कृतं, प्रासुकीकृतमित्यर्थः तंनिष्ठितंविजानीत,उपस्कृतंतुअत्रापिबुद्धावादिकर्मविवक्षयांक्तप्रत्ययःततोऽयमर्थःउपस्कर्तुमारब्धमिति भावः, कृतं भवति ज्ञातव्यम्। एतदेव विशेषतो भावयतिमू. (१९३) कंडिय तिगुणुक्कंडा उनिट्टिया नेगद्गुणउक्कंडा।
निट्ठियकडो उ कूरो आहाकम्मं दुगुणमाहु॥ वृ. इहयंतण्डुलाःप्रथमतःसाध्वर्थमुप्ताःततःक्रमणकरटया जातास्ततःकण्डिताः, कथंभूताःकण्डिताः? इत्याह- त्रिगुणोत्कण्डाः' त्रिगुणं-त्रीन वारान् यावत् इत-प्राबल्येन कण्डनं-छटनं येषां ते त्रिगुणोत्कण्डाः, त्रीनवारान कण्डिताइत्यर्थः, तेनिष्ठिताउच्यन्ते,येपुनर्वपनादारभययावदेकगुणोत्कण्डा द्विगुणोत्कण्डावा कृतावर्त्तन्तेते कृताः, अथवामाभूवन्साध्वर्थमुप्ताः केवलंयेकरटयःसन्तःसाध्वयंत्रिगुणोत्कण्डकण्डितास्ते निष्ठिता पच्यन्ते, येत्वेकगुणोत्कण्डं द्विगुणोत्कडंवा कण्डितास्ते कृताः, अत्र वृद्धसम्प्रदायः इहयोकंवारं द्वौ वा वारी साध्वर्थं कण्डितास्तृतीयं तुवारमात्मनिमित्तं कण्डिताराद्धाचते साधूनांकल्पन्ते, यदि पुनरेकं द्वौ वा वारौ साध्वर्थ कण्डितास्तृतीयं वारं स्वनिमित्तमेव कण्डिता राधास्तु आत्मनिमित्तं ते केषाश्चि

Page #305

पिण्डनिर्युक्तिः- मूलसूत्रं दादेशेनैकेनान्यस्मै दत्तास्तेनाप्यन्यस्मायित्येत्ंयावत्सहस्रसङ्ख्ये स्थानेगताः, ततः परंगताः कल्पन्तेनार्वाक्, अपरेषां त्वादेशेन न कदाचिदपि, यदि पुनरेकं द्वौ वा वारौ साधुनिमित्तमात्मनिमित्तं वा कण्डितास्तृतीयं तु वारमात्मनिमित्तं राब्दाः पुनः साध्वर्थं ते कल्पन्ते, यदि पुनरेकं द्वौ वा वारौ साधुनिमित्तमात्मनिमित्तं वा कण्डितस्तृतीयं तु वारं साध्वर्थमेव, तैरेव च तण्डुलैः साधुनिमित्तं निष्पादितः कूरः स निष्ठितकृत उच्यते, निष्ठितैराधाकर्मतंडुलैः कृतो-निष्पादितो राद्ध इत्यर्थः निष्ठितकृतः, ससाधूनां सर्वथानकल्पते, कुतः ? इत्याह‘आहाकम्मं’ इत्यादि, आधाकर्म्म प्रतीतं द्विगुणमाहुस्तीर्थकरादयस्तं निष्ठितकृतं कूरं तत्रैकमाधाकर्म्मनिष्ठिततण्डुलरूपं द्वितीयं तु पाकक्रियारूपं, तदेवमुक्तो निष्ठितकृतशब्दयोरर्थः, सम्प्रति चतुर्ष्वप्यशनादिषु कृतनिष्ठितता भाव्यते तत्र वपनादारभ्ययावद्वारद्वयंकण्डनं तावत्कृतत्वं, तृतीयवारंतुकण्डनंनिष्ठितत्वम्, एतच्चानन्तरमेवोक्तं पानेकूपादिकंसाधुनिमित्तंखनितं, ततोजलमाकृष्टं, ततोयावत्प्रासुकीक्रियमाणं नाद्यापि सर्वथा प्रासुकीभवति तावत्कृतं, प्रासुकीभूतं चनिष्ठितं, खादिमेकर्कटिकादयः साधुनिमित्तमुप्ताः क्रमेण निष्पन्ना यावद्दात्रादिना खण्डिताः, तानि च खण्डानि तावन्नाद्यापि पयासुकीभवन्ति तावत्कृतत्वमवसेयं, प्रासुकीभूतानिचतानिनिष्ठितानि । एवं स्वादिमेऽपिविज्ञेयं । सर्वत्रापिचद्वितीयचतुर्थभङ्गी शुद्धी, प्रथमतृतीय वशुद्धाविति । सम्प्रति खादिमस्वादिममाश्रित्य मतान्तरं प्रतिचिक्षिप्सुराह
9
मू. (१९४)
छायंपि विवज्नंती केई फलहेउगाइवुत्तस्स । तं तु न जुज्न जम्हा फलंपि कप्पं बिइयभंगे ॥
वृ . इह 'फलहेतुकादे:' फलहेतोः पुष्पहेतोरन्यस्माद्वा हेतोः साध्वर्थमुप्तस्य वृक्षस्य 'केचिद्' अगीतार्थाश्छायामप्याधाकर्म्मिकवृक्षसम्बन्धिनीतिकृत्वा 'विवर्जयन्ति' परिहरन्ति, तत्तु छायाविवर्जनं न युज्यते, यस्मात्फलमपि यदर्थं स वृक्ष आरोपितस्तत आधाकुर्म्मकवृक्षसम्बन्धिद्वितीये भङ्गे तस्य कृतमन्यार्थ निष्टितमित्येवंरूपे वर्त्तमानं सत् कल्पते किमुक्तं भवति ? - साध्वर्थमारोबितेऽपि कदन्यादौ वृक्षे यदा फलं निष्पद्यमानंसाधुसत्ताया अपनीयात्मसत्तासम्बन्धि करोतित्रोटयति च तदा तदपि कल्पते, किंपुनश्छाया?, सा हि सर्वथा न साधुसत्तासम्बन्धिनी विवक्षिता, न हि साधुच्छायानिमित्तं स वृक्ष आरोपितस्तत्कथं न कल्पते ?।। मू. (१९५) परपच्चइया छाया न विसा रुक्खोव्व वट्टिया कत्ता ।
३०२
नट्टच्छाए उ दुमे कप्पइ एवं भणंतस्स ॥
वृ. साछाया 'परप्रत्ययिका' सूर्यहेतुका, नवृक्षमात्रनिमित्ता, तस्मिन्सत्यपिसूर्याभावे अभावात, तथाहिछायानामपार्श्वतःसर्वत्रातपपरिवेष्टितप्रतिनियतदेशवर्त्ती श्यामपुद्गलात्मक आतपाभावः, इत्थंभूता चछाया सूर्यस्यैव अन्वयव्यतिरेका, चतुर्विधत्वेन द्रुमस्य, द्रुमस्तु केवलं तस्या निमित्तमात्रं, न चैतावता सा दुष्यति, छायापुद्गलानां द्रुमपुद्गलेभ्यो भिन्नत्वात्, नच 'वृक्षइव' तरुरिव 'कर्ता' वृक्षारोपण वृद्धिंनीता, तद्विषयतथारूपसङ्कल्पस्यैवाभावात्, ततो नाधाकर्म्मिकी छाया । किं च यद्याधाकर्म्मिकी छायेति न तस्यामवस्थानं कल्पते तत एवं परस्य भणतो यदा घनपटलैराच्छादितं गगनमण्डलं भवति तदा तस्मिन् द्रुमे नष्टच्छाये सति तस्याधःशीतभयादिनाऽवस्थानं कल्पतेइतिप्राप्तं, नचैतद्युक्तं, तस्मात्सएवद्रुम आधाकर्मिकस्तत्संस्पृष्टाश्राधः कतिपयप्रदेशाः पूतिरिति प्रतिपत्तव्यं, न तु च्छायाऽऽधाकर्मिकीति । पुनरपि परेषां दूषणान्तरमाहमू. (१९६) चढइ हाइ छाया तत्थिक्कं पूइयंपि व न कप्पे । आहाय सुविहिए निव्वत्तयई रविच्छायं ॥
वृ. इह छाया तथातथासूर्यगतिवशाद्वर्द्धते हीयते च ततो खेरस्तमयसमये प्रातः समये चातिद्राधीयसी

Page #306

३०३
मूलं-१९६ विवर्द्धमाना छायासकलमपिग्राममभिव्याप्यवर्तते, अतस्तत्स्पृष्टं सकलमपि गयामसम्बन्धिवसत्यादिकं 'पूतिकमिव' तृतीयोद्गमदोषदुष्टमशनादिकमिव न कल्पते, न चैतदाममोपदिष्टं, तन्नाधाकर्मिकी वृक्षस्य छाया,अपिच-प्रागेवैतदुक्तं सूर्यप्रत्ययासाछायानवृक्षहेतुका,नचसूर्यःसुविहितानाधायछायांनिवर्त्तयति ततः कथमाधाकर्मिकी? । यदि पुनराधाकर्मिकीभवेत्, तर्हिम. (१९७) अघणघणचारिगगणे छाया नट्टा दिया पनो होइ।
कप्पइ निरायवे नाम आयवेतं विवजेउं॥ वृ.अघना-विरलाघना-मेघाःचारिणः-परिभ्रमणशीलायत्रइत्थंभूतेगगने, विरलविरलेषुनभसिमेघेषु परिभ्रमत्सु इत्यर्थः, छाया नष्टापि सती दिवा पुनरपि भवति, ततो मेघेरन्तरिते सूर्ये 'निरातपे' आतपाभावे तस्य वृक्षस्याधस्तनं प्रदेशं सेवितुं कल्पते, आतपेतुतं वर्जयितुं, नचायं विषयविभागः सूत्रेऽपदिश्यतेनच पूर्वपुरुषाचीर्णोनापिपरेषांसम्मतः.तस्मादसदेतत्परोक्त मिति।इहपूर्ववृक्षसम्बन्धित्वेनछायामाधाकर्मिकीमाशङ्कय नट्ठच्छाएउदुमेकप्पइ' इत्याधुक्तम्,इदानींतुरविकृतत्वेनाधाकर्मिकीमाशय कप्पइनिरायवे नाम' इत्याधुक्तम्,अतोनपुनरुक्ताता।सम्प्रतिछायानिर्दोषतानिगमनमगीतार्थधार्मिकाणांपरेषांकिश्चिदाश्वासनं च विवक्षुराह... मू. (१९८) तम्हा नएस दोसो संभवई कम्मलक्खणविहूणो।
____ तंइप यहु अइघिणिल्ला वज्जेमाणा अदोसिल्ला॥ वृ. यस्मात्फलमपि द्वितीये भङ्गे कल्पते तथा रविहेतुका छाया इत्यादि चोक्तं तस्मादाधाकर्मिकी छायेतियो दोष उच्यतेसएष दोषोनसम्भवति, कृतः? इत्याह- 'कर्मलक्षणविहीन' इति, अत्र हेतौ प्रथमा, कर्मेतिचआधाकम्र्मेति द्रष्टव्यं, ततोऽयमर्थः-यत आधाकर्मलक्षणविहीनएष दोषः, नहितरुरिव छायापि क वृद्धिंनीताइत्यादि, तस्मान्नैषदोषःसम्भवति,अथवा 'तामपि आधाकर्मिकवृक्षच्छायां हुः निश्चित्तम् 'अतिघणावन्तः' अतिशयेन दयालवो विवजयन्तः परेऽदोषवन्तः। तदेवमुक्त मानुषङ्गिक, तदुक्तौ च 'आहाकम्मियनाम' इत्यादिमूलद्वारगाथायां किंवावि?' इति व्याख्यातं, सम्प्रति परपक्खो यसपक्खो' इति द्वारद्वयं व्याख्यानयन् प्रसङ्गतो निष्ठितकृतयोः स्वरूपं ताभ्यामुत्पन्नं भङ्गचतुष्टयं चाह.. मू. (१९९) परपक्खो उगिहित्था समणो समणीउ होइ उसपक्खो।
फासुकडं रद्धं वा निट्ठियमियरं कडं सव्वं॥ मू. (२००) तस्स कडनिट्ठियमी अन्नस्स कडंमि निट्ठिए तस्स।
. चउभंगो इत्थभवे चरणद्गे होइ कप्पं तु॥ वृ.इहपरपक्षः गृहस्थाः' श्रावकादयः, तेषामर्थाय कृतं साधूनामाधाकर्मनभवति, स्वपक्षः श्रमणाः' साधवः समीउत्तिश्रमण्योतिन्यः तेषामयिकृतंसाधूनामाधाकर्मवदितव्यं,तथाप्रासुकंकृतंकरट्यादिकं सचेतनं सत् साध्वर्थं निश्चैतनीकृतं यच्च स्वयमचेतनमपि तण्डुलादिकं कूरत्वेन निष्पादितं तन्निष्ठितमित्युच्यते, इतरत्पुनरेषगुणद्विगुणकण्डिततण्डुलादिकं सर्वं कृतमिति । अत्र च कृतनिष्ठितविषये तस्य साधारय कृते निष्टिते च तथा अन्यस्याप्यर्थाय कृते तस्य साधोराय निष्ठिते भक्तादौ चतुर्भङ्गिका भवति, तत्रप्रथमतृतीयभङ्गौसाक्षाद्दर्शितौ द्वितीयचतुर्थौतुगम्यौ, तौचैवं-तस्यकृतमन्यस्यनिष्ठितमन्यस्य कृतमन्यस्यनिष्ठितं, तत्रोपात्तयोयोर्भङ्गयोःचरमौ-अनुक्तौपाश्चात्यौ द्वौभङ्गौ, (द्वितीय) चतुर्थावित्यर्थः, प्रथमस्य हि द्वितीयः पाश्चात्यस्तृतीयस्य तु चतुर्थः, तत उपात्तपयथमतृतीयभङ्गापेक्षया चरमौ द्वितीयचतुर्थों

Page #307

३०४
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्रं लभ्येते, तस्मिंश्चरमद्रिकेभवतिकल्प्यमशनादि, एतच्च यद्यपिप्रागेवोक्तं तथापि विसौमरणशीलानांस्मरणाय भूयोऽप्युक्त मिति न कश्चिद्दोषः। उक्तं परपक्षस्वपक्षरूपं द्वारद्वयं, सम्प्रति चउरो' इतिमू. (२०१) चउरो अइक्कमवइक्कमा य अइयार तह अनायारो।
निद्दरिसणं चउण्हवि आहाकम्मे निमंतणया॥ वृ. आधाकर्मणि विषये केनाप्यभिनवेन श्राद्धेन निमन्त्रणे कृते चत्वारो दोषाः सम्भवन्ति, तद्यथाअतिक्रमोव्यतिक्रमोऽतीचारोऽनाचारश्च, एतेचत्वारोऽपिस्वयमेवसूत्रकृताव्याख्यास्यन्ते, एतेषांचचतुर्णामपि निदर्शन' दृष्टान्तो भावनीयः, तमपि च वक्ष्यति॥ तत्र प्रथमत आधाकर्मनिमन्त्रणंभावयति- . मू. (२०२) सालीघयगुलगोरस नवेसु वल्लीफलेसु जाएसुं।
दाने अहिगमसड्ढे आहायकए निमंतेइ॥ वृ. 'शालिषु' शाल्योदनेषु तथा घृतगुडगोरसेषु साधूनाधाय षटकायोपमर्दनेन निष्पादितेषु नवेषु च वल्लीफलेषु जातेषु साधुनिमित्तमचित्तीकृतेषु दाने' दानविषये कोऽप्यभिनवश्राद्धं:-अव्युत्पन्नश्रावको निमन्त्रयते, यथा भगवन् ! प्रतिगृह्णीत यूयमस्मद्गृहे शाल्योदनादिकमिति। ततश्च.. मू. (२०३) आहाकम्मग्गहणे अइक्कमाईसु वढए चउसु।
नेउरहारिगहत्थी चउतिगद्गएगचलणेनं॥ वृ.आधाकर्मग्रहणे अतिक्रमादिषु चतुर्षु दोषेषुवर्तते, सच यथायथा उत्तरस्मिन्नुत्तरस्मिन् दोषेवर्तते तथा तथा तदोषजनितात्पापादात्मानं महता कष्टेन व्यावर्तयितुमीशः, अत्र दृष्टान्तमाह- 'नेउरे'त्यादि इह नूपुरपण्डितायाःकथानकमतिप्रसिद्धत्वाबृहत्त्वाच्चनलिख्यते,किन्तुधर्मोपदेशमालाविवरणादेवरगन्तव्यं, तत्रनूपुरं-मञ्जीरंतस्यहारो-हरणंश्वशुरकृतंतेनयाप्रसिद्धासा नूपुरहारिका, आगमेचान्यत्रनूपुरपण्डितेति प्रसिद्धा,तस्याःकथानकेयोहस्तीराजपत्नींसञ्चारयन्प्रसिद्धंसनूपुरहारिकाहस्तीसयथा'चउतिगद्गएगचलणेणं ति पश्चानुपूर्व्या योजना, एकेन द्वाभ्यां त्रिभिश्चतुर्भिश्चरणैराकाशस्थैर्महता महत्तरेण कष्टेनात्मानं व्यावर्तयितुमीशः तथाऽऽधाकर्मग्राह्यपि, इयमात्र भावना-नूपुरहारिकाकथानके राज्ञा हस्ती स्वपत्नी मिण्डाभ्यांसहछिन्नटङ्कसमारोपितः, ततोऽपिउनछिन्नटङ्कपर्वताग्रभागेव्यवस्थाप्याग्रेतनमेकंकंचिच्चरणमाकाशेकारितः, सचतथाकारितःसन् स्तोकेनैवक्लेशेनतंचरणव्यावर्त्यतत्रैवपर्वत आत्मानंस्थापयितुं शक्नोति,एवंचसाधुरपिकश्चिदजतक्रमाख्यंदोषप्राप्तःसनस्तोकेनैवशुभाध्यवसायेनतंदोषं विशोध्यात्मानं संयमे स्थापयितुमीशः, यथा चसहस्ती चरणद्वयमग्रेतनमाकाशस्थंक्लेशनव्यावर्त्तयितुंशक्नोति. एवंच साधुरपिव्यतिक्रमाख्यंदोषंविशिष्टशुभेनाध्यवसायेनविशोधयितुष्टेि, यथाचसहस्तीचरणत्रयमाकाशस्थमेकेन केनापि पाथात्येन चरणेन स्थितो गुरुतरेण कष्टेन व्यावत्तपितुं क्षमः, तथा साधुरप्यतीचारदोषं विशिष्टतरण शुभेनाध्यवसायन विशांधियितुं प्रभुः. यथा च स हस्ती चरणचतुष्टयमाकाशस्थितं सर्वथा न व्यावर्तयितुमीशः, किन्तु नियमतो भूमौ निपत्य विनाशमाविशति, एवं साधुरप्यनाचार वर्तमानो नियमतः संयमात्मानं विनाशयति। इति दृष्टान्ते चरणचतुष्टयंहस्तिनानोत्पॉंटितं, किन्तु दाान्तिके योजनानुरोधात् . सम्भावनामङ्गीकृत्य प्रतिपादितम् । सम्प्रत्यतिक्रमादीनां स्वरूपमाहमू. (२०४) आहाकम्मनिमंतण पडिसुणमाणे अइक्कमो होइ।
पयभेयाइ वइक्कम गहिए तइएयरो गिलिए। - वृ. आधाकर्मनिमन्त्रणे सति एव आधाकर्म प्रतिश्रृण्वति' अभ्युपगच्छति अतिक्रमो भवति, सच

Page #308

मूलं - २०४
३०५
पात्रोद्ग्रहणादारभ्यतावत्यावन्नाद्याप्युपयोगकरणानन्तरं ग्रहणाय प्रचलति, 'पदभेदादौ' चपदस्य चरणस्य भेदः-उत्पाटनं तदादौ, आदिशब्दाद्गमने गृहप्रवेशने करोटिकोत्पाटने ग्रहणाय पात्र प्रसारणे व्यतिक्रमो दोषः, गृहीते त्वाधाकर्म्मणि तृतीयोऽतीचारलक्षणो दोषः, स च तावद्यावद्वसतावागत्य गुरुसमक्षमालोच्य स्वाध्यायं कृत्वा गले तदाधाकर्म्म नाद्यापि प्रक्षिपति, गिलिते त्वाधाकर्म्मणि 'इतरः ' चतुर्थो दोष:अनाचारलक्षणः । तदेवं ‘चउरो' इति व्याख्यातं सम्प्रति 'गहणे य आणाई' इति व्याख्यानयन्नाह - मू. (२०५) आनो य दोसा गहणे जं भणियमह इमे ते उ । आणाभंगऽनवत्था मिच्छत्त विराधना चेव ॥
वृ. यदुकतम् ‘आधाकम्मियनामे' त्यादिमूलद्वारगाथायामाधाकर्म्मग्रहणे ' आज्ञादयः' आज्ञाभङ्गादयो दोषाः ते इमे, तद्यथा - आज्ञाभङ्गोऽनवस्था मिथ्यात्वं विराधना च ॥ तत्र प्रथमत आज्ञाभङ्गदोषं भावयतिमू. (२०६) आणं सव्वजिणाणं गिण्हंतो तं अइक्कमइ लुद्धो । आणं च अइकमंतो कस्साएसा कुणइ सेसं ? |
वृ. ‘तद्’ आधाकर्म्मिकमशनादिकं लुब्धः सन् गृह्णानः सर्वेषामपि जिनानामाज्ञामतिक्रामिति, जिना हि सर्वेऽप्येतदेव ब्रुवन्ति स्म-यदुत मा गृह्णीत मुमुक्षवो ! भिक्षव आधाकर्म्मिकां भिक्षामिति ततस्तदाददानो जिनाज्ञामतिक्रामिति, तांचातिक्रामन्कसयनाम ! आदेशाद् - आज्ञायाः 'शेष' केशश्मश्रुलुञ्चनभूशयनमलिनवासोधारणप्रत्युपेक्षणाद्यनुष्ठानंकरोति ?, नकस्यापीतिभावः, सर्वस्यापि सर्वज्ञाऽऽज्ञाभङ्गकारिणोऽनुष्ठानस्य नैष्फल्यात् ॥ अनवस्थादोषं भावयति
मू. (२०७)
एक्केण कयमकज्जं करेइ तप्पच्चया पुनो अन्नो । सायाबहुलपरंपर वोच्छेओ संजमतवाणं ॥
वृ. इह प्रायः सर्वेऽपि प्राणिनः कर्मगुरुतया दृष्टमात्रसुखभिलाषिणो न दीर्घसुखदर्शिनः तत एकेनापि साधुना यदाऽऽधाकर्म्मपरिभोगादिलक्षणमकार्यमासेव्यते तदा तत्प्रत्ययात् तेनापि साधुना - तत्त्वं विदुषाऽपि सेवितमाधाकर्म्म ततो वयमपि किं न सेविष्यामहे ? इत्येवं तमालम्बनीकृत्यान्योऽप्यासेवते तमप्यालम्ब्यान्यः सेवते, इत्येवं सातबहुलानां प्राणिनां परम्परया सर्वथा व्यवच्छेदः प्राप्नोति संयमतपसां तद्यवच्छेदे च तीर्थव्यवच्छेदो, यश्च भगवत्तीर्थविलोपकारी स महाऽऽशातनाभागित्यनवस्थादोषभयान्न कदाचनाप्याधाकर्म्म सेवनीयं ॥ मिथ्यात्वदोषं भावयति
मू. (२०८)
3
जो हवायं न कुणड़ मिच्छद्दिट्टी तओ हु को अन्नो ? । वड्ढेइ यमिच्छत्तं परस्स संकं जनेमातो ॥
वृ. इहयद्देशकालसंहननानुरूपं यथाशक्ति यथावदनुष्ठानं तत्सम्यक्त्वं, यत उक्त माचारसूत्रे - "जं माणंति पासहा तं सम्मति पासहा, जं सम्मति पासहा तम्माणंति पासहा" इति, ततो यो देशकालसंहननानुरूपं शक्त्यनिगूहनेन यथागमेऽभिहितं तथा न करोति ततः सकाशात्कोऽन्यो मिथ्यादृष्टिः ?, नैव कचित्, किन्तु स एव मिथ्यादृष्टीनां धुरियुज्यते, महामिथ्यादृष्टित्वात्, कथं तस्यमिथ्यादृष्टिता ? इत्यत आह- 'वड्डेइ' इत्यादि, चशब्दों हेतौ यस्मात्स यथावासमकुर्वन् परस्य शङ्कामुत्पादयति, तथा उतथाहि यदि यत्प्रवचनेऽभिधीयते तत्तत्त्वं तर्हि किमयं तत्त्वं जानानोऽपि तथा न करोति ?, तस्माद्वितथमेतत्प्रवचनोकतमिति, एवंच परस्यशङ्कां जनयन् मिथ्यात्वं सन्तानेन वर्द्धयति, तथा च प्रवचनस्य व्यवच्छेदः, शेषास्तु मिथ्यादृष्टयो नैवं प्रवचनस्य मालिन्यमापाद्य परम्परया व्यवच्छेदमाधातुमीशाः, ततः शेषमिथ्यादृष्टयपेक्षयाऽसौ यथावादमकुर्वन
261 20

Page #309

३०६
महामिथ्यादृष्टिरिति ॥ अन्यच्चमू. (२०९)
वड्डेई तप्पसंग गेही अ परस्स अप्पणो चेव । सजियंपि भिन्नदाढो न मुयइ निब्बंघसो पच्छा ॥
वृ. साधुराधाकर्म्म गृह्णानः परस्य 'एक्केण कयमकज्जं' इत्यादिरूपया पूर्वोक्त नीत्या 'तत्प्रसङ्गम्' आधाकर्म्मग्रहणप्रसंङ्गं वर्द्धयति आत्मनोऽपि, तथाहि सकृदपि चेदाधाकर्म्म गृह्णात तर्हि तद्गतमनोज़रसास्वादलाकम्पट्यतो भूयोऽपि तद्ग्रहणे प्रवर्त्तते, तत एवमेकदाऽप्याधाकर्म्म गृह्णान् परस्यात्मनश्र तत्प्रसङ्ग वर्द्धयति, तत्प्रसङ्गवृद्धौ च कालेन गच्छता परस्यात्मनश्रगृद्धिः - अत्यन्तमासक्तिः उपजायते, ततो विशिष्टविशिष्टतरमनोज्ञरसास्वादनेन भिन्नदंष्ट्राको 'निद्धन्वसः' आगतसर्वथानयावासनाको भूत्वा पश्चात्स्वयं परो वा ‘सजीवमपि' सचेतनमपि चूतफलादिकं न मुञ्चति, तदमोचने च दूरं दूरतरमपसप्पन्नपगतसर्वथाजिनवचनपरिणामो मिथ्यात्वमपि गच्छतीति । सम्प्रति विराधनादोषं भाववति
मू. (२१० )
पिण्डनियुक्तिः- मूलसूत्रं
खद्धे निद्धे यरूया सुत्त हानी तिगिच्छणे काया । पडियरगाणवि हानी कुणइ किलेसं किलिस्संता ॥
वृ. आधाकर्म्म प्रायः प्राघूर्णकस्यैव गौरवेण क्रियते, ततस्तत्स्वादु स्निग्धं च भवति, तस्मिंश्च 'खद्धे' प्रचुरे ' स्निग्धे' बहुस्नेहे भक्षिते 'रुजा' रोगो ज्वरविसूचिकादिरूपः प्रादुर्भवति, इयमात्मविराधना, ततो रुजापडितस्य ' सूत्रे' सूत्राग्रहणमुपलक्षणं अर्थस्यच हानिः, तथा यदि चिकित्सां न कारयतितर्हिचिरकालसंयमपरिपालनभ्रंशः, अथ कारयति तर्हि चिकित्सने क्रियमाणे 'कायाः ' तेजस्कायादयो विनाशमाविशन्ति, तथा चसतिसंयमविराधना, तथा‘“प्रतिचारकाणामपि ' परिपालकानामापिसाधूनांतद्वैयावृत्यव्यापृततया सूत्रार्थहानिः, षट्कायोपमर्द्दकारणानुमोदनाभ्यां चसंयमस्यापि हानिः, तथाप्रतिचारकास्तदुक्तं यावन्न प्रपारयन्ति तावत्सः ‘क्लिश्यमानः’ पीडां सोढुमशक्नुवन् भेत्यः कुप्यति, कुप्यंश्च तेषामपि मनसि क्लेशमुत्पादयति, अथवा क्लिश्यमानो दीर्घकालं क्लेशमनुभवन् प्रतिचारकाणमपि जागरणतः क्लेशं - रोगमुत्पादयति, ततस्तेषामपिचिकित्साविधौषट्कायविराधना । तदेवंव्याख्याता सकलाऽपि 'आहाकम्मियनाम' इत्यादिका मूलद्वारगाथा, सम्प्रत्याधाकर्म्मण एवाकल्प्यविधिं विभणिषुः सम्बन्धमाह
मू. (२११) जह कम्मं तु अकप्पं तच्छिक्कं वाऽवि भायणठियं वा ।
परिहरणं तस्सेव य गहियमदोसं च तह भणड़ ||
वृ. यथा 'कर्म्म' आधाकर्म्म अकल्प्यम्, अभोज्यं, यथा च तेनाधाकर्म्मणा स्पृष्टकल्प्यं यथा च ‘भाजनस्थितं’यस्मिन्भाजनं तदाधाकर्म्म प्रक्षिप्तं तस्मिन्नाधाकर्म्मपरित्यागानन्तरमकृतकल्प्यत्रयप्रक्षालने यतः क्षिप्तं शुद्धमशनादि तदपि यथा न कल्प्यं यथा च तस्याधाकर्म्मणः परिहारो विध्यविधिरूपो यथा न गृहीतं सदभक्त मदोष भवति तथा गुरुर्भणति । अनेन यथैवागमं पिण्डविशुद्धिरभाणि तथैवाहमपिभणामीत्यावेदितं द्रष्टव्यम्, अनया च गाथया पश्च द्वाराणि प्रतिपाद्यान्युक्तानि ॥ सम्प्रति तान्यव सविशेषं प्रतिपाद्यत्वेनाहमू. (२१२) अब्भोज्जे गमनाइ य पुच्छा दव्वकुलदेशभावे य ।
एव जयंते छलणा दिट्टंता तत्थिमे दोत्रि ॥

वृ. यथा साधूनामाधाकर्म्म तत्स्पृष्टं कल्पत्रयाप्रक्षालितभाजनस्थं वा अभोज्यं तथा भणनीयं, तथा अविधिपरिहारे गमनादिकाः कायक्लेशादिलक्षणा दोषावक्तव्याः, तथा विधिपरिहारे कर्त्तव्ये यथाद्रव्यकुलदेशभावे पृच्छा कर्त्तव्या चशब्दाद्यथा च न कर्त्तव्या ताथ वक्त व्यम्, एवं यतमाने प्रायश्छलनाया असम्भवो,

Page #310

मूलं-२१२
कर
यदि पुनरेवमपि यतमाने 'छलना' अशुद्धभक्तादिग्रहणरूपा भवेत् ततस्तत्र दृष्टान्ताविमा वक्तव्यो । इह 'अभोज्ये' इत्यनेनपूर्वगाथायाद्वारत्रयंपरामष्टं गमनाइयपुच्छादव्वकुलदेशभावेय' इत्यनेनतुपरिहरणस्य विशेषो वक्तव्य उक्तः, उत्तरानतु गहियमदोस' चेत्यस्य विशेषः। - मू. (२१३) जहवंतंतु अभोज भत्तं जइविय सुसक्कयं आसि।
एवमसंजमवमणे अनेसणिज्जं अभोज्जंतु॥ __वृ. इह यद्यपि वमनकालादग् ि 'भक्त म्' ओदनादिकं सुसंस्कृतं' शोभनद्रव्यसम्पर्ककृतोपस्कारमासीत्तथापितथातद्वान्तमभोज्यम्.एवमसंयमवमनेकृतेसाघोरप्यनेषणीयमभोज्यमेव. 'तुः' एवकारार्थः, इयमत्रभावना-संयमप्रतिपत्तौ हिपूर्वमसंयमोवान्तः, असंयमरूपंचाधाकर्म,षट्कायोपनिनतस्यनिष्पन्नत्वातप,नच वान्तमभ्यवहर्तुमुचितं विवेकिनाम, अतःसाधोरनेषणीयमभोज्यमिति। मू. (२१४) मज्जारवइयमंसा मंसासित्थि कुणिमं सुणयवंत।
वन्नाइ अन्नउप्पाइयंपि किं तं भवे भोज्ज ?॥ मू. (२१५) कई भणंति पहिए उट्ठाणे मंसपेसि वोसिरणं। .
संभारिय परिवेसण वारेइ सुओ करे धेत्तुं॥ वृ. वक्रपुरंनामपुरं,तत्रवसत्युग्रतेजाःपदातिः,तस्यभार्यारुक्मिणी, अन्यदाचउग्रतेजसोज्येष्ठभ्राता सोदासाभिधानः प्रत्यासन्नपुरात् प्राघूर्णकः समाययौ, उग्रतेजसा च भोजनाय क्वापि मांसं कृत्वा रुक्मिण्यै समर्पयामासे,तस्याश्चरुक्मिण्यागृहव्यापारव्यापृतायास्तन्मांसंमार्जारोऽवभक्षत्, इतश्शसोदासोग्रतेजसो. भॊजनार्थमागमनवेला, ततःसाव्याकुलीबभूव, अत्रान्तरे चक्कापिकस्यापिमृतस्य कार्पटिकस्यशुनामांसं भक्षयित्वा तद्गृहप्राङ्गणप्रदेशे तस्याः साक्षात्पश्यन्त्याः पुरतः कथमपि वातसंक्षोभादिवशावमितं, ततः साऽचिन्तयत्-यदि नामकुतोऽपि विपणेरन्यमांसंक्रीत्वा समानेष्यामि तर्हि महत्सूरंलगिष्यति, प्राप्ताच समीपं पतिज्येष्ठयो जनवेला, तस्मादेतदेव मांसं जलेन सम्यक् प्रक्षाल्य वेसवारेणोपस्करोमि, तथैव च कृतं,समागतौसोदासोग्रतेजसौउपविष्टौचभोजनार्थ,परिवेषितंतयोस्तन्मांसं,ततोगन्धविशेषेणोग्रतेजसा विजज्ञेयथावान्तमेतदिति, ततस्तेनसाक्षेपंनिर्भय॑भूयोऽन्यमांसंपाचितद्भक्तं । प्रथमगाथाक्षरयोजना त्वेवं-माजरिण खादितं-भक्षितं मांसं यस्याः सा मार्जारखादितमांसा मांसाशिन उग्रतेजसः स्त्री-महेला अन्यन्मांसमप्राप्नुवतीश्ववान्तंकुणपं-मासंगृहीतवती.तच्चवेसवारोपस्कारेणवर्णादिभिरन्यदिवोत्पादितमपि किं भवति भोज्यं?, नैव भक्तीति भावः, एवमाधाकापि संयमिनामभोज्यं। - - केचित्पुनरत्रैवकथानकएवमाहुः,तस्यारुक्मिण्यागृहेकोऽप्यतीसारणपीडितोदुष्प्रभनामाकार्पटिकःकिश्चिद्विविक्तं स्थानंयाचितवान,संचातीसारणमांसखण्डानिव्युत्सृजति,ततःसोदासप्राघूर्णकसमागत सतिभाचसमानीतमांसमाजारणचतस्मिनभक्षितरुक्मिणाप्रत्यासन्नासमागताभाजनवलतिभयभीता अन्यन्मांसमप्राप्नुवती तान्यवातीसारख्युत्सृष्टानिमांसखण्डानिगृहीत्वा जलन प्रक्षाल्य वेसावारण चोपस्कृत्यभोजनायोपविष्टयोः पतिज्येष्ठयाःपरिवेषितवती,अथचसा तानिमांसखण्डानिगृह्णन्तीमृतसपत्नीपुत्रणोग्रतजसो जातेन गुणमित्रण ददृशे, न च तदानीं तेन किमपि भयाद्वक्तुं शक्तं , ततो भोजनकाले तो द्वावपि पितृपितृव्यौ तेन करे गृहीत्वा निवारितो, यथा कार्पटिकातीसारसत्कान्यमूनि मांसखण्डानितन्मा यूयं विभक्षत, तत उग्रतेजसा सा दूरं निर्भर्त्सयामासे, तत्त्यजे च तन्मांसं। द्वितीयगाथाक्षरयोजना त्वेवं. केचिदभणन्ति पथिके' पथिकस्य उट्ठाणे' अतीसारोत्थाने मांसपेशीव्युत्सर्जन, ततस्तन्मांसपेशीरादाय

Page #311

३०८
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्रं तासां सम्भृत्य' वेसवारेणोपस्कृत्य परिवेषणे कृते सुतः करेण गृहीत्वा तो पितृपितृव्या भोजनाय वारयति स्म, ततो यथा पुरीषमांसमभोज्यं विवेकिनामेवमाधाकापि साधूनामिति। किंच. मू. (२१६) अविलाकरहीखीरं ल्हसण पलंडू सुरा य गोमंसं।
वेयसमएवि अमयं किंचि अभोज्जं अपिज्जं च॥ वृ. 'अविला' ऊरणी करभी' उष्ट्री तयोःक्षीरं, तथा लशुनंपलाण्डुसुरागोमांसंचवेदे यथायोगशेषेषु च‘समयेषु' निर्द्धर्मप्रणीतेषु अमतम' असम्मतं.भोजनेपानेच, तथाजिनशासनेऽपिकिश्चिदाधाकर्मिकादिरूपमभोज्यमपेयंचवेदितव्यं,इयमत्रभावना-पूर्वमिहसंयमप्रतिपत्तावसंयमवमनेनाधाकापिसाधुभिर्वान्तं, पुरीषमिवोत्सृष्टं वा, नचवान्तं पुरुष वा भाक्तुमुचितं विवेकिनामिति युक्तिवशादभोज्यमुक्तमाधाकर्म, अथवामाभूत्युक्तिः, केवलंवचनप्रामाण्यादभोज्यमवसेयं तथाचमिथ्यादृष्टयोऽपिवेदेषुयथायोगमन्येष्वपि समयेषु गोमांसादिकं करभीक्षीरादिकं चाभिधीयमानं वचनप्रामाण्याभ्युपगमतस्तथेति प्रतिपद्यन्ते. तद्यदि मिथ्यादृष्टयः स्वसमयप्रामाण्याभ्युपगमतस्तथेति प्रतिपन्नाः ततः साधुभिर्भगवति सर्वज्ञे प्रत्ययदाढयमवलम्बमानैर्विशेषतोभगवत्प्रणीतेवचस्यभिधीयमानमाधाकादिकमभोज्यमपेयंचतथेतिप्रतिपत्तव्यम्। मू. (२१७) वनाइजुयावि बली सपललफलसेहरा असुइनत्था।
असुइस्स विप्पुसेणविजह छिक्काओ अभोज्जाओ। व. यथा वर्णादियतोऽपि 'बलिः' उपहारः 'सपललफलशेखरः' इह पललं-तिलक्षोद उच्यते फलंनालिकेरादि तत्सहितः शेखरः शिखा यस्य स तथा, आस्तामनेवंविध इत्यपिशब्दार्थः, एतेनास्य प्राधान्यमुक्तं,सएवंविधोऽपियदाअशुचौन्यस्तः-पुरीषस्योपरिस्थापितःसन्अशुचेः विपुषाऽपि'लवेनापि, आस्तां स्तबकादिनेत्यपिशब्दार्थः, स्पृष्टो भवति तदा अभोज्यो भवति, एवं निर्दोषतया भोज्योऽप्याहार आधाकर्मवयवसंस्पृष्टतया साधूनामभोज्यो वेदितव्यः। भोजनस्थितस्याकल्प्यतां भावयति. मू. (२१८) एमेव उल्झियंइमवि आहाकम्ममि अकयए कप्पे।
होइ अभोजं भाणे जत्थव सुद्धेऽवितं पडियं॥ वृ.यथाआधाकावयवेनसंस्पृष्टमभोज्यम्एवंयस्मिन्भाजनेतदाधाकर्मगृहीतंतस्मिन्नाधाकर्मण्युज्झितेऽपि अकृतेकल्पे' वक्ष्यमाणप्रकारेण कल्पत्रयेणाप्रक्षालितेयद्वातत्रभाजनेपूर्वशुद्धेऽपिभक्ते गृहीते आधाकर्मसौतोकमात्रंपतितंतस्मिनभाजनेपूर्वगृहीतेशुद्धे आधाकर्मणिचसर्वात्मनात्यक्ते पश्चादकृतकल्पे-वक्ष्यमाणप्रकारेणाकृतकल्पत्रयेयद्भूयःशुद्धमपिप्रक्षिप्यतेतदभोज्यमवसेयं,नखुललोकेऽपियस्मिन् भाजनपुरीषंन्यपतत्तस्मिन्नशुचिपरित्यागानन्तरमप्रक्षालितेयद्वायस्मिनभाजनभक्तादिनापूर्णेऽपितद्परि पुरीषंनिपतितं भवेत्तस्मिनपूर्वपरिगृहीतभक्तादिपुरीषपरित्यागानन्तरमप्रक्षालितेभ्यःप्रक्षप्तिमशनादिकं भोज्यं भवति. पुरीषस्थानीयं च संयमिनामाधाकर्म, ततस्तस्मिन सर्वात्मना परित्यक्तेऽपि पचाददत्त कल्पत्रये भाजन यत्प्रक्षिप्यते तदभोज्यमवसेयम्। सम्प्रति परिहरणं प्रतिपिपादयिषुरिदमाहमू. (२१९) वंतुच्यावसरिच्छं कम्मं सोउमवि कोविओभीओ।
परिहरइ सावि य दुहा विहिअविहए य परिहरणा॥ वृ.वान्तसदृशमुच्चारसदृशंचआधाकर्मयतीन्प्रतिप्रतिपाद्यमानं श्रुत्वा अपिः' सम्भावनेसम्भाव्यते एतनियमतः 'कोविदः' संसारविमुखप्रज्ञतया पण्डितः अत एव 'भीतः' आधाकर्मपरिभोगतः संसारो भवतीत्याधाकर्मणस्त्रस्तस्सतससदाधाकर्म परिहरति' नगृह्णाति, परिहरणंचद्विधा-विधिनाऽविधिना

Page #312

मूलं-२१९
३०९ च, सूत्रे च परिहरणशब्दस्य स्त्रीत्वेन निर्देशः प्राकृतत्वात्, प्राकृते हि लिङ्गं व्यभिचारि। मू. (२२०) सालीओअनहत्थं दटुंभणई अकोविओ देति।
कत्तोचउत्ति साली वणि जाणइ पुच्छतं गंतुं॥ मू. (२२१) गंतूण आवणं सो वाणियगंपुच्छए कओ साली?।
पच्चंते मगहाए गोब्बरगामो तहिं वयइ॥ मू. (२२२) कम्मासंकाएँ पहं मोत्तुं कंटाहिसावया अदिसिं।
छायपि (वि) वज्जयंतो डज्झइ उण्हेण मुच्छाई॥ वृ.शालिग्रामे ग्रामे ग्रामणीनामगा वणिक्, तस्यभार्याऽपि ग्रामीणः, अन्यदा चवणिजि विपणिंगते भिक्षार्थमटन्नकोविदः कोऽपि साधुस्तद्गृहं प्रविवेश, आनीतश्च तद्भार्यया ग्रामण्या शाल्यादेनः, साधुना चाधाकर्मदोषाशङ्कापनोदाय सापप्रच्छे. यथाश्राविके! कुतस्त्य एष शालिः? इति.साप्रत्युवाच-नाहजाने वणिक्जानाति ततो वणिजं विपणौ गत्वापृच्छेति. ततएवमुक्तःसन्ससाधुस्तं शाल्योदनमपहायवणिजं विपणौ गत्वा पृष्टवान्, वणिजाऽप्युक्तं -मगधजनपदप्रत्यन्तवर्त्तिनो गोबरग्रामादागतःशालिरेष इति.ततः सतत्रगन्तुंप्रावर्त्तत, तत्रापिसाधुनिमित्तं केनापिश्रावकेनायंपन्थाःकृतोभविष्यतीत्याधाकर्मशङ्कयापन्थानं विमुच्योत्पथेन व्रजति, उत्पथेन च व्रजन्नहिकण्टकश्वापदादिभिरभिद्रूयते, नापि काञ्चन दिशं जानाति, तथा आधाकर्मक्षङ्कया वृक्षच्छायामपि परिहरन् मूर्ध्नि सूर्यकरनिकरप्रपातेन तप्यमानो मूर्छामगमत, क्लेशंच महानौतं प्रापेति। मू. (२२३) इय अविहीपरिहरणा नाणाईणं न होइआभागी।
__दव्वकुलदेसभावे विहिपरिहरणा इमा तत्थ॥ वृ. 'इति' एवमुक्तेन प्रकारेणाविधिना परिहरणात् ज्ञानादीनामाभागी न भवति, तस्माद्विधिना परिहरणं कर्त्तव्यं, तच्च विधिपरिहरमण 'इदं' वक्ष्यमाणं द्रव्यकुलदेशभावानाश्रित्य तत्र' आधाकर्मणि विषये द्रष्टव्यम्। तत्र प्रथमतो द्रव्यादीन्येव गाथाद्वयेनाहमू. (२२४) ओयणसमिइमसत्तुगकुम्मासाई उहोंति दव्वाइं।
बहुजनमप्पजण वा कुलं तु देसो सुरट्ठाई॥ मू. (२२५) आयरऽनायर भावे सयं व अन्नेण वाऽवि दावणया।
___ एएसिं तु पयाणं चउपयतिपया व भयणा उ॥ वृ. 'ओदनः' शाल्यादिकूर: 'समितिमाः' माण्डादिकाः सक्त वः कुल्माषाश्च प्रतीताः, आदिशब्दान्मुद्गादिपरिग्रहः अमृनिभवन्तिद्रव्याणि.कुलप्रल्पजनंबहुजनंवा, दशः सौराष्ट्रादिकः, भावे आदराऽनादरो वा, एताववस्वरूपताव्याख्यानयति-स्वयंवाऽन्येनवा-कर्मकरादिनायदापनंती यथासङ्ख्यमादरानादरी, एतेषांचपदानां भजना' विकल्पनाचतुष्पदा त्रिपदावास्यात, विमुक्तं भवति?-कदाचिच्चत्त्वार्यपिपदानि सम्भवन्ति कदाचित त्रीणि.तत्रयदा चत्वार्यपिद्रव्यादीनिप्राप्यन्तेतदाचतुष्पदा,यदातुनादरोनाप्यनादरः केवलंमध्यस्थवृत्तितातदाभावस्याभावात्रिपदति।सम्प्रतियादृशेषुद्रव्यादिषुसत्सुपृच्छाकर्त्तव्यायादृशेषु (च) न कर्त्तव्या तान्याहमू. (२२६) अनुचियदेसं दव्वं कुलमप्पं आयरो यतो पुच्छा।
बहुएवि नत्थि पुच्छा सदेसदविए अभावेवि॥

Page #313

-
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं वृ. यदा अनुचितदेशं विवक्षितदेशासम्भवि द्रव्यं लभ्यते तदपि च प्रभूतम् एतच्च ‘आयरोय' इत्यत्र चशब्दाल्लभ्यते, एतेनद्रव्यदेशावुक्तौ, कुलमपिच'अल्पम् अल्पजनम.अनेनकुलमुक्तं,आदरथप्रभूतः. एतेनभाव उक्तः, ततोभवतिपृच्छा, आधाकर्मसम्भवात्, ‘बहुकेऽपिचस्वदेशद्राव्ये' प्रभूतेऽपि च तद्देशसम्भविनि लभ्यमाने द्रव्ये यथा मालवके मण्डकादौ नास्ति पृच्छा. यत्र हि देशे यद्दव्यमुत्पद्यते तत्र तत्प्रायः प्राचुर्येण जनैर्भुज्यत इति नास्ति तत्र बहकेपि लभ्यमाने पृच्छा, आधाकासम्भवात, परं तत्रापि कुलं • महदपेक्षणीयम्, अन्यथाऽल्पजने भवेदाधाकर्मेति शङ्का न निवर्तते, तथा ‘अभावेऽपि' अनादरेऽपि नास्ति पृच्छा, यो ह्याधाकर्म कृत्वा दद्यात् स प्राय आदरमपि कुर्यात, तत आदराकरणेन ज्ञायते यथा नास्ति तत्राधाकर्मेतिन पृच्छा॥ तदेवं यदापृच्छाकर्त्तव्यायदाचन कर्त्तव्या तत्प्रतिपादितं, सम्प्रतिपृच्छायां यदा तद् ग्राह्यं भवति यदा च न तदेतत्प्रतिपादयतिमू. (२२७) तुज्झट्टाए कयमिणमन्नोऽन्नमेवेक्खए यसविलक्खं ।
वज्जति गाढरुट्टा का भे तत्तित्ति वा गिण्हे। वृ.इहयादात्रीऋज्वीभवतिसापृष्टासतीयथावत्कथयति, यथाभगवन्! तवायकृतमिदमशनादिकमिति, यत्तुभवतिमायाविकुटुम्ब तन्मुखेनैवमाचष्टेगृहार्थमेतत्कृतं नतवायिति, परंशाता वयमिति सविलक्ष सर्वाण्यपिमानुषाणिपरस्परमवेक्षन्ते,कपोलोभेदमात्रंचहसन्ति.ततोयदातवार्थायदंकृतमितिजल्पतियद्वा 'सविलक्षं सलज्जमन्योऽन्यमवेक्षन्तेचशब्दातहसन्तिवातदासाधवस्तद्देयमाधाकर्मेतिपरिज्ञायवर्जयन्ति, यदातुकस्यार्थायेदंकृतमितिपृष्टा सतीगाढंसत्यवृत्त्यारुष्टाभवति, यथाका भे'भट्टारक! तवतप्तिः? इति तदा नैवाधाकम्र्मेति निःशकंगृह्णाति। सम्प्रति गहियमदोसं' चेत्यवयवं व्याचिख्यासुः परं प्रश्नयतिमू. (२२८), गूढायारा न करेंति आयरं पुच्छियाविन कहेंति।
थोवंति व नो पुट्ठातंच असुद्धं कहं तत्थ?॥ वृ.इह ये श्रावकाः श्राविकाश्चातीव भक्ति परवशगागूढाचाराश्च ते नादरमतिशयेन कुर्वन्ति, मा भून्न ग्रहीष्यतीति, नापि पृष्टाः सन्तो यथावत्कथयन्ति, यथा तवार्थायेदं कृतमिति, अथवा स्तोकमितिकृत्वा ते साधुना नपृष्टाः, अथ च तद्देयं वस्तु अशुद्धम् आधाकर्मदोषदुष्टम, अतः कथं तत्र साधोःशुद्धिर्भविष्यति? मू. (२२९) आहाकम्मपरिणओ फासुयभोईवि बंधओ होइ।
सुद्धं गवेसमाणो आहाकम्मेवि सो सुद्धो॥ वृ.इहप्रासुकग्रहणेनएषणीयमुच्यतेसामर्थ्यात,तथाहि साधूनामयंकल्पः-ग्लानादिप्रयोजनेऽपिप्रथमतस्तावदेषणीयमेषितव्यं, तदभावेऽनेषणीयमपि श्रावकादिना कारयित्वा. श्रावकाभावे स्वयमपि कृत्वा भोक्तव्यं नतुकदाचनापिप्रासुकाभावेऽप्रांसुकमिति,ततःकदाचिदप्यप्रासुकभाजनासम्भवे फासुयभाईवि' इतिवाक्यमनुपपद्यमानमात्प्रासुकशब्दमकायवर्त्तयति,ततोऽयमर्थः- पयासुकभाज्यपि एषायभाज्यपि यद्याधाकर्मपरिणस्तहिमाऽशुभकर्मणांबन्धकोभवति,अशुभपरिणामग्यववस्तुस्थित्याबन्धकारणत्वात्. 'शुद्धम' उद्गमादिदोषरहितंपुनर्गवषयन आधाकर्मण्यपिगृहीतेभुक्त चशुदा वेदितव्यः, शुद्धपरिणामयुक्त त्वात। एतदव कथानकाभ्यां भावयतिमू. (२३०) संघुद्दिळं सोउं एइ दुयं कोइ भाइए पत्तो।
दिन्नंति देहि मज्झतिगाउ साउंतओ लग्गो॥ वृ.शतमुखंनामपुरं तत्रगुणचन्द्र श्रेष्ठी, चन्द्रिकातस्यभार्या, श्रेष्ठीचजिनप्रवचनानुरक्तोहिमगिरि

Page #314

मूलं.२३० शिखरानुकारि जिनमन्दिरं कारयित्वा तत्रयुगादिजिनप्रतिमा प्रतिष्ठापितवान, ततः सङ्घभोज्यं दापयितुमाब्धम । इतथप्रत्यासन्ने कस्मिंश्चिद्ग्रामेकोऽपिसाधुवेषविडम्बकःसाधुवर्तते, तेनचजनपरम्परयाशुश्रुवे यथाशतमुखपरे गुणचन्द्रः श्रेष्ठी सङ्घभोज्यमद्य ददातीति, ततः स तद्ग्रहणाय सत्वरमाजगाम, सङ्घभक्त चसर्वदत्तं, तेन च श्रेष्ठीयाचितो यथा मह्यं देहि, श्रेष्ठिनाचचन्द्रिकाऽभ्यधायि, देहिसाधवेऽस्मैभक्तमिति, साप्रत्युवाच-दत्तं सक्नकिमपीदानींवर्ततततःश्रेष्ठिनासापुनरप्यभाणि-देहिनिजरसवतीमध्यात्परिपूर्णमस्मायिति, ततःसाशाल्योदनमोदकादिपरिपूर्णमदात्, साधुथसङ्घभक्त मितिबुद्ध्यापरिगृह्यस्वोपाश्रये भुक्त वान, ततः स शुद्धमपि भुञ्जान आधाकर्मग्रहणपरिणामवशादाधाकर्मपरिभोगजनितेन कर्मणा बद्धः। एवमन्योऽपि वेदितव्यः. सूत्रसुगम, नवरं देहिमज्झतिगाउ'त्तिभार्यया दत्तमित्युक्ते श्रेष्ठी बभाणदेहि ‘मम मध्यात्' मदीयभोजनमध्यात्, दत्ते च स्वादु मिष्टमिदं सङ्घभक्त मिति भुञ्जनो विचिन्तयति, ततो 'लग्नः' आधाकर्मपरिभोगजनिताकर्मणाबन्द्रः।। तदेवम 'आधाकम्मपरिणओ' इत्यादिकथानकेनभावितं. मू. (२३१) मासियपारणगट्ठा गमनं आसन्नगामगे खमगे।
सड्डी पायसकरणं कयाइ अज्जेज्जिही खमओ॥ म. (२३२) खल्लगमल्लगलेच्छारियाणि डिभग निभच्छणं चरुंटणया।
हंदि समणत्ति पायस घयगुलजुय जावणट्टाए॥ मू. (२३३) एगंतमवक्कमणं जइ साहू इज्ज होज तिन्नोमि।
तनुकोट्टमि अमुच्छा भुत्तमि य केवलं नाणं॥ वृ.पोतनपुरंनामनगरं,तत्रपञ्चमिःसाधुशतैःपरिवृतायथागमविहरन्तोरत्नाकरनामानःसूरयःसमाययुः, तस्माच साधुपञ्चशत्या मध्ये प्रियङ्कारो नाम क्षापकः, सचमासमासपर्यन्ते पारणकं विदधाति, ततो मासक्षपणपर्यन्तेमाकोऽपिमदीयंपारणकमवबुध्याधाकम्र्मादिकंकार्षीदित्यज्ञातएवप्रत्यासन्नेग्रामेपारणार्थ व्रजामिति चेतस विचिन्त्य प्रत्यासन्ने क्वचिद गयामे जगाम। तत्र च यशोमतिर्नाम श्राविका. तया च तस्य क्षपकस्य मासक्षपणकं पारणकदिनं च जनपरम्परया श्रुतं, ततस्तया तस्मिन् पारणकदिने कदाचिदद्य स क्षपकोऽत्रपारणककरणायसमागच्छेदितिबुद्ध्यापरमभक्ति वशतोविशिष्टशालितण्डुलैःपायसमपच्यत, घृतगुडादीनिचोपबृंहकद्रव्याणिपयत्यासन्नीकृतानि,ततोमासाधुःपायसमुत्तमंद्रव्यमितिकृत्वाऽऽकर्मशङ्कां कार्षीदितिमातृस्थानतो वटादिपत्रैःकृतेषुशरावाकारेषुभाजनेषुडिम्भयोग्यास्तोकास्तोकाक्षरेयीप्रक्षिप्ता, भणिताच डिम्भा यथा रे बालकाः! यदा क्षपकः साधुरीदृशस्तादृशो वा समायाति तदा यूयं भणत हे अम्ब! प्रभूताऽस्माकं :रेयी परिवेषिता ततो न शक्नुमो भोक्तुम, एवं चोक्ते ऽहं युष्मानिर्भर्त्तयिष्यामि, ततो यूयं भणत -किं दिन दिन पायसमुपस्क्रियत?, एवं च बालकष शिक्षितेषु तस्मिन्नवप्रस्ताव सक्षपको भिक्षामटन कथमपितस्याएवगृहप्रथमताजगाम,ततःसायशामतिरन्तःसमुल्लसत्परमभक्ति मांसाधोःकाऽपिशङ्काभूदिति बहिरादरमकुर्वतीयथास्वभाव-मवतिष्ठते, बालकाश्चयथाशिक्षितंभणितुंप्रवृत्ताः, तथैवचतयानिभर्सिताः, ततःसरुषेवानादरपरयाक्षपकोऽपितया बभणे. यथाऽमीमत्ता बालकाःपायसमपिनतेभ्यो रोचते,ततो यदि युष्मभ्यमपि गेचते तर्हि गृह्णात क्षारयीं ना चेत बनतति, तत एवमुक्ते सक्षपकयाधुनिःशको भूत्वा पायसं प्रतिग्रहीतुमुद्यतःसापिपरम-भक्ति मुद्रहन्तीपरिपूर्णभाजनभरणंपायसंघृतगुडादिकंचदत्तवती,साधुश्चमनसि निःशङ्को विशुद्धाव्यवसायः पायसं गृहीत्वा भोजनाय वृक्षस्य कस्यचिदधस्ताद् गतवान. गत्वा च यथाविधिरीयोपथिकादिप्रतिक्रम्यस्वाध्यायंचकियन्तंकृत्वाचिन्तयामास,अहो!लब्धमुत्कृष्टंमयापायसद्रव्यं

Page #315

३१२
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं घृतगुडादिच,ततोयदिकोऽपिसाधुरागत्यसंविभागयतिमांतर्हिभवामिसंसारार्णवोत्तीर्णो, यतोनिरन्तरंये स्वाध्यायनिष्पन्नचेतसःप्रतिक्षणंपरिभावयन्तिसकलमपियथावस्थितवस्तुजातम.
अतएवचदुःखरूपात्संसाराद्विमुखबुद्ध्योमोक्षविधावेकतानायथाशक्ति गुर्वादिषुवैयावृत्योद्यताःये वापरोपदेशप्रवणाःस्वयं सम्यक्संयमानुष्ठानविधायिनश्चतेषां संविभागेकृते तद्गतंज्ञानाद्युपष्टब्धंभवति, ज्ञानाद्युपष्टम्भेचमममहांल्लाभः, शरीरकंपुनरिदमसारंप्रायोनिरुपयोगीच, ततो येनतेनवोपष्टब्धंसुखेन वहतीत्येवं भुनानोऽपि शरीरमूच्छारहितः प्रवर्द्धमानविशुद्धाध्यवसायो भोजनानन्तरं केवलज्ञानमासादितवान्।सूत्रंसुगमनवरं खल्लगमल्लागलिच्छारियाणि'त्तिमल्लक-शरावंतदाकाराणियानिखल्लकानिवटादिपत्रकृतानि भाजनानि दतानीत्यर्थः, तानि लेच्छारियाणि-डिम्भकयोग्यस्तोकपायसप्रक्षेपणेन खरण्टितानीव खरण्टितानि कृतानि 'रुण्डणया' इति अवज्ञया 'हन्दी'त्यामन्त्रणे, भोः श्रमण! यदि रोचते तर्हिगहाणेतिशेषः,ततःशरीरयापनायघृतगुड्युतंपायसंगृहीत्वैकान्तेऽपक्रमणं.शेषसुगममप.एवमन्येषामपि भावतः शुद्धं गवेषयतामाधाकर्मण्यपि गृहीते भुक्ते वा न दोषः, भगवदाज्ञाऽऽराधनात । तथा च भगवदाज्ञाराधनकृतमवादोषभगवदाज्ञाखण्डनकृतमेवचदोषंविभावयितुकामःकथानकंरूपकचतुष्केणाहमू. (२३४) चंदोदयं च सूरोदयं च रन्नो उदोन्नि उज्जाणा।
तेसिं विवरियगमने आणाकोवो तओ दंडो॥ मू. (२३५) सूरोदयं गच्छमहं पभाए, चंदोदयं जंत तणाइहारा।
दुहा खी पच्चुरसंतिकाउं, रायावि चंदोदयमेव गच्छे ।। मू. (२३६) पत्तलदुमसालगया दच्छामु निवंगणत्तिदुच्चित्ता।
उज्जाणपालएहिं गहिया य हयाय बद्धा य॥ मू. (२३७) सहस पइट्ठा दिट्ठा इयरेहि निवंगणत्ति तो बल्दा।
नित्तस्स य अवरण्हे दंसणमुभओ वहविसग्गा॥ वृ. चन्द्रानना नाम पुरी, तत्र चन्द्रावतंसो राजा, तस्य त्रिलोकरेखापयभृतयोऽन्तःपुरिकाः, राज्ञश्च द्वे उद्याने, तद्यथा-एकंपूर्वस्यादिशिसूर्योदयाभिधानं, द्वितीयपश्चिमायांचन्द्रोदयाभिधानं,तत्रचान्यदापयाप्ते वसन्तमासेकस्मिंश्चिदिने राजानिजान्तःपुरक्रीडाकौतुकार्थीजनानांपटहंदापितवान,यथाभोःश्रृणुतजनाः ! प्रभाते राजा सूर्योदयोद्यानेनिजान्तःपुरिकाभिःसह स्वेच्छंविहरिष्यति. ततोमातत्र कोऽपियासीत् सर्वेऽपि तृणकाष्ठाहारादयश्चन्द्रोदयंगच्छन्त्विति,एवंपटहेदापितेतस्यसूर्योदयोद्यानस्यरक्षणायपदातीन्निरूपितवान. यथा न तत्र कस्यापि प्रवेशो दातव्य इति, राजा च निशिचिन्तयामास, सूर्योदयमुद्यानं गच्छतामपि प्रभात सूर्यः प्रत्युरसं भवति, ततः प्रतिनिवर्तमानानामपि मध्याह्ने, प्रत्युरसं च सूर्यो दु:खावहः, तस्माच्चन्द्रोदयं गमिष्यामाति.एवंचचिन्तयित्वाप्रातस्तथंवकृतवान,इतथपटहश्रवणानन्तरंकेऽपिर्वृत्ताचिन्तयामासुर्यथा न कदाचिदपि वयं राजान्तःपुरिका दृष्टवन्तः,
प्रातश्चराजासूर्योदयेसान्तःपुरःसमागमिष्यति, अन्तःपुरिकाश्चयथेच्छंविहरिष्यन्ति.ततःपत्रबहुलतरशाखासुलीनाः केनाप्यलक्षिता वयं ताः परिभावग्रामः, एवं चचिन्तयित्वा ते तथैव कृतवन्तः, तत उद्यानरक्षकः कथमपितेशाखास्वन्तींना दृष्टाः, ततो गृहीतालकुटादिभिश्चहता रज्ज्वादिभिश्च बद्धाः, ये चान्ये तुणकाष्ठहारादयोजनास्तेसर्वेऽपिचन्द्रोदयं गताः तैश्चसहसाप्रविष्टैरग्रेयथेच्छंराज्ञान्तःपरिकाःक्रीडन्त्यो दृष्टाः ततस्तेऽपिराजपुरुषैर्बद्धाः, ततोनगराभिमुखामुद्यानान्निर्गच्छतोराज्ञउद्यानपालकैः पुरुषैद्वयेऽपिबद्धा

Page #316

मूलं - २३७
३१३
दर्शिताः, कथितश्च सर्वोऽपि यथावस्थितो वृत्तान्तः, तत्र ये आज्ञाभङ्गकारिणस्ते विनाशिताः, इतरे मुक्ताः, सूत्र सुगमं, नवरं 'तओ दंडो' त्ति दण्डो- मारणम्, एतद्भावनार्थं रूपकत्रयं सूरोदयमित्यादि, तत्र 'पच्चुरसं' प्रत्युरसम्- उरसः सम्मुखं, 'निंतस्सय'त्तिउद्यानादपराह्णे निर्यतः राज्ञउभयेषां दर्शनं, ततोयथाक्रमंवधविसर्गौ, एतेन यदुक्तम्- 'अब्भोज्ने गमनाइ य' इत्यादिगाथायां 'दिट्टंता तत्थिमा दोन्नि' तद्व्याख्यातं । मू. (२३८) जह ते दंसणकखी अपूरिइच्छा विनासिया रन्ना । दिवेवियरे मुक्का एमेव इहं समोयारो ॥
वृ. यथा ते दुर्वृत्ता दर्शनकाङ्क्षिणः अपूरितेच्छा अपि आज्ञाभङ्गकारिण इति राज्ञा विनाशिताः, 'इतरे' च तृणकाष्ठाहारादयश्चन्द्रोदयोद्यानगता दृष्टेऽपि तैरन्तःपुरे आज्ञाकारित्वान्मुक्ताः, एवमेव इहापि आधाकर्म्मविषये ' समवतारो' योजना कार्या, साचैवम्-आधाकर्म्मभोजनपरिणामपरिणताः शुद्धमपिभुआना आज्ञाभङ्गकारित्वात्कर्म्मणाबध्यन्ते,साधुवेषविडम्बकसाधुवत, शुद्धंगवेषयन्त आधाकर्म्मापिभुञ्जानाभगवदाज्ञाऽऽराधनात् न बध्यन्ते, प्रियङ्कराभिधक्षपकसाधुवदिति ।। आधाकर्म्मभोजिनमेव भूयोऽपि निन्दतिमू. (२३९) आहाकम्मं भुंजइ न पडिक्कमए य तस्स ठाणस्स ।
एमेव अडड़ बोडो लुक्कविलुक्को जह कवोडो ॥
वृ. यआधाकर्म्म भुङ्क्ते, नचतस्मात् 'स्थानात्' आधाकर्म्मपरिभोगरूपात् 'प्रतिक्रामति' प्रायश्चित्तग्रहणेननिवर्त्तते, स‘बोडः’मुण्डो जिनाज्ञाभङ्गे निष्फलं तस्यशिरोलुञ्चनादीति बोडइत्येवमधिक्षिपति, एवमेव निष्फलम् ‘अटति’ जगति परिभ्रमति, अधिक्षेपसूचकमेव दृष्टान्तमाह- 'लुक्कंविलुक्को जह कवोडो' लुञ्चितविलुञ्चितोयथा' कपोतः' पक्षिविशेषः, यथा तस्यलुञ्चनमटनंचनधर्माय तथा साधोरप्याधाकर्म्मभोजिन इत्यर्थः, तत्र सामान्यतो लुञ्चनं विच्छित्त्या विशबरं वा लुञ्चनं विलुश्चनम् ॥ आहाकम्मद्दारं भणियमिदानिं पुरा समुद्दिट्टं ।
मू. (२४०)
उद्देसियंति वोच्छं समासओ तं दुहा होइ ॥
वृ.भणितामाधाकर्म्मद्वारम्, इदानीं 'पुरा' पूर्वम् औद्देशिकमिति यद्वारं समुद्दिष्टं तद्वक्ष्ये । तच्च समासतो द्विधा भवति, द्वैविध्यमाहमू. (२४१)
ओहेन विभागेन य ओहे ठप्पं तु बारस विभागे ।
उहि कडे कम्मे एक्केक्कि चउक्कओ भेओ ॥
वृ. द्विविधमौद्देशिकं, तद्यथा - ओघेन विभागेन च, तत्र ओघः' सामान्यं विभागः ' पृथक्करणम. इयं चात्र भावनानादत्तमिह किमपि लभ्यते ततः कतिपया भिक्षा दद्म इति बुद्ध्या कतिपयाधितण्डुलादिप्रक्षेपेण यन्निवृत्तमशनादित दोघादेशिकम, ओघन' सामान्येनस्वपरपृथग्विभागकरणाभावरूपेणादेशिकमोघौद्दशिकमिति व्युत्पत्तः. तथा वीवाहप्रकरणादिषु यदुद्धरितं तत् पृथक्कृत्वा दानाय कल्पितं सत विभागादेशिकं, विभागेनस्वसत्ताया उत्तार्य पृथक्करणेनादेशिक विभागाद्देशिकमिति व्युत्पत्तः, तत्र यत् 'ओघे' ओघविषयमाद्दशिकं तत्स्थाप्यं, नात्र व्याख्येयं किन्त्वग्रे व्याख्यास्यते इति भावः, यत्तु 'विभागे' विभागविषयं तत् 'बारस' त्ति 'सूचनात्सूत्रमिति न्यायात्द्वादशधा द्वादशप्रकारं । द्वादशप्रकारतामेवसामान्यतः कथयति उद्दिट्ट' इत्यादि. प्रथमतस्त्रिधाविभागौद्देशिकं, तद्यथा उद्दिष्टंकृतं कर्मच, तत्रस्वार्थमेवनिष्पन्नमशनादिकंभिक्षाचराणां दानाय यत् पृथक्कल्पितं तदुद्दिष्टं, यन्पुनरुद्धरितं सत् शाल्योदनादिकं भिक्षादानाय करम्बादिरूपतया कृतं तत्कृतमित्युच्यते, यत्पुनर्विवाहप्रकरणादावलद्धरितं मोदकचूर्ण्यादि तद्भ्योऽपि भिक्षाचराणां दानाय गुडपाक

Page #317

३१४
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं दानादिनामोदकादिकृतंतत्कम्र्मेत्यभिधीयते। एकैकस्मिंश्चउद्दिष्टादिकेभेद चतुष्कको वक्ष्यमाणचतुःसङ्ख्या भेदोभवति,त्रयश्चतुर्भिर्गुणिताद्वादश,ततोविभागौदेशिकंद्वादशधा।सम्प्रत्योधौदेशिकस्यपूर्वंस्थाप्यतया मुक्तस्य प्रथमतः सम्भवमाहमू. (२४२) जीवामु कहवि ओमे निययं भक्खाव कइवई देमो।
___ हंदि ह नत्थि अदिन्नं भुजइ अकयं न य फलेई॥ वृ. इह दुर्भिक्षानन्तरं केचिद्गृहस्था एवं चिन्तयति-'कथमपि' महता कष्टेन जीविताः ‘अवमे' दुर्भिक्षे ततः 'नियतं' पयतिदिवसं कतिपया भिक्षा दयो यतः ‘हु' निश्चितं हन्दी'ति स्वसम्बोधने नास्त्येतद् यदुत भवान्तरेऽदत्तमहि जन्मनि भुज्यते, नापीह भवेऽकृतं शुभं कर्म परलोके फलति, तस्मात्परलोकाय कतिपयभिक्षादानेन शुभं कर्मोपार्जयाम इत्योघौदेशिकसम्भवः । सम्प्रत्योघौद्देशकस्वरूपं कथयतिमू, (२४३) साउअविसेसियं चिय मियंमिभत्तंमि तंडले छुहइ।
__ पासंडीण गिहीण व जो एहिड़ तस्स भिक्खट्टा॥ वृ. सा तु गृहनायिका योषित् प्रतिदिवसं यावत्प्रमाणं भक्तं पच्यते तावत्प्रमाण एव भक्ते पक्तु मारभ्यमाणे पाखण्डिनां गृहिणां वा मध्ये यः कोऽपि समागमिष्यति तस्य भिक्षार्थं' भिक्षादानार्थम् 'अविशेषितमेव'एतावत्स्वार्थमेतावच्चभिक्षादानार्थमित्येवंविभागरहितमेवतण्डुलान्अधिकतरान्प्रक्षिपति, एतदोघौद्देशिकम् । अत्र परस्य पूर्वपक्षमाशङ्कयोत्तरमाहमू. (२४४) छउमत्थोघुद्देसं कहं वियाणाइ चोइए भणइ।
___ उवउत्तो गुरु एवं गिहत्थसद्दाइचिट्ठाए॥ वृ. छद्मस्थः' अकेवली कथमोधौदेशिकं-पूर्वोक्त स्वरूपं विजानाति?,नह्येवं छद्मस्थाने ज्ञातुं शक्य यथानातस्वार्थमारभ्यमाणेपाकेभिक्षादानायकतिपयतण्डुलप्रक्षेपआसीदिति, एवं चोदिते' प्ररेणेकृतेगुरुभणति- ‘एवं वक्ष्यमाणप्रकारेणगृहस्यशब्दादिचेष्टायामपयुक्तो-दत्तावधानोजानातीति। एतदेवभावयति. मू. (२४५) दिनाउता पंचविरेहाउ करेइ देइ व गणति।
देहि इओ मा य इओ अवनेह य एत्तिया भिक्खा॥ वृ. यदि नाम भिक्षादानसङ्कल्पतः प्रथमत एवाधिकतण्डुलप्रक्षेपः कृता भवेत् तर्हि प्राय एवं गृहस्थानां चेष्टाविशेषाभवेयुः, यथादात्तस्ता:पश्चापिभिक्षा: इयमनभावना-क्वापिगृहेभिक्षार्थप्रविष्टायसाधवेतत्स्वामी निजभार्यया भिक्षां दापयति, सा च साधोः श्रृण्वत एवेत्थं प्रत्युत्तरं ददाति-यथा ताः प्रतिदिवसं सङ्कल्पितकः पचापिभिक्षाअन्यभिक्षाचरेभ्यो दत्ताइति,यद्रा-भिक्षांददतीदत्तभिक्षापरिगणनायभत्त्यादिषुरेखाःकरोति, अथवा पयंथमेयं भिक्षा द्वितीययं भिक्षत्यवंगणयन्ती ददाति, यदिवा काचित कस्या अपि समुखमवंभणतियथाऽस्मादुद्दिष्टदत्तिसत्कपिटकादमध्यदिहिमा च इति इति. अथवा प्रथमतः साधौ विवक्षित गृहे भिक्षार्थं प्रविष्ट काचित्कस्याः सम्मुखमेवमाह-'अपनय' पृथक्कुरु विवक्षितात स्थानादतावार्भिक्षा भिक्षाचरभ्यो दानायेति. तत एवमुल्लपश्रवणे रेखाकर्षणादिदर्शने च छद्मस्थेनाप्योधौदेशिकं ज्ञातुं शक्यते, ज्ञात्वा च परिहियत, ततो न कश्चिद्दोषः । अत्र चायं वृद्धसम्प्रदायः सङ्कल्पितासु दत्तिषु दत्तासु पृथगुद्धृतासु वा शेषमशनादिकं कल्प्यमवसेयमिति। इहोपयुक्तः सन् शुद्धमशुद्धं वाऽऽहारं ज्ञातुं शक्नोति, नानुपयुक्तः. ततो गोचरविषयां सामान्यत उपयुक्तता प्रतिपादयति
मू. (२४६) सद्दइएसु साहू मुच्छं न करेज्ज गोयरगओ य।

Page #318

मूलं- २४६
३१५
एस जुत्तो होज्जा गोणीवच्छो गवत्तिव्व ॥
मू. (२४७)
वृ. इह साधुः ‘गोचरगतः' भिक्षार्थं प्रविष्टः सन् 'श्वादिषु' शब्दरूपरसादिषु मूर्च्छा न कुर्यात्, किन्त्वेषणायुक्त उद्गमादिदोषगेवषणाभियुक्तो भवेत्, यथा गोवत्सः 'गवत्तिव्व' त्ति गोभक्त इव ।। ऊसव मंडणवग्गा न पाणियं वच्छए न वा चारि । वणियागम अवरण्हे वच्छगरडणं खरंडणया || पंचविहविसयसोक्खक्खणी वहू समहियं गिहं तं तु । न गणेड़ गोणिवच्छो मुच्छिय गढिओ गवत्तंमि ॥
मू. (२४८)
वृ. गुणालयंनागनगरं, तत्रसागरदत्तो नाम श्रेष्ठीतस्य भार्या श्रीमतीनामा, श्रेष्ठिनाचपूर्वतरंजीर्णमन्दिरं भङ्क्त्वा प्रधानतरं मन्दिरं कारयामासे, तस्य च चत्वारस्तनयाः, तद्यथा-गुणचन्द्रो गुणसेनो गुणचूडो गुणशेखरच. एतेषां च तनयानां क्रमेण चतस्र इमावध्वः, तद्यथा- प्रियङ्गुलतिका प्रियङ्गुरूचिका प्रियङ्गुसारिका च. कालेन च गच्छता श्रेष्ठिनो भार्या मरणमुपजगाम, ततः श्रेष्ठिना प्रियङ्गुलतिकेव सर्वगृहतप्तौ निरोपिता. गृह च सवत्सा गौर्विद्यते, तत्र गौर्दिवसे बहिर्गत्वा चरति, वत्सस्तु गृह एव बद्धोऽवतिष्ठते, तस्मै च चारि पानीयं चचतस्रोऽपिवध्वोयथायोगंप्रयच्छन्ति । अन्यदाचगुणचन्द्रप्रियङ्गुलतिकापुत्रस्यगुणसागरस्यविवाहदिवस उपतंस्थे, ततस्ताः सर्वा अपिवध्वस्तस्मिन्दिने सविशेषमाभरणविभूषिताः स्वपरमणौडनादिकरणव्यापृता अभूवन्, ततो वत्सस्तासां विस्मृतिं गतो, न कयाचिदपि तस्मै पानीयादि ढौकितं, ततो मध्याह्ने श्रेष्ठी यत्र प्रदेशे वत्सो वर्त्तते तत्र कथमपि समायातः, वत्सोऽपि च श्रेष्ठिनमायान्तं पश्यन्नारटितुमारब्धवान्, ततो जज्ञे श्रेष्ठिना यथाऽद्यापि वत्सो बुभुक्षितस्तिष्ठती ततः कुपितेन तेन ताः सर्वा अपि पुत्रवध्वो निर्भर्त्सयामासिरे, ततस्त्वरितं प्रियङ्गुलतिका अन्या च यथायोगं चारिं पानीयं च गृहीत्वा वत्साभिमुखं चचाल, वत्सश्च ताभिः सुरसुन्दरीभिरिव समलङ्कृतमपि तादृशं गृहं नावलोकते, नापि ताः सरागदृष्ट्या वधूः परिभावयति, किन्तु तामेव केवलां चारि पानीयं वा समानीयमानं सम्यक् परिभावयति ।
सूत्रं सुगमं, नवरं 'पञ्चविह' इत्यादि, पञ्चविधविषयसौख्यस्य खनय इव खनयो या वध्वस्ताभिः ‘समधिकम्' अतिशयेन रमणीयतया अधिकतरं तद्गृहं न गणयति' न दृष्ट्या परिभावयति. नापिता वधू एवं साधुरपि भिक्षार्थमटन्न रमणीया रमणीरवलोकयेत्, नापि गीतादिषु चित्तं निबन्धीयात्, किन्तु भिक्षामात्रानयनदानाद्युपयुक्तो भवेत्, तथा च सति ज्ञास्यति शुद्धमशुद्धं वा भिक्षादिकम। तथा चाहमू. (२४९) गमनागमनुक्खेवे भासिय सोयाइइंदियाउत्तो ।
एमनेसणं वा तह जाणइ तम्मणो समणी ।।
वृ. 'गमन' साधार्भिक्षादानार्थ भिक्षानयनाय दाच्या व्रजनम 'आगमनं' भिक्षां गृहीत्वा साधारभिमुखं चलनम् `उत्क्षेपः’ भाजनादीनामूर्ध्वमुत्पाटनम् उपलक्षणमेतत तेन निक्षेपपरिग्रहः, ततो गमनादिपदानां समाहारो हुन्छःतस्मिन्, तथा भाषितेषु' जल्पितेषु देहिभिक्षामस्मै साधवे इत्यादिरूपेषु श्रोत्रादिभिरिन्द्रियरुपयुक्तः, तथावत्सइव' तन्मनाः' स्वयोग्यभक्त पानीयपरिभावनमनाः सर्ने श्रमणएषणामनेषणां वा सम्यग् जानानि ततो न कचिद्दोषः । उक्तमोघौद्दशिकं, सम्प्रति विभागाद्देशकं विभणिषुः प्रथमतः तस्य सम्भवमाहमू. (२५०) महईए संखडीए उव्वरियं कूरवंजणाईयं ।
पउरं दट्टण गिही भणड़ इमं देहि पुण्णट्टा ॥
वृ. इह सङ्घडिर्नाम विवाहादिकं प्रयकरणं, सड्यन्ते वयापाद्यन्ते प्राणिनोऽस्यामिति सङ्घडिरिति

Page #319

३१६
पिण्डनिर्युक्तिः- मूलसूत्रं
व्युत्पत्तेः, तस्यां सङ्ग्रड्यां यदुद्धरितं 'कूरव्यञ्जनादिकं' शाल्यादनदध्यादिकं प्रचुरं, तदृष्ट्वा गृही भणति स्वकुटम्बतप्तिकारकं मानुषं यथेदं देहि पुण्यार्थं भिक्षाचरेभ्यः । तत्र यदा यथैवास्ति तथैव ददाति तदा तदुद्दिष्टं, यदा तु तद्देयं करम्बादिकं करोति तदा तत्कृतं, यदा तु मोदकादिचूर्णं भूयोऽपि गुडपाकदानादिना मोदकादि करोति तदा तत्कर्म, एवं विभागौद्देशिकस्य सम्भवः । तथा चाह भाष्यकृत्
मू. (२५१)
तत्थ विभागुद्देसियमेवं संभवइ पुव्वमुद्दिनं । सीसगणहियवाए तं चैव विभागओ भणइ ।।
वृ. तत्रोद्धरिते प्रचुरकूरादौ ' एवं ' पूर्वोक्ते न प्रकारेण विभागौद्देशिकं पर्वमुद्दिष्टं सम्भवति । सम्प्रति तदेव विभागौद्देशिकं विभागतो भेदेन शिष्यगणहितार्थं ग्रन्थकारो भणति
मू. (२५२)
उद्देसियं समुद्देसियं च आएसियं समाएसं । एवं कडे य कम्मे एक्केक्कि चउक्कओ भेओ ॥
वृ. 'उद्दिष्टं' विभागीद्देशिकं चतुर्द्धा, तद्यथा औद्देशिकं समुद्देशिकमादेशं समादेशं च, एवं कृते च कर्म्मणि च एकैकस्मिन् 'चतुष्कः' चतुः सङ्ख्यो भेदो दृष्टः, सर्वसङ्ख्यया द्वादशधा विभागौद्देशिकम् ॥ जावतियमुद्देसं पासंडीणं भवे समुद्देसं । समणाणं आएसं निग्गंथाणं समाएसं ॥
मू. (२५३)
वृ. इह यत् उद्दिष्टं कृतं कर्म वा यावन्तः केऽपि भिक्षाचराः समागमिष्यन्ति पाखण्डिनो गृहस्था वा तेभ्यः सर्वेभ्योऽपि दातव्यमिति सङ्कल्पितं भवति तदा तदौदेशिकमुच्यते, पाखण्डिनां देयत्वेन कल्पितं समुद्देशं, श्रमणानामादेशं, निर्ग्रन्थानां समादेशं । सम्प्रत्यमीषामेव द्वादशानां भेदानामवान्तरभेदानाहमू. (२५४) छिन्नमछिन्नं दुविहं दव्वे खेत्ते य का भावे य । निप्फाइयनिप्फलं नायव्वं जं जहिं कम ॥
वृ.उद्दिष्टमुद्देशादिकंप्रत्येकंद्विधा, तद्यथा-छिन्नमच्छिन्नंच, छिन्नंनियमितम् अच्छिन्नमनियमितं, पुनरपि छिन्नमच्छिन्नं च चतुर्द्धा तद्यथा-द्रव्ये क्षेत्रे काले भावे च, एवं यथा उद्दिष्टमौद्देशिकादि प्रत्येकमष्टधा तथा निष्पादितनिष्पन्नमिति निष्पादितेन गृहिणा स्वार्थं कृतेन निष्पन्नं यत् करम्वादि मोदकादि वा तन्निष्पादितनिष्पन्नमित्युच्यते, ततो यन्निष्पादितनिष्पन्नं यत्र कृते कर्मणि वा 'क्रामति' घटते, यथव यदि करम्बादि तर्हि कृते अथ मोदकादि तर्हि कर्मणि, तत्प्रत्येकमौद्देशिकादिभेदाभिन्नं छिन्नमिच्छिन्नं चेत्यादिना प्रकारेणाष्टधा ज्ञातव्यम् ॥ सम्प्रत्यमुमेव गाथार्थ व्याचिख्यासुः प्रथमतो द्रव्याद्यच्छिन्नं व्याख्याति
मू. (२५५)

-
भत्तुव्वरियं खलु संखडीए तद्दिवसमन्नदिवसे वा ।
अंता बहिं च सव्वं सव्वदिनं दहि अच्छिन्नं ।।
वृ. यत् सङ्घड्यां भक्तमुद्धरितं प्रायः प्राप्यत इति सङ्घडिग्रहणम्, अन्यथा त्वन्यदाऽपि यथासम्भवं - द्रष्टव्यं, तद्दिवसमिति`व्यत्ययाऽप्यासा' मितिप्राकृतलक्षणवशात् सप्तम्यर्थे प्रथमा, ततोऽयमर्थः- यस्मिन्दिवसे सङ्घडिः तस्मिन्नेव दिवसे, यद्वा-अन्यस्मिन् दिवसे गृहनायको भार्यादिना दापयति, यथा यदन्तर्गृहस्य यच्च बहिः, अनेन क्षेत्राच्छिन्नमुक्तं, तत् सर्वं समस्तम्, अनेन द्रव्याच्छिन्नमुक्तं सर्वदिनं सकलमपि दिन यावद. उपलक्षणमेतत् तेन कर्म्मरूपं मोदकादि प्रभूतान्यपि दिनानि यावदिति द्रष्टव्यम्, अनेन कालच्छिन्नमुक्ताम अच्छिन्नम्-अनवरतं देहि, भावाच्छिन्नं तु स्वयमभ्यूह्यं, तच्चैवं यदि तव रोचते यदिवा न रोचते तथाप्यवश्यं दातव्यमिति । सम्प्रति द्रव्यादिच्छिन्नमाह

Page #320

मूल-२५६
३२७
म. (२५६) देहि इममा सेससं अंतो बहिरगयं व एगयरं।
जाव अमुगत्तिवेला अमुगं वेलं च आरब्भ। वृ. इदं शाल्योदनादिकमुद्धरितं देहि मा 'शेष' कोद्रवकूरादि, अनेन द्रव्यच्छिन्नमुक्तं, तदपि च शाल्योदनादिकमन्तर्व्यवस्थितं बहिर्व्यवस्थितं वा एकतरंन शेषम्, अनेन क्षेत्रच्छिन्नमुक्तं, तथाऽमुकस्या वेलाया आरभ्ययावदमुकावेला, यथाप्रहरादारभ्ययावत्महरद्वयं तावदेहि, अनेन कालच्छिन्नमुभावच्छिन्नं तु स्वयमभ्यू तच्चैवं-यावत्तव रोचते तावद्देहि मा स्वरुचिमतिक्रम्यापि। मू. (२५७) दव्वाईछिन्नपि हु जइ भणई आरओऽविमा देह।
नो कप्पइ छिन्नपि हु अच्छिन्नकडं परिहरंति॥ वृ. इह यद् द्रव्यक्षेत्रादिभिः पृथग्निर्धारितं तदतिरिव्य शेषं समस्तमपि कल्पते, तस्य दानार्थ सङ्कल्पितत्वाभावात.केवलंद्रव्यादिच्छिन्नमपि-द्रव्यक्षेत्रादिभिपृथग्निर्धारितमपि हुः' निश्चितंयदिगृहस्वामी आरत एव-देयस्यवस्तुनो नियतादवधेरागपिभणति, यथा माइत ऊर्ध्वं कस्मायपि देहीति, यथाप्रहरद्वयं यावत्पूर्व किश्चिद्दातुं निरोपितं, ततो दानपरिणामाभावादगेव निषेधति-'मा इत ऊर्ध्वं दद्या दिति तदा तच्छिन्नमपिकल्पते,तस्यसम्प्रत्यामीयसत्ताकीकृतत्वात्,यत्पुनरच्छिन्नकृतमुच्छन्नम-अनिर्धारितंकृतंवत्तते तत्परिहरन्ति,अकल्प्यत्वात्, इत्थमेवभगवदाज्ञाविजृम्भणा,यदात्वच्छिन्नमपिपश्चाद्धानपरिणामाभावादगेवात्मार्थीकृतं भवति तदा तत्कल्पते। सम्प्रति सम्प्रदानविभागमधिकृत्य कल्प्याकल्प्यविधिमाहमू. (२५८) अमुगाणंति व दिनउ अमुकाणं मित्ति एत्थ उविभासा।
जत्थ जईण विसिट्टो निद्देसोतं परिहरंति॥ वृ.अमुकेभ्योदद्यात्माऽमुकेभ्यइत्येवंसम्प्रदानविशेषविषयेसङ्कल्पे कृतेविभाषाद्रष्टव्या,कदाचित्कल्पते कदाचिन्न, तत्र यदा कल्पते यदा च न तदाह-'जत्थे'त्यादि, यत्र देये वस्तुनि यतीनामप्यविशेषेण निर्देशो भवति, यथा ये केचन गृहस्था अगृहस्था वा भिक्षाचरा यदिवा ये केचित्पाखण्डिनो यद्वा ये केचन श्रमणास्तेभ्यो दातव्यमिति तत्परिहरन्ति, यत्र तु यतीनामेव विशेषेण निर्देशो यथा यतिभ्यो दातव्यमिति तत्परिहरन्त्येव नात्र कश्चित्सन्देह इति तत्पृथग्विशेषेण नोक्तं , यदि पुनर्गृहस्थेभ्य एव दीयतां, यदिवा चरकादिभ्य एव पाखण्डिडभ्यो नशेषेभ्यस्तदा कल्पते, अपि च । म. (२५९) । संदिस्संतं जो सुणड कप्पए तस्स सेसए ठवणा।
संकलिय साहणं वा करेंति असुए इमा मेरा॥ वृ. यन्नाद्याप्यौद्देशिकं जातं वर्तते केवलं तदानीमेवोद्दिशयमानं वर्तते, यथा इदं देहि मा शेषमित्यादि, तत्सन्दिश्यमानमअर्थिभ्योदानायवचनेनसङ्कल्प्यमानंयःसाधुःशृणोति तस्यतत्कल्पतेतदेव, दोषाभावात्, तदपिच उद्दिष्टादेशिकादिद्रष्टव्यं, नकृतं कर्मच,यत उक्तं मूलीकायाम् अत्रचार्यविधिः-संदिस्संतं जो सुणइ साहू उद्देसुद्देसेयं पडुच्च, न य कडकम्माई, तं कप्पए तदैव दोषाभावा"दिति । यस्तु सन्दिश्यमानं न श्रृणोतितस्यनकल्पते,कुतः? इत्याह-'ठवण'त्तिस्थापनादोषात्,सचनिर्गतःसन्नन्येभ्यःसाधुभ्योनिवेदयति, तथा चाह- 'सलिए'त्यादि अश्रुते' शेषसाधुभिरनाकर्णिते इयं पूर्वपुरुषाचीर्णा मर्यादा, यदत सङ्कलिकया एकः सङ्घाटकोऽन्यस्मै कथयति सोऽप्यन्यस्मायित्येवंरूपया 'साहणं' कथनं करोति. वाशब्दो यदि साधवो बहुप्रमाणास्तदैकस्यावस्थानमितिसूचनार्थः,ससर्वेभ्यो निवेदयति, यथामाऽस्मिन् गृहेवाजिषुः, अनेषणा वर्त्तत इति । एवमपि यैः सङ्घाटकैः कथमपि न ज्ञातं भवति तेषां परिज्ञानोपायमाह

Page #321

३१८
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं म. (२६०) मा एयं दहि इमं पुट्ट सिटुंमितं परिहरंति।
जं दिन्नं तं दिन्नं मा संपइ देहि गेण्हंति ॥ वृ. साधुनिमित्तं कुतोऽपि स्थानाद् भिक्षामाददती कयाचिन्निषिध्यते-मैतद्देहि, किन्त्विदं विवक्षितभाजनस्थं देहि तत एवं कृते निषेधिते साधुः पृच्छति-किमेतन्निषिध्यते? किंवा इदं दाप्यते? इति, ततः सा प्राह-इदमेव दानाय कल्पितं, नेदमिति।ततएवं शिष्टे' कथिते साधवस्तत्परिहरन्ति, यदिपुनर्यदत्तं तदत्तंमा शेष सम्प्रति दद्यादिति निषिध्यात्मार्थीकृतमाद्देशिकं भवति तदा तत्कल्पते इतिकृत्वा गृह्णन्ति, तदेवमुक्तमुद्दिष्टौद्देशिकं । सम्प्रति कृतौद्देशिकस्य सम्भवहेतून स्वरूपंच प्रतिपादयतिमू. (२६१) . रसभायणहेउंवा मा कुच्छिहिई सुहं व दाहामि।
दहिमाई आयत्तं करेइ कूरं कडं एयं॥ मू. (२६२) मा काहंति अवण्णं परिक्ट्टलियं व दिज्जइ सुहं तु।
वियडेन फाणिएण व निद्धेण समं तु वटुंति॥ वृ. 'रसेन' दध्यादिनारुद्धिमदंभाजनंतस्मादेतेनदध्यादिनायदुद्धरितंशाल्योदनादितत्करम्बीकृत्य रिक्त मिदंभाजनं करोमि येनान्य प्रयोजनमनेन क्रियते इति रसभाजनहेतोः, यद्वा-इदं दध्यादिनाऽमिश्रितं कोथिष्यति,नचकुथितंपाखण्ड्यादिभ्योदातुंशक्यते,यद्वा-दध्यादिसम्मिश्रमेकेनैवप्रयासेनसुखंदीयते, इत्यादिना कारणजातेन ‘दध्याद्ययत्तं' दध्यवदिसम्मिश्रंकरोति 'कूरम्' ओदनम्, एतत् कृतं ज्ञातव्यं, तथा यदि भिन्नभिन्नमोदकाशोकवादिचूर्णीर्दास्यामि ततो मे पाखण्ड्यादयः अवर्णम्' अश्लाघां करिष्यन्ति, यद्वा- परिकट्टलितम्' एकत्र पिण्डकृतं सुखेन दीयते, अन्यथा क्रमेण मोदकाशोकवादिचूर्णीः स्वस्वथानादानीयानीया दाने भूयान् गमनागमनप्रयासो भवति, अपान्तराले वा सा चूर्णिर्हस्तात् क्षरित्वा पतति, ततो 'विकटेन' मद्येन देशविशेषापेक्षमेतत्, यद्वा-‘फाणितेन' कक्कवादिना यद्वा स्निग्धेन' घृतादिनामोदकचूादिसमं वर्त्तयन्ति' पिण्डतयाबघ्नन्ति।अत्रद्वयोरपिगाथयोःपूर्वार्द्धाभ्यांसम्भवहेतव उक्ताः, उत्तराद्धाभ्या तुस्वरूपम्। सम्प्रति कमौदिशिकस्य सम्भवहेतून् स्वरूप. मू. (२६३) एमेव य कम्ममिऽवि उण्हवणे नवरि तत्थ नाणत्तं।
तावियविलीनएणं मोयगचुन्नीपुणक्करणं॥ वृ.यथाकृतस्यसम्भवःस्वरूपंचोक्तमएवंकर्मण्यपिद्रष्टव्यं नवरंतत्रकर्मणि उष्णापने' उष्णीकरणे 'नानात्वं' विशेषः, तथाहि-तापितविलीनेन' तापितेन विलीनेन च गुडादिना मोदकचूयाः पुनर्मोदकत्वेन करणं नान्यथा, तथा तुवांदिभक्त मपि रात्र्युषितं द्वितीयदिनेभूयः संस्कारापादनेन कर्मतया निष्पाद्यमानं नाग्निमन्तरण निष्पाद्यत तताऽवश्यं कर्मण्युष्णापने नानात्वम् । सम्प्रत्यत्रैव कल्प्याकल्प्यविधिमाहमू. (२६४) अमुगंति पुनो रद्धं दाहमकप्पं तमारआ कप्पं ।
. खेत्ते अंतो बार्हि काले सुइव्वं परेव्वं वा॥ वृ.भिक्षार्थप्रविष्टंसाधुंप्रतियदिगृहस्थोभणति-यथाऽन्यस्मिन्गृहेविहृत्यव्यावर्त्तमानेनत्वयाभूयोऽपि मदगृहसमादातितर्हितन्नकल्पते.कमंद्दिशिकत्वात्, आरात्' भूपःपाकारम्भादकिपुनःकल्य्य,दोषाभावात, तथा क्षेत्रेऽन्तर्बहिवां काले श्वस्तनं परतरदिनभवं वाऽकल्प्यमारतः, कल्प्यम, इयमत्र भावना-यद् गृहस्यातबहिर्वा मोदकचूादिकं मोदकादितयोपस्कारिष्यामि कालविवक्षायां यदद्य श्वः परतरे वा दिने भूयोऽपिपक्ष्यामि तत्तुभ्यं दास्यामीत्युक्तै तथैव चेत्कृत्वा ददाति ततो न कल्पते, भूयोऽपिपाकाद, आरत

Page #322

मूलं-२६४
३२०
स्त्वसंसक्तं कल्पते। तथा चाह. मू. (२६५) जंजह व कयंदाहं तं कप्पइ आरओ तहा अकयं।
कयपाकमनिट्टत्ति ठियपि जावत्तियं मोत्तुं । मू. (२६६) छक्काय निरनुकंपा जिनपवयणबाहिरा बहिफोडा, ___ एवं वयंति क्रोडा लुक्कविलुक्का जह कवोडा॥
[प्र.१] वृ.यत्सामान्यतोद्रव्यंयद्वा-यथाक्षेत्रनिर्धारणेनवाभूयोऽपिकृतंदास्यामीत्युक्ते तथैवकृतंचेद्ददाति न कल्पते, तथाऽकृतं तुभूयोऽपि पाकादारतः कल्पते. यत्तु निर्दारितक्षेत्रकालव्यतिरेकेण पच्यते तन्न दातुं सङ्कल्पितमिति कल्पते, यत्तु क्षेत्रकालनिर्धारणमविवक्षित्त्वैव सामान्यतो भूयोऽपि पक्त्वा दास्यामीति सङ्कल्पितंतदन्तर्बहिर्वाश्वस्तनेवानकल्पते।अथकम्मौद्देशिकंकृतपाकमात्मार्थीकृतमपियावदर्थिकमुक्त्वा शेषमनिष्टं नानुज्ञातंतीर्थकरगणधरैः.यावदार्थिकत्वात्मार्थीकृतंकल्पते। अथाऽऽधाकर्मिकम्मदिशिकयोः कः परस्परं प्रतिविशेषः?, उच्य यत् प्रथमत एव साध्वर्थं निष्पादितं तदाधाकर्म, यत् प्रथमतः सद्भूयोऽपि पाककरणेनसंस्क्रियते तत्कम्मदिशिकमिति।उक्त मौद्देशिकद्वारं, सम्प्रतिपूतिद्वारंवक्त व्यं पूतिचतुर्दा, नामपूतिःस्थापनापूतिर्द्रव्यपूतिर्भावपूतिच, तत्र नामस्थापने सुज्ञानत्वादनादृत्य द्रव्यभावपूतीमू. (२६७) पूईकम्मं दुविहं दव्वे भावे य होइ नायव्वं ।
दव्वंमि छगणधम्मिय भावंमि य बायरं सुहुमं॥ वृ. 'पूतिकर्म पूतीकरणंद्विधा,तद्यथा-'द्रव्ये' द्रव्यविषयं भावे भावविषयं, तत्रद्रव्ये छगणधार्मिकः' गोमयोपलक्षितो धार्मिको दृष्टान्तः। भावविषयं पुनधिा-बादरं सूक्ष्मं च, इह यद् द्रव्यस्य पूतिकरणं तद् द्रव्यपूतिः, येन पुनर्द्रव्येण भावस्य पूतिकरणं तद् द्रव्यमप्युपचारात भावपूतिः, ततो वक्ष्यमाणमुपकरणादि भावपूतित्वेनाभिधीयमानं न विरुध्यते। तत्र प्रथमतो द्रव्यपूतिलक्षणमाहमू. (२६८) गंधाइगुणसमिद्धं जं दव्वं असुइगंधदव्वजुयं। .
पइत्ति परिहरिज्जइतंजाणस दव्वपूइत्ति॥ वृ.इहयत्पूर्वस्वरूपतो गन्धादिगुणाविशिष्टं सुरभिगन्धादिगुणविशिष्टमपि,अपिरत्रसामर्थ्याद्गम्यते पश्चादशुचिगन्धद्रव्ययुक्तं सत् पूतिरिति परिह्रियते तद्रव्यं जानीहि द्रव्यपूतिरिति। मू. (२६९) गोट्ठिनिउत्तो धम्मी सहाए आसन्नगोट्ठिभत्ताए।
समियसुरवल्लमीसं अजिन्न सन्ना महिसिपोहो॥ म. (२७०) संजायलित्तभत्ते गोद्विगगंधोत्ति वल्लवणिआयो।
उक्खणिय अन्न छगणन लिंपनं दव्वपूई उ॥ ७. समिल्ल नामपरं. तत्र बहिरूद्यान सभाकलितंदवकुलिकायां माणिभद्रा नाम यक्षः, अन्यदा चतस्मिन पुर शीतलकाभिधमशिवमुपतस्थ, ततः कश्चित्तस्य यक्षस्यापयाचितकमिष्टं यद्यस्मादशिवाद्वयं निस्तरामस्ततस्तवैकवर्षमष्टम्यादिषूद्यापनिकांकरिष्यामः, ततोनिस्तीर्णाःकथमपितस्मादशिवात्,जातश्चतेषांचेतसि चमत्कारोयथानूनमयंसप्रातिहार्योयथइति, ततोदेवशर्माभिधोभाटकप्रदानेनपूजाकारकोबभणे, यथावर्षमेकं यावदष्टम्यादिषुप्रातरेवयक्षसमांगामयेनोपलिम्पः,येनतत्रपवित्रीभूतायांवयमागत्योद्यापनिकांकुर्मः, तथैवतेन प्रतिपन्नः, ततः कदाचिदद्योद्यापनिका भवष्यितीतिकृत्वा सभोपलेपनार्थमनुद्गत एव सूर्ये सक्यापि कुटम्बिनो गोपाटके छगणग्रहणाय प्रविवेश, तत्र चकेनापि कर्मकरेण रात्रौ मण्डकवल्लसुराद्यभ्यवहारतो जाताजीर्णेन

Page #323

३२०
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं पश्चिमरात्रीभागे तस्मिन्नेव गोपाटके क्वचित्प्रदेशी दुर्गन्धमजीर्णं पुरीषं व्युदसर्जितस्य चोपरि कथमपि महिषी समागत्य छगणपोहं मुक्तवती, ततस्तेन स्थगितंतदजीर्णं पुरीषं देवशर्मणानज्ञातमिति देवशर्मातंछगणपोहं सकलमपि तथैव गृहीत्वा तेन सभामुपलिप्तवान्, उद्यापनिकाकारिणश्च जना नानाविधमोदनादिक भोजनमानीय याव भोजनार्थं तत्रोपविशन्ति तावत्तेषामतीव दुरभिगन्धः समायातः, ततः पृष्टो देवशर्मा, यथा कुतोऽयमशुचिगन्धः, समायाति ? इति, तेनोक्तं न जा ततस्तैः सम्यक् परिभावयद्भिरुपलेपनामध्ये वल्लाद्यवयवा ददृशिरे दुरागन्धश्च नितिः, ततो जजे यदुपलेपनमध्ये पुरीष-मवतिष्ठते इति, ततः सर्वं भोजनमशुचीतिकृत्वा परित्यक्त्म्, उपलेपनं च समूलमुत्खातम्, अन्येन च गोमयेन सभोपलेपि भोजनादिकं चानयत् पक्त्वा भुक्तमिति। सूत्रं सुगम, नवरं 'धर्मी' धार्मिकः, ‘समिय'त्ति मण्डका 'सञ्जा' पुरीषम्, अत्र यदपलेपनं यच्च तत्र न्यस्तंभोजनादिकं तत्सर्वं द्रव्यपूतिः।। उक्ताद्रव्यपूतिः, अथभावपूतिमाह___ मू. (२७१) उग्गमकोडिअवयवमित्तेणवि मीसियं सुसद्धंपि।
सुद्धपि कुणइ चरणं पूइंतंभावओ पूई॥ वृ. 'उद्गमस्य' उद्गमदोषजालस्ययाकोटयोऽस्त्रयःविभागा आधाकादिरूपाभेदा इत्यर्थः, ताथ द्विधा विशोधयोऽविशोधयश्च, तत्रेहाविशोधयो ग्राह्याः, तासामविशोधिरूपणामुद्गमकोटी-नामवयवमात्रेणापिमिश्रितमशनादिकंस्वख्तः सुशुद्धमपि उद्गमादिदोषरहितमपिसत्यद्भुज्यमानंचरणं 'शुद्धमपि' निरतिचारमपि पूर्ति करोति, तदशनादिकंभावपूतिः। 'उग्गमकोडी' इत्युक्तं, ततस्ता उद्गमकोटीःमू. (२७२) आहाकम्मुदेसिय मीसंतह बायराय पाहुडिया।
पूई अज्झोयरओ उग्गमकोडी भवे एसा।। वृ.आधाकर्मसकलंतथाऔद्देशिकंयावदर्थिकमुक्त्वाशेषंकदिशिकं मिक्षं'पाखण्डिसाधुभिश्रजातं बादराचप्राभृतिका पूतिः'भावपूतिःअध्यवपूरकश्चोत्तरभेदद्वयात्मकः, एषाभवतिउद्गमकोटिरविशोधिकोटिरूपा, तदेवं भावपूर्ति स्वरूपत उपदर्य सम्प्रति भेदत आह. .. मू. (२७३) . बायर सुहुमं भावे उपूइयं सुहुममुवरि वोच्छामि।
उवगरण भत्तपाने दुविहं पुन बायरं पूई॥ वृ. 'भावे' भावविषया पूतिर्द्विधा, तद्यथा-बादरा सूक्ष्मा च, सूत्रे च नपुंसकनिर्देशः प्राकृतत्वात्, तत्र सूक्ष्मांभावपूतिमुपरिवक्ष्ये, बादरापुनधिा ,तद्यथा उपकरणे' उपकरणविषया भक्त पाने भक्त पानविषया, तत्र भक्त पानपूर्ति सामान्यतो व्याचिख्यासुराह___ मू. (२७४) चुल्लुक्खलिया डोए दव्वीछूढे यमीसगंपूई।
डाए लोणे हिंगू संकामण फोडणे धूमे। वृ. 'चुल्ली' प्रतीता, 'उखा' स्थाली ‘डोयः' बृहदारुहस्तकः, महांचट्टक इत्यर्थः, ‘दवी' लीयान दारुहहस्तकः, एतानिचसण्यिाधाकादिरूपाणि द्रष्टव्यानि, सर्वत्रापिचतृतीयार्थे सप्तमी, ततोऽयमर्थःएतैःसम्मिश्रंशुद्धमपियदशनादितत्पूतिः, तत्रचुल्लधुरवाभ्यांमिश्रिताभ्यांकृत्वारन्घनेनयद्वातत्रस्थापनेन, तथा डायं' शाकंलक्षणं हिङ्गुचप्रतीतम्, एतराधाकर्मिकः सम्मिश्रपूतिः, तथा संक्रामणस्फोटनधूमः' इति, .. तत्र संक्रामणम-आधाकर्मभक्तादिखरण्टिते स्थाल्यादौ शुद्धस्याशनादेः पचनं मोचनं वा, यद्वा दारुहस्तेनाधाकर्मणाऽन्यत्रस्थाल्यांसञ्चारणं,स्फोटनम्-आधाकर्मणाराजिकादिनासंस्कारकरणंधूमःहिङ्ग्वादिसत्को वघारः॥ एनामेव गाथां व्याचिख्यासुःप्रथमत् उपकरणशब्दं व्याख्यानयति

Page #324

मूलं-२७५
३२१
मू. (२७५) ... सिझंतस्सुवयारं दिजंतस्स व करेइ जं दव्वं।
तं उवकरणं चुल्ली उक्खा दम्ची यडोयाई॥ वृ. यच्चुल्ल्यादिकं सिद्ध्यतोऽन्नस्य, यद्वा यद्दव्यादिकं दीयमानद्य भक्त स्योपकारं करोति तच्चुल्लयादिकं दादिकं च ‘उपकरणम्' इत्युच्यते, उपक्रियते अनेनेत्युपकरणमितिव्युत्पत्तेःच। तत्र चुल्लयुखयोः स्थितमशनादिकमाश्रित्य कल्प्याकल्प्यविधिमाहमू. (२७६) चुल्नुक्खा कम्माई आइमभंगेसुतीसुवि अकप्पं ।
पडिकुटुं तत्थंत्थं अन्नत्थगयं अणुन्नायं॥ वृ.इह चुल्लयुखे कदाचिद्वे अप्याधाकर्मिक आधाकर्मिककर्दमसम्मिश्रेवा भवेतां, कदाचिदेकतरा काचित्, तत्र चभङ्गाश्चत्वारः, तद्यथा-चुल्ली आधाकर्मिकी उखा च ? चुल्ली आधाकर्मिकी नोखा २ उखा आधाकर्मिकीनचुल्ली ३नोखाआधाकर्मिकीनापिचुल्ली ४।तत्रादिमेषुत्रिप्वपिभङ्गेषुरन्धनणेनावस्थानमात्रेणवास्थितमकल्प्यं प्रतिदोषात।अकल्प्यस्यापितस्यविषयविभागेनकल्प्यतामकल्प्यतांचाह-तत्र' चुल्ल्यादौरन्धनेनान्यतोवाऽऽनीयस्थापनेनस्थितंसत् प्रतिक्रुष्टं' निराकृतम्, अन्यत्रगतंपुनस्तदेवानुज्ञातं तीर्थकरादिभिः, इयमनभावना-यदितत्रराद्धमथवाऽन्यतःसमानीयस्थापितंततोयदितदेवान्यत्रस्नयोगेन नीरतं भवति न साध्वर्थं तर्हि कल्पते । तदेवं चुल्लयुखास्थितस्य कल्प्याकल्प्यविधिमुपदर्य सम्प्रति चुल्लयाधुपकरणानांपूतिभावं दिदर्शयिषुः 'चुल्लुक्खलिया डोए' इति पूर्वोक्त गाथावयवं व्याख्यानयतिमू. (२७७) कम्मियकद्दममिस्सा चुल्ली उक्खाय फड्डगजुयाउ।
उवगरणपूइमेयंडोए दंडे व एगयरे॥ वृ. आधाकर्मिकन कईमेन या मिश्रा, किमुक्तं भवति ?-कियता शुद्धेन कियता चाधाकर्मिकण या निष्पादिता चुल्ली उखा च सा आधाकर्मिककर्दममिश्रा, कथम् ? इति, आह-‘फड्डगजुया उ'त्ति अत्र हेतौ प्रथमाततोऽयमर्थः-यतःफड्डगेन-आधार्मिकनकर्दमसूचकेनयुताततआधार्मिककर्दममिश्रा,साइत्थंभूता उपकरणपूतिः, तथा डोए' इति देशे समुदायशब्दोपचारात डोय इत्युक्ते डोयस्याग्रभागो गृह्यते, तस्मिन् यद्वादण्डे एकतरस्मिन्नाधाकर्मणिसदारुहस्तकःपूतिर्भवति, एवमनयादिशाअन्यस्याप्युपकरणस्थपूतित्वं भावनीयं, तत्र चुल्लयुखाविषये षल्प्याकल्प्यविधिरनन्तरमेवोक्तो दारुहस्तके चाधाकर्मणि पूतिरूपे वा स्वयोगेन स्थाल्या बहिष्कृते स्थाल्यां स्थितमशनादि कल्पते, न त तेन सम्मिश्रमिति। मू. (२७८) दव्वीछूढेत्तिजं वृत्तं, कम्मदवाएँ जं दए।
कम्मं घट्टिय सुद्धं तु, घट्टए हारपूइयं ॥ वृ.दव्वाछूट' इतियतपयागुक्तं,तस्यायमर्थः कर्मदव्यां आधाकर्मिकदायतशुद्धमप्यशनादिकं घट्टयित्वा ददाति तद 'आहारपूतिः' भक्त पुतिः । सा चद्दी स्थाल्याः सकाशान्निष्काशिता तर्हि स्थाल्याः सत्कं कल्पते, यद्वा मा भूदाधाकर्मिकी दवी, केवलं शुद्धयाऽपि दया यदि पूर्वामाधाकर्मिक घट्टयित्वा' चालयित्वा पवादाधाकर्मावयवखरण्टितया यदपरं शुद्धमपि भक्तादिकं घट्टयति घट्टयित्वा च ददाति तदप्याहारपूतिः । अस्यां च दव्या स्थाल्या निष्काशितायामपि पाचात्यं स्थालीभक्तं न कल्पते, आधाकर्मवयवमिश्रिततत्वात । 'डाए' इत्याधुत्तरार्द्ध व्याचिख्यासुराहमू. (२७९) अत्तट्ठिय आयाणे डायं लोणं च कम्म हिंगुंवा।
तंभत्तपानपूई फाडण अन्नं व जं छुहइ॥ 1261211

Page #325

રૂ૨
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं मू. (२८०) संकामेउं कम्मं सिद्धं जं किंचि तत्थ छूढं वा।
अंगारधूमि थाली वेसण हेट्ठा मुनीहि थूमो॥ वृ.आत्मार्थम् आदाने'तक्रादिपाकारम्भकरणरूपेसतियदाधाकर्मिकं डाय' शाकंयदिवालवणंयद्वा हिगुःअन्यद्वास्फोटनंराजिकाजीरकादितत्तकादिकंतेनसम्मिश्रंभक्त पानपूतिः, एतेन डाए' लोणेहिंगू फोडणं' इति व्याख्यातं । तथा यस्यां स्थाल्या राद्धमाधाकर्म तदन्यत्र संक्रमय्य-प्रतिक्षिप्य तस्यामेव स्थाल्यामकृतकल्पत्रयायांयदात्मार्थसिद्धंकिञ्चित्यद्वातत्रप्रक्षिप्तंतदपिभक्त पानपूतिः अनेन संकमणं'ति व्याख्यातं,तथा अङ्गारेषु' निर्द्धमाग्निरूपेषु'वेसने वेसनग्रहणमुपलक्षणंतेनवेसनहिङ्गुजीरकादीप्रक्षिप्तेसति योधूम उच्छलतिसवेसनाङ्गारधूमइतिज्ञातव्यं,पूर्वागाथायां धूमइत्यस्यपदस्यायमर्थोभावनीयइत्यर्थः । वेसनशब्दस्सयचव्यस्तःसम्बन्धआर्षत्वात्,अङ्गारादीनांचमध्येएकंद्वेत्रीणिवाऽऽधाकुर्मकाणिद्रष्टव्यानि, अनेन च धूमेन या व्याप्ता स्थाली तक्रादिकं वा तदपि पूतिः। उक्ता बादरपूतिः? अथ सूक्ष्मपृतिमाहमू. (२८१) इंघनघूमेगंधेअवयवमाईहिं सुहमपूई ट।
· सुंदरमेयंपूईचोयगभणिएगुरूभणड्।। वृ.अत्रैकारद्वयस्यछन्दोऽर्थत्वादादिशब्दस्यव्यत्ययान्मकारस्यचालाक्षणिकत्वादोवंनिर्देशोद्रष्टव्यः'इन्धनधूमगन्धाद्यवयवैः' इति, इन्धनग्रहणं चोपलक्षणं, ततोऽङ्गारा अपि गृह्यन्ते, आदिशब्देन च बाष्पपरिग्रहः, ततोऽयमर्थः इन्धनाङ्गारावयवधूमगन्धबाष्पैराधाकर्मसम्बन्धिभिःसम्मिश्रंयत्शुद्धमशनादिकं तत्सूक्ष्म-पूतिः।एषाचकिलसूक्ष्मपूतिर्नआगमेनिषिध्यते,ततचोदकआह-सुन्दरं' युक्त मेनांप्रतिवर्जयितुं, तत्किंनागमेनिषिध्यते?,एवंपरेणोक्ते गुरुर्भणतिमू. (२८२) ... इंधनधूमेगंधेअवयवमाई न पूइयं होइ।
जेसिं तु एस पूई सोही नवि विज्जए तेसिं॥ वृ. अत्रापि पदयोजना प्रागिव, ततोऽयमर्थः-इन्धनाङ्गारावययवधूमगन्धबाष्पैराधाकर्मसम्बन्धिभिर्मिश्रं पूतिर्न भवति, येषां तु मतेन पूतिर्भवति तेषां मतेन साधोःशुद्धिः सर्वथा न विद्यते । एतदेव भावयतिमू. (२८३) इंघनअगनीअवयव धूमो बप्फो य अन्नगंधोय।
सव्वं फुसंति लोयं भन्नइ सव्वं तओ पूई॥ वृ.इन्धनान्यवयवाःसूक्ष्मायेधूमेनसहादृश्यमानागच्छन्ति,तथाधूमोबाष्पोऽन्नगन्धश्च एतेसर्वेऽपि प्रसरन्तःकिलसकलमपिलोकंस्पृशन्ति,तत्पुद्गलानांसकलमपिलोकयावद्गमनअसम्भवात.ततस्तवाभिप्रायेण सर्वमपि पूतिरापद्यते, तथा च सति साधाः कथं शुद्धिः? अत्र परः प्रागुक्त विराधं दर्शयन स्वपक्ष समर्थयतिमू. (२८४) ननु सुहृमपूझ्यस्सा पुबुदिट्ठस्सऽसंभवो एवं ।
इंधनघुमाईहिं तम्हा पइत्ति सिद्धमिण॥ वृ.ननुयदीन्धनाःयवयवादिभिःपूतिर्नभवेत्, एवंसतितर्हिपूर्वोद्दिष्टस्य भावंमिउबायरंसुहुमं' इत्येवमुक्तस्य सूक्ष्मपूतेरसम्भवःप्राप्नोति, अन्यस्य सूक्ष्मपूतेरभावात्, तस्मात्सिद्धमिदं यदुत इन्धनधूमादिभिः सम्मिश्रं पूतिः सूक्ष्मपूतिरिति। अत्र गुरुराह
चायग इंघनमाईहिं चउहिंदी सुहुमपूइयं होइ। पन्नवणामित्तमियं परिहरणा नत्थि एयस्स॥

Page #326

मूलं- २८५
वृ. ‘हेचोदक!’प्रेरक! ‘इन्धनादिभिः' इन्धनाग्न्यवयवधूमबाष्पगन्धैश्रतुर्भिरपि स्पृष्टंसूक्ष्मपूतिर्भवति, नात्र कचिद्विवादः, एनामेव च सूक्ष्मपूतिमाधिकृत्य पयागुक्तं 'भावंमि उ बायरं सुहुमं' इति, केवलमिदं सूक्ष्मपूतित्वेन भणनंप्रज्ञापनामात्रं, परिहरणंपुनस्तस्याः- सूक्ष्मपूतेर्नास्ति, अशक्यत्वात्॥ एतदेव प्रपञ्चयतिम. (२८६) सज्झमसज्यं कज्नं सज्झं साहिज्जए न उ असज्झं ॥ अस साइकिलिस्सइ न तं च साहेई ॥
वृ. इह द्विविधं कार्यंसाध्यमसाध्यं च शक्यमशक्यं चेत्यर्थः, तत्र साध्यं साध्यते न त्वसाध्यं, यस्त्वसाध्यं युष्मादृशः असाधयति स नियमात् क्लिश्यते, न च तत्कार्यं साधयति, अविद्यमानोपायत्वात्, एषोऽपि चानन्तरोक्तःसूक्ष्मपूतिशरंशक्यपरिहारः, ततो नपरिहियते । सम्प्रतिपरो 'बायरंसुहुमं' तिसमर्थयमानोऽपरं सूक्ष्मपूर्ति तस्य परिहरणं च शक्यं प्रतिपादयतिमू. (२८७)
३२३
आहाकम्मियभायमपप्फोडण काय अकयए कप्पे | गहियं तु सुहुमपूई धोवणमाईहिं परिहरणा ॥
वृ. यत्र भोजने गृहीतमाधाकर्म्म तस्मिन् भाजने आधाकर्म्मपरित्यागानन्तरं 'प्रस्फोटनं कृत्वा' हस्तेनास्फालनादिना सर्वानप्याधाकर्म्मवयवानंपसार्य अकृत 'कल्पे' कलत्रये यद् गृहीतं तत्सूक्ष्मपूतिर्भवति, कतिपयोद्धरितसूक्ष्माधाकर्मावयवमिश्रणसम्भवात्, तस्य च सूक्षमपूतेः परिहरणं धावनादभिः किमुक्तं भवति ? पात्रस्याधाकर्मिकपरित्यागानन्तरं कल्पयत्रधावनेन प्रक्षालनं क्रियते तर्हि सूक्ष्मपूतिर्न भवति, तत एवं सूक्ष्मपूतेः परिहरणमपि घटते, तस्मादिदमेव सूक्ष्मपूतिस्वरूपमुच्यतामिति भावः, तदेतदयुक्तं, . यत इयं बादरपूतिरेव, तथाहि-गृहीतोऽस्ति तस्याधाकर्मणः सत्कैः स्थूलैः सिक्थाद्यवयवैः । तन्मिश्रं सत्कथं स सूक्ष्मपूतिः । किञ्चमू. (२८८)
धोयंपि निरावयवं न होइ आहच्च कम्मगहणंमि । नय अव्वा उ गुणा भन्नई सुद्धी कओ एवं ? ।।
वृ. कदाचित् 'कर्मग्रहणे' आधाकर्मिकग्रहणे सति तत्परित्यागानन्तरं पश्चात् 'धौतमपि' प्रक्षालितमपि पात्रं सर्वथा न निरवयवं भवति, पचादपि गन्धस्योपलभ्यमानत्वात्, अथ गन्ध एव केवल उपलभ्यते न तु तदवयवः कचिदस्तीति ब्रूषे, ततआह-नच 'अद्रव्याः' द्रव्यरहिताः‘गुणाः’गन्धादयः सम्भवन्ति, ततो गन्धोपलम्भादवश्यं तत्र धौतेऽपि केचन सूक्ष्मा अवयवा द्रष्टव्याः, ततो भण्यते- 'एवमपि' अपिरत्र सामर्थ्याद्गम्यते भवत्परिकल्पितप्रकारेणापि कुतः सूक्ष्मपूतेः 'शुद्धिः' परिहारो ?, नैव कथञ्चन इति भावः तस्मात्पूर्वोक्त एव सूक्ष्मपूतिः, तस्य च प्रज्ञापनामात्रं, न तु परिहरणं कर्त्तुं शक्यमिति स्थितं । ननु यदि स परमार्थतः सूक्ष्मपूतिस्ततस्तस्यापरिहारनियमादंशुद्धिः प्राप्नोति, सांऽपिचसूक्ष्मपूतिः सकललोकव्यापीष्यते, गन्धादिपुद्गलानां क्रमण सकललोकव्यापनसम्भवात्, ततो यदा तदा वा क्वाप्याधाकर्म्मसम्भवे सर्वेषामपि साधूनामशुद्धिः प्राप्नोतीति, नैष दोषी, गन्धादिपुद्गलानां चरणभ्रंशापादनसामर्थ्यायोगात्, न चैतदनुपपन्नं, लोकेऽपि तथा दर्शनात्, तथाहि
मू. (२८९)
लोएवि असुगंधा विपरिणया दूरओ न दूसंति ।
नय मारंति परिनया दूरगयाओ अवि विसावयवा ।।

वृ. लोकेऽपि 'अशुचिगन्धाः' अशुचिसत्का गन्धपुद्गला दूरत आगता विपरिणताः सन्तः ‘परिणताः ' पर्यायान्तरमापन्ना मारयन्ति, तथेहाप्याधाकर्मणः सम्बन्धिनो गन्धादिपुद्गला दूरतः समागच्छन्तो

Page #327

३२४
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं विपरिणता न चरणप्राणान् विनाशयितुमीशाः, नाप्याधाकर्मसंस्पर्शलक्षणं दोषं जनयन्तीति । तदेवमिन्धनाद्यवयवापेक्षयायःसूक्ष्मपूतिस्तमपरिहार्यप्रतिपाद्यसम्प्रतिशेषद्रव्यपूर्तिपरिहार्यप्रतिपादयति. म. (२९०) सेसेहि उदव्वेहिं जावइयं फुसइंतत्तियं पूई।
लेवेहिं तिहि उपई कप्पइ कप्पे कएतिगुणे॥ वृ. शेषः' इन्धनाद्यवयवव्यतिरिक्तैः शाकलवणादिभिर्यावत्स्थाल्यादिपरिमितं द्रव्यं स्पृष्टं भवति तावत्प्रमाणपूतिः, तथात्रिभिलेषैः पूतिः, इयमत्रभावना-स्थाल्यांकिलाधाकर्मराद्धं, ततस्तस्याअपनीतम्, अपनीतेचतस्मिन्यापाश्चात्याखरण्टिःसाएको लेपः, ततस्तस्यामेवस्थाल्यामकृतकल्पत्रयायांशुद्धंराद्धं पूतिः, एवंवारद्वयमन्यदपिराद्धंपूतिः, चतुर्थेतुवारेराद्धंनपूतिः, अथात्मयोगेनयदिगृहस्था तस्याःस्थाल्याः निःशेषावयवापगमाय कल्पयत्रं ददाति तर्हि का वार्ता?, तत आह-कल्पते तस्यां स्थाल्यां शुद्धमशनादि राळं, यदि कल्पे' प्रक्षालने त्रिगुणे' त्रिसङ्ये कृते सति राध्यन शेषकालम। एतदेव भावयति__मू. (२९१) इंधनमाई मोत्तुं चउरा संसाणि होति दव्वाई।
तेसिंपुन परिमाणं तयप्पमाणाउ आरब्भ। वृ.इन्धनावयवाटीनि चत्वारि पूर्वोक्तानिमुक्त्वाशेषाणि द्रव्याणि' अशनादीनिपूतिकरणप्रवणानि ज्ञातव्यानि, तेषां च शुद्धाशनादिपूतिकरणविषये परिमाणं त्वक्प्रमाणादारभ्य द्रष्टव्यम्, इयमत्र भावना. तण्डुलादीनामाधाकर्मणां गन्धादिचतुष्टयं परिहृत्य शेषं त्वगवयवमात्रमप्यादौ कृत्वा यद्वर्त्तते तेन स्पृष्टं शुद्धमप्यशनादि पूतिर्भवतीति। सम्प्रति दातृगृहं साधुपानं चाश्रित्य पूतिविषयं कल्प्याकल्प्यविधिमाहमू. (२९२) पढमदिवसंमि कम्मं तिन्नि उदिवसानि पूइयं होइ।
पूईसुतिसुन कप्पइ कप्पइ तइओ जया कप्पो॥ वृ. इह यस्मिन् दिने यत्र गृहे कृतमाधाकर्मतत्र तस्मिन् दिने 'कर्म' आधाकर्मव्यक्तमेतत्,शेषाणितु त्रीणिदिनानिपूतिर्भवति,तद्गृहपूतिदोषवद्भवतीत्यर्थः,तत्रच पूतिषु' पूतिदोषवत्सुत्रिषुदिनेषुआधाकर्मदिने चसर्वसङ्ख्यया चत्वारि दिनानियावन्न कल्पते, साधुपात्रेचपूतिभूते तदाशुद्धमशनादिग्रहीतुंकल्पते यदा तृतीयः कल्पो दत्तो भवति, नशेषकालं. पूतिदोषसम्भवात। मू. (२९३) समणकडाहाकम्मं समणाणंज कडेण मीसंतु।
आहार उवहि वसही सव्वं तं पूइयं होइ।. . वृ. श्रमणानामर्थाय कृतमाहारोपधिवसत्यादिकं यत तत्सर्वमाधाकर्म, यत्पुनः श्रमणानामर्थाय कृतेनाधाकर्मणा मिश्रमाहारादि तत्सर्वं पूतिर्भवति। सम्प्रति परिज्ञानोपायमाह___मू. (२९४) सङ्कस्स थेवदिवससुसंखडी सि संघभत्तं वा।
पुन्छित्तु निउणपुच्छं संलावाआ वऽगारीणं ॥ वृ.इहप्रथमतआगतेनश्राद्धगृहेतथाविधंकिमपिसङ्ख्यादिचिह्नमुपलभ्यपूतिदोषसंशयभावे श्राद्धस्य पार्थे उपलक्षणमेतत् श्राविकादेश्च पार्थे निपुणपृच्छं प्रष्टव्यं? यथा-युष्माकं गृहे 'स्तोकदिवसेषु' स्तोकदिवसमध्ये,प्रभूतदिवसातिक्रमणपूतिदोषोनसम्भवतीतिस्तोकदिवसग्रहणं, सङ्घडिः वीवाहादिप्रकरणरूपा सङ्घभक्तं वा दत्तमासीत् ?, सङ्खड्यां वा साधुनिमित्तं किमपि कृतं आभवत् ?, ततस्तदिनादाग दिनत्रयं पूतिरितिकृत्वापरिहर्त्तव्यं, चतुर्थादिषुतुदिनेषुपरिग्राह्यम्, अथवाक्वापिप्रश्नमन्तरेणाप्यगारिणीनांसंलापात पूतिरपूतिर्वेति ज्ञातव्यं, ता हि अपृष्टा एवान्यमुद्दिश्य कथयन्ति, यथाऽस्माकं श्वः परतरे वा दिने सङ्घभक्तं

Page #328

३२५
मूलं-२९४ दत्तमासीत्, यद्रा-सङ्घडिः सङ्घड्यां च कृतं साधय प्रभूतमशनादिकमिति, तत एवं तासां संलापानाकर्ण्य प्रत्यपूती ज्ञात्वा परिहारग्रहणे कार्ये, उक्तं पतिद्वारं। सम्प्रति मिश्रजातद्वारमाह- मू. (२९५) मीसज्जायं जावंतियं पासंडिसाहुमीसंच।
सहसंतरंन कप्पइ कप्पइ कप्पे कर तिगुणे॥ वृ.मिश्रजातंत्रिधा.तद्यथा-यावदर्थिकंपारखण्डिमिश्रंसाधुमिश्रंच,तत्रयावन्तःकेचनगृहस्थाअगृहस्था वाभिक्षाचराःसमागमिष्यन्तितेषामपिभविष्यतिकुटुम्बेचेतिबुझ्यासामान्येनभिक्षाचरयोग्यंकुटुम्बयोग्यं चैकत्रमिलितंयत्पच्यतेतद्यावदर्थिकंमिश्रजातं यत्तु केवलपाखण्डियोग्यमात्मयोग्यंचैकत्रपच्यतेतत्पाखण्डिमिश्रं । यत्पुनः के वलसाधुयोग्यमात्मयोग्यं चैकत्र पच्यते तत्साधुमिश्रं । श्रमणानां पाखण्डिष्वन्तर्भावविवक्षणात् श्रमणमिश्रं पृथग्रोक्तम् । एतच्च मिश्रजातं 'सहस्रान्तरमपि' सहस्रान्तरे गतमपि-येन तत्कृतं तेनान्यस्मै यावत्सहस्रतमाय दत्तं, ततोऽपि परं यदि साधवे ददाति तथापि न कल्पते। भाजनशुन्द्री विधिमाह-येनभाजनेनतन्मिभंगृहीतंतस्मिनभाजनेमिश्रपरित्यागान्तरं कल्पे प्रक्षालनेत्रिगुणे कृतेऽन्यत् शुद्धं ग्रहीतुंकल्पते, नान्यथा। मू. (२९६) दुग्गासेतं समइच्छिउंव अदाणसीसए जत्ता।
सड्डी बहुभिक्खयरे मीसज्जायं करे कोई॥ वृ.दुःखेनग्रासोयत्रतदुग्रासं-दुर्भिक्षतस्मिन् भिक्षाचरसत्त्वानुकम्पया,यद्वातदुभिक्षसमतिक्रान्तः कचिबुभुक्षाकाटमहत्परिज्ञाययदिवा अध्वशीर्षक कान्तारादिनिर्गमरूपेप्रवेशरूपेखिन्नभिक्षाचरानुकम्पया यद्वा यात्रायां' तीर्थयात्रादिरूपे उत्सवविशेषेदानश्रद्धया कोऽपि श्रद्धी' श्रद्धावान्बहू भिक्षाचरानुपलभ्य 'मिश्रजातं' पूर्वोक्त शब्दार्थंकरोति। सम्प्रति यावदर्थिकस्य मिश्रजातस्य परिज्ञानोपायमाहमू. (२९७) जावंतट्टा सिद्धं नेयं तं देह कामियं जइणं ।
बहसु व अपहप्पते भणाइ अन्नंपिरंधेह॥ वृ.काचित् किमपि साधवे ददती कयाचित्प्रतिषिध्यते नेदं दीयमानं यावदर्थ सिद्धं-यावन्तःकेचनापि भिक्षाचराः समागमिष्यन्ति तेषामर्थाय सिद्धं, किन्तु विवक्षितं, तस्मात्तद्देहि यतिभ्यःकामितं यावद्गृह्णन्ति तावत्प्रमाणं,यद्वाप्रचुरेषुभिक्षाचरेषुसमागच्छत्सुअग्रेतनप्रमाणेराध्यमाने अप्रभवति' अपूर्यमाणेगृहनायको भणति-नैतावताराद्वेनसरिष्यतिततोऽन्यदप्यधिकंप्रक्षिप्य राध्नुहि. एवं श्रुते यावदर्थिकं मिश्रंपरिज्ञायते, ज्ञात्वा च परिहर्त्तव्यमिति। सम्प्रति पाखण्डिमिश्रसाधुमिश्रे प्रतिपादयतिमू. (२९८) अत्तट्टा रंधते पासंडीणंपि बिझ्यओ भणइ।
निग्गंथट्टा तइओ अत्तट्ठाए विरंधते॥ - वृ. आत्मार्थ कुटुम्बार्थगृहिण्या राध्यमान पच्यमानेगृहनायकायावदर्थिकमिश्रप्रवर्तकगृहनायकापक्षयादितीया भणति, यथापाखण्डिनामप्यर्थायाधिकंप्रक्षिप।तथाऽऽत्मार्थमेवराध्यमानतृतीयागृहनायका ब्रूते, यथा-निर्ग्रन्थानामर्थायाधिकं प्रक्षिपेति । तत एवं श्रुते पाखण्डिमिश्रसाधुमिश्रयोरपि परिज्ञानं भवति। सम्प्रति यदुक्त मतत मिश्रजातं पुरुषसहस्त्रान्तरगतमपि न कल्पत इति, तदृष्टान्तेन भावयतिमू. (२९९) विसघाइय पिसियासी मरइ तमन्नोवि खाइडं मरइ।
इय पारंपरमरणे अनुमरइ सहस्ससो जाव॥ वृ.इहकोऽपिवेधकेनविषेणघातितः तस्यपिशितंयोऽश्नातिसोऽपिम्रियते,तस्यापिमांसंयोभक्षयति

Page #329

३२६
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं सोऽपि म्रियते, एवं परम्परया मरणे तावद् ‘अनु' पाश्चात्यः पाश्चात्यो म्रियते, यावत्ते म्रियमाणाः सङ्ख्यया सहस्रशो भवन्ति । इत्थं सहस्रवेधकस्य विषस्य प्रभावः यत्सहस्रान्तरगतमपिमारयतीतिभावः। म. (३००) एवं मीसज्जायं चरणप्पं हणइ साहु सुविसुद्धं ।
___तम्हातं नो कप्पइपुरिससहस्संतरगयंपि॥ वृ. 'एवं' सहस्रवेधकविषमिव यावदर्थिकपाखण्डिसाधुविषयं मिश्रजातमप्येकेनान्यस्मै दत्तं तेनाप्यन्यस्मायित्वयंपरम्परयापुरुषसहस्त्रान्तरगतमपिसाधोःसुविशुद्धंचरणात्मनहन्ति,तस्मान्नकल्पते साधूनां सहस्रान्तरगतमपि मिश्री सम्प्रति साधुविषयं विधिमाहमू. (३०१) निच्छोडिए करीसेन वावि उवट्टिए तओ कप्पा।
सुक्कावित्ता गिण्हइ अन्न चउत्थे असुक्केऽवि॥ वृ. मिश्रे कथमपि गृहीते पश्चात्तास्मिंस्त्यक्ते सति भाजने निच्छोटिते' अङ्गुल्यादिना निखयवे कृते यद्वा करीषेन' शुष्कगोमयरूपेण उद्धर्तित पश्चात् त्रयः कल्पा दीयन्ते, तत आतपे तद् भाजनं शोषयित्वा पश्चात्तास्मिन्नव्यते-शुद्धं गृह्णाति, नान्यथा, पूतिदोषसम्भवात्, अन्ये तु सूरयः प्राहुः चतुर्थे कल्पे दत्ते सति अशुष्केऽपि, गृह्णन्ति, नास्ति कश्चिद्दोषः, अयंचप्रक्षालनविधिः सर्वत्राप्यशोधिकोटिग्रहणे वेदितव्यःमू. (३०२) सठाणपरट्ठाणे दुविहं ठवियं तु होइ नायव्वं ।
खीराइपरंपरए हत्थगय घरंतरं जाव॥ वृ. स्थापितं साधुनिमित्तं घृतभक्तादि, तच्च द्विधा, तद्यथा-स्वस्थाने परस्थाने च, तत्र स्वस्थानं चुल्ल्यवचुल्ल्यादि,परस्थानंछब्बकादि,एकैकंद्विधा-अनन्तरंपरम्परंच,तत्रयस्यसाधुनिमित्तंस्थापितस्य सतो विकारान्तरं न भविष्यति यथा घृतादेस्तदनन्तरस्थापितं । क्षीरादिकं तु परम्परके परम्परास्थापितं, तथाहि-क्षीरं स्थापितं सद्दधिभवति, तद्दधिभूत्वा नवनीतं, नवनीतंभूत्वा घृतं, ततो यदैव साधुनिमित्त क्षीरं घृत्वाघृतीकृत्यददातितदातत्क्षीरंपरम्परास्थापितंभवति,एवमन्यदपीक्षुरसादिकंद्रष्टव्यं,तथापञ्जित स्थिते गृहत्रये उपयोगावकाशसम्भवे सति हस्तगतासु तिसृषु भिक्षास्वेकः साधुरेका भिक्षां सम्यगुपयोगेन परिभावयन् गृह्णाति, द्वितीयस्तुद्वयोर्गृहयोर्हस्तगतेद्वेभिक्षेपरिभावयति, ततोगृहत्रयात्परतो यावद्गृहान्तरं नभवतितावन्नतस्यस्थापनादोषः, गृहान्तरेतुसाधुनिमित्तंहस्तगताभिक्षास्थापना,तत्रोपयोगासम्भवात् । मू. (३०३) चुल्ली अवचुल्लो वा ठाणसठाणं तुभायणं पिढरे।
सट्ठाणट्ठाणंमि यभायणठाणे य चउभंगा॥ वृ.द्विविधंस्थानं,तद्यथा-स्थानस्वस्थानभाजनस्वस्थानंच,तत्रस्थानरूपंस्वस्थानचुल्लीअवचुल्लो वा, चुल्लया अव-पश्चादवचुल्लो. राजदन्तादित्वादवशब्दस्य पूर्वनिपाताऽदन्तताच, तत्र 'चुल्नी प्रतीता, ‘अवचुल्नः' अवल्हकः एतयोथस्थितंसद्भक्तं पच्यते, ततएतास्थानरूपंस्वस्थानं,भाजनरपंतुस्वस्थानं 'पिठरं स्थाली, तत्र स्थानस्वस्थानेभाजनस्वस्थानचचत्त्वारो भङ्गाः, तद्यथाचुल्लयां स्थापितं पिठरे च?, चुल्ल्यांस्थापितंनपिठरेछब्बकादौस्थापितत्वात् २,नचुल्ल्यांकिन्तुपिठरे, तच्च चुल्ल्यवचुल्लाभ्यामन्यत्र प्रदेशान्तरेस्थापितंद्रष्टव्यं ३.नचुल्ल्यांनपिठरे चुल्ल्यवचुल्लाभ्यामन्यत्रछब्बकादौस्थापितमित्यर्थः४ । मू. (३०४) छब्बगवारगमाई होइ परट्ठाणमो वऽनेगविहं।
सट्टाणे पिढरे छब्बगेय एमेव दरे य॥ वृ.छब्बकवारकादिकमनेकविषंभाजनंपरस्थानभवतिद्रष्टव्यं,तत्र छब्बकं पटलिकादिरूपं, 'वारकः'

Page #330

मूलं-३०४
३२७ लधुर्घटः, आदिशब्दात्पाकभाजनवर्जचुल्ल्यवचुल्लवर्जशेषसकलभाजनपरिग्रहः, अत्रापि स्वस्थानपरस्थानापेक्षया चतुर्भङ्गी, तद्यथा-स्वस्थान स्वस्थाने, स्वस्थाने परस्थाने, परस्थाने स्वस्थाने, परस्थाने परस्थाने।एनामेवचतुर्भङ्गीदर्शयति-'सट्ठाण' इत्यादि.अत्र सहाणेपिढरेछब्बगेय' इत्यनेनभङ्गद्वयंसूचितं, स्वस्थानस्यपिठरछब्बकाभ्यांप्रत्येकमभिसम्बन्धात,तद्यथा-स्वस्थानेचुल्ल्यादौपिठरेच,तथास्वस्थाने चुल्ल्यादौ छब्बके च परस्थाने, ‘एमेव दूरे यत्ति इह दूरं चुल्ल्यवचुल्लाभ्यामन्यत्प्रदेशान्तरं, तत्रापि पदपेक्षयाऽपि एवमेव भङ्गद्वयं द्रष्टव्यं, यद्यथा-भाजनपे स्वस्थाने पिठरे परस्थानेऽन्यत्र प्रदेशान्तरे, तथा परस्थानेऽन्यत्र प्रदेशान्तरे परस्थाने छब्बगादाविति सर्वसङ्ख्यया चत्वारो भङ्गाः। तदेवं मूलगाथायाः सट्टाणेत्यादिपूर्वार्द्ध व्याख्यातम् । अथ खीराइपरंपरए' इति व्याचिख्यासुराहमू. (३०५) एक्केवं तं विहं अनंतरपरंपरे य नायव्वं ।
अविकारिकयं दव्वंतं चेव अनंतरं होइ। वृ. तत्साधुनिमित्तं स्थापितमकैकं स्वस्थानगतं परस्थानगतं च द्विविधं ज्ञातव्यं, तद्यथा-'अनन्तर' अन्तराभावे, विकाररूपव्यवधानाभावे इत्यर्थः, ‘परम्परके विकारपरम्परायामित्यर्थः, तत्र यत् का स्वयोगेनाविकारिभूयोऽसम्भविविकारं घतगडादि कृतं न हि तस्यभूयोऽपि विकारःसम्भवति तत्स्गधुनिमित्तं स्थापितमनन्तरम्-अनन्तरस्थापितं, उपलक्षणमेतत्,तेनक्षीरादिकमपियस्मिन्दिनेसाधुनिमित्तंस्थापितं यदितस्मिन्नेव दिने ददाति तर्हि तदपि दध्यादिरूपं विकारान्तरमनापद्यमानमनन्तरस्थापितंद्रष्टव्यं, तदेवतु क्षीरं साधुनिमित्तं घृतं सद्दध्यादिरूपतया परिकर्यमाणं परम्परास्थापितं भवति, एवमिक्षुरसादिकमपि तस्मिन्नेव दिनेस्थापितंदीयमानमनन्तरस्थापितं कक्कबादिरूपतयातुपरिकर्म्यमाणंपरम्परास्थापितमिति । मू. (३०६) अच्छुक्खीराईयं विगारि अविगारि घयगुलाईयं।
परियावज्जणदोसा ओदनंदहिमाइयं वावि॥ वृ. इक्षुक्षीरादिकं विकारि तस्य कक्कबादिदध्यादिविकारसम्भवात. घतगुडादिक त्वधिकारि तस्य भूयोऽपिविकारासम्भवात,तथा ओदनदध्यादिकमपि करम्बादिरल्पविकारि,कुतइत्याह-पर्यापादनदोषात्, करम्बादिकहिध्रियमाणंनियमातपर्यापद्यते-कोथमायातीत्यर्थः, ततस्तदपिविकारिद्रव्यातदेवं विकारीतराणि द्रव्याण्यमिहितानि, सम्प्रति क्षीरादिकं परम्परास्थापितं भावयतिमू. (३०७) उभट्ठपरिन्नायं अन्नं लन्द्रं पओयणे घेत्थी।
रिणमीया व अगारी दहित्ति दाहं सुए ठवणा।। मू. (३०८) , नवनीय मंथतिक्कं व जाव अत्तट्ठिया व गिण्हंति।
देसृणा जाव घयं कुसणंपि य जत्तियं कालं ।। वृ. अब्भट्ट'त्ति केनापि साधुना कस्याश्चिदगारिण्याः सकाश क्षीरमभ्यर्थितं. ततस्तया प्रतिज्ञातं. क्षणान्तरे दास्यामि, साधुना चान्यत्रान्यत् क्षीरं लब्धं, ततः पूर्वमभ्यर्थितयाऽगारिण्या दुग्धसम्प्राप्ता सत्यां साधुप्रतिप्रत्यपादि-गृहाणभगवन्निदंदग्धमिति, साधुनाचोक्तं लब्धमन्यत्रमयादग्धं,ततोयदिभूयोऽपि प्रयोजनं भविष्यति तर्हि घा'गृहीष्यामि, एवमुक्ते साऽगारिणी ऋणभीतव स्वयं नोपबुभुजे. किन्त्ववं चिन्तयामास- श्वः कल्ये दधि कृत्वा दास्यामीति, तत एवं चिन्तयित्वा स्थापयति. ततो द्वितीयदिने दधि जातं तदपि साधुना न गृहीतं, ततो नवनीतं तक्रं च जातं, नवनीतमपि घृतं कृतं, इह क्षीरादिकं सकलमपि स्थापनादोषदुष्टत्वात साधूनां न कल्पते. यद्वा क्षीरादिकं यावन्नवनीतं मस्तु तक्रं वा तावदेतानि

Page #331

पिण्डनिर्युक्तिः- मूलसूत्रं सर्वाण्यप्यात्मार्थीकृतानि मा गृह्णीयात् साधुः कुटुम्बे भविष्यतीत्येवमात्मसत्ताकीकृतानि साधवो गृह्णन्ति । घृतंत्वात्मार्थीकृतमपितेजःकायाऽऽरम्भादाधाकर्मेतिन कल्पते, घृतं च स्थापितं सत् तावद्घटते यावद्देशोना पूर्वकोटी, तथाहि पूर्वकोट्यायुषा केनापि साधुना वर्षाष्टकप्रमाणेनकस्याश्चित्पूर्वकोट्यायुषोऽगारिण्याः पार्श्वे घृतंययाचे, तयोक्तं - क्षणान्तरे दास्यामि, साधुना चान्यत्रघृतं लब्धं, ततः सा ऋणभीतेव तावद्वृतं घृतवती यावत् साधोरायुः, ततो मृते साधौ तदन्यत्रोषयुक्त मिति नास्ति स्थापना, इह वर्षाष्टकस्याधः पूर्वकोटेरुपरि च चारित्रं न भवति, चारित्रिणं चाधिकृत्य स्थापनादोषः, ततो देशोना पूर्वकोटीत्युक्तम् । एवं गुडादेरप्यविनाशिनो द्रव्यस्य यथायोगंस्थापनाकालपरिमाणं द्रष्टव्यं । 'कुसुणियंपि त्तिकुसुणितमपिकरम्बादिरूपतया कृतमपि यावन्तं कालमविनाशि तावत्कालं तस्य स्थापना द्रष्टव्या, परतस्तु कुथितत्वादुज्झते वे भावः । तदेवं क्षीरादिकं परम्परास्थापितमुक्तं ।
मू. (३०९)
रस कक्क पिंडगुला मच्छंडिय खंडसक्कराणं च । होइ परंपरठवणा अन्नत्थ व जुज्जए जत्थ ॥
वृ . इह केनापि साधुना किमपि प्रयोजनमुद्दिश्य कोऽपीक्षुरसं याचितः, स च प्रतिज्ञातवान् -क्षणान्तरे दास्यामि, साधुनाचान्यत्रेक्षुरसोलैब्धः, पूर्वमस्यर्थितश्चक्रणभीतइवतमिक्षुरसं कक्कबंकरोतियावत् शर्करेति एषांचेक्षुरसकक्कबादीनामुत्तरोत्तरपिण्डगुल्पादिपर्यायापादनपुरस्सरंध्रियमाणानां स्थापनापरम्परास्थापना, एवमन्यत्रापि द्रव्यान्तरे यत्रैवं परम्परया स्थापना घटते तत्र परम्परास्थापना द्रष्टव्या । यावच्च स्थापितस्य नाधाकर्मसम्भवस्तावदात्मार्थीकृतं कल्पते, कृतपाकारम्भं तु न कल्पते ।
मू. (३१० )
भिक्खागाही एत्थ कुणइ बिइओ उ दोसु उवओगं ।
तेन परं उक्खित्ता पाहुडिया होइ ठवणा उ ॥
वृ. भिक्षाग्राही एकत्रोपयोगं करोति, द्वितीयस्तु द्वयगृहयोः, तत्र त्रिषु गृहेषपयोगसम्भवे स्थापनादोषो न भवति, गृहत्रयात्परं साध्वर्थमुत्पाटिता भिक्षा प्राभृतिका स्थापना भवति ।। उक्तं स्थापनाद्वारं । मू. (३११) पाहुडियावि हु दुविहा बायर सुंहुमा य होड़ नायव्वा । ओस्सक्कमणमुस्सक्कण कब्बट्टीए समोसरणे ॥
वृ. द्विविधा प्राभृतिका, तद्यथा - बादरा सूक्ष्मा च, एकैकापि द्विधा, तद्यथा- अवष्वष्कणेनोत्ष्वष्कणेन च. सूते चात्र विभक्ति लोप आर्षत्वात. तत्र 'अवष्वष्कणं' स्वयोगप्रवृत्तनियतकालावधेर्वाक्करणम 'उत्ष्वष्कणं’परतःकरणं.तत्रबादरप्राभृतिकाविषयमाह-'कब्बट्टीएसमोसरणं' इहसमयपरिभाषया कब्बड्डीलध्वी दारिका भण्यते तस्याः सत्कस्य, उपलक्षणमेतत्, पुत्रादेव सत्कस्य वीवाहस्यावष्वष्कणमुत्ष्वष्कणं वा 'समवसरणे' साधुसमुदायविषये, इयमत्र भावना- साधुसमुदायं यथाविहारक्रममायातं दृष्ट्वा कोऽपि श्रावकचिन्तयति, यथा-ज्योतिर्विदापदिष्टे विवाहदिने यदि विवाहः क्रियते ततोऽवर्गिव सुविहितजनां विहारक्रमेण गमिष्यति ततो न किमपि मदीयं विवाहसम्भवं मोदकादिकं तण्डुलधावनादि वोपकरिष्यते, तत एवं चिन्तयित्वाऽर्वाग् विवाहं करोति, यदिवा भूयान् सुविहितजनो विहारक्रमेण गमिष्यति ततो न किमपि मदीयं विवाहसम्भवं मोदकादिकं तण्डुलधावनादि वोपकरिष्यते, तत एवं चिन्तयित्वाऽवग विवाहं करोति, यदिवा भूयान् सुविहितजनो यथाविहारक्रमागच्छन् श्रुयते वीवाहश्च तदागमनादर्वाक् ततो न किमपि तेषां मदीयमुपकरिष्यतीति, तत एवं विचिन्त्य परतो वीवाहं करोति, इदं च विवाहस्वावष्वष्कणमुत्ष्वष्कणं वा कृत्वा यदुपरिस्क्रयते भक्तादि सा बादरा प्राभृतिका । सम्प्रत्यपसर्पणरूपां सूक्ष्मप्राभृतिकां

३२८

Page #332

मूलं - ३.१२
है
मू. (३१२)
[भा. २६]
मू. (३१३)
[भा. २७]
कन्तामि ताव पलूं तो ते देहामि पुत्त ! मा रोव । तं जड़ सुणेइ साहू न गच्छए तत्थ आरंभो ॥ अन्न उट्टिया वा तुब्भवि देमित्ति किंपि परिहरति । किह दानि न उट्टिहिसी ? साहुपभावेण लब्भामो ॥ वृ. काचित्कर्त्तनं कुर्वती भोजनं याचमानं बालकं प्रति वदति - कृणन्मि तावदिदं 'पेलूं' रूतपूणिकां, कृणन्मीति 'कृदुपवेष्टने' इत्यस्य रौधादिकस्य प्रयोगः, ततः पश्चात् 'ते' तुभ्यं दास्यामीति मा रोदी:, अत्रान्तरे च साधुरागतो यदि शृणोति तर्हि तत्र गृहे न गच्छति, न तत्र भिक्षां गृह्णातीत्यर्थः, माभूत्साधुनिमित्त आरम्भ बालकभोजनदानतदनन्तरहस्तधावनादिरूपः, सा हि साध्वर्थमुत्थिता सती बालकस्यापि भोजनं ददाति, ततो हस्तधावनादिनाऽप्कायादिकंचविनाशयति, इहरूतपूणिकाकर्त्तनसमाप्त्यनन्तरंदातव्यतया बालकाय "प्रतिज्ञाते भोजनेसाधुनिमित्तमर्वागुत्थानेनयदवगिव बालस्य भोजनदानं तदवसर्पणम, अथवा गृहस्थाकर्त्तनं कुर्वतीभोजनंयाचमानंपुत्र प्रतिवदति- 'अन्यार्थम' अन्येन प्रयोजनेनोत्थितासती' तवापि ' तुभ्यमपिकिमपि खादिमादिदास्यामि, अत्रान्तरे च साधुरागत एवं श्रुतं परिहरति, अथवा तथाभूतगृहस्थावचनानाकर्णनेऽपि साधौ समागते बालको जननीं वदति - कथमिदानी नोत्थास्यसि ?, समागतो ननु साधुस्ततोऽवश्यमुत्थातव्यं त्वया, तथा च सति साधुप्रभावेण वयमपि लप्स्यामहे, तत एवं बालकवचनं श्रुत्वा तथा दीयमानं परिहरति, माभूदवसर्पणरूपसूक्ष्मप्राभृतिकादोषः । सम्प्रत्युत्सर्पणरूपां सूक्ष्मप्राभृतिकां गाथाद्वयेनाहमा ताव झंख पुत्तय ! परिवाडीए इहेहि सो साहू । एयस्स उट्टिया ते दाहं सोउं विवज्नेइ ॥
मू. (३१४)
मू. (३१५)
( अहवा) अंगुलियाए घेत्तुं कडुड़ कप्पट्टओ घरं जत्तो ।
किंति कहिए न गच्छइ पाहुडिया एस सुहुमा उ ॥
वृ. इह काचिद्गृहस्था भोजनं याचमानं पुत्रं प्रतिपादयति-हे पुत्रक! मा तावज्झष वारं वारं जल्प, इह परिपाट्या साधुरागमिष्यति ततस्तस्यार्थमुत्थिता सती 'ते' तुभ्यं दास्यामि, अत्रान्तरे च साधुरागत इदं वचः श्रुत्वा विवर्जयति, मा भूदुत्सर्पणरूपसूक्ष्मप्राभृतिकादोषः, अत्रार्वाग् विषक्षितस्य भोजनदासस्य साधुभिक्षादानेन समं परतःकरणमुत्सर्पणम्, अथवाप्राक्त ने जनन्योक्ते बालकेन श्रुते सतिस ' कप्पट्टओ' बालकस्तं साधुमङ्गुल्या गृहीत्वा यतो निजगृहं ततः समाकर्षति, ततः साधुस्तं बालकं पृच्छति- यथा किं मामाकर्षसि ?, ततः स यथावस्थितं कथयति, बालकत्वेन ऋजुत्वात, ततः कथिते तत्र न गच्छति. मा भूदुत्सर्पणरूपसूक्ष्मप्राभृतिकादोषसम्पर्कः, एषा सर्वाऽप्यनन्तरोक्ता सूक्ष्मप्राभृतिका ।
मू. (३१६)
पुत्तस्स विवाहदिन ओसरणे अइच्छिएं मुणिय सड्डी । आसक्कंतोसरणं संखडिपाहेणगदवट्टा ॥
वृ. पुत्रस्य, उपलक्षणमेतत् पुत्रिकादेथ, विवाहदिनं ज्योतिर्विदा 'अवसरणं' साधुसमुदाये यथाविहारक्रममतिक्रान्तेऽन्यत्र गते सत्युपदिश्यमानं श्रुत्वा श्रद्धी विवाहमवष्वष्कते, अर्वाग्दिनं दृष्ट्वा विवाह करोति, किमर्थम् ?, इत्याह- समवसरणे षष्टीसप्तम्योरर्थं प्रत्यभेदात्समवसरणस्य-साधुसमुदायस्य विवाहरूपायां सङ्ख्यां प्रहेणकं- मोदकादिद्रवं- तण्डुलघावनादि तदर्थं तद्दानार्थं, भावना च प्रथमगाथायामेव कृता ॥ उत्सर्पणरूपां बादरप्राभृतिकामाह
मू. (३१७/१)
अप्पत्तंमि य ठवियं ओसरणे होहिडत्ति उस्सकणं ।

399

Page #333

पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्रं ' वृ. स्थापितं विवाहदिनं किलाप्राप्ते-यथाविहारक्रममनागते अवसरणे' साधुसमुदायरूपे भविष्यति, ततोनकिमपिमदीयंविवाहसत्कंसाधूनामुपकरिष्यतीतिकृत्वाविवाहस्योत्सर्पणंकरोति,साधुसमागमकाल एव करोतीत्यर्थः । उक्ता बादरा प्राभृतिका। सम्प्रति द्विविधाया अप्यवसप्र्पणोत्सर्पणरूपायाः कर्तारं
मू. (३१७/२) तंपागडमियरं वा करेइ उज्जू अनुज्जू वा।
वृ. ताम्' अवष्वष्कणोत्वष्कणरूपां द्विविधामपि ऋजुः प्रकटं करोति, सकलजननिवेदनेन करोति, अनजुरितरत-प्रच्छन्नं, यथा न कोऽपि जानातीति भावः, तत्र यदि प्रकटं करोति तर्हि तां जनपरम्परात एव ज्ञात्वा परिहरन्ति, अथाप्रकटं तर्हि निपुणंशोधयित्वा वर्जयन्ति, निपुणशोधनेऽपि यदि कथमपिन परिज्ञानं भवति तदा न कश्चिद्दोषः, परिणामस्य शुद्धत्त्वात् ॥ अथ किमर्थं बादरमवष्वष्कणादिकं करोति?, तदाह__मू. (३१८) मंगलहेउं पुन्नट्टया व ओसक्कियं दुहा पगयं।
. उस्सक्कियंपि किंति य पढे सिटे विवज्जति॥ वृ. प्रकृतं' विवाहादिकं द्विधा' द्वाभ्यां प्रकाराभ्यामवष्वष्कितं भवति, तद्यथा-'मङ्गलहेतोः' वीवाहे गृहस्थसाधुचरणैः स्पर्शनं तेभ्यो दानंचमङ्गलायेतिकृत्वा, यद्वा-पुण्यार्थम्, एवमुत्ष्वष्कितमपि द्विधा, ततो निपुगपृच्छं किमिदम् ? इति पृष्टे गृहस्थेन च यथावस्थिते कथिते तद्वीवाहसत्कं परिहरन्ति, मा भूद्बादर. प्राभृतिकादोषानुषङ्ग इति। ये तुन परिहरन्ति तेषां दोषमाहमू. (३१९) पाहुडिभत्तंभुंजइ नपडिक्कमए अ तस्स ठाणस्स।
एमेव अडइ बोडो लुक्कविलुक्को जह कवोडो॥ वृ. यः प्राभृतिकाभक्तं भुङ्क्ते न च तस्मात् प्राभृतिकापरिभोगरूपात स्थानात्प्रतिक्रामति स बोड:' मुण्ड एवमेव-निप्फलमटति यथा लुश्चितविलुश्चितकपोतः। उक्तं प्राभृतिकाद्वारम, अथ प्रादृष्करणद्वारं. मू. (३२०) लोयविरलुत्तमंगंतवोकिसं जल्लखउरियसरीरं।
जुगमेत्तंतरदिलुि अतुरियचवलं संगिहमित॥ मू. (३२१) दट्टणय अनगारं सड्डी संवेगमागया काइ।
विपुलन्नपाण घेत्तूण निग्गया निग्गओ सोऽवि॥ मू. (३२२) नीयवारंमि वरे न सुज्झई एसणत्तिकाऊणं ।
नीहंमिए अगारी अच्छइ विलिया व गहिएणं॥ मू. (३२३) चरणकरणालसंमि य अन्नंमि य आगए गहिय पुच्छा।
__ इहलोगं परलोगं कहेइ चइडं इमं लोगं॥ मू. (३२४) नीयदुवारंमि घर भिक्खं निच्छंति एसणासमिया ।
जं पुच्छसि मज्झ कहं कप्पइ लिंगावजीवीऽहं ।। मू. (३२५) साहुगुणेसणकहणं आउट्टा तंमि तिप्पइ तहेव।
__ कुक्कुडि चरंति एए वयं तु चिन्नव्वया बीओ॥ वृ.काचित् श्राविका अनगारं' साधुमेकाकिविहारिणंलोचविरलोत्तमाङ्गम.अवोत्तमाङ्गशब्देनात्तमाङ्गस्था केशाउच्यन्ते,ततोऽयमर्थः-लोचेनविरलोत्तमाङ्गेकशंतपःकृशंमलकलुषितशरीरंयुगमात्रान्तरन्यस्तदृष्टिम् अत्वरितमचपलं स्वगृहमागच्छन्तं दृष्ट्वा संवेगमागता, ततो गृहमध्ये विपुलं भक्तं पानं च गृहीत्वा गृहमध्याद्विर्निर्गता, सोऽपिचसाधुनींचद्वारेऽस्मिनगृहेनशुध्यतिममैषणेतिकृत्वाततःस्थानाद्विनिर्जगाम,

Page #334

मूलं - ३२५
3
निर्गते च तस्मिन् गृहीतेन भक्त पानेन सञ्जातविप्रियेवावतिष्ठते, अवान्तरे चरणकरणालसोऽन्यस्तस्मिन् गृहे साधुर्भिक्षार्थमागतः, ततस्तस्मै सा भिक्षा तया दत्ता, गृहीतायां च भिक्षायां स साधुः पृष्टः- यथा भगवन् ! इदानीमेव साधुरीदृशस्तादृशो वाऽत्र समागतः परं तेन भिक्षा न गृहीता, त्वया गृहीबा, तत्र किं कारणं ?, ततः स ऐहलौकिकं भिक्षालाभमात्रादिकं पारलोकिकं धर्मं यथाक्रमल्यगुणं बहुगुणं च विचिन्त्येमं लोकं - लोकात् लभ्यं भिक्षामात्रादिकं परित्यज्योक्त वान् यथा नीचद्वारे गृहे साधव एषणासमितिसमिता भिक्षां नेच्छन्ति, तत्रान्धकारभावात् एषणाशुद्ध्यभावात्, सोऽपि च भगवान् साधुरेषणासमितस्ततो न गृहीतवानिति, यद्यप्युक्तं किं कारणं त्वया गृहीता? इति, तत्राहं लिङ्गमात्रोपजीवी, न साधुगुणयुक्तः, ततः साधूनां गुणानेषणां च यथाऽगमं कथितवान्, ततः सा स्वचेतसि चिन्तयामास-अहो ! जगति निजदोषप्रकटनं परगुणात्कीर्त्तनं चातिदुष्करं, तदप्येतेन कृतमिति तस्मिन्नतिशयेन भक्तिं कृतवती, विपुलं च भक्त पानं 'तिप्पड़' इति तेपते क्षरति ददाति स्मेति भावार्थः गते च तस्मिन्नन्यः कोऽप्यगणितदीर्घसंसारपरिभ्रमणभयो निर्द्धर्मा साधुराजगाम, सोऽपि भिक्षां दत्त्वा यथैव पृष्टः, ततः स पापीयानुक्त वान् एते इत्थंभूताः 'कुक्कट्या' मायया चरन्ति, ततस्त्दीयचित्तावर्जनार्थं तेनमातृस्थानतो नभिक्षागृहीता; यावता नतत्र कथिदोषः, ईदृशानि चमातृस्थानबहुलानिव्रतान्यस्माभिरपि पूर्वं चीर्णानि, परमिदानीं चिन्तितं किं मातृस्थानकरणेनेतिनमायां कुर्मः ?, ततः सा चिन्तितवती- अहो ! अयं निर्द्धर्मा महापापीयान् यस्तादृशमपि साधुं निन्दतीति विसर्जितः ॥ इत्थंभूता च भक्ति परवशगा साधुदानाय प्रादुष्करणमपि कुर्यादिति प्रादुष्करणसम्भवः । पाओकरणं दुविहं पागडकरणं पगासकारणं च ।
मू. (३२६)
मू. (३२७)
पागड संकामण कुड्डदारपाए य छिन्ने व ॥ पवे जोई न कप्पड़ पगासणा सुविहियाणं । अत्तट्टि अपरिभुत्तं कप्पइ कप्पं अकाऊणं ।।
-तत्र
वृ. प्रादुष्करणं द्विधा, तद्यथा प्रकटकरणं प्रकाशकरणं च, तत्र प्रकटकरणम्' अन्धकारादपसार्य बहिः प्रकाशे स्थापनं, 'प्रकाशकरणं' स्थानस्थितस्यैव भित्तिरन्ध्रकरणादिना प्रकटीकरणम्, एतदेवाह प्रकटकरणमन्धकारादन्यत्रसङ्क्रामणेनप्रकाशकरणं, 'कुड्डदारपाए' इत्यादि, अत्र सर्वत्रापितृतीयार्थे सप्तमी, कुड्यस्यद्वारपातेन-रन्ध्रकरणेन, यदिवाकुड्येनमूलत एवछिन्नेनयेन कुड्यन कुड्यैकदेशेनवाऽन्धकारमासीत् तेन मूलत एवापनीतेनेत्यर्थः, चशब्दादन्यस्य द्वारस्य करणेन चेत्यादिपरिग्रहः, तथा 'रत्नेन' पद्मरागादिना 'प्रदीपेन' प्रतीतेन 'ज्योतिषा' ज्वलता वैश्वानरेण तत्रैवं प्रकाशना सुविहितानां न कल्पते, किमुक्तं भवति ? - प्रकाशकरणेन प्रकटकरणेन च यद्दीयते भक्तादि तत्संयतानां न कल्पते, तत्रैवापवादमाह - 'अत्तट्टित्ति आत्मार्थीकृतं तदपि कल्पते, नवरं ज्योतिः प्रदीपो वर्जयेत. ताभ्यां प्रकाशितमात्मार्थीकृतमपि न कल्पते, तेजस्कायदीप्तिसंस्पर्शनात् साधुपात्रमाश्रित्यविधिमाह - इह सहसाकारादिना प्रादुष्करणदोषाघ्रातं कथमपि भक्तं पानंवा गृहीतं ततस्तद् अपरिभुक्त म् उपलक्षणमेतद् अर्द्धमुक्तमपि परिस्थाप्योद्धरितसिक्थुलेपादिना खरण्टितेऽपि तस्मिन् पात्रे 'कल्प' जलप्रक्षालनरूपमकृत्वाप्यन्यत् शुद्धं ग्रहीतुं कल्पते ।
मू. (३२८)
संचारिमा य चुल्ली बहिं व चुल्ली पुरा कया तेसिं ।
तहि रंधति कयाई उवही पूई य पाओ य ॥
वृ. इह त्रिधा चुल्ली, तद्यथा - एका सञ्चारिमा या गृहाभ्यन्तरवर्त्तिन्यपि बहिरानेतुं शक्यते, चशब्दात्साऽप्याधाकर्मिकी द्रष्टव्या. द्वितीया बहिरेव तेषां साधूनां निमित्तं चुल्ली पुरा कृता आसीत्, चशब्दात्तदानीं

३३१

Page #335

३३२
पिण्डनिर्युक्तिः- मूलसूत्रं
वासाधुनिमित्तं बहिश्रुल्लीकृता वेदितव्या, साचतृतीया । ततो यदिकदाचितत्र सिसृणां चुल्लीनामन्यतमस्यां गृहस्था राध्यन्ति ततो द्वौ दोषौ, तद्यथा - उपकरणपूतिः प्रादुष्करणं च, यदा च चुल्ल्याः पृथक्कृतं तद्देयं वस्तु तदा प्रादुष्करणरूप एवैकाः केवलो दोषः, पूतिदोषस्तूत्तीर्णः, यदा चुल्ल्योऽपि शुद्धास्तदापि प्रादुष्करणरूप एवैको दोषः । यदर्थं प्रादुष्करणं गृहस्था कृतवती तं भिक्षायै गृहमागच्छन्तं दृष्ट्वा यदृजुत्वेन भाषते तदाहमू. (३२९) नेच्छह तमिसंमि तओ बाहिरचुल्लीऍ साहु सिद्धण्णे । इय सोउं परिहर पुढे सिद्रुमिवि तहेव ॥
वृ. हे साधो ! त्वं 'तमिस्त्रे' अन्धकारे भिक्षां नेच्छसि ततो बहिश्चुल्ल्यां सिद्धं पक्कम् 'अन्न' मिति अस्माभिर्भक्त मिति श्रुत्वा तया दीयमानं परिहरति, प्रादुष्करणदोषदुष्टत्वात्, तथा प्रादुष्करणशङ्कायां किमर्थमयमाहारोऽद्य गृहस्थ बहिस्तात्पक्वः ?, इत्येवं पृष्टेतयाऋजुतयायथावस्थिते कथिते तथैव परिहरति, एतेनाद्यगाथायां 'संकामण' इत्यवयवो व्याख्यातः । नन्वयं सङ्क्रामणकृत आहारः केनापि प्रकारेणकल्पते ? किं वा न ? इति, उच्यते, आत्मार्थीकृतः कल्पते, कथमस्यात्मार्थीकरणसम्भव ? इति चेदत आहमू. (३३०) मच्छिम्मा अंत बाहि पवायं पगासमासन्नं ।
अत्तट्टियहणं पागडकरणे विभासेयं ॥
वृ. साध्वर्थं पूर्वं बहिश्रुल्ल्यादिकृत्वा काचिदेवं चिन्तयति-गृहस्यान्तर्मक्षिकाघर्मश्च, उपलक्षणमेतत्, तेनान्धकारं दूरं च पाकस्थानाद्भोजनस्थानमित्यादिपरिग्रहः, बहिश्रप्रवातंतेनमक्षिकादयो न भवन्ति, तथा प्रकाशमासन्नं च पाकस्थानाद्भोजनस्थानं, ततो वयमत्रैवात्मनिमित्तमपि सदैव पक्ष्याम इत्येवमात्मार्थीकृते ग्रहणं, कल्पते इति भावः । इयं प्रकटकरणे कल्प्याकल्प्यविषया विभाषा, सम्प्रति प्रकाशकरणं स्पष्टयन् 'कुड्डदारपाए' इत्यादि व्याचिख्यासुराह
मू. (३३१)
कुड्डस्स कुणइ छिड्डुं हारं वड्डेइ कुणइ अन्नं वा । अवने छायणं वा ठाव रयणं व दिप्पंतं ॥
जोइ पइवे कुणइग व तहेव कहणं तु पुट्ठे दुट्ठे वा । अत्तट्टिए उ गहणं जोइ पइवे उ वज्जित्ता ॥
मू. (३३२)
वृ. प्रकाशकरणार्थं कुड्यस्यछिद्रं करोति, यद्वाद्वारंलघु सद् वर्द्धयति' बृहत्तरं करोति, यदिवाऽन्यद्वितीयं द्वारं करोति, अथवा गृहस्योपरितनं छादनं स्फेटयति, यदिवा दीप्यमानं रत्नं स्थापयति, यद्रा - ज्योतिः प्रदीपं वा करोति, तथैवानन्तरोक्ते न प्रकारेण स्वयमेव यदिवा पृष्टे सति प्रादुष्करणे कथिते यद्भक्तादि प्रादुष्करणदोषदुष्टं तत् साधूनां न कल्पते । यदि पुनः प्राक्त नेन प्रकारेणात्मार्थीकरोति तदा ग्रहणं कल्पगते इतिभावः । ज्योतिः प्रदीपाभ्यां प्रकाशमात्मार्थीकृतमपि न कल्पते, तेजस्कायसंस्पर्शात । सम्प्रति अपरिमुत्तं कप्पड़ कप्पं अकाऊणं' इति व्याचिख्यासुराह
मू (३३३)
पागडपयासकरणे कयंमि सहसा व अहवऽनाभोगा ।
गहियं विगिंचिऊणं गेहइ अन्नं अकयकप्पे |
वृ. प्रकटकरण प्रकाशकरणे वा कृते सति यत् सहसाऽनाभोगतो वा गृहीतं तद् 'विगिंचिऊणं' परिष्ठाप्य तस्मिन् पात्रे उज्झिते लेशमात्रखरण्टितेऽपि 'अकृतकल्पे' जलप्रक्षालनरूपकल्पदानाभावेऽप्यन्यत् शुद्धं गृह्णाति, नास्ति कथिद्दोषा, विशोधिकोटित्वात् । उक्तं प्रादुष्करणद्वारम्, अथ क्रीतद्वारमाहकीयंगडंपि य दुविहं दुव्वे भावे य दुविहमेक्वेक्कं ।
मू. (३३४)

Page #336

मूलं-३३४
३३३ आयकियं च परकियं परदन्नं तिविह चित्ताई। वृ.क्रयणंक्रीतंतेनकृतंनिष्पादितंक्रीतकृतं.क्रीतमित्यर्थः तदपिआस्ताप्रादष्करणमित्यपिशब्दार्थः, 'द्विविधं' द्विप्रकार, तद्यथा- 'दव्वे भावे च' अत्र तृतीयार्थे सप्तमी, ततोऽयमर्थः-द्रव्येण क्रीतं भावेन च क्रीतमित्यर्थः, पुनरप्येकैकंद्रव्यक्रीतंभावक्रीतंच प्रत्येकं द्विधा, तद्यथा-आत्मक्रीतंपरक्रीतंच, आत्मद्रव्यक्रीतमात्मभावक्रीतं चपरद्रव्यकीतंपरभावक्रीतं चेत्यर्थः, तत्रात्मनास्वयमेव द्रव्येणोज्जयन्तभगवत्प्रतिमाशेषादिरूपेण प्रदानतः परमावर्त्य यद्भक्तादिगृह्यते तदात्मद्रव्यकीतं, यत्पुनरात्मना स्वयमेव भक्ताद्यर्थं धर्मकथादिना परमावर्त्य भक्तादि ततो गृह्यते तदात्मभावक्रीतं, तथा यत् परेण साधुनिमित्तं द्रव्येण कीतं तत्परद्रव्यक्रीतं, यत्पुनः परेण साध्वर्थं निजविज्ञानप्रदर्शनेनापरमावर्त्य ततो गृहीतं तत्परभावक्रीतं, तत्र 'विचित्रा सूत्रगति'रिति प्रथमतः परद्रव्यक्रीतस्य स्वरूपमाहपरद्रव्यं गृहस्थसत्कं द्रव्यं त्रिविधं, तद्यथा'चित्तादि' सचित्तमचित्तं मिश्रं च, तेन परेण साध्वर्थं यत्कीतं तत्परद्रव्यकीतम। उक्तं परद्रव्यक्रीतं. मू. (३३५) आयकियं पुन दुविहं दव्वे भावे य दव्व चुन्नाई।
. भावंमिपरस्सट्टाअहवावीअप्पणाचेव॥ वृ.आत्मक्रीतंपुनर्द्धिविचं,तद्यथा- 'दव्वेभावेय'त्तिअत्रापितृतीयार्थेसप्तमी,ततोऽयमर्थः-आत्मनाऽपि क्रीतं द्विधा, तद्यथा-द्रव्येण भावेन च, तत्र द्रव्येण-चूर्णादिना वक्ष्यमाणेन, भावेन पुनः परस्य-साधोराय यन्निनविज्ञानप्रदर्शनादिनोपाय॑ते तद्भावक्रीतं, परभावक्रीतमित्यर्थः, अथवा भावेन तदात्मना स्वयमेवाहारार्थं धर्मकथादिना परमावर्त्य ततो गृह्यते तद्भावक्रीतम्, आत्मभावक्रीतमित्यर्थः। तदेवं सामान्यतस्त्रयोऽपि भेदा उक्ताः, सम्प्रत्यात्मद्रव्यक्रीतं सप्रपश्च विवरीषुरिदमाहमू. (३३५) निम्मल्लगंघगुलिया वन्नय पोत्ताइ आयकय दव्वे। ..
गेलन्ने उड्डाहो पुउणे चडुगारि अहिगरणं॥ । वृ. 'निर्माल्य तीर्थादिगतसप्रभावप्रतिमाशेषा 'गन्धाः' पटवासादयः गुलिका' मुखेप्रक्षेपकस्य स्वरूपपरावर्त्तादिकारिका गुटिका 'वर्णकः' चन्दनं 'पोतानि' लघुबालकयोग्यानि वस्त्रखण्डानि, आदिशब्दात्कण्डकादिपरिग्रहः, एतानि कार्ये कारणोपचारादात्मद्रव्यकीतानि, किमुक्तं भवति ? -निर्माल्यादिप्रदानेन परमावय॑यत्ततोभक्तादिगृह्यतेतदात्मद्रव्यक्रीतमिति।अत्रदोषानाह- 'गेलन्ने' इत्यादि, निर्माल्यप्रदानान्तरं यदिकथमपिदैवयोगतोग्लानताभवति तर्हि प्रवचनस्योड्डाइः' साधुनाऽहंग्लानीकृत इत्यादि साधुना प्रगुणीकृतोऽतिशयी चासौ साधुः सकलज्ञातव्यकुशलः परहितनिरत इत्यादि समक्षं परोक्षंवा सदैव प्रशंसा करोति, तथा चसत्यधिकरण-भूयस्तस्याधिकरणप्रवृत्तिः, तादृशी हितस्यप्रशंसामाकान्योऽन्यःसमागत्यतंसाधुं निर्माल्यगन्धादियाचत,ततस्तत्प्रार्थनापरवशाःअधिकरणमपि समारभते।सम्प्रतिपरभावक्रीतंविवृण्वन्नाहमू. (३३७) वइयाइ मखमाई परभावकयं तु संजयट्ठाए।
उप्पायणा निमंतण कीडगडं अभिहडे ठविए।। वृ. 'वजिका' लघुगोकुलम्, उपलक्षणमेतत्, तेन पत्तनादिपरिग्रहः, तत्र वजिकादौ मङ्ख्यादिः' मङ्खःकैदारको यः पटमुपदर्थ्य लोकमावर्जयति. आदिशब्दात्तथाविधान्यपरिग्रहः, भक्तिवशात् संयतार्थं यद् घृतद्ग्धादेरुत्पादनं करोति कृत्वा च निमन्त्रयति तत्परभावक्रीतं, परेण-मयादिना संयतार्थं भावेनस्वपटप्रदर्शनादिरूपेण क्रीतं परभावक्रीतम्, इत्थंभूते च परभावक्रीते त्रयो दोषाः, एकं तावत्क्रीतं, द्वितीयमन्यस्मादन्यस्माद्हादानीतमित्यभ्याहृतम,आनीयानीयचैकत्रसाधुनिमित्तंस्थाप्यतइतिस्थापितं,

Page #337

३३४
तस्मात्तादृशमपि साधूनां न कल्पते । एतदेव गाथाद्वयेन स्पष्टयन्नाह -
मू. (३३८)
पिण्डनियुक्ति:- मूलसूत्रं
सागारि मंख छंदन पडिसेहो पुच्छ बहु गए वासे । कयरिं दिसिं गमिस्सह ? अमुई तहिं संथवं कुणइ ॥ दिज्जते पड़िसेहो वज्जे घेत्थं निमंतणं जइणं ।
मू. (३३९)
पुव्वगय आगएसुं संछुहई एगगेहंमि ॥
वृ. शालिग्रामो नाम ग्रामः, तत्र देवशर्माभिधानो मतः, तस्य च गृहैकदेशे कदाचित् केचित् साधवो वर्षाकालमवस्थिताः, स च मनस्तेषां साधूनामनुष्ठानमरक्ताद्विष्टतां चोपलभ्यातीव भक्ति परीतो बभूव, प्रतिदिवसंचभक्त दिना निमन्त्रयति, साधवश्च शय्यातरपिण्डोऽयमितिप्रतिषेधन्ति, ततः सचिन्तयामासयथैते मम गृहे भक्तादिन गृह्णन्ति यदि पुनरन्यत्र दापयिष्यामि तथापि न ग्रहीप्यन्ति, तस्माद्वर्षाकालानन्तरं यत्रामी गमिष्यन्ति तत्राग्रे गत्वा कथमप्येतेभ्यो ददामीति, ततः स्तोकशेषे वर्षाकालेसाधवस्तेनपप्रच्छिरेयथा भगवान् ! वर्षाकालानन्तरं कस्यां दिशि गन्तव्यं ?, ते च यथाभावं कथयामासुः- यथाऽमुकस्यां दिशि, ततः स तस्यामेव दिशि चिष्ये (याचे) तदा दातव्यमिति, साधवश्च वर्षाकालानन्तरं यथाविहारक्रमं तवाजग्मुः, तेन चात्मानमज्ञापयता पूर्वप्रतिषिद्धघृतदुग्धादिकं प्रनिगृहं याचित्वैकत्र च गृहे संमील्य मुक्तं, ततः साधवो निमन्त्रिताः, तैश्रयथाशक्ति छद्मस्थदृष्ट्या परिभावितं, परंनलक्षितं, ततः शुद्धमितिकृत्वा गृहीतं, नचतेषां तथा गृह्णतां कचिद्दोपः यथाशक्ति परिभावनेन भगवदाज्ञाया आराधितत्वात्, यदि पुनरित्थंभूतं कथमपि ज्ञायते तर्हि नियमतः परिहर्त्तव्यं, क्रीताभ्यवहृतस्थापनारूपदोषत्रयसद्भावादिति । सूत्र सुगमं नवरं ‘सागारिकः’ शय्यातरः ‘संस्तवः ' परिचयः, निजपटप्रदर्शनेन लोकावर्जनमिति तात्पर्यार्थः । धम्मकह वाय खमणं निमित्त आयावणे सुयट्टाणे ।
मू. (३४०)
कुल गुण कम्मे सिप्पम्मि य भावकीयं तु ॥
वृ. धर्मकथादिषु भावक्रीतं भवति, इयमत्र भावना - यत् परचित्तावर्जनार्थं धर्मकथां वादं 'क्षपणं' षष्टाटमादिरूपं तपो निमित्तमातापनां वा करोति, यद्वा श्रुतस्थानमाचार्योऽहमित्यादिकं कथयति, यदिवा जातिं कुलं गणं शिल्पं कर्म वा परेभ्यः प्रकटयति, इत्थं च परमावर्ज्ययत्ततो भक्तादिगृह्णाति तदात्मभावक्रीतं, यदा तुदुःखक्षयार्थं कर्मक्षयार्थं च धर्मकथादिकंयथायोगंकरोतितदासप्रवचनप्रभावकतया महानिर्जराभाग्भवति, उक्तं - "पावयणी धम्मकही वार्ड नेमित्तिओ तवस्सी य। विज्जा सिद्धो य कई अदेव पभावगा भणिया । मू. (३४१) धम्मकहाअक्खित्ते धम्मकहाउट्टियाण वा गिण्हे ।
कति साहवो चिय तुमं व कहि पुच्छिए तुसिणी ॥
वृ. आहाराद्यर्थं धर्मकथांकथयतायदांत श्रोतारो धर्मकथया सम्यगाक्षिप्ताभवन्तितदातेषांपार्श्वेयद्याचते. ते हि तदा प्रहर्षमागताः सन्तोऽभ्यर्थिता न तिष्ठन्ति, यद्वा-धर्मकथात उत्थितानां सतां तेषां पार्श्व यद्गृह्णाति तदात्मभावक्रीतम्,आत्मना-स्वयमेवभावेन-धर्मकथनरूपेणक्रीतमात्मभावकृतमिति, यद्वा-धर्मकथाकथकः कोऽपि प्रसिद्ध वर्त्तते, तदनुरूपाकारश्च विवक्षितः साधुः, ततस्तं श्रावकाः पृच्छन्ति यः 'कथी' धर्मकथाकथकः श्रूयते, सकिंत्वम्? इति, ततः सभक्त दिलोभादेवं वक्ति - यथासाधव एव प्रायो धर्मकथां कथयन्ति, नान्यः, यदिवा तूष्णीं - मौनेनावतिष्ठते, ततस्ते श्रावका जानन्ते यथा स एवायं, केवलं गम्भीरत्वादात्मानं न साक्षाद्वचसा प्रकाशयतीति, ततः प्रभूततरं तस्मै प्रयच्छन्ति, तच्च तेभ्यः प्रभूततरं लभ्यमानमात्मभावकृतम्, आत्मना - स्वयमेव भावेन स्वयमसोऽपि कथकः सोऽहं कथक इति ज्ञापनलक्षणेन क्रीतमितिकृत्वा । अथवा

Page #338

३३५
मूलं-३४२ मू. (३४२) किंवा कहिन छारा दगसोयरिआ व अहवऽगारत्था।
किंछगलगगलवलया मुंडकुडुंबीव कि कहए?॥ वृ. यो जगति निपुणो धर्मकथाकथकः श्रूयते स किं त्वम् ? इति पृष्ट एवमुत्तरमाह- किं 'क्षाराः' क्षारावगुण्डितवपुषः कथयेषुः?, नैवते कथयन्ति. किंवा दकशौकरिका? दकं जलं तस्य निरन्तरं विनाशकतया शौकरिकाइवपापद्धिकारिणइववादकशौकरिकाः-साङ्ख्याः,किंवा अगारस्थाः' गृहस्थाःशास्त्राध्ययनाध्यापनविकलाः?, यद्वाकिंछगलकस्य-पशोर्गलं-ग्रीवांवलयन्ति-मोटयन्तियेतेछगळकगलवलकाः,यदिवा किं मुण्डाः सन्तो ये कुटुम्बिनःशौद्धोदनीयास्ते कथयेषुः?,नैव ते कथयन्ति, किन्तुयतय एव, तत एवमुक्ते श्रावकाश्चिन्तयन्ति-नूनं स एवायं धर्मकथाकथक इत्यादि तदेव शेषं द्रष्टव्यं । तदेवं धर्मकथाद्वारं। मू. (३४३) एमेव वाइ खमए निमित्तमायावगम्मिय विभासा।
सुयटाणं गणिमाई अहवा वाणायरियमाई॥ वृ. यथा धर्मकथाकथके विभाषा-भावना कृता एवमेव' अननैव प्रकारेण ‘वादिनि' क्षपके निमित्तज्ञे आतापके चविभाषा कर्त्तव्या, यथावादेनाक्षिप्तं याचते, यद्वा-येवादिनः श्रूयन्तेते किंयूयम् ? इति प्रश्नेप्रायो यतयएववादिनोभवन्तीतिब्रूते,यद्वा-मौनेनावतिष्ठते,यद्वा-किंभस्मावगुण्ठिनवपुषः?, किंवादकशौकरिका यदिवा धिग्जातीयायद्वाशौद्धोदनीयावादमेवं दधुः, नैवते ददति किन्तु यतयः, एवमुक्ते तेएवं परिजानतेयथात एवामी, ततो विशिष्टमाहारादिकं तस्मै वितरन्ति, तच्च तथाप्रभूतं लभ्यमानमात्मभावक्रीतमवसेयं । तथा श्रुतस्थान-गण्यादि, तत्र 'गणित्वम्' आचार्यत्वम् आदिशब्दात् उपाध्यायत्वादिपरिग्रहः, यद्वा वाचनाचार्यत्वं आदिशब्दात् प्रवर्तकत्वादिपरिग्रहः, तत्र भक्ताद्यर्थमाचार्या वयमुपाध्याया वयमित्यादि जनेभ्यः प्रकाशयति येन जना आचार्यत्वादिकमवगम्य प्रभूततरं वितरन्ति, यद्वा-ये आचार्या महाविद्वांसः श्रूयन्तेते किंयूयम् ? इत्यादि तथैवभावनीयं, जात्यादिकं त्वेतदर्थं कथयति येन समाजात्यादिकमुत्कृष्टंच शिल्पादिज्ञात्वा प्रभूतं प्रयच्छन्ति, तच्च तथा प्रभूतं लभ्यमानमात्मभावक्रीतं। तदेवमुक्तं क्रीतद्वारं। मू. (३४४) पामिच्चंपि य दुविहं लोइय लोगुत्तरं समासेन।
लोइय सन्झिलगाई लोगुत्तर वत्थमाईसु॥ वृ. प्रामित्यमपि समासेन द्विविधं द्विप्रकार, तद्यथा-लौकिकं लोकोत्तरं च, तत्र लोके भवं लौकिकं, तच्च साधुविषयं 'सन्झिलगाई' सन्झिलगा-भगिनी, आदिशब्दाभात्रादिपरिग्रहः तस्मिन, किमुक्तं भवति?-भगिन्यादिभिःक्रियमाणंद्रव्यमिति,अनचभगिनीशब्देनकथानकंसूचितं.तदनेस्ववमेववक्ष्यति. लोकोत्तरंपामित्यं वस्त्रादिषु वस्त्रादिविषयंसाधूनामेवपरस्परमवसेयम इहलौकिकंभगिन्यादा वित्युक्तं। मू. (३४५) सुयअभिगमनाय विही बहि पुच्छा एग जीवई सेसाते।
पविसण पाग निवारण उच्छिंदण तल्ल जइदानं॥ मू. (३४६) अपरिमिय नेहवुड्डी दासत्तं सो य आगआ पुच्छा।
दासत्तकहण मा रुय अचिरा मोएमि एत्ताहे॥ मू. (३४७) भिक्खदगसमारंभे कहणाउट्टो कहिंति वसहित्ति।
संवेया आहरणं विसज्जु कहणा कइवया उ॥ वृ. कोशलाविषये कोडपि ग्रामस्तत्र देवराजो नाम कुटुम्बी, सारिकामिधा तस्य भार्या, तस्याश्च सम्मतप्रमुखा बहवः सुताः, सम्मतिप्रभृतयश्च प्रभूता दारिकाः, तच्च सकलमपि कुटुम्ब परमश्रावकं, तथा

Page #339

पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं तस्मिन्नेव ग्रामे शिवदेवोनामश्रेष्ठी, तस्यभार्या शिवा, अन्यदा चसमुद्रघोषाभिधाःसूरयःसमागच्छन्, तेषां समीपे जिनप्रणीतं धर्ममाकर्ण्य जातसंवेगःसम्मतो दीक्षां गृहीतवान् कालक्रमेण च गुरुचरणप्रसादतोऽतीवे गीतार्थःसमजनि।सचान्यदाचिन्तयामास-यदिमदीयः कोऽपिप्रव्रज्यांगृह्णाति ततःशोभनं भवति, इदमेव हि तात्त्विकमुपकारकरणं यत्संसाराणवादत्तारणमिति, तत एवं चिन्तयित्वा गुरूनापृच्छ्य निजबन्धुग्रामे समागमत, तत्र चबहिः प्रदेशे कमपिपरिणतवयसंपृष्टवान् पुरुषं-यथाऽत्रदेवराजाभिधस्य कुटुम्बिनः सत्कः कोऽपि विद्यते? इति,सप्राह-मृतं सर्वमपितस्यकुटुम्बकेवलमेका सम्मत्यभिधा विधवापुत्रिकाजीवतीति, ततःसतस्यागृहे जगाम, साचभ्रातरमायान्तं दृष्ट्वामनसिबहुमानमुद्वहन्तीवन्दित्वाकश्चित्कालंपर्युपास्य च तन्निमित्तमाहारं पक्तु मुपतस्थे, साधुश्च तां निवारितवान्-यथा न कल्पतेऽस्माकमस्मन्निमित्तं किमपि कृतमिति,ततोभिक्षावेलायांसादुर्गतत्वेनान्यत्रक्वचिदपितैलमात्रमप्यलभमानाकथमपिशिवदेवाभिधस्य वणिजो विपणेस्तैलपलिकाद्वयं दिने दिने द्विगुणवृद्धिरूपेण कलान्तरेण समानीय भ्रात्रे दत्तवती, भात्रा चतं वृत्तान्तमजानताशुद्धमितिज्ञात्वाप्रतिजगृहे, साचतद्दिनंभ्रातुःसकाशेधर्मश्रुतवती,तेननपानीयानयनादिना न तत्तैलपलिकाद्वयं द्विगुणीभूतं प्रवेशयितुं शक्त वती, तृतीये च दिने कर्षद्वयमृणे जातं तच्चातिप्रभूतत्वान्न प्रवेशयितुं शक्तम्, अपिच भोजनमपि पानीयानयनादिना कर्त्तव्यं, ततो भोजनायैव यत्नविधौ सकलमपि दिनं जगामेति न ऋणं प्रवेशयितुं शक्रोति, ततो दिने दिने द्विगुणवृद्ध्या प्रवर्द्धमानमृणमपरिमितघटप्रमाणं जातं, ततः श्रेष्ठिना सा बभणे___ यथा मम तैलं देहि यद्वां मे दासी भव, ततः सा तैलं दातुमशक्नुवती दासत्वं प्रतिपेदे, कियत्सु च वर्षेष्वतिक्रान्तेषुभूयोऽपि सम्मताभिधःसाधुस्तस्मिन्नेवग्रामे यथाविहारक्रममागमत्, साचभगिनीस्वगृहे न दृष्टा, तत आगता सती पप्रच्छे, तयाचप्राचीनः सर्वोऽपिंव्यतिकरस्तस्मैन्यवेदि यावद्दासत्वं शिवदेवगृहे जातमिति, निवेद्यचस्वदुःखंरोदितुंप्रवृत्ता,ततःसाधुरवोचत्-मारोदीरचिरादहत्वांमोचयिष्यामि,ततस्तस्या मोचनोपायचिन्तयन्प्रथमतःशिवदेवस्यैवगृहेप्रविवेश,शिवाचतस्यभिक्षादानार्थेजलेनहस्तौप्रक्षालयितु लग्ना, तां च साधुर्निवारयामास, यथैवमस्माकंन कल्पते भिक्षेति, ततः समीपदेशवर्ती श्रेष्ठी प्रोवाच-कोऽत्र दोषः?,ततःसाधुःकायविराधनादीन्दोषान्यथागमंसविस्तरमचीकथत्ततःसआदतोभणतियथाभगवन् ! कुत्र युष्मांक वसतिर्येन तत्रागता वयं धर्मं श्रृणुमः ततः साधुरवादीत्-नास्ति मेऽद्यापि प्रतिश्रयः, ततस्तेन निजगृहेकदेशेवसतिरदायि प्रतिदिनंचधर्मश्रृणोति,सम्यक्त्वमणुव्रतानिचप्रतिपन्नानि.साधुश्चकदाचनापि वासुदेवादिपूर्वपुरुषाचीर्णाननेकानभिग्रहान व्यावर्णयामास, यथावासुदेवेनायमभिग्रहोजगृहे-यदिमदीयः पुत्रोऽपिप्रव्रज्यांप्रतिपद्यतेततोऽहंननिवारयामीति, अत्रान्तरे चशिवदेवस्यतनयोज्येष्ठःसाचसाधुभगिनी सम्मतिः प्रवज्यां ग्रहीतुमुपतस्थे, श्रेष्ठिना च तौ द्वावपि विसर्जिती, ततः प्रव्रज्यां प्रतिपन्नाविति। सूत्रं सुगम, केवलं श्रुताधिगमज्ञातविधिः' श्रुताधिगमात् ज्ञातो विधिः क्रियाविधिर्यन च तथा, अत्राह-नन्वंतत्प्रामित्यं साधुना विशेषतो ग्रहीतव्यं, परम्परया प्रव्रज्याकारणत्वात्, अत आह- 'कइक्या उ' एवंविधा गीतार्था विशिष्टश्रुतविदो देशनाविधिनिपुणाः कतिपया एव भवन्ति, न भूयांसः कतिपयानामेव च प्रव्रज्यापरिणामः, ततःप्रामित्यंदोषायैवातदेवतैलविषयेप्रामित्येदोषउक्तः,सम्प्रत्यतिदेशेनवस्त्रादिविषयेदोषानभिधित्सुराहमू. (३४८) एए चेव य दोसा सविसेसयरा उवत्थपाएसुं।
लोइयपामिच्चेसुंलोगुत्तरिया इमे अन्ने ॥ वृ. 'एते एव' दासत्वादयो दोषा वस्त्रपात्रविषयेसु लौकिकेषु प्रामित्येषु सविशेषतरा निगडा

Page #340

मूल- ३४८
दिनियन्त्रणपुरस्सरा द्रष्टव्याः, 'लोकोत्तरिकाः ' लोकोत्तरप्रामित्यविषयाः पुनरिमेऽन्ये दोषाः, तानेवाहमइलिय फालिय खोसिय हियनट्टे वावि अन्न मग्गते । अवि सुंदरेवि दिन्ने दुक्कररोई कलहमाई ॥
मू. (३४९)
वृ. इह द्विधा लोकोत्तरं प्रामित्यं - कोऽपि कस्यापि सत्कमेवं वस्त्रादिगृह्णाति यथा कियद्दिनानि परिभुज्य पुनरपितेसमर्पयिष्यामि, कोऽपिपुनरेवम्-एतावद्दिनानामुपरितवैतत्सदृशमपरं वस्त्रादिदास्यामि, तत्र प्रथमे प्रकारे 'मलिनिते' शरीरादिमलेन क्लेदिते यदिवा पाटितेऽथवा 'खोसिते' जीर्णप्राये कृते यदिवा चौरादिना हृते यद्वा- क्वापि मार्गपतिते कलहादयो दोषाः । द्वितीये च प्रकारेऽन्यद्वस्त्रादिकं याचमानो याचमानस्य 'अपिः ' सम्भावनायां 'सुन्दरेऽपि' पूर्वभुक्ताद्वस्त्रादेर्विशिष्टतरेऽपि दत्ते कोऽपि दुष्कररुचिर्भवति, महता कष्टेन तस्य रुचिरापादयितुं शक्यते, ततस्तमधिकृत्य कलहादयो दोषाः सम्भवन्ति, तस्माल्लोकोत्तरमपि प्रामित्यं न कर्त्तव्यम् । अत्रैवापवादमाह
मू. (३५० )
३३७
. उच्चत्ताए दानं दुल्लभ खग्गूड अलस पामिच्चे। पिय गुरुस पासे वे सो देह मा कलहो ।
वृ . इह दुर्लभे वस्त्रादौ सीदतः साधोर्यदि वस्त्रादिकमपरेण साधुना दातुमिष्यते तर्हि तस्य 'उच्चतया' मुधिकतया दानं कर्त्तव्यं, न प्रामित्यकरणेन, तथा यः 'खग्गूडः' कुटिलो वैयावृत्यादौ न सम्यग् वर्त्तते योऽपि चालसः तौदुर्लभवस्त्रादिदानप्रलोभनेनापिवैयानृत्यंकार्येते, ततस्तद्विपयंप्रामित्यंसम्भवति, तत्रापितद्दीयमानं वस्त्रादिकं दायको गुरोः पार्श्वे स्थापयेत्, न स्वयं दद्यात्, ततः स गुरुर्ददाति, मा भूदन्यथा तयोः परस्परं कलह इतिकृत्वा ॥ उक्तं प्रामित्यद्वारम्, अधुना परावर्त्तितद्वारमभिधित्सुराह
मू. (३५१)
परियट्टियंपि दुविहं लोइय लोगुत्तरं समासेणं ।
एक्वेक्कंपि अ दुविहं तद्दव्वे अन्नदव्वे य ॥
वृ. 'परिवर्तितमपि' उक्त शब्दार्थं 'समासेन' सङ्क्षेपेणद्विविधं, तद्यथा-लौकिकलोकोत्तरंच, एकैकमपि द्विविधं, तद्यथा लौकिक लोकोत्तरं च, एकैकमिपि द्विविधं, यद्यथा- 'तद्रव्ये' तद्रव्यविषयम् 'अन्यद्रव्ये' `अन्यद्रव्यविषयं च, तत्र तद्रव्यविषयं यथा कुथितं घृतं दत्त्वा साधुनिमित्तं सुगन्धि घृतं गृह्णातीत्यादि, अन्यद्रव्यविषयं यथा कोद्रवकूरं समर्पयित्वा साधुनिमित्तं शाल्योदनं गृह्णातीत्यादि, इदं च लौकिकम्, एवं लोकोत्तरमपि भावनीया सम्प्रति लौकिकस्योदाहरणं गाथात्रयेणाह -
मू. (३५२)
मू. (३५३)
मू. (३५४)
• इयरोऽविय पंतावे निसि ओसवियाण तेसि दिक्खा या । तम्हा उ न घेत्तव्वं कइ वा जे ओसमेहिंति ।!
वृ. वसन्तपुरे नगरे निलयो नाम श्रेष्ठी, तस्य सुदर्शना नाम भार्या, तस्या द्वौ पुत्रो, यद्यथा-क्षेमङ्करो 'देवदत्तश्च, लक्ष्मीनामा च दुहिता, तत्रैव वसन्तपुरे चिलको नाम श्रेष्ठी, सुन्दरी नाम तस्यमहेला, तस्याधनदत्तः पुत्रो बन्धुमती दुहिता, तत्र क्षेमङ्करः समितसूरीणामुपकण्ठे दीक्षां गृहीतवान, देवदत्तेन च बन्धुमती धनदत्तेन च लक्ष्मीः परिणीता, अन्यदा च कर्मवशतो धनदत्तस्य दारिद्रयमुपतस्थे, ततः स प्रायः कोद्रवकूरं भुङ्क्ते,
26 22

अवरोप्परसज्झिलगा संजुत्ता दोवि अन्नमन्नेणं । पोग्गलिय संजयट्टा परियट्टण संखडे बोही ॥ अनुकंप भगिनिगेहे दरिह परियट्टणा य कूरस्स । पुच्छा कोद्दवकूरे मच्छर नाइक्ख पंतावे ।।

Page #341

३३८
पिण्डनियुक्तिः- मूलसूत्रं देवदत्तश्रेश्वरः, ततः स सर्वदैव शाल्योदनं भुङ्क्ते, अन्यदा च स क्षेमङ्करः साधुर्यथाविहारक्रमं तत्राजगाम, स चचिन्तयामास - यदि देवदत्तस्य भ्रातुर्गृह गमिष्यामि ततो मे भगिनी दारिद्रयेणाहमभिभूता ततो न मम गृह साधुरपि भ्राता समुत्तीर्ण इति परिभवं मंस्यते इति, ततोऽनुकम्पया तस्या एव गृहे प्रविवेश, भिक्षावेलायां च तया लक्ष्म्या चिन्तितं यथैकं तावदयं भ्राता द्वितीयं साधुः तृतीयं प्राघूर्णकः, मम च गृहे कोद्रवकूरः, ततः कथमसावस्मै दीयते ?, शाल्योदनश्र मम गृहे न विद्यते, ततो भ्रातृजायाया बन्धुमत्याः सकाशात् कोद्रवौदनपरावर्त्तनेन शाल्पोदनमानीय ददामीति तथैव कृतम्, अत्रान्तरे च देवदत्तो भोजनार्थं स्वगृहमागतः, बन्धुमत्या च पप्रच्छे यथाऽघ कोद्रवौदनो जेमितव्यः, तेन चाविज्ञातपरिवर्त्तनवृत्तान्तेन चिन्तितयथाऽनया कृपणतया कोद्रवौदनो राद्धो न शाल्योदनः ततस्तां ताडयितुमारेभे, सा च ताड्यमाना प्राह- किं मां ताडयसि ?, तवैव भगिनी कोद्रवौदनं मुक्त्वा शाल्योदनं नीतवती, घनदत्तस्यापि च भोजनार्थमुपविष्टस्य यः शाल्योदनः क्षेमङ्करस्य दीयमान उद्धरितः स गौरवेण लक्ष्म्या परिवेषितः ततस्तेन सा पृष्टा-कुतोऽयं शाल्योदनः?,ततः कथितःसर्वोऽपितया वृत्तान्तः, श्रुत्वा च तं वृत्तान्तं चुकोप धनदत्तो - यथा हा ! पापे ! किमिति त्वया मानमेकं शालेः पक्त्वा पक्त्वा साधवे शाल्योदनो न दत्तो यत्परगृहादानयनेन मम मालिन्यमापादितं, ततस्तेनापिसाताडिता,साधुनाचायंवृत्तान्तोगृहद्वयवर्त्तीसर्वोऽपिजनपरम्परातःशुश्रुवे, ततो निशिसर्वाण्यपि तानिप्रतिबोधितानि, यथेत्थमस्माकंनकल्पतेपरमजानतामया गृहीतम्, अतएव चकलहादिदोषसम्भावाद्भगवता प्रतिषिद्धं, ततो जिनप्रणीतं धर्मं सविस्तरं कथितवान्, जातः सर्वेषामपि संवेगो, दत्ता च दीक्षा तेषां सर्वेषामिति । सूत्रं सुगम, नवरम् अवरुप्परसज्झिलगा' इति लक्ष्मीदेवदत्तौ बन्धुमतीधनदत्तौ परस्परं 'सज्झिलगौ' भ्रातरौ, तेच 'द्वे अपि' लक्ष्मीबन्धुमत्यौ' अन्नमन्त्रेण'तिअन्योऽन्यमपिसम्बद्धेदेवदत्तस्य भगिनी लक्ष्मीर्धनदत्तेन धनदत्तस्यापि भगिनी बन्धुमती देवदत्तेन परिणीता इत्यर्थः, 'पोग्गलिय'त्ति पौगलिकस्य शाल्योदनस्य 'संयतार्थं ' क्षेमङ्करसाधुनिमित्तं परिवर्त्तनं कृतं, ततः 'संखडं' कलहस्ततः 'बोधि:' प्रव्रज्या, अस्या एव गाथाया विवरणभूतमुत्तरं गाथाद्वयं, तदपि च सुगमं, नवरं 'मच्छर' त्ति विभक्ति लोपात् मत्सरेण 'नाइक्ख'त्ति परिवर्त्तनेऽकथिते 'पंतावे' अताडयत्, 'उवसमियाण' त्ति उपशमितानां, ननु परिवर्तनमषीदं प्रव्रज्यायाः कारणं बभूव ततो विशेषतः साधुभिरिदमाचरणीयमत आह- 'कइ व 'त्ति कति वा कियन्तो वा क्षेमङ्करसाधुसदृशा भविष्यन्ति ये इत्थं परिवर्तनसमुत्थं कलहमपनीय प्रव्रज्यां ग्राहयिष्यन्ति, तस्मान्नैवेदमाचरणीयम् । उक्तं लौकिकं परिवर्त्तनम्, अथ लोकोत्तरं तद्वक्त व्यं, तत्र यत् साधुः साधुना सह वस्त्रादिपरिवर्त्तनं करोति तल्लोकोत्तरं परिवर्त्तनं, तत्र दोषानुपदर्शयति
मू. (३५५)
ऊहिय दुब्बलं वा खर गुरु छिन्न मइलं असीयसहं ।
दुव्वन्नं वा नाउं विपरिणमे अन्नभणिओ वा ।।
वृ. वस्त्रपरिवर्त्तने कृते सतीदं न्यूनं यत्तु मदीयं वस्त्रं बभूव तन्मानयुक्तं प्रमाणोपपन्नं या इदमधिकं मदीयंपुनर्मानयुक्त मेवं सर्वत्र भावना, नवरं दुर्बलं' जीर्णप्राय ' खरं' कर्कशस्पर्श' गुरुः स्थूलसूत्रनिष्पन्नतया भारयुक्तं 'छिन्नं' निपुष्पकं 'मलिनं' मलाविलम् ' अशीतसहं' शीतरक्षणाक्षमं' 'दुर्व्वर्णं' विरपच्छायम्, इत्थंभूतं स्वयमेव ज्ञात्वा 'विपरिणमेत' घृष्टोऽहमिति विचिन्तयेत. यद्धा अन्येन साधुना खग्गूडेन मणित उत्पासितो विपरिणमेत् । अत्रैवापवादमाह
मू. (३५६)

एगस्स मानत्तं न उ बिइए एवमाइ कज्जेसु । गुरुपादमूले ठेवणं सो दलयड़ अन्नहा कलहो ।

Page #342

मूलं- ३५६
३३९
वृ. एकस्य साघोर्यस्य सत्कं तन्न भवति तस्य 'मानयुक्तं ' प्रमाणोपपन्नं वस्त्रादि, नद्वितीये - द्वितीयस्स साघोर्यस्स सत्कंतस्य मानयुक्तं, किन्तु ?- न्यूनमधिकं वा तत एवमादिषु कार्येषु समुत्पन्नेषु परिवर्तनस्य सम्भवोभवति, तत्रपरिवर्त्तनस्य सम्भवेयस्य सत्कं तद्वस्त्रादितेन गुरुपादमूले तस्य वस्त्रादेःस्थापनं कर्त्तव्यं, गुरुपादमूले मोक्तव्यमित्यर्थः, ततो वृत्तान्तः कथनीयः, वृत्तान्ते च कथिते सति स गुरुर्ददाति 'अन्यथा ' गुरुपादमूलस्थापनाद्यभावे 'कलहः परस्परं राटिः सम्भवतीति । उक्तं परिवर्तितद्वारम्, अथाभ्याहृतद्वारमाहमू. (३५७) आइन्नमणानं निसीहऽभिहडं न नोनिसीहं च । निसिहाभिहडं ठप्पं वोच्छामी नोनिसींह तु ॥
वृ. अभ्याहृतंद्विधा, तद्यथा - आचीर्णमनाचीर्णच, तत्रानाचीर्णं द्विघा, तद्यथा निशीथाभ्याहृतंनोनिशीयाभ्याहृतं च, तत्र निशीथम् - अर्द्धरात्रं तत्रानीतं किल प्रच्छन्नं भवति, एवं साधूनामपि यदविदितमभ्याहृतं तन्निशीथाम्याहृतमिवनिशीयाभ्याहृतं तद्विपरीतंनोनिशीथाभ्याहृतं यत्साधूनामभ्याहृतमितिविदितंभवति, तत्र निशीथाभ्याहृतं स्थाप्यम, अग्रे वक्ष्यते इति भावः, सम्प्रति पुनर्वक्ष्यामि । नोनिशीथाभ्याहृतं । मू. (३५८) सग्गाम परग्गा सदेस परदेसमेव बोद्धव्वं । दुविहं तु परग्गामे जलथल नावोडु जंघाए ॥
वृ. नोनिशीथाभ्याहृतं द्विविधं तद्यथा- 'स्वग्रामे' स्वग्रामविषयं 'परग्रामे' परग्रामविषयं, तत्र यस्मिन् ग्रामे साधुर्निवसति च किल स्वग्रामः, शेषस्तु परग्रामः, तत्र 'परग्रामे' परग्रामविषयमभ्याहृतं द्विविधं, तद्यथास्वदेशं परदेशं च, स्वदेशपरग्रामाभ्याहृतं परदेशपरग्रामाभ्याहृतं चेत्यर्थः । तत्र स्वदेशो यत्र देशे मण्डले साधुर्वर्त्तते, शेषस्तु परदेशः । एतद्द्विविधमपि प्रत्येकं द्विधा, तद्यथा- 'जलथल' त्ति 'सूचनात्सूत्र' मितिकृत्वा जलपथेनाभ्याहृतं स्थलपथेनाभ्याहृतं च, तत्र जलपथेनाप्यभ्याहृतं द्विधा नावा उड्डपेन च, उपलक्षणमेतत्, तेनस्तोकजलसम्भावनायां जङ्घाभ्यामपि तत्रनौः- तरिका उड्डपः-तरणकाष्ठं तुम्बकादिचोडुपग्रहणेन गृहीतं द्रष्टव्यं, स्थलपथेनाप्यभ्याहतं द्विधा, तद्यथा- - जङ्घाभ्यां पद्भ्याम्, उपलक्षणमेतत्, तेन गन्त्र्यादिना च ॥ तत्रामूनेव जलस्थलाभ्याहृतमेदान् सप्रपञ्चं विभावयन् दोषान् प्रदर्शयति
मू. (३५९)
जंघा बाह तरीड़ व जले थले खंध आरखुरनिबद्धा । संजम आयविराधन तहियं पुन संजमे काया ॥ अत्थाहगाह पं कामगरोहारा जले अवाया उ । कंटाहितेन सावय थलंमि एए भवे दोसा ॥
वृ.तत्रजलमार्गेस्तोकजलसम्भावनायां जङ्घाभ्याम् अस्ताघसम्भावनायां बाहुभ्यां यदिवा तरिकया, उपलक्षणमेतत्, उडुपेन चाभ्याहृतं सम्भवति, स्थलमार्गे स्थलमार्गे तु स्कन्धेन यद्वा 'आरखुरनिबद्ध' त्ति अत्र तृतीयार्थे प्रथमा, ततोऽयमर्थः- आरकनिबद्धा गन्त्रीतया खुरनिबद्धा रासभबलीवर्दादयस्तैः, अत्र च दोषाः संयमविराधनाऽऽत्मविराधनाच, 'तत्र' संयमाऽऽत्मविराधनामध्ये संयमविषयाविराधना जलमार्गेस्थलमार्गे च 'काया' अपकायादयो विराध्यमाना द्रष्टव्याः । जलमार्गे आत्मविराधनामाह - 'अत्थाह' इत्यादि, अच प्राकृतत्वात् क्वचिद्विभक्ति लोपः क्वचिद्विभक्ति परिणामश्र, ततोऽयमर्थः - अस्ताघे पदादिमिरलभ्यमानेऽधोभूमागेऽघोनिमज्जनलक्षणोऽपायो भवति, तथा 'ग्राहेभ्यः' जलचरविशेषेभ्यः यद्वा'‘पङ्कतः' कलरूपात् अथवा मकरेभ्यः, यदिवा 'ओह्यरे' त्ति कच्छपेभ्यः, उपलक्षणमेतत्, अन्येभ्यश्च पादबन्कतन्त्वादिभ्यः 'अपाया' विनाशादयो दोषाः सम्भवन्ति । स्थलमार्गे आत्मविराधनामाह- 'कंटे' त्यादिकण्टकेभ्यो यदिवाऽहिभ्यो यद्वा
मू. (३६०)

Page #343

३४०
पिण्डनिर्युक्तिः- मूलसूत्रं
मू. (३६१)
स्तेनेभ्योऽथवा श्वापदेभ्यः, उपलक्षणमेतत्, ज्वराद्युत्पादकरपरिश्रमादिभ्यश्च 'स्थले' स्थलमार्गे एत एवापायरूपा दोषाः प्रतिपत्तव्याः ।। उक्त मनाचीर्णं परग्रामाभ्याहृतं नोनिशीयंसग्गामेऽवि यदुविहं घरंतरं नोघरंतरं चेव । तिघरंतरा परेण घरंतरं तं तु नायव्वं ॥ नोघरंतरऽनेगविहं वाडगसाहीनिवेसणगिहेसु । Share खंधे मम्मय कंसेण व तं तु आनेज्जा ॥
मू. (३६२)
वृ. ‘स्वग्रामेऽपि' स्वग्रामविषयमप्यभ्याहृतं द्विविधं, तद्यथा-गृहान्तरं नोगृहान्तरं च, तत्र त्रिगृहान्तरात् परेण त्रीणि गृहाण्यन्तरं कृत्वा परतो यदानीतं यद्गृहान्तरं, एवं च सति किमुक्तं भवति ? - यद्गृहयमध्यादानीयते उपयोगश्च त (य) त्र सम्भवति तदाचीर्णमवसेयं, नोगृहान्तरमनेकविधं, तच्च वाटकादिविषयं, तत्र ‘वाटकः' परिच्छन्नः प्रतिनियतः सन्निवेशः 'साही' वर्त्तनी सैंवैकाऽपान्तराले विद्यते न तु गृहान्तरमित्यर्थः 'निवेशनम्' एकनिष्क्रमणप्रवेशानि द्व्यादिगृहाणि 'गृह' केवलं मन्दिरम्, एतच्च सकलमपि वाटकादि-विषयमनाचीर्णमनुपयोगसम्भवे वेदितव्यं, तदपि च गृहान्तराख्यं नोगृहान्तराख्यं न नोनिशीयं स्वग्रामाभ्याहृतं प्रतिलाभयितुमीप्सितस्य साघोरुपाश्रयमानयेत् कापोत्या यदिवा स्कन्धेन, उपलक्षणमेतत्, तेन करादिना च, यदिवा मृन्मयेन भाजनेन यद्वा कांस्येन || सम्प्रत्यस्यैव स्वग्रामविषयनोनिशीथाभ्याहृतस्य सम्भवमाहमू. (३६३) सुन्नं व असइ कालो पगयं व पहेणगं व पासुत्ता।
इय एइ काइ घेत्तुं दीवेइ य कारणं तं तु ॥
वृ. इहसाधुर्भिक्षाटन् क्वापि गृहे प्रविष्टः, परंतत्तदानीं 'शून्य' बहिनिर्गतमानुषमासीत्, यद्वाऽद्यापितत्र राध्यते इति 'असन' अविद्यमानो भिक्षाकालः, यदिवा तत्र प्रकृतं गौरवार्हस्वजनभोजनादिकं वर्त्तते, न ततो तदानीं साधवे भिक्षा दातुं प्रपारिता, यदिवा विहृत्य साधोर्गतस्य पश्चात् 'प्रहेणकं' लाहनकमागतं, तच्चोत्कृष्टत्वात् किल साधवे दातव्यम्, अथवा तदा श्राविका 'प्रसुप्ता' शयिताऽऽसीत्, ततो न साधवे भिक्षा दत्ता इति, एतैः कारणैः श्राद्धिका स्वगृहाद्गृहीत्वा साधोरुपाश्रयमानयेत्, तच्चानयनस्य कारणं तदा शून्यं गृहमासीदित्यादिरूपं ‘दीपयति' प्रकाशयति, तत एवं नोनिशीथस्वग्रामाभ्याहृतसम्भवः । तदेवमुक्तं स्वग्रामपरग्रामभेदभिन्नं नोनिशीथाभ्याहृतम्, अथस्वग्रामपरग्रामभेदभिन्नमेव निशीथाभ्याहृतमतिदेशेनाहमू. (३६४) एमेव कसो नियम निसीहऽभिहडेऽवि होइ नायव्वो । 'अविइअदायगभावं निसीहिअं तं तु नायव्वं ॥
वृ. य एव क्रमः स्वग्रामपरग्रामादिको नोनिशीथाभ्याहृत उक्तः स एव निशीथाभ्याहृतेऽपि नियमात् ज्ञातव्यः । सम्प्रति निशीथाभ्याहृतस्वरूपं - 'अविइय' इत्यादि, अविदितो-यतिना न विज्ञातो दायकस्याभ्याहृतदानपरिणामो यत्र तदविदितदायकभावं निशीथाभ्याहृतमवगन्तव्यं, किमुक्तं भवति ? - सर्वथा साधुनाऽभ्याहृतत्वेन यदपरिज्ञातं तन्निशीथाभ्याहृतम् । परग्रामाभ्याहृतस्य निशीथस्य संभवमाहअइदूरजलंतरिया कम्मासंकाएँ मा न घेच्छति । आनंति संखडीओ सड्डो सड्डी व पच्छन्नं ॥ निगम देउ दानं दियाइ सन्नाइ निग्गए दानं । सिद्धमि से सगमणं दितऽन्ने वारयंतने ॥ भुंजण अजीरपुरिमड्डुगाइ अच्छंति भुत्तसेसं वा ।
मू. (३६५)
मू. (३६६)

मू. (३६७)

Page #344

मूल-३६७
आगमनिसीहिगाई नभुजई सावगासंका॥ मू. (३६८) उक्खित्तं निक्खिप्पइ आसगयं मल्लगंमि पासगए।
खामित्तु गया सड्डा तेऽवि यद्वा असढभावा॥ . वृ. क्वचिद्ग्रामे घनावहप्रमुखा बहवः श्रावकाः घनवतीप्रभृतयश्च श्राविकाः, एते च सर्वेऽप्येककुटुम्बवर्तिनः। अन्यदा तेषामावसये वीवाहः समजाने, वृत्ते च तस्मिन् प्रचुरं मोदकाद्युद्धरितं, ततस्तैरचिन्तिपथैतत्साधुभ्यो दीयतां येन महत्पुण्यमस्माकमुपजजायते, अथ च केचित्साघवो दूरेऽवतिष्ठन्ते, केचित्पुनः प्रत्यासन्नाः परमन्तराले नदी विद्यते, ततस्तेऽप्यप्कायविराधनाभयतो नागमिष्यन्ति, आगता अपिचप्रचुर मोदकादिकमवलोक्य कथ्यमानमपि शुद्धमाघाकर्मशङ्कया न ग्रहीष्यन्ति ततो यत्र ग्रामे साघवो निवसन्ति तत्रैव प्रच्छन्नं गृहीत्वा व्रजाम इति, तथैव च कृतं, ततो भूयोऽपि चिन्तयन्ति-यदि साधूनाहूय दास्यामस्ततोऽशुद्धमाशङ्क्य ते न ग्रहीष्यन्ति तस्मात् द्विजादिभ्योऽपि किमपि दद्मः, तच्च तथा दीयमानमपि यदि साधवोनप्रेक्षिष्यन्तेततस्तदवस्थैवतेषामशङ्काभविष्यतिततो यत्रोच्चारादिकार्थं निर्गताःसन्तःसाधवः प्रेक्षन्ते तत्रदद्मइति, एवं चचिन्तयित्वाविवक्षितेकस्मिश्चित्प्रदेशेकस्यचिद्देवकुलस्यबहिर्भागे द्विजादिभ्यः स्तोकस्तोकंदातुमारब्धं,ततउच्चारादिकार्यार्थ विनिर्गताःकेचनसाधवोदृष्टाः, ततस्तेनिमन्त्रितायथाभोः ! साधवः ! अस्माकमुद्धरितं मोदकादि प्रचुरमवतिष्ठते ततो यदि युष्माकं किमप्युपकरोति तर्हि तत्प्रतिगृह्यतामिति, साधवोऽपि शुद्धमित्यवगम्य प्रत्यगृह्णन, तैश्च साधुमिः शेषाणामपि साधूनामुपादेशियथाऽमुकस्मिन् प्रदेशे प्रचुरमेषणीयमशनादि लभ्यते, ततस्तेऽपि तद्रहणाय समाजग्मुः, तत्र चैके श्रावकाः प्रचुर मोदकादिकं प्रयच्छन्ति, अन्ये च मातृस्थानतो निवारयन्ति, यथैतावद्दीयतां माऽधिकं, शेषमस्माकं भोजनायभविष्यति,अन्येपुनस्तानेवनिवारयतःप्रतिषेधयन्ति-यथानकोऽप्यस्माकंभोक्ष्यते,सर्वेऽपिप्रायो भुक्ताः, ततः स्तोकमात्रेण किश्चिदुद्धरितेन प्रयोजनं, तस्माद्यथेच्छंसाधुभ्यो दीयतामिति। ___ साधवश्चये नमस्कारसहितप्रत्याख्यानास्तेभुक्ताः, ये च पौरुषीप्रत्याख्यानास्तेभुञ्जाना वर्तन्ते, ये चाजीर्णवन्तः पूर्वार्द्धादि प्रतीक्षमाणा वर्त्तन्ते ते नाद्यापि भुञ्जते, श्रावकाच चिन्तयामासुः-ग्रथेदानीं साघवो भुक्ता भविष्यन्ति, ततो वन्दित्वा निजस्थानं व्रजाम इति, एवं चिन्तयित्वा समधिकप्रहरवेलाया साधुवसतावागत्यनैषेधिक्यादिकांसकलामपिश्रावकक्रियांकृतवन्तः, ततोज्ञातंयथाऽमीश्रावकाःपरमविवेकिनो, ज्ञाताश्च परम्परया विवक्षितग्रामवास्तव्याः ततः सम्यविमर्शतो निथितं-ननमस्मन्निमित्तमेतत स्वग्रामादभ्याहृतमिति. ततो यैर्भुक्तं तैर्भुक्त मेव, ये त्वद्यापि पूर्वार्द्धादि प्रतीक्षमाणा न भुञ्जते तैर्न भुक्तं, येऽपिचभुआना अवतिष्ठन्ते तैरपि यः कवल उतक्षिप्तः सभाजनेऽमुच्यत, यत्तु मुखे प्रक्षिप्तं नाद्यापि गिलितं तन्मुखाद्विनिःसार्य समीपस्थापित मल्लकें प्रचिक्षिपे, शेषं तु भाजनगतं सर्वमपि परिष्ठापितं, श्रावकाः श्राविकावर्गवसापिक्षमयित्वास्वस्थानंजगाम, तत्रयेभुक्तायेचार्द्धभुक्तास्ते(ऽपि सर्वेऽप्यशठभावा इति शुद्धाः। सूत्रं सुगम, केवलम् अइदूरजलंतरियत्ति केचिदतिदूरे केचिन्नद्याऽन्तरिताः॥ मू. (३६९) लद्धं पहेणगं मे अमुगत्थगयाएँ संखडीए वा।
वंदनगट्ठपविट्ठा दइ तयं पट्ठिय नियत्ता॥ मू. (३७०) नीयं पहेणगं मे नियगाणं निच्छियं व तं तेहिं। .
सागारि सयज्झियं वा पडिकुट्टा संखडे रुट्टा॥ वृ. इह काचिदभ्याहृताशङ्कानिवृत्त्यर्थं किमपि गृह प्रति प्रस्थिता, ततो निवृत्ता सति साधोः

Page #345

३४२
पिण्डनिर्युक्तिः- मूलसूत्रं
प्रतिलाभनायोपाश्रयं प्रविश्य साधुसम्मुखमेवमाह-भगवन् ! प्रहेणकमिदममुकास्मिन् गृहेगतयालब्धं, यद्वा क्वापिसङ्ग्रड्यां,सम्मतिवन्दनार्थमत्रप्रविष्टा, ततो यदियुष्माकमिदमुपकरोतितर्हिप्रतिगृह्यतामितितकदानीतं ददाति,यद्वाएवमाह-‘निजकानां' स्वजनानामर्थाय प्रहेणकं मया स्वगृहात् नीतं, परं तैर्नेप्सितं, ततः स्वजनगृहात् प्रतिनिवृत्ता वन्दनार्थमत्रागतेति, ततस्तद्ददाति । यदिवा मायया काचिदभ्याहृतमानीय सागारिकांशय्यातरीयद्वा‘सइज्झितं' वसतीप्रवेशनीं पूर्वगृहीतसङ्केता यथा साधवः श्रृण्वन्ति तथा प्रवक्ति - गृहाणेदं प्रहेणकमिति, तया च मातृस्थानतः प्रतिषिद्धा यथा त्वयाऽप्यमुकस्मिन् दिने मदीयं प्रहेणकं न जग्रहे ततोऽहमपि त्वदीयं न ग्रहीष्यामीत्येवं निषिद्धा, ततः साऽपि मातृस्थानतः किञ्चित्परुषं प्रत्युक्त वती, द्वितीययाऽपि तथैव भाषितं, तत एवं परस्परं 'संखडे' कलहे सति सा प्रहेणकनेत्री 'रुष्टा' रोषवती वन्दनार्थं वसतौ प्रविशति, ततोऽनन्तरवृत्तं वृत्तान्तं कथयित्वा तदानीं ददाति । उक्तं स्वग्रामाभ्याहृतमपि निशीथं । मू. (३७१) एयं तु अणाइन्नं दुविहंपि य आहडं समक्खायं । आइन्नंपि य दुविहं देसे तह देसदेहे अ ।।
वृ. ‘एतत्' पूर्वोक्त मभ्याहृतंनिशीथनोनिशीथभेदाद्यद्वास्वग्रामपरग्रामभेदाद्विविघमप्याख्यातमनाचीर्णम्-अकल्पनीयं, सम्प्रत्याचीर्णं वक्ष्ये, तदपि द्विविधं, तद्यथा-देशे देशदेशे च ।
मू. (३७२)
हत्थसयं खलु देसो आरेणं होइ देसदेसो य । आइन्नंमि (उ) तिगिहा ते चिय उवओगपुव्वागा ॥
वृ. 'हस्तशतं ' हस्तशतप्रमितं क्षेत्रं देशः, हस्तशतादाराद्धस्तशतमध्ये इत्यर्थः, देशदेशः, तत्र हस्तशतप्रमाणे आचीर्णेयदिगृहाणित्रीणिभवन्तिनाधिकानिततः कल्पते, तान्यपि चेद्गृहाण्युपयोगपूर्वकाणि भवन्ति, उपयोगस्तत्रदातुं शक्यत इत्यर्थः, ततः कल्पते नान्यथेवि । सम्प्रतिगृहत्रयव्यतिरेकेण हस्तशतादिसम्भवं तद्विषयं कल्प्याकल्प्यविधिं चाहमू. (३७३)
परिवेसणपंतीए दूरपवेसो य घंघसालगिहे । हत्थसया आइन्नं गहणं परओ उ पडिकुट्टं ॥ होइyणदेसदेसो अंतो हि सा न दीसा जत्थ । उक्खेवाई तत्थ उ सोपाई देह उवओगं ॥
मू. (३७४)
[प्र.२]
वृ. परिवेष्यते-भोजनं दीयते येभ्यस्ते परिवेषणाः-भुआनाः पुरुषास्तेषां पङ्क्तिः-श्रेणिस्तस्यां तत्र ह्येकस्मिन् पर्यन्तं साधुसङ्घाटको वर्त्तते द्वितीये तु देयं तिष्ठति, तत्र च स्पृष्टास्पृष्टमयादिना गन्तुं न शक्यते, एवमुत्तरयोरपिपदयोर्भावनीयं,ततः पारेवेषणपङ्क्त्यां यद्वा दूरप्रवेशे' प्रलम्बगमनमार्गेछिण्डिकादौ, यदिवा घङ्खशालागृहेहस्तशतादानीतस्य ग्रहणमाचीर्णं, कल्पत इत्यर्थः, परतस्त्वानीतस्य ग्रहणं प्रतिकुष्टं' निराकृतं तीर्थकरादिभिः । सम्प्रत्यस्यैवाचीर्णस्य भेदान प्रदर्शयति
मू. (३७५)
उक्कास मज्झिम जहन्नगं तु तिविहं तु होइ आइन्नं । करपरियत्त जहन्न सयमुक्कोसं मज्झिम सेसं ॥
वृ. त्रिविधमाचीर्णमभ्याहृतं, तद्यथा- उत्कृष्टंमध्यमंजघन्यंच, तत्रयदा ऊर्द्रौपविष्टा वा कयमपिस्वयोगेन मुष्टिगृहीतेन मण्डकादिना, यदिवा स्वापत्यादिपरिवेषणार्थमोदनभृतया करोटिकयोत्पाटितया व्यवतिष्ठते, अत्रान्तरे च कथमपिसाधुरागच्छतिभिक्षार्थं, तस्मैचयदिकरस्थं ददाति तदाकरपरिवर्तनमात्रं जघन्यमभ्याहृतमा चीर्णं, हस्तशादभ्याहृतमुत्कृष्टं, शेषं तु हस्तशतमध्यवर्त्तिं मध्यमं । तदेवमुक्त मभ्याहृतद्वारम् ।

Page #346

३४३
मूल-३७६ मू. (३७६) पिहिउन्भिन्नकवाडे फासुय अप्फासुए य बाद्धव्वे।
अप्फासु पुढविमाई फासुय छगणाइदद्दरए। वृ. उभिन्नं द्विधा, तद्यथा-पिहितोभिन्नं कपाटोभिन्नं च, तत्र यत् कुतुपादेः स्थगितं मुखं साधूनां तैलघृतादिदानार्थमुद्भिद्य तैलादि साधुभ्यो दीयते तद्दीयमानं तैलादि पिहितोद्भिन्नं, पिहितमुद्भिन्नं यत्र तपिहितोद्भिन्नमितिव्युत्पत्तेः, तथायपिहितंकपाटमुद्भिद्य-उद्घाट्यसाधुभ्योदीयतेतत्कपाटोद्भिन्नं, व्युत्पत्तिःप्रागिव, तत्रपिहितोदिभन्ने यत्पिधानंतद्दिधा, तद्यथा-प्रासुकमप्रासुकंच, सचेतनमचेतनं चेत्यर्थः, तत्र 'अप्रासुकं' सचित्तपृथिव्यादिमयं, 'प्रासुकं' छगणादिदर्दरके, तत्र छगणं-गोमयः, आदिशब्दाद्भस्मादिपरिग्रहःदईरकः-मुखबन्धनंवस्त्रखण्डम्।अत्रपिहितोद्भिन्नेकपाटोदिभन्नेचदोषानमिधित्सुराहमू. (३७७) उब्भिन्ने छक्काया दाने कयविक्कए यअहिगरणं।
तेचेव कवाडंमिवि सविसेसा जंतमाईसु॥ वृ.उद्भिन्ने-पिहितोद्भिन्नेषट्कायाः उद्भेदकालेषटकाया:पृथिवीकायादयोविराध्यन्ते,ततःप्रथमतः साधुनिमित्तंकुतुपादिमुखे उद्भिन्नेसतिपुत्रादिभ्यस्तैलादिप्रदाने, तथाक्रयविक्रये-क्रयेविक्रयेचाधिकरणंपापप्रवृत्तिरुपजायते, तथा एत एवषट्कायविराधनादयो दोषाः 'कपाटेऽपि कपाटोद्भिन्नेऽपि सविशेषास्तु 'यन्त्रादिषु' यन्त्ररूपकपाटादिषु द्रष्टव्याः, तत्र यान्यतीव सम्पुटमागतानि कुञ्चिकया चोद्घाट्यन्ते यानिच दईरकोपरिपिट्टणिकायाएकदेशवर्तिनिमालप्रवेशरूपद्वारेतानियन्त्ररूपकपाटानिआदिशब्दात्परिघादिग्रहः । सम्प्रत्येनामेव गाथां व्याचिरख्यासुः प्रथमतः 'उन्भिन्ने छक्काया' इत्यवयवं व्याख्यानयन् गाथाद्वयमाहमू. (३७८) सच्चित्तपुढविलितं लेलु सिलं वाऽवि दाउमोलितं।
सच्चितपुढविलेवो चिरंपि उदगंअचिरलिते॥ मू. (३७९) एवं तु पुव्वलित्ते काया उल्लिंपणेऽवितेचेव।
तिम्मेउं उवलिंपइ जउमुहं वावि तावेउं॥ वृ.इहकुतुपादिमुखंदईरकोपरिकदाचित् लेखें लेष्टुंशिलांवा-पाषाणखण्डप्रक्षिप्यजलार्दीकृतसचित्तपृथिवीकायलिप्तं भवति, तत्र सचित्तपृथिवीलेपः सचित्तः सन चिरकालमप्यवतिष्ठते, उदकं तु अचिरलिप्ते' अचिरकाललिप्तेसम्भवति, किमुक्तं भवति?-यदिचिरकालसचित्तपृथिवीकायलिप्तमुभिद्यतेतर्हिसचित्तपृथिवीकायविनाशोऽचिरलिपे तृभिद्यमानेऽप्कायस्यापि विनाशः, अचिरलिप्तमप्यत्रान्तर्मुहूर्त्तकालस्य मध्यवर्तिद्रष्टव्यम,अन्तर्मुहर्त्तानन्तरंपृथिवीकायशस्त्रसम्यर्कतउदकमचितीभवति,ततोनतद्विराधनादोषः, उपलक्षणमेतत्, तेन त्रसादेरपि तदाश्रितस्य विनाशसम्भवो द्रष्टव्यः । एवम्-अनेन प्रकारेण पूर्वलिप्ते साध्वर्थमुदिभद्यमाने दोषा उक्ताः एतएव पृथिवीकायादिविराधनादोषा उपलिप्यमानेऽपि कुतुपादिमुखा. तैलघृतादिकं साधव दत्त्वा शेषस्य रक्षणार्थ भूयोऽपि कुतुपादिमुख स्थग्यमान द्रष्टव्याः, तथाहि-भूयोऽपि कुतुपादिमुखं सचित्तपृथिर्वाकायेनजलाद्रीकृतनापलिम्पति,ततःपृथिवीकायविराधनाऽप्कायविराधनाच, पृथिवीकायमध्ये च मुद्गादयः कीर्टिकादयश्च सम्भवन्ति ततस्तेषामपि विराधना । तथा कोऽप्यभिक्षानार्थं जतु तापयित्वा कुतुपादिमुखस्योपरि जतुमुद्रां ददाति, तदा तेजःकायविराधनाऽपि, यत्राग्निस्तत्र वायुरिति वायुकायविराधना च, ततः पिहितोदिभन्ने षट्कायविराधना। अमुमेवार्थं स्पष्टं भावयतिमू. (३८०) जह चेव पुव्वलित्ते काया दाउंपुणोऽवि तह चेव।
उवलिप्पत काया मुइअंगाई नवरि छट्ट।

Page #347

३४४
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं व. यथा चैव पूर्वलिप्ते 'कायाः' पृथिवीकायादयो विराध्यन्ते तथा साधुभ्यस्तैलादिकं दत्त्वा भयोपि कुतुपादिमुखेउपलिप्यमानेकायाविराध्यन्ते,नवरंषष्ठेकायेत्रत्पकायरूपेविराध्यमानाजन्तवःपृथिव्याश्रिताः 'मुझ्गादयाः' पिपीलिकाकुन्थ्वादयो द्रष्टव्याः । सम्प्रति दाने कयविक्कए य' इत्यवयवं व्याचिख्यासुराहमू. (३८१). परस्सतं देइ स एव गेहे, तेल्लं व लोणं व घयंगुलं वा।
उग्धाडिए तंमि करे अवस्सं. सविक्कयं तेन किणाइ अनं॥ वृ. तस्मिन् कुतुपादिमुखे साध्वर्थमुद्घाटिते सति परस्मै' याचकग्राहकादिकाय यद्रा-स्वकीय एव गृहे पुत्रादिभ्यस्तैलं लवणं घृतं गुडं वा ददाति, यदिवा सकरोत्यवश्यं विक्रय, तेन चमूल्येनान्यत क्रीणाति. एतच्च सर्व साध्वर्थमुद्घाटिते सति प्रवर्तते इति साधोः प्रवृत्तिदोषः। 'अगिरणम्' इत्यवयवं व्याख्यामू. (३८२) दाने कयविक्कए वा होई अहिगरणमजयभावस्स।
निवयंति जे य तहियं जीवा मुइयंगमूसाई॥ वृ. दाने क्रये विक्रये वाऽनन्तरोक्त स्वरूपे प्रवर्त्तमाने साधोः 'अयतभावस्य' अयतोऽशुद्धाहारापरिहारकत्वेन जीवरक्षणरहितः भावः अध्यवसायो तस्य स तथा तस्य अधिकरणं' पापप्रवृत्तिरुपजायते, तथा तस्मिन् कुतुपादिमुखे उद्घाटिते ये जीवा मुइङ्गमूषकादयो निपतन्ति निपत्य च विनाशमाविशन्ति तदप्यधिकरणं साधोरेव। सम्प्रति ते चेव कवाडंमि' इत्यवयवं व्याचिख्यासुराह__ मू. (३८३) जहेव कुंभाइसुपुव्वलित्ते, उब्भिज्जमाणे यहवंति काया।
ओलिंपमाणेवि तहा तहेव, काया कवाडंमि विभासियव्वा ॥ वृ. यथैव 'कुम्भादौ' घटादौ, आदिशब्दात्कुतुपादिपरिग्रहः, पूर्वलिप्ते उद्भिद्यमाने 'कायाः' पृथिवीकायादयोविराध्यमानाभवन्ति,उपलक्षणमेतत,तेनदानक्रयविक्रयाधिकरणप्रवृत्तिश्चभवति,तथाकपाटेऽपि पूर्वदत्ते साध्वर्थमुद्घाट्यमाने वेदिताव्याः, तथाहि-यदा कपाटात् प्राक्कथमपि पृथिवीकायो जलभृतः करको वा बीजपूरादिकं वा मुक्तं भवति तदा तस्मिन्नुद्घाट्यमाने कपाटे तद्विराधना भवति, जलभृते करकादौ तु मिद्यमाने (वा) पानीयं प्रसर्पत् प्रत्यासन्नचुल्ल्यादावपि प्रविशेत, तथा चसत्यग्निविराधना, यत्रचाग्निस्तत्र वायुरितिवायुविराधनाच,मूइकादिविवरप्रविष्कीटिकागृहगोधिकादिसत्त्वविनाशेत्रसकायविराधनाचेति, दानक्रयाविक्रयाधिकरणप्रवृत्तिभावनाचपूर्ववत्कर्त्तव्या।'सम्प्रति सविसेसा' इत्यवयवंव्याचिख्यासुराहमू. (३८४) घरकोइलसंचारा आवत्तण पीढगाइ हेट्टवरिं।
नितेवि एयअंतो डिंभाईपल्लणे दोसा॥ वृ. कपाटस्य ‘सञ्चारात्' सञ्चलनाद्ग्रहगोधिका, उपलक्षणमेतत् कीटिकोन्दुरादयश्च विराध्यमन्ते, तथाप्रासादस्याधाभूमिररूपापीठिकवपीठिका चायिकातत्राधअपरितलेचकपाटकदशस्यावर्त्तनतदाश्रिताः कुन्थुपिपीलिकादया विनाशमश्नुवत. तथोद्घाट्य कपाट पचान्मुखं नीयमानेऽन्तःस्थिते (रिति) अन्तःस्थितस्य डिम्भादेः प्रेरणे दोषाः-शिरःस्फोटनादयो भवन्ति। सम्प्रत्यपवादमाहमू. (३८५) घेप्पइ अकुंचियागंमि कवाडे पइदिने परिवहते।
अजऊमुद्दिय गंठी परिभुज्जइ दद्दरो जो य॥ .वृ. 'अकुञ्चिकाके' कुचिकारहिते, कुश्चिकाविवररहिते इत्यर्थः, तत्र हि किल पृष्ठभागे उल्लालको न भवतितेननघर्षणद्वारेणसत्त्वविराधना, यद्वा- 'अकूइयागे'त्तिपाठः, तत्र अकूजिकाके कूजिकारहितेअक्रेकारारावे, किमुक्तं भवति?-यदुद्घाट्यमानंकपाटंक्रेङ्काररवंनकरोति,तद्धिपश्चात्क्रियमाणमूर्ध्वमधास्तिर्यग

Page #348

मूलं-३८५
३४५ घर्षत्प्रभूतसत्त्वव्यापादनंकरोतितेनतद्वर्जनं,तस्मिन्नपिकिंविशिष्टे? इत्याह-प्रतिदिन प्रतिदिवसं-निरन्तरं 'प्रतिवहति' उद्घाट्यमानेदीयमानेचेत्यर्थःतस्मिन्प्रायोनगृहगोधिकादिसत्त्वाश्रयसम्भवः, चिरकालमवस्थानाभावात् । इत्थंभूते कपाटे साध्वर्थमप्युद्घाटिते यद्ददाति गृहस्थः तद्गृह्यते, स्थविरकल्पिकानामाचीर्णमतेत, तथा यश्च 'दर्दरकः' कुतुपादीनां मुखबन्धरूपः प्रतिदिवसं परिभुज्यते-बध्यते छोड्यते चेत्यर्थः, तत्र यदि जतुमुद्राव्यतिरेकेण केवलवस्त्रमात्रग्रन्थिीयेत नापि च सचित्तपृथिवीकायादिलेपः तर्हि तस्मिन् साध्वर्थमुद्भिन्नेऽपि यद्दीयते तत्साधुभिर्गृह्यते इति उक्त मुभिन्नद्वारम्. अथ मालापहृतद्वारमाहमू. (३८६) मालोहडंपि दुविहं जहन्नमुक्कोसगं च बोद्धव्वं।
अग्गतलेहि तव्विवरीयं तु उक्कोसं॥ वृ.मालापहृतंद्विविधं,तद्यथा-जघन्यमुत्कृष्टंच,तत्रयद्भन्यस्ताभ्यांपादयोरग्रभागाभ्यांफलकसञ्ज्ञाभ्यां पाणिभ्यां चोत्पाटिताभ्यामूर्ध्वविलगितोच्चसिक्ककादिस्थितं दाव्या दृष्टेरगोचरं यद्दीयते तज्जघन्यं मालापहृतं. जघन्यविपरीतं बृहन्निःश्रेण्यादिकमारुह्य प्रासादोपरितलादानीय दीयते तदुत्कृष्टं मालापहृतं। मू. (३८७) भिक्खू जहन्नगंमी गेरुय उक्कोसंगमि दिटुंतो।
अहिडसणमालपडणे य एवमाई भवे दोस्सा॥ वृ.जघन्येमालापहृतेभिक्षुर्वन्दकोदृष्टान्तः, उत्कृष्टे गेरुकाः'कापिलः, तत्रजघन्येमालापहृते अहिदशन' सर्पदशनम्, उत्कृष्ट मालात्पतनमित्येवमादयो दोषा अभूवन्। तत्र भिक्षुदृष्टान्तं गाथाद्वयेनाह. मू. (३८८) मालाभिमुहं दद्रूण अगारिं तओ साहू।'
। तच्चन्निय आगमनं पुच्छा यअदिन्नदाणंति॥ मू. (३८९) मालंमि कुडे मोयगसुगंधि अहि पविसणं करे डक्का।
अन्नदिन साह आगम निद्दय कहणाय संबोही॥ वृ.जयन्तपुरंनामनगरं,तत्रयक्षदिन्नोनामगृहपतिः,तस्यभार्यावसुमती,अन्यदाचतद्गृहेधर्मरुचिर्नाम संयतोभिक्षार्थप्रविवेश,तंचनियमितेन्द्रियमरक्त द्विष्टमेषणासमितमवलोक्यसमुत्पन्नविशिष्टदानपरिणामेन यक्षदिन्नेन वसुमती सादरं बभणे, यथा देहि साधवेऽस्मै अमुकान्ग मोदकानिति, ते च मोदका ऊर्ध्व विलगितोच्चसिक्ककमध्ये व्यवस्थिते घटेऽवतिष्ठन्ते, ततःसा तद्ब्रहणार्थमुत्थिता, साधुश्च तामालापहृतां भिक्षापवबुध्यमानस्तद्गृहानिर्जगामाततस्तत्कालंतस्मिन्नेवगृहेभिक्षायैभिक्षुरागमन.पप्रच्छचतंयक्षदिन्नो यथा किंभोः? (सम) तेन सिक्काकादानीय! दीयमाना भिक्षानजगहे, ? ततःस प्रवचनमात्सयदिवमुवाचअदत्तदानाअमीखलुवराकास्ततोनलभन्तेपूर्वकमेविनियोगतोयुष्मादृशामीश्वराणांगृहेषुस्निग्धमधुरादिक भोजनंभोक्तं.किन्तुतर्दर्गतगृहेष्वन्तमान्तादिकंलब्ध्वाभोक्ताव्यमिति.ततो यक्षदिन्नेनतस्मायपिताने मोदकान वसुमती दापिता, सा तस्मिन्नेव सिक्ककविलगिते घट मोदकानादातुमचालीत, घटे च महोत्तमद्रव्यनिष्पन्नमोदकगन्धाध्राणवशतःकथमपिभुजङ्गमःसमागतोऽवतिष्ठते, वसुमतीचोत्पाट्यपाणी पादाग्रतलमरेण यावन्मोदकघटे कइकेल्लिपल्लवोपमं करं प्रक्षिपति तावद्भुजङ्गमः कामुक इव सादरं तं प्रत्यगृह्णात्, ततो हा ! दष्टा दष्टेति पूत्कारं कुर्वती भूमौ निपपात, ददृशे च यक्षदिन्ननफूत्कारं कुर्वन् दन्दशूकः, ततस्तत्क्षणादेव समाहूताः परममन्त्रवादिनः, समानीतानि च नानाविधानि भेषजानि, ततोऽद्याप्यायुरत्रुटितमितिमन्त्रौषधप्रभावतःसानीरुग्बभूव,समाजगामचभूयोऽप्यपरस्मिन्दिनेसएवधर्मरुचिःसंयतो भिक्षायैः, उपालेभे च यक्षदिनेन यथा दयाप्रघानो धर्मस्तत्किं भोः साधो ! सुविहित तव तदानीं सर्प

Page #349

पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं पश्यतोऽप्युपेक्षाप्रावर्त्तिष्ट?,सपाह-नाहमद्राक्षंतदानीं दन्दशुकं, केवलमयमस्माकंसार्वउपदेशो यथामा ग्राहिषुः साधवो! मालापहृतं भिक्षामिति, ततोऽहं प्रतिनिवृत्तः। ___ एवं चोक्ते यक्षदिन्नः स्वचेतसि चिन्तयामास-अहो ! निरपायो भगवता निरुपादेशि भिक्षूणां धर्मः, य एव चेत्थं निरपार्य धर्ममुपदिशति स्मसएव सर्वज्ञानखलु सुधाभ्यवहारमन्तरेण सुधोद्गार उज्जम्भते, एवं न यावत्ज्ञेयव्यापिज्ञानमन्तरेणेत्थं सकलकालमनपायिनो धर्मस्योपदेशप्रवृत्तिः, बुद्धिप्रागल्भ्ये हि वचसि प्रागल्भ्यमुपालम्भितरमात्सएवसर्वज्ञइति, इत्थंचविचिन्त्यभक्ति वशोच्छलितपुलकजालोपशोभिततनुः सादरं धर्मरुचिश्रमणमवन्दत, वन्दित्वा च जिनप्रणीतं धर्मं पप्रच्छ, स च कथयामास सङ्केपतः, ततो जिनप्रणीतवाक्यामृतरसास्वादतस्तेषामवजगामसकलमपिमायासूनवीयादिसम्पादितकुवासनामयंगरलं, पश्यतिसयथावस्थितानिहेयपादेयानिवस्तूनि, प्रमोदतेचजात्यन्धइवचक्षुर्लाभेसविशेषतरं,ततोमध्याह्ने विशेषतो गुरुसमीपे समागत्य धर्म श्रुत्वा जातसंवेगो दम्पती अपि प्रव्रज्यां प्रपेदाते। सूत्रं सुगमं। मू. (३९०) आसंदिपीढमंचकजंतोडूखल पडत उभयवहे।
वोच्छेयपओसाई उड्डाहमनाणिवाओ य॥ वृ. 'आसंदी' मश्चिका ‘पीठं’ गोमयादिमयमासनं मञ्चकः' प्रतीतः यन्त्र' व्रीह्यादिदलनोपकरणम्, 'उडूखलः'प्रतीतः, एतेष्वारुह्य, उपलक्षणमेतत्,पाणीचोत्पाट्यऊर्ध्वविलगितसिक्ककादिस्थितमोदकादिग्रहणेकथमपियदिमश्चकादिह्रसनतोदात्रीनिपततितर्हि उभयवधः दात्र्या:पृथिव्यादिकायादीनांचविनाशः। तत्रदान्याहस्तादिभङ्गतोयदिवाविसंस्थुलपतनतःकथमप्यस्थानाभिघातसम्भवात्प्राणव्यपरोपणमपि,तया चनिपतन्त्याभूम्याद्याश्रितानां पृथिवीकायादीनामपि विनाशः, यथैतस्मै भिक्षामहं ददती प्रागपिमहत्यनर्थे पतितेति न कोऽप्यस्मै दास्यतीति तद्गृहे तव्यान्यद्रव्यव्यवच्छेदः, तथा मुण्डेनानेन परमार्थतः पातितेति कस्यापि गृहस्वामिनः साधुविषयः प्रद्वेषोऽपि भवति, आदिशब्दात्ताडनादिपरिग्रहः, प्रद्वेषदग्धो हि कोऽपि कोपान्धतया ताडनमपि कुर्यात्, कोऽपि निर्भर्त्सनं, कोऽपिवघमपि,तथाच प्रवचनस्योड्डाहः खिंसायथासाध्वर्थमेषा भिक्षामाहरन्ती परासुरभूत्, तस्मान्नामी साधवः कल्याणकारिणःः, लोके चाज्ञानवादःएवंविघमपिदाव्याअनर्थमेतेनजानन्तीत्येवंमूर्खताप्रवादः,तस्माज्जघन्यमपिमालापहृतमवश्यपरिहर्त्तव्यं । तदेवमुक्तो जघन्यस्यमालापहृतस्य सदोषो दृष्टान्तोऽन्येऽपि च दोषाः, सम्प्रत्युत्कृष्टस्य तानाहमू. (३९१) एमेव य उक्कोसे वारणनिस्सेणि गुम्विणीपडणं ।
गम्भित्थिकुञ्छिफोडण पुरओ मरणं कहण बोही॥ वृ.जयन्तीनामपुरी, तत्रसुरदत्तोनामगृहपतिः, तस्यभावसुन्धरा, अन्यदाचतद्गृहेगुणचन्द्रामिधः साधुर्मिक्षार्थं प्राविशत. तं च प्रशास्तमनसमिहपरलोकनिःस्पृह मूर्त धर्ममिव समागच्छन्तमवेक्ष्य सुरदत्तो वसुन्धराममिहितवान् यथा देहि साधव मालादानीय मादकानिति, सा च तदान मन्तवत्नी, परं पत्युरादेशं देवताशेनामिवप्रतीच्छन्तीमोदकानयनाथमालाभिमुखांनिश्रेणिमारोढुमयतिष्ट,साधुश्चनकल्पतेमालापहृता भिक्षा संयतानामिति तां विनिवार्य तद्गृहान्निःसंसार, ततस्तत्क्षण एव कोऽपि कापिलो भिक्षार्थ तस्मिन्नेव गृहे प्राविशत, सुरदत्तन च स पृष्टो तथा भोः ! किं संयतेनमालादानीयमाना भिक्षान प्रतिजगृहे ?, ततःस मात्सर्यवशादसम्बद्धं किम्पयमाविष्ट, ततस्तस्मायापि सुरदत्तो वसुन्धरया मोदकान दापितवान, वसुन्धरा च मोदकानयनार्थं निःश्रेणिमारोहन्ती कथ मपि पादहसनतो विसंस्थुलाङ्गी न्यपतत्, अधश्च व्रीहिदलनयन्त्रकमासीत्, ततस्तत्कीलकस्तस्यानिपतन्त्याः, कुक्षिद्विधापाटयामासनिर्गतश्चपरिस्फुरस्ततोगर्भः,

Page #350

मूलं-३९२
३४७
कीलकविदारिततया महापीडाडतिशयभावतः पश्यतामेव सकललोकनांसदःखंस्पन्दमानः पश्चत्वमगमत्, तथा वसुन्धरा च, तत उच्छलितः पापीयसः कापिलस्यावर्णवादः, अन्यदा च भूयोऽपि तस्मिन्नेव गृहे स एव साधुर्भिक्षार्थमाजगाम,सुरदत्तचतमप्राक्षीत्-भगवन्! यथायूयंज्ञानचक्षुषादान्याविनाशमवेक्षमाणाभिक्षां परिहृतवन्तःतथाङस्माकमपिकिनाचीकथत?,येनतदानींसामालंनारोहेत.ततःसाधुरवोचत्-नाहकिमपि जाने, केवलमयमस्माकं सार्वज्ञ उपदेशः-यथा न कल्पते साधूनां मालापहृता भिक्षेति, ततः स पूर्ववदचिन्तयन्द्धर्ममश्रौषीत् प्रव्रज्यां चाग्रहीदिति, सूत्रं सुगम, नवरम्, एवमेव जघन्यमालापहृते इवोत्कृष्टेऽपि मालापहृते पडन्तउभयवहो' इत्यादयो दोषावक्तव्याः। तत्रदान्यावघेउदाहरणं वारणनिस्सेणि' इत्यादि । मू. (३९२) उड्डमहे तिरियपि य अहवामालोहडं भवे तिविहं।
__उड्ढे य महोयरणं भणियं कुंभाइसू उभयं॥ वृ. अथवा मालापहृतं त्रिविधं. तद्यथा-ऊर्ध्वमधस्तिर्यकच, तत्र ऊर्ध्वमेतदनन्रोक्त मृर्ध्वविलगितसिक्ककादिगतम्, अधोभूमिगृहादाववतरणं-प्रवेशः, तत्राघोऽवतरणेनयद्दीयते तदप्युपचारा-दघाऽवतरणं, तथा कुंभादिषु'कुम्भोष्ट्रिकाप्रभृतिषुयद्वर्त्ततदयंतद्भयम्-ऊर्ध्वाऽधोमालापहृतस्वभावंभणितंतीर्थकरादिभिः, तथाहि-बृहत्तरोच्चस्तरकुम्भादिमध्यव्यवस्थितस्य देयस्य ग्रहणाय येन दात्री पाय॒त्पाटनादि करोति तेनोर्ध्वमालापहृतं, येन त्वधोमुखं बाहुमतिप्रभूतं तेनाधोमालापहृतं, दोषा अत्रापि पूर्ववद्भावनीयाः। मू. (३९३) दद्दर सिल सोवाणे पुव्वारूढे अनुच्चमुक्खित्ते। .
मालोहडं न होई सेसंमालोहडं होई॥ वृ.'दईरः' निरन्तरकाष्ठफलकमयोनिःश्रेणिविशेषः शिला' प्रतीता सोपानानि' इष्टकामयान्यवतरणानि, एतान्यारुह्य यद्ददाति तन्मालापहृतं न भवति, केवलं साधुरप्येषणाशुद्धिनिमित्तं प्रासादस्योपरि दर्दरादिना चटति,अपवादेनभूस्थोऽप्यानीतंगृह्णाति, तथापूर्वारूढःसाध्वागमनादग्रतःस्वयोगेननिःश्रेण्यादिनाप्रासादोपरि चटितो दाता यद्ददाति साधुपात्रके, कथंभूते? इत्याह- अनुच्चोत्क्षिप्ते, किमुक्तं भवति ?-भूमिस्थः संयतो दृष्टेरधःपात्रंधारयन्यावत्प्रमाणे उच्चैःस्थाने स्थितो दातापाने हस्तंप्रक्षिप्य ददाति तावत्प्रमाणे पूर्वारूढो यद्ददातितन्मालापहृतंनभवति,शेषतुसर्वमप्यनन्तरोक्तं मालापहृतमवसेयमाइहानुच्चोत्क्षिप्तोच्चोत्क्षिप्तयो:मू. (३९४) तिरियायय उज्जुगएण गिण्हईगजं करेण पासंतो।
एयमनुच्चुक्खित्तं उच्चुक्खित्तं भवे सेसं॥ वृ.तिर्यग आयतेन-दीर्घण ऋजुकेन' सरलेन 'करण' हस्तेन पात्रं दृष्ट्या निभालयन यद्गृह्णाति तदित्थंभूतंपात्रमनुचोत्क्षिप्तमुच्यते.शेषपुनरुच्चात्क्षिप्तं. इयमनभावना-यदृष्टरुपरिबाहप्रसार्यदेयवस्तुग्रहणाय पात्रं ध्रियते तत्तथा ध्रियमाणमुच्चात्क्षिप्तमिति. एतन चाध्यांधोमालापहृतव्याख्यानेन तिर्यगपि मालापहृतंव्याख्यातंद्रष्टव्यं,तत्राप्यर्थंकल्प्याकल्प्यविधिः-यत्पादस्याघामज्जिकादिदत्त्वागवाक्षादौ स्थितं दानाय बाहं प्रसार्य महता कप्टेन समाकर्षति समाकर्षति तन्न कल्पते, तच्च भूमा स्वभावस्था गवाक्षादी स्थितमयत्नेन किश्चिद्वाहु प्रसार्य साधोर्दानाय गृह्णाति तन्मालापहृतं न भवति, अतस्तत्कल्पते। मू. (३९५) अच्छिन्जंपि य तिविहं पभूय सामी य तेनए चेव।
अच्छिन्नं पडिकुटुं समणाण न कप्पए घेत्तुं ।। वृ.आच्छेद्यमपिप्रागुक्त शब्दार्थ त्रिविधं त्रिप्रकार,तद्यथा-'प्रभौ'प्रभुविषयंप्रभरूपकाश्रितमित्यर्थः, एवं स्वामिनि' स्वामिविषयं स्तेनकविषयंच।एतच्चत्रिविधमप्याच्छयंतीर्थकरगणघरैः प्रतिकुष्टं'निराकृतम,

Page #351

३४८
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं
अतः श्रमणानां तद्ग्रहीतुं न कल्पते। तत्र प्रथमतः तत्र प्रथमतः प्रभुविषयं भावयतिमू. (३९६) गोवालए य भयएऽखरए पुत्ते य घूय सुण्हाए।
अचियत्त संखडाई केइपओसं जहा गोवो॥ वृ.प्रभुकर्त्तकमाच्छेद्यं गोपालके' गोपालविषयं,तथा 'मृतकः' कर्मकरस्तद्विषयम, अक्षरको-द्रव्यक्षरकामिधानो दान इत्यर्थः, तद्विषय, पुत्रविषयं दुहितृविषयं स्नुषाविषयम, उपलक्षणमेतत्, भार्यादिविषयं च।अत्रैवदोषमाह- 'अचियत्त' इत्यादि, अचयत्तम्' अप्रीतिः सङ्घर्ड कलंइ:,आदिशब्दादात्मघातादिपरिग्रहः केचित्पुनः प्रदेषमपि साघौ गच्छन्ति, यथा गोपः' गोपालकः । एनमेव दृष्टान्तं गाथाद्वयेन भावयति. मू. (३९७) गोवपओ अच्छेत्तुं दिन्नं तु जइस्सभइदिने पहणा।
__पयभाणूणं दटुंखिंसइभोई रुवे चेडा॥ मू. (३९८) पडियरणपओसेणं भावं नाउंजइस्स आलावो।
तन्निब्बंधा गहियं हंदि स मुक्कोसिमा बीयं॥ वृ.वसन्तपुरंनामनगरं,तत्रजिनदासोनामश्रावकः,तस्याभार्यारुक्मिणी, जिनदासस्यगृहेवत्सराजो नाम गोपालः, स चाष्टमे अष्टमे दिने सर्वासामपि गोमहिषीणां दुग्धमादत्ते, तथैव तस्य प्रथमतो घृतत्वात्, अन्यदा चसाधुसङ्घाटको भिक्षायै तत्रागमत, इतश्चतस्मिन् दिने गोपालस्यसर्वदग्धादानवारकः, ततस्तेन सर्वा अपि गोमहिष्यो दुग्धा महती पारिर्दुग्धस्यापूर्णा, जिनदासथ जिनवचनभावितान्तःकरणतया साधुसङ्घाटकं परमपात्रभूतमायातमवलोक्य भक्ति तो यथेच्छ भक्त पानादिकं तस्मै दत्तवान्, ततो 'दुग्धान्तानिभोजनानी'तिपरिभाव्यभक्ति तरलितमनस्कतयागोपालस्यदुग्धंबलादाच्छियकतिपयंददौ, ततःसगोपालोमनसिसाधोरुपरिमनाक्प्रद्वेषंययौ,परंप्रभुभयान्नकिमपिवक्तुमीशितः, ततस्तत्पपोभाजनं कतिपयन्यून स्वगृहे नीतवान्, तच्च तथाभूतं न्यूनमवलोक्य भार्या सरोषं पृष्टवती, किमिति न्यूनमिदं पयोभाजनम् ?, इति, ततो गोपेन यथावस्थिते कथिते साऽपि साधुमाक्रोष्टुं प्रावर्त्तत, चेटरूपाणि च दुग्धं स्तोकमवलोक्य किमस्माकं भविष्यतीति रोदितुंप्रवृत्तानि, तत इत्थं सकलमपि स्वकुटुम्बमाकुलमवेत्यस गोपःसञ्जातसाधुविषयमहाकोपःसाधुव्यापादयितुंचलितवान्, दृष्टश्चभिक्षार्थपरिभ्रमन क्वापिप्रदेशेसाधुः, ततःप्रधावितो लकुटमुत्पाट्य साधोः पृष्ठतः, साधुनापिकथमपिपश्चादवलोकनेतंगोपंतथाभूतंकोपारुणनयनमालोक्य परिभावयामासे. नूनमेतस्य दुग्धं बलादाच्छिद्य जिनदासेन मह्यं ददे तेन मम मारणार्थमिव कुपित एव समागच्छन्नुपलक्ष्यते, ततः साधुर्विशेषतः प्रसन्नवदनो भूत्वा तस्वैव सम्मुखं प्रत्यागन्तुं प्रावर्त्तत, बभाणचयथा-भोभोःक्षीरगृहनियुक्तक!तवप्रभुनिर्बन्धेनमयातदानींदग्धमात्तंसम्प्रतितुगुहाणत्वमात्मीयं दुग्धमिति, एवं चोक्ते सत्युपशान्तकोपःसा प्रतिस्वस्वभावंप्रकटितवानं. यथाभोः साधो! सुविहित! तव मारणार्थमहमिदानीमागतः, परं सम्प्रति त्वद्रचनामृतपरिसेकत उपशशाम में सर्वः कोपानलः, ततो गृहाण त्वमेवेदं दुग्धं, मुक्तधाक्षतप्राणो मया, परं भूयोऽप्येवमाच्येद्यन ग्रहीतव्यमिति निवृत्तो गोपः, स्वस्थानंच गतः साधुरिति।सूत्रं सुगम, नवरं ‘पयभाणूणं'त्ति विभक्ति लोपात्पयोभाजनमूनं दृष्ट्रा भोई' इति भोग्याभार्या इत्यर्थः गंव'त्तिकदन्ति, 'हंदी ति आमन्त्रणे.तनिर्वन्धात त्वदीयजिनदासाख्यप्रभुनिबन्धादगृहीतं, ततः स प्राह-मुक्तोऽसि सम्प्रति मा द्वितीयं वारमेवं गृहीथाः।। मू. (३९९) नानिन्विट्ठ लब्भइ दासीवि न भुज्जए रिते भत्ता।
दोन्नेगयरपओसंजं काही अंतरायंच॥

Page #352

मूलं- ३९९
३४९
वृ. प्रभुणा बलादाच्छिद्यमाने दुग्धे कोऽपि गोपो रुष्टः प्रभोः सम्मुखमेवमपि ब्रुवाणः सम्भाव्यते, यथा किमिति मदीयं दुग्धं बलादागृह्णासि ?, न खलु 'अनिर्वृष्टम् ' अनुपार्जितमिह किमपि लभ्यते, ततो मया स्वशरीरायासबलेनेदं दुग्धमुपार्जितम्, अतः कथमत्र प्रभवसि ?, न हि दास्यप्यास्तामुत्तवेश्यादिकमित्यपिशब्दार्थः, 'भक्तास्ते' भक्त पानमृते, भरणपोषणमृते इत्यर्थः, 'भुज्यते' भोक्तुं लभ्यते, ततो मदीयं भोजनमिदम्, अतो न तेऽत्र प्रभुत्वावकाशः, एवं चोक्ते सति कदाचिद्द्रयोरपि प्रभुगोपालकयोः परस्परमेकतरस्य वाद्वितीयस्योपरि प्रद्वेषो वर्द्धते, प्रद्वेषेचवर्द्धमाने यत् करिष्यतिधनहरणमारणादिकंतत्स्वमेवाऽऽच्छेद्यादाने दोषत्वेनविज्ञेयं । तथायच्चान्तरायं गोपालकस्यतत्कुटुम्बस्यचतदपिदोषत्वेन विज्ञेयमिति । तदेवं 'गोवालप ' इति व्याख्यातम् । एतदनुसारेण च भृतकादावपि यथायोगमप्रीत्यादिकं सम्भावनीयमिति । सम्प्रति स्वामिविषयमाच्छेद्यं विभावयिषुराहमू. (४००)
सामी चारभडा वा संजय दट्टूण तेसि अट्टाए । कलुणाणं अच्छेज्जं साहूण न कप्पए घेत्तुं ॥
वृ. इहस्वगृहमात्रनायकः प्रभुः ग्रामादिनायकः स्वामी चारभटावा- स्वामिभटावा, तेऽपि स्वामिग्रहणेन गृह्यन्ते । संयतान् दृष्ट्वा तेषां संयतानामर्थाय 'करुणानां कृपास्थानानां दरिद्रकौटुम्बिकादीनां सम्बन्ध्याऽऽच्छिद्य तद्ददाति तत्साधूनां न कल्पते एतदेव व्यक्तं भावयति
मू. (४०१ )
आहारोवहिमाई जइअट्टाए उ कोइ अच्छिंदे ।
संखडि असंखडीए तं गिण्हंते इमे दोसा ॥
वृ. यदिकोऽपि स्वामी भटोवायतीनामर्थायकेषाञ्चित्सम्बन्ध्याहारोपध्यादिकं 'सङ्ग्रड्या' कलहकरणेन 'असङ्ग्रड्या' कलहाभावेन, कोऽपिहितत्सम्बन्धिनिबलादाच्छिद्यमाने कलहंकरोति, कोऽपि स्वामिभयादिना न किमपि वक्ति, तत उक्तं सङ्खड्याऽसङ्घड्या वेति, बलादाच्छिद्य यतिभ्यो ददाति तद्यतीनां न कल्पते । यतस्तद्गृह्णति यताविमे दोषाः ।। तानेवाहमू. (४०२)
अचियत्तमंतरायं तेनाहड एग ने गवोच्छेओ ।
निच्छुभणाइदोसा तस्स अलंभे य जं पावे ॥
वृ. येषां सत्कमाच्छिद्य बलात् स्वामिना दीयते तेषाम् 'अचियत्तम्' अप्रीतिरुपजायते, तथा तेषाम् 'अन्तरायं' दीयमानवस्तुपरिभोगहानिः कृता भवति, तथेत्थं साधूनामाददानानां स्तेनाहृतं भवति- अदत्तादानदोषो भवति, दीयमानवस्तुनायकेनाननुज्ञातत्वात्, तथा येषां सम्बन्धि स्वामिना बलादाच्छिद्य दीयते ते कदाचित्प्रद्विष्टाः सन्तोऽन्यदाऽपि तस्यैकस्य साधोर्भक्त पानव्यवच्छेदं कुर्वन्ति, यथाऽनेन सम्प्रति बलादस्माकं भक्तादि गृहीतं ततः कालान्तरेऽप्यस्मै न किमपि दातव्यमस्माभिरिति, अथवा सामान्यतः प्रद्वेषमुपयान्ति यथाऽनेन संयतेन बलादस्माकं भक्तादि गृह्यते तस्मात्कालान्तरेण न कस्यायपि संयताय दातव्यमित्यनेकसाधूनां भक्तादिव्यवच्छेदः, तथा ते रुष्टाः सन्तो यः पूर्वमुपाश्रयो दत्तः तस्मान्निष्काशयन्ति, आदिशब्दात्खरपरुषाणि भाषन्ते इति परिगृह्यते । तथा तस्य उपाश्रयस्यालाभे यत् किमपि कष्टं प्राप्नुवन्ति तदप्याच्छेद्यादाननिमित्तमिति दोषः । सम्प्रति स्तेनाच्छेद्यं भावयति
मू. (४०३)
तेनो व संजयट्ठा कलुणाणं अप्पणो व अट्ठाए । वोच्छेय पओसं वा न कप्पई कप्पणुन्नायं ॥
वृ . इहस्तेना अपि केचित् संयतान् प्रति भद्रका भवन्ति, संयता अपि क्वापि दरिद्रसार्थेन सह व्रजन्ति, तत

Page #353

३५०
पिण्डनिर्युक्तिः- मूलसूत्रं
स्तान् भिक्षावेलायां भिक्षामप्राप्नुवतो दृष्ट्वा संयतानामर्थाय यद्वा स्वस्याऽऽत्मनोऽर्थाय तेषां 'करुणानां ' कृपास्थानानां दरिद्रसार्थमानुषाणां सकाशादाच्छिद्य यद्ददाति स्तेनः तत् स्तेनाच्छेद्यं द्रष्टव्यं तच्च साधूनां न कल्पते, यतस्तस्मिन् गृह्यमाणे येषां सम्बन्धि तद्द्रव्यं ते पूर्वोक्त प्रकारेणैकानेकसाधूनां भक्तादिव्यवच्छेदं कुर्वन्ति, यद्वा- 'प्रद्वेषं ' रोषमुपयान्ति, तथाच सतिसार्थान्निष्काशनंकालान्तरेऽपि तेषां पार्थे उपाश्रयाप्रतिलम्भ इत्यादयो दोषाः, यदि पुनस्तेऽपि सार्थिका वक्ष्यमाणप्रकारेणानुजानते तर्हि कल्पते ।
मू. (४०४)
संजयभद्दा तेना आयंती वा असंथरे जड़णं । जड़ देंति न घेत्तव्यं निच्छुभवोच्छेउ मा होज्जा ॥ घयसत्तुयदिट्टंतो समणुन्नाया व घेत्तुणं पच्छा । देंति तयं तेसिं चिय समणुन्नाया व भुंजंति ॥ घसत् गदितो अंबापाए य तप्पिया पियरो । कामकामे धम्मो निओइए अम्हवि कयारं ॥
मू. (४०६ )
[प्र. ३ ]
3
वृ. इहस्तेनाअपिकेचित्संयतभद्रकाभवन्ति, साधवश्चकदाचिद्दरिद्रसार्थेनसहक्कापिव्रजन्ति, ततस्तेषां साधूनांभिक्षावेलायाम् 'असंस्तरे' अनिवहितेस्तेनाः स्वग्रामाभिमुखंप्रत्यागच्छन्तोवाशब्दात् स्वग्रामादन्यत्र गच्छन्तो वा यदि तेषां दरिद्रसार्थमानुषाणां बलादाच्छिद्य भक्तादि प्रयच्छन्ति तर्हि न ग्राह्यं यतो मा भूत् ‘निच्छोभः’ सार्थान्निष्काशनं एकानेकसाधूनां तेभ्यो भक्तादिव्यवच्छेदो वा, यदि पुनस्तेऽपि सार्थिका स्तेनैर्बलाद्दाप्यमाना एवं ब्रुवते, यच्चास्माकमहो घृतसक्तु दृष्टान्त उपातिष्ठत, घृतं हि सक्तु मध्ये प्रक्षिप्तं विशिष्टसंयोगाय जायते, एवमस्माकमप्यवश्यं चौरेर्ग्रहीतव्य, ततो यदि चौरा अपि युष्मभ्यं दापयन्ति ततो महानस्माकं समाधिरिति, तत एवं सार्थिकैरनुज्ञाताः साधवो दीयमानं गृह्णन्ति, पश्चाच्चौरेष्वपगतेषु भूयोऽपि तद्द्रव्यं गृहीतं तेभ्यः समर्पयन्ति, यथा तदानीं चौरप्रतिभयादस्माभिर्गृहीतं, सम्प्रति ते गतास्तत एतदात्मीयं द्रव्यं यूयं गृह्णीथेति, एवं चोक्ते सति यदि तेऽपि समनुजानते यथा-युष्मभ्यमेतदस्माभिर्दत्तमिति तर्हि भुञ्जते, कल्पनीयत्वादिति । अनेन ‘कप्पणुन्नायं' इत्यवयवो व्याख्यातः । तदेवमुक्त माच्छेद्यद्वारम् ।
मू. (४०७)
अनिसिट्टं पडिकुट्टं अणुनायं कप्पए सुविहियाणं ।
मू. (४०५)
लड्डुग चोल्लग जंते संखडि खीरावणाईसु ॥
वृ. निसृष्टम् - अनुज्ञातं तद्विपरीतमनिसृष्टमननुज्ञातमित्यर्थः, तत् 'प्रतिक्रुष्ट' निराकृतं तीर्थकरगणधरैः, अनुज्ञातं पुनः कल्पते सुविहितानां, तच्चानिसृष्टमनेकथा, तद्यथा- 'लड्डुकविषयं' मोदकविषयं, तथा 'चोल्लकविषयं' भोजनविषयं, 'यन्त्रे' इति कोल्हकादिघाणकविषयं तथा 'संखडिविषयं ' विवाहादिविषयं, तथा 'क्षीरविषयं दुग्धविषयं, तथा आपणादिविषयम्, आदिशब्दाद्गृहादिविषयमवसेयम्, इयमत्र भावना - इह सामान्यतोऽनिसृष्टंद्विधा, तद्यथा-साधारणानिसृष्टंभोजनानिसृष्टंच, तत्रभोजनानिसृष्टंचोल्लकशब्देनोक्तं, साधारणानिसृष्टं तु शेषभेदैरिति । तत्र मोदकविषयसाधारणानिसृष्टोदाहरणं गाथाचतुष्टयेनाहबत्तीसा सामने ते कहिं हाउं गयत्ति इअ वुत्ते ।
मू. (४०८)
मू. (४०९)
मू. (४१० )

परसंतिए पुन्नं न तरसि काउंति पच्चाह । अविय हु बत्तीसाए देन्निहिं वेगमोयगो न भवे । अप्पवयं बहुआयं जड जाणसि देहि तो मज्झं ॥ लाभिय तो पुट्टो किं लब्द्धं नत्थि पेच्छिमो दाए ।

Page #354

मूलं-४१०
इयरोऽवि आह नाहं देमित्ति सहोढ चोरत्ति॥ मू. (४११) गिण्हण कड्डण ववहार पच्छकडुड्डाह पुच्छ निव्विसए।
अपहुंमि भवे दोसा पहुंमि दिन्ने तओ गहणं॥ वृ. रत्नपुरे पुरे माणिभद्रप्रमुखा द्वात्रिंशद्वयस्याः, ते कदाचिदुद्यापनानिमित्तं साधारणान् मोदकान् कारितवन्तः, कारयित्वाचसमुदायेनोद्यापनिकायांगताः, तत्रचैकोमोदकरक्षकोभुक्तः,शेषास्त्वेकत्रिशन्नद्यां स्नातुंगताः, अत्रान्तरे चकोऽपि लोलुपः साधुर्भिक्षार्थमुपातिष्ठत, दृष्टाश्च तेन मोदकाः, ततो जातलाम्पट्यो धर्मलाभयित्वा तं पुरुषं मोदकान् याचितवान्, स प्राह-भगवन् ! न ममैकाकिनोऽधीना एते मोदकाः, किन्त्वन्येषामप्येकत्रिशज्जनानां, ततःकथमहंप्रयच्छामि?, एवमुक्ते साधुराह-ते कहिं'तिकुत्रगताः?स प्राह-नद्यां स्नातुमिति, तत एवमुक्ते भूयोऽपि साधुस्तं प्रत्याह-परसत्केन मोदकसमूहेन त्वं पुण्यं कर्तुं न शक्नोषि ? यदेवं याचितोऽपि न ददासि. महानुभाव! मृढस्त्वं. यः परसत्कानपि मोदकान मह्यं दत्त्वा पुण्यं नापार्जयसि.अपि च द्वात्रिशतमपि मोदकान यदि मे प्रयच्छसि तथापि तव भागे एक एव मोदको याति, तत एवमल्पव्ययं बह्वायं दानं यदिजानासि सम्यगहृदयेन तर्हि ततो देहिमे सर्वानपि मोदकानिति, तत एवमुक्ते दत्तास्तेनसर्वेऽपिमोदकाः,भृतंसाधुभाजनं,ततःसञ्जातहर्षःसाधुस्तस्मात्स्थानाद्विनिर्गन्तुप्रवृत्तः, अत्रान्तरे चसम्मुखमागच्छन्तिगमाणिभद्रादयःपृष्टश्चतैःसाधुः-भगवन् ! किमत्रत्वयालब्धं?,ततःसाधुनाचिन्तितं, यथैते ते मोदकस्वामिनस्ततो यदि मोदका लब्धा इति वक्ष्ये तर्हि भूयोऽपि ग्रहीष्यन्ति, तस्मान्न किमपि लब्धमिति वच्मीति, तथैवोक्तवान्।
ततस्तैर्माणिभद्रप्रमुखै राक्रान्तं साधुमवलोक्य सञ्जातशङ्करभाणि-दर्शय निजभाजनं साधो ! येन प्रेक्षामहे,साधुश्चनदर्शयति,ततोबलात्प्रलोकितं,दृष्टामोदकाः, ततःकोपारुणलोचनैःसाधिक्षेपंरक्षकपुरुषः पृष्टः-यथा किंभोः! त्वयाऽस्मैसर्वेऽपिमोदकादत्ताः?,सभयेनकम्पमानोऽवोचत्-नमयादत्ताः, एवं चोक्ते माणिभद्रादिभिःसाधुरूचे-चौरस्त्वंपापसाधुवेषबिडम्बकः 'सहोढ' इतिसलोपूत्रइदानींप्राप्तोऽसि? कुतस्ते मोक्ष इतिगृहीतो वस्त्राञ्जले?, कर्षितो बहुना, ततः पश्चात्कृत इति गृहीत्वा सकलमपि पात्ररजोहरणादिकमुपकरणं गृहस्थीकृतः, ततः उड्डाह' इति नीतो राजकुलं, कथितो धर्माधिकरणिकानां, पृष्टश्चतैः साधुश्चन किमपिलज्जयावक्तुं शक्तवान,ततस्तैःपरिभावितं-नूनमेषचोरइति, परंसाधुवेषधारीतिकृत्वाप्राणैर्मक्तो निर्विषयश्चाऽऽज्ञापितः एवमत्र भावना-अनायके दातरि एतेऽनन्तरोक्ता ग्रहणकर्षणादयो दोषा भवन्ति, 'पहुंमित्तितृतीयार्थ सप्तमा: यथा तिसुतेसुअलंकियापुहवी' इत्यत्र,ततोऽयमर्थः-तस्मात् प्रभुणा' नायकेन दत्ते सति साधुना ग्रहण भक्तादः कर्त्तव्यं, तत्राप्याच्छेद्यादिकं सम्यक् परिहर्त्तव्यमिति। ___ मू. (४१२) एमव य जंतंमिवि संखडि खीरे य आवणाईसुं।
सामन्नं पडिकुटुं कप्पइ घेत्तुं अणुन्नायं॥ • व.एवमेव मोदकांदाहरणप्रकारणयन्त्रेऽपिसङ्खड्यामपिक्षीरेचाऽऽपणादिषुचयत् सामान्य साधारणं तत्स्वामिभिःसर्वैरप्यनिसृष्टंसत्प्रतिक्रुष्टतीर्थकरगणधरैः, अनुज्ञातंपुनःसर्वैरपिस्वामिभिःकल्पतेग्रहीतुं, तत्र दोषाभावात्। सम्प्रति चुल्लकन्द्रारस्य प्रस्तावना चुल्लकस्य भेदं च प्रतिपादयतिमू. (४१३) चुल्लत्ति दारमहुणा बहुवत्तव्वंतितं कयं पच्छा।
तन्नेइ गुरु सो पुण सामिय हत्थीण विन्नेओ॥ वृ.अधुना चुल्लकद्वारंव्याख्येयम्, अथोच्यते-मूलगाथाया द्वितीयेस्थानेनिर्दिष्टमपिकस्माद्वाख्या

Page #355

३५२
पिण्डनिर्युक्तिः- मूलसूत्रं
वेलाया पचात्कृतं ?, तत आह- बहुवक्त व्यमिदं द्वारमतो व्याख्यावेलायां पश्चात्कृतं, तत्र 'गुरुः ' तीर्थकरादिः 'वर्णयति' प्ररूपयति यथा च चुल्लको द्विधा, तद्यथा-स्वामिनो हस्तिन ।
मू. (४१४)
छिन्नमछिन्नो दुविहो होइग अछिन्नो निसिट्ठअनिसिट्टो । छिन्नंमि चुल्लगंमी कप्पइग घेत्तुं निसिट्ठमि ॥
वृ. so द्विधा चुल्लकः, तद्यथा - छिन्नोऽच्छिन्नश्र, इयमत्र भावना - इह कोऽपि कौटुम्बिकः क्षेत्रगतहालिकानां कस्यापि पार्श्वे कृत्वा भोजनं प्रस्थापयति, स यदैकैकाहालिकयोग्यं पृथक् पृथग् भाजने कृत्वा प्रस्थापयति तदा स चुल्लकश्छिन्नः, यदा तु सर्वेषामपि हालिकानां योग्यमेकस्यामेव स्थाल्यां कृत्वा प्रेषयति तदा सोऽच्छिन्नः, एवमन्यत्राप्युद्यापनिकादौ छिन्नाच्छिन्नत्व चुल्लकस्य भावनीयम् । अच्छिन्नोऽपि द्विघा, तद्यथा-1 -निसृष्टोऽनिसृष्टश्च, तत्रनिसृष्टः कौटुम्बिकेनयेषां च हालिकानांयोग्यसचुल्लकःतैश्चसाधुभ्योदानाय मुत्कलितः,इतरस्त्वमुत्कलितोऽनिसृष्टः । तत्रयस्यनिमित्तं छिन्नः सएव चेत्तस्यात्मीयस्य छिन्नस्य दाता तर्हि तस्मिंश्छिन्नेऽपि चुल्लकेतत्स्वामिना दीयमाने साधूनां ग्रहीतुं कल्पते, दोषाभावात्, तथाऽच्छिन्नेऽपिसर्वैरपि तत्स्वामिभिर्निसृष्टे - अनुज्ञाते तंग्रहीतुंकल्पते, तत्रापिदोषाभावात् । एनमेवार्थं सविशेषतरमाह
मू. (४१५)
छिन्नो दिट्टमदिट्ठो जो य निसिट्टो भवे अछिन्नो य ।
. सो कप्पइ इयरो उन अदिदिट्ठो वडणुन्नाओ ॥
वृ. यल्लको यस्य निमित्तं छिन्नः स तेने दीयमानो मूलस्वामिना कौटुम्बिकेनादृष्टो दृष्टो वा कल्पते, तथायश्चाच्छिन्नोयोऽपिचयस्यनिर्मिर्त्तछिन्नःसस्वस्त्रस्वामिभिरनुज्ञातोऽन्येनदीयमानः स्वस्वस्वामिभिरदृष्टो दृष्टो वा कल्पते, 'इयरो उ ण'त्ति इतर एतद्व्यतिरिक्तः तुः- पुनरर्थे छिन्नोऽछिन्नो वा स्वस्वस्वामिभिरननुज्ञातोऽदृष्टो दृष्टो वा न कल्पते, प्रागुक्त ग्रहणादिदोषसम्भवात्, अयंचविधिः साधारणानिसृष्टेऽपिवेदितव्यः । मू. (४१६/२) अनिसिट्टमणुन्नायं कप्पड घेत्तुं तहेव अद्दिनं ।
वृ. अनिसृष्टं साधारणानिसृष्टंपूर्वं स्वस्वामिभिः सर्वैरननुज्ञातमपियदिपश्चादनुज्ञातंभवतितर्हिकल्पते तद्ग्रहीतुं । तथाऽनुज्ञातं सत् सर्वैः स्वामिभिरन्यत्रगतत्वादिना कारणेनादृष्टमपि ग्रहीतुं कल्पते, दोषाभावात् । सम्प्रति हस्तिनश्चुल्लकानिसृष्टं गाथोत्तरार्द्धेन भावयति
मू. (४१६/२)
अनिसि न कप्पई कप्पइ अदिट्टं ॥
.वृ. हस्तिनोभक्तं मिण्ठेनानुज्ञातमपिराज्ञागजेनचानिसृष्टम् अननुज्ञातंनकल्पते, वक्ष्यमाणग्रहणादिदोषप्रसङ्गात्, तथा मिण्ठेन स्वलभ्यं भक्तं दीयमानं गजेनादृष्टं कल्पते, गजदृष्टग्रहणे तु वक्ष्यमाणोपाश्रयभङ्गादिदोषप्रसङ्गः । अस्यैव विधेरन्यथाकरणे दोषानाह
मू. (४१७)
विपिंडो गयमत्तं गहणाईंग अंतराइयमदिनं ।
डुंबस्स संतिएवि हु अभिक्ख वसहीए फेडणया ।
वृ. इह यद्रजस्य भक्तं तद्राज्ञः पिण्डो- राज्ञो भक्तं, ततो राज्ञाऽननुज्ञातस्य ग्रहणे ग्रहणादयो- ग्रहणाकर्षणवेषोद्दालनावयो दोषा भवेयुः, तथा 'आन्तराकियम्' अन्तरायनिमित्तं पापं साधोः प्रसज्यते, राजा हि मदीयाज्ञामन्तरेणैष साधवे पिण्डं ददातीति रुष्टः सन् कदाचिद् मिण्टं स्वाधिकाराद्भशयति, ततो मिण्ठस्य वृत्तिच्छेदः साधुनिमित्त इति साधोरन्तरायिकं पापं, तथा 'अदिन्नं' ति अदत्तादानदोषो, राज्ञाऽननुज्ञातत्वात् तथा 'डुम्बस्य' मिण्ठस्य सत्के पिण्डे मिण्टेन स्वयं दीयमाने 'अभीक्ष्णं प्रतिदिवसं यदिसाधुस्तं पिण्डंगजस्य पश्यतो गृह्णाति तदा मदीयकवलमध्यादनेन मुण्डेन पिण्डो गृह्यते गृह्यते इत्येवं कदाचिद्रष्टः सन् यथायोगं

Page #356

मूलं - ४१७
३५३
मार्गे परिभ्रमन्नुपाश्रये तं साधुं दृष्ट्वा तमुपाश्रयं स्फोटयेत्. साधुं च कथमपि प्राप्य मारयेत्, तस्मान्न गजस्थ पश्यतो मिण्ठस्यापि सत्कं गृह्णीयात् । तदेवमुक्त मनिसृष्टद्वारम्, अधुनाऽध्यवपूरकद्वारमाह• अज्झोयरओ तिविहो जावंतिय सघरमीसपासंडे । मूलंमिय पुव्वकये ओयरई तिण्ह अट्टाए ।
मू. (४१८)
वृ. अध्यवपूरकः ‘त्रिविधः' त्रिप्रकारः तद्यथा- 'जावंतिय' इति स्वगृहमिश्रशब्दयोरत्रापि सम्बन्धनात् स्वगृहयावदर्थिकमिश्रः‘सघरमीसे' त्तिअत्र साधुशब्दोऽध्याहियते, स्वगृहसाधुमिश्रः, 'पासंडे' इति अत्रापि यथायोगं स्वगृहमिश्रशब्दसम्बन्धः, स्वगृहपाषण्डिमिश्रः, स्वगृहश्रममिश्रः स्वगृहपाषण्डिमिश्रेऽन्तर्भावित इति पृथग्ग्रोक्तः । त्रिविधस्यापि सामान्यतो लक्षणमाह- 'मूलंमी' त्यादि, मूले - आरम्भेऽग्रिसन्धुक्षणस्थालीजलप्रक्षेपादिरूपे पूर्व यावदर्शिकाद्यागमनात् प्रथममेव स्वार्थं निष्पादिते पश्चाद्यथासम्भवं 'त्रयाणां' यावदर्शिकादीनामर्थाय ' अवतारयति' अधिकतरांस्तण्डुलादीन प्रक्षिपति एषोऽध्यवपूरकः. अत एव चास्य मिश्रजातादभेदः, यत्तो मिश्रजातं तदुच्यते श्वत्प्रथमत एव यावदर्थिकाद्यर्थमात्मार्थं च मिश्रं निष्पाद्यते, यत्पुनः प्रथमत आरभ्यते स्वार्थं पश्चात्प्रभूतान र्थिनः पाचण्डिनः साधून् समागतानवगम्य तेषामर्थायाधिकतरं जलतण्डुलादि प्रक्षिप्यते सोऽध्यवपूरक इति मिश्रजातादस्य भेदः । अमुमेव भेदं दर्शयतिसंडुलजलआयाणे पुप्फफले सागवेसणे लोणे ।
मू. (४१९)
परिमाणे नाणत्तं अज्झोयरमीसजाए य ॥
वृ. इंह' व्यत्ययोऽप्यासा' मिति वचनात्सप्तमी यथायोगं षष्ठ्यर्थे तृतीयार्थे च वेदितव्या, ततोऽयमर्थःअध्यवपूरकस्यमिश्रजातस्यचपरस्परंनानात्वंतण्डुलजलपुष्पफलशाकवेसनलवणानाम् 'आदाने' आदानकालेयत्विचित्रंपरिमाणंतेनद्रष्टव्यं, तथाहिमिश्रजातेप्रथमतएव स्थाल्यां प्रभूतंजलमारोप्यते, अधिकतराश्च तण्डुलाः कण्डनादिभिरुपक्रम्यन्ते, फलादिकमपि च प्रथमत एव प्रभूततरं संरभ्यते, अध्यवपूरके तु प्रथमतः स्वार्थं स्तोकतरंतण्डुलादिगृह्यते, पश्चाद्यावदर्थिकादिनिमित्तमधिकतरंतण्डुलादिप्रक्षिप्यते, तस्मात्तण्डुलादी'नामादानकाले यद्विचित्रं परिमाणं तेन मिश्राध्यवपूरकयोर्नानात्वमवसेयं ।
मू. (४२० )
जावतिए विसोही सघरपासंडि मीसए पूई ।
छिन्ने विसोही दिन्नमि कप्पड़ न कप्पई सेसं ॥
वृ. 'यावदर्शिके' यावदर्थिकमिश्रेऽध्यवपूरके शुद्धभक्त मध्यपतिते यदि तावन्मात्रमपनीयते ततो विशोधिर्भवति, अत एव च स्वगृहयावदर्थिकमिश्रोऽध्यवपूरको विशोधिकोटिर्वक्ष्यते, स्वगृहपाषण्डिमिश्रे उपलक्षणमेतत् स्वगृहसाधुमिश्रे च शुद्धभक्त मध्यपतिते पूतिर्भवत्ति, सकलमपि तद्भक्तं पूतिदोषदुष्टं भवतीत्यर्थः तथा विशोधिकोटिरूपं यावदर्थिकाध्यवपूरके छिन्ने यावन्तः कणाः कार्पटिकाद्यर्थं पथात्क्षिप्ताः तावन्मात्रे स्थाल्याः पृथकृते सति यद्या तावन्मात्रे कार्पटिकादिभ्यो दत्ते सति शेषमुन्द्ररितं यद्भक्तं तत्साधूनां कल्पतं शेषं पुनः स्वगृहपाषण्डिमिश्रस्वगृहसाधुमिश्राध्यवपूरकरूपं न कल्पते, विमुक्तं भवति ? - यदि तत्तावन्मात्रं स्थाल्याः पृथक्कृतं दत्तं वा पाषण्ड्यादिभ्यस्तथापि यच्छेषं तन्न कल्पते इति ।
मू. (४२१)
छिन्नमितओ उक्कड्डियंमि कप्पड़ग पिहीकए सेसं ।
आहावणाए दिन्नं च तत्तियं कप्पए सेसं ॥
वृ. विशोधिकोटिरूपे यावदर्थिकऽध्यवपूरके यावदधिकं पश्चात् प्रक्षिप्तं तावन्मात्रे 'छिन्ने' पृथकृते तत्र छेदो रेखयापि भवति तदाह-‘तओ उक्कड्डियंमि' ततः स्वस्थानादुत्कर्षित - उत्पाटिते, इहोत्वार्षितं स्वस्थाना
26 1 23

Page #357

३५४
पिण्डनिर्युक्तिः- मूलसूत्रं
दुत्पाट्य शेषभक्त स्योपरि निक्षिप्तमपि भण्यत ततो विशेषणान्तरमाह - पृथकृते स्थाल्या बहिर्निष्काशित शेषं यद्भक्तं तत्साधूनां कल्पते । अथवा 'आभावनया' उद्देशन न तु सिक्थादिपरिगणनेन यदि तावन्मात्रं कार्पटिकादिभ्यो दत्तं स्यात् ततः शेषं कल्पते । तदेवमभिहितमध्यवपूरकद्वारं, तदभिधानाच्चाभिहिताः षोडशाप्युद्गमदोषाः । सम्प्रत्येतेषामेव विभागमाह
मू. (४२२)
एसो सोलसभेओ, दुहा कीरड़ उग्गमो । एगो विसोहिकोडी, अविसोही उ चावरा ॥
वृ. एष षोडशभेद उद्गमः सामान्येन द्विधा, तद्यथा- 'एको विशोधिकोटिः' एको भेदो विशोधिकोटिरूपः अपरा च ‘अविशोधिः’‘अविशोधिकोटि:' अविशोधिकोटिरूपो द्वितीयो भेद इत्यर्थः । तत्र यद्दोषस्पृष्टमक्ते तावन्मात्रेऽपनीते सति शेषं कल्पते स दोषो विशोधिकोटिः शेषस्त्वविशोधिकोटिः ।
मू. (४२३)
आहाकम्मुद्देसिय चरमतिगं पूइ मीसजाए य । बायरपाहुडियावि य अज्झायरए य चरिमदुगं ॥
वृ. आधाकर्मसप्रभेदम्. १ 'औद्देशिकस्य' विभागौद्देशिकस्यान्त्यभेदत्रयं २ तथा 'पृतिः ' भक्त पानरूपा ३ ‘मिश्रजातं ' पाषण्डिगृहमिश्रसाधुगृहमिश्ररूपं ४ बादरा प्राभृतिका ५ अध्यवपूरकस्य च 'चरमद्विकं' स्वगृहपाषण्डिमिश्रस्वगृहसाधुमिश्ररूपम् ६, एते उद्गमदोषा अविशोधिकोटिः । अनया चाविशोधिकोट्या अवयवेन स्पृष्टं शुद्धं भक्तं यद्दोषदुष्टं भवति तं दोवमाह
मू. (४२४)
उग्गमकोडी अवयव लेवालेवे य अकयए कप्पे । कंजियआयामगचाउलोयसंसट्टपूईओ ॥
वृ. ‘उद्गमकोट्याः उद्गमदोषरूपाया अविशोधिकोट्या 'अवयवेन' शुष्कसिक्थादिना तथा 'लेपेन' तक्रादिना 'अलेपेन' वल्लचणकादिना संस्पृष्टंयदृभक्तं तस्मिन्नुज्झितेऽपियत् अकृते कल्पे - अकृतकल्पये इत्यर्थः पात्रे यत्पश्चात्परिगृह्यते तत्पूतिरवगन्तव्यम् । इह कचिन्मतिदौर्वल्यादित्यं विकल्पेत-यथा यदेव साधूनाधाय निर्वर्त्तितं तदेवैकमोदनमाघाकर्म भवति, न शेषमवश्रावणकाञ्जिकादि, ततस्तत्संस्पृष्टं पूतिर्न भवतीति ततस्तदभिप्रायनिराकरणार्थमाह- 'कंजि' इत्यादि, इह साध्वर्थमोदनेऽभिनिर्वर्त्त्यमाने यत्तत्सत्कं काञ्जिकादि तदप्याघाकर्मैव, तदवयवरूपत्वात्, ततः काञ्जिकेनाऽऽयामेन - अवश्रावणेन चाउलोदकेन च यत्संस्पृष्टं तदपि पूतिर्भवति । एतदेव रूपकत्रयेण भाष्यकृद्याख्यानयति
मू. (४२५)
[भा. २८]
मू. (४२६)
सुक्केणऽवि जं छिक्कं तु असुइणा धावए जहा लोए । इह सुक्कणऽवि छिक्कं धोवड़ कंमेण भाणं तु ? ॥ लेवालेवत्ति जं वृत्तं, जंपि दव्वमलेवडं । तंपि घेत्तुं न कप्पंति, तक्काड़ किमु लेवर्ड ? ॥ आहाय जं. कीरइ तं तु कम्मं, वज्जेहिही आयणमेगमेव । सोवीर आयामग चाउलो वा, कम्मंति तो तग्गहणं करेंति ॥
[भा. २९]
मू. (४२७)
[भा. ३०]
वृ. सुगमं नवरमाद्यरूपकेण अवयव' इतिपदंव्याख्यातं, द्वितीयरूपकण लेवालेव' इति, तत्रायं भावार्थ:वल्लचनकादिद्रव्यमलेपकृत्यदिप्रथममनाभोगादिकारणतः पात्रे गृहीत्वापश्चात्कथमपिपरिज्ञाते परित्यज्य पात्रंकल्पयन्ति-कल्पत्रयेणप्रक्षालयन्ति, किं पुनस्तक्रादिकं लेपकृगृहीत्वा तत्र सुतरां कल्पत्रयेण प्रक्षालनं कर्त्तव्यम् इति परिज्ञापनार्थं लेपालेप इत्युक्तं तथा यंदेव मुख्यवृत्त्या साधूनाधाय क्रियते तदेवाधा कर्म

Page #358

मूलं-४२७ नान्यदिति बुध्या शिष्या वर्जयिष्यन्ति ओदनमेवैकं केवलं न शेषं तण्डलोदकादिकं ततो गरवो. भद्रबाहुस्वामिनःसौवीरावश्रावणतण्डुलोदकान्यप्याधाकर्मेतिपरिज्ञापनार्थंतद्रहणं-सौवीरादिग्रहणंविशेषतः कुर्वन्ति । तदेवमविशोधिकोटिसक्ता, सम्प्रति विशोधिकोटिमाहमू. (४२८) सेसा विसोहिकोडी भत्तं पानं विगिंचजहसत्ति।
अणलक्खिय मीसदवे सव्वविवेगेऽवयव सुद्धो॥ वृ. शेषौघौद्देशिकं नवविधमपि च विभागौदेशिकम् - उपकरणपूतिर्मिश्रस्याद्यो भेदः स्थापना सूक्ष्मप्राभृतिका प्रादुष्करणं क्रीतं प्रामित्यकं परिवर्तितमभ्याहृतमुभिन्नं मालापहृतमाच्छेद्यमनिसृष्टमध्यवपूरकस्याद्यो भेदचेत्येवंरूपा विशोधिकोटिः, विशुध्यति शेषं शुद्धं भक्तं यस्मिन्नुद्धृते यद्वा विशुद्ध्यति पात्रमकृतकल्पत्रयमपि यस्मिन्नुज्झितेसा विशोधिः, साचासौ कोटिश्व-भेदश्च विशोधिकोटिः, उक्तं च.
उद्देसियंमि नवगं उवगरणे जंच पझ्यं होई। जावंतियमीसगयं च अन्झोयरए य पढमपयं। . परियट्टिए अभिहडे उब्भिन्न मालोहडे इय। अच्छिज्ज अणिसिट्टे पाओयर कीयपामिच्चे॥ सुहमा पाहडियाविय ठवियगपिंडो यजो भवे दविहो। सव्वोविएस रासी विसोहिकोडी मुणेयव्वो॥
अत्र विधिमाह- विगिंच जहसत्तिं' अनया विशोधिकोट्या यत् संस्पृष्टं भक्तं पानं वा तद्यथाशक्ति'विगिश्च परित्यज, इयमत्र भावना-भिक्षामटता पूर्वपात्रेशुद्धंभक्तं गृहीतं,ततस्तत्रैवानाभोगादिकारणवशतोविशोधिकोटिदोषदृष्टंगृहीतं. पश्चाच्चकथमपिज्ञातं-यथैतद्विवक्षितंविशोधिकोटिदोषदृष्टंभया गृहीतमिति, ततो यदि तेन विनापि निर्वहृति तर्हि सकलमपि तद्विधिना परिष्ठापयति, अथ न निर्वहति तदा यदेव विशोधिकोटिदोषदृष्टं तदेव तावन्मात्रं सम्यक् परिज्ञाय परित्यजति, यदि पुनरलक्षितेन सदृशवर्णगन्धादितया पृथक् परिज्ञातुमशक्येन मिश्रितं भवति यद्वा द्रवेण' तक्रादिना तदा सर्वस्यापि तस्य विवेकः. कृते च सर्वात्मना विवेके यद्यपिकेचित्सूक्ष्मा अवयवालगिताभवन्ति तथापितत्र पात्रेऽकृतकल्पेऽप्यन्यतः परिगृह्यन शुद्धो यतिः, त्यक्तभक्तादेर्विशोधिकोटित्वाद. विवेकवत भवतिम.(४२९) दव्वाइओ विवेगो दव्वे जंदव्व जंजहिं खेत्ते।
काले अकालहीनं असढो जंपस्सई भावे॥ वृ. 'द्रव्यादिकः' द्रव्यक्षेत्रकालभावविषयोविवेकः,तत्रयद्दव्यंपरित्यजतिसद्रव्यविवेकः, तथापरित्याज्यं यत्र क्षेत्रे परित्यज्यते स क्षेत्रविवेकः, क्षेत्रे विवेकः क्षेत्रविवेक इति व्युत्पत्तेः, तथा यद्विशोधिकोटिदोषदुष्टमकालद्दीन-शीघ्रंपरित्यज्यतेएषकालतोविवेकः इहयदैवदोषदृष्टंभक्तादिपरिज्ञातंतदैवतत्कालविलम्बाभावन परित्यक्त व्यं, परित्यागबुद्ध्या वा पृथग-भिन्न स्थाने कर्त्तव्यमन्यथा भावतस्तत्परिग्रहात्संयमहानिप्रसक्तः तत उक्त मकालहीनमिति,तथांयत अशठः अरक्त द्विष्टःसनदोषदष्टंपश्यतिदृष्ट्राचाकालहीनं शीघ्र परित्यजति स 'भाव' भावता विवेकः । इह निर्वाह सति विशाधिकाटिदोषसम्मिअं सकलमपि परित्यक्तव्यम, अनिहिं तु तावन्मानं, तत्र विधिमुपदर्शयितुकामः प्रथमतश्चतुर्भङ्गिकामाह . मू. (४३०) सुक्कोल्लसरिसपाए असरिसपाए य एत्थ चउभंगो।
___तुल्ले तुल्लनिवाए तत्थ व दान्नऽतुल्ला उ॥ वृ. अत्र शुष्कस्याऽऽर्द्रस्य च 'सदृशे' समानेऽन्यस्मिन् वस्तुनि मध्ये पतिते सति तथा 'असदृशे' असमानेऽन्यस्मिन् वस्तुनि मध्ये पतिते सति चतुर्भङ्गीभवति, सूत्रे चपुंस्त्वनिर्देशआर्षत्वात्, चत्वारोभङ्गा भवन्तीत्यर्थः, तेचेमे-शुष्के शुष्कंपतितं.शुष्के आर्द्रम, आर्द्र शुष्कम, आई आईमिति, तत्र येनयेनपदेन यौ

Page #359

३५६
पिण्डनिर्युक्तिः- मूलसूत्रं
3
यो भङ्गी लब्धा तौ तौ तथा दर्शयति- 'तत्थ' त्ति तत्र 'तुल्ये' समाने सति अन्यस्मिन् वस्तुनि मध्ये तुल्यनिपातेऽधिकरणसदृशस्य वस्तुनः प्रक्षेपे ' द्वौ' प्रथमचतुर्थरूपौ भङ्गौ लब्धौ तौ च 'सुक्कोल्लसरिसपाए' इत्यनेन पदेन सूचितौ, तथा द्वौ भङ्गौ द्वितीयतृतीयरूप 'अतुल्यात्' विसदृशात् प्रक्षिप्यमाणात् लब्धौ तौ च 'असरिसपाए य' इत्यनेन पदेनोक्तौ । तदेवं चतुर्भङ्गिकामभिधाय सम्प्रत्यत्रैवोद्धरणविधिमाह - सुक्क सुक्कं पडियं विगिंचिउं होड़ तं सुहं पढमो । बीयंम दवं छोढुं गालंति दवं करं दाउ ।। तइयंमि करं छोढुं उल्लिंचइ ओयणाइ जं तरइ । दुल्लहदव्वं चरिमे तत्तियमित्तं विगिंचंति ॥
मू. (४३१)
मू. (४३२)
वृ. 'शुष्के' वल्लचनकादौ मध्ये यत् 'शुष्कं' वल्लचनकादि पतितं तत्सुखं-जलप्रक्षेपदिकष्टमन्तरेण ‘विगिंचिउं होइ’ परित्यक्तुं भवति, परित्याज्यं भवतीत्यर्थः, एष प्रथमो भङ्गः, तथा द्वितीये भङ्गे 'शुष्के' वचनादौ मध्ये कथमप्यार्द्र तीमनादि विशोधिकोटिदोषवत् पतितमित्येवंरूपे 'द्रव' काञ्जिकादि तत्र मध्ये प्रभूतंप्रक्षिप्यपश्चात्पामवनभ्य पात्रकर्णेकदेशे च शुद्धभक्त पानरक्षणार्थं करं च दत्त्वा सर्व द्रवं गालयन्ति । तथा तृतीये शुद्धे आर्द्र तीमनादौ मध्यपतितं शुष्कं कूरवल्लचनकादिरूपमोदनमित्येवंरूपे तत्र तीमनादौ मध्ये 'करं' हस्तं प्रक्षिप्यौदनादि यद्यावन्मात्रं शक्रोति तावन्मात्रमशठः सन् 'उल्लिंचति' आकर्षति, ततः शेषं तीमनादि कल्पते, यथा‘चरमे’ आर्द्रेआर्द्रपतितमित्येवंरूपे यदि तद्द्रव्यं दुर्लभम्' अन्यत्र नप्राप्यते तत्रोद्देशतस्तावन्मात्रं परित्यजन्ति, शेषं कल्पते, एषा चतुर्भङ्गिका साधुनामसंस्तरणे वेदितव्या, संस्तरणे च सकलमपि परित्यजन्ति । तथा चाहमू. (४३३)
संथरे सव्वमुज्झति, चउभंगो असंथरे । असढो सुज्झई जेसु, मायावी जेसु बज्झई ॥
वृ. ‘संस्तरे' निवहि सति सर्वमपि पात्रस्थितं निशोधिकोटिसंसृष्टमुज्झन्ति, 'असंस्तरे' अनिवहि पुनः 'चतुर्भङ्गी' चत्वारोऽनन्तरोक्ता भङ्गाः, सूत्रे च पुंस्त्वनिर्देश आर्षस्वात् कथंभूतास्ते भङ्गाः ? इत्याह-येषु भङ्गेषु 'अशठः' अरक्त द्विष्टः सन् वर्त्तमानः शुध्यति शुद्धि मापद्यते, मायावी च येषु बध्यते । तदेवं विशोध्यविशोधिरूपं कोटिद्वयं सप्रपञ्चमुक्त म्, इदानीं तदेवोपसंहारव्याजेन सङ्क्षेपत आहकोडीकरणं दुविहं उग्गमकोडी विसोहिकोडी य ।
मू. (४३४)
उग्गमकोडी छक्कं विसोहिकोडी अनेगविहा ||
वृ. कोटीकरणं द्विविधं' द्विप्रकारं, द्विधाकोटिरित्यर्थः तद्यथा- उद्गमकोटिर्विशोधिकोटिच, तत्रोद्गमकोटिः 'पटकम' आधाकर्मिकौदेशिकान्त्यभेदत्रिकादिषड्भेदाः, विशाधिकोटिः पुनरनेकविधा-आधौदेशिकादिख्या । मू. (४३५) नव चैव अढारसंग सत्तावीसा तहेव चड पन्ना । नउइ दो चेव सया उ सत्तरी होड़ कांडीणं ॥
वृ. प्रथमतः कोटयो नव भवन्ति, तद्यथा - स्वयं हननमन्येन घातनमपरेण हन्यमानस्यानुमोदनं, तथा स्वयं पचनमन्येन पाचनमपरेण पच्यमानस्यानुमोदनं, तथा स्वयं क्रयणमन्येन क्रायणमपरेण क्रीयमाणस्यानुमोदनम्, इहाद्याः षडविशोधिकोटयोऽन्तिमास्तु तिस्रो विशोधिकोटयः, एता अपि नवकोटीः कोऽपि रागेण सेवते कोऽपि द्वेषेण, ततो द्विकेन गुणिता अष्टादश भवन्ति, अथवैवं ताः- -कोऽपि मिथ्यादृष्टिः कुशास्त्रसम्पर्कसमुत्थवासनावशतो निःशङ्क सेवते, कोऽपि सम्यग्दृष्टिः सन् विरतोऽप्यनाभोगा-दिकारण

Page #360

मूलं-४३५ तोऽपरिज्ञानतः, कोऽपि पुनः सम्यग्दृष्टिरपि सन्नविरतत्वेन गार्हस्थ्यमवलम्बमानः, ततो मिथ्यात्वाज्ञानाविरतिरूपेणत्रिकेणनवगुणिताःसप्तविंशतिर्भवति.रागद्वेषौत्वत्रपृथग्नविवक्ष्येते, यदातुपृथगविवक्ष्येते तदाताभ्यांसप्तविंशतिर्गुणिताचतुष्पञ्चाशद्भवतितथा ताएवनवकोटयःकदाचित् पुष्टमालम्बनमधिकृत्य दशविधक्षान्त्यादिधर्मपरिपालनार्थसेव्यन्ते,यथादुर्भिक्षेकान्तारेचान्येनफलादिनाऽभ्यवहृतेनाहंदेहंधृत्वा क्षान्तिमार्दवमार्जदयावद्दह्यपालयिष्यामीति हन्ति.एवमन्येनघातनाद्यपिभावनायं ततो नवदशभिगणिता जाता नवतिः इयंचसामान्यतश्चारित्रनिमित्ता, काचितपनश्चारित्रनिमित्ता विशिष्टज्ञानलाभसम्भवनिमित्ता च, यथाऽस्मिन कान्तारादावनेन फलादिनाऽभ्यवहृतेन देशमहं घृत्वा क्षान्त्यादिकं पालयिष्यामि प्रभूतानि च शास्त्राण्यध्येष्ये इति हन्तीत्यादि, एषा च ज्ञानस्य प्राधान्यविवक्षणात ज्ञाननिमित्ता भण्यते, काचित्पुनश्चारित्रनिमित्ता दर्शनस्थिरीकरणहेतुशास्त्रार्थपरिज्ञाननिमित्ता च, यथाऽस्मिन कान्तारादावनेन फलादिनाऽभ्यवहतेन देहं परिपाल्य ज्ञान्त्यादिकंपालयिष्यामिदर्शनंच निर्मलं विधास्ये इति हन्तीत्यादि. एषा चदर्शनस्यप्राधान्यविवक्षणाद्दर्शननिमित्ताभिघीयते,ततएवं त्रिप्रकारानवतिरिति त्रिभिर्नवतिर्गुण्यते. ततो द्वे शते सप्तत्यधिके कोटीनां भवतः, उक्तं च
सगाई मिच्छाई रागाई समणधम्म नाणोंई। नव नव सत्तावीसा नव नउइए उगुणकारा॥ यातुदर्शनस्थिरीकरणार्थंप्रभूतशेषशास्त्रावगाहनार्थचारित्रार्थचसेव्यतेसासामान्यतथारित्रनिमित्तायामन्तर्भाव्यते,ततोनसूत्रोक्तभेदसंख्यानियमव्याघातः।सम्प्रत्युद्गमद्वारदोषाणांवक्ष्यमाणोत्पादनाद्वारदोषाणां च यतः सम्भवस्तांस्तदुत्थितान् वैविक्त्येनाह. म. (४३६) नामं ठवणादविए भावे उप्पायणा मुनेयव्वा।
दव्वंमि होइ तिविहा भावंमि उ सोलसपया उ॥ वृ. उत्पादना चतुर्द्धा, तद्यथा-'नाम'ति नामोत्पादना स्थापनोत्पादना 'द्रव्ये' द्रव्यस्योत्पादना 'भावे' भावस्योत्पादना च, तत्र नामस्थापने द्रव्यस्योत्पादना च यावन्नोआगमतो भव्यशरीरद्रव्योत्पादना प्रागुक्त गवेषणादिवि भावनीया, ज्ञशरीरभव्यशरीव्यतिरिक्तातु द्रव्योत्पादना त्रिधा-सचित्तद्र-व्योत्पादनाऽचित्तद्रव्योत्पादना मिश्रद्रव्योत्पादना च। भावोत्पादना द्विधा, तद्यथा-आगमतो नोआगमतश्च, तत्रागमतउत्पादनाशब्दार्थज्ञस्तत्रचोपयुक्तः,नोआगमतोभावोत्पादनातुद्विधा.तद्यथा-प्रशस्ताऽप्रशस्ता च, तत्र प्रशस्ता जानाद्युत्पादना, अप्रशस्ता 'षोडशपदा' वक्ष्यमाणघात्रीदत्यादिषोडशभेदा। मू. (४३८) आसृयमाइएहिं वालचियतुरंगबीयमाईहिं।
सुयआसमाईणं उप्पायणया उसच्चित्ता॥ वृ. सुताश्वद्रुमादीनां द्विपदचतुष्पदापदरूपाणाम. अत्रादिशब्दः प्रत्येकमभिसम्बध्यत. सुतादीनामश्वादीनां दुमादीनां च यथासहरन्यमास्यादिभिः, 'आसूयम' आपयाचितकम. आदिशब्दादभाटकजनादिपरिग्रहः। तथा बालचिततुरङ्गबीजादिभिश्च' तत्रबालः केशरामादिभेदभिन्नचिता-व्याप्तावालचितः पुरुषो 'लोमशः पुरुष' इति वचनात. तुरङ्गवीजे च सुप्रसिद्रे, आदिशब्दादन्यहेतुपरिग्रहः. या उत्पादना, तथाहिकेनचिनिजभार्यायाः कथमपि पुत्रायम्भव देवताया आपयाचितकन ऋतुकाले स्वसंप्रयोगण चसुतः पुत्रिका वोत्पादयते, तथा निजघोटिकायाः परस्य भाटकप्रदानेन परघोटकमारोप्य तुरङ्ग उत्पाद्यते, एवं यथायोगं बलीवादिरपि, तथा जलसेकेन बीजारोपणेनद्रुमवल्यादिः, तत इत्थं सुतादीनामुत्पादनासा सचित्तद्रव्योत्पादना। सम्प्रत्यचित्तद्रव्योत्पादनां मिश्रद्रव्योत्पादनां च प्रतिपादयति

Page #361

३५८
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं मू. (४३९) . कणगरययाझ्याणं जहेट्टधाउविहिया उ अचित्ता।
___ मीसा उसभंडाणं दुपयाइकया उ उप्पत्ती॥ वृ. कनकरजतादीनां सुवर्णरूप्यताम्रादीनां यथेष्टधातुविहिता' यथेष्टोयो यस्येष्टोऽनुकूलो धातुस्तस्माद्विहिता-कृताउत्पत्तिःसा अचित्ता' अचित्तद्रव्योत्पादना, यथाया द्विपदादीनां दासादीनां सभाण्डानां' सालङ्कारादीनां वेतनप्रदानेन या कृता आत्मीयत्वेनोत्पत्तिः सा मिश्रा' मिश्रद्रव्योत्पादना। मू. (४४०) भावे पसत्थ इयरो कोहाउप्पायणा उअपसत्था।
कोहाइजुया धायाइणं च नाणाइ उपसत्था॥ वृ. 'भावे' भावविषया उत्पादना द्विधा, तद्यथा-प्रशस्ता ‘इतरा' अप्रशस्ता, तत्र या क्रोधादीनां क्रोधादियुता धात्रीत्वादीनां वोत्पादना साऽप्रशस्ता । या तु ज्ञानादेः' ज्ञानदर्शनचारित्राणामुत्पादना सा प्रशस्ता। इहचाप्रशस्तयाभावोत्पादनयाऽधिकारः, पिण्डदोषाणांवक्त मपक्रान्तत्वात॥साचषोडशभेदामू. (४४१) धाई दुइ निमित्त आजीव वर्णीमगे तिगिच्छा य।
कोहे माने माया लोभे य हवंति दस एए॥ म.(४४२) पुव्विं पच्छा संथव विज्जा मंते य चुन्न जोगेय।
अप्पायणाइ दोसा सोलसमे मूलकम्मे य॥ वृ. 'धात्री' बालकपरिपालिका, इह धात्रीत्वस्य यत्करणं कारणं वा तद्धात्रीशब्देनोक्तं द्रष्टव्यं तथा विवक्षणात. एवं दत्यपि भावनीया, नवरं 'दती' परसन्दिष्टार्थकथिका निमित्तम्' अतीताद्यर्थपरिज्ञानहेतुः शुभाशुभचेष्टादि, तथा चामुमेव निमित्तशब्दवाच्यमर्थमङ्गीकृत्य पूर्वसूरयो निमित्तशब्दस्य नैरुक्तिं - शब्दव्युत्पत्तिमेवमाचक्षते, नियतमिन्द्रियेभ्यः इन्द्रियार्थेभ्यः समाधानं चात्मनः समाश्रित्य यस्मादुत्पद्यते शुभाशुभातीताद्यर्थपरिज्ञानं तस्मात्तदिन्द्रियार्थादि निमित्तमिति, उक्तं चाङ्गविद्यायाम___ इंदिएहिंदियत्थेहिं, समाहाणं च अप्पणो। नाणं पवत्तए जम्हा, निमित्तं तेण आहियं ।
तच्चाङ्गादिभेदादष्टधा, तदुक्तम्-अंगं सरो लक्खण, वंजणं सुविणो तहा। छिन्नं भोमंतलिक्खा य, एमेए अट्ट वियाहिया॥
एए महानिमित्ता उ, अट्ट संपरिकित्तिया। एएहिंभावानज्जती, तीतानागयसंपया।। निमित्तहेतुकं च यद ज्ञानं तदप्युपचारानिमित्तं तदेवेहाधिकृतं, तथा चाङ्गादिनिमित्तहेतुकं ज्ञानमेव प्रयुनानो यतिर्दोषवानग्रे वक्ष्यते, 'आजीवः' आजीविका 'वनीपकः' भिक्षाचरस्तस्येव यत्समाचरणं तदपि वनीपकः, शब्दव्युत्पत्तिं च स्वयमेवाग्रे वक्ष्यति, चिकित्सा' रोगप्रतिकारः क्रोधमानमायालाभाः प्रतीताः, 'पूर्वसंस्तवः' मात्रादिकल्पनया परिचयकरणं. 'पश्चात्संस्तवः' श्वश्रवादिकल्पनयां परिचयकरण, विद्या' स्वास्पदवताधिष्टिता ससाधना वाऽक्षरविशंषपद्धतिः सवपुरुषंदवताधिष्ठिता असाधना वामन्त्रः, चूर्णः' सौभाग्यादिजनकोद्रव्यक्षोदः, योगः' आकाशगमनादिफलोद्रव्यसङ्घातः, एतंऽनन्तरोक्ताउत्पादनायादाषाः, षोडशो दोषो मूलकर्म वशीकरणमाइहधात्र्यापिण्ड:-धात्रीपिण्डः, किमुक्तं भवति?-धात्रीत्वस्यकरणेन कारणनचयउत्पाद्यतपिण्ड:सधानीपिण्डः, यस्तुदूतीत्वस्यकरणनोत्पाद्यतेसद्वतीपिण्डः, एवं निमित्तादिवपि भावनीयं । तत्र प्रथमतो धात्रीपिण्डं व्याचिख्यासुर्धात्रीभेदानाहमू. (४४३)
खीरे यमज्जणे मंडणे यकीलावणंकधाई य। एक्केक्कावि यदुविहा करणे कारावणे चेव ॥

Page #362

मूलं-४४३
वृ. क्षीर' क्षीरविषये एका धात्री या स्तन्यं पाययति, द्वितीया मज्जनविषया, तृतीया मण्डनविषया, चतुर्थी क्रीडनधात्री, पञ्चम्यङ्कधात्री। एककाऽपि च द्विधा, तद्यथा-स्वयं करण कारणे च. तथाहि-या स्वयं स्तन्यंपाययति बालकंसास्वयंकरणे क्षीरधात्री, यात्वन्ययापाययतिसाकारणे, एवं मज्जनादिधात्र्योऽपि भाव-नीयाः। सम्प्रति धात्रीशब्दस्य व्युत्पत्तिमाहमू. (४४४) धारेइ धीयए वा धयंति वा तमिति तेण धाई उ।
जहविहवं आसिपुरा खीराई पंच धाईओ॥ वृ. धारयति बालकमिति धात्री, यद्वा धीयते भाटकप्रदानेन ध्रि(धी)यते' पोष्यते इति धात्री, अथवा "धयन्ति पिबन्तिबालकास्तामितिधात्री, धात्री तिनिपातनसूत्राद्रूपनिष्पत्तिः, ताश्चधान्यः पुरा पूर्वस्मिन् काले यथाविभवं' विभवानुसारेण क्षीरादिविषया बालकयोग्याः पञ्च आसन सम्प्रति तथारूपविभवाभावेन तान दृश्यन्ते । तत्र यथा स्तन्यदापनधात्रीत्वं साधुः करोति तथा दर्शयतिमू. (४४५) खाराहारा रोवइ मज्झ कयासाय दहिणं पिज्जे ।
पच्छा व मज्झ दाही अलं व भुज्जा व एकामि।। व. पूर्वपरिचिते गृहे साधुर्भिक्षार्थं प्रविष्टः सन रूदन्तं बालकं दृष्ट्रा तज्जननीमेवमाह-एष बालोऽद्यापि क्षीराहारस्ततःक्षीरमन्तरेणावसीदन् रोदिति' आरटति,तस्मान्मह्यंकृताशाय-विहितभिक्षालाभमनोरथाय झटित्येव भिक्षादेहि. पश्चात् ‘णम्' एनंबालकं पेज्जे पायय स्तन्यं, यद्वा प्रथमत एनेस्तन्यंपाययपश्चान्मा भिक्षा देहि, यदिवाऽलं में सम्मति भिक्षया पायय स्तन्यं बालकमहं पुनर्भूयोऽपि भिक्षार्थमेष्यामि। तद्यथामू. (४४६) मइमं अरोगिदीहाउओ य होइ अविमाणिओ बालो।
दुल्लमयंखु सुयमुहं पिज्जाहि अहं व से देमि ॥ वृ. 'अविमानितः' अनपमानितो बालो मतिमानरोगी दीर्घायुश्च भवति, विमानितः पुनर्विपरीतः। तथा दुर्लमंखलु लोके सुतमुखं' पुत्रमुखदर्शनं, तस्मात्सर्वाण्यप्यन्यानि कर्माणिमुक्त्वा त्वमेनं बालकंस्तन्यं पायय, यदि त्वं न पाययसितमुह वा ददाम्यस्यै क्षीरं बालकाय, अन्यया वास्तन्यं पाययामि। अत्र अहं वा से देमि' इत्यनेन स्वयंकरण(णेन)धात्रीत्वं साधोदर्शितं, शेषपादैः कारणेन। अत्र दोषमाहमू. (४४७), अहिगरण भद्दपंता कम्मुदय गिलायण य उड्डाहो।
चड़कारीय अवन्नो नियगो अन्नं चणं संक॥ वृ.यदिबालकजननीभद्रा-धर्माभिमुखीभवतितर्हिप्राक्तनैःसाधवचनरावर्जितासती अधिकरणमआधाकर्मादि करोति, अथ प्रान्ता-धर्मानभिमुखी तर्हि प्रद्वेष यातीति शेषः, तथा यदि स्वकर्मोदयात्कथमपि सबाला ग्लानी भवति तर्हि उहाहः' प्रवचनमालिन्यं, यथा साधना तदानीमालपितःक्षीरं वा पायिताऽन्यत्र वा नीत्वा कस्या अपि स्तन्यं पायितस्तन ग्लाना जातः. तथाऽतीव चाटुकारुति लोके 'अवर्णः अश्लाघा. तथा निजकः' भत्र्ता अन्यद्वा' मथुनादिकं णम् इति वाक्यालङ्कार तथारूपसाधुवचनश्रवणतः शङ्कत' सम्भावयति । अथवा प्रकारान्तरेण धात्रीकरणे यो दोषस्तं दर्शयतिम.(४४८) अयमवर्ग उविकल्पा भिक्खायरि मड्डि अन्द्रिई पुच्छा।
दुक्खसहाय विभासा हियं मे धाइत्तणं अज्ज। मू. (४४९) वयगंडथुल्लतणुयत्तणेहिं तं पुच्छिउं अयाणंतो।
तत्थ गओ तस्समक्खं भणाइतं पासिउं बालं ।।

Page #363

पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्रं वृ. अयमपरो विकल्पा धात्रीकरण, तमेवाह-भिक्षाचर्याप्रविष्टेन साधुना काचित् श्रादिका ‘अधृतिः धृतिरहिता दृष्टा, ततः पृष्टा यथा-किमधत्वं सशोका दृश्यसे?,तत एवमुक्तासती साप्राह-यो दःखसहायो भवति तस्मै दुःखं निवेद्यते, दुःखसहायश्च स उच्यते यो दुःखप्रतीकारसमर्थः, ततः साधुराह-अहं दुःखसहायस्तस्मान्निवेधता मे दुःखं, ततः सा प्राह-अद्य मे-मम धात्रीत्वममुकष्मिनीश्वरगृहे 'हृत' स्फेटितं ततोऽहंविषण्णा, ततःसाधुराह-मात्वं विषादंकार्षीःअहमवश्यंत्वांतत्राचिरेणधात्रीनस्थापयामीतिप्रतिज्ञा विधायतस्याः पार्थेऽभिनवस्थापितायाधात्र्यावयःप्रभृतिकमजानानःपृच्छति. यथाकिंतस्याक्यः-तारुण्यं परिणतं वा?, गण्डावपिस्तनापरपर्यायौ किं कूर्पराकारबद्दी? यद्वाऽतिशयेन स्थूलौ ?.शरीरेऽपि तस्याः किंस्थूलत्वं किंवा कृशस्वं?, तत एवं पृष्ट्वा तत्रेश्वरगृहे गतः सन् ‘तत्समक्ष' गृहस्वाम्यादिसमक्षं तं बालक दृष्ट्वा भणति। किं तद्भणति? इत्यत आहमू. (४५०) अहुनुट्टियं व अनविक्खियं व इणमं कुलं तु मन्नामि।
पुन्नहिं जहिताए तरई बालेण सृएमो॥ वृ. अहमिदंमन्ये 'इदं’ युष्मदीयंकुलमधुनोत्थितं-सम्प्रत्येवेश्वरीभूतं. यदिपुनःपरम्परागतलक्ष्मीकमिदमवष्यित तर्हि कथं न परम्परया धात्रीलक्षणे कुशलमपि अभविष्यत् ? इति भावः, यद्वा अनवेक्षितम्' अपरिभावितमहत्तरपुरुषैः, ततएव,यावासावाधात्रीध्रियते, एतच्चवालेनासङ्गतधात्रीस्तनापानविच्छायेन 'सूचयामः'लक्षयामः, ततएवंभूतधात्रीयुक्तमपीदंकुलं तरति' क्षेमेणवर्ततेतत्मन्येपुण्यैःप्राक्त नजन्मकृतैः यदिवायदृच्छया-एवमेव॥ ततएवमुक्ते सतिससम्भ्रमंबालकस्यजननीजनकोवासाधुंप्रत्याह-भगवन् ! के धात्र्या दोषाः?, ततः साधुर्धात्रीदोषान् कथयतिमू. (४५१) थेरी दुब्बलखीरा चिमिढो पेल्लियमहो अइथणीए।
तनुई उमंदखीरा कुप्परथणियाए सूइमुहो॥ वृ.याकिलधात्रीस्थविरासा अबलारा' अबलस्तन्याइति,ततोबालोनबलंगृह्णाति,यात्वतिस्तनी तस्याःस्तन्यं पिबन स्तनेन प्रेरितमुखः' चम्पितमुखावयवोष्ठनासिकश्चिपिटनासिकोभवति, यातुशरीरेण कृशासा मन्दक्षीरा' अल्पक्षीरा, ततःपरिपूर्णतस्याःस्तन्यं बालोनप्राप्नोति, तदभावाच्च सीदति, तथाया कूपरस्तंनी तस्याः स्तन्यं पिबन बालः सूचमुखोभवति, सहि मुखं दीर्घतया प्रसार्य तस्याः स्तन्यं पिबति, ततस्तथारूपाभ्यासतस्तस्य मुखं सृच्याकारं भवति, उक्तं च . निस्थामा ग्थविरां धात्री. सूच्याग्यः कृप्परस्तनीम। चिपिटः स्थूलवक्षोजा. धयंस्तन्वी कृशा भवत॥ जाड्यं भवति स्थूरायास्तनुक्या-स्त्वबलंकरम् । तस्मान्मध्यबलस्थायाः. स्तन्य पुष्टिकरं स्मृतम॥
अतिस्तनी तु चिपिटं. खरपीनां तु दन्तुरम । मध्यस्ती महाच्छिद्रा. धात्री साम्यसुखकरी ॥ इत्यादि । चाभिनवस्थापिता धात्री उक्त दोषदृष्टा तस्मान्न युक्ताः, किन्तु चिरंतन्यवति भावः। तथा म. (४५२) जाजन हाइ वन्नण उक्कडागरहए यतंतनं।
गरहइ समाण तिव्वं पसत्यमियरं च दुव्वन्नं ।। . वृ.या अभिनवस्थापिताधात्रीयन वर्णन कृष्णादिनात्कटाभवतितांतनवर्णन गर्हत निन्दति, यथा
कृष्णा भ्रंशयते वर्णं. गौरी तु बलवर्जिता।
तस्माच्छयामा भवेन्द्धात्री, बलवर्णैः प्रशंसिता॥ इत्यादि।तथायामभिनवस्थापितांगर्हतेतस्याः समाना' समानवर्णाचेच्चिरन्तनीस्थाप्यमानाभवति

Page #364

मूलं- ४५२
३६१
तर्हि तां 'तीव्रम्' अतिशयेन 'प्रशस्तां' प्रशस्तवर्णा श्लाघते, इतरां त्वभिनवस्थापितां दुर्वर्णाम् । एवं चोक्ते सतिगृहस्वामी साध्वमिप्रेतां धात्रीं धारयति इतरां तु परित्यजति, तथा च सति यो दोषस्तमाहमू. (४५३) उब्बट्टिया पओसं छोभग उब्भामओ य से जं तु । हा मज्झवि विग्घो विसाइ इयरीवि एमेव ॥
वृ. या अभिनवस्थापिता धात्री उद्भर्त्तिता धात्रीत्वात् च्याविता सा साधोरुपरि प्रद्वेषं कुर्यात्, तथा सति छोभगं दद्याद्-यथा-अयम् 'उद्भ्रामक:' जारोऽनया धात्र्या सह तिष्ठतीति, तथा 'से' तस्य साधोर्यत्प्रद्वेषवशात्कर्त्तव्यं वधादि यत्तदोर्नित्याभिसम्बन्धात्तदपि कुर्यात्, याऽपि चिरन्तनी सम्प्रति स्थापिता साऽपि कदाचिदेवं चिन्तयति-यतैतस्या धात्रीत्वात् च्यावनं कृतम्, एवमेव कदाचिद्दुष्टमनसा ममापि 'विघ्नो' धात्रीत्वात् च्यावनरूपोऽन्तरायः करिष्यते, तत एवं विचिन्त्य मारणाय 'विषादि' गरप्रवृत्तिं प्रयुञ्जीत । मू. (४५४) एमेव सेसिया सुवि सुयमासु करणकारणं सगिहे ।
इडी धासु य तव उव्वट्टियाण गमो ॥
वृ. अत्र षष्ठ्यर्थे सप्तमी, ततोऽयमर्थः एवमेव यथा क्षीरधात्र्यास्तथा 'शेषिकास्वपि' शेषाणामपि मज्जनादिधात्रीणां ‘सुतमातृषु' सुतमातृकल्पनानां यत् स्वयं करणं मज्जनादेर्यच्चान्यया कारणं तत् ' स्वगृहे' बालकमातृगृहे गतः सन् साधुर्यथा करोति तथा वाच्यं, तथा च सति' अहिगरण भद्द पंता' इत्यादिगाथोक्ता दोषा वक्तव्याः, तथा तथैवक्षीरधात्रीगतेनैव प्रकारेण 'ऋद्धिषु' ऋद्धिमत्सु ईश्वरगृहेषु अभिनवस्थापितानां मज्जनादिधात्रीणां 'धाईसु य'त्ति भावप्रधानोऽयं निर्देशः पञ्चम्यर्थे च सप्तमी, ततोऽयमर्थः धात्रीत्वेभ्य उद्वर्त्तितानां च्यावितानां (गमो ) योगः 'उब्वट्टिया पओसं' इत्यादिरूपः स सकलोऽपि तथैव वक्तव्यः । अतिसङ्क्षिप्तमिदमुक्तम्, अतो विशेषत एतद्विभावयिषुः प्रथमतो मज्जनधात्रीत्वस्य करणं कारणं च तथाऽभिनवधात्र्या दोषप्रकटनं च यथा साधुः कुरुते तथा भावयति
मू. (४५५)
लोलs महीऍ धूलीऍ गुडिओ पहाणि अहव णं मज्जे । 'जलभीरु अबलनयणो अइउप्पिलणे अ रत्तच्छो ॥
वृ. एषबालो मह्यां 'लोलयति' लोटते ततो धूल्यां गुण्डितोवर्त्तते तस्मात्स्नापय, एतत्मज्जनधात्रीत्वस्य कारणम्. अथवा यदि पुनस्त्वं न पारयसि तर्ह्यहं 'मज्जामि' सपयामि, एतत्स्वयं मज्जनधात्रीत्वस्य करणम्, अथवाऽन्यथा मज्जनधात्रीत्वस्य कारणं, क्वापीश्वरगृहे काऽपि मज्जनधात्री धात्रीत्वात् स्फेटिता, साधुश्र तस्या गृहं भिक्षार्थं प्रविष्टः, तां च धात्रीत्वात्परिभ्रंशेन विषण्णां दृष्ट्रा पूर्वप्रकारेण च पृष्ट्रा कृत्वा च प्रतिज्ञामीश्वरगृहे चगत्वाऽभिनवमज्जनधात्री दोषप्रकटनायाह- 'जलभीरू' इत्यादि, अतिशयेनोत्प्लावनेप्रभूतजलप्लावननगुप्यमानो बालों गुरुरपि जातो नद्यादी जलप्रवेशे जलभीरुर्भवति, तथा निरन्तर जलेनोप्लाव्यमानः ‘अवलनयनः अवलदृष्टिजायत रक्ताक्षथ, यदि पुनः सर्वथाऽपि नमज्ज्यते न शरीरं बलमादत्तेनापि कान्तिभाग दृष्ट्या चाबला जायते, एषा च धात्री बालमतिजलोत्प्लावनेन मज्जयति ततो जलभीरुतादयां दोषा बालस्य भविष्यन्ति, तस्मान्नैषा मज्जनधात्री युक्ता, एवमुक्ते सति ताममिनवस्थापितां मज्जनधात्रीं गृहस्वामी स्फेटयति, चिरन्तनीमेव कुरुते तथा च सति त एवं प्राक्त ना 'उव्वट्टिया पओस' इत्यादिरूपा दोषावाच्याः, एवमुत्तरत्रापि प्रतिगार्थ भावना भावनीया । अथ मज्जनधात्री कथंमूतं बालं कृत्वा मण्डनधात्र्याः समर्पयति ?, तत आहमू. (४५६)

अब्भंगिय संवाहिय उब्वट्टिय मज्जियं च तो बालं ।

Page #365

३६२
पिण्डनियुक्तिः- मूलसूत्रं
उवनइमज्जधाईमंडणधाईएं सुइदह।। वृ. स्नानधात्री प्रथमतः स्नेहनाभ्यङ्गितं ततो हस्ताभ्यां सम्बाधितं तदनन्तरं पिष्टिकादिनोद्वर्तितं ततो मज्जितं-शुचीभूत-देहंबालंकृत्वामण्डनधान्याःसमर्पयति। उक्तामज्जनधात्रीःसम्प्रतिमण्डनधात्रीत्वस्य कारणं करणं च तथाऽभिनवस्थापिताया धान्या दोषप्रकटनं च यथा साधुः करुते तथा दर्शयतिमू. (४५७) उसुआइएहि मंडेहि तावणं अहवणं विभूसेमि।
हत्थिच्चगा व पाए कया गलिच्चा व पाए वा ।। वृ. 'इषुकः' इषुकाकारमाभरणम् अन्ये तिलकामित्याहुः आदिशब्दात क्षुरिकाकाराद्यामरणपरिग्रहः. इह भिक्षार्थं प्रविष्टः सन् श्राद्धिकाचित्तावर्जनार्थ बालकमनामरणमवलोक्यतज्जननीमेवमाह-इषुकादिभिः आभरणविशेषेस्तावदेनं बालकं गण्डव' विभूषय, एतत्मण्डनधात्रीत्वस्य कारणम्। अथवा यदिपुनस्त्वंन प्रपारयसि तहं बिभूषयामि. एतत स्वयं मण्डनधात्रीत्वस्य करणं । पूर्वधात्रीस्थानीयाभिनवस्थापिताया मण्डनधान्यादोषानाह-हत्थिच्चगा' हस्तयोग्यान्याभरणानिपादकतानि.अथवा गलिव्वा'गलसत्कानि आभरणानिपादे कृतानितस्मान्नेयं मण्डनधात्रीमण्डनेऽभिक्षा.ततस्तस्यामण्डनधात्रीत्वाड्यावनमित्यादि पूर्ववद्भावनीयम्। उक्तामण्डनधात्री, रम्प्रत्यभिनवस्थापितायाः क्रीडनधान्या दोषप्रकटनं क्रीडनधात्रीत्वस्य करणं कारणं च यथा विदघाति साधुस्तवाऽऽहमू. (४५८) ढङ्करसर छुन्नमुहो मउयगिरो मउयमम्मनुल्लावो।
. उल्लावणगाईहिं व करेइ कारेइ वा किडं। वृ. एषाऽभिनवस्थापिता क्रीडनधात्री ढङ्करस्वरा, ततस्तस्याः स्वरमाकर्णयन् बालो ‘छन्नमुखः' क्लीबमुखो भवति, अथा मृदुगीरेषा ततोऽनया रम्यमाणो बालो मृद्गीर्भवति, यदिवा 'मृदमन्मनोल्लापः' अव्यक्त वाक. तस्मान्नैषा शोभना, किन्तु चिरन्तन्येवेत्यादिप्रागिव, तथा भिक्षार्थं प्रविष्टः श्राद्धिकाचित्तावर्जनाथबालमुल्लापनादिभिःस्वयंक्रीडांकारयंति।उक्ताक्रीडनधात्री,सम्प्रत्यङ्कधान्याअभिनवस्थापितायाः स्फेटनाय सामान्यतो दोषप्रकटनं यथा साधुः करोति तथा दर्शयतिमू. (४५९) थुल्लीऍ वियडपाओ भग्गकडीसुक्कडाए दुक्खं च।
निम्मंसकक्खडकरहिं भीरुओ होइ धेप्यते॥ वृ.इह स्थलया मांसलयाधान्याकट्याध्रियमाणोबालः विकटपाद: परस्परवहन्तरालपादोभवति, भनकट्या शुष्ककट्या वा कट्यां ध्रियमाणो दःखं तिष्ठति. निर्मासकर्कशकराभ्यां च ध्रियमाणो बालो भीरुभवति. एवा चामिनवस्थापिता धात्री अन्यतमदोषदृष्टा तस्मान्न युक्ता किन्तु प्राक्तन्यवत्यादि - प्रागिव। अधात्रीत्वस्य कारणं स्वयं करणं चस्वयमवभावीयं तच्चवकोऽपिसाधुर्भिक्षार्थप्रविष्टा बालक रुदन्तमवलोक्य तज्जननामवमाह-अङ्कगृहाणदंबानक यननरादिति, यदि पुनस्त्वंनप्रपारयसितहिवा गृह्णामि। सम्प्रति क्रीडनधात्रीत्वस्य करण दोषं दृष्टान्तन भावयतिमू. (४६०) कोल्लइरे वत्थव्वो दत्तो आहिंडओ भवे सीसा।
अवहरड धाइपिंड अंगुलिजलणे य सादिव्वं ॥ वृ.कोल्लकिरेनगरेवार्द्धकवर्तमानाःपरिक्षीणजवाबलाःसङ्गमस्थविरानामसूरयः, तथान्यदादुर्भिक्षे जाते सति सिंहाभिधानः स्वशिष्य आचार्यपदे स्थापयित्वा गच्छंच सकलं तस्य समान्यत्र सुभिक्षे देशे विहारक्रमेण प्रेषितः. स्वयं चैकाकी तत्रैव तस्थौ, ततः क्षेत्रं नवभिर्भागविभज्य तत्रैव यतनया मासकल्पान

Page #366

मूलं-४६०
३६३ .
वर्षारानंचकृतवान.यतनाचचतुर्विघा, तद्यथा-द्रव्यतःक्षेत्रतःकालतोभावतश्च तत्रद्रव्यतःपीठफलकादिषु क्षेत्रतो वसतिपाटकेषु कालत एकत्र पाटके मासं स्थित्वा द्वितीयमासेऽन्यत्र वसतिगवेषणं भावतः सर्वत्र निर्ममत्वं,ततश्चकिश्चिदूनेवर्षेऽतिक्रान्तसिंहाचार्यस्तेषांप्रवृत्तिनिमित्तंदत्तनामा शिष्यंप्रेषितवान्,सचागतो, यस्मिन्नेव क्षेत्रविभागे पूर्व मुक्ताः सूरयस्तस्मिन्नेव स्थिता दृष्टाः, ततः स स्वचेतसि चिन्तयामास-अहो! भावतोऽप्यमीमासकल्पंनव्यदधुः तस्मान्नशिथिलेःसहकत्रवस्तव्यमितिपरिभाव्यवसतेबहिर्मण्डपिका. यामुत्तीर्णः, ततो वन्दिताः सूरयः, पृष्टाः कुशलवार्ता, कथितं सिंहाचार्यसन्दिष्टं, ततो भिक्षावेलायामाचार्यः सहभिक्षार्थप्रविवेश,अन्तप्रान्तेषुचगृहेषुग्राहितोभिक्षांजातोविच्छायमुखः, ततःसूरयस्तस्यभावमवगम्य कचिदीश्वरगृहे प्रविष्टः तत्र व्यन्तर्यधिष्ठितः सदैव बालको रोदिति, ततः सूरयस्तं दृष्ट्वा चप्पुटिकापुरस्सरमालापयामासुः। ___ यथा-वत्स!मात्वं रोदीरिति.ततएवमालापितेसृरिप्रभावतःसापृतनाव्यन्तरीप्राणेशत.स्थितोरोदितं (तात) बालकः. जातः प्रहृष्टो गृहनायकः. ततो दापितास्तेन भूयासो मोदकाः. ताँध ग्राहितो दत्तः सूरिभिः. अजायत प्रहृष्टः ततो मुत्कलितो वसती, ततः सूरयः स्वशरीरनिःस्पृहा यथाऽऽगमविधि प्रान्तकुलेश्वटित्वा वसतावुपाजग्मुः, प्रतिक्रमणवेलायांच दत्तो भणितो-वत्स! धात्रीपिण्डं चिकित्सापिण्डंचालोचय.सप्राहयुष्माभिरेवसहाहंविहृतः, ततःकथंमेधात्रीपिण्डादिपरिभोगः?, सूरयोऽवोचन्-लघुबालकक्रीडनेनक्रीडनधात्रीपिण्डः, चप्पुटिकाकरणतः पूतनातोमोचितत्वाच्चिकित्सापिण्डः, ततःसप्रदष्टः स्वचेतसि चिन्तयति. स्वयंभावतोऽपिमासकल्पनविदघातिएतादृशंचपिण्डदिनेदिनेगृह्णातिमांपुनरेकदिनगृहीत-मप्यालाचयति, ततएवंविचिन्त्यप्रद्वेषतोवसतेर्बहिःस्थितः,ततस्तस्यसूरिविषयप्रद्वेषदर्शनतःकुपितयासूरिगुणावर्जितयादेवतया तस्यशिक्षार्थवसतावन्धकारसवातंचवर्ष विकुर्वितं. ततःसभयभीतःसूरीनाह-भगवन्! कुत्राहं व्रजामि?. ततस्तैः क्षीरोदलवदतिनिर्मलहृदयैरमाणि-वत्स! एहि वसतौ प्रविशेति, दत्त आह-भगवन ! नपश्याम्यन्धकारेणद्वारमिति.ततोऽनुकम्पयाश्लेष्मणासूरिभिर्निजाङ्गुलिरुद्धत्योकृिता.साचदीपशिखेवज्वलितुं प्रवृत्ता,ततःसदरात्मादत्तोऽचिन्तयत-अहो! एतस्यपरिग्रहेवहिरप्यस्ति.एवंचचिन्तयनदेवतयानिभसिंतो हा! दुष्टशिष्याधम! एतादृशानपिसर्वगुणरत्नाकारन्सूरीनन्यथाचिन्तयसि,ततोमोदकलाभादिकोवृत्तान्तः सर्वोऽपि यथावस्थितो देवतया कथयमासे, जाता तस्य भावतः प्रत्यावृत्तिः, क्षामिताः सूरयः, आलोचितं . सम्यक । सत्रं सुगम. नवरं 'सादिव्वं' देवताप्रातिहार्यम मू. (४६१) आमे संगमथेरा गच्छ विसर्जति जंघबलहीना।
नवभाग खेत्त वसही दत्तस्स य आगमा ताहे ।। [भा. ३१] मू. (४६२) उवरायंबाहिं ठाणं अन्नाउंछण संकिलेसा य।
पूयणचंड मा रुय पडिलाभण वियडणा सम्म। [भा. ३२ वृ. सुगम, नवरं पूयणचंडे'त्ति पूतना-दुष्टव्यन्तरी तया गृहीते चेंट' बालक रोदिति. 'विकटना' आलोचनम। उक्तं धात्रीद्वारम. अथ दतीद्वारमाहमू. (३६३) सग्गाम परग्गाम दुविहा दुई उ होइ नायव्वा।
___ सा वा सो वा भणई भणइ व तं छन्नवयणेणं ॥ वृ. इह दूती द्विवा, तद्यथा-स्वग्रामे परग्रामे च, तत्र यस्मिन ग्रामे साधुर्वसति तस्मिन्नेव ग्रामे यदि सन्देशकथिका तर्हि सा स्वग्रामदूती, या तु परग्रामे गत्वा सन्देशं कथयति सा परग्रामदूती, एकैकाऽपि च

Page #367

पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्रं
द्विधा, तद्यवा-प्रकटा छन्ना च, तत्र सातवमाता सवा तव पिता एवं भणति-सन्देशंकथयति, साप्रकटा या तुतं सन्देशं छन्नवचनेन कवयति साछन्ना। एनमेवार्थं सविशेष व्यक्तीकरोतिमू. (४६४) एक्केक्कावि य द्विहा पागड छन्ना य छन्न दविहाउ।
लोगुत्तरि तत्थेगा बीया पुन उभयपक्खेऽवि॥ वृ. इह दूतीत्वसमाचरणमपि दूती, साऽपि चैकेका स्वग्रामविषया परग्रामविषया च द्विधा, तद्यथाप्रकटा छन्ना च. तत्र छन्ना पुनरपि द्विधा, तद्यथा-एका लोकोत्तरे' लोकोत्तर एव, द्वितीयसङ्घाटकसाधारेपि गुप्ता -इत्यर्थः । द्वितीया पुनरुभयपक्षेऽपि. लोके लोकोत्तरे च, पार्श्ववर्तिनो जनस्य सङ्घाटकसत्कद्वितीयसाधोरपिच गुप्तेति भावः। स्वग्रामपरग्रामविषयां प्रकटां दतीमाहमू. (४६५) भिक्खाई वच्चंते अप्पाहणि नेइ खंतियाईणं।
साते अमगं माया सो व पिया ते इमं भणइ॥ वृ. भिक्षादी भिक्षादिनिमित्तं चेत्यर्थः,व्रजस्तस्यैव ग्रामस्यसत्केपाटकान्तरेपरग्रामेवा खंतियाईणं' जनन्यादीनाम् अप्पाहणिं' सन्देशंकथयति. यथासातेमाताऽमुकंभणति.सवातेपिताइदंभणति। सम्प्रति स्वग्रामपरग्रामविषयां लोकोत्तरे छन्नां दूतीमाह-नाम् ‘अप्पाहणिं' सन्देशं कथयति, यथा सा ते माताऽमुक्तंभणति, सवा ते पिता इदं भणति। सम्प्रति खप्रमापरग्रामविषयां लोकोत्तरे छन्ना दूतीमाहमू. (४६६) दूइत्तं खुगरहियं अप्पाहिउ बिझ्यपच्चया भणति।
अविकोविया सुया ते जा आह इमं भणसु खंति॥ वृ.कोऽपिसाधुःकस्याश्चित्पुत्रिकया 'अप्पाहितः' सन्दिष्टःसन् एव विचिन्तयतिदतीत्वंखलुगहिंत, सावद्यत्वात्. तत एवं विचिन्त्ययात्-द्वितीयसङ्गाटकसाधुर्मामांदूतीदोषदुष्टंज्ञासीदित्येवमर्थंभङ्गयन्तरेणेदं भणति-यथा अविकोविदा' अकुशलाजनिशासनेवातवसुतायाआह-इदंभणमदीयां खंति' जननीमिति, साऽप्यवगतार्थसन्देशिका द्वतिय सङ्गाटकसाधुचित्तरक्षणार्थमेवं भणति-वारियिष्यामि तां निजसुतां येन पुनरेवं न सन्दिशतीति। सम्प्रति स्वग्रामविषयामुभयपक्षप्रच्छन्नां दूतीमाहम. (४६७) उभयेऽवियपच्छन्ना खंत । कहिज्जाहि खंतियाएँ तुम।
तंतह संजायंति त तहेव अहतं करेज्जासि॥ वृ. उभयस्मिन्नपिच' लोकलोकोत्तररूपेप्रक्षेप्रच्छन्नादूतीयं, यथा खंत त्तिविभक्तिलोपातवन्तस्यपितरथवा खन्तिकायाः'जनन्यास्त्वंकथय तथातदविदितंविवक्षितंकार्यतथैवसनातम.अथवातद्विवक्षितं तथैव कुर्याः। सम्प्रति प्रकटं परग्रामदूतीत्वमाश्रित्य दोषान् दृष्टान्तेनोपदर्शयति. मू. (४६८) गामाण दोण्ह वर सेज्जायरि घूयं तत्थ खंतस्य।
वहपरिणय खंतऽज्झत्थ(प्पाह) णं वनाएकए जुद्धं । मू. (४६९) जामाइपुत्तपइमारणं च केन कहियंति जनवाओ।
जामाइपुत्तहपइमारएण खंतेण मे सिट्ठ॥ वृ.विस्ताणां नामग्रामः तस्यापकण्ट गाकुलाभिधो ग्रामः वस्तिर्णग्रामचधनदत्ता नामकुटुम्बी, तस्य भार्या प्रिय भतिः, तस्या दुहिता देवकी, सा चतस्मिन्नेव ग्रामे सुंदरेम परिणी, तस्याः पुत्रो बलिष्ठो, दुहिता रेवतिः,साचगोकुलग्रामेसङ्गमेनपरिणिन्ये, प्रियमतिचायुःक्षयात्पश्चत्वमुपगता,धमदत्तोऽपिसंसारभयभीतः प्रवज्यामग्राहीद, गुरुमिश्च सार्द्ध विहरति । ततः कालान्तरे पुनरपि यथाविहारक्रमं तत्रैव ग्रामे समागतो

Page #368

मूलं.४६९ निजदुहितर्देवक्या वसतावस्थात्, तदानींचतयोयोरपिग्रामयोः परस्परंवैरं वर्तते, विस्तीर्णग्रामवासिना चलोकेनगोकुलग्रमस्योपरि घाटी सूत्रिता, धनदत्तश्च साधुर्गोकुलग्रामे भिक्षायै चलितवान, ततो देवक्या दहित्राशय्यातर्या भणितो-यथा हे पितः। त्वं गोकुलग्रामे यास्यसि, ततो निजदौहिन्या रेवत्याः कथय यथा तवजनन्यासन्दिष्टम्-अयंग्रामस्तवग्रमस्योपरिछन्नघाटयासमागमिष्यतिततःसकलमपिस्वकीयमेकान्ते स्थापयेरेतिततः साधुना तथैव तस्याः कथितं, तथा चनिजभर्तुः तेन चसकलग्रामस्य, ततः सर्वोऽपि ग्राम: सन्नद्रबद्रकवचोऽभवत्, आगतथ द्वतियदिने घाटया विस्तीर्णग्रामो, जातं परस्परं महद्युद्धं, तत्र सुन्दरो बलिष्ठश्च घाटया सह गतौ, सङ्गमथ गोकुलग्रामे वसति, तत्र त्रयोऽपि च युद्धे पञ्चत्वमुपजग्मुः, देवकी च पतिपुत्रजामातृमरणमाकर्ण्य विलपितुंप्रावर्त्तत, लोकश्चतन्निवारणाय समागतोऽवादीत्- यदि गोकुलग्रामो घाटीमागच्छन्तीं नाज्ञास्यत्ततोऽसन्नद्धोनायोत्स्यत, तथाचनतवपत्यादनो म्रियरेन, ततः केनदुरात्मना गोकुलग्रामो ज्ञापितः?. एतच्च लोकस्य वचः श्रुत्वा सातकोपा सैवमवादीत-भयाऽजान्त्या पित्रा दुहितुः सन्दिष्ट. ततस्तेन साधुवेषविम्बकन मत्पतिपुत्रजामातृमारकेण पित्रा ज्ञापितः, ततः स लोके स्थाने स्थाने धिक्कारं लभत्ते। प्रवचनस्य चमालिन्युमुदपादि। सूत्रं सुगमम्, उक्तंदूतीद्वारम्, अथ निमित्तद्वारमाहमू. (४७०) नियमा तिकालविसएऽवि निमित्ते छब्विहे भवे दोसा।
सजं तु वट्ठमाणे आउभए तत्थिमं नायं॥ मू. (४७१)
लाभालांसह दखं जीविथं मरणंतहा - छबिहेऽवि निमित्ते उदोसा होंति इमे सुण॥
[प्र.५] वृ.त्रिकालविषयेऽपि' अतीतविषयेवर्तमानविषयेभविष्यद्विषयेचप्रत्येकं षड्विधे लाभालाभसुखदःखजीवितमरणरूपे निमित्ते नियमाद्दोषा भवन्ति, ते च दोषा आउभए'त्ति केचिदात्मविधातिनस्तस्य साधोरिणादिहेतवइत्यर्थः, केचिदुभयविघातिनः ये साधोःशेषस्य चजीवस्यघातहेतवः, उपलक्षणमेतते, केचित्केवलपरविधातिनश्च, तत्र ‘वर्त्तमाने' वर्तमानकालविषये निमित्ते प्रयुज्यमाने 'सद्यः' तत्क्षणं परविघातकारिणीदं वक्ष्यमाणं ज्ञातमुदाहरणं। तदेवाहमू. (७४२) आकंपिया निमित्तेन भोइणी भोइए चिरगयमि।
पुव्वभणिए कहं ते आगउ ? सट्टो य वडवाए। वृ.कोऽपिग्रामनायकोनिजभार्यांपश्चान्मुकत्वादिग्यात्रांगतः साचतद्भार्याकेनापिसाधुनानिमित्तेनावर्जिता. ग्रामनायकेन च दगतेन चिन्तितं. यथाऽहमेकाकी प्रच्छन्नो गत्वा निजभार्यायाचेष्टितमवेक्षिष्ये, सा किं दुःशीला सुशीला? इति । अथ च तद्भार्यया साधोः सकाशात्तदागमनमवगत्य परिजनः सर्वोऽपि तत्सम्मुखं प्रेषितः, पृष्टश्च भोजकन परिजनो-यथा भोः । कथं मदागमनज्ञायि? इति, स प्राह-भागिन्या कथितमिति.साधुश्चतदानीं भाजकगृहसमागतावर्त्तत, भोगिन्याचप्रत्ययपुरस्सरंनायकन सहयजल्पितं यश्चेष्टतियोवाऽनयास्वप्नादृटोयद्वाशरीरमषितलकादितत्सर्वकथयन्नास्ते,अत्रान्तरेचसमागतोभोजकः कृतथतथायथोचित उपचारः, पृष्टाचतेन-कथंत्वयाममागमनमवजग्मे? इति,साऽवादीत्-साधुनिमित्तात, ततस्तन भणितम्, अस्ति कोऽप्यन्योऽपि प्रत्ययः?, सा ततामवादीत्-पुष्याभिः सह पूर्व जल्पितं चेष्टितं च वो या मया स्वप्नो दृष्टः यश्च मम गुह्यप्रदेशे तिलकस्तत्सर्वमनेनावितयं कथयामासे, ततः स ईष्यविश. विस्फुरितकोपहृतवहःसाधुमपृच्छत्-कथयसाधो।किमस्यावढवायागर्भेऽस्ति? इति,साधुःप्राह-पञ्चपुण्ड्र: किशोरः, तत सोऽचिन्तयत्-यदीदं सत्यं भविष्यति तर्हि मद्भार्यामषितकादिकथनमपि सत्यम, इतरथा

Page #369

३६६
पिण्डनिर्युक्तिः- मूलसूत्र
अवश्यमेष विरूद्धकर्मसमाचारीतिविनिपात्यः, तत एवं विचिन्त्य वडवाया गर्भः पाटितः, पातितः परिस्फुरन्, पञ्चपुण्ड्रः किशोरः, ततस्तं दृष्ट्वा सञ्जतकोपोपशमः साधुमवादीत्-यदीदं न भवेत्तर्हि त्वमपि न भवेरिति । म. (४७३) दूरा भोण गागि आगओ परिनयस्स पश्चणि । पुच्छा समणे कहणं साइयंकार सुमिणाई ॥ कोवो वडवागब्भं च पुच्छिओ पंचपुंडमाहंसु । फालदिट्ठे जइ नेव तो तुहं अवितहं कड़ वा ॥
मू. (४७४)
वृ. सुगमं । नवरं । 'पञ्चोणी' सन्मुखागमन, 'साइयंकार' त्ति सप्रत्ययं स्वप्नादि, अपि च- अत्र साधुना समत्पयकयनेनात्मनो वधः पारदारिकत्वं च दूषणं परिहृतं, कति पुनरेवंविधाः 'अवितथं ' निमित्तं कथयिष्यन्ति ?, तस्मात्सर्वथा साधुना निमित्तं न प्रयोक्तव्यमिति । उक्तं निमित्तद्वारं, साम्प्रतमाजीवद्वारंमू. (४७५) कुण कम्मे सिप्पे आजीवणा उ पंचविहा । सूयाऍ असूया व अप्पान केहेहि एक्केके ।
वृ. आजीवना पञ्चविद्या, तद्यथा - 'जातिविषया' जातिमाजीवनीकरोतीत्यर्थः, एवं कुलविषया गणविषया ॥ कर्मविषयाशिल्पविषयाच. साचाऽऽजीवनैकैकस्मिनभेदेद्विधा. तद्यथा- -सूचयाऽऽत्मानं कथयति, असूचया च, तत्र 'सूचा' वचनभङ्गिविशेषण कथनं 'असूचा' स्फुटवचनेन । तत्र जात्यादीनां लक्षणमाहमू. (४७६) विभाग मल्लाइ कम्म किसिमाई । तुलाई सिप्पऽणावज्जगं च कंमेयराऽऽवज्जं ॥
वृ. जातिकुले ‘विभाषा' विविधंभाषणं कार्यं, तच्चैव-जातिः - ब्राह्मणादिका कुलम् - उग्रादि, अथवामातुः समुत्या जातिः पितृसमुत्थं कुलं । 'गणः ' मल्लुदिवृन्दं, कर्म- कृष्यादि, 'शिल्पं ' तूर्णादि - तूर्णनसीवनप्रभृति, अथवा 'अनावर्जकम्' अप्रीत्युत्पादकं कर्म इतरत्तु ‘आवर्जकं' प्रीत्युत्पादकं शिल्पम्, अन्ये त्वाहुःअनाचार्योपदिष्टंकर्मआचार्योपदिष्टं तुशिल्पमिति । तथाह साधुः सूचया स्वजातिप्रकटनाज्जातिमुपजीवतिहोमायवितहकरणे नज्जइजह सोत्तियस्स पुत्तोत्ति ।
मू. (४७७)
वसिओ वेस गुरुकुले आयरियगुणे व सूएइ ॥
वृ. साधुर्भिक्षार्थमटन् ब्राह्मणगृहे प्रविष्टः 'संस्तस्य पुत्रं होमादिक्रियाः कुर्वाणं दृष्ट्वा तदभिमुखं प्रति स्वजातिप्रकटनायजन्पति-होमादिकियाणामवितथकरणे एष तव तव पुत्रो ज्ञायते यथा श्रोत्रियस्य पुत्रइति. यदिवोषित एवं सम्यग्गुरुकुले इति ज्ञायते, अथवा सूचयत्येष तव पुत्र आत्मन आचार्यगुणान् ततो नियमादेष महानाचार्यो भविष्यतीति । तत एवमुक्ते स ब्राह्मणो वदति - साधो । त्वमवश्यं ब्राह्मणां येनेत्थं होमादीनामवितथत्वं जानासि साघुचे माननावतिष्ठित, एतच सूचया स्वजातिप्रकटनम् । अत्र चानेके दोषाः, तथाहि यदि स ब्राह्मणां भद्रकस्तर्हि स्वजातिपक्षपाततः प्रभूतमाहारादिकं दापयति, तदपि च जात्युपजीवनिमित्तमिति भगवता प्रतिषिद्धम्, अथ प्रान्तस्तर्हि भ्रष्टोऽयं पापात्मा ब्राह्मण्यं परित्यक्तमिति विचिन्त्य स्वगृहनिष्कासनादिकरोति, असूचयातु जात्या जीवनंपृष्टोऽपृष्टो वाऽऽहारार्थं स्वजाति प्रकटयतियथाऽहं ब्राह्मण इति, तत्राप्यनन्तरोक्ता एव दोषाः, क्षत्रियादिजातिष्वपि, एवं कुलादिष्वपि, भावनीयम् । मू. (४७८) सम्ममसम्मा किरिया अनेन ऊनाऽहिया व विवरीया ।
समिहामंताहुइठाणजागकाले य घोसाई ॥
वृ. साधुर्भिभार्थमटन क्वचिद् ब्राह्मणगृहे प्रविष्टः संस्तस्य पुत्रं होमादिक्रियाः कुर्वाणं दृष्ट्वा पितरं प्रति

Page #370

मूलं- ४७८
३६७
स्वजातिप्रकटनायजल्पति अनेन तव पुत्रेण सम्यगसम्यग्वा होमादिका क्रिया कृता, तत्रासम्यक् त्रिधा, तद्यथा-ऊनाऽधिका विपरीता वा, सम्यक् समिघादीन् घोषादींश्र यथाऽवस्थितानाश्रित्य तत्र 'समिधः' अश्वत्थादिवृक्षाणां प्रतिशाखाखण्डानि मन्त्राः प्रणवप्रभृतिका अक्षरपद्वतयः ‘आहुतिः' अग्नौ धृतादैः प्रक्षेपः ‘स्थानम्’उत्कटादि‘यागः’अश्वमेघादिः 'कालः प्रभातादि 'घोषा' उदात्तादयः, आदिशब्दाद्व्रस्वदीर्घादिवर्णपरिग्रहः एवं चोक्ते स साधु ब्राह्मणं जानाति तथा च सति भद्रे प्रान्ते वा पूर्ववद्दोषा वक्तव्याः । मू. (४७९) उगाइकुलेसुवि एमेव गणे मंडलप्पवेसाई । देउलदरिसाभासाउवनयने दंडमाईया ||
वृ. 'एवमेव' जाताविव कुलादिष्वपि उग्रादिधूपजीवनं अवगन्तव्यं, यथा कोऽपि साधुरुपकुले भिक्षार्थं प्रविष्टः, तत्रचतत्पुत्रंपदातीन्यथावदारक्षककर्मसुनियुआनंदष्ट्वा तत्पितरमाह-ज्ञायतेतवपुत्रोऽप्रवेदितोऽपि यथायोगं पदातीनां नियोजनेनोग्रकुलसम्भृत इति ततः स जानाति एषोऽपि साधुरुग्रकुलसमुत्पन्न इति इदं तु सूचया स्वकुलप्रकाशनं, यदा तु स्फुटवाचैव स्वकुलमावेदयति यथाऽहं उग्रकुलः भोगकुल इत्यादि तदाऽसूचयाप्रकटन्,तेषांभद्रप्रान्तवेपूर्वोक्तानुसारेणदोषा वक्तव्याः । तथा गणे' गणविषयेमण्डलप्रवेशादि, इहारकवल(करवाट) के प्रविष्टस्यैकस्य मल्लस्य यल्लभ्यं भूखंड तन्मण्डलं, तत्र वर्त्तमानस्य प्रतिद्वन्द्विनो मल्लस्य विघाताय यः प्रवेशस्तदादि, आदिशब्दाद्वीवाग्रहादिपरिग्रहः, तथा 'देवकुलदर्शनं' युद्धप्रवेशे चामुण्डाप्रतिमाप्रणमनं, 'भाषोयपनयनं' प्रतिमल्लाह्यानाय तथा तथा वचनढौकनं 'दण्डादिका' घरणिपातच्छुप्ताङ्कयुद्धप्रभृतयः, एतान् गणगृहे प्रविष्टः सन्, तत्पुत्रस्य प्रशंसति, तथा च सति तेन ज्ञायतेयथैषोऽपि साधुमल्ल इत्यादि प्राग्वत् । कर्मशिल्पयोराजीवनमाहमू. (४८०)
कत्तरि पओअणावेक्खवत्थु बहुवित्थरेसु एमेव । कम्मे य सिप्पे सुय सम्ममसम्मेसु सूईयरा ॥
वृ. कर्मसु शिल्पेषु चैवमेव-कुलादाविवोपजीवनं वक्तव्यं, कथम् ? इत्याह- 'कर्त्तरि' कर्मणां शिल्पानां च विधायके, उपलक्षणमेतत्, विधापके च वणिजादौ, सप्तमी चात्र षष्ठ्यर्थे, ततोऽयमर्थः कर्तुः कारापकस्य च' प्रयोजनापेक्षेषु' भूमिविलिखनादिषु प्रयोजननिमित्तंम्रियमाणेषु हलादिषु वस्तुषु, सूत्रेचात्र विभिक्त लोप आर्षत्वात्, ‘बहुविस्तरेषु' प्रभूतेषु नानाविधेषु च सम्यगसम्यगिति वा प्रोच्यमानेषु - शोभनान्यशोभना व कथ्यमानेषु यदात्मनि कर्माणि शिल्पे वा कौशलज्ञापनं तत्तयोरुपजीवनम् इयमत्र दृष्ट्वाऽऽत्मनः कर्मणि शिल्पे वा कौशलज्ञापनाय शोभनान्यशोभनानीति वा यद्वक्ति तत्कर्मशिल्पयोराजीवनम् । अनेन प्रकारेण कौशलज्ञापन सूचास्फुटवचनेन च कौशलकखनमसूचा । उक्तमाजीवद्वारम्, अथ वनीपकद्वारं वक्तव्यं, मू. (४८१ ) समण माहणि किवण अतिही साणे य होइ पंचमए ।
वणि जायणत्ति वणिओ पायप्पाणं वर्णइति ॥
-
वृ. वनीपकः, पञ्चधा, तद्यथा- 'श्रमण' श्रमणविषयः, ब्राह्मणे कृणणेऽतिथी शुनि च पञ्चमां भवति, तत्र वनीपाक इति वनिरित्ययं धातुर्चायने, 'वनु याचने' इति वचनात, ततो वनुते प्रायो दायकसम्मतेषु श्रमणादिष्वात्मानं भक्ते दर्शयित्वा पिण्डं याचते इति वणिउत्ति' वनीपकः, आणादिक ईपकप्रत्ययः । मयमाइवच्छगंपिव वणेइ आहारमाइलोभेणं । समस माहणेय किविणाऽतिहिसामणभत्तेसु ॥
मू. (४८२)
वृ. 'भृता' पञ्चत्वमुपगता माता यस्य वत्सकस्य तर्णकस्य तमिव गोपालकोऽन्यस्यां गवीतिशेषः,

Page #371

३६८
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं
'आहारदिलोभेन' भक्तपात्रवस्तुलुब्धतया श्रमणेषु ब्राह्मणेषु कृपणातिथिश्वभक्तेषु वनति-भक्तमात्मान दर्शयतीति वनीपकः, पूर्ववदौणादिक ईपकप्रत्ययः । सम्प्रति यावन्तः श्रमणशब्दवाच्यास्तावलो दर्शयित्वा तेषुवनीपकत्यं यथा भवति तथा दर्शयतिम्. (४८३) निग्गथं सक्क तावस गेरुय आजीवपंचहा समणा।
तेसि परिवेसणाए लोभेन वणिज्ज को अप्पं? . वृ. 'निर्ग्रन्थाः' साधवः शाक्याः' मायासूनवीयाः, तापसाः' वनवासिनः पाखण्डिनः गैरुकाः' गेरुकरनितवाससः परिव्राजकाः 'आजीवकाः' गोशालकशिष्या इति पञ्चधा' पञ्चप्रकाराः श्रमणा भवन्ति, एतेषां च यथायोगं गृहिमृहेसु समागतानां परिवेषणे' भोजनप्रदाने क्रियमाणे सति कोऽप्याहारलम्पटः साधुः ‘लोभेन' आहारादिलुब्धतया वनति-शाक्यादिभक्तमात्यानं दर्शयति, तद्भक्त गृहणिः पुरत इति सामर्थ्यगम्यम्। इह प्रायःशाक्यागैरुका वागृहिगृहेषभुञ्जतेततस्तानभूञानानधिकृत्ययथासाधर्वनीपकत्वंकुरुतेतथादर्शयतिमू. (४८४) भुजति चित्तकम्मं ठिया व कारुणिय दानरुइणो वा।
अवि कामगद्दहेसुविन नस्सई किं पुन जईसु?॥ वृ. एवं नाम निश्चला भगवन्तोऽमी शाक्यादयो भुञ्जते तथा चित्रकर्मलिखिता इव मुञ्जाना लक्ष्यन्ते, तथा परमकारुणिका एते दानरुचयश्च, तत एतेभ्योऽवश्यं भोजनंदातव्यम्, अपिच कामगर्दभेष्वपि' मैथुने गईमेष्विवातिप्रसक्तेषुब्राह्मणेष्वितिगम्यते, दत्तंननश्यति, किंपुनरमीषुशाक्यादिषु?,एतेभ्योदत्तमतिशयेन बहुफलमिति भावः, तस्मादातव्यमेतेभ्यो विशेषतः। अत्रदोषान् दर्शयतिमू. (४८५) मिच्छत्तथिरीकरणं उग्गमदोसाय तेसुवा गच्छे।
चडुकारदिन्नदाणा पञ्चत्थिग मा पुणो इतुं॥ वृ. एवं हि शाक्यादिप्रशंसने लोके मिथ्यात्वं स्थिरीकृतं भवति, तथाहि-साधवोऽप्यमून् प्रशंसन्ति तस्मादेतेषांधर्मःसत्यइति,तथायदिभक्ताभद्रकाभवेयुःततइत्थंसाधुप्रशंसामुपलभ्यतद्योगमाधाकर्मिकादि समाचरेयुः, ततस्तल्लत्तया कदाचित्साधुवेषमपहाय तेषु शाक्यादिषु गच्छेयुः. तथा लोके चटुकारिण एते जन्मान्तरेऽप्पदत्तदानाआहाराद्यर्थप्रशंसावचनमज्ञायेत्थंब्रूयुःमापुनरत्रभवन्तआयान्त्विति।ब्राह्मणभक्तानां पुरतो ब्राह्मणप्रशंसारूपं वनीपकत्वं यथा करोति तथा दर्शयतिमू. (४८६) लोयानुग्गहकारिसुभृमीदेवेसु बहुफलं दानं।
__अविनाम बंभबंधुसु किं पुन छक्कम्मनिरगसु?|| वृ.पिण्डप्रदानादिनालोकोपकारिषुभूमिदेवेषुब्राह्मणेष्वपिनामब्रह्मबन्धुष्वपि-जातिमात्रब्राह्मणेष्वपि दानंदीयमानं बहफलंभवति, किंपुनर्यजनयाजनादिरूपषट्कर्मनिरंतषु?, तेषुविशेषतोबहुफलं भविष्यतीति भावः। सम्प्रति कृपणभक्तानां पुरतः कृपणप्रशंसाररूपं व पकत्वं यथा समाचरति तथा प्रतिपादयतिमू. (४८७) किवणेसु दम्मणेसु य अबंधवायंकजुगियंगसुं।
पूयाहिज्जे लोए दानपडागं हरइ दिंतो॥ वृ.इहलोक-पूजाहार्यः- पूजयाह्रियत-आवर्यत इतिजाहार्यः-पूजितपूजको नकोऽपिकृषणादिभ्यो ददाति, ततः कृपणेषु तथेष्टवियोगादिना दुर्मनस्सु तथाऽबान्धवेषु तथाऽऽतङ्कको-ज्वरादिस्तद्योगादातकिनोप्यातङ्कास्तेषु तथा जुङ्गिताङ्गेषु' चकर्त्तितहस्तपादाद्यवयेषु निराकाङ्गतया दददस्मिल्लोके दानपताकां 'हरति गृह्णाति।साम्प्रतमतिथिभक्तानांपुरतोऽतिथिप्रशंसारूपंवनीपकत्वंयथासाधुर्विदधातितथादर्शयति

Page #372

मूलं- ४८८
मू. (४८८).
पाएण देइ लोगो उवगारिसु परिचिएसुऽज्झसिए वा । जो पुन अद्धाखिनं अतिहिं पूएइ तं दानं ॥
यः
वृ. इह प्रायेण लोक उपकारिषु यद्रा परिचितेषु यदिवा 'अध्युषिते' आश्रिते ददाति भक्तादि, पुनरध्वखिन्नमतिथिंपूजयतितदेवदानं, जगतिप्रधानमितिशेषः । अधुना शुनांभक्तानां पुरतः शुनक प्रशंसारूपं वनीपकत्वं कुर्वन् यद्धक्ति तदुपदर्शयति
मू. (४८९)
अवि नाम होज्ज सुलभ गोणाईणं तणाड़ आहारो । छिच्छिक्कारहयाणं न हु सुलहो होइ सुणगाणं ॥ केलासभवणा एए, आयगा गुज्झगा महिं । चरंति अक्खरुवेणं, पूयाऽपूया हियाऽहिया ॥
मू. (४९०)
वृ. अपि नामगवादीनां तृणादिक आहारो भवेत् सुलभः, छिच्छिकारहतानां त्वमीषां शुनांनतु कदाचनापि भवति सुलभः, तत एतेभ्यो यद्दीयते तदेव बहुफलमिति भावः, अपि च नैंत श्वानः श्वान एव, किन्तु 'गृह्यका' देवविशेषा‘कैलासभवनात कैलासपर्वतरूपादाश्रयादागत्य 'महीं' पृथिवीं यक्षरूपेण श्वाकृत्या चरन्ति, तत एतेषां पूजाऽपूजा च यथासङ्ख्यं हिताऽहिता चेति । सम्प्रति ब्राह्मणादिविषयवनीपकत्वे दोषानाहएएण मज्झ भावो दिट्टो लोए पणामहेज्जभिं ।
मू. (४९१)
एक्वेक्वे पुव्वुत्ता भद्दगपंताइणो दोषा ।।
वृ. ‘एतेन' अनेन साधुना 'मज्ज'' भावः 'भक्तत्वलक्षणः 'दृष्टः' अवगतो 'लोके' ब्राह्मणादौ, किंविशिष्टे ? इत्याह- 'प्रणामहार्ये' प्रणामः प्रणमनं, तेन उपलक्षणमेतत् दानादिना च, हार्ये आवर्जनीये, तत एकैकस्मिन् ब्राह्मणादिविषये वनीपकत्वे पूर्वोक्ता भद्रकप्रान्तादयो दोषा भावनीयाः, किमुक्तं भवति ? - यदि भद्रकस्तर्हि प्रशंसावचनतो वशीकृत आधाकर्मादि कृत्वा प्रयच्छति, अयप्रान्तस्तर्हि गृहनिष्कासनादि करोति । इह प्राक् 'साणे पुण होइपंचमए' इत्युक्तं, तत्रसाणग्रहणं काकादीनामुपलक्षणं, तेनकाकादिष्वपिवनीपकत्वं द्रष्टव्यं - मू. (४९२) एमेव कागमाई साणग्गहणेण सूइया होंति ।
जो वा जंमि पसत्तो वणइ तहिं पुट्ठऽपुट्टो वा ॥
वृ. ‘एवमेव' वनीपकत्वप्ररूपणाविषयत्वेन वग्रहणेन काकादयोऽपि सूचिता भवन्ति, ततस्तत्रापि वनीपकत्वंभावनीयम्। एतदेव व्याप्तिपुरस्सरमाह-यो वा यत्रकाकादीपूजकत्वेनप्रसक्तस्तत्रकाकादिस्वरूपं पृष्टोऽपृष्टो वा 'वनति' प्रशंसाद्वारेणाऽऽत्मानं भक्तं दर्शयति । सम्प्रति वनीपकत्वं कुर्वतः साधोर्युक्त्या दोषगरीयस्त्वं प्रकटयतिमू. (४९३)
३६९
दानं न होड़ अफले पत्तमपत्तसु सन्निजुज्जतं । इय विभणिऽवि दासा पसंसओ किं पुन अपत्ते ? ||
वृ . इह पात्रष्वपात्रेषु वा सन्नियुज्यमानं दानं भवत्यफलमित्यपि भणित दोषः, अपात्रदानस्य पात्रदानसमतया प्रशंसनेन सम्यक्त्वातिचारसम्भवात्, किंपुनः अपात्राण्येव साक्षात् प्रशंसतः, १, तत्रसुतरां महान् दोषो, मिथ्यात्वस्थिरीकरणादिदोषभावादिति । तदेवमुक्तं वनीपकद्वारं, सम्प्रति चिकित्साद्वारमाहमू. (४९४) भणइय नाहं वेज्जो अहवाऽवि कहेइ अप्पणो किरियं । अहवावि विज्जयाए तिविह तिमिच्छा मुणेयव्वा ॥
g. इह 'चिकित्सा' रोगप्रतीकारो रोगप्रतीकारोपदेशो वा विवक्षिता, ततः साधूनधिकृत्य 'त्रिविधा'
261 24

Page #373

पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्रं त्रिप्रकाराचिकित्साज्ञातव्या, तद्यथा-केनापिरोगिणारोगप्रतीकारंसाधुःपृष्टःसन्नाह किमहवैद्यः?. एतावता चकिमुक्तं भवति? -वैद्यस्यसमीपेगन्त्वाचिकित्साप्रष्टच्या इत्यबुधवोधनादेकाचिकित्सा,अथवारोगिणः पृष्टः सन्नेवमाह-प्रमाप्येवंधियो व्याधिरासीत्, सचामुकेन भेषजेनोपशान्तिगमत्, एषा द्वितीया चिकित्सा, अथवावैद्यतया-वैधीभूयासाक्षाश्चिकित्सांकरोति, एषातृतीया।इहायेद्वेचिकित्सेसूक्ष्मे,तृतीयातुबादरा । मू. (४९५) भिक्खाइ गओ रोगी किं विज्जोऽहंति पुच्छिओ भणइ।
अत्थावत्तीऍ क्या अबुहाणं बोहणा एवं॥ वृ. 'भिक्षादौ' भिक्षादिनिमित्तं गतःसन् ‘रोगीति अत्र तृतीयार्थे प्रथमा रोगिणा पृष्टः सन्नाह- किमहं . वैद्यः? येनकथयामि, एवंचोक्ते सति अर्थापक्तया' सामर्थ्यादबुधानां-वैद्यस्यपार्श्वगत्वाचिकित्साकार्यते इत्यजानतंबोधना-अनन्तरोक्तस्यार्थस्य ज्ञापना भवति। द्वितीयां व्याख्यानयतिमू. (४९६) एरिसयं चिय दक्खं भेसज्जेण अमगेनपउणं मे।
सहसुपन्नं व रुयं वोरभा अठ्ठमाईहिं॥ वृ. एतादृशमेव 'दुखः' दुःखकारणभूतं गवाद्यमुकेन भेषजेन ‘प्रगुणं' नष्टवेदनमभूत, तथा वयं 'सहसोत्पन्नाम' अकस्मादत्पन्नां रुजष्टमादिभिर्वारयामः। 'तैत्थोपन्नं रोगं अट्ठमेन निवारए' इत्यादि परममुनिवचनप्रामाण्यात्, तस्माद्भवताऽपि तथा कर्त्तव्यमिति भावः। तृतीयां चिकित्सां विपञ्चयितुमाहमू. (४९७) संसोधन संसमणं नियाणपरिवज्जणं च जंतत्थ।
आगंतु धाउखोभे य आमए कुणइ किरियं तु॥ वृ. आगन्तुके धातुक्षोभे च सूचनात्सूत्र भितिकृत्वा धातुभोजने चाऽऽऽमये-रोगे समुत्पन्ने सति तत्र यत्क्रियां करोति, नद्यथा-संशोधनहरीतक्यादिदानेन पित्ताद्युपशमनं, तथा निदानपरिवर्जन' रोगकारणपरिवर्जनं च, एवा तृतीया चिकित्सा। अत्र दोषानाहमू. (४९८) अस्संजमजोगाणं पसंधणं कायघाय अयगोलो।
दुब्बलवग्धाहरणं अच्युदये गिण्हणुड्डाहे॥ वृ. 'असंयमयोगानां' सावधव्यापाराणां ‘पसन्धनं' सातत्येन प्रवर्त्तनमिदं चिकित्साकरणं यतो गृहस्थस्तप्तायोगोलकसमानः ततस्तेन नीरोगीभूतेन ये कायघाता यावज्जीवं प्रवर्त्यन्ते ते सर्वेऽपि साधुचिकित्साप्रवर्तिता इति चिकित्साकरणं सातत्येनासंयमयोगानां निबन्धनम । तथा चात्र दुर्बलव्याघ्नदृष्टान्ता-यथाऽटव्यामान्ध्यनभक्ष्यप्रप्राप्नुवनदुर्बलोव्याघ केनाप्यान्ध्यापनयनायचिकित्स्यते, चिकित्सितश्चप्रगुणीभूतः, प्रथमतस्तस्यैववैद्यस्यविघातंकरांति,ततःशेषाणांबहूनांजीवानाम, एवमेषोऽपि गृहस्थ- साधुना चिकित्स्यमानः साधाः संयमप्राणान हन्ति, शंषाँच पृथिवीकायादीनिति यदि पुनः कथमपि चिकित्स्यमानस्यापि तस्यातिशयन रोगस्योदयः-प्रादर्भावा भवति, ततोऽहमनेनातिशयन रोगीकृत इति आतकोपोराजकुलादा ग्राह्यति,तथाचसति उड्डाहः-प्रवचनस्यमालिन्यमिति। उक्तंचिकित्साद्वारंअधुना कोधादिशरचतुष्टयंविवक्षुःप्रथमतःक्रोधादिपिण्डदृष्टान्तानांनगराणिक्रोधायुत्पतेः कारणानिचप्रतिपादयतिमू. (४९९) हत्थकप्प गिरिफुल्लिय रायगिहं खलु तहेव चंपाय।
कडधयपुन्ने इट्टग लङ्ग तह सीहकेसरए। वृ. क्रोधपिण्डदृष्टान्तस्य नगरं हस्तकल्पं, मानपिण्डदृष्टान्तस्य गिरिपुष्पितं. मायापिण्डदृष्टान्तस्य राजगृहं,लोभपिण्डदृष्टान्त्स्यचम्पा तथाकृतानधृतपूर्णानलभमानस्यक्रोधोत्पतिः, सेवकिकाअलभमानस्य

___

Page #374

मूलं.४१०
३७१
मानस्योत्पत्तिः, मोदकानाश्रित्य मायोत्पत्तिः, सिंहकेसरसज्ञान मोदकानलभमानस्य लोभोत्पत्तिः। मू. (५००) विजातवप्पमावं रायकुले वाऽवि वल्लभत्तं से।
नाउं ओरस्सबलं जो लब्भइ कोहपिंडो सो॥ वृ. स साधो- 'विद्याप्रभावम्' उचाटनमारणादिकं तपःप्रभावं' शापदानादिकं राजकुले वल्लभत्वं वा ज्ञात्वायदिवा औरस्यंबलं-सहस्रयोधित्वादिकं ज्ञात्वा यः पिण्डो लभ्यते' गृहस्थेन दीयते सक्रोधपिण्डः । मू. (५०१) अन्नेसि दिज्जमाणे जायंतो वा अलद्विओ कुप्पे।
कोहफलंमिऽवि दिढे जो लब्भइ कोहपिंडो सो॥ वृ. 'अन्येभ्यः' ब्राह्मणादिभ्योदीयमाने याचमानोऽपिसाधुर्यदानलभते तदाऽलब्धिमान् सन्कुप्येत, कुपितेचसतितस्मिनसाधु कुपितोभव्योनभवतीतियद्दीयतेसक्रोधपिण्डायदिवातस्मिन्नन्यत्रवाक्रोधफले मरणादिशापे फलवति दृष्टे यो लभ्यते सक्रोधपिण्डः । अत्रैवोदाहरणमाहमू. (५०२) करड्य भत्तमलद्धं अन्नहिं दाहित्थ एव वच्चंतो।
थेरो भोयेण तइए आइक्खण खामणा दाने॥ वृ. हस्नसल्पेनगरेक्वचिद्ब्राह्मणगृहे मृतकभक्तेमासिके दीयमानेकोऽपिसाधुर्मासक्षपणपर्यवसाने भिक्षार्थं प्रविवेश, दृष्टाश्च तेन धृतपूरा ब्राह्मणेभ्यो दीयमानाः, सोऽपि च साधुः प्रतिषिद्वो दौवारिकेण, ततः कुपितोऽवादीत्, 'अन्नहिं दाहित्थ'त्ति, अस्य चायमर्थः-अस्मिन् मासिकेतावन्मयानलब्धं ततोऽन्यस्मिन मासिकेदास्यथेति,एवंचोक्त्वानिर्गतःदैवयोगेनचतत्रान्यन्मानुषंपुश्चषदिनमध्येमृतं,ततस्तस्यमासिके दीयमानेभूःसएवसाधुर्मासक्षपणपारणेगतः, तथैवचप्रतिषिद्धोदौवारिकेण, ततःभूयोऽपिकुपितोऽवादीत्'अन्नहिंदाहित्थति,तत-पुनरपिदैवयोगेनतत्रान्यन्मानुषमुपगतं,ततस्तस्यापिमासिकेसएवसाधुर्मासक्षपणः पारणे भिक्षार्थमागतः, तथैवच प्रतिषिद्धौ दौवारिकेणभणति-'अन्नहिं दाहित्थ'त्ति, एतच्च श्रुत्वा तेन स्थविरेण दौवारिकेण चिन्तितं, पुराऽप्येतेन वारद्वयमित्थं शापो वीतीर्णस्ततो द्वे मानेषु उपगते सम्प्रति तृतीयवेला ततोमा किमपि मानुषं म्रियतामिति जाताऽनुकम्पेन सर्वोऽपिवृतान्तो गृहनाकाय निवेदितः, तेन च समागत्य सादरं साधु क्षमयित्वा धृतपूरादिकं तस्मै यथेच्छं व्यतारि, स क्रोधपिण्डः, सूत्रं सुगम, नवरं 'करडुकभक्तं' मृतकभोजनं मासिकादि। तदेवमुक्तः क्रोधपिण्डः। सम्प्रति मानपिण्डस्य सम्भवमाहमू. (५०३) ओच्छाहिओ परेमवलद्धिपसंसाहिं वा समुत्तइओ।
अवमानिओ परेण य जो एसइ मानपिंडो सो॥ वृ. उत्साहित-' त्वमेवास्य कार्यस्य करणे समर्थ इत्येवमुक्तर्षितः परेण' अपरेण साध्वादिना, 'वा' विकल्प, तथा लब्धिप्रशंसाभ्यां समुत्तइओ' गर्वितो यथाऽहं यत्र कापिव्रजामितत्र सर्वत्रापिलभेतथैवचजनो माप्रशंसतीत्येवमभिमानवान, यद्वानकिमपित्वयासिद्धयतीत्येवगपमानितोऽपरणाहङ्करवशाधएषयतिपिण्डं स तस्य मानपिण्डः । अत्र चक्षुल्लुकादाहरणं-गिरिपुष्पिते नगरे सिंहाभिधानाः सूरयः सपरिवाराः समापयुः, अन्यदा च तत्र सेवकिकाक्षणः समजनि, तस्मिंश्च दिवसे सूत्रपौरुष्यनन्तरमेकत्र तरुणश्रमणानां समवायोऽभवत्, बभूव च परस्परं समुल्लापः, तत्र कोऽप्यवादीत्-को नामैतेषां मध्ये प्रातरेव संवकिका आनेष्यति?,तत्र गुणचन्द्राभिधःक्षुल्लकः प्रत्यवादीद्-अहमानेष्यामि, ततःसोऽभाणीत-यदितासर्वसाधनां न परिपूर्णा घृतगुडरहिता वा ततो न ताभिः प्रयोजनं, तस्माद्दद्यवश्यमानेतव्यास्तर्हि परिपूर्णा धृतगुडसम्मिथानेतव्याः, क्षुल्लक आह-यादृशीस्त्वमिच्छसि तादशीरानेष्यामि, एवं च कृत्वा प्रतिज्ञा

Page #375

३७२
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं नान्दीपात्रामादायभिक्षार्थनिर्जगाम,प्रविष्टश्चकापिकौटुम्बिकगृहे, दृष्टावतत्रप्रचुराःसेवकिकाः, घृतगुडादीनि चप्रभूतानिप्रगुणीकृतानि, ततोऽनेकधा वचनभङ्गीभिः सुलोचनाभिधाना कौटुम्बिकगृहिणी याचिता, तथाच सर्वया प्रतिषिद्धो-न किमपि ते ददामीति, ततः सातामर्षेणबभणे क्षुल्लेकेन-नियमादिमाः सेवकिकाःसघृतगुडामयागृहीतव्याः,सुलोचनाऽपिसामर्षक्षुल्लकवचःश्रुत्वाराञातप्रकोपाप्रत्युवाच-यदित्वमेतासांसेवकिपकानां किमपिलभसे ततो मे नासापुटात्वया प्रस्रवणं कृतमिति, ततः क्षुल्लकोऽचिन्तयइ अवश्यमेतन्मया विधातव्यम्, एवं च विचिन्त्य गृहान्निर्ययो, प्रपच्छ च कस्यापि पार्श्वे-कस्येदं गृहम् ? इति, सोऽवादीतविष्णुमित्रस्य.तत-पुनरपिक्षुल्लकः पृच्छति-सइदानींकवर्तते?,तेनोक्तं-पर्षदि, ततः पर्षदिगत्वासहर्षइत्र पर्पज्जान् पृष्टवान्-प्रो। युष्माकंमध्येकोविष्णुत्रिः?,जनाअवादिषुः किंसाधो। तव तेनप्रयोजनं?,
साधुरवोचत्-तं किमपि याचिष्ये, स च तेषां सर्वेषामपि प्रायो भगिनीपतिरिति सहासं तैरवाचिकृपणो-ऽमैनतेकिमपिदास्यतीत्यस्मानेवयाचस्व,ततोविष्णुमित्रोमामेऽपभ्राजनाभूदितितेषामग्रतःकृत्वा बभाण-अहंभो।विष्णुमिज्जोऽहंयाचस्वमांकिमपि,माकेलिवचनममीषांकर्णेकाषी,ततोऽवादीतक्षुल्लकःयाचेऽहं यदित्वं महेलाप्रधानानां षण्णांपुरषाणामन्यतमोनभवति, ततः पर्षजन्ना अवादिषुः-केतेषट् पुरुषा महेलाप्रधाना ? येषामन्यतमोऽयमाशङ्कयते, ततः क्षुल्लक आह-श्वेताङ्गुलिर्बकोङ्गायकः किङ्करः स्त्रायकः गृध्रवरिङ्गीइदज्ञइति, एतेषांचषष्णामपिकथानकान्यमूनि-क्वचिद्भामेकोऽपिपुरुषोनिजभार्याच्छन्दनुवर्ती, सचप्रातरेवजातबुभुक्षोनिजभायांभोजनंयाचते,साचवदति-नाहमालस्येनोत्थावुमुत्सहेततस्त्वमेवसमाकर्ष चुल्लयाभस्मप्रक्षिपतत्रप्रातिवेश्मिकगृहादीनीयवमिंप्रज्वालयतमिन्वनप्रक्षेपणेसमारोपयचुल्लयाःशिरसि स्याली, एवंयावत्पक्त्वाकथय,ततोऽहंपरिवेषयामीति,सचतथैवप्रतिदिवसंकुरुते,ततोलोकेनप्रातरेवास्य चुल्लया भस्मसमाकर्षणेन श्वेतीभूताङ्गुलिदर्शनात्सहासं श्वेताङ्गुलिरिति नाम कृतम्, एष श्वेताङ्गुलिः।
तथाक्वचिद्वामेकोऽपिपुरुषोनिजभार्यामुखदर्शनसुखलम्पटस्तदादेशवर्ती,अन्यदातथाभार्ययाबभणेयथाऽहमालस्येनभुक्ता,ततस्त्वमेवोदकंतडागादानय,सचदेवताऽऽदेशमिवभार्याऽऽदेश-मभिमन्यमानः प्रतिवदति-यदादिशसि प्रिये। तदहं करोमि, ततो दिवसे मालोको मां द्राक्षीदिति रात्रो पश्चिमयामे समुत्थाय प्रतिदिवसंतडागादुदकमनायति, तस्य च तत्र गमनागने कुर्वतः पदसञ्चारशब्श्रवणतो घटभरणबुद्धशब्दश्रवणतशतडागपालीवृक्षेषुप्रसुप्ताबकाउत्थायोड्डीयन्ते, एषचवृत्तान्तोलोकेनविदितःततोऽस्यार्थस्यसूचनार्थं हासेनवकोट्टायकइतिनामकृतं.एषबक्कोड्ायकः।तथाक्वचिद्ग्रामेकोऽपिपुरुषोभार्यास्तनजवनादिस्पर्शलम्पटो भार्याच्छन्दानुवर्ती, स च प्रातरेवोत्थाय कृताञ्जलिपग्रहो वदति-दयिते । किं करोमि ?, सा च वदतितडागाददकमानय, ततो यत्प्रिया समादिशतीत्युदित्वा तडागादकमानयति, पुनरपि भणति-किं करोमि प्राणेश्वरि।, सा वदति-कुसूलादाकृष्य तण्डलान कण्ड्य, एवं यावद्भोजनादूर्ध्वं ममप्रादान प्रक्षाल्य धृतेन फाणेयेति.सच सर्व तथैव करोति.तत एवं लोकनज्ञात्वातस्य किङ्कर इति नामनिवेशितं.एष किङ्करः। तथा कचिद्वाभे कोऽपि पुरुषो भार्याऽऽदेशवर्ती, स चान्यदा निजभार्यामवादीत्-प्राणेश्वरि।स्नातुमहमिच्छामि, तयोक्तं-यद्येवं तामलकान् शिलायां वर्त्तय परिधेहि स्नानपोतिका अभ्यङ्गय तैलेनात्मानं गृहाण च घट ततस्तडागेस्नात्वा घटंचजलेनभृत्वा समागस्नायकइति नामकृतं, एषस्नायकः । ____तथा कचिद्ग्रामे कोऽपिपुरुषोभार्याऽऽदेशविधायी, अन्यदाचसारसवत्यामासनेसमुपविष्टा वर्तते, साचतेनभोजनमयाचि,तयोक्तं -ममसमीपेस्थालमादायसमागच्छे:सोऽपियत्प्रियतमासमादिशतितन्मे प्रमाणमिति ब्रुवंस्तस्याः समीपे गतः तया परिवेषितं भोजनं, तत उक्तं-भोजनस्थाने गत्वा भुक्ष्व, ततः स

Page #376

मूलं-५०३
३७३
भोजनस्थानं गत्वा भोक्तुं प्रवृत्त-, ततः पुनरपि तेन तीमनं याचित्तं, साच प्रत्युवाच - स्थालमादाय मम समीपे समागच्छेः, ततःसगृध्रइवउत्कटिको रिङ्खन्स्थालेन गृहीतेनयाति, एवंतक्रादिकमपिगृह्याति, ततएतल्लोकेन ज्ञात्वा हासेन गृध्रइवरिगीति नाम कृतं, एष गृध्रइवरिसी । तथा कचिद्वामे भार्यामुखप्रलोकनसुखलम्पटस्तदादेशकारी कोऽपि पुरुषः तस्यान्यदा स्वभार्यया सह विषयसुखमनुभवतः पुत्रो बभूव, सच पालनक एव स्थितोऽतिबालत्वात् पुरीषमुत्सृजति, तेन च पुरीषण पालनकं बालवस्त्राणि च खरण्ठ्यन्ते, ततः सा भणति - बालस्य पुते प्रक्षालय पालनकं बालवस्त्राणि च ततो यत्प्रिया समादिशति तत्करोमीति वस्तथैव करोति, एवं सर्वदेव, ततो लोकेनैतद् ज्ञात्वा हदनं प्रक्षालपियु बालस्य जानातीतिकृत्वा हदज्ञ इति नाम तस्य कृतं, एष हदज्ञः । तत एवमुक्ते क्षुल्लकेन सर्वैरपि पर्वज्जनैरेककालमट्टट्टहासेन हसद्भिरभाणिक्षुल्लक । एष षण्णामपि पुरुषाणां गुणानाददाति तन्मैनं महेलप्रधानं याचिष्ट, विष्णुत्रिऽवादीत्-नाहं षण्णां पुरषाणां समान- स्तस्माद्याचस्व मामिति, ततः क्षुल्लुकेनोक्तं देहि मे धृतगुडसंयुक्ताः पात्रभरणप्रमाणाः संवकिकाः, विष्णुमित्रेणोक्तं ददाभि, ततः क्षुल्लकंगृहीत्वानिजगृहाभिमुखंचलितवान्, समागतोनिजगृहद्वारे, तत- क्षुल्लेकनाभाणि प्रथममपि तव गृहे समागतोऽहमासं परं तव भार्यया प्रतिज्ञा व्यधायि यथा न किमपि ते दास्यामि तत इदानीं यद्युक्तं तत्समाचर, तत एवमुक्ने, विष्णुमित्रोऽवादीत् यद्येवं तर्हि क्षणमात्रमेव गृहद्वारेवतिष्ठस्वपश्चादाकारयिष्यामि, ततः प्रविष्टोगृहमध्येमित्रः, पृष्टाचतननिजभार्या - यथारादाः सेवकिकाः प्रगुणीकृतानि धृतगुडादीनि ?, तयोक्तं कृतं सर्वं परिपूर्णं, ततो गुडं प्रलोक्य स्तोक एष गुडो नैतावता सरिष्यतीति मालदानय प्रभूतं सेवकिकाः धृतगुडादीनि च दातुमारब्धानि अत्रान्तरे गुडमादाय सुलोचना मालादुत्तरितुं प्रवृत्ता परं न पश्यति निःश्रेणिं, ततो विस्मितदृष्टया प्रसरं यावदालोकते तावत्पश्यति क्षुल्लुकाय घृतगुडसंयुक्ताः सेवकिका दीयमानाः, ततोऽहमनेन क्षुल्लकेनाभिभूतेत्यभिमानपूरितहृदया माऽस्मै देहि मास्मै देहीति महता शब्देन पूत्कुरुते, क्षुल्लोकोऽपि तस्याः सम्मुखमवलोक्य मया तव नासिकापुढे मूत्रितमितिनिजनासापुटेऽङ्गुल्यभिनयेन दर्शयति, दर्शयित्वा च भूतघृतगुडसेवकिकापात्रो जगाम निवजसताविति । एतदेव रूपकाष्टकेन दर्शयति
मू. (५०४)
मू. (५०५)
मू. (५०६ )
मू. (५०७ )
मू. (५०८)
मू. (५०९)
मू. (५१० )

इट्टगळणंमि परिपिंडियाण उल्लाव को नु हु पगेव । आनिज्ज इट्टगाओ ? खुड्डो पञ्चाह आणेमि ॥ वि यता पत्ता अगुलधयाहिं न ताहिं ने कज्जं । जारिसियाओ इच्छह ता आनेमित्ति निक्खंतो ॥ ओहासिय पडिसिद्धो भाइ अगारिं अवरिसमा मज्झं । जड़ लहसि तो त मे नासाए कुणुस भोयंति सा आह || करस घर पुच्छिऊणं परिसाए अमुउ कइरो पुच्छित्तु । किं तेनऽम्हे जायसु सो किविणो दाहिड़ न तुज्झ ॥ दाहित्ति तेण भणिए जइ न भवसि छन्नमेसि पुरिसाणं । अन्नयगे तो तेऽहं परिसामज्झमि पणयामि ॥ सेयंगुलि बगुड्डावे, किंकरे ण्हायए तहा । गिद्रावरंस्विहद्दन्नएय पुरिसाहमा छाउ || जासुन एरिसोऽहं इट्टा देहपिव्वमइगंतु ।

Page #377

३७४
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं माला उत्तारि गुलं भोएमि दिएत्ति आरूढा।।। मू. (५११) सिंहअवणण पडिलाभण दिस्सियरी बोलमंगुली नासं।
दुण्हेगयरपओसो आयविवत्ती य उड्डाहो॥ वृ.सुगम, नवरं 'इट्टगचणंमि' सेवकिकाक्षणे 'पगेविति प्रभाते एव 'मोयं' ति मूत्रणं 'प्रणयामि' इति याचे, सिंहअवणण'त्तिनिःश्रेण्यपनयनं,इत्थम्भूतश्चमानपिण्डोनग्राह्यः, यतोद्वयोरपिदम्पत्योःप्रद्वेषोभवति, ततस्तद्रव्यान्यद्रव्यव्यवच्छेदः, कदाचिदेकतरस्य ततस्तत्रापि स एव दोषः । अपि च-सैवमपमानिता कदाचिदभिमानवशादात्मविपर्तिं कुर्यात्, तत उड्डाहः प्रवचनमालिन्यं ।। उक्तो मानपिण्डदृष्टान्तःमू. (५१२) रायगिहे घम्मरुई असाडभूई यखुड्डूओ तस्स।
रायनडगेहपविसण संभोइय भोयए लंभो॥ मू. (५१३) आयरियउवज्झाए संघाडगनकाणखुज्जतद्दोसी।
नडपासणपज्जत्तं निकायण दिने दानं॥ मू. (५१४) यदए संदेशो दाणसिणेह करणं रहेगहणं।
लिंगं मुयत्ति गुरुसिट्ठ विवाहे उत्तमा पगई॥ मू. (५१५) रायघरेय कयाई निम्महिलं नाडगंतडागत्था।
ताय विहरंति मत्ता उवरि गिहे दोविपासुत्ता।। मू. (५१६) वाघाएण नियत्तो दिस्स विचेला विराग संबोही।
इंगियनाए पुच्छा पजीवणं रट्टवालंभि॥ मू. (५१७)
इक्खागवंस भरहो आयंसघरेय केवलालोओ।
हाराइखिंवण गहणं उवसग्गन सो नियत्तोत्ति॥ मू. (५१८) तेन समं पव्वइया पंचनरसयत्ति नाडए हडणं।
गेलन्न खमग पाहुण थेरा दिट्ठा य बीयं तु॥ वृ.राजगृहं नाम नगरं, तत्रसिंहरथो राजा, विश्वकर्मा नाम नटः, तस्य द्वेहितरौ,ते चढे अप्यतिसुरूपै अतिशयाते वदनकान्त्या दिनकरकारोद्भासितकमलश्रियं नयनयुगलेन सचञ्चरीककुवलययुगलं पीनोन्ननिरन्तरपयोधरयुगलेन संहतालफलयुगललक्ष्मी बाहयुगलेन पल्लवलंता त्रिविलिभङ्गरेण मध्यभागेनेन्द्रायुधमध्यं जघनविस्तरेण जाह्नवीपुलिनदेशं ऊरुयुगलेन गजकलभनासाभोगं जङ्घायुगलेन कुरुविन्दवृत्तसंस्थितं चरणयुगलेन कूर्मदहाकृतिं सुकुमारतया शिरीषकुसुमसञ्चयं प्रज्ञानिधिराषाढभूतिः, सभिक्षार्थमटन कथमपि विश्वकर्मणो नटस्य गृहे पइविशत.तत्रचलब्धःप्रधाना मोदक द्वार चविनिर्गत्य तन चिन्ततम-एष सूरीणां भविष्यति. तत आत्मार्थं रूपपरावर्त्तमाधायान्यं मोदकं मार्गयामि. ततः काणरूपं कृत्वा पुनः प्रविष्टो, लब्धो द्वितीयो मोदकः, ततो भूयोऽपि चिन्तितमएष उपाध्यायस्य भविष्यति, ततः कुब्जरूपमभिनिर्वयंपुनरपिप्रविष्टः,लब्धस्तृतीयोमोदकः, एषद्वीतीयसङ्घाटकसाधोभविष्यतीतिविचिन्त्य कुष्ठिरुपंकृत्वा चतुर्थवलयांप्रविष्टः, लब्धचतुर्थोमोदकः, एतानिरूपाणिकूर्वनमालोपरिस्थितेनविश्वकर्मणा नटेन इदृशे, चिन्तितंचानेन
सम्यगेषोऽस्माकंमध्ये नटोभवति, परंकेनोपायेनसवहीतव्य इति,एवं चचिन्तयतःसमुत्पन्नातस्य शेमुषीदुहितृभ्यां क्षोभयित्वा ग्रहीतव्य इति. ततो मालादुत्तीर्य सादरमाकार्याऽऽषाढभूतिः

Page #378

३७५
पात्रभरणप्रमाणैमंदिकैःप्रतिलाभितः, भणितश्च सादरंवृत्तान्तं विश्वकर्म्मा निजकुटुम्बस्य, भणिते च दुहितरी यथा सादरं दानस्नेहदर्शनादिना तथा कर्त्तव्यो यथा युष्माकमायत्तो भवति प्रतिदिवसमायाति च भिक्षार्थमाषाढभूतिः, दुहितरौ च तं तथैवोपचरतः, ततोऽत्यन्तमनुरक्त मवगभ्य रहसि भणितो - यथा वयमत्यन्तं तवानुरुक्ताःततोऽस्मान् परिणीयत्वं परिभुङ्गक्ष्वेति, अत्रान्तरे चतस्यादयमियाय चारित्रावरणं कर्म्मगलितो गुरूपदेशःप्राणेशद्विवेको दूरीभूतः कुलजात्यभिमानः, ततस्तेनोक्तम्- एवंभवतु, परमहंगुरुपादान्तिकेलिङ्गं विमुच्ये समागच्छामि, गतो गुरुसमीपं प्रणतस्तेषां पादयुगलं प्रकटितो निजाभिप्रायः, ततो गुरुभिवाचिवत्स। नेदंयुष्माद्दशां विवेकरत्नाकरणामवगाहितसकलशास्त्रार्थानामुभयलोकजुगुप्सनीयं समाचरितुमुचित्तं, तथा दीहरेसीलं परिवालिऊणं विसुएसु वच्छ। मा रमसु । को गोपयंमि बुड्डुइ ज्यहिं तरिऊण बाहाहिं ? ।। | इत्यादि, तत उवाचाषाढभूतिः- भगवन् । यथा यूयमादिशथ तथैव केवलं प्रतिकूलकर्मोदयतः प्रतिपक्षभावनारूपकवचदुर्वलतया मदनशवरेणनिरन्तरं समुस्त्रस्तमृगनयनरमणीकटाक्षविशिखोपनिपातमादधता शतज्ञो मे जर्जरीकृतं हृदयं, एवं चोक्त्वा गुरुपादान. प्रणम्य तदन्तिके रजोहरणं मुक्तवान्, ततः कथमहमभीषामनुपकृतोपकारिणामपारसंसारोदधिनिमग्नजन्तुसमुद्धरणैकचेतसां सकलजग त्परमबन्धुकल्पानां गुरूणां पृष्ठं ददामि इति पश्चात्कृतपादप्रचारो हा । कथमहं भूयोऽप्येवंविधगुरूणां चरणकमलं प्राप्स्यामि ? इति विचिन्तयन्वसतेर्विनिर्गत्यविश्वकर्मणो भवनमायातः, परिभावितस्मयसादरमनिमिष्टदृष्टया नटदु-हितृभ्यांवपुः, प्रत्यभासतसकलजगदाश्चर्यमस्यरूपं, ततोऽचिन्तयतामिमे-अहो | कौमुदीशशाङ्कमण्डलमिवास्य मनोहरकान्तिवदनं कमलदलयुगलमिव नयनयुगलं गुरुन्मत इव तुङ्गमायतं नाशानालंकुन्दमुकुलक्षेइणिरिव सुस्निग्धा दशनपद्धतिः महापुरकपाटमिव विशालमस्य मांसलं वक्षःस्थलं मृगरिपोरिव संवर्त्तितः कटिप्रदेभूःनिगूढजनानुप्रदेशंजङ्घायुगलं सुप्रतिष्ठितकनककूर्मयुगलमिव चरणयुगलं, ततो विश्वकर्माऽवोचत्महाभाग । तवाऽऽयत्ते द्वे अप्यम् कन्यके ततः स्वीक्रियेतामिति, ततः परिणीते ते द्वे अपि तेन कन्यके, भणिते चविश्वकर्मणा-योनामेतादृशीमप्यवनस्थांगतो गुरुपादान् स्मरतिसनियमादुत्तप्रकृतिः, तत एतचित्तावर्जनार्थं सर्वदेव मद्यपानविरहिताभिर्युष्माभिः स्थातव्यं अन्यथैष विरक्तो यास्यति, आषाढभूति सकलकलाकलापपरिज्ञानकुशलो नानाविधैर्विज्ञानातिशयैः सर्वेषामपि नटानामग्रणीर्वभूव, लभते च सर्वत्र प्रभूतं द्रव्यं वस्त्राभरणानिच। अन्यदा च राज्ञा समादिष्टा नटाः अद्य निर्महलं नाटकं नत्तनीयं, ततः सर्वेऽपि नटाः स्वां स्वां युवतिं स्वस्वगृहे विमुच्य राजकुलं गताः, आषाढभूतिभार्याभ्यामपि चिन्तितम् अद्य राजकुले गतोऽस्माकं भर्त्ता सकलामपिच रात्रिं गमयिष्यतीति ततः पिवामो यथच्छमासवमिति, तथैव कृतं, मदवशाच्चापगतचेतन विगतवस्त्रे द्वितीयभूमिकाया उपरि सुप्तं तिष्ठतः राजकुलेऽपि पराष्ट्रदूतः समायात इति राज्ञो व्याक्षेपो बभूव, ततोऽनवसरइतिकृत्वाप्रतीहारणमुक्तालिताः सर्वेऽपिनटाः समागताः स्वस्वभवनं, आषाढभूतिश्रनिजकावास समागत्य यावद्वितीयभूमिकामारोहति तावत्तं द्वे अपि निजभार्ये विगतवस्त्रतया बीभत्सं पश्यति, ततः स महात्माऽ-चिन्तयत्- अहो । मे मूढता अहो । मे निर्विवकता अहो । में दुर्विलसितं य एतादृशामप्यशुंचिकरण्डक-भूतानामधोगतिनिबन्धनानां कृते परशुचिभूतमिहपरलोककल्याणपरम्पराजनकमक्षेपेण मुक्ति- पनिबन्धनं संयमं उज्झांबभूव, ततोऽद्यापिनमं किमपिविनष्टम् अपिगच्छामिगुरुपादान्तिकंप्रतिपद्य चारित्रं प्रक्षालयामिपापपङ्कमिति विचिन्त्य विनिर्गतो गृहात्, दृष्ट कथमपिविश्वकर्मणा, लक्षति इङ्गितादिना यथाविरक्त एषयातीति, ततः सत्वरं निजदुहितरावुत्थाप्यनिर्भर्त्सयति-हा । दुरात्मिके । हींनपुण्य चतुर्दशीके । पुष्मद्विल-सितमेताद्दशमवलोक्य सकलनिधानभूतो युष्मोद्भर्ता विरक्तो यातीति तद्यदि निर्वर्त्तयितुं

मूलं - ५१८

Page #379

पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं शक्नुयस्तर्हि निवर्तयथांनोचेत्प्रजीवनयावचध्वमिति.ततस्ताःससम्भ्रमंपरिहितनिवसनाः पृष्ठतःप्रधाव्य गच्छतः पादयोलना, वदन्तिच- हा स्वामिन् क्षमस्वैकमपराधं निवर्तस्व माऽस्माननुरक्ताः परिहर, एवमुक्तोऽपि स मनागपि न चेतासि रज्यते, ततस्ताभ्यामवाचि स्वामिन् । यद्येवं तर्हि प्रजीवनं देहि, येन पश्चादपि युष्मत्प्रसादेन जीवामः, तत एत्रं भवत्विति दाक्षिण्यवशादनुमत्य प्रतिनिवृत्तः,
ततःकृतंभरतचक्रवर्तिनश्चरितप्रकाशकंराष्टपालनामनाटकं,तता विज्ञप्तो विश्वकर्मणासिंहरथोराजादेव । आषाढभूतिना राष्ट्रपालं नाम नाटकं विरचित, तत्सम्प्रति नर्त्यतामिति, परं तत्र राजपुत्रपञ्चशतैराभरणविभूषितैः प्रयोजनं, ततो राज्ञा दत्तानि राजपुत्राणां पञ्चशतानां. तानि यथापथमाषाढभूतिना शिक्षितानि, ततः प्रारब्धं नाटकं निर्तितुं, तत्राऽऽषाढभूतिरात्मनेक्ष्वाकुवंशसम्भूतो भरतश्चकवर्ती स्थितो राजपुत्राश्च यथायोगं कृताः सामन्तादयः, तत्र च नाटके यथा भरतेन भरतं षट्खण्डं प्रसाधितं यथा चतुर्दश रत्नानिनवमहानिधयःप्राप्तायथाचाऽऽदर्शगृहेऽवस्थितस्यकेवलालोकप्रादुर्भावोयथाचपञ्चशतपरिवारेण सप्रवज्यांप्रतिन्नस्तत्सर्वमप्यभिनीयते,ततोराज्ञालोकेनचपरितुष्टेनसर्वेणापियथाशक्तिहारकुण्डलादीन्याभरणानिसुवर्णवस्त्राणिचप्रभूतानिक्षिप्तानि,ततःसर्वजनानांधर्मलाभंप्रदायपञ्चशतपरिवारआषाढभूतिर्गन्तुं प्रावर्त्तत, ततः किमेतत् ? इति राज्ञा निवारितः,
तेनोक्तं किं भरतश्चकवर्ती प्रवज्यामादाय निवृत्तः ? येनाहं निवर्ते इति यतः सपरिवारो गुरुसमीपं. वस्त्राभरणादिकंच समस्तं निजभार्याभ्यां दत्तवान. तच्च प्रजीवनकं किल तयोर्जातं. गृहीता दीक्षा, तदपिच नाटकंविश्वकर्मणाकुसुमपुरेनत्तिंतुमारब्धं,तत्रापिपञ्चशतसङ्ख्या क्षत्रियाःप्रत्रज्यां गृहीतवन्तः, ततोलोकेन चिन्तितम्-एवं क्षत्रियाः प्रव्रजन्तो निःक्षत्रियां पृथिवीं करिष्यन्तीति नाटकपुस्तकमग्नौ प्रवेशितं । सूत्रं सुगम, नवरं, 'रायनडगेहपवेसणं ति राजविदितो यो नटो विश्वकर्मा तस्य गृहे प्रवेशः, 'त्वग्दोषी' कुष्ठी, उपसर्गःप्रव्रज्याग्रहणे निवारणं, दहनं नाटकपुस्तकस्य । अत्रेवापवादमाह-गलन्ने'त्यादि, ग्लानो-मन्दः, 'क्षपक-' मासक्षपकादि-, 'प्राधूर्णकः' स्थानान्तरादायातः, 'स्थविरः' वृद्धः आदिशब्दात्सलकार्यादिपरिग्रहः, तेषामर्थायद्वितीयमपवादपदमितिभावः, सेव्यते म्लानाद्यनिवहिमायापिण्डोऽपिग्राह्यइत्यर्थः। उक्तं मायाद्वारम् । मू. (५१९) लम्भंतंपि न गिण्हइ अन्नं अनुगंति अज्ज घेच्छामि।
भद्दरसंतिव काउंगिण्हइ खद्धं सिणिद्वाई॥ वृ.अद्याहमुमकंसिंहकेसरादिकंग्रहीष्यामीतिबुद्धयाऽन्यद्वल्लुवनकादिकंलभ्यमानमपियन्नगृह्याति, किन्तु तेदेवेप्सितं, स लोभपिण्डः । अथवा पूर्व तथाविधबुद्दयभावेऽपि यथाभावं लभ्यमानं खद्वं' प्रचुर 'स्निग्धादि'लपनश्रीप्रभृतिकंभद्रकरसमितिकृत्वायदगृह्णातिसलोभपिण्डः। तत्रप्रथमभेदमाश्रित्योदाहरणं· मू. (५२०) चंपा लणमि घिच्छामि मोयए तवि मीहकेसरए।
पडिसह धम्मलाभं काऊणं साहकसरए॥ मू. (५२१) सङ्कवरत्तकेसरभायण भरणं च पुच्छ पुरिमढ़े।
उवओग संत चोयण साहुत्ति विगिंचणे नाणं ।। वृ. चम्पा नाम पुरी. तत्र सुव्रतो नाम साधुः, अन्यदा च तत्र मोदकोत्सवः समजानि. तस्मिंश्च दिने सुव्रतोऽचिन्तयत-अद्य मया मोदका एव ग्रहीतव्याः. तेऽपि सिंहकसरकाः, तत इत्थं सम्पधार्य भिक्षां प्रविष्टो लोलुपतयाऽन्यत्पतिषेधेन सिंहकेसरमोदकाँश्चला भमानस्तावत्परिभणति स्म यावत्सार्द्ध प्रहरद्वयं, ततो न लब्धा मादका इति प्रनष्टचित्तो बभूव. ततो गृहद्वारे प्रविशन वक्तव्यस्य धर्मलाभस्य स्थाने सिंहकेसरा इति

Page #380

मूलं-५१९
३७७
वदति, एवं च सकलमपि दिनं भ्रान्त्वा रात्रों तथैव परिभ्रमन. प्रहरद्रयसमये श्रावकस्य गृहे प्रविवेश, धर्मलाभभणनस्थाने सिंहकेसरा इत्युवाच, सोऽपि च श्रावकोऽतीव गातीर्थो दक्षच, ततस्तेन परिभावयामासे- नूनमेतेन क्वापि न लब्धाः सिंहकेसरा मोदका इति चित्तमस्य प्रनष्टं, ततस्तस्य चित्तसंस्थापनाय सिंहकेसराणां भूतं भाजनमुपढौकितं, भगवन् । प्रतिगृहाण सर्वानप्येतान् सिंहकेसरमोदकानिति, सुव्रतेन च परिगृहीताः, ततः स्वस्थीभूतं तस्य चित्तं, श्रावकेण चोक्तं भगवन् । अद्य मया पूर्वार्द्धः प्रत्याख्यातः स किं पूर्णो न वा । इति ततः सुव्रत उपयोगमूद्धर्व दत्तवान् पश्यति गगनमण्डलमनेकतारानिकपरिकरितमर्द्धरात्रोपलक्षितं. ततो ज्ञातवानात्मनो भ्रमं, हा । मूढेन मया विरूपमाचरितं, धिग् मे लोभाभिभूतस्य जीवितं, भोः श्रावकः । सम्यक् कृतं त्वया यदहंसिहकेसरप्रदानपूर्वं पूर्वार्द्धप्रत्याख्यानपरिपूणताप्रश्नेन संसारे निमज्जन् रक्षितः, सती मे तव चोदना, तत आत्मानं निन्दन् विधिना च मोदकान् परिष्ठापयन् तथा कथमपि ध्यानानलं प्रज्यालयितुं प्रवृत्तः यथा क्षणमात्रेण सकलान्यपि धातिकर्माण्युवोष, ततः प्रादुर्भूतं तस्केवलज्ञानम् । सूत्रं सुगमम् । दुविहो उ संथवो खलु संबंधीवयणसंथवो चेव । एक्क्कोवि यदुविहो पुव्विं पच्छाय नायव्वो ।
मू. (५२० )
वृ. द्विविधः खलु संस्तवः, तद्यथा- परिचयरूपः श्लाधारूपच, तत्र परिचयरूपः सम्बन्धिसंस्तवः श्लाधारूपोवचनसंस्तवः। तत्रसम्बन्धिनो मात्रादय- श्वश्र्वादयश्रतद्रूपतयायः संस्तव - ससम्बन्धिसंस्तव, वचनं-श्लाधातद्वपोयःसंस्तव- सवचनसंस्तवः, एकैकोऽपि चद्विधा, तद्यथा - 'पुव्विंपच्छार' त्तिपूर्वसंस्तवः पथात्संस्तवश्च । तत्र सम्बन्धिसंस्तवस्य द्विविधस्यापि स्वरूपमाह
मू. (५२३)
मायपि पव्वसंथव सासूसुसराइयाण पञ्छा उ । गिहि संथवसंबंध करेइ च पञ्छा वा ॥
वृ. मातापित्रादिरूपतयाः यः संस्तवः - परिचयः स पूर्वसंस्तवो, मात्रादीनां पूर्वकालभावित्वात्, यस्तु श्वश्रूश्वशुरादिरूपतया संस्तव स पश्रात्संस्तव, श्वश्रूवादीनां पश्चात्कालभावित्वात् तंत्र साधुक्षिर्थ प्रविष्टः सन्गृहिभिःसह‘संस्तवसम्बन्धं' परिचयघटनं 'पूर्व' पूर्वकालभाविमात्रादिरूपतया 'पथाद्वा' पचात्कालभावि श्वश्रूवादिरूपतया वा करोति । कथम् ? इत्याह
मू. (५२४)
आयवयं च परवयं नाउं संबंधए तयनुरूवं ।
माया एरिसिया ससा व ध्या न नत्ताई ॥
वृ. इह साधुर्भिक्षार्थं गृहे प्रविष्टः सन्नाहारलम्पटताऽऽत्मवयः परवयव ज्ञात्वा 'तदनुरूपं' वयोऽनुरूपं सम्बध्नाति, यदिसावयोवृद्धा चमध्यमवयाः ततो ममेदशी माताऽभूदितिब्रूते, यदिपुनः सोऽपिमध्यमवयास्तत ईदृशी मम स्वसाऽभृदिति वदति, अथ बालवयास्ततो दुहिता नप्ता वेत्यादि । सम्प्रत्यस्यैव पूर्वरूपसम्बन्धिसंस्तवस्योदाहरणमाह
मू. (५२५)
अदि टिट्टिपण्हव पुञ्छा कहणं ममरिसी जननी । थणखेवा संबंधो विहवासुण्हाइदानं च ॥
वृ. कोऽपि साधुर्भिक्षार्थी प्रविष्टः काचिन्निजमातसमानां स्त्रियमवेक्ष्याऽऽहारादिलम्पटतया मातृस्थानेना त्या दृष्टिप्रस्नम् - ईषदश्रुविमोचनं करोति, ततः ‘पुच्छ' त्ति सा स्त्री पृच्छति, किं त्वमधृतो दृश्यसे ? इति ततः साधोः कथनं-मम' ईदृशी त्वत्सदृशीजनन्यभूदिति । अत्रदोषानाह- ततस्तया मातृत्वप्रकटनार्थं साधुमुखे स्तनप्रक्षेपःक्रियते, परस्परंचसम्बन्धःस्नेहबुद्धिरूपो जायते, तथाविधवास्नुषादिदानं च करोति- मृतपुत्रस्य

Page #381

३७८
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्रं स्थानेऽयं पुत्र इति बुद्धया स्वस्नुषादानं कुर्यात, आदिशब्दात स्नेहवशतो दास्यादिदानं च, उक्तं पूर्वसम्बन्धिसंस्तवोदाहरणं, एवं पश्चात्सम्बन्धिसंस्तवोदाहरणमपि भावनीयं। मू. (५२६) पच्छासंथवदोसा सासू विहवादिधूयदानं च।
भज्जा मेमोरिसिच्चिय सज्जो घाउ वयभंगो वा॥ व.पथात्सम्बन्धिसंस्तवयिमेदोषाः-श्वश्रूराममाऽसीदित्युक्ते साविधवायाआदिशब्दात्करुण्डादिरूपायाः सुताया दानं करोति, तथा भार्या ममदृश्यभवदित्येक्तु यदीालुस्तद्भर्त्ता समीपे च वर्तते तदा मम भार्याऽनेन स्वभार्या कल्पितेति विचिन्त्य साधोर्घातं कुर्यात्, अथेालुस्तद्भर्त्ता नभवति समीपे वान वर्त्तते तदा भार्याऽहमनेन कल्पितेत्युन्मत्ता भार्येव समाचरंती चित्तक्षोभमापादयेत्, ततो व्रतभङ्गः । एवं तावत्पूर्वसम्बन्धिसंस्तवस्यपश्चासम्बन्धिसंस्तवस्यचप्रत्येकमसादारणान्दोषानभिवायसम्पत्युभयोरपि साधारणानभिधित्सुराहमू. (५२७) मायावी चड़यारी अम्ह ओहावणं कुणइ एसो।
निच्छुमगाई पंतो करिज्ज भद्देसुपडिबंधो॥ वृ. अधृतिदृष्टिसन्नवादि वुर्वन्मायावी एषोऽस्माकमावर्जनानिमित्तं चाटूनि करोतीति निन्दा, तथाऽ. स्माकंस्वस्यकापटिकप्रायस्यजनान्यादिकल्पनेनपभ्राजंविधत्ते,ततःएवं विचिन्त्यप्रातःस्वगृहनिष्काशनादि करोति,अत्रतेगृहिणोभद्राभवेयुस्तहितेषुभद्रेषुसाधोरुपरिप्रतिबन्धोभवेत्, प्रतिबन्धेचसत्यावाकर्मादिकं कृत्वा दयादिति। उक्तो द्विविधोऽपि सम्बन्धिसंस्तवः, अथ वचनसंस्तवस्य पूर्वरूपस्य लक्षणमाहमू. (५२८) गुणसंथवेणपुव्विं संतासंतेण जो थुणिज्जाहि।
दायारमदिन्नमी सो पुव्विंसंथवो हवइ॥ वृ. 'गुणाः' औदार्यादयः तेषां यः'संस्तवः' प्रशंसारूपोवचनसङ्घातस्तेन सत्यरूपेणासत्यरूपेमवायः साधुत्वव्ये भक्तादावदत्ते सति दातारं स्तूयात, स एष पूर्वसंस्तवो भवति। अस्यैवोल्लेखं दर्शयतिमू. (५२९) एसो सो जस्स गुणा विरयंति अवारिया दस दिसासु।
इहरा कहासु सुणिमो पच्चक्खं अज्न दिट्ठोऽसि॥ वृ. सुगम, नवरम 'इहरा' इतरथा इदानीं दर्शनात. पूर्वमित्यर्थः। सम्प्रति पश्चाद्रूपस्य वचनसंस्तवं. मू. (५३०) गुणसंथवेण पच्छा संतासंतेण जो थुणिज्जाहि।
दायारं दिन्नंभी सो पच्छासंथवो होइ॥ वृ. दत्ते भक्तादौ सति पश्चादातारं गुणसंस्तवन सत्यरूपेणासत्यरूपएण वा यः साधु स्यूयात् एष पश्चात्संस्तवो भवति । सम्प्रत्यस्यैवाल्लेखं दर्शयतिमू. (५३१) विमा कयऽम्ह चक्रवृ जहत्थया वियरिया गुणा तुझं।
आसि पुरा में संका संपय निस्संकियं जायं।। वृ. भिक्षार्थं प्रविष्टः साधुर्लब्धे भक्तादी दातारं वक्ति यथा निजदर्शनेन त्वया विमलीकृत नश्चक्षुषी, तथा यदार्थास्तव गुणाः सर्वत्रापि विचरिताः, तथा पुरा' पूर्वमशवाऽऽसीत-यादग्गुणः श्रूयत सकिं तादृशः एवोतान्याश इति?, सम्प्रति तु त्वयि दृष्टे निःशङ्कितं मे हृदयं जातम। उक्तं संस्तवद्वारम. मू. (५३२) विज्जामंतरपरूवण विजाए भिक्खुवासओ होइ।
मंतभि सीसवेयण तत्थ मरंडेण दिद्रुतो।

Page #382

मूलं - ५३२
वृ. विद्यामन्त्रयोः प्ररूपणा कर्तव्या, सा चैव ससाधना स्त्रीरूपदेवताधिष्ठाता वाऽक्षरपद्धतिर्विद्या, असाधना पुरुषरूपदेवताधिष्ठाता वा मन्त्रः, 'तत्थ 'त्ति तत्र विद्यायां भिक्षूपासको दृष्टान्तः, मन्त्रे शिरोवेदनायां मुरण्डेन राज्ञोपलक्षितः पादलिप्तसूरिः । तत्र भिक्षूपासकदृष्टान्तं गाथाद्वयेन भावयतिपरिपिंडमुल्लावो अड़पंतो भिक्खुवासओ दावे । जइ इच्छह अनुजाणह धवगुलवत्थाणि दावेमि ॥ तुं विज्जामंतण किं देमि ? धयं गुलं च वत्थाई । दिन्ने पडिसाहरणं केण हियं केम मुट्टोमि ? ॥
मू. (५३३)
मू. (५३४)
वृ. गन्धसमृद्धे नगरे धनदेवो नाम भिक्षूपासकः ससाधुभ्यो भिक्षार्थं गृहे समागतेभ्योनकिञ्चिदपि ददाति, अन्यदा च तरुणश्रमणानामेकत्र परिपिण्डितानां परस्परमुल्लापः, तत्रैकेनोक्तम्- अतिप्रान्तोऽयं धनदेवः, संयतानां न किमपि ददाति, तदस्ति कोऽपि साधुर्य एनं घृतगुडादिकं दायपति, ततस्तेषां मध्ये केनाप्यूचेयदीच्छय ततोऽनुजानीध्वयं मां येनाहं दापयामि, तैरनुज्ञातः, ततो गतस्तस्य गृहमभिमन्त्रितो विद्यया, ततो ब्रूते साधून- किं प्रयच्छामि ?, तैरुक्त- घृतगुडस्त्रादि, ततो दापितं तेन संयतेभ्यः प्रचुरं धृतगुदिकं, तदन्तरं च प्रतिसंहृता क्षुल्लकेन विद्या, जातः स्वयभावस्थो भिक्षूपासकः, ततो यावन्निमालयति धृतादिकं तावत्स्तोकं पश्यति, ततः केन मे हृतं धृतादि य केनाहं मुषितोऽस्मि ? केनाहं मुषितोऽस्मि ? इति विलपितुं प्रवृत्तः, ततः परिजनेनोक्तं पुष्माभिरेव दापितं संयतेभ्यः तक्तिं युवमेवं भणय ?, ततो मौनमवलम्ब्य स्थितः । पडिविज्जं थंमणाई सो वा अन्न व से करिज्नाहि ।
मू. (५३५)
पावाजीवीमाई कम्मणगारी य गहणाई ||
वृ. यो विद्याऽभिमन्त्रितः स च स्वभावस्थो जातः सन् कदाचित्प्रद्विष्टोऽन्यो वा तत्पक्षपाती प्रद्विष्टः स् प्रतिविद्यया ' स्तम्भनादि' स्तम्भनो चाटनमारणादि कुर्यात्, तथा 'पापाजीविन: ' पापेन - विद्यादिना परद्रोहकरणरूपेण जीवनशीला मायिनः शठा इति लोके जुगुप्सा, तथा कार्मणकारिण हमे इति राजकु ग्रहणाकर्षणेवषपरित्याजनकदर्थनमारणादि । सम्प्रति मन्त्रविषये मुरुण्डराजो पलक्षितपादलिप्तोदाहरणमाहमू. (५३६) जह जह पसिणी जानुगमि पालित्तओ भाडे । तह तह सीसे वियणा पणस्सइ मुरुंडरायस्स ।।
वृ. प्रतिष्ठानपुरे मुरुण्डो नाम राजा, पादलिप्ता नाम सूरयः, अन्यदा च मुरुण्डराजस्य बभूवातिशयेन शिरोवेदना, न केनापि विद्यामन्त्रादिभिरुपशमयितुं शक्यते, तत आकारिता राज्ञा पादलिप्ताः सूरयः, कृतोस्तेषामागतानां महती प्रतिपत्तिः कथितं चाकारणकारणं शिरोवेदना, ततो यथा लोको न जानीते तथा मन्त्रं ध्यायदिभः प्रावरममधे निजदक्षिणजानुशिरसिपार्श्वती निजदक्षिणहस्तप्रदेशिनी यथा यथा भ्राम्यते तथा तथा राज्ञः शिरांवेदना अपगच्छति, ततः कर्मणापगता सकलाऽपि शिरोवेदना, जातोऽतिशयेन सूरीणामुपासकः, ततां विपुलं भक्त पानादिकं तेभ्यो दत्तवान, । अत्र दोषानाह
मू. (५३७)
पडिमंतर्थमणाई सो वा अन्ना व से करिज्जाहि ।
पावाजीवियमाई कम्मणगारी भवेबीयं ॥
वृ. इह कथानके न कोऽपि दोषो जातः, पादिलिप्तसूरीणां मुरुण्डराजं प्रत्युपकारित्वात, केवलं प्रागुक्ताविद्याकथानक इव मन्त्रेऽपि प्रयुज्यमाने सम्भाव्यन्ते दोषाः ततस्तदुपदर्शनं क्रियते, तत्रेयं गाथा प्रागिव व्याख्येया, नवरं भवे वीयं' तिपुष्टमालम्बनमधिकृत्य द्वितीयम् - अपवादपदं भवेतं, सङ्घादिप्रयोजने मन्त्रोऽपि

३७९

Page #383

३८०
पिण्डनिर्युक्तिः- मूलसूत्रं
प्रयोक्तव्य इति भावार्थः, एतव्व विद्यायामपि द्रष्टव्यम् । उक्तं विद्यामन्त्राख्यं द्वारद्वयम्, अथ चूर्णयोगः चुने अंतद्वाणे चाणक्के पायलेवणे जोगे । मूल विवाहो दो दंडिणी उ आयाण परिसाडे ॥
मू. (५३८)
वृ. चूर्णेऽन्तर्द्धान- लोकेदृष्टिपथतिरोधानकारकेदृष्टान्ते चाणक्यविदितौ द्वौ क्षुलकौ पादे - पादलयेनरूपे योगे दृष्टान्ताः समितसूरयः, तथा 'मूले' मूलकर्मणि अक्षतयोनिक्षतयोनिकरणरूपे युवतिद्वयं दृष्टान्तः, विवाहविषयेऽपि मूलकर्मणि युवतिद्वयमुदाहरणं, तथा गर्भाधानपरिसाटरूपे मूलकर्मणि द्वे 'दण्डिन्यौ' नृपपत्न्यावुदाहरणं । तत्र ‘चुन्ने अंतद्वाणे चाणक्के' इत्यवयवं भाष्यकृद्गाथात्रयेण व्याख्यानयतिजंघाहीना ओमे कुसुमपुरे सिस्सजोगरहकरणं । खुड्ड दुगंजण सुणणा गमनं देसंतरे सरणं ॥
मू. (५३९)
[भा. ३५ ]
भिक्खे परिहार्यते रामं तेसि ओमि दिताणं । सहभुज्ज चंदगुत्ते ओमायरियाए दोबल्लं ॥ चाणक्क पुच्छ इट्टाल चुण्णदारं पिहित्तु घूमे य । दट्टं कुच्छपसंसा थेरसमीवे उवालंभो ॥
[भा. ३६ ]
मू. (५४१)
[भा. ३७]
वृ. कुसुमपुरे नगरे चन्द्रगुप्ते नाम राजा, तस्य मन्त्री चाणक्यः, तत्रचजङ्घावलपरिहीणाः सुस्थिताभिधाः सूरयः, अन्यदा च तत्र दुर्भिक्षमपप्तत्, ततः सूरिभिश्रिन्तितम् - अमुं समृद्राभिधानं शिष्य सूरिपदे संस्थाप्य सकलगच्छसमेतंसुभिक्षेकापिप्रेषयामि, ततस्तस्मैयोनिप्राभृतमेकान्तेव्याख्यातुमारब्धं, तत्रचक्षुलुकद्वयेन कथमप्पदृश्यीकरणनिबन्धनमञ्जनं व्याख्यायमानं शुश्रुवे, यथा अनेनाञ्जनेनाञ्जितचक्षुर्न केनापि दृश्यते इति, योनिप्राभृतव्याख्यापनसमर्थनानन्तरंचसमृद्धाभिधोऽन्तेवासीसूरिपेदस्थापित-, मुत्कलितश्चसकलगच्छसमेतो देशान्तरे, स्वयमेकाकिनस्तत्रैवावतस्तिरे सूरयः, कतिपयदिनानन्तरं चाऽऽचार्यस्नेहतस्त् क्षुल्लुकद्रयमाचार्यसमीपे समाजगमाम, आचार्या अपियत्किमपिभिक्षयालभन्तेतत्समंविरिच्य (परिभाव्य) क्षुल्लुकद्वयेन सह भुञ्जते, तत आहारापरिपूर्णतया सूरीणां दौर्बल्यमभवत्, ततचिन्तितं क्षुलकद्वयेन - अवमोदरता सूरीणां ततो वयं पूर्वश्रुतमञ्जनं कृत्वा चन्द्रगुप्तेन सह भुआवहे इति, तथैव कृतं, ततश्चन्द्रगुप्तस्याहारस्तोकतया बभूव शरीरे कृशता, चाणक्येन पृष्टं किं ते शरीरदौर्बल्यं ?, स प्राह- परिपूर्णाहारलाभतः, ततश्राणक्येनचिन्तियम्-एतावत्याहारे परिवेष्पमाणे कथमाहारस्यापरिपूर्णता ?, तन्नूनमञ्जनसिद्धः कोऽपि समागत्य राज्ञा सह भुङ्केत, ततस्तेनाञ्जनसिद्धग्रहणाय भोजनमण्डपेऽतीव श्लक्ष्ण इष्टकाचूर्णो विकीणो. दृष्टानि मनुष्यपदानि ततो निश्रिक्ये नून दौ पुरुषावञ्जनसिद्धावायात- ततो द्वारं पिधाय मध्येऽतिबहलो घूमो निष्पादितः धूमबाधितनयनयोच तयरी अनंनयनाश्रुभिः सहविगलितं, ततो बभूवतुः प्रत्यक्षौ च प्रशंसितो राजा यथा धन्यस्त्वमसि यो बालब्रह्मचारिभिर्यतिभिः पवित्रीकृत इति, ततो वन्दिता मुत्कलिता द्वावपि क्षुल्लको, चाणक्येनं रजन्यां वसतावागत्य सूरय उपालब्धाः पथैती पुष्ममक्षुल्लकावुड्डाहं कुरुतः ?, ततसूरिभिःसएवोमालब्धः-यया त्वेमवात्रापराधकारी?, यो द्वयोरपिक्षुलिकयोर्ननिर्वाहंचिन्तयसि ?, सप्राहभगवन् । एवमेतदिति पादयोर्निपत्य सुरयस्तेन क्षामिता - कृता सकलस्यापि सङ्घस्य तत ऊर्ध्वं यथायोगं चिन्ता । सूत्रं सुगमम् । अत्रातिदेशतः साक्षाच्च दोषानाह
!
;
मू. (५४२)
जे विज्जमंतदोसा ते च्चिय वसिकरणमाड़चुन्नेहिं । एगमनेगपओसं कुज्जा पत्थारओ वावि ॥

मू. (५४०)

Page #384

३८१
मूलं-५४२
वृ. य एव विद्यायां मन्त्रे चोक्ता दोषास्त एव वशीकरणादिचूर्णेष्वपि द्रष्टव्याः, सूत्रे चतृतीया सप्तमर्थे, तथा चूर्णे प्रयुज्यमाने एकस्य चूर्णस्य प्रयोक्तु रनेकेषां वा साधूनामुपरि प्रद्वेषं कुर्यात्, ततस्तत्र भिक्षालाभाद्यसम्भवः, पत्थारओवावि' नाशोवाभवेत्, अपिःसमुञ्चये,तदेवं चुन्ने अन्तद्धाणे चाणक्के' इति व्याख्यातं, तद्याख्यानञ्च चूर्ण इति द्वारं समर्थितं । इदानीं 'पायलेवणे जोग' इति व्याख्यानयन्नाहमू. (५४३) सूभगभग्गकरा जोगा आहारिमा य इयरे य।।
आघंसधूववासा पायपलेवाइणो इयरे॥ वृ.योगाः सौभाग्यदौर्भाग्यकराः, जनप्रियत्वाप्रियत्वकराः, त्वेचद्विधा-आहार्याइतरेच,तत्र ‘आहार्या' येपानीयादिना सहाभ्यबहियन्ते तद्विपरीता इतरे, तत्राद्या आधर्षधूपवासा येपानीयादिना सहघर्षयित्वा पीयन्ते ते आघर्षाः, धूपवासाः प्रतीताः । अथ चूर्णस्य वासानां च परस्परं कः प्रतिविशेषो? द्वयोरपि क्षोदरूपत्वाविशेषात, उच्यते, सामान्यद्रव्यनिष्पन्नः शुष्क आद्रो वा क्षोरदचूर्णः सुगन्दद्रव्यनिष्पन्नाथ शुष्केपषम्पिष्टावासाः, इतरेचानाहार्यायोगा:पादप्रलेपनादयः। तत्राऽलहार्यरूपस्यपादप्रलेपनरूपस्ययोगस्य दृष्टान्तं गाथात्रयेणभावयतिम. (५४४)
नइकण्हबिन्न दीवे पंचसया तावसाण निवसंति। नइकण्होबन्न दाव प
पव्वदिवसेसु कुलवई पालेवुत्तार सक्कारे॥ मू. (५४५) जन सावगाम खिंसण समियक्खण माइठाण लेवेन।
सावय पयत्तकरणं अविनय लोए चलणधोए॥ म. (५४६) पडिलाभियवच्चंता निब्बुडनइकूल मिलण समियाओ।
विम्हिय पंचसया तावसाम पव्वज्ज साहाय॥ मू. (५४७) अकुमार खयंजोणी विवरीयट्टा निवेसणं वावि ।
गम्मपए पायं वा जो कुजइ मूलकम्मतं॥ वृ.अचलपुरंनामनगरं,तत्रप्रत्यासन्ने द्वैनद्यौ, तद्यथा-कृष्णाबेन्नाच,तयोरपान्तरालेब्रह्मनामाद्वीपः, तत्र चैकोनपञ्चशततापसपरिवृतो देवशर्मनामा कुलपतिः परिवसति, स च सक्रान्त्यादिपर्वसु स्वतीर्थप्रभावनानिमित्तं सर्वैरपि तापसः परिवृत्तः पादलेपेन कृष्णा नदीमुत्तीर्याचलपुरमागच्छति, लोकश्च तथारूपंतस्यातिशयमवलोक्यविस्मिततचेताःसविशेषभोजनादिसत्कारमाचरति.श्रावकजनांचकुत्सयतेयथा न युष्मद्गुरूणामेताद्दशी शक्तिरस्तीति, तंत्र श्रावकैः समिताभिधसूरीणामाख्यायि, तैश्च स्वचेतसि परिभाव्योक्तं मातृस्थानत एष पादलेपेन नदीमुत्तरति, न पपःशक्ति प्रभावतः, ततः श्रावकैस्तस्य मातृस्थानप्रकटनाथसपरिवारोभोजनार्थनिमन्त्रितःकुलपतिः, ततःसमाजगामभोजनवेलायांगहे. प्रारब्धं तस्य श्रावकः पादप्रक्षालन कत्तुं,सचनददाति. मापादलेपः पादयारपयासीदितिकृत्वा, ततःश्रावकरुक्त • माऽस्माकप्रक्षालितपादान युष्मान् भोजनयताभमविनय इति बलादपि प्रक्षालितौपादौ,ततो भोजनानन्तरं निजस्थानगमनाय प्रचलितः, श्रावका अपि सकलजनानाहूयानुव्रजनबुद्धया तेन सह चीलतुं प्रवृत्ताः, ततः सपरिवारःकुलपतिःकृष्णांनदमुत्तरितुंप्रावर्त, पादलेपाभावेचनिमडूक्तुंलग्नः ततोजाताजनेतस्यापभ्राजना. अत्रान्तरेचतस्यावबोधायसमितसूरयस्तत्राजग्मुः, तैःसकलजनसमक्षनदीप्रत्युक्तं हेकृष्णे। परंपारंवयं गन्तुमिच्छाम, ततोद्वेअपिकृष्णानद्याःकूलेएकत्रमिलिते,जातोविस्मयोलोकस्यसपरिवारस्यचकुलयतैः. ततो गृहीता सपरिवारेण कुलपतिनादीक्षा, साब्रह्मशाखा बभूव । सूत्रंसुगम । तदेवं पायलेवणे जोगे' इति

Page #385

३८२
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं व्याख्यातं, तद्वयाख्यानाञ्च योगद्वारं समर्थितं। मू. (५७८) ___अधिई पुच्छा आसन्न विवाहे भिन्नकन्नसाहणया।
आयमणपियणओसह अक्ख्य जज्जीवअहिगरणं॥ म. (५४९) जंघापरिजिय सड्डी अद्धिइ आनिज्जए मम सवत्ती।
जोगो जोणुग्धाडण पडिसेह पओस उड्डाहो॥ वृ. क्वचित्पुरे धननाम्रः श्रेष्ठिनो भार्याधनप्रिया, तस्यदुहिता सुन्दरी, सा चभिन्नयोनिका, परमेनमर्थं माताजानानिनपिता,साचपित्रातत्रैवपुरेकस्यापीश्वरपुत्रस्यपरिणनायदत्ता,समागतःप्रत्यासन्नो विवाहो, मातुश्चिन्तावभूवएषापरिणीतासतीयदिभर्ताभिन्नयोनिकाज्ञस्यतेततस्तेनोज्झिताराकीदःखमनुभविष्यति, अत्रान्तरे च समागतः कोऽपिसंयतो भिक्षार्थं, तेनसापृष्टा, तया कथितः सर्वोऽपिवृत्तान्तःततः साधुनोक्तं . माभैषीरहमभिन्नयोनिकां करिष्यामि.तत आचमनौषधंपानौषधंचतस्यैप्रदत्तं जाताअभिन्नयोनिका।तथा चन्द्राननायां पुरि धनदत्तः सार्थवाहस्तस्य भार्या चन्द्रमुखा. तयोथान्यदा परस्पर कलहः प्रवृत्तः, ततोऽभिनिवेशेन तन्नगरवास्तव्यस्यैव कस्यापीश्वरस्य दहिता धनदत्तेन परिणयनार्थं वृता, ज्ञातश्चायं वृत्तान्तश्चन्द्रमुखया, ततो बभून महती तस्या अधृतिः, अत्रान्तरे चजङ्गापरिजितनामा साधुरागतो भिनार्थं, दृष्टातेनाधृतिकुर्वतीचन्द्रमुखा,ततःपृष्टा-किंभरे। त्वमतिमतीदृश्यसे?,तत-कथितस्तयासपत्नीव्यतिकरः, ततः साधुना समर्पितं तस्या औषधं, भणिता च सा-कथमपि तस्या भक्तस्य पानस्य मध्ये देयं येन सा भिन्नयोनिका भवति, तत- स्वभत्रै निवदयेः, येन सा न परिणीयते, तथैवकृतं, न परिणीता सा भत्रेति। सूत्रं सुगम।नवरं जज्जीवम्' इति यावज्जीवमधिकरणं-मैथुनप्रवृत्तिः, 'पडिसेहि'त्तिसाऽभिनवापरिणेतुमारब्धा मिन्नयोनिकेति ज्ञात्वा प्रतिषिद्धा । अयं चेदर्यस्तया ज्ञातो भवेत्. तहिं तस्याः साधुंप्रति महान् प्रद्वेषो भवेत्, प्रवचनस्योङ्गाह । सम्पति विवाहे' इति पदं व्याख्यानयन्नाहमू. (५५०) मा ते फंसेज्ज कुलं अदिज्जमाणा सुया वयं पत्ता।
घम्मो यलोहियस्सा जइ बिंद तत्तिया नरया॥ म. (५५१) किंनठविज्जइ पत्तो पत्तो कुलगोत्तिकित्तिसंताणो।
पच्छवियतं कजं असंगहो मा य नासिज्जा॥ द.क्वचिदग्रामे कोऽपि गृहपतिः, तस्य पत्रिका वयःप्राप्ता, ततःकोऽपि सादभिक्षार्थं प्रविष्टः सन दृष्ट्रा तन्मातरमेवमभिदधाति-तवदुहितावयःप्राप्ता-यौवनप्राप्ता,तद्यदिसम्प्रतिनपरिणी(णाय्यते) यतेतर्हिकेनापि तरुणेनसहकार्यसमाचर्यकुलमालिन्यमुत्यादयिष्यति,तथा घम्मो'त्तिलोकएवं श्रुतिः-यदिकुमारीऋतुमयी भव तर्हि यावन्तस्तस्या रूधिरबिन्दवो निपतन्ति तावतो वारान तन्माता नरकं याति । तथा क्वचिद्ग्राम कस्यापि कुटुम्बनः पुत्रं यावनिकामधिगतमवलोक्य साधुस्तन्मातरमवं ब्रूत-यथा कुलस्य गोत्रस्य स्थिरो भवत्पपरिणीतश्चकथाऽपिस्वच्छन्दचारिण्यासहोत्थायमच्छेत्,पथादपिचैषपरिणाययितव्यःतस्सम्पत्यपि कस्मान्न परिणाय्यते? इति सम्प्रति दो दंडिणीओ आयाणपरिसाडे' इत्यवयवं व्याचिख्यासुराहमू. (५५२) किं अद्धिइत्ति पुच्छा सवित्तिणी गब्भिणित्ति मे देवी ।
गब्भाहाण तुज्झवि करोमि मा अद्धिइं कुणसु॥ मू. (५५३) जइवि सुओ मे होही तहवि कनिट्टोत्ति इयरो जुवराया।
देपिरिसाडणं से नाए यपओस पत्थारो॥

Page #386

मूलं-५५३
३८३
... वृ.संयुगंनामनगरं तत्रसिंधुराजोनामराजा.तस्यसकलान्तःपुरप्रधानेद्वेपत्न्या. तद्यथा-श्रृङ्गारमतिजयसुन्दरीच.तत्रान्यदाबभूवशृङ्गारमतेर्गर्भाधानं,इतराचजयसुन्दरीनूनमस्या:पुत्रोभविष्यतीतिविचिन्त्य मात्सर्यवशादधृतिकुर्वत्यवतिष्ठते,अत्रान्तरेचसमागतःकोऽपिसाधुः, तेनसापपृच्छे-किंभद्र।त्वमधृतिमती दृश्यसे?,ततःसातस्मैसपत्न्याव्यतिकरमचकथन, साधुरप्यब्रवीत्-माकार्षीरधृति, तवापिगर्भाधानमहं करिष्ये, ततस्तयोक्तं -भगवन् । यद्यपि युष्मत्प्रसादेन मे पुत्रो भावी, तथाषि स कनिष्ठत्वेन यौवराज्यं न प्राप्यस्यति, किन्तु सपत्न्या एव सुतः, तस्ज्येष्ठत्वात्, ततः साधुना तस्या भेषजमेकं गर्भाधानाय दत्तं, अपरं तु दापितं सपत्न्या गर्भशातनायेति। सूत्रं सुगम। नवरमेतन्न कर्त्तव्यं, यतो गर्भशातने साधुकृते इति सतिप्रदूषोभवति,ततःशरीरस्यापि प्रस्तारः विनाशः।सम्प्रति सर्वस्मिन्नपिमूलकर्मणिदोषान्प्रदर्शयतिमू. (५५४) संखडिकरणे काया कामपवित्तिं च कुणइ एगत्थ।
एगत्थुद्दाहाई जज्जिय भोगतरायंच॥ वृ. संखडिकरण मातेफंसेज फुलं' तथा 'किंनठविज्ज' इत्यादिगाथाद्वयोक्ते वीवाहकरणे कायाः' पृथिव्यादया विराध्यन्त, एकत्र पुनरक्षतयोनिकत्वकरणे गर्भाधाने च कामप्रवृत्तिं करोति, गर्भाधानाद्वि पुत्रोत्पतौ प्राय इष्टा भवति, ततः काम्या जायते. इति मैथुनसन्ततिः । एकत्र पुनर्गर्भपातने उड्डाहादिप्रवचनमालिन्पात्मविनाशादि,एकत्रपुनःक्षतयोनिकत्वकरणेयावज्जीवंभोगान्तरायं, चशब्दादड्डाहादिच, तदेवमभिहितं मूलकर्म तदाभिधानाञ्च व्याख्याता त्पादनादोषाः, तद्वयाख्याने च समर्थिता गवेषणैषणा। मू. (५५५) एवं तु गविट्ठसा उग्गमउप्पायणाविसुद्धस्स।
गहणविसोहिविसुद्वरस होइ गहणं तु पिंडस्स॥ वृ. एवम्' उक्तेनप्रकारेणोद्वमोत्पादनाविशुद्धस्य-उद्गमोत्पादनदोषरहितस्यगवेपितस्यपिण्डस्यग्रहणं भवति 'ग्रहणविशोधिविशुद्धस्य' ग्रहणविषयशङ्कादिदोषाभावेन विशुद्धस्य, नानन्यथा, ततो ग्रहणेषणादोनाषानहं चक्ष्ये इति भावः ते च यत उत्पद्यन्ते तत्समुत्थान् दर्शयतिमू. (५५६) उप्पायणाएँ दोसे साहूउ समुट्ठिए वियाणाहि।
गहणेसणाइ दोसे आयपरसमुट्ठिए वोच्छं।। वृ.उत्पादनायादोषान्साधुतःसमुत्थितानविजानीहि,ग्रहणैषणायादोषाँस्त्वात्मपरसमुत्यितान्तानहं वक्ष्ये। तत्र ये आत्मसमुत्वा ये च परसमुत्थास्तान विभागतो दर्शयति. मू. (५५७) दोन्नि उ साहसमुत्था संकिय तह भावओऽपरिणयं च।
संसा अट्टवि नियमा गिहिणो यसमुट्ठिए जाण ॥ वृ. द्वौ दाषा साधुसमुत्थिता, तद्यथा-शङ्कितं भावतोऽपरिणतं च. एतश्च द्वयमपि वक्ष्यमाणस्वरूपं, शेषानष्टावपि दोषान गृहिणः समुत्थितान, जानीहि। सम्प्रति ग्रणषणाया निक्षेपमाह. मू. (५५८) नाम ठवणा दविए भावे गहणेसणा मुणेयव्वा।
दव्वे वानरजूहं भावमि य दसपया हृति॥ १. चतुर्दा ग्रहणषणा, तद्यथा-नामग्रहणेषणा स्थापनाग्रहणषणा द्रव्यग्रहणेषणा भावग्रहणैषणा च, तत्र नामस्थापने द्रव्यग्रहणैषणाऽपि यावद्भव्यशरीररूपा तावद्गवेषणाबद्वक्तव्या, ज्ञशरीरभव्यशरीव्यतिरिक्तां तु द्रव्यग्रहणैषणामाह-द्रव्ये द्रव्यग्रहणेषणामुदाहरणं वानरयूथं, भावग्रहणैषणा द्विधा, तद्यथा-आगमतो नोआगमतश्च, तत्राऽऽगमतो ज्ञाता तत्र चोपयुक्तः, नोआगमस्तु द्विधा. तद्यथा-प्रशस्ता

Page #387

३८४
पिण्डनिर्युक्तिः - मूलसूत्रं
अप्रशस्ता च, तत्र प्रशस्ता- सम्यग्ज्ञानादिविषया, अप्रशस्ता-१ - शङ्कितादिदोषदुष्टमक्त पानादिविषया, साच ‘दशपदा’ वक्ष्यमाणशङ्कितादिभेदैर्दशप्रकारा । तत्र वानरयूथोदाहरणं रूपकत्रयेण भावयतिपडिसडियपंडुपत्तं वनसंडं दट्टु अन्नहिं पेसे । जूहवई पडियरे जूण समं तहिं गच्छे ॥ सयमेवालोएडं जूहवई तं वनं समंतेन । नालेन पियह पानीयं नेस निक्कारणो दहो ।
मू. (५५९)
मू. (५६०)
वृ. विशालशृङ्गो नाम पर्वतः, तत्रेकस्मिन् वनखण्डे वानरयूथमभिरमते, अथ च तत्रैव पर्वते द्वितीयमपि वनखण्डंसर्वपुष्पफलसमृद्धं समस्ति, परंतन्मध्यभागवर्तिनि देशिशुमारोऽवतिष्ठते, सयत्किमपिमृगादिकं पानीयाय प्रविशति तस्सर्वमाकृष्य भक्षयति, अन्यदा च तद्वनखण्डं परिशटितपाण्डुपत्रमपगतपुष्पफलमवलोक्य यूथाधिपतिरन्यस्य वनखण्डस्य निर्वाहसमर्थस्य गवेषणाय वानरयुगलं प्रेषितवान, गवेषयित्वा चतेनयूथाधिपतेर्निवेदितम्-अस्तिवनखण्डममुकप्रदेशे सर्वर्त्तुपुष्पफलपत्रसमृद्धमस्माकं निर्वाहयोग्यं, ततो यूथाधिपतिः सहयूथेनतत्रगवतान्, परिभावयितुं, चप्रवृत्तः समन्तस्तद्वनखण्डं, ततो दृष्टस्तन्मध्येजलपरिपूर्णो हदः परं तत्र प्रविशन्ति श्वापदानां पदानि दृश्यन्ते, निर्गच्छन्ति, ततो यूथमाहूय यूथाधिपतिरुवाच मात्र यूयं प्रविश्य विषय पानीयं, किन्तु तटस्थिता एव नालेन पिबथ, यतो नैष हदो निष्कारणो- निरुपद्रवः, तथाहिमृगादीनामत्र पदानि प्रविशन्ति दृश्यन्ते न निर्गच्छन्तीति, एवं चोक्ते यैस्तद्वचः कृतं ते वानराः स्वेच्छाविहारसुखभाजिनोजाताः, इतरेतुविनष्टाः । उक्ताद्रव्यगहणैषणा, सम्प्रतिभावग्रहणैषणा वक्तव्या, तथा चाधिकारोऽप्रशस्तया, पिण्डदोषाणां वक्तुं प्रकान्तत्वात्, सा च शङ्गितादिभेदाद्दशप्रकारासंकिय मक्खिय निक्खत्त पिहिय साहरिय दायगुम्मीसे ।
मू. (५६२)
अपरिणय लित्त छड्डिय एसणदोसा दस हवंति ।।
वृ. ‘शङ्कितं' सम्भाविताधाकर्मादिदोषं 'प्रक्षिप्तं ' सचित्तपृथिव्यादिनाऽवगुण्डितं ' निक्षिप्तं' सचित्तस्योपरि स्थापितं ‘पिहितं' सचित्तेन स्थगितं 'सह्यतम्' अन्यत्र क्षिप्तं 'दायक' दायकदोषदुष्टम्, 'उन्मिश्रितं' पुष्पादिसम्मिश्रम् 'अपरिणतम्' अप्रासुकीभूतं लिप्तं, 'छर्दितं ' भूमावा वेडितं, एते दश एषणादोषा भवन्ति । मू. (५६३) संकाए चउभंगो दोसुवि गहणे य भुंजणे लग्गो ।
जं संकियमावन्नो पणवीसा चरिमए सुद्धो ॥
वृ. 'शङ्काया' शङ्किते 'चतुर्भङ्गी' चत्वारो भङ्गाः, सूत्रे च पुंस्तनिर्देश आर्षत्वात्, सा चेयं चतुर्भङ्गी-ग्रहणे शङ्किता भोजने चेति प्रथमो भङ्गः, ग३हणे शङ्कितो न भोजने इति द्वितीयः, भोजने शङ्कितो न ग्रहणे इति तृतीयः न ग्रहणेन भोजने इतिचतुर्थः, अत्रदोषानाह- 'दोसुवी' त्यादि, द्वयोरपिशङ्गितस्यग्रहणभोजनयोरपियोवर्त्ततेयश्च ग्रहण यत्ति ग्रहमंत्र्र्थापत्त्या न भाजने तथा भोजने सामर्थ्यान्न ग्रहणं स सर्वोऽपि 'लग्नो' दोषेण सम्बन्धः, केन दोषेण ?, इत्याह- 'जं संकिय' इत्यादि, षोडशो द्रमदोषनवैषणादापरूपाणां पञ्चविंशतिदोषाणां मध्ये येन दोषेण शङ्कितं सम्भावितमापन्नः-वर्त्तते तेन दोषेण सम्बद्धः, इदमुक्तं भवति यदाधाकर्मत्वेन शङ्गितं तद् गृह्यानो भुआनो वाऽऽधाकर्मदोषेण सम्बध्यते, यदि पुनरोद्देशिकत्वेन तत औद्देशिकेनेत्यादि, चरमं चतुर्थभङ्ग पुनर्वर्त्तमानः शुद्धो, न केनापि दोषेण सम्बध्यते इत्यर्थः । इह पणवीसा' इत्युक्तं ।
मू. (५६४)
उग्गमदोसा सोलस आहाकम्माइ एसणादोषा । · नव मक्खियाइ एए पणवीसा चरिमए सुद्धो ॥

Page #388

३८५
मूलं-५६४
वृ.आधाकर्मादय- षोडश उद्गमदोषाः, नवचम्रक्षितादयएषणादोषाः, एतेमिलिता- पञ्चविंशतिः, चरमे तुभङ्गेन ग्रहणे नभोजने इत्येवंरूपे वर्तमानो यतिःशुद्धः, यत इहाशुद्धमपिछद्मस्थपरीक्षया निःशङ्कितंगृहीतं शुद्धं भवतीति। एतदेवोपदर्शयतिमू. (५६५) छउमत्यो सुयनाणी उवउत्तो उज्नुओ पयत्तेणं।
- आवन्नो पणवीसं सुयनाणपमाणओ सुद्धो॥ वृ. छद्मस्यः श्रुतज्ञानी 'ऋजुकः' मायारहितः ‘प्रयत्नेन' यथाऽऽगममादरेण गवेषयन पञ्चविंशतेर्दोषाणामन्य-तमदोषमान्नोऽपि श्रुतज्ञानप्रमाणतः' आगमप्रामाण्येनशुद्धः । एनमेवार्थ स्पष्टयति. म.(५५६) ओहोसुओवउत्तो सुयनाणी जइवि गिण्हइ असुद्धं।
तं केवलीविभुंजइ अपमान सुयं भवे इहरा॥ वृ.'ओहो' इत्यत्रप्रथमातृतीयार्थे. ततओधेन-सामान्येन श्रुते पिण्डनियुक्त्यादिरूपेआगमेउपयुक्तः संस्तदनुसारणे कल्प्याकल्पं परिमावयन् श्रुतज्ञानी यद्यपि कथमप्यशुद्धं गृह्याति तथापि तत् केवल्यपि' केवज्ञान्यपिभुङ्क्ते, इतरथा श्रुतज्ञानप्रमाणं भवेत्, तथाहि छद्मस्थः श्रुतज्ञानबलेन शुद्धं गवेषयितुमीष्टे, न प्रकारान्तरेण, तनो यदि केवली श्रुतज्ञानिना यथाऽऽगमं गर्वषितमप्यशुद्धमितिकल्ला न भुञ्जीत ततः श्रुतेऽनाश्वासःस्यादितिनकोऽपिश्रुतंप्रमाणत्वेनप्रतिपद्यते, श्रुतज्ञातस्येचाप्रामाण्येसर्वक्रियाविलोपप्रसङ्गः, श्रुतमन्तरेण छद्मस्थानां क्रियाकाण्डस्य परिज्ञानासम्भवात् ॥ ततः किम् ? इत्याह. मू. (५५७) सुत्तस्स अप्पमाणे चरणाभावो तओ य मोक्खस्स।
.. मोक्खस्सऽविय अभावे दिक्खपवित्ती निरत्था। वृ. सूत्रस्याप्रामाण्ये ‘चरणस्य' चारित्रस्याभावः, श्रुतमन्तरेण यथावत् सावद्येतरविधिप्रतिविषेधपरिज्ञानासम्भवात, चरणाभावे यमोक्षाभावो, च दीक्षा निरार्थिका, तस्या अनन्यार्थत्वात्। सम्प्रति ग्रहणे शङ्कितो भोजनेचे' त्यस्य प्रथमभङ्गस्य सम्मवमाहमू. (५६८) किंतु ह खद्धा भिक्खा दिज्जइ न य तरइ पुच्छिउं हिरिमं।
इअ संकाए घेत्तुं तं,जइ संकिओ चेव॥ वृ.कोऽपिसाधुःस्वभावतोलज्जावान्, भवति,तत्रक्वापिगृहेभिक्षार्थप्रविष्टःसन्प्रचुरांभिक्षालभमानः स्वचेतसिशङ्कते-किमत्रप्रचुरा भिक्षा दीयते? नचलज्जयाप्रष्टं शक्रोति, ततएवंशङ्गया गृहीत्वाशङ्कित एव तद्भुङ्क्ते इति प्रथममङ्गे वर्तते। मू. (५६९) हियएण संकिएणं गहिआ अन्नेण सोहिया साय।
पगयं पहेणगं बोउं निस्संकिआ मुंजे ॥ वृ. इह केनापि साधुनालज्जादिना प्रष्टमशक्नुवताप्रथमतः शतिन हृदयन या गृहीता भिक्षा साऽन्येन सङ्घाटकेन शोधिता-यथा प्रकृतं' प्रकरणं किमपि प्राधूर्णभोजनादिकं, यदिवा प्रहेणकं कुतचिदन्यस्माद्गृहादायातमिति, ततो द्वितीयसङ्घाटकादेतच्छुत्वा यो निःशङ्गितो भुङ्क्ते स द्वितीये भङ्गे वर्तते। मू. (५७०) जारिसए श्चिय लद्धा खद्वा भिक्खा मए अमयगेहे।
.. अन्नेहिवि तारिसिया वियडंत निसामए तइए। वृ.इहकोऽपिसाधुर्लब्धप्रचुरभिक्षाको विकटयतां-गुरोरग्रतःसम्यगालोचयतामालोचनाश्रवणेसति शङ्कते-यादृश्येवमयाभिक्षाप्रचुरालब्धातादृश्येवान्यैरपिसङ्घाटकः, तन्नूनमेतदाधाकर्मादिदोषदुष्टंभविष्यतीति 26 1 25

Page #389

३८६
मुआना यतिस्तृतीये भङ्गे वर्त्तत । अत्र पर आहमू. (५७१)
इसका दोसकरी एवं सुद्धंपि होइ अविसुद्धं । . निस्संकमेसियंति य अनेसणिज्जंपि निद्दोसं ॥
पिण्डनियुक्तिः- मूलसूत्रं
,
वृ. यदि शङ्का दोषकारी तत एवं सतीदमायातं शुद्धमपि शङ्कितं सत् तदशुद्धं भवति, शङ्कदोषदुष्टत्वात्, तथा अनेषणीयमपि निःशङ्कितमन्वेषितं सुद्धं प्राप्नोति, शङ्कारहितत्वात्, न चैवं युक्तं खभावतः शुद्धस्याशुद्धस्य वा शङ्काभावाभावमात्रेणान्यथा कर्तुमशक्यत्वात् । अत्र आचार्य आह-सत्यमेतत्, तथाहिमू. (५७२) अविसुद्ध परिणामो एयगरे अवडिओ य पक्खमि । एसिंपि कुणइ नेसि अनेसिमेसिं विसुद्धो ॥
वृ. अविशुद्धः परिणामः ' अध्यवसायः किं, रूपोऽविशुद्धः ? इत्याह-एकतरस्मिन्नपि शुद्धमेवेदंभक्तादिकं यदिवाऽशुद्धमेवेत्यन्यतरस्मिन्नपिपक्षेऽपतन् 'एसिंपि' त्तिएषणीयमपि शुद्धमपिकरोति अनेषणीयम् - अशुद्धं. विशुद्धस्तु परिणामो ययोक्ताऽऽगमविधिना गवेषयतः शुद्धमेक्देमित्यध्यवसायः अनेषणीयमपि - स्वभावतोऽशुद्धमपि शुद्धं करोति, श्रुतज्ञानस्य प्रामाण्यत्, तस्मान्न कश्चित् प्रागुक्तो दोषः । दुविहं च मक्खियं खलु सच्चित्तं चेव होइ अच्चित्तं ।
मू. (५७३)
सच्चित्तं पुण तिविहं अञ्चित्तं होइ दुविहं तु ॥
वृ. म्रक्षितं द्विधा, तद्यथा - सचित्तमचित्तं च, सचितम्रक्षितमचित्तम्रक्षितं चेत्यर्थः, तत्र यत्सचितेन पृथिव्यादिनाऽवगुण्डितं तत्सचितं, यत्पुनरचितेन पृथिवीरजःप्रभृतिनाऽवगुण्डितं तदचित्तं, तत्र 'सचित्तं '' सचित्तम्रक्षितं पुनस्त्रिधा । एतदेव व्याख्यानयति
मू. (५७४)
पुढवी आउ वणस्सइ तिविहं सचित्तमक्खियं होइ ।
अच्चित्तं पुण दुविहं गरहियमियरे य भयणाउ ।
वृ. सचित्तम्रक्षितं त्रिधा, तद्यथा- पृथिवीकायम्रक्षितपमप्कायण्रक्षितं वनस्पतिकायम्रक्षितं च, सुत्रे च पदैकदेशे पदसमुदायोपचारात् पृथिव्यादिमिश्रितं पृथिवीत्याद्युक्तम् । अचित्तं अचित्तम्रक्षितं पुनर्द्विविधं, तद्यथा - गर्हितमितरच्च, तत्र' गर्हितं ' वसादिना लिप्तम्, इतरद्धृतादिना, अत्रच कल्प्याकल्प्यविधौ 'भजना' विकल्पना, सा चाग्रे वक्ष्यते । सम्प्रति सचित्तपृथिवीकायम्रक्षितं प्रपञ्चतो भावयति
मू. (५७५)

सुक्केण सरक्खेणं मक्खिय मोल्लेण पुढविकाएण ।
सव्वंपि मक्खियं तं एत्तो आउंमि वोच्छामि ॥
वृ. sह सचित्तपृथिवीकायां द्विधा, तद्यथा-शुष्क आर्द्रच, तत्र शुष्केण सरजस्केनातीव श्लक्ष्णतया भस्मकल्पेन यद्देयं पात्रं हस्तो वा म्रक्षितो यच्चार्द्रेण पृथिवीकायेन सचित्तेन म्रक्षितं तत्सवं हस्तादि प्रक्षितंसचित्तपृथिवीकायम्रक्षितमवगन्तव्यं, अत ऊर्द्धमप्कायविषयं म्रक्षितं वक्ष्यामि
मू. (५७६ / १)
पुरपच्छकण ससिणिछुउल्ले चउरो आउभेयाओ।
वृ. अप्काये - अप्कायम्रक्षिते चत्वारो भेदाः, तद्यथा- पुरः कर्म पश्चात्कर्म सस्निग्धमुदकाद्रे च तत्र भक्तादेर्दानात् पूर्वं यत्साध्वर्थ कर्म हस्तमात्रादेर्जलप्रक्षालनादिक्रियते तत्पुरःकर्म। यत्पुन-भक्तादोर्दानात्पश्चात्क्रियतेतत्पश्चात्कर्म । सस्निग्धम् - ईषलक्ष्यमाणजलखरण्टितं हस्तादि, उदकार्दंस्पष्टोपलभ्यमानसंसर्ग | सम्प्रति वनस्पत्तिकायम्रक्षितं प्रपञ्चयति
मू. (५७६/२)
उक्किट्टर सालित्तं परित्तनंतं महिरुहेसु ॥

Page #390

३८७
मूलं-५७६/२
वृ. उत्कृष्टरसानि' प्रचुरसोपेतानियानि परित्तानां प्रत्येकवनस्पतीनांचूतफलादीनाम्,अनन्तानाम्अनन्तकायिकानां च पनसफलादीनां सद्यःकृतानि श्लक्ष्णखण्डांनि इति सामर्थ्याद्गम्यत्तैः, तैः 'आलिप्तं' खरण्टितं यद्धस्तादि, तन्महीरहेषु, अत्र च तृतीयार्थे सप्तमी, महीरुहैम्रक्षितमवसेयं, 'परित्तनंत' इत्यत्र प्राकृतत्वाद्विभक्ति वचनव्यत्यय इति षष्ठीबहुवचनं व्याख्यातं। मू. (५७७) सेसेहिं काएहिं तीहिवि तेऊसमीरणतसेहि।
सचित्तं मीसंवा न मक्खितं अत्थि उल्लं वा॥ वृ.शेषैस्तेजःसमीरणत्रसरूपैस्त्रिभिरिपिसचित्तरुपंमिश्ररूपमार्द्रतारूपंवाम्रक्षितंनभवति,सचित्तादितेजस्कायादिसंसर्गेऽपि लोके मक्षितशब्दप्रवृत्त्यदर्शनात्, अचितैस्तु तैर्मस्मादिरूपैः पृथिवीकायेनेव मेक्षितत्वसम्भव इति न तस्य प्रतिधेनः, वातकायेनत्वचित्तेनापि न म्रक्षितत्वं घटते, तथा लोके प्रतीत्यभावात।सम्प्रतिसचित्तपृथिवीकायादिम्रक्षितेहस्तमात्रेआश्रित्यभङ्गान्कल्प्याकल्प्यविधिंचप्रतिपादयतिमू. (५७८) सचित्तमक्खियंमी हत्थे मत्ते य होइ चउमंगो।
___ आइतिए पडिसेहो चीरमे भंगे अणुन्नाओ॥ वृ. 'सचित्तैः' पृथिवीकायादिमिर्मक्षिते हस्ते माक्षे च 'चतुर्भङ्गी' चत्वारो बङ्गाः, सूत्रे च पुंस्त्वनिर्देश आर्षत्वात, ते चचत्वारो भङ्गा अमी, तद्यथा-हस्तो प्रक्षितो मात्रं च, हस्तो मेक्षितो न मात्रं, मात्र म्रक्षितं न हस्तः, नापिमानापिहस्तःतत्राऽऽदिमेभङ्गत्रिकेप्रतिवेधोः,नकल्पतेगृहीतुमितिभावः, चरमेभङ्गेपुनरनुज्ञातो यतिस्तीर्थकरगणधरैः, तत्र दोषाभावात्। अचित्तम्रक्षितस्माश्रित्य कल्पाकल्प्यविधिमाहमू. (५७९) अचित्तमक्खियंमि उचउसुवि भंगेसु होइ भयणा उ।।
अगरहिएण उगहणं पडिसेहो गरहिए होइ॥ वृ.अचित्तम्रक्षितेऽपिहस्तमात्रेअधिकृत्यप्राग्वच्चत्वारोभङ्गा,तत्रचचतुर्ध्वपिभङ्गेषु भजना' विकल्पना, तामेवाह 'अगहितेन' लोकानिन्दितेन घृतादिना म्रक्षिते ग्रहणं, तु वसादिना म्रक्षिते भवति प्रतिषेधः, तत्रापि चतुथो भङ्गः शुद्ध एवेति ग्रहणम्।अगर्हितम्रक्षितमप्यधिकृत्य विशेषमाहमू. (५८०) संसज्जिमेहिं वजं अगरहिएहिपि गोरसदवेहि।
महुघयतेल्लुगलेहि यमा मच्छिपिपीलियाधाओ॥ वृ.संसक्ति मद्भ्यां तन्मध्यनिपतितजीवयुक्ताभ्यां गोरसद्रवाभ्यां' दध्यादिपानकाभ्यामगर्हिताभ्यामपि मक्षितं म्रक्षिताभ्यां हस्तमात्राभ्यां वा दीयमानं 'वयं' परिहार्य, न ग्रहीतव्यमित्यर्थः, तथा मधुघृततैलद्रवगुडैरगर्हितैरपि म्रक्षितं म्रक्षिताभ्यां वा हस्तमात्राभ्यां दीयमानं वज्ये, कृत इत्याह- 'मा मच्छिपिपीलियाधाओ' मामक्षिकापिपीलिकानाम, उपलक्षणमेतत्.पतङ्गादीनांवातादिवशतोलग्नानांधातो. विनाशाभूदितिकृत्वा एतश्चोत्कृष्टानुष्ठानंजिनकल्पिकाद्यधिकृत्योक्त मवसेयं,स्थविरकल्पिकास्तुयथाविधि यतनया धृताऽपि गुडादिक्षितमशोकवाद्यपि च गृह्यन्ति। सम्प्रति गर्हितागर्हितविशेषमाहमू. (५८१) मंसवससोणियासव लोए वा गरहिएहिवि वज्नेज्जा।
उभओऽवि गरहिएहिं मुत्तुच्चारेहिं छित्तंपि॥ वृ. मांसवसाशोणितासवैः अत्र सूत्रे विभक्ति लोप आर्षत्वात्. लोके गर्हितैरपि, वाशब्द: पूर्वापेक्षया समुच्चये म्रक्षितं वर्जयेत्, तथा उभयस्मिन्नपि लोके लोकोत्तरे चगर्हिताभ्यां मूत्रोच्चाराभ्यामास्तांम्रक्षितं स्पृष्टमपि वर्जयेत् । उक्त प्रक्षितद्वारम अथ निक्षिप्तद्वारमाह

Page #391

३८८
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्रं ___ . (५८२) सच्चित्त मीसएसु दुविहं काएसु होइ निक्खित्तं। .
एक्केकं तंदुविहं अनंतर परंपरं चैव॥ वृ.इहकायेषुनिक्षिप्तंद्विधा,तद्यथा-'सचित्तेषु' पृथिव्यादिषुमिश्रेषुचाएकैकमपिद्विधा,तद्यथा-अनन्तरं परम्परंच,तत्र अनन्तरम्' अव्यवधानेन परम्परं व्यवधानेन, यथासचित्तपृथिवीकायस्योपरिस्थापनिका तस्या उपरि देयं वस्तिति, इह परिहार्यापरिहार्यविभागं विना सामान्यतो निक्षिप्तं सचित्ताचित्तमिश्ररूपभेदान्त्रिधा,तत्रचत्रय(तिस्र) श्चतुर्भङ्ग्यः, तद्यथा-सचित्तेसचित्तं? मिश्रेसचित्तंर सचित्ते ३ मिश्रेमिश्र ४ मित्येका चतुर्भङ्गी, तथा सचित्ते सचित्तम्, अचित्ते सचित्तं सचित्तेऽचित्तम् अचित्ते अचित्तमपि द्वितीया चतुर्भङी, तथा मिश्रे मिश्रम् अचित्ते मिश्रं मिश्रेऽचित्तम् अचित्तेऽचित्तमिति तृतीया चतुर्भङ्गी। मू. (५८३) पुढवी आउक्काए तेऊवाउवणस्सइतसाणं।
एक्कक्क दुहानंतर परंपरगणंमि सत्तविहा॥ वृ.पृथिव्येप्तजोवायुवनस्पतित्रसकायानांसचित्तानांप्रत्येकंसचित्तपृथिव्यादिषुनिक्षेपःसम्भवति,तत्र पृथिवीकायस्य निक्षेपःषोढा, तद्यथा-पृथिवीकायस्यपृखिवीकाये निक्षेप इत्येको भेदः, पृथिवीकास्याप्काये इतिद्वितीयः, पृथिवीकायस्यतेजकास्येइतितृतीयः,वातकायेइतिचतुर्थः,वनस्पतिकायेइतिपञ्चमः,त्रसकाये इति षष्ठः । एवमप्कायादीनामपि निक्षेपःप्रत्येकंषोढा भावनीयः, सर्वसङ्ख्या षत्रिशंभङ्गाः, एकोकोऽपिच भेदो द्विधा, तद्यथा-अनन्तरः परम्परया च, अनन्तरपरम्परव्याख्यानं च प्रागेव कृतं, केवलमनिकाये पृथिव्यादीनां निक्षेपः सप्तधा. एतञ्च खयमेव वक्ष्यति॥सम्प्रति पृथिवीकाये निक्षेपस्य यदुक्तं प्राक्षोढात्वं तत्सूत्रकृत्साक्षादर्शयतिमू. (५८४) सचित्त पुढविकाए सचित्तो चेव पुढविनिखित्तो।
आऊतेउवणस्सइसमीरणतसेसु एमेव॥ वृ.सचित्तेपृथिवीकायेसचित्तःपृथिवीकायोनिक्षिप्तः, एवमेव-पृथिवीकायेइवाप्तेजोवनस्पतिसमीरणत्रसेषु सचित्त एव पृथिवीकायो निप्ति इति पृथिवीकायनिक्षेपः षोढा । एवं शेषकायेष्वप्यतिदेशमाहमू. (५८५) एमेव सेसयाणवि निक्खेवो होइ जीवकाएसुं।
एकेको सट्टाणे परठाणे पंचपंचेव॥ वृ. 'एवमेव' पृथिवीकायस्येव शेषाणाम्' अप्कायादीनां निक्षेपो भवति जीवनिकायेषु' पृथिव्यादिषु तत्रैकेकोभङ्गः स्वस्थाने शेषाः पञ्च पञ्च परस्थाने, तथाहि पृथिवीकायस्य पृथिवीकाये निक्षेपः स्वस्थान, अप्कायादिषुशेषेषुपञ्चसुपरस्थाने, एवमप्कायादीनामपिभावनीयं,ततःस्वस्थानेभङ्ग, परस्थानेपञ्चपञ्च. तदेवंप्रथमचतुर्भङ्गिकायाःसचित्तेसचित्तमित्येवंरूपेप्रथमेभङ्गेषट्तिशभेदाः।।सम्प्रतिप्रथमचतुर्भङ्गयाएव शर्ष भङ्गत्रयं द्वितीयतृतीयचतुर्भङ्गयौ चातिदेशतः प्रतिपादयतिमू. (५८६) एमेव मीसएसुवि मीसाण सचेयणेसु निक्खेवो।
मीसाणं मीसेसुय दोण्हंपि य होइऽचित्तेसु।। वृ. 'एवमेव' सचित्तेषुसचित्तमिव मिश्रेष्वपि मिश्रपृथिव्यादिश्वपिसचित्तपृथिव्यादिनिक्षेपःषट्त्रिंशद्भेदोऽवगन्तव्यः, एतेनप्रथमचतुर्भङ्गया द्वितीयोभङ्गोव्याख्यातः,तथाएवमेवसचेतनेषु-सचित्तपृथिव्यादिषु मिश्राणांपृथिव्यादीनांनिक्षेपःषत्रिंशभ्देदः, एतेनप्रथमचतुर्भङ्गयास्तृतीयोभङ्गोव्याख्यातः, एवमेव मिश्राणां पृथिव्यादीनां मिश्रेषु पृथिव्यादिषु निक्षेपः षट्त्रिंशभेदः अनेन प्रथमचतुर्भङ्गयाश्चतुर्थो भङ्गो व्याख्यातः,

Page #392

मृलं.५८६
३८९ मवंगड्या प्रथमचतुर्भहयां चतुश्रुत्वारिंशं भङ्गशतं भवति, सर्वसङ्गया भङ्गाना शतानि चत्वारि द्वात्रिंशदधिकानि भवन्ति, उक्ता निक्षेपस्य भदाः। सम्प्रत्यस्यैव निक्षपस्य पूर्वोक्तं चतुर्भङ्गीत्रयमधिकृत्य कल्प्याकल्प्यविधिमाह-चत्वारि द्वात्रिशदधिकानि भवन्ति, उक्ता निक्षेपस्यभेदाः। मू. (५८७) जत्थ उसचित्तमीसे चउंगो तत्थ चउसिव अगिज्झं।
तुंतु अनंतर इयरं परित्तऽनंतं च वणकाए॥ - वृ. पत्र निक्षेपे सचित्तमिश्रे आश्रित्य चतुर्भङ्गीभवति, प्रथम चतुर्भङ्गीभवतीत्यर्थः, तत्र चतुर्ध्वपिभङ्गेषु अपिशब्दाद्वितीयतृतीयचतुर्भङ्गयोरप्पाद्येषुत्रिषुभङ्गेषुवर्तमानमनन्तरंपरम्परंचवनस्पतिविषयेप्रत्येकमनन्तं वा तस्सर्वमग्राह्यां,सामाद्वितीयतृतीयचतुर्थमङ्गयोश्चतुर्थेभङ्गेवर्तमानंग्राह्य,तत्रदोषाभावात्।सम्प्रति सचित्तादिमिस्त्रिभिरपि मतान्तरेणैकामेव चतुर्भङ्गी कल्प्याकल्प्यविधिं प्रदर्शयतिमू. (५८८) अहवन सचित्तमीसो उ एगओ एगओ उ अचित्तो।
एत्थं चउक्कमे तत्थाइतिए कहा नत्थि॥ वृ. 'अथवे'ति प्रकारान्तरताद्योतकः, नेति वाक्यालङ्गारे, इह चतुर्भङ्गी प्रतिपक्षपदोपन्यासे भवति, तत्रैकस्मिन् पक्षे सचित्तमिश्रे, एकत्र तु पक्षेऽचित्तः, ततः प्राक्त नक्रमेण चतुर्भङ्गी भवति, तद्यथा-सचित्ते सचित्तमिश्रम,अचित्तेसचित्तमिश्र, सचित्तमिश्रेऽचित्तम्, अचित्तेऽचित्तमिति,अत्रापिप्रागिवैकैकस्मिन्भङ्गे पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतित्रसभेदात् षटत्रिंशत् षटत्रिंशभेदाः, सचित्तमिश्रेऽचित्तम्, अचित्तेऽचित्तमिति, अत्रापिप्रागिवैकैकस्मिनभङ्गेपृथिव्येप्तोजावायुवनस्पतिसत्रभेदात्,षट्त्रिंशत्षट्त्रिंशभ्देदाः, सर्वसङ्ख्यया चतुश्रुत्वारिशंभङ्गाशतं,तत्र आदित्रिके आदिमेभङ्गनये कथानास्ति ग्रहणेवार्तानविद्यते,सामर्थ्याच्चतुर्थे भङ्गे कल्पते॥ तदेवं पृथिवी' त्यादिमूलगाथायाः पूर्वार्द्व व्याख्यातं, सम्प्रति ‘एक्कोक्किदुहानंतरम्' इत्यवयवं व्याचिख्यासुर्द्धियतृतीयचतुर्भङ्गयोःसत्कस्यतृतीयस्यतृतीयस्यभङ्गस्यसामान्यतोऽशुद्धस्यविषये विशेष बिभिणिषुरनन्तरपरम्परमार्गमां करोतिमू. (५८९) जंपुण अचित्त दब्बं निक्खिप्पइ चेयणेसुमीसेसु।
तहिं मग्गणा उ इणमो अनंतरपरंपरा होइ॥ वृ. यत्किमपिअचित्तं द्रव्यमोहनादि चेतनेषु' सचित्तेषु मिश्रेषुवा निक्षिप्यते तत्रेयमन्तरंपरम्परयावा मार्गणा परिभावनं भवति। तदेवाहमू. (५९०) ओगाहिमायनंतर परंपरं पिढरगाइ पुढवीए।
नवनीयाइ अनंतर परंपरं नावमाईसु॥ वृ. अवगाहिमादि पक्वानमण्डकमप्रभृतिपृथिव्यामानन्तर्येणस्थापितमन्तरनिक्षिप्तं,पृथिव्याएवोपरि थितपिठरकादीयन्निक्षिप्तमवगाहिमादितत्परम्परानिक्षिप्तं, एवपृथिवीकायमाश्रित्यानन्तरपरम्परयानिक्षेप उक्तः। सम्प्रत्यपकायमाश्रित्याह-नवणी'त्यादि,नवनीतादि-म्रक्षणस्त्यानीमूतधतादिसचित्तादिरूपउदके निक्षिप्तमनन्तरनिक्षिप्तं, तदेव नवनीताद्यवगाहिमादि वा जळमध्यस्थितेषु नावादिषु स्थितं परम्परनिक्षिप्तं । सम्प्रति तेजःकायमधिकृत्यानन्तरपरन्तर व्याख्यानयन् 'अगणिमि यत्तविहो' इत्यवयवं व्याख्यानयतिमू. (५९१) विज्झायमुम्मुरिंगालमेव अप्पत्तपत्तसमजाले।
वोक्कंते सत्तदुगंजंतोलित्ते य जयणाए॥ वृ.इहसप्तधावह्निः, तद्यथा-विध्यातोमुर्मुरोऽङ्गरोऽप्राप्तःप्राप्तःसमज्वालोव्युत्क्रान्तश्चातत्रयःस्पष्टतया

Page #393

पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं प्रथमं नोपलभ्यते पश्चात्त्विन्धनप्रक्षेपे प्रवर्द्धमानः स्पष्टमुपलभ्यते स विध्यातः, आपिङ्गला अर्घविध्याता अग्निकणामुर्मुरः, ज्वालारहितोवहिरङ्गारः,यःपुनशुल्लयाउपरिस्थापितंपिठरंज्वालाभिर्नप्राप्नोतिसोऽप्राप्तः यःपुनर्वालाभिःपिठरंबुघ्नेस्पृशतिसप्राप्तः, यःपुनःपिठरस्यबुन्धादूर्ध्वमपियावत्कर्णोज्वालाभिःस्पृशति ससमज्वालः, यस्यपुनर्बालाःपिठरकर्माभ्यामूर्ध्वमपिगच्छन्तिसव्युत्क्रान्तः, एतेसप्तभेदास्तेजःकायस्य. तत्रैकेकस्मिन् भेदे द्रिकं, तद्यथा-अनन्तरनिक्षिप्तं तत्परम्परनिक्षिप्तं. तत्र सप्तानांभेदानांमध्ये यमेव तमेव वा भेदमधिकृत्य यन्त्रे' इक्षुरसपाकस्थाने कटाहादौ अवलिप्ते' मृत्तिकाखरण्टिते यतनया परिशाटिपरिहारेण ग्रहणमिक्षुरसस्यकल्पते।सम्पत्येनामेवगाथांव्याख्यानयन प्रथमतो विध्यातादीनांस्वरूपंगाथाद्वयेनाहमू. (५९२) विज्झाउत्ति न दीसइ अग्गी दीसेइ इंधने छूढे।
आपिंगल अगनिकणा मुम्मुर निज्जाल इंगाले॥ मू. (५९३) अप्पत्ता उचउत्थे जाला पिढरं तु पंचमे पत्ता।
छट्टे पुण कण्णसमा जाला समइच्छिया चरिमे ॥ वृ. सुगमं । नवरम् अप्पत्ता उचउत्थे जाला' इति चतुर्थेऽप्राप्ताख्य भेदे पिठरमप्राप्ता ज्वाला द्रष्टव्या, एवमन्यत्राप्यारगमनिका कार्या। सम्प्रति जतोलित्ते य जयणाए' इत्यवपयं व्याचिख्यासुराहमू. (५९४) पासोलित्त कडाहे परिसाडी नत्थितंपिय विसालं।
सोविव्यं अचिरच्छूढो उच्छुरसो नाइउसिणो॥ वृ. इह यदीति सर्वत्राध्याटियते, यदि कटाहः-पिठरविशेषः सर्वतः पार्थेषु मृत्तिकयाऽवलिप्तो भवति दीयमाने चेक्षुरसे यदि परिशाटिर्नोपजायते तदपि च कटाहरूपं भाजनं यदि विशालं' विशालमुखं भवति, सोऽपि चेक्षुरसोऽचिरप्ति इतिकृत्वा यदि नात्युष्णो भवति तदा स दीयमान इक्षुरसः कल्पते, इह यदि दीयमानस्येक्षुरसस्यकथमपि बिन्दुर्बहिःपततितर्हिसलेपएवावर्तते,नतुचुल्लीमध्यस्थिततेजस्कायमध्ये पतिततत-पार्थावलिप्त इतिकटाहस्यविशेषणमुक्तं तथाविशालमुखादाकृष्यमाणउदञ्चनःपिठरस्यकर्णे 'नलगतिततोनपिठरस्यभङ्गइतिनतेजःकायविराधनेतिविशालग्रहणम्, अनत्युष्णग्रहणेतुकारणंस्वयमेव वक्ष्यति। सम्प्रत्युकमधिकृत्य विशेषमाहमू. (५९५) उसिणोदगंपि घेप्पइ गुडरसपरिणामियं अनच्चुसिणं।
जंच अघट्टियकन्नं घट्टियपडणांमि मा अग्गी॥ वृ. उष्णोदकमपि गुडरसपरिणामितमनत्युष्णं गृह्यते, किमुक्तं भवति?-यत्र कटाहे गुडः पूर्वंकथितो भवति. तस्मिन्निक्षिप्तं जलमीषत्तप्तमपि कटाहसंसक्त गुडरसमिश्रणात् सत्वरमचितीभवति. ततस्तदनत्युष्णमपि कल्पते. अत्रापि पावलिप्तकटाहस्थितमपरिशाटिमश्चति विशेषणद्वयमनपात्तमपि द्रष्टव्यं. तथा यदटितकणे' न यस्मिन् दीयमान पिठरस्य कर्णावुदर्शनन प्रविशता निर्गच्छता वा घट्टयेते तद्दीयमानं कल्पत, तत इत्याह-घट्टियडणमि मा अग्गा' उदश्वनन प्रविशता निर्गच्छता वा पिठरस्य कर्णयोर्घट्टयमानयोर्लेपस्योदकस्यवापतननमाऽग्निर्विराध्यतेतिकृत्वा. एतेनचवक्ष्यमाणषोडशभङ्गानामाद्या भङ्गा दर्शितः। सम्प्रति तानेव षोडश भङ्गान दर्शयतिमू. (५९६) पासोलित्तकडाहनच्चुसिणे अपरिसाङऽघट्टते।
सोलसंभगविगप्पा पढमेऽणुन्ना न सेसेसु॥ वृ. पार्थावलिप्तःकटाहःअनत्युष्णोदीयमान डक्षरसादिः, अपरिशाटि- परिशाटयभावः, 'अघट्टत इनि

Page #394

मूलं- ९९६
उदचनेन पिठरकर्णाघट्टने, इत्यमूनि चत्वारि पदान्यधिकृत्य षोडश भङ्गा भवन्ति । पयसमदुगअब्भासे मानं भंगाणं तेसिमा रयणा । एगंतरियं लहुगुरुदुगुणा दुगुणा य वामेसु ॥
मू. (५९७)
वृ. इहयावतां पदानां भङ्गा आनेतुमिष्यन्ते तावन्तो द्विका ऊर्ध्वाधः क्रमेण स्थाप्यन्ते, ततस्तेषामभ्यासे सति यदन्ति द्विके समागच्छति तदद्भङ्गानां मानं' प्रमाणं, तथाहि इह चतुर्णां पदानां भङ्गा आनेतुमिष्टास्ततश्रत्वारो द्विका ऊर्ध्वाधः क्रमेण स्थाप्यन्ते, ततः प्रथमो छकि द्वितीयेन द्विकेन गुण्यते, जाताश्चत्वारः, तैस्तृतीयो द्विको गुण्यतेजाता अष्टौ, तैरपिचतुर्थोद्विकोगुम्यते, जाताः षोडश, एतावन्तचतुर्णा पदानां भङ्गा भवन्ति, तेषां च पुनर्भङ्गानामेषा रचना, प्रथमपङ्क्तावेकान्तरितं लघुगुरु, प्रथमं लघु ततोगुरु, पुनर्लघु, एवं यावत् षोडशो भङ्गः, ततः प्रज्ञापकापेक्षया 'वामेषु' वामपाश्वेषु द्विगुणद्विगुणा लघुगुरवः, तद्यथाद्वितीयपङ्कौ प्रथमं द्रौ लघु ततौ द्वौ गुरू ततो भूयोऽपि द्वौ लघु एवं यावत्षोडशो भङ्गः तृतीयपक्ती प्रथमं चत्वारो लघवः ततश्रुत्वारो गुरवः, ततः पुनरधश्रत्वारो लघवस्ततथत्वारो गुरवः, चतुर्थपङ्कयां प्रथममष्टी लघवस्ततोऽष्टौ गुरवः । अत्रऋजवः अंशा - शुद्धावक्राश्राशुद्धाः, इहषोडशानां भङ्गानामाद्ये भङ्गेऽतुज्ञा, नशेषेषु पञ्चदससु भङ्गेषु । सम्प्रत्यत्युष्णग्रहणे दोषानाह
३९१
मू. (५९८/१)
दुविहविराधन उसिणे छड्डण हानी य भाणभेओ य ।
वृ. 'उष्णे' अत्युष्णे इक्षुरसादौ दीयमाने द्विया विराधना, आत्मविराधना परविराधना, च. तथाहियस्मिन् भाजने तदत्युष्णं गृह्यति तेन तप्तं सद्भाजनं इस्तेन साधुर्गृह्यन् दह्यते इत्यात्मविराधना । येनापि स्थापितेनस्थानेनसादात्री ददातितेनाप्यत्युष्णेनसादह्यत इति । तथा 'छड्डणेहाणीय' त्तिअत्युष्णमिक्षुरसादि कष्टेन दात्री दातुं शक्नोति, कष्टेन च दाने कथमपि साधुसत्कभाजनाद्वहिरज्झने हानिर्दीयमानस्येक्षुरसादेः, तथा 'भाणमेओ' इति तस्य भाजनस्य साधुना वसतावानयनायोत्पाटितस्य पतद्ग्रहादेर्दाच्या वा दानायोत्पाटितस्योञ्चनस्य गण्डरहितस्यात्युष्णतया ज्ञगितिभूमौमोचनेभङ्गःस्यात्, तथाचषड्जीवनिकायविराधनेति संयमविराधना | सम्प्रति वातकायमधिकृत्यानन्तरपरम्परे दर्शयति
मू. (५९८/२)
वाउक्खित्ताणंतरपरंपरा पप्पडिय वत्थी ॥
वृ. ‘वातोत्क्षिप्ताः' समीरणात्पाटिताः ‘पर्यटिकाः' शालिपप्र्प्पटिका अनन्तरनिक्षिप्तं, परम्यरनिक्षिप्तं 'वत्थि ' विभक्ति लोपाद्रस्तौ, उपलक्षणमेतत्, समीरणापूरितवस्तिदृतिप्रभृतिव्यवस्थितं भण्डकादि । हरियाइअनंतरिया परंपरं पिढरगाइसु वर्णामि ।
मू. (५९९)
पूपाड़ पिट्टनंतर भरण कुडबाइसू इयरा ॥
वृ. 'वन' वनस्पतिविषये अनन्तरनिक्षिप्त' हरित्तादिषु सचित्नव्रीहिकाप्रभृतिषु अनन्तरिता निक्षिप्ता अपूपाठ्य इति शेषः, हरितादीनामवापरि स्थितेषु पिठरादिषु निक्षिप्ता अपृपादय परम्परनिक्षिप्तं, तथा बलीवादीनां पृष्ठेऽनन्तरनिप्ति अपूपादयस्त्रसेष्वनन्तरनिक्षितं, बलीवर्दादिपृष्ठ एव भरके कुतुपादिषु वा भाजनषु निश्रिप्ता मोदकादयः, परम्परनिक्षिप्तम । इह सर्वत्रानन्तरनिक्षिप्तं न ग्राह्यं सचित्तसङ्घट्टनादिदोषसम्भवात. परम्परनिक्षिप्तं, तु सचित्तसङ्घट्टनादिपरिहारण यतनया ग्राह्यमिति सम्प्रदायः । उक्तं निक्षिप्तदारम्
मू. (६०० )
सचित्ते अचित्ते मीसग पहियंमि होड़ चउभंगा । आइतिगे पडिसेहो चरिमे भंगंमि भयणा उ ॥
इह सचित्ते' इत्यादौ सप्तमी तृतीयार्थे ततोऽयमर्थः सचित्तनाचित्तेन मिश्रेणवा पिहिते चतुर्भङ्गी भवति,

.

Page #395

पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं अत्रजातावेकवचनं, तेन तिसश्रतुर्भङ्गयो भवन्तीति द्रष्टव्यं, तत्रैका सचित्तमिश्रपदाभ्यां, द्वित्तीया सचित्ताचित्तपदाभ्यां, तृतीया मिश्राचित्तपदाभ्यां तत्र सचित्तन सचित्तं पिहितं. मिश्रण सचित्तं. सचित्तेन मिश्र, मिश्रेणमिश्रमितिप्रथमाचतुर्भङ्गी, तथासचित्तेनसचित्तंपिहितम्,अचित्तेनसचित्तं, सचित्तेनाचित्तम्, अचित्तेनाचित्तमिति द्वितीया चतुर्भङ्गी, तथा मिश्रेणं मिश्रं पिहतिं, मिश्रेणाचित्तम्, अचित्तेन मिश्रम, अचित्तेनाचित्तमिति तृतीया। तत्र गाथापर्यन्ततुशब्दवचनात प्रथमचतुर्भङ्गया सर्वेष्वपि भङ्गेषु न कल्पते, द्वितीयतृतीयचतुर्भङ्गिकयोस्तु प्रत्येकमादिमेषु २ त्रिषु भङ्गेषु न कल्पते इत्यर्थः, चरमे तु भङ्गे भजना, सा च 'गुरुगुरुणे'त्यादिना स्वयमेव वक्ष्यति। सम्प्रति चतुर्भङ्गीत्रयाविषयावान्तरभङ्गकथनेऽतिदेशमाहम. (६०१) जह चेव निक्खित्ते संजोगा चेव होंतिभंगाय।
. एमेव य पिहियमवि नाणत्तमिणं तइयभंगे॥ व.यथैव निक्षिप्त' इतिनिक्षिप्तद्वारेसचित्ताचित्तमिश्राणांसंयोगा:प्रागुक्ताःयथैवचसचित्तपृथिवीकायः सचित्तपृथिवीकास्योपरिनिक्षिप्तइत्येवंस्वस्थानपरस्थानापेक्षयाचतुर्भङ्गीत्रयभङ्गेश्वकैकस्मिन्भङ्गेषटत्रिंशत षत्रिंशभेदा उक्ताः, सर्वसङ्ख्यया चत्वारि शतानि द्वात्रिंशदधिकानि तथाऽत्रापि पिहितद्वारे द्रष्टव्याः, तथाहि-प्रागिवात्रापि चतुर्भङ्गीत्रयम्, एकैकस्मिंश्च भङ्गे सचित्तः पृथिवीकायः सचित्तपृथिवीकायेन पिहित इत्यादिरूपतया स्वस्थानपरस्थाने अधिकृत्य षटत्रिंशत् षट्त्रिंशभेदाः सर्वसङ्गयया (शतानि) चत्वारि द्वात्रिंशदधिकानि भङ्गानां । नवरं द्वितीयतृतीयचतुर्भङ्गयोः प्रत्येकं तृतीये भङ्गेऽनन्तरपरम्परमार्गणविद्यो निक्षिप्तद्वारादिदं वक्ष्यमाणंनानात्वमवसेयं, निक्षिप्तेऽन्येनप्रकारेणानन्तरपरम्परमार्गणाकृताअनत्यन्येन प्रकारेण करिष्यते इतिभावः। तत्रसचित्तपृथिवीकायेनावष्टब्धं मण्डकादिसचित्तपृथिवीकायानन्तरपिहितं, सचित्तपृथिवीकायगर्भपिठरादिपिहितं सचित्तपृथिवीकायपरम्परपिहितं, तथा हिमादिनाऽवष्टभंमोदकादि सचित्ताप्कायानन्तरपिहितंहिमादिगर्भपिठरादिनापिहितंसचित्ताप्कायपरम्परपिहित।सचित्ततेजस्कायादिपिहितमनन्तरं परम्परं च गाथाद्वयेनाहमू. (६०२) अंगारधूवियाई अनंतरो संतरो सरावाई।
तत्थेव अइर वाऊ परंपरं बत्थिणा पिहिए। मू. (६०३) अइरंफलाइपिहितं वर्णमि इयरंतु छब्बपिठराई।
कच्छवसंचाराई अनंतरानंतरे छट्टे॥ वृ.इहायदास्थाल्यादौसंस्वेदिमानांमध्येऽङ्गारस्थायपित्वाहिङ्ग्वादिनावासोदीयतेतदातेनाङ्गारेण केषाश्चित्संस्वेदिमादीनांसंस्पर्शोऽस्तीतिताअनन्तरपिहिताः,आदिशब्दाश्चनकादिकंमुर्मुरादिप्तिमनन्तरपिहितमवगन्तव्यम.अङ्गारभूतनशरावादिनास्थगितंपिठरांदिपरम्परपिहित तथा तत्रव' अङ्गारपितादी 'अइर'त्ति अतिरहितमनन्तरपिहितंवायाद्रष्टव्यं. 'यत्रानिस्तत्रवायु'रितिवचनात.समीरणभृतेनतुबस्तिना. उपलक्षणमतत, बस्तितिप्रभृतिना पिहितंपरम्परपिहितमवसेयं तथा वन' वनस्पतिकायविषय फलादिना 'अइर'त्तिअतिरोहितनपिहितमनन्तरपिहितं. छब्बपिठरादौ' छब्बकस्थाल्यादीस्थितेनफलादिनापिहितम 'इयरंति परम्परापिहितं । तथा त्रसे' त्रसकायविषये कच्छपेन सधारादिना च-कीटिकापङ्क्त्यादिना यत्पिहितं तदनन्तरपिहितं. कच्छपसञ्चारादिगर्भपिठरादिना पिहितं परम्परपिहित्तम्, इहानन्तरपिहित. मकल्प्यं, परम्परपिहितं तु यतनया ग्राह्य । यदक्तं - 'चरमेभंगमि भयणा उ' इति, तडाख्यानयन्नाह.
मू. (६०४) गुरु गुरुणा गुरु लहणा लहयं गुरुएण दोऽवि लहुयाई।

Page #396

मृलं-६०४
अचित्तेणवि पिहिए चभंगी दोसु अग्गज्यं ॥
वृ. 'अचित्तेनापि अचित्तेदेयेवस्तुनिपिहिते' चतुभ्रङ्गी' चत्वारोभङ्गाः, तद्यथा-गुरुगुरुणापिहितमित्येको भङ्ग, गुरु लघुनेति द्वितीयः, लघु गुरुणेति तृतीयः, 'दोवि 'लहुयाई' ति लघुना पिहितमिति चतुर्थः । एतेषु च चतुर्षु भङ्गेषु मध्ये द्वयोः प्रथमतृतीययोर्भङ्गयोरग्राह्यं, गुरुद्रव्यस्योत्पाटने कथमपि तस्य पा पादादिभङ्गसम्भवात्, ततः पारिशेष्याद, द्वितीयचतुर्थयोग्राह्यमुक्त दोषाभावात्. देयवस्त्वाधारस्य पिठरादेर्गुरुत्वेऽपि ततः करोटिकादिना दानसम्भवात् । उक्तं पिहितद्वारम्, अथ संहृतद्वारमाहसचित्ते अचित्ते मीसग साहारणे य चउभंगो। आइतिए पडिसेहो चरिमे भंगंमि भयणा ॥
मू. (६०५)
३९३
वृ. इहयेनमात्रकेण कृत्वा भक्तादिकं दातुमिच्छति दात्री तत्रान्यददातव्यं किमपि सचित्तमचित्तंमिश्रं वाऽस्ति ततस्तदन्यत्र भूम्यादौ क्षिप्त्वा तेनान्यद्ददाति, तच कदाचित्सचित्तेषु पृथिव्यादिषु मध्ये क्षिपति कदाचिदचित्तेषुकदाचिन्मिश्रेषु, क्षेपणंचसंहरणमुच्यते, ततः सचित्ताद्यधिकृत्यचतुर्भङ्गी, अत्रजातावेकवचनं, तिस्त्रश्रुतुर्भङ्गयो भवन्तीत्यर्थः, तथाहि - एका- चतुर्भङ्गी सचित्तमिश्रपदाभ्यां, द्वितीया सचित्ताचित्तपदाभ्यां, मिश्राचित्तपदाभ्यां तृतीयेति, तत्र सचित्ते सचित्तं संह्यतं मिश्रे सचितं सचित्ते मिश्रं मिश्रे मिश्रमिति प्रथमा चतुर्भङ्गी, तथा सचित्ते सचित्तं सहृतम्, अचित्ते सचित्तं, सचित्तेऽचित्तम्, अचित्तेऽचित्तमिति द्वितीया, तथा मिश्रेमिश्रंसंहृतमे, अचित्तेमिश्रं, मिश्रेऽचित्तम्, अचित्तेऽचित्तमितितृतीया । अत्रगाथापर्यन्त-तुशब्दसामर्थ्या-. त्प्रथमचतुर्भङ्गीकायाः सर्वेष्वपि भङ्गेषु प्रतिषेधः, द्वितीयतृतीयचतुर्भङ्गीकयोस्तु 'आदित्रिके' आदिमेषु त्रिषु त्रिषु भङ्गेषु प्रतिषेधः चरमे भजना । अधुना चतुर्भङ्गीत्रयसत्कावान्तरभङ्गकथनेऽतिदेशमाह - जह चेव उ निक्खित्तेसंजोगा चेव होतिभंगा य ।
मू. (६०६)
तह चेव उ साहरणे नाणत्तमिणं तइयभंगे ||
वृ. यथैव 'निक्षिप्ते' निक्षिप्तद्वारे सचित्ताचित्तमिश्रपदानां संयोगाः कृताः, यथैव च सचित्तपृथिवीकायः सचित्तपृथिवीकायस्योपरि निक्षिप्तं इत्येवं स्वस्थानपरस्थानापेक्षया चतुर्भङ्गीत्रयभङ्गेष्वेकैकस्मिन् भङ्गे षट्त्रिंशत्, षट्त्रिंशद्भङ्गा उक्ताः, सर्वसङ्ख्ययाचत्वारिशतानिद्वात्रिंशदधिकानिभङ्गानां तथाऽवापिसंहृतद्वारे द्रष्टव्या, तथाहि-प्रागिवात्रापिचतुर्भङ्गीत्रयमेकैकस्मिंश्रभङ्गेसचित्तः पृथिवीकायःसचित्तपृथिवीकामध्ये संहृत इत्यादिरूपतया स्वस्थानपरस्थाने अधिकृत्य षट्त्रिंशद्भाङ्गाः, सर्वसङ्ख्यया भङ्गानां चत्वारि शतानि द्वात्रिंशदधिकानि । नवरं द्वितीयतृतीयचतुर्भाङ्गकयोः प्रत्येकं तृतीय तृतीये भङ्गेऽनन्तरपरम्परमार्गमाविधौ निक्षिप्तद्वारादिदं वक्ष्यमाणं नानात्वमसेवयं, निक्षिप्तद्वारेऽन्येन प्रकारेणानन्तरपरम्परमार्गणा कृता अत्र तु संहतद्वारे ज्न्यथां करिष्यते इति भावः । तदेवान्यथात्वं दर्शयन संहरलक्षणमाह
मू. (६०७)
मत्तेण जेण दाहि तत्थ अदिज्जं तु होज्ज असणाई ।
छोटु तयन्नहिं तेणं देई अह होड़ साहरणं ॥
वृ. येन मात्रकेण दास्यति दात्री तत्रादेयं किमप्यस्ति 'अशनादिकं' भक्तादि सचित्तपृथिवीकायादिकं वा, ततस्त' अदेयम्' अन्यत्र स्थानान्तरे क्षिप्त्वा ददाति अह' त्तिएतत्संहरणं, तत एतल्लक्षणानुसारणानन्तरपरम्परमार्गणा अनुसरणीया, तद्यथा सचित्तपृथिवीकामद्ये यदा संहरतितदाऽनन्तरसचित्तपृथिवीकायसंहृतं, यदा तु सचित्तपृथिवीकास्योपरि स्थिते पिठरादौ संहरति तदा परम्परया सचित्तपृथिवीकार्य संहृतम् । एवमष्कायादिष्वपिभावनीयम्। अनन्तरसंहृतेनग्राह्यं, परम्परासंहृते सचित्तपृथिवीकायाद्यघट्टने ग्राह्यमिति ।

Page #397

३९४
पिण्डनिर्युक्तिः- मूलसूत्रं
सम्प्रति द्वितीयतृतीयचतुर्भङ्गीसत्कं तृतीयं तृतीयं भङ्गमाश्रित्य येषु वस्तुषु मात्रकस्थितमदेयं वस्तु संहरति तान्युपदर्शयति
मू. (६०८)
भूमाइएस तं पुन साहरण होइ छसुवि काए । तं हा अचित्तं साहरणं तत्थ चउभंगी ॥
वृ. तत्पुनर्मात्रकस्थितस्यादेयस्य वस्तुनः संहरणम्, भूम्यादिकेषु' सचित्तपृथिवीकायादिषु षट्सु जीवनिकायेषु भवति' जायंते, तत्र चानन्तरोक्त मनन्तरपरम्परामार्गणमवधार्यम्, अनन्तरोक्त एव च कल्प्याकल्प्यविधिरवाजरणीयः, तथायत्संहरणं द्विधाऽपि आधारापेक्षया संहियमाणापेक्षयाच अचित्तमचित्ते यत्संहियते इत्यर्थः, तत्र चतुर्भङ्गी' चत्वारो भङ्गाः । तानेवाह
मू. (६०९)
सुक्के सुक्कं पढमो सुक्के उल्लं तु बिड़यओ भंगो । उल्ले सुक्कं तड़ओ उल्ले उल्लं चउत्थी उ॥
वृ.शुष्क शुष्कं संयतमितिप्रथमा भङ्गः, शुष्के आर्द्रमिति द्वितीयः, आर्द्रशुष्कमितितृतीयः, आर्द्र आर्द्रमिति चतुर्थ:
मू. (६१० )
एक्केक्क्रे चउभंगो सुक्काईएस चउसु भंगेसु । थोवे थोवं थोवे बहुं च विवरीय दो अन्ने ॥
तद्यथा-:
वृ. (शुष्कादिषु) शुष्के, शुष्कं संहृतमित्यादिषु चतुर्ष्वपि भङ्गेषु मध्ये एकैकस्मिन् भङ्गे चतुर्भङ्गी, तद्यथास्तोके शुष्के स्तोकं शुष्कं स्तोके शुष्के वहु शुष्कं विवरीय दो अन्ने' त्ति एतद्विपरीतौ द्वौ अन्यौ भङ्गौ द्रष्टव्यौ, - शुष्के बहुते स्तोकं पुष्क, बहुके शुष्के बहु शुष्कमिति, एवं शुष्के आर्द्रमित्यादिष्वपि त्रिषुभङ्गेषु स्तोके स्तोकमित्यादिरूपा चतुभङ्गी प्रत्येकं भावनीया, सर्वसङ्गयया षोडशः भङ्गाः । अत्र कल्प्याकल्प्यविधिमाहमू. (६११) जत्थ उथोवं सुक्के उल्लं छुहड़ तं तब्भं (गेज्झ ) ।
जड़ तं तु समुक्खेउं थोवाभारं दलइ अन्नं ।।
वृ. यत्र तु भङ्गे स्तोके तुशब्दाद्बहुके च संहृतं भवति तदपि शुष्के शुष्कं कल्पते एव, अथवा शुष्के आर्द्र वाशब्दादार्द्रे शुष्कमा आर्द्रं वा तदा तद्बाह्यं, न शेषं, कुतः ? इत्याह- 'जई' इत्यादि, यदि तदादेयं वस्तु ‘स्तोकाभारं’बहुभाररहितमन्यत्र समुत्क्षिप्यान्यद्ददाति तर्हितत्कल्पतेनान्यथा । बहुकंचसंहियमाणं बहुभारं भवति, ततः शुष्के शुष्कमित्यादिषु चतुर्ष्वपि भङ्गेषु प्रत्येकं स्तोके स्तोकं बहुके स्तोकमिति प्रथमतृतीयभङ्गा कल्पेते, न द्वितीयचतुर्थो । तत्र दोषानाह
मू. (६१२)
उक्खेवे निक्खिवे महल्लभाणंमि लुद्ध वह डाहो । अचियतं वोच्छेओ छक्कायवही य गुरुमत्ते ॥
वृ. महतिभाजनः प्रभूतादेयवस्तुभारयुक्तं गुरुमात्रकुरूपे' उत्क्षेप' उत्पाव्यमाने निक्षेप' निक्षिप्यमाणे दात्र्याः पीडा भवति, तथा लुब्धोऽयं न परपीडां गणयतीति निन्दा, तथा तद्भाजनं कदाचिदुष्णभक्त दिभृतं स्यात्ततस्तस्योत्पाटने कथमपि तस्य 'वधे' विनाशे दात्र्याः साधोर्वा दाहः स्यात. तथा मुण्डस्य भिक्षादानायोत्पाटितमिदं भग्नमित्येवं वेदवशतः कदाचिदप्रीतिरुपजायते, ततस्तव्यान्यद्रव्यव्यवच्छेदः, तथा महति भाजने भग्रे तन्मध्यस्थिते भक्तादौ सर्वतो विसर्पति भूम्यादिस्थितपृथिवीकायादिजन्तुविनाशः । यत एवमेते दोषाः ततः स्तोके बहुकं बहुके बहुकमिति द्वौ भङ्गौ सर्वत्रापि न कल्पेते । एतदेवाह
मू. (६१३)
थावे थोवं छूढं सुक्के उल्लं तु तं तु आइन्नं ।

Page #398

मूलं- ६१३
३९५
बहुयं तु अनानं कडदीसा सांत्ति काऊणं ॥
वृ. स्तोके स्तोकम्, उपलक्षणमेतत, बहुके वा स्तोकं यन्निक्षिप्तं, तदपि शुष्के शुष्कं कल्पत एव, ततः शुष्के आर्द्र, तु शब्दादा शुष्कमार्द्रे आर्द्र च तद्भवति आचीर्णं कल्पते इति भावः यत्तु बहुकं स्तोके बहुके बहुकं सहियते तदनाचीर्णं, कृतः ? इत्याह-स बहुकसंहारः कृतदोषः - अनन्तरगाथायामुक्त दोष इतिकृत्वा । मू. (६१४) बाले वुड्ढे मत्ते उम्मत्ते थेविरे य जरिए य । after r परिगए आरूढे पाउयाहिं च ।।
मू. (६१४)
मू. (६१६)
मू. (६१७)
इत्थदुनियलबद्धे विवज्जिए चेव इत्थपाएहिं । तेरासि गुव्विणी बालवच्छ भुंजति घुसुलिंती ॥ भज्जती य दलती कडती चैव तह य पींती । पीजंती संचती कत्तंति पमद्दमाणी य ।। छक्कायवग्गहत्था समणट्टा निक्खिवित्तु ते चेत्र । ते चेवोगाहंती संघट्टतारभंती य ॥ संसत्तेण यदव्वेण लितहत्था य लित्तमत्ता य उव्वत्तंती साहारणं व दिंती य चोरिययं ॥ पाहुडियं ठवंती सपच्चवाया परं च उद्दिस्स । आभोगमनाभोगेन दलंती वज्जणिज्जा ए ।।
मू. (६१८)
मू. (६१९)
वृ.बालादयोवर्जनीयाइतिक्रियायोगः, तत्र 'बाल' जन्मतोवर्षाष्टकाभ्यन्तरवर्त्ती, ?'वद्ध:' सप्ततिवर्षाणां मतान्तरापेक्षया षष्टिवर्षाणां वोपरिवर्त्ती २ 'मत्तः' पीतमदिरादिः ३ 'उन्मत्तः' दृप्तो ग्रहगृहीतो वा ४ 'वेपमान'कम्पमानशरीरः ५ ‘ज्वरितः ' ज्वररोगपीडितः ६ 'अन्धः' चक्षुर्विकलः ७ 'प्रगलितः 'गलत्कुष्ठ' ८ 'आरूढः' पादुकयोः काष्ठमयोपानहोः ९ तथा 'हस्तान्दुना' करविषयकाष्ठमयबन्धनेन १० 'निगडेन च' पादविषयलोहमयबन्धनेन बद्धः १९ हस्ताभ्यां पादाभ्यां वा विवर्जितच्छिन्नत्वात् १२ ' त्रैराशिकाः' नपुंसकः '१३ 'गुर्विणी' आपन्नसत्त्वा १४ 'बालवत्सा' चनकादीन स्फोटयन्ती १८ 'दलयन्ती' घरट्टेनगोधूमादि चूर्णयन्ती १९ ‘कण्डयन्ती' उद्खले तण्डुलादिकं छटयन्ती २० पिंषन्ती' शिलायां तिलामलकादि प्रमृगन्ती २१ ‘पिञ्जयन्ती' पिञ्जनेन ख्तादिकं विरलं कुर्वती २२ 'रुञ्चन्ती' कर्पास लोठिन्यां लोठयन्ती २३ ' कृतन्ती' कर्त्तनंकुर्वती २४ प्रमृगती' रुतंकाराभ्यंपौनःपुन्येनविरत्लंकुर्वती २५ षटकायव्यग्रहस्ता' षट्काययुक्त हस्ता २६ तथा श्रमणस्य भिक्षादानाय तानेव षट्कायान भूमौ निक्षिप्य ददती २७ तानेव षट्कायानवगाहमाना पादाभ्यां चालयन्ती २८ सट्टयन्ती' तानव षटकायान शेपशरीरावयवेन स्पृशन्ती २५ आरभमाणा ' तानेव षटकायानविनाशयन्ती ३० संसक्तं न दध्यादिना द्रव्येण लिप्तहस्ता खरण्टितहस्ता ३१ तथा तेनैव द्रव्यंण दध्यादिना संसक्तं न 'लिप्तमात्रा वरण्टितमात्रा ३२ उद्वर्त्तयन्ती महत्पिठरादिकमुद्धर्त्य तन्मध्याद्ददती ३३ साधारणं बहूनां सत्कं ददनी ३४ तथा चौरितं ददाति तथा चौरितं दयन्ति ३५ प्राभृतिकां स्थापयन्तीअग्रगदिनिमित्तं मूलस्थाल्या आकृष्य स्वगनिकादा मुअन्ती ३६ 'सम्प्रत्यपाया' सम्भाव्यमानापाया दात्री ३७ तथा विवक्षितसाधुव्यतिरेकेण परमन्यंसाध्वादिकमुद्दिश्ययत्स्थापितंतद्ददती, ३६ तथा 'आभोगेन' साधनामित्यंनकल्पतइतिपरिज्ञानेऽप्युपेत्याशुद्धं ददती ३९ अथवाऽनाभोगेनाशुद्धं ददती ४० सर्वसङ्ख्यया चन्वारिंशद्दाषाः । इह म्रक्षितादिद्वारेषु 'संसज्जिमेहिं वज्जं अगरहिएहिंपि गोरसदवेहिं' इत्यादिना ग्रन्थेन

Page #399

३९६
पिण्डनिर्युक्तिः- मूलसूत्रं
संसक्तादिदोषाणामभिधानेऽपि यदभ्योऽप्यत्र संसत्तणय दव्वेणलित्तहत्या यलित्तमत्ताय' इत्याद्यभिधानं तदशेषदायकदो पाणामेकत्री पदर्शनार्थमित्यदोषः । सम्प्रत्यं तेषामेव दायकानापवादमधिकृत्य वर्जनावर्जनविभागमाह
मू. (६२० )
एएसि दायगाणं गहणं केसिंचि होइ भइयव्वं । सिंची अग्गहणं तव्विवरी भवे गहणं ।।
वृ. एतेषां बालादीनां दायकानां मध्ये केषाञ्चिन्मूलत आरभ्य पञ्चशितिसङ्गयानां ग्रहणं भजनीयं. कदाचित्तथाविधं महत्प्रयोजनमुद्दिश्य कल्पते, शेषकालं नेति, तथा केपाञ्चिचत षटकायव्यग्रहस्तादीनां पञ्चदशानां हस्तादग्रहणं भिक्षायाः, 'तद्विषरीते तु' बालादिविपरीते तु दातर भवग्रहणं । सम्प्रति बालादीनां हस्ताद्मिक्षाग्रहणे ये दोषाः सम्भवन्ति ते दर्शनीयाः, तत्र प्रथमतो बालमधिकृत्य दोषानाह
मू. (६२१)
कब्वट्टिग अप्पाहण दिने अनन्न गहण पज्जतं । खंतिय मग्गणदिने उड्डाह पओस चारमडा ॥
वृ. काचिदभिनवा श्राद्धिका श्रमणेभ्यो भिक्षां दद्या इति निजपुत्रिकाम अप्पाहिऊणं' तिसन्दिस्य भक्तं गृहीत्वा क्षेत्रं जगाम गतायां तस्यां कोऽपि साधुसङ्गाटको भिक्षार्थपागतः तया च बालिकया तस्मै तण्डुलादना वितीर्णः, सोऽपि च सङ्घाटकमुख्यः साधुस्तां बालिकां मुग्धतरामगवत्य लाम्पटयतो भूयो भूय उवाच - पुनर्देहि पुनर्देहीति, ततस्तया समस्तोऽप्योदनो दत्तः, ततएवमेवमुद्गघृतक्रदध्यादिकमपि, अपराह्णे च समागता जननी, उपविष्टा भोजनाय, भणिता च निजपुत्रिका - देहि पुत्रि । मह्यमोदनमिति, साऽवोचत् - दत्तः समस्तोऽप्योदनः साधवेः साऽब्रबीत्-शोभनं कृतवती. मुद्रान मं देहि, साप्राह- मुद्रा अपि साधवे सर्वे प्रदत्ताः, एवं च यद्यत् किमपि सा चायते तत्सर्वं साधवे दत्तमिति ब्रवीति, ततः पर्यन्ते काञ्जिकमात्रमयात्त, तदपि बालिका भणति साधवे दत्तमिति, ततः साऽभिनश्राद्धिका रुष्टा सती पुत्रिकामेपवदति- किमिति त्वया सर्वं साधवे प्रदत्तं ?, सा ब्रूतेसाधूर्भूयोभूयोऽयाचतततो मया सर्वमदायि, ततः सा साधोरुपरिकोपावेशमाविशन्तीसूरीणामन्तिकामगत्, अचकथच्च सकलमपि साधुवृत्तान्तं, यथा भवदीयः साधुरित्थमित्यमत्पुत्रिकायाः सकाशाद्यचित्वायाचित्वा सर्वमोदिनादिकमानीतवानिति, एवं तस्यां महत्ता शब्देन कथपन्त्यां शब्दश्रवणतः प्रातिवेश्मिकमजनोऽन्योपि च परम्परया भूयान्मिलितो ज्ञातच सर्वैरपि साधुवृत्तान्तः ततो विदधति तेऽपि कोपावेशतः साधूनामर्णवादंनूनममी साधुवेषविडम्बिनचारभटा इव लुण्टाका न साधुसत्ता इति, ततः प्रवचनावर्णवांदापनोदाय सूरिभिस्तस्याः सर्वजनस्य च समक्षं स साधुर्निर्भत्स्र्योपकरणं च सकलमागृह्य वसतेर्निष्काशितः, तत एवं तस्मिन्निष्काशिते श्राविकायाः कोपः शममगमत्, ततः सूरीणां क्षमाश्रमणमादायोक्त वती - भगवन् । मा मन्निमित्तमेष निष्कारयतां, क्षमस्वकं मापराधमिति तनां भूयोऽपि यथावत्साधुः शिक्षित्वा प्रवेशितः । सूत्रं सुगम | नवरम उड्डाह ओस चारभडा' इति लोके ग्रहः ततो लोकस्य प्रद्वेषभावतश्रारभटा इव लुण्टका अमी न साधव इत्यवर्णवादः । यत एवं बालादिभक्षाग्रहणं दोषास्तता बालान्न ग्राह्यमिति ।
मू. (६२२)
थेरो गनंतलाला कंपनहत्थो पडिन वा देता ।
अपहूनि च अचियत्तं एयगर वा उभय ओ वा ॥
वृ. अत्यन्तस्थविरोहिप्रायां गलल्लालो भवति, ततोदेयमपि वस्तु लालया खरण्टितं भवतीति तद्ग्रहणं लोके जुगुप्सा, तथा कम्पमानहस्तो भवति ननां हस्तकम्पनवशादेयं वस्तु भूमौ निपतति, तथा च षड्जीवनिकायविराधना, तथा स्वयं वा स्थविरो दन्निपतेत्, तथा च सति तस्य पीडा भूम्याश्रितषड्जीव

Page #400

मूलं-६२२
३९७ निकायविराधना च, अपि च प्रायः स्थविरो गृहस्याप्रभुः अस्वामी भवति, ततस्तेन दीयमानेन प्रभुरेष इति विचन्त्यिगृहेस्वामित्वेननियुक्तस्याचियतं-प्रद्वेषःस्यात्,सचैकतस्मिन्-साधौवृद्धेवा,यद्वाउभयोरपीति । यत्तोन्मत्तावश्रित्य दोषानाहम. (६२३) अवयासभाण (धाय)मेओ वमनं असुइत्ति लोगगरिहाय।
एए चेव उमत्तेवमणविवज्जाय उम्मत्ते॥ वृ. मत्तः' कदाचिन्मत्ततया साधोरालिङ्गनं विदधाति, तथा कोऽपि मत्तः मदवशविह्यलतया रे मुण्ड। किमत्रायातः ? इति ब्रुवन् घातमपि विदधाति, भाजनं वा मिनत्ति. यद्वा कदाचित्पीतमासवं ददाना वमति, वर्मंश्च साधुंसाधुपात्रं वा खरष्टयति, ततो लोके जुगुप्सा, धिमगी साधवोऽशुचयो ये मत्तादपीत्यं मिक्षां गृह्यन्तीति, तत एवं यतो मत्तऽवयासादयो दोषास्तस्मान्नततो ग्राह्यम्, त एवालिङ्गनादयो दोषा वमनवर्जा उन्मत्तेऽपि. तस्मात्ततोऽपि न ग्राह्यम। सम्प्रति वेपिज्जरितावाश्रित्य दोषानाहमू. (६२४) वेविय परिसाडणया पासे व छुभेज्ज भाणभेओ वा।
एमेव य जरियमिवि जरसंकमणं च उड्डाहो ॥ वृ.वेपितादातुःसकाशाद्भिक्षाग्रहणेदेयवस्तुनःपरिशाटनं भवति,यद्वापाइँसाधुमाजनाबहिःसर्वतोऽपिदेयंवस्तुक्षिपेत्यदायेनस्थाल्यादिनाभाजनेनकृत्वामिक्षामानयतितस्यभूमौ निपातेभेदः-स्फोटनस्यात. एवमेव ज्वरितेऽपि दोषाभावनीयाः, किंच-ज्वरितादग्रहणे ज्वरसङ्कमणपि साधोमवत, तथा जने उड्डाहा. ययाऽहो। अमीआहारलम्पटा यदित्थंज्वरपीडितादपि भिक्षां गृह्यन्तीति। अन्धगलत्कुष्ठावाश्रित्यदोषानाहमू. (६२५) उड्डाह कायपडणं अंधे भेओयपास छुहणं च।
तदोसी संकमणंगलंतभिसमिन्नदेहे य॥ वृ. अन्धाद्भिक्षाग्रहणे उड्डाइः, स चायम्-अहो? अमी औदरिका यदन्धादपि मिक्षां दातुमशक्नुवतो भिक्षागृह्यन्तीति,तथा अन्धः' अपश्यनपादाभ्यांभूम्याश्रितषड्जीवननिकायधातंविदधाति,तथालौष्ट्रादौ स्खलितः सन् भूमौ निपतेत्, तथा च सति भिक्षादानायोत्पाटितहस्तग्रहीतस्याल्यादिभाजनभङ्गः, तथा स देयं वस्तुपाचँ-भाजनवहिस्तात्प्रक्षिपेददर्शनात् तस्मादन्धादपिनग्राह्यम्।तथा त्वग्दोषिणिं, किंविशिष्टे? इत्याह-'गलदभृशभिन्नदेहे' आर्षत्वाद्रयत्सोनपदयोजना, साचैवं-'भृशमण अतिशयेन 'गलत्' अर्द्धपक्वं रुधिरं च बहिर्वहन भिन्नश्च-स्फुटितो देहो यस्य स तथा तस्मिन दातरि सङ्क्रमणं कुष्ठव्याधिसङ्क्रान्ति स्यान तस्मात्तता पिन ग्राह्यम। सम्प्रति पादुकारूढादिचतुष्टयदोषानाहमू. (६२६) पाउयदुरूढपडणं बढे परियाव असुइखिंसा य।
करछिन्नासइविंसाते श्चिय पायऽवि पडणं च॥ वृ. पादकारूढस्य भिक्षादानाय प्रचलतः कदाचिःस्थितत्वेन पतनं स्यात, तथा बद्ध दातरि भिक्षां प्रयच्छति परितापः' दुखं तस्यभवत्, तथा असुइ'त्तिमूत्राघुत्सादी जलेन तस्यशौचकरणासम्भवात्ततो भिक्षाग्रहण लाकजुगुप्सा, यथा अमी अशुचयो यदेतस्मादप्युशिचभूतादिभक्षार्माददतीति.एवं छिन्नकरेऽपि भिक्षांप्रयच्छतिलोकेजुगुप्सा,तथा हस्ताभावनशौचकरणासम्भवात्, एतच्चोपलक्षणं तेनहस्ताभावयेन कृत्वाभाजनेनभिक्षां ददातियद्वादेयं वस्तुतस्यपतनमपिभवति,तथाचसतिषड्जीवनिकायव्याघातः, एत एव दोषाः पादेऽपि-छिन्ननादेऽपि दातरि द्रष्टव्याः केवल पादाभावेन तस्य भिक्षादानय चलतः प्रायोनियमतः 'पतनं पातोभवेत्,तताचसतिभूम्याश्रितकीटिकादिकसत्त्वव्याघातः।सम्प्रतिनपुंसकमधिकृत्यदोषानाह

Page #401

३९८
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्रं मू. (६२७) आयरोभयदासा अभिक्ग्वगहणमि खोभण नपुंस।
- लोगदगुंछा संका एरिसया नूनमेएऽवि॥ वृ.नपुंसकेभिक्षांप्रयच्छतिआत्मपरोभयदोषाः, तथाहि-नपुंसकात्,अमीक्ष्णंभिक्षाग्रहणेऽतिपरिचयो भवति, अतीव परिचयाश्च तक्य नपुंकस्य साधोर्वाक्षोभो-वेदोदयरूप- समुपजायते, ततो नपुंसकस्य साधुलिङ्गाद्यासेवनेनद्वयस्यापिमैथुनसेवया कर्मबन्धः, अमीक्ष्णग्रहणशब्दोपादानाचकदाचिद्भिक्षाग्रहणे दोषाभावमाह परिचयाभावात्, तथा लोके जुगुप्सा यथेते नपुसंकादपि निकृष्टादिभक्षामाददत इति, साधूनामप्युपरि जनस्य शङ्का भवति-यथैतेऽपि सादवो नूनमीद्दशाः-नपुंसकाः, कथमन्यथा अनेन सह भिक्षाग्रहणव्याजनोऽतिपरिचयं विदधत इति?। सम्प्रति गुर्विणीबालवत्से आश्रित्य दोषानुपदर्शयतिमू. (६२८) गुम्विणि गब्भे संघट्टणा उउटुंतुवेसमाणीए।
बालाईंमंसुंडग मज्जाराई विराहेज्जा॥ वृ.गुर्बिण्यामिक्षादानार्थमुत्तिष्ठन्त्याभिक्षादत्त्वास्वस्थाने उपविशन्त्याच गब्भे'गर्भस्य सङ्घट्टनं' सञ्चलनं भवति, तस्मान्न ततो ग्राह्य, बालाई मुसुङगं'त्ति, अत्राऽऽर्षत्वाद्वत्यासेन पदयोजना, बाल मिति शिशुंभूमौमश्चिकादौवानिक्षिप्ययदिभिक्षांददातितहिंतंबालं मगर्जारादिः विडालसारमेयादि- 'मांसैदुकादि' मांसखण्डं शशकशिशुरिति वा कृत्वा विराधयेत विनाशयेत्, तथाऽऽहारखरण्टितौ शुष्कौ हस्तौ कर्कशौ भवतः, ततो भिक्षां दत्त्वा पुनर्दान्या हस्ताभ्यां गृह्यमाणस्य बालस्य पीडा भवेत्, ततो बालवत्सातोऽपि न ग्राह्यम्। भुआनां मथ्नतीं चाश्रित्य दोषानाहमू. (६२९) भुजंती आयमणे उदगं छोट्टी यलोगगरिहा य।
घुसलंती संतत्ते करंमिलित्तेभवे रसगा॥ . वृ. भुञ्जाना दात्री भिक्षादानार्थमाचमनं करोति, आचमने च क्रियमाणे उदकं विराध्यते, अथ न करोत्याचमनंतर्हिलोकेछोटिरितिकृत्वागर्हास्यात्।तथा घुसुलंती' दध्यादिमग्रतीयदितद्दध्यादिसंसक्तं मथ्नातितहितेनसंसक्त दध्यादिनालिप्तेकरेतस्याभिक्षाददत्यास्तेषारसजीवानांवधोभवति,ततस्तस्या अपि हस्तान्न कल्पते। सम्प्रति पेषणादि कुर्वत्या दोषानुपदर्शयतिमू. (६३०) दगबीए संघट्टण पीसणकंडदल भज्जणे डहणं।
पिंजत रूंचणाई दिने लित्ते करे उदगं॥ वृ.पषणकण्डनदलनानि कुर्वतीनां हस्तादिभक्षाग्रहणे उदकबीजसट्टनस्यात, तथाहि-पिंषन्ती यदा भिक्षादानार्यात्तिष्ठति तदा पिष्यमाणतिलादिसक्ताः काचिन्नखिकाः सचित्ता अपि हस्तादौ लगिताः सम्भवन्ति, तता भिक्षादानाय हस्तादि प्रस्फोटन भिक्षां वा दत्त्वा भिक्षासम्पर्कतस्तासां विराधना भवति, भिक्षां च दत्त्वा भिक्षावयवखरण्टिता हस्ता जलेन प्रक्षालयत, ततः पेषण उदकीजसङ्घट्टनम, एवं कण्डनदलनयोरपि यथायागं भावनीय, तथा भजन भिक्षा ददत्या वेलालगनेन कडिल्लप्तिगाधूयत, ततस्यवाप्युदकं विनश्यतीति न ततोऽपि भिक्षा कल्पते। षट्कायव्यग्रहस्तादिपञ्चकस्वरूपमाहमू. (६३१) लोणं दग अगनि वा फलाइ मच्छाइ सजिय हत्थंमि।
पाएणोगाहणया संघट्टणे सेसकाएणं॥ मू. (६३२) खणमाणी आरभए मज्जइ घोयइ व सिंचए किंचि।
छेयविसारणमाई छिंदइ छट्टे फुरुफुरते॥

Page #402

मूलं- ६३२
वृ. इहसा षट्कायव्यग्रहस्ता उच्यते तस्या हस्ते सजीवं लवणमुदकमनिर्वायुपूरितो वा वस्तिर्फलादिकं बीजपूरादिकं मत्स्यादयो वा विद्यन्ते, ततः सा यद्येतेषां सजीवलवणादीनामन्यतमदपि श्रमणभिक्षादानार्थं भूम्यादौ निक्षिपतितर्हि नकल्पते । तथाऽवगाहना नामयदेतेषां षण्णां जीवनिकायानां पादेन सङ्घट्टनं, शेषकायेन हस्तादिना सम्मर्द्दनं सङ्घट्टनम् आरभमाणा कुश्यादिना भूम्यादि खनन्ती, अनेन पृथिवीकायारम्भ उक्तः, यद्वा 'मज्जंती' शुद्धेन जलेन स्नान्ती, अथवा 'धावंती' शुद्धेनोदकेन वस्त्राणि प्रक्षालयन्ती, यदिवा किश्चिद् वृक्षवल्लयादि सिञ्चन्ती, एतेनाप्कायारम्भो दर्शितः, उपलक्षणमेतेत्, ज्वलयन्ती वा फूत्कारेण वैश्वानरं बस्त्यादिकंवासचित्तवायुभृतमितस्ततः प्रक्षिपन्ती, एतेनाग्निवायुसमारम्भ उक्तः, तथा शाकादेश्छेदविशारणे कुर्वती, तत्र छेदः - पुष्पफलादेः खण्डनं विशारणं तेषामेव खण्डानां शोषणायातपे मोचनम्, आदिशब्दातण्डुलमुद्रादीनां शोधनादिपरिग्रहः, तथा छिदन्ती षष्ठान् त्रसकायान् मत्स्यादीन् 'फुरुफुरते' इति पोस्फूर्यमाणान, पीडयोछेल्लत इत्यर्थः, अनेन त्रसकायारम्भ उक्तः । इत्थं षड़जीवनिकायानारभमाणाया हस्तान्न कल्पते । सम्प्रति षट्कायव्यग्रहस्तेति पदस्य व्याख्याने मतान्तरमुपदर्शयति
मू. (६३३)
छक्कायवग्गहत्था केई कोलाइकन्नलइयाई । सिद्धत्थगपुप्फाणि य सिरंभि दिन्नाइं वज्जति ॥
वृ.केचिदाचार्याःषट्कायव्यग्रहस्तेतिवचनतः 'कोलादीनि' बदरादीनि, आदिशब्दात्करीरादिपरिग्रहः, ‘कन्नलइयाइं’तिकर्णे पिनद्वानि तथा सिद्धार्थकपुष्पाणि शिरसि दत्तानि वर्जयन्ति, हस्तग्रहणं हि किल सूत्रे उपलक्षणं, तेन कर्णे शिरसि वा जीव निकायसम्भवे तद्वस्तान्न कल्पते, तन्मतेन षट्कायव्यग्रहस्तेतिपदात् षट्कायं सङ्घट्टयन्तीतस्य पदस्यविशेषो दुरुपपादः ।
मू. (६३४)
अन्ने भांति दुससुवि एसणदोसेसु नत्थि तग्गहणं ।
तेन न वज्जं भन्नइ ननु गहणं दायगग्गहणा ।।
- षट्काय
वृ. अन्ये त्वाचार्यदेशीया भणन्ति यथा दशस्वपि शङ्कितादिषु एषणादोषेषु मध्ये न तद्वहणंव्यग्रहस्तेत्युपादानमस्ति, तेन कारणेन कोलादियुक्तादात्र्या भिक्षाग्रहणं न वर्ज्यं, तदेतत्, पापात्पापीयो, यत-आह- ‘भण्यते' अत्रोत्तरं दीयते ननु दायकग्रहणादेषणादोषमध्ये षट्कायव्यग्रहस्तेत्स्य ग्रहणं विद्यते, तत्कथमुच्यते- न ग्रहणमिति ? | सम्प्रति संसक्ति मद्रव्यदात्र्यादिदोषानाह
मू. (६३५)
संसज्जिमम्मि देसे संसज्जिमदव्वलित्तकरमत्ता ।
संचारी ओयत्तण उक्खिप्पंतेऽवि ते चैव ॥
वृ. संसक्ति मद्रव्यवति देश-मण्डले संसक्ति मता द्रव्येण लिप्तः करो मात्रं वा यस्याः सा तथाविद्या दात्री भिक्षां ददती करादिलग्रान सत्त्वान हन्ति, तस्मात्सा वर्ज्यते, तथा महतः पिठरांदरपवर्त्तन 'सञ्चारः' सूचनात्सूत्र' मिति सञ्चारिमकीटिकामत्कोटादिसत्त्वव्याघातः, इदमुक्तं भवति महत्पिढरं यदा तदा वा नोत्पाठ्यते नापि यथा तथा वा सचार्यत, महत्त्वादेव, किन्तु प्रयोजनविशेषात्पत्ती सकृत्, ततस्तदाश्रिताः प्रायःकीटिकादयःसत्त्वाःसम्भवन्ति, ततोयदा तत्पिठरादिकमुद्धर्त्यकिञ्चिद्ददाति तदा तदाश्रितजन्तुव्यापादः, एतं च दोषा उत्पाठ्यमानेऽपि महित पिठरादी, तत्रापि हि भूयो निक्षेपणे हस्तसंस्पर्शतो वा सञ्चारिमकीटिकादि सत्त्वव्याघातः, अपि च तथाभूतस्य महत्त उत्पाटने दात्र्याः पीडाऽपि भवति, तस्मान्न तदुत्पाटनेऽपि भिक्षा कल्पते । सम्प्रति साधारणं चेरितकं वा ददत्या दोषानाह
1
मू. (६३७ )...
साधारण बहूणं तत्थ उ ढोसा जहेव अनिसिट्टे ।

३९९

Page #403

४००
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्रं चोरियए गहणाई भयए सुण्हाइ वा दंते॥ - वृ. बहूनां साधारणं यदि ददाति तर्हि तत्र यथा प्रागनिसृष्टे दोषा द्रष्टव्याः। तथा चौर्येणभृतके कर्मकर स्नुषादौ वा ददति ‘ग्रहणादयः' ग्रहणबन्धनताऽनादयो दोषा द्रष्टव्याः, तस्मात्ततोऽपि न कल्पते। मू. (६३७) पाहुडि ठवियगदोसा तिरिउड्डमहे तिहा अवायाओ।
धम्मियमाई ठवियं परस्स परसंतियं वावि॥ वृ. प्राभृतिका बल्यादिनिमित्तं संस्थाप्य या ददाति भिक्षां तत्र दोषाः प्रवर्त्तनादयः सम्प्रति अपायेति द्वारेऽपायास्त्रिविधाः तद्यथा-तिर्यगूर्ध्वमधव, तत्र तिर्यग्गवादिभ्य ऊर्द्धमुत्तरङ्गकाष्ठादेरधः सर्पकण्टकादेः, इत्थं च त्रिविधानामप्यपायानामन्य तममपायं बुद्धया सम्भावयन्न ततो भिक्षां गृहीयात्, ‘परं चोद्दिश्ये'ति यदुक्तं, तत्राह-'धार्मिकाद्यर्थम' अपरसाधुकार्पटिकमप्रभृति निमित्तं यत् स्थापितं तत्परस्य परमार्थतः सम्बन्धीति न गृह्यीयात. तदग्रहणेऽदत्तादानदोषसम्भवात. यद्वा 'परसंतियं वत्ति परस्यग्लानादेः सत्कं यद्ददाति तदपि खयमादातुंन कल्पते. अदत्तादानदोषात, किन्तु यस्मग्लानाय दापितं नम्मं नीत्वा दातव्यं. सचेन्नगृह्यातितर्हिभूयोऽपिदाव्याःसमानीयसमर्पणीयं,यदिपुनरेवंदात्रीवदति-यदिवलानादिकोनगृह्याति तर्हि स्वयं ग्राह्यमिति, तर्हि ग्लानाधग्रहणे तस्य कल्पत इति। सम्प्रत्याभोगानाभोगदायकस्वरूपमाहमू. (६३८) अनुकंपा पडिनीयट्ठया व ते कुणइ जाणमाणोऽवि।
एसणदोसे बिइओ कुणइ उ असढो अयाणतो॥ वृ. सदैवैते महानुभावा यतयोऽन्तप्रान्तमशनमश्चन्ति तस्मात्करोम्पतेषां शगंगष्टम्भाय धृतपूरादीनीत्येवमनुकम्पया यदिवा मयैतेषामनेषणीयाग्रहणनियमभङ्गो भव्य इति प्रत्यनीकार्थतया जानानोऽपि तानाधाकर्मादिरूपानेषणादोषान् करोति, द्वितीयस्तु करोति अजानानः अशठभावः। तदेवं व्याख्यातानि चत्वारिंशदपि बालादिद्वाराणि, सम्प्रति यदुक्तम्-‘एएसिदायगाणं गहणं केसिंचि होइभइयव्वं' इत्यादि, तद्व्याचिख्यासुः प्रथमतो बालमाश्रित्यभजनामाहमू. (६३९) भिक्खामित्ते अवियालणा उबालेण दिज्जमाणंमि।
संदिट्टे वा गहणं अबिय वियालणेऽणुन्ना।। वृ. मातुः परोक्ष भिक्षामात्रे बालेन दीयमाने यदिवा पार्श्ववर्तिना मात्रादिना सन्दिष्टे सति तेन बालेन दीयमानेऽविचारणा-कल्पते इदं न वेति विचारणाया अभावः, किन्तु ग्रहणं भिक्षाया भवति, अतिबहुके तु बालेनदीयमाने किमद्यत्वं प्रभूतं ददासीति विचारणे सति यद्यनुज्ञा-पार्श्ववर्त्तिमात्रादिसत्कमुत्कलनाभवति तदा ग्राह्यं तान्यथा। सम्प्रति स्थविरमत्तविषयां भजनामाहमू. (६४०) - थेर पहु'थरथरते दरिए अन्नेण दढसरीरे वा ।
. अव्वत्तमत्तसड्ढे अविमले वा असागरिए॥ वृ. स्थविरो यदि प्रभुर्भवति, थरथरंत त्ति कम्पमानो यद्यन्येन विधृता वर्त्तते स्वरूपेण वा दृढशरीरो भवतितर्हिततःकल्पते,तथाऽव्यक्तंमनाक्योमत्तःसोऽपियदिश्राद्धोऽविहलच-अपरवशश्चभवतिततस्तरमादवविधान्मत्तान् तत्र सागरिका न विद्यते तर्हि कल्पते नान्यथा। उन्मत्तादिचतुष्कविषयां भजनामाहमू. (६४१) सुइभद्दग दित्ताई दढग्गहे वेविए जरंमि सिवे।
अन्नधरियं तु सड्ढो देयंधोऽन्नण वा धरिए। - वृ. उन्मत्तो-दृप्तादिदृप्तग्रहगृहीतादिः स चेत शुचिर्भद्रकाश्च भवति तदा तद्वस्तात्कल्पते, नान्यथा,

Page #404

मूलं-६४२ बेपितोऽपि यदि दृढहस्तो भवत्ति-न हस्तेन गृहीतं किमपि तस्य पतति तदा तस्मादपि कल्पते, ज्वरितादपि ग्राह्यं ज्वरे शिवे सति, अन्धोऽपि यदि देयं वस्त्त्येन पुत्रादिनां धृतं ददाति स्वरूपेण श्राद्धश्च, यदिवा स एवान्धोऽन्येनविधृतःसन्देयंददातितर्हिततोग्राह्य,नान्यथा, पूर्वोक्त दोषपसङ्गात्।त्वग्दोषादिपञ्चकविषयां भजनामाहमू. (६४२) मंडलपसूतिकुट्टीऽसागरिए पाउयागए अयले।
कमबन्द्रे सवियारे इयरे विटे असागरिए॥ वृ. 'मण्डलानि' वृत्ताकारदद्रुविशेषरूपाणि 'प्रसूतिः' नखादिविदारणेऽपि चेतनाया असंवित्तिस्तद्वयो यः'कुष्ठः' रोगविशेथः सोऽस्यास्तीतिमण्डलप्रसतिष्ठी सचेद असागारिके'सागारिकाभावे ददातितर्हि ततःकल्पत्, नशेषकुष्ठिनः सागारिकेवा पश्यति, पादुकारूढोऽपियदिभवत्यचलस्थानस्थितस्तदा कारणे सति कल्पते. तथा 'क्रमयोः पादयोर्बद्धो यदि सविचारइतश्चेतश्चपीडामन्तरेणगन्तुं शक्त स्ततो बद्धादपि तस्मात्कल्पते. इतरस्तु य इतश्चेतश्च गन्तुमशक्तः स चेदुपविष्टः सन् ददाति न च कोऽपि तत्र सागरिको विद्यतेतर्हिततोऽपिकल्पते,हस्तबद्धस्तुभिक्षादातुमपिनशक्रोति,तत्रप्रतिषेवएव,नभजना, उपलक्षणमेतत्, तेन छिन्नकरोऽपि यदि सागारिकाभावे ददाति तर्हि कल्पते, छिन्नपादो यद्युपविष्टः सन् सागारिकाऽसम्पाते प्रयच्छति ततस्ततोऽपिकल्पते। नपुंसकादिसप्तकविषयां भजनामाहमू. (६४३) पंडग अप्पडिसेवी वेला थणजीवि इयर सव्वंपि।
उक्खित्तमनावाए न किंचिलग्गं ठवंतीए॥ वृ. नपुंसकोऽपि यदि 'अप्रतिसेवी'.लिङ्गाधनासेवकस्तर्हि ततः कल्पते, तथाऽऽपन्नसत्त्वाऽपि यदि 'वेल'त्ति सूचनात्सूत्र' मितिन्यायाद्वेलामासप्राप्ता भवति, नवममासगर्भा यदि भवतीत्यर्थः, तर्हि स्थविर कल्पिकैः परिहार्या, अर्थात्तदिवरीताया हस्तात्स्थविरकल्पिकानामुपकल्पते इति द्रष्टव्यं, तथा याऽपि बालवत्सास्तन्यमात्रोपजीविशिशुकासास्थविरकल्पिकानांपरिहार्या,नततःस्थविरकल्पिकानामपिकल्पते किमपीतिभावः, यस्यास्तुबाल आहारेऽपिलगति तस्या हस्तात्कल्पते, साहिप्रायः शरीरेण महान्भवति, ततोनमार्जारादिविराधनादोषमसङ्गः, ये तुभगवन्तो जिनकल्पिकास्ते मूलत एवापन्नसत्त्वां बालवत्सांच सर्वथा परिहरन्ति, एवं मुआनाभर्जमानादलन्तीष्वपि भजना भावनीया, सा चैवं मुञ्जाना अनुच्छिष्टा सती यावदद्यापिनकवलं मखेप्रक्षिपतितावत्तद्वस्तात्कल्पते.भर्जमानाऽपियत्सचित्तंगोधमादिकहिल्लके क्षिप्त. तभृष्टोत्तारितमन्यश्चनाद्यपि हस्तेनगृह्याति, अत्रान्तरे यदिसाधुरायातोभवतिसाचेद्ददाति तर्हि कल्पते, तथादलयन्तीसचित्तमुद्रादिनादत्यमानेनसहघरट्टमुक्त वतीअत्रान्तरेचसाधुरायातोभवतिसाचेतस्ततो यद्युत्तिष्ठति, अचेतनंवाभृष्टं मुद्रादिकंदलयति तर्हि तद्धस्तात्कल्पत, कण्डयन्त्या कण्डनायोत्पाटितंमुशलं, न च तस्मिन मुशले किमपि काञ्च्यां बीजं लग्रमस्ति, अत्रान्तरे च समायातः साधुस्ततो यदि साऽनपाये प्रदेशे मुशलं स्थापयित्वा भिक्षां ददाति तर्हि कल्पते। पिंषत्यादिविषयां भजनामाहमू. (६४४) . पीसंती निप्पिटे फासुंवा घुसुलणे असंसत्तं।
कत्तणि असंखचुन्नं चुन्नं वा जा अचोक्खलिणी॥ मू. (६४५) उव्वट्टणिऽसंसत्तेन वावि अट्ठील्लए न घट्टेइ।
पिंजणपमद्दणेसु य पच्छाकम्मं जहा नत्थि॥ वृ.पिंषन्ती निष्पिष्टे' पेषणपरिसमाप्तौ, प्रासुकंवापिंषन्तीयदिददातितर्हि तस्याहस्तात्कल्पते,तथा 26126

Page #405

४०२ .
पिण्डनियुक्तिः- मूलसूत्रं 'धुसुलणे' शंखचूर्णाद्यससक्तं दध्यादि मथ्नत्याः कल्पते, तथा कर्त्तने या अशङ्खचूर्ण-अखरण्टितहस्तं कृन्तति, इह काचित्सूत्रस्यातिशयेन श्वेततापादनाय शङ्खचूर्णेन हस्ती जङ्यां च खरण्टयित्वा कृन्तति. तत उच्यते अशङ्खचूर्ण' मिति।अथवाचूर्णमपि-शङ्खचूर्णमपिगृहीत्वाकृन्तन्तीया अचोक्खलिणी' अनुक्षाशीला नजलेनहस्तौप्रक्षालयतीतिभावः, तस्याहस्तात्कल्पते।तथा उर्द्धत्तने' कासिलोठने 'असंसत्तेणवावित्ति असंसक्ते नागृहीतकापसिनहस्तनोपलक्षितासतीयद्युत्तिष्ठन्ती अट्ठिलुए'अस्थिकान्कार्पासिकानित्यर्थः न घट्टयति तदा तद्वस्तात्कल्पते। पिञ्जनपमद्देनयोरपि पश्चात्कर्म न भवति तथा ग्राह्यमिति। मू. (६४६) सेसेसुय पडिवक्खो न संभवइ कायगहणमाईसु।
पडिवक्खस्स अभावे नियमा उभवे तयग्गहणं॥ वृ.शेषेषुद्वारेषु कायगहणमाईसु'षट्कायव्यग्रहस्तादिषुप्रतिपक्षःउत्सग्गपिक्षयाऽपवादरूपोन विद्यतेनसम्भवति.ततःप्रतिपक्षस्याभावे नियमाद्भवतितेष्वग्रहणमिति। उक्तं दाकद्वारम. अथोन्मिश्रद्वारमाह
सचित्ते अचित्ते मीसग उम्मीसगंसि चउभंगो।
आइतिए पडिसेहो चरिभे भंगंमि भयणा उ॥ वृ.इहयद्यत्रोन्मिश्यतेते द्वेअपिवस्तुनी त्रिधा, तद्यथा-सचित्तेऽचित्ते मिश्रेच,तत उन्मिश्रके मिश्रणे चतुर्भङ्गी, अम्रजातावेकवचन्, ततस्तिस्तश्चतुर्भङ्गयो भवन्तीति वेदितव्यं, तत्र प्रथमा सचित्तमिश्रपदाभ्यां, द्वितीयासचित्ताधित्तपदाभ्यां,तृतीयामिश्राचित्तपदाभ्यामिति।तत्रसचित्तमिश्रपदाभ्यामियं-सचित्तेसचित्तं मिश्रेसचित्तंसचित्ते मिश्रंमिश्रेमिश्रमिति, द्वितीया त्वियं-सचित्ते सचित्तम अचित्ते सचित्तंसचित्तेऽचित्तम अचित्तेऽचित्तमिति, तृतीयेयं-मिश्रे मिश्रम् अचित्ते मिश्रं मिश्रेऽचित्तम् अचित्तेऽचित्तमिति, तत्रगाथापर्यन्ततुशब्दस्यानुक्त समुञ्चायार्थत्वादाद्यायां चर्तुभतिकायां सकळायामपि प्रतिषेधः, शेषे तु चतुर्भङ्गीद्वये प्रत्येकम्, 'आदित्रिके' आदिमेषु त्रिषु त्रिषु भङ्गेषु प्रतिषेधः, चरमे तु भङ्गे भजना वक्ष्यमाणा। मू. (६४८) जह चेव य संजोगा कायाणं हेट्टओय साहरणे।
तह चेव य उम्मीसे होइ विसेसो इमो तत्थ॥ वृ.यथाचैवाधःप्राक्संहरणद्वारे कायानां पृथिवीकायादीनांसचित्ताचित्तमिश्रभेदभिन्नानांस्वस्थानपर स्थानाभ्यां संयोगा-भङ्गाः प्रदर्शिता द्वात्रिशंदधिकचतुःशतसङ्घयाप्रमाणाः, तथैव उन्मिश्रितेऽपि' उन्मिश्रद्वारेऽपिदर्शनीयाः, तद्यथा-सचित्तपृथिवीकायःसचित्तपृथिवीकायेउन्मिश्रः, सचित्तपृथिवीकायःसचित्ताप्काय उन्मिश्र इत्येवं स्वस्थानपरस्थानापेक्षया षटत्रिंशत्संयोगाः. त्रिंशदधिकानि, ननु संहृते उन्मिश्रे च सचित्तादिवस्तुनिक्षेपान्नास्तिपरस्परंविशेषः अतआह-तत्र'तयोःसंहृतोन्मियोर्भवतिपरस्परमयंविशेषोवक्ष्यमाणः । तमेवाह. म. (६४९) दायब्वमदायव्वं च दोऽवि दव्वाइं देइ मीसेर्ड।
ओयणकुसुणाईणं साहरण तयन्नहिं छोढं॥ वृ.‘दातव्यं साधुदानयोग्यमितरत् अदातव्यं, तश्च सचित्तं मिश्रंतुषादिर्वा ते द्वेअपिद्रव्ये मिश्रयित्वा यद्ददाति, यर्थीदनं कुशनेन-इध्यादिना मिश्रयित्वा तदुन्मिश्रम्, एवंबिधमुन्मिश्रलक्षणमित्यर्थः, संहरण' तु यद्भाजनस्थमदेयं वस्तु तदन्यत्रकापि स्थगनिकादौ संहृत्य ददाति, ततोऽयमनयोः परस्परं विशेषः । द्वितीयतृतीयचतुर्भङ्गीसत्कचतुर्भङ्गभजनामाह
मू. (६५०) तंपिय सुक्के सुक्कं भंगा चत्तारिजह उसाहरणे।

Page #406

मूलं-६५०
४०३
अप्पबहुएऽविचउरोतहेव आइन्नऽणाइन्ने॥ · वृ. यद्यचित्तेऽचित्तं मिश्रयति तदपि तत्रापि शुष्के शुष्कं मिश्रितमित्येवं भङ्गाश्चत्वारो यथा संहरणे, तद्यथा-शुष्के शुष्कमुन्मिश्र, शुष्के आर्द्रम्, आट्टै शुष्कम् आर्टे आर्द्रमिति। तत एकैकस्मिन भङ्गे संहरणे इवाल्पवहुत्वेअधिकृत्य चत्वारः' चत्वारोभङ्गाःतद्यथा-स्तोकेशुष्केस्तोकंशुष्कं स्तोकेशुष्केबहुकंशुष्कं, बहुकेशुष्केस्तोकंशुष्कं,बहुकेशुष्केबहुकंशुष्कमिति एवंशुष्केआईमित्यादावपिभङ्गत्रिकेप्रत्येकंचतुर्भङ्गी भावनीया,सर्वसङ्गययाभङ्गाःषोडश,तथा तथैव संहरणेइवाऽऽचीर्णानाचीणे-कल्प्याल्पे उन्मिश्रेज्ञातव्ये, तद्यथा-शुष्केशुष्कमित्यादीनांचतुर्णाभङ्गानांप्रत्येकंयौद्रौद्वौस्तोकेस्तोकमुन्मिभंबहुकेस्तोकमित्येवंरूपौ तौकल्प्यौदात्रीपीडादिदोषाभावात्, स्तोकेबहुकंबहुके बहुकमित्येवंरूपौतुयौ द्वौ द्वौभङ्गोतावकल्प्यौ,तत्र दात्रीपीडादिदोषम्भवात्, शेषा तुभावना यथासम्भवं संहरण इव द्रष्टव्या। उक्त मुन्मिश्रद्वारम् - मू. (६५१) अपरिणयपि य दुविहं दव्वे भावे य दुविहमेक्केकं।
दव्वंमि होइ छक्कं भावंमि य होइ सझिलगा। वृ. अपरिणतमपि द्विविधं, तद्यथा-'द्रव्ये' द्रव्यविषयं 'भावे' भावविषयं, द्रव्यरूपमपरिणतं भावतोऽपरिणतं चेत्यर्थ:पुनरप्येकैकंदातृग्रहीतृसम्बन्धाद्विधा, तद्यथा-द्रव्यापरिणतंदातृसत्कंग्रहीतृसत्कं च, एवं भावापरिणतमपि। तत्र द्रव्यापरिणतस्वरूपमाह- मू. (६५२) . जीवत्तंमि अविगए अपरिणयं परिणयं गए जीवे।
दिटुंतो दुद्धदही इय अपरिणय परिणयंतं च॥ वृ. जीवत्वे' सचेतनत्वे अविगते' अभ्रष्टेपृथिवीकायादिकंद्रव्यमपरिणतमुच्यते,गतेतुजीवेपरिणतम् । अत्रदृष्टान्तो दग्धदधिनी, यथा हि दग्दं दग्धत्वात् परिभ्रष्टं दधिभावमापन्नं परिणतमुच्यते, दुग्धभावे चावस्यितेऽपरिणतम्, एवंपृथिवीकायादिकमपिस्वरूपेणसजीवंसजीवत्वापरिभ्रष्टमपरिणतमुच्यते,जीवेन विप्रमुक्तं परिणतमिति । तच्च यदा दातुः सताया वर्तते तदा दातृसत्कं, यदा तु ग्रहीतुः सत्तायां तदा ग्रहीतृसत्कमिति। सम्प्रति दातृविषयं भावापरिणतमाहमू. (६५३) दुगमाई सामन्ने जइ परिणमई उ तत्थ एगस्स।
देमित्तिनसेसाणं अपरिणयंभावओ एयं॥ वृ. एवं द्विकादिसामान्ये' भ्रात्रादिद्विकादिसाधारणे देयवस्तुनि यद्येकख्य कस्यचिद्ददामीत्वेवं भावः परिणमति, नशेषाणां,एतदभावोतऽपरिणतं,नभावापेक्षयादेयतयापरिणतमित्यर्थः। अथसाधारणानिसृष्टस्य दातृभावापरिणतस्यचकःपरस्परंप्रतिविशेषः?,उच्यते,साधारणानिसृष्टंदायकपरोक्षत्वे,दातृभावापरिणतं तुदायकसमक्षत्वे इति। सम्प्रति ग्रहीतविषयं भावापरिणतमाहमू. (६५४) ... एगेन वावि एसिं मणमि परिणामियं न इयरेणं। .
तंपि ह होइ अगिझंसज्झिलगा सामि साह वा॥ वृ. एकेनापि केनचिदग्रेतनेन पाश्चात्येन वैषणीयमिति मनसि परिणामितं. नेतरेण-द्वितीयेन, तदपि भावतोऽपरिणतमितिकृत्वा साधूनामग्राह्यं, शङ्गितत्वात्कलहादिदोषसम्भवाञ्च, सम्प्रति द्विविधस्यापि भावापरिणतस्यविषयमाह-'सज्झिलगा' इत्यादि.तत्रदातृविषयंभावापरिणंतभ्रातृविषयंस्वामिविषयंच, ग्रहीतृविषयं भावपरिणतं साधुविषयम् । उक्त पमपरिणतद्वारं सम्प्रति लिसद्वारंवक्तव्यं, तत्र लिप्तं यत्र दध्यादिद्रव्यलेपो लगति. तच्च न ग्राह्य, यत आह.

Page #407

४०४
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं ... .मू. (६५५) घेत्तव्यमलेवकडं लेवकडे मा हु पच्छकम्माई।
नयरसगेहिपसंगो इअ वुत्ते चोयगो भणइ॥ वृ.इह साधुनासदैव ग्रहीतव्यमलेपकृद्-वल्लचनकादि, माऽभूवन् लेपकृतिगृह्यमाणे पश्चात्कर्मादयो दध्यादिलिप्तहस्तादिप्रक्षालनादिरूपादोषाः,आदिशब्दात्कीटिकादिसंसक्त वस्त्रादिनाप्रोच्छनादिपरिग्रहः, अतो लेवकृन्न ग्रहीतव्यम् । अलेपकृद्गृहणे गुणमाह-न च सदैवालेफ्कृतो ग्रहणे 'रसगृद्धिप्रसङ्गः' रसाभ्यवहारलाम्पट्यवृद्धिः, तस्मात्तदेव साधुभिः सदैवाभ्यवहार्यम् । एवमुक्ते सति चोदको भणति. मू. (६५६) जइपच्छकम्मदोसा हवंति मा चेव भुंजऊ सययं।
तवनियमसंजमाणं चोयग। हानीखमंतस्स॥ - वृ.यदिलेपकृद्गृहणेपश्चात्कर्मप्रभृतयोदोषाभवन्तिततस्तन्नगृह्यतेतर्हिमाकदाचनापिसाधुर्भुङ्क्ताम्, एवं हिदोषाणां सर्वेषांमूलतएवोत्थानं निषिद्धंभवति,सृरिराह-हेचोदक।सर्वकलांक्षपयतःअनशनतपोरूपं क्षपणं कुर्वतःसाधोचिरकालभावितपोनियमसंयमानां हानिर्भवति, तस्मान्नयावज्जीवंक्षपणं कायें। पुनरपि परः प्राह-यदि सर्वकालं क्षपणं कर्तुमशक्त स्तर्हि षण्मासक्षपणं कृत्वा पारणकमलेपकृता विधत्तां, गुरुराहयद्येवं कुर्तस्तपःसंयमयोगान् कर्तुं शक्नोतितर्हि करोतु,नकोऽपितस्यनिषेद्धा,ततोभूयोऽपिचोदको ब्रूते. यद्येवं तर्हि षण्मासानुपोष्याचाम्लेन भुङ्गा, न चेच्छक्नोति तत एकदिनादिहान्या तावत्परिभावयेत् यावच्चतुर्थमुपोष्याचाम्लेनपारयेत्, एवमप्यसंस्तरणे सदैवालेपकृतंगृह्यीयात्।अमुमेव गाथया निर्दशतिमू. (६५७) लित्तंतिभाणिऊणं छम्मासा हायए चउत्थंतु।
आयंबिलस्स गहणं असंथरे अप्पलेवं तु॥ वृ.लिप्तं सदोषमिति भणित्वाऽलेकृभोक्तव्यं तीर्थकरगमधरैरनुज्ञातमिति गुरुवचनन्।अत्रचोदक आह-यावज्जीवमेव मा भुक्तां , नो चेत् यावज्जीवमभोजनेन शक्नोति तर्हि षण्मासानुपोष्य आचाम्लेन भुक्तां, न चेदेवमपि शक्नोति तत एकदिनादिहान्या तावदात्मानं तोलयेत् यावच्चतुर्थमुपोष्याचाम्लस्य ग्रहणं करोतु, एवमप्यसंस्तरणे-अशक्तावल्पलेपं गृह्यातु। एनामेव गाथांगाथाद्वयेन विवृणोतिमू. (६५८) आयंबिलपारणए छम्मास निरंतरंतु खविऊणं।
जइन तरइ छम्मासे एगदिनूनंतओ कुणउ॥ मू. (६५९) ___एवं एक्वेक्कदिनं आयंबिलपारणं खवेऊणं।
दिवसे दिवसे गिण्हइ आयंबिलमेव निल्लेवं॥ वृ. यदि सर्वकालं कर्तुमशक्त स्तर्हि षण्मासान्निरन्तरं क्षपयित्वा पारणके आचाम्लं करोतु, यदि षण्मासानुपवस्तुंनशक्नोतिततएकदिनोनान्करोतु, एवंषण्मासावधिरकैकंदिनपरित्यज्याचाम्नेनपारणके तावत्करोतु यावश्चतुर्थ, एवमप्यसामर्थ्य दिवसे दिवसे गृह्णात्वाचाम्लं निलेपमिति। गुरुराहमू. (६६०) जइसे न जोगहानी संपइ इसे व होइ तो खमओ।
खमणंतरेण आयंबिलं तु निययं तवं कुणइ॥ वृ.यदि से' तस्यसाधाः सम्प्रति तदात्वेएष्यतिवाकालेनयोगहानिः प्रत्युपक्षणादिरूपसंयमयोगभ्रंशो नभवति तर्हि भवतु क्षपकः-षण्मासाद्युपदासकर्ता। तत्र चक्षपणानामेकैकदिनहान्या पूर्वोक्तस्वरूपाणामन्तरान्तरापारणकमाचाम्लं करोतु, एवमप्यशक्तौ नियत' सदैवाचाम्लरूपं तपःकरोतु, केवल सम्प्रति सेवार्तसंहननानां नास्ति तादृशी शक्ति रितिन तथोपदेशो विधीयते। पुनरपि पर आह

Page #408

४०५
मूलं-६६१ मू. (६६१) हेट्ठावणि कोलसगा सोवीरगकूरभोईणो मनुया।
जइ तेऽविजवेंति तहा किं नाम जईन जार्विति?। - वृ. अधोऽवनयः' महाराष्ट्राः कोशलकाः' कोशलदेशोद्भवाःसदैवसौवीरककूरमात्रभौजिनःतेऽपिच सेवार्तसंहननाः, ततोयदितेऽपीत्त्यंयापयन्ति यावज्जीवंतर्हि तथा-सौवीरककूरमात्रभोजनेन किंनयतयो मोक्षगमनैकवद्वकक्षा यापयन्ति ?, तैः सुतरामेवं यापनीयं, प्रभूतगुणसम्भवात्। अत्र सूरिराह__ मू. (६६२) तिय सीयं समणाणं तिय उण्ह गिहीण तेणणुन्नायं।
तक्काईणं गहणं कट्टरमाईसुभइयव्वं ॥ वृ.त्रिकं-वक्ष्यमाणशीतंश्रमणानां,तेनप्रतिदिवसमाचाम्लकरणेतक्राद्यभावतआहारपाकासम्भवेजनाजीर्णादयो दोषाः प्रादुष्षन्ति, तदेव त्रिकुमुष्णं गृहिणां तेन सौवीरकूरमात्रभोजनेऽपितेषामाहारपाकभावतो नाजीर्णादिदोषाजायन्ते.ततस्तेषांतथापापयतामपिनकश्चिद्दोषः। साधूनांतूक्त नीत्यादोषः, तेन कारणेन तक्रादिग्रहणं साधूनामनुज्ञातम् । इह प्रायो यतिना विकृतिपरिभोगपरित्यागेन सदैवात्मशरीरं यापनीयं, कदाचिदेव च शरीरस्यामाटवे संयमयोगवृद्धिनिमित्तं बलाधानाय विकृतिपरिभोगः, तथा चोक्तं सूत्रे'अभिक्खणं निव्विगइं गया य' इति, विकृतिपरिभोगे च तक्रायेवोपयोगीति तक्रादिगहणं, 'कट्टरादिषु' घृतवटिकोन्मिश्रतीमनादिषु ग्रहणंभाज्य-विकल्पनीयं,ग्लानत्वादिप्रयोजनोत्पत्तौ कार्य, न शेषकालमिति भावः, तेषा बहुलेषत्वात् शुद्धयादिजनकत्वाच। अथ किं तस्मिकम् ?, इत्यत आहमू. (६६३) आहार उवहि सेज्जा तिन्निवि उण्हा गिहीण सीएऽवि।
तेन उजीरइ तेसिंदहओ उसिणेन आहारो॥ वृ. आहार उपधिः शय्या एतानि त्रीण्यपि गृहिणां शीतेऽपि' शीतकालेऽप्पुष्णानि भवन्ति, तेन तेषां तक्रादिग्रहणमन्तरेणापि दुहओ'त्तिउभयतोबाह्यतोऽभ्यन्तरतश्च उष्णेन' तापेनाहारोजीर्यते,तत्राभ्यन्तरो भोजनवशात्, बाह्यः शय्योपधिवशात् ॥ मू. (६६४) इयाई चिय तिन्निवि जईण सीयाइं होंति गिम्हेवि।
तेनुवहम्मइ अग्गी तओ य दोसा अजीराई॥ वृ. एतान्येवाहारोपधिशय्यारूपाणि त्रीणि यतीनां ग्रीष्मेऽपि' ग्रीष्मकालेऽपि शीतानि भवन्ति, तत्राहारस्य शीतताभिक्षाचर्यायां प्रविष्टस्य बहुषु गृहेषु स्तोकस्तोकलाभेन बृहद्धेलालगनात, उपधिरेकमेव वारे वर्षमध्येवर्षाकालदर्षाक प्रक्षालनेन मलिनत्वात् शय्यायास्तु प्रत्यासन्नाग्निकरणाभावेन, तेन कारणेन ग्रीष्मकालेऽप्याहारादीनां शीतत्वसम्प्रवरूपेणो पहन्यते अग्निः' जाठरोवह्निः, तस्माच्चाग्न्युपघातादोषाः 'अजीर्णादयः' अजीर्णबुभुक्षामान्दायदया जायन्तं. ततस्क्रादिग्रहणं साधूनामनुतं. तक्रादिनापि हि जाठराऽग्निरुद्दीप्यते, तेषामपि तथास्वभावत्वात। सम्प्रत्यलेपानि द्रव्याणि प्रदर्शयतिमू. (६६५) ओयण भंडग सत्तुग कुम्मासा रायमास कल वल्ला।
तूयरि मसूर मुग्गामासाय अलेवडा सुक्का॥ वृ. ओदनः तण्डुलादिभक्तं' मण्डकाः कणिक्कमया प्रतीता एव सक्त वः' यवक्षोदरूपाः कुल्माषाः' उडदाः 'राजमाषाः' सामान्यतश्चवला:श्वेतचवलिकावा, 'कला' वृत्तचनकाः,सामान्येनवाचनकाः वल्लाः' निष्पावाः, 'तुवरी' आढकी मसूरा' द्विदलविशेषामुद्रामाषाश्चप्रतीताःचकारादन्येऽप्येवंविधाःधान्यविशेषाः शुष्का अनार्दी-अलेपकृतः। सम्पत्यल्पलेपानि द्रव्यामि प्रदर्शयति

Page #409

४०६
उब्भिज्ज पिज्ज कंगू तक्कोल्लणसूवकंजिकढियाई ।
एए उ अप्पलेवा पच्छाकम्मं तहिं भइयं ॥
मू. (६६६ )
वृ. 'उद्भेद्या' वस्तुलप्रभृतिशाकभर्जिका 'पेयाः' यवागूः 'कंगू:' कोद्रवौदनः 'तक्रं' तक्राख्यम् 'उल्लणं' येनौदनमाद्रींकृत्योपज्युते ‘सूपः' राब्दमुद्गदाल्यादिः 'काज्जिकं' सौवीरं 'क्वथितं' तीमनादि, आदिशब्दादन्यस्यैवंविधस्य परिग्रहः, एतानि द्रव्याण्यल्पलेपानि । एतेषु पश्चात्कर्म भाज्यं कदाचिद्भवति कदाचिन्नेति भावः । सम्प्रति बहुलेपानि द्रव्याणि दर्शयति
मू. (६६७)
खीर दहि जाउ कट्टर तेल्ल घयं फाणियं सपिंडरसं ।
पिण्डनिर्युक्तिः- मूलसूत्रं
इच्चई बहुलेवं पच्छाकम्मं तहिं नियमा ॥
वृ. ‘क्षीरं' दुग्ध 'दधि' प्रतीतं 'जाउ' क्षीरपेया 'कट्टरं' प्रागुक्त स्वरूपं तैलं धृतं च प्रतीतं, 'फाणितं ' गुडपानकं ‘सपिण्डरसम्’ अतीव रसाधिकं खर्जूरादि इत्यादि द्रव्यजातं बहुलेपं द्रष्टव्यं । तत्र च पश्चात्कर्म नियमतः, अत एव यतयो दोषमीरखस्तानि न गृह्यन्ति । यदुक्तं - 'पच्छाकम्मं तहिं भइयं 'ति सम्प्रति तामेव भजनामष्टभङ्गिकया दर्शयतिमू. (६६८)

संसद्वेयर इत्थो मत्तो विय दव्व सावसेसियरं । एएस अट्ठभंगा नियमा गहणं तु ओएस ॥
वृ. दातुः सम्बन्धी हस्तः संसृष्टोऽसंसृष्टो वा भवति, मात्रकमपि च येन कृत्वा भिक्षां ददाति तदपि मात्रं संसृष्टसंसृष्टं वा, द्रव्यमपि सावशेषं निरवशेषं वा एतेषां च त्रयाणां पदानां संसृष्टहस्तसंसृष्टमात्रसावशेषद्रव्यरूपाणां सप्रतिपक्षाणां परस्परं संयोगतोऽष्टौ भङ्गा भवन्ति, ते चामी -संसृष्टो हस्तः संसृष्टं मात्रं सावशेषं द्रव्यं १, संसृष्टो हस्तः संसृष्टं मात्रं निरवशेषं द्रव्यं २, संसृष्टो हस्तोऽसंसृष्टं मात्रं सावशेषं द्रव्यं ३, संसृष्टो हस्तोऽसंसृष्टं मात्रं निरवशेषं द्रव्यं ४, असंसृष्टो हस्तः संसृष्टं मात्रं सावशेषं द्रव्यं ५, असंसृष्टो हस्तः संसृष्टं मात्रं निरवशेषं द्रव्यं ६, असंसृष्टो हस्तोऽसंसृष्टं मात्रं सावशेषं द्रव्यं ७, असंसृष्टो हस्तोऽसंसृष्टं मात्र निरवशेषं द्रव्यं ८, एतेषु चाष्टसु भङ्गेषु मध्ये 'नियमात् ' निश्रयेन 'ओजस्सु' विषमेषु भङ्गेषु प्रथमतृतीयपञ्चमसप्तमेषु ग्रहणम्' आदानंकर्त्तव्यं, नसमेषु द्वीतीय चतुर्थष्ठाष्टमरूपेषु, इयं चात्रभावना - इहहस्तो मात्रं वा द्वे वा खयोगेन संसृष्टे वा भवतोऽसंसृष्टे वा न तद्वशेन पञ्चात्कर्म सम्भवति, किं तर्हि ? - द्रव्यवशेन्, तथाहि यत्र द्रव्यं सावशेषं तत्रैते साध्वर्थं खरण्टिते अपि न दात्री प्रक्षालयति, भूयोऽपि परिवेषणसम्भवात्, यत्र तु निरवशेषं द्रव्यं तत्र साधुदानानन्तरं नियमतस्तद्द्रव्याधारस्थाली हस्तं मात्रं वा प्रक्षालयति, ततो द्वितीयाद्विषुभङ्गेषुद्रव्येनिरवशेषेपञ्चात्कर्मसम्भवान्न कल्पते, प्रथमादिषुतुपश्चात्कर्मासम्भवात्कल्पते इति । सचित्ते अचित्ते मीसग तह छड्डुणे य चउभंगो ।
मू. (६६९)
चभंगे पडिसेहो गहणे आणाइणो दोसा ||
वृ. छर्दितमुज्झितं त्वक्तमिति पयार्याः, तच्च त्रिधा, तद्यथा-सचित्तमचित्तं मिश्रं च, तदपि च कदाचिच्छंद्यते 'सश्चित्ते' सचत्तिमध्ये कदाचिदचित्ते कदाचिन्मिश्रे तत एवं छर्दन सचित्ताचित्तमिश्रद्रव्याणामाधारभूतानामाधेयभूतानां च संयोगश्चतुर्भङ्गीभवति, अत्र जातोवेकवचनं, ततोऽयमर्थः- तिस्रचतुर्भङ्गयो भवन्ति, तद्यथा - सचित्तमिश्रपदाभ्यामेका, सचित्ताचित्तपदाभ्यां द्वितीया, मिश्राचित्तपदाभ्यां तृतीया, तत्र सचित्ते सचित्तं छर्दितं मिश्रे सचित्तं सचित्ते मिश्रं मिश्रे मिश्रामिति प्रथमा, सचित्ते सचित्तम्, अचित्ते सचित्तं सचित्तेऽचित्तम्, अचित्तेऽचित्तमिति द्वितीया, मिश्र मिश्रम्, अचित्ते मिश्रं मिश्रेऽचित्तम् अचित्तेऽचित्तमिति

Page #410

मूलं- ६६९
४०७
तृतीया, सर्व सङ्ख्यया द्वादश भङ्गाः सर्वेषु च भङ्गेषु सचित्तः पृथिवीकाय: सचित्तपृथिवीकामध्ये छर्दित इत्यादिरूपतयास्वस्थानपरस्थानाभ्यां षट्त्रिंशत् षट्त्रिंशद्विकल्पाः, ततः षट्त्रिंशद्दादशभिर्गुणिताजातानि चत्वारि शतानि द्वात्रिंशदधिकानि । एतेषु स सर्वेषु भङ्गेषु प्रतिषेधो भक्तादिग्रहणनिवारणं, यदि पुनर्ग्रहणं कुर्यात्ततः 'आज्ञादयः' आज्ञाऽनवस्थामिथ्यात्वरिधनारूपा दोषाः । इह 'आद्यन्तग्रहणे मद्यस्यापि ग्रहण मिति न्यायादौदेशिकादिदोषदुष्टानामपिभक्त । दीनां ग्रहणे आज्ञादयो दोषाद्रष्टव्याः । सम्प्रतिछर्दितग्रहणे दोषानाहमू. (६७०) उसिणस्स छडणे देंतओ व डज्झेज्झ कायदाहो वा । सीयपडणंमि काया पडिए महुबिंदुआहारणं ॥
वृ. उष्णस्यद्रव्यस्य' छर्दने' समुज्झने ददमानो वा भिक्षां दह्यते, भूम्याश्रितानांवा 'कायाना' पृथिव्यादीनां दाहःस्यात्,शीतद्रव्यस्यभूमौपतनेभूम्याश्रिताः 'कायाः' पृथिव्यादयोविराध्यन्ते, तत्रपतितेमधुबिन्दूदाहरणंवारत्तपुरं नाम नगरं, तत्राभयसेनो नाम राजा. तस्यामात्यको वारत्तकः, अन्यदा चात्वरिमचलमसम्भ्रान्तमेषणासमितिसमेतो धर्मघोषनामा संयतो भिक्षामटस्तस्य गृहं प्राविशत्, तद्भार्या च तस्मै भिक्षादानाय घृतखण्डसम्मिश्रपायसभृत स्थालमुत्पाटितवती, अत्रान्तरं च कमथपि ततः खण्डसिम्मिश्रो घृतबिन्दुभूमी निपतितः, ततोभगवान्, धर्मचोषो मुक्ति पदैकनिहितमानसोजलधिरिव गम्भीरो मेरुरिव निष्प्रकम्पो वसुधेव सर्वंसहः शङ्ख इव रागादिभिररञ्जनो महासुभट इव कर्मरिपुविदारमनिबद्धकक्षो भगवदुपशिष्टभिक्षाग्रहणविधिविधानकृतोद्यमो भिक्षेयं छर्तितदोषदुष्टा तस्मान्न मे कल्पते इति परिभाव्य ततो निर्जगाम, वारत्तकेन चामात्येनमत्तवारणथितेन दृष्टो भगवान्, निर्गच्छन्, चिन्तयति च स्वचेतसि - किमनेन भगवता न गृह्यते मेगृहेभिक्षेति?,एवंचयावचिन्तयति तावत्तं भूमौ निपतितंखण्डयुक्तं धृतबिन्दुमक्षिकाः समागत्याशिश्रियन्, तासांचभक्षणायप्रधावितागृहगोधिका, गृहगोधिकाया अपिवधायप्रधावितः सरटः, सरटस्यापि चभक्षणाय प्रधावति स्म मार्जारी, तस्या अपि च वधाय प्रधावितः प्राधूर्णकः, श्वा, तस्यापि च प्रतिद्वन्द्वी प्रधावितोन्यो वास्तव्य, श्वा, ततो द्वयोरपि तयोः शुनोरभूत् परस्परं कलहः, तत- स्वस्वसारमेयपराभवद्वनमनस्कतया प्रधाक्ति र्योर्द्वयोरपि ततस्वामिनोरभूत् परस्परमस्यसि युद्धम्, एतञ्च सर्वं वारत्तकामात्येन परिभावितं,
ततश्चिन्तयति स्वचेतसि-घृतादेर्बिन्दुमात्रेऽपि भूमौ निपतिते यत एवमधिकरणप्रवृत्तिः अत एवाधिकरणभीरुर्भगवान्, घृतबिन्दुभूमौ निपतितमवलोक्य भिक्षांनगृहीतवान्, अहो । सुदृष्टो भगतवा धर्मः, कोहिनामभगवन्तं सर्वज्ञमन्तरेणेत्थमनपायिनं धर्ममुपदेष्टुमीशः ?, नस्वत्वंरूपविशेषंजानाति, एवमर्सजोऽपि नेत्थंसकलकालमनपायं धर्ममुपदेष्टुमलं, तस्माद्भगवानेव सर्वज्ञः, सएव चमेजिनो देवता, तदुक्तमेवानुष्ठानं मयाऽनुष्ठान्तव्यमित्यादिविचिन्त्यसंसारविमुखप्रज्ञो मुक्ति वनिताश्लेषसुखलम्पटः सिंह इव गिरिकन्दराया निजप्रासादाद्धिर्निगत्य धर्मघाषस्य साधोरुपकण्ठं प्रवज्याम ग्रहीतु, स च महात्मा शरीरंऽपि निःस्पृहो यथोक्त भिक्षाग्रहणादिविधिसंवी संयमानुष्ठानपरायणः स्वाध्यायभावितान्त - करणो दीर्घकालं संयममनुपाल्यजातप्रपतनुकर्मासमुच्छलितदुर्निर्वार्यवीर्यप्रसरःक्षपकश्रेणिमारह्यघातिकर्मचतुष्टयं समूलघातं हत्वा, केवलज्ञानलक्ष्मीमासादितवानं, ततः कालक्रमेम सिद्ध इति । उक्त मेषणाद्वारं, संयोजनादीनिद्वाराणि वक्तयानि तानि ग्रासैषनाख्पाणीति प्रथमतो ग्रासैषणाया निक्षेपमाह
मू. (६७१)
नाणं ठवणा दविए भावे घासेसणा मुणेयव्वा । coवे मच्छाहरणं भावमि य होइ पंचविहा ॥
वृ. ग्रासैषणा चतुर्द्धा तद्यथा नामग्रासैषणा स्थापनाग्रासैषणा 'द्रव्ये' द्रव्यविषया ग्रासैषणा 'भावे'

Page #411

४०८
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं भावविषया ग्रासैषणा । तत्र नामग्रासंषणा स्थापनाग्रासैषणा द्रव्यग्रासैषणाऽपि यावद्भव्यशरीररूपा ग्रहणेषणेव भावनीया, ज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तायां तु ग्रासैषणायां मत्स्यः ‘उदाहरणं' दृष्टान्तः। भावविषयापुनासैषणाद्विधा,तद्यथा-आगमतोनोंआगमतश्च,संयोजनादिरूपा,तामेवनिर्दिशति- 'भावंमि य' इत्यादि, भावे-भावविषया पुनः ग्रासैषणा ‘पञ्चविद्या' संयोजनादिभेदात् पञ्चप्रकारा। मू. (६७२) चरियं व कप्पियं वा आहरणं दुविहमेव नायव्वं ।
अत्थरस साहणट्टा इंधनमिव ओयणट्टाए॥ वृ. इह विवक्षितस्यार्थस्व ‘साधनार्थ' प्रतिपादनार्थं द्विविधमुदाहरणं ज्ञातव्यं, तद्यथा-चरितं कल्पितं च,कथमिवविक्षितस्यार्थस्यप्रसाधनायोदाहरणंभवतीत्यतआह-'इन्धनमिओदनार्थम्'इन्धनमिवौदनस्यैति भावः, तत्रप्रस्तुतस्यार्थस्यप्रसाधनार्थमिदंकल्पितमुदाहरणं-कोऽप्येकोमत्स्यबन्धीमत्स्यग्रहणनिमितंसरो गतवान, गत्वाचतेनतटस्येनाग्रभागेमांसपेशीसमेतोगलःसरोमध्येप्रचिपि.तत्रचसरसिपरिणतबुद्धिरेको महादक्षो जीर्णमत्स्योवर्तते,सगलतमांसगन्धमाधायतद्भक्षणार्थंगलस्यसमीप-मुपागत्ययत्ननःपर्यन्ते पर्यन्तेसकलमपिमांसखादित्वापुच्छेनचगलमाइत्यदूरतोऽपचक्राम, मत्स्यबन्धीचगृहीतोगलेनमत्स्य इतिविचिन्त्यगलमाकृष्टवान्,पश्यतिमत्स्यमांसपेशीरहितंगलं.तनोभूयोऽपिमांसपेशीसहितंगलंप्रचिक्षेप, तथैवचसमत्स्योमांसंखादित्वापुच्छेनचगलमाहत्यपलायितवान्, एवंत्रीन्वारान्मत्स्योमांसखादितवान्, न च गृहीतो मत्स्यबन्धेन। मू. (६७३) अह मंसंमि पहीणे ज्ञायंतं मच्छियं भणइमच्छो।
किंज्ञायसितंएवं सुण ताव जहा अहिरिओऽसि॥ वृ. अथमांसेप्रक्षीणेध्यायन्तंमात्स्यिकंमत्स्योभणति, तथा किंत्वमेवं ध्यायसि चिन्तयसि?,श्रृणु तावद्यथात्वम् ‘अहीकः' निर्लज्जो भवसि। मू. (६७४) तिबलागमुहुम्मुक्को, तिक्खुत्तो वलयामुहे।
तिसत्तक्खुत्तो जालेणं, सइ छिन्नोदए दहे। वृ.अहमेकादत्रीन्वारान बलकाया मुखादन्मुक्तः, तथाहि-कदाचिदहं बलकाया गृहीतः, तथा (तः) तयामुखेप्रक्षेपार्थमूर्द्धमुत्क्षिप्तस्ततोमयाचिन्तितं यद्यहमृजुरेवास्यामुखेनिपतिष्यामितर्हि पतितोऽयंमुखे इतिनमेप्राणकशलं,तस्मात्तिर्यनिपतामीत्येवंविचिन्त्यदक्षतयातथैवकृतं.परिभ्रष्टस्तस्यामुखात्ततोभूयोऽपि तयोर्द्वमुत्क्षिप्तस्तथैव च द्वितीयमपि वारंमुखात्परिभ्रष्टः, तृतीयवेलायां तुजले निपतितस्ततो दूरंपलायितः, तथा त्रिकृत्वः'त्रीन्वारान्, 'वलयामुखे'वेलामुखेभ्राष्टरूपेनिपतितोऽपिदक्षतयाशीघ्रंवेलयैवसहविनिर्गतः तथा 'त्रिसप्तकृत्वः' एकविंशतिवारान मात्स्यिकेन प्रक्षिप्त जाले पंतितोऽपि यावन्नाथापि स सत्स्यबन्धी संकोचयतिजालंतावद्यनवपथाप्रविष्टस्तनवतताजालाद्विनिर्गतः.जालेनेतितृतीयापश्चम्यर्थे द्रष्टव्या, तथा सकृद् -एकवारं मात्स्यिकेन ह्रदजलमन्यत्र सञ्चार्थ तस्मिन् हदे छिन्नोदके बहंभिर्मत्स्यः सहाहं गृहीतः, सच सर्वानिपतानमत्स्याकेनत्र पिण्डीकृत्य तीक्ष्णायःशलाकायांप्रोतयति, ततोऽहं दक्षतया यथासमात्स्यिको नपश्यतितथाखयमेवतामयःशलाकांवदनेनलगित्वास्थितः, सचमात्स्यिकस्तान्मस्त्यानकर्दमलिप्तान् प्रक्षालयितुं सरसिजगाम, तेषु च प्रक्षाल्पमानेष्वन्तरमवज्ञाय ज्ञटित्येव जलमध्ये निमग्नवान। मू. (६७५) एयारिसं ममं सत्तं. सढं घट्टियघट्टणं।
इच्छसि गलेण घेत्तुं. अहो ते अहिरीयया॥

Page #412

मूलं-६७५
___ वृ. एतादृशंपूर्वोक्त स्वरूपंममसत्त्वं शठं' कुटिलंघट्टितस्य धीवरादिकृतस्योपायस्यघट्टनं-चालकं, ततस्त्वमिच्छसि मां गलेन ग्रहीतुमित्यहो। ते तव 'अह्रीकता' निर्लज्जतेति। तदेवमुक्तो द्रव्यग्रासैषणाया दृष्टान्तः, सम्प्रतिभावाग्रासैषणायामुपनयःक्रियते-मत्स्यस्थानीयःसाधुर्मासस्थानीयंभक्त पानीयंमात्स्यिकस्थानीयो रागादिदोषगणः, यथा न छलितो मत्स्य उपायशतेन तथा साधुरपि भक्तादिकमभ्यवहर. नात्मानमनुशास्तिप्रदानेन रक्षयेत् । तामेवानुशास्तिंप्रदर्शयतिमू. (६७६) बायालीसेसणसंकडंमिगहणंमि जीव। न ह छलिओ।
इण्हिंजह न छलिज्जसि जंतो रागदोसेहिं॥ वृ. इहैषणाग्रहणेन एषणागता दोषा अभिधीयन्ते, ततोऽयमर्थः-द्विचत्वारिंशत्सङ्घया ये एषणादोषा गवेषणाग्रहणैषणादोषास्तैः ‘सङ्कटे' विषमे ‘ग्रहणे' भक्तापानादीनामादाने हे जीव । त्वं नैव छलितः, तत इदानींसम्प्रतिभुञानोरागद्वेषाभ्यांयथानछल्यसेतथाकर्त्तव्यं सम्प्रतितामेवभावग्रासैषणांप्रतिपादयतिमू. (६७७) घासेसणा उभावे होइपसत्था तहेव अपसत्था।
अपसत्थापंचविहा तव्विवरीया पसत्था उ॥ वृ. 'भावे' भावविषया ग्रासैषणा द्विविधा, तद्यथा-प्रशस्ताऽप्रशस्ता च, तत्राप्रशस्ता पञ्चविधा संयोजनातिबहुकाङ्गारधूमनिष्कारणरूपा, तद्विपीरता संयोजनादिदोषरहिता प्रशस्ता। मू. (६७८) दव्वे भावे संजोअणा उदव्वे दुहा उबहिअंतो।
भिक्खं चिय हिंडतो संजोयंतमि बाहिरिया॥ वृ.संयोजना द्विधा, तद्यथा-'द्रव्ये' द्रव्यविषया भावे' भावविषया, तत्र 'द्रव्ये' द्रव्यविषया संयोजना द्विविधा, तद्यथा-बहिरन्तश्च, तत्र यदा भिक्षार्यमव हिण्डमानः सन् क्षीरादिकं खण्डादिभिः सह रसगृद्वया रसविशेषोत्पादनाय संयोजयति एषा बाह्या' बहिर्भवा संयोजना। एनामेव स्पष्टंभावयतिमू. (६७९) खीरदहिसूवकट्टरलंभे गुडसप्पिवडगवालुंके।
अंतो उतिहा पाए लंबण वयणे विभासा उ। वृ. क्षीरदधिसूपानां' प्रतीतानां कट्टरस्य-तीमनोन्मिश्रधृतवटिकारूपस्य देशविशेषप्रसिद्धस्य लाभे सति तथा गुडसर्पिर्वटकवालुकानांचप्राप्तौसत्यारसगृद्धयारसविशेषोत्पादनायानुकूलद्रव्यैः सहसंयोजना यत्करोति बहिरेव भिक्षामटन एषा बाह्या द्रव्यसंयोजना । अभ्यन्तरा पुनर्यद्वसतावागत्य भोजनवेलायां संयोजयति, तथा चाह- 'अन्तस्तु' अभ्यन्तरापुनःसंयोजना त्रिधा' त्रिप्रकारा, तद्यथा-पात्रेलम्बनेवदनेच, नवरं लम्बनं' कंवलः, ततोऽस्यास्त्रिविधाया अपिविभाषा' व्याख्या कर्त्तव्या, साचैवयहव्यं यस्य द्रव्यस्य रसविशेषाधायि तत्तेन सह पात्रे रसगृद्धया संयोजयति, यथा सुकुमारिकादिकं खण्डादिना सह, एषा पात्रंऽभ्यन्तरासंयोजना. यदातुहस्तगतमेवकवलतयोत्पाटितचूर्णंसुकुमारिकादिखण्डादिनासहसंयोजयति तदा कवलेऽभ्यन्तरा संयोजना, यदा पुनर्वदन कवलं प्रक्षिप्य ततःशालनकं प्रक्षिपति यद्वा मण्डकादिकं पूर्व प्रक्षिप्यपश्चाद्गुडादिकंप्रक्षिपतिएषावदनेऽभ्यन्तरासंयोजना। एषाचद्रव्यसंयोजनासमस्ताऽप्यप्रशस्ता, यतोऽनयाऽऽत्मानं रागद्वेषाभ्यां संयोजयति॥ तथा मुमेव दोषं वक्तुकाम आहमू. (६८०) संयोयणाए दोसो जो संजोएभत्तपानं तु।
दव्वाई रसहेउं वाधाओ तस्सिमो होइ॥ वृ. संयोजनायां प्रागुक्त स्वरूपायामयंदोषः- ‘दव्वाईरसहेउ'न्ति, अत्रार्षत्वादादिशब्दस्यव्यत्यासेन

Page #413

पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं योजना, ततोऽयमर्थः-द्रव्यस्य सुकुमारिकादे- रसहेतोः-रसविशेषोत्पादनाय, आदिशब्दाच्छुभगन्धादिनिमित्तंच,योभक्तं पानंचानुकूलद्रव्येणखण्डादिनासहसंयोजयतितस्यसाधोरयं वक्ष्यमाणः व्याघातः' दीर्घदुःखोपनिपातरूपो भवति॥तमेव भावयन् भावसंयोजनामप्याह- . मू. (६८१) संयोजना उभावे संजोएऊण तानिदव्वाई।
संजोयइ कम्मेणं कम्मेण भवं तओ दुक्खं॥ वृ.तानिहिसुकुमारिकाखण्डादीनिद्रव्याणिरसगृदयासंयोजयन्नात्मानमप्रशस्तेनगृळ्यात्मकेनभावेन संयोजयति, एषा भावे' भावविषयासंयोजना, तसस्तानिद्रव्याणितथा संयोज्यात्मनि कर्म'ज्ञानावरणीयादिकं संयोजयति' सम्बध्रातिकर्मणाचसंयोजयति भवं दीर्घतरंसंसार,तस्माच्चभवाद्दीर्घतरसंसाररूपात् 'दःखम्' असातं संयोजयति, ततो यो द्रव्यसंयोजनां करोति तस्येत्थमनन्तकालसंवेद्यो दुःखनिपात इति। मू. (६८२) पत्ते य पउरलंभे भुत्तुन्वरिए य सेसगमणट्ठा।
दिट्ठो संजोगो खलु अह कम्मो (कम्मो) तस्मिमो होइ ।। वृ. 'प्रत्येकम्'एकैकंसाधुसङ्गाटकंप्रति प्रचुरलाभे विपुलधृतादिप्राप्तीसत्यायदिकथमपिमुक्ते सति 'चः'समुच्चयेशेष-उद्धरितंभवति, ततस्तस्यशेषस्यनिर्गमनार्थदृष्टः-अनुज्ञातस्तीर्थकरादिभिःखलुसंयोगः, उद्धरितं हिघृतादिनखण्डादिकमन्तरेणमण्डादिभिरपिसहभोक्तुं शक्यते,प्रायस्तृप्तत्वात्,नचपरिष्ठापनं युक्तं,घृतादिपरिष्ठापने स्निग्धत्वात्पथादपिकीटिकादिसत्त्वव्याघातसम्भवेन बृहत्तरप्रायश्चित्तसम्भवात्, तत उद्धरितघृतादिनिर्गमनार्थं खण्डादिभिरपि तस्य संयोजनं न दोषायएष तावदयमपवादः संयोजनायाः। अथान्योऽपि तस्य संयोगस्यायं-वक्ष्यमाण:क्रमो भवन परिपाटीरूपोभवति॥ तमेवाहमू. (६८३) रसहेउं पडिसिद्दो संयोगो कप्पए गिलाणट्ठा।
जस्स व अभत्तछंदो सुहोच्चिओऽभाविओजोय॥ वृ. 'रसहेतोः' गृद्धयारसविशेषोत्पादनायसंयोगःप्रतिषिद्वस्तीर्थकरादिभिः, यावतापुनःसएवसंयोगो 'ग्लानार्थ' ग्लानसज्जीकरणार्थं कल्पते, यद्वा यस्य ‘अभक्त च्छन्दः' भक्तारोचकः, यश्च सुखोचितो. राजपुत्रादिःयश्चाद्याप्यभावितःअसञ्जातसम्यक्परिणामःशेषकस्तस्यनिमित्तंकल्पते। उक्तं संयोजनाद्वारम्मू. (६८४) बत्तीसं किर कवला आहारो कुच्छिपूरओ भणिओ।
पुरिसस्स महिलियाए अठ्ठावीसंभवे कवला॥ . वृ.पुरुषस्यकुक्षिपुरकआहारोमध्यप्रमाणोद्वात्रिंशत्कवलाः किले त्याहारस्यमध्यप्रमाणतासंसूचकः, महेलायाःकुक्षिपूरकआहारोमध्यमप्रमाणोऽष्टाविंशतिःकवलाः, नपुंसकस्यचतुर्विंशतिः, सचाननगृहीतो, नपुंसकस्यप्रायःप्रव्रज्यानर्हत्वात, कवलानांप्रमाणंकुक्कुट्यण्ड.कुक्कुटीचद्विधा-द्रव्यकुक्कुटीभावकुक्कुटीच, द्रव्यकुक्कुट्यपिद्विधा-उदरकुक्कुटीगलकुक्कुटीच,तत्रसाधारदरंयावन्मत्रणाहारणनन्यूननाप्याध्मातंभवति स आहार उदरकुक्कुटी, उदरपूरक आहारः कुक्कुटीव वा उदरकुक्कुटीति मध्यपदलोपिसमासाश्रयणात, तस्य द्वात्रिंशत्तमोभागोऽण्डकंपुंसोगलान्तरालेयःकवलोऽविलग्नःप्रविशतितावत्प्रमाणंकलस्य, कवलमश्नीयात् अथवा शरीरमेव कुक्कुटी तन्मुखमण्डकं, तत्राक्षिकपोल वां विकृतिमनापाद्य यः कवलो मुखेप्रविशति तत्प्रमाणम्। अथवा कुक्कुटी-पक्षिणीतस्या अण्डकंप्रमाणकवलस्य,भावकुक्कुटी येनाहारेणभुक्तेननन्यून नाप्यत्याध्यामतविवक्षणादेषप्राकद्रव्यकुक्कुट्यप्युक्त इहभावकुक्कुटयुक्तः,तस्यद्वात्रिंशत्तमोभागोऽण्डकं, तत्प्रमाणं कवलस्य।

Page #414

मूलं-६८५
४११ मू. (६८५) एत्तो किणाइ हीनं अद्धं अद्वद्वगं च आहारं।
साहुस्स बिति धीरा जायामायं च ओमंच॥ वृ. 'एतस्मात्' द्वात्रिंशत्कवलप्रमाणाहारात् किणाई' इति किश्चिन्मात्रयाएकेनद्वाभ्यां त्रिभिश्चतुर्भिर्वा कवलैः साधोहीन हीनतरं यावदम् अर्द्धस्याप्यर्द्धमाहारं यात्रामाहारं धीराः-तीर्थकृदादयो ब्रुवते, न्यूनंच। एष यात्रामात्राहार ए। एव चावमाहार इति भावः। तदेवमुक्त माहारप्रमाणं, सम्प्रति प्रमाणदोषानाहमू. (६८६) पगामंच निगामंच, पनीयं भत्तपानमाहरे।
अइबयं अइबहसो, पमाणदोसोमणेयव्वो॥ वृ. यः प्रकामं निकामं प्रणीतं वा भक्तापानमाहारयति तथाऽतिबहुकमतिबहुशश्च तस्य प्रमाणदोषो ज्ञातव्यः । सम्प्रति प्रकामादिस्वरूपमाहमू. (६८७) बत्तीसाइ परेण पगाम निच्चं तमेव उनिकामं।
___जंपुन गलंतनेहं पणीयमिति तंबुहा बेंति॥ वृ.द्वात्रिंशदादिकवलेभ्यः परेण परतोमुञानस्ययभोजनंतत्प्रकामभोजनं, तमेवतु प्रमाणातीतमाहारं प्रतिदिवसमश्नतो निकामभोजनं, यत्पुनर्गलस्नेहं भोजनं तत्प्रणीतं बुधाः' तीर्थकृदादयो ब्रुवते। तथामू. (६८८) अइबहुयं अइबहुसो अइप्पमाणेन भोयणं भोत्तुं।
हाएज्ज व वामिज्ज व मारिज वतं अजीरंतं॥ वृ. अतिबहुकं-वक्ष्यमाणस्वरूपमतिबहुशः-अनेकशोऽतृप्यता सता भोजनं भुक्तं सत् ‘हादयेत्' अतीसारं कुर्यात्, तथा वामयेत्, यद्वा तदजीर्यर्यन्मारयेत्, तस्मान्न प्रमाणातिक्रमः कर्त्तव्य इति सम्प्रत्यति। मू. (६८९) बहुयातीयमइबहुं अइबहुसो तिन्नि तिन्न व परेणं।
तंचिय अइप्पमाणंभुंजइ जंवा अतिप्पंतो॥ वृ.बहुकातीतम्-अतिशयेनबहु,अतिशयेननिजप्रमाणाभ्यधिकमित्यर्थः, तथादिवसमद्येयस्त्रीन्वारान् भुङ्क्ते , त्रिभ्योवावारेभ्यः परतस्तद्भोजनमतिबहुशः, तदेववारत्रयातीतमतिप्रमाणमुच्यते, अइप्पमाणे'त्यवयवो व्याख्यातः, अस्यैव प्रकारान्तरेण व्याख्यानमाह-भुक्ते यद्वाऽतृप्यन् एष अइप्पमाण' इत्सस्य शब्दास्यार्थः, अइप्पमाणे' इत्यत्रचनप्रत्ययस्ताच्छील्पविवक्षायायद्वाप्राकृतलक्षणवशादिति । सम्प्रति प्रमाणयुक्त हीनहीनतरादिभोजने गुणमाहम. (६९०) हियाहारा मियाहारा, अप्पाहारा यजेनरा।
नते विज्जा तिगिच्छंति, अप्पाणं ते तिगिच्छगा। - वृ. हितं द्विधा-द्रव्यतो भावतच. तत्र द्रव्यतोऽविरुद्धानि द्रव्याणि, भावत एषणीयं तदाहारयन्ति येते हिताहाराः, 'मित’ प्रमाणोपतमाहारयन्तीति मिताहाराः, द्वात्रिंशत्कवलप्रमाणादप्यल्यमल्पतरं वाऽऽहारयन्तीत्यल्पाहाराः, सर्वत्रवाबहुव्रीहिः, हितआहारायेषांतेहिताहाराइत्यादि, एवंविधायेनरास्तानवद्या नचिकित्सन्ति, हितमितादिभोजनेनतेषांरोगस्यैवासम्भवात,किन्त्वेवंमूलतएवरोगोत्थानप्रतिषेधकरणेनात्मनैवात्मनस्ते चिकित्सिकाः । साम्प्रतमहितहितस्वरूपमाह. मू. (६९१) तेल्लदहिसमाओगा अहिओ खीरदहिकंजियाणं च।
पत्थं पुन रोगहरं न य हेऊ होइ रोगस्स॥ वृ. दधितैलयोस्तथा क्षीरदधिकाधिकानां च यःसमायोगः सोऽहितः, विरुद्ध इत्यर्थः, तथा चोक्तम्

___

Page #415

४१२
पिण्डनिर्युक्तिः- मूलसूत्रं
शाकाम्लफलपिण्याककपित्थलवणैः सह । करीरदधिमत्सैश्च, प्रायः क्षीरं विरुध्यते ॥ इत्यादि, अविरुद्धद्रव्यमीलनं पुनः पथ्यं, तच 'रोगहरं' प्रादुर्भूतरोगविनाशकरं, न च भाविनो रोगस्य 'हेतुः' कारणम्, उक्तं च
अहिताशनसम्पर्कात्' सर्वरोगोद्भवो यतः । तस्मात्तदहितं त्याज्यं, नाय्यं पथ्यनिषेवणम् ॥ मू. (६९२) अद्धमसणस्स सव्वंजनस्स कुज्जा दवस्स दो भागे । वाऊपवियारणट्टा छब्भायं ऊणयं कुज्जा ॥
वृ. इहकिल सर्वमुदरंषभिर्भागैविभज्यते, तत्रचार्द्धेभागत्रयरूपमशनस्य सव्यञ्जनस्य-तकशाकादिसहितस्याधारं कुर्यात्, तथा द्वौ भागौ द्रव्यस्य पानीयस्य, षष्ठं तुं भागं वायुप्रविचारणार्थमूनं कुर्यात् । इह कालपेक्षया तथा तथाऽऽहारस्य प्रमाणं बवति, कालश्च त्रिधा, तता चाह
मू. (६९३)
सिओ उसिणो साहारणो य कालो तिहा मुणेयव्वो । साहारणमि काले तत्थाहारे इमा मत्ता ॥
वृ. त्रिधाकालो ज्ञातव्यः, तद्यथा - शीत उष्णः साधारणश्च, तत्रतेषु कालेषु मध्ये साधारणेकाले ‘आहारे' आहारविषया ‘इयम्' अनन्तरोक्ता 'मात्रा' प्रमाणं
मू. (६९४)
सी दवस एगो भत्ते चत्तारि अहव दो पाने । उस दवस दोन उ तिन्नि वा सेसा उभत्तस्स ॥
वृ. 'शीते' अतिशयेन शीतकाले 'द्रव्यस्य' पानीयस्यैको भागः कल्पनीयः, चत्वारः 'भक्ते ''भक्तस्य', मध्यमे तु शीतकाले द्वौ भागौ पानीयस्य कल्पनीयौ त्रयस्तु भागा भक्त स्य, वाशब्दो मध्यमशीतकालसंसूचनार्थः, तथा 'उष्णे'मध्यमोष्णकाले द्वौ भागौ ' द्रवस्य' पानीस्यकल्पनीयौ, शेषास्तुत्रयो भागाभक्त स्य, अत्युष्णे च काले त्रयो भागा द्रवस्य शेषौ द्वौ भागौ भक्तस्य, वाशब्दोऽत्रात्रात्युष्णकालसंसूचनार्थः, सर्वत्र षष्ठो भागो वायुप्रविचारणार्थं मुत्कलो भोक्तव्यः । सम्प्रति भागानां स्थिरचरविभागप्रदर्शनार्थमाहमू. (६९५) गोदवस भागो अवट्टितो भोयणस्स दो भागा ।
वत व हायंति व दोदो भागां उ एक्केक्वे ॥
वृ. एको द्रवस्य भागोऽवस्थितो द्वौ भागौ भोजनस्य, शेषौ तौ द्वौ द्वौ भागौ एकैकस्मिन्, भक्ते पाने चेत्यर्थः, वर्द्धेते वाहीयेते वा, वृद्धिवाव्रजतो हानिंवाव्रजतइत्यर्थः तथाहि अतिशीतकाले द्वौ भागौ भोजनस्य वर्द्धते अत्युष्णकाले च पानीयस्य अत्युष्णकाले च द्वौ भागौ भोजनस्य हीयते अतिशीतकाले च पानीयस्य । एतदेव स्पष्ट भावयति
मू. (६९६)
'एत्थ तड्यचउत्था दोन्निय अनवट्टिया भवे भागा ।
पंचमछट्टो पढमो बिइओऽवि अवट्टिया भागा ।।
वृ. आहारविषयां तृतीयचतुर्यो भागवनवस्थिती, तौ ह्यतिशीतकाले भवतोऽप्युष्णकाले च न भवतः, तथायःपानविषयः, पञ्चमो भागो यञ्चवायुप्रविचारणार्थं षष्ठो भागःयौ चप्रथमद्वितीयावाहरविषयौ एते सर्वेऽपि भागा अवस्थिताः, न कदाचिदपि न भवन्तीति भावः । तदेवमुक्तं प्रमाणद्वारम्, अथ साङ्गारसधूमद्वारमाहमू. (६९७) तं होइ सइंगालं जं आहारेइ मुच्छिओ संतो।
तं पुन हो सधूमं जं आहारेइ निंदतो ॥
वृ. तद्भवतिभोजनसाङ्गारंयत्तद्गतविशिष्टगन्धरसास्वादवशतो जाततद्विषयमूर्च्छः सन्नहो। मिष्टंअहो ।

Page #416

मूलं- ६९७
सुसम्भृतं अहो । स्निग्धं सुपकं सुरसमित्येनं प्रशंसन्नाहारयति, तत्पुनर्भवति भोजनं सधूम् यत्तद्गतविरूपरसगन्धास्वादतो जाततद्विषयव्यलीकचित्तः सन् अहो । विरूपं कथितमपकमसंस्कृतमलवणं चेति निन्दन्नाहारयति, अयंचात्रभावार्थ:, - इहद्विविधा अङ्गाराः, तद्यथा द्रव्यतोभावतश्च, तत्रद्रव्यतः कुशानुदग्धाः खदिरादिवनस्पतिविशेषाः, भावतो रागाग्निना निर्दग्धं चरणेन्धनं । धूमोऽपिद्विधा, तद्यथा- द्रव्यतोभावतच, तत्रद्रव्यतोयोऽर्द्धदग्धानां काष्ठानां सम्बन्धी, भावतो द्वेषाग्रिनादह्यमानस्य चरणेन्धनस्यसम्बन्धीकलुषभावो निन्दात्मकः, ततः सहाङ्गारेणचद्रर्त्तते तत्साङ्गारं, धूमेन सह वर्त्तते यत्तत्सधूमं । सम्प्रत्यङ्गारधूमयोर्लक्षणणाहमू. (६९८) अंगारत्तमपत्तं जलमाणं इंधनं सधूमं तु । अंगारत्ति पुवच्चइ तं चिय दहुं गए घूमे ॥
वृ. अङ्गारत्वमप्राप्तं ज्वलदिन्धनं सधूममुच्यते, तदेवेन्धनं दग्दं घूमे गते सत्यङ्गारः इति, एवमिहापि चरणेन्धनं रागाग्निना निर्दग्धं सदङ्गारं इत्युच्यते . द्वेषाग्निना तु दह्यमानं चरणेनन्धनं सधूमं .. निन्दात्मकलुषभावरूपधूमसम्मिश्रत्वात् । एतदेव भावयति
मू. (६९९)
रागग्गिसंपत्तिो भुंजतो फासूयंपि आहारं । निद्दड्डुंगालनिभं करेइ च रणिधणं खिप्पं ॥
वृ. प्रासुकमप्याहारं भुञ्जानो रागाग्रिसम्पदीप्तचरणेन्धनं निर्दग्धाङ्गारनिभं क्षिप्रं करोति । मू. (७००) दोस्सग्गीवि जलंतो अप्पत्तियधूमधूमियं चरणं ।
अंगारमत्तसरिसं जा न हवइ निद्दही ताव ॥
वृ. द्वेषाग्निरपि ज्वलन् 'अप्रीतिरेव' कलुषभाव एव घूमः अप्रीतिघूमः तेन घूमितं 'चरणं' चरणेन्धनं यावदङ्गारमात्रसदृशं न भवति तावन्निर्दहति । तत इदमागतं -
मू. (७०१)
रागेण सइंगालं दोसेण सधूमगं मुणेयव्वं ।
छायालीसं दोसा बोद्धव्वा भोयणविहीए ॥
४१३
वृ. रागेणऽऽध्मातस्ययद्भोजनंतत्साङ्गारंचरणेन्धनस्याङ्गारभूतत्वान्, द्वेषेणाऽऽध्मातस्यतुयद्भोजनं तत्सघूमं, निन्दात्कलकलुषभावरूपघूमसिम्मिश्रत्वात् । तदेवं भोजनविधौ सर्वसङ्गयया षट्चत्वारिंशद्दोषा बोद्धव्याः, तद्यथा - पञ्चदश उद्गमदोषाः, अध्यवपूरकस्य मिश्रजातेऽन्तर्भावविवक्षणात्, षोडश उत्पादनादोषा दश एषणादोषाः संयोजनादीनां च पञ्चकमिति । कीदृशः पुनराहारः साधुना भोक्त व्य इत्याहमू. (७०२) आहारंति तवस्सी विगइंगालं च विगयधूमं च।
ज्ञानज्झयणनिमित्तं सुवएसो पवयणस्स ॥
वृ. 'तपस्विनः' यथोक्ततपोऽनुष्टाननिरता आहारयन्ति भोजनं विगताङ्गारं रागाकरणात, विगतघूमं चद्वेषाकरणात, तदपिननिष्कारणं किन्तु ध्यानाध्ययननिमित्तम्, एष उपदेशः प्रवचनस्य' भगवच्छासनस्य । तदेवमुक्तं साङ्गारं सधूमद्वारम्, अधुना कारणद्वारमाह
मू. (७०३)
छ कारणेहिं साधू आहारितोऽवि आयरइ धम्मं ।
छहिं चैव कारणेहिं निज्जूहिंतोऽवि आयर ॥
वृ. षड्भिः कारणैर्वक्ष्यमाणस्वरूपैः साधुराहारन्नप्याहारमाचरति धर्मः, षड्भिरेव च कारणैर्वक्ष्यमाणस्वरूपैर्भोजनाकरणनिबन्धनेः 'निज्जूर्हितोऽवि' त्तिपरित्यजन्नप्याचरतिधर्मं । तत्रयैः षड्भिः कारणैराहारमाहारयति तानि निर्दिशति

Page #417

पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं - मू. (७०४) . वेयण वेयावच्चे इरियट्ठाए य संजमट्ठाए।
तह पानवत्तियाए छठे पुन धम्मचिंताए। व.इहपदैकदेशेपदसमुदायोपचारात् वेयण'त्तिक्षुद्वेदनोपशमनाय,तथाऽऽचार्यादीनांवैयावृत्यकरणाय, तथर्यापथसंशोधनार्थ, तथा प्रेक्षादिसंयमनिमित्तं, तथा 'प्राणप्रत्ययार्थ' प्राणसन्धारणार्थं, षष्ठं पुनः कारणं 'धर्मचिन्तार्थं धर्मचिन्ताऽभिवृद्धयर्थं मुञ्जीतेति क्रियासम्बन्धः । एनामेव गाथां गाथाद्वयेन विवृण्वन्नाहमू. (७०५) नत्थि छुहाए सरिसा वियणाभुजेज तप्पसमणट्टा।
छाओवेयावञ्चनतरइकाउंअओभुजे॥ मू. (७०६) इरिअंनऽवि सोहेई पेहाईअंचसंजमं काउं।
थामो वा परिहायइ गुणऽनुप्पेहासुअअसत्तो॥ वृ.नास्ति क्षुधा-बुभुक्षया सदृशी वेदना. उक्तं च
पंथसमा नत्थि जरा दारिदसमो यपरिभवा नत्थि। __ मरणसमं नित्थभयं छुहासमा वेयणा नत्थि॥ तंनात्थिन वाहइ निलतुसमित्तंपि एत्थ कायस्स।
सन्निझंसव्वदुहाइर्देति आहारराहियस्स। 'तत्प्रशमनार्थ' क्षुद्वेदनोपशमनार्थं मुञ्जीत, तथा छातो बुभुक्षितःसन्वैयावृत्यंनशक्नोतिकर्तुं, तथा चोक्तं -गलइबलं उच्छाहो अवेइ सिढिलेइ सयलवावारे। नासइ सत्तं अरई विवड्डए असणरहियस्स॥ ___अतो वैयावृत्यकरणाय भुञ्जीत । तथा बुभुक्षितः सन्नीर्यापथं न विशोधयति, अशक्त त्वात्, अतस्तच्छोधननिमित्तं वाऽश्नीयात्, तथा क्षुधातः सन् न प्रेक्षादिकं संयमं विधातुमलमतःसंयमाभिवृद्धयर्थं भुञ्जीत, तथा स्थाम बलं प्राण इत्येकोऽर्थः, तद्भुभुक्षितस्य 'परिहीयते' परिहानिंयाति ततोऽश्नीयात्, तथा गुणनंग्रन्थपरावर्तनमनुप्रेक्षा-चिन्तातयोः, उपलक्षणमेतते,वाचनादिष्वपिबुभुक्षितःसन्अशक्तः-असमर्थो भवति ततोऽश्रीयात्। इत्यंभूतैश्चषभिःकारणैः समग्रैरन्यतमेव वा कारणेनाहारयन्नातिक्रामतिधर्ममिति। मू. (७०७) अहव न कुज्जाहारं, छहिं ठाणेहिं संजए।
पच्छा पच्छिमकालंभि, काउं अप्पक्खमंखमं॥ वृ. अथवा षभिः स्थानैःवक्ष्यमाणस्वरूपैः संयत आहारं न कुर्यात, तत्र विचित्रा सूत्रगति रिति षष्ठं शरीरव्यवच्छेदलक्षणकारणंव्याख्यानयति पच्छा' इत्यादि,पश्चात-शिष्यनिष्पादनादिसकलकर्त्तव्यानन्तरं 'पश्चिमे काले' पाश्चात्ये वयसि 'अप्यक्खम'त्ति संलेखनाकरणेनात्मानं क्षपयित्वा यावज्जीवानशनप्रत्याख्यानकरणस्य क्षम' योग्यमात्मानं कृत्वा भोजनं परिहरेत, नान्यथा। एतेन शिष्यनिष्पादनाद्यभावे प्रथमे द्वितीय वा वयसि संलेखनामन्तरेण वा शरीरपरित्यागार्थमनश्नन (तः) तत्प्रत्याख्यानकरणे जिनाज्ञाभङ्गमुपदर्शयति। सम्प्रत्यभोजनकारणानि निर्दिशति...मू. (७०८) आयके उवसग्गे, तितिक्खया बंभचेरगुत्तीसु।
. पाणिदया तवहेड, सरीरवोच्छेयणट्टाए। वृ. आतङ्के' ज्वरादावुत्पन्ने सति नमुञ्जीत १, तथा उपसर्गे' राजस्वजनादिकृते देवमनुष्यतिर्यक्कृते वासनातेसति तितिक्षार्थम्' उपसर्गसहनार्थ२,तथा ब्रह्मचर्यगुप्तिष्विति,अत्रषष्ठयर्थेसप्तमी,ततोऽयमर्थःब्रह्मचर्यगुप्तीनां परिपालनाय ३, तथा प्राणिदयार्थं ४, तथा तपोहेतोः' तपःकारणनिमित्तं५, तथा चरमकाले

Page #418

मूलं-७०८ शरीरव्यच्छेदार्थं ६, सर्वत्र नभुञ्जीतिति क्रियासम्बन्धः।। एनामेव गाथां विवृन्नाहमू. (७०९) ___ आयको जरमाई रायसन्नायगाइ उवसग्गो।
बंभवयपालणट्टा पाणिदया वासमहियाई॥ वृ.आतङ्को-ज्वरादिस्तस्मिन्नुत्पन्ने सतिन भुञ्जीत, यत उक्तम्
बलावरोधि निर्दिष्टं, ज्वरादौ लङ्घनं हितम्।
ऋतेऽनिलक्षमक्रोधशोककामक्षतज्वरान् ।। राजस्वजनादिकृते उपसर्गेयद्वादेवमनुष्यतिर्यककृते उपसर्गे जाते सतितदुपशमनार्थेनाश्नीयात, तथा मोहोदये सति ब्रह्मव्रतपालनार्थ न भुञ्जीत, भोजने निषिद्धे हि प्रायो मोहोदयो विनिवर्त्तते, तथा चोक्तम्,
विषया विनिवर्तन्ते, निराहारस्य देहिनः।
रसवज रसोऽप्येवं. परं दृष्ट्रा निवर्तते॥ तथा वर्षे वर्षति महिकायां वा निपतन्त्यां प्राणिदयार्थ नाश्नीयात. आदिशब्दात सुक्ष्ममण्डकादिसंसक्तायां भूमौ प्राणिदयार्थमटनं परिहसन्न भुञ्जीत। मू. (७१०) तवहेउ चउत्थाई जाव उछम्मासिओ तवो होइ।
छटुं सरीरवोच्छेयणट्ठया होअणाहारो॥ वृ. 'तपोहेतो.' तपःकरणनिमित्तं न मुञ्जीत, तपश्चतुर्थादिकं चतुर्थादारभ्य तावद्भवति यावत्, 'पाण्मासिकं' षण्मासप्रमाणं, परतो भगवद्वर्द्धमानस्वामितीर्थे तपसः प्रतिषेधात्, षष्ठं पुनः प्रागुक्त विधिना चरकामलेशरीव्यवच्छेदार्थबवत्यनाहारः। तदेवमुक्तं कारणद्वारं,तदुक्तौचौक्ताग्रासैषणा,तदभिधानाच समाप्ता गवैषणाग्रहणैषणाग्रासैषणाभेदात्त्रिविधाऽप्येषणा। मू. (७११) सोलस उग्गमदोसा सोलस उप्पायणाए दोसाउ।
दस एसणाएँ दोसा संजोयणमाइपंचेव॥ वृ.सुगमा,सर्वसङ्ख्ययासप्तचत्वारिंशदेषणादोषाः।एतान्विशोधयपिण्डंविशोधयति, पिण्डविशुद्धौ च चारित्रशुद्धिः, चारित्रशुद्धौ मुक्ति सम्प्राप्तिः उक्तं च
एए विसोहयंतो पिंडं सोहेइ संसओ नत्थि। एए अविसोहिते चरित्तभेयं वियाणाहि॥ समणत्तणस्स सारो भिक्खायरिया जिणेहिं पन्नत्ता। एत्थ परितप्पमाणं त जाणस मंदसंवेगं॥ नाणचरणस्स मूलं भिक्खायरिया जिर्मोहिं पन्नत्ता। एत्थ उ उज्जममाणं तं जाणसु तिव्वसंवेगं॥ पिंडं असोहयंतो अचरित्ती एत्थ संसओ नत्थि। चारित्तंमिअसंते निरत्थिया होइ दिक्खा उ॥ चारित्तंमि असंतंमि, निव्वाणं न उगच्छइ। निव्वआणमि असंतंमि, सव्वा दिक्खा निरत्थगा॥ तस्मादुगमादिदोषपरिशुद्धः पिण्ड एषयितव्य इति। मू. (७१२) एसो आहारविही जहभणिओ सव्वभावदंसीहिं।
धम्मावरसगजोगा जेन न हायंतितं कुज्जा॥ वृ. एषः आहारविधिः' पिण्डविधिः यथा' येन प्रकारेण भणितस्तीर्थकरादिभिस्तथा कालानरूपस्वमतिविभवेनमयाव्याख्यातइतिवाक्यशेषः।पश्चार्टेनापवादमाह- 'धर्मे'त्यादि धर्मावश्यकयोगाः' श्रुतधर्मचारित्रधर्मप्रतिक्रमणादिव्यापारायेन नहीन्यते'नहानिंव्रजन्तितत्कुर्यात,तथातथाऽपवादंसेवेतेति भावः।साधुनाहियथायथमुत्सर्गापवादस्थितेनभवितव्यायाचापवादमासेवमानस्याशठस्यविराधनासाऽपि

Page #419

४१६
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्रं निर्जराफला, तथा चाह.. मू. (७१३) जा जयमाणस्स भवे विसहणा सुत्तविहिसनग्गस्स।
सा होइ निज्जरफला अज्झत्थविसोहिजुत्तस्स। वृ.यतमानस्य सूत्रोक्त विधिसमग्रस्य' सूत्रोक्त विधिपरिपालनपूर्णस्यअध्यात्मविशोधियुक्त स्य, रागद्वेषाभ्यारहितस्येतिभावः, याभवेत, विराधना' अपवादप्रत्ययासाभवतिनिजराफलाः,इयमत्रभावनाकृतयोगिनोगीतार्थस्यकारणवशेनयतनाऽयवादमासेवमानस्ययाविराधनासासिद्धिफलाभवतीति।तदेवं निक्षिप्तं पिण्डपदेषमापदं च, तन्निक्षेपकरणाश्चाभिहितो नामनिक्षेपः, तदभिधानाच्चाभवत्परिपूर्णा पिण्डनियुक्ति रिति।
__यैनेषा पिण्डनियुक्ति युक्ति रभ्या विनिर्मता। द्वादशाङ्गविदे तस्मैः, श्रीभद्रबाहवे॥ व्याख्याता यैरेषा विषमपदार्थाऽपि सुललितवचोभिः। अनुपकृतपरोपकृतो विवृतिकृतस्तान्नमुस्कुर्वे ॥ इमां च पिण्डनियुक्ति मतिगम्भीरां विष्टण्तवा कुशमम् । यदवापि मलयगिरिणा सिद्धिं तेनाश्रुतां लोकः।।
अर्हन्तः शरणं सिद्धाः, शरणं मम साधवः। शरणं जिननिर्दिष्टो, धर्म:शरणमुत्तमः॥
मुनि दीपरत्न सागरेण संशोधिता सम्पादिता पिंडनियुक्तिः (मूलसूत्रस्य)
मलयगिरिआचार्येण विरचिता टीका परिसमाप्ता॥
|४१/२ द्वितीयमूलसूत्र पिण्डनियुक्तिः समाप्ता

Page #420

ભાવભરી વંદના જેમના દ્વારા સૂત્રમાં ગુંથાયેલ જિનવાણીનો ભવ્ય વારસો વર્તમાનકાલીન “આગમસાહિત્યમાં પ્રાપ્ત થયો
એ સર્વે સૂરિવર આદિ આર્ષ પૂજ્યશ્રીઓનેપંચમ ગણધર શ્રી સુધર્મા સ્વામી | ચૌદ પૂર્વધર શ્રી ભર્બાહુ સ્વામી દશ પૂર્વધર શ્રી શય્યભવસૂરિ | (અનામી) સર્વે શ્રત વીર મહર્ષિઓ દેવવાચક ગણિ
શ્રી શ્યામાચાર્ય દેવર્ધ્વિગણિ ક્ષમાશ્રમણ
જિનભદ્ર ગણિ ક્ષમાશ્રમણ સંઘદાસગણિ
સિદ્ધસેન ગણિ જિનદાસ ગણિ મહત્તર
અગસ્યસિંહ સૂરિ શીલાં દ્રાચાર્ય
અભયદેવસૂરિ મલયગિરિસૂરિ
ક્ષેમકીર્તિસૂરિ હરિભદ્રસૂરિ
આર્યરક્ષિત સૂરિ (?) દ્રોણાચાર્ય
ચંદ્ર સૂરિ વાદિવેતાલ શાંતિચંદ્ર સૂરિ
મલ્લધારી હેમચંદ્રસૂરિ શાંતિચંદ્ર ઉપાધ્યાય
ધર્મસાગર ઉપાધ્યાય ગુણરત્નસૂરી
વિજય વિમલગણિ ઋષિપાલ | બ્રહ્મમુનિ તિલકસૂરિ સૂત્ર-નિર્યુક્તિ - ભાષ્ય -શૂર્ણિ- વૃત્તિ-આદિના રચયિતા અન્ય સર્વે પૂજ્યશ્રી
વર્તમાન કાલિન આગમ સાહિત્ય વારસાને સંશોધન-સંપાદન-લેખન આદિ દ્વારા મુદ્રીત/અમુદ્રીત સ્વરૂપે રજૂ કર્યા
| સર્વે શ્રુતાનુરાગી પૂજ્ય પુરુષોને આનંદ સાગરસૂરિજી | ચંદ્રસાગર સૂરિજી
મુનિ માણેક જિનવિજયજી પુન્યવિજયજી
ચતુરવિજયજી જંબુ વિજયજી અમરમુનિજી
કનૈયાલાલજી લાભસાગરસુરિજી આચાર્ય તુલસી
ચંપક સાગરજી
સ્મરણાંજલિ બાબુ ધનપતસિંહ
પ૦ બેચરદાસ
૫૦ જીવરાજભાઈ પિં. ભગવાનદાસ ૫૦ રૂપેન્દ્રકુમાર { ૫૦ હીરાલાલ
શ્રુત પ્રકાશક સર્વે સંસ્થાઓ
- -
-
- -
-
- -
-
-
-

Page #421

क्रम
५.
४००
[2] ૪૫ આગમ મૂળ તથા વિવરણનું શ્લોક પ્રમાણદર્શક કોષ્ટક) आगमसूत्रनाम । मूल वृत्ति-कर्ता
__ वृत्ति श्लोक प्रमाण
श्लोकप्रमाण १. आचार २५५४ शीलाङ्काचार्य
१२००० २. सूत्रकृत २१०० शीलाङ्काचार्य
१२८५० ३. स्थान ३७०० अभदेवसूरि
१४२५० ४. समवाय १६६७ | अभयदेवसूरि
३५७५ भगवती १५७५१ | अभयदेवसूरि
१८६१६ ६. | ज्ञाताधर्मकथा ५४५० अभयदेवसूरि
३८०० उपासकदशा ८१२ अभयदेवसूरि
८०० अन्तकृद्दशा
९०० | अभयदेवसूरि | ९. अनुत्तरोपपातिकदशा | १९२ | अभयदेवसूरि
१०० |१०. प्रश्नव्याकरण १३०० | अभयदेवसूरि
५६३० |११. विपाकश्रुत १२५० | अभयदेवसूरि
९०० १२. औपपातिक ११६७ | अभयदेवसूरि
३१२५ १३. राजप्रश्निय २१२० मलयगिरिसूरि
३७०० [१४. जीवाजीवाभिगम ४७०० मलयगिरिसूरि
१४००० १५. प्रज्ञापना ७७८७ | मलयगिरिसूरि
१६००० १६. सूर्यप्रज्ञप्ति २२९६ | मलयगिरिसूरि
९००० १७. चन्द्रप्रज्ञप्ति २३०० | मलयगिरिसूरि
९१०० १८. जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति ४४५४ शान्तिचन्द्रउपाध्याय
१८००० |१९थी निरयावलिका ११०० चन्द्रसूरि
६०० २३. | (पञ्च उपाङ्ग) २४. चतुःशरण ८० | विजयविमलयगणि
(?) २०० आतुर प्रत्याख्यान १०० गुणरलसूरि (अवचूरि) (?) १५० २६. | महाप्रत्याख्यान
१७६ आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया) १७६ २७. भक्तपरिज्ञा
२१५ आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया) २१५ २८. तन्दुल वैचारिक ५०० विजयविमलगणि
(?) ५०० २९. |संस्तारक १५५ गुणरल सूरि (अवचूरि)
११० ३०. गच्छाचार* १७५ विजयविमलगणि
१५६० ३१. गणिविद्या
१०५ आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया) १०५

Page #422

क्रम
आगमसूत्रनाम
३२. देवेन्द्रस्तव
३३. मरणसमाधि ३४. निशीथ
३५. बृहत्कल्प
३६. व्यवहार
३७. दशाश्रुतस्कन्ध ३८. जीतकल्प ★
३९. महानिशीथ
४०. आवश्यक
४१. ओघनिर्युक्ति
पिण्डनिर्युक्ति ४२. दशवैकालिक
४३. उत्तराध्ययन
४४. नन्दी
४५. अनुयोगद्वार
[3]
वृत्ति-कर्ता
३७५ आनन्दसागरसूरि (संस्कृत छाया)
८३७ आनन्दसागरसूरि (संस्कृत छाया ) ८२१ | जिनदासगणि (चूर्णि) सङ्घदासगणि (भाष्य)
मूल श्लोक प्रमाण

४७३ मलयगिरि + क्षेमकीर्ति सङ्घदासगणि (भाष्य )
३७३ मलयगिरि
सङ्घदासगणि (भाष्य )
८९६ - ? - (चूर्ण)
१३० सिद्धसेनगणि (चूर्णि)
४५४८
नि. १३५५
नि. ८३५
१३० हरिभद्रसूरि
द्रोणाचार्य
मलयगिरिसूरि
८३५ हरिभद्रसूरि
२००० शांतिसूर
७०० मलयगिरिसूरि २००० मलधारीहेमचन्द्रसूरि
• वृत्ति श्लोकप्रमाण
३७५
८३७
२८०००
७५००
४२६००
७६००
३४०००
६४००
२२२५
१०००
नोंध :
(१) उक्त ४५ सागम सूत्रोमां वर्तमान अणे पहेला १ थी ११ अंगसूत्रो, १२ थी २३ उपांगसूत्री, २४थी33 प्रकीर्णकसूत्रो ३४थी उ८ छेदसूत्रो, ४० थी ४३ मूळसूत्रो, ४४-४५ चूलिकासूत्रो ना नामे हाल प्रसिद्ध छे.
(૨) ઉક્ત શ્લોક સંખ્યા અમે ઉપલબ્ધ માહિતી અને પૃષ્ઠ સંખ્યા આધારે નોંધેલ છે. જો કે તે સંખ્યા માટે મતાંતર તો જોવા મળે જ છે. જેમકે આચાર સૂત્રમાં ૨૫૦૦, ૨૫૫૪, ૨૫૨૫ એવા ત્રણ શ્લોક પ્રમાણ જાણવા મળેલ છે. આવો મત-ભેદ અન્ય સૂત્રોમાં પણ છે.
२२०००
(?) ७५००
७०००
७०००
१६०००
७७३२
५९००
( 3 ) (ऊत वृत्ति-जाहि के नोंध छे ते समे रेल संपाहन भुभ्वनी छे. ते सिवायनी पा वृत्ति - चूर्णि सहि साहित्य मुद्रित } अमुद्रित अवस्थामा हाल उपलब्ध छे ४. (४) गच्छाचार जने मरणसमाधि ना विल्ये चंदावेज्झय जने वीरस्तव प्रकीर्णक खावे

छे. ४ मे “आगमसुत्ताणि" भां भूज ३ये जने “खागमद्दीप''भां अक्षरशः ગુજરાતી અનુવાદ રૂપે આપેલ છે. તેમજ નીતત્ત્વ જેના વિકલ્પ રૂપે છે એ

Page #423

પંચત્ત્વનું માધ્ય અમે ‘‘ઞામસુત્તા’િ’માં સંપાદીત કર્યું છે.
(૫) ખૌઘ અને વિન્ડ એ બંને નિર્યુક્તિ વિકલ્પે છે. જે હાલ મૂળસૂત્ર રૂપે પ્રસિધ્ધ છે. જે બંનેની વૃત્તિ અમે આપી છે. તેમજ તેમાં માળ્યની ગાથાઓ પણ સમાવિષ્ટ થઈ છે. (૬) ચાર પ્રીર્ણ સૂત્રો અને મહાનિશીય એ પાંચ આગમની કોઈ વૃત્તિ આદિ ઉપલબ્ધ થવાનો ઉલ્લેખ મળતો નથી. પ્રીળ ની સંસ્કૃત છાયા ઉપલબ્ધ છે તેથી મૂકી છે. નિશીય-વા-નિતત્ત્વ એ ત્રણેની ર્ખિ આપી છે. જેમાં શા અને નીતત્ત્વ એ બંને ઉપરવૃત્તિ મળતી હોવાનો ઉલ્લેખ છે, પણ અમે તે મેળવી શક્યા નથી. જ્યારે નિશીથ ઉપર તો માત્ર વીસમા ઉદ્દેશઃની જ વૃત્તિ નો ઉલ્લેખ મળે છે.
વર્તમાન કાળે ૪૫ આગમમાં ઉપલબ્ધ નિર્યુન્તિઃ
क्रम नियुक्ति आचार-नियुक्ति २. सूत्रकृत नियुक्ति
9.
રૂ. વૃત્વ-નિયુક્તિ ક્ર
૪. વ્યવહાર-નિવૃત્તિ *
५. दशाश्रुत०-निर्युक्ति
श्लोकप्रमाण क्रम निर्युक्ति
४५०
२६५
[4]
-

१८०
६. आवश्यक - निर्युक्ति
७. ओघनियुक्ति
८. पिण्डनियुक्ति
९. दशवैकालिक - नियुक्ति
१०. उत्तराध्ययन-निर्युक्ति
श्लोकप्रमाण
२५००
१३५५
८३५
५००
નોંધઃ
(૧) અહીં આપેલ શ્લોજ પ્રમાળ એ ગાથા સંખ્યા નથી. ૩૨ અક્ષરનો એક શ્લોક’’ એ પ્રમાણથી નોંધાયેલ શ્નોજ પ્રમાણ છે.
७००
(૨) * વૃહત્ત્વ અને વ્યવહાર એ બંને સૂત્રોની નિવૃત્તિ હાલ મધ્ય માં ભળી ગઈ છે. જેનો યથાસંભવ ઉલ્લેખ વૃત્તિાર મહર્ષિ એ માપ્ય ઉપરની વૃત્તિમાં કર્યો હોય તેવું જોવા મળેલ છે.
(૩) ઝોપ અને પિન્ડનિયુક્તિ સ્વતંત્ર મૂત્તગામ સ્વતંત્ર સંપાદન આમ-૪૧ રૂપે થયેલ છે. (તેમજ (૪) બાકીની છ નિર્યુવિજ્ઞમાંથી દ્દશાશ્રુતન્ય નિર્યુવિત્ત
ઉ૫૨ વૃળિ અને અન્ય પાંચ
નિવૃત્તિ ઉપરની વૃત્તિ અમે અમારા સંપાદનમાં પ્રકાશીત કરી છે. જ્યાં આ છ નિર્યુક્તિ સ્પષ્ટ અલગ જોઈ શકાય છે.
(૫) નિર્યુનિકર્તા તરીકે મદવાદુસ્વામી નો ઉલ્લેખ જ જોવા મળે છે.
સ્વરૂપે સ્થાન પામેલ છે તેથી તેનું આ સંપાદનમાં પણ છે.)

Page #424

[5]
-
४८३
वर्तमान अणे ४५ भागमभi Gav भाष्यं क्रम| भाष्य श्लोकप्रमाण| क्रम | भाष्य
गाथाप्रमाण १. | निशीषभाष्य । ७५०० । ६. | आवश्यकभाष्य * २. | बृहत्कल्पभाष्य | ७६०० । ७. | ओघनियुक्तिभाष्य * | ३२२ व्यवहारभाष्य ६४००
पिण्डनियुक्तिभाष्य * ४६ पञ्चकल्पभाष्य ३१८५
दशवकालिकभाष्य * | ५. | जीतकल्पभाष्य | ३१२५ १०. | उत्तराध्ययनभाष्य (?)
.
| سه | a| تم |
नोध:(१) निशीष , बृहत्कल्प भने व्यवहारभाष्य न त सङ्घदासगणि होवानुं ४९॥य छे.
सम॥२. संपानमा निशीष भाष्य तेनी चूर्णि साथै सने बृहत्कल्प तथा व्यवहार
भाष्य तेनी-तनी वृत्ति साथे समाविष्ट थयुं छे. (२) पञ्चकल्पभाष्य समा२। आगमसुत्ताणि भाग-३८ भi शीत यु. (3) आवश्यकभाष्य भi या प्रभार ४८३ सयुमा १८3 मूळभाष्य ३ छ
भने 300 या अन्य भाष्यनीछे.नो. समावेश आवश्यक सूत्रं-सटीकं मां यो छे. [. विशेषावश्यक भाष्य पू५४ प्रसिध्ध थयुं छे ५ ते समय आवश्यकसूत्र- 6५२नु भाष्य नथी भने अध्ययनो अनुसारनी अ मल वृत्ति આદિ પેટા વિવરણો તો સવવે અને ગીત એ બંને ઉપર મળે છે. જેનો
અત્રે ઉલ્લેખ અમે કરેલ નથી.] (४) ओघनियुक्ति, पिण्डनियुक्ति , दशवैकालिकभाष्य नो समावेश तेन तेनी वृत्ति मां
थयो ४ छे. ५ तेनो त विशेन लेप अभाने भणे नथी. [ओघनियुक्ति
6५२ 3000 प्रभारी भाष्यनो ५५ोवा मल छे.] (५) उत्तराध्ययनभाष्यनी या नियुक्तिमा मणी यानुं समायछे (?) (5) मारीत अंग - उपांग - प्रकीर्णक - चूलिका मे ३५ आगम सूत्रो ७५२नो औ5
પાર્થનો ઉલ્લેખ અમારી જાણમાં આવેલ નથી. કોઈક સ્થાને સાક્ષી પાઠ-આદિ
स्व३पे भाष्यगाथा सेवामणे छे. (७) भाष्यकर्ता तरी भुण्य नाम सङ्घदासगणि सेवा भणे छे. तेभ४ जिनभद्रगणि
क्षमाश्रमण भने सिद्धसेन गणि नो. ५५ ८५ भणे छ. 32cis भाष्यन sal અજ્ઞાત જ છે.

Page #425

[6]
१०००
७०००
( वर्तमानणे ४५.मागममा ५९०६ चूर्णिः ) क्रम | चूर्णि श्लोकप्रमाण क्रम | चूर्णि श्लोकप्रमाण | १. आचार-चूर्णि । ८३००। ९. दशाश्रुतस्कन्धचूर्णि । २२२५
२. सूत्रकृत-चूर्णि ९९०० १०.| पञ्चकल्पचूर्णि ३२७५ | ३. भगवती-चूर्णि ३११४] ११./ जीतकल्पचूर्णि ४. जीवाभिगम-चूर्णि १५००/ १२.| आवश्यकचूर्णि १८५०० ५. जंबूद्वीपप्रज्ञप्ति-चूर्णि १८७९ | १३. | दशवैकालिकचूर्णि ६. निशीथचूर्णि २८००० | १४. उत्तराध्ययनचूर्णि ५८५० ७. बृहत्कल्पचूर्णि १६००० | १५. | नन्दीचूर्णि
१५०० ८. व्यवहारचूर्णि १२०० | १६. अनुयोगदारचूर्णि । २२६५
नोध:(१) 6. १६ चूर्णिमांथी निशीथ , दशाश्रुतस्कन्ध, जीतकल्प मे चूर्णि अभा२॥ २॥
સંપાદનમાં સમાવાઈ ગયેલ છે. (२) आचार, सूत्रकृत, आवश्यक, दशवैकालिक, उत्तराध्ययन, नन्दी, अनुयोगद्वार
એ સાત પૂર્થિ પૂજ્યપાદ આગમોદ્ધારક શ્રી એ પ્રકાશીત કરાવી છે. (3) दशवैकालिकनी जी0 में चूर्णि अगत्स्यसिंहसूरिकृत छ तेनुंशन पूश्य श्री
પુન્યવિજયજીએ કરાવેલ છે. (४) जंबूद्वीपप्रज्ञप्तिचूर्णि विशेहर 4141 प्रभावित मुं छे. भगवती
चूर्णि तो भणे४ छे, ५९४७ प्रशीत नधी. तेम४ बृहत्कल्प , व्यवहार,
पञ्चकल्प मेरा स्तोमोऽछ ५९ शीत ययानुराम नथी. (५) चूर्णिकार तरी3 जिनदासगणिमहत्तरन्न म मुख्यत्वे संमाय छे. 325 मते અમુક પૂર્ષિના ર્તાનો સ્પષ્ટોલ્લેખ મળતો નથી.
__ "आगम-पंथांगी" यिन्त्य पात" વર્તમાન કાળે પ્રાપ્ત આગમ સાહિત્યની વિચારણા પછી ખરેખર આગમના પાંચ અંગોમાં કેટલું અને શું ઉપલબ્ધ છે તે જાણ્યા પછી એક પ્રશ્ન થાય કે આગમ પંચાંગી नी तो 2ी यिन्त्य छ. अंग-उपांग-प्रकीर्णक-चूलिका में उ५ भागमो 6५२ મળ્યું નથી. એટલે ૩પ આગમનું એક અંગ તો અપ્રાપ્ય જ બન્યું. સૂત્ર પરત્વે ઉપલબ્ધ નિયુક્તિ ફક્ત છ છે. એટલે ૩૯ આગમોનું એક અંગ અપ્રાપ્ય જ બન્યું. भारत sis भाष्य, स्यis नियुक्ति सने इयां चूर्णिन। मामा वर्तमान अणे
सुव्यवस्थित पंचांगी मात्र आवश्यक सूत्र नी गाय. २ नंदीसूत्र मां पंचांगीने पहले संग्रहणी, प्रतिपत्तिमो वगैरना ५ लेपछ.

Page #426

[7].
( ૪૫ આગમ અંતર્ગત વર્તમાન કાળે ઉપલબ્ધ વિભાગો )
સૂચના:- અમે સંપાદિત કરેલ માનવુdળ-ટી માં બેકી નંબરના પૃષ્ઠો ઉપર જમણી બાજુ કામસૂત્ર ના નામ પછી અંકો આપેલ છે. જેમકે ૧/૩/૬/૨/૧૪ વગેરે. આ અંકો તે તે આગમના વિભાગીકરણને જણાવે છે. જેમકે ખાવામાં પ્રથમ અંક મૃતધૂનો છે તેના વિભાગ રૂપે બીજો અંક જૂના છે તેના પેટા વિભાગ રૂપે ત્રીજો અંક ઉધ્યયનનો છે. તેના પેટા વિભાગ રૂપે ચોથો અંક ઉદ્દેશ નો છે. તેના પેટા વિભાગ રૂપે છેલ્લો અંક મૂનો છે. આ મૂન ગદ્ય કે પદ્ય હોઈ શકે. જે ગદ્ય હોય તો ત્યાં પેરેગ્રાફ સ્ટાઈલથી કે છુટુ લખાણ છે અને થા/પદ્ય ને પદ્યની સ્ટાઈલથી // - | ગોઠવેલ છે.
પ્રત્યેક આગમ માટે આ રીતે જ ઓબ્લિકમાં (/) પછી ના વિભાગને તેના-તેના પેટા-પેટા વિભાગ સમજવા.
જ્યાં જે-તે પેટા વિભાગ ન હોય ત્યાં (/-) ઓબ્લિક પછી ડેસ મુકીને તે વિભાગ ત્યાં નથી તેમ સુચવેલું છે.] (9) નાવાર - શ્રતન્ય:/ચૂના/ધ્યય/દ્દેશ/મૂર્ત
જૂના નામક પેટા વિભાગ બીજા શ્રુતસ્કન્દમાં જ છે. (२) सूत्रकृत - श्रुतस्कन्धः/अध्ययनं/उद्देशकः/मूलं (३) स्थान - स्थान/अध्ययन/मूलं (૪) સમવાય - સમવાય:/વૃત્ત
भगवती - शतक/वर्गः-अंतरशतकं/उद्देशकः/मूलं અહીં શતના પેટા વિભાગમાં બે નામો છે. (૧) : (૨) સંતશત કેમકે શતવ ૨૧, ૨૨, ૨૩ માં શત ના પેટા વિભાગનું નામ : જણાવેલ છે. શત • રૂ૩,૩૪,૩૫,૩૬, ૪૦ ના પેટા વિભાગને સંતશત અથવા શતશત નામથી ઓળખાવાય છે. ज्ञाताधर्मकथा- श्रुतस्कन्धः/वर्गः/अध्ययनं/मूलं પહેલા શ્રુતજ્ય માં અધ્યયન જ છે. બીજા શ્રુતજ નો પેટાવિભાગ નામે છે અને તે ય ના પેટા વિભાગમાં અધ્યયન છે. उपासकदशा- अध्ययन/मूलं अन्तकृद्दशा- वर्ग:/अध्ययन/मूलं अनुत्तरोपपातिकदशा- वर्गः/अध्ययन/मूलं प्रश्नव्याकरण- द्वारं/अध्ययन/मूलं સાથ અને સંવર એવા સ્પષ્ટ બે ભેદ છે જેને કાશ્રવઠન અને સંવાદ કહ્યા છે. (કોઈક ને બદલે
શ્રુતજીન્ય શબ્દ પ્રયોગ પણ કરે છે) (૧૧) विपाकश्रुत- श्रुतस्कन्धः/अध्ययन/मूलं (૧૨) પતિ - મૂર્તિ (૧૩) પ્રફની - મૂi
(૮).

Page #427

(१४) जीवाजीवाभिगम- *प्रतिपत्तिः/* उद्देशकः/मूलं
આ આગમમાં ઉક્ત ત્રણ વિભાગો કર્યા છે તો પણ સમજણ માટે પ્રતિષત્તિઃ પછી એક પેટાવિભાગ नोपनीय छ.3 प्रतिपत्ति -३-५i नेरइय, तिरिक्खजोणिय, मनुष्य, देव पाय॥२ विला ५. छ. तथा तिपत्ति/(नेरइयआदि)/उद्देशकः/मूलं भेरीत स्पष्ट मल पाउदा छ, मेरी भी
प्रतिपत्ति न्य उद्देशकः नवनयी ५ed पेटवल प्रतिपत्तिः नामेछ. (१५) प्रज्ञापना- पदं/उद्देशकः/द्वारं/मलं
पदना पेटा विurwi suis उद्देशकः छ, suis द्वारं ॐ ५५ ५६-२८ना पेट विमा उद्देशकः
અને તેના પેટા વિભાગમાં દ્વાર પણ છે. (१६) सूर्यप्रज्ञप्ति- प्राभृतं/प्राभृतप्राभृतं/मूलं (१७) चन्द्रप्रज्ञप्ति- प्राभृतं/प्राभृतप्राभृतं/मूलं
भागम१६-१७मा प्रामृतप्रामृत ना ५० प्रतिपत्तिः नाम पेट विमाछ. ५९ उद्देशकः सह
મુજબ તેનો વિશેષ વિસ્તાર થાયેલ નથી. (१८) जम्बूदीपप्रज्ञप्ति- वक्षस्कारः/मूलं (१९) निरयावलिका - अध्ययनं/मूलं (२०) कल्पवतंसिका - अध्ययन/मूलं (२१) पुष्पिता - अध्ययनं/मूलं (२२) पुष्पचूलिका - अध्ययन/मूलं (२३) वण्हिदशा - अध्ययन/मूलं
भागमा १८ थी २३ निरयावलिकादि नाममा साथे सेवाभणे छ 33 तेने 64न पाय lll
सूत्रमारे मोगमावा. भial-१, निरयावलिका, l-२ कल्पवतंसिका... वगैरे ४ (२४ थी ३३) चतुःशरण (आदि दशेपयत्रा) मूलं (३४) निशीथ - उद्देशकः/मूलं (३५) बृहत्कल्प - उद्देशकः/मूलं (३६) व्यवहार - उद्देशकः/मूलं (३७) दशाश्रुतस्कन्ध - दशा/मूलं (३८) जीतकल्प - मूलं (३९) महानिशीय - अध्ययनं/उद्देशकः/मूलं (४०) आवश्यक - अध्ययन/मूलं (४१) ओघ/पिण्डनियुक्ति - मूलं (४२) दशवकालिक - अध्ययनं/उद्देशकः/मूलं . (४३) उत्तराध्ययन - अध्ययनं//मूलं (४४- ४५) नन्दी-अनुयोगद्वार - मूलं

Page #428

| ५५२
७१
।
|
3
७३
८. |
३१.
[9] અમારા સંપાદીત ૪૫ આગમોમાં આવતા મૂલ નો અંક તથા તેમાં સમાવિષ્ટ ગાથા क्रम | आगमसूत्र मूलं | गाथा | क्रम | आगमसूत्र | मूलं | गाथा आचार
| १४७ | २४. चतुःशरण २. | सूत्रकृत ८०६ ७२३ | २५. | आतुरप्रत्याख्यान
७० स्थान
१०१० १६९ | २६. । महाप्रत्याख्यानं १४२ १४२ ४.. समवाय | ३८३ । ९३ | २७. | भक्तपरिज्ञा
१७२ । १७२ भगवती १०८७ ११४ | २८. तंदुलवैचारिक १६१ । | १३९ ज्ञाताधर्मकथा | २४१
२९. संस्तारक
१३३ । १३३ ७. . उपासक दशा १३ । ३०. । गच्छाचार
१३७ | १३७ | अन्तकृद्दशा ६२
गणिविद्या
८२ । ८२ अनुत्तरोपपातिक । १३ ४ | ३२. | देवेन्द्रस्तव
३०७ ३०७ १०. प्रश्नव्याकरण
४७ १४ | ३३. | मरणसमाधि ६६४ । ६६४ | विपाकश्रुत
३४. | निशीष
१४२० | १२. औपपातिक ७७
बृहत्कल्प
२१५ १३.| राजप्रश्निय
व्यवहार
२८५ १४. जीवाभिगम ३९८
३७. | दशाश्रुतस्कन्ध ११४ १५.] प्रज्ञापना ६२२ २३१ । ३८. |
| जीतकल्प
१०३ । १०३ १६. | सूर्यप्रज्ञप्ति २१४ १०३ महानिशीथ १५२८ | १७. चन्द्रप्रज्ञप्ति २१८ १०७ | ४०. | | आवश्यक
९२ १८. जम्बूदीपप्रज्ञप्ति ३६५ १३१ | ओघनियुक्ति ११६५ |११६५ | निरयावलिका
४१. पिण्डनियुक्ति ७१२ कल्पवतंसिका
दशवैकालिक | ५४० ५१५ | पुष्पिता | ११ | २ | ४३. | उत्तराध्ययन १७३१ १६४० २२. पुष्पचूलिका । ३ । १ | ४४. | नन्दी
१६८ | ९३ |२३.वहिदशा
अनुयोगद्वार ३५०
१४१
४७
| ३५.
८५
M
।
५६
२८८
२५
| ४१. | आप
२०.
२१.
नो५ :- 651 गाथा संन्यानो समावेश मूलं भ. 45 ४ ०१५. मूल सिवायनी ॥ गाथा सम४वी ना. मूल २७६ में सभी सूत्र भने गाथा बने भाटे नो भापमा संयुस्त मनुभछे. गाथा १०४ संपानीमा सामान्य घरावती डोपाथी तेनो मग આપેલ છે. પણ સૂત્રના વિભાગ દરેક સંપાદકે ભિન્નભિન્ન રીતે કર્યા હોવાથી અમે સૂત્રાંક જુદો પાડતા નથી.

Page #429

[10]
[૧૧]
[૧૨] [૧૩]
[૧૪] [૧૫] [૧૬]
[૧૭]
[૧૮]
– અમારા પ્રકાશનો:अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - १ . सप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - २ - सप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - ३ - सप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - ४ - सप्ताङ्ग विवरणम् कृदन्तमाला चैत्यवन्दन पर्वमाला चैत्यवन्दन सङ्ग्रह - तीर्थजिनविशेष चैत्यवन्दन चोविशी शत्रुञ्जय भक्ति [आवृत्ति-दो] अभिनव जैन पञ्चाङ्ग - २०४६ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ – ૧- શ્રાવક કર્તવ્ય - ૧ થી ૧૧ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ- ૨- શ્રાવક કર્તવ્ય - ૧૨ થી ૧૫ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ - ૩- શ્રાવક કર્તવ્ય – ૧ થી ૩૬ નવપદ - શ્રીપાલ (શાશ્વતી ઓળીના વ્યાખ્યાન રૂપે). સમાધિ મરણ [વિધિ - સૂત્ર-પદ્ય – આરાધના-મરણભેદ-સંગ્રહ] ચૈત્યવંદન માળા [૭૭૯ ચૈત્યવનંદનોનો સંગ્રહ) તત્વાર્થ સૂત્ર પ્રબોધટીકા [અધ્યાય-૧] તત્વાર્થ સૂત્રના આગમ આધાર સ્થાનો સિદ્ધાચલનો સાથી [આવૃત્તિ - બે ચૈત્ય પરિપાટી અમદાવાદ જિનમંદિર ઉપાશ્રય આદિ ડિરેક્ટરી શત્રુંજય ભક્તિ [આવૃત્તિ - બે] શ્રી નવકારમંત્ર નવલાખ જાપ નોંધપોથી શ્રી ચારિત્ર પદ એક કરોડ જાપ નોંધપોથી શ્રી બાવ્રત પુસ્તિકા તથા અન્ય નિયમો - [આવૃત્તિ - ચાર અભિનવ જૈન પંચાંગ - ૨૦૪૨ સર્વપ્રથમ ૧૩ વિભાગોમાં] શ્રી જ્ઞાનપદ પૂજા અંતિમ આરાધના તથા સાધુ સાધ્વી કાળધર્મ વિધિ શ્રાવક અંતિમ આરાધના [આવૃત્તિ ત્રણ વીતરાગ સ્તુતિ સંચય [૧૧૫૧ ભાવવાહી સ્તુતિઓ] (પૂજ્ય આગમોદ્ધારક શ્રી ના સમુદાયના) કાયમી સંપર્ક સ્થળો તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૧ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાયતત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટકા - અધ્યાય-૩ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા- અધ્યાય-૪
[૧૯] [20] [૧] [૨] [૨૩] [૨૪] [૨૫] [૨]. [૨૭] [૨૮]
[૨૯].
[30]
[૩૧]. [૩૨]
[૩૩]
[૩૪] [૩૫]

Page #430

[11]
[35] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-૫ [33] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય[3] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-૭ [3] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-૮ [४०] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-૯ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-૧૦
[४१]
પ્રકાશન ૧ થી ૪૧ અભિનવશ્રુત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે.
[४२] आयारो
[४३] सूयगडो [४४] ठाणं
[४५] समवाओ
[४६] विवाहपन्नति
[ ४७ ]
नायाधम्मकहाओ
[४८] उवासगदसाओ [४९] अंतगडदसाओ
[५० ] अनुत्तोववाइयदसाओ
[५१] पण्हावागरणं
[५२] विवागसूयं
[ ५३ ]
उववाइयं
रायप्पसेणियं
जीवाजीवाभिगमं
[ ५४ ]
[ ५५ ]
[ ५६ ] पत्रवणासुत्तं
[ ५७ ] [ ५८ ]
सूरपन्नतिः चंदपन्नत्तिः
[५९] जंबूद्दीवपन्नति
[६०] निरयावलियाणं [६१] कप्पवडिंसियाणं
[६२ ] पुफियाणं
[ ६३ ] पुष्फचूलियाणं
वहिदसाणं
[ ६४ ] [ ६५ ]
चउसरणं
[ ६६ ] [ ६७ ]
[ ६८ ] भत्तपरिण्णा
आउरपच्चक्खाणं
महापच्चक्खाणं

[आगमसुत्ताणि- १]
[आगमसुत्ताणि-२]
[आगमसुत्ताणि-३]
[आगमसुत्ताणि-४]
[आगमसुत्ताणि-५]
[आगमसुत्ताणि-६]
[आगमसुत्ताणि-७]
[आगमसुत्ताणि-८]
[आगमसुत्ताणि-९]
[आगमसुत्ताणि-१० ]
[आगमसुत्ताणि 99 ]
[आगमसुत्ताणि- १२]
[आगमसुत्ताणि- १३ ]
[आगमसुत्ताणि १४ ]
[आगमसुत्ताणि-१५ ]
[आगमसुत्ताणि- १६ ]
[आगमसुत्ताणि-१७ ]
[आगमसुत्ताणि १८ ]
[आगमसुत्ताणि- १९ ]
[आगमसुत्ताणि-२० ]
[आगमसुत्ताणि २१ ]
[आगमसुत्ताणि-२२]
[आगमसुत्ताणि-२३]
[आगमसुत्ताणि-२४ ]
[आगमसुत्ताणि - २५ ] [आगमसुत्ताणि-२६ ] [आगमसुत्ताणि-२७]

पढमं अंगसुतं बीअं अंगसुतं
इयं अंगसुतं
उत्थं अंगसुतं
पंचमं अंगसुतं
छठ्ठे अंग
सत्तमं अंगसुतं
अट्ठमं अंगसुतं
नवमं अंगसुतं
दसमं अंगसुतं
एकरसमं अंगसुतं
पढमं उवंगतं
बीअं उवंगसुतं
तइयं उवंगसुतं
चउत्थं उयंगसुतं
पंचमं उवंगसुतं
छठ्ठे उवंगतं
सत्तमं उवंगसुतं
अठ्ठ उवंगसुतं
नवमं उवंगसुतं
दसमं उवंगसुतं
एक्कारसमं उवंगसुतं
बारसमं उवंगसुतं पपईगं
बीअं पण्णगं
तीइयं पईण्णगं उत्थं पण्णगं

Page #431

[ ६९ ] [ ७०]
[ ७१] [ ७२ ]
तंदुलवेयालियं
संधारगं
गच्छायार चंदावेज्झयं
[ ७३] गणिविज्जा
[७४] देविंदत्थओ
[ ७५ ] मरणसमाहि
[ ७६ ]
वीरत्थव
[७७] निसीह
[ ७८ ]
बुहत्कप्पी
[ ७९]
ववहार [ ८० ] दसासुयक्खंधं [८१] जीयकप्पो [८२] पंचकष्पभास
[८३] महानिसीहं
[८४] आवसस्सयं
[८५] ओहनिजत्ति [८६] पिंडनिजुत्ति
[८७] दसवेयालियं
"
[८] उतरज्झयणं
[८९] नंदीसूयं
[१०] अनुओगदारं
[12]
[आगमसुत्ताणि २८ ] [आगमसुत्ताणि-२९ ] [आगमसुत्ताणि- ३० / १ ]
[आगमसुत्ताणि - ३० / २ ]
-
[आगमसुत्ताणि- ३१ ] [आगमसुत्ताणि- ३२ ]
[आगमसुत्ताणि- ३३ / १ ]
[आगमसुत्ताणि-३३/२ ]

[आगमसुत्ताणि- ३४ ] [आगमसुत्ताणि-३५ ]
[आगमसुत्ताणि- ३६ ]
[आगमसुत्ताणि-३७ ]
[आगमसुत्ताणि- ३८ / १ ]
[आगमसुत्ताणि - ३८/२ ]
[आगमसुत्ताणि- ३९ ]
[आगमसुत्ताणि ४० ] [आगमसुत्ताणि-४१/१ ]
[आगमसुत्ताणि-४१ / २ ]
[आगमसुत्ताणि ४२ ]
पंचमं पईण्णगं
छठ्ठे पईण्णगं
सत्तमं पईण्णगं - १
सत्तमं पण्णगं-२
अठ्ठ पण्णगं
नवमं पईण्णगं
दसमं पईण्णगं- १
दसमं पण्णगं-२
बीअं मूलसुत्तं - १
बीअं मूलसुतं - २
तइयं मुलतं
[आगमसुत्ताणि-४३ ]
चउत्थं मूलसुत्तं
[आगमसुत्ताणि-४४ ]
पढमा चूलिया
[आगमसुत्ताणि-४५ ]
बितिया चूलिया
પ્રકાશન ૪૨ થી ૯૦ આગમશ્રુત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે.
पढमं छेयसुत्तं
बीअं छेयसुत्तं
[१] खायार
ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૧]
ગુજરાતી અનુવાદ
[આગમદીપ-૧]
[२] सूर्यगड - [3] हारा - [४] समवाय[य] विवाहपशत्ति - [es] नायाधम्महा -
ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ गुभराती अनुवाद ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ
[१] उपासगहसा - [८] अंतगरहसा -
[९] अनुत्तरोपपातिहसा- गुभराती अनुवाद
[१००] पडावागरा

तइयं छेयसुत्तं
चउत्थं छेयसुत्तं
पंचमं छेयसुत्तं - 9
पंचमं छेयसुत्तं - २
छठ्ठे छेयसुत्तं
पढमं मूलसुतं
[આગમદીપ-૧]
[આગમદીપ-૧]
[आागमद्दीप-२ ]
[આગમદીપ-૩].
[આગમદીપ-૩]
[આગમદીપ-૩]
[आागमद्दीप-3]
ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૩]
પહેલું અંગસૂત્ર
બીજું અંગસૂત્ર
ત્રીજું અંગસૂત્ર
ચોથું અંગસૂત્ર
પાંચમું અંગસૂત્ર
છઠ્ઠું અંગસૂત્ર
સાતમું અંગસૂત્ર
આઠમું અંગસૂત્ર
નવમું અંગસૂત્ર
દશમું અંગસૂત્ર

Page #432

[13].
[૧૦૧] વિવાગસૂય - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૩] અગિયારમું અંગસૂત્ર [૧૦૨] ઉવવાઈયા ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૪] પહેલું ઉપાંગસૂત્ર [૧૩] રાયપૂસેણિય - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૪] બીજું ઉપાંગસૂત્ર [૧૦] જીવાજીવાભિગમ - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૪] ત્રીજું ઉપાંગસૂત્ર [૧૫] પન્નવણાસુત્ત ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૪] ચોથું ઉપાંગસૂત્ર [૧૦] સૂરપન્નત્તિ - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૫] પાચમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૦૭ ચંદપન્નતિ - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૫] છઠ્ઠ ઉપાંગસૂત્ર [૧૦૮] જંબુદ્દીવપન્નતિ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫] સાતમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૯] નિરયાવલિયા - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૫] આઠમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૧] કપૂવડિસિયા - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫ નવમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૧૧] પુષ્ક્રિયા - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫] દશમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૧૨] પુષ્કચૂલિયા - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૫] અગિયારમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૧૩ વહિદસા - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫] બારમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૪] ચઉસરણ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-] પહેલો પડ્યો [૧૧૫] આઉરપ્પચ્ચખ્ખાણ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] બીજો પત્રો [૧૧] મહાપચ્ચખ્ખાણ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-દ) ત્રીજો પડ્યો [૧૧૭] ભત્તપરિણા - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-9 ચોથો પડ્યો [૧૧૮] તંદુલયાલિય - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-] પાંચમો પડ્યો [૧૧] સંથારગ - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૬] છઠ્ઠો પત્રો [૧૨] ગચ્છાયાર - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-] સાતમો પયગ્નો-૧ [૧૨૧] ચંદાય
ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-] સાતમો પયત્રો-ર [૧૨૨) ગણિવિજ્જા - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] આઠમો પડ્યો [૧૨૩] દેવિંદત્ય- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-] નવમો પડ્યો [૧૨૪] વીરત્યવ- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-] દશમો પડ્યો [૧૫] નિસહ
ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૬] પહેલું છેદસૂત્ર [૧૨] બુહતકM - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-s] બીજું છેદસૂત્ર [૧૨૭) વવહાર – . ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] ત્રીજું છેદસૂત્ર [૧૨૮] દસાસુયફબંધ - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-] ચોથું છેદસૂત્ર [૧૯] જીયકપ્પો - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-] પાંચમું છેદસૂત્ર [૧૩] મહાનિસહ- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-] છઠ્ઠ છેદસૂત્ર [૧૩૧] આવસ્મય - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭) પહેલું મૂલસુત્ર [૧૩૨] ઓહનિજુત્તિ- ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૭] બીજું મૂલસુત્ર-૧ [૧૩૩] પિંડનિસ્તુત્તિ - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૭] બીજું મૂલસુત્ર-૨ [૩૪] દસયાલિય - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭] ત્રીજું મુલસૂત્ર

Page #433

[14]
[१३५] त२४जय- ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૭] ચોથું મૂલસુત્ર [१35] नहीसुक्त - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૭] પહેલી ચૂલિકા [૧૩] અનુયોગદ્વાર - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૭] બીજી ચૂલિકા
પ્રકાશન ૯૧ થી ૧૩૭ આગમદીપ પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે. [૩૮] દીક્ષા યોગાદિ વિધિ [૧૩] ૪૫ આગમ મહાપૂજન વિધિ [१४०] आचारागसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१ [१४१] सूत्रकृताङ्गसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं-२ [१४२] स्थानाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-३ [१४३] समवायाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-४ [१४४] भगवतीअङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-५/६ [१४५] ज्ञाताधर्मकथाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-७ [१४६] उपासकदशाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीक-७ [१४७] अन्तकृद्दशाङ्गसूत्रं सटीकं
__ आगमसुत्ताणि सटीकं-७ [१४८] अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-७ [१४९] प्रश्नव्याकरणाङ्गसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीक-७ [१५०] विपाकश्रुताङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-८ [१५१] औपपातिकउपाङ्गसूत्रं सटीकं . आगमसुत्ताणि सटीकं-८ [१५२] राजप्रश्नियउपाङ्गसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीक-८ [१५३] जीवाजीवाभिगमउपाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीक-९ [१५४] प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं-१०/११ [१५५] सूर्यप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१२ [१५६] चन्द्रप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१२ [१५७] जम्बूद्वीवप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीक-१३ [१५८] निरयावलिकाउपाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१५९] कल्पवतंसिकाउपाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६०] पुष्पिताउपाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६१] पुष्पचूलिकाउपाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६२] वण्हिदसाउपाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६३] चतुःशरणप्रकीर्णकसूत्र सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६४] आतुरप्रत्याव्यानप्रकीर्णकसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६५] महाप्रत्याख्यानप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६६] भक्तपरिज्ञाप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४

Page #434

[15] [१६७] तंदुलवैचारिकप्रकीर्णकसूत्रं सटीक आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६८] संस्तारकप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६९] गच्छाचारप्रकीर्णकसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१७०] गणिविद्याप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१७१] देवेन्द्रस्तवप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१७२] मरणसमाधिप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१७३] निशीथछेदसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१५-१६-१७ [१७४] बृहत्कल्पछेदसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीक-१८-१९-२० [१७५] व्यवहारछेदसूत्रं सटीक
आगगम सुत्ताणि सटीकं-२१-२२ [१७६] दशाश्रुतस्कन्धछेदसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-२३ [१७७] जीतकल्पछेदसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-२३ [१७८] महानिशीथसूत्रं (मूल)
आगमसुत्ताणि सटीकं-२३ [१७९] आवश्यकमूलसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-२४-२५ [१८०] ओघनियुक्तिमूलसूत्रं सटीक
आगम सुत्तामि सटीकं-२६ [१८१] पिण्डनियुक्तिमूलसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं-२६ [१८२] दशवैकालिकमूलसूत्रं सटीकं . आगमसुत्ताणि सटीक-२७ [१८३] उत्तराध्ययनमूलसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-२८-२९ [१८४] नन्दी-चूलिकासूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं-३० [१८५] अनुयोगद्वारचूलिकासूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-३०
પ્રકાશન ૧૩૯ થી ૧૮૫ આગમશ્રુત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે.
..
.
.
-: संपई स्थ:
આગમ આરાધના કેન્દ્ર , શીતલનાથ સોસાયટી-વિભાગ-૧, ફલેટ નં-૧૩, ૪થે માળે શ્રી નમિનાથ જૈન દેરાસરજી પાછળ, બહાઈ સેન્ટર, ખાનપુર
અમદાવાદ-૧

Page #435

[16] "आगमसुत्ताणि-सटीकं" म॥ १ थी ३० - वि१२५
)
आगमसुत्ताणि
समाविष्टाआगमाः
भाग-१.
आयार
भाग-२
सूत्रकृत
भाग-३
स्थान
भाग-४
समवाय भाग-५-६ भगवती (अपरनाम व्याख्याप्रज्ञप्ति) भाग-७ ज्ञाताधर्मकथा, उपासकदशा, अन्तकृद्दशा, अनुत्तरोपपातिकदशा,
प्रश्नव्याकरण भाग-८
विपाकश्रुत, औपपातिक, राजप्रश्निय भाग-९
जीवाजीवाभिगम भाग-१०-११ प्रज्ञापना भाग-१२ सूर्यप्रज्ञप्ति, चन्द्रप्रज्ञप्ति भाग-१३ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति भाग-१४ निरवायलिका, कल्पवतंसिका, पुष्पिका, पुष्पचूलिका वण्हिदशा,
चतुःशरण, आतुरप्रत्याख्यान, महाप्रत्याख्यान, भक्तपरिज्ञा,
तन्दुलवैचारिक, संस्तारक, गच्छाचार, गणिविद्या, देवेन्द्रस्तव, मरणसमाधि भाग-१५-१६-१७ नीशीथ भाग-१८-१९-२० बृहत्कल्प भाग-२१-२२ व्यवहार भाग-२३ दशाश्रुतस्कन्ध, जीतकल्प, महनिशीथ भाग-२४-२५ आवश्यक भाग-२६ ओघनियुक्ति, पिण्डनियुक्ति भाग-२७ दशवैकालिक भाग-२८-२९ उत्तराध्ययन भाग-३० नन्दी, अनुयोगद्वार

Page #436
भाष्य P Private & Personal Use Only