Book Title: Tiloy Pannati Part 1
Author(s): Vrushabhacharya, A N Upadhye, Hiralal Jain
Publisher: Jain Sanskruti Samrakshak Sangh Solapur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001274/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीयतिवृषभाचार्यविरचित तिलोय-पण्णत्ती (त्रिलोक-प्रज्ञप्ति) भाग १ [द्वितीय आवृत्ति] जीवराज जैन ग्रन्थमाला प्रकाशक जैन संस्कृति संरक्षक संघ, शोलापुर वि. सं. २०१२ Jain Education Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jivaraja Jain Granthamala No. 1. General Editors : Prof. A. N. Upadhye & Prof. H. L. Jain. JADIVASAHA'S TILOYA-PANNATTI (An Ancient Prakrit Text Dealing with Jaina Cosmography, Dogmatics etc. ) Authentically edited for the first time with Various Readings etc, Prof. A. N. Upadhye, M.A., D. Litt., Rajaram College, Kolhapur. By Prof, Hiralal Jain, M. A., LL.B., 1). Litt., Vaishali Vidyapitha, Bihar. With the Hindi paraphrase of Pt. Balchandra, Siddhantasastri. PARTI ( Second Edition) Published by Br. Jivaraj Goutamchand Doshi, Jaina Samskriti Samraksaka Samgha, Sholapur. 1956 Price Rupees Sixteen only. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Published byJivaraj Goutamchand Doshi, Jaina Samskriti Samraksaka Samgha, SHOLAPUR. Printed by F. H. Shah, Proprietor, Shri Wardhaman Printing Press, 135, Shukrawar, SHOLAPUR. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्री: जीवराज-जैन-ग्रन्थमालायाः प्रथमो ग्रन्थः ग्रन्थमाला-संपादको प्रो. आदिनाथ उपाध्यायः प्रो. हीरालालो जैनः श्री-यतिवृषभाचार्य-विरचिता तिलोय-पण्णत्ती (त्रिलोक-प्रज्ञप्तिः) ( जैन-लोकज्ञान-सिद्धान्तविषयकः प्राचीनः प्राकृतग्रन्थः ) प्रामाणिकरीत्या द्वितीयवारं पाठान्तरादिभिः प्रो. आदिनाथ उपाध्याय : प्रो. हीरालाल जैन : एम्. ए., डी. लिट्, एम्. ए., एल्एल्. बी. डी. लिट्. राजाराम कालेज, कोल्हापुर. वैशाली विद्यापीठ (बिहार) इत्येताभ्याम् पंडित-बालचंद्र-सिद्धान्तशास्त्रिकृतहिन्दीभाषानुवादेन सह संपादिता. प्रथमो भागः (द्वितीया आवृत्ति :) प्रकाशकः शोलापुरीयो जैन-संस्कृति-संरक्षक-संघः वि. सं. २०१२ ] [ई. स. १९५६ वीर-निर्वाण-संवत् २४८२ मूल्यं षोडश रूप्यकाणि Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशक-- ब्र. जीवराज गौतमचंद दोशी जैन संस्कृति संरक्षक संघ, शोलापुर. MDC संघका उद्देश प्राचीन दिगंबर जैन ग्रंथ प्रकाशन; ४ इतिहास संशोधन, ग्रंथ सूची निर्माण, पत्र प्रकाशन आदि। प्रबंध समिति-- ब्र. जीवराज गौतमचंदजी, अध्यक्ष, शोलापुर. श्रीमान् गुलाबचंद हीराचंदजी दोशी, मुंबई. डॉ. आदिनाय ने, उपाध्ये, एम्. ए., डी. लिट., कोल्हापुर डॉ. हीरालालजी जैन, पाटना (बिहार) । __एम्. ए., एल्एल्. बी., श्री. माणिकचन्द जयवन्तसा भीसीकर, बाहुबली (कोल्हापूर) श्री.पं. कैलासचन्द्रजी सिद्धान्तशास्त्री, काशी. पं. महेन्द्रकुमार न्यायाचार्य, काशी, श्री. वालचंद देवचंद शहा, मुं मुद्रकफुलचंद हिराचंद शाह मालीक, श्री वर्धमान छापखाना, शोलापुर.. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हृद्गत जिस संस्थाकी ओर से इस ग्रंथका प्रकाशन हो रहा है, उस जैन संस्कृति संरक्षक संघकी स्थापना एक पवित्र और महान् उद्देशको लेकर हुई है । इस ग्रंथरत्नका प्रकाशन उस महान कार्यका अंशमात्र है जिसमें निमित्तरूपसे कारण होनेका सुयोग मुझे प्राप्त हुआ है। इसे मैं अपना सौभाग्य समझता हूं । इस ग्रंथका सुचारु रूपसे सम्पादन अनुवादादिकी जिम्मेदारी बड़ी भारी है । यह मालाका सौभाग्य है कि माला के सम्पादन कार्यके लिये विद्वद्वर्य श्री. डॉ. आदिनाथ नेमिनाथ उपाध्याय तथा डॉ. हीरालालजी जैन जैसे सिद्धहस्त, अधिकार सम्पन्न, अनुभवी सम्पादक प्राप्त हुए है । आज विद्वत्संसार के सम्मुख प्रस्तुत ग्रंथरत्न उत्तम रीतीसे आ रहा है, इसका सारा श्रेय इन महाशयोंके अनुपम त्याग और वर्षोंके परिश्रमको है जिसके लिये सारा समाज उनका ऋण और कृतज्ञ रहेगा । परमात्मासे मेरी प्रार्थना है कि डाक्टरसाहब तथा प्रोफेसरसाहब दोनोंको दीर्घायु, आरोग्य और सुखशान्तिका लाभ होते हुए उनके द्वारा जिनवाणीकी सच्ची सेवा व्यापक और अविच्छिन्न रूपसे होती रहे । ब. जीवराज गौतमचन्द Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विषय सूची Preface .. ... ... प्राक्कथन जीवराज जैन ग्रंथमालाका परिचय... प्रस्तावना १. ग्रन्थपरिचय व सम्पादनका उपक्रम २. हस्तलिखित प्रतियोंका परिचय ३. सम्पादन शैली ४. विरोध परिहार ब्रह्मचारी जीवराज गौतमचन्दजी दोशी का जीवन-दर्शन । विषयानुक्रमणिका परिशिष्ट सम्भव पाठ ... विचारणीय स्थल ... शुद्धि-पत्र तिलोयपण्णत्ती-महाधिकार ४ (मूलपाठ, हिन्दी अनुवाद व टिप्पण) .. १-५२८ Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PREFACE The Tiloyapanpatti (Sk. Trilokaprajnapti ) of Jadivasaha ( Sk. Yativrsabha) is an ancient Jaina text, in Prakrit, mainly dealing with comography. Incidentally it contains a good deal of varied information about Jaina dogmatics, mythology and chronology. Indian cosmography, to which Jaina cosmography cannot be an excep. tion, is apparently a dry subject full of technical details, some of them not quite congenial with the outlook of modern knowledge, which have no urgent attraction for an Indologist. The number of scholars interested in this subject is very small; and as far as we know, Kirfel's monograph (Die Kosmographie der Inder, Bonn. U. Leipzig 1920, pp. 208-340) is the only authoritative treatise which presents Jaina cosmography in a systematic form. For a full understanding of the history of Jainism and Jaina literature, texts dealing with cosmography are as much important as any others. The Tiloyapannatti (TP), however, is a valuable work for various reasons. It is an ancient work belonging to the first stratum of the pro-canon of the Digambaras; the contents, alternative views and the repeated remarks about the loss of tradition certainly indicate the antiquity of this text; its author Jadivasaha, who is more a compiler of hereditary knowledge and ancient tradition than a composer, is a revered author of antiquity; this work is quoted extensively in the Dhavala etc., and many other later Jaina texts appear to be indebted to it; being an old work it deserves to be critically studied in comparison with other works of the Ardha magadhi canon; and lastly, its varied contents and Prakrit dialect are not without some interest for the student of Indian antiquity, religion and language. A critical study of the various problems connected with this text and its author will be presented in the Introduction to the second part. It is really unfortunate that an important text like the TP should have still remained in Mss. The various studies about a subject necessarily suffer a sort of deficiency, when the scholars have not got, to start with, at least authentic, if not critical, editions of the basic texts which are the sine qua non of all critical research. As a preliminary experiment only a small portion of this text was edited by me in the volumes of the Jaina Siddhanta Bhaskara, Arrah (and also separately issued ); and now, thanks to the munificence of Br. Jivarajabhai, the editors are able to present the first part of TP, comprising 4 Mahadhikaras, with Hindi paraphrase, as the first volume of the Jivaraja Jaina Granthamala. The Meg. on which our text is based and those which were casually consult. ed for verifying the readings are fully described in the Hindi Prastavana. The path of the editors of TP has not been strewn with flowers but is covered with unblanted thorns; and their difficulties have been almost insurmountable Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ for various reasons: First, the subject-matter of TP is often obscure; it has no special attraction excepting for a specialist of dogged perseverence; and consequently the studies in this branch are just in their infancy. Secondly, TP belongs to a branch of literature which is poorly represented in the galaxy of Jaina works. Though Kirfel has given a consolidated and systematic exposition of Jaina cosmography, the individual texts like the Surapannatti, Jambuddivapannatti and Candapannatti of the Ardhamagadhi canon, Tiloyagara of Nemicandra, Lokavibhaga of Simbasuri, Jam. budvipaprajnapti of Padmanandi, Trailokyadipika of Indravamadeva, Trailokyaprajnapti of Subhacandra, etc., are not studied exhaustively for themselves and in comparison with others of the same contents. Thirdly, TP is being edited with Hindi rendering for the first time; the Ms. material is not quite satisfactory; and no help was available to the editors in the form of a Sanskrit commentary, a Ch aya or marginal glosses etc. in the absence of which the humble editors had to struggle hard with this imperfect material even to restore a readable and reliable text. Lastly, the Prakrit language presents, in the absence of good Ms. material, manifold difficulties to a conscientious editor. Quite aware as they are of the standards of Text-criticism, the editors do not claim that the text of TP, presented here, is critical in the strict sense of the term; but they are justified in saying that it is quite authentic within the limits of the material used by them. A critical text can be constituted only after all the available Mss. are collated, classified and evaluated. The two Msg. Da and Ba, being sufficiently independent, many of the scribal errors could be easily eliminated. In orthography and such other details, a standardised appearance has been given to the text. The editors have been quite vigilant about the dialectal differences in Prakrit or Middle Indo-Aryan; and as a rule they have followed the readings of the M88. without forcing them to agree with some or the other later grammatical standard. More than once uncertain words and forms have been veri. fied in the light of the material presented in the Grammatik der Prakrit Sprachen by Pischel (Strassburg 1900, and also its Index published in the volumes of Indian Antiquary ) and the Pajasaddamahannavo of H. T. Seth ( Caloutta Sam. 1985). Dialectal traits are meticulously preserved when both the M8s. agreed, not minding whether later Prakrit grammars approved of them or not. In short, the editors have shown maximum possible fidelity to the Mss., and faithful and intelligent record of the text tradition, as presented by the M88., has been their guiding principle throughout. Almost as a preliminary experiment, a portion of the text was edited by one of the editors, (Tiloya-pannatti by Yativraabha, part 1, ed. Dr. A. N. Upadhye, Jaina Siddhanta Bhavan, Arrab, 1941.); and important editorial results were achieved by Prof. Hiralal who is working as the Chief Editor of the Dhavala of which five volumes have been already isgued Both of them felt that the text is corrupt in many places in both the Mgs., that such works could be published but once in their life time, and that they have to attend not only to the needs of linguists and text-critics but also to the wants of pious readers, who would handle this work mainly for its contents and whose number is likely to be sufficiently large. These considerations led them to offer certain emendations which are not claimed to be any improvement on the text Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ of the author, but they are essentially sincere attempts of the editors to reach the probable focus-centre, from which these corruptions might have arisen, after taking into account the possible orthographical confusions, metrical needs, exigencies of the context etc. The editors were wavering how and where to give these emendations. There were two alternatives before them: The corrupt reading agreed upon by both the Mss. should be kept as it is in the body of the text as a sacred relic which had suffered a sacrilege at the hands of generations of copyists, and the editorial emendation should be given in the foot-notes in square brackets; or the emendation itself should be put in the text, and the so-called corrupt readings of Da and Ba should be given in the foot-notes. Strict method would have welcomed the first alternative, while the second one seemed to possess some practical advantages that majority of the readers, who are after the contents, would like to have a meaningful text which has been followed in preparing the Hindi paraphrase as well. The text-critic may be requested to keep his eye more on the foot-notes to get the actual reading. In a few cases some emendations of remote probability are put in the foot-notes. These emendations are modest proposals; there is full scope for better suggestions; but let us remember that they are all tentative till they are confirmed by the readings of some genuine M88. The text-critic who has any experience of editing such texts would, we hope, certainly approach our performance with sympathy for the arduous task of the editors of an editio princeps, and offer his constructive criticism which the editors would gladly welcome and feel thankful for the same. In giving the Hindi rendering the editors have a twofold aim in view. First, most of the readers, especially from the Jaina community, who look upon the contents of this work with some religious sanctity, would welcome a translation in Hindi more than in any other provincial languages like Bengali, Gujarati, Kannada, Marathi or Tamil. Secondly, of all the modern Indo-Aryan languages Hindi has decidedly superior olaims to play the role of the National Language of India, and more we enrich it with such translations better would be its prosperity in future. The Hindi translation is a literal paraphrase of the original text; and space prohibited the editors from entering into explanatory digressions. It is a matter of pleasure to remember with gratitude various friends who have been associated with this work in one way or the other. It was very kind of Pt. K P. Jaina, Aliganj, Pt. K. Bhujabali Shastri, Arrab, and Sri Pannalalji, Delhi, who helped me with Me. material. It pains me to note that Sheth Raoji Sakharam Doshi, who lent us the Sholapur Ms, did not live to see this edition published. For their upgrudging co-operation, thanks are due to Pts. Balacandra and Jambukumara whose share in the preparation of this edition has been duly indicated in the Hindi Prakkathana. I wonder how I would have been able to finish this work without the valuable co-operation of Prof Hiralalaji. Despite heavy work on hand, he kindly accepted my request to edit this text jointly with me; and his close acquaintance with the contents of Dhavala came to our rescue in understanding many a difficult passage. Brother Hiralalaji has such a genial temperament that it is a pleasure to Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ work in collaboration with him. Pt. Premiji has been a source of inspiration to both of us; and his kind advice, now and then, has been of great advantage to us. It is Br. Jivarajaji's silent devotion for Jinavani and his consequent munificence in the cause of Jaina Literature that enabled the editors to publish their work in the present form. They record their sense of gratitude to Brahmachariji and heartily thank the members of the Prabandha Samiti of the Sangha. It is due to the scarcity of paper that the second part may be delayed for some time. The editors, however, assure the readers that the major portion of the remaining part is ready for the press, and they are eager to finish the work at an early date. } A. N. Upadhye. Rajaram College, Kolhapur. 5th March 1943. iv PREFACE (Second Edition) That we are required to reprint the First Part of the Tiloyapannatti clearly shows how enthusiastically the publication of this great work is received by those interested in its subject matter. Now we will be able to meet the demand for the copies' of both the parts without any difficulty. This volume is just a reprint of the first edition. The major problems about the text, its Author etc., are fully discussed in the English and Hindi Introductions added to the Second Part of this work which is already out and available along with this. As this text of the Karananuyogs is so keenly welcomed, we are arranging to publish some more works of this category, namely, the Jambuddiva-pannatti, Lokavibhaga, Trailokyadipika etc. Thus many obscure details of this branch of Jaina Literature can be studied in comparison with other related works of Indian Literature. Special Thanks are due to Br. Jivaraj Gautamachandaji, the philanthropic founder of our Sangha: but for his steady attention and keen interest, this volume could not have been published so early as this. His devotion to Jina-vani is simply exemplary and therefore a source of inspiration for all of us working under hist guidance. It is regretted that diacritical points could not be used in the Preface for want of necessary types in the press. As usual, proofs of this volume were seen by Dr. A. N. Upadhye, Kolhapur, one of the Editors; and Pt. Jinadasaji helped us to speed up the printing by reading the Hindi proofs on the spot. Sholapur 26-1-56 W. D. Shaha Secretary, J. S. S. S., Sholapur. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ माक्कथन _ आजसे छह सात वर्ष पूर्व सन् १९३६ में जब आरा जैन सिद्धान्तभवनसे 'जैन सिद्धान्तभास्कर' नामक त्रैमासिकके पुनः प्रकाशनका निश्चय किया गया, तब पं. भुजबलिजी शास्त्रीने मुझे तथा मेरे प्रिय मित्र आदिनाथ उपाध्यायको भी उसके सम्पादकोंमें सम्मिलित करना आवश्यक समझा । उपाध्यायजीने उसी समय यह प्रस्ताव किया कि 'तिलोयपण्णत्ती' ग्रंथका मूल पाठ उक्त त्रैमासिकमें क्रमशः निकाला जाय । इसे हम सबने स्वीकार कर लिया और तभीसे उपाध्यायजी द्वारा सम्पादित ' तिलोयपण्णत्ती' का मूल पाठ एक फार्मके प्रमाणसे ' भास्कर' के प्रत्येक अंकों निकलने लगा। . सन् १९३८ में हमने षटखंडागमका सम्पादन-प्रकाशन प्रारम्भ किया। उस समय ज्ञात हुआ कि षट्खंडागमकी धवला टीकामें उसके लेखक वीरसेनाचार्यने 'तिलोयपण्णत्ती' के पाठ व विषयका अनेक स्थानोंपर उपयोग किया है। उन स्थलोंपर तुलनात्मक टिप्पण आदिके लिये जब भास्करमें प्रकाशित पाठको सूक्ष्मतासे देखा तब अनुभव हुआ कि इस महत्त्वपूर्ण प्राचीन ग्रंथका एक अच्छा संस्करण शीघ्र प्रकाशित किये जानेकी आवश्यकता है। इस विषयपर कुछ विचार-विनिमय उस समय हुआ जब उपाध्यायजी धवलाके प्रथम भागकी तैयारीके समय उस ग्रंथके संशोधनसम्बंधी नियम निश्चित करने में हमारी सहायताके लिये अमरावती आये और कोई १०-१२ दिन हमारे साथ रहे। इसके पश्चात् मेरी इच्छा ‘तिलोयपण्णत्ती' को सुसम्पादित होकर ग्रंथरूपमें पानेके लिये उत्तरोत्तर बढ़ती गई और मैने उपाध्यायजीसे अपनी इच्छाकी पूर्तिके लिये प्रेरणा की। हमने प्रथम तो यह उचित समझा कि यदि जैन सिद्धान्तभवन आरासे ही ग्रंथ पुस्तकाकार शीघ्र निकाला जा सके तो अच्छा होगा। किन्तु उसकी शक्यता न जानकर उनकी ही अनुमतिसे दूसरा प्रबंध सोचा। मेरे पास कारंजा सीरीजकी पुस्तकोंकी विक्रीसे एकत्र हुआ कुछ द्रव्य था । अतएव पं. नाथूरामजी प्रेमीके परामर्शसे हमने उसी सीरीजमें इस ग्रंथको निकालनेका विचार कर लिया और उपाध्यायजीको तदनुसार सूचना दे दी। उपाध्यायजी भी तत्परतासे कार्यमें जुट गये। उन्होंने ग्रंथकी और भी हस्तलिखित प्रतियोंका संग्रह किया और सम्पादित पाठ-पाठान्तरसम्बन्धी टिप्पणियों सहित हमारे पास भेजने लगे। उस समय धवलाके संशोधन कार्यमें सहायक मेरे पास पं. हीरालालजी और पं. फूलचन्द जी ये दो शास्त्री थे। किन्तु तिलोयपण्णत्तिके प्रकाशनकार्यको भी व्यवस्थित रूपसे गतिशील बनानेके लिये एक अलग सहायक की आवश्यकता प्रतीत हुई। अतएव सन् १९४० के अक्टूबर मासमें पंडित Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ ६ ] बालचन्द्रजी सि. शास्त्रीकी इस हेतु नियुक्ति करली । इसी बीच यह भी निश्चय किया गया कि ग्रंथके सुसंशोधन तथा व्यापक उपयोगकी दृष्टिसे एक मूलानुगामी हिन्दी अनुवाद जोड़ना भी वाञ्छनीय है । यह कार्य पं. बालचन्द्रजीके सुपुर्द किया गया । इस समय जब ग्रंथकी प्रेसकापी व शोलापुरकी हस्तलिखित पूरी प्रति हमारे सन्मुख आई, तथा अनुवाद जोड़नेका भी निश्चय हुआ, तब कार्यकी विशालताको देखकर मुझे प्रतीत हुआ कि जिस थोडेसे फंडके भरोसे मैंने यह कार्य प्रारंभ किया है वह इसके लिये सर्वथा अपर्याप्त है । अत एव मैंने यह विचार किया कि चूंकि यह ग्रंथ धवला टीकासे बहुत संबंध रखता है और उसके संशोधन में सहायक है, अत एव उसी फंडमेंसे इसका प्रकाशन करा दिया जाय । तदनुसार मैंने यह प्रस्ताव ' जैन साहित्योद्धारक फंड' के ट्रस्टबोर्ड के सन्मुख रखा । बोर्डने मेरा प्रस्ताव स्वीकार तो कर लिया, पर कुछ सदस्योंने इस बातकी चिन्ता भी प्रकट की कि इससे फंडकी शक्ति विभाजित होकर आगे धवलसिद्धान्तके प्रकाशन में ही कठिनाई न उपस्थित होने लगे ? मेरी इस द्विविधाके समयपर ही गजपंथाकी बैठक के लिये ब्रह्मचारी जीवराजजीका निमंत्रण प्राप्त हुआ । और उस बैठकमें इस ग्रंथको ' जीवराज जैन ग्रंथमाला ' में प्रकाशित करानेका निश्चय हो गया । इस प्रकार मेरी वह चिन्ता शान्त हो गई । यहींपर डॉ. उपाध्यायजीने इस बातपर जोर दिया कि ग्रंथके मुद्रणका प्रबंध अमरावतीमें ही किया जाय, और उस संबंधी तथा हिन्दी अनुवाद रखने की आवश्यकताओंका विचार कर उन्होंने मुझसे प्रेरणा की कि तिलोयपण्णत्तीके सम्पादनमें मैं भी उनका साथी बनूं। मैंने इस बात से बहुत जी चुराया, पर उनकी प्रेरणासे अन्तमें मुझे उनकी बात स्वीकार करना पड़ी । डा. उपाध्यायजी कृत पाठरचना, सच्चे सावधान संशोधकके अनुकूल, पूर्णतः प्रतियोंके पाठोंके ही आधारसे हुई थी। जहां उन्हें पाठ में अशुद्धि प्रतीत हुई वहां एक मात्रा या वर्णके परिवर्तन से कल्पित पाठ भी उन्होंने टिप्पणीमें देना उचित समझा था । पर जब पं. बालचन्द्रजी और मैं पाठ व अनुवादके मिलान एवं संशोधनके लिये बैठे तब ज्ञात हुआ कि अनेक दृष्टियों (जिनका खुलासा प्रस्तावना में किया गया है ) यह क्रम ठीक न होगा, किन्तु वही पाठ मूलमें रखना ठीक होगा जो हमें संभव लिपि - दोषका विचार करके शुद्ध और अनुवादके अनुकूल जंचता है । हां, ऐसे स्थलोंपर प्रतियोंके पाठ टिप्पण में अवश्य सावधानीसे रख दिये जाँय । इसके गुण-दोषोंपर विचार कर अन्ततः डा. उपाध्यायजी भी इससे सहमत हो गये । इसप्रकार हस्तलिखित प्रतियोंके आधारको छोड़कर जो कल्पित पाठ स्वीकार किये गये हैं वे रखे तो हम तीनों की सम्मतिसे गये हैं, तथापि उनका विशेष उत्तरदायित्व पं. बालचन्द्रजी शास्त्री और मुझपर ही है, क्योंकि वे कल्पनाएँ प्रायः अनुवादके समय या उसका मूलसे मिलान करते समय हम दोनोंके बीच उत्पन्न हुई हैं । Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - [७] ___ मूल पाठकी पूरी प्रेसकापी हमारे पास डा. उपाध्यायजीने ही तैयार करके भेजी थी। उन्होंने कापी करने और प्रतियोंके मिलानमें सहायताके लिये कुछ माह तक परिमित समयानुसार पंडित जम्बुकुमारजी को भी अपने पास नियुक्त किया था। उस प्रेसकापीका पंडित. बालचन्द्रजी द्वारा किया हुआ अनुवाद डा. उपाध्यायके पास भेजा जाता था। प्रेसमें देनेसे पूर्व मूल और अनुवादको पंडित बालचन्द्रजीके साथ शोलापुरवाली हस्तलिखित प्रति तथा त्रिलोकसार, हरिवंशपुराण आदि सहायक ग्रंथोंको सम्मुख रखकर मैं सूक्ष्मतासे देखता था और उसी समय वे सबै परिवर्तित पाठान्तर रखे जाते थे जिनका ऊपर जिक्र कर आये हैं। इसके प्राथमिक प्रूफ पंडित बालचन्द्रजी देखते थे और फिर मेरे तथा डा. उपाध्यायके संशोधन के पश्चात् मुद्रित किये जाते थे। प्रारंभमें पं. बालचन्द्रजीको इसके अनुवादमें पं. फूलचन्द्रजी शास्त्रीसे विशेष सहायता मिली थी। पं. हीरालालजी शास्त्रीसे भी प्रूफ संशोधन तथा अनेक स्थलोंपर पाठसम्बंधी कल्पनाओंमें सहायता मिली है। इस सब साहाय्यके लिये सम्पादक उनके ऋणी हैं। प्रस्तावनामें बतलाई गई कठिनाइयोंके कारण यह सम्पादनकार्य बड़ा क्लेशदायी हुआ है, तथापि ग्रंथमालाके संस्थापक, अनुवादक और सम्पादकोंके बीच जो निरन्तर सौजन्य एवं सौहार्दका व्यवहार बना रहा है और प्रेसके मैनेजर मि. टी. एम. पाटीलकी जो साहाय्यपूर्ण प्रवृत्ति रही है उससे यह भार कभी असहनीय नहीं प्रतीत हुआ, प्रत्युत चित्तमें सदैव एक उल्लास बना रहा है। वर्तमानमें कागजकी दुर्लभताके कारण सम्भव है कि ग्रंथके द्वितीय भागकी छपाई तत्काल प्रारम्भ न की जा सके, पर यदि शेष सब बातें पूर्ववत् अनुकूल बनी रहीं तो आशा है पाठकोंको ग्रंथके उत्तरार्धके लिये बहुत दीर्घकाल तक नहीं तरसना पड़ेगा। किंग एडवर्ड कालेज, ) अमरावती, १-३-४३. हीरालाल जैन Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवराज जैन ग्रन्थमालाका परिचय . शोलापुरनिवासी ब्रह्मचारी जीवराज गौतमचन्दजी दोशी कई वर्षोंसे संसारसे उदासीन होकर धर्मकार्यमें अपनी वृत्ति लगा रहे हैं। सन् १९४० म उनकी यह प्रबल इच्छा हो उठी कि अपनी न्यायोपार्जित सम्पत्तिका उपयोग विशेष रूपसे धर्म और समाजकी उन्नतिके कार्यों करें । तदनुसार उन्होंने समस्त देशका परिभ्रमण कर जैन विद्वानोंसे साक्षात् व लिखित सम्मतियां इस बातकी संग्रह की कि कौनसे कार्यमें सम्पत्तिका उपयोग किया जाय। स्फुट मत संचय कर लेने के पश्चात् सन् १९४१ की गर्मियोंमें ब्रह्मचारीजीने तीथक्षेत्र गजपंथा ( नासिक ) के शीतल वातावरणमें विद्वानोंकी समाज एकत्रित की और ऊहापोह पूर्वक निर्णयके लिये उक्त विषय प्रस्तुत किया। विद्वत्सम्मेलनके फलस्वरूप ब्रह्मचारीजीने जैन संस्कृति और साहित्यके समस्त अंगोंके संरक्षण, उद्धार और प्रचारके हेतु · जैन संस्कृति संरक्षक संघ' की स्थापना की और उसके लिये (३०,०००), तीस हजारके दानकी घोषणा कर दी। इसी संघके अन्तर्गत 'जीवराज जैन ग्रन्थमाला' के संचालनका निश्चय किया गया और इस ग्रंथमालाका कार्य तत्क्षण प्रारम्भ भी हो गया । प्रस्तुत ग्रंथ इसी मालाका प्रथम पुष्प है । इसके बाद सन १९४३ में इस ग्रंथमालाके लिये ५०००० रुपये और सन १९४४ में १३७ ४.०० और सन १९५४ में ७०००० कुल रुपये २८७००० दिये गये । जिससे इस ग्रंथमालाका कार्य चल रहा है । .. - जीवराज भाईकी दान पंजिका - ७२४९ ज्ञानदान के लिये जैन संस्कृति संरक्षक संघसे ग्रंथ प्रकाशन २६६४९ औषधदान के लिये ४७३३ तिलोयपण्णत्ती प्रथम भाग ३५३६६ मन्दिर प्रतिष्ठा गजपंथमे और मण्डप बंधाई ४९२९ ति. प. द्वितीय विभाग श्री कुंथलगिरीमें ७२७९॥०॥ यशास्तिलक और भारतीय संस्कृति ६०८६॥। त्रिविक्रम व्याकरण मागधी जैन संस्कृति संरक्षण संघ स्थापना २८७००० ३०००० सन १९४१ में ४८८० पाण्डव पुराण शुभचंद्राचार्यकृत ५०००० सन १९४३ में रत्नकरंडश्नावकाचार मराठी १३७००० सन १९४४ में २९०॥ भव्यजन कंठाभरण हिंदी ७०००० सन १९५४ में सुदर्शन चरित्र मराठी पन्नालाल साहित्याचार्य और महापुराण २८७००० जीवराज जीवन चरित्र ३८६२६४ कुल धर्मादाय ३०. कुंदकुंदका रत्नत्रय २५५ आयदिशभक्ति १०५७६॥ ग्रंथ विक्री संवत् २०१० तक । ३४३७७1.1 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तिलोय-पण्णत्ती ब्रह्मचारी जीवराज गौतमचन्दजी दोशी, शोलापुर, संस्थापक, जैन संस्कृति संरक्षक संघ, और जीवराज जैन ग्रन्थमाला. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रस्तावना १ ग्रन्थपरिचय व सम्पादनका उपक्रम 1 दिवस (सं. यतिवृषभ ) कृत तिलोयपण्णत्ति (सं. त्रिलोकप्रज्ञप्ति ) प्राकृतमें करणानुयोगका एक प्राचीन ग्रन्थ है । इस ग्रन्थ में प्रसंगवश जैनसिद्धान्त, पुराण व इतिहाससम्बन्धी भी बहुतसी वार्ता पायी जाती है । भारतवर्षका प्राचीन जगद्विवरण तथा जैनियोंका लोकसम्बन्धी निरूपण बड़ा शुष्कप्राय विषय है । वह ऐसी पारिभाषिक बारीकियोंसे भरा है जो आधुनिक वैज्ञानिक टकोण के अनुकूल भी नहीं हैं, तथा जिनके लिये भारतीय विद्याविशारदोंको कोई विशेष आकर्षण नहीं है | इस विषयमें रुचि रखनेवाले विद्वानोंकी संख्या अत्यन्त अल्प है, और जहां तक हमें ज्ञात है केवल किरफेलरचित कॉस्मोयैफी डेअर इन्डेअर ( बान, लीपज़िग, १९२०, पृ. २०८ - ३४० ) ही एक ऐसा प्रामाणिक ग्रन्थ है जिसमें जैन लोक विवरणका व्यवस्थितरूपसे प्रतिपादन किया गया है । जैन धर्म और जैन साहित्य के इतिहासका पूरा ज्ञान प्राप्त करनेके लिये लोकविवरणसम्बन्धी ग्रन्थ उतने ही महत्वपूर्ण ह जितने कोई भी अन्य ग्रन्थ हो सकते हैं । त्रिलोकप्रज्ञप्ति अनेक कारणोंसे महत्त्वपूर्ण ग्रन्थ है । वह दिगम्बर साहित्य के प्राचीनतम श्रुतांग से सम्बन्ध रखता है । इसमें जो विषयविवरण हैं, मतान्तर दिये गये हैं, तथा उपदेशके व्युच्छिन्न हो जानेका बार बार उल्लेख किया गया है, उनसे यह ग्रन्थ निश्चयतः प्राचीन प्रतीत होता है । इसके कर्ता यतिवृषभने इस ग्रन्थ में परम्परागत प्राचीन ज्ञानका संग्रह किया है, न कि किसी नवीन विषयका । वे प्राचीन सम्माननीय ग्रन्थकार हैं । धवलामें इस ग्रन्थके विस्तृत उद्धरण पाये जाते हैं और पीछेके अनेक जैन ग्रन्थ इसके आधारसे बने प्रतीत होते हैं। इसकी प्राचीनता के कारण यह अर्धमागधी श्रुतांग ग्रन्थोंके साथ तुलनात्मक दृष्टिसे अध्ययन करने योग्य है, और अन्ततः भारतीय पुरातत्त्व, धर्म एवं भाषा के अध्येताओंके लिये इस ग्रन्थके विविध विषय और उसकी प्राकृत भाषा रोचकता से रहित नहीं हैं । यह सचमुच दुर्भाग्य की बात है कि ऐसा महत्त्वपूर्ण ग्रन्थ अभीतक अप्रकाशित पड़ा रहा। जब तक विद्वानोंको किसी विषय की खोज प्रारम्भ करते समय तत्सम्बन्धी मौलिक ग्रन्थोंके, यदि पूर्णतया समालोचनात्मक दृष्टि से संपादित नहीं तो कमसे कम प्रामाणिकता से सम्पादित, संस्करण लब्ध न हों तब तक उस विषयसम्बन्धी नाना प्रकारके अध्ययनोंमें एक त्रुटि बनी रहती है । प्रारंभिक प्रयोगकी दृष्टिसे प्रस्तुत ग्रन्थका कुछ थोड़ासा भाग वर्तमान सम्पादकोंमेंसे एकने आरा से प्रकाशित होनेवाले जैन सिद्धान्तभास्कर नामक त्रैमासिक पत्रमें सम्पादित किया था जो अलग से भी प्रकाशित किया जा चुका है । ब्रह्मचारी जीवराज भाईकी दानशीलताको धन्य है कि जिसके द्वारा सम्पादक त्रिलोकप्रज्ञप्तिके प्रथम चार महाधिकारोंको मूलानुगामी हिन्दी अनुवाद के साथ जीवराज जैन ग्रन्थमाला के प्रथम ग्रन्थके रूपमें प्रस्तुत करने में सफल हुए । Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [१०] २ हस्तलिखित प्रतियोंका परिचय तिलोयपण्णत्तिका प्रस्तुत संस्करण निम्न उल्लिखित प्रतियोंके आधारसे तयार किया गया है द-यह प्रति देहलीसे श्रीमान् पन्नालालजी अग्रवालने भेजने की कृपा की। इस प्रतिके मुखपृष्ठपर " दि. जै. सरस्वती भंडार धर्मपुरा दिल्ली लाला हरसुखराय शुगनचंदजी नंबर ८ (क) श्री नया मंदिरजी" ऐसा अंकित है । इसकी चौड़ाई लगभग ५३ इंच और लम्बाई लगभग १२ इंच है । यह पुराने कागजपर देवनागरी लिपिमें लिखी गई है। इस प्रतिकी पृष्ठसंख्याके क्रममें ११, १३, और १४, ये पृष्ठांक छूट गये हैं। किन्तु यह केवल लिपिकारके प्रमादका फल है क्यों कि यहां गाथाओंकी संख्या बराबर लगातार मिलती है । इसमें २०४ पत्र हैं। प्रत्येक पृष्ठपर १४ पंक्तियां और प्रत्येक पंक्तिमें लगभग ६० अक्षर हैं। प्रत्येक पत्रके एक पृष्ठपर मध्यमें और हांसियामें लाल स्याहीसे बड़ा गोलाकार खिचा हुआ है, और दूसरे पृष्ठपर केवल मध्यमें ही गोलाकार है। देखनेमें यह प्रति आगे वर्णित बंबईकी प्रतिसे प्राचीन मालूम होती है, और कई स्थानोंपर इसकी स्वतन्त्रता भी स्पष्ट है । सम्पूर्ण प्रति बहुत सावधानीसे लिखी हुई मालूम होती है । तो भी अनेक लिपिदोष तो मिलते ही हैं, जो कहीं कहीं दूसरे किसीके हाथोंसे सुधारे गये हैं। कहीं कहीं पडीमात्रा पद्धतिका उपयोग किया गया है। आरंभमें मंगल चिह्नके बाद प्रति निम्नप्रकार प्रारम्भ होती है- ॐ नमः सिद्धेभ्यः। कहीं कहीं सुधारे हुए कुछ अक्षर सम्भवतः पीछेसे कटिंग होनेसे कट गए हैं। कई पत्रोंपर नकशोंके लिये खुली जगह छोड़ी गई है, पर किसी कारणसे नकशे लिखे नहीं जा सके। एक स्थान पर मध्यमें १६ गाथायें छूट गई हैं, जो अन्तमें एक स्वतन्त्र पत्रपर लिखी गई हैं, और साथमें यह टिप्पण है-- ' इति गाहा १६ ( इस संस्करणमें अधिकार ४, २६२८ आदि) त्रैलोक्यप्रज्ञप्तिमी पश्चात् प्रक्षिप्ताः'। जहां जहां पाठ संक्षिप्त किय गये हैं, वहां उनका संकेत (०) दिखलाया गया है। ब-यह प्रति (नं. १५ क.) श्री ऐल्लक पन्नालाल जैन सरस्वती भवन सुखानन्द धर्मशाला बंबई ४ के संग्रहकी है । यह प्रति देवनागरी लिपिमें देशी पुष्ट कागजपर काली स्याहीसे लिखी गई है तथा प्रारम्भिक व समाप्तिसूचक शब्दों, दण्डों, संख्याओं, हांसियाकी रेखाओं तथा यत्र तत्र अधिकारशीर्षकोंके लिये लाल स्याहीका उपयोग किया गया है । प्रति सुरक्षित रखी गई है और हस्तलिपि सर्वत्र एकसी है। प्रति लगभग ६ इंच चौड़ी, १२३ इंच लंबी तथा लगभग २३ इंच मोटी है । इसके पत्रोंकी संख्या ३३९ है। प्रथम और अन्तिम पृष्ठ कोरे हैं। प्रत्येक पृष्ठपर १० पंक्तियां और प्रत्येक पंक्तिमें लगभग ४०-४५ अक्षर हैं। हांसियेपर शीर्षक हैं ' त्रैलोक्यप्रज्ञप्ति ।। मंगल चिह्नके पश्चात् प्रतिके प्रारम्भिक शब्द हैं 'ॐ नमः सिद्धेभ्यः ' तथा अन्तिम पुष्पिका ३३३ वें पत्रपर है 'तिलोयपण्णत्ती सम्मत्ता'। इसके पश्चात् संस्कृत में एक लंबी प्रशस्ति है, जिसकी पुष्पिका निम्नप्रकार है- इति श्रीजिनचन्द्रोन्तवासिना पाण्डतमिधोवना विर Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [११] चिता प्रशस्ता प्रशस्तिः समाप्ता ॥ संवत् १८०३ का मिती आसोज वदि १ लिषत मया सागर श्री सवाई जयपुरनगरे । श्रीरस्तु ॥ कल्पं । इसके पश्चात् किसी दूसरे या हलके हाथसे लिखा हुआ वाक्य निम्नप्रकार है-पोथी तैलोक्यप्रज्ञप्तीकी भट्टारजी नै साधन करवी नै दीनी दुसरी प्रति मीती श्रावण सुदी १३ संवत १९५९ । इस प्रतिके प्रथम ८ पत्रोंके हांसियेपर कुछ शब्दों व पंक्तिखण्डोंकी संस्कृत छाया है । ५वें पत्रपर टिप्पणमें त्रैलोक्यदीपकसे एक पद्य उद्धृत है । आदिके कुछ पत्र शेष पत्रोंकी अपेक्षा अधिक मलिन हो गये हैं। लिपिकी त्रुटियां उक्त दोनों प्रतियोंमें पाई जाती हैं । अन्य देवनागरी प्रतियोंके समान इन प्रतियोंमें भी झ और ब्भ तथा च्छ और स्थ में भ्रान्ति पाई जाती है, तथा च और व एवं प, म, और व में सरलतासे भेद नहीं मालूम होता । द में ओ का रूप उ के ऊपर एक खड़ी रेखा देकर अथवा विना रेखाके पाया जाता है। अनुस्वारचिहकी उपस्थिति या अनुपस्थितिके सम्बन्धमें प्रतियोंमें कोई एकरूपता नहीं पायी जाती। कहीं कहीं आवश्यकता न होने पर भी अनुस्वारचिह्न पाया जाता है। जैसे-देवंम्मि, वंदंइ, आदि । दोनों ही प्रतियोंमें गद्यभाग अत्यन्त भ्रष्ट है, और गाथायें भी यत्र तत्र भ्रष्ट पाठोंसे पूर्ण हैं । उनके पत्रोंपर संदृष्टियोंके स्थान तथा संख्याओंके सम्बन्धमें बड़ी विभिन्नता पायी जाती है । द्वित्वरूप वर्ण तथा अनुस्वारके पश्चात् आये हुए वर्णमें बहुधा विपरिवर्तन पाया जाता है तथा ई और ई एवं अं और आ में भी विभ्रान्ति पायी जाती है । दीर्घ और हस्व स्वरोंकी भी दोनों प्रतियोंमें यत्र तत्र भ्रान्ति पायी जाती है। पादान्त स्वर दीर्घ लिखा गया है, क्योंकि उसका उच्चारण दीर्घ होता है । कहीं कहीं किसी प्रतिमें औ भी सुरक्षित पाया जाता है । कहीं कहीं द और ध, त और थ, प और फ, च और छ एवं य और ए में विपरिवर्तन हुआ है । कुछ गद्यभागमें गणनांक पाये जाते हैं मानों वे गाथायें हों । ये विशेषतायें दोनों प्रतियोंमें पायी जाती हैं। तिलोयपण्णत्तिका प्रस्तुत संस्करण इन्हीं दो हस्तलिखित प्रतियों के आधारसे तयार किया गया है । इनमें जो पाठभेद पाये गये हैं वे पृष्ठके नीचे टिप्पणमें दे दिये गये हैं। इन दो प्रतियोंके अतिरिक्त तीन और प्रतियां ऐसी ह , जिनका आंशिक व यथावसर उपयोग मुख्यतः द और ब प्रतियोंके संदेहात्मक व अनिश्चित पाठोंका निर्णय करनेके लिये किया गया है (१) यह जैन सिद्धान्त भवन आराकी आधुनिक कागजपर लिखी गई प्रतिकी नकल है। इसमें केवल प्रथम दो महाधिकार हैं । यह प्रति हमें अलीगंजके पं. कामताप्रसाद जी जैन द्वारा प्राप्त हुई थी, जो सधन्यवाद वापिस कर दी गई। (२) जब प्रतिमिलानका कार्य चालू था तब दिल्लीके श्रीमान् पनालालजी अग्रवाल ने हमारे पास तिलोयपण्णत्तिकी एक प्रतिके प्रथम १०० पत्र भेजनेकी कृपा की । यह प्रति श्री दि. जैन सरस्वती भवन पंचायती मंदिर, मसजिद खजूर, दिल्ली, के नं. ३१ की है। इस कागजकी Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [१२] प्रतिकी लंबाई लगभग १४३ और चौडाई ८ इंच है । यह अपेक्षाकृत नयीसी दिखायी देती है। यह देवनागरी : क्षरोंमें देशी मोटे कागजपर लिखी गई है । प्रत्येक पृष्ठपर लगभग १४ पंक्तियां और प्रत्येक पंक्तिमे कोई ४६ अक्षर हैं । हांसियेकी रेखायें और दण्ड लाल स्याहीके हैं और शेष सब लिखाई काली स्याहीकी है । हमने इस प्रतिकी कुछ गाथाओंकी द प्रतिके पाठोंसे तुलना की, जिससे हमें ऐसा प्रतीत हुआ कि सम्भवतः यह प्रति द प्रति परसे लिखी गई है। द प्रतिकी विशेष त्रुटियां भी इसमें विद्यमान हैं और उसकी पडीमात्राओंकी यहां गलत नकल की है । इस प्रतिके प्रारम्भिक शब्द मंगल चिह्नके पश्चात् निम्नप्रकार हैं---ॐ नमः सिद्धेभ्यः । अथ त्रिलोकप्रज्ञति प्राकृत लिख्यते । ( ३ ) स्वर्गीय सेठ रावजी सखाराम दोशी शोलापुरने हमारे पास तिलोयपण्णत्तिकी एक बडी मोटी प्रति भेजनेकी कृपा की । यह प्रति संभवतः शोलापुरकी जैन पाठशालाकी है। इसके मुखपृष्ठपर || श्रीमान् ऐलक पन्नालाल दिगंबर जैन पाठशाला सोलापूर मीति वैशाख शु० १ संवत १९७१ ॥ यह वाक्य लिखा है। इसकी लंबाई १३ इंच और चौडाई ८ इंच है । यह नागरी लिपिमें देशी मोटे कागजपर पं. छुट्टीलाल चौबे द्वारा संवत् १९७२ वैशाख शुक्ला ८ को लिखकर समाप्त की गई है। इसमें २६० पत्र है । प्रत्येक पृष्ठपर १४ पंक्तियां है और प्रत्येक पंक्तिमें करीब ३७ अक्षर हैं । इसका प्रारम्भ ॥ ॐ नमः सिद्धं ॥ वाक्यसे है। ग्रन्थके अन्तमें श्री सूरी जिनचन्द्रान्तेवासी पं. मेधावीरचित १२४ पद्योंका प्रशस्तिपाठ है, जो उपर्युक्त ब प्रतिके प्रशस्तिपाठसे अक्षरशः मिलता है । इसके पाठ भी अधिकतर ब प्रतिसे मिलते हैं । तो भी पाठ सर्वत्र ब प्रतिके समान नहीं हैं। इसमें त्थ के स्थानपर च्छ, ब्भ के स्थानपर झ, विभक्त्यन्त ओ के स्थानपर उ और क्ख के स्थानपर रक प्रायः पाया जाता है। इसमें लिपिदोष अत्यधिक है । कहींपर कुछ पाठ छूटा है । तो कहींपर उसकी पुनरावृत्ति की गई है । वर्णव्यत्यय भी बहुत है। इसमें हांसियेकी रेखायें, दण्ड तथा प्रायः अन्तराधिकारसमाप्तिसूचक पुष्पिकायें लाल स्याहीसे और शेष सब भाग काली स्याहीसे लिखा गया है। ___ जहां तक हमने मिलान किया है इन उपर्युक्त तीन प्रतियोंमें प्रायः कोई ऐसी बात नहीं पायी गई जो द और ब प्रतियोंसे स्वतन्त्र हो । इसीलिये उनका निर्देश पाठभेदसम्बन्धी टिप्पणोंमें नहीं किया गया है । केवल शोलापुरकी प्रति (३ ) में एक गाथा (४, २६९७ ) ऐसी पाई गई है जो द और ब प्रतियोंमें नहीं है। हमारे मित्र बंबईनिवासी प्रोफेसर एच. डी. वेलनकरने जैन हस्तलिखित प्रतियोंकी एक उत्तम बृहत् सूची तयार की है, जिसका नाम 'जिनरत्नकोष ' है । यह अभी मुद्रणाधीन है और पूनाकी ‘ भण्डारकर ओरियंटल रिसर्च इंस्टिट्यूट ' नामक संस्थासे प्रकाशित होनेवाली है। इस सूचीके लेखक द्वारा जो उल्लेख संग्रह किये गये हैं और जो उनकी कृपासे हमें प्राप्त हुए हैं Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [१३] उनके अनुसार तिलोयपण्णत्तिकी प्रतियां आरा, कारंजा, मूडबिद्री, पूना और जयपुर जैसे स्थानोंमें विद्यमान हैं । प्रस्तुत संस्करण इन स्थानोंके इस विषयमें रुचि रखनेवाले जिन विद्वानोंके हाथोंमें पहुंचे उनसे हमारी प्रार्थना है कि वे मुद्रित पाठका अपने यहांकी प्रतियोंसे मिलान करें और कमसे कम किसी एक अंशके मुख्य मुख्य पाठभेदोंकी हमें सूचना देने की कृपा करें । ३ सम्पादन शैली तिलोयपण्णत्तिके सम्पादकोंका मार्ग पुष्पाच्छादित नहीं, किन्तु बहुत कण्टकाकीर्ण रहा है, तथा अनेक कारणोंसे उनकी कठिनाइयां प्रायः अनुलंघनीय हैं। प्रथम तो तिलोयपण्णत्तिका विषय ही बहुत गूढ़ है, जो बडे व्यवसायी विशेषज्ञको छोडकर अन्य किसीके लिये विशेष आकर्षक नहीं है । इसी कारण प्राचीन साहित्यकी इस शाखाका अध्ययन अभी तक अपने बाल्यकाल में ही है। दूसरे, तिलोयपण्णत्तिका सम्बन्ध साहित्यकी एक ऐसी शाखासे है, जिसके ग्रन्थोंकी संख्या जैन साहित्य भंडारमें अपेक्षाकृत अल्प ही है। यद्यपि किरफेल सा. ने जैन लोकज्ञानका संग्रहात्मक व्यवस्थित विवरण दिया है, तथापि अर्धमागधी साहित्यके ' सूरियपण्णत्ति, ' ' जंबूद्दीवपण्णत्ति ' और ' चंदपण्णत्ति ' तथा नेमिचन्द्रकृत 'तिलोयसार', सिंहसूरिकृत ' लोकविभाग', पद्मनन्दिकृत ' जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति', इन्द्रवामदेवकृत · त्रैलोक्यदीपिका', शुभचन्द्रकृत ' त्रैलोक्यप्रज्ञप्ति ' आदि प्रन्थोंका स्वतंत्रतासे अथवा तद्विषयक अन्य साहित्यकी तुलनात्मक दृष्टिसे पूरा पूरा अध्ययन नहीं किया गया है । तीसरे, तिलोयपण्णत्ति हिन्दी अनुवादसहित प्रथम वार ही सम्पादित की जा रही है । हस्तलिखित प्रतियोंकी सामग्री संतोषजनक नहीं है तथा ग्रन्थकी किसी संस्कृतटीका, छाया अथवा टिप्पण आदिकी सहायता भी सम्पादकोंको उपलब्ध नहीं हुई । इस अभावके कारण पठनीय व प्रामाणिक पाठ तैयार करनेमें भी अपनी अधूरी सामग्रीके साथ वेचारे सम्पादकोंको कठिन युद्ध करना पड़ा है। अन्ततः, अच्छी प्रतियोंके अभावमें प्राकृत भाषा निश्छलबुद्धि सम्पादकके लिये नाना प्रकारकी कठिनाइयां उपस्थित करती है। पाठसंशोधनके आदर्शोंका पूर्ण ध्यान रखते हुए सम्पादक यह दावा नहीं करते कि तिलोयपण्णत्तिका जो पाठ इस संस्करणमें प्रस्तुत किया जा रहा है वह उक्त आदर्शोपर पूर्ण उतरता है । किन्तु वे यह कह सकते हैं कि प्राप्य सामग्रीकी सीमाओंके भीतर यह पूर्णतः प्रामाणिक । है पूर्णतः विवेचनात्मक पाठ तो तभी तयार किया जा सकता है जब समस्त उपलब्ध हस्तलिखित प्रतियोंकी तुलना की जाय, उनके पाठभेद व्यवस्थित किये जाँय, और उनका महत्त्व निश्चित किया जाय ।द और ब प्रतियां एक दूसरेसे यथेष्ट स्वतन्त्र हैं, अत एव उनके द्वारा लिमिकारकृत त्रुटियोंका निराकरण सरलतासे किया जा सका। वर्णविवेक आदि बातोंमें संस्करणमें एकनियमता रखनेका प्रयत्न किया गया है । संपादक प्राकृत अर्थात् मध्यकालीन भारतीय आर्यभाषाके अन्तर्गत प्रभेदोंकी ओर पूर्णतया सतर्क रहे हैं, और नियमतः पीछेके व्याकरणसम्बन्धी Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ १४ ] 1 आदशोंके साथ उनका जबरदस्ती मेल न कराकर उन्होंने हस्तप्रतियोंके पाठोंका ही अनुकरण किया है । अनेक स्थानोंपर संदिग्ध शब्दों व रूपों का समर्थन पिशलकृत ' प्रेमैटिक डेर प्राकृत स्प्राख ' ( स्ट्रासबर्ग १९०० तथा इण्डिअन एण्टीक्वेरीकी जिल्दोंमें छपी हुई उसकी शब्दसूची ) और हरगोविन्द शास्त्री कृत ' पाइअसद्दमद्दण्णवो ' ( कलकत्ता सं. १९८५ ) में प्रस्तुत की हुई सामग्री के प्रकाशमें किया गया है। जहां दोनों प्रतियोंका पाठ समान पाया गया है वहां पीछेके प्राकृत वैयाकरणोंकी स्वीकृति या अस्वीकृति की चिन्ता न करके भाषाप्रभेदसूचक चिह्नोंको सावधानी से सुरक्षित रक्खा गया है । संक्षेपमें, सम्पादकोंने प्रतियों के साथ यथासम्भव पूर्ण सम्पर्क रक्खा है तथा उन हस्तप्रतियों द्वारा प्रस्तुत पाठपरंपराका सच्चा और विवेकपूर्ण संरक्षण करना उनका सर्वत्र मार्गदर्शी नियम रहा है । जैसा कि ऊपर कह आये हैं, इसीके प्रारम्भिक प्रयोगस्वरूप ग्रन्थका एक भाग सम्पादकोंमेंसे एकके द्वारा पहिले भी सम्पादित किया गया था ( यतिवृषभकृत तिलोयपण्णत्ति भाग १, डा. ए. एन. उपाध्याय द्वारा सम्पादित व जैन सिद्धान्त भवन आरासे १९४१ में प्रकाशित ) तथा उसीके सम्बन्धमें धवलाके प्रधान सम्पादक प्रोफेसर 'हीरालाल द्वारा महत्त्वपूर्ण ज्ञातव्य बातें प्रकाशमें लाई गई । इसपरसे दोनोंको यह अनुभव हुआ कि उक्त दोनों प्रतियोंके पाठ अनेक जगह भ्रष्ट हैं, ऐसे ग्रन्थ उनके जीवन में केवल एक बार ही प्रकाशित हो सकते हैं तथा उन्हें केवल भाषाशास्त्रियों और पाठविवेचकोंकी आवश्यकताओंका ही ध्यान नहीं रखना है, किन्तु उन्हें उन धार्मिक पाठकों का भी विचार करना है जो इस ग्रन्थका उपयोग प्रधानतः उसके विषयके लिये करेंगे और जिनकी संख्या भी अपेक्षाकृत अधिक होगी । इन विचारों परसे उन्हें पाठोंमें कुछ संशोधन करनेकी आवश्यकता पड़ी । ये संशोधन ग्रन्थकारकी रचना के सुधाररूप नहीं हैं, किन्तु वर्णविभ्रान्ति, छन्द व प्रसंगको ध्यान में रखते हुए सम्पादकोंने केवल उस आधार पाठपर पहुंचने का प्रयत्न किया है जहांसे उपलब्ध पाठविकार सम्भवतः प्रारम्भ हुए होंगे | सम्पादक कुछ काल तक इस दुविधा में पडे रहे कि ऐसे पाठ दिये कहां जाय ? उनके सामने दो मार्ग थे । एक तो यह कि दोनों प्रतियों में समानरूपसे पाये जाने वाले विकृत पाठ ही लिपिकारोंकी पीढ़ियोंद्वारा भ्रष्ट किये गये रूपों के भग्नावशेषस्वरूपसे मूल पाठ में ही रक्खे जांय । दूसरा मार्ग यह था कि संशोधित पाठ ही मूल पाठमें ग्रहण करलिया जाय और द व ब के भ्रष्ट दिखनेवाले पाठ नीचे टिप्पण में दे दिये जाय । कडे नियमके अनुसार प्रथम मार्ग ही वांछनीय था, किन्तु दूसरे मार्ग में कुछ व्यावहारिक सुविधायें दिखायी दीं । एक तो विषयमें रुचि रखनेवाले अधिकांश पाठक सार्थक पाठ ही पसंद करेंगे, और दूसरे जब हम हिन्दी अनुवाद मूल पाठके साथ दे रहे हैं तब उसकी संगति तो उसी संशोधित पाठसे ही बैठती है, न कि प्रतियों के भ्रष्ट पाठोंसे । पाठविवेचक विद्वानोंसे हमारी प्रार्थना है कि वे अपनी दृष्टि प्रतियों के पाठ देखने के लिये टिप्पणोंकी ओर रक्खें। कहीं कहीं कुछ दूरंदेशी संशोधन टिप्पणों में भी कोष्टक के भीतर रक्खे गये हैं । ये सब संशोधन केवल सम्भवनीय ही हैं और उनके स्थानपर अधिक 1 · Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अच्छे सुझावके लिये पूर्ण क्षेत्र है। हमें यह ध्यान रखना चाहिये कि ये सशोधन तब तक सम्भवनीय कोटिमें ही रहेंगे जब तक कि उनका समर्थन किन्हीं प्राचीन प्रतियोंके पाठोंसे न हो जाय। प्रतियोंके कुछ पत्रोंपर संदृष्टियां इसप्रकार रखी गई हैं कि बहुधा इस बातका निर्णय करना कठिन है कि उनका सम्बन्ध किन गाथाओंसे हैं। कहीं कहीं उनमेंकी संख्यायें सर्वथा शुद्ध नहीं हैं, और कहीं कहीं वे समझमें भी नहीं आतीं, जैसे- पृ. ११ गा. ९१ पृ. १७ गा. १३८, पृ. २५ गा. १८०, पृ. ३३ गा. २२०, पृ. ५० पंक्ति ४, पृ.६६ गा. ९५, पृ. ८३ गा. १९५, व पृ. ९९ गा. २८८ इत्यादि । प्रथम दो प्रकारके स्थलोंपर गाथाओंके सावधानतापूर्वक अर्थनिर्णयसे संदृष्टियोंके स्थानका निर्णय करने में सहायता मिली है। किन्तु अन्तिम प्रकारके स्थलोंपर संदृष्टियोंको मूलके अनुसार रखकर ही छोड़ देना पड़ा है । हमारा यह निश्चित मत है कि दोनों ही प्रतियोंमें कहीं कहींपर कुछ गाथायें छूट गई हैं। उदाहरणार्थ द्वितीय महाधिकारमें गाथा १९३-१९४ के बीच, चतुर्थ महाधिकार गाथा ६८०-६८१, १०५१-१०५२. २४१५-२४२६ व २४४९-२४५० के बीच। कुछ गाथाओंकी रचना एक ही ढांचेकी है और इसीके सहारे हम कहीं कहीं त्रुटित गाथाओंकी पूर्ति कर सके। ऐसे कल्पित पाठोंको कोष्टकमें रक्खा गया है ( देखो पृ. १७९, १८०, १८१, १८२, २२८, २२९, ४८९)। कोष्टकका उपयोग प्रायः सम्पादकीय कल्पनाओंके लिये किया गया है। गद्य भाग इतने भ्रष्ट हैं कि उनमें सम्पादक बहुत चकराये । किन्तु सौभाग्यसे कुछ स्थलोंपर धवला टीकासे सहायता मिली, जिसके कर्ताने तिलोयपण्णत्तिका उपयोग किया है । ( देखो ति. प. पृ. ४३-४६, ध. पु. ४ पृ. ५१-५५; ति. प. पृ. ४८, ४९, ध. पु. ४ पृ. ८८-९१ )। जिन पाठविवेचकोंको ऐसे ग्रन्थोंके सम्पादन करनेका अनुभव है वे वर्तमान सम्पादकोंके इस पाठव्यवस्थासम्बन्धी प्राथमिक प्रयासको सहानुभूतिपूर्वक देखेंगे ऐसी आशा है। वे जो कुछ विधानात्मक समालोचना करेंगे उसका सम्पादक धन्यवादपूर्वक स्वागत करेंगे । अनुभवने हमें एक और, विशेषतः जैन समाजमेंसे, ऐसे समालोचकगणका ध्यान रखना सिखाया है, जिन्हें विवेचनात्मक पाठसंशोधनप्रणालीका परिचय नहीं ह और जो उपदेशक भावके साथ यह कह कर इस प्रयासकी उपेक्षा करेंगे कि पाठको और भी अच्छे रूपमें प्रस्तुत करना चाहिये था। किन्तु उचित यही है कि उनकी कटु समालोचनाकी विशेष परवाह न की जाय । हमारा उनसे केवल यही निवेदन है कि बहतर प्रयास करनेसे उन्हें किसीने नहीं रोका तथा स्वयं उनका बहतर प्रयास भी आदर्शसे कोसों दूर रहेगा- ' न हि वन्ध्या विजानाति परप्रसववेदनाम् ' । यह तो एक प्राथमिक पाठ-- व्यवस्थाका प्रयास है। आशा यही की जाती है कि और अधिक प्राचीन प्रतियोंके पाठ मिलाये जाय और तिलोयपण्णत्तिके पूर्ण समालोचनात्मक पाठपर पहुंचने के लिये और और प्रयास किये Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [१६] जाँय । सम्पादकोंका यह तो दावा ही नहीं है कि उनके द्वारा व्यवस्थित पाठ तथा उसका प्रस्तुत अनुवाद ही इस ग्रन्थका शुद्ध अन्तिम रूप है । यह तो केवल प्रथम प्रयास है और. सम्पादकोंने उपलब्ध सामग्रीकी सीमाके भीतर भरसक प्रयत्न किया है। - हिन्दी अनुवाद देने में सम्पादकोंका लक्ष्य दो बातोंपर रहा है। एक तो अधिकांश पाठक, विशेषतः जैन समाजके, जो इस ग्रन्थके विषयको धार्मिक श्रद्धाकी दृष्टिसे देखेंगे, वे गुजराती, मराठी, कन्नड या बंगाली जैसी प्रान्तीय भाषाओंकी अपेक्षा हिन्दी भाषा अनुवादका अधिक आदर करेंगे। दूसरे, भारतवर्षकी समस्त प्रचलित भाषाओंमेंसे हिन्दी भाषाको राष्ट्रीय भाषा बननेका निश्चयतः सर्वोच्च अधिकार है और जितना ही हम उसे ऐसे अनुवादोंसे पुष्ट बनावेंगे उतनी ही अधिक भविष्यमें उसकी समृद्धि होगी। प्रस्तुत हिन्दी अनुवाद मूल पाठका यथासंभव शब्दानुगामी है। स्थानाभावसे सम्पादक विषयसम्बन्धी विशेष विवरणमें नही जा सके। जहांपर विषय प्रसंगको स्पष्ट करनेके लिये मूल पाठके अतिरिक्त कुछ विषय जोड़ना या सुधारना आवश्यक प्रतीत हुआ वहां त्रिलोकसार, हरिवंशपुराण, जंबूदीवपण्णत्तिसंगह, महापुराण, लोकप्रकाश, प्रवचनसारोद्धार, क्षेत्रसमास ( लघु व बृहत् ) व बृहत्संग्रहणी आदि ग्रन्थोंके आधारसे विशेषार्थ, उदाहरणके रूपमें, अथवा कोष्टकमें या ' अर्थात् ' पद देकर जोड़ या सुधार किया गया है। ४ विरोध परिहार कितने ही उत्तरदायी स्थानोंसे हमें यह सूचना प्राप्त हुई कि तिलोयपण्णत्तीके पाठके साथ हिन्दी अनुवादके अतिरिक्त संस्कृत छाया भी दी जानी चाहिये। सम्पादक इस सूचनाके सद्भावका आदर करते हैं, किन्तु उन्हें खेदके साथ कहना पड़ता है कि जो इस सूचनाको सिद्धान्तरूपसे प्रस्तुत करते हैं उन्होंने कभी उसकी आवश्यकताके विवेचन करनेका प्रयत्न नहीं किया। अतएव यह प्रश्न खडा हो सकता है कि क्या संस्कृत छाया न देने में सम्पादक अपने कर्तव्यसे व्युत या उसमें शिथिलप्रयत्न हो रहे हैं ? इस प्रश्नका शान्त हृदयसे उत्तर दिया जा सकता है। सिद्धान्ततः तिलोयपण्णत्तिका अध्ययन भिन्न भिन्न पाठक भिन्न भिन्न दृष्टिकोणोंसे कर सकते हैं। धार्मिक पाठक उसे उसके विषयके लिये श्रद्धासे पढ़ेंगे, क्यों कि वह यतिवृषभ जैसे प्राचीन और प्रामाणिक आचार्यकी रचना है। उनके शब्दोंका हमें अवश्य श्रद्धापूर्वक आदर करना चाहिये। उन्होंने यह ग्रन्थ प्राकृतमें रचा है और जहांतक प्राचीन प्रतियोंसे पता चलता है, उन्होंने कही कोई छाया इसमें नहीं दी है। वैयक्तिक शिकायतको व्यापक बनाकर नहीं चलना चाहिये । जो केवल पाली भाषा जानता है उसे यह आशा नहीं करना चाहिये कि किसी संस्कृत ग्रन्थका सम्पादक उसके साथ पालीभाषान्तर जोड़े और न संस्कृतके ज्ञाताको प्राकृत ग्रन्थके साथ संस्कृत छाया दी जाने की आशा करना चाहिये, जब कि स्वयं ग्रन्थकारने कोई छाया नहीं जोड़ी। व्यावहारिक दृष्टि से भी जब हम विचार करते हैं तो ज्ञात होता है कि Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [१७] दुर्भाग्यसे आजकल प्राकृत समझनेवालोंकी संख्या बहुत नहीं है और विशेषतः ऐसे ही पाठकोंके हितार्थ हिन्दी अनुवाद जोडा गया है । जो प्राकृत व हिन्दी दोनों नहीं जानते और केवल संस्कृत जानते हैं उनकी संख्या इतनी अल्प है कि उंगलियोंपर गिनी जा सकती है । उन इन गिने सज्जनोंकी वैयक्तिक शिकायत हमें छाया जोडने तथा प्रन्थका कलेवर व मूल्य बढ़ानेकी ओर प्रोत्साहित करने के लिये पर्याप्त नहीं है । यह सत्य है कि विद्वानोंमें भी प्राकृत ग्रन्थोंको केवल छाया के आधारसे पढने-पढ़ानेकी पद्धति हो गई है। पर इसके फलस्वरूप बडे अनर्थ उत्पन्न हुए हैं, जिनके विरुद्ध सम्पादकोंने कई बार आवाज उठाई है । ऐतिहासिक व भाषात्मक दृष्टिसे भी छाया देना न्यायसंगत नहीं ठहरता । छायाका ऐसा अनर्थकारी प्रभाव पडता है कि बहुतसे पाठक केवल छायाको ही पढ़ते हैं और ग्रंथकारकृत मूल पाठ को चुपचाप छोड बैठते हैं । प्राकृत ग्रन्थोंकी दृष्टि से लापरवाहीके कारण बहुत क्षति हुई है, क्योंकि भाषाकी दृष्टिसे अनेक ग्रन्थोंकी लिपि-परम्परा सावधानीसे सुरक्षित नहीं रक्खी गई । हमें कुछ ऐसे ग्रन्थोंका भी परिचय है, जिनकी हस्तलिखित प्रतियोंमें केवल संस्कृत छाया ही सुरक्षित रही है। उदाहरणार्थ, मद्राससे प्राप्त 'चन्द्रलेखा' नामक प्राकृत सहक ( दृश्यकाव्य-विशेष ) की प्रतिमें केवल संस्कृत छाया उपलब्ध है, मूल प्राकृत पाठ नहीं है । यह छाया देने की प्रणालीका ही फल है कि दिगम्बर पण्डितोंमें प्रायः प्राकृत अध्ययनका अभाव ही हो गया है। ऐसी परिस्थितिमें हम जितने जल्दी ठीक मार्गपर आजाय उतना ही भविष्य की शिक्षाप्रणालीके लिये हितकारी होगा। अत एव सम्पादकोंको यह कहने में कोई संकोच नहीं कि वे छाया न देनेमें सैद्धान्तिक व व्यावहारिक दोनों दृष्टियोंसे अभीष्ट प्रणालीका ही अनुकरण कर रहे हैं। उनका आन्तरिक ध्येय यही है कि विद्वान् ऐसे ग्रन्थोंका परकृत छायापरसे अध्ययन न करके स्वयं ग्रन्थकारद्वारा लिखित मौलिक भाषामें ही अध्ययन करें। जैन संस्कृति संरक्षक संघका तालेबंद सं. २०११ सन १९५५ मार्च अखेर २००५०० जैन सं. सं. संघ खाते ३६३१५॥ मकान खरेदी खाते मराठी साहित्य विभाग ३१२४०6-11 मकान गिरवी खाते ४२२६ रतनबाई जीवराज शिष्यवृत्ति २०७१७२०॥१ डिबेंचर्स-शेअर्स खाते १५१९२॥ लोगोंका देना ८८१॥ ग्रंथ प्रकाशन खाते । ८५७६॥३॥ ग्रंथ विक्री २३१४॥०॥ खुर्ची कपाट-सामान खाते ९०१ पं. जिनदास फडकुले पारितोषिक फंड | ५९७।०॥ पुस्तक खरेदी ६००० मकान दुरुस्ती ४१४९१। प्रामिसरी नोटपर कर्ज १२४२०००। ग्रंथ प्रकाशन के लिये मंजूर ७४९७१ लेना ९६९५॥ श्रीबधघट खाते ३२७५११४-२ 1269 भूल ३२७५१२८ ३२७५१२४ Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रस्तावना ( दूसरी आवृत्ति) तिलोयपण्णत्तीके विषयमें अनुराग रखनेवाले जिज्ञासुओंने ऐसे उत्साह और उमंगके साथ इस महान् कृतिका स्वागत किया है जिससे कि हमें तिलोयपण्णत्तीका प्रथम भाग पुनर्मुद्रित करने की आवश्यकता पडी। अब हम उस ग्रंथके दोनों भागोंकी मांग अच्छी तरहसे पूरी कर सकेंगे। यह ग्रंथ प्रथमावृत्तिका केवल पुनर्मुद्रण है । ग्रंथका विषय, ग्रंथका लेखक आदि प्रमुख विषयोंकी चर्चा अंग्रेजीमें और हिंदीमें इस ग्रंथके दूसरे भागके प्रस्तावनामें की है जो पहलेहि प्रकाशित हो चुका है और इस ग्रंथके साथ उसकी मांग भी पूरी हो सकती है। विद्वानोंने करणानुयोगके इस विषयका अत्यंत उत्साहित होकर स्वागत किया है । इस लिए हम इसी विषयके जंबूदीवपण्णत्ती, लोकविभाग, त्रैलोक्यदीपिका आदि महान् कृतिओंका प्रकाशन करनेकी व्यवस्था कर रहे हैं । इससे जैन साहित्यके इस विभागके अनेक दुर्बोध स्थलोंका इसी विषयके संबंधित अन्य भारतीय साहित्यसे तुलनात्मक अभ्यास किया जा सकता है। समाजहितैषी ब्र. जीवराज गौतमचंदजीके हम खास आभारी है जो कि हमारे संघके मूल संस्थापक हैं । उनकी निरंतर निगाह और प्रगाढ रुचिके अभावमें इस ग्रंथका द्वितीयाविष्करण होना असंभव था। जिनवाणीके प्रति उनकी जो श्रद्धा और भक्ति है वह उनके सुयोग्य मार्गदर्शनमें कार्य करनेवाले हमारे जैसे व्यक्तियोंके लिए प्रेरकशक्ति प्रदान करती है। ___ इस आवृत्तिके प्रूफका निरीक्षण सदा जैसे श्री. डॉ. ए. एन्. उपाध्यायजी, कोल्हापुर महोदयने हि किया है जो कि इस मालाके एक सन्माननीय संपादक हैं । श्री. पं. जिनदासजी फडकुलेने हिंदी प्रूफ जाँचकर इस आवृत्तिका कार्य शीघ्र करनेमें सहायता दी है इसलिए इन सबके हम आभारी हैं। सोलापुर २६-१-५६ वा. दे. शहा मंत्री, जैन संस्कृति संरक्षक संघ, सोलापुर. Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ब्रह्मचारी जीवराज गौतमचंद दोशीजीका जीवन-दर्शन अपने धार्मिक जीवनसे जिन्होंने सत्य धर्मका दर्शन कराया और जिहोंने सर्वस्वका उदार और अपूर्व दानका फलस्वरूप उदात्तध्येय प्रेरित " जैन संस्कृति संरक्षक संघ " स्थापन किया वे पू. ब्र. जीवराज गौतमचंद दोशी इस जीवनचरितके नायक हैं। ब्र. जीवराजभाईका शुभ जन्म इ. स. १८८० में सोलापुरके भारतविख्यात दोशी कुटुंब में हुआ है । यह कुटुम्ब वही है जिसकी गत दो पीढियोंमें उत्पन्न हुआ अनेक सुप्रसिद्ध परोपकारी, धनविद्यासंपन्न समाजहितैषी और धर्मिष्ठ पुरुषोंने आर्थिक, औद्योगिक, धार्मिक, सामाजिक और शैक्षणिक आदि विविध क्षेत्रोंमें अपने अजरामर कार्यसे अपरंपार प्रसिद्धि पाई है। जिस कुलमें स्व. हिराचंद नेमचंद जैसे श्रेष्ठ समाजसेवक और अनेक संस्थाओंके जनक, स्व. वालचंद हिराचंद जैसे अग्रगण्य राष्ट्रिय उद्योगपति, प. पू. क्षु. कंकूबाई जैसी धर्मचंद्रिका, स्व. रावजी सखाराम जैसे धर्मवीर, आदि महान् व्यक्तियोंका जन्म हुआ उसी दोशी कुलमें ब्र. जीवराजभाईका जन्म हुआ। इस कुटुम्ब का प्राचीन निवासस्थान फलटण, ( जिला सातारा ) था । नेमीचन्द निहालचंदजी व्यापार निमित्त फलटण छोडकर शोलापुरमें आकर रहे । उनके ज्येष्ठ पुत्र ज्योतिचन्द्रजी बडे व्यापारकुशल, शान्तस्वभावी और गंभीरप्रकृति थे तथा सार्वजनिक और धार्मिक कार्योमें उत्साहसे भाग लेते रहे । इनके कोई सन्तान नहीं हुई । अपने भतीजे जीवराजभाई पर ही इनका पुत्रवत् प्रेम रहा । संवत् १९६१ में मैंदरगी ग्राममें इनका देहान्त हो गया। नेमीचन्दजीके द्वितीय सुपुत्र गौतमचंदजी हमारे चरितनायक जीवराज भाईके पिता थे । यह कौटुम्बिक संबंध निम्न वंशवृक्षसे सुस्पष्ट हो जाता है। निहालचंद भीमजी दोशी नेमीचंद ज्योतिचन्द गौतमचन्द सखाराम हीराचन्द चतुरबाई जीवराज रावजी - - कंकूबाई, माणिकचन्द, जीवराज, वालचन्द, गुलाबचन्द, रतनचन्द, लालचन्द Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [२०] माता और पिता __ हमारे चरितनायक जीवराजभाईके पिता गौतमचंदजी थे और माता झुमाबाई । गौतमचंदजीकी बुद्धि बडी प्रखर और स्वभाव कुछ तेज था । संस्कृत साहित्यमें आपकी विशेष रुचि थी और कविता भी किया करते थे। किन्तु संग्रहणी रोगसे ग्रस्त हो जानेके कारण उनकी प्रकृति अच्छी नहीं रहती थी । अन्ततः उनका मस्तिष्क भी विचलित हो गया और संवत् १९४६ के मार्गशीर्ष मासमें अपनी ५० वर्षकी अवस्था में वे स्वर्गवासी हो गये। बाल्यकाल और शिक्षा गौतम चन्द जीके सन्ताने तो ९-१० हुई किन्तु उनके जीवनकाल में केवल जीवराजभाई और उनकी ज्येष्ठ बहन चतुरबाई ही जीवित रहे । शेष सब पुत्र-पुत्रियां अत्यल्प आयुमें ही कालके गालमें समा गये। जीवराज भाईका जन्म फाल्गुन शुक्ल ११, संवत् १९३६ (इ. स. १८८०) को हुआ था । केवल दश वर्षके बाल्यकाल में ही उनको पितृवियोग हो गया । इनके लगभग दो ही वर्ष पश्चात् उनकी बड़ी बहन चतुरबाईका देहान्त हुआ और उसके दो तीन वर्ष पश्चात् संवत् १९५१ में उनकी मातृश्री भी स्वर्गवासिनी हुई । इस प्रकार पन्द्रह वर्षकी कोमल अवस्था में ही पिताके स्नेह, माताके दुलार और जेष्ठ भगिनीके लाडप्यारसे वंचित होकर जीवराजभाई संसारमें अकेले रह गये । उन्हें इसलिए अंग्रेजी ३ री कक्षातक शिक्षा पाकर सरस्वती मंदिरसे दूर हटना पडा। केवल १५ सालकी कोमल अवस्थामें जीवराज भाई का शिक्षा पाना ही बंद हो गया। अशक्त शरीर और निग्रही मन चरितनायकके पिताजीके अस्थिर स्वास्थ्य को देखते हुए अन्य कुटुम्बियोंने उनके जीवनकालमें ही जीवराजभाईका विवाह सम्बन्ध यहां के ही श्री. पानाचंद हिराचंदकी कन्या श्री रतनबाईके साथ पक्का कर दिया था। यह विवाह संवत् १९४९ में माघ शुक्ल ५ को मातृश्रीके समक्ष जीवराजभाईकी तेरह वर्षकी अवस्थामें ही सम्पन्न हो गया । इस बन्धनसे उस वियोग कालमें एक नया सहारा मिल गया । तीन वर्षके वैवाहिक जीवनके पश्चात् संवत् १९५२ में जीवराजजीको कन्यारत्नकी प्राप्ति हुई और इसप्रकार सोलह वर्षकी अवस्थामें वे पिता कहलाने लगे । पितृपरंपरासे जीवराजभाईका शरीर दुबलापतला था। स्वभाव भीरु और बुद्धि साधारण थी। फिर भी वैवाहिक जीवनका बोझा सम्भालते हु वे घरमें ही संस्कृत और अंग्रेजीका अध्ययन करने लगे । लकिन संवत् १९५३-१९५४ में शोलापुरमें प्रथम प्लेग पडनेके कारण जीवराजभाई सहकुटुम्ब अपने मामाके यहां परंडा और फिर वहांसे मामा के साथ कुंथलगिरि क्षेत्रको गये । इस प्लेगकालमें अनेक कष्ट सहने पडे किन्तु कुंथलगिरि में चार पांच मास रहने से उन्हें उस क्षेत्री सुव्यवस्थाका अवसर मिला । और वर्षपट्टी आदि लगाकर उस क्षेत्रके वार्षिक खर्चका सुप्रबंध कर दिया गया। प्लेग शान्त होने पर सन १८९७ के चैत्र मासमें शोलापुर लौट आये Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [२१] पर दो तीन माह पश्चात् ही पुन: सावन भादोंमें प्लेग का प्रकोप बढा । पर इस बार कहीं अन्य ग्राम न जाकर नगरके बाहर पुरानी मिलके समीप रहे । यहां भी प्लेगके आक्रमणसे पूरी रक्षा न हो सकी। आपके चचेरे भाई माणिकचन्द हिराचंदजीकी धर्मपत्नी तथा दूसरे चचेरे भाई जीवराज हिराचंदजीका यहां स्वर्गवास हो गया । ऐसा भय होने लगा कि क्या कुटुम्बका कोई व्यक्ति इस बीमारीसे नहीं बचेगा ! इसी भयके कारण जीवराज हिराचंदजीको उनकी बीमारीमें पृथक्रखने की व्यवस्था की गई । पर काकाजी और कुटुम्बके अन्य सब व्यक्तियोंके मना करने पर भी जीवराजभाईने अपने चचेरे भाईकी उनके अन्तसमय तक शुश्रूषा करना नहीं छोड़ा। संकटकालमें आत्मीय जनको परायेकी भांति पृथक् कर देना उन्हें किसी प्रकार भी उचित और न्यायसंगत नहीं जान पडा । प्लेगके भीषण स्वरूपको देखकर भी उनका निग्रही मन आप्तजनकी सेवासे जरा भी विचलित नहीं हुआ । इन दोनोंके वियोगके पश्चात् वे स्थान परिवर्तनके लिए कुईवाडी गये । पर यहां भी प्लेगने पीछा नहीं छोडा । वहां माणिकचंद हिराचंद और सखारामजीकी धर्मपत्नी उमाबाईका देहान्त हुआ। फिर शोलापुर लौटकर इस वक्त जीवराजभाई गांवमें नगरशेट हरीभाई देवकरणके बंगले में रहे । इस बार प्लेगने उनके चाचा वेणीचंदके घरको आग लगा दी। स्वयं वेणीचन्द और उनकी बहन और आखिर उनकी पत्नीको क्रमशः प्लेगने घेरकर स्वर्गकी राह दिखायी । उन के पत्नीके पास इस भयानक बीमारीमें बैठने के लिए भी कोी व्यक्ति पैसा देकरभी नहीं मिला । बेशुद्ध अवस्थामें पांच दिन के बाद उसे मृत्युने घेर लिया । श्मशान आनेके लिए भी कोसी व्यक्ति राजी नहीं हुआ। इस समय जीवराजभाईने उसके अन्त्यसंस्कार किए। सांपत्तिक स्थिति पिताजीकी मृत्युके पश्चात् बाल्यावस्थाके कारण जीवराजभाईको अपनी आर्थिक परिस्थितिका यथार्थ ज्ञान नहीं था। आपके पिता गौतमचंदजी पन्नालाल लाहोटी नामक एक मारवाडीके साझेमें ' गौतमचंद नेमीचंद के नामसे सूतका व्यापार करते थे । पिताजी और पन्नालालकी मृत्यु के पश्चात् भी कुछ समय तक यह दूकान चलती रही, परन्तु घाटा अधिक रहा । अन्तमें पन्नालालके भतीजे रामप्रतापके साथ आपसमें निपटारा कर लगभग सवा बारह हजार रुपये लेकर उस दूकान से संबंध हटा लिया । पश्चात् बांडसाडियोंका स्वतंत्र धन्धा किया । इ. स. १९०० के लगभग शोलापुरमें पुरानी मिलका सूतका सट्टा चालू था । पहले इसतरफ जीवराजभाईकी आँखें लगी लेकिन अन्तमें यह विनाशके तरफ बढनेवाला मार्ग है यह सोचकर उन्होंने इस धन्धेका त्याग किया । कुछ काल पश्चात् अपने मामा माणिकचंद रामचंदके भतीजे हिराचंद परमचन्द के साथ कपडे की दूकान खोली । साझेमें दूकान खोलते समय व्यक्तिगत धन्धा न करनेका दोनोंने निश्चित वायदा किया । इस दूकानमें लगभग सात वर्षोंमें पचास हजार का मुनाफा हुआ। धन्धेकी इस सफलताके पश्चात् ही जीवराजभाईको विश्वास हो सका कि वे अपने पूर्वजोंकी कीर्तिके अनुसार सम्मानपूर्वक रह सकते हैं। संवत् १९५४-५५ में पड़े हुए धार्मिक Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [२२] 1 I संस्कारोंके कारण आपको अन्याय और अनीतिसे जीवन व्यतीत करना बहुत ही घृणित प्रतीत होता था । आपने अपना अन्तिम ध्येय शान्ति और सन्तोष निश्चय कर लिया था । एक बार आपने कोइमतूरसे जरीके रूमालोंकी एक पेटी मंगाई । पेटीमें ऑर्डर से एक रूमाल अधिक निकला जिसकी कीमत कोई पांच, सात रुपये होगी । इसकी सूचना कोइमतूरवालोंको देना चाहिए थी, पर नहीं दी गई । अपने व्यावसायिक जीवनभर में केवल यही एक अनिष्ट घटना जीवराज भाईको अब भी याद आती है जिसका उन्हें भारी पश्चात्ताप और दुःख है । इसी पश्चात्तापसे पता चलता हैं कि वे धन्धेर्मे कहां तक निष्कपट और निष्पाप रहनेका प्रयत्न करते रहे । निष्पाप और सुरक्षित धन्धा समझकर आपने संवत् १९६४ में सोने चांदी की दूकान भी की। उसी समय यूरोपीय युद्धके कारण मोती बझार में खूब तेजी हुई और लाभ भी खूब हुआ । पर पश्चात् भाव बहुत गिर जाने से बहुत हानि उठाकर वह दुकान बंद की । सं. १९६७ सन १९११ में आपने. दृढ निश्चय कर लिया था कि व्यवसायमें लेशमात्र भी अन्याय वे भविष्य में अपने हाथों कभी न होने देंगे और निम्न श्लोक मोटे अक्षरों में लिखकर आपने अपनी बैठक में लगा लियाअकृत्वा परसंतापं अगत्वा खलनम्रताम् । अनुत्सृज्य सतां वर्त्म यत्स्वल्पमपि तद् बहु || संतोष-भवन-निर्मिति सन १९१७ में आपको अनुभव हुआ कि अपनी सांसारिक आवश्यकताओंकी पूर्ति के योग्य पर्याप्त न्यायोपार्जित धन संग्रह हो गया है। अत एव धीरे धीरे अपने साझे के धन्धे से हाथ खींचना प्रारंभ कर दिया और संतोष का अपूर्व आनन्द अनुभव करने लगे । प्रामाणिकता, सच्चाई, सत्त्व, शील, स्वाभिमान आदि गुणोंकी रक्षा संतोषवृत्ति से ही हो सकती है। इस तरह दस ग्यारह हजार रुपयोंकी लागत से आपने एक इमारत बनवाली और उसका नाम ' संतोषभुवन , रक्खा । सामाजिक सेवा श्रीमान् हिराचंदजीकी प्रेरणासे जीवराज भाईको सार्वजनिक कार्य करने की धुन लगी । श्री हिराचंदजी सार्वजनिक संस्थाओंका जमाखर्च हर साल प्रसिद्धिको देते रहे । सार्वजनिक संस्था आम जनताकी होती है । इसलिए जनता को भी दिलासा चाहिए इस नओ नीतिपर उनकी अटल श्रद्धा थी । जीवराजभाई पर इस नीतिका असर हो जानेसे जिन सार्वजनिक संस्थाओं का कार्य वे करते थे उनका हिसाब भी हरसाल प्रसिद्ध करते रहे । इससे लोगों में सार्वजनिक संस्थाओंके धन पर जनताका निर्विवाद हक रहता है वह भावना बदली गई । हर एक मंदिर के जमाखर्चके प्रसिद्धिकी मांग जनताकी तरफसे होने लगी । पुराने जमाने के लोग इस कार्य में विघ्न लाने लगे । शोलापुर में भी एक देवालय के बारेमें ऐसाही एक प्रसंग उत्पन्न हुआ । लेकिन Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [२३] जीवराजभाईको कुछ लोगोंकी मददसे देवालयके जमाखर्चकी मांगका दावा करना पडा । अन्तमें उन्हें उसमें यशःप्राप्ति होकर दूसरी पक्षको देवालय सार्वजनिक है और उसका हिसाब प्रसिद्ध करना अनिवार्य है यह कोर्टका हुक्म मानना पडा । इस कार्यमें व्यस्त रहते समय दूसरी पक्षके लोगोने धमकियां देकर, भय दिखाकर उन्हें परावृत्त करना चाहा लेकिन निग्रही और निश्चयी स्वभावसे वे अन्त तक लडते ही रहे। इसी तरह जीवराजभाईने कुंथलगिरि क्षेत्रकी इक्कीस हजारको रकम भी उसकी और अपने मातृपक्षीय परंडेकर कुलकी 'दानशूर' कीर्ति की आपने बड़ी कठिनाई और सावधानीसे रक्षा की। कोमल अन्तःकरण संकट कालमें दूसरोंको सहायता देना, विशेषतया बीमारोंकी देखभाल और सेवा शुश्रूषा करने की परोपकारी सेवावृत्ति हम जीवराजभाईमें जनमसे ही पाते हैं । आपने अपने अनेक आप्तजनोंकी प्लेग जैसी भीषण बीमारीमें भी सेवाशुश्रूषा की है । सन १९१८ में भारतवर्षमें इन्फ्लूएंझा की बीमारी सारे देश में फैल गई थी। शोलापुरमें भी इस बीमारीने हाहाकार मचाया। बीमारोंको दवा देने के लिए भी कोभी व्यक्ति नहीं थी। ऐसी परिस्थितिमें हाल ही में स्थापित हुआ श्री. सखाराम नेमचंद जैन औषधालयकी तरफसे श्री. श्रीपाल आदि वैद्योंसे सहित आपने नगरके कुछ भागोंमें स्वयं घुमकर गरीब जनताको दवा देनेकी व्यवस्था की। प्रसिद्ध नगरशेट हरिभाई देवकरण घरके प्रमुख पुरुष श्रीमान् वालचंद रामचंद इन्फ्लूएंझा की बीमारीसे हैरान हो रहे थे। इस भयानक स्पर्शजन्य बीमारी में भी जीवराजभाईने न घबराते हुओ उनकी रात दिन आठ दिन तक शुश्रूषा की । अन्तमें जीवराजभाईके अंक पर ही उनका प्राणोत्क्रमण हुआ। सन १९७१ में श्रीगोमटेश यात्राको जातेसमय असिकेरी स्टेशन पर जीवराज भाईके नौकरको अचानक प्लेगकी बिमारीसे पछाड लिया। स्टेशन पर उतरते समय वह नौकर बेसुध था। उसे बाहरकी धर्मशालामें ले जाने के लिए कोी तयार नहीं था। आखिर आपने बेसुध नोकरको अपने पीठ पर लेकर धर्मशाला गये। उसकी दवा के लिए सौ दीड सौ रुपिये खर्च किए अन्तमें वह उस बीमारीसें मर गया । अनेक बीमारीयोंकी इस तरह आपने सेवाशुश्रूषा की। बीमारीयोंका दुःख आपका कोमल अंतःकरण नहीं सह सकता। अपनी अशक्त शरीरका और भयानक प्लेगकालमें अपनी मृत्यू की पर्वा नहीं करते हुए आपने सेवाकार्य किया । सेवाकार्य करनेवाला आपकाकोमल मन तात्विक दृष्टिकोणमें वज्रके समान कठोर बन जाता है। सत्यके आप अतिआग्रही है। उसमें आप किसीकी भीडभाड नहीं रखते। आजन्म आपने अपने कामके लिए किसीको भीड नहीं दिखाी । आपका कहना है - मैं यदि मेरे अन्याय्य कार्यके लिए किसीसे भीडसे कार्यभाग साध लूं तो दूसरोंके कार्योंमें भी उनकी भीडसे उनकी इच्छानुसार मुझे अपनी प्रवृत्ति बदलनी होगी और Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [२४] मेरे हातसे अन्याय्य होगा। इसलिए किसीकी भीड रखना ही नहीं और किसीपर भीडका बोझा लादना ही नहीं।' आपके निस्पृह वृत्तिका यह आदर्श है। धर्मसेवा _____ लोकमान्य तिलकजीने गणपति उत्सव शुरू किया। लोगोंमें राष्ट्रकार्यकी प्रवृत्ति निर्माण करना यह उसका आद्य हेतु था। लेकिन अन्धानुकरणसे जैन लडके गणपति जैसे हिंदु धर्मके उत्सवमें शामिल होना जैन समाजके लिए विघातक है यह सोचकर जीवराजभाईने अपने पजूसणके त्यौहारमें भगवत् गुणगान के स्वरूपसे लोगोंमें धर्मप्रीति निर्मित करने के लिए छोटे लडकोंसे भक्तिप्रधान पद्यगान करनेका क्रम शुरू किया। अपने चरित्रनायक ही उसके अधिपति थे। जीवराज भाईने दूसरा कार्य किया जैन कीर्तन कारकी निर्मिति का। स्वयं पेटी बजाकर उन्होंने श्री. पार्श्वनाथ फडकुले शास्त्रीको जैन कीर्तन करने में साथ दिया । .. कुंथलगिरि क्षेत्रकी अवस्था शोचनीय थी। इसलिए सं. १९८५ में पूज्य गुरुवर्य श्री समंतभद्र महाराज की प्रेरणासे शोलापुरमें दिगंबर समाजकी सभा लेकर उस क्षेत्रका कब्जा लिया। व्यवस्था कमेटीका कार्यकारित्व जीवराजभाईके तरफ सोंपा गया। उसके बाद आज वीस बाईस बरसमें उस क्षेत्रकी अनेक प्रकारसे उन्नति हुई है। श्री कुलभूषण देशभूषण मंदिर के नये मंडपके जीर्णोद्धारका कार्य सं. १९९१ में शुरू हुआ। जीवराजभाईने वहाँ पांच सात साल रहकर और अपना स्वयं १४ हजार रुपया भी खर्च कराकर वह कार्य पूरा किया । श्री गजपंथ क्षेत्रपर भी श्री प. पूज्य आचार्य शांतिसागर महाराजकी आज्ञासे पहाडपर मंदिर बांधकर संवत् १९९० में उसकी प्रतिष्ठा की। उस काममें उन्हें अठारह हजार रुपये खर्च करने पडे । शिक्षाप्रसार शिक्षाप्रसार के लिए जीवराजभाई ने बहुत मदद की। प्रमुखतया उन्होंने ऐल्लक पन्नालाल दि. जैन पाठशालाके हायस्कूलका जैन गुरुकुलमें रूपांतर कराकर स्वधर्मीय सैंकडो लड़कोंके शिक्षा का प्रबंध किया। धार्मिक अध्ययन के साथ व्यावहारिक शिक्षा देनेका हायस्कूल बनाकर जैन समाजके गरीब लड़कोंपर अगणित उपकार किए हैं। इसक सिवा मातृगृहके दो लड़कोंकी. इलेक्ट्रिक इंजिनियर और डॉक्टर [ M. B. B. S.] की शिक्षा पानेके लिए बहुत बडी सहायता की। जैन बोर्डिंगके अनाथालयको तेरा बरस तक वार्षिक मदद दरसाल • रु. ३०० की तरह ४००० रु., गुरुकुलको दरसाल रु. ३०० की तरह रु. ३७०० देकर : लडकोंको शिक्षा लेनेकी सुविधा प्राप्त कर दी। इसके सिवा सेडबाळ, बनारस विद्यालय, श्राविकाश्रम, पाठशाला, महावीर ब्रह्मचर्याश्रम आदि शिक्षणसंस्थाओंको हजारों रुपये देकर सहाय्यता की। Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [२५] औषधीय दान जीवराजभाईने श्री. सखाराम नेमचंद औषधालयका उत्कर्ष आर्थिक और आयुर्वेदिक दृष्टि से किया। अपनी धर्मपत्नी रतनबाईके नामसे साडे बारा हजार रुपये खर्च कराकर इस संस्थाकी इमारत सं. १९७९ सन १९२३ में बांध दी। इसके सिवा फिरता दवाखानेके लिए चार हजार और नेत्रचिकित्सालय स्थापित करके उसके लिए रु. १०४७५ खर्च किए। पत्रकार और वाङ्मयसेवक जीवराजभाईकी शिक्षा मराठी ५ वी कक्षा तक और अंग्रेजी तीसरी कक्षातक ही हुई थी। घरमें स्वयं संस्कृत और अंग्रेजीका अध्ययन करते रहे । आपके ऊपर सोंपा हुआ 'जैन-बोधक' का संपादन कार्य इ. स. १९१६ से १९२० तक कुशलतासे संपन्न किया। जैनागमके विरुद्ध और तर्कविसंगत प्रश्नपर उससमय जोरसे टूट पडे । इससे · जैन-बोधक' की प्रतिष्ठा और लोकप्रियता बढ गई। हिंदी भाषाका अध्ययन और हिंदी पुस्तकोंका मराठीमें अनुवाद करके जीवराजभाईने मराठी वाचकोंकी सहायता की । तत्त्वार्थसूत्र, आत्मानुशासन, जैनसिद्धांत प्रवेशिका, हरिवंशपुराण, रत्नकरंडक श्रावकाचार, सार्वधर्म आदि ग्रंथोंके सरस और सरल अनुवाद उन्होंने किए है । उनके जीवन में रत्नकरंड श्रावकाचार' ग्रंथको महत्त्वपूर्ण स्थान मिला है । श्रावकोंको जीवन में यथार्थ मार्गदर्शन का कार्य करनेवाला यह अपूर्व ग्रंथ है ऐसी उनकी अटल निष्ठा है। इसलिए स्वयं जीवराजभाईने यह ग्रंथ अनुवादित किया । प्रतिमाधारी जीवराजजी धर्मग्रंथके अध्ययनसे उनकी आँखे खुली। जीवनकी सार्थकता केवल संपत्तिके त्यागपर ही नहीं पंचपापोंके और कषायोंके त्यागपर भी निर्भर है यह सोचकर आत्मोन्नतिके लिए वे एक एक पदसे आगे बढने लगे। प. पू. ऐ. पन्नालालजीके समक्ष परस्त्री-त्याग, अष्टमूलगुण आदि पाक्षिक व्रतोंकी धारणा पहलेसेही की थी। सन १९०८ सं. १९६४ में परिग्रह-परिमाणवत लेकर दो लाख रुपयोंकी अन्तिम मर्यादा निश्चित की। इसके सिवा तीर्थयात्रा करना, रथोत्सव कराना, प्रतिष्ठा कराना आदि नैमित्तिक धर्मक्रिया में भी वे दक्ष थे। मुनिसुव्रतकाव्य, रत्नकरंड श्रावकाचार, द्रव्यसंग्रह, तत्त्वार्थसूत्र, सर्वार्थसिद्धि आदि ग्रंथोंके पठण और अध्ययनसे भाषा और धर्मज्ञानका मर्म समझ लेनेकी पात्रता आ गई। जीवनका आदर्श . जीवन स्वयं नहीं बनता, उसे संस्कार आदिसे निर्माण करना पडता है। जीवराजभाईने अपनी अठारह बरसकी नवयौवन आयुमें ही ' शांति' का ध्येय निश्चित किया और उसकी अनुसार अपना जीवन बनानेका प्रयत्न किया। सन १९४४ में उनका स्वास्थ्य बिगडा । Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [२६] ऑपरेशन के लिए उन्हें बम्बई जाना पड़ा। लेकिन पहले उन्होंने अपना मृत्युपत्र तैयार करके अपने संपत्तिकी व्यवस्था की। ऑपरेशनके पश्चात् व्रतधारी जीवराजभाई अपने व्रतोंपर अटल रहे । व्रतोंसे जरा भी विचलित नहीं हुआ। सज्जन-संगति गुणिजनोंके साथ रहना, उनकी आवभगत करना, गुणवानोंके लिए अपना तनमनधन खर्च करना यह और एक जीवराजभाईके स्वभावकी बडी विशेषता है । अपने सब वैयक्तिक कार्योंका त्याग करके, विचार विकारों को दूर रखकर वे सज्जनोंका सम्मान करनेकेलिए आगे दौड जाते हैं । नित्य स्वाध्याय, जिनपूजा, सामायिक आदि पवित्रषट्कर्म करनेमें वे दिन बिताते हैं । जैन संस्कृति संरक्षक संघ की स्थापना करके उन्होंने जैनअजैन समाजमें जैन सिद्धांत के जो ज्ञानी और श्रेष्ठ विद्वान हैं उन्हें एक जगह लाकर उनके हाथ से महान्कार्य कर लिया। प्राचीन दिगंबर जैन ग्रंथ प्रकाशन, इतिहास संशोधन, ग्रंथसूची निर्माण आदि महान् कार्य के लिए इस संस्थाकी निर्मिति हुई है। डॉ. ए. एन्. उपाध्ये, डॉ. हिरालाल जैन आदि विद्वानों के साथ वे बरस के कुछ दिन बिताते हैं । सन १९४१ में गरमी के छुट्टीमें गजपंथ (नासिक) में भरे हुए विद्वत्समेलन में उन्हों ने जैन संस्कृति संघ की निर्मिति की घोषणा की। इस संघ के अंतर्गत जीवराज ग्रंथमाला प्रकाशन से आज बहुमूल्य ग्रंथप्रकाशन हो रहा है । अंतिम इच्छा डॉ. उपाध्ये को भेजे हुअ खत में उन्हों ने अपनी अन्तिम इच्छा प्रगट की है। उन्हों ने लिखा है- मैं सोच रहा हूं कि मेरा उर्वरित जीवनकाल निःसंग निष्परिग्रह होकर व्यतीत करूं । उस महान् अवस्थाका रसस्वाद छं । लेकिन मेरी वृद्धावस्था और शारीरिक दुर्बलता मुझ उस अवस्थामें जाने के लिए बाधक हो रही है। फिर भी जिनधर्मप्रणीत मार्गानुसार केवल मेरे उदरनिर्वाह के लिए योग्य धन रखके मैं मेरा सर्वस्व तनमनधन संघके लिए अर्पण कर रहा हूं। परिग्रहकी रक्षा की चिन्तासे मुक्त होने से मुझे अत्यंत आनन्द हो रहा है और संतोषवृत्ति दिन ब दिन बढ़ती जा रही है। सं. २०१० सन १९५४ ता. २६।१०।५४ में निर्वाण अमावस्याको श्री. कुंथलगिरी क्षेत्रपर अटल बीमारी समझकर उन्होंने जो कुछ थोडा धन रखा हुवा था, उसका भी त्याग कर वे पूर्ण अपरिग्रही बन गये और उन्होने उसी वख्त नवमी प्रतिमा धारण करली। स्थित प्रज्ञवृत्ति . जीवराजभाईने जिन्हें बचपनसे मदद की है, और जिनका जीवन उन्नतिपथपर ले जाने की कोशिसें की हैं ऐसे व्यक्ति उनकी आप्तवर्गमें और समाजमें अनेक मिलते हैं। धर्मपत्नी के भतीजे श्री. माणिकचंद वीरचंद और स्व. वालचंद मोतिचंद पर उनका अपत्यवत् Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [२७] प्रेम था। श्री. धन्यकुमार कस्तुरचंद शहा और उनके भाई अभयकुमार इन दो मातुलगृहीय लडकोंका जीवन ऐहिक और धार्मिक दृष्टिसे अत्युत्कृष्ट बनानेका प्रयत्न किया। उनकी शिक्षा का सब खर्च करते रहे, उनके नोकरीकाभी प्रबंध उन्होंने किया। लेकिन अपने उपकारके बदले में अपनी इच्छा उनके माथेपर लादनेकी कोशिस नहीं की । यही स्थितप्रज्ञता देखकर हमें अचरज होता है। मन्दिर निर्माण जीवराजभाईने श्री परमपूज्य आचार्य शान्तिसागर महाराजके आदेशसे श्रीगजपंथ तीर्थक्षेत्रके पहाडपर एक छोटासा मन्दिर बनाकर सं. १९९४ में उसमें श्रीपार्श्वनाथ तीर्थकरकी मूर्ति विराजमान करके पंचकल्याणिक प्रतिष्ठा बनवाई और संवत् २००६ सालमें श्री कुंथलगिरिक्षेत्र जो मण्डपप्रतिष्ठा महोत्सव हुवा उस समयभी एक मूर्ति श्रीमुनिसुव्रत तीर्थकर की प्रतिष्ठापना करवाई । इनके पिताजी गौतमचंदजीने श्री पावागढ क्षेत्रके तलहाटीमें मन्दिरप्रतिष्ठा बनवाई और उनके प्रपितामह श्री नेमचंदजीने गिरनार क्षेत्रपर प्रतिष्ठा बनवाई थी । ऐसे तीन पीढियोंतक इनके वंशमें धर्मध्वजा फडकानेका सौभाग्य प्राप्त हुवा है । ऐसी परंपरा चलना कचित् अनुभवमें आता है। गुणाकर्षण, कृतज्ञता और नैरपेक्ष्य ___ जीवराजभाईका एक वैशिष्टयपूर्ण स्वभाव है । जीवन में उनको जिन सम्बन्धित व्यक्तियोंके अच्छे गुणों का परिचय हुआ उसके और उनका मन आकर्षित होते हुए उस व्यक्तिके सम्बन्धमें आदर निर्माण होकर बढताही जाता है । स्वयं ऐसे सुंदर एवं गुणविशिष्ट बननेकी आकांक्षा चित्तमें निर्माण होती है । इसी तरह आजतक उन्होंने अनेक सद्गुणी जनोंका अनुकरण करते हुझे अपने जीवन का काल बिताया । उसका फल यह हुआ कि वे निर्दोष सदाचारका पालन करने में मग्न रहे। इसके सिवा अपने कार्यमें जिन्होंने सहाय्यता दी उन्हें न भूलते हुए योग्य समय उस कार्यका योग्य मूल्य दे देते हैं । जीवनकी प्रथम कालमें जीवराजभाईके पत्नीने अनेक कष्ट सहते हुए जो अमोल सहयोग दिया उसकी कृतज्ञता प्रदर्शित करने के लिए इ. सन. १९२३ में श्री. सखाराम नेमचंद जैन औषधालयकी इमारत बांधकर उसका “ सौ. रतनबाई रुग्ण परिचर्या मंदिर " ऐसा नामाभिधान रक्खा गया। उसी तरह धंदेकी प्रथम कालमें मातृगृहसे कपडेकी दुकान खोलने के लिए भांडवल मिला था इस लिए उन्होंने मातृगृहके दो लडकोंको शिक्षा कार्यमें सहाय्यता देकर एकको इंजिनिअर और दूसरेको डॉक्टर ( M. B. B. S. ) बनाया और मातृगृहके बच्चोंकी बारा बरसतक देखभाल और पालपोसकर बडा किया। लेकिन उनकी तरफसे उन्होंने कुछभी फलकी इच्छा नहीं रखी। केवल अपना कर्तव्य समझकर जीवराज भाई हर एक कार्य निरपेक्ष बुद्धिसे करते आए हैं । शोलापुरके देवालयके हिसाबकी माँग करने के लिए उन्हें दावा करना पडा, धमकियाँ सुनने पडे, कष्ट सहना पडा लेकिन वे अपने कार्यसे एक पग भी पीछे नहीं Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [२८] हटे ? और अन्तमें अपनी कार्यमें वे सफल होते रहे । यह अपूर्व धीरज धारण करनेका स्वभाव भी अनुकरणीय है। उनकी ' श्रीमंतीकी' कल्पना वे हरवखत वार्तालाप करते समय कहते हैं, “ हम पैसेसे श्रीमान् नहीं है " हमारी श्रीमानता आंतिरिक भावोंपर अवलंबित है । हररोज आत्माभिमुख होकर अपने मनसे पूंछते है कि, ' क्या तूने आज कोई पर अन्याय किया, किसीका विश्वासघात किया, अभिमान छोडकर स्वार्थ के लिये लाचारी की ' ऐसेही दूसरे प्रश्न अपने मनको पूछनेसे उनका उत्तर ' आजतक यह बातें नहीं की ' ऐसा जब आत्मासे उत्तर मिलता है तभी वे बडे अभिमानसे मनमें खुष रहते हैं । जब सांझेमे कपडेका व्यवहार शुरू किया और उसी वखतके अनुसार नफेमेही चल रहा था तोभी इस एकही कारणसे कि, कदाचित् सांझेबालेसे अपनेसे कोई मतभेद होजाय और जो वह एकदम सांझा तोडकर अपनी रकम मागेगा तो उसी वखत अपने को देना पडेगा इसीलिये अपने अकेलेके उपजीविकाके लिये जब पचीस तीस हजारकी रकम अपने पास होगई है तो अब साझे. वालोको उनकी मुदल रकम मुनाफेसाथ दे देना और आगे यदाकदाचित् व्यापार नुकसान का प्रसंग हो जाय तो उसी वखत अपना उपर्युक्त शीलमे डगमग होनेका प्रसंग प्राप्त होने का संभव है । इसीके लिये बारा वर्षवाद अपना व्यापार कम करते चले । जिसकाही फल वे आज अपने सर्व संपत्तीका त्यागकर अपरिग्रही बने हैं। वे शीलकोही अपनी संपत्ति मानते है । इसी लिये दूसरे संपत्तीके मोहमे जखडे गये नहीं । धर्मपत्नी जीवराजभाईकी धर्मपत्नी सौ. रतनबाई स्वभावसे बहुत सीधीसाधी और सरल थी। उसका मन शांत और प्रेममय था । संसारका बोझ वह शांतीसे सह लेति रही। जीवराजभाईकी गरीब अवस्थामें उसने अतिकष्टपूर्वक और खर्च कमी करके संसार चलाया । इससे उन्हें धंदेमें पूरीतरहसे सहायता मिली । इस महान् सहयोगका आदर रखने के लिए जीवराजभाईने सखाराम नेमचंद जैन औषधालयके लिए साडे बारह हजार रुपये खर्च करके नी इमारत बांध दी और उसे सौ. रतनबाई रुग्णपरिचर्या मंदिर यह नामाभिधान देकर अपनी कृतज्ञता प्रगट की। सौ. रतनबाईने श्वशुरवासीजनोंकी और अपने पितृवंशके बंधूजनोंकी भलीभांति सेवा की ह । इसमें सब आप्तगणोंमें उसका आदरसे प्यार होता रहा । जीवराजभाईके व्यावहारिक उत्कर्षमें सौ. रतनबाईका आधा बांटा था यह जीवराजभाई कभी भूल नहीं पाते । सौ. रतनबाई की प्रेरणासे उन्होंने श्री गजपंथ क्षेत्रपर १९९० में मंदिर बनाकर जिनबिंबका पंचकल्याणिकोत्सव किया। अपनी जीवनके अंततक उसने अपने पितृवंशीय लडकोंकी देखभाल की। उनकी सुस्थिति सुधारनेमें मदद की। एसी अवस्थामें अंतमें संवत् १९९२ पौष मासमें श्वासरोगसे छुटकारा पाकर उसने Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [२९] परलोक सिधारा । उसे दिये हुए मानपत्रसे हमें सौ. रतनबाईका यहाँका गुर्जर समाज कितना आदर करता था इस बातका हमें पता लगता है । ___ जीवराजभाईका यह संक्षिप्त जीवन चरित्र है । जीवराजभाईने अपनी आत्मरत्नको सुंदर बनाया है। भारतीय संस्कृतिके वे अभिमानी है लेकिन पाश्चात्त्य विद्वानोंकी चिकित्सक बुद्धिका उनके जीवन पर बहुत प्रभाव पडा है । यह उदार गुणग्राहकता उनके जीवनका एक सर्वोत्तम अंग है । जीवराजभाई धनवान और विद्वान भी है । सुचरित्रताका उन्होंने हमारे सामने एक उत्तम आदर्श रखा है । बहुतसे विद्वान होते हुओ भी रसिक नहीं होते । लेकिन जीवराजभाई चारित्र्यशील विद्वान होते हुओ भी रसिक हैं। तत्त्वचर्चा की तरह कथाओं भी उनके मनको भाती है । इसतरह इनकी यह सुंदर जीवनी वाचकोंके जीवन का मार्गदर्शक बनें । सोलापुर ता. २२।१।१९५६ जयकुमार ज्ञानोबा आळंदकर, एम. ए. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॐ मानपत्र श्रीमान् पूज्य ब्रह्मचारी शेठ जीवराज गौतमचंद दोशी सोलापुर यांच्या करकमलीं:आपण श्री परमपूज्य १०८ शांतिसागर महाराजांच्या प्रेरणेने येथील पहाडावरील जिनमंदिराचे बांधकाम पूर्ण करून त्यांत प्रतिमा-प्रतिष्ठा महोत्सवाचें कार्य केलें. या प्रभावनेमुळे सर्व जैन समाजाला तीर्थक्षेत्र दर्शन करून देण्याला कारणीभूत झालात. या आपल्या तीर्थभक्तिबद्दल आम्ह्मीं आपलें अभिनंदन करतो.. आपण आपल्या वाङ्मय- सेवेच्या अत्युत्कट प्रेमामुळे जैनशास्त्रांचें अध्ययन करून त्यांतील तत्वार्थसूत्र, आत्मनुशासन वगैरे बहुमोल ग्रंथांचा सोप्या व सरळ भाषेत अनुवाद करून, महाराष्ट्र जैन समाजापुढे ठेवलांत व त्यांना आपल्या ज्ञानांचा फायदा करून दिलांत एवढेच नव्हे तर श्री प. पू. शांतिसागर महाराजाजवळ सप्तम प्रतिमाधारी बनून आत्मोन्नतीच्या मार्गास लांगलांत व आपला गृहस्थाश्रम आदर्श बनविलात. श्री दिगंबर जैन सिद्धक्षेत्र गजपंथ या संस्थेची आपल्या हातीं सूत्रे घेतल्यापासून यात्रेकरू लोकांच्या, तीर्थरक्षणाच्या दृष्टीनें हरतऱ्हेच्या सोयी आपण केल्या आहेत व क्षेत्राची व्यवस्थाहि उत्तमप्रकारे ठेवली आहे. आणि त्याचें दृश्यस्वरूप म्हणजे आजची सुस्थिति. याचप्रमाणें श्रीक्षेत्र कुंथलगिरीच्या व्यवस्थेंतहि लक्ष घातलें आहे. हे आपल्या उत्कट तीर्थभक्तीचें द्योतक होय. समाजाची आरोग्यदृष्ट्या उन्नति होण्यासाठी आपल्या संपत्तीचा सदुपयोग करून आपण सोलापुर येथें रुग्णपरिचर्यामंदिर, नेत्रचिकित्सालय व व्यायामशाळा या संस्था स्थापन केल्यात. इतकेच करून स्वस्थ राहिला नाहींत तर ज्या ज्या संस्थांचें कार्य हातीं घेतलें, त्या त्या संस्थांना आदर्शवत् बनविण्यासाठीं तनमनधन खर्च केलीत व अजूनहि खर्च करीत आहांत. आपल्या ठिकाणी बसत असलेल्या उत्कट धर्मप्रेम, परोपकार बुद्धि, सत्यप्रीति, निर्भिडपणा, व्यवहार कुशलता या व इतर सद्गुणांमुळें जैन समाजास आपण ललामभून झालांत याबद्दल आम्हाला अत्यानंद होत आहे. आपली हीच वृत्ति दिवसेंदिवस वृद्धिंगत होत जावो आणि आपणाला जैन समाजाच्या कल्याणासाठी दीर्घायुष्य व उत्तम आरोग्य प्राप्त होवो अशी श्री जिनेशचरणी प्रार्थना करतो. धर्मबुद्धिचित धारकर कीना आत्मसुधार, एतदर्थ हम प्रेमसे लाये यह हृदहार | भूषण जैन समाज के धर्म-कर्म आगार, अभिनंदन करते हमें होता हर्ष अपार | श्रीमन् स्वीकृत कीजिये करके कृपा विशेष, अभिनंदन यों आपका होता रहे हमेश | श्री सिद्धक्षेत्र गजपंथ भवदीय गुणानुरुक्त म्हसरूळ ( नाशिक ) श्री दि. जैन गजपंथ सिद्धक्षेत्र मंडळ मिति फा. शु. १२ वीरसंवत् २४६० विक्रम संवत् १९९० व अखिल दिगंबर जैन समाज Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीमदाचार्य श्री शांतिसागर स्वामिने नमः। श्रीमान् सन्माननीय विद्वद्वर्य पूज्य ब्र. जीवराज गौतमचंदजी दोशी सोलापुर अध्यक्ष श्री गजपंथ दि. जैन सिद्धक्षेत्र कमेटीके करकमलोंमें सादर समार्पित अभिनन्दन पत्र महानुभाव ! आपने इस कमेटीकी अध्यक्षताको स्वीकार कर इस क्षेत्रकी उन्नतिके लिये जो महान् कार्य किये हैं वे आपकी दूरदर्शिता, विद्वत्ता एवं धार्मिक सेवाके पूर्ण परिचायक हैं । इस क्षेत्रकी पूर्व अवस्था बहुत अवनतरूपमें थी परन्तु आपके सहयोगसे जो उसका अभूतपूर्व उद्धार हुवा है वह आपकी कर्तव्य परायणताको सिद्ध करता है । आप जैसे प्रभावक धर्मनिष्ठ, विशिष्ट पुरुषोंकाही यह कार्य है कि वर्तमानमें इस क्षेत्रकी पूर्ण सुव्यवस्था, चित्ताकर्षक उद्धार, मूर्तियोंका लेप, गुफाका सुन्दर निर्माण तथा व्यवस्थापक कमेटीका महत्त्वपूर्ण सहयोग इत्यादि गौरवपूर्ण कार्य दिख रहे हैं। पूज्यब्रह्मचारीजी ! गत तीसरे वर्ष श्रीगजपंथगिरीपर शिखरबंद मंदिरका निर्माण कराकर पंचकल्याणक प्रतिष्ठा आपने अपनी ओरसे कराई थी और उससे जो धर्मप्रभावना हुई थी वह भी इस क्षेत्रके इतिहासमें अभूतपूर्व बात है । श्रीमान् ! इस वर्ष परमपूज्य १०८ आचार्य शान्तिसागरजी महाराज तथा उनके वीतरागी शिष्य परमपूज्य नेमिसागरजी महाराज, ऐलक श्रीसन्मतिसागरजी महाराजका चातुर्मास एवं उसकी निर्विघ्न महत्त्वपूर्ण समाप्ति के उपलक्ष्यमें पर्वतपर श्रीपार्श्वनाथ भगवानकी विशाल मूर्तिका पंचकल्याण महोत्सव, कमेटीद्वारा कराया है, और उनके नवीन कोठरीयोंका निर्माण तथा धार्मिक पुरुषोंके हृदयमें भक्तिका प्रवाह उत्पन्न कराकर उनकेद्वारा क्षेत्रके फण्डमें जो हजारों रुपयोंकी वृद्धिकर क्षेत्रकी नीवको पुष्ट कर दिया है। इन संपूर्ण सत्कृत्योंके लिये आप भूरिर धन्यवादके पात्र हैं। श्रेष्टिवर्य ! आप जैसे उदाराशय श्रीमान् हैं वैसेही एक उच्च विद्वान और सप्तम प्रतिमाधारी आदर्श त्यागीभी है । परमपूज्य महाराज के एक सुशिष्यके नाते, आप उनकी आज्ञाको सदैव शिरोधार्य करते हुए हमेशा धार्मिक कार्यों में संलग्न रहते हैं। इसलिये आपके इन सब सद्गुणोंसे हर्षित होती हुई कमेटी यह अभिनन्दन पत्र आपके करकमलोंमें सादर समर्पित करती है और प्रार्थना करती है कि आप हमारी इस सद्भावपूर्ण लघुभेटको स्वीकार करके इस क्षेत्रपर सदैव प्रेम रखकर हमें अनुगृहीत करेंगे ऐसी दृढ आशा है । म्हसरूळ (नाशिक) मिति मार्गशीर्ष शुद्ध ९ मी रविवार । आपकी धर्मानुरागिणी वीर निर्वाण संवत् २४६४ । श्री दि. जैन सिद्धक्षेत्र कमिटी, गजपंथ. विक्रम संवत् १९९४ Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥ श्रीशांतिसागराचार्यपरमेष्ठिने नमः ॥ धर्मानुरागी, नैष्ठिक ब्रह्मचारी, तीर्थभक्त, श्री आचार्यसंघके परमसेवक, स्वनामधन्य, श्रेष्ठिवर्य, पूज्य ब्रह्मचारी जीवराज गौतमचंदजी दोशी, सोलापुर निवासी के करकमलोंमें । -: सकल दिगंबर जैन पंच कोपरगांवके द्वाराः सादर सविनय समर्पित अभिनंदन पत्र पूज्य ब्रह्मचारी, अलोट संपत्ति पाकर भोगोंकी उपेक्षा करके गृहस्थाश्रममें रहकरभी, सातमी प्रतिमा धारण करके आत्मकल्याणके लिए भोगादिक सामग्रीको तृणवत् तुच्छ माननेवालोंमें आप अग्रणी हैं । और हमारे धर्मानुमोदित आदर्शके मार्गदर्शक हैं । तीर्थभक्तजी, इस प्रांतमें श्री कुंथलगिरीजी और श्रीगजपंथजी दो परमपूज्य सिद्धक्षेत्र हैं। उनकी व्यवस्थाके लिए तनमन और धनको अर्पण करके आदर्श बनाने में आपकी सेवायें, प्रोत्साहन, लगन अनुपम हैं । यह सब आपके प्रोत्साहनकाहि प्रयत्न है, जो जगद्वंद्य श्री १०८ आचार्य शांतिसागरजीने गजपंथजीमें चातुर्मास करके, इस प्रांतके निवासियोंको मोक्षका मार्ग दिखाया है। श्रीसंघभक्तजी, निग्रंथ गुरुवर्य चारित्रचक्रवर्ती १०८ श्री आचार्य महाराजके गुणानुरागसे प्रेरित होकर जैन धर्मकी प्रभावनाकेलिये उनके विहार करानेमें धर्मोपदेश और प्रभावनाके निमित्त मिलाने में आप बहुभाग व्यतीत करते हैं। और सद्गुरु समागमका लाभ सतत लेते हैं । श्रीमान्, हमारे प्रांत तथा नगरनिवासियोंको आपके द्वारा धर्मसेवा और धर्मप्रभावनेके द्वारा जो समयपर प्रोत्साहन मिलता है तथा प्रतिष्ठामहोत्सबके लिये भी जो प्रोत्साहन तथा सहयोग प्राप्त हुवा है उसीका यह परिणाम है की हम आज त्रिकालवंद्य परमपूज्य संघके दर्शन कर रहे हैं तथा अनेक वर्षोंसे निर्मित श्री जिनेंद्र मंदिरजीकी प्रतिष्ठाका परमपुण्य संपादन कर रहे हैं। आपमें और भी अनेक गुण हैं और उनका हमें सदैव लाभ हुवा है | अतः आपके गुणोंपर लुब्ध होकर हम अपनी कृतज्ञता प्रकट करनेके लिये श्रीमानके करकमलोंमें यह शाब्दिक श्रद्धाञ्जलि अर्पण करते हैं । तथा श्रीमानके द्वारा चिरकाल इससे भी अधिक समाजकी सेवा होवें ऐसी श्री जिनेंद्र चरणों में प्रार्थना करते हैं । संवत् १९९४, श्रीमानके आज्ञानुवर्ती ता. २१।३।१९३८ सकल दिगंबर जैन पंच, कोपरगांव वीरसंवत् २४६४ | Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [२३] श्रीवीराय नम : । श्रीमान् धर्मनिष्ठ पूज्य श्रेष्ठिवर न. जीवराज गौतमचंद दोशी सोलापुरकी सेवामें atra महोत्सव शुभ प्रसङ्ग में सादर समर्पित - सम्मानपत्र श्रेष्ठिन् ! दुनियामें अध्यवसाय, लगन, सत्यनिष्ठता, विवेक व परिश्रम से सामान्य स्थितिका व्यक्तिमी किस प्रकार आदर्श व उच्चसमादरपूर्ण स्थानको प्राप्त कर सकता है, इस बातका निदर्शन आपने अपने जीवनसे उपस्थित किया है । धर्मनिष्ठ ! वंशपरंपरागत कुलाचार, बाल्यकाल से प्राप्त सुदृढ संस्कार एवं सत्संगति के प्रसादसे आपका जीवन इतना सुसंस्कृत और धार्मिक बना है कि जिसे देखकर बडे २ त्यागी भी आश्चर्यान्वित होते हैं । आपके नसनसमें धार्मिकता भरी हुई है । आपने जीवन में संपत्तिके संग्रकोही प्रधान ध्येय नहीं बनाया है, अपितु न्यायोपात्त धनका संग्रह कर पितृकुलकी प्रतिष्ठा की बुद्धि किसप्रकार की जा सकती है इसका पूर्ण ध्यान रक्खा है । तीर्थभक्त ! आपने अपने जीवन में जो अनेक धर्मकार्य किये हैं उनमें तीर्थ भक्तिभी उल्लेखनीय है | सिद्धक्षेत्र गजपन्थ और कुंथलगिरिके सर्वागीण समुन्नति व जीणाद्वारका सर्वश्रे आपकोही है | आपकी संलग्नता या चिन्ता न होती तो आज हम इन क्षेत्रों को इस समुन्नतदशा में नहीं देख सकते थे | आपके स्वनामधन्य पिताजीने पावागड क्षेत्र में मंदिर बनवाकर प्रतिष्ठा की तो आपने गजपंथ मंदिर निर्माणकर प्रतिष्ठा महोत्सव कराया है । स्थावर तीर्थोंकी भक्ति के साथ जंगम तीर्थस्वरूप श्रीचारित्रचक्रवर्ति आचार्य शान्तिसागरजी महाराज एवं अन्य साधुसंतों की आपने अनवरत सेवा करते हुए उनके पवित्र जीवनकी छाया अपने जीवन में कृतिरूप उतारनेका जो साहस किया है वह महापुरुषोंकोही साध्य है । महात्मनू, शीलव्रतके आन्तरिक रहस्यको आपने साक्षात्कार कर लिया है । समाजबंधु ! आपकी विद्वत्ता, गंभीरता एवं सबसे अधिक समाजहितैषिताका परिचय आपके द्वारा अनेक वर्षोंतक संपादित जैनबोधक पत्रसे समाजको अच्छी तरहसे हो चुका है । इसके अलावा आपके द्वारा लिखित, अनुवादित तत्त्वार्थसूत्र, जैन सिद्धान्त प्रवेशिका, हरिवंशपुराण आत्मानुशासन आदि ग्रन्थोंके स्वाध्याय के आनन्दको समाजके आबाल वृद्ध अनुभव कर रहे हैं । दानवीर ! " आत्मसम्मानकी रक्षाके लिये धनकी आवश्यकता है । धनका संरक्षण उसके सदुपयोगही हो सकता है " इस मर्मको आपने अपनी कृतिसे विश्व के सामने उपस्थित कर दिया है । श्रीमन् ! आपने चतुर्विध दानकी प्रवृत्ति से सखाराम नेमचंद जैन औषधालय, चतुर्विधदानशाला, ऐलक पन्नालाल जैन पाठशाला व स्थानीय दिगम्बर जैन गुरुकुलकी समुन्न तिम जो सक्रिय सहयोग दिया है उसीके फलसे आज ये संस्थायें आदर्श व उन्नतरूपमें विद्यमान हैं । आपने नेत्रचिकित्सालय के उपक्रमसे जिसप्रकार नेत्रहीनोंको नेत्रदान की आयोजना की Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ ३४ ] है उसी प्रकार ज्ञानचक्षुसे रहित व्यक्तियोंको ज्ञानचक्षु प्रदान करने का आदर्श किया है । यह कार्य दोशीवंशकी प्रतिष्ठा के अनुरूपही हुआ है । त्यागवीर ! इस विषयको सभी जानते हैं कि, निर्मोह वृत्तिसे बढकर कोई व्रत नहीं, संयम नहीं, शील नहीं परन्तु उस विवेकको अपने जीवन में कार्यरूप परिणत करना कोई सामान्य विषय नहीं । हमें इस बातका अनुभव करते हुए आनन्द होता है कि, धन, कनक, संपत्तिर्का समृद्धि होते हुए भी आपने सर्वथा उससे मोहका परित्याग किया है । एवं उस संपत्तिको तृणवत् समझकर जैन संस्कृति संरक्षणके लिये उदार हृदयसे समर्पण कर दिया है । इस तरह स्वहस्तोपार्जित लाखोंकी संपत्तिको स्वहस्तसे सद्विनियोग कर परमसन्तोष वृत्तिको व्यक्त किया है। एवं निःश्रेयसके साधनको निश्चित कर लिया है । महात्मन् ! आपके गुणरूपी समुद्र में हम लोग कहांतक अवगाहन कर सकते हैं ? तथापि आपके हीरक महोत्सव के प्रसंग में अपने कर्तव्यका अंशतः पालन करने के लिये उपस्थित हैं । हमारी भावना है आप दीर्घायुष्य की प्राप्ति करें एवं हमें ऐसे कई उत्सव मनाने के अवसर मिलें । सोलापुर, पौष शु. १४ वीरसंवत् २४७१ वि. संवत् २००१ A गुणानुरक्त दि. जैन समाज, सोलापुर Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्री जिनधर्मपरायण ब्र. जीवराज गौतमचंद दोशी यांच्या धर्मपत्नी जिनधर्मवत्सला सौ. रतनबाई यांस त्यांच्या अनेक सद्गुणावर लुब्ध होऊन हें सम्मान पत्र आदरानें अर्पण करीत आहोत. [३५] सम्मान पत्र वसंततिलका वृत्त अर्हन्तशास्त्र गुरु ह्रींच अपूर्व रत्नें । तूं ठेविशी स्वहृदयांत सखे प्रयत्नें । तेणेंचि नाम तत्र सार्थक रत्नबाई | आहे समस्त सुजनां नित सौख्यदायी । १ आहे तुझा मुनिपदावर पूर्ण भाव । तूं मानितेस भवसागरं त्यास नाव । श्रीशांतिसागर मुनीन्द्रपदद्वयास । तूं हेतु मानिसि सखे सुखसाधनास | २ जी स्त्री असे पतिमना अनुकूलवृत्ति । तेथेंच धर्मसुख कीर्ति रमा प्रवृत्ति । हे सर्व सद्गुण तुझ्या असती मनांत । झालीस धन्य सखये महिलागणांत । ३ आचार्यचारुचरणा विनयें नमून । तूं घेतलीस दुसरी प्रतिमा म्हणून | चंद्रासमान यश निर्मल वाढलें गे । तूं धर्म आचरि पतीसह सानुरागें । ४ जेथें महापुरुष वास करीत होते । स्थानास त्या म्हणति तीर्थ सुतत्ववेत्ते । तीर्थवंदन तुवां बहु आदरानें । केलेस पुण्य तुजला मिळलें तयानें । ५ जे नेत्ररोग परिपीडित लोक त्यांचा । तो रोग दूर करण्यास मनांत साचा उद्देश तूं धरुनि आर्द्र अशा मनानें । नेत्रौषधी सदन बांधविलें धनानें । ६ या पूज्य पर्वतीं जिन मंदिरास । बांधून गे पति तुझा सखये बुधास । झाला जसा परमआदरणीय तैशी । झालीस तूंहि महिलागण सद्धितैषी । ७ लामो पतीसह सखे ! तुजला प्रभूत । आयुष्य मानधन सौख्य यश प्रशस्त । ठेवो तुम्हां उभयतांस सुखी सदैव । तो श्रीजिनेश परिवारजना सदैव । ८ 1 श्रीमज्जिनेन्द्र गुरु आगम पूजनांत । राहें तुझें प्रतिदिनीं अनुरक्त चित्त । पाहून जैन महिलागण अर्पितो ग । सम्मान पत्र तुजला स्वकरांत तें घे । ९ गजपंथ क्षेत्र, विक्रम संवत् १९९४ महावीर संवत् २४६४ मार्गशीर्ष शुद्ध ९ तुझा गुणानुरक्त जैन महिला समाज Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [३६] जीवराज गौतमचंद दोशी राहणार सोलापुर उत्तरेश्वर गोत्र, गुजराथेतील ईडर राज्यांतील वांकानेर - जन्मकुंडली - संवत् १९३६ शके १८०१ फाल्गुन शुद्ध ११ सोमवार पुष्यनक्षत्र ८।२१ उपरांत आश्लेषा नक्षत्र तिसरे चरण द्वादशीच्या पहाटे चार वाजतां जन्म झाला. धनलग्न १० 191 श १२ गु Y३ के २ मं स्व. श्री. सौ. रतनबाई भ्र. जीवराज गौतमचंद दोशी - जन्मकुंडली - संवत् १९३७ पौष शुद्ध १२ बुधवार दिवसा ८ वाजून ५ मिनिटांनी देवगण, वृषभरास ११ शु. र, २चं. ३ Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ स्व. श्री. सौ. रतनबाई भ्र. जीवराज दोशी जन्म-सं. १९३७, पौष शु. १२ * मृत्यु सं. १९९२, मार्गशीर्ष व १२ Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पू. ब्र. जीवराज गुणगायन - (अ. जीवराज गौतमचंद यांनी अनुवादित केलेल्या ' रत्नकरण्ड श्रावकाचार ' या ग्रंथाच्या __ प्रकाशन समारंभाच्या वेळी म्हटली गेलेली कविता ) दोशीवंश नभास सूर्यसम जो जो मान्य विद्वज्जना । नाहीं वीर जिनेंद्र-तत्त्वनिचयीं शङ्का च ज्याच्या मना॥ प्रेष्ठिन्, गौतमपुत्र, धन्य जगिं तूं श्रीजिवराजाह्वया । वर्षे शंभर सौख्य लाभुनि तुला जावोत दुःखें लया॥ १ पापें दुःखद आत्मनाश करिती सद्धर्म देतो सुखें । ऐसें जाणुनि अहंदादिचरणीं तूं बा प्रसन्ने मुखें ॥ पापा त्यागुनि सुव्रतें सजविला आत्मा स्वताचा बुधा । सत्यादिव्रतपञ्चकें तुज मिळो स्वानन्दरूपा सुधा ॥ २ वृद्धस्त्री जननीसमान गणिसी बालेस कन्येसम । जी आहे तरुणी तिला स्वभगिनी तूं मानिसी निर्मम ॥ वं ब्रह्मवत पाळिशी मन तुझें स्वच्छोदकासारखें । वर्णायास समर्थ सद्गुण तुझें आम्ही न एका मुखें ॥ ३ नेत्राची उपमा विचार करुनि ज्ञानास देती सुधी । ज्याने नेत्र दिले दिला गुणिवरें त्याने जनांना निधि ॥ ऐसें जाणुनि नेत्र रोगहर तूं बा निर्मिलें आलय । तेणें होशिल सर्वदर्शि तुजला लाभेल सिद्धालय ॥ ४ जी दुःखें करि दूर दुर्गति हरी सन्मार्ग दावी जना । वाणी वीर-मुखोद्भवा अघहरी जी शुद्ध ठेवी मना । जी विद्वजननी तिचा गुणिवरा उद्धार सद्भक्तिन । तूं सर्वस्वसमर्पणे करिशि न त्वत्तुल्य कोणी गुणें ॥ ५ हा माझा पर हा स्वभाव असला स्वार्थीजनी आढळे । निस्स्वार्थी सकलोपकार करितो तेथून तो नाढळे ॥ हे साधो, स्वधनास तूं जनहितासाठी असें अर्पिलें । लाभो तें सुख दीर्घकाल तुजला जे सज्जना लाभलें ॥६ हीराचन्द्र सुनाम धन्य सुगुणी ज्या सत्कुली जन्मले । वाणीभूषण रावजी सुजन हे ज्या सत्कुला लाभले ॥ ऐशा थोर कुलांत गौतमसुता त्वजन्म बा जाहला । सत्कृत्ये तव 'दानवीर' सुपदं संबोधु आम्ही तुला ॥७ मैत्री प्राणिगणी तसा गुणिगणी तूं ठेविशी आदर । रोगें पीडित त्यावरी फिरविशी साधो, कृपेचा कर ॥ जे लोकी विपरीत वृत्ति असती त्यांच्यांत मध्यस्थता । राहे या परि धीर वृत्ति तब ही आम्हा दिसे तत्त्वता ॥ ८ 'श्रीसिद्धान्त प्रवेशिका' विरचिली गोपालदासें बुधे । तैसा तो शुभ 'सार्वधर्म' हि तयें हे सद्गुणांच्या निधे ।। यांचा तूं अनुवाद सुन्दर असा केला तदीयाश्रये । छात्रांना बहुबोध नित्य घडतो नैपुण्य त्यानेंचि ये ॥ ९ केलें । श्रीहरिवंश ' पुण्यचरिती प्राझें तुवा वर्णन । तें साहित्यिक-मान्य गौतमसुता संशीतिचा लेश न || जें सम्पादन जैनबोधकिं' तुवा केलें असें सुन्दर । तेणें जागृति जाहली जिनजनी जी वाढवी आदर ॥ १० दोषांची कणिकाहि जीत न अशी विद्या नि दृष्टि क्रिया । रत्ने तीन समन्तभद्र कथिती जे जाणती सन्नया ।। त्यांचा हा रचिला ‘करण्डक' तयें तो मातृभाषी तुवां । प्रेमाने दिधला सुपाठककरी आनन्द देई नवा ॥ ११ या ग्रन्थे सुचरित्रता तुज मिळे लाभे नृरत्नत्व ही। प्रेमानें अनुवादिला म्हणुनि तो लाभोचि अन्यास ही ॥ ऐसा हा अनुवाद भूवरि तुझा उत्कर्ष रात्रंदिनी | पावो ही 'जिनदास' आस करितो वीरास मी वन्दुनि ॥ १२ राहो देह तुझा समर्थ सुजनी वात्सल्य साधावया । दीर्घारोग्य मिळो तुला जिन-वच:-पीयूष चाखावया ॥ दीर्घायुष्य तुला मिळो शुचि असें चारित्र पाळावया । देवो वीर सुखें विभूषित करी जो मुक्ति-पद्मालया॥१३ २२।८।१९५५ सोलापुर. -जि. पा. फडकुले Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विषयानुक्रमणिका reONG विषय गाथा विषय गाथा arur v महाधिकार १ १-२८३ मंगलाचरण प्रन्थप्रतिज्ञा मंगल, कारण, हेतु, प्रमाण, नाम और __ कर्ता, इनकी प्रथमवक्तव्यता मंगलके पर्याय शब्द मंगलकी निरुक्ति मंगलके भेद-प्रभेद व उनका लक्षण प्रकारान्तरोंसे मंगलकी निरुक्ति मंगलके छह भेद १८ नाममंगलका लक्षण स्थापनामंगल व द्रव्यमंगलका लक्षण क्षेत्रमंगलका लक्षण क्षेत्रमंगलका उदाहरण, प्रकारान्तरोंसे क्षेत्रमंगलका स्वरूप और कालमंगलका लक्षण कालमंगलका उदाहरण भावमंगलका लक्षण शास्त्रके आदि, मध्य व अन्तमें मंगलवचनका फल जिननामग्रहणमात्रका फल शास्त्रके आदि, मध्य व अन्तमें विहित जिनस्तोत्ररूप मंगलका प्रयोजन ग्रन्थावतारका निमित्त ३२ हेतुके प्रत्यक्ष-परोक्ष भद ३५ प्रत्यक्षहेतुके साक्षात् व परंपराप्रत्यक्ष___ रूप, भेद और उनका स्वरूप परोक्षहेतुके कथन में अभ्युदयसुखका निरूपण राजाका लक्षण हस्ति-तुरगादिरूप अठारह श्रेणियां ४३ अधिराज, महाराज, अर्धमण्डलीक, मण्डलीक, महामण्डलीक, अर्धचक्री, सकल चक्री और तीर्थंकर, इनके लक्षण मोक्षसुखका निरूपण श्रुतके अभ्यासका फल शास्त्रप्रमाण शास्त्रनाम कर्ताक निरूपणमें द्रव्य, क्षेत्र, काल और भावसे अर्थकर्ताका कथन । ग्रन्थकर्ताका निरूपण उपसंहारसे मूलतंत्रकर्ता, उपतंत्रकर्ता __और अनुतंत्रकर्ताका निरूपण राग-द्वेषरहित गणधर देवद्वारा द्रव्य श्रुतरचनाका प्रयोजन प्रमाण, नय व निक्षेपके विना होनेवाला प्रतिभास प्रमाण, नय व निक्षेपका लक्षण आचार्यपरम्परागत त्रिलोकप्रज्ञप्तिके कथनकी प्रतिज्ञा Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विषय गाथा ९३ ___ १३९ १४८ [३९] गाथा विषय त्रिलोकप्रज्ञप्तिके नौ महाधिकारोंका निर्देश ८८ उनके संकत लोकाकाश व उसमें स्थित पांच प्रतरांगुल, जगप्रतर, घनागुल, लोक और __ द्रव्योंका निर्देश राजुका प्रमाण व उनके संकेत १३२ उपमामानके आठ भेद लोकका स्वरूप पल्यके तीन भेद व उनकी उपयोगिता ९४ लोकाकाश व अलोकाकाशका स्वरूप १३४ स्कन्ध, देश, प्रदेश और परमाणुका लोकके अधोलोक, मध्यलोक और लक्षण ९५ ऊर्ध्वलोक, इन तीन भेदोंका प्रकारान्तरोंसे परमाणुके लक्षण निर्देश व दृष्टान्तद्वारा उनकी परमाणुमें पुद्गलत्वनिरूपण आकृातका निरूपण १३६ प्रकारान्तरसे परमाणुका स्वरूप १०१ तीनों लोकोंका आकार उत्तरोत्तर अष्टगुणित उवसन्नासन्नादि लोककी लंबाई, चौड़ाई और __स्कन्धोंका निरूपण १०२ उंचाईका निरूपण अंगुलके तीन भेद व उनका लक्षण १०७ अधोलोक, मध्यलोक और ऊर्ध्वउत्सेधांगुलका प्रयोजन ११० लोककी पृथक् पृथक् उंचाई प्रमाणांगुलका , १११ अधोलोकमें रत्नप्रभादि सात पृथिआत्मांगुलका , वियाका निरूपण १५२ पाद, वितस्ति, रिक्कु ( किष्कु ), दण्ड, कोस और योजनका प्रमाण रत्नप्रभादिकक गोत्रनाम १५३ ११४ एक योजन विस्तृत समवृत्त गर्तका रत्नप्रभादिक पृथिवियोंमें राजुविभाग १५४ क्षेत्रफल व घनफल लाने के लिये सौधर्मादिक कल्पोंमें व उनके परिधि व क्षेत्रफल निकालनेकी विधि ११६ __ ऊपर राजुविभाग १५८ उद्धारपत्यक निमित्तभूत व्यवहार कल्पभूमियोंकी सीमा १६३ पल्यमें भरे हुए रोमोंकी संख्या ११९ अधोलोकके मुख व भूमिका विस्तार व्यवहारपल्योपम कालका प्रमाण १२५ तथा उंचाई १६४ उद्धारपल्योपम कालका प्रमाण १२६ अधोलोकके घनफलके लानेका विधान १६५ उद्धारपल्यसे द्वीप-समुद्रोंकी संख्या १२८ पूर्ण अधोलोक व उसके अर्धभागके अद्धारपल्योपम कालका प्रमाण व घनफलका प्रमाण उससे मनुष्यादिकों और कर्मोंकी अधोलोकमें त्रसनालीका घनफल १६७ स्थितिका परिज्ञान १२८ त्रसनालीसे रहित और उससे सहित सागरोपम कालका प्रमाण १३० अधोलोकका घनफल १६८ सूच्यंगुल व जगश्रेणीका प्रमाण तथा ऊर्ध्वलोकका आकार ११२ १६६ Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ गाथा १७१ [४०] विषय गाथा विषय उपरिम लोकके मुख एवं भूमिका ऊर्ध्वलोकके मुख व भूमिका विस्तार विस्तार तथा उसकी उंचाई ___ तथा उसकी उंचाई १९२ उपरिम लोक और उसके अर्धभागका उपरिम लोकमें दश स्थानोंके व्यासार्थ घनफल हानि-वृद्धि व गुणकारोंका प्रमाण १९३ उपरिम लोकमें त्रसनालीका घनफल १७२ उपरिम लोकम दश स्थानोंका घनफल १९८ त्रसनालीसे रहित और उससे सहित ब्रह्मकल्पके समीप एक व दो राजुके . उपरिम लोकका घनफल १७३ प्रवेशमें नीचे व ऊपर स्तम्भोंकी उंचाई२०० अधोलोकके मुख व भूमिका विस्तार स्तम्भान्तरित क्षेत्रोंका घनफल २०१ तथा उंचाई १७५ स्तम्भान्तरित और मध्यम क्षेत्रका रत्नप्रभादिक पृथिवियोंके पृथक् पृथक् ___ सम्मिलित धन फल २०२ विस्तारक परिज्ञानार्थ हानि-वृद्धिका उपरिम लोकमें क्षुद्र भुजाओंका विस्तार २०३ प्रमाण व उसके निकालने की विधि १७६ ऊर्ध्वलोकमें दलराजु व मध्यम क्षेत्रके रत्नप्रभादिक पृथिवियोंके विस्तारार्थ अतिरिक्त अपूर्ण बाह्य व अभ्यन्तर गुणकार १७८ क्षेत्रोंका घनफल २०८ रत्नप्रभादिकोंका घनफल लानेके लिये दलराजुओं व मध्यक्षेत्रका घनफल २१३ गुणकार १७९ अपूर्ण खण्ड, दलराजु और मध्यक्षेत्रका अधोलोकान्तके उभय पार्श्वभागोंमें तीन, सम्मिलित धन फल २१४ दो और एक राजुके प्रवेशमें लोकके आठ भेद व उनका पृथक् उंचाईका प्रमाण १८० पृथक् निरूपण २१५ त्रिकोण और एक लंबी भुजावाले अधोलोकके आठ भेदोंका विशेष क्षेत्रके घनफलको निकालनेकी निरूपण २३४ विधि व उसका प्रमाण १८१ उपरिम लोकके आठ भेदोंका विशेष लोकके दोनों ओरके तीन तीन अभ्य निरूपण २५१ न्तर क्षेत्रों व मध्यम क्षेत्रका सम्मि- वातवलयांके स्वरूप व वर्णादिका कथन लित घनफल करते हुए लोकके भिन्न भिन्न वंशादि पृथिवियोंकी स्तम्भबाह्य स्थानोंमें उनके बाहल्यका निरूपण २६७ भुजाओंका विस्तार १८४ । अधोलोकस्थ सात पृथिवियोंके पार्श्वभा. अधोलोकक एक राजु विस्तृत व इतने गोंमें स्थित वातवलयोंका पृथक् ही ऊंचे उन्नीस खण्डों तथा इनसे पृथक् बाहल्य २७४ बाह्य क्षेत्रोंका पृथक् पृथक् व उपरिम लोकके ग्यारह स्थानोंमें वातसम्मिलित घनफल १८५ । वलयोंका पृथक् पृथक् बाहल्य । २७७ Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ गाथा पृ. ४६ [१] विषय विषय गाथा लोकविभाग ग्रन्थके अनुसार सातवीं उक्त पृथिवियोंका मतभेदसे बाहल्य पृथिवी व ब्रह्मयुगल के पार्श्वभागोंमें सात पृथिवियोंके नौ दिशाभागोंमें तथा लोकके ऊपर वातवलयोंका बाहल्य २८० तथा अष्टम पृथिवीके दशों दिशालोकपर्यन्त स्थित वातरुद्ध क्षत्रोंका भागोंमें घनोदधि वायुकी संलग्नता २४ पृथक् पृथक् घनफल पृ. ४३ रत्नप्रभादि पृथिवियोंका आकार भाठ पृथिवियोंके अधोभागस्थ वातरुद्ध सर्व पृथिवीस्थ नारकबिलोंकी संख्या क्षेत्रका घनफल पृथिवीक्रमसे बिलसंख्या आठ पृथिवियोंका पृथक् पृथक् बिलोंका स्थान घनफल पृ. ४८ नारकबिलोंमें उष्णता व शीतताका शुद्ध आकाशका प्रमाण व अधिका निरूपण रान्त मंगल पृ. ५० उष्ण व शीत बिलोंकी संख्या बिलोंमें शैत्य व उष्णताकी अधिकता महाधिकार २ १-३६७ बिलोंमें स्थित दुर्गन्धका दिग्दर्शन मंगलाचरणपूर्वक नारकलोकके कह बिलोंकी दारुणता नेकी प्रतिज्ञा बिलोंके भेद नारकलोकके वर्णनमें पन्द्रह अधिका रत्नप्रभादिक पृथिवियोंमें इन्द्रकबिलोंकी रोंका निर्देश संख्या असनालीका स्वरूप व उंचाई इन्द्रकाश्रित श्रेणीबद्ध बिलोंकी संख्या प्रकारान्तरसे सर्व लोकका सना सात पृथिवियोंकी समस्त इन्द्रकबिललित्वनिरूपण संख्या रत्नप्रभा पृथिवीके तीन भाग व उनका पृथिवीक्रमसे इन्द्रकबिलोंके नाम बाहत्य दिशाक्रमसे धर्मादिक पृथिवियोंके खरभागके भेदोंमें चित्राका विशेष प्रथम इन्द्रकोंके समीपमें स्थित स्वरूप प्रथम श्रेणीबद्ध बिलोंके नाम चित्राका बाहल्य व उसके नीचे स्थित प्रथम पृथिवीके प्रथम पाथड़ेमें स्थित __ अन्य पन्द्रह पृथिवियों के नाम १५ इन्द्रक व श्रेणीबद्ध बिलोंकी संख्या ५५ पंकभाग व अब्बहुलभागका स्वरूप १९ द्वितीयादिक पाथडोंमें इन्द्रक व रत्नप्रभा नामकी सार्थकता २० श्रेणीबद्ध बिलोंकी हानि शर्कराप्रभादि शेष छह पृथिवियोंके नाम विवक्षित पाथडे इन्द्रकसहित व उनकी सार्थकता २१ श्रेणीबद्धबिलोंकी संख्या निकालशर्कराप्रभादि पृथिवियोंका बाहल्य २२ । नेकी विधि ५८ Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [४२] विषय गाथा विषय गाथा प्रकारान्तरसे उक्त बिलोंकी संख्या सब पृथिवियोंके समस्त श्रेणीबद्ध निकालनेका विधान बिलोंकी संख्याको निकालनेके लिये विवक्षित पटल में इन्द्रकबिलोंकी संख्या आदि, चय और गच्छका निर्देश ८० निकालने का विधान सब पृथिवियोंके समस्त श्रेणीबद्ध रत्नप्रभादिक पृथिवियोंमें संकलित बिलोंकी संख्या निकालने का विधान ८१ धनको ( इ. व |. ) निकालनेके सब पृथिवियोंकी समस्त श्रेणीबद्धलिये आदि, उत्तर ( चय ) और बिलसंख्या गच्छका प्रमाण आदिको निकालनेका विधान संकलित धनके निकालनेका विधान ६४ चयके निकालनेका विधान प्रकारान्तरसे संकलित धनके निकाल दो प्रकारसे गच्छके निकालनेका नेका विधान ६५ विधान प्रथमादि पृथिवियोंमें समस्त इन्द्रक रत्नप्रभादिक पृथिवियोंमें प्रकीर्णक और श्रेणीबद्ध बिलोंकी संख्या ___ बिलोंकी संख्या समस्त पृथिवियोंके इन्द्रक और श्रेणी रत्नप्रभादिक छह पृथिवियोंकी समस्त बद्ध बिलोंके सम्मिलित प्रमाणको प्रकीर्णक बिलोंकी संख्या निकालनेके लिये आदि, चय और इन्द्रकादिक बिलोंका विस्तार गच्छका प्रमाण संख्यात व असंख्यात योजन विस्तारसमस्त पृथिवियोंके संकलित धनको वाले बिलोंकी संख्या निकालनेका विधान । रत्नप्रभादिक पृथिवियोंमें संख्यात व प्रकारान्तरसे सब पृथिवियोंके संकलित असंख्यात योजन विस्तारवाले धनको निकालने का विधान बिलोंकी पृथक् पृथक् संख्या संख्यात व असंख्यात योजन विस्तारसब पृथिवियोंके इन्द्रक और श्रेणीबद् वाले बिलोंका तिरछेरूपमें जघन्य __ बिलोंकी संख्या व उत्कृष्ट अन्तराल प्रथमादि पृथिवियोंके श्रेणीबद्ध बिलोंकी प्रकीर्णक बिलोंमें संख्यात व असंसंख्या निकालनेके लिये आदि, ख्यात योजन विस्तृत मिलोंका गच्छ और चयका निर्देश ___७३ विभाग १०२ प्रथमादि पृथिवियोंके श्रेणीबद्धबिलोंकी संख्यात व असंख्यात योजन विस्तृत संख्या निकालनेका विधान नारकबिलोंमें नारकियोंकी संख्या १०४ प्रथमादि पृथिवियोंमें श्रेणीबद्ध बिलोंकी . हानि-वृद्धिका प्रमाण बतलाकर पृथक् पृथक् संख्या सब इन्द्रक बिलोंका विस्तार ६९ Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ गाथा मनका बाल्य. १५७ ३५९ ३६७ १६७ [४३] विषय गाथा विषय .. तीनों प्रकारके बिलोंका बाहल्य नरकसे निकलकर भवान्तरमें जन्म रत्नप्रभादि छह पृथिवियोंमें इन्द्रकादि लेनेवाले जीवोंका निरूपण २८९ बिलोंका स्वस्थान ऊर्ध्वग अंतराल १५९ नारकायुक बन्धक परिणाम २९३ सातवीं पृथिवीमें इन्द्रक व श्रेणीबद्ध नारकियोंकी जन्मभूमियां ३०२ बिलोंके अधस्तन और उपरिम पृथि- नारकियोंके दुख ३१३ वीभागका बाहल्य नरकोंमें सम्यक्त्वसामग्री प्रथमादि पृथिवियोंमें बिलोंका परस्थान नरकप्राप्तिके कारण ३६२ अन्तराल १६४ अधिकारान्त मंगल धर्मादिक पृथिवियोंमें इन्द्रकबिलोंके स्वस्थान व परस्थान अन्तरालका महाधिकार ३ १-२४३ प्रमाण अवधिस्थान इन्द्रककी ऊर्ध्व व अध मंगलाचरण स्तन भूमिके बाहल्यका प्रमाण १७९ भावनलोकनिरूपणमें चौबीस अधिधर्मादिक पृथिवियोंमें श्रेणीबद्ध बिलोंको कारोंका निर्देश स्वस्थान व परस्थान अन्तरालका भवनवासी देवोंका निवासक्षेत्र प्रमाण १८० भवनवासियोंके भेद धर्मादिक पृथिवियोंमें प्रकीर्णक बिलोंकें भवनवासियोंके चिह स्वस्थान व परस्थान अन्तरालका भवनवासियोंकी भवनसंख्या प्रमाण १८९ भवनवासियोंमें इन्द्रसंख्या नारकियोंकी संख्या १९५ पटलक्रमसे नारकियोंकी आयु २०२ इन्द्रोंके नाम पटलक्रमसे नारकियोंका उत्सेध दक्षिण व उत्तर इन्द्रोंका विभाग भवनसंख्या रत्नप्रभादि पृथिवियोंमें अवधिज्ञानका निरूपण २७१ भवनभेद व उनका स्वरूप नारकियोंमें बीस प्ररूपणाओंका निरूपण २७२ अल्पर्द्धिक, महर्द्धिक और मध्यमनरकोंमें उत्पन्न होनेवाले जीवोंका ऋद्धिधारक देवोंके भवनोंका स्थान २४ निरूपण २८४ भवनोंका विस्तारादि रत्नप्रभादिक पृथिवियोंमें जन्म-मरणके भवनवेदियोंका उत्सेधादि ___ अन्तरालका प्रमाण २८७ भवनोंके बाहिर स्थित वनोंका निर्देश ३१ रत्नप्रभादिक पृथिवियोंमें प्रतिसमय चैत्यवृक्षोंका वर्णन उत्पन्न होनेवाले व मरनेवाले जीवोंकी वेदियों के मध्य में कूटोंका निरूपण ४० संख्या २८८ । कूटोंके ऊपर स्थित जिनभवनों का निरूपण ४३ mm x Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ गाथा OC १९५ १२२ [४] विषय गाथा विषय कूटोंके चारों ओर स्थित भवनवासी असुरादिकोंमें क्षेत्र-कालादिकी अपेक्षा देवोंके प्रासादोंका निरूपण ___ अवधिज्ञान प्रत्येक इन्द्र के परिवारदेव-देवियोंका भवनवासियोंमें गुणस्थानादिकोका निरूपण निरूपण भवनवासी देवाका आहार और उसका भवन में एक समयमें उत्पन्न होनेवाले कालप्रमाण ११० व मरनेवाले जीवोंका प्रमाण भवनवासियोंमें उच्छ्वासका निरूपण ११४ भवनवासियोमसे निकलकर पर्यायाआयुकी अपेक्षा आहार व उच्छ् __न्तरमें आगमन वासके कालका प्रमाण भवनवासी देवोंकी आयुके बंधयोग्य प्रतीन्द्रादिकोंके उन्छ्वासका निरूपण ११८ परिणाम १९८ असुग्कुमारादिकोंके वर्णका निरूपण ११९ भवन वासियोंम उत्पत्तिसमारोह २०७ असुरादिकोंका गमन भवनवासियोंमें उत्पन्न होने पर कुछ भवनवासी देव-देवियों के शरीरस्वभावा विचारके पश्चात् जिनपूजादिकार्य २१३ दिका निरूपण १२५ भवनवासियोंका सुखानुभव। २३१ असुरादिकोंमें प्रवीचार १३० भवनवासियोंमें सम्यक्त्वकी सामग्री २३९ इन्द्र-प्रतीन्द्रादिकोंकी छत्रादि विभूति १३२ भवनवासियोंमें उत्पन्न होने के कारण २४१ इन्द्र प्रतीन्द्रादिकोंके चिह १३४ अधिकारान्त मंगल २४३ ओलगशालाके आगे स्थित असुरादि___ कुलोंके चिह्नस्वरूप वृक्षोंका निर्देश १३५ महाधिकार ४ १-२९६१ चैत्यवृक्षों के मूलमें जिनप्रतिमायें व मंगलपूर्वक मानुषलोकप्रज्ञप्तिके कह___ उनके आगे मानस्तम्भोंकी स्थिति १३७ नेकी प्रतिज्ञा चमरेन्द्रादिकोंमें परस्पर ईर्षाभाव १४० मनुष्यलोकके वर्णनमें सोलह अधिकाभवनवासियों की संख्या १४३ रोंका निर्देश भवनवासियोंकी आयु १४४ मनुष्यलोकका विस्तार आयुकी अपेक्षा भवनवासियोंका सामर्थ्य १६२ मनुष्यलोकका बाहल्य और परिधि आयुकी अपेक्षा भवनवासियोंमें विक्रिया १६६ मनुष्यलोकका क्षेत्रफल , , गमनागमनशक्ति १६८ मण्डलाकार क्षेत्रकी परिधि और क्षेत्रभवन वासिंदवियोंकी आयु फल निकालनेका विधान असुरादिकोंमें निकृष्ट देवोंकी जघन्य आयु १७५ मनुष्यलोकका घनफल असुरादिकोंके शरीरकी उंचाई १७६ । जम्बूद्वीपका विस्तार Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८० १८३ विषय गाथा विषय गाथा जम्बूद्वीपके वर्णनमें सोलह अंतराधि धनुषाकार क्षेत्रमें जीवाप्रमाणके निकाकारोंका निर्देश १२ ___ लनेका विधान जम्बूद्वीपकी जगतीका उत्सेधादि । धनुषके प्रमाणके निकालनेका विधान १८१ जम्बूद्वीपजगतीके ऊपर स्थित वेदि बाणप्रमाणके निकालनेका विधान । काका विस्तारादि विजयार्धकी दक्षिणजीवाका प्रमाण वेदीके दोनों पार्श्वभागोंमें स्थित वन- दक्षिणजीवाके धनुषका प्रमाण । १८५ __ वापियोंका विस्तारादि २२ विजयार्धकी उत्तरजीवाका प्रमाण १८५ बनोंमें स्थित व्यन्तरनगरोंका निरूपण २५ उत्तरजीवाके धनुषका प्रमाण १८६ जम्बूद्वीपके विजयादिक चार द्वारोंका चूलिकाप्रमाणके निकालनेका विधान २८७ निरूपण ४१ विजयार्धकी चूलिकाका प्रमाण १८८ द्वारोपरिस्थ प्रासादोका निरूपण ४५ पार्श्वभुजाके प्रमाणके निकालने का गोपुरद्वारस्थ जिनप्रतिमाओंका निरूपण ४९ विधान जम्बूद्वीपकी परिधिका प्रमाण विजयार्धकी पार्श्वभुजाका प्रमाण जम्बूद्वीपके क्षेत्रफलका प्रमाण ५८ भरतक्षेत्रकी उत्तर जीवाका प्रमाण विजयादिक द्वारोंका अन्तरप्रमाण भरतक्षेत्रके धनुषका प्रमाण मतान्तर से विजयादिक द्वारों का विस्तार भरतक्षेत्रकी चलिकाका प्रमाण १९३ व उत्सेध , पार्श्वभुजाका ,, मतान्तरसे द्वारोपरिस्थ पुरोका विस्तार हिमवान्पर्वतस्थ पद्मद्रहका विस्तारादिक १९५ व उत्सेध ७४ गंगानदीका वर्णन द्वारोंके अधिपति देवोंका निरूपण सिन्धुनीका वर्णन २५२ विजयादिक देवोंके पुगेका वर्णन भरतक्षेत्रके छह खण्ड २६६ जगतीके अभ्यन्तरभागस्थ वन उत्तरभरतके मध्यम म्लेच्छखण्डमें स्थित ___ खण्डों का वर्णन वृषभगिरिका निरूपण २६८ जम्बूद्वीपस्थ सात क्षेत्रोंका निरूपण कालका स्वरूप व उसके भेद २७७ , कुलाचलोंका निरूपण कालके वर्णनमें संख्यात, असंख्यात भरतादिक क्षेत्र व हिमवान् आदि और अनन्तके भेद-प्रभेद व उनका कुलाचौंका विस्तार १०० स्वरूप भरतक्षेत्रस्थ विजयार्द्ध पर्वत और उसके अवसर्पिणी और उत्सापणी कालोंका ऊपर स्थित विद्याधर श्रेण्यादिकाका स्वरूप व उनका प्रमाण ३१३ निरूपण अवसर्पिणी और उत्सर्पिणी कालके दक्षिण और उत्तरभरतका विस्तार १७८ । छह भेद व उनका प्रमाण १९२ १९४ Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२२ [४६] विषय गाथा विषय गाथा सुषमसुषमा कालका निरूपण ३२० कुमारकालदीक्षित और राज्यान्तमुषमा कालका निरूपण ३९५ दीक्षित तीर्थंकरोंका निर्देश ६७० सुषमदुषमा कालका निरूपण १०३ तीर्थंकरोंकी पारणाका काल ६७१ भोगभूमिजोंमें बीस प्ररूपणाओंका पंचाश्चर्य ६७२ . निरूपण १११ ऋषभादि तीर्थकरोंका छमस्थकाल ६७५ दह कुलकरोंका निरूपण ४२१. ऋषभादि तीर्थंकरोंके केवलज्ञानकी लाकापुरुषोंकी संख्या व उनके - तिथि, समय, नक्षत्र और स्थानका नाम ५१० निर्देश ६७९ म्यारह रुद्रोंके नाम ५२. तीर्थंकरोंके केवलज्ञानका अन्तरकाल ७०२ अषभादि चौबीस तीर्थंकरोंके केवलज्ञानोत्पत्तिके पश्चात् तीर्थंकरोंके अवतरणस्थान शरीरका पांच हजार धनुषषभादि चौबीस तीर्थंकरोंके जन्म प्रमाण ऊर्ध्वगमन ७०५ केवलोत्पत्तिके पश्चात् इन्द्रादिकों द्वारा स्थान, माता-पिता, जन्मतिथि ___ तत्परिज्ञानादि ७०६ और जन्मनक्षत्रोंके नाम ५२६ .. सौधर्मेन्द्रकी आज्ञासे कुबेरके द्वारा समबीबीस तीर्थंकरोंके वंशोंका निर्देश ५५० वमरणोंकी रचना ७१० , , जन्मान्तरालका प्रमाण ५५३ La समवसरणोंके निरूपणमें इकतीस अधि m a अषभादि तीर्थकरोंका आयुप्रमाण ५७९ कारोंका निर्देश " कुमारकाल ५८३ सामान्यभूमि व उसका प्रमाण ७१६ उत्सेध ५८५ सोपानोंका वर्णन ७२० शरीरवर्ण ५८८ समवसरणोंका विन्यास ७२३ राज्यकाल ५९० वीथियोंका निरूपण चिह ६०४ धूलिशालोंका वर्णन राज्यपद ६०६ चैत्यप्रासादभूमियां वैराग्यकारण ६०७ नाटयशालायें ७५६ वैराग्यभावना ६११ मानस्तम्भोंका निरूपण , दीक्षास्थान ६४३ प्रथम वेदी ७९२ ऋषभादि तीर्थंकरोंकी दीक्षातिथि, खातिकाभूमि ७९५ काल, नक्षत्र, वन और उपवासोंका द्वितीय वेदी निरूपण वल्लीभूमि ८००. सहदीक्षित राजकुमारोंकी संख्या ६६८ । द्वितीय शाल ८०२ ७२४ ७३३ ६४४ Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८४० ८४१ ८५२ [४७] विषय गाथा विषय गाथा वनभूमि ८०३ । समवसरणमें रोगादिकका अभाव ९३३ नाटयशालायें ८१५ ऋषभादि तीर्थंकरोंके यक्ष तृतीय वेदी ८१७ तीर्थकरोंकी यक्षणियां ध्वजभूमि । केवलिकाल तृतीय शाल ८२७ गणधरसंख्या ९६१ कल्पतरुभूमि Lषभादि तीर्थंकरोंके आद्य गणधर ९६४ नाटयशालायें ८३८ ऋद्धिसामान्यके व बुद्धिऋद्धिके भेद ९६८ चतुर्थ वेदी बुद्धिऋद्धिके अठारह भेदोंका स्वरूप ९७२ भवन भूमि विक्रियाऋद्धके भेद व उनका स्वरूप १०२४ स्तूप ८४४ क्रियाऋद्धिके भेद व उनका स्वरूप १०३३ चतुर्थ शाल ८४८ तपऋद्धिके भेद व उनका स्वरूप १०४९ श्रीमण्डप बलऋद्धिके भेद व उनका स्वरूप १०६१ गणविन्यास ८५६ औषधिऋद्धिके भेद व उनका स्वरूप १०६७ पंचम वेदी ८६४ रसऋद्धिके भेद व उनका स्वरूप १०७७ प्रथम पीठ ८६५ क्षेत्रऋद्धिके भेद व उनका स्वरूप १०८८ द्वितीय पीठ ८७५ तीर्थंकरोंके ऋषियोंकी संख्या १०९३ तृतीय पीठ ८८४ ऋषभादि तीर्थंकरोंके सात गण व गन्धकुटी ८८७ उनकी पृथक् पृथक् संख्या १०९८ सिंहासनोंसे चार अंगुल ऊपर ऋषभादि तीर्थकरोंकी आर्यिकाओंकी ___ अरहन्तोंकी स्थिति संख्या चौंतीस अतिशय ८९६ मुख्य आर्यिकाओं के नाम ११७८ आठ महाप्रातिहार्य एक एक समवसरणमें जिनवन्दनामें श्रावकोंकी संख्या ११८१ प्रवृत्त हुए विविध जीवोंकी संख्या ९२९ श्राविकाओंकी संख्या ११८३ कोठोंके क्षेत्रसे जीवोंके क्षेत्रफलके - प्रत्येक तीर्थमें देव-देवियों तथा अन्य असंख्यातगुणित होने पर भी जीवोंमें ____ मनुष्यों और तिर्यंचोंकी संख्या ११८४ परस्पर अस्पृष्टता ९३० ऋषभादि तीर्थंकरोंके मुक्त होनेकी समवसरण में बालकप्रभृतिका प्रवेश तिथि, काल, नक्षत्र और साथमें | निर्गमनप्रमाण ९३१ __मुक्त हुए जीवोंकी संख्याका निर्देश १९८५ समवसरणमें न पहुंचने वाले जीवोंका ऋषभादिक तीर्थंकरोंकी योगनिवृत्ति १२०९ निर्देश ९३२ । ऋषभादि तीर्थंकरोंके मुक्त होनेके आसन १२१. Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ गाथा । [४] विषय विषय . गाथा ऋषभादिकोंके तीर्थमें अनुबद्ध केवलि. बलदेव, वासुदेव और प्रतिशत्रुओंका • योंकी संख्या १२१२ निरूपण १४११ ऋषभादि तीर्थंकरोंके शिष्योंमेंसे अनु | ग्यारह रुद्रोंका निरूपण १४३९ . त्तर जानेवालोंकी संख्या १२१५ जौ नारदोंका निरूपण ऋषभादिकोंके मुक्तिप्राप्त यतिगणोंकी चौबीस कामदेव १४७२ ... संख्या १२१८ तीर्थकरादिकोंकी मुक्तिका नियम १४७३ अषभादिकोंके मुक्तिप्राप्त शिष्यगणोंका दुषमा कालका प्रवेश व उसमें आयु __ आदिका प्रमाण १४७४ . मुक्तिकाल १२३० ऋषभादिकोंके सौधर्मादिको प्राप्त हुए गौतमादि अनुबद्ध केवली . शिष्योंकी संख्या मौतमादिकका धर्मप्रवर्तनकाल १४७८ १२३२ भाव श्रमणोंकी संख्या १२३८ अन्तिम केवलज्ञानी-आदिकोंका निर्देश १४७९ ऋषभ और महावीरका सिद्धिकाल | चौदहपूर्वधारियोंके नाम व उनका १२३९ कालप्रमाण अषभादि तीर्थकरोंके मुक्त होनेका १४८२ दशपूर्वधारी व उनका काल १४८५ - अन्तर १२४० तयारहअंगधारी व उनका काल १४८८ अषभादिकोंका तीर्थप्रवर्तनकाल १२५० । आचारांगके धारक व उनका काल १४९० दुषमसुषमा कालका प्रवेश व उसमें गौतमादिकोंका सम्मिलित कालमान १४९२ '.. आयु आदिका प्रमाण १९७५ १२७६. -श्रुततीर्थके नष्ट होनेका समय १४९३ धर्मतीर्थकी व्युच्छित्ति १२७८ चातुर्वर्ण्य संघका अस्तित्व १४९४ अंषभादिकोंकी प्रत्यक्ष व परोक्ष वंद शक राजाकी उत्पत्ति १४९६ : नामें आसक्त भरतादिक चक्रवर्ति आयुकी क्षय-वृद्धि और उत्कृष्ट योंका निर्देश १२८१ आयुके निकालनेका विधान १५०० भरतादिक चक्रवर्तियोंकी उंचाई शक राजाकी उत्पत्ति व उसक १२९२ वंशका राज्यकाल १५०३ , आयु १२९५ गुप्तों और चतुर्मुखका राज्यकाल १५०४ कुमारकाल १२९७ मण्डलीककाल पालक नामक अवन्तिसुतका राज्या भिषेक दिग्विजय १३०३ पालक, विजयवंशी, मुरुंडवंशी और विभव १३७० पुष्यमित्रका राज्यकाल _ १५०६ १५०६ राज्यकाल १४०१ वसुमित्र-अग्निमित्र, गन्धर्व, नरवाहन, संयमकाल १४०७ भृत्यआन्ध्र और गुप्तवंशियोंका पर्यायान्तरप्राप्ति १४१० । राज्यकाल १५०७ काल १३०० १५०५ Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विषय गाथा इन्द्रसुत कल्कीकी आयु व राज्यकाल १५०९ कल्कीका पट्टबन्ध १५१० -इक्कीस कल्की और उपकल्कियोंका निरूपण - अतिदुषमा कालका निरूपण उत्सर्पिणी कालके छह भेद और उनका कालमान - उत्सर्पिणी कालके प्रथम कालका विशेष वर्ण -दुषमा कालका निरूपण दुषमसुषमा कालका निरूपण सुषमदुषमा कालका निरूपण सुषमा कालका निरूपण सुषमसुषमा कालका निरूपण उत्सर्पिणी - अवसर्पिणी कालोंका परिवर्तन , :2 "" "" [ ४९ ] १५११ १५३५ -पांच म्लेच्छखण्ड और विद्याधर णियों में प्रवर्तमान कालका नियम १६०७ उत्सर्पिणी कालके अतिदुषमादि तीन कालों में क्रमशः बहुत जीवों की उत्पत्ति १६०८ विकलेन्द्रियोंका नाश और कल्पवृ क्षों की उत्पत्ति विकलेन्द्रिय जीवोंकी उत्पत्ति व वृद्धि हुण्डावसर्पिणी और उसके चिह्न हिमवान् पर्वतका उत्सेध, अवगाह और विस्तार हिमवान् पर्वत की उत्तरजीवा उत्तर में धनुषपृष्ठ चूलिका पार्श्वभुजा बेदियां व वनखण्ड १५५५ १५५८ १५६७ १५७६ १५९६ १५९९ १६०२ १६०६ १६१० १६१२ १६१५ १६२४ १६२५ १६२६ १६२७ १६२८ १६२९ विषय हिमवान् पर्वतस्थ कूटोंके नाम कूटोंकी उंचाई आदि 11 प्रथम कूट पर स्थित जिनभवनका निरूपण शेष कूटोंपर स्थित व्यन्तरनगरों का निरूपण हिमवान्पर्वतस् पद्मके वर्णन में श्रीदेवीके परिवारादिका वर्णन हैमवत क्षेत्रका निरूपण महाहिमवान् पर्वतका निरूपण हरिवर्ष क्षेत्रका निरूपण निषेध पर्वतका निरूपण विदेह क्षेत्रका विन्यास गाथा १६३२ १६३३ १६३४ १६५० १६५८ १६९८ १७१७ १७३८ १७५० १७७४ १७७५ विदेहका विस्तारादि विदेहमध्यस्थ मेरू पर्वतका विस्तारादि १७८० मेरुकी छह परिधियां व उनका प्रमाण १८०२ मेरुकी सातवीं परिधि व उसके भेद १८०४ मेरुके मूलभागादिकी वज्रादिरूपता मेरूसम्बन्धी चार वन मेरुशिखरका विस्तार व परिधि मेरुशिखरस्थ पाण्डुक वनका वर्णन १८०७ सौमनस वनका वर्णन १८०८ १८१० १८११ १९३७ नन्दन वनका वर्णन १९८८ २००१ भद्रशाल वन व उसका विस्तारादि सौमनसादि चार गजदन्तोंका निरूपण २०१२ सौमनसपर्वतस्थ सात कूटोंका वर्णन २०३० विद्युत्प्रभपर्वतस्थ नौ कूटोंका वर्णन २०४५ विद्युत्प्रभपर्वत में स्थित गुफाका निर्देश २०५५ गन्धमादन पर्वतस्थ सात कूटों का वर्णन २०५७ माल्यवान् पर्वतस्थ नौ कूटोंका वर्णन २०६० माल्यवान् पर्वत में स्थित गुफाका निर्देश २०६३ Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विषय गाथा [५ गाथा सीतोदा नदीका निरूपण २०६५ यमकूट और मेघकूट नामक यमक पर्वतोंका निरूपण २०७५ यमक और मेघकूटके आगे पांच ___ द्रहोंका निरूपण २०८९ कांचनशैलोंका निरूपण २०९४ भदशालवेदी २१०० सिद्धिक व अंजन नामक दो दिग्गजेन्द्र शैल २१०३ सीतोदाके पश्चिम व उत्तर तटपर स्थित जिनभवनका निर्देश २१०९ कुमुदशैल व पलाशगिरि २११२ भद्रशाल वनवेदी २११४ सीता नदीका वर्णन २११६ चित्रनग व विचित्रकूट नामक यमक गिरियों का निर्देश २१२३ द्रहपंचक २१२५ भद्रशालवेदी २१२७ रोचन व अवतंसकूट नामक दिग्गजेन्द्र २१३० सीताके पूर्व व दक्षिण तटपर स्थित जिन भवनका निर्देश २१३२ पद्मोत्तर व नीलगिरि २१३४ मतान्तरसे द्रहपंचकका निर्देश २१३६ देवकुरुक्षेत्रकी स्थिति व लंबाई आदि २१३८ शाल्मलावृक्ष व उसके परिवार वृक्षादि २१४६ उत्तरकुरु व उसकी लंबाई आदि २१९१ जम्बूवृक्ष व उसके परिवार वृक्षादि २१९४ पूर्वापरविदेहोंमें विजयादिकोंका निर्देश २१९९ विजयादिकोंका विस्तारादि कन्छादेशका निरूपण २२३३ शेष विजयोंका निरूपण २२९२ ] विषय सीता-सीतोदाके दोनों तटोंपर स्थित - जिनप्रतिमाओंका निर्देश २३०५ सोलह गजदन्तगिरियोंका वर्णन २३०७ बारह विभंगनदियोंका वर्णन २३१२ देवारण्यका निरूपण २३१५ भूतारण्यका निरूपण २३२५ नीलगिरिका वर्णन २३२७ रम्यक विजयका वर्णन २३३५ रुक्मिगिरिका वर्णन २३४० हैरण्यवत विजयका वर्णन २३५० शिखरी गिरिका वर्णन २३५५ ऐरावत क्षेत्रका वर्णन २३६५ धनुषाकार क्षेत्रके क्षेत्रफल निकालनेका विधान २३७४ भरत क्षेत्रका क्षेत्रफल २३७५ निषध पर्वतका क्षेत्रफल २३७६ विदेह क्षेत्रका क्षेत्रफल नीलान्त ऐगवतक्षेत्रादिका क्षेत्रफल २३७८ जम्बूद्वीपका क्षेत्रफल २३७९ जम्बूद्वीपस्थ नदियोंकी संख्या २३८. कुण्डोंका प्रमाण २३८६ कुण्डोंके भवनोंमें रहनेवाले व्यन्तरदेव २३८७ वैदियों की संख्या व उत्सेधादि २३८८ जिन भवनोंकी संख्या २३९२ कुलशैलादिकोंकी संख्या २३९४ लवणसमुद्र २३९८ लवणसमुद्रमें पातालोंका निरूपण २४०८ मतान्तरसे जलशिखरपर लवणसमुद्रका विस्तार २४४८ लवणसमुद्र के दोनों तटों व शिखरपर स्थित नगरियों का वर्णन २४४९ २३७७ २२१७ Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [५१] विषय गाथा विषय गाथा पातालोंके पार्श्वभागोंमें स्थित आठ दोनों भरत और दोनों ऐरावत क्षेत्रोंकी पर्वतों का निरूपण .. २४५७ __स्थिति २५५२ लवणसमुद्रस्थ सूर्यद्वीपादिकोंका निर्देश २४७१ विजयोंका आकार २५५३ अड़तालीस कुमानुषद्वीप व उनमें कुलपर्वतोंका विस्तार २५५६ रहने वाले कुमानुषोंका निरूपण २४७८ इष्वाकार पर्वतोंका विस्तार २५५९ लवणसमुद्रस्थ मत्स्यादिकोंकी अव धातकीखण्डमें गिरिरुद्ध क्षेत्रका प्रमाण २५६० गाहना २५१६ आदिम, मध्यम और बाह्य सूचीके लवणसमुद्रकी जगतीका निरूपण २५१९ निकालने का विधान २५६१ वलयाकार क्षेत्रसम्बन्धी सूक्ष्म क्षेत्रफलके अभीष्ट सूचीकी परिधिके निकालने का निकालने का विधान विधान २५२१ २५६२ लवणसमुद्र के क्षेत्रफलका प्रमाण २५२३ धातकीखण्डकी अभ्यन्तर परिधि २५६३ जम्बूद्वीप व लवणसमुद्रके सम्मिलित ,, मध्यम , २५६४ क्षत्रफलका प्रमाण २५२४ , बाह्य २५६५ जम्बूद्वीपप्रमाण खण्डोंके निकालने का सब विजयोंका समस्त क्षेत्र स्त क्षेत्र २५६६ विधान २५२५ तीनों स्थानोंमें भरतक्षेत्रके विस्तारके लवणसमद्रके जम्बूद्वीपप्रमाण खण्ड २५२६ निकालने का विधान २५६७ धातकीखण्डद्वीप २५२७ भरतादिकोंके विस्तारमें हानि-वृद्धिका धातकीखण्डद्वीपके वर्णनमें सोलह प्रमाण २५६८ अंतराधिकार २५२८ भरतक्षेत्रका अभ्यन्तर विस्तार २५६९ धातकीखण्डद्वीपकी जगती हैमवतादिक क्षेत्रोंका विस्तार २५७० इष्वाकार पर्वतोंका निरूपण २५३२ भरतक्षेत्रका मध्यम विस्तार २५७१ धातकीखण्डस्थ जिनभवन व व्यन्तर , बाह्य , २५७२ प्रासादोंका सादृश्य २५४० पद्मद्रह और पुण्डरीकद्रहसे निर्गत धातकीखण्डमें त्रिजयादिकोंका विन्यास २५४१ नदियों का पर्वतके ऊपर गमन दोनों द्वीपोंमें विजयादिकोंका सादृश्य २५४४ मंदरपर्वतोंका निरूपण २५७५ विजयाई पर्वतादिकोंका विस्तार २५४६ गजदन्तोंकी लम्बाई २५९१ मतान्तरसे दोनों द्वीपोंके पर्वतादिकोंके कुरुक्षेत्रोंका धनुःपृष्ट २५९३ __ अवगाहादिकी सदृशता २५४७ कुरुक्षेत्रोंकी जीवा २५९४ बारह कुलपर्वत और चार दीर्घ कुरुक्षेत्रोंका ऋजु बाण २५९५ विजयाद्धोंकी स्थिति व आकार २५४८ , वृत्तविस्तार २५९६ विजयादिकोंके नाम २५५१, ऋजु बाणके निकालनेका विधान २५९७ २५७३ Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५९९ [५२] विषय गाथा विषय गाथा वृत्तविस्तारके निकालने का विधान २५९८ भरतादि क्षेत्रोंका क्षेत्रफल २७१० कुरुक्षेत्रके वक्र वाणका प्रमाण धातकीखण्डके जम्बूद्वीपप्रमाप्य खण्ड २७१४ धातकीवृक्ष व उनके परिवारवृक्षोंका विजयादिकोंका शेष वर्णन निरूपण २६०० भरतादि अधिकारोंका निरूपण २७१६ मेरु आदिकोंके विस्तारका निरूपण २६०४ कालोदसमुद्र व उसमें स्थित द्वीपोंकी विजयादिकोंका विस्तार २६१० ___ संख्या और विष्कम्भादि २७१८ कच्छा और गन्धमालिनीकी सूची २६१५ इन द्वीपोंमें स्थित कुमानुषोंका वृत्त-क्षेत्रकी परिधिके निकालनेका निरूपण २७२७ विधान और कच्छा व गन्धमालिनीकी कालोदके बाह्य भागमें स्थित कुमानुषसूचीकी परिधिका प्रमाण २६१७ द्वीपोंका निरूपण २७३५ पर्वतरुद्ध क्षेत्रका प्रमाण २६१८ कालोदसमुद्रका क्षेत्रफल २७३७ विदेहकी लम्बाईके निकालने का कालोदसमुद्रके जम्बूद्वीपप्रमाण खण्ड २७३८ विधान व उसका प्रमाण २६१९ । कालोदसमुद्रकी बाह्य परिधि २७३९ कच्छादेशकी लम्बाईका प्रमाण २६२१ कालोदसमुद्रस्थ मत्स्योंकी दीर्घतादि २७४० निज निज स्थानमें विदेहार्धका विस्तार २६२३ पुष्करवरद्वीप २७४४ विजयादिकोंकी विस्तारवृद्धिका प्रमाण २६२५ पुष्कर द्वीपके वर्णनमें सोलह अन्तविजयादिकोंकी आदिम, मध्यम और ___ राधिकारोंका निर्देश २७४५ अन्तिम लम्बाईके जानने का उपाय २६२९ मानुषोत्तर शैल व उसका उत्सेधादि २७४८ कच्छादिकोंकी तीनों लम्बाइयोंका समवृत्त क्षेत्रके क्षेत्रफल निकालनेका प्रमाण २६३१ विधान २७६१ पद्मा व मंगलावतीकी सूची और मानुषोत्तरसहित मनुष्यलोकका क्षेत्रफल २७६२ परिधिका प्रमाण २६६५ वलयाकार क्षेत्रके क्षेत्रफल निकालपूर्वापर विदेहों की लंबाई २६६७ नेका विधान २७६३ पद्मा व मंगलावतीकी उत्कृष्ट लंबाई २६६९ मानुषोत्तर पर्वतका क्षेत्रफल २७६४ पद्मादि देशोंकी तीनों लंबाइयोंका मानुषोत्तरपर्वतस्थ बाईस कूटोंका प्रमाण २६७० निरूपण २७६५ हिमवदादि बारह कुलाचलोंका क्षेत्रफल २७०४ पुष्कराई इष्वाकार पर्वतोंकी स्थिति २७८४ दो इष्वाकार पर्वतोंका क्षेत्रफल २७०७ दोनों इष्वाकारों के अन्तरालमें स्थित चौदह पर्वतोंका समस्त क्षेत्रफल २७०८ विजयादिकों का आकार व संख्या २७८५ धातकीखण्डका समस्त क्षेत्रफल २७०९ तीन द्वीपोंमें विजयादिकोंकी समानता २७८८ Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८०२ [५३] विषय गाथा विषय गाथा कुलपर्वतादिकोंका विस्तारादि २७९० कच्छ। व गन्धमालिनीके पास विदेहकी पुष्करार्द्धमें चार विजयार्द्ध व बारह ___ लम्बाईका प्रमाण २८३४ ___ कुलपर्वतोंका निरूपण २७९२ कच्छा व गन्धमालिनीकी आदिम विजयादिकोंके नाम २७९४ लम्बाई २८३६ दोनों भरत व ऐरावत क्षेत्रोंकी स्थिति २७९५ विजयादिकोंकी विस्तारवृद्धिका प्रमाण २८३८ सब विजयोंकी स्थिति व आकार २७९६ कच्छादिकोंकी आदिम, मध्यम व कुलाचल व इष्वाकार पर्वतोंका विष्कम्भ २७९८ ____ अन्तिम लम्बाईका प्रमाण । २८४४ पुष्कराचमें पर्वतरुद्ध क्षेत्रका प्रमाण २८०१ भरतादिक क्षेत्रोंके आदिम, मध्यम पमा व मंगलावतीकी सूची २८७९ और अन्तिम विष्कम्भके लानेका पद्मादिकोंकी आदिम, मध्यम व विधान अन्तिम लम्बाईका प्रमाण २८८० भरतादिक क्षेत्रों के विष्कम्भमें हानि हिमवान् पर्वतका क्षेत्रफल २९१४ वृद्धिका प्रमाण २८०४ चौदह पर्वतोंसे रुद्ध क्षेत्रफल २९१५ भरतादिकोंका अभ्यन्तर विस्तार २८०५ पुष्कररार्द्धद्वीपका समस्त क्षेत्रफल २९१७ भरतक्षेत्रका बाह्य विस्तार २८०९ पर्वतरहित पुष्करार्द्ध का क्षेत्रफल २९१८ पद्मद्रह व पुण्डरीकद्रहसे निकली हुई भरतादिकोंका क्षेत्रफल २९१९ ___ नदियोंके पर्वतपर जानेका प्रमाण २८१० पुष्कराईके जम्बूद्वीपप्रमाण खण्ड । २९२२ पुष्कराईद्वीपमें स्थित मेरुओंका निरूपण २८१२ मनुष्योंकी स्थिति २९२३ मेरुओंके अभ्यन्तर व बाह्य भागमें भरतादिक शेष अन्तराधिकार २९२५ स्थित चार गजदन्तोंकी लंबाई २८१३ मनुष्योंके भेद व उनकी संख्या २९२५ कुरुक्षेत्रके धनुष, ऋजु बाण और मनुष्योंमें अल्पबहुत्वका निरूपण जीवाका प्रमाण गुणस्थानादिकोंका निरूपण २९३५ वृत्तविष्कम्भके निकालनेका विधान २८१८ मनुष्योंकी गत्यन्तरप्राप्ति २९४४ कुरुक्षेत्रका वृत्तविष्कम्भ व वक्र बाण २८१९ मनुष्यायुका बन्ध २९४६ भद्रशालवनका विस्तार २८२१ मनुष्योंमें योनियोंका निरूपण २९४८ मेर्वादिकोंक पूर्वापरविस्तारका प्रमाण २८२३ सुख-दुखका निरूपण २९५४ मेर्वादिकोंके विस्तारके निकालनेका सम्यक्त्वप्राप्तिके कारण २८२९ मुक्तिगमनका अन्तर २९५७ कच्छा और गन्धमालिनीकी सूची व मुक्त जीवोंका प्रमाण २९६० उसकी परिधि २८३१ ।। अधिकारान्त मंगल २९६१ २८१५ २९५५ विधान Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १ परिशिष्ट चतुर्थ महाधिकारकी गाथा २४१५ और २४२६ के बीच दश गाथाओंके छूट जाने की सूचना प्रतियोंमें पाई जाती है । प्रसंगको देखनेसे भी यहां जघन्य पातालोंकी स्थिति व विस्तारादि तथा ज्येष्ठ पातालोंके अन्तरसंबंधीं कुछ विषय छूटा हुआ स्पष्ट प्रतीत होता है। यह विषय त्रिलोकसार व जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिके आधारसे इसप्रकार जान पड़ता है... ___ ज्येष्ठ और मध्यम पातालोंके बीचमें अन्तरदिशाओंमें पृथक् पृथक् एकसौ पच्चीस जघन्य पाताल हैं । इनका विस्तारादिक मध्यम पातालोंकी अपेक्षा दशचे भागमात्र है । मूलविस्तार १०० । मुखविस्तार १०० । उदय १००० । मध्यविस्तार १००० । भित्तिबाहल्य ५ यो.। ये पाताल लवणसमुद्रके जलमें पृथक् पृथक् दोनों तटोंसे निन्यानबै हजार नौसौ पचास योजन प्रवेश करनेपर हैं। लवणसमुद्रकी मध्यम परिधिमेंसे ज्येष्ठ पातालोंके मुखविस्तारको कम करके शेषमें चारका भाग देनेपर ज्येष्ठ पातालोंके अन्तरालका प्रमाण आता है । यह अन्तरालप्रमाण दो लाख सत्ताईस हजार एकसौ सत्तर योजन और तीन कोस अधिक है । ल. स. की मध्यम परिधि ९४८६८३ यो. है; ९४८ ६८ ३ - ४ ० ० ० ० = २२७१७०३ यो. ज्येष्ठ पातालोंका अन्तर । २ सम्भव पाठ अनेक स्थानोंपर प्रतियोंके पाठ शुद्ध प्रतीत न होने के कारण मूलमें कल्पित पाठ रखे गये हैं और प्रतियोंके पाठ नीचे टिप्पणमें दे दिये गये हैं। फिर भी मुद्रित पाठमें जहांपर अब भी अर्थ या प्रचलित व्याकरणकी दृष्टिसे संदेह उत्पन्न होता है ऐसे कुछ स्थलोंपर यहां पाठान्तर सुझाये जाते हैं-- पृष्ठ पंक्ति संदिग्ध पाठ सम्भव पाठ इम सेणाण va 599 v मंडलयाणं मंडलियाणं सेणीण णिरक्खदे णिरिखदे णिण्णयरं णिण्णयरा, या णिण्णयटुं आदेसमुत्तमुत्तो आदेसमत्तमुत्तो उस्सेहंगुलमाणं चउ...णयरांणिं उस्सेल पमाणं चउ...णयराणं - Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [५५] पृष्ट पंक्ति १३ . संदिग्ध पाठ आदंगुलं या पेलिदम्हि सेढीमेत्ताअवसाणउच्छेहो सण्णिए सयल जुगो चउदुगहिदे एत्ता इंदयपडिणामयं चितेदि उप्पण्णमाण तिरियंचिय GM2 cWG moc moc सम्भव पाठ आदंगुलेणेव फेलिदम्हि सेढी सेढीमेत्तो य उच्छेहो सण्णिहे सयल जगो चउदुगहिदा एत्तो इंदयपरिमाणयं चिद्वेदि उप्पज्जमाण तिरियम्मि य ५६ ܘ ܘܐ १०२ १०३ १३५ उदयम्मि बंधे दि बंधदि उदयम्मि जादूणं ता मुहुरागंमेत्ते जादूणंतोमुहुत्तगंमत्ते अण्णोणं अण्णण्णं मणवचकायाणि आउआणपाणाई मणवचकायाउआणपाणाई पेम्ममूलमणा पेम्ममूढमणा रयणामर रयणामय, अथवा रयणमई १६८ ३ विचारणीय स्थल प्रन्थमें अनेक स्थल अब भी ऐसे हैं जो अर्थ, व्याकरण या छंदकी दृष्टिसे शुद्ध प्रतीत नहीं होते। फिर भी उनके स्थान पर अन्य पाठ नहीं सुझाये जासके । ऐसे कुछ स्थल पाठकोंके विचारार्थ यहां निर्दिष्ट किये जाते हैं। पंक्ति विचारणीय स्थल णविदूण गाथा १४० १ आदि , १४१-१४७. बाहिं बहुलस्सिजुदा अद्धो वट्टा यधोमुहा कंठा। मजवमइयो १०४४ कत्तरिसलिलायारा १८ . ४ Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०६ ११४ १३४ १३७ १४५ १४८ १४९ Error [५६] विचारणीय स्थल अइतित्तकडुवकत्थरिसत्तीदो संखातीदा सेयं छत्तीससुरा य होदि संखेना अवरे दो गुणठाणं च तम्मि गा. २०९ चेत्तरया गा. ५६, ५७. ,, ६३, ६५. ,, ३०८ १२-१४ ११.१३ १७८ ४ शुद्धिपत्र पृष्ठ पंक्ति अशुद्ध शुद्ध ___, १५, २९ ७१ और २६ ७ और । Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जदिवसहाइरिय-विरइदा तिलोयपण्णत्ती [ पढमो महाधियारो] 'अट्टविहकम्मवियला णिट्रियकज्जा पणट्रसंसारा। दिसयलस्थसारा सिद्धा सिद्धिं मम दिसंतु॥ १ घणघाइकम्ममहणा तिहुवणवरभव्वकमलमत्तंडा। अरिहा अणंतणाणे अणुवमसोक्खा जयंतु जए॥२ पंचमहन्वयतुंगा तक्कालियसपरसमयसुदधारा । णाणागुणगणभरिया आइरिया मम पसीदंतु ॥३ अण्णाणघोरतिमिरे दुरंततीरम्हि हिंडमाणाणं। भवियाणुज्जोययरा' उवज्झया वरमदि देंतु ॥ ४ थिरधरियसीलमाला ववगयराया जसोहपडहत्था । बहुविणयभूसियंगा सुहाइं साहू पयच्छंतु॥ ५ एवं वरपंचगुरू तियरणसुद्धण णमंसिऊणाहं । भग्वजणाण पदीवं वोच्छामि तिलोयपण्णतिं ॥६) जो आठ प्रकार के कर्मोसे विकल अर्थात् रहित हैं, करने योग्य कार्योंको कर चुके हैं अर्थात् कृतकृत्य हैं, जिनका जन्म-मरणरूप संसार नष्ट हो चुका है, और जिन्होंने सम्पूर्ण पदार्थोंके सारको देख लिया है, अर्थात् जो सर्वज्ञ हैं ऐसे सिद्ध परमेष्ठी मेरे लिये सिद्धि प्रदान करें ॥ १॥ जो प्रबल घातिया कर्मोंका मंथन करनेवाले हैं, तीन लोकके उत्कृष्ट भव्य जीवनरूपी कमलों के विकसित करनेमें मार्तण्ड अर्थात् सूर्य के समान हैं, अनंतज्ञानी हैं, और अनुपम सुखका अनुभव करनेवाले हैं, ऐसे अरिहन्त भगवान् जगमें जयवन्त होवें ॥२॥ जो श्रेष्ठ पांच महाव्रतों से उन्नत हैं, तत्कालीन स्वसमय और परसमयस्वरूप श्रुतके धारण करनेवाले हैं, और नाना गुणोंके समूहसे भरपूर है, ऐसे आचार्य महाराज मुझपर प्रसन्न होवें ॥ ३ ॥ दुर्गम है तीर जिसका ऐसे अज्ञानरूपी घोर अन्धकारमें भटकते हुए भव्य जीवोंको ज्ञानरूपी प्रकाश प्रदान करनेवाले उपाध्याय परमेष्ठी मुझे उत्कृष्ट बुद्धि प्रदान करें ॥ ४॥ शीलव्रतोंकी मालाको दृढतापूर्वक धारण करनेवाले, रागसे रहित, अपने यश के समूहसे परिपूर्ण और विविध प्रकारके विनयसे विभूषित शरीरवाले साधु परमेष्ठी मुझे सुख प्रदान करें ॥५॥ ___ इस प्रकार म तीन करण अर्थात् मन, वचन और कायकी शुद्धिपूर्वक पाचों परमेष्ठियोंको नमस्कार करके भव्य जनोंके लिये दीपकके समान लोकके स्वरूपको दिखलानेवाले इस 'त्रिलोकप्रज्ञप्ति' ग्रन्थको कहता हूं ॥६॥ १ ब ओं नमः सिद्धेभ्यः, द ओ नमः सिद्धेभ्यः २ [अनतणाणा ]. ३ द पसीयंतु ४ द तिमि रं र तिमिर- ५ द गुज्जोवयरा. ६ द दिंतु. ७ ब सिलामाला. Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २) तिलोयपण्णत्ती [ १. ७ मंगलकारणहेदू सत्थस्स पमाणणामकत्तारा। पढम चिय कहिदध्वा एसा आइरियपरिभासा ॥७) पुण्णं पूदपवित्ता पसत्थसिवभइखेमकल्लाणा। सुहसोक्खादी सम्वे णिहिट्ठा मंगलस्स पज्जाया ॥ 6 गालयदि विणासयदे घादेदि दहेदि हंति सोधयदे। विद्धंसेदि मलाई जम्हा तम्हा य मंगलं भणिदं ॥९ दोणि वियप्पा होति हु मलस्स इमं दब्वभावभेएहिं। दवमलं दुविहप्पं बाहिरमभंतरं चेय ॥ १० 'सेदमलरेणुकहमपहुदी बाहिरमलं समुद्दिटुं। पुणु' दिढजीवपदेसे णिबंधरूवाइ पयडिठिदिआई॥" "अणुभागपदेसाई चउहिं पत्तेक्कभेज्जमाणं तु। णाणावरणप्पहुदीअट्टविहं कम्ममखिलपावरयं ॥ १२ अभंतरदब्बमलं जीवपदेसे "णिबद्धमिदि हेदो। भावमलं णादम्वं अणाणदंसणादिपरिणामो ।। १३ अहवा बहुभेयगयं णाणावरणादिदब्वभावमलभेदा। ताई गालेइ पुढं जदो तदो मंगलं भणिदं ॥१४ अहवा मंगं सोक्खं लादि हु गेण्हेदि मंगलं तम्हा । एदेण कज्जसिद्धिं मंगइ गच्छेदि गंथकत्तारो॥ १५ पुवं आइरिएहिं मंगलपुन्वं च वाचिंद भाणदं । तं लादि हु आदत्ते जदो तदो मंगलं परं ॥ १६ शास्त्रके मङ्गल, कारण, हेतु, प्रमाण, नाम और कर्ता, इन छह अधिकारोंका वर्णन शास्त्रव्याख्यानसे पूर्व ही करना चाहिये; यह आचार्योकी परिभाषा या पद्धति है ॥ ७ ॥ पुण्य, पूत, पवित्र, प्रशस्त, शिव, भद्र, क्षेम, कल्याण, शुभ और सौख्य, इत्यादिक सब मङ्गलके ही पर्याय अर्थात् समानार्थक शब्द कहे गये हैं ॥ ८॥ __ क्योंकि यह मलोंको गलाता है, विनष्ट करता है, घातता है, दहन करता है, हनता है, शुद्ध करता है और विध्वंस करता है, इसीलिये इसे ' मङ्गल ' कहा गया है ॥९॥ द्रव्य और भावके भेदसे इस मलके दो भेद हैं । इनमेंसे द्रव्यमल भी दो प्रकारका है, एक बाह्य द्रव्यमल, और दूसरा आभ्यन्तर द्रव्यमल ॥१०॥ स्वेद, मल, रेणु (धूलि ), कर्दम ( कीचड ), इत्यादिक बाह्य द्रव्यमल कहा गया है। और दृढ रूपसे जीवके प्रदेशोंमें एक क्षेत्रावगाहरूप बंधको प्राप्त, तथा प्रकृति, स्थिति, अनुभाग और प्रदेश, इन चार बन्धके भेदोंसे हर एक भेदको प्राप्त होनेवाला ऐसा ज्ञानावरणादि आठ प्रकारका सम्पूर्ण कर्मरूपी पापरज चूंकी जीवके प्रदेशोंमें सम्बद्ध है, इस हेतुसे वह ( ज्ञानावरणादि कर्मरज ) आभ्यन्तर द्रव्यमल है । अज्ञान, अदर्शन इत्यादिक जीवके परिणामोंको भावमल समझना चाहिये ॥ ११-१३ ॥ अथवा, ज्ञानावरणादिक द्रव्यमलके और ज्ञानावरणादिक भावमलके भेदसे मलके अनेक भेद हैं, उन्हें चूंकि यह पृथक् गलाता है, अर्थात् नष्ट करता है, इसीलिये यह · मंगल ' कहा गया है ॥ १४ ॥ अथवा, चूंकि यह मंगको अर्थात् सुखको लाता है, इसीलिये भी इसे ' मंगल ' समझना चाहिये । इसीके द्वारा ग्रंथकर्ता अपने कार्यकी सिद्धिपर पहुंच जाता है ॥ १५ ॥ ___ पूर्वमें आचार्योद्वारा मङ्गलपूर्वक ही शास्त्रका पठन-पाठन हुआ है । उसीको निश्चयसे लाता है, अर्थात् ग्रहण कराता है, इसीलिये यह मंगल श्रेष्ठ है ॥ १६ ॥ १ द सीदजलरेणु. २ द पुण. ३ ब ठिदिआई, ४ द अणुभावपदेसाई. ५ बणिबंधमिदि. ६द गत्थेदिसिगंथ, ब मंगलगत्थेदि. ७ द वाचियं भणियं. संभवपाठ-पं. ४ इमे. Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१.२५] पढमो महाधियारो पावं मलं ति भण्णइ उवचारसरूवएणजीवाणं। तं गालेदि विणासं दि त्ति भणति मंगलं केई॥ १७ णामणिट्ठावणा दो दव्वखेत्ताणि कालभावा य। इय छब्भेयं भणियं मंगलमाणंदसंजणणं ॥ १८ मरहाणं सिद्धाणं आइरियउवज्झयाइसाहूर्ण'। णामाई णाममंगलमुद्दिष्टुं वीयराएहिं ॥ १९ ठावणमंगलमेदं अकट्टिमाकट्टिमाणि जिणबिंबा। सूरिउवज्झयसाहूदेहाणि हदब्वमंगलयं ॥ २१ गुणपरिणदासणं परिणिक्कमणं केवलस्स णाणस्स । उप्पत्ती इयपहदी बहुभेयं खत्तमंगलयं ॥२॥ एदस्त उदाहरणं पावाणगरुज्जयंतचंपादी। आउट्ठहत्थपहुदी पणुवीसब्भहियपणसयधणूणि ॥ २२ देहअवट्टिदकेवलणाणावट्ठद्धगयणदेसो वा । सेढिघणमेत्तअप्पप्पदेसगदलोयपूरणापुण्णा ॥ २३) विस्साणं लोयाणं होदि पदेसा वि मंगलं खेत्तं । जस्सि काले केवलणाणादिमंगलं परिणमति ॥ २४ परिणिक्कमणं केवलणाणुब्भवणिव्वुदिप्पवेसादी। पावमलगालणादो पण्णतं कालमंगलं एवं ॥ २५ जीवोंके पापको उपचारसे मल कहा जाता है । उसे यह मंगल गलाता है, विनाशको प्राप्त करता है, इस कारण भी कोई आचार्य इसे मंगल कहते हैं ॥ १७ ॥ आनन्दको उत्पन्न करनेवाला यह मंगल नाम और स्थापना ये दो, तथा द्रव्य, क्षेत्र, काल और भाव ( ये चार ), इस प्रकार छह भेदरूप कहा गया है ॥ १८ ॥ वीतराग भगवान्ने अरिहंत, सिद्ध, आचार्य, उपाध्याय और साधु, इनके नामोंको नाममंगल कहा है ।। १९॥ जिन भगवानके जो अकृत्रिम और कृत्रिम प्रतिबिम्ब हैं, वे सब स्थापनामंगल हैं । तथा आचार्य, उपाध्याय और साधुके शरीर द्रव्यमंगल हैं ॥ २० ॥ गुणपरिणत आसनक्षेत्र, अर्थात् जहांपर योगासन, वीरासन आदि विविध आसनोंसे तदनुकूल ध्यानाभ्यास आदि अनेक गुण प्राप्त किये गये हों ऐसा क्षेत्र, परिनिष्क्रमण अर्थात् दीक्षाका क्षेत्र, केवलज्ञानोत्पत्ति-क्षेत्र, इत्यादिरूपसे क्षेत्रमंगल बहुत प्रकारका है ॥ २१ ॥ ___ इस क्षेत्रमंगलके उदाहरण पावानगर, ऊर्जयन्त [गिरनार पर्वत ] और चम्पापुर आदि हैं। अथवा, साढे तीन हाथसे लेकर पांचसौ पच्चीस धनुषप्रमाण शरीरमें स्थित और केवलज्ञानसे व्याप्त आकाश-प्रदेशोंको क्षेत्रमंगल समझना चाहिये । अथवा, जगच्छ्रेणीके धनमात्र अर्थात् लोकप्रमाण आत्माके प्रदेशोंसे लोकपूरणसमुद्घात द्वारा पूरित सभी [ ऊर्ध्व, अधो व तिर्यक् ] लोकोंके प्रदेश भी क्षेत्रमंगल हैं। जिस कालमें जीव केवलज्ञानादिरूप मंगलमय पर्यायको प्राप्त करता है उसको, तथा परिनिष्क्रमण अर्थात् दीक्षाकाल, केवलज्ञानके उद्भवका काल, और निर्वृति अर्थात् मोक्षके प्रवेशका काल, यह सब पापरूपी मलके गलानेका कारण होनेसे कालमंगल कहा गया है ॥ २२-२५॥ १ व उवज्मायाइ°. २ द सेढिघणमित्तअप्पपदेसजदं. ३ ब पूरणं पुण्णं. ४ द ब विण्णासं. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तिलोयपण्णत्ती [१.२६ एवं अणेयमेयं हवेदि तं कालमंगलं पवरं । जिणमहिमासंबंधं गंदीसरदीवपहदीओ ॥ २६ मंगलपज्जाएहिं उवलक्खियजीवदग्वमेत्तं च । भावं मंगलमेदं पढियं सत्यादिमझयंतेस ॥ २७ पुचिल्लाइरिएहिं उत्तो सत्थाण मंगलं जो सो । आइम्मि मज्झअवसाणे य सुणियमेण कायव्वो२८ पढमे मंगलवयणे सिस्सा सत्थस्स पारगा होति । मज्झिम्मे णीविग्धं विजा विजाफलं चरिमे ॥ २९ णासदि विग्धं भेददि यहो दुट्टा सुराण लंघंति । इट्टो अत्थो लब्भइ जिणणामग्गहणमेत्तेण ॥ ३० सत्थादिमज्मअवसाणएसु जिणतोत्तमंगलुच्चारो। णासइ णिस्सेसाई विग्याई रवि व्व तिमिराई॥३॥ । इदि मंगलं गई । विविहवियप्पं लोग बहभेयप्पमाणदो भव्वा । जाणंति त्ति णिमित्तं कहिदं गंथावतारस्स ॥ ३२ केवलणाणदिवायरकिरणकलावादु यत्थअवदारो। "गणधरदेवें गंथुप्पत्ति हु सो हंदि संजादो ॥ ३३ इसप्रकार जिनमहिमासे सम्बन्ध रखनेवाला वह श्रेष्ठ कालमंगल अनेक भेदरूप है, जैसे नन्दीश्वर द्वीपसंबंधी पर्व आदि ॥२६॥ वर्तमानमें मंगलरूप पर्यायोंसे परिणत जो शुद्ध जीवद्रव्य है वह भावमंगल है। ऐसे अनेक भेदरूप यह मंगल शास्त्रके आदि, मध्य और अन्तमें पढ़ा गया है ॥२७॥ पूर्वकालीन आचार्योंने जो शास्त्रोंका मंगल कहा है उस मंगलको नियमसे शास्त्रोंके आदि, मध्य और अन्तमें करना ही चाहिये ॥२८॥ शास्त्रके आदिमें मंगलके पढनेपर शिष्यलोग शास्त्रके पारगामी होते हैं, मध्यमें मङ्गलके करनेपर निर्विघ्न विद्याकी प्राप्ति होती है, और अन्तमें मंगलके करनेपर विद्याका फल प्राप्त होता है ॥२९॥ ____ जिनभगवान्के नामके ग्रहण करनेमात्रसे विघ्न नष्ट हो जाते हैं, पाप खण्डित होता है, दुष्ट देव लांघते नहीं, अर्थात् किसी प्रकारका उपद्रव नहीं करते, और इष्ट अर्थकी प्राप्ति होती है ॥३०॥ शास्त्रके आदि, मध्य और अन्तमें किया गया जिनस्तोत्ररूप मङ्गलका उच्चारण सम्पूर्ण विनोंको उसीप्रकार नष्ट कर देता है जिसप्रकार सूर्य अंधकारको ॥ ३१ ॥ इसप्रकार मंगलका कथन समाप्त हुआ। नाना भेदरूप लोकको भव्य जीव अनेक प्रकारके प्रमाणोंसे जान जाय, यह इस त्रिलोकप्रज्ञप्तिरूप ग्रन्थके अवतारका निमित्त कहा गया है ॥ ३२ ॥ केवलज्ञानरूपी सूर्यकी किरणोंके समूहसे श्रुतके अर्थका अवतार हुआ, तथा गणधरदेवके द्वारा ग्रंथकी उत्पत्ति हुई । इस प्रकार कल्याणकारी श्रुतकी उत्पत्ति हुई ॥ ३३ ॥ १द पच्चियपच्छादि, ब पब्वियसत्थादि. २द ब संठाणमंगलं घोसो. ३द दुढासुत्ताण, ब दुट्ठासुवाण. ४ द ब लद्धो. ५ ब भेयपमाणदो. ६ द अवहारो, ब अवहारे. ७ द गणधरदेहें. ८ द सोहंति संजादो, ब सोहंति सो जादो. Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. ४२] पढमो महाधियारो ((छद्दव्वणवपयत्थे सुदणाणंदुमणिकिरणसत्तीए । देवखंतु भध्वजीवा अण्णाणतमेण संछण्णा ॥ ३४ ।णिमित्तं गदं। दुविहो हवेदि हेदू लिलोयपण्णत्तिगंथयज्झयणे । जिणवरवयणहिटो पश्चक्खपरोक्खभेएहिं॥ ३५ सक्खापञ्चक्खपरंपच्चक्खा दोण्णि होदि पच्चक्खा । अण्णाणस्स विणासं णाणदिवायरस्स उप्पत्ती ॥ ३६ देवमणुस्सादीहिं संततमब्भच्चणप्पयाराणि । पडिसमयमसंखेजयगुणसेढिकम्मणिजरणं ॥ ३७ इय सक्खापच्चक्खं पच्चक्खपरंपरं च णादव्वं । सिस्सपडिसिस्सपहुदीह सददमब्भच्चणपयारं ॥ ३८ दोभेदं च परोक्खं अभुदयसोक्खाई मोक्खसोक्खाई । सादादिविविहसुपरसत्थकम्मतिब्वाणुभागउदएहि ॥१९ इंदपडिददिगिंदयतेत्तीसामरसमाणपहुदिसुह' । राजाहिराजमहराजद्धमंडलिमंडलयाणं ।। ४० महमंडलियाणं अद्धचकिचकहरितित्थयरसोक्खं । अट्ठारसमेत्ताणं सामी लेणाण' भत्तिजुत्ताणं ॥४॥ वररयणमउडधारी सेवयमाणाण वत्ति तह अटुं । देता हवेदि राजा जितसत्त संमरसंघट्टे ॥ ४२ अज्ञानरूप अँधेरेसे आच्छन्न हुए भव्य जीव श्रुतज्ञानरूपी धुमणि अर्थात् सूर्यको किरणोंकी शक्तिसे छह द्रव्य और नौ पदार्थोंको देखें, अर्थात् जानें. ( यही ग्रंथके अवतारका निमित्त है)॥ ३४ ॥ ___ इसप्रकार निमित्तका कथन समाप्त हुआ । • त्रिलोकप्रज्ञप्ति ग्रन्थके अध्ययनमें, जिनेन्द्रदेवके वचनोंसे उपदिष्ट हेतु, प्रत्यक्ष और परोक्षके भेदसे दो प्रकारका है ॥ ३५ ॥ ___ प्रत्यक्ष हेतु साक्षात् प्रत्यक्ष और परंपरा प्रत्यक्षके भेदसे दो प्रकारका है। अज्ञानका विनाश ज्ञानरूपी दिवाकरकी उत्पत्ति, देव और मनुष्यादिकोंकेद्वारा निरन्तर कीजानेवाली विविध प्रकारकी अभ्यर्चना अर्थात् पूजा, और प्रत्येक समयमें असंख्यात गुणश्रेणीरूपसे होनेवाली कर्मोंकी निर्जरा, इसे साक्षात् प्रत्यक्षहेतु समझना चाहिये । और शिष्य प्रतिशिष्य आदिके द्वारा निरंतर अनेक प्रकारसे कीजानेवाली पूजाको परंपरा प्रत्यक्षहेतु जानना चाहिये ॥ ३६-३८॥ परोक्ष हेतु भी दो प्रकारका है, एक अभ्युदय सुख और दूसरा मोक्षसुख । सातावेदनीय आदि विविध प्रकारके सुप्रशस्त कर्मों के तीव्र अनुभागके उदयसे प्राप्त हुआ इन्द्र, प्रतीन्द्र, दिगिन्द्र [ लोकपाल ] त्रायस्त्रिंश व सामानिक आदि देवोंका सुख; तथा राजा, अधिराज, महाराज, अर्धमण्डलीक, मण्डलीक, महामण्डलीक, अर्धचक्री [ नारायण-प्रतिनारायण ], चक्रधारी [ चक्रवर्ती ] और तीर्थंकर, इनका सुख अभ्युदयसुख है । जो भक्तियुक्त अठारह प्रकारकी सेनाओंका स्वामी है, उत्कृष्ट रत्नोंके मुकुटको धारण करनेवाला है, सेवकजनोंको वृत्ति [ भूमि आदि ] तथा अर्थ [ धन ] प्रदान करनेवाला है, और समरके संघर्षमें शत्रुओंको जीत चुका है, वह राजा है ॥ ३९-४२॥ १ ब गंथयज्झयणो. २ [ होति ]. ३ [ सुपसत्य. ]. ४ ब तेत्तीससायरपमाण. ५ द ब सामीसेणेण. ६ द वंति दह अद्धं, व वंति दह अटै. संभवपाठ- पं. ८ मंडलियाणं । पं. ९ सेणीण. Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तिलोयपण्णत्ती [१. १३ करितुरयरहाहिवई सेणवइपदत्तिसेट्ठिदंडवई । सुद्दक्खत्तियवइसा हवंति तह महयरा पवरा ॥ ४३ गणरायमंतितलवरपुरोहियामत्तया महामत्ता । बहविहपइण्णया य अटारस होति सेणीओ'॥४४ पंचसयरायसामी अहिराजो होदि कित्तिभरिददिसो । रायाण जो सहस्सं पालइ सो होदि महराजो ॥ ४५ दुसहस्समउडबद्धभुववसहो तत्थ अद्धमंडलिओ । चउराजसहस्साणं अहिणाओ होइ मंडलिओ' ॥ ४६ महमंडलिओ णामो अट्टसहस्साण अहिवई ताणं । रायाणं अद्धचक्की सामी सोलससहस्समेत्ताणं ॥ ४७ छक्खंडभरहणाहो बत्तीससहस्समउडबद्धपहदीओ । होदि ह सयलंचकी तित्थयरो सयलभुवणवई ।। ४८१ । अन्भुदयसोक्खं गदं । सोक्खं तित्थयराणं कप्पातीदाण तह य इंदियादीदं । अतिसयमादसमुत्थं णिस्सेयसमणुवमं परं ॥ ४९ ।मोक्खसोक्खं गदं। सुदणाणभावणाए णाणमत्तंडकिरणउज्जोओ। आदं चंदज्जलं चरित्तं चित्तं हवेदि भग्वाणं ॥ ५० हस्ति, तुरंग [ घोडा ] और रैथ, इनके अधिपति, सेनापति, पदोति [ पादचारी सेना] श्रेष्ठिं [ सेठ ], दण्डपति, शूद्र, क्षत्रिय, वैश्य, महत्तर, प्रवर अर्थात् ब्राह्मण, गणराज, मन्त्री, तलेवर [ कोतवाल ], पुरोहित, अमात्य और महामात्य व बहुत प्रकारके प्रकीर्णक, ऐसी अठारह प्रकारकी श्रेणियां हैं ॥ ४३-४४॥ ___ जो पांचसौ राजाओंका स्वामी हो वह अधिराज है। उसकी कीर्ति सारी दिशाओंमें फैली रहती है । जो एक हजार राजाओंका पालन करता हो वह महाराज है ॥ ४५ ॥ जो दो हजार मुकुटबद्ध भूपोंमें वृषभ अर्थात् प्रधान हो [ उनका स्वामी हो ] वह अर्धमण्डलीक कहलाता है । जो चार हजार राजाओंका अधिनाथ हो, वह मण्डलीक कहलाता है ॥ ४६॥ जो आठ हजार राजाओंका अधिपति हो, उसका नाम महामण्डलीक है । सोलह हजार राजाओंका स्वामी अर्धचक्री कहलाता है ॥ ४७ ॥ जो छह खण्डरूप भरतक्षेत्रका स्वामी हो और बत्तीस हजार मुकुटबद्ध राजाओंका तेजस्वी अधिपति हो वह सकलचक्री होता है; व तीर्थकर समस्त लोकोंका अधिपति कहलाता है ॥४८॥ इसप्रकार अभ्युदय सुखका कथन हुआ । तीर्थकर [ अरिहन्त ], और कल्पातीत अर्थात् सिद्ध, इनके अतीन्द्रिय, अतिशयरूप आत्मोत्पन्न, अनुपम और श्रेष्ठ सुखको निःश्रेयस-सुख कहते हैं ॥ ४९ ।। ___ इसप्रकार मोक्षसुखका कथन हुआ । श्रुतज्ञान की भावनासे भव्यजीवोंका आत्मा ज्ञानरूपी सूर्य की किरणोंसे उद्योतरूप अर्थात् प्रकाशमान होता है, और उनका चरित्र और चित्त चन्द्रमाके समान उज्ज्वल होता है ॥ ५० ॥ १द बसेणेओ. २द बद्धासवसहो. ३ द ब मंडलियं. Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. ५७] पढमो महाधियारो कणयधराधरधीरं मूढत्तयविरहिद हयट्टमलं' । जायदि पवयणपढणे सम्मईसणमणवमाणं ॥ ५॥ सरखेयरमणवाणं लभंति सुहाई आरिसब्भासा' । तत्तो णिन्वाणसुहं णिण्णासिदधातु णट्टमलं ॥ ५२ (हेदु गर्द) विविहत्यहि अणतं संखेनं अक्खराण गणणाए । एदं पमाणमुदिदं सिस्साणं मइविकासयरं ॥ ५३ पमाणं गदं। भग्वाण जेण एसा तेलोक्कपयासणे परमदीवा । तेण गुणणाममुदिदं तिलोयपण्णत्ति णामेणं ॥ ५४) ।णाम गर्द। कत्तारो दुवियप्पो णादव्वो अस्थगंथभेदेहिं । दन्वादिचउपयारोह भासिमो अत्थकत्ता ॥ ५५ सेदरजाइमलेणं रत्तच्छिकडक्खबाणमोक्खहि । इयपहुदिदेहदोसेहिं संततमदूसिदसरीरो ॥५६ आदिमसंहणणजुदो समचउरस्संगचारुसंठाणो । दिव्ववरगंधधारी पमाणठिदरोमणखरूवो ॥ ५७ प्रवचन अर्थात् परमागमके पढनेपर सुमेरुपर्वतके समान निश्चल; लोकमूढता, देवमूढता, गुरुमढता, इन तीन मूढताओंसे रहित, और शंका-कांक्षा आदि आठ दोषोंसे विमुक्त अनुपम सम्यग्दर्शनकी प्राप्ति होती है ॥५१॥ ___ आर्ष वचनोंके अभ्याससे देव, विद्याधर तथा मनुष्यों के सुखोंकी प्राप्ति होती है, और अन्तमें नोकर्ममलसे विहीन, तथा द्रव्यकर्म और उनसे सम्बन्ध रखनेवाले भावकर्मोसे भी रहित, इसप्रकार त्रिविध मलवर्जित मोक्षसुखकी भी प्राप्ति होती है ॥५२॥ इसप्रकार हेतुका कथन हुआ। श्रुत विविध प्रकारके अर्थोकी अपेक्षा अनन्त है, और अक्षरोंकी गणनाकी अपेक्षा संख्यात है। इसप्रकार शिष्योंकी बुद्धिको विकसित करनेवाला श्रुतप्रमाण कहा गया है ॥ ५३ ॥ इसप्रकार प्रमाणका वर्णन हुआ। क्योंकि यह शास्त्र भव्यजीवोंके लिये तीनों लोकोंके स्वरूपके प्रकाशित करनेमें दीपके समान है, इसीलिये 'त्रिलोकप्रज्ञप्ति ' नामसे इसका यह गुणनाम कहा गया है ॥५४॥ इसप्रकार नामका कथन हुआ । अर्थकर्ता और ग्रन्थकर्ताके भेदसे कर्ता दो प्रकारके समझना चाहिये । इनमेंसे द्रव्यादिक चार प्रकारसे अर्थकर्ताका निरूपण करते हैं ॥ ५५॥ जिनका शरीर पसीना, रज (धूली) आदि मलसे तथा लाल नेत्र और परको दुख पहुंचानेवाले कटाक्ष-बाणोंका छोडना इत्यादि शरीरसम्बन्धी दूषणोंसे सदा अदूषित है, जो आदिके अर्थात् वज्रर्षभनाराच संहननसे युक्त हैं,समचतुरस्रसंस्थानरूप सुन्दर आकृतिसे शोभायभान हैं,दिव्य और उत्कृष्ट १द ब हयग्गमलं. २ द ब आरिसंभासा. ३द परमदीवं. ४ ब अत्थकत्तारो. Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८] तिलोयपण्णत्ती [ १.५८ णिभूसणायुधंबरभीदी सोम्माणणादिदिग्वतणू । अटुभहियसहस्सप्पमाणवरलक्खणोपेदो ॥ ५८ चउविहउवसग्गेहि णिच्चविमुक्को कसायपरिहीणो । छुहपहुदिपरिसहेहिं परिचत्तो रायदोसेहिं ॥ ५९ जोयणपमाणसंठिदतिरियामरमणुवणिवहपडिबोहो । मिदुमधुरगभीरतराविसदविसयसयलभासाहि ॥ ६० अट्ठरस महाभासा खुल्लयभासा वि सत्तसयसंखा । अक्खरअणक्खरप्पय सण्णीर्जावाण सयलभासाओ ॥ ६१ एदासिं भासाणं तालुवदंतोटकंठवावारं । परिहरिय एक्ककालं भव्वजणाणंदकरभासो ॥ ६२ भावणवेंतरजोइसियकप्पवासेहि केसवबलेहि । विजाहरोहिं चक्किप्पमुहहिं णरेहिं तिरिएहिं ॥६३ एदेहि अण्णेहिं विरचिदचरणारविंदजुगपूजो । दिट्ठसयलट्ठसारो महवीरो अत्थकत्तारो ॥ ६४ सुरखेयरमणहरणे गुणणामे पंचसेलणयरम्म' । विउलभिम पव्वदवरे वीरजिणो अट्ठकत्तारो ॥ ६५ चउरस्सो पुवाए रिसिसेलो दाहिणाए वेभारो। णइरिदिदिसाए विउलो दोणि तिकोणट्टिदायारा ॥ ६६) चावसरिच्छो छिण्णा वरुणाणिलसोमदिसविभागेसु । ईसाणाए पंडू वण्णा सब्वे कुसग्गपरियरणा ॥ ६७ सुगन्धके धारक हैं, जिनके रोम और नख प्रमाणसे स्थित हैं अर्थात् वृद्धिसे रहित हैं, जो भूषणआयुध, वस्त्र और भीतिसे रहित व सुन्दर मुखादिकसे शोभायमान दिव्य देहसे विभूषित हैं, शरीरके उत्तम एक हजार आठ लक्षणोंसे युक्त ह; देव, मनुष्य, तिर्यंच और अचेतन कृत चार प्रकारके उपसर्गोंसे सदा विमुक्त हैं, कषायोंसे रहित हैं, क्षुधादिक बाईस परीषहों व राग-द्वेषसे परित्यक्त हैं; मृदु, मधुर, अति गम्भीर और विषयको विशद करनेवाली भाषाओंसे एक योजनप्रमाण समवसरणसभामें स्थित तिर्यंच, देव और मनुष्योंके समूहको प्रतिबोधित करनेवाले हैं, संज्ञी जीवोंकी अक्षर और अनक्षररूप अठारह महाभाषा तथा सातसौ छोटी भाषाओंमें परिणत हुई और तालु, दन्त, ओठ तथा कण्ठके हलन-चलन रूप व्यापारसे रहित होकर एकही समयमें भव्यजनोंको आनन्द करनेवाली भाषा (दिव्यध्वनि ) के स्वामी हैं, भवनवासी, व्यन्तर, ज्योतिषी और कल्पवासी देवों के द्वारा तथा नारायण बलभद्र, विद्याधर और चक्रवर्ती आदि प्रमुख मनुष्य, तिर्यंच और अन्य भी ऋषि-महर्षियोंसे जिनके चरणारविन्दयुगलकी पूजा की गयी है, और जिन्होंने सम्पूर्ण पदार्थोंके सारको देख लिया है, ऐसे महावीर भगवान् [ द्रव्यकी अपेक्षा ] अर्थागमके कर्ता है ॥ ५६-६४ ॥ देव और विद्याधरोंके मनको मोहित करनेवाले और सार्थक नामसे प्रसिद्ध पंचशैल [ पांच पहाडोंसे सुशोभित ] नगर अर्थात् राजगृही नगरीमें, पर्वतोंमें श्रेष्ठ विपुलाचल पर्वतपर श्रीवीरजिनेंद्र [ क्षेत्र की अपेक्षा ] अर्थ-शास्त्र के कर्ता हुए ॥ ६५ ॥ राजगृह नगरके पूर्वमें चतुष्कोण ऋषिशैल, दक्षिणमें वैभार और नैऋत्य दिशामें विपुलाचल पर्वत हैं । ये दोनों, वैभार और विपुलाचल, पर्वत त्रिकोण आकृतिसे युक्त ह ॥६६॥ पश्चिम, वायव्य और सोम [ उत्तर ] दिशामें फैला हुआ धनुषके आकार छिन्ननामका पर्वत है, और ईशान दिशामें पाण्डु नामका पर्वत है । उपर्युक्त पांचों ही पर्वत कुशाग्रोंसे वेष्टित हैं ॥ ६७॥ १ ब विसदयसमसयल'. २ द णययम्मि. ३ द ब सिरिसेलो. Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --१. ७७] पढमो महाधियारो एस्थावसविणीए चउत्थकालस्स चरिमभागम्मि । तेत्तीसवासअडमासपण्णरसदिवससेसम्मि ॥ ६८ वासस्स पढममासे सावणणामम्मि बहुलपडिवाए। अभिजीणक्खत्तम्मि य उप्पत्ती धम्मतित्थस्स ॥ ६९ सावणबहले पाडिवरुद्दमुहुत्ते सुहोदये रविणो | अभिजस्स पढमजोए जुगस्स आदी इमस्स पुढे ॥ ७० णाणावरणप्पहुदिआणिच्छयववहारपायअतिसयए । संजादेण अणतंणाणेणं दसणसुहाई॥७१ विरिएण तहा खाइयसम्मत्तेणं पि दाणलाहहिं । भोगोपभोगणिच्छयववहारोह च परिपुण्णो ॥ ७२ दसणमोहे णटे धादित्तिदए चरित्तमोहम्मि । सम्मत्तणाणदंसणवीरियचरियाइ होति खइयाई ॥ ७३ जादे भणतणाणे णटे छदुमट्ठिदियाम्मि" णाणम्मि । णवविहपदत्थसारा दिव्वझुणी कहइ सुत्तत्थं ॥ ७४ अण्णेहि अणतेहिं गणेहि जुत्ता बिसदाचारित्तो । भवभयभंजणदच्छो महवीरो अत्थकत्तारो॥ ७५ महवीरभासियत्थो तस्सि खेत्ताम्म तत्थ काले य । खायोवसमविवडिदचउरमलमईहि पुण्णेण ॥ ७६ लोयालोयाण तहा जीवाजीवाण विविहविसयेसु । संदेहणासणथं उवगदसिरिवीरचलणमूलेण ॥ .. यहां अवसर्पिणीके चतुर्थ कालके अन्तिम भागमें तेतीस वर्ष, आठ माह और पन्द्रह दिन शेष रहनेपर वर्षके श्रावणनामक प्रथम महिनेमें, कृष्ण पक्षकी प्रतिपदाके दिन अभिजित् नक्षत्रके उदित रहनेपर धर्मतीर्थकी उत्पत्ति हुई ॥ ६८-६९॥ श्रावणकृष्णा पडिवाके दिन रुद्रमुहूर्त के रहते हुए सूर्यका शुभ उदय होनेपर अभिजित् नक्षत्रके प्रथम योगम इस युग का प्रारंभ हुआ, यह स्पष्ट है ॥ ७० ॥ ज्ञानावरणादि चार घातिया कर्मोंके निश्चय और व्यवहाररूप विनाशके कारणोंकी प्रकर्षता होनेपर उत्पन्न हुए अनन्तज्ञान, अनन्तदर्शन, अनन्तसुख और अनन्तवीर्य, इन चार अनन्तचतुष्टय, तथा क्षायिकसम्यक्त्व, क्षायिकदान, क्षायिकलाभ, क्षायिकभोग और क्षायिकउपभोग, इसप्रकार नव लब्धियोंके निश्चय एवं व्यवहारस्वरूपोंसे परिपूर्ण हुए ॥७१-७२ ॥ दर्शनमोह, तीन घातिया ( ज्ञानावरण, दर्शनावरण, अन्तराय ) और चारित्रमोहके नष्ट होनेपर क्रमसे सम्यक्त्व, ज्ञान, दर्शन, वीर्य और चारित्र, ये पांच क्षायिक भाव प्राप्त होते हैं ।।७३ । अनन्तज्ञान अर्थात् केवलज्ञानकी उत्पत्ति और छमस्थ अवस्थामें रहनेवाले मति, श्रुत, अवधि तथा मनःपर्ययरूप चार ज्ञानोंका अभाव होनेपर नौ प्रकारके पदार्थोंके सारको विषय करनेवाली दिव्यध्वनि सूत्रार्थको कहती है ॥ ७४ ॥ इसके अतिरिक्त और भी अनन्त गुणोंसे युक्त, विशुद्ध चारित्रके धारक और संसारके भयको नष्ट करनेमें दक्ष श्रीमहावीर प्रभु ( भावकी अपेक्षा ) अर्थकर्ता हैं ॥ ७५ ॥ भगवान् महावीरके द्वारा उपदिष्ट पदार्थस्वरूप, उसी क्षेत्र और उसी कालमें, ज्ञानावरणके विशेष क्षयोपशमसे वृद्धिको प्राप्त निर्मल चार बुद्धियों ( कोष्ठ, बीज, संभिन्न-श्रोतृ और पदानुसारी ) से परिपूर्ण, लोक, अलोक और जीवाजीवादि विविध विषयोंमें उत्पन्न हुए संदेहको नष्ट करनेके लिये श्रीवीर १ द व सुद्दमुहुत्ते. २ व सुहोदिए. ३ द आदीइ यिमस्स.४ व परपुण्णो. ५ द ब चदुमट्ठिदिदम्मि. ६ बचउउर'. TP.2 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०] तिलोयपण्णत्ती [१. ७८ विमले गोदमगोत्ते जादेणं 'इंदभूदिणामेण । चउवेदपारगेण सिस्सेण विसुद्धसीलेण ॥ ७८ भावसुदपजयहिं परिणदमयिणा अ बारसंगाणं । चोइसपुब्वाण तहा एक्कमुहुत्तेण विरचणा विहिदो ॥ ७९ इय मूलतंतकत्ता सिरिवीरो इंदभूदिविप्पवरो । उवर्तते कत्तारो अणुतते सेसआइरिया ॥ ८. णिण्णट्टरायदोसा महेसिणो "दिव्वसुत्तकत्तारो । किं कारणं पभणिदा कहिदुं सुत्तस्स पामण्णं ॥८॥ जो ण पमाणणयेहिं णिक्खेवेणं णिरक्खदे अत्थं । तस्साजुत्तं जुत्तं जुत्तमजुत्तं च पडिहादि ॥ ८२ णाणं होदि पमाणं णो वि णादुस्स हिदयभावस्थो । णिक्खेओ वि उवाओ जुत्तीए अस्थपडिगहणं॥८३ इय णायं अवहारिय आइरियपरंपरागदं मणसा। पुवाइरियाआराणुसरण तिरयणणिमित्तं ॥ ८४ मंगलपहदिच्छक्कं वक्खाणिय विविहगंथजुत्तीहिं। जिणवरमुहणिक्कंतं गणहरदेवहिं गथितपदमालं ॥८५ सासदपदमावणं पवाहरूवत्तणेण दोसेहिं । णिस्सेसेहि विमुक्कं आइरियअणुक्कमाभादं ॥ ८६ भब्वजणाणंदयरं वोच्छामि अहं तिलोयपण्णत्तिं। णिभरभत्तिपसादिदवरगरुचलणाणुभावेण ॥ ८७ भगवान्के चरण-मूलकी शरणमें आये हुए, निर्मल गौतम गोत्रमें उत्पन्न हुए, प्रथमानुयोग, करणानुयोग, चरणानुयोग और द्रव्यानुयोग, इन चार घेदोंमें, अथवा ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद और अथर्ववेद, इन चारों वेदोंमें पारंगत, विशुद्ध शीलके धारक, भावश्रुतरूप पर्यायसे नुद्धिकी परिपक्वताको प्राप्त, ऐसे इन्द्रभूतिनामक शिष्य अर्थात् गौतम गणधरद्वारा एक मुहूर्तमें बारह अंग और चौदह पूर्वोकी रचनारूपसे ग्रथित किया गया ॥७६-७९॥ इसप्रकार श्रीवीरभगवान् मूलतंत्रकर्ता, ब्राह्मणोंमें श्रेष्ठ इन्द्रभूति गणधर उपतंत्र-कर्ता, और शेष आचार्य अनुतंत्र-कर्ता हैं ॥ ८० ॥ गणधरदेव राग-द्वेषसे रहित होते हुए द्रव्यश्रुतके कर्ता हैं, यह कथन यहां किस कारणसे किया गया है ? सूत्रकी प्रमाणताका कथन करने के लिये ॥ ८१ ॥ ____ जो नय और प्रमाण तथा निक्षेपसे अर्थका निरीक्षण नहीं करता है, उसको अयुक्त पदार्थ युक्त और युक्त पदार्थ अयुक्त ही प्रतीत होता है ॥ ८२ ॥ सम्यग्ज्ञानको प्रमाण और ज्ञाताके हृदयके अभिप्रायको नय कहते हैं । निक्षेप उपायस्वरूप है । युक्तिसे अर्थका प्रतिग्रहण करना चाहिये ॥ ८३ ॥ इसप्रकार आचार्यपरंपरासे ज्ञात हुए न्यायको मनसे अवधारण करके पूर्व आचायोंके आचारका अनुसरण करना रत्नत्रयका कारण है ॥ ८४॥ विविध ग्रंथ और युक्तियोंसे मंगलादि छह अर्थात् मंगल, कारण, हेतु, प्रमाण, नाम और कर्ता, इनका व्याख्यान करके जिनेन्द्र भगवान् के मुखसे निकले हुए, गणधरदेवोंद्वारा पदोंकी, अर्थात् शब्दरचनारूप, मालामें गूंथे गये, प्रवाहरूपसे शाश्वतपद अर्थात् अनन्तकालीनता को प्राप्त, सम्पूर्ण दोषोंसे रहित, और आचार्यपरंपरासे आये हुए तथा भव्यजनों को आनन्ददायक 'त्रिलोकप्रज्ञप्ति' शास्त्रको मैं अतिशय भक्तिद्वारा प्रसादित उत्कृष्ट गुरुके चरणोंके प्रभावसे कहता हूं ॥ ८५-८७ ॥ १ ब यंदभूदि°, २ ब मिस्सेण. ३ [ परिणदमइणा य ]. ४ [ विहिदा ]. ५ [दव्यसुत्त०] ६ द ब सामग्णं, ७ बणउ वि णादुसह हिदयभावत्थो. Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. ९४ ] पढमो महाधियारो [११ सामग्णजगसरूवं तम्मि ठियं णारयाण लोयं च । भावणणरतिरियाणं वेंतरजोइसियकप्पवासीणं ॥८८ सिद्धार्ण लोगो त्ति य' अहियारे पयददिट्रणवभेए । तम्मिणिबद्ध जीवे पसिद्धवरवण्णणासहिए ॥ ८९ वोच्छामि लयलईए भव्वजणाणंदपसरसंजणणं । जिणमुहकमलविणिग्गयतिलोयपपणत्तिणामाए ॥ ९० जगसेढिघणपमाणो लोयायासो सपंचदव्यरिदी । एस अणंताणंतालोयायासस्स बहमज्झे ॥ ९१ = १६ ख ख ख"।। जीवा पोग्गलधम्माधम्मा काला इमाणि दव्वाणि । सव्वं लोयायासं आधुदय पंच चिट्रेति ॥ ९२ एत्तो सेढिस्स घणप्पमाणाण णिण्णयरं परिभासा उरचदेपल्लसमुद्दे उवमं अंगुलयं सूइपदरघणणामं । जगसेढिलोयपदरी अ लोओं अटुप्पमाणाणि ॥ ९३ प०१ । सा० २। सू०३ । प्र. ४ । घ० ५। ज० ६ । लोकप्र० ७ । लोय ८ । ववहारुद्वारद्धा तियपल्ला पढमम्मि संखाओ। विदिए दीवसमुद्दा तदिए मिज्जेदि कम्मठिदी ॥ ९४ सामान्य जगत्का स्वरूप, उसमें स्थित नारकियोंका लोक, भवनवासी, मनुष्य, तिर्यंच, व्यन्तर, ज्योतिषी, कल्पवासी और सिद्धोंका लोक, इस प्रकार प्रकृतमें उपलब्ध भेदरूप नौ अधिकारों, तथा उस उस लोकमें निबद्ध जीवोंको, नयविशेषोंका आश्रय लेकर उत्कृष्ट वर्णनासे युक्त, भव्यजनोंको आनन्दके प्रसारका उत्पादक और जिनभगवान्के मुखरूपी कमलसे निकले हुए इस त्रिलोकप्रज्ञप्तिनामक ग्रंथकेद्वारा कहता हं॥८८-९० ॥ अनन्तानन्त अलोकाकाशके बहुमध्यभागमें स्थित, जीवादि पांच द्रव्योंसे व्याप्त और जगश्रेणिक धनप्रमाण यह लोकाकाश है ॥ ९१ ॥ = १६ ख ख ख । जीव, पुद्गल, धर्म, अधर्म और काल, ये पांचों द्रव्य सम्पूर्ण लोकाकाशको व्याप्त कर स्थित हैं ॥ ९२ ॥ अब यहांसे आगे श्रेणिके घनप्रमाण लोकका निणय करनेके लिये परिभाषाएं अर्थात् पल्योपमादिका स्वरूप कहते है- पल्योपम, सागरोपैम, सूच्यगुल, प्रतरांगुल, घनांगुल, जगंश्रेणि, लोकऍतर और लोक, ये आठ उपमाप्रमाणके भेद हैं ॥ ९३ ॥ प. १ । सा. २ । सू. ३ । प्र. ४ । घ. '५ । ज. ६ । लोक प्र. ७ । लो. ८॥ व्यवहारपल्य, उद्धारपल्य, और अद्धापल्य, ये पल्यके तीन भेद हैं। इनमें प्रथम पल्यसें संख्या, द्वितीयसे द्वीप-समुद्रादिक और तृतीयसे कोंकी स्थितिका प्रमाण लगाया जाता है । ९४ ।। १बअहिआरो.२ वलयं =नयविशेषम्, द वोच्छामि सयलाईए,३७ जणाणंदए सरसं.४ दिव्वठिदो. ५ द ख ख ख ४२.६ द व लोयायासो. ७ द. आउवडिदिआधूइय. ८ द व चरंति. Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२ ] तिलोयपण्णत्ती [ १.९५ खंदं सयलसमत्थं तस्स य अ भणति देसो त्ति । अद्धद्धं च पदेसो अविभागी होदि परमाणू ॥ ९५ सत्थेण 'सुतिक्खेणं छेत्तुं भेतुं च जं किरस्सकं । जलयणलादिहिं णासं ण एदि सो होदि परमाणू ॥ ९६ एक्करसवण्णगंधं दो पासा सद्दकारणमसद्दं । खंदंतरिदं दव्वं तं परमाणुं भणति बुधा ॥ ९७ अंतादिमज्झहीणं अपदेसं इंदिएहिं ण हु गेज्क्षं । जं दब्वं अविभत्तं तं परमाणुं कहंति जिणा ॥ ९८ परंति गलंति जदो पूरणगलणेहि पोग्गला तेण । परमाणु च्चिय जादा इय दिट्ठे दिट्टिवादम्हि ॥ ९९ वरसगंध फासे पूरणगलणाइ सव्वकालम्हि | खंदं पित्र कुणमाणा परमाणू पुग्गला तम्हारे ॥ १०० आदेसमुत्तमुत्तो धातुचउक्कस्स कारणं जादो । सो ओ परमाणू परिणामगुणो य खंदस्ल ॥ १०१ परमाणू अणताणतेहिं बहुविदेहि दव्वेहिं । उवसण्णासण्णो त्तिय सो खंदो होदि णामेण ॥ १०२ सप्रकार से समर्थ, अर्थात् सर्वांशपूर्ण स्कंध कहलाता है । उसके अर्धभागको देश और आधे आधे भागको प्रदेश कहते हैं। स्कंधके अविभागी अर्थात् जिसके और विभाग न होसकें ऐसे अंशको परमाणु कहते हैं ॥ ९५ ॥ जो अत्यन्त तीक्ष्ण शस्त्रसे भी छेदा या भेदा नहीं जा सकता, तथा जल और अग्नि आदिके द्वारा नाशको भी प्राप्त नहीं होता, वह परमाणु हैं ॥ ९६ ॥ जिसमें पांच रसोंमेंसे एक रस, पांच वर्णोंमेंसे एक वर्ण, दो गंधोंमेंसे एक गंध, और स्निग्ध-रूक्ष से एक तथा शीत-उष्ण में से एक ऐसे दो स्पर्श, इसप्रकार कुल पांच गुण हों, और जो स्वयं शब्दरूप न होकर भी शब्दका कारण हो एवं स्कन्धके अन्तर्गत हो, ऐसे द्रव्यको पण्डित जन परमाणु कहते हैं ॥ ९७ ॥ जो द्रव्य अन्त, आदि एवं मध्यसे विहीन हो, प्रदेशोंसे रहित अर्थात् एक प्रदेशी हो, इन्द्रियद्वारा ग्रहण नहीं किया जासकता हो और विभागरहित हो, उसे जिन भगवान् परमाणु कहते हैं ॥ ९८ ॥ क्योंकि स्कन्धों के समान परमाणु भी पूरते हैं, और गलते हैं, इसीलिये पूरण- गलन क्रियाओं के रहने से वे भी पुद्गल के अंतर्गत हैं, ऐसा दृष्टिवाद अंगमें निर्दिष्ट है ॥ ९९ ॥ परमाणु स्कन्धकी तरह सत्र कालमें वर्ण, रस, गन्ध और स्पर्श, इन गुणों में पूरण- गलन को किया करते हैं, इसलिये वे पुद्गल ही हैं ॥ १०० ॥ जो नयविशेषकी अपेक्षा कथंचित् मूर्त व कथंचित् अमूर्त है, चार धातुरूप स्कन्धका कारण है, और परिणमनस्वभावी है, उसे परमाणु जानना चाहिये ॥ १०१ ॥ नानाप्रकारके अनन्तानन्त परमाणु द्रव्योंसे उवसन्नासन्न नामसे प्रसिद्ध एक स्कंध उत्पन्न होता है ॥ १०२ ॥ १ व सुतिक्खेण यच्छेत्तुं च जं किररसक्का २ द ब सा. ३ तस्स. ४ पचा. ८५ Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. ११३] पढमो महाधियारो उवसण्णासण्णो वि य गुणिदो अटेहि होदि णामेण । सण्णासण्णो त्ति तदो दुइदि खंधो पमाणटुं॥ १.३ अट्ठढे गुणिदेहि सण्णासण्णेहिं होदि तुडिरेणू । तित्तियमेत्तहदेहिं तुडिरेणहि पि तसरेणू ॥१०॥ तसरेणू रथरेणू उत्तमभोगावणीर वालग्गं । मज्झिमभोगखिदीए वालं पि जहण्णभोगखिदिवालं ॥१०५ कम्ममहीए वालं लिक्खं जूवं जवं च अंगुलयं ! इगिउत्तरा य भणिदा पुवेहिं अट्ठगुणिदेहि ॥ १०६ तिवियप्पमंगुलं तं उच्छेहपमाणअप्पअंगुलयं । परिभासाणिप्पण्णं होदि हु उदिसेहसूचिअंगुलयं ॥ १०७ तं चिय पंच सयाई अवसप्पिणिपढमभरहचक्किस्स । अंगुलै एक चेव य तं तु पमाणंगुलं णाम ॥ १०८ जस्सि जस्सि काले भरहेरावदमहीसु जे मणुवा । तस्सि तस्सि ताणं अंगुलमादंगुलं णाम ॥ १०९ उस्लेहअंगुलेणं सुराण णरतिरियणारयाणं च । उस्सेहंगुलमाणं चउदेवणिकेदणयराणि ॥ ११. दीवोदहिसेलाणं वेदीण णदीण कुंडजगदीणं । वस्साणच पमाणं होदि पमाणंगुलेणेव ॥ " भिंगारकलसदप्पणवेणुपडहजुगाण सयणसगदाणं । हलमुसलसत्तितोमरसिंहासणबाणणालिअक्खाणं ॥२ चामरदुंदुहिपीढच्छत्ताणं णरणिवासणगराणं । उज्जाणपहुदियाणं संखा आदंगुलं णेया ॥१३ उवसन्नासन्नको भी आठसे गुणित करनेपर सन्नासन्न नामका स्कंध होता है अर्थात् आठ उवसन्नासनोंका एक सन्नासन्न नामका स्कंध होता है। आठसे गुणित सन्नासन्नों अर्थात् आठ सन्नासन्नोंसे एक त्रुटिरेणु, और इतने ही [ आठ ] त्रुटिरेणुओंसे एक त्रसरेणु होता है। इसप्रकार पूर्वपूर्व स्कन्धोंसे आठ आठ गुणे क्रमशः रथरेणु, उत्तम भोगभूमिका बालाग्र, मध्यमभोगभूमिका बालान, जघन्यभोगभूमिका बालान, कर्मभूमिका बालाग्र, लीख, जूं, जौ और अंगुल, ये उत्तरोत्तर स्कंध कहे गये हैं ॥ १०३-१०६॥ अंगुल तीन प्रकारका है- उत्सेधांगुल, प्रमाणांगुल और आत्मांगुल । इनमेंसे जो अंगुल उपर्युक्त परिभाषासे सिद्ध किया गया है, वह उत्सेध सूच्यंगुल है ॥ १०७ ॥ पांचसौ उत्सेधांगुलप्रमाण अवसर्पिणी कालके प्रथम भरत चक्रवर्तीका एक अंगुल होता है, और इसीका नाम प्रमाणांगुल है ॥ १०८॥ जिस जिस कालमें भरत और ऐरावत क्षेत्रमें जो जो मनुष्य हुआ करते हैं, उस उस कालमें उन्हीं मनुष्योंके अंगुलका नाम आत्मांगुल है ॥ १०९॥ ___ उत्सेधांगुलसे देव, मनुष्य, तियंच एवं नारकियोंके शरीरकी ऊंचाईका प्रमाण, और चारों प्रकारके देवोंके निवासस्थान व नगरादिका प्रमाण जाना जाता है ॥ ११० ॥ द्वीप, समुद्र, कुलाचल, वेदी, नदी, कुंड या सरोवर जगती और भरतादिक क्षेत्र इन सबका प्रमाण प्रमाणांगुलसे ही हुआ करता है ॥ १११ ॥ झारी, कलश, दर्पण, वेणु, भेरी, युग, शय्या, शकट ( गाडी), हल, मूसल, शक्ति, तोमर, सिंहासन, बाण, नालि, अक्ष, चामर, दुंदुभि, पीठ, छत्र, मनुष्यों के निवासस्थान व नगर और उद्यानादिकोंकी संख्या आत्मांगुलसे समझना चाहिये ॥ ११२-११३ ॥ १ [ अंगुलमेकं ]. २ ब महीस. ३ ब उस्सेहअंगुलो णं. ४ ब "णिकेदणणयराणिं. ५ द ब वंसाणं. ६ [ 'सगडाणं ]. Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५ ] तिलोयपण्णत्ती [१. ११४छाह भंगुलेहि वादो बेवादेहि विहत्थिणामा य । दोण्णि विहत्थी हत्थो बेहत्थेहिं हवे रिक्कू ॥ ११४ बेरिक्कूहि दंडो दंडसमा जुगधणूणि मुसलं वा । तस्स तहा णाली वा दोदंडसहस्सयं कोसं ॥ ११५ चउकोसेहिं जोयण तं चिय वित्थारगत्तलमवढे । तत्तियमेत्तं घणफलमाणेज्ज करणकुसलेहिं ।। ११६ समववासवग्गे दहगुणिदे करणिपरिधओ होदि । वित्थारतुरिमभागे परिधिहदे तस्स खेत्तफलं ॥ ११७ उणवीसजोयणेसुं चउवीसेहिं तहावहरिदेसु । तिविहवियप्पे पल्ले घणखेत्तफला हु पत्तेकं ॥ ११८ उत्तमभोगखिदीए उप्पण्णविजुगलरोमकोडीभो । एक्कादिसत्तदिवसावहिम्मि च्छेत्तूण संगहियं ॥ ११९ अइवट्टेहि तेहि रोमग्गेहि णिरंतरं पढमं । अच्चतं णविदूणं भरियव्वं जाव भूमिसमं ॥ १२० दंडपमाणंगुलए उस्सेहंगुल जवं च जूवं च । लिक्खं तह कादूणं वालग्गं कम्मभूमीए ॥ १२१ । अवरंमज्झिमउत्तमभोगखिदीणं च वालअग्गाई। एक्केकमट्टघणहदरोमा ववहारपल्लस्स ॥ १२२ छह अंगुलोंका पाद, दो पादोंका वितस्ति, दो वितस्तियोंका हाथ, दो हाथोंका रिक्कू दो रिक्कूओंका दण्ड, दण्डके बराबर अर्थात् चार हाथप्रमाण ही धनुष, मूसल, तथा नाली, और दो हजार दण्ड या धनुषका एक क्रोश होता है ॥ ११४-११५ ॥ __ चार क्रोशका एक योजन होता है। उतने ही अर्थात् एक योजन विस्तार वाले गोल गरेका गणितशास्त्रमें निपुण पुरुषोंको घनफल ले आना चाहिये ॥ ११६ ॥ समान गोलक्षेत्रके व्यासके वर्गको दशसे गुणा करके जो गुणनफल प्राप्त हो उसका वर्गमूल निकालनेपर परिधिका प्रमाण निकलता है। तथा विस्तार अर्थात् व्यासके चौथे भागसे परिधिको गुणा करने पर उसका क्षेत्रफल निकलता है ॥ ११७ ॥ __ तथा उन्नीस योजनोंको चौबीससे विभक्त करने पर तीन प्रकारके पल्योंमेंसे प्रत्येकका धन क्षेत्रफल होता है ॥ ११८ ॥ उदाहरण- १ योजन व्यासवाले गोल क्षेत्रका घनफल१४१४१० = १०; V१०= १. परिधि; ?x = ३ क्षेत्रफल; ३:४१ = ३९ घनफल. उत्तम भोगभूमिमें एक दिनसे लेकर सात दिनतकके उत्पन्न हुए मैढेके करोड़ों रोमांक अविभागी खण्ड करके उन खण्डित रोमानोंसे उस एक योजन विस्तारवाले प्रथम पल्यको (गड़ेको) पृथिवीके बराबर अत्यन्त सघन भरना चाहिये ॥ ११९-१२०॥ ___ ऊपर जो ३९ प्रमाण घनफल आया है उसके दण्ड करके प्रमाणांगुल कर लेना चाहिये । पुनः प्रमाणांगुलोंके उत्सेधांगुल करना चाहिये। पुनः जौ, जूं, लीख, कर्मभूमिके बालान, जघन्य भोगभूमिके बालान, मध्यम भोगभूमिके बालान, उत्तम भोगभूमिके बालान, इनकी अपेक्षा प्रत्येकको आठके घनसे गुणा करनेपर व्यवहारपल्यके रोमोंकी संख्या निकल आती है ॥१२१-१२२॥ १ द युगवणूणि. २ व वित्थारं. ३ [ घणखेत्तफलं ]. ४ ब पत्तेका. ५ व अवरमझिम, ६ द एकिक'. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. १२७] पढमो महाधियारो [ १५ 5. । ९६ । ५००।८।८।८।८।८।८।८।८ । ७० । ९६ । ५००।८।८।८।८।८।८।८।८। ७० । ९६ । ५००। ८।८।८।८।८।८।८।८। । पल्ले रोमस्स। 'अट्ठरसं अंताणे सुण्णाणि दोणवेक्कदोएक्का । पणणवचउक्कसत्ता सगसत्ता एकतियसुण्णा ॥ १२३ दोअट्रसुण्णतिअणहतियच्छदोगिणपणचउतिण्णि य" । एक्कचउक्काणि ते अंक कमेण पल्लस्स ॥ १२५ १३४५२६३०३०८२०३१७७७४९५१२१९२००००००००००००००००००। एकेक रोमग्गं वस्ससदे पेलिदम्हि सो पल्लो । रित्तो होदि स कालो उद्धारणिमित्तववहारो ॥ १२५ ।ववहारपल्लं । ववहाररोमगार्स पत्तेकमसंखकोडिवस्साणं । समयसमं छेत्तर्ण बिदिए पल्लम्हि भरिदम्हि ॥ १२६ समय पडि एकेक वालग्ग पेलिदम्हि सो पल्लो । रित्तो होदि स कालो उद्धारं णाम पल्लं तु॥१२७ । उद्धारपल्लं । १९४४ ४ ४ ४ ४ ४ २०००४ २००० x २०००x४४ ४ ४ ४ x २४ x २४ ४ २४ ४ ५०० x ५०० x ५०० x ८४ ८४८४८४ ८४ ८४८४ ८४ ८ ४८४८४८४८४८४८४८४८४८४८४८४८ = ४१३४५२६३०३०८२ ०३१७७७४९५१२१९२००००००००००००००००००. अन्तमें १८ शून्य, दो, नौ, एक, दो, एक, पांच, नौ, चार, सात, सात, सात, एक, तीन शून्य, दो, आठ, शून्य, तीन, शून्य, तीन, छह, दो, पांच, चार, तीन, एक, और चार, ये क्रमसे पल्यके अंक हैं ॥ १२३-१२४ ॥ सौ सौ वर्षमें एक एक रोम-खण्डके निकालनेपर जितने समयमें वह गड्डा खाली हो, उतने कालको व्यवहारपल्योपम कहते हैं। वह व्यवहारपल्य उद्धारपल्यका निमित्त है ॥ १२५ ॥ व्यवहारपल्य समाप्त हुआ। व्यवहारपल्यकी रोमराशिमेंसे प्रत्येक रोमखण्डको, असंख्यात करोड़ वर्षोंके जितने समय हों उतने खण्ड करके, उनसे दूसरे पल्यको भरकर पुनः एक एक समयमें एक एक रोम-खण्डको निकाले । इस प्रकार जितने समयमें वह दूसरा पल्य खाली होजाय उतने कालको उद्धारपल्योपम समझना चाहिये ॥ १२६-१२७ ॥ उद्धारपल्य समाप्त हुआ। १ [पलं]. २ द अठरसंताणे. ३ [अंतेणं ]. ४ द दोणविक्क'. ५ द तियच्छंचपदोण्णिपणचउणिति. ६ द ए एक. ७ [ अंका कमेण ]. ८ ब पडियक्केकं. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - तिलोयपण्णत्ती [१. १२८ एदेणे पल्लेणं दीवसमुदाण होदि परिमाणं । उद्धाररोमरासिं 'छेत्तणमसंखवाससमयसमं ॥ १२८ पुव्वं व विरविदेणं तदिय अद्धारपल्लणिप्पत्ती । णारयतिरियणरसुराण विण्णेया कम्महिदी तम्हि ॥ १२९ ।अद्धारपल्लं । एवं पलं समत्तं । एदाणं पल्लाणं दहप्पमाणाउ कोडिकोडीओ । सागरउवमस्स पुढं एकरस हवेज परिमाणं ॥ १३० सागरोपमं समत्तं । अद्धारपल्लछेदो तस्सासंखेयभागमेत्ते य । पल्लघणंगुलवग्गिदसंवम्गिदयम्हि सहजगसेढी ॥ १३॥ सू. २ । जग.-। तं वग्गे पदरंगुलपदराइ घणे घणंगुलं लोगो । जगसेढीए सत्तमभागो रज्जू पभासते ॥ १३२ ४ =६। । ।एवं परिभासा गदा । इस उद्धारपल्यसे द्वीप और समुद्रोंका प्रमाण जाना जाता है। उद्धारपल्यकी रोमराशिमेंसे प्रत्येक रोमखण्डके असंख्यात वर्षोंके समयप्रमाण खण्ड करके तीसरे गड़ेके भरनेपर और पहिलेके समान एक एक समयमें एक एक रोमखण्डको निकालने पर जितने समयमें वह गड़ा रिक्त हो जाय उतने कालको अद्धापल्योपम कहते हैं । इस अद्धा पल्यसे नारकी, तियंच, मनुष्य और देवोंकी आयु तथा कर्मोकी स्थितिका प्रमाण जानना चाहिये ॥ १२८-१२९ ॥ उद्धारपल्य समाप्त हुआ। इस प्रकार पल्य समाप्त हुआ। इन दशकोडाकोड़ी पल्योंका जितना प्रमाण हो उतना पृथक् पृथक् एक सागरोपमका प्रमाण होता है। अर्थात् दश कोडाकोडी व्यवहार पल्योंका. एक व्यवहारसागरोपम, दश कोड़ाकोड़ी उद्धारपल्योंका एक उद्धारसागरोपम और दश कोडाकोड़ी अदापल्योंका एक अद्धासागरोपम होता है ॥ १३०॥ सागरोपम समाप्त हुआ। अद्धापल्यके जितने अर्धच्छेद हों, उतनी जगह पल्यको रखकर परस्परमें गुणा करनेपर जो राशि उत्पन्न हो उसे सूच्यंगुल, और अद्धापल्यकी अर्धच्छेद राशिके असंख्यात वे भागप्रमाण धनांगुलको रखकर उनके परस्पर गुणाकरनेपर जो राशि उत्पन्न हो उसे जगश्रेणी कहते हैं ॥१३१ ॥ जगवे.- सू. अं. २ ___ उपर्युक्त सूच्यङ्गुलका वर्ग करनेपर प्रतरांगुल और जगप्रेणी का वर्ग करनेपर जगप्रतर होता है। इसी प्रकार सूच्यंगुलका घन करने पर धनांगुल और जगश्रेणीका घन करनेपर लोकका प्रमाण होता है। जगश्रेणीके सातवें भाग प्रमाण राजूका प्रमाण कहा जाता है ।। १३२ ॥ प्र. अं. ४; ज. प्र.=; घ. अं. ६; घ. लो. = । इसप्रकार परिभाषा समाप्त हुई । १ द छेत्तूण संख. २ द गराणं सुराण. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. १४०] पढमो महाधियारो [१७ मादिणिहणेण हीणो पगदिसरूवेण एस संजादो। जीवाजीवसमिद्धो सम्वण्हावलोइओ लोओ।। १३३ धम्माधम्मणिबद्धा गदिरगदी जीवपोग्गलाणं च। जेत्तियमेत्ताआस लोयाासो स णादवो ॥ १३४ - लोयायासट्टाणं सर्यपहाणं सदब्वछक्कं हु । सम्बमलोयायासं तं सम्बासं हवे णियमा ॥ १३५ सयलो एस य लोओ णिप्पण्णो सेढिविंदमाणेण । तिवियप्पो णादवो हेटिममज्झिल्लउड्डभेएण ॥ १३६ हेट्रिमलोयायारो वेत्तासणसण्णिहो सहावेण । मज्झिमलोयायारो उम्भियमुरअद्धसारिच्छो ॥१३७ उवरिमलोयाआरो उब्भियमुरवेण होइ सरिसत्तो। संठाणो एदाणं लोयाणं एहिं साहमि ॥ १३८ संदिट्टी-वादरं। तंमज्झे मुहमेक्वं भूमि जहा होदि सत्त रज्जूवो। तह छिदिदम्मि मज्झे हेटिमलोयस्स आयारो ॥ १३९ दोपक्खखत्तमेत्तं उचलयंतं पुण टुवेर्ण । विवरीदेणं मेलिदे वासुच्छेहा सत्त रज्जूओ॥ १४० सर्वज्ञ भगवान्से अवलोकित यह लोक आदि और अन्तसे रहित अर्थात् अनाद्यनन्त है, स्वभावसे ही उत्पन्न हुआ है, और जीव एवं अजीव द्रव्योंसे व्याप्त है ।। १३३ ॥ जितने आकाशमें धर्म और अधर्म द्रव्यके निमित्तसे होनेवाली जीव और पुद्गलोंकी गति एवं स्थिति हो, उसे लोकाकाश समझना चाहिये ॥ १३४ ॥ छह द्रव्योंसे सहित यह लोकाकाशस्थान निश्चय ही स्वयंप्रधान है । इसकी सब दिशाओंमें नियमसे सब अलोकाकाश स्थित है ॥ १३५॥ श्रेणीवृंदके मानसे अर्थात् जगश्रेणीके धनप्रमाणसे निष्पन्न हुआ यह सम्पूर्ण लोक अधोलोक, मध्यलोक और उर्ध्वलोकके भेदसे तीन प्रकारका है ॥ १३६ ॥ इनमेंसे अधोलोकका आकार स्वभावसे वेत्रासनके सदृश, और मध्यलोकका आकार खड़े किए हुए आधे मृदंगके ऊर्श्वभागके समान है ॥ १३७ ॥ ऊर्ध्वलोकका आकार खड़े किये हुए मृदंगके सदृश है। अब इन तीनों लोकोंके आकारको कहते हैं ।। १३८ ॥ उस सम्पूर्ण लोकके बीचमेंसे जिसप्रकार मुख एक राजु और भूमि सात राजु हो, इसप्रकार मध्यमें छेदनेपर अधोलोकका आकार होता है ॥ १३९॥ दोनों ओर फैले हुए क्षेत्रको उठाकर अलग रखदे, फिर विपरीतक्रमसे मिलाने पर विस्तार और उत्सेध सात सात राजु होता है ॥ १४० ।। १द सव्वणहावअववो,बसवणहावलोयवो. २ दबगदिरागदि. ३ दब मेत्ताआसो. ४ बतं संवासं. ५ द तिम्वियप्पो. ६ द उच्चलयतं. TP.3 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८] तिलोयपण्णत्ती [ १.१४१ मज्झम्हि पंच रज्जू कमसो हेटोवरिम्हि इगि रज्जू । सग रज्जू उच्छेहो होदि जहा तह य छेत्तर्ण ॥४॥ हेट्ठोवरिदं मेलिदखेत्तायारं तु चरिमलोयस्स । एदे पुब्विल्लस्स य खेत्तोवरि ठावए पयदं ॥ १४२ उद्धियदिवडमुरवधजोवमाणो य तस्स आयारो। एक्कपदे सगबहलो चोइसरज्जूदवो तस्स ॥ १४३ तस्स य एक्कम्हि दए वासो पुवावरेण भूमिमुहे। सत्तेक्वपंचएक्का रज्जूवो मज्झहाणिचयं ॥ १४४ खेस्संठियचउखंडं सरिसट्ठाणं आई घेत्तणं । तमणुज्झोभयपक्खे विवरीयकमेण मेलिज्जो ॥ १४५ एजिय अवसेसे खेत्ते गहिऊण पदरपरिमाणं । पुवं पिव कादूणं बहलं बहलम्मि मेलिज्जो ॥१४६ एवमवलेसखेत्तं जाव समप्पेदि ताव घेत्तब्वं । एक्कक्कपदरमाणं एक्कक्कपदेसबहलेणं ॥ १४७ एदेण पयारेणं णिप्पण्णत्तिलोयखेत्तदीहत्तं । वासउदयं भणामो णिस्संद दिढ़िवादादो ॥ १४८ सेढिपमाणायामं भागेसु दक्खिणुत्तरेसु पुढं । पुवावरेसु वासं भूमिमुहे सत्त येकपंचेक्का ॥ १४९ -1-1-11५। । जिस प्रकार मध्यमें पांच राजु, नीचे और ऊपर क्रमसे एक राजु और उंचाई सात राजु हो, इसप्रकार खण्डित करनेपर नीचे और ऊपर मिले हुए क्षेत्रका आकार अन्तिम लोक अर्थात् ऊर्ध्वलोकका आकार होता है । इसको पूर्वोक्त क्षेत्र अर्थात् अधोलोकके ऊपर रखनेपर प्रकृतमें खड़े किये हुए ध्वजयुक्त डेढ मृदंगके सदृश उस सम्पूर्ण लोकका आकार होता है । इसको एकत्र करनेपर उस लोकका बाहल्य सात राजु और उंचाई चौदह राजु होती है ॥ १४१-१४३ ॥ ___ इस लोककी भूमि और मुखका व्यास पूर्व-पश्चिमकी अपेक्षा एक ओर क्रमशः सात, एक, पांच और एक राजुमात्र है, तथा मध्यमें हानि-वृद्धि है ॥ १४४॥ आकाशमें स्थित चारों सदृश आकारवाले खण्डोंको ग्रहण करके उन्हें विचारपूर्वक उभय पक्षमें विपरीत क्रमसे मिलाना चाहिये । इसीप्रकार अवशेष क्षेत्रोंको ग्रहण करके और पूर्वके समान ही प्रतरप्रमाण करके बाहल्यको बाहल्यमें मिलादे । इस क्रमसे जबतक अवशिष्ट क्षेत्र समाप्त न हो जाय, तबतक एक एक प्रदेश बाहल्यरूप एक एक प्रतरप्रमाणको ग्रहण करना चाहिये ॥ १४५-१४७ ॥ ___ इसप्रकारसे सिद्ध हुए त्रिलोकरूप क्षेत्रकी मुटाई, चौड़ाई और उंचाईका हम वैसा ही वर्णन करते हैं जैसा कि दृष्टिवाद अंगसे निकला है ॥ १४८॥ दक्षिण और उत्तर भागमें लोकका आयाम जगश्रेणीप्रमाण अर्थात् सात राजु है, पूर्व और पश्चिम भागमें भूमि तथा मुखका व्यास क्रमसे सात, एक, पांच और एक राजु है । तात्पर्य यह है कि लोककी मुटाई सर्वत्र सात राजु है, और विस्तार क्रमशः अधोलोकके नीचे सात राजु, मध्यलोकमें एक राजु, ब्रह्मस्वर्गपर पांच राजु और लोकके अन्तमें एक राजु है ॥ १४९ ॥ राजु. ७ ७१॥ ५॥ १ १ द उब्भियदिवडरवद्ध'. २ द ब सव्वलो. ३ ब अइ. ४ [एवं चिय]. ५ द व समं पेरि. ६ द ब णिस्सई. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. १५५] पढमो महाधियारो [ १९ ( चोद्दसरज्जुपमाणो उच्छेहो होदि सयललोगस्स । अद्वमुरजस्सुदवो समैग्गमुरवोदयसरि च्छो ॥ १५०) १४1-1- हेटिममज्झिमउवरिमलोउच्छेहो कमेण रज्जूवो । सत्त य जोयणलक्खं जोयणलक्खूणसगरज्जू ॥ १५१ जो. १०००००। ७ रिण जो. १००००। (इह रयणसक्करावालुपंकधूमतममहातमादिपहा । मुरबद्धम्मि महीओ सत्त श्चिय रज्जुअन्तरिया ॥ १५२ घम्मावंसामेघाअंजणरिहाणउब्भमघवीओ। माघविया इय ताणं पुढवीणं गोत्तणीमाणि ॥ १५३ ) (मज्झिमजगस्स हेट्ठिमभागादो णिग्गदो पढमरज्जू । सक्करपहपुढवीए हेट्ठिमभागम्मि णिट्ठादि ॥ १५४ तत्तो दोइदरज्जू वालुवपहहेटि समप्पेदि । तह य तइजा रज्जू पंकपहहेटुस्स भागम्मि ॥ १५५ ___ सम्पूर्ण लोककी उंचाई चौदह राजुप्रमाण है । अर्ध मृदंगकी उंचाई सम्पूर्ण मृदंगकी उंचाईके सदृश है अर्थात् अर्ध मृदंगसदृश अधोलोक जैसे सात राजु ऊंचा है, उसीप्रकार पूर्ण मृदंगके सदृश ऊर्ध्वलोक भी सातही राजु ऊंचा है ॥ १५०॥ क्रमसे अधोलोककी उंचाई सात राजु, मध्यलोककी उंचाई एक लाख योजन और ऊर्ध्वलोककी ऊंचाई एक लाख योजन कम सात राजु है ॥ १५१ ॥ अ. लो. ७ रा. । म. लो. १००००० यो. । ऊ. लो. रा. ७ ऋण १००००० यो. । ___ इन तीनों लोकोंमेंसे अर्धमृदंगाकार अधोलोकमें रत्नप्रभा, शर्कराप्रभा, बालुप्रभा, पंकप्रभा, धूमप्रभा, तमःप्रभा, और महातमःप्रभा, ये सात पृथिवियां एक एक राजुके अन्तरालसे हैं ॥ १५२ ।। विशेषार्थ----ऊपर प्रत्येक पृथिवीके मध्यका अन्तर जो एक राजु कहा है, वह सामान्य कथन है । विशेषरूपसे विचार करनेपर पहली और दूसरी पृथिवीकी मुटाई एक राजुमें शामिल है, अतएव इन दोनों पृथिवीयोंका अन्तर दो लाख बारह हजार योजन कम एक राजु होगा । इसीप्रकार आगे भी पृथिवियोंकी मुटाई प्रत्येक राजुमें शामिल है, अतएव मुटाईका जहां जितना प्रमाण है, उतना उतना कम एक राजु वहां अन्तर जानना चाहिये। ____घर्मा, वंशा, मेघा, अंजना, अरिष्टा, मघवी, और माधवी, ये इन उपर्युक्त पृथिवियोंके गोत्र. नाम हैं ॥ १५३ ॥ __ मध्यलोकके अधोभागसे प्रारम्भ होकर पहिला राजु शर्कराप्रभा पृथिवीके अधोभागमें समाप्त होता है ॥ १५४ ॥ रा. १. इसके आगे दूसरा राजु प्रारम्भ होकर बालुकाप्रभाके अधोभागमें समाप्त होता है, तथा तीसरा राजु पंकप्रभाके अधोभागमें समाप्त होता है ॥ १५५ ॥ रा.२।३। १५ सामग्ग'. २ ब गात्त'. ३ दब सकरसेह. Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०] तिलोयपण्णत्ती [१.१५६ धूमपहाए हेट्ठिमभागम्मि समप्पदे तुरियरज्जू । तह पंचमिया रज्जू तमप्पहाहेहिमपएसे ॥ १५६ महतमहेट्ठिमयते छैट्टी हि समप्पदे रज्जू । तत्तो सत्तमरज्जू लोयस्स तलम्मि णिटादि ॥ १५७) ६। - ७ मज्झिमजगस्स उवरिमभागादु दिवट्टरज्जुपरिमाणं । इगिजायणलखूणं सोहम्मविमाणधयदंडे ॥ १५८ २४३ । रि. यो. १०००००। वञ्चदि दिवथरज्जू माहिंदसणक्कुमारउवरिम्मि । णिहादि अदरज्जू बंभुत्तरउभागम्मि ॥ १५९ १४३।४। । अवसादि अद्धरज्ज काविट्ठस्सोवरिटुभागम्मि । स चिय महसुकोवरि सहसारोवरि भस चेय॥१६० तत्तो य म हरज्जू आणदकप्पस्स उवरिमपएसे । स य आरणस्स कप्पस्स' उवरिमभागम्मि गेविज ॥ १६१ इसके अनन्तर चौथा राजु धूमप्रभाके अधोभागमें और पांचवां राजु तमःप्रभाके अधोभागम समाप्त होता है ॥ १५६ ॥ रा. ४ । ५। पूर्वोक्त क्रमसे छठवां राजु महातमःप्रभाके अन्तमें समाप्त होता है, और इसके आगे सातवां राजु लोकके तलभागमें समाप्त होता है ॥ १५७ ।। रा. ६।७। - मध्यलोकके ऊपरी भागसे सौधर्म विमानके ध्वजदण्डतक एक लाख योजन कम डेढ राजुप्रमाण उंचाई है ॥ १५८ ॥ रा. १३ ऋण--१००००० यो. । इसके आगे डेढ़ राजु माहेन्द्र और सानत्कुमार स्वर्गके ऊपरी भागमें समाप्त होता है । अनन्तर आधा राजु ब्रह्मोत्तर स्वर्गके ऊपरी भागमें पूर्ण होता है ॥ १५९॥ ___इसके पश्चात् आधा राजु कापिष्टके ऊपरी भागमें, आधा राजु महाशुक्रके ऊपरी भागमें, और आधा राजु सहस्रारके ऊपरी भागमें समाप्त होता है ॥ १६० ॥ इसके अनन्तर अर्ध राजु आनत स्वर्ग के ऊपरी भागमें और अर्ध राजु आरण स्वर्गके ऊपरी १ ब छट्रीहिं. २ द लक्खोणं. ३ द ब ११३ । १४ ३ . ४ ब अट्ररज्जूवमुत्तर', ५ द ब कप्पं सो ६ बगेवजं. Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ २१ -१. १६७ ] पढमो महाधियारो सत्तो उवरिमभागे णवाणुत्तरओ होति एक्करज्जूवो । एवं उवरिमलोए रज्जुविभागो समुद्दिढ ॥ ११२ णियणियचरिमिंदयधयदंडगं कप्पभूमिअवसाणं । कप्पादीदमहीए विच्छेदो लोयविच्छेदो ॥ १६३ सेढीए सत्तंसो हेट्ठिमलोयस्स होदि मुहवासो । भूमीवासो सेढीमत्ताभवसाणउच्छेहो ॥ १६४ मुहभूमिसमासमद्रिय गुणिदं पुण तह य वेदेण । घणघणिदं णादब्वं वेत्तासणसण्णिए खेत्ते ॥ १६५) हेट्ठिमलोए लोओ चउगुणिसगहिदो विदफलं' । तस्सद्धे सयलजुगो दोगुणिदो सत्तपरिभागो ॥ १६६ छेत्तूणं तसणालि अण्णत्थं ठाविदूण विदफलं । आणेज तप्पमाणं उणवण्णेहिं विभत्तलोयसमं ॥ १६७ भागमें पूर्ण होता है । बाद एक राजुकी उंचाईमें नौ ग्रैवेयक, नौ अनुदिश और पांच अनुत्तर विमान हैं। इसप्रकार ऊर्ध्वलोकमें राजुका विभाग कहा गया है ॥ १६१-१६२ ॥ अपने अपने अन्तिम इन्द्रक विमानसम्बन्धी ध्वजदण्डके अग्रभागतक उन उन स्वोंका अन्त समझना चाहिये । और कल्पातीत भूमिका जो अन्त है वही लोकका भी अन्त है ॥ १६३ ॥ अधोलोकके मुखका विस्तार जगश्रेणीका सातवां भाग, भूमिका विस्तार जगश्रेणीप्रमाण, और अधोलोकके अन्ततक उंचाई भी जगश्रेणीप्रमाण ही है ॥ १६४ ॥ रा.१। ७ । ७। मुख और भूमिके योगको आधा करके पुनः उंचाईसे गुणा करने पर वेत्रासनसदृश लोक ( अधोलोक ) का क्षेत्र-फल जानना चाहिये ॥ १६५ ॥ १+ ७२ ४७ = २८ रा० क्षे. फ. लोकको चारसे गुणा करके उसमें सातका भाग देनेपर अधोलोकके घनफलका प्रमाण निकलता है, और सम्पूर्ण लोकको दोसे गुणा कर प्राप्त गुणनफलमें सातका भाग देनेपर अधोलोकसम्बंधी आधे क्षेत्रका घनफल होता है ॥ १६६ ॥ ३४३ x ४ ७ = १९६ रा. अ. लो. का घ. फ. ३४३ ४२ ७= ९८ रा. अर्द्ध अ. लो. का घ. फ. अधोलोकमेंसे त्रसनालीको छेदकर और उसे अन्यत्र रखकर उसका घनफल निकालना चाहिये । इस घनफलका प्रमाण, लोकके प्रमाणमें उनचासका भाग देनेपर जो लब्ध आवे उतना होता है ॥ १६७ ॥ रा. ७४१४१ = ७ अ. लो. त्र. ना. का घ. फ.= ३४३ * ४९ =७। १ द मेत्ता अ उच्छेहो. २ द ब समासमद्दिय. ३ द सगहिदो य विंद. ४ ब तस्सद्धे सलयजुदागो, दब सत्तपरिमाणो. Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२ ] तिलोयपण्णत्ती [ १.१६८ सगवगुणिदलोओ उणवण्णहिदो भ सेसखिदिसंखा । तसखित्ते सम्मिलिदे चउगुणिदो सगहिदो लोभो ॥ १६८ = २७ । = ४ । ४९ ७ मुरजायारं उद्धं खेत्तं छेत्तूण मेलिदं सयलं । पुव्वावरेण जायदि वेत्तासणसरिससंठाणं ॥ १६९ सेठीए सत्तमभागो उवरिमलोयस्स होदि मुहवासो । पणगुणिदो तब्भूमी उस्सेहो तस्स इगिसेढी ॥ १७० ---५ । ७ ७ तियगुणिदो सत्ताहिदो उवरिमलोयस्स वणफलं लोओ । तस्सद्वै खेत्तफलं तिउष्णो चोद्दसहिदो लोओ ॥ १७१ = ३। = ३ १४ ७ खेत्तूर्ण तसैणालि अत्थं ठाविऊण विदफैलं । आज तं पमाणं उणवण्णेहिं विभत्तलोयसमं ॥ १७२ १। लोकको सत्ताईससे गुणा कर उसमें उनंचासका भाग देनेपर जो लब्ध आवे उतना सनालीको छोड़ शेष अधोलोकका घनफल समझना चाहिये । और लोकप्रमाणको चारसे गुणा कर उसमें सातका भाग देने पर जो लब्ध आवे उतना त्रसनालीसे युक्त पूर्ण अधोलोकका घनफल समझना चाहिये ॥ १६८ ॥ ३४३ × २७ ÷ ३४३ × ४ ÷ ४९ = १८९ त्रसनाली छोड़ शेष अ. लो. का घ. फ. ७ = १९६ पूर्ण अ. लो. का घनफल । मृदंगके आकार जो सम्पूर्ण ऊर्ध्वलोक है, उसे छेदकर मिला देने पर पूर्व-पश्चिम से वेत्रासन के सदृश अधोलोकका आकार बन जाता है ॥ १६९ ॥ ४९ ऊर्ध्वलोकके मुखका व्यास जगश्रेणीका सातवां भाग है, और इससे पांचगुणा (५ राजु) उसकी भूमिका व्यास, तथा उंचाई एक जगश्रेणी है १७० ॥ रा. १।५।७। antara गुणा करके उसमें सातका भाग देने पर जो लब्ध आवे उतना ऊध्वलोकका घनफल है, और लोकको तीनसे गुणा करके उसमें चौदहका भाग देने पर लब्धराशिप्रमाण ऊर्ध्वलोकसम्बन्धी आधे क्षेत्रका फल ( घनफल) होता है ॥ १७१ ॥ ७ = १४७ ऊ. लो. घ. फ. १४ = ७३३ अर्द्ध ऊ. लो. घ. फ. ऊर्ध्वलोक से त्रसनालीको छेदकर और उसे अलग रखकर उसका घनफल निकाले । इस घनफलका प्रमाण उनंचाससे विभक्त लोकके बराबर होगा || १७२ ॥ ३४३ ÷ ४९ = ७ अ. लो. त्र. ना. घ. फ. ३४३ × ३ ÷ ३४३ × ३ ÷ १ द . । ४ . २ द ब. संठाणा. ३ द तस्सणालिं. ४ द ब अण्णद्धं. ५ द बिंदुफलं. Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. १७७] पढमो महाधियारो [ २३ विसदिगुणिदो लोओ उणवण्णहिदो य सेसखिदिसंखा । तसखेत्ते सम्मिलिदे लोगो तिगुणो अ सत्तहिदो ॥ १७३ २०। ३। घणफलमुवरिमहटिमलोयाण मेलिदम्मि सेढिघणं । वित्थरैरुइबोहत्थं वोच्छं णाणावियप्पे वि ॥१७५ सेढियसत्तमभागो हेटिमलोयस्स होदि मुहवासो । भूवित्थारो सेढी सेढि त्ति य तस्स उच्छेहो ॥ १७५ भूमिय मुहं विसोहिय उच्छेहहिद मुहाउ भूमीदो । सव्वेसु क्खेत्तेसुं पत्तेकं वडिहाणीओ ॥१७६ तक्खयवडिपमाणं णियणियउदयाहदं जइच्छाए । हीणब्भहिए संते वासाणि हवंति भूमुहाहितो ॥ १७७ लोकको बीससे गुणा करके उसमें उनचासका भाग देनेपर त्रसनालीको छोड़ बाकी ऊर्ध्वलोकका घनफल निकल आता है । लोकको तिगुणा कर उसमें सातका भाग देनेपर जो लब्ध आवे उतना त्रसनालीयुक्त पूर्ण ऊर्बलोकका घनफल है ॥ १७३ ॥ ३४३ x २०४९ % १४० त्रसनालीसे रहित ऊ. लो. का घ. फ. ३४३ ४ ३ ७ = १४७ वसनालीयुक्त ऊ. लो. का घनफल. ऊर्ध्व और अधोलोकके घनफलको मिला देनेपर वह श्रेणीके धनप्रमाण ( लोक ) होता है। अब विस्तारमें अनुराग रखनेवाले शिष्योंको समझानेकेलिये अनेक विकल्पोंद्वारा भी इसका कथन करता हूं ॥ १७४ ॥ ऊ. घ. १४७ + अ. ध. १९६ = ३४३ [ ७४ ७४७ = ३४३ श्रे. घ. ] अधोलोकके मुखका व्यास श्रेणीका सातवां भाग अर्थात् एक राजु, और भूमिका विस्तार श्रेणीप्रमाण [ ७ रा. ] है, तथा उसकी उंचाई भी श्रेणीमात्र ही है ॥ १७५ ॥ रा. १ । ७ । ७ । भूमिके प्रमाणमेंसे मुखका प्रमाण घटाकर शेषमें उंचाईके प्रमाणका भाग देनेपर जो लब्ध आवे उतना, सब भूमियों से प्रत्येक धृथिवीक्षेत्रकी, मुखकी अपेक्षा वृद्धि और भूमिकी अपेक्षा हानिका प्रमाण निकलता है ॥ १७६ ॥ ७ - १ + ७ = ६ वृद्धि और हानि का प्रमाण । _ विवक्षित स्थानमें अपनी अपनी उंचाईसे उस वृद्धि और क्षयके प्रमाणको [६] गुणा करके जो गुणनफल प्राप्त हो, उसको भूमिके प्रमाणमेंसे घटानेपर अथवा मुखके प्रमाणमें जोड़ देनेपर उक्त स्थानमें व्यासका प्रमाण निकलता है ॥ १७७ ॥ विशेषार्थ-- कल्पना कीजिये कि यदि हमें भूमिकी अपेक्षा चतुर्थ स्थानके व्यासका प्रमाण निकालना है, तो हानिका प्रमाण जो छह बटे सात [5] है, उसे उक्त स्थानकी उंचाईसे [३ रा.] १ द ब वित्थररुहि. २ द ब सत्ते. ३ द ब ६. Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तिलोयपण्णत्ती [१. १७८ उणवण्णभजिदसेढी असु ठाणेसुठाविदूण कमे । वासर्ट गुणऔरा सत्तादिछक्कवढिगदा ॥ १७८ -७ -१३ -१९।-२५ । -३१ -३७ । -४३ -४९ । सत्तघणहरिदलोयं सत्तसु ठाणेसु ठाविदूण कमे । विदफले गुणयारा दसपभवा छकवड्विगदा ॥ १७९ = १.। = १६ । =२२। २८1 =३४ । = ४० । B४६ । ३४३ ३४३ ३४३ ३४३ ३४३ ३४३ ३४३ गुणाकर प्राप्त हुए गुणन-फलको भूमिके प्रमाणमेंसे घटा देना चाहिये। इस रीतिसे चतुर्थ स्थान का व्यास निकल आवेगा। इसीप्रकार मुखकी अपेक्षा चतुर्थ स्थानके व्यासको निकालनेके लिये वृद्धिके प्रमाण [६] को उक्त स्थानकी उंचाई [ ४ राजु ] से गुणा करके प्राप्त हुए गुणन-फलको मुखमें जोड देनेपर विवक्षित स्थानके व्यासका प्रमाण निकल आवेगा। उदाहरण-5 x ३=१८; भू...-१८ ३.१ भूमिकी अपेक्षा चतुर्थ स्थानका व्यास । ६x४= २७९२४ + मु. ॐ= २१ मुखकी अपेक्षा चतुर्थ स्थानका व्यास । श्रेणीमें उनचासका भाग देनेपर जो लब्ध आवे उसे क्रमसे आठ जगह रखकर व्यासके निमित्त गुणा करनेकेलिये आदिमें गुणकार सात है। पुनः इसके आगे क्रमसे छह छह गुणकारकी वृद्धि होती गई है ॥ १७८ ॥ श्रेणीप्रमाण रा. ७; 12 x ७; १९ x १३; 4 x १९; २ x २५; १९ x ३१; ४ ३७; १९४ ४३, ४६ x ४९. सातके धन अर्थात् तीनसौ तेतालीससे भाजित लोकको क्रमसे सात जगह रखकर अधोलोकके सात क्षेत्रोंमेसे प्रत्येक क्षेत्रके घनफलको निकालनेकेलिये आदिमें गुणकार दश और फिर इसके आगे क्रमसे छह छहकी वृद्धि होती गई है ॥ १७९ ॥ लो. प्र. ३४३, ३४३ ७२ = १; १४ १०; १४ १६; १४ २२; १४ २८; १४ ३४; १ x ४०; १४ ४६. विशेषार्थ-- मुख और भूमिको जोडकर उसे आधा करने पर प्राप्त हुए प्रमाणको विवक्षित क्षेत्रकी उंचाई और मुटाईसे गुणा करनेपर विषम क्षेत्रका घनफल निकलता है। इस नियमके अनुसार उपर्युक्त सात पृथिवियोंका घन-फल निम्नप्रकार है.----- प्र. पृथिविक्षेत्रका घ. फ. मु. * + भू. १३ : २४ १४७ = २४ = १० रा. ,,, १ + १९ २४ १४ ७ २२४ = १६ रा. ,, १ + २५ . २ ४१ x ७ = ३३४ = २२ रा. + ३.१ २ x १ x ७ = ३१९३२ = २८ रा. + ३०० २४१ ७ = ७६ = ३४ रा. ष. , , ३° + ४.३ २ x १ x ७ = ५६४ = ४० रा. , ४३ + ४.९ २४१४७ = ६४४ = ४६ रा. कुल योग १९६ रा. १ब उणवणभजिद २ द ठाणेण. ३ बवासद्धं गुणआए. Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ – १. १८३ ] पदमो महाधियारो [ २५ उदभ हवेदि पुण्वावरेहि लोयंतउभयपासेसु । तिदुइगिरज्जुपवेसे सेढी दुतिभागतिदसेढीओ' ॥ १८० उ २ A उ ३ भुजपडिभुजमिलिदद्धं विंदफलं वासमुदयवेदहदं । एक्काययत्तबाहू वासदहदा य वेदहदा ॥ १८१ वादालहरिदलोओ विंदफलं चोदसावहिदलोओ। तब्भंतर खेत्ताणं पणइदलोओ दुदालहिदो || १८२ ४२ १४ ४२ एवं वेत्तपमाणं मेलिय सयलं पि दुगुणिदं कादुं । मज्झिमखेत्ते मिलिदे चउगुणिदो सगहिदो लोभो ॥ १८३ ४।३ ThEISIS पूर्व और पश्चिमसे लोकके अन्तके दोनों पार्श्वभागों में तीन, दो और एक राजु प्रवेश करने पर उंचाई क्रमसे एक जगश्रेणी, श्रेणीके तीन भागों में से दो भाग, और श्रेणीके तीन भागों में से एक भागमात्र है ॥ १८० ॥ [ १ ] भुजा और प्रतिभुजाको मिलाकर आधा करनेपर जो व्यास हो, उसे उंचाई और मुटाई से गुणा करना चाहिये । ऐसा करनेसे त्रिकोण क्षेत्रका घनफल निकल आता है । [ २ ] एक लम्बे बाहुको व्यासके आधेसे गुणा करके पुनः मुटाईसे गुणा करनेपर बाहुयुक्त क्षेत्रके घनफलका प्रमाण आता है || १८१ ॥ एक लंबे लोक में व्यालीसका भाग देनेसे, चौदहका भाग देने से, और लोकको पांचसे गुणा करके उसमें ब्यालीसका भाग देनेसे क्रमशः उन तीनों अभ्यन्तर क्षेत्रोंका घनफल निकलता द्वै ॥ १८२ ॥ = ३४३ ÷ ४२ = ८६ प्र. अ. क्षेत्रका घ. फ.; ३४३ ÷ १४ - २४३ द्वि. अ. क्षेत्रका घ. फ. ; ३४३ × ५ ÷ ४२ = ४० तृ. अ. क्षेत्रका घ. फ. इस समस्त घनफलको मिलाकर और उसे दुगुणा करके इसमें मध्यम क्षेत्रके घनफलको जोड़ देने पर चारसे गुणित और सातसे भाजित लोकके बराबर संपूर्ण अधोलोकके घनफलका प्रमाण निकल आता है ।। १८३ ॥ ८ + २४ + ४० = १९६ ७३३; ७३३ x २ = १४७; १४७ + ४९ = पूर्ण अ. लो. का घनफल; बराबर ३४३ x ४ = ७ रा. १ [ दुतिभागति दियसेढीओ ]. २ द ब चउगुणिदे सगहिदे. ३ व ४ ।। ७. TP. 4 For Private & Personal Use Ohly Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६] तिलोयपण्णत्ती [ १. १८४ रज्जुस्स सत्तभागो तियछदुपंचेक्कचउँसगेहि हदा । खुल्लयभुजाण रुंदा वंसादी थंभबाहिरए ॥ १८४ लोयंते रज्जुघणा पंच चिय अद्धभागसंजुत्ता । सत्तमखिदिपजंता अडाइज्जा हवंति फुडं ॥ १८५ ३४३।२ |३४३३२ उभयसि परिमाणं बाहिम्मि अब्भंतरम्मि रज्जुघणा । छ?क्खिदिपेरंता तेरस दोरुवपरिहत्ता ॥ १८६ ३४३२ बाहिरछन्भाएK अवणीदेसं हवेदि अवसेसं । सतिभागछक्कमत्तं तं चिय अभंतरं खेसं ॥१८७ ३.३।६ | ३४३।६। आहट्टं रज्जुघणं धूमपहाए समासमुद्दिढ । पंकाए चरिमंते इगिरज्जघणा तिभागूणं ॥ १८८ राजुके सातवें भागको तीन, छह, दो, पांच, एक, चार और सातसे गुणा करनेपर वंशा आदिकमें स्तम्भोंके बाहिर छोटी भुजाओंके विस्तारका प्रमाण निकलता है ॥ १८४ ॥ लोकके अन्ततक अर्ध भाग सहित पांच धनराजु और सातवीं पृथिवीतक ढाई घनराजुप्रमाण घनफल होता है ॥ १८५॥ + २४१४७ = १ घनराजु; +3+२४१४७= ५ घ.रा. छठवीं पृथिवीतक बाह्य और आभ्यन्तर दोनों क्षेत्रोंका मिश्र घनफल दोसे विभक्त तेरह धनराजुप्रमाण है ॥ १८६॥ +५ २४१४७= १३ घ. रा. छठवीं पृथिवीतक जो बाह्य क्षेत्रका घनफल एक बटे छह (2) घनराजु होता है, उसे उपर्युक्त दोनों क्षेत्रोंके जोडरूप घनफल (१३ घ. रा.) मेंसे घटा देनेपर शेष एक त्रिभाग (1) सहित छह घनराजुप्रमाण आभ्यन्तर क्षेत्रका घनफल समझना चाहिये ॥ १८७ ।। २४ ३४७= १ घ. रा. बाह्य क्षेत्रका घनफल; १३३ -= ३६ घ. रा. अभ्यन्तर क्षेत्रका घनफल । ___ धूमप्रभापर्यन्त घनफलका जोड़ साढ़े तीन घनराजु बतलाया गया है । और पंकप्रभाके अन्तिम भागतक एक त्रिभाग (३) कम एक घनराजु प्रमाण घनफल है ॥ १८८॥ ५+ २४१४७ = घ. रा.;:२४३४७ = ३३. रा. बाह्य क्षेत्रका घनफल । १ द चउसगहि. २ द ब बाहिरछन्भासेसुं. ३ द ब अवसेसुं. ४ द ब = ६. Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. १९२] पढमो महाधियारो [२७ रज्जुघणा सत्त चिय छब्भागूणा चउत्थपुढवीए । अभंतरम्मि भागे खेत्तफलस्स पमाणमिदं ॥ १८९ रज्जुघणद्धं णवहदतदियखिदीए दुइजभूमीए । होदि दिवड्वाए दो मेलिय दुगुणं धणो कुजा ॥ १९० ३४३।२।३४३।२] दुगुणिदे = ६३ । ३४३ तेत्तीसब्भहियसयं सवच्छेत्ताण सम्बरज्जुयाण । ते ते सम्वे मिलिदा दोण्णि सया होति चउहीणा ॥ १९१ __ = १३३| मिलिदे = १९६ | ३४३ एक्केकरज्जुमेत्ता उवरिमलोयस्स होति मुहवासा । हेटोवरि भूवासा पण रज्जू सेविअन्द्वमुच्छेहो ॥१९२ भू। ।३। । चतुर्थ पृथिवीपर्यन्त अभ्यन्तर भागमें घनफलका प्रमाण एक बटे छह (2) कम सात धनराजु है ॥ १८९॥ + : २४१४७ - ३ = ४१ घ. रा. आभ्यन्तर क्षेत्रका व. फ अर्ध ( ३ ) घनराजुको नौसे गुणा करनेपर जो गुणनफल प्राप्त हो, उतना तीसरी पृथिवीपर्यन्त क्षेत्रके घनफलका प्रमाण है, और दूसरी पृथिवीपर्यन्त क्षेत्रका घनफल डेढ घनराजुप्रमाण है। इस सब घनफलको जोड़कर दोनों तरफके घनफलको लाने केलिये उसे दुगुणा करना चाहिये ॥ १९०॥ +३२४१४७ = ३ घ. रा.; २४१ x ७ = ३ घ. रा. योग-१+५+३+३+२+३+++३=१६, १६° ४२== २४ =६३ घनराजु । उपर्युक्त घनफलको दुगुणा करनेपर दोनों (पूर्व-पश्चिम ) तरफका कुल घनफल त्रेसठ घनराजुप्रमाण होता है । इसमें सब अर्थात् पूर्ण एक राजुप्रमाण विस्तारवाले समस्त ( १९) क्षेत्रोंका घनफल जो एकसौ तेतीस घनराजु है, उसे जोड देनेपर चार कम दोसौ अर्थात् एकसौ छ्यानबै धनराजुप्रमाण कुल अधोलोकका घनफल होता है । १९१ ॥ ६३+१३३=१९६ धनराजु । ऊर्ध्वलोकके नीचे व ऊपर मुखका विस्तार एक एक राजु, भूमिका विस्तार पांच राजु, और उंचाई ( मुखसे भूमितक ) जगश्रेणीके अर्द्धभाग अर्थात् साढ़े तीन राजुमात्र है ॥ १९२ ॥ ऊपर व नीचे मुख १; भूमि ५; उत्सेध- भूमिसे नीचे ३३; ऊपर ३३ राजु । १ दब तदीय. २ ब तेत्तीसम्महियछेत्ताण. द तेत्तीसब्भहियसयं सयछेत्ताण. Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८] तिलोयपण्णत्ती [१. १९३भूमीए मुहं सोहिय उच्छेहहिदं मुहादु भूमीदो । खयवड्डीण पमाणं अडरूवं सत्तपविहत्तं ॥ १९३ तक्खयवडिपमाणं णियणिवउदयाहदं जइच्छाए । हीणब्भहिए संते वासाणि हवंति भूमुहाहिंतो ॥ १९४ अट्ठगुणिदेगसेढी उणवण्णहिदम्मि होदि जं लद्धं । स चेय वविहाणी उवरिमलोयस्स वासाणं ॥ १९५ रज्जए सत्तभागं दससु हाणेसु ठाविदूण तदो। सत्तोणवीसइगितीसपंचतीसकतीसहि ॥१९६ सत्ताहियवीसेणं तेवीसहि तहोणवीसेण । पण्णरस वि सत्तेहि तम्मि हदे उवरि वासाणि ॥ १९७ ४८ । १९। ४९ ३१। ४२ ३५। ४० ३१। ४०२७। ४२ २३। ४६ १९। ४० १५। ४ । भूमिमेंसे मुखके प्रमाणको घटाकर शेषमें उंचाईका भाग देनेपर जो लब्ध आवे, उतना प्रत्येक राजुपर मुखकी अपेक्षा वृद्धि और भूमिकी अपेक्षा हानिका प्रमाण होता है । वह प्रमाण सातसे विभक्त आठ अंकमात्र अर्थात् आठ बटे सात होता है ॥ १९३ ॥ भूमि ५; मुख १; ५-१= ४; ४ : ३ = ६ प्रत्येक राजुपर क्षय और वृद्धिका प्रमाण । उस क्षय और वृद्धिके प्रमाणको इच्छानुसार अपनी अपनी उंचाईसे गुणा करनेपर जो कुछ गुणनफल प्राप्त हो उसे भूमिमेंसे कम करने अथवा मुखमें जोड़ देनेपर विवक्षित स्थानमें व्यासका प्रमाण निकलता है ।। १९४ ॥ उदाहरण—सनत्कुमार-माहेन्द्र कल्पका विस्तार उंचाई राजु ३; ( ३४६) + १ = ३.१ = ४ ३ राजु । अथवा; भूमिसे कल्पकी नीचाई राजु १,५-(३४)= ३.१ = ४ ॐ राजु।। श्रेणीको आठसे गुणा करके उसमें उनचासका भाग देने पर जो लब्ध आवे, उतना ऊर्ध्व लोकके व्यासकी वृद्धि और हानिका प्रमाण है ॥ १९५॥ ७४ ८ = ५६,५६ : ४९= क्ष. वृ. का प्रमाण. राजुके सातवें भागको क्रमसे दश स्थानोंमें रखकर उसको सात, उन्नीस, इकतीस, पैंतीस, इकतीस, सत्ताईस, तेईस, उन्नीस, पन्द्रह और सातसे गुणा करनेपर ऊपरके क्षेत्रोंका व्यास निकलता है ॥ १९६-१९७ ॥ ___ दश उपरिम क्षेत्रोंके अधोभागमें विस्तारका क्रम--- उदाहरण--[ १] सौ. ई. ॐ ४ ७ = १ राजु; [२ ] सा. मा. १ ४ १९ = १७९ = २ॐरा.; [३] ब्रह्म. ब्रह्मो. x ३१ = ३१ = ४ 3 रा.; [ ४ ] लां. का. ४ ३५ = ३.५ = ५ रा.; [ ५ ] शु. म. १ ४ ३१ = ३१ = ४३ रा.; [ ६ ] श. स. १ ४२७ = २७ = ३६ रा.; [ ७ ] आ. प्रा. ४२३ = २७३ = ३३ रा.; [८] आ. अ. ४ १९ = १७ = २७ रा.; [९] अवेयकादिक ४१५ = १७ = २३ रा.; [ १० ] लोकान्तमें १४७ = १ रा. ॥ ॥ १ब सत्तपहिहत्थं; द सत्तपवित्थं. २ ब सव्वे य. ३ द सत्तादिय; ब सत्तादिविंसेहि. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ —१. २०२ ] पढमो महाधियारो उणदाल पण्णत्तरि तेत्तीस तेत्तियं च उणतीसं । पर्णवीस मेकवीसं सारसं तह य बावीसं ॥१९८ एदाणि य पत्तेक्कं घणरज्जूए दलेण गुणिदाणि । मेरुतलादो उवरिं उवरिं जायंति विंदफलं ॥ १९९ २१ २५ = |२९| = १७ = = ३४३ | २ | ३४३ । २ ३४३ । २ ३४३ | २ | ३४३ | २ | ३४३ | २ | ३४३ । २ | ३४३ | २ | ३४३ । भुच्छेहा' पुव्वावर भाए बम्हकप्पपणिधीसु । एक्कदुरज्जुपवेसे हेट्ठोवार चउदुगहिदे' सेठी ॥ २०० E ३९]=७५] =३३ = ३३ = २२ ४।२। छप्पणहरिदो लोओ ठाणेसुं दोसु ठविय' गुणिदव्वो । एक्कतिएहिं एदं थंभंतरिदाण' विंदफलं ॥ २०१ एदं विय, विंदफलं संमेलिय चउगुणिंद होदि तस्स काढूण । मज्झिमखेत्ते मिलिदे तियगुणिदो सगहिदो लोभो ॥ २०२ उनतालीस, पचहत्तर, तेतीस, फिर तेतीस, उनतीस, पच्चीस, इक्कीस, सत्तरह और बाईस, इनमें से प्रत्येकको घनराजुके अर्धभाग से गुणा करनेपर मेरु-तल से ऊपर ऊपर क्रमसे घनफलका प्रमाण आता है ॥ १९८-१९९ ॥ उदाहरण--' -'मुह भूमिजोगदले ' इत्यादि नियमके अनुसार सौधर्मादिकका घनफल इसप्रकार है [१] + ७ ÷ २ × 2 × ७ = ভ [२] ' + ÷ २ × ३ × ७ = [३] [४] [५] ' + २७ [६] + [७] २ + + + + ÷ २ × 3 ÷ २ × ÷ २ × ÷ २ × ÷ ÷ ÷ × ७ = ÷ २ × ÷ × ७= × ७ = भ्रू 3 3 × ७ = २५ × ७ = १२३ रा. १०३ रा. + ÷ २ × 3 × ७ = ८३ रा. ७७७ = ११ रा. [८] [९] '' + ु ÷ २ × १ योग ् + ७'+'+ ब्रह्मवर्ग के समीप पूर्व-पश्चिम भागमें एक और दो राजु प्रवेश करनेपर क्रमसे नीचे - ऊपर चार और दोसे भाजित जग श्रेणीप्रमाण स्तंभोंकी उंचाई है ॥ २०० ॥ × ७ = '+'+'+'+V' =१४७ रा. कुल । 3 १९३ रा. ३७३ रा. = १६३ रा. • १६३ रा. १४३ रा. = १ व पणुवीस. २ द थंभुच्छे हो. ५ द ब रविय ६ द व पदत्थं भत्तरिदाण. ७ द ब एदव्विय. [ २९ = = स्तम्भोत्सेध - १ रा. के प्रवेशमें रा; २ रा. के प्रवेशमें रा. । छप्पनसे भाजित लोकको दो जगह रखकर उसे क्रमसे एक और तीन से गुणा करने पर उपर्युक्त अभ्यन्तर क्षेत्रोंका घनफल निकलता है ॥ २०१ ॥ घ. फ. ३४३ ÷ ५६ × १ ६; ३४३ ÷ ५६ x ३ = १८ इस घनफलको मिलाकर और उसको चारसे गुणाकर उसमें मध्यक्षेत्र के घनफलको मिला देने पर पूर्ण ऊर्ध्वलोकका घनफल होता है । यह घनफल तीनसे गुणित और सातसे भाजित लोकके प्रमाण है ॥ २०२ ॥ ३ द चउदगेहि, ब चउदगहिदे. ४ द ब हरिदलोउ. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३० ] तिलोयपण्णत्ती [१. २०३ सोहम्मीसाणोवरि छ च्चेय रज्जूउ सत्तपविभत्ता । खुल्लयभुजस्स रुंदं इगिपासे होदि लोयस्स ॥ २०३ माहिदउवरिमंते' रज्जूभो पंच होंति सत्तहिदा । उणवण्णहिदस्पेढी सत्तगुणा बम्हपणधीए ॥ २०४ कापिट्ठउवरिमंते रज्जूओ पंच होंति सत्तहिदा । सुक्कस्स उवरिमंते सत्तहिदा तिगुणिदो रज्जू ॥ २०५ सहसारउवरिमंते सगहिदरज्जू य खुल्लभुजदं । पाणदउवरिमचरिमे छ रज्जो हति सत्तहिदा ॥ २०६ पणिधीसु आरणच्चुदकप्पाणं चरिमइंदयधयाणं । खुल्लयभुजस्स रुंदं चउ रज्जूओ हवंति सत्तहिदा ॥ २०७ सोहम्मे दलमुत्तों पण रज्जूभी हवंति तिण्णि बहि । तम्मिस्सपुव्वसेस तेसीदी अपविहत्ता ॥ २०८ ६१ + १८३ = २४३, २४३ ४ ४ = ९८; ९८ + ४९ = १४७ रा. बराबर ३४३ x ३७ रा. सौधर्म और ईशान स्वर्गके ऊपर लोकके एक पार्श्वभागमें छोटी भुजाका विस्तार सातसे विभक्त छह राजुप्रमाण है ।। २०३ ।। (६) ___ माहेन्द्र स्वर्गके ऊपर अन्तमें सातसे भाजित पांच राजु और ब्रह्मस्वर्गके पास उनचाससे भाजित और सातसे गुणित जगश्रेणीप्रमाण छोटी भुजाका विस्तार है ॥२०४॥ मा. कल्प रा. ४; ब्र. कल्प. ज. श्रे. १९४७ = ४६ = रा. १. कापिष्ठ स्वर्गके ऊपर अन्तमें सातसे भाजित पांच राजु, और शुक्रके ऊपर अन्तमें सातसे भाजित और तीनसे गुणित राजुप्रमाण छोटी भुजाका विस्तार है ।। २०५॥ का. रा. शु. रा. छ । सहस्रारके ऊपर अन्तमें सातसे भाजित एक राजुप्रमाण और प्राणतके ऊपर अन्तमें सातसे भाजित छह राजुप्रमाण छोटी भुजाका विस्तार है ॥२०६ ॥ स. रा. १, प्रा. रा. । आरण और अव्युत स्वर्ग के पास अन्तिम इन्द्रक विमानके ध्वज-दण्डके समीप छोटी भुजाका विस्तार सातसे भाजित चार राजुप्रमाण है ॥२०७॥ आ. अ. रा. ४. सौधर्मयुगलतक त्रिकोण क्षेत्रका धनफल अर्ध राजुसे कम पांच घनराजुप्रमाण है । ( सनत्कुमारयुगलतक बाह्य और आभ्यन्तर दोनों क्षेत्रोंका मिश्र धनफल साढ़े तेरह धनराजुप्रमाण है । ) इस मिश्र घनफलमेंसे बाह्य त्रिकोण क्षेत्रका घनफल [ २.५ ] कम कर देनेपर शेष आठसे भाजित तेरासी घनराजुप्रमाण अभ्यन्तर क्षेत्रका घनफल होता है ॥२०८ ॥ २ द ब मेत्तं. ३ द उणवण्ण हिदा रज्जू, ४ द ब दलजुत्ता. ३। ५ द व तेसिं इदि. ६ब पविहत्या. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. २१२ ] पढमो महाधियारो [ ३१ ३४३१२३४३1८३४३।८ बम्हुत्तरहे?वार रज्जुघणा तिणि होति पत्तेकं । लंतवकप्पम्मि दुगं रज्जुधणो' सुक्ककप्पम्मि ॥ २०९ ३४३ ३४३ ३४३ ३४३ । अट्ठाणउदिविहत्तो लोभो सदरस्स उभयविंदकलं । तस्स य बाहिरभागे रज्जघणो अटमो अंसो ॥ २१० ३४३१२३४३८ तम्मिस्ससुद्धसेसे हवेदि अब्भंतरम्मि विदफलं । सत्तावीसेहि हद रज्जधणमाणमट्टहियं ॥ २१॥ ३४३।८॥ रज्जुषणा ठाणदुगे अड्डाइज्जेहिं दोहि गुणिदव्वा । सव्वं मेलिय दुगुणिय तस्सि ठावेज जुत्तेण ॥ २१२ * २ - ३ ४.७ = १ घ. फ. ( सौधर्म ); ५ + २ x Y x ७ = २५ सन. क. तक बा. क्षे. का घ. फ.; १.२ + ६ २ - ३ ४ ७ = २३ बा. और आ. क्षेत्रका मिश्र घनफल; २३ - २.५ = १३ आ. क्षे. का घ. फ. ब्रह्मोत्तर स्वर्गके नीचे और ऊपर प्रत्येक क्षेत्रका घनफल तीन धनराजुप्रमाण है । लांतव स्वर्गतक दो धनराजु, और शुक्र कल्पतक एक धनराजुप्रमाण घनफल है ॥ २०९ ॥ ब्रह्मोत्तर कल्पके नीचे व ऊपर बा. क्षे. का घ. फ.-७ + + २ x 1 x ७ = ३ घ. राजु; लां. का बा. क्षे. का घ. फ. - ७ + ३ २ ४ ३ x ७ = २ घ. रा; शु. क. बा. क्षे. का घ. फ. - ३ + 3 + २ x ३ x ७ = १ घ. रा.। शतार स्वर्गतक उभय अर्थात् आभ्यन्तर और बाह्य क्षेत्रका मिश्र घनफल अट्ठानबैसे भाजित लोकके प्रमाण है । तथा इसके बाह्य क्षेत्रका घन फल घनराजुका अष्टमांश है ॥ २१०॥ + ६ २४ ३ x ७ = ३ = ३४३९८ घ. रा. श. कल्पके उभय क्षेत्रका घनफल. ॐ + २ x * x ७ = १ बाह्य क्षेत्रका घनफल । उपर्युक्त उभय क्षेत्रके घनफलमेंसे बाह्य क्षेत्रके घनफलको घटा देनेपर जो शेष रहे उतना आभ्यन्तर क्षेत्रका घनफल होता है । वह सत्ताईससे गुणित और आठसे भाजित धनराजुके प्रमाण है ।। २११॥ ५ - १ = २ = ३१ घ. रा. श. कल्पके आभ्यन्तर क्षेत्रका घनफल । धनराजुको क्रमशः ढाई और दोसे गुणा करनेपर जो गुणनफल प्राप्त हो, उतना शेष दो स्थानोंके घनफलका प्रमाण है । इस सब घनफलको जोड़कर और उसे दुगुणा कर संयुक्तरूपसे रखना चाहिये ॥२१२ ॥ १ द व रज्जुघणा. २ द६, ब . Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२] तिलोयपण्णत्ती [१, २१३ ३४३ २३४३ ३४३ एसा दलरज्जूणं घणरज्जो हवंति अडवीस । एक्कोणवण्णगुणिदा मज्झिमखेत्तम्मि रज्जुघणा ॥ २१३ = २८= ४९ पुष्ववणिदेखिदीर्ण रज्जए घणा सत्तरी होति । एदे तिण्णि वि रासी सत्तत्तालुत्तरसय मेलिदा ॥ २१४ ३४३ ३४३ भट्टविहं सव्वजग सामण्णं तह य दोणि चउरस्स । जवमुरअं जवमझं मंदरदूसाइगिरिगडयं ॥ २१५ सामण्णं सेढिघणं आयदचोरस्स वेदकोडिभुजा । सेढी सेढीअद्धं दुगुणिदसेढी कमा होति ।। २१६ -1-1७ । ७ । +४+२४ ३४७= घ. रा. आनत कल्पके ऊपरका घ. फ. ४२४१४७=१ घ. रा. आरण कल्पके उपरिम क्षेत्रका घ. फ. सब घनफलका योग-२ + २.५ + ८३ + ६ + इ + इ + ३ + ? + २ + + = २४०; २४° x २ = २४° = ७० घ. रा. इसके अतिरिक्त दल [ अर्ध ] राजुओंका घनफल अट्टाईस घनराजु और मध्यम क्षेत्र त्रसनाली] का घनफल उनंचाससे गुणित एक घनराजुप्रमाण अर्थात् उनचास धनराजुप्रमाण है ॥२१३॥ दल राजुओंका घ. फ.-दलराजु ८ = x ७ = २८ घ. रा.; मध्य क्षेत्रका घ. फ.१४ ७४ ७ = ४९ घ. रा. पूर्वमें वर्णित इन पृथिवियोंका घनफल सत्तर धनराजुप्रमाण होता है । इसप्रकार इन तीनों राशियोंका योग एकसौ सैंतालीस घनराजु है, जो सम्पूर्ण ऊर्ध्वलोकका घनफल समझना चाहिये ॥ २१४ ॥ . दल रा. घ. फ. २८ + म. क्षे. घ. फ. ४९ + पूर्वोक्त क्षेत्रोंका घ. फ. ७० = १४७ घ. राजु कुल ऊ. लो. का घ. फ.। ___ सम्पूर्ण लोक सामान्य, दो चतुरस्र अर्थात् ऊर्ध्वायत और तिर्यगायत चतुरस्र, यवमुरज, यवमध्य, मन्दर, दूष्य और गिरिकटक, इसप्रकार आठ भेदरूप है ॥२१५॥ सामान्य लोक जगश्रेणीके घनमात्र है । आयत चतुरस्र क्षेत्रके वेध, कोटि और भुजा, ये तीनों क्रमसे जगश्रेणी, जगश्रेणीका अर्द्ध भाग अर्थात् साढे तीन राजु, और जगश्रेणीसे दुगुणा अर्थात् चौदह राजुप्रमाण है ॥२१६॥ सामान्य लोक = ७४ ७४ ७; आयत च. का वेध ७ रा कोटि ५ = ३३, रा.; भुजा ७ x २ = १४ रा.। १ द ब पुव्वण्णिद. २ द , ७८ । । ३ व तह दोणि, ४ [ =-11-२]. Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. २२० ] पढमो महाधियारो [ ३३ भुजकोडीवेदेसुं पत्तेकं मुरवखिदिए बिंदुकलं । तं पंचवीसहदं जवमुरवमहिए जवखेतं ॥ २१७ ७० १४ पहदोणवेहि लोओ चोदसभजिदो य मुरवविदफलं । सेढिस्स य घणमाणं उभयं पि हवेदि जवमुरवे ॥२१८ घणफलमेकम्मि जवे पंचत्तीसद्धभाजिदो लोगो । तं पणतीसरहद सेढिवणं होदि जवखेत्ते ॥ २१९ चदुतियइगतीसेहिं तियतेवीसेहि गुणिदरज्जूओ । तियतियदुच्छदुच्छभजिदमंदरखेत्तफलं ॥ २२० १४ ३९२ که س واس 6 ५-२१ ७२ ७.. ११११११११ २२२२ २२२२ लोकको सत्तरसे भाजित कर लब्ध राशिको पच्चीससे गुणित करनेपर यवमुरजक्षेत्रमें यवका प्रमाण आता है ( इस गाथामें पूर्वार्ध भाग अप्रकृत है, और प्रकृत भाग छूटा हुआ प्रतीत होता है ) ॥ २१७ ॥ नौसे गुणित लोकमें चौदहका भाग देनेपर मुरजक्षेत्रका घनफल आता है। इन दोनोंके घनफलको जोड़नेसे जगश्रेणीके घनरूप सम्पूर्ण यवमुरजक्षेत्रका घनफल होता है ॥२१८॥ ३४३ + ७० x २५ = १२२३ यवका घ. फ.; ३४३ x ९ १४ = २२०३ मुरज क्षे. का घ. फ.; १२२३ + २२०३ = ३४३ धनराजु सम्पूर्ण य. मु. क्षेत्रका घ. फ. = ७ x ७ x ७ घनराजु । यवमध्य क्षेत्रमें एक यवका घनफल पैंतीसके आधे साढ़े सत्तरहसे भाजित लोकप्रमाण है। इसको पैंतीसके आधे साढ़े सत्तरहसे गुणा करनेपर जगश्रेणीके घनप्रमाण सम्पूर्ण यवमध्य क्षेत्रका घनफल निकलता है ।। २१९॥ ३४३ : ३५ = १९३ एक यवका घनफल; १९३ x ३३ = ३४३ धनराजु सम्पूर्ण य. म. क्षेत्रका घ. फ. = ७ x ७ x ७ घ. रा. चार, दो, तीन, इकतीस, तीन और तेईससे गुणित, तथा क्रमसे तीन, तीन, दो, छह, दो और छहसे भाजित राजुप्रमाण मन्दरक्षेत्रकी उंचाई है ॥ २२० ॥ मन्दराकार लोककी उंचाईका क्रम राजुओंमें – , ३, ३, ३१, ३, २३. १ दब पंचतीसदुभाजिदो. २ दबतप्पणतीसं दुहदं. ३द बचदुतियगितीसहिं. ४ [ तियतियदुछदुछभजिदा रज्जूओ मंदरस्स खेत्तफलं ]. TP.5 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तिलोयपण्णत्ती [१.२२१ पण्णरसहदा रज्जू छप्पण्णहिदा तहाण वित्थारो । पत्तेकंतकरणे खंडिदखेत्तेण चूलिया सिद्धा ॥ २२॥ पणदालहदा रज्जू छप्पण्णहिदा हवेदि भूवासो । उदो दिवडरज्जू भूमितिभागेण मुहवासो ॥ २२२ भूमीए मुहं सोहिय' उदयहिदे भूमुहादु हाणिचया । छक्केककुमुहरज्जू उस्सेहा दुगुणसेढीए ॥ २२३ तक्खयवद्धिविमाणं चोदसभजिदाइ पंचरूवाणि । णियणियउदए पहदं आणेज तस्स तस्स खिदिवासं ॥ २२॥ मेरुसरिच्छम्मि जगे सत्तट्ठाणेसु ठविय उड्ढुई । रज्जूभो रुंदढे वोच्छं' गुणयारहाराणि ।। २२५ छब्बीसब्भहियसयं सोलसएक्कारसादिरित्तसया । इगिवीसेहि विहत्ता तिसु हाणेसु हवंति हेटादो ॥ २२६ -१२६-११६/-१११ १४७ १४७ १४७ । पन्द्रहसे गुणित और छप्पनसे भाजित राजुप्रमाण चूलिकाके प्रत्येक तटोंका विस्तार है। उस प्रत्येक अंतवर्ती करणाकार अर्थात् त्रिकोण खण्डित क्षेत्रसे चूलिका सिद्ध होती है ॥ २२१ ॥ १२ x १६ - १ राजु. चूलिकाकी भूमिका विस्तार पैंतालीससे गुणित और छप्पनसे भाजित एक राजुप्रमाण (५६ राजु) है। उसी चूलिकाकी उंचाई डेढ राजु (१३ ) और मुखविस्तार भूमिके विस्तारका तीसरा भाग अर्थात् तृतीयांश (३५) है ॥ २२२ ॥ ___ भूमिमेंसे मुखको घटाकर शेषमें उंचाईका भाग देनेपर जो लब्ध आवे उतना भूमिकी अपेक्षा हानि और मुखकी अपेक्षा वृद्धिका प्रमाण होता है। यहां भूमिका प्रमाण छह राजु, मुखका प्रमाण एक राजु, और उंचाईका प्रमाण दुगुणित श्रेणी अर्थात् चौदह राजु है ॥ २२३ ॥ ___ उदाहरण- ६ - १ १४ = १४ हा. वृ. का प्रमाण प्रत्येक राजुपर । हानि और वृद्धिका वह प्रमाण चौदहसे भाजित पांच, अर्थात् एक राजुके चौदह भागोंमेंसे पांच भागमात्र है। इस क्षयवृद्धिके प्रमाणको अपनी अपनी उंचाईसे गुणा करके विवक्षित पृथिवीके (क्षेत्रके ) विस्तारको ले आना चाहिये ॥ २२४ ॥ मेरुके सदृश लोकमें, ऊपर ऊपर सात स्थानोंमें राजुको रखकर विस्तारको लानेकेलिये गुणकार और भागहारोंको कहता हूं ॥ २२५॥ नीचेसे तीन स्थानोंमें इक्कीससे विभक्त एकसौ छब्बीस, एकसौ सोलह और एकसौ ग्यारह गुणकार है ॥ २२६॥ ७४ १२६ १ ७x११११११ १४७ - २१. २. १द मुहवासो, ब मुहसोही. २ द कुमह. ३ द ब अणेजयत्तस्स. ४ द रुंदे वोच्छं, परुंदे दो वोच्छं. ५ ब इगवीसे वि', द इगवीसे वि तहत्था तिसु ठाणेसु ठविय हवंति. Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - १. २३२ ] पढमो महाधियारो एकोणचउसया दुसयाचउदालदुसयमेक्कोणं । चउसीदी चउठाणे होदि हु चउसीदिपविहत्ता ॥ २२७ -२४४ -१९९ ૪ '' ५८८ ५८८ ५८८ मंदरसरिसम्मि जगे सत्तसु ठाणेसु ठविय रज्जुघणं । हेट्ठादु घणफलस्स य वोच्छं गुणगारहाराणि ॥ २२८ चउसीदिचयाणं सत्तावीसाधिया य दोणि सया । एक्कोणचउसयाई वीससहस्सा विहीणसगसट्ठी || २२९ एक्कोण दोण्णिसया पणसट्ठिसयाई नवजुदाणिं पि। पंचत्तालं एदे गुणगारा सत्तठाणेसु ॥ २३० णव व अट्ठ य बारसवग्गो अर्द्ध' सयं च चउदाल । अट्ठ एदे कमसो हारा सत्तेसु ठाणेसु ॥ २३१ pv =_४८४)=_२२७ =_ ३९९ = १९९३३ = १९९= ६५०९/ = ३४३ । ९ ३४३ । ९ ३४३ | ८ | ३४३ | १४४ | ३४३ | ८ | ३४३ | १४४ | ३४३ ॥ सत्तदिदुगुणलोगोविंदफलं बाहिरुभयबाहाणं । पणभजिदुगुणं लोगो दूसस्सब्भं तरोभयभुजाणं ॥ २३२ ३ ४ ३ १ ९ ९३३ ३ ४ ३ × १४ ४ ३ ४३x४५ ४ ५ ३४३४८ ८ इसके आगे चार स्थानोंमें क्रमसे चौरासीसे विभक्त एक कम चार सौ ( ३९९ ), दोस चवालीस, एक कम दोसौ ( १९९ ) और चौरासी, ये चार गुणकार हैं ॥ २२७ ॥ = 322; = २४४; मन्दरके सदृश लोकमें घनफल लानेकेलिये नीचे से सात स्थानोंमें घनराजुको रखकर गुणकार और भागहारोंको कहते हैं ॥ २२८ ॥ ७४३९९ = ५८८ 2 ७ × २४ ४ = ५८८ ७१९९ १९९ ७९८४ - ८ ४ ५८८ ८४ ५८८ ८४. चारसौ चौरासी, दोसौ सत्ताईस, एक कम चारसौ अर्थात् तीन सौ निन्यानबै, सड़सठ कम बीस हजार, एक कम दोसौ, नौ अधिक पैंसठसौ और पैंतालीस, ये क्रमसे सात स्थानों में सात गुणकार हैं ।। २२९-२३०॥ नौ, नौ, आठ, बारहका वर्ग, आठ, एकसौ चवालीस और आठ, ये क्रमसे सात स्थानों में सात भागद्दार हैं || २३१ ॥ योग ४ ९३९२ १ ४ ४ --३९९ T = ९ ३ ४३ ४८४ - ४८४ ३ ४३४ ९ १९९३ ३. १ ४ ४ ; घ. रा. । ५८८ ४ ८४ ९ - ३४३x १९९ ३४३४८ २२७ ३४३x२२७ २२७ ३४३४९ ९ 322; + ३९९ + १९९३ ३ १ ४ ४ ३४३४३९९ = ३९९ ३ ४ ३× ८ ; ३ ४३x६५०९ ३४३x १४ ४ ८ ६५०५. १ ४ ४ १ + १९९ + ३४३ घनराजु । दूष्यक्षेत्रकी बाहरी दोनों भुजाओं का घनफल सातसे भाजित और दोसे गुणित लोकप्रमाण होता है। तथा भीतरी दोनों भुजाओंका घनफल पांचसे भाजित और दोसे गुणित लोकप्रमाण है ॥ २३२ ॥ उदाहरण बा. उभय बाहुओंका घ. फ. बाहुओंका घ. फ. - ३४३ ÷ ५ × २ १३७३ रा. = १ द व अद्धं बारसवग्गे णवणवअ णवणवअय. ३४३ ÷ ७२ [ ३५ + T ६५०९ १ ४ ४ ९८ रा. ४ ५ अभ्यं. उ. Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६] तिलोयपण्णत्ती [ १. २३३ तस्साई लहुबाहुं छग्गुणलोओ अ पणत्तीसहिदो । विदफलं जवखेत्ते लोओ सत्तेहि पविहत्तो ॥ २३३ तं पणतीस पहदं सेढिघणं घणफलं च तम्मिस्सं । सत्तहिदो होदि अधो चउगुणिदो लोयखिदी एदे ॥ २३४ सामण्णे विदफलं भुजकोडिसेढिचउरज्जूओ तइज्जए वेदो। बहुजवमझे मुरवे जवमुरयं होदि णियमेण ॥ २३५ तम्मि जवे विंदफलं चोइसभजिदो य तियगुणों लोओ। मुरवमहीविंदफलं चोइसभजिदो य पणगुणो लोओ ॥२३६ घणफलमेक्कम्मि जवे लोओ बादालभाजिदो होदि। तं चउवीसप्पहदं सत्तहिदो चउगुणो लोगो॥ २३७ रज्जूवो तेभार्ग बारसभागो तहेव सत्तगुणो । तेदालं रज्जूओ बारसभजिदा हवंति उड्डू ॥ २३८ इसी क्षेत्रमें उसके लघु बाहुका घनफल छहसे गुणित और पैंतीससे भाजित लोकप्रमाण, तथा यवक्षेत्रका घनफल सातसे विभक्त लोकप्रमाण है ॥ २३३ ॥ लघु बाहुका घ.फ.-३४३४६३५-५८३ रा.; यवक्षेत्रका घ.फ.-३४३+७= ४९ रा.; दूष्यक्षेत्रका समस्त घनफल -- ९८ +१३७६ + ५८३ + ४९ = ३४३ रा. इसको पैंतीससे गुणा करनेपर श्रेणीके घनप्रमाण कुल गिरिकटक क्षेत्रका मिश्र घनफल होता है। इस उपर्युक्त लोकक्षेत्रमें सातका भाग देकर लब्ध राशिको चारसे गुणा करनेपर सामान्य अधोलोकका घनफल होता है। आयतचतुरस्र क्षेत्रमें भुजा श्रेणीप्रमाण सात राजु, कोटि चार राजु और इतना ही ( सात राजु ) वेध भी है। बहुतसे यवोंयुक्त मुरजक्षेत्रमें यवक्षेत्र और मुरजक्षेत्र दोनों ही नियमसे होते हैं। उस यवमुरजक्षेत्रमें यवाकार क्षेत्रका घनफल चौदहसे भाजित और तीनसे गुणित लोकप्रमाण तथा मुरजक्षेत्रका घनफल चौदहसे भाजित और पांचसे गुणित लोकप्रमाण है ॥ २३४-२३६ ॥ • उदाहरण—(१) (एक गिरिकटकका घ. फ. रा. ९५ होता है ) ९५ - ३५ = ३४३ रा. समस्त गिरिकटकका घनफल । (२) सामान्य अधोलोकका घनफल ३४३ ’ ७४४ = १९६ रा. (३) आयतचतुरस्र अधोलोकमें---भुजा ७ रा.; कोटि ४ रा. और वेध ७ राजु है-~७ x ४ x ७ = १९६ रा. घ. फ.। ( ४ ) यवमुरजाकार अधोलोकमें यवक्षेत्रका घ. फ. - ३४३ + १४ x ३ = ७३३ रा.; मुरजक्षेत्रका घ. फ. – ३४३ + १४४ ५ = १२२३ रा. १२२३ + ७३३ = १९६ रा. समस्त यवमुरजक्षेत्रका घ. फ.। यवाकार क्षेत्रमें एक यवका घनफल ब्यालीससे भाजित लोकप्रमाण है। उसको चौबीससे गुणा करनेपर सातसे भाजित और चारसे गुणित लोकप्रमाण समस्त यवमध्य क्षेत्रका घनफल निकलता है ॥ २३७॥ ३४३ * ४२ = ८१ राजु एक यवका घ. फ.; ८१ - २४ = ३४३ * ७ x ४ = १९६ रा. य, म. का घ. फ. मन्दरके सदृश आयामवाले क्षेत्रमें ऊपर ऊपर उंचाई क्रमसे एक राजुके चार भागोंमेंसे १ द तग्गुणलोओअप्पष्ट्रिसहिदाओ, ब तग्गुणलोओ अ पष्ठिसहिदाओ. २ द ब सत्ते वि. ३ द सदो, ब सद्धो. ४ द ब मुखजवमुरयं. ५ द पणगुणो. ६ द व तेदालं. ७ द तेलंतं, ब तेलभं. | Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - १. २४६ ] पदमो महाधियारो 'सत्तहदबारसा' दिवडुगुणिदा हवेइ रज्जू य । मंदरसरिसायामे उच्छेहा होइ खेत्तम्मि ॥ २३९ अट्ठावीसवित्ता सेढी मंदरसमम्मि तडवाले' । चउतडकरणक्खंडिदखेत्तेण चूलिया होदि ॥ २४० अट्ठावीसविता सेढी चूलीय होदि मुहरुंदं । तत्तिगुणं भूवासं सेढी बारसहिदा तदुच्छेहो || २४१ अट्ठावदिविहत्तं सत्तट्ठाणेसु सेढि उड्दुङ्कं । ठविदूण वासहेदुं गुणगारं वत्तइस्सामि ॥ २४२ अडणउदी वाणउदी उणणवदी तह कमेण बासीदी । उणदाल बत्तीसं चोद्दस इय होंति गुणगार ॥ २४३ रज्जुणा सत्तासु ठविय उड्दुड्ढे । विंदफलजाणणटुं गुणगारं वत्तइस्लामि ॥ २४४ गुणपणी एक्कासीदेहि "जुत्तमेक्कसयं । सगसीदेहिं दुसरं तियधियदुसया पणसहस्सा ॥ २४५ अडवीसं उणहत्तरि उणवणं उवरि उवरि हारा य । चउ चउवग्गं बारं अडदालं तिचउक्कचउवीसं ॥ २४६ तीन भाग, बारह भागोंमेंसे सात भाग, बारहसे भाजित तेतालीस राजु, राजुके बारह भागों में से सात भाग और डेढ़ राजुमात्र है || २३८-२३९ ॥ ८४ = १२ = ७ राजु । विभक्त जगश्रेणीप्रमाण चार तटवर्ती राजु प्रत्येक खण्डित क्षेत्रका प्रमाण । इस चूलिका के मुखका विस्तार अट्ठाईससे विभक्त जगश्रेणीप्रमाण, भूमिका विस्तार इससे तिगुणा और उंचाई बारहसे भाजित जग श्रेणीमात्र है || २४१ ॥ (+ 1) + 5 + 12 +235 + 2/3 मन्दरसदृश क्षेत्रमें तटभाग के विस्तारमेंसे अट्ठाईससे करणाकार खण्डित क्षेत्रोंसे चूलिका होती है ॥ २४० ॥ इ८ - चूलिकाका मुख; भूमि रेट ( × ३ ); उंचाई २ रा. । अट्ठानबैसे विभक्त जगश्रेणीको ऊपर ऊपर सात स्थानों में रखकर विस्तारको लाने के हेतु गुणकारको कहता हूं ॥ २४२ ॥ अट्ठाबै, बाबै, नवासी, व्यासी, उनतालीस, बत्तीस और चौदह, ये क्रमसे उक्त सात स्थानों में सात गुणकार हैं ॥ २४३ ॥ एट पूर्वोक्त उंचाईके क्रमसे विस्तारका प्रमाण -- ९८१ ८ ९२ ९८ × ८९; ८२ ८ ३९ ४३२; ८ १४. नीचेसे ऊपर ऊपर सात स्थानों में घनराजुको रखकर घनफल जानने के लिये गुणकारको कहता हूं ॥ २४४ ॥ उक्त सात स्थानोंमें पंचान, एकसौ इक्यासी, दोसौ सतासी, पांच हजार दोसौ तीन, अट्ठाईस, उनहत्तर और उनंचास, ये सात गुणकार, तथा चार, चारका वर्ग ( १६ ), बारह, अड़तालीस, तीन, चार और चौबीस, ये सात भागद्दार हैं ॥ २४५-२४६ ॥ पूर्वोक्त उंचाईके क्रमसे घनफलका प्रमाण 22 + 2 + 28 १८१ २ १९६ रा. = १ ब बारसंसो. २ द ब तलवासे. बठविण वासहेदुं. ५ द ब एक्कासेदेहि . - + [ ३७ + + ५२०३ + ३ द बचउतदकारणखंडिदखेत्तेणं. ४ द ठेविदूण वासहेदुं, ६ द ब सगसीतेदि दुस्सं तियधियदुसेया. Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८] तिलोयपण्णत्ती [१.२४७ चोहसभजिदो तिहदो होदि विदफलं बाहिरुभयबाहूणं । लोभी पंचविहत्तो' दूसरसभंतरोभयभुजाणं ॥ २४७ तस्साई लहुबाहू तिगुणियलोओ य पंचतीसहिदो। विदफलं जवखेत्ते चोद्दसभजिदो हव लोगो ॥ २४८ एक्कास्सि गिरिगडए' चउसीदीभाजिदो हवे लोओ। तं अट्ठतालपहदं विदफलं तम्मि खेत्तम्मि ॥ २४९ एवं अट्ठवियप्पो देटिमलोओ य वण्णिदो एसो। एहि उवरिमलोय अटुपयारोणिरूवमो ।। २५० सामण्णे विदफलं सत्तहिदो होइ तिगुणिदो लोगो। विदिए वेद जाए' सेढी कोडी तिरज्जूओ ॥२५१ तदिए भुयकोडीओ सेढी वेदो० वि तिण्णि रज्जूओ। बहुजवमझे मुरये जवमुरयं होदि तक्खेत्तं ॥२५२ तम्मि जवे विंदफलं लोगो सत्तेहि भाजिदो होदि । मुरयम्मि य विदफलं सत्तहिदो दगुणिदो लोओ। २५३ दूष्यक्षेत्रमें चौदहसे भाजित और तीनसे गुणित लोकप्रमाण बाह्य उभय बाहुओंका और पांचसे विभक्त लोकप्रमाण आभ्यन्तर दोनों बाहुओंका घनफल है ॥ २४७ ॥ इसी क्षेत्रमें लघु बाहुओंका घनफल तीनसे गुणित और पैंतीससे भाजित लोकप्रमाण तथा यवक्षेत्रका घनफल चौदहसे भाजित लोकप्रमाण है ॥ २४८ ॥ दूष्यक्षेत्रमें----३४३ + १४४ ३ = ७३३ बाह्य बाहुओंका घ. फ.; ३४३ + ५ = ६८३ अभ्यन्तर बाहुओंका घ. फ.; ३४३ x ३ + ३५ = २९३ लघु बाहुओंका ध. फ.; ३४३ * १४ = २४३ यवक्षेत्रका घ. फ.; ७३३ + ६८३ + २९२ + २४३ = १९६ रा. अधोलोकसंबंधी कुल दूष्यक्षेत्रका घनफल. एक गिरिकटक क्षेत्रका घनफल चौरासीसे भाजित लोकप्रमाण है । इसको अडतालीससे गुणा करनेपर कुल गिरिकटक क्षेत्रका घनफल होता है ।। २४९ ॥ ३४३८५= ४६३ एक गिरिकटको घ. फ.; ४२६४४८= १९६ सम्पूर्ण गि. का घ. फ. इसप्रकार आठ भेदरूप इस अधोलोकका वर्णन किया जाचुका है। अब यहांसे आगे आठ प्रकारके ऊर्ध्वलोकका निरूपण करते हैं ॥ २५० ॥ सामान्य ऊर्ध्वलोकका घनफल सातसे भाजित और तीनसे गुणित लोकके प्रमाण अर्थात् एकसौ सैंतालीस राजुमात्र है। ३४३ ’ ७ x ३ = १४७ रा. सामान्य ऊ. लोकका घ. फ. द्वितीय ऊर्ध्वायतचतुरस्र क्षेत्रमें वेध और भुजा जगश्रेणीप्रमाण, तथा कोटि तीन राजुमात्र है ॥ २५१ ॥ ७ x ७ x ३ = १४७ ऊ. आयत क्षे. का घनफल | तीसरे तिर्यगायत चतुरस्र क्षेत्रमें भुजा और कोटि श्रेणीप्रमाण, तथा वेध तीन राजुमात्र है। बहुतसे यवोंयुक्त मुरजक्षेत्रमें वह क्षेत्र यव और मुरजरूप होता है। इसमेंसे यवक्षेत्रका धनफल सातसे भाजित लोकप्रमाण और मुरजक्षेत्रका घनफल सातसे भाजित और दोसे गुणित लोकके प्रमाण है ॥ २५२-२५३ ॥ १दब वियदि. २ दब विहत्त. ३ दब सत्ताई. ४द ब गिरिविडए.५ दब वियप्पा होठिमलोउए. ६ [अकृपयारं]. ७ द व तिगुणिदा. ८ द ब भुजासे. ९ द ब भुविकोडीओ. १० [वेधो]. ११ द व मुरयं. Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१.२६०] पढमो महाधियारो [ ३९ घणफलमेक्कम्मि जवे अट्ठावीसेहि भाजिदो लोओ। तं बारसेहि गुणिदं जवखेत्ते होदि विदफलं ॥ २५५ . तिहिदो दुगुणिदरज्जू तियभजिदा चउहिदा तिगुणरज्जू । एक्कतीसं च रज्जू बारसभजिदा हवंति उहुई ॥२५५ चउहिदतिगुणिदरज्जू तवीस ताओ बारपडिहत्ता । मंदरसरिसायारे' उस्सेहो उडुखेत्तम्मि ॥ २५६ अट्टाणवदिविहत्ता तिगुणा सेढी तडाण' वित्थारो । चउतडकरणक्खंडिदखेत्तेणं चूलिया होदि ॥ २५७ तिणि तडा भूवासो ताण तिभागेण होदि मुहरुंदं । तच्चलियए उदओ चउभजिदा तिगुणिदा रज्जू ॥ २५८ सत्तट्ठाणे रज्ज एक्कवीसपविभत्तं । ठविदूण वासहे, गुणगारं तेसु साहेमि ॥ २५९ पंचुत्तरएकसयं सत्ताणउदी तियधियणउदीओ। चउसीदी तेवण्णा चउदालं एक्कवीस गुणगारा ॥ २६० ७४७४ ३ = १५७ ति. आयत क्षे. का घ. फ.; यवमुरजमें- ३४३ ७= ४९ य. क्षे. घ. फ; ३४३ : ७ x २ = ९८ मु. क्षे. का घ. फ.; ४९ + ९८ = १४७ समस्त य. मु. क्षेत्रका घ. फ. यवमध्यक्षेत्रमें एक यवका धन फल अट्ठाईससे भाजित लोकप्रमाण है। इसको बारहसे गुणा करनेपर सम्पूर्ण यवमध्यक्षेत्रका घनफल निकलता है ॥ २५४ ॥ ३४३ + २८ = १२ एक यवका घनफल.; १२५ x १२ = १४७ रा. सम्पूर्ण य. म. क्षे. का घ. फ. मन्दरसदृश आकारवाले ऊर्ध्वक्षेत्रमें ऊपर ऊपर उंचाई क्रमसे तीनसे भाजित दो राजु, तीनसे भाजित एक राजु, चारसे भाजित तीन राजु, बारहसे भाजित इकतीस राजु, चारसे भाजित तीन राजु और बारहसे भाजित तेईस राजुमात्र है ।। २५५-२५६ ॥ अठ्ठानबैसे विभक्त और तीनसे गुणित जगश्रेणीप्रमाण तटोंका विस्तार है । ऐसे चार तटवर्ती करणाकार खण्डित क्षेत्रोंसे चूलिका होती है ॥ २५७ ॥ प्रत्येक तटका विस्तार ८ x ३ = २४ = २४ रा. उस चूलिकाकी भूमिका विस्तार तीन तटोंके प्रमाण, मुखका विस्तार इसका तीसरा भाग, तथा उंचाई चारसे भाजित और तीनसे गुणित राजुमात्र है ॥ २५८ ॥ भूमिविस्तार- ४३ = २७; मुखविस्तार- * = २४; उंचाई ३ राजु, सात स्थानोंमें ऊपर ऊपर इक्कीससे विभक्त राजुको रखकर उनमें विस्तारके निमित्तभूत गुणकारको कहता हूं ॥ २५९ ॥ ___एकसौ पांच, सत्तानबै, तेरानबै, चौरासी, तिरेपन, चवालीस और इक्कीस, ये उपर्युक्त सात स्थानों में सात गुणकार हैं । ॥ २६०॥ १५, ११, १३, १४, ५३, ३५, ३१ रा. १ द सरिसायारो. २ द ब तदाण. ३ द विहत्ता रिरे तिणि गुणा. ४ द चउतदकारणखंडिद, बचउदत्तकारणखंडिद. ५ द ब तदा. ६ ब पंचुत्तं एक्क. , Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०] तिलोयपण्णत्ती [१.२६१ उड्डू रज्जुषणं सत्तसु ठाणेसु ठविय हेटादो । विदफलजाणणटुं वोच्छं गुणगारहाराणि ॥ २६१ दादाणि दसयाणि पंचाणउदी य एकवीसं च । सत्तत्तालजुदागिं बादालसयाणि एकरसं ॥ २६२ पणणवदियधियचउदससयाणि णव इय हवंति गुणगारा । हाराणउ णव एकं बाहत्तरि इगि विहत्तरी चउरो ॥२६३ चोदसभजिदो तिउणो विदफलं बाहिरोभयभुजाण । लोओ दुगुणो चोद्दसहिदो य अब्भंतरम्मि दूसस्स ॥ २६४ तस्स य जवखेत्ताणं लोओ चोहसहिदो दुविंदफलं । एत्तो गिरिगडखंड' वोच्छामो आणुपुन्वीए ॥ २६५ छप्पण्णहिदो लोओ एक्कस्सि गिरगडम्मि विदफलं । तं चउवीसप्पहदं सत्तहिदो तिगुणिदो लोगो ॥ २६६ अट्टविहप्पं साहिय सामण्णं हे दे जयं । एहिं साहेमि पुढं संठाणं वादवलयाणं ॥ २६७ ७२ सात स्थानोंमें नीचेसे ऊपर ऊपर धनराजुको रखकर घनफल जानने के लिये गुणकार और भागहारोंको कहता हूं ॥ २६१ ॥ इन सात स्थानोंमें क्रमसे दोसौ दो, पंचानबै, इक्कीस, ब्यालीससौ सैंतालीस, ग्यारह, चौदहसौ पंचानबै और नौ, ये सात गुणकार हैं। तथा भागहार यहां नौ, नौ, एक, बहत्तर, एक, बहत्तरऔर चार हैं ॥ २६२-२६३ ॥ २०२ + ९५ + २९ + ४ २४५ + ११ + १४९५ + 2 = १४७ राजु मन्दरक्षेत्रका धनफल. दूष्यक्षेत्रकी बाहिरी उभय भुजाओंका घनफल चौदहसे भाजित और तीनसे गुणित लोकप्रमाण; तथा अभ्यन्तर दोनों भुजाओंका घनफल चौदहसे भाजित और दोसे गुणित लोकप्रमाण है ।। २६४ ॥ दूष्यक्षेत्रमें- ३४३ : १४ ४ ३ = ७३३ बा. उ. भु. घ. फ.; ३४३ : १४ ४ २ =४९ अ. क्षे. घ. फ. ___ इस दूष्यक्षेत्रके यवक्षेत्रोंका घनफल चौदहसे भाजित लोकप्रमाण है । अब यहांसे आगे अनुक्रमसे गिरिकटक खण्डको कहता हूं ॥ २६५ ॥ ३४३ + १४ = २४३ दूष्यक्षेत्रके य. क्षे. का घ. 'फ.; ७३३ + ४९ + २४३ = १४७ सम्पूर्ण दूष्यक्षेत्रका घनफल. एक गिरिकटका घनफल छप्पनसे भाजित लोकप्रमाण है। इसको चौबीससे गुणा करने पर सातसे भाजित और तीनसे गुणित लोकप्रमाण सम्पूर्ण गिरिकटक क्षेत्रका घनफल आता है ॥२६६।। ३४३ : ५६ = ६. एक गि. क. का घनफल; ६.४ २४ = १४७ रा. ( ३४३ + ७४३ ) सम्पूर्ण गि. क्षे. घ. फ. सामान्य, अधः और ऊर्ध्वके भेदसे जो तीन प्रकारका जग अर्थात् लोक है, उसको आठ प्रकारसे कहकर अब वातवलयोंके पृथक् पृथक् आकारको कहता हूं ॥ २६७ ॥ १ दब गिरिविडखंडं. Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. २७३ ] पढमो महाधियारो गोमुत्तमुग्गवण्णा घणोदधी तह घणाणिलो वाऊ । तणुवादो बहुवण्णो रुक्खस्स तयं व वलयतियं ॥२६८ . पढमो लोयाधारो घणोवही इह घणाणिलो तत्तो । तप्परदो तणुवादो अंतम्मि णहं णिआधारं ॥ २६९ जोयणवीससहस्सा बहलं तम्मारुदाण पत्तेक्कं । अट्ठखिदीणं हेतु लोअतले उवरि जाव इगिरज्जू ॥ २७० २००००। २००००। २०००० सगपणचउजोयणयं सत्तमणारयम्मि' पुहविपणधीए। पंचचउतियपमाणं तिरीयखेत्तस्स पणिधीए ॥ २७१ ७ । ५।४।५।४ । ३ । सगपंचचउसमाणा पणिधीए होति बम्हकप्पस्स । पणचउतियजोयणया उवरिमलोयरस यंतम्मि ॥ २७२ ७ । ५। ४ । ५। ४ । ३ । कोसदुगमेककोसं किंचूणेकं च लोयसिहरम्मि । ऊणपमाणं दंडा चउस्सया पंचवीसजुदा ॥ २७३ को २ । को १ । दंड १५७५ । गोमूत्रके समान वर्णवाला घनोदधि, मूंगके समान वर्णवाला घनवात, तथा अनेक वर्णवाला तनुवात, इसप्रकारके ये तीनो वातवलय वृक्षकी त्वचाके समान (लोकको घेरे हुए ) हैं ॥२६८॥ इनमेंसे प्रथम घनोदधिवातवलय लोकका आधारभूत है । इसके पश्चात् घनवातवलय, उसके पश्चात् तनुवातवलय और फिर अन्तमें निजाधार आकाश है ।। २६९ ॥ आठ पृथिवियोंके नीचे लोकके तलभागमें एक राजुकी उंचाईतक इन वायुमण्डलोंमेंसे प्रत्येककी मुटाई बीस हजार योजनप्रमाण है ॥ २७० ॥ घ. उ. २०००० + घ. २०००० + त. २०००० = ६०००० यो. लोकके तलभागमें एक राजु ऊपर तक वातवलयोंकी मुटाई ।। सातवें नरकमें पृथिवीके पार्श्वभागमें क्रमसे इन तीनों वातवलयोंकी मुटाई सात, पांच और चार, तथा इसके ऊपर तिर्यग्लोक ( मध्यलोक ) के पार्श्वभागमें पांच, चार और तीन योजनप्रमाण है ॥ २७१ ॥ सातवीं पृथिवीके पास तीनो वातवलयोंकी मुटाई-- घ. उ.७ + घ.५+ त. ४ = १६ योजन; मध्यलोकके पास घ. उ. ५ + घ. ४ + त. ३ = १२ योजन। इसके आगे तीनो वायुओंकी मुटाई ब्रह्मस्वर्गके पार्श्वभागमें क्रमसे सात, पांच और चार योजनप्रमाण, तथा ऊर्ध्वलोकके अन्तमें (पार्श्वभागमें ) पांच, चार और तीन योजनप्रमाण है ॥ २७२ ॥ ब्रह्मस्वर्गके पास यो. ७, ५, ४; लोकके अंतमें यो. ५, ४, ३. ___ लोकके शिखरपर उक्त तीनों वातवलयोंका बाहल्य क्रमशः दो कोस, एक कोस और कुछ कम एक कोस है । यहां तनुवातवलयकी मुटाई जो एक कोससे कुछ कम बतलाई है, उस कमीका प्रमाण चारसौ पच्चीस धनुष है ॥ २७३ ।। लोकशिखरपर घनोदधिवातकी मुटाई को. २; धन. वा. को. १; त. वा. ४२५ धनुष कम को. १ ( धनुष १५७५)। १ द सत्तमणयंमि, ब सत्तमसारयम्मि. २ द पणदीए, ब पणधीए. TP.6 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२] तिलोयपण्णत्ती [ १. २७४ तिरियक्खेत्तप्पणिधिं गदस्स पवणत्तयस्त बहलतं । मेलिय सत्तमपुढवीपणिधीगयमरुदबहलाम्म ॥२७४ तं सोधिदूण तत्तो भजिदव्वं छप्पमाणरज्जूहिं । लद्धं पडिप्पदेसं जायते हाणिवडीओ ॥ २७५ १२।४।६। अट्ठछचउदुगदेयं तालं तालटुतीसछत्तीसं । तियभजिदा हेट्ठादो मरुबहलं सयलपासेसु ॥ २७६ ४८ | ४६ | ४४ | १२ | ४० | ३८ | ३६ । उँजुगे खलु वड्डी इगिसेढीभजिदअट्ठजोयणया । एवं इच्छप्पहदं सोहिय मेलिज भूमिमुहे ॥ २७७ मेरुतलादो उवरि कप्पाणं सिद्धखेत्तपणिधीए । चउसीदी छण्णउदी अडजुदसय बारसुत्तरं च सयं ॥ २७८ तिर्यक्षेत्रके पार्श्वभागमें स्थित तीनों वायुओंके बाहल्यको मिलाकर जो योगफल प्राप्त हो, उसको सातवीं पृथिवीके पार्श्वभागमें स्थित वायुओंके बाहल्यमेंसे घटा कर शेषमें छह प्रमाण राजुओंका भाग देनेपर जो लब्ध आवे उतनी सातवीं पृथिवीसे लेकर मध्यलोकतक प्रत्येक प्रदेशक्रमसे एक राजुपर वायुकी हानि और वृद्धि होती है ॥ २७४-२७५ ॥ ७वीं पु. के पास वातवलयोंका बाहल्य ७+५+ ४ = १६, ५ + ४ + ३ = १२; . १६-१२६ = ६ प्रतिप्रदेशकमसे एक राजुपर होनेवाली हानिवृद्धिका प्रमाण । ___ अड़तालीस, छयालीस, चवालीस, ब्यालीस, चालीस, अड़तीस और छत्तीसमें तीनका भाग देनेपर जो लब्ध आवे, उतना क्रमसे नीचेसे लेकर सब पार्श्वभागोंमें ( सात पृथिवियोंके पा. भा. में ) वातवलयोंका बाहल्य है ॥ २७६ ॥ सात पृथिवियोंके पार्श्वभागमें स्थित वातवलयोंका बाहल्य-- सप्तम पृ. ४६; षष्ठ पृ. ४.६ ; पंचम पृ. १३ ; च. पृ. १२ ; तृ. पृ. ३ ; द्वि. पृ. ३६ ; प्र. पृ. ३.६ यो.। ऊर्ध्वलोकमें निश्चयसे एक जगश्रेणीसे भाजित आठ योजनप्रमाण वृद्धि है । इस वृद्धिप्रमाणको इच्छासे गुणा करनेपर जो राशि उत्पन्न हो, उसको भूमिमेंसे कम कर देना चाहिये और मुखमें मिला देना चाहिये । ( ऐसा करनेसे ऊर्ध्वलोकमें अभीष्ट स्थानके वायुमण्डलोंकी मुटाईका प्रमाण निकल आता है ) ॥ २७७ ॥ उदाहरण-भूमिकी अपेक्षा सान. माहेन्द्र कल्पके पास वातवलयोंकी मुटाई-१६(x) = १५३ यो.; अथवा १२ + ( -३) = १५७ यो. मुखकी अपेक्षा । मेरुतलसे ऊपर कल्पों तथा सिद्धक्षेत्रके पार्श्वभागमें चौरासी, छयानबै, एकसौ आठ, एकसौ बारह और फिर इसके आगे सात स्थानोंमें उक्त एकसौ बारहमेंसे ( ११२) उत्तरोत्तर चार ३ द ब 'देयं तालं तालं तालट्रतीस. १ द ब सहमपोढवी . २ द १२४१० 1. ४ [ उड्डजगे ]. ५ द जोयणसया. ६ द ब 'सयवारबारसुत्तरं. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१.२८२] पढमो महाधियारो [४३ - एत्तो चउचउहीणं सत्तसु ठाणेसु ठविय पत्तेक्कं । सत्तविहत्ते होदि हु मारुदवलयाण बहलत्तं ॥ २७९ ८४|९६|१०८११२|१०८१०४ १०.९६ | ९२/८८८४ तीसं इगिदालदलं कोसा तियभाजिदा य उणवण्णा । सत्तमखिदिपणिधीए बम्हजुगे वाउबहलत्तं ॥ २८० घ घ तनु दोछब्बारसभागब्भहिओ कोसो कमण वाउघणं । लोयउवरिम्मि एवं लोयविभायम्मि पण्णत्तं ॥ २८१ पाठांतरं ६ १२ वादवरुद्वक्खेत्ते विदफलं तह य अटपुढवीए । सुद्धायासखिदीण लवमेतं वत्तहस्सामो ॥ २८२ संपहि लोगपेरंतट्ठिदवादवलयरुद्धखेत्ताणं' आर्णयणविधाणं उच्चदे - लोगस्स तले तिण्णिवादाणं बहलं वादेक्कस्स य वीससहस्सा य जोयणमेतं । तं सव्वमेगटुं कदे सँट्रिजोयणसहस्सबाहलं जगपदरं होदि। चार कम संख्याको रखकर प्रत्येकमें सातका भाग देनेपर जो लब्ध आवे उतना वातवलयोंकी मुटाईका प्रमाण है ॥ २७८-२७९ ॥ ___ ऊर्ध्वलोकमें वातवलयोंका बाहल्य--[१] मेरुतलसे ऊपर सौ. ई. के अधोभागमें ४५; [२] सौ. ई. के उपरिभागमें ९६; {३] सा. मा. १०८; [४] ब. ब्रह्मो. १९२; [५] लां. का. १०८; [६] शु. महा. १०५; [७] श. स. १००; [८] आ. प्रा. ९६; [९] आ. अ. ९.२; [१०] अवेयकादि ८ [११] सिद्धक्षेत्र ८४ । सातवीं पृथिवी और ब्रह्मयुगलके पार्श्वभागमें तीनों वायुओंकी मुटाई क्रमसे तीस, इकतालीसके आधे और तीनसे भाजित उनचास कोस है ॥२८० ॥ घ. उ. ३०; घ. ३१, तनु ४० कोस । लोकके ऊपर अर्थात् लोकशिखरपर तीनों वातवलयोंकी मुटाई क्रमसे दूसरे भागसे अधिक एक कोस, छठवें भागसे अधिक एक कोस और बारहवें भागसे अधिक एक कोस है, ऐसा 'लोकविभागमें ' कहा गया है ॥ २८१ ।। पाठान्तर ॥ घ. उ. १३; घ. १६; तनु. १२३ कोस । __ यहां वायुसे रोके गये क्षेत्र, आठों पृथिवियों और शुद्ध आकाशप्रदेशके घनफलको लवमात्र अर्थात् संक्षेपमें कहते हैं ॥ २८२ ॥ अब लोकपर्यन्तमें स्थित वातवलयोंसे रोके गये क्षेत्रोंके निकालनेके विधानको कहते हैं--लोकके नीचे तीनों वायुओंमेंसे प्रत्येक वायुका बाहल्य बीस हजार योजनप्रमाण है। इन तीनों वायुओंके बाहल्यको इकट्ठा करनेपर साठ हजार योजन बाहल्यप्रमाण जगप्रतर होता है। १ द ब प्रत्योः 'पाठांतरं' इति पदं २८०-२८१ गाथयोर्मध्य उपलभ्यते । २ ब१, द प्रतौ संदृष्टिनास्ति. ३ द वादरुद्धं खेत्ते, ब वादवरुद्धं खेत्ते. ४ द ब खिदिणं. ५ द व वादंवलयरुंधचित्ताणं. ६ द ब याणयण. ७ द तिण्ण. ८ द तं सम्मेगटुं,कदेगसटि ब तेसमेगष्टुं कदे वासष्ट्रि. Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४ ] तिलोयपण्णत्ती [१.२८२ ३४3 ३४३ वरि दोसु वि अंतेसु सटिजोयणसहस्सउस्सेहपरिहाणखेत्तेण ऊणं एदमजीएणं सद्विसहस्सबाहलं जग. पदरमिदि संकप्पिय तच्छेदूण पुढं ठवेदव्वं । = ६००००। पुणो एगरज्जूस्सेधेण सत्तरज्जूआयामेण सहिजोयणसहस्सबाहल्लेण दोसु पासेसु ठिदवादखत्तं बुद्धीएँ पुधं करिय जगपदरपमाणेण णिबद्धे वीससहस्साहिअजोयणलक्खस्स सत्तभागबाहलं जगपदरं होदि । = १२०००० । तं पुग्विल्लक्खेत्तस्सुवरि ठिदे चालीसजोयणसहस्साहियपंचण्हं लक्खाणं सत्तभागबाहल्लं जगपदरं होदि । = ५४००००। पुणो अवरासु दोसु दिसासु ५ एगरज्ज़स्सेधेण तले सत्तरज्जुआयामेण मुहे सत्तभागाहियछरज्जुरुंदत्तेण सटिजोयणसहस्सबाहल्लेण ठिदवादखेत्ते जगपदरपमाणेण कदे वीसजोयणसहस्साहियपंचपंचासजोयणलक्खाणं तेदालीसतिसदभागबाहल्लं जगपदर होदि। - ५५२००००। एदे पुब्विलखेत्तस्सुवरि पक्खित्ते एगूणवीसलक्खअसीदिसहस्सजोयणाहियतिण्हं कोडीणं तेदालीसतिसदभागबाहलं जगपदरं होदि । = ३ १९८००००। पुणो सत्तरज्जुविक्खभतेरहरज्जु आयामसोलहबारह [-सोलहबारह-] जोयणबाहलेण दोसु वि पाससु ठिदवादखेत्ते जगपदरपमाणेण कदे १० यहां विशेषता सिर्फ इतनी है कि लोकके दोनों ही अन्तों अर्थात् पूर्व-पश्चिमके अन्तिम भागोंमें साठ हजार योजनकी उंचाईतक क्षेत्र यद्यपि हानिरूप है, फिर भी उसे न जोडकर ' साठ हजार योजन बाहल्यवाला जगप्रतर है' इसप्रकार संकल्पपूर्वक उसको छेदकर पृथक् स्थापित करना चाहिये । यो. ६०००० x ४९. अनन्तर एक राजु उत्सेध, सात राजु आयाम और साठ हजार योजन बाहल्यवाले वातवलयकी अपेक्षा दोनों पार्श्वभागोंमें स्थित वातक्षेत्रको बुद्धिसे अलग करके जगप्रतरप्रमाणसे सम्बद्ध करने पर सातसे भाजित एक लाख बीस हजार योजन बाहल्यप्रमाण जगप्रतर होता है। १ २ ० ० ० ० ४ ४ ५ । इसको पूर्वोक्त क्षेत्रके ऊपर स्थापित करनेपर पांच लाख चालीस हजार योजनके सातवें भाग बाहल्यप्रमाण जगप्रतर होता है । ( ६०००°४७) + १ २ ० ० ० ० = ५ ४ ० ० ० ० ४ ४ ९ __इसके आगे इतर दो दिशाओं अर्थात् दक्षिण और उत्तरकी अपेक्षा एक राजु उत्सेधरूप, तलभागमें सात राजु आयामरूप, मुखमें सातवें भागसे अधिक छह राजु विस्ताररूप और साठ हजार योजन बाहल्यरूप वायुमण्डलकी अपेक्षा स्थित वातक्षेत्रके जगप्रतरप्रमाणसे करनेपर पचवन लाख बीस हजार योजनके तीनसौ तेतालीसवें भाग बाहल्यप्रमाण जगप्रतर होता है। ९ + ४३ २४१ x ६०००० = ५५ २ ००० ० ४ ९ = ५५२०००० ४ ९. इस उपर्युक्त घनफलके प्रमाणको पूर्वोक्त क्षेत्रके ऊपर रखने पर तीन करोड उन्नीस लाख अस्सी हजार योजनके तीनसौ तेतालीसवें भाग बाहल्यप्रमाण जगप्रतर होता है। ५४०००० + ५५२०९०० - ३ १९८०००° x ४९ इसके अनन्तर सात राजु विष्कंभ, तेरह राजु आयाम तथा सोलह, बारह, ( सोलह एवं बारह ) योजन बाहल्यरूप अर्थात् सातवीं पृथिवीके पार्श्वभागमें सोलह, मध्यलोकके पार्श्वभागमें बारह, १ द परिहाणिखेत्तेण, [परिहीणखेत्तेण ]. २ द ब पुढं ति दव्वं. ३ द बुधि पुदक्करिय, ब बुट्टि पदक्करिय. ४ द ब ठिदवादखेत्तेण. ५ एदं पुविलं. ६ द सोलस. Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. २८२ ] पढमो महाधियारो चउसट्ठिसदजोयणूणअट्ठारहसहस्सजोयणाणं तेदालीसतिसदभागबाहलं जगपदरमुप्पजदि । = १७४३६ । पुणो सत्तभागाहियछरज्जुमूलविक्खंभेण छरज्जुउच्छेहेण एकरज्जुमुहेण सोलहबारहजोयणबाहल्लेण दोसु वि पासेसु ठिदवादक्खेत्तं जगपदरपमाणेण कदे बादालीसजोयणसदस्स' तेदालीसतिसदभागबोहल्लं जगपदरं होदि । = ४३१० । पुणे। एगपंचएगरज्जुविक्खंभेण सत्तरज्जुउच्छेहेण बारहसोलहबारहजोयणबाहल्लेण उवरिमदोसु वि पासेसु ठिदवादखेत्तं जगपंदरपमाणेण कदे अट्टासीदिसमहियपंचजोयणसदाणं एगणवण्णासभागबाहल्लं जगपदरं होदि । = ५१८ । उवरि रज्जूविक्खंभेण सत्तरज्जुआयामेण किंचूणजोयणबाहल्लेण ठिदवादखेत्तं जगपदरपमाणेण कदे तिउत्तरतिसदाणं बेसहस्सविसदचालीसभागबाहल्लं जगपदरं होदि । - ३.०३ । एदं सब्वमेगस्थ मेलाविदे चउवीसकोडिसमहियसहस्सकोडीओ एगणवीसलक्खतेसीदिसहस्स ब्रह्मस्वर्गके पार्श्वभागमें सोलह, और सिद्धलोकके पार्श्वभागमें बारह योजन बाहल्यरूप वातवलयकी अपेक्षा दोनों ही पार्श्वभागोंमें स्थित वातक्षेत्रको जगप्रतरप्रमाणसे करनेपर एकसौ चौंसठ योजन कम अठारह हजार योजनके तीनसौ तेतालीसवें भाग बाहल्यप्रमाण जगप्रतर होता है । १३ ४७४ १४ ४ २ = २५४८ = १७ ८.३ ६ ४ ४ ९ पुनः सातवें भागसे अधिक छह राजु मूलमें विस्ताररूप, छह राजु उत्सेधरूप, मुखमें एक राजु विस्ताररूप और सोलह-बारह योजन बाहल्यरूप (सातवीं पृथिवी और मध्यलोकके पार्श्वभागमें) वातवलयकी अपेक्षा दोनों ही पार्श्वभागोंमें स्थित वातक्षेत्रको जगप्रतरप्रमाणसे करनेपर ब्यालीससौ योजनके तीनसौ तेतालीसवें भाग बाहल्यप्रमाण जगप्रतर होता है । ४२००x४९ ४२००x४९ १७+७३ x ३४१४४ ६ = ४२०२४.४९ अनन्तर एक, पांच व एक राजु विष्कंभरूप (क्रमसे मध्यलोक, ब्रह्मस्वर्ग और सिद्धक्षेत्रके पार्श्वभागमें ), सात राजु उत्सेधरूप, और क्रमशः मध्यलोक, ब्रह्मस्वर्ग एवं सिद्धलोकके पार्श्वभागमें बारह, सोलह, और बारह योजन बाहल्यरूप वातवलयकी अपेक्षा ऊपर दोनों ही पार्श्वभागोंमें स्थित वातक्षेत्रको जगातरप्रमाणसे करनेपर पांचसौ अठासी योजनके एक कम पचासवें अर्थात् उनचासवें भाग बाहल्यप्रमाण जगप्रतर होता है। ५+ १ २४७४२४१४ = १४८-४९ ऊपर एक राजु विस्ताररूप, सात राजु आयामरूप और कुछ कम एक योजन बाहल्यरूप वातवलयकी अपेक्षा स्थित वातक्षेत्रको जगप्रतरप्रमाणसे करनेपर तीनसौ तीन योजनके दो हजार दोसौ चालीसवें भाग बाहल्यप्रमाण जगप्रतर होता है। १४७४ ३२३ ₹ =३३४३४ ४९ इस सबको इकट्ठा करके मिला देनेपर एक हजार चौबीस करोड़, उन्नीस लाख, तेरासी १ द ब सदा. २द जोयणलक्खतेदालीससदभागहिबाहलं. ३ ब ४२०००. ४ द जगदपदर'. ५ब सव्वमग पथमेलाविदे, द सव्वमेगं पमेलाविदे. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६ ] तिलोयपण्णत्ती [ १.२८२ चउसदसत्तासीदिजोयणाणं णवसहस्ससत्तसय सरूवाहियलक्खाए अवहिदेगभागबाहलं जगपदरं होदि । = १०२४१९८३४८७ । १०९७६० पुणो अट्टहं पुढवीणं हेट्ठिमभागावरुद्धवाद खेत्तघणफलं वत्तइस्लामो तत्थ पढमढवी हेट्टिमभागावरुद्धवादखेत्तघणफलं एक्करज्जुविक्खंभसत्तरज्जुदीहा सद्विजोयणसहस्सबाहलं एसा अप्पणो बाहलस्स सत्तमभागबाहलं जगपदरं होदि । = ६००००| बिदियपुढवीए हेट्ठिमभागावरुद्धवाद खेत्तघणफलं सत्तभागूणबेरज्जुविक्खंभा सत्तरज्जुआयदा सहिजोयणसहस्सबाहल्ला ५ असीदिसहस्साहियसत्तण्हं लक्खाणं एगूणवण्णासभागबाहले जगपदरं होदि । = ७८००००| तदियपुढवीए हेट्ठिमभागावरुद्धवादखेत्तघणफलं बेसत्तमभागहीणतिष्णिरज्जुविक्खंभा सत्तरज्जुआयदा सट्ठिजोयणसहस्सबाहला चालीससहस्साधियएक्कार सलक्खजोयणाणं एगूणवंचासभागबाहलं जगपदरं होदि । = ११४०००० | चउत्थपुढव हेट्टिमभागावरुद्धवादखेत्तघणफलं तिण्णिसत्तमभागूणचत्तारिरज्जुविक्खंभा सत्तरज्जुआयदा ४९ ४९ हजार, चार सौ सतासी योजनोंमें एक लाख नौ हजार सातसौ साठका भाग देने पर लब्ध एक भाग बाल्यप्रमाण जगप्रतर होता है । ३१९८०००० १७८३६ ४२०० ५८८ ३०३ + ३४३ ३४३ ३४३ ४९ + + × ४९ २२४० अब आठों पृथिवियोंके अधस्तन भागमें वायुसे अवरुद्ध क्षेत्रका घनफल कहते हैं इन आठों पृथिवियोंमेंसे प्रथम पृथिवीके अधस्तन भागमें अवरुद्ध वायुके क्षेत्रका घनफल कहते हैं - एक राजु विष्कंभ, सात राजु लंबाई और साठ हजार योजन बाहल्यवाला प्रथम पृथिवीका वातरुद्ध क्षेत्र है । इसका घनफल अपने बाल्य अर्थात् साठ हजार योजनके सातवें भाग बाहल्यप्रमाण जगप्रतर होता है । १७ × ६०००० × ४९ ४९ ६०००० X + ४९ ७ दूसरी पृथिवीके अधस्तन भागमें वातरुद्धक्षेत्र के घनफलको कहते हैं - सातवें भाग कम दो राजु विष्कम्भवाला, सात राजु आयत और साठ हजार योजन बाहल्यवाला द्वितीय पृथिवीका वातरुद्ध क्षेत्र है । उसका घनफल सात लाख अस्सी हजार योजनके उनंचासवें भाग बाहल्यप्रमाण जगप्रतर होता है । 9 १३ ६०००० ७ × ७८००००× ७ ७८०००० X ४९ X X ७ 1 ७ × ७ ४९ तीसरी पृथिवीके अधस्तन भाग में वातरुद्ध क्षेत्रके घनफलको कहते हैं--दो बटे सात भाग ( 3 ) कम तीन राजु विष्कम्भयुक्त, सात राजु लंबा और साठ हजार योजन बाहल्यवाला तृतीय पृथिवीका वातरुद्ध क्षेत्र हैं । इसका घनफल ग्यारह लाख चालीस हजार योजनके उनंचासवें भाग बाल्यप्रमाण जगप्रतर होता है । ७ १९ ६०००० १ ७११४००००७ ७४७ ११४००००x४९ ४ ९ 9 ७ चौथी पृथिवीके अधस्तन भाग में वातरुद्ध क्षेत्रके घनफलको कहते हैं- चतुर्थ पृथिवीका वातावरुद्ध क्षेत्र तीन बटे सात भाग ( 3 ) कम चार राजु विस्तारवाला, सात राजु लंबा, और साठ X = १०२४१९८३४८७ १०९७६० Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१.२८२ ] पढमो महाधियारो [ ४७ ४९ सटिजोयणसहस्सबाहला पण्णरसलक्खजोयणाणं एगूणवंचासभागबाहलं जगपदरं होदि । = १५०००००। पंचमढवीए हेटिमभागावरुद्ववादखेत्तघणफलं चत्तारिसत्तमभागूणपंचरज्जुविक्खंभा सत्तरज्जुआयदा सद्धिजोयणसहस्पबाहल्ला सट्ठिसहस्लाहियअट्ठारसलक्खाणं एगूणवंचासभागबाहलं जगपदरं होदि। १८६००००। छटपुढवीए हेट्ठिमभौगावरुद्धवादखेत्तघणफलं पंचसत्तमभागूणछरज्जुविक्खंभा सत्तरज्जुभायदा सट्टिजोयणसहस्सबाहल्ला वीससहस्लाहियबावीसलक्खाणमेगणवंचासभागबाहलं जगपदरं होदि। -२२२००००।५ सत्तमपुढवीए हेट्ठिमभागावरुद्धवादखेत्तघणफलं छसत्तमभागूणसत्तरज्जुविक्खंभा सत्तरज्जुआयदा सट्रिजोयणसहस्सबाहला सीदिसहस्साधियपंचवीसलक्खाण एगूणवंचासभागबाहलं जगपदरं होदि । = २५८००००। अट्ठमपुढवीए हेट्ठिमभागवादावरुद्धखेत्तघणफलं सत्तरज्जुआयदा एगरज्जुविक्खभा ४९ हजार योजन मोटा है। इसका घनफल पन्द्रह लाख योजनके उनंचासवें भाग बाहल्यप्रमाण जगप्रतर होता है। - ७४६०००० = ७४ १५०००००४७ १५०००००x४९ २५ पांचवीं पृथिवीके अधस्तन भागमें अवरुद्ध वातक्षेत्रके घनफलको कहते हैं-पांचवीं पृथिवीके अधोभागमें वातावरुद्ध क्षेत्र चार बटे सात भाग (3) कम पांच राजु विस्ताररूप, सात राजु लम्बा और साठ हजार योजन मोटा है। इसका घनफल अठारह लाख साठ हजार योजनके उनचासवें भाग बाहल्यप्रमाण जगप्रतर होता है। ३१... ..._७४ १८६००००४ ७ १८६०००० X ३९ ७ -७ ___ छठी पृथिवीके अधस्तन भागमें वातावरुद्ध क्षेत्रके घनफलको कहते हैं--पांच बटे सात भाग (७) कम छह राजु विस्तारवाला, सात राजु लंबा और साठ हजार योजन बाहल्यवाला छठी पृथिवीके नीचे वातरुद्ध क्षेत्र है; इसका घनफल बाईस लाख बीस हजार योजनके उनंचासवें भाग बाहल्यप्रमाण जगप्रतर होता है। ३.४७ ६०००० = ७ X २२२०००० X ७ २२२०००० - ४९ सातवीं पृथिवीके अधोभागमें वातरुद्ध क्षेत्रके घनफलको कहते हैं-सातवी पृथिवीके नीचे वातावरुद्ध क्षेत्र छह बटे सात भाग (3) कम सात राजु विस्तारवाला, सात राजु लंबा और साठ हजार योजन मोटा है। इसका घनफल पच्चीस लाख अस्सी हजार योजनके उनंचासवें भाग बाहल्यप्रमाण जगप्रतर होता है। ४७४६००००-७४ २५८०००० x ७ २५८०००० x ४९ अष्टम पृथिवीके अधस्तन भागमें वातावरुद्ध क्षेत्रके घनफलको कहते हैं-अष्टम पृथिवीके अधस्तन भागमें वातावरुद्ध क्षेत्र सात राजु लंबा, एक राजु विस्तारयुक्त और साठ हजार योजन ७४ ७ ४९ ४९ १ द भागूणछरज्जु . २ द हेष्ठिभागा , Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४९ ४८] तिलोयपण्णत्ती [१.२८२सट्ठिजोयणसहस्सबाहल्ला एसा अप्पणो बाहल्लस्स' सत्तभागबाहल्लं जगपदरं होदि। = ६०००० । एदं सब्वमेग? मेलाविदे येत्तियं होदि--१०९२००००। एवं वादावरुद्धखेत्तघणफलं समत्तं ॥ संपहि अट्टण्हं पुढवीणं पत्तेकं विदफलं थोरुञ्चपुण वत्तइस्सामोतत्थ पढमपुढवीए एगरज्जुविक्खंभा सत्तरज्जुदीहा बीससहस्सूणबेजोयणलक्खबाहल्ला एसा ५ अप्पणो बाहल्लस्स सत्तमभागबाहलं जगपदरं होदि। = १८०००० । बिदियपुढवीए सत्तमभागणबेरज्ज. विक्खभा सत्तरज्जुायदा बत्तीसजोयणसहस्सबाहल्ला सोलससहस्साहियचदुण्डं लक्खाणमेगूणवंचासभागबाहल्लं जगपदरं होदि।= ४१६०००। तदियपुढवीए बेसत्तमभागहीणतिणिरज्जुविक्खंभा सत्तरज्जआयदा अट्ठावीसजोयणसहस्त्रबाहल्ला बत्तीससहस्साहियपंचलक्खजोयगाणं एगणपंचासभागबाहल्लं जगपदरं होदि।=५३२०००। चउत्थपुढवीए तिण्णिसत्तमभागणचत्तारिरज्जुविक्खंभा सत्तरज्जुआयदा चउवीस- १० बाहल्यवाला है। इसका घनफल अपने बाहल्यके सातवें भाग वाहत्यप्रमाण जगप्रतर होता है। १४७४६००० x ७० ६००००४ ४९ इस सबको इकट्ठा मिलानेपर निम्न प्रकार कुल घनफल होता है-- ४२०.०० ७८०००० ११४०००० १५००००० १८६०००० ४९ + ० + + ------- + ---- --- + ---- ४९ . १९ ४९ २२२०००० २५८०००० ४२०००० १०९२०००० x ४९ ४९ इसप्रकार वातावरुद्ध क्षेत्रके घनफलका वर्णन समाप्त हुआ। अब आठ पृथिवियोंमेंसे प्रत्येक पृथिवीके घनफलको संक्षेपमें कहते हैं- इनमेंसे प्रथम पृथिवी एक राजु विस्तृत, सात राजु लंबी, और बीस हजार कम दो लाख, अर्थात् एक लाख अस्सी हजार योजन मोटी है। इसका घनफल अपने बाहल्य ( १८०००० यो.) के सातवें भाग बाहल्यप्रमाण जगप्रतर होता है। ७४१८०००.४७ १८०००० x ४९ १४७४ १८०००० --- दूसरी पृथिवी सातवें भाग कम दो राजु विस्तारवाली, सात राजु आयत और बत्तीस हजार योजन मोटी है। इसका घनफल चार लाख सोलह हजार योजनके उनचासवे भाग बाहल्यप्रमाण जगप्रतर होता है। x ७४७ तीसरी पृथिवी दो बटे सात भाग (3) कम तीन राजु विस्तारवाली, सात राजु आयत, और अट्ठाईस हजार योजन मोटी ह । इसका घनफल पांच लाख बत्तीस हजार योजनके उनचासवें भाग बाहल्यप्रमाण जगप्रतर होता है। ०० ७४५३२०००४७ ५३२०००x४९ ७४७ चतुर्थ पृथिवी तीन बटे सात भाग (3) कम चार राजु विस्तारवाली, सात राजु लंबी, १ द ब बाहलं से. २ द ब सव्वमेगं पमेलाविदे. ३ ब चउण्हं. ४ द लक्खाण एगूण. Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. २८२] पढ़मो महाधियारो [ ४९ जोयणसहस्सबाहल्ला छजोयणलक्खाणं एगुणवंचासभागबाहल्लं जगपदरं होदि । = ६ ० ०९:। पंचमपुढवीए चत्तारिसत्तभागूणपंचरज्जुविक्खंभा सत्तरज्जुआयदा वीसजोयणसहस्सबाहल्ला वीससहस्साहिय छण्णं लक्खाणमेगूणवंचासभागबाहल्लं जगपदरं होदि। ६२ ०९:।छट्टमपुढवीए पंचसत्तभागूणछरज्जुविक्खंभा सत्तरज्जुयदा सोलसजोयणसहस्सबाहल्ला बाणउदिसहस्साहियपंचण्हं लक्खाणमेगूणवंचासभागबाहल्लं जगपदरं होदि । = ५९२९° । सत्तमपुढवीए छत्तमभागूणसत्तरज्जुविक्खंभा ५ सत्तरज्जुआयदा अट्ठजोयणसहस्सबाहल्ला चउदालसहस्साहियतिण्णं लक्खाणमेगूणवंचासभागबाहल्लं जगपदरं होदि। -३ ४ ४०० अट्रमपुढवीए सत्तरज्जुभायदा एकरज्जुरुंदा अट्ठजोयणबाहल्ला सत्तम भागाहियेयज्जोयणवाहल्लं जगपदरं होदि । । ४९७माजसपर और चौबीस हजार योजन मोटी है। इसका घनफल छह लाख योजनके उनचासवें भाग बाहल्यप्रमाण जगप्रतर होता है। २४००० ७४६०००.०४७ ६०००००x४९ xxx 5x5X7x0 पांचवीं पृथिवी चार बटे सात भाग (0) कम पांच राजु विस्तारयुक्त, सात राजु लंबी और बीस हजार योजन मोटी है । इसका घनफल छह लाख बीस हजार योजनके उनचासवें भाग बाहल्यप्रमाण जगप्रतर होता है। २१.. २०००० _ ७४६२००००४७ = ६२००००४ ४९ ४९ छठी पृथिवी पांच बटे सात भाग (७) कम छह राजु विस्तारवाली, सात राजु आयत, और सोलह हजार योजन बाहल्यवाली है। इसका घनफल पांच लाख बानबै हजार योजनके उनचासवें भाग बाहत्यप्रमाण जगप्रतर होता है। xx, ७४७ सातवीं पृथिवी छह बटे सात भाग (ई) कम सात राजु विस्तारवाली, सात राजु आयत, और आठ हजार योजन बाहल्यवाली है । इसका घनफल तीन लाख चवालीस हजार योजनके उनंचासवें भाग बाहल्यप्रमाण जगप्रतर होता है। ८००० ७४३४४०००x४९ ३४४०००x४९ १६००० ७४ ५९२०००५७ ५९२०००x४९ ४९ आठवीं पृथिवी सात राजु आयत, एक राजु विस्तारवाली और आठ योजन मोटी है। इसका घनफल सातवें भागसहित एक योजन बाहत्यप्रमाण जगप्रतर होता है । ___ ७४१४८= ७४८४७ = ६ x ४९ १द ससत्तभागूण. २ द एगरज्जु. ३ द असहस्सजोयण'. ४ द भागाहिययेयजो . TP.7 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५० ] एदाणि सव्वमेलिदै एत्तियं होदि - = ४३६४०५६ ४ ९ + तस्स ठवणा तिलोयपण्णत्ती केवलणाणतणेत्तं चोत्तीसादिसयभूदिसंपण्णं । णाभेयजिणं तिहुवणणमंसणिज्जं णमंसामि ॥ २८३ एवमाहरियपरंपरागयतिलोय पण्णत्तीए सामण्णजग सरूवणिरूवणपण्णत्ती णाम पढमो महाधियारो सम्मत्तो ॥ १ ॥ ३४४००० ४९ । एहिं दोहिं खेत्ताणं विदफलं संमेलिय सयललोयम्मि अवणीदे अवसेसं सुद्धायासपमाणं होदि । इस सबको मिलाने पर निम्नप्रकार प्रमाण होता है १२६०००० ४१६००० ५३२००० ६००००० ६२०००० ५५२००० + + ४९ ४९ ४९ ४९ ४९ ४९ ४३६४०५६ X ४९ ४९ उपर्युक्त इन दोनों क्षेत्रोंके ( वातावरुद्धक्षेत्र और आठ भूमियोंके ) घनफलको मिलाकर उसे सम्पूर्ण लोक में से घटा देनेपर अवशिष्ट शुद्ध आकाशका प्रमाण होता है । उसकी स्थापना यह है - (देखो मूल पाठ ? ) ८ + = ७ + + [ १.२८३ + केवलज्ञानरूपी तीसरे नेत्रके धारक, चौंतीस अतिशयरूपी विभूतिसे सम्पन्न, और तीनों लोकोंकेद्वारा नमस्करणीय, ऐसे नाभेय जिन अर्थात् ऋषभ जिनेन्द्रको मैं नमस्कार करता हूं ॥ २८३ ॥ इसप्रकार आचार्य परंपरागत त्रिलोक- प्रज्ञप्ति में सामान्यजगखरूपनिरूपणप्रज्ञप्तिनामक प्रथम महाधिकार समाप्त हुआ. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [विदुओ महाधियारो] . ६ अजियजिणं जियमयण दुरितहरं आजवंजवातीदं । पणमिय णिरूवमाणं णारयलोयं णिरूवेमो ॥. णिद्धयणिवासखिदिपरिमाणं आउदयओहिपरिमाणं । गुणठाणादीणं च य संखा उप्पजमाणजीवाणं ॥२ जम्मणमरणाणतरकालपमाणादि एकसमयम्मि । उप्पजणमरणाण य परिमाणं तह य आगमणं ॥३ णिरयगदिभाउबंधणपरिणामा तह य जम्मभूमीओ । णाणादुक्खसरूवं दंसणगहणस्स हेदु जोणीओ ॥ ४ एवं पण्णरसविहा यहियारा वण्णिदा समासेण । तित्थयरवयणणिग्गयणारयपण्णत्तिणामाए ॥५ लोयबहुमज्झदेसे तरुम्मि सारं व रज्जुपदरजुदा । तेरसरज्जुच्छेहा किंचूणा होदि तसणाली ॥ ६ ऊणपमाणं दंडा कोडितियं एकवीसलक्खाणं । बासद्धिं च सहस्सा दुसया इगिदाल दुतिभाया ॥७ ३२१६२२४१।२। अथवाउववादमारणंतियपरिणदतसलोयपूरणेण गदो। केवलिणो अवलंबिय सन्वजगो होदि तसणाली ॥८ जिन्होंने मदन अर्थात् कामदेवको जीत लिया है, पापको नष्ट कर दिया है, तथा जो संसारसे अतीत हैं अर्थात् मोक्षको प्राप्त कर चुके हैं और अनुपम हैं, ऐसे अजित भगवान्को नमस्कार करके नारकलोकका निरूपण करते हैं ॥१॥ एक ही घरमें रहने वालों अर्थात् नारकियोंकी निवास-भूमियोंका वर्णन, परिमाण अर्थात् नारकियोंकी संख्या, आयुका प्रमाण, शरीरकी उंचाईका प्रमाण, अवैधिज्ञानका प्रमाण, गुणस्थानादिकोंका निर्णय, नरकोंमें उत्पद्यमान जीवोंकी व्यवस्था, जन्म और मरणके अन्तरकालका प्रमाणादिक एक समयमें उत्पन्न होनेवाले और मरनेवाले जीवोंका प्रमाण, नरकसे निकलनेवाले जीवोंका वर्णन, नरकगतिसम्बन्धी आयुके बंधक परिणामोंका विचार, जन्मस्थानोंका कथन, नानौ दुःखोंका स्वरूप, सम्यग्दर्शनग्रहणके कारण, और नरकमें उत्पन्न होनेके कारणोंका कथन, इसप्रकार ये पन्द्रह अधिकार तीर्थंकरके वचनसे निकले इस नारकप्रज्ञप्तिनामक महाधिकारमें संक्षेपसे कहे गये हैं ॥२-५॥ जिसप्रकार वृक्षके ठीक मध्यभागमें सार हुआ करता है, उसीप्रकार लोकके बहुमध्यभाग अर्थात् बीचमें एक राजु लंबी-चौड़ी और कुछ कम तेरह राजु ऊंची त्रसनाली ( त्रसजीवोंका निवासक्षेत्र ) है ॥६॥ ___ त्रसनालीको जो तेरह राजुसे कुछ कम ऊंचा बतलाया गया है, उस कमीका प्रमाण यहां तीन करोड, इक्कीस लाख, बासठ हजार, दोसौ इकतालीस धनुष और एक धनुषके तीन भागोंमेंसे दो भाग अर्थात् ३ है ||७|| सनालीकी उंचाई- ३२१६२२४१३ धनुष कम १३ राजु. . अथवा- उपपाद और मारणांतिक समुद्घातमें परिणत त्रस तथा लोकपूरणसमुद्घातको प्राप्त केवलीका आश्रय करके सारा लोक ही त्रसनाली है ॥८॥ __विशेषार्थ- विवक्षित भवके प्रथम समयमें होनेवाली पर्यायकी प्राप्तिको उपपाद कहते १ द ब णिद्धई. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२] तिलोयपण्णत्ती [२.९खरपंकप्पब्बहुला भागा रयणप्पहाए पुढवाएं । बहलत्तणं सहस्सा सोलसे चउसीदि सीदी य ॥९ १६०००। ८४०००। ८००००। खरभागो णादव्यो सोलसभेदेहिं संजुदो णियमा । चित्तादीओ खिदियो तेसिं चित्ता बहुवियप्पा ॥ १० णाणाविहवण्णाओ महिओ तह सिलातला उववादा । वालुवसकरसीसयरुप्पसुवण्णाण वरं च ॥११ अयदंबतउरसासयमणिसिलाहिंगुलाणि हरिदालं'। अंजणपवालगोमज्जगाणि रुजगं कलंभपदराणि ॥ १२ तह अंबवालुकामओ फलिहं जलकंतसूरकंताणि । चंदप्पहवेरुलियं गेरुवचंदस्सलोहिदकाणि ॥ १३ बंबयबगमोअसारग्गपहृदीणि विविहवण्णाणि । जा होति ति एत्तेण चित्तेत्ति य वण्णिदा एसौ ॥१४ एदाएं बहलत्तं एक्कसहस्सं हवंति' जोयणया । तीए हेट्टा कमसो चोद्दस अण्णा य द्विदमही ॥१५ हैं। वर्तमान पर्यायसम्बन्धी आयुके अन्तिम अन्तर्मुहूर्तमें जीवके प्रदेशोंके आगामी पर्यायके उत्पत्तिस्थान तक फैलजानेको मारणान्तिक समुद्घात कहते हैं। जब आयुकर्मकी स्थिति सिर्फ अन्तर्मुहूर्त ही बाकी हो, परन्तु नाम, गोत्र और वेदनीय कर्मकी स्थिति अधिक हो, तब सयोगकेवली दण्ड, कपाट, प्रतर और लोकपूरण समुद्घातको करते हैं। ऐसा करनेसे उक्त तीनों कर्मोकी स्थिति भी आयुकर्मके बराबर होजाती है। इन तीनों अवस्थाओंमें त्रस जीव त्रसनालीके बाहर भी पाये जाते हैं। ___अधोलोकमें सबसे पहिली रत्नप्रभा पृथिवी है । उसके तीन भाग हैं-- खरभाग, पंकभाग और अब्बहुलभाग। इन तीनों भागोंका बाहल्य क्रमशः सोलह हजार, चौरासी हजार, और अस्सी हजार योजनप्रमाण है ॥९॥ - खरभाग १६०००, पंकभाग ८४००० अब्बहुलभाग ८०००० यो.। इनमें से खरभाग नियमसे सोलह भेदोंसे सहित है। ये सोलह भेद चित्रादिक सोलह पृथिवीरूप हैं । इनमेंसे चित्रा पृथिवी अनेक प्रकार है ॥१०॥ __ यहांपर अनेकप्रकारके वर्णोसे युक्त महीतल, शिलातल, उपपाद, वालु, शक्कर, शीशा, चांदी, सुवर्ण, इनके उत्पत्तिस्थान, वज्र तथा अयस् ( लोहा ) तांबा, त्रपु ( रांगा), सस्यक ( मणिविशेष ) मणिशिला, हिंगुल (सिंगरफ), हरिताल, अंजन, प्रवाल ( मूंगा ), गोमेदक (मणिविशेष ), रुचक, कदंब (धातुविशेष ), प्रतर (धातुविशेष ), ताम्रवालुका ( लाल रेत ), स्फटिक मणि, जलकान्त मणि, सूर्यकान्त मणि, चन्द्रप्रभ (चन्द्रकान्त मणि ), वैडूर्य मणि, गेरु, चन्द्राश्म, लोहितांक (लोहिताक्ष ? ), बंबय ( पप्रक ? ), बगमोच [?], और सारंग इत्यादिक विविध वर्णवाली धातुएं हैं, इसीलिये इस पृथिवीका : चित्रा' इस नामसे वर्णन किया गया है ॥११-१४॥ . इस चित्रा पृथिवीकी मुटाई एक हजार योजन है। इसके नीचे क्रमसे चौदह अन्य पृथिवियां स्थित हैं ॥ १५॥ १ द रयणप्पहायि पुढवीए, ब रयणप्पहा य पुढवीणं. २ द ब सोल. ३ ब सिलातला ओववादा. ४ द अरिदालं. ५ द ब वण्णिदो एसो. ६ ब एदाव. ७ द हुवंति. ८ ब द रण्णा य खिदमही. ___ Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -२.२३ ] बिदुओ महाधियारो तण्णामा वेरुलियं लोहिययंक' असारगल्लं च । गोमज्जयं पवालं जोदिरसं अंजणं णाम ॥ १६ अंजणमूलं अंकं फलिहचंदणं च वच्चगयं । बहुला सेला एदो पत्तेक इगिसहस्सबद्दलाई ॥ १७ ताण खिदीणं ट्ठा पासाणं णाम रयणसेलसमैा । जोयणसहस्सबद्दलं वेत्तासणसणिहार्डे संठाभो ॥ १८ पंकाजिरो य दीसदि एवं पंकबहुलभागो वि । अप्पबहुलो वि भागं सलिलसरूवस्सवो होदि ॥ १९ एवं बहुविहरग्रणप्पयारभरिदो विराजदे जम्हा । रयणप्पहोति' तम्हा भणिदा णिउणेहिं गुणणामा ॥ २० सक्करवालुवपंका धूमतमा तमतमं च समचरियं । जेणं' अवसेसावो छप्पुढचीओ वि गुणणामा ॥ २१ बत्तीसट्टावीसं चडवीस वीस सोलसटुं च । हेट्ठिमछप्पुढवीणं बहलत्तं जोयणसहस्सा ॥ २२ ३२००० | २८००० | २४००० | २०००० | १६००० । ८००० । विगुणिय छच्चउसट्टीसही उणसट्ठिर्भद्वचउवण्णा । बहलत्तणं सहस्सा हेट्ठिमपुढवीयछष्णं पि ॥ २३ वैडूर्य, लोहितांक ( लोहिताक्ष ), असारगल्ल ( मसारकल्पा), गोमेदक, प्रवाल, ज्योतिरस, अंजन, अंजनमूल, अंक, स्फटिक, चन्दन, वर्चगत ( सर्वार्थका ), बहुल ( बकुल ) और शैल, ये उन उपर्युक्त चौदह पृथिवियोंके नाम हैं । इनमेंसे प्रत्येककी मुटाई एक हजार योजन है ॥ १६–१७॥ इन पृथित्रियोंके नीचे एक पाषाण नामकी ( सोलहवीं) पृथिवी है, जो रत्न शैलके समान है । इसकी मुटाई भी एक हजार योजनप्रमाण है । ये सब पृथिवियां वेत्रासन के सदृश स्थित हैं ॥ १८ ॥ इसी प्रकार पंकबहुलभाग भी है जो पंकसे परिपूर्ण देखा जाता है । तथैव अब्बहुल भाग जलस्वरूपके आश्रय से है ॥ १९ ॥ इसप्रकार क्योंकि यह पृथिवी बहुतप्रकार के रत्नोंसे भरी हुई शोभायमान होती है, इसीलिये निपुण पुरुषोंने इसका 'रत्नप्रभा' यह सार्थक नाम कहा है ॥ २० ॥ रत्नप्रभा पृथिवीके नीचे शर्कराप्रभा, वालुकाप्रभा, पंकप्रभा, धूमप्रभा, तमःप्रभा और तमस्तमःप्रभा ( महातमःप्रभा ) ये शेष छह पृथिवियां क्रमशः शक्कर, वालु, कीचड, धूम, अंधकार और महान्धकारकी प्रभासे सहचरित हैं, इसीलिये इनके भी उपर्युक्त नाम सार्थक हैं ॥ २१ ॥ " [ ५३ इन छह अधस्तन पृथिवियोंकी मुटाई क्रमसे बत्तीस हजार, अठ्ठाईस हजार, चौबीस हजार, बीस हजार, सोलह हजार और आठ हजार योजनप्रमाण है | २२ ॥ श. प्र. ३२०००, वा. प्र. २८०००, पं. प्र. २४०००, धू. प्र. २००००, त. प्र. १६०००, म. प्र. ८००० योजन. छ्यासठ, चौंसठ, साठ, उनसठ, अठ्ठावन, और चौवन, इनके दुगुणे हजार अर्थात् एक लाख बत्तीस हजार, एक लाख अट्ठाईस हजार, एक लाख बीस हजार, एक लाख अठारह हजार, एक लाख सोलह हजार, और एक लाख आठ हजार, योजनप्रमाण उन अधस्तन छह पृथिवियों की मुटाई है ॥ २३ ॥ १ [ लोहिययक्खं मसार° ]. २ द ब सेलं इय एदाई. ३ ब रयणसोलसम. ५ द दिसदि एदा एवं, व दिसदि एवं. ६ [ रयणप्पह त्ति ]. ७ द ब जेतं. ८ द व दुविसट्ठि. ४ द ब सणिहो. Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५४] तिलोवपण्णत्ती [२. २४ १३१०००।१२८०००।१२००००।११८०००। १९६०००।१०८०००। पाठान्तरम् । सत्त चिय भूमीमो णवदिसभाएण घणोवहिविलग्गा । अट्ठमभूमी दसदिसभागेसु घणोवहिं छिवदि ॥ २४ पुवावरदिब्भाए वेत्तासणसंणिहामो संठाओ । उत्तरदक्खिणदीहा अणादिणिहणा य पुढवीओ॥ २५ चुलसीदी लक्खाणं णिरयबिला होति सम्वपुढवीसुं । पुढविं पडि पत्तेक्वं ताण पमाणं परवेमो ॥ २६ ८४०००००। तीस पणवीसं च य पण्णरसं दस तिपिण होंति लक्खाणि । पणरहिदेकं लक्खं पंच य रयणाइपुढेवीणं ॥२७ ३००००००। २५०००००। १५०००००। १०००००० । ३०००००। ९९९९५ । ५ । सत्तमखिदिबहुमझे बिलाणि सेसेसु अप्पबहुलतं । उवरि हेतु जोयणसहस्समुझिय हवंति पडेलकमे ॥ २८ पढमादिबितिचउके पंचमपुढवीए तिचउभागतं । अदिउण्हा णिरयबिला तट्रियजीवाण तिब्बदाघकरा ।। २९ श. प्र. १३२०००, वा. प्र. १२८०००, पं. प्र. १२००००, धू. प्र. ११८०००, त. प्र. ११६०००, म. प्र. १०८००० । यह पाठान्तर अर्थात् मतभेद है। सातों पृथिवियां ऊर्ध्वदिशाको छोड शेष नौ दिशाओंमें धनोदधि वातवलयसे लगी हुई हैं । परन्तु आठवीं पृथिवी दशों दिशाओंमें ही घनोदधि वातवलयको छूती है ॥२४॥ उपर्युक्त पृथिवियां पूर्व और पश्चिम दिशाके अन्तरालमें वेत्रासनके सदृश आकारवाली हैं। तथा उत्तर और दक्षिणमें समानरूपसे दीर्घ एवं अनादिनिधन हैं ॥२५॥ सर्व पृथिवियोंमें नारकियोंके बिल कुल चौरासी लाख हैं। अब इनमेंसे प्रत्येक पृथिवीका आश्रय करके उन बिलोंके प्रमाणका निरूपण करते हैं ॥ २६॥ समस्त पृथिवियोंके बिल ८४०००००। रत्नप्रभा आदिक पृथिवियोंमें क्रमसे तीस लाख, पच्चीस लाख, पन्द्रह लाख, दश लाख, तीन लाख, पांच कम एक लाख और केवल पांच ही नारकियोंके बिल हैं ॥ २७॥ बिलसंख्या-र. प्र. ३००००००। श. प्र. २५०००००। वा. प्र. १५०००००। पं. प्र. १००००००। धू. प्र. ३०००००। त. प्र. ९९९९५ । म. प्र. ५।-८४०००००। सातवीं पृथिवीके तो ठीक मध्यभागमें ही नारकियोंके बिल हैं, परन्तु अब्बहुल भागपर्यन्त शेष छह पृथिवियोंमें नीचे व ऊपर एक एक हजार योजन छोड़कर पटलोंके क्रमसे नारकियोंके बिल हैं ॥२८॥ पहिली पृथिवीसे लेकर दूसरी, तीसरी, चौथी और पांचवीं पृथिवीके चार भागों से तीन भागों ( है ) में स्थित नारकियोंके बिल अत्यन्त उष्ण होनेसे वहां रहनेवाले जीवोंके तीव्र गर्मीकी पीड़ा पहुंचानेवाले हैं ॥ २९॥ १ द पणुवीसं. २ द ब रयणेइ. ३ द ब बिलाण. ४ ब पडालकमे. ५ द पुढवीय.. Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -२. ३६] बिदुओ महाधियारो पंचमिखिदिए तुरिमे भागे छट्टीय सत्तमे महिए। अदिसीदा गिरयबिला तट्टिदजीवाण घोरसीदयस ॥३० वासीदि लक्खाणं उण्हबिला पंचवीसदिसहस्सा । पणहत्तर सहस्सा अदिसीदबिलाणि इगिलक्खं ॥३॥ ८२२५०००। १७५०००। मेरुसमलोहपिंड सीदं उण्हे बिलम्मि पक्खितं । ण लहदि तलप्पदेसं विलीयदे मयणखंड व ॥ ३२ मेरुसमलोहपिंड उण्हं सीदे बिलम्मि पक्खितं । ण लहदि तलप्पदेसं विलीयदे लवणखंड व ॥३३ अजगजमहिसतुरंगमखरोटमज्जारअहिणरादीणं । कुधिदाणं गंधेहिं णिरयबिला ते अणंतगुणा ॥ ३४ कक्खकवच्छुरीदो खहरिंगालातितिक्खसूईएँ । कुंजरचिक्कारादो णिरयबिला दारुणा तमसहावा ॥ ३५ इंदयसेढीबद्धा पइण्णया य हवंति तिवियप्पो । ते सव्वे णिरयबिला दारुणदुक्खाण संजणणा ॥ ३६ पांचवीं पृथिवीके अवशिष्ट चतुर्थ भागमें, तथा छट्ठी और सातवीं पृथिवीमें स्थित नारकियोंके बिल अत्यन्त शीत होनेसे वहां रहनेवाले जीवोंको भयानक शीतकी वेदना करनेवाले हैं ॥३०॥ नारकियोंके उपर्युक्त चौरासी लाख बिलोंमेंसे ब्यासी लाख पच्चीस हजार बिल उष्ण, और एक लाख पचहत्तर हजार बिल अत्यन्त शीत हैं ॥३१॥ उष्ण बिल ८२२५०००, शीत बिल १७५०००। यदि उष्ण बिलमें मेरुके बराबर लोहेका शीतल पिण्ड डाल दिया जाय, तो वह तलप्रदेशतक न पहुंचकर बीचमें ही मैनके टुकड़ेके समान पिघलकर नष्ट हो जायगा। तात्पर्य यह है कि इन बिलोंमें उष्णताकी वेदना अत्यधिक है ॥ ३२ ॥ इसीप्रकार, यदि मेरुपर्वतके बराबर लोहेका उष्ण पिण्ड शीत बिलमें डाल दिया जाय तो वह भी तलप्रदेशतक नहीं पहुंचकर बीचमें ही नमकके टुकड़ेके समान विलीन हो जावेगा ॥३३॥ ___बकरी, हाथी, भैंस, घोडा, गधा, ऊंट, बिल्ली, सर्प और मनुष्यादिकके सड़े हुए शरीरोंके गन्धकी अपेक्षा वे नारकियोंके बिल अनन्तगुणी दुर्गंधसे युक्त हैं ॥ ३४ ॥ स्वभावतः अंधकारसे परिपूर्ण ये नारकियोंके बिल कक्षक ( कौक्षेयक या क्रकच ), कृपाण, छुरिका, खदिर ( खैर ) की आग, अति तीक्ष्ण सुई और हाथियोंकी चिक्कारसे अत्यन्त भयानक वे नारकियोंके बिल इन्द्रक, श्रेणीबद्ध और प्रकीर्णकके भेदसे तीन प्रकारके हैं। ये सब ही नरकबिल नारकियोंको भयानक दुख दिया करते हैं ॥ ३६ ॥ विशेषार्थ- जो अपने पटलके सब बिलोंके बीचमें हो वह इन्द्रक बिल कहलाता है , चार दिशा और चार विदिशाओंमें जो बिल पंक्तिसे स्थित होते हैं, उन्हें श्रेणीबद्ध कहते हैं। श्रेणीबद्ध बिलोंके बीचमें इधर उधर रहनेवाले बिलोंको प्रकीर्णक समझना चाहिये। १ ब महीए. २ द ब अदिसीदि. ३ द कखकछुरीदो [कक्खककवाणछुरिदो]. ४ द ब खइरिंगाला तिक्खसूईए. ५ द ब हवंति वियप्पा. Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तिलोयपण्णत्ती तेरसएक्कारसणचत्रगपंचतिएक हृदया होंति । रयणप्पहपहुदीसुं पुढवीसुं भाणुपुवीए ॥ ३७ १३ । ११ । ९ । ७।५।३।१। पढमहि इंदयहि य दिसासु उणवण्णसेढिबखा य । अडदालं विदिसासुं विदियादिसु एकपरिहीणा ॥३८ ४९ ५६ ] ४९ त. प्र. ३, ४८ ४८ ४९ ४८ ४८ एकततेरसादी सत्त ठाणेसु मिलिदपरिसंखा । उणवण्णा पढमादो इंदयपडिणामयं होंति ॥ ३९ सीमंतगो य पढमं णिरयो रोरुग य भंतउब्भता । संभंतयसंभंतं विभंता तत्ते तसिदा य ॥ ४० वयवक्ता विकतो होंति पढमपुढवीए । थणैगो तणगो मणगो वणगो घादो य संघादो ॥ ४१ जिब्भाजिब्भगलोला लोलयर्थेणलोलुगाभिधाणा य । एदे बिदियखिदीए एक्कारस इंदया होंति ॥ ४२ ११ । ४९ रत्नप्रभा आदिक पृथिवियोंमें क्रमसे तेरह, ग्यारह, नौ, सात, पांच, तीन और एक, इस प्रकार कुल उनंचास इन्द्रक बिल हैं ॥ ३७ ॥ इन्द्रक बिल - र. प्र. १३, श. प्र. ११, बा. प्र. ९, म. प्र. १ । १ ब तध. २ द धलगो. ३ ब दाघो. ४ द लोलयघण. [ २.३.७ पं. प्र. ७, पहिले इन्द्रक बिलके आश्रित दिशाओंमें उनंचास और विदिशाओं में अड़तालीस श्रेणीबद्ध बिल हैं। इसके आगे द्वितीयादिक इन्द्रक बिलोंके आश्रित रहनेवाले श्रेणीबद्ध बिलों में से एक एक बिल कम होता गया है ॥ ३८ ॥ ( देखो मूलकी संदृष्टि ) उक्त सात भूमियोंमें तेरहको आदि लेकर एकपर्यन्त कुल मिलकर उनंचास इन्द्रक बिल हैं ॥ ३९ ॥ धू. प्र. ५, पहिला सीमन्तक तथा द्वितीयादि निरय, रौरुक, भ्रान्त, उद्भ्रान्त, संभ्रान्त, असंभ्रान्त, विभ्रान्त, तप्त, त्रसित, वक्रान्त, अवक्रान्त, और विक्रान्त, इसप्रकार, ये तेरह इन्द्रक बिल प्रथम पृथिवीमें हैं । स्तनक, तनक, मनक, वनक, घात, संघात, जिह्वा, जिह्वक, लोल, लोलक और स्तनलोलुक, ये ग्यारह इन्द्रक बिल द्वितीय पृथिवीमें ह ॥ ४०-४२ ॥ Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -२. ५०] बिदुओ महाधियारो तत्तो' सीदो तवणो तावणणामा णिदाघपजलिदो। उजलिदो संजलिदो संपजलिदो य तंदियपुढवीए ॥ ४३ आरो मारो तारो तच्चो तमगो तहेव वादे य । खडखडणामा तुरिमक्खोणीए इंदया सत्तै ॥ ४४ तमभमझसयं वाविलतिमिसो धुम्मप्पहाए छट्टीए। हिमवहललल्लंका सत्तमभवणीए अवधिठाणो त्ति ॥ ४५ धम्मादीपुढवीणं पढमिंदयपढमसेढिबद्धाणं । णामाणि णिरूबेमो पुवादिपदाहिणकमेणे ॥ ४६ कंखापिवासणामा महकंखा यदिपिपासणामा य । भादिमसेढीबद्धा चत्तारो होंति सीमंते ॥ ४७ पढमो अणिचणामो बिदिभो विजो तहा महाणिों। महविजो य चउत्थो पुख्वादिसु होति थणगम्हि ॥ ४८ दुक्खा य वेदणामा महदुक्खा तुरिमया अ महवेदा। तत्तिदयस्स एदे पुवादिसु हाँति चत्तारो ।। ४९ . आरिदए णिसट्ठी पढमो बिदिओ वि अंजणणिरोधो । तदिओ य' अदिणिसत्तो महणिरोधो चउत्थो त्ति ॥ ५० __ तप्त, शीत, तपन, तापन, निदाघ, प्रज्वलित, उज्ज्वलित, संज्वलित और संप्रज्वलित, ये नौ इन्द्रक बिल तृतीय पृथिवीमें हैं ॥ ४३ ॥ आर, मार, तार, तत्व ( चर्चा ), तमक, वाद और खडखड, ये सात इन्द्रक बिल चतुर्थ पृथिवीमें हैं ॥ ४४ ॥ __तमक, भ्रमक, झषक, वाविल ( अन्ध ) और तिमिश्र ये पांच इन्द्रक बिल धूमप्रभा पृथिवीमें हैं । छठी पृथिवीमें हिम, वर्दल और ललंक, इसप्रकार तीन तथा सातवीमें केवल एक अवधिस्थाननामका इन्द्रक बिल है॥४५॥ धर्मादिक सातों पृथिवियोंसम्बन्धी प्रथम इन्द्रक बिलोंके समीपवर्ती प्रथम श्रेणीबद्ध बिलोंके नामोंका पूर्वादिक दिशाओंमें प्रदक्षिणक्रमसे निरूपण करते हैं ।। ४६ ॥ धर्मा पृथिवीमें सीमन्त इन्द्रक बिलके समीप पूर्वादिक चारों दिशाओं में क्रमसे कांक्षा, पिपासा, महाकांक्षा और अतिपिपासा, ये चार प्रथम श्रेणीबद्ध बिल हैं ॥ ४७ ॥ ___ वंशा पृथिवीमें प्रथम अनित्य, दूसरा अविद्य तथा महानिंद्य और चतुर्थ महाविद्य, ये चार श्रेणीबद्ध बिल पूर्वादिक दिशाओंमें स्तनक इन्द्रक बिलके समीप हैं ॥ ४८ ॥ मेघा पृथिवीमें दुःखा, वेदा, महादुःखा और चौथा महावेदा, ये चार श्रेणीबद्ध बिल पूर्वादिक दिशाओंमें तप्त इन्द्रक बिलके समीपमें हैं ॥ ४९ ॥ ____ अंजना पृथिवीमें आर इन्द्रक बिलके समीप प्रथम निसृष्ट, द्वितीय निरोध, तृतीय अतिनिसृष्ट और चतुर्थ महानिरोध, ये चार श्रेणीबद्ध बिल हैं ॥५०॥ १ द ब तेत्तो. २ द आरे मारे तारे. ३ द ब तस्स. ४ द दुव्वुपहा, व दुच्चुपहा. ५ द पहादिको कमेण, बपदाहिको कमेण. ६ द ब महाणिज्जो. ७द घलगम्हि, बघणगम्हि. ८ब तत्तिदियस्स. ९ बततिउ य. TP.8 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८] तिलोयपण्णत्ती [ २.५१ मार्कदे णिरुद्ध विमद्दणो यदिणिरुडणामो य । तुरिमो महाविमद्दणणामो पुग्वादिसु दिसासु ॥ ५१ हिमदयन्हि होंति हु णीला पंका य तह य महणीला । महपंका पुण्वादिसु सेढीबद्धा इमे चउरो ॥ ५२ कालो रोवणामो महकालो पुब्वपहुदिदिब्भाए । महरोरभो चउत्थो अवधीठाणस्स चिंतेदि ॥ ५३ अवसेसईदयाणं पुव्वादिदिसासु सेढिबद्धाणं । पढाई णामाई पढमाणं बिदियपहुदिठीणं ॥ ५४ दिसविदिसाणं मिलिदा अट्ठासीदीजुदा य तिष्णि सया । सीमंतएण जुत्ता उणणवदी समधिया होंति ॥ ५५ ३८८ । ३८९ । उणवदी तिणि सया पढमाए पढमपत्थले होंति । बिदियादिसु हीभंते माघविया पुढं पंच ॥ ५६ ३८९ । अट्ठाणं पि दिसाणं एक्केकं दीयदे जहाकमसो । एक्केकदीयमाणे पंच चिय होंति परिहाणे ॥ ५७ इदियमाणं रुजणं अट्ठताडिया' णियमा । उणणवदीतिसएसुं अवणिय सेसा हवंति' य प्पडला ॥ ५८ तमक इन्द्रकबिलके समीप निरोध, विमर्दन, अतिनिरोध और चौथा महाविमर्दन, ऐसे चार श्रेणीबद्ध बिल पूर्वादिक चारों दिशाओं में विद्यमान हैं ॥ ५१ ॥ हिम इन्द्रक बिलके समीप नीला, पंका, महानीला और महापंका, ये चार श्रेणीबद्ध बिल क्रमसे पूर्वादिक दिशाओंमें स्थित हैं ॥ ५२ ॥ अवधिस्थान इन्द्रक बिलके समीप पूर्वादिक चारों दिशाओंमें काल, रौरव, महाकाल और चतुर्थ महारौरव ये चार श्रेणीबद्ध बिल हैं ॥ ५३ ॥ शेष द्वितीयादिक इन्द्रकबिलोंके समीप पूर्वादिक दिशाओं में स्थित श्रेणीबद्ध बिलोंके और पहिले इन्द्रत्रिलोके समीपमें स्थित द्वितीयादिक श्रेणीबद्ध बिलोंके नाम नष्ट हो गये हैं ॥ ५४ ॥ दिशा और विदिशाओंके मिलकर कुल तीनसौ अठासी श्रेणीबद्ध बिल हैं । इनमें सीमन्त इन्द्रक बिलके मिला देनेपर सब तीन सौ नवासी होते हैं ॥ ५५ ॥ सीमन्त इन्द्रकसम्बन्धी श्रे. ब. बिल ३८८ सीमन्तसहित ३८९ । इसप्रकार प्रथम पृथिवीके प्रथम पाथड़ेमें इन्द्रकसहित श्रेणीबद्ध बिल तीनसौ नवासी हैं । इसके आगे द्वितीयादिक पृथिवियों में हीन होते होते माघवी पृथिवीमें सिर्फ पांच ही इन्द्रक व श्रेणीबद्ध बिल रह गये हैं ॥ ५६ ॥ धर्मा पृथिवीके प्रथम पाथड़ेमें स्थित इं. व श्रे. ब. बिल ३८९ । आठों ही दिशाओंमें यथाक्रमसे एक एक बिल कम होता गया है । इसप्रकार एक एकके कम होने से सम्पूर्ण हानिके होनेपर अन्तमें पांच ही बिल शेष रह जाते हैं ।। ५७ ॥ इष्ट इन्द्रकप्रमाणमेंसे एक कम कर अवशिष्टको आठसे गुणा करने पर जो गुणनफल प्राप्त हो, उसे तीन सौ नवासीमेंसे घटा देने पर शेष नियमसे विवक्षित पाथड़ेके श्रेणीबद्धसहित इन्द्रकका प्रमाण होता है ॥ ५८ ॥ उदाहरण --- चतुर्थ पाथडेके इन्द्रकसहित श्रे. ब. बिल, - २४ = ३६५ | ३८९ १. द ब तम किंडये. २ द ब यदिणिधुणामो. ५ द इट्ठतदिया. ६ द हुवंति. ३ द ब ताई. ४ १ × ८ = २४; ४ द यंरजियं, ब यंरज्जियं. Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -२.६३] बिदुओ महाधियारो अथवाइच्छे पदरविहीणा उणवण्णा अटुताडिया णियमा । सा पंचरूवजुत्ता इच्छिदसेदिया होंति ॥ ५९ उट्टि पंचूर्ण भजिदं भटेहि सोधए लद्धं । एगुणवण्णाहितो सेसा तत्थिदया होति ॥ आदीमो णिहिट्ठा णियणियचरिमिंदयस्स परिमाणं । सम्वत्थुत्तरमटुं णियणियपदराणि गच्छाणि ॥६१ तेणवदिजुत्तदुसया पणजुददुसया सयं च तेत्तीस । सत्तत्तरि सगतीसं तेरस रयणप्पहादिभादीओ ॥६२ ... २९३ । २०५।१३३ । ७७ ३७१३ ... तेरसएक्कारसणवसगपंचतियाणि होति गच्छाणि । सन्वटुत्तरमट्ट रयणप्पहपहुदिपुढवीसु ॥ ६३ २३।१ । ९ । ७ । ५ । ३ सम्वटुसर । अथवा- इष्ट प्रतरके प्रमाणको उनंचासमेंसे कम कर देनेपर जो अवशिष्ट रहे उसको नियमपूर्वक आठसे गुणा कर प्राप्त राशिमें पांच मिला दे। इसप्रकार अन्तमें जो संख्या प्राप्त हो वही विवक्षित पटलके इन्द्रकसहित श्रेणीबद्ध बिलोंको प्रमाण होता है ॥५९ ॥ उदाहरण- चतुर्थ पटलसम्बन्धी ई. व श्रे. ब. बिल, ४९-४४८+५= ३६५। ___किसी विवक्षित पटलके श्रेणीबद्धसहित इन्द्रकके प्रमाणरूप उद्दिष्ट संख्या से पांच कम करके शेषमें आठका भाग देनेपर जो लब्ध आवे उसको उनचासमेंसे कम करदेनेपर अवशिष्ट संख्याके बराबर वहांके इन्द्रकका प्रमाण होता है ॥६०॥ . उदाहरण-चतुर्थ पटलके इन्द्रक और श्रेणीबद्धोंका प्रमाण जो ३६५ है, वह यहां उद्दिष्ट है, ३६५-५ ८ = ४५, ४९ - ४५= ४ च. पटलके इन्द्रक. अपने अपने अन्तिम इन्द्रकका प्रमाण आदि कहा गया है, चय सब जगह आठ हैं, और अपने पटलोंका प्रमाण गच्छ या पद है ॥ ६१॥ विशेषार्थ- श्रेणीव्यवहार गणितमें, प्रथम स्थानमें जो प्रमाण होता है उसे आदि, मुख ( वदन) अथवा प्रभव कहते हैं । इसीप्रकार अनेक स्थानोंमें समानरूपसे होनेवाली वृद्धि अथवा हानिके प्रमाणको चय या उत्तर तथा जिन स्थानोंमें समानरूपसे वृद्धि या हानि हुआ करती है, उन्हें गच्छ अथवा पद भी कहते हैं । दोसौ तेरानबै, दोसौ पांच, एकसौ तेतीस, सतहत्तर, सैंतीस और तेरह, यह क्रमसे, रत्नप्रभादिक छह पृथिवियोंमें आदिका प्रमाण है ॥ ६२॥ . आदिका प्रमाण- र. प्र. २९३, श. प्र. २०५, वा. प्र. १३३, पं. प्र. ७७ धू. प्र. ३७, त. प्र.१३ । , रत्नप्रभादिक पृथिवियोंमें क्रमसे तेरह, ग्यारह, नौ, सात, पांच, और तीन गच्छ है उत्तर या चय सब जगह आठ है ॥ ६३॥ - गच्छका प्रमाण- र. प्र. १३, श. प्र. ११, वा. प्र. ९, पं. प्र. ७, धू. प्र. ५, त. प्र. ३ । सर्वत्र उत्तर ८। १ [इहे]. २ द ब ऊणावण्णाहितो. ३ द चरिमंदयस्सः ४ द ब सव्वट्टत्तरमंतं. ५ द ब रयणपहाए. ६ द ब सव्वदुद्वर ॥5॥ Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तिलोयपण्णत्ती [२. ६४चयहदमिच्छृणपदं रूणिच्छाए गुणिदचयजुत्तं । दुगुणिदवदणेणे जुदं पददलगुणिदं हवेदि संकलिदं ॥ ३४ चयहदमिच्छृणपदं १।८। रूणिच्छाए गुणिदचयं ।।८। जुर्द ९६ । दुगुणिदवदणादि सुगम । एक्कोणमवणिइंदयमखिये वग्गिज मूलसंजुतं । अटुगुणं पंचजुदं पुढविदयताडिदम्मि पुढविधणं ॥ ६५ पढमा इंदयसेढी चउदालसयाणि होति तेत्तीसं । छस्सयदुसहस्साणिं पणणउदी बिदियपुढवीए ॥६६ १४३३ । २६९५ । तियपुढवीए इंदयसेढी चउँदससयाणि पणसीदी । सत्तुत्तराणि सत्त य सयाणि ते होंति तुरिमाए ॥ ६७ १९८५। ७०७ ।। इच्छासे हीन गच्छको चयसे गुणा करके उसमें एक कम इच्छासे गुणित चयको जोड़कर प्राप्त हुए योगफलमें दुगुणे मुखको जोड़ देनेके पश्चात् उसको गच्छके अर्ध भागसे गुणा करनेपर संकलित धनका प्रमाण आता है ॥ ६४ ।। उदाहरण- [१] (१३ -१)x ८+ (१ - १४८ ) + ( २९३ x २). १३ = १२४८+ • + ५८६ ४ १.३ = ६८२४ १३ = ४४३३ प्रथम पृथिवीका संकलित धन. [२] (११-२)४८+ (२-१४८)+ (२०५४२)४३ =९४८+८+४१० x ११ = २६९५ द्वि. पृ. का सं. धन. _[३](९ - ३)४८+(३-१४८) +(१३३ ४२) x ३ = ६ x ८+ १६ + २२६४ ३ = १४८५ तृ. पृ. का सं. धन । इत्यादि। एक कम इष्ट पृथिवीके इन्द्रकप्रमाणको आधा करके उसका वर्ग करनेपर जो प्रमाण हो उसमें मूलको जोड़कर आठसे गुणा करे और पांच जोड़ दे । पश्चात् विवक्षित पृथिवीके इन्द्रकका जो प्रमाण हो उससे गुणा करनेपर विवक्षित पृथिवीका धन अर्थात् इन्द्रक व श्रेणीबद्ध बिलोंका प्रमाण निकलता है ॥ ६५ ॥ विशेषार्थ----जैसे प्रथम पृथिवीके इन्द्रकके प्रमाण १३ मेंसे १ कम करनेपर अवशिष्ट १२ के आधे ६ का वर्ग ३६ होता है। इसमें मूल ६ के मिलानेपर योगफल ४२ हुआ। उसको ८ से गुणा करनेपर जो ३३६ गुणनफल होता है, इसमें ५ जोड़कर योगफल ३४१ को प्रथम पृथिवीके इन्द्रकप्रमाण १३ से गुणा करनेपर प्राप्त गुणनफल ४४३३ प्रमाण प्रथम पृथिवीमें इन्द्रक व श्रेणीबद्ध बिलोंका प्रमाण समझना चाहिये । उदाहरण- ( १३-१) २ +( १३-१) x ८ +५४१३ = ३६ + ६४८+५४१३ = ४४३३ प्र. पृ. के इन्द्रक व श्रेणीबद्ध । प्रथम पृथिवीमें इन्द्रक और श्रेणीबद्ध बिल चवालीससौ तेतीस हैं । और द्वितीय पृथिवीमें दो हजार छहसौ पंचानबै इन्द्रक व श्रेणीबद्ध बिल हैं ॥ ६६ ॥ ४४३३ । २६९५। तृतीय पृथिवीमें इन्द्रक व श्रेणीबद्ध बिल चौदहसौ पचासी; और चौथी पृथिवीमें सातसौ सात हैं ॥ ६७ ॥ १४८५ । ७०७ ।। १द ब "मिक्कूणपदं. २ द ब गुणिदं वदणेण. ३ द ब चयपदमित्थूणपदं १३३ । ८ । रूउणिच्छाए गुणिदचयं ३ ८ । जुदं ९ । दुगुणिदेवादि सुगमं । इति पाठः ७६ तमगाथायाः पश्चादुपलभ्यते. ४ द ब मण्ण. ५ ब महिय, द मद्दिय. ६ ३ पुढमा. ७ द सेढीबद्धस्स सयाणि. Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - २. ७४ ] बिदुओ महाधियारो पणसट्ठी दोणि सया इंदयसेठीए पंचमखिदीए । तेसठ्ठी चरिमाए पंचाए होंति णायब्वा ॥ ६८ २६५ । ६३ । ५। पंचादी भट्ट चयं उणवण्णा होदि गच्छपरिमाणं । सव्वाणं पुढवीणं सेढीबर्द्धिदयाणिदमं ॥ ६९ चयैहदमिट्ठाधियपदमेकाधियइट्ठगुणिदचयहीणं । दुगुणिदवदणेण जुदं पददलगुणिदम्मि होदि संकलिदं ॥ ७० अथवा- अट्ठत्तालं दलिदं गुणिदं अट्ठेहि पंचरूत्रजुदं । उणवण्णाए पहदं सम्वधणं होइ पुढवीणं ॥ ७१ इंदयसेढीबद्धा णवयसहस्साणि उस्सयाणं पि । तेवण्णं अधियाई सम्वासु वि होंति खोणीसु ॥ ७२ ९६५३ । णियणियचरिमिंदयपयमेक्कोणं होदि भादिपरिमाणं । नियणियपदरा गच्छा पचया सव्बत्थ भैट्टैव ॥ ७३ बाणउदित्तदुसया दुसयं चउ सयजुर्देण बत्तीसं । छावत्तरि छत्तीसं बारस रयणप्पदादिआदीभो ॥ ७४ २९२ । २०४ । १३२ । ७६ । ३६ । १२ । पांचवीं पृथिवीमें दोसौ पैंसठ, छठीमें तिरेसठ और अन्तिम सातवीं पृथिवीमें सिर्फ पांच ही इन्द्रक व श्रेणीबद्ध बिल हैं, ऐसा जानना चाहिये || ६८ || २६५; ६३; ५ । सम्पूर्ण पृथिवियोंके इन्द्रक व श्रेणीबद्ध बिलोंके प्रमाणको निकालनेके लिये आदि पांच, चय आठ और गच्छका प्रमाण उनंचास है, यह निश्चित समझना चाहिये ॥ ६९ ॥ इष्टसे अधिक पदको चयसे गुणा करके उसमेंसे, एक अधिक इष्टसे गुणित चयको घटा देनेपर जो शेष रहे उसमें दुगुणे मुखको जोड़कर गच्छके अर्ध भागसे गुणा करनेपर संकलित धन आता है ॥ ७० ॥ ७ × ८ ) - ( ७ + १ × ८ ) + (५ x २ ) x ९६५३ सातों पृथिवियोंका सं. धन । - अड़तालीसके आधेको आठसे गुणा करके उसमें पांच मिला देनेपर प्राप्त हुई राशिको उनंचास से गुणा करे । इस रीति से पृथिवियोंका सर्वधन निकलता है ॥ ७१ ॥ उदाहरण - ( ४९ + = ४४८ ६४ + १० × ू अथवा उदाहरण - x ८ + ५ × ४९ = ९६५३ सर्व पृथिवियोंका सं. धन । सम्पूर्ण पृथिवियों में कुल नौ हजार छहसौ तिरेपन इन्द्रक व श्रेणीबद्ध बिल [ ६१ - हैं ॥ ७२ ॥ ९६५३ । ( प्रत्येक पृथिवीके श्रेणीधनको निकालनेके लिये ) एक कम अपने अपने चरम इन्द्रकका प्रमाण आदि, अपने अपने पटलका प्रमाण गच्छ और चय सब जगह आठ ही है ॥ ७३ ॥ ४९ दोसौ बानबै, दोसौ चार, एकसौ बत्तीस, छयत्तर, छत्तीस और बारह, इसप्रकार रत्नप्रभादि छह पृथिवियोंमें आदिका प्रमाण है ॥ ७४ ॥ र. प्र. २९२; श.प्र. २०४; वा. प्र. १३२; पं. प्र. ७६; धू. प्र. ३६; त. प्र. १२ । १ द ब ॰दयाण इदमं. २ द चयपदमिट्ठा दियपदमेक्कादिय ं, ब चयहद मिट्ठदियपदेमक्कादि ३ ब अलद्वैव, द लट्ठेव ४ चउअधियसय . Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६२] तिलोयपण्णत्ती [२.७५ तेरसएक्कारसणवसगपंचतियाणि होति गच्छाणि । सम्वत्थुत्तरमटुं सेविधणे सम्वपुढवीणं ॥ ७५ पदवगं चयपहदं दुगुणिदगच्छेण गुणिमुहजुत्तं । वडिहदपदविहीणं दलिदं जाणिज संकलिदं ॥ ७६ चत्तारि सहस्साणि य चउस्सया वीस होति पढमाए । सेढिगदा बिदियाए दुसहस्सा छस्साण चुलसीदी॥ ७७ ४४२० । २६८४ । चोइससयकाहत्तरि तदियाए तह य सत्त सया । तुरिमाए सटिजुदं दुसयाणि पंचमीए णायच ॥.७४ १४७६ । ७००।२६० । सट्ठी तमप्पहाए चरिमधरित्तीए होंति चत्तारि । एवं सेढीबद्धा पत्तेकं सत्तखोणीसु ॥७९ ६०।४। । चउरूबाई आदि पचयपमाणं पि अट्टरूवाई। गच्छस्स य परिमाणं हवेदि एकोणपण्णासा ॥८. ४।८।४९। तेरह, ग्यारह, नौ, सात, पांच, और तीन; यह सब पृथिवियोंके ( पृथक् पृथक् ) श्रेणीधनको निकालनेके लिये गच्छका प्रमाण है; चय सब जगह आठ ही है ॥ ७५ ॥ पदके वर्गको चयसे गुणा करके उसमें दुगुणे पदसे गुणित मुखको जोड़ देनेपर जो राशि उत्पन्न हो उसमेंसे चयसे गुणित पदप्रमाणको घटाकर शेषको आधा करनेपर प्राप्त हुई राशिके प्रमाण संकलित धनको जानना चाहिये ॥ ७६ ॥ उदाहरण-- ( १ ३ २ x ८ ) + ( १३ x २ x २९२१) - ( ८ x १३) = ८८४ . = ४४२० प्रथम पृथिवीगत श्रेणीबद्ध बिलोंका कुल प्रमाण. ___ पहिली पृथिवीमें चार हजार बीस; और दूसरीमें दो हजार छहसौ चौरासी श्रेणीबद्ध बिल हैं || ७७ ।। ४४२०; २६८४ । तृतीय पृथिवीमें चौदहसौ छ्यत्तर, चौथीमें सातसौ और पांचवींमें दोसौ साठ श्रेणीबद्ध बिल हैं, ऐसा जानना चाहिये ॥ ७८ ॥ १४७६; ७००; २६० । तमःप्रभा पृथिवीमें साठ और अन्तिम अर्थात् महातमःप्रभा पृथिवीमें चार श्रेणीबद्ध बिल हैं । इसप्रकार सात पृथिवियोंमेंसे प्रत्येकमें श्रेणीबद्ध बिलोंका प्रमाण समझना चाहिये ॥ ७९ ॥ ६०; ४। ( रत्नप्रभादिक पृथिवियोंमें संपूर्ण श्रेणीबद्ध बिलोंका प्रमाण निकालनेके लिये ) आदिका प्रमाण चार, चयका प्रमाण आठ और गच्छका प्रमाण एक कम पचास होता है ।। ८० ॥ आदि ४ चय ८; गच्छ ४९ । १द बचयपहिदं. २ द ब मुवजुत्तं. ३ ब चट्टिहद . ४ ब छसयाण. ५ द ब पंचमिए होदि . णायव्वं. ६ द ब खोणीए. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बिदुओ महाधियारो पदवर्ग पदरहिद चयगुणिदं पदादादिजुर्दमद्धं । मुहदलपहदपदेणं' संजुत्तं होदि संकलिदं ॥४॥ रयणप्पहपहुदीसु पुढवीसु सव्वसेढिबद्धाणं । चउरुत्तरछच्चसया' णव य सहस्साणि परिमाण ॥ ८२ पददलहिदसंकलिदं इच्छाए गुणियपचयसंजुतं । रूणिच्छाधियपदचयगुणिदं भवणियद्धिदे आदी ॥ ८३ पददलहदवेकपदावहरिदसंकलिदवित्तपरिमाणे । वेकपदद्धेर्ण हिंदं आदि सोहेजें तत्थ सेस चयं ॥ ८४ ९६०४। अपवर्तिते ४.९ । अस्मिन् वेकपदणे ४९।४ ८/१० हिदं आदि ४.११ सोहेजे शोधितशेषमिदं ४ ८ १३ अपवर्तिते ८ । पदका वर्ग कर उसमेंसे पदके प्रमाणको कम करके अवशिष्ट राशिको चयके प्रमाणसे गुणा करना चाहिये। पश्चात् उसमें पदसे गुणित आदिको मिलाकर और फिर उसका आधाकर प्राप्त राशिमें मुखक अर्द्ध भागसे गुणित पदके मिलादेनेपर संकलित धनका प्रमाण निकलता है ॥ ८१ ॥ उदाहरण-( ४९- ४९ )४ ८ + ( ४९४ ४) + (२४४९) = २३५२ ४८ + १९६ +९८ = ९६०४ स. धन । रत्नप्रभादिक पृथिवियोंमें सम्पूर्ण श्रेणीबद्ध बिलोंका प्रमाण नौ हजार छहसौ चार है ॥ ८२ ॥ ९६०४. पदके अर्ध भागसे भाजित संकलित धनमें इच्छासे गुणित चयको जोड़कर, और उसमेंसे चयसे गुणित एक कम इच्छासे अधिक पदको कम करके शेषको आधा करनेपर आदिका प्रमाण आता है ॥ ८३ ॥ ( ९६०४’ ४९ ) + ( ८४७) - (७-१ + ४९४ ८) = ३९२ + ५६-४४० = ४ आदि पदके अर्द्ध भागसे गुणित जो एक कम पद, उससे भाजित संकलित धनके प्रमाणमेंसे, एक कम पदके अर्ध भागसे भाजित मुखको कम करदेनेपर शेष चयका प्रमाण होता है ।। ८४ ।। ९६०४ ’ ( ४९ - १४ ५९ )-( ४ : ४९ - १ ) = ९६०४ - = ८ चय. १द जुदमदं, ब जुदमटुं. २ द एदेणं. ३ द बरुत्तरछस्ससया. ४ बहिदलंसलिदं. ५ द पडलहदवेकपादावहरिदसंकलिदवित्तपरिमाणो, ब-पडलहदवेकपाहावहरिदसंकलिदवित्तपरिमाणो. ६ द ब वेकपदंदेण ७ द बसोगेज्ज, ८ दब ४९. ९द ब वेकपदंदेण, १० दब प्रत्योः इदं ८५ तमगाथायाः पश्चादुपलभ्यते. ११ द ... १२ द व सोदेज्ज. १३ द ३: । ब३४. १४ द ब. ९. . . . Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तिलोयपण्णती [२०८५ चयदलहदसंकलिदं चयदलरहिदादि अद्धकदिजुत्तं । मूलं परिमूलूण पचयहिदम्मि तं तु पदमथैवा ॥ ४५ चैयदलहृदसंकलिदं. ४४२० । ३ । चयदलरहियादि २८४ । अद्ध १४४ । कवि २०७३६ । जुत्तं ३८४१६ । मूलं १९६ । पुरिमूल १४४ । ऊर्ण ५२ । पचयद्ध ४ । हिदं १३ । दुच्यहदं संकलिदं चयदलवदणंतरस्स वग्गजुदं । मूलं पुरिमूलणं चयभजिदं होदि तं तु पदं ॥८६ दुचय २।८। दुचयहदं संकलिदं ४४२० । १६ । चयदल ४ । वदन २९२ । अंतरस्स २८८। वग्ग ३३३ । मूलं ३९२ । पुरिमूल २८८ । ऊर्ण १०४ । चयभजिदं १०४ । पदं १३। पत्तेई स्थणादीसम्वबिलाणं ठवेज परिसंखं । णियणियसेढियेइंदयरहिदा पइण्णवा होंति ॥ ८७ चयके अर्द्ध भागसे गुणित संकलित धनमें चयके अर्ध भागसे रहित आदि ( मुख ) के अर्ध भागके वर्गको मिलादेनेपर जो राशि उत्पन्न हो उसका वर्गमूल निकाले । पश्चात् उसमेंसे पूर्व मूलको ( जिसके वर्गको संकलित धनमें जोड़ा था) घटाकर अवशिष्ट राशिमें चयके अर्थ भागका भाग देनेपर पदका प्रमाण निकलता है ।। ८५॥ {V (Ex. ४४२० ) + ( २९२-६)- (२९२ - ई ) = V १७६८० + १४४'- १४४ = १९६ - १४४ = ५.२ = १३ प्र. पृ का. पदप्रमाण. अथवा- दुगुणे चयसे गुणित संकलित धनमें चयके अर्द्ध भाग और मुखके अन्तररूप संख्याके वर्गको जोड़कर उसका वर्गमूल निकालनेपर जो संख्या प्राप्त हो उसमेंसे पूर्व मूलको ( जिसके वर्गको संकलित धनमें जोड़ा था ) घटाकर शेषमें चयका भाग देनेपर विवक्षित पृथिवीके पदका प्रमाण निकलता है ।। ८६ ॥ {N (२ x ८ x ४४२०)+ (२९२-६) - ( २९२ -३)} ८ = V ७०७२० + ८२९४४ - २८८ = १०४ = १३ प्र. पृ. का पदप्रमाण. रत्नप्रभादिक प्रत्येक पृथिवीके सम्पूर्ण बिलोंकी संख्याको रखकर उसमेंसे अपने अपने श्रेणीबद्ध और इन्द्रक बिलोंकी संख्याको घटा देने पर शेष उस उस पृथिवीके प्रकीर्णक बिलोंका प्रमाण होता है ॥ ८७ ॥ प्रथम पृथिवीके समस्त बिल ३००००००; ३०००००० – ( १३ + ४४२० ) = २९९५५६७ प्र. पृ. के प्रकी. बिल । १ ब हिदमित्तं २ द ब पदयथवा. ३ द ब मूलूणं पूर्वमूले माण ५२ । चयमजिदं ५२१ । चयदलहदसंकलिद ४४२०।४। चयदलरहिदाहिदादि २८८। अद्धं १४४ । १०७३७ । जुत्तं ३८४१६ । ४ । मूल १९६ । पुरि २=| दु२। चयट्ठहदं संकलिदं ४४२० । १६ । चय८। द ४ । वदन २९२ । अतरस्स २८८ | वग्गजुदं ३१३। मूलं इंदं ३९२ । पुरिमूल २८८। चयभजिदं १०४ । पदं १३८ । इति पाठः ८९ तमगाथायाः पश्चादुपलभ्यते. ४द सेढीया,ब सेढिया. Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -२. ९३ ] बिदुओ महाधियारो [६५ उणतीसं लक्खाणं पंचाणउदीसहस्सपंचसया । सगसट्ठीसंजुत्ता पइण्णया पढमपुढवीए ॥ ८८ २९९५५६७॥ चउवीसं लक्खाणि य सत्ताणवदीसहस्सतिसयाणि । पंचुत्तराणि होति हु पइण्णया बिदियखोणीए ।। ८९ २४९७३०५। चोइसलक्खाणि तहा अट्ठाणउदीसहस्सपंचसया । पंचदसेहिं जुत्ता पइण्णया तदियवसुहाए ॥ ९० १४९८५१५।। णवलक्खा णवणउदीसहस्सया दोसयाणि तेणउदी । तुरिमाए वसुमइए पइण्णयाणं च परिमाणं ॥ ११ ९९९२९३। दो लक्खाणि सहस्सा णवणउँदी सगसयाणि पणुतीसं । पंचमवसुधायाए पइण्णया होति णियमेण ॥ ९२ २९९७३५। अट्टासट्टीहीणं लक्खं छट्ठीए मेइणीए वि । अवणीए सत्तमिए पइण्णया णस्थि णियमेण ॥ ९३ ९९९३२। प्रथम पृथिवीमें उनतीस लाख पंचानबै हजार पांचसौ सढ़सठ प्रकीर्णक बिल हैं ॥८८॥ २९९५५६७ द्वितीय पृथिवीमें चौबीस लाख सत्तानबै हजार तीनसौ पांच प्रकीर्णक बिल हैं ॥ ८९ ॥ समस्त बिल २५००००० - ( २६८४ + ११) = २४९७३०५ द्वि. पृ. के प्रकी. बिल । तृतीय पृथिवीमें चौदह लाख अहानबै हजार पांचसौ पन्द्रह प्रकीर्णक बिल हैं ॥ ९० ॥ समस्त बिल १५००००० - (१४७६ + ९) = १४९८५१५ तृ. पृ. के प्रकी. बिल। चतुर्थ पृथिवीमें प्रकीर्णक बिलोंका प्रमाण नौ लाख निन्यानबै हजार दोसौ तेरानबै है ॥ ९१ ॥ समस्त बिल १०००००० - ( ७०० + ७) = ९९९२९३ च. पृ. के प्रकी. बिल । पांचवीं पृथिवीमें नियमसे दो लाख निन्यानबै हजार सातसौ पैंतीस प्रकीर्णक बिल हैं ॥ ९२॥ समस्त बिल ३००००० - (२६० + ५)=२९९७३५ पं. पू. के प्रकी. बिल । छठवीं पृथिवीमें अढ़सठ कम एक लाख प्रकीर्णक बिल हैं। सातवीं पृथिवीमें नियमसे प्रकीर्णक बिल नहीं हैं ॥ ९३ ॥ समस्त बिल ९९९९५ - ( ६० + ३ )= ९९९३२ ष. पृ. के प्रकी. बिल । १ द चोद्दसयं जाणि, ब चोद्दसएं जाणि. २द णउणउदी. ३ द छही, ब छहीइ. TP.9 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६६] या तिलोवपणती २.९४ तेसीदि लक्खाणि उदिसहस्साणि तिसयसगदालं । छप्पुढवीणं मिलिदा सब्बे वि पइण्णया होति ॥ ९४ । ८३९१३४० संखेजमिदयार्ण रुदं सेढीगदाण जोयणया । तं होदि असंखेज पाइण्णयाणुमयमिस्सं चे॥ ९५ . " ६ । २७ । ७७1(?) संखेजा वित्थारा णिरयाणं पंचमस्स परिमाणं । सैस चपंचभागा हॉति असंखेजरुंदाई॥९६ ८४०००००।१६०००००। ६७२००००। छप्पंचतिदुगलक्खा सद्विसहस्साणि तह य एक्कोणा । वीससहस्सा एवं रयणादिसु संखवित्थारा ॥९७ . ६०००००। ५०००००।३००००० । २०००००। ६००००। १९९९९ । । चड़वीसवीसबारलअट्टपमाणाणि होति लक्खाणि । सयकदिहदैचउवीस सीदिसहस्सा य चउहीणा ॥९८ २४०००००। २००००००। १२०००००1८०००००।२४००००। ७९९९६ । चत्तारि चिये एदे होति असंखेजजोयणा रुंदा । रयणप्पहपहृदीए कमेण सव्वाण पुढवीणं ॥ ९९ . छह पृथिवियोंके सबही प्रकीर्णक बिल मिलकर तेरासी लाख नब्बै हजार तीनसौ सैंतालीस होते हैं ॥ ९४ ।। ८३९०३४७ सब पृ. क प्रकी. बिल । .. इन्द्रक बिलोंका विस्तार संख्यात योजन, श्रेणीबद्ध बिलोंका असंख्यात योजन और प्रकीर्णक बिलोंका विस्तार उभयमिश्र अर्थात् कुछका संख्यात और कुछका असंख्यात योजन है ॥ ९५॥ संपूर्ण बिलसंख्याके पांच भागों से एक भागप्रमाण (३ ) बिलोंका विस्तार संख्यात योजन, और शेष चार भागप्रमाण ( ५ ) बिलोंका विस्तार असंख्यात योजनप्रमाण है ॥ ९६ ॥ - सर्व बिल ८४०००००, संख्यात योजन विस्तारवाले १६८००००, असं. यो. विस्तारवाले ६७२००००। . रत्नप्रभादिक पृथिवियोंमें क्रमशः छह लाख, पांच लाख, तीन लाख, दो लाख, साठ हजार, एक कम बीस हजार और एक, इतने बिलोंका विस्तार संख्यात योजनप्रमाण है ।। ९७ ॥ संख्यात योजनप्रमाण बिल- र. प्र. ६०००००; श. प्र. ५०००००; वा. प्र. ३०००००; पं. प्र. २०००००; धू. प्र. ६००००; त. प्र. १९९९९; म. त. प्र. १। रत्नप्रभादिक सब पृथिवियोंमें क्रमसे चौबीस लाख, बीस लाख, बारह लाख, आठ लाख, चौबीससे गुणित सौके वर्गप्रमाण अर्थात् दो लाख चालीस हजार, चार कम अस्सी हजार, और चार, इतने बिल असंख्यात योजनप्रमाण विस्तारवाले हैं ॥ ९८-९९ ॥ असंख्यात योजनप्रमाण विस्तारवाले बिल-र. प्र. २४०००००; श. प्र.२००००००; वा. प्र. १२०००००; पं. प्र. ८०००००; धू. प्र. २४००००; त. प्र. ७९९९६ म. त. प्र. ४ । १ द ब यसंखेज्जं. २ द ब 'णुभयमस्सरूवं. ३ द ब ठ्यणेदिसु. ४ द सयकदिहिद'. ५ द रचिय, बरविय, Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -२..१०४] बिद्धयो महाधियारो संखेजरंदसंजुदणिरयबिलाणं जहण्णविद्यालं' । छक्कोसा तेरिच्छे उकस्से दुगुणिदौ तेपि ॥ १०० णिरयबिलाणं होदि हमसंखरुंदाण भवरविञ्चालं । जोयणसत्तसहस्सा उक्कस्से तं असंखेज्जा ॥ १०१ उत्तपइण्णयमझे होति हु बहुवो असंखवित्थाएँ । संखेजवासजुत्ता थोवा होरा तिमिरजुता ॥ १०२ सगसगपुढविगयाण संखासंखेजरंदरासिम्मि । इंदयसेढिविहीणे कमसो सेसा पइण्णए उभयं ॥ १०३ ५९९९८७ । अ २३९५५८० । संखेजवासजुत्ते गिरयबिले हॉति णारया जीवा । संखेजा णियमेणं इदरम्मि तहा असंखेज्जा ॥ १०४ ___संख्यात योजन विस्तारवाले नारकियोंके बिलोंमें तिरछेरूपमें जघन्य अन्तराल छह कोस और उत्कृष्ट अन्तराल इससे दुगुणा ' अर्थात् बारह कोसमात्र है ।। १०० ॥ ज. अंतराल ६, उ. अं. १२ कोस. असंख्यात योजन विस्तारवाले नारकियोंके बिलोंमें जघन्य अन्तराल सात हजार योजन और उत्कृष्ट अन्तराल असंख्यात योजनमात्र ह ॥ १०१ ॥ ज... अन्तराल ७००० यो.। पूर्वोक्त प्रकीर्णक बिलोंमेंसे असंख्यात योजन विस्तारवाले बहुत और संख्यात योजन विस्तारवाले बिल थोडेही हैं। ये सब बिल अहोरात्र अन्धकारसे व्याप्त हैं ॥ १०२ ॥ अपनी अपनी पृथिवीके संख्यात योजन विस्तारवाले बिलोंकी राशिमेंसे इन्द्रक बिलोंके प्रमाणको घटा देनेपर शेष संख्यात योजन विस्तारवाले प्रकीर्णक बिलोंका प्रमाण होता है । इसीप्रकार अपनी अपनी पृथिवीके असंख्यात योजन विस्तारवाले बिलोंकी संख्यामेंसे श्रेणीबद्ध बिलोंके प्रमाणको घटा देने पर अवशिष्ट असंख्यात योजन विस्तारवाले प्रकीर्णक बिलोंका प्रमाण रहता है ॥ १०३ ॥ प्र. पृथिवीमें सं. यो. विस्ता. बिल ६०००००; असं. यो. वि. २४०००००; इन्द्रक १३,श्रे. ब. ४४२०, ६००००० - १३ = ५९९९८७ सं. यो. वि. प्रकी. बिल, २४००००० - ४४२० = २३९५५८० असं. यो. वि. प्रकी. बिल । संख्यात योजन विस्तारवाले नरकबिलमें नियमसे संख्यात नारकी जीव, तथा असंख्यात योजन विस्तारवाले बिलमें असंख्यातही नारकी जीव होते हैं ॥ १०४ ॥ १द जहण्णवित्थारं, २ दब दुगुणिदो.३ द६.४ द ब. वित्थारो. ५ब होएति तिमिर. Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६८ ] तिलोय पण्णत्ती [ २.१०५ पणदाल लक्खाणि पढमो चरिमिंदओ वि इगिलक्खं । उभयं सौहिय एकोदियभजिदम्मि हाणिचयं ॥ १०५ ४५०००००। १०००००। छावट्ठिछस्सयाणिं इगिणउदिसहस्सजोयणाणि पि । दुकलाओ तिविहत्ता परिमाणं हाणिवडीए ॥ १०३ ९१६६६ । २ । ३ बिदियादिसु इच्छंतो रूऊणिच्छाए गुणिदखयवडी । सीमंतादो सोहिय' मेलिज सुअवधिठाणमिमं ॥ १०७ रयणप्पहवणीए सीमंतयइंदयस्स वित्थारो | पंचत्तालं जोयणलक्खाणि होदि नियमेण ॥ १०८ ४५०००००। चोदा लक्खाणि तैसीदिसयाणि होंति तेत्तीस । एक्ककला तिविद्दत्ता णिरइंदयरुंदपरिमाणं ॥ १०९ ४४०८३३३ | १। ३ I प्रथम इन्द्रकका विस्तार पैंतालीस लाख योजन और अन्तिम इन्द्रकका विस्तार एक लाख योजन है । इनमें प्रथम इन्द्रकके विस्तारमेंसे अन्तिम इन्द्रकके विस्तारको घटाकर शेषमें एक कम इन्द्रकप्रमाणका भाग देनेपर जो लब्ध आवे उतना ( द्वितीयादि इन्द्रकोंके विस्तारको निकालने के लिये ) हानि और वृद्धिका प्रमाण समझना चाहिये ॥ १०५ ॥ ४५००००० १००००० ÷ ( ४९ - १ ) = ९१६६६३ हानि - वृद्धि । इस हानि-वृद्धिका प्रमाण इक्यानबे हजार छहसौ छ्यासठ योजन और तीन से विभक्त दो कला है ॥ १०६॥ == द्वितीयादिक इन्द्रकोंके विस्तारको निकालनेकेलिये एक कम इच्छित इन्द्रक प्रमाणसे उक्त क्षय और वृद्धिके प्रमाणको गुणा करनेपर जो गुणनफल प्राप्त हो उसको सीमंत इन्द्रकके विस्तारमेंसे घटा देने पर या अवधिस्थान इन्द्रकके विस्तार में मिलानेपर अभीष्ट इन्द्रकका विस्तार निकलता है ॥ १०७ ॥ उदाहरण - सीमंत और अवधिस्थानकी अपेक्षा २५ वें तप्तनामक इन्द्रकका विस्तारक्ष. वृ. ९१६६६ × ( २५ - १ ) = २२०००००; ४५००००० - २२००००० = २३००००० सीमन्तकी अपेक्षा । ९१६६६३ × ( २५ - १ ) = २२०००००; २२००००० + १००००० २३००००० अवधिस्थानकी अपेक्षा । - रत्नप्रभा पृथिवी में सीमन्त इन्द्रकका विस्तार नियमसे पैंतालीस लाख योजनप्रमाण है ॥ १०८ ॥ ४५००००० यो. निरय (नरक) नामक द्वितीय इन्द्रक के विस्तारका प्रमाण चवालीस लाख तेरासीसौ तीस योजन और एक योजनके तीन भागों मेंसे एक भाग है ॥ १०९ ॥ सीमंत वि. ४५००००० - ९१६६६३ = ४४०८३३३ई | १ द ब सेढीअ. २ व ठाणं. ३ दु बादाललक्खा जिं. Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -२. ११५] बिदुओ महाधियारो [६९ तेदालं लक्खाणं छस्सयसोलससहस्सछासट्ठी । दुतिभागो वित्थारो रोरुगणामस्स' णादवो ॥ ११० ४३१६६६६ ।। पणुवीससहस्साधियजोषणवादाललक्खपरिमाणो । भतिदयस्स भणिदो वित्थारो पढमपुढवीए ॥ १११ १२२५०००। एकत्तालं लक्खा तेत्तीससहस्सतिसयतेत्तीसा । एक्ककला तिविहत्ता उभंतयरुंदपरिमाणं ॥ ११२ ४१३३३३३ । । । चालीसं लक्खाणि इगिदालसहस्सछस्सयं होदि । छावट्ठी दोणि कला वासो संभतणामम्मि ॥ ११३ ४०४१६६६।२। उणदालं लक्खाणिं पण्णाससहस्सजोयणाणि पि । होदि असंभंतिदयवित्थारो पढमपुढवीए ॥ ११४ ३९५००००। अट्टत्तीसं लक्खा अडवण्णसहस्सतिसयतेत्तीसं । एककला तिविहत्ता वासो विभंतणामम्मि ॥ ११५ ३८५८३३३ ।। रौरुक (रौरव ) नामक तृतीय इन्द्रकका विस्तार तेतालीस लाख सोलह हजार छहसौ छयासठ योजन और एक योजनके तीन भागोंमेंसे दो भागमात्र जानना चाहिये ॥ ११० ॥ ४४०८३३३३ - ९१६६६३ = ४३१६६६६३ । प्रथम पृथिवीमें भ्रान्त नामक चतुर्थ इन्द्रकका विस्तार व्यालीस लाख पच्चीस हजार योजन प्रमाण कहा गया है ॥ १११ ॥ ४३१६६६६३ - ९१६६६३ = ४२२५०००।। उद्भ्रान्त नामक पांचवें इन्द्रकके विस्तारका प्रमाण इकतालीस लाख तेतीस हजार तीनसौ तेतीस योजन और योजनके तीन भागोंमेंसे एक भाग है ॥ ११२ ॥ ४२२५००० - ९१६६६३ = ४१३३३३३३ । सम्भ्रान्त नामक छठे इन्द्रकका विस्तार चालीस लाख इकतालीस हजार छहसौ छयासठ योजन और एक योजनके तीन भागोंमेंसे दो भागप्रमाण है ॥ ११३ ॥ ४१३३३३३, - ९१६६६२ = ४०४१६६६३ । प्रथम पृथिवीमें असम्भ्रान्त नामक सातवें इन्द्रकका विस्तार उनतालीस लाख पचास हजार योजनप्रमाण है ॥ ११४ ॥ ४०४१६६६३ - ९१६६६३ = ३९५०००० । विभ्रान्त नामक आठवें इन्द्रकका विस्तार अड़तीस लाख अट्रावन हजार तीनसौ तेतीस योजन और एक योजनके तीन भागों में से एक भागप्रमाण है ॥ ११५ ॥ ___३९५०००० - ९१६६६३ = ३८५८३३३३ । १ दब क्रियारा. २ द लोरुगणामस्स. ३ द णादव्वा. ४ द तीससइसगं. ५ द व कला तिविभत्ता. Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७०] तिलोयपण्णत्ती सगतीस लक्खाणि छासट्ठिसहस्सछसयछासट्ठी । दोणि कला तियभजिदा रुंदो तत्तिंदये होदि ॥ ११६ .. ३७.६६६६६ । २। .. छत्तीसं लक्खाणं जोयणया पंचहत्तरिसहस्सा । तसिदिदयस्स रुंदं णादव्य पढमपुढवीए ॥ ११७... १६७५००० पणतीसं लक्खाणिं तेसीदिसहस्सतिसयतेत्तीसा । एक्ककला तिविहत्ता रुंदं वक्रतणामम्मि ॥ ११८ ३५८३३३३।१। चउतीसं लक्खाणि ईगिणउदिसहस्सछसयछासट्ठी । दोण्णि कला तियभजिदा एस यवकंतणामम्मि ॥ ११९ ३४९१६६६ । २। ... चोत्तीसं लक्खाणि जोयणसंखा य पढमपुढवीए । विकंतणामइंदयवित्थारो एत्थ णादवो ॥ १२० रा एक्या " .. ३४०००००। तेत्तीसं लक्खाणि असहस्साणि तिसयतेत्तीसा । एककला बिदियाए थणेइंदयरुंदपरिमाणं ॥ १२१ ३३०८३३३ ।। तप्त नामक नववे इन्द्रकका विस्तार सैंतीस लाख छयासठ हजार छहसौ छयासठ योजन और योजनके तीन भार्गोमेंसे दो भाग है ॥ ११६ ॥ ३८५८३३३१-९१६६६३ = ३७६६६६६२ । प्रथम पृथिवीमें त्रसित नामक दशवें इन्द्रकका विस्तार छत्तीस लाख पचहत्तर हजार योजनप्रमाण जानना चाहिये ॥ ११७ ॥ ३७६६६६६२ - ९१६६६२ = ३६७५००० । वक्रान्त नामक ग्यारहवें इन्द्रकका विस्तार पैंतीस लाख तेरासी हजार तीनसौ तेतीस योजन और एक योजनके तीन भागोंमेंसे एक भाग है ॥ ११८ ॥ ३६७५००० -- ९१६६६३ = ३५८३३३३३ । अवक्रान्त नामक बारहवें इन्द्रकका विस्तार चौंतीस लाख इक्यानबै हजार छहसौ छयासठ योजन और एक योजनके तीन भागों से दो भागप्रमाण है ॥ ११९॥ ३५८३३३३३ - ९१६६६३ = ३४९१६६६३ । प्रथम पृथिवीमें विक्रान्त नामक तेरहवें इन्द्रकका विस्तार चौंतीस लाख योजनप्रमाण जानना चाहिये ॥ १२० ॥ ३४९१६६६३ - ९१६६६२ = ३४००००० । द्वितीय पृथिवीमें स्तन नामक प्रथम इन्द्रकके विस्तारका प्रमाण तेतीस लाख आठ हजार तीनसौ तेतीस योजन और योजनके तीन भागोंमेंसे एक भाग है ॥ १२१ ।। __ ३४००००० - ९१६६६३ = ३३०८३३३३ । ___ १ द बासटि. २ द इगणउदि'. ३ द ब विक्कतंणामाइयवित्थारो. ४ द ठिदियाए. ५ द यलहंदय. Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बिंदुओ महाधियारो [७ . बत्तीस लक्खाणि छस्सयसोलससहस्सछासट्टी । दोणि कला तिविहत्सा वासो तणइंदए होदि ॥ १२२ ३२१६६६६।२। इकतीसं लक्खाणि पणुवीससहस्सजोयणाणि पि । मणइंदयस्स संदं णादव बिदियपुढवीए ॥ १२३ ३१२५०००। तीसं विय लक्खाणि तेत्तीससहस्सतिसयतेत्तीसा । एक्ककला बिदियाए वणइंदयरुंदपरिमाणं ॥ १२४ ३०३३३३३ ।। एकोणतीसलक्खा इगिदालसहस्सछसयछासट्ठी । दोणि कला तिविहत्ता घार्दिदयणामवित्थारो ॥ १२५ २९४१६६६ । २। अट्ठावीसं लक्खा पण्णाससहस्सजोयणाणिं पि । संघातणामइंदयवित्थारो बिदियपुढवीए ॥ १२६ २८५००००। सत्तावीस लक्खा अडचण्णसहस्सतिसयतेत्तीसा । एक्ककला तिविहत्सा जिभिर्दयरुंदपरिमाणं ॥१२७.. २७५८३३३।। ... तनक नामक द्वितीय इन्द्रकका विस्तार बत्तीस लाख सोलह हजार छहसौ छयासठ योजन और एक योजनके तीन भागोंमेंसे दो भागप्रमाण है ॥ १२२ ॥ ३३०८३३३३ - ९१६६६३ = ३२१६६६६३ । ___ द्वितीय पृथिवीमें मन नामक तृतीय इन्द्रकका विस्तार इकतीस लाख पच्चीस हजार योजनप्रमाण जानना चाहिये ॥ १२३ ॥ ३२१६६६६३ -- ९१६६६३ = ३१२५०००। द्वितीय पृथिवीमें वन नामक चतुर्थ इन्द्रकके विस्तारका प्रमाण तीस लाख तेतीस हजार तीनसौ तेतीस योजन और योजनका एक तृतीय भाग है ॥ १२४ ॥ ३१२५००० - ९१६६६२ = ३०३३३३३३ । घात नामक पंचम इन्द्रकका विस्तार योजनके तीन भागोंमेंसे दो भागसहित उनतीस लाख इकतालीस हजार छहसौ छयासठ योजनप्रमाण है ॥ १२५ ।। .. ३०३३३३३३ - ९१६६६१ = २९४१६६६३ । द्वितीय पृथिवीमें संघात नामक छठवे इन्द्रकका विस्तार अट्ठाईस लाख पचास हजार योजनप्रमाण है ॥ १२६ ॥ २९४१६६६२ - ९१६६६३ = २८५००००। जिल नामक सातवें इन्द्रकके विस्तारका प्रमाण सत्ताईस लाख अठ्ठावन हजार तीनसौ तेतीस योजन और एक योजनके तीसरे भागप्रमाण है ॥ १२७ ॥ २८५०००० - ९१६६६३ = २७५८३३३ । १ द लक्खाणं पुणुवीस'. २ द व पण्णरस. ३ द ब दिमिदय. . Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७२] तिलोयपण्णसी [२. १२८छन्वीस लक्खाणि छासविसहस्सछसयछासहि । दोण्णि कला तिविहत्ता जिब्भगणामस्स विस्थारो ॥ १२८ २६६६६६६।२। पणुवीसं लक्खाणि जोयणया पंचसत्तरिसहस्सा । लोलिंदयस्स रुंदो बिदियाए होदि पुढवीए ॥ १२९ २५७५०००। चउवीसं लक्खाणि तेसीदिसहस्सतिसयतेत्तीसा । एक्ककला तिविहत्ता लोलगणामस्सै वित्थारो॥१३० २४८३३३३ । । तेवीसं लक्खाणि इगिणउदिसहस्सछसयछासट्ठी । दोणि कला तियभजिदा रुंदा थणलोलगे होंति ॥ १३१३ २३९१६६६ ।। तेवीसं लक्खाणि जोयणसंखा य तदियपुढवीए । पढमिदयम्मि वासो णादग्दो तसणामस्स ॥ १३२ बावीसं लक्खाणि असहस्साणि तिसयतेत्तीसं । एककला तिविहत्ता पुढवीए तसिदवित्थारो ॥ १३३ २२०८३३३ । । जिह्वक नामक आठवें इन्द्रकका विस्तार छब्बीस लाख छयासठ हजार छहसौ छयासठ योजन और एक योजनके तीन भागोंमेंसे दो भागप्रमाण है ॥ १२८ ॥ २७५८३३३३ - ९१६६६३ = २६६६६६६२ । द्वितीय पृथिवीमें नववे लोल इन्द्रकका विस्तार पञ्चीस लाख पचहत्तर हजार योजनप्रमाण है ॥ १२९ ॥ २६६६६६६३ - ९१६६६३ = २५७५०००। लोलक नामक दश इन्द्रकका विस्तार चौबीस लाख तेरासी हजार तीनसौ तेतीस योजन और एक योजनके तीसरे भागप्रमाण है ॥ १३० ॥ २५७५००० - ९१६६६३ = २४८३३३३३ । स्तनलोलक नामक ग्यारहवें इन्द्रकका विस्तार तेईस लाख इक्यानबै हजार छहसौ छयासठ योजन और योजनके तीन भागोंमेंसे दो भागप्रमाण है ॥ १३१ ॥ २४८३३३३३ - ९१६६६३ %= २३९१६६६३ । तीसरी पृथिवीमें तप्त नामक प्रथम इन्द्रकका विस्तार तेईस लाख योजनप्रमाण जानना चाहिये ॥ १३२ ॥ २३९१६६६२ -- ९१६६६३ = २३००००० । तृतीय पृथिवीमें त्रसित नामक द्वितीय इन्द्रकका विस्तार बाईस लाख आठ हजार तीनसौ तेतीस योजन और योजनका तीसरा भाग है ॥ १३३ ॥ २३००००० - ९१६६६३ =२२०८३३३ । १ द छावडिं. २ द लोलगणामास'. ३ ब पुस्तक एव. Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [७३ -२. १३९] बिदुओ महाधियारो सोलसहस्सं छस्सयछासट्ठी एक्वीसलक्खाणि । दोणि कला तदियाए पुढवीए तवणवित्थारो ॥ १३४ २११६६६६ । २। पणवीससहस्साधियर्विसदिलक्खाणि जोयणाणि पि । तदिए वि य खोणीए तावणणामस्स वित्थारो ॥ १३५ २०२५०००। एकोणवीसलक्खा तेत्तीससहस्सतिसयतेत्तीसा । एक्ककला तदियाए वसुहाए वण्णिदो हि वित्थारो ॥ १३६ १९३३३३३ । । अट्ठारसलक्खाणि इगिदालसहस्सछसयछासट्ठी। दोणि कला तदियाए भूए पजलिदवित्थारो॥ १३७ १८४१६६६ । २। सत्तरसं लक्खाणि पण्णाससहस्सजोयणाणिं च । उज्जलिदइंदयस्स य वासो वसुहाए तदियाएं ॥ १३८ १७५००००। सोलसजोयणलक्खा अडवण्णसहस्सतिसयतेत्तीसा । एक्ककला तदियाए संजलिदिंदस्स वित्थारो ॥ १३९ १६५८३३३ । । तीसरी पृथिवीमें तपन नामक तृतीय इन्द्रकका विस्तार इक्कीस लाख सोलह हजार छहसौ छयासठ योजन और योजनके तीन भागोंमेंसे दो भागप्रमाण है ॥ १३४ ॥ २२०८३३३३ - ९१६६६३ = २११६६६६३ । तीसरी पृथिवीमें तापन नामक चतुर्थ इन्द्रकका विस्तार बीस लाख पच्चीस हजार योजनप्रमाण है ॥ १३५ ॥ २२१६६६६३-९१६६६३ = २०२५००० । तृतीय वसुधा [ निदाघनामक पंचम इन्द्रकका ] विस्तार उन्नीस लाख तेतीस हजार तीनसौ तेतीस योजन और योजनके तृतीय भागप्रमाण है ॥ १३६ ॥ २०२५००० - ९१६६६३ = १९३३३३३३ । तीसरी पृथिवीमें प्रज्वलित नामक छठे इन्द्रकका विस्तार अठारह लाख इकतालीस हजार छहसौ छ्यासठ योजन और एक योजनके तीन भागों से दो भागप्रमाण है ॥ १३७ ॥ १९३३३३३३ - ९१६६६३ = १८४१६६६३ । ... तृतीय वसुधामें उज्ज्वलित नामक सातवें इन्द्रकका विस्तार सत्तरह लाख पचास हजार योजनप्रमाण है ॥ १३८ ॥ १८४१६६६ - ९१६६६२ = १७५०००० । तृतीय भूमिमें संज्वलित नामक आठवें इन्द्रकका विस्तार सोलह लाख अट्ठावन हजार तीनसौ तेतीस योजन और एक योजनका तीसरा भाग है ॥ १३९ ॥ १७५०००० - ९१६६६३ = १६५८३३३ । १ द ब वणि होइ. २ व दितयाए. ३ द व संपजलिदस्स. TP. 10 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७४ ] तिलोयपण्णत्ती [२. १४० पण्णारसलक्खाणि छस्सट्टिसहस्सछसयछासट्ठी। दोणि कला तदियाए संपजलिदस्स बित्थारो ॥ १४० १५६६६६६ । २। चोइसजोयणलक्खा पणसत्तरि तह सहस्सपरिमाणा । तुरिमाए पुढवीए आरिदयरुंदपरिमाणं ॥ १४१ १४७५०००। तेरसजोयणलक्खा तेसीदिसहस्सतिसयतेत्तीसं । एक्ककला तुरिमाए महीए मारिंदए रुंदो ॥ १४२ १३८३३३३ ।। पारसजोयणलक्खा इगिणउदिसहस्सछसयछासट्ठी । दोणि कला तिविहत्ता तुरिमातारिंदयस्सै रुंदाउ ॥ १४३ १२९१६६६ । २। बारसजोयणलक्खा तुरिमाए वसुंधराए वित्थारो। तचिंदयस्सै रुंदो णिद्दिट्ट सव्वदरिसीहिं ॥ १४४ १२०००००। एकादसलक्वाणि अट्ठसहस्साणि तिसयतेत्तीसा । एक्ककला तुरिमाए महीए तमगस्स वित्थारो ॥ १४५ ११०८३३३ । । तीसरी पृथिवीमें संप्रज्वलितनामक नववे इन्द्रकका विस्तार पन्द्रह लाख च्यासठ हजार छहसौ छयासठ योजन और एक योजनके तीन भागोंमेंसे दो भागप्रमाण है ॥ १४०॥ १६५८३३३३ - ९१६६६३ = १५६६६६६३ । चतुर्थ पृथिवीमें आर नामक प्रथम इन्द्रकके विस्तारका प्रमाण चौदह लाख पचहत्तर हजार योजन है ॥ १४१ ॥ १५६६६६६३ - ९१६६६३ = १४७५००० । चतुर्थ पृथिवीमें मार नामक द्वितीय इन्द्रकका विस्तार तेरह लाख तेरासी हजार तीनसौ तेतीस योजन और एक योजनके तीसरे भागप्रमाण है ॥ १४२ ॥ १४७५००० - ९१६६६३ = १३८३३३३३। चतुर्थ पृथिवीमें तार नामक तृतीय इन्द्रकका विस्तार बारह लाख इक्यानबै हजार छहसौ च्यासठ योजन और एक योजनके तीन भागोंमेंसे दो भागप्रमाण है ॥ १४३ ॥ १३८३३३३३ - ९१६६६३ = १२९१६६६३ । सर्वज्ञदेवने चतुर्थ पृथिवीमें तत्व (चर्चा) नामक चतुर्थ इन्द्रकका विस्तार बारह लाख्न योजनप्रमाण बतलाया है ॥ १४४ ॥ १२९१६६६३ - ९१६६६३ = १२००००० ।। चतुर्थ पृथिवीमें तमक नामक पंचम इन्द्रकका विस्तार ग्यारह लाख आठ हजार तीनसौ तेतीस योजन और एक योजनके तीसरे भागप्रमाण है ॥ १४५ ॥ १२००००० - ९१६६६३ = ११०८३३३३ । १ द ब तदिएसं. २ द ब तुरिमाइंदस्स. ३ द ब तभंतयस्स. ४ द. Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -२..१५१] बिदुओ महाधियारो [ ७५ दसजोयणलक्खाणिं छस्सयसोलससहस्सछासट्टी । दोणि कला तुरिमाए वादिंदयवासपरिसंखा ॥ १४६ १०१६६६६ । २। पणवीससहस्साधियणवजोयगसयसहस्सपरिमाणा । तुरिमाए खोणीए खलखलणामरस वित्थारो॥ १४७ . ९२५०००। लक्खाणि अट जोयणतेत्तीससहस्सतिततत्तोसा । एकाला तमइंदयवियोरो पंचमधराए ॥ १४८ ८३३३३३ ।। सगजोयणलक्खाणिं इगिदालसहर छसयछासट्ठी । दोणि कला भमइंदयरुंदो पंचमधरित्तीए ।। १४९ ७४१६६६ । २ । छजायणलक्खाणिं पण्णाससहस्ससमधियाणि च । धूमप्पहावणीए झसइंदयरुंदपरिमाणा ।। १५० ६५००००। लक्खाणि पंच जोयणअडवण्णसहस्सतिसयतेत्तीसा । ऐककला यधिंदयवित्थारी पंचमखिदीर ॥ १५१ ५५८३३३ । १। 3 चतुर्थ भूमिमें वाद नामक छठे इन्द्रकक विस्तारका प्रमाण दश लाख सोलह हजार छहसौ छयासठ योजन और एक योजनके तीन भागों से दो भागप्रमाण है ॥ १४६ ॥ ११०८३३३३ - ९१६६६३ = १०१६६६६३ । चौथी पृथिवीमें खलखल ( खडखड ) नामक सातवें इन्द्रकका विस्तार नौ लाख पच्चीस हजार योजनप्रमाण है ॥ १४७ ॥ १०१६६६६३ - ९१६६६३ = ९२५००० ।। पांचवीं पृथिवीमें तम नामक प्रथम इन्द्रकका विस्तार आठ लाख तेतीस हजार तीनसौ तेतीस योजन और एक योजनके तीसरे भागप्रमाण है ॥ १४८ ॥ ___९२५००० - ९१६६६३ = ८३३३३३३ । पांचवीं पृथिवीमें भ्रम नामक द्वितीय इन्द्रकका विस्तार सात लाख इकतालीस हजार छहसौ छयासठ योजन और एक योजनके तीन भागों से दो भागप्रमाण है ॥ १४९ ॥ ८३३३३३३- ९१६६६३ = ७४१६६६३।। धूमप्रभा पृथिवीमें झष नामक तृतीय इन्द्रकके विस्तारका प्रमाण छह लाख पचास हजार योजन है ॥ १५० ॥ ७४१६६६३ - ९१६६६३ = ६५०००० । __पांचवीं पृथिवीमें अंध नामक चतुर्थ इन्द्रकका विस्तार पांच लाख अट्ठावन हजार तीनसौ तेतीस योजन और एक योजनके तीसरे भागप्रमाण है ॥ १५१ ॥ ६५०००० - ९१६६६३ = ५५८३३३३ । १ द तमयं इंदय, ब तमयंदय. २ द ब एक्ककलायंदिदिय. Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७६ ] तिलोयपण्णत्ती चडजोयलक्खाणि छासट्टिसहस्सछसयछासट्ठी । दोण्णि कला तिमिसिंदयरुंद पंचमधरितीए । १५२ ४६६६६६ । २ । ३ तियजोयणलक्खाणिं सहस्सया पंचहत्तरिपमाणा । छट्टीए वसुमईए हिमहंदयरुंदपरिसंखा ॥ १५३ ३७५००० । दो जोयलक्खाणि तैसीदिसहस्सतिसयतेत्तीसा । एक्ककला छट्ठीए पुढवीए होइ वद्दले रुंदो ॥ १५४ २८३३३३ । १ । ३ एक्कं जोयणलक्खा इगिणउदिसहस्सछ सयछासट्ठी । दोण्णि कला वित्थारो ललंके छट्टवसुहाए ॥ १५५ १९१६६६ । २ । ३ वासो जोयलक्खो अवधिद्वाणस्स सत्तमखिदीए । जिणवरवयणविणिग्गदतिलोयपण्णत्तिणामाए ॥ १५६ १०००००। एक्काधियखिदिसंखं तियचउसत्तेहिं गुणिय छन्भजिदे । कोसा इंदयसेढीपइण्णयाणं च बहलत्तं ॥ १५७ [ २. १५२ पांचवीं पृथिवीमें तिमिश्र नामक पांचवें इन्द्रकका विस्तार चार लाख छयासठ हजार छहसौ छयासठ योजन और एक योजनके तीन भागोमेंसे दो भागप्रमाण है ॥ १५२ ॥ ५५८३३३३ - ९१६६६३ = ४६६६६६३ । छठी पृथिवीमें हिम नामक प्रथम इन्द्रकके विस्तारका प्रमाण तीन लाख पचहत्तर हजार योजन है || १५३ || ४६६६६६३ - ९१६६६३ ३७५००० । छठी पृथिवीमें वर्दल नामक द्वितीय इन्द्रकका विस्तार दो लाख तेरासी हजार तीन सौ तेतीस योजन और एक योजनके तीसरे भागप्रमाण है ॥ १५४ ॥ - ३७५००० - ९१६६६ = २८३३३३ । छठी पृथिवीमें लल्लंक नामक तृतीय इन्द्रकका विस्तार एक लाख इक्यानबै हजार छह सौ छयासठ योजन और एक योजनके तीन भागोंमेंसे दो भागप्रमाण है ॥ १५५ ॥ २८३३३३ - ९१६६६३ = १९१६६६३ । सातवीं पृथिवीमें अवधिस्थान नामक इन्द्रकका विस्तार एक लाख योजनप्रमाण है । इसप्रकार जिनेन्द्रदेवके वचनोंसे उपदिष्ट त्रिलोक - प्रज्ञप्ति में इन्द्रकबिलोंका विस्तार कहा गया है ॥ १५६ ॥ १९१६६६३ - ९१६६६३ = १००००० । एक अधिक पृथिवीसंख्याको तीन, चार और सातसे गुणा करके छहका भाग देने पर जो लब्ध आवे उतने कोसप्रमाण क्रमशः इन्द्रक, श्रेणीबद्ध और प्रकीर्णक बिलोंका बाहल्य होता है ॥ १५७ ॥ १ द ब वसुमाई. २ द ब वदलेसु. ३ द् अवदिठाणस्स ४ व सत्तेवि. Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -२. १५८ ] बिदुओ महाधियारो अथवा- आदी छ अट्ठ चोइस तद्दलवड्डिय जाव सत्तखिदिकोसं । छहिदे इंदयसेढीपइण्णयाणं च बद्दलत्तं ॥ १५८ १।३।२ । ५ । ३ । ७ । ४ ४ । २ । ८ । १० । ४ । १४ । १६ ७ । ७ । १४ । ३५ । ७ । ४९ ।२८ २ २ २ ३ ३ ३ ३ ३ ३ २ ३ ६ ६३ = र. प्र. पृथिवीके इं. बिलोंका बाहल्य १ + १ x ३ ÷ ६ १ कोस । श. प्र. पृ. के इं. का बाहल्य – २ + १ x ३ ÷ ६ कोस । वा. प्र. पृ. के इं. का बाहल्य—— ३ + १ × ३ : ६ २ कोस । इसीप्रकार पंकप्रभादि पृथिवियोंके इन्द्रकोंका बाहल्य क्रमशः २, ३, और ४ कोस होता है । = ..... र. प्र. पू. श्रे. बिलोंका बाहल्य-१ + × ४ ÷ ६ = बिलोंका बाहल्य --- २ + १ × ४ : ६ २ को. । वा. प्र. पू. श्रे. बिलोंका बाहल्य - ३ + १ × ४ ÷६ = को. । इसीप्रकार पंकप्रभादि पृथिवियोंके श्रेणीबद्ध बिलोंका बाहल्य क्रमशः = १ 8, और कोस होता है । र. प्र. पू. प्रकी. बिलोंका बाहल्य - प्रकी. बिलोंका बाहल्य— २ + १ × ७ ÷ ६ = [ ७७ - १ = + १ x ७ ÷ ६ को. । श.प्र. पृ. को. । वा. प्र. पृ. प्रकी. बिलोंका बाहल्य१४ को । इसीप्रकार पंकप्रभादि पृथिवियोंके प्रकीर्णक बिलोंका बाल्य कोस होता है । ३ + १ × ७ ÷ ६ = क्रमशः ६५, ७. और और अथवा—यहां आदिका प्रमाण क्रमसे छह, आठ और चौदह है । इसमें दूसरी पृथिवीसे लेकर सातवीं पृथिवीपर्यन्त उत्तरोत्तर इसी आदिके अर्ध भागको जोड़कर प्राप्त संख्या में छहका भाग देने पर क्रमशः विवक्षित पृथिवीके इन्द्रक, श्रेणीबद्ध और प्रकीर्णक बिलोंका बाल्य निकल आता है ।। १५८ ॥ = = र. प्र.पू. इन्द्रकोंका बाहल्य - ६ ÷ ६ = १ कोस । श. प्र. पू. इन्द्रकोंका बाहल्य६ + ई ÷ ६ ३ को. । वा. प्र. पू. इन्द्रकोंका बाहल्य - ९ + ३ ÷ ६ २ को. । इसीप्रकार पंकप्रभादि पृथिवियोंके इन्द्रकोंका बाहल्य क्रमशः २, ३, ३ और ४ कोस होता है । र. प्र. पू. श्रे. चिलोंका बाहल्य - ८ + ६ = श. प्र. पू. श्रे. बिलोंका १२ + ई ÷ ६ = को. । १४ और कोस होता है । १० ३१ ४, को. । बाहल्य— ८ + ई ÷ २ को । वा. प्र. पृ. श्रे. त्रिलोंका बाहल्य— इसीप्रकार पंकप्रभादि पृथिवियों के श्रेणीबद्धोंका बाहल्य क्रमशः २. प्र. पू. प्रकी. बिलोंका बाहल्य - १४ : ६ = ५ को. । श. प्र. पू. प्रकी. बिलोंका १४ + २४ + ६ = ५ को. । वा. प्र. पू. प्रकी. बिलोंका बाहल्य - २१ + १४ ÷ ६ = को. । इसीप्रकार पंकप्रभादि पृथिवियोंके प्रकीर्णक बिलोंका बाहल्य बाहल्य ४ ३ ५, ७ और और २० कोस होता है । Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७८ ] तिलोयपण्णत्ती [ २. १५९ रयणादिछतं नियणियपुढवीण बहलमज्झादो । जोयणसहस्सजुगलं भवणिय सेसं करिज्ज कोसाणि ॥ १५९ णियणियइंदय सेढीबद्धाणं पइण्णयाण बहलाणि । नियणियपदरपवण्णिदसंखागुणिदाण लद्वरासी य ॥ १६० पुव्विल्लय रासीणं मज्झे तं सोहिऊण पत्तेक्कं । एक्कोणणियणियिंदेयचउगुणिदेणं च भजिदव्वं ॥ १६१ लद्बो जोयणसंखा नियणिय णेयंतरालमुढेण । जाणेज परद्वाणे किंचूणयरज्जुपरिमाणं ॥ १६२ सत्तमखिदीय दहले इंदयसेढीण बहलपरिमाणं । सोधिय दलिदे हेमिउयरिमभागा हवंति एदाणं ॥ १६३ पढमबिदीयवणीणं' रुंद सोहेज एक्करज्जूए । जोयणतिसहस्सजुदे होदि परद्वाणविश्ञ्चलं ॥ १६४ रत्नप्रभा पृथिवीको आदि लेकर छठी पृथिवीपर्यन्त अपनी अपनी पृथिवीके बाहल्य में से दो हजार योजन कम करके शेष योजनोंके कोस बनाना चाहिये ॥ १५९ ॥ अपने अपने पटलोंकी पूर्ववर्णित संख्या से गुणित अपनी अपनी पृथिवीके इन्द्रक, श्रेणीबद्ध और प्रकीर्णक के बाहल्यको पूर्वोक्त राशिमेंसे, अर्थात् दो हजार योजन कम विवक्षित पृथिवीके बाल्यके किये गये कोसोंमेंसे, कम करके प्रत्येकमें एक कम अपने अपने इन्द्रकप्रमाणसे गुणित चारका भाग देने पर जो लब्ध आवे उतने योजनप्रमाण अपनी अपनी पृथिवीके इन्द्रकादि बिलों में ऊर्ध्वग अन्तराल जानना चाहिये । इसके अतिरिक्त परस्थान अर्थात् एक पृथिवीके अन्तिम और अगली पृथिवीके आदिभूत इन्द्रकादि बिलोंमें कुछ कम एक राजुप्रमाण अन्तराल समझना चाहिये ॥ १६०-१६२ ॥ प्र. पु. के इन्द्रकोंका अन्तराल—-- द्वि. प्र. के "" पृथिवीका बाहल्य ८०००- १. = ( ८०००० - २००० ) x ४ - ( १ × १३ ) ( १३ - १ ) x ४ = ७८००० x ४ - १३ ४८ X ,, (३२००० - २०००) ४ - ( ३ × ११ ) ८००० = = ६४९९५ यो. ( ११ - १ ) x ४ यो. इत्यादि. = २९९९ सातवीं पृथिवीके बाहल्यमेंसे इन्द्रक और श्रेणीबद्ध बिलोंके बाहल्यप्रमाणको घटाकर अवशिष्ट राशिको आधा करनेपर क्रमसे इन्द्रक और श्रेणीबद्ध बिलोंके ऊपर-नीचे की पृथिवीकी मुटाईका प्रमाण निकलता है ॥ १६३ ॥ = ३००००x४ - ४० • ३९९९३ यो. सातवीं पृथिवीके इन्द्रक बिलके नीचे और ऊपरकी = ३९९९६ सा. पृ. के श्रेणीबद्ध बिलोंके ऊपर-नीचे की पृथिवीका बाहल्य. एक राजुमेंसे पहिली और दूसरी पृथिवी के बाहल्यप्रमाणको कम करके अवशिष्ट राशिमें तीन हजार योजनोंके मिलानेपर प्रथम पृथिवीके अन्तिम और द्वितीय पृथिवीके प्रथम बिलके मध्य में परस्थान अन्तरालका प्रमाण निकलता है ॥ १६४ ॥ १ दणियणिइदय ं, ब ंणियणिय इंदय २ द 'तराणमुड्ढेण, व तराणमुट्टेण. ३ द ब पढमखिदीयवणीणं. Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -२. १६९] बिदुओ महाधियारो [७९ दुसहस्सजोयणाधियरज्जू तदियादिपुढविहंदूणं । छट्ठो त्ति परढाणे विञ्चालपमाणमुहिटुं॥ १६५ सयकदिरूऊणद्धं रज्जुजुदं चरिमभूमिहेंदूणं । मघविस्सै चरिमइंदयअवधिट्ठाणस्स विच्चालं ॥ १६६ णवणवदिजुदचदुस्सयछसहस्सा जोयणाई बे कोसा । एक्कारसकलबारसहिदा य धम्मिंदयाण विच्चाल॥ १६७ ६४९९ । को २।११। रयणप्पहचरमिंदयसक्करपुढविंदयाण विच्चालं । दोलक्खणवसहस्सा जोयणहीणेकरज्जू य ॥ १६८ ७। रिण जो २०९०००। एक्कविहीणा जोयणतिसहस्सा धणुसहस्सचत्तारि । सत्तसया वंसाए एक्कारसइंदयाण विञ्चालं ॥ १६९ २९९९ । दंड ४७०० विशेषार्थ-प्रथम पृथिवीकी मुटाई १८०००० योजन और द्वितीय पृथिवीकी मुटाई ३२००० योजनप्रमाण है । इस मुटाईसे रहित दोनों पृथिवियोंके मध्यमें एक राजुप्रमाण अन्तराल है। चूंकि एक हजार योजनप्रमाण चित्रा पृथिवीकी मुटाई प्रथम पृथिवीकी मुटाईमें सम्मिलित है परन्तु उसकी गणना ऊर्ध्व लोककी मुटाईमें की गई है, अतएव इसमेंसे इन एक हजार योजनोंको कम करदेना चाहिये । इसके अतिरिक्त प्रथम पृथिवीके नीचे और द्वितीय पृथिवीके ऊपर एक एक, हजार योजनप्रमाण क्षेत्रमें नारकियोंके बिलोंके न होनेसे इन दो हजार योजनोंको भी कम कर देनेपर शेष २०९००० ( १८०००० + ३२००० - ३०००) योजनोंसे रहित एक राजुप्रमाण प्रथम पृथिवीके अन्तिम और द्वितीय पृथिवीके प्रथम इन्द्रकके बीच परस्थान अन्तराल रहता है । दो हजार योजन अधिक एक राजुमेंसे तीसरी आदिक पृथिवीके बाहल्यप्रमाणको घटा देनेपर जो शेष रहे, उतना छठी पृथिवीपर्यन्त परस्थान अन्तरालका प्रमाण कहा गया है ॥ १६५|| सौके वर्गमेंसे एक कम करके शेषको आधा करे और उसे एक राजुमें जोड़कर लब्धमेंसे अन्तिम भूमिके बाहल्यको घटा देनेपर मघवी पृथिवीके अन्तिम इन्द्रक और अवधिस्थान इन्द्रकके बीच परस्थान अन्तरालका प्रमाण निकलता है ॥ १६६ ॥ धर्मा पृथिवीके इन्द्रक बिलोंका अन्तराल छह हजार चारसौ निन्यानबै योजन, दो कोस और एक कोसके बारह भागों से ग्यारह भागप्रमाण है ॥ १६७ ।। ६४९९ यो. २११ को.।। ___ रत्नप्रभा पृथिवीके अन्तिम इन्द्रक और शर्कराप्रभाके आदिके इन्द्रक बिलोंका अन्तराल दो लाख नौ हजार योजन कम एक राजुप्रमाण है ॥ १६८ ॥ २०९००० यो. कम १ रा.।। वंशा पृथिवीके ग्यारह इन्द्रकोंका अन्तराल एक कम तीन हजार योजन और चार हजार सातसौ धनुषप्रमाण है ॥ १६९ ॥ २९९९ यो. ४७०० धनु. । १ ब परिहाणे. २ ब मघवस्स. Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८०] तिलोयपण्णत्ती [२. १७०ऐक्को हवेदि रज्जू छब्बीससहस्सजोयणविहीणा । थणलोलुगस्स तत्ता इंदयदो हादि विचाले ॥ १७० ७। रिण २६०००। तिणि सहस्सा दुसया जोयणउणवण्ण तदियपुढवीए । पणतीससयधणूणि पत्तेकं इंदयाण विञ्चालं ॥ १७१ ३२४९ । दंड ३५००। एक्को हवेदि रज्जू बावीससहस्सजोयणविहीणा । दोणं विचालमिणं संपजलिदारणामाणं ॥ १७२ । रिण जो २२०००। तिणि सहस्सा छस्सयपण्णैटीजोयणाणि पंकाए। पण्णत्तरिसयदंडा पत्तेकं इंदयाण विच्चाले ॥ १७३ ३६६५ जो। दंड ७५००। एक्को हवेदि रज्जू अट्ठारससहस्सजोयणविहीणा । खलखलतमिदयाणं दोणं विचालपरिमाणं ॥ १७४ रिण जो १८...। चत्तारि सहस्साणि चउसयणवणवदिजोयणाणि पि । पंचसयाणि दंडा धूमपहाइंदयाण विञ्चालं ॥ १७५ ४४९९ । दंड ५००। चोइससहस्सजोयणपरिहीणा होदि केवलं रज्जू । तिमिसिंदयस्स हिमइंदयस्स दोषणं पि विञ्चाले ॥ १७६ ७॥रिण जो १४०००। ___ वंशा पृथिवीके अन्तिम इन्द्रक स्तनलोलुकसे मेघा पृथिवीके प्रथम इंद्रक तप्तका अंतराल छब्बीस हजार योजन कम एक राजुप्रमाण है ॥ १७० ॥ २६००० यो. कम १ रा.।। . तीसरी पृथिवीके प्रत्येक इन्द्रक बिलका अन्तराल तीन हजार दो सौ उनचास योजन और पैंतीससौ धनुषप्रमाण है ॥ १७१ ॥ ३२४९ यो. ३५०० दण्ड । तृतीय पृथिवीका अन्तिम इंद्रक संप्रज्वलित और चतुर्थ पृथिवीका प्रथम इंद्रक आर, इन दोनों बिलोंका अन्तराल बाईस हजार योजन कम एक राजुप्रमाण है ॥ १७२ ॥ २२००० यो. कम १ रा. पंकप्रभा पृथिवीके इन्द्रक बिलोंका अन्तराल तीन हजार छहसौ पैंसठ योजन और पचहत्तरसौ दण्डप्रमाण है ॥ १७३ ॥ ३६६५ यो. ७५०० दण्ड । चतुर्थ पृथिवीका अन्तिम इन्द्रक खल-खल और पांचवीं पृथिवीका प्रथम इन्द्रक तम, इन दोनों बिलोंके अन्तरालका प्रमाण अठारह हजार योजन कम एक राजु है ॥ १७४ ।। १८००० यो. कम १ रा.। धूमप्रभाके इन्द्रक बिलोंका अन्तराल चार हजार चारसौ निन्यानबै योजन और पांचसौ दण्डप्रमाण है ॥ १७५ ॥ ४४९९ यो. ५०० दण्ड । ___ पांचवीं पृथिवीका अन्तिम इन्द्रक तिमिश्र और छठी पृथिवीका प्रथम इन्द्रक हिम, इन दोनों बिलोंका अन्तराल चौदह हजार योजन कम एक राजुप्रमाण है ॥ १७६ ॥ १४००० यो. कम. १ रा.। १ ब एका. २ द ब धणलोलुगस्स तत्तिं. ३ द ब छस्सट्टी. ४ द ब जोयणाविहीण. Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -२. १८३ ] बिदुओ महाधियारो [८१ भट्ठाणउदी णवसयछसहस्सा जोयाणि मघवीए । पणवण्णसयाणि धणू पत्तेकं इंदयाण विच्चालं ॥ १७७ ६९९८ । दंड ५५००। छट्टमेखिदिचरिमिदयअवधिट्ठाणाण होइ विश्वालं। एक्का रज्जू ऊणा जायणतिसहस्सकोसजुगलेहि ॥ १७८ । रिण जो ३००० को २। तिण्णि सहस्सा णवसयणवणउदी जोयणाणि बे कोसा । उडाधरभूमीणं अवधिट्ठाणस्स परिमाणं ॥१७९ ३९९९ । कोस २। णवणउदिजुदचउस्सयछसहस्सा जोयणाणि बे कोसा । पंच कला णवभजिदा घम्माए सेढिबद्धविच्चालं ॥ १८० ६४९९ । कोस २ । ५। णवणउदि णवसयाणि दुसहस्सा जोयणाणि वंसाए । तिसहस्सछसयदंडा उड्डेणं सेढिबद्धविच्चालं ॥ १८१ २९९९ । दंड ३६०० । उणवण्णा दुसयाणि तिसहस्सा जोयणाणि मेघाए । दोणि सहस्साणि धणू सेढीबद्धाण विच्चालं ॥ १८२ ३२४९ । दंड २०००। णवाहिदबावीससहस्सदंडहीणा हवेदि"छासट्ठी । जोयणछत्तीससयं तुरिमाए सेढिबद्धविच्चालं ॥ १८३ ३६६५ । दंड ५५५५ । ५। मघवी पृथिवीमें प्रत्येक इन्द्रकका अन्तराल छह हजार नौसौ अट्ठानबै योजन और पचवनसौ धनुष है ॥ १७७ ।। ६९९८ यो., ५५०० दण्ड । छठी पृथिवीके अन्तिम इन्द्रक लल्लंक और सातवीं पृथिवीके अवधिस्थान इन्द्रकका अन्तराल तीन हजार योजन और दो कोस कम एक राजुप्रमाण है ॥ १७८ ॥ यो. ३०००, को. २ कम १ रा.। अवधिस्थान इन्द्रककी ऊर्ध्व और अधस्तन भूमिके बाहल्यका प्रमाण तीन हजार नौसौ निन्यानबै योजन और दो कोस है ॥ १७९ ॥ ३९९९ यो. २ को । धर्मा पृथिवीमें श्रेणीबद्ध बिलोंका अन्तराल छह हजार चारसौ निन्यानबै योजन दो कोस और एक कोसके नौ भागोंमेंसे पांच भागप्रमाण है ॥ १८० ॥ ६४९९ यो. २५ को. । वंशा पृथिवीमें श्रेणीबद्ध बिलोंका अन्तराल दो हजार नौसौ निन्यानबै योजन और तीन हजार छहसौ दण्डप्रमाण है ॥ १८१ ॥ २९९९ यो. ३६०० दण्ड । मेघा पृथिवीमें श्रेणीबद्ध बिलोंका अन्तराल तीन हजार दोसौ उनचास योजन और दो हजार धनुष है ॥ १८२ ॥ ३२४९ यो. २००० दण्ड ।। ___ चतुर्थ पृथिवीमें श्रेणीबद्ध बिलोंका अन्तराल, बाईस हजारमें नौका भाग देनेपर जो लब्ध आवे, उतने धनुष कम छत्तीससौ छ्यासठ योजनप्रमाण है ॥ १८३ ॥ ३६६५ यो. ५५५५६ दण्ड। जा १ द ब जोयणादि. २ द छटुमखिदिचरिमिंदिय'. ३ द णउणउदी. ४ द उ उड्डीणं, ब उड्डीगं. ५द हुवेदि. ६ब बत्तीससयं, TP. 11 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८२] तिलोयपण्णत्ती [२. १८४ अट्ठाणउदी जोयणचउदालसयाणि छस्सहस्सधणू । धूमप्पहपुढवीए सेढीबद्धाण विचालं ॥ १८४ ४५९८ । दंड ६०००। अट्टाणउदी णवसयछसहस्सा जोयणाणि मघवीए । दोणि सहस्साणि धणू सेढीबद्घाण विच्चालं ॥१८५ ६९९८ । दंड २०००। णवणउदिसहिदणवसयतिसहस्सा जोयणाणि एक्ककला । तिहिदा य माधवीए सेढीबद्धाण विच्चालं ॥१८६ ३९९९ । । सटाणे विच्चालं एदं जाणिज तह परहाणे । जे इंदयपरठाणे भणिदं तं एत्थ वत्तव्वं ॥ १८७ णवरि विसेसो एसो ललंकयअवधिठाणविच्चाले । जोयणयद्वच्छब्भागूणं सेढिबद्धाण विच्चालं ॥१८८ । सेढीबद्धाण विश्वाल समत्तं । छक्कदिहिदेकणउदीकोसोणा छसहस्सपंचसया । जोयणया धम्माए पइण्णयाणं हवेदि' विच्चालं ॥ १८९ ६४९९ । को १।१७ । णवणउदीजुदणवसयदुसहस्सा जोयणाणि वंसाए । तिण्णिसयदंडयाण उड्डेण पइण्णयाण विच्चालं ॥ १९० २९९९ । दंड ३००। धूमप्रभा पृथिवीमें श्रेणीबद्ध बिलोंका अन्तराल चवालीससौ अटानबै योजन और छह हजार धनुष है ।। १८४ ॥ ४४९८ यो. ६००० दण्ड । मघवी पृथिवीमें श्रेणीबद्ध बिलोंका अन्तराल छह हजार नौसौ अटानबै योजन और दो हजार धनुष है ॥ १८५ ॥ ६९९८ यो. २००० दण्ड । __माधवी पृथिवीमें श्रेणीबद्ध बिलोंका अन्तराल तीन हजार नौसौ निन्यानबै योजन और एक योजनके तीसरे भागप्रमाण है ॥ १८६ ॥ ३९९९१ यो.। यह जो श्रेणीबद्ध बिलोंका अन्तराल है उसे खस्थानमें समझना चाहिये। तथा परस्थानमें जो इन्द्रक बिलोंका अन्तराल कहा जाचुका है, उसीको यहां भी कहना चाहिये। किन्तु विशेषता यह है कि लल्लंक और अवधिस्थान इन्द्रकके मध्यमें जो अन्तराल कहा गया है उसमेंसे अर्ध योजनके छह भागोंमेंसे एक भाग कम यहां श्रेणीबद्ध बिलोंका अन्तराल जानना चाहिये ॥ १८७-१८८ ॥ इसप्रकार श्रेणीबद्ध बिलोंका अन्तराल समाप्त हुआ। धर्मा पृथिवीमें प्रकीर्णक बिलोंका अन्तराल, इक्यानबैमें छहके वर्गका भाग देनेपर जो लब्ध आवे, उतने कोस कम छह हजार पांचसौ योजनप्रमाण है ॥ १८९ ॥ यो. ६५०० - (११x१) = यो. ६४९९, को. ११४ वंशा पृथिवीमें प्रकीर्णक बिलोंका ऊर्ध्वग अन्तराल दो हजार नौसौ निन्यानबै योजन और तीनसौ धनुषप्रमाण है ॥ १९० ॥ २९९९ यो. ३००० दण्ड । १ ब अठाणणउदी. २ द इंदयपरणाणे, ब इंदयवरठाणे. ३ द ब जोयणयाचं. ४ ब सम्मत्तं. ५द हुवेदि. Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -२. १९५] बिदुओ महाधियारो [८३ अट्टत्तालं दुसयं तिसहस्सा जोयणाण मेघाए । पणवण्णसयाणि धणू उड़ेण पइण्णयाण विच्चालं ॥ १९१ ३२४८ । दंड ५५०० । चउसट्टि छस्सयाणि तिसहस्सा जोयणाणि तुरिमाए । उणहत्तरीसहस्सा पणसयदंडा य णवभजिदा ॥ १९२ ३६६४ । दंड ६९५०० । सत्ताणवदीजोयणचउदालसयाणि पंचमखिदीए । पणसयजुदछसहस्सा दंडेण पइण्णयाण विश्चालं ॥ १९३ ४४९७ । दंड ६५०० । सट्टाणे विच्चालं एवं जाणिज तह परट्ठाणे । ज इंदयपरठाणे भणिदं तं यत्थ वत्तन्वं ॥ १९४ । एवं पइण्णयाण विद्यालं सम्मत्त । ॥ एवं णिवासखेत्तं सम्मत्तं ॥ घम्माए णारइया संखठिदाऊँ होति एदाणं । सेढीए गुणगारा विंदंगुलबिदियमूलकिंचणं ॥ १९५ ।- १२(?) १२ मेघा पृथिवीमें प्रकीर्णक बिलोंका ऊर्ध्वग अन्तराल तीन हजार दोसौ अड़तालीस योजन और पचवनसौ धनुष है ॥ १९१ ॥ ३२४८ यो. ५५०० दण्ड । चतुर्थ पृथिवीमें श्रेणीबद्ध बिलोंका अन्तराल तीन हजार छहसौ चौंसठ योजन और नौसे भाजित उनहत्तर हजार पांचसौ धनुषप्रमाण है ॥ १९२ ॥ ३६६४ यो. ६ ९५०० दण्ड । ___पांचवीं पृथिवीमें प्रकीर्णक बिलोंका अन्तराल चवालीससौ सत्तानबै योजन और छह हजार पांचसौ धनुषप्रमाण है ॥ १९३ ॥ ४४९७ यो. ६५०० दण्ड । [छठी पृथिवीमें प्रकीर्णक बिलोंका अन्तराल छह हजार नौसौ छयानबै योजन और पचहत्तरसौ धनुष है ॥ १९३*१ ॥ ६९९६ यो. ७५०० दण्ड ।) इसप्रकार यह प्रकीर्णक बिलोंका अन्तराल स्वस्थानमें समझना चाहिये । परस्थानमें जो इन्द्रकबिलोंका अन्तराल कहा जा चुका है, उसीको यहांपर भी कहना चाहिये ॥ १९४ ॥ इसप्रकार प्रकीर्णक बिलोंका अन्तराल समाप्त हुआ। इसप्रकार निवासक्षेत्र समाप्त हुआ । धर्मा पृथिवीमें नारकी जीव संख्यात आयुके धारक हैं । इनकी संख्या निकालनेके लिये गुणकार घनांगुलके द्वितीय वर्गमूलसे कुछ कम है । अर्थात् इस गुणकारसे जगश्रेणीको गुणा करनेपर जो राशि उत्पन्न हो उतने नारकी जीव धर्मा पृथिवीमें विद्यमान हैं ॥ १९५ ॥ श्रेणी x घनांगुलके २ सरे वर्गमूलसे कुछ कम = धर्मा पृ. के नारकी । १द जोयणाणि. २ द. वत्यव्वं. ३ द संखठिदाओ.' Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [२. १९६-- ८१] तिलोयपण्णवी वंसाए णारइया सेढीए असंखभागमत्ता वि । सो रासी सेढीए बारसमूलावहिदा सेढी ॥ १९६ मेघाए णारइया सेढीए असंखभागमेत्ता वि । सेढीए दसममूलेण भाजिदो होदि सो सेढी ॥ १९७ तुरिमाए णारइया सेढीए असंखभागमत्ता वि । सो सेढोए अट्टममूलेणं यवहिदा सेढी ॥ १९८ पंचमखिदिणारइया सेढीए असंखभागमेत्ते वि । सो सेढीए छ?ममूलेणं भाजिदा सेढी ॥ १९९ मघवीए णारइया सेढीए असंखभागमेत्ता वि । सेढीए तिदियमूलेण हरिदसेढी ये सो रासी ॥ २०० सत्तमखिदिणारइया सेढीए असंखभागमेत्ता वि । सेढीए बिदियमूलेण हरिदसेढीम सो रासी ॥ २०१ ।एवं संखा समत्ता। वंशा पृथिवीमें नारकी जीव यद्यपि जगश्रेणीके असंख्यातभागमात्र हैं, तथापि उनकी राशिका प्रमाण जगश्रेणीके बारहवें वर्गमूलसे भाजित जगश्रेणीमात्र है ॥ १९६ ॥ श्रेणी + श्रेणीका १२हवां वर्गमूल = वंशा पृ. के नारकी । मेघा पृथिवीमें नारकी जीव जगश्रेणीके असंख्यातभागप्रमाण होते हुए भी जगश्रेणीके दशवें वर्गमूलसे भाजित जगश्रेणीप्रमाण है ॥ १९७॥ श्रेणी + श्रेणीका १०वा वर्गमूल = मेघा. पृ. के नारकी । चौथी पृथिवीमें नारकी जीव यद्यपि जगश्रेणीके असंख्यातभागमात्र हैं, तथापि उनका प्रमाण जगश्रेणीमें जगश्रेणीके आठवें वर्गमूलका भाग देनेपर जो लब्ध आवे, उतना है ॥ १९८॥ श्रेणी श्रेणीका ८वां वर्गमूल = चौथी पृ. के नारकी । पांचवीं पृथिवीमें नारको जीव जगश्रेणीके असंख्यातवें भागप्रमाण होकर भी जगश्रेणीके छठे वर्गमूलसे भाजित जगश्रेणीमात्र हैं ॥ १९९ ॥ श्रेणी श्रेणीका ६वां वर्गमूल = पांचवीं पृ. के नारकी। मघवी पृथिवीमें भी नारकी जीव जगश्रेणीके असंख्यातवें भागमात्र हैं, तथापि उनका प्रमाण जगश्रेणीमें उसके तीसरे वर्गमूलका भाग देनेपर जो लब्ध आवे, उतना है ॥२०॥ श्रेणी + श्रेणीका ३सरा वर्गमूल = छठी पृ. के नारकी । सातवीं पृथिवीमें यद्यपि नारकी जीव जगश्रेणीके असंख्यातवें भागप्रमाण ही हैं, तथापि उनकी राशिका प्रमाण जगश्रेणीके द्वितीय वर्गमूलसे भाजित जगश्रेणी है ।। २०१ ।। श्रेणी + श्रेणीका २सरा वर्गमूल = सातवीं पृ. के नारकी । ___ इसप्रकार संख्या समाप्त हुई। १ द दसमूलेणं. २ द व हरिदा सेढीय. Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -२. २०६] बिदुओ महाधियारो णिरयपदरेसु आऊ सीमंतादीसु दोसु संखेज्जा । तदिए संखासंखो दससु यसंखो तहेव सेसेसु ॥ २०२ २।१।७।१०।७। (?) एग तिणि य सत्तं दह सत्तारस दुवीस तेत्तीसा । रयणादीचरिमिंदयेजेट्ठाऊ उवहिउवमाणा ॥ २०३ ५।३।७।१०।१७। २२ । ३३ । दसणउदिसहस्साणि भाऊ अवरो य जेठुसीमंते । वरिसाणि णउदिलक्खा णिरइंदयभाउउक्कस्सो ॥२०४ १००००। ९००००। ९००००००। रोरुगए जेट्ठाऊ संखातीदा हु पुवकोडीओ । भंतस्सुक्कस्साऊ सायरउवमस्स दसमंसो । २०५ पुन्छ । २ । सा। दसमंस चउत्थमये जेट्ठाऊ सोहिऊण णवभजिदे । उस्स पढमभूएँ णायव्वा हाणिवडीओ ॥ २०६ नरकपटलोंमेंसे सीमन्त आदिक दो पटलोंमें संख्यात वर्षकी आयु है, तीसरेमें संख्यात व असंख्यात वर्षकी आयु है, और आगेके दश पटलोंमें तथा शेष पटलों में भी असंख्यात वर्षप्रमाण ही नारकियोंकी आयु होती है ॥ २०२ ॥ उन रत्नप्रभादिक सातों पृथिवियोंके अन्तिम इन्द्रक बिलोंमें क्रमसे एक, तीन, सात, दश, सत्तरह, बाईस और तेतीस सागरोपमप्रमाण उत्कृष्ट आयु है ॥ २०३ ॥ सा. १ । ३ । ७ । १० । १७ । २२ । ३३ । सीमन्त इन्द्रकमें जघन्य आयु दश हजार वर्ष और उत्कृष्ट आयु नब्बै हजार वर्षप्रमाण है । निरय इन्द्रकमें उत्कृष्ट आयुका प्रमाण नब्बै लाख वर्ष है ॥ २०४ ॥ सीमंत ई. में ज. आयु १००००; उ.आ. ९००००; नरक इं. में उ. आयु ९०००००० वर्ष । रौरुक इन्द्रकमें उत्कृष्ट आयु असंख्यात पूर्वकोटी, और भ्रांत इन्द्रकमें सागरोपमके दशवे भागप्रमाण उत्कृष्ट आयु है ॥ २०५॥ रौ. ई. में असंख्यात पू. को.; भ्रां. ई. में है. सा.। प्रथम पृथिवीके चतुर्थ पटलमें जो एक सागरके दशवे भागप्रमाण उत्कृष्ट आयु है, उसको प्रथम पृथिवीस्थ नारकियोंकी उत्कृष्ट आयुमेंसे कम करके शेषमें नौका भाग देनेपर जो लब्ध आवे उतना, प्रथम पृथिवीके अवशिष्ट नौ पटलोंमें आयुके प्रमाणको लानेकेलिये हानिवृद्धिका प्रमाण जानना चाहिये । ( इस हानि-वृद्धिके प्रमाणको चतुर्थादि पटलोंकी आयुमें उत्तरोत्तर जोडनेपर पंचमादि पटलोंमें आयुका प्रमाण निकलता है ) ॥ २०६॥ र. प्र. पृ. में उ. आयु एक सागरोपम है, अतः १ - १ ९ = १. हा. वृ. १ द २ । ७ । ७० । १० । • ॥. २ ब चरमिंदिय. ३ द ब आउकस्सो. ४ द ब पढमभाए. Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८६] तिलोयपण्णत्ती [२. २०७सायरउवमा इगिदुतिचउपणछसत्तअट्ठणवदसया । दसभजिदा रयणप्पहतुरिमिंदयपहुडिजेट्ठाऊ ॥ २०७ उवरिमखिदिजेट्ठाऊ सोहिये इंटिमखिदीय जेट्टम्मि । सेसं णियणियइंदयसंखाभाजिदम्मि हाणिवडीओ ॥ २०८ तेरहउवही पढमे दोद्दोजुत्ता ये जाव तेत्तीसं । एक्कारसेहि भजिदा बिदियखिदीयिंदयाणे जेठाऊ । २०९ १३|१५|१७|१९|२१|२३|२५|२७|२९|३१|३३| ११|११|११|१४|११|११|११|११|१४|११|" इगतीसउवहिउवमा पभओ चउवडिदा य पत्तेक्कं । जा तेसठि णवभजिदं एवं तदियावणिम्मि जेट्ठाऊ ॥ २१० ५//////// रत्नप्रभा पृथिवीके चतुर्थ पंचमादि इन्द्रकोंमें क्रमशः दशसे भाजित एक, दो, तीन, चार, पांच, छह, सात, आठ, नौ और दश सागरोपमप्रमाण उत्कृष्ट आयु है ।। २०७ ।।। भ्रांत इं. १ उद्भांत इं. ३; सं. ३, असं. १; विभ्रां. ५. तप्त ६ त्रसित १० वक्रां. 1. अव. १; विक्रां. १० सा. उपरिम पृथिवीकी उत्कृष्ट आयुको नीचेकी पृथिवीकी उत्कृष्ट आयुमेंसे कम करके शेषमें अपने अपने इन्द्रकोंकी संख्याका भाग देनेपर जो लब्ध आवे, उतना विवक्षित पृथिवीमें आयुकी हानि-वृद्धिका प्रमाण जानना चाहिये ॥ २०८॥ उदाहरण----द्वि. उ. आयु. सा. ३ – १ ११ = ३१ द्वि. पू. में आयुकी हा. वृ. द्वितीय पृथिवीके ग्यारह इन्द्रकोंमेंसे प्रथम इन्द्रकमें ग्यारहसे भाजित तेरह (१३ ) सागरोपमप्रमाण उत्कृष्ट आयु है । इसमें तेतीस (३३ ) प्राप्त होनेतक ग्यारहसे भाजित दो दो(२) को मिलानेपर क्रमशः द्वितीय पृथिवीके शेष द्वितीयादि इन्द्रकोंकी उत्कृष्ट आयुका प्रमाण होता है ॥ २०९॥ स्तनक इं. ३३त. १३ म. ३१, व. ११ घा. ३१; सं. २३; जिह्वा. २५; जिह्वक २१, लोल ३६ लोलक ३१ स्त. लो. ३३ सा.। तृतीय पृथिवीमें नौसे भाजित इकतीस (३१) सागरोपम प्रभव या आदि है। इसके आगे प्रत्येक पटलमें नौसे भाजित चारकी ( १ ) की तिरेसठ (६३) तक वृद्धि करनेपर उत्कृष्ट आयुका प्रमाण निकलता है ॥ २१० ॥ तप्त. ३१; शी. ३५, तपन. ३९; तापन. ४३; नि. १६०; प्रज्ज्व.५१, उज्ज्व.५५; संज्व.५९; संप्रज्व. ६३ सा. १ दब सोहस. २ द दोद्दो जेहा य. ३ ब खिदीयंदयाण. Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -२.२१५ ] बिदुओ महाधियारो [८७ बावण्णुदहीउवमा पभो तियवड्विदा य पत्तेक्कं । सत्तरिपरियंत ते सत्तहिदा तुरिमपुढविजेट्ठाऊ ॥ २११ सगवण्णोवहिउवमा आदी सत्ताधिया य पत्तेकं । पणसीदीपरिअंत पंचहिदा पंचमीय जेट्ठाऊ ॥ २१२ ५७६४/७१७८८५ छप्पण्णा इगिसट्ठी छासट्ठी होति उवहिउवमाणा । तियभजिदा मघवीए णारयजीवाण जेट्ठाऊ ॥ २१३ ५६६१९६६ सत्तमखिदिजीवाणं आऊ तेत्तीसउवहिउवमाणा । उवरिमउक्कस्साऊ समयजुदो हेडिमे जहण्णं खु॥२१४ एवं सत्तखिदीर्ण पत्तेकं इंदयाण जो आऊ । सेढिविसेढिगदाणं सो चेय पहण्णयाणं पि॥ २१५ । एवं आउ सम्मत्ता । चतुर्थ पृथिवीमें सातसे भाजित बावन सागरोपम प्रभव है। इसके आगे प्रत्येक पटलमें सत्तरपर्यन्त सातसे भाजित तीन (३ ) की वृद्धि करनेपर उत्कृष्ट आयुका प्रमाण निकलता है ॥ २११ ॥ आर. १२; मार १५ तार ५७; चर्चा छ, तमक ६४; वाद ७ख. स्व. ७° सा. । पांचवीं पृथिवीमें पांचसे भाजित सत्तावन सागरोपम आदि है। अनन्तर प्रत्येक पटलमें पचासीतक पांचसे भाजित सात सात (५) के जोडनेपर उत्कृष्ट आयुका प्रमाण जाना जाता है ॥ २१२ ॥ तमक ५०; भ्र. ६४, झ. ५१; अंध. ५८ ति. ८८५ सा.। मघवी पृथिवीके तीन पटलेोंमें नारकियोंकी उत्कृष्ट आयु क्रमसे तीनसे भाजित छप्पन, इकसठ और छयासठ सागरोपम है ॥ २१३ ॥ हिम. ५६; वर्दल ६३, लल्लंक ६६ सा.। सातवीं पृथिवीके जीवोंकी आयु तेतीस सागरोपमप्रमाण है। ऊपर ऊपरके पटलोंमें जो उत्कृष्ट आयु है, उसमें एक समय मिलानेपर वही नीचेके पटलोंमें जघन्य आयु हो जाती है ।। २१४ ॥ अवधिस्थान ३३ सा. इसप्रकार सातों पृथिवियोंके प्रत्येक इन्द्रकमें जो उत्कृष्ट आयु कही गई है, वही वहांके श्रेणीबद्ध और विश्रेणीगत प्रकीर्णक बिलोंकी भी आयु समझना चाहिये ॥ २१५ ॥ इसप्रकार आयुका वर्णन समाप्त हुवा । १ द ब बासट्ठी. २ द समओ जुदो, समउजुदो. ३ द २० । ३३ ।, ब २२ । ३३ ।. Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८८ ] तिलोय पण्णत्ती [ २.२१६ सत्ततिछदंडद्दत्थं गुलाणि कमसो हवंति धम्माए । चरिमिंदयम्मि उदभो दुगुणो दुगुणो य सेसपरिमाणं ॥ २१६ दं ७, ६३, अं ६ । दं १५, ह २, अं १२ । दं ३१, ६ १ । दं ६२, ह २ । दं १२५ । दं २५० | दं ५०० । रयणप्पहपुत्थीए उदओ सीमंतणामपडलम्मि | जीवाणं इत्थतियं सेसेसुं हाणिवडीओ ॥ २१७ ह ३ | आदी अंते सोहिय रूऊणिदाहिदम्मि हाणिचया । मुहसहिदे खिदिसुद्धे नियणियपदरेसु उच्छेहो ॥ २१८ हाणियाण पमाणं धम्माए होंति दोण्णि हत्थाई । अहंगुलाणि अंगुलभागो दोहिं विद्दत्तो यै ॥ २१९ ह २ । अं ८ । भा १ एकधणुमेक्कहत्थो सत्तरसंगुलदलं च णिरयम्मि । इगिदंडों तियहत्था सत्तरसं अंगुलाणि रोरुगए ॥ २२० दं १, ह १, अं १७ । दं १, ह ३, अं १७ 9217 २ घर्मा पृथिवीके अन्तिम इन्द्रकमें नारकियोंके शरीरकी उंचाई सात धनुष, तीन हाथ और छह अंगुल है । इसके आगे शेष पृथिवियोंके अन्तिम इन्द्रकोंमें रहनेवाले नारकियों के शरीरकी उंचाईका प्रमाण उत्तरोत्तर इससे दुगुणा दुगुणा होता गया है ॥ २१६ ॥ धर्मा पृ. में शरीरकी उंचाई दं. ७, ह. द. ३१, ह. १, अंजना दं. ६२, ६. २; अरिष्टा दं. ३, अं. ६; वंशा दं. १५, ह. २, अं. १२; मेघा १२५; मघवी दं. २५०; माघवी दं. ५०० । रत्नप्रभा पृथिवीके सीमन्त नामक पटलमें जीवोंके शरीरकी उंचाई तीन हाथ है । इसके आगे शेष पटलोंमें शरीरकी उंचाई हानि-वृद्धिको लिये हुए है ॥ २१७ ॥ सीमंत उंचाई हृ. ३ । अन्तमेंसे आदिको घटाकर शेषमें एक कम अपने इन्द्रकके प्रमाणका भाग देने पर जो लब्ध आवे उतना प्रथम पृथिवीमें हानि-वृद्धिका प्रमाण है । इसे उत्तरोत्तर मुखमें मिलाने अथवा भूमि से कम करनेपर अपने अपने पटलों में उंचाईका प्रमाण ज्ञात होता है || २१८ ॥ उदाहरण - अन्त ७ धनु. ३ हा. ६ अं; आदि ३ हा ; इसे हाथोंमें परिवर्तित करके ३११ - ३ ( १३ - १ ) = २ हा ८३ अं. हानि-वृद्धि | - घर्मा पृथिवीमें इस हानि - वृद्धिका प्रमाण दो हाथ, आठ अंगुल और एक अंगुलका दूसरा भाग ( ३ ) है ॥ २१९ ॥ हा. २, अं. ८३ । प्रथम पृथिवीके निरय नामक द्वितीय पटल में एक धनुष एक हाथ और सतरह अंगुल के आधे अर्थात् साढ़े आठ अंगुलप्रमाण, तथा रौरुक पटलमें एक धनुष, तीन हाथ और सत्तरह अंगुल प्रमाण शरीरकी उंचाई है ॥ २२० ॥ नरक प. में दं. १, हा. १, अं. १, रौरुक प. में दं. १, ह. ३, अं. १७ । ; द सेसचरिमाणं. २ द ओदओ. ३द दोहि वित्थो य. Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [८९ -२. २२६] बिदुओ महाधियारो दो दंडा दो हत्था भंतम्मि दिवडमंगुलं होदि । उभंते दंडतियं दहंगुलाणिं च उच्छेहो ॥ २२१ दं २, ह २, अं३ नं ३, अंगु १० | तिय दंडा दो हत्था अट्ठारह अंगुलाणि पव्वद्धं । संभंतणामइंदयउच्छेहो पढमपुढवीए ॥ २२२ दं३,ह २, १८ भा १ चत्तारो चावाणिं सत्तावीसं च अंगुलाणिं पि । होदि असंभंतिदयउदो पढमाए पुढवीए ॥२२३ दं ४, अं २७ । चत्तारो कोदंडा तिय हत्था अंगुलाणि तेवीसं । दलिदाणि होदि उदो विभंतयणामि पडलम्मि ॥ २२४ दं ४, ह ३, अं २३| पंच च्चिय कोदंडा एक्को हत्थो य वीस पब्वाणि । तत्तिंदयम्मि उदओ पण्णत्तो पढमखोणीए ॥ २२५ दं ५, ह १, अं२० । छ च्चिय कोदंडाणिं चत्तारो अंगुलाणि पब्वद्धं । उच्छेहो णादव्वो पडलम्मि य तसिदणामम्मि ॥ २२६ दं ६, अं ४ भा | भ्रान्त पटलमें दो धनुष, दो हाथ और डेढ़ अंगुल; तथा उद्भ्रान्त पटलमें तीन धनुष और दश अंगुलप्रमाण शरीरका उत्सेध है ॥ २२१ ॥ भ्रान्त प. में दं. २, ह. २, अं. ३, उद्भ्रान्त प. में दं. ३, अं. १० प्रथम पृथिवीके संभ्रान्त नामक इन्द्रकमें शरीरकी उंचाई तीन धनुष, दो हाथ और साढ़े अठारह अंगुल है ॥ २२२ ॥ संभ्रान्त प. में दं. ३, ह. २, अं. १८३. प्रथम पृथिवीके असंभ्रान्त इन्द्रकमें नारकियोंके शरीरकी उंचाईका प्रमाण चार धनुष और सत्ताईस अंगुल है ॥ २२३ ॥ असंभ्रान्त प. में दं. ४. अं. २७. विभ्रान्त नामक पटलमें चार धनुष, तीन हाथ और तेईस अंगुलके आधे अर्थात् साढ़े ग्यारह अंगुलप्रमाण उत्सेध है ॥ २२४ ॥ विभ्रान्त प. में दं. ४, ह. ३ अं. ११३. पृथम पृथिवीके तप्त इन्द्रकमें शरीरका उत्सेध पांच धनुष, एक हाथ और बीस अंगुलप्रमाण कहा गया है ॥ २२५ ॥ तप्त प. में दं. ५, ह. १, अं २०. त्रसित नामक पटलमें नारकियोंके शरीरकी उंचाई छह धनुष और अर्ध अंगुलसहित चार अंगुलप्रमाण जानना चाहिये ।। २२६ ॥ त्रसित प. में दं. ६, अं. ४३. . १ द सव्वत्थ, ब सव्वत्थ. TP. 12 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९०] तिलोयपणती [२.२२७ बाणासणाणि छ चिय दो हत्था तेरसंगुलाणि पि । वळसणामपडले उच्छेहो पढमढवीए ॥ २२० द६,६२, १३।। सत्त य सरासणाणिं अंगुलया एकवीसपम्वद्धं । पडलम्मि य उच्छेहो होदि अवकतणामम्मि ॥ २२० दं७, २१ भा | सत्त विसिखासणाणि हत्थाई तिण्णि छच्च अंगुलयं । चरमिंदयम्मि उदो विकंते पढमपुढवीए ॥ २२९ दं, ह ३, ६ । दो हत्था वीसंगुल एक्कारसभजिददो वि पन्वाई । एयाई वड्डीमो मुहसहिदी होति उच्छेहो ॥ २३० ह २, २० भा २ अट्ट विसिहोसणाणि दो हत्था अंगुलाणि चउवीस । एक्कारसभजिदाई उदवो पुण बिदियवसुहाए ॥ २३१ दह२,२४ णव दंडा बावीसंगुलाणि एक्कारसम्मि चउपव्वं । भजिदामो सो भागो बिदिए बसहाय उच्छेहो ॥ २३२ दं ९, २२ भा | प्रथम पृथिवीके वक्रान्त नामक पटलमें शरीरका उत्सेध छह धनुष, दो हाथ और तेरह अंगुल है ॥ २२७ ॥ वक्रान्त प. में दं. ६, ह. २, अं. १३. अवक्रान्त नामक पटलमें सात धनुष, और साढ़े इक्कीस अंगुलप्रमाण शरीरका उत्सेध है ॥ २२८ ।। अवक्रान्त प. में दं. ७, अं. २१३. प्रथम पृथिवीके विक्रान्त नामक अन्तिम इन्द्रकमें शरीरका उत्सेध सात धनुष, तीन हाथ और छह अंगुल है ॥ २२९ ॥ विक्रान्त प. में दं. ७, ह. ३ अं. ६. वंशा पृथिवीमें दो हाथ, बीस अंगुल और ग्यारहसे भाजित दो भागप्रमाण प्रत्येक पटलमें वृद्धि होती है। इस वृद्धिको मुख अर्थात् प्रथम पृथिवीके उत्कृष्ट उत्सेधप्रमाणमें उत्तरोत्तर मिलाते जानेसे क्रमशः द्वितीय पृथिवीके प्रथमादि पटलोंमें उत्सेधका प्रमाण निकलता है ॥ २३० ॥ ह. २, अं. २०३३. द्वितीय पृथिवीके ( स्तनक नामक प्रथम इन्द्रको ) नारकियोंके शरीरका उत्सेध आठ धनुष, दो हाथ और ग्यारहसे भाजित चौबीस अंगुलप्रमाण है ॥ २३१ ॥ स्तनक प. में दं. ८, ह. २, अं. २१. दूसरी पृथिवीके ( तनक नामक द्वितीय पटलमें ) नौ धनुष, बाईस अंगुल और ग्यारहसे भाजित चार भागप्रमाण शरीरका उत्सेध है ॥ २३२ ॥ तनक प. में दं. ९, अं. २२१४. १ द ब °सहिदे. २ द अट्ठ विहासणाणि. Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -२. १३८] बिदुओ महाधियारो णव दंडा तियहाथं चउहत्तरदोसयाणि पन्याणि । एक्कारसभजिदाई उदो मणहंदयम्मि जीवाणं ॥ २३३ दं ९, ६ ३, अं. १८ मा ६] दस दंडा दो हत्था चोइस पवाणि अट्ठ भागा य । एक्कारसेहि भजिदा उदओ वणगिदयम्मैि बिदियाए ॥ २३४ दं १०,६२, अं १४ मा ८ | एकारस चावाणिं एको हत्थो दसंगुलाणि पि । एकारसहिददसंसा उदो धादिंदयम्मि विदियाए ॥२३५ दं ११,ह १, मं १० मा १० बारस सरासणाणिं पव्वाणि अट्टहत्तरी होति । एक्कारसभजिदाणि संघादे णारयाण उच्छेहो ॥ २३६ दं १२, अं७० बारस सरासणाणि तिय हत्था तिण्णि अंगुलाणि च । एक्कारसहियतिभाया उदओ जिभिदअम्मि बिदियाए॥२३७३ दं १२,६३, अं३ मा ३ तेवण्णाण य हत्था तेवीसा भंगुलाणि पण भागा। एकारसेहिं भजिदी जिब्भगपडलम्मि उच्छेहो ॥ २३० ह ५३, अं२३ मा ५ ११ मन इन्द्रकमें जीवोंके शरीरका उत्सेध नौ धनुष, तीन हाथ और ग्यारहसे भाजित दोसौ चार अंगुलप्रमाण है ।। २३३ ॥ मनक प. में दं. ९, ह. ३, अं. २,९१ ( १८६५). ___ दूसरी पृथिवीके वनक इन्द्रको शरीरका उत्सेध दश धनुष, दो हाथ, चौदह अंगुल और आठ अंगुलोंका ग्यारहवां भाग है ॥ २३४ ॥ वनक प. में. दं १०, ह. २, अं. १४. द्वितीय पृथिवीके घात इन्द्रकमें ग्यारह धनुष, एक हाथ, दश अंगुल और ग्यारहसे भाजित दश भागप्रमाण शरीरका उत्सेध है ॥ २३५ ॥ घात प. में दं. ११, ह. १, अं. १०१२. संघात इन्द्रकमें नारकियोंके शरीरका उत्सेध बारह धनुष, और ग्यारहसे भाजित अठहत्तर अंगुलप्रमाण है ॥ २३६ ॥ संघात प. में दं. १२, अं. ११ (७५.. द्वितीय पृथिवीके जिह्व इन्द्रकमें शरीरका उत्सेध बारह धनुष, तीन हाथ, तीन अंगुल और ग्यारहसे भाजित तीन भागप्रमाण है ॥ २३७ ॥ जिह्व प. में दं. १२, ह. ३, अं. ३३३. __ जिह्वक पटलमें शरीरका उत्सेध तिरेपन हाथ, तेईस अंगुल और एक अंगुलके ग्यारह भागोंमेंसे पांच भागमात्र है ॥ २३८ ॥ जिह्वक प. में ह. ५३, अं. २३ २४. १ द ब तणगिंदयम्मि. २ व धादिंदियम्मि. ३ द-पुस्तक एव. ४ द भजिदाणं. Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९२ ] तिलोयपण्णत्ती [२. २३९ चोइस दंडा सोलसजुत्ताणि दोसयाणि पव्वाणि । एक्कारसभजिदाई लोलाणामम्मि उच्छेहो ॥ २३९ . दं १४, २१६] एकोणसट्टि हत्था पण्णरस अंगुलाणि णव भागा । एक्कारसेहिं भजिदा लोलयणामम्मि उच्छेहो ॥ २५० ह ५९, अं १५ मा ९] पैण्णरसं कोदंडा दो हत्था बारसंगुलाणि च । अंतिमपडले थणलोलगम्मि बिदियाय उच्छेहो ॥ २४१ दं १५, ह २, अं १२ । एक धणू दो हत्ाँ बावीसं अंगुलाणि दो भागा । तियभजिदा णादव्वा मेघाए हाणिवुढीओ ॥ २४२ ___1, ह २, अं २२ भा २/ सत्तरसं चावाणिं चोत्तीसं अंगुलाणि दो भागा। तियभजिदा मेघाए उदओ तत्तिंदयम्मि जीवाणं ॥ २४३ ध १७, अं ३४ भा २| एक्कोणवीस दंडा अट्ठावीसंगुलाणि तिदिहाणि । सीदिंदयम्मितदियक्षोणीए णारयाण उच्छेहो ॥२४४ ध १९, अं २० लोल नामक पटलमें शरीरका उत्सेध चौदह धनुष और ग्यारहसे भाजित दोसौ सोलह अंगुलमात्र है ॥ २३९ ॥ लोल प. में दं. १४, अं. २१.६ ( १९११ ). लोलक नामक पटलमें नारकियोंके शरीरकी उंचाई उनसठ हाथ, पन्द्रह अंगुल और ग्यारहसे भाजित अंगुलके नौ भागप्रमाण है ॥ २४० ॥ लोलक प. में ह. ५९, अं. १५,९. द्वितीय पृथिवीके स्तनलोलक अन्तिम पटलमें पन्द्रह धनुष, दो हाथ और बारह अंगुलप्रमाण शरीरका उत्सेध है ॥ २४१ ॥ स्तन प. में दं. १५, ह. २, अं. १२. मेघा पृथिवीमें एक धनुष, दो हाथ, बाईस अंगुल और तीनसे भाजित एक अंगुलके दो भागप्रमाण हानि-वृद्धि जानना चाहिये ॥ २४२ ॥ दं. १, ह. २, अं. २२३ हा. वृ. मेघा पृथिवीके तप्त इन्द्रकमें जीवोंके शरीरका उत्सेध सत्तरह धनुष, चौंतीस अंगुल और तीनसे भाजित अंगुलके दो भागप्रमाण है ॥ २४३ ॥ तप्त प. में दं. १७, अं.३४३. तीसरी पृथिवीके शीत इन्द्रकमें नारकियोंका उत्सेध उन्नीस धनुष और तीनसे भाजित अट्ठाईस अंगुलमात्र है ॥ २४४ ॥ शीत प. में दं. १९, अं. २८ ( ९३ ). १ ब पणरस. २ ब पण्णरस. ३ ब घणलोलगम्मि. ४ द हत्थ. ५ द णादवो. ब णायव्वो. ६ द वड्डीओ. ७ द तिहिदाणं. ८ द तसिदिदियंमि, ब तसिदिदयमि. Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -२.२५० ] बिदुओ महाधियारो [ ९३ वीसस्स दंडसहियं सीदीए अंगुलाणि होदि तदा । तदियाए पुढवाएं तवणिंदयणारयम्मि उच्छेहो ॥ २४५ ध २०, ८०। णउदिपमाणा हत्था तीहि विहत्ताणि वीस पव्वाणि । मेघाए तावणिदयठिदाणे जीवाण उच्छेहो ॥ २४६ - ह ९०, मं२०॥ सत्ताणउदी हत्था सोलस पव्वाणि तियविहत्ताणि । उदओ णिदाघणामाए पडले णारया जीवा ॥ २४७ ह ९७, अं १६] छच्चीस चावाणिं चत्तारी अंगुलाणि मेघाए । पजलिदणामपडले ठिदाण जीवाण उच्छेहो ॥ २४८ ध २६, अं४। सत्तावीसं दंडा तियहत्था अट्ठ अंगुलाणि च । तियभजिदाई उदो उज्जलिदेणारयाण णादवो ॥ २४९ ध २७, ह ३ मा ८] एक्कोणतीसे दंडा दो हत्था अंगुलाणि चत्तारिं । तियभजिदाई उदओ संजलिदे तदियपुढवीए ॥ २५० ध २९, ह २, अं ४ - तीसरी पृथिवीके तपन इन्द्रक बिलमें शरीरका उत्सेध बीस धनुष सहित अस्सी अंगुल. प्रमाण है ॥ २४५ ॥ तपन प. में दं. २०, अं. ८० ( ह. ३, अं. ८). मेघा पृथिवीके तापन इन्द्रकमें स्थित जीवोंके शरीरका उत्सेध नब्बै हाथ और तीनसे भाजित बीस अंगुलमात्र है ॥ २४६ ॥ तापन प. में ह. ९०, अं. ३३ (दं. २२, ह. २, अं. ६३). निदाघ नामक पटलमें नारकी जीवोंके शरीरकी उंचाई सत्तानबै हाथ और तीनसे भाजित सोलह अंगुलमात्र है ॥ २४७ ॥ निदाघ प. में ह. ९७, अं. १.६ (दं. २४, ह. १, अं. ५३ ). मेघा पृथिवीके प्रज्वलित नामक पटलमें स्थित जीवोंके शरीरका उत्सेध छब्बीस धनुष और चार अंगुलप्रमाण है ॥ २४८ ॥ प्रज्वलित प. में दं. २६, अं. ४. उज्वलित इन्द्रकमें नारकियों के शरीरका उत्सेध सत्ताईस धनुष, तीन हाथ और तीनसे भाजित आठ अंगुलमात्र है ॥ २४९ ॥ उज्वलित प. में ध. २७, ह. ३, अं. ई. तीसरी पृथिवीके संज्वलित इन्द्रकमें शरीरका उत्सेध उनतीस धनुष, दो हाथ और तीनसे भाजित चार अंगुलमात्र है ॥ २५० ॥ संज्व. प. में ध. २९, ह. २, अं. ३ (१३). १द ब तदियं चयपुढवीए. २ द तीयविहत्थाणि, ब तदिविहत्ताणि. ३ द ब तवणिंदय, ४ द उजलिदो. ५ब एकोणतीस. ६ब संजलितदिय. Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९४] तिलोपपण्णत्ती [२. २५१ इकतीस दंडाई एको हत्थो तैदियपुढवीए। संपन्जलिदे चरिमिंदयणारइयोण होदि उच्छेहो ॥२५१ चउ दंडा इगि हत्थो पन्वाणि वीस सत्तपविहत्ता । चउ भागा तुरिमाए पुढवीए हाणिकड्डीओ ॥ २५२ ध४, ह, अं२. भा ४॥ पणतीसं दंडाई हत्थाई दोषिण वीस पब्वाणि । सत्तहिदा चउभागा उदओ आरविदाण जीवाणं ॥ २५६ ध३५, ह २, २० भाग चालीस कोदंडा वीसभहि सयं च पख्वाणि । सत्तहिदा उच्छेहो तुरिमाएँ मारपडलजीवाणं ॥ २५४ ध ४०, अं १२० चउदालं चावाणि दो हत्था अंगुलाणि छण्णउदी। सत्तहिदा उच्छेहो तारिंदयसंठिदाण जीवाणं ॥ २५५ ध ४४, ह. २, अं ९६ | एकोणवण्ण दंडा बाहत्तर अंगुला य सत्तहिदा । तश्चिदयम्मितुरिमक्खोणीए णारयाण उच्छेहो ॥ २५६ ध ४९, अं७२ तीसरी पृथिवीके संप्रज्वलित नामक अंतिम इन्द्रकमें नारकियोंके शरीरका उत्सेध इकतीस धनुष और एक हाथप्रमाण है ॥ २५१ ॥ संप्रज्य. प. में ध. ३१, ह. १. ___ चतुर्थ पृथिवीमें चार धनुष, एक हाथ, बीस अंगुल और सातसे भाजित चार भागप्रमाण हानि-वृद्धि है ।। २५२ ।। ध. ४, ह. १, अं. २०४. हा. वृ. ____ आर पटलमें स्थित जीवोंके शरीरका उत्सेध पैंतीस धनुष, दो हाथ, बीस अंगुल और सातसे भाजित चार भागप्रमाण है ॥ २५३ ॥ आर प. में ध. ३५, ह. २, अं. २०१. चतुर्थ पृथिवीके मार नामक पटलमें रहनेवाले जीवोंके शरीरकी उंचाई चालीस धनुष और सातसे भाजित एकसौ बीस अंगुलप्रमाण है ॥ २५४ ॥ मार प. में ध. ४०, अं. १२० (१७६). चतुर्थ पृथिवीके तार इन्द्रकमें स्थित जीवोंके शरीरका उत्सेध चवालीस धनुष, दो हाथ और सातसे भाजित छ्यानबै अंगुलमात्र है ॥ २५५ ॥ तार प. में ध. ४४, ह. २, अं. ९६ (१३७ ). चतुर्थ पृथिवीमें तत्व (चर्चा) इन्द्रकमें नारकियोंके शरीरका उत्सेध उनचास धनुष और सातसे भाजित बहत्तर अंगुलमात्र है ॥ २५६ ॥ चर्चा. प. में ध. ४९, अं. ७२ (१०३). १ब तदिह. २द ब संजलिदे. ३ दबणारइया ४ द ब पंचाए. ५द बतत्सिंदयम्मि. Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -२.२६३ ] बिदुओ महाधियारो [९५ तेवण्णा चावाणि दो हस्था अट्टताल पम्बाणि । सत्तहिदाणिं उदओ दमगिंदयसंठियाण जीवाणं ॥ २५७ ध ५३, ४ २, में ४० अट्ठावण्णा दंडा सत्तहिदा अंगुला य चउवीसं । वादिंदयम्मि तुरिमक्खोणीए णारयाण उच्छेहो ॥ २५० ध ५८, २४ बासट्ठी कोदंडा हत्थाई दोणि तुरिमपुढवीए । चरिमिंदयम्मि खलखलप्पामाए णारयाण उच्छेहो ॥ २५९ बारस सरासणाणि दो हत्था पंचमीय पुढवीए । खयवडीय पमाण णिघि8 वीयराएहिं ॥ २६० पणहत्तारिपरिमाणा कोदंडा पंचमीय पुढबीए । पढमिदयम्मि उदो तमणामे संठिदाण जीवाण ।। २६१ सत्तासीदी दंडा दो हत्था पंचमीए खोणीए । पडलम्मि य भमणामे णारयजीवाण उच्छेहो ॥ २६२ दं ८७, ह २। एक कोदंडसय झसणामे णारयाण उच्छेहो। चावाणि बारसुत्तरसयमेक अंधयम्मि दो हत्था ।। २६३ दं१००। दं ११२, ह२। तमक इन्द्रकमें स्थित जीवोंके शरीरका उत्सेध तिरेपन धनुष, दो हाथ और सातसे भाजित अड़तालीस अंगुलप्रमाण है ॥ २५७ ॥ तमक प. में ध. ५३, ह. २, अं. ४ (६६). चतुर्थ पृथिवीके वाद इन्द्रकमें नारकियोंके शरीरका उत्सेध अट्रावन धनुष और सातसे भाजित चौबीस अंगुल है ॥ २५८ ॥ वाद प. में ध. ५८, अं. २४ (३७). चतुर्थ पृथिवीके खलखल नामक अन्तिम इन्द्रकमें नारकियोंके शरीरका उत्सेध बासठ धनुष और दो हाथप्रमाण है ॥ २५९ ॥ खलखल प. में ध. ६२, ह. २. वीतरागदेवने पांचवी पृथिवीमें क्षय व वृद्धिका प्रमाण बारह धनुष और दो हाथ बतलाया है ॥ २६० ॥ ध. १२, ह. २ हा. वृ... - पांचवीं पृथिवीके तम नामक प्रथम इन्द्रकमें स्थित जीवोंके शरीरकी उंचाई पचहत्तर धनुषप्रमाण है ॥ २६१ ॥ तम प. में ध. ७५. ___ पांचवीं पृथिवीके भ्रम नामक पटलमें नारकी जीवोंके शरीरका उत्सेध सतासी धनुष और दो हाथप्रमाण है ॥ २६२ ॥ भ्रम प. में ध. ८७, ह. २. झष नामक पटलमें एकसौ धनुष, तथा अंधक पटलमें एकसौ बारह धनुष और दो हाथप्रमाण नारकियोंके शरीरकी उंचाई है ॥२६३ । झष प. में ध. १०० । अंधक प. में ध, ११२, ह. २. १ब तेण्णाव. Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९६] तिलोयपण्णत्ती [२.२६४ एकं कोदंडसयं अब्भहियं पंचवीसरूवेहिं । धूमप्पहाएं चरिमिंदयम्मि तिमिसयम्मि उच्छेहो ॥ २६४ ..दं १२५। एक्वत्तालं दंडा हत्थाई दोषिण सोलसंगुलया। छट्ठीए वसुहाए परिमाणं हाणिवड्डीए ॥ २६५ ४१, ह २, अं १६ । छासट्टीअधियसयं कोदंडा दोणि होति हत्था य । सोलस पव्वा य पुढे हिमपडलगदाण उच्छेहो ॥ २६६ दं १६६, ह २, अं १६ । दोणि सयाणि अट्टाउत्तरदंडाणि अंगुलाणं च । बत्तीसं छट्ठीए वद्दलठिदजीव उच्छेहो ॥ २६७ ।। दं२०८, अं३२। पण्णासब्भहियाणि दोणि सयाणि सरासणाणि च । ललंकणामइंदयठिदाण जीवाण उच्छेहो ॥ २६८ दं २५० । पंचसयाइ धणूणिं सत्तमभवणीइ अवधिठाणम्मि । सम्वेसिं णिरयाणं काउच्छेहो जिणादेसो ॥ २६९ एवं रयणादणं पत्तेकं इंदयाण जो उदओ। सेढिविसेढिगदाणं पइण्णयाणं च सो वे ॥ २७० ।इदि णारयाण उच्छेहो सम्मत्तो। धूमप्रभा पृथिवीके तिमिश्र नामक अन्तिम इन्द्रकमें नारकियोंके शरीरका उत्सेध पच्चीस अधिक एकसौ अर्थात् एकसौ पच्चीस धनुषमात्र है ॥ २६४ ॥ तिमिश्र. प. में ध. १२५. । छठी पृथिवीमें हानि-वृद्धिका प्रमाण इकतालीस धनुष, दो हाथ और सोलह अंगुल है ॥ २६५ ।। ध. ४१, ह. २, अं. १६ हा. वृ. हिम पटलगत जीवोंके शरीरकी उंचाई एकसौ छयासठ धनुष, दो हाथ और सोलह अंगुलप्रमाण है ॥ २६६ ॥ हिम प. में दं. १६६, ह. २, अं. १६. छठी पृथिवीके वर्दल पटलमें स्थित जीवोंके शरीरका उत्सेध दोसौ आठ धनुष और बत्तीस अंगुलप्रमाण है ॥ २६७ ॥ वर्दल प. में दं. २०८, अं. ३२ (१ ह. ८ अं.). लल्लंक नामक इन्द्रकमें स्थित जीवोंके शरीरका उत्सेध दोसौ पचास धनुषमात्र है ॥ २६८ ॥ ललंक प. में दं. २५०. सातवीं पृथिवीके अवधिस्थान इन्द्रकमें पांचसौ धनुषप्रमाण नारकियोंके शरीरका उत्सेध है । इसप्रकार जिन भगवान्ने नारकियोंके शरीरका उत्सेध कहा है ॥ २६९ ॥ अवधिस्थान. प. में दं. ५००. इसप्रकार रत्नप्रभादिक पृथिवियोंके प्रत्येक इन्द्रकोंमें जो शरीरका उत्सेध है, वही उत्सेध उन उन पृथिवियोंके श्रेणीबद्ध और विश्रेणीगत प्रकीर्णक बिलोंमें भी जानना चाहिये ॥ २७० ॥ इसप्रकार नारकियोंके शरीरका उत्सेधप्रमाण समाप्त हुआ। १ द धूमप्पहाय. २ द छठाए. ३ द वंदलहिदलजीव. ४ द समत्ता. Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -२. २७८] बिदुओ महाधियारो रयणप्पहावणीए कोसा चत्तारि ओहिणाणखिदी। तप्परदो पत्तेकं परिहाणी गाउदरेण ।। २७१। को. ४ । ७।३।५।२।३। । । ओहि सम्मत्ता। गुणजीवा पजत्ती पाणा सण्णा य मग्गणा कमसो । उवजोगा कहिदव्वा णारइयाणं जहाजोगं ॥ २७२ चत्तारो गुणठाणा णारयजीवाण होति सव्वाणं । मिच्छाइट्ठी सासणमिस्सो य तहा य अविरदो सम्मो ॥ २७३ ताण यपञ्चक्खाणावरणोदयसहिदसव्वजीवाणं । हिंसाणंदजुदाणं णाणाविहसकिलेसपउराणं॥ २७४ देसविरदादिउवरिमदसगुणठाणाणे हेदुभूदाओ। जामो विसोधियाओ कइया वि ण ताओ जायंति ॥ २७५ पजत्तापजत्ता जीवसमासा य होति एदाणं । पजत्ती छब्भेया तेत्तियमेत्ता अपजत्ती ॥ २७६ पंच वि इंदियपाणा मणवचिकायाणि आउपाणा य । आणप्पाणप्पाणा दस पाणा हॉति चउ सण्णा ॥ २७७ णिरयगदीए सहिदा पंचक्खा तह य हाँति तसकाया । चउमणवचदुगवेगुम्वियकम्मइयसरीरजोगजुदा ॥ २७८ __ रत्नप्रभा पृथिवीमें अवधिज्ञानका क्षेत्र चार कोसमात्र है। इसके आगे प्रत्येक पृथिवीमें उक्त अवधि-क्षेत्रमेंसे अर्ध गव्यूतिकी कमी होती चली गई है ॥ २७१ ॥ र. प्र. को. ४; श. प्र. ५ वा.प्र. ३; पं. प्र.५; धू. प्र. २; त. प्र. ३; म. त. प्र. १ को. इसप्रकार अवधिज्ञानका क्षेत्र समाप्त हुआ। अब इस समय नारकी जीवोंमें यथायोग्य क्रमसे गुणस्थान, जीवसमास, पर्याप्ति, प्राण, संज्ञा, मार्गणा और उपयोग (ज्ञान-दर्शन ), इनका कथन करने योग्य है ॥ २७२ ।। सब नारकी जीवोंके मिथ्यादृष्टि, सासादन, मिश्र और अविरतसम्यग्दृष्टि, ये चार गुण- . स्थान हो सकते हैं ॥ २७३ ।। ___ अप्रत्याख्यानावरण कषायके उदयसे सहित, हिंसामें आनन्द माननेवाले और नानाप्रकारके प्रचुर दुःखोंसे संयुक्त उन सब नारकी जीवोंके देशविरत आदिक उपरितन दश गुणस्थानोंके हेतुभूत, जो विशुद्ध परिणाम हैं, वे कदाचित् भी नहीं होते हैं ॥ २७४-२७५ ॥ ___ इन नारकी जीवोंके पर्याप्त और अपर्याप्त दो जीवसमास तथा छह प्रकार पर्याप्तियां व इतनी ( छह ) ही अपर्याप्तियां भी होती हैं । ॥ २७६ ॥ नारकी जीवोंके पांचों इन्द्रिय प्राण, मन-वचन-काय ये तीनों बलप्राण, आयुप्राण और आनप्राण ( श्वासोछ्वास ) प्राण, ये दशों प्राण तथा आहार, भय, मैथुन और परिग्रह, ये चारों संज्ञायें होती हैं ॥ २७७ ॥ सब नारकी जीव नरकगतिसे सहित; पंचेन्द्रिय; त्रसकायवाले; सत्य, असत्य, उभय और अनुभय, इन चार मनोयोग, चारों वचनयोग, तथा दो वैक्रियिक (वैक्रियिक, वैक्रियिकमिश्र), कार्मण, इन तीन कार्ययोगोंसे संयुक्त; द्रव्य और भावसे नपुंसकवेदेवाले; सम्पूर्ण कषायोंमें आसक्त; मति, श्रुत १द जहाजोगं. २ दब गुणठाणाणि. ३ ब उवसोधियाउ.. TP. 13 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तिलोयपण्णत्ती [२. २७९ होंति णपुंसयवेदा णारयजीधा य दव्वभावेहिं । सयलकसायासत्ता संजुत्ता णाणछक्केण ॥ २७९ सम्वे गारहया खलु विविहेहिं असंजमोह परिपुण्णा । चक्षुमचक्खूओहीदसणतिदएण जुत्ता य ॥ २८० भावेसुं तियलेस्सा ताओ किण्हा य णीलकाओदा । दम्वेणुक्कडकिण्ही भव्वाभन्वा य ते सव्वे ॥ २८१ छस्सम्मत्ता ताई उवसमखइयाइवेदगंमिच्छो । सासणमिस्सौ य तहा संणी आहारिणो अणाहारा ॥ २८२ सायारअणायारा उवयोगा दोषिण होंति तेसिं च । तिब्वकसाएण जुदा तिब्बोदयअप्पसत्तपयडिजुदा ॥ २८३ । गुणठाणादी सम्मत्ता। पढमधरतमसण्णी पढमबिदियासु सरिसओ जादि । पढमादीतदियंत पक्खि भुयंगादि यायए' तुरिमं ॥२८४ पंचमखिदिपरियंत सिंहो इत्थी वि छ?खिदितं । आसत्तमभूवलयं मच्छो मणुवो य वञ्चति ॥ २८५ असगछक्कपणचउतियदुगवारो य सत्तपुढवीसु । कमसो उप्पजते असंणिपमुहाइ उक्कस्से ।। २८६ . । उप्पण्णमाणजीवाणं वण्णणा सम्मत्ता। अवधि, कुमति, कुश्रुत और विभंग. इन छह ज्ञानोंसे संयुक्त; विविध प्रकारके असंयमों ( अविरतिभेदों ) से परिपूर्ण; चक्षु, अचक्षु, अवधि, इन तीन दर्शनोंसे युक्त; भावकी अपेक्षा कृष्ण, नील,कापोत, इन तीन लेश्याओं और द्रव्यकी अपेक्षा उत्कृष्ट कृष्ण लेश्यासे सहित; भव्यत्व और अभव्यत्व परिणामसे युक्त; औपशमिक, क्षायिक, वेदक, मिथ्यात्व, सासादन, मिश्र, इन छह सम्यक्त्वोंसे सहित; संज्ञी'; आहारक व अनाहारक; इसप्रकार चौदह मार्गणाओंमेंसे भिन्न भिन्न मार्गणाओंसे सहित होते हैं ॥ २७८-२८२ ॥ ___ उन नारकी जीवोंके साकार ( ज्ञान ) और निराकार (दर्शन) दोनों ही उपयोग होते हैं। ये नारकी तीव्र कषाय और तीव्र उदयवाली पाप-प्रकृतियोंसे युक्त होते हैं ॥ २८३ ॥ इसप्रकार गुणस्थानादिका वर्णन समाप्त हुआ । प्रथम पृथिवीके अंततक असंज्ञी, तथा प्रथम और द्वितीयमें सरीसृप जाता है । पहिलीसे तीसरी पृथिवीपर्यन्त पक्षी, तथा चौथीतक भुजंगादिक उत्पन्न होते हैं ॥ २८४ ॥ पांचवीं पृथिवीपर्यन्त सिंह, छठी पृथिवीतक स्त्री, और सातवीं भूमितक मत्स्य एवं मनुज ( पुरुष ) ही जाते हैं ॥ २८५ ॥ उपर्युक्त सात पृथिवियोंमें क्रमसे वे असंज्ञी आदिक जीव उत्कृष्ट रूपसे आठ, सात, छह, पांच, चार, तीन और दो वार ही उत्पन्न होते हैं ॥ २८६ ॥ इसप्रकार उत्पद्यमान जीवोंका वर्णन समाप्त हुआ। १ब खु. २८ "किण्हो. ३ ब सासणिमिस्सा. ४ द भुयंगावियए. Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --२. २९१ ] बिदुओ महाधियारो [ ९९ चउवीस महत्ताणि सत्त दिणा एक पक्ख मासं च। दोचउछम्मालाई पढमादो जम्ममरणअंतरयं ॥ २८७ मु २४, दि , दि १५, मा १, मा २, मा ४, मा ६ । । जम्मणमरणाणतरकालपमाणं सम्मत्तं । स्यणादिणारयाणं णियसंखादो यसंखभागमिदा । पडिसमयं जायंते तेत्तियमेत्तों य मरंति पुढं ॥ २८८ २३ । १२२ । १०३ । ६२ । ३२ । ५२।(?) । उप्पणमरणाण परिमाणवण्णणा सम्मत्ता । णिकता णिरयादो गन्भेसुं कम्मसंणिपजत्ते । णरतिरिएK जम्मदि "तिरियचिय चरमपुढवीए ॥ २८९ वालेसुं दादीसु पक्खीसुं जलचरेसु जाऊणं । संखेजाउगजुत्ता तेई णिरएसु वच्चंति ॥२९० केसवबलचकहरा ण होति कइयावि णिरयसंचारी। जायते तित्थयरा तदीयखोणीय परियंतं ॥ २९१ चौबीस मुहूर्त, सात दिन, एक पक्ष, एक मास, दो मास, चार मास और छह मास यह क्रमसे प्रथमादिक पृथिवियोंमें जन्म-मरणके अन्तरका प्रमाण है ॥ २८७ ।। प्र. पृ. में मुहूर्त २४; द्वि. पृ. दि. ७; तृ. पृ. दि. १५, च. पृ. मा. १; पं. पृ. मा. २;ष. पृ. मा. ४; स. पृ. मा. ६। इसप्रकार जन्म-मरणके अन्तरकालका प्रमाण समाप्त हुआ। रत्नप्रभादिक पृथिवियोंमें स्थित नारकियोंके अपनी संख्याके असंख्यातवें भागप्रमाण नारकी प्रत्येक समयमें उत्पन्न होते हैं और उतने ही मरते भी हैं ॥ २८८ ॥ • इसप्रकार एक समयमें उत्पन्न होनेवाले व मरनेवाले जीवोंका कथन समाप्त हुआ। नरकसे निकले हुए जीव गर्भज, कर्मभूमिज, संज्ञी, एवं पर्याप्त ऐसे मनुष्य और तियंचोंमें ही जन्म लेते हैं। परन्तु अन्तिम पृथिवांसे निकला हुआ जीव केवल तिर्यंच ही होता है, अर्थात् मनुष्य नहीं होता ॥ २८९ ॥ नरकोंसे निकले हुए उनमेंसे कितने ही जीव व्यालों (सादिकों) में, डाढों अर्थात् तीक्ष्ण दांतोंवाले व्याघ्रादिक पशुओंमें, गृद्धादिक पक्षियोंमें, तथा जलचर जीवोंमें जाकर और संख्यात वर्षकी आयुसे युक्त होकर पुनः नरकोंमें जाते हैं ।। २९० ॥ नरकमें रहनेवाले जीव वहांसे निकलकर नारायण, प्रतिनारायण, बलभद्र और चक्रवर्ती कदापि नहीं होते। तीसरी पृथिवीतकके नारकी जीव वहांसे निकलकर तीर्थंकर हो सकते हैं ॥२९१ ॥ १ द सम्मत्ता. १ द तेत्तियमेत्ताए. ३ द ३२५५२।. ४ द ब उपज्ज, ६ द बवालीसुं. ७द दालीसुं. ५ द तिरियचिय. Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०० तिलोयपण्णत्ती [२. २९२ आतुरिमखिदी चरमंगधारिणो संजदा य धूमंतं । छटुंतं देसवदा सम्मत्तधरा के चरिमंतं ॥ २९२ ।आगमणवण्णमा सम्मत्ता । आउस्स बंधसमए सिलो व्व सेलो व वेणुमूले य । किमिरायकसायाणं उदयम्मि बंधेदि णिस्याऊ ॥ २९३ किण्हाय णीलकाऊणुदयादो बंधिऊण गिरयाऊ । मरिऊण ताहि जुत्तो पावइ णिरयं महाघोरं ॥२९४ किण्हादितिलेस्सजुदा जे पुरिसा ताण लक्खणं एदं । गोत्तं तह सकलतं एकं वंछेदि मारिदुं दुट्ठो ॥ २९५ धम्मदयापरिचत्तो अमुक्कवेरो पयंडकलहयरो। बहुकोहो किण्हाए जन्मदि धूमादिचरिमंते ॥ २९६ विसयासत्तो विमदी माणी विण्णाणवजिदो मंदो । अलसो भीरू मायापवंचबहुलो य णिहालू ॥ २९७ परवंचणप्पसत्तो लोहंधो धणसुहाकंखी । बहुसण्णा णीलाए जम्मदि तं चेव धूमंतं ॥ २९८ अप्पाणं मण्णंता अण्णं जिंदेदि अलियदोसेहिं । भीरू सोकविसण्णो परावमाणी यसूयी ॥२९९ चौथी पृथिवीतकके नारकी वहांसे निकलकर चरमशरीरी, धूमप्रभा पृथिवीतकके जीव सकलसंयमी और छठी पृथिवीतकके नारकी जीव देशव्रती हो सकते हैं । अन्तिम ( सातवीं ) पृथिवीसे निकले हुए जीवोंमें कोई विरले ही सम्यक्त्वके धारक होते हैं ॥ २९२ ॥ इसप्रकार आगमनका वर्णन समाप्त हुआ। आयुबन्धके समय सिलकी रेखाके समान क्रोध, शलके समान मान, बांसकी जड़के समान माया और कृमिरागके समान लोभ कषायका उदय होनेपर नरकायुका बन्ध होता है ।।२९३॥ कृष्ण, नील अथवा कापोत इन तीन लेश्याओंका उदय होनेसे नरकायुको बांधकर और मरकर उन्हीं लेश्याओंसे युक्त होकर महा भयानक नरकको प्राप्त करता है ॥ २९४ ॥ जो पुरुष कृष्णादि तीन लेश्याओंसे सहित है, उनका लक्षण यह है---कृष्ण लेश्यासे युक्त दुष्ट पुरुष अपने ही गोत्रीय तथा एकमात्र स्वकलत्रको भी मारनेकी इच्छा करता है ।। २९५ ॥ दया धर्मसे रहित, वैरको न छोड़नेवाला, प्रचंड कलह करनेवाला और बहुत क्रोधी जीव कृष्ण लेश्याके साथ धूमप्रभा पृथिवीसे लेकर अन्तिम पृथिवीतकमें जन्म लेता है ॥ २९६ ।। _ विषयोंमें आसक्त, मतिहीन, मानी, विवेकबुद्धिसे रहित, मंद ( मूर्ख ), आलसी, कायर, प्रचुर मायाप्रपंचमें संलग्न, निद्राशील, दूसरोंके ठगनेमें तत्पर, लोभसे अन्ध, धन-धान्यजनित सुखका इच्छुक, और बहुसंज्ञायुक्त अर्थात् आहारादि चारों संज्ञाओंमें आसक्त, ऐसा जीव नील लेझ्याके साथ धूमप्रभा पृथिवीतकमें जन्म लेता है ॥ २९७-२९८ ॥ __ जो अपने आपकी प्रशंसा और असत्य दोषोंको दिखाकर दूसरोंकी निन्दा करता है, तथा जो भीरु, शोक व विषादसे युक्त, परका अपमान करनेवाला और इसेि संयुक्त है, जो कार्य १८ बसिलोव्व सिलोव्व. २ दब प्रत्योः गाथेयं अग्रिमगाथायाः पश्चादुपलभ्यते, ३दन परिचित्तो. ४ द धण्णधणसुहाकंखी. ५ द व यसूया. Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - २. ३०८ ] विदुओ महाधियारो [ १०१ अमुणियकज्जाकज्जो धूवंतो परमपदे सहइ । अप्यं पिव मण्णतो परं पि कस्स वि ण पत्तिभइ ॥ ३०० थुवंतो देइ धणं मरिदुं वैछेदि समरसंघट्टे । काऊए संजुत्तो जम्गदि घम्मादिमेधंतं ॥ ३०१ | आउगबंधणपरिणामा सम्मत्ता । इंदयसेढीबद्धैप्पइण्णयाणं हवंति उवरिम्मि । बाहिं बहुलस्सिजुदा भद्धो वट्टा यधोमुहाकंठा ॥ ३०२ चेट्ठेदि जम्मभूमी सा घम्म पहुदिखेत्ततियम्मि । उट्टियैकोत्थलिकुंभीमोद्दलिमोग्गरमुइंगणालिणिहा ॥ ३०३. गोहत्थितुरयभत्थो अज्ज-पुडे अंबरीसदोणीओ । चउपंचमपुढवीसुं आयारो जम्मभूमीणं ॥ ३०४ झल्लरिमलयपत्थी केयूरमसूरसाणयकिलिंजा । धयदीविचकवायस्सिगालसरिसा महाभीमा ॥ ३०५ अज्जखर करहसरिसा संदोलअरिक्खसंणिहायारा । छस्सत्तमपुढवीणं दुरिक्खणिज महाघोरा ॥ ३०६ करवत्तसरिच्छाओ अंते वहा समंतदाऊ में । मज्जवमइवो णारयजम्मणभूमीओ भीमा य° ॥ ३०७ अजगजमहिसतुरंगमखरोट्ठमज्जालमेस पहुदीणं । कुथितीणं गंधादो णिरए गंधा अनंतगुणा ॥ ३०८ अकार्यको न समझकर चंचलचित्त होता हुआ परम पथका श्रद्धान करता है, अपने समान ही दूसरेको भी समझकर किसीका भी विश्वास नहीं करता है, स्तुति करनेवालोंको धन देता है, और समर संघर्ष में मरनेकी इच्छा करता है, एसा प्राणी कापोत लेश्यासे संयुक्त होकर घर्मासे लेकर मेघा पृथिवीतकमें जन्म लेता है । २९९-३०१ ॥ इसप्रकार आयुबंधक परिणामोंका कथन समाप्त हुआ । I इन्द्रक, श्रेणीबद्ध और प्रकीर्णक बिलोंके ऊपर अनेक प्रकारकी तलवारोंसे युक्त, अर्धवृत्त और अधोमुखवाली जन्मभूमियां हैं । वे जन्मभूमियां घर्मा पृथिवीको आदि लेकर तीसरी पृथिवीतक उष्ट्रिका, कोथली, कुम्भी, मुद्गलिका, मुद्गर, मृदंग और नालिके सदृश हैं | ३०२-३०३ ॥ चतुर्थ और पंचम पृथिवीमें जन्मभूमियोंका आकार गाय, हाथी, घोड़ा, भस्त्रा, अब्जपुट, अम्बरीष और द्रोणी जैसा है ॥ ३०४ ॥ छठी और सातवीं पृथिवी की जन्मभूमियां झालर ( वाद्यविशेष ), मल्लक ( पात्रविशेष ), पात्री, केयूर, मसूर, शाणक, किलिंज ( तृणकी बनी बडी टोकरी ), ध्वज, द्वीपी, चक्रवाक, शृगाल, अज़, खर, करभ, संदोलक ( झूला ), और ऋक्ष ( रीछ ) के सदृश हैं । ये जन्मभूमियां दुष्प्रेक्ष्य एवं महा भयानक हैं | ३०५-३०६ ॥ उपर्युक्त नारकियोंकी जन्मभूमियां अन्तमें करोंत के सदृश, चारों तरफ से गोल, मज्जत्रमयी (!) और भयंकर हैं ॥ ३०७ ॥ बकरी, हाथी, भैंस, घोड़ा, गधा, ऊंट, बिलाव और मैढ़े आदिके सड़े-गले शरीरोंकी दुर्गन्धकी अपेक्षा नरकोंमें अनन्तगुणी दुर्गन्ध है ॥ ३०८ ॥ १ द ब परमपहइ सव्वहद्द. २ द बुंछेदि. ३ ब इंदियखेढी . ४ द उब्विय, ब उत्तिय'. ५ द ब अंतंपुढ. ६ .द 'चकवायासीगाल', ब चक्कचावासीगाल ७द सरिच्छसंदोलअ. ८ द धुरिक्खणिजा९ द समंतदाऊ. १० द व भीमाए. ११ द कुधिताणं. Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०२] तिलोय पण्णत्ती पणकोसवासजुत्ता होंति जद्दण्णम्हि जम्मभूमीश्रो । जेट्टे चउस्सैयाणिं दहपण्णरसं च मज्झिमए ॥ ३०९ ५ । ४०० । १० । १५ । जम्मणखिदीण उदयाणियणियरुंदाणि पंचगुणिदाणि । सत्ततिदुगेक्ककोणां पणकोणा होंति एदाभो ॥ ३१० २५ | २००० | ५० । ७५ । एक दुति पंच सत्त य जम्मणखेत्तेसु दारकोणाणि । तेत्तियमेत्ता दारा सेढीबद्धे पइण्णए एवं ॥ ३११ तिहारतिकोणाओ इंदयणिरयाण जम्मभूमीओ । णिचंधयारबहुला कत्थुरिहिंतो अनंतगुणो ॥ ३१२ । जम्मणभूमी गदा । पावेणं णिरयबिले जादूणं ता मुहुत्तगंमेत्ते । छप्पज्जत्ती पात्रिय आकस्तियभयजुदो होदि ॥ ३१३ भीदीए कंपमाणो चलितुं दुक्खेण पट्टिभो संतो । छत्तीसाउहमज्झे पडिदूर्ण तत्थ उप्पलइ ॥ ३१४ उच्छे हज यणाणि सत्त धणू छस्लहस्सपंचसया । उप्पलइ पढमखेत्ते दुगुणं दुगुणं कमेण सेसेसु ॥ ३१५ जो ७, ध ६५०० । उपर्युक्त जन्मभूमियों का विस्तार जघन्यरूपसे पांच कोस, उत्कृष्टरूपसे चार सौ कोस और मध्यमरूपसे दश-पन्द्रह को प्रमाण है ॥ ३०९ ॥ जन्मभूमियोंका ज. विस्तार को. ९; उ. वि. को. ४००, म. वि. को. १०-१५ जन्मभूमियोंकी उंचाई अपने अपने विस्तारकी अपेक्षा पांचगुणी है । ये जन्मभूमियां सांत, तीन, दो, एक और पांच कोनवाली हैं ॥ ३१० ॥ ७५ । ज. भू. की ज. उंचाई को. २५, उ. उंचाई २०००; म. उं. ५० जन्मभूमियों में एक, दो, तीन, पांच और सात द्वार कोन और इतने ही दरवाजे होते हैं ! इस प्रकारकी व्यवस्था केवल श्रेणीबद्ध और प्रकीर्णक बिलोंमें ही है ॥ ३११ ॥ [२.३०९ - इन्द्रक बिलों में ये जन्मभूमियां तीन द्वार और तीन कोनोंसे युक्त हैं । उक्त सबही जन्म भूमियां नित्य ही कस्तूरीसे अनन्तगुणित काले अन्धकारसे व्याप्त हैं || ३१२ ॥ इसप्रकार जन्मभूमियों का वर्णन समाप्त हुआ । नारकी जीव पापसे नरकबिलमें उत्पन्न होकर और एक मुहूर्तमात्र कालमें छह पर्याप्तियों को प्राप्त कर आकस्मिक भयसे युक्त होता है ॥ ३१३ ॥ 11 पश्चात् वह नारकी जीव भयसे कांपता हुआ बड़े कष्टसे चलनेकेलिये प्रस्तुत होकर और छत्तीस आयुधों के मध्य में गिरकर वहांसे उछलता है ॥ ३१४ ॥ प्रथम पृथिवीमें जीव सात उत्सेध योजन और छह हजार पांचसौ धनुषप्रमाण ऊपर उछलता है, इसके आगे शेष पृथिवियोंमें उछलनेका प्रमाण क्रमसे उत्तरोत्तर दूना दूना है ॥ ३१५ ॥ यो० ७, ६० ६५०० । १ द चउत्सयणि २ द ब कोणे. ३ द ब 'णिरयाणि ४ द ताममुत्तणं मेत्ते, बता मुहुत्तणं मेत्ते. ५. दु. भयजुदा. ६ न होंदि. ७ द पविओ, ब पच्चिओ. Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -२. ३२४] बिदुओ महाधियारो [१०३ दट्टण मयसिलंबं जह वग्यो तह पुराणणेरइया । णवणारयं णिसंसा णिम्भच्छता पधावंति ॥ ३१६ साणगणा एकेके दुक्खं दावंति दारुणपयारं । तह अण्णोण्णं णिचं दुस्सहपीडादि कुम्वति ॥ ३१७ चक्सरसूलतोमरमोग्गरकरवत्तकोतसूईण । मुसलासिप्पहुदीणं वणणगदावाणलादीण ॥ ३१८ वयवग्घतरच्छसिगालसाणमज्जालसीहपहुदीणं । अण्णोण्णं चसदा ते णियणियदेहं विगुम्वति ॥ ३१९ गहिरबिलधूममारुदअइतत्तकहालिजंतचुल्लीणं । कंडणिपीसणिदवीण रूवमण्णे विकुवंति ॥ ३२० सूवरवणग्गिसोणिदकिमिसरिदहकूववाइपहुदीणं । पुहपुहुरूवविहीणा णियणियदेहं पकुवंति ॥ ३२१ पुच्छिय पलायमाणं णारइयं वग्धकेसरिप्पहुदी। वजमयवियलतोंडा कत्थवि भक्खंति रोसेण ॥ ३२२ पीलिजते केई जंतसहस्सेहि विरसविलवंता । अण्णे हम्मति तहिं भवरे छेजति विविहभंगीहि ॥ ३२३ अण्णोणं बझंते वजोवमसंखलेहि थंभेसु । पजलिदम्मि हुदासे केई छुब्भंति दुप्पिच्छे ॥३२४ जिसप्रकार दुष्ट व्याघ्र मृगके बच्चेको देखकर उसके ऊपर टूट पड़ता है, उसीप्रकार क्रूर पुराने नारकी उस नवीन नारकीको देखकर धमकाते हुए उसकी ओर दौडते हैं ॥ ३१६ ॥ जिसप्रकार कुत्तोंके झुंड एक दूसरेको दारुण दुख देते हैं, उसीप्रकार नारकी नित्य ही परस्पर दुस्सह पीड़ादिक किया करते हैं ॥ ३१७ ॥ वे नारकी जीव चक्र, बाण, शूली, तोमर, मुद्गर, करोंत, भाला, सुई, मूसल और तलवार इत्यादिक शस्त्रास्त्र; वन एवं पर्वतकी आग, तथा भेडिया, व्याघ्र, तरक्ष, शृगाल, कुत्ता, बिलाव और सिंह, इन पशुओंके अनुरूप परस्परमें सदैव अपने अपने शरीरकी विक्रिया किया करते हैं ।। ३१८-१९॥ अन्य नारकी जीव गहरा बिल, धुआं, वायु, अत्यन्त तपा हुआ खप्पर, यंत्र, चूल्हा, कण्डनी (एक प्रकारका कूटनेका उपकरण ), चक्की और दर्वी ( वी ), इनके आकाररूप अपने अपने शरीरकी विक्रिया करते हैं ॥ ३२० ॥ उपर्युक्त नारकी शूकर, दावानल तथा शोणित और कीड़ोंसे युक्त सरित् , द्रह, कूप और वापी आदिरूप पृथक् पृथक् रूपसे रहित अपने अपने शरीरको विक्रिया किया करते हैं । तात्पर्य यह कि नारकियोंके अपृथक् विक्रिया होती है, देवोंके समान उनके पृथक् विक्रिया नहीं होती ।। ३२१ ॥ ___वज्रमय विकट मुखवाले व्याघ्र और सिंहादिक, पीछेको भागनेवाले अन्य नारकीको कहींपर भी क्रोधसे खा डालते हैं ॥ ३२२ ॥ कोई नारकी जीव विरस विलाप करते हुए हजारों यंत्रों ( कोल्हुओं) से पेले जाते हैं। दूसरें नारकी जीव वहींपर हने जाते हैं, और इतर नारकी विविध प्रकारोंसे छेदे जाते हैं ॥३२३॥ कोई नारकी परस्परमें एक दूसरेके द्वारा वज्रतुल्य सांकलोंसे खंभोंसें बांधे जाते हैं, और कोई अत्यन्त जाज्वल्यमान दुष्प्रेक्ष्य अग्निमें फेंके जाते हैं ॥ ३२४ ॥ - १ द व धावंति. २ द कुंतसुईणं. ३ द ब 'दावाणणादीणं.. ४ दर पसूर्ण. ५ द अण्णा ६ २ जंतच्चूलीणे. ७ द कूववाव . ८ द तुंडो खत्यवि. Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०४] - तिलोयपण्णत्ती । [२.३२५ फालिज्जते केई दारुणकरवत्तकंटभमुहेहि । अण्णे भयंकरहिं विझति विचित्तभल्लेहिं ॥ ३२५ लोहकलाहावट्टिदतेल्ले तत्तम्मि के वि छुम्भंति । पत्तण' पञ्चते जलंतजालुक्कडे जलणे ॥ ३२६ इंगालजालमुम्मुरअग्गीदज्झतमहसरीरा ते । सीदलजलमण्णंता धाविण पविसंति वइतरािण ॥ ३२७ कत्तरिसलिलायारा णारइया तत्थ ताण अंगाणि । छिंदंति दुस्सहावो पावंता विविहपीडाओ ॥ ३२८ जलयरकच्छवमंडूकमयरपहुदीण विविहरूवधरौ । अण्णोणं भक्खंते वइतरिणिजलम्मि' णारइया ॥ ३२९ विउलसिलाविच्चाले दट्टण बिलांणि झत्ति पविसंति । तत्थ वि विसालजालो उहदि सहसा महाअग्गी ॥ ३३० दारुणहुदासजालामालाहिं दज्झमाणसव्वंगा । सीदलछायं मण्णिय असिपत्तवणम्मि पविसंति ॥ ३३१ तत्थ वि विविहतरूणं पवणहदा तवअपत्तफलपुंजा । णिवडंति ताण उवरि दुप्पिच्छा वजदंडो व्व ॥ ३३२ चक्कसरकणयतोमरमोग्गरकरवालकोंतमुसलाणिं । अण्णाणि वि ताण सिरं असिपत्तवणाद् णिवडति ॥ ३३३ कोई नारकी करोंत ( आरी ) के काटोंके मुखोंसे फाड़े जाते हैं, और इतर नारकी भयंकर और विचित्र भालोंसे वेधे जाते हैं ॥ ३२५॥ ___ कितने ही नारकी जीव लोहेकी कड़ाहियोंमें स्थित तपे हुए तेलमें फेंके जाते हैं, और कितने ही जलती हुई ज्वालाओंसे उत्कट अग्निमें पकाये जाते हैं ।। ३२६ ।। कोयले और उपलोंकी आगमें जल रहा है महान् शरीर जिनका, ऐसे वे नारकी जीव शीतल जल समझ दौड़कर वैतरिणी नदीमें प्रवेश करते हैं ॥ ३२७ ॥ __उस वैतरिणी नदीमें कर्तरी (कैंची ) के समान तीक्ष्ण जलके आकार परिणत हुए दूसरे नारकी उन नारकियोंके शरीरोंको दुस्सह अनेक प्रकारकी पीडाओंको पहुंचाते हुए छेदते हैं ॥ ३२८॥ वैतरिणी नदीके जलमें नारकी कछुआ, मेंढक और मगरप्रभृति जलचर जीवोंके विविध रूपोंको धारण कर एक दूसरेका भक्षण करते हैं ॥ ३२९ ॥ पश्चात् वे नारकी विस्तीर्ण शिलाओंके बीचमें बिलोंको देखकर झटपट उनमें प्रवेश करते है, परन्तु वहांपर भी सहसा विशाल ज्वालाओंवाली महान् अग्नि उठती है ॥ ३३० ॥ पुन: जिनके सम्पूर्ण अंग तीक्ष्ण अग्निकी ज्वालाओं के समूहोंसे जल रहे हैं, ऐसे वे ही नारकी शीतल छाया जानकर असिपत्र वनमें प्रवेश करते हैं ॥ ३३१ ॥ वहांपर भी विविध प्रकारके वृक्षोंके गुच्छे, पत्र और फलोंके पुंज पवनसे ताडित होकर उन नारकियोंके ऊपर दुष्प्रेक्ष्य ( अदर्शनीय ) वज्रदण्डके समान गिरते हैं ॥ ३३२ ॥ इसके अतिरिक्त उस असिपत्रवनसे चक्र, बाण, कनक ( शलाकाकार ज्योतिःपिंड ), तोमर ( बाणविशेष ), मुद्गर, तलवार, भाला, मूसल तथा और भी अस्त्र-शस्त्र उन नारकियोंके सिरपर गिरते हैं ॥ ३३३ ॥ ... १ द पुरूणं. २ द दुस्सहावे. ३ द विविहस्सयस्वधरा. ४ द भक्खता. ५ द ब जलचरंभिः ६ द अंति, बजंति. Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -२. ३४१ ] बिदुओ महाधियारो [१०५ छिण्णसिरी भिण्णकरा तुदियच्छी लंबमाणअंतचया । रुहिरारुणघोरतणा णिस्सरणा तं वर्ण पि मुचंति ॥ ३३४ गिद्धा गरुडा काया विहगा अवरे वि वजमयतोंडा । कादूणं खडुदंता ताणंगे ताणि कवलंति ॥ ३३५ अंगोवंगट्ठीणं चुण्णं कादूण चंडधादेहि । विउलवणाण मज्झे छुहिंति बहुखारदव्वाणि ॥ ३३६ ।। जह विलवयंति करुणं लेग्गंते जइ विचलणजुगलम्मि । तहविह सणं खंडिय छुहंति चुलीसु णारइया ॥३३७ लोहमयजुवइपडिमं. परदाररदाण गाढमंगेसुं । लायंते अइतत्तं खिवंति जलणे जलंतम्मि ॥ ३३८ मंसाहाररदाणं णारइया ताण अंगमंसाणि । छेत्तूण तम्मुहेसुं छुहंति रुहिरोल्लरूवाणिं ॥ ३३९ महुमजाहाराणं णारइया तम्मुहेसु अइतत्तं । लोहदवं धलंते विलीयमाणंगपब्भारं ॥ ३४० करवालपहरभिण्णं कूवजलं जह पुणो वि संघडदि । तह णारयाण अंग छिजंतं विविहसत्थेहि ॥ ३४१ अनन्तर, जिनके शिर छिद गये हैं, हाथ खण्डित होगये हैं, नेत्र व्यथित हैं, आंतोंके समूह लंबायमान हैं, और शरीर खूनसे लाल तथा भयानक हैं, ऐसे वे नारकी अशरण होकर उस वनको भी छोड़ देते हैं ॥ ३३४ ॥ गृद्ध, गरुड, काक, तथा और भी वज्रमय मुखवाले व तीक्ष्ण दांतोंवाले पक्षी नारकियोंक शरीरको काटकर उन्हें खाते हैं ॥ ३३५ ॥ ____ अन्य नारकी उन नारकियोंके अंग और उपांगोंकी हड्डियोंका प्रचंड घातोंसे चूर्ण करके उत्पन्न हुए विस्तृत घावोंमें बहुत क्षार पदार्थोंको डालते हैं ॥ ३३६ ॥ ___घावोंमें क्षार द्रव्योंके डालनेसे यद्यपि वे नारकी करुणापूर्ण विलाप करते हैं और चरणयुगलमें लगते हैं, तथापि अन्य नारकी उसप्रकार खिन्न अवस्थामें ही उन्हें खंड खंड करके चूल्हेमें डालते हैं ॥ ३३७ ।। ___ इतर नारकी परस्त्रीमें आसक्त रहनेवाले जीवोंके शरीरोंमें अतिशय तपी हुई लोहमय युवती स्त्रीकी मूर्तिको दृढ़तासे लगाते हैं और उन्हें जलती हुई आगमें फेंकते हैं ॥ ३३८ ॥ जो पूर्व भवमें मांसभक्षणके प्रेमी थे, उनके शरीरके मांसको काटकर अन्य नारकी रक्तसे भीगे हुए उन्हींके अंगके मांसखंडोंको उनके ही मुखोंमें डालते हैं ।। ३३९ ।। ___मधु और मद्यका सेवन करनेवाले प्राणियोंके मुखोंमें नारकी अत्यन्त तपे हुए द्रवित लोहेको डालते हैं, जिससे उनके अवयवसमूह भी पिघल जाते हैं ॥ ३४० ॥ जिसप्रकार तलवारके प्रहारसे भिन्न हुआ कुएँका जल फिरसे भी मिल जाता है, इसीप्रकार अनेकानेक शस्त्रोंसे छेदा गया नारकियोंका शरीर भी फिरसे मिल जाता है । तात्पर्य यह कि अनेकानेक शस्त्रोंसे छेदने पर भी नारकियोंका अकाल-मरण कभी नहीं होता ॥ ३४१॥ १ बणिच्छिण्णसिरा. २द ब वुदियंछा. ३ दब तव्वणम्मि. ४द खंडुदंताणगं, ब खडुदंता ताणंगं. ५ द असंगते, ब अंगते. ६ द परदाररदाणि. ७ ब लोहदव्वं. ८ द विविहसत्तेहिं. TP, 14 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०६ ] तिलोय पण्णत्ती [ २. ३४२ कच्छुरिकरकचसूजी खइरंगारादिविविहभंगीहिं । अण्णोण्णेजादणाभो कुणंति णिरएसु णारइया ।। ३४२ अइतित्तकडुवकत्थरिसत्ती दो मट्टियं अनंतगुणं । घम्माए णारइया थोवं ति चिरेण भुंजंति ॥ ३४३ अजगजमहिसतुरंगमखरोट्ठमज्जार मेर्सेपहुदोणं । कुथिताणं गंधादो अणंतगंधो हुवेदि आहारो ॥ ३४४ अदिकुणिममसुहृमण्णं स्यणप्पहपहुदि जाव चरिमखिदि । संखातीदगुणेणं दुगुच्छणिज्जा हु आहारो || ३४५ घम्माए आहारो कोसस्सब्भंतरम्मि ठिदजीवे । इह मारैदि गंधेणं सेसे कोसद्धवड्डिया सत्ती ॥ ३४६ १ । ३ । २ । ५ । ३ । ७ । ४ । २ २ २ पुष्यं बद्धसुराऊ भणतअणुबंधिअण्णदरउदया । णासियतिरयणभावा णरतिरिया केइ असुरसुरा ॥ ३४७ सिकंदाणणासिपत्ता महबलकाला य सासवला हि । रुद्दंबरिसा विलसिदणामो महरुद्दखरणामा ॥ ३४८ कालग्गिरुद्दणामा कुंभो' वेतरणिपहुदिअसुरसुरा । गंतूण वालुकंतं णारइयाणं पकोपंति ॥ ३४९ नरकोंमें कच्छुरि ( कपिकच्छु, केवाँच ), करौंत, सुई और खैरकी आग इत्यादि विविध प्रकारोंसे नारकी परस्परमें एक दूसरेको यातनायें किया करते हैं ॥ ३४२ ॥ धर्मा पृथिवी नारकी अत्यन्त तीखी और कड़वी कत्थरि ( कचरी या अचार ? ) की शक्तिसे अनन्तगुणी तीखी और कड़वी थोडीसी मट्टीको चिरकालमें खाते हैं ॥ ३४३ ॥ नरकोंमें बकरी, हाथी, भैंस, घोड़ा, गधा, ऊंट, बिल्ली और मैढे शरीरोंकी गन्धसे अनन्तगुणी दुर्गन्धवाला आहार होता है ॥ ३४४ ॥ आदिके सड़े हुए रत्नप्रभासे लेकर अन्तिम पृथिवीपर्यन्त अत्यन्त सड़ा, अशुभ और उत्तरोत्तर असंख्यात - गुणा ग्लानिकर अन्न आहार होता है ॥ ३४५ ॥ घर्मा पृथिवीमें जो आहार है, उसकी गन्धसे यहांपर एक कोसके भीतर स्थित जीव मर सकते हैं, इसके आगे शेष द्वितीयादिक पृथिवियों में इसकी घातक शक्ति, आधा आधा कोस और भी बढ़ती गई है ॥ ३४६ ॥ घर्मा १; शा; मेघा २; अंज. ; अरि. ३; मघ. ; माघ. ४ कोस । पूर्व देवायुका बन्ध करनेवाले कोई नर या तिर्थंच अनन्तानुबन्धीमेंसे किसी एकका उदय आजानेसे रत्नत्रयंको नष्ट करके असुरकुमार जातिके देव होते हैं ॥ ३४७ ॥ सिकतानन, असिपत्र, महाबल, महाकाल, श्याम और शबल, रुद्र, अंबरीष, विलसित नामक, महारुद्र, महाखर नामक, काल, तथा अग्निरुद्र नामक, कुम्भ और वैतरणि आदिक असुरकुमार जातिके देव तीसरी वालुकाप्रभा पृथिवीतक जाकर नारकियोंको क्रोधित कराते हैं ॥ ३४८-३४९ ॥ १ द ब सूजीए २ द ब अण्णेण ३द संत्तीदोमंधिअं, व संतीदोवमंधियं. ४ द ब तुरंग. ५ द कुधिताणं. ६ द ब मातहि. ७ अंबे अंबरिसी चेव, सामे य सबलेवि य । रोद्दोवरुद्द काले य, महाकालेत्ति आवरे ॥ ६८ ॥ असिपत्ते घणुं कुंभे, वालुवेयरणीवि य । खरस्सरे महाघोसे, एवं पण्णरसाहिया ॥ ६९ ॥ सूत्रकृतांगनिर्युक्तिः; प्रवचनसारोद्धारः पृष्ठ ३२१. ८ द बसवलं. ९ द ब कुंभी. १० द णारयप्पकोपंति. . Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -२.३५७ ] बिदुओ महाधियारो [१०७ इह खेत्ते जह मणुवा पेच्छते मेसमाहिसजुद्धादि । तह णिरये असुरसुरा णारयकलहं पतुटमणा ॥ ३५० एक ति सग दस सतरस तह ये बावीसं होंति तेत्तीसं । जा अण्णवुमौ पावते ताव महा य बहुदुक्खं ॥ ३५१ णिरएसु णत्थि सोक्खं णिमेसमेत्तं पिणारयाण सदा । दुक्खाई दारुणाई वट्टते पञ्चमाणाणं ॥ ३५२ कदलीघादेण विणा णारयगत्ताणि आउअवसाणे । मारुदपहदब्भाइ व णिस्सेसाणिं विलीयते ॥ ३५३ एवं बहुविहदुक्खं जीवा पावंति पुवकददोसा । तदुदुक्खस्स सरूवं को सक्कइ वणि९ सयलं ॥ ३५४ सम्मत्तरयणपब्वदसिहरादो मिच्छभावखिदिपडिदो। णिरयादिसु अइदुक्खं पाविय पविसइ णिगोदमि ॥ ३५५ सम्मत्तं देसजमं लहिदूणं विसयहेदुणा चलिदो । णिरयादिसु अइदुक्खं पाविय पविसइ णिगोदम्मि ॥ ३५६ सम्मत्तं सयलजम लहिदूंणं विसयकारणा चलिदो । णिरयादिसु अइदक्खं पाविय पविसह णिगोदाम्म ॥ ३५७ इस क्षेत्रमें जिसप्रकार मनुष्य मैढ़े और भैंसे आदिके युद्धको देखते हैं, उसीप्रकार नरकमें असुरकुमार जातिके देव नारकियोंके युद्धको देखते हैं और मनमें सन्तुष्ट होते हैं ॥ ३५० ।। रत्नप्रभादिक पृथिवियोंमें नारकी जीव, जबतक क्रमशः एक, तीन, सात, दश, सत्तरह, बाईस और तेतीस अर्णवोपम ( सागरोपम ) पूर्ण होते हैं, तबतक बहुत भारी दुखको प्राप्त करते हैं ॥ ३५१ ॥ ___ नरकोंमें पचनेवाला नारकियोंको क्षणमात्रकेलिये भी सुख नहीं हैं, किन्तु उन्हें सदैव दारुण दुःखोंका अनुभव होता रहता है ॥ ३५२ ॥ नारकियोंके शरीर कदलीघात ( अकालमरण ) के विना आयुके अन्तमें वायुसे ताडित मेघोंके समान निःशेष विलीन हो जाते हैं ।। ३५३ ॥ इसप्रकार पूर्वमें किये गये दोषोंसे जीव नरकोंमें जिस नाना प्रकारके दुखको प्राप्त करते हैं, उस दुखके संपूर्ण स्वरूपका वर्णन करनेकेलिये भला कौन समर्थ हैं ? ॥ ३५४ ॥ सम्यक्त्वरूपी रत्नपर्वतके शिखरसे मिथ्यात्वभावरूपी पृथिवीपर पतित हुआ प्राणी नारकादिक पर्यायोंमें अत्यन्त दुःखको प्राप्तकर निगोदमें प्रवेश करता है ॥ ३५५ ।। सम्यक्त्व और देशचारित्रको प्राप्तकर यह जीव विषयसुखके निमित्त उससे ( सम्यक्त्व और चारित्रसे) चलायमान होजाता है, और इसीलिये वह नरकोंमें अत्यन्त दुःखको भोगकर निगोदमें प्रविष्ट होता है ।। ३५६ ॥ कभी सम्यक्त्व और सकल संयमको भी प्राप्तकर विषयोंके कारण उनसे चलायमान होता हुआ नरकोंमें अत्यन्त दुःखको पाकर निगोदमें प्रवेश करता है ॥ ३५७ ॥ ३ दब अणुमिसमेत्तं पि. ४ द पावी १द तसय. २ द जह अरउवमा, बजह अरडवुमा. पहसं णिगोदम्मि. ५ द लधुणं. ६ द णिरयादीअइदुक्खं. Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०८] तिलोयपण्णत्ती [२. ३५८ सम्मत्तरहिदचित्तो जोइसमंतादिएहि वर्दृतो । णिरयादिसु बहुदुक्खं पाविय पविसइ णिगोदम्मि ॥ ३५८ ।दुक्खसरूवा समत्ता । धम्मादीखिदितिदये णारइया मिच्छभावसंजुत्ता। जाइभरणेण केई केई दुव्वारवेदणाभिहदा ॥ ३५९ केई देवाहितो धम्मणिबद्धा कहा व सोदूर्ण । गिण्हते सम्मत्तं अणंतभवचूरणणिमित्तं ॥ ३६० पंकपहापहृदीणं णारइया तिदसबोहणेण विणा । सुमरिदजाई दुक्खप्पहदा गेण्हंति' सम्मत्तं ॥ ३६१ ।दसणगहणं गदं। मजं पिबंता पिसिदं लसंता जीवे हणते मिगलाण तत्ता । णिमेसमेत्तेण सुहेण पावं पार्वति दुक्खं णिरए अणतं ॥ ३६२) लोहकोहभयमोहबलेणं जे वदंति वयणं पि असञ्चं । ते णिरंतरभये उरुदक्खे दारुणम्मिणिरयम्मि पडते ॥३६३ छेत्तण भित्तिं वधिदण पीय पट्टादि घेत्तण धणं हरता। अण्णेहि अण्णाअसऍहि मूढा भुंजंति दक्खं गिरयम्मि घोरे ॥ ३६४ जिसका चित्त सम्यग्दर्शनसे विमुख है तथा जो ज्योतिष और मंत्रादिकोंसे आजीविका ( वृत्ति) करता है, ऐसा जीव नरकादिकमें बहुत दुःखको पाकर निगोदमें प्रवेश करता है ॥ ३५८ ॥ दुःखके स्वरूपका वर्णन समाप्त हुआ। धर्मा आदि तीन पृथिवियोंमें मिथ्यात्व भावसे संयुक्त नारकियोंमेंसे कोई जातिस्मरणसे, कोई दुर्वार वेदनासे व्यथित होकर, और कोई धर्मसे सम्बन्ध रखनेवाली कथाओंको देवोंसे सुनकर अनन्त भवोंके चूर्ण करने में निमित्तभूत ऐसे सम्यग्दर्शनको ग्रहण करते हैं ॥ ३५९-६० ।। पंकप्रभादिक शेष चार पृथिवियोंके नारकी जीव देवकृत प्रबोधके विना जातिस्मरण और वेदनाके अनुभवमात्रसे ही सम्यग्दर्शनको ग्रहण करते हैं ॥ ३६१ ॥ सम्यग्दर्शनके ग्रहणका कथन समाप्त हुआ। जो मद्यको पीते हैं, मांसकी अभिलाषा करते हैं, जीवोंका घात करते हैं, और मृगयामें तृप्त होते हैं, वे क्षणमात्रके सुखकेलिये पाप उत्पन्न करते हैं और नरकमें अनन्त दुखको पाते ___ जो जीव लोभ, क्रोध, भय अथवा मोहके बलसे असत्य वचन बोलते हैं, वे निरंतर भयको उत्पन्न करनेवाले, महान् कष्टकारक, और अत्यंत भयानक नरकमें पडते हैं ॥ ३६३ ॥ भीतको छेदकर, प्रिय जनको मारकर, और पट्टादिकको ग्रहण करके धनको हरने तथा अन्य सैकडों अन्यायोंसे मूर्ख लोग भयानक नरकमें तीव्र दुखको भोगते हैं ।। ३६४ ॥ १द गेण्णंति. २द ब °मग्गदं. ३ बणिमेसमोहण. ४द सुह ण पावंति. ५द गिरंतरभयं. ६ द पिंप, ब पियं. ७ द ब अण्णाअसहेइ. Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -२. ३६७ ] बिदुओ महाधियारो [१०९ लज्जाए चत्ता मयणेण मत्ता तारुण्णरत्ता परदारसत्ता । रत्तीदिण मेहुणमाचरंता पार्वति दुक्खं णिरएसु घोरं॥ ३६५ पुत्ते कलत्ते सजणम्मि मित्ते जे जीवणथं परवंचणेणं । ते तिण्णा दविणं हरते ते तिव्वदुक्खे णिरयम्मि जति ॥ ३६६ । संसारण्णवमहणं तिहुवणभव्वाण पेम्मसुंहजणणं । संदरिसियसयलटुं संभवदेवं णमामि तिविहेण ॥ ३६७ एवमाइरियपरंपरागयतिलोयपण्णत्तीए णारयलोयसरूवणिरूवणपण्णत्ती णाम बिदुभो महाधियारो सम्मत्तो ॥ २ ॥ ) लज्जासे रहित, कामसे उन्मत्त, जवानीमें मस्त, परस्त्रीमें आसक्त, और रात-दिन मैथुनका सेवन करनेवाले प्राणी नरकोंमें जाकर घोर दुःखको प्राप्त करते हैं ॥ ३६५ ॥ पुत्र, स्त्री, स्वजन और मित्रके जीवनार्थ जो लोग दूसरोंको ठगकर तृष्णाको बढ़ाते हैं, तथा परके धनको हरते हैं, वे तीव्र दुखको उत्पन्न करनेवाले नरकमें जाते हैं ॥ ३६६ ॥ संसारसमुद्रका मथन करनेवाले ( वीतराग ), तीनों लोकोंके भव्य जनोंको धर्मप्रेम और सुखके दायक (हितोपदेशक ), और सम्पूर्ण पदार्थोके यथार्थ स्वरूपको दिखलानेवाले (सर्वज्ञ ), ऐसे सम्भवनाथको मैं मन, वचन और कायसे नमस्कार करता हूं ॥ ३६७ ॥ इसप्रकार आचार्यपरंपरागत त्रिलोक-प्रज्ञप्तिमें नारकलोकस्वरूप-निरूपणप्रज्ञप्तिनामक द्वितीय महाधिकार समाप्त हुआ ॥२॥ १ द पेमसुह. २ द समत्तो. Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ तिदियो महाधियारो ] भवजण मक्खणणं मुणिंददेविंदपणदपयकमलं । णमिय अभिणंदणेस भावणलोयं परूवेमो ॥ १ "भावणणिवासखेत्तं भवणसुराणं वियप्पचिण्हाणि । भवणाणं परिसंखा इंदाण पमाणणामाई ॥ २ दक्खिणउत्तरईदा पत्तेक्कं ताण भवणपरिमाणं । अप्पमहद्धिय मज्झिमभावणदेवाण भवैणवालं च ॥ ३ भवणं वेदी कूडा जिणघरपासादहंदभूदीओ | भवणामराण संखा आउपमाणं जहाजोग्गं ॥ ४ उस्सेहो हिपमाणं गुणठाणादीणि एक्कसमयम्मि । उप्पजणमरणाण य परिमाणं तह य आगमणं ॥ ५ भावणलोयस्साऊबंधणपावोग्गभावभेदा य । सम्मत्तग्रहणहेऊ अहियारा इत्थ चडवीसं ॥ ६ रयणप्पहपुढवीए खरभाए पंकबहुलभागम्मि । भवणसुराणं भवणाई होंति वररयणसोहाणि ॥ ७ सोलससइस्समेत्तो खरभागो पंकबहुलभागो वि । चउसीदिसहस्वाणि जोयणलक्ख दुबे मिलिदा || ८ १६००० । ८४००० । | भावणदेवाणं णिवासखेत्तं गदं । जो भव्य जीवोंको मोक्ष प्रदान करनेवाले हैं, तथा जिनके चरणकमलों में मुनीन्द्र अर्थात् गणधर एवं देवाके इन्होंने भी नमस्कार किया है, ऐसे अभिनन्दन स्वामीको नमस्कार करके भावन - लोकका निरूपण करते हैं ॥ १ ॥ भवनवासियोंका निवासक्षेत्र, भवनासी देवोंके भेदें, उनके चिह्न, भवनोंकी संख्या, इन्द्रोंका प्रमाण, इन्द्रोंके नाम, दक्षिण इन्द्र और उत्तर इन्द्र उनमेंसे प्रत्येकके भवनका परिमाण, अल्पर्द्धिक, महर्द्धिक और मध्यमर्द्धि भवनवासी देवों के भवनोंका व्यांस ( विस्तार ), भवन, "वेदी, कूटै, जिनमन्दिर, प्रासाद, इन्द्रोंकी "विभूति, भवनवासी देवोंकी संख्या, यथायोग्य आयुका प्रमाण, उनके शरीरकी उंचाईका प्रमाण, उनके अवधिज्ञानके क्षेत्रका प्रमाण, गुणस्थान।दिक, एक समय में उत्पन्न होनेवाले और मरनेवाले भवनवासी देवोंका प्रमाण, तथा आगमैन, भवनवासी देवोंकी आयु बन्धयोग्य भावोंके भेद, और सम्यक्त्व ग्रहण के कारण, इसप्रकार इस तृतीय महाधिकारमें ये चौ अधिकार हैं । २-६॥ २४ रत्नप्रभा पृथिवीके खर भाग और पंकबहुल भाग में उत्कृष्ट रत्नोंसे शोभायमान भवनवासी देवोंके भवन हैं ॥ ७ ॥ इन दोनों भागोंमेंसे खर भाग सोलह हजार योजन और पंकबहुल भाग चौरासी हजार योजनप्रमाण मोटा है | उक्त दोनों भागोंकी मुटाई मिलकर एक लाख योजनप्रमाण है ॥ ८ ॥ खर भागकी मुटाई १६००० + पंकबहुल भाग ८४००० = १००००० योजन । भवनवासी देवोंके निवासक्षेत्रका कथन समाप्त हुआ । १ द ब भवणपुराणं. २ द् भवणं वासं. Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -३. १३] तिदियो महाधियारो [ १११ असुरा णागसुवण्णा दीवहिथणिदविज्जुदिसअग्गी । वाउकुमारा परया दसभेदा होंति भवणसुरा ॥९ । वियप्पा सम्मत्ता। चूडामणिसहिगरुडा करिमयरा वडमाणवजहरी । कलसो तुरवो मउडे कमसो चिण्हाणि एदाणि ॥ १० । चिण्हा सम्मत्ता। चउसट्ठी चउसीदी बावत्तरि होति छस्सु ठाणेसु । छाहत्तरि छण्णउदी लक्खाणि भवणवासिभवणाणि ॥१५ ६४०००००। ८४०००००। ७२०००००। ७६०००००। ७६०००००। ७६०००००। ७६०००००। ७६०००००। ७६०००००। ९६०००००। एदाणं भवणाण एक्कस्सि मेलिदाण परिमाणं । बाहत्तर लक्खाणि कोडीओ सत्तमेत्ताओ ॥ १२ ७७२०००००। । भवणसंखा गदा। दससु कुलेसु पुह पुह दो दो इंदा हवंति णियमेण । ते एक्कस्सि मिलिदा वीस विराजंति भूदीहि ॥ १३ । इंदपमाण सम्मत्तं । .... असुरकुमार, नागकुमार, सुपर्णकुमार, द्वीपकुमार, उदधिकुमार, स्तनितकुमार, विद्युत्कुमार, दिक्कुमार, अग्निकुमार और वायुकुमार, इसप्रकार भवनवासी देव दश प्रकार हैं ॥ ९॥ विकल्पोंका वर्णन समाप्त हुआ। ___ उपर्युक्त दश भवनवासी देवोंके मुकुटमें क्रमसे चूडामणि, सर्प, गरुड, हाथी, मगर, वर्द्धमान ( स्वस्तिक ), वज्र, सिंह, कलश और तुरग, ये ( दश ) चिह्न होते हैं ॥१०॥ चिह्नोंका वर्णन समाप्त हुआ। चौंसठ लाख, चौरासी लाख, बहत्तर लाख, छह स्थानोंमें व्यत्तर लाख और च्यानबै लाख, इसप्रकार क्रमसे दश स्थानोंमें उन भवनवासी देवोंके भवनोंकी संख्या है ॥ ११ . असुरकु. ६४०००००, नागकु. ८४०००००, सुपर्णकु. ७२०००००, द्वीपकु. ७६०००००, उदधिकु. ७६०००००, स्तनितकु. ७६०००००, विद्युत्कु. ७६०००००, दिक्कु. ७६०००००, अग्निकु. ७६०००००, वायुकु. ९६०००००। इन सब भवनोंके प्रमाणको एकत्र मिलानेपर सात करोड बहत्तर लाख होते हैं ॥ १२ ॥ ७७२००००० । भवनोंकी संख्याका कथन समाप्त हुआ । उपर्युक्त दश भवनवासियोंके कुलोंमें नियमसे पृथक् पृथक् दो दो इन्द्र होते हैं। वे सब मिलकर वीस इन्द्र होते हैं, जो अपनी अपनी विभूतिसे शोभायमान हैं ॥ १३ ॥ इन्द्रोंका प्रमाण समाप्त हुआ। १ द ब एक्काणिं. २ ब दो दो. ३ द ब मेलिदा. ४ द भूदीही. Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११२ ] तिलोय पण्णत्ती [ ३.१४ पढमो हु चमरणामो इंदो वइरोयणो त्ति बिदिओ य । भूदाणंदो धरणाणंदो वेणू ये वेणुधारी य ॥ १४ “ पुण्णव सिट्ठजलप्पह जलकंता तह य घोसमहघोसा । हरिसेणो हरिकंतो अमिदगदी अमिदवाहणग्गिसिही ॥ १५ अग्गीवाहणणामो वेलंबपभंजणाभिधाणा य । एढे असुर पहुदिसु कुलेसु दोद्दो कमेण देविंदा ॥ १६ | इंदाण णाम सम्मता । दक्खिदा चमरो भूदाणंदो य वेणुपुण्णा य । जलपहघोसा हरिसेणामिदगदी अग्गिसिहिवेलंबा ॥ १७ वइरोणो य धरणाणंदो तह वेणुधार भैवसिद्वा । जलकंतमहाघोसा हरिकंता अमिदअग्गिवाहणया ॥ १८ तह य पभंजणणामो उत्तरइंदा हवंति दह एदे । अणिमादिगुणेहि हुँदा मणिकुंडलमंडियकवोला । १९ | दक्खिणउत्तरइंदा गढ़ा । चउतीसं" चउदाल अट्ठत्तीसं हवंति लक्खाणि । चालीसं छट्टाणे तत्तो पण्णासलक्खाणि ॥ २० तीसं चालं चउती ं छस्सु वि ठाणेसुं छत्तीसं । छत्तालं चरिमम्मि य इंदाणं भवणलक्खाणि ॥ २१ असुरकुमारोंमें प्रथम चमर नामक और दूसरा वैरोचन इन्द्र, नागकुमारोंमें भूतानन्द और धरणानन्द, सुपर्णकुमारोंमें वेणु और वेणुधारी, द्वीपकुमारोंमें पूर्ण और वशिष्ठ, उदधिकुमारोंमें जलप्रभ और जलकान्त, स्तनितकुमारोंमें घोष और महाघोष, विद्युत्कुमारों में हरिषेण और हरिकान्त, दिक्कुमारोंमें अमितगति और अमितवाहन, अग्निकुमारोंमें अग्निशिखी और अग्निवाहन, वायुकुमारोंमें वेलम्ब और प्रभंजन नामक, इसप्रकार ये दो दो इन्द्र क्रमसे उन असुरादिक निकायोंमें होते हैं ॥ १४-१६ ॥ इन्द्रोंके नामोंका कथन समाप्त हुआ । चमर, भूतानन्द, वेणु, पूर्ण, जलप्रभ, घोष, हरिषेण, अमितगति, अग्निशिखी और वेलंब, ये दश दक्षिण इन्द्र; तथा वैरोचन, धरणानन्द, वेणुधारक, वशिष्ठ, जलकान्त, महाघोष, हरिकान्त अमितवाहन, अग्निवाहन और प्रभंजन नामक, ये दश उत्तर इन्द्र हैं । ये सब इन्द्र अणिमादिक ऋद्धियोंसे युक्त और मणिमय कुण्डलोंसे अलंकृत कपोलोंको धारण करनेवाले हैं || १७-१९ ॥ दक्षिण उत्तर इन्द्रोंका वर्णन समाप्त हुआ । चौंतीस लाख, चवालीस लाख, अडतीस लाख, छह स्थानोंमें चालीस लाख, इसके आगे पचास लाख, तीस लाख, चालीस लाख, चौंतीस लाख, छह स्थानों में छत्तीस लाख, और अन्त में छ्यालीस लाख, इसप्रकार क्रमशः उन दक्षिण इन्द्र और उत्तर इन्द्रोंके भवनों की संख्याका प्रमाण है ॥ २०-२१ ॥ १ द वेणु व. २ ब वइरो अण्णो. ३ ब वेणुदारअ ४ द अणिमादिगुणे जुदा, ब अणिमादिगुणे. जुत्ता ५ द चोत्तीसं. ६ द ब छसु वि ठाण. Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ३.२५ ] तिदियो महाधियारो [ ११३ ३४००००० | ४४००००० । ३८००००० | ४०००००० | ४०००००० | ४०००००० । ४०००००० । ४०००००० | ४०००००० | ५०००००० । ३०००००० । ४०००००० | ३४००००० । ३६००००० | ३६००००० | ३६००००० । ३६००००० । ३६००००० | ३६००००० । ४६००००० । भवणा भवणपुराणि आवासा अ सुराण होदि तिविद्दा णं । रण पहाए भवणा दीवसमुद्दाण उवरि भवणपुरा ॥ २२ दहसेलदुमादीणं रम्माणं उवरि होंति आवासा । णागादीणं केसिं तियणिलया भवणमेक्कमसुराणं ॥ २३ । भर्वणवण्णणा सम्मत्ता । अप्पमहाद्वियमज्झिमभावणदेवाण होंति भवणाणि । दुगवादालसहस्सा लक्खमधोधो खिदीय गंताड ॥ २४ २००० । ४२००० | १००००० । अप्पमहद्धियमज्झिमभावणदेवाण वासवित्थारों । समचउरस्सा भवणा वज्जामयद्दारछजिया सव्वे ॥ २५ चमर ३४०००००, भूतानंद ४४०००००, वेणु ३८०००००, पूर्ण ४००००००, जलप्रभ ४००००००, घोष ४००००००, हरिषेण ४००००००, अमितगति ४००००००, अग्निशिखी ४००००००, वेलंब ५००००००, वैरोचन ३००००००, धरणानंद ४००००००, वेणुधारी ३४०००००, वसिष्ठ ३६०००००, जलकान्त ३६०००००, महाघोष ३६०००००, हरिकान्त ३६०००००, अमितवाहन ३६०००००, अग्निवाहन ३६०००००, प्रभंजन ४६०००००। भवनवासी देवोंके निवास स्थान भवन, भवनपुर और आवासके भेदसे तीन प्रकार होते हैं । इनमेंसे रत्नप्रभा पृथिवीमें स्थित निवासस्थानोंको भवन, द्वीप समुद्रोंके ऊपर स्थित निवासस्थानोंको भवनपुर, और रमणीय तालाब, पर्वत तथा वृक्षादिकके ऊपर स्थित निवासस्थानोंको आवास कहते हैं । नागकुमारादिक देवोंमेंसे किन्हीं के तो भवन, भवनपुर और आवासरूप तीनों ही तरहके निवासस्थान होते हैं, परन्तु असुरकुमारों के केवल एक भवनरूप ही निवासस्थान होते हैं ॥ २२-२३ ॥ भवनों का वर्णन समाप्त हुआ । अल्पर्द्धिक, महर्द्धिक और मध्यम ऋद्धिके धारक भवनवासी देवोंके भवन क्रमशः चित्रां पृथिवीके नीचे नीचे दो हजार, ब्यालीस हजार और एक लाख योजनपर्यंत जाकर हैं ॥ २४ ॥ - महर्द्धिक ४२०००, मध्य. १०००० । अल्पर्द्धिक २०००, अब अल्पर्द्धिक, महर्द्धिक और मध्यम ऋद्धिके धारक भवनवासी देवोंके निवासस्थानोंका विस्तार कहा जाता है । ये सब भवन समचतुष्कोण तथा वज्रमय द्वारोंसे शोभायमान हैं ॥ २५ ॥ १ द भुवण २ द व णिवासखेत्तवि. TP. 15 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तिलोयपण्णत्ती [ ३. २६ बहलते तिसयाणि संखासंखेजजोयणा वासे । संखेज्जरुंदभवणेसु भवणदेवा वसति संखेजा ॥ २६ (संखातीदा सेयं छत्तीससुरा' य होदि संखेजा (?)। भवणसरूवा एदें वित्थारा होइ जाणिज्जो ॥२७ ।भवणवण्णणं सम्मत्तं । तेसिं चउसु दिसासुं जिणदिट्ठपमाणजोयणे गंता । मज्झम्मि दिव्ववेदी पुह पुह वेटेदि एक्केका ॥ २८ दो कोसा उच्छेहा वेदीणमकडिमाण सव्वाणं। पंचसयाणि दंडा वासो वरस्यणछण्णाणं ॥ २९ . गोउरदारजुदाओ उवरिम्म जिणिंद गेहसहिदाओ। भवणसुररक्खिदाओ वेदीओ ताओ सोहंति ॥ ३० तब्बाहिरे असोयंसत्तच्छदचंपचूदवण पुण्णा । णियणाणातरुजुत्ता चेटुंति चेत्ततरूसहिदा ॥ ३१ चेत्तदुमत्थलरुंद दोणि सया जोयणाणि पण्णासा। चत्तारो मञ्झम्मि य अंते कोसद्धमुच्छेहो ॥ ३२ रा २५० ये भवन बाहल्यमें ( उंचाईमें ) तीनसौ योजन, और विस्तारमें संख्यात व असंख्यात योजनप्रमाण होते हैं। इनमेंसे संख्यात योजन विस्तारवाले भवनोंमें संख्यात, और शेष असंख्यात योजन विस्तारवाले भवनोंमें असंख्यात भवनवासी देव रहते हैं [ ? ] ऐसा भवनोंका स्वरूप और विस्तार जानना चाहिये ॥ २६-२७ ॥ भवनोंके विस्तारका कथन समाप्त हुआ। .. उन भवनोंकी चारों दिशाओंमें जिनभगवान्से उपदिष्ट योजनप्रमाण जाकर एक एक दिव्य वेदी ( कोट ) पृथक पृथक उन भवनोंको मध्यमें वेष्टित करती है ॥ २८ ॥ उत्तमोत्तम रत्नोंसे व्याप्त इन सब अकृत्रिम वेदियोंकी उंचाई दो कोस और विस्तार पांचसौ धनुषप्रमाण होता है ॥ २९ ॥ गोपुरद्वारोंसे युक्त और उपरिम भागमें जिनमन्दिरोंसे सहित वे वेदियां भवनवासी देवोंसे रक्षित होती हुई सुशोभित होती हैं ॥ ३० ॥ वेदियोंके बाह्य भागमें चैत्यवृक्षोंसे सहित और अपने नाना वृक्षोंसे युक्त पवित्र अशोक वन, सप्तच्छदवन, चंपकवन और आम्रवन स्थित हैं ॥ ३१ ॥ चैत्यवृक्षोंके स्थलका विस्तार दोसौ पचास योजन, तथा उचाई मध्यमें चार योजन और अन्तमें अर्ध कोसप्रमाण होती है ॥ ३२ ॥ १ [ सेसच्छत्तीस ]. २ ब एदो. ३ द ब सम्मत्ता. ४ द ब भवणासुरतक्सिदाओ वेदीणं तेसु. Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -३. ४०] तिदियो महाधियारो [११५ छद्दोभूमुहरुंदा' चउजोयणडच्छिदाणि पीढाणि । पीढोवरि बहुमज्झे रम्मा चेटुंति चेत्तदुमा ॥ ३३ पत्तेकं रुक्खाणं अवगाढं कोसमेकमुढेिं । जोयण खंदच्छेहो साहादीहत्तणं च चत्तारि ॥ ३४ को ।। जो १।४। । विविहवररयणसाहा विचित्तकुसुमोवसोभिदा सव्वे । वरमरगयवरपत्ता दिव्वतरू ते विरायति ॥ ३५ विविहंकुरुचेचइया विविहफला विविहरयणपरिणामौ । छत्तादिछत्तजुत्ता घंटाजालादिरमाणिज्जा ॥३६ (आदिणिहणेण हीणा पुढिविमया सव्वभवणचेत्तदुमा । जीर्घप्पत्तिलयाणं होति णिमित्ताणि ते णियमाँ ॥ ३७ चेत्ततरूणं मूले पत्तेकं चउदिसासु पंचेव । चेटुंति जिणप्पडिमा पलियंकठिया सुरोहिं महणिज्जा ॥ ३८ चउतोरणाभिरामा अट्टमहामंगलेहि सोहिल्ला । वररयणणिम्मिदाह माणथंभेहि अइरम्मा ॥३९ । वेदीवण्णणा गदा। वेदीणं बहुमज्झे जोयणसयमुच्छिदा महाकूडा । वेत्तासणसंठाणा रयणमया होंति सव्वट्ठ ॥ ४० पीठोंकी भूमिका विस्तार छह योजन, मुखका विस्तार दो योजन, और उंचाई चार योजन होती है । इन पीठोंके ऊपर बहुमध्यभागमें रमणीय चैत्यवृक्ष स्थित होते हैं ॥ ३३ ॥ भूविस्तार ६, मु. वि. २, उंचाई ४ यो.। प्रत्येक वृक्षका अवगाढ़ एक कोस, स्कंधका उत्सेध एक योजन, और शाखाओंकी लंबाई चार योजनप्रमाण कही गयी है ॥ ३४ ॥ अवगाढ़ को. १, स्कन्धकी उंचाई यो. १, शाखाओंकी लंबाई यो. ४ । वे सब दिव्य वृक्ष विविध प्रकारके उत्तम रत्नोंकी शाखाओंसे युक्त, विचित्र पुष्पोंसे अलंकृत और उत्कृष्ट मरकत मणिमय उत्तम पत्रोंसे व्याप्त होते हुए अतिशय शोभाको प्राप्त हैं ॥ ३५ ॥ __ विविधप्रकारके अंकुरोंसे मंडित, अनेक प्रकारके फलोंसे युक्त, नानाप्रकारके रत्नोंसे निर्मित, छत्रके ऊपर छत्रसे संयुक्त, घंटाजालादिसे रमणीय, और आदि-अन्तसे रहित, ऐसे वे पृथिवीके परिणामरूप सब भवनोंके चैत्यवृक्ष नियमसे जीवोंकी उत्पत्ति और विनाशके निमित्त होते है ।। ३६-३७॥ चैत्यवृक्षोंके मूलमें चारों दिशाओंमेंसे प्रत्येक दिशामें पद्मासनसे स्थित और देवोंसे पूजनीय पांच पांच जिनप्रतिमायें विराजमान होती हैं ॥ ३८ ॥ ये जिनप्रतिमायें चार तोरणोंसे रमणीय, आठ महा मंगल द्रव्योंसे सुशोभित, और उत्तमोत्तम रत्नोंसे निर्मित मानस्तंभोंसे अतिशय शोभायमान होती हैं ॥ ३९ ॥ इसप्रकार वेदियोंका वर्णन समाप्त हुआ। ____इन वेदियोंके बहुमध्य भागमें सर्वत्र एकसौ योजन ऊंचे, वेत्रासनके आकार, और रत्नमय महाकूट स्थित हैं ॥ ४०॥ १द व रुंदो. : २ व अवगाढ. . ३ ब को १ । नो ४. ४ द परिमाणा. ५.द ब जुदा. ६ द ब जीहप्पतिआयाणं. ७ द ब पिआयामा................ .... .... Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तिलोयपण्णत्ती [३. ४१ ताणं मूले उरि समतदो दिव्ववेदीओ। पुचिल्लवेदियाणं सारिच्छं वण्णणं सव्वं ॥ ४१ वेदीणभंतरए वणसंढा वरविचित्ततरुणियरा । पुक्खरिणीहिं समग्गा तष्परदो दिव्यवेदीओ ॥ ४२ । कूडा गदा। कुडोवरि पत्तेक जिणवरभवणं हेवेदि एक्केकं । वररयणकंचणमयं विचित्तविण्णासरमणिज्ज ॥ ४३ .. चउगोउरा तिसाला वीहि पैडि माणथंभणवथूहा। वेणधयचेत्तखिदीओ सब्वेसु जिणणिकेदेसुं॥ ४४ Yणंदादिओ तिमहल तिपीढपुव्वाणि धम्मविभवाणि । चउक्षणमझेसु ठिदा चेत्ततरू तेसु सोहंति ॥ १५ (हारकरिवसहखगाहिर्वसिहिससिरविहंसपउमचक्कधया । एक्केक्कमट्ठजुदसयमेक्केकं अट्ठसय खुल्ला ॥ ४६ विदणभिसेयणचणसंगीआलोयमंडधेहि जुदा । कीडणगुणणगिहेहि विसालवरपट्टसालेहि ॥ ४७ सिरिदेवीसुददेवीसव्वाणसणकुमारजक्खाणं । रूवाणि अट्ठमंगल देवच्छंदमि जिणणिकेदेसु ।। ४८ इन कूटोंके मूलभागमें और ऊपर चारों तरफ दिव्य वेदियां हैं । इन वेदियोंका सम्पूर्ण वर्णन वेदियों जैसा ही समझना चाहिये ॥ ४१ ॥ ___ इन वेदियोंके भीतर उत्तम एवं विविध प्रकारके वृक्षसमूहसे व्याप्त और वापिकाओंसे परिपूर्ण वनसमूह हैं, फिर इनके आगे दिव्य वेदियां हैं ॥ ४२ ॥ इसप्रकार कूटोंका वर्णन समाप्त हुआ। प्रत्येक कूटके ऊपर एक एक जिनेन्द्रभवन है, जो उत्तम रत्न एवं सुवर्णसे निर्मित, तथा विचित्र विन्याससे रमणीय है ॥ ४३ ॥ सब जिनालयोंमें चार चार गोपुरोंसें संयुक्त तीन कोट, प्रत्येक वीथीमें एक मानस्तंभ व नौ स्तूप, तथा ( कोटोंके अन्तरालमें ) क्रमसे वनभूमि, ध्वजभूमि और चैत्यभूमि होती हैं ।। ४४ ॥ उन जिनालयोंमें चारों बनोंके मध्यमें स्थित तीन मेखलाओंसे युक्त नन्दादिक वापिकायें, और तीन पीठोंसे संयुक्त धर्मविभव, तथा चत्यवृक्ष शोभायमान होते हैं ॥ ४५ ॥ ध्धजभूमिमें सिंह, गज, वृषभ, गरुड़, मयूर, चन्द्र, सूर्य, हंस, पद्म और चक्र, इन चिह्नोंसे अंकित प्रत्येक चिह्नवाली एकसौ आठ महाध्वजायें, और एक एक महाध्वजाके आश्रित एकसौ आठ क्षुद्रध्वजायें होती हैं ॥ ४६॥ उपर्युक्त जिनालय वंदनमंडप, अभिषेकमंडप, नर्तनभंडप, संगीतमंडप और आलोक (प्रेक्षण ) मंडप, इन मंडपों तथा क्रीडागृह, गुणनगृह अर्थात् स्वाध्यायशाला एवं विशाल व उत्तम पट्टशालाओंसे ( चित्रशालाओंसे ) युक्त होते हैं ॥ ४७॥ जिनमन्दिरोंमें देवच्छंदके भीतर श्रीदेवी, श्रुतदेवी,तथा सर्वाह्न और सनत्कुमार यक्षोंकी मूर्तियां एवं आठ मंगल द्रव्य होते हैं ॥ ४८॥ १ द दिव्वदेवीओ. २ द हुवेदि. ३ द बविण्णाणरमणिजं. ४ द व परि. ५ वणवधय. ६ द ब खगावह'. ७ द चंदणाभिसेय . ८ द देवंगचाणि; व देवचाणि: : Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ३. ५७ ] तिदियो महाधियारो भिंगार कलस दप्पणधय चामरछत्तवियणसुपइट्टा । इय अट्ठमंगलाणिं पत्तेक्कं अट्ठअहियसयं ॥ ४९ दिप्पंतरयणदीवा जिणभवणा पंचवण्णरयणमया । गोसीसमलय चंदणकालागरुधूवगंधड्डा ॥ ५० भंभामुइंगमद्दलजयघंटा कंस तालतिवलीणं । दुंदुहिपडहादीणं सदेहिं णिच्चहल बोला ॥ ५१ सिंहासनादिसहिदा चामरकरणागजक्खमिहुणजुदा । णाणाविहरयणमया जिणपडिमा तेसु भवणेसुं ॥ ५२ बाहत्तरि लक्खाणि कोडीओ सत्त जिणणिकेदाणिं । आदिणिहणुज्झिदाणिं भवणसमाई विराजंति ॥ ५३ ७७२००००० | सम्मत्तरयणजुत्ता ब्भिरभत्तीय णिच्चमञ्चति । कम्मक्खवणणिमित्तं देवा जिणणाहपडिमाओ ॥ ५४ कुलदेवा इदि मण्णिय अण्णेहिं बोहिया बहुपयारं । मिच्छाइट्ठी णिचं पूजति जिदिपडिमाओ ॥ ५५ । जिनभवणा गढ़ा | कूडाण समंतादो पासाद होंति भवणदेवाणं । णाणाविद्दविण्णौसा वरकंचणरयणणियरमय ॥ ५६ सत्तट्टणवदसादिय विचित्तभूमीहिं भूमिदा सव्वे । लंबंतरयणमाला दिप्पंत मणिप्पदीयकंतिल्ला ॥ ५७ झारी, कलश, दपण, ध्वजा, चामर, छत्र, व्यजन और सुप्रतिष्ठ, इन आठ मंगल द्रव्योंमें से -वहां प्रत्येक एकसौ आठ होते ह ॥ ४९ ॥ ये जिनभवन चमकते हुए रत्नदीपकों से सहित, पांच वर्णके रत्नोंसे निर्मित, गोशीर्ष, मलयचंदन, कालागरु और धूपके गंधसे व्याप्त, तथा भंभा, मृदंग, मर्दल, जयघंटा, कांस्यताल, तिवली, दुंदुभि एवं पटहादिकके शब्दोंसे नित्य ही शब्दायमान रहते हैं ॥ ५०-५१ ॥ उन भवनोंमें सिंहासनादिकसे सहित, हाथमें चँवर लिये हुए नागयक्षयुगलसे युक्त, और नानाप्रकारके रत्नोंसे निर्मित, ऐसी जिनप्रतिमायें विराजमान हैं ॥ ५२ ॥ आदि-अन्तसे रहित ( अनादिनिधन ) वे जिनभवन, भवनवासी देवोंके भवनों की संख्याप्रमाण सात करोड बहत्तर लाख, सुशोभित होते हैं ॥ ५३ ॥ ७७२००००० | [ ११७ जो देव सम्यग्दर्शनरूपी रत्नसे युक्त हैं, अर्थात् सम्यग्दृष्टि हैं, वे कर्मक्षयके निमित्त नित्य ही इन जिनप्रतिमाओंकी भक्तिसे पूजा करते हैं ॥ ५४ ॥ इसके अतिरिक्त अन्य सम्यग्दृष्टि देवोंसे सम्बोधित किये गये मिथ्यादृष्टि देव भी कुलदेवता मानकर उन जिनेन्द्र - मूर्तियोंकी नित्य ही बहुतप्रकार से पूजा करते हैं ॥ ५५ ॥ जिन भवनों का वर्णन समाप्त हुआ । कूटों के चारों तरफ नानाप्रकारकी रचनाओंसे युक्त और उत्तम सुवर्ण एवं रत्नसमूहसे निर्मित भवनवासी देवोंके प्रासाद हैं ॥ ५६ ॥ सब भवन सात, आठ, नौ, दश, इत्यादिक विचित्र भूमियोंसे भूषित; लंबायमान रत्नमालाओं से सहित; चमकते हुए मणिमय दीपकों से सुशोभित; जन्मशाला, अभिषेकशाला, भूषणशाला, १ ब अडअहिंसय २ द ब गोसीर ३ द व समत्तादो ४ द ब पासादो. ५ द ब णाणाविविविणासं. ६ ब कंचणणियर. Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११८] तिलोयपण्णत्ती [ ३. ५८ जम्माभिसेयभूसणमेहुणओलंग्गमंतसालाहि । विविधाहिं रमणिज्जा मणितोरणसुंदरदुवारा ॥ ५८ सामण्णगब्भकदलीचित्तासणणालयादिगिहजुत्ता । कंचणपायारजुदा विसालवलहीविराजमाणा य॥ ५९ धुन्वंतधयवडाया पोक्खरणीवाविवसंडाहिं । सम्वे कीडणजुत्ता णाणावरमत्तवारणोपेता ॥ ६. . मणहरजालकवाडा णाणाविहसालभंजिकाबहुला । आदिणिहणेण हीणा किं बहुणा ते णिरुवमा णेया ॥ ६१ चउपासाणि तेसु विचित्तरूवाणि आसणाणि च । बररयणविरचिदाँणि सयणाणि हवंति दिव्वाणि ॥ ६२ । पासादा गढ़ा। एकेकसि इंदे परिवारसुरा हवंति दस एंदे । पडिइंदा तेत्तीसत्तिदसा सामाणीयदिसाइंदा ॥ ६३ तणुरक्खा तिप्परिसा सत्ताणीया पइण्णगभियोगा। किब्बिसया इदि कमसो पण्णिदा इंदपरिवारा ॥ ६४ इंदा रायसरिच्छा जुवरायसमा हुवंति पडिइंदा । पुत्तणिहा तेत्तीसत्तिदसा सामाणिया कलत्तसमा ॥ ६५ चत्तारि लोयपाला सावण्णा होति तंतवालाणं । तणुरक्खाण समाणा सरीररक्खा सुरा सब्वे ॥ ६६ मैथुनशाला, ओलगशाला (परिचर्यागृह) और मंत्रशाला, इन विविध प्रकारकी शालाओंसे रमणीय; मणिमय तोरणोंसे सुंदर द्वारोंवाले; सामान्यगृह, गर्भगृह, कदलीगृह, चित्रगृह, आसनगृह, नादगृह और लतागृह, इत्यादि गृहविशेषोंसे सहित; सुवर्णमय प्राकारसे संयुक्त; विशाल छज्जोंसे विराजमान; फहराती हुई ध्वजापताकाओंसे सहित; पुष्करिणी, वापी और कूप, इनके समूहोंसे युक्त; क्रीडनयुक्त; अनेक उत्तम मत्तवारणोंसे संयुक्त; मनोहर गवाक्ष और कपाटोंसे सुशोभित; नानाप्रकारकी पुत्तलिकाओंसे सहित और आदि-अन्तसे हीन अर्थात् अनादिनिधन हैं। बहुत कहनेसे क्या ? ये सब प्रासाद उपमासे रहित अर्थात् अनुपम हैं ऐसा जानना चाहिये ॥ ५७-६१ ॥ उन भवनोंके चारों पार्श्वभागोंमें विचित्र रूपवाले आसन और उत्तम रत्नोंसे रचित दिव्य शय्यायें स्थित हैं ।। ६२ ॥ प्रासादोंका कथन समाप्त हुआ। प्रतीन्द्र, त्रायस्त्रिंश देव, सामानिक, दिशाइन्द्र (लोकपाल), तनुरक्षक, तीन पारिषद, सात अनीक, प्रकीर्णक, आभियोग्य और किल्विषिक, ये दश प्रत्येक इन्द्रके परिवार देव होते हैं। इसप्रकार क्रमसे इन्द्रके परिवार देव कहे गये हैं ।। ६३-६४ ॥ इनमेंसे इन्द्र राजाके सदृश, प्रतीन्द्र युवराजके समान, त्रायस्त्रिंश देव पुत्रके सदृश और सामानिक कलत्रके तुल्य होते हैं ॥ ६५ ॥ चारों लोकपाल तंत्रपालोंके सदृश और सब तनुरक्षक देव राजाके अंगरक्षकके समान होते हैं ॥ ६६ ॥ १द ओलंग, ब उलग, २द बसालाइ. ३ दब विदिलाहिं. ४ ब सामेण. ५ब कूड. .६ द ब संडाई. ७ दब विरचिद्राणं. ८ दबदव्वाणिं. ९ द दस भेदा. १.० दब सावंता. ११ द ससरीरं, व सरीरं वा. Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -३. ७३ ] तिदिओ महाधियारो बाहिरमज्झब्भंतरतंडयसरिसा हेवंति तिप्परिसा । सेणोवमा यणीया पइण्णया पुरिजणसरिच्छा ॥६७ : .. परिवारसमाणा ते अभियोगसुरा हवंति किब्बिसया । पाणोवमाणधारी देवाणिंदस्स णादव्वं ॥ ६८ इंदसमा पडिइंदा तेत्तीससुर। हवंति तेत्तीसं । चमरादीइंदाणं पुह पुह सामाणिया इमे देवा ॥ ६९ चउसटि सहस्साणिं छट्ठी छप्पण्ण चमरतिदयम्मि । पण्णास सहस्साणि पत्तेकं होंति सेसेस ॥ ७० ६४०००। ६०००० । ५६००० । सेसे १७ । ५००००। पत्तेकइंदयाणं सोमो यमवरुणधणदणामा य । पुवादिलोयपाला हवंति चत्तारि चत्तारि ॥७॥ छप्पण्णसहस्साधियबेलक्खा होति चमरतणुरक्खा । चालसहस्सब्भहिया बे लक्खा बिदियइंदम्मि ॥ ७२ चउवीससहस्साधियलक्खद्गं तदियइंदतणुरक्खा । सेसेसु पत्तेकं णादव्वा दोणि लक्खाणि ॥ ७३ २५६००० । २४०००० । २२४००० । सेसे १७ । २०००००। राजाकी बाह्य, मध्य और अभ्यन्तर समितिके समान देवोंमें भी तीन प्रकारकी परिषद् होती हैं। इन तीनों परिषदोंमें बैठने योग्य देव क्रमशः बाह्य परिषद, मध्यम परिषद और अभ्यन्तर परिषद कहलाते हैं । अनीक देव सेनाके तुल्य और प्रकीर्णक देव पौर जन अर्थात् प्रजाके सदृश होते हैं । ६७ ॥ वे आभियोग्य जातिके देव दासके समान और किल्विषिक देव चण्डालकी उपमाको धारण करनेवाले हैं । इसप्रकार यह देवोंके इन्द्रका परिवार जानना चाहिये ॥ ६८ ॥ प्रतीन्द्र इन्द्रके बराबर, और त्रायस्त्रिंश देव तेतीस होते हैं । चमर-वैरोचनादिक इन्द्रोंके सामानिक देवोंका प्रमाण पृथक् पृथक् निम्नग्रकार समझना चाहिये ॥ ६९ ॥ चमरादिक तीन इन्द्रोंके सामानिक देव क्रमशः चौंसठ हजार, साठ हजार, और छप्पन हजार होते हैं। इसके आगे शेष सत्तरह इन्द्रों से प्रत्येकके पचास हजारप्रमाण सामानिक देव होते हैं ॥ ७० ॥ सामानिक- चमर ६४०००, वैरोचन ६००००, भूतानंद ५६०००, शेष सत्तरह ५००००। प्रत्येक इन्द्रके पूर्वादिक दिशाओंके रक्षक क्रमसे सोम, यम, वरुण और धनद (कुवेर) नामक चार चार लोकपाल होते हैं ॥ ७१ ॥ चमरेन्द्र के तनुरक्षक देव दो लाख छप्पन हजार, और द्वितीय इन्द्रके दो लाख चालीस हजार होते हैं ॥ ७२ ॥ तनुरक्षक-चमर २५६०००, वैरोचन २४०००० । तीसरे इन्द्रके तनुरक्षक देव दो लाख चौबीस हजार, और शेष इन्द्रोंमेंसे प्रत्येकके दो लाखप्रमाण जानना चाहिये । ७३ ॥ तनुरक्षक-- भूतानंद २२४०००, शेष सत्तरह २०००००। . . . १६ हुवंति. २ द हुवंति.. ३ द ब माणाधीरी. ४ द हुवंति. ५ ब तदियतणु. Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२० ] तिलोयपण्णत्ती [ ३.७४ अडवीसं छब्बीसं छच सहस्वाणि चमरतियम्मि । आदिमपरिसाए सुरा सेसे पत्तेक्कच सहस्सा णिं ॥ ७४ २८००० | २६०००। ६०००। सेसे १७ । ४००० । तीसं अट्ठावीसं अट्ठ सहस्त्राणि चमरतिदयम्मि । मज्झिमपरिसाए सुरा सेसेसुं छस्सहस्साणि ॥ ७५ ३०००० | २८००० । ८०००। सेसे १७ । ६००० । बत्तीसं तीसं दस होंति सहस्साणि चमरतिदयम्मि । बाहिरपरिसाए सुरा भट्ट सहस्त्राणि सेसेसु ॥ ७६ ३२००० । ३०००० । १०००० । सेसे १७ । ८००० । सत्ताणीयं होंति हु पत्तेकं सत्त सत्त कक्खजुदा । पढमं ससमाणसमा तद्दुगुणा चरमकक्वंतं ॥ ७७ असुरम्मि महिसतुरगा रहकरिणो तह पदातिगंधव्वो । णचणया एदाणं महत्तरा छ महत्तरी एक्का ॥ ७८ ।७। णावा गरुडगदा मरुट्ठा वैग्गिसीहसिविकस्सा । णागादीणं पढमाणीया बिदियाय असुरं वा ॥ ७९ चमरादिक तीन इन्द्रोंके आदिम पारिषद क्रमसे अट्ठाईस हजार, छब्बीस हजार और छह हजारप्रमाण, तथा शेष इन्द्रोंमेंसे प्रत्येकके चार हजारमात्र होते हैं ॥ ७४ ॥ आदिम पारिषद— चमर २८०००, वैरोचन २६०००, भूतानंद ६०००, शेष सतरह ४००० | चमरादिक तीन इन्द्रोंके मध्यम पारिषद देव क्रमसे तीस हजार, अट्ठाईस हजार और आठ हजार, तथा शेष इन्द्रोंमेंसे प्रत्येकके छह हजारमात्र होते हैं ।। ७५ ॥ म पारिषद- - चमर ३००००, वैरोचन २८०००, भूतानंद ८०००, शेष सत्तरह ६००० । चमरादिक तीन इन्द्रोंके क्रमसे बत्तीस हजार, तीस हजार, और दश हजार, तथा शेष इन्द्रों से प्रत्येक आठ हजारप्रमाण बाह्य पारिषद देव होते हैं ॥ ७६ ॥ चमर ३२०००, वैरोचन ३००००, भूतानंद १००००, शेष बा. पारिषदसत्तरह ८००० । सात अनीकों से प्रत्येक अनीक सात सात कक्षाओंसे युक्त होती है । उनमें से प्रथम कक्षाका प्रमाण अपने अपने सामानिक देवोंके बराबर, तथा इसके आगे अन्तिम कक्षातक उत्तरोत्तर प्रथम कक्षासे दूना दूना प्रमाण होता गया है ॥ ७७ ॥ असुरकुमारों में महिष, घोडा, रथ, हाथी, पादचारी, गन्धर्व और नर्तकी, ये सात अनीक होती हैं। इनमेंसे आदिकी छह अनीकोंमें छह महत्तर ( प्रधान देव ) और अन्तिम अनीकमें एक महत्तरी ( प्रधान देवी ) होती है ॥ ७८ ॥ नागकुमारादिकोंके क्रमसे नाग, गरुड, गजेन्द्र, मगर, ऊंट, गेंडा, सिंह, शिविका और ये प्रथम अनीक होती हैं। शेष द्वितीयादि अनीकें असुरकुमारोंके ही समान होती हैं ॥ ७९ ॥ अश्व, - १ द परिमाण. २ ब रहकरणो. ३ द खग्ग. Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तिदियो महाधियारो [१२१ गच्छसमे गुणयारे परप्परं गुणिय रूवपरिहोणे । एक्कोणगुणविहसे गुणिदे वयणेण गुणगणिदं ॥८. . एक्कासीदी लक्खा अडवीससहस्ससंजुदा चमरे । होति हु महिसाणीया पुह पुह तुरयादिया वि तम्मेत्ता ॥८॥ ८१२८०००। तिटाणे सुण्णाणि छण्णवअडछक्कपंचअंककमे। चमरिंदस्स' य मिलिदा सत्ताणीया हवंति इमे ॥ ८२ ५६८९६०००। छाहत्तरि लक्खाणि वीससहस्साणि होति महिसाणं । वइरोयणम्मि इंदे पुह पुह तुरगादिगो वि तम्मेत्ता ॥ ८३ ७६२००००। चउठाणेसु सुण्णा चउतितिपंचक एव मालाए । वइरोयणस्स मिलिदा सत्ताणीया इमे होति ॥ ८४ ५३३४००००। एकत्तरि लक्खाणिं णावाओ होंति बारससहस्सा । भूदाणंदे पुह पुह तुरंगप्पहुदीणि तम्मेत्ता ॥ ८५ ७११२०००। गच्छके बराबर गुणकारको परस्परमें गुणा करके प्राप्त गुणनफलमेंसे एक कम करके शेषमें एक कम गुणकारका भाग देनेपर जो लब्ध आवे उसको मुखसे गुणा करनेपर गुणसंकलित धनका प्रमाण आता है ॥ ८०॥ उदाहरण---गच्छका प्रमाण ७, गुणकारका प्रमाण २, और मुखका प्रमाण ६४००० है। २४२ x २x२x२x२x२ - १ (२-१)४ ६४००० = ८१२८००० चमरेन्द्रकी महिषानीक। ___ चमरेन्द्रके इक्यासी लाख अट्ठाईस हजार महिष सेना, तथा पृथक् पृथक् तुरगादिक भी इतने ही होते हैं ॥ ८१ ॥ ८१२८००० । तीन स्थानोंमें शून्य, छह, नौ, आठ और पांच, इन अंकोंके क्रमसे, अर्थात् पांच करोड़ अडसठ लाख छयानबै हजार, यह चमरेन्द्रकी सातों अनीकोंका सम्मिलित प्रमाण होता है ।। ८२ ॥ ५६८९६००० ।। वैरोचन इन्द्रके व्यत्तर लाख, बीस हजार महिष, और पृथक् पृथक् तुरगादिक भी इतने ही होते हैं ॥ ८३ ॥ ७६२०००० । चार स्थानोंमें शून्य, चार, तीन, तीन और पांच, इन अंकोंके क्रमशः मिलानेपर जो संख्या हो, इतनेमात्र वैरोचन इन्द्रके मिलकर ये सात अनीक होती हैं ॥ ८४ ॥ ५३३४०००० । भूतानन्दके इकहत्तर लाख बारह हजार नाग, और पृथक् पृथक् तुरगादिक भी इतने ही होते हैं ॥ ८५ ॥ ७११२००० । ___ १ ब परिहीणो. २ द चमरिंदयस्स. ३ ब पुहपुहउरग . TP. 16 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२२] तिलोयपण्णत्ती [३. ८६ तिटाणे सुषणाणि चउक्कअडसत्तणवचउक्कमे । सत्ताणीया मिलिदे भूदाणदस्स णायव्वा ॥ ८६ ४९७८४०००। तेसट्टी लक्खाई पण्णास सहस्सयाणि पत्तेक्कं । सेसेसु इंदेसुं पढमाणीयाण परिमाणा ॥ ८७ ६३५००००। चउठाणेसुं सुण्णा पंच य तिढाणए चउक्काणि । अंककमे सेसाणं सत्ताणीयाण परिमाणं ॥ ८८ ४४४५००००। होति पयपणयपदी जेत्तियमेत्ता य सयलइंदेस । तप्परिमाणपरूवणउवएसो' णस्थि कालवसा ॥ ८९ किण्हा रयणसुमेघा देवीणामा सुकंदमभिधाणा । णिरुवमरूवधराओ चमरे पंचग्गमहिसीभो ॥९० अग्गमहिसीण ससमं असहस्साणि होति पत्तेकं । परिवारा देवीओ चाल सहस्साणि संमिलिदा ॥९१ ८०००। ४००००। चमरम्गिममहिसीणं अट्ठसहस्सा विकुब्वणा संति । पत्तेक्कं अप्पसम णिरुवमलावण्णरूवेहिं ॥ ९२ तीन स्थानोंमें शून्य, चार, आठ, सात, नौ और चार, इन अंकोंके क्रमसे अर्थात् चार करोड़ सत्तानबै लाख चौरासी हजारप्रमाण भूतानन्द इन्द्र के मिलकर सात अनीक समझना चाहिये ॥८६॥ ४९७८४०००। शेष सत्तरह इन्द्रोंमेंसे प्रत्येकके प्रथम अनीकका प्रमाण तिरेसठ लाख पचास हजारमात्र है ॥ ८७ ॥ ६३५०००० । चार स्थानोंमें शून्य, पांच और तीन स्थानोंमें चार, इसप्रकार अंकोंके क्रमसे, अर्थात् चार करोड चवालीस लाख पचास हजार, यह शेष इन्द्रोंमेंसे प्रत्येकके सात अनीकोंका प्रमाण होता है । ॥ ८८॥ ४४४५०००० ।। सम्पूर्ण इन्द्रोंमें जितने प्रकीर्णक आदिक देव हैं, कालक वशसे उनके प्रमाणके प्ररूपणका उपदेश नहीं है ॥ ८९॥ चमरेन्द्रके कृष्णा, रत्ना, सुमेघा, देवी नामक और सुकंदा या सुकांता ( शुकाट्या) नामकी अनुपम रूपको धारण करनेवाली पांच अग्रमहिषियां होती हैं । ९०॥ अग्रदेवियों से प्रत्येकके अपने साथ आठ हजार परिवार-देवियां होती हैं । इसप्रकार मिलकर सब परिवार-देवियां चालीस हजारप्रमाण होती हैं ॥ ९१ ॥ ८००० x ५= ४००००। __ चमरेन्द्रकी अग्रमहिषियोंमेंसे प्रत्येक अपने साथ, अर्थात् मूल शरीरसहित, अनुपम रूपलावण्यसे युक्त आठ हजारप्रमाण विक्रियानिर्मित रूपोंको धारण कर सकती है ॥ ९२ ॥ १ब अट्ठसत्त. २ द सत्ताणीआ. ३३चवटाणेसुं. ४द ब सत्ताणीयाणि, ५दब तप्परिमाणपरूणा. Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -३. ९८] तिदियो महाधियारो [ १२३ । सोलससहस्समेत्ता वल्लहियाभो हवंति चमरस्स। छप्पण्णसहस्साणिं सांमिलिदे सव्वदेवीओ ॥ ९३ १६०००। ५६०००। पउमापउमसिरीओ कणयसिरी कणयमालमहपउमा । अग्गमहिसीउ बिदिए विकिरियापहृदि पुग्वं वै॥ ९४ पण अगमहिसियाओ पत्तेकं वल्लभा दससहस्सा । णागिदाणं विकिरियापहदि होदि पुच्वं वै ॥ ९५ ५। १००००। ४००००। ५००००। चत्तारि सहस्सा गं वल्लहियामो हवंति पत्तेकं । गरुलिंदाणं सेसं पुवं पिव एत्थ वत्तन्वं ॥ ९६ ५। ४०००। ४००००। ४४०००। सेसाणं इंदाणं पत्तेकं पंच अग्गमाहिसीओ । एदेसु छस्सहस्सा ससम परिवारदेवीओ।। ९७ ५। ६०००। ३००००। दीविंदप्पहुंदीणं देवीणं वरविउवणा संति । छस्सहस्सं च समं पत्तेवं विविहरूवेहिं ॥ ९८ चमरेन्द्रके सोलह हजारप्रमाण वल्लभा देवियां होती हैं। इसप्रकार चमरेन्द्रके, पांचों अग्रदेवियोंकी परिवार-देवियों और वल्लभा देवियोंको मिलाकर, सब देवियां छप्पन हजार होती हैं ॥१३॥ वल्लभा १६००० + सपरिवार अग्रमहिषी ४०००० = ५६००० । द्वितीय इन्द्रके पद्मा, पद्मश्री, कनकधी, कनकमाला, और महापद्मा, ये पांच अग्रदेवियां होती हैं । इनके विक्रिया आदिका प्रमाण पूर्वके समान अर्थात् प्रथम इन्द्रके समान ही जानना चाहिये ॥ ९४ ॥ नागेन्द्रोंमेंसे (भूतानन्द और धरणानन्दमेंसे) प्रत्येकके पांच अग्रदेवियां और दश हजार वल्लभायें होती हैं । शेष विक्रिया आदिका प्रमाण पहिले जैसा ही है ॥ ९५ ॥ अग्रदेवी ५, वल्लभा १००००, सपरिवार अग्रदेवी ४००००, समस्त ५००००। गरुडेन्द्रों से प्रत्येकके चार हजार वल्लभायें होती हैं । शेष कथन पूर्वके समान ही यहांपर भी करना चाहिये ॥ ९६ ॥ अ. दे. ५, वल्लभा ४०००, सपरिवार अ. दे. ४००००, समस्त ४४००० । शेष इन्द्रों से प्रत्येकके पांच अग्रदेवियां, और उनमें से प्रत्येकके अपनेको सम्मिलित कर छह हजार परिवार-देवियां होती हैं ।। ९७ ॥ अ. दे. ५, परि. दे. ६००० ४५ = ३०००० । द्वीपेन्द्रादिकोंकी देवियोंमेंसे प्रत्येकके मूल शरीरके साथ विविधप्रकारके रूपोंसे छह हजारप्रमाण विक्रिया होती है ॥ ९८ ।। १द वा. २ द वा. ३ दब गरुणिंदाणं... ४ दबदेविंद. ५ द वरविवणा, ब वारविव्वणा. Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२४ ] तिलोयपण्णती [३.९९पुह पुह सेसिंदाणं वल्लभिया होति दो सहस्साणि । बत्तीस सहस्साणि संमिलिदे सव्वदेवीओ ॥ ९९ २०००। ३२०००। पडिइंदादिचउपहं वल्लहियाणं तहेव देवीणं । सव्वं विउवणादिं णियणियइंदाण सारिच्छं ॥१०० सव्वेसुं इंदेसु तणुरक्खसुराण होति देवीओ। पत्तेकं सग्रमेत्ता णिरुवमलावण्णबालाओ। १०१ अड्डाइजसयाणि देवीओ दुवे सया दिवडसयं । आदिममझिमबाहिरपारसासुं होंति चमरस्स ॥ १०२ २५० । २०० । १५० । देवीओ तिणि सया अड्डाइज सयाणि दुसयाणि । आदिममज्झिम बाहिरपरिसासु होति विदियइंदस्स ॥ १०३ ३०० । २५० । २००। दोणि सया देवीओ सट्ठीचालादिरिसएकस यं । णागिंदाणं भब्भितरादितिप्परिसदेवेसु ॥ १०४ २०० । १६०।१४॥ सट्रीजुदमेकसयं चालीसजुदं वीससहियमेक्कसयं । गरुडिंदाणं अब्भंतरादितिप्परिसदेवीभो॥ १०५ १६० । १४० । १२० शेष इन्द्रोंके पृथक् पृथक् दो हजार वल्लभा देवियां होती हैं । इसप्रकार मिलकर प्रत्येक इन्द्रके सब देवियां बत्तीस हजारप्रमाण होती हैं ॥ ९९ ॥ वल्लभा २००० + सपरिवार अग्रदेवी ३०००० = ३२००० । प्रतीन्द्र, त्रायस्त्रिंश, सामानिक और लोकपाल, इन चारके वल्लभायें, तथा इन देवियोंकी सम्पूर्ण विक्रिया आदि अपने अपने इन्द्रोंके समान ही समझना चाहिये ॥ १० ॥ __ सब इन्द्रोंके तनुरक्षक देवोंमेंसे प्रत्यकके अनुपम लावण्यको धारण करनेवाली सौ बाला देवियां होती हैं ॥ १०१ ॥ १००। चमरेन्द्र के आदिम पारिषद, मध्यम पारिषद और बाह्य परिषद देवोंके क्रमसे ढाईसौ, दोसौ और डेढसौ देवियां होती हैं ॥ १०२ ॥ २५०, २००, १५० । द्वितीय इन्द्रके आदिम पारिषद, मध्य पारिषद और बाह्य पारिषद देवोंके क्रमसे तीनसौ, ढाईसौ और दोसौ देवियां होती हैं ॥ १०३ ॥ ३००, २५०, २००। नागेन्द्रोंके अभ्यन्तरादिक तीनोंप्रकारके पारिषद देवोंके क्रमसे दोसौ, एकसौ साठ और एकसौ चालीस देवियां होती हैं ।। १०४ ॥ २००, १६०, १४०। गरुडेन्द्रोंके अभ्यन्तरादिक तीनों पारिषद देवोंके क्रमसे एकसौ साठ, एकसौ चालीस और एकसौ बीस देवियां होती हैं ॥ १०५ ॥ १६०, १४०, १२० । द ब ‘चालादिरत्त. २ द व तिप्परिसदेवीसु. Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -३. ११२] तिदियो महाधियारो [ १२५ चालीसुत्तरमेक्कं' वीसब्भहियं सयं च केवलयं । सेसिंदाणं' आदिमपरिसप्पहुदीसु देवीभो ॥१०६ १४०। १२० । १००। असुरादिदसकुलेसुं हुवंति सेणासुराण पत्तेक्कं । पण्णासा देवीलो सयं च परो महत्तरसुराणं ॥ १०७ ५०। १००। जिणदिपमाणाओ होति पइण्णयतियस्स देवीओ। सम्वणिगिट्टसुराणं पि देवीमो बत्तीस पत्तेकं ॥ १०८ एदे सम्वे देवा देविंदाणं पहाणपरिवारा । अण्णे वि यप्पधाणा संखातीदा विधायंति ॥ १०९ इंदपडिंदप्पहुदी तद्देवीओ मणेण आहारं । अमयमयमइसिणिद्धं संगिण्हते णिरुवमाणे ॥ ११० चमरदुगे आहारो वरुससहस्सेण होदि णियमेण । पणुवीसदिणाण दलं भूदाणंदादिछण्णं पि॥१११ व १०००। दि २५। बारसदिणेसु जलपहपहुदीछण्णं पि भोयणावसरो । पण्णरसवासदलं अमिदगदिप्पहुदिछचम्मि ॥ ११२ १२।१५। शेष इन्द्रोंके आदिम पारिषदादिक देवोंके क्रमसे एकसौ चालीस, एकसौ बीस और केवल सौ देवियां होती हैं ॥ १०६ ॥ १४०, १२०, १०० । असुरादिक दश कुलों में सेना-सुरों से प्रत्येकके उत्कृष्ट पचास, और महत्तर सुरोंके सौ देवियां होती हैं ॥ १०७ ॥ ५०, १०० । प्रकीर्णक, आभियोग्य और किल्बिषिक, इन तीन देवोंकी देवियां जिनभगवानसे कहे गये प्रमाणरूप होती हैं । सम्पूर्ण निकृष्ट देवों से भी प्रत्येकके बत्तीस देवियां होती हैं । १०८ ॥ ३२ । ये सब उपर्युक्त देव इन्द्रोंके प्रधान परिवारस्वरूप होते हैं। इनके अतिरिक्त अन्य और भी अप्रधान परिवाररूप होते हैं, जो असंख्यात कहे गये हैं ॥ १०९॥ ___ इन्द्र और प्रतीन्द्रादिक तथा इनकी देवियां अति स्निग्ध और अनुपम अमृतमय आहारको मनसे ग्रहण करती हैं ॥ ११० ॥ चमरेन्द्र और वरोचन इन दो इन्द्रोंके नियमसे एक हजार वर्षोंके वीतनेपर आहार होता है। इसके आगे भूतानन्दादिक छह इन्द्रोंके पच्चीस दिनोंके आधे अर्थात् साढ़े बारह दिनोंमें आहार होता है ॥ १११ ॥ वर्ष १००० । दि. २३। जलप्रभादिक छह इन्द्रोंके बारह दिनमें, और अमितगतिप्रभृति छह इन्द्रोंके पन्द्रहके आधे अर्थात् साढ़े सात दिनमें आहारका अवसर आता है ।। ११२ ॥ दि. १२ । १५ । १ब मेक्कसयं. २दब देविंदाणं. ३ द प्पमाणाओ. ४ दबणिवरुवमणं.५द चरमदुगे. ६६वरम, Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२६] तिलोयपण्णत्ती [ ३. ११३ इंदादीपंचण्णं सरिसो आहारकालपरिमाणं । तणुरक्खप्पहुदीणं तस्सि उवदेस उच्छिपणो॥ ११३ चमरदुगे उस्सासं पण्णरसदिणाणि पंचवीसदलं । पुह पुह मुहुर्तयाणि भूदाणंदादिछक्कम्मि ॥ ११४ दि १५। मु २५ । बारसमुहुत्तयाणि जलपहपहुदीसु छस्सु उस्सासा । पण्णरसमुहत्तदलं अमिदगदिप्पहुदिछण्णं पि ॥११५ मु १२ । १५। दसवरुससहस्साऊ जो देवो तस्स भोयणावसरो । दोसु दिवसेसु पंचसु पल्लपमाणाउजुत्तस्स ॥ ११६ जो यजुदाऊ देवो उस्सासा तस्स सत्तपाणेहिं । ते पंचमुहुत्तेहिं पलिदोवमभाउजुत्तस्स ॥ ११७ पडिइंदादिचउणं इंदस्सरिसा हुवंति उस्सासा । तणुरक्ख पहुदीसु उवएसो संपइ पणट्ठो ॥ ११८ सब्वै असुरा किण्हा हुवंति जागा वि कालसामलया। गरुडा दीवकुमारा सामलवण्णा सरीरेहिं ॥ ११९ उदधित्थणिदकुमारा ते सब्वे कालसामलायारा । विज्जू विज्जुसरिच्छा सामलवण्णा दिसकुमारा ॥ १२० इन्द्रादिक ( इन्द्र, प्रतीन्द्र, सामानिक, त्रायस्त्रिंश और पारिषद ) पांचके आहारकालका प्रमाण समान है। इसके आगे तनुरक्षकादि देवोंके आहारकालके प्रमाणका उपदेश नष्ट होगया है ॥ ११३ ॥ __चमरेन्द्र और वैरोचन इन्द्रके पन्द्रह दिनमें, तथा भूतानन्दादिक छह इन्द्रोंके पृथक् पृथक् पच्चीसके आधे अर्थात् साढ़े बारह मुहूर्तोमें उच्छ्वास होता है ॥ ११४ ॥ दि. १५ । मुहूर्त ३। जलप्रभादिक छह इन्द्रोंके बारह मुहूर्तोंमें, और अमितगति आदि छह इन्द्रोंके पन्द्रहके आधे अर्थात् साढे सात मुहूर्तोंमें उच्छ्वास होता है ।। ११५ ॥ मु. १२ । १५ ।। ___ जो देव दश हजार वर्षकी आयुवाला है, उसके दो दिनों, और पल्योपमप्रमाण आयुसे युक्त देवके पांच दिनमें भोजनका अवसर आता है ॥ ११६ ॥ __ जो देव अयुत अर्थात् दश हजार वर्षप्रमाण आयुवाला है, उसके सात श्वासोच्छ्वासप्रमाण कालमें, और पल्योपमप्रमाण आयुसे युक्त देवके पांच मुहूर्तोंमें उच्छ्वास होते हैं ॥ ११७ ॥ प्रतीन्द्रादिक चार देवोंके उच्छ्वास इन्द्रोंके समान ही होते हैं। इसके आगे तनुरक्षकादि देवोंमें उच्छ्वासकालके प्रमाणका उपदेश इस समय नष्ट हो गया है ॥ ११८ ॥ सब असुरकुमार शरीरसे कृष्ण, नागकुमार कालश्यामल, और गरुड़कुमार व द्वीपकुमार श्यामलवर्ण होते हैं ॥ ११९ ।। सम्पूर्ण उदधिकुमार और स्तनितकुमार कालश्यामल आकारवाले, विद्युत्कुमार विजलीके सदृश, और दिक्कुमार श्यामलवर्ण होते हैं ॥ १२० ॥ १ द रक्खपहूदीणं. २ द ब उवदेस उच्छिण्णा. ३ ब पणरस'. ४ ब मुहुत्तयाणं. ५ द पमाणाबजुलस्स. ६ द देओ. ७ द व पलिदोवमयावजुत्तस्स. ८ द ब उदधिंधणिद°. . Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -३. १३०] तिदियो महाधियारो [१२७ अग्गिकुमारा सम्वे जलतसिहिजालसरिसदित्तिधरा । णवकुवलयसमभावा वादकुमारा वि णादव्वा ॥ १२१ पंचसु कल्लाणेसु जिणिदपडिमाण पूजणणिमित्तं । गंदीसरम्मि दीवे इंदा जायति भत्तीए । १२२॥ सीलादिसंजुदाणं पूजणहेर्दू परिक्खणणिमित्तं । णियणियकोडणकज्जुब वइरिसमूहस्स मारणिच्छाए॥ १२३ असुरप्पहुदीण गदी उड्डसरूवेण जाव ईसाणं । णियवसदो परवसदो अच्चुदकप्पावही होदि ॥ १२४ कणयं वणिरुबलेवा णिम्मलकंती सुगंधणिस्सासा । णिरुवमयरूवरेखा समचउरस्संगसंठाणा ॥ १२५ लक्खणजुत्ता संपुण्णमियंकसुंदरमहाभासा । णिचं चेय कुमारा देवा देवी य तारिसिया ॥ १२६ रोगजरापरिहीणा णिरुवमबलवीरिएहिं परिपुण्णा । आरत्तपाणिचरणा कदलीघादेण परिचत्ता ॥ १२७ ( वररयणमोडेधारी वरविविहविभूसणेहिं सोहिल्ला । मंसट्टिमेधलोहिदमजबसँसुक्कपरिहीणा ॥ १२८ कररुहकेसविहीणा णिरुवमलावण्णदित्तिपरिपुण्णा । बहुविहविलाससत्ता देवा देवी य ते होंति ॥ १२९ असुरादी भवणसुरा सव्वे ते होंति कायपविचारों । वेदस्सुदीरणाएं अणुभवणं माणुससमाणं ॥ १३० सब अग्निकुमार जलती हुई अग्निकी ज्वालाके सदृश कान्तिके धारक और वातकुमार देव नवीन कुवलय ( नील कमल ) के सदृश जानना चाहिये ॥ १२१ ॥ इन्द्र लोग भक्तिसे पांच कल्याणकोंके निमित्त (ढाई द्वीपमें) तथा जिनेन्द्र-प्रतिमाओंकी पूजनके निमित्त नन्दीश्वर द्वीपमें जाते हैं ॥ १२२ ॥ शीलादिकसे संयुक्त किन्हीं मुनिवरादिककी पूजन व परीक्षाके निमित्त, अपनी अपनी क्रीडा करने के लिये, अथवा शत्रुसमूहको नष्ट करनेकी इच्छासे असुरकुमारादिक देवोंकी गति ऊर्ध्वरूपसे अपने वश, अर्थात् अन्यकी सहायतासे रहित, ईशान स्वर्गतक, और परके वशसे अच्युत स्वर्गतक होती है ॥ १२३-१२४ ॥ उक्त देव सुवर्णके समान मलके संसर्गसे रहित, निर्मल कान्तिके धारक, सुगंधित निश्वाससे संयुक्त, अनुपम रूपरेखावाले, समचतुरस्र नामक शरीरसंस्थानसे सहित, लक्षणोंसे युक्त, पूर्ण चन्द्रके समान सुन्दर महाकान्तिवाले, और नित्य ही कुमार होते हैं । देवोंके समान उनकी देवियां भी वैसे ही गुणोंसे युक्त होती हैं । १२५-१२६ ॥ वे देव और देवियां रोग एवं जरासे विहीन, अनुपम बल-वीर्यसे परिपूर्ण, किंचित् लालिमायुक्त हाथ-पैरोंसे सहित, कदलीघात अर्थात् अकालमरणसे रहित, उत्कृष्ट रत्नोंके मुकुटको धारण करनेवाले, उत्तमोत्तम विविधप्रकारके भूषणोंसे शोभायमान, मांस-हड्डी-मेदा-लोहू-मज्जा-वसा और शुक्र, इन सात धातुओंसे विहीन, नख एवं बालोंसे रहित, अतुल्य लावण्य व दीप्तिसे परिपूर्ण, और अनेक प्रकारके हाव-भावोंमें आसक्त होते हैं ॥ १२७-१२९ ॥ वे सब असुरादिक भवनवासी देव कायप्रवीचारसे युक्त होते हैं, तथा वेद नोकषायकी उदीरणा होनेपर वे मनुष्यों के समान कामसुखका अनुभव करते हैं ॥ १३० ॥ . १ द मारणिवाए. २ ब मेड , ३ द मंसडि. . वेदसुदीरणयाए. ७दव माणस. ४ द मजवसूसुक्क . ५ द ब पडिचारा. ६ Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तिलोयपण्णत्ती [ ३. १३१ धाविहीणत्तादो रेदविणिग्गमणमत्थि ण हु ताणं । संकप्पसुहं जायदि वेदस्स उदीरणाविगमे ॥ १३१ बहुविधपरिवारजुदा देविंदा विविछतपहुदीणं । सोहंति विभूदीहिं पडिइंदादी य चत्तारो ॥ १३२ पडिइंदादिचउन्हं सिंहासणआदवत्तचमराणि । णियणियइंदस्माणि आयारे होंति किंचूणा ॥ १३३ सव्वेर्सि इंदाणं चिण्हाणि तिरीटमेव मणिखजिदं । पडिइंदादिचउण्डं चिन्हं मउडं मुणेदव्वा ॥ १३४ ओलगसालापुरदो चेत्तदुमा होंति विविहरयणमया । असुरप्प हुदिकुलाणं ते चिण्हाई इमा होंति' ॥ १३५ अस्सत्थसत्तवण्णा संमलजंबू य वेतसकडंबा । तहें पीयंगृ सिरसा पलासरायद्दुमा कमसो ॥ १३६ (चेत्तदुमामूलेसुं पत्तेक्कं चउदिसासु चेते । पंच जिणिंदष्पडिमा पलियंकठिदी परमरम्मा ॥ १३७ "डमा अग्रत्थंभा हवंति वीस फुडें । पडिमापीढसरिच्छा पीडा थंभाण णादव्वा ॥ १३८ एक्केकमाणथंभे भट्ठावीस जिणिदपडिमाम । चउसु दिसासुं सिंहासणविण्णासजुत्ताओ ॥ १३९ १२८] परन्तु सप्त धातुओं से रहित होने के कारण निश्वयसे उन देवोंके वीर्यका क्षरण नहीं होता । केवल वेद नोकषायकी उदीरणाके शान्त होनेपर उन्हें संकल्पसुख उत्पन्न होता है ॥ १३१ ॥ बहुत प्रकारके परिवार से युक्त इन्द्र और प्रतीन्द्रादिक चार देव भी विविध प्रकारकी छत्रादिरूप विभूतियोंसे शोभायमान होते हैं ॥ १३२ ॥ प्रतीन्द्रादिक चार देवोंके सिंहासन, छत्र और चमर, ये अपने अपने इन्द्रों के समान होते हुए भी आकार में कुछ कम होते हैं ॥ १३३ ॥ सब इन्द्रोंके चिह्न मणियोंसे खचित किरीट (तीन शिखरवाला मुकुट) और प्रतीन्द्रादिक चार देवोंका चिह्न साधारण मुकुट ही जानना चाहिये ॥ १३४ ॥ ओलगशालाओंके आगे विविध प्रकार के रत्नोंसे निर्मित चैत्यवृक्ष होते हैं । वे ये ( अग्रिमगाथामें निर्दिष्ट ) चैत्यवृक्ष असुरादिक कुलोंसे चिह्नरूप होते हैं ॥ १३५ ॥ अश्वत्थ ( पीपल ), सप्तपर्ण, शाल्मलि, जामुन, वेतस, कदंब, तथा प्रियंगु, शिरीष, पलाश और राजद्रुम, ये दश चैत्यवृक्ष क्रमसे उन असुरादिक कुलोंके चिह्नरूप होते हैं ॥ १३६ ॥ प्रत्येक चैत्यवृक्षके मूल भागमें चारों ओर पल्यंकासन से स्थित परम रमणीय पांच पांच जिनेन्द्रप्रतिमायें विराजमान होती हैं ॥ १३७ ॥ प्रतिमाओंके आगे बीस रत्नमय स्तम्भ ( मानस्तम्भ ) होते । स्तम्भोंकी पीठिकायें प्रतिमाओं की पीठिकाओंके सदृश जानना चाहिये ॥ १३८ ॥ एक एक मानस्तम्भके ऊपर चारों दिशाओं में सिंहासन के विन्याससे युक्त अट्ठाईस जिनेन्द्रप्रतिमायें होती हैं ॥ १३९ ॥ १ ब चिण्हा इंदमाहोंति. २ ब तय ३ द चेट्ठतो. ४ द पुढं. Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -३. १४६] तिदियो महाधियारो [ १२९ सेसाओ वण्णणाओ चउवणमज्झत्थचेत्ततरुसरिसा। छत्तादिछत्तपहुदीजदाण' जिणणाहपडिमाणं ॥ १४१) चमरिंदो सोहम्मे ईसदि वइरोयणो य ईसाणे । भूदाणंदे वेणू धरणाणंदम्मि वेणुधारि५त्ति ॥ १४१ एदे भट्ट सुरिंदा अण्णोणं बहुविहाभो भूदीओ। दट्टण मच्छरेणं ईसंति सहावदो केई ॥ १४२ ।इंदविभवो समत्तो। संखातीदा सेढी भावणदेवाण दसविकप्पाणं । तीए पमाणं सेढी बिंदंगुलपढ मूलहदा ॥ १४३ ।संखा समत्ता । रयणाकरेक्कउवमा चमरदुगे होदि आउपरिमाणं । तिण्णि पलिदोवमाणि भूदाणंदादिजुगलम्मि ॥१४४ बेणुदुगे पंचदलं पुण्णवसिढेसु दोणि पल्लाइं । जलपहुदिसेसयाणं दिवट्टपल्लं तु पत्तेकं ॥ १४५ सा १।१३।५।१२।प३ से १२ । अहवा उत्तरइंदेसु पुब्वभणिदं हुवेदि अदिरित्तं । पडिइंदादिचउण्णं भाउपमाणाणि इंदसमं ॥ १४६ छत्रके ऊपर छत्र इत्यादिकसे युक्त जिनेन्द्रप्रतिमाओंका शेष वर्णन चार वनोंके मध्यमें स्थित चैत्यवृक्षोंके सदृश जानना चाहिये ॥ १४० ॥ ___ चमरेन्द्र सौधर्मसे ईर्षा करता है, वैरोचन ईशानसे, वेणु भूतानन्दसे, और वेणुधारी धरणानन्दसे । इसप्रकार ये आठ सुरेन्द्र परस्पर नानाप्रकारकी विभूतियोंको देखकर मात्सर्यसे, व कितने ही स्वभावसे, ईर्षा करते हैं ॥ १४१-१४२ ॥ समाप्त हुआ। दश भेदरूप भवनवासी देवोंका प्रमाण असंख्यात जगश्रेणीरूप है। उसका प्रमाण धनांगुलके प्रथम वर्गमूलसे गुणित जगश्रेणीमात्र है ।। १४३ ॥ संख्या समाप्त हुई ॥ . चमरेन्द्र एवं वैरोचन इन दो इन्द्रोंकी आयुका प्रमाण एक सागरोपम, भूतानन्द एवं धरणानन्दयुगलकी आयुका प्रमाण तीन पल्योपम, वेणु एवं वेणुधारी इन दोकी आयुका प्रमाण पांचके आधे अर्थात् ढाई पस्योपम, पूर्ण एवं वशिष्ठकी आयुका प्रमाण दो पल्योपम, तथा जलप्रभ आदि शेष बारह इन्द्रों से प्रत्येककी आयुका प्रमाण डेढ़ पल्योपम है ॥ १४४-१४५॥ आयु- प्र. द्वि. इन्द्र. १ सागर, तृ. च. ३ पल्य, पं. ष. प., स. अ. २ प., शेष १२ इन्द्र ३ प. ___अथवा, उत्तर इन्द्रों (वैरोचन और धरणानन्दप्रभृति) की पूर्व में जो आयु कही गयी है वह कुछ अधिक होती है। प्रतीन्द्रादिक चार देवोंकी आयुका प्रमाण इन्द्रोंके समान है ॥ १४६ ।। १ दब 'सहस्सा. २ द ब जुदाणि. ३ ब ईसाणो. ४ ब ईसाणंदे. ५ व वेणुदारि. ६ द इंदविभवे. ७ द ब समत्ता. ८ दब पमाणसेढीविंदंगुणगार'. TP. 17 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३० तिलोयपण्णत्ती [ ३.१४७ एक्कपलिदोवमाऊ सरीररक्खाण होदि चमरस्स। वइरोयणस्स आधियं भूदाणंदस्स कोडिपुवाणि ॥ १४७ प१११ पु को । धरणिंदे अधियाणि वच्छरकोडी हुवेदि वेणुस्स । तणुरक्खाउवमाणं अदिरित्तो वेणुधारिस्स ॥ १४८ पु को १ । व कोव को । पत्तेक्कमेकलक्खं वासा आऊ सरीररक्खाणं । सेसम्मि दक्विणिंदे उत्तरइंदम्मि अदिरित्ता ॥ १४९ १०००००। १०००००। अडाइजा दोषिण य पल्लाणि दिवड आउपरिमाणं । आदिममझिमवाहिरतिप्परिससुराण चमरस्ल ॥ १५० प५।२।३। तिणि पलिदोवमाणि अडाइजा दुवे कमा होदि । वइरोयणस्स आदिमपरिसप्पहुदीण जेट्ठाऊ ॥ १५१ प३।५।२। असोलेसबत्तीसेवं पलिदोवमस्स भागाणि । भूदाणंदे अधिओ धरणाणंदरम परिसतिदयाऊ ॥ १५२ चमरेन्द्रके शरीररक्षक देवोंकी आयु एक पल्योपम, वैरोचन इन्द्रके शरीररक्षक देवोंकी आयु एक पल्योपमसे अधिक, और भूतानन्दके शरीररक्षकोंकी आयु एक पूर्वकोटिप्रमाण होती है ॥ १४७ ॥ प. १, प. १, पू. को. १॥ धरणानन्दके शरीररक्षकोंकी आयु एक पूर्वकोटिसे अधिक, वेणुके शरीररक्षकोंकी आयु एक करोड वर्ष, और वेणुधारीके शरीररक्षकोंकी आयु एक करोड़ वर्षसे अधिक होती है ॥ १४८॥ पू. को. १ ( सातिरेक ), वर्ष कोटि १, वर्ष कोटि १ ( सातिरेक )। शेष दक्षिण इन्द्रोंके शरीररक्षकों से प्रत्येककी आयु एक लाख वर्ष और उत्तर इन्द्रोंके . शरीररक्षकोंकी आयु एक लाख वर्षसे अधिक होती है ॥ १४९ ॥ वर्ष १ लाख, वर्ष १ लाख ( सातिरेक ) चमरेन्द्रके आदि, मध्यम और बाह्य, इन तीन पारिषद देवोंकी आयुका प्रमाण क्रमशः ढाई पल्योपम, दो पल्योपम, और डेढ़ पल्योपम है ॥ १५० ॥ प.५, २, ३ । वैरोचन इन्द्रके आदिम पारिषदादिक देवोंकी उत्कृष्ट आयु क्रमसे तीन पल्योपम, ढाई पल्योपम, और दो पल्योपम है ॥ १५१ ॥ प. ३, ५, २। भूतानन्दके तीनों पारिषद देवोंकी आयु क्रमशः पल्योपमके आठवें, सोलहवें, और बत्तीसवें भागप्रमाण, तथा धरणानन्दके तीनों पारिषद देवोंकी आयु इससे अधिक होती है ॥ १५२ ॥ प. , प. १ई, प. ३३। १८ वयरोयणस्स. २ ब अट्टसोलस', Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -३. १५९] तिदियो महाधियारो [ १३१ परिसत्तयजेट्ठाऊ तियदुगएक्का य पुवकोडीओ । वेणुस्स होदि कमसो अदिरित्ता वेणुधारिस्स ॥ १५३ पु को ३। २।१। तिप्परिसाणं आऊ तियदुगएक्काओ वासकोडीओ। सेसम्मि दक्खिणिंदे अदिरित्तं उत्तारदम्मि ॥ १५४ वको ३।२।१। । एक्कपलिदोबमाऊ सेणाधीसाण होदि चमरस्स । वहरोयणस्स अधियं भूदाणंदस्स कोडिपुवाणि ॥ १५५ । पपुव्वको । धरणाणंदे अधियं वच्छरकोडी हवेदि वेणुस्स । सेणामहत्तरीऊ अदिरित्ता वेणुधारिस्स || १५६ वर्ष को । पत्तेक्कमक्कलक्खं आऊ सेणावईण णादव्यो । सेसम्मि दक्खिणिंदे अदिरित्तं' उत्तरिंदम्मि ॥ १५७ १०००००। पलिदोवमद्धमाऊ आरोहकवाहणाण चमरस्स । वइरोयणस्स अधियं भूदाणंदस्स कोडिवरिसाई॥ १५८ पव को । धरणाणदे अधियं वच्छरलक्खं हुवेदि वेणुस्स । आरोहवाहणाऊ तु अदिरित्तं वेणुधारिस्स ॥ १५९ वेणुके तीनों पारिषद देवोंकी उत्कृष्ट आयु क्रमसे तीन, दो और एक पूर्व कोटी, तथा वेणुधारीके तीनों पारिषदोंकी उत्कृष्ट आयु इससे अधिक है ॥ १५३ ॥ पू. को. ३, २, १।। . शेष दक्षिण इन्द्रोंके तीनों पारिषद देवोंकी आयु क्रमसे तीन, दो और एक करोड़ वर्ष, तथा उत्तर इन्द्रोंके तीनों पारिषद देवोंकी आयु इससे अधिक है ॥ १५४ ॥ वर्षकोटी ३, २, १। - चमरेन्द्रके सेनापति देवोंकी आयु एक पल्योपम, वैरोचन के सेनापति देवोंका आयु इससे अधिक, और भूतानन्दके सेनापति देवोंकी आयु एक पूर्वकोटी है ॥ १५५ ॥ प. १, पू. को. १ । धरणानन्दके सेनापति देवोंकी आयु एक पूर्वकोटिसे अधिक, वेणुके सेनापति देवोंकी आयु एक करोड़ वर्ष, और वेणुधारीके सेनापति देवोंकी आयु एक करोड वर्षसे अधिक है ॥ १५६ ।। वर्षकोटि १। शेष दक्षिण इन्द्रोंके सेनापतियोंमेंसे प्रत्येककी आयु एक लाख वर्ष और उत्तर इन्द्रोंके सेनापतियोंकी आयु इससे अधिक जानना चाहिये ॥ १५७ ।। वर्ष १ लाख । चमरेन्द्रके आरोहक वाहनोंकी आयु अर्ध पल्योपम, वैरोचनके आरोहक वाहनोंकी आयु अर्थ पल्योपमसे अधिक, और भूतानन्दके आरोहक वाहनोंकी आयु एक करोड़ वर्ष होती है ॥१५८|| प. ३, वर्षकोटि १ । धरणानन्दके आरोहक वाहनोंकी आयु एक करोड़ वर्षसे अधिक, वेणुके आरोहक वाहनोंकी एक लाख वर्ष, और वेणुधारीके आरोहक वाहनोंकी आयु एक लाख वर्षसे अधिक होती है ॥ १५९ ॥ वष १ लाख । - १ द ब सेसा महत्तराऊ. २ द ब अधिरित्ता. ३ द सेण्णवईण. ४ व अधिरित्त. ५ ब वाहणाई. ६ब वेणुदारिस्स. ... . . . . . Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३२] तिलोयपण्णत्ती [३. १६० पत्तेक्कमद्धलक्खं भारोहकवाहणाण जेट्ठाऊ । सेसम्मि दक्खिणिंदे अदिरित्तं उत्तरिंदम्मि ॥ १६० ५००००। जेत्तियमेत्ता याऊ पइण्णअभिजोगकिब्बिससुराणं तप्परिमाणपरूवणउवएसा संपई णट्ठा ॥१६॥ दसवाससहस्साऊ जो देओ' माणुलाण सयमेत्तं । मारिदुमह पोसे, सो सक्कदि अप्पसत्तीए । १६२ खेत्तं दिवड्डसयधणुपमाणायामवासबहलत्तं । बाहाहिं वेढेहूँ' उप्पाडेदु पि सो सक्को ॥ १६३ दं १५०। एक्कपलिदोवमाऊ उप्पालेढुं महीए छक्खंडं । तग्गदणरतिरियाणं मारे, पोसिदं सको ॥ १६४ उवहिउवमाणजीवी जंबूदीवं समुद्दएँ खिविदुं । तग्गदणरतिरियाणं मारे, पोसिढुं सको ॥१६५ दसवाससहस्साऊ सदरूवाणि विगुब्वणं कुणदि । उक्कस्सम्मि जहण्णे सगरूवा मज्झिमे विविहा ॥ १६६ अवसेससुरा सम्वे णियणियओहिप्पैमाणखेत्ताणि । जेत्तियेमेत्ताणि पुढं पूरंति विकुव्वणीए एदाई ॥ १६७ संखेज्जाऊ जस्स य सो संखेजाणि जोयणाणि सुरो । गच्छेदि एक्कसमए आगच्छदि तेत्तियाणि पि ॥ १६८ शेष दक्षिण इन्द्रोंके आरोहक वाहनों से प्रत्येककी उत्कृष्ट आयु अर्ध लाख वर्ष और उत्तर इन्द्रोंके आरोहक वाहनोंकी उत्कृष्ट आयु इससे अधिक है ॥ १६० ॥ वर्ष ५० हजार । प्रकीर्णक, आभियोग्य और किल्विषिक देवोंकी जितनी आयु होती है, उसके प्रमाणके प्ररूपणके उपदेश इस समय नष्ट होचुके हैं ॥ १६१ ॥ जिस देवकी आयु दश हजार वर्षकी है, वह अपनी शक्तिसे एकसौ मनुष्योंको मारने अथवा पोसनेकेलिये समर्थ है ॥ १६२ ॥ उपर्युक्त आयुका धारक वह देव डेढसौ धनुषप्रमाण लंबे, चौड़े और मोटे क्षेत्रको बाहुओंसे वेष्टित करने और उखाड़नेकेलिये भी समथ है ॥ १६३ ॥ द. १५० । एक पल्योपम आयुका धारक देव पृथिवीके छह खण्डोंको उखाड़ने तथा वहां रहनेवाले मनुष्य एवं तिर्यंचोंको मारने अथवा पोसनेकेलिये समर्थ है ॥ १६४॥ एक सागरोपम कालतक जीवित रहनेवाला देव जम्बूद्वीपको समुद्र में फेंकने और उसमें स्थित मनुष्य एवं तिथंचोंको मारने अथवा पोसनेकेलिये समर्थ है ॥ १६५ ॥ ___ दश हजार वर्षकी आयुवाला देव उत्कृष्टरूपसे सौ, जघन्यरूपसे सात, और मध्यमरूपसे विविध रूपोंकी, अर्थात् सातसे अधिक और सौसे कम रूपोंकी विक्रिया करता है ॥ १६६॥ शेष सब देव, अपने अपने अवधिज्ञानके क्षेत्रोंका जितना प्रमाण है, उतने क्षेत्रोंको पृथक् पृथकू विक्रियासे पूरित करते हैं ॥ १६७ ॥ जिस देवकी संख्यात वर्षकी आयु है, वह एक समयमें संख्यात योजन जाता है और इतने ही योजन आता है ॥ १६८ ॥ १ द मेत्तयाऊ. २ द अभियोग. ३ द ब उवएस. ४ ब देवाउ. ५ द वेदेदु. ६ द ब उप्पादेहूँ. ७दब जंबूदीवरस उग्गमे. ८ दब उहइपमाण. ९ब जित्तिय. १०वविउव्वणाए. ११ दब सुरा. Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -३. १७६] तिदियो महाधियारो जस्स असंखेजाऊ सो वि यसंखेजजोयणाणि पुढं। गच्छेदि एक्कसमये आगच्छदि तेत्तियाणि पि ॥ १६९ अडाइज पल्लं भाऊ देवीण होदि चमरम्मि । वइरोयणम्मि तिणि य भूदाणंदम्मि पल्लमटुंसो॥ १७० प५।३।। धरणाणंदे अधियं वेणुम्मि हुवेदि पुवकोडि त्ति । देवीण आउसंखा अदिरित्तं वेणुधारिस्स ॥ १७१ पु को ३। पत्तकमाउसंखा देवीणं तिणि वरसकोडीओ। सेसम्मि दक्खिणिंदे अदिरित्तं उत्तरिदम्मि ॥१७२ वको ३। पडिइंदोदिचउण्णं आऊ देवीण होदि पत्तेक्कं । णियणियइंदपवण्णिददेवीआउस्स सारिच्छा ॥ १७३ जेत्तियमेत्ता आऊ सरीररक्खाण होइ देवीणं । तस्स पमाणणिरूवणउवएसो णस्थि कालवसा ॥ १७४ असुरादिदसकुलेसुं सम्वणिगिट्ठाण होदि देवाणं। दसवाससहस्साणिं जहण्णआउस्स परिमाणं ॥ १७५ । आउपरिमाणं सम्मत्त। असुराण पंचवीसं सेससुराणं हुवंति दस दंडा। एस सहाउच्छेहो विकिरियंगेसु बहुभेया ॥ १७६ २५।१०। । उच्छेहो गदो। तथा जिस देवकी असंख्यात वर्षकी आयु है, वह एक समयमें असंख्यात योजन जाता है और इतनेही योजन आता है ॥ १६९ ॥ चमरेन्द्रकी देवियोंकी आयु ढाई पल्योपम, वैरोचनकी देवियोंकी तीन पल्योपम, और भूतानन्दकी देवियोंकी आयु पल्योपमके आठवें भागमात्र होती है ॥ १७० ॥ प. ५, ३, ।। धरणानन्दकी देवियोंकी आयु पल्यके आठवें भागसे अधिक, वेणुकी देवियोंकी आयु तीन पूर्वकोटि, और वेणुधारीकी देवियोंकी आयु तीन पूर्वकोटिसे अधिक है ॥१७१॥ पू. को. ३ ____ अवशिष्ट दक्षिण इन्द्रों से प्रत्येककी देवियोंकी आयु तीन करोड वर्ष और उत्तर इन्द्रोंमेंसे प्रत्येक इन्द्रकी देवियोंकी आयु इससे अधिक है ॥ १७२ ॥ वर्षकोटि ३ । प्रतीन्द्रादिक चार देवोंकी देवियों से प्रत्येककी आयु अपने अपने इन्द्रोंकी देवियोंकी कही गई आयुके सदृश होती है ॥ १७३ ॥ शरीररक्षक देवोंकी देवियोंकी जितनी आयु होती है, उसके प्रमाणके कथनका उपदेश कालके वशसे इस समय नहीं है ॥ १७४ ।। असुरादिक दश निकायोंमें सब निकृष्ट देवोंकी जघन्य आयुका प्रमाण दश हजार वर्ष है ॥ १७५॥ आयुका प्रमाण समाप्त हुआ। असुरकुमारोंकी उंचाई पच्चीस धनुष और शेष देवोंकी उंचाई दश धनुषमात्र होती है। यह जो उंचाईका प्रमाण कहा है, वह स्वाभाविक (मूल) शरीरका समझना चाहिये । विक्रियानिर्मित शरीरोंकी उंचाई अनेक प्रकार होती है ॥१७६॥ दं. २५, १०। उत्सेधका कथन समाप्त हुआ। १८२ अंदेवीग. २ द व इंदाणि. ३ बणिरिहाण. ४ द प सम्मत्ता. ५ द गदा. Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तिलोयपण्णत्ती [ ३.१७७ raiस्से भवणवासिदेवाणं । उड्डेण होदि णाणं कंचणगिरिसिहरपरियंतं ॥ १७७ ताणादधोधो थोवत्थोवं पयहृदे ओही । तिरियसरूत्रेण पुणो बहुतरखेत्तेसु अक्खलिदं ॥ १७८ पणुवीस जोयणाणं होदि जहणणेण ओहिपरिमाणं । भावणवासिसुराणं एक्कदिणभंतरे काले ॥ १७९ असुराणामसंखेना जोयणकोडीउ ओहिपरिमाणं । खेत्ते कालम्मि पुणो होंति असंखेज्जवासाणिं ॥ १८० संखाती दसहस्सा उकस्से जोयणाणि सेसाणं । असुराणं कालादो संखेज्जगुणेण हीणा य ॥ १८१ णियणियओहिक्खतं णाणारूत्राणि तह विकुव्वंता । पूरंति असुरपहुदी भावणदेवा दसवियप्पा ॥ १८२ | ओही गदा । १३४ ] गुणजीचा पज्जत्ती पाणा सण्णा य मग्गणा कमसो । उवजोगा कहिदब्बा एदाण कुमारदेवाणं ॥ १८३ भवसुराणं भवरे दो गुणैठाणं च तम्मि चउसंखा । मिच्छाइट्ठी सासणसम्मो मिस्सो विरदसम्मा ॥ १८४ जीवसमासं दो च्चिय वित्तिय पुण्णपुण्णभेदेण । पज्जत्ती छच्चे य तेत्तियमेत्ता अपज्जत्ती ॥ १८५ अपने अपने भवन में स्थित भवनवासी देवोंका ज्ञान (अवधि) ऊर्ध्व दिशा में उत्कृष्टरूपसे मेरुपर्वतके शिखरपर्यन्त क्षेत्रको विषय करता है ॥ १७७ ॥ भवनवासी देवोंका अवधिज्ञान अपने अपने भवनों के नीचे नीचे थोडे थोडे क्षेत्र में प्रवृत्ति करता है, परन्तु वही तिरछेरूपसे बहुत अधिक क्षेत्रमें अबाधित प्रवृत्ति करता है ॥ १७८ ॥ भवनवासी देवोंके अवधिज्ञानका प्रमाण जघन्यरूप से पच्चीस योजन है । पुनः कालकी अपेक्षा उक्त अवधिज्ञान एक दिनके भीतरकी वस्तुको विषय करता है ॥ १७९ ॥ असुरकुमार देवोंके अवधिज्ञानका प्रमाण क्षेत्रकी अपेक्षा असंख्यात करोड़ योजन और कालकी अपक्षा असंख्यात वर्षमात्र है ॥ १८० ॥ शेष देवोंके अवधिज्ञानका प्रमाण उत्कृष्टरूपसे क्षेत्रकी अपेक्षा असंख्यात हजार योजन और कालकी अपेक्षा असुरकुमारोंके अवधिज्ञान के कालसे संख्यातगुणा कम हैं ॥ १८९ ॥ असुरादिक दशप्रकारके भवनवासी देव अनेक रूपोंकी विक्रिया करते हुए अपने अपने अवधिज्ञान के क्षेत्रको पूरित करते हैं ॥ १८२ ॥ अवधिज्ञानका कथन समाप्त हुआ । अब इन कुमारदेवोंके क्रमसे गुणस्थान, जीवसमास, पर्याप्ति, प्राण, संज्ञा, चौदह मार्गणा और उपयोग, इनका कथन करना चाहिये || १८३ ॥ भवनवासी देवोंके अपर्याप्त अवस्थामें मिथ्यात्व और सासादन ये दो, तथा पर्याप्त अवस्था में मिथ्यादृष्टि, सासादन सम्यक्त्व, मिश्र और अविरतसम्यग्दृष्टि, ये चार गुणस्थान होते हैं ॥ १८४ ॥ इन देवोंके निर्वृत्त्यपर्याप्त और पर्याप्तके भेदसे दोनों जीवसमास, छहों पर्याप्तियां और इतनी ही अपर्याप्तियां होती है ॥ १८५ ॥ १ द तट्टाणादो दोद्दो, व तट्टाणादोद्दो. २ द वकुब्वंता. ३ व गुणट्टाणं चउ ४. ब छुच्चेव. ; Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ३. १९४ ] तिदियो महाधियारो [ १३५ पंच य इंदियपाणा मणवचकायाणि आउआणपाणाई । पज्जत्ते दस पाणा इदरे मणवयणआणपाणूणा ॥ १८६ चउसण्णा ताओ भयमेहुणआहारगंथणामाणि । देवगढ़ी पंचक्खा तसकाया एक्करसजोगा ॥ १८७ च मण च वयणाई वेगुब्बदुगं तहेव कम्मइयं । पुरिसिथी संद्वणां सयलकसाएहिं परिपुण्णा ॥ १८८ सवे छण्णाणजूदा मदिसुदणाणाणि ओहिणाणं च । मदिअण्णाणं तुरिमं सुदअण्णाणं विभंगणाणं पि ॥ १८९ सच्चे अजदा विणजुत्ता यचक्खुचक्खोही । लेस्सा किण्हा णीला कउया पीता य मज्झिमंसजुदौ ॥ १९० भव्यभव्या एवं हि सम्मत्तेहिं सवणिदा सधे । उवसमवेद्गमिच्छासासैणमिस्साणि ते होंति ॥ १९१ णीय भवणदेवा हवंति आहारिणो अणाहारा | सायारणयायारा उवजोगा होंति सव्वाणं ॥ १९२ मज्झिमविसोहिसहिदा उद्यागद्सत्यपगिदिसँत्तिगदा । एवं गुणठाणादीजुत्ता देवा व होंति देवीओ ॥ १९३ | गुणठाणादी सम्मत्ता । सेढीअसंखभागो विंदंगुलपढमवग्गसूलहदो । भवणेसु एक्कसमए जायंति मरंति तम्मेत्ता ॥ १९४ । जम्मणमरणजीवाणं संखा समत्ता | आनप्राण, उपर्युक्त देवोंके पर्याप्त अवस्था में पांचों इन्द्रिय प्राण, मन, वचन, काय, आयु और ये दश प्राण तथा अपर्याप्त अवस्था में मन, वचन और श्वासोच्छ्वाससे रहित शेष सात प्राण होते हैं । १८६ ॥ उन देवोंके भय, मैथुन, आहार और परिग्रह नामक प्रसिद्ध चार संज्ञायें होती हैं । ये कुमारदेव देवर्गतिविशिष्ट; पंचेन्द्रिय; त्रसकायैसे संयुक्त; चारों मनोयोग, चारों वचनयोग, दो वैक्रियिक ( वैक्रियिक, वैक्रियिकमिश्र ) तथा कार्मण, इसप्रकार ग्यारहैं योगोंसे सहित; नपुंसक वेदको छोड़ शेष पुरुष और स्त्री इन दो वदोंसे युक्त, सम्पूर्ण कषयोंसे परिपूर्ण; सब ही मतिज्ञान, श्रुतज्ञान, अवधिज्ञान, मति अज्ञान, श्रुत अज्ञान, और विभंग, इन छह ज्ञान से सहित; सब असंयत; अचक्षुदर्शन, चक्षुदर्शन और अवधिदर्शन इन तीन दर्शनोंसे संयुक्त, कृष्ण, नील, कापोत और पीतके मध्यम अंशसे युक्त; भव्य एवं अभव्य तथा सभी औपशमिक, वेदक, मिथ्यात्व, सासादन और मिश्र इन पांच सम्यक्त्वोंसे समन्वित होते हैं ।। १८७-१९१ ॥ I भवनवासी देव "संज्ञी तथा आहर्रिक और अनाहारक होते हैं। इन सब देवोंके साकार ( ज्ञान ) और निराकार ( दर्शन ) ये दोनों ही उपयोग होते हैं ॥ १९२॥ वे देव मध्यम विशुद्धिसे सहित और उदयमें आई हुई प्रशस्त प्रकृतियोंकी अनुभाग-शक्तिको प्राप्त हैं । इसप्रकार गुणस्थानादिसे युक्त देवोंके समान ही देवियां होती हैं ॥ १९३ ॥ गुणस्थानादिका वर्णन समाप्त हुआ । घनांगुलके प्रथम वर्गमूलसे गुणित जगश्रेणी के असंख्यातवें भागप्रमाण जीव एक समय में भवनवासियोंम उत्पन्न होते हैं और इतने ही मरते हैं ॥ १९४ ॥ उत्पन्न होनेवाले व मरनेवाले जीवोंकी संख्या समाप्त हुई । १ द ब संहूणा. २ द ब असंजदाइंदंसणजुत्ता य चक्अचक्खोही. ३ द मज्झिमस्सजुदा, ब मज्झिमसजुदा. ४ ब एव्व हि. ५ ब सासासण. ६ द ब सव्वे. ७ द ब 'परिदि ८ द ब एवं गुणठाणजुत्ता देवं वा होइ देवीओ. Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३६] तिलोयपण्णत्ती [३. १९५ णिकता भवणादो गब्भे सम्मुच्छि कम्मभूमीसुं । पजत्ते उप्पजदि णरेसु तिरिएसु मिच्छभावजुदा ॥ १९५ ( सम्माइट्ठी देवा रेसुपजंति कम्मभूमीए । गब्भे पज्जत्तेसुं सलागपुरिसा ण होंति कइयाइं ॥ १९६ ) तेसिमर्णतरजम्मे णिवुदिगमणं हवंति केसि पि । संजमदेसवदाई गेण्इंते केइ भवभीरू ॥ १९७) । आगमणं गदं। अवमिदसंको केई णाणचरित्ते किलिट्ठभावजुदा । भवणामरेसु आउं बंधति हु मिच्छभावजुदा ॥ १९८ अविणयसत्ता केई कामिणिविरहजरेण जज्जरिदा । कलहपिया पाविट्ठा जायते भवणदेवेसु ॥ १९९ सपिणअसण्णी जीवा मिच्छाभावेण संजुदा केई । जायति' भावणेसुं दसणसुद्धा ण कइया वि ॥ २०० मरणे विराधिदम्मि य केई कंदप्पकिब्बिसा देवा । अभियोगा संमोहप्पहुदीसुरदुग्गदीसु जायते ॥ २०१ जे सञ्चवयणहीणा हस्सं कुवंति बहुजणे णियमा । कंदप्परत्तहिदया ते कंदप्पेसु जायंति ॥ २०२ जे भदिकम्ममंताभियोगकोदूहलाइसंजुत्ता। जणवण्णे य पट्टा वाहणदेवेसु ते होंति ॥ २०३ भवनोंसे निकले हुए जीव मिथ्यात्वभावसे युक्त होते हुए गर्भ अथवा सम्मूर्च्छन जन्मका आश्रय कर कर्मभूमियोंमें पर्याप्त मनुष्य अथवा तिर्यंचोंमें उत्पन्न होते हैं ॥ १९५ ॥ उन भवनोंसे निकले हुए सम्यग्दृष्टी देव गर्भजन्मका अवलम्बन कर कर्मभूमिके पर्याप्त मनुष्योंमें उत्पन्न होते हैं, किन्तु वे शलाका-पुरुष कदापि नहीं होते ॥ १९६ ॥ उनमेंसे किन्हींके आगामी भवमें मोक्षकी भी प्राप्ति होजाती है और कितने ही संसारसे भयभीत होकर सकल संयम अथवा देशव्रतोंको ग्रहण करते हैं ॥ १९७॥ आगमनका कथन समाप्त हुआ । ज्ञान और चारित्रके विषयमें जिन्होंने शंकाको दूर नहीं किया है, तथा जो क्लिष्ट भावसे युक्त हैं, ऐसे जीव मिथ्यात्वभावसे सहित होते हुए भवनवासी देवोसम्बन्धी आयुको बांधते हैं ॥१९८ ॥ कामिनीके विरहरूपी ज्वरसे जर्जरित, कलहप्रिय और पापिष्ठ कितने ही अविनयी जीव भवनवासी देवोंमें उत्पन्न होते हैं ॥ १९९ ॥ ___ मिथ्यात्वभावसे संयुक्त कितने ही संज्ञी और असंज्ञी जीव भवनवासियोंमें उत्पन्न होते हैं, परन्तु विशुद्ध सम्यग्दृष्टि इन देवोंमें कदापि नहीं उत्पन्न होते ॥ २० ॥ मरणके विराधित करनेपर, अर्थात् समाधिमरणके विना, कितने ही जीव देवदुर्गतियोंमें कन्दर्प, किल्विष, आभियोग्य और सम्मोह इत्यादि देव उत्पन्न होते हैं ॥ २०१॥ जो प्राणी सत्य वचनसे रहित हैं, नित्य ही बहुजनमें हास्य करते हैं और जिनका हृदय कामासक्त रहता है, वे कन्दर्पदेवोंमें उत्पन्न होते हैं ॥ २०२॥ जो भूतिकर्म, मंत्राभियोग और कौतूहलादिसे संयुक्त हैं, तथा लोगोंके गुणगान (खुशामद) में प्रवृत्त रहते हैं, वे वाहन देवोंमें उत्पन्न होते हैं ॥ २०३ ॥ १द ब सम्मुच्छ. २ द ब आवलिदसंखा. ३ द भवणादिवेसु. ४ द जायंते. ५ द ब हिंसं. Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -३. २१३ ] तिदियो महाधियारो [ १३७ (तित्ययरसंघमहिमाआगमगंथादिएसु पडिकूला । दुग्विणया णिगदिल्ला जायते किब्बिससुरसुं ॥ २०४) उप्पहउवएसयरा विप्पटिवण्णा जिणिदमग्गम्मि । मोहेणं संमोधा संमोहसुरेसु जायते ॥ २०५ जे कोहमाणमायालोहासत्ताकिविट्रचारित्ता। वइराणुबद्धरुचिरा ते उप्पजति भसुरेसं ॥ २०६ उप्पजते भवणे उववादपुरे महारिहे सण्णे । पार्वति छपजतिं जादा अंतोमुत्तेण ॥ २०७ भट्ठिसिरारुहिरवसामुत्तपुरीसाणि केसलोमाइं। चम्मडमंसप्पहुदी ण होइ देवाण संघडणे ॥२०८) वण्णरसगंधफासे अइसयवेकुव्वदिब्वखंदा हि । णेदेसु रोयवादिउवठिदी कम्माणुभावेण ॥ २०९ उप्पण्णे सुरभवणे पुन्वमणुग्धाडिदं कवाडजुगं । उग्घडदि तम्मि समए पसरदि आणंदभेरिरवं ॥ २१० आयण्णिय भेरिरवं ताणं पासम्मि कयजयंकारा । एंति परिवारदेवा देवीओ पमोदभरिदाओ॥ २११ वायंता जयघंटापडहपडा किब्बिसा य गायति । संगीयणट्टमागधदेवा एदाण देवीभो ॥२१२ देवीदेवसमूहं दट्टणं तस्स विम्हो होदि । तक्काले उप्पजदि विभंग थोवपञ्चक्खं ॥ २१३ ---............ जो लोग तीर्थकर व संघकी महिमा एवं आगम-ग्रन्थादिकके विषयमें प्रतिकूल हैं, दुर्विनयी और मायाचारी हैं, वे किल्विषिक देवोंमें उत्पन्न होते हैं ॥ २०४ ।। उत्पथ अर्थात् कुमार्गका उपदेश करनेवाले, जिनेन्द्रोपदिष्ट मार्गमें विरोधी और मोहसे संमुग्ध जीव संमोह जातिके देवोंमें उत्पन्न होते हैं ॥ २०५ ॥ जो जीव क्रोध, मान, माया और लोभमें आसक्त हैं; अकृपिष्ठचारित्र अर्थात् क्रूराचारी हैं; तथा वैरभावमें रुचि रखते हैं, वे असुरोंमें उत्पन्न होते हैं ॥ २०६ ॥ उक्त जीव भवनवासियोंके भवनके भीतर महार्ह कोमल उपपादशालामें उत्पन्न होते हैं, और उत्पन्न होने के पश्चात् अन्तर्मुहूर्तमें ही छह पर्याप्तियोंको प्राप्त कर लेते हैं ॥ २०७॥ देवोंके शरीरमें हड्डी, नस, रुधिर, चर्बी, मूत्र, मल, केश, रोम, चमड़ा और मांसादिक नहीं होता ॥ २०८॥ चूंकि वर्ण, रस, गन्ध, और स्पर्शके विषयमें अतिशयको प्राप्त वैक्रियिक दिव्य स्कंध होते हैं, इसीलिये इन देवोंके कर्मके प्रभावसे रोग आदिकी उपस्थिति नहीं होती ॥ २०९॥ - सुरभवनमें उत्पन्न होनेपर पहिले अनुद्घाटित दोनों कपाट खुलते हैं, और फिर उसी समय आनन्द-भेरीका शब्द फैलता है ॥ २१० ॥ भेरीके शब्दको सुनकर पारिवारिक देव और देवियां हर्षसे परिपूर्ण हो जयकार करते हुए उन देवोंके पास आते हैं ॥ २११ ॥ उस समय किल्बिषिक देव जयघंटा, पटह और पट इन बाजोंको बजाते हैं, और संगीत व नाट्यमें चतुर मागध देव एवं उनकी देवियां गाती हैं ॥ २१२ ॥ . इन देव-देवियोंके समूहको देखकर उस नवजात देवको आश्चर्य होता है। पश्चात् उसी समय उसे अल्प प्रत्यक्षरूप विभंगज्ञान उत्पन्न होता है ॥ २१३ ।। १ द ब चम्मह.२ द पासे. ३ द ब गेण्हेसु रोयवादि उवठिदि. ४ द ब उप्पण्णसुरविमाणे.५[विन्भंग]. TP. 18 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३८] तिलोयपण्णत्ती . [३. २१४ मणुस्सतेरिश्वभवम्हि पुग्वे लद्धो ण सम्मत्तमणी पुरुवं । तिलप्पमाणस्स सुहस्स कजे चत्तं मए कामविमोहिदेण ॥ २१४ जिणोवदिट्ठागमभावणिज देसम्वदं गेण्हियै सोक्खहेर्नु । मुकं मए दुबिसयत्यमप्पस्सोक्खाणुरत्तेण विचेदणेण ॥२१५ भणतणाणादिचउक्कहे णिवाणबीजं जिणणाहलिगं । पभूदकालं धरिदूण चसं मए मयंधेण वधूणिमित्तं ॥ २१६ कोहेण लोहेण भयंकरेणं मायाँपवंचेण समच्छरेणं । माणेण व महाविमोहो मेलाविरो हं जिणणाहमगं ॥ २१७ तत्तो ववसायपुरं पविसिय पूजाभिसेयजोग्गाई । गहिदणं दवाई देवा देवीहिं संजुत्ता ।। २१८ णच्चिदविचित्तकोडणमालावरचमरछत्तसोहिल्ला । णिभरभत्तिपसण्णा वञ्चंते कूडजिणभवणं ॥ २१९ पाविय जिणपासादं वरमंगलतोरणं रइदहलबोला । देवा देवीसहिदा कुन्वंति पदाहिणं णमिदा ।। २२० सिंहासणछत्तत्तयभामंटलचामरादिचारुणिमा। दट्टण जिणप्पडिमा जयजयसहा पकुवति ।। २२१ पिडपडहसंखमद्दलजयघंटाकहलगीयसंजुत्ता । वाइजतेहि सुरा जिणिंदपूजा पकुवंति ॥ २२२ मैंने पूर्व कालमें मनुष्य और तिर्यच भवमें उत्कृष्ट सम्यक्त्वरूपी मणिको प्राप्त नहीं किया और यदि प्राप्त भी किया है तो उसे कामसे विमोहित होकर तिलके बराबर अर्थात् किंचित् सुखकेलिये छोड़ दिया ॥ २१४ ॥ जिनोपदिष्ट आगममें भावनीय एवं वास्तविक सुखके निमित्तभूत देशचारित्रको ग्रहण करके मेरे जैसे मूर्खने अल्प सुखमें अनुरक्त होकर दुष्ट विषयोंकेलिये उसे छोड़ दिया ॥ २१५ ॥ अनन्तज्ञानादि-चतुष्टयके कारण और मुक्तिके बीजभूत जिनेन्द्रलिंग अर्थात् सकलचारित्रको बहुत कालतक धारण करके मैंने मदान्ध होकर कामिनीके निमित्त उसे छोड़ दिया ॥ २१६ ॥ भयंकर क्रोध, लोभ और मात्सर्यभावसहित मायाप्रपंच एवं मानसे वृद्धिंगत अज्ञानभावको प्राप्त हुआ मैं जिनेन्द्रोपदिष्ट मार्गको छोड़े रहा ॥ २१७ ॥ इसके पश्चात् व्यवसायपुरमें प्रवेशकर पूजा और अभिषेकके योग्य द्रव्योंको लेकर वे देव देवियोंसे सहित; नर्तन, विचित्र क्रीडन, माला, उत्कृष्ट चमर और छत्रसे शोभायमान; एवं गाढ भक्तिसे प्रसन्न होते हुए कूटपर स्थित जिनभवनको जाते हैं ॥ २१८-२१९ ॥ उत्कृष्ट मंगल और तोरणोंसे सहित जिनभवनको प्राप्त कर कोलाहल करते हुए वे देव देवियोंके साथ नमस्कारपूर्वक प्रदक्षिणा करते हैं ॥ २२० ।। वे देव वहांपर सिंहासन, तीन छत्र, भामण्डल और चामरादि आठ प्रातिहार्योंसे सुशोभित जिनेन्द्रमूर्तियोंका दर्शनकर जय जय शब्द करते हैं ॥ २२१ ॥ उक्त देव जिनमन्दिरमें उत्तम पटह, शंख, मृदंग, जयघंटा और काहल, इन बाजोंसे संयुक्त होकर गानपूर्वक जिनेन्द्रपूजन करते हैं ॥ २२२ ।। १ द व सम्मत्तमभं. २ द ब गेण्हय. ३ द ब °णाणाणि. ४ द मायापवत्तेण. ५ द व वंदंत . ६ द तत्तो वसाय . ७ दब देवेहिं. Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ३. २३२ ] तिदियो महाधियारो भिंगारक लसदप्पणछत्तसयचमरपहुदिदन्वे हि । पूजति फलिर्हदंडोवमाणवरवारिधारेहिं ॥ २२३ गोसीरमलय चंदण कुंकुमपंकेहिं परिमलिल्लेहिं । मुत्ताइलपुंजेहिं सालीए तंदुलेहिं सयले हिं ॥ २२४ वविविधकुसुममाला सएहिं धूवंगरंगगंधेहिं । भ्रमयादो मुहुरेहिं णाणाविहदिग्वभक्खहि ॥ २२५ सुगंधेरियणपईवेहिं दित्तकिरणेहिं । पक्केहि फणसकदलीदाडिमदक्खादियफलेहिं ॥ २२६ पूजा अवसाणे कुते णाढयाइं विविहाई । पवरच्छरापजुत्ता बहुरसभावाभिणेयाई ॥ २२७ णिस्सेसकम्मक्खवणेकदेदुर मण्णतया तत्थ जिनिंदपूजं । सम्मत्तविरय। कुब्वंति णिच्चं देवा महाणंतविसोहिपुज्वं ॥ २२८ कुला हिदेव इव मण्णमाणा पुराणदेवाण पबोधणेण । मिच्छाजुदा ते य जिनिंदपूजं भत्तीए णिच्च णियमा कुर्णति ॥ २२९ काढूण दिव्यपूजं आगच्छिय नियणियम्मि पासादे । सिंहासणाधिरूढा बोलगसालंति देवा णं ॥ २३० विविहरतिकरणभाविदविसुद्धबुद्धीहि दिन्वरूवाद्दे । णाणाविकुब्वणं बहुविलास संपत्तिजुत्ताहि ॥ २३१ मायाच्चारविवज्जिदप कि दिपसण्णाहिं अच्छराहिं समं । नियणियविभूदिजोग्गं संकष्पवलंगदं सोक्खं ॥ २३२ [ १३९ वे देव झारी, कलश, दर्पण, तीन छत्र और चामरादि द्रव्योंसे, स्फटिकमणिमय दण्डके तुल्य उत्तम जलधाराओंसे; सुगन्धित गोशीर, मलयचन्दन, और केशरके पंकोंसे; मोतियोंके पुंजरूप शालिधान्यके अखण्डित तंदुलोंसे; जिनका रंग और गंध फैल रहा है ऐसी उत्तमोत्तम विविधप्रकारकी सैकड़ों मालाओंसे; अमृत से भी मधुर नानाप्रकारके दिव्य नैवेद्यों से; सुगंधित धूपोंसे; प्रदीप्त किरणोंसे युक्त रत्नमयी दीपकोंसे; और पके हुए कटहल, केला, दाडिम, एवं दाख इत्यादि फलों से पूजा करते हैं ।। २२३ - २२६ ॥ पूजा के अन्त में वे देव उत्तम अप्सराओंसे प्रयुक्त किये गये और बहुत प्रकारके रस, भाव और अभिनय से युक्त विविध प्रकारके नाटकों को करते हैं ॥ २२७ ॥ वहां पर अविरत सम्यग्दृष्टि देव जिनपूजाको समस्त कर्मोंके क्षयकरनेमें एक अद्वितीय कारण समझकर नित्य ही महान् अनन्तगुणी विशुद्धिपूर्वक उसे करते हैं ॥ २२८ ॥ पुराने देवोंके उपदेश से वे मिध्यादृष्टि देव भी जिनप्रतिमाओंको कुलाधिदेवता मानकर नित्य ही नियमसे भक्तिपूर्वक जिनेन्द्रार्चन करते हैं ॥ २२९ ॥ इसप्रकार दिव्य जिनपूजा करनेके पश्चात् अपने अपने भवन में आकर वे देव ओलगशाला सिंहासन पर विराजमान हो जाते हैं ॥ २३० ॥ फिर वे देव विविध रतिके प्रकटीकरणमें चतुर, दिव्य रूपोंसे युक्त, नानाप्रकारकी विक्रिया व बहुत विलास - सम्पत्ति से सहित, और मायाचारसे रहित होकर स्वभावसे ही प्रसन्न रहनेवाली ऐसी अप्सराओंके साथ अपनी अपनी विभूतिके योग्य एवं संकल्पमात्र से प्राप्त होनेवाले सुख १ द ब पलिह. २ द सालेहिं. ३ द व क्खवणंकहेदु. ४ द व सम्मत्तविरयं. ५ द व कुलाइदेवा . ६ द भक्तीय. ७ [ ओलगसालम्मि ]. Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४० ] तिलोयपण्णत्ती [ ३.२३३ पडुपडहप्पहुदींहिं सत्तसराभरणमहुरगीदेहिं । वरललितणचणेोहैं देवा भुंजंति अवभेोगं ॥ २३३ ओहिं पि विजाणतो अण्णोष्णुप्पण्णपेम्ममूलमणा । कामंधा ते सव्वे गदं पि काळं ण याणंति ॥ २३४ वररयणकंचणाए विचित्तसयलुज्जलम्मि पासादे । कालागरुगंधडे रागणिधाणे रमंति सुरा ।। २३५ सयणाणि भासणाणि मउवाणि विचित्तरूवरइदाणिं । तणुमणवयणाणंदणजणणाणिं होंति देवाणं ॥ २३६. (पासरसरुवसद्धुणिगंधेहिं' वडियाणि लोक्खाणिं । उवर्भुजंती देवा ति िण लहंति णिमिस पि ।। २३७ दीवेसु देसुं भोगविदीए वि णंदणवणेसुं । त्ररपोक्खरिणीपुलित्थलेसु कीडंति राएण ॥ २३८ | एवं सुइसरूवं समत्तं । 1 भवणे समुपण्णा पत्तिं पाविण सन्भेयं । जिणमहिमदंसणेणं केई देविद्विदंसणदो ॥ २३९ जादीए सुमरणेणं वरधम्मप्पबोहणावलडीए । गेव्हंते सम्मन्तं दुरंतसंसारणासकरं ॥ २४० | सम्मतगद्दणं गदं । तथा उत्तम पटह इत्यादि वादित्र, सात स्वरोंसे शोभायमान मधुर गीत, एवं उत्कृष्ट सुन्दर नृत्यका उपभोग करते हैं || २३१-२३३ ॥ अवधिज्ञानसे जानते हुए भी परस्पर में उत्पन्न हुए प्रेमके मूलभूत मानसिक विचारोंसे युक्त वे सब देव कामांध होकर बीते हुए समयको भी नहीं जानते हैं ॥ २३४ ॥ उक्त देव उत्तम रत्न और सुवर्णसे विचित्र और सर्वत्र उज्ज्वल, कालागरुकी सुगन्धसे व्याप्त और रागके स्थानभूत प्रासादमें रमण करते हैं ॥ २३५ ॥ देवशयन और आसन मृदुल, विचित्ररूपसे रचित, तथा शरीर, मन एवं वचनको आनन्दोत्पादक होते हैं ॥ २३६ ॥ ये देव स्पर्श, रस, रूप, सुन्दर शब्द और गंधसे वृद्धिको प्राप्त हुए सुखोंका अनुभव करते हुए क्षणमात्रके लिये भी तृप्तिको प्राप्त नहीं होते हैं ॥ २३७ ॥ ये कुमार देव रागसे द्वीप, कुलाचल, भोगभूमि, नदियोंके तटस्थानों में भी क्रीड़ा करते हैं ॥ २३८ ॥ नन्दनवन और उत्तम बावड़ी अथवा इसप्रकार देवोंके सुखस्वरूपका कथन समाप्त हुआ । भवनों में उत्पन्न होकर छह प्रकारकी पर्याप्तियोंको प्राप्त करनेके पश्चात् कोई जिनमहिमा (कल्याणकादि ) के दर्शनसे, कोई देवोंकी ऋद्धिके देखनेसे, कोई जातिस्मरणसे, और कितने ही देव उत्तम धर्मोपदेशकी प्राप्तिसे दुरन्त संसारको नष्ट करनेवाले सम्यग्दर्शनको प्रहण करते हैं सम्यक्त्वका ग्रहण समाप्त हुआ । ॥ २३९ - २४० ॥ १ द ४ द व सरूवप्पं ववज्जुणि गंधेहि, ५ द ब देविंद . बरूवचक्कूणि गंधेहिं. २ द ब सोमाथि. ३ द म उवयंजुत्ता. Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तिदियो महाधियारो जे अण्णातहिं जुत्ता णाणाविहुप्पादिददेहदुक्खा । घेण सण्णाणतवं पिपावा डज्झंति जे दुब्विसयप्पसत्ता ॥ २४१ विसुद्धलेस्साहि सुराउबंधं काऊणे कोहादिसुधा दिदाऊ । सम्मत्त संपत्तिविमुक्कबुद्धी जायंति एदे भवणेसु सब्वे ॥ २४२ सणारयणदीओ लोयालोयप्पयासणसमत्थो । पणमामि सुमइसा सुमइकरं भव्वलोगस्स ॥ २४३ एवमारियपरंपरागयतिलोय पण्णत्तीए भवणवासियलोय सरूवणिरुवणपण्णत्ती णाम - ३. २४३ ] १ द ब कोऊण. तिदियो महाधियारो सम्मत्तो ॥ ३ ॥ ॥ ३ ॥ ] जो कोई अज्ञानतपसे युक्त होकर शरीर में नानाप्रकारके कष्टोंको उत्पन्न करते हैं, तथा जो पापी सम्यग्ज्ञान से युक्त तपको ग्रहण करके भी दुष्ट विषयोंमें आसक्त होकर जला करते हैं, वे सब विशुद्ध लेश्याओंसे पूर्वमें देवायुको बांधकर पश्चात् क्रोधादि कषायोंद्वारा उस आयुका घात करते हुए सम्यक्त्वरूप संपत्ति से मनको हटाकर भवनवासियोंमें उत्पन्न होते हैं ॥ २४१-२४२ ॥ जिनका सम्यग्ज्ञानरूपी रत्नदीपक लोकालोकके प्रकाशन में समर्थ है और जो भव्य जीवोंको सुमति देनेवाले हैं, उन सुमतिनाथ स्वामीको मैं नमस्कार करता हूं ॥ २४३ ॥ इसप्रकार आचार्यपरंपरागत त्रिलोक-प्रज्ञप्ति में भवनवासीलोकस्वरूप-निरूपण प्रज्ञप्तिनामक तृतीय महाधिकार समाप्त हुआ || ३ ॥ २ द समत्ता. [ १४१ Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [चउत्थो महाधियारो) इदं उवरि माणुसलोयसरूवं वण्णयामिलोयालोयपयास पउमप्पहजिणवरं णमंसित्तौ । माणुसजगपण्णत्ती वोच्छामो आणुपुब्वीए॥ णिहेसस्स सरूवं जंबूदीओ त्ति लवणजलही य । धादगिसंडो दीओ कालोदसमुहपोक्खरद्धाई ॥२ तेसं ठिदमणुयाणं भेदा संखा य थोवबहुअत्तं । गुणठाणप्पहुदीणं संकमणं विविहभेयजुदं ॥३ आऊबंधणभावं जोणिपमाणं सुहं च दुक्खं च । सम्मत्तगहणहेदू णिन्बुदिगमणाण परिमाणं ।।४ एवं सोलससंखे अहियारे एत्थ बत्तइस्सामों। जिणमुहकमल विणिग्गयणरजगपण्णत्तिणामाए ॥ ५ । तसणालीबहुमज्झे चित्ताय खिदीय उवरिमे भागे। अइवट्टो मणुवजगो जोयणेपणदाललक्खविक्खंभो॥६ जोयणलक्ख ४५०००००। जगमज्झादो उपरि तब्बहलं जायणाणि इगिलक्खं । णवचदुदुगखत्तियदुगचउक्केकंकम्हि तप्परिही ॥ ७) १०००००। १४२३०२४९ । सुण्णणभगयणपणदुगएक्कखतियसुण्णणवणहासुण्णं । छक्केकजोयणा चिय अंककमे मणुवलोयखेत्तफलं ॥ ८ १६००९०३०१२५००० । इससे आगे मानुषलोकके स्वरूपका वर्णन करता हूं लोकालोकको प्रकाशित करनेवाले पद्मप्रभ जिनेन्द्रको नमस्कार करके अब अनुक्रमसे मनुष्यलोक-प्रज्ञप्तिको कहता हूं ॥ १ ॥ 'निर्देशका स्वरूप, जम्बूद्वीप, लैंवणसमुद्र, धातकीखण्डद्वीप, कालोदसमुद्र, पुष्कराईद्वीप, इन द्वीपोंमें स्थित मनुष्योंके भेद, संख्या, अल्पबहुत्व, गुंणस्थानादिकका विविध भेदोंसे युक्त संक्रमण, आयुबन्धनके निमित्तभूत परिणाम, योनिप्रमाण, सुख, दुःख, सम्यक्त्वग्रहणके हेतु, और मोक्ष जानेवालोंका प्रमाण, इसप्रकार जिनभगवान्के मुखरूपी कमलसे निकले हुए नरजगप्रज्ञप्ति नामक इस चतुर्थ महाधिकारमें इन सोलह अधिकारोंको कहेंगे ॥ २-५॥ ___ सनालीके बहुमध्यभागमें चित्रा पृथिवीके उपरिम भागमें पैंतालीस लाख योजनप्रमाण विस्तारवाला अतिगोल मनुष्यलोक है ॥ ६ ॥ यो. ४५००००० ।। लोकके मध्यभागसे ऊपर उस मनुष्यलोकका बाहल्य एक लाख योजन, और परिधि क्रमश: नौ, चार, दो, शून्य, तीन, दो, चार और एक, इन अंकोंके प्रमाण है ॥ ७ ॥ बाहल्य १०००००, परिधि १४२३०२४९। शून्य, शून्य, शून्य, पांच, दो, एक, शून्य, तीन, शून्य, नौ, शून्य, शून्य, छह और एक इसप्रकार इन अंकोंके प्रमाण मनुष्यलोकका क्षेत्रफल है ॥ ८॥ १६००९०३०१२५०००। १द गमस्सित्ता, बणमस्सित्तो. २ द[पण्णत्ति]. ३ द गुणहाण. ४ ब वत्तयंस्सामो, ५ वजोयणाण. ६ दब विक्खंभा. Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१.१५] चउत्थो महाधियारो [१४३ वासकदी दसगुणिदा करणी परिही च मंडले खेत्ते । विक्खंभचउब्भागप्पहदा सा होदि खेत्तफलं ॥९ भट्टत्थाणं सुण्णं पंचदुरिगिगयणतिणहणवसुण्णा । अंबरछक्केकेहि अंककमे तस्स विंदफलं ॥ १० १६००९०३०१२५००००००००। ।णिद्देसो गदो । माणुसजगबहुमज्झे विक्खादो होदि जंबुदीओ त्ति । एक्कजोयणलक्खविक्खंभजुदो सरिसवहो ॥ ११ जगदीविण्णासाई भरहक्खिदी तम्मि कालभेदं च । हिमगिरिहेमवदा महहिमवंहरिवरिसणिसहद्दी॥१२ विजओ विदेहणामो णीलगिरी रम्मवरिसरुम्मिगिरी । हेरण्णवदो विजओ सिहरी एरावदो त्ति वरिसोय ॥ १३ एवं सोलसभेदा जंबूदीवम्मि अंतरहियारी । एण्ड ताण सरूवं वोच्छामो आणुपुवीए ॥ १४ वेढेदि तस्स जगदी अटुं चिय जोयणाणि उत्तुंगा। 'दीवं तं मणिबंधस्सरिसं होदूण वडयणिहा ॥ १५ जो ८॥ विस्तारके प्रमाणका वर्ग करके उसे दशसे गुणा करनेपर जो गुणनफल प्राप्त हो उसके वर्गमूलप्रमाण गोल क्षेत्रकी परिधि होती है। इस परिधिको व्यासके चतुर्थांशसे गुणा करनेपर प्राप्त गुणनफलप्रमाण उसका क्षेत्रफल होता है ॥ ९॥ __उदाहरण- मनुष्यलोकका विस्तार ४५ लाख योजन है; V ५००००० x १० = १४२३०२४९ परिधि; १४२३०२४९४ ४५००००° = १६००९०३०१२५००० क्षेत्रफल । __ आठ स्थानोंमें शून्य, पांच, दो, एक, शून्य, तीन, शून्य, नौ शून्य, शून्य, छह और एक, इन अंकोंके क्रमशः रखनेपर जो राशि उत्पन्न हो तत्प्रमाण मनुष्यलोकका घनफल है ॥१०॥ क्षेत्रफल-१६००९०३०१२५०००x१००००० = १६००९०३०१२५०००००००० घ.फ. __ निर्देश समाप्त हुआ। मनुष्यक्षेत्रके बहुमध्यभागमें एक लाख योजन विस्तारसे युक्त, सदृश गोल और जम्बूद्वीप इस नामसे प्रसिद्ध पहिला द्वीप है ॥ ११ ॥ उस जम्बूद्वीपके वर्णन करनेमें जंगती ( वेदिका ), विन्यास, भैरत क्षेत्र, उस ( भरत ) क्षेत्रमें होनेवाला कालोंका भेद, हिमवान् पर्वत, हैमवत क्षेत्र, महाहिमवान् पर्वत, हरि क्षेत्र, निषेध पर्वत, विदेह क्षेत्र, नील पर्वत, ३श्यक क्षेत्र, रुक्मि पर्वत, हैरण्यवत क्षेत्र, शिखेरी पर्वत और ऐवत क्षेत्र, इसप्रकार सोलह अंतराधिकार हैं । अब उनके स्वरूपको अनुक्रमसे कहते हैं ॥ १२-१४ ॥ आठ योजन ऊंची उसकी जगती मणिबंधके सदृश उस द्वीपको वलय अर्थात् कडेके सदृश होकर वेष्टित करती है ॥ १५॥ यो. ८ । १ ब विखंभयचउ. २ द व गदा. ३ द ब हिमवदा. ४ द विदेहणामे. ५ द ब भेदो. ६ द बहियारो. ७ द वणं, ब वण्हं. ८ द ब वेढेवि. ९ द दीवंतंमिणियत्तं, ब दीवं तं मणियत्तं. Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४४ ] तिलोयपण्णत्ती [४. १६मूले बारस मज्झे अट्ट चिय जोयणाणि णिहिट्ठा । सिहरे चत्तारि पुढं जगदीरुदस्सै परिमाणं ॥ १६ १२।८।४। दो कोसा अवगाढा तेत्तियमेत्ता हुवेदि वजमयी। मज्झे बहुरयणमयी सिहरे वेरुलियपरिपुण्णा ॥ १७ कोस २। तीए मूलपएसे पुवावरदो य सत्त सत्त गुहा । वरतोरणाहिरामा अणाइणिधणा विचित्तयरा ॥ १८ जगदीउवरिमभाए बहुमझे कणयवेदिया दिव्वा । बे कोसा उत्तुंगा वित्थिण्णा पंचसयदंडा ॥ १९ को २ । दंड ५००। जगदीउवरिमरुंदा वेदीरुंद खु सोधियद्धकदो । जं लद्धमेक्कपासे तं विक्खंभस्स परिमाणं ॥ २० पण्णरससहस्साणि सत्तसया धणूणि पण्णासा । अभंतरविक्खंभा बाहिरवासो वि तम्मे ॥ २१ १५७५० । वेदीदोपासेसु उववणसंडी हवंति रमणिज्जा । वरवावीसुजुत्ता विचित्तमणिआरपरिपुण्णा ॥ २२ जेट्टा दोसयदंडी विक्खंभजुदा हवेदि मज्झिमया। पण्णासब्भहियसयं जघण्णवावी वि सयमेकं ॥ २३ दं २०० । १५० । १०० । जगतीके विस्तारका प्रमाण मूलमें बारह, मध्यमें आठ और सिखरपर चार योजन कहा गया है ॥ १६ ॥ जगतीविस्तार- मूलमें १२, मध्यमें ८, शिखरपर ४ यो.। __उक्त जगतीकी गहराई अर्थात् नीव दो कोस है, जो सब ही वज्रमय है। यह मध्यमें बहुत रत्नोंसे निर्मित और शिखरपर वैडूर्यमणियोंसे परिपूर्ण है ॥ १७ ॥ कोस २. ___ उस जगतीके मूल प्रदेशमें पूर्व-पश्चिमकी ओर सात सात गुफायें हैं, जो उत्कृष्ट तोरणोंसे रमणीय, अनादिनिधन एवं अत्यन्त विचित्र हैं ॥ १८ ॥ इस जगतकेि उपरिम भागपर ठीक बीचमें दिव्य सुवर्णमय वेदिका है। यह दो कोस ऊंची और पांचसौ धनुषप्रमाण चौड़ी है ॥ १९॥ उंचाई को. २, विस्तार दंड ५०० । जगतीके उपरिम विस्तारमेंसे वेदक विस्तारको घटाकर शेषको आधा करनेपर जो प्राप्त हो उतना वेदीके एक पार्श्वभागमें जगतीका विस्तार है ॥२०॥ ३ २ ० ०० - ५००=१५७५० धनुष। जगतीका अभ्यन्तर विस्तार पन्द्रह हजार सातसौ पचास धनुष और इतना ही उसका बाह्य विस्तार भी है ॥ २१ ॥ १५७५० । वेदीके दोनों पार्श्वभागोंमें उत्तम वापियोंसे संयुक्त और विचित्र मणिगृहोंसे परिपूर्ण रमणीय उपवनोंके समूह हैं ।। २२ ॥ इनमेंसे उत्कृष्ट बावड़ियोंका विस्तार दौसौ धनुष, मध्यमोंका एकसौ पचास धनुष और जघन्योंका एकसौ धनुषप्रमाण है ।। २३ ॥ उत्कृष्ट २००, मध्य. १५०, ज. १०० धनुष । १ द ब जगदीमंदस्स. २ द ब बज्जमयं. ३ द ब रयणमवो. ४ द तोरणाइ', बतोरणाय'. ५ द ब रुंदो. ६ द ब अद्धमेक्कपासे. ७ द ब दंडधणूणि. ८ द ब °वासोधितंमेत्ता. ९ द संदो, बसुंडो. १० द ब मुणिआर. ११ दब दंडो. Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ३१] चउत्यो महाधियारो [ १४५ .तिविहाभो वावीओ णियहंददसंसमेत्तमवगाढा । कइमारकमलकुवलयकुमुदामोदेहिं परिपुण्णा ॥ २४ २०।१५।१०। पायारपरिगदाई वरगोउरदारतोरणाई पि । भभंतरम्मि भागे महोरगाणं च चेट्रति ॥ २५ पाठान्तरम् । जयरेसं रमणिज्जा पासादा होति विविहविण्णासा। अभंतरचेत्तरयों णाणावरस्यणणियरमया ॥ २६ दिप्पंतरयणदीवा समंतदो विविहधूवघडजुत्ता । वजमयवरकवाडा वेदीगोउरदुवारजुदा ॥ २७ पणुहत्तरि चावाणि उत्तंगा सयधणूणि दीहजुदा । पण्णासदंडरुंदा होति जहण्णम्मि पासादा ।। २८ । ७५ । १०० । ५० । पासादावारेसुं बारस चावाणि होति उच्छेहो । पत्तेकं छण्णाहं अवगाढं तं पि चत्तारि ॥२९ । १२।६।४। पणुवीसं दोणि सया उच्छेहो होदि जिट्टपासादा । दीहं तिसयधणूणि पत्ते सद्ध विक्खंभो ॥ ३० २२५। ३००।१५०। ताण दुवारुच्छेहो दंडा छत्तीसे होदि पत्तेकं । भट्टारस विक्खंभो बारस णियमेण अवगाढं ॥३१ तीनों ही तरहकी बावड़ियां अपने अपने विस्तारके दशवें भागप्रमाण गहरी और कैरव ( सफेद कमल ), कमल, नील कमल एवं कुमुदोंकी सुगन्धसे परिपूर्ण हैं ॥ २४ ॥ वेदीके अभ्यन्तरभागमें प्राकारसे वेष्टित एवं उत्तम गोपुरद्वार व तोरणोंसे संयुक्त ऐसे महोरग देवोंके ( भवन ) स्थित हैं ॥ २५ ॥ पाठांतर । ____ नगरोंमें विविधप्रकारकी रचनाओंसे युक्त, अनेक उत्तमोत्तम रत्नसमूहोंसे निर्मित, अभ्यन्तरभागमें चैत्यतरुओंसे सहित, चारों ओर प्रदीप्त रत्नदीपकोंसे सुशोभित, विविधप्रकारके धूपघटोंसे युक्त, वज्रमय कपाटोंसे संयुक्त, और वेदी व गोपुरद्वारोंसे सहित रमणीय प्रासाद हैं ॥ २६-२७ ॥ ये प्रासाद जघन्यरूपसे पचहत्तर धनुष ऊंचे, सौ धनुष लंबे और पचास धनुषप्रमाण विस्तारयुक्त हैं ॥ २८ ॥ उंचाई ७५; लंबाई १००; विस्तार ५० धनुष । ___ इन प्रासादोंके द्वारोंमें प्रत्येककी उंचाई बारह धनुष, व्यास छह धनुष, और अवगाढ़ चार धनुषप्रमाण है ॥ २९ ॥ उंचाई १२; व्यास ६; अवगाढ़ ४ धनुष । ___ उत्कृष्ट प्रासादोंमें प्रत्येककी उंचाई दोसौ पच्चीस धनुष, लम्बाई तीनसा धनुष और विष्कंभ इससे आधा अर्थात् एकसौ पचास धनुषप्रमाण है ॥३०॥ उं२२५;लं. ३००; वि. १५० ध. । ___ उत्कृष्ट प्रासादोंके द्वारोंमें प्रत्येक द्वारकी उंचाई छत्तीस धनुष, विष्कंभ अठारह धनुष और अवगाढ़ नियमसे बारह धनुषप्रमाण है ॥ ३१ ॥ उं. ३६; वि. १८; अव. १२ ध.। १ द ब २५. २ दर परिमदाई. ३ द व अभंतचेत्तरया. ४ दवणूण. ५ बचावालणिं. ६ व तिसयधणूणं. ७द सव्वविक्संभो. ८ दब दुवारच्छेहो. ९ब बत्तीस. TP. 19 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४६ ] तिलोयपण्णत्ती [४. ३२मझिमपासादाण हुवेदि उदयो दिवसयदंडा । दोणि सया दीहचं पत्तेकं एक्सब संदं ॥ ३२ १५०। २००।१०.1 बउवीसं चावाणि ताण दुवारेसु होदि उच्छेहो । बारह भट्ट कमेणं दंडा विधारभवगाहा ॥ २४ । १२।८।। सामण्णचित्तकदलीगम्मलदाणादमासणगिहायो । गेहा हॉति विचिसा वेतरणयरेसु रमयारा . मेहुणमंडणमोलगवंदणमभिसेयणचणाणं पि । णाणाविहसालामो वररयणविणिम्मिदा होंति ॥ ३५ करिहरिसुकमोराणं मयरपवालाण गरुडहंसाणं । सारिच्छाई तेसु रम्मेसु भासणाणि चेटुंते ॥ १६ वररयणविरइदाणि विचित्तसयणाणि मउम्वपासाई। रेइंति मंदिरेसंदोपासठिदोषधाणाणि ॥३ कणय म्व णिरुबलेवा णिम्मलकंती सुगंधणिस्सासा । वरविविहभूसणयरा रविमंडलसरिसमउडसिरी ३० रोगजरापरिहीणा पत्तेकं दसधणूणि उत्तुंगा । वेंतरदेवा तेसु सुहेण कीरति सदा ॥३. (जिणमंदिरजुत्ताइं विचित्तविणासभवणपुण्णाई । सददं अकिष्टिमाइं वेंतरमवराणि रेहति ॥ ४०) मध्यम प्रासादोंमें प्रत्येककी उंचाई डेढ़सौ धनुष, लम्बाई दोसौ धनुष और चौड़ाई एकसौ धनुषप्रमाण है ॥ ३२ ॥ उंचाई १५०; लंबाई २००; चौडाई १०० धनुष । इन प्रासादोंके प्रत्येकके द्वारकी उंचाई चौबीस धनुष, चौड़ाई बारह धनुष और अवगाढ़ आठ धनुषमात्र है ॥ ३३ ॥ उंचाई २४; चौड़ाई १२; अब. ८ धनुष । व्यंतरोंके नगरोंमें सामान्यगृह, चित्तगृह (चित्रशाला या चैत्यगृह ), कदलीगृह, गर्भगृह, लतागृह, नादगृह और आसनगृह; ये रम्य आकारवाले विचित्र गृहविशेष होते हैं ॥ ३४ ॥ ___ इसके अतिरिक्त वहांपर मैथुनशाला, मण्डनशाला, ओलगशाला, वंदनशाला, अभिषेकशाला, और नृत्यशाला, इसप्रकार उत्तम रत्नोंसे निर्मित नानाप्रकारकी शालायें होती हैं ॥३५॥ इन रमणीय प्रासादोंमें हाथी, सिंह, शुक, मयूर, मगर, व्याल, गरुड और हंस, इनके सदृश आसन रखे हुए हैं ॥ ३६ ॥ ___ महलोंमें उत्तम रत्नोंसे निर्मित, मृदुल स्पर्शवाले और दोनों पार्श्वभागमें स्थित तकियोंसे युक्त विचित्र शय्यायें शोभायमान हैं ॥ ३७॥ सुवर्णके समान निर्लेप, निर्मल कान्तिके धारक, सुगन्धमय निवाससे युक्त, उत्तमोत्तम विविधप्रकारके भूषणोंको धारणकरनेवाले, सिरपर सूर्यमण्डलके समान मुकुटके धारक, रोग एवं जरासे रहित, और प्रत्येक दश धनुष उंचे, ऐसे व्यन्तर देव उन नगरोंमें सुखपूर्वक खच्छंद क्रीडा करते हैं ।। ३८-३९ ॥ जिनमन्दिरोंसे संयुक्त, विचित्र रचनावाले भवनोंसे परिपूर्ण, और अकृत्रिम वे व्यन्तरनगर सदैव शोभायमान होते हैं ॥ ४० ॥ १ द मंडल ओलंग', व मंडणउलगं. २ द व निरुवलेहो. ३६३ मंडलिरा. ४ ६ ब जीमंदर, Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ४. ४९ ] त्यो महाधियारो विजयंतवेजयंतं जयंतैमपराजयंतणामेहिं । चत्तारि दुवाराहं जंबूदीवे चउदिसासुं ॥ ४१ } पुम्वदिलाए विजयं दक्खिणभासाय वइजयंत हि । अवरदिसाय जयंतं अवराजिदमुत्तरासाए ॥ ४२ दाणं दाराणं पत्ते भट्ट जोयणा उदभो । उच्छेहद' रुंद होदि पवेसो वि वाससमं ॥ ४३ ८।४।४। रजवाडजुदा जाणाविहरयणदामरमणिज्जा । णिवं रक्खिज्जंते वेंतरदेवेहिं चउदारा ॥ ४४ दारोवरिमपएले पत्तेक्कं होदि दारपासादा । सत्तारहभूमिजुदा जाणावरैमत्तवारणया ॥ ४५ दिष्पंतरयणदीवा विचित्तवरसालभंजिभत्यं भी । धुन्वतैधयवडाया विविद्दालोचेहिं रमणिज्जा ॥ ४६ उन्तरयणसणू समंतदो विविहरूवपुढजुत्ता । देवच्छ राहिं भजिदा' पट्टसुयपहुदिकयसोहा ॥ ४७ ( उच्छेवापदि दारम्भवणाण जेत्तिया संखा । तप्परिमाणपरूवणउवएसो संपहि पणट्ठो ॥ ४८ सीहासणछत्ततयभामंडलचामरादिरमणिजा । रयणमया जिणपडिमा गोउरदारेसु सोहंति ॥ ४९ जम्बूद्वीपकी चारों दिशाओंमें विजयन्त ( विजय ), वैजयन्त, जयन्त और अपराजयन्त ( अपराजित ) इन नामोंसे प्रसिद्ध चार द्वार हैं ॥ ४१ ॥ [ १४७ इनमें विजय पूर्व दिशामें, वैजयन्त दक्षिण दिशामें, जयन्त पश्चिम दिशामें, और अपराजित द्वार उत्तर दिशाम है ॥ ४२ ॥ उपर्युक्त द्वारोंमेंसे प्रत्येक द्वारकी उंचाई आठ योजन, विस्तार उंचाईसे आधा अर्थात् चार योजन, और प्रवेश भी विस्तारके समान चार योजन है ||४३|| उंचाई ८; व्यास ४; प्रवेश ४ यो . । उत्कृष्ट वज्रमय कपाट युक्त और नानाप्रकारके रत्नोंकी मालाओंसे रमणीय ये चारों द्वार व्यन्तर देवोंसे सदा रक्षित हैं ॥ ४४ ॥ प्रत्येक द्वारके उपरिम भागमें सत्तरह भूमियोंसे युक्त, अनेकानेक उत्तम बारामदोंसे सुशोभित, प्रदीप्त रत्नदीपकोंसे सहित, नानाप्रकारकी उत्तम पुत्तलिकाओंसे युक्त स्तम्भोंवाले, लहलहाती हुई ध्वजापताकाओंसे युक्त, विविधप्रकारके दृश्योंसे रमणीय, उत्तुंग रत्नशिखरोंसे संयुक्त, सब ओर नानाप्रकारके स्पष्ट रूपोंसे युक्त, देवों व अप्सराओंसे सेवित, और पट्टांशुक आदिसे शोभायमान द्वारप्रासाद हैं ॥ ४५-४७ ॥ इन द्वारभवनोंकी उंचाई तथा विस्तारका जितना प्रमाण है, उस प्रमाणके प्ररूपणका उपदेश इस समय नष्ट होचुका है ॥ ४८ ॥ गोपुरद्वारोंपर सिंहासन, तीन छत्र, भामण्डल और चामरादिसे रमणीय रत्नमय जिनप्रतिमायें शोभायमान होती हैं ॥ ४९ ॥ १ ६ जयं च अपराजयं च. २ द व उच्छेम ३ द वरचत्त, व बरबत्त ४ द भंजिअद्धंभा, व भंजिअर्द्धहा. ५ द व दुब्भंत. ६ द अभ्यंतरयणमाणुसमंतादो, व अभ्यंतरयणसाणुसमंतादो. ७६ ब दोवच्छाराहिं. ८ द व भविदा. ९ द उच्छेहओस, व उच्छेदउस Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४८ ] तिलोयपण्णत्ती [४.५०तस्सि दीवे परिही लक्खाणि तिण्णि सोलससहस्सा । जोयणसयाणि दोणि य सत्तावीसादिरित्ताणि ॥ ५० ३१६२२० । पापूर्ण जोयणयं अट्ठावीसुत्तरं सयं दंग । किंकूहल्या णस्थि हवेदि एक्को विहत्यीह ॥ ५॥ ... ३।दं १२८। । । । पादटाणे सुण्ण अंगुलमेकं तहा जवा पंच । एको जूवो एका लिक्खं कम्मक्खिदीण छन्वालं ॥ ५२ । मं । ज ५। जू ।लि क ६। (सुगणं जहण्णभोगक्खिदिए मझिल्लभोगभूमाए । सत्त चिय वालग्गा पंचुत्तमभोगछोणीए ॥ ५३ ।७।५। एको तह रहरेणू तसरेणू तिण्णि णस्थि तुडरेणू । दो वि य सण्णासण्णा भोसण्णासण्णया वि तिण्णि पुर्व ॥ ५५ १।३। ।२।३। परमाणू य अणंताणंता संखा हुवेदि णियमेणं । वोच्छामि तप्पमाणं णिस्संददि दिट्रिवादादो ॥ ५५ । तेवीस सहस्साणि बेण्णि सयाणि च तेरस अंसा । हारो एक लवं पंच सहस्साणि चड सयाणि' णवं ॥ ५६ २३२१३ १०५४०९ खखपदस्संसर्स पुढं गुणगारा होदि तस्स परिमाणं । जाण भणताणता परिभासकमेण उप्पण्णा ॥ ५७° ) .............. उस जंबूद्वीपकी परिधि तीन लाख सोलह हजार दोसौ सत्ताईस योजन, पादून एक योजन अर्थात् तीन कोस, एकसौ अट्राईस धनुष, किकू और हाथके स्थानमें शून्य, एक वितस्ति, पादके स्थानमें शून्य, एक अंगुल, पांच जौ, एक यूक, एक लीख, कर्मभूमिके छह बाल, जघन्य भोगभूमिके बालोंके स्थानमें शून्य, मध्यम भोगभूमिके सात बालाग्र, उत्तम भोगभूमिके पांच बालान, एक रथरेणु, तीन त्रसरेणु, त्रुटरेणुके स्थानमें शून्य, दो सन्नासन्न, तीन अवसन्नासन्न और अनन्तानन्त परमाणुप्रमाण है। उसके प्रमाणको, दृष्टिवादसे जसा निकलता है, कहता हूं ॥ ५०-५५ ॥ यो. ३१६२२७, को. ३, ध. १२८, किकू , हाय ०, वित. १, पा. ०, अं १, जौ ५, यूक १, लीख १, क. भू. ६, ज. भो. ०, म. भो. ७, उ. भो. ५, र. १, त्र. ३, त्रु. ०, सन्ना. २, अब. ३, परमाणु अनन्तानन्त। तेईस हजार दोसौ तेरह अंश और एक लाख पांच हजार चारसौ नौ हार है ॥५६॥ २३२१३ १०५४०९ , 'खखपदस्संसस्स पुढं' () यह उस परिमाणका गुणकार है जिसका अनन्तानन्त परिमाण परिभाषाक्रमसे उत्पन्न हुआ है ॥ ५७ ॥ १ द णत्ति हुवेदीयं कोविहंदीहं, ब त्यि हवेदी एको विहंदीहं. २ द व कहा. ३ द बत्तिय. ४ वणिस्संसिददिट्टि'. ५ द सयाणं. ६ द पदस्संस पुढं. ७ द ७९०५६९४१५० । ३७९९०५६ ९४१५ ० ।. Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४.६५] चउत्थो महाधियारो [ १४९ मंबरपंचेकचऊणवछप्पणसुण्णणवयसत्तो व । अंककमे जोयणया जंबूदीवस्स खेत्तफलं ॥ ५४ ७९. ५६ ९४ १५.। एक्को कोसो दंडा सहस्समेकं हुवेदि पंचसया । तेवण्णाए सहिदा किंकूहत्थेसु सुण्णाइं ॥ ५९ को १ । दंड १५५३।।। एको होदि विहत्थी सुण्णं पादम्मि अंगुलं एकं । छञ्च जवा' तिय जूवा लिक्खाओ तिणि णादन्वा ॥ ६. । ।१।६।३। । कम्मक्खोणीए दुवे वालग्गा भवरभोगभूमीए । सत्त हुवंते मजिसमभोगखिदीए वि तिण्णि पुढं ॥ ६१ २।७।३। सत्त य सण्णासण्णा भोसण्णासण्णया तहा एको। परमाणूण अर्णताणता संखा इमा होदि ॥६२ अडतालसहस्साई पणवण्णुत्तरचउस्सया अंसा । हारो एक लक्खं पंच सहस्साणि चड सया णवयं ॥ १३ खस्वपदसंसस्स पुढं गुणगारा होदि तस्स परिमाणं । एत्थ भणंताणता परिभासकमेण उप्पण्णा ॥६४ सोलसजोयणहीणे जंबूदीवस्स परिधिमज्झम्मि । दारंतरपरिमाणं चउभजिदे होदि जलद्धं ॥ ६५ शून्य, पांच, एक, चार, नौ, छह, पांच, शून्य, नौ और सात, इन अंकोंके क्रमसे रखनेपर जितनी संख्या हो, उतने योजनप्रमाण जम्बूद्वीपका क्षेत्रफल है ॥ ५८ ॥ ७९०५६९४१५०।। इसके अतिरिक्त एक कोस, एक हजार पांचसौ तिरेपन धनुष, किष्कू और हाथके स्थानमें शून्य, एक वितस्ति, पादके स्थानमें शून्य, एक अंगुल, छह जौ, तीन यूक, तीन लीख, कर्मभूमिके दो बालान, जघन्य भोगभूमिके सात बालाग्र, मध्यम भोगभूमिके तीन बालाग्र, सात सन्नासन्न, तथा एक अवसन्नासन्न एवं अनन्तानन्त, परमाणु, इतना उक्त जम्बूद्वीपके क्षेत्रफलका प्रमाण है ॥ ५९-६२॥ को. १, ध. १५५३, कि. ०, हा. ०, वि. १, पा. 0, अं. १, जौ. ६, यू. ३, ली. ३, क. २, ज. ७, म. ३, स. ७, अ. १, परमाणु अनंतानन्त । अड़तालीस हजार चारसौ पचवन अंश और एक लाख पांच हजार चारसौ नौ हार है ॥ ६३ ॥ १०५. ४२ ___ 'खखपदसंसस्सपुढं' (?) यह उस परिमाणका गुणकार है जिसका अनन्तानन्त परिमाण परिभाषाक्रमसे उत्पन्न हुआ है ॥ ६४ ॥ जम्बूद्वीपकी परिधि मेंसे सोलह योजन कम करके शेषमें चारका भाग देनेपर जो लब्ध आवे उतना द्वारोंके अन्तरालका प्रमाण है ॥ ६५॥ १ द ब हत्येस. २ द ब सोदंमि. ३ द ब जव छ. Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५०] तिलोयपण्णत्ती [ ४. ६६ जगदीबाहिरभागेदाराणं होदि अंतरपमाणं । उणसीदिसहस्साणं बावण्णा जोयणाणि भदिरेगो ॥ ६६ सत्त सहस्साणि धण पंचसयाणि हवंति बत्तीसं । तिणि चिय पचाणि तिणि जवा किंचिददिरित्ता॥६७ ७.९०५२।ध ७५३२। ३। ज ३। जगदीअभंतरए परिही लक्खाणि तिण्णि जोयणया। सोलससहस्सइगिसैयबावण्णा हॉति किंचूणा ॥ ६८ ३१६१५२। जगदीभन्भंतरए दाराणं होदि अंतरपमाणं । उणसीदिसहस्साणं चउतीसं जोयणाणि किंचूर्ण ॥ ६९ विक्खंमद्धकदाओ विगुणा बट्टे दिसंतरे दीवे । वग्गो पणगुणचउभजिदो होदि धणुकरणी ॥ ७० सत्तरिसहस्सजोयण सत्त सया दसजुदो य अदिरित्तो । जगदीअभंतरए दाराणं रिजुसमाणविञ्चालं ॥ ७॥ उणसीदिसहस्साणि छप्पण्णा जोयणाणि दंडाई । सत्त सहस्सा पणसयबत्तीसा होति किंचूणा ॥ ७२ ७९०५६ । दं ७५३२ । जगतीके बाह्यभागमें द्वारोंके अन्तरालका प्रमाण उन्यासी हजार बावन योजनसे अधिक है ॥ ६६ ॥ ७९०५२। सात हजार पांचसौ बत्तीस धनुष, तीन अंगुल और कुछ अधिक तीन जौ, इतने प्रमाणसे उपर्युक्त द्वारों के अन्तरालका प्रमाण अधिक है ॥ ६७ ॥ ध. ७५३२, अं. ३, जौ ३ । जगतीके अभ्यन्तरभागमें जम्बूद्वीपकी परिधि तीन लाख सोलह हजार एकसौ बावन योजनसे कुछ कम है ॥ ६८ ॥ ३१६१५२ । ___ जगतीके अभ्यन्तरभागमें द्वारोंके अन्तरालका प्रमाण उन्यासी हजार चौतीस योजनसे कुछ कम ह ॥ ६९ ॥ ७९०३४ । विष्कम्भके आधेके वर्गका दुगुणा वृत्ताकार द्वीपकी चतुर्थांश परिधिरूप धनुषकी जीवाका वर्ग होता है, इस वर्गको पांचसे गुणा कर चारका भाग देनेपर धनुषका वर्ग, तथा उसका मूल धनुषका प्रमाण होता है।॥ ७० ॥ उदाहरणः-विष्कम्भ १००००० यो. । चतुर्थांश धनुषकी जीवाका वर्ग ५००००x २=५०००००००००; धनुषका वर्ग ५०००००००००४ ५ =६२५००००००४; जीवाका प्रमाण V५००००००००० = ७०७१. यो. धनुषका प्रमाण V६२५००००००० = ७९०५६ यो. ७५३२ ध.। जगतीके अभ्यन्तरभागों द्वारोंका सीधा अन्तराल सत्तर हजार सातसौ दश योजनोंसे अधिक है ।। ७१ ॥ ७०७१० । . उक्त विजयादि द्वारोंका अन्तराल उन्यासी हजार छप्पन योजन और सात हजार पांचसौ बत्तीस धनुषसे कुछ कम है ॥ ७२ ॥ यो. ७९०५६, दं, ७५३२ । १ द ब भागो. २ द पंचाणि. ३ द इगिस्सयं. ४ ब धणुक्करणी. Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ८१ ] उत्थो महाधियारो विजयादिदुवाराणं पंचसया जोयणाणि वित्थारो । पत्तेक्कं उच्छेद्दो सस सयाणि च पण्णासा ॥ ७३ जो ५०० । ७५० ॥ दारोवरिमपुराणं रुंदा दो जोयणाणि पत्तेक्कं । उच्छेहो चसारिं केई एवं परूवंति ॥ ७४ २ ।४ । पाठान्तरम् । एदेसिं दाराणं अहिवहदेवां हुवंति विंतरयो । जंणामा ते दारा तंणामा ते वि एक्वादो ॥ ७५ chairs as समाणतुंगवरदेहों । दिव्वामलमउडधरा सहिदा देवीसहस्सेहिं ॥ ७६ दास उवरिदेसे विजयस्स पुरं हवेदि गयणम्मिँ । बारससहस्सजोयणदीहं तस्सद्धविक्खंभं ॥ ७७ १२००० । ६००० । चउगोउरसंजुत्ता तडवेदी तम्मि होदि कणयमई । चरियँहालयचारू दारोवरि जिणपुरे हिं रमयारा ॥ ७८ विजयपुरम्म विचित्ता पासादा विविहरयणकणयमया । समचउरस्सा दीहा अणेयसंठाणसोहिल्ला ॥ ७१ कुंदेंदु संखधवला मरगयवण्णा सुवण्णसंकासा । वरपउमरायसरिसा विचित्तवण्णंतरा पउरा ॥ ८० ओलँग्गामंतभूषणअभिसेउप्पत्तिमेहुणादीणं । सालाओ विसालाभो रयणमईओ विराजति ॥ ८१ [ १५१ विजयादिक द्वारोंमेंसे प्रत्येकका विस्तार पांचसौ योजन और उंचाई सात सौ पचास योजनप्रमाण है || ७३ ॥ विस्तार यो. ५००, उत्सेध ७५० । द्वापर स्थित पुरों से प्रत्येकका विस्तार दो योजन और उंचाई चार योजनमात्र है, ऐसा कितने ही आचार्य प्ररूपण करते हैं ॥ ७४ ॥ विस्तार २, उत्सेध ४ यो. । पाठांतर । इन द्वारोंके अधिपति व्यन्तर देव हैं । द्वारोंके जो नाम हैं, वे ही नाम रक्षाके निमित्तसे इन देवोंके भी हैं ॥ ७५ ॥ ये देव एक पल्योपमप्रमाण आयुके भोक्ता, दश धनुषप्रमाण उन्नत उत्तम शरीरवाले, दिव्य निर्मल मुकुटके धारक, और हजारों देवियोंसे सहित हैं ॥ ७६ ॥ द्वारके ऊपर आकाशमें बारह हजार योजन लंबा और इससे आधे विस्तारवाला विजयदेवका नगर है ॥ ७७ ॥ लंबाई १२०००; विस्तार ६००० यो. । उस विजयपुरमें चार गोपुरोंसे संयुक्त सुवर्णमयी तटवेदी है, जो मार्ग व अट्टालिकाओं से सुन्दर और द्वारोंके ऊपर स्थित जिनपुरोंसे रमणीय है ॥ ७८ ॥ विजयपुर में नानाप्रकारके रत्नों और सुवर्णसे निर्मित, समचतुरस्र दीर्घ और अनेक आकृतियोंसे शोभायमान विचित्र प्रासाद हैं ॥ ७९ ॥ वे प्रासाद कुन्दपुष्प, चन्द्रमा एवं शंखके समान धवल, मरकत मणियों जैसे वर्णवाले, सुवर्णके सदृश, उत्तम पद्मरागमणियों के समान व बहुतसे अन्य विचित्र वर्णोवाले हैं ॥ ८० ॥ उपर्युक्त प्रासादों में ओलगशाला, मंत्रशाला, भूषणशाला, अभिषेकशाला, उत्पत्तिशाला और मैथुनशाला, इत्यादिक रत्नमयी विशाल शालायें शोभायमान हैं ॥ ८१ ॥ १ द ब 'देवो. २ द व चित्तरया. ३द रिक्खादे, व रक्खादे. ४ द ब घरदेहा. ५ द व रयणम्भि ६ द चरिमद्दालय ७ द ओगलं मंत, व पुउलंगमंत ८ ब उप्पच्छि Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५२ ] तिलोयपण्णत्ती [४.८२ ते पासादा सब्वे विचित्तवणसंडमंडणा रम्मा । दिप्तरयणदीवा वरधूवघडेहिं संजुत्ता ॥८२ सत्त?णवदसादियविचित्तभूमीहिं भूसिदा विउला । धुवंतधयवडायो अकट्टिमा सुटु सोहंति ॥ ८३ पासरसवण्णवररणिगंधेहिं बहुविधेहिं कदसरिसा । उजलविचित्तबहुविधसयणासणणिवहसंपुण्णा ॥ ६४ एदस्सेि णयरवरे बहुविहपरिवारपरिगदो णिचं । देवीजुत्तो भुजदि उवचारसुहाई विजयसुरो ॥८५ एवं अवसेसाणं देवाणं पुरवराणि रम्माणि । दारोवरिमपदेसे णहम्मि जिणभवणजुत्ताणि ॥ ८६ .. जगदीए अब्भंतरभागे बेकोसवाससंजुत्ता । भूमितले वणसंडी वरतरुणियरा विराजंति ॥ ८७ तं उजाणं सीयलछायं वरसुरहिकुसुमपरिपुण्णं । दिव्वामोदसुगंधं सुरखेयरमिहुणमणहरणं ॥ ८८ बे कोसा उम्विद्धा उज्जाणवणस्स वेदिया दिव्वा । पंचसयचावरुंदा कंचणवररयणणियरमई ॥ ८९ । जगदी सम्मत्ता । (तस्सि जंबूदीवे सत्तविहा होति जणपदा पवरा । एदाणं विचाले छक्कुलसेला विरायते ॥ ९० ) ____ वे सब भवन विचित्र वनसमूहोंसे सुशोभित, रमणीय, प्रदीप्त रत्नदीपकोंसे युक्त, श्रेष्ठ धूपघटोंसे संयुक्त; सात, आठ, नौ और दश इत्यादि विचित्र भूमियोंसे विभूषित; विशाल, फहराती हुई ध्वजापताकाओंसे सहित, और अकृत्रिम होते हुए अच्छीतरह शोभायमान हैं ॥ ८२-८३ ॥ उपर्युक्त भवन नानाप्रकारके स्पर्श, रस, वर्ण, उत्तम ध्वनि एवं गन्धसे सदृशताको प्राप्त और उज्ज्वल एवं विचित्र बहुत प्रकारके शयन तथा आसनोंके समूहसे परिपूर्ण हैं ॥ ८४ ॥ इस श्रेष्ठ नगरमें बहुतप्रकारके परिवारसे परिपूर्ण विजयदेव अपनी देवियोंसे युक्त होकर सर्वदा उपचारसुखोंको भोगता है ॥ ८५॥ इसीप्रकार अन्य द्वारों के उपरिम भागपर आकाशमें जिनभवनोंसे युक्त अवशिष्ट देवोंके रमणीय उत्तम नगर हैं ॥ ८६ ॥ __ जगतीके अभ्यन्तरभागमें पृथ्वीतलपर दो कोस विस्तारसे युक्त और उत्तम वृक्षोंके समूहोंसे परिपूर्ण वनसमूह शोभायमान हैं ॥ ८७ ॥ वह उद्यान शीतल छायासे युक्त, उत्तम सुगन्धित पुष्पोंसे परिपूर्ण, दिव्य सुगन्धसे सुगंधित और देव एवं विद्याधरयुगलोंके चित्तको हरनेवाला है ।। ८८ ॥ ____ सुवर्ण एवं उत्तमोत्तम रत्नोंके समूहसे निर्मित उस उद्यानवनकी दिव्य वेदिका दो कोस ऊंची और पांचसौ धनुषप्रमाण चौड़ी है ॥ ८९ ॥ जगतीका वर्णन समाप्त हुआ । ___ उस जबूद्वीपके बीचमें सात प्रकारके श्रेष्ठ जनपद हैं और इन जनपदोंके अन्तरालमें छह कुलाचल शोभायमान हैं ॥ ९० ।। ..................-------.........................................." १ द जुत्तंतरपरदाया, ब दुच्छंतरपरदाया. २ द ब एदेसिं. ३ द व परिभदा. ४ द व जुत्ता. ५ द ब विजयपुरी. ६ द ब पवेसे. ७ द ब भागो. ८ द ब संडो. ९द बतणु. १० द ब एदाणिं. Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ९९ ] उत्थो महाधियारो दक्खिणदिसाए भरहो हेमवदो हरिविदेहरम्माणि । हेरण्णवदेरावदवरिसा कुलपव्वदंतरिदा ॥ ९१ कप्पतरुधवलछत्ता वरडववणचामरेहिं वारुधरा । वरकुंडकुंडलेहिं विचित्तरूवेहिं रमणिजा ॥ ९२ वरवेदीक डित्ता बहुरयणुज्जलणगिंदमउडधरा । सरिजलपवाहहारा खेत्तणरिंदा विराजति ॥ ९३ हिमवंतमहाहिमवंत णिसिधणीले द्दिरुम्मिसिहरिगिरी । मूलोवरिसमवासा पुण्वावरजलधीहिं संलग्गा ॥ ९४ एदे हेमज्जुणतवणिजय वे रुलियरजदहेममया । एक्कदुचदुचदुदुगइगिजोयणस्य उदयसंजुदा कमसेो ॥ ९५ १०० । २०० । ४०० । ४०० । २०० । १०० । वरदहसिदादवत्तौ सरिचामरविजमाणया परिदो । कप्पतरुचारुचिंधों वसुमईसिंहासनारूढा ॥ ९६ वरवेदीक डिसुत्ता विविद्दुज्जलरयणकूडमउडधरा । अंबरणिज्झरहारा चंचलतरुकुंडलाभरणा ॥ ९७ गोरतिरीरम्मा पायारसुगंधकुसुमदामग्गा । सुरपुरकंठाभरणा वैणराजिविचित्तवत्थकयसोहा ॥ ९८ तोरणकंकणजुत्ता वज्जपणालीफुरंत केयूरा । जिणवर मंदिरतिलया भूधरराया विराजति ॥ ९९ दक्षिण दिशा से लेकर भरत, हैमवत, हरि, विदेह, रम्यक, हैरण्यवत और ऐरावत ये सात क्षेत्र हैं, जो कुलपर्वतों से विभक्त हैं ॥ ९१ ॥ [ १५३ कल्पवृक्षरूपी सफेद छत्रसे विभूषित, उत्तम उपवनरूपी चामरोंसे शोभित पृथिवीसे युक्त, विचित्र रूपवाले उत्तम कुण्डरूपी कुण्डलोंसे रमणीय, उत्तम वेदीरूपी कटिसूत्रसे अलंकृत, बहुत प्रकारके रत्नोंसे उज्ज्वल कुलपर्वतरूपी मुकुटको धारण करनेवाले, और नदियोंके जलप्रवाहरूपी हारसे संयुक्त, ऐसे ये भरतादिक क्षेत्ररूपी राजा विराजमान हैं । ९२-९३ ॥ हिमवान्, महाहिमवान्, निषध, नील, रुक्मी और शिखरी, ये छह कुलपर्वत मूलमें व ऊपर समान विस्तारसे युक्त तथा पूर्वापर समुद्रोंसे संलग्न हैं ॥ ९४ ॥ सुवर्ण, चांदी, तपनीय, वैडूर्यमणि, रजत और सुवर्णके समान वर्णवाले ये छहों कुलपर्वत क्रमसे एकसौ, दोसौ, चारसौ, चारसौ, दोसौ, और एकसौ, योजनप्रमाण उंचाईसे संयुक्त हैं ।। ९५ ॥ हिम. १००, महा. २००, निषध ४००, नील ४००, रुक्मी २००, शिखरी १०० यो. उत्तम द्रहरूपी सफेद छत्रसे विभूषित, चारों ओर नदीरूपी चामरोंसे वीज्यमान, कल्पवृक्षरूपी सुन्दर चिह्नोंसे सहित, वसुमतीरूपी सिंहासनपर विराजमान, उत्तम वेदीरूपी कटिसूत्र से युक्त, विविध प्रकार के उज्ज्वल रत्नोंके कूटरूपी मुकुटको धारण करनेवाले, आकाशके निर्झररूपी हारसे शोभायमान, चंचल वृक्षरूपी कुण्डलोंसे भूषित, गोपुररूप किरिटसे सुन्दर, कोटरूपी सुगन्धित फूलोंकी मालासे अग्रभाग में सुशोभित, सुरपुररूपी कण्ठाभरणसे अभिराम, वनपंक्तिरूप विचित्र वस्त्रोंसे शोभायमान, तोरणरूपी कंकणसे युक्त, वज्रप्रणालीरूपी स्फुरायमान केयूरोंसे सहित, और जिनालयरूप तिलकसे मनोहर, ऐसे कुलाचलरूपी राजा विराजमान हैं ॥ ९६-९९ ॥ १ द ब नीलद्धि. २ द ब जलदेहिं. ३ द ब वरदा हसिदा रत्ता ४ द ब सवि० ५ द ब ' चारुविंदा. ६ द ब वसुमहीं. ७ ब वरराज ८ द ब तारिण ं ९ द वज्जफणाली. . TP. 20 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५४ ] तिलोयपण्णत्ती [ ४.१०० उदीजुदसदभजिदे जंबूदीवस्स वासपरिमाणे । जं लद्धं तं रुंदं भरहक्खेसम्मि णादन्वं ॥ १०० पुष्वावरदो दीहा सत्त विखेत्ता अणादिविण्णासा । कुलगिरिकयमजादा वित्थिष्णा दक्खिणुत्तरदो ॥ १४१ भरद्दम्मि होदि एक्का तत्तो दुगुणा य चुल्लहिमवंते' । एवं दुगुणा दुगुणी होदि सलाया विदेहंतं ॥ १०२ १ । २ । ४ । ८ । १६ । ३२ । ६४ । अद्धं खु विदेहादो णी णीलादु रम्मके होदि । एवं अदाओ एरावदखेत्तपरियंतं ॥ १०३ ३२ । १६ । ८ । ४ । २ । १ । वारसादीण सलाय मिलिदे णउदीयमधियमेक्कसयं । एसा जुत्ती हारस्स भासिदा आणुपुन्वी ॥ १०४ भागभजिदम्मि लद्धं पणसय छव्वीसजोयणाणि पि । छच्चियै कला य कहिदो भरहक्खेत्तम्मि बिक्खंभो ॥ १०५ ५२६ । ६ । १९ जम्बूद्वीप के विस्तारप्रमाणमें एकसौ नब्बैका भाग देनेपर जो लब्ध आवे उतना भरत क्षेत्रका विस्तार समझना चाहिये ॥ १०० ॥ सातों क्षेत्र पूर्व-पश्चिम में लंबे, अनादि रचनायुक्त ( अनादिनिधन ), कुलाचलोंसे सीमित, और दक्षिण उत्तरमें विस्तीर्ण हैं ॥ १०१ ॥ भरत क्षेत्र में एक शलाका है, क्षुद्र हिमवान् पर्वतकी शलाकायें भरत क्षेत्रसे दूनी हैं, इसीप्रकार विदेह क्षेत्रपर्यन्त शलाकायें दूनी दूनी हैं ॥ १०२ ॥ भरत १, हिम. २, हैम. ४, महा. ८, हरि १६, निषध ३२, विदेह ६४ । विदेह से आधी शलाकायें नील पर्वतमें और नील पर्वतसे आधी रम्यक क्षेत्रमें हैं । इसीप्रकारसे ऐरावत क्षेत्रपर्यन्त शलाकायें उत्तरोत्तर आधी आधी होती गई हैं ॥ १०३ ॥ नील ३२, रम्यक १६, रुक्मी ८, हैर. ४, शिखरी २, ऐरा. १. क्षेत्रादिकों की शलाकायें मिलकर एकसौ नब्बे होती हैं । इसप्रकार अनुक्रमसे यह हार ( भाजक ) की युक्ति बतलायी गयी है ॥ १०४ ॥ १ +२+४+ ८ + १६ + ३२ + ६४ + ३२ + १६ + ८ + ४ +२+१= १९० उपर्युक्त रीति से जम्बूद्वीप के विस्तार में एकसौ नब्बैका भाग देने पर लब्ध हुए पांचसौ छब्बीस योजन और छह कलाप्रमाण ( छह बटे उन्नीस ) भरत क्षेत्रका विस्तार कहा गया है ॥ १०५ ॥ जम्बूद्वीपका विस्तार १००००० ÷ १९० = ५२६६ यो. भरत क्षेत्रका विस्तार | १ द ब हिमवतो. २ ब दुगुणदुगुणा ३ ब ललाया ४ द 'जोयणायं. ५ द ब छव्विह. Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. १११ ] चउत्थो महाधियारो [१५५ · वरिसा दुगुणो अद्दी अहीदो' दुगुणिदो परो वरिसो । जाव विदेहं होदि हु तत्तो अद्धद्धहाणीए ॥ १०६ १०५२। १२/२१०५। ५/४२१०1१०1८४२१ । १/१६८४२ । २/३३६८४ । ४ १६८४२ । २८४२१ । १४२१० । १०/२१०५ । ५१०५२ । १२.५२६ । ६) १९ ।एवं विण्णासो सम्मत्तो। । भरहखिदीबहुमज्झे विजयद्धो णाम भूधरो तुंगो । रजदमओ 'चेटेदि हु णाणावररयणरमाणिज्जो ॥ १०७) पणुवीसजोयणुदओ वुत्तो तहगुणमूलविक्खंभो। उदयतुरिमंसगाढो जलणिहिपुटो तिसेढिगओ॥१०८ २५ । ५० । २५। दसजोयणाणि उवरिं गतूर्ण तस्स दोसु पासेसुं । विजाहराण सेढी एक्केक्का जोयणाणि दस रुंदा ॥ १०९ १०। विजयड्डायामेणं हुवंति विजाहराण सेढीओ। एक्केका तह वेदी णाणाविहतोरणेहिं कियसोहा ॥ ११० दक्खिणदिससेढीए पण्णास पुराणि पुन्ववरदिसम्मि । उत्तरसेढीए तह णयराणि' सट्टि चेटुंति ॥ १११ द ५० । उ ६० । वर्षसे दूना कुल पर्वत और पर्वतसे दूना आगेका वर्ष, इसप्रकार विदेह क्षेत्रपर्यन्त क्षेत्रसे पर्वत और पर्वतसे क्षेत्रके विस्तारमें क्रमशः दूनी दूनी वृद्धि होती गयी है। इसके पश्चात् क्रमशः क्षेत्रसे पर्वत और पर्वतसे क्षेत्रका विस्तार आधा आधा होता गया है ॥ १०६ ॥ हिमवान् १०५२१३, हैम. २१०५ १५५, महाहि. ४२१०१९, हरि ८४२१३३, निषध १६८४२३३, विदेह ३३६८४४६, नील १६८४२२२, रम्यक ८४२१११, रुक्मी ४२१०१९, हैर. २१०५३९, शिखरी १०५२१२, ऐरावत ५२६१६। इसप्रकार विन्यास समाप्त हुआ। भरत क्षेत्रके बहुमध्यभागमें रजतमय और नानाप्रकारके उत्तम रत्नोंसे रमणीय विजयाई नामक उन्नत पर्वत स्थित है ॥ १०७ ॥ वह पर्वत पच्चीस योजन ऊंचा, इससे दूने अर्थात् पचास योजनप्रमाण मूलमें विस्तारसे युक्त, उंचाईके चतुर्थ भागप्रमाण (६१ यो.) नीवसे सहित, पूर्वापर समुद्रको स्पर्श करने वाला, और तीन श्रेणियोंमें विभक्त कहा गया है ॥ १०८ ॥ ऊंचा २५, मूलविस्तार ५०, अवगाह २४. यो. । ___ दश योजन ऊपर जाकर उस पर्वतके दोनों पार्श्वभागोंमें दश योजन विस्तारसे युक्त विद्याधरोंकी एक एक श्रेणी है ॥ १०९ ॥ १०॥ विजया के आयामप्रमाण विद्याधरोंकी श्रेणियां तथा नानाप्रकारके तोरणोंसे शोभायमान एक एक वेदिका है ॥ ११० ॥ पूर्वसे पश्चिम दिशाकी ओर दक्षिण दिशाकी श्रेणीमें पचास, और उत्तर श्रेणीमें साठ नगर स्थित हैं ॥ १११ ॥ द. श्रे. ५० । उ. श्रे, ६० । १ द ब वरिसादु दुगुणवड्डी आदीदो. २ द वट्टेदि. ३ द ब जुत्ता. ४ द वहुदम्मि, ब वहुदिम्मि. ५ ब णयराणं. Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५६] तिलोयपण्णत्ती [ ४. ११२ तण्णामा किंणामिदकिंणरगीदाइं तह य णरगीदं । बहुकेदुपुंडरीया सीहद्धयसेदकेदूई ॥ ११२ गरुडद्वयं सिरिप्पहसिरिधरलोहग्गला' अरिंजयकं । वइरग्गलवइरड्डो विमोजिया जयपुरी य सगडमुही ॥ ११३ चदुमुहबहुमुहमरजक्खयाणि विरजक्खणामविक्खादं । तत्तो रहणेउरमेहलग्गखेमपुरावराजिदया ॥ ११४ णामेण कामपुपर्फ गयणचरी विजयचरियसुक्कपुरी। तह संजयंतणयरी जयंतविजयवइजयंतं च ॥ ११५ खेमकरचंदाभा सूराभपुरुत्तमापुराई पि । चित्तमहाकूडाई सुवण्णकूडा तिकूडा य ॥ ११६ वइचित्तमेहकूडा तत्तो वइसवणकूडसूरपुरा । चंदं णिच्चुज्जायं विमुही तह णिच्चवाहिणी सुमुही ॥ ११७ अज्जुणअरुणीकइलाँसवारुणीओ य विज्जुपहणामा। किलकिलचूडामणियं ससिपहसाल पुप्फचलाइं॥ ११८ णामेण हंसगब्भं बलाहकसिवंकरा सिरिसउधं । चमरं लिवमंदिरवसुवक्खावसुमाइमा णामा ॥ ११९ सव्वत्थपुरं सत्तजयं च णामेण केदुमालं ति । सुरवइकंतं तह गगणणंदणं पुरमसोगं च ॥ १२० तत्तो विसोकयं वीदलोकअलकाइतिलकणामं च । अंबरतिलकं मंदरकुमुदा कुंदं च गयणवल्लभयं ॥ १२१ दिव्वतिलयं च भूमीतिलयं गंधवपुरवरं तत्तो । मुत्ताहरणइमिसणामं तहग्गिजालमहजाला ॥ १२२ णामेण सिरिणिकेदं जयावह सिरिणिवासमणिवज । भहस्सवधणंजयमाहिदो विजयणयरं च ॥ १२३ तह य सुगंधिणिवेरद्धदरा गोखीरफेणमक्खोभा । गिरिसिहरधरणिवाराणिदुग्गाई दुद्धरं सुदंसणयं ॥ १२४ रयणायररयणपुरा उत्तरसेढीय सढि णयरीओ। विजयद्धायामणं विरचिदपंतीय णिवसंति ॥ १२५ उन नगरोंके नाम हैं-'किनामित, 'किन्नरगीत, नरगीत, बहुकेतु, पुण्डरीक, सिंहध्वज, श्वेतकेतु, गरुडध्वज, श्रीप्रभ, श्रीधर, लोहार्गल, अरिंजय, पढार्गल, वज्राढ्य, "विमोचिता, जयपुरी, शकटमुखी, चतुर्मुख, बहुमुख, अरजस्का, "विरजस्का, रथेनूपुर, मेखेलाग्र, क्षमपुर, अपराजित, कॉमपुष्प, गगनचरी, विजयचरी (विनयपुरी), शुक्रपुरी, संयंत नगरी, जयंत, विजेय, वैजयंत, क्षेमकर, चन्द्राभ, सूर्याभ, पुरोत्तम, चित्रकूट, भैहाकूट, सुवर्णकूट, त्रिकूट, विचित्रकूट, मेधकूट, वैश्रवणकूट, सूर्यपुर, चैन्द्र,"नित्योद्योत, विमुंखी, नित्यैवाहिनी और सुंमुखी, ये पचास नगरियां दक्षिण श्रेणीमें हैं ॥ ११२-११७ ॥ ५० । अर्जुनी, अरुणी, कैलाश, वारुणी, विद्युत्प्रभ, किलकिल, चूडामणि, शशिप्रंभ, वंशाले, पुष्पचूल, हंसगर्भ, वलाहके, शिवकर, श्रीसौधे, चमर, शिवमंदिर, वसुमत्का, वसुमती, सर्वार्थपुर, ( सिद्धार्थपुर ), शत्रुजय, केतुमाल, सुरपतिकोन्त, गैंगननन्दन, अशोक, विशोक', वीतशोक, अलका, तिलक, अंबरतिलक, मैन्दर, कुमुद; कुंदै, गगनबछैभ, दिव्यतिलक, भूमितिलक, गन्धर्वपुर, मुक्ताहर, नैमिष, अग्निवाल, महाज्वाल, श्रीनिकेत, जयावह, श्रीनिवास, मणिवर्ज, मद्राश्व, धनंज॑य, माहेन्द्र, विजयनगर, सुगन्धिनी, वज्रार्द्धतर, गोक्षीरफेन, अक्षोभ, गिरिशिखरे, धेरणी, वॉरिणी (धारिणी), दैर्ग, दुद्धर, सुदर्शन, रत्नाकर, और रत्नपुर, ये उत्तरश्रेणीमें साठ नगरियां हैं, जो विजया की लम्बाईमें पंक्तिसे स्थित हैं ॥ ११८-१२५ ॥ ६० । १ द ब लोयग्गला. २ द ब वइरंदा. ३ द ब चंदुमुह ४ दब पुवाई पि. ५ द ब हेमकूडा. ६ द ब अंजुल. ७ ब कइलासे. ८ द ब तह अग्गि". ९ द ब वेरंतदराणं खीर'. Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४.१३५] चउत्थो महाधियारो [१५७ विजाहरणयरवरा अणाइणिहणा सहावणिप्पण्णा । णाणाविहरयणमया गोउरपासायतोरणादिजुदा ॥ १२६ उज्जाणवणसंजुत्ता पोक्खरणीकूवदिग्वयासहिदा । धुवंतधयवडाया पासादा ते च रयणमया ॥ १२७ णाणाविहजिणगेहा विजाहरपुरवरेसु रमणिजा । वररयणकंचणमया ठाणटाणेसु सोहंति ॥ १२८ वणसंडवत्थणाहा वेदीकडिसुत्तएहि कंतिल्ला । तोरणकंकणजुत्ता विजाहररायभवणमउडधरी ॥ १२९ मणिगिहकंठाभरणा चलंतहिंदोलकुंडलेहिं जुदा । जिणवरमंदिरतिलया णयरणरिंदा विरायंति ॥ १३० पुंफिदकमलवणेहिं वावीणिचएहिं मंडिया विउला । पुरबाहिरभूभागा उजाणवणेहिं रेहति ॥ १३१ कल्हारकमलकुवलयकुमुदुजलजलपवाहपडहत्था । दिव्यतलाया विउला तेसु पुरेसुं विरायंति ॥ १३२ जमणालवल्लतुवरीतिलजवगोधुम्ममासपहुदीहि । सव्वेहिं सुधैंण्णेहिं पुराइं सोहंति भूमीहिं ॥ १३३ बहुदिव्वगामसहिदा ट्रिब्वमहापट्टणेहि रमणिजा । कब्बडदोणमुहेहिं संवाहमडंबएहि परिपुण्णा ॥ १३४ रयणाण यायरोहि" विभूसिदा पउमरायपहुदीणं । दिव्वणरेहि१० पुण्णा धणधण्णसमिद्धिरम्मेहिं ॥ १३५ उपर्युक्त विद्याधरोंके श्रेष्ट नगर अनादिनिधन, स्वभावसिद्ध, अनेकप्रकार रत्नमय, तथा गोपुर, प्रासाद और तोरणादिसे सहित हैं ॥ १२६ ॥ उन नगरोंमें उद्यान-वनोंसे संयुक्त; पुष्करिणी, कूप एवं दीर्घिकाओंसे सहित, और फहराती हुई ध्वजा-पताकाओंसे सुशोभित रत्नमय प्रासाद हैं ॥ १२७ ॥ इन श्रेष्ठ विद्याधरपुरोंमें रमणीय, उत्तम रत्न और सुवर्णमय नानाप्रकारके जिनमंदिर स्थान स्थानपर शोभायमान होते हैं ॥ १२८ ॥ वनखंडरूपी वस्त्रसे आच्छादित, वेदिकारूप कटिसूत्रसे कान्तिमान् , तोरणरूपी कंकणसे युक्त, विद्याधरोंके राजभवन रूप मुकुटको धारण करनेवाले, मणिगृहरूप कंठाभरणसे विभूषित, चंचल हिंडोलेरूप कुण्डलोंसे युक्त, और जिनेन्द्रमन्दिररूपी तिलकसे सुशोभित, ऐसे विद्याधरनगर. रूपी राजा विराजमान हैं ॥ १२९-१३० ॥ नगरके बाहरी विशाल प्रदेश प्रफुल्लित कमलवनोंवाले और वापीसमूहोंसे युक्त उद्यानवनोंसे मंडित होते हुए शोभायमान हैं ॥ १३१ ।। उन नगरोंमें कल्हार, कमल, कुवलय और कुमुदोंसे उज्ज्वल जलप्रवाहसे परिपूर्ण बहुत दिव्य तालाब शोभायमान हैं ।। १३२ ॥ ___यवनाल (जुवार), वल्ल, तूबर, तिल, जौ, गेहूं, और उडद, इत्यादिक समस्त उत्तम धान्योंसे युक्त भूमियोंद्वारा वे नगर शोभाको प्राप्त हैं ॥ १३३ ॥ वे नगर बहुत दिव्य ग्रामोंसे सहित, दिव्य महापट्टनोंसे रमणीय; कर्वट, द्रोणमुख, संवाह, और मटंबोंसे परिपूर्ण; पद्मरागादिक रत्नोंकी खानोंसे विभूषित, और धन-धान्यकी वृद्धिसे रमणीय दिव्य मनुष्योंसे परिपूर्ण हैं ॥ १३४-१३५ ॥ १द ब धुव्वंतरयवदाया. २ द बताण हाणेसु. ३ द वेदीवडि . ४ द कंचण'. ५ द ब भवणमौड. ६ द ब पुग्विद. ७ द सुधणेहिं. ८ ब सयायारहिं. ९ द ब पंचमराय . १०द ब°णयरे हिं. Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५८] तिलोयपण्णत्ती [४.१३६ जंबकुमारसरिच्छो बहुविहविजाहिं संजूदा पवरा । विजाहरा मणुस्सा छक्करमजुदा हुवंति सदा ॥ १३६ भच्छरसरिच्छरूवा अहिणवलावण्णदिव्वरमणिजा । विजाहरवणिताओ बहुविहविजासमिद्धाभो ॥ १३७ कुलजाईविजाओ साहियविजा अणेयभेयाओ । विजाहरपुरिसपुरंधियाणे वरसोक्खजणणीओ ॥ १३८ रम्मुजाणेहिं जुदा होति हु विजाहराण सेढीओ । जिणभवणभूसिदाओ को सक्कइ वण्णिदुं सयलं ॥ १३९ दसजोयणाणि तत्तो उवरिंगतूण दोसु पासेसुं । भभियोगामरसेढी दसजोयणवित्थरी होदि ॥ १४० वरकप्परुक्खरम्मा फलिदेहिं उववणेहि परिपुण्णा । वावितलायप्पउरा वरमच्छरकीडणेहिं जुदा ॥ १४१ कंचणवेदीसहिदा वरगोउरसुंदरा य बहुचित्ता । मणिमयमंदिरबहुला परिखापायारपरियरिया ॥ १४२ सोहम्मसुरिंदस्स य वाहणदेवा हुवंति वितरयो । दक्खिणउत्तरपासेसु तिए वरदिव्वरूवधरा ॥ १४३ अभियोगपुरोहिंतो गंतूणं पंचजोयणाणि तदो। दसजोयणवित्थिणं वेयगिरिस्स वरसिहरं ॥ १४४ __उन नगरोंमें रहनेवाले उत्तम विद्याधर मनुष्य जम्बुकुमार (कामदेव) के समान बहुतप्रकारकी विद्याओंसे संयुक्त और सदा छह कर्मोंसे सहित हैं ॥ १३६ ॥ विद्याधरोंकी स्त्रियां अप्सराओंके सदृश रूपसे युक्त, नवीन दिव्य लावण्यसे रमणीय, और बहुतप्रकारकी विद्याओंसे समृद्ध हैं ॥ १३७ ॥ अनेकप्रकारकी कुलविद्याएं, जातिविद्याएं और साधितविद्याएं विद्याधर पुरुष एवं पुरंध्रियोंको उत्तम सुखकी देनेवाली हैं ॥ १३८ ।। विद्याधरोंकी श्रेणियां रमणीय उद्यानोंसे युक्त और जिन भवनोंसे भूषित हैं। इनका सम्पूर्ण वर्णन करनेके लिये कौन समर्थ हो सकता है ? ॥ १३९ ॥ विद्याधरश्रेणियोंसे आगे दश योजन ऊपर जाकर विजयार्धके दोनों पार्श्वभागमें दश योजन विस्तारवाली आभियोग्य देवोंकी श्रेणी है ॥ १४० ॥ ____ यह श्रेणी उत्कृष्ट कल्पवृक्षोंसे रमणीय, फलित उपवनोंसे परिपूर्ण, प्रचुर वापी एवं तलावोंसे सहित, उत्तम अप्सराओंकी क्रीडाओंसे युक्त, सुवर्णमय वेदीसे सहित, उत्कृष्ट गोपुरोंसे सुन्दर, बहुत चित्रोंसे युक्त, बहुतसे मणिमय भवनोंसे परिपूर्ण, और परिखा एवं प्राकारसे वेष्टित है ॥ १४१-१४२ ॥ इस श्रेणीके दक्षिण-उत्तर पार्श्वभागमें उत्तम दिव्य रूपके धारी सौधर्म इन्द्र के व्यन्तर वाहन देव हैं ॥ १४३ ॥ अभियोगपुरोंसे पांच योजन ऊपर जाकर दश योजन विस्तारवाला वैताढ्य पर्वतका उत्तम शिखर है ॥ १४४ ॥ १ द ब जंबकुमारसरिच्छो. २ द ब पुरंवियाण. ३ द वित्थदो. ४ द ब चित्तरया. ५ द ब पुराहिंतो. Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ४. १५२ ] चउत्थो महाधियारो [ १५९ तियसिंदचावसरिसं विसालवरवेदियाहि परियरियं । बहुतोरणदारजुदं' विचित्तरयणेहि' रमणिजं ॥ १४५ तत्थ समभूमिभागे फुरंतेवर रयणकिरणणियरम्मि । चेट्टंते णव कूडा कंचणमणिमंडिया दिव्वा ॥ १४६ णमो सिद्धकूडो पुन्वदिसंतो तदो भरहकूडो । खंडप्पवादणामो तुरिमो तह माणिभद्दो त्ति ॥ १४७ विजयङ्कुकुमारो पुष्णतिमिस्सगुहाभिधाणो' य । उत्तरभरहो कूडो पच्छिमयं तम्मि वेसमणो ॥ १४८ कूडाणं उच्छेहो पुह पुह छज्जोयणाणि इगिकोसं । तेत्तियमेत्तं णियमा हुवेदि मूलम्मि विक्त्रभो ॥ १४९ जो ६ को १ । जो ६ को १ । तस्सद्धं वित्थारो पत्तेक्कं होदि कूडसिहरम्मि । मूलसिहराण' रुंद मेलिय दलिदम्मि मज्झस्स ॥ १५० जो ३ को १ । जो ४ को ११ । ४ २ आदिमकूडे चेट्ठदि जिनिंदभवणं विचित्तधयमाल । वरकंचणरयणमयं ' तोरणजुत्तं विमाणं च ॥ १५१ दीत्तमेक्ककोसो विक्खंभो होदि कोसद्ध सम्मेत्तं । गाउतिय चरणभागो उच्छेहो जिणणिकेदस्स ॥ १५२ को १ । १ । ३ । २ ४ यह शिखर त्रिदशेन्द्रचाप अर्थात् इन्द्रधनुष के सदृश, त्रिशाल व उत्तम वेदिकाओं से वेष्टित, बहुत तोरणद्वारोंसे संयुक्त, और विचित्र रत्नोंसे रमणीय है || १४५ ॥ वहांपर स्फुरायमान उत्तम रत्नोंके किरणसमूहों से युक्त समभूमिभाग में सुवर्ण और मणियों से मंडित दिव्य नौ कूट स्थित हैं ॥ १४६ ॥ पूर्व दिशा के अन्त में सिद्धकूट, इसके पश्चात् भरतकूट, खण्डप्रपात, चतुर्थ माणिभद्र, विजयार्द्धकुमार, पूर्णभद्र, तिमिस्रगुह नामक, उत्तर भरतकूट और पश्चिम दिशाके अन्तमें वैश्रवण, ये उन नौ कूटोंके नाम हैं || १४७-१४८ ॥ इन कूटोंकी उंचाई पृथक् पृथक् छह योजन और एक कोस, तथा इतना ही नियमसे मूलमें विस्तार भी है ॥ १४९ ॥ उंचाई यो. ६ को. १, मूलविस्तार यो. ६ को १ । प्रत्येक कूटका विस्तार शिखरपर इससे आधा अर्थात् तीन योजन और आधा कोस है । मूल और शिखरके विस्तारको मिलाकर आधा करनेपर जो प्रमाण हो उतना विस्तार उक्त कूटोंके मध्य में है ॥ १५० ॥ शिखरपर यो. ३ को रे, मध्यमें यो. ४ को ' ( ६ + ३ ) । २ प्रथम कूटपर विचित्र ध्वजासमूहों से शोभायमान जिनेन्द्रभवन तथा उत्तम सुवर्ण और रत्नोंसे निर्मित तोरणों से युक्त विमान भी स्थित है ॥ १५१ ॥ उक्त जिनभवनकी लम्बाई एक कोस, चौड़ाई आधा कोस, और उंचाई गव्यूतिके तीन चौथाई भागप्रमाण है || १५२ ॥ दीर्घता २, विष्कंभरे, उत्सेध कोस । १ दहारजुदं. २ मि. ३ द पुरत, ब पुरंत ४ द ब 'विधाणो. ५ द ब सिहराणि ६ द आदिमकूडो ७ द जिणंद ८ द ब 'मया. ९ द संमेत्तं. Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६० तिलोयपण्णत्ती [ ४. १५३कंचणपायारत्तयपरियरिओ गोउरेहिं संजुत्तो । वरवजणीलविद्दममरगयवेरुलियपरिणामो ॥ १५३ लंबंतरयणदामो णाणाकुसुमोपहारकयसोहो । गोसीरमलयचंदणकोलागुरुधूवगंधडो ॥ १५४ वरवजकवाडजुदो बहुविहदारोहिं सोहिदो विउलो । वरमाणथंभसहिमो जिजिंदगेहो णिरुवमाणो ॥ १५५ भिंगारकलसदप्पणचामरघंटादवत्तपहुदीहं । पूजादब्वेहिं तदो विचित्तवरवत्थएहि वा ॥ १५६ पुण्णायणायचंपयअसोयबउलादिरुक्खपुण्णेहिं । उज्जाणेहिं सोहदि विविहहिं जिणिंदपासादो ॥ १५७ सच्छजलपूरिदाह कमलुप्पलसंडमंडणधराहिपोक्खरणीहि रम्मो मणिमयसोवाणमालाहि ॥ १५८ तास जिणिंदपडिमा अट्ठमहामंगलेोह संपुण्णा । सीहासणादिसहिदा चामरकरणागजक्खमिहुणजुदा ॥ १५९ भिंगारकलसदप्पणवीयणधयछत्तचमरसुपइट्ठा । इय अट्ठमंगलाई पत्तेक्कं अट्ठअधियसयं ॥ १६० किं तीए वाणिजइ जिगिंदपडिमाय सासदड्डीएँ । जी हरइ सयलदुरियं सुमरणमेत्तेण भव्वाण ॥ १६१ एवं हिंरूवं पढिम जिणस्स तत्थट्रिदं भत्तिए सच्छचित्ता । झायंति केई सुविणट्टकम्मा ते मोक्खमग्गं० सकलं लहंते ॥ १६२ तीन सुवर्णमय प्राकारोंसे वेष्टित, गोपुरोंसे संयुक्त; उत्तम वज्र, नील, विद्रुम, मरकत और वैडूर्य मणियोंसे निर्मित; लटकती हुई रत्नमालाओंसे युक्त; नानाप्रकारके फूलोंके उपहारसे शोभायमान गोशीर, मलयचंदन, कालागुरु और धूपकी गन्धसे व्याप्त; उत्कृष्ट वज्रकपाटोंसे युक्त, बहुतप्रकारके द्वारोंसे सुशोभित, विशाल और उत्तम मानस्तम्भोंसे सहित वह जिनेंद्र भवन अनुपम है ॥ १५३-१५५ ॥ ___ वह जिनेंद्रप्रासाद झारी, कलश, दर्पण, चामर, घंटा और आतपत्र ( छत्र ) इत्यादि पूजाद्रव्योंसे; विचित्र व उत्तम वस्त्रोंसे; तथा नाग, पुनाग, चंपक, अशोक और वकुलादिक वृक्षोंसे परिपूर्ण विविधप्रकारके उद्यानोंसे शोभायमान है ॥ १५६-१५७ ॥ वह जिन भवन स्वच्छ जलसे परिपूर्ण, कमल और नील कमलोंके समूहसे अलंकृत भूमिभागोंसे युक्त, और मणिमय सोपानपंक्तियोंसे शोभायमान, ऐसी पुष्करिणियोंसे रमणीय है ॥१५८ ॥ उस जिनेन्द्रमन्दिरमें अष्ट महामंगलद्रव्योंसे परिपूर्ण, सिंहासनादिकसे सहित, और हाथमें चामरोंको लिये हुए नागयक्षोंके युगलसे युक्त, ऐसी जिनेन्द्रप्रतिमा विराजमान है ॥ १५९ ॥ झारी, कलश, दर्पण, व्यजन, ध्वजा, छत्र, चमर और सुप्रतिष्ठ ( ठौना ), इन आठ मंगलद्रव्यों से प्रत्येक वहां एकसौ आठ आठ हैं ॥ १६० ॥ जो स्मरणमात्रसे ही भव्य जीवोंके सम्पूर्ण पापको नष्ट करती है, ऐसी उस शाश्वत ऋद्धिसे युक्त जिनेन्द्रप्रतिमाका कितना वर्णन किया जाय ? ॥ १६१ ॥ उस जिनमन्दिरमें स्थित इसप्रकारकी सुन्दर जिनमूर्तिका जो कोई भव्य जीव निर्मलचित्त होकर भक्तिसे ध्यान करते हैं, वे कर्मोको नष्ट करके सम्पूर्ण मोक्षमार्गको प्राप्त करते हैं ॥ १६२ ॥ १द संजुत्ता. २ब कालागरु.३ द ब "वत्थसोहिं. ४ द मंडणधराई. ५द बसोहाण'. ६ दमालाई. ७ ब सासदरिद्धीए. ८ब जो. ९द भत्तिपसत्थचित्तो, ब भत्तिए सच्छाचत्तो. १० द ब मोक्खमाणं. Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. १७१ ] चउत्यो महाधियारो १६१ एसा जिणिंदप्पडिमा जणाणं झाणति णिचं सुबहुप्पयारं । भावाणुसारेण अणंतसोक्खं णिस्सेयसं अन्भुदयं च देदि ॥ १६३ भरहादिसु कूडेसुं अट्ठसु वेंतरसुराण पासादा । वररयणकंचणमया वेदीगोउरदुवारकयसोहा ॥ १६४ उजाणेहि जुत्ता मणिमयसयणासणेहिं परिपुण्णा । णचंतधयवडाया बहुविहवण्णा विरायंति ॥ १६५ बहुदेवदेविसहिदा वेंतरदेवाण होति पासादा । जिणवरभवणपवण्णिदपासादसरिच्छरुंदादी ॥ १६६ को । ।३। भरहे कूडे भरहो खंडपवादम्मि णहमालसुरो । कूडम्मि माणिभद्दे अहिवइदेवो म माणिभद्दो त्ति ॥ १६७ वेदडकुमारसुरो वेयडकुमारणामकूडम्मि' । चेटेदि पुण्णभद्दो अहिणाहो होइ पुण्णभद्दम्मि ॥ १६८ तिमिसगुहम्मि य कूडे देवो णामेण वसदि कदमालो । उत्तरभरहे कूडे अहिवइदेवो भरहणामो ॥ १६९ कूडम्मि य वेसमणे वेसमणो णाम अहिवरो देवो । दसधणुदेहुच्छेहाँ सम्वे ते एकपल्लाऊ ॥ १७० बेगाऊविस्थिण्णा दोसु वि पासेसु गिरिसमायामा । वेयडुम्मि गिरिंदे वणसंडा होंति भूमितले ॥ १७१ यह जिनेन्द्रप्रतिमा उसका ध्यान करनेवाले जीवोंको उनके भावोंके अनुसार नित्य अनन्तसुखस्वरूप मोक्ष एवं नानाप्रकारके अभ्युदयको भी देती है ।। १६३ ॥ ___ भरतादिक आठ कूटोंपर व्यन्तर देवोंके उत्तम रत्न और सुवर्णसे निर्मित, वेदी एवं गोपुरद्वारोंसे शोभायमान, उद्यानोंसे युक्त, मणिमय शय्या और आसनोंसे परिपूर्ण, नाचती हुई ध्वजा-पताकाओंसे सुशोभित, और अनेक वर्णवाले प्रासाद विराजमान हैं ॥ १६४-१६५ ॥ ये व्यन्तर देवोंके प्रासाद बहुतसे देव-देवियोंसे सहित हैं। जिन भवनोंके वर्णनमें जो प्रासादों के विस्तारादिका प्रमाण बतलाया जाचुका है, उसीके समान इनका भी विस्तारादिक जानना चाहिये ॥ १६६ ॥ दीर्घता १, विष्कंभ ३, उत्सेध ३ कोस । __ भरत कूटपर भरत नामक देव, खण्डप्रपात कूटपर नृत्यमाल देव, और माणिभद्र कूटपर माणिभद्र नामक अधिपति देव है ॥ १६७ ॥ ___ वैताढ्यकुमार नामक कूटपर वैताब्यकुमार देव और पूर्णभद्र कूटपर पूर्णभद्र नामक अधिपति देव स्थित है ॥ १६८॥ तिमिस्रगुह कूटपर कृतमाल नामक देव और उत्तरभरत कूटपर भरत नामक अधिपति देव रहता है ॥ १६९।। वैश्रवण नामक कूटपर वैश्रवण नामक अधिनायक देव है। ये सब देव दश धनुष ऊंचे शरीरके धारक और एक पल्योपमप्रमाण आयुसे युक्त हैं ॥ १७० ॥ ___ वैताढ्य पर्वतके भूमितलपर दोनों पार्श्वभागोंमें दो गव्यूति विस्तीर्ण और पर्वतके बराबर लंबे वनखण्ड हैं ॥ १७१ ।। १ द जिणाण. २ व देहि. ३ द व विंदपवादम्मि. ४ द ब सुरा. ५ द कूटम्मि. ६ द व अहिणामो. ७ दबदेहुच्छेहो. ८ दबभूमितलिं. TP. 21 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६२ तिलोयपण्णत्ती [ ४. १७२ दोकोस उच्छेहो' पणसयचावप्पमाणरुंदो हुँ । वणवेदीआयारो तोरणदारेहिं संजुत्तो ॥ १७२ चरियहॉलयचारू णाणाविहर्जतलक्खसंछण्णा । विविहवररयणखचिदा णिरुवमसोहा हि वेदीओ ॥ १७३ सम्वेस उववणेसं वेंतरदेवाण होति वरणयरा । पायारगोउरजदा जिणभवणविभूसिया विउला ॥ १७४ रजदणगे दोणि गुहा पण्णासा जोयणाणि दीहाओ । अटुं उब्विद्धाओ बारसविखंभसंजुत्ता ॥ १७५ ५०।८। १२ । पुवाए तिमिसगुहा खंडपवादो दिसाए अवराएँ । वजकवाडेहि जुदा अणादिणिहणा हि सोहंति ॥ १७६ जमलकवाडा दिव्वा होति हु छज्जोयणाणि वित्थिण्णा । अट्रच्छेहाँ दोसु वि गुहासु दाराणे पत्तेकं ॥ १७७ पण्णासजोयणाणि वेयणगस्स मूलवित्थारो । तं भरहादो सोधिय सेसद्धं दक्षिणद्धं तु ॥ १७८ दुसया अट्टत्तीसं तिणि कलाओ य दक्खिणद्धम्मि । तस्स सरिच्छपमाणो उत्तरभरहो हि णियमेण ॥ १७९ २३८ । ३ दो कोस उंचाई तथा पांचसौ धनुषप्रमाण विस्तारसे सहित और तोरणद्वारोंसे संयुक्त वनवेदीका आकार होता है ॥ १७२ ॥ ये वेदियां मार्ग और अट्टालिकाओंसे सुन्दर, नानाप्रकारके लाखों यंत्रोंसे व्याप्त, विविधप्रकारके उत्कृष्ट रत्नोंसे खचित, और अनुपम शोभाको धारण करनेवाली हैं ॥ १७३ ॥ . इन सब उपवनोंमें प्राकार और गोपुरोंसे युक्त, तथा जिनभवनोंसे भूषित व्यन्तरदेवोंके विशाल उत्कृष्ट नगर हैं ॥ १७४ ॥ ___ रजतपर्वत अर्थात् विजया में पचास योजन लम्बी, आठ योजन ऊंची, और बारह योजन विस्तारसे युक्त, दो गुफायें हैं ॥ १७५ ॥ दीर्घता ५०, उंचाई ८, विष्कंभ १२ यो. ___इनमें से पूर्वमें तिमिस्र गुफा और पश्चिम दिशामें खण्डप्रपात गुफा है। ये दोनों गुफायें वज्रमय कपाटोंसे युक्त और अनादिनिधन होती हुई शोभायमान हैं ॥ १७६ ॥ ___ दोनों ही गुफाओंमें द्वारोंके दिव्य युगल कपाटों से प्रत्येक कपाट छह योजन विस्तीर्ण और आठ योजन ऊंचा है ॥ १७७ ॥ विजयार्द्ध पर्वतका विस्तार मूलमें पचास योजन है । इसको भरत क्षेत्रके विस्तारमेंसे कम करके शेषका आधा दक्षिण अर्द्ध भरत क्षेत्रका विस्तार होता है ॥ १७८ ॥ दक्षिणार्द्ध भरतका विस्तार दोसौ अडतीस योजन और एक योजनके उन्नीस भागोंमेंसे तीन भागप्रमाण है । इसीके सदृश विस्तारवाला नियमसे उत्तर भरत भी है ॥ १७९ ॥ (५२६१६-५०) २, २३८३३३ यो. १ द दोकोसुं वित्याओ, ब दोकोसुं वित्थारो. २ द व चावा पमाणरंदो उ. ३ द ब आयारो होति हु. ४ द चरियट्टले य. ५ द ब खंदपवाला. ६ दब अवरधरा. ७द बकवाडाहि. ८द अट्टवेयसिद्धाअ. ब अट्टवेयसद्धाओ. ९ दब दाराणि. १० द ब सोधय, Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. १८२] चउत्थो महाधियारो रूदद्धं इसुहीणं वग्गिय अवणिज रुंददलबग्गे। सेसं चउगुणमूलं जीवाए होदि परिमाणं ॥ १८० बाणजुदरुंदवग्गे रुंदकदी सोधिदूण दुगुणकदो । जं लद्धं तं होदि हु करणीचावस्स परिमाणं ॥ १८१ जीवाकदितुरिमंसा वासद्धकदीय सोहिदूण पदं। रुदद्धम्मि विहीणो लैद्धं बाणस्स परिमाणं ॥ १८२ बाणसे रहित अर्द्ध विस्तारका वर्ग करके उसे विस्तारके अर्द्धभागके वर्ग से घटा देनेपर अवशिष्ट राशिको चारसे गुणा करके प्राप्त राशिका वर्गमूल निकालने पर जीवाका प्रमाण प्राप्त होता है ।। १८० ॥ उदाहरण-विष्कंभ १ लाख योजन; बाण २३८ २३ = ४५२५ यो. v४ { ( २ ० ० ० ० ० ) - ( १ ० ०० ० ० - १५२५ ) } = ४ ( २५०००००००० - ८९३ ९ २ २ ९७५ ६ २५ ) - 1 x ८५ ७ ७ ० २ ४ ३ ७५ = V ३ ४ ३ ० ८ ० ९ ७ ५ ० ० = ९७४८ १३ योजन दक्षिण विजयार्धकी जीवाका प्रमाण । बाणसे युक्त व्यासके वर्गमेंसे व्यासके वर्गको घटाकर शेषको दुगुणा करनेपर जो प्राप्त हो वह धनुषका वर्ग होता है और उसका वर्गमूल धनुषका प्रमाण होता है ॥ १८१ ॥ उदाहरण-बाण २३८ २८, व्यास १ लाख योजन । .२{ ( १००००० + २३८ २३ ) - (१०००००) } = २ { (१००२३८ ३९) - १०००००००००० } - २ { ३ ६ २७ २१५४७ ५६ २५ – १ ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० } = २ १७२१५४७५६२५) ३६१ ३४४३०९५१२५० ( १८५५५५ )२ = ( ९७६६ १९ )२ धनुषका वर्ग, ९७६६६१ धनुषका प्रमाण. ___ जीवाके वर्गके चतुर्थ भागको अर्ध विस्तारके वर्गमेंसे घटाकर शेषका वर्गमूल निकालनेपर जो प्राप्त हो उसे विस्तारके अर्ध भागमेंसे कम ' करदेनेपर शेष बाणका प्रमाण प्राप्त होता है ॥ १८२ ॥ १ बरंदवग्गो. २ द व सावद्धकदीय. ३ द व अद्धं. Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६४ ] तिलोयपण्णत्ती [ १. १८३ जोयणयणवसहस्सा सत्तसया भट्टतालसंजुत्ता । बारस कलामो अधिमा रजदाचलदक्खिणे जीभो ॥ ११ ९७४८ । १२ तज्जीवाए चावं णव य सहस्सामि जोयणा होति । सत्त सया छासट्टी एक कला किंचि अदिरेका ॥१८४ ९७६६। । १९ वीसुत्तरसत्तसया दस य सहस्साणि जोयणा होति । एकारसकलसहिया रजदावलउत्तरे जीवा ॥ १८५ १०७२० ।" एदाए जीवाए धणुपदससहस्ससत्तसदा । तेदालजोयणाई पण्णरसकला य अदिरेओ ॥ १८६ १०७४३ । १५। जेट्टाए जीवाए मझे सोहसु जहण्णजीवस्स । सेसदलं चलीमो हवेदि वस्से य सेले ये ॥ १८७ ................. २ उदाहरण-जीवा ९७४८ १ २ = १८५२ २ ४; विस्तार १ लाख योजन । १००००० - (२०००००) - {(१८५१२४ )२x}} = ५०००० --- ( २५०००००००० - ८५७६९८२ ५४४) = ५०००० - ४९७६१ १६ = २३८ ३३ यो. दक्षिण अर्ध भरतका बाण । नौ हजार सातसौ अडतालीस योजन और एक योजनके उन्नीस भागोंमेंसे बारह भागप्रमाण विजयार्द्धके दक्षिणमें जीवा है ।। १८३ ॥ ९७४८१३ । उसी जीवाका धनुष नौ हजार सातसौ छ्यासठ योजन और एक योजनके उन्नीस भागोंमेंसे कुछ अधिक एक भाग है ॥ १८४ ॥ ९७६६१ । _ विजया के उत्तरमें जीवाका प्रमाण दश हजार सातसौ बीस योजन और एक योजनके उन्नीस भागोंमेंसे ग्यारह भाग है ।। १८५॥ १०७२०१३। इस जीवाका धनुःपृष्ठ दश हजार सातसौ तेतालीस योजन और एक योजनके उन्नीस भागोंमेंसे पन्द्रह भाग अधिक है ॥ १८६ ॥ १०७४३३५ । ___ उत्कृष्ट जीवामेंसे जघन्य जीवाको घटाकर शेषको आधा करनेपर क्षेत्र और पर्वतोंमें चूलिकाका प्रमाण आता है ॥ १८७ ॥ १०७२०११ - ९७४८१२४८५३४ विजयार्द्धकी चूलिकाका प्रमाण । १ द णवसहस्सं, ब मवसहस्स.२६ दक्खिणो दीओ,व दक्खिणो जीओ. ३ द अधिवेको, व अधिरेको. ४ द ब१२.५ द आधिवेओ. ६ द व वंसे. ७ द व उ. Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. १९३] चउत्यो महाधियारो • [ १६५ चत्तारि सयाणि तहा पणुसीदीजोयणहिँ जुत्ताई । सत्तत्तीसद्वकला परिमाणं चूलियाए इमं ॥१४८ जेट्टम्मि चावपट्टे सोहेज कणिटुवावपर्ट ति । सेसदलं पस्सभुजी हवेदि वरिसम्मि सेले य॥ १८९ चत्तारि सयाणि तहा अडसीदीजोयणेहिं जुत्ताणि । तेत्तीसद्धकलाओ गिरिस्स पुग्वावरम्मि पस्सभुजा ॥ १९० ४८८। ३३ । 'चोइससहस्सजोयणचउस्सया एक्कसत्तरीजुत्ता । पंचकलाओ एसो जीवा भरहस्स उत्तरे भाएं॥ १९१ १४४७१ । ५ भरहस्स चावपटुं पंचसयावहियचउदससहस्सा । अडवीस जोयणाई हुवंति एकारस कलामो ॥ १९२ १४५२८।११ जोयणसहस्समेकं भट्ठसया पंचहत्तरीजुत्ता । तेरसमद्धकलाओ भरहखिदीचूलिया एसा ॥ १९३ १८७५। १३ विजयार्द्धकी चूलिकाका प्रमाण चारसौ पचासी योजन और एक योजनके उन्नीस भागों से सैंतीसकी आधे अर्थात् साढे अठारह भाग है ॥ १८८ ॥ १८५३४। उत्कृष्ट चापपृष्ठमेंसे लघु चापपृष्ठ को घटाकर शेषको आधा करनेपर क्षेत्र और पर्वतमें पार्श्वभुजाका प्रमाण निकलता है ।। १८९॥ १०७४३३५ - ९७६६१ = ४८८३४ विज. पा. मु.। विजया के पूर्व-पश्चिममें पार्श्वभुजाका प्रमाण चारसौ अठासी योजन और एक योजनके उन्नीस भागों से तेतीसके आधे अर्थात् साढे सोलह भाग है ॥ १९० ॥ ४८८३३ । भरत क्षेत्रके उत्तरभागमें जीवाका प्रमाण चौदह हजार चारसौ इकहत्तर योजन और एक योजनके उन्नीस भागोंमेंसे पांच भाग है ॥ १९१ ॥ १४४७१११३।। भरत क्षेत्रका धनुपृष्ठ चौदह हजार पांचसौ अट्ठाईस योजन और एक योजनके उन्नीस भागोंमेंसे ग्यारह भागप्रमाण है ॥ १९२ ॥ १४५२८३३।। ____ यह भरत क्षेत्रकी चूलिका एक हजार आठसौ पचहत्तर योजन और एक योजनके उन्नीस भागोंमेंसे तेरहके आधे अर्थात् साढ़े छह भागमात्र है ॥ १९३ ॥ १८७५३ है । १द व चूलियाइरिमं. २ द ३४, ब ३७ ।. ३ द बसेसद्दलपयसभुना. ४ द पदा समत्ता, बएदा समत्ता. ५ द व कलासा सेसे. ६ द उत्तरभाए. ७ द १३.. Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६६ ] तिलोयपण्णत्ती एकसहस्लट्ठसया बाणउदी जोयणाणि भागा वि । पण्णरसद्धं एसा भरहक्खेत्तस्स पस्लभुजा ॥ १९४ १८९२ । १५१ २ १९ हिमवंताचलमज्झे पमदहो पुब्वपच्छिमायामी । पणसयजोयणरुंदी तद्गुणायामसंपण्णो ॥ १९५ ५०० | १००० । दसजोयणावगाढो चउतोरणवेदियाहिं संजुत्तो । तस्सि पुव्वदिसाए णिग्गच्छदि निम्मगा गंगा ॥ १९६ जोयक्ककोसा णिग्गदठाणम्मि होदि वित्थारो । गंगा तरंगिणी उच्छेहो' को सदलमेत्तो ॥ १९७ गंगाईए णिग्गमठाणे चिट्ठेदि तोरणो दिव्वो । णवजोयणाणि तुंगो दिवङ्ककोसादिरित्तो य ॥ १९८ ९।३। चामरघंटा किंकिणिवंदणमालास एहि कयसोहा । भिंगार कलस दप्पणपूयणदव्वेहिं रमणिजा ॥ १९९ रयणमयथं भजो जिद विचित्तवरसालभंजियारम्माँ । वजिंदणीलमरगय कक्केय णपउमरायजुदा || २०० ससिकंत सूरकंतप्पमुह मर्जखेहि णासियतमोघा । लंबते कणयदामा अणाइणिहणा अणुवमाणा ॥ २०१ छत्तत्तयादिसहिदा वररयणमईओ फुरिदकिरिणोघा । सुरखेयरमहिदाओ जिणपडिमा तोरणुवरि णिवसंति ॥ २०२ एक हजार आठसौ बान योजन और एक योजनके उन्नीस भागोंमेंसे पन्द्रहके आधे अर्थात् साढ़े सात भागप्रमाण यह भरत क्षेत्रकी पार्श्वभुजा है ॥ १९४ ॥ १८९२ । हिमवान् पर्वतके मध्य में पूर्व-पश्चिम लंबा, पांचसौ योजन विस्तारसे सहित, और इससे दुगुणा अर्थात् एक हजार योजन लंबा पद्म द्रह है ॥ १९५ ॥ विष्कंभ ५००, आयाम १००० । यह द्रह दश योजन गहरा और चार तोरण एवं वेदिकाओंसे संयुक्त है । इसकी पूर्व दिशासे गंगा नदी निकलती है ॥ १९६ ॥ उद्गमस्थान में गंगा नदीका विस्तार छह योजन एक कोस और ऊंचाई आधा कोसमात्र है ॥ १९७ ॥ [ ४. १९४ गंगा नदीके निर्गमन स्थान में नौ योजन और डेढ़ कोस ऊंचा दिव्य तोरण है ॥ १९८ ॥ ९३ ॥ इस तोरणपर चामर, घंटा, किंकिणी ( क्षुद्र घंटिका ) और सैकड़ों वन्दनमालाओं से शोभायमान; झारी, कलश, दर्पण तथा पूजाद्रव्यों से रमणीय; रत्नमय स्तम्भों पर नियोजित विचित्र और उत्तम पुत्तलिकाओं से सुन्दर, वज्र, इन्द्रनील, मरकत, कर्केतन एवं पद्मराग मणियोंसे युक्त; चन्द्रकान्त, सूर्यकान्त प्रमुख मणियोंकी किरणोंसे अन्धकारसमूहको नष्ट करनेवाली; लटकती हुई सुवर्णमालाओं से सुशोभित, अनादिनिधन, अनुपम, छत्रत्रयादिसे सहित, उत्तम रत्नमय, प्रकाशमान किरणों के समूहसे युक्त और देव एवं विद्याधरोंसे पूजित, ऐसी जिनप्रतिमायें विराजमान हैं ॥। १९९-२०२ ॥ १ द १५ ।. ६ द ब मालास इ. २ द पवमदहो. ३ द तरंगणीए. ४ द उच्छेदो, ब उच्चेदो. ७ द ब सालभद्दियारम्भो. ८ द ब मईखेहि. ९ द व लंबंद. ५ द तुंगा. Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. २११] चउत्थो महाधियारो [१६७ तम्हि समभूमिभागे पासादा विविहरयणकणयमया । वजकवाडेहिं जुदा चउतोरणवेदियाजुत्ता ॥ २०३ एदेसु मंदिरेसुं होति दिसाकण्णयाउ देवीओ । बहुपरिवाराणुगदी णिम्मललावण्णरूवगदा ॥ २०४ पउमदहादु दिसाए पुवाए थोवभूमिमेत्ताम्म । गंगाणईण मज्झे उब्भासदि एउ मणिमओ कूडो॥२०५ वियसियकमलायारो रम्मो वेरुलियणालसंजुत्तो । तस्स दला अइरत्ता पत्तेक कोसदलमत्तं ॥२०६ (सलिलादुवरी उदओ एक कोसं हुवेदि एदस्स । दो कोसा वित्थारो चामीयरकेसरहिं संजुत्तो ॥ २०७ इगिकोसोदयरुंदा रयणमई तस्स कण्णिया होदि । तीए उवरिं चेदि पासादो मणिमओ दियो । २०८ / तप्पासादे निवसदि वेंतरदेवी बलेत्ति विक्खा' । 'एक्कपलिदोवमाऊ बहुपरिवारेहि संजुत्ता ॥ २०९१) एवं पउमदहादो पंचसया जोयणाणि गंतूणं । गंगाकूडमपत्ती जोयणअद्धेण दक्खिणावलिया ॥ २१० चुल्लहिमवंतरंदे णहरुंदं सोधिदूंण अद्धकदो। दक्षिणभागे पव्वदउवरिम्मि हवेदि इदीहं॥२॥ उस सम भूमिभागमें विविधप्रकारके रत्न एवं सुवर्णसे निर्मित, वज्रमय कपाटोंसे सहित, और चार तोरण व वेदिकाओंसे संयुक्त प्रासाद हैं ॥ २०३ ॥ . इन भवनों में बहुत परिवारसे युक्त और निर्मल लावण्यरूपको प्राप्त दिक्कन्या देवियां हैं ॥ २०४॥ पद्म द्रहसे पूर्व दिशामें थोडीसी भूमिपर गंगा नदीके बीचमें एक मणिमय कूट प्रकाशमान है ॥ २०५॥ यह मणिमय कूट विकसित कमलके आकार, रमणीय, और वैडूर्यमणिमय नालसे संयुक्त है। इसके पत्ते अत्यन्त लाल हैं, और प्रत्येक पत्रका विस्तार आधा कोसमात्र है ॥ २०६॥ पानीसे ऊपर इसकी उंचाई एक कोस और विस्तार दो कोस है । यह सुवर्णमय परागसे संयुक्त है ॥२०७॥ ___ इस कमलाकार कूटकी रत्नमय कर्णिका एक कोस ऊंची और इतने ही विस्तारसे युक्त है। इसके ऊपर मणिमय दिव्य भवन स्थित है ॥ २०८ ॥ उस भवनमें बला इस नामसे विख्यात, एक पल्योपम आयुवाली, और बहुत परिवारसे युक्त व्यन्तर देवी निवास करती है ॥ २०९ ॥ इसप्रकार गंगा नदी पद्म द्रहसे पांचसौ योजन आगे जाकर और गंगाकूटतक न पहुंचकर उससे आधा योजन पहिले ही दक्षिणकी और मुड़ जाती है ॥ २१०॥ क्षुद्र हिमवान्के विस्तारमेंसे नदीके विस्तारको घटाकर अवशिष्टको आधा करनेपर दक्षिण भागमें पर्वतके ऊपर नदीकी लम्बाईका प्रमाण निकलता है ॥ २११ ॥ १ ब परिवाराणुमदा. २ द ब अहिरत्तो. ३ द बप्पासादा. ४ दब विक्खादो. ५ब एक्का. ६ द ब कूडमपत्तो. ७ द रुदस्साधिदूण. Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६८] तिलोयपण्णत्ती [४. २१२ पंचसया तेवीसं अट्रहदो ऊणतीसभागा य । दक्खिणदो भागच्छिय गंगा गिरिजिभियं पत्ता ।। २१२ ५२५११८ हिमवंतयंतमणिमयवरकूडमुहम्मि वसहरूवम्मि । पविसिय णिवलइ धारा दसजोयणवित्थरा य ससिधवला ॥ २१३ छजोयणेककोसा पणालियाए हुवेदि विक्खंभो। आयामो बे कोसा तेत्तियमेत्तं च बहलत्तं ॥२१४ ६। को १ । को २ । को २। सिंगमुहकण्णजिंहालोयणभूआदिएहि गोसरिसो' । वसहो त्ति तेण भण्णइ रयणामरजीहिया तत्थ ॥ २१५ पणुवीस जोयणाणि हिमवंते तत्थ अंतरेणं । दसजोयणवित्थारे गंगाकुंडम्मि णिवसदे गंगा ॥ २१६ पणुवीसजोयणाई धारापमुहम्मि होदि विक्खंभो । सम्गायणिकत्तारो एवं णियमा परूवेदि ॥ २१७ २५। पाठान्तरम्। जोयणसट्रीरुदं समवई अस्थि तत्थ वरकुंड । दसजीयणउच्छेहं मणिमयसोवाणसोहिल्लं ॥ २१८ ६०।१०। पांचसौ तेईस योजन और आठसे गुणित ( उन्नीस ) अर्थात् एकसौ बावनमेंसे उनतीस भागप्रमाण दक्षिणसे आकर गंगा नदी पर्वतके तटपर स्थित जिविकाको प्राप्त होती है ।। २१२ ॥ १०५२ १ २ - ६ = ५२३,३३३ । हिमवान् पर्वतके अन्तमें वृषभाकार मणिमय उत्तम कूटके मुखमें प्रवेशकर चन्द्रमाके समान धवल और दश योजन विस्तारवाली गंगाकी धारा नीचे गिरती है ॥ २१३ ॥ उस प्रणालीका विस्तार छह योजन और एक कोस, लंबाई दो कोस, और बाहल्य भी इतना ही अर्थात् दो कोस है ॥ २१४ ॥ विष्कंभ यो. ६ को. १, आयाम को. २, बाहल्य को. २ । वह कूटमुख सींग, मुख, कान, जिह्वा, लोचन और भ्रकुटी आदिकसे गौके सदृश है, इसीलिये उस रत्नमय जिह्निका ( जृम्भिका ) को 'वृषभ' कहते हैं ।। २१५ ॥ वहांपर गंगानदी पच्चीस योजन हिमवान् पर्वतको छोड़कर दश योजन विस्तारवाले गंगाकुण्डमें गिरती है ॥ २१६ ॥ धाराके प्रमुखमें गंगा नदीका विस्तार पच्चीस योजन है। सग्गायणीके कर्ता इसप्रकार नियमसे निरूपण करते हैं। २१७ ॥२५ । पाठान्तर । ___ वहांपर साठ योजन विस्तारवाला, समवृत्त, दश योजन ऊंचा और मणिमय सीढ़ियोंसे शोभायमान उत्तम कुण्ड है ।। २१८ ॥ ६० । १० । १ द ब अट्ठाहिदा. २ द ब २९ ।. ३ब तत्तियमेत्तं. ४ द ब भूदाओएहि गासरिसो. ५ द पणवीस, ६द ब गंगाकूडम्मि. ७ ब-पुस्तके द्विरुक्ता.८ द सवाणिकत्ताणयवंण्णियमा, बसव्वाणिकत्ताणय एवं णियमा. Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. २२७ ] चउत्थो महाधियारो [१६९ . बासहि जोयणाई दो कोसा होदि कुंडवित्थारो । संगोयणिकत्तारो एवं णियमा णिरूवेदि ॥ २१९ ६२ । को २। । पाठान्तरम् । चउतोरणवेदिजुदो सौ कुंडो तत्थ होदि बहुमज्झे । दीवो रयणविचित्तो चउतोरणवेदियाहि कयसोहो ॥ २२० दसजोयणउच्छेहो सो जलमज्झम्मि अट्टवित्थारो । जलउवरि दो कोसो तम्मझे होदि वजमयसेलो ॥ २२१ १०। कोस २। मूले मझे उवरि चउदुगएका कमेण विस्थिण्णो । दसजोयणउच्छेहो चउतोरणवेदियाहि कयसोहो ॥ २२२ तप्पव्वदस्स उवरि बहुमझे होदि दिब्वपासादो । वररयणकंचणमओ गंगाकूड ति णामेण ॥ २२३ चउतोरणेहिं जुत्तो वरवेदीपरिगदो विचित्तयरो । बहुविहजंतसहस्सो सो पासादो णिरुवमाणो ।। २२४ मुले मज्झे उवरि तिदुगेक्केसहस्सदंडवित्थारो।। दोणिसहस्सोत्तंगो सो दीसदि कडसंकासो ॥ २२५ ३०००।२०००। १०००। २००० । तस्सब्भंतररुंदो पण्णासम्महियसत्तसयदंडा । चालीसचाववासं असीदिउदयं च तदारं ॥ २२६ ७५०।१०।८०। मणितोरणरमणिज वरवजकवाडजुगलसोहिलं । णाणाविहरयणपहाणिच्चुज्जोयं विराजदे दारं ॥ २२७ उस कुण्डका विस्तार बासठ योजन और दो कोस है, संगोयनीके कर्ता इसप्रकार नियमसे निरूपण करते हैं ॥ २१९ ॥ ६२ । को. २। पाठान्तर । वह कुण्ड चार तोरण और वेदिकासे युक्त है । उसके बहुमध्यभागमें रत्नोंसे विचित्र और चार तोरण एवं वेदिकासे शोभायमान एक द्वीप है ॥ २२० ॥ वह द्वीप जलके मध्यमें दश योजन ऊंचा और आठ योजन विस्तारवाला तथा जलके ऊपर दो कोस ऊंचा है । इसके बीचमें एक वज्रमय शैल स्थित है ॥ २२१ ॥ यो. १० । कोस २ । ___ उसका विस्तार मूलमें चार योजन, मध्यमें दो योजन, और ऊपर एक योजन है । वह दश योजन ऊंचा और चार तोरण एवं वेदिकासे शोभायमान है ॥ २२२ ।। उस पर्वतके ऊपर बहुमध्यभागमें उत्तम रत्न एवं सुवर्णसे निर्मित और गंगाकूट इस नामसे प्रसिद्ध एक दिव्य प्रासाद है ॥ २२३ ॥ वह प्रासाद चार तोरणोंसे युक्त, उत्तम वेदीसे वेष्टित, अति विचित्र, बहुत प्रकारके हजारों यंत्रोंसे सहित, और अनुपम है ।। २२४ ॥ वह प्रासाद मूलमें तीन हजार, मध्यमें दो हजार, और ऊपर एक हजार धनुषप्रमाण विस्तारयुक्त, तथा दो हजार धनुषप्रमाण ऊंचा होता हुआ कूटके सदृश दिखता है ।। २२५ ॥ मूलवि. ३०००, मध्यवि. २०००, उपरिमवि. १०००, उत्सेध २००० धनुष । उसका अभ्यन्तर विस्तार सातसौ पचास धनुष, तथा द्वार चालीस धनुष विस्तारवाला और अस्सी धनुष ऊंचा है ।। २२६ ॥ अभ्यं. वि. ७५०, द्वारवि. ४०, उत्सेध ८० धनुष । उसका द्वार मणिमय तोरणोंसे रमणीय, उत्तम वज्रमय दोनों कपाटोंसे शोभायमान, और नाना प्रकारके रत्नोंकी प्रभासे नित्य प्रकाशमान होता हुआ विराजमान है ॥ २२७ ।। द व परिमदो. २ द व तिदुमेक्क Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७० ] तिलोयपण्णत्ती वरवेदीपरिखित्ते चउगोउरमंदिरम्मि' पासादे । रम्मुज्जाणे तस्सि गंगादेवी सयं वसइ ॥ २२८ "भवणोवरि कूडम्मि य जिनिंदपडिमाओ' सासैदरिधीभो । चेति किरणमंडल उज्जोइदसयलभासाओं ॥ २२९ आदिजिणप्पडिमाओ ताओ जडमउडसे हरिल्लाओ । पडिमोवरिम्मि गंगा अभिसित्तमर्णी व सा पडदि ॥ २३० (पुष्पिदपंकजपीढा कमलोदरसरिसवण्णवरदेहा । पढमजिणप्पडिमाओ भरंति जे ताण देति णिवाणं ॥ २३१ कुंडस्स दक्खिणं तोरणदारेण णिग्गदा गंगा । भूमिविभागे वक्का होदूण गदा य रजदगिरिं ॥ २३२ रम्मायारों गंगा संकुलिदूणं पि दूरदो एसा । विजयडगिरिगुहाए "पविसदि मेदिणिबिले भुजंगी वै ॥ २३३ गंगा तरंगिणीए उभयत्तैडवेदियाण वणसंडा । असुट्टसरूवेणं संपत्तौ रजदसेलंतं ॥ २३४ वरवज्जकवाडाणं संवरणपवेसणाई मुत्तणं । सेसगुहब्भंतरयं गंगातडवेदिवणसंडा ॥ २३५ रुपfiftee गुहाए गर्मणपदेसम्मि होदि वित्थारो । गंगातरंगिणीए अटुं चिय जोयणाणि पुढं ॥ २३६ उत्तम वेदी वेष्टित, चार गोपुर एवं मन्दिरसे सुशोभित और रमणीय उद्यान से युक्त उस भवन में स्वयं गंगादेवी रहती है ॥ २२८ ॥ उस भवन के ऊपर कूटपर किरणसमूह से सम्पूर्ण दिशाओंको प्रकाशित करनेवाली, और शाश्वत ऋद्धिको प्राप्त, ऐसी जिनेन्द्रप्रतिमायें स्थित हैं ॥ २२९ ॥ वे आदि जिनेन्द्रकी प्रतिमायें जटामुकुटरूप शेखरसे सहित हैं । इन प्रतिमाओंके ऊपर वह गंगा नदी मानों मनमें अभिषेककी भावनाको रखकर ही गिरती है ॥ २३० ॥ आदिजिनेन्द्रकी प्रतिमायें फूले हुए कमलासन पर विराजमान और कमलके उदर अर्थात् मध्यभाग के सदृश वर्णवाले उत्तम शरीरसे युक्त हैं। जो भव्य जीव इनका स्मरण करते हैं उन्हें ये निर्वाण प्रदान करती हैं ॥ २३९ ॥ [ ४. २२८ गंगानदी इस कुण्डके दक्षिण तोरणद्वार से निकलकर भूमिप्रदेशमें मुड़ती हुई रजतगिरि अर्थात् विजयार्द्ध पर्वतको प्राप्त हुई है || २३२ ॥ यह रम्याकार गंगा नदी दूरसे ही संकुचित होकर विजयार्द्ध पर्वतकी गुफामें इसप्रकार प्रवेश करती है जैसे भुजंगी मेदिनीबिलमें ॥ २३३ ॥ गंगा नदीकी दोनों ही तटवेदियोंपर स्थित वनखंड अत्रुटितरूपसे विजयार्द्ध पर्वत तक, चले गये हैं ॥ २३४ ॥ गंगातटवेदी संबंधी ये वनखंड उत्तम वज्रमय कपाटोंके संवरण और प्रवेशभागको छोड़कर शेष गुफा के भीतर हैं ॥ २३५ ॥ रूपाचलकी गुफा में प्रवेश करनेके स्थानपर गंगा नदीका विस्तार आठ योजनाप्रमाण हो जाता है || २३६ ॥ १ द मंदरम्मि २ द ब पडिमादि ३ द सासदरिदीओ, ब सासदरदीउ, ४ द सयलयसओ, ५ द ब तोउज्जदमउडपासेहरिल्लाओ. ६ द अभिसित्तूमणप्पसा, ब अभिसत्तू मणप्पसा. ८ द सरंति ९ द ब रम्मायाए. १० द ब परिसदि. ११ द व भेदाभिलेभुजंगिद्द. १३ द ब संपत्तं. ब सयलदिसओ. ७ द व पुव्विद १२ ६ उभयंतर. Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. २४५ ] उत्थो महाधियारो [ १७१ 'विजयडू गिरिगुहाए' संगतूणं जोयणाणि पणुवीसं । पुव्वावरायदाओं उम्मग्गणिमग्गसरिआओ ॥ २३७ णियजलपवाहपडिदं दव्वं गरुत्रं पि णेदि उवरिम्मि । जम्हा तम्हा भण्णइ उम्मग्गा वाहिणी एसा ।। २३८ णियजलभरउवरिगदं दब्बं लहुगं पि दि हेट्ठम्मि । जेणं तेणं भण्णइ एसा सरिया णिमग्गति ॥ २३९ सेलगुद्दाकुंडाणं मणितोरणदार णिस्सरंतीओ । वैडूइरयणविणिम्मिय संकमपहुदीय विच्छिण्णा ॥ २४० वणवेदी परिखित्ता पत्तेक्कं दोणि जोयणायामा । वररयणमया गंगाणइस्स पवहम्मि पविसंति ॥ २४१ पण्णासजोयणाई अधियं गंतु पञ्चयगुहाए । दक्खिणदिसदारेणं खुभिदा भोगीव णिग्गदा गंगा ॥ २४२ निस्सरिणं एसा दक्खिणभर हस्मि रुप्प सेलादो' । उणवीसं सहियसयं आगच्छदि जोयणा अधिया ॥ २४३ ११९ । ३ । १९ आगतूण नियंते पुण्वमुद्दी" मागधम्मि तित्थयरे । चोइससहस्ससरियापरिवारा पविसदे उवहिं ' ॥ २४४ मी अड्डा मेच्छखंडेसु । कुंडजसरि परिवारा हुवंति ण हु अज्जखंडम्मि ॥ २४५ विजयार्द्ध पर्वतकी गुफा में पच्चीस योजन जानेपर उन्मग्ना और निमग्ना ये दो नदियां पूर्व-पश्चिम आई हुई हैं ॥ २३७॥ क्योंकि यह नदी अपने जलप्रवाहमें गिरे हुए भारीसे भारी द्रव्यको भी ऊपर ले आती है, इसलिये यह नदी 'उन्मन्ना' कही जाती है ॥ २३८ ॥ क्योंकि यह अपने जलप्रवाहके ऊपर आयी हुई हलकीसे हलकी वस्तुको भी नीचे ले जाती है, इसीलिये यह नदी 'निमग्ना' कही जाती है ॥ २३९ ॥ ये दोनों नदियां पर्वतीय गुफाकुंडोंके मणिमय तोरणद्वारोंसे निकलकर बढ़ई ( स्थपति ) रत्न से निर्मित संक्रम ( एक प्रकारके पुल ) आदि से विभक्त, वनवेदीसे वेष्टित, प्रत्येक दो योजन प्रमाण आयामसे सहित, और उत्कृष्ट रत्नमय होती हुई गंगा नदीके प्रवाह में प्रवेश करती है । २४०-२४१ ॥ गंगा नदी पचास योजन अधिक जाकर पर्वतकी गुफाके दक्षिणद्वारसे क्रोधित हुए सर्पके समान निकली है ॥ २४२ ॥ यह नदी विजयार्द्ध पर्वत से निकलकर एकसौ उन्नीस योजनोंसे कुछ अधिक दक्षिण भरतमें आती है ॥ २४३ ॥ ११९ । इसप्रकार गंगा नदी दक्षिण भरतमें आकर और पूर्व की ओर मुड़कर चौदह हजार प्रमाण परिवारनदियोंसे युक्त होती हुई अन्ततः मागध तीर्थपर समुद्र में प्रवेश करती है ॥ २४४ ॥ गंगा महानदी की ये कुण्डोंसे उत्पन्न हुई परिवारनदियां ढाई म्लेच्छखण्डोंमें ही हैं, आर्यखण्ड में नहीं हैं ॥ २४५ ॥ १ द गुहासुं गंतूणं. २ ब पुव्वावरा णदाओ. ५ द ब रुंद सेलादो. ६ द व नियंतो. ७ द ब पुव्वमही. ८ द उवरिं. ३द्वत्थ (च्छ) इ. ४ द व वित्थिण्णा. Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७२] तिलोयपण्णत्ती [४.२४६ बासट्रि जोयणाई दोणि य कोसाणि वित्थरा गंगा। पण कोसा गाढतं' उवहिपदेसप्पवेसम्मि ॥ २४६ दीवजगदीय पासे णइबिलवंदणम्मि तोरणं दिव्वं । विविहवररयणखजिदं खंभट्ठियसालभंजियाणिवहं॥ २४७ थभाणं उच्छेहो तेणउदी जोयणाणि तिय कोसा। एदाण अंतराल बासट्ठी जोयणा दुवे कोसा॥२४८ ९३ । को३ । ६२ को २। छत्तत्तयादिसहिदा जिणिदपडिमा य तोरणुवरािम्म । चेटुंति सासदाभो सुमरणमेत्तण दुरिदहणा ॥ २४९ वरतोरणस्स उवरि पासादा हॉति रयणकणयमया । चउतोरणवेदिजुदा वजकवाडुजलदुवारा ॥ २५० एदेसु मंदिरेसु देवीओ दिक्कुमारिणामाओ। णाणाविहपरिवारा वेतरियाओ विरायति ॥ २५१ . पउमदहीदो पच्छिमदारेणं णिस्सरेदि सिंधुणदी। तटाणवासादी तोरणपहुदी य सुरणदीसरिसी ॥ २५२ गंतूण थोवभूमि सिंधूमज्झम्मि होदि वरकडो । वियसियकमलायारो रम्मो वेरुलियणालजुदो ॥ २५३ तस्स दलो भइरत्ती दीहजुदा होंति कोसदलमत्तं । उच्छेहो सलिलादो उवरिपएसम्मि इगिकोसो ॥ २५४ उदधिप्रदेशमें प्रवेश करते समय गंगाका विस्तार बासठ योजन दो कोस, और गहराई पांच कोस हो गई है ॥ २४६ ॥ द्वीपकी वेदीके पास नदीबिलके मुखपर अनेक प्रकारके उत्तमोत्तम रत्नोंसे खचित और खम्भोंपर स्थित पुत्तलिकासमूहसे युक्त दिव्य तोरण है ॥ २४७ ॥ स्तम्भोंकी उंचाई तेरानबै योजन और तीन कोस, तथा इनका अन्तराल बासठ योजन और दो कोस है ॥ २४८ ॥ उंचाई यो. ९३, को. ३, अंतराल यो. ६२ को. २ । - तोरणोंके ऊपर तीन छत्रादिसे सहित, शाश्वत और स्मरणमात्रसे ही पापको नष्ट करनेवाली, ऐसी जिनेन्द्रप्रतिमायें स्थित हैं ॥ २४९ ॥ उत्कृष्ट तोरणके ऊपर चार तोरण और वेदीसे युक्त तथा वज्रमय कपाटोंसे उज्ज्वल द्वारवाले रत्न एवं सुवर्णमय भवन हैं ॥ २५० ॥ इन भवनोंमें नानाप्रकारके परिवारसे युक्त दिवकुमारी नामक व्यन्तरिणी देवियां विराजमान हैं ॥ २५१ ॥ पद्म द्रहके पश्चिमद्वारसे सिन्धु नदी निकलती है । इसके स्थानके विस्तार आदिक और तोरणादिका कथन गंगा नदीके सदृश है ॥ २५२ ॥ कुछ थोड़ी दूर चलकर सिन्धु नदीके बीचमें विकसित कमलके आकार, रमणीय और वैडूर्यमणिमय नालसे युक्त एक उत्तम कूट है ॥ २५३ ॥ ___ उसके पत्ते अत्यंत लाल और आधे कोसप्रमाण लम्बाईसे युक्त है । जलके उपरिम भागमें इसकी उंचाई एक कोस है ।। २५४ ॥ १द आगाढत्तं. २ ब णइविदवद, ३ द दुरेकोसो, ब पुरेकोसो. ४ द ब सासभाओ. ५ द ब चौतोरण: ६ द दहादु. ७ द ब तट्ठाणवासरादी. ८ द ब पहुदी सुरणदिसरिच्छा. ९ द बतला. १० ब अहरिता, Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. २६४ ] चउत्थो महाधियारो [ १७३ बे कोसा वित्थिण्णो 'तेत्तियमेत्तोदएण संपुण्णो। वियसंतपउमकुसुमोवमाणसंठाणसोहिल्लो ॥ २५५ इगिकोसोदयरुंदो रयणमई कण्णिया य अदिरम्मौ । तीए उवरि विचित्तो पासादो होदि रमणिज्जो ॥ २५६ वररयणकंचणमओ फुरंतकिरणो पणासितमोहो । सो उत्तुंगत्तोरणदुवारसुदेरसुट्टसोहिल्लो ॥ २५७ (तस्सि णिलए णिवसइ अवणा णामेण वेंतरा देवी । एक्कपलिदोवमाऊ णिरुवमलावण्णपरिपुण्णा ॥ २५० पउमदहादो पणुसयमेत्ताई जायणाई गंतूर्ण । सिंधूकडमपत्ता दुकोसमेत्तेण दक्षिणावलिदा ॥ २५९ उभयतडवेदिसहिदा उववणसंडेहिं सुट्ट सोहिल्ला । गंग व्व पडइ सिंधू जिब्भादो सिंधुकूडउवरिम्म ॥ २६० (कुंडं दीवो सेलो भवणं भवणस्स उवरिमं कूडं । तस्सि जिणपडिमाओ सव्वं पुव्वं व वत्तव्वं ॥ २६१ णवरि विसेसो एसो सिंधूकडम्मि सिंधुदेवि त्ति । बहुपरिवारहिं जुदा उवभुंजदि विविहसोक्खाणि ॥ २६२ । गंगाणई व सिंधू विजयगुहाय उत्तरदुवारे । पविसिय वेदीजुत्ता दक्खिणदारेण णिस्सरदि ॥ २६३ दक्खिणभरहस्सद्धं पाविय पच्छिमपभासतित्थम्मि । चोइससहस्ससरियापरिवारा पविसए उवहिं ॥ २६४) उपर्युक्त कमलाकार कूट दो कोस विस्तीर्ण और इतनी ही उंचाईसे परिपूर्ण एवं विकसित कमलपुष्पके सदृश आकारसे शोभायमान है ॥ २५५ ॥ - उसकी एक कोस ऊंची और उतनी ही विस्तृत रमणीय रत्नमयी कर्णिका है। इस कर्णिकाके ऊपर रमणीय विचित्र प्रासाद है ॥ २५६ ॥ यह भवन उत्तम रत्न और सुवर्णसे निर्मित, प्रकाशमान किरणोंसे युक्त, अंधकारसमूहको नष्ट करनेवाला और उन्नत तोरणद्वारोंके सौन्दर्यसे भलेप्रकार शोभायमान है ॥ २५७ ॥ उस भवन में एक पल्योपम आयुवाली और अनुपम लावण्यसे परिपूर्ण अवना (लवणा) नामकी व्यन्तर देवी रहती है ॥ २५८ ॥ पद्म द्रहसे पांचसौ योजनमात्र आगे चलकर और सिन्धुकूटको प्राप्त न होकर उससे दो कोस पहिले ही दक्षिणकी ओर मुड़ती हुई दोनों तटोंपर स्थित वेदिकासे सहित और उपवनखंडोंसे भलेप्रकार शोभायमान सिन्धु नदी भी गंगा नदीके समान ही जिबिकासे सिन्धुकूटके ऊपर गिरती है ।। २५९-२६० ॥ कुण्ड, द्वीप, पर्वत, भवन, भवनके ऊपर कूट और उसके ऊपर जिनप्रतिमायें, इन सबका पहिलेके समान ही कथन करना चाहिये ॥ २६१ ॥ विशेषता केवल यह है कि सिन्धुकूटपर बहुत परिवारसे युक्त सिन्धुदेवी विविधप्रकारके सुखोंका उपभोग करती है ॥ २६२ ॥ गंगा नदीके समान सिन्धु नदी भी विजयार्द्धकी गुफाके उत्तर द्वारमेंसे प्रवेश करके वेदीसहित दक्षिण द्वारसे निकलती है ॥ २६३ ॥ पश्चात् दक्षिण भरतके अर्द्ध भागको प्राप्त करके चौदह हजार परिवारनदियोंसे सहित होती हुई पश्चिम प्रभास तीर्थपर समुद्रमें प्रवेश करती है ॥ २६४ ॥ १ ब तत्तिय". २ द ब कोसं बे रुंदा. ३ द ब कण्णिया य धीरम्मा. ४ द ब पणासिअंतमो. ५६ व सुंदार, ६ द ब सोक्खाणं. Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७४ ] तिलोयपण्णत्ती [ ४. २६५ तोरणउच्छेहादी गंगाए वण्णिदा जहा पुवं । तस्सवा सिंधूए वत्तव्वा णिउणबुद्धीहि ॥ २६५ गंगासिंधुणईहि वेयडणगेण भरहखेत्तम्मि । छक्खंडं संजादं ताण विभागं परूवेमो ॥ २६६ उत्तरदक्खिणभरहे खंडाणं तिणि होति पत्तेकं । दक्षिणतियखंडेसुं अज्जाखंडो त्ति मज्झिम्मो ॥ २६७ सेसा वि पंच खंडा णामेणं होंति मेच्छखंड त्ति । उत्तरतियखंडेसुं मज्झिमखंडस्स बहुमझे ॥ २६८ चक्कीण माणमलणो णाणाचकहरणामसंछण्णो । मूलोवरिमज्झेसुं रयणमओ होदि वसहगिरी ॥ २६९ जोयणसयमुग्विद्धो पणुवीसं जोयणाणि अवगाढो । एक्कसयमूलरुंदो पण्णत्तरि मज्झवित्थारो॥ २७० १००। २५ । १००। ७५ । पण्णासजोयणाई विस्थारो होदि तस्स सिहरम्मि । मूलोवरिमज्झेसुं चेटुंते वेदिवणसंडा ॥२७॥ चउतोरणहिँ जुत्ता पोक्खरिणीवाविकूवपरिपुण्णा । वजिदणीलमरगयकक्केयणपउमरायमया ॥ २७२ होंति हु वरपासादा विचित्तविण्णासमणहरायारा । दिप्तरयणदीवा वसहगिरिंदस्स सिहरम्मि ॥ २७३ वररयणकंचणमया जिणभवणा विविहसुंदरायारा । चेटुंति वण्णणाओ पुच्वं पिव होंति सम्वाभो ॥ २७४ जिसप्रकार पहिले गंगा नदीके वर्णनमें तोरणोंकी उंचाई आदिक बतलाई जाचुकी है, उसीप्रकार बुद्धिमानोंको उन सबका कथन यहांपर भी करना चाहिये ॥ २६५॥ ___ गंगा व सिन्धु नदी और विजयार्द्ध पर्वतसे भरत क्षेत्रके जो छह खण्ड होगये हैं, उनके विभागको कहते हैं ॥ २६६ ॥ उत्तर और दक्षिण भरत क्षेत्रमेंसे प्रत्येकके तीन तीन खण्ड हैं। इनमेंसे दक्षिण भरतके तीन खण्डोंमेंसे मध्यका आर्यखण्ड है ॥ २६७ ॥ शेष पांचों ही खण्ड म्लेच्छखण्ड नामसे प्रसिद्ध हैं। उत्तर भरतके तीन खण्डोंमेंसे मध्यम खण्डके बहुमध्यभागमें चक्रवर्तियोंके मानका मर्दन करनेवाला, नाना चक्रवर्तियोंके नामोंसे व्याप्त; और मूलमें, ऊपर एवं मध्यमें रत्नोंसे निर्मित; ऐसा वृषभगिरि है ॥ २६८-२६९ ॥ . . यह पर्वत सौ योजन ऊंचा, पच्चीस योजनप्रमाण नीवसे युक्त, मूलमें सौ योजन और मध्यमें पचहत्तर योजन विस्तारवाला है ।। २७० ॥ ऊं. १००, अव. २५, मू . वि. १००, म. वि. ७५। उक्त पर्वतका विस्तार शिखरपर पचास योजनमात्र है। इसके मूलमें, ऊपर और मध्यमें वेदी और वनखंड स्थित हैं ॥ २७१ ॥ ५० । वृषभ गिरीन्द्रके शिखरपर चार तोरणोंसे सहित, पुष्करिणी और कूपोंसे परिपूर्ण; वज्र, इन्द्रनील, मरकत, कर्केतन और पद्मराग, इन मणिविशेषोंसे निर्मित; विचित्र रचनाओंसे मनोहर आकृतिको धारण करनेवाले, और देदीप्यमान रत्नोंके दीपकोंसे संयुक्त, ऐसे उत्तम भवन हैं ॥ २७२-२७३ ॥ वहांपर उत्तम रत्न एवं सुवर्णसे निर्मित विविध प्रकारके सुन्दर आकारोंवाले जिनभवन स्थित हैं। इनका सब वर्णन पहिलेके ही समान है ॥ २७४ ॥ ५ द ब भरहो. १ द उस्सेहादी. २ द ब सस्सव्वं. ३ द ब गईणं. ४ द णगे भरह'. ६ द ब मझिवा. ७ द मेच्छखंडम्मि. ८ द ब जुत्तो. ९द पोक्खरणी . Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. २८३ ] चउत्थो महाधियारो [ १७५ गिरिउवरिमपासादे वसहो णामेण वेतरो देवो । विविहपरिवारसहिदो उवभुंजदि विविहसोक्खाई ॥ २७५ एकपलिदोवमाऊ दसचावसमाणदेहउच्छेहो । पिहुंवच्छो दीहभुजो' एसो सव्वंगसोहिल्लो ॥ २७६ । छक्खंडं गदं । तस्सि अज्जाखंडे णाणाभेदेहिं संजुदो कालो । वह तस्स सरूवं वोच्छामो आणुपुष्वीए ॥ २७७ पासरसगंधवण्णवैदिरित्तो अगुरुलहुगसंजुत्तो । वत्तणलक्खणकलियं कालसरूवं इमं होदि ॥ २७८ कालस्स दो वियप्पा मुक्खामुक्खा हुवंति एदेसुं । मुक्खाधारबलेणं अमुक्खकालो पयट्टेदि ॥ २७९ जीवाण पुग्गलाणं हुवंति परियट्टणाइ विविहाई । एदाणं पज्जाया वटुंते मुक्खकालआधारे ॥ २८० सवाण पयत्थाणं णियमा परिणामपहुदिवित्तीओ । बहिरंतरंगहेदुहि सव्वब्भेदेसु वटुंति ॥ २८१ बाहिरहे कहिदो णिच्छयकालो त्ति सम्वदरिसीहिं । अब्भंतरं णिमित्तं णियणियब्वेसु चेटेदि ॥ २८२ कालस्स भिण्णभिण्णा अण्णुण्णपवेसणेण परिहीणा । पुह पुह लोयायासे चेटुंते संचएण विणा ॥ २८३ पर्वतके उपरिम भवनमें विविध प्रकारके परिवारसे सहित और वृषभ इस नामसे प्रसिद्ध व्यन्तर देव अनेक प्रकारके सुखोंका उपभोग करता है ।। २७५ ।। यह देव एक पल्योपम आयुसे युक्त, दश धनुषप्रमाण शरीरकी उंचाईवाला, विस्तृतवक्षःस्थल, दीर्घबाहु, और सर्वांगसुन्दर है ।। २७६ ॥ छह खण्डोंका वर्णन समाप्त हुआ। उस आर्यखण्डमें नाना भेदोंसे संयुक्त जो काल प्रवर्तता है, उसके स्वरूपको अनुक्रमसे कहते हैं ॥ २७७ ॥ ___ स्पर्श, रस, गन्ध और वर्णसे रहित, अगुरुलघु गुणसे सहित, और वर्त्तनालक्षणसे संयुक्त, यह कालका स्वरूप है ॥ २७८ ॥ उस कालके मुख्य और अमुख्य इसप्रकार दो भेद हैं। इनमेंसे मुख्य कालके आश्रयसे अमुख्य कालकी प्रवृत्ति होती है ॥ २७९ ॥ ___ जीव और पुद्गलोंमें विविध प्रकार के परिवर्तन हुआ करते हैं । इनकी पर्यायें मुख्य कालके आश्रयसे प्रवर्तती हैं ॥ २८० ॥ सर्व पदार्थोंके समस्त भेदोंमें नियमसे बाह्य और अभ्यन्तर निमित्तोंके द्वारा परिणामादिक (परिणाम, क्रिया, परत्वापरत्व ) वृत्तियां प्रवर्तती हैं ॥ २८१ ॥ सर्वज्ञ देवने सर्व पदार्थोके प्रवर्तनेका बाह्य निमित्त निश्चयकाल कहा है। अभ्यन्तर निमित्त अपने अपने द्रव्योंमें स्थित है ॥ २८२ ॥ अन्योन्यप्रवेशसे रहित कालके भिन्न भिन्न अणु संचयके विना पृथक् पृथक लोकाकाशमें स्थित हैं ॥ २८३ ॥ - १ द वधुषंछो, ब बहुपंछो. २ द ब दिह जो. ३ द ब वणोषदि . Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७६] तिलोयपण्णत्ती [४.२८४ समयावलिउस्लासा पाणा थोवा य आदिया भेदा। ववहारकालणामा णिहिट्टा वीयराएहि ॥ २८४ परमाणुस्स णियट्टिदगयणपदेसस्सदिक्कमणमेत्तो। जो कालो अविभागी होदि पुढे समयणामा सो ॥२८५ होंति हु असंखसमया आवलिणामो तहेव उस्सासो । संखेज्जावलिणिवहो सो चिय पाणोति विक्खादो ॥ २८६ ।१। । सत्तुस्सासो थोवं सत्तत्थोवा लवित्ति णादवो । सत्तत्तरिदलिदलवा णाली बे णालिया मुहुरतं च ॥ २८७ . ७।७।७७ समऊणेक्कमुहुत्तं भिण्णमुहुत्तं मुहत्तया तीसं । दिवसो पण्णरसेहि दिवसेहिं एकपक्खो हु॥२८८ दो पक्खेहिं मासो मासदुगेणं उडू उडुत्तिदयं । अयणं अयणदुगेणं वरिसो पंचेहि वच्छरेहिं जुग ।। २८९ माघादी होति उड सिसिरवसंता णिदाघपाउसया। सरओ हेमंता वि य णामाई ताण जाणिज॥२९०) बेणि जुगा दस वरिसा ते दसगुणिदा हवेदि वाससदं । एदेस्सिं दसगुणिदे वालसहस्सं वियाणेहि ॥ २९१ समय, आवलि, उच्छ्वास, प्राण और स्तोक, इत्यादिक भेदोंको वीतराग भगवानने व्यवहार कालके नामसे निर्दिष्ट किया है ॥ २८४ ॥ पुद्गलपरमाणुका निकटमें स्थित आकाशप्रदेशके अतिक्रमणप्रमाण जो अविभागी काल है वही 'समय ' नामसे प्रसिद्ध है ॥ २८५ ॥ असंख्यात समयोंकी आवलि और इसीप्रकार संख्यात आवलियोंके समूहरूप उच्छ्वास होता है। यही उच्छ्वासकाल 'प्राण' इस नामसे प्रसिद्ध है ॥ २८६ ॥ सात उच्छ्वासोंका एक स्तोक, और सात स्तोकोंका एक लव जानना चाहिये । सतत्तरके आधे अर्थात् साढ़े अडतीस लवोंकी एक नाली और दो नालियोंका एक मुहूर्त होता है ॥ २८७ ॥ ____७ उ.= १ स्तोक । ७ स्तोक = १ लव । ३८३ लव = १ नाली । २ नाली १ मुहूर्त। समय कम एक मुहूर्तको भिन्नमुहूर्त कहते हैं। तीस मुहूर्तका एक दिन और पन्द्रह दिनोंका एक पक्ष होता है ॥ २८८ ॥ दो पक्षोंका एक मास, दो मासोंकी एक ऋतु, तीन ऋतुओंका एक अयन, दो अयनोंका वर्ष, और पांच वर्षोंका एक युग होता है ॥ २८९ ॥ माघ माससे लेकर जो ऋतुएँ होती हैं उनके नाम शिशिर, वसन्त, निदाघ (ग्रीष्म ), प्रावृष (वर्षा ), शरद और हेमन्त, इसप्रकार जानना चाहिये ॥ २९० ।। दो युगोंके दश वर्ष होते हैं; इन दश वर्षोंको दशसे गुणा करनेपर शतवर्ष, और शतवर्षको दशसे गुणा करनेपर सहस्रवर्ष जानना चाहिये ॥ २९१ ॥ १ब भेदो. २दब कमेणंतो. ३दब पंणो. ४द थोवायआवलित्ति, ब थोवायलिचि. ५ द ब लया. ६ द ब ।।५।।. ७ द ब एकपक्खा . ८ ब एदेस्सि. Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ३०० ] उत्थो महाधियारो [ १७७ दस वाससहस्साणिं वाससहस्सम्मि दसहदे होंति । तेहिं दसगुणिदेहिं लक्खं णामेण णादन्वं ॥ २९२ ( चुलसीदिहदं लक्खं पुग्वंग होदि तं पि गुणिदव्वं । चउसीदीलक्खेहिं णादन्वं पुष्वपरिमाणं ॥ २ पुन्यं चउसीदिद्ददं णिउदगं' होदि तं पि गुणिदव्वं । चउसीदीलक्खेहिं गिडेदस्स पमाणमुद्दिनं ॥ २९४ उदं चउसीदिदं कुमुदंगं होदि तं पि णादव्वं । चउसीदिलक्खगुणिदं कुमुदं णामं समुद्धिं ॥ २९५ कुमुदं चउसीदिहदं पउमंग होदि तं पि गुणिदव्वं । चउसीदिलक्खवासे' पउमं णामं समुहि ॥ २९६ पउम चउसीदिइदं णलिणंगं होदि तं पि गुणिदव्वं । चउसीदिलक्खवासे णलिणं णामं वियाणाहि ॥ २९७ लिणं चउसीदिगुणं कमलंगं नाम तं पि गुणिदव्वं । चउसीदीलक्खेहिं कमलं णामेण निहिं ॥ २९८ कमलं चउसीदिगुणं तुडिदंगं होदि तं पि गुणिदव्वं । चउसीदीलक्खेहिं तुडिदं णामेण णादव्वं ॥ २९९ तुडिदं चउसीदिहदं अडडंगं होदि तं पि गुणिदव्वं । चउसीदीलक्खेहिं अडडं णामेण णिद्दिनं ॥ ३०० सहस्रवर्षको दशसे गुणा करनेपर दश सहस्रवर्ष, और इनको भी दशसे गुणा करनेपर लक्षवर्ष जानना चाहिये ॥ २९२ ॥ लक्षवर्षको चौरासीसे गुणा करनेपर एक 'पूर्वाङ्ग', और इस पूर्वाङ्गको चौरासी लाखसे गुणा करनेपर एक 'पूर्व' का प्रमाण समझना चाहिये ॥ २९३ ॥ पूर्वको चौरासी से गुणा करनेपर एक 'नियुतांग' होता है, और इसको चौरासी लाख से गुणा करनेपर एक 'नियत' का प्रमाण कहा गया है ॥ २९४ ॥ चौरासीसे गुणित नियुतप्रमाण एक 'कुमुदांग' होता है । इसको चौरासी लाखसे गुणा करने पर 'कुमुद' नाम कहा गया जानना चाहिये ॥ २९५ ॥ I चौरासी गुणित कुमुदप्रमाण एक 'पद्मांग' होता है । इसको चौरासी लाख वर्षों से गुणा करनेपर 'पद्म' नाम कहा गया है ।। २९६ ॥ चौरासीसे गुणित पद्मप्रमाण एक 'नलिनांग' होता है । इसको चौरासी लाख वर्षोंसे गुणा करनेपर 'नलिन' यह नाम जानना चाहिये ॥ २९७ ॥ 1 चौरासीसे गुणित नलिनप्रमाण एक 'कमलांग' होता है । इसको चौरासी लाख से गुणा करने पर 'कमल' इस नामसे कहा गया है ।। २९८ ॥ कमलसे चौरासीगुणा 'त्रुटितांग' होता है। इसको चौरासी लाख से गुणा करनेपर 'त्रुटित' नाम समझना चाहिये ॥ २९९ ॥ चौरासीसे गुणित त्रुटितप्रमाण एक 'अटटांग' होता है। इसके चौरासी लाखसे गुणित होनेपर 'अटट' इस नामसे कहा गया है ॥ ३०० ॥ १ द पुव्वंगं, ब विदंगं. २ द पव्वपमाणं स गादव्वं. ३ द गुणिदे. ४ द ब 'वासेहिं. TP. 23 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७८ ] तिलोयपण्णत्ती [४. ३०१ भडं चउसीदिगुणं अममंगं होदि तं पि गुणिदग्वं । चउसीदीलक्खेहिं अमम णामेण णिहिटुं ॥३०॥ अममं चउसीदिगुणं हाहंगं होदि तं पि गुणिदन्वं । चउसीदीलक्खेहिं हाहाणामं समुहिटुं॥ ३०२ हाहाचउसीदिगुणं हूहंगं होदि तं पि गुणिदन्वं । चउसीदीलक्खेहिं हूहूणामस्स परिमाणं ॥ ३०३ हूहूचउसीदिगुणं एकलदंग हुवेदि गुणिदं तं । चउसीदीलक्खहि परिमाणमिदं लदाणामे ॥ ३०४ चउसीदिहदलदाए महालदंग हुवेदि गुणिदं तं । चउसीदीलक्खेहि महालदाणाममुदि] ॥ ३०५ चउसीदिलक्खगुणिदा महालदादो हुवेदि सिरिकप्प। चउसीदिलक्खगुणिदं तं हत्थपहेलिदं णाम ॥ ३०६ हत्थपहेलिदणाम गुणिदं चउसीदिलक्खवासहिं । अचलप्पणाम चेओ कालं कालाणुवेदिणिहिट्ठ॥ ३०७ एकत्तीसट्टाणे चउसीदि पुह पुह टुवेदूर्ण । अण्णोण्णहदे लद्धं अचलप्पं होदि णउदिसण्णंग ॥ ३०८ ८४ । ३१।१०। एवं एसों कालो संखेजो बच्छराण गणणाए । उकस्सं संखेनं जावं तावं पवत्तमो॥३०९ चौरासीसे गुणित अटटप्रमाण एक 'अममांग' होता है । इसको चौरासी लाखसे गुणा करनेपर 'अमम' नामसे निर्दिष्ट किया गया है ॥ ३०१ ॥ चौरासीसे गुणित अममप्रमाण एक 'हाहांग' होता है। इसको चौरासी लाखसे गुणा करनेपर 'हाहा' नामक कहा गया है ॥ ३०२ ॥ हाहाको चौरासीसे गुणा करनेपर एक 'हूहांग' होता है । इसको चौरासी लाखसे गुणा करनेपर 'हूहू' नामक कालका प्रमाण समझना चाहिये ॥ ३०३ ॥ चौरासीसे गुणित हूहूका एक 'लतांग' होता है । इसको चौरासी लाखसे गुणा करनेपर यह 'लता' नामक प्रमाण उत्पन्न होता है ॥ ३०४ ।। ___ चौरासीसे गुणित लताप्रमाण एक 'महालतांग' होता है । इसको चौरासी लाखसे गुणा करनेपर 'महालता' नाम कहा गया है ॥ ३०५॥ __चौरासी लाखसे गुणित महालताप्रमाण एक 'श्रीकल्प' होता है । इसको चौरासी लाखसे गुणा करनेपर 'हस्तप्रहेलित' नामक प्रमाण उत्पन्न होता है ॥ ३०६ ॥ ___ चारासी लाख वर्षोंसे गुणित हस्तप्रहेलितप्रमाण एक 'अचलात्म' नामका काल होता है, ऐसा कालाणुओंके जानकार अर्थात् सर्वज्ञ भगवान्ने निर्दिष्ट किया है ॥ ३०७ ॥ इकतीस स्थानोंमें पृथक् पृथक् चौरासीको रखकर परस्पर गुणा करनेपर 'अचलात्म' का प्रमाण प्राप्त होता है, जो नब्बै शून्यांकरूप है ॥ ३०८ ॥ इसप्रकार यह संख्यात काल वर्षों की गणनाद्वारा उत्कृष्ट संख्यात जबतक प्राप्त हो तबतक ले जाना चाहिये ॥ ३०९ ॥ १ 'द लतंग, ब°लतांगं. २ द सिरिकंप, ब सिरकंपं. ३ द अचलप्पं णामदओ. ४ द कालाउ हवेदि. ५ द ब णिद्दिट्ठा. ६ द णवदी. ७ ब एवं सो. ८ द व जावलतोवं. ९ब पव्वत्तं उ. Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ३०९] चउत्थो महाधियारो १७९ (वयण . एत्थ उक्कस्ससंखेज्जयजाणणिमित्तं जंबूदीववित्थारं सहस्सजायणउब्वेधपमाणचत्तारिसराधया। कादब्वा । सलागा पडिसलागा महासलागा एदे तिणि वि अवढिदा चउत्थो अणवट्टिदो। एदे सम्वे पण्णाए । ठविदा । एत्थ चउत्थसरावयअब्भंतरे दुवे सरिसवे त्थुदे तं जहणं संखेजयं जादं । एदं पढमवियप्पं . तिणि सरिसवे च्छुद्धे अजहण्णमणुक्कस्ससंखेजयं। एवं सरावएं पुण्णे' एदमुवरि मज्झिमवियप्पं । पुणो . भरिदसरावया देशो वा दाणभो वा हत्थे घेत्तूण दीवे समुद्दे एक्ककं सरिसवं देउँ। सो णिट्ठिदो तकाले ५ सलायमभंतरे एगसरिसमो च्छुद्धो । जम्हि सलाया समत्ता तम्हि सरावओ वड्ढावेयव्यो । तं भरिदूण हत्थे घेत्तूण दीवे समुद्दे णिट्ठिदन्वा । जम्हि णिट्ठिदं तम्हि सरावयं वडावेयव्वं । सलायसरावए सरिसवे च्छुद्धे एदा सलायसरावया पुण्णी, पडिसलायसरावया पुण्णी, महासलायसवयो पुण्णो । जह दीवसमुद्दे तिण्णि सरावया पुण्णी तस्संखेज़दीवसमुद्दवित्थरेण सहस्सजोयणगाण ( सरावये वड्डाविदे ) सरिसवं भरिदे वचन यहां उत्कृष्ट संख्यातके जाननेके निमित्त जम्बूद्वीपके समान विस्तारवाले ( एक लाख योजन) और एक हजार योजनप्रमाण गहरे चार गड़े करना चाहिये । इनमें शलाका, प्रतिशलाका और महाशलाका, ये तीन गड़े अवस्थित और चौथा अनवस्थित है। ये सब गड़े बुद्धिसे स्थापित किये गये हैं । इनमेंसे चौथे कुण्डके भीतर दो सरसोंके डालनेपर वह जघन्य संख्यात होता है । यह संख्यातका प्रथम विकल्प है। तीन सरसोंके डालनेपर अजघन्यानुत्कृष्ट (मध्यम ) संख्यात होता है। इसीप्रकार एक एक सरसोंके डालनेपर उस कुण्डके पूर्ण होनेतक यह तीनसे ऊपर सब मध्यम संख्यातके विकल्प होते हैं। पुनः इस सरसोंसे भरे हुए कुण्डमेंसे देव अथवा दानव हाथमें ग्रहण करके क्रमसे द्वीप और समुद्रमें एक एक सरसों देता जाय । इसप्रकार जब वह कुण्ड समाप्त हुआ तब उस समय शलाका कुण्डके भीतर एक सरसों.डाला । जहांपर प्रथम कुण्डकी शलाकायें समाप्त हुई हों, उस द्वीप या समुद्रकी सूचीप्रमाण उस अनवस्थाकुण्डको बढा दे। पुनः उसे सरसोंसे भरकर पहिलेके ही समान हाथमें ग्रहण करके क्रमसे आगेके द्वीप और समुद्रमें एक एक सरसों डालकर उन्हें पूरा कर दे । जिस द्वीप या समुद्रमें इस कुण्डके सरसों पूर्ण हो जावें उसकी सूचीके बराबर फिरसे उक्त कुण्डको बढावे और शलाका कुण्डमें एक अन्य सरसों डाले। (इसप्रकार सरसों डालते डालते जब शलाका कुण्ड भरजावे तब एक सरसों प्रतिशलाका कुण्डमें डालना चाहिये । उपर्युक्त रीतिसे जब प्रतिशलाका कुण्ड भी भरजाय तब महाशलाका कुण्डमें एक सरसों डाले । इसप्रकार सरसों डालते डालते ) शलाका कुंड पूर्ण होगये, प्रतिशलाका कुंड पूर्ण होगये, और महाशलाका कुंड पूर्ण होगया। जिस द्वीप या समुद्रमें शलाका, प्रतिशलाका और महाशलाका ये तीनों कुण्ड भरजावें उतने संख्यात द्वीपसमुद्रोंके विस्ताररूप और एक हजार योजन गहरे गड़ेको सरसोंसे भरदेनेपर उत्कृष्ट संख्यातका १ द व उवेद'. २ द ब सरावयं. ३ द ब त्थुदे. ४ द सरावयो. ५ द ब पुण्णो. ६ द ब देय, ७ द बत्थूदो. ८ बसम्मत्ता. ९दव सरावउ वद्धारयंतु. १० द व सरिसवत्थूदे. ११ द ब पुण्णो. १२°सरावया. Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८०] तिलोयपण्णत्ती [ ४. ३१० तं उकस्ससंज्ज्वयं अदिच्छिदूर्ण जहण्णपरित्तासंसखेजयं गनूण पदिदं । तदो एगरूवमवणीदे जादमुक्कस्ससंखेज । जम्हि जम्हि संखेज्जयं मग्गिज्जदि तम्हि तम्हि यजहण्णमणुकस्सखेज्जयं गतूण घेत्तन्वं । तं कस्स विसओ । चोइसपुब्धिस्स । उक्करलसंखमझे इगिसमयजुदे जहण्णयमसंखें । तत्तो असंखकालो उक्कस्सयसंखसमयंतं ॥ ३१० जंतं असंखेजयं तं तिविधं, परित्तासंखेजयं, जुत्तासंखेजयं, असंखेज्जासंखेजयं चेदि । जं तं ५ परित्तासंखेजयं तं तिविधं, जहण्णपरित्तासंखेजयं, अअहण्णमणुकस्सपरित्तासंखेजयं, उक्कस्सपरित्तासं. खेजयं चेदि । जं तं जुत्तासंखेजयं तं तिविधं, जहण्णजुत्तासंखेज्जयं, अजहण्णमणुकरसजुत्तासंखेजयं, उक्कस्सजुत्तासंखेज्जयं चेदि । जतं असंखेज्जासंखेज्जयं तं "तिविधं, जहण्णभसंखेज्जासंखेजयं, अजहष्णमणुकस्सअसंखेज्जासंखेजों, उकस्सअसंखेजासंखेज्जयं चेदि। जं तं जहण्णपरित्तासंखेजअं तं विरलेदूण एकेकस्स रूवस्स जहण्णपरित्तासंखेजयं देदूण अण्णो-१. ण्णब्भत्थे कदे उक्कस्सपरित्तासंखेजयं अदिच्छेदण जहण्णजुत्तासंखेजयं गतूण पडिदं । तदो एगरूवे अवणीदे जादं उक्कस्सपरित्तासंखेजयं । ( जम्हि जम्हि असंखेजयं ) अधिकजं तम्हि तम्हि जहण्णजुत्त अतिक्रमण कर यह जघन्य परीतासंख्यात जाकर प्राप्त होता है। उसमेंसे एक रूप कम करदेनेपर उत्कृष्ट संख्यातका प्रमाण होता है । जहां जहां संख्यातको खोजना हो वहां वहां अजघन्यानुत्कृष्ट संख्यातका ( मध्यम संख्यातका ) जाकर ग्रहण करना चाहिये। यह किसका विषय है ? यह चौदह पूर्वके ज्ञाता श्रुतकेवलीका विषय है । उत्कृष्ट संख्यातमें एक समय मिलानेपर जघन्य असंख्यात होता है । इसके आगे उत्कृष्ट असंख्यातके प्राप्त होने तक असंख्यात काल है ॥ ३१० ॥ अब जो यह असंख्यात है वह तीन प्रकार है-परीतासंख्यात, युक्तासंख्यात और असंख्यातासंख्यात । जो यह परीतासंख्यात है वह तीन प्रकारका है—जघन्य परीतासंख्यात, अजघन्यानुत्कृष्ट परीतासंख्यात और उत्कृष्ट परीतासंख्यात । इसीप्रकार युक्तासंख्यात भी तीन प्रकार हैजघन्य युक्तासंख्यात, अजघन्यानुत्कृष्ट युक्तासंख्यात और उत्कृष्ट युक्तासंख्यात । जो यह असंख्यातासंख्यात है सो भी तीन प्रकार है-जघन्य असंख्यातासंख्यात, अजघन्यानुत्कृष्ट असंख्यातासंख्यात और उत्कृष्ट असंख्यातासंख्यात । __ जो यह जघन्य परीतासंख्यात है उसका विरलन करके एक एक रूपके प्रति जघन्य परीतासंख्यात देकर परस्पर गुणा करनेपर उत्कृष्ट परीतासंख्यातका उल्लंघन कर जघन्य युक्तासंख्यात जाकर प्राप्त होता है । इसमेंसे एक अंक कम करनेपर उत्कृष्ट परीतासंख्यात होता है । ( जहां जहां असंख्यातका ) अधिकार हो, वहां वहां जघन्य युक्तासंख्यातका ग्रहण करना चाहिये। जो यह जघन्य ... १ द अदिच्छि जहण्ण. २ द ब संख्या ३ द संखेजयं घेत्तवं. .. ४ द ब छ जहण्णयमसंखं. ५ ब विविधं. ६ द विरलोदूण. ७ द अदलिच्छेत्तूण, ब आविच्छेदूण. ८ ब पहिदत्तादो. ९ द ब अधियाकजं. Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ४. ३१० ] उत्थो महाधियारो [ १८१ असंखेज्जयं वेत्तव्वं । जं तं जहण्णजुत्तासंखेज्जयं तं सयं वग्गिदो उक्कस्सजुत्तासंखेज्जयं अदिच्छिवून जहणमसंखेज्जा संखेज्जयं गंतूणं पडिदं । तदो एगरूवं अवणीदे जादं उक्करसजुत्तासंखेज्जयं । तदा जहण्णमसंखेज्जासंखेज्जयं दोप्पडिरासिय काढूण एगरासिं सलायपमाणं ठविय एगरासिं विरलेण एक्केकस्स रूवस्स एगपुंजपमाणं दादूण अण्णोष्णन्भत्थं करिय सलायरासिदो एगरूवं अवणेदम्वं । पुणो वि उप्पण्णरा विरलेढूण एक्केक्स्स रूवस्सुप्पण्णरासिपमाणं दादूण अण्णोष्णन्भत्थं काढूण ५ सलाय सिदो एयरूवं अवणेदव्वं । एदेण कमेण सलायरासी णिट्ठिदा । णिट्टियतदणंतररासिं दुपडि सि काढूण एयपुंजं सलायं ठविय एयपुंजं विरलिदूण एक्केकस्स रूवस्स उप्पण्णरासिं दादूण अण्णोष्णन्भत्थं काढूण सलायरासिदो एवं रूवं भवणेदग्वं । एदेण सरूपण बिदियसलायपुंर्ज समत्तं । सम्मत्तकाले उप्पण्णरासिं दुप्पडिरासिं काढूण एयपुंजं सलायं ठविय एयपुंजं विरलिदूण एक्केक्स्स रूत्रस्स उप्पण्णरासिपमाणं दादूण अण्णोष्णन्भत्थं काढूण सलायरासीदो एयरूवं' श्रवणेदव्वं । १० एदेण कमेण तदियपुंजं णिट्ठिदं । एवंकदे' उक्करसभसंखेज्जासंखेज्जयं ण पावदि । धम्माधम्मलो गागासएगजीवपदेसा चत्तारि वि लोगागासमेत्ता, पत्तेगसरीरबादरपदिट्ठिया एदे दो वि ( कमसो असंखेज्जलोगमेत्ता युक्तासंख्यात है, उसका एकवार वर्ग करनेपर उत्कृष्ट युक्तासंख्यातको लांघकर जघन्य असंख्यातासंख्यात प्राप्त होता है। इसमेंसे एक रूप कम करदेनेपर उत्कृष्ट युक्तासंख्यात हो जाता है। फिर जघन्य असंख्याता संख्यातकी दो प्रतिराशियां करके उनमेंसे एक राशिको शलाकाप्रमाण स्थापित करके और एक राशिका विरलन करके एक एक रूपके प्रति एक एक पुंजप्रमाण देकर परस्पर गुणा करके शलाकाराशिमेंसे एक अंक कम करदेना चाहिये, इसप्रकार जो राशि उत्पन्न हो उसको फिरसे विरलित करके एक एक अंकके प्रति उत्पन्न राशिके प्रमाणको देकर और परस्पर गुणा करके शलाकाराशिमेंसे एक अंक और कम करना चाहिये। इसी क्रमसे शलाकाराशि समाप्त हो गई । उस राशिकी समाप्तिके अनन्तर उत्पन्न हुई राशिप्रमाण दो प्रतिराशियां करके उनमें से एक पुंजको शलाकारूपसे स्थापित करके और एक पुंजको विरलित करके एक एक अंकके प्रति उत्पन्न राशिको देकर परस्पर गुणा करनेके पश्चात् शलाकाराशिमेंसे एक रूप कम करना चाहिये । इस प्रक्रिया से द्वितीय शलाकाराशि समाप्त हो गई । उसकी समाप्तिकालमें उत्पन्न राशिप्रमाण दो प्रतिराशियां करके उनमें से एक पुंजको शलाकारूपसे स्थापित करके और एक पुंजका विरलन करके एक एक अंक के प्रति उत्पन्न राशिप्रमाणको देकर परस्पर गुणा करनेपर शलाकाराशिमेंसे एक अंक कम करना चाहिये । इस क्रम से तृतीय पुंज समाप्त हो गया। ऐसा करनेपर भी उत्कृष्ट असंख्यातासंख्यात प्राप्त नहीं होता । तब धर्म द्रव्य, अधर्म द्रव्य, लोकाकाश और एक जीव, इन चारोंके प्रदेश, जो लोकाकाशप्रमाण हैं उनको, तथा प्रत्येकशरीर और बादरप्रतिष्ठित ( अप्रतिष्ठित प्रत्येकराशि और प्रतिष्ठित प्रत्येक राशि ), जो दोनों क्रमशः असंख्यात लोकप्रमाण हैं, इन छहों असंख्यातराशियों को पूर्व १ द सलायममाण, बसलायासणाम २ द विरलोदूण. ३ द ब अण्णोष्णमंत्तप्पो. ६ द ब कदो. ५ द ब एयरुवस्स. रासप्रमाणं होदि. ४ द ब यरूव. ७ द ब किंचूणसायरोवमं विरलेदूण विभंगं कादूण अण्णोष्णन्भत्थे Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८२ ] तिलोयपण्णत्ती [ ४.३११ छप्पि एदे' असंखेज्जरासीओ पुग्विल्लरासिस्स उवरि पक्खिविदूण पुन्वं व तिष्णवारवग्गिदे कदे उक्तस्सअसंखेज्जासंखेज्जयं ण उप्पज्जदि । तदा ठिदिबंधज्झवसायठाणाणि अणुभागबंधज्झवसायठाणाणि योगपलिच्छेदाणि उस्सप्पिणिओसप्पिणीसमयाणि च एदाणि पक्खिविण पुध्वं व वग्गिदसंवग्गिदं कदे ( उक्कस्सअसंखेज्जासंखेज्जयं भदिच्छिदूण जहगणपरित्ताणंतयं गंतूण पडिदं । ) तदो ( एगरूवं भवणीदे जाएं ) उक्करसभ संखेज्जासंखेज्जयं । जम्हि जहि असंखेजासंखेजयं मर्गिजदि तम्हि तम्हि यजद्दण्णमणुक्कस्स - ५ असंखेज्जासंखेज्जयं घेत्तन्वं । कस्स विसओ । अधिणाणिस्स । उक्कस्सभसंखेज्जे भवराणंतो हुवेदि रूवजुदे । तत्तो वढदि कालो केवलणाणस्स परियंतं ॥ ३११ जंतं (अणत) तं तिविहं, परित्ताणंतयं, जुत्ताणंतयं, अणंताणंतयं चेदि । जं' तं परित्ताणंतयं तं तिविहं, जहण्णपरित्ताणंतयं, अजद्दण्णमणुक्कस्सपरित्ताणंतयं, उक्कस्लपरित्ताणंतयं चेदि । जं तं जुत्ताणंतयं तं तिविहं, जहण्णजुत्ताणंतयं, अजहण्णमणुकरसजुत्ताणंतयं, उक्कस्सजुत्ताणंतयं चेदि । जं तं अनंताणंतयं तं तिविधं, १० जहणमणंताणंतयं, अजहण्णमणुक्कस्सअणंताणंतयं, उक्कस्सअणंताणंतयं चेदि । उत्पन्न राशिमें ( तीन वार वर्गितसंवर्गित राशिमें ) मिलाकर पहिलेके समान तीन वार वर्गितसंवर्गित करनेपर भी उत्कृष्ट असंख्यातासंख्यात उत्पन्न नहीं होता । तब फिर इस राशिमें स्थितिबन्धाव्यवसायस्थान, अनुभागबन्धाध्यवसायस्थान, योगों के अविभागप्रतिच्छेद और उत्सर्पिणी- अवसर्पिणी काल समय, इन राशियोंको मिलाकर पूर्वके समान ही वर्गित संवर्गित करनेपर ( उत्कृष्ट असंख्यातासंख्यातका अतिक्रमण कर जघन्य परीतानन्त जाकर प्राप्त होता है ।) इसमेंसे (एक अंक कम कर देनेपर) उत्कृष्ट असंख्यातासंख्यात होता है। जहां जहां असंख्यातासंख्यातकी खोज करना हो वहां वहां अजघन्यानुत्कृष्ट असंख्याता संख्यातको ग्रहण करना चाहिये। यह किसका विषय है ? यह अवधिज्ञानीका विषय है । उत्कृष्ट असंख्यातमें (असंख्यात संख्यात में ) एक रूपके मिलानपर जघन्य अनन्त होता है । उसके आगे केवलज्ञानपर्यन्त काल बढ़ता जाता है ॥ ३११ ॥ जो यह अनन्त है वह तीन प्रकार है- परीतानन्त, युक्तानन्त, और अनन्तानन्त । इनमें से जो परीतानन्त है वह तीन प्रकार है— जघन्य परीतानन्त, अजघन्यानुत्कृष्ट परीतानन्त और उत्कृष्ट परीतानन्त । इसीप्रकार युक्तानन्त भी तीन प्रकार है- जघन्य युक्तानन्त, अजघन्यानुत्कृष्ट युक्तानन्त और उत्कृष्ट युक्तानन्त । अनन्तानन्त भी तीन प्रकार है— जघन्य अनन्तानन्त, अजघन्यानुत्कृष्ट अनन्तानन्त और उत्कृष्ट अनन्तानन्त । १ द ब छक्कि पदे २ ब संखेज्जदी. ३ द ब ठिदिबंधठाणाणि ठिदिबंधझवसाणठाणाणि कसायोदयद्वाणाणि ४ द ब वग्गिज्जदि. ५ द ब जुत्तं. Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ३१२] चउत्थो महाधियारो [ १८५ . जंतं जहण्णपरित्ताणतयं तं विरलेदूण एकेकस्स रुवस्स जहण्णपरित्ताणतयं दादण अण्णोण्ण भत्थे कदे उकस्सपरित्ताणतयं अदिच्छिदण जहण्णजुत्ताणतयं गंतूण पडिदं। एवदिशो अभवसिद्धियरासी। तदो एगरूवे भवणीदे जादं उक्कस्सपरित्ताणतयं । तदा जहण्णजुत्ताणतयं सयं वग्गिदं उकस्सजुत्ताणतयं अदिच्छिदूण जहण्णमणंताणतयं गंतूण पडिदं। तदो एगरूवे अवणीदे जादं उकस्सजुत्ताणतयं । तदा ५ जहण्णमणंताणतयं पुवं व वग्गिदसंवग्गि, कदे उक्करसमणताणतयं ण पावदि। सिद्धा णिगोदजीवा वणप्फदि कालो य पोग्गला चेव । सव्वमलोगागासं छप्पेदे पंतपक्खेवा ॥३१२ ताणि पक्खिदण पुत्वं व तिण्णिवारे वग्गिदसंवग्गिदं कदे तदा उकस्समर्णताणतयं ण पावदि। तदा धम्मट्टियं अधम्मट्टियं भगुरुलहुगुणं अणंतं पक्खिविण पुग्वं व तिण्णिवारे वगिदसंवग्गिदं कदे उकस्सअणताणतयं ण उप्पजदि। तदा केवलणाणकेवलदसणस्स वाणंता भागा तस्सुवरि पक्खित्ते उक्करसमणताणतयं उप्पण्णं । अस्थि तं भायणं णस्थि तं दवं एवं भणिदो। एवं वग्गिय उप्पण्णसम्व-१० वग्गरासीणं पंज केवलणाणकेवलदसणस्स अणंतिमभाग होदि तेण कारणेण अस्थि तं भाजणं णस्थित दम्वं । जम्हि जम्हि भणंताणतयं मग्गिजदि तम्हि तम्हि अजहण्णमणुकरसमणताणतयं घेत्तन्वं । कस्स विसभो। केवलणाणिस्स । यह जो जघन्य परीतानन्त है, उसका विरलन करके और एक एक रूपके प्रति जघन्य परीतानन्तको देकर परस्पर गुणा करने पर उत्कृष्ट परीतानन्तका उल्लंघन कर जघन्थ युक्तानन्त जाकर प्राप्त होता है। इतनी ही अभव्यसिद्धराशि है। इस जघन्य युक्तानन्तमें से एक रूप कम करनेपर उत्कृष्ट परीतानन्त होता है। तत्पश्चात् जघन्य युक्तानन्तका एकवार वर्ग करनेपर उत्कृष्ट युक्तानन्तको लांघकर जघन्य अनन्तानन्त जाकर प्राप्त होता है। इसमेंसे एक अंक कम करनेपर उत्कृष्ट युक्तानन्तका प्रमाण होता है । पश्चात् जघन्य अनन्तानन्तको पूर्ववत् वर्गितसंवर्गित करनेपर उत्कृष्ट अनन्तानन्त प्राप्त । नहीं होता। तब इस उत्पन्न राशिमें सिद्ध, निगोद जीव, वनस्पति, काल, पुद्गल और सब अलोकाकाश, ये छह अनन्तप्रक्षेप हैं ॥ ३१२ ॥ इन छहों राशियोंको मिलाकर पूर्वके समान तीनवार वर्गितसंवर्गित करनेपर उत्कृष्ट अनन्तानन्त प्राप्त नहीं होता । तब इस राशिमें, धर्म द्रव्यमें स्थित और अधर्म द्रव्यमें स्थित अनन्त अगुरुलघु गुणको, मिलाकर पूर्वके समान तीनवार वर्गितसंवर्गित करनेपर उत्कृष्ट अनन्तानन्त उत्पन्न नहीं होता। तब केवलज्ञान अथवा केवलदर्शनके अनन्त बहुभागको ( उक्त प्रकारसे प्राप्त राशिसे हीन ) उस पूर्वोक्त राशिमें मिलानेपर उत्कृष्ट अनन्तानन्त उत्पन्न हुआ। वह भाजन है, द्रव्य नहीं है, इसप्रकार कहा गया है। क्योंकि इसप्रकार वर्ग करके उत्पन्न सब वर्गराशियोंका पुंज केवलज्ञान-केवलदर्शनके अनन्तवें भाग है, इसी कारणसे वह भाजन है, द्रव्य नहीं है। जहां जहां अनन्तानन्तका ग्रहण करना हो वहां वहां अजघन्यानुत्कृष्ट अनन्तानन्तका ग्रहण करना चाहिये। यह किसका विषय है ! यह केवलज्ञानीका विषय है। १द ब सव्वं वमलोगागासं. २ दब थप्पेदि. ३ द ब पक्खित्तो. ४द ब वग्गिज्जदि. - Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८४] तिलोयपण्णत्ती [ ४. ३१३ भरहक्खेत्तम्मि इमे अज्जाखंडम्मि कालपरिभागा। अवसाप्पणिउस्सप्पिणिपजाया दोणि होति पुढं ॥३१३ णरतिरियाणं आऊ उच्छेहैविभूदिपहुदियं सम्वं । अबसप्पिणिए हायदि उस्सप्पिणियासु वडेदि ॥ ३१४ भद्धारपल्लसायरउवमा दस होति' कोडकोडीओ । भवसप्पिणिपरिमाणं तेत्तियमुस्सप्पिणीकालो ॥ ३१५ दोण्णि वि मिलिदे कप्पं छब्भेदा होंति तत्थ एक्केकं । सुसमसुसमं च सुसमं तइज्जयं सुसमदुस्समयं ॥ ३१६ दुस्समसुसमं दुस्सममदिदुस्समयं च तेसु पढमम्मि । चत्तारिसायरोवमकोडाकोडीओ परिमाणं ॥ ३१७ सुसमम्मि तिणि जलहीउवमाणं होंति कोडकोडीओ। .... दोण्णि तदियम्मि तुरिमे वादालसहस्सविरहिदो एक्को ॥ ३१८ इगिवीससहस्साणि वासाणिं दुस्समम्मि परिमाणं । अतिदुस्समम्मि कालो तेत्तियमेत्तं मि णादब्वं ॥ ३१९ सुसमसुसमम्मि काले भूमी रजधूमजलणहिमरहिदा । कंटयअब्भसिलाईविच्छिआदिकीडोवसग्गपरिचत्ता ॥३२० णिम्मलदप्पणसरिसों णिदिददब्वेहिं विरहिदा तीए । सिकदा हवेदि दिव्वा तणुमणणयणाण सुहजणणी ॥ ३२१ विप्फुरिदपंचवण्णा सहावमउवा य मधुररसजुत्ता । चउअंगुलपरिमाणा तणे त्ति जाएदि सुरहिगंधडा ॥ ३२२ भरत क्षेत्रके आर्यखण्डमें ये कालके विभाग हैं। यहां पृथक् पृथक् अवसर्पिणी और उत्सर्पिणीरूप दोनों ही कालकी पर्यायें होती हैं ॥ ३१३ ॥ . - अवसर्पिणी कालमें मनुष्य एवं तिर्यश्चोंकी आयु, शरीरकी उंचाई और विभूति इत्यादिक सब ही घटते तथा उत्सर्पिणी कालमें बढ़ते रहते हैं ।। ३१४ ॥ ___ अद्धापल्योंसे निर्मित दश कोडाकोडी सागरोपमप्रमाण अवसर्पिणी और इतना ही उत्सर्पिणी काल भी है ॥ ३१५ ॥ ___इन दोनोंको मिलानेपर बीस कोडाकोडी सागरोपमप्रमाण एक कल्प काल होता है । अवसर्पिणी और उत्सर्पिणी से प्रत्येकके छह भेद हैं--- सुषमसुषमा, सुषमा, सुषमदुष्षमा, दुष्षमसुषमा, दुष्षमा और अतिदुष्षमा । इन छहोंमेंसे प्रथम सुषमसुषमा चार कोडाकोडी सागरोपमप्रमाण, सुषमा तीन कोडाकोड़ी सागरोपमप्रमाण, तृतीय दो कोडाकोडी सागरोपमप्रमाण, चतुर्थ व्यालीस हजार वर्ष कम एक कोडाकोड़ी सागरोपमप्रमाण, पंचम दुष्षमा इक्कीस हजार वर्षप्रमाण और अतिदुष्षमा काल भी इतने ही ( इक्कीस हजार वर्ष) प्रमाण जानना चाहिये ॥ ३१६-३१९॥ सुषमासुषमा कालमें भूमि रज, धूम, अग्नि और हिमसे रहित, तथा कण्टक, अभ्रशिला (बर्फ), आदि एवं विच्छ्र आदिक कीड़ोंके उपसोंसे रहित होती है ॥ ३२० ॥ इस कालमें निर्मल दर्पणके सदृश और निन्दित द्रव्योंसे रहित दिव्य बालु तन, मन और नयनोंको सुखदायक होती है ॥ ३२१ ।। उस पृथिवीपर पांच प्रकारके वर्णो से स्फुरायमान, स्वभावसे मृदुल, मधुर रससे युक्त, सुगन्धसे परिपूर्ण, आर चार अंगुलप्रमाण ऊंचे तृण उत्पन्न होते हैं ॥ ३२२ ॥ १द पविभागा. २ ब उच्छेहा. ३ द हुंति. ४ द सुसुम . ५ द ब दुस्सहम्मि. ६ द काल . ७ द व भूमि. ८ द ब सलाइं. ९ व सरसा. १० द व दवा. ११ द ब भणं ति. Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. ३३१] चउत्यो महाधियारो [१८५ तीए गुंछा गुम्मा कुसुमंकुरफलपवालपरिपुण्णा । बहमो विचित्सवण्णा सक्खसमूहा समुत्संगा ॥३२५ काहारकमलकुवलयकुमुदुजलपवाहपडहस्था'। पोक्खरणीवावीमो मभरादिविवाजियों होति ॥ ३२४ पुक्खरणीपहुदणं चउतरभूमीसु रयणसोवाणा' । तेसु वरपासादा सयणासणणिवहपरिपुष्णा ॥ ३२५ णिस्सेसवाहिणासणमिदोवमविमलसलिलपरिपुण्णा। । रेहति दिग्वियाओ जलकीडणदिवदव्वजुदा ॥३२६ भाइमुत्तयाण भवणा सयणासणसोभिदा सुपासादा । विविचित्तं भासते णिरूवमं भोगभूमीए ॥३२७ धरणिधरा उत्तुगी कंचणवररयणणियरपरिणामा । णाणाविहकप्पहर्मसंपुण्णा दिग्विभादिजुदा ॥ ३२८ धरणी वि पंचवण्णा तणुमणणयणाण णंदणं कुणह । वाजिंदणीलमरगदमुत्ताहलपउमरोयफलिहजुदा ॥ ३२९ . पवराउ वाहिणीको दोतसोहंतरयणसोवाणा । भमयवरखीरपुण्णा मणिमयसिगदाहि सोहंति ॥ ३३० । संखपिपीलियमक्कुणगोमच्छीदंसमसय किमिपहदी। वियलिंदिया ण होति हणियमेणं पढमकालम्मि ॥३३॥ उस कालमें पृथिवीपर गुच्छा, गुल्म ( झाडी ), पुष्प, अंकुर, फल एवं नवीन पत्तोंसे परिपूर्ण, विचित्र वर्णवाले और ऊंचे, ऐसे बहुतसे वृक्षोंके समूह होते हैं ॥ ३२३ ॥ वहांपर कल्हार, कमल, कुवलय और कुमुद, इन विशेष जातिके कमल पुष्पों तथा उज्ज्वल प्रवाहसे परिपूर्ण और मकरादिक जलजंतुओंसे रहित, ऐसी पुष्करिणी व वापिकायें होती हैं ॥३२४॥ ___ इन पुष्करिणी आदिककी चारों तटभूमियोंमें रत्नोंकी सीढ़ियां होती हैं । उनमें शम्या और आसनोंके समूहोंसे परिपूर्ण उत्तम भवन हैं ॥ ३२५ ॥ सम्पूर्ण व्याधियोंको नष्ट करनेवाले अमृतोपम निर्मल जलसे परिपूर्ण और जलक्रीडाके निमित्तभूत दिव्य द्रव्योंसे संयुक्त, ऐसी दीर्घिकायें शोभायमान होती हैं ॥ ३२६ ॥ भोगभूमिमें अतिमुक्तकों अर्थात् अति स्वच्छंद भोगभूमिओंके भवन शय्या एवं आसनोंसे मुशोभित सुन्दर प्रासाद अनुपम और सुविचित्र प्रतिभासित होते हैं ॥ ३२७ ॥ वहांपर सुवर्ण एवं उत्तम रत्नसमूहोंके परिणामरूप, नाना प्रकारके कल्पवृक्षोंसे परिपूर्ण, और दीर्घिकादिकसे संयुक्त उन्नत पर्वत हैं ॥ ३२८ ॥ पंचवर्णवाली और हीरा, इन्द्रनील, मरकत, मुक्ताफल, पद्मराग तथा स्फटिक मणिसे संयुक्त वहाकी पृथिवी भी तन, मन एवं नयनोंको आनन्द देती है ॥ ३२९॥ वहां उभय तटोंपर शोभायमान रत्नमय सीढ़ियोंसे संयुक्त और अमृतके समान उत्तम क्षीर ( जल ) से परिपूर्ण, ऐसी प्रवर नदियां मणिमय वालुकासे शोभायमान होती हैं ॥३३०॥ प्रथम कालमें नियमसे शंख, चीटी, खटमल, गोमक्षिका, डांस, मच्छर और कृमि इत्यादिक विकलेन्द्रिय जीव नहीं होते ॥ ३३१ ॥ १ द ब 'पदहत्यो.२द व अमरादिविवजिया. ३ व सोवाणो. ४ द ब पासादो. ५ द ब अविदावम.' ५दव भासतो. ७ द उत्तंगा. ८ द ब°कप्पदुमा. ९दब पउररायपलिह'. १० द सोहाणो. TP. 24 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८६ तिलोयपण्णत्ती [ ४. ३३२णस्थि असण्णी जीवा णस्थि तहा सामिभिश्चभेदो ये । विकलपहो जुद्धादीरुद्रणभावा दुग हु होति ॥ ३३२ रतिदिणाणं भेदो तिमिरादवसीदवेदणा जिंदा । परदाररदी परधणचोरी' णं णस्थि णियमेण ॥ ३३३ जमलाजमलपसूदा वरवेंजणलक्खणेहिं परिपुण्णा । बदरपमाणाहारं अट्ठमभत्तेसु भुजंति ॥ ३३४) (तास काले छ शिय चावसहस्साणि देहउस्सेहो । तिण्णि पलिदोवमाई माऊणि णराण णारीण ॥ ३३५ पुट्ठीए होति भट्ठी छप्पण्णा समधिया य दोण्णि सया । सुसमसुसमम्मि काले णराण णारीण पत्तेकं ॥ ३३६ भिणिदणीलकेसा णिरुवमलावण्णरूवपरिपुण्णा । सुहसायरमज्झगया णीलुप्पलसुरहिणिस्सासा ।। ३३७ तब्भोगभूमिजादा णवणागसहस्ससरिसबलजुत्ता । आरत्तपाणिपादा वणचंपयकुसुमगंधड्डा ॥ ३३८ मद्दवभजवजुत्ता मंदकसाया सुसीलसंपुण्णा । आदिमसंहडणजुदा समचउरस्संगसंठाणा ॥ ३३९ बालरवीसमतेया कवलाहारा वि विगदणीहारा । ते जुगलधम्मजुत्ता परिवारा णथि तक्काले ॥३४० गामणयरादि सवं ण होदिते होंति सम्वकप्पतरू । णियणियमणसंकप्पियवत्यूँणि देंति जुगलाणं ॥ ३४ इस कालमें असंज्ञी जीव नहीं होते तथा स्वामी और भृत्यका भी भेद नहीं होता, इसीप्रकार नर-नारी कान्तिसे रहित और युद्धादिक विरोधकारक भाव भी नहीं होते ॥ ३३२ ॥ प्रथमकालमें नियमसे रात-दिनका भेद, अन्धकार, गर्मी व शीतकी निंद्य वेदना, परस्त्रीरमण और परधनहरण नहीं होता ॥ ३३३ ॥ __ इसकालमें युगल-युगलरूपसे उत्पन्न हुए मनुष्य उत्तम व्यंजनों (तिल मश इत्यादिक) और चिहों ( शंख चक्र इत्यादिक ) से परिपूर्ण होते हुए अष्टमभक्तमें अर्थात् चौथे दिन बेरके बराबर आहार ग्रहण करते हैं ॥ ३३४ ॥ ... इस कालमें पुरुष और स्त्रियोंके शरीरकी उंचाई छह हजार धनुष तथा आयु तीन पल्योपमप्रमाण होती है ॥ ३३५ ॥ सुषमसुषमाकालमें पुरुष और स्त्रियोंमेंसे प्रत्येकके पृष्ठभागमें दोसौ छप्पन हड़ियां होती हैं ॥ ३३६ ॥ - इस कालमें मनुष्य भिन्न इन्द्रनील मणिके सदृश केशवाले, अनुपम लावण्यरूपसे परिपूर्ण, सुखसागरके मध्यमें मग्न, और नील कमलके समान सुगंधित निश्वासवायुसे युक्त होते हैं ॥ ३३७ ।। उस भोगभूमिमें उत्पन्न हुए मनुष्य नौ हजार हाथियोंके सदृश बलसे युक्त, किंचित् लाल हाथ-पैरवाले, वन चम्पकके फूलोंकी सुगन्धसे व्याप्त, मार्दव एवं आर्जवसे सहित, मन्दकषायी, सुशीलतापूर्ण, आदिके अर्थात् वज्रवृषभनाराचसंहननसे युक्त, समचतुरस्रशरीरसंस्थानवाले उगते हुए सूर्यके सदृश तेजस्वी, कवलाहारको करते हुए भी मल-मूत्रसे रहित, और युगलधर्मसे सहित होते हैं । इस कालमें नर-नारीके अतिरिक्त अन्य परिवार नहीं होता ॥ ३३८-३४० ॥ इस समय वहांपर गांव व नगरादिक सब नहीं होते, केवल वे सब कल्पवृक्ष होते हैं जो युगलोंको अपने अपने मनकी कल्पित वस्तुओंको दिया करते हैं ॥ ३४१ ॥ १द व भेदाओ.२ द ब पहो. ३. द ब भावा हु. ४ द ब चारी. ५:द ब छव्विह. ५ द 'सहस्सा. ७ द 'वत्थूणे, व वत्थूण. Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ३५१] चउत्थो महाधियारो [१८७ .. पाणंगरियंगा भूसणवस्थंगभोयणंगा य । आलयदीवियभायणमालातेजंगमादिकप्पतरू ॥ ३४२ पाणं मधुरसुसादं करसेहि जुदं पसत्यमइसीदं । बत्तीसभेदजुत्तं पाणंगा देति तुट्टिपुट्टियरं ॥ ३४३ सूरंगा वरवीणापटुपटहमुइंगमल्लरीसंस्खा । दुंदुभिभंभामेरीकाहलपहुदाइ देंति तूरग्गों ।। ३४४ तरभो वि भूसणंगा कंकणकडिसुत्तहारकेयूरा। मंजीरकडयकुंडलतिरीडमउडादिय देति ॥३४५ वस्थंगा णितं पहुंचीणसुवरखउमपहदिवत्थाणि । मणणयणाणंदकर णाणावत्यादि ते देति ॥ ३४६ सोलसविहमाहारं सोलसमेयाणि वेंजणाणिं पि । चोइसविहसोवाइं खजाणि विगुणचउवणं ॥ ३४७ सायाणं च पयारे तेसट्टीसंजदाणि तिसयाणि । रसभेदा तेसट्ठी देति फुडं भोयणंगदुमा ॥ ३४८ . सस्थिभणंदावत्तप्पमुहा जे के वि दिवपासादा। सोलसभेदा रम्मा देति हु ते आलयंगदुमा ।। दीवंगदुमा साहापवालफलकुसुममंकुरादीहिं । दीवा इव पजलिदा पासादे देंति उज्जोवं ॥ ३५९ भायणभंगा कंचणबहुरयणविणिम्मियाइ धवलाई । भिंगारकलसगग्गरिचामरपीढादियं देति ॥ ३५), ........... भोगभूमिमें पानांग, तूर्यांग, भूषणांग, वस्त्रांग, भोजनांग, आलयांग, दीपांग, भाजनांग मालांग और तेजांग आदि कल्पवृक्ष होते हैं ॥ ३४२ ॥ इनमेंसे पानांग जातिके कल्पवृक्ष भोगभूमिजोंको मधुर, सुस्वादु, छह रसोंसे युक्त, प्रशस्त, अतिशीत, और तुष्टि एवं पुष्टिको करनेवाले, ऐसे बत्तीस प्रकारके पेय द्रव्यको दिया करते हैं ॥३४३॥ तूर्यांग जातिके कल्पवृक्ष उत्तम वीणा, पटु पटह, मृदंग, झालर, शंख, दुंदुभि, भंभा, भेरी और काहल इत्यादि भिन्न भिन्न प्रकारके वादित्रोंको देते हैं ॥ ३४४ ॥ . भूषणांग जातिके कल्पवृक्ष कंकण, कटिसूत्र, हार, केयूर, मंजीर, कटक, कुण्डल, किरीट और मुकुट इत्यादि आभूषणोंको प्रदान करते हैं ॥ ३४५ ॥ वे वस्त्रांग जातिके कल्पवृक्ष नित्य चीनपट एवं उत्तम क्षौमादि वस्त्र तथा अन्य मन और नयनोंको आनन्दित करनेवाले नाना प्रकारके वस्त्रादि देते हैं ॥ ३४६ ॥ भोजनांग जातिके कल्पवृक्ष सोलह प्रकारका आहार व सोलह प्रकारके व्यंजन, चौदह प्रकारके सूप ( दाल आदि ), चउवनके दुगुणे अर्थात् एकसौ आठ प्रकारके खाद्य पदार्थ, स्वाध पदार्थोके तीनसौ तिरेसठ प्रकार, और तिरेसठ प्रकारके रसभेदोंको पृथक् पृथक दिया करते हैं ॥ ३४७-४८ ॥ __ आलयांग जातिके कल्पवृक्ष, स्वस्तिक और नन्द्यावर्त इत्यादिक जो सोलह प्रकारके रमणीय दिव्य भवन होते हैं, उनको दिया करते हैं ॥ ३४९ ॥ दीपांग जातिके कल्पवृक्ष प्रासादोंमे शाखा, प्रवाल ( नवजात पत्र ), फल, फल और अंकुरादिकके द्वारा जलते हुए दीपकोंके समान प्रकाश देते हैं ॥ ३५० ॥ भाजनांग जातिके कल्पवृक्ष सुवर्ण एवं बहुतसे रत्नोंसे निर्मित धवल झारी, कलश, गागर, चामर और आसनादिक प्रदान करते हैं ॥ ३५१ ॥ १द पदह. २ दबदरंगा. ३ द व पडिवीण. ४.द सोहा. । Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८८] तिलोयपण्णत्ती . [ ४. ३५२ वहीतहगुच्छलदुम्भवाणे सोलससहस्सभेदाणं । मालंगदुमा देति हु कुसुमाणं विविहमालामो ॥ १५२ तेजंगा मजसंदिणदिणयरकोडीण किरणसंकासा । णक्खत्तचंदसूरप्पहुदीणं कतिसंहरणौ ॥ ३५३ ते सब्वे कम्पदुमा ण वणफ्फदी णो वेंतरी सम्वे । णरि पुढविसरूवा पुण्णफलं देति जीवाणं ॥ ३५४ गीदरवेसुं सोतं रूवे चक्खू सुसोरभे पाणं । जीहा विविहरसेसुं पासे पासिदिय रमह॥३५५ इय भण्णोण्णासत्ता ते जुगला वर णिरंतरे भोगे । सुलभे वि ण संतित्ति इंदियविसएसु पार्वति ॥ ३५६ जुगलाणि अणंतगुणं भोग चकहरभोगयोहादो । भुजंति जावं आउं कदलीघादेण रहिदाणि ॥ ३५७ कप्पदुमदिण्णवत्थु घेत्तूण विकुम्वणाय बहुदेहे । कादूणं ते जुगला अणेयभोगाई भुंजंति ॥ ३५८ पुरिसा वरमउडधरा देविंदादो वि सुंदरायारा। अच्छरसरिसा इत्थी मणिकुंडलमंडियकोला ॥ ३५९ 'मटडं कुंडलहारा मेहलपालंबवम्हसुत्ताई । अंगदकडयप्पहुदी होंति सहावेण भाभरणा ॥ ३६० कुडलमंगदहारा मउ केयूरपट्टकच्याई । पालंबसुत्तणेउरदोमुहीमेहलासिछेरियाभो ॥ ३६१ मालांग जातिके कल्पवृक्ष वल्ली, तरु, गुच्छ और लताओंसे उत्पन्न हुए सोलह हजार भेदरूप पुष्पोंकी विविध मालाओंको देते हैं ।। ३५२ ॥ तेजांग जातिके कल्पवृक्ष मध्यंदिनके करोडों सूर्योकी किरणोंके समान होते हुए नक्षत्र, चन्द्र और सूर्यादिककी कान्तिका संहरण करते हैं ॥ ३५३ ॥ ये सब कल्पवृक्ष न तो वनस्पति ही हैं और न कोई व्यन्तर देव हैं। किन्तु विशेषता यह है कि ये सब पृथिवीरूप होते हुए जीवोंको उनके पुण्य कर्मका फल देते हैं ॥ ३५४ ॥ ___ भोगभूमिजोंकी श्रोत्र इन्द्रिय गीतरवोंमें, चक्षु रूपमें, घ्राण सुन्दर सौरभमें, जिहा विविध प्रकारके रसोंमें, और स्पर्शन इंद्रिय स्पर्शमें रमण करती है ॥ ३५५ ॥ इसप्रकार परस्परमें आसक्त हुए वे युगल नर-नारी उत्तम भोगसामग्रीके निरन्तर सुलभ होनेपर भी इन्द्रियविषयोंमें तृप्तिको नहीं पाते ॥ ३५६ ॥ ये भोगभूमिजोंके युगल कदलीघातमरणसे रहित होते हुए आयुपर्यन्त चक्रवर्तीके भोगसमूहकी अपेक्षा अनन्तगुणे भोगको भोगते हैं ॥ ३५७ ॥ ___ वे युगल कल्पवृक्षोंसे दी गई वस्तुओंको ग्रहण करके और विक्रियासे बहुतसे शरीरोंको बनाकर अनेक प्रकारके भोगोंको भोगते हैं ॥ ३५८ ॥ वहांपर उत्तम मुकुटको धारण करनेवाले पुरुष इन्द्रसे भी अधिक सुन्दराकार और मणिमय कुण्डलोंसे विभूषित कपोलोंवाली स्त्रियां अप्सराओंके सदृश होती हैं ॥ ३५९ ॥ मुकुट, कुण्डल, हार, मेखला, प्रालंब, ब्रह्मसूत्र, अंगद और कटक इत्यादिक आभूषण मोगभूभिजोंके स्वभावसे ही हुआ करते हैं ॥ ३६० ॥ भोगभूमिमें कुण्डल, अंगदै, हारे, मुकुर्ट, केयूर, प?, ( भालपट्ट ), कटक, प्रालय, सूत्र, (ब्रह्मसूत्र), नूपुर, दो मुद्रिकाएँ, मेखली, अॅसि ( करवाल ), छुरी, अवेयक और कर्णपूर ,ये सोलह १ द ब 'लदुष्मवण. २ द व संहरणं. ३ द वणप्पदीणो ण वेतरा. ४ द गवरी. ५ दबभागे. २द भोगयाहादो. ७ द व जाद. ८ दर वरमोड ९द सुछुरियाभो. Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ३७१ ] चउत्थो महाधियारो [ १८९ 'गेवज' कण्णपुरा पुरिसाणं होंति सोलसाभरणं । चोइस इत्थीआणं छुरियाकरवालहीणाई। ३२ . कैडयकडिसुत्तणेउरतिरीटपालंबसुत्तमुद्दीओ । हारा कुंडलमउलट्टहारचूडामणी वि गेविजा ॥ ३१५ अंगदछरिया खग्गा पुरिसाणं होति सोलसाभरणं । चोइस इत्थीण तहा कुरियाखागेहि परिहीणा ॥३१४ पाठान्तरम् । भोगमहीए सब्वे जायते मिच्छभावसंजुत्ता। मंदकसाया मणुवा पेसुण्णासूयदग्वपरिहीणा ॥३६५ . वजिदमंसाहारा मधुमज्जोदुंबरेहिं परिचत्ता । सच्चजुदा मदरहिदा वारियपरदारपरिहीणा ॥३६६ गुणधरगुणेसु रत्तो जिणपूर्ज जे कुणंति परवसतो। उववासतणुसरीरा अज्जवपहुदीहिं संपण्णा ॥३६७ भाहारदाणणिरदा जदीसु वरविविहजोगजुत्तेसुं । विमलतरसंजमेसु य विमुक्कगंथेसु भत्तीए ॥३६८ पुव्वं बद्धणराऊ पच्छा तित्थयरपादमूलम्मि । पाविदखाइयसम्मा जायते केइ भोगभूमीए ॥३६९) एवं मिच्छाइट्ठी णिग्गंथाणं जदीण दाई । दादूण पुण्णपाके भोगमही केइ जायंति ॥ ३७० आहाराभयदाणं विविहोसहपोत्थयादिदाणं च । सेसे णाणोयरणं दादणं भोगभूमि जायते ॥३७॥ आभरण पुरुषोंके होते हैं । इनमेंसे छुरी तथा करवालसे रहित शेष चौदह आभरण स्त्रियोंके होते हैं ॥ ३६१-३६२ ॥ कडो, कटिसूत्र, नूपुरै, किरीट, प्रालम्ब, सूत्र, मुद्रिका, हार, कुण्डले, मुकुट, अर्द्धहोर, चूडामणि, अवेय', अंगर्दै, छुरी" और तलवार, ये सोलह आभरण पुरुषोंके, तथा छरी और तलवारसे रहित शेष चौदह आभरण स्त्रियोंके होते हैं ॥ ३६३-३६४ ॥ पाठांतर । भोगभूमिमें वे सब जीव उत्पन्न होते हैं जो मिथ्यात्वभावसे युक्त होते हुए भी, मंदकषायी हैं, पैशून्य एवं असूयादि द्रव्योंसे रहित हैं, मांसाहारके त्यागी हैं, मधु मद्य और उदुम्बर फलोंके भी त्यागी हैं, सत्यवादी हैं, अभिमानसे रहित हैं, वेश्या और परस्त्रीके त्यागी हैं, गुणियोंके गुणोंमें अनुरक्त हैं, पराधीन होकर जिनपूजा करते हैं, उपवाससे शरीरको कृश करनेवाले हैं, आर्जवादिसे संपन्न हैं; तथा उत्तम एवं विविध प्रकारके योगोंसे युक्त, अत्यन्त निर्मल संयमके धारक, और परिग्रहसे रहित, ऐसे यतियोंको भक्तिसे आहारदान देनेमें तत्पर हैं ॥ ३६५-३६८ ॥ जिन्होंने पूर्वमें मनुष्य आयुको बांधलिया है, और पश्चात् तीर्थकरके पादमूलमें क्षायिक सम्यग्दर्शन प्राप्त किया है, ऐसे कितने ही सम्यग्दृष्टि पुरुष भी भोगभूमिमें उत्पन्न होते हैं ॥ ३६९॥ इसप्रकार कितने ही मिथ्यादृष्टि मनुष्य निग्रंथ यतियोंको दानादि देकर पुण्यका उदय आनेपर भोगभूमिमें उत्पन्न होते हैं ॥ ३७० ॥ शेष कितने ही मनुष्य आहारदान, अभयदान, विविध प्रकारकी औषध तथा ज्ञानके उपकरण पुस्तकादिके दानको देकर भोगभूमिमें उत्पन्न होते हैं ॥ ३७१ ॥ १ व गेवजा, २ दर कडिय. ३ ३ परिचित्ता. ४६ व सत्यजुदा. ५ दब रतो. ६वदीगाई. Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९०] तिलोयपण्णत्ती [४. ३७२ दादूण केहदाण पत्तविसेसेसु के वि दाणाणं । अणुमोदंणेण तिरिया भोगखिदीए वि जायंति ॥ ३७२ गहिदणं जिणलिंग संजमसम्मत्तभावपरिचत्ता । मायाचारपयट्टा चारित्तं णासयंति जे पावा ॥ ३७३ दादूण कुलिंगीणं णाणादाणाणि जे जरा मुद्धा। तव्वेसंधरा केई भोगमहीए हुवंति ते तिरिया ॥ ३७४ भोगजणरतिरियाणं णवमासपमाणआउअवसेसे । ताण हुवंति गब्भा णासे कालम्मि जायति ॥ ३७५ पुण्णमि य गवमासे भूसयणे सोविदूण जुगलाई । गम्भादो जुगलेसु णिकतेसु मरंति तक्कालं ॥ ३७६ छिक्केण मरदि पुंसो जिंभारंभेण कामिणी दोण्हं । सारदमेघ व तणू आमूलादो विलीएदि ॥ ३७७ भावणवेंतरजोइससुरेसु जायंति मिच्छभावजुदा । सोहम्मदुगे भोगजणरतिरिया सम्मभावजुदा ॥ ३७८ जादाण भोगभूवे सयणोवरि बालयाण सुत्ताणं । णियअंगुटुयलिहणे गच्छंते तिण्णि दिवसाणि ॥ ३७९ वइसणअस्थिरगमणं थिरगमणकलागुणेण पत्तेकं । तारुण्णेणं सम्मत्तगहणपाउग्ग तिदिणाई॥३८० कोई पात्रविशेषोंको दान देकर और कोई दानोंकी अनुमोदना करनेसे तिर्यंच भी भोगभूमिमें उत्पन्न होते हैं ॥ ३७२ ॥ __ जो पापी जिनलिंगको ( मुनिव्रतको ) ग्रहण करके संयम एवं सम्यक्त्वभावको छोड़ देते हैं और पश्चात् मायाचारमें प्रवृत्त होकर चारित्रको नष्ट करते हैं; तथा जो कोई मूर्ख मनुष्य कुलिंगियोंको नाना प्रकारके दान देते हैं या उनके भेषको धारण करते हैं, वे भोगभूमिमें तिर्यच होते हैं । ३७३.३७४ ॥ ___ भोगभूमिके मनुष्य और तिर्यश्चोंकी नौ मास आयु शेष रहनेपर उनके गर्भ रहता है, और नाशकाल अर्थात् मृत्युका समय आनेपर ( उनके युगल बालक-बालिका ) जन्म लेते हैं ॥ ३७५ ॥ नव मासके पूर्ण होनेपर नर-नारीयुगल भूशय्यापर सोकर गर्भसे युगलके निकलनेपर तत्काल ही मरणको प्राप्त होते ह ॥ ३७६ ॥ ____पुरुष छींकसे और स्त्री जृम्भाके ( जिंभाईके ) आनेसे मृत्युको प्राप्त होती है । उन दोनोंके शरीर शरत्कालीन मेघके समान आमूल विलीन हो जाते हैं ।। ३७७ ॥ - मृत्युके होनेपर भोगभूमिज मिथ्यादृष्टि मनुष्य-तिथंच भवनवासी, व्यंतर और ज्योतिषी देवोंमें, तथा सम्यग्दृष्टि मनुष्य-तिर्यञ्च सौधर्मयुगलमें उत्पन्न होते हैं ॥ ३७८ ॥ ___भोगभूमिमें उत्पन्न हुए बालकोंके शय्यापर सोते हुए अपने अंगूठेके चूसनेमें तीन दिन व्यतीत होते हैं ।। ३७९॥ इसके पश्चात् उपवेशन ( बैठने ), अस्थिरगमन, स्थिरगमन, कलागुणोंकी प्राप्ति तारुण्य और सम्यग्दर्शनके ग्रहण करनेकी योग्यता, इनमेंसे क्रमशः प्रत्येक अवस्थामें उन बालकोंके तीन तीन दिन व्यतीत होते हैं ॥ ३८० ॥ . १द ब गरहिदूणं. २ द गुलिंगीणं. ३ द व तं वेस', ४ द ब पुवाम्म. ५ द ब णिकते सम्मरंति, ६ द ब सारंमेपुव्व. ७ द व पीइसण'. ८ व ता पुणेण. ९ द. व. पाउग्गठिदिणाई. Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ३९० ] चउत्थो महाधियारो [ १९१ जादिभरणेण केई केई पडिबोहणेण देवाणं। चारणमुणिपहदीणं सम्मत्तं तत्थ गेण्हति ॥३८१ देवीदेवसरिच्छा बत्तीसपसत्थलक्खणेहि जुदा । कोमलदेहाविहुणो समचउरस्संगसंठाण॥ ३८२ धादुमयंगा वि तहा छेत्तुं भेत्तुं च किर णे सक्का । असुचिविहीणत्तादो मुत्तपुरीसासवो णस्थि ।। ३८३ ताण जुगलाण देहा अब्भंगुव्वदृणंजणविहीणा । मुहदंतणयणधोवणणहकहणविरहिदा वि रेहति ॥ ३८४ अक्खरआलेक्खेसुं गणिदे गंधवसिप्पपहुदीसुं। ते चउसट्ठिकलासुं होंति सहावेण णिउणयरा ॥ ३८५ ते सव्वे वरजुगला अण्णोण्णुप्पण्णपेमसंमूढा । जम्हा तम्हा तेसु सावयवदसंजमो णस्थि ॥ ३८६ कोइलमहुरालावा किण्णरकंठा हुवंति ते जुगला । कुलजादिभेदहीणा सुहसत्ता चत्तदारिद्दा ॥ ३८७ तिरिया भोगखिदीए जुगला जुगला हुवंति वरवण्णा । सरला मंदकसाया णाणाविहजादिसंजुत्ता ॥ ३८८ गोकेसरिकरिमयरा सूवरसारंगरोज्झमहिसवया। वाणरगवयतरच्छा वधूसिगालच्छभल्ला य ॥ ३८९ कुक्कुडकोइलकीरा पारावदरायहंसकोरंडा । वरकाककोंचकंजकपहुदीओ होंति अण्णे वि ॥ ३९० वहाँपर कोई जीव जातिस्मरणसे, कोई देवोंके प्रतिबोधित करनेसे, और कोई चारणमुनि आदिकके सदुपदेशसे सम्यक्त्वको ग्रहण करते हैं ॥ ३८१ ॥ वे भोगभूमिज जीव देव-देवियोंके सदृश बत्तीस प्रशस्त लक्षणोंसे सहित, सुकुमार देहरूप विभवके धारक, समचतुरस्रसंस्थानसे संयुक्त होते हैं और उनका शरीर धातुमय होते हुए भी छेदा भेदा नहीं जा सकता । एवं अशुचित्वसे रहित होनेके कारण इनके शरीरमें मूत्र व विष्टाका आस्रव नहीं होता ॥ ३८२-३८३ ॥ उन युगल नर-नारियोंके शरीर तैलमर्दन, उवटन और अंजनसे तथा मुख, दांत एवं नेत्रोंके धोने व नाखूनोंके काटनेसे रहित होते हुए भी शोभायमान होते हैं ॥ ३८४ ॥ वे अक्षर, चित्र, गणित, गंधर्व और शिल्प इत्यादि चौंसठ कलाओंमें स्वभावसे ही अतिशय निपुण होते हैं ॥ ३८५ ॥ क्योंकि ये सब उत्तम युगल पारस्परिक प्रेममें अत्यन्त मुग्ध रहा करते हैं, इसीलिये उनके श्रावकके व्रत और संयम नहीं होता ॥ ३८६ ।। वे नर-नारीयुगल कोयलके समान मधुरभाषी, किन्नरके समान कंठवाले, कुल-जातिके भेदसे रहित, सुखमें आसक्त, और दारिद्रयसे रहित होते हैं ॥ ३८७ ॥ भोगभूमिमें उत्तम वर्णविशिष्ट, सरल, मन्दकषायी और नाना प्रकारकी जातियोंवाले तिर्यश्च जीव युगल-युगलरूपसे होते हैं ॥ ३८८ ॥ भोगभूमिमें गाय, सिंह, हाथी, मगर, शूकर, सारंग, रोझ ( ऋश्य ), भैंस, वृक (भेड़िया), बन्दर, गवय, तेंदुआ, व्याघ्र, शृगाल, रीछ, भालू, मुर्गा, कोयल, तोता, कबूतर, राजहंस, कोरंड काक, क्रौंच और कंजक तथा और भी तिर्यञ्च होते हैं ॥ ३८९-३९० ॥ १६ ब चउरंगस्ससंठाणं. २ ब किर ण ण सका. . ३ द बणयकंदण. ५व संजुदा. ६ ब वग्घसिग्घालस्सभल्ला, ७ द किंजक, बकिजक ४६ प संगूढा. Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९२ ] तिलोयपण्णत्ती [ ४. ३९१ जह मणुवाणं मोगा तह तिरियाणं हुवंति एदाणं । णियणियजोग्गत्तेणं फलकंदतणंकुरादीणि ॥ ३९१ वग्यादी भूमिचरा वायसपहुदी य खेयरा तिरिया। मंसाहारेण विणा भुंजते सुरतरूण मुहुरफलं ॥ ३९२ हरिणादियतणयचरा तह भोगमहीए तणाणि दिव्वाणि । भुंजंति जुगलजुगला उदयदिणेसम्पहा सम्वे ॥ ३९३ कालम्मि सुसमसुसमे चउकोडाकोडिउवहिउवमाणं । पढमादो हीयते उच्छेहाऊबलद्धितेआई ॥३९४ उच्छेहपहुदि खीणे सुसमो णामेण पविसदे कालो। तस्स पमाणं सायरउवमाण तिणि कोडिकोडीयो । ३९५ सुसमस्सादिम्मि गराणुच्छेहो चउसहस्सचावाणि। दो पल्लपमाणाऊ संपुण्णमियंकसरिसपहा ॥ ३९६ अट्ठावीसुत्तरसयमट्ठी पुट्ठीय होंति एदाणं । अच्छरसरिसा इत्थी तिदससरिच्छा' णरा होंति ॥ ३९७ तस्सि काले मणुवा अक्खप्फलसरिसमामिदआहारं । भुंजति छ?भत्ते समचउरस्संगसंठाणा ॥ ३९८ तस्सि संजादाणं सयणोपरि बालयाण सुत्ताणं । णियअंगुढविलिहणे पंच दिणाणि पवति ॥ ३९९ वहां जिसप्रकार मनुष्योंके भोग होते हैं उसीप्रकार इन तिर्यश्चोंके भी अपनी अपनी योग्यतानुसार फल, कंद, तृण और अंकुरादिरूप भोग होते हैं ॥ ३९१ ॥ वहां व्याघ्रादिक भूमिचर और काकप्रभृति नभचर तिर्यश्च मांसाहारके विना कल्पवृक्षोंका मधुर फल भोगते हैं ॥ ३९२ ॥ ___तथा भोगभूमिमें उदयकालीन सूर्यके समान प्रभावाले समस्त हरिणादिक तृणजीवी पशुओंके युगल दिव्य तृणोंका भक्षण करते हैं ॥ ३९३ ॥ __ चार कोडाकोड़ी सागरोपमप्रमाण सुषमसुषमा कालमें पहिलेसे शरीरकी उंचाई, आयु, बल, ऋद्धि और तेज आदि हीन हीन होते जाते हैं ।। ३९४ ॥ इसप्रकार उत्सेधादिकके क्षीण होनेपर सुषमा नामका द्वितीय काल प्रविष्ट होता है । उसका प्रमाण तीन कोडाकोडी सागरोपम है ।। ३९५ ॥ सुषमाकालके आदिमें मनुष्योंके शरीरका उत्सेध चार हजार धनुष, आयु दो पल्योपमप्रमाण, और प्रभा (शरीरकी कान्ति) पूर्ण चन्द्रमाके सदृश होती है ।। ३९६।। दं. ४०००। ___ इनके पृष्ठभागमें एकसौ अट्ठाईस हड्डियां होती हैं । उस समय अप्सराओं जैसी स्त्रियां और देवों जैसे पुरुष होते हैं ॥ ३९७ ॥ उस कालमें मनुष्य समचतुरस्रसंस्थानसे युक्त होते हुए षष्ठ भक्तमें अर्थात् तीसरे दिन अक्ष ( बहेड़ा ) फलके बराबर अमृतमय आहारको ग्रहण करते हैं ॥ ३९८ ॥ उस कालमें उत्पन्न हुए बालकोंके शय्यापर सोते हुए अपने अंगूठेके चूसनेमें पांच दिन व्यतीत होते हैं ॥ ३९९ ॥ . १ बतणचारा. २ द चउक्कोडा. ३ द ब तेआयं. ४ द ब णरा उच्छेहो. ५ ब सरिता. १६ मविदआहारं. ७ द °विलीहणे. ८ द ब दिणाणेव वञ्चंति, Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ४०८ ] उत्थो महाधियारो बइस अत्थिरगमणं थिरगमणकलागुणेण पत्तेक्कं । तारुण्णेणं' सम्मग्गद्दणेणं जंति' पंचदिणं ॥ ४०० एत्तियमेतविसेसं मोत्तूर्ण सेसवण्णणपयारा । सुसमसुसमम्मि काले जे भैणिदा एत्थ वक्तव्वा ॥ ४०१ ) कालम्मि सुसमणामेतियकोडीकोडिउवहिउवमम्मि । पढमादो हायंते उच्छेद । ऊबल द्वितेजादी ॥ ४०२ उच्छे हपहुदिखीणे पविसेदि हु- सुसमदुस्समो कालो । तस्स पमाणं सायरउवमाणं दोणि कोडिकोडीओ ॥ ४०३ तक्कालादिम्मि गैराणुच्छेदो दो सहस्सचावाणि । एक्कपलिदोवमाऊ पियंगुसारिच्छवण्णधरा ॥ ४०४ चट्टी पुट्ठीए णराणणारीण होंति भट्ठी वि । अच्छरसरिसा णारी अमरसमाणो णरो होदि ॥ ४०५ तक्काले ते मणुवा आमलकपमाणममियभाहारं । भुंजंति दिणंतरिया समचउरस्संगसंठाणा ।। ४०६ तस्सि संजादाणं सयणोवरि बालयाण सुत्ताणं । नियभंगुट्ठविलिहणे सत्त दिणाणि पवच्यंति ॥ ४०७ बहसणअत्थिरगमणं थिरगमणकलागुणेण पत्तेक्कं । तारुण्णेणं सम्मग्गहणंजोगेण सत्तदिणं ॥ ४०८ पश्चात् उपवेशन, अस्थिरगमन, स्थिरगमन, कलागुणप्राप्ति, तारुण्य और सम्यक्त्वग्रहणकी योग्यता, इनमेंसे प्रत्येक अवस्थामें उन बालकोंके पांच पांच दिन जाते हैं || ४०० ॥ उपर्युक्त इतनीमात्र विशेषताको छोड़कर शेष वर्णनके प्रकार जो सुषमसुषमा कालमें कहे गये हैं, उन्हें यहांपर भी कहना चाहिये ॥ ४०१ ॥ तीन कोड़ाकोडी सागरोपमप्रमाण सुषमा नामक कालमें ऋद्धि और तेज इत्यादिक उत्तरोत्तर हीन हीन होते जाते हैं ॥ उत्सेधादिकके क्षीण होनेपर सुषमदुषमा काल प्रवेश करता है । उस कालका प्रमाण दो कोडाकोडी सागरोपम है ॥ ४०३ ॥ उस कालके प्रारम्भमें मनुष्योंकी ऊंचाई दो हजार धनुष, आयु एक पल्योपमप्रमाण और वर्ण प्रियंगु फलके समान होता है ॥ ४०४ ॥ [ १९३ पहिलेसे ही उत्सेध, आयु, बल, ४०२ ॥ उस कालमें स्त्री-पुरुषोंके पृष्ठभाग में चौंसठ हड्डियां होती हैं, तथा नारियां अप्सराओंके समान और पुरुष देवोंके समान होते हैं ।। ४०५ ॥ उस कालमें वे मनुष्य समचतुरस्रसंस्थान से युक्त होते हुए एक दिनके अन्तरालसे आंवले के बराबर अमृतमय आहारको ग्रहण करते हैं ॥ ४०६ ॥ उस कालमें उत्पन्न हुए बालकोंके शय्यापर सोते हुए अपने अंगूठेके चूसने में सात दिन व्यतीत होते हैं ॥ ४०७ ॥ इसके पश्चात् उपवेशन, अस्थिरगमन, स्थिरगमन, कलागुणप्राप्ति, तारुण्य और सम्यक्त्वग्रहण की योग्यता, इनमेंसे प्रत्येक अवस्थामें क्रमशः सात सात दिन जाते हैं ॥ ४०८ ॥ १ द तरुणोणं, ब तारुणं. २ द व जोग जुत्ति ३ द ब जो भणिदो. ५ द नियअंगुट्ठालहणे. ६ द व दिणाणं. TP. 25 ४ द न गराउछेहो. Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९४ ] तिलोयपण्णत्ती [४.४०९ एत्तियमेत्तविसेसं मोत्तूणं सेसवण्णणपयारा । कालम्मि सुसमणामे जे भणिदो एत्थ वत्तव्वा ॥ ४०९). भोगखिदीए ण होंति हु चोरारिप्पहुदिविविहबाधाओ। असिपहुदिच्छक्कम्मा सीदादववादवरिसाणि ॥४१० गुणजीवा पजत्ती पाणा सण्णा य मग्गणा कमसो । उवजोगो कहिदम्वा भोगखिदीसंभवाण जहजोग्ग ॥ ४११ जीवसमासा दोणि य णिवत्तियपुण्णपुण्णभेदेणं । पजत्ती छब्भेया तेत्तियमेत्ता अपजत्ती ॥ ४१२ अक्खा मणवचिकाआ उस्सासाऊ हुवंति दस पाणा । पजत्ते' इदरस्सि मणवचिउस्सासपरिहीणा ॥ ४१३ चउसण्णा णरतिरिया सयला तसकाय जोगएकरसं । चउमणचउवयणाई ओरालेदुगं च कम्मइयं ॥ ११४ पुरिसित्थीवेदजुदं सयलकसाएहिं संजुदा णिचं । छण्णाणजुदा ताई मदिमोहीणाणसुदणाणे ॥ ४१५ मदिसुदअण्णाणाई विभंगणाणं असंजदा सम्वे । तिईसणा य ताई चक्खुअचक्खूहि मोहिदसणयं ॥ ४१६ भोगापुण्णएँ मिच्छे सासणसम्मे य असुहतियलेस्सं । काऊ जहण्ण सम्मे मिच्छचउक्के सुभतियं पुण्णे ॥ ४१७ इतनीमात्र विशेषताको छोड़कर शेष वर्णनके प्रकार, जो सुषमा नामक कालमें कह आये हैं, वही यहांपर भी कहना चाहिये ॥ ४०९॥ भोगभूमिमें चोर एवं शत्रु आदिकी विविध बाधायें, असि इत्यादिक छह कर्म, और शीत, आतप, वात्या (प्रचंड वायु ) एवं वर्षा नहीं होती ॥ ४१० ॥ भोगभूमिमें उत्पन्न हुए जीवोंके यथायोग्य गुणस्थान, जीवसमास, पर्याप्ति, प्राण, संज्ञा, मार्गणा और उपयोग, इनका क्रमसे कथन करना चाहिये ॥ ४११ ॥ इन जीवोंके निवृत्यपर्याप्त और पर्याप्तके भेदसे दो जीवसमास, छह प्रकारकी पर्याप्तियां और इतनी ही अपर्याप्तियां भी होती हैं ॥ ४१२ ।। उनके पर्याप्त अवस्थामें पांचों इन्द्रियां, मन, वचन, काय, श्वासोच्छवास और आयु, ये दश प्राण; तथा इतर अर्थात् अपर्याप्त अवस्थामें मन, वचन और श्वासोच्छ्वाससे रहित शेष सात प्राण होते हैं ॥ ४१३ ॥ ___ उन जीवोंके आहार, भय, मैथुन और परिग्रह, ये चारों संज्ञायें होती हैं । चौदह मार्गणाओंमेंसे गतिकी अपेक्षा वे जीव मनुष्य और तिर्यच; इन्द्रियकी अपेक्षा सकल अर्थात् पंचेन्द्रिय; कायँकी अपेक्षा त्रस; योगकी अपेक्षा चार मन, चारों वचन, दो औदारिक (औदारिक, औदारिकमिश्र), कार्मण, इसप्रकार ग्यारह योग; वेदॆकी अपेक्षा पुरुष और स्त्रीवेदसे युक्त; कार्यकी अपेक्षा नित्य सभी कषायोंसे संयुक्त; ज्ञानकी अपेक्षा मति, श्रुत, अवधि, मतिअज्ञान, श्रुतअज्ञान और विभंग ये छह ज्ञान; संयमकी अपेक्षा सब ही असंयत; दर्शनकी अपेक्षा चक्षुदर्शन, अचक्षुदर्शन और अवधिदर्शन ये तीन दर्शन; लेइयाकी अपेक्षा भोगभमिजोंके अपर्याप्त अवस्थामें मिथ्यात्व एवं सासादन गुणस्थानमें तीन अशुभ लेश्यायें, और चतुर्थ गुणस्थान में कपोत लेश्याका जघन्य अंश, तथा पर्याप्त ' १दब जो भणिदो.. २द जहजोगं. ३द मणुवचि. ४दब पजत्ती. ५ब उरालदुर्ग. ६ द व पुण्णग. ७ ब पुणे. Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ४२६ ] उत्थो महाधियारो [ १९५ भवाभय्या छस्सम्मत्ता उवसेमियखइयसम्मत्ता । तह वेदयसम्मत्तं सासणमिस्सा य मिच्छो य ॥ ४१८ सणी जीवा होंति हु दोणि य आहारिणो अणाद्दारा । सायारणायारा उवजोगा होंति नियमेणं ॥ ४१९ मंदकसायेण जुदा उदयागदसत्थपयडिसंजुत्ता । विविधविणोदासत्ता णरतिरिया भोगजा होंति ॥ ४२० पलिदोवमट्टमंसे किंचुणे तदियकालअवसेसे । पढमो कुलकरपुरिसो उप्पज्जदि पडिसुदी सुवण्णणिहो ॥ ४२१ एकसहस्सं अडसयसहिदं चावाणि तस्स उच्छेहो । पल्लस्स दसमभागो आऊ देवी सपहा णाम ॥ ४२२ १८०० प १३ १० णभगजघंटणिभाणि चंदाइच्चाण मंडलाणि तदा । आसाढपुष्णिमाए दहूणं भोगभूमिजा सब्वे ॥ ४२३ आर्कसिकमदिघोरं उप्पादं जादमेदमिदि मैत्ता । पज्जाउला पकंपं पत्ता पवणेण पहदरुक्खो व्व ॥ ४२४ पदिसुदिणामो कुलकरपुरिसो एदाण देइ अभयगिरं । तेभंगा कालवसा संजादा मंदकिरणोघा ॥ ४२५ तक्कारणेण ए६ ससहररविमंडलाणि गयणम्मि । पयडाणि णत्थि तुम्हे एदाण दिसाए भयहेदू ॥ ४२६ अवस्था में मिथ्यात्वादि चारों गुणस्थानोंमें तीन शुभ लेशायें; भव्यत्वैकी अपेक्षा भव्य और अभव्य; सम्यक्त्वकी अपेक्षा औपशमिक सम्यक्त्व, क्षायिक सम्यक्त्व, वेदक सम्यक्त्व, सासादन, मिश्र और मिथ्यात्व ये छों सम्यक्त्व; संज्ञाकी अपेक्षा संज्ञी; और आहारमार्गणाकी अपेक्षा आहारक एवं अनाहारक दोनों ही होते हैं । इनके साकार ( ज्ञान ) और अनाकार ( दर्शन ) दोनों ही उपयोग नियमसे होते हैं ॥ ४१४ - ४१९॥ भोगभूमि मनुष्य और तिर्यंच मन्द कषायसे युक्त, उदयमें आयी हुई पुण्यप्रकृतियोंसे संयुक्त, एवं विविध प्रकार के विनोदोंमें आसक्त होते हैं ।। ४२० ॥ कुछ कम एक पल्योपमके आठवें भागमात्र तृतीय कालके शेष रहनेपर सुवर्णके सदृश प्रभासे युक्त प्रतिश्रुति नामक प्रथम कुलकर पुरुष उत्पन्न होता है || ४२१ ॥ उसके शरीरका उत्सेध एक हजार आठसौ धनुष, आयु पल्यके दशवें भागप्रमाण, और देवी स्वयंप्रभा नामक थी ॥ ४२२ ॥ उत्सेध दं. १८००, आयु प० । उस समय समस्त भोगभूमिज आषाढ़ मासकी पूर्णिमाको आकाशरूपी हाथी के घंटे के सदृश चन्द्र और सूर्य मण्डलोंको देखकर 'यह कोई आकस्मिक महा भयानक उत्पात हुआ है ' ऐसा समझकर व्याकुल होते हुए वायुसे आहत वृक्षके समान प्रकम्पनको प्राप्त हुए ॥ ४२३-४२४॥ प्रतिश्रुति नामक कुलकर पुरुषने उनको निर्भय करनेवाली वाणीसे बतलाया कि कालवश अब तेजांग जातिके कल्पवृक्षोंके किरणसमूह मंद पड़ गये हैं, इस कारण इस समय आकाशमें चन्द्र और सूर्यके मण्डल प्रगट हुए हैं । इनकी ओरसे तुम लोगोंको भयका कोई कारण नहीं है ॥ ४२५-४२६ ॥ १ द चैवसमिय २ द ब सयंपहो. ३ द प १० । । ४ द ब विभाणं. ५ द ब जादमोदमिदि. ६ द मदिसुदि. ७ द व यहि. ८ द व भयदेहो. Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९६] तिलोयपण्णत्ती [४.४२७ णि चिय एदाणं उदयस्थमणाणि हॉति आयासे । पडिहदकिरणाण' पुढं तेयंगदुमाण तेएहिं॥४२७ जंबूदीवे मेरुं कुवंति पदाहिणं तरणिचंदा । रत्तिदिणाण विभागं कुणमाणा' किरणसत्तीए ॥ ४२८ सोऊण तस्स वयणं संजादा णिब्भया तदा सब्वे । अचंति चलणकमले थुगंति बहुविहपयारेहिं ॥ ४२९ पदिसुदिमरणादु तदा पल्लस्सासीदिमंसविच्छेदे । उप्पज्जदि बिदियमणू सम्मदिणामो सुवण्णणिहो ॥ ४३० एकसहस्सं तिसयस्सहिदं दंडाणि तस्स उच्छेहो। पलिदोवमसदभागं भाऊ देवी जसस्सदी णामो ॥ १३॥ दंर १३००।प१ तकाले सेयंगा णटुपमाणा हुवंति ते सम्वे । तत्तो सूरस्थमणे दट्टण तमाइ ताराई ॥ ४३२ उप्पादा भइधोरा मदिट्टपुष्वा विभिदा एदे । इय भोगजणरतिरिया णिभरभयभभला जादा ॥ १३३ सम्मदिणामो कुलकरपुरिसो भीदाण देहि अभयगिरं । तेयंगा कालवसा जिम्मूलपण?किरणोधा ॥ ४३४ तेण तमं विस्थरिदं ताराणं मंडलं पि गयणतले । तुम्हाणस्थि किंचि वि एदाण दिसाय भयहेदू ॥ ४३५ आकाशमें यद्यपि इनका उदय और अस्त नित्य ही होता रहा है, परन्तु तेजांग जातिके कल्पवृक्षोंके तेजसे इनकी किरणोंके प्रतिहत होनेसे वे प्रकट नहीं दिखते थे ॥ ४२७ ॥ जम्बूद्धीपमें ये सूर्य और चन्द्रमा अपनी किरणशक्तिसे रात्रि-दिनके विभागको करते हुए मेरु पर्वतकी प्रदक्षिणा किया करते हैं ॥ ४२८ ॥ इसप्रकार उन प्रतिश्रुति कुलकरके वचनोंको सुनकर वे सब नर-नारी निर्भय होकर बहुत प्रकारसे उनके चरणकमलोंकी पूजा और स्तुति करते हैं ॥ ४२९ ॥ प्रतिश्रुति कुलकरकी मृत्युके पश्चात् पल्यके अस्सीवें भागके व्यतीत हो जानेपर सुवर्णके समान कान्तिवाला सन्मति नामक द्वितीय मनु उत्पन्न होता है ॥ ४३० ॥ प. है। ___ उसके शरीरकी ऊंचाई एक हजार तीनसौ धनुष, आयु पल्योपमके सौवें भागंप्रमाण, तथा देवीका नाम यशस्वती था ।। ४३१ ।। उत्सेध दं. १३०० आयु प. । __उस समय वे सब तेजांग जातिके कल्पवृक्ष नष्टप्राय होजाते हैं, इसीलिये सूर्यके अस्तंगत होनेपर अन्धकार और ताराओंको देखकर 'ये अत्यन्त भयानक अदृष्टपूर्व उत्पात प्रकट हुए' इसप्रकार वे भोगभूमिज मनुष्य और तिर्यंच अत्यन्त भयसे व्याकुल हुए ।। ४३२-४३३ ॥ तब सन्मति नामक कुलकर इन भयभीत हुए भोगभूमिजोंको निर्भय करनेवाली वाणीसे बतलाते हैं कि अब कालवशसे तेजांग कल्पवृक्षोंके किरणसमूह सर्वथा प्रनष्ट होचुके हैं। इस कारण आकाशप्रदेशमें इस समय अन्धकार और ताराओंका समूह भी फैल गया है । तुम लोगोंको इनकी ओरसे कुछ भी भयका कारण नहीं है ॥ ४३४-४३५ ॥ १५ एदाणिं. २ द व किरणाणि. ३ व कुणमाणो. ४द कमलो. विभचिदा. ५ द भयमेत्तला, ५ भन्भला. ७दव भेदाण देखि. ८ द ब तम्हाण. ५ द विअविदा, . Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१.४४३ ] चउत्थो महाधियारो [१९७ अस्थि सदा मंधार ताराको तेयंगतरुगणेहि पडिहदकिरणा पुग्वं कालवसेणज पायडी जादा ॥४३५ जंबूदीवे मेरुं कुवंति पदाहिणं गहा तारा । णक्खत्ता णिचं ते तेजविणासा तमो होदि ॥१३७ सोऊण तस्स वयणं संजादा णिब्भया तदा सब्वे । अञ्चति चरणकमले थुर्णति विविहेहि भंगेहि ॥४३८ सम्मदिसग्गपवेसे अट्ठसयावहिदपल्लविच्छेदे । खेमंकरो ति कुलकरपुरिसो उप्पज्जदे तदियो ॥३९ भट्टसयचावतुंगो सहस्सहरिदेवपल्लपरमाऊ । चामीयरसमवण्णो तस्स सुणंदा महादेवी ॥४४. वग्धादितिरियजीवा कालवसा कूरभावमावण्णा । तब्भयदो भोगणरा सम्वे भचाउला जादा ॥४॥ खेमकरणाम मणू भीदाणं देदि दिग्वउवदेसं । कालस्स विकारादो एदे कूरत्तणं पत्ता ॥४४२ ता एम्हि विस्सासं पावाण मा करेज कइयो वि । तासेज कलुसवैयणा इय भणिदे णिन्भया जादा ॥४॥ अंधकार और तारागण तो सदा ही रहते हैं, किन्तु पूर्वमें तेजांग जातिके कल्पवृक्षोंके समूहोंसे वे प्रतिहतकिरण थे, सो अब आज कालके वशसे प्रकट होगये हैं ॥ ४३६ ॥ ये ग्रह, तारा और नक्षत्र जम्बूद्वीपमें नित्य ही मेरुकी प्रदक्षिणा किया करते हैं। तेजके विनाशसे ही अन्धकार होरहा है ॥ ४३७ ॥ तब कुलकरके वचनको सुनकर वे सब निर्भय हो गये और विविध प्रकारसे इसके चरणकमलोंकी पूजा और स्तुति करने लगे ॥ ४३८ ॥ सन्मति नामक इस द्वितीय कुलकरके स्वर्गारोहण करनेपर आठसौसे भाजित एक पल्यके पश्चात् क्षेमकर नामक तीसरा कुलकर पुरुष उत्पन्न हुआ ॥ ४३९ ॥ प. . इस कुलकरके शरीरकी उंचाई आठसौ धनुष, आयु हजारसे भाजित एक पल्यप्रमाण, और वर्ण सुवर्ण जैसा था। इसके सुनन्दा नामक महादेवी थी ॥ ४४० ॥ उंचाई दं. ८००, आयु प. . _ उस समय कालवश व्याघ्रादिक तिर्यञ्च जीव क्रूरताको प्राप्त हो गये थे। इस कारण सब भोगभूमिज मनुष्य उनके भयसे अत्यन्त व्याकुल हुए ॥ ४४१॥ तब क्षेमंकर नामक मनु उन भयभीत प्राणियोंको दिव्य उपदेश देते हैं कि कालके विकारसे ये तिर्यंच जीव क्रूरताको प्राप्त हुए हैं, इसलिये अब इन पापियोंका विश्वास कदापि मत करो; ये विकृतमुख प्राणी तुम्हें त्रास दे सकते हैं। उनके ऐसा कहनेपर वे भोगभूमिज निर्भयताको प्राप्त हुए ॥ ४४२-४४३ ॥ १६ तेयअंतरगतेहिं, व तेयअंगतरगतेहि. २ द पायदा. ३ द व विविहेरमंतेहिं. ४ दबस? ५८ व तम्भयदा. ६ द अम्भाउला. ७६ व अभयदाणं देहि. ८व उवएसं. ९द कइयामि. १. द व कलुववयणा. Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९८] तिलोयपण्णत्ती [ ४. ४४४तम्मणुवे तिदसगदे अट्ठसहस्सावहरिदपल्लम्मि । अंतरिदे उप्पजदि तुरिमो खेमंधरो य मणू ॥ ४४४ तस्सुग्छेहो दंडा सत्तसया पंचहत्तरीजुत्ता । सयकदिहिदेवपल्ला आउपमाणं पि एदस्स ॥ ४४५ ७७५। १०००० सो कंचणसमवण्णो देवी विमल त्ति तस्स विक्खौदा । तक्काले सीहादी कूरयमा खंति मणुवमसाई॥ ४४६ सीहप्पहुदिभएणं अदिभीदा भोगभूमिजा ताधे । उवदिसदि मणू ताणं दंडादि सुरक्खणोपायं ॥ ४४७ तम्मणुवे णाकगदे लीदिसहस्सावहरिदपल्लम्मि । अंतरिदे पंचमओ जम्मदि सीमंकरो त्ति मणू ॥ ४४८ तस्सुच्छेहो दंडा पण्णासभहियसत्तसयमेत्ता । लक्खेण भजिदपल्लं आऊ वण्णो सुवण्णणिहो ॥ ४४९ ७५०।१००००० देवी तस्स पसिद्धा णामेण मणोहरि त्ति तकाले । कप्पतरू अप्पफला भदिलोहो होदि मणुवाणं ॥४५० उस कुलकरका स्वर्गवास होनेपर आठ हजारसे भाजित पल्यप्रमाण कालके अनन्तर क्षेमंधर नामक चतुर्थ मनु उत्पन्न हुआ ॥ ४४४ ॥ प. । उसके शरीरकी उंचाई सातसौ पचत्तर धनुष और आयु सौके वर्गसे भाजित एक पत्यप्रमाण थी ।। ४४५ ।। उंचाई दं. ७७५; आयु प.०००। उसका वर्ण सुवर्णके समान और देवी — विमला ' इस नामसे विख्यात थी । उस समय क्रूरताको प्राप्त हुए सिंहादिक मनुष्यों के मांसको खाने लगे थे ॥ ४४६ ॥ तब सिंहादिकके भयसे अत्यन्त भयभीत हुए भोगभूमिजोंको क्षेमंधर मनुने उनसे अपने सुरक्षणके उपायभूत दण्डादिकके रखनेका उपदेश दिया ॥ ४४७ ॥ इस कुलकरके स्वर्गगमनके पश्चात् अस्सी हजारसे भाजित पल्यप्रमाण कालके अन्तरसे पांचवें सीमंकर मनुका जन्म हुआ ॥ ४४८ ॥ ८०००। उसके शरीरका उत्सेध सातसौ पचास धनुष, आयु एक लाखसे भाजित पल्यप्रमाण, और वर्ण सुवर्णके सदृश था ॥ ४४९ ॥ उंचाई दं. ७५०; आयु प. । उसकी देवी मनोहरी नामसे प्रसिद्ध थी। इस कुलकरके समयमें कल्पवृक्ष अल्प फल देने लगे थे, और मनुष्योंमें लोभ अत्यन्त हो चला था ॥ ४५० ॥ १ द ब खेमंधरा. २ दब विक्खादो. ३ द व कूरमया. ४ द तावे, ब तावो. ५ द ब पंचमदी. ६ द अदिलोहादि. Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४ ४५७ ] उत्थो महाधियारो सुरतरुलुद्धा जुगला अण्णोष्णं ते कुणंति संवादं । सीमंकरेण सीमं काढूण णिवारिदा सब्वे ॥ ४५१ सिक्खं कुणंति ताणं पडिसुदिपहूदी कुलंकरा पंच । सिक्खणकम्मणिमित्तं दंड कुब्वंति हाकोर ।। ४५२ तम्मणुवे तिदिवगदे अडलक्खावहिदपलपरिकंते । सीमंधरो त्ति छट्टो उप्पज्जदि कुलकरो पुरिसो ॥ ४५३ १ ८००००० तस्सुच्छेहो दंडा पणवीसम्भहियसत्तसयमेत्ता । दसलक्खभजिदपल्लं आऊ देवी जसोधरा णाम ॥ ४५४ , १०००००० दंड ७२५ | तक्काले कप्पदुमा अदिविरला अप्पफलरसा होंति । भोगणराणं तेसुं कलहो उप्पज्जदे णिचं ॥ ४५५ सम्वक्कलह निवारण हेदूओ ताण कुणइ सीमाणं । तरुगच्छादी चिन्हं तेण य सीमंकरो भणिदो ॥ ४५६ तम्मणुवे सग्गगदे असीदिलक्खा व हरिदपलम्मि । वोलीणे उप्पण्णी सत्तमभो विमलवाहणो ति मणू ॥ ४५७ ८०००००० भोग भूमिजयुग कल्पवृक्षोंके विषयमें लोभयुक्त होकर परस्परमें विवाद करने लगे । तब सीमंकर कुलकरने सीमा करके उन सबको परस्परके संघर्षसे रोका ॥ ४५१ ॥ [ १९९ उपर्युक्त प्रतिश्रुति आदिक पांच कुलकर उन भोगभूमिजोंको शिक्षा करते हैं और इस शिक्षण कार्यके निमित्त 'हा' इसप्रकारका दण्ड भी करते हैं ॥ ४५२ ॥ इस कुलकरके स्वर्गगमन के पश्चात् आठ लाखसे भाजित पत्यप्रमाण कालके व्यतीत होनेपर सीमन्धर नामक छठा कुलकर पुरुष उत्पन्न होता है || ४५३ ॥ ....... 1 उसके शरीरका उत्सेध सातसौ पच्चीस धनुष और आयु लाखसे भाजित पल्य प्रमाण थी । इसकी देवीका नाम यशोधरा था ॥ ४५४ ॥ दं. ७२५ । प. १००.... १ 1 इस कुलकरके समयमें कल्पवृक्ष अत्यन्त विरल और अल्प फल व रससे युक्त हो जाते हैं, इसीलिये भोगभूमिज मनुष्यों के बीच इनके विषयमें नित्य ही कलह उत्पन्न होने लगता है ॥ ४५५ ॥ बद्द छठा कुलकर इस सब कलहको दूर करने के निमित्तभूत वृक्षसमूहादिकको चिह्नरूप मानकर सीमा नियत करता है, इसीलिये वह सीमङ्कर कहा गया है ॥ ४५६ ॥ इस मनुके स्वर्गगमनके पश्चात् अस्सी लाखसे भाजित पल्यप्रमाण कालका व्यतिक्रम होनेपर विमलवाहन नामक सातवां मनु उत्पन्न हुआ || ४५७ ॥ प. १ । ८०००००० १ द सुरतरुलद्धा. २ द हूकारं. ३ द ब वाहण ति. Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०.] तिलोयपण्णत्ती [१.४५८ सत्तलपञ्चावतुंगो इगिकोडीभाजिदपल्लपरमाऊ । कंचणसरिच्छवण्णो सुमदीणामा महादेवी ।। ४५८ दंड ७००।प१००००००० तकाले भोगणरा गमणागमणेहि पीडिदा संता। भारोहंति करिंदप्पहुदिं तस्सोवदेसेणं ॥ ४५९ सप्तमए णाकगदे भडकोडीभजिदपल्लविच्छेदे । उप्पज्जदि अट्ठमो चक्खुम्मो कणयवण्णतण ॥ ४६० तस्सुन्छेहो दंडा पणवीसविहीणसत्तसयमेत्ता । दसकोडिभजिदमेक्कं पलिदोवममाउपरिमाणं ॥ ४६१ ६७५।११०००००००० देवी धारिणणामा तकाले भोगभूमिजुगलाणं । संणिदे णियबाले दट्टण महब्भयं होदि ।। ४६२ एस मण भीदाण ताणं भासेदि दिवमुवदेसं । तुम्हाण' सुदा एदे पेच्छह पुगिदुसुंदरं वयणं ॥ ४६३ तम्मणुउवएसादो बालकवयणाणि देविखदूण पुढं । भोगणरा तकाले आउविहीणा विलीयति ॥ ४६४ यह मनु सातसौ धनुषप्रमाण ऊंचा, एक करोडसे भाजित पत्यप्रमाण आयुका धारक और सुवर्णके सदृश वर्णवाला था। इसके सुमती नामकी महादेवी थी ॥ ४५८ ॥ उंचाई दं. ७००, आयु प. ........। इसके समयमें गमनागमनसे पीडाको प्राप्त हुए भोगभूमिज मनुष्य इस मनुके उपदेशसे हाथी आदिकपर सवार होने लगे ॥ ४५९ ॥ सप्तम कुलकरके स्वर्गस्थ होनेपर आठ करोडसे भाजित पल्यप्रमाण कालके पश्चात् सुवर्णके सदृश वर्णवाले शरीरसे युक्त चक्षुष्मान् नामक आठवां कुलकर उत्पन्न होता है ॥ ४६० ॥ उसके शरीरकी उंचाई पच्चीस कम सातसौ धनुष और आयु दश करोडसे भाजित एक पल्योपमप्रमाण थी ॥ ४६१ ॥ दं. ६७५ । प. १०.......। इस कुलकरके धारिणी नामकी देवी थी। इसके समयमें उत्पन्न हुए अपने बालयुगलको देखकर भोगभूमिज युगलोंको महा भय उपस्थित होता ह ॥ ४६२ ।। तब यह आठवां मनु उन भयभीत भोगभूमिजयुगलोंको दिव्य उपदेश देता है कि ये तुम्हारे पुत्र-पुत्री हैं, इनके पूर्ण चन्द्रके समान सुन्दर मुखको देखो।। ४६३ ॥ ___ इसप्रकार इस मनुके उपदेशसे स्पष्टरूपसे अपने बालकोंके मुखको देखकर वे भोगभूमिज गुगल तत्काल ही आयुसे रहित होकर विलीन हो जाते थे ॥ ४६४ ॥ १द उप्पण्णदि. २ ब साजणिदे. ३ द व भेदाणं. ४ द ब तुम्हेण. Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ४७१ ] चउत्थो महाधियारो [२०१ अट्टमए णाकगदे असीदिकोडीहिं भजिदपल्लम्मि । वोलीणे उप्पज्जदि जसस्सिणामो मणू णवमो ॥ १६५ ८०००००००० पण्णासाधियछस्सयकोदंडपमाणदेहउच्छेहो। कंचणवण्णसरीरो सयकोडीभजिदपल्लाऊ॥४६६ ६५० । १००००००००० णामेण कंतमाला हुवेदि देवी इमस्स तक्काले । णामकरणुच्छवटुं उवदेसं देदि जुगलाणं ॥ ४६७ लद्धणं उवदेसं णामाणि कुणंति ते वि बालाणं । णिवसिय थोवं कालं पक्खीणाऊ विलीयंति ॥ ४६८ णवमे सुरलोयगदे अडसयकोडीहिं भजिदपल्लम्मि । अंतरिदे उप्पज्जदि अभिचंदो णाम दसममणू ॥ ४६९ ८००००००००० पणुवीसाधियछस्सयकोदंडपमाणदेहउच्छेहो । कोडीसहस्सभजिदा पलिदोवममेत्तपरमाऊ ॥ ४७० ६२५ । १०००००००००० कंचणसमाणवण्णो देवी णामेण सिरिमदी तस्स । सो वि सिसूर्ण रोदणवारणहेदू कहेदि उवदेसं ॥ ४७१ ००० आठवें कुलकरके स्वर्गगमनके पश्चात् अस्सी करोडसे भाजित पल्यके व्यतीत होनेपर यशस्वी नामक नवम मनु उत्पन्न हुआ ॥ ४६५ ॥ प. १ इसका शरीर सुवर्ण जैसे वर्णवाला था, जो छहसौ पचास धनुष ऊंचा था और आयु सौ करोड़से भाजित पल्योपमप्रमाण थी ॥ ४६६ ।। ऊंचाई दं. ६५०; आयु प. _ । १००००००००० इसके कान्तमाला नामकी देवी थी। उस समय यह कुलकर युगलोंको अपनी सन्तानके नामकरणके उत्सवके लिये उपदेश देता है ॥ ४६७ ।। इस उपदेशको पाकर वे युगल भी बालकोंके नामोंको करते हैं और थोड़े समय रहकर आयुके क्षीण होनेपर विलीन होजाते हैं ॥ ४६८ ॥ नवम कुलकरके स्वर्गस्थ होनेपर आठसौ करोडसे भाजित पल्यके अनन्तर अभिचन्द्र नामक दशवां मनु उत्पन्न होता है ।। ४६९ ॥ प. . । उसके शरीरकी उंचाई छहसौ पच्चीस धनुष और आयु एक हजार करोडसे भाजित पल्योपमप्रमाण थी ॥ ४७० ॥ दं. ६२५ । प. - उसके शरीरका वर्ण सुवर्णके समान और देवीका नाम श्रीमती था। वह भी बालकोंके रुदनको रोकनेके निमित्त उपदेश देता है ॥ ४७१ ॥ १०००००००००० १ व परिवीगाऊ. २ द णवमो. TP. 26 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०२] तिलोयपण्णत्ती [४. ४७२ रत्तीए ससिबिंब दरिसिय खेलावाणि कादूणं । ताण वक्षणोदेसं सिक्खावह कुणह जदण मि ॥ ४७२ सोऊणं उवएसं भोगणरा तह करंति बालाणं । अच्छिय थोवदिणाई पक्खीणाऊ विलीयंति ॥ ४७३ लोभेणाभिहदाणं सीमंकरपहुदिकुलकरा पंच । ताणं सिक्खणहेदू हा-मा-कारं कुणंति दस्थं ॥ ४७४ अभिचंदे तिदिवगदे दसघणहदअट्ठकोडिहिदपल्ले । अंतरिदे चंदाभो एकारसमो हुवेदि मणू ॥ ४७५ छस्सयद९च्छेहो वरचामीयरसरिच्छतणुवण्णो । दसकोडिसहस्सेहिं भाजिदैपल्लप्पमाणाऊ ॥ ४७६ णिरुवमलावण्णजुदा तस्स य देवी पहावदीणामा। तकाले अदिसीदं होदि तुसारं च अदिवाऊ ॥ ४७७ सीदाणिलफासीदो अइदुक्खं पाविदूण भोगणरा । चंदादीजोदिगणे तुसारछण्णे ण पेच्छति ॥ ४७८ अदिभीदाण इमाणं चंदाभो देदि तस्स उवदेसं । भोगावणिहाणीए जादा कम्मक्खिदी णिअडो॥ ४७९ रात्रिमें चन्द्रमण्डलको दिखलाकर और खिलावन करके उन्हें वचनोपदेश अर्थात् बोलना सिखावो और उनका यत्न (पूर्वक रक्षण ) करो ॥ ४७२ ॥ इस उपदेशको सुनकर भोगभूमिज मनुष्य बालकोंके साथ वैसा ही व्यवहार करते हैं । अब वे ( युगल ) थोड़े दिन रहकर आयुके क्षीण होने पर विलीन होते हैं ॥ ४७३ ॥ सीमंकरादिक पांच कुलकर लोभसे आक्रान्त उन युगलोंके शिक्षणके निमित्त दण्डके लिये हा (खेदप्रकाशक ) और मा ( निषेधसूचक ) इन दो शब्दोंका उपयोग करते हैं ॥ ४७४ ॥ ___ अभिचन्द्र कुलकरके स्वर्गारोहण करनेपर दसके घन अर्थात् एक हजारसे गुणित आठ करोड़से भाजित पल्यप्रमाण अन्तरालके पश्चात् चन्द्राभ नामक ग्यारहवां मनु उत्पन्न होता है ॥ ४७५ ॥ प. _ _ । उसके शरीरकी उंचाई छहसौ धनुष, शरीरका वर्ण उत्तम सुवर्ण जैसा और आयु दश हजार करोड़से भाजित पल्योपमप्रमाण थी ।। ४७६ ॥ उंचाई द. ६००; आयु प. __ १००००००००००० इस कुलकरके अनुपम लावण्यसे युक्त प्रभावती नामकी देवी थी। उस समय अति शीत, तुषार और अति वायु चलने लगी ॥ ४७७ ॥ । शीत वायुके स्पर्शसे अत्यन्त दुख पाकर वे भोगभूमिज मनुष्य तुषारसे आच्छन्न चन्द्रादिक ज्योतिस्समूहको नहीं देख पाते ॥ ४७८ ॥ ___ इस कारण अत्यन्त भयको प्राप्त हुए उन भोगभूमिज पुरुषोंको चन्द्राभ कुलकर इसका उपदेश देता है, और समझाता है कि भोगभूमिकी हानि होनेपर अब कर्मभूमि निकट आगई है ॥ ४७९ ॥ १ द ब खेलावलाणि. २ द वअणोदीम, ब वअणोवदीगं. ३ द ब लोभेणाभयदाणं. ४ द दंडत्या. ५ द ब दसपुणहद. ६ द दंडुच्छेदो. ७ ब भजिदे. ८ द पासादो. ९ द ब णअदा. Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ४८८] चउत्थो महाधियारो [ २०३ कालस्स विकारादो एस सहाओ पयट्टदे णियमा । णासह तुसारमेयं एम्हि मत्तंडकिरणेहिं ॥ ४८० सादण तस्स वयण ते सन्चे भोगभूमिजा मणुवा । रविकरणासिदेसीदा पुत्तकलत्तेहिं जीवंति॥४८१ चंदाभे सग्गगदे सीदिसहस्सहिं गुणिदकोडिहिदे । पल्ले गयम्मि जम्मइ मरुदेवो णाम बारसमो॥ ४८२ पंचसया पण्णत्तरिसहिदा चावाणि तस्स उच्छेहो । इगिलक्खकोडिभजिदं पलिदोवममाउपरिमाणं ॥ ४८३ ५७५।१०००००००००० कंचणणिहस्स तस्स य सखा णामेण अणुवमा देवी। तकाले गज्जंता मेघा बरिसंति तडिवंता ॥ ४८४ कद्दमपवहणदीमो भदिट्टपुरवाओ ताव दट्टणं । भदिभीदाण णराणं कालविभागं भणेदि मरुदेवो ॥ ४८५ कालस्स विकारादो आसण्णा होदि तुम्ह कम्ममही । णावादीणि" णदीणं उत्तारह भूधरेसु सोवाणं ॥ ४८६ कादूण चलह तुम्हे पाउसकालम्मि धरह छत्ताई। सोदण तस्स वयणं सब्बे ते भोगभूमिणरा ॥ ५८७ उत्तरिय वाहिणीभो मारुहिऊणं च तुंगसेलेसुं । विणिवारिदवरिसामो पुत्तकलसहि जीवंति ॥ ४८८ ०००००००००००। ____ कालके विकारस नियमतः यह स्वभाव प्रवृत्त हुआ है । अब यह तुषार सूर्यकी किरणोंसे नष्ट होगा ॥ ४८० ॥ उस कुलकरके वचनोंको सुनकर वे सब भोगभूमिज मनुष्य सूर्यकी किरणोंसे शैत्यको नष्ट करते हुए पुत्र-कलत्रके साथ जीवित रहने लगे ॥ ४८१ ॥ चन्द्राभ कुलकरके स्वर्ग जानेपर अस्सी हजार करोडसे भाजित पल्यके व्यतीत होनेपर मरुदेव नामक बारहवें कुलकरने जन्म लिया ॥ ४८२ ॥ प. __ उसके शरीरकी उंचाई पांचसौ पचत्तर धनुष और आयु एक लाख करोडसे भाजित पल्योपमप्रमाण थी।। ४८३ ॥ उर्चाई दं. ५७५; आयु प. १ सुवर्ण जैसी प्रभावाले उस कुलकरके सत्या नामकी अनुपम देवी थी। उसके समयमें बिजलीयुक्त मेघ गरजते हुए बरसने लगे ॥ ४८४ ॥ उस समय पूर्वमें कभी नहीं देखी गयीं कीचडयुक्त जलप्रवाहवाली नदियोंको देखकर अत्यन्त भयभीत हुए भोगभूमिज मनुष्योंको मरुदेव कालके विभागको प्ररूपित करता है ॥ ४८५ ॥ कालके विकारसे अब कर्मभूमि तुम्हारे निकट है। अब तुम लोग नदियों में नौका आदि डालकर उन्हें पार करो, पहाड़ोंपर सीढ़ियोंको रचकर चलो, और वर्षाकालमें छत्रादिकको धारण करो। उस कुलकरके वचन सुनकर वे सब भोगभूमिज मनुष्य नदियोंको उतरकर और ऊंचे पहाड़ोंपर चढ़कर, वर्षाका निवारण करते हुए पुत्र एवं कलत्रके साथ जीवित रहने लगे ॥४८६-४८८॥ .... १ द व रविकिरणासदसीदोः-२ द ब लाव. ३. द ब च णेदि. ४ द ब णावादीण. ५ द ब तुम्हो. ६ द ब छत्ताहिं. ७ द व तुरंगसेलेसुं. Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०४] तिलोयपण्णत्ती [ ४. ४८९ मरुदेवे तिदिवगदे भडकोडीलक्खभाजिदपल्लम्मि । अंतरिदे उप्पज्जदि पसेणजिण्णाम तेरसमो॥ ४८९ चामीयरसमैवण्णो दसहदपणवण्णचावउच्छेहो । दसकोडिलक्खभाजिदपलिदोवममेत्तपरमाऊ ॥ ४९० ५५०। १००००००००००.०० अभिदमदी तद्देवी तक्काले वत्तिपडलपरिवेढे।। जायता जुगबाला देक्खिय भीदा किमेदमिदि ॥ ४९१ भयजुत्ताण णराणं पसेणजिब्भणदि दिव्वउवदेसं । वत्तिपंडलावहरण कहिदम्मि कुणंति ते सव्वे ॥ ४९२ पेच्छंते बालाणं मुहाणि य विसट्टकमलसरिसाणि । कुवंति पयत्तेण सिसूण रक्खा जरा सब्वे ॥ ४९३ तम्मणुतिदिवपवेसे कोडिहदासीदिलक्खहिदपल्ले । अंतरिदे संभूदो चोद्दसमो णाभिराजमण ॥ ४९४ पणुवीसुत्तरपणसयचाउच्छेहो सुवण्णवण्णणिहो । इगिपुव्वकोडिआऊ मरुदेवी णाम तस्स वधू ॥ ४९५ दं ५२५ । पूर्वकोटि १ आउ । ८०००००००००० मरुदेवके स्वर्गस्थ हो जाने पर आठ लाख करोडसे भाजित पल्यप्रमाण अन्तरालके पश्चात् प्रसेनजित् नामक तेरहवां कुलकर उत्पन्न होता है ॥ ४८९ ॥ प. १ वह कुलकर सुवर्णके सदृश वर्णसे युक्त, दशसे गुणित पचवन अर्थात् पांचसौ पचास धनुषप्रमाण ऊंचा, और दश लाख करोड़से भाजित पल्योपमप्रमाण आयुवाला हुआ ॥ ४९० ॥ उंचाई दं० ५५०; आयु प... ......।। उसके अमितमती नामक देवी थी। इसके समयमें वर्तिपटल ( जरायु ) से वेष्टित युगल बालकोंको जन्म लेते देखकर ' यह क्या है ? ' इसप्रकार भयसे संयुक्त मनुष्योंको प्रसेनजित् कुलकर वर्तिपटलके दूर करनेका दिव्य उपदेश देते हैं । तब उनके कथनानुसार वे सब मनुष्य वर्तिपटलको दूर करने लगे ॥ १९१-४९२ ॥ ___तथा, सब भोगभूमिज मनुष्य विकसित कमलके सदृश बालकोंके मुखोंको देखने और प्रयत्नपूर्वक उन शिशुओंकी रक्षा करने लगे ।। ४९३ ॥ उस मनुके स्वर्गस्थ होनेपर अस्सी लाख करोडसे भाजित पल्यप्रमाण कालके अन्तरालसे चौदहवें नाभिराय मनु उत्पन्न हुए ॥ ४९४ ॥ प. वह पांचसौ पच्चीस धनुष ऊंचा, सुवर्णके सदृश वर्णवाला, और एक पूर्वकोटिप्रमाण आयुसे युक्त था । उसके मरुदेवी नामकी पत्नी थी ॥ ४९५ ॥ ऊंचाई दं० ५२५; आयु पूर्वकोटि १ । ८०००००००००००००। १६पसेणदिण्णाम. २ दबसमधण्णा. ३ दब परिवेदा.४दवनायंति. ५ ब वित्ति'. ६ द बमुहाणि बसट्ट'. ७ द व तिदव'. ८ द ब अंतरिदो. Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४.५०४ ] चउत्थो महाधियारो [२०५ . तस्सि काले होदि हु बालाणं णाभिणालमइदीई। तक्त्तणोवदेसं कहदि मण ते पकुवंति ॥ ४९६ कप्पदमा पणट्टा ताहे विविहोसहीणि सस्साणि । महुररसाइं फलाई पेच्छंति सहावदो धरित्तीसु ॥ ४९७ कप्पतरूण विणासे तिब्वभया भोगभूमिजा मणुवा । सब्वे वि णाभिराज सरणं पविसंति रक्खेत्ति ॥ ४९८ करुणाए णाभिराजो णराण उवदिसदि जीवणोवायं । संजह वणप्फदीणं चोचादीणं फलाइं भक्खाणि ॥ ४९९ सालिजववल्लतुवरीतिलमासप्पहुदिविविहधण्णाई । उवभुजह पियह तहा सुरभिप्पहुदीण दुद्धाणि ॥ ५०० अण्णं बहु उवदेसं देदि दयालू णराण सयलाणं । तं कादूर्ण सुखिदा जीवंते तप्पसादेणं ॥ ५०१ पलिदोवमदसमंसो ऊणो थोवेण पदिसुदिस्साऊ । अममें अडडं तुडियं कमलं णलिणं च पउमपउमंगा ॥ ५.२ कुमुदकुमुदंगणउदा णउदंग पम्वपुव्वकोडीओ । सेसमणूणं आऊ कमसो केई णिरूवेंति ॥ ५०३ पाठान्तरम् । एदे चउदस मणुओ पदिसुदिपहुदी हु णाहिरायंता । पुच्चभवम्मि विदेहे राजकुमारा महाकुले जार्दी ॥ ५०४ उस समय बालकोंका नाभिनाल अत्यन्त लम्बा होने लगा था, इसलिये नाभिराय कुलकर उसके काटनेका उपदश देते हैं और वे भोगभूमिज मनुष्य वैसा ही करते हैं ।। ४९६ ॥ ___ उस समय कल्पवृक्ष नष्ट होगये और पृथिवीपर स्वभावसे ही उत्पन्न हुई अनेक प्रकारकी औषधियां, सस्य ( धान्यादि ) एवं मधुर रसयुक्त फल दिखाई देने लगे ॥ ४९७ ॥ कल्पवृक्षोंके नष्ट होजानेपर तीव्र भयसे युक्त सब ही भोगभूमिज मनुष्य नाभिराय कुलकरकी शरणमें पहुंचे और बोले 'रक्षा करो' ॥ ४९८ ॥ तब करुणापूर्वक नाभिराय उन मनुष्योंको आजीविकाके उपायका उपदेश देते हैं । चोचादिक वनस्पतियोंके भक्षण करने योग्य फलोंका संचय करो ॥ ४९९ ॥ शालि, जौ वल्ल, तूवर, तिल और उड़द इत्यादिक विविध प्रकारके धान्योंको खाओ और गाय आदिकके दूधको पिओ ॥ ५०० ॥ इसके अतिरिक्त दयालु नाभिराय उन सब मनुष्योंको और भी बहुतसा उपदेश देते हैं। तदनुसार आचरण करके वे सब मनुष्य नाभिराय कुलकरके प्रसादसे सुखपूर्वक जीवन व्यतीत करने लगे ॥ ५०१ ॥ कुछ कम पल्योपमके दशवें भागप्रमाण प्रतिश्रुति कुलकरकी आयु थी। इसके आगे शेष तेरह कुलकरोंकी आयु क्रमसे अमम, अडड, त्रुटित, कमल, नलिन, पद्म, पद्मांग, कुमुद, कुमुदांग, नयुत, नयुतांग, पर्व और पूर्वकोटिप्रमाण थी, ऐसा कोई आचार्य कहते हैं ॥ ५०२-५०३ ॥ पाठांतर । प्रतिश्रुतिको आदि लेकर नाभिरायपर्यन्त ये चौदह मनु पूर्वभवमें विदेह क्षेत्रके भीतर महाकुल में राजकुमार थे ॥ ५०४ ॥ १द तादे, व तहि. २ द व विविहोसहीण सत्याणं. ३ द ब तोवरी...विविहवण्णाई. ४ द ब उवभुंजदि. ५ द सुखिदो. ६ द व कुमुदंगणलिणा. ७ द णिरूवंति. ८ प जादो. Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०६] तिलोयपण्णत्ती [ ४. ५०५ कुसला दाणादीसुं संजमतवणाणवंतपत्ताणं। णियजोग्गअणुढाणा मदवअज्जवगुणेहिं संजुत्ता ।। ५०५ मिच्छत्तभावणाए भोगाउंबंधिऊण ते सब्वे । पच्छा खाइयसम्मं गेण्हंति जिणिदचलणमूलम्हि ॥ ५०६ णियजोग्गसुदं पढिदो खीणे आउम्हि ओहिणाणजुदा । उप्पज्जिदूण भोगे केई णरा ओहिणाणेणं ॥ ५०७ जादिभरणेण केई भोगमणुस्साण जीवणोवायं । भासंति जेण तेणं मगुणो भणिदा मुणिंदेहिं ॥ ५०८ कुलधारणादु सब्वे कुलधरणामेण भुवणविक्खादा । कुलकरणम्मि य कुसला कुलकरणामेण सुपसिद्धा ॥ ५०९ एत्तो सलायपुरिसा तेसट्टी सयलभुवणविक्खादा । जायंति भरहखेत्ते णरसीहा पुण्णपाकेण ॥ ५१० तित्थयरचकबलहरिपडिसत्तू णाम विस्सुदा कमसो। बिउणियबारसबारसपयत्थणिधिरंधसंखाए ॥ ५११ २४ ।।२।९।९।९। उसहमजियं च संभवमहिणंदणसुमाणामधेयं च । पउमप्पहं सुपासं चंदप्पहपुप्फयंतसीयलए ॥ ५१२ सेयंसवासपुज्जे विमलाणते य धम्मसंती य । कुथुअरमल्लिसवयणमिणेमीपासवडमाणा य॥५१३ पणमह चउवीसजिणे तित्थयरे तत्थ भरहखेत्तम्मि । भव्वाण भवरुक्खं छिंदते णाणपरसूहि ॥ ५१४ वे सब संयम, तप और ज्ञानसे युक्त पात्रों के लिये दानादिकके देने में कुशल, अपने योग्य अनुष्ठानसे संयुक्त,और मार्दव-आर्जव गुणोंसे सहित होते हुए पूर्वमें मिथ्यात्वभावनासे भोगभूमिकी आयुको बांधकर पश्चात् जिनेन्द्रभगवान्के चरणोंके समीप क्षायिक सम्यक्त्वको ग्रहण करते हैं ॥५०५-५०६॥ अपने योग्य श्रुतको पढ़कर इन राजकुमारों से कितने ही आयुके क्षीण होनेपर अवधिज्ञानके साथ भोगभूमिमें मनुष्य उत्पन्न होकर अवधिज्ञानसे, और कितने ही जातिस्मरणसे भोगभूमिज मनुष्योंको जीवनके उपाय बतलाते हैं, इसीलिये मुनीन्द्रोंके द्वारा ये 'मनु' कहे गये हैं ॥ ५०७-५०८॥ . ये सब कुलोंके धारणकरनेसे 'कुलधर' नामसे और कुलोंके करनेमें कुशल होनेसे 'कुलकर' नामसे भी लोकमें प्रसिद्ध हैं ॥ ५०९॥ ___ अब यहांसे आगे ( नाभिराय कुलकरके पश्चात् ) पुण्योदयसे भरत क्षेत्रमें मनुष्योंमें श्रेष्ठ और सम्पूर्ण लोकमें प्रसिद्ध तिरेसठ शलाकापुरुष उत्पन्न होने लगते हैं ॥ ५१० ॥ ये शलाकापुरुष तीर्थकर, चक्रवर्ती, बलभद्र, नारायण और प्रतिशत्रु, इन नामोंसे प्रसिद्ध हैं । इनमेंसे तीर्थकरोंकी बारहके दुगुणे अर्थात् चौबीस चक्रवर्तियोंकी बारह, बलभद्रोंकी नौ ( पदार्थ ), नारायणोंकी नौ ( निधि ) और प्रतिशत्रुओंकी भी नौ ( रंध्र ) संख्या है ॥ ५११ ॥ तीर्थकर २४ + चक्री १२ + बल. ९ + नारा. ९ + प्रतिशत्रु ९ = ६३ ।। ३. उनमेंसे ऋषभ, अजित, संभव, अभिनन्दन, सुमति, पद्मप्रभ, सुपार्श्व, चन्द्रप्रभैं, पुष्पदन्ते, शीतल, श्रेयांस, वासुपूज्य, विमल, अनन्त, धर्म, शान्ति, कुंथु, अर, मल्लि'', सुव्रत, नमि', नेमि , पार्श्व और वर्द्धमान, इन भरत क्षेत्रमें उत्पन्न हुए चौबीस तीर्थङ्करोंको नमस्कार करो। ये ज्ञानरूपी फरसेसे भव्य जीवोंके संसाररूपी वृक्षको छेदते हैं ।। ५१२-५१४ ॥ १ द ब संजव. २ बणियजोगा. ३. द बंधदूण. ४ द ब पचा. ५ द ब पडिदा. ६ द ब जुदो. ७ ब केई. ८ द ब 'पुरिसो. ९ बभवण'. | Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ५२५] चउत्थो महाधियारो [२०७ भरहो सगरो मघवो सर्णकुमारो य संतिकुंथुअरा । तह य सुभोमो पउमो हरिजैयसेणा य बम्हदत्तो य ॥५१५ छक्खंडपुढविमंडलपसाहणा कित्तिभरियभुवणयला । एदे बारस जादा चक्कहरा भरहखेत्तम्मि ॥५१६ विजयो अचल सुधम्मो सुप्पहणामो सुदसणो णंदी। तह णंदिमित्त रामो पउमो णव होंति बलदेवा ॥ ५१७ तह य तिविठ्ठदुविट्ठा सयंभु पुरिसुत्तमो पुरिससीहो । पुंडरियदत्तणारायणा य किण्हो हुवंति णव विण्ड्ड ॥ ५१८ अस्सग्गीवो तारयमेरकमधुकीडभा तह णिसुंभो । बलिपहरणरावणो जरसंधो य णव य पढिसत्त ॥ ५१९ भीमावलिजियसत्तू रुद्दो वइसाणलो य सुपइहो । तह अचल पुंडरीओ अजियधर अजियणाभिपेडाला ॥ ५२० सच्चइसुदो य एदे एक्कारस होति तित्थयरकाले । रुद्दा रउद्दकम्मा अहम्मवावारसंलग्गा ॥ ५२१ सब्वट्ठसिद्धिठाणा अवइण्णा उसहधम्मपहुदितिया। विजया णंदणअजिया चंदप्पह वइजयंतादु ॥ ५२२ अपराजियाभिधाणा अरणमिमल्लीओ गेमिणाहो य । सुमई जयंतठाणा आरणजुगला य सुविहिसीयलया ॥ ५२३ पुप्फोत्तराभिधाणा अणंतसेयंसवडमाणजिणा । विमलो य संदाराणदपाणदकप्पा य सुव्वदा पासा ॥ ५२४ हेटिममज्झिमउवरिमगेवज्जादागदा महासत्ता । संभवसुपासपउमा महसुक्का वासुपुज्जजिणो ॥ ५२५ - भरत, सगैर, मघवा, सनत्कुमार, शान्ति, कुन्थु, अर, सुभौम, पद्म, हरिषेण, जयसेन" और ब्रह्मदत्त, ये छह खण्डरूप पृथिवीमण्डलको सिद्ध करनेवाले और कीर्तिसे भुवनतलको भरनेवाले बारह चक्रवर्ती भरत क्षेत्रमें उत्पन्न हुए ॥ ५१५-५१६ ॥ विजय, अचल, सुधर्म, सुप्रभ, सुदर्शने, नन्दी', नन्दिमित्र, राम और पद्म, ये नौ भरत क्षेत्रमें बलदेव हुए ॥ ५१७ ॥ ___ तथा त्रिपृष्ट, द्विपृष्ठे, स्वयम्भ , पुरुषोत्तम, पुरुषसिंह, ( पुरुष-) पुण्डरीक, (पुरुष-) दत्त, नारायण ( लक्ष्मण ) और कृष्णे, ये नौ विष्णु ( नारायण ) हैं ॥ ५१८ ॥ __ अश्वग्रीव, तारके, मेरक, मधुकैटभ, निशुम्भे, बलि', प्रहरण, रावण और जरासंध, ये नौ प्रतिशत्रु हैं ॥ ५१९ ॥ ___ भीमावलि, जितशत्रु, रुदै, विश्वानलं, सुप्रतिष्ठे, अचल, पुण्डरीक, अजितंर्धर, अजितनाभि, पीठे और सात्यकिसुत, ये ग्यारह तीर्थंकरकालमें रुद्र होते हैं। ये सब अधर्मपूर्ण व्यापारमें संलग्न होकर रौद्रकर्म किया करते हैं ।। ५२०-५२१ ॥ ऋषभ और धर्मादिक (धर्म, शान्ति, कुंथु ) तीन तीर्थङ्कर सर्वार्थसिद्धिसे अवतीर्ण हुए थे; अभिनन्दन और अजितनाथ विजयसे; चन्द्रप्रभ वैजयंतसे; अर, नमि, मल्लि और नेमिनाथ, ये चार तीर्थकर अपराजित नामक विमानसे; सुमति जयन्त विमानसे; पुष्पदन्त और शीतल क्रमशः आरणयुगलसे; अनन्त, श्रेयांस और वर्द्धमान, ये तीन तीर्थंकर पुष्पोत्तर विमानसे; विमल शतार कल्पसे; सुव्रत और पार्श्वनाथ क्रमशः आनत एवं प्राणत कल्पसे; संभव, सुपार्श्व और पद्मप्रभ, ये तीन महापुरुष क्रमशः अधोग्रैवेयक, मध्यप्रैवेयक और ऊर्ध्वग्रैवेयकसे; तथा वासुपूज्य जिनेन्द्र महाशुक्र कल्पसे अवतीर्ण हुए थे ॥ ५२२-५२५ ॥ ४ द ब वेइसायणो. ५ द ब सुहइ. १ ब सुभोम्मो. २ ब °जयसेणो. ३ द व भवण. ६ द सहारापाणद. ७ द ब महसुक्के. ८ द ब जिणा. Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०८] तिलोयपण्णत्ती [४. ५२६ जादो हु अवज्झाए उसहो मरुदेविणाभिराएहिं । चेत्तासियणवमीए णक्खत्ते उत्तरासा' ।। ५२६ माघस्स सुकपक्खे रोहिणिरिक्खम्मि दसमिदिवसम्मि । साकेदे अजियजिणो जादो जियसत्तविजयाहिं॥५२७ सावित्थीए संभवदेवो य जिदारिणों सुसेणाए । मग्गसिरपुण्णिमाए जेट्टारिक्खम्मि संजादो ॥ ५२८ माघस्स बारसीए सिदम्मि पक्खे पुणब्वसूरिक्खे । संवरसिद्धत्थाहिं साकेदे गंदणो जादो ॥ ५२९ मेधप्पहेण सुमई साकेदपुरम्म मंगलाए य । सावणसुक्केयारसिदिवसम्मि मघासु संजणिदो ॥ ५३० अस्सजुदकिण्हतेरसिदिणम्मि पउमप्पहो म चित्तासु । धरणेण सुसीमाए कोसंबिपुरवरे जादो ॥ ५३१ वारणसीए पहुवीसुपइटेहिं सुपासदेवो य । जेटस्स सुक्कबारसिदिणम्मि जादो विसाहाए ॥ ५३२ चंदेपहो चंदपुरे जादो महसेणलच्छिमइआहिं । पुस्सस्स किण्हएयारसिए अणुराहणक्खत्ते ।। ५३३ रामासुग्गीवेहि काकंदीए य पुष्फयंतजिणो । मग्गसिरपाडिवाए सिदाए मूलम्मि संजणिदो।। ५३४ माघस्स बारसीए पुब्वासाढासु किण्हपक्खम्मि । सीयलसामी दिढरहणंदाहि भदिले जादो ॥ ५३५ ऋषभनाथ तीर्थंकर अयोध्या नगरीमें, मरुदेवी माता, एवं नाभिराय पितासे, चैत्रकृष्णा नवमीके दिन, उत्तराषाढा नक्षत्रमें उत्पन्न हुए ॥ ५२६ ॥ अजित जिनेन्द्र साकेत नगरीमें पिता जितशत्रु एवं माता विजयासे माघके शुक्लपक्षमें दशमीके दिन रोहिणी नक्षत्रमें उत्पन्न हुए ॥ ५२७ ॥ संभवदेव श्रावस्ती नगरीमें पिता जितारि और माता सुसेनासे मगसिर मासकी पूर्णमासीके दिन ज्येष्ठा नक्षत्रमें उत्पन्न हुए ॥ ५२८॥ अभिनन्दन स्वामी साकेतपुरीमें पिता संवर और माता सिद्धार्थासे माघशुक्ला द्वादशाके दिन पुनर्वसु नक्षत्रमें उत्पन्न हुए ॥ ५२९ ।। सुमतिनाथ तीर्थकर साकेत पुरीमें पिता मेघप्रभ और माता मंगलासे श्रावणशुक्ला एकादशीको मघा नक्षत्रमें उत्पन्न हुए ॥ ५३० ॥ पद्मप्रभ तीर्थकरने कौशाम्बी पुरीमें पिता धरण और माता सुसीमासे आसोजकृष्णा त्रयोदशीके दिन चित्रा नक्षत्रमें अवतार लिया ॥ ५३१ ॥ सुपार्श्व देव वाराणसी ( बनारस ) नगरीमें माता पृथिवी और पिता सुप्रतिष्ठसे ज्येष्ठ शुक्ला द्वादशीके दिन विशाखा नक्षत्रमें उत्पन्न हुए ॥ ५३२ ॥ चन्द्रप्रभ जिनेन्द्र चन्द्रपुरीमें पिता महासेन और माता लक्ष्मीमती (लक्ष्मणा) से पौषकृष्णा एकादशीको अनुराधा नक्षत्रमें अवतीर्ण हुए ॥ ५३३ ।। भगवान् पुष्पदन्त काकन्दी नगरीमें माता रामा और पिता सुग्रीवसे मगसिरशुक्ला प्रतिपदके दिन मूल नक्षत्रमें उत्पन्न हुए ॥ ५३४ ॥ शीतलनाथ स्वामी भद्दलपुरमें ( भद्रिकापुरीमें ) पिता दृढरथ और माता नन्दासे माघके कृष्णपक्षकी द्वादशीके दिन पूर्वाषाढ़ा नक्षत्रमें उत्पन्न हुए ॥ ५३५ ॥ ३द मेघवएण, ब मेधरथएण. १दब उत्तरासाढा. २द ऐजिदारिणा, बराजिदारिणा. ४ ब पुहईवीसु. ५ द चंदप्पहो. ६ द आईहिं, ब आइहिं.' Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४.५४५] चउत्थो महाधियारो [२०९ • सीहपुरे सेयंसो विण्हुणरिंदेण वेणुदेवीए । एक्कारसिए फग्गुणसिदपक्खे सवणभे जादो ॥ ५३६ चंपाए वासुपुज्जो वसुपुज्जणरेसरेण विजयाए । फग्गुणसुद्धचउद्दसिदिणम्मि जादो विसाहासु ॥ ५३७ कंपिल्लपुरे विमलो जादो कदवम्मजयस्सामाहिं । माघसिदचोइसीए णक्खत्ते पुव्वभपदे ॥ ५३८ जेट्टस्स बारसीए किण्हाए रेवदीसु य अणतो । साकेदपुरे जादो सवजसासीहसेणेहि ॥ ५३९ रयणपुरे धम्मजिणो भाणुणरिदेण सुम्वदाए य । माघसिदतरसीए जादो पुस्सम्मि णक्खत्ते ॥ ५४० जेट्टसिदबारसीए भरणीरिक्खाम्म संतिणाहो य । हत्थिणउराम्म जादो अइराए विस्ससेणेण ॥ ५४१ तत्थ च्चिय कुंथुजिणो सिरिमइदेवीसु सूरसेणेण । वइसाहपाडिवाए सियपक्खे कित्तियासु संजणिदो ॥ ५४२ मग्गसिरचोदसीए सिदपक्खे रोहिणीसु अरदेवो । णागपुरे संजणिदो मित्ताए सुदरिसणावणिंदेखें ॥ ५४३ मिहिलाए मल्लिजिणो पहवदिए कुंभअक्खिदीसेहिं । मग्गसिरसुक्कएकादसीए अस्सिणीए संजादो ॥ ५४४ रायगिहे मुणिसुव्वयदेवो पउमासुमित्तराएहिं । अस्सजुदबारसीए सिदपक्खे सवणभे जादो ॥ ५४५ भगवान् श्रेयांस सिंहपुरीमें पिता विष्णु नरेन्द्र और माता वेणुदेवीसे फाल्गुन शुक्ला एकादशीके दिन श्रवण नक्षत्रमें अवतीर्ण हुए ॥ ५३६ ॥ वासुपूज्य भगवान् चम्पा नगरीमें पिता वसुपूज्य राजा और माता विजयासे फाल्गुन शुक्ला चतुर्दशीके दिन विशाखा नक्षत्रमें उत्पन्न हुए ॥ ५३७ ।। भगवान् विमलनाथ कंपिलापुरीमें पिता कृतवर्मा और माता जयश्यामासे माघशुक्ला चतुर्दशीके दिन पूर्वभाद्रपद नक्षत्रमें उत्पन्न हुए ॥ ५३८ ॥ भगवान् अनन्तनाथ अयोध्यापुरीमें माता सर्वयशा और पिता सिंहसेनसे ज्येष्ठकृष्णा द्वादशीको रेवती नक्षत्रमें अवतीर्ण हुए ॥ ५३९ ॥ धर्मनाथ तीर्थंकर रत्नपुरमें पिता भानु नरेन्द्र और माता सुव्रतासे माघशुक्ला त्रयोदशीके दिन पुष्य नक्षत्रमें उत्पन्न हुए ॥ ५४० ॥ भगवान् शान्तिनाथ हस्तिनापुरमें माता ऐरा और पिता विश्वसेनसे ज्येष्ठ शुक्ला द्वादशीके दिन भरणी नक्षत्रमें उत्पन्न हुए ॥ ५४१॥ कुन्थुनाथ जिनेन्द्र हस्तिनापुरमें माता श्रीमतीदेवी और पिता सूर्यसेनसे वैशाख शुक्ला प्रतिपदाको कृत्तिका नक्षत्रमें अवतीर्ण हुए ॥ ५४२ ॥ . भगवान् अरनाथ हस्तिनापुरमें माता मित्रा और पिता सुदर्शन राजासे मगशिरशुक्ला चतुर्दशीके दिन रोहिणी नक्षत्रमें अवतीर्ण हुए ॥ ५४३ ॥ मल्लिनाथ जिनेन्द्र मिथिलापुरीमें माता प्रभावती और पिता कुम्भसे मगसिरशुक्ला एकादशीको अश्विनी नक्षत्रमें उत्पन्न हुए ॥ ५४४ ॥ भगवान् मुनिसुव्रत राजगृह नगरमें माता पद्मा और पिता सुमित्रराजासे आसोजशुक्का द्वादशीके दिन श्रवण नक्षत्रमें उत्पन्न हुए ॥ ५४५ ॥ १द धसुपुजो. २६ववम्मजाद. ३दव सुव्वलाए अं. ४द महिलाए. ५दब कुंथुअ. क्खिदीसेहिं.६द एकादसिए.७द अस्सिणीजदा एसं. TP. 27 . Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१०] तिलोयपण्णत्ती [ ४. ५४६ मिहिलापुरिए जादो विजयणरिदेण वप्पिलाए य । अस्सिणिरिक्खे आसाढेसुक्दसमीए णमिसामी ॥ ५४६ सउरीपुरम्मि जादो सिवदेवीए समुद्दविजएण । वइसाहतेरसीए सिदाए चित्तासु मिजिणो ॥ ५४७ हयसेणवम्मिलाहिं जादो हि वाणारसीए पासजिणो। पूसस्स बहुलएक्कारसिए रिक्खे विसाहाए ॥ ५४८ सिद्धत्थरायपियकारिणीहि णयरम्म कुंडले वीरो'। उत्तरफग्गुणिरिक्खे चित्तसियातेरसीए उप्पण्णो ॥ ५४९ इंदवज्जाधस्मारकुंथू कुरुवंसजादा णाहोग्गवसेसु वि वीरपासा। सो सुव्वदो जादववंसजम्मा णेमी अ इक्खाकुकुलम्मि सेसा ॥ ५५० एदे जिगिंदे भरहम्मि खेत्ते भब्वाण पुण्णेहिं कदावतारे । काएण वाचा मणसा णमंता सोक्खाई मोक्खाई लहंति भंवा ॥ ५५१ धोडक'केवलणाणवणफइकंदे तित्थयरे चउवीसजिणिंदे । जो अहिणंदइ भत्तिपयट्टो बज्झइ तस्स पुरंदरपट्टो॥ ५५२ सुसमदुसमम्मि णामे सेसे चउसीदिलक्खपुवाणि । वासतए अडमासे इगिपक्खे उसहउप्पत्ती ॥ ५५३ पुच्च ८४०००००, व ३, मा ८, दि १५ । नमिनाथ स्वामी मिथिलापुरीमें पिता विजयनरेन्द्र और माता वप्रिलासे आषाढशुक्ला दशमीके दिन अश्विनी नक्षत्रमें अवतीर्ण हुए ॥ ५४६ ॥ नेमि जिनेन्द्र शौरीपुरमें माता शिवदेवी और पिता समुद्रविजयसे वैशाखशुक्ला त्रयोदशीको चित्रा नक्षत्रमें अवतीर्ण हुए ॥ ५४७ ॥ भगवान् पार्श्वनाथ वाराणसी नगरीमें पिता अश्वसेन और माता वर्मिला ( वामा ) से पौषकृष्णा एकादशीके दिन विशाखा नक्षत्रमें उत्पन्न हुए ॥ ५४८ ॥ भगवान महावीर कुण्डलपुरमें पिता सिद्धार्थ और माता प्रियकारिणीसे चैत्र शुक्ला त्रयोदशीके दिन उत्तरा फाल्गुनी नक्षत्रमें उत्पन्न हुए ॥ ५४९ ॥ धर्मनाथ, अरनाथ और कुंथुनाथ ये तीन तीर्थंकर कुरु वंशमें उत्पन्न हुए । महावीर और पार्श्वनाथ क्रमसे नाथ और उग्र वंशमें, मुनिसुव्रत और नेमिनाथ यादव वंश ( हरिवंश ) में, तथा अवशिष्ट तीर्थङ्कर इक्ष्वाकु कुलमें उत्पन्न हुए ॥ ५५०॥ भव्य जीवोंके पुण्योदयसे भरतक्षेत्रमें अवतीर्ण हुए इन चौबीस तीर्थंकरोंको जो भव्य जीव मन-वचन-कायसे नमस्कार करते हैं, वे मोक्षसुखको पाते हैं ॥ ५५१ ।। केवलज्ञानरूप वनस्पतिके कंद और तीर्थके प्रवर्तक चौबीस जिनेन्द्रोंका जो भक्तिसे प्रवृत्त होकर अभिनन्दन करता है, उसको इन्द्रका पट्ट बांधा जाता है ॥ ५५२ ॥ सुषमदुषमा नामक कालमें चौरासी लाख पूर्व, तीन वर्ष, आठ माह और एक पक्ष शेष रहनेपर भगवान् ऋषभ देवका अवतार हुआ ॥ ५५३ ॥ पूर्व ८४ लाख, व. ३, मा. ८, दि. १५ (१ पक्ष )। १ द वप्पिलोए. २ द ब रेक्खे. ३ द आसाढे. . ४ द वम्मिणाहिं. ५ द कुंडलो धीरा, ६ ब सुधिवीरपासो. ७ द ब भव्वो. ८ [ दोधकम् ]. ९ द वणप्पई'. १० द 'जिणेदो, Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. ५५९] चउत्थो महाधियारो २११ पण्णासकोडिलक्खा बारसहदपुव्वलक्खवासजुदा । जादम्हि उवहिउवमा उसहुप्पत्तीए अजियउप्पत्ती ॥ ५५४ सागरोवम ५००००००००००००० पुग्व धण १२००००० । मह तीसकोडिलक्खे बारसहदपुग्वलक्खवासजुदे । गलिदम्मि उवहिउवमे अजिउप्पत्तीए संभउष्पत्ती ॥ ५५५ सा ३००००००००००००० धण पुग्व १२०००००। इसपुग्वलक्खसंजुदसायरदसकोडिलक्खवोच्छेए । संभवउप्पत्तीए' अहिणंदणदेवउप्पत्ती ॥ ५५६ सा १००००००००००००० धण पुव्व १००००००। दसपुग्वलक्खसंजुदसायरणवकोडिलक्खपडिखित्ते । अहिणंदणउप्पत्तिए सुमइजिणिंदस्स उप्पत्ती ॥ ५५७ सा ९०००००००००००० धण पुव्व १००००००। इसपुग्वलक्खसमधियसायरकोडीसहस्सणवदीए । पक्खित्ते पउमप्पहजम्मो सुमइस्स जम्मादो ॥ ५५८. सा ९०००००००००००० धण पुव्व १००००००। दसपुग्वलक्खसमधियसायरकोडीसहस्सणवकम्मि । वोलीणे पउमप्पहसंभूदीए सुपाससंभूदी ॥ ५५९ सा ९०००००००... धण पुण्व १००००००। भगवान् ऋषभदेवकी उत्पत्तिके पश्चात् पचास लाख करोड़ सागरोपम और बारह लाख वर्षपूर्वोके बीत जानेपर अजितनाथ तीर्थङ्करका अवतार हुआ ॥ ५५४ ।। सागरोपम ५० लाख करोड़ + वर्षपूर्व १२ लाख । अजितनाथकी उत्पत्तिके पश्चात् बारह लाख वर्षपूर्व सहित तीस लाख करोड़ सागरोपमोंके निकल जानेपर भगवान् सम्भवनाथकी उत्पत्ति हुई ॥ ५५५ ॥ सा० ३० लाख करोड़ + वर्षपूर्व १२ लाख । सम्भव जिनेन्द्रकी उत्पत्तिके पश्चात् दश लाख पूर्व सहित दश लाख करोड़ सागरोपमोंके बीत जानेपर अभिनन्दन भगवान्ने अवतार लिया ॥ ५५६ ॥ सा० १० लाख करोड + वर्षपूर्व १० लाख । अभिनन्दन स्वामीकी उत्पत्तिके पश्चात् दश लाख पूर्व सहित नौ लाख करोड़ सागरोपमोंके बीत जानेपर सुमति जिनेन्द्रकी उत्पत्ति हुई ॥ ५५७ ॥ सा० ९ लाख करोड़ + वर्षपूर्व १० लाख। सुमतिनाथ तीर्थकरके जन्मके पश्चात् दश लाख पूर्व सहित नब्बै हजार करोड़ सागरोपमोंके बीत जानेपर पद्मप्रभका जन्म हुआ ॥ ५५८ ॥ सा० ९० हजार करोड़ + वर्षपूर्व १० लाख । पद्मप्रभके जन्मके पश्चात् दश लाख पूर्व सहित नौ हजार करोड़ सागरोपमोंका अतिक्रमण होनेपर भगवान् सुपार्श्वनाथका जन्म हुआ ॥ ५५९ ॥ सा० ९ हजार करोड + वर्षपूर्व १० लाख । १ द संभवप्पत्ती. २ व परिवत्ते. Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१२ ] तिलोयपण्णत्ती [४.५६० दसपुव्वलक्खसंजुदसायरणवकोडिसयविरामम्मि । चंदप्पहउप्पत्ती उप्पत्तीदो सुपासस्स ॥ ५६० सा ९००००००००० पुव्व १००००००। अडलक्खपुष्वसमधियसायरकोडीण णउदिविच्छेदे। चंदपहुष्पत्तीदो उप्पत्ती पुष्पदंतस्स ॥ ५६१ सा ९०००००००० पुष ८०००००। इगिपुग्वलक्खसमाधियसायरणवकोडिमेत्तकालाम्म । गलियम्मि पुप्फदंतुप्पत्तीदो सीयलुप्पत्ती ॥ ५६२ सा ९००००००० पुब्व १०००००। इगिकोडिपण्णलक्खाछन्वीससहस्सवासमेत्ताए । अब्भहिएणं जलणिहिउवमसयेणं विहीणाए ॥ ५६३ वोलीणाए सायरकोडीए पुटवलक्खजुत्ताए । सीयलसंभूदीदो सेयंसजिणस्स संभूदी ॥ ५६४ सा १००००००० पुब्व १००००० रिण सागरोपम १०० व १५०२६०००। बारसहदइगिलक्खब्भहियाए वासउवहिमाणेसु । चउवण्णेसु गदेसु सेयंसभवादु वासुपुजभवो ॥ ५६५ सा ५४ वस्स १२०००००। तीसोवहीण विरमे बारसहदवरिसलक्खअधियाणं । जाणेज वासपुज्जुप्पत्तीदो' विमलउप्पत्ती ॥ ५६६ सा ३० वस्स १२०००००। उवहिउवमाणणवके तियहददहलक्खवासअदिरित्ते । वोलीणे विमलजिणुप्पत्तीदो तह अणंतउम्पत्ती ॥ ५६७ सा ९ वस्स ३००००००। सुपार्श्वनाथकी उत्पत्तिके पश्चात् दश लाख पूर्व सहित नौसौ सागरोपमोंके बीत जाने पर चन्द्रप्रभ जिनेन्द्रकी उत्पत्ति हुई ॥ ५६० ॥ सा० ९ सौ करोड़ + वर्षपूर्व १० लाख । चन्द्रप्रभकी उत्पत्तिसे आठ लाख पूर्व सहित नब्बै करोड़ सागरोपमोंका विच्छेद होनेपर भगवान् पुष्पदन्तकी उत्पत्ति हुई ॥ ५६१ ॥ सा० ९० करोड़ + वर्षपूर्व ८ लाख । पुष्पदन्तकी उत्पत्तिके अनन्तर एक लाख पूर्व सहित नौ करोड सागरोपमोंके बीतनेपर शीतलनाथ तीर्थकरने जन्म लिया ॥ ५६२ ॥ सा० ९ करोड + वर्षपूर्व १ लाख । ___शीतलनाथकी उत्पत्तिके पश्चात् सौ सागरोपम और एक करोड़ पचास लाख छब्बीस हजार वर्ष कम एक लाख पूर्व सहित करोड़ सागरोपमोंके अतिक्रान्त होने पर श्रेयांस जिनेन्द्र उत्पन्न हुए ॥ ५६३-५६४ ।। ( सा० १ करोड + वर्षपूर्व १ लाख )-(सा० १००, वर्ष १५०२६०००)। __भगवान् श्रेयांसकी उत्पत्तिके पश्चात् बारह लाख वर्ष सहित चौवन सागरोपमोंके व्यतीत हो जाने पर वासुपूज्य तीर्थंकरने अवतार लिया ॥ ५६५ ॥ सा० ५४, वर्ष १२ लाख । वासुपूज्य भगवान्की उत्पत्तिके अनन्तर बारह लाख वर्ष अधिक तीस सागरोपमोंके बीतनेपर विमलनाथ तीथकरकी उत्पत्ति जानना चाहिये ।। ५६६ ॥ सा० ३०, वर्ष १२ लाख । विमल जिनकी उत्पत्तिके पश्चात् तीस लाख वर्ष अधिक नौ सागरोपमोंके व्यतीत होजाने पर भगवान् अनन्तनाथ उत्पन्न हुए ॥ ५६७ ।। सा० ९, वर्ष ३० लाख | १द विच्छेदो. २ दबचंदप्पह उप्पत्तीदो.३द पंचलक्खा. ४ दब भवा. ५द वासुपुज्जुप्पत्तीदा. ६दब अधिरित्तो. ७द "जिणुप्पत्तीदा. Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ५७४ ] चउत्थो महाधियारो [ २१३ वीसहदवासलक्खब्भहिएK चउसु उवाहिउवमेसुं । विरदेसु धम्मजम्मो अणंतसामिस्स जम्मादो ॥ ५६८ सा ४ वस्स २००००००। उवहिउवमाणतिदए वोलीणे णवयलक्खवासजुदे । पादोणपल्लरहिदो संतिभवो धम्मभवदो य ॥ ५६९ सा ३ वस्स धण ९००००० रिण प. पल्लद्धे वोलीणे पणवाससहस्समौणअदिरित्ते । कुंथुजिणेसंजणणं जणणादो संतिणाहस्स ॥ ५७० प. धण वस्स ५००० एक्कारसहस्सूणियकोडिसहस्सोणपल्लपादम्मि । विरदम्मि अरजिणिदो कुंथुप्पत्तीए उप्पण्णो ॥ ५७१ रिण ९९९९९८९००० उणतीससहस्साधियकोडिसहस्सम्मि वस्सतीदम्मि । अरजिणउप्पत्तीमो उप्पत्ती मलिणाहस्स ॥ ५७२ वा १०००००२९००० । 'पणुवीससहस्साहियणवहदछल्लक्खवासवोच्छेदे । मल्लिजिणुब्भूदीदो उब्भूदी सुन्वयजिणस्ल ॥ ५७३ वा ५४२५००० । धीससहस्सन्भधिया छल्लक्खपमाणवासवोच्छेदे । सुव्वयउप्पत्तीदो उप्पत्ती णमिजिणिदस्स ॥ ५७४ ६२००००। अनन्तनाथ स्वामीके जन्मके पश्चात् बीस लाख वर्ष अधिक चार सागरोपमोंके बीतनेपर धर्मनाथ प्रभुने जन्म लिया ॥ ५६८ ॥ सा० ४, वर्ष २० लाख। धर्मनाथकी उत्पत्तिके पश्चात् पौन पल्य कम और नौ लाख वर्ष सहित तीन सागरोपमोंके बीत जानेपर शान्तिनाथ भगवान्ने जन्म लिया ॥ ५६९ ॥ ( सा० ३ + वर्ष ९ लाख )- प.। भगवान् शान्तिनाथके जन्मके पश्चात् पांच हजार वर्ष अधिक आधे पल्यके बीतनेपर कुन्थुनाथ जिनेन्द्र उत्पन्न हुए ॥ ५७० ॥ प० ३, वर्ष ५ हजार। कुंथुनाथकी उत्पत्तिके पश्चात् ग्यारह हजार कम एक हजार करोड़ वर्षसे रहित पाव पल्यके बीतनेपर अर जिनेन्द्र उत्पन्न हुए ॥ ५७१ ॥ प० -- वर्ष ९९९९९८९००० । अर जिनेन्द्रकी उत्पत्तिके पश्चात् उनतीस हजार अधिक एक हजार करोड़ वर्षोंके बीतनेपर मल्लिनाथ भगवान्का जन्म हुआ ॥ ५७२ ॥ व० १०००००२९००० । भगवान् मल्लिनाथकी उत्पत्तिके पश्चात् पच्चीस हजार अधिक नौसे गुणित छह अर्थात् चौवन लाख वर्षों के बीत जानेपर सुव्रत जिनेन्द्रकी उत्पत्ति हुई ॥ ५७३ ॥ व० ५४२५०००। भगवान् सुव्रतकी उत्पत्तिके पश्चात् बीस हजार अधिक छह लाख वर्षप्रमाण कालके व्यतीत होनेपर नेमिनाथ जिनेन्द्रका जन्म हुआ ॥ ५७४ ॥ व० ६२००००। १ द पादाण. २ द ब संतिभवा. ३ द ब मास अधिरित्तो. ५ द व १. Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१४ ] तिलोयपण्णत्ती [४.५७५ पणलक्खेसु गदेसु णवयसहस्साधिएस वासाणं । णमिणाहुप्पत्तीदो उप्पत्ती मिणाहस्स ॥ ५७५ ५०९०००। पण्णासाधियलस्सयचुलसीदिसहस्सवस्सपरिवत्ते । मिजिणुप्पत्तीदो उप्पत्ती पासणाहस्स ॥ ५७६ ८४६५०। भट्टत्तरिमधियाए बेसदपरिमाणवासअदिरित्ते। पासजिणुप्पत्तीदो उप्पत्ती णस्स ॥ ५७७ वा २७८ । एवं जिणाणं ( समय-)तरालप्पमाणमाणंदकरं जणस्स । कम्मग्गलाई विहडाविदूण उग्घाडए मोक्खपुरीकवाडं ॥ ५७८ । उप्पत्ती सम्मत्ता। उसहादिदससु भाऊ चुलसीदी तह बहत्तरी सट्ठी । पण्णासतालतीसा वीसं दसदुइगिपुवलक्खाई॥ ५७९ आदिजिणे पुन्ध ८४०००००। अजिय पुव्व ७२०००००। संभव पुन्व ६००००००। अहिणंदण पुन्च ५०००००० । सुमह पुब्व ४००००००। पउमप्पह पुत्व ३०००००० । सुपासणाह पुटव २००००००। चंदप्पह पुग्व १०००००० । पुष्फदंत पुब्व २००००० । सीयल पुन्व १००००० । नमिनाथकी उत्पत्तिके पश्चात् नौ हजार अधिक पांच लाख वर्षोंके व्यतीत होनेपर भगवान् नेमिनाथकी उत्पत्ति हुई ॥ ५७५ ॥ ५०९०००। नेमिनाथ तीर्थंकरकी उत्पत्तिके पश्चात् चौरासी हजार छहसौ पचास वर्षोंके व्यतीत होनेपर भगवान् पार्श्वनाथकी उत्पत्ति हुई ॥ ५७६ ॥ ८४६५० । भगवान् पार्श्वनाथकी उत्पत्तिके पश्चात् दोसौ अठत्तर वर्षोंके बीत जानेपर वर्धमान तीर्थकर अवतीर्ण हुए ॥ ५७७ ।। व० २७८ । लोगोंको आनंदित करनेवाला यह तीर्थंकरोंके अन्तरालकालका प्रमाण उनकी कर्मरूपी अर्गलाको नष्ट करके मोक्षपुरीके कपाटको उद्घाटित करता है ।। ५७८ ।। उत्पत्तिका कथन समाप्त हुआ। __ वृषभादिक दश तीर्थंकरोंकी आयु क्रमशः चौरासी लाख पूर्व, बहत्तर लाख पूर्व, साठ लाख पूर्व, पचास लाख पूर्व, चालीस लाख पूर्व, तीस लाख पूर्व, बीस लाख पूर्व, दश लाख पूर्व, दो लाख पूर्व और एक लाख पूर्वप्रमाण थी ॥ ५७९ ॥ ऋषभ पूर्व ८४ लाख । अजित पूर्व ७२ लाख । संभव पूर्व ६० लाख । अभिनन्दन पूर्व ५० लाख । सुमति पूर्व ४० लाख । पद्म पूर्व ३० लाख । सुपार्श्व पूर्व २० लाख । चन्द्रप्रभ पूर्व १० लाख । पुष्पदन्त पूर्व २ लाख । शीतल पूर्व १ लाख । १द ब अदिरित्तो. २ब कम्मणिगलाई. ३ द ब विहदाविदूण उग्घाडमोक्खस्स पुरीकवाडं. ४द बिहत्तरी. Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ५८३ ] चउत्थो महाधियारो [२१५ - तत्तो य वरिसलक्खं चुलसीदी तह बहत्तरी सट्ठी। तीसदसएक्कमाऊ सेयंसप्पहुदिछक्कस्स ॥ ५८० सेयंस परिसलक्ख ८४०००००। वासुपुज वस्स ७२००००० । विमल वस्स ६०००००० अणंत वस्स ३०००००० । धम्म वस्स १०००००० । संति वस्स १०००००। तत्तो वरिससहस्सा पणणउदी चउरसीदि पणवणं । तीसदसएक्कमाऊ कुंथुजिणष्पहदिछक्कस्स ॥ ५८१ कुंथुणाह वरिस ९५००० । अर वरिस ८४००० । मल्लि वरिस ५५००० । सुब्वय वरिस ३०००० । णमि वरिस १०००० । णेमिणाह वरिस १०००। वाससदमेकमाऊ पासजिणिदस्स होइ णियमेण । सिरिवडमाणआऊ बाहत्तरिवस्सपरिमाणो ॥ ५८२ पासजिणे वस्स १०० । वीरजिणिंदस्स वस्स ७२ । ।आउ समत्तं । पढमे कुमारकालो जिणरिसहे वीसपुव्वलक्खाणि । अजिआदिअरजिणते सगसगआउस्स पादेगो॥ ५८३ उसह पुव्व २००००००। अजिय पुव्व १८००००० । संभव पुग्व १५०००००। अहिणंदण पुव्व १२५०००० । सुमइ पुन्व १००००००। पउमप्पह पुव ७५०००० । सुपास पुग्व ५०००००। चंदप्पह पुष्व २५०००० । पुप्फदंत पुष्व ५०००० । सीयल पुव्व २५०००। इसके आगे श्रेयांसप्रभृति छह तीर्थंकरोंकी आयु क्रमसे चौरासी लाख, बहत्तर लाख साठ लाख, तीस लाख, दश लाख और एक लाख वर्षप्रमाण थी ॥ ५८० ।। श्रेयांस वर्ष ८४ लाख । वासुपूज्य वर्ष ७२ लाख । विमल वर्ष ६० लाख । अनन्त वर्ष ३० लाख । धर्म वर्ष १० लाख । शान्ति वर्ष १ लाख । इसके आगे कुंथुनाथप्रभृति छह तीर्थंकरोंकी आयु क्रमसे पंचानबै हजार, चौरासी हजार, पचवन हजार, तीस हजार, दश हजार और एक हजार वर्षप्रमाण थी ॥ ५८१ ॥ कुंथुनाथ ९५ हजार वर्ष । अरनाथ ८४ हजार वर्ष । मल्लिनाथ ५५ हजार वर्ष । सुव्रत ३० हजार वर्ष । नमिनाथ १० हजार वर्ष । नेमिनाथ १ हजार वर्ष । भगवान् पार्श्वनाथकी आयु नियमसे सौ वर्ष और वर्धमानजिनकी आयु बहत्तर वर्षप्रमाण थी ॥ ५८२ ॥ पार्श्वनाथ वर्ष १०० । वर्धमान वर्ष ७२ । आयु समाप्त हुई। प्रथम जिनेन्द्रका कुमारकाल बीस लाख पूर्व और अजितनाथको आदि लेकर अर जिनतक अपनी अपनी आयुके चतुर्थ भागप्रमाण कुमारकाल था ॥ ५८३ ॥ ऋषभ पूर्व २० लाख । अजित पूर्व १८ लाख । संभव पूर्व १५ लाख । अभिनन्दन पूर्व १२ लाख ५० हजार । सुमति पूर्व १० लाख । पद्मप्रभ पूर्व ७ लाख ५० हजार। सुपार्श्व पूर्व ५ लाख । चन्द्रप्रभ पूर्व २ लाख ५० हजार । पुष्पदन्त पूर्व ५० हजार। शीतल पूर्व २५ हजार । १ द बिहत्तरी. २ ब तिसदस्स. ३ द ब पादोणा. ४ द ७५००० ००. Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तिलोयपण्णत्ती [४.५८४ सेयंस वै २१०००००। वासुपुज व १८००००० । विमल वस्स १५०००००। अणंत ७५००००। धम्म २५०००० । संति २५०००। कुंथु २३७५० । अरणाह २१०००। तसो कुमारकालो एगैसयं सगसहस्सपंचसया । पणुवीससयं तिसयं तीसं तीसं च छक्कस्स ॥ ५८४ मल्लिणाह १००२। मुणिसुब्वय ७५०० । णमि २५०० मि ३००। पासणाह ३० । वीरणाह ३०। ।एवं कुमारकालो समत्तो। पंचसयधणुपमाणो उसहजिणिंदस्स होदि उच्छेहो। तत्तो पण्णासूणा णियमेण य पुप्फदंतपरंते ॥ ५८५ उ ५०० । अ ४५० । सं ४०० । अ ३५० । सु ३००। प २५० । सु २०० । चंद १५० । पुप्फ १००। एत्तो जाव अणतं दसदसकोदंडमेत्तपरिहीणो । तत्तो थेमिजिणंतं पणपणचावेहि परिहीणो ॥ ५८६ सी ९० । से ८० । वा ७० । वि ६० । अ ५० । ध ४५।सं ४.। कुं ३५ | अर ३० । म २५ । सुब्व २० । ण १५। १०। श्रेयांस वर्ष २१ लाख । वासुपूज्य वर्ष १८ लाख । विमल १५ वर्ष लाख । अनन्त वर्ष ७ लाख ५० हजार । धर्म वर्ष २ लाख ५० हजार । शान्ति वर्ष २५ हजार । कुंथु वर्ष २३७५० । अर वर्ष २१ हजार । इसके आगे छह तीर्थंकरोंका कुमारकाल क्रमसे एकसौ, सात हजार पांचसौ, पच्चीससौ, तीनसौ, तीस और तीस वर्षप्रमाण था ॥ ५८४ ॥ मल्लिनाथ वर्ष १०० । मुनिसुव्रत वर्ष ७५०० । नमिनाथ वर्ष २५०० । नेमिनाथ वर्ष ३०० । पार्श्वनाथ वर्ष ३० । महावीर वर्ष ३० । इसप्रकार कुमारकाल समाप्त हुआ। भगवान् ऋषभनाथके शरीरकी उंचाई पांचसौ धनुषप्रमाण थी। इसके आगे पुष्पदन्तपर्यन्त शरीरकी उंचाई नियमसे पचास धनुष कम होती गई है ॥ ५८५ ॥ ऋषभ ध० ५०० । अजित ध० ४५० । सम्भव ध० ४०० । अभिनन्दन ध० ३५० । सुमति ध० ३०० । पद्मप्रभ ध० २५० । सुपार्श्व ध० २०० । चन्द्रप्रभ ध० १५०। पुष्पदन्त ध० १००। इसके आगे अनन्तनाथ तीर्थंकरपर्यन्त दश दश धनुष और फिर नेमिनाथतक पांच पांच धनुष उत्सेध कम होता गया है ।। ५८६ ॥ शीतल ध० ९० । श्रेयांस ध० ८० । वासुपूज्य ध० ७० । विमल ध० ६० । अनन्त ध० ५० । धर्म ध० ४५ । शान्ति ध० ४० । कुंथु ध० ३५ । अर ध० ३०। मल्लि ध० २५ । मुनिसुव्रत ध०२० । नमि ध० १५ । नेमि ध० १० । १ [वस्स ]. २ द एकसयं. ३ द १००००. ४ द समत्ता, ब सम्मत्ता. Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ५९३ ] उत्थो महाधियारो हा पाजणे' सग हत्था वडमाणणामम्मि । एतो तित्थयराणं सरीरवण्णं परूवेमो ॥ ५८७ पाह ९ । वीर ह ७ । । उच्छे हो समत्तो' । पदंत कुंदेंदुतुसारहारसंकासा | हरिदा सुपासपासा सुन्वयणेमी सणीलवण्णाओ || ५८८ विमसमाणदेहा पउमप्पहवासुपूज्जजिणणा हो । सेसाण जिणवराणं काया चामीयरायारा ।। ५८९ | सरीरवणं गदं । तेसट्ठिपुब्वलक्खा पढमजिणे रज्जकालपरिमाणं । तेवण्णपुण्वलक्खा अजिदे पुग्वंगसंजुत्ता ॥ ५९० पुन्व ६३००००० / अजि ५३००००० पुब्वंग १ । चदा पमाणाई संभवसामिस्स पुग्वलक्खाईं । चउपुब्वंगजुदाई णिद्दिहं सव्वद रिसीहिं ।। ५९१ पुण्व ४४००००० अं ४ । छत्तीसपुब्वलक्खा पण्णाससहस्सपुब्वसंजुत्ता । अडपुब्वंगेहिं जुदा अहिणंदणजिणवरिंदस्स ॥ ५९२ पुत्र ३६५०००० अं ८ । एकोणतीस परिमाणपुव्वलक्खाणि वच्छरणं पि । पुव्र्व्वगाणि बारससहिदाणिं सुमइसामिस्स ॥ ५९३ पुव्व २९००००० अं १२ । पार्श्वनाथ हस्त ९ । वर्धमान हस्त ७ । भगवान् पार्श्वनाथ शरीरका उत्सेध नौ हाथ और वर्धमान स्वामीके शरीरका उत्सेध सात हाथप्रमाण था । अब इसके आगे तीर्थंकरोंके शरीरके वर्णको कहते हैं ॥ ५८७ ॥ उत्सेधका कथन समाप्त हुआ । भगवान् चन्द्रप्रभ और पुष्पदन्त कुन्दपुष्प, चन्द्रमा, बर्फ एवं हारके सदृश धवल, सुपार्श्व और पार्श्वनाथ हरितवर्ण; सुव्रत और नेमिनाथ नीलवर्ण, पद्मप्रभ और वासुपूज्य जिनेन्द्रका शरीर मूंगे के समान रक्तवर्ण, तथा शेष तीर्थङ्करों के शरीर सुवर्णके सदृश पीत थे । ५८८-५८९ ॥ शरीरके वर्णका कथन समाप्त हुआ । आदि जिनेन्द्रके राज्यकालका प्रमाण तिरेसठ लाख पूर्व और अजित जिनेन्द्रके एक पूर्वांग सहित तिरेपन लाख पूर्व था ।। ५९० ।। [ २१७ ऋषभ पूर्व ६३००००० । अजित पूर्व ५३००००० + पूर्वांग १ | सम्भव स्वामीके राज्यकालका प्रमाण सर्वज्ञदेवने चार पूर्वाङ्ग सहित चवालीस लाख पूर्वप्रमाण बतलाया है ॥ ५९१ ॥ संभव पूर्व ४४००००० + पूर्वाग ४ | अभिनन्दन जिनेन्द्रके राज्यकालका प्रमाण आठ पूर्वाङ्ग सहित छत्तीस लाख पचास हजार पूर्व था || ५९२ || अभिनन्दन पूर्व ३६५०००० + पूर्वांग ८ । सुमतिनाथ स्वामीका राज्यकाल बारह पूर्वांग सहित उनतीस लाख वर्षपूर्वप्रमाण था || ५९३ ॥ सुमतिपूर्व २९००००० + पूर्वांग १२ । १ द पासजिणा. २ द ब सम्मत्ता. ३ द चंदप्पह° ४ द म पुप्फदंतो. ५ द ब जिणणाहो. ६ द व सरीरवण्णणं. TP. 28 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१८ ] तिलोयपण्णत्ती [४. ५९४इगिवीसपुव्वलक्खा पण्णाससहस्सपुव्वसंजुत्ता। सोलसपुव्वंगहिया रजं पउमप्पहजिणस्स ॥ ५९४ पुव्व २१५०००० अंग १६ । चोद्दस सयस्सहस्सा पुव्वाणं तह य पुवअंगाई। विसदिपरिमाणाई णेयाणि सुपाससामिस्स ॥ ५९५ पुष्व १४००००० अंग २० । पण्णाससहस्साधियछल्लक्खपमाणवरिसपुवाणि । पुवंगा चउवीसा चंदप्पहजिणवरिंदस्स ॥ ५९६ पुष्व ६५०००० अंग २४ । अडवीसपुटवअंगब्भहियं सुविहिस्स पुज्वलक्खद्धं । सीयलदेवस्स तहा केवलयं पुच्चलक्खद्धं ॥ ५९७ पुव्व ५०००० अंग २८ । पुव ५००००। सेयंसजिणेसस्स य दुचालसंखाणि वासलक्खाणि । पढम चिय परिहरिया रजसिरी वासुपुजेण ॥ ५९८ वस्साणि ४२०००००। विमलस्स तीसलक्खा अणतणाहस्स पंचदसलक्खा । लक्खा पणप्पमाणा वासाणं धम्मसामिस्स ॥ ५९९ _ वासाणि ३०००००० । १५०००००। ५०००००। लक्खस्स पादमाणं संतिजिणेसस्स मंडलीसत्तं । तस्स य चक्रधरत्तो तत्तियमेत्ताणि वस्साणि ॥ ६०० २५०००। २५०००। पद्मप्रभ जिनेन्द्रका राज्यकाल सोलह पूर्वांग सहित इक्कीस लाख पचास हजार पूर्वप्रमाण था ॥ ५९४ ॥ पद्मप्रभ पूर्व २१५०००० + पूर्वांग १६ । सुपार्श्वनाथ स्वामीका राज्यकाल बीस पूर्वांग सहित चौदह लाख पूर्वप्रमाण जानना चाहिये ॥ ५९५॥ सुपार्श्व पूर्व १४००००० + पूर्वांग २० । चन्द्रप्रभ जिनेन्द्रके राज्यकालका प्रमाण छह लाख पचास हजार वर्षपूर्व और चौबीस पूर्वांग है ॥ ५९६ ॥ चन्द्रप्रभ पूर्व ६५०००० + पूर्वांग २४ । सुविधिनाथ ( पुष्पदन्त ) स्वामीका राज्यकाल अट्ठाईस पूर्वाग अधिक अर्ध लाख पूर्व, और शीतलनाथका केवल अर्ध लाख पूर्वप्रमाण ही था ॥ ५९७ ॥ सुविधि पूर्व ५०००० पूर्वांग २८ । शीतल पूर्व ५०००० । भगवान् श्रेयांसका राज्यकाल ब्यालीस लाख वर्षप्रमाण था। वासुपूज्य जिनेन्द्रने पहिले ही राज्यलक्ष्मीको छोड़ दिया था ॥ ५९८ ॥ श्रेयांस ४२००००० वर्ष । विमलनाथका राज्यकाल तीस लाख,अनन्तनाथका पन्द्रह लाख, और धर्मनाथ स्वामीका पांच लाख वर्षप्रमाण था ॥ ५९९ ॥ विमल वर्ष ३००००००, अनंत १५०००००, धर्म ५००००० । .. शान्ति जिनेन्द्रका मण्डलेशत्वकाल एक लाखके चतुर्थांशप्रमाण और चक्रवर्तित्वकाल भी इतने ही वर्षप्रमाण था ॥ ६०० ॥ शान्ति-मंडलेशत्व २५०००, चक्रवर्तित्व २५००० वर्ष । १६ब दुवाल. Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ –४.६०९] चउत्थो महाधियारो [२१९ तेवीस सहस्साई सगसयपण्णास मंडलीसतं । कुंथुजिणिदस्स तहा ताई चिये चक्रवट्टित्ते ॥१०॥ २३७५०। २३७५०। इगिवीस सहस्साई वस्साई होति मंडलीसत्ते। अरणामम्मि जिणिंदे ताई चिय चक्रवट्टित्ते ॥ ६०२ २१०००।२१०००। ण हि रज मल्लिजिणे पण्णारसपणसहस्सवासाई । सुव्वयणमिणाहाणं णेमित्तिदयस्स ण हि रज॥६०३ __ मल्लि . । मुणिसुन्वय १५००० । णमि ५००० । णेमि • । पास । वीर । रिसहादीणं चिण्हं गोवदिगयतुरगवाणरा कोकं । पउमं गंदावत्तं अद्धससी मयरसोत्तीया ॥ ६०४ गंडं महिसवराहाँ साहीवजाणि हरिणछगला य । तगरकुसुमा य कलसा कुम्मुप्पलसंखअहिसिंहा ॥६०५ अरकुंथुसंतिणामा तित्थयरा चक्कवट्टिणो" भूदा । सेसा अणुवमभुवबलसाहियरिघुमंडला जादा ॥ ६०६ । संतिदुयवासुपुजा सुमहदुयं सुव्वुदादिपंचजिणा । णियपच्छिमजम्माणं उपओगा जादवेरम्गा ॥ ६०७ अजियजिणपुप्फदंता अणंतदेओ य धम्मसामी य । द?ण उक्चवडणं संसारसरीरभोगणिविण्णा ॥६०८ भरसंभवविमलजिणा अब्भविणासेण जादवेरग्गा । सेयंससुपासजिणा वसंतवणलच्छिणासेण ॥ ६०९ कुंथु जिनेन्द्र तेईस हजार सातसौ पचास वर्षतक मण्डलेश और फिर इतने ही वर्षप्रमाण चक्रवर्ती रहे ॥ ६०१ ॥ २३७५० । २३७५० । ___ अरनाथ जिनेन्द्र के इक्कीस हजार वर्ष मण्डलेश अवस्थामें और इतने ही वर्ष चक्रवर्तित्वमें व्यतीत हुए ॥ ६०२ ॥ २१००० । २१०००।। मल्लि जिनेन्द्रने राज्य नहीं किया। सुव्रत और नमिनाथका राज्यकाल क्रमशः पन्द्रह हजार और पांच हजार वर्षप्रमाण था । नेमि आदिक शेष तीनों तीर्थंकरोंने राज्य नहीं किया ॥ ६०३ ।। मल्लि ० । मुनिसुव्रत १५००० वर्ष । नमि ५००० वर्ष । नेमि ० । पार्श्व ० । वीर ।। बैल, गज, अश्व, बन्दर, चकवा, कमल, नंद्यावर्त, अर्धचन्द्र, मगर, स्वस्तिक, गेंडा, भैंसा, शूकर, सेही, वज्र, हरिण, छाग, तगरकुसुम ( मत्स्य ), कलश, कूर्म, उत्पल ( नीलकमल ), शंख, सर्प और सिंह ये क्रमशः ऋषभादिक चौबीस तीर्थंकरोंके चिह्न हैं ॥ ६०४-६०५॥ ___ अरनाथ, कुंथुनाथ और शान्तिनाथ नामके तीन तीर्थंकर चक्रवर्ती हुए और शेष तीर्थंकर अपने अनुपम बाहुबलसे रिपुवर्गको सिद्ध करनेवाले ( माण्डलिक राजा ) हुए हैं॥६०६ ॥ शान्ति और कुंथु, वासुपूज्य, सुमति और पद्म तथा सुव्रतादिक पांच तीर्थकर अपने पिछले जन्मोके स्मरणसे वैराग्यको प्राप्त हुए ॥ ६०७॥ अजितजिन, पुष्पदन्त, अनन्तदेव और धर्मनाथ स्वामी उल्कापातको देखकर संसार, शरीर एवं भोगोंसे विरक्त हुए ॥ ६०८ ॥ अरनाथ, संभवनाथ, और विमल जिनेन्द्र मेघके विनाशसे; तथा भगवान् श्रेयांस और सुपार्थ जिनेन्द्र वसन्तकालीन वनलक्ष्मीके विनाशसे वैराग्यको प्राप्त हुए ॥ ६०९ ॥ १द ब तायं चिय. २ एषा गाथा ब-पुस्तके पुनरुक्ता. ३.बत्तिदयसणाहि. ४ द वराहो. ५ द व सीहा. ६ द व तगरा, ७ द बचकवट्टिणा. ८ द रिसमंडला, व रिवमंडला. ९ ब सुवुदादि. Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२० ] तिलोयपण्णत्ती [४.४१०चंदप्पहमल्लिजिणा अद्ववपहुदीहिं जादवेरग्गा । सीयलओ हिमणासे उसहो णीलंजसाए मरणाओ ॥ ६१० गंधवणयरणासे गंदणदेवा वि जादवेरग्गा। इय बाहिरहदहिं जिणा विरागेण चिंतेंति ॥ ६॥ णिरएसु णत्थि सोक्खं णिमेसमेत 'पि णारयाण सदा। दुक्खोइ दारुणाई वट्टते पचमाणाणं॥६१२ जं कुणदि विसयर्लुद्धो पावं तस्सोदयम्मिणिरएसु । तिव्वा वेदणाओ पावतो विलवदि वसण्णो ॥६१३ खणमित्ते विसयसुहे जे दुक्खाइं असंखकालाई। पविसंति घोरणिरए ताण समो णत्थि णिब्बुद्धी॥६१४ अंधो णिवडइ कूवे बहिरो ण सुणेदि साधुउवदेसं । पेच्छंतो णिसुणतो णिरए जं पडइ तं चोजं ॥६१५ भोत्तण णिमिसमेत्तं विसयसुहं विसयदुक्खबहलाई । तिरयगदीए पावा चेटुंति अणंतकालाई ॥६१६ ताडणतासणबंधणवाहणलंछणविहेडणं दमणं । कण्णच्छेदणणासाविंधणाणलंछण चेव ॥ ६१७ छेदणभेदणदहणं णिप्पीडणगालणं छुधा तण्हा । भक्खणमहणमलणं विकत्तणं सीदमुण्डं च ॥ ६१८ चन्द्रप्रभ और मल्लिजिन अध्रुव (बिजली ) आदिसे, शीतलनाथ हिमके नाशसे, और भगवान् ऋषभदेव नीलंजसाके मरणसे विरक्तिको प्राप्त हुए ॥ ६१० ॥ गन्धर्व नगरके नाशसे अभिनन्दन स्वामी विरक्त हुए । इसप्रकार इन बाह्य हेतुओंसे विरक्त होकर वे तीर्थंकर चिन्तवन करते हैं ॥ ६११ ॥ __ नरकोंमें पचनेवाले नारकियोंको क्षणमात्र भी सुख नहीं है, किन्तु उन्हें सदैव दारुण दुःखोंका अनुभव होता रहता है ॥ ६१२ ॥ विषयोंमें लुब्ध होकर जीव जो कुछ पाप करता है उसका उदय आनेपर नरकोंमें तीव्र वेदनाओंको पाकर विषण्ण हो विलाप करता है ॥ ६१३ ॥ ___ जो लोग क्षणमात्र रहनेवाले विषयसुखके निमित्त असंख्यात कालतक दुःखोंका अनुभव करते हुए घोर नरकोंमें प्रवेश करते हैं उनके समान निर्बुद्धि और कोई नहीं है ॥ ६१४ ॥ ___ यदि अंधा कुएँमें गिरता है और बहिरा सदुपदेशको नहीं सुनता है तो यह कोई आश्चर्यकी बात नहीं हैं, परन्तु जीव जो देखता व सुनता हुआ भी नरकमें पड़ता है यह आश्चर्य है ॥ ६१५ ॥ पापी जीव क्षणमात्र विषयसुखको भोगकर विषम एवं प्रचुर दुःखोंको भोगते हुए अनन्त कालतक तिर्यंच गतिमें रहते हैं ॥ ६१६ ।। तिर्यंच गतिमें ताड़ना, त्रास देना, बांधना, बोझा लादकर देशान्तरको लेजाना, शंखादिकके आकारसे जलाना, कष्ट पहुंचाना, दमन करना, कानोंका छेदना, नासाका वेधना, अण्डकोशको नष्ट करना, छेदन, भेदन, दहन, निष्पीडन, गालन, क्षुधा, तृष्णा, भक्षण, मर्दन, मलन, विकर्तन, शीत और उष्ण ( इत्यादिक दुख प्राप्त होते हैं ) ॥ ६१७-६१८ ॥ ...... ... १ द णिमेसमेत्तंमि. २ द दुक्खाई. ३ द वडते. ४ द ब लुद्धा. ५ द तिव्वाओ. ६ द खणमत्तो. ७दब अंधा. ८द ब विहेदणं. ९ द मेलिच्छणं, ब मेलच्छिणं. Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ६२७ ] चउत्थो महाधियारो [२२१ एवं अणंतखुत्तो णिञ्चचदुग्मदिणिगोदमज्झम्मि । जम्मणमरणरहट्ट अणंतखुत्तो परिगदोज ॥६१९ पुग्वगदपावगुरगो मादापिदरस्स रत्तसुक्कादो । जादूण य दसरतं अच्छदि कललस्सरूवेणं ॥ ६२. कलुसीकदम्मि अध्छदि दसरत्तं तत्तिय मि थिरभूदं । पत्तेक्कं मासं चिय वुवुर्दघणभूदमांसपेसी य ॥१२॥ पंचपुलगाउअंगोवंगाई चम्मरोमणहरूवं । फंदणमट्ठममासे णवमे दसमे य णिग्गमणं ॥ ६२२ भसुची यपेक्खणिजं दुग्गंधं मुत्तसोणिददुवारं । वोत्तुं पि लजणिज्जं पोद्दमुहं जम्मभूमी से ॥ ६२३ आमासयस्य हेढा उवरि पक्कासयस्स गूधम्मि । मज्झम्मि वत्थिपडले पच्छण्णो वमिकपिजतो॥ ६२४ अच्छदि णवदसमासे गन्भे आहदि सम्वअंगेसु । गूधरसं अइकुणिमं घोरतरं दुक्खसंभूदं ॥ ६२५ बालत्तणम्मि गुरुगं दुक्खं पत्तो यजाणमाणेण । जोव्वणकाले मज्झे इत्थीपासम्मि संसत्तो ॥ ६२६ वेढेदि विसयहेतुं कलत्तपासेहिं दुविमोचेहिं । कोसेण कोसकारो व दुम्मदी मोहपासेसु ॥ ६२० इसप्रकार अनन्तवार नित्य और चतुर्गति ( इतर ) निगोदमें जाकर अनन्तवार जिस जन्म-मरणरूप अरहट (घटीयंत्र ) को प्राप्त किया है ( उसके विषयमें विचार कर )॥ ६१९॥ पूर्वकृत महा पापके उदयसे जीव माताके रक्त और पिताके शुक्रसे उत्पन्न होकर दश रात्रितक कललरूप पर्यायमें रहता है ॥ ६२० ॥ पश्चात् दश रात्रितक कलुषीकृत पर्यायमें और इतनी ही अर्थात् दश रात्रितक स्थिरीभूत पर्यायमें रहता है। इसके पश्चात् प्रत्येक मासमें क्रमसे बुबुद, घनभूत, मांसपेशी, पांच पुलक, अंगोपांग और चर्म, तथा रोम व नखोंकी उत्पत्ति होती है। पुनः आठवें मासमें स्पंदन क्रिया और नववे या दशवें मासमें निर्गमन होता है ॥ ६२१-६२२ ॥ जो अशुचि है, अदर्शनीय है, दुर्गंधसे युक्त है, मूत्र और खूनका द्वार है, और जिसके कहने में भी लज्जा आती है, ऐसा जो उदरका मुख ( योनि ) है, वह इस प्राणीके जन्मका स्थान है ॥ ६२३ ॥ यह प्राणी गर्भसमयमें आमाशयके नीचे और पकाशयके ऊपर मलमें बीचोंबीच वस्तिपटलसे ( जरायुपटलसे ) आच्छादित, वान्ति ( वमन ) को पीता हुआ नौ दश मास गर्भमें स्थित रहता है और वहां सब अंगोंमें अत्यन्त दुर्गन्धसे युक्त एवं भयानक दुखसे उत्पन्न ऐसे विष्टारसको आहारके रूपमें ग्रहण करता हैं ॥ ६२४-६२५ ॥ यह जीव बालकपनमें अज्ञान रहनेसे भारी दुखको प्राप्त हुआ, और यौवनकालमें स्त्रीके पासमें आसक्त रहा ॥ ६२६ ॥ जिसप्रकार रेशमका कीडा रेशमके तन्तुजालसे अपने आपको वेष्टित करता है, उसीप्रकार यह दुर्मति जीव मोहपाशमें बंधकर विषयके निमित्त दुर्विमोच स्त्रीरूप पाशोंसे अपनेको मोहजालमें फंसा लेता है ॥ ६२७ ॥ . १ द परिगदा जं, ब परिगदाजं. २ द कललहस्स. ३ द ब कलुसे . ४ द °च्छुच्छुदघणभूद'. ५ दब पंचबलकाउ. ६ द चमणमरोमरूवं. बचणमरोमरूवं, ७द बतिव्वपडले. ८ब आहारदि. ९ द ब बालत्तणंपि. १० द ब वेदेदि. ११ द ब °हेदू. १२ द बध्दुमदी, ब बद्धुममदी...: Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२२] तिलोयपण्णत्ती [ ४. ६२८ कामातुरस्स गच्छदि खणमिव संवच्छराणि बहगाणि । पाणितलधैरिदगंढो बहसो चिंतेदि दीणमहो॥ १२८ कामुम्मत्तो पुरिसो कामिजते जणे यलभर्माण । अत्तदि मरिढुं बहुधा मरुप्पपातादिकरणेहिं ॥ ६२९ कामप्पुण्णो पुरिसो तिलोकसारं पि जहदि सुदलाई । कुणदि असंजमबहुलं अणंतसंसारसंजणणं ॥ ६३० उच्चो धीरो वीरो बहुमाणीओ वि विसयलुद्धमई । सेवदि णीचं णिचं सहदि हु बहुगं पि' अवमाणं ॥ ६३१ दुक्खं दुजसबहुलं इह लोगे दुग्गदि पि परलोगे । हिंडदि दूरमपारे संसारे विसयलुद्धमई ॥ ६३२ विसयामिसेहिं पुण्णो अणंतसोक्खाण हेदु सम्मत्तं । सच्चारित्तं जहदि हु तणं व लजं च मज्जादं ॥ ६३३ सीदं उण्हं तण्हं छुधं च दुस्सेजभत्तपंथसमं । सुकुमालको वि कामी सहदि वहदि भारमतिगुरुगं ॥ ६३४ अवि य वधो जीवाणं मेहुणसण्णाए होदि बहुगाणं । तिलणालीए २ तत्तायसप्पवेसो ब्व जोणीए ॥ ६३५ इह लोके वि महलं दोस' कामस्स वसंगदो पत्तो । कालगदो वि अणते दुक्ख पावाद कामंधी ॥ ६३६ कामातुर जीवके बहुतसे वर्ष क्षणमात्रके समान चले जाते हैं। वह हस्ततलपर कपोलको रखकर दीनमुख होता हुआ बहुतप्रकार चिन्ता करता है ॥ ६२८ ॥ - कामोन्मत्त पुरुष अभीष्ट जनको न पाकर बहुधा मरुप्रपातादि साधनोंसे मरनेकी चेष्टा करता है ॥ ६२९॥ कामसे परिपूर्ण पुरुष तीन लोकमें श्रेष्ठ श्रुतलाभको छोड़ देता है और अनन्त संसारको उत्पन्न करनेवाले प्रचुर असंयमको करता है ॥ ६३० ॥ ___ उच्च, धीर, वीर और बहुत मानी भी मनुष्य विषयमें लुब्धबुद्धि होकर नित्य ही नीचका सेवन करता है और बहुत प्रकारके अपमानको सहता है ॥ ६३१ ॥ ___जिसकी बुद्धि विषयोंमें लुब्ध है, वह पुरुष इस लोकमें प्रचुर अपकीर्तियुक्त दुःखको तथा परलोकमें दुर्गतिको प्राप्त करके अपार संसारमें बहुत कालतक परिभ्रमण करता है । ६३२॥ विषयभोगोंसे परिपूर्ण पुरुष अनन्तसुखके कारणभूत सम्यक्त्व, सम्यक्चारित्र, तथा लज्जा और मर्यादाको तृणके समान छोड़ देता है ॥ ६३३ ॥ - सुकुमार भी कामी पुरुष शीत, उष्ण, तृष्णा, क्षुधा, दुष्ट शय्या, खोटा आहार और मार्गश्रमको सहता है तथा अत्यन्त भारी बोझेको ढोता है ।। ६३४ ॥ ___ तथा, मैथुनसंज्ञासे तिलोंकी नालीमें तप्त लोहेके प्रवेशके समान योनिमें बहुतसे जीवोंका वध होता है ॥ ६३५॥ ___कामके वशीभूत हुआ पुरुष इस लोकमें भी महान् दोषको प्राप्त होता है और कामान्ध हुवा मरकर परलोकमें भी अनन्त दुःख पाता है ॥ ६३६ ॥ १द खणमवि. २ ब पालितल'. ३ द ब दीणमुहे. ४ द जणो य अभमाणो, ब जणे य अममाणो. ५ द व पुत्तदि. ६ द कामं पुणो, ब कामं पुण्णो. ७ द ब उच्चा. ८ द लद्धमई. ९ द ब बहुवाणि . १.ब पुणो. ११ बजादि इ. १२द तिलणाणीए, बतिलघाणीए. १३ दब जाणीए. १४ द ब दोसा. Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१.६४५] चउत्थो महाधियारो [२२३ सोणियसुक्कुप्पाइयदेहो दुक्खाइ गम्भवासम्मि । सहिदूण दारुणाई चिट्ठो पावाई कुणइ पुणो॥५. .. वाहिणिहाणं देहो बहुपोससुपोसियो वि सयाई । अस्थी पवणपणोल्लियपायवदलचंचलसहायो॥ तारुण्णं तडितरलं विसयाहिरत्तं विरसवित्थारा । अत्था अणथमूलं अविचारियसुंदरं सम्वं ॥ ६३९ । मादा पिदा कलत्तं पुत्ता बंधू य इंदजाला य । दिट्टपणटाइ खणे मणस्स दुसहाई सल्लाई ॥ ६४० पत्ता यथावहिं सोक्खं भावेहिं णिञ्चगरुवाइं । दुक्खाइ माणसाइं देवगदीए अणुभवंति ॥ ६४१ चइदूण चउगदीओ दारुणदुव्वारदुक्खखाणीओ । परमाणंदणिहाणं णिव्वाणं आसु बच्चामो ॥ ६५२ तम्हा मोक्खस्स कारणदारवदीए णेमी सेसा तेवीस तेसु तित्थयरा । णियणियजादपुरेसुं गिण्हंति जिणिददिक्खाई॥६॥ चेत्तासिदणवमीए तदिए पहरम्मि उत्तरासाढे । सिद्धत्थवणे उसहो उववासे छट्टमम्मि णिकंतो॥६४४ माघस्स सुक्कणवमीअवरण्हे रोहिणीसु अजियजिणो । रम्मे सहेदुगवणे अट्रमभत्तम्मिणिकतो॥ ६४५ . शोणित और शुक्रसे उत्पन्न हुई देहसे युक्त जीव महा भयानक दुःखोंको सहकर निर्लज्ज हुआ फिरसे पापोंको करता है ॥ ६३७ ॥ बहुतसे पुष्टिकारक पदार्थोंसे अच्छी तरह सैकडों प्रकारसे पोषा गया भी यह व्याधियोंका निधान भूत शरीर पवनसे प्रेरित वृक्षके पत्तेके समान चंचल स्वभाववाला है ॥ ६३८ ॥ विषयाभिरक्त तारुण्य बिजली के समान चंचल है और अर्थ अर्थात् इंद्रियविषय नीरसतापूर्ण हैं, अनर्थके मूलकारण हैं इसप्रकार ये सब अनर्थके मूल और अविचारितरम्य ही हैं ॥ ६३९ ॥ माता, पिता, कलत्र, पुत्र और बन्धुजन ये सब इन्द्रजालके समान क्षण भरमें देखते देखते नष्ट होते हुए मनके लिये दुस्सह शल्य हैं ॥ ६४०॥ देवगतिमें सुखको प्राप्त हुए जीव उस सुखके विनाशकी चिन्तारूप भावोंसे नित्य ही महान् मानसिक दुःखोंका अनुभव किया करते हैं ॥ ६४१ ॥ अत एव दारुण और दुर्निवार दुःखोंकी खानिभूत इन चारों गतियोंको छोड़कर हम उत्कृष्ट आनन्दके निधानस्वरूप मोक्षको शीघ्र ही प्राप्त करें ॥ ६४२ ॥ इसीलिये मोक्षके निमित्त ----- उन चौबीस तीर्थंकरों से भगवान् नेमिनाथ द्वारावती नगरीमें और शेष तेईस तीर्थकर अपने अपने जन्मस्थानोंमें जिनेन्द्रदीक्षाको ग्रहण करते हैं ॥ ६४३ ॥ भगवान् ऋषभदेव चैत्रकृष्णा नवमीके तीसरे पहर उत्तराषाढ नक्षत्रमें सिद्धार्थवनमें षष्ठ उपवासके साथ दीक्षित हुए ॥ ६४४ ॥ ___ अजित जिनेन्द्र माघशुक्ला नवमीके दिन अपराह्न कालमें रोहिणी नक्षत्रके रहते सुन्दर सहेतुकवन में अष्टम भक्तके साथ दीक्षित हुए । ६४५ ।। १द व सुकंपाइयदाहो. २द दिट्ठो, ब विट्ठो. ३ द ब वाहिणिणारं. ४ द प सयधारं. ५ द ब पणोच्चिय. ६ दब सहावा. ७ व खणो. ८ दब दुसमाइं. ९ दब गरवादि. १० ब दारवदीये. ११ द ब णिकता. १२ द ब सुहेदुगवणे. .. Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२० तिलोयपण्णत्ती [ ४. ६४६-- मम्गसिरपुग्जिमाए तदिए पहरम्मि तदियउववासे । जेट्टाए णिकंतो संभवसामी सहेदुगम्मि वणे ॥ ६४६ सिदवारसिपुष्वन्हे माधे मासे पुणव्वसूरिक्खे । उग्गवणे उबवासे तदिए अभिणंदणो य णिकतो ॥ ६४७ णवमीए पुवण्हे मघासु वहसाहसुकपक्खम्मि । सुमई सहेदुगवणे णिकतो तदियउववासे ॥ ६४८ चेत्तासु किण्हतेरसिअवरण्हे कत्तियस्से णिकतो । पउमप्पहो जिणिंदो तदिए खवणे मणोहरूजाणे ॥६४९ सिदवारसिपुष्वण्हे जेट्टस्स विसाहमम्मि जिणदिक्खं । गेण्हेदि तदियखवणे सुपासदेवो सहेदुगम्मि वणे ॥६५० अणुराहाए पुस्से बहुले एयारसीए अवरण्हे । चंदपही धरइ तवं सब्वत्थवणम्मि तदियउववासे ॥ ६५, अणुराहाए पुस्से सिदपक्खेकारसीए अवरण्हे । पम्वजिओ पुष्फवणे तदिए खवणम्मि पुष्फयंतजिणो ॥ ६५२ माघस्स किण्हबारसिअवरण्हे मूलभम्मि पम्वज्जा । गहिया ये सहेदुवणे सीयलदेवेण तदियउववासे ॥६५३ एक्कारसिपुठवण्हे फग्गुणबहुले मणोहरुजाणे । सवणम्मि तदियखवणे सेयंसो धरइ जिणदिक्खं ॥ ६५४ फग्गुणकसणचउइसिमवरण्हे वासुपुजतवगहणं । रिक्खम्मि विसाखाए इगिउववाले मणोहरुजाणे ॥ ६५५ सम्भवनाथ स्वामीने मगसिर मासकी पूर्णिमाको तृतीय पहरमें ज्येष्ठा नक्षत्रके रहते सहेतुक बनमें तृतीय उपवासके साथ दीक्षा ग्रहण की ॥ ६४६ ॥ __ अभिनन्दन भगवान्ने माघशुक्ला द्वादशीके दिन पूर्वाह्न कालमें पुनर्वसु नक्षत्रके रहते उप्रवनमें तृतीय उपवासके साथ दीक्षा धारण की ।। ६४७ ।। भगवान् सुमतिनाथ वैशाख शुक्ला नवमीको पूर्वाह्न कालमें मघा नक्षत्रके रहते सहेतुक वनमें तृतीय उपवासके साथ दीक्षित हुए ॥ ६४८॥ । पद्मप्रभ जिनेन्द्र कार्तिककृष्णा त्रयोदशीके अपराह्न समयमें चित्रा नक्षत्रके होते हुए मनोहर उद्यानमें तृतीय भक्तके साथ दीक्षित हुए ॥ ६४९ ॥ . भगवान् सुपार्श्वनाथने ज्येष्ठ शुक्ला द्वादशीको पूर्वाह्न कालमें विशाखा नक्षत्रके रहते सहेतुकवनमें तृतीय उपवासके साथ जिनदीक्षा ग्रहण की ॥ ६५० ॥ ___ चन्द्रप्रभ भगवान्ने पौषकृष्णा एकादशीके दिन अपराह्न कालमें अनुराधा नक्षत्रके रहते तृतीय उपवासके साथ सर्वार्थवनमें तपको धारण किया ॥ ६५१ ॥ ___ पुष्पदन्त तीर्थकर पौषशुक्ला एकादशीको अपराह्न समयमें अनुराधा नक्षत्रके रहते पुष्पवन में तृतीय भक्तके साथ दीक्षित हुए ॥ ६५२ ॥ ___ शीतलनाथ स्वामीने माघकृष्णा द्वादशीके दिन अपराह्न समयमें मूल नक्षत्रके होते हुए सहेतुक वनमें तृतीय उपवासके साथ प्रवृज्या ( दीक्षा ) ग्रहण की ॥ ६५३ ॥ भगवान् श्रेयांसने फाल्गुनकृष्णा एकादशीको पूर्वाह्न समयमें श्रवण नक्षत्रके रहते मनोहर उद्यानमें तृतीय भक्तके साथ जिनदीक्षा धारण की ॥ ६५४ ॥ वासुपूज्य जिनेन्द्रने फाल्गुन कृष्णा चतुर्दशीकै दिन अपराह्न कालमें विशाखा नक्षत्रके रहते ममोहर उद्यानमें एक उपवासके साथ तप ग्रहण किया ।। ६५५ ॥ १२ णिकता. २ ब कित्तियस्स. ३ द ब चंदप्पह. ४ द व पवज्जिय. ५ द किण्हे. ६ द व र. | Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४.६६५] चउत्थो महाधियारो [२२५ 'माघस्स सिदचउत्थीमवरण्हे तह सहेदुगम्मि वणे । उत्तरभद्दपदाणं विमलो णिकमह तदियउववासे ॥ ६५६ जेटस्स बहुलबारसिमवरण्हे रेवदीसु खवणतिए । धरिया सहेदुगवणे अणंतदेवेण तवलच्छी॥ ६५७ सिदतेरसिअवरण्हे भद्दपदे पुस्सभम्मि खवणतिए । णमिऊणं सिद्धाणं सालिवणे णिकमइ धम्मो ॥ ६५८ जेटस्स बहुलचोत्थीभवरण्हे भरणिभम्मि चूदवणे । पडिवजदि पध्वज संतिजिणो तदियउववासे ॥ ६५९ वइसाहसुद्धपाडिवभवरण्हे कित्तियासु खवणतिए । कुंथू सहेदुगवणे पम्वजिओ पणमिऊण सिद्धाणं ।। ६६० मग्गसिरसुद्धदसमीअवरण्हे रेवदीसु अरदेओ । तदियखवणाम्म गेण्हदि जिणिंदरूवं सहेदुगम्मि वणे ॥ ६६१ मग्गसिरसुद्धएक्कारसिए तह अस्सिणीसु पुवण्हे । धेरदि तवं सालिवणे मल्ली छ?ण भत्तेण ॥ ६६२ वइसाहबहुलदसमीअवरण्हे समणभम्मि णीलवणे । उववासे तदियम्मि य सुव्वदेदेवो महावदं धरदि ॥ ६६३ आसाढबहुलदसमीअवरण्हे अस्सिणीसु चेतवणे । णमिणाहो पग्वज पडिवजदि तदियखवणम्हि ॥ ६६४ चेत्तासु सुद्धसट्टीअवरण्हे सावणम्मि मिजिणो। तदियखवणाम्म गिण्हदि सहकारवणम्मि तवचरणं॥६६५ विमलनाथ स्वामीने माघशुक्ला चतुर्थीको अपराह्न कालमें उत्तर भाद्रपद नक्षत्रके रहते सहेतुक वनमें तृतीय उपवासके साथ दीक्षा ग्रहण की ॥ ६५६ ॥ भगवान् अनन्तनाथने ज्येष्ठकृष्णा द्वादशीके दिन अपराह्न कालमें रेवती नक्षत्रके रहते सहेतुक वनमें तृतीय उपवासके साथ तपोलक्ष्मी धारण की ॥ ६५७ ॥ ___ धर्मनाथ तीर्थकरने भाद्रपदशुक्ला त्रयोदशीको अपराह्न कालमें पुष्य नक्षत्रके रहते शालिवनमें तृतीय उपवासके साथ सिद्धोंको नमस्कार कर जिनदीक्षा ग्रहण की ॥ ६५८॥ शान्तिनाथ जिनेन्द्रने ज्येष्ठकृष्णा चतुर्थी (? चतुर्दशी ) क दिन अपराह्न कालमें भरणी नक्षत्रके रहते आम्रवनमें तृतीय उपवासके साथ जिनदीक्षा धारण की ॥ ६५९ ॥ __ भगवान् कुंथुनाथ वैशाखशुक्ला प्रतिपको अपराह्न कालमें कृत्तिका नक्षत्रके रहते सहेतुक वनमें तृतीय भक्तके साथ सिद्धोंको प्रणाम कर दीक्षित हुए ॥ ६६० ॥ ___ अरनाथ तीर्थकरने मगसिरशुक्ला दशमीके दिन अपराह्न समयमें रेवती नक्षत्रके रहते सहेतुक वनमें तृतीय भक्तके साथ जिनेन्द्ररूपको ग्रहण किया ॥ ६६१ ॥ मल्लि जिनेन्द्रने मगसिरशुक्ला एकादशीके दिन पूर्वाह्नमें अश्विनी नक्षत्रके रहते शालि वनमें षष्ठभक्त के साथ तपको धारण किया ॥ ६६२ ॥ . सुव्रत देवने वैशाखकृष्णा दशमीको अपराह्न कालमें श्रवण नक्षत्रके रहते नीलवन में तृतीय उपवासके साथ महाव्रतोंको धारण किया ॥ ६६३ ॥ नमिनाथ भगवान्ने आषाढकृष्णा दशमीके दिन अपराह्न कालमें अश्विनी नक्षत्रके रहते चैत्रवनमें तृतीय भक्तके साथ दीक्षा स्वीकार की ॥ ६६४ ॥ भगवान् नेमिनाथने श्रावणशुक्ला षष्ठीको चित्रा नक्षत्रके रहते सहकार वनमें तृतीय भक्तके साथ तपको ग्रहण किया ॥ ६६५॥ १ द व चोत्ती. २ व सिद्धाणां. ३ द धरिदि,व धरिद. ४ द ब मलिं.५ दब देवा. ६ द TP. 29 चेतवणे. Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२६ ] तिलोयपण्णत्ती [ ४. ६६६ माघस्सिदएकारसिपुग्वण्हे गेण्हदे विसाहासु । पन्वजं पासजिणो अस्सत्थवणम्मि छट्ठभत्तेण ॥ ६६६ ममासिरबहुलदसमीभवरण्हे उत्तरासु णाधवणे । तदियखवणम्मि गहिदं महन्वदं वडमाणेण ॥ ६६७ पवाजिदों मल्लिजिणो रायकुमारहिं तिसयमेत्तेहिं । पासजिणो वि तह श्चिय एक जिणो॥६६८ 'मल्लि ३००। पास ३००। वीर । छावत्तरिजुदछस्सयसंखेहिं वासुपुज्जसामी य । उसहो तालसएहिं सेसा पुह पुह सहस्समेत्तेहिं ॥ ६६९ __ वासु ६७६ । उसह ४००० । सेसे १०००। णेमी मल्ली वीरो कुमारकालम्मि वासुपुज्जो य । पासो वि य गहिदतवा सेसजिणा रजचरमम्मि ॥ ६७० एकवरिसण उसहो उच्छरसं कुणइ पारणं अवरे । गोखीरे णिप्पण्णं अण्णं बिदियम्मि दिवसम्मि ॥ ६७१ सव्वाण पारणदिणे णिवडइ वररयणवरिसमंबरदो। पणघणहददहलक्खं जेटुं भवरं सहस्सभागं च ॥ ६७२ दत्तिविसोहिविसेसोब्भेदणिमित्तं खु रयणमल्लीए । वायंति दुंदुहीओ देवा जलदेहि अंतरिदा ॥ ६७३ पार्श्वनाथ जिनेन्द्रने माघशुक्ला एकादशीको पूर्वाह्न कालमें विशाखा नक्षत्रके रहते षष्ठ भक्तके साथ अश्वत्थ वनमें दीक्षाको ग्रहण किया ॥ ६६६ ॥ वर्धमान भगवान्ने मगसिरकृष्णा दशमीके दिन अपराह्न कालमें उत्तरा नक्षत्रके रहते नाथवनमें तृतीय भक्तके साथ महाव्रतोंको ग्रहण किया ॥ ६६७ ॥ भगवान् मल्लिनाथ तीनसौ राजकुमारोंके साथ दीक्षित हुए। पार्श्वनाथ भी उतने ही अर्थात् तीनसौ राजकुमारोंक साथ, तथा वर्धमान जिनेन्द्र अकेले ही दीक्षित हुए ॥ ६६८ ॥ मल्लि ३०० । पार्श्व ३०० । वीर १।। वासुपूज्य स्वामी छहसौ छयत्तर, ऋषभनाथ चालीससौ, और शेष तीर्थकर पृथक् पृथक् एक हजार राजकुमारोंके साथ दीक्षित हुए ॥ ६६९ ॥ वासु० ६७६ । ऋषभ ४००० । शेष १००० । भगवान् नेमिनाथ, मल्लिनाथ, महावीर, वासुपूज्य और पार्श्वनाथ, इन पांच तीर्थंकरोंने कुमारकालमें, और शेष तीर्थंकरोंने राज्यके अन्तमें तपको ग्रहण किया ॥ ६७० ॥ भगवान् ऋषभदेवने एक वर्षमें इक्षुरसकी पारणा की थी और इतर तीर्थंकरोंने दूसरे दिन गोक्षीरमें निष्पन्न अन्न अर्थात् खीरकी पारणा की थी ॥ ६७१ ॥ पारणाके दिन सब दाताओंके यहां आकाशसे उत्तम रत्नोंकी वर्षा होती है, जिसमें अधिकसे अधिक पांचके घनसे गुणित दश लाखप्रमाण अर्थात् साढ़े बारह करोड और कमसे कम इसके हजारवें भागप्रमाण रत्न बरसते ह ॥ ६७२ ॥ ___ दानविशुद्धिकी विशेषताको प्रकट करने के निमित्त देव मेघोंसे अन्तर्हित होते हुए रत्नवृष्टिपूर्वक दुंदुभी बाजोंको बजाते हैं ॥ ६७३ ॥ १ द उत्तरासुणाधरणे, ब उत्तरासुणापवणे. २ ब पव्वजिदो, ३ ब वडमाणजिणे. ४ द गोखीरे. ५ [ तिदियमि].६ दब पणपणहद'. ... Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४.६७९] चउत्थो महाधियारो [२२७ पसरह दाणुग्घोसो वादि सुयंधो सुसीयलो पवणो । दिग्वकुसुमेसु गयणं वरिसह इय पंच चोजाणि ॥ ६७४ उसहादीसुं वासा सहस्सबारसचउद्दसटरसा । बीस छदुमत्थकालो छ च्चिय पउमप्पहे मासा ॥ ६७५ वासा १०००। १२ । १४ । १८ । २० । मा ६ । वासाणि णव सुपासे मासा चंदप्पहम्मि तिण्णि तदो। चदुतिदुएक्का तिदुइगिसोलसचउवग्गचउकदी वासा ॥६७६ सुपास वास ९ । चंद मा ३ । पुष्फ वा ४ । सीयल वास ३ । सेयं वा २ । वासु । विमल ३। अणंत २ । धम्म १ । संति १६ । कुंथु १६ । अर १६। मल्लिजिणे छदिवसा एक्कारस सुब्बदे जिणे मासा । णमिणाहे णव मासा दिणाणि छप्पण्ण मिजिणे ॥ ६७७ मल्लिदिण ६ । सुव्वद मा.११ । णमि मा. ९ । णेमि दि ५६ । पासजिणे चउमासा बारसवासाणि वडुमाणजिणे । एत्तियमेत्ते समए केवलेणाणं ण ताण उप्पणं ॥ ६७८ पास मास ४ । वीर वासा १२। फग्गुणकिण्हेयारसपुव्वण्हे पुरिमतालणयरम्मि । उत्तरसाढे उसहे उप्पण्णं केवलं जाणं ॥ ६७९ उस समय दानका उद्घोष अर्थात् 'जय जय' शब्द फैलता है, सुगन्धित एवं शीतल वायु चलती है और आकाशसे दिव्य फूलोंकी वर्षा होती है। इस तरह ये पंचाश्चर्य होते हैं । ६७४ ॥ ऋषभादिक पांच तीर्थंकरोंका क्रमसे एक हजार वर्ष, बारह वर्ष, चौदह वर्ष, अठारह वर्ष और बीस वर्षप्रमाण तथा पद्मप्रभका केवल छह मासप्रमाण ही छमस्थकाल है ॥ ६७५ ॥ ऋषभ वर्ष १००० । अजित १२ । संभव १४ । अभिनंदन १८ । सुमति २० । पद्मप्रभ मास ६ । सुपार्श्वनाथ स्वामीका छद्मस्थकाल नौ वर्ष, चन्द्रप्रभका तीन मास, और इसके आगे क्रमशः चार, तीन, दो, एक, तीन, दो, एक, सोलह, चारका वर्ग ( सोलह ) और फिर चारकी कृति अर्थात् वर्ग ( सोलह ) वर्षप्रमाण है ॥ ६७६ ॥ सुपार्श्व वर्ष ९ । चन्द्र. मा. ३ । पुष्प. व. ४ । शीतल व. ३ । श्रेयांस व. २ । वासु. व. १ । विमल व. ३ । अनन्त व. २ । धर्भ व. १ । शान्ति व. १६ । कुन्थु व. १६ । अर. व. १६ । छमस्थकालमें मल्लि जिनेन्द्रके छह दिन, सुत्रत जिनेन्द्र के ग्यारह मास, नमिनाथके नौ मास और नेमिनाथके छप्पन दिन व्यतीत हुए ॥ ६७७ ॥ मल्लि दि. ६ । सुव्रत मा. ११ । नमि मा. ९ । नेमि दि. ५६ । पार्श्व जिनेन्द्रका चार मास और वर्धमान स्वामीका बारह वर्षप्रमाण छमस्थकाल रहा है। इतने समयतक अर्थात् उपर्युक्त छद्मस्थकालतक उन तीर्थंकरोंके केवलज्ञान उत्पन्न नहीं हुआ था ॥ ६७८ ॥ पार्श्व मास ४ । वीर वर्ष १२ । - ऋषभनाथ भगवान्को फाल्गुनकृष्णा एकादशीके पूर्वाह्न कालमें उत्तराषाढ नक्षत्रके रहते पुरिमताल नगरमें केवलज्ञान उत्पन्न हुआ ॥ ६७९ ॥ १ द सुयंधा. २ द ब'चोजाणि. ३ ब छदुमट्ठ.४ दः ब छव्विह. ५ ब. केवलणाणे, Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२८ ] तिलोयपण्णत्ती [ ४. ६८० पुस्सस्स सुक्कचोद्दसिअवरण्हे रोहिणिम्मि णक्खत्ते । अजियजिणे उप्पणं अणतणाणं सहेदुगम्मि वणे ॥६८० कत्तियसुक्के पंचमिअवरण्हे पुणब्वसुम्मि णक्खत्ते । उग्गवणे अभिणंदणजिणस्स संजाद सम्वगयं ॥ ६८१ पुस्सस्स पुणिमाए रिक्खम्मि करे सहेदुगम्मि वणे। अवरण्हे उप्पणं सुमइजिणे केवलं जाणं ॥ ६८२ वइसाहसुक्कदसमीचेत्तारिक्खे मणोहरुजाणे । अवरण्हे उप्पण्णं पउमप्पहजिणवरिंदस्स ॥ ६८३ फग्गुणकसिणे सत्तमिविसाहरिक्खे सहेदुगम्मि वणे । अवरण्हे असवैत्तं सुपासणाहस्स संजादं ॥ ६८४ तदिवसे अणुराहे सव्वस्थवणे दिणस्स पच्छिमए । चंदप्पहजिणणाहे संजादं सव्वभावगदं ॥ ६८५ कत्तियसुक्के तइए अवरण्हे मूलभे य पुप्फवणे । सुविहजिणे उप्पण्णं तिहुवणसंखोभयं गाणं ॥ ६८६ पुस्सस्स किण्हचोदसिपुवासाढे दिणस्स पच्छिमए । सीयलजिणस्स जादं अणतणाणं सहेदुगम्मि वणे ॥ ६८७ माघस्स य अमवासे [ सवणे रिक्खे मणोहरुजाणे । अवरण्हे संजाद सेयंसजिणस्स केवलयं ॥ ६८८] अजित जिनेन्द्रको पौषशुक्ला चतुर्दशीके अपराह्न समयमें रोहिणी नक्षत्रके रहते सहेतुकवनमें केवलज्ञान उत्पन्न हुआ ॥ ६८० ॥ [संभवनाथ जिनेन्द्रको कार्तिककृष्णा पंचमीके अपराह्न कालमें ज्येष्ठा नक्षत्रके रहते सहेतुक वनमें केवलज्ञान उत्पन्न हुआ ॥ ६८०*१॥] ____ अभिनन्दन जिनेन्द्रको कार्तिक शुक्ला पंचमीके अपराह्न कालमें पुनर्वसु नक्षत्रके रहते उप्रवनमें सर्वगत अर्थात् केवलज्ञान उत्पन्न हुआ ।। ६८१ ।। सुमति जिनेन्द्रको पौष मासकी पूर्णिमाके अपराह्न कालमें हस्त नक्षत्रके रहते सहेतुक वनमें केवलज्ञान उत्पन्न हुआ ॥ ६८२ ॥ पद्मप्रभ जिनेन्द्रको वैशाखशुक्ला दशमीके अपराल कालमें चित्रा नक्षत्रके रहते मनोहर उद्यानमें केवलज्ञान उत्पन्न हुआ ॥ ६८३ ॥ सुपार्श्वनाथ स्वामीको फाल्गुनकृष्णा सप्तमीके अपराह्न कालमें विशाखा नक्षत्रके रहते सहेतुक वनमें असपत्न अर्थात् केवलज्ञान उत्पन्न हुआ था ॥ ६८४ ॥ चन्द्रप्रभ जिनेन्द्रको उसी दिन अर्थात् फाल्गुन कृष्णा सप्तमीको दिनके पश्चिम भागमें अनुराधा नक्षत्रके रहते सर्वार्थ वनमें सम्पूर्ण पदार्थोंको अवगत करनेवाला केवलज्ञान उत्पन्न हुआ॥ ६८५ ॥ सुविधिनाथ तीर्थंकरको कार्तिक शुक्ला तृतीयाके दिन अपराह्न कालमें मूल नक्षत्रके रहते पुष्पवनमें तीनों लोकोंको क्षोभित करनेवाला केवलज्ञान उत्पन्न हुआ ॥ ६८६ ॥ शीतलनाथ तीर्थंकरको पौषकृष्णा चतुर्दशीको दिनके पश्चिम भागमें पूर्वाषाढा नक्षत्रके रहते सहेतुक वनमें अनन्तज्ञान उत्पन्न हुआ ॥ ६८७ ॥ श्रेयांस जिनेन्द्रको माघ मासकी अमावस्याके दिन ( अपराह कालमें श्रवण नक्षत्रके रहते मनोहर उद्यानमें केवलज्ञान प्राप्त हुआ )॥६८८ ॥ १द रिक्वंमि रके. २दर अवसत्तं. Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ६९८ ] चउत्थो महाधियारो [ माघस्स सुक्कबिदिये ] विसाहरिक्खे मणोहरुजाणे । अवरण्हे संजादं केवलणाणं खु वासुपुजम्मि ॥१८९ पुस्से सिददसमीए भवरण्हे तह य उत्तरासाढे । विमलजिणिदे जादं अणतणाण सहेदुगम्मि वणे ॥१९. चेत्तस्स य अमवासे रेवदिरिक्खे सहेदुगम्मि वणे । अवरण्हे संजादं केवलणाणं अणंतजिणे ॥१९ पुस्सस्स पुण्णिमाए पुस्से रिक्खे सहेदुगम्मि वणे । अवरण्हे संजादं धम्मजिणिदस्स सव्वगदं ॥ ६९२ पुस्से सुक्केयारसिभरणीरिक्खे दिणस्स पच्छिमए । चूदवणे संजाद संतिजिणेसस्स केवलं गाणं ॥ ६९३ वेत्तस्स सुक्कतदिए कित्तियरिक्खे सहेदुगम्मि वणे । अवरण्हे उप्पण्णं कुंथुजिणेसस्स केवलं गाणं ॥ ६९४ कत्तियसुक्के बारसिरेवदिरिक्खे सहेदुगम्मि वणे । अवरण्हे उप्पण्णं केवलणाणं अरजिणस्स ॥ ६९५ फग्गुणकिण्हे बारसिअस्सिणिरिक्खे मणोहरुजाणे । अवरण्हे मल्लिजिणे केवलणाण समुप्पणं ॥ ६९६ फग्गुणकिण्हे सट्टीपुरवण्हे सवणभे य णीलवणे । मुणिसुव्वयस्स जादं असहायपरकम णाणं॥३९७ चित्तस्स सुक्कतइए अस्सिणिरिक्खे दिणस्स पच्छिमए । चित्तवणे संजाद भणतणाणं णमिजिणस्स ॥ ६९८ वासुपूज्य जिनेंद्रको (माघशुक्ला द्वितीयाके दिन ) अपराह्न कालमें विशाखा नक्षत्रके रहते मनोहर उद्यान में केवलज्ञान उत्पन्न हुआ ॥ ६८९ ॥ विमलनाथ जिनेन्द्रके पौषशुक्ला दशमीको अपराह्न कालमें उत्तराषाढा नक्षत्रके रहते सहेतुक वनमें अनन्तज्ञान उत्पन्न हुआ ॥ ६९०॥ भगवान् अनन्तनाथके चैत्रमासकी अमावस्याको अपराल कालमें रेवती नक्षत्रके रहते सहेतुक वनमें केवलज्ञान उत्पन्न हुआ ॥ ६९१ ॥ । धर्मनाथ जिनेन्द्रको पौष मासकी पूर्णिमाके दिन अपराह्न समयमें पुष्य नक्षत्रके रहते सहेतुक वनमें सर्व पदार्थों को अवगत करनेवाला केवलज्ञान उत्पन्न हुआ ॥ ६९२ ॥ शान्ति जिनेशको पौषशुक्ला एकादशीके दिन दिवसके पश्चिम भागमें भरणी नक्षत्रके रहते आम्रवनमें केवलज्ञान उत्पन्न हुआ ॥ ६९३ ॥ कुंथुनाथ जिनेन्द्रको चैत्रशुक्ला तृतीयाके दिन अपराह्न कालमें कृत्तिका नक्षत्रके रहते सहेतुक वन में केवलज्ञान उत्पन्न हुआ ॥ ६९४ ॥ ____ अरनाथ जिनेन्द्रको कार्तिक शुक्ला द्वादशीके अपराह्न कालमें रेवती नक्षत्रके रहते सहेतुक वनमें केवलज्ञान उत्पन्न हुआ ॥ ६९५ ॥ __ भगवान् मल्लिनाथको फाल्गुन कृष्णा द्वादशीके अपराह्न कालमें अश्विनी नक्षत्रके रहते मनोहर उद्यान में केवलज्ञान उत्पन्न हुआ ॥ ६९६ ॥ मुनिसुव्रतनाथ तीर्थकरको फाल्गुनकृष्णा षष्ठीके पूर्वाह्न समयमें श्रवण नक्षत्रके रहते नीलवनमें असहायपराक्रमरूप केवलज्ञान उत्पन्न हुआ ।। ६९७ ॥ नमिनाथ जिनको चैत्रशुक्ला तृतीयाको दिनके पश्चिम भागमें अश्विनी नक्षत्रके रहते चित्रवनमें अनन्तज्ञान उत्पन्न हुआ ॥ ६९८ ॥ १. जिणंदे. २ ब 'जिनंदस्स. ३ द सुकेबारसि. ४ द क संजादो. Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३० ] तिलोय पण्णत्ती अस्सज सुक्कपडिव दपुग्वण्हे उज्जयंतगिरिसिहरे । चित्ते रिक्खे जादं णेमिस्स य केवलं गाणं ॥ ६९९ चित्ते बहुलचउत्थीविसाहरिक्खम्मि पासणाहस्स । सक्कपुरे पुग्वण्छे केवलणाणं समुप्पण्णं ॥ ७०० बसाहसुद्धदस मीमाधारिक्खम्मि वीरणाहस्स । रिजुकूलणदीतीरे' अवरण्छे केवलं गाणं ॥ ७०१ रेसु पु पु पुग्विलाण कुमाररजत्तं । छदुमत्थस्स य कालं अवणिय पच्छिलेतित्थकत्ताणं ॥ ७०२ कोमाररज्जछदुमत्थसयमाणम्हि मेलिदे होदि । केवलणाणुप्पत्तीअंतैरमाणं जिनिंदाणं ॥ ७०३ असा ५००००००००००००० व ८३९९०१२ । सं सा ३००००००००००००० ३वास २ | असा १००००००००००००० अं ४ वा ४ । सु सा ९०००००००००००० अं ४ व २ । प सा ९००००००००००० अं ३ व ८३९९९८० मा ६ । सुला ९०००००००००० अं ४ वा ८ मा ६ । चं सा ९००००००००० अं ३ वरस ८३९९९१ मा ३ ।" पु. सा ९०००००००० अं ४ वा ३ मा ९ | सी सा ९००००००० पू ७४९९९ अं ८३९९९१ व ८३९९९९९ | से सा ९९९९९०० पु २४९९९ वास ७०५५९९९१२७३९९९ । बासू सा ५४ रिण वा ३३००००१ । वि सा ३० धण ३९००००२ । असा ९ घण वस्स [ ४. ६९९ नेमिनाथ भगवान्को आसोज शुक्ला प्रतिपदाके पूर्वाह्न समय में चित्रा नक्षत्र के रहते ऊर्जयंत गिरिके शिखरपर केवलज्ञान उत्पन्न हुआ || ६९९ ॥ भगवान् पार्श्वनाथको चैत्रकृष्णा चतुर्थी के पूर्वाह्न कालमें विशाखा नक्षत्रके रहते शक्रपुरमें केवलज्ञान उत्पन्न हुआ || ७०० || वीरनाथ भनवान्को वैशाखशुक्ला दशमीके अपराह्न कालमें मघा नक्षत्र के रहते ऋजुकूला नदी के किनारेपर केवलज्ञान उत्पन्न हुआ || ७०१ ॥ जन्मके अन्तरकालमेंसे पृथक् पृथक् पूर्व तीर्थंकरोंके कुमारकाल, राज्यकाल और छद्मस्थकालको कम करके तथा पिछले तीर्थंकरोंके कुमार, राज्य और छद्मस्थकालके प्रमाणको मिलादेनेपर जिनेन्द्रोंके केवलज्ञानकी उत्पत्तिके अन्तरकालका प्रमाण होता है || ७०२-७०३ ॥ अंगाणि अजित सा. ५००००००००००००० व. ८३९९०१२ | संभव सा. ३००००००००००००० पू. अं. ३ व. २ । अभिनंदन सा. १००००००००००००० पू. अं. ४ व. ४ । सुमति सा. ९०००००००००००० पू. अं. ४ व २ । पद्म सा. ९००००००००००० पू. अं. ३ व. ८३९९९८० मा ६ । सुपार्श्व सा. ९०००००००००० पू. अं. ४ व ८ मास ६ । चन्द्रप्रभ सा. ९००००००००० पू. अं. ३ व. ८३९९९१ मा ३ । पुष्पदंत सा. ९०००००००० पू. अं. ४ व. ३ मा. ९। शीतल सा. ९००००००० पू. ७४९९९ पू. अं. ८३९९९१ व ८३९९९९९ । श्रेयांस सा. ९९९९९०० पू. २४९९९ व. ७०५५९९९१२७३९९९ । वासुपूज्य सा. ५४ + वर्ष ३३००००१ । विमल सा. ३० व ३९००००२ । अनंत सा. ९+ व. १ ब ऋजुकूल. २ द ब पच्छिलाणं. ३ द ब पुव्विलं ४ ब तित्थकत्तारं. ५ द ब अनंतमाणं. दिनिंदाणं ६ द वा. ३३५९९९१ मा ३. ७ द ब. ३३५९५९८० ८ द वा. ३३५९९९९ मा. ३. Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ७०८ ] [ २३१ ७४९९९९ । ध सा ४ वा ४९९९९९ । संति सा ३ वरिस २२५०१५ रिण प } उत्थो महाधियारो 9 कुंप 13 धण व १२५० | अर प १ रिण वस्स ९९९९९९७२५० । मक्लि वा ९९९९९६६ ०८४ दिन ६ । सु वा ५४४७४०० मा १० दिन २४ । णमि ६०५००८ मा । णेमि वा ५०१७९१२ दिन ५६ | पास वस्स ८४३८० मा २ दिन ४ । वीर वास २८९ मा ८ । | केवलणाणंतरं गयं । जे संसारसरीरभोगविसए णिव्वेयणिव्वाहिणो, जे सम्मत्तविभूसिदा सविणया घोरं चरंता दवं । जे सज्झायमविवि गदा झाणं च कम्मंतकं, ताणं केवलणाणमुत्तमपदं जाएदि किं कोदुकं ॥ ७०४ जादे केवलणाणे परमोरालं जिणाण सव्वाणं । गच्छदि उवैरिं चावा पंचसहस्वाणि वसुहाओ ॥ ७०५ भुवणत्तयस ताहे' भइसकोडीय होदि पक्खो हो । सोहम्मपहृदिइंदाण आसणाई पि कंपंति ॥ ७०६ कंपेण इंदा संखुग्धोसेण भवणवासिसुरा । पडहरवेहिं वेंतर सीहणिणादेण जोइसिया ॥ ७०७ ire कप्पवासी णाणुष्पत्ति जिणाण णादूणं । पणमंति भत्तिजुत्ता गंतूणं सत्त वि कमाओ ' ॥ ७०८ ७४९९९९ । धर्म सा. ४ व ४९९९९९ । शान्ति सा. ३ व. २२५०१५ - पछ । कुंथु प + व. १२५० । अर प - व. ९९९९९९७२५० । मल्लि व. ९९९९९६६०८४ दिन ६ । मुनिसुव्रत व ५४४७४०० मा. १० दिन २४ । नमि व. ६०५००८ मा. १ | नेमि व. ५०१७९१ दिन ५६ । पार्श्व व ८४३८०. मा. २ दिन ४ । वीर व. २८९ मा. ८ । केवलज्ञानका अन्तरकाल समाप्त हुआ । जो संसार, शरीर और भोग-विषयों में निर्वेदको धारण करनेवाले हैं, जो सम्यक्त्वसे विभूषित हैं, विनय से संयुक्त हैं, और घोर तपका आचरण करते हैं, जो स्वाध्यायसे महान् ऋद्धि व वृद्धिको प्राप्त हैं और कर्मोका अन्त करनेवाले ध्यानको भी प्राप्त हैं, उनके यदि केवलज्ञान रूप उत्तम पद उत्पन्न होता है तो इसमें क्या आश्चर्य है ? ॥ ७०४ ॥ केवलज्ञानके उत्पन्न होनेपर समस्त तीर्थंकरोंका परमोदारिक शरीर पृथिवी से पांच हजार धनुषप्रमाण ऊपर चला जाता है ? ७०५ ॥ उस समय तीनों लोकोंमें अतिशय क्षोभ उत्पन्न होता है और सौधर्मादिक इन्द्रोंके आसन कंपायमान होते हैं ॥ ७०६ ॥ आसनों के कंपित होने से इन्द्र, शंखके उद्घोषसे भवनवासी देव, पटहके शब्द से व्यन्तर देव, सिंहनाद से ज्योतिषी देव, और घंटाके शब्द से कल्पवासी देव तीर्थंकरों के केवलज्ञानकी उत्पत्तिको जानकर भक्तियुक्त होते हुए सात पैर जाकर प्रमाण करते हैं ।। ७०७-७०८ ॥ १ द १२७० २ द ५१७९१ ३ द जो ४ द ब उबरे ५ द ब तासो, ६ व अइसया. ७ द ब "इंदा आसंणाई ८ द ब सत्त विक्खाओ. Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३२ ] तिलोयपण्णत्ती [४.७०९ अहमिंदा जे देवा आसणकंपेण तं वि णाणं । गंतूण तेत्तियं चिय तत्थ ठिया ते णमंति जिणे ॥ ७०९ ताहै सक्काणाए जिणाण सयलाण समवसरणाणि । विक्किरियाए धणदो विरएदि विचित्तरूवेहिं ॥ ७१० उवमातीतं ताणं को सका वण्णिदुं सयलरूवं । एहि लवमेत्तमहं साहेमि जहाणुपुवीए ॥ ७११ सामण्णभूमिमाणं माणं सोवाणयाण विण्णासो । वीही धूलीसाला चेत्तप्पासादभूमीओ॥ ७१२ णयसाला थंभा वेदी खादी य वेदि-बल्लिखिदी। साला उववणवसुहा णट्टयसाला य वेदि-धयखोणी ॥ ७१३ सालो कप्पमहीओ जयसाला य वेदि-भवणमही । थूहा साला सिरिमंडव य रिसिगणाण विण्णासो ॥ ७१४ वेदी पढमं बिदियं तदियं पीढं च गंधउडिमाणं । इदि इगितीसा पुह पुह अहियारा समवसरणाणं ॥ ७१५ रविमंडल वँ वहा सयला वि य खंधइंदणीलमई । सामण्णखिदी बारस जोयणमेत्तं मि उसहस्स ॥ ७१६ तत्तो बेकोसूणो पत्तेक मिणाहपजतं । चउभागेण विरहिदा पासस्स य वडमाणस्स ॥७१७ उ जोयण १२ । अजिय २३ । सं ११ । अहिणं २१ । सु १० । प १९ । सु ९ । चं १७। पु। सी १५ से ७ । वा १३ । वि ६ । अ११।ध ५ । सं ९ । कुं ४ । अ ७ । म ३ । मु ५ । ण २ ३।पा ५ वी । जो अहमिन्द्र देव हैं, वे भी आसनोंके कंपित होनेसे केवलज्ञानकी उत्पत्तिको जानकर और उतने ही ( सात पैर ) आगे जाकर वहां स्थित होते हुए जिन भगवान्को नमस्कार करते हैं ॥ ७०९ ॥ ___ उस समय सौधर्म इन्द्रकी आज्ञासे कुबेर विक्रियाके द्वारा सम्पूर्ण तीर्थङ्करोंके समवसरणोंको विचित्ररूपसे रचता है ॥ ७१० ॥ उन समवसरणोंके अनुपम सम्पूर्ण स्वरूपका वर्णन करनेके लिये कौन समर्थ है ! अब मैं आनुपूर्वीके अनुसार समवसरणके स्वरूपका लेशमात्र कथन करता हूं ॥ ७११ ॥ ____सामान्य भूमिका प्रमाण, सोपानोंका प्रमाण, 'विन्यास, 'वीथी, धूलिशाल, चैत्यप्रासादभूमियां, नृत्यशाला, मानस्तम्भ, 'वेदी, खातिका, "वेदी, लता मि, सौल, उपवनभूमि, नृत्यशाला, "वेदी, जक्षोणी, साल, कल्पभूमि, नृत्यशाली, "वेदी, भवनमही, स्तूपैं, साल, श्रीमण्डप, ऋषि आदि गणोंका विन्यास, "वेदी, “पीठ, "द्वितीय पीठ, तृतीय पीठ और गधकुटीका प्रमाण, इसप्रकार समवसरणके कथनमें पृथक् पृथक् ये इकतीस अधिकार हैं ।। ७१२-७१५ ॥ _भगवान् ऋषभदेवके समवसरणकी सम्पूर्ण सामान्यभूमि सूर्यमण्डलके सदृश गोल, स्कंध ( भिन्न ) इन्द्रनीलमणिमयी, और बारह योजनप्रमाण विस्तारसे युक्त थी ॥ ७१६ ॥ इसके आगे भगवान् नेमिनाथपर्यन्त प्रत्येक तीर्थकरके समवसरणकी सामान्यभूमि दो कोस कम और पार्श्वनाथ एवं वर्धमान तीर्थकरकी योजनके चतुर्थ भागसे कम थी ॥ ७१७ ।। १ द व जिणो. २ द इण्इं. ३ द सिरिमंददिय हरिसगाणाण, ब 'सिरिमंदवि य हरिसिगणाण. ४ द रविमंडलवट्टा. Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ७२२ ] चउत्थो महाधियारो [ २३३ • अवसप्पिणिए एदं भणिदं उस्सप्पिणीए विवरीदं । बारसजोयणमेत्ता सा सयलविदेहकत्ताणं ॥ ७१८ १।५।३।२।५।३।७।४।९।५।११।६।१३।७।१५।८। १७ । ९ । १९ । १०।२१।११ । २३ । १२ । । इह केई आइरिया पण्णारसकम्मभूमिजादाणं । तित्थयराणं बारसजोयणपरिमाणमिच्छति ॥ ७१९) । सामण्णभूमी समत्ती । पाठान्तरम् । सुरणरतिरियारोहणसोवाणा चउदिसासु पत्तेकं । वीससहस्सा गयणे कणयमया उदउद्दम्मि ॥ ७२० २००००। उसहादी चउवीसं जोयण एक्कूण णेमिपजतं । चउवीसं भजिदवा दीहं सोवाण णादव्वा ॥ ७२१ २४ २३ २२ २३ २०१९/१८/१७ १६ १५) १४ | १३ १२११/१०/ ९ २४|२४|२४|२४|२४२४|२४|२४ २४.२४ २४|२४|२४|२४|२४|२४| २४/२४ २४/२४.२४ २४ पासम्मि पंच कोसा चउ वीरे अट्ठतालअवहरिदा। इगिहत्थुच्छेहा ते सोवाणा एकहत्थवासा य ॥ ७२२ सोवाणा समत्ता। यह जो सामान्य भूमिका प्रमाण बतलाया गया है, वह अवसर्पिणी कालका है। उत्सर्पिणी कालमें इससे विपरीत है । विदेह क्षेत्रके संपूर्ण तीर्थंकरोंके समवसरणकी भूमि बारह योजनप्रमाण ही रहती है ।। ७१८ ॥ यहां कोई आचार्य पन्द्रह कर्मभूमियोंमें उत्पन्न हुए तीर्थंकरोंकी समवसरणभूमिको बारह योजनप्रमाण मानते हैं ॥ ७१९ ॥ पाठान्तर। ____सामान्यभूमिका वर्णन समाप्त हुआ। देव, मनुष्य और तिर्यञ्चोंके चढ़ने के लिये आकाशमें चारों दिशाओंमें से प्रत्येक दिशामें ऊपर ऊपर सुवर्णमय बीस हजार सीढ़ियां होती हैं ॥ ७२० ॥ वृषभादिक चौबीस तीर्थंकरोंमेंसे भगवान् नेमिनाथपर्यन्त क्रमशः चौबीस और एक एक योजन कम चौबीसको चौबीससे भाग देनेपर जो लब्ध आवे उतनी सोपानोंकी लम्बाई जानना चाहिये ।। ७२१ ॥ . भगवान् पार्श्वनाथके समवसरणमें सीढियोंकी लम्बाई अडतालीससे भाजित पांच कोस और वीरनाथके अड़तालीससे भाजित चार कोसप्रमाण थी। वे सीढ़ियां एक हाथ ऊंची और एक हाथ ही विस्तारवाली थीं ॥ ७२२ ॥ सोपानोंका कथन समाप्त हुआ। १ब सम्मत्ता. TP. 30 | Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३४ ] तिलोयपण्णत्ती [४. ७२३ चउ साला वेदीओ पंच तदंतेसु अट्ट भूमीभो । सम्वत्थंतरभागे पत्तेकं तिणि पीढाणि ॥ ७२३ सा ४ । वे ५। भू८। पी३। । विण्णासो समत्तो। पत्तेक्वं चउसंखा वीहीओ पढमपीढपजंता । णियणियजिणसोवाणयदीहत्तणसरिसवित्थारा ॥ ७२४ २४ / २३ २२/२१/२०/१९|१८|१७|१६|१५/१४ १३/१२/११/१०/ ९ ८७६ ५ ४३ ५४। २४ | २४ २४/२४ २४ । २४/४०४८ एकेकाणं दोदो कोसा वीहीण रुंदपरिमाणं । कमसो हीण जाव य वीरजिणं के वि इच्छंति ॥ ७२५ पाठान्तरम् । च सद्देण णियसोवाणाण दीहत्तण पि । पंचसया बावण्णा कोसाणं वीहियाण दीहत्तं । चउवीसहिदा कमसो तेवीसोणा ये गेमिपजंतं ॥ ७२६ ५५२ ५२९ ५०६४८३ | ४६०/४३७ ४१४३९१ ३६८ |३४५ | ३२२ २९९ | २४ । २४ २४ २४ २४ २४ । २४ | २४ । २४ | २४ । २४ । २४ २७६ २५३ २३० २०७१८४ | १६१ १३८ ११५ ९२ ६९ २४ २४ । २४ २४ २४ । २१ २४ २४ २४ २४ चार कोट, पांच वेदियां, इनके बीचमें आठ भूमियां और सर्वत्र प्रत्येक अन्तरभागमें तीन पीठ होते हैं ॥ ७२३ ॥ विन्यास समाप्त हुआ। प्रथम पीठपर्यन्त प्रत्येकमें अपने अपने तीर्थंकरके समवसरणभूमिस्थ सोपानोंकी लम्बाईके बराबर विस्तारवाली चार वीथियां होती हैं ॥ ७२४ ।। एक एक बीथीके विस्तारका परिमाण दो दो कोस है और वीर जिनेन्द्र तक क्रमसे हीन होता गया है, ऐसा कितने ही अन्य आचार्य मानते हैं ॥ ७२५ ॥ पाठान्तर । च शब्दसे अपने अपने सोपानोंकी दीर्घता भी (उसी प्रकार दो दो कोस है और क्रमसे कम होती गई है, ऐसा जानना चाहिये ।) भगवान् ऋषभदेवके समवसरणमें चौबीससे भाजित पांचसौ बावन कोसप्रमाण वीथियोंकी लंबाई थी और इसके आगे नेमिनाथपर्यन्त क्रमशः भाज्य राशि ( ५५२) मेंसे उत्तरोत्तर तेईस कम करके चौबीसका भाग देनेपर जो लब्ध आवे उतनी वीथियोंकी दीर्घता होती है ॥ ७२६ ॥ १द ब सम्मत्ता. २ द दो दो. ३ब केचि. ४द तेवीसा य गेमि'. Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ७३१ ] चउत्थो महाधियारो पणारसेहि अहियं कोसाण सयं च पासणाहम्मि । देवम्मि वडुमाणे बाणउदी भट्टतालहिदा ॥ ७२७ ११५ ९२ ४८ ४८ वहीदोपासेसुं णिम्मलपलिहोवलेहि' रइदाओ । दो वेदीओ वीहीदीहत्तसमाणदीहत्ता || ७२८ ५५२ | ५२९ | ५०६ ४८३ | ४६० ४३७ | ४१४ ३९१ ३६८ ३४५ ३२२ | २९९ २७६ २४ २४ २४ २४ २४ २४ २४ २४ २४ २४ २४ २४ २४ २५३ | २३० २०७ १८४ १६१ १३८ ९२ ६९ ११५ ९२ २४ २४ २४ २४ २४ २४ २४ | २४ ४८ ४८ वेदीण रुंद दंडा भट्ठहरिदाणि छस्सहस्वाणि । अड्डाइज्जसएहिं कमेण हीणाणि णेमिपजंत्तं ॥ ७२९ ६००० ५७५० ५५०० ५२५० ५००० ४७५० ४५०० ४२५० ४००० ३७५० ८ ८ ८ ८ 6 ८ २७५० | २५०० ८ ८ . ८ ८ ፡ २२५० २००० १७५० १५०० ८ ८ ८ ३५०० ३२५० / ३००० ८ ८ ८ १००० ८ ११५ २४ ७५० ८ कोदंडछस्सयाइं पणवीसजुदाई भट्ठहरिदाई । पासम्मि वडमाणे पणघणदंडाणि दलिदाणि ॥ ७३० ६२५ । १२५ । २ ८ अट्टा भूमीण मूले बहवा हु तोरणद्दारों । सोहियवज्जकवाडा सुरणरतिरिएहिं संचरिदा ॥ ७३१ [ २३५ १२५० ८ भगवान् पार्श्वनाथ के समवसरण में वीथियोंकी दीर्घता अडतालीस से भाजित एकसौ पन्द्रह को और वर्धमान जिनके अड़तालीससे भाजित बानबै को प्रमाण थी । ७२७ ॥ वीथियोंके दोनों पार्श्वभागों में वीथियोंकी दीर्घता के समान दीर्घतासे युक्त और निर्मल स्फटिकपाषाणसे रचित दो वेदियां होती हैं ॥ ७२८ ॥ भगवान् ऋषभदेवके समवसरणमें वेदियोंका विस्तार आठसे भाजित छह हजार धनुषप्रमाण था । पुनः इससे आगे भगवान् नेमिनाथपर्यन्त क्रमसे उत्तरोत्तर छह हजारमेंसे अढ़ाई सौ कम होते गये हैं । ७२९ ॥ भगवान् पार्श्वनाथ के समवसरण में वेदियों का विस्तार आठसे भाजित छहसौ पच्चीस धनुष और वर्धमान स्वामी के दोसे भाजित पांचके घन अर्थात् एकसौ पच्चीस धनुषप्रमाण था ॥ ७३० ॥ आठों भूमियोंके मूल में वज्रमय कपाटोंसे सुशोभित और देव, मनुष्य एवं तिर्यश्र्चोंके संचारसे युक्त बहुतसे तोरणद्वार होते हैं ।। ७३१ ॥ १ द पलिहोवदेहि, २ द रहिदाणि ३ द अडवीसहत्ताई, व अट्टहत्थाई. ४ द ब तोरणादारा. Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३६] तिलोयपण्णत्ती [४. ७३२ णियणियजिणेसाणं देहुस्सेहेण चउहि गुणिदेण । चरियट्टायचेचइयोणं वेदीण उस्सेहो ॥ ७३२ २०००। १८०० । १६००। १४००।१२०० । १०००। ८००। ६००। ४०० । ३६० । ३२० । २८० । २४० । २००। १८० । १६० । १४० । १२० । १०० । ८० । ६० । ४० हत्थाणि ३६ । २८।। ।वीही समत्ता। सवाणं बाहिरए धूलीसाला विसालसमवहा । विप्फुरियपंचवण्णा मणुसुत्तरपम्वदायारा ॥ ७३३ चरियद्यालयरम्मा पयलपदायाकलप्पकमणिज्जा । तिहुवणविम्हयजणणी चउहि दुवारहिं परिअरिया ॥ ७३४ विजयं ति पुव्वदार दक्खिणदारं च वइजयंतं ति । पच्छिमउत्तरदारा जयंतअपराजिदा णामा ॥ ७३५ एदे गोउरदारा तवणीयमया तिभूमिभूसणया । सुरणरमिहुणसणाहा तोरणणचंतमणिमाला ॥ ७३६ एकेकगोउराणं बाहिरमज्झम्मि दारदो पासे । बाउलया वित्थिण्णा मंगलणिहिधूवघडभरिदा ॥ ७३७ भिंगारकलसदप्पणचामरधयवियणछत्तसुपइट्ठा । इय अट्ट मंगलाई अट्टत्तरसयजुदाणि एक्केक्कं ॥ ७३८ कालमहकालपंडू माणवसंखा य पउमणइसप्पा । पिंगलणाणारयणा अट्टत्तरसयजुदाणि णिहि एदे ॥ ७३९ मार्ग व अट्टालिकाओंसे रमणीक वेदियोंकी उंचाई अपने अपने जिनेन्द्रोंके शरीरके उत्सेधसे चौगुनी होती है ।। ७३२ ॥ ___ वीथियोंका वर्णन समाप्त हुआ। सबके बाहिर पांचों वर्गोंसे स्फुरायमान, विशाल एवं समान गोल, मानुषोत्तर पर्वतके आकार धूलिसाल नामक कोट होता है ॥ ७३३ ॥ उपर्युक्त धूलिसाल कोट मार्ग व अट्टालिकाओंसे रमणीय, चंचल पताकाओंके समूहसे सुन्दर, तीनों लोकोंको विस्मित करनेवाला, और चार द्वारोंसे युक्त होता है ॥ ७३४ ॥ इन चार द्वारों से पूर्वद्वारका नाम विजय, दक्षिणद्वारका नाम वैजयन्त, पश्चिमद्वारका नाम जयन्त और उत्तरद्वारका नाम अपराजित होता है ॥ ७३५॥ ये चारों गोपुरद्वार सुवर्णसे निर्मित, तीन भमियोंसे भूषित, देव एवं मनुष्योंके मिथुनोंसे ( जोडोंसे ) संयुक्त और तोरणोंपर नाचती हुई ( लटकती हुई ) मणिमालाओंसे शोभायमान होते हैं ।। ७३६॥ प्रत्येक गोपुरके बाहिर और मध्य भागमें द्वारके पार्श्वभागोंमें मंगलद्रव्य, निधि और धूप घटसे युक्त विस्तीर्ण पुतलियां होती हैं ॥ ७३७ ॥ ___ झारी, कलश, दर्पण, चामर, ध्वजा, व्यजन, छत्र और सुप्रतिष्ठ, ये आठ मङ्गलद्रव्य हैं । इनमें से प्रत्येक एकसौ आठ होते हैं ॥ ७३८ ।। काल, महाकाल, पाण्डु, माणवक, शंख, पद्म, नैसर्प, पिंगल और नानारत्न, ये नव निधियां प्रत्येक एकसौ आठ होती हैं ॥ ७३९ ॥ १ द ब जिणेसठाणं, २ द ब 'चेत्तइयाण. ३ द व पुव्वाणि. ४ ब सम्मत्ता. ५ ब विसाला. पुव्वदारा. ६द्ब Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ७४७ ] चउत्थो महाधियारो [२३७ उडुजोग्गदग्वभायणधण्णायुहतूरवस्थहम्माणि । आभरणसयलरयणा देंति कालादिया कमसो ॥७४. गोसीसमलयचंदणकालागरुपहुदिधूवगंधड्डा । एक्केकबाउलाए धूवघडो होदि एक्ककं ॥ ७४१ धूलीसालागोउरबाहिरए मयरतोरणसयाणि । अभंतरम्मि भागे पत्तेयं रयणतोरणसयाणि ॥ ७४२ गोउरदुवारमझे दोसु वि पासेसु रयणणिम्मविया । एक्कणसाला णश्चंतसुरंगणाणिवहा ॥ ७५३ धूलीसालागोउरदारेसुं चउसु होंति पत्तेक्कं । वररयणदंडहत्था जोइसिया दाररक्खणया ॥ ७४४ चउगोउरदारेसुं बाहिरअभंतरम्मि भागम्मि । सुहसुंदरसंचारा सोवाणा विविहरयणमया ॥ ७४५ धूलीसालाण पुढं णियजिणदेहोदयप्पमाणेण । चउगुणिदेणं उदो सब्वेसुं समवसरणेसुं ॥ ७४६ २०००। १८००। १६०० । १४०० । १२००। १०००। ८००।६००। ४००।३६० । ३२० । २८० । २४० । २०० । १८०। १६० । १४०। १२० । १००। ८० । ६०।१०। ९।७। तोरणउदओ अहिओ धूलीसालाण उदयसंखादो । तत्तो य सादिरेको गोउरदाराण सयलाणं ॥ ७४७ उक्त कालादिक निधियां क्रमसे ऋतुके योग्य द्रव्य ( मालादिक), भाजन, धान्य, आयुध, वादित्र, वस्त्र, महल, आभरण और सम्पूर्ण रत्नोंको देती हैं ।। ७४० ॥ एक एक पुतलीके ऊपर गोशीर्ष, मलयचन्दन और कालागरु आदिक धूपोंके गंधसे व्याप्त एक एक धूपघट होता है ॥ ७४१ ॥ धूलिसालसम्बन्धी गोपुरों के प्रत्येक बाह्य भागमें सैकड़ों मकरतोरण और अभ्यन्तर भागमें सैकड़ों रत्नमय तोरण होते हैं ।। ७४२ ॥ ____ गोपुरद्वारों के बीच दोनों पार्श्वभागोंमें रत्नोंसे निर्मित, और नृत्य करती हुई देवांगनाओंके समूहसे युक्त एक एक नाट्यशाला होती है ॥ ७४३ ॥ धूलिसालके चारों गोपुरों से प्रत्येकमें, हाथमें उत्तम रत्नदण्डको लिये हुए ज्योतिष्क देव द्वाररक्षक होते हैं ॥ ७४४ ॥ चारों गोपुरद्वारों के बाह्य और अभ्यन्तर भागमें विविध प्रकारके रत्नोंसे निर्मित एवं सुखपूर्वक सुन्दर संचारके योग्य सीढ़ियां होती हैं ॥ ७४५ ॥ सब समवसरणोंमें धूलिसालोंकी उंचाई अपने अपने तीर्थंकरके शरीरके उत्सेधप्रमाणसे चौगुणी होती है ॥ ७४६ ॥ धूलिसालोंकी उंचाईकी संख्यासे तोरणोंकी उंचाई अधिक होती है और इससे भी अधिक समस्त गोपुरोंकी उंचाई होती है ॥ ७४७ ॥ १द रयणादी दंती... Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३८] तिलोयपण्णत्ती [४. ७४८ चउवीसं चेय कोसा धूलीसालाण मूलवित्थारा । बारसवग्गेण हिदा मिजिणंत कमेण एक्कूणा ॥ ७४८ २४ २३/ २२ २३ २० १९ १० १७ १६ १५ १४ १३ १२ १४४१४४१४४ १४४१४४ १४४१४४ १४४ १४४ | १४४ १४४ १४४ १४५ १४४१४४१४४१४४ १४४ १४४ १४४ १४४ १४४ अडसीदिदोसएहिं भजिदा पासम्मि पंच कोसा य । एक्को य वडमाणे कोसो बाहत्तरीहरिदो ॥ ७४९ २८८ ७२ मज्झिमउवरिमभागे धूलीसालाण रुंदउवएसो । कालवसेण पणटो सेरितीरुप्पण्णविडओ व ॥ ७५० धूलीसाला समत्ता । ताणभंतरभागे चेत्तप्पासादणामभूमीओ। वेढंति सयलैंछित्तं जिणपुरपासादसरिसाओ॥ ७५१ एककं जिणभवणं पासादा पंच पंच अंतरिदा । विविहवणसंडमंडणवरवावीकूवकमणिज्जा ॥ ७५२ जिणपुरपासादाणं उस्सेहो णियजिणिदउदएण | बारहदेण य सरिसो णटो दीदत्तवासउवदेसो ॥ ७५३ ६०००। ५४००। ४८००। ४२००। ३६००।३०००।२४००।१८००। १२००।१०८० । ९६०। ८४०। ७२० । ६००। ५४०। ४८० । ४२० । ३६० । ३००।२४०।१८० । १२० । २७ । २१ । भगवान् ऋषभदेवके समवसरणमें धूलिसालका मूलविस्तार बारहके वर्गसे भाजित चौबीस कोसप्रमाण था। फिर इसके आगे भगवान् नेमिनाथपर्यन्त भाज्य राशिमेंसे क्रमशः एक एक कम होता गया हैं ॥ ७४८ ।। __ भगवान् पार्श्वनाथके समवसरणमें धूलिसालका मूलविस्तार दोसौ अठासीसे भाजित पांच कोस और वर्धमान भगवान्के बहत्तरसे भाजित एक कोसप्रमाण था ॥ ७४९ ॥ धूलिसालोंके मध्य और उपरिम भागमें जो विस्तार होता है, उसका उपदेश कालवशसे नदीतीरोत्पन्न वृक्षके समान नष्ट हो गया है ॥ ७५० ।। धूलिसालोंका वर्णन समाप्त हुआ। ___ उन धूलिसालोंके अभ्यन्तर भागमें जिनपुरसम्बन्धी प्रासादोंके सदृश चैत्य-प्रासाद नामक भूमियां सकल क्षेत्रको वेष्टित करती हैं ॥ ७५१ ॥ एक एक जिन भवनके अन्तरालसे पांच पांच प्रासाद हैं, जो विविध प्रकारके वनसमूहोंसे मण्डित और उत्तम वापिकाओं एवं कुओंसे रमणीय होते हैं ॥ ७५२ ।। जिनपुर और प्रासादोंकी उंचाई अपने अपने तीर्थकरकी उंचाईसे बारहगुणी होती है। इनकी लम्बाई और विस्तारके प्रमाणका उपदेश नष्ट हो गया है ॥ ७५३ ॥ सा. २दब सरितीपप्पण्णविदओ व्व. ३ द व वेदंति. ४ द सयलछत्तं. ५ द व पासादसरिधाओ. Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ७५९] चउत्थो महाधियारो [२३९ • दुसयचउसटिजोयणमुसहे एकारसोणमणुकमसो' । चउवीसवग्गभजिदं णेमिजिणं जाव पढमखिदिरुदं ॥ ७५५ २६४ | २५३ | २४२ | २३१ | २२० २०९/१९८१८७/१७६ १६५/ १५४|१३/१३२ ५७६ ५७६ / ५७६ ५७६ ५७६ ५७६ ५७६/५७६ ५७६ ५७६ ५७६/५७१/५७६ १२१ ११० ९९ ८८। ७७ ६६ ५५ ४४ | ३३ | ५७६ / ५७६ ५७६ ५७६ ५७६ ५७६ | ५७६/५७६ ५७६ / पणवण्णासा कोसा पासजिणे असीदिदुसयहिदा । बावीस वीरणाहे बारसवग्गेहि पविभत्ता ॥ ७५५ का २८८२८८ । चेदियपासादभूमी सम्मत्ता । आदिमखिदीसु पुह पुह वीहीणं दोसु दोसु पासेसुं । दोद्दो णट्टयसाला वरकंचणरयणणिम्मविदा ॥ ७५६ २।२। णयसालाण पुढं उस्सेहो णियजिणंगउदएहिं । बारसहदेहिं सरिसो गट्ठा दीहत्तवासउवएसा ॥ ७५७ ६०००। ५४००। ४८०० । ४२००।३६००।३०००।२४००। १८०० । १२००।१०८० । ९६० । ८४० । ७२० । ६००। ५४० । ४८० । ४२० । ३६० । ३०० । २४० । १८०। १२० । एक्केकाए णट्टयसालाए चउहदरंगाणि । एक्कक्कस्सैि रंगे भावणकण्णाउ बत्तीसं ॥ ७५८ गायति जिणिदाणं विजयं विविहत्थदिव्वगीदेहिं । अभिणइय चणीओ खिवंति कुसुमंजलि ताशो ॥ ७५९ भगवान् ऋषभदेवके समवसरणमें प्रथम पृथिवीका विस्तार चौबीसके वर्गसे भाजित दोसौ चौंसठ योजन था। फिर इससे आगे नेमिनाथ तीर्थंकरतक भाज्य राशिमेंसे क्रमशः उत्तरोत्तर ग्यारह कम होते गये हैं ।। ७५४ ॥ पार्श्वनाथ तीर्थंकरके समवसरणमें प्रथम पृथिवीका विस्तार दोसौ अठासीसे भाजित पचवन कोस और वीरनाथ भगवान्के बारहके वर्ग अर्थात् एकसौ चवालीससे भाजित बाईस कोसप्रमाण था ॥ ७५५ ॥ चैत्य-प्रासादभूमिका कथन समाप्त हुआ । ___ प्रथम पृथिवियोंमें पृथक् पृथक् वीथियोंके दोनों पार्श्वभागोंमें उत्तम सुवर्ण एवं रत्नोंसे निर्मित दो दो नाट्यशालायें होती हैं ।। ७५६ ॥ नाट्यशालाओंकी उंचाई बारहसे गुणित अपने अपने तीर्थंकरोंके शरीरकी उंचाईके सदृश होती है तथा इनकी लम्बाई और विस्तारका उपदेश नष्ट हो गया है । ७५७ ॥ प्रत्येक नाट्यशालामें चारसे गुणित आठ अर्थात् बत्तीस रंगभूमियां और प्रत्येक रंगभूमिमें बत्तीस भवनवासीकन्यायें अभिनयपूर्वक नृत्य करती हुई नानाप्रकारके अर्थोंसे युक्त दिव्य गीतोंद्वारा तीर्थंकरोंकी विजयके गीत गाती हैं और पुष्पांजलियोंका क्षेपण करती हैं ।। ७५८-७५९ ॥ २ द वीरणाहों. ३ द एक्केकेसि, ब एक्केकसि. १ द एक्कारसाणि अणु', ब एक्कारसोण अणु': ४ द अभिण इयणिव्वणीओ. Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २..] तिलोयपण्णत्ती [ ४.७६० एकेकाएं णयसालाए दोणि दोणि धूवघडा । णाणासुगंधधूवप्पसरेणं वासियदिगंता ॥ ७६० । गट्ठयसाला समत्ता ।। णियणियपढमखिदीए बहुमझे चउसु वीहिमज्झम्मि । माणथंभखिदीमों समवटा विविहवण्णणसहामओ । ७६१ भन्भंतरम्मि ताणं चउगोउरदारसुंदरा साला । णञ्चतधयवडाया मणिकिरणुज्जोइअदियंता ॥ ७६२ ताणं पि ममभागे वणसंडा विविहदिग्वतरुभरियाँ । कलकोइलकलकलया किण्णरमिणेहि संकिण्णा ॥ ७६१ तम्मज्झे रम्माइं पुव्वादिदिसासु लोयपालाणं । सोमजमवरुणधणदा होंति महाकीडणपुराई ॥ ७६४ ताणभंतरभागे साला चउगोउरादिपरियरिया । तत्तो वणवावीओ कलिंदवरमाणणसहाओ ॥ ७६५ ताणं ममे णियणियदिसासु दिव्वाणि कीडाणपुराणि । हुदवहणेरिदमारुदईसाणाणं च लोयपालाणं ॥ ७६६ ताणब्भंतरभागे सालाओ वरविसालदाराओ । तम्मझे पीढाणिं एक्केके समवसरणम्मि ॥ ७६७ वेरुलियमयं पढमं पीढं तस्सोवरिम्म कणयमयं । दुइयं तस्स अ उवरिं तदियं बहुवण्णरयणमयं ॥ ७६८ प्रत्येक नाट्यशालामें नाना प्रकारकी सुगन्धित धूपके प्रसारसे दिङ्मण्डलको सुवासित करनेवाले दो दो धूपघट रहते हैं ॥ ७६० ॥ नाट्यशालाओंका वर्णन समाप्त हुआ। अपनी अपनी प्रथम पृथिवीके बहुमध्यभागमें चारों वीथियोंके बीचोंबीच समान गोल और विविध प्रकार वर्णनके योग्य मानस्तम्भ-भूमियां होती हैं ।। ७६१ ॥ उनके अभ्यन्तर भागमें चार गोपुरद्वारोंसे सुंदर, नाचती हुई ध्वजा-पताकाओंसे सहित और मणियोंकी किरणोंसे दिङ्मण्डलको प्रकाशित करनेवाले कोट होते हैं ॥ ७६२ ।। इनके भी मध्यभागमें विविध प्रकारके दिव्य वृक्षोंसे युक्त, सुन्दर कोयलोंके कल-कल शब्दोंसे मुखरित और किन्नर-युगलोंसे संकीर्ण वनखंड होते हैं ॥ ७६३ ॥ इनके मध्यमें पूर्वादिक दिशाओंमें क्रमसे सोम, यम, वरुण और कुबेर, इन लोकपालोंके रमणीय महा क्रीडानगर होते हैं ॥ ७६४॥ उनके अभ्यन्तर भागमें चार गोपुरादिसे वेष्टित कोट और फिर इसके आगे वनवापिकायें होती हैं जो प्रफुल्लित नीलकमलोंसे शोभायमान हैं ॥ ७६५ ॥ उनके बीचमें लोकपालोंके अपनी अपनी दिशा तथा आग्नेय, नैऋत्य, वायव्य और ईशान, इन विदिशाओंमें भी दिव्य क्रीडन-पुर होते हैं ॥ ७६६ ॥ उनके अभ्यन्तर भागमें उत्तम विशाल द्वारोंसे युक्त कोट होते हैं और फिर इनके बीच में पीठ होते ह । ऐसी रचना प्रत्येक समवसरणमें होती है ॥ ७६७ ।। इनमेंसे पहिला पीठ वैडूर्यमणिमय, उसके ऊपर सुवर्णमय द्वितीय पीठ, और उसके भी ऊपर बहुत वर्णके रत्नोंसे निर्मित तृतीय पीठ होता है ॥ ७६८ ॥ १ दब एकेकाणं. २ द ब खिदीए. ३ द मणिकरणुज्जोइअधियंतो, ब मणिकरणुज्जोइअदियंते. ४द दिवतरुवरिया. ५दव 'मिहणाणि. ६ब एककं. Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ७७१ ] चउत्थो महाधियारो (२४१ भादिमपीदुध्छेहो दंडा चउवीस रूवतियहरिदा । उसहजिणिदे कमसो रूवूणा मिपजते ॥ ७६९ २४ २३/२२२१/२०१९ १८७१६/१५/१४ १३१२१११०९ पासे पंच च्छहिदा तिदयहिदा दोणि वद्रमाणजिणे । सेसाण अबमाणा भादिमपीढस्स उदयाओ ॥ ७७० बिदियपीढाण उदओ दंढा २४ २३ २२ २३ २०१९/१८ १७ १६.१५१४१३१२ १३ १०९८७ तदियपीढाणं उदयं दंडो २४ २३ | २२ २१.२० १९.१८११६१५।१४.१३ १२११०९ ८ ७ पीढत्तयस्स कमसो सोवाणं चउदिसासु एककं । अ, चउ चउ माणं जिणजाणिददीहविस्थारा ॥ ७७१ पढमपीढाणं ८।८।८।८।८।८।८।८।८।८।८।८।८।८।८।८।८।८।८।८। ८।८।८।८।। भगवान् ऋषभ देवके समवसरणमें प्रथम पीठकी उंचाई तीनसे भाजित चौबीस धनुषप्रमाण थी। फिर इसके आगे नेमिनाथपर्यन्त क्रमसे उत्तरोत्तर भाज्य राशिमेंसे एक अंक कम होता गया है ॥ ७६९ ॥ इसके आगे पार्श्वनाथ तीर्थंकरके समवसरणमें प्रथम पीठकी उंचाई छहसे भाजित पांच, और वर्धमान जिनके तीनसे भाजित दो धनुषप्रमाण थी । शेष दो पीठोंकी उंचाई प्रथम पीठकी उंचाईसे आधी थी ॥ ७७० ॥ द्वितीय पीठोंकी उंचाई.-( मूलमें देखिये ). तृतीय पीठोंकी उंचाई -( मूलमें देखिये ). चारों दिशाओं से प्रत्येक दिशामें इन तीनों पीठोंकी सीढ़ियोंका प्रमाण कमसे आठ, चार और चार है । इन सीढियोंकी लम्बाई और विस्तार जिन भगवान् ही जानते हैं, अर्थात् उसका उपदेश नष्ट हो गया है ॥ ७७१ ॥ प्रथम पीठोंकी सीढियोंका प्रमाण--( मूलमें देखिये ). १द उदयदंडा. TP, 31 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४२ ] तिलोयपण्णत्ती [४.७७२ बिदियपीढाणं सोवाणं ४।४।४।४।४।४।४।४।४।४।४।४।४। ।४।४।४ । ४।४।४। ४ । ४।४।४। [तदियपीढाणं सोवाणं-] ४।४।४।४।४ | ४ । ४।४।४ । ४।४।४। ४ । ४ । ४।४। ४।४।४।४। ४।४।४।४। पढमाण बिदियाणं वित्थारं माणथंभपीढाणं । जाणेदि जिणेदो त्ति य उच्छिण्णो अम्ह उवएसो ॥ ७७२ दंडा तिणि सहस्सा तियहरिदा तदियपीढवित्थारो। उसहजिणिदे कमसो पणघणहीणा य जाव णमिजिणं ॥७७३ ३०००/२८७५) २७५०/ २६२५ २५००/२३७५/२२५० २१२५ २००० १८७५ १७५० १६२५ १५००/ १३७५ | १२५० | ११२५/१०.०८७५ ७५० । ६२५ । ५०० ३७५ पणवीसाधियछस्सयधणूणि पासम्मि छकभजिदाणि । दंडाणं पंचसदा छक्कहिदा वीरणाहम्मि ॥ ७७४ ६२५ ५०० पीढाण उवरि माणथंभा उसहम्मि ताण बहलतं । दुपणणवतिदुगदंडा अंककमे तिगुणअट्ठपविहत्ता ॥ ७७५ भडणउदिअधियणवसयऊणा कमसो य णेमिपरियंतं । पण्णकदी पंचूणा चउवासहिदा य पासणाहम्मि ॥ ७७६ द्वितीय पीठोंकी सीढियोंका प्रमाण---( मूलमें देखिये ). तृतीय पीठोंकी सीढियोंका प्रमाण-( मूलमें देखिये ). प्रथम और द्वितीय मानस्तम्भ-पीठोंका विस्तार जिनेंद्र ही जानते हैं, हमारे लिए तो इसका उपदेश अब नष्ट हो चुका है ॥ ७७२। ___ ऋषभ देवके समवसरणमें तृतीय पीठका विस्तार तीनसे भाजित तीन हजार धनुष प्रमाण था। फिर इसके आगे नेमिजिनेन्द्रतक क्रमशः उत्तरोत्तर पांचका घन अर्थात् एकसौ पच्चीसभाज्य राशिमेंसे कम होते गये हैं ।। ७७३ ॥ भगवान पार्श्वनाथके समवसरणमें तृतीय पीठका विस्तार छहसे भाजित छहसौ पच्चीस धनुष और वीरनाथ भगवान्के छहसे भाजित पांचसौ धनुषप्रमाण था ॥ ७७४ ॥ पीठोंके ऊपर मानस्तम्भ होते हैं । उनका बाहल्य ऋषभ देवके समवसरणमें आठके तिगुणे अर्थात् चौबीससे प्रविभक्त, अंकक्रमसे दो, पांच, नौ, तीन और दो अर्थात् तेईस हजार नौसौ बावन ( २३९५२ ) धनुषप्रमाण था। इसके आगे नेमिनाथ तीर्थकरतक भाज्य राशिमेसे क्रमसे उत्तरोत्तर नौसौ अट्ठानबै कम होते गये हैं। भगवान् पार्श्वनाथके समवसरणमें मानस्तम्भोंका बाहल्य चौबीससे भाजित पचासके वर्गमेंसे पांच कम अर्थात् दो हजार चारसौ पंचानबे बटे चौबीस धनुषप्रमाण था ।। ७७५-७७६ ॥ १ द पुणवीसधिय', व पणवीसधिय'. २ द तालबदलतं. Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ७८० । चउत्थो महाधियारो [२४३ - उसहादिमिपरियंत २३९५२ २२९५४ ! २१९५६२०९५८ १९९६० १८९६२ १७९६४ . १६९६६ २४ । २४ । २४ २४ २४ । २४ । २४ २४ । १५९६८ १४९७० १३९७२ १२९७४ ११९७६ १०९७८ । ९९८० ८९८२ २४ । २४ २४ । २४ । २४ २४ २४ । २४ ७९८४ | ६९८६ । ५९८८। ४९९० ३९९२ २९९४ । २४९५ । २४ । २४ २४ । २४ २४ । २४ २४ पंचसया रूऊणा छक्कहि माणदेवम्मि । णियणियजिणउदयेहिं बारसगणिदेहि थंभउच्छेहो ॥ ७७७ ४९९ । ६००० । ५४००। ४८००। ४२०० । ३६००। ३००० । २४०० । १८००। १२०० । १०८० । ९६० । ८४० । ७२० । ६०० । ५४० । ४८० । ४२० । ३६० । ३०० । २४० । १८० । १२० । २७ । २१ । जोयणमधियं उदयं माणथंभाण उसहसामिम्मि । कमहीणं सेसेसुं एवं केई परवेंति ॥ ७७८ पाठान्तरम् । २४, २३ २२ | २१ २०] १९ १८१७ १६ १५१४ १३ | १२|११ २४ २४ २४ २४ २४ २४ २४ | २४ २४ २४, २४ २४ २४ २४ २४ २४२४ २४ २४ | २४ २४ २४ ४८४८ थंभाण मूलभागा दुसहस्सपमाण वजदारडो । मसिमभागौ वट्टा एक्ककं पलिहणिम्मविया ॥ ७७९ २०००। उवरिमभागा उजलवेरुलियमया विभूसिया परदो । चामरघंटाकिंकिणिरयणावलिकेदुपहृदीहिं ॥७८० ऋषभादिनेमिपर्यन्त-- (मानस्तम्भोंका बाहल्य मूलमें देखिये ). वर्धमान तीर्थंकरके समवसरणमें मानस्तम्भोंका बाहल्य छहसे भाजित एक कम पांचसौ धनुषप्रमाण था। इन मानस्तम्भोंकी ऊंचाई अपने अपने तीर्थंकरके शरीरकी उंचाईसे बारहगुणी होती है ।। ७७७ ॥ __ ऋषभनाथ स्वामीके समवसरणमें मानस्तम्भोंकी उंचाई एक योजनसे अधिक थी। शेष सीर्थंकरोंके मानस्तंभोंकी उंचाई क्रमसे हीन होती गई है, ऐसा कितने ही आचार्य निरूपण करते हैं ॥ ७७८ ॥ पाठान्तर । प्रत्येक मानस्तम्भके मूलभाग दो हजार ( धनुष ) प्रमाण वज्रद्वारोंसे युक्त और मध्यम भाग स्फटिक मणिसे निर्मित वृत्ताकार होते हैं । ७७९ ॥ इन मानस्तम्भोंके उज्ज्वल वैडूर्य मणिमय उपरिम भाग चारों ओर चमर, घंटा, किंकिणी, रत्नहार एवं ध्वजा इत्यादिकोंसे विभूषित रहते हैं ॥ ७८० ॥ १ ब ,५ । । २ द ब वज्जदारंदा. ३ द मज्झिममावी. Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४४ ] तिलोयपण्णत्ती. [४. ७८१ ताणं चूले उवरिं अट्ठमहापाडिहेरजुत्ताओ। पडिदिसमेकेकाओ रम्माओ जिणिदपडिमाओ ॥ ७८१ माणुलासयमिच्छा वि दूरदो दसणेण थंभाणं । जं होति गलिदमाणा माणथंभं तितं भणिदं ॥७८२ सालत्तयबाहिरए पत्तेक्कं चउदिसासु होति दहा । वीहिं पडि पुब्वादिक्कमेण सब्वेसु समवसरणेसु ॥ ७८३ णंदुत्तरणंदाओ णंदिमई गंदिघोसणामाओ । पुब्धत्थंभे पुन्वादिएसु भागेसु चत्तारो ॥ ७८४ विजया य वइजयंता जयंतअवराजिदाइ णामेहि । दक्षिणथंभे पुवादिएसु भागेसु चत्तारो ॥ ७८५ अभिधाणे य असोगा सुप्पइजुद्धाउँ कुमुदपुंडरिया । पच्छिमथंभे पुष्वादिएसु भाएसु चत्तारो ॥७८६ हिदयमहाणंदाओ सुप्पइबुद्धा पहंकरा णामा । उत्तरथंभे पुथ्वादिएसु भाएसु चत्तारो ॥ ७८७ एदे समचउरस्सा पवरदहा पउमपहुदिसंजुत्ता । टंकुक्किण्णा वेदियचउतोरणरयणमालरमणिज्जा ॥ ७८८ सव्वदहाणं मणिमयसोवाणा चउतडेसु पत्तेक्कं । जलकीडणजोग्गेहि संपुषणं दिव्वदम्वेहिं ॥ ७८९ इनके शिखरपर उपरिम भागमें प्रत्येक दिशामें, आठ महाप्रातिहायोंसे युक्त रमणीय एक एक जिनेन्द्र प्रतिमाएं होती हैं ॥ ७८१ ॥ ___ चूंकि दूरसे ही मान स्तम्भोंके देखनेसे मानसे युक्त मिथ्यादृष्टि लोग अभिमानसे रहित हो जाते हैं, इसीलिये इनको ' मानस्तम्भ ' कहा गया है ॥ ७८२ ॥ सब समवसरणोंमें तीनों कोटोंके बाहिर चार दिशाओंमेंसे प्रत्येक दिशामें क्रमसे पूर्वादिक वीथीके आश्रित द्रह ( वापिकायें ) होते हैं ।। ७८३ ॥ पूर्व मान स्तम्भके पूर्वादिक भागोंमें क्रमसे नन्दोत्तरा, नन्दा, नन्दिमती और नन्दिघोषा नामक चार द्रह होते हैं । ७८४ ॥ दक्षिण मानस्तम्भके आश्रित पूर्वादिक भागोंमें क्रमशः विजया, वैजयन्ता, जयन्ता और अपराजिता नामक चार द्रह होते हैं ॥ ७८५ ॥ . पश्चिम स्तम्भके आश्रित पूर्वादिक भागोंमें क्रमसे अशोका, सुप्रतियुद्धा ( सुप्रसिद्धा, या सुप्रबुद्धा ) कुमुदा और पुण्डरीका नामक चार द्रह होते हैं ॥ ७८६ ॥ उत्तर मानस्तम्भके आश्रित पूर्वादिक भागोंमें क्रमसे हृदयानन्दा, महानन्दा, सुप्रतिबुद्धा और प्रभंकरा नामक चार वह होते हैं ॥ ७८७ ।। ये उपर्युक्त उत्तम द्रह समचतुष्कोण, कमलादिकसे संयुक्त, टङ्कोत्कीर्ण, और वेदिका, चार तोरण एवं रत्न मालाओंसे रमणीय होते हैं ।। ७८८ ॥ सब द्रहोंके चारों तटोंमेंसे प्रत्येक तटपर जलक्रीडाके योग्य दिव्य द्रव्योंसे परिपूर्ण मणिमयी सोपान होते हैं । ७८९ ।। १द माणत्यंभं तित्थयं भणिदं. २द बयं. ३ द व होदि. ४ द दक्खिणथंभा. ५ द ब सुप्पाइजुधाऊ. Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. ७९५ ] चउत्थो महाधियारो भावणवेतरजोइसकप्पंवासी य कीडणपयहा । गरकिण्णरमिहणाण य कुंकुमपंकेण पिंजरिदा ॥ ७९. एक्कमलसंडे दोहो कुंडाणि णिम्मलजलाई। सुरणरतिरिया तेसु धुव्वंतो चरणरेणूवो ॥ ७९. ।माणथंभा समत्ता। वररयणकेदुतोरणधंटाजालादिएहिं जुत्ताओ । भादिमवेदी वि तहो सम्वेसु वि समवसरणेसु॥ ७९२ गोउरवारवाउलपहृदी सम्वाण वेदियाणे तहा । अट्टत्तरसयमंगलणवणिहिदव्वाइं पुव्वं व ॥ ७९३ णवरि विसेसो णियणियधूलीसालाण मूलरुंदेहिं । मूलोवरिभागेसुं समाणवासाओ वेदीओ ॥ ७९४ २४ | २३ २२ २१ । २० १९| १८ | १७ १६ १५ १४ | १३ | १४४ १४४१४४ १४४ १४४ १४४ १४४ १४४ १४४ १४४ १४४ १४४ | १४४ १४४१४४ १४४ १४४१४४१४४ १४४ १४४१४४ २८८ ७२ ।पढमवेदी समत्ता। खाइयखेत्ताणि तदो हवति वरसच्छेसलिलपुण्णाणि। णियणियजिणउदएहि चउभजिदेहिं सरिच्छगहिराणि ॥ ७९५ १२५ । २२५ । १०० । १७५। ७५। १२५। ५०। ७५। २५। ३५। २० । ३५।१५। २५ । ४५। १०।३५ । १५। २५। ५।१५। ५। हत्था।९। । इन द्रहोंमें भवनवासी, व्यन्तर, ज्योतिषी और कल्पवासी देव क्रीडामें प्रवृत्त होते हैं, तथा वे मनुष्य एवं किन्नरयुगलोंके कुंकुमपंकसे पीतवर्ण रहते हैं ॥ ७९० ॥ ___प्रत्येक कमलखंड अर्थात् द्रहके आश्रित निर्मल जलसे परिपूर्ण दो दो कुण्ड होते हैं, जिनमें देव, मनुष्य और तिर्यश्च अपने पैरोंकी धूलिको धोया करते हैं ॥ ७९१ ।। मानस्तम्भोंका वर्णन समाप्त हुआ। सब समवसरणोंमें उत्तम रत्नमय धजा, तोरण और घंटाओंके समूहादिकसे युक्त प्रथम वेदियां भी उसीप्रकार होती हैं ॥ ७९२ ॥ ___सब वेदियोंके गोपुरद्वार और पुत्तलिकाप्रमृति तथा एकसौ आठ मंगलद्रव्य एवं नौ निधियां पूर्वके ही समान होती हैं ॥ ७९३ ॥ विशेषता केवल यह है कि इन वेदियोंके मूल और उपरिम भागका विस्तार अपने अपने धूलिसालोंके मूलविस्तारके समान होता है ।। ७९४ ॥ प्रथम वेदीका कथन समाप्त हुआ। इसके आगे उत्तम एवं स्वच्छ जलसे परिपूर्ण और अपने जिनेन्द्रकी उंचाईके चतुर्थ भागप्रमाण गहरे ग्वातिकाक्षेत्र होते हैं ।। ७९५ ॥ १ द ब तदा. २ द वेदिआण. ३ ६ खाइयमेत्ताणि. ४ द ब वरसत्त'.' Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तिलोयपण्णत्ती. [४. ७९६ फुल्लतकुमुदकुवलयकमलवणामोदभवसुगंधीणि । मणिमयसोवाणजुदाणि पक्खीहिं हंसपहुदीहिं ॥ ७९६ णियणियपढमखिदीणं जेत्तियमेत्तं खुवासंपरिमाणं । णियणियबिदियखिदाणं तेत्तियमेत्तं च पत्तेकं ॥ ७९७ २६४ २५३ २४२२३१ २२० २०९ १९८ | १८७ १७६ १६५/१५४ १५३ ५७६ ५७६ ५७६ ५७६ ५७६ ५७६, ५७६ ५७६ ५७६ ५७६ ५७६/५७६ : १३२ १२१ ११० ९९/ ८८ ७७ ६६ ५५ ४४ ३३ ५५ ११ ५७६ ५७६ | ५७६ ५७६ ५७६ ५७६ ५७६ ! ५७६ ५७६ ५७६ २८८, ७२ चेतप्पासादखिदि केई णेच्छंति ताण उवएसे । खाइयखिदीय जोयणमुसहे सेसेसु कमहीणं ।। ७९८ पाठान्तरम् । धुलीमालाण वित्थरेहिं सहियखाइयखेत्ताणं कमसो रुंदजोयणागि... • २४, २३ २२ २१ २० १९ १८१७ १६.१५ १४ १३ १२ २४ २४ | २४ | २४ २४ २४ २४२४|२४ २४ २४ २४ २४ २५/२४ २४ २४/२४/२४/२४ २४ २४ ४८ ४८ तद्धलीसालाणं कमसो मूलविस्थारा २४ २३ | २२ २१ २० १९ १८ १७, १६, १५, १४ १३ २८८ . २८८ २८८ २८८ २८८ २८८ २८८ २८८ २८८२८८ २८८ २८८ २८८२८८२८८२८८२८८ २८८ २८८ २८८ २८८ २८८ ५७६ ५७६ । सामगधूलीसालाणं वित्थारेण विरहिदसगसगखाइयखेतोणं विस्थारा २६४ २५३ २४२ २३१ २२० २०९ १९८ १८७ १७६ १६५ १५४ १४३ | २८८ २८८ : २८८ | २८८ २८८ २८८ २८८ २८८ २८८ २८८ २८८/२८८ | __ये खातिकायें फूले हुए कुमुद, कुवलय और कमलके वनोंके आमोदसे सुगन्धित तथा मणिमय सोपानों एवं हंसप्रभृति पक्षियोंसे सहित होती हैं ।। ७९६ ।। _ अपनी अपनी प्रथम पृथिवीके विस्तारका जितना प्रमाण होता है, उतना ही अपनी अपनी प्रत्येक द्वितीय पृथिवीका भी विस्तार हुआ करता है ॥ ७९७ ॥ कोई कोई आचार्य चैत्यप्रासादभूमिको स्वीकार नहीं करते हैं। उनके उपदेशानुसार भगवान् ऋषभ देवके समवसरणमें खातिकाभूमिका विस्तार एक योजनप्रमाण था और शेष तीर्थंकरोंके क्रमसे हीन था ॥ ७९८ ॥ पाठान्तर । लिसालके विस्तारके साथ खातिकाक्षेत्रका विस्तार क्रमसे इतने योजन रहता है (. मूलमें देखिये .). क्रममे धूलिसालका मूलविस्तार ( मूलमें देखिये ). १द भवणसुगंधीणि. २ द ब पक्खेहिं. ३ द माण. ४ द वित्यारो. ५ द खाइयचेत्ताणं, Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ८०२] चउत्थो महाधियारो १३२ १२१ ११० ९९ ८ ७७ ६६ ५५ ४४ | ३३ ५५ ३४ २८८/२८८२८८२८८२८८२८८ २८८ २८८ २८८ २८८५७६ ५७६ ।खादीभूमी समत्ता। विदियाभो वेदीओ णियणियपढमिल्लवेदियाहिं समा । एसो णवरि विसेसो वित्थारा दुगुणपरिमाणं ॥ ७५९ वित्थारं दुगुणदुगुणं होदि -- ७२ ७२ ७२ ७२ ७२|७२ १४४ ३६ बिदियवेदीपमाणं सम्मत्तं । पुण्णायणायकुन्जयसयवत्तइमुत्तपहुदिजुत्ताणि । वल्लीखेत्ताणि तेदो कीडणगिरिगुरुवसोहाणि ॥ 4.0 मणिसोवाणमणोहरपोक्खरणीफुल्लकमलसंडाणि । ताणं रुंदो दुगुणो खाइयखेत्ताण रुंदादो ॥ ८॥ २६४ २५३ २४२ २३१ २२०२०९ १९८ | १८७ १७६ | १६५/१५४ १४३ | २८८२८८ २८८२८८ २८८२८८ २८८२८८२८८/२८८२८८ २८८ १३२ | १२१ ११० ९९ । ८८७७६६ ५५ । ४४ । ३३ ५५ । ४४ . . • २८८/२८८ २८८/२८८.२८८/२८८ २८८ २८८ २८८ २८८१४४ १४४ । तदियवल्लीभूमी सम्मत्ता। तसो बिदिया साला धुलीसालाण वणणेहिं समा । दुगुणो रुंदो' दारा रजदमया जक्खरक्खणा णवरि ॥८.२ अपने अपने धूलिसालोंके विस्तारसे रहित अपने अपने खातिकाक्षेत्रोंका विस्तार ( मूलमें देखिये ). खातिकाभूमिका वर्णन समाप्त हुआ। . दूसरी वेदियां अपनी अपनी पूर्व वेदिकाओंके सदृश हैं । परन्तु विशेषत! यह है कि इनका विस्तार दुगुणे प्रमाण है ॥ ७९९ ॥ विस्तार दूना दूना होता है ( मूलमें देखिये ). द्वितीय वेदियोंका प्रमाण समाप्त हुआ। इसके आगे पुन्नाग, नाग, कुब्जक, शतपत्र एवं अतिमुक्त इत्यादिसे संयुक्त, क्रीडापर्वतोंसे अतिशय शोभायमान और मणिमय सोपानोंसे मनोहर वापिकाओंके विकसित कमलसमूहोंसे सहित वल्लीक्षेत्र होते हैं। इनका विस्तार खातिकाक्षेत्रोंके विस्तारसे दुगुणा रहता है ॥ ८००-८०१॥ तृतीय वल्लीभमि समाप्त हुई । इसके आगे दूसरा कोट है, जिसका वर्णन धूलिसालोंके समान ही है । परन्तु इतना विशेष है कि इसका विस्तार दुगुणा और द्वार रजतमय एवं यक्षजातिके देवोंद्वारा रक्षित हैं । ८०२॥ द्वितीय कोटका वर्णन समाप्त हुआ। १ सयवत्तयमुत्त', २ द ब तदा. ३द गरूवसोहाणि, ४ द ब सालोण.. ५ द मंदा. ६ एषा गाथा संदृष्टिश्च द पुस्तक एव. Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१८ ] तिलोयपण्णत्ती [४.८०३ २४२३२२/२१/२०१९१८१७१६ १५ १४ १३१२/११/१० ७२/७२/७२/७२ ७२/ ७२ ७२/७२/७२/७२/७२ ७२ ७२ ७२ । बिदियसाला सम्मत्ता। ततो चउत्थउववणभूमीए असोयसत्तवण्णवणं । चंपयचदवणाणं पुवादिदिसासु राजंति ॥ ८.३ विविहवणसंडमंडणविविहणईपुलिणकीडणगिरीहि विविहवरवाविआहिं उववणभमी रम्माओ ॥ ८०५ एक्काए उववणखिदिए तरवो यसोयसत्तदला । चंपयचदा सुंदरभूदा चत्तारि चत्तारि ॥ ८०५ चामरपहुदिजुदाणं चेत्ततरूणं हवंति उच्छेहाँ। णियणियजिणउदएहिं बारसगुणिदेहिं सारिच्छा ॥ ८०६ ६०००। ५४००। ४८०० । ४२०० । ३६०० । ३०००।२४००।१८०० । १२०० । १०८० । ९६० । ८४० । ७२० । ६०० । ५४० । ४८० । ४२० । ३६० । ३००। २४०। १८० १२० । २७ । २१। अणिमयजिणपडिमाओ अट्टमहापाडिहेरसंजुर्ता । एक्केक्कस्सि चेत्तहमम्मि चत्तारि चत्तारि ॥ ८०७ भववणवाविजलेणं सित्ता पेच्छंति एक्कभवजाई । तस्स णिरिक्षणमेत्ते सत्तभवातीदभाविजादीओ ॥८०८ सालत्तयपरिअरिया पीढत्तयउवरि माणथंभा य । चत्तारो चत्तारो एकेके चेत्तरुक्खम्मि ॥ ८.९ इसके आगे चौथी उपवनभूमि होती है, जिसमें पूर्वादिक दिशाओंके क्रमसे अशोकवन, सप्तपर्णवन, चम्पकवन और आम्रवन, ये चार वन शोभायमान होते हैं ॥ ८०३ ॥ ये उपवन भूमियां विविध प्रकारके वनसमूहोंसे मण्डित, विविध नदियोंके पुलिन, और क्रीडापर्वतोंसे तथा अनेक प्रकारकी उत्तम वापिकाओंसे रमणीय होती हैं ॥ ८०४ ॥ एक एक उपवनभूमिमें अशोक, सप्तच्छद, चम्पक और आम्र, ये चार चार सुन्दर वृक्ष होते हैं ॥ ८०५॥ ___ चामरादिसे सहित चैत्यवृक्षोंकी उंचाई बारहसे गुणित अपने अपने तीर्थंकरोंकी उंचाईके सहश होती है ।। ८०६॥ एक एक चैत्यवृक्षके आश्रित आठ महाप्रातिहार्योसे संयुक्त चार चार मणिमय जिनप्रतिमायें होती है ।। ८०७॥ . उपवनकी वापिकाओंके जलसे अभिषिक्त जनसमूह एक भवजातिको देखते हैं और उसके निरीक्षणमात्रके होने पर अर्थात् वापीके जलमें निरीक्षण करनेपर सात अतीत व अनागत भवजातियोंको देखते हैं ॥ ८०८ ॥ एक एक चैत्यवृक्षके आश्रित तीन कोटोंसे वेष्टित व तीन पीठोंके ऊपर चार चार मानस्तम्भ होते हैं ॥ ८०९ ।। ... १ व उववणभूमी व. ५६ सालसत्तयपरिहरिया. २ द पच्चयभूदा सुंदरभूया. ३ द व उच्छेहो... ४ द व संजुत्तो. Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ८१६] चउत्थो महाधियारो [ २४९ सहिदा वरवावीहिं कमलुप्पलकुमुदपरिमलिल्लाहिं'। सुरणरमिहणतणुग्गदकुंकुमपंकेहिं पिंजरजलाहिं ॥८१० कत्थ वि हम्मा रम्मा कीडणसालाओ कत्थ वि वराभो । कत्थ वि णयसाला णच्चंतसुरंगणाइण्णा ॥१॥ बहभूमीभूसणया सव्वे वरविविहरयणणिम्मविदा । एदे पंतिकमेणं उववणभूमीसु सोहंति ॥ ८१२ ताणं हम्मादीणं सव्वेसुं होंति समवसरणेसुं । णियणियजिणउदएहिं बारसगुणिदेहि समउदया ॥ ८१३ णियणियपढमखिदीणं जेत्तियमेत्तं हु रुंदपरिमाणं । णियणियवणभूमीणं तेत्तियमेत्तं हवे दुगुणं ॥ ८१४ २६४ /२५३ / २४२ /२३१ २२० २०९) १९८/१८७१७६ | १६५/ १५४ | १४३ २८८ २८८ २८८/२८० २८० | २८८ २८८ | २८८२८८/२८८२८८/२८८ १३२ १२१ ११. ९९ ८८७७ ६६ । ५५ | ४४ | ३३ ५५ ४४ । २८८/२८८ | २८८/२८८२८८२८८ २८८२८८२८८ २८८५७६ ५७६ । तुरिमवणभूमी सम्मत्ता। दोहोसुं पासेसु सव्ववणप्पणिधिसब्ववीहीण । दोद्दो णट्टयसाला ताण पुढं आदिमट्टसालासु ॥ ८१५ भावणसुरकण्णाओ णते कप्पवासिकण्णाओ। अग्गिमभडसालासुं पुव्वा व सुवण्णा सध्वा ॥ ८१६ ।णट्टयसाला सम्मत्ता । ये मानस्तम्भ कमल, उत्पल, और कुमुदोंकी सुगन्धिसे युक्त तथा देव एवं मनुष्ययुगलोंके शरीरसे निकली हुई केशरके पंकसे पीत जलवाली उत्तम वापियोंसे सहित होते हैं ॥८१०॥ वहां कहींपर रमणीय भवन, कहीं उत्तम क्रीडनशाला, और कहीं नृत्य करती हुई देवांगनाओंसे आकीर्ण नाट्यशालायें होती हैं ॥ ८११ ॥ बहुत भूमियोंसे ( खण्डोंसे) भूषित तथा उत्तम और नाना प्रकारके रत्नोसे निर्मित ये सब भवन पंक्तिक्रमसे उपवन भूमियोंमें शोभायमान होते हैं ।। ८१२ ॥ सब समवसरणोंमें इन हादिकोंकी उंचाई बारहसे गुणित अपने अपने तीर्थंकरोंकी उंचाईके बराबर होती है ॥ ८१३ ॥ अपनी अपनी प्रथम पृथिवीके विस्तारका जितना प्रमाण होता है, उससे दूना अपनी अपनी उपवन भूमियोंके विस्तारका प्रमाण होता है ॥ ८१४ ॥ चतुर्थ वन भूमिका कथन समाप्त हुआ। सब वनोंके आश्रित सब वीथियोंके दोनों पार्श्वभागोंमें दो दो नाट्यशालायें होती हैं । इनमेंसे आदिकी आठ नाट्यशालाओंमें भवनवासिनी देवकन्यायें और इससे आगेकी आठ नाटयशालाओंमें कल्पवासिनी कन्यायें नृत्य किया करती हैं । इन नाटयशालाओंका सुन्दर वर्णन पूर्वके समान ही है ॥ ८१५-८१६ ॥ नाट्यशालाओंका कथन समाप्त हुआ। १द परिमलुल्लाहिं. २ब सुरंगणाइगणा. ३ बसवर्सि. ४ बणियजिण जिण. ५ द चरिमवण', ६ दब पुवासुरवण्णणा. TP. 32 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५० ] तिलोयपण्णत्ती [४. ८१७ समता। तदियाओ वेदीओ हवंति णियबिदियवेदियाहिं समा। णवरि विसेसो एसो जक्खिदा दाररक्खणया ॥८१७ । तदिया वेदी सम्मत्ता । तत्तो धयभूमीए दिव्वधया होति तेच दसभेया । सीहगयवसहखगवइसिहिससिरविहंसपउमचक्का य ॥ ८१८ अट्टत्तरसयसहिए एक्केका तं पि अट्ठअधियसया। खुल्लयधयसंजुत्ता पत्तेकं चउदिसेसु फुडं ॥ ८१९ सुण्णअडअटणहसगचउक्कअंककमेण मिलिदाणं । सव्वधयाणं संखा एकेके समवसरणम्हि ॥ ८२० ४७०८८० । संलग्गा सयलधया कणयत्थंभेसु रयणखचिदेसुं । थंभुच्छेहो णियाणियजिणाणे उदएहिं बारसहदेहिं ॥ ८२१ ६०००। ५४०० । ४८०० । ४२०० । ३६००।३००० । २४००।१८०० । १२०० । १०८०। ९६०। ८४०। ७२०। ६००। ५४०। ४८०। ४२०। ३६० । ३००।२४० । १८० । १२० । २७ । २१। उसहम्मि थंभरुंदं चउसट्ठीअधियदुसयपब्वाणि । तियभजिदाणिं कमसो एकरसूणाणि णेमिपरियंतं ॥ ८२२ तीसरी वेदियां अपनी अपनी दूसरी वेदियोंके समान होती हैं । केवल विशेषता यह है कि यहांपर द्वाररक्षक यक्षेन्द्र हुआ करते हैं ॥ ८१७ ॥ तृतीय वेदी समाप्त हुई । इसके आगे ध्वजभूमिमें दिव्य ध्वजायें होती हैं जो सिंह, गज, वृषभ, गरुड, मयूर, चन्द्र, सूर्य, हंस, पद्म और चक्र, इन चिह्नोंसे चिह्नित दश प्रकारकी होती हैं ॥ ८१८ ॥ ___चारों दिशाओं से प्रत्येक दिशामें इन दश प्रकारकी ध्वजाओंमेंसे एक एक एकसौ आठ रहती हैं और इनमेंसे भी प्रत्येक ध्वजा अपनी एकसौ आठ क्षुद्रध्वजाओंसे संयुक्त होती हैं ॥ ८१९ ॥ शून्य, आठ, आठ, शून्य, सात, और चार, इन अंकोंके क्रमशः मिलानेपर जो संख्या उत्पन्न हो उतनी ध्वजायें एक एक समवसरणमें हुआ करती हैं ।। ८२० ॥ महाध्वजा १० x १०८४ ४ = ४३२० । क्षुद्रध्वजा १० x १०८ x १०८ ४ ४ = ४६६५६० । समस्त धजा ४३२० + ४६६५६० = ४७०८८०। समस्त ध्वजायें रत्नोंसे खचित सुवर्णमय स्तम्भोंमें संलग्न रहती हैं। इन स्तम्भोंकी उंचाई अपने अपने तीर्थंकरोंकी उंचाईसे बारहगुणी हुआ करती है ॥ ८२१ ॥ ___ भगवान् ऋषभ देवके समवसरणमें इन स्तम्भोंका विस्तार तीनसे भाजित दोसौ चौंसठ अंगुल था । फिर इसके आगे नेमिनाथपर्यन्त क्रमशः भाज्य राशिमें ग्यारह कम होते गये हैं ।। ८२२ ॥ १ ब अट्टत्तरसहिए. २ द जिणअणु'. Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ८२६ ] चउत्थो महाधियारो [२५१ पासम्मि थंभरुंदा पव्वा पणवण्ण छक्कपविहत्ता । चउदाल च्छकहिदा णिहिट्ठा वड्डमाणम्मि ॥ ८२३ २६४ | २५३ २४२) २३१ २२० २०९ १९८१८७ | १७६ १६५ १५४ १४३ | १३२ १२१/११०/९९/८८ ७७ | ६६ ५५/४४ | ३३ / ५५ ४४ धयदंडाणं अंतरमुसहजिणे छस्सयाणि चावाणि । चउवीसेहि हिदाणिं पणकदिहीणाणि जाव णेमिजिणं ॥ ८२४ ६००५७५ ५५० ५२५/ ५०० ४७५ ४५० | ४२५ | ४०० ३७५ ) ३५० ३२५/३०० २४ २४ | २४ / २४ | २४ | २४ २४ २४ / २४ २४ २४ २४ २४ २७५२५० २२५ २००१७५ १५०/१२५ १०० ७५ २४ | २४ । २४ । २४ २४ । २४ । २४ २४२४ पणुवीसअधियधणुसय अडदालहिंदं च पासणाहम्मि । वीरजिणे एक्सयं तेत्तियमेत्तेहिं अवहरिदं ॥ ८२५ | १२५ १०० । ४८ | ४८ णियणियवल्लिखिदीणं जेत्तियमेत्तो हवंति वित्थारा । णियणियधयभूमीण तेत्तियमेत्ता मुणेदवं ॥ ८२६ २६४) २५३ | २४२ | २३१/ २२० २०९ १९८ १८७/१७६ । १६५ १५४ / १४३/ २८८/ २८८ | २८८ २८८/ २८८ २८८ २८८२८८] २८८ | २८८ | २८८ | २८८ १३२/१२१/११० ९९ । ८८ । ७७ । ६६ । ५५ । ४४ । ३३ । ५५ | ४४ २८८ २८८ | २०८२८८२८८२८८ / २८८ | २८८ | २८८/२८८५७६ । ५७६ । पंचमधयभूमी सम्मत्ता । भगवान् पार्श्वनाथके समवसरणमें इन स्तम्भोंका विस्तार छहसे विभक्त पचवन अंगुल और वर्धमान स्वामीके छहसे भाजित चवालीस अंगुलप्रमाण बतलाया गया है ॥ ८२३ ॥ ऋषभ जिनेन्द्रके समवसरणमें ध्वजदण्डोंका अन्तर चौबीससे भाजित छहसौ धनुषप्रमाण था । फिर इसके आगे नेमिजिनेन्द्रतक भाज्य राशिमसे क्रमशः उत्तरोत्तर पांचका वर्ग अर्थात् पच्चीस पच्चीस कम होते गये हैं ॥ ८२४ ।। ____ पार्श्वनाथ तीर्थंकरके समवसरणमें इन ध्वजदण्डोंका अन्तर अड़तालीससे भाजित एकसौ पच्चीस धनुष और वीर जिनेन्द्र के समवसरणमें इतनेमात्र अर्थात् अड़तालीससे भाजित एकसौ धनुषप्रमाण था ॥ ८२५ ॥ अपनी अपनी लताभूमियोंका जितना विस्तार होता है उतना ही विस्तार अपनी अपनी ध्वजभूमियोंका भी समझना चाहिये ॥ ८२६ ॥ पंचम ध्वजभूमिका वर्णन समाप्त हुआ। १द अडदालसहिदं च. २ द ब जेत्तियमेत्तो. Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५२ ] तिलोय पण्णत्ती [ ४. ८२७ दिया साला अज्जुणवण्णा णियधूलि सालसरिसमणा । णवरि य दुर्गुणो वासो भावण्या दाररक्खणया ॥ ८२७ २४ २३ २२ २१ २० १९१८ १७ १६ १५ १४ १३ २८८ | २८८ | २८८ | २८८ | २८८ २८८ २८८ २८८ | २८८ | २८८ | २८८ २८८ १२ 99 १० ९ ८ ७ ४ ३ ५ 9 ६ ५ २८८ | २८८ | २८८ २८८ | २८८ | २८८ | २८८ | २८८ २८८ २८८ ५७६ १४४ । तदिवसाला समतां । ततो भूमी छुट्टी दसविहकप्पदमेहिं संपूण्णा । णियणियधयभूमीणं वाससमा कप्पतरुभूमी ॥ ८२८ २३१ | २२० २०९ १९८ १८७ १७६ १६५ | १५४ १४३ २८८ | २८८ २८८ २८८ २८८ २८८ २८८ २८८ २८८ २६४ २५३ | २४२ २८८ २८८ २८८ ६६ ५५ ४४ ३३ ५५ ४४ २८८ | २८८ | २८८ २८८ | २८८ २८८ | २८८ | २८८ | २८८ ५७६ | ५७६ पाणंगतूरियंगा भूसणवत्थंगभोयगंगा य । आलयदीवियैभायणमालातेयंगया तरभो ॥ ८२९ १३२ | १२१ ११० ९९ ८८ ७७ २८८ कत्थ वि वरवावीओ कमलुप्पलकुमुद परिमलिल्लाओ। सुरणरमिहुणतणुग्गदकुंकुमपंकेहिं पिंजरिजलाओ ।। ८३० कत्थ वि हम्मा रम्मा कीडणसालाओ कत्थ वि वराओ । कवि पेक्खणसाला गिज्जंतजिर्णिदजयचरिया || ८३१ बहुभूमीभूयासवे वरविविहरयणणिम्मविदा । एदे पंतिक्रमेणं सोते कप्पभूमीसु ॥ ८३२ इसके आगे चांदी के समान वर्णवाला तीसरा कोट अपने धूलिसाल कोटके ही सदृश होता है । परन्तु यहां इतनी विशेषता है कि इस कोटका विस्तार दूना और द्वाररक्षक भवनवासी देव होते हैं || ८२७ ।। तीसरे कोटका वर्णन समाप्त हुआ । इसके आगे छठी कल्प भूमि है, जो दश प्रकारके कल्पवृक्षोंसे परिपूर्ण और अपनी अपनी ध्वजभूमियोंके विस्तार के सदृश विस्तारवाली होती है ॥ ८२८ ॥ इस भूमिमें पानांग, तूर्यांग, भूषणांग, वस्त्रांग, भोजनांग, आलयांग, दीपांग, भाजनांग, मालांग और तेजांग, ये दश प्रकारके कल्पवृक्ष होते हैं || ८२९ ॥ उक्त भूमिमें कहीँपर कमल, उत्पल और कुमुदोंकी सुगंध से परिपूर्ण एवं देव और मनुष्ययुगलोंके शरीर से निकले हुए केशरके कर्दमसे पीत जलवाली उत्तम वापिकायें, कहीं पर रमणीय प्रासाद, कहीं पर उत्तम क्रीड़नशालायें, और कहीं पर जिनेन्द्र देवके विजयचरित्र के गीतोंसे युक्त प्रेक्षणशालायें होती हैं ॥ ८३०-८३१ ॥ ये सब हर्म्यादिक बहुत भूमियों ( खण्डों ) से भूषित और उत्तम विविध प्रकारके रत्नोंसे निर्मित होते हुए पंक्तिक्रमसे इन कल्पभूमियोंमें शोभायमान होते हैं || ८३२ ॥ १ ब दुगुणा २ ब सम्मत्ता ३ द आलयवीरिय Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ८३९ ] चउत्थो महाधियारो [ २५३ चत्तारो चत्तारो पुवादिसु' महा णमेरुमंदारा । संताणपारिजादा सिद्धत्या कप्पभूमीसुं ॥ ८३३ सब्वे सिद्धत्थतरू तिप्पायारा तिमेहलसिरत्था । एक्केकस्स य तरुणो मूले चत्तारि चत्तारि ॥ ८३४ सिद्धाणं पडिमाओ विचित्तपीढाओ रयणमइयाओ। वंदणमेत्तणिवारियदुरंतसंसारभीदीओ ॥ ८३५ सालत्तयपरिवेढियतिपीढउवरम्मि माणथंभा य । चत्तारो चत्तारो सिद्धत्थतरुम्मि एकेके ॥ ८३६ कप्पतरू सिद्धत्था कीडणसालाओ तासु पासादा । णियणियजिणउदयेहिं बारसगुणिदेहि समउदया ॥ ८३७ ६०००। ५४०० । ४८००। ४२००। ३६००। ३०००। २४०० । १८००। १२००। १०८० । ९६० । ८४० । ७२० । ६००। ५४० । ४८०। ४२० । ३६० । ३००।२४०। १८०।१२० । २७ । २१ । । छ?मतरुखेत्ताओ सम्मत्ता । कप्पतरुभूमिपणधिसु वीहिं पडि दिन्वरयणणिम्मविदा । चउ चउ णट्टयसाला णियचेत्ततरूहि सरिसउच्छेहो ॥ ८३८ ६०००। ५४००। ४८०० । ४२००।३६००।३०००।२४००। १८००। १२००। १०००। ९६० । ८४० । ७२० । ६००।५४० । ४८०। ४२० । ३६०।३००।२४०। १८० । १२० । २७ । २१ । पणभूमिभूसिदाओ सव्वाओ दुतीसरंगभूमीओ। जोदिसियकण्णयाहिं पणञ्चमाणाहिं रम्माओ ॥ ८३९ । णट्टयसाला समत्ता। कल्पभूमियोंके भीतर पूर्वादिक दिशाओंमें नमेरु, मंदार, संतानक और पारिजात, ये चार चार महान् सिद्धार्थ वृक्ष होते हैं ॥ ८३३ ॥ ये सब सिद्धार्थ वृक्ष तीन कोटोंसे युक्त और तीन मेखलाओंके ऊपर स्थित होते हैं। इनमेंसे प्रत्येक वृक्षके मूलभागमें विचित्र पीठोंसे संयुक्त और वंदना करनेमात्रसे ही दुरन्त संसारके भयको नष्ट करनेवाली ऐसी रत्नमय चार चार सिद्धोंकी प्रतिमायें होती हैं ॥ ८३४-८३५ ॥ एक एक सिद्धार्थ वृक्षके आश्रित, तीन कोटोंसे वेष्टित पीठत्रयके ऊपर चार चार मानस्तम्भ होते हैं ॥ ८३६ ॥ कल्पभूमियोंमें स्थित सिद्धार्थ कल्पवृक्ष, क्रीडनशालाएं और प्रासाद बारहसे गुणित अपने अपने जिनेन्द्रकी उंचाईके समान उंचाईवाले होते हैं ॥ ८३७ ॥ । छठे तरुक्षेत्रोंका वर्णन समाप्त हुआ। कल्पतरुभूमिके पार्श्वभागोंमें प्रत्येक वीथीके आश्रित दिव्य रत्नोंसे निर्मित और अपने चैत्यवृक्षोंके सदृश उंचाईवाली चार चार नाट्यशालायें होती हैं ॥ ८३८ ॥ सब नाट्यशालायें पांच भूमियोंसे विभूषित, बत्तीस रंगभूमियोंसे सहित और नृत्य करती हुई ज्योतिषी कन्याओंसे रमणीय होती हैं ॥ ८३९ ॥ __ नाट्यशालाओंका वर्णन समाप्त हुआ। १ द पुव्वादिसुहाण , २ द सिद्धता. ३ द तिमेहलसरिच्छा. ४ द ब पासादो. Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५४ ] तिलोयपण्णत्ती [४. ८४० तत्तो चउस्थवेदी हुवेदि णियपढमवेदियासरिसा । णवीर विसेसो भावणदेवा दाराणि रक्खंति ॥ ८४० ।चतुर्थवेदी सम्मत्ता । तत्तो भवणखिदीओ भवणाई तासु रयणरइदाओ। धुव्वंतधयवडाई वरतोरणतुंगदाराई ॥ ८४१ सुरमिहुणगेयणचणतूररवेहिं जिणाभिसेएहिं । स्रोहंते ते भवणा एकेके भवणभूमीसु ॥ ८४२ उववणपहदि सव्वं पुवं विय भवणपंतिविखंभा । णियपढमवेदिवासे गुणिदे एक्कारसहि सारिच्छा ॥ ८४३ २६४ / २५३ | २४२) २३१ २२० २०९ | १९८ १८७ १७६ १६५/१५४ | १४३ ५७६ ५७६/५७६५७६ ५७६ ५७६ ५७६ ५७६ ५७६/५७६ ५७६ ५७६ १३२ १२१/११० ९९| ८८ ७७ ६६ ५५ ४४ ३३, ५५ । ४४ ५७६ ५७६ ५७६ | ५७६ ५७६ | ५७६ ५७६ / ५७६ | ५७६ / ५७६ ११५२ / ११५२ । सत्तमभवणावणी सम्मत्ता।। भवणखिदिप्पणिधीसं वीहिं पडि होति णवणवा थूहा । जिणसिद्धप्पडिमाहि अप्पडिमाहिं समाइण्णा ॥ ८४४ छत्तादिछत्तजुत्ता णञ्चतविचित्तधयवलालोलो । अंडमंगलपरियरिया ते सव्वे दिव्वरयणमया ॥ ८४५ एक्केकेसि थूहे अंतरयं मयरतोरणाण सयं । उच्छेहो थूहाण' णियचेत्तदुमाण उदयसमं ॥ ८४६ ६००० । ५४०० । ४८०० । ४२०० । ३६००। ३००० । २४००। १८०० । १२०० । १०८०। इससे आगे अपनी प्रथम वेदीके सदृश चौथी वेदी होती है। विशेषता केवल इतनी है कि यहां भवनवासी देव द्वारोंकी रक्षा करते हैं ॥ ८४० ॥ चतुर्थ वेदीका वर्णन समाप्त हुआ। ___इससे आगे भवन भूमियां होती हैं। जिनमें रत्नोंसे रचित, फहराती हुई ध्वजा-पताकाओंसे सहित और उत्तम तोरणयुक्त उन्नत द्वारोंवाले भवन होते हैं ॥ ८४१ ॥ भवन भूमियोंपर स्थित वे एक एक भवन सुरयुगलोंके गीत, नृत्य एवं बाजेके शब्दोंसे तथा जिनाभिषेकोंसे शोभायमान होते हैं ।। ८४२ ।। यहां उपवनादिक सब पहिलेके ही समान होते हैं । उपर्युक्त भवनपंक्तियोंका विस्तार ग्यारहसे गुणित अपनी प्रथम वेदीके विस्तारके समान होता है ॥ ८४३ ।। सातवीं भवन भूमिका वर्णन समाप्त हुआ। भवनभूमिके पार्श्वभागोंमें प्रत्येक वीथीके मध्यमें जिन और सिद्धोंकी अनुपम प्रतिमाओंसे व्याप्त नौ नौ स्तूप होते हैं ॥ ८४४ ॥ वे सब स्तूप छत्रके ऊपर छत्रसे संयुक्त, फहराती हुई ध्वजाओंके समूहसे चंचल, आठ मंगलद्रव्योंसे सहित, और दिव्य रत्नोंसे निर्मित होते हैं ॥ ८४५ ॥ एक एक स्तूपके बीचमें मकरके आकार सौ तोरण होते हैं । इन स्तूपोंकी उंचाई अपने चैत्यवृक्षोंकी उंचाईके समान होती है ।। ८४६ ॥ १ द ब °धयवदाई. २ द धयवलालोवा. ३ द ब थूहाणि. Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ८५२ ] उत्थो महाधियारो [ २५५ ९६० । ८४० | ७२० । ६०० | ५४० । ४८० । ४२० । ३६० । ३०० | २४० | १८० । १२० । २७ । २१ । दीद्दत्तरुंदमाणं ताणं संपइ पणटुउवएसं । भव्वा अभिसेयच्चणपदाहिणं तेसु कुब्वंति ॥ ८४७ । थूहा सम्मा । तत्तो चत्थसाला हवेइ आयासपडिहसंकासा । मरगयमणिमय गोडरदारच उक्केण रमणिज्जा ॥ ८४८ चररयणदंड मंडणभुवदंडा कप्पवासिणो देवा । जिणपादकमलभत्ता गोउरदाराणि रक्खति ॥ ८४९ सालाणं विक्खंभो कोसं चउवीस वसद्दणाहम्मि । अडसीदिदुसयभजिदा एक्कूणा जाव णेमिजिणं ॥ ८५० २४ २३ २२ २१ २० १९ १८ १७ १६ १५ १४ १३ २८८ २८८ २८८ २८८ | २८८ | २८८ | २८८ | २८८ | २८८ | २८८ | २८८ | २८८ ८ १२ ११ १० ९ ७ ६ ५ ४ ३ २८८ | २८८ | २८८ | २८८ | २८८ | २८८ | २८८ | २८८ २८८ २८८ पणवीसाधियछस्यदंडा छेत्तीससंविभत्ता य । पासम्मि वडूमाणे णवहिदपणुवीसअघिय सयं ॥ ८५१ ६२५१ १२५ ३६ ९ । तुरिमसाला समत्ता | अह सिरिमंडवभूमी अट्ठमया अणुवमा मणोहरया । वरश्यणथंभधरिया मुत्ताजालाइ यसोहा ॥ ८५२ इन स्तूपोंकी लम्बाई और विस्तार के प्रमाणका उपदेश इस समय नष्ट होचुका है । भव्य जीव इन स्तूपोंका अभिषेक, पूजन और प्रदक्षिणा करते ह || ८४७ ॥ स्तूपोंका कथन समाप्त हुआ । इसके आगे आकाश-स्फटिकके ( ओला या मणि- विशेषके ) सदृश और मरकत मणिमय चार गोपुरद्वारोंसे रमणीय ऐसा चतुर्थ कोट होता है ॥ ८४८ ॥ जिनके भुजदण्ड उत्तम रत्नमय दण्डोंसे मण्डित हैं और जो जिन भगवान् के चरणकमलोंकी भक्तिसे सहित हैं ऐसे कल्पवासी देव यहां गोपुरद्वारोंकी रक्षा करते हैं ॥ ८४९ ॥ वृषभनाथ भगवान् के समवसरण में कोटका विस्तार दोसौ अठासीसे भाजित चौबीस कोसप्रमाण था | इसके आगे भगवान् नेमिनाथपर्यन्त क्रमशः एक कम होता गया है || ८५० ॥ भगवान् पार्श्वनाथके समवसरण में कोटका विस्तार बत्तीससे विभक्त छहसौ पच्चीस धनुष और वर्धमान स्वामी नौसे भाजित एकसौ पच्चीस धनुषप्रमाण था ।। ८५१ ॥ चतुर्थ कोटका वर्णन समाप्त हुआ । इसके पश्चात् अनुपम, मनोहर, उत्तम रत्नोंके स्तम्भोंपर स्थित और मुक्ताजालादिसे. शोभायमान आठवीं श्रीमण्डपभूमि होती है || ८५२ ॥ १ द भव्वाओ. २ ब बत्तीस ३ द ब ६२५ । ४ द मणुवमा, व मणुवमाणमणो. ५ द ब 'जालाओ कमसोहा. Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५६] तिलोयपण्णत्ती [४. ८५३ णिम्मलपडिहविणिम्मियसोलसभित्तीण अंतरे कोट्ठा । बारस ताणं उदओ णियाजिणउदएहिं बारसहदेहिं ॥ ८५३ ६००० । ५४००। ४८००। ४२०० । ३६००।३००० । २४०० । १८०० । १२०० । १०८० । ९६० । ८४०। ७२० । ६०० । ५४० । ४८० । ४२० । ३६० । ३०० । २४० । १८० । १२० । २७ । २१ । वीसाहियकोससयं रुंदं कोट्ठाण उसहणाहम्मि । बारसवग्गेण हिदं पणहीणं जाव मिजिणं ॥ ८५४ १२० | ११५ ११० १०५ १०० ९५ । ९० ८५ ८० ७५ ७० ६५ | १४४/१४४१४४ | १४४१४४ | १४४ १४४ १४४ १४४ | १४४ १४४ १४४ १४४ | १४४ | १४४ | १४४/१४४ १४४ १४४ १४४ | १४४ १४४| पासजिणे पणवीसा अडसीदीअधियदुसयपविहत्ता । वीरजिणिदे दंडा पंचघणा दसहदा य णवभजिदा ॥ ८५५ २५ १२५० २८८ ९ । । सिरिमंडवा समत्ता। चेटुंति रिसिगणाई' कोढाणभंतरेसु पुवादी । पुह पुह पदाहिणेणं गणाण साहमि विण्णासा ॥ ८५६ अक्खीणमहाणसिया सप्पीखीरामियासवरसाभो । गणहरदेवप्पमुहाँ कोटे पढमम्मि चेटुंति ॥८५७ बिदियम्मि फलिहभित्तीअंतरिदे कप्पवासिदेवीओ। तदियम्मि अजियाओ सावइयाओ विणीदाओं ॥ ८५८ निर्मल स्फटिकमणिसे निर्मित सोलह दीवालोंके बीच में बारह कोठे होते हैं । इन कोठोंकी उंचाई अपने अपने जिनेन्द्रकी उंचाइसे बारहगुणी होती है ॥ ८५३ ॥ ऋषभनाथ तीर्थंकरके समवसरणमें कोठोंका विस्तार बारहके वर्ग अर्थात् एकसौ चवालीससे भाजित एकसौ बीस कोसप्रमाण था। इसके आगे नेमिनाथ तीर्थकरतक क्रमशः उत्तरोत्तर पांच पांच कम होते गये हैं ॥ ८५४ ॥ ___पार्श्वनाथ तीर्थंकरके समवसरणमें इन कोठोंका विस्तार दोसौ अठासीसे भाजित पच्चीस कोस और महावीर स्वामीके पांचके घनको दशसे गुणा करके नौका भाग देनेपर जो लब्ध आवे उतने धनुषप्रमाण था ॥ ८५५ ॥ श्रीमण्डपोंका वर्णन समाप्त हुआ। ___ इन कोठोंके भीतर पूर्वादि प्रदक्षिणक्रमसे पृथक् पृथक् ऋषि आदि बारह गण बैठते हैं । इन गणोंके विन्यासका आगे कथन करता हूं ॥ ८५६ ॥ ___ इन बारह कोठोंमेंसे प्रथम कोठेमें अक्षीणमहानसिक ऋद्धि तथा सर्पिरास्रव, क्षीरास्रव व अमृतानवरूप रसऋद्धियोंके धारक गणधर देवप्रमुख बैठा करते हैं ॥ ८५७ ॥ __ स्फटिकमणिमयी दीवालोंसे व्यवहित दूसरे कोठेमें कल्पवासिनी देवियां और तीसरे कोठेमें अतिशय नम्र आर्यिकायें तथा श्राविकायें बैठा करती हैं ॥ ८५८ ।। १द हिरगणाई, ब रिहिगणाई. २ द ब मियामिवीरसओ. ३ द मणहरदेव . ४ द सावइयाओं वि विणिदाओ.। Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ८६५ ] चउत्थो महाधियारो [२५७ तुरिमे जोदिसियाणं देवीओ परमभत्तिमंतीओ। पंचमए विणिदाओ वितरदेवाण देवीओ।। ८५९ छट्टम्मि जिणवरचणकुसलाओ भवणवासिदेवीओ। सत्तमए जिणभत्ता दसभेदा भावणा देवा ॥ ८६० अट्ठमए अट्टविहा उतरदेवा य किण्णरप्पहुदी। णवमे ससिरविपहुदी जोइसिया जिणणिविट्ठमणा ॥ ८६१ सोहम्मादी अच्चुदकप्पंता देवराइणो दसमे । एक्करसे चक्कहरा मंडलिया पत्थिवा मणुवा ॥ ८६२ बारसमम्मि य तिरिया करिकेसरिवग्घहरिणपहुदीओ । मोत्तण पुन्ववेरं सत्त वि सुभित्तभावजुदा ॥ ८६३ ।गणविण्णासा समत्ता। अह पंचमवेदीओ णिम्मलफलिहोवलेहि रइदाओ। णियणियचउत्थसालासरिच्छउच्छेहपहुदीओ ॥ ८६४ २४ २३| २२ २१] २० १९] १८/१७ १६ १५ १४ १३ २८८२८८२८८,२८८२८८ २८८ २०८/२८८ २८८ २८८ २८८ २८८ २८८ २८८ २८८ २८८ २८८ २८८ २८८ २८८ २८८ २८८ ५७६ ५७६ | ।पंचमवेदी समत्ता। तत्तो पढमे पीदा वेरुलियमणीहि णिम्मिदा ताणं । णियमणथंभादिमहीउच्छेहा हवंति उच्छेहा ॥ ८६५ २४/२३ २२२१२० १९१८ १७/१६/१५ १४ १३ १२ ११ १०९८ चतुर्थ कोठेमें परम भक्तिसे संयुक्त ज्योतिषी देवोंकी देवियां और पांचवें कोठेमें व्यन्तर देवोंकी विनीत देवियां बैठा करती हैं ॥ ८५९ ॥ छठे कोठेमें जिनेन्द्रदेवके अर्चन में कुशल भवनवासिनी देवियां और सातवें कोठेमें जिनभक्त दश प्रकारके भवनवासी देव बैठते हैं ॥ ८६० ॥ आठवें कोठेमें किन्नरादिक आठ प्रकारके व्यन्तर देव और नवम कोठेमें जिनदेवमें मनको निविष्ट करनेवाले चन्द्र-सूर्यादिक ज्योतिषी देव बैठते हैं ॥ ८६१ ॥ दश कोठेमें सौधर्म स्वर्गसे आदि लेकर अच्युत स्वर्गतकके देव और उनके इन्द्र तथा ग्यारहवें कोठेमें चक्रवर्ती, माण्डलिक राजा एवं अन्य मनुष्य बैठते हैं ॥ ८६२ ॥ बारहवें कोठेमें हाथी, सिंह, व्याघ्र और हरिणादिक तिर्यंच जीव बैठते हैं । इनमें पूर्व वैरको छोडकर शत्रु भी उत्तम मित्रभावसे युक्त होते हैं ॥ ८६३ ॥ गणोंकी रचना समाप्त हुई । ___ इसके अनन्तर निर्मल स्फटिक पाषाणोंसे विरचित और अपने अपने चतुर्थ कोटके सदृश विस्तारादिसे सहित पांचवीं वदियां होती हैं ॥ ८६४ ॥ पांचवीं वेदीका वर्णन समाप्त हुआ। ___ इसके आगे वैडूर्यमणियोंसे निर्मित प्रथम पीठ हैं । इन पीठोंकी उंचाई अपनी अपनी मानस्तम्भादिपृथिवीकी उंचाईके सदृश है ॥ ८६५ ॥ १द वग्घहरिणि'. २ दब महीदुच्छेहो हवंति दुच्छेहो. TP, 33 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५८ ] तिलोयपण्णत्ती [ ४. ८६६ पत्तेक्कं कोट्ठाणं पणधीसुं तह य सयलवीहीणं' । होंति हु सोलस सोलस सोवाणा पढमपीढेसुं ॥ ८६६ रुद्रेण पढमपीढा कोसा चडवीस बारसेहिं हिदीं । असहजिशिंदे कमसो एक्कोणा जाव णेमिजिणं ॥ ८६७ २० | १९ | १८ | १७ १६ | १५ | १४ | १३ | १२ | ११ १२ | १२ | १२ | १२ | १२ | १२ | १२ | १२ | १२ | १२ ८ ७ ६ ५ ४ ३ २४ २३ २२ | २१ १२ | १२ | १२ | १२ | १० ९ १२ १२ १२ १२ १२ १२ १२ १२ पणपरिमाणा कोसा चडवीसहिदा य पासणाहम्मि । एक्को चिय छकहिदे देवे सिरिवमाणम्मि || ८६८ २४ पीढणं परिहीओ नियणियवित्थारतिउणियपमाणा । वररयणणिम्मियाओ अणुवमरमणिजसोहाओ ॥ ८६९ २४ | २३ | २२ | २१ २० १९ | १८ | १७ | १६ | १५ | १४ १३ १२ ११ १० ९ H ४ ४ ४ ४ ४ ४ ४ ४ ४ ४ ४ 67 ६ ५ ४ ३ ५ ४ ८ ८ ८ ४ ४ ४ ४ ४ वलयोत्रमंपीढेसुं विविहञ्चणदव्वमंगलजुदेसुं । सिरधरिदधम्मचक्का चेट्टंते चउदिसासु जक्खिदा || ८७० चावाणि छस्सहस्सा अहिंदा पीढमेहलारुंदं । उसहजिणे पण्णाधिय दोसयऊणाणि जाव णेमिजिणं ॥ ८७१ ५२५० | ५००० ४७५० ४५०० ४२५० ४००० ३७५० ८ ८ ८ ८ ८ ८ ८ ६००० ५७५० ८ ८ ५५०० ८ ५ १ ३५०० ३२५० ३००० ८ ८ १००० ८ ७५० ८ ८ २७५० ८ २५०० २२५० ८ २००० ८ १७५० 6 १५०० १२५० 10° / 9. ८ प्रथम पीठोंके ऊपर उपर्युक्त बारह कोठोंमेंसे प्रत्येक कोठोंके प्रवेशद्वारोंमें और समस्त (चार) वीथियोंके सन्मुख सोलह सोलह सोपान होते हैं || ८६६ ॥ ऋषभदेव के समवसरणमें प्रथम पीठका विस्तार बारहसे भाजित चौबीस कोस था । फिर इसके आगे नेमि जिनेन्द्रतक क्रमशः एक एक अंश कम होता गया है || ८६७ ॥ पार्श्वनाथ तीर्थंकरके समवसरण में प्रथम वेदीका विस्तार चौबीस से भाजित पांच कोस, और श्रीवर्धमान भगवान् के छहसे भाजित एक को प्रमाण था || ८६८ ॥ पीठोंकी परिधियोंका प्रमाण अपने अपने विस्तारसे तिगुणा होता है । ये पीठिकायें उत्तम रत्नोंसे निर्मित और अनुपम रमणीय शोभासे संपन्न होती हैं || ८६९ ॥ चूड़ीके सदृश अर्थात् गोल और नाना प्रकारकी पूजाद्रव्य एवं मंगलद्रव्योंसे सहित इन पीठोंपर चारों दिशाओंमें सिरपर धर्मचक्रको रखे हुए यक्षेन्द्र स्थित रहते हैं ॥ ८७० ॥ ८ ऋषभ जिनेन्द्र के समवसरण में पीठकी मेखलाका विस्तार आठसे भाजित छह हजार धनुष प्रमाण था । पुनः इसके आगे नेमिनाथ तीर्थंकरतक क्रमशः उत्तरोत्तर दोसौ पचास अंश कम हो गये हैं || ८७१ ॥ १ द पणवीसुत्तयसयवीहीणं, ब पणधीसुत्तयसयलवीहीणं.. २ द ब हदा. Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ८७७ ] चउत्थो महाधियारो [२५९ पणवीसाहियछस्सय अट्ठविहत्तं च पासणाहम्मि । एक्कसयं पणवीसब्भहियं वीरम्मि दोहि हिदं ॥ ८७२ ६२५ १२५ आरुहिणं तेसं गणहरदेवादिबारसगणा ते । कादणं वि पदाहिणमच्चंति संमुह' णाहं ॥ ८७३ थोदण थुदिसएहि असंखगुणसेढिकम्मणिज्जरणं । कादण पसण्णमणा णियणियकोट्टेसु पविसंति ॥ ८७४ ।पढमपीढा सम्मत्ता । पढमोवरिम्मि विदिया पीढा चेटुंति ताण उच्छेहो । चउदंडा आदिजिणे छब्भागोणा ये जाव णेमिजिणं ॥ ८७५ २४ | २३ | २२/२१/२०१९ १८१७) १६ १५/१४/१३ | १२ | ११/१०/९८७ पासजिणे पणदंडा बारसभजिदा य वीरणाहम्मि । एक्को चिय तियभजिदा णाणावररयणाणिलयइला ॥ ८७६ चावाणि छस्सहस्सा अट्ठहिदा ताण मेहलारुंदा । उसहजिणे पण्णाहियदोसयऊणा य गेमिपेरंतं ॥ ८७७ भगवान् पार्श्वनाथके समवसरणमें पीठकी मेखलाका विस्तार आठसे भाजित छहसौ पच्चीस धनुष, और वीर भगवानके दोसे भाजित एकसौ पच्चीस धनुषप्रमाण था ॥ ८७२ ॥ वे गणधरदेवादिक बारह गण उन पीठोंपर चढकर और प्रदक्षिणा देकर जिनेन्द्रदेवके सम्मुख होते हुए पूजा करते हैं ॥ ८७३ ॥ पश्चात् सैकड़ों स्तुतियोंद्वारा कीर्तन करके व असंख्यात गुणश्रेणीरूप कर्मोंकी निर्जरा करके प्रसन्नचित्त होते हुए अपने अपने कोठोंमें प्रवेश करते हैं ॥ ८७४ ॥ प्रथम पीठोंका वर्णन समाप्त हुआ। प्रथम पीठोंके ऊपर दूसरे पीठ होते हैं। भगवान् ऋषभदेवके समवसरणमें प्रथम पीठकी उंचाई चार धनुष थी। फिर इसके आगे उत्तरोत्तर क्रमशः नेमि जिनेन्द्रतक एक छठवां भाग कम होता गया है ॥ ८७५ ॥ पार्श्वनाथ तीर्थंकरके समवसरणमें प्रथम पीठका विस्तार बारहसे भाजित पांच धनुष, और वीरनाथके तीनसे भाजित एक धनुषमात्र था। ये द्वितीय पीठिकायें नाना प्रकारके उत्तम रत्नोंसे खचित भूमियुक्त होती हैं ॥ ८७६ ॥ ऋषभनाथ तीर्थंकरके समवसरणमें उन द्वितीय पीठोंकी मेखलाओंका विस्तार आठसे भाजित छह हजार धनुष था । फिर इसके आगे नेमिनाथपर्यन्त क्रमशः उत्तरोत्तर दोसौ पचास भाग कम होता गया है ॥ ८७७ ॥ ३ द विप्पणदाहीण. ४ मुहंमुह. १ द पणवीससहियछत्सय. २ द ब गणगणदेवादि. ५ द छन्भागो जाव. ६ ब णिलइयला. Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६०] तिलोयपण्णत्ती [ ४. ८७८ ६०००/५७५० ५५००/५२५० ५००० ४७५० ४५०० ४२५० ४०००३७५० ३५०० ३२५० ३००० २७५० २५०० | २२५०/२०००.१७५० १५०० १२५० १००० ७५० पणवीसाधियछस्सय अढविभत्तं च पाससामिस्स । एक्कसयं पणवीसभहियं वीरम्मि दोहि हिद।। ८७८ ६२५ | १२५ ताणं कणयमयाणं पीढाणं पंचवण्णरयणमया । समपट्ठा सोवाणा चेट्टते चउदिसासु अटुंढें ॥ ८७९ केसरिवसहसरोरुहचकं वरदामगरुडहत्यिधया। मणिथंभलंबमाणा राजते बिदियपीढेसुं ॥ ८८० धूवघडा णवणिहिणो अच्चणदबाई मंगलाणि पि । चेटुंति बिदियपीढे को सक्कइ ताण वणे९॥८८१ वीसाहियसयकोसा उसहजिणे बिदियपीढवित्थारा । पंचूणा छण्णउदीभजिदा कमसो य मिपरियंतं ॥ ८८२ १२०११५ ११० १०५/१००.९५ ९० ८५८०७५ ७० ६५ ६० ९६ / ९६ ९६ । ९६ / ९६ / ९६ ९६ ९६ ९६ ९६ ९६ ९६ ९६ ५५) ५० ४५ ४० ३५ ३० २५ २०१५ पासजिणे पणुवीस अट्ठोणं दोसएहि अवहरिदा। पंच चिय वीरजिणे पविहत्ता अटुतालहिं ॥ ८८३ । १९२ | ४८ । बिदियपीढा समत्ता। पार्श्वनाथ स्वामीके समवसरणमें द्वितीय पीठकी मेखलाका विस्तार आठसे भाजित छहसौ पच्चीस धनुष, और वीरनाथ भगवान्के दोसे भाजित एकसौ पच्चीस धनुषप्रमाण था ।। ८७८ ॥ ___ उन सुवर्णमय पीठोंके ऊपर चढ़नेकेलिये चारों दिशाओंमें पांच वर्णके रत्नोंसे निर्मित समपृष्ठ सोपान होते हैं ॥ ८७९ ॥ द्वितीय पीठोंके ऊपर मणिमय स्तम्भोंपर लटकती हुई सिंह, बैल, कमल, चक्र, उत्तम माला, गरुड और हाथी, इनके चिह्नोंसे युक्त ध्वजायें शोभायमान होती हैं ॥ ८८० ॥ द्वितीय पीठपर जो धूपघट, नव निधियां, पूजनद्रव्य और मंगलद्रव्य स्थित रहते हैं, उनका वर्णन करने के लिये कौन समर्थ है ? ॥ ८८१ ॥ ऋषभनाथ तीर्थंकरके समवसरणमें द्वितीय पीठका विस्तार छयानबैसे भाजित एकसौ बीस कोसप्रमाण था । पश्चात् इसके आगे नेमिनाथपर्यन्त क्रमसे पांच पांच भाग कम होते गये हैं ॥ ८८२ ॥ पार्श्वनाथ तीर्थंकरके समवसरणमें द्वितीय पीठका विस्तार आठ कम दोसौसे भाजित पच्चीस कोस और वीर जिनेन्द्रके अडतालीससे भाजित पांच कोसमात्र था ।। ८८३ ॥ द्वितीय पीठोंका वर्णन समाप्त हुआ। १द हिदो. २द ब मंगलाणं. Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ८८९] चउत्थो महाधियारो [२६१ ताणोवरि तदियाई पीढाई विविहरयणरइदाई। णियणियदुइजपीढच्छेधसमा ताण उच्छेधौ ॥ ८८४ २४२३ २२२१/२०१९/१८/१७१६ १५] १४ १३/१२ १३ १०९/८/७/ णियआदिमपीढाणं विस्थारचउत्थभागसारिच्छा । एदाणं वित्थारा तिउँणकदे तत्थ समधिए परिधी॥ ८८५ २४ | २३ | २२ २३ २० १९ १० १७ | १६ | १५ | १४ १३ १२ ४८४८४८४८/४८/४८/४८ ४८ ४८ ४८/४८४८४८ ४८ ४८ ४८! ४८४८ ४८ ४८४८४८ | ९६ ९६ ताणं दिणयरमंडलसमवट्टाणं हवंति अटूटुं । सोवाणा रयणमया चउसु दिसासुं सुहप्पार्सी ॥ ८८६ । तदियपीढा सम्मत्ता । एक्केका गंधउडी होदि तदो तदियपीढउवरिम्मि । चामरकिंकिणिवंदणमालाहारादिरमणिज्जा ॥८८७ गोसीसमलयचंदणकालागरुपहुदिधूवगंधडा । पजलंतरयणदीवा णचंतविचित्तधयपंती ॥ ८८८ तीए रुंदायामा छस्सयदंडाणि उसहणाहम्मि । पणकदिपरिहीणाणिं कमसो सिरिणमिपरियंतं ॥ ८८९ ६००। ५७५। ५५० । ५२५ । ५०० । ४७५। ४५० । ४२५। ४०० । ३७५ । ३५० । ३२५ । ३००।२७५।२५०।२२५। २००।१७५।१५०।१२५ १००। ७५ द्वितीय पीठोंके ऊपर विविध प्रकारके रत्नोंसे रचित तीसरी पीठिकायें होती ह । इन तीसरी पीठिकाओंकी उंचाई अपनी अपनी दूसरी पीठिकाओंकी उंचाईक समान होती है ।। ८८४ ।। इनका विस्तार अपनी प्रथम पीठिकाओंके विस्तारके चतुर्थ भागप्रमाण होता ह, और तिगुणे विस्तारसे कुछ अधिक इनकी परिधि होती है ॥ ८८५ ।। सूर्यमण्डलके समान गोल उन पीठोंके चारों ओर रत्नमय और सुखकर स्पर्शवाली आठ आठ सीढ़ियां होती हैं ॥ ८८६ ॥ तृतीय पीठिकाओंका वर्णन समाप्त हुआ। ___ इसके आगे इन तीसरी पीठिकाओंके ऊपर एक एक गंधकुटी होती है। यह गंधकुटी चामर, किंकिणी, वन्दनमाला और हारादिकसे रमणीय, गोशीर, मलयचन्दन और कालागरु इत्यादिक धूपोंके गंधसे व्याप्त, प्रज्वलित रत्नोंके दीपकोंसे सहित, तथा नाचती हुई विचित्र ध्वजाओंकी पंक्तियोंसे संयुक्त होती है ॥ ८८७-८८८ ॥ ___ उस गन्धकुटीकी चौड़ाई और लम्बाई भगवान् ऋषभनाथके समवसरणमें छहसौ धनुषप्रमाण थी। फिर इसके पश्चात् श्रीनेमिनाथपर्यन्त क्रमसे उत्तरोत्तर पांचका वर्ग अर्थात् पच्चीस पच्चीस धनुष कम होती गयी है ।। ८८९ ॥ १ द पीढच्छेद°. २ द ब उच्छेधो. ३ ब तउणकदे. ४ द ब सुहप्पासं. ५ द ब गंधउदी. ६ ब गोसीर. Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६२] तिलोयपण्णत्ती [४.८९०पणवीसभहियसयं दोहि विहत्तं च पासणाहम्मि । विगुणियपणवीसाई तित्थयरे वडमाणम्मि ॥ ८९० उदए गंधउडीए दंडाणं णवसयाणि उसहजिणे । कमसो मिजिणंतं चउवीसविमत्तपभवहीणाणि ॥ ८९१ ९०० । १७२५ | १६५० | १५७५ | १५०० | १४२५ १३५० | १२७५ / १२०० | ११२५) १०५० / ९७५ / ९०० / ८२५ / ७५० | ६७५ / ६०० ५२५ | ४५० | ३७५ | ३०० | २२५ २ । २ । २ २ | २ २ । २ । २ | २ | २ २ । २ पणुहत्तरिजुदतिसया पासजिणिदम्मि चउविहत्ता य । पणुवीसोणं च सयं जिणपवरे वीरणाहम्मि ॥ ८९२ ३७५ सिंहासणाणि मज्झे गंधउडीण सपादपीढाणि । वरफलिहाणम्मिदाण घंटाजालादिरम्माणि ॥ ८९३ रयणखचिदाणि ताणि जिणिदउच्छेहजोग्गउदयाणि । इत्थं तित्थयराणं कहिदाई समवसरणाइं ।। ८९४ । समवसरणा समता । चउरंगुलंतराले उवरि सिंहासणाणि अहंता । चेटुंति गयणमांगे लोयालोयप्पयासमत्तंडा ॥ ८९५ भगवान् पार्श्वनाथके समवसरणमें गन्धकुटीका विस्तार दोसे विभक्त एकसौ पच्चीस धनुष और वर्धमान तीर्थकरके दुगुणित पच्चीस अर्थात् पचास धनुषप्रमाण था ॥ ८९० ॥ ऋषभ जिनेन्द्रके समवसरणमें गन्धकुटीकी उंचाई नौसौ धनुषप्रमाण था। फिर इसके आगे क्रमसे नेमिनाथ तीर्थंकरपर्यंत चौबीससे विभक्त मुखप्रमाण ( ९०० + २४ = ७.५ ) से हीन होती गयी है ॥ ८९१ ॥ पार्श्वनाथ जिनेन्द्रके समवसरणमें गंधकुटीकी उंचाई चारसे विभक्त तीनसौ पचत्तर धनुष, और वीरनाथ जिनेन्द्रके पच्चीस कम सौ धनुषप्रमाण थी ॥ ८९२ ॥ गन्धकुटियोंके मध्यमें पादपीठ सहित, उत्तम स्फटिक मणियोंसे निर्मित और घंटाओंके समूहादिकसे रमणीय सिंहासन होते हैं ।। ८९३ ॥ __ रत्नोंसे खचित उन सिंहासनोंकी उंचाई तीर्थंकरोंकी उंचाईके ही योग्य हुआ करती है। इसप्रकार यहां तीर्थंकरोंके समवसरणोंका कथन किया गया है ॥ ८९४ ॥ समवसरणोंका वर्णन समाप्त हुआ । लोक और अलोकको प्रकाशित करनेके लिये सूर्यके समान भगवान् अरहन्त देव उन सिंहासनोंके ऊपर आकाशमार्गमें चार अंगुलके अन्तरालसे स्थित रहते हैं ॥ ८९५ ॥ १द पणवीससोलं च. २ द ब गंधमदीणं. ३ द ब णिम्मदाणि. ४ द ब इति समवसरण सम्मत्ता. ५द बलंतरालो. ६द रयणमग्गे. Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४.९०७] चउत्थो महाधियारो [२६३ णिस्सदत्तं णिम्मलगत्तत्तं दुद्धधवलरुहिरतं । आदिमसंहडणतं समचउरस्संगसंठाणं ॥ ८९६ अणुवमरूवत्तं णवचंपयवरसुरहिगंधधारितं । अट्टत्तरवरलक्खणसहस्सधरणं अणंतबलविरियं ॥ ८९७ मिदहिदमधुरालाओ साभावियअदिसयं च दसभेदं । एवं तित्थयराणं जम्मग्गहणादिउप्पण्णं ॥ ८९८ जोयणसदमज्जादं सुभिक्खदा चउदिसासु णियराणा । णहगमणाणमहिंसा भोयणउवसग्गपरिहीणा ॥ ८९९ सव्वाहिमुहट्ठियत्तं अच्छायत्तं अपम्हफंदित्तं । विजाणं ईसत्तं समणहरोमत्तणं सजीवम्हि ॥ ९०० अट्टरसमहाभासा खुल्लयभासा सयाई सत्त तहा । अक्खरअणक्खरप्पय सण्णीजीवाण सयलभासाओ ॥ ९०१ एदासु भासासु तालुवदंतोट्टकंठवावारे । परिहरिय एक्ककालं भव्वजणे दिव्वभासित्तं ।। ९०२ पगदीए अक्खलिओ संझत्तिदयम्मि णवमुहुत्ताणि । णिस्सरदि णिरुवमाणो दिन्वझुणी जाव जोयणयं ॥९०३ सेसेसुं समएसुं गणहरदेविंदचक्कवट्टीणं । पाहाणुरूवमत्थं दिव्वझुणी अ सत्तभंगीहिं ॥ ९०४ छदव्वणवपयत्थे पंचट्ठीकायसत्ततश्चाणि । णाणाविहहेदहि दिव्वझुणी भणइ भव्वाणं ॥ ९०५ घादिक्खएण" जादा एक्कारस अदिसया महच्छरिया । एदे तित्थयराणं केवलणाणाम्म उप्पण्णे ॥ ९०६ माहप्पेण जिणाणं संखेजेसुं च जोयणेसु वणं । पल्लवकुसुमफलद्धीभरिदं जायदि अकालम्मि ॥ ९०७ खेदरहितता, निर्मलेशरीरता, दूधके समान धवल रुधिर, आदिका वर्षभनाराचसंहनन, समैचतुरस्ररूप शरीरसंस्थान, अनुपमरूप, नवचम्पककी उत्तम गन्धके समान गन्धका धारण करना, एक हजार आठ उत्तम लक्षणोंका धारण करना, अनन्त बल-वीर्य, और हित मित एवं मधुर भाषण, ये स्वाभाविक अतिशयके दश भेद हैं । यह दशभेदरूप अतिशय तीर्थंकरोंके जन्मग्रहणसे ही उत्पन्न हो जाता हैं ॥ ८९६-८९८ ॥ अपने पाससे चारों दिशाओंमें एकसौ योजनतक सुभिक्षता, औकाशगमन, हिंसाका अभाव, भोजनका अभाव, उपसर्गका अभाव, सबकी ओर मुखकरके स्थित होना, छायारहितता, निर्निमेष दृष्टि, विद्याओंकी ईशता, संजीव होते हुए भी नख और रोमोंका समान रहना, अठारह महाभाषा, सातसौ क्षुद्रभाषा, तथा और भी जो संज्ञी जीवोंकी समस्त अक्षरानक्षरात्मक भाषायें हैं उनमें तालु, दांत, ओष्ठ और कण्ठके व्यापारसे रहित होकर एक ही समय भव्य जनोंको दिव्य उपदेश देना । भगवान् जिनेन्द्रकी स्वभावतः अस्खलित और अनुपम दिव्य ध्वनि तीनों संध्याकालोंमें नव मुहूर्तोतक निकलती है और एक योजनपर्यन्त जाती है । इसके अतिरिक्त गणधरदेव, इन्द्र अथवा चकवर्तीके प्रश्नानुरूप अर्थके निरूपणार्थ वह दिव्य धनि शेष समयोंमें भी निकलती है । यह दिव्यध्वनि भव्य जीवोंको छह द्रव्य, नौ पदार्थ, पांच अस्तिकाय और सात तत्वोंका नाना प्रकारके हेतुओंद्वारा निरूपण करती है । इसप्रकार घातियाकर्मोंके क्षयसे उत्पन्न हुए ये महान् आश्चर्यजनक ग्यारह अतिशय तीर्थंकरोंको केवलज्ञानके उत्पन्न होने पर प्रगट होते हैं ॥८९९-९०६॥ तीर्थंकरोंके माहात्म्यसे संख्यात योजनोंतक वन असमयमें ही पत्र, फूल और फलोंकी वृद्धिसे संयुक्त हो जाता है; कंटक और रेती आदिको दूर करती हुई सुखदायक वायु चलने लगती १द ब अपम्हयंदितं. २ दबवावारो. ३ दब जोयणं. ४ द ब पण्हाणरूवमत्थं. ५ दब पयत्थो. ६ द दिव्वज्झणि. ७ बघादिक्खएण य. Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६४] तिलोयपण्णत्ती कंटयसक्करपहुदि अवर्णेतो वादि सुक्खदो वाऊ । मोत्तूण पुव्ववेरं जीवा वटुंति मेत्तीसु ॥ ९०८ दप्पणतलसारिच्छा रयणमई होदि तेत्तिया भूमी। गंधोदकाई वरिसइ मेधकुमारो य सक्कआणाए ॥ ९०९ फलभारणमिदसालीजवादिसस्सं सुरा विकुब्वति । सव्वाणं जीवाणं उपज्जदि णिच्चमाणदं ॥९१० वायदि विकिरियाए वाउकुमारो य सीयलो पवण।। कूवतडायादीणि णिम्मलसलिलेग पुण्णाणि ॥ ९११ धूमुकपडपहुदीहिं विरहिदं होदि णिम्मलं गयणं । रोगादीणं बाधा ण होंति सयलाण जीवाणं ॥ ९१२ जखिदमत्थए सुं किरणुजलदिव्वधम्मचक्काणि । द?ण संठियाई चत्तारि जणस्स अच्छरिया ॥ ९१३ छप्पण चउद्दिसासुं कंचणकमलाणि तित्थकत्ताणं । एकं च पायपीढं अञ्चणदब्वाणि दिव्वविविधाणि ॥ ९१४ । चोत्तीस अइसया समत्ता।) जेसिं तरूण मुले उप्पण्णं जाण केवलं जाणं । उसहप्पहदिजिणाणं ते चिय असोयरुक्ख त्ति ॥ ९१५ ग्गोहसत्तपण्णं सालं सरलं पियंगु तं चेव । सिरिसं णागतरू वि य अक्खा धूली पलास तेंदूवं ॥ ९१६ पाडलजंबू पिप्पलदहिवण्णो णदितिलयचूदा य । कंकल्लिचंपबउलं मेसयसिंग धवं सालं ॥ ९१७ सोहंति असोयतरू पल्लवकुसुमाणदाहि साहाहि । लंबतमालदामा घंटाजालादिरमणिज्जा ॥ ९१८ है, जीव पूर्व वैरको छोड़कर मैत्रीभावसे रहने लगते हैं, उतनी भूमि दर्पणतलके सदृश स्वच्छ और रत्नमय होजाती है, सौधर्म इन्द्रकी आज्ञासे मेघकुमार देव सुगन्धित जलकी वर्षा करता है, देवं विक्रियासे फलोंके भारसे नम्रीभूत शालि और जौ आदि सस्यको रचते हैं, सब जीवोंको नित्य आनन्द उत्पन्न होता है, वायुकुमार देव विक्रियासे शीतल पवन चलाता है, कूप और तालाब आदिक निर्मल जलसे पूर्ण होजाते हैं, आकाश धुआं और उल्कापातादिसे रहित होकर निर्मल होजाता है, सम्पूर्ण जीवोंको रोगादिकी बाधायें नहीं होती हैं, यक्षेन्द्रोंके मस्तकोंपर स्थित और किरणोंसे उज्ज्वल ऐसे चार दिव्य धर्मचक्रोंको देखकर जनोंको आश्चय होता है, तीर्थंकरोंके चारों दिशाओंमें ( विदिशाओंसहित ) छप्पन सुवर्णकमल, एक पादपीठ और दिव्य एवं विविध प्रकारके पूजनद्रव्य होते हैं ।। ९०७-९१४ ॥ ___ चौंतीस अतिशयोंका वर्णन समाप्त हुआ। ऋषभादि तीर्थंकरोंको जिन वृक्षोंके नीचे केवलज्ञान उत्पन्न हुआ है वे ही अशोक वृक्ष , हैं ॥ ९१५॥ न्यग्रोध, सप्तपर्ण, शाल, सरल, प्रियंगु, फिर वही ( प्रियंगु ), शिरीष, नागवृक्ष, अक्ष ( बहेड़ा ), धूली ( मालिवृक्ष ), पलाश, तंदू , पाटल, पपिल, दधिपर्ण, नन्दी, तिलक, आम्र, कंकेलि ( अशोक ), चम्पक, बकुल, मेषशृङ्ग, धव और शाल, ये अशोकवृक्ष लटकती हुई मालाओंसे युक्त और घंटासमूहादिकसे रमणीय होते हुए पल्लव एवं पुष्पोंसे झुकी हुई शाखाओंसे शोभायमान होते हैं ॥ ९१६-९१८ ॥ १द ब गंधोदकेइ. २ ब संतियाइं. ३ बकिंकलि. ४ द ब मेलवसिंग. Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ९२७ ] चउत्थो महाधियारो [२६५ णियणियजिणउदएणं बारसगुणिदेहिं सरिसउच्छेहा । उसहजिणप्पहुदीणं असोयरुक्खा विरायंति ॥ ११९ किं वणणेण बहुणा दट्टणमसोयपादवे एदे । णियउजाणवणेसुंण रमदि चित्तं सुरेसस्स ॥ ९२० ससिमंडलसंकासं मुत्ताजालप्पयाससंजुत्तं । छत्तत्तयं विरायदि सव्वाणं तित्थकत्ताणं ॥ ९२१ सिंहासणं विसालं विसुद्धफलिहोवलेहिं णिम्मविदं । वररयणणिकरखचिदं को सक्का वपिणताणं ॥ ९२२ णिभरभत्तिपसत्ता अंजलिहत्था पफुल्लमुहकमला । चेटुंति गणा सम्वे एकेक वेढिऊण जिणं ॥ ९२३) विसयकसायासत्ता हदमोहा पविस जिणपहूसरणं । कहिदु वा भब्वाणं गहिरं सुरदुंदुही रसइ ॥ ९२४ (रुणरुणरुणंतछप्पयछण्णा वरभत्तिभरिदसुरमुक्का । णिवडेंति कुसुमविट्ठी जिणिंदपयकमलमूलेसु ॥ ९२५) भवसयदंसणहेर्दु दरिसणमेतेण सयललोयस्स । भामंडलं जिणाणं रविकोडिसमुज्जलं जयइ ॥ ९२६ चउसद्विचामरहिं मुणाल कुंदेंदुसंखधवलेहिं । सुरकरपणश्चिदेहिं विजिजंता जयंतु जिणा ॥ ९२७ । अट्ठ महपाडिहेरा समत्ता । ऋषभादिक तीर्थंकरोंके उपर्युक्त चौबीस अशोकवृक्ष बारहसे गुणित अपने अपने जिनकी उंचाईसे युक्त होते हुए शोभायमान हैं ॥ ९१९ ॥ बहुत वर्णनसे क्या ? इन अशोक वृक्षोंको देखकर इन्द्रका भी चित्त अपने उद्यानवनोंमें नहीं रमता है॥ ९२० ॥ ___ सब तीर्थकरोंके चन्द्रमण्डलके सदृश और मुक्तासमूहोंके प्रकाशसे संयुक्त तीन छत्र शोभायमान होते हैं ॥ ९२१ ॥ उन तीर्थंकरोंका निर्मल स्फटिकपाषाणोंसे निर्मित और उत्कृष्ट रत्नोंके समूहसे खचित जो विशाल सिंहासन होता है, उसका वर्णन करनेके लिये कौन समर्थ होसकता है ? ॥ ९२२ ॥ गाढ भक्तिमें आसक्त, हाथोंको जोड़े हुए, और विकसित मुखकमलसे संयुक्त, ऐसे सम्पूर्ण गण प्रत्येक तीर्थकरको घेरकर स्थित रहते हैं ॥ ९२३ ॥ विषय-कषायोंमें अनासक्त और मोहसे रहित होकर जिनाभुके शरणमें जाओ, ऐसा भव्य जीवोंको कहने के लिये ही मानों देवोंका दुंदुभी बाजा गम्भीर शब्द करता है ॥ ९२४ ।। जिनेंद्र भगवान्के चरणकमलोंके मूलमें, रुण-रुण शब्द करते हुए भ्रमरोंसे व्याप्त और उत्तम भक्तिसे युक्त देवोंके द्वारा छोड़ी गई पुष्पवृष्टि गिरती है ॥ ९२५ ।। जो दर्शनमात्रसे ही सम्पूर्ण लोगोंको अपने सौ ( सात ? ) भवोंके देखने में निमित्त है और करोड़ों सूर्योके समान उज्ज्वल है ऐसा वह तीर्थंकरोंका प्रभामण्डल जयवन्त होता है ।।९२६॥ मृणाल, कुन्दपुष्प, चन्द्रमा और शंखके समान सफ़ेद तथा देवोंके हाथोंसे नचाये गये ( ढोरे गये ) चौंसठ चामरोंसे वीज्यमान जिन भगवान् जयवन्त होवें ॥ ९२७ ।। आठ महाप्रातिहार्योंका कथन समाप्त हुआ। १बतित्थकत्तार. २द चेदिऊण. ३दब मोहो हद. TP. 34 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६६ ] तिलोयपण्णत्ती [४. ९२८ चउतीसातिसयमिदे अट्टमहापाडिहेरसंजुत्ते। मोक्खयरे तित्थयरे तिहुवणणाहे णमंसामि ॥ ९२८ ( जिणवंदणापयट्टा पल्लासंखेजभागपरिमाणा । चेटुंति विविहजीवा एकेके समवसरणेसुं ॥ ९२९) कोट्टाणं खेत्तादो जीवक्खेत्तंफलं असंखगुणं । होदूण अपुट्ठ त्ति हु जिणमाहप्पेण ते सम्वे ॥ ९३० संखेजजोयणाणि बालप्पहुदी पवेसणिग्गमणे । अंतोमुत्तकाले जिणमाहप्पेण गच्छति ॥ ९३) मिच्छाइट्रिमभव्वा तेसमसण्णी ण होंति कइआई। तह य अणज्झवसाया संदिद्धा विविहविवरीदा ॥ ९३२ आतंकरोगमरणुप्पत्तीओ वेरकामबाधाओ। तण्हाछुहपीडाओ जिणमाहप्पेण ण हवंति ॥ ९३३ जक्खणामगोवदणमहाजक्खा तिमुहो जक्खेसरो य तुंबुरओ। मादंगविजयअजिओ बम्हो बम्हेसरो य कोमारो ॥१३४ छम्मुहओ पादालो किण्णरकिंपुरुसगरुडगंधव्वा । तह य कुबेरो वरुणो भिउडीगोमेधपासमातंगा ॥ ९३५ गुज्झको इदि एदे जक्खा चउवीस उसहपहुदीणं । तित्थयराणं पासे चेटुंते मत्तिसंजुत्ता ।। ९३६ जो चौंतीस अतिशयोंको प्राप्त हैं, आठ महाप्रातिहार्योंसे संयुक्त हैं, मोक्षको करनेवाले अर्थात् मोक्षमार्गके नेता हैं, और तीनों लोकोंके स्वामी हैं, ऐसे तीर्थंकरोंको मैं नमस्कार करता हूं॥ ९२८॥ एक एक समवसरणमें पल्यके असंख्यातवें भागप्रमाण विविध प्रकारके जीव जिनदेवकी वन्दनामें प्रवृत्त होते हुए स्थित रहते हैं ॥ ९२९ ॥ ___ कोठोंके क्षेत्रसे यद्यपि जीवोंका क्षेत्रफल असंख्यातगुणा है, तथापि वे सब जीव जिनदेवके माहात्म्यसे एक दूसरेसे अस्पृष्ट रहते हैं। ९३० ॥ जिनभगवान्के माहात्म्यसे बालकप्रभृति जीव प्रवेश करने अथवा निकलनेमें अन्तर्मुहूर्त . कालके भीतर संख्यात योजन चले जाते हैं ॥ ९३१ ॥ इन कोठोंमें मिथ्यादृष्टि, अभव्य और असंज्ञी जीव कदापि नहीं होते तथा अनध्यवसायसे युक्त, सन्देहसे संयुक्त और विविध प्रकारकी विपरीतताओंसे सहित जीव भी नहीं होते हैं ॥९३२ ॥ - इसके अतिरिक्त वहांपर जिन भगवान्के माहात्म्यसे आतंक, रोग, मरण, उत्पत्ति, वैर, कामबाधा तथा तृष्णा (पिपासा ) और क्षुधाकी पीडायें नहीं होती हैं ।। ९३३ ॥ यक्षोंके नामगोवंदन, महीयक्ष, त्रिमुख, यक्षेश्वर, तुम्बुरव, मातंग, विजय, अजित, ब्रह्म, ब्रह्मेश्वर कुमार, षण्मुख, पाताल, किन्नर, किंपुरुष, गौंड, गंधर्व, कुबेर, वरुण, भृकुटि, गोमेध, पार्श्व, मौतंग और गुहाँक, इसप्रकार ये भक्तिसे संयुक्त चौबीस यक्ष ऋषभादिक तीर्थंकरों के पासमें स्थित रहते हैं । ९३४-९३६ ॥ १ द व °सयमेदे. २ द ब मिच्छाइट्ठीभव्वा. ३ द व भिउदी. Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४.९४४] चउत्थो महाधियारो [२६७ जक्खीयो चक्केसरिरोहिणिपण्णत्तिवजसिखलया। वजंकुसा य भष्पदिचक्केसरिपुरिसदत्तो य ॥ ९३. मणवेगाकालीमो तह जालामालिणी महाकाली । गउरीगंधारीओ वेरोटी सोलसा अणंतमदी ॥ ९३८ माणसिमहमाणसिया जया य विजयापराजिदामो य । बहुरूपिणिकुंभंडी पउमासिद्धायिणीओ त्ति ॥ ९३९ ।। वसन्ततिलकम्पीऊसणिज्झरणिहं जिणचंदवाणि सोऊण बारस गणा णिभकारएसु। णि अणतगुणसेढिविसोहिअंगा छेदंति कम्मपडलं खु असंखसेणि॥ ९४. इंद्रवज्राभत्तीए भासत्तमणा जिणिदपायारविंदेस णिवेसियत्था । णादीदकालं ण पयमाणं णो भाविकालं पविभावयंति ॥ ९४१ एवंपभावा भरहस्स खेत्ते धम्मप्पमुत्तिं परमं दिसंता । सव्वे जिणिदा वरभव्वसंघस्सप्पोस्थिदमोक्खसुहाइ देंतु ॥ ९४२ पुज्वाण शुक्कलक्खं वासाणं ऊणिदं सहस्सेण । उसहजिणिंदे कहियं केवलिकालस्स परिमाणं ॥ ९४३ उसह पुख्व ९९९९९ पुग्वंग ८३९९९९९ वस्स ८३९९०००। बास्सवच्छरसमधियपुग्वंगविहीणपुम्वइ गिलक्खं । केवलिकालपमाण अजियजिणिदे मुणेदव्वं ॥ ९४४ अजिय पुष्व ९९९९९ पुष्वंग ८३९९९९८ वस्स ८३९९९०८ । चक्रेश्वरी, रोहिणी, प्रज्ञैप्ति, वज्रश्रृंखला, वज्रांकुशा, अंप्रतिचक्रेश्वरी, पुरुषदत्ता, मनोवेगा, कोली, बालामालिनी, महाकाली, गौरी, गांधारी, "वैरोटी, सोलसा अनन्तमती, मानसी, महामानसी, जया, विजया, अपराजिता, बहुरूपिणी, कूष्माण्डी, पनौँ और सिद्धायिनी, ये यक्षिणियां भी क्रमशः ऋषभादिक चौबीस तीर्थंकरोंके समीपमें रहा करती हैं ॥ ९३७-९३९ ॥ जैसे चन्द्रमासे अमृत झरता है उसीप्रकार खिरती हुई जिनभगवान्की वाणीको अपने कर्तव्यके वारेमें सुनकर वे भिन्न भिन्न जीवोंके बारह गण नित्य अनन्तगुणश्रेणीरूप विशुद्धिसे संयुक्त शरीरको धारण करते हुए असंख्यातश्रेणीरूप कर्मपटलको नष्ट करते हैं ॥ ९४० ॥ जिनका मन भक्तिमें आसक्त है और जिन्होंने जिनेन्द्रदेवके पादारविन्दोंमें आस्था ( विश्वास) को रक्खा है ऐसे भव्य जीव अतीत, वर्तमान और भावी कालको भी नहीं जानते हैं ॥ ९४१ ॥ उपर्युक्त प्रभावसे संयुक्त वे सब तीर्थंकर भरतक्षेत्रमें उत्कृष्ट धर्मप्रवृत्तिका उपदेश देते हुए उत्तम भव्यसमूहको आत्मासे उत्पन्न हुए मोक्षसुखोंको प्रदान करें ॥ ९४२ ॥ भगवान् ऋषभ देवके केवलिकालका प्रमाण हजार वर्ष कम एक लाख पूर्व कहा गया है ॥ ९४३ ॥ ऋषभ पूर्व ९९९९९, पूर्वांग ८३९९९९९, वर्ष ८३९९००० । अजितनाथ तीर्थंकरके केवलिकालका प्रमाण बारह वर्ष और एक पूर्वाग कम एक लाख पूर्व जानना चाहिये ॥ ९४४ ॥ अजित पूर्व ९९९९९, पूर्वांग, ८३९९९९८, वर्ष ८३९९९८८ १ ब पुरुसदत्ती. २ द अंकारएसु. ३ द धम्मप्पमत्तिं. ४ व संघस्सुप्पोस्थिदंमोक्ष. Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६८ ] तिलोयपण्णत्ती [ ४. ९४५ चोइसवच्छरस मधियच उपुग्वंगोणपुग्वद्द गिलक्खं । संभवजिशिंदे भणिदं केवलिकालस्स परिमाणं ॥ ९४५ संभव पुण्व ९९९९९ पुग्वंग ८३९९९९५ वस्ल ८३९९९८६ । अट्ठारसवरिसाधियभडपुब्वंगोणपुष्यई गिलक्खं । केवलिकालयमाणं णंदणणाहम्मि णिहिं ॥ ९४६ मंदण पुच ९९९९९ पुव्वंग ८३९९९९१ वस्स ८३९९९८२ । वीस दिवच्छरसमधियबारसपुध्वंगहीणपुण्वाणं । एक्कं लक्खं होदि हु केवलिकालं सुमहणाहम्मि || ९४७ सुमह पुण्व ९९९९९ अंग ८३९९९८७ वस्स ८३९९९८० । विगुणियतिमास समधिय सोलसपुवंगहीणपुष्वाणं । इगिलक्खं पउमपहे केवलिकालस्स परिमाणं ॥ ९४८ पउम पुण्व ९९९९९ अंग ८३९९९८३ वस्स ८३९९९९९ मा ६ । णव संवच्छरसमधियवीसदिपुब्वंगहीणपुण्वाणं । एक्कं लक्खं केवलिकालपमाणं सुपासजिणे ॥ ९४९ सुपास पुत्र ९९९९९ अंग ८३९९९७९ वस्स ८३९९९९१ । मासत्तिदयाद्दियैचउवीसदिपुध्वंगर हिदपुव्वाणं । इगिलक्खं चंदप्पहकेवलिकालस्स संखाणं ॥ ९५० चंद पुत्र] ९९९९९ पुग्वंगं ८३९९९७५ वस्स ८३९९९९९ मास ९ । चउवच्छरस मधिय अडवीसदिपुच्वंगऊणपुब्वाणं । एक्कं लक्खं केवलिकालपमाणं च पुप्फदंतजिणे ॥ ९५१ पुष्क पुत्र ९९९९९ अंग ८३९९९७१ वस्स ८३९९९९६ । सम्भवनाथ तीर्थंकरके केवलिकालका प्रमाण चौदह वर्ष चार पूर्वांग कम एक लाख पूर्व कहा गया है || ९४५ ॥ संभव पूर्व ९९९९९, पूर्वांग ८३९९९९५, वर्ष ८३९९९८६ । अभिनन्दननाथके केवलिकालका प्रमाण अठारह वर्ष और आठ पूर्वांग कम एक लाख पूर्वनिर्दिष्ट किया गया है ॥ ९४६ ॥ अभिनन्दन पूर्व ९९९९९, पूर्वांग ८३९९९९९, वर्ष ८३९९९८२ । सुमतिनाथके केवलिकालका प्रमाण बीस वर्ष और बारह पूर्वांग कम एक लाख पूर्व है || ९४७ ॥ सुमति पूर्व ९९९९९, पूर्वांग ८३९९९८७ वर्ष ८३९९९८० । भगवान् पद्मप्रभके केवलिकालका प्रमाण छह मास और सोलह पूर्वांग कम एक लाख पूर्व है ॥ ९४८ ॥ पद्मपूर्व ९९९९९, पूर्वांग ८३९९९८३, वर्ष ८३९९९९९, मास ६ । सुपार्श्व जिनेन्द्र के केवलिकालका प्रमाण नौ वर्ष और बीस पूर्वांग कम एक लाख पूर्व है ॥ ९४९ ॥ सुपार्श्व पूर्व ९९९९९, पूर्वांग ८३९९९७९ वर्ष ८३९९९९१ | चन्द्रप्रभ तीर्थंकरके केवलिकालकी संख्या तीन माह और चौबीस पूर्वांग कम एक लाख पूर्व है ॥ ९५० ॥ चन्द्र पूर्व ९९९९९, पूर्वांग ८३९९९७५, वर्ष ८३९९९९९ मास ९ । पुष्पदन्त तीर्थंकरके केवलिकालका प्रमाण चार वर्ष और अट्ठाईस पूर्वांग कम एक लाख पूर्व है || ९५१ ॥ पुष्पदन्त पूर्व ९९९९९, पूर्वांग ८३९९९७१, वर्ष ८३९९९९६ । १ द अडपुवंगाण. द ब मासं तिया विय. Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ –४. ९५८] चउत्थो महाधियारो संवच्छरतिदणियपणवीससहस्सयाणि पुव्वाणि । सीयलजिणम्मि कहिदं केवलिकालस्स परिमाण ॥ ९५२ सीअ पुष्व २४९९९ अंग ९३९९९९९ वस्स ८३९९९९७ । इगिवीसवस्सलक्खा दोहि विहीणा पुहुम्मि सेयंसे । चउवण्णवासलक्खं ऊणं एक्केण वासुपुजाजिणे ॥ १५३ सेयंस वस्स २०९९९९८ । वासुपुज ५३९९९९९ । पण्णरसवासलक्खा तिदयविहीणा य विमलणाहम्मि । सयकदिहदपण्णत्तरिवासा दोविरहिदा अणंतजिणे।।५४ विमैल १४९९९९७ । अणंत वास ७४९९९८ । पंचसयाणं वग्गो अणो एक्केण धम्मणाहम्मि । दसघणहदपणुवीसा सोलसहीणा य संतीसे ॥ ९५५ धम्म वस्स २४९९९९ । संति २५९८४ । चोत्तीसाधियसगसय तेवीससहस्सयाणि कुंथुम्मि । चुलसीदीजुदणवसयवीससहस्सा अरम्मि वासाणं ॥ ९५६ कुथु २३७३४ । अर २०९८४ । णवणउदिअधियअडसयचउवण्णसहस्सयाणि वासाणि । एक्करसं चिय माला चउवीस दिणाइ मल्लिम्मि ।। ६५७ मल्लि वास ५४८९९ मा ९९ दि २४ । णवणउदिषधियचउसयसत्तसहस्साणि वच्छराणि पि । इगिमासो सुम्वदए केवलिकालस्स परिमाणं ॥ ९५८ सुन्वद ७४९९ मा ९। शीतलनाथ तीर्थकरके केवलिकालका प्रमाण तीन वर्ष कम पञ्चीस हजार पूर्व कहा गया है ॥ ९५२ ॥ शीतल पूर्व २४९९९, पूर्वांग ८३९९९९९, वर्ष ८३९९९९७ । भगवान् श्रेयांस प्रभुका केवलिकाल दो कम इक्कीस लाख वर्ष, और वासुपूज्य जिनेन्द्रका एक कम चौवन लाख वर्ष है ॥ ९५३ ॥ श्रेयांस वर्ष २०९९९९८ । वासुपूज्य वर्ष ५३९९२५९ । विमलनाथ तीर्थकरका केवलिकाल तीन कम पन्द्रह लाख वर्ष और अनन्तनाथ जिनका सौके वर्गसे गुणित पचत्तर से दो कम अर्थात् सात लाख उनचास हजार नौसौ अट्ठानबै वर्षप्रमाण है ॥ ९५४ ॥ विमल वर्ष १४९९९९७ । अनन्त वर्ष ७४९९९८ ।। धर्मनाथ तीर्थकरका केवलिकाल पांचसौके वर्गमेंसे एक कम, और शान्तिनस्य भगवान्का दशके घनसे गुणित पच्चीसमेंसे सोलह वर्ष कम है ॥ ९५५ ॥ धर्म वर्ष २४९९९९ । शान्ति २४९८४ ।। भगवान् कुंथुनाथका केवलिकाल तेईस हजार सातसौ चौंतीस वर्ष, और अनाथ तीर्थकरका बीस हजार नौसौ चौरासी वर्षप्रमाण है ॥ ९५६ ।। कुंथु वर्ष २३७३४ । अर वर्ष २०९८४ । मल्लिनाथ तीर्थकरके केवलिकालका प्रमाण चौवन हजार आठसौ निन्यानबै वर्ष ग्यारह मास और चौबीस दिन है ।। ९५१ ॥ मल्लि वर्ष ५४८९९, मास ११, दिन २४ । सुव्रतनाथके केवलिकालका प्रमाण सात हजार चारसौ निन्यानबै वर्ष और एक मास है ॥ ९५८ ॥ सुव्रत वर्ष ७४९९, मास १ । १ [पहुम्मि ]. २ द ब पुश्व. ३ ब विमलस्स पुन्व, Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तिलोयपण्णत्ती [४. ९५९ पासाण दो सहस्सा चत्तारि सयाणि णमिम्मि इगिणउदी। एक्कोणा सत्तसया दस मासा चउदिणाणि णेमिस्स ॥९५९ मि २४९१ । णेमि वा ६९९ मास १० दि ४ । अडमाससमधियाणं ऊणत्तरि वच्छराणि पासजिणे । वीरम्मि तीस वासा केवलिकालस्स संख त्ति ॥ ९६० पास ६९ मा ८ । वीर ३० । चुलसीदि गउदि पण-तिग-सोलस-एक्कारसुत्तरसयाई। पणणउदी तेणउदी गणहरदेवा हु अपरियंतं ॥ १६॥ उ८४, अ ९०, सं १०५, णं १०३, सु ११६, प १११, सु.९५, चं ९३ । अडसीदी सगसीदी सत्तत्तरि छक्कसमधिया छटी । पणवण्णा पण्णासा तत्तो य अणंतपरियंतं ॥ ९६२ पु८८, सी ८७, से ७७, वासु ६६, वि ५५, अणं ५० । तेदालं छत्तीसा पणतीसा तीस अट्ठवीसा य । अट्ठारस-सत्तरसेक्कारस-दस-एक्करस य वीरंतं ॥ ९६३ च ४३, संति ३६, कुंथु ३५, अर ३०, म २८, मु १८, १७, ११,पा १०, वीर ११ । पढमोहु उसहसेणो केसरिसेणो य चारुदत्तो य । वजचमरों य वजो चमरो बलदत्तवेदब्भा॥ ९६४ 'णागो कुंथू धम्मो मंदिरणामा जओ अरिटो य । सेणी चक्कायुधयो सयंभु कुंभो विसाखो य ॥९६५ नमिनाथ तीर्थंकरका केवालकाल दो हजार चारसौ एकानबै वर्ष, और नेमिनाथका एक कम सातसौ वर्ष, दश मास तथा चार दिन है ॥ ९५९ ॥ ___नमि वर्ष २४९१ । नेमि वर्ष ६९९ मास १० दिन ४ । ... पार्श्वनाथ जिनेन्द्रके केवलिकालकी संख्या आठ मास अधिक उनत्तर वर्ष, और वीर भगवानके तीस वर्षप्रमाण है ॥ ९६० ॥ पार्श्व वर्ष ६९, मास ८ । वीर वर्ष ३० । ...आठवें तीर्थंकरपर्यन्त क्रमसे चौरासी, नब्बे, एकसौ पांच, एकसौ तीन, एकसौ सोलह, एकसौ ग्यारह, पंचानबै और तेरानबै गणधर देव थे ॥ ९६१ ॥ ऋषभ ८४, अजित ९०, संभव १०५, अभिनन्दन १०३, सुमति ११६, पद्म १११, सुपार्श्व ९५, चन्द्र ९३ ।। १ भगवान् पुष्पदन्तसे लेकर अनन्तनाथ तीर्थकरतक क्रमसे अठासी, सतासी, सतत्तर, ब्यासठ, पचवन और पचास गणधर थे ॥ ९६२ ॥ ... पुष्पदन्त ८८, शीतल ८७, श्रेयांस ७७, वासुपूज्य ६६, विमल ५५, अनन्त ५० । धर्मनाथ तीर्थंकरसे लेकर महावीरपर्यन्त क्रमश: तेतालीस, छत्तीस, पैंतीस, तीस, अट्ठाईस, अठारह, सत्तरह, ग्यारह, दश और ग्यारह गणधर थे ॥ ९६३ ।। - धर्म ४३, शान्ति ३६, कुंथु ३५, अर ३०, मल्लि २८, मुनिसुव्रत १८, नमि १७, ... ... नेमि ११, पार्श्व १०, वीर ११ । ... ... ऋषभसेन, केशरिसेन ( सिंहसेन ), चारुदत्त, बज्रचमर, वज्र, चमर, बलदैत्त, ( बलि. दत्तक ), वैदर्भ, नाग (अनगार ), कुथु, धर्म, मन्दिर. जय, अरिष्ट, सेन': ( अरिष्टसेन ), चक्रायुधं, १६ ब पढमा. २ दब व जदमरो. Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ९७४ ] उत्थो महाधियारो मल्लीणामो सुप्पहवरदत्ता सयंभुइंदभूदीओ । उसहादीर्ण आदिमगणधरणामाणि एदाणि ॥ ९६६ एदे गणधरदेवा सब्वे वि हु अट्टरिद्धिसंपण्णा । ताणं रिद्धिसरूवं लवमेत्तं तं णिरूवेमो ॥ ९६७ बुद्धी - विकिरिये - किरिया तव-बल-वोसहि रसक्खिदी रिद्धी । एदासु बुद्धिरिद्धी अट्ठारसभेदविक्खादा ॥ ९६८ ओहिमणपजवाणं केवलणाणी वि बीजबुद्धी य । पंचमिया कोट्ठमई पदानुसारित्तणं छटुं ॥ ९६९ संभिण्णस्सोदित्तं दूरस्सादं च दूरपरसं च । दूरग्वाणं दूरस्सवणं तह दूरदंसणं चेय ॥ ९७० दसवोपुवित्तं निमित्तरिद्धीए तत्थ कुसलत्तं । पण्णसमणाभिधाणं कमसो पत्तेयबुद्धिवादित्तं ॥ ९७१ अंतिमखदंताई परमाणुप्पहृदिमुत्तिदब्वाई । जं पच्चक्खं जाणइ तमोद्दिणाणं ति णायव्वं ॥ ९७२ | ओहिणाणं गदं । चिंताए अचिंताए अर्चिताएँ विविभेयगयं । जं जाणइ णरलोए तं चिय मणपज्जवं गाणं ॥ ९७३ । मणपज्जवं णाणं गदं । असवत्तसयलभावं लोयालोएसु तिमिरपरिचत्तं । केवलमखंड मेदं केवलणाणं भणति जिर्णो ॥ ९७४ | केवलणाणं गदं । स्वयंभू, कुम्भ ( कुंथु ), विशाखे, मेल्लि, सुप्रभ ( सोमक ), वैरेदत्त, स्वयंभू और इन्द्र भूति, ऋषभादि तीर्थंकरोंके प्रथम गणधरोंके नाम हैं ।। ९६४ - ९६६ ॥ ये सब ही गणधर देव आठ ऋद्धियोंसे सहित होते हैं। यहां उन गणधरोंको ऋद्धियोंके लवमात्र स्वरूपका हम निरूपण करते हैं । ९६७ ॥ बुद्धि, विक्रिया, क्रिया, तप, बल, औषधि, रस और क्षिति ( क्षेत्र ) इन भेदोंसे ऋि आठ प्रकारकी है । इनमेंसे बुद्धि ऋद्धि अवधिज्ञान, मन:पर्ययज्ञान, केवलज्ञान, बीजबुद्धि, कोष्ठमति, पदानुसारित्व, संभिन्नश्रोतृत्व, दूरास्वादान, दूरस्पर्श, दूरघ्राण, दूरश्रवण, दूरदर्शन, दशपूर्वित्व, चौदह पूर्वत्व, निमित्तऋद्धि इनमें कुशलता, प्रज्ञाश्रवण, प्रत्येकबुद्धित्व और वादित्व, इन अठारह भेदों से विख्यात है ।। ९६८- ९७१ ॥ : जो प्रत्यक्ष ज्ञान अन्तिम स्कन्धपर्यन्त परमाणु आदिक मूर्त द्रव्योंको जानता है उसको अवधिज्ञान जानना चाहिये ॥ ९७२ ॥ | २७१ अवधिज्ञान समाप्त हुआ । चिन्ता, अचिन्ता या अर्धचिन्ताके विषयभूत अनेक भेदरूप पदार्थको जो ज्ञान लोकके भीतर जानता है वह मन:पर्यय ज्ञान है || ९७३ ॥ १ द बुद्धीविकिरिय.. २ द दत्ताई, ब ' दत्ताई. ३ द ब अत्यंचिंता य. मन:पर्ययज्ञान समाप्त हुआ । जो ज्ञान असपत्न अर्थात् प्रतिपक्षीसे रहित होकर सम्पूर्ण पदार्थोंको विषय करता है, लोक एवं अलोकके विषय में अज्ञानरूप तिमिरसे रहित है, केवल अर्थात् इन्द्रियादिककी सहायतासे विहीन है, और अखण्ड है उसे जिन भगवान् केवलज्ञान कहते हैं ॥ ९७४ ॥ केवलज्ञान समाप्त हुआ । क्रमशः ४ व जिला गं. Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तिलोयपण्णत्ती [ ४. ९७५ इंदियदणाणावरणाणं वीरअंतरायाएँ । तिविहाणं पगदीणं उक्तस्सखउवसमविद्धस्स ॥ ९७५ संवेसरूवाणं सहाणं तत्थ लिंगसंजुत्तं । एक्कं चिय बीजपदं लढण परोपदेसेणं ॥ ९७६ सम्म पदे आधारे सयलसुदं चिंतिऊण गेण्डेदि । कस्स त्रि महेसिणो जा बुद्धी सा बीजबुद्धि सि ॥ ९७७ । बीजबुद्धी समत्ता | करिसधारणाए जुत्तो पुरिसो गुरुवएसेणं । णाणाविहगंथेसुं वित्थारे लिंगस बीजाणि ॥ ९७८ गहिण नियमदीए मिस्सेण विणा घरेदि मदिकोट्ठे । जो कोइ तस्स बुद्धी णिद्दिट्टा कोट्ठबुद्धि ति ॥ ९७९ | कोबुद्धी गदौ । बुद्धी विक्खणाणं पदाणुसारी हवेदि तिविहप्पा | अणुसारी पडिसारी जहृत्थणामा उभयसारी ॥ ९८० दिवाणमज्झे गुरूवदेसेण एक्कबीजपदं । गेव्हिय उवरिमगंथं जा गिरहदि सा मदी हु अणुसारी ॥ ९८१ | अणुसारी गर्द । आदिवसाणमज्झे गुरूव देसेण एकबीजपदं । गेण्हिय हेट्टिमगंथं बुज्झदि जा सा च पडिसारी ॥ ९८२ | पडिसारी गदं । २७२ । इन्द्रियावरण, श्रुतज्ञानावरण और वीर्यान्तराय, इन तीन प्रकारकी प्रकृतियोंके उत्कृष्ट विशुद्ध हुए किसी भी महर्षिकी जो बुद्धि, संख्यातस्वरूप शब्दोंके बीच मेंसे लिंगसहित एक ही बीजभूत पदको परके उपदेशसे प्राप्त करके उस पदके आश्रयसे सम्पूर्ण श्रुतको विचार कर ग्रहण करती है, वह बीजबुद्धि है ।। ९७५-९७७ ॥ उत्कृष्ट धारणासे युक्त जो पूर्वक लिंगसहित शब्दरूप बीजोंको कोठे में धारण करता है, उसकी बुद्धि बीबुद्ध समाप्त हुई | कोई पुरुष गुरुके उपदेशसे नाना प्रकार के प्रन्थों में से विस्तारअपनी बुद्धिसे ग्रहण करके उन्हें मिश्रणके बिना बुद्धिरूपी कोष्ठबुद्धि कही गई है ।। ९७८- ९७९ ।। बुद्धि समाप्त हुई । विचक्षण पुरुषों की पदानुसारिणी बुद्धि अनुसारिणी, प्रतिसारिणी और उभयसारिणी के भेद से तीन प्रकार है, इस बुद्धिके ये यथार्थ नाम हैं ॥ ९८० ॥ जो बुद्धि आदि, मध्य अथवा अन्तमें गुरुके उपदेशसे एक बीज पदको ग्रहण करके परम प्रन्थको ग्रहण करती है, वह अनुसारिणी बुद्धि कहलाती हैं ।। ९८१ ॥ अनुसारिणी बुद्धि समाप्त हुई । गुरुके उपदेशसे आदि, मध्य अथवा अन्तमें एक बीज पदको ग्रहण करके जो बुद्धि अस्तन ग्रन्थको जानती है, वह प्रतिसारिणी बुद्धि कहलाती हैं ।। ९८२ ।। प्रतिसारिणी बुद्धि समाप्त हुई । १ द वीरियं अंतरायाए. २ द ब तत्ताणं. ३ द ब चिंतियाण ४ द गंथत्थेसु वित्थरे लिंगसद्द ५५ व कोटूबुद्धि गदं. ६ [ गदा ]. Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ –४. ९९० ] चउत्थो महाधियाये [ २७३ णियमेण अणियमेण य जुगवं एगस्स बीजसहस्स । उवरिमहेटिमगंथं जो बुज्झइ उभयसारी सा ॥ ९८३ ।उभयसारी गई। । एवं पदाणुसारी गई। सोदिदियेसुदणाणावरणाणं वीरियंतरायाए । उक्कस्सक्खउवसमे उदिदंगोवंगणामकम्मम्मि ॥ ९८४ सोदुक्कस्सखिदीदो बाहिं संखेजजोयणपएसे । संठियणरतिरियाणं बहुविहसद्दे समुटुंते ॥ ९८५ अक्खरअणक्खरमए सोदूणं दसदिसासु पत्तेक्कं । जे दिजदि पडिवयणं तं चिय संभिण्णसोदित्तं ॥ ९८६ ... ।संभिण्णसोदित्तं गदं । जिभिदियसुदणाणावरणाणं वीरियंतरायाए । उक्कस्सक्खउवसमे उदिदंगोवंगणामकम्मम्मि ॥ ९८७ . . जिब्भुक्कस्सखिदीदो बाहिं संखेजजोयणठियाणं । विविहरसाणं सादं जं जाणइ दूरसादित्तं ।। ९८८... । दूरसादित्तं गदं । पासिंदियसुदणाणावरणाणं वीरियंतरायाए । उक्कस्सक्खउवसमे उदिदंगोवंगणामकम्मम्मि ॥ ९८९ . ... .. पासुक्कस्सखिदीदो बाहिं संखेजजोयणठियाणि । अट्टविहप्पासाणि जे जाणइ दूरपासत्तं ॥ ९९० ।दूरपासं गदं। ___ जो बुद्धि नियम अथवा अनियमसे एक बीजशब्दके ( ग्रहण करनेपर ) उपरिम और अधस्तन ग्रन्थको एक साथ जानती है, वह उभयसारिणी बुद्धि है ॥ ९८३ ॥ उभयसारिणी बुद्धि समाप्त हुई। इसप्रकार पदानुसारिणी बुद्धिका कथन समाप्त हुआ। श्रोत्रेन्द्रियावरण, श्रुतज्ञानावरण और वीर्यान्तरायका उत्कृष्ट क्षयोपशम तथा अंगोपांग नामकर्मका उदय होनेपर श्रोत्र इन्द्रियके उत्कृष्ट क्षेत्रसे बाहिर दशों दिशाओंमें संख्यात योजनप्रमाण क्षेत्रमें स्थित मनुष्य एवं तिर्यञ्चोंके अक्षरानक्षरात्मक बहुत प्रकारके उठनेवाले शब्दोंको सुनकर जिससे प्रत्युत्तर दिया जाता है, वह संभिन्नश्रोतृत्व नामक बुद्धिऋद्धि कहलाती है ॥ ९८४-९८६॥ संभिन्न श्रोतृत्वबुद्धिऋद्धि समाप्त हुई। जिह्वेन्द्रियावरण, श्रुतज्ञानावरण और वीर्यान्तरायका उत्कृष्ट क्षयोपशम तथा अंगोपांग नामकर्मका उदय होनेपर जिह्वा इन्द्रियके उत्कृष्ट विषयक्षेत्रसे बाहिर संख्यात योजनप्रमाण क्षेत्रमें स्थित विविध रसोंके स्वादके जाननेको दूरास्वादित्वऋद्धि कहते हैं । ९८७-९८८ ।। दूरास्वादित्वऋद्धि समाप्त हुई ।। स्पर्शनेन्द्रियावरण, श्रुतज्ञानावरण और वीर्यान्तरायका उत्कृष्ट क्षयोपशम तथा अंगोपांग नामकर्मका उदय होनेपर स्पर्शनेन्द्रियके उत्कृष्ट विषयक्षेत्रसे बाहिर संख्यात योजनोंमें स्थित आठ प्रकारके स्पोंको जान लेना, यह दूरस्पर्शत्वऋद्धि है ॥ ९८९-९९० ॥ दूरस्पर्शत्वऋद्धि समाप्त हुई । १ द ब जो, २ [गदा ]. ३ ब सो दिंदय. TP. 35 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तिलोयपण्णत्ती घार्णिदियदणाणावरणाणं वीरियंतरायाए । उक्कस्लक्ख उवसमे उदिदंगोवंगणामकम्मम्मि ॥ ९९१ घाणुकस्सखिदीदो बाहिं संखेजजोयणगदाणिं' । जं बहुविधगंधाणिं तं घायदि दूरघाणत्तं ॥ ९९२ | दूरघाणत्तं गदं । २७४ ] सोबिंदियसुदणाणावरणाणं वीरियंतरायाए । उक्कस्सक्खउवसमे उदिदंगोवंगणामकम्मम्मि ९९३ सोढुक्कस्सखिदीदो बाहिरसंखेज्जजोयणपएसे । चेट्टंताणं माणुसतिरियाणं बहुवियप्पाणं ॥ ९९४ भक्खर अणक्रम बहुविहसदे विसेससंजुत्ते । उप्पण्णे आयण्णइ जं भणिअं दूरसवणत्तं ॥ ९९५ । दूरसवणत्तं गदं । रूविंदियसुदणाणावरणाणं वीरिअंतरायाए । उक्कत्सक्खडवसमे उदिदंगोवंगणामकम्मम्मि ॥ ९९६ रूउक्कस्सखिदीदो बाहिं संखेजजोयणठिदाई । जं बहुविहृदव्बाई देक्खड़ तं दूरदरिसिणं नाम ।। ९९७ | दूरदरिसिणं गदं । रोहिणिपहुदीण महाविजाणं देवदाउ पंच सया । अंगुटुपसेणाई खुद्दअविजाण सत्त सया ॥ ९९८ एत्तूण पेसणाई मग्गंते दसमपुव्वपढणम्मि । णेच्छंति संजमंता ताओ जे ते अभिण्णदसवी ॥ ९९९ ( भुवणेसु सुपसिद्धा विज्ञाहरसमणणामपज्जाया । ताणं मुणीण बुद्धी दसपुथ्वी णाम बोडवा ॥ १००० | दसपुवित्तं गदं । [ ४. ९९१ घ्राणेन्द्रियावरण, श्रुतज्ञानावरण और वीर्यान्तरायका उत्कृष्ट क्षयोपशम तथा अंगोपांग नामकर्मका उदय होनेपर घ्राणेन्द्रियके उत्कृष्ट विषयक्षेत्र से बाहिर संख्यात योजनोंमें प्राप्त हुए प्रकारके गन्धों को सूंघना इसे दूरघ्राणत्व कहते हैं ॥ ९९१-९९२ ॥ दूरप्राणत्वऋद्धि समाप्त हुई । श्रोत्रेन्द्रियावरण, श्रुतज्ञानावरण और वीर्यान्तरायका उत्कृष्ट क्षयोपशम तथा अंगोपांग नामकर्मका उदय होने पर श्रोत्रेन्द्रियके उत्कृष्ट विषयक्षेत्र से बाहिर संख्यात योजनप्रमाण क्षेत्र में स्थित-रहनेवाले बहुत प्रकारके मनुष्य और तिर्यञ्चों के विशेषतासे संयुक्त अनेक प्रकारके अक्षरानक्षरात्मक शब्दों के उत्पन्न होनेपर उनका श्रवण करना, इसे दूरश्रवणत्व कहा गया है ।। ९९३-९९५ ॥ दूरश्रवणत्वऋद्धि समाप्त हुई चक्षुरिन्द्रियावरण, श्रुतज्ञानावरण और वीर्यान्तरायका उत्कृष्ट क्षयोपशम तथा अंगोपांग नामकर्मका उदय होनेपर चक्षुरिन्द्रियके उत्कृष्ट विषयक्षेत्र से बाहिर संख्यात योजनों में स्थित बहुत प्रकारके द्रव्योंको देखना, यह दूरदर्शित्वऋद्धि है । ९९६–९९७ ॥ दूरदर्शित्वऋद्धि समाप्त हुई । दशवें पूर्वके पढ़ने में रोहिणीप्रभृति महाविद्याओं के पांचसौ और अंगुष्ठप्रसेनादिक (- प्रश्नादिक) क्षुद्रविद्याओंके सातसौ देवता आकर आज्ञा मांगते हैं। इस समय जो महर्षि जितेन्द्रिय होने के कारण उन विद्याओंकी इच्छा नहीं करते हैं, वे 'विद्याधरश्रमण' इस पर्यायनामसे भुवन में प्रसिद्ध होते हुए अभिन्नशपूर्वी कहलाते हैं । उन मुनियों की बुद्धिको दशपूर्वी जानना चाहिये || ९९८ - १००० ॥ दशपूर्विश्वऋद्धि समाप्त हुई । १ ब जोयणगदाणं. २ द ब गंधाणं. ३ द ब अक्खअविजाण. ४ द ब नं. ५ द ब दसपुव्वी गर्द. Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. १००७] चउत्थो महाधियारो सयलागमपारगया सुदकेवलिणामसुप्पसिद्धा जे । एदाण बुद्धिरिद्धी चोदसपुग्वि ति णामेण ॥ १०॥ ।चोद्दसपुवित्तं गदं । णइमित्तिका य रिद्धी णभभउमंगसराइ वेंजणयं । लक्खणचिण्हं सउणं अट्ठवियप्पेहि वित्थरिदं ॥ १००२ रविससिगहपहुदीणं उदयत्थमणादिआई दट्टणं । खीणत्तं दुक्खसुहं जं जाणइ तं हि णहणिमित्तं ॥ १००३ । णहणिमित्तं गदं । घणसुसिरणिद्धलुक्खप्पहुदिगुणे भाविदूण भूमीए । जं जाणइ खयवद्धिं तम्मयसैकणयरजदपमुहाणं ॥ १०.४ दिसिविदिसअंतरेसुं चउरंगबलं ठिदं च दट्टणं । जं जाणइ जयमजयं तं भउमणिमित्तमुद्दिष्टुं ॥ १००५ । भउमणिमित्तं गदं । वातादिप्पगिदीओ रुहिरप्पहदिस्सहावसत्ताई। णिण्णाण उण्णयाणं अंगोवंगाण दंसणा पासा ॥१००६ णरतिरियाण जं जाणइ दुक्खसोक्खमरणाई । कालत्तयणिप्पण्णं अंगणिमित्तं पसिद्धं तु ॥१००७) । अंगणिमित्तं गदं । जो महर्षि सम्पूर्ण आगमके पारंगत हैं और श्रुतकेवली नामसे सुप्रसिद्ध हैं उनके चौदहपूर्वी नामक बुद्धिऋद्धि होती है ॥ १००१ ॥ चौदहपूर्वित्वऋद्धि समाप्त हुई । नैमित्तिक ऋद्धि नभ, भौम, अंग, स्वर, व्यंजन, लक्षण, चिह्न ( छिन्न ? ) और स्वप्न इन आठ भेदोंसे विस्तृत है ॥ १००२ ॥ सूर्य, चन्द्र और ग्रह इत्यादिकके उदय व अस्तमन आदिकोंको देखकर जो क्षीणता और दुखसुखका जानना है, वह नभनिमित्त है ॥ १००३ ।। नभनिमित्त समाप्त हुआ। पृथिवीके धन ( सांद्रता), सुषिर (पोलापन), स्निग्धता और रूक्षताप्रभृति गुणोंको विचार कर जो तांबा, लोहा,सुवर्ण और चांदी आदिक धातुओंकी हानि-वृद्धिको तथा दिशा-विदिशाओंके अन्तरालमें स्थित चतुरंग बलको देखकर जो जय-पराजयको भी जानना है, इसे भौमनिमित्त कहा गया है ॥ १००४-१००५ ॥ भौमनिमित्त समाप्त हुआ। ___ मनुष्य और तिर्यंचोंके निम्न व उन्नत अंग-उपांगोंके दर्शन व स्पर्शसे वातादि तीन प्रकृतियों और रुधिरादि सात स्वभावों ( धातुओं ) को देखकर तीनों कालोंमें उत्पन्न होनेवाले सुख, दुख या मरणादिको जानना, यह अंगनिमित्त नामसे प्रसिद्ध है ॥ १००६-१००७ ।। अंगनिमित्त समाप्त हुआ । १दब पुवित्ति. २ दब°मणादिआदि. ३ द ब तमयग, ४ द बप्परिदीओ. ५ द ब सत्तेई. ६ द ब तिण्हाणउण्हयाणं. ७द व पासं. Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७६ ] तिलोयपण्णत्ती [४. १००८ ।। णरतिरियाण विचित्तं सह सोदण दुक्खसोक्खाई। कालत्तयगिप्पण्णं जं जाणइ तं सरणिमित्तं ॥ १००८ । सरणिमित्तं गदं। . सिरमुहकंधप्पहुदिसु तिलमसयप्पहुदिभाई दट्टणं । जं तियकालसुहाई जाणइ तं वेंजणणिमित्तं ॥ १००९ } । वेंजणणिमित्तं गई। ( करचरणतलप्पहुदिसु पंकयकलिसादियाणि दट्टणं । जं तियकालसुहाई लक्खइ तं लक्खणणिमित्तं ॥ १०१०) । लक्खणणिमित्तं गदं। । सुरदाणवरक्खसणरतिरिएहि छिण्णसत्थवत्थाणि । पासादणयरदेसादियाणि चिण्हाणि दट्टणं ॥ १०११ कालत्तयसंभूदं सुहासुहं मरणविविहदव्वं च । सुहदुक्खाई लक्खइ चिण्हणिमित्तं ति तं जाणइ ॥ १०१२, । चिण्हणिमित्तं गदं । वातादिदोसचत्तो पच्छिमरते मुयंकरविपहुदि। णियमुहकमलपविढे देक्खिय सउणम्मि सुहसउणं ॥ १०१३ घडतेल्लब्भंगादि रासहकरभादिएसु आरुहणं । परदेसगमणसव्वं जं देक्खइ असुहसउणं तं ॥ १०१४) जं भासइ दुक्खसुहप्पमुहं कालत्तए वि संजादं । तं चिय सउणणिमित्तं चिण्हो मालो त्ति दोभेदं ॥ १०१५ मनुष्य और तिर्यंचोंके विचित्र शब्दोंको सुनकर कालत्रयमें होनेवाले दुख-सुखको जानना यह स्वरनिमित्त है ॥ १००८ ॥ स्वरनि मित्त समाप्त हुआ। सिर, मुख और कंधे आदिपर तिल एवं मशे आदिको देखकर तीनों कालके सुखादिकको जानना, यह व्यञ्जननिमित्त है ॥ १००९ ॥ व्यञ्जननिमित्त समाप्त हुआ। हस्ततल और चरणतलादिकमें कमल, वज्र इत्यादि चिह्नोंको देखकर कालत्रयमें होनेवाले सुखादिको जानना, यह लक्षणनिमित्त है ॥ १०१० ॥ .लक्षणनिमित्त समाप्त हुआ। देव, दानव, राक्षस, मनुष्य और तिर्यंचोंके द्वारा छेदे गये शस्त्र एवं वस्त्रादिक तथा प्रासाद, नगर और देशादिक चिह्नोंको देखकर त्रिकालभावी शुभ, अशुभ, मरण, विविध प्रकारके द्रव्य और सुख-दुखको जानना, यह चिह्ननिमित्त है ॥ १०११-१०१२ ॥ चिह्ननिमित्त समाप्त हुआ। वात-पित्तादि दोषोंसे रहित व्यक्ति सोते हुए रात्रिके पश्चिम भागमें अपने मुखकमलमें प्रविष्ट चन्द्र-सूर्यादिरूप शुभ स्वप्नको; और घृत व तैलकी मालिश आदि, गर्दभ व ऊंट आदिपर चढ़ना, तथा परदेशगमनादिरूप जो अशुभ स्वप्नको देखता है, इसके फलस्वरूप तीन कालमें होनेवाले दुख-सुखादिकको बतलाना यह स्वप्ननिमित्त है। इसके चिह्न और मालारूपसे दो भेद हैं । १ एषा गाथा द-पुस्तक एव. २ द ब पहुदिआदि. ३ द ब छंदसस्थ'. ४ द वालादिदोस ५द खरभादिएसु. ६द व चिण्हा मालोट्टिदो भेदं. Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४.१०२२ ] चउत्थो महाधियारो [ २७७ .. करिकेसरिपहृदणं दसणमेत्तादि' चिण्हसउणं तं । पुवावरसंबंधं सउणं तं मालसउणो त्ति ॥ १०१६ सउणणिमित्तं गदं। । एवं णिमित्तरिद्धी सम्मत्ता। पगडीए सुदणाणावरणाए वीरियंतरायाए । उक्कस्सक्खउवसमे उप्पज्जइ पण्णसमणद्धी॥ १०१७ पण्णासवणद्धिजुदो चोद्दसपुव्वीसु विसयसुहुमत्तं । सव्वं हि सुदं जाणदि अकअज्झअणो वि णियमेण ॥ १.१८) (भासंति तस्स बुद्धी पण्णासमणद्धि सा च चउभेदा । अउपत्तिअ-परिणामिय-वइणइकी-कम्मजा णेया ॥ १.१९) अउपत्तिकी भवंतरसुदविणएणं समुल्लसिदभावा । णियणियजादिविसेसे उप्पण्णा पारिणामिकी णामा ॥१०२० वहणइकी विणएणं उप्पजदि बारसंगसुदजोग्गं । उवदेसेण विणा तवविसेसलाहेण कम्मजा तुरिमा ॥ १०२१ । पण्णसवणं गर्द। कम्माण उवसमेण य गुरूवदेसं विणा वि पावेदि । सपणाणतवप्पगम जीएं पत्तेयबुद्धी सा ॥ १०२२ । पत्तेयबुद्धी गदा। इनमें से स्वप्नमें हाथी व सिंहादिकके दर्शनमात्र आदिकको चिह्नस्वप्न और पूर्वापर सम्बन्ध रखनेवाले स्वप्नको मालास्वप्न कहते हैं ॥ १०१३-१०१६ ॥ स्वप्ननिमित्त समाप्त हुआ। इसप्रकार निमित्तऋद्धि समाप्त हुई । श्रुतज्ञानावरण और वीर्यान्तरायका उत्कृष्ट क्षयोपशम होनेपर प्रज्ञाश्रमणऋद्धि उत्पन्न होती है । प्रज्ञाश्रमणऋद्धिसे युक्त जो महर्षि अध्ययन के विना किये ही चौदह पूर्वोमें विषयकी सूक्ष्मताको लिये हुए सम्पूर्ण श्रुतको जानता है और उसका नियमपूर्वक निरूपण करता है उसकी बुद्धिको प्रज्ञाश्रमणऋद्धि कहते हैं । वह औत्पत्तिकी, परिणामिकी, वैनयिकी और कर्मजा, इन भेदोंसे चार प्रकारकी जानना चाहिये ॥ १०१७-१०१९॥ इनमेंसे पूर्व भवमें किये गये श्रुतके विनयसे उत्पन्न होनेवाली औत्पत्तिकी, निज निज जातिविशेषमें उत्पन्न हुई परिणामिकी, द्वादशांगश्रुतके योग्य विनयसे उत्पन्न होनेवाली वैनयिकी, और उपदेशके बिना ही विशेष तपकी प्राप्तिसे आविर्भूत हुई चतुर्थ कर्मजा प्रज्ञाश्रमणऋद्धि समझना चाहिये ॥ १०२० -१०२१ ॥ प्रज्ञाश्रमणऋद्धि सम जिसके द्वारा गुरुके उपदेशके बिना ही कर्मोके उपशमसे सम्यग्ज्ञान और तपके विषयमें प्रगति होती है, वह प्रत्येकबुद्धि कहलाती है ॥ १०२२ ॥ प्रत्येकबुद्धि समाप्त हुई। १ द ब दसणजेहादि. २ द ब जीवे. ३ द ब गदं. Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७८ तिलोयपण्णत्ती . [४. १०२३ सक्कादीण वि पक्खं बहवादेहि णिरुत्तरं कुणदि । परदव्वाइं गवेषइ जीए वादित्तरिधी सा ॥ १०२३ । वादित्तं गदं। एवं बुद्धिरिद्धी समत्ता। अणिमा-महिमा-लघिमा-गरिमा-पत्ती य तह अ पाकम्मं । ईसत्तवसित्ताई अप्पडिघादंतधाणा य ॥ १०२४ रिद्धी हु कामरूवा एवंरूवेहिं विविहभेएहिं । रिद्धिविकिरिया णामा समणाणं तवविसेसेणं ॥ १०२५) अणुतणुकरणं अणिमा अणुछिद्दे पविसिदण तत्थेव । विकरदि खंदावार णिएसमवि' चक्कवट्टिस्त ॥ १.२६ मेरुवमाणदेहा महिमा अणिलाउ लहुतरो लहिमा । वजाहिंतो गुरुवत्तणं च गरिम त्ति भण्णंति ।।१०२७ भूमीए चेहँतो अंगुलिअग्गेण सूरससिपहुदि । मेरुसिहराणि अण्णं जं पावदि पत्तिरिद्धी सा ॥ १०२८ सलिले वि य भूमीए उम्मजणिमजणाणि जे कुणदि। भूमीए विय सलिले गच्छदि पाकम्मरिद्धी सा॥ णिस्सेसाण पहत्तं जगाण ईसत्तणामरिद्धी सा। वसमेंति तवबलेणं जं जीओहा वसित्तरिद्धी सा॥१०३० जिस ऋद्धिके द्वारा शाक्यादिक (या शक्रादि) के पक्षको भी बहुत वादसे निरुत्तर कर दिया जाता है और परके द्रव्योंकी गवेषणा ( परीक्षा ) करता है ( या दूसरोंके छिद्र अथवा दोष ढूंढता है ) वह वादित्वऋद्धि कहलाती है ॥ १०२३ ॥ वादित्व ऋद्धि समाप्त हुई। __इसप्रकार बुद्भिऋद्धि समाप्त हुई । अणिमा, महिमा, लघिमा, गरिमा, प्राप्ति, प्राकाम्य, ईशत्व, वशित्व, अप्रतिघात, अन्तर्धान और कामरूप, इसप्रकारके अनेक भेदोंसे युक्त विक्रिया नामक ऋद्धि तपोविशेषसे श्रमणोंके हुआ करती है ॥१०२४-१०२५॥ __अणुकं बराबर शरीरको करना अणिमाऋद्धि है । इस ऋद्धिके प्रभावसे महर्षि अणुके बराबर छिद्रमें प्रविष्ट होकर वहां ही चक्रवर्तिके कटक और निवेशकी विक्रियाद्वारा रचना करता है ॥ १०२६॥ मेरुके बराबर शरीरके करनेको महिमा, वायुसे भी लघु शरीरके करनेको लघिमा, और वज्रसे भी अधिक गुरुतायुक्त शरीरके करनेके गरिमाऋद्धि कहते हैं ॥ १०२७ ॥ भूमिपर स्थित रहकर अंगुलिके अग्रभागसे सूर्य-चन्द्रादिकको, मेरुशिखरोंको तथा अन्य वस्तुको प्राप्त करना यह प्राप्तिऋद्धि कहलाती है ॥ १०२८ ।। जिस ऋद्धिके प्रभावसे जलके समान पृथिवीपर भी उन्मजन-निमजन क्रियाको करता है और पृथिवीके समान जलपर भी गमन करता है, वह प्राकाम्यऋद्धि है ।। १०२९ ॥ जिससे सब जगत्पर प्रभुत्व होता है. वह ईशवनामक ऋद्धि; और जिससे तपोबलद्वारा जीवसमूह वशमें होते हैं, वह वशित्व ऋद्धि कही जाती है ॥ १०३० ॥ १ [परछिद्दाइं]. २ द तह अप्पकम्मं, ब तहा अ पाकम्मं. ३ द ब वसत्ताई. ४ द णिएस चकवहिस्स. ५व मेरूवमाणा. ६ द ब उम्मजणाणि. Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४.१०३१] चउत्थो महाधियारो [२७९ सेलसिलातरुपमुहाणभंतरं होइदूणे गयणं व । जं वञ्चदि सा रिद्धी अप्पडिघादेत्ति गुणणाम ॥ १०३१ जं हवदि अद्दिसत्तं अंतद्वाणाभिधाणारिद्वी सा । जुगवं बहुरूवाणिं जं विरयदि कामरूवरिद्धी सा ॥ १०३२ । विकिरियारिद्धी समत्ता । दुविहा किरियारिद्धी णहयलगामित्तचारणत्तेहिं । उट्ठीओ आसीणो काउस्सग्गेण इदरेणं ॥ १०३३ गच्छेदि जीए एसा रिद्धी गयणगामिणी णाम । चारणरिद्धी बहुविहवियप्पसंदोहविस्थरिदा ॥ १०३४ जलजंघाफलपुप्फ पत्तग्गिसिहाण धूममेघाणं । धारामकडतंतूजोदीमरुदाण चारणा कमसो ॥ १०३५ ( अविराहियप्पुकाए जीवे पदखेवणेहिं जं जादि । धावेदि जलहिमझे स चिय जलचारणा रिद्धी॥ १९३३ चउरंगुलमेत्तमहि छंडिय गयणम्मि कुडिलजाणु विणा । जं बहुजोयणगमणं सा जंघाचारणा रिद्धी ॥ १०३७ अविराहिदण जीवे तल्लीणे वणफलाण विविहाणं । उवरिम्मि जे पधावदि सञ्चिय फलचारणा रिन्द्वी ॥ १०३८ अविराहिदूण जीवे तल्लीणे बहुविहाण पुप्फाणं । उवरिम्मि जं पसप्पदि सा रिद्धी पुप्फचारणा णामा ॥ १०३९ जिस ऋद्धिके बलसे शैल, शिला और वृक्षादिकके मध्यमें होकर आकाशके समान गमन किया जाता है, वह सार्थक नामवाली अप्रतिघातऋद्धि है ॥ १०३१ ॥ जिस ऋद्धिसे अदृश्यता प्राप्त होती है, वह अन्तर्धाननामक ऋद्धि; और जिससे युगपत् बहुतसे रूपोंको रचता है, वह कामरूपऋद्धि है ॥ १०३२ ॥ विक्रियाऋद्धि समाप्त हुई। नमस्तलगामित्व और चारणत्वके भेदसे क्रियाऋद्धि दो प्रकार है। इनमें से जिस ऋद्धिके द्वारा कायोत्सर्ग अथवा अन्य प्रकारसे ऊर्ध्व स्थित होकर या बैठकर जाता है, वह आकाशगामिनी नामक ऋद्धि है। तथा दूसरी चारणऋद्धि क्रमसे जलचारण, जंघाचारण, फलचारण, पुष्पचारण, पत्रचारण, अग्निशिखाचारण, धूमचारण, मेघचारण, धाराचारण, मर्कटतन्तुचारण, ज्योतिश्चारण और मरुच्चारण इत्यादि अनेक प्रकारके विकल्पसमूहोंसे विस्तारको प्राप्त है ॥ १०३३-१०३५ ॥ जिस ऋद्धिसे जीव पैरोंके रखनेसे जलकायिक जीवोंकी विराधना न करके समुद्रके मध्यमें जाता है और दौडता है, वह जल चारण ऋद्धि है ॥ १०३६ ॥ __ चार अंगुलप्रमाण पृथिवीको छोड़कर आकाशमें घुटनोंको मोड़े बिना जो बहुत योजनोंतक गमन करना है, वह जंघाचारणऋद्धि है ।। १०३७ ॥ जिस ऋद्धिसे विविध प्रकारके वनफलोंमें रहने वाले जीवोंकी विराधना न करके उनके ऊपरसे दौड़ता है, वह फलचारणऋद्धि है ॥ १०३८ ।। जिस ऋद्धिके प्रभावसे बहुत प्रकारके फूलोंमें रहनेवाले जीवोंकी विराधना न करके उनके ऊपरसे जाता है, वह पुष्प चारण नामक ऋद्धि है ॥ १०३९ ॥ २ द ब लद्धिसत्तं. ३ द ब ऋद्धि. ४ द ब उद्धीओ. १ द ब पमुहाणं अंतरतं होइदम्मि. ५ द अक्कडतंतू. ६ द जलचालणा. Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८०] तिलोयपण्णत्ती [४.१०४० अविराहिदूण जीवे तल्लीणे बहुविहाण पत्ताणं । जा उवरि वञ्चदि मुणी सा रिद्धी पत्तचारणा णामा ॥ १०४० अविराहिदण जीवे अग्गिसिहासंठिए विचित्ताणं । जं ताण उवरि गमणं अग्गिसिहाचारणा रिद्धी ।। १०४१ रियपसरं धूम अवलंबिऊणे जे देति । पदखेवे अक्खलिआ सा रिद्धी धूमचारणा णाम ॥ १०४२ अविराहिदण जीवे अपुकाए बहुविहाण मेघाणं। जं उवरि गच्छिा मुणी सा रिद्धी मेघचारणा णाम ॥ १०४३ अविराहिय तल्लीणे जीवे घणमुक्कवारिधाराणं । उरि जं जादि मुणी सा धाराचारणा रिद्धी ॥ १०४४ मक्कडयतंतुपंतीउवरि अदिलघुओ तुरिदपदखेवे । गच्छेदि मुणिमहेसी सा मक्कडतंतुचारणा रिद्धी ॥ १०४५ अधउडतिरियपसरे किरणे अवलंबिर्दूण जोदीणं । जं गच्छेदि तवस्सी सा रिद्वी जोदिचारणा णाम ॥ १०४६ णाणाविहगदिमादपदेसपंतीसु देति पदखेवे । जं अक्खलिया मुणिणो ला मारुदचारणा रिद्धी ॥ १०४७ अण्णे विविहा भंगा चारणरिद्धीए भाजिदा भेदा । ताण सरूवंकहणे उवएसो अम्ह उच्छिण्णो ।। १०४८ । एवं किरियारिद्धी समत्ता । जिस ऋद्धिका धारक मुनि बहुत प्रकारके पत्तों में रहनेवाले जीवोंकी विराधना न करके उनके ऊपरसे जाता है, वह पत्रचारण नामक ऋद्धि है ॥ १०४० ॥ अग्निशिखाओंमें स्थित जीवोंकी विराधना न करके उन विचित्र अग्निशिखाओंपरसे गमन करनेको अग्निशिखाचारणऋद्धि कहते हैं ॥ १०४१ ॥ जिस ऋद्धिके प्रभावसे मुनिजन नीचे, ऊपर और तिरछे फैलनेवाले धुएँका अवलंबन करके अस्खलित पादक्षेप देते हुए गमन करते हैं, वह धूमचारण नामक ऋद्धि है ॥ १०४२ ॥ जिस ऋद्धिसे मुनि अकायिक जीवोंको पीडा न पहुंचाकर बहुत प्रकारके मेघोंपरसे गमन करता है, वह मेघचारण नामक ऋद्धि है ॥ १०४३ ॥ जिसके प्रभावसे मुनि मेघोंसे छोड़ी गयी जलधाराओंमें स्थित जीवोंको पीडा न पहुंचाकर उनके ऊपरसे जाते हैं, वह धाराचारणऋद्धि है ॥ १०४४ ॥ जिसकेद्वारा मुनि-महर्षि शीघ्रतासे किये गये पदविक्षेपमें अत्यन्त लघु होते हुए मकड़ीके तन्तुओंकी पंक्तिपरसे गमन करता है, वह मकडीतन्तुचारणऋद्धि है ॥ १०४५ ॥ जिससे तपस्वी नीचे, ऊपर और तिरछे फैलनेवाली ज्योतिषी देवोंके विमानोंकी किरणोंका अवलंबन करके गमन करता है, वह ज्योतिश्चारणऋद्धि है ॥ १०४६ ॥ जिसके प्रभावसे मुनि नाना प्रकारकी गतिसे युक्त वायुके प्रदेशोंकी पंक्तियोंपर अस्खलित होकर पदविक्षेप करते हैं, वह मारुतचारणऋद्धि है ॥ १०४७ ।। __ इस चारणऋद्धिके विविध भंगोंसे युक्त विभक्त किये हुए और भी भेद होते हैं, परन्तु उनके स्वरूपका कथन करनेवाला उपदेश हमारे लिये नष्ट होचुका है ॥ १०४८ ।। इसप्रकार क्रियाऋद्धि समाप्त हुई। १द तल्लीणा. २दब अविलंबिऊण. ३ द ब उवरिम. ४ द ब अविलंबिदूण. ५द ब पदेससतीसु. ६ द दिति. ७ द भंजा. ८ द कहणो. Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१.१०५६] चउत्थो महाधियारो [२८१ उग्गतवा दित्ततवा तत्ततवा तह महातवा तुरिमा । घोरतवा पंचमिया घोरपरकमतवा छट्ठी॥१०४९ तवरिद्धीए कहिदं सत्तमयमघोरबम्हचारित्तं । उग्गतवा दो भेदा उग्गोग्गभवहिदुग्गतवणामा ॥ १०५. दिक्खोववासमादि कादणं' एक्काहिएकपचएणे । आमरणंतं जवर्ण सा होदि उग्गोग्गतवरिद्धी ॥ १०५१ बहुविहउववासेहिं रविसमवखंतकायकिरणोघो । कायमणवयणबलिणो जीएं सा दित्ततवरिद्वी १०५२ तत्ते लोहकडाहे पडिअंबुकणं व जीए भुत्तणं । झिजदि धाऊहिं सा णियझाणाएहिं तत्ततवा ॥ १०५३ मंदरपंतिप्पमुहे महोववासे करेदि सम्वे वि । चउसपणाणवलेणं "जीए सा महातवा रिद्धी ॥ १.५४ जलसूलप्पमुहाणं रोगेणञ्चतपीडिअंगा वि । साहति दुद्धरतवं जीए" सा घोरतवरिद्धी॥ १०५५ णिरुवमवईततवा तिहुवणसंहरणकरणसत्तिजुदा । कंटयसिलग्गिपव्ययधूमुक्कापहुदिवरिसणसमत्था ॥ १०५६ उग्रतप, दीप्ततप, तप्ततप, तथा चतुर्थ महातप, पांचवीं घोरतप, छठी घोरपराक्रमतप और सातवीं अघोरब्रह्मचारित्व, इसप्रकार तपऋद्धिके सात भेद कहे गये हैं । इनमेंसे उग्रतपऋद्धिके दो भेद हैं--- उग्रोग्रतप और अवस्थितउग्रतप ।। १०४९-१०५० ॥ दीक्षोपवासको आदि करके आमरणान्त एक एक अधिक उपवासको बढाकर यापन अर्थात् निर्वाह करना, यह उग्रोग्रतपऋद्धि है ॥ १०५१ ॥ [ दीक्षार्थ एक उपवास करके पारणा करे और पुनः एक एक दिनका अन्तर देकर उपवास करता जाय । पुनः कुछ निमित्त पाकर षष्ठ भक्त, पुनः अष्टम भक्त, पुनः दशम भक्त, पुनः द्वादशम भक्त, इत्यादि क्रमसे नीचे न गिरकर उत्तरोत्तर आमरणान्त उपवासोंको बढ़ाते जाना अवस्थितउग्रतपऋद्धि है ॥ १०५१*१॥] ___ जिस ऋद्धिके प्रभावसे मन, वचन और कायसे बलिष्ठ ऋषिके बहुत प्रकारके उपावासोंद्वारा सूर्यके समान शरीरकी किरणोंका समूह बढ़ता हो वह दीप्ततपऋद्धि है ॥ १०५२ ॥ तपी हुई लोहेकी कडाहीमें गिरे हुए जलकणके समान जिस ऋद्धिसे खाया हुआ अन्न धातुओंसहित क्षीण हो जाता है, अर्थात् मल-मूत्रादिरूप परिणमन नहीं करता है, वह निज ध्यानसे उत्पन्न हुई तप्ततपऋद्धि है ॥ १०५३ ॥ जिस ऋद्धिके प्रभावसे मुनि चार सम्यग्ज्ञानोंके बलसे मंदरपंक्तिप्रमुख सब ही महान् उपवासोंको करता है, वह महातपऋद्धि है ॥ १०५४ ॥ जिस ऋद्धिके बलसे ज्वर और शूलादिक रोगसे शरीरके अत्यन्त पीडित होने पर भी साधुजन दुर्द्धर तपको सिद्ध करते हैं, वह घोरतपऋद्धि है ।। १०५५ ।। जिस ऋद्धिके प्रभावसे मुनिजन अनुपम एवं वृद्धिंगत तपसे सहित, तीनों लोकोंके संहार करनेकी शक्तिसे युक्त; कंटक, शिला, अग्नि, पर्वत, धुआं तथा उल्का आदिके १ द कादं. २ द ब पंचेण. ३ द ब जीवे. ४ द ब महोववासो. ५ द ब जीवे. ६ द व पीडिअंगो. ७द ब जीवे. TP. 36 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८२ ] तिलोयपण्णत्ती [ ४.१०५७ सहस त्ति सयलसायरसलिलुप्पीलस्स सोसणसमत्था । जायंति जीएं मुणिणो घो रपरकमतव ति सा रिद्धी ॥ १०५७ जीए होंति मुणिणो खेत्तम्मि वि चोरपहुदिबाधाओो । कालमहाजुद्धादी रिद्धी साघोरबम्हचारिता || १०५८ उक्कत्सक्खडवसमे चारित्तावरणमोहकम्मस्स । जा दुस्सिमणं णासह रिद्धी साघोरबम्हचारिन्ता ॥ १०५९ अथवा सगुणेहिं अघोरं महेसिणो बम्हसद्दचारितं । विष्फुरिदाए जीए रिद्धी साघार बम्हचारिता || १०६० । एवं तवरिद्धी समत्ता । बलरिद्धी तिविहप्पा मणवयणसरीरयाण भेएण । सुदणाणावरणाए पगडीए वीरयंतरायाए । १०६१ उक्कसक्खउसमे मुहुत्तमेत्तंतरम्मि सयलसुदं । चिंतइ जाणइ जीए सा रिद्धी मणबला णामा ॥ १०६२ जिभिदियणो इंदिय सुदणाणावरणविरियविग्धाणं । उक्तस्सखभोवसमे मुहुत्तमेत्तंतरम्मि मुणी ॥ १०६३ सयलं पि सुदं जाणइ उच्चारइ जीए विप्फुरंतीए । अमो अहिकंठो सा रिद्धीउ णेया वयणबलणामा ॥ १०६४ बरसाने में समर्थ; और सहसा सम्पूर्ण समुद्र के सलिलसमूह के सुखाने की शक्तिसे भी संयुक्त होते हैं। वह घोरपराक्रमतपऋद्धि है ॥ १०५६ - १०५७ ॥ जिस ऋद्धिसे मुनिके क्षेत्रमें भी चौरादिककी बाधायें और काल ( महामारी ) एवं महायुद्धादिक नहीं होते हैं, वह अघोरब्रह्म चारित्वऋद्धि है ॥ १०५८ ॥ चारित्रनिरोधक मोहकर्म अर्थात् चारित्रमोहनीयका उत्कृष्ट क्षयोपशम होने पर जो ऋद्धि दुख को नष्ट करती है, वह अघोरब्रह्मचारित्वऋद्धि है || १०५९ ॥ अथवा- जिस ऋद्धिके आविर्भूत होनेसे महर्षिजन सब गुणोंके साथ अघोर अर्थात् अविनश्वर ब्रह्मचर्यका आचरण करते हैं, वह अघोरब्रह्मचारित्वऋद्धि है || १०६० ॥ इसप्रकार तपऋद्धिका कथन समाप्त हुआ । मन, वचन और कायके भेदसे बलऋद्धि तीन प्रकार है । इनमेंसे जिस ऋद्धिके द्वारा श्रुतज्ञानावरण और वीर्यान्तराय, इन दो प्रकृतियोंका उत्कृष्ट क्षयोपशम होनेपर मुहूर्तमात्र कालके भीतर अर्थात् अन्तर्मुहूर्त कालमें सम्पूर्ण श्रुतका चिन्तवन करता है व जानता है, वह मनोबल नामक ऋद्धि है || १०६१-१०६२ ।। जिह्वेन्द्रियावरण, नोइन्द्रियावरण, श्रुतज्ञानावरण और वीर्यान्तरायका उत्कृष्ट क्षयोपशम होनेपर जिस ऋद्धिके प्रगट होनेसे मुनि श्रमरहित और अद्दीनकंठ होता हुआ मुहूर्तमात्र कालके भीतर सम्पूर्ण श्रुतको जानता व उसका उच्चारण करता है, उसे वचनबल नामक ऋद्धि जानना चाहिये ।। १०६३ - १०६४ ॥ १ द ब जिय. २ द व महाछुद्दादी. ३ द ब जिय विष्फुरतिए ४ द ब यसमे. Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. १०७३ ] चउत्थो महाधियारो [२८३ उकस्सक्खउवसमे पविसेसे विरियविग्धपगडीए । मासचउमासपमुंहे काउस्सग्गे वि समहीणा ॥ १०६५। उच्चट्रिय तेल्लोक झत्ति कणिटुंगुलीए अण्णत्थं । थविदुं जीए समत्था सा रिद्धी कायबलणामा ॥ १०६६ ।एवं बलरिद्धी समत्ता । आमरिसखेलजल्ला मलविप्पुसव्वा ओसहीपुब्वा । मुहदिट्टिाणिविसामो अविहा भोसही रिद्धी ॥ १०६७ रिसिकरचरणादीणं भलियमेत्तम्मि जीए पासम्मि । जीवा होंति णिरोगा सा अम्मरिसोसही रिद्धी ॥ १०६८ जीए लालासेमच्छीमलसिंहाणआदिआ सिग्धं । जीवाण रोगहरणा स चिय खेलोसही रिद्धी ॥ १०६९ सेयजलो अंगरयं जलं भण्णेत्ति जीए तेणावि । जीवाण रोगहरणं रिद्धी जल्लोसही णामा ॥ १०७० जीहोटदंतणासासोत्तादिमलं पि जीए सत्तीए । जीवाण रोगहरणं मलोसही णाम सा रिद्धी ॥ १०७१ मुत्तपुरीसो वि पुढं दारुणबहुजीववायसंहरणा । जीए महामुणीण विप्पोसहि णाम सा रिद्धी ॥ १०७२ जीए पस्सजलाणिलरोमणहादीणि वाहिहरणाणि । दुक्करतवजुत्ताणं रिद्धी सब्बोसही णामा ॥ १०७३ जिस ऋद्धिके बलसे वीर्यान्तराय प्रकृतिके उत्कृष्ट क्षयोपशमकी विशेषता होनेपर मुनि मास व चतुर्मासादिरूप कायोत्सर्गको करते हुए भी श्रमसे रहित होते हैं, तथा झटिति (शीघ्रतासे) तीनों लोकोंको कनिष्ठ अंगुलीके ऊपर उठाकर अन्यत्र स्थापित करने के लिये समर्थ होते हैं, वह कायबल नामक ऋद्धि है ।। १०६५-१०६६ ॥ इसप्रकार बलऋद्धिका वर्णन समाप्त हुआ । आमीषधि, क्षेलौषधि, जल्लौषधि, मलौषधि, विप्रौषधि (विडौषधि), सर्वोषधि, मुखनिर्विष और दृष्टिनिर्विष, इसप्रकार औषधिऋद्धि आठ प्रकारकी है ॥ १०६७ ।। जिस ऋद्धिके प्रभावसे जीव पासमें आने पर ऋषिके हस्त व पादादिके स्पर्शमात्रसे ही नीरोग होजाते हैं, वह आमौंषधिऋद्धि है ॥ १०६८ ॥ जिस ऋद्धिके प्रभावसे लार, कफ, अक्षिमल और नासिकामल शीघ्र ही जीवोंके रोगोंको नष्ट करता है, वह क्षेलौषधिऋद्धि है ॥ १०६९॥ ___ स्वेदजल ( पसीना ) के आश्रित अंगरज जल्ल कहा जाता है । जिस ऋद्धिके प्रभावसे उस अंगरजसे भी जीवोंके रोग नष्ट होते हैं, वह जल्लौषधिऋद्धि कहलाती है ॥ १०७० ॥ जिस शक्तिसे जिह्वा, ओठ, दांत, नासिका और श्रोत्रादिकका मल भी जीवोंके रोगोंको दूर करनेवाला होता है, वह मलौषधि नामक ऋद्धि है ॥ १०७१ ॥ ___जिस ऋद्धिके प्रभावसे महामुनियोंका मूत्र व विष्ठा भी जीवोंके बहुत भयानक रोगोंको नष्ट करनेवाला होता है, वह विप्रौषधि नामक ऋद्धि कहलाती है ॥ १०७२ ॥ जिस ऋद्धिके बलसे दुष्कर तपसे युक्त मुनियोंका स्पर्श किया हुआ जल व वायु, तथा उनके रोम और नखादिक व्याधिके हरनेवाले हो जाते हैं, वह सर्वोषधि नामक ऋद्धि है ॥ १०७३ ॥ १ द पयडीए. २ द व पमुहो. ३ द तेलोकं. ४ द व सेमच्छेवर. ५ द व रोमपहादीणि. Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८४] तिलोयपण्णत्ती [ ४.१०७४ तित्तादिविविहमण्णं विसजुतं जीए वयणमेसेण । पावेदि णिग्विसत्तं सा रिद्धी वयणणिग्विसा णामा ॥ १०७४ अहया बहुवाहीहिं परिभूदा झत्ति होति णीसेगा । सोढुं वयणं जीए सा रिद्धी वयणणिविसा णामा ॥१०७५ रोगविसेहिं पहदा दिट्टीए जीए झत्ति पार्वति । णीरोगणिम्विसत्तं सा भणिदा दिविणिविसा रिद्धी ॥ १०७६ ।एवमोसहिरिद्धी समत्ता। छन्भेया रसरिद्धी यासीदिटिविसा य दो तेसु । खीरम(अमियसप्पीसविभो चत्तारि होति कमे ॥ १०७७ मर इदि भणिदे जीओ मरेइ सहस त्ति जीए सत्तीए । दुक्खरतवजुदमुणिणा आसीविसणामरिद्धी सा ॥१०७८ जीए जीओ दिवो महासिणा रोसभरिदहिदएण । अहिदटुं व मरिजदि दिट्टिविसा णाम सा रिद्धी ॥ १०७९ करयलणिक्खित्ताणिं रुक्खाहारादियाणि तक्कालं । पार्वति खीरभावं जीए खीरोसवी रिद्धी ॥ १०८० अहवा दुक्खप्पहुदी जीए मुणिवयणसर्वणमेत्तेणं । पसमदि णरतिरियाणं स श्चिय खीरोसवी रिद्धी ॥ १०८१ मुणिकरणिक्खित्ताणि लुक्खाहारादियाणि होति खणे । जीए महुररसाइंस चिय महवोसवी रिद्धी ॥१०८२ जिस ऋद्धिसे तिक्तादिक रस व विषसे युक्त विविध प्रकारका अन्न वचनमात्रसे ही निर्विषताको प्राप्त हो जाता है, वह वचननिर्विष नामक ऋद्धि है ।। १०७४ ॥ अथवा, जिस ऋद्धिके प्रभावसे बहुत व्याधियोंसे युक्त जीव वचनको सुनकर ही झटसे नीरोग हो जाया करते हैं, वह वचन निर्विष नामक ऋद्धि है ॥ १०७५ ॥ रोग और विषसे युक्त जीव जिस ऋद्धिके प्रभावसे झट देखनेमात्रसे ही नीरोगता और निर्विषताको प्राप्त करते हैं, वह दृष्टिनिर्विषऋद्धि कही गयी है ॥ १०७६ ॥ .. इसप्रकार औषधिऋद्धि समाप्त हुई। आशीविष और दृष्टिविष ऐसे दो, तथा क्षीरस्रवी, मधुस्रवी, अमृतस्रवी और सर्पिस्रवी ऐसे चार, इसप्रकार क्रमसे रसऋद्धिके छह भेद हैं ॥ १०७७ ॥ जिस शक्तिसे दुष्कर तपसे युक्त मुनिके द्वारा ' मर जाओ' इसप्रकार कहनेपर जीव सहसा मर जाता है, वह आशीविष नामक ऋद्धि कही जाती है ॥ १०७८ ॥ जिस ऋद्धिके बलसे रोषयुक्त हृदयवाले महर्षिसे देखा गया जीव सर्पद्वारा काटे गयेके समान मर जाता है, वह दृष्टिविष नामक ऋद्धि है ॥ १०७९ ॥ . जिससे हस्ततलपर रखे हुए रूखे आहारादिक तत्काल ही दुग्धपरिणामको प्राप्त हो जाते हैं, वह क्षीरस्रवीऋद्धि कही जाती है ॥ १०८० ॥ ___ अथवा, जिस ऋद्धिसे मुनिओंके वचनोंके श्रवणमात्रसे ही मनुष्य-तिर्यंचोंके दुःखादिक शान्त हो जाते हैं, उसे क्षीरस्रवीऋद्धि समझना चाहिये ॥ १०८१ ॥ __ जिस ऋद्धिसे मुनिके हाथमें रखे गये रूखे आहारादिक क्षणभरमें मधुररससे युक्त हो आते हैं, वह मध्वास्रवऋद्धि है ॥ १०८२ ॥ १ द ब णिविसंते. २ द ब यदा. ३ द खीरमुहु. ४ द ब निक्खित्ताणं. ५ द व रादियाण. ६ ब समण. Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. १०९० ] चउत्यो महाधियारो [२८५ अहवा दुक्खप्पहुदी जीए मुणिवयणसवणमेसेणं । णासदि णरतिरियाणं तच्चिये महुवासवी रिद्धी ॥ १०८३ मणिपाणिसठियाणि रुक्खाहारादियाणि जीय खणे पावंति भामियभावं एसा अमियासवी रिद्धी ॥ १०८५ महवा दुक्खादीणं महेसिवयणस्स सवणकालमि । णासंति जीए सिग्धं सा रिद्धीअमियासवी गामा ॥१०८५ रिसिपाणितलेणिखित्तं रुक्खाहारादियं पि खणमेत्ते । पावेदि सप्पिरूवं जीए सा सप्पियासवी रिद्धी ॥॥ अहवा दुक्खप्पमुहं सवणेण मुर्णिददिब्ववयणस्स । उवसामदि जीवाणं एसा सप्पियासवी रिद्री ॥१०८७ ।एवं रसरिद्धी समत्ता । तिहुवणविम्हयजणणा दो भेदा होति खेत्तरिद्धीए । अक्खीणमहाणसिया अक्खीणमहालया य णामेण ॥ १०८८ लाभंतरायकम्मक्खउवसमसंजुदाए जीए फुडं । मुणिभुत्तसेसमण्णं धामत्थं पियं जं के पि ॥ १०८९ तद्दिवसे खजंतं खंधावारेण चक्कवहिस्स । झिजइ ण लवेण वि सा अक्खीणमहाणसा रिद्धी ॥ १०९० अथवा, जिस ऋद्धिसे मुनिके वचनोंके श्रवणमात्रसे मनुष्य-तियचोंके दुःखादिक नष्ट हो जाते हैं, वह मध्वास्रवी ऋद्धि है ॥ १०८३ ॥ जिस ऋद्धिके प्रभावसे मुनिके हाथमें स्थित रूखे आहारादिक क्षणमात्रमें अमृतपनेको प्राप्त करते हैं, वह अमृतास्रवी ऋद्धि है ॥ १०८४ ॥ _अथवा, जिस ऋद्धिसे महर्षिके वचनोंके श्रवणकालमें शीघ्र ही दुःखादिक नष्ट हो जाते हैं, वह अमृतानवी नामक ऋद्धि है ॥ १०८५ ॥ जिस ऋद्धिसे ऋषिके हस्ततलमें निक्षिप्त रूखा आहारादिक भी क्षणमात्रमें घृतरूपको प्राप्त करता है, वह सर्पिरास्रवीऋद्धि है ॥ १०८६ ॥ अथवा, जिस ऋद्धिके प्रभावसे मुनीन्द्रके दिव्य वचनोंके सुननेसे ही जीवोंके दुःखादिक शान्त होजाते हैं, वह सर्पिरास्रवीऋद्धि है ॥ १०८७ ॥ इसप्रकार रसऋद्धि समाप्त हुई। क्षेत्रऋद्धिके त्रिभुवनको विस्मित करनेवाले दो भेद होते हैं, एक अक्षीणमहानसिक और दूसरा अक्षीणमहालय ॥ १०८८ ॥ लाभान्तरायकर्मके क्षयोपशमसे संयुक्त जिस ऋद्धिके प्रभावसे मुनिके आहारसे शेष भोजनशालामें रखे हुए अन्नमेंसे जिस किसी भी प्रिय वस्तुको यदि उस दिन चक्रवर्तीका सम्पूर्ण कटक भी खावे तो भी वह लेशमात्र क्षीण नहीं होता है, वह अक्षीणमहानसिकऋद्धि है ॥ १०८९-१०९० ॥ १ [ स चिय ]. २ ब महुरोसवी. ३ द जीवखणे. ४ द ब सवणकादम्मि. ५ द पाणितला. ६ दब मुणिभुत्तसेसेसुमण्णद्धामशं पियं के पि । Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८६] तिलोयपण्णती [ १. १०९१(जीए चउधणुमाणे समचउरसालयम्मि णरतिरिया । मंति यसंखेजा सा अक्खीणमहालया रिती ॥ १.९१) ।एवं खेतरिद्धी सम्मत्ता। एवं चउसटिरिद्धी सम्मत्ता । एत्तो उवरि रिसिसंखं भणिस्सामि- . चउसीदिसहस्साणि रिसिप्पमाण हुवेदि उसहजिणे । इगि-दु-तिलक्खा कमसो भजियजिणे संभवम्मि गंदणए॥१०९२ उस ८४०००। भजि १०००००। संभव २०००००। अभि ३०००००। वीससहस्सजुदाई लक्खाई तिणि सुमहदेवम्मि। तीससहस्सजुदाणि पउमपहे तिणि लक्खाणि ॥ १.१३ सुमह ३२००००। पउम ३३००००। तिणि सुपासे चंदप्पहदेवे दोणि अद्धसंजुत्ता । सुविहिजिणिदम्मि दुवे सीयलणाहम्मि इगिलक्वं॥१.९५ सुपास ३०.... । चंद २५००००। पुप्फ २..... । सीय १०....। ___ जिस ऋद्धिसे समचतुष्कोण चार धनुषप्रमाण क्षेत्रमें असंख्यात मनुष्य-तियंच समाजाते हैं, वह अक्षीणमहालयऋद्धि है ॥ १०९१ ॥ इसप्रकार क्षेत्रऋद्धि समाप्त हुई। इसप्रकार चौंसठ ऋद्धियोंका वर्णन समाप्त हुआ। यहांसे आगे अब ऋषियोंकी संख्याका कथन किया जाता है भगवान् ऋषभनाथ तीर्थकरके समयमें ऋषियोंका प्रमाण चौरासी हजार और अजितनाथ, सम्भवनाथ एवं अभिनन्दननाथ तीर्थकरके वह क्रमसे एक लाख, दो लाख और तीन लाख था ॥ १०९२ ॥ ऋषभ ८४००० । अजित १००००० । संभव २००००० । अभिनन्दन ३०००००। सुमतिनाथ तीर्थकरके समयमें ऋषियोंका प्रमाण तीन लाख बीस हजार और पद्मप्रभके समयमें वह तीन लाख तीस हजार था ॥ १०९३ ॥ सुमति ३२०००० । पद्म ३३०००० । सुपार्श्वनाथ खामीके समयमें ऋषियोंकी संख्या तीन लाख, चन्द्रप्रभ जिनेन्द्रके अढ़ाई लाख, सुविधिनाथ तीर्थकरके दो लाख और शीतलनाथके एक लाखप्रमाण थी ॥ १०९४ ॥ सुपार्श्व ३००००० । चन्द्रप्रभ २५०००० । पुष्पदन्त २००००० । शीतल १०००००। १ब तत्तो. Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४.११००] चउत्थो महाधियारो [२८७ चउसीदिसहस्साई सेयंसे बासुपुजणाहम्मि । यावत्तरि अडसट्ठी विमले छावट्रिया अणंतम्मिः ॥ १०९५ . से ८४००० । वा ७२०००। विम ६८०००। भणं ६६०००। धम्मम्मि संतिकुंथूअरमल्लीसु कमा सहस्साणि । चउसट्ठी बासट्ठी सट्ठी पण्णास चालीसा ॥ १०९६ धम्म ६४०००।सं २००० । कुं ६०००० । अर ५००००। म ४०... । सुव्वदणमिणेमीसुं कमसो पासम्मि माणम्मि । तीसं वीसट्टारस सोलसचोइससहस्साणि ॥ १०९७ सु ३०००० । ण २०००० । णेमि १८००० । पास १६००० । वीर १४०००। पुष्वधरसिक्खकोहीकेवलिवेकुविविउलमदिवादी। पत्तेकं सत्तगणा सवाणं तित्थकत्ताणं ॥ १०९८ चत्तारि सहस्साई सगसयपण्णास पुन्वधरसंखा । सिक्खगसंखा स श्चिय छस्सय ऊणिं कदं गवरि ॥ १०९९ उसह पुव्व ४७५०, सिक्ख ४१५०, णववीससहस्साणि कमेण ओहिकेवलीणं पि । वेकुम्वीण सहस्सा स श्चिय छस्सयभहिया ॥११०० __ओ ९०००, के २००००, वे २०६००, भगवान् श्रेयांसके समयमें ऋषियोंका प्रमाण चौरासी हजार, वासुपूज्य स्वामीके बहत्तर हजार, विमलनाथके अड़सठ हजार, और अनन्तनाथके छयासठ हजार था ॥ १०९५ ॥ श्रेयांस ८४००० । वासुपूज्य ७२००० । विमल ६८००० । अनन्त ६६००० । धर्मनाथ, शान्तिनाथ, कुंथुनाथ, अरनाथ और मल्लिनाथ तीर्थंकरके समयमें क्रमसे चौंसठ हजार, बासठ हजार, साठ हजार, पचास हजार और चालीस हजारप्रमाण ऋषियोंकी संख्या थी॥ १०९६ ॥ धर्म ६४००० । शान्ति ६२००० । कुंथु ६०००० । अर ५०००० । मल्लि ४००००। भगवान् सुव्रत, नमि, नेमि, पार्श्वनाथ और वर्धमान स्वामीके समय में क्रमश: तीस हजार, बीस हजार अठारह हजार, सोलह हजार और चौदह हजारप्रमाण ऋषि थे ॥ १०९७ ॥ सुव्रत ३०००० । नमि २०००० । नेमि १८००० । पार्श्व १६००० । वीर १४००० । ___ सब तीर्थंकरोंमेंसे प्रत्येक तीर्थंकरके पूर्वधर, शिक्षक, अवधिज्ञानी, केवली, विक्रियाऋद्धिके धारक, विपुलमति और वादी, इसप्रकार ये सात संघ होते हैं ॥ १०९८ ॥ ऋषभनाथ तीर्थकरके इन सात गणों से पूर्वधरोंकी संख्या चार हजार सातसौ पचास थी। शिक्षकोंकी भी यही संख्या थी, परन्तु इसमेंसे छहसौ कम थे, इतनी यहां विशेषता है ॥ १०९९ ॥ उक्त तीर्थकरके क्रमसे अवधिज्ञानी नौ हजार, केवली बीस हजार, और विक्रियाधारी छहसौ अधिक बीस हजार थे ॥ ११०० ॥ १द चउदस. | Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८८] तिलोयपण्णत्ती [४.११०१ विउलमदीणं बारससहस्सया सगसयाई पण्णासा । वादीण तत्तियं चिय एदे उसहम्मि सत्तगणा ॥ ११॥ वि १२७५०, वा १२७५० । तिसहस्सा सत्तसया पण्णासाजियपहुम्मि पुग्वधरा । इगिवीससहस्साणि सिक्खकया छस्सयाई पि ॥ ११०२ पु ३७५०, सि २१६००, चउणउदिसया मोही वीससहस्साणि होति केवलिणो। वेकुवीण सहस्सा वीस सयाणि पि चत्तारि ॥ ११०३ - ओ ९४००, के २००००, वे २०४००, विउलमदीओ बारस सहस्सया चउसयाणि पण्णासा । वादीण सहस्साई बारस चत्तारि ये सयाई ॥ ११०४ वि १२४५०, वा १२४०० । पुव्वधरा पण्णाधियइगिवीससयाणि संभवजिणम्मि । उणतीसंसहस्साइं इगिलक्खं सिक्खगा तिसया ॥ ११०५ , पु२१५०, सि १२९३००, छण्णउदिसया ओही केवलिणो पण्णरससहस्साणि । उणवीससहस्साई वेगुब्विय अडसयाणि पि ॥ ११०६ ओ ९६००, केवलि १५०००, वे १९८००, होंति सहस्सा बारस पण्णाधिय मिगिसयं च विउलमदी । छक्केण य गुणिदाणिं दोणि सहस्साणि वादिगणा ।। ११०७ वि १२१५०, वादि १२०००। इसके अतिरिक्त विपुलमति बारह हजार सातसौ पचास, और वादी भी इतने ही थे इसप्रकार ऋषभदेवके ये सात गण थे ॥ ११०१ ।। ऋषभ-पूर्वधर ४७५०, शिक्षक ४१५०, अवधिज्ञानी ९०००, केवली २००००, विक्रियाधारक २०६००, विपुलमति १२७५०, वादी १२७५० । अजितप्रभुके सात गणों से पूर्वधर तीन हजार सातसौ पचास, शिक्षक इक्कीस हजार छहसौ, अवधिज्ञानी चौरानबैसौ, केवली बीस हजार, विक्रियाऋद्विधारक बीस हजार चारसौ, विपुलमति बारह हजार चारसौ पचास, और वादी बारह हजार चारसौ थे ।। ११०२-११०४ ।। अजित- पूर्व ३७५०, शि. २१६००, अव ९४००, के. २००००, विक्रिया. २०४००, विपु १२४५०, वादी १२४०० । सम्भवनाथ जिनेन्द्र के सात गणोंमेंसे पूर्वधर इक्कीससौ पचास, शिक्षक एक लाख उनतीस हजार तीनसौ, अवधिज्ञानी छयानबैसौ, केवली पन्द्रह हजार, विक्रियाऋद्धिके धारक उन्नीस हजार आठसौ, विपुलमति बारह हजार एकसौ पचास, और वादिगण छहसे गुणित दो हजार अर्थात् बारह हजार थे ॥ ११०५-११०७ ।। सम्भव- पूर्व. २१५०, शि. १२९३००, अव. ९६००, के. १५०००, विक्रि. १९८००, विपु. १२१५०, वादी १२०००। १ दब चउ. Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. १११५ ] उत्थो महाधियारो [ २८९ पंचसयन्भहियाई दोणि सहस्साई दोंति पुव्वधरा । दो सिक्खगलक्खाईं तीससहस्साइ पण्णासा ॥। ११०८ पु २५००, सि २३००५०, अडणउदिसया ओही केवलिणो विउणभडसहस्त्राणि । वेकुन्त्रिसहस्लाई भवंति एक्कूणवीस्राणि ॥ ११०९ ओ ९८०० के १६०००, वे १९०००, इगिवीससहस्साइं पण्णाधियछस्सया य विडलमदी । एकं चेय सहस्सा वादी अभिनंदणे देवे ॥ १११० वि २१६५०, वा १००० । दोणि सहस्सा चसय देवे सुमदिप्पहुम्मि पुव्वधरा । अड्डाइजं लक्खा तेदालस्याणि सिक्खगा पण्णा ॥ ११११ पुव्व २४००, सि २५४३५०, एकरसतेरसाईं कमे' सहस्त्राणि ओहिकेवलिणो । अट्ठरससहस्त्राणि चत्तारि सयाणि वेकुब्वी ॥ १११२ ओ ११०००, के १३०००, वे १८४००, विउमदी य सहस्सा दससंखा चडसएहिं संजुत्ता । पण्णासजुदसहस्सा दस चउसयमधिय वादिगणा ॥ १११३ वि १०४००, वा १०४५० । दोणि सहस्सा तिसया पुग्वधरा सिक्खया दुवे लक्खा । ऊणत्तारं सहस्सा ओहिंगणा दससहस्साणिं ॥ १११४ पुत्र २३००, सि २६९०००, भो १००००, चडवकेताडिदाई तिष्णि सहस्साणिं होंति केवलिणो । अट्ठसएहिं जुत्ता बेकुब्वी सोलससहस्सा ॥ १११५ के १२०००, वे १६८००, अभिनन्दन जिनके सात गणोंमेंसे पूर्वधर दो हजार पांचसौ, शिक्षक दो लाख तीस हजार पचास, अवधिज्ञानी अट्ठानबेसौ, केवली दुगुणे आठ हजार अर्थात् सोलह हजार, विक्रियाऋद्धिके धारक एक कम बीस हजार अर्थात् उन्नीस हजार, विपुलमति इक्कीस हजार छहसौ पचास, और वादी केवल एक हजार ही थे ।। ११०८ - १११० ॥ अभिनन्दन -- पूर्व. २५००, शिक्षक २३००५०, अव. ९८००, विक्रिया. १९०००, त्रिपु. २१६५०, वादी १००० । सुमति प्रभुके सात गणों से पूर्वघर दो हजार चारसौ, शिक्षक अढाई लाख तेतालीस सौ पचास, अवधिज्ञानी ग्यारह हजार, केवली तेरह हजार, विक्रियाऋद्धिके धारक अठारह हजार चारसौ, विपुलमति दश हजार चारसौ, और वादी दश हजार चार सौ पचास थे ॥ ११११-१११३ ॥ सुमति - पूर्व. २४००, शिक्षक २५४३५०, अव. ११०००, के. १३०००, विक्रि. १८४००, विपुल. १०४००, वादी १०४५० । पद्मप्रभजिनके सात गणोंमेंसे पूर्वधर दो हजार तीन सौ शिक्षक दो लाख उनहत्तर हजार, अवधिज्ञानी दश हजार, केवली चारसे गुणित तीन हजार अर्थात् बारह हजार, विक्रिया १ द ब कमेण २ ब चउकं. TP. 37 . केवली १६०००, Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २९०.] तिलोयपण्णत्ती विउणा पंचसहस्सा तिण्णि सयाई हवंति विउलमदी । छाधियणउदिसदा णं वादी पउमप्पहे देवे ॥ १११६ वि १०३००, वा ९६००। पुव्वधरा तीसाधियदोणिसहस्सा हवंति सिक्खगणा । चोदाल सहस्साणिं दो लक्खा णवसया वीसा ।। १११७ पु २०३०, सि २४४९२०, णव य सहस्सा ओही केवलिणो एकरससहस्साणि । तेवण्णसयब्भहिया वेकुव्वी दस सहस्साणि ॥१११८ ओ ९०००, के ११०००, वे १५३००, एक्काणउदिसयाइं पण्णासासंजुदाइ विउलमदी । अट्ठ सहस्सा छस्सयसहिदा वादी सुपासजिणे ॥ १११९ वि ९१५०, वा ८६००। चत्तारि सहस्साई देवे चंदप्पहम्मि पुवधरा । दोलक्खदससहस्सा चत्तारि सयाई सिक्खगणा ॥ ११२० पु ४०००, सि २१०४००, बे अट्ठरस सहस्सा छच्च सया अट्ठ सग सहस्साई । कमसो मोहीकेवलिवेउवीविउलमदिवादी ॥ ११२१ ओ २०००, के १८०००, वे ६००, वि ८०००, वा ७०००। तिगुणियपंचसयाई पुव्वधरा सिक्खयाई इगिलक्खा । पणवण्णसहस्साई अब्भहियाइं पणसएहिं ॥ ११२२ पु १५००,सि १५५५०० । ऋद्धिके धारक सोलह हजार आठसौ, विपुलमति पांच हजारके दुगुणे अर्थात् दश हजार तीनसौ, और वादी छयानबैसौ थे ॥ १११४-१११६ ॥ पद्म--- पूर्व. २३००, शि. २६९०००, अ. १००००, के. १२०००, विक्रिया. १६८००, विपुल. १०३००, वादी ९६००। सुपार्श्वजिनके सात गणोंमेंसे पूर्वधर दो हजार तीस, शिक्षकगण दो लाख चवालीस हजार नौसौ बीस, अवधिज्ञानी नौ हजार, केवली ग्यारह हजार, विक्रियाऋद्धिके धारक तिरेपनसौ अधिक दश हजार, अर्थात् पन्द्रह हजार तीनसौ, विपुलमति एकानबैसौ पचास, और वादी आठ हजार छहसौ थे ॥ १११७-१११९ ॥ सुपार्श्व-पूर्व. २०३०, शिक्षक २४४९२०, अव. ९०००, के. ११०००, विक्रिया. १५३००, विपुल. ९१५०, वादी ८६०० । चन्द्रप्रभदेवके सात गणोंमेंसे पूर्वधर चार हजार, शिक्षकगण दो लाख दश हजार चारसौ, और अवधिज्ञानी, केवली, विक्रियाधारी, विपुलमति तथा वादी क्रमसे दो हजार, अठारह हजार, छहसौ, आठ हजार और सात हजार थे ॥ ११२०-११२१ ॥ चन्द्रप्रभ- पूर्व. ४०००, शि. २१०४००, अवधि. २०००, के. १८०००, विक्रिया. ६००, विपुल. ८०००, वादी ७०००। श्रीपुष्पदन्त तीर्थकरके सात गणोंमेंसे पूर्वधर पांचसौके तिगुणे अर्थात् पन्द्रहसौ, शिक्षक एक लाख पचवन हजार पांचसौ, अवधिज्ञानी चौरासीसौ, केवली सात हजार पांचसौ, Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ११३१ ] थो महाधियारो [ २९१ चउसीदिसया ओही केवलिणो सगसहस्त्रपंचसया । णहसुण्णसुण्णतियइगिअंककमेणं पि वेगुब्वी ॥ ११२३ ओ ८४००, के ७५००, वे १३०००, सगसंखसहस्वाणि जुत्ताणं पणसएहिं विउलमदी । छावट्टि सया वादी देवे सिरिपुप्फदंतमि ॥ ११२४ वि ७५००, वा ६६०० । एक्कसद्दस्सं चउसयसंजुत्तं सीयलम्मि पुग्वधरा । उणसट्टिसहस्साई बेण्णि सया सिक्खगा होंति ॥ ११२५ पु १४००, सि ५९२००, दुसयजुदसगसहस्सा सत्तसहस्वाणि ओहि केवलिणो । चउवंकतोडिदाणिं तिणि सहस्वाणि वेकुब्वी ॥ ११२६ ओ ७२००, के ७०००, वे १२०००, सत्तलहस्साणि पुढं जुत्ताणं पणसदेहिं विउलमदी । सत्तावण्ण सयाई वादी सिरिसीयले सम्मि ॥ ११२७ वि ७५००, वा ५७०० । एकं चेय सहस्सा संजुत्ता तियसएहिं पुग्वधरा । भडदालसहस्साइं दोसयजुत्ताई सिक्खगणा ॥ ११२८ पु १३००, सि ४८२००, छसहस्साइं ओही केवलिणो छसहस्सपंचसया । एक्कारसमेत्ताणिं होंति सहस्त्राणि वेकुब्बी ॥ ११२९ ओ ६०००, के ६५००, वे ११०००, बेरूताडिदाई तिणि सहस्साइ तह य विउलमदी । पणगुणिदसहस्साइं वादी सेयंसदेवम्मि | ११३० वि ६०००, वा ५००० । एक्कं चेव सहस्सा संजुत्ता दोसएहिं पुग्वधरा । उणतालसहस्साणिं दोणि सयाणि पि सिक्खगणा । ११३१ पु १२००, सि ३९२००, विक्रियाऋद्धिके धारक क्रमसे शून्य, शून्य, शून्य, तीन और एक अंकप्रमाण अर्थात् तेरह हजार, विपुलमति सात हजार पांचसौ, और वादी छ्यासठसौ थे ।। ११२२-११२४ ॥ पुष्पदन्त - पूर्व. १५००, शिक्षक १५५५००, अवधि. ८४००, के. ७५००, विक्रिया. १३०००, विपुल. ७५००, वादी ६६०० । शीतलनाथ स्वामीके सात गणोंमेंसे पूर्वघर एक हजार चारसौ, शिक्षक उनसठ हजार दोसौ, अवधिज्ञानी सात हजार दोसौ, केवली सात हजार, विक्रियाऋद्धिके धारी चारसे गुणित तीन अर्थात् बारह हजार, विपुलमति सात हजार पांचसौ, और वादी सत्तावन सौ थे । ११२५-११२७॥ शीतल - पूर्व. १४००, शि. ५९२००, अ. ७२००, के. ७०००, विक्रि. १२०००, विपुल. ७५००, वा. ५७०० । श्रेयांस जिनेन्द्रके सात गणोंमेंसे पूर्वघर एक हजार तीनसौ, शिक्षकगण अड़तालीस हजार दोसौ, अवधिज्ञानी छह हजार, केवली छह हजार पांचसौ, विक्रियाऋद्धिके धारी ग्यारह हजार, विपुलमति दोसे गुणित तीन अर्थात् छह हजार, तथा वादी पांच हजार थे ॥ ११२८–११३० ॥ श्रेयांस - पूर्व. १३००, शि. ४८२००, अ. ६०००, के. ६५००, विक्रि. ११०००, विपु. ६०००, वा. ५००० । श्रीवासुपूज्य जिनेन्द्र के सात गणोंमेंसे पूर्वधर एक हजार दोसौ, शिक्षकगण उनतालीस Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २९२ । तिलोयपण्णती [४. १९३२ पंचसहस्सा चउसयजुत्ता ओही हवंति केवलिणो । छच्चेव सहस्साणिं वेगुन्वी दस सहस्साई॥११३२ ओ ५४००, के ६०००, वे १००००, छञ्चेव सहस्साणिं चत्तारि सहस्सया य दुसयजुदा । विउलमदी वादीओ कमसो सिरिवासुपुजजिणे ॥ ११३३ वि ६०००, वा ४२००। एकसएणब्भहियं एकसहस्सं हवंति पुन्वधरा । भट्टत्तीस सहस्सा पणसयसहिदा य सिक्खगणा ॥ ११३४ पुन्व ११००, सि ३८५००, अडदालसयं ओही केवलिणो पणसएण जुत्ताणि । पणसंखसहस्साणि वेकुव्वी णव सहस्साणि ॥ ११३५ ओ ४८००, के ५५००, वि ९०००, पंचसहस्साणि पुढं जुत्ताणि पणसएहिं विउलमदी। तिणि सहस्सा छस्सयसहिदा वादी विमलदेवे ॥ ११३६ वि ५५००, वा ३६००। एवं चेव सहस्सा पुव्वधरा सिक्खगा य पंचसया। उणदाल सहस्साणि ओही तेदालसयसंखा ॥११३७ पु १०००, सि ३९५००, ओ ४३००, पंचट्टपणसहस्सा केवलिवेकुविविउलमदितिदए । तिणि सहस्सा बेसयजुदाणि वादी अणंतजिणे ११३८ के ५०००, वे ८०००, वि ५०००, वा ३२०० । हजार दोसौ, अवधिज्ञानी पांच हजार चारसौ, केवली छह हजार, विक्रियाऋद्धिधारी दश हजार, विपुलमति छह हजार, और वादी चार हजार दोसौ थे ॥ ११३१-११३३ ॥ वासुपूज्य- पूर्व. १२००, शि. ३९२००, अ. ५४००; के. ६०००, विक्रि. १००००, विपु. ६०००, वा. ४२०० । विमलनाथ तीर्थकरके सात गणोंमेंसे पूर्वधर एक हजार एकसौ, शिक्षकगण अडतीस हजार पांचसौ, अवधिज्ञानी अड़तालीससौ, केवली पांच हजार पांचसौ, विक्रियाऋद्धिके धारी नौ हजार, विपुलमति पांच हजार पांचसौ, और वादी तीन हजार छहसौ थे ॥ ११३४-११३६ ॥ विमल---पूर्व. ११००, शि. ३८५००, अ. ४८००, के. ५५००, विक्रि. ९०००, विपुल, ५५००, वा. ३६०० ।। ___ अनन्तनाथजिनके सात गणों से पूर्वधर एक हजार, शिक्षक उनतालीस हजार पांचसौ, अवधिज्ञानी तेतालीससौ, केवली पांच हजार, विक्रियाऋद्धिधारी आठ हजार, विपुलमति पांच हजार, और वादी तीन हजार दौसौ थे ।। ११३७-११३८ ॥ अनंत-पूर्व. १०००, शि. ३९५००, अ. ४३००, के. ५०००, विक्रिया. ८०००, विपु. ५०००, वा. ३२०० । १ ब दुसयजुदं. Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१.११४५] चउत्थो महाधियारो [ २९३ णव पुग्वधरसयाई चालसहस्साई सगसया सिक्खा । छसीससया ओही पणदालसयाणि केवलिणो ॥ ११३९ पु ९००, सि ४०७००, मो ३६००, के ४५००, वेगवि सगसहस्सा पणदालसयाणि होति विउलमदी । अट्ठावीससयाणि वादी सिरिधम्मसामिम्मि ॥ ११४० वे ७०... वि ४५००, वा २८००। अट्टसया पुग्वधरा इगिदालसहस्सअडसया सिक्खा । तिणि सहस्सा ओही केवलिणो चउसहस्साणि ॥ ११४१ पु ८००, सि ४१८००, ओ ३०००, के ४०००, वेकुब्धि छस्सहस्सा चत्तारिसहस्सयाणि विउलमदी । दोणि सहस्सा चउसयजुत्ता संतीसरे वादी ॥ ११४२ वे ६०००, वि ४०००, वा २४००। सत्त सयाणि चेव य पुग्वधरा होति सिक्खगा य तहा। तेदालसहस्साई पण्णासब्भहियमेकसयं ॥ ११४३ पु ७००, सि ४३१५०, पणुवीससया ओही बत्तीससयाणि होति केवलिणो । एक्कसयब्भहियाणिं पंचसहस्साणि वेकुब्बी ॥ ११४४ ओ २५००, के ३२००, वे ५१००, तीणि सहस्साणि तिणि सया पण्णब्भहिया हवंति विउलमदी। दोणि सहस्साणि पुढं वादी सिरिकुंथुणाहम्मि ॥ ११४५ वि ३३५०, वा २०००। श्रीधर्मनाथ स्वामीके सात गणोंमेंसे पूर्वधर नौसौ, शिक्षक चालीस हजार सातसौ, अवधिज्ञानी छत्तीससौ, केवली पैंतालीससौ, विक्रियाऋद्धिके धारक सात हजार, विपुलमति पैंतालीससौ, और वादी अट्ठाईससौ थे ॥ ११३९-११४० ॥ धर्म - पूर्व. ९००, शि. ४०७००, अ. ३६००, के. ४५००, विक्रि. ७०००, विपु. ४५००, वा. २८०० । शान्तिनाथ स्वामीके सात गणोंमेंसे पूर्वधर आठसौ, शिक्षक इकतालीस हजार आठसौ, अवधिज्ञानी तीन हजार, केवली चार हजार, विक्रियाऋद्धिके धारी छह हजार, विपुलमति चार हजार, और वादी दो हजार चारसौ थे ॥ ११४१-११४२ ॥ शान्ति-- पूर्व. ८००, शि. ४१८०० अ. ३०००, के. ४०००, विक्रि. ६०००, विपु. ४०००, वा. २४०० । श्रीकुंथुनाथ स्वामीके सात गणों से पूर्वधर सातसौ, शिक्षक तेतालीस हजार एकसौ पचास, अवधिज्ञानी पच्चीससौ, केवली बत्तीससौ, विक्रियाऋद्धिधारक पांच हजार एकसौ, विपुलमति तीन हजार तीनसौ पचास, और वादी दो हजार थे ॥ ११४३-११४५ ॥ कुंथु– पूर्व. ७००, शि. ४३१५०, अ. २५००, के. ३२००, विक्रि. ५१००, विपु. ३३५०, वा. २००० । १ द विगुब्धि, २ द पणवीस. ३ [ तिसहस्सा तिणि ]. Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २९४ ] तिलोय पण्णत्ती [ ४. ११४६ दसमधिया छस्सया य पुब्वधरा होंति सिक्खगा सवणा । पणतीससहस्साणिं अडसयजुत्ताणि पणतीसं ॥ ११४६ पु ६१०, सि ३५८३५, अट्ठावीस सयाणि ओहीभो तेत्तियाणि केवलिणो । चत्तारि सहस्त्राणि तिसयब्भद्दियाणि वेउव्वी ॥ ११४७ ओ २८०० के २८००, वे ४३००, पणवण्णभहियाणि दोण्णि सहस्साइं होंति विउलमदी । एकसहस्सं छस्सयसंजुत्तं अरजिणे वादी ॥। ११४८ वि २०५५, वा १६०० । पण्णासम्भहियाणि पंचसयाणि य हवंति पुग्वधरा । एक्कूणतीस संखा सिक्खगसमणा सहस्सा य ॥। ११४९ पु ५५०, सि २९०००, बावीससया ओही तेत्तियमेत्ता य होंति केवलिणो । णवसयअब्भद्दियांणि दोणि सहस्त्राणि वेकुब्वी ॥। ११५० ओ २२०० के २२००, वे २९००, एकसहस्सा सगसयसहिदं पण्णा य होंति विउलमदी । चउसयजुदं सहस्सं वादी सिरिमल्लिणाहम्मि ॥ ११५१ वि १७५० वा १४०० । पंचसया पुन्धरा सिक्खगणा एक्कवीस य सहस्सा । अडसयर्जुद सहस्सं ओही तं चैव केवलिणो ॥ ११५२ पु ५००, सि २१०००, ओ १८००, के १८००, बावीसं पण्णास बारसे कमसो सयाणि वेउन्दी । विउलमदी वादीओ सुब्वयणामम्मि जिणणादे ॥ ११५३ वे २२००, वि १५००, वा १२०० । अरनाथ जिनेन्द्र के सात गणोंमेंसे पूर्वधर छहसौ दश, शिक्षक श्रमण पैंतीस हजार आठसौ पैंतीस, अवधिज्ञानी अट्ठाईससौ, इतने ही केवली, विक्रियाऋद्धिके धारी चार हजार तीनसौ, विपुलमति दो हजार पचवन, और वादी एक हजार छहसौ थे ।। ११४६-११४८ ॥ पूर्व. ६१०, शि. ३५८३५, अ. २८००, के. २८००, विक्रि. ४३००, विपु. २०५५, वा. १६०० । अर श्रीमल्लिनाथ तीर्थंकर के सात गणोंमेंसे पूर्वधर पांचसौ पचास, शिक्षक श्रमण एक कम तीस हजार अर्थात् उनतीस हजार, अवधिज्ञानी बाईससौ, इतने ही केवली, विक्रियाऋद्धिके धारी दो हजार नौसौ, विपुलमति एक हजार सातसौ पचास, और वादी एक हजार चारसौ थे ॥ ११४९-११५१ ॥ मल्लि - पूर्व. ५५०, शि. २९०००, अ. २२०० के. २२००, विक्रि. २९००, विपु. १७५०, वा. १४०० । सुव्रत नामक जिनेन्द्रके सात गणोंमेंसे पूर्वधर पांचसौ, शिक्षक इक्कीस हजार, अवधिज्ञानी एक हजार आठसौ, उतने ही केवली, विक्रियाऋद्धिधारी बाईससौ, विपुलमति पन्द्रह सौ और वादी बारह सौ थे ।। ११५२-११५३ ॥ सुव्रत - पूर्व. ५००, शि. २१०००, अ. १८००, के. १८००, विक्रि. २२००, विपु. १५००, वा. १२०० । १ द ब अब्भहियाणं. २ द अट्ठसजुदं ३ द बारसक्कमसो. Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ११६०] चउत्थो महाधियारो - चत्तारि सया पण्णा पुज्वधरा सिक्खया सहस्साई । बारस छसयजुदाई ओही सोलससयाणि णमिणाहे ॥ ११५४ पु ४५०, सि १२६००, ओ १६००, ताई चिय केवलिणो पण्णारससयाई होति वेकुव्वी । बारस सया य पण्णा विउलमदी दससया वादी ॥ ११५५ के १६००, वे १५००, वि १२५०, वा १०००। वीसकदी पुज्वधरा एकरससहस्सअडसया सिक्खा । पण्णरससया ओही तेत्तियमेत्ता य केवलिणो ॥ ११५६ पु. ४००, सि. ११८००, मो १५००, के १५००, इगिसयजुदं सहस्सं वेकुव्वी णव सयाणि विउलमदी । अट्ठ सयाई वादी तिहुवणसामिम्मि मिम्मि ॥ ११५७ वे ११००, वि ९००, वा ८०० । तिणि सयाणि पण्णा पुग्वधरा सिक्खगा सहस्साणिं । दह णवसयजुत्ताणि मोहिमुणी चोइससयाणि ॥ ११५८ पु३५०, सि १०९००, ओ १४००, दसघणकेवलणाणी वेकुव्वी तेत्तियं पि विउलमदी। सत्तसयाणि पण्णा पासजिणे छस्सया वादी ॥ ११५९ के १०००,वे १०००, वि ७५०, वा ६००। तिसयाई पुव्वधरा 'णवणउदिसयाइं होति सिक्खगणा । तेरससयाणि ओही सत्तसयाई पि केवलिणो॥ १९६० पु३००, सि ९९००, ओ १३००, के ७००, नमिनाथ तीर्थकरके सात गणों से पूर्वधर चारसौ पचास, शिक्षक बारह हजार छहसौ, अवधिज्ञानी सोलहसौ, केवली भी सोलहसौ, विक्रियाऋद्धिके धारक पन्द्रहसौ, विपुलमति बारहसौ पचास, और वादी दशसौ थे ॥ ११५४-११५५ ॥ नमि- पूर्व. ४५०, शि. १२६००, अ. १६००, के. १६००, विक्रि. १५००, विपु. १२५०, वा. १००० । तीन लोकके स्वामी भगवान् नेमिनाथके सात गणों से पूर्वधर बीसके वर्गप्रमाण अर्थात् चारसौ, शिक्षक ग्यारह हजार आठसौ, अवधिज्ञानी पन्द्रहसौ, इतने ही केवली, विक्रियाऋद्धिके धारी एक हजार एकसौ, विपुलमति नौसौ, और वादी आठसौ थे ॥ ११५६-११५७ ॥ नेमि-पूर्व. ४००, शि. ११८००, अ. १५००, के. १५००, विक्रि. ११००, विपु. ९००, वा. ८०० । पार्श्वनाथ जिनेन्द्रके सात गणोंमेंसे पूर्वधर तीनसौ पचास, शिक्षक दश हजार नौसौ, अवधिज्ञानी मुनि चौदहसौ, केवली दशके घनप्रमाण अर्थात् एक हजार, इतने ही विक्रियाऋद्धिके धारक, विपुलमति सातसौ पचास, और वादी छहसौ थे ॥ ११५८-११५९ ॥ पार्श्व- पूर्व, ३५०, शि. १०९००, अ. १४००, के. १०००, विक्रि. १०००, विपु. ७५०, वा. ६००। वर्धमानजिनके सात गणों से पूर्वधर तीनसौ, शिक्षकगण निन्यानबैसौ, अवधिज्ञानी १ द णवणवदि. Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २९६ ] तिलोय पण्णत्ती [ ४. ११६१ इगिसयर हिदसहस्त्रं वेकुब्वी पणसयाणि विउलमदी । चत्तारिसया वादी गणसंखा वडमाणजिणे ॥ ११६ १ वे ९००, वि ५००, वा ४०० । णभचणवछक्कतियं पुव्वधरा सव्वतित्थकत्ताणं । पणपंचपणणभा णभणभदुगअंककमेण सिक्खगणा ।। ११६२ सव्वपुण्वधरांककमेण जाणिजइ ३६९४० । सव्व सि २०००५५५ । गयणंबरछस्सतदुक्का सब्वे वि ओहिणाणीओ । केवलणाणी सव्वे गयणंवरभट्ठपंचभट्ठेका ।। ११६३ सव्वभही १२७६०० । सव्वके १८५८०० । आयासणभणवपणेदुदुअंककमेण सब्ववेकुब्बी । पंचंबरणवयचऊपणमेकं चिय सब्वविउलमदी | ११६४ सव्वचे २२५९०० । सव्ववि १५४९०५ । भणभतिछक्केकं अंककमे होंति सब्ववादी णं । सत्तगणाणं अंबररयणटुचउक्कभढदोणि ॥। ११६५ सव्ववादिगणा ११६३०० । सव्वगणा २८४८००० । पणास सहसाणि लक्खाणि तिष्णि उसहणाहस्स | अजियस्स तिष्णि लक्खा वीससहस्त्राणि विरदीओ ॥ ११६६ ३५०००० । ३२०००० । तेरह सौ, केवल सातसौ, विक्रियाऋद्धिधारी सौ कम एक हजार अर्थात् नौसौ, विपुलमति पांचसौ, और वादी चारसौ थे ।। ११६०-११६१ ॥ वर्धमान - पूर्व. ३००, शि. ९९००, अ. १३००, के. ७००, विक्रि. ९००, विपु. ५००, वा. ४०० । सब तीर्थंकरों के शून्य, चार, नौ, छह और तीन इतने अंकप्रमाण पूर्वधर; तथा पांच, पांच, पांच, शून्य, शून्य, शून्य और दो इतने अंकप्रमाण शिक्षकगण थे । ११६२ ॥ सब पूर्वधरोंको अंकक्रमसे जानना चाहिये ३६९४० । सर्व शिक्षक २०००५५५ । सब अवधिज्ञानी शून्य, शून्य, छह, सात, दो और एक इतने अंकप्रमाण; तथा सब केवली शून्य, शून्य, आठ, पांच, आठ आर एक इतने अंकप्रमाण थे | ११६३ ॥ सर्व अवधिज्ञानी १२७६००, सर्व केवली १८५८०० । सर्व विक्रियाऋद्धिधारी अंकक्रमसे शून्य, शून्य, नौ, पांच, दो और दो अंकप्रमाण; तथा सर्व विपुलमति पांच, शून्य, नौ, चार, पांच और एक अंकप्रमाण थे | ११६४ ॥ सर्व विक्रियाधारी २२५९००, सर्व विपुलमति १५४९०५ । सर्व वादी अंक क्रमसे शून्य, शून्य, तीन, छह, एक और एक अंकप्रमाण थे । इन उपर्युक्त सातों गणोंकी संख्या तीन शून्य, आठ, चार, आठ और दो इन अंकों प्रमाण होती है ।। ११६५ ।। सर्व वादी ११६३०० । सातों गण २८४८००० । ऋषभनाथ तीर्थंकरके तीर्थमें तीन लाख पचास हजार और अजितनाथ के तीथमें तीन लाख बीस हजार आर्यिकाएं थीं ॥। ११६६ ॥ ३५०००० । ३२०००० । १ द 'णवपण. Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ११७३ ] चउत्थो महाधियारो [२९७ तीससहस्सभहिया तियलक्खा संभवस्स तित्थम्मि । विरदीभो तिणि लक्खा तीससहस्साणि छसय तुरिमम्मि ॥ ११६७ ३३०००० । ३३०६००। तीससहस्सब्भहिया सुमइजिणिदस्स तिणि लक्खाई। विरदीओ चउलक्खा वीससहस्साणि पउमपहणाहे ॥११६८ ३३००००। ४२००००। तीससहस्सा तिणि य लक्खा तित्थे सुपासदेवस्स । चंदपैहे तियलक्खा सीदिसहस्साणि विरदीओ ॥ ११६९ ३३०००० । ३८००००। ताई चिय पत्तेकं सुविहिजिणेसम्मि सीयलजिणिदे। तीससहस्सभहियं लक्ख सेयंसदेवम्मि ॥ ११७० ३८०.००।३८००००।१३००००। विरदीओ वासुपुजे इगिलक्खं होंति छस्सहस्साणिं । इगिलक्खं तिसहस्सा विरदीगो विमलदेवस्स ॥ ११७१ १०६०००।१०३००० । भट्टसहस्सन्भहिय अणंतसामिस्स होति इगिलक्खं । बासट्टिसहस्साणि चत्तारि सयाणि धम्मणाहस्स ॥११७२ १०८००० । १२५००। सट्ठिसहस्सा तिसयम्भहिया संतीसतित्थे विरदीभो। सट्ठिसहस्सा तिसया पण्णासा कुंथुदेवस्स । ११७३ ६०३००। ६०३५० । सम्भवनाथके तीर्थमें तीन लाख तीस हजार और चतुर्थ तीर्थकरके तीर्थमें तीन लाख तीस हजार छहसौ आर्यिकायें थीं ॥ ११६७ ॥ ३३०००० । ३३०६०० । सुमति जिनेन्द्रक तीर्थमें तीन लाख तीस हजार और पद्मप्रभ स्वामीके तीर्थमें चार लाख बीस हजार आर्यिकायें थीं ॥ ११६८ ॥ ३३०००० । ४२००००। सुपार्श्वजिनके तीर्थमें तीन लाख तीस हजार और चन्द्रप्रभके तीर्थमें तीन लाख अस्सी हजार आयिकायें थीं ॥ ११६९ ॥ ३३०००० । ३८०००० । सुविधि और शीतल जिनेन्द्रमेंसे प्रत्येकके तीर्थमें उतनी ही अर्थात् तीन लाख अस्सी हजार, तथा श्रेयांसजिनके एक लाख तीस हजार आर्यिकायें थीं ॥ ११७० ॥ ३८०००० । ३८०००० । १३०००० । वासुपूज्य स्वामीके तीर्वमें एक लाख छह हजार और विमलदेवके तीर्थमें एक लाख तीन हजार आर्यिकायें थीं ॥ ११७१ ॥१०६००० । १०३००० । अनन्तनाथ स्वामीके तीर्थमें एक लाख आठ हजार और धर्मनाथके तीर्थमें बासठ हजार चारसौ आर्यिकायें थीं ।। ११७२ ॥ १०८००० । ६२४०० । ... शान्तिनाथके तीर्थमें साठ हजार तीनसौ और कुन्थुजिनके तीर्थमें साठ हजार तीनसौ पचास आर्यिकायें थीं ।। ११७३ ॥ ६०३०० । ६०३५० । १दब चंदप्पहे. २ब जिणिदो. ३द सहस्साणं. ४ द ब 'तित्थ. TP. 38 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २९८ ) तिलोयपण्णसी [४. १९७४ अरजिणवरिदतित्थे सट्रिसहस्साणि होति विरदीमो। पणवण्णसहस्साणि मल्लिजिणेसस्स तित्थम्मि ॥११७४ २००००। ५५०००। पण्णाससहस्साणिं विरदीओ सुम्बदस्स तित्थम्मि । पंचसहस्सब्भहिया चालसहस्सा णमिजिणम्मि ॥११७५ ५००००। ४५०००। विगुणियवीससहस्सा णेमिस्स कमेण पासवीराण । अडतीस छत्तीसं होंति सहस्साणि विरदीमो॥१९७६ ४००००।३८०००।३६०००। भपणदुछपंचंबरपंचंककमेण तित्थकत्ताणं। सव्वाण विरदीमो चंदुजलणिकलंकसीलामो ॥ ११७७ ५०५६२५०।। बम्हप्पकुजणामा धम्मसिरी मेरुसेणअयणता। तह रतिसेणा मीणा वरुणा घोसा य धरणा य ॥ ११७८ चारणवरसेणाओ पम्मासम्वस्सिसुब्वदाओ वि । हरिसेणभावियानो कुंथूमधुसेणपुष्वदत्ताभो ॥ ११७९ मग्गिणिजक्खिसुलोया चंदणणामामो उसहपहुदीर्ण । एदा पढमगणीमओ एकेक्का सम्वविरदीभो ॥ ११८० लक्खाणि तिणि सावयसंखा उसहादिअट्टतिस्थेसु । पत्तेकंदो लक्खा सुविहिप्पहदीसु अट्टतिस्थेसु ॥ ११८१ ८।३०००००।२०००००। अर जिनेन्द्रके तीर्थमें साठ हजार और मल्लि जिनेन्द्रके तीर्थमें पचवन हजार आर्यिकायें थीं ॥ ११७४ ॥ ६०००० । ५५००० । सुव्रतके तीर्थमें पचास हजार और नमिजिनके तीर्थमें पांच हजार अधिक चालीस हजार अर्थात् पैंतालीस हजार आर्यिकायें थीं ।। ११७५ ॥ ५००००। ४५०००। नेमिनाथके तीर्थमें द्विगुणित बीस हजार अर्थात चालीस हजार और क्रमसे पार्श्वनाथ एवं वीर भगवानके तीर्थमें अडतीस तथा छत्तीस हजार आर्यिकायें थीं ॥ ११७६ ॥ ४००००। ३८०००। ३६०००। सब तीर्थंकरोंके तीर्थमें चन्द्रके समान उज्ज्वल एवं निष्कलंक शीलसे संयुक्त समस्त आर्यिकायें क्रमसे शून्य, पांच, दो, छह, पांच, शून्य और पांच, इन अंकोंके प्रमाण थीं ॥११७७॥ ५०५६२५० । ब्राह्मी, प्रेकुब्जा, धर्मश्री, मेरुषेणा, अनन्ता, रतिषेणी, मीना, वरुणा, घोषां, धरणा, चारणी, (धारणा), वरसेना, पैमा, सर्वश्री, सुव्रता, हरिषेणी, भाविता, कुंथुसेना, मधुसेनी (बंधुसेना), पूर्वदत्ती ( पुष्पदत्ता ), मौर्गिणी, यक्षिणी", सुलोका (सुलोचना) और चन्दी नामक ये एक एक आर्यिकायें क्रमसे ऋषभादिकके तीर्थमें रहनेवाली आर्यिकाओंके समूहमें मुख्य थीं ॥११७८-११८०॥ श्रावकोंकी संख्या ऋषभादिक आठ तीर्थंकरोंमेंसे प्रत्येकके तीर्थमें तीन लाख और सुविधिनाथप्रभृति आठ तीर्थंकरोंमेंसे प्रत्येकके तीर्थमें दो लाख थी ॥ ११८१ ॥ ऋषभादिक ८--- ३०००००, सुविधिनाथप्रभृति ८-२००००० । १ द ब °णिम्मलंक. २ द ब बम्हप्पकुव्वणामा, ३ बणामा. ४ द ब पम्मासत्तस्ससुद्धधाओ वि. ५ द सुविहप्पहुदीसु. Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - १. ११८८] चउत्यो महाधियारो [२९९ एकेक चिय लक्खं कुंथुजिणिदादिअट्ठतित्येसुं । सव्वाण सावयाण मेलिदे अदाललक्खाणि ॥ ११८२ ८।१०००००। ४८०००००। पणचउतियलक्खाई पण्णविदौतित्थेसुं । पुह पुह सावगिसंखा सन्चा छण्णउदिलक्खाइं ॥ ११८३ ५०००००। ४०००००। ३०००००। ९६०००००। देवीदेवसमूहा संखातीदा हुवंति णरतिरिया । संखेजा एकेके तित्थे विहरति भत्तिजुत्ता ये ॥ ११८४ माघस्स किण्हचोदसिपुग्वण्हे णिययजम्मणक्खत्ते । भट्ठावयम्मि उसहो अजुदेण समं गमो णोमि ॥ ११८५) (चेत्तस्स सुद्धपंचमिपुज्वण्हे भरणिणामरिक्खम्मि । सम्मेदे अजियजिणे मुक्ति पत्तो सहस्ससमं ॥ ११८६ चेत्तस्स सुकछट्टीमवरण्हे जम्मभम्मि सम्मेदे । संपत्तो अपवग्गं संभवसामी सहस्सउँदो ॥ ११८७ वइसाहसुक्सत्तमिपुज्वण्हे जम्ममम्मि सम्मेदे । दससयमहेसिसहिदो गंदणदेवो गदो मोक्खं ॥ ११८८ इसके आगे कुंथुनाथादि आठ तीर्थंकरों से प्रत्येकके तीर्थमें श्रावकोंकी संख्या एक एक लाख कही गयी है। सब श्रावकोंकी संख्याको मिलाने पर समस्त प्रमाण अड़तालीस लाख होता है ॥ ११८२ ॥ कुंथुनाथप्रभृति ८-१००००० । समस्त ४८००००० । ___ आठ आठ तीर्थंकरोंके तीर्थों में श्राविकाओंकी संख्या पृथक् पृथक् क्रमसे पांच लाख, चार लाख, और तीन लाख; तथा सम्पूर्ण श्राविकाओंकी संख्या छयानबै लाख कही गयी है ।। ११८३ ।। ५०००००। ४०००००। ३०००००। ९६०००००। प्रत्येक तीर्थकरके तीर्थमें असंख्यात देव-देवियोंके समूह और संख्यात मनुष्य एवं तिर्यंच जीव भक्तिसे संयुक्त होते हुए विहार किया करते हैं ॥ ११८४ ॥ ___ ऋषभनाथ तीर्थकर माघकृष्णा चतुर्दशीके पूर्वाह्नकालमें अपने जन्मनक्षत्रके रहते कैलाशपर्वतसे दश हजार मुनियोंके साथ [ मुक्तिको ] प्राप्त हुए हैं । उनको मैं नमस्कार करता हूं ॥ ११८५ ॥ १०००० । अजित जिनेन्द्र चैत्र शुक्ला पंचमीके दिन पूर्वाह्नकालमें भरणी नामक नक्षत्रके रहते सम्मेदशिखरसे एक हजार मुनियोंके साथ मुक्तिको प्राप्त हुए हैं ॥ ११८६ ॥ १००० । — सम्भवनाथ स्वामी चैत्रशुक्ला षष्ठीके दिन अपराह्नसमयमें जन्म नक्षत्रके रहते सम्मेदशिखरसे एक हजार मुनियोंके साथ अपवर्ग अर्थात् मोक्षको प्राप्त हुए हैं ॥ ११८७ ॥ १०००। अभिनन्दनजिन वैशाखशुक्ला सप्तमीको पूर्वाह्नसमयमें अपने जन्मनक्षत्रके रहते सम्मेदशिखरसे दशसौ महर्षियोंके साथ मोक्षको प्राप्त हुए हैं ॥ ११८८ ॥ १००० । १ ब एकंकं. २ व ८४० ० ० ० ०. ३ द ब पण्णिदिरा. ४ द एकेको. ५ द ब भत्तिजुत्तो. ६ द ब जोमि. ७द ब मुत्ति पत्ता. ८ द ब सहस्सजुदा. ९ दब देवा. Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०० ] . तिलोयपण्णत्ती [४. १९८९चेत्तस्स सुक्कदसमीपुव्वण्हे जम्मभम्मि सम्मेदे । दससयरिसिसंजुत्तो' सुमइस्सामी स मोक्खगदो ॥ १८९ फग्गुणकिण्हचउत्थीमवरण्हे जम्मभाम्मि सम्मेदे । चउवीसाधियतियसयसहिदो पउमप्पहो देवो ॥१९९० ३२४ । फग्गुणबहुलच्छट्ठीपुग्वण्हे पव्वदम्मि सम्मेदे । अणुराहाए पणसयजुत्तो मुत्तो सुपासजिणो॥ ११९१ सिदसत्तमिपुवण्हे भहपदे मुणिसहस्ससंजुत्तो । जेट्टासु सम्मेदे चंदप्पहजिणवरो सिद्धो ॥ ११९२ अस्सजुदसुकभट्टमिभवरण्हे जम्ममम्मि सम्मेदे। मुणिवरसहस्ससहिदो सिद्धिगदो पुप्फदंतजिणो ॥ ११९३ कत्तियसुक्के पंचमिपुव्वण्हे जम्मभम्मि सम्मेदे । णिव्वाणं संपत्तो सीयलदेवो सहस्सजुदो ॥ ११९४ १०००। सावणियपुण्णिांए पुव्वण्हे मुणिसहस्ससंजुत्तो। सम्मेदे सेयंसो सिद्धिं पत्तो धणिटासुं ॥ ११९५ १०००। सुमतिनाथ स्वामी चैत्र शुक्ला दशमीके दिन पूर्वाह्नकालमें अपने जन्मनक्षत्रके रहते सम्मेदशिखरसे दशसौ ऋषियोंके साथ मोक्षको प्राप्त हुए हैं ॥ ११८९ ।। १००० ।। पद्मप्रभदेव फाल्गुनकृष्णा चतुर्थीके दिन अपराह्नकालमें अपने जन्मनक्षत्रके रहते सम्मेदशिखरसे तीनसौ चौबीस मुनियोंसे सहित होते हुए मुक्तिको प्राप्त हुए हैं ॥ ११९० ॥ ३२४ । सुपार्श्व जिनेन्द्र फाल्गुनकृष्णा षष्ठीको पूर्वाह्नसमयमें अनुराधा नक्षत्रके रहते सम्मेदपर्वतसे पांचसौ मुनियोंसे युक्त होते हुए मुक्तिको प्राप्त हुए हैं ॥ ११९१ ॥ ५०० । __चन्द्रप्रभ जिनेन्द्र भाद्रपदशुक्ला सप्तमीको पूर्वाह्नकालमें ज्येष्ठा नक्षत्रके रहते एक हजार मुनियोंसे संयुक्त होते हुए सम्मेदशिखरसे मुक्त हुए हैं ॥ ११९२ ॥ १०००। पुष्पदन्तजिन आश्विन शुक्ला अष्टमीके दिन अपराहकालमें अपने जन्मनक्षत्रके रहते सम्मेदशिखरसे एक हजार मुनियोंके साथ सिद्धिको प्राप्त हुए हैं ॥ ११९३ ॥ १००० । शीतलदेव कार्तिक शुक्ला पंचमीके पूर्वाह्नसमयमें अपने जन्मनक्षत्रके रहते सम्मेदशिखरसे एक हजार मुनियोंके साथ निर्वाणको प्राप्त हुए हैं ।। ११९४ ॥ १००० । भगवान् श्रेयांस श्रावणकी पूर्णिमाको पूर्वाहमें धनिष्ठानक्षत्रके रहते सम्मेदशिखरसे एक हजार मुनियोंसे सहित होते हुए सिद्धिको प्राप्त हुए हैं ॥ ११९५ ॥ १००० । १द व संजुत्ता. २६ ब 'जुत्ता. ३१ संजुदो. ४ व पुण्णमाए. Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. १२०२] चउत्यो महाधियारो [३०१ . फग्गुणबहुले पंचमिअवरण्हे अस्सिणीसु चंपाए । रूवाहियछसयजुदो' सिद्धिगदो वासुपुज्जजिणो ॥ ११९६ सुक्कट्ठमीपदोसे भासा जम्ममम्मि सम्मेदे । छस्सयमुणिसंजुत्तो मुक्ति पत्तो विमलसामी ॥ ११९७ ६००। चेत्तस्स किण्हपच्छिमदिणप्पदोसम्मि जम्मणक्खत्ते । सम्मेदम्मि अणंतो सत्तसहस्सेहिं संपत्तो ॥ ११९८ जेटस्स किण्हचोइसिपच्चूसे' जम्मभम्मि सम्मेदे । सिद्धो धम्मजिणिदो रूवाहियअडसएहि जुदो ॥ ११९९ जेटस्स किण्हचोदसिपदोससमयम्मि जम्मणक्खत्ते । सम्मेदे संतिजिणो णवसयमुणिसंजुदो सिद्धो ॥ १२०० वइसाहसुक्कपाडिवपदोससमए हि जम्मणक्खत्ते । सम्मेदे कुंथुजिणो सहस्ससहिदो गदो सिद्धिं ॥ १२०१ १०००। चेत्तस्स बहुलचरिमे दिणम्मि णियजम्मभम्मि पच्चूसे । सम्मेदे अरदेशो सहस्ससहिदो गदो मोक्खं ॥ १२०२ १०००। वासुपूज्य जिनेन्द्र फाल्गुन कृष्णा पंचमीके दिन अपराह्नकालमें अश्विनीनक्षत्रके रहते छहसौ एक मुनियोंसे संयुक्त होते हुए चम्पापुरसे सिद्धिको प्राप्त हुए हैं ॥ ११९६ ॥ ६०१।। विमलनाथ स्वामी आषाढशुक्ला अष्टमीके दिन प्रदोषकालमें अपने जन्मनक्षत्रके रहते छहसौ मुनियोंसे संयुक्त होते हुए सम्मेदशिखरसे मुक्तिको प्राप्त हुए हैं ॥ ११९७ ॥ ६०० । अनन्तनाथ भगवान् चैत्रमासके कृष्णपक्षसम्बन्धी पश्चिम दिन अर्थात् अमावस्याको प्रदोषकालमें अपने जन्मनक्षत्रके रहते सम्मेदशिखरसे सात हजार मुनियोंके साथ मोक्षको प्राप्त हुए हैं ॥ ११९८ ॥ ७०००। ___धर्मनाथ जिनेन्द्र ज्येष्ठकृष्णा चतुर्दशीके दिन प्रत्यूषकालमें अपने जन्म नक्षत्रके रहते आठसौ एक मुनियोंसे युक्त होते हुए सम्मेदशिखरसे सिद्ध हुए हैं ॥ ११९९ ॥ ८०१ । शान्तिनाथ तीर्थकर ज्येष्ठकृष्णा चतुर्दशीके दिन प्रदोषसमयमें अपने जन्मनक्षत्रके रहते नौसौ मुनियोंसे संयुक्त होते हुए सम्मेदशिखरसे सिद्ध हुए हैं ॥ १२०० ॥ ९०० । कुंथुजिन वैशाखशुक्ला प्रतिपदाके दिन प्रदोषसमयमें अपने जन्मनक्षत्रके रहते एक हजार मुनियोंसे सहित होते हुए सम्मेदशिखरसे सिद्धिको प्राप्त हुए हैं ॥ १२०१ ॥ १००० । अरनाथ भगवान् चैत्रकृष्णा अमावस्याके दिन प्रत्यूषकालमें अपने जन्मनक्षत्रके रहते एक हजार मुनियोंके साथ सम्मेदशिखरसे मोक्षको प्राप्त हुए हैं ।। १२०२ ॥ १ द छसयदा. २ दर पज्जूसे. ३ दर किण्हपदोसे. ४ द व संजुदा सिद्धा. ५ द दिणिन्मि. Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०२ ] तिलोयपण्णत्ती [ १. १२०३ पंचमिपदोससमए फग्गुणबहुलम्मि भरणिणक्खत्ते । सम्मेदे मल्लिजिणो पंचसयसमं गदो' मोक्ख ॥ १२०३ ५००। फग्गुणकिण्हे बारसिपदोससमयम्मि जम्मणक्खत्ते । सम्मेदे सिद्धिगदो सुन्बददेभो सहस्ससंजुत्तो ॥ १२०४ १०००। वइसाहकिण्हचोदसिपच्चसे जम्मभम्मि सम्मेदे । णिस्सेयससंपण्णो समं सहस्सेण णमिसामी ॥ १२०५ बहुलटुमीपदोसे आसाढे जम्मभम्मि उजंते । छत्तीसाधियपणसयसहिदो णेमीसरो सिखो॥ १२०६ ५३६ । सिदसत्तमीपदोसे सावणमासम्मि जम्मणक्वत्ते । सम्मेदे पासजिणो छत्तीसजुदो गदो मोक्ख ॥ १२०७ कत्तियकिण्हे चोइसिपञ्चूसे सादिणामणक्खत्ते । पावाए गयरीए एक्को वीरेसरो सिद्धो ॥ १२०८) उसहो चोदसदिवसे दुदिणं वीरेसरस्स सेसाणं । मासेण य विणिवित्ते जोगादो मुसिसंपण्णो॥ १२०९ उसहो य वासुपुज्जो मी पल्लंकबड्या सिद्धा । काउस्सग्गेण जिणा सेसा मुत्तिं समावण्णा ॥ १२१० मल्लिनाथ तीर्थंकर फाल्गुनकृष्णा पंचमीको प्रदोषसमयमें भरणीनक्षत्रके रहते सम्मेदशिखरसे पांचसौ मुनियोंके साथ मोक्षको प्राप्त हुए हैं ॥ १२०३ ॥ ५०० । सुव्रतदेव फाल्गुनकृष्णा बारसके दिन प्रदोषसमयमें अपने जन्मनक्षत्रके रहते एक हजार मुनियोंसे सहित होते हुए सम्मेदशिखरसे सिद्धिको प्राप्त हुए हैं ।। १२०४ ॥ १००० । नमिनाथ स्वामी वैशाखकृष्णा चतुर्दशीके दिन प्रत्यूषकालमें अपने जन्मनक्षत्रके रहते सम्मेदशिखरसे एक हजार मुनियोंके साथ निश्रेयसपदको प्राप्त हुए हैं ॥ १२०५ ॥ १००० ।। भगवान् नेमीश्वर आषाढकृष्णा अष्टमीके दिन प्रदोषकालमें अपने जन्मनक्षत्रके रहते पांचसौ छत्तीस मुनियोंसे सहित होते हुए ऊर्जयन्तगिरिसे सिद्ध हुए हैं ।। १२०६ ॥ ५३६ । पार्श्वनाथ जिनेन्द्र श्रावणमासमें शुक्लपक्षकी सप्तमीको प्रदोषकालमें अपने जन्मनक्षत्रके रहते छत्तीस मुनियोंसे युक्त होते हुए सम्मेदशिखरसे मोक्षको प्राप्त हुए हैं ।। १२०७ ॥ ३६ । भगवान् वीरेश्वर कार्तिककृष्णा चतुर्दशीके दिन प्रत्यूषकालमें स्वाति नामक नक्षत्रके रहते पावापुरसे अकेले ही सिद्ध हुए हैं ॥ १२०८ ॥ १। ___भगवान् ऋषभदेवने चौदह दिन पहिले, महावीर स्वामीने दो दिन पहिले, और शेष तीर्थंकरोंने एक मास पूर्वमें योगसे विनिवृत्त होनेपर मुक्तिको प्राप्त किया है ॥ १२०९ ॥ भगवान् ऋषभनाथ, वासुपूज्य और नेमिनाथ पल्यंकबद्ध आसनसे, तथा शेष जिनेन्द्र कायोत्सर्गसे मुक्तिको प्राप्त हुए हैं ॥ १२१०॥ .... १. द ब ‘सयस्समगदो. २ द सिद्धा, ३ द ब पज्जूसे.' ४ द पलंकउया. . . Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. १२१४ ] चउत्थो महाधियारो [३०३ वसन्ततिलकम्घोरटुकम्मणियरे दलिदूण लद्धणिस्सेयसा जिणवरा जगवंदणियो । "सिद्धिं दिसंतु तुरिद सिरिबालचंदसिद्धतियप्पहुदिभव्वजणाण' सम्वे ॥ १२११ दसमते चउसीदी कमसो अणुबद्धकेवली होति । बाहत्तरि चउदालं सेयंसे वासुपुजे य ॥२१ पत्तेयं ८४ । से ७२ वा ४४। विमलजिणे चालीसं णवसु तदो चउविवजिदा कमसो। तिणि श्चिय पासजिणे तिणि चिय वडमाणम्मि ॥१२१३ ४०।३६ । ३२ । २८ । २४ । २०।१६।१२।८।३।३। मा सत्तममेक्कसय उवरितिए णउदि णउदि चउसीदी । सेसेसु पुव्वसंखा हवंति अणुबद्धकेवली अहवा ॥१२.४ पत्तेयं १००।१०। १००। १००।१०।१०० । १०० । ९० । ९०। ९० । ९०। ८४ । ४०।३६ । ३२ । २८ । २४ । २० । १६ । १२।८।४।३।३। जिन्होंने घोर अष्ट कमोंके समूहको नष्ट करके निश्रेयसपदको प्राप्त कर लिया है और जो जगत्के वन्दनीय हैं ऐसे वे सर्व जिनेन्द्र शीघ्र ही, श्रीबालचन्द्र सैद्धांतिक आदि भव्यजनोंको मुक्ति प्रदान करें ॥ १२११ ॥ आदिनाथसे लेकर दशवें तीर्थकर तक चौरासी, तथा श्रेयांस और वासुपूज्य भगवान्के क्रमसे बहत्तर और चवालीस अनुबद्ध केवली हुए हैं ॥ १२१२ ॥ ऋषभादि प्रत्येकके ८४ । श्रेयांस ७२ । वासुपूज्य ४४ । विमलनाथ भगवान्के चालीस, फिर इसके आगे नौ तीर्थंकरोंके क्रमसे उत्तरोत्तर चार चार हीन, पार्श्वनाथ जिनेन्द्र के तीन, और वर्धमान स्वामीके भी तीन ही अनुबद्ध केवली हुए हैं ॥ १२१३ ॥ विमल ४० । अनंत ३६ । धर्म ३२ । शान्ति २८ । कुंथु २४ । अर २० । मल्लि १६ । सुव्रत १२ । नमि ८ । नेमि ४ । पार्श्व ३ । वीर ३ । अथवा सातवें तीर्थंकर तक एकसौ, इसके आगे तीन तीर्थंकरोंके नब्बै, पुनः नब्बै, चौरासी, और शेष तीर्थंकरोंके पूर्वोक्त संख्याप्रमाण ही अनुबद्ध केवली हुए हैं ॥ १२१४ ।। ऋषभ १०० । अजित १०० । संभव १०० । अभि. १०० । सुमति १०० । पम १०० । सुपार्श्व १०० । चन्द्र ९० । पुष्प ९० । शीतल ९० । श्रेयांस ९० । वासु. ८४ । विमल ४० । अनन्त ३६ । धर्म ३२ । शान्ति २८ । कुंथु २४ । अर २० । मल्लि १६ । सुव्रत १२ । नमि ८ । नेमि ४ । पार्श्व ३ । वीर ३ । १ द ब जगवदंणिजं. २ दब चंदं 'सिद्धतियं पहुदिभव्वजणाणु. ३ ब-पुस्तके एषा गाथा नास्ति. Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०४ ] तिलोयपण्णत्ती [ ४.१२१५ उसद्दतियाणं सिस्सा वीससहस्सा यणुत्तरेसु गढ़ा' । कमसो पंचजिणेसुं तत्तो बारससहस्वाणिं ॥ १२१५ भ २०००० । २०००० | २०००० | १२००० । १२००० । १२००० | १२००० | १२००० । तत्तो पंचजिणेसुं एक्कारसहस्सयाणि पत्तेकं । पंचसु सामिसु तत्तो एक्केके दससहस्वाणिं ॥ १२१६ ११०००। ११००० | ११००० | ११००० | ११००० | १०००० | १००००| १००००| १००००|१००००| अट्ठासीदिसयाणि कमेण सेसेसु जिणवरिंदेसुं । गयणणभभट्टसगसग दोअंककमेण सम्वपरिमाणं ॥ १२१७ ८८०० । ८८०० । ८८०० | ८८०० | ८८०० | ८८०० | संमेलिदा २७७८०० । | अणुत्तरं गदं । सद्विसहस्सा णवसयसहिदा सिद्धिं गदा जदीण गणा । उसहस्स अजियपहुणो एक्कसया सत्तहत्तरिसहस्सा ॥१२१८ ६०९०० । ७७१०० । सत्तरिसइस्सइगिसय संजुत्ता संभवस्स इगिलक्खं । दो लक्खा एक्कसयं सीदिसहस्साणि णंदणजिणस्स ॥ १२१९ १७०१०० । २८०१०० । ऋषभादिक तीन तीर्थंकरोंके क्रमसे बीस बीस हजार और इसके आगे पांच तीर्थंकरोंके बारह बारह हजार शिष्य अनुत्तर विमानों में गये हैं ।। १२१५ ॥ १२००० । ऋषभ २०००० । अजित २०००० । संभव २०००० । अभि. सुमति १२००० । पद्म १२००० । सुपार्श्व १२००० | चन्द्र १२००० । इसके आगे पांच तीर्थंकरोंमेंसे प्रत्येकके ग्यारह हजार और फिर पांच तीर्थकरों में से एक एकके दश हजार शिष्य अनुत्तर विमानों में गये हैं ।। १२१६ ॥ पुष्प. ११००० | शीतल विमल ११००० । अनंत कुंथु १०००० । अर १०००० । इसके आगे शेष जिनेन्द्रोंके क्रमसे अठासीसौ शिष्य अनुत्तर विमानोंमें गये हैं । अनुत्तर विमानोंमें जानेवाले इन सब शिष्योंका प्रमाण अंकक्रमसे शून्य, शून्य, आठ, सात, सात और दो, इन अंकोंसे निर्मित संख्याके बराबर है ॥ १२१७ ॥ मलि ८८०० । सुव्रत ८८०० | नमि ८८०० | नेमि ८८०० । पार्श्व ८८०० । वर्धमान ८८०० । सम्मिलित २७७८०० । ११००० | श्रेयांस ११००० । वासु. १०००० । धर्म १०००० । शान्ति अनुत्तर जानेवालोंका कथन समाप्त हुआ । भगवान् ऋषभनाथके साठ हजार नौसौ, और अजित प्रभुके सतत्तर हजार एकसौ यतिगण सिद्धिको प्राप्त हुए हैं ।। १२१८ ॥ ऋ. ६०९०० । अजि. ७७१०० । सम्भवनाथ स्वामी के एक लाख सत्तर हजार एक सौ और नन्दन जिनेन्द्र के दो लाख अस्सी हजार एकसौ यतिगण सिद्ध हुए हैं ।। १२१९ ॥ सं. १७०१०० । अभि. २८०१०० १ द व गदो. ११००० । १०००० । Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ४. १२२६ ] उत्थो महाधियारो लक्खाणि तिष्णि सोलससएहिं जुत्ताणि सुमइसामिस्स । चोइससहस्ससहिदा पउमप्पहजिणवरस्स तियलक्खा ॥ १२२० ३०१६०० । ३१४००० । पंचासीदिसहस्सा दो लक्खा छस्सया सुपासस्स । चउतीससहस्सजुदा दो लक्खा चंदपहपहुणो ॥ १२२१ २८५६०० | २३४००० । उणसीदिसहस्साणि इगिलक्खं छस्सयाणि सुविहिस्स | सीदिसहस्सा छस्सयजुत्ता हि सीयलस्स देवस्स ॥ १२२२ १७९६०० । ८०६०० । पट्टिसहस्वाणि सेयंसजिणस्स छस्सयाणि पि । चडवण्णसहस्साइं छच्च सया वासुपुज्जस्स ॥ १२२३ ६५६०० | ५४६०० । एक्कावण्णसहस्सा तिरिण सयाणि पि विमलणाहस्स । तेत्तियमेत्तसहस्सा तियसय हीणा अणंतस्स ।। १२२४ ५१३०० । ५१००० । उणवण्णसहस्राणि सत्तसएहिं जुदाणि धम्मस्स । भडदालसहस्साई चत्तारि सदाणि संतिस्स ॥। १२२५ [ ३०५ ४९७०० । ४८४०० । छादालसहस्वाणिं अट्ठसदाणिं च कुंथुणाहस्स । सत्तत्तीससहस्सा दोसयजुत्ता य अरजिनिंदस्स ॥। १२२६ ४६८०० । ३७२०० । सुमतिनाथ स्वामीके तीन लाख सोलहसा, और पद्मप्रभ जिनेन्द्रके तीन लाख चौदह हजार मुनि सिद्ध हुए ।। १२२० ॥ सुम. ३०१६०० । प. ३१४००० । सुपार्श्वनाथ भगवान् के दो लाख पचासी हजार छहसौ, और चन्द्रप्रभ प्रभुके दो लाख चौतीस हजार यति मुक्त हुए । १२२१ ॥ सुपा. २८५६०० । चं. २३४००० । सुविधिनाथ भगवान् के एक लाख उन्यासी हजार छहसौ, और शीतलदेवके अस्सी हजार छह सौ ऋषि मुक्तिको प्राप्त हुए || १२२२ ॥ सुवि. १७९६०० । शी. ८०६०० । श्रेयांसजिनके पैंसठ हजार छहसौ, और वासुपूज्य भगवान्के चौत्रन हजार छहसौ मुनि मोक्षको प्राप्त हुए || १२२३ ॥ मे. ६५६०० । वा. ५४६०० । विमलनाथ तीर्थंकर के इक्यावन हजार तीन सौ और अनन्तनाथजिनके तीनसौ कम इतने ही अर्थात् इक्यावन हजार यति सिद्ध हुए ।। १२२४ ॥ वि. ५१३०० । अन. ५१००० । धर्मनाथ प्रभुके उनंचास हजार सातसौ, और शान्तिनाथ स्वामीके अड़तालीस हजार चार सौ ऋषि सिद्धपदको प्राप्त हुए ।। १२२५ ॥ ध. ४९७०० । शां. ४८४०० । कुंथुनाथ तीर्थंकर के छयालीस हजार आठसौ, और अरनाथ जिनेन्द्रके सैंतीस हजार दो सौ मुनि मुक्त हुए || १२२६ ।। कुं. ४६८०० । अर ३७२०० । १ ब तिसयलक्खा २ द ब सहस्सं ३ द ब 'साहि. TP. 39 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०६ ] तिलोयपण्णत्ती [ ४. १२२७ अट्ठावीससहस्सा असदाणिं पि मल्लिणाहस्स । उणवीससहस्साई दोणि सया सुग्वदजिणस्स ॥। १२२७ २८८०० । १९२०० । वय सहस्सा छस्सयसंजुत्ता णमिजिणस्स सिस्सगणा । मिस्स अडसहस्सा बाससियाणि पासस्स ।। १२२८ ९६०० । ८००० । ६२०० । चउदालसया वीरेसरस्स सव्वाण मेलिदपमाणं' । चउवीसदिलक्खाणिं चउस द्विसहस्रूचउसयाणिति ॥ १२२९ ४४०० । २४६४४०० । उसहादिसोलसाणं केवलणाणप्पसूदिदिवसम्मि । पढमं चिय सिस्सगणा णिस्लेयससंपयं पत्ता ॥ १२३० कुंथुचके क्रमसो इगिदुतिछम्माससमयपेरते । णमिपहुदिजिनिंदेसुं इगिदुतिछग्वाससंखाए' ॥ १२३१ १।२।३।६ । १ । २ । ३ । ६ । सोहम्मदियउवरिमवज्जा जाव उवगदा सग्गं । उसहादीणं सिस्सा ताण पमाणं परूवेमो ॥। १२३२ इगिसय तिष्णिसहस्सा णवसय अब्भहियदो सहस्साणिं । सणवय सहस्सा णवस्य संजुत्तसग सहस्वाणिं ॥ १२३३ ३१०० । २९०० । ९९०० । ७९०० । मल्लिनाथ भगवान् के अट्ठाईस हजार आठसौ, और सुव्रतजिनके उन्नीस हजार दोसौ यति सिद्ध हुए ।। १२२७ ॥ म. २८८०० । सुव्र. १९२०० । नमिनाथ जिनेन्द्र के नौ हजार छहसौ, नेमिनाथके आठ हजार, और पार्श्वनाथ भगवान् के बासठसौ शिष्यगण सिद्धपदको प्राप्त हुए । १२२८ ॥ न. ९६०० । ने. ८००० । पा. ६२००। वीरेश्वरके चवालीससौ शिष्यगण मुक्तिको प्राप्त हुए । सब शिष्योंका सम्मिलित प्रमाण चौबीस लाख चौंसठ हजार चारसौ होता है ।। १२२९ ॥ वीर ४४०० । सम्मिलित २४६४४०० | ऋषभादिक सोलह तीर्थंकरोंके शिष्यगण केवलज्ञान उत्पन्न होनेके दिन पहिले ही निश्रेयससंपदाको प्राप्त हुए ॥ ९२३० ॥ कुंथुनाथ आदिक चार तीर्थंकरोंके शिष्यगण क्रमसे एक, दो, तीन, और छह मास तक तथा नमिनाथ प्रभृति चार जिनेन्द्रोंके शिष्यगण एक, दो, तीन और छह वर्षतक निश्रेयस पदको प्राप्त हुए ।। १२३१ ॥ १, २, ३, ६ । १, २, ३, ६ । ऋषभादिक तीर्थंकरों के जो शिष्य सौधर्मसे लेकर ऊर्ध्व ग्रैवेयक तक स्वर्गको प्राप्त हुए हैं, उनके प्रमाणका प्ररूपण किया जाता है | १२३२ ॥ तीन हजार एकसौ, नौसौ अधिक दो हजार, नौ हजार नौसौ, सात हजार नौसौ, छह हजार चारसौ, चालीससौ, दो हजार चारसौ, चालीससौ, प्रत्येकके चारसौके साथ नौ हजार और १ द ब परिमाणं २ द ब 'छम्माससंखाए. Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. १२४०] चउत्थो महाधियारो चउसयछसहस्साणि चालसया दो सहस्स चारि सया । चालसया पत्तेकं चारिसदेण वि य व अड सहस्सो॥ १२३४ ६४००। ४०००। २४०० । ४०००। ९४००। ८४००। चउसयसत्तसहस्सा चउसयअदिरित्तछस्सहस्साणि । सगसयसंखासमधियपंचसहस्सा पणसहस्सा ॥ १२३५ ७४००। ६४००। ५७००। ५०००। तियसयचउस्सहस्सा छस्सयसंजुचतियसहस्साणिं । दोसयजुदतिसहस्सा अट्ठसयब्भहियदोसहस्साणिं ॥ १२३६ ४३०० । ३६०० । ३२०० । २८०० । चउसदजुददुसहस्सा दोषिण सहस्साणि सोलससयाणि । बारससया सहस्सं अट्ठसयाणि जहा कमसो॥ १२३७ २४०० । २००० । १६००। १२०० । १०००। ८००। लक्ख पंचसहस्सा अट्ठसयाणि पि मिलिदपरिमाणं । विणयसुदणियमसंजमभरिदाणं भावसमणाणं ॥ १२३८ १०५८००। (तियवासो अडमासं पक्खं तह तदियकालअवसेसे । सिद्धो रिसहजिणिदो वीरो तुरिमस्स तेत्तिए सेसे ॥ १२३९ । वा ३, मा ८, दि १५ । सिद्धिं गदम्मि उसहे सायरकोडीण पण्णलक्खेसुं । बोलीणेसुं अजिओ णिस्सेयससंपयं पत्तो ॥ १२४० सा ५०००००००००००००। आठ हजार अर्थात् नौ हजार चारसौ और आठ हजार चारसौ, सात हजार चारसौ, चारसौ अधिक छह हजार, सातसौ संख्यासे अधिक पांच हजार, पांच हजार, चार हजार तीनसौ, छहसौ सहित तीन हजार, दोसौ सहित तीन हजार, आठसौ अधिक दो हजार, चारसौसे युक्त दो हजार, दो हजार, सोलहसौ, बारहसौ, एक हजार, और आठसौ, इसप्रकार क्रमसे ये ऋषभादिक चौबीस तीर्थंकरोंके शिष्य सौधर्मादिकको प्राप्त हुए ॥ १२३३-१२३७ ।। ऋ. ३१०० । अजि. २९०० । सं. ९९०० । अभि, ७९०० । सुम. ६४०० । प. ४००० । सुपा. २४०० ।चं. ४००० । पुष्प. ९४०० । शी. ८४०० । श्रे. ७४०० । वा. ६४०० । वि. ५७०० । अनं. ५००० । ध. ४३०० । शां. ३६००। कुं. ३२०० । अर २८०० । म. २४०० । सुत्र. २००० । न. १६०० । ने. १२०० । पा. १००० । व. ८०० । विनय, श्रुत, नियम और संयमसे युक्त इन सब भावमुनियोंका सम्मिलित प्रमाण एक • लाख पांच हजार आठसौ होता है ।। १२३८ ॥ १०५८०० । तृतीय कालमें तीन वर्ष, आठ मास और एक पक्षके अवशिष्ट रहनेपर ऋषभ जिनेन्द्र, तथा इतना ही चतुर्थ कालमें अवशेष रहने पर वीर प्रभु सिद्धपदको प्राप्त हुए ॥ १२३९ ॥ वर्ष ३, मास ८, दिन १५। भगवान् ऋषभदेवके मुक्त हो जानेके पश्चात् पचास लाख करोड़ सागरोंके व्यतीत होनेपर अजितनाथ तीर्थकरने निश्रेयससंपदाको प्राप्त किया ॥१२४०॥ सा. ५० लाख करोड । १ ब चारिसहस्सा पणसहस्सा. २ द ब सयाणं. ३ द ब 'बासो. ४ द व पत्ता. Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०८ ] तिलोय पण्णत्ती [ ४. १२४१ उवही तीस' दसणवसंखेसुं कोडिलक्खपद्ददेसुं' । ततो कमेण संभवणंदणसुमदी गदा सिद्धिं ॥ १२४१ ३००००००००००००० | १००००००००००००० | ९००००००००००००। विमाण णउदी णउसु सहस्सेसु कोडिपहदेसुं । तत्तोग कमो सिद्धो पडमप्प हो सुपासो य ॥ १२४२ ९००००००००००० | ९०००००००००० । वयणउदिवे कोडिहदेसुं समुद्दउवमाणं । जादेसु तदो' सिद्धा चंदप्पहसु विहिसीयलया ॥ १२४३ ९००००००००० | ९०००००००० | ९००००००० | छब्बीससहस्साधियछसट्टिलक्खेहि सायरसएण । ऊणम्मि कोडिसायरकाले सिद्धो य सेयंसो ॥। १२४४ ९९९९९०० व रिण ६६२६००० । चडवण्णतीसणवचउसायरउवमेसु तह भदीदेसु । सिद्धो य वासुपुजो कमेण विमलो अनंतधम्मा र्य ॥ १२४५ ५४ । ३० । ९ । ४ । तिसु सायरोवमेसुं तिचरणपल्लूणिएसु संतिजिणो । पलिदोवमस्स अद्वे तत्तो सिद्धिं गदो कुंथू ॥ १२४६ सा ३ रिण प ३ | कुं प १ ४ २ इसके आगे तीस लाख करोड़, दश लाख करोड़ और नौ लाख करोड़ सागरोंके चले जाने पर क्रमसे सम्भव, अभिनन्दन और सुमतिनाथ भगवान् सिद्धिको प्राप्त हुए । १२४१ ॥ ३० लाख करोड़ । १० लाख करोड़ । ९ लाख करोड़ । इसके पश्चात् नब्बे हजार करोड़ और नौ हजार करोड़ सागरोंके बीत जानेपर क्रमसे पद्मप्रभ और सुपार्श्वनाथ तीर्थंकर सिद्ध हुए ।। १२४२ ॥ ९० हजार करोड़ । ९ हजार करोड़ | इसके पश्चात् एक करोड़से गुणित नौसौ, नब्बे और नौ सागरोपम अर्थात् नौसौ करोड़ सागरोपम, नब्बे करोड़ सागरोपम और नौ करोड़ सागरोपमोंके चले जानेपर क्रमसे चन्द्रप्रभ, सुविधिनाथ और शीतलनाथ भगवान् सिद्ध हुए । १२४३ ॥ ९०० करोड़ | ९० करोड़ । ९ करोड़ । छयासठ लाख छब्बीस हजार सौ सागर कम एक करोड़ सागरप्रमाण कालके चले जानेपर भगवान् श्रेयांस सिद्ध हुए || १२४४ ॥ सा. ३३७३९०० । पश्चात् चौवन, तीस, नौ और चार सागरोपमोंके व्यतीत होनेपर क्रमसे वासुपूज्य, विमल, अनन्त और धर्मनाथ तीर्थंकर सिद्ध हुए ।। १२४५ || ५४ | ३० | ९ । ४ । इसके पश्चात् पौन पल्य कम तीन सागरोपमोंके व्यतीत होनेपर शान्तिनाथ जिनेन्द्र और फिर अर्द्ध पल्योपमकालके बीत जानेपर भगवान् कुंथुनाथ मुक्तिको प्राप्त हुए || १२४६ ॥ सा० ३ - प. है । प. । १ द ब तीसु २ द ब पहुदेसुं. ५ द ब जादे स तदो. ६ द ब 'सुहइसी ७ ब छासट्ठि ८ ब अनंतधम्मो य. ३ द ब पहुदी. ४ द ब सिद्धा पउमप्पहा सुपासा य. Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. १२५२ ] उत्थो महाधियारो [ ३०९ पलिदोवमस्स पादे इगिकोडिस हस्सवस्स परिहीणे । अरदेओ मल्लिजिणो कोटिसहस्सम्मि वासाणं ॥ १२४७ अ प १ रिण वस्स १०००००००००० । मल्लि १०००००००००० । ४ चडवण्णछक्कपंचसु लक्खेसुं ववगदेसु वासाणं । कमसो सिद्धिं पत्ता' सुव्वयणमिणेमिजिणणाद्दौ ॥ १२४८ वास ५४००००० । ६००००० | ५००००० । तेसीदिसहस्सेसुं पण्णाधियसगसएसु जादेसुं । तत्तो पासो सिद्धो पण्णव्भद्दियम्मि दोसए वीरो ॥ १२४९ ८३७५० | २५० । | कम्मक्खयं तरं समत्तं । पुष्वं गब्भहियाणि सायरउवमाणको डिलक्खाणि । पण्णास तित्थवट्टणकालो उपहस्स णिद्दिट्ठो ॥ १२५० ५००००००००००००० पुवंग १ | पुब्गतयजुदाई समुद्दउवमाण कोडिलक्खाणि । तीस चिय सो कालो भजियजिणिंदस्स णादब्बो ॥ १२५१ सा ३००००००००००००० पुब्वंग ३ | चपुब्वंगजुदाई समुद्दउवमाण कोडिलक्खाणि । दसमेत्ताई भणिदो संभवसामिस्स सो कालो ॥ १२५२ सा १००००००००००००० पुलंग ४ | पश्चात् एक हजार करोड़ वर्ष कम पाव पल्योपमके बीत जानेपर अरनाथ भगवान् और फिर एक हजार करोड़ वर्षोंके पश्चात् मल्लिनाथजिन मुक्त हुए | १२४७ ॥ प. - वर्ष १००० करोड़ | १००० करोड़ | इसके पश्चात् चौवन लाख, छह लाख और पांच लाख वर्षोंके बीत जानेपर क्रमसे सुत्रत, नमि और नेमिनाथ जिनेन्द्र मुक्तिको प्राप्त हुए | १२४८ ॥ वर्ष ५४ लाख | ६ लाख | ५ लाख | इसके पश्चात् तेरासी हजार सातसौ पचास वर्षोंके बीत जानेपर पार्श्वनाथ तीर्थंकर और फिर दोसौ पचास वर्षोंके बीत जानेपर वीर भगवान् सिद्ध हुए । १२४९ ॥ ८३७५० | २५० । मोक्षका अन्तर समाप्त हुआ । भगवान् ऋषभनाथका तीर्थप्रवर्तन काल एक पूर्वांग अधिक पचास लाख करोड़ सागर - प्रमाण कहा गया है || १२५० ॥ सा. ५० लाख करोड़ + पूर्वांग १ | अजितनाथ तीर्थंकरका वह तीर्थप्रवर्तनकाल तीन पूर्वांग सहित तीस लाख करोड़ सागरोपमप्रमाण जानना चाहिये ॥ १२५१ ॥ सा. ३० करोड़ लाख + पूर्वांग ३ । सम्भवनाथ स्वामीका वह काल चार पूर्वांग सहित दश लाख करोड़ सागरोपमप्रमाण कहा गया है || १२५२ ॥ सा. १० लाख करोड़ + पूर्वांग ४ । १ द ब पत्तो. २ द ब जिणणाहं. ३ द ब णिद्दिट्ठा. Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१० ] तिलोयपण्णत्ती [ ४. १२५३ चउपुवंगजुदाई वारिधिउवमाण कोडिलक्खाणि । णवमेत्ताणि कहिदो गंदणसामिस्स सो समओ॥ १२५३ ९०००००००००००० पुग्वंग ४ । चउपुव्वंगब्भहिया पओहिउवमाण णउदिमेत्ताणं । कोडिसहस्सा हि पुढं सो समओ सुमइसामिस्स ॥ १२५४ .. ९००००००००००० अंग । चरपुग्वंगब्भहिया सिंधुवमा णवसहस्सकोडीओ । तित्थपवणसमओ पउमप्पहजिणवरिंदस्स ॥ १२५५ ९०००००००००० अंग ४। चउपुव्वंगजुदाओ वसयकोडीओ जलहिउवमाणं । धम्मपयट्टणकालप्पमाणमेदं सुपासस्स ॥ १२५६ ९००००००००० अंग ४। चउपुव्वंगजुदाओ रयणायरउवमणउदिकोडीओ । णिस्सेयपयपयट्टणकालो चंदप्पहजिणस्स ॥ १२५७ ९०००००००० अंग। अडवीसपुब्वअंगाधियपल्लचउत्थभायहीणाओ । मयरायरउवमाणं णदकोडीओ समधिआओ ॥ १२५८ ८९९९९९९९ प ९९९९९९९९९९९९९९९ प ३ रिण अंग २८ । अदिरंगस्स पमाणं पुव्वाणं लक्खमेक्कपरिमाणं । मोक्खस्सणिपयट्टणकालो सिरिपुष्कदंतस्स ॥ १२५९ १०००००। __ अभिनन्दन स्वामीका वह काल चार पूर्वांग सहित नौ लाख करोड़ सागरोपमप्रमाण कहा गया है ॥ १२५३ ॥ सा. ९ लाख करोड़ + पूर्वांग ४ । सुमतिनाथ स्वामीका वह समय चार पूर्वांग अधिक नब्बे हजार करोड सागरोपमप्रमाण कहा गया है ।। १२५४ ॥ सा. ९० हजार करोड़ + पूर्वांग ४ । पद्मप्रभ जिनेन्द्रका तीर्थप्रवर्तनसमय चार पूर्वांग अधिक नौ हजार करोड सागरोपमप्रमाण है ।। १२५५ ॥ सा. ९ हजार करोड़ + पूर्वांग ४ ।। ___ सुपार्श्वनाथ तीर्थकरके धर्मप्रवर्तन कालका प्रमाण चार पूर्वांग सहित नौसौ करोड़ सागरोपम है ॥ १२५६ ॥ सा. ९०० करोड़ + पूर्वांग ४ । चन्द्रप्रभजिनका निश्रेयसपदप्रवर्तनकाल चार पूर्वांग सहित नब्बै करोड़ सागरोपमप्रमाण है ॥ १२५७ ॥ सा. ९० करोड़ + पूर्वांग ४ । श्रीपुष्पदन्त तीर्थंकरका मोक्षमार्गप्रवर्तनकाल अट्ठाईस पूर्वांग अधिक पल्यके चतुर्थ भागसे हीन नौ करोड़ सागरोपमोंसे अधिक है । इस अधिक कालका प्रमाण एक लाख पूर्व है ॥ १२५८-१२५९ ॥ सा. ८९९९९९९९, प. ९९९९९९९९९९९९९९९ - पूर्वांग २८ + पूर्व १००००० । १द मोक्खस्सेण . Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. १२६६ ] चउत्थो महाधियारो [ ३११ पलिदोवमद्धसमधियतोयहिउवमाण एक्कसयहीणा । रयणायरुवमकोडी सीयलदेवस्स अदिरित्ता ॥ १२६० सा ९९९९८९९ ५ ९९९९९९९९९९९९९९९ अदिरेगस्ल पमाणं पणुवीससहस्स होंति पुवाणि । छब्बीससहस्साधियवच्छरछावटिलक्खपरिहीणा ॥ १२६१ पुच्च २५००० रिण व ६६२६०००। इगिवीसलक्खवच्छरविरहिदपल्लस्स तिचरणेणूणा । चउवण्णउवहिउवमा सेयंसजिणस्स तित्थकत्तित्तं ॥ १२६२ सा ५४ वा २१००००० रिण प ३ | चउवण्णलक्खवच्छरऊणियपल्लेण विरहिदा होति । तीस महण्णवउवमा सो कालो वासुपुजस्स ॥ १२६३ सा ३० व ५४००००० रिण प १। पण्णरसलक्खवच्छरविरहिदपल्लस्स तिचरणेणूणा । णववारिहिउवमाणा सो कालो विमलणाहस्स ॥ १२६४ सा ९ व १५००००० रिण प३| पण्णाससहस्साधियसगलक्खेणूणपल्लदलमेत्ते । विरहिदचउरो सायर उक्माणि अणंतसामिस्स ।। १२६५ सा ४ व ७५००००रिण प १) पण्णाससहस्साधियडुलक्खवासूणपल्लएरिहीणा । तिणि महण्णवउवमा धम्मे धम्मोवदेसणाकाली ॥ १२६६ सा ३ व २५०००० रिण प १। शीतलनाथका तीर्थप्रवर्तन काल अर्थ पल्योपम और एकसौ सागर कम एक करोड़ सागरोपमप्रमाण कालसे अतिरिक्त है ॥ १२६० ॥ सा. ९९९९८९९, प. ९९९९९९९९९९९९९९९३ । इस अतिरिक्त कालका प्रमाण छयासठ लाख छब्बीस हजार वर्ष कम पच्चीस हजार पूर्व है ।। १२६१ ॥ पूर्व २५००० ---- वर्ष ६६२६००० । श्रेयांस जिनेन्द्रका तीर्थकर्तृत्वकाल इक्कीस लाख वर्ष कम एक पल्यके तीन चतुर्थांशसे रहित चौवन सागरोपमप्रमाण है ॥ १२६२ ॥ सा. ५४ + वर्ष २१००००० - प. हैं । वासुपूज्य भगवान्का वह काल चौवन लाख वर्ष कम एक पल्यसे रहित तीस सागरोपमप्रमाण है ॥ १२६३ ।। सा. ३० + वर्ष ५४००००० - प. १ । विमलनाथ तीर्थंकरका वह काल पन्द्रह लाख वर्ष कम पल्यके तीन चतुर्थांशसे हीन नौ सागरोपमप्रमाण है ।। १२६४ ॥ सा. ९ + वर्ष १५००००० - प. ।। ___ अनन्तनाथ स्वामीका तीर्थप्रवर्तनकाल सात लाख पचास हजार वर्ष कम अर्ध पल्यमात्रसे रहित चार सागरोपमप्रमाण है ।। १२६५ ॥ सा. ४ + वर्ष ७५०००० - प.। धर्मनाथ स्वामीके धर्मोपदेशका काल दो लाख पचास हजार वर्ष कम एक पल्यसे हीन तीन सागरोपमप्रमाण है ।। १२६६ ॥ सा. ३ वर्ष २५०००० - प. १ । १ दब धम्मोवदेसणो कालो. Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१२] तिलोयपण्णत्ती [४. १२६७ बारससयाणि पण्णाधियाणि संवच्छराणि पल्लद्धं । मोक्खोवदेसकालो संतिजिणिंदस्स णिहिटुं॥ १२६७ प१व १२५०। णभपणदुगसगछक्कट्टाणे णवसंखवासपरिहीणो। पल्लस्स चउब्भागो सो कालो कुंथणाहस्स ॥ १२६८ परिण व ९९९९९९७२५० । कोडिसहस्सा णवसयतेत्तीससहस्सवस्सपरिहीणा । णिव्वाणपयपयट्टणकालपमाणं अरजिणस्स ॥ १२६९ ९९९९९६६१००। पणवण्णवस्सलक्खा बावण्णसहस्सछस्सयविहीणा । अपवग्गर्मग्गपयढणकालो सिरिमलिसामिस्स ॥ १२७० वा ५४४७४०० । पंचसहस्सजुदाणि छ श्चिय संवच्छराण लक्खाणि । णिस्सेयपयपयट्टणकालो सुव्वयजिणिंदस्त ॥ १२७१ वा ६०५०००। अडसयएक्कसहस्सब्भहियाणं संवच्छराण पणलक्खा । तित्थावयारवट्टणकालपमाणं णमिजिणस्स ॥ १२७२ व ५०१८०० । चउरासीदिसहस्सा तिणि सया होति विउणचालीसा । वरधम्मपयपयट्टणकालो सिरिणेमिसामिस्स ॥ १२७३ व ८४३८० शान्तिनाथ जिनेन्द्रका मोक्षोपदेशकाल अर्द्ध पल्य और बारहसौ पचास वर्षप्रमाण कहा गया है ॥ १२६७ ॥ प. ३ वर्ष १२५० । कुंथुनाथ स्वामीका वह काल शून्य, पांच, दो, सात और छह स्थानोंमें नौ, इन अंकोंसे निर्मित संख्याप्रमाण वर्षोंसे हीन पल्यके चतुर्थभागप्रमाण है ॥ १२६८ ।। प.? - ९९९९९९७२५० । अरनाथ जिनेन्द्रके निर्वाणपदप्रवर्तनकालका प्रमाण तेतीस हजार नौसौ वर्ष कम एक हजार करोड़ वर्ष है ॥ १२६९ ॥ ९९९९९६६१०० । श्रीमल्लिनाथ स्वामीका मोक्षमार्गप्रवर्तनका काल बावन हजार छहसौसे रहित पचवन लाख वर्षप्रमाण है ॥ १२७० ।। वर्ष ५४४७४०० । सुव्रत जिनेन्द्रका निश्रेयसपदप्रवर्तनकाल छह लाख पांच हजार वर्षप्रमाण है ॥१२७१॥ ५०००। __ नमिनाथ जिनेन्द्र के तीर्थावतारवर्तनकालका प्रमाण पांच लाख एक हजार आठसौ वर्ष है ॥ १२७२ ॥ वर्ष ५०१८०० ।। श्रीनेमिनाथ स्वामीका उत्कृष्ट धर्मपथके प्रवर्तनका काल चौरासी हजार तीनसौ और चालीसके दुगुणे अर्थात् अस्सी वर्षप्रमाण है ॥ १२७३ ॥ वर्ष ८४३८० । . १ द ब संग. Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. १२८२ ] चउत्थो महाधियारो [ ३१३ दोणि सया अडहत्तरिजुत्ता वासाण पासणाहस्स । इगिवीससहस्साणिं दुदाल वीरस्स सो कालो ॥ १२७४ वा २७८ । वास २१०४२ . तोडकेतिथपयट्टणकालपमाणं दारुणकम्मविणासयरोणं । जे णिसुगंति पढंति थुणते ते अपवग्गसुहाई लहंते ॥ १२७५ उसहजिणे णिव्वाणे वासतए अट्ठमास मासद्धे । वोलीणम्मि पविट्ठो दुस्समसुसमो तुरिमकालो ॥ १२७६ वा ३, मा ८, दि १५। तस्स य पढमपएसे कोडिं पुश्वाणि आउउक्कस्सो । अडदाला पुट्ठी पणसयपणुवीसदंडया उदओ।। १२७७ पु ४८ । उदय ५२५ । पु १०००००००। उच्छपणो सो धम्मो सुविहिप्पमुहेसु सत्ततित्थेसुं । सेसेसु सोलनेसुं णिरंतरं धम्मसंताण ॥ १२७८ । पल्लस्स पादमद्धं तिचरणपलं खु तिचरणं अद्धं । पल्लस्स पादमेत्तं वोच्छेदो धम्मतिस्थस्स ॥ १२७९ हुंडावसप्पिणिस्स य दोसेणं सत्त होति विच्छेदा । दिक्खादिमुहाभावे अत्थमिदो धम्मरविदेओ॥ १२८० भरहो सगरो मघओ सणक्कुमारो य संतिकुंथुअरा । कमसो सुभउमपउमाँ हरिजयसेणा य बम्हदत्तो य ॥१२८१ एदे वारस चकी पच्चक्खपरोक्खवंदणासत्ता । णिभरभत्तिसमग्गा सव्वाणं तित्थकत्ताणं ॥ १२८२ पार्श्वनाथ स्वामीका वह तीर्थकाल दोसौ अठत्तर वर्ष और वीर भगवान्का इक्कीस हजार ब्यालीस वर्षप्रमाण है ॥ १२७४ ॥ वर्ष २७८ । वर्ष २१०४२। ___ जो तीक्ष्ण कर्मोको नष्ट करनेवाले इस तीर्थप्रवर्तनकालके प्रमाणको सुनते हैं, पढ़ते हैं और स्तुति करते हैं, वे मोक्षसुखोंको प्राप्त करते हैं ॥ १२७५ ॥ ऋषभनाथ तीर्थंकरके निर्वाण होनेके पश्चात् तीन वर्ष और साढ़े आठ मासके व्यतीत होनेपर दुषमसुषमा नामक चतुर्थ काल प्रविष्ट हुआ ।। १२७६ ॥ वर्ष ३, मास ८, दिन १५ । उस चतुर्थ कालके प्रथम प्रवेशमें उत्कृष्ट आयु एक पूर्वकोटि, पृष्ठभागकी हड्डियां अड़तालीस, और शरीरकी उंचाई पांचसौ पच्चीस धनुषप्रमाण थी ॥ १२७७ ॥ ___ आयु पूर्व १००००००० । पृष्ठास्थियां ४८ । ऊंचाई ध. ५२५ । सुविधिनाथको आदि लेकर सात तीर्थों में उस धर्मकी व्युच्छित्ति हुई थी और शेष सोलह तीथोंमें धर्मकी परंपरा निरन्तर रही है ॥ १२७८ ॥ उक्त सात तीर्थों में क्रमसे पाव पल्य, अर्द्ध पल्य, पौन पल्य, पल्य, पौन पल्य, अर्द्ध पल्य और पाव पल्यप्रमाण धर्मतीर्थका उच्छेद रहा था ॥ १२७९ ।। हुण्डावसर्पिणीके दोषसे यहां सात धर्मके विच्छेद होते हैं। उस समय दीक्षाके अभिमुख होनेवालोंका अभाव होनेपर धर्मरूपी सूर्यदेव अस्तमित होगया था ॥ १२८० ॥ भरत, सगैर, मघवा, सनत्कुमार, शान्ति, कुंथु, अर, सुभौम, पद्म, हरिषेण, जयसेन और ब्रह्मदत्त, ये क्रमसे बारह चक्रवर्ती सब तीर्थंकरोंकी प्रत्यक्ष एवं परोक्ष वंदनामें आसक्त और अत्यन्त गाढ भक्तिसे परिपूर्ण रहे हैं ।। १२८१-१२८२ ॥ १ द तोदिक, ब तोदक. २ द ब विणासणराणं. ३ द संति . ४ द ब वत्ति. ५ द व विच्छेदो, ६ द ब धम्मवर. ७ द ब पउमो. TP 40. Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१४ ] तिलोयपण्णत्ती [४. १२८३ रिसहेसरस्स भरहो सगरो भजिएसरस्स पश्चक्खं । मघवा सणक्कुमारो दो चक्की धम्मसंतिविचाले ॥ १२८३ मह संतिकुंथुमरजिण तित्थयरा ते च चकवाहिते । एको सुभउमचकी मरमल्लीमंतरालम्मि ॥ १२८४ मह पउमचळवट्टी मल्लीमुणिसुब्वयाण विश्चाले । सुन्वयणमीण मज्ो हरिसेणो णाम चहरो ॥ १२८५ जयसेणचक्कवट्टी णमिणमिजिणाणमंतरालम्मि । तह बम्हदत्तणामो चकवई मिपासविश्वाले ॥ १२८६ घउसहियतीस कोट्ठा कादचा तिरियरूवपंतीए । उड्डेणं बे कोटा कादूर्ण पढमकोटेसु ॥ १२८७ पण्णरसेसु जिणिंदा णिरंतरं दोसु सुण्णया तत्तो। तीसु जिणा दो सुण्णा इगि जिण दो सुण्ण एक जिणो' ॥१२८८ दो सुण्णा एक जिणो इगि सुण्णो इगि जिणो य इगि सुण्णो । दोगिण जिणा इदि कोट्ठा णिहिट्ठा तित्थकत्ताणं ॥ १२८९ दो कोटेसुं चक्की सुण्णं तेरससु चकिणी छक्के । सुण्ण तिय चकि सुणं चक्की दो सुण्ण चक्कि सुण्णोय ॥ १२९० चकी दो सुपणाई छखंडवईण चक्कबहीणं । एदे कोट्ठा कमसो संदिट्ठी एकदो मंका ॥ १२९१ 1011111111111111111111111111111010 |2|2|3101010101010102010 12/0/01010101010101010101010/२२२२२२/0/01 पंच सया पण्णाधियचउस्सया दोसुहरिदपणसीदी । दुविहत्ता चउसीदी चालं पणतीस तीसं च ॥ १२९२ दंड ५००। ४५०। ८५। ८४ । ४०।३५।३०। भरत चक्रवर्ती ऋषभेश्वरके समक्ष, सगर चक्रवर्ती अजितेश्वरके समक्ष, तथा मघवा और सनत्कुमार ये दो चक्रवर्ती धर्मनाथ और शान्तिनाथके अन्तरालमें हुए ह । शान्तिनाथ, कुंथुनाथ और अरनाथ, ये तीन चक्रवर्ती होते हुए तीर्थकर भी थे । सुभौम चक्रवर्ती अरनाथ और मल्लिनाथ भगवान्के अन्तरालमें, पद्म चक्रवर्ती मल्लि और मुनिसुव्रतके अन्तरालमें, हरिषेण नामक चक्रधर सुव्रत और नमिनाथके मध्यमें, जयसेन चक्रवर्ती नमिनाथ और नेमिनाथ जिनके अन्तरालमें, तथा ब्रह्मदत्त नामक चक्रवर्ती नेमिनाथ और पार्श्वनाथ तीर्थंकरके अन्तरालमें हुए हैं ॥ १२८३-१२८६ ॥ तिरछी पंक्तिके रूपमें चौंतीस कोठा, और ऊर्ध्वरूपसे दो कोठा बना करके इनमेंसे ऊपरके पन्द्रह प्रथम कोठोंमें निरन्तर तीर्थंकर, इसके आगे दो कोठोंमें शून्य, तीन कोठोंमें तीर्थकर, दोमें शून्य, एकमें जिन, दोमें शून्य, एकमें तीर्थंकर, दोमें शून्य, एक जिन, एक शून्य, एक जिन, एक शून्य और दो जिन, इसप्रकार ये तीर्थंकरोंके कोठे निर्दिष्ट किये गये हैं। इनसे नीचेके कोठों से दोमें चक्रवर्ती, तेरहमें शून्य, छहमें चक्रवर्ती, फिर तीन शून्य, चक्रवर्ती, शून्य, चक्रवर्ती, दो शून्य, चक्रवर्ती, शून्य, चक्रवर्ती और फिर दो शून्य, ये छह खण्डोंके अधिपति चक्रवर्तियोंके क्रमशः कोठे हैं जिनमें संदृष्टि के लिये क्रमशः एक और दो अंक ग्रहण किये गये हैं ॥ १२८७-१२९१ ।। ( संदृष्टि मूलमें देखिये ) भरतादिक चक्रवर्तियोंकी उंचाई क्रमसे पांचसौ, पचास अधिक चारसौ, दोसे भाजित १ द ब सुण्णं. २ द ब जिणा. ३. द व सुण्णो. ४ द ब इगि. ५ द तित्थकत्तीणं. ६ द व सुष्णा. ७ दब प्रत्योः अधस्तनकोष्ठेषु सर्वत्र २स्थाने १इति पाठः । Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. १२९९] - चउत्यो महाधियारो . भट्ठावीस दुवीसं वीसं पण्णरस सत्त इय कमसो। दंडा चबहराणं भरहप्पमुहाण उस्सेहो ॥ १२९३ २८ । २२ । २०।१५। । आजकुमारमंडलिभारिजयरजाण संजमठिदाएं। चक्कीण कालमाणं वोच्छामि जहाणुपुवीए॥ १२९४ चउरब्भहिया सीदी बाहत्तरि पुन्वयाणि लक्खाणि। पंच तिय एक वच्छरलक्खाणं पंचणउदि चुलसीदी ॥ १२९५ सट्ठी तीसं दस तिय वाससहस्साणि सत्त य सयाणि । कमसो भरहादीगं चक्कीणं भाउपरिमाणं ॥ १२९६ भाउ पुच ८४०००००। पुम्ब ७२०००००। वरिस ५०००००। ३०००००।१०....। ९५०००। ८४०००। ६००००।३००००। १०००० । ३०००। ७००। सत्तत्तरिलक्खाणि पण्णाससहस्सयाणि पुन्वाणं । पणुवीससहस्साई वासाणं ताई विगुणाई ॥ १२९७ पुन्छ ७७०००००। ५०००० । २५०००। ५००००। पणुवीससहस्साइं तेवीससहस्ससत्तसयपण्णा । इगिवीससहस्साणि पंचसहस्साणि पंचसया ॥ १२९८ २५०००। २३७५०। २१०००। ५००० । ५०० । पणुवीसाधियतिसया तिसयाई भट्टवीस इय कमसो । भरहादिसुचक्कीण कुमारकालस्स परिमाणं ॥ १२९९ ३२५ । ३००। २८ ।। पचासी, दोसे विभक्त चौरासी, चालीस, पैंतीस, तीस, अट्ठाईस, बाईस, बीस, पन्द्रह और सात धनुषप्रमाण थी ॥ १२९२-१२९३ ॥ उत्सेध-भरत ५०० । सगर ४५० । मघवा ६ = ४२३ । सनत् ८३ = ४२। शांति ४० । कुंथु ३५ । अर ३० । सु. २८ । प. २२ । हरि. २० । जय. १५ । ब्रह्म. ७ । अब अनुक्रमसे चक्रवर्तियोंकी आयु, कुमारकाल, मण्डलीककाल, अरिजय-( दिग्विजय-) काल, राज्यकाल और संयमकालके प्रमाणको कहता हूं ॥ १२९४ ॥ __ भरतादिक चक्रवर्तियोंकी आयुका प्रमाण क्रमसे चार अधिक अस्सी अर्थात् चौरासी लाख पूर्व, बहत्तर लाख पूर्व, पांच लाख वर्ष, तीन लाख वर्ष, एक लाख वर्ष, पंचानबै हजार, चौरासी हजार, साठ हजार, तीस हजार, दश हजार, तीन हजार और सातसौ वर्ष है ॥ १२९५-१२९६|| आयु-भरत पूर्व ८४००००० । सगर पूर्व ७२००००० । मघवा वर्ष ५०००००। सनत् ३००००० । शान्ति १०००००। कुंथु ९५००० । अर ८४०००। सुभौम ६०००० । पद्म ३००००। हरिषेण १०००० | जयसेन ३००० । ब्र. ७००। सतत्तर लाख पूर्व, पचास हजार पूर्व, पच्चीस हजार वर्ष, फिर इससे दुगुणे अर्थात् पचास हजार वर्ष, पच्चीस हजार वर्ष, तेईस हजार सातसौ पचास वर्ष, इक्कीस हजार वर्ष, पांच हजार वर्ष, पांच सौ वर्ष, तीनसौ पच्चीस वर्ष, तीनसौ वर्ष और अट्ठाईस वर्ष, इस क्रमसे भरतादिक चक्रवर्तियोंके कुमारकालका प्रमाण है ॥ १२९७-१२९९ ॥ कुमारकाल-भरत पूर्व ७७००००० । सगर पूर्व ५०००० । मघवा वर्ष २५००० । सन. ५०००० । शान्ति २५००० । कुंथु २३७५० । अर २१००० । सुभौम ५०००। पद्म ५०० । हरिषेण ३२५ । जयसेन ३०० । ब्रह्मदत्त २८ । १द ब पजमविदीए. Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तिलोयपण्णत्ती [ ४. १३०० एक्कं वाससहस्सं पग्णालसहस्पयाणि पुम्बाणिं । पणुवीससहस्साणि पण्णाससहस्साणि वासाणं ॥१३०० १०००। ५००००। २५००० । ५०००० । पगुवीससहस्साणिं तेवीससहस्ससत्तसयपण्णा । इगिवीससहस्साणि पंचसहस्साणि पंचसया ॥ १३०॥ २५००० । २३७५० । २१००० ।५०००० । ५०० । पणुवीसाधि यत्तिलया तिसया छप्पण्ण इयकमेण पुढं । मंडलियकालमाणं भरहप्पमुहाण चक्कीणं ॥१३०२ ३२५। ३००। ५६ । अह भरहप्पमुहाणं आयुधसालासु भुवणविम्हयरा । गदजम्मंतरकयतवबलेण उप्पजदे चकं ॥ १३.३ चक्कुप्पत्तिपहिट्ठा पूजं कादूण जिणवरिंदाणं । पच्छा विजयपयाणं ते पुवदिसाए कुब्वति ॥ १३०४ सुरसिंधूए तीरं धरिऊर्ण जति पुवादिभाए। मरुदेवणाममण्णे णो कालादो जावमुवजलधि ॥ १३०५ अप्पविसिऊण गंगाउववणवेदीए तोरणदारे । उत्तरमुहेण पविसिय चउरंगबलेण संजुत्ता ॥१३०६ गंतु पुवाहिमुहंदीओववणस्स वेदियादारे । सोवाणे चडिदूर्ण गंगादारम्भि गच्छंति ॥ १३०७ गतूर्ण लीलाए तष्णिम्मगरम्मदिब्बवणमझे । पुष्वावरमायामे चउरंगबलाणि अच्छंति ॥ १३०८ एक हजार वर्षपूर्व, पचास हजार वर्षपूर्व, पच्चीस हजार वर्ष, पचास हजार वर्ष, पञ्चीस हजार वर्ष, तेईस हजार सातसौ पचास वर्ष, इक्कीस हजार वर्ष, पांच हजार वर्ष, पांचसौ वर्ष, तीनसौ पच्चीस, तीनसौ और छप्पन वर्ष, इस क्रमसे पृथक् पृथक् भरतादिक चक्रवर्तियोंके मण्डलीककालका प्रमाण है ।। १३००-१३०२॥ मण्डलीककाल-- भरत पूर्व १००० । सगर ५०००० । मघवा वर्ष २५०००। सन. ५०००० । शान्ति २५०००। कुंथु २३७५० । अर २१००० ।सुभौम ५०००। पन्न ५०० । हरिषेण ३२५ । जयसेन ३०० । ब्रह्म. ५६ पूर्व जन्ममें किये गये तपके बलसे भरतादिकोंकी आयुधशालाओंमें भुवनको विस्मित करनेवाला चक्ररत्न उत्पन्न होता है ॥ १३०३ ॥ चक्रकी उत्पत्तिसे अतिशय हर्षको प्राप्त हुए वे चक्रवर्ती जिनेन्द्रोंकी पूजा करके पश्चात् विजयके निमित्त पूर्वदिशामें प्रयाण करते हैं ॥ १३०४ ॥ वे गंगानदीके तटका सहारा लेकर पूर्वदिशाभागमें ...() कितने ही कालमें, उपसमुद्रपर्यन्त जाते हैं ॥ १३०५॥ ___ इसके आगे गंगानदीसम्बन्धी उपवनवेदीके तोरणद्वारमें प्रवेश न करके चतुरंग बलसे संयुक्त होते हुए वे चक्रवर्ती उत्तरमुखसे प्रवेश करके पूर्वकी ओर जानेके लिये जम्बूद्वीपसम्बन्धी उपवनवेदिकाके द्वारमें सीढ़ियोंपर चढ़कर गंगाद्वारमें होकर जाते हैं ॥ १३०६-१३०७ ॥ इसप्रकार लीलामात्रसे जाकर पूर्व से पश्चिम तक लम्बे नदीसम्बन्धी रमणीय दिव्य वनमें चतुरंग बल ठहर जाते हैं ॥ १३०८ ॥ १ दब गंगादारंति. Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. १३१८] चउत्थो महाधियारो मंतीणं उवरोधे जलभ साहयंति चकहरे । दसवरतुरंगधरिदे अजिदंजयणामधेयरहे॥ १३०९ भारुहिऊणं गंगादारेणं पविसिदूण अणुउवहिं । बारसजोयणमेत्तं सम्वे गच्छंति णो परदो ॥ १३१० मागधदेवस्स तदो भोलगसालाए रयणवरकलसं । विधति सणामंकिदबाणेण अमोघणामेणं ॥ १३११ सोदूण सरणिणाद मागधदेवो' वि कोधमुन्वहह । ताहे तस्स य मंती वारंते महरसहेणं ॥ १३१२ .. रयणमयपडलियाए कंट' घेत्तण कुंडलादि च । दत्ता मागधदेवो' पणमह चक्कीण पयमूले ॥ १३१३ ते तस्स अभयवयणं दादूण य मागधेण सह सम्वे । पविसिय खंधावार विजयपयाणाणि कुवंति ॥ १३१४ तत्तो उववणमझे दीवस्स पदक्खिणेण ते जंति । जंबूदीवस्स पुढं दक्षिणवरवइजयंतदारते ॥ १३१५ दारम्मि वहजयंते पविसिय लवणंबुहिम्मिचकहरा । पुवं व कुणंति वसं वरतणु णामंकियसरेणं ॥ १३१६ तत्तो भागंतूर्ण खंधावारम्मि पविसिऊणं च । दीउववणप्पहेणं गच्छेते सिंधुवणवेदि ॥ १३१७ तीए तोरणदारं पविसिय पुग्वं व चेट्टदे सेण्णं । सिंधुणदीए दारं पविसिय साहति ते पभाससुरं ॥ १३९८ वहांपर चक्रवर्ती मंत्रियोंके उपरोधसे जलस्तम्भ (जलस्तम्भिनी) विद्याको सिद्ध करते हैं । पुनः दश उत्तम घोड़ोंसे धारण किये गये अजितंजय नामक रथपर चढ़कर और गंगाद्वारसे प्रवेश कर वे सब समुद्रतटके अनुसार बारह योजनप्रमाण जाते हैं, आगे नहीं ॥ १३०९-१३१० ॥ फिर वहांसे अपने नामसे अंकित अमोघ नामक बाणद्वारा मागधदेवकी ओलगशालाके रत्नमय उत्तम कलशको भेदते हैं ।। १३११॥ मागधदेव भी बाणके शब्दको सुनकर क्रोधको धारण करता है, परन्तु उस समय उसके मंत्री उसे मधुर शब्दोंके द्वारा निवारण करते हैं ॥ १३१२ ॥ तब वह मागधदेव रत्नमय पटलिकामें उस बाण और कुण्डलादिकको लेकर और उन्हें देकर चक्रवर्तियोंके चरणों में प्रणाम करता है ॥ १३१३ ॥ वे उसे अभयवचन देकर और मागधदेवके साथ सब कटकमें प्रवेशकर विजयके लिये प्रस्थान करते हैं ॥ १३१४ ॥ फिर वे वहांसे उपवनके बीचमें होकर द्वीपके प्रदक्षिणरूपसे जम्बूद्वीपके वैजयन्त नामक उत्तम दक्षिणद्वारके समीप तक जाते हैं । १३१५ ॥ वे चक्रवर्ती वैजयन्तद्वारसे लबणाम्बुधिमें प्रवेशकर पहिलेके समान ही अपने नामांकित बाणसे वरतनु नामक देवको वशमें करते हैं ॥ १३१६ ॥ पुनः वहांसे आकर और कटकमें प्रवेशकर द्वीपोपवनके मार्गसे सिन्धुनदीसम्बन्धी वनवेदिकाकी ओर जाते हैं ॥ १३१७ ॥ ___ उसके तोरणद्वारमें प्रवेशकर पहिलेके समान ही सेना ठहर जाती है और वे चक्रवर्ती सिन्धुनदीके द्वारमें प्रविष्ट होकर प्रभासदेवको सिद्ध करते हैं ॥ १३१८ ॥ १ द व मागधदेवा. २ द ब तादे. ६ द लवर्ण बुहम्मि. ७ दबतोरणेहिं दारं.. ३ द ब कदं. ४ द ब मागधदेवा. ५ द ब खंधादारं. Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१८] तिलोयपण्णत्ती [४. १३१९ तत्तो पुब्बाहिमुद्दा दीउषधणस्स दारसोवाणं । चडिदूर्ण वणमो चलति उवजलधिसीमतं ॥ १११९ तप्पणिधिवेदिदारे पंचंगबलाणि ताणि णिस्सरिया। सरितीरेण चलते वेयगिरिस्स जाव वणवर्दिा १२० तत्तो तब्वणवेदि धरिदणं जंति पुवदिब्भाए । तगिरिमझिमकूडप्पणिधिम्मि य घेदिदारपरियतं ॥ १३२१ तदारेणं पविसिय वणमझे जंति उत्तराभिमुहा । रजदाचलतडवेदि पाविय तीए वि चेटुंति ॥ १३२२ तधेि तग्गिरिमजिसमकूडे वेयड्वेंतरो णाम । आगंतुगभयवियलो पणमिय चक्कीण पइसरह ॥ १३२५ तम्गिरिदक्खिणभाए संठियपण्णासणयरखयरगणा । साहिये आगच्छंते पुब्बिल्लयतोरणहारा ॥ १३२४ तत्तो तव्वणवेदि धरिदूणं एंति पच्छिमाभिमुहा । सिंधुवणवेदिपासे पविसंते तग्गिरिस्स दिग्ववर्ण ॥ १३२५ तांधे तग्गिरिवासी कदमालो णाम वेतरो देओ। आगंतूर्ण वेयढगिरिदारकवाडफेडणोवायं ॥ १३२६ तस्वदेसवसेणं सेणवई तुरगरयणमारुहिय । गहिऊण दंडरयणं णिस्सऍदि सडंगबलजुत्तो ॥ १३२७ सिंधुवणवेदिदारं पविसिय गिरिवदितोरणहारे । गच्छिय खंधपहाए सोवाणे चडदि बलजुत्तो ॥१३२८ __ वहांसे वे पूर्वाभिमुख होकर द्वीपोपवनके द्वारकी सीढ़ियोंपर चढ़कर वनके मध्यमेंसे उपसमुद्रकी सीमा तक जाते हैं ॥ १३१९ ॥ .. समुद्रके समीपकी वेदीके द्वारसे वे पंचांग बल निकलकर विजयार्द्धगिरिकी वनवेदिका तक नदीके तीरसे जाते हैं ॥ १३२० ॥ फिर इसके आगे उस वनवेदीका आश्रय करके पूर्वदिशामें उस पर्वतके मध्यम कूटके समीपमें वेदीद्वारपर्यन्त जाते हैं ॥ १३२१ ॥ पश्चात् उस वेदीद्वारसे प्रविष्ट होकर वनके मध्यमेंसे उत्तरकी ओर गमन करते हैं और रजताचल अर्थात् विजयार्द्धके तटकी वेदीको पाकर वहांपर ही ठहर जाते हैं ॥ १३२२ ॥ उस समय विजयाईगिरिके मध्यम कूटपर रहनेवाला वैताढ्य नामक व्यन्तर देव आगन्तुक भयसे विकल होता हुआ प्रणाम करके चक्रवर्तियोंकी सेवा करता है ।। १३२३ ॥ उस पर्वतके दक्षिणभागमें स्थित पचास नगरोंके विद्याधरसमूहोंको सिद्ध करके पूर्वोक्त तोरणद्वारसे वापिस आते हैं ॥ १३२४ ॥ इसके आगे उस बनवेदीका आश्रय करके पश्चिमकी ओर जाते हैं और सिन्धुवनवेदोके पासमें उस पर्वतके दिव्य वनमें प्रवेश करते हैं ॥ १३२५ ॥ ___ तब उस पर्वतपर रहनेवाला कृतमाल नामक व्यन्तर देव आकरके विजयार्द्ध पर्वतके द्वार कपाटोंके खोलनेका उपाय [ बतलाता है ] ।। १३२६ ॥ उसके उपदेशसे सेनापति तुरग रत्नपर चढकर और दण्ड रत्नको ग्रहण करके षडंगबलसहित निकलता है ।। १३२७ ॥ वह सिन्धुवनवेदीके द्वारमें प्रवेश करके पर्वतीय वेदांके तोरणद्वारमें होकर सैन्यसहित स्कंधप्रभा ( खण्डप्रपात ) नामक गुफाकी सीढ़ियोंपर चढ़ता है ॥ १३२८ ॥ । १द व तावे. २ द सोहिय. ३ द ब तस्सुवदेसएणं. ४ णिन्भरदि. , ५ द ब चलदि. Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - १. १३१७ ] चउत्थो महाधियारो [ ३१९ भवराहिमुहे गछिय सोवाणसएहिं दक्षिणमुहेर्ण । उत्तारिये सम्वबलं वञ्चदि सो सरिवणस्स मझेणं ॥ १३२९ तसो सेणाहिवई करयलयरिदेण दंडरयणेण । महणदि कवाडजुगलं माणाए चकवट्टीणं ॥ १३३० उग्बलियकवाडजुगलभंतरपसत्तउण्हीदीए । बारसजोयणमेतं तुरंगरयणेण लंचंति ॥ १३३१ गंतूण दक्षिणमुहो पडिवासिदबलम्मि पविसेदि । पच्छा पच्छिमवयणो सेणवई गिरिवणं एदि ॥ १३३२ दक्षिणमुहेण तत्तो गिरिवणवेदीए तोरणद्दारे । णिस्तरिय मेच्छखंडं साहेदि य वाहिणीजुत्तो॥ १३३३ सम्वे छम्मासहि मेच्छणरिंदा वसम्मि कादूर्ण । एदि हु पुग्वपहेणं वेयड्डगुहाए दारपरियंतं ॥ १३३४ कादण दाररक्खं देवबलं मेच्छरायपडियरिमो । पविसिय खंधावारं पणमइ चकीर्ण पयकमले ॥ १३३५ इय दक्खिणम्मि भरहे खंडदुवं साहिदूण लीलाए । पविसंति हु चक्रधरा सिंधुणईए वणं विउलं ॥ १३३६ गिरितडवेदीदारे पविसिय गिरिदारयणसोवाणे । आरुहिणं वचदि सयलबलं तण्णईये दोतीरे ॥ १३३७ सौ सीढ़ियोंसे पश्चिमकी ओर जाकर और फिर दक्षिणकी ओरसे सब सैन्यको उतारकर वह सेनापति नदीवनके मध्यमें होकर जाता है ॥ १३२९ ॥ ___ तदनन्तर सेनाधिपति चक्रवर्तियोंकी आज्ञासे हस्ततलमें धारण किये हुए दण्ड रत्नसे दोनों कपाटोंको ठोकर मारता है ॥ १३३० ॥ उद्घाटित कपाटयुगलके भीतर स्थित उष्णताके भयसे बारह योजनप्रमाण क्षेत्रको तुरंगरत्नसे लांघते हैं ॥ १३३१ ॥ वह दक्षिणकी ओर जाकर प्रतिवासित सैन्यमें (पड़ावमें ) प्रवेश करता है । पश्चात् वह सेनापति पश्चिमाभिमुख होकर पर्वतके वनको जाता है ॥ १३३२ ॥ __ पश्चात् दक्षिणमुख होकर पर्वतीय वनवेदीके तोरणद्वारमेंसे निकलकर सैन्यसे संयुक्त होता हुआ वह म्लेच्छखण्डको सिद्ध करता है ॥ १३३३ ॥ सेनापति छह महिनोंमें सब म्लेच्छ राजाओंको वशमें करके पूर्व मार्गसे वैताढ्यगुहाके द्वारपर्यन्त आता है ॥ १३३४ ॥ वहांपर देवसेनाको द्वारका रक्षक करके म्लेच्छ राजाओंसे परिचारित वह सेनापति पड़ावमें प्रविष्ट होकर चक्रवर्तीके चरणकमलोंमें नमस्कार करता है ॥ १३३५ ।। ___ इसप्रकार दक्षिणभरतमें दो खण्डोंको अनायास ही सिद्ध करके चक्रवर्ती सिन्धुनदीके विशाल वनमें प्रवेश करते हैं ॥ १३३६ ॥ ___ पुनः गिरितटसम्बन्धी वेदीके द्वारमें प्रवेश करके और गिरिद्वारकी रत्नमय सीढियोंपर चढ़कर सम्पूर्ण सेना उस नदीके दोनों किनारोंपरसे जाती है ॥ १३३७ ॥ १ द व उत्तोट्ठिय. २ द ब पढिवासिद'. ३ द ब सासादि पदाहिणं जुत्तो...४ द व एदे. ५ दव पणम्मि. ६ दब.चकीय. ७द बतण्णई.. Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२० तिलोयपण्णत्ती [४. १३३८ दोतीरवीहिरूंदें दोद्दोजोयणपमाणमेकका तेसुं महंधयारे ण सकदे तब्बलं गंतुं ॥ १३३८ उवदेसेण सुराणं काकिणिरयणेण तुरिदमालिहियं । ससहररविबिंबाणि सेलगुहाउभयभित्तीसुं॥ १३३८ एकेकजोयणतरलिहिदाणं ताण दिति उज्जोवे । वञ्चेदि सडंगबलं उम्मग्गणिमग्गसरियंतं ॥ १३४० ताण सरियाण गहिरं जलप्पवाई सुदूरवित्थिण्णं । उत्तरिढुं पि ण सक्का सयलबलं चकवट्टीणं ॥ १३४१ सुरउवएसबलेणं वडइरयणेण रइदसंकमणे । आरुहदि सडंगबलं ताभो सारयाओ उत्तरांदे ।। १३४२ सेलगुहाए उत्तरदारा गं णिस्सरेदि बलसहिदो । णइपुव्ववेदिदारे गंतुं गिरिणंदणस्स मज्झम्मि ॥ १३४३ तस्थ य पसत्थलोहे णाणातरुमंडणे विउले । चित्तहरे चक्कहरा खंधावारं णिवेसंति ॥ १३४४ आणाए चक्कीणं सेणवई अवरभागमेच्छमहि । साहिय छम्मासेहिं खंधावारं समल्लियइ ।। १३४५ णिग्गरछते चक्की गिरिवणवेदीय दारमग्गेण । मज्झम्मि मेच्छखंडप्पसाहणटुं बलेण जुदा ॥ १३४६ मेच्छमहिं पहिदेहि तोह सह मेच्छणरवई सम्वे । कुलदेवदाबलेणं जुझं कुब्वंति घोरयरं ॥ १३४७ दोनों तीरकी वीथियोंमेंसे प्रत्येकका विस्तार दो दो योजनप्रमाण है। उनमें महा अन्धकारके होनेसे चक्रवर्तीका सैन्य आगे जाने के लिये समर्थ नहीं होता है ॥ १३३८ ॥ तब देवोंके उपदेशसे विजयाच पर्वतकी गुफाकी दोनों भित्तियोंपर काकिणी रत्नसे शीघ्र ही चन्द्रमण्डलों और सूर्यमण्डलोंको लिख दिया ॥ १३३९ ॥ एक एक योजनके अन्तरालसे लिखे हुए उन बिंबोंके प्रकाश देनेपर षडंग बल उन्मग्ननिमग्न नदियों तक जाता है ॥ १३४० ॥ उन नदियोंके गहरे और दूर तक विस्तीर्ण जलप्रवाहको उतरने के लिये चक्रवर्तियोंका सकल सैन्य समर्थ नहीं होता ।। १३४१ ॥ तब देवके उपदेशबलसे बढ़ई रत्नके द्वारा पुलकी रचना करनेपर षडंग बल पुलपर चढ़ता है और उन नदियोंको पार करता है ॥ १३४२ ॥ ___ इसप्रकार आगे गमन करते हुए नदीके पूर्व वेदीद्वारसे पर्वतवनके मध्यमें पहुंचने के लिये चक्रवर्ती सैन्यसहित विजया की गुफाके उत्तरद्वारसे निकलता है ॥ १३४३ ॥ वहां चक्रवर्ती प्रशस्त शोभाको प्राप्त, विस्तृत एवं मनोहर तथा नाना वृक्षोंसे मंडित वनमें सैन्यको ठहराते हैं ॥ १३४४ ॥ . पुनः चक्रवर्तियोंकी आज्ञासे सेनापति पश्चिमभागके म्लेच्छखण्डको वशमें करके छह मासमें पड़ावमें सम्मिलित होजाता है ॥ १३४५॥ पश्चात् मध्यम म्लेच्छखण्डको सिद्ध करनेके लिये चक्रवर्ती सैन्यसहित पर्वतीय वनवेदीके द्वारमार्गसे निकलते हैं ॥ १३४६ ॥ ___ उस समय म्लेच्छमहीकी ओर प्रस्थित हुए उनके साथ सब म्लेच्छ राजा कुलदेवताओंके बलसे अतिशय घोर युद्ध करते हैं । १३४७॥ . १द पमाणमेककं. २ द ब तब्बलं भयभित्तीसु. ३ द ब ससिकर. ४ द ब तसंडणे. ५ द बपहिरे हिं. Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. १३५८] चउत्यो महाधियारो [३२१ जेत्तूण मेच्छराए तत्तो सिंधूए तीरमग्गेणं । गंतूण उत्तरमुहा सिंधूदेवि कुणंति वसं ॥ १३४८ पुग्वाहिमुहा तत्तो हिमवंतवणस्स वेदिमग्गेण । हिमवंतकूडपणिहीपरियंत जाव गंतूणं ॥ १३४९ णियणामंकिदइसुणा चक्कहरा विधिदूण साईति । हिमवंतकूडसंठियवेंतरहिमवंतणामसुरं ॥ १३५० मह दक्षिणभाएणं वसहगिरि जाव ताव वञ्चति । तग्गिरितोरणदारं पविसंते णिययणामलिहणटुं॥ १३५१ बहुविजयपसत्थीहिं गयचक्कीणं णिरंतरं भरिदं । वसहगिरि ते सम्वे पदाहिणेणं पुलोवंति॥ १३५२ णियणामलिहणठाणं तिलमत्तं पम्वए' भपाता । गलिदविजयाभिमाणा चक्की चिंताए चेटुंति ॥ १३५३ मंतीणं ममराणं उवरोधवसेण पुग्वचक्कीणं । णामाणि एकठाणे णिण्णासिय दंडरयणेणं ॥ १३५४ लिहणं णियणाम तत्तो गंतूण उत्तरमुहेणं । पाविय गंगाकूड गंगादेविं कुणंति वसं ॥ १३५५ अह दक्षिणभाएणं गंगासरियाए तीरमग्गेणं । गंतूर्ण चेटुंते वेयडवणम्मि चकहरा ॥ १३५६ आणाए चक्कीणं तिमिसगुहाए कवाडजुगलं पि। उग्घाडिय सेणवई पुग्वं पिव मेच्छखंडं पि ॥ १३५७ साहिय तत्तो पविसिय खंधावार पसण्णभत्तमणा । चक्कीण चलणकमले पणमंति कुणंति दासत्तं ॥ १३५८ अनन्तर वे चक्रवर्ती म्लेच्छ राजाओंको जीतकर सिन्धुनदीके तटवर्ती मार्ग से उत्तरकी ओर जाकर सिन्धुदेवीको वशमें करते हैं ॥ १३४८ ॥ इसके पश्चात् पूर्वाभिमुख होते हुए हिमवान् पर्वतसम्बन्धी वनके वेदीमार्गसे हिमवान् कूटके समीप तक जाकर वे चक्रवर्ती अपने नामसे अंकित बाणके द्वारा वेधकर हिमवान् कूटपर स्थित हिमवान् नामक व्यन्तर देवको सिद्ध करते हैं ॥ १३४९-१३५० ॥ ___ अनन्तर वे दक्षिणभागसे वृषभगिरिपर्यन्त जाकर अपना नाम लिखने के लिये उस पर्वतके तोरणद्वारमें प्रवेश करते हैं ॥ १३५१ ॥ वहां जाकर गत चक्रवर्तियोंकी बहुतसी विजयप्रशस्तियोंसे निरन्तर भरे हुए वृषभगिरिको वे सब प्रदक्षिणरूपसे देखते हैं ॥ १३५२ ॥ __पुनः निज नामको लिखनेके लिये पर्वतपर तिलमात्र भी स्थान न पाकर चक्रवर्ती विजयाभिमानसे रहित होकर चिन्तायुक्त खडे रह जाते हैं ॥ १३५३ ॥ __ तब मंत्रियों और देवताओंके उपरोधवश एक स्थानमें पूर्व चक्रवर्तियोंके नामोंको दण्ड रत्नसे नष्ट करके और अपना नाम लिखकर वहांसे उत्तरकी ओर जाते हुए गंगाकूटको पाकर गंगादेवीको वशमें करते हैं । १३५४-१३५५॥ इसके पश्चात् वे चक्रधर गंगानदीके तटवर्ती मार्गसे दक्षिणकी ओर जाकर विजयाई पर्वतके वनमें ठहर जाते हैं ॥ १३५६ ॥ पुनः चक्रवर्तियोंकी आज्ञासे सेनापति तिमिश्रगुफाके दोनों कपाटोंको खोलकर और पूर्व म्लेच्छखण्डको भी वशमें करके वहांसे कटकमें प्रवेश कर प्रसन्न एवं भक्तिसे युक्त चित्तवाले होते हुए चक्रवर्तियोंके चरणकमलोंमें प्रणाम करते एवं दासत्वको प्रगट करते हैं ॥ १३५७-१३५८ ।। १ द ब पुदोवंति. २ द ब लिहणराणं. ३ द ब पुब्बए. TP 41. Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२२] तिलोयपण्णत्ती [४. १३५९ वेयड्ढउत्तरदिसासंठियणयराण खयररायो य । चक्कीण चलणकमले पणमंति कुणंति दासत्तं ॥ १३५९ इय उत्तरम्मि भरहे भूचरखचरादि साहिय समग्गं । वचंति बलेण जुदा गंगाए जाव वणवेदि ॥ १३६० तब्वेदीए दारे तीए उववणखिदीसु लीलाए । पविसिय बलं समग्गं णिक्कामदि दक्षिणमुहेणं ॥ १३६१ गिरितडवेदीदारं गच्छिय गुहदाररयणसोवाणे । चडिय सडंगबलं तं वच्चदि गइउभयतीरेखें ॥ १३६२ तग्गिरिदारं पविसिय दोतीरेसुंणईए उभयतडे | वश्चदि दोहो जोयणमेत्ते रुंदत्ततीरवीहीणं ।। १३६३ पुव्वं व गुहामझे गंतूर्ण दक्खिणेण दारेणं । णिक्कलिय सडंगबलं गंगावणमझमायादि ॥ १३६४ णइवणवेदीदारे गंतूणं गिरिवणस्स मज्झम्मि । चेटुंते चक्कहरा खंधावारेण परियरिया ॥ १३६५ भाणाए चक्कीणं सेणवई पुग्धमेच्छखंड पि । छहि मासेहिं साहिय खंधावार समल्लियदि ॥ १३६६ तम्गिरिवणवेदीए तोरणदारेण दक्षिणमुहेणं। णिक्कलिय चक्कवट्टी णियणियणयरेसु पविसंति ॥ १३६७ विजया की उत्तरदिशामें स्थित नगरोंके विद्याधर राजा भी चक्रवर्तियोंके चरणकमलोंमें . नमस्कार करते और दासत्वको स्वीकार करते हैं ॥ १३५९ ।। इसप्रकार वे चक्रवर्ती उत्तरभरतमें सम्पूर्ण भूमिगोचरी और विद्याधरोंको वशमें करके सैन्यसे युक्त होते हुए गंगाकी वनवेदी तक जाते हैं ॥ १३६० ॥ उस वेदीके द्वारसे उसकी उपवनभूमियोंमें लीलासे प्रवेश करके समस्त सैन्य दक्षिणमुखसे निकलता है ॥ १३६१ ॥ तत्पश्चात् पर्वतकी तटवेदीके द्वार तक जाकर और फिर गुफाद्वारके रत्नसोपानोपर चढ़कर वह षडंग बल नदीके दोनों तीरोंपरसे जाता है ॥ १३६२ ॥ उस पर्वतके द्वारमेंसे प्रवेश करके वह सैन्य नदीके दोनों ओर दो तीरोंपर दो दो योजन विस्तारवाली तटवीथियोंपरसे जाता है ।। १३६३ ॥ पूर्वके समान ही गुफाके बीचमेंसे जाकर और दक्षिणद्वारसे निकलकर वह षडंग बल . गंगावन के मध्यमें आ पहुंचता है ॥ १३६४ ॥ इसके पश्चात् सैन्यसे परिवारित चक्रवर्ती नदीकी वनवेदीके द्वार से जाकर पर्वतसम्बन्धी वनके मध्यमें ठहर जाते हैं ॥ १३६५ ॥ ___पुनः चक्रवर्तियोंकी आज्ञासे सेनापति छह मासमें पूर्व म्लेच्छखण्डको भी वश करके स्कन्धावारमें आ मिलता है ।। १३६६ ॥ अनन्तर चक्रवर्ती उस पर्वतकी वनवेदीके दक्षिणमुख तोरणद्वारसे निकलकर अपने अपने नगरोंमें प्रवेश करते हैं ।। १३६७ ॥ १ द रायाए. २ [ रुंदुत्त] ३ द ब गंतावण'. ४ द ब छठे. Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. १३७४ ] उत्थो महाधियारो [ ३२३ स तीसं दस दस वाससहस्सा सणक्कुमारतं । अड छच्चड पण ति सया कमेण तत्तो य पडतं ॥ १३६८ ६०००० | ३०००० | १०००० | १०००० । ८०० । ६०० । ४०० | ५०० | ३०० | पण भहियं च सयं सयमेकं सोललं पि पत्तेयं । हरिसेणप्पमुहाणं परिमाणं विजयकालस्स ॥ १३६९ १५० । १०० । १६ । । एवं चक्कदराणं विजयकालो समत्तो । अह नियणियणयरेसुं चक्कीण रमंतयाण लीलाए । विभवस्से य लवमेत्तं वोच्छामि जहाणुपुत्रीए ॥ १३७० आदिमहणजुदा सब्वे तवणिजवण्णवरदेहा । सयलसुलक्खणभरिया समचउरस्संगसंठाणौ ॥ १३७१ सव्वाभो मणहराओ भहिणवलावण्णरूवरेहाभो । छण्णउदिसहस्साई पत्तेक्कं होंति जुवदीओ ॥ १३७२ ९६००० । तासुं अजाखंडे बत्तीससहस्सराजकण्णाओ । खेचरराजसुदाओ तेत्तियमेत्ताओ मेच्छधूवाओ ॥ १३७३ ३२००० । ३२००० । ३२००० 1 एक्केक्जुवहरयणं एक्केकाणं हवेदि चक्कीणं । भुंजंति हु तेहि समं संकप्पवसंगदं सोक्खं ॥ १३७४ सनत्कुमार चक्रवर्तीपर्यन्त क्रमसे साठ हजार, तीस हजार, दश हजार, और पुनः दश हजार वर्ष विजयकालका प्रमाण है । इसके आगे पद्म चक्रवर्ती तक वह क्रमसे आठसौ, छहसौ, चारसौ, पांचसौ और तीन सौ वर्ष है । पुनः हरिषेणादिक चक्रवर्तियोंमेंसे प्रत्येकका क्रमसे एकसौ पचास, एकसौ और सोलह वर्ष ही विजयकालका प्रमाण है ।। १३६८-१३६९ ॥ भरत ६००००, सगर ३००००, मघवा १००००, सन. १००००, शांति ८००, कुंथु ६००, अर ४००, सुभौम ५००, पद्म ३००, हरि. १५०, जय. १००, ब्रह्म. १६ । इसप्रकार चक्रधरोंके विजयकालका वर्णन समाप्त हुआ । इसके पश्चात् अपने अपने नगरोंमें लीलासे रमण करते हुए उन चक्रवर्तियोंके त्रिभवका यहां अनुक्रमसे लवमात्र कथन किया जाता है ॥ १३७० ॥ सब चक्रवर्ती आदिके वज्रवृषभनाराचसंहनन से सहित, सुवर्णके समान वर्णवाले उत्तम शरीरके धारक, सम्पूर्ण सुलक्षणोंसे युक्त, और समचतुरस्ररूप शरीर संस्थान से संयुक्त होते हैं ।। १३७१ ॥ इनमें से प्रत्येक चक्रवर्तीके मनको हरण करनेवाली और अभिनव लावण्यरूपरेखा से युक्त ऐसी सब छयानबे हजार युवतियां होती हैं ॥ १३७२ ॥ ९६००० । उनमें से बत्तीस हजार आर्यखण्डकी राजकन्यायें, इतनी ही विद्याधर राजाओं की सुतायें, और इतनी ही म्लेच्छकन्यायें भी होती हैं ।। १३७३ ॥ राजकन्या ३२००० । विद्याधरकन्या ३२००० । म्लेच्छकन्या ३२००० । प्रत्येक चक्रवर्ती के एक एक युबतिरत्न होता है । उनके साथ वे संकल्पित ( यथेच्छ ) सुखको भोगते हैं ॥ १३७४ ॥ १ द ब 'काल समत्ता. २ द ब वीभस्स. ३ द ब समचउरंगरस संठाणा. Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२४ ] तिलोयपण्णत्ती [ ४. १३७५ संखेजसहस्सा पुस्ता पुत्तओ होंति चक्कीणं । गणबद्धदेवणामा बत्तीससहस्स ताण अभिधाणा ॥ १३७५ गण ३२००० । तत च महाणिसिया कमसो तिसयाई सहिजुत्ताई। चोहसवररयणाई जीवाजीवप्पभेददुविहांई ॥ १३७६ ३६० । ३६० | १४ | पवणंजय विजयगिरी भद्दमुद्दो तह य कामउट्ठी य । होति यज्छु सुभद्दा बुद्धिसमुदो ति पत्तेयं ॥ १३७७ तुरएभइत्थिरयणा विजयडुगिरिम्मि होंति चत्तारि । भवसेसजीवरयणा णियणियणयरेसु जम्मंति ॥ १३७८ छत्तासिदंडचक्का काकिणिचिंतामणि त्ति रयणाई | चम्मरयणं च सत्तम इय णिज्जीचाणि रयणाणि ॥ १३७९ आदिमरयणचक्कं श्रायुधसालाय उपपदे तत्तो । तिष्णि वि रयणाइ पुढं सिरिग्गिहे ताण णाम इमे ॥ १३८० सूरम्हभहमुहा पयद्धवेगा सुदरिक्षिणा तुरिमो । चिंताजणणी चूडामणि वजमभो ति पत्तेयं ॥ १३८१ जह जह जोग्गहाणे उप्पण्णा चोइसाई रयणाई । इदि केई आयरिया नियमसरूवं ण मण्णंति ॥ १३८२ [ पाठान्तरम् । ] चक्रवर्तियों के संख्यात हजार पुत्र - -पुत्रियां होती हैं और बत्तीस हजार गणबद्ध नामक देव उनके परिचारक ( ? ) होते हैं | १३७५ ॥ ३२००० । उनके तनुत्र ( शरीररक्षक ) और महानसिक अर्थात् रसोइये क्रमसे तीनसौ साठ तथा चौदह उत्तम रत्न होते हैं । ये रत्न जीव और अजीवके भेदसे दो प्रकारके हुआ करते हैं ।। १३७६ ॥ तनुत्र ३६० । रसोइया ३६० | रत्न १४ । पवनंजय ( अश्व ), विजयगिरि ( गज), भद्रमुख ( गृहपति), कामवृष्टि ( स्थपति ), अयोध्य ( सेनापति ), सुभद्रा (युवति) और बुद्धिसमुद्र (पुरोहित), ये प्रत्येक जीवरत्न हैं ॥ १३७७ ॥ इनमें तुरग, हाथी और स्त्री, ये तीन रत्न विजयार्द्ध पर्वतपर तथा अवशिष्ट चार जीवरत्न अपने अपने नगरों में उत्पन्न होते हैं ।। १३७८ ॥ छत्र, असि, दण्ड, चक्र, काकिणी, चिन्तामणि और चर्म, ये सात रत्न निर्जीव होते हैं ॥ १३७९ ॥ इनमें से आदिके चार रन आयुधशाला में और तीन रत्न श्रीगृहमें उत्पन्न होते है । उन सातों रत्नोंके नाम ये हैं ॥ १३८० ॥ सूर्यप्रभ, भद्रमुख, प्रवृद्धवेग, चौथा सुदर्शन, चिन्ताजननी और चूडामणि, इनमें से प्रत्येक वज्रमय होता है ॥ १३८१ ॥ ये चौदह रत्न यथायोग्य स्थानमें उत्पन्न होते हैं । इसप्रकार कोई कोई आचार्य इनके नियमरूपको नहीं भी मानते हैं ।। १३८२ ॥ [ पाठान्तर ] | १ द व तत्तं ज २ द जीवप्पभेदद्दु विहाई. ३ द व भद्दमहा. ४ द ब उपदे. Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ४. १३९० ] उत्थो महाधियारो [ ३२५ चक्कीण चामराणि जक्खा बत्तीस विक्खिवंति तहा । आउट्टा कोडीओ पत्तेक्कं बंधुकुलमाणं ।। १३८३ ३२ । ३५०००००० | कालमहका लपंडू माणवसंखा य पउमणइसप्पा | पिंगलणाणारयणा णवणिद्दिणो सिरिपुरे जादा ॥ १३८४ कालप्पमुद्दा णाणारयणता ते नईमुद्दे णिहिणो । उपज्जदि इदि केई पुग्वाइरिया परूवेंति ॥ १३८५ पाठान्तरम् । उडुजोग्गदग्वभायणघण्णायुहत्रवत्यहम्माणिं । आभरणरय णणियरा णवणिहिणो देंति' पत्तेयं ॥ १३८६ दक्खिण मुद्दआवत्ता चवीस हवंति धवलवरसंखा । एक्कोडिकोडिअंका हलाणि पुढवी वि छक्खंडा ॥ १३८७ सं २४ । ६ १०००००००००००००० | पु ६ । मेरी पढहा रम्मा बारस पुद्द पुह हवंति चक्कीणं । बारस जोयणमेत्ते देसे सुब्वैतवरसह ॥ १३८८ कोडितियं गोसंखा थालीभो एक्ककोडिमेत्ताभो । चुलसीदी लक्खाइं पत्तेक्कं भद्दवारणरहाणि ॥ १३८९ ३००००००० | १००००००० | ८४०००००। अट्ठारस कोडीओ तुरया चुलसीदिकोडिवरवीरा । खयरा बहुकोडीओ अडसीदिसहस्समेच्छणरणाहा ॥ १३९० १८००००००० | ८४००००००० | ८८००० । चक्रवर्तियोंके चामरोंको बत्तीस यक्ष दुराया करते हैं। तथा प्रत्येकके बन्धुकुलका प्रमाण साढ़े तीन करोड होता है ॥ १३८३ || यक्ष ३२ | बन्धुकुल ३५०००००० । काल, महाकाल, पाण्डु, मानव, शंख, पद्म, नैसर्प, पिंगल और नानारत्न, ये नौ निधियां श्रीपुरमें उत्पन्न हुआ करती हैं ॥ १३८४ ॥ कालनिधिको आदि लेकर नानारत्नपर्यंत वे निधियां नदीमुखमें उत्पन्न होती हैं, इसप्रकार भी कितने ही पूर्वाचार्य निरूपण करते हैं ॥ १३८५ ॥ पाठान्तर । इन नौ निधियोंमेंसे प्रत्येक क्रमसे ऋतुके योग्य द्रव्य, भाजन, धान्य, आयुध, वादित्र, वस्त्र, हर्म्य, आभरण और रत्नसमूहों को दिया करती हैं ॥ १३८६ ॥ चक्रवर्तियोंके चौबीस दक्षिणमुखावर्त धवल व उत्तम शंख, एक कोड़ाकोड़ी हल और छह खण्डरूप पृथिवी होती है ।। १३८७ ॥ शंख २४ । इल १०००००००००००००० । पृथिवी ६ । चक्रवर्तियोंके रमणीय भेरी और पटह पृथक् पृथक् बारह होते हैं, जिनका उत्तम शब्द बारह योजनप्रमाण देशमें सुना जाता है ॥ १३८८ ॥ उनकी गौओकी संख्या तीन करोड़, एक करोड़ थालियां तथा भद्र हाथी एवं रथोंमेंसे प्रत्येक चौरासी लाखप्रमाण होते हैं ।। १३८९ ॥ गाय ३००००००० । थाली १००००००० । हाथी ८४००००० । रथ ८४००००० । इसके अतिरिक्त अठारह करोड घोडे, चौरासी करोड उत्तम वीर, अनेकों करोड विद्याधर और अठासी हजार म्लेच्छ राजा होते हैं ॥ १३९० ॥ तुरग १८००००००० । वीर ८४००००००० | म्लेच्छ नरनाथ ८८००० । १ ददिति. २ द ब वरसद्दं. ३ द ब वहाणि. Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२६ ] तिलोयपण्णत्ती [ ४. १३९१ सम्वाण मउडबद्धा बत्तीस सहस्सयाणि पत्तेक्कं । तेत्तियमेत्ता णाढयसाला संगीयसालाओ ॥ १३९१ ३२०००। ३२००० । ३२०००। होति पदााणीया दुगुणियचउवीसकोडिपरिमाणा । बत्तीससहस्सागि देसा चक्कीण पत्तेक्कं ॥ १३९२ ४८०००००००। ३२००। छण्णउदिकोडिगामा जयराई पंचहत्तरिसहस्सा । अडहददुसहस्साणि खेडा सव्वाण पत्तेक्कं ॥ १३९३ ९६०००००००। ७५०००। १६०००। चउवीससहस्साथि कब्बडणामा मडंबणामा य । चत्तारि सहस्साई अडदालसहस्सपट्टणाई पि ॥ १३९४ २४०००। ४०००। ४८००० । णवणउदिसहस्साई संखा दोणामुहाण चक्कीसु । संवाहाणि चउइससहस्समेत्ता य पत्तेक्कं ॥ १३९५ ९९००० । १४०००। छप्पण्णंतरदीवा कुक्खिणिवासा हवंति सत्तसया। अडवीससहस्साई दुग्गादीआणि सम्वेसुं॥ १३१६ ५६ । ७०० । २८०००। दिब्वपुरं रयणणिहिं चमुभायणभोयणाइ सयणिज्जं । आसणवाहणणहा दसंगभोगा इमे ताणं ॥ १३९७ सब चक्रवर्तियोंमेंसे प्रत्येकके बत्तीस हजार मुकुटबद्ध राजा, इतनी ही नाट्यशालायें और इतनी ही संगीतशालायें भी होती हैं ॥ १३९१ ॥ मुकुटबद्ध ३२००० । नाट्यशाला ३२००० । संगीतशाला ३२००० । प्रत्येक चक्रवर्तीके पदानीक ( पदाति ) दुगुणित चौबीस अर्थात् अडतालीस करोड़ और देश बत्तीस हजार होते हैं ॥ १३९२ ॥ पदाति ४८००००००० । देश ३२००० । सब चक्रवर्तियोंमेंसे प्रत्येकके छयानबै करोड़ ग्राम, पचत्तर हजार नगर और आठसे गुणित दो अर्थात् सोलह हजार खेडे ( खेट ) होते हैं ॥ १३९३ ॥ ग्राम ९६००००००० । नगर ७५००० । खेट १६०००। कर्बट नामक चौबीस हजार, मटंब नामक चार हजार और पट्टन अडतालीस हजार होते हैं ॥ १३९४ ॥ कर्वट २४००० । मटंब ४००० । पट्टन ४८००० । प्रत्येक चक्रवर्तीके निन्यानबै हजार द्रोणमुख और चौदह हजारप्रमाण संवाहन हुआ करते हैं ॥ १३९५ ॥ द्रोणमुख ९९००० । संवाहन १४०००। ___ सब चक्रवर्तियोंके छप्पन अन्तर्वीप, सातसौ कुक्षिनिवास और अट्ठाईस हजार दुर्गादिक होते हैं ॥ १३९६ ॥ अन्तर्वीप ५६ । कुक्षिनिवास ७०० । दुर्गादि २८००। दिव्य पुर, रत्न, निधि, चमू, ( सैन्य ), भार्जन, भोजन, शय्या, आसन, वाहनें और नाट्य, ये उन चक्रवर्तियोंके दशांग भोग होते हैं ॥ १३९७ ॥ १ द ब चमुहभायण. Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ४. १४०४ ] उत्थो महाधियारो [ ३२७ वइपरिवेढो' गामो णयरं चउगोउरेहि रमणिज्जं । गिरिसरिकदपरिवेट' खेडं गिरिवेदिदं च कव्वडयं ॥ १३९८ पणसयपमाणगा मप्प हाणभूदं मडंबणामं खु । वररयणाणं जोणी पट्टणणामं विणिद्दि ॥ १३९९ दोणामुहाभिधाणं सरिवइवेलाए वेढियं जाण । संवाहणं ति बहुविहरण्णमहासेलसिहरत्थं ॥ १४०० [ । एवं विभवो समत्तो । ] 1807 भर छलक्खपुब्वा इगिसट्टिसहस्सवासपरिहीणा । तीससहस्सूणाणि सत्तरि लक्खाणि पुष्व सगरम्मि ॥ १४०१ ६००००० रिण वरिस ६१००० । सगर पुव्व ७०००००० रिण ३०००० । णउदिसहस्सजुदाणिं लक्खाणि तिष्णि मघवणामम्मि । णउदिसहस्सा वासं सणक्कुमारम्मि चक्कहरे ॥ १४०२ ३९०००० । ९०००० । चवीससहस्साणि वासाणिं दोसयाणि संतिम्मि । तीवीससहस्साइं इगिसयपण्णाधियाइं कुंथुम्मि ॥ १४०३ २४२०० | २३१५० । वीससहस्सा वस्सा छस्सयजुत्ता अरम्मि चक्कहरे । उणवण्णसहस्साई पणसयजुत्ता सुभउमम्मि ॥ १४०४ २०६०० । ४९५०० । वृति से वेष्टित ग्राम, चार गोपुरोंसे रमणीय नगर, पर्वत और नदीसे घिरा हुआ खेट, और केवल पर्वतसे वेष्टित कर्बट कहलाता है | १३९८ ॥ जो पांचसौ ग्रामोंमें प्रधानभूत होता है उसका नाम मटंब, और जो उत्तम रत्नोंकी योनि होता है उसका नाम पट्टन कहा गया है ॥ १३९९ ॥ समुद्री वेलासे वेष्टित द्रोणमुख और बहुत प्रकारके अरण्योंसे युक्त महापर्वतके शिखर पर स्थित संवाहन जानना चाहिये || १४०० ॥ [ इसप्रकार विभवका वर्णन समाप्त हुआ । ] भरत चक्र [ राज्यकालका प्रमाण ] इकसठ हजार वर्ष कम छह लाख पूर्व और सगर चक्रवर्तीके राज्यकालका प्रमाण तीस हजार वर्ष कम सत्तर लाख पूर्वप्रमाण है | १४०१ ॥ भरत पूर्व ६००००० - वर्ष ६१००० । सगर पूर्व ७०००००० - वर्ष ३००० । मघवा नामक चक्रवर्तीका राज्यकाल तीन लाख नब्बे हजार वर्ष और सनत्कुमार चक्रवर्तीका राज्यकाल नब्बे हजार वर्षप्रमाण है | १४०२ ॥ मघवा ३९०००० । सनत्कुमार ९०००० । शान्तिनाथ चक्रवर्ती राज्यकालका प्रमाण चौबीस हजार दोसौ वर्ष और कुंथुनाथके राज्यकालका प्रमाण तेईस हजार एकसौ पचास वर्ष है || १४०३ ॥ शान्ति २४२०० | कुंथु २३१५० । अरनाथ चक्रधरका राज्यकाल बीस हजार छहसौ वर्ष, और सुभौम चक्रवर्तीका राज्यकाल उनंचास हजार पांचसौ वर्षप्रमाण है ।। १४०४ || अर २०६०० | सुभौम ४९५०० । १ द ब परिवेदो. २ द ब परिवेद ३ द ब गिरिवेदेदं. ४ द ब वेदियं, ५ द सहस्सा. Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२८] तिलोयपण्णत्ती [ ४. ११०५ भट्टारसहस्साणि सत्तसएहि समं तहा पउमो । अट्टसहस्सा अडसयपण्णब्भहिया य हरिसेणे ॥ १४०५ १८७००। ८८५० । उणवीससया वस्सा जयसेणे बम्हदत्तणामम्मि । चक्कहरे छसयाणि परिमाणं रजकालस्स ॥ १४०६ १९०० । ६..। ।एवं रजकाको समतो । एकेकलक्खपुवा पण्णाससहस्स बच्छरा लक्खं । पणवीससहस्साणिं तेवीससहस्ससत्तसयपण्णा ॥ १४०७ पुष्व १०००००। १०००००। वस्स ५००००। १००००० । २५००० । २३७५० । इगिवीससहस्साई तत्तो सुण्णं च दस सहस्साई । पण्णाधियतिण्णिसया चत्तारि स्थाणि सुणं च ॥ १४०८ २१००० ।सुं। १००००।३५० । ४०० । सुं। कमसो भरहादीणं रजविरत्ताण चक्कवट्ठीणं । णिब्वाणलाहकारणसंजमकालस्स परिमाणं ॥ १४०९ ( भट्टेव गया मोक्खं बम्हसुभउमौ य सत्तमं पुढवि । मघवस्सणक्कुमारा सणक्कुमारं गमा कप्पं ॥ १४१० । एवं चक्कहराणं परूवणा सम्मत्ता । विजयो अचलो धम्मो सुप्पहणामो सुदंसणो णंदी । णदिमित्तो य रामो पउमो णव होंति बलदेवा ॥ १४११ पन चक्रवर्तीके राज्यकालका प्रमाण अठारह हजार सातसौ वर्ष, और हरिषेण चक्रवर्तीके राज्यकालका प्रमाण आठसौ पचास अधिक आठ हजार वर्ष है ॥ १४०५ ॥ पद्म १८७०० । हरिषेण ८८५० । जयसेन चक्रवर्तीके राज्यकालका प्रमाण उन्नीससौ वर्ष, और ब्रह्मदत्त नामक चक्रधरके राज्यकालका प्रमाण छहसौ वर्ष है ॥ १४०६ ॥ जयसेन १९०० । ब्रह्मदत्त ६०० । इसप्रकार राज्यकालका कथन समाप्त हुआ। एक लाख पूर्व, एक लाख पूर्व, पचास हजार वर्ष, एक लाख वर्ष, पञ्चीस हजार वर्ष, तेईस हजार सातसौ पचास वर्ष, इक्कीस हजार वर्ष, फिर शून्य, दश हजार वर्ष, पचास अधिक तीनसौ वर्ष, चारसौ वर्ष और शून्य, इसप्रकार यह क्रमशः राज्यसे विरक्त भरतादिक चक्रवर्तियोंके निर्वाणलाभके कारणभूत संयमकालका प्रमाण है ॥ १४०७-१४०९ ।। भरत पूर्व १००००० । सगर १००००० । मघवा वर्ष ५०००० । सनत्कुमार १००००० । शान्ति २५००० । कुंथु २३७५० । अर २१००० । सुभौम ० । पद्म १०००० । हरिषेण ३५० । जयसेन ४०० । ब्रह्मदत्त ० । इन बारह चक्रवर्तियोंमेंसे आठ मोक्ष गये, ब्रह्मदत्त और सुभौम सातवीं पृथिवी, तथा मघवा और सनत्कुमार चक्रवर्ती सनत्कुमार कल्पको प्राप्त हुए ॥ १४१० ॥ इसप्रकार चक्रवर्तियोंकी प्ररूपणा समाप्त हुई। विजय, अचल, धर्म, सुप्रभ, सुदर्शन, नन्दी, नन्दिमित्र, राम और पद्म, ये नौ बलदेव होते हैं ॥ १४११ ॥ ३द ब सुहप्पणामो. ४ द ब पउमो एदे १ दबकारणं संजम°. २द बबम्हसुभउमो. णव बलदेवा य विण्णेया. Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ४. १४१८ ] उत्थो महाधियारो [ ३२९ होंति तिविदुविट्ठा सयंभुपुरुसुत्तमा य पुरिससीहो । पुरिसवरपुंडरीभो' दत्तो णारायणो किण्हो ॥ १४१२ अस्सग्गीवो तारगमेरगमधुकीटभो जिसुंभो य । बलिपहरणो य रावणजरसंघा' णव य पडिसत्तू ॥ १४१३ बलदेववासुदेवप्पाडसत्तूणं जाणावणटुं संदिट्ठी पंच जिनिंदे बंदंति केसवा पंच आणुपुब्वीए । सेयंससामिपहुदिं तिविट्ठपमुद्दा य पत्तेक्कं ॥ १४१४ अरमलिअंतराले णादग्यो पुंडरीयामो सो । मल्लिमुणिसुन्वयाणं विच्चाले दत्तणामो सो' ॥ १४१५ सुन्वयणमिसामीण मज्झे णारायणोः समुप्पण्णो । णेमिसमयम्मि किण्णो एदे णव वासुदेवा य ॥ १४१६ दस सुष्ण पंच केसव छस्सुण्णा केसि सुण्ण केसीभो । तियसुण्णमेक्ककेसी दो सुष्णं एक्क केसि तिय सुष्णं ॥ १४१७ ११११११|१|१|१|१|१|१|१|११ 0.09 १ १ ० 090090 ० १०१०१ २२०००००० ०० ०० ०० ० २ २ २ २ २ २ ० ०० २ ० २ ० ० २ ० २० ० 000000 ० ० ० ० ३ ३ ३ ३ ३ ० 0 ०० ० ० ३० ०३० ० सीदी सत्तार सट्ठी पण्णा पणदाल ऊणतीसाणि । बावीस सोलदसधणु केसित्तिदयाम्मि उच्छेदो ॥ १४१८ ८० । ७० । ६० । ५० । ४५ । २९ । २२ । १६ । १० । । इदि उस्सेहो । त्रिपृष्ठ, द्विपृष्ठ, स्वयम्भु, पुरुषोत्तम, पुरुषसिंह, पुरुषपुण्डरीक, ( पुरुष ) दत्त, नारायण ये नौ नारायण हुए । १४१२ ॥ अश्वग्रीव, तारक, मेरक, मधुकैटभ, निशुम्भ, बलि, प्रहरण, रात्रण और जरासंघ, ये नौ प्रतिशत्रु ( प्रतिनारायण ) हुए || १४१३ ॥ बलदेव, वासुदेव और प्रतिशत्रुओंके जाननेके लिये संदृष्टि त्रिपृष्ठ आदिक पांच नारायणोंमेंसे प्रत्येक क्रमसे श्रेयांस स्वामी आदिक पांच तीर्थकरों की वन्दना करते हैं, अर्थात् ये पांच नारायण अनुक्रमसे श्रेयांस स्वामी आदिक पांच तीर्थंकरों के काल में हुए ॥ १४१४ ॥ और कृष्ण, अर और मल्लिनाथ तीर्थंकरके अन्तरालमें वह पुण्डरीक नामक तथा मल्लि और मुनिसुव्रत अन्तराल में दत्त नामक नारायण जानना चाहिये ॥ १४१५ ॥ सुव्रत और नमि स्वामी मध्यमें नारायण ( लक्ष्मण ) और भगवान नेमिनाथ के समय में कृष्ण नामक नारायण उत्पन्न हुए । ये नौ वासुदेव हुए || १४१६ ॥ दश शून्य, पांच नारायण, छह शून्य, नारायण, शून्य, नारायण, तीन शून्य, एक नारायण, दो शून्य, एक नारायण और अन्तमें तीन शून्य, ( इसप्रकार नौ नारायणोंकी संदृष्टिका क्रम जानना चाहिये ) || १४१७ ॥ ( संदृष्टि मूल में देखिये ) अस्सी, सत्तर, साठ, पचास, पैंतालीस, उनतीस, बाईस, सोलह और दश धनुषप्रमाण क्रमसे उन केशवत्रितय अर्थात् नारायण, प्रतिनारायण और बलदेवोंके शरीरकी उंचाई थी ॥ १४१८॥ प्रथम ८० । द्वि. ७० । तृ. ६० । च. ५० । पं. ४५ । ष २९ । स. २२ । अ. १६ । न. १० धनुष । इसप्रकार उत्सेधका कथन समाप्त हुआ | १ द ब पुंडरीया. २ द ब मधुकीटगा. ३ द ब जर सिंधू. ४ द व 'णामस्स. ५ द व दत्तणामस्स. ६ द ब के सित्तदयम्मि. TP. 42 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३३० ] तिलोय पण्णत्ती [ ४. १४१९ सगलीदी सत्तत्तरि सगसट्ठी सत्ततीस सत्तरसा । वस्सा लक्खाण पुढो आऊ विजयादिपंचन्हं ॥ १४१९ ८७००००० । ७७००००० । ६७००००० । ३७००००० | १७००००० सगसट्ठी सगतीस सत्तरससद्दस्य बारससयाणि । कमसो आउपमाणं णंदिप्पमुद्दा चउकम्मि ॥ १४२० ६७००० | ३७००० | १७००० | १२०० । चुलसीदी बाहर सट्ठी तीसं दसं च लक्खाणि । पणसद्विसहस्सार्णि तिविट्ठछके कमे आऊ ॥ १४२१ ८४००००० । ७२००००० । ६०००००० । ३०००००० | १०००००० । ६५००० । बत्तीसबारसेकं सहस्समाऊणि दत्तपहुदीणं । पडिसत्तुभाउमाणं णिमणियणारायणाउसमं ॥ १४२२ ३२००० | १२००० | १००० एदे व पडिसत्तू णवाण हत्थेहिं वासुदेवाणं । णियचक्केहि रणेसुं समाहदा जति णिरयखिदिं ॥ १४२३ पणुवीससहस्साइं वासा कोमारमंडलित्ताई । पढमहरिस्स कमेणं वाससहस्सं विजयकालो ॥ १४२४ २५००० | २५००० | १००० । विजयादिक पांच बलदेवोंकी आयु क्रमसे सतासी लाख, सतत्तर लाख, सडसठ लाख, सैंतीस लाख और सत्तरह लाख वर्षप्रमाण थी ॥ १४१९ ॥ विजय ८७ लाख | अचल ७७ लाख । धर्म ६७ ला । सुप्रभ ३७ ला । सुदर्शन १७ ला. वर्ष । नन्दिप्रमुख चार बलदेवोंकी आयु क्रमसे सडसठ हजार, सैंतीस हजार, सत्तरह हजार और बारहसौ वर्षप्रमाण थी || १४२० ॥ नन्दि ६७००० । नन्दिमित्र ३७००० | राम १७००० । पद्म १२०० वर्ष । त्रिपृष्ठादिक छह नारायणोंकी आयु क्रमसे चौरासी लाख, बहत्तर लाख, साठ लाख, तीस लाख, दश लाख और पैंसठ हजार वर्षप्रमाण थी । १४२१ ॥ त्रिपृष्ठ ८४००००० । द्विपृष्ठ ७२००००० | स्वयंभु ६०००००० । पुरुषोत्तम ३०००००० । पुरुषसिंह १०००००० । पुरुषपुंडरीक ६५००० । दत्तप्रभृति शेष तीन नारायणोंकी आयु क्रमसे बत्तीस हजार, बारह हजार और एक हजार वर्षप्रमाण थी । प्रतिशत्रुओंकी आयुका प्रमाण अपने अपने नारायणोंकी आयुके समान है ।। १४२२ ।। पुरुषदत्त ३२००० । नारायण १२००० । कृष्ण १००० । ये नौ प्रतिशत्रु युद्ध में नौ वासुदेवोंके हाथोंसे निज चक्रोंके द्वारा मृत्युको प्राप्त होकर नरकभूमिमें जाते हैं ॥ १४२३ ॥ प्रथम नारायणका कुमारकाल और मण्डलित्वकाल क्रमसे पच्चीस पच्चीस हजार वर्ष और विजयकाल एक हजार वर्षप्रमाण है ।। १४२४ ॥ त्रिपृष्ठ - कुमार २५०००, मंडलीक २५०००, विजय १००० । १ द ब आउसाणं. २ द ब नारायणा उउदयसमं. Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. १५२९] चउत्यो महाधियारो तेसीदि लक्खाणि उणवण्णसहस्ससंजुदाई पि । वरिसाणि रजकालो णिहिट्ठो पढमकिण्हस्स ॥ १४२५ ....८३४९०००। कोमारमंडलित्ते ते श्चिय विदिए जवो वि वाससदं । इगिहत्तरिलक्खाई उणवण्णसहस्सणवसया रज्जं ॥ १४२६ २५०००।२५०००। १००।७१४९९०० । बिदियादो अद्धा सयभूकुमारमंडलित्ताणि । विजयो णउदी रजं तियकालविहीणसट्टिलक्खाई ॥ १४२७ १२५००। १२५००। ९० । ५९७४९१०। तुरिमस्स सत्त तेरस सयाणि कोमारमंडलित्ताण । विजयो सीदी रज तियकालविहीणतीसलवाखई ॥ १४२८ ७००। १३००। ८० । २९९७९२० । कोमारो तिण्णिसया बारससयपण्ण मंडलीयत्तं । पंचमे विजओ सत्तरि रजं तियकालहीणदहलक्खा ॥ १४२९ ३००। १२५० । ७० । ९९८३८०। प्रथम नारायणका राज्यकाल तेरासी लाख उनचास हजार वर्षप्रमाण निर्दिष्ट किया गया है ॥ १४२५ ॥ राज्य ८३४९०००। द्वितीय नारायणका कुमार और मण्डलित्वकाल उतना ही अर्थात् प्रथम नारायणके समान क्रमसे पच्चीस पच्चीस हजार वर्ष, जयकाल सौ वर्ष और राज्यकाल इकत्तर लाख उनंचास हजार नौसौ वर्षप्रमाण कहा गया है ॥ १४२६ ॥ द्विपृष्ठ- कु. २५०००, मं. २५०००, वि. १००, रा. ७१४९९०० । स्वयंभु नारायणका कुमार और मण्डलित्वकाल द्वितीय नारायणकी अपेक्षा आधा अर्थात् बारह हजार पांचसौ वर्ष, विजयकाल नब्बै वर्ष और राज्यकाल इन तीनों ( कुमार, मण्डलित्व, विजय ) कालोंसे रहित साठ लाख वर्षप्रमाण कहा गया है ।। १४२७॥ स्वयंभु- कु. १२५००, मं. १२५००, वि. ९०, रा. ६०००००० -- ( १२५०० + १२५०० + ९० ) = ५९७४९१० । चतुर्थ नारायणका कुमार और मण्डलित्वकाल क्रमसे सातसौ और तेरह सौ वर्ष, विजयकाल अस्सी वर्ष तथा राज्यकाल इन तीनों कालोंसे रहित तीस लाख वर्षप्रमाण कहा गया है ।। १४२८ ।। पुरुषो.-- कु. ७००, मं. १३००, वि. ८०, रा. ३०००००० - ( ७०० + १३०० + ८०) = २९९७९२० । पांचवें नारायणका कुमारकाल तीनसौ वर्ष, मण्डलीककाल बारहसौ पचास वर्ष, विजयकाल सत्तर वर्ष और राज्यकाल इन तीनों कालोंसे हीन दश लाख वर्षप्रमाण कहा गया है ।। १४२९ ॥ पु. सिं.- कु. ३००, मं. १२५०, वि. ७०, रा. १०००००० - ( ३०० ___ + १२५० + ७०) = ९९८३८०। । १द मंडलित्तो तच्चिय. २ दब तिदियादो. ३ द ब पंचम. Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३३२] तिलोयपण्णत्ती [४. १९३० कोमारमंडलित्ते कमसो छ? सपण्णदोणिसया। विजओ सट्टी रजं चउसट्टिसहस्सचउसया तालं ॥ १४३० २५० । २५०। ६०। ६४४४०। कोमारो दोणि सया वासा पण्णास मंडलीयतं । दत्ते विजओ पण्णा इगितीससहस्ससगसया रजं ॥१४३१ २००। ५० । ५०।३१७०० । अट्ठमए इगितिसया कमेण कोमारमंडलीयत्तं । विजयं चालं रज एकरससहस्सपणसया सट्ठी ॥१४३२ १००।३००। ४०। ११५६० । सोलस छप्पण्ण कमे वासा कोमारमंडलीयत्तं । किण्हस्स अट्ट विजओ वीसाधियणवसया रजं ॥ १४३३ ..१६ । ५६ । ८ । ९२० । सत्तीकोदंडगदा चक्ककिवाणाणि संखदंडाणि । इय सत्त महारयणा सोईते भद्धचक्कीणं ॥ १४३४ मुसलाइं लंगलाई संदाई रयणावलीओ चत्तारि । रयणाई राजंते बलदेवाणं णवाणं पि ॥ १४३५ अणिदाणगदा सब्वे बलदेवा केसवा णिदाणगदा । उडुंगामी सम्वे बलदेवा केसवा अधोगामी ।।१४३६ __ छठे नारायणका कुमार और मण्डलित्वकाल क्रमसे दोसौ पचास वर्ष, विजयकाल साठ वर्ष, और राज्यकाल चौंसठ हजार चारसौ चालीस वर्षप्रमाण कहा गया है ॥ १४३० ॥ पुंडरीक- कु. २५०, मं. २५०, वि. ६०, रा. ६४४४० । दत्त नारायणका कुमारकाल दोसौ वर्ष, मण्डलीककाल पचास वर्ष, विजयकाल पचास वर्ष और राज्यकाल इकतीस हजार सातसौ वर्षप्रमाण कहा गया है ॥ १४३१ ।। दत्त-कु. २००, मं. ५०, वि. ५०, रा. ३१७०० । आठवें नारायणका कुमार और मण्डलीककाल क्रमसे एकसौ और तीनसौ वर्ष, विजयकाल चालीस वर्ष और राज्यकाल ग्यारह हजार पांचसौ साठ वर्षप्रमाण निर्दिष्ट किया गया है ॥ १४३२ ॥ नारायण-कु. १००, मं. ३००, वि. ४०, रा. ११५६० । कृष्ण नारायणका कुमार और मण्डलीककाल क्रमसे सोलह और छप्पन वर्ष, विजयकाल आठ वर्ष और राज्यकाल नौसौ बीस वर्षप्रमाण है ॥ १४३३ ॥ कृष्ण-कु. १६, मं. ५६, वि. ८, रा. ९२० । शक्ति, धनुष, गदा, चक्र, कृपाण, शंख और दण्ड, ये सात महारत्न अर्धचक्रियोंके पास शोभायमान रहते हैं ॥ १४३४ ॥ __ मूसल, लांगल ( हल ), स्यन्दन ( रथ ) और रत्नावली ( हार ), ये चार रत्न नौ ही बलदेवोंके यहां शोभायमान रहते हैं ॥ १४३५ ॥ सब बलदेव निदानसे रहित और सब नारायण निदानसे सहित होते हैं। इसीप्रकार सब बलदेव ऊर्ध्वगामी अर्थात् स्वर्ग व मोक्षको और सत्र नारायण अधोगामी अर्थात् नरकमें जानेवाले होते हैं ।। १४३६ ॥ १ द ब मंडलीयत्ता Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. १४४४ ] चउत्थो महाधियारो [३३३ णिस्सेयसमट गया हलिणो' चरिमो दुबम्हकप्पगदो । तत्तो कालेण मदो सिज्झदि किण्हस्स तित्थम्मि ॥१४३७ पढमहरी सत्तमिए पंच च्छट्टम्मि पंचमी एक्को । एक्को तुरिमे चरिमो तदिए णिरए तहेव पडिसत्तू ॥११३८ भीमावलिजिदसत्तू रुद्दो वइसाणलो य सुपइट्ठो । अचलो य पुंडरीओ भजितंधरमजियणाभी य ॥ १४३९ पीढो सञ्चइपुत्तो अंगधरा तित्थकत्तिसमएसु । रिसहम्मि पढमरुद्दों जितसत्तू होदि भजियसामिम्मि ॥१४४० सुविहिपमुहेसु रुद्दा सत्तसु सत्त क्कमेण संजादा । संतिजिणिंदे दसमो सच्चइपुत्तो य वीरतित्थम्मि ॥१४४, सब्वे दसमे पुब्वे रुद्दा भट्टा तवाउ विसयत्थं । सम्मत्तरयणरहिदा बुडा घोरेसु णिरएसुं ॥ १४४२ दो रुद्द सुण्ण छक्का सग रुद्दा तह य दोषिण सुण्णाई । रुद्दो पण्णरसाइं सुण्णं रुई च चरिमम्मि ॥१४४३ स139 113100000000000000000 २२1010101010100000000२२२२२२000२०२००२०२०० 01.00000000३ ३ ३ ३ ३.1010101011३०३000३००३००० ४४010/0/01 0.1४|४|४|४|४|४|४|००४ 01.000000000000000 पंचसया पण्णाधियचउस्सया इगिसयं च गउदी य । सीदी सत्सरि सट्ठी पण्णासा अट्टवीसं पि ॥ १४४४ आठ बलदेव मोक्ष और अन्तिम बलदेव ब्रह्मस्वर्गको प्राप्त हुए हैं । यह अन्तिम बलदेव . स्वर्गसे च्युत होकर कृष्णके तीर्थमें सिद्धपदको प्राप्त होगा ॥ १४३७ ॥ प्रथम नारायण सातवें नरकमें, पांच नारायण छठे नरकमें, एक पांचवेंमें, एक चतुर्थ नरकमें, और अन्तिम नारायण तीसरे नरकमें गया है । इसीप्रकार प्रतिशत्रुओंकी भी गति जानना चाहिये ॥ १४३८॥ __ भीमावलि, जितशत्रु, रुद्र, वैश्वानर ( विश्वानल ), सुप्रतिष्ठ, अचल, पुण्डरीक, अजितंधर, अजितनाभि, पीठ और सात्यकिपुत्र, ये ग्यारह रुद्र अंगधर होते हुए तीर्थकर्ताओंके समयोंमें हुए हैं। इनमेंसे प्रथम रुद्र भगवान् ऋषभनाथके कालमें और जितशत्रु अजितनाथ स्वामीके कालमें हुआ है । इसके आगे सात रुद्र क्रमसे सुविधिनाथप्रमुख सात तीर्थंकरोंके समयमें हुए हैं। दशवां रुद्र शान्तिनाथ तीर्थंकरके समयमें और सात्यकिपुत्र वीर भगवान्के तीर्थमें हुआ है ॥ १४३९-१४४१ ॥ सब रुद्र दशवें पूर्वका अध्ययन करते समय विषयों के निमित्त तपसे भ्रष्ट होकर सम्यक्त्वरूपी रत्नसे रहित होते हुए घोर नरकोंमें डूब गये ॥ १४४२ ॥ दो रुद्र, छह शून्य, सात रुद्र, तथा दो शून्य, रुद्र, पन्द्रह शून्य और अन्तिम कोठेमें एक रुद्र, इसप्रकार रुद्रोंकी संदृष्टि है ॥ १४४३ ॥ ( संदृष्टि मूलमें देखिये ) भीमावलिप्रभृति दश रुद्रोंकी उंचाई क्रमसे पांचसौ, पचास अधिक चारसौ, एकसौ, १ द हरिणो. २ द व पढमरुद्दा. ३ द व विसयत्तं. Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३३४] तिलोयपण्णत्ती [ १. १४४५ चडवीसा वि य दंडा भीमावलिपहुदिरुद्ददसकस्स । उच्छेहो णिहिटो सग हत्था सबसुभस्म ॥१४५५ ___५००।४५०। १०० । १० । ८०।७० । ६० । ५० । २८ । २४ । ७ । तेसीदी इगिहत्तरि दोणि एवं च पुश्वलक्खाणि । चुलसीदि सहि पण्णा चालिसवस्साणि' लक्खाणि । १४४६ वीस दस चेव लक्खा वासा एक्कूणसत्तरी कमसो । एक्कारसरुद्दाणं पमाणमाउस्स णिहिटुं ॥ १४४७ ८३०००००।७१००००० । २०००००। १००००० । व ८४०००००। ६०००००० ५००००००। ४००००००। २००००००। १००००००। ६९ । सत्तावीसा लक्खा छावट्ठिसहस्सयाणि छच्च सया। छावट्ठी पुब्वाणि कुमारकालो पहिलस्स ॥१४४८ पु २७६६६६६। सत्तावीसं लक्खा छावढिसहस्सयाणि छच्च सया । अडसट्ठी पुन्वाणि भीमावलिसेंजमकालो ॥ १४४९ पुष्व २७६६६६८ । सत्तावीसं लक्खा छावट्टिसहस्सस्सभन्भहिया। छावट्ठी पुब्वाणि भीमावलिभंगतवकालो ॥ १४५० पुष्व २७६६६६६। नब्बै, अस्सी, सत्तर, साठ, पचास, अट्ठाईस और चौबीस धनुष तथा सात्यकिसुतकी उंचाई केवल • सात हाथ कही गयी है ॥ १४४४-१४४५ ॥ प्रथम दण्ड ५०० । द्वि. ४५० । तृ. १०० । च. ९० । पं. ८० । ष. ७० । स. ६० । अ. ५० । न. २८ । द. २४ । ग्या. ह. ७। तेरासी लाख पूर्व, इकत्तर लाख पूर्व, दो लाख पूर्व, एक लाख पूर्व, चौरासी लाख वर्ष, साठ लाख वर्ष, पचास लाख वर्ष, चालीस लाख वर्ष, बीस लाख वर्ष, दश लाख वर्ष और एक कम सत्तर वर्ष, यह क्रमसे ग्यारह रुद्रोंकी आयुका प्रमाण निर्दिष्ट किया गया है॥ १४४६-१४४७॥ प्र. पूर्व. ८३०००००। द्वि. ७१०००००४.२०००००। च. १०००००। पं. वर्ष ८४००००० । ष. ६००००००। स. ५००००००। अ. ४०००००० । न. २०००००० । द. १०००००० । ग्या. ६९ । । प्रथम रुद्रका कुमारकाल सत्ताईस लाख छयासठ हजार छहसौ छयासठ पूर्वप्रमाण है ॥ १४४८ ।। पूर्व २७६६६६६ । भीमावलि ( प्रथम ) रुद्रका संयमकाल सत्ताईस लाख छयासठ हजार छहसौ अडसठ पूर्वप्रमाण है ॥ १४४९ ॥ पूर्व २७६६६६८ ।। ___ भीमावलि रुद्रका भंगतपकाल सत्ताईस लाख छयासठ हजार छहसौ छयासठ पूर्वप्रमाण है ॥ १४५० ॥ पूर्व २७६६६६६ । १द चालीस वासाणि, ब चालीस वस्साणि. २ ब भीमावलिं. ३ द ब संजमे कालो. Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. १४५८ ] उत्थो महाधियारो [ ३३५ तेवीस पुण्वलक्खा छावट्टिसहस्सछसयछावट्टी । जिदसत्तकोमारो तेत्तियमेत्तो य भंगतवकालो ॥ १४५१ पु २३६६६६६ । २३६६६६६ । तेवीस पुग्वलक्खा छावट्टिसह स्स छसयभडसट्ठी । संजमकालपमाणं एवं जिदसन्तुरुहस्स ॥ १४५२ पु२३६६६६८ । छावहिस्सा छावटुम्भहिय छस्सयाई पि । पुष्वाणं कोमारो विणट्टकालो य रुइस्स ॥ १४५३ पु ६६६६६ । ६६६६६ । सद्विसहस्साइं पुण्वाणं उस्सयाणि अडसट्ठी । संजमकालपमाणं तइज्जरुहस्स णिहि ॥ १४५४ पु ६६६६८ । तेत्तीस सहस्वाणि पुव्वाणि तियसयाणि तेत्तीसं । वइसाणरस्स कहिदो कोमारो भंगतबकालो ॥ १४५५ पु ३३३३३ | ३३३३३ । तेत्तीससहस्वाणिं पुग्वाणि तियस्याणि चडतीसं । संजमसमयपमाणं वइसाणकणामधेयस्स ॥ १४५६ पु ३३३३४ । अट्ठावीस लक्खा वासाणं सुप्पइटुकोमारो । तेत्तियमेत्तो संजमकालो तवभट्ठसमयस्स ॥ १४५७ २८००००० | २८००००० । २८००००० । वासाओ वीसलक्खा कुमारकालो य अचलणामस्स । तेत्तियमेत्तो" संजमकालो तवभट्टकालो य ।। १४५८ २०००००० | २०००००० | २०००००० । जितशत्रु रुद्रका तेईस लाख छयासठ हजार छहसौ छयासठ पूर्वप्रमाण कुमारकाल और इतना ही भगतपकाल भी है || १४५१ ॥ पूर्व २३६६६६६ । २३६६६६६ । जितशत्रु रुद्रके संयमकालका प्रमाण तेईस लाख छयासठ हजार छइसौ अड़सठ पूर्व है ॥ १४५२ ॥ पूर्व २३६६६६८ । तृतीय रुद्र नामक रुद्रका कुमारकाल और विनष्टसंयमकाल छ्यासठ हजार छहसौ छयासठ पूर्वप्रमाण कहा गया है || १४५३ ॥ पूर्व ६६६६६ । ६६६६६ । तृतीय रुद्रके संयमकालका प्रमाण छ्यासठ हजार छहसौ अड़सठ पूर्व कहा गया है ॥ १४५४ ॥ पूर्व ६६६६८ । वैश्वानर ( विश्वानल ) का कुमार और भंगतपकाल तेतीस हजार तीन सौ तेतीस पूर्वप्रमाण कहा गया है || १४५५ || पूर्व ३३३३३ | ३३३३३ । वैश्वानर ( विश्वान ) नामक रुद्रके संयमसमयका प्रमाण तेतीस हजार तीनसौ चौंतीस पूर्व कहा गया है || १४५६ || पूर्व ३३३३४ । सुप्रतिष्ठका अट्ठाईस लाख वर्षप्रमाण कुमारकाल, इतना ही संयमकाल और इतना ही तपभृष्टकालका भी प्रमाण कहा गया है || १४५७ ॥ वर्ष २८००००० । २८००००० | २८००००० | अचल नामक रुद्रका कुमारकाल बीस लाख वर्ष, इतना ही संयमकाल और इतना ही भ्रष्टकाल भी है || १४५८ ॥। २०००००० | २०००००० | २०००००० । १ द छावट्टि. २ द अडतीसं. ३ द ३३३३८. ४ द ब मेत्ता. Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तिलोयपण्णत्ती [१. १४५९ वासा सोलसलक्खा छावट्ठिसहस्सछसयछावट्ठी । कौमारभंगकालो पत्तेयं पुंडरीयस्स ॥ १४५९ १६६६६६६ । १६६६६६६। वासा सोलसलक्खा छावद्विसहस्सछसयभडसट्टी। जिणदिक्खगमणकालप्पमाणयं पुंडरीयस्स ॥१४६० १६६६६६८। तेरसलक्खा वाला तेत्तीससहस्सतिसयतेत्तीसा । भजियंधरकोमारो जिणदिक्खाभंगकालो य॥ १४६१ १३३३३३३ । १३३३३३३ । वासा तेरसलक्खा तेत्तीससहस्सतिसयचोत्तीसा। अजियंधरस्स एसो जिणिददिक्खग्गहणकालो ॥१४६२ १३३३३३४ । वासाणं लक्खा छह छासट्ठिसहस्सछसयछावट्ठी । कोमारभंगकालो पत्तेयं अजियणाभिस्स ॥ १४६३ ६६६६६६ । ६६६६६६ । छलक्खा वासाणं छासट्ठिसहस्सछसयभडसट्ठी । जिणरूवधरियकालो परिमाणो अजियणाभिस्स ॥ १४६४ ६६६६६८। वरिसाण तिणि लक्खा तेत्तीससहस्सतिसयतेत्तीसा । कोमारभट्ठसमया कमसो पीढालरुदस्स ॥ १४६५ .३३३३३३ । ३३३३३३ । तियलक्खाणि वासा तेत्तीससहस्सतिसयचोत्तीसा । संजमकालपमाणं णिद्दिटुं दसमरुद्दस्त ॥ १४६६ पुण्डरीक रुद्रका कुमारकाल और भंगसंयमकाल प्रत्येक सोलह लाख छयासठ हजार छहसौ छयासठ वर्षप्रमाण है ॥ १४५९ ॥ १६६६६६६ । १६६६६६६ । : पुण्डरीक रुद्रके जिनदीक्षाप्राप्तिकालका प्रमाण सोलह लाख छयासठ हजार छहसौ अड़सठ वर्ष कहा गया है । १४६० ॥ १६६६६६८ । - अजितंधर रुद्रका कुमार और जिन दीक्षाभंगकाल तेरह लाख तेतीस हजार तीनसौ तेतीस वर्षप्रमाण कहा गया है ॥१४६१ ॥ १३३३३३३ । १३३३३३३ । तेरह लाख तेतीस हजार तीनसौ चौंतीस वर्ष, यह अजितंधर रुद्रका जिनेन्द्रदीक्षाग्रहणकाल है ॥ १४६२ ॥ १३३३३३४ । ___ अजितनाभिके कुमार और भंगसंयमकाल प्रत्येक छह लाख छयासठ हजार छहसौ छयासठ वर्षप्रमाण है ॥ १४६३ ॥ ६६६६६६ । ६६६६६६ । ___ अजितनाभिका जिनरूपधारणकाल छह लाख छयासठ हजार छहसौ अड़सठ वर्षप्रमाण है ॥ १४६४ ॥ ६६६६६८। पीठाल ( पीठ ) रुद्रका कुमार और भ्रष्टतपकाल क्रमसे तीन लाख तेतीस हजार तीनसौ तेतीस वर्षप्रमाण है ॥ १४६५ ।। ३३३३३३ । ३३३३३३ ।। दश रुद्रके संयमकालका प्रमाण तीन लाख तेतीस हजार तीनसौ चौंतीस वर्ष निर्दिष्ट किया गया है ॥ १४६६ ॥ ३३३३३४ । १ द छावट्टि, ब बासहि. २ ब छावटि. Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४.१४७४ ] चउत्थो महाधियारो [३३७ · सगवासं कोमारो संजमकालो हवेदि चोत्तीसं। अडवीस भंगकालो एयारसमस्स रुदस्स ॥ १४६७ ७।३४२८। दो रुदा सत्तमए पंच च्छट्टम्मि पंचमे एक्को। दोणि चउत्थे पडिदा एक्करसो तदियणिरयम्मि ॥ १४६८ भीममहमीमरुद्दा महरुद्दो दोण्णि कालमहकाला । दुम्मुहणिरयमुहाधोमुहणामा णव य णारदा ॥ १४६९ रुद्दावह अइरुद्दा पावणिहाणा हवंति सब्वे दे। कलहमहाजुज्झपिया अधोगया वासुदेव व्व ॥ १४७० उस्सेहाउतित्थयरदेवपञ्चक्खभावपहुदीसुं । एदाण णारदाणं उवएसो अम्ह उच्छिण्णो' ॥ १४७१ ।णारदा गया। कालेसु जिणवराणं चउवीसाणं हवंति चउवीसा । ते बाहुबलिप्पमुहा कंदप्पा णिरुवमायारा ॥ १४७२ तित्थयरा तग्गुरओ चक्कीबलंकेसिरुद्दणारहा। अंगजकुलयरपुरिसा भविया सिझंति णियमणं ॥ १४७३ णिध्वाणे वीरजिणे वासतये अट्ठमासपक्खेसुं । गलिदेसुं पंचमओ दुस्समकालो समल्लियदि ॥ १४७४ ग्यारहवें रुद्रका कुमारकाल सात वर्ष, संयमकाल चौंतीस वर्ष और भंगसंयमकाल अट्टाईस वर्षप्रमाण है ।। १४६७ ॥ ७ । ३४ । २८ । इन ग्यारह रुद्रोंमेंसे दो रुद्र सातवें नरकमें, पांच छठेमें, एक पांचवेमें, दो चौथेमें, और ग्यारहवां तृतीय नरकमें गया ॥ १४६८ ॥ भीम, महाभीम, रुद्र, महारुद्र, काल, महाकाल, दुर्मुख, नरकमुख और अधोमुख, ये नौ नारद हुए ॥ १४६९ ॥ ये सब नारद अतिरुद्र होते हुए दूसरोंको रुलाया करते हैं और पापके निधान होते हैं। सब ही नारद कलह एवं महायुद्धप्रिय होनेसे वासुदेवोंके समान अधोगत अर्थात् नरकको प्राप्त हुए ॥ १४७० ॥ इन नारदोंकी उंचाई, आयु और तीर्थंकरदेवोंके प्रत्यक्षभावादिकके विषयमें हमारे लिये उपदेश नष्ट हो चुका है ॥ १४७१ ॥ नारदोंका कथन समाप्त हुआ। चौबीस तीर्थंकरोंके समयोंमें अनुपम आकृतिके धारक वे बाहुबलिप्रमुख चौबीस कामदेव होते हैं ॥ १४७२ ॥ तीर्थकर, उनके गुरुजन ( माता-पिता ), चक्रवर्ती, बलदेव, नारायण, रुद्र, नारद, कामदेव और कुलकर पुरुष, ये सब भव्य होते हुए नियमसे सिद्ध होते हैं ॥ १४७३ ।। वीर भगवान्का निर्वाण होनेके पश्चात् तीन वर्ष, आठ मास और एक पक्षके व्यतीत हो जानेपर दुष्षमाकाल प्रवेश करता है ॥ १४७४ ॥ १द ब महरुद्दा. २ बवासुदेवो. ३ दबउच्छिण्णं. ४ दब 'बलि. TP43. Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३३८] तिलोयपण्णत्ती [ ४. १४७५ तप्पढमपवेसम्म य वीसाधियइगिसयं पि परमाऊ । सगहत्थो उस्सेहो णराण चउवीस पुट्ठट्ठी ॥ १४७५ जादो सिद्धो वीरो तद्दिवसे गोदमो परमणाणी । जादो तरिस सिद्धे सुधम्मसामी तदो जादो ॥। १४७६ तमि कदकम्मणासे जंबूसामि नि केवली जादो । तत्थ वि सिद्धिपवण्णे केवलिणो णत्थि अणुबद्धा || १४७७ बासी वासाणं गोदमपहुदीण णाणवंताणं । धम्मपयट्टणकाले परिमाणं पिंडरूवेणं ॥ १४७८ कुंडलगिरिम्मि चरिमो केवलणाणीसु सिरिधरो सिद्धो । चारणरिसीसु चरिमो सुपासचंदाभिधाणो य ॥ १४७९ पण्णसमणेसु चरिमो चद्दरजसो णाम ओहिणाणीसुं । चरिमो सिरिणामो सुदविणय सुसीलादिसंपण्णो ॥ १४८० मधरेसुं चरिमो जिणदिक्खं धरदि चंदगुप्तो य । तत्तो मउडधरा र्डे पव्व णेव गेण्डंति ॥ १४८१ णंदी य दिमित्तो बिदिओ भवराजिदो तइजो थे । गोवद्वणो चउत्थो पंचमभो भद्दबाहु ति ॥ १४८२ पंच इमे पुरिसवरा चउदसपुण्वी जगम्मि विक्खादा । ते बारसभंगधरा तित्थे सिरिवमाणस्स ॥ १४८३ पंचाण मेलिदाणं कालपमाणं हवेदि वाससदं । वीदम्मिय पंचमए भरहे खुदकेवली णत्थि ॥ १४८४ | चोइसपुग्वी । इस दुष्षमाकालके प्रथम प्रवेशमें मनुष्योंकी उत्कृष्ट आयु एकसौ बीस वर्ष, उंचाई त हाथ और पृष्ठभागकी हड्डियां चौबीस होती हैं ॥। १४७५ ॥ जिस दिन भगवान् महावीर सिद्ध हुए उसी दिन गौतम गणधर केवलज्ञानको प्राप्त हुए । पुनः गौतमके सिद्ध होनेपर उनके पश्चात् सुधर्मस्वामी केवली हुए ॥ ९४७६ ॥ सुधर्मस्वामीके कर्मनाश करने अर्थात् मुक्त होनेपर जम्बूस्वामी केवली हुए । पश्चात् जम्बूस्वामी भी सिद्धिको प्राप्त होनेपर फिर कोई अनुबद्ध केवली नहीं रहे || १४७७ ॥ गौतमादिक केवलियों के धर्मप्रवर्तन कालका प्रमाण पिण्डरूपसे बासठ वर्ष है || १४७८ ॥ केवलज्ञानियोंमें अन्तिम श्रीधर कुण्डलगिरिसे सिद्ध हुए, और चारणऋषियोंमें अन्तिम सुपार्श्वचन्द्र नामक ऋषि हुए ॥ १४७९ ॥ प्रज्ञाश्रमणोंमें अन्तिम वज्रयश और अवधिज्ञानियोंमें अन्तिम श्रुत, विनय एवं सुशीलादिसे सम्पन्न श्री नामक ऋषि हुए || १४८० ॥ मुकुटधरोंमें अन्तिम चन्द्रगुप्तने जिनदीक्षा धारण की। इसके पश्चात् मुकुटधारी प्रव्रज्याको ग्रहण नहीं करते || १४८१ ॥ प्रकार नन्दी, द्वितीय नन्दिमित्र, तृतीय अपराजित, चतुर्थ गोवर्द्धन और पंचम भद्रबाहु, इसये पांच पुरुषोत्तम जगमें ' चौदहपूर्वी ' इस नामसे विख्यात हुए । वे बारह अंगों के धारक पांचों श्रुतकेवली श्रीवर्धमान स्वामी के तीर्थमें हुए || १४८२–१४८३ ॥ इन पांचों श्रुतकेवलियोंका काल मिलाकर सौ वर्ष होता है। पांचवें श्रुतकेवलीके पश्चात् फिर भरतक्षेत्र में कोई श्रुतकेवली नहीं हुआ ॥ १४८४ ॥ चौदह पूर्वधारियोंका कथन समाप्त हुआ । १ द ब 'पवेसि सव्विय २ द ब णाणिस्स ३ द धरिदि ४ द ब दो. ५ द ब अवराजिदं तई जाई. ६ द ब वीरम्मि. Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. १४९१] चउत्थो महाधियारो [३३९ पढमो विसाहणामो पुढिल्लो खत्तिभो जो जागो । सिद्धत्थो धिदिसेणो विजओ बुद्धिल्लगंगदेवा य ॥ १४८५ एकरसो य सुधम्मो दसपुग्वधरा इमे सुविक्खादा । पारंपरिओवगदो तेसीदि सदं च ताण वासाणि ॥ १४८६ सम्वेसु वि कालवसा तेसु अदीदेसु भरहखेत्तम्मि । वियसंतभव्वकमला ण संति दसपुग्विदिवसयरा ॥ १४८७ । दसपुवी । णक्खत्तो जयपालो पंडुयधुवसेणकैसाइरिया । एक्कारसंगधारी पंच इमे वीरतित्थम्मि ॥ १४८८ दोणि सया वीसजुदा वासाणं ताण पिंडपरिमाणं । तेसु अतीदे णस्थि हु भरहे एक्कारसंगधरा ॥ १४८९ २२० । । एक्कारसंगधरा । पढमो सुभद्दणामो जसभद्दो तह य होदि जसबाहू । तुरिमो य लोहणामों एदे आयारअंगधरा ॥ १४९० सेसेकरसंगाणं चोदसपुव्वाणमेक्कदेसधरा । एकसयं अट्ठारसवासजुदं ताण परिमाणं ॥ १४९१ ११८। । आचारंगधरा । प्रथम विशाख, प्रोष्ठिल, क्षत्रिय, जय, नाग, सिद्धार्थ, धृतिषेण, विजय, बुद्धिल, गंगदेव और सुधर्म, ये ग्यारह आचार्य दश पूर्वके धारी विख्यात हुए हैं। परंपरासे प्राप्त इन सबका काल एकसौ तेरासी वर्ष है ॥ १४८५-१४८६ ॥ १८३ । कालके वश उन सब श्रुतकेवलियोंके अतीत होनेपर भरतक्षेत्रमें भव्यरूपी कमलों को विकसित करनेवाले दशपूर्वधररूप सूर्य फिर नहीं होते हैं ॥ १४८७ ॥ दशपूर्वियोंका कथन समाप्त हुआ। - नक्षत्र, जयपाल, पाण्डु, ध्रुवसेन और कंस, ये पांच आचार्य वीर भगवान्के तीर्थमें ग्यारह अंगके धारी हुए ॥ १४८८ ॥ इनके कालका प्रमाण पिण्डरूपसे दोसौ बीस वर्ष है । इनके स्वर्गस्थ होनेपर फिर भरतक्षेत्रमें कोई ग्यारह अंगोंके धारक नहीं रहे ॥ १४८९ ॥ २२० । ग्यारह अंगोंके धारकोंका कथन समाप्त हुआ। प्रथम सुभद्र, तथा फिर यशोभद्र, यशोबाहु और चतुर्थ लोहार्य, ये चार आचार्य आचारांगके धारक हुए ॥ १४९० ॥ ... उक्त चारों आचार्य आचारांगके सिवाय शेष ग्यारह अंग और चौदह पूर्वोके एक देशके धारक थे। इनके कालका प्रमाण एकसौ अठारह वर्ष है ॥ १४९१ ॥ ११८ । आचारांगधारियोंका वर्णन समाप्त हुआ। . १ ब पारंपरिओवगमदो. २ व कमलाणि सति. ३ द पंडुमधुसेण, व पंडसधुसेण. ४ द ब लोयणामो. ५दय संगाणिं. Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४० ] तिलोय पण्णत्ती [ ४. १४९२ तेसु अदीदेसु तदा आचारधरा ण होंति भरहम्मि । गोदममुणिपहुदीणं वासाणं छस्सदाणि तैसीदी || १४९२ ६८३ । बीससहस्सं तिसदा सत्तारस वच्छराणि सुदतित्थं । धम्मपयट्टणहेदू वोच्छिस्सदि कालदोसेणं ॥। १४९३ २०३१७ । तेत्तियमेत्ते काले जम्मिस्सदि चाउवण्णसंघाओ । अविणी दुम्मेधो' वि य असूयको तह य पाएणं ॥ १४९४ सत्तभयअडमदेहिं संजुत्ता र सल्लगारववरेहिं । कलहपिलो रागिट्ठो' कूरो को हाइभो लोभ ।। १४९५ | सुदितित्थकहणं सम्मतं । वीरन' सिद्धिगदे चउसदइ गिसद्विवासपरिमाणे । कालम्मि अदिकते उप्पण्णो एत्थ सकराओ || १४९६ ४६१ । अहवा वीरे सिद्धे सहस्सणवकम्मि सगसयन्भहिए । पणसीदिम्मि यतीदे पणमासे सकणिभो जादो" ॥ १४९७ ९७८५ मास ५ । पाठान्तरम् । चोदस सहस्ससगसयतेणउदीवासकालविच्छेदे । वीरेसर सिद्धीदो” उप्पण्णो सगणिश्रो अहवा ॥। १४९८ १४७९३ । पाठान्तरम् । इनके स्वर्गस्थ होनेपर भरतक्षेत्र में फिर कोई आचारांगके धारक नहीं होते । गौतममुनिप्रभृति के कालका प्रमाण छहसौ तेरासी वर्ष होता है ॥। १४९२ ॥ ६२ + १०० + १८३ + २२० + ११८ = ६८३ श्रुती धर्मप्रवर्तनका कारण है, वह बीस हजार तीन सौ सत्तरह वर्षों में कालदोष से व्युच्छेदको प्राप्त हो जायगा || १४९३ ॥। २०३१७ । इतनेमात्र समयमें चातुर्वर्ण्य संघ जन्म लेता रहेगा । किन्तु लोक प्रायः अविनीत, दुर्बुद्धि, असूयक, सात भय व आठ मदोंसे संयुक्त, शल्य एवं गारवोंसे सहित, कलहप्रिय, रागिष्ट, क्रूर एवं क्रोधी होगा । १४९४-१४९५ ॥ श्रुतितीर्थका कथन समाप्त हुआ ! वीर जिनेन्द्र के मुक्तिप्राप्त होनेके पश्चात् चारसौ इकसठ वर्षप्रमाण कालके व्यतीत होनेपर यहां शक राजा उत्पन्न हुआ || १४९६ ॥ अथवा, वीर भगवान् के सिद्ध होनेके पश्चात् नौ हजार सातसौ पचासी वर्ष और पांच मासों के बीत जानेपर शक नृप उत्पन्न हुआ || १४९७ ॥ पाठान्तर । वर्ष ९७८५ मास ५ । अथवा, वीर भगवान्की मुक्तिके पश्चात् चौदह हजार सातसौ तेरानबे वर्षोंके व्यतीत होने पर शक नृप उत्पन्न हुआ || १४९८ ॥। १४७९३ । पाठान्तर । १ द अवणी. २ द ब दुम्मेधा. १द व संजुत्ता. ४ दुगारउबरे पहिं, व गारववरे एहिं. ५ बरागट्ठो. ६ द व कोहादुओ. ७ द ब लोहो. ८ द व वीरजिणं, द अदिकंतो. ११ द व सकनिज जादा. १२- द वीरेसरस्स - सिद्धीदो. ९ द ब परिमाणो. १० Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. १५०४ ] चउत्थो महाधियारो [३४१ णिवाणे वीरजिणे छब्वाससदेसु पंचवरिसेसुं । पणमासेसु गदेसु संजादो सगणिो अहवा ॥ १४९९ ६०५ मा ५। [पाठान्तरम् ] वीसुत्तरवाससदे विसवो वासाणि सोहिऊण तदो। इगिवीससहस्सेहिं भजिदे भाऊण खयवड्डी ॥ १५०० २१॥ सकणिववासजुदाणं चउसदइगिसटिवासपहुदीणं । दसजुददोसयहरिदे लद्धं सोहेज विउणसट्टी ॥ १५०१ तस्सि जं' अवसेसं तस्सेय पवट्टमाणजेट्ठाऊ । रायंतरेसु एसा जुत्ती सम्वेसु पत्तेकं ॥ १५०२ णिवाणगदे वीरे चउसदइगिसट्टिवासविच्छेदे । जादो य सगणरिंदो रज वसस्स दुसयबादाला॥ १५०३ ४६१ । २४२ । दोण्णि सदा पणवण्णा गुत्ताण चउमुहस्स बादालं । वस्स होदि सहस्सं केई एवं परुवंति ॥ १५०४ २५५ । ४२। [ पाठान्तरम् ] ___ अथवा, वीर भगवान्के निर्वाणके पश्चात् छहसौ पांच वर्ष और पांच महिनोंके चले जानेपर शक नृप उत्पन्न हुआ ॥ १४९९ ॥ वर्ष ६०५ मास ५। एकसौ बीस वर्षो से बीस वर्षोंको घटाकर जो शेष रहे, उसमें इक्कीस हजारका भाग देनेपर आयुके क्षय-वृद्धिका प्रमाण आता है ॥ १५०० ॥ १२० - २० + २१००० = 1 । शक नृपके वर्षोंसे युक्त चारसौ इकसठ वर्षप्रभृतिको दोसौ दशसे भाजित करनेपर जो लब्ध आवे उसे दुगणे साठ अर्थात् एकसौ बीसमेंसे कम करनेपर जो अवशिष्ट रहे उतना उसके समयमें प्रवर्तमान उत्कृष्ट आयुका प्रमाण था । यह युक्ति सब अन्य राजाओमेसे प्रत्येकके समयमें भी जानना चाहिये ॥ १५०१-१५०२ ॥ उदाहरण-शक नृप वीरनिर्वाणके पश्चात् ४६१ वर्षमें उत्पन्न हुआ। शकोंका राज्यकाल २४२ वर्ष है। (१) १२० - { (४६१ + २४२ ) २१० } = ११६३३७ वर्ष शकारज्यके अन्तमें उत्कृष्ट आयुका प्रमाण । (२) १२० - { ( ९७८५१३ + २४२ ) २१० } = ७२३६३. वर्ष । (३) १२० - { (१४७९३ + २४२) २१० } =४८१५ वर्ष । (४) १२० - { (६०५३३ + २४२) २१० } = ११५३ ५३३ वर्ष । वीर भगवान्के निर्वाणके पश्चात् चारसौ इकसठ वर्षों के बीतनेपर शक नरेन्द्र उत्पम हुआ। इस वंशके राज्यकालका प्रमाण दोसौ ब्यालीस वर्ष है ।। १५०३ ॥ ४६१ । २४२। ___ गुप्तोंके राज्यकालका प्रमाण दोसौ पचवन वर्ष और चतुर्मुखके राज्यकालका प्रमाण न्यालीस वर्ष है । इस सबको मिलाने पर एक हजार वर्ष होते हैं, ऐसा कितने ही आचार्य निरूपण करते हैं । १५०४ ॥ २५५ । ४२ । ४६१ + २४२ + २५५ + ४२ = १००० वर्ष । १द २१०,२१००१.२ दब 'वीस. ३दव तिस्सजं. ४ दब पारंतरसु, ५ दबवस्सस्स. ६द दुयवादाला. ७वजुत्ताणं. .... ......... Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४२] तिलोयपण्णत्ती [ ४. १५०५ जक्काले' वीरजिणो णिस्सेयससंपयं समावण्णो । तकाले भभिसित्तो पालयणामो अवंतिसुदो ॥ १५०५ पालकरज सही इगिसयपणवण्ण विजयवंसभवा । चालं मुरुदयवसौ तीसं वस्सा सुपुस्समित्तम्मि ॥ १५०६ ६०। १५५ । ४०।३०। वसुमित्तअग्गिमित्ता सट्ठी गंधव्वया वि सयमेकं । णरवाहणा य चालं तत्तो भत्थ?णा जादा ॥ १५०७ ६०।१००। ४०। भत्थट्टणाण कालो दोणि सयाइं हवंति बादाला । तत्तो गुत्ता ताणं रजे दोणि य सयाणि इगितीसा ॥ १५०८ २४२ । २३ । तत्तो ककी जादो इंदसुदो तस्स चउमुहो णामो । सत्तरि वरिसा आऊ विगुणियइगिवीस रजतो ॥१५०९ ७० । ४२। आचारंगधरादो पणहत्तरिजुत्तदुसयवासेसुं । वोलीणेसुं बद्धो पट्टो ककिस्स गरवइणो । १५१० - अह साहियाण कक्की णियजोग्गे जणपदे पयत्तेणं । सुकं जाचदि लुद्धो पिंडग्गं जाव ताव समणाओ॥१५११ जिस कालमें वीर भगवान्ने निश्रेयससंपदाको प्राप्त किया था, उसी समय पालक नामक अवन्तिसुतका राज्याभिषेक हुआ ॥ १५०५ ॥ - साठ वर्ष पालकका, एकसौ पचवन वर्ष विजय वंशियोंका, चालीस वर्ष मुरुंडवंशियोंका, और तीस वर्ष पुष्यमित्रका राज्य रहा ॥ १५०६ ॥ ६० । १५५ । ४० । ३० । इसके पश्चात् साठ वर्ष वसुमित्र-अग्निमित्र, एकसौ वर्ष गन्धर्व, और नरवाहन चालीस वर्ष राज्य करते रहे । पश्चात् मृत्य-आंध्र (?) उत्पन्न हुए ॥ १५०७ ।। ६०। १०० । ४० । ___इन भृत्य-आन्ध्रोंका काल दोसौ ब्यालीस वर्ष है । इसके पश्चात् फिर गुप्तवंशी हुए, जिनके राज्यकालका प्रमाण दोसौ इकतीस वर्ष रहा है ॥ १५०८ ॥ २४२ । २३१ । . फिर इसके पश्चात् इन्द्रका सुत कल्की उत्पन्न हुआ। इसका नाम चतुर्मुख, आयु सत्तर वर्ष, और राज्यकाल दुगुणित इक्कीस अर्थात् ब्यालीस वर्षप्रमाण रहा ॥ १५०९ ॥ ७० ॥ ४२ । ६० + १५५ + ४० + ३० + ६० + १०० + ४० + २४२ + २३१ + ४२ = १००० वर्ष । आचारांगधरोंके पश्चात् दोसौ पचत्तर वर्षों के व्यतीत होनेपर कल्की नरपतिको पट्ट बांधा गया था ॥ १५१० ।। २७५। ६८३ + २७५ + ४२ = १००० वर्ष । तदनन्तर वह कल्की प्रयत्नपूर्वक अपने योग्य जनपदोंको सिद्ध करके लोभको प्राप्त होता हुआ मुनियोंके आहारमेंसे भी अप्रपिंडको शुल्क मांगने लगा ॥ १५११ ॥ १ द ब जं कारे. २ द मुरुदवंसा. ३ दब सयामि. ४ द ब रजत्तो. ५ बणियजोग्गो. ६ दब जातदि. ७द ब पिकं. Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. १५२०] चउत्थो महाधियारो [३४३ दादणं पिंडग्गं समणा कालो य अंतराणं पि । गच्छंति ओहिणाणं उप्पजइ तेसु एकम्मि॥१५१२ अह को वि असुरदेवोओहीदो मुणिगणाण उवसगं । णादूणं तं ककिं मारेदि हु धम्मदोहि ति ॥ १५१३ ककिसुदो अजिदंजयणामो रक्ख त्ति णमदि तचरणे । तं रक्खदि असुरदेो धम्मे रजं करेज ति ॥ १५१४ तत्तो दोवे वासी सम्मद्धम्मो पयदि जणाणं । कमसो दिवसे दिवसे कालमहप्पेण हाएदे ॥ १५१५ एवं वस्ससहस्से पुह पुह कक्की हवेइ एकेको । पंचसयवच्छरेसुं एकेको तह य उवककी ॥ १५१६ कक्की पडि एकेकं दुस्समसाहुस्स ओहिणाणं पि । संघा य चादुवण्णा थोवा जायंति तक्काले ॥ १५१७ चंडालसबरपाणा पुलिंदणाहलचिलायपहुदीओ। दीसंति णरा बहवो पुव्वणिबद्धेहिं पावेहिं ॥ १५१८ दीणाणाहा कूरा णाणाविहवाहिवेयणाजुत्ता । खप्परकरंकहत्था देसंतरगमेण संतत्ता ॥ १५१९ एवं दुस्समकाले हीयते धम्माउउदयादी । अंते विसमसहामओ उप्पजदि एकवीसमो कक्की ॥ १५२० तब श्रमण (मुनि) अग्रपिण्डको देकर और ' यह अन्तरायोंका काल है ' ऐसा समझकर [ निराहार ] चले जाते हैं। उस समय उनमेंसे किसी एकको अवधिज्ञान उत्पन्न हो जाता है ॥ १५१२ ॥ __ इसके पश्चात् कोई असुरदेव अवधिज्ञानसे मुनिगणोंके उपसर्गको जानकर और धर्मका द्रोही मानकर उस कल्कीको मार डालता है ॥ १५१३ ॥ तब अजितंजय नामक उस कल्कीका पुत्र — रक्षा करो' इसप्रकार कहकर उस देवके चरणोंमें नमस्कार करता है। तब वह देव 'धर्मपूर्वक राज्य करो' इसप्रकार कहकर उसकी रक्षा करता है ॥ १५१४ ॥ इसके पश्चात् दो वर्ष तक लोगोंमें समीचीन धर्मकी प्रवृत्ति रहती है। फिर क्रमशः कालके माहात्म्यसे वह प्रतिदिन हीन होती जाती है ॥ १५१५ ॥ इसप्रकार एक हजार वर्षोंके पश्चात् पृथक् पृथक् एक एक कल्की, तथा पांचसौ वर्षोंके पश्चात् एक एक उपकल्की होता है ॥ १५१६ ॥ प्रत्येक कल्कीके प्रति एक एक दुष्षमाकालवर्ती साधुको अवधिज्ञान प्राप्त होता है और उसके समयमें चातुर्वर्ण्य संघ भी अल्प होजाते हैं ॥ १५१७ ॥ उस समय पूर्वमें बांधे हुए पापोंके उदयसे चण्डाल, शबर, श्वपच, पुलिन्द, लाहल ( म्लेच्छविशेष ) और किरातप्रभृति, तथा दीन, अनाथ, क्रूर, और जो नाना प्रकारकी व्याधि एवं वेदनासे युक्त हैं, हाथोंमें खप्पर तथा भिक्षापात्रको लिये हुए हैं, और देशान्तरगमनसे संतप्त हैं, ऐसे बहुतसे मनुष्य दिखते हैं ॥ १५१८-१५१९ ।। ___ इसप्रकारसे दुष्पमाकालमें धर्म, आयु और उंचाई आदि कम होती जाती है। फिर अन्तमें विषय स्वभाववाला इक्कीसवां कल्की उत्पन्न होता है ॥ १५२० ।। १ द ब एक्कंपि. २ द ब असुरदेवा. ३ द ब अदिदंजयणामो. ४ द ब वासो. ५ ब हवे इक्केक्को. ६ द घिलाण, ब चिलाण. Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४५ ] तिलोयपण्णत्ती [ ४. १५२१ वीरंगजाभिधाणो' तकाले मुणिवरो भवे एक्को । सव्वसिरी तह विरदी सावयजुगमग्गिदत्तपंगुसिरी ॥ १५२१ आणाए ककिणिमो णियजोग्गे साहिदूण जणपदए। सो कोइ णत्थि मणुओ जो मम ण वस त्ति भणदि मंतिवरे ॥ १५२२ अह विण्णर्विति मंती सामिय एक्को मुणी वसो गस्थि । तत्तो भणेदि कक्की कहह रिसी कोविणीओ "सो ॥१५२३ सचिवा चवंति सामिय सयलअहिंसावदाण आधारो । संतो विमोक्कसंगो तणुढाँणकारणेण मुणी ॥ १५२४ परधरंदुवारएK मज्झण्हे कायदरिसणं किच्चा । पासुयमसणं भुजदि पाणिपुडे विग्घपरिहीणं ॥ १५२५ सोदूण मंतिवयणं भणेदि कक्की अहिंसवदधारी । केहि सो वञ्चदि पावो अप्पा जोणहि य सव्वभंगीहिं ॥ १५२६ तं तस्स अग्गपिंडं सुक्कं गेण्हेहे अप्पघादिस्स । अथ जाचिदम्हि पिंडे दादूणं मुणिवरो तुरिदं ॥ १५२७ कादूणमंतरायं गच्छदि पावेदि ओहिणाणं पि । अकारिय अग्गिलयं पंगुसिरीविरदिसम्बसिरी ॥ १५२८ भासइ पसण्णहिदओ दुस्समकालस्स जादमवसाणं । तुम्हम्ह तिदिणमाऊ एसो अवसाणकक्की हु॥ १५२९ ताहे चत्तारि जणा चउविहआहारसंगपहुदीणं । जावजीवं छडिय सण्णासं ते करती य ।। १५३० उसके समयमें वीरांगज नामक एक मुनि, सर्वश्री नामक आर्यिका तथा अग्निदत्त (अग्निल) और पंगुश्री नामक श्रावकयुगल (श्रावक-श्राविका) होते हैं ॥ १५२१ ॥ वह कल्की आज्ञासे अपने योग्य जनपदोंको सिद्ध करके मंत्रिवरोंसे कहता है कि ऐसा कोई पुरुष तो नहीं है जो मेरे वशमें न हो ? ॥ १५२२ ॥ । - तब मंत्री निवेदन करते हैं कि हे स्वामिन् ! एक मुनि आपके वशमें नहीं है। तब कल्की कहता है कि कहो वह अविनीत मुनि कौन है ? इसके उत्तरमें सचिव अर्थात् मंत्री कहते हैं कि हे स्वामिन् ! सकल अहिंसावतोंका आधारभूत वह मुनि विमुक्तसंग अर्थात् परिग्रहसे रहित होता हुआ शरीरकी स्थितिके निमित्त दूसरोंके घरद्वारोंपर कायको दिखलाकर मध्याह्नकालमें अपने हस्तपुटमें विघ्नरहित प्रासुक अशनको ग्रहण करता है ॥ १५२३-१५२५ ॥ . इसप्रकार मंत्रिवचनको सुनकर वह कल्की कहता है कि वह अहिंसाव्रतका धारी पापी कहां जाता है, यह तुम स्वयं सर्व प्रकारसे पता लगाओ। उस आत्मघाती मुनिके प्रथम पिण्डको शुल्कके रूपमें ग्रहण करो। तत्पश्चात् [ कल्कीकी आज्ञानुसार ] प्रथम पिंडके मांगे जानेपर मुनीन्द्र तुरंत उसे देकर और अन्तराय करके वापिस चले जाते हैं तथा अवधिज्ञानको भी प्राप्त करते हैं। उस समय वे मुनीन्द्र अग्निल श्रावक, पंगुश्री श्राविका और सर्वश्री आर्यिकाको बुलाकर प्रसन्नचित्त होते हुए कहते हैं कि अब दुष्षमाकालका अन्त आचुका है, तुम्हारी और हमारी तीन दिनकी आयु शेष है, और यह अन्तिम कल्की है ॥ १५२६-१५२९ ॥ तब वे चारों जन चार प्रकारके आहार और परिग्रहादिकको जन्मपर्यन्त छोडकर संन्यासको ग्रहण करते हैं ॥ १५३० ॥ १ द ब भिधाणा. २ दब मग्गिदत्ति. ३ द मंतिपुरो, ब मंतिपुरे. ४ द ब सामय. ५ दब केविणीआओ. ६ द ब सचिवी. ७द बतणुवाण. ८ दब परपर. ९द पासुयमसणं हि, ब पासुयमसण हिं. १० दब विप्पुपरिही. ११ द ब कह. १२ द ब जायणदि सब्वभंगीहिं. १३ द ब गेण्हेव. १४ दब सम्वसिद्धीहिं. १५ द तुम्ह म्हि. १६ दब करतीए. Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ४. १५३८ ] उत्थो महाधियारो [ ३४५ कतिय बहुलस्ते सादीसुं दिणयरम्मि उग्गमिए । कियसण्णासी सब्वे पार्वति समाहिमरणं हि ।। १५३१ विमार्जुतो सोधम्मे मुनिवरों तदो जादो । तम्मि य ते तिष्णि जणा साधियपलिदोवमाउजुद ॥ १५३२ दिवसे मज्झदे कय कोहो को वि असुरवरदेओ । मारेदि कक्किरायं अग्गी णासेदि दिणयरत्थमणे || १५३३ एवमिगिवीस कक्की उबकक्की तेत्तिया य धम्माए । जम्मंति धम्मदोहा जलणिहिउवमाणआउजुदा || १५३४ वासतर अडमासे पक्खे गलिदम्मि पविसदे तत्तो । सो अदिदुस्समणामो छट्टो कालो महाविसमो ॥। १५३५ वा ३ मा ८, दि १५ । तस्स पढमपए से तिहृत्यदेहो' अहुट्ठहस्थो य । तह बारह पुट्ठट्ठी परमाऊ वीस वासाणि ।। १५३६ ३ । ७ । १२ । २० । २ मूलफलमच्छादी सव्वाणं माणुसाण आहारो । ती वासा वच्छा गेहप्पहूदी णरा ण दसिंति ॥ १५३७ तत्तो जग्गा सन्त्रे भवणविहीणा वणेसु हिंडता । सब्बंगधूमवण्णां गोधम्मपरायणा कूरा || १५३८ वेब कार्तिक मास के कृष्णपक्षके अन्तमें अर्थात् अमावस्या के दिन सूर्यके स्वाति नक्षत्र के ऊपर उदित रहनेपर संन्यासको करके समाधिमरणको प्राप्त करते हैं ॥ १५३१ ॥ समाधिमरणके पश्चात् वीरांगद मुनि एक सागरोपम आयुसे युक्त होते हुए सौधर्म स्वर्ग में उत्पन्न हुए ( होंगे और वे तीनों जन भी एक पल्योपमसे कुछ अधिक आयुको लेकर ariपर ही ( सौधर्म स्वर्ग में ) उत्पन्न होंगे || १५३२ ॥ उसी दिन मध्याह्नकालमें क्रोधको प्राप्त हुआ कोई असुरकुमार जातिका उत्तम देव कल्की राजाको मारता है और सूर्यास्तसमय में अग्नि नष्ट होती है ॥ १५३३ ॥ इसप्रकार इक्कीस कल्की और इतने ही उपकल्की धर्मके द्रोहसे एक सागरोपम आयुसे युक्त होकर घर्मा पृथिवीमें जन्म लेते हैं || १५३४ ॥ इसके पश्चात् तीन वर्ष, आठ मास और एक पक्षके बीत जानेपर महाविषम वह अतिदुष्षमा नामक छठा काल प्रविष्ट होता है ।। १५३५ ॥ वर्ष ३, मास ८, दिन १५ । उसके प्रथम प्रवेशमें शरीरकी उंचाई तीन अथवा साढ़े तीन हाथ, पृष्टभागकी हड्डियां बारह और उत्कृष्ट आयु बीस वर्षप्रमाण होती है ।। १५३६ || ३ | ३ | १२ । २० । उस कालमें सब मनुष्यों का आहार मूल, फल और मत्स्यादिक होते हैं । उस समय वस्त्र, वृक्ष और मकानादिक मनुष्योंको दिखाई नहीं देते || १५३७ ॥ इसीलिये सत्र मनुष्य नंगे और भवनोंसे रहित होकर वनोंमें घूमते हैं । उस समय के लोग सर्वांग धूम्रवर्ण, गोधर्मपरायण अर्थात् पशुओं जैसा आचरण करनेवाले, क्रूर, बहिरे, अन्धे, १ द ब कियसण्णासो २ द ब जुत्ता ३ द ब मुणिवरे ४ द ब जुदो. ५ द दुहत्थवेदओ, बतिहत्थदेहओ. ६ द थावे, ब थादे. ७ द ब धूमवण्णो. TP. 44 Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४६ ] तिलोयपण्णत्ती [ ४. १५३९ बहिरा अंधा काणा मूका दारिद्दकोधपरिपुण्णा । दीणा वाणररूवा भइमेच्छा हुंडठाणा ॥ १५३९ कुवामणतणुओं णाणाविहवाहिवेयणावियलौं । बहुकोह लोहमोहा पउराहूवा सहावपाविट्ठा || १५४० संबद्धसजणबंध वधणपुत्तकलत्तमित्तपरिहीणा । पुदिदंगपुदिदकेसा जूवालिक्खाहि संछण्णा ॥ १५४१ णारयतिरियगदीदो आागदजीवा हु एत्थ जम्मंति । मरिदूण य अइघोरे णिरए तिरियम्मि जायते ।। १५४२ उच्छेदभाउविरिया दिवसे दिवसम्मि ताण हीयते । दुक्खाण ताण कहिदु को सकइ एकजीहाए || १५४३ उणवण्णदिवसविरहिदइ गिवीसस हस्सवस्सविच्छेदे । जंतु भयंकरकालो पलयो त्ति पयट्टदे घोरो ॥। १५४४ ता गरुवगभीरो परदि पवणो रउद्दसंवहो' । तरुगिरिसिलप हुदीणं कुणोदि चुण्णाई सत्तदिणे ॥ १५४५ तरुगिरिभंगेहिं णरा तिरिया य लहंति गुरुवदुक्खाईं । इच्छंति वसणठाणं विलवंति बहुप्पयारेणं ।। १५४६ गंगासिंधुनदी वेडवणंतरम्मि पविसंति । पुद्द पुद्द संखेजाई बाहत्तरि सयलजुवलाई || १५४७ देवा विजाहरया कारुण्णपरा णराण तिरियाणं । संखेज्जजीवरासि खिवंति तेसुं पएसेसुं ॥। १५४८ काने, गूंगे, दारिद्र्य एवं क्रोधसे परिपूर्ण, दीन, बन्दर जैसे रूपवाले, अतिम्लेच्छ, हुण्डकसंस्थान से युक्त, कुबड़े, बौने शरीरवाले, नाना प्रकारकी व्याधि और वेदनासे विकल, बहुत क्रोध, लोभ एवं मोहसे संयुक्त, प्रचुर क्षोभसे युक्त, स्वभावसे ही पापिष्ठ; संबन्धी, स्वजन, बान्धव, धन, पुत्र, कलत्र और मित्रोंसे त्रिहीन; पूतिक अर्थात् दुर्गन्धयुक्त शरीर एवं दूषित केशोंसे संयुक्त, तथा जूं और लीख आदि से आच्छन्न होते हैं । १५३८ - १५४१ ॥ इस कालमें नरक और तिर्यंच गतिसे आये हुए जीव ही यहां जन्म लेते हैं तथा यहां से मरकर वे अत्यन्त घोर नरक व तिर्यच गतिमें उत्पन्न होते हैं || १५४२ ॥ दिन-प्रतिदिन उन जीवोंकी उंचाई, आयु और वीर्य हीन होते जाते हैं । इनके दुःखोंको एक जिह्व से कहने के लिये भला कौन समर्थ हो सकता है ? || १५४३ ॥ उनंचास दिन कम इक्कीस हजार वर्षोंके बीतनेपर जन्तुओंको भयदायक घोर प्रलयकाल प्रवृत्त होता है ॥ १५४४ ॥ उस समय महा गम्भीर एवं भीषण संवर्तक वायु चलती है, जो सात दिन तक वृक्ष, पर्वत और शिलाप्रभृतिको चूर्ण करती है । १५४५ ॥ वृक्ष और पर्वतोंके भंग होनेसे मनुष्य एवं तिर्यंच महादुःखको प्राप्त करते हैं तथा वस्त्र और स्थानकी अभिलाषा करते हुए बहुत प्रकारसे विलाप करते हैं । १५४६ ॥ . इस समय पृथक् पृथक् संख्यात व सम्पूर्ण बहत्तर युगल गंगा-सिन्धु नदियोंकी वेदी और विजयार्द्धवन के मध्य में प्रवेश करते हैं ।। १५४७ ॥ इसके अतिरिक्त देव और विद्याधर दयार्द्र होकर मनुष्य और तिर्यचोंमेंसे संख्यात जीवराशिको उन प्रदेशों में ले जाकर रखते हैं । १५४८ ॥ १ द ब अडमेछा. २ द ब वामणतणुणा. ३ ब विउला ४ द ब विच्छेदो. ५ द ब घोरे. ६ द ब संवट्टा ७ द वासणद्वाणं. Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ४. १५५७ ] चउत्थो महाधियारो [३४७ .. ताहे गभीरगजी मेवा मुचंति तुहिणखारजलं । विससलिलं पत्तेकं पत्तेकं सत्त दिवसाणि ॥ १५४९ धूमो धूली वजं जलंतजाला य दुप्पेच्छौ । बरिसंति जलदणिवहा एकेकं सत्त दिवसाणिं ॥ १५५०३ एवं कमेण भरहे अजाखंडम्मि जोयणं एक्कं । चित्ताए उवरि ठिदा दज्झइ वढेिंगदा भूमी ॥ १५५१ वजमहग्गिबलेणं अज्जाखंडस्स वड्डियाँ भूमी। पुब्विल्लखंघरूवं मुत्तणं जादि लोयंतं ॥ १५५२ ताहे मज्जाखंडं दप्पणतलतुलिदकतिसमवढे ।गयधूलिपंककलुस होइ समं सेसभूमीहि ॥ १५५३ तत्थुवस्थिदणराणं इत्थं उदओ य सोलसं वस्सा । अहवा पण्णरसाऊ विरियादी तदणुरूवा य ॥ १५५४ तत्तो पविसदि रम्मो कालो उस्सपिणि त्ति विक्खादो । पढमो अइदुस्समओ दुइजओ दुस्समाणामा ।। १५५५ दुस्समसुलमो तदिओ चउत्थओ सुसमदुस्समो णामा। पंचमओ तह सुसमो जणप्पिओ सुसमसुसमओ छट्ठो॥१५५६ एदाण कालमाणं अवसप्पिणिकालमाणसारिच्छं । उच्छेहाउपहुदी दिवसे दिवसम्मि वईते ।। १५५७ उस समय गम्भीर गर्जनासे सहित मेघ तुहिन अर्थात् शीतल और क्षार जल तथा विषजलमेंसे प्रत्येकको सात दिन तक बरसाते हैं ॥ १५४९ ।। इसके अतिरिक्त वे मेघोंके समूह धूम, धूलि, वज्र, एवं जलती हुई दुष्प्रेक्ष्य ज्याला, इनमेंसे हर एकको सात दिन तक बरसाते हैं ॥ १५५०॥ इस क्रमसे भरतक्षेत्रके भीतर आर्यखण्डमें चित्रा पृथिवीके ऊपर स्थित वृद्धिंगत एक योजनकी भूमि जलकर नष्ट हो जाती है ॥ १५५१ ॥ वज्र और महाअग्निके बलसे आर्यखण्डकी बढ़ी हुई भूमि अपने पूर्ववर्ती स्कन्ध स्वरूपको छोड़कर लोकान्त तक पहुंच जाती है ॥ १५५२ ॥ उस समय आर्यखण्ड शेष भूमियोंके समान दर्पणतलके सदृश कान्तिसे स्थित और धूलि एवं कीचड़की कलुषतासे रहित हो जाता है ॥ १५५३ ॥ ___ वहांपर उपस्थित मनुष्योंकी उंचाई एक हाथ, आयु सोलह अथवा पन्द्रह वर्षप्रमाण और वीर्यादिक भी तदनुसार ही होते हैं ।। १५५४ ॥ ___ इसके पश्चात् उत्सर्पिणी इस नामसे विख्यात रमणीय काल प्रवेश करता है। इसके छह भेदों से प्रथम अतिदुप्षमा, द्वितीय दुष्षमा, तृतीय दुष्षमसुषमा, चतुर्थ सुषमदुष्षमा, पांचवां सुषमा और छठा जनोंको प्रिय सुषमसुषमा है ॥ १५५५-१५५६ ॥ इनका कालप्रमाण अवसर्पिणीकालप्रमाणके सदृश होता है। इस उत्सर्पिणीकालमें उंचाई और आयु आदिक दिन-प्रतिदिन बढ़ती ही जाती हैं ॥ १५५७ ॥ १६ ब मेघो. २ द ब दुपेच्छे. ३ एषा गाथा ब-पुस्तके नास्ति. ४ द ब वद्रिका. ५ द ब तद्दे. ६ ब हत्थू. ७ द विक्खाओ. Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४८ ] तिलोयपण्णत्ती [ ४. १५५८ अहदुस्समकाल २१००० | दु २१००० । दुसमसुसम सा १०००००००००००००० रिण वास ४२००० । सा २०००००००००००००० । सा ३०००००००००००००० । सु सा ४००००००० ०००००००। पोक्रमेघा सलिलं वरिसंति दिणाणि सत्त सुहजणणं । वज्जग्गिणिए दड्ढा भूमी सयला वि सीयला होदि ॥ १५५८ वरिसंति खीरमेघा खीरजलं तेत्तियाणि दिवसाणिं । खीरजलेहिं भरिदा सच्छाया होदि सा भूमी ॥ १५५९ तत्तो अमिदपयोदा अमिदं वरिसंति सत्त दिवसाणिं । अमिदेणं सित्ताए महिए जायंति वैल्लिगोम्मादी ॥ १५६० ताधे रसजलवाहा दिव्वरसं पवरिसंति सत्तदिणे । दिव्वरसेणा उण्णा रसवंता होंति ते सव्वे ॥ १५६१ विविहरसोसहिभरिदा भूमी सुस्सादपरिणदा होदि । तत्तो सीयलगंध णादित्तों णिस्सरंति णरतिरिया ॥ १५६२ फलमूलदलप्पहुर्दि छुहिदा खादति मत्तपहुदीणं । जग्गा गोधम्मपरा णरतिरिया वणपएसेसुं ॥ १५६३ तक्कालपढमभाए आऊ पण्णरस सोलस समा वा । उच्छेहो इगिहत्थं वर्द्धते भाउपहुदीणिं ॥ १५६४ अतिदुष्षमा २१००० वर्ष । दुष्षमा २१००० वर्ष । दुष्षमसुषमा सागर १०००००- वर्ष ४२००० | सु. दु. सा. २०००००००००००००० । सु. सा. ३००००००००००००००। सु. सु. सा. उत्सर्पिणीकालके प्रारम्भमें पुष्कर मेघ सात दिन तक सुखोत्पादक जलको बरसाते हैं, जिससे वज्राग्निसे जली हुई सम्पूर्ण पृथिवी शीतल हो जाती है || १५५८ ॥ ४०००००००००००००० | क्षीरमेघ उतने ही दिन तक क्षीरजलकी वर्षा करते हैं । इसप्रकार क्षीरजलसे भरी हुई यह पृथिवी उत्तम कान्तियुक्त हो जाती है | १५५९ ॥ ००००००००० इसके पश्चात् सात दिन तक अमृतमेघ अमृतकी वर्षा करते हैं । इसप्रकार अमृत से अभिषिक्त भूमिपर लता, गुल्म इत्यादि उगने लगते हैं ॥ १५६० ॥ करते हैं । इस दिव्य रससे परिपूर्ण उस समय रसमेघ सात दिन तक दिव्य रसकी वर्षा वे सब रसवाले हो जाते हैं ॥ १५६१ ॥ विविध रसपूर्ण औषधियों से भरी हुई भूमि सुस्वादपरिणत हो जाती है। पश्चात् शीतलगंध को ग्रहणकर वे मनुष्य और तिर्यंच गुफाओंसे बाहर निकल आते हैं ।। १५६२ ।। उस समय मनुष्य और तिर्यंच नग्न रहकर गोधर्मपरायण अर्थात् पशुओं जैसा आचरण करते हुए क्षुधित होकर वनप्रदेशों में मत्त (धतूरा ) आदि वृक्षोंके फल, मूल एवं पत्ते आदिको खाते १५६३ ॥ उस कालके प्रथम भागमें आयु पन्द्रह अथवा सोलह वर्ष और उंचाई एक हाथ प्रमाण होती है । इसके आगे वे आयु आदि बढ़ती ही जाती हैं ॥ १५६४ ॥ 1 १ लि. २ दबणादित्ते ३ द ब छुदिदं. Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. १५७२ ] चउत्यो महाधियारो [३४९ आऊ तेजो बुद्धी बाहुबलं तह य देहउच्छेहो । खंतिधिदिप्पहुदीओ कालसहावेण वति ॥ १५६५ एवं वोलीणेसुं इगिवीससहस्ससंखवासेसुं । पूरेदि भरहखेत्ते कालो अदिदुस्समो णाम ॥ १५६६ । भदिदुस्सम समत्तं । ताहे दुस्समकालो पविसदि तस्सि च मणुवतिरियाणं । आहारो पुष्वं चिर्य वीससहस्सावधि जाव ॥ १५६७ २००००। तस्स पढमप्पवेसे वीसं वासाणि होइ परमाऊ । उदओ य तिणि हत्था आउठहत्या चवंति परे ॥ १५६८ २०।३। । वाससहस्से सेसे उप्पत्ती कुलकराण भरहम्मि । अथ चोइसाण ताणं कमेण णामाणि वोच्छामि ॥ १५६९ कणो कणयप्पहकणयरायकणयद्धजा कणयपुंखो। णलिणो णलिणप्पहणलिणरायणलिणद्धजा णलिण'खो ॥ १५७० पउमपहपउमराजा पउमद्धयपउमपुखणामा य । आदिमकुलकरउदओ चउ हत्था अंतिमस्स सत्तेव ॥ १५७१ सेसाणं उस्सेहे संपदि अम्हाण णस्थि उवदेसो। कुलकरपहुदी णामा एदाणं होति गुणणामा ॥ १५७२ आयु, तेज, बुद्धि, बाहुबल, देहकी उंचाई, क्षमा तथा धृति (धैर्य ) इत्यादि सब कालस्वभावसे उत्तरोत्तर बढ़ते जाते हैं ॥ १५६५ ॥ इसप्रकार इक्कीस हजार संख्याप्रमाण वर्षोंके बीत जानेपर भरतक्षेत्रमें अतिदुष्षमा नामक काल पूर्ण होता है ॥ १५६६ ॥ अतिदुष्षमा काल समाप्त हुआ। तब दुष्षमाकालका प्रवेश होता है। इस कालमें मनुष्य-तिर्यञ्चोंका आहार बीस हजार वर्ष तक पहिलेके ही समान रहता है ॥ १५६७ ॥ २००००। इस कालके प्रथम प्रवेशमें उत्कृष्ट आयु बीस वर्ष और उंचाई तीन हाथप्रमाण होती है। दूसरे आचार्य उंचाई साढ़े तीन हाथप्रमाण कहते हैं ।। १५६८ ॥ आयु २० । उत्सेध ३।३। ____ इस कालमें एक हजार वर्षों के शेष रहने पर भरतक्षेत्रमें चौदह कुलकरोंकी उत्पत्ति होने लगती है। अब क्रमसे उन कुलकरोंके नामोंको कहता हूं ॥ १५६९ ॥ कनक, कनकप्रभ, कनकरौज, कनकॅध्वज, कनकपुंख (कनकपुंगव), नलिन, नलिनप्रंभ, नलिनराज, नलिनध्यंज, नलिनपुंखे (नलिनपुंगव), पद्मप्रभ, पद्मराज, पद्मध्वज, और पद्मपुंख (पद्मपुंगव), ये क्रमसे उन चौदह कुलकरोंके नाम हैं। इनमेंसे प्रथम कुलकरकी उंचाई चार हाथ और अन्तिम कुलकरकी उंचाई सात हाथ होती है ।। १५७०-१५७१ ॥ ४ । ७। शेष कुलकरोंकी उंचाईके विषयमें हमारे पास इस समय उपदेश नहीं है । इनके जो कुलकरप्रभृति नाम हैं, वे गुणनाम अर्थात् सार्थक हैं ॥ १५७२ ।। १ द ब पुव्वच्चिय. २ द ब आउट्ठहत्या. ३ द ब वोलीणो. ४ द ब णलिणप्पह णराय. ५ द ब उस्सेहो. Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३५० ] तिलोयपण्णत्ती [४. १५७३ ताधे बहुविहओसहिजुदाणे पुंडरियपावको णस्थि । अह कुलकरा जराणं उवदेसं देंति विणयजुत्ताणं ॥ १५७३ मधिदूण कुणह अगि पचेह अण्णाणि भुंजह जहिच्छं । करियं विवाहं बंधवपहुदिहारेण सोक्खेणं ॥ १५७४ अइमेच्छा ते पुरिसा जे सिक्खावंति कुलयरा इत्थं । णवरि विवाहविहीओ वटुंते पउमपुंखाओ ॥ १५७५ । दुस्समकालो सम्मत्तो।। तसो दुस्समसुसमो कालो पविसेदि तस्स पढमस्स । सगहत्था उस्सेहो वीसब्भहियं सयं आऊ ॥ १५७६ ७। १२० । पुट्ठी चउवीसं मणुवा तह पंचवण्णदेहजुदा । मजायविणयलज्जा संतुीं होदि संपण्णा ॥ १५७७ २४ । तकाले तित्थयरा चउवीस हवंति ताण पढमजिणों"। अंतिल्लकुलकरसुदो विदेहवत्ती तदो होदि ॥ १५७८ महपउमो सुरदेओ सुपासणामो सयपहो तह य । सवपहो देवसुदो कुलसुदउदका य पोटिलओ ॥ १५७९ जयकित्ती मुणिसुन्वयअरयभपापा य णिक्कसायाओ । विउलो णिम्मलणामा अचित्तगुत्तो समाहिगुत्तो य ।। १५८० उणवीसमो सयंभू अणिभट्टी जयो य विमलणामो य । तह देवपालणामा अणंतविरिओ अ होदि चउवीसा ॥१५८१ उस समय विविध प्रकारकी औषधियोंके होते हुए भी पुण्डरीक ( श्रेष्ठ ) अग्नि नहीं रहती। तब विनयसे युक्त उन मनुष्योंको कुलकर उपदेश देते हैं ॥ १५७३ ॥ मथ करके आगको उत्पन्न करो और अन्नको पकाओ। तथा विवाह करके बान्धवादिकके निमित्तसे इच्छानुसार सुखका उपभोग करो ॥ १५७४ ॥ जिनको कुलकर इसप्रकारकी शिक्षा देते हैं, वे पुरुष अत्यन्त म्लेच्छ होते हैं। विशेष यह है कि पद्मपुंख कुलकरके समयसे विवाहविधियां प्रचलित होजाती हैं ॥ १५७५ ॥ ___ इसप्रकार दुष्षमाकालका वर्णन समाप्त हुआ। इसके पश्चात् दुष्षमसुषमा कालका प्रवेश होता है। इसके प्रारंभमें उंचाई सात हाथ और आयु एकसौ बीस वर्षप्रमाण होती है ॥ १५७६ ॥ उत्सेध ७ हाथ । आयु १२० वर्ष ।। ___ इस समय पृष्ठभागकी हड्डियां चौबीस होती हैं। तथा मनुष्य पांच वर्णवाले शरीरसे युक्त, मर्यादा, विनय एवं लज्जासे सहित, सन्तुष्ट और सम्पन्न होते हैं ॥ १५७७ ॥ २४ ।। इस कालमें चौबीस तीर्थंकर होते हैं। उनमेंसे प्रथम तीर्थंकर अन्तिम कुलकरका पुत्र होता है। उस समयसे यहां विदेहक्षेत्र जैसी वृत्ति होने लगती है ॥ १५७८ ।।। ___महापद्म, सुरदेवे, सुपार्श्व नामक, स्वयंप्रभ, सर्वप्रभ ( सर्वात्मभूत ), देवसुतं, कुलसुत, उदक (उदंक ), प्रोष्ठिले, जयकीर्ति, मुनिसुव्रत, अरे, अपाप, निष्काथ, विपुल, निर्मल, चित्रगुप्त, समाधिगुप्त, उन्नीसवां स्वयंभू, अनिवृत्ति ( अनि वर्तक ), जये, विमल नामक, देवपाल नामक और अनन्तवीर्य ये चौबीस तीर्थंकर होते हैं ॥ १५७९-१५८१ ।। १ द ब ओसहिजुदाय. २ द ब णठाणं. ३ द दिति. ४ द ब करण. ५ द ब काला सम्मत्ता. ६द ब सत्तुच्छा. ७ द ब पढमजिणा. ८ द ब जया. | Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. १५९२ ] उत्थो महाधियारो [ ३५१ आदिमजिणउदयाऊ सगहत्था सोलसुत्तरं च सदं । चरिमस्स पुञ्चकोडी भाऊ पणसयधणूणि उस्सेहो ॥१५८२ ७ । ११६ । पु को १ । ५०० । उच्छेहा ऊपहृदिसु सेसाणं णत्थि अम्ह उवएसो । एदे तित्थयर जिणा तदियभवे तिभुवणस्स खोभकरं ॥। १५८३ तित्थयरणामकम्मं बंधंते ताण ते इमे णामा । सेणिगसुपासणामा उदकेपोट्ठिलकदसूया ॥ १५८४ खत्तियैपाविलसंखा य णंदसुनंदा ससंकसेवगया । पेमगतोरणरेवद किन्हौ सिरिभगलिविगलिणामा य ॥ १५८५ दीवायणमाणवका णारदणामा सुरुवदत्तो य । सच्चइपुत्तो चरिमो गरिंदवंसम्मि ते जादा || १५८६ तित्थयराणं काले चक्कहरा होंति ताण णामाई । भरहो अ दिग्धदंतो मुत्तरदंतो य गूढदंतो य ।। १५८७ सिरिसेणो सिरिभूदी सिरिकंतो पउमणाममहपउमा । तह चित्तवाहणो विमलवाहणो रिट्ठसेणणामा य ॥। १५८८ चंदो' य महाचंदो चंदधरो चंदसीहवर चंदौ । हरिचंदो सिरिचंदो सुपुण्णचंदो सुचंदो य ।। १५८९ पुन्वभवे भणिदाणा एदे जायंति पुण्णपाकेहिं । अणुजा कमसेो णंदी तह णंदिमित्तसेणा य ।। १५९० तुरिमो य मंदिभूदी बलमहबलदिबला तिविट्ठो र्यं । णवमो दुविट्टणामो ताणं जायंति णव य पडिसत्तू ॥ १५९१ सिरिहरिणीलकंठाँ यसकंठसुकंठसिखिकंठा । अस्सग्गीवहयग्गीवमउरगीव य पडिसन्तू ॥ १५९२ इनमें से प्रथम तीर्थंकरकी उंचाई सात हाथ और आयु एकसौ सोलह वर्ष तथा अन्तिम की आयु एक पूर्वकोटि और उंचाई पांचसौ धनुषप्रमाण होती है || १५८२ ॥ प्रथम -- - उत्सेध ७ । आयु ११६ । अन्तिम – आयु पूर्वकोटि १ । उत्सेध ५०० । 1 शेष तीर्थंकरोंकी उंचाई और आयु इत्यादिके विषय में हमारे पास उपदेश नहीं है । ये तीर्थकर जिन तृतीय भवमें तीनों लोकोंको क्षोभित करनेवाले तीर्थकर नामकर्मको बांधते हैं। उनके उस समय वे नाम ये हैं— श्रेणिक, सुपार्श्व नामक, उदकै, प्रोष्ठिल, कृतसूयै (कटग्रू ), क्षत्रिय, पाविल ( श्रेष्ठी ), शंख, नन्द, सुनन्द, शशांक, सेवके, प्रेमक, अतोरण, रेवते, कृष्ण, सीरी" ( बलराम ), लि, विगलि", द्वीपायन, माणबैंक, नारदें, सुरूपदेश, और अन्तिम सत्यकिपुत्र । ये सब राजवंश में उत्पन्न हुए थे || १५८३-८६ ॥ तीर्थंकरोंके समयमें जो चक्रवर्ती होते हैं, उनके ये नाम हैं- भरते, दीर्घदन्ते, मुक्तदन्ते, गूढदत, श्रीषेणे, श्रीर्भूति, श्रीकान्त, पद्म नामक, महापद्म, चित्रवाहनं, विमलवाहने, और अरिष्टने ।। १५८७-१५८८ ॥ चन्द्र, महाचन्द्रे, चन्द्रधरै ( चक्रधर), वरचन्द्र, सिंह चन्द्र, हरिचन्द्र, श्रीचन्द्र, पूर्णचन्द्र, और सुचन्द्रे ( शुभचन्द्र ), ये पूर्वभव में निदानको न करके पुण्यके उदयसे नौ बलदेव होते हैं । नन्दी, नन्दिमित्रे, नन्दिषेण, चतुर्थ नदिभूति, बल, महाबल, अतिबल, त्रिपृष्ठ, और नववां द्विपृष्ठ, ये नौ नारायण क्रमसे उन उपर्युक्त बलदेवों के अनुज होते हैं । इन नारायणोंके श्रीकंठ, हरिकंठे, नीलकंठ, अकंठ, सुकंठ, शिखिकंठ, अश्वप्रीव, हयग्रीव और मयूरग्रीव, ये क्रमसे नौ प्रतिशत्रु हुआ करते हैं ।। १५८९ - १५९२ ॥ १ ब उद्दक. २ द ब खंभिय ३ द ब प्रेमगरो नाम वद किन्हा, ४ द ब चंदा. ५ द ब चंदसीहचंदो य. ६ द व 'दिवलो तिविच्छाह. ७ द ब 'नीलकंकंठाय सकंठासुकंठ ८ द ब महुरग्गीवा. Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३५२ ] तिलोयपण्णत्ती [ ४. १५९३ एदे तेसट्टिणरा सलागपुरिसा तइज्जकालम्मि। उप्पजति हु कमसो एक्कोवहिओमकोडकोडीए ॥ १५९३ १००००००००००००००। एक्को णवरि विसेसो बादालसहस्सवासपरिहीणो। तचरिमम्मि राणं आऊ इगिपुब्वकोरिपरिमाणं ॥ १५९४ पणवीसभहियाणि पंच सयाणि धणूणि उच्छेहो। चउसट्टी पुट्ठी णरणारी देवअच्छरसरिच्छा॥ १५९५ । दुस्समसुसमो सम्मत्तो। तत्तो पविसदि तुरिमं णामेणं सुसमदुस्समो कालो । तप्पढमम्मि णराणं आऊ वासाण पुवकोडीभो ॥१५९६ ताहे ताणं उदया पंचसयाणि धणूणि पत्तेक्क । कमसो माऊउदया कालबलेणं पड्डेति ॥ १५९७ ताहे एसा वसुहा वणिजइ अवरभोगभूमि त्ति। तचरिमम्मि णराणं एक्कं पल्लं भवे आऊ॥ १५९८ उदएण एक्ककोसं सम्वणरा ते पियंगुवण्णजुदा । तत्तो पत्रिसदि कालो पंचमओ सुसमणामेणं ।। १५९९ तस्स पढमप्पवेसे आउप्पहुदीणि होति पुब्वं । कालसहावेण तहा व ते मणुवतिरियाणं ॥ १६०० ये तिरेसठ शलाकापुरुष एक कोडाकोड़ी सागरोपमप्रमाण इस तृतीय कालमें क्रमसे उत्पन्न होते हैं ॥ १५९३ ॥ १०००००००००००००० ! यहां विशेषता एक यह है कि यह काल एक कोडाकोड़ी सागरोपमोंमेंसे ब्यालीस हजार वर्ष हीन होता है । इस कालके अन्तमें मनुष्योंकी आयु एक पूर्वकोटिप्रमाण, उंचाई पांचसौ पच्चीस धनुष और पृष्ठभागकी हड्डियां चौंसठ होती हैं। इस समय नर-नारी देव एवं अप्सराओंके सदृश होते हैं ।। १५९४-१५९५ ।। __दुष्षमसुषमाकालका वर्णन समाप्त हुआ। इसके पश्चात् सुषमदुष्षमा नामक चतुर्थ काल प्रविष्ट होता है। इसके प्रारम्भमें मनुष्योंकी आयु एक पूर्वकोटि वर्षप्रमाण होती है ॥ १५९६ ॥ उस समय उन मनुष्योंकी उंचाई पांचसौ धनुषप्रमाण होती है । पुनः क्रमसे उत्तरोत्तर आयु और उंचाई प्रत्येक कालके बलसे बढ़ती ही जाती हैं ॥ १५९७ ॥ उस समय यह पृथिवी जघन्य भोगभूमि कही जाती है । इस कालके अन्तमें मनुष्योंकी आयु एक पल्यप्रमाण होती है ॥ १५९८ ॥ उस समय वे सब मनुष्य एक कोस ऊंचे और प्रियंगु जैसे वर्णसे युक्त होते हैं । इसके पश्चात् पांचवां सुषमा नामक काल प्रविष्ट होता है ॥ १५९९ ॥ उस कालके प्रथम प्रवेशमें मनुष्य-तिर्यञ्चोंकी आयुप्रभृति पूर्वके ही समान होती हैं, परन्तु कालस्वभावसे वे उत्तरोत्तर बढ़ती जाती हैं ॥ १६०० ॥ १द बपरिहीणा. २ द ब 'हियाणं. ३ ब पवदंते. ४ द बतादे हेसा. ५ दब पुवई. Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. १६०८ ] चउत्थो महाधियारो [ ३५३ दो कोसा उच्छेहो णारिणरा पुण्णविंदुसरिसमुहा । बहुविणयसीलवंता विगुणियचउसटिपुट्ठी ॥ १६०१ सुसमो समत्तो। सुसमसुसमाभिधाणो ताहे पविसेदि छ?मो कालो । तस्स पढमे पएसे भाजपहुदीणि पुन्वं व ॥ १६०२ ताई मणुवतिरियाणं । ताधे एस धरित्ती उत्तमभोगावणि त्ति सुपसिद्धा ॥ १६०३ तच्चरिमम्मि णराणं आऊ पल्लत्तयप्पमाणं च । उदएण तिणि कोसा उदयदिणिंदुजलसरीरा ।। १६०४ बेसदछप्पण्णाई पुट्ठी होति ताण मणुवाणं । बहुपरिवारविकुब्वणसमत्थसत्तीहिं संजुत्ता ॥ १६०५ ताहे पविसदि णियमा कमेण अवसप्पिणि त्ति सो कालो। एवं अजाखंडे परिय१ते दु-काल-चत्तारि ॥ १६०६ पणमेच्छखयरसेढिसु अवसप्पुस्सप्पिणीए तुरिमम्मि । तदियाए हाणिचयं कमसो पढमादु चरिमो त्ति ॥ १६०७ उस्सप्पिणीए अजाखंडे अदिदुस्समस्स पढमखणे । होति हु णरतिरियाणं जीवा सव्वाणि थोवाणिं ॥ १६०८ उस समयके नर-नारी दो कोस ऊंचे, पूर्ण चन्द्रमाके सदृश मुखवाले, बहुत विनय एवं शीलसे सम्पन्न और दुगुणित चौंसठ अर्थात् एकसौ अट्ठाईस पृष्ठभागकी हड्डियोंसे सहित होते हैं ॥ १६०१॥ सुषमाकालका कथन समाप्त हुआ । तदनन्तर सुषमसुषमा नामक छठा काल प्रविष्ट होता है। उसके प्रथम प्रवेशमें आयुप्रभृति पहिलेके समान ही होते हैं ॥ १६०२ ॥ कालस्वभावके बलसे मनुष्य और तिर्यचोंकी वे आयु आदिक क्रमसे आगे आगे बढ़ती जाती हैं। उस समय यह पृथिवी उत्तम भोगभूमिके नामसे सुप्रसिद्ध हो जाती है ॥ १६०३ ॥ उस कालके अन्तमें मनुष्योंकी आयु तीन पत्यप्रमाण और उंचाई तीन कोस होती है। उस समयके मनुष्य उदय होते हुए सूर्यके समान उज्ज्वल शरीरवाले होते हैं ।। १६०४ ॥ ____ उन मनुष्यों के पृष्ठभागकी हड्डियां दोसौ छप्पन होती हैं, तथा वे बहुत परिवारकी विक्रिया करने में समर्थ ऐसी शक्तियोंसे संयुक्त होते हैं ॥ १६०५ ॥ इसके पश्चात् फिर नियमसे वह अवसर्पिणीकाल प्रवेश करता है । इसप्रकार आर्यखण्डमें दो और चार अर्थात् छह काल प्रवर्तते रहते हैं ॥ १६०६ ॥ पांच म्लेच्छखण्ड और विद्याधरश्रेणियोंमें अवसर्पिणी एवं उत्सर्पिणीकालमें क्रमसे चतुर्थ और तृतीय कालके प्रारम्भसे अन्त तक हानि व वृद्धि होती रहती है। (अर्थात् इन स्थानोंमें अवसर्पिणीकालमें चतुर्थकालके प्रारम्भसे अन्त तक हानि और उत्सर्पिणी कालमें तृतीय कालके प्रारम्भसे अन्त तक वृद्धि होती रहती है। यहां अन्य कालोंकी प्रवृत्ति नहीं होती है ) ॥ १६०७ ॥ ___ उत्सर्पिणीकालके आर्यखण्डमें अतिदुष्षमाकालके प्रथम क्षणमें मनुष्य और तिर्यञ्चोंमेंसे सब जीव थोड़े होते हैं ॥ १६०८ ॥ १ द व सुसमदुस्सम समत्ता. TP46. Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३५४ ] तिलोय पण्णत्ती [ ४. १६०९ तत्तो कमलो बहवा मणुवा तेरिच्छसयलवियलक्खा । उप्पजंति हु जाव य दुस्समसुसमस्स चरिमो ति ।। १६०९ संत एकसमए विलक्खायंगिणिवद्दकुलभेयो । तुरिमस्स पढमसमए कप्पतरूणं पि उप्पत्ती ॥ १६१० पविसंति मणुवतिरिया जेत्तियमेत्ता जहण्णभोगखिदिं । तेत्तियमेत्ता होंति हु तक्काले भरद्दखेत्तम्मि ॥ १६११ अवसप्पिणीए दुस्समसुसमपवेसस्स पढमसमयम्मि । वियलिंदियउप्पत्ती बड्डी जीवाण थोवकालम्मि ॥ १६१२ कमसो बह्वृति हु तियकाले मणुवतिरियाणमवि संखौं । तत्तो उस्सप्पिणिए दिए वर्हति पुष्वं वा ।। १६१३ अवसप्पिणिउस्सप्पिणिकाल च्चिय रहटघटियणाएणं। होंति अणंताणंता भरद्देरावदखिदिम्मि पुढं ।। १६१४ अवसप्पिणिउस्सप्पिणिकालसलाया गदे यसंखाणि । हुंडावसप्पिणी सा एक्काँ जाएदि तस्स चिण्हमिमं ॥ १६१५ तसि पि सुसमदुस्समकालस्स ठिदिग्मि थोवश्रवसेसे । णिवडदि पाउसपहुदी वियलिंदियजीवउप्पत्ती ।। १६१६ कप्पतरूण विरामो वावारो होदि कम्मभूमीए । तक्काले जायंते पढमजिणो पढमचक्की य ।। १६१७ इसके पश्चात् फिर क्रमसे दुष्षमसुषमाकालके अन्त तक बहुतसे मनुष्य और सकलेन्द्रिय एवं विकलेन्द्रिय तिर्यंच जीव उत्पन्न होते हैं | १६०९ ॥ तत्पश्चात् एक समयमें विकलेन्द्रिय प्राणियों के समूह व कुलभेद नष्ट होजाते हैं तथा चतुर्थ कालके प्रथम समयमें कल्पवृक्षोंकी भी उत्पत्ति हो जाती है ।। १६१० ॥ जितने मनुष्य और तिर्यञ्च जघन्य भोगभूमिमें प्रवेश करते हैं उतने ही इस कालके भीतर भरत क्षेत्र में होते हैं ॥ १६११ ॥ अवसर्पिणीकालमें दुष्षमसुषमाकालके प्रारंभिक प्रथम समयमें थोड़े ही समयके भीतर विकलेन्द्रियों की उत्पत्ति और जीवोंकी वृद्धि होने लगती है ॥ १६१२ ॥ इसप्रकार क्रमसे तीन कालों में मनुष्य और तिर्यञ्च जीवोंकी संख्या बढ़ती ही रहती है । फिर इसके पश्चात् उत्सर्पिणीके तीन कालों में भी पहिलेके समान ही वे जीव वर्तमान रहते हैं ॥१६१३ ॥ भरत और ऐरावत क्षेत्र में रँहटघटिकान्यायसे अवसर्पिणी और उत्सर्पिणी काल अनन्तानन्त होते ह । ( अर्थात् जिसप्रकार रँहटकी घरियां बार बार ऊपर व नीचे आती-जाती हैं इसीप्रकार अवसर्पिणीके पश्चात् उत्सर्पिणी और उत्सर्पिणीके पश्चात् अवसर्पिणी, इस क्रम से सदा इन कालका परिवर्तन होता ही रहता है ) || १६१४ ॥ असंख्यात अवसर्पिणी- उत्सर्पिणीकालकी शलाकाओंके बीत जानेपर प्रसिद्ध एक हुण्डावसर्पिणी आती है; उसके चिह्न ये हैं || १६१५ ॥ इस हुण्डावसर्पिणीकालके भीतर सुषमदुष्षमाकालकी स्थितिमेंसे कुछ कालके अवशिष्ट रहनेपर भी वर्षा आदिक पडने लगती है और विकलेन्द्रिय जीवोंकी उत्पत्ति होने लगती है ।। १६१६ ॥ इसके अतिरिक्त इसी कालमें कल्पवृक्षोंका अन्त और कर्मभूमिका व्यापार प्रारम्भ हो जाता है । उस कालमें प्रथम तीर्थंकर और प्रथम चक्रवर्ती भी उत्पन्न हो जाते हैं ।। १६१७ ।। १ द ब 'विइकुल'. २ द 'तिरियपविसंखा, ब तिरियमविसंखा ३ द व सो एक्का. ४ द ब तसं. ५ द ब विंदिम्मि. Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. १६२४ ] चउत्यो महाधियारो [३५५ चकिस्स विजयभंगो णिवुइगमणं च थोवजीवाणं । चक्रधराउ दिजाणं' हवेदि वंसस्स उप्पत्ती ।। १६१८ दुस्समसुसमे काले अट्ठावण्णा सलायपुरिसा य । णवमादिसोलसंतं सत्तसु तित्थेसु धम्मवोच्छेदो॥ १६१९ एकरस होति रुद्दा कलहपिया गारदा य णवसंखा । सत्तमतेवीसंतिमतित्थयराणं च उवसग्गो ॥ १६२० तदियचदुपंचमेसु कालेसं परमधम्मणासयरा। विविहकुदेवकुलिंगी दीसते दुपाविट्ठौ ।। १६२१ चंडालसबरपाणप्पुलिंदणाहलचिलायपहुदिकुला । दुस्समकाले कक्की उवकक्की होति बादाला ॥ १६२२ अइबुट्ठिअणावुट्ठी भूवड्डी बजअग्गिपमुहा य । इय णाणाविहदोसा विचित्तभेदा हवंति पुढं ॥ १६२३ ।एवं कालविभागो समत्तो। एवं भरहखेत्तपरूवर्ण समत्तं । सदमुग्विद्धं हिमवं खुल्लो पणुवीसजोयणुव्वेहो। विक्खंभे सहस्सं बावण्णा बारसेहि भागेहि ॥ १६२४ १००।२५।१०५२ । १२। चक्रवर्तीका विजयभंग और थोडेसे जीवोंका मोक्षगमन भी होता है । इसके अतिरिक्त चक्रवर्तीसे की गयी द्विजोंके वंशकी ( वर्णकी ) उत्पत्ति भी होती है ॥ १६१८ ॥ दुष्षमसुषमाकालमें अठ्ठावन ही शलाकापुरुष होते हैं और नौवेंसे सोलहवें तीर्थंकर तक सात तीर्थोमें धर्मकी व्युच्छित्ति होती है ।। १६१९ ॥ ग्यारह रुद्र और कलहप्रिय नौ नारद होते है तथा इसके अतिरिक्त सातवें, तेईसवें और अन्तिम तीर्थंकरके उपसर्ग भी होता है ॥ १६२० ॥ तृतीय, चतुर्थ व पंचम कालमें उत्तम धर्मको नष्ट करनेवाले विविध प्रकारके दुष्ट पापिष्ट कुदेव और कुलिंगी भी दिखने लगते हैं ॥ तथा चाण्डाल, शबर, पाण (श्वपच ), पुलिंद, लाहल और किरात इत्यादि जातियां उत्पन्न होती है तथा दुष्षमकालमें ब्यालीस कल्की व उपकल्की होते हैं ॥ १६२१-१६२२ ।। अतिवृष्टि, अनावृष्टि, भूवृद्धि (भूकंप), और वज्राग्नि आदिका गिरना, इत्यादि विचित्र भेदोंको लिये हुए नाना प्रकारके दोष इस हुण्डावसर्पिणीकालमें हुआ करते हैं ॥ १६२३ ॥ इसप्रकार कालका विभाग समाप्त हुआ । इसप्रकार भरतक्षेत्रका प्ररूपण समाप्त हुआ । क्षुद्र हिमवान् पर्वतकी उंचाई सौ योजन, अवगाह पच्चीस योजन, विस्तार एक हजार बावन योजन तथा एक योजनके उन्नीस भागोंमेंसे बारह भाग अधिक है ॥ १६२४ ॥ उत्सेध १०० । अवगाह २५ । विष्कम्भ १०५२१२ । १ ब चक्कधराओ जिदाणं. २ द ब कट्टपाविटा. ३ द ब चिलालपहुदि. ४ द ब सरूवणं. ५ दब जोयणोवेदो. ६ द ब भागो य.. . Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३५६ ] तिलोयपण्णत्ती तस्स य उत्तरजीवा चडवीससहस्सणवसयाई पि । बत्तीसं एक्ककला सव्वसमासेण णिहिट्ठा || १६२५ २४९३२ । १ । १९ खुल्लहिमवंतसेले उत्तरभागम्मि होदि धणुपद्वं । पणुवीससहस्साइं दोण्णिसया तीस चउकलब्भहिया ॥ १६२६ २५२३० । ४ । १९ [ ४. १६२५ तस्य चूलियमाणं पंचसहस्त्राणि जोयणाणं पि । तीसाधियदोण्णिसया सत्तकला अद्धअदिरित्ता ॥ १६२७ ५२३० । १५ । ३८ पंचसहस्सा तिसया पण्णासा जोयणाणि भद्धजुदा । पण्णारस य कलाओ पस्सभुजा खुल्लहिमवंते ॥ १६२८ ५३५० । ३१ । ३८ हिमवतसरिसीहा ते वेदी दोणि होति भूमितले । बे कोसा उत्तुंगा पंचधणुस्सदपमाणविस्थिण्णा ॥ १६२९ को २ । दं ५०० । जो विक्भो उभए पासेसु होदि वणसंडो । बहुतोरणदारजुदा वेदी पुब्विल्लवेदिएहिं समः ॥ १६३० व जो । १ । २ खुल्लहिमवंत सिहरे समंतदो पउमवेदिया दिव्वा । वणभवणवेदिसव्वं पुष्वं पिव एत्थ वत्तव्वं ॥ १६३१ हिमवान् पर्वतकी उत्तरजीवा सब मिलाकर चौबीस हजार नौसौ बत्तीस योजन और योजनके उन्नीस भागों में से एक भागप्रमाण है || १६२५ || २४९३२ । क्षुद्र हिमवान् पर्वतका धनुषपृष्ठ उत्तरभागमें पच्चीस हजार दोसौ तीस योजन और एक योजनके उन्नीस भागोंमेंसे चार भाग अधिक है ।। १६२६ ।। २५२३०९ । इस पर्वतकी चूलिकाका प्रमाण पांच हजार दोसौ तीस योजन और एक योजनके उन्नीस भागों में से साढ़े सात भाग अधिक है ।। १६२७ ॥ ५२३०३८ । क्षुद्र हिमवान् पर्वती पार्श्वभुजाका प्रमाण पांच हजार तीनसौ पचास योजन और एक योजनके उन्नीस भागोंमेंसे साढ़े पन्द्रह भाग अधिक है ।। १६२८ ।। ५३५०३८ । भूमित पर हिमवान् पर्वतके सदृश लम्बी उसकी दो तटवेदियां हैं । ये वेदियां दो कोस ऊंची और पांचसौ धनुषप्रमाण विस्तारसे युक्त हैं ॥ १६२९ ॥ उत्सेध को २ । विस्तार दण्ड ५०० | पर्वतके दोनों पार्श्वभागोंमें अर्ध योजनप्रमाण विस्तारसे युक्त वनखण्ड है, तथा पूर्वोक्त वेदियों को समान बहुत तोरणद्वारोंसे संयुक्त वेदी है || १६३० ॥ यो० । क्षुद्र हिमवान् पर्वतशिखरपर चारों तरफ पद्मरागमणिमय दिव्य वेदिका है । वन, भवन और वेदी आदि सबका, पहिले के समान यहांपर भी कथन करना चाहिये || १६३१ ॥ १ द 'चवकल. २ द ब नदवेदी ३ द भूमियले ४ द व समो Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४.१६३७ ] चउत्थो महाधियारो [३५७ -सिद्धहिमवंतकूडा भरहइलागंगकूडसिरिणामारोहीदासा सिंधू सुरहेमवदं च वेसमणं॥ १६३२ . . उदयं भूमुहवासं मझं पणुवीस तत्तियं दलिदं । मुहभूमिजुदस्सर्दू पत्तेकं जोयणाणि कूडाणं ।। १६३३ २५। २५।२५।१८।को । एक्कारस पुवादी समवहा वेदिएहिं रमणिज्जा। वेंतरपासादजुदा पुब्वे कूडम्मि जिणभवणं ॥ १६३४ आयामो पण्णासं वित्थारो तहलं च जोयणया। पणहत्तरिदलमुदो तिहारजुदस्स जिणणिकेदस्स ॥१६३५ ५० ।२५। ७५।३। पुव्वमुहदारउदओ जोयणया अट्ठ तद्दलं रुदं । रुंदसमं तु पवेसं ताणद्धं दक्खिणुत्तरदुवारे ॥ १६३६ ८।४।४।४।२।२। अट्टेव य दीहत्तं दीहाउभाग तत्थ वित्थारं । चउजोयणउच्छेहो देवच्छंदो जिणणिवासे ॥ १६३७ सिद्ध, हिमवान् , भरत, इला, गंगा, श्री, रोहितास्या, सिन्धु, सुरा, हैमवत और वैश्रवण, इसप्रकार ये ग्यारह उस पर्वतके ऊपर कूट हैं ॥ १६३२ ॥ इनमें से प्रत्येक कूटकी उंचाई पच्चीस योजन, भूविस्तार भी इतना अर्थात् पच्चीस योजन, मुखविस्तार पच्चीसका आधा अर्थात् साढ़े बारह योजन और मध्यविस्तार भूमि एवं मुखके जोड़का अर्धभागमात्र है ॥ १६३३ ॥ उत्सेध यो. २५ । भूव्यास २५। मुखव्यास २५ । मध्यव्यास ५३ + २५ : २ = यो. १८, को. ३। पूर्वादिक्रमसे ये ग्यारह कूट समान गोल, वेदियोंसे रमणीय और व्यन्तरोंके भवनोंसे संयुक्त हैं । इनमेसे पूर्व कूटपर जिन भवन है ॥ १६३४ ॥ __ तीन द्वारोंसे संयुक्त इस जिन भवनकी लम्बाई पचास योजन, विस्तार इसका आधा अर्थात् पच्चीस योजन और उंचाई पचत्तर योजनके अर्धभागप्रमाण अर्थात् साढ़े सैंतीस योजन है ॥ १६३५ ॥ आयाम ५० । विस्तार २५ । उत्सेध ५५ । द्वार ३ । उपर्युक्त तीन द्वारोंमेंसे पूर्वमुख द्वारकी उंचाई आठ योजन, विस्तार इससे आधा अर्थात् चार योजन, और विस्तारके समान प्रवेश भी चार योजनमात्र है । शेष दक्षिण और उत्तरद्वारकी लम्बाई आदि पूर्वद्वारसे आधी है ॥ १६३६ ॥ पूर्वमुखद्वार-उत्सेध ८ । विस्तार ४ । प्रवेश ४ । द. उ. द्वार-उत्सेध ४ । विस्तार २ । प्रवेश २ । जिनभवनमें आठ योजन लंबा तथा लंबाईके चतुर्थभागमात्र विस्तारसे संयुक्त और चार योजन ऊंचा ऐसा देवच्छंद है ॥ १६३७ ॥ १ब सिरियामागा. २दब देवच्छंदा. Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३५८ ] तिलोयपण्णत्ती [४. १६३८ (सिंहासणादिसहिया चामरकरणागजक्खमिहुणजुदा । पुरुजिणपडिमा तुंगा अत्तरसयधणुप्पमाणाभो ॥ १६३८ सिरिदेवी सुददेवी सम्वाणसणक्कुमारजक्खाणं । रूवाणि अट्ठमंगल देवच्छंदम्मि चेलृति ॥ १६३९) लंबंतकुसुमदामा पारावयमोरकंठणिहवण्णा। मरगयपवालवण्णा विदाणणिवहा विरायति ॥ १६४० भभामुयंगमहलजयघंटाकसतालतिवलिजुदा । पडुपडहसंखकाइलसुरदंदभिसद्दगंभीरा ॥ १६४१ जिणपुरदुवारपुरदो पत्तेकं वदणमंडवा दिव्वा । पणवीसजोयणाई वासो विउणाइ मायामो ॥ १६४२ २५। ५०। भट्ट चिय जोयणया अदिरित्ता होदि ताण उच्छेहो । भभिसेयगीदअवलोयणाण वरमंडवा य तप्पुरदो ॥ १६४३ चउगोउराणि सालत्तिदयं वीहीसु माणथंभा य । णवथूवा तह वर्णधयचित्तक्खोणीओ जिणणिवासेसुं ॥ १६४४ सम्वे गोउरदारा रमणिज्जा पंचवण्णरयणमया । वाउलतोरणजुत्ता णाणाविहमत्तवारणया ॥ १६४५ बहुसालभंजियाहिं सुरकोकिलबरहिणादिपक्खीहिं। महररवेहि सहिदा णचंताणेयधयवडायाहि ॥ १६४६ वहांपर सिंहासनादिसे सहित, हाथमें चमरोंको लिये हुए नागयक्षयुगलसे संयुक्त और एकसौ आठ धनुषप्रमाण ऊंची उत्तम जिनप्रतिमायें विराजमान हैं ।। १६३८ ॥ देवच्छंदके भीतर श्रीदेवी, श्रुतदेवी, तथा सर्वाल और सनत्कुमार यक्षोंकी मूर्तियां एवं आठ मंगलद्रव्य स्थित हैं ॥ १६३९ ॥ वहांपर लटकती हुई पुष्पमालाओं से संयुक्त और कबूतर व मयूरके कंठसदृश तथा मरकत एवं मूंगा जैसे वर्णवाले चॅदोबोंके समूह शोभायमान हैं ।। १६४० ॥ प्रत्येक जिनपुरद्वारके आगे भंभा ( भेरी ), मृदंग, मईल, जयघंटा, कांस्यताल और तिवलीसे संयुक्त तथा पटुपटह, शंख, काहल और सुरदुन्दुभि बाजोंके शब्दोंसे गम्भीर ऐसे दिव्य मुखमण्डप हैं । इन मण्डपोंका विस्तार पच्चीस योजन और लंबाई इससे दूनी अर्थात् पचास योजनमात्र है ॥ १६४१-१६४२ ॥ २५ । ५० । इन मण्डपोंकी उंचाई आठ योजनसे अधिक है। इनके आगे अभिषेक, गीत और अवलोकनके उत्तम मण्डप हैं ।। १६४३ ॥ जिनभवनोंमें चार गोपुर, तीन प्राकार, वीथियोंमें मानस्तम्भ, नौ स्तूप, वनभूमि, ध्वजभूमि और चैत्यभूमि होती है ।। १६४४ ॥ पांच वर्णके रत्नोंसे निर्मित सब गोपुरद्वार पूतलीयुक्त, तोरणोंसे सहित और नाना प्रकारके मत्तवारणोंसे रमणीय हैं ॥ १६४५॥ इसके अतिरिक्त ये गोपुरद्वार बहुतसी शालभंजिकाओं ( पुतलियों ) एवं मधुर शब्द करनेवाले सुरकोकिल और मयूर आदिक पक्षियोंसे सहित तथा नाचती हुई अनेक ध्वजा-पताकाओंसे संयुक्त हैं ॥ १६४६॥ १द ब भंबा. २ द बणव'. ३ द ब 'चयवदाणाई. . | Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. १६५६ ] चउत्यो महाधियारो [ ३५९ एलातमालवल्लीलवंगकंकोलकदलिपहुदीहिं । णाणातहरयणेहिं उजाणवणा विराजंति ॥ १६४७ कल्हारकमलकंदलणीलुप्पलकुमुदकुसुमसंकण्णा । जिणउज्जाणवणेसं पोक्खरणीवाविवरकूवा॥१६४८ जंदादीअ तिमेहल तिपीढपुन्वाणि धम्मचक्काणि । चउवणमझगयाणि चेदियरुक्खाणि सोहंति ॥ १६४९ सेसेसं कूडेसं वेंतरदेवाण होति पासादा । चउतोरणवेदिजुदा णाणाविहरयणणिम्मविदा ॥ १६५० हेमवदभरहहिमवंतवेसमणणामधेयकूडेसुं । णियकूडणामदेवा सेसे णियकूडणामदेवीओ ॥१६५१ बहुपरिवारहिं जुदा चेटुंते तेसु देवदेवीओ । दसधणुउच्छेहतण सोहम्मिदस्स ते य परिवारा ॥ १६५२ ताणं वरपासादा सकोसइगितीसजोयणारंदौ । दोकोससटिजोयणउदया सोहंति स्यणमया ॥ १६५३ पायारवलहिगोउरधवलामलवेदियाहि परियरिया। देवाण होति जयरा दसप्पमाणेसु कूडसिहरेसुं॥ १६५४ धुव्वंतधयवडाया गोउरदारहिं सोहिदा विउला । वरवज्जकवाडजुदा उववणपोक्खरणिवाविरमणिज्जा ॥ १६५५ कमलोदरवण्णणिहा तुहारससिकिरणहारसंकासा । वियसियचंपयवण्णा णीलुप्पलरत्तकमलवण्णा य ॥ १६५६ वहांके उद्यानवन इलायची, तमालवल्ली ( शाल ), लोंग, कंकोल ( शीतल चीनीका वृक्ष ) और केला, इत्यादि नाना वृक्ष-रत्नोंसे शोभायमान हैं ॥ १६४७ ॥ जिनगृहके उद्यानवनोंमें कल्हार, कमल, कन्दल, नीलकमल और कुमुदके फूलोंसे व्याप्त पुष्करिणी, वापी और उत्तम कूप हैं ॥ १६४८ ॥ चारों वनोंके मध्यमें स्थित तीन मेखलायुक्त नन्दादिक वापिकायें, तीन पीठोंसे सहित धर्मचक्र, और चैत्यवृक्ष शोभायमान हैं ॥ १६४९ ॥ शेष कूटोंपर चार तोरण-वेदियोंसे सहित और नाना प्रकारके रत्नोंसे निर्मित व्यन्तर देवोंके भवन हैं ॥ १६५०॥ हैमवत, भरत, हिमवान् और वैश्रवण नामक कूटोंपर अपने अपने कूटोंके नामक देव, तथा शेष कूटोंपर अपने अपने कूटोंके नामकी देवियां रहती हैं ॥ १६५१ ॥ इन कूटोंपर बहुत परिवार और दश धनुषप्रमाण ऊंचे शरीरसे युक्त जो देव-देवियां स्थित हैं, वे सौधर्म इन्द्रके परिवाररूप हैं ॥ १६५२ ॥ इन व्यन्तर देव-देवियोंके रत्नमय भवन विस्तारमें इकबीस योजन एक कोस और उंचाईमें बासठ योजन दो कोसप्रमाण होते हुए शोभायमान हैं ॥ १६५३ ॥ दश कूटोंके शिखरोंपर प्राकार, वलभी ( छज्जा ) गोपुर और धवल निर्मल वेदिकाओंसे व्याप्त देवोंके नगर हैं ॥ १६५४ ॥ ये देवोंके नगर उड़ती हुई ध्वजा-पताकाओंसे सहित, गोपुरद्वारोंसे शोभित, विशाल, उत्तम वज्रमय कपाटोंसे युक्त और उपवन, पुष्करिणी एवं वापिकाओंसे रमणीय हैं ।। १६५५॥ इन नगरोंमेंसे कितने ही कमलोदरवर्णके सदृश वर्णवाले, कितने ही तुषार, चन्द्रकिरण एवं हारके सदृश, कितने ही विकसित चम्पक जैसे वर्णवाले, और कितने ही नील व रक्त कमलके सदृश वर्णवाले हैं ॥ १६५६ ॥ १ द कयलि', २ द ब वरकुडा, ३ द ब रुंदो ४ द ब णीलुप्पलगत्त'. Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६० ] तिलोय पण्णत्ती [ ४.१६५७ वजिंदणीलमरगयक केयणपरामराय संपुण्णा । जिणभवणेहि सणाद्दा को सक्कद वण्णिदुं सयलं ॥ १६५७ हिमवंतयस्स मज्झे पुढवावरमायदो य पउमदहो । पणसयजोयणरुंदी' तद्गुणायामसोहिल्लो ॥ १६५८ ५०० । १००० । दसजोयणाणि गहिरो चउतोरणवेदिणंदणवणेहिं । सहिदो वियसिभकुसुमेहिं सुहसंचयरयणरचिदेहिं ॥ १६५९ वेसणणामकूडो ईसा होदि पंकयदहस्से । सिरिणिचयणामकूडो सिहिदिसभागम्हि णिद्दिट्ठो ॥ १६६० खुल्लहिमवंतकूडो इरिदिभागम्मि तस्स णिछिट्टो । पच्छिमउत्तरभागे कूडो एरावदो णाम ॥ १६६१ सिरिसंचयकूडो तह भाए पउमद्दहस्स उत्तरए । एदेहिं कूडे हिं हिमवंतो पंचसि हरिणामजुदो ॥ १६६२ उववणवेदीजुत्ता वैतरणयरेहिं होंति रमणिजा । सब्वे कूडा एदे णाणाचिहरयणणिम्मविदा || १६६३ उत्तरदिसाविभागे जलम्मि पउमद्दद्दस्स जिणकूडो । सिरिणिचयं वेरुलियं अंकमयं अच्छरीय रुचगं च ॥ १६६४ सिहउप्पलकूढा पदाहिणा होति तस्स सलिलम्मि । तैडवणवेदीहिं जुदा वैतरणयरेहिं सोहिल्ला ॥ १६६५ उपर्युक्त नगर वज्रमणि, इन्द्रनीलमणि, मरकतमणि, कर्केतन ( रत्न विशेष ) और पद्मराग मणियोंसे परिपूर्ण तथा जिनभवनोंसे सनाथ हैं । इनका पूरा वर्णन करनेके लिये कौन समर्थ हो सकता है ? || १६५७ ॥ हिमवान् पर्वतके मध्य में पूर्व-पश्चिम लंबा, पांचसौ योजन विस्तारसे सहित और इससे दुगुणी अर्थात् एक हजार योजनप्रमाण लंबाईसे शोभायमान पद्म नामक द्रह है ।। १६५८ ॥ विष्कंभ ५०० । आयाम १००० । यह पद्मद्रह दश योजन गहरा तथा चार तोरण, वेदियों नन्दनवनों, और शुभसंचय युक्त रत्नोंसे रचे गये बिकसित फूलोंसे सहित है ॥ १६५९ ॥ इस पंकजद्रहके ईशान कोण में वैश्रमण नामक कूट, और आग्नेय दिशामें श्रीनिचय नामक कूट निर्दिष्ट किया गया है ॥ १६६० ॥ उसके नैऋत्य भागमें क्षुद्रहिमवान् कूट और पश्चिमोत्तरभागमें ऐरावत नामक कूट कहा गया है ।। १६६१ ॥ पद्मद्रहके उत्तर भागमें श्रीसंचय नामक कूट स्थित है । इन पांच कूटोंसे हिमवान् पर्वत ' पंचशिखरी ' इस नाम से संयुक्त है ॥ १६६२ ॥ नाना प्रकार के रत्नोंसे निर्मित ये सब कूट उपवन वेदियोंसे सहित और व्यन्तरोंके नगरों से रमणीय हैं ।। १६६३ ॥ पद्मद्रहके जलमें उत्तरदिशा की ओरसे प्रदक्षिणरूपमें जिनकूट, श्रीनिचय, वैडूर्य, अंकमय, आश्चर्य, रुचक, शिखरी, और उत्पलकूट, ये कूट उसके जलमें तटवेदियों और वन-वेदियोंसे सहित हुए व्यन्तर - नगरोंसे शोभायमान हैं ।। १६६४-१६६५ ॥ होते १ द व रुंदा. २ द ब कप्पयदहस्स. ३ द ब तद. ४ द ब यरेसु. Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४.१६७२ ] घउत्थो महाधियारो [ ३६१ उदयं भूमुहवास मज्झं पणवीस तत्तियं दलिदं । मुहभूमिजुदस्सद्ध पत्तेकं जोयणाणि कूडाणं ॥ १६६६ २५ । २५ । २५। ७५। दहमझे अरविंदयणालं बादालकोसमुब्बिद्धं । इगिकोसं बादलं तस्स मुणालं ति रजदमयं ॥ १६६७ को ४२, बा को । कंदो यरिटरयणं णालो वेरुलियरयणणिम्मविदो। तस्सुवरि दरवियसियपउमं चउकोसमुब्बिद्धं ॥ १६६८ को ४ा. चउकोसरुंदमझं अंते दोकोसमहव चउकोसा। पत्तेकं इगिकोसं उस्सेदायामकणिया तस्स ॥ १६६९ को.४।२। को ४।को । अहवा दोदो कोसा एक्कारसहस्सपत्तसंजुत्ता। तकणिकाय उवरि वेरुलियकवाडसंजुत्तो ॥ १६७० को २ को २।। कूडागारमहारिभवणो वरफलिहस्यणणिम्मविदो। आयामवासतुंगा कोस कोसद्धतिचरणा कमसो ॥ १६७१ को १।१।३। (तस्सि सिरियादेवी भवणे पलिदोवमप्पमाणाऊ । दसै चावाणि तुंगा सोहम्मिदस्स सहदेवी ॥ १६७२) - उन कूटोंमेंसे प्रत्येक कूटकी उंचाई पच्चीस योजन, भूविस्तार भी इतना अर्थात् पच्चीस योजन, मुखविस्तार पच्चीस योजनके अर्धभागप्रमाण और मध्यविस्तार भूमि तथा मुखके जोड़का अर्धभागमात्र है ॥ १६६६ ॥ २५ । २५ । २५ । १५ । ___तालाबके मध्यमें ब्यालीस कोस ऊंचा और एक कोस मोटा कमलका नाल है। इसका मृणाल रजतमय और तीन कोस बाहल्यसे युक्त है ॥ १६६७ ।। उत्सेध को. ४२, बा. को. १ । उस कमलका कन्द अरिष्टरत्नमय और नाल वैडूर्यमणिसे निर्मित है । इसके ऊपर चार कोस ऊंचा किंचित् विकसित पद्म है ॥ १६६८ ॥ __उसके मध्यमें चार कोस और अन्तमें दो अथवा चार कोस विस्तार है। उसकी कर्णिकाकी उंचाई और आयाममेंसे प्रत्येक एक कोसमात्र है ॥ १६६९॥ को. ४ । २ । ४ । को. १ । ___ अथवा, कर्णिकाकी उंचाई और लंबाई दो दो कोसमात्र है । यह कमलकर्णिका ग्यारह हजार पत्तोंसे संयुक्त है । इस कर्णिकाके ऊपर वैडूर्यमणिमय कपाटोंसे संयुक्त और उत्तम स्फटिकमणिसे निर्मित कूटागारोंमें श्रेष्ठ भवन है । इसकी लम्बाई एक कोस, विस्तार अर्ध कोसप्रमाण और उंचाई एक कोसके चार भागोंमेंसे तीन भागमात्र है ॥ १६७०-१६७१ ॥ ___ को १।३। । इस भवनमें एक पल्योपमप्रमाण आयुकी धारक और दश धनुष ऊंची श्री नामक सौधर्म इन्द्रकी सहदेवी निवास करती है ॥ १६७२ ॥ १ दब कंदा. २ द ब तकणिकया. ३ द ब कूडागारामहरिह. ४ द ब तस्सिरिया सिरिदेवी. ५ द ब जस हेवाणिं. TP46. Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६२] तिलोयपण्णत्ती [४.१६७३ सिरिदेवीए होति ह देवा सामाणिया य तणुरक्खा । परिसत्तियाणीया पइण्णअभियोगकिब्बिसिया।। १६७३ ते सामाणियदेवा विविहंजणभूसणेहि कयसोहा । सुपसस्थविउलकाया चउस्सहस्सयपमाणा ॥ १६७४ ४...। ईसाणसोममारुददिलाण भागेसु पउमउवरिम्मि । सामाणियाण भवणा होति सहस्साणि चत्तारि ॥ १६७५ सिरिदेवीतणुरक्खा देवा सोलससहस्सया ताणं । पुवादिसु पत्तेक चत्तारिसहस्सभवणाणि ॥ १६७६ १६०००। भभंतरपरिसाए भाइचो णाम सुरवरो होदि। बत्तीससहस्साणं देवाणं अहिवई धीरो ॥ १६७७ पउमद्दहपउमोवरि अग्गिदिसाए भवति भवणाई। बत्तीससहस्साई ताणं वरस्यणरइदाई ॥ १६७८ ३२०००। पउमम्मि चंदणामो मज्झिमपरिसाए अहिवई देओ। चालीससहस्साणं सुराण बहुयाणसाणं ॥ १६७९ अडदालसहस्साँणं सुराण सामी समुग्गयपयाओ। बाहिरपरिसाए जदुणामो सेवेदि सिरिदेवि ॥ १६८० ४८०००। श्रीदेवीके सामानिक, तनुरक्ष, तीनों प्रकारके पारिषद, अनीक, प्रकीर्णक, आभियोग्य और किल्बिषिक जातिके देव हैं ॥ १६७३ ॥ विविध प्रकारके अंजन और भूषणोंसे शोभायमान तथा सुप्रशस्त एवं विशाल कायवाले वे सामानिक देव चार हजारप्रमाण हैं ॥ १६७४ ॥ ४००० । ईशान, सोम ( उत्तर ) और वायव्य दिशाओंके भागोंमें पद्मोंके ऊपर उन सामानिक देवोंके चार हजार भवन हैं ॥ १६७५ ॥ ४००० । श्रीदेवीके तनुरक्षक देव सोलह हजार हैं । इनके पूर्वादिक दिशाओंमेंसे प्रत्येक दिशामें चार हजार भवन हैं ॥ १६७६ ॥ ४ ४ ४००० = १६०००। अभ्यन्तर परिषझै बत्तीस हजार देवोंका अधिपति धीर आदित्य नामक उत्तम देव है ॥ १६७७ ॥ पद्मद्रहके कमलोंके ऊपर आग्नेय दिशामें उन देवोंके उत्तम रत्नोंसे रचित बत्तीस हजार भवन हैं ॥ १६७८ ॥ ३२००० । पद्मद्रहपर मध्यम परिषद्के बहुत यान और शस्त्रयुक्त (?) चालीस हजार देवोंका अधिपति चन्द्र नामक देव है ॥१६७९।।३२०००। (यहां भवनोंकी दिशा और संख्यासूचक गाथा त्रुटित प्रतीत होती है) बाह्य परिषद्के अड़तालीस हजार देवोंका स्वामी प्रतापशाली जतु नामक देव श्रीदेवीकी सेवा करता है ।। १६८० ॥ ४८००० । १ द सामाणियतणुरक्खा. २ द ब विहंजण'. ३ द ब चउस्सद वि या पमाणाय. ४ द ब दहण , ५ दब सहस्साई. ६ द बहुसत्थाणं. ७ द ब सहस्साणिं. ८ दब जहदुणाणो. Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. १६८९] चउत्यो महाधियारो .. णइरिदिसाए ताणं अडदालसहस्ससंखपासादा। पउमद्दहमज्झम्मि य सुतुंगतोरणदुवाररमणिज्जा ॥ १६८१ ४८०००। कुंजरतुरयमहारहगोवइगंधवणदासाणं । सत्त यणीया सत्तहि कच्छाहिं तत्थ संजुत्ता ।। १६८२ पढमाणीयपमाणं सरिसं सामाणियाण सेसेसुं। विउणा विउणा संखा छस्सु वणीएसु पत्तेयं ॥ १६८३ कुंजरपहुदितणूहिं देवा विकिरंति विमलसत्तिजुदा । मायालोहविहीणा णिच्चं सेवंति सिरिदेवि ॥ १६८४ सत्ताणीयाण घरी पउमइहपच्छिमप्पएसम्मैि । कमलकुसुमाण उवरि सत्त चिय कणयणिम्मविदा ॥ १६८५ अटुत्तरसयमेत्तं पडिहारा मंतिणो य दूदा य । बहुविहवरपरिवारा उत्तमरूवाई विणयजुत्ताई ॥ १६८६ भट्टत्तरसयसंखा पासादा ताण पउमगब्भेसुं । दिसविदिसविभागठिदा दहमज्झे अधियरमणिज्जा ॥ १६८७ होति पइण्णयपहुदी ताणं चउणं वि* पउमपुप्फेसुं। उच्छिण्णो कालवसा तेसु परिमाणउवएसो ॥ १६८८ कमला अकिट्टिमा ते पुढविमया सुंदरा य इगिलक्खं । चालीससहस्साणिं एक्सयं सोलसेहिं जुदं ॥ १६८९ १४०११६ । नैऋतदिशामें उन देवोंके उन्नत तोरणद्वारोंसे रमणीय अडतालीस हजार भवन पद्मद्रहके मध्यमें स्थित हैं ॥ १६८१ ॥ ४८००० ।। कुंजर, तुरंग, महारथ, बैल, गन्धर्व, नर्तक और दास, इनकी सात सेनायें हैं । इनमेंसे प्रत्येक सात कक्षाओंसे सहित है ॥ १६८२ ॥ । प्रथम अनीकका प्रमाण सामानिकदेवोंके सदृश है। शेष छह सेनाओंमें से प्रत्येकका प्रमाण उत्तरोत्तर दूना दूना है ।। १६८३ ।। - निर्मल शक्तिसे संयुक्त देव हाथी आदिके शरीरोंकी विक्रिया करते और माया एवं लोभसे रहित होकर नित्य ही श्रीदेवीकी सेवा करते हैं ॥ १६८४ ॥ सात अनीक देवोंके सात घर पद्मद्रहके पश्चिम प्रदेशमें कमलकुसुमोंके ऊपर सुवर्णसे निर्मित हैं ॥ १६८५॥ उत्तम रूप व विनयसे संयुक्त और बहुत प्रकारके उत्तम परिवारसे सहित ऐसे एकसौ आठ प्रतीहार, मंत्री एवं दूत हैं ॥ १६८६ ॥ उनके अतिशय रमणीय एकसौ आठ भवन द्रहके मध्यमें कमलोंपर दिशा और विदिशाके विभागों में स्थित हैं ॥ १६८७ ॥ पद्मपुष्पोंपर स्थित जो प्रकीर्णक आदिक देव हैं, उन चारोंके प्रमाणका उपदेश कालवश नष्ट हो गया है ॥ १६८८ ॥ वे सब अकृत्रिम पृथिवीमय सुन्दर कमल एक लाख चालीस हजार एकसौ सोलह हैं ॥ १६८९ ॥ १४०११६ । १ द ब मुहा. २. द ब सुरा. . ३ द ब पच्छिमंपएसंति.. ४ द चउवणावि, * व चउणाविं. ५ दब पउमपुव्वेसु. ६द उच्छण्णो. Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६४ ] तिलोय पण्णत्ती [ ४. १६९० एवं महापुराणं परिमाणं ताण होदि कमलेसुं । खुल्लयपुरसंखाणं को सक्कड़ कादुमखिलेणं ॥ १६९० पउमदद्दे पुण्वमुद्दा उत्तरगेहा इति सब्वे वि । ताप्णभिमुद्दा वि सेसा' खुल्लयगेद्दा जहाजोगं ॥ १६९१ कमलकुसुमेसु तेसुं पासादा जेत्तिया समुद्दिहा । तेत्तियमेत्ता होंति हु जिनगेहा विविहरयणमया ॥१६९२ (मिंगारक लसदप्पणबुब्बुदघंटाधयादिसंयुण्णा । जिणवरपासादौ ते णाणाविहतोरणदुवारा ॥ १६९३. "वरचामरभामंडलछत्तत्तय कुसुमवरिसपहुदीहिं । संजुत्ताओ तेसुं जिणवरपडिमाओ राजति ॥ १६९४ पउमहादु उत्तरभागेणं रोहिणामवरसरिया । उग्गच्छइ छावत्तरि जोयणदुसयाइं अदिरित्ता || १६९५ २७६ । ६ । १९ रुंदावगाढतोरणअंतरकूडप्पणालियाठाणा । धारारुंद कुंडेहीवाचलकूडे रुंद पहुदीओ ॥ १६९६ तत्थ य तोरणदारे तोरणथंभा अ तीए सरिदाए । गंगाणइए सरिसा णवरिं वासादिएहि ते विगुणा ॥ १६९७ | हिमवंतं गयं । इसप्रकार कमलोंके ऊपर स्थित उन महानगरोंका प्रमाण ( एक लाख चालीस हजार एक सौ सोलह ) है । इनके अतिरिक्त क्षुद्रपुरोंकी पूर्णरूपसे गिनती करने के लिये कौन समर्थ हो सकता है ? || १६९० ॥ पद्मद्रहमें सब ही उत्तम गृह पूर्वाभिमुख हैं, और शेष क्षुद्रगृह यथायोग्य उनके सन्मुख स्थित हैं ॥ १६९९ ॥ उन कमलपुष्पों पर जितने भवन कहे गये हैं, उतने ही वहां विविध प्रकारके रत्नोंसे निर्मित जिनगृह भी हैं ॥ १६९२ ॥ वे जिनेन्द्रप्रासाद नाना प्रकारके तोरणद्वारोंसे सहित और झारी, कलश, दर्पण, बुबद्, घंटा एवं ध्वजा आदि से परिपूर्ण हैं || १६९३ ॥ उन जिन भवनों में उत्तम चमर, भामण्डल, तीन छत्र और पुष्पवृष्टि आदि से संयुक्त जिनेन्द्रप्रतिमायें विराजमान हैं ॥ १६९४ ॥ पद्मद्रहके उत्तरभाग से रोहितास्या नामक उत्तम नदी निकलकर दोसौ छयत्तर योजनसे कुछ अधिक दूर तक [ पर्वतके ऊपर ] जाती है || १६९५ || २७६६६ । इस नदीका विस्तार, गहराई, तोरणोंका अन्तर, कूट, प्रणालिकास्थान, धाराका विस्तार, कुण्ड, द्वीप, अचल और कूटका विस्तार इत्यादि तथा वहांपर तोरणद्वार में तोरणस्तम्भ इन सबका वर्णन गंगानदी के सदृश ही जानना चाहिये । विशेष यह है कि यहांपर इन सबका विस्तार गंगानदीकी अपेक्षा दूना है ॥ १६९६-१६९७ ॥ हिमवान्पर्वतका कथन समाप्त हुआ । १ द व ताणभिमहाभिसेसा. २ द ब पासादै ३ द ब पउमदहाउ दुत्तर. ४ द ब दारारुंदा कूड. ५ दु व कुंद. Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४.१७०४] चउत्थो महाधियारो . . [३६५ हेमवदस्स य रुंदा चालसहस्सा य ऊणवीसहिदा । तस्स य उत्तरबाणो' भरहसलागादु सत्तगुणा ॥ १६९८ ४००००। सत्तत्तीससहस्सा छच्च सया सत्तरी य चउअधिया । किंचूणसोलसकला हेमवदे उत्तरे जीवा ॥ १६९९ ३७६७४ । १६ । भट्टत्तीससहस्सों सत्तसया जोयणाणि चालीसं । दसयकला णिघि8 हेमवदस्सुत्तरं चावं ॥ १७०० ३८७४०।१०। १९ इगिहत्तरिजुत्ताई तेसट्ठिसयाई जोयणाणं पि । सत्तकला दलअधियाँ णिहिट्ठा चूलिया तस्स ॥ १७०१ यो. ६३७१ । क १५ । ३८ पस्सभुजा तस्स हवे छच्च सहस्साई जोयणाणं पि । सत्तसया पणवण्णब्भहिया तिणि श्चिय कलाभो ॥ १७०२ ६७५५ । क३। अवसेसवण्णणाओ सरिसाओ सुसमदुस्समेणं पि । णवरि यवटिदरूवं' परिहीणं हाणिवड्डीहि ॥ १७०३ तक्खित्ते बहुमज्झे चेदि सद्दावणि त्ति णाभिगिरी । जोयणसहस्सउदो तेत्तियवासो सरिसवट्टो ॥ १७०४ १००० । १०००। हैमवत क्षेत्रका विस्तार उन्नीससे भाजित चालीस हजार योजन और उसका उत्तरबाण भरतक्षेत्रकी शलाकासे सातगुणा है ॥ १६९८ ॥ ४०००° । ३६८४१२ । हैमवत क्षेत्रमें उत्तरभागमें जीवा सैंतीस हजार छहसौ चौहत्तर योजन और कुछ कम सोलह कलाप्रमाण है ॥ १६९९ ॥ ३७६७४१६ । ___ हैमवतक्षेत्रका उत्तरधनुष अडतीस हजार सातसौ चालीस योजन और दश कलामात्र निर्दिष्ट किया गया है ॥ १७०० ॥ ३८७४०१९ । उसकी चूलिकाका प्रमाण तिरेसठसौ इकहत्तर योजन और साढ़े सात कला निर्दिष्ट किया गया है ॥ १७०१ ॥ ६३७१३३। उसकी पार्श्वभुजा छह हजार सातसौ पचवन योजन और तीन कलाप्रमाण है ॥ १७०२ ॥ ६७५५३८ । इसका शेष वर्णन सुषमदुष्षमा कालके सदृश है। विशेषता केवल यह है कि वह क्षेत्र हानि-वृद्धिसे रहित होता हुआ अवस्थितरूप अर्थात् एकसा है ॥ १७०३ ॥ इस क्षेत्रके बहुमध्यभागमें एक हजार योजन ऊंचा और इतने ही विस्तारवाला सदृशगोल शब्दावनि ( शब्दवान् ) नामक नाभिगिरि स्थित है ॥ १७०४ ॥ १००० । १०००। १द उत्तरहीणो. २ द ब भरतीससहस्सा. ३ द ब चरा चावा. ४ द पदस अधिया. ५ वयवडिद रूवं. Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६६ ] तिलोय पण्णत्ती [ ४. १७०५ सम्वस्स तस्स परिही इगितीससयाई तह य बासट्ठी । सो पल्लसरिसठाणी कणयमेओ बहैविजयडी ॥ १७०५ एक्कसहस्सं पणसयमेकसहस्वं च सगसया पण्णा । उदओ मुद्देभूमज्झिमवित्थारा तस्स धवलस्स ॥ १७०६ पाठान्तरम् । १००० | ५०० | १००० । ७५० । मूलोवरिभाए सो सेलो वेदिउववणेहिं जुदो । वेदीवणाण रुंदा हिमवंतणग व्व णादव्वा ॥ १७०७ बहुतोरणदारजुदा तब्वणवेदी विचित्तरयणमई । चरियहालियविउला णचंताणेयवयवडालोय ॥ १७०८ तग्गिरिउवरिमभागे बहुमज्झे होदि दिव्वजिणभवणं । बहुतोरणवेदिजुदं पडिमाहिं सुंदराहि संजुत्तं ॥ १७०९ उच्छे पहुदीसुं संपहि अम्हाण णत्थि उवदेसो । तस्स य चउद्दिसासुं पासादा होंति रयणमया ॥ सत्तटुप्पहुदीहिं भूमीहिं भूमिदा विचित्तार्द्दि । धुन्वंतघयवडायो णाणाविहरयणकयसोहा ॥ १७११ बहुपरिवारेहिं जैदो सालीणामेण बेंतरो देभो । दसधणुतुंगो चेट्ठदि पलमिदाऊ महादेद्दो' ॥ १७१२ महाओ उत्तरभागेसुं रोहिदास णाम नदी । बेकोसेहिं अपाविय णाभिगिरिं पच्छिमे वलइ ॥ १७१३ १७१०) उस सत्र पर्वतकी परिधि इकतीससौ बासठ योजनप्रमाण है । यह पर्वत पल्य (कुशूल) के सदृश आकारवाला कनकमय वृत्त विजयार्द्ध है ।। १७०५ ॥ उस धवल पर्वतकी उंचाई, मुखविस्तार, भूविस्तार और मध्यविस्तार क्रमसे एक हजार, पांचसौ, एक हजार और सातसौ पचास योजनप्रमाण है || १७०६ ॥ पाठान्तर । उत्सेध १००० । मुखवि. ५०० । भूवि. १००० । मध्यवि. ७५० | वह पर्वत मूल और उपरिम भागों में वेदी एवं उपवनोंसे संयुक्त है । वेदी और वनों का विस्तार हिमवान् पर्वतके समान ही जानना चाहिये ॥ १७०७ ॥ 1 उस पर्वती वनवेदी बहुत तोरणद्वारोंसे संयुक्त, विचित्र रत्नमयी, मार्ग व अट्टालिकाओंसे विपुल और नाचती हुई अनेक ध्वजा - पताकाओंसे आलोकित है ।। १७०८ ॥ उस पर्वतके ऊपर बहुमध्यभागमें अनेक तोरण व वेदियोंसे युक्त और सुन्दर प्रतिमाओं सहित दिव्य जिनभवन है ।। १७०९ ॥ इस जिनभवनकी उंचाई आदि के विषय में इस समय हमारे पास उपदेश नहीं है । जिन भवन के चारों ओर रत्नमय प्रासाद हैं ।। १७१० ॥ प्रासाद सात-आठ इत्यादि विचित्र भूमियोंसे भूषित, फहराती हुई ध्वजा-पताकाओं से संयुक्त और नाना प्रकारके रत्नोंसे शोभायमान हैं ।। १७११ ॥ वहाँपर दश धनुष ऊंचा, एक पल्यप्रमाण आयुसे सहित और महान् शरीरका धारक शाली नामक व्यन्तरदेव बहुत परिवारसे युक्त होकर रहता है ।। १७९२ ॥ रोहितास्या नामक नदी पद्मद्रहके उत्तरभाग से निकलकर नाभिगिरि पहुंचने से दो कोस पूर्व ही पश्चिमकी ओर मुड़ जाती है ॥ १७१३ ॥ . १ द ब कणयमदी. २ ब बढ ३ द व भूमुह ४ द व णचंताणेरयवडालोया ५ द ब धयवलोया. ६ द ब जुदा. ७ द बतरा ८ द महादेवो. ९ ब पउमदहाउत्तर : Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. १७२०] चउत्थो महाधियारो [३६७ बे कोसे वियपाविय अचलं तं वलिय पच्छिमाहिमहा । उत्तरमहेण तत्तो कुडिलसरूवेण एत्ति सा सैरिया॥१७१४ गिरिबहुमज्झपदेसं णियमज्झपदेसयं च कादूर्ण । पच्छिममुहेण गच्छइ परिवारणदीहिं परियरिया ॥ १७१५ अट्ठावीससहस्सा परिवारणदीण होदि परिमाणं । दीवस्स य जगदिबिलं पविसिय पविसेदिलवणवारिणिहि ॥१७१६ २८०००। हेमवदो गदो । भरहावणिरुंदादो अडगुणरुंदो य दुसय उच्छेहो । होदि महाहिमवंतो हिमवंतवियं वणेहि कयसोहो ॥ १७१७ ८०००० । उ २०० । पण्णसर्यसहस्साणिं उणवीसहिदाणि जोयणाणि पि । भरहाउ उत्तरंतं तग्गिरिबाणस्स परिमाणं ॥ १७१८ [१५००००।] तेवण्णसहस्साणिं णवसया एकतीससंजुत्ता। छ श्चिय कलाओ जीवा उत्तरभागम्मि तगिरिणी ॥ १७१९ ५३९३१ ।६। सत्तावण्णसहस्सा दुसया तेणउदि दस कलाओ य । तत्थ महाहिमवंते जीवाए होदि धणुपटुं॥ १७२० ५७२९३ । १०॥ वह नदी दो कोससे पर्वतको न पाकर अर्थात् पर्वतसे दो कोस पूर्व ही रहकर पश्चिमाभिमुख हो जाती है। इसके पश्चात् फिर उत्तराभिमुख होकर कुटिलरूपसे आगे जाती है, और पर्वतके बहुमध्य प्रदेशको अपना मध्यप्रदेश करके परिवारनदियोंसे युक्त होती हुई पश्चिमकी ओर चली जाती है ॥ १७१४ -१७१५॥ इसकी परिवारनदियोंका प्रमाण अट्ठाईस हजार है। इसप्रकार यह नदी जम्बूद्वीपकी जगतीके बिलमें होकर लवणसमुद्रमें प्रवेश करती है ।। १७१६ ॥ २८००० । ___ हैमवतक्षेत्रका वर्णन समाप्त हुआ । महाहिमवान् पर्वतका विस्तार भरतक्षेत्रसे अठगुणा और उंचाई दोसौ योजनप्रमाण है व हिमवन्तके समान ही वनोंसे शोभायमान है ॥ १७१७ ॥ वि. ८००.०० । उं. २००। भरतक्षेत्रसे उत्तर तक इस पर्वतके बाणका प्रमाण उन्नीससे भाजित एकसौ पचास सहस्र (एक लाख पचास हजार ) योजन है ॥ १७१८ ॥ [ १५०००° =७८९४१६] । उस पर्वतके उत्तरभागमें जीवाका प्रमाण तिरेपन हजार नौसौ इकतीस योजन और छह कला है ।। १७१९ ॥ ५३९३१३६ । महाहिमवान् पर्वतकी जीवाका धनुपृष्ठ सत्तावन हजार दोसौ तेरानबै योजन और दश कलामात्र है ।। १७२० ॥ ५७२९३१२ । १९ १ द ब अवयं दं वलय. २ द तत्थि तरिया, ब तत्ति स तरिया. ३ द ब स्सणे हिं . ४ द ब पण्णरस'. ५द ब वदाणि. Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६८] तिलोयपण्णत्ती [४.१७२१णव य सहस्सा दुसया छाहत्तरि जोयणाणि भागा य । अडतीसहिदुणवीसा महहिमवंतम्मि पस्सभुजा ॥ १७२१ ९२७६ । १९ । जोयण असहस्सा एकसयं अट्ठवीससंजुत्तं । पंचकलाओ एदं तग्गिरिणो चूलियामाणो ॥ १७२२ ८१२८।५। महाहिमवंते दोसं पासेस वेदिवणाणि रम्माणि । गिरिसमदीहत्ताणि वासादीणं च हिमवगिरि ॥ १७२३ सिद्धमहाहिमवंता हेमवदो रोहिदो य हरिणामो । हरिकंता हरिवरिसो' वेरुलिभो अड इमे कुडा ॥ १७२४ हिमवंतपस्वदस्स य कहादो उदयवासपहुदीणिं । एदाणं कूडाणं दुगुणसरूवाणि सव्वाणि ॥ १७२५ जंणामा ते कूडा तंणामा वेंतरा सुरा होति । अणुवमरूवसरीरा बहुविहपरिवारसंजुत्ता ॥ १७२६ पउमदहाउ दुगुणो वासायामेहि गहिरभावेणं । होदि महाहिमवंते महपउमो णाम दिव्वदहो ॥ १७२७ वा १०००। आ २००० ।गा २० । (तहहपउमस्सोवरि पासादे चेट्टदे य हिरिदेवी । बहुपरिवारहिं जुदा सिरियादेवि व्व वणिजगुणोहा ॥ १७२८ महाहिमवान् पर्वतकी पार्श्वभुजा नौ हजार छयत्तर योजन और अडतीससे भाजित उन्नीसभागमात्र है ।। १७२१ ॥ . उस पर्वतकी चूलिकाका प्रमाण आठ हजार एकसौ अट्ठाईस योजन और पांच कला है ॥ १७२२ ॥ ८१२८ १३ । ___ महाहिमवान् पर्वतके दोनों पार्श्वभागोंमें रमणीय वेदी और वन हैं। इनकी लंबाई इसी पर्वतके बराबर और विस्तारादिक हिमवान् पर्वतके समान है ॥ १७२३ ॥ इस पर्वतके ऊपर सिद्ध, महाहिमवान् , हैमवत, रोहित् , हरि, हरिकान्त, हरिवर्ष और वैडूर्य, इसप्रकार ये आठ कूट हैं ॥ १७२४ ॥ हिमवान् पर्वतके कूटोंसे इन कूटोंकी उंचाई और विस्तारप्रभृति सब दुगुणा दुगुणा है ॥ १७२५॥ जिन नामोंके वे कूट हैं, उन्हीं नामवाले व्यन्तरदेव उन कूटोंपर रहते हैं। ये देव अनुपम रूपयुक्त शरीरके धारक और बहुत प्रकारके परिवारसे संयुक्त हैं ॥ १७२६ ॥ महाहिमवान् पर्वतपर स्थित महापद्म नामक द्रह पद्मद्रहकी अपेक्षा दुगुणे विस्तार, लंबाई व गहराईसे सहित है ॥ १७२७ ॥ विस्तार १००० । आयाम २००० । गहराई २० । उस तालाबमें कमलके ऊपर स्थित प्रासादमें बहुतसे परिवारसे संयुक्त तथा श्रीदेवीके सदृश वर्णनीय गुणसमूहसे परिपूर्ण ही देवी रहती है ॥ १७२८ ॥ १द अहतीस. २द ब एइं. ३द सव्वमहा'. ४ द हरवरिसो. ५द बयामोहि. ६ द ब महाहिमवंतो. Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. १७३७ ] चउत्यो महाधियारो [ ३६९ हैणवरि विसेसो एसो दुगुणा परिवारपउम्परिसंखा । जेत्तियमेत्तपसादा जिणभवणा तत्तियो रम्मा ॥ १७२९ हंसाणादसाभाए वेसमंणो णाम सुंदरो कूडो । दक्खिणदिसाविभागे कूडो सिरिणिचयणामो य ॥ १७३० णइरिदिभागे कूडं महहिमवतो विचित्तरयणमओ । पच्छिमउत्तरभागे कृढो एरावदो णाम ॥ १७३१ सिरिसंचयं ति कुडो उत्तरभागे दहस्स चेटेदि । एदेहिं कूडे हिं महहिमवंतो य पंचसिहरो ति ॥ १७३२ एदे सब्वे कूडा वेंतरणयरेहिं परमरमणिज्जा । उववणवेदीजुत्ता उत्तरपासे जलम्मि जिणकूडो ॥ १७३३ सिरिणिचयं वेरुलियं अंकमयं अच्छरीयरुजगाई। उप्पलसिहरी कूडा सलिलम्मि पदाहिणा होंति ॥ १७३४ तहहदक्खिणदारे रोहिणदी णिस्सरेदि विउलजला । दक्षिणमुहेण वञ्चदिपणहदइगिवीसतिसयमदिरित्तं ॥ १७३५ १६०५। ५। रोहीए रुंदादी सारिच्छा होति रोहिदासाए । णाभिप्पदाहिणणं हेमवदे जादि पुब्वमुहा ॥ १७३६ तक्खिदिबहुमजोणं गच्छिर्य दीवस्स जगदिबिलदारे । पविसेदि लवणजलधि अडवीससहस्सवाहिणीसहिदा ॥ १७३७ २८०००। । महहिमवंतो गदो। यहां विशेषता केवल यह है कि ह्री देवीके परिवार और पोंकी संख्या श्रीदेवीकी अपेक्षा दूनी है। इस तालाबमें जितने प्रासाद हैं उतने ही रमणीय जिनभवन भी हैं ॥ १७२९ ॥ इस तालाबके ईशान दिशाभागमें सुन्दर वैश्रवण नामक कूट, दक्षिणदिशाभागमें श्रीनिचय नामक कूट, नैऋत्यदिशाभागमें विचित्र रत्नोंसे निर्मित महाहिमवान् कूट, पश्चिमोत्तरभागमें ऐरावत नामक कूट और उत्तरभागमें श्रीसंचय नामक कूट स्थित है। इन कूटोंसे महाहिमवान् पर्वत पंचशिखर कहलाता है ॥ १७३०-१७३२ ।। ये सब कूट व्यन्तरनगरोंसे परमरमणीय और उपवनवेदियोंसे संयुक्त हैं । तालाबके उत्तरपार्श्वभागमें जलमें जिनकूट है ।। १७३३ ॥ श्रीनिचय, वैडूर्य, अंकमय, आश्चर्य, रुचक, उत्पल और शिखरी, ये कूट जलमें प्रदक्षिणरूपसे स्थित हैं ।। १७३४ ॥ इस तालाबके दक्षिण द्वारसे प्रचुरजलसंयुक्त रोहित् नदी निकलती है और पर्वतपर पांचसे गुणित तीनसौ इक्कीस योजनसे अधिक दक्षिणकी ओर जाती है ।। १७३५ ॥ ३२१ x ५ = १६०५६५ । रोहित् नदीका विस्तार आदि रोहितास्याके समान है। यह नदी हैमवतक्षेत्रमें नाभिगिरिकी प्रदक्षिणा करती हुई पूर्वाभिमुख होकर आगे जाती है ॥ १७३६ ॥ ___ इसप्रकार यह नदी उस हैमवतक्षेत्रके बहुमध्यभागसे द्वीपकी वेदीके बिलद्वारमें जाकर अट्टाईस हजार नदियों सहित लवणसमुद्रमें प्रवेश करती है ॥ १७३७ ॥ २८००० । ___ महाहिमवान् पर्वतका वर्णन समाप्त हुआ। १ द ब 'पदेसा. २ द व तत्ति भू. ३ द ब सिरिसंवदं. ४ द ब गच्छय. ५ द ब महहिमपंत. TP. 47 Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३७० ] तिलोयपण्णत्ती [ ४. १७३८ भरावी बोणे इगितीसहदम्मि होदिजं लद्धं । हरिवरिसस्स य बाणं तं उवहितडा णादव्वं ॥ १७३८ ३१०००० । १९ एक्कर जोयलक्खं सद्विसहस्साणि भागहारो य । उणवीसेहिं एसो हरिवरिसखिदीए वित्थारो ॥ १७३९ १६००००। १९ तेहत्तरीसहस्सा एक्कोत्तरणवसयाणि जोयणया । सत्तारस य कलाभो हरिवरिसासुत्तरे जीवा ॥ १७४० . ७३९०१ । १७ । १९ 'चुलसी दिसहस्साणिं तह सोलसजोयणाई चउरंसा । एदस्सिं जीवाए धणुपद्वं होदि हरिवरिसे ॥ १७४१ ८४०१६ । ४ । १९ जोयण णवणउदिसया पणसीदी होंति अट्ठतीसहिदा । एक्कारसकलअधिया हरिवरि से चूलियामाणं ॥ १७४२ ९९८५ । ११ । ३८ तेरस सहस्सयाणिं तिष्णि सया जोयणाइ इगिसट्ठी । अडतीसहरियतेरसकलाओ हरिवरिसपरसभुजा || १७४३ १३३६१ । १३ । ३८ 1 १९ १९ भरतक्षेत्र के बाणको इकतीससे गुणा करनेपर जो गुणनफल प्राप्त हो उतना समुद्र के तसे हरिवर्ष क्षेत्रका बाण जानना चाहिये ॥ १७३८ ।। १०००० ३१०००० × ३१ उन्नीस से भाजित एक लाख साठ हजार योजनप्रमाण यह हरिवर्षक्षेत्रका विस्तार है ॥ १७३९ ॥ १६०००० 1 १९. हरिवर्षक्षेत्रकी उत्तरजीवा तिहत्तर हजार नौसौ एक योजन और सत्तरह कला माण है || १७४० || ७३९०११५ । हरिवर्षक्षेत्र में इस जीवाका धनुष्पृष्ठ चौरासी हजार सोलह योजन और चार भागमात्र है ॥। १७४१ ।। ८४०१६ । = हरिवर्ष क्षेत्रकी चूलिकाका प्रमाण निन्यानबैसौ पचासी योजन और अड़तीस से भाजित ग्यारह कलाओं से अधिक है ।। १७४२ ।। ९९८५३८ ॥ हरिवर्ष क्षेत्रकी पार्श्वभुजा तेरह हजार तीनसौ इकसठ योजन और अड़तीससे भाजित तेरह कलाप्रमाण है ॥ १७४३ ॥ १३३६१३३ । १ द ब बाणों. २ द व तडादो, ३ द ब एकिं. ४ द ब एदंसं. Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ४. १७५० ] उत्थो महाधियारो [ ३७१. अवसेसवण्णणाओ सुसमस्स व होंति तस्ले खेत्तस्स । णवीर य संठिदरूवं परिहीणं हाणिवड्डीहिं ॥ १७४४ तक्खे से बहुम चेट्ठदि विजयावदित्ति णाभिगिरी । सव्वदिव्ववण्णणजुत्ता इह किर चारणा देवा ॥ १७४५ महपउमदा नदी उत्तरभागेण तोरणहारे । णिस्सरिदूणं वच्यदि पञ्चदउवरिम्मि हरिकंता ॥ १७४६ सा गिरिउवरिं गच्छइ एकसदस्सं पणुत्तरा खसया । जोयणया पंच कला पणालिए पडदि कुंडम्मिं ॥ १७४७ १६०५ । ५ । १९ कोसेहिमपाविय णाभिगिरिंदं पदाहिणं कायुं । पच्छिम मुद्देण वञ्चदि रोहीदो बिगुणवासादी || १७४८ छप्पण्णसहस्सेहिं परिवारतरंगिणीहिं परियरिया । दीवस्स य जगदिबिलं पविसिय पविसेइ लवणणिहिं ॥ १७४९ ५६००० । | हरिवरसो गदो । सोलससहस्सअडसयबादाला दो कला णिसहरूं । उणवीसहिदा सूई तीसैसहस्त्राणि छलक्खं ॥ १७५० १६८४२ । २ । ६३०००० । १९ १९ उस क्षेत्रका अवशेष वर्णन सुषमाकालके समान है । विशेष यह है कि वह क्षेत्र हानिवृद्धि से रहित होता हुआ संस्थितरूप अर्थात् एकसा ही रहता है ॥ १७४४ ॥ इस क्षेत्रके बहुमध्यभागमें विजयवान् नामक नाभिगिरि स्थित है । यहांपर सर्व दिव्य वर्णन से संयुक्त चारण देव रहते हैं ।। १७४५ ॥ महापद्मद्रहके उत्तरभागसम्बन्धी तोरणद्वारसे हरिकान्ता नदी निकलकर पर्वतके ऊपर से जाती है || १७४६ ॥ वह नदी एक हजार छहसौ पांच योजन और पांच कलाप्रमाण पर्वतके ऊपर जाकर नालीके द्वारा कुण्ड में गिरती है ।। १७४७ ॥। १६०५.९ । पश्चात् वह नदी दो कोससे नाभिगिरिको न पाकर अर्थात् नाभिगिरिसे दो कोस इधर ही रहकर उसकी प्रदक्षिणा करके रोहित नदीकी अपेक्षा दुगुणे विस्तारादिसे सहित होती हुई पश्चिमकी ओर जाती है ।। १७४८ ॥ इसप्रकार वह नदी छप्पन हजार परिवारनदियोंसे सहित होती हुई द्वीपके जगतीचिलमें प्रवेश करके लवणसमुद्र में प्रवेश करती है || १७४९ ।। ५६००० । हरिवर्षक्षेत्रका वर्णन समाप्त हुआ । निषधपर्वतका विस्तार सोलह हजार आठसौ ब्यालीस योजन और दो कला तथा सूची । उन्नीस से भाजित छह लाख तीस हजार योजनप्रमाण है | १७५० | १६८४२ । ६ ३०० ० ० 1 १९ १ द ब तस्सु. २ द ब कूडम्मि ३ द वीससहस्साणि. Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३७२) तिलोयपण्णत्ती [५. १७५१ अथवा गिरिवरिसाणं विगुणियवासम्मि भरहइसुमाणे । अवणीदे जे सेसं णियणियबाणाण तं माणं ॥ १७५१ चउणउदिसहस्साणि जोयण छप्पण्णअधियएकसया। दोणि कलामो अधिया णिसहगिरिस्सुत्तरे जीवा॥ १७५२ ९४१५६ ।। एक जोयणलक्खं चउवीससहस्सतिसयछादाला । णवभागा अदिरित्ता णिसहे जीवाए धणुपट्ट॥ १७५३ १२४३४६ । ९। सयवरगं एक्कसय सत्तावीसं च जोयणाणं पि । दोणि कला णिसहस्स य चूलियमाणं च णादब्वं ॥ १७५४ जो १०१२७ ।। जोयण वीससहस्सं एकसयं पंचसमधिया छट्ठी। अड्डाइजकलायो पस्सभुजा णिसहसेलस्स ॥ १७५५ २०१६५। ५। तग्गिरिदोपासेसु उववणसंडाणि होति रमणिज्जा । बहुविहवररुक्खाणिं सुककोकिलमोरजुत्ताणि ॥ १७५६ उववणसंडा सव्वे पव्वददीहत्तसरिसदीहत्ता । वरवावीकूवजुदा पुष्वं विय वण्णणा सव्वा ॥ १७५७ १९ अथवा, पर्वत और क्षेत्रके दूने विस्तारमेंसे भरतक्षेत्रसम्बन्धी बाणप्रमाणके कम करदेनेपर जितना शेष रहे उतना अपने अपने बाणोंका प्रमाण होता है ॥ १७५१ ॥ ३२९००° ४-२ १९९०° = ६३९००० निषधका बाणप्रमाण । निषधपर्वतकी उत्तरजीवाका प्रमाण चौरानबै हजार एकसौ छप्पन योजन और दो कला अधिक है ॥ १७५२ ॥ ९४१५६२३ । निषधपर्वतकी जीवाके धनुपृष्ठका प्रमाण एक लाख चौबीस हजार तनिसौ छयालीस योजन और नौ भाग अधिक है ॥ १७५३ ॥ १२४३४६१२१ । निषधपर्वतकी चूलिकाका प्रमाण सौका वर्ग अर्थात् दश हजार, तथा एकसौ सत्ताईस योजन और दो कलाप्रमाण जानना चाहिये ॥ १७५४ ॥ १०१२७१२ । निषधपर्वतकी पार्श्वभुजा बीस हजार एकसौ पैंसठ योजन और अढाई कलाप्रमाण है ॥ १७५५ ॥ २०१६५६ । इस पर्वतके दोनों पार्श्वभागोंमें बहुत प्रकारके उत्तम वृक्षोंसे सहित और तोता, कोयल एवं मयूर पक्षियोंसे युक्त रमणीय उपवनखंड है ॥ १७५६॥ वे सब उपवनखंड पर्वतकी लम्बाईके समान लम्बे और उत्तम वापी एवं कूपोंसे संयुक्त हैं । इनका सब वर्णन पहिलेके समानही है ॥ १७५७ ॥ १ द सत्तावीसभहियं, Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. १७६७ ] चउत्थो महाधियारो [ ३७३ - कूडो सिद्धो' णिसद्दो हरिवस्सो तह विदेहहरिविजया । सीदोदपरविदेहा रुजगो य हवेदि णिसहउवरिम्मि ॥१७५८ ताणं उदयहुदी सब्वे हिमवंतलेलकूडादो । चउगुणिया णवरि इमे कूडोवरि जिणपुरी सरिसा ॥ १७५९ ते कूडाणामा वेंतरा सुरा तेसुं । बहुपरिवारेहिं जुदा पलाऊ दसधणुतंगा ॥। १७६० पउम हाउ चउगुणरुंद पहुदी भवेदि दिव्वदहो । तीगिच्छो विक्खादो बहुमज्झे जिसहसेलस्स || १७६१ "वी २०००, आ ४०००, गा ४०, पउ ४२, संखा ५६०४६४, व १, मु ३, प ४, मज्झि ४, अं ४ वा २ । तद्दह उमस्सोवरि पासादे' चेट्ठदे य धिदिदेवी । बहुपरिवारेहिं जुदा णिरुव मलावण्णसंपूण्णा ॥ १७६२ इगिपलुपमाणाऊ णाणाविहरयणभूसियसरीरा । अहरम्मा वेंतरिया सोहम्मिंदस्स सा देवी ॥। १७६३ जेत्तियमेत्ता तस्सि पउमगिहा तेत्तिया जिनिंदपुरा । भव्वाणानंदयरी सुरकिण्णरमिहुणसंकिण्णा ॥ १७६४ ईसाण दिसामाए वेसमणो णाम मणहरो कूडो । दक्खिणदिसाविभागे कूडो सिरिणिचयणामो य ॥ १७६५ णइरदिदिसाविभागे णिसद्दो णामेण सुंदरो कूडो । भइरावदो त्ति कूडो तीगिच्छीपच्छिमुतविभागे ॥ १७६६ उत्तरदिसाविभागे कूडो सिरिसंचयो त्तिणामेण । एदेहिं कूडेहिं णिसहगिरी पंचसिद्दरि त्ति ।। १७६७ निषधपर्वत के ऊपर सिद्ध, निषध, हरिवर्ष, विदेह, हरि, विजय, सीतोदा, अपरविदेह और कूट स्थित हैं ॥ १७५८ ॥ रुचक, ये नौ इन कूटोंकी उंचाई आदि सब हिमवान्पर्वतके कूटोंसे चौगुणी है । विशेषता केवल यह है कि कूट पर स्थित ये जिनपुर हिमवान्पर्वतसंबंधी जिनपुरोंके सदृश हैं ॥ १७५९ ॥ 1 जिस नामके धारक ये कूट हैं, उसी नामके धारक व्यन्तरदेव उन कूटों पर निवास करते हैं । ये देव बहुत परिवारोंसे युक्त, एक पल्यप्रमाण आयुवाले और दश धनुष ऊंचे हैं । १७६० ॥ निषध पर्वत के बहुमध्यभागमें पद्मद्रहकी अपेक्षा चौगुणे विस्तारादिसे सहित और तिगिछनाम से प्रसिद्ध एक दिव्य तालाब है || १७६१ ॥ व्यास २०००, आयाम ४०००, अवगाह ४०, नालकी उंचाई ४२, संख्या ५६०४६४, बाल्य १, मृणाल ३, पद्म ४, मध्यव्यास ४, अंतव्यास २ वा ४ योजन । उस द्रहसम्बन्धी पद्मके ऊपर स्थित भवन में बहुत परिवारसे संयुक्त और अनुपम लावयसे परिपूर्ण धृति देवी निवास करती है ।। १७६२ ॥ एक पल्यप्रमाण आयुकी धारक और नाना प्रकारके रत्नोंसे भूषित शरीरवाली अतिरमणीय वह व्यन्तरिणी सौधर्मइन्द्रकी देवी है | १७६३ ॥ उस तालाब में जितने पद्मगृह हैं, उतने ही भव्य जनोंको आनन्दित करनेवाले किन्नरदेवों के युगलोंसे संकीर्ण जिनेन्द्रपुर हैं ।। १७६४ ॥ तिगिछ तालाब के ईशान दिशाभागमें मनोहर वैश्रवण नामक कूट, दक्षिणदिशाभागमें श्रीनिचय नामक कूट, नैऋत्यदिशाभागमें सुन्दर निषध नामक कूट, पश्चिमोत्तर कोण में ऐरावतकूट और उत्तरदिशाभागमें श्रीसंचय नामक कूट है । इन कूटोंसे निषधपर्वत ' पंचशिखरी ' इसप्रकार प्रसिद्ध है ।। १७६५-१७६७ ॥ १ द सि. २ द जिणवरा ३ द तीगिच्छे, ब तिंगिन्छे. ४ द ब वा २, अंबु वा २, उ ३, १४, ४. ५ द ब पासादा. ६ द व भवणाणंदयरा. ७ द ब अइरावदा. ८ द ब तिमिच्छीमुत्तर . Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३७४ ] तिलोय पण्णत्ती [ ४. १७६८ चरवेदियाहिं जुत्ता वैतरणयरेहिं परमरमणिजा । एदे कूडा उत्तरपासे सलिलम्मि जिणकूडो' | १७६८ सिरिणिचयं वेरुलियं अंकमयं अंबरीयरुजगाई । सिहिरी उप्पलकूडो तिंगिच्छिदहस्स सलिलम्मैि ॥ तिंगिच्छादो दक्खिणदारेणं हरिणदी विणिक्कतौ । सत्तसहस्सं चउसयइगिवीसा इगिकला य गिरिउवरिं ।। १७७० ૧૦) ७४२१ । १ । १९ आगच्छिय हरिकुंडे" पडिऊणं हरिणदी विणिस्सरहे । णाभिपदाहिणेणं हरिवरिसे जादि पुण्यमुँही ॥ १७७१ छप्पण्णसहस्सेहि परिवारसमुद्दगाहि संजुत्ता । दीवस्स य जगदिबिलं पविसिय पविसेदि लवणणिहिं ।। १७७२ ५६००० । हरिकंतासारिच्छा हरिणामावासगा हपहुदीभो । भोगवणीण नदीओ सरपहुदी जलयरविहीणा ॥ १७७३ । सिहो' गदो । णिसहस्त्तरभागे दक्खिणभागम्मि णीलवंतस्स । वरिसो महाविदेहो मंदरलेलेण पत्रित्तो ॥ १७७४ तेत्तीससहस्लाई छसया चउसीदिभा य चउभंसा । ता महविदेहरुंदं जोयणलक्खं च मज्झगदजीवा ॥ १७७५ ३३६८४ । ४ । १००००० | १९ ये कूट उत्तम वेदिकाओंसे सहित और व्यन्तरनगरोंसे अतिशय रमणीय हैं। उत्तरपार्श्वभागमें जलमें जिनकूट है | १७६८ ॥ तिछि तालाब के जलमें श्रीनिचय, वैडूर्य, अंकमय, अंबरीक ( अच्छरीय = रुचक, शिखरी और उत्पल कूट स्थित हैं । १७६९ ॥ तिगिंछ के दक्षिणद्वारसे निकलकर हरित् नदी सात हजार चार सौ इक्कीस योजन व एक कलाप्रमाण गिरिके ऊपर आकर और हरित् कुण्डमें गिरकर वहां से निकलती है तथा हरिवर्ष क्षेत्र में नाभिगिरिके प्रदक्षिणरूपसे पूर्व की ओर जाती है ॥ १७७०-१७७१ ॥ वह नदी छप्पन हजार परिवारनदियोंसे संयुक्त होकर द्वीपकी जगती के चिलमें प्रवेश करती हुई लवणसमुद्र से प्रवेश करती है ।। १७७२ ।। ५६००० । हरित नदीका विस्तार व गहराई आदि हरिकान्ता नदीके सदृश है । भोग भूमियोंकी नदियां और तालाब आदिक जलचर जीवोंसे रहित होते हैं || १७७३ ॥ निषधपर्वतका वर्णन समाप्त हुआ । निषेधपर्वत के उत्तरभागमें और नीलपर्वतके दक्षिणभाग में मन्दरपर्वतसे विभक्त महा आश्चर्य ), विदेहक्षेत्र है ॥ १७७४ ॥ उस महाविदेहक्षेत्रका विस्तार तेतीस हजार छहसौ चौरासी योजन और चार भागप्रमाण, तथा मध्यगत जीवा एक लाख योजनप्रमाण है ।। १७७५ ।। ३३६८४ । १००००० । १ द ब जिणकूडा. २ द ब दहसलिलम्मि ३ द विदिक्कता. ४ द ब हरिकुडे. ५ द ब विणिस्सरओ. ६ द ब पुव्वमुहे ७ द वासग्राहि. ८ द ब णिसह. Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ –४. १७८२ ] चउत्थो महाधियारो भरहस्स इसुपमाणे पंचाणउदाहिं ताडिदम्मि पुढं । रयणायरतीरादो विदेहभद्धो त्ति सो बाणी ॥ १७७६ अट्ठावण्णसहस्सा इगिलक्खा तेरसुत्तरं च सयं । सगकोसाणं अद्धं महाविदेहस्स धणुपटुं॥ १७७७ १५८११३ । ७। जोयण उणैतीससया इगिवीसं अट्ठरस तहा भागा। एदं महाविदेहे णिहिटुं चूलियामाणं ॥ १७७८ २९२१ । १८॥ सोलससहस्सयाणिं अट्ठसया जोयणागि तेसीद। । अद्धाधियअटकला महाविदेहस्स पस्सभुजा ॥ १७७९ १६८८३ । १७ । वरिसे महाविदेहे बहुमज्झे मंदरो महासेलो। जम्माभिसेयपीढो सव्वाणं तित्थकत्ताणं ॥ १७८० जोयणसहस्सगाढो णवणवदिसहस्समेत्तउच्छेहो । बहुविहवणसंड जुदो णाणावररयणरमणिजो ॥१७८१ १००० । ९९०००। दस य सहस्सा णउदी जोयणया दसकलेक्करसभागा। पायालतले रुंदै समवट्टतणुस्स मेरुस्स ॥ १७८२ १००९०।१०। ११ भरतक्षेत्रके बाणप्रमाणको पंचान बैसे गुणा करनेपर जो गुणनफल प्राप्त हो उतना समुद्रके तीरसे आधे विदेहक्षेत्रका बाणप्रमाण होता है ।। १७७६ ॥ १०९९ ९५ = ९५९:०० = ५०००० योजन । महाविदेहका धनुपृष्ठ एक लाख अट्टावन हजार एकसौ तेरह योजन और सात कोसोंका आधा अर्थात् साढ़े तीन कोसप्रमाण है ॥ १७७७ ॥ यो. १५८११३, को.५ । महाविदेहक्षेत्रकी चूलिकाका प्रमाण उनतीससौ इक्कीस योजन तथा अठारह भागमात्र है ॥ १७७८ ॥ २९२१ १६ । महाविदेहकी पार्श्वभुजा सोलह हजार आठसौ तेरासी योजन और साढ़े आठ कलाप्रमाण है ॥ १७७९ ॥ १६८८३३४ । महाविदेहक्षेत्रके बहुमध्यभागमें सब तीर्थंकरोंके जन्माभिषेकका आसनरूप मन्दर नामक महापर्वत है ॥ १७८० ॥ _यह महापर्वत एक हजार योजन गहरा, निन्यानबै हजार योजन ऊंचा, बहुत प्रकार के वनखंडोंसे युक्त और अनेक उत्तम रत्नोंसे रमणीय है ॥ १७८१ ॥ १००० । ९९००० । इस समानगोल शरीरवाले मेरूपर्वतका विस्तार पातालतलमें दश हजार नब्बै योजन और एक योजनके ग्यारह भागोंमेंसे दश भागप्रमाण है ॥ १७८२ ॥ १००९०१३ । १द ब इसुपमाणो. २ द ब 'तीरूढो. ३ द ब उणवीस. Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३७६] तिलोयपण्णत्ती [ ४. १७८३ कमहाणाए उवरि धरपट्टम्मि दससहस्साणि । जोयणसहस्समेकं विस्थारो सिहरभूमीए ॥ १७८३ सरसमयजलदणिग्गयदिणयरबिंबं व सोहए मेरू । विविहवररयणमंडियवसुमइमउडो ब्व उत्तुंगो ॥ १७८४ जम्माभिसेयसुररेइददुंदुहीभेरितूरणिग्योसो। जिणमहिमजणिदविक्कमसुरिंदसंदोहरमणिजो ॥ १७८५ ससिहारहंसधवलुच्छलंतखीरंबुरासिसाललोघो । सुरकिण्णरमिहुणाणं णाणाविहकीडणेहिं जुदो ।। १७८६ घणयरेकम्ममहासिलसंचरणजिणवरिंदभवणोघो । विविहतरुकुसुमपल्लवफलणिवहसुयंधभूभागो।। १७८७ भूमीदो पंचसया कमहाणीए तदुवरि गंतूर्ण । तटाणे संकुलिदो पंचसया सो गिरी जुगवं ॥ १७८८ समवित्थारो उवरि एक्कारसहस्सजोयणपमाणं । तत्तो कमहाणीए इगिवण्णसहस्सपणसया गंतुं ॥ १७८९ ११.०० । ५१५००। जुगवं समतदो सो संकुलिदो जोयणाणि पंचसया। समरुंद उवरितले एकारसहस्सपरिमाणं ॥ १७९० ५००।११०००। फिर क्रमसे हानिरूप होनेसे उसका विस्तार ऊपर धरापृष्ठपर अर्थात् पृथिवीके ऊपर दश हजार योजन और शिखरभूमिपर एक हजार योजनमात्र है ॥ १७८३ ॥ १००० । १००००। यह उन्नत मेरुपर्वत शरत्कालके बादलों से निकले हुए सूर्यमण्डलके समान और विविध प्रकारके उत्तम रत्नोंसे मण्डित पृथिवीके मुकुटके समान शोभायमान होता है ॥ १७८४ ॥ वह मेरुपर्वत जन्माभिषेकके समय देवोंसे रचे गये दुंदुभी, भेरी एवं तूर्यके निर्घोषसे सहित और जिनमाहात्म्यसे उत्पन्न हुए पराक्रमवाले सुरेन्द्रसमूहोंसे रमणीय होता है ॥१७८५ ॥ चन्द्रमा, हार अथवा हंसके समान धवल एवं उछलते हुए क्षीरसागरके जलसमूहसे युक्त वह मेरुपर्वत किनर जातिके देवयुगलोंकी नाना प्रकारकी क्रीडाओंसे सुशोभित होता है ।। १७८६ ।। अतिसघन कर्मरूपी महा शिलाओंको चूर्ण करनेवाले जिनेन्द्रभवनसमूहसे युक्त वह मेरुपर्वत अनेक प्रकारके वृक्ष, फूल, पल्लव और फलोंके समूहसे पृथिवीमण्डलको सुगंधित करनेवाला है ।। १७८७ ॥ यह मेरुपर्वत क्रमसे हानिरूप होता हुआ पृथिवीसे पांचसौ योजन ऊपर जाकर उस स्थानमें युगपत् पांचसौ योजनप्रमाण संकुचित हो गया है ॥ १७८८ ॥ पश्चात् इससे ऊपर ग्यारह हजार योजन तक समान विस्तार है । वहांसे पुनः क्रमसे हानिरूप होकर इक्यावन हजार पांचसौ योजनप्रमाण ऊपर जानेपर वह पर्वत सब ओरसे युगपत् पांचसौ योजन फिर संकुचित होगया है । इसके आगे ऊपर ग्यारह हजार योजन तक उसका समान विस्तार है ।। १७८९-१७९० ॥ समविस्तार ११००० । क्रमहानि ५१५०० । संकोच ५०० । समविस्तार ११०००। १ द ब णिग्गह. २ ब सुररइदुंदुहि. ३ द ब दुंदुहिभेरीतूरणादणिग्योसो. ४ द ब धवलुच्छंदखीर'. ५ द ब घणहरं. ६ द ब समंतदे. ७ द ब तलो. | Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. १७९६ ] चउत्थो महाधियारो [३७७ उड्डे कमहाणीए पणवीससहस्सजोयणा गंतुं । जुगवं संकुलिदो सो चत्तारि सयाणि चउणउदी ॥ १७९१ २५०००। ४९४ । एवं जोयणलक्ख उच्छेहो सयलपव्वदपहुस्स । णिलयस्स सुरवराणं अणाइणिहणस्स मेरुस्स ॥ १७९२ मुहभूविसेसमद्विय वग्गगेदं उदयवग्गसंजुत्तं । जे तस्स वग्गमूलं पव्वदरायस्सै तस्स पस्सभुजा ॥ १७९३ णवणउदिसहस्साणिं एकसयं दोणि जोयणाणि तहा । सविसेसाई' एसा मंदरसेलस्स पस्सभुजा ॥ १७९४ ९९१०२। चालीसजायणाई मेरुगिरिंदस्स चूलियामाणं । बारह तब्भूवासं चत्तारि हवेदि मुहवासं ॥ १७९५ ४०।१२।४। मुहभूमीण विसेसे उच्छेहहिदम्मि भूमुहाहितो। हाणिचयं णिद्दिदं तस्स पमाणं ह पंचसो ॥ १७९६ फिर ऊपर क्रमसे हानिरूप होकर पच्चीस हजार योजन जानेपर वह पर्वत युगपत् चारसौ चौरानबै योजनप्रमाण संकुचित होगया है ॥ १७९१ ।। क्रमहानि २५००० । संकोच ४९४ । इसप्रकार सम्पूर्ण पर्वतोंके प्रभु और उत्तम देवोंके आलयस्वरूप उस अनादिनिधन मेरुपर्वतकी ऊंचाई एक लाख योजनप्रमाण है ॥ १७९२ ॥ १००० + ५०० + ११००० + ५१५०० + ११००० + २५००० = १००००० यो. भूमिमेंसे मुखको कम करके उसका आधा करनेपर जो संख्या प्राप्त हो उसके वर्गमें उंचाईके वर्गको मिलानेपर जो उसका वर्गमूल हो उतना उस पर्वतराजकी पार्श्वभुजाका प्रमाण है ॥ १७९३ ॥ (१ ० ० ० ० - १०००) + ९९००० = / २०२५०००० + ९८०१०००००० = ९९१०२ योजन । ___ निन्यानबै हजार एकसौ दो योजन तथा कुछ अधिक (६), यह मन्दरपर्वतकी पार्श्वभुजाका प्रमाण है ॥ १७९४ ॥ ९९१०२ ।। - मेरुपर्वतकी चूलिकाका प्रमाण चालीस योजन, भूविस्तार बारह योजन और मुखविस्तार चार योजन है ॥ १७९५ ॥ ४० । १२ । ४ । भूमिमेंसे मुखको कम करके उत्सेधका भाग देनेपर जो लब्ध आवे उतना भूमिकी अपेक्षा हानि और मुखकी अपेक्षा वृद्धिका प्रमाण बतलाया गया है । वह हानि-वृद्धिका प्रमाण यहां योजनका पांचवां भाग होता है ।। १७९६ ॥ (१२-४ ) + ४० = ४ = ६ हानि-वृद्धिका प्रमाण । १द मंगगदं. २द मंगमूल, ३दब पदहत्यसमस्स, ४ दब सविसेसेई. ५ दब पंचंसा. TP 48. Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३७८] तिलोयपण्मत्ती [१.१७९७ जस्थिच्छसि विक्खभं चूलियसिहराउ समवदिण्णाणं । तं पंचेहि विहत्तं चउजुत्तं तत्थ तव्वासं ॥ १७९७ तं मूले सगतीसं मज्झे पणुवीस जोयणाणं पि । उड्डे बारस अधिया परिही वेरुलियमइयाए ॥ १७९८ ३७।२५। १२। जत्थिच्छसि विक्खभ मंदरसिहराउ समवदिण्णाणं । तं एक्कारसभजिदं सहस्ससहिद च तत्थ वित्थारं ॥ १७९९ जस्सि इच्छसि वासं उवरिं मूलाउ तेत्तियपदेसं । एक्कारसेहिं भजिदं भूवासे सोधिदम्मि तव्वासं ॥ १८०० एक्कारसे पदेसे एकपदेसा दु मूलदो हाणी । एदं पादकरंगुलकोसप्पहुदीहिं णादव्वं ॥ १८०१ हरिदालमैई परिही वेरुलियाण रयणवजमई । उड्डम्मि य पउममई तत्तो उवरिम्म पउमरायमई ।। १८०२ सोलससहस्सयाणि पंचसया जोयणाणि पत्तेकं । ताणं छप्परिहीणं मंदरसेलस्स परिमाणं ॥ १८०३ १६५०० । चूलिकाके शिखरसे नीचे उतरते हुए जितने योजनपर विष्कंभको जाननेकी इच्छा हो उतने योजनोंको पांचसे विभक्त करने पर जो लब्ध आवे उसमें चार अंक और जोड़ देनेपर वहांका विस्तार निकलता है ॥ १७९७ ॥ उदाहरण--चूलिकाशिखरसे नीचे २० योजनपर विष्कंभका प्रमाण२०५+ ४ = ८ योजने । वैडूर्यमणिमय उस शिखरकी परिधि मूलमें सैंतीस योजन, मध्यमें पच्चीस योजन और ऊपर बारह योजनसे अधिक है ॥ १७९८ ॥ ३७ । २५ । १२ । सुमेरुपर्वतके शिखरसे नीचे उतरते हुए जितने योजनपर उसके विष्कंभको जाननेकी इच्छा हो, उतने योजनोंमें ग्यारहका भाग देने पर जो लब्ध आवे उसमें एक हजार योजन और मिला देने पर वहांका विस्तार आजाता है ॥ १७९९ ॥ उदाहरण---शिखरसे नीचे ३३००० योजनपर विष्कंभका प्रमाण-- ३३००० ११ + १००० = ४००० योजन । मूलसे ऊपर जिस जगह मेरुके विस्तारको जाननेकी इच्छा हो, उतने प्रदेशमें ग्यारहका भाग देनेपर जो लब्ध आवे उसे भूविस्तारमेंसे घटा देने पर शेष वहांका विस्तार होता है ॥१८००॥ उदाहरण--६६००० योजनकी उंचाई पर विष्कंभका प्रमाण--- १०००० -- (६६००० ११) = ४००० योजन । मेरुके विस्तारमें मूलसे ऊपर ग्यारह प्रदेशोंपर एक प्रदेशकी हानि हुई है । इसीप्रकार पाद, हस्त, अंगुल और कोसादिककी उंचाईपर भी स्वयं जानना चाहिये ॥ १८०१ ॥ ___इस पर्वतकी परिधि क्रमशः नीचेसे हरितालमयी, वैडूर्यमणिमयी, रत्न- (सर्वरत्न- ) मयी, वज्रमयी, इसके ऊपर पममयी, और इससे भी ऊपर पद्मरागमयी है ॥ १८०२ ॥ मन्दरपर्वतकी इन छह परिधियोंमेंसे प्रत्येक परिधिका प्रमाण सोलह हजार पांचसौ योजन मात्र है ॥ १८०३ ॥ १६५०० । १दब तप्पंचे विविहत्थं. २ दबमूलदा..३द बहरिदालमही. Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. १८१२] चउत्थो महाधियारो [३७९ सत्तमयो तपरिही णाणाविहतरुगणेहिं परियरिया। एक्कारसभेदजुदा बाहिरदो भणमि तभेदे ॥ १८०४ णामेण भइसालं मणुसुत्तरदेवणागरमणाई । भूदारमणं पंचमभेदाई भइसालवणे ॥ १८०५ गंदणपहुदीएसुं गंदणमुवर्णदणं च सोमणसं । उवसोमणसं पंडू उर्वपंडुवणाणि दोदो दु ।। १८०६ सो मूले वजमओ एकसहस्सं च जोयणपमाणो। मज्झे वररयणमओ इगिलट्ठिसहस्सपरिमाणं ॥ १८०७ १०००। ६१०००। उवरिम्म कंचणमओ अडतीससहस्सजोयणाणं पि । मंदरसेलस्सीसे पंडुवणं णाम रमणिजं ॥ १८०८ सोमणसं णाम वर्ण साणुपदेसेसु णंदणं तह य । तत्थ चउत्थं चेदि भूमीए भद्दसालवणं ॥ १८०९ । जोयणसहस्समेक मेरुगिरिदस्स सिहरवित्थारं । एकत्तीससयाणि बासट्टी समधिया य तप्परिही॥ १८१० १००० । ३१६२। पंडुवणे अइरम्मा समंतदो होदि दिव्यतडवेदी । चरिहालयविउला जाणाविहधयडेहिं संजुत्ता ॥ १८११ धुव्यंतधयवदाया रयणमया गोउराण पासादा । सुरकिण्णरमिहुणजुदा बरिहिणपहदीहिं वीहि बरसदा ॥ १८१२ उस पर्वतकी सातवीं परिधि नाना प्रकारके वृक्षसमूहोंसे व्याप्त और बाहरसे ग्यारह प्रकार है । मैं उन भेदोंको कहता हूं ॥ १८०४ ॥ ___भद्रशालवनमें नामसे भद्रशाल, मानुषोत्तर, देवरमण, नागरमण और भूतरमण, ये पांच वन हैं ॥ १८०५॥ नन्दनादिक वनोंमें नन्दन और उपनन्दन, सौमनस और उपसौमनस, तथा पाण्डुक और उपपाण्डुक, इसप्रकार दो दो वन हैं ॥ १८०६ ॥ वह सुमेरुपर्वत मूलमें एक हजार योजनप्रमाण वज्रमय, मध्यमें इकसठ हजार योजनप्रमाण उत्तम रत्नमय, और ऊपर अड़तीस हजार योजनप्रमाण सुवर्णमय है । इस मन्दरपर्वतके शीशपर रमणीय पाण्डु नामक वन है ।। १८०७-१८०८॥ _ सौमनस तथा नन्दन वन मेरुपर्वतके सानुप्रदेशोंमें और चौथा भद्रशालवन भूमिपर स्थित है ॥ १८०९॥ मेरु महापर्वतके शिखरका विस्तार एक हजार योजन और उसकी परिधि इकतीससौ बासठ योजनसे कुछ अधिक है ॥ १८१० ।। १००० । ३१६२ । पाण्डुवनमें चारों ओर मार्ग व अट्टालिकाओंसे विशाल और नाना प्रकारकी ध्वजापताकाओंसे संयुक्त ऐसी अतिरमणीय दिव्य तटवेदी है ॥ १८११ ॥ ... फहराती हुई ध्वजा-पताकाओंसे युक्त, सुर-किन्नर-युगलोंसे संयुक्त और मयूरप्रभृति पक्षियोंके शब्दोंसे मुखरित ऐसे गोपुरोंके रत्नमय प्रासाद हैं ॥ १८१२ ॥ १ द ब. तत्तमया. २ द ब तब्भेदो. ३ द ब गंदणमुहर्णदणं. ४ ब उवसंपडू. ५ द ब सेलस्स सीम. ६ दब वरिअट्टालय, ७ द धयवदेहिं.८द पिरिहण. Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८०] तिलोयपण्णत्ती [ ४. १८१३ उच्छेहो बे कोसा वेदीए पणसयाणि दंडाणं। वित्थारो भुवणत्तयविम्हयसंतावजणणीए॥१८१३ को २। दं ५००। तीए मज्झिमभागे पडू णामेण दिव्ववणसंडा । सेलस्स चलियाए समंतदो दिण्णपरिवेढा ॥ १८१४ कप्पूररुक्खपउरा तमालहितालतालकयलिजुदा । लवलीलवंगवलिदा दाडिमपणसहि संछपणा ॥१८१५ सयवत्तिमल्लिसालाचंपयणारंगमाहुलिंगेहिं । पुण्णायणायकुजयअसोयपहुदीहिं कमणिजा ॥ १८१६ कोइलकलयलभरिदा मोराणं विविहकीडणेहिं जुदा । सुरकरिसडाइण्णा खेचरसुरमिहुणकीडयरा ॥ १८१७ पंडुवणे उत्तरए एदाण दिसाए होदि पंडुसिला । तह वणवेदीजुत्ता अटुंदुसरिच्छसंठाणा ॥ १८१८ पुव्वावरेसु जोयणसददीहा दक्खिणुत्तरस्ससं। पण्णासा बहुमज्झे कमहाणी तीए उभयपासेसुं॥ १८१९ जोयणअट्ठच्छेहो सम्वत्थं होदि कणयमइया सा। समवट्टा उवरिम्मि य वणवेदीपहुदिसंजुत्ता ॥ १८२० चउजायणउच्छेहं पणसयदीहं तदद्धवित्थारं । सग्गायणिआइरिया एवं भासंति पंडुसिल ॥ १८२१ ४।५०० । २५० । भुवनत्रयको विस्मय और संताप (?) उत्पन्न करनेवाली इस वेदीकी उंचाई दो कोस और विस्तार पांचसौ धनुषप्रमाण है ।। १८१३ ॥ को. २ । दं. ५०० ।। उस वेदीके मध्यभागमें पर्वतकी चूलिकाको चारों ओरसे वेष्टित किये हुए पाण्डु नामक वनखंड है ॥ १८१४ ॥ ये वनखंड प्रचुर कर्पूर वृक्षोंसे संयुक्त, तमाल, हिंताल, ताल और कदली वृक्षोंसे युक्त, लवली और लवंगसे वलित, दाडिम और पनस वृक्षोंसे आच्छादित, सप्तपत्री ( सप्तच्छद), मल्लि, शाल, चम्पक, नारंग, मातुलिंग, पुन्नाग, नाग, कुब्जक और अशोक इत्यादि वृक्षासे रमणीय, कोयलोंके कल-कल शब्दसे भरे हुए, मयूरोंकी विविध क्रीड़ाओंसे युक्त, सुरकरि अर्थात् ऐरावत हाथीके उत्तम शब्दसे व्याप्त, और विद्याधर व देवयुगलोंकी क्रीडाके स्थल हैं ॥ १८१५-१८१७ ॥ पाण्डुवनमें इन वनखंडोंकी उत्तरदिशामें तटवनवेदीसे युक्त और अर्ध चन्द्रमाके समान आकारवाली पाण्डुकशिला है ॥ १८१८ ॥ यह पाण्डुकशिला पूर्व-पश्चिममें सौ योजन लम्बी और दक्षिण-उत्तरभागमें पचास योजन विस्तारसे सहित है । इसके बहुमध्यभागमें दोनों ओरसे क्रमशः हानि होती गई है ॥ १८१९ ॥ सर्वत्र सुवर्णमयी वह पाण्डुकशिला आठ योजन ऊंची, ऊपर समवृत्ताकार और वनवेदी आदिसे संयुक्त है ॥ १८२० ॥ यह पाण्डुकशिला चार योजन ऊंची, पांचसौ योजन लंबी और इससे आधे अर्थात् अढाईसौ योजनप्रमाण विस्तारसे सहित है । इसप्रकार सग्गायणी आचार्य निरूपण करते हैं ॥ १८२१ ।। ४ । ५०० । २५० । १ द ब अवली. २ द ब पलसेहिं. ३ द व सुरकरिवरसद्दइण्णो. ४ द व पंडुवणं. ५ द. ब होदे. ६ द व अद्धच्छेहो. ७ द ब होहि. Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. १८३०] चउत्थो महाधियारो [ ३८१ तीएं बहुमझदेसे तुंग सीहासणं विविहसोहं । सरसमयतरणिमंडलसंकासफुरंतकिरणोघं ॥ १८२२ सिंहासणस्स दोसु पासेसु दिग्वरयणरइदाई । भद्दासणाई णिब्भरफुरतवरकिरणणिवहाणि ॥ १८२३ पुह पुह पीढतयस्स य उच्छेहो पणसयाणि कोदंडा । तेत्तियमेत्तो मूले वासो सिहरे अ तस्सद्धं ॥ १८२४ ५००। ५०० । २५० । धवलादवत्तजुत्ता ते पीढा पायपीढसोहिल्ला । मंगलदग्वेहि जुदा चामरघंटापयारहिं ॥ १८२५ सव्वे पुख्वाहिमुहा पीढवरा तिहुवणस्स विम्हयरा । एक्कमुहएक्कजीहो को सक्कइ वण्णिदुं ताणि ॥ १८२६ भरहे खेत्ते जादं तित्थयरकुमारकं गहेदूणं । सक्कप्पहुदी इंदा णिति विभूदीए विविहाए ॥ १८२७ मेरुप्पदाहिणेणं गच्छिय सविद पंडुयसिलाएँ । उवरि मज्झिमसिंहासणए वासंति जिणणाई॥१८२८ दक्षिणपीढे सक्को ईसाणिदो वि उत्तरापीढे । बइसिय अभिसेयाई कुव्वंति महाविसोहीए ॥ १८२९ पंडूकंबलणामा रजदमई सिहिदिसामुहम्मि सिला । उत्तरदक्खिणदीहा पुव्वावरभायविस्थिण्णा ॥ १८३० इस पाण्डुकशिलाके बहुमध्यदेशमें विविध प्रकारकी शोभासे सहित और शरत्कालीन सूर्यमण्डलके सदृश प्रकाशमान किरणसमूहसे संयुक्त उन्नत सिंहासन स्थित हैं ॥ १८२२ ॥ सिंहासनके दोनों पार्श्वभागोंमें अत्यन्त प्रकाशमान उत्तम किरणसमूहसे संयुक्त एवं दिव्य रत्नोंसे रचे गये भद्रासन विद्यमान हैं ॥ १८२३ ॥ तीनों पीठोंकी उंचाई पृथक् पृथक् पांचसौ धनुष, मूलमें विस्तार भी इतना अर्थात् पांचसौ धनुष, तथा शिखरपर इससे आधा विस्तार है ॥ १८२४ ॥ ५०० । ५०० । २५० । पादपीठोंसे शोभायमान वे पीठ धवल छत्र व चामर-घंटादिरूप मंगलद्रव्योंसे संयुक्त हैं ॥ १८२५ ॥ वे सब पूर्वाभिमुख उत्तम पीठ तीनों लोकोंको विस्मित करनेवाले हैं। इन पीठोंका वर्णन करने के लिये एक मुख और एक ही जिह्वासे सहित कौन समर्थ हो सकता है ? ॥ १८२६ ॥ ___ सौधर्मादिक इन्द्र भरतक्षेत्रमें उत्पन्न हुए तीर्थंकरकुमारको ग्रहण करके विविध प्रकारकी विभूतिके साथ ले जाते हैं ॥ १८२७ ॥ ___ सब इन्द्र मेरुकी प्रदक्षिणा करते हुए जाकर पाण्डुक शिलाके ऊपर मध्यम सिंहासनपर जिनेन्द्र भगवान्को विराजमान करते हैं ॥ १८२८ ॥ सौधर्मेन्द्र दक्षिण पीठपर और ईशानेन्द्र उत्तर पीठपर स्थित होकर महती विशुद्धिसे अभिषेक करते हैं ॥ १८२९ ॥ अग्निदिशामें उत्तर-दक्षिणदीर्घ और पूर्व-पश्चिमभागमें विस्तीर्ण रजतमयी पाण्डुकम्बला नामक शिला स्थित है ॥ १८३०॥ १ द तीर. २ ब बहुमो. ३ द व तुंगा. ४ द व गच्छे सव्विद पंडसिलाए. ५ द व वसंति. Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८२] तिलोयपण्णत्ती [४. १८३१ उच्छेहवासपहुदी पंडुसिलाए जहा तहा तीए । अवरविदेहजिणाणं अभिसेयं तत्थ कुब्वंति ॥ १८३१ णइरिदिदिसाविभागे रत्तसिला णाम होदि कणयमई । पुवावरेसु दीहं वित्थारो दक्षिणुत्तरे तीए ॥ १८३२ पंडुसिलासारिच्छा तीए वित्थारउदयपहुदीओ । एरावंदयजिणाणं अभिसेयं तत्थ कुव्वंति ।। १८३३ पवणदिसाए होदि हु रुहिरमई रत्तकंबला णाम । उत्तरदक्खिणदीहा पुब्बावरभागवित्थिण्णा ॥ १८३४ पंडुसिलाय समाणा वित्थारुच्छेहपहुदिया तीए । पुवविदेहजिणाणं अभिसेयं तत्थ कुब्वंति ॥ १८३५ पुवदिसाए चलियपासे पंडुगवणम्मि पासादो। लोहिदणामो वट्टो वासजुदो तीसकोसाणि ।। १८३६ पुव्वासे कोसुदओ तप्परिही उदिकोसपरिमाणा। विविहवररयणखचिदो णाणाविह सयणाणि भासणाणिं अमिदाणि णीरजाणि मउगाणि । वरपाससंजुदाणिं पउराणि तत्थ चेटुंति ॥ १८३८ तम्मंदिरबहुमज्झे कीडणलेलो विचित्तरयणमओ । सक्कस्स लोयपालो सोमो कीडेदि पुवदिसणाहो ॥ १८३९ उंचाई व विस्तारादिक जिसप्रकार पाण्डुकशिलाका है, उसीप्रकार उस शिलाका भी है । इस शिलाके ऊपर इन्द्र अपरविदेहके तीर्थंकरोंका अभिषेक करते हैं ॥ १८३१ ॥ नैऋत्य दिशाभागमें रक्तशिला नामक सुवर्णमयी शिला है, जो पूर्व-पश्चिममें दीर्घ और दक्षिण-उत्तरमें विस्तृत है ॥ १८३२ ॥ इसका विस्तार व उंचाई आदि पाण्डुकशिलाके सदृश हैं। यहांपर इन्द्र ऐरावतक्षेत्रमें उत्पन्न हुए तीर्थंकरोंका अभिषेक करते हैं ॥ १८३३ ॥ वायव्यदिशामें उत्तर-दक्षिणदीर्घ और पूर्व-पश्चिम भागमें विस्तीर्ण रक्तकंबला नामक रुधिरमयी शिला है ॥ १८३४ ॥ इसका विस्तार और उंचाई आदिक पाण्डुकशिलाके सदृश हैं । यहांपर इन्द्र पूर्व विदेहमें उत्पन्न हुए तीर्थंकरोंका अभिषेक करते हैं ॥ १८३५ ॥ पाण्डुकवनमें चूलिकाके पास पूर्वदिशामें तीस कोसप्रमाण विस्तारसे सहित लोहित नामक वृत्ताकार प्रासाद है ॥ १८३६ ॥ ३० । विविध प्रकारके उत्तम रत्नोंसे खचित और नाना प्रकारके धूपोंके गन्धसे व्याप्त यह पूर्वमुख प्रासाद एक कोस ऊंचा है, तथा इसकी परिधि नब्बै कोसप्रमाण है ।। १८३७ ॥ उस भवनमें नीरज (निर्मल ), मृदुल, उत्तम पार्श्वभागसंयुक्त एवं उत्कृष्ट अपरिमित शय्यायें व आसन स्थित हैं ॥ १८३८॥ इस भवनके बहुमध्यभागमें विचित्र रत्नोंसे निर्मित एक क्रीडाशैल है। इस पर्वतके ऊपर पूर्वदिशाका स्वामी, सौधर्म इन्द्रका सोम नामक लोकपाल, क्रीडा करता है ॥ १८३९ ॥ १ ब एराउदय. २ द ब वासजुदा. ३ द ब कासोणं. ४ द पुण्णासे. ५ ब मउणाणि. ६ द ब सेला. Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. १८४६ ] चउत्थो महाधियारो [ ३८३ आउट्रकोडिमाहि' कप्पजइत्थीहिं परिउदो सोमो । अद्वियपणपल्लाऊ रमदि सयपहविमाणपह ॥ १८४० ३५००००००। पल्ल ५। छल्लक्खा छासट्ठी सहस्सया छस्सयाई छासट्ठी । सोमस्स विमाणाणं सयंपहे होंति परिवारा ॥ १८४१ ६६६६६६। वाहणवत्थाभरणा कुसुमा गंधा विमाणसयणाई। सोमस्स समग्गाई होति अदिरत्तवण्णाणि ॥ १८४२ पंडुगवणस्स मज्झे चूलियपासम्मि दक्खिणविभागे । अंजणणामो भवणो वासप्पहुदीहिं पुव्वं व ॥ १८४३ जमणामलोयपालो अंजणभवणस्स चेदे मज्झे । किण्णंबरपदिजुदो अरिटणामे पह विमाणम्मि ॥ १८४४ छल्लक्खा छासट्ठी सहस्सया छस्सयाइ छासट्ठी। तत्थारिट्ठविमाणे होंति विमाणाणि परिवारा ॥ १८४५ ६६६६६६। आउट्ठकोडिसंखा कप्पजइत्थीओ णिरुवमायारा । होति जमस्स पियाओ अद्धियपणपल्लआऊ सो ॥१८४६ ३५००००००।१५। अढाई पल्यप्रमाण आयुसे सहित और स्वयंप्रभ विमानका प्रभु व सोम नामक लोकपाल साढ़े तीन करोडप्रमाण कल्पवासिनी स्त्रियोंसे परिवृत होता हुआ रमण करता है ।। १८४० ॥ कल्पज स्त्री ३५०००००० । आयु पल्य३।। - स्वयंप्रभ विमानमें सोम लोकपालके विमानोंका परिवार छह लाख छयासठ हजार छहसौ छयासठ संख्याप्रमाण है ॥ १८४१ ॥ ६६६६६६ । सोम लोकपालके वाहन, वस्त्र, आभरण, कुसुम, गन्धचूर्ण, विमान और शयनादिक सब अत्यन्त रक्तवर्ण होते हैं ॥ १८४२॥ पाण्डुकवनके मध्यमें चूलिकाके पास दक्षिणदिशाकी ओर अंजन नामक भवन है। इसका विस्तारादिक पूर्वोक्त भवनके ही समान है ॥ १८४३ ॥ __अंजनभवनके मध्यमें अरिष्ट नामक विमानका प्रभु यम नामक लोकपाल कृष्ण वस्त्रादिकसे सहित होकर रहता है ॥ १८४४ ॥ वहां अरिष्टविमानके परिवारविमान छह लाख छयासठ हजार छहसौ छयासठ हैं ॥ १८४५ ॥ ६६६६६६ ।। साढ़े तीन करोड संख्याप्रमाण अनुपम आकारवाली कल्पवासिनी स्त्रियां यम लोकपालकी प्रियायें हैं । इस लोकपालकी आयु अर्धित पांच अर्थात् अढाई पल्यप्रमाण होती है ।। १८४६॥ ३५००००००। प.३। १द कोडिलाहिं, बकोडिताहिं. २ दब इति अदिरित्तः, ३द बलोयपाला.४ दब पहुदिजुदा. ५ दबसा. Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८४ ] तिलोयपण्णत्ती [४. १८४७ पंडुगवणस्स मज्झे चूलियपासम्मि पच्छिमदिसाए । हारिदो पासादो वासप्पहुदीहिं पुव्वं व ॥ १८४७ वरुणो त्ति लोयपालो पासादे तत्थ चेट्टदे णिचं । किंचूणतिपल्लाऊ जलपहणामे पहु विमाणम्मि ॥ १८४८ छल्लक्खा छावट्ठी सहस्सया छस्सयाणि छासट्ठी । परिवारविमाणाई होति जलप्पहविमाणस्स ॥ १८४९ ६६६६६६। वाहणवत्थविभूसणकुसुमप्पहुदीणि हेमवण्णाणि । वरुणस्स होंति कप्पजपियाउ आउटुकोडीओ ॥ १८५० तव्वणमझे चलियपासम्मि य उत्तरे विभायम्मि । पंडुकणामो णिलओ वासप्पहुदीहिं पुवं व ॥ १८५१ तस्सि कुबेरणामा पासादवरम्मि चेट्ठदे देवो। किंचूणतिपल्लाऊ सामी वग्गुप्पहे विमाणम्मि ॥ १८५२ छलक्खा छावट्ठी सहस्सया छस्सयाई छासट्ठी। परिवारविमाणाई वग्गुपहे वरविमाणम्मि ॥ १८५३ ६६६६६६ । वाहणवत्थप्पहुदी धवलो उत्तरदिसाहिणाहस्स । कप्पजइस्थिपियाओ रमणी आउट्टकोडीओ ॥ १८५४ तव्वणमझे चलियपुवदिसाए जिगिंदपासादो । उत्तरदक्खिणदीहो कोससयं पंचहत्तरी उदओ ॥ १८५५ कोस १००। ७५। पाण्डुकवनके मध्यमें चूलिकाके पास पश्चिमदिशामें पूर्वभवनके समान व्यासादिसे सहित हारिद्र नामक प्रासाद है ॥ १८४७ ।। उस प्रासादमें कुछ कम तीन पत्यप्रमाण आयुका धारक और जलप्रभ नामक विमानका प्रभु वरुण नामक लोकपाल नित्य ही रहता है ॥ १८४८ ॥ जलप्रभ विमानके परिवारविमान छह लाख छयासठ हजार छहसौ छ्यासठ संख्याप्रमाण हैं ।। १८४९ ॥ ६६६६६६ । वरुण लोकपालके वाहन, वस्त्र, भूषण और कुसुमादिक सुवर्णके जैसे वर्णवाले होते हैं । तथा इसके कल्पवासिनी प्रियायें साढ़े तीन करोड़ होती हैं ॥ १८५० ॥ उस पाण्डुकवनके मध्यमें चूलिकाके पास उत्तरविभागमें पूर्वोक्त भवनके समान विस्तारादिसे सहित पाण्डुक नामक प्रासाद है ॥ १८५१ ।। उस उत्तम प्रासादमें कुछ कम तीन पत्यप्रमाण आयुका धारक और वल्गुप्रभ विमानका प्रभु कुबेर नामक देव रहता है ॥ १८५२ ॥ वल्गुप्रभ नामक उत्तम विमानके परिवारविमान छह लाख छयासठ हजार छहसौ छयासठ संख्याप्रमाण हैं ॥ १८५३ ॥ ६६६६६६ । उत्तरदिशाके स्वामी उस कुबेरके वाहन-वस्त्रादिक धवल और साढ़े तीन करोड़ कल्पज स्त्रियां प्रियायें होती हैं ॥ १८५४ ॥ उस वनके मध्यमें चूलिकासे पूर्वकी ओर सौ कोसप्रमाण उत्तर-दक्षिणदीर्घ और पचत्तर कोसप्रमाण ऊंचा जिनेन्द्रप्रासाद है ॥ १८५५ ॥ कोस १०० । ७५ । १ द ब पसादवणम्मि. २ दबधवलं. Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. १८६४ ] चउत्थो महाधियारो पुण्वावर कोसा पण्णास तत्थ वित्थारो । कोसद्धं अवगाढो अकट्टिमणिहणपरिहीणो || १८५६ को ५० । गा १। २ एसो पुग्वाहिमुह चउजोयण जेट्ठदारउच्छे हो । दोजोयण तब्वासो वाससमाणो पवेसो य ॥ १८५७ ४ । २ । २ । उत्तरदक्खिणभाए खुल्लयदाराणि दोण्णि चेद्वंति । तद्दलपरिमाणाणिं वरतोरणथंभजुत्ताणं ॥ १८५८ २।१।१। (सँखें दुकुंदधवलो मणिकिरणकलप्पणासियतमोघो । जिणवइपासादवरो तिहुवणतिलओ त्ति णामेणं ॥ १८५५) दारसरिच्छुरसेहा वज्जकवाडा विचित्तवित्थिण्णा । जमला तेसुं सच्चे जलमरगयकक्केयणादिजुदा ॥ १८६०-२ रविन्दयकररूवाहिं णाणाविहसालभंजियाहिं जुदा । पणवण्णरयणरइदा थंभा तर्हि विरायंति ।। १८६१ भित्तीओ विविहाओ णिम्मलचर फलिहरयणरइदाओ । चित्तर्हि विचित्तहिं विम्हयजणणेहिं जुत्ताओ ॥ १८६२ थंभाण मज्झभूमी समंतदो पंचवण्णरयणमई । तणुमणणयणाणंदणसंजणणी णिम्मला विरजा ॥ १८६३ बहुविविदाणएहिं मुत्ताहलदामचामरजुदेहिं । वररयणभूषणेहिं संजुत्तो सो जिनिंदपासादो ॥ १८६४ यह अकृत्रिम एवं अविनाशी ( अनादिनिधन ) जिनेन्द्रप्रासाद पूर्व-पश्चिम भागों में विस्तार में पचास योजन और अवगाहमें अर्ध कोसमात्र है ।। १८५६ ॥ को. ५० । अवगाह ३ । यह जिनभवन पूर्वाभिमुख है । इसके ज्येष्ठ द्वारकी उंचाई चार योजन, विस्तार दो योजन और प्रवेश भी विस्तार के समान दो योजनमात्र है ।। १८५७ ॥ ४ । २ । २ । उत्तर-दक्षिण भागमें दो क्षुद्र द्वार स्थित हैं, जो ज्येष्ठ द्वारकी अपेक्षा अर्धभागप्रमाण उंचाई आदि सहित और उत्तम तोरणस्तम्भोंसे युक्त हैं ।। १८५८ ॥ २ । १ । १ । शंख, चन्द्रमा अथवा कुंदपुष्पके समान धवल और मणियोंके किरणकलापसे अंधकारसमूहको नष्ट करनेवाले यह उत्तम जिनेन्द्रप्रासाद ' त्रिभुवनतिलक ' नामसे विख्यात है ||१८५९|| इन द्वारोंमें द्वारोंके समान उंचाईसे सहित और विचित्र एवं विस्तीर्ण सब युगल वज्रकपाट जलकान्त, मरकत और कर्केतनादि मणिविशेषोंसे संयुक्त हैं ।। १८६० ॥ उस जिनेन्द्रप्रासाद में विस्मयजनक रूपवाली नाना प्रकारकी शालभंजिकाओं से युक्त और पांच वर्णके रत्नोंसे रचे गये स्तम्भ विराजमान हैं ।। १८६१ ॥ निर्मल एवं उत्तम स्फटिक रत्नोंसे रची गई विविध प्रकारकी भित्तियां विचित्र और विस्मयजनक चित्रोंसे युक्त हैं ॥ १८६२ ॥ खम्भोंकी मध्यभूमि चारों ओर पांच वर्णके रत्नोंसे निर्मित, शरीर, मन एवं नेत्रोंको आनन्ददायक, निर्मल और धूलिसे रहित है ॥ १८६३ ॥ वह जिनेन्द्रप्रसाद मोतियोंकी माला तथा चामरोंसे युक्त एवं उत्तम रत्नोंसे विभूषित बहुत प्रकार के वितानोंसे संयुक्त है || १८६४ ॥ १. द ब रुवाई २ द तरिसें, बतासे ३ द व चेतेहिं. TP. 49 [ ३८५ Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८६ ] तिलोय पण्णत्ती K वसहीए गब्भगिहे' देवच्छंदो दुजोयणुच्छे हो । इगिजोयणवित्थारो चउजोयणदीहसंजुत्तो ॥ १८६५. जो २ । १ । ४ । सोलसको सुच्छेदं समचउरस्सं तदद्धवित्थारं । लोयविणिच्छयकत्ता देवच्छंदं परूवेई || १८६६ को १६ । ८ । लंबंतकुसुमदामो पारावयमोरकंठवण्णणिहो । मरगयपवालवण्णो कक्केयणईंदणीलमओ ॥ १८६७ चोसटुकमलमालो चामरघंटापयारर मणिजो । गोसीरमलय चंदणकालागरुधूवगंधड्डो ॥ १८६८ भिंगार कलस दप्पणणाणाविधयवडेहिं' सोहिल्लो । देवच्छंदो रम्मो जलंतवररयणदीवजुदो ।। १८६९ अत्तरस संखा जिणवरपासादमज्झभायम्मि । सिंहासणाणि तुंगा' सपायपीढा य फलिमया ॥ १८७० सिंहासणाणै उवरिं जिणपडिमाओ अणाइणिहणाओ । अट्टुत्तरसयसंखा पणसयचात्राणि तुंगाओ ॥ १८७१ भिणिदणील मरगय कुंतलभूवग्गदिण्णसोहाओ । फलिहिंदणीलणिम्मिदधवलासिदणेत्तजुयलाओ || १८७२ वज्जमयदंतपंतीपदाओ पल्लवसरिच्छअधराओ । द्दीरमयवरणद्दाओ पउमारुणपाणिचरणाओ || १८७३ अब्भहियसहस्सप्प माणवंजणसमूहसहिदाभो । बत्तीसलक्खणेहिं जुत्ताओ जिणलपडिमाओ ॥ १८७४ [ ४. १८६५ वसतिका गर्भगृह के भीतर दो योजन ऊंचा, एक योजन विस्तारवाला और चार योजनप्रमाण लम्बाईसे संयुक्त देवच्छंद है || १८६५ ॥ योजन २ । १ । ४ । लोकविनिश्चयके कर्ता देवच्छंद को समचतुष्कोण सोलह कोस ऊंचा और इससे आधे विस्तारसे संयुक्त बतलाते हैं ।। १८६६ ॥ को. १६ । ८ । पाठान्तर । यह रमणीय देवच्छंद लटकती हुई पुष्पमालाओंसे सहित, कबूतर व मोरके कण्ठगत वर्णके सदृश, मरकत व प्रवाल जैसे वर्णसे संयुक्त, कर्केतन एवं इन्द्रनील मणियोंसे निर्मित, चौंसठ कमलमालाओंसे शोभायमान, नाना प्रकारके चँवर व घंटाओंसे रमणीय, गोशीर, मलयचन्दन एवं कालागर धूपके गन्धसे व्याप्त, झारी, कलश, दर्पण व नाना प्रकारकी ध्वजा पताकाओं से सुशोभित और देदीप्यमान उत्तम रत्नदीपकोंसे युक्त है ॥। १८६७-१८६९ ।। जिनेन्द्रप्रासाद के मध्यभागमें पादपीठोंसे सहित स्फटिकमणिमय एकसौ आठ उन्नत सिंहासन हैं ।। १८७० ॥ सिंहासनोंके ऊपर पांचसौ धनुषप्रमाण ऊंची एकसौ आठ अनादिनिधन जिनप्रतिमायें विराजमान हैं ।। १८७१ ॥ ये जिनेन्द्रप्रतिमायें भिन्न इन्द्रनीलमणि व मरकतमणिमय कुंतल तथा भ्रुकुटियोंके अग्रभाग से शोभाको प्रदान करनेवाली, स्फटिकमणि और इन्द्रनीलमणिसे निर्मित धवल व कृष्ण नेत्रयुगलसे सहित, वज्रमय दन्तपंक्तिकी प्रभासे संयुक्त, पल के सदृश अधरोष्ठसे सुशोभित, हीरेसे निर्मित उत्तम नखोंसे विभूषित, कमलके समान लाल हाथ-पैरोंसे विशिष्ट, एक हजार आठ व्यंजन समूह से सहि और बत्तीस लक्षणोंसे युक्त हैं ।। १८७२-१८७४ ॥ १ द ब गन्भगिहो. २ द ब परूवेउ. ३ द व धयवलेहिं. ४ द व तुंगो, ५ द ब सिंहासनाणि. पाठान्तरम् । Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४, १८८४] चउत्थो महाधियारो | ३८७ जीहासहस्सेजुगजुदधरणिंदसहस्सकोडिकोडीओ । ताणं ण वण्णणेसु सक्काओ माणुसाण का सत्ती ॥ १८७५) पत्तेकं सवाणं चउसट्ठी देवमिहुणपडिमाओ । वरचामरहत्थाओ सोहंति जिणिंदपडिमाणं ॥ १८७६ ॥ छत्तत्तयादिजुत्ता पडियंकासणसमण्णिदा णिच् । समचउरस्सायारा जयंति जिणणाहपडिमाओ॥ १८७७ खेयरसुररायहि भत्तीए णमियचलणजुगलाओ । बहुविहविभूसिदाओ जिणपडिमाओ णमंसामि ॥ १८७८ ते सम्वे उवयरणा घंटापहुदीओ तह य दिव्वाणि । मंगलदवाणि पुढं जिणिंदपासेसु रेहति ॥ १८७९ भिंगारकलसदप्पणचामरधयवियणछत्तसुपयट्ठा । अट्टत्तरसयसंखा पत्तेकं मंगला तेसुं ॥ १८८० सिरिसुददेवीण तहा' सम्वाहसणक्कुमारजक्खाणं । रूवाणि पत्तेकं पडि वररयणाइरइदाणि ॥ १८८१ देवच्छंदस्स पुरो णाणाविहरयणकुसुममालाओ। फुरिदकिरणकलाओ लंबंताओ' विरायते ॥ १८८२ . बत्तीससहस्साणि कंचणरजदेहि णिम्मिदा विउला । सोहंति पुण्णकलसा खचिदा वररयणणियरेहिं ।। १८८३ चउवीससहस्साणि धूवघडा कणयरजदणिम्मविदा । कप्पूरागुरुचदणपहुदिसमुद्धंतधूवगंधड्ढा ।। १८८४ जब सहस्रों युगलजिह्वाओंसे युक्त धरणेन्द्रोंकी सहस्रों हजार कोडाकोड़ियां भी उन प्रतिमाओंके वर्णन करनेमें समर्थ नहीं हो सकतीं, तब मनुष्योंकी तो शक्ति ही क्या है ॥ १८७५ ॥ - सब जिनेन्द्रप्रतिमाओंमेंसे प्रत्येक प्रतिमाके समीप हाथमें उत्तम चवरोंको लिये हुए चौंसठ देवयुगलोंकी प्रतिमायें शोभायमान हैं ॥ १८७६ ॥ तीन छत्रादिसे सहित, पत्यकासनसे समन्वित और समचतुरस्र आकारवाली वे जिननाथप्रतिमायें नित्य जयवन्त हैं ॥ १८७७ ॥ ___ जिनके चरणयुगलोंको विद्याधर और देवेन्द्र भक्तिसे नमस्कार करते हैं, उन बहुत प्रकारसे विभूषित जिनप्रतिमाओंको मैं नमस्कार करता हूं ॥ १८७८ ॥ घंटाप्रभृति वे सब उपकरण तथा दिव्य मंगलद्रव्य पृथक् पृथक् जिनेन्द्रप्रतिमाओं के पासमें सुशोभित होते हैं ॥ १८७९ ॥ भंगार, कलश, दर्पण, चँवर, ध्वजा, बीजना, छत्र और सुप्रतिष्ठ, ये आठ मंगलद्रव्य हैं। इनमेंसे प्रत्येक वहां एकसौ आठ होते हैं । १८८० ॥ ___प्रत्येक प्रतिमाके प्रति उत्तम रत्नादिकोंसे रचित श्रीदेवी, श्रुतदेवी तथा सर्वाह्न व सनत्कुमार यक्षोंकी मूर्तियां रहती हैं ॥ १८८१ ॥ देवच्छंदके सन्मुख नाना प्रकारके रत्न और पुष्पोंकी मालायें प्रकाशमान किरणसमूहसे सहित लटकती हुई विराजमान हैं ।। १८८२ ॥ सुवर्ण एवं रजतसे निर्मित और उत्तम रत्नसमूहोंसे खचित बत्तीस हजारप्रमाण विशाल पूर्ण कलश सुशोभित हैं ॥ १८८३ ।। कर्पूर, अगुरु और चन्दनादिकसे उत्पन्न हुई धूपके गन्धसे व्याप्त और सुवर्ण एवं चांदीसे निर्मित चौबीस हजार धूपघट हैं ॥ १८८४ ॥ . १द ब सहा. २ द ब सव्वाण. ३ द रयदाणिं. ४द पुरिदकिरणवलीओ. ५ द ब अब्भंताओ. ६ दरउदेहि, बरइदेहिं. ७द कणयरजविणि. Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८८] . तिलोयपण्णत्ती [४. १८८५ भिंगाररयणदप्पणबुबुंदवरचमरचक्ककयसोई घंटापडायपउरं जिणिदभवणं णिरूवमाणं तं ॥ १८८५ जिणपासादस्स पुरो जेट्टहारस्स दोसु पासेसु । पुह चत्तारिसहस्सा लंबते रयणमालाओ ॥ १८८६ ताणं पि अंतरेसु अकट्टिमाओ फुरंतकिरणादी । बारससहस्ससंखा लंबते कणयमालाओ ॥ १८८७ १२०००। अट्ठसहस्साणिं धूवघडा दारअग्गभूमीसुं । भट्ठसहस्साओ ताण पुरे कणयमालाओ ॥ १८८८ ८०००। पुह खुल्लयदारेसुं ताणद्धं होंति रयणमालाओ। कंचणमालाओ तह धूवघडा कणयमालाओ ॥ १८८९ चउवीससहस्साणि जिणपुरपुट्टीए कणयमालाओ । ताणं च अंतरेसुं अट्ठसहस्साणि रयणमालाओ ॥ १८९० मुहमंडवो हि रम्मो जिणवरभवणस्स अग्गभागम्मि । सोलसकोसुच्छेहो सयं च पण्णासदीहवासाणिं ॥ १८९१ कोसद्धो ओगाढोणाणावररयणणियरणिम्मविदो । धुव्वंतधयवडाओ किं बहुणा सो णिरुवमाणो ॥ १८९२ मुहमंडवस्स पुरदो अवलोयणमंडओ परमरम्मो । अधिया सोलसकोसा उदओ रुंदों सय सयं दीहं॥१८९३ १६ । १००। झारी, रत्नदर्पण, बुद्बुद, उत्तम चमर और चक्रसे शोभायमान तथा प्रचुर घंटा और पताकाओंसे युक्त वह जिनेन्द्रभवन अनुपम है ॥ १८८५॥ जिनप्रासादके सन्मुख ज्येष्ठ द्वारके दोनों पार्श्वभागोंमें पृथक् पृथक् चार हजार रत्नमालायें लटकती हैं ॥ १८८६ ॥ ४००० । इनक भी बीचमें प्रकाशमान किरणादिसे सहित बारह हजार अकृत्रिम सुवर्णमालायें लटकती हैं ॥ १८८७ ॥ १२००० ।। द्वारकी अग्रभूमियोंमें आठ आठ हजार धूपघट और उन धूपघटोंके आगे आठ आठ हजार सुवर्णमालायें हैं ॥ १८८८ ॥ ८००० । क्षुद्रद्वारोंमें पृथक् पृथक् इससे आधी रत्नमालायें, कंचनमालाय, धूपघट तथा सुवर्णमालायें हैं ॥ १८८९ ॥ जिनपुरके पृष्ठ भागमें चौबीस हजार कनकमालायें और इनके बीच में आठ हजार रत्नमालायें हैं ॥ १८९० ॥ जिनेन्द्र भवनके अग्रभागमें सोलह कोस ऊंचा, सौ कोस लंबा और पचास कोसप्रमाण विस्तारसे युक्त रमणीय मुखमण्डप है ॥ १८९१ ॥ वह मुखमण्डप आध कोस अवगाहसे युक्त, नाना प्रकारके उत्तम रत्नसमूहोंसे निर्मित और फहराती हुई ध्वजा-पताकाओंसे सहित है। बहुत वर्णनसे क्या, वह मण्डप निरुपम ह ॥१८९२।। मुखमण्डपके आगे परमरमणीय अवलोकनमंडप है, जो सोलह कोससे अधिक ऊंचा, सौ कोस विस्तृत और सौ कोस लंबा है ।। २८९३ ॥ १६ । १००। १ द ब ववुद. २ द ब कयसोहो. ३ प्रथमा पंक्तिः ब-पुस्तके नास्ति. ४ द ब घंटापिदाय'. ५ द ब निरूवमाणाओ. ६ द ब अभंते. ७ द व अन्भते.. ८ द ब मुहमंडणेहिं. ९ द ब अंगाढो. १० दब रंदा. ११ ब दीहिं. Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. १९०२] चउत्थो महाधियारो [३८९ णियजोगुच्छेहजुदो तप्पुरदो चेदे अधिटाणो'। कोसासीदी वासो तेत्तियमेदस्स दीहत्तं ।। १८९४ तस्स बहमझदेसे सभापुरं दिव्वरयणवररइदं । अधिया सोलस उदओ कोसा चउसट्टि दीहवासाणि ॥ १८९५ १६।६४ । ६४। सीहासणभद्दासणवेत्तासणपहदिविविहपीढाणि । वररयणणिम्मिदाणिं सभापुरे परमरम्माणि ॥ १८९६ होदि सभापुरपुरदो पीढो चालीसकोसउच्छेहो । णाणाविहरयणमओ उच्छण्णो तस्स वासउवएसो ॥ १८९७ ४० को। पीढस्स चउदिसासु बारस वेदीओ होंति भमियले । वरगोउराओ तेत्तियमेत्ताओ पीढउड्डम्मि ॥ १८९८ पीढोवरि बहुमज्झे समवट्टो चे?दे रयणथूहो । वित्थारुच्छेहेहिं कमसो कोसाणि दोहि चउसट्ठी ॥ १८९९ को ६४।६४। तत्तो वि छत्तसहिओ कणयमओ पजलंतमणिकिरणो। थूहो अणाइणिहणो जिणसिद्धपडिमपडिपुण्णो ॥ १९०० तस्स य पुरदो पुरदो अटुत्थूहाँ सरिच्छवासादी । ताणं अग्गे दिव्वं पीढं चेटेदि कणयमयं ॥ १९०१ तं रुंदायामहि दोणि सया जोयणाणि पण्णासा। पीढस्स उदयमाणे' उवएसो अम्ह उच्छण्णो ॥ १९०२ २५० । २५०। । उसके आगे अपने योग्य उंचाईसे युक्त अधिष्ठान स्थित है । इसका विस्तार अस्सी कोस और लंबाई भी इतनी ही है ॥ १८९४ ॥ ८० । ___ उसके बहुमध्यभागमें उत्तम दिव्य रत्नोंसे रचा गया सभापुर है, जिसकी उंचाई सोलह कोससे अधिक और लंबाई व विस्तार चौंसठ कोसप्रमाण है ॥ १८९५ ।। १६ । ६४ । ६४ । सभापुरमें सिंहासन, भद्रासन और वेत्रासनप्रभृति विविध पीठ उत्तम रत्नोंसे निर्मित परमरमणीय हैं ॥ १८९६ ॥ सभापुरके आगे चालीस कोस ऊंचा और नाना प्रकारके रत्नोंसे निर्मित पीठ है । इसके विस्तारका उपदेश नष्ट हो गया है ॥ १८९७ ॥ ४०। पीठके चारों ओर उत्तम गोपुरोंसे युक्त बारह वेदियां पृथिवीतलपर और इतनी ही पीठके ऊपर हैं ॥ १८९८॥ पीठके ऊपर बहुमध्यभागमें समवृत्त रत्नस्तूप स्थित है, जो क्रमसे चौंसठ कोसप्रमाण विस्तार व उंचाईसे सहित है ॥ १८९९ ॥ को. ६४ । ६४ । इसके भी आगे छत्रसे सहित, देदीप्यमान मणिकिरणोंसे विभूषित और जिन व सिद्धप्रतिमाओंसे परिपूर्ण अनादिनिधन सुवर्णमय स्तूप है ॥ १९०० ।। इसके भी आगे समान विस्तारादिसे सहित आठ स्तूप हैं । इन स्तूपोंके आगे सुवर्णमय दिव्य पीठ स्थित है ॥ १९०१ ॥ __इस पीठका विस्तार व लंबाई दोसौ पचास योजनप्रमाण है। इसकी उंचाईके प्रमाणका उपदेश हमारे लिये नष्ट हो गया है ।। १९०२ ॥ २५० । २५० । ० । १ द ब अदिट्ठाणो. २ द ब हाणि. ३ द बत्थूहो तस्सरिच्छ. ४ द रुंदा आयामेहिं. ५ द ब उदयमाणो. Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तिलोयपण्णत्ती [४. १९०३ पीढस्स चउदिसासु बारसवेदीओ होंति भूमियले । वरगोउरामो तेत्तियमेत्ताओ पीढउद्धृम्मि॥ १९०३ पीढस्सुवरिमभागे सोलसगैब्बूदिमेत्तउच्छेहो । सिद्धंतो णामेणं चेत्तदुमो दिव्ववरतेओ ॥ १९०४ खंधुच्छेहो कोसा चत्तारो बहलमेक्कगवूदी। बारसकोसा साहादीहत्तं चेय विद्यालं ॥ १९०५ को ।। १ । १२ । १२ । इगिलक्खं चालीसं सहस्सया इगिसयं च वीसजुदं। तस्स परिवाररुक्खा पीढोवरि तप्पमाणधरी ॥ १९०६ १४०१२० । विविहवररयणसाहा मरगयपत्ता य पउमरायफला। चामीयररजदमयाकुसुमजुदा सयलकालं ते ॥ १९०७ सब्वे अणाइणिहणा पुढविमया दिवचेत्तवररुक्खा । जीवुप्पत्तिलयाणं कारणभूदा सई भवंति ॥ १९०८ रुक्खाण चउदिसासु पत्तेकं विविहरयणरइदाओ। जिणसिद्धप्पडिमाओ जयंतु चत्तारि चत्तारि ॥ १९०९ चेत्ततरूण पुरदो दिव्वं पीढं हवेदि कणयमयं । उच्छेहदीहवासा तस्स य उच्छण्णउवएसा ॥ १९१०। पीढस्स चउदिसासुबारस वेदी य होंति भूमियले। चरिअद्यालयगोउरदुवारतोरणविचित्ताओ ॥ १९११ -ommitingprelimin ar. nagi.mmmigration पीठके चारों ओर उत्तम गोपुरोंसे युक्त बारह वेदियां भूमितलपर और इतनी ही पीठक ऊपर हैं ।। १९०३ ॥ पीठके उपरिम भागपर सोलह कोसप्रमाण ऊंचा दिव्य व उत्तम तेजको धारण करनेवाला सिद्धार्थ नामक चैत्यवृक्ष है ॥ १९०४ ॥ को. १६ । चैत्यवृक्षके स्कन्धकी उंचाई चार कोस, बाहल्य एक कोस, और शाखाओंकी लंबाई व अन्तराल बारह कोसप्रमाण है ॥ १९०५ ॥ को. ४ । १ । १२ । १२ । पीठके ऊपर इसी प्रमाणको धारण करनेवाले एक लाख चालीस हजार एकसौ बीस इसके परिवारवृक्ष हैं ॥ १९०६ ॥ १४०१२० । ये वृक्ष विविध प्रकारके उत्तम रत्नोंसे निर्मित शाखाओं, मरकतमणिमय पत्तों, पद्मरागमणिमय फलों और सुवर्ण एवं चांदीसे निर्मित पुष्पोंसे सदैव संयुक्त रहते हैं || १९०७ ॥ ये सब उत्तम दिव्य चैत्यवृक्ष अनादिनिधन और पृथिवीरूप होते हुए जीवोंकी उत्पत्ति और विनाशके स्वयं कारण होते हैं ॥ १९०८ ॥ इन वृक्षोंमें प्रत्येक वृक्षके चारों ओर विविध प्रकारके रत्नोंसे रचित चार चार जिन और सिद्धोंकी प्रतिमायें विराजमान हैं । ये प्रतिमायें जयवन्त होवें ॥ १९०९ ॥ ___ चैत्यवृक्षोंके आगे सुवर्णमय दिव्य पीठ है । इसकी उंचाई, लंबाई और विस्तारादिकका उपदेश मष्ट हो गया है । १९१०॥ पीठके चारों ओर भूमितलपर मार्ग व अट्टालिकाओं, गोपुरद्वारों और तोरणोंसे विचित्र बारह वेदियां हैं ॥ १९११॥ १ द ब पीढोवरिम'. द ब सोलसगम्मादि'. ३ द ब खंडुच्छेहो. ४ द ब गम्मादी. ५ द ब धरो. ६ दब सोहा. ७ दले रुपंति पयाणं, बने रुपंति य भयाण. Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. १९२० ] चउत्थो महाधियारो [३९१ चउजोयणउच्छेहो उवरि पीढस्स कणयवरखंभा । विविहमणिणियरखचिदा चामरघंटापयारजुदा ॥ १९१२. सम्वेस भेसं महाधया विविहवण्णरमणिज्जा । णामेण महिंदधया छत्तत्तयसिहरसोहिल्ला ॥ १९१३ पुरदो महाधयाण मकरप्पमुहेहि मुक्कसलिलाओ । चत्तारो वावीओ कमलुप्पलकुमुदछण्णाओ॥ १९१४ । पण्णासकोसउदया कमसो पणुवीस रुंददीहत्ता । दस कोसा अवगाढा वावीओ वेदियादिजुत्ताओ ॥ १९१५ "को ५० । १०० । गा १० (वावीणं बहुमज्झे चेदि एक्को जिणिदपासादो । विष्फुरिदरयणकिरणो कि बहुसो सो णिरुवमाणो ॥ १९१३) तत्तो दहाउ पुरदो पुव्वुत्तरदक्खिणेसु भागेसुं। पासादा रयणमया देवाणं कीडणा होति ॥ १९१७ - पण्णासकोसउदया कमसो पणुवीस रुंददीहत्ता । धूवघडेहिं जुत्ता ते णिलया विविहवण्णधरा ॥ १९१८ को ५० । २५।२५। वरवेदियाहिं रम्मा वरकंचणतोरणेहिं परियरिया । वरवजणीलमरगयणिम्मिदभित्तीहि सोहंते ॥ १९१९ : ताण भवणाण पुरदो तेत्तियमाणेण दोणि पासादा । धुव्वंतधयवदाया फुरंतवररयणकिरणोहा ॥ १९२० ५० । २५ । २५। पीठके ऊपर विविध प्रकारके मणिसमूहसे खचित और अनेक प्रकारके चमर व घंटाओंसे युक्त चार योजन ऊंचे सुवर्णमय खम्भे हैं ॥ १९१२ ॥ सब खम्भोंके ऊपर अनेक प्रकारके वर्षों से रमणीय और शिखररूप तीन छत्रोंसे सुशोभित महेन्द्र नामक महाध्वजायें हैं ॥ १९१३ ॥ ___महाध्वजाओंके आगे मगर आदि जलजन्तुओंसे रहित जलवाली और कमल, उत्पल व कुमुदोंसे व्याप्त चार वापिकायें हैं ॥ १९१४ ॥ वेदिकादिसे सहित वापिकायें प्रत्येक पचास कोसप्रमाण विस्तारसे युक्त, इससे दुगुणी अर्थात् सौ कोस लम्बी और दश कोस गहरी हैं ॥ १९१५ ॥ को. ५० । १०० । ग. १० । वापियोंके बहुमध्यभागमें प्रकाशमान रत्नकिरणोंसे सहित एक जिनेन्द्रप्रासाद स्थित है। बहुत कथनसे क्या, वह जिनेन्द्रप्रासाद निरूपम है ॥ १९१६॥ ....... अनन्तर वापियोंके आगे पूर्व, उत्तर और दक्षिण भागोंमें देवोंके रत्नमय क्रीडाभवन हैं ॥ १९१७ ॥ व विविध वर्णोंको धारण करनेवाले वे भवन पचास कोस ऊंचे, क्रमसे पच्चीस कोस विस्तृत और पच्चीस ही कोस लम्बे तथा धूपघटोंसे संयुक्त हैं ॥ १९१८ ॥ को. ५० । २५।२५।। उत्तम वेदिकाओंसे रमणीय और उत्तम सुवर्णमय तोरणोंसे युक्त वे भवन उत्कृष्ट वज्र, नीलमणि और मरकत मणियोंसे निर्मित भित्तियोंसे शोभायमान हैं ॥ १९१९ ॥ उन भवनोंके आगे इतने ही प्रमाणसे संयुक्त, फहराती हुई ध्वजा-पताकाओंसे सहित और प्रकाशमान उत्तम रत्नोंके किरणसमूहसे सुशोभित दो प्रासाद हैं ॥ १९२० ॥ ५० । २५ । २५। १ द ब °उच्छेहो. २ द ब महादहाणं. Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३९२ ] तिलोयपण्णत्ती. [ ४. १९२१ - ततो विचित्तरूवा पासादा दिव्वरयणणिम्मविदा । कोसलय मेत्तउदया कमेण पण्णासदीह वित्थिष्णा ।। १९२१ जे जेट्ठदारपुरदो दिव्वमुहमंडवादि कहिदा य' । ते खुल्लयदारेसुं हवंति अद्धप्पमाणेहिं ॥ १९२२ तत्तो परदो वेदी एदाणिं वेढिदूण' सव्वाणि । चेट्ठदि चरिअहालयगोउरदोरहिं कणयमई ॥ १९२३ तीए परदो वरिया तुंगेहिं कणयरयणथंभेहिं । चेति चउदिसासुं दसप्पयारा धयणिबंधा ॥ १९२४ हरिकरिवसहखगाहिवसिद्दिससिरविहंसकमलचक्कधया । भट्ठत्तरसयसंखा पत्तेक्कं तेत्तिया खुल्ला ॥ १९२५ चामीयरवरवेदी एदाणिं वेढिदूर्ण चेट्ठेदि । विष्फुरिदरयणकिरणा चउगोउरदाररमणिजा ॥ १९२६ बे कोसाणिं तुंग वित्थारेणं धणूणि पंचसया । विष्फुरिदधर्यैवदाया फडिहमयाणेयवरभित्ती ॥ १९२७ को २ । दं ५०० । तीए परदेो दसविह्नकपतरू ते समंतदो होंति । जिणभवणेसुं तिहुवणविम्हयजणणेहिं रूवेहिं ॥ १९२८ गोमेदयमयखंधा कंचणमयकुसुमणियररमणिजा । मरगयमयपत्तधरा विद्मवेरुलियपउमरायफला ॥ १९२९ सब्वे अणाइणिहणा अकट्टिमा कप्पपायवपयारा । मूलेसु चउदिसासुं चत्तारि जिर्णिदपडिमा । १९३० इसके आगे सौ कोस ऊंचे और क्रमसे पचास कोस लंबे-चौड़े, दिव्य रत्नोंसे निर्मित विचित्र रूपवाले प्रासाद हैं ॥ १९२१ ॥ ज्येष्ठ द्वारके आगे जो दिव्य मुखमण्डपादिक कहे जा चुके हैं, वे आधे प्रमाणसे सहित क्षुद्रद्वारोंमें भी हैं ॥ १९२२ ॥ इसके आगे मार्ग, अट्टालिकाओं और गोपुरद्वारोंसे सहित सुवर्णमयी वेदी इन सबको वेष्टित करके स्थित है ॥ १९२३ ॥ इस वेद के आगे चारों दिशाओं में सुवर्ण एवं रत्नमय उन्नत खम्भों से सहित दश प्रकारकी श्रेष्ठ ध्वजपंक्तियां स्थित हैं ॥। १९२४ ॥ सिंह, हाथी, बैल, गरुड़, मोर, चन्द्र, सूर्य, हंस, कमल और चक्र, इन चिह्नोंसे युक्त ध्वजाओं में से प्रत्येक एकसौ आठ और इतनी ही क्षुद्रध्वजायें हैं ॥ १९२५ ॥ प्रकाशमान रत्नकिरणोंसे संयुक्त और चार गोपुरद्वारोंसे रमणीय सुवर्णमय उत्तम वेदी इनको वेष्टित करके स्थित है ॥ १९२६ ॥ यह वेदी दो कोस ऊंची, पांचसौ धनुष चौड़ी, फहराती हुई ध्वजापताकाओंसे सहित और स्फटिक मणिमय अनेक उत्तम मित्तियों से संयुक्त है ॥ १९२७ ॥ को. २ । दं. ५०० । इसके आगे जिन भवनों में चारों ओर तीनों लोकोंको आश्चर्य उत्पन्न करनेवाले खरूपसे संयुक्त वे दश प्रकार के कल्पवृक्ष हैं ॥ १९२८ ॥ सब प्रकारके कल्पवृक्ष गोमेदमणिमय स्कन्धसे सहित, सुत्रर्णमय कुसुमसमूह से रमणीय, मरकतमणिमय पत्तोंको धारण करनेवाले, मूंगा, नीलमणि एवं पद्मरागमणिमय फलोंसे संयुक्त, अकृत्रिम और अनादिनिधन हैं । इनके मूलमें चारों ओर चार जिनेन्द्रप्रतिमायें विराजमान हैं ॥। १९२९-१९३० ॥ १ ब मुहरुंदवादिकहिदा ये. २ द ब बेदिदूण ३ द व तुंगो. ४ ब धयवदेहा. Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. १९३९ ] चउत्थो महाधियारो [ ३९३ · तप्फलिहवीहिमझे वेरुलियमयाणि माणथंभाणि । वीहिं पडि पत्तेयं विचित्तरूवाणि रेहति ॥ १९३१ चामरघंटाकिंकिणिकेतणपहुदीहिं उवरि संजुत्ता । सोहंति माणथंभा चउवेदीदारतोरणेहिं जुदा ॥ १९३२ ताणं मूले उवरि जिणिंदपडिमाओ चउदिसतेसुं। वररयणणिम्मिदाओ जयंतु जयथुणिदचरिदाओ ।। १९३३ कप्पमाहि परिवेढिय साला वररयणणियरणिम्मविदों। चेहदि चरियद्यालयणाणाविहधयवडाडोवा ॥ १९३४ चुलियदक्षिणभाए पच्छिमभायम्मि उत्तरविभागे। एकेकं जिणभवणं पुव्वम्हि व वण्णणेहिं जुदं ॥ १९३५ एवं संखेवेणं पंडुगवणवण्णणाओ भणिदाओ। वित्थारवण्णणेसुं सक्को वि ण सक्कदे तस्स ॥ १९३६ पंडुगवणस्स हेतु छत्तीससहस्सजोयणा गंतुं । सोमणसं णाम वर्ण मेरुं परिवेढिदूण चेटेदे ॥१९३७ ३६०००। पणसयजोयणरुंदं चामीयरवेदियाहिं परियरियं । चउगोउरसंजुत्तं खुल्लयदारेहिं रमणिज्जं ॥ १९३८ चत्तारि सहस्साणि बाहत्तरिजुत्तदुसयजोयणया । एकरसहिदट्टकला' विक्खंभो बाहिरो तस्स ॥ १९३९ ४२७२ । ८। ११ उन स्फटिकमणिमय वीथियोंके मध्यमेंसे प्रत्येक वीथीके प्रति विचित्र रूपवाले वैडूर्यमणिमय मानस्तम्भ सुशोभित हैं ॥ १९३१ ॥ चार वेदीद्वार और तोरणोंसे युक्त ये मानस्तम्भ ऊपर चँवर, घंटा, किंकिणी और ध्वजा इत्यादिसे संयुक्त होते हुए शोभायमान होते हैं ॥ १९३२ ॥ इन मानस्तम्भोंके नीचे और ऊपर चारों दिशाओंमें विराजमान, उत्तम रत्नोंसे निर्मित और जगसे कीर्तित चरित्रसे संयुक्त जिनेन्द्रप्रतिमायें जयवन्त होवें ॥ १९३३ ॥ मार्ग व अट्टालिकाओंसे युक्त, नाना प्रकारकी ध्वजा-पताकाओंके आटोपसे सुशोभित, और श्रेष्ठ रत्नसमूहसे निर्मित कोट इस कल्पमहीको वेष्टित करके स्थित है ॥ १९३४ ॥ चूलिकाके दक्षिण, पश्चिम, और उत्तरभागमें भी पूर्वदिशावर्ती जिनभवनके समान वर्णनोंसे संयुक्त एक एक जिनभवन है ॥ १९३५ ॥ __इसप्रकार यहां संक्षेपसे पाण्डुकवनका वर्णन किया गया है । उसका विस्तारसे वर्णन करनेके लिये तो इन्द्र भी समर्थ नहीं होसकता है ॥ १९३६ ॥ पाण्डुकवन के नीचे छत्तीस हजार योजन जाकर सौमनस नामक वन मेरुको वेष्टित करके स्थित है ॥ १९३७ ॥ ३६०००। ___ यह सौमनस वन पांचसौ योजनप्रमाण विस्तारसे सहित, सुवर्णमय वेदिकाओंसे वेष्टित, चार गोपुरोंसे संयुक्त और क्षुद्रद्वारोंसे रमणीय है ॥ १९३८ ॥ उसका बाह्यविस्तार चार हजार दोसौ बहत्तर योजन और ग्यारहसे भाजित आठ कलाप्रमाण ॥१९३९ ॥ ४२७२।। १द तप्पलिहि. २ दबणिम्मविदो. ३ दबवण्णणाणि. ४ बहिद अट्ट. TP 50. Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३९४ ] तिलोयपण्णत्ती [४. १९४०तेरससहस्सजुत्ता पंच सया जोयणाणि एक्करसं । एक्करसहि हिदछंसी सोमणसे परिरयपमाणं ॥ १९४० . सोमणसं करिकेसरितमालहितालकदलिबकुलेहिं । लवलीलवंगचंपयपणसप्पहुदीहिं तं छण्णं ॥ १९४१ सुरकोकिलमहुररवं मोरादिविहंगमेहि रमणिज । खेयरसुरमिहुणेहिं संकिणं विविहवाविजुदं ॥ १९४२ तम्मि वणे पुव्वादिसु मंदरपासे पुराइ चत्तारिं । वजं वजपहक्खं सुवण्णणाम सुवण्णपहं ॥ १९४३ पंडुवणपुराहिंतो एदाणिं वासपहुदिदुगुणाणि । वररयणविरइदाई कालागरुधूवसुरहीणि ॥ १९४४ ते चेव लोयपाला तेत्तियमेत्ताहि सुंदरीहिं जुदा । एदाणं मझेसु विविहविणोदेण कीडंति ॥ १९४५ उप्पलगुम्मा णलिणा उप्पलणामा य उप्पलुजलया । तव्वणअग्गिदिसाए पोक्खरणीओ हवंति चत्तारि ॥ १९४६ पणवीसद्धियरुंदा रुंदादो दुगुणजोयणायामा । पणजोयणावगार्डी पत्तेकं ताओ सोहंति ॥ १९४७ २५। २५ । ५। जलयरचत्तजलोहा वरवेदीतोरणेहिं परियरिया। कद्दमरहिदा ताओ हीणाओ हाणिवड्डीहिं ॥ १९४८ . सौमनसवनकी परिधिका प्रमाण तेरह हजार पांचसौ ग्यारह योजन और ग्यारहसे भाजित छह अंशप्रमाण है ॥ १९४० ॥ १३५११६ । यह सौमनस वन नागकेशर, तमाल, हिंताल, कदली, बकुल, लवली, लवंग, चम्पक और कटहलप्रभृति वृक्षोंसे व्याप्त, सुरकोयलोंके मधुर शब्दोंसे मुखरित, मोर आदि पक्षियोंसे रमणीय, विद्याधर व देवयुगलोंसे संकीर्ण और विविध प्रकारकी वापियोंसे युक्त है ॥ १९४१-१९४२ ॥ इस वनके भीतर मन्दरके पास पूर्वादिक दिशाओंमें वज्र, वज्रप्रभ, सुवर्ण और सुवर्णप्रभ नामक चार पुर हैं ॥ १९४३ ॥ ये पुर पाण्डुकवनके पुरों की अपेक्षा दुगुणे विस्तारादिसे सहित, उत्तम रत्नोंसे विरचित और कालागरु धूपकी सुगन्धसे व्याप्त हैं ॥ १९४४ ॥ इन पुरोंके मध्यमें वे ही ( पूर्वोक्त ) लोकपाल उतनी ही सुन्दरियोंसे युक्त होकर नाना प्रकारके विनोदसे क्रीडा करते हैं ॥ १९४५ ।। : ___ उस वनकी आग्नेयदिशामें उत्पलगुल्मा, नलिना, उत्पला नामक और उत्पलोज्ज्वला, ये चार पुष्करिणी हैं ॥ १९४६ ॥ वे प्रत्येक पुष्करिणी पच्चीसके आधे ( साढ़े बारह ) योजनप्रमाण विस्तारसे सहित, विस्तारको अपेक्षा दूनी लंबी और पांच योजनमात्र गहराई से संयुक्त होती हुई शोभायमान होती हैं ॥ १९४७ ।। विस्तार २५ । आयाम २५ । अवगाह ५।। __वे पुष्करिणी जलचर जीवोंसे रहित जलसमूहको धारण करनेवाली, उत्तम वेदी व तोरणोंसे वेष्टित, कीचड़से रहित और हानि-वृद्धिसे हीन हैं ॥ १९४८ ॥ १ द एक्करसहिदो छंसा,ब एक्करसहिं छंसा. २ द वज्रपहक्खं जमहक्खं सुव्वणं णाम सुव्वणपहं, व वज्जपहक्खं जमहक्खं णाम सुव्वणपहं. ३ दब लोयपालो. ४द ब जोयणावगाढो. Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. १९५७ ] चउत्थो महाधियारो [ ३९५ पोखरणीण मज्झे सक्कस्स हवे विहारपासादो । पणघणकोसुत्तुंगो तद्दलरुंदो णिरुवमाणो ॥ १९४९ एक कोसं गाढो सो णिलओ विविहकेदुकमणिज्जो । तस्सायामपमाणे उवएसो णत्थि अम्हाणं ॥ १९५० सीहासणमइरम्मं सोहम्मदस्स भवणमज्झम्मि । तस्स य चउसु दिसासु चउपीढा लोयपालाणं ॥ १९५१ सोहाम्मिंदासणदो दक्खिणभायम्मि कणयणिम्मविदं । सिंहासणं विरायदि मणिगणखचिद पडिंदस्स ॥ १९५२ सिंहासणस्स पुरदो अट्ठाणं होति अग्गमहिसीणं । बत्तीससहस्साणि वियाण पवराई पीढाई ॥ १९५३ ३२०००। पवणीसाणदिसासु पासे सीहासणस्स चुलसीदी । लक्खाणि वरपीढा भवंति सामाणियसुराणं ॥ १९५४ ८४०००००। तस्सग्गिदिसाभाए बारसलक्खाणि पढमपरिसाए। पीढाणि होति कंचणरइदाणि रयणखचिदाणिं ॥ १९५५ १२०००००। दक्खिणदिसाविभागे मज्झिमपरिसामराण पीढाणि । कंचणरयणमयाणि चोइसलक्खप्पमाणाणि ॥ १९५६ १४०००००। णइरिदिदिसाविभागे बाहिरपरिसामराण पीढाणि । कंचणरयणमयाणि सोलसलक्खाणि चेटुंति ॥ १९५७ १६०००००। पुष्करिणियोंके बीच में पांचके घन अर्थात् एकसौ पच्चीस कोस ऊंचा और इससे आधे विस्तारवाला सौधर्म इन्द्रका अनुपम विहारप्रासाद है ॥ १९४९ ॥ वह प्रासाद एक कोस गहरा और विविध प्रकारकी ध्वजाओंसे रमणीय है उसकी लंबाईके प्रमाणका उपदेश हमारे पास नहीं है ॥ १९५० ॥ भवनके मध्यमें अतिरमणीय सौधर्म इन्द्रका सिंहासन और इसके चारों ओर चार सिंहासन लोकपालोंके हैं ॥ १९५१ ॥ सौधर्म इन्द्रके आसनसे दक्षिणभागमें सुवर्णसे निर्मित और मणिसमूहसे खचित प्रतीन्द्रका सिंहासन विराजमान है ॥ १९५२ ॥ सिंहासनके आगे आठ अग्रमहिषियोंके सिंहासन होते हैं। इसके अतिरिक्त बत्तीस हजार प्रवर पीठ जानना चाहिये ॥ १९५३ ॥ ३२००० । __ सिंहासनके पास वायव्य और ईशान दिशामें चौरासी लाख सामानिक देवोंके उत्तम आसन हैं ॥ १९५४ ॥ ८४०००००। । उस सिंहासनके अग्निदिशाभागमें सुवर्णसे रचित और रत्नोंसे खचित बारह लाख प्रथम पारिषद देवोंके आसन हैं ॥ १९५५ ॥ १२००००० । दक्षिणदिशाभागमें मध्यम पारिषद देवोंके सुवर्ण एवं रत्नमय चौदह लाखप्रमाण आसन हैं ॥ १९५६ ॥ १४०००००। नैऋत्यदिशाविभागमें बाह्य पारिषद देवोंके सुवर्ण एवं रत्नमय सोलह लाखप्रमाण आसन स्थित हैं ॥ १९५७ ।। १६०००००। १ द ब 'कोसुत्तुंगा तद्दलरुंदा. २ द ब पमाणं. Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३९६ ] तिलोयपण्णत्ती [ ४. १९५८ are य दिसाविभागे तेत्तीससुराण होंति तेत्तीसा । वरपीढाणि निरंतर फुरंतमणिकिरणणियराणि ॥ १९५८ ३३ । सिंहासणस्स पच्छिमभागे चेट्ठेति सत्त पीढाणिं । छक्कं महत्तराणं महत्तरीए हवे एकं ॥ १९५९ ७। सिंहा सणस्स चउसु विदिसासु चेद्वंति अंगरक्खाणं । चउरासीदिसहस्सा पीडाणि विचित्तरूवाणि ॥ १९६० ८४००० । सिंहासनम्मितस्सि पुण्वमुद्दे पइसिदूण सोहम्मो । विविहविणोदेण जुदो पेच्छइ सेवागदे देवे ' ॥ १९६१ भिंग भिंगणिक्खी कज्जलया कज्जलप्पदा तत्थ । इरिदिदिसाविभागे पुग्वपमाणादिवावीओ ॥ १९६२ चडवावीमज्झपुरेर सोहम्मो भत्तिउवगदे देवे । पेच्छइ अत्थाणिरदे। चामरछत्तादिपरियरिदो ॥ १९६३ सिरिभद्दा सिरिकंता सिरिमहिदा मरुदिसाए सिरिणिलया। पुक्खरणीओ होंति हु तेसिं मज्झम्मि पासादो' ॥ १९६४ तस्सि पासादवरे ईसानिँदो सुहाणि भुंजेदि । बहुछत्तचमरजुत्तो विविहविणोद्रेण कीडते ॥ १९६५ लिणा य णणिर्गुम्मा कुमुदा कुमुदप्पह त्ति वावीभो । ईसाणदिसाभाए तेसुं मज्झम्मि पासादो ॥ १९६६ उसी दिशाविभाग में त्रायस्त्रिंशदेवोंके निरंतर प्रकाशमान मणिकिरणसमूह से सहित तेतीस उत्तम आसन हैं । १९५८ ॥ ३३ ॥ सिंहासन के पश्चिमभागमें महत्तरोंके छह और महत्तरीका एक, इसप्रकार सात आसन स्थित हैं । १९५९ ॥ ७ । सिंहासन के चारों तरफ अंगरक्षक देवोंके विचित्र रूपवाले चौरासी हजार आसन स्थित हैं ॥। १९६० ॥। ८४००० । सौधर्मइन्द्र उस पूर्वभिमुख सिंहासनपर प्रवेश करके ( आरूढ़ होकर ) विविध प्रकारके विनोद से युक्त होता हुआ सेवार्थ आये हुए देवोंकी ओर देखता है | १९६१ ॥ सौमनसवनके भीतर नैऋत्य दिशाविभाग में भृंगा, भृंगनिभा, कज्जला और कज्जलप्रभा, ये चार वापिकायें पूर्व वापिकाओंके समान प्रमाणादिसे संयुक्त है || १९६२ ॥ इन चार वापिकाओं के मध्य में स्थित पुरमें ( भवन में ) चँवर - छत्रादि से वेष्टित सौधर्म इन्द्र भक्तिसे समीप आये हुए व आस्था अर्थात् आदर में निरत देवोंको देखता है ॥ १९६३ ॥ वायव्य दिशा में श्रीभद्रा, श्रीकान्ता, श्रीमहिता और श्रीनिलया, ये चार पुष्करिणी तथा उनके मध्य में प्रासाद है ॥ १९६४ ॥ उस उत्कृष्ट भवनमें बहुत छत्र एवं चँवरोंसे युक्त ईशानेन्द्र विविध प्रकारके विनोद से क्रीडा करता हुआ सुखोंको भोगता है || १९६५ ॥ ईशान दिशाभाग में नलिना, नलिनगुल्मा, कुमुदा और कुमुदप्रभा, ये चार वापियां हैं और उनके मध्य में प्रासाद हैं ॥ १९६६ ॥ १ द ब देवइ . २ द ब भिंगार भिंगणिहिक्खा ३ द व पुरी. ४ द ब अत्थाणिरिदा. ५ द ब पासादा. ६ द ब णलिणगुव्वं. Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. १९७४ ] चउत्थो महाधियारो [३९७ ... तास पासादवरे ईसाणिदो सुहेण कीडेदि । सब्बा विवण्णणां वि हु सोहम्मस्सेव वत्तव्वा ॥ १९६७ सोमणसम्भंतरए पुब्बादिचउदिसासु चत्तारो। पुव्वं व सयलवण्णणवित्थारो तेसु णादब्वो ॥ १९६८ पत्तेकं जिणमंदिरसालाण बाहिरम्मि चेटुंति । दोपासेसु दोहो कूडा णामा वि ताण इमे ॥ १९६९ गंदणणामा मंदरणिसहहिमा रजदरुजगणामा य । सायरचित्ता वजो पुवादिकमेण अक्खादा ॥ १९७० पणवीसब्भहियसयं वासो सिहरम्मि दुगुणिदो मूले । मूलसमो उच्छेहो पत्तेकं ताण कूडाणं ॥ १९७१ १२५ । २५० । २५०। कूडाणं मूलोवरिभागेसु वेदियाओ दिवाओ। वररयणविरइदाओ पुव्वं पिव वण्णणजुदाओ॥ १९७२. कूडाण उवरिभागे चउवेदीतोरणेहि रमणिज्जा । णाणाविहपासादा चेटुंते णिरुवमायारा ॥ १९७३ . पण्णरससया दंडा उदो रुंदं पि कोसचउभागो । तद्गुणं दीहत्तं पुह पुह सव्वाण भवणाणं ॥ १९७४ १५०० । को ।। इस उत्तम भवनमें ईशानेन्द्र सुखसे क्रीडा करता है । यहां सब विवर्णन सौधर्मइन्द्रके समान ही कहना चाहिये ॥ १९६७ ॥ सौमनसवनके भीतर पूर्वादिक चारों दिशाओंमें चार [ जिनमन्दिर ] हैं। इनका सम्पूर्ण वर्णनविस्तार पूर्वके ही समान जानना चाहिये ॥ १९६८ ॥ प्रत्येक जिनमंदिरसम्बन्धी कोटोंके बाहिर दोनों पार्श्वभागों में जो दो दो कूट स्थित हैं उनके नाम ये हैं-नन्दन, मन्दर, निषद, हिमवान , रजत, रुचक, सागरचित्र और वज्र । ये कूट पूर्वादिक्रमसे कहे गये हैं ॥ १९६९-१९७० ॥ ___ उन प्रत्येक कूटोंका विस्तार शिखरपर एकसौ पच्चीस योजन और मूलमें इससे दुगुणा है । मूलविस्तारके समान ही उंचाई भी दोसौ पचास योजनप्रमाण है ॥ १९७१ ॥ शिखरव्यास १२५ । मूलव्यास २५० । उत्सेध २५० । कूटोंके मूल व उपरिम भागोंमें उत्तम रत्नोंसे रचित और पूर्वके समान वर्णनसे सहित दिव्य वेदियां हैं ॥ १९७२ ॥ कूटोंके ऊपरिभागमें चार वेदीतोरणोंसे रमणीय अनुपम आकारवाले नाना प्रकारके प्रासाद स्थित हैं ॥ १९७३ ॥ सब भवनोंकी उंचाई पृथक् पृथक् पन्द्रहसौ धनुष, विस्तार एक कोसका चतुर्थ भाग और दीर्घता इससे दुगुणी अर्थात् आध कोसप्रमाण है ॥ १९७४ ॥ ___उत्सेध ध. १५०० । विस्तार को. ३ । दीर्घता ।। १ब सव्वाणि वण्णणा. २द अक्खद्दा. ३दबवासा. ४दब दुगुणिदे. Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३९८] तिलोयपण्णत्ती [ ४. १९७५ वासो पणघणकोसा तहगुणा मंदिराण उच्छेहो । लोयविणिच्छयकत्ता एवं माणे णिरूवेदि ॥ १९७५ १२५ । २५० । [पाठान्तरम् ) कूडेसुं देवीओ कण्णकुमारीओ दिव्वरूवाओ । मेघंकरमेघवदी सुमेघया मेघमालिणी तुरिमा ॥ १९७६ तोअंधरा विचित्ता पुप्फयमालो यार्णदिदा चरिमा । पुवादिसु कूडेसु कमेण चेति एदाओ ॥ १९७७ बलभद्दणामकूडो ईसाणादिसाए तब्वणे होदि । जोयणसयमुत्तुंगो मूलम्मि व तत्तिओ वासो ॥ १९७८ १००।१०। पण्णासजोयणाई सिहरे कूडस्स वासवित्थारो। मुहभूमीमिलिदद्धं मज्झिमविस्थारंपरिमाणं ॥ १९७९ एस बलभद्दकूडो सहस्सजोयणपमाणउच्छेहो । तेत्तियरुंदपमाणो दिणयरबिंब व समवहो ॥ १९८० १०००।१०००। सोमणसस्स य वासं णिस्सेसं रुभिदूण सो सेलो । पंचसयजोयणाई तत्तो रुंभेदि याकासं ॥ १९८१ दसविंदं भूवासो पंचसया जोयणाणि मुहवासो । एवं लोयविणिच्छयमग्गायणिएमुदीरेदि ॥ १९८२ १०००। ५०० । पाठान्तरम् । मन्दिरोंका विस्तार पांचके धन अर्थात् एकसौ पच्चीस कोसप्रमाण और उंचाई इससे दुगुणी है । इसप्रकार लोकविनिश्चयके कर्ता इनके प्रमाणका निरूपण करते हैं ॥ १९७५ ।। ___ व्यास १२५ । उत्सेध २५० । [पाठान्तर । - पूर्वादिक कूटोंपर क्रमसे मेघंकरा, मेघवती, सुमेघा, चतुर्थ मेघमालिनी, तोयंधरा, विचित्रा, पुष्पमाला और अन्तिम अनिन्दिता, इसप्रकार ये दिव्य रूपवाली कन्याकुमारी देवियां स्थित हैं ॥ १९७६-१९७७ ॥ सौमनसवनके भीतर ईशानदिशामें एकसौ योजनप्रमाण ऊंचा और मूलमें इतने ही विस्तारवाला बलभद्र नामक कूट है ॥ १९७८ ॥ उत्सेध १०० । व्यास १००।। ___ उस कूटका विस्तार शिखरपर पचास योजन और मध्यमें मुख एवं भूमिके सम्मिलित विस्तारप्रमाणसे आधा है ॥ १९७९ ।। यह बलभद्रकूट हजार योजनप्रमाण ऊंचा और इतने ही विस्तारप्रमाणसे सहित होता हुआ सूर्यमण्डलके समान समवृत्त है ॥ १९८० ॥ उत्सेध १००० । विस्तार १००० । ___ वह शैल सौमनसवनके सम्पूर्ण विस्तारको रोककर पुनः पांचसौ योजनप्रमाण आकाशको रोकता है ॥ १९८१ ॥ उसका भूविस्तार दशके घनरूप अर्थात् एक हजार योजन और मुखविस्तार पांचसौ योजनप्रमाण है । इसप्रकार लोकविनिश्चय व मग्गायणीमें कहते हैं ॥ १९८२ ॥ १००० । ५००। पाठान्तर। १ दब मंदराण. २ दब.पुष्फयमाली. .३.द ब वित्थारस्स.. Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. १९९०] चउत्थो महाधियारो [ ३९९ मूलोवरि सो कूडो चउवेदीतोरणेहिं संजुत्तो । उवरिमभाए तस्स य पालादा विविहरयणमया ॥ १९८३ मंदिरसेलाहिवई' बलभद्दो णाम वेतरो देवो । अच्छदि तेसु पुरेसं बहुपरिवारहि संजुत्तो ॥ १९८४ ।। तिणि सहस्सा दुसया बाहत्तरि जोयणाणि अट्ठकला । एक्करसहिदा वासो सोमणसभंतरे होदि ॥ १९८५ ३२७२ । ८ । दस य सहस्सा तिसया उणवण्णा जोयणाणि बेयंसा । एक्करसहिदाँ परिही सोमणसभतरे भागे ॥ १९८६ १०३४९।२। ११ एवं संखेवेणं सोमणसं वरवणं मए भणिदं । वित्थारवण्णणासुं तस्स ण सक्केदि सक्को वि॥ १९८७ पंचसएहिं जुत्ता बासट्ठिसहस्सजोयणा गंतुं । सोमणलादो हेटे होदि वणं णंदणं णाम ॥ १९८८ ६२५००। पणसयजोयणरुंदं चामीयरवेदियाहिं परियरियं । चउतोरणदारजुदं खुल्लयदारेहि गंदणं णाम ॥ १९८९ णव य सहस्सा णवसयचउवण्णा जोयणाइ छब्भागा। एक्करसेहि हिदा ण णंदणबाहिरए होदि विक्खंभो॥१९९० ९९५४ । ६। वह कूट मूलमें व ऊपर चार वेदीतोरणोंसे संयुक्त है । उसके उपरिम भागपर विविध रत्नमय प्रासाद हैं ॥ १९८३ ।। मन्दिर और शैलका अधिपति बलभद्र नामक व्यन्तरदेव उन पुरोंमें बहुत परिवारसे संयुक्त होकर रहता है ॥ १९८४ ॥ ____ सौमनसवनके अभ्यन्तर भागमें तीन हजार दोसौ बहत्तर योजन और ग्यारहसे भाजित आठ कलामात्र विस्तार है ॥ १९८५ ॥ ३२७२४ । सौमनसवनके अभ्यन्तर भागमें परिधिका प्रमाण दश हजार तीनसौ उनचास योजन और ग्यारहसे भाजित दो भागमात्र है ।। १९८६ ॥ १०३४९२ ।। - इसप्रकार मैंने संक्षेप में सौमनस नामक उत्तम वनका वर्णन किया है । उसका विस्तारपूर्वक वर्णन करनेके लिये तो इन्द्र भी समर्थ नहीं है ॥ १९८७ ॥ बासठ हजार पांचसौ योजनप्रमाण सौमनसवनके नीचे जाकर नन्दन नामक वन है ॥ १९८८ ॥ ६२५०० । यह नन्दनवन पांचसौ योजनप्रमाण विस्तारसे सहित, सुवर्णमय वेदिकाओंसे वेष्टित तथा क्षुद्रद्वारोंके साथ चार तोरणद्वारोंसे संयुक्त है ॥ १९८९ ॥ ५०० । नन्दनवनके बाह्य भागमें नौ हजार नौसौ चौवन योजन और ग्यारहसे भाजित छह भागमात्र विस्तार है ॥ १९९० ॥ ९९५४६।. १द ब "हिवही.२ दब अच्छहि. ३ दबवासा. ४ दब एक्कारसहिद.५द सक्काओ, ब सक्काऊ. . ६ द ब परियरिया. ७ द ब एक्करसेहिदा.. Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४००] तिलोयपण्णत्ती [ ४. १९९१ एकत्तीससहस्सा चउस्सया जोयणाउ उणसीदी । णंदणवणस्स परिही बाहिरभागम्मि अदिरित्ता ॥ १९९१ ३१४७९ । भट्टसहस्सा णवसयचउवण्णा जोयणाणि छब्भागा। एक्करसहिदो वासो गंदणवणविरहिदो होदि ॥ १९९२ ८९५४ । ६। अट्ठावीससहस्सा तिसया सोलसजुदा य अट्ठकला । एक्करसहिदा परिही गंदणवणविरहिदो अधिया । १९९३ २८३१६।८। माण मि चारणक्खो णिलया गंधब्वचेत्तणामा य । णंदणवणम्मि मंदरपासे चत्तारि पुवादी ॥ १९९४ विक्खंभायामेहिं गंदणभवणाणि होति दुगुणाणिं । सोमणसपुराहिंतो पुव्वं पि वण्णणजुदाणि ॥ १९९५ सकस्स लोयपाला सोमप्पहुदी वसंति एदेसुं । तेत्तियदेवीहि जुदा बहुविहकीडाउ कुणमाणा ॥ १९९६ बलभदणामकूडो ईसाणदिसाए गंदणवणम्मि । तस्सुच्छेहप्पहुदी सरिसा सोमणसकूडेणं ॥ १९९७ जिणमंदिरकूडाणं वावीपासाददेवदाणं च । णामाई विण्णासो सोहम्मीसाणदिसविभागो य ॥ १९९८ इयपहुदि गंदणवणे सोमणसवणं व होदि णिस्सेसं । णवरि विसेसो एक्को वासप्पमुहाणि दुगुणाणिं ॥ १९९९ नन्दनवनके बाह्य भागमें परिधिका प्रमाण इकतीस हजार चारसौ उन्यासी योजनसे अधिक है ॥ १९९१ ॥ ३१४७९ । नन्दनवनसे रहित मेरुका विस्तार आठ हजार नौसौ चौवन योजन और ग्यारहसे भाजित छह भागप्रमाण है ॥ १९९२ ॥ ८९५४ नन्दनवनसे रहित मेरुकी परिधि अट्ठाईस हजार तीनसौ सोलह योजन और ग्यारहसे भाजित आठ कला नन्दनवनके भीतर सुमेरुके पासमें क्रमसे पूर्वादिक दिशाओंमें मान, चारण, गन्धर्व, और चित्र नामक चार भवन हैं ॥ १९९४ ॥ पूर्वके समान वर्णनसे संयुक्त ये नन्दनभवन विस्तार व लंबाईमें सौमनसवनके भवनोंसे दुगुणे हैं ॥ १९९५ ॥ इन भवनोंमें उतनी देवियोंसे संयुक्त होकर विविध प्रकारकी क्रीडाओंको करनेवाले सौधर्म इन्द्रके सोमादिक लोकपाल निवास करते हैं ॥ १९९६ ॥ नन्दनवनके भीतर ईशानदिशामें बलभद्र नामक कूट है । इस कूटकी उंचाई आदि सौमनससम्बंधी कूटके सदृश है ॥ १९९७॥ जिनमन्दिर, कूट, वापी, प्रासाद व देवताओंके नाम, विन्यास और सौधर्म व ईशानेन्द्रकी दिशाओंका विभाग, इत्यादिक सब नन्दनवनमें सौमनस वनके ही समान है । विशेषता केवल एक यह ह कि उनके विस्तारादिक दुगुणे हैं ॥ १९९८-१९९९ ॥ १ द ब एक्कारसहिद. २ द ब चारणक्खा . ३ द ब लोयपालो.४ द ब देवेहि. ५ द ब कुणमाणो. Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. २००८ ] उत्थो महाधियारो एवं संखेवेणं दणणामं वर्ण मए भणिदं । एकमुहएक्कजीहो को सकछ वित्थरं भणिदं ॥ २००० दवणा हे पंचसया जोयणाणि गंतूणं । भट्ठासीदिवियप्पं चदृदि सिरिभद्दसालवणं ॥ २००१ ५०० । बावीस सहसाणि कमसो पुव्वावरेसु वित्थारो । तह दक्खिणुत्तरेसुं दुसया पण्णास तम्मि वणे || २००२ २२००० । २२००० । २५० । २५० । मेरुमहीधरपासे पुन्वदिसे दक्खिणवरउत्तरए । एक्केकं जिणभवणं होदि वरं भद्दसालवणे || २००३ पंडुवणपुराहिंतो चउग्गुणा वासउदयपहुदीओो । जिणवरपासादाणं पुन्वं पिव वण्णणं सव्वं ॥ २००४ तमिवणे वरतोरणसोद्दिदवरदार णिवहरमणिजा । अट्टालयादिसहिया समंतदो कणयमयवेदी || २००५ वेदीए उच्छेदो जोयणमेकं समंतदो होदि । कोदंडाण सहस्सं वित्थारो भइसालम्मि || २००६ जो १ । दं १००० । सिरिखंड-अगरु-केसर-असोय कप्पूर-तिलय-कदलीहिं । भइमुत्तमालई या हालिद्दपहुदीहिं संछष्णं ॥ २००७ पोक्खरणीरमणिज्जं सरवरपाला दणिवह सोहिलं । कूडेहिं जिणपुरोहेिं विराजदे भद्दसालवणं ॥ २००८ [ ४०१ इसप्रकार संक्षेपसे मैंने नन्दन नामक वनका वर्णन किया है। एक मुख और एक ही जिह्वा से सहित कौनसा मनुष्य उसका विस्तारसे वर्णन करने के लिये समर्थ है ? || २००० ॥ नन्दनवन के नीचे पांचसौ योजन प्रमाण जाकर अठासी विकल्पोंसे सहित श्रीभद्रशालवन स्थित है | २००१ ॥ ५०० ॥ ॥ उस वनका विस्तार क्रमसे पूर्व व पश्चिममें बाईस हजार योजन तथा दक्षिण व उत्तर में दोसी पचास योजनप्रमाण है | २००२ ॥ विस्तार पूर्व २२०००, पश्चिम २२०००, दक्षिण २५०, उत्तर २५० । भद्रशालवन में मेरुपर्वतके पास पूर्व, पश्चिम, दक्षिण और उत्तर दिशामें एक एक उत्तम जिनभवन है || २००३ ॥ इन जिन भवनों का विस्तार व उंचाई आदि पाण्डुकवन के जिन भवनों की अपेक्षा चौगुणे हैं। शेष सब वर्णन पूर्वके ही समान है || २००४ ॥ उस वनके चारों ओर उत्तम तोरणोंसे शोभित श्रेष्ठ द्वारसमूहसे रमणीय और अट्टालिकादिसे सहित सुवर्णमय वेदी है | २००५ ॥ भद्रशालवन में वेदीकी उंचाई चारों तरफ एक योजन और विस्तार एक हजार धनुषप्रमाण है | २००६ ॥ उत्सेध यो. १ । विस्तार दं. १००० । श्रीखण्ड, अगरु, केशर, अशोक, कर्पूर, तिलक, कदली, अतिमुक्त, मालती और हारिद्रप्रभृति वृक्षोंसे व्याप्त; पुष्करिणियोंसे रमणीय तथा उत्तम सरोवर व भवनोंके समूहसे शोभायमान यह भद्रशालवन कूटों और जिनपुरोंसे विराजमान है । २००७-२००८ ॥ १ द ब णिरुव. TP. 61 Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०२] तिलोयपण्णती [४. २००९मोरसुककोकिलाणं सारसहंसाण महुरसहई । विविहफलकुसुमभरिदं सुरम्मियं भइसालवणं ॥ २००९ बावीससहस्साणिं अडसीदिहिदाणि वासमेक्केके । पुवावरभाएसं वणम्मि' सिरिभदसालस्स ॥२०१० दोणि सया पण्णासा अट्ठासीदीविहत्तया रुंदा । दक्खिणउत्तरभागे एक्कक्के वणस्त भद्दसालम्मि ॥ २०११ वारणदंतसरिच्छा सेला चत्तारि मेरुविदिसासुं । वक्खार त्ति पसिद्धा अणाइणिहणा महारम्मा ॥ २०१२ णीलाद्दिणिसहपव्वदमंदरसेलाण होंति संलग्गा । वंकसरूवायामा ते चत्तारो महासेला ॥ २०१३ उत्तरदक्खिणभाए मंदरसेलस्स मज्झदेसम्मि । एक्केण पदेसेणं एक्कं तेण लग्गति ॥ २०१४ मंदरमणिलदिसादो सोमणसो णाम विज्जुपहणामो । कमसो महागिरी णं गंधमादणो मालवंतो य ॥ २०१५ ताणं रुप्पयतवणियकणयंवेरुलियसरिसवण्णाणं । उववणवेदिप्पहुदी सव्वं पुव्वोदिदं होदि ॥ २०१६ पंचसयजोयणाणि विस्थारो ताण दंतसेलाणं । सव्वत्थ होदि सुंदरकप्पतरुप्पण्णसोहाणं ॥ २०१७ णीलणिसहद्दिपासे चत्तारि सयाणि जोयणा होदि । तत्तो पदेसवड्डी पत्तेक मेरुसेलंतं ॥ २०१८ मोर, शुक, कोयल, सारस और हंस, इन पक्षियोंके मधुर शब्दोंसे व्याप्त तथा विविध प्रकारके फल-फूलोंसे भरित वह भद्रशालवन सुरम्य है ॥ २००९ ॥ पूर्व-पश्चिम भागोंमेंसे प्रत्येक भागमें श्रीभद्रशालवनका विस्तार अठासीसे भाजित बाईस हजार योजनप्रमाण है ॥२०१० ॥ दक्षिण-उत्तर भागोंमेंसे प्रत्येक भागमें भद्रशालवनका विस्तार अठासीसे विभक्त दोसौ पचास योजनप्रमाण है ॥ २०११॥ मेरुकी विदिशाओंमें हाथीदांतके सदृश, अनादिनिधन और महारमणीय ' वक्षार ' नामसे प्रसिद्ध चार पर्वत हैं ॥ २०१२ ॥ तिरछेरूपसे आयत वे चारों महाशैल नीलाद्रि, निषधपर्वत और मंदरशैलसे संलग्न हैं ॥२०१३ ॥ उनमेंसे प्रत्येक पर्वत उत्तर-दक्षिणभागमें मन्दरपर्वतके मध्यदेशमें एक एक प्रदेशसे उससे संलग्न हैं ॥ २०१४ ॥ क्रमसे मन्दरपर्वतकी वायव्यदिशासे लेकर सौमनस, विद्युत्प्रभ, गन्धमादन और माल्यवान् नामक चार महापर्वत हैं ॥ २०१५॥ __ क्रमशः चांदी, तपनीय, कनक और वैडूर्यमणिके सदृश वर्णवाले उन पर्वतोंकी उपवनवेदी आदिक सब पूर्वोक्त ही हैं ॥ २०१६ ॥ सुन्दर कल्पवृक्षोंसे उत्पन्न हुई शोभासे संयुक्त उन दन्तशैलोंका विस्तार सर्वत्र पांचसौ योजन प्रमाण है ॥ २०१७॥ नील और निषध पर्वतके पासमें इनकी उंचाई चारसौ योजनप्रमाण है। इसके आगे मेरुपर्वतपर्यन्त प्रत्येक प्रदेशवृद्धि होती गई है । इसप्रकार प्रदेशवृद्धिके होनेपर अनुपम रूपको १ द ब वण्णमि. २ द ब महासेलो. Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ४. २०२५ ] उत्थो महाधिपाये पासम्म मेरुगिरिणो पंचसया जोयणाणि उच्छेद्दों । णिरुवमरूवधराणं ताणं वक्खारसेलाणं ॥ २०१९ दुगुणम्मि भद्दसाले मेरुगिरिंदस्स खिवसु' विक्खभं । दोसेलमज्झजीवा तेवण्णसहस्सजोयणा होंति ।। २०२० ५३००० । अयि विदेहरुंद पंचसहस्त्राणि तत्थ अवणिजं । दोवक्खारगिरीणं जीवाबाणस्स परिमाणं || २०२१ पणवीससहस्से हिं अब्भहिया जोयणाणि दो लक्खा । उणवीसेहिं विद्दत्ता बाणस्स पमाणमुद्दिनं ॥ २०२२ २२५००० । १९ जोयणसद्विसहस्सं चत्तारि सया य अट्ठरसजुत्ता । उणवीसहरिदबारसकलाओ वक्खारधणुष्टुं ॥ २०२३ ६०४१८ । १२ । १९ जोयणतीससहस्सा णवउत्तरे दो सया य छन्भाया । उणवीसेद्दि विहत्ता ताणं सरिसायदाने दीहत्तं ॥ २०२४ ३०२०९ । ६ । १९ जीवाए जं वग्गं चउगुणबाणष्पमाणपविद्दत्तं । इसुसंजुत्तं तार्ण अंतरवस्त्र विक्खभं ॥। २०२५ [ ४०३ धारण करनेवाले उन वक्षारपर्वतोंकी उंचाई मेरुपर्वतके पास में पांचसौ योजन प्रमाण हो गई है ।। २०१८-२०१९ ॥ [वक्षारके विस्तारसे रहित] भद्रशालवन के विस्तारको दुगुणा करके उसमें मेरु पर्वत के विस्तारको मिला देने पर दोनों पर्वतोंके मध्यमें जीवाका प्रमाण तिरेपन हजार योजन आता है || २०२० ॥ ५०० ) x २ + १०००० = ५३००० ( २२००० १९ विदेह विस्तारको आधा करके उसमेंसे पांच हजार कम कर देनेपर दो वक्षारपर्वतों की जीवा के बाण का प्रमाण निकलता है ॥। २०२१ ॥ ६४०००० ÷२ ५००० = उपर्युक्त बाणका प्रमाण उन्नीससे भाजित दो लाख पच्चीस हजार योजन कहा गया है ॥ २०२२ ॥ २२५००० । १९ साठ हजार चार सौ अठारह योजन और उन्नीस से भाजित बारह कलाप्रमाण वक्षारपर्वतोंका धनुष्पृष्ठ है || २०२३ ॥ ६०४१८१३ । १ द ब चिरसु. २ द व उत्ता ३ द ब सुविसायदाण तीस हजार दोसौ नौ योजन और उन्नीससे विभक्त छह भागप्रमाण उन सदृश आयत क्षारपर्वतों की लंबाई है || २०२४ ॥ ३०२०९६ । जीवाका जो वर्ग हो उसमें चौगुणे बाणप्रमाणका भाग देकर लब्धराशिमें बाणप्रमाणको मिला देने पर उनके अन्तर्वृत्त क्षेत्रका विष्कम्भ निकलता है २०२५ ॥ २२५००० १९ Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०४] तिलोयपण्णत्ती [ ४. २०२६एक्वत्तरि सहस्सा इगिसयतेदालजोयणा य कला । णवहणिदुणवीसहिदा सगतीसा वट्टविखंभा ॥ २०२६ ७११४३३७ णीलणिसहद्दिपासे पण्णासब्भहियदुसयजोयणया । तत्तो पदेसवढी पत्तेक मेरुसेलंतं ॥ २०२७ २५०। ( ताणं च मेरुपासे पंचसया जोयणाणि वित्यारो। लोयविणिच्छयकत्ता एवं णियमा णिरूवेदि ॥ २०२८) ५००। पाठान्तरम् । सिरिभहसालवेदीवक्खारगिरीण अंतरपमाणं । पंचसयजोयणाणिं सग्गायणियम्मि णिढिं ॥ २०२९ . ५००। पाठान्तरम्। गयदंताणं गाढा णियमियउदयप्पमाणचउभागा। सोमणसगिरिदोवरि चेटुंते सत्त कूडाणि ॥ २०३० सिद्धो सोमणसक्खो देवकुरू मंगलो विमलणामो । कंचणवसिटकूडा णिसहंता मंदरप्पहुदी ॥ २०३१ सोमणससेलउदए चउभजिदे होंति कूडउदयाणि । वित्थारायामेसु कूडाणं णस्थि उवएसो । २०३२ भूमिय मुहं विसोधिय उदयहिद भूमुहादिखयवड्डी। मुइसय पणघण भूमी उदओ इगिहाणकूडपरिसंखा ॥२०३३ १००। १२५।६। - यह वृत्तविष्कंभ इकहत्तर हजार एकसौ तेतालीस योजन और नौगुणित उन्नीससे भाजित सैंतीस कलाप्रमाण है ॥ २०२६ ॥ ५३००० २ ( २ २५००० x 3 ) + २ २५००० = ७११४३३७१ । नील और निषधपर्वतके पासमें इन पर्वतोंका विस्तार दोसौ पचास योजन है । इसके आगे मेरुपर्वततक प्रत्येकमें प्रदेशवृद्धिके होनेसे मेरुके पासमें उनका विस्तार पांच सौ योजनप्रमाण हो गया है। इसप्रकार लोकविनिश्चयके कर्ता नियमसे निरूपण करते हैं ॥२०२७-२०२८ ॥ २५० । ५०० । पाठान्तर। श्रीभद्रशालवेदी और वक्षारमिरियोंके अन्तरका प्रमाण पांचसौ योजन सग्गायणीमें बतलाया गया है ॥ २०२९ ॥ ५००॥ पाठान्तर । ___ इन गजदन्तोंकी गहराई अपनी अपनी उंचाईप्रमाणके चतुर्थांशमात्र है। सौमनसपर्वतके ऊपर सिद्ध, सौमनस, देवकुरु, मंगल, विमल, कांचन और वशिष्ट, ये सात कूट मेरुसे लेकर निषधपर्वतपर्यन्त स्थित हैं ॥ २०३०-२०३१ ॥ सौमनसपर्वतकी उंचाईमें चारका भाग देनेपर जो लब्ध आवे उतनी इन कूटोंकी उंचाई है। इन कूटोंके विस्तार और लंबाईके विषयमें उपदेश नहीं है ॥ २०३२ ॥ भूमिमेंसे मुखको कम करके उदयका भाग देनेपर जो लब्ध आवे उतना भूमिकी अपेक्षा हानि और मुखकी अपेक्षा वृद्धिका प्रमाण होता है । यहां मुखका प्रमाण सौ योजन, भूमिका पांचके धनप्रमाण अर्थात् एकसौ पच्चीस योजन और उदय एक कम कूटसंख्याप्रमाण है ॥२०३३॥ १००।१२५। ६। १ द व समाणं. २ दब उदओ. ३ द व मुहम्मि सोधिय. ४ द व छम्माण. . Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. २०४०] चठत्यो महाधियारो [१०५ • खयवढीण पमाणं पणुवीसं जोयणाणि छब्भजिदं। भूमिमुहेस हीणाधियम्मि कूडाण उच्छेहो ॥ २०३४ अथवा इच्छागुणिदक्खयवड्डी खिदिविसुद्धमुहजुत्ता । कूडाण होइ उदओ तेसुं पढमस्स पणविंदं ॥ २०३५ १२५। विदियस्स वीसजुर्स सयमेकं' छम्विहत्तपंचकला।सोलससहिदं च सयं दोषिण कला वियहिदा तइज्जस्स ॥२०३६ १२०।५। ११६।२। बारसअन्भहियसयं जोयणमद्धं च तुरिमकूडस्स । जोयणतिभागजुत्तं पंचमकूडस्स अट्टसहिदसयं ॥२०३७ ११२। । १०८।१। चउजुत्तजोयणसयं छव्विहत्ता इगिकला य छटस्स । एकसयजोयणाई सत्तमकूडस्स उच्छेहो ॥ २०३८ १०४। । १०.। सोमणसणामगिरिणो आयामे सगहिदम्मि जंलढुं। कूडाणमंतरालं तं चिय जाएदि पत्तेकं ॥२०३९ चत्तारि सहस्साई तिणि सया जोयणाणि पण्णरसा। तेत्तीसधियसएणं भाजिदबासीदिकलसंखा ॥ २०४० ४३१५। ८२। १३३ वह क्षय-वृद्धिका प्रमाण छहसे भाजित पच्चीस योजन है । इसको भूमिमेंसे कम करने और मुखमें जोड़नेपर कूटोंकी उंचाईका प्रमाण आता है ॥ २०३४ ॥ २५ । अथवा, इच्छासे गुणित क्षय-वृद्धिको भूमिमेंसे कम करने और मुखमें मिला देनेपर कूटोंकी उंचाई होती है । इनमेंसे प्रथम कूटकी उंचाई पांचके घनप्रमाण अर्थात् एकसौ पच्चीस योजन है ।। २०३५॥ १२५। द्वितीय कूटकी उंचाई एकसौ बीस योजन और छहसे विभक्त पांच कलाप्रमाण, तथा तृतीयकी उंचाई एकसौ सोलह योजन और तीनसे भाजित दो कलाप्रमाण है ॥ २०३६ ॥ १२०१ । ११६३। चतुर्थ कूटकी उंचाई एकसौ साढ़े बारह योजन और पांचवें कूटकी उंचाई एकसौ आठ योजन तथा एक योजनके तीसरे भागसे अधिक है ॥ २०३७ ॥ ११२३ । १०८।। छठे कूटकी उंचाई एकसौ चार योजन और छहसे भाजित एक कलाप्रमाण तथा सातवें कूटकी उंचाई एकसौ योजनमात्र है । २०३८ ॥ १०४३ । १००। - सौमनस नामक पर्वतकी लंबाईमें सातका माग देनेपर जो लब्ध आवे उतना प्रत्येक कूटोंके अन्तरालका प्रमाण होता है ॥ २०३९ ॥ यह अन्तरालप्रमाण चार हजार तीनसौ पन्द्रह योजन और एकसौ तेतीससे भाजित व्यासी कला है ॥ २०४० ॥ ४३१५१६३ । १ ब सयमेतं. Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०६] तिलोयपण्णत्ती [ ४. २०४१ आदिमकडोवरिमे जिणभवणं तस्स वासउच्छेहो । दीहं च वण्णणाओ पंडुगवणजिणपुरस्स सारिच्छा ॥२०४१ सेसेसु कूडेसु वेंतरदेवाण होति पासादा । वेदीतोरणजुत्ता कणयमया रयणवरखचिदा ॥ २०४२ कंचणकूडे णिवसइ सुवच्छदेवि त्ति एक्कपल्लाऊ । सिरिवच्छमित्तदेवी कूडवरे विमलणामम्मि ॥ २०४३ अवसेसेसुं चउसु कूडेसु वाणवेंतरा देवा । णियकूडसरिसणामा विविहविणोदेण कीडंति ॥ २०४४ विज्जुपहस्स य उवरि णव कूडा होति णिरुवमायारा। सिद्धो विज्जुपहक्खो देवकुरूपउमतवणसटिकया ॥२०४५ सयउज्जलसीदोदा हरि त्ति णामेहि भुवणविक्खादा । एदाण च उच्छेहो णियसेलुच्छेहचउभागो ॥ २०४६ दीहत्ते वि वियासे उवएसो ताण संपइ पणट्ठो । आदिमकूडस्सुदयो' पणवीसजुदं च जोयणाण सयं ॥ २०४७ एकं चिय होदि सयं अंतिमकूडस्स उदयपरिमाणं । उभयविसेसे अडहिदपंचकदी हाणिवड्डीओ ॥ २०४८ इच्छाए गुणिदाओ हाणिवड्डीओ खिदिविसुद्धाभो । मुहजुत्ताओ कमसो कूडाणं होदि उच्छेहो ॥ २०४९ पणवीसभहियसयं वियाणमुदओ पहिल्लए सेसे । उप्पण्णुप्पणेसुं पणवीसं समवणेज अट्टहिदं ॥ २०५० प्रथम कूटके ऊपर एक जिनभवन है। इसके विस्तार, उंचाई और लंबाई आदिका वर्णन पाण्डुकवनसम्बन्धी जिनपुरके सदृश है ॥ २०४१ ॥ शेष कूटोंपर वेदी एवं तोरणसे सहित और उत्तम रत्नोंसे खचित ऐसे व्यन्तर देवोंके सुवर्णमय प्रासाद हैं ॥ २०४२ ॥ कांचनकूटपर एक पल्यप्रमाण आयुसे युक्त सुवत्सा देवी ( सुमित्रा देवी ) और विमलनामक श्रेष्ठ कूटपर श्रीवत्समित्रा देवी निवास करती है ॥ २०४३ ॥ शेष चार कूटोंपर अपने कूटके सदृश नामवाले व्यन्तरदेव विविध प्रकारके विनोदसे क्रीड़ा करते हैं ।। २०४४ ॥ __ विद्युत्प्रभ पर्वतके ऊपर सिद्ध, विद्युत्प्रभ नामक, देवकुरु, पद्म, तपन, स्वस्तिक, शतउज्ज्वल (शतज्वाल), सीतोदा और हरि, इन नामोंसे भुवनमें विख्यात और अनुपम आकारवाले नौ कूट हैं । इन कूटोंकी उंचाई अपने पर्वतकी उंचाईके चतुर्थ भागप्रमाण है ॥ २०४५-२०४६ ॥ उन कूटोंकी लंबाई और विस्तारविषयक उपदेश इस समय नष्ट होचुका है । इनमेंसे प्रथम कूटकी उंचाई एकसौ पच्चीस योजन और अन्तिम कूटकी उंचाईका प्रमाण एकसौ योजन है। प्रथम कूटकी उंचाईमेंसे अन्तिम कूटकी उंचाईको घटाकर शेष पांचके वर्गमें आठका भाग देनेसे हानि-वृद्धिका प्रमाण निकलता है ॥ २०४७-२०४८ ॥ ___इच्छासे गुणित हानि-वृद्धिके प्रमाणको भूमिमें से कम करने अथवा मुखमें जोड़ देने पर क्रमसे कूटोंकी उंचाई होती है ॥ २०४९ ॥ ____ प्रथम कूटकी उंचाई एकसौ पच्चीस योजनप्रमाण जानना चाहिये । तथा शेष कूटोंकी उंचाई जानने के लिये उत्तरोत्तर उत्पन्न प्रमाणमेंसे आठसे भाजित पच्चीस योजन कम करते जाना चाहिये ॥ २०५०॥ १ द ब 'देवो. २ द ब देवो. ३ द ब वि वियादे. ४ द आदिमकूडाणिवहो, ब आदिमकूडाणुदयो. ५ ब अट्ठहिद. ६ द गुणिदादियवडीओ खिदिमहाविसुद्धाओ, ब गुणिदाहियवडीओ खिदिमहाविसुद्धाओ. Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ४. २०५८ ] १२५ । १२१ ।७ ፡ ११५ । ५११२ । ४ १०९ । ३ १०६ । १ १०३ । १ १०० । ८ ८ ८ ४ ८ विज्जुपहणामगिरिणो आयामे णवहिदम्मि जं लवं । कूडाणमंतरालं तं चिय जाएदि पत्तेक्कं ॥ २०५१ तिणि सहस्सा तिसया छप्पण्णा जोयणा कलाणं । एक्केत्तरिअधियसए अवहिदएक्कोत्तरसयाई ॥ २०५२ ११८ । ३ ४ उत्थो महाधियारो ३३५६ । १०१ । १७१ जिणभवणपदीणं सोमणसे पव्वयं व एदसि । णवरि विसेसो एसो देवीणं अण्णणामाणि ॥ २०५३ सोत्तिककूडे चेट्ठदि तरदेवी बल त्तिणामेणं । कूडम्मि कणयणामे देवी वरवारिसेण त्ति ॥ २०५४ मंदरगिरिदो गच्छिय जोयणमद्धं गिरिम्मि विज्जुपदे । चेट्ठेदि गुहा रम्मौ पव्वदवासो व आयामा || २०५५ तीए दोपासेसुं दाराणियजोगउदयावस्थारों । होंति अकिट्टिमरूवा णाणावरश्यणरमणिजा ॥ २०५६ कूडाणि गंधमादणगिरिस्स उवरिम्मि सत्त चेद्वैति । सिद्धक्खगंधमादणदेव कुरूगंधवासलोहिदया ।। २०५७ फलिहाणंदा ताणं सत्ताणि इमाणिं होंति णामाणि । एदाणं उदयादी सोमणसणगं व णादव्वा ॥ २०५८ प्र. १२५ । द्वि. १२१४ । तृ. ११८३ । च. ११५ । पं. ११२ । ष. १०९३ । स. १०६ । अ. १०३८ । न. १०० । विद्युत्प्रभ नामक पर्वतकी लंबाई में नौका भाग देने पर जो लब्ध आवे उतना प्रत्येक कूटोंका अन्तरालप्रमाण होता है ॥। २०५१ ॥ [ ४०७ यह अन्तरालप्रमाण तीन हजार तीनसौ छप्पन योजन और एकसौ इकहत्तरसे भाजित एकसौ एक कलामात्र है || २०५२ || ३३५६१७। इस पर्वत पर जिन भवनादिक सौमनसपर्वतके ही समान हैं। विशेष केवल यह है कि यहां देवियोंके नाम अन्य हैं ॥ २०५३ ॥ स्वस्तिककूटपर बला नामक व्यन्तरदेवी और कनककूटपर वारिषेणा नामक उत्तम देवी रहती है || २०५४ ॥ मन्दरपर्वतसे आधा योजन जाकर विद्युत्प्रभपर्वतमें पर्वतके विस्तारसमान लंबी रमर्णाय गुफा स्थित है || २०५५ ॥ इसके दोनों पार्श्वभागों में अपने योग्य उंचाई व विस्तारसे सहित तथा नाना उत्तम रत्नों से रमणीय अकृत्रिमरूप द्वार हैं । २०५६॥ १ द एक्कत्तर .. २ द ब गुणारम्मे. गन्धमादनपर्वतके ऊपर सात कूट स्थित हैं । सिद्ध नामक, गन्धमादन, देवकुरु, गन्धव्यास ( गन्धमालिनी ? ), लोहित, स्फटिक और आनन्द, ये उन कूटोंके सात नाम हैं । इन कूटोंकी उंचाई आदिक सौमनसपर्वतके समान ही जानना चाहिये || २०५७ - २०५८ ।। ३ द ब वित्थारो. ४ द ब राणं. Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०८ ] तिलोयपण्णत्ती [ ४. २०५९ वरि विसेसो एसो लोहिदकूडे वसेदि भोगवदी । भोगंकइ' भो देवी कूडे फलिहाभिधाणम्मि || २०५९ णव कूडा चेट्टंते उवरिम्मि गिरिम्स मालवंतस्स । सिद्धक्खमालमुत्तरकुरुकच्छो सागरं हि रजदक्खं ॥ २०६० तह पुण्णभइसीदा हरिसहणामो इमाण कूडाणं | वित्थारोदयपहुदी विज्जुप्पभकूडसारिच्छा || २०६१ एक्को णवार विसेसो सागरकडेसु भोगवदिणामा । णिवसेदि रजदकूडे णामेणं भोगमालिणी देवी ॥ २०६२ मंदरगिरिदो गच्छिय जोयणमद्धं गिरिम्मि एदसि । सोहेदि गुहा पव्वय वित्थारसरिच्छदीहत्ता ॥ २०६३ तीए दोपासेसुं दारा नियाजोग्गउदयवित्थारा । फुरिदवररयणकिरणा भकिट्टिमा ते णिरुवमाणा ॥ २०६४ णिसहधराहरउवरिमतिगिछदहस्स उत्तरदुवारे । णिगच्छेदि उच्चणदी सीदोदा भुवणविक्खादा ॥ २०६५ जोयण सत्तसहस्से चउस्सदे एक्कवीस अदिरित्तं । णिसहस्सोवरि वच्चदि सीदादा उत्तरमुद्देणं ॥ २०६६ आगंतूण तदोसा पडिसीदोदणामकुंडम्मि । पडिदूणं णिग्गच्छदि तस्सुत्तरतोरणदुवारे ॥ २०६७ णिग्गच्छिय सा गच्छदि उत्तरमग्गेण जाव मेरुगिरिं । दोकोसेहिमपाविय निवत्तदे पच्छिममुद्देणं ॥। २०६८ विशेष यह है कि लोहितकूटपर भोगवती और स्फटिक नामक कूटपर भोगंकृति या भोगकरा नामक देवी निवास करती है । २०५९ ॥ 1 माल्यवान् पर्वतके ऊपर नौ कूट स्थित हैं । सिद्ध नामक, माल्यवान्, उत्तरकुरु, कच्छ, सागर, रजत नामक, पूर्णभद्र, सीता और हरिसह, ये इन कूटोंके नाम हैं। इनका विस्तार व उंचाई आदिक विद्युत्प्रभपर्वतके कूटोंके सदृश समझना चाहिये ॥ २०६०-२०६१ ॥ विशेषता केवल यह है कि सागरकूटपर भोगवती और रजतकूटपर भोगमालिनी नामक देवी निवास करती है ॥ २०६२ ॥ मन्दरपर्वत से आधा योजन आगे जाकर इस पर्वत के ऊपर पर्वतीय विस्तार के सदृश लंबी गुफा कही जाती है || २०६३ ॥ उसके दोनों पार्श्वभागों में अपने योग्य उदय व विस्तारसे सहित तथा प्रकाशमान उत्तम रत्न किरणोंसे संयुक्त वे अकृत्रिम एवं अनुपम द्वार हैं ॥। २०६४ ॥ निषेधपर्वतके ऊपर तिगिछद्रहके उत्तरद्वारसे भुवनविख्यात सीतोदा महानदी निकलती है | २०६५ ॥ यह सीतोदा नी उत्तरमुख होकर सात हजार चारसौ इक्कीस योजनसे कुछ अधिक निषध पर्वत के ऊपर जाती है | २०६६ ॥ पश्चात वह नदी पर्वतपरसे आकर और प्रतिसीतोद नामक कुण्डमें गिरकर उसके उत्तरतोरणद्वार से निकलती हुई उत्तर मार्ग से मेरुपर्वतपर्यन्त जाती है । पुनः दो कोसोंसे मेरु पर्वतको न पाकर अर्थात् मेरुपर्वतसे दो कोस इधर ही रहकर उक्त नदी पश्चिमकी ओर मुड़ जाती है ।। २०६७-२०६८ ॥ १ द ब भोगंकहि. २ द व मंतर ३ द ब सागरंमि. ४ द ब साहेदि गुणा. Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१.२०७७] चउत्यो महाधियारो [४०९ विज्जुप्पहस्स गिरिणो गुहयाए उत्तरमुहेणं। पविसेदि भइसाले' कसरूवेण तेत्तिभंतरिदा ॥ २०६९ मेरुबहुमझभागं णियमझप्पणिधियं पि कादूर्ण पच्छिममुहेण वचदि विदेहविजयस्स बहुमझे ॥ २०७० देवकुरुखेत्तजादा गदी सहस्सा हवंति चुलसीदी । सीदोदापडितीरं पविसंति सहस्स बादालं ॥ २०७१ अपरविदेहसमुन्भवणदी समग्गा हवंति चउलक्खा । अडदालं च सहस्सा अडतीसा पविसंति सीदोदं ।। २०७२ ४४८०३८ । जंबूदीवस्स तदो जगदीबिलदारएण संचरियं । पविसइ लवणंबुणिहिं परिवारणईहिं जुत्ता सा ।। २०७३ रुंदावगाढपहुदी हरिकंतादो भवंति दोगुणिदा । तीए बेतवेदीउववणसंडाहिरामाए ॥ २०७४ जोयणसहस्समेकं णिसहगिरिदस्स उत्तरे गंतुं । चेटुंति जमकसेला सीदोदाउभयपुलिणेसुं ॥ २०७५ णामेण य जमकूडो पुम्वम्मि तह णदीए चेटेदि । भवरे मेघकूडो फुरंतवररयणकिरणोहो ॥२०७६ दोणं' पि अंतरालं पंचसया जोयणाणि सेलाण'। दोणि सहस्सा जोयण तुंगा मूले सहस्सवित्थारो ॥२०७७ ५००।२०००।१०००। अनन्तर वह नदी उतनेमात्र (दो कोस ) अंतरसे सहित हो कुटिलरूपसे विद्युत्प्रभपर्वतकी गुफाके उत्तरमुखसे भद्रशालवन में प्रवेश करती है ॥ २०६९ ॥ मेरुके बहुमध्यभागको अपना मध्यप्रणिधि करके वह नदी पश्चिममुखसे विदेहक्षेत्रके बहुमध्यमें होकर जाती है ॥ २०७० ॥ देवकुरुक्षेत्रमें उत्पन्न हुई नदियां चौरासी हजार हैं । इनमें से ब्यालीस हजार नदियां सीतोदाके दोनों तीरों से प्रत्येक तीरमें प्रवेश करती हैं ॥ २०७१ ॥ ८४०००। अपरविदेहक्षेत्रमें उत्पन्न हुई सम्पूर्ण नदियां चार लाख अडतालीस हजार अडतीस हैं, जो सीतोदामें प्रवेश करती हैं ।। २०७२ ॥ ४४८०३८ । पश्चात् जम्बूद्वीपकी जगतीके बिलद्वारमेंसे जाकर वह नदी परिवारनदियोंसे युक्त होती हुई लवणसमुद्र में प्रवेश करती है ॥ २०७३ ।। दो तटवेदियों और उपवनखण्डोंसे अभिराम उस सीतोदानदीका विस्तार व गहराई आदि हरिकान्तानदीसे दूनी है ॥ २०७४ ॥ निषधपर्वतके उत्तरमें एक हजार योजन जाकर सीतोदानदीके दोनों किनारोंपर यमकशैल स्थित हैं ॥ २०७५ ॥ नदीके पूर्वमें प्रकाशमान उत्तम रत्नोंक किरणसमूहसे सहित यमकूट और पश्चिममें मेघकूट है ॥ २०७६ ॥ इन दोनों पर्वतोंका अन्तराल पांचसौ योजनमात्र है। प्रत्येक पर्वतकी उंचाई दो हजार योजन और विस्तार मूलमें एक हजार योजनप्रमाण है ॥ २०७७ ॥ ५०० । २००० । १०००। १ द पविसे वि. २ द ब भहसालो. ३ द ब कूडाण. ४ [ दोण्हं ]. ५ द ब सेला णिं. TP 52. Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१०] तिलोयपण्णत्ती. [४.२०७८ सत्तसया पण्णासा पत्तेक ताण मझविस्थारो।पंचसयजोयणाणं सिहरतले रुंदपरिमाणं ॥ २०७४ ७५० । ५००। एदाणं परिहीमो वित्थारे तिगुणिदम्मि अदिरित्तो । अवगाढो जमगाणं णियणियउच्छेहचउभागो । २०७१ जमकोवरि बहुमज्झे पत्तेकं होंति दिवपासादा । पणघणकोसा रुंदा तद्दगुणुच्छेहसंपण्णा ॥ २०८० १२५। २५०। उच्छेहबद्धवासा सव्वे तवणिजरजदरयणमया । धुवंतधयवदाया वरतोरणदाररमणिज्जा ॥ २०८१ १२५। जमकगिरीणं उवरि अवरे वि हवंति दिवपासादा । उच्छेहवासपहुदिसु उच्छण्णो ताण उवएसो ॥ २०८२ उबवणसंडेहि जुदा पोक्खरणीकूववाविभारम्मा । फुरिदवररयणदीवा ते पासादा विरायते ॥ २०८३ पन्वदसरिच्छणामा वितरदेवा वसंति एदेसुं। दसकोदंडुत्तुंगा पत्तेकं एकपल्लाऊ ॥ २००४ सामाणियतणुरक्खा सत्ताणीयाणि परिसतिदयं च । किब्बिसियभाभियोगा पडण्णया ताण होति पत्तेकं ॥ २०८५ सामाणियपहुदीणं पासादा कणयरजदरयणमया। तहेवीर्ण भवणा सोहंति हुणिरुवमायारा ॥ २००६ उन प्रत्येक पर्वतोंका मध्यविस्तार सातसौ पचास योजन और शिखरतलमें विस्तारका प्रमाण पांचसौ योजन है ॥ २०७८ ॥ ७५० । ५०० । इनकी परिधियां तिगुणे विस्तारसे अधिक हैं । यमकपर्वतोंकी गहराई अपनी उंचाईके चतुर्थ भागप्रमाण है ॥ २०७९ ॥ प्रत्येक यमकपर्वतके ऊपर बहुमध्यभागमें पांचके घन अर्थात् एकसौ पच्चीस कोस विस्तारसे सहित और इससे दूनी उंचाईसे संपन्न दिव्य प्रासाद हैं ॥ २०८० ॥ १२५। २५० । सुवर्ण, चांदी एवं रत्नोंसे निर्मित, फहराती हुई ध्वजा-पताकाओंसे संयुक्त और उत्तम तोरणद्वारोंसे रमणीय ये सब प्रासाद अपनी उंचाईके अर्धभागप्रमाण विस्तारसे सहित हैं ॥२०८१॥ १२५। यमकपर्वतोंके ऊपर और भी दिव्य प्रासाद हैं। उनकी उंचाई व विस्तारादिका उपदेश नष्ट हो गया है ॥ २०८२ ॥ __उपवनखण्डोंसे सहित, पुष्करिणी, कूप व वापिकाओंसे रमणीय, और प्रकाशमान उत्तम रत्नदीपकोंसे संयुक्त वे प्रासाद विराजमान हैं ।। २०८३ ॥ इन प्रासादोंमें पर्वतोंके सदृश नामवाले व्यन्तरदेव निवास करते हैं । इनमेंसे प्रत्येक दश धनुष ऊंचे आर एक पल्यप्रमाण आयुसे सहित हैं ॥ २०८४ ॥ ___ उनमेंसे प्रत्येकके सामानिक, तनुरक्ष, सप्तानीक, तीनों पारिषद, किल्बिषिक, आभियोग्य और प्रकीर्णक देव होते हैं ॥ २०८५ ।। सुवर्ण, चांदी एवं रत्नोंसे निर्मित सामानिकप्रभृति देवोंके प्रासाद और अनुपम आकारवाले उनकी देवियोंके भवन शोभायमान हैं ॥ २०८६ ॥ १दबदव्व. Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. २०९५] चउत्थो महाधियारो जमकंमेघसुराणं भवणेहितो दिसाए पुग्वाएं । एकेकं जिणगेहा पंढुगजिणगेहसारिच्छा ॥ २०८७ पंडुगजिणगेहाणं मुहमंडवपहुदिवण्णणा सम्वा । जा पुन्वस्सि भाणदा सा जिणभवणाण एदाणं ॥ २००८ जमकंमेघगिरीदो पंचसया जोयणाणि गंतूणं । पंचदहाँ पत्तेकं सहस्सदलजोयणंतरिदा ॥२०८९ ।। ५००। उत्तरदक्खिणदीहा सहस्समेकं हवंति पत्तेकं । पंचसयजोयणाई रुंदी दसजोयणवगाढा ।। २०९० १०००। ५००।१०। णिसहकुरुसूरसुलसा बिज्जूणामेह होति ते पंच । पंचाणं बहुमज्झे सीदादा सा गदा सरिया ॥ २०११ हॉति दहाणं मझे अंबुजकुसुमाण दिन्वभवणेसुं । णियणियदहण अवसेसवण्णणाओ जाओ पउमड़हम्मि भणिदाओ । ताओ श्चिय एदेसु णादवाओ वरदहेसु ॥ २०९३ एकेकस्स दहस्स य पुवदिसाए य अवरदिब्भाए । दह दह कंचणसेला जोयणसयमेत्तउच्छेहा ॥२०९४ रुंदं मूलम्मि सदं पण्णत्तरि जोयणाणि मज्झम्मि । पण्णासा सिहरतले पत्तेक्कं कर्णयसेलाणं ॥२०१५ १००। ७५ । ५० । यमक और मेघ सुरोंके भवनोंसे पूर्वदिशामें पाण्डुकवनके जिनमन्दिरसदृश एक एक जिनभवन हैं ॥ २०८७ ॥ पहिले पाण्डुकवनमें स्थित जिनभवनोंके मुखमण्डपादिकका जो सब वर्णन किया गया है, वही वर्णन इन जिन भवनोंका भी समझना चाहिये ॥ २०८८ ॥ ___ यमक और मेघगिरिसे आगे पांचसौ योजन जाकर पांच द्रह हैं, जिनमें प्रत्येकके बीच अर्ध सहस्र अर्थात् पांचसौ योजन का अन्तराल है ।। २०८९ ॥ ५०० । . प्रत्येक द्रह एक हजार योजनप्रमाण उत्तर-दक्षिण लंबे, पांचसौ योजन चौड़े और दश योजन गहरे हैं ॥ २०९० ॥ १००० । ५०० । १० । निषध, कुरु (देवकुरु), सूर, सुलस और विद्युत्, ये उन पांच द्रहोंके नाम हैं । इन पांचों द्रहोंके बहुमध्यभागमेंसे सीतोदा नदी गई है ॥ २०९१ ॥ द्रहोंके मध्यमें कमलपुष्पोंके दिव्य भवनोंमें अपने अपने द्रहके नामवाले नागकुमारदेवोंके निवास हैं ॥ २०९२ ॥ अवशेष वर्णनायें जो पमहके विषयमें कही गई हैं, वे ही इन उत्तम द्रहोंके विषयमें भी जानना चाहिये ।। २०९३ ॥ ___प्रत्येक द्रहके पूर्व और पश्चिम दिग्भागमें एकसौ योजन ऊंचे दश दश कांचनशैल हैं. ॥ २०९४ ॥ १००। इन प्रत्येक कनकपर्वतोंका विस्तार मूलमें सा, मध्यमें पचत्तर और शिखरतलमें पचास योजनप्रमाण है ॥ २०९५ ॥ १०० । ७५ । ५० । १ ब भवणेहिंते. २ द पुन्वाय. ३ द ब पंचदहो. ४ द ब रुंदं. ५ द ब रदा. ६ द ब°णामाओ. ७दणामा, बणासा. ८ दब जादी पउद्दहम्मि, ९ दब उच्छेहो. १०द जणय, बजाणय, Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१२ ] तिलोयपण्णत्ती [ ४. २०९६ पणवीसजोयणाई अवगाढा ते फुरंत मणिकिरणा । तिगुणिदणियवित्थारा आदरिता ताण परिद्दीओ ॥ २०९६ २५ । चडतोरणवेदीहिं मूले उवरिभ्मि उववणवणेहेिं । पोक्खरणीहिं रम्मा कणयगिरी मणहरा सव्वे ॥ २०९७ कणयगिरीणं' उवरिं पासादा कणयरजदरयणमया । णवंतघयवदाया कालागरुधूवगंधड्डा ।। २०९८ यमकं मेघगिरि व कंचणसेलाण वण्णणं सेसं । णवरि विसेसो कंचणणामवेंतराणे वासेदे ॥ २०९९ दुसहस्सजोयणाणि बाणउदी दो कलाउ पविहत्ता । उणवीसेहिं गच्छिय विज्जुदहादो' य उत्तरे भागे ॥ २१०० २०९२ । क २ । १९ चेट्ठेदि दिग्ववेदी जोयणकोसद्ध उदयवित्थारा । पुन्वावरभाएसुं संलग्गा गयदंतसेलाणं ॥ २१०१ जो १ । को १ । २ चरियट्टालयविउर्लो बहुतोरणदारसंजुदा रम्मा | दारोपरिमतलेसुं सा जिणभवणेहिं संपुष्णा ॥ २१०२ पुव्वाबर भाए सीदोदणदीए भद्दसालवणे । सिद्धिकयंजणसेला णामेणं दिग्गइंदित्ति' ॥ २१०३ जोयणसयमुत्तुंगा तेत्तियपरिमाणमूलवित्थारा | उस्सेहतुरिमगाढा पण्णासा सिहर विक्खंभो ॥ २१०४ १०० । १०० । २५ । ५० । प्रकाशमान मणिकिरणोंसे सहित वे पर्वत पच्चीस योजन गहरे हैं। इनकी परिधियां अपने तिगुणे विस्तारसे अधिक ह || २०९६ ।। २५ । ये सब मनोहर कनकगिरि मूलमें व ऊपर चार तोरणवेदियों, वन-उपवनों और पुष्करियोंसे रमणीय हैं ॥ २०९७ ॥ कनकगिरियों के ऊपर सुवर्ण, चांदी एवं रत्नोंसे निर्मित, नाचती हुई ध्वजापताकाओं से सहित और कालागरु धूपकी गन्धसे व्याप्त प्रासाद ह || २०९८ ॥ कांचन शैलों का शेष वर्णन यमक और मेघगिरिके समान है । विशेषता केवल इतनी है कि ये पर्वत कांचन नामक व्यन्तर देवोंके निवास छ । २०९९ ॥ विद्युत्से उत्तरकी ओर दो हजार बानबै योजन और उन्नीससे विभक्त दो कलाप्रमाण ( २०९२ ) जाकर एक योजन ऊंची, अर्ध कोसप्रमाण विस्तार से सहित और पूर्व-पश्चिम भागों में गजदन्तपर्वतों से संलग्न दिव्य वेदी स्थित है || २१०० - २१०१ ॥ यो. १ । को. ३ । वह वेदी विपुल मार्ग और अट्टालयों से सहित, बहुत तोरणद्वारोंसे संयुक्त और द्वारोंके उपरिम भागों में स्थित जिनभवनोंसे परिपूर्ण है || २१०२ ॥ भद्रशालवन के भीतर सीतोदानदकेि पूर्व-पश्चिम भागोंमें सिद्धिक ( स्वस्तिक) और अंजन नामक दिग्गजेन्द्र पर्वत हैं ॥ २१०३ ॥ पर्वत एकसौ योजन ऊंचे, इतने ही प्रमाण मूलविस्तार से सहित और ऊंचाई के चतुर्थ भागप्रमाण पृथिवीमें गहरे हैं । तथा इनका शिखरविस्तार पचास योजनमात्र है || २१०४ ॥ १०० । १०० । ५० । २५ । १ द ब कणयमईणं. २ द ब णामा वैतरं पि. ३ द ब उज्जुदहादो. ४ द ब विरदा. ५ द व दिग्गरिदेत्ति. Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. २११३ ] चउत्यो महाधियारो [४१३ .पुग्वं पिव वणसंडा मुले उवरिम्मि दिग्गयाणं पि । वरवेदीदारजुदा समतदो सुंदरा होति ॥ २१०५ एदाणं परिहीमो वासेणं तिगुणिदेण अधियायो। ताण उवरिम्मि दिग्वा पासादा कणयरयणमया ॥२१॥ पणघणकोसायामा तद्दलवासा हवंति पत्तेकं । सब्वे सरिसुच्छेहा वाण दिवगुणिदेणं ॥२१०७ १२५ । १२५ । ३७५। एदेखें भवणेसुं कीडेदि जमो नि वाहणो देवो । सकस्स विकुम्वंतो एरावदहस्थिरूवेणं ॥ २१०८ तत्तो सीदोदाए पच्छिमतीरे जिणिदपासादो। मंदरदक्षिणभागे तिहवणचूडामणीणामो ॥ २१०९ उच्छेहवासपहुदि पंडुगजिणणाहमंदिराहिंतो। मुहमंडवमधिठाणप्पहुदि च चउग्गुणं तस्स ॥२११० मंदरपच्छिमभागे सीदोदणदीए उत्तरे तीरे । चेट्टदि जिणिंदभवणं' पुच्वं पिव वण्णेहिं जुदं ॥ २१११ सीदोदवाहिणीए दक्खिणतीरम्मि भइसालवणे । चेटेदि कुमुदसेल उत्तरतीरे पलासगिरी ॥२११२ एदाओ वण्णणाओ सयलाओ दिग्गइंदसरिसाओ। णवरि विसेसो एसो वासो वरुणस्स उत्तरदस्स ॥२०१५ ___ इन दिग्गजपर्वतोंके ऊपर व मूलमें पहिलेके ही समान उत्तम वन-वेदीद्वारोंसे संयुक्त और सब ओर सुन्दर वनखण्ड हैं ॥ २१०५ ।। इनकी परिधियां तिगुणे विस्तारसे अधिक हैं । उन पर्वतोंके ऊपर सुवर्ण और रत्नमय दिव्य प्रासाद हैं ॥ २१०६ ॥ इन सबमें प्रत्येक प्रासाद पांचके घन अर्थात् एकसौ पच्चीस कोसप्रमाण लंबे, इससे आधे विस्तारसे सहित और डेढ़गुणे विस्तारके सदृश ऊंचे हैं ॥ २१०७ ॥ १२५ । १२५ ॥ २४॥ ___ इन भवनोंमें सौधर्म इन्द्रका यम नामक वाहनदेव क्रीड़ा किया करता है । यह देव ऐरावतहाथीके रूपसे विक्रिया करता है ॥ २१०८ ॥ इसके आगे मन्दरपर्वतके दक्षिण भागमें सीतोदानदीके पश्चिम किनारेपर त्रिभुवनचूडामणि नामक जिनेन्द्रप्रासाद है ॥ २१०९ ॥ ___उस जिनेन्द्रप्रासादकी उंचाई व विस्तारप्रभृति तथा मुखमण्डप व अधिष्ठानप्रभृति पाण्डुकवनके जिनेन्द्रमन्दिरोंसे चौगुणे हैं ॥ २११० ॥ मन्दरपर्वतके पश्चिम भागमें सीतोदानदीके उत्तर किनारेपर पूर्वके ही समान वर्णनोंसे युक्त जिनेन्द्रभवन स्थित है ॥ २१११ ॥ ___ भद्रशालवनमें सीतोदानदीके दक्षिण किनारेपर कुमुदशैल और उत्तर किनारेपर पलाशगिरि स्थित है ॥ २११२ ॥ ये सम्पूर्ण वर्णनायें दिग्गजेन्द्रपर्वतोंके सदृश हैं । विशेष केवल यह है कि यहां उत्तरेन्द्रके लोकपाल वरुणका निवास है ॥ २११३ ॥ १ द ब दिग्गदाणं. २ द ब पासादा. ३ द व जिणणाम'. ४ द ब मुहमंडलमदिवासं पहुंदि. ५ द जिणंदभवणं. ६ द ब कुणदिसेलं. ७ द ब एसो वरुणेसुं. Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१४] तिलोयपण्णत्ती [४. २११४ तत्तो पच्छिमभागे कणयमया भइसालवणवेदी। णीलणिसहाचलाण उववणवेदीए' संलग्गा ॥२११४ तेत्तीससहस्साई जोयणया छस्सयाई चुलसीदी । उणवीसहिदामो चउक्कलाओ वेदीए दीहत्तं ॥२११५ उवरिम्म णीलगिरिणो दिग्वदहो केसरि त्ति विक्खादो। तस्स य दक्खिणदारेणं गच्छदि वरणई सीदा ॥२११६ सीदोदाय सरिच्छा पडिऊणं सीदकुंडेउवरिम्म । तदक्खिणदारेण णिकामदि दक्षिणमुहेणं ॥ २११७ णिकमिदूर्ण वच्चदि दक्खिणभागेण जाव मेरुगिरिं । दोकोसेहिमपाविय पुब्वमुही वलदि तत्तिअंतरिदा ॥ २११८ सेलेम्मि मालवंते गुहाए दक्खिणमुहाए पविसेदि । णिस्सरिदूणं गच्छदि कुटिला य मेरुमझतं ॥२११९ तग्गिरिमापदेसं णियमझपदेसपणिधियं कह' । पुब्वमुहेणं गच्छदि पुच्चविदेहस्स बहुमज्झे ।। २१२० जंबूदीवस्स तदो जगदीबिलदारएण संचरियं । परिवारणदीहि जुदा पविसदि लवणण्णवं सीदा ॥ २१२१ रुंदावगाढपहुदि तह वेदीउववणादिकं सव्वं । सीदोदासारिच्छं सीदणदीए वि णादग्वं ॥ २१२२ णीलाचलदक्खिणदो एक गंतूण जोयणसपस्सं । सीदादोपासेसं चेटुंते दोण्णि जमकगिरी ।। २१२३ १०००। - इसके आगे पश्चिम भागमें नील व निषध पर्वतकी उपवनवेदीसे संलग्न सुवर्णमय . मद्रशालवनवेदी है ॥ २११४ ॥ वेदीकी लंबाई तेतीस हजार छहसौ चौरासी योजन और उन्नीससे भाजित चार कलाप्रमाण है ॥ २११५॥ ___ नीलपर्वतके ऊपर केसरी नामसे प्रसिद्ध दिव्य द्रह है। उसके दक्षिणद्वारसे सीता नामक उत्तम नदी निकलती है ॥ २११६ ॥ सीतानदी सीतोदाके समान ही सीताकुंडमें गिरकर दक्षिणमुख होती हुई उसके दक्षिणद्वारसे निकलती है ॥ २११७ ॥ कुंडसे निकलकर वह नदी मेरुपर्वत तक दक्षिणकी ओरसे जाती हुई दो कोसोंसे उस मेरुपर्वतको न पाकर उतनेमात्र अन्तरसहित पूर्वकी ओर मुड़ जाती है ॥ २११८॥ .. उक्त नदी माल्यवंतपर्वतकी दक्षिणमुखवाली गुफामें प्रवेश करती है । पश्चात् उस गुफामेंसे निकलकर कुटिलरूपसे मेरुपर्वतके मध्यभाग तक जाती है ॥ २११९ ॥ उस पर्वतके मध्यभागको अपना मध्यप्रदेशप्रणिधि करके वह सीतानदी पूर्वविदेहके ठीक बीचमेंसे पूर्वकी ओर जाती है ॥ २१२० ॥ अनन्तर जम्बूद्वीपकी जगतीके बिलद्वारमेंसे जाकर वह सीतानदी परिवारनदियोंसे युक्त होती हुई लवणसमुद्रमें प्रवेश करती है ।। २१२१ ॥ सीतानदीका विस्तार व गहराई आदि तथा उसकी वेदी और उपवनादिक सब सीतोदाके सदृश ही जानना चाहिये ॥ २१२२ ।। नीलपर्वतके दक्षिणमें एक हजार योजन जाकर सीताके दोनों पार्श्वभागोंमें दो यमकगिरि स्थित हैं ।। २१२३ ।। १०००। १ व वेदीओ. २ द ब सीदकूड'. ३ द ब सीलम्मि. ४ब कुटिलाया. ५ द ब कूडो. ६ द ब णादव्वा. Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. २१३२ चउत्थो महाधियारो पुग्वस्सि चित्तणगोपच्छिमभाए विचित्तकूडोय। जमकमेषगिरि व सवं चिय वण्णणं तणं॥२१२५ जमकगिरिंदाहिंतो पंचसया जोयणाणि गंतूणं। पंच दहा पत्तेक सहस्सदलजोयणंतरिदा॥२१२५ ५००। णीलकुरुइंदुएरावदो य णामेहि मालवतो य । ते दिव्वदहा णिसहदहादिवरवण्णणेहिं जुदा ॥ २१२६ - दुसहस्सा बाणउदी जोयण दोभाग अणवीसहिदा । चरिमदहादो दक्षिणभागे गंतूण होदि वरवेदी॥२१२७ पुवावरभाएसं सा गयदंताचलाण संलग्गा। इगिजोयणमुत्तंगा जोयणभट्टसवित्थारा ॥२१२८ जो १ । १०००। चरियथालयपउरा सा वेदी विविधयवडेहि जुदा । दारोवरिमठिदेहि जिणिंदभवणेहि रमणिज्जा ॥ २१२९ वरभदसालमज्झे सीदादुतडेसु दिग्गइंदगिरी। रोचणवतंसकृडे सट्टियगिरिवण्णणेहिं जुदा ॥ २१३० णवरि विसेसो एको ईसाणिदस्स वाहणो १ देवो। णामेणं वइसमणो तेसुं लीलाए चेटेदि ॥ २१३१ सीदातरंगिणीए पुवम्मि तदो जिर्णिदपासादो । मंदरउत्तरपासे गयदंतमंतरे होदि ॥ २१३२ सीताके पूर्वमें चित्रनग और पश्चिम भागमें विचित्रकूट है। इनका सब वर्णन यमक और मेघगिरिके सदृश ही समझना चाहिये ॥ २१२४ ॥ यमकपर्वतोंके आगे पांचसौ योजन जाकर पांच द्रह हैं, जिनमेंसे प्रत्येक अर्ध सहन अर्थात् पांचसौ योजनप्रमाण दूरीपर हैं ॥ २१२५ ।। ५०० । नील, कुरु ( उत्तरकुरु ), चन्द्र, ऐरावत और माल्यवन्त, ये उन दिव्य द्रहोंके नाम हैं। ये दिव्य द्रह निषधद्रहादिकके उत्तम वर्णनोंसे युक्त हैं ॥ २१२६॥ ___ अन्तिम द्रहसे दो हजार बानबै योजन और उन्नीससे भाजित दो भागप्रमाण जाकर दक्षिणभागमें उत्तम वेदी है ॥ २१२७ ॥ ___ वह वेदी पूर्व-पश्चिम भागोंमें गजदन्तपर्वतोंसे संलग्न, एक योजन ऊंची और योजनके आठवें भागप्रमाण विस्तारसे सहित है ।। २१२८ ॥ यो. १ । द. १००० । प्रचुर मार्ग व अट्टालिकाओंसे सहित और नाना प्रकारकी ध्वजा-पताकाओंसे संयुक्त वह वेदी द्वारोंके उपरिम भागोंमें स्थित जिनेन्द्र भवनोंसे रमणीय है ॥ २१२९ ॥ उत्तम भद्रशालवनके मध्यमें सीतानदीके दोनों किनारोंपर स्वस्तिक [व अंजन ] गिरिक समान वर्णनोंसे युक्त रोचन व अवतंसकूट नामक दिग्गजेन्द्रगिरि हैं ॥ २१३० ॥ विशेषता केवल एक यही है कि उन भवनों में ईशानेन्द्रका वैश्रवण नामक वाहनदेव लीलासे निवास करता है ।। २१३१ ॥ गजदन्तके अभ्यन्तर भागमें सीतानदीके पूर्व और मन्दरपर्वतके उत्तरपार्श्वभागमें जिनेन्द्रप्रासाद स्थित है ॥ २१३२ ॥ १ द ब चेत्तणगो. २ द ब विचित्तकूडा. ३ द ब कुरुद्दहएवावदा. ४ ब ते हिव्व.५ द ब भागा. ६ दब अर्द्धस".७द बदं ४०००। ८ ब वरियद्यालय'. ९द दारोवरिमरिदेहि, बदारोपरमतलेटिं. १० द ब रावणतवस्स कूडेसटिगिरि . ११ द ब वाहणा. Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तिलोयपण्णत्ती [१. २१३३ सीदाए दक्षिणए जिणभवणं भहसालवणमझे । मंदरपुम्वदिसाए पुग्वोदिदवण्णणाजुस ॥२१३३ सीदाणदिए तत्तो उत्तरतीरम्मि दक्खिणे तीरे । पुवोदिदकमजुत्ता पउमोत्तरणीलदिग्गइंदाओ ॥ २१३४ णवीर विसेसो एको सोमो णामेण चे?दे तेसुं । सोहम्मदस्स तहा वाहणदेओ जमो णाम ॥ २१३५ (मेरुगिरिपुवदक्षिणपच्छिमए उत्तरम्मि पत्तक । सीदासीदोदाए पंच दहा केइ इच्छंति ॥ २१३६ . ताण उवदेसेण य एकदहस्स दोसु तीरेखें । पण पण कंचणसेला पत्तेकं होंति णियमेणं ॥ २१३७ [पाठान्तरम् ।] मंदरगिरिंददक्खिणविभागगदभ६सालवेदीदो । दक्खिणभायम्मि पुढं णिसहस्स य उत्तरे भागे ॥ २१३८ विज्जप्पहपुज्वदिसा सोमणसादो य पच्छिमे भागे । पुव्वावरतीरेखें सीदोदे होदि देवकुरू ॥ २१३९ णिसहवणवेदिपासे तस्स य पुब्वावरेसु दीहत्तं । तेवण्णसहस्साणि जोयणमाणं विणिपिढें ॥ २१४० असहस्सा चउसयचउतीसा मेरुदक्खिणदिसाए । सिरिभद्दसालवेदियपासे तक्खेत्तदीहत्तं ॥ २१४१ ८४३४। एक्करससहस्साणि पंचसया जोयणाणि बाणउदी। उणवीसहिदा दुकला तस्सुत्तरदक्खिणे रुंदो॥२१४२ ११५९२ । २। भद्रशालवनके मध्यमें सीताके दक्षिण और मन्दरकी पूर्वदिशामें पूर्वोक्त वर्णनासे सहित जिनभवन है ॥ २१३३॥ इसके आगे सीतानदीके उत्तर और दक्षिण किनारोंपर पूर्वोक्त क्रमसे युक्त पद्मोत्तर और नील नामक दिग्गजेन्द्र पर्वत स्थित हैं ॥ २१३४ ।। यहां विशेषता एक यह हैं कि उन पर्वतोंपर सौधर्म इन्द्रके सोम और यम नामक वाहनदेव रहते हैं ॥ २१३५ ।। कितने ही आचार्य मेरुपर्वतके पूर्व, दक्षिण, पश्चिम और उत्तर, इनमेंसे प्रत्येक दिशामें सीता तथा सीतोदानदीके पांच द्रहोंको स्वीकार करते हैं ।। २१३६ ॥ उनके उपदेशसे एक एक द्रहके दोनों किनारोंमेंसे प्रत्येक किनारेपर नियमसे पांच पांच कांचनशैल हैं ॥ २१३७ ॥ [ पाठान्तर।] मन्दरपर्वतके दक्षिणभागमें स्थित भद्रशालवेदीसे दक्षिण, निषधसे उत्तर, विद्युत्प्रभके पूर्व और सौमनसके पश्चिम भागमें सीतोदाके पूर्व-पश्चिम किनारोंपर देवकुरु है।।२१३८-२१३९॥ निषधपर्वतकी वनवेदीके पासमें उसकी पूर्व-पश्चिम लंबाई तिरेपन हजार योजनप्रमाण बतलाई गई है ॥ २१४०॥ ___ मेरुकी दक्षिणदिशामें श्रीभद्रशालवेदीके पास उस क्षेत्रकी लंबाई आठ हजार चारसौ चौंतीस योजनमात्र है ॥ २१४१ ॥ ८४३४ । ___ उसका विस्तार उत्तर-दक्षिणमें ग्यारह हजार पांचसौ बानबै योजन और उन्नीससे भाजित दो कलामात्र है ॥ २१४२ ॥ ११५९२ २ । १ द ब जुत्ता . Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ४.२१५१ ] उत्थो महाधियारो पणुवीस सहरलाई णवसयगिसीदिजोयणा रुंदो । दोगय दंतसमीवे चंकसरूवेण णिद्दिहं ॥ २१४३ २५९८१ । णिसहवरवे दिवारणदंताचलपासकुंडणिस्सरिदा । चउसीदिसहस्सा णि णदीउ पविसंति' सीदोदं ॥ २१४४ ८४००० । सुसम सुसमम्मि काले जा भणिदा वण्णणा विचित्तयरा । सा हाणीए विहीणा एदस्सेि णिसहसेले य ॥ २१४५ णिसहस्त्तरपासे पुग्वाए दिलाए विज्जुपद्दगिरिणो । सीदोदवाहिणीए पच्छिल्लदिसाए भागमि ॥ २१४६ मंदरगिरिंदणइरिदिभागे खेत्तम्मि देवकुरुणामे । सम्मैलिरुक्खाण थलं रजदमयं चेट्ठदे रम्मं ॥ २१४७ पंचसयजोयणाणि हेट्ठतले तस्स होदि वित्थारो । पण्णारस परिहीए एकसीदिजुदा य तस्सधिया ॥ २१४८ ५०० | १५८१ । मज्झिमउदयमाणं अहं चिय जोयणाणि एदस्स । सव्वंतसुं उदभ दो दो कोसं पुढं होदि ॥ २१४९ ८ । २ । [ ४१७ सम्मलिरुक्खाण थलं तिष्णि वणा वेढिदूण चेर्हति । विविश्वररुक्खछण्णा देवासुरमिहुणसंकिण्णा || २१५० वारं थलस्स चेट्ठदि समंतदो वेदिया सुवण्णमई | दारोवरिमतलेसुं जिनिंदभवणेहिं संपुष्णा ॥ २१५१ दोनों गजदन्तों के समीप में उसका विस्तार वक्ररूप से पच्चीस हजार नौसौ इक्यासी योजनप्रमाण निर्दिष्ट किया गया है || २१४३ ॥ २५९८१ । निषधपर्वतकी उत्तम वेदी और गजदन्तपर्वतों के पासमें स्थित कुण्डोंसे निकली हुई चौरासी हजार नदियां सीतोदानदी में प्रवेश करती हैं ।। २१४४ ॥ ८४००० | सुषमसुषमाकालके विषयमें जो विचित्रतर वर्णन किया गया है, वही वर्णन हानिसे रहित इस निषधशैलसे परे देवकुरुक्षेत्र में समझना चाहिये ॥ २१४५ ॥ देवकुरुक्षेत्र के भीतर निषधपर्वतके उत्तरपार्श्वभागमें, विद्युत्प्रभपर्वत से पूर्व दिशा में, सीतोदानदीकी पश्चिमदिशामें ओर मन्दरगिरिके नैऋत्य भागमें रमणीय रजतमय शाल्मलीवृक्षोंका स्थल स्थित है । २१४६-२१४७ ॥ उसका विस्तार नीचे पांचसौ योजन और परिधि पन्द्रह सौ इक्यासी योजन से अधिक है ।। २१४८ ।। ५०० । १५८१ । इसकी मध्यम उंचाईका प्रमाण आठ योजन और सबके अन्तमें पृथक् पृथक् दो दो कोसमात्र है || २१४९ ॥ यो० ८ | को० २ । विविध प्रकारके उत्तम वृक्षोंसे व्याप्त और सुरासुरयुगलोंसे संकीर्ण तीन वन शाल्मलीवृक्षों के स्थलको वेष्टित करके स्थित हैं ॥ २१५० ॥ स्थलके ऊपर चारों ओर द्वारोंके उपरिम भागमें स्थित जिनेन्द्रभवनोंसे परिपूर्ण सुवर्णमय वेदिका स्थित है ।। २१५१ ॥ १ द ब पविसत्त. २ द ब एदासिं. ३ द संबलि ४ द दोहो. TP53. Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१८ ] तिलोयपण्णत्ती [ ४. २१५२ भडजोयणउत्तुंगो बारसचउमूलउड्ढवित्थारो । समवट्टो रजदमभो पीढो वेदीए मज्झम्मि ॥ २१५२ ८।१२।४। तस्स बहुमज्झदेसे सपादपीढो य सम्मलीरुक्खो । सुप्पहणामो बहुविहवररयणुज्जोयसोहिल्लो ॥ २१५३ उच्छेहजोयणेणं अटुंचिय जोयणाणि उत्तुंगो। तस्सावगाढभागो वजमओ दोणि कोसाणिं ॥ २१५४ ८।२। सोहेदि तस्स खंधो फुरतवरकिरणपुस्सरागमओ। इगिकोसबहलजुत्तो जोयणजुगमेत्तउत्तुंगो ॥ २१५५ को । । जैट्टाओ साहाओ चत्तारि हवंति चउदिसाभाए। छज्जोयणदीहाओ तेत्तियमेतराउ पत्तेक ॥ २१५६ साहासु पत्ताणि मरगयवेरुलियणीलईदाणि । विविहाई कक्केयणचामीयरविद्दममयाणि ॥ २१५७ सम्मलितरुणो अंकुरकुसुमफलाणि विचित्तरयणाणि । पणवण्णसोहिदाणि णिरुवमरूवाणि रेहति ॥ २१५८ जीउप्पत्तिलयाणं कारणभूदो अणाइणिहेणो सो । सम्मलिरुक्खो चामरकिंकिणिघंटादिकयसोहों ॥२१५९ इस वेदोके मध्यभागमें आठ योजन ऊंचा और मूलमें बारह तथा ऊपर चार योजनप्रमाण विस्तारसे सहित समवृत्त रजतमय पीठ है ॥ २१५२ ॥ ८ । १२ । ४।। उस पीठके बहुमध्यभागमें पादपीठसहित और बहुत प्रकारके उत्कृष्ट रत्नोंके उद्योतसे सुशोभित सुप्रभ नामक शाल्मलीवृक्ष स्थित है ॥ २१५३ ॥ वह वृक्ष उत्सेधयोजनसे आठ योजन ऊंचा है । उसका वज्रमय अवगाढभाग दो कोसमात्र है ॥ २१५४ ॥ यो. ८ । को. २। ___ उस वृक्षका एक कोस बाहल्यसे सहित, दो योजनमात्र ऊंचा और प्रकाशमान उत्तम किरणोंसे संयुक्त पुष्यरागमय ( पुखराजमय ) स्कन्ध शोभायमान है ॥ २१५५ ॥ को. १ । यो.२। इस वृक्षकी चारों दिशाओंमें चार महाशाखायें हैं । इनमेंसे प्रत्येक शाखा छह योजन लंबी और इतनेमात्र अन्तरसे सहित है ॥ २१५६ ॥ ६ । ६ । शाखाओंमें मरकत, वैडूर्य, इन्द्रनील, कर्केतन, सुवर्ण और मूंगेसे निर्मित विविध प्रकारके पत्ते हैं ॥ २१५७॥ शाल्मलीवृक्षके विचित्र रत्नस्वरूप और पांच वर्णोंसे शोभित अनुपम रूपवाले अंकुर, फूल एवं फल शोभायमान हैं ।। २१५८ ।। वह शाल्मलीवृक्ष स्वयं अनादिनिधन होकर भी जीवोंकी उत्पत्ति एवं नाशका कारण होता हुआ चामर, किंकिणी और घंटादिसे शोभायमान है ।। २१५९ ॥ ............................. १ द ब खंदा. २ दबषिहणा. ३ दब रुक्खा. ४ द ब किंकिणिपारादिकयसोहा. Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ४. २१६८ ] उत्थो महाधियारो [ ४१९ दक्खिणसाद्दाए जिनिंदभवणं विचित्तरयणमयं । चउहिदतिकोसउदयं कोसायामं तदविस्थारं ॥ २१६० ३ । को १ । १ । २ जं पंडुगजिणभवणे भणियं णिस्सेसवण्णणं किं पि । एदस्सिं णादत्रं सुरदुंदुभिसद्दगहिरबरे ' ॥ २१६१ सेसासुं साहासुं को सायामा तदद्धविक्खंभों । पादोणकोसतुंगा हवंति एक्केपासादा ॥ २१६२ को १ । १ । ३ । २ ४ चउतोरणवेदिजुदा रयणमया विविधदिग्वधूवघडा । पजलंतरयणदीया ते सव्वे धयवदाइण्णा ॥ २१६३ सयणासणपमुद्दाणिं भवणेसुं णिम्मलाणि विरजाणिं । पकिदिमउवाणि तणुमणणयणाणदणसरूत्राणि ॥ २१६४ चेट्ठदि ते पुरेसुं वेणू णामेण वेंतरो देओ । बहुविहपरिवारजुदो दुइजओ वेणुधारिति ॥ २१६५ सम्मणसुद्धा सम्माइट्ठीण वच्छला दोण्णि । ते दसचाउत्तुंगा पत्तेक्कं पल्लएक्काऊ ॥ २१६६ सम्मलिदुमस्स बारस समंतदो होंति दिव्ववेदीओ । चउगोउरजुत्ताओ फुरंतवररयणसोहाओ ॥ २१६७ उस्लेघगाउदेणं' बेगाउदमेत्तउस्सिदा ताओ। पंचसया चावाणि रुंदेणं होंति वेदीओ ॥ २१६८ उसकी दक्षिण शाखा पर चारसे भाजित तीन कोसप्रमाण ऊंचा, एक कोस लंबा और लंबाई से आवे विस्तारवाला विचित्र रत्नमय जिनभवन है || २१६० ॥ को. १ । १ । ३ । पाण्डुकवन में स्थित जिन भवन के विषय में जो कुछ भी वर्णन किया गया है वही सम्पूर्ण वर्णन देवदुंदुभी बाजोंके शब्दोंसे अतिशय गम्भीर इस जिनेन्द्र भवन के विषय में भी जानना चाहिये ॥२१६१॥ अवशिष्ट शाखाओं पर एक कोस लंबे, इससे आधे विस्तारवाले और पौन कोस ऊंचे एक एक प्रासाद हैं ॥ २१६२ ॥ को. १ । ३ । । वे सब रत्नमय प्रासाद चार तोरणवेदियों से सहित विविध प्रकारके दिव्य धूपघटों से संयुक्त, जलते हुए रत्नदीपकों से प्रकाशमान और ध्वजा - पताकाओं से व्याप्त हैं ॥ २१६३ ॥ इन भवनोंमें निर्मल, धूलिसे रहित, शरीर, मन एवं नयनोंको आनन्ददायक और स्वभाव से मृदुल शय्यायें व आसनादिक स्थित हैं ॥ २१६४ ॥ उन पुरोंमे बहुत प्रकारके परिवार से सहित वेणु नामक व्यन्तर देव और द्वितीय वेणुधारी देव रहता है || २१६५ ॥ सम्यग्दर्शनसे शुद्ध और सम्यग्दृष्टियोंसे प्रेम करनेवाले उन दोनों देवोंमेंसे प्रत्येक दश धनुष ऊंचे व एक पल्यप्रमाण आयुसे सहित हैं ॥ २१६६ ॥ शाल्मलीवृक्षके चारों तरफ चार गोपुरोंसे युक्त और प्रकाशमान उत्तम रत्नोंसे सुशोभित बारह दिव्य वेदियां हैं ॥ २१६७ ॥ वेवेदियां उत्सेधकोससे दो कोसमात्र ऊंची और पांचसौ धनुषप्रमाण विस्तार से सहित हैं ॥ २१६८ ॥ १ द ब एदेसिं, २ द ब गहिरयरो. ३ द ब विक्खंभो ४ द उस्सेण गाउदेणं, व उस्सेण गाउदोणं. • Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२०] तिलोयपण्णत्ती [ ४. २१६९ कुलगिरिमरिया सुप्पहणामस्स य सम्मलिदुमस्स । चेदि उववणसंडाइण्णो सखु सम्मलीरुक्खो ॥२१६९ तत्तो बिदिया भूमी उववणसंडेहिं विविहकुसुमेहि। पोक्खरणीवावीहिं सारसपहुदीहि रमणिज्जा ॥ २१७० बिदियं व तदियभूमी णवरि विसेसो विचित्तरयणमया । अट्टत्तरसयसम्मलिरुक्खा तीए समतेणं ॥ २१७१ अद्धण पमागेण ते सव्वे होति सुप्पहाहितो । एदेसु चेटुंते वेणुदुगाणं महामण्णा ॥ २१७२ तदियं व तुरिमभूमी चउतोरणउवरिसम्मलीरुक्खा । पुवदिसाए तेसुं चउदेवीओ य वेणुजुगलस्स ॥ २१७३ ४ । २।२। तुरिमं व पंचममही णवरि विसेसो ण सम्मलीरुक्खी । तत्थ भवंति विचित्ता वावीओ विविहरूवाओ ॥ २१७४ छट्टीए वणसंडो सत्तमभूमीए चउदिसाभागे । सोलससहस्सरुक्खा वेणुजुगस्संगरक्खाणं ॥ २१७५ ८०००। ८००० । सामाणियदेवाणं चत्तारो होति सम्मलिसहस्सा । पवणेसाणदिसासु उत्तरभागम्मि वेणुजुगलस्स ॥ २१७६ २०००। २०००। बत्तीससहस्साणिं सम्मलिरुक्खाणि अणलदिब्भाए । भूमीए णवमीए अभंतरदेवपरिसाणं ॥ २१७७ १६०००। १६०००। इसप्रकार कुलगिरिवेदिकासदृश ही ये सुप्रभ नामक शाल्मलीवृक्षकी वेदिकायें हैं । वह शाल्मलीवृक्ष ( प्रथम वेदिकाके भीतर ) उपवनखंडोंसे आकर्णि स्थित है ।। २१६९ ॥ इसके आगे द्वितीय भूमि विविध प्रकारके फूलोंवाले उपवनखण्डों, पुष्करिणयों, वापियों और सारसादिकोंसे रमणीय है ॥ २१७० ।। द्वितीय भूमिक समान तृतीय भूमि भी है । परन्तु विशेषता केवल यह है कि तृतीय भूमिमें चारों ओर विचित्र रत्नोंसे निर्मित एकसौ आठ शाल्मलीवृक्ष हैं ॥ २१७१ ॥ वे सब वृक्ष सुप्रभवृक्षकी अपेक्षा आधे प्रमाणसे सहित हैं । इनके ऊपर वेणु और वेणुधारी इन दोनोंके महामान्य देव निवास करते हैं ॥ २१७२ ॥ तृतीय भूमिके समान चतुर्थ भूमि भी है । इसकी पूर्वदिशामें चार तोरणोंपर शाल्मलीवृक्ष हैं, जिनपर वेणुयुगलकी चार देवियां रहती हैं ।। २१७३ ॥ ४।२।२। चतुर्थ भूमिके समान पांचवीं भूमि भी है । विशेष केवल यह है कि इस भूमिमें शाल्मलीवृक्ष तो नहीं है, परन्तु विविध रूपवाली विचित्र वापियां हैं ।। २१७४ ।। छठी भूमिमें वनखण्ड और सातवी भूमिके भीतर चारों दिशाओंमें वेणुयुगलके अंगरक्षक देवोंके सोलह हजार वृक्ष हैं ॥ २१७५ ॥ ८००० । ८००० । [ आठवीं भूमिमें ] वायव्य, ईशान और उत्तरदिशाभागमें वेणुयुगलके सामानिक देवोंके चार हजार शाल्मलीवृक्ष हैं ॥ २१७६ ॥ २००० । २००० । ___ नववीं भूमिके भीतर अग्निदिशामें अभ्यन्तर पारिषद देवोंके बत्तीस हजार शाल्मलीवृक्ष हैं ।। २१७७ ॥ १६००० । १६०००। १ द ब संडा अण्णेण, २ द ब महारण्णा. ३ द ब पंचमंहिव. ४ द ब रुक्खं. ५द विविहरूवाणि. - Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. २१८५] चउत्थो महाधियारो [ ४२१ पुह पुह वीससहस्सा सम्मलिरुक्खाण दक्खिणे भागे । दसमखिदीए मज्झिमपरिससुराणं च वेणुजुगे ॥ २१७८ २०००० । २००००। पुह चउवीससहस्सा सम्मलिरुक्खाण णइरिदिविभागे । एक्कारसममहीए बाहिरपरिसामराण दोण्णं पि ॥ २१७९ २४०००।२४०००। सत्तेसु य अणिएसं अधिवइदेवाण सम्मलीरुक्खा। बारसमाए महीए सत्त च्चिय पच्छिमदिसाए ॥ २१८० लक्खं चालसहस्सा वीसुत्तरसयजुदा य ते सव्वे । रम्मा अणाइणिहणा संमिलिदा सम्मलीरुक्खा ॥ २१८१ १४०१२०। तोरणवेदीजुत्ता सपादपीढा अकिहिमायारा । वररयणखचिदसाहा सम्मलिरुक्खा विरायंति ॥ २१८२ वजिंदणीलमरगयरविकंतमयंकतपहुदीहिं । णिण्णासिअंधयारं सुप्पहरुक्खस्स भादि थलं ॥२१८३ सुप्पहथलस्सै विउला समंतदो तिणि होति वणसंडा । विविहफलकुसुमपल्लवसोहिल्लविचित्ततरुछण्णा ॥२१८४ तेसुं पढमम्मि वणे चत्तारो चउदिसासु पासादा । चउहिदतिकोसउदया कोलायामा तदद्धवित्थारा ॥२१८५ ३।१। । दशवीं पृथिवीके दक्षिणभागमें वेणुयुगलसम्बन्धी मध्यम पारिषद देवोंके पृथक् पृथक् बीस हजार शाल्मलीवृक्ष हैं ॥ २१७८ ॥ २०००० । २०००० । ग्यारहवीं भूमिके नैऋत्यदिग्विभागमें उक्त दोनों देवोंके बाह्य पारिषद देवोंके पृथक् पृथक चौबीस हजार शाल्मलीवृक्ष हैं ॥ २१७९ ॥ २४००० । २४००० । बारहवीं भूमिमें पश्चिमदिशाकी ओर सात अनीकोंके अधिपति देवोंके सात ही शाल्मलीवृक्ष हैं ॥ २१८० ॥ ७। रमणीय और अनादिनिधन वे सब शाल्मलीवृक्ष मिलकर एक लाख चालीस हजार एकसौ बीस हैं ।। २१८१ ॥ १४०१२० । तोरणवेदियोंसे युक्त, पादपीठोंसे सहित, अकृत्रिम आकारके धारक और उत्तम रत्नोंसे खचित शाखाओंसे संयुक्त वे सब शाल्मलीवृक्ष विराजमान हैं ॥ २१८२ ॥ सुप्रभवृक्षका स्थल वज्र, इन्द्रनील, मरकत, सूर्यकान्त और चन्द्रकान्तप्रभृति मणिविशेषोंसे अन्धकारको नष्ट करता हुआ सुशोभित होता है ॥ २१८३ ॥ सुप्रभस्थलके चारों ओर विविध प्रकारके फल, फूल और पत्तोंसे शोभित ऐसे नाना प्रकारके वृक्षोंसे व्याप्त तीन विस्तृत वनखण्ड हैं ॥ २१८४ ॥ उनमेंसे प्रथम वनके भीतर चारों दिशाओंमें चारसे भाजित तीन कोस प्रमाण ऊंचे,एक कोस लंबे और इससे आधे विस्तारवाले चार प्रासाद हैं ॥ २१८५ ॥ को. है ।१।। १ द ब संमेलिदा. २ द ब तदं. ३ द सुप्पहच्छलस्स, ब सुप्पहबलस्स. Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२२] तिलोयपण्णत्ती [ ४. २१८६ भवणाणं विदिसासं पत्तेकं होति दिग्वरूवाणं । चउ चउ पोक्खरणीओ दसजोयणमेत्तगाढाओ ॥ २१८६ पणवीसजोयणाई रुंदं पण्णास ताण दीहतं । विविहजलणिवहमंडिदकमलुप्पलकुमुदसंछण्णं ॥ २१८७ मणिमयसोवाणीओ जलयरचत्ताओ ताभो सोहंति । अमरमिहुणाण कुंकुमपंकेणं पिंजरजलाओ ॥ २१८८ पुह पुह पोक्खरणीणं समंतदो होति अट्ठ कूडाणि । एदाण उदयपहुदिसु उवएसो संपइ पण8ो ॥ २१८९ वणपासादसमाणा पासादा हॉति ताण उवरािम्म । एदेसुंटुंते परिवारा वेणुजुगलस्स ॥ २१९० मंदर उत्तरभागे दक्षिणभागम्मि णीलसेलस्स । सीदाय दोतडेसुं पच्छिमभागम्मि मालवंतस्स ॥ २१९१ पुवाए गंधमादणसेलाए दिसाय होदि रमणिजो' । णामेण उत्तरकुरू विक्खादा भोगभूमि त्ति ॥२१९२ देवकुरुवण्णणाहिं सरिसाओ वण्णणाओ एदस्स । णवरि विसेसो सम्मलितरुवणप्फदी तत्थ ण हवंति ॥२१९३ मंदरईसाणदिसाभाए णीलस्स दक्खिणे पासे । सीदाए पुवतडे पच्छिमभायम्मि मालवंतस्स ॥ २१९४ जंबूरुक्खस्स थलं' कणयमयं होदि पीढवरजुत्तं । विविहवररयणखचिदा जंबूरुक्खा भवंति एदासि ॥२१९५ सामलिरुक्खसरिच्छं जंबूरुक्खाण वण्णणं सयलं । णवरि विसेसा वेतरदेवा चेटुंति अण्णण्णा ॥ २९९६ दिव्य स्वरूपके धारक इन प्रत्येक भवनोंकी विदिशाओंमें दश योजनमात्र गहरी चार चार पुष्करिणी हैं ॥ २१८६ ॥ ____ जलसमूहसे मंडित विविध प्रकारके कमल, उत्पल, और कुमुदोंसे व्याप्त उन पुष्पारिणियोंका विस्तार पच्चीस योजन व लंबाई पचास योजनमात्र है ।। २१८७ ॥ वे पुष्करिणियां मणिमय सोपानोंसे सुन्दर, जलचर जीवोंसे परित्यक्त और देवगुगलोंके कुंकुमपंकसे पीतजलवाली हैं ।। २१८८ ।। पुष्करिणियोंके चारों ओर पृथक् पृथक् आठ कूट हैं । इन कूटोंकी उंचाई आदिका उपदेश इस समय नष्ट हो चुका है ॥ २१८९ ॥ उन कूटोंके ऊपर वनप्रासादोंके समान प्रासाद हैं । इनमें वेणुयुगलके परिवार रहते हैं ॥ २१९० ॥ ___ मन्दरपर्वतके उत्तर, नीलशैलके दक्षिण, माल्यवन्तके पश्चिम और गन्धमादनशैलके पूर्व दिग्विभागमें सीतानदीके दोनों किनारोंपर · भोगभूमि' इसप्रकारसे विख्यात रमणीय उत्तरकुरु नामक क्षेत्र है ॥ २१९१--२१९२ ॥ ___ इसका सम्पूर्ण वर्णन देवकुरुके वर्णनके ही समान है । विशेषता केवल यह है कि वहांपर शाल्मलीवृक्षके परिवार नहीं हैं ॥ २१९३ ॥ मन्दरपर्वतके ईशानदिशाभागमें, नीलगिरिके दक्षिणपार्श्वभागमें और माल्यबनके पश्चिमभागमें सीतानदीके पूर्व तटपर उत्तम पीठसे सहित सुवर्णमय जम्बूवृक्षका स्थल है । इस स्थलपर विविध प्रकारके उत्कृष्ट रत्नोंसे खचित जम्बूवृक्ष हैं ॥ २१९४-२१९५ ।। __ जम्बूवृक्षोंका सम्पूर्ण वर्णन शाल्मलीवृक्षोंके ही समान है । विशेषता केवल इतनी है कि यहां व्यन्तर देव अन्य-अन्य रहते हैं ॥ २१९६ ॥ १दब जलविविह. २दब सोहाणाओ. ३ द ब चत्तारि. ४ द ब रमाणिज्जा. ५द बतलं.. .६द अण्णाणा. Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४.२२०६ ] उत्थो महाधियारो तसु पाहावे जिदिवासादभूसिदे रम्मे आदरअणादरक्खा णिवसंते वैतरा देवा ॥ २१९७ सम्मा सम्माइट्ठीण वच्छला दोष्णि । सयलं जंबूदीचं भुंजंति एकछत्ती णं ॥ २१९८ पुण्यावर भागेसुं मंदरसेलस्स सोलसंखाई' । विजयाणिं पुव्वावर विदेहणामाणि चेति ॥ २१९९ १६ । सीए भए पासेसुं अट्ठ अटू कयसीमा । चउचउवक्खारेहिं विजया तिहिं तिहिं विभंगसरियाहिं ॥ २२०० पुत्रविदेहस्ते जंबूदीवस्स जगदिपासम्मि | सीदाए दोतडेसुं देवारण्णं ठिदं रम्मं ॥ २२०१३ दोदाए दो पासेसुं अट्ठ अट्ट कयसीमा । चउचउवक्खारेहिं विजया तिहिं तिहिं विभंगसरियाहिं ॥ २२०२' अवरविदेहस्ते जंबूदीवस्स जगदिपासम्मि | सीदोदादुतडेसुं भूदारण्णं पि चेद्वेदि ।। २२०३ दोसुं पि विदेसुं वक्स्वारगिरी विभंगसिंधूओ । चेते एक्केकं अंतरिदूणं सहावेणं ॥ २२०४ सीदाउत्तरतडओ पुण्वास्स भद्दसालवेदीदो | णीलस्स दक्खिणंते पदाहिणेणं हवंति ते विजया ॥ २२०५ कच्छा सुकच्छा महाकच्छा तुरिमा कच्छकावती । आवत्ता लंगलावत्ता पोक्खला पोक्खलावदी || २२०६ [ ४२३ उनमें जिनेन्द्रप्रासादसे भूषित और रमणीय प्रधान जम्बूवृक्षके ऊपर आदर एवं अनादर नामक व्यन्तरदेव निवास करते हैं ॥ २१९७ ॥ सम्यग्दर्शन से शुद्ध और सम्यग्दृष्टियों के प्रेमी वे दोनों देव सम्पूर्ण जम्बूद्वीपको एकछत्री सम्राट्के समान भोगते हैं ॥ २१९८ ॥ मन्दरपर्वत के पूर्व-पश्चिम भागों में पूर्व - अपरविदेह नामक सोलह क्षेत्र स्थित हैं ।। २१९९ ।। १६ । सीतानदी के दोनों पार्श्वभागों में चार चार वक्षारपर्वत और तीन तीन विभंगनदियों से सीमित आठ आठ क्षेत्र हैं ॥। २२०० ॥ पूर्वविदे के अन्त में जम्बूद्वीपकी जगती के पास सीता के दोनों किनारों पर रमणीय देवारण्य स्थित है || २२०१ ॥ सीतोदा के दोनों पार्श्वभागोंमें, चार चार वक्षारपर्वत और तीन तीन विभंग नदियोंसे सीमित आठ आठ क्षेत्र हैं || २२०२ ॥ अपरविदेहके अन्तमें जम्बूद्वीपकी जगतीके पास सीतोदानदी के दोनों किनारोंपर भूतारण्य भी स्थित हैं ।। २२०३ ॥ दोनों ही विदेहोंमें स्वभाव से एक एकको व्यवहित करके वक्षारगिरि और विभंगनदियां स्थित हैं || २२०४ ॥ वे क्षेत्र सीतानदी के उत्तर किनारेसे भद्रशालवेदी के पूर्व और नीलपर्वतके दक्षिणान्तमें प्रदक्षिणरूपसे स्थित हैं ॥ २२०५ ॥ कच्छा, सुकच्छा, महाकच्छा, चतुर्थ कच्छकवती, आवर्ता, लांगलावर्ता, पुष्कला, पुष्क १ द ब सोलसंखेय. २ द विजयाणं. ३ एषा गाथा ब-पुस्तके नास्ति ४ एषा गाथा ब-पुस्तके नास्ति Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२४] तिलोयपण्णत्ती [४. २२०७ वच्छा सुवच्छा महावच्छा तुरिमा वच्छगावदी। रम्मा सुरम्मगा वि य रमणिज्जा मंगलावदी ॥ २२०७ पम्मा सुपम्मा महापम्मा तुरिमा पम्मगावदी । संखा णलिणा णामा कुमुदा सरिदा तहा ॥ २२१८ वप्पा सुवप्पा महावप्पा तुरिमा वप्पगावदी। गंधा सुगंधणामा गंधिला गंधमालिणी ॥ २२०९ णामेण चित्तकूडो पढमो बिदिभो हवे णलिणकूडो । तदिओ वि पउमकूडो चउत्थओ एकसेलो य ॥ २२१० पंचमओ वि तिकूडो छट्ठो वेसमणकूडणामो य । सत्तमओ तह अंजणसेलो आदजण त्ति अट्ठमओ ॥ २२११ एदे गयदंतगिरी पुग्वविदेहम्मि अट्ट चेटुंते । सब्वे पदाहिणेणं उववणपोक्खरणिरमणिज्जा ॥ २२१२ सड्ढावदिविजावदिआसीविसया सुहावहो तुरिमो । चंदगिरिसूरपव्वदणागगिरी देवमालो त्ति ॥ २२१३ एदे अवरविदेहे वारणदंताचला ठिदा अट्ट । सम्वे पदाहिणेणं उववणवेदीपहुदिजुत्ता ॥ २२१४ दहंगहपंकवदीओ तत्तजला पंचमी य मत्तजला । उम्मत्तजला छट्ठी पुब्वविदेहे विभंगणई ॥ २२१५ खीरोदो सीदोदा भोसहवाहिणिगभीरमालिणिया। फेणुम्मिमालिणीओ अवरविदेहे विभंगसरियाओ ॥ २२१६ दोरिण सहस्सा दुसया बारसजुत्ता सगंस अट्ठहिदा । पुब्वावरेण रुंदो एकेके होदि विजयम्मि ॥ २२१७ २२१२। ७। लावती; वत्सा, सुवैत्सा, महावैत्सा, चतुर्थ वसकावती, रभ्या, सुरम्यका, रमणीया, मंगलावती; पद्मा. सुपा, महापा, चतुर्थ पकावती, शंखा, नलिनी, कुमुदा, सरित् ; वप्रा, सुवा, महौवप्रा, चतुर्थ वर्गकावती, गंधा, सुगंधा नामक, गन्धिंला और गन्धमालिनी; इसप्रकार क्रमसे ये उन आठ आठ क्षेत्रों के नाम हैं ॥ २२०६-२२०९॥ नामसे प्रथम चित्रकूट, द्वितीय नलिनकूट, तृतीय पद्मकूट, चतुर्थ एकशैल, पांचवां भी त्रिक्ट, छठा वैश्रवणकूट नामक, सातवां अंजनशैल तथा आठवां आत्मांजन, इसप्रकार उपवन और वापिकाओंसे रमणीय ये सब आठ गजदन्तपर्वत पूर्वविदेहमें प्रदक्षिणरूपसे स्थित हैं ॥ २२१०-२२१२ ॥ __ श्रद्धावान्, विजटावान्, आशीविषक, चतुर्थ सुखावह, चन्द्रगिरि, सूर्यपर्वत, नागगिरि और देवमाल, इसप्रकार उपवनवेदीआदिसे संयुक्त ये सब आठ गजदन्तपर्वत प्रदक्षिणरूपसे अपरविदेहमें स्थित हैं ॥ २२१३-२२१४ ॥ द्रहवती, ग्राहवती, पंकवती, तप्तजला, पांचवीं मत्ाजला और छठी उन्मत्तजला, ये छह विभंगनदियां पूर्व विदेहमें हैं ॥ २२१५ ॥ क्षीरोदा, सीतोदा, औषधवाहिनी ( स्रोतोवाहिनी ), गभीरमालिनी, फेनमालिनी और ऊर्मिमालिनी, ये छह विभंगनदियां अपरविदेहमें स्थित हैं ॥ २२१६ ॥ प्रत्येक क्षेत्रका पूर्वापरविस्तार दो हजार दोसौ बारह योजन और आठसे भाजित सात अंशमात्र है ॥ २२१७ ॥ २२१२४ । १द ब आदस्सण त्ति, २ दब संडावदि विजदावदि. ३ द ब एकेको. Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. २२२५ ] उत्थो महाधियारो पंचयजोयणाणि पुद्द पुछ वक्खारसेल विक्खंभो । णियणिय कुंडुपत्तिट्ठाणे कोलाणि पण्णासा ॥ २२१८ वासो विभंगकत्तीणदीण' सव्वाण होदि पत्तेक्कं । सीदासीदोदणई पवेसंदेसम्मि पंचसयकोसा ॥ २२१९ पुण्वावरेण जोयण उणतीससयाणि तह य बावीस | रुंदो देवारणे भूदारण्णे य पत्तेक्कं ॥ २२२० २९२२ । विजयगय दंतसरिया देवारण्णाणि भद्दसालवणं । नियणियफलेहिं गुणिदा कादव्वा मेरुफलजुत्ता ॥ २२२१ दाणं रचिणं पिंडफलं जोयणेक्कलक्खम्मि । सोधिय णियंकभजिदे जं लब्भइ तस्स सो वासो || २२२२ चडणवपणचउछक्का सोधिय अं कक्कमेण वासादो । सेसं सोलसभजिदं विजयाणं जाण विक्खभं ॥ २२२३ ६४५९४ । २२१२ । ७ । ८ छण्णउदिसहस्साणिं वासादो जोयणाणि अवणिज्जं । सेसं अट्ठविद्दत्तं वक्खार गिरीण विक्खंभो ॥ २२२४ ९६००० | ५०० । णवणउदिसहस्साणिं विक्खंभादो' य दुसयपण्णासा । सोधिय विभंगसरियावासो सेसस्स छन्भागे || २२२५ ९९२५० । १२५ । पृथक् पृथक् वक्षारशैलोंका विस्तार पांचसौ योजन और सब विभंगनदियोंमेंसे प्रत्येकका विस्तार अपने अपने कुण्डके पास उत्पत्तिस्थान में पचास कोस तथा सीता सीतोदा नदियों के पास प्रवेशस्थान में पांचसौ कोसप्रमाण है || २२१८-२२१९ ॥ देवारण्य और भूतारण्य मेंसे प्रत्येकका पूर्वापरविस्तार उनतीससौ बाईस योजन प्रमाण है ।। २२२० ।। २९२२ । [ ४२५ विजय, गजदन्त, नदी, देवारण्य और भद्रशाल, इनको अपने अपने फलोंसे ( क्रमशः १६, ८, ६, २, २ ) गुणा करके मेरुफलसे सहित करे । पश्चात् इनको जोड़ने पर जो प्रमाण प्राप्त हो उसको एक लाख योजनोंमेंसे घटा कर अपने अंकका भाग देनेपर जो लब्ध आवे, उतना उसका विस्तारप्रमाण होता है ।। २२२१-२२२२ ॥ चार, नौ, पांच, चार और छह, इन अंकोंके क्रमसे उत्पन्न हुई संख्याको जम्बूद्वीप के विस्तारमेंसे कम करके जो शेष रहे उसमें सोलहका भाग देनेपर क्षेत्रोंके विस्तारका प्रमाण जानना चाहिये ॥ २२२३ ॥ ( जं. वि. १००००० - ६४५९४ ) ÷ १६ = २२१२। छयानबे हजार योजनोंको जम्बूद्वीप के विस्तारमेंसे कम करके शेषको आठसे विभक्त करने पर वक्षारगिरियों का विस्तार निकलता है | २२२४ ॥ १००००० - ९६००० ) : ८ = ५०० | निन्यानबै हजार दोसौ पचासको जम्बूद्वीपके विस्तारमेंसे कम करके शेषके छह भाग करने पर विभंगनदियों का विस्तारप्रमाण जाना जाता है ।। २२२५ ॥ ( १००००० ९९२५० ) : ६ = १२५ । - १ द विभंगकत्तो णिलीण, ब विभंगतत्तो नदीण. २ द विक्खंभोदये. TP 54. Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तिलोयपण्णत्ती [ ४. २२२६ चउणउदिसहस्साणिं सोधिय वासा छपण्णएक्कसयं । सेसस्स अमेत्तं देवारण्णाण विक्खंभो ॥ २२२६ ९४१५६ । २९२२ । छप्पण्णसहस्साणिं सोधिय वासाभो जोयणाणं च । सेसं दोहि विहत्तं विक्खंभो भद्दसालस्स ॥ २२२७ ५६०००। २२००० । विक्खभादो सोधिय णउदिसहस्साणि जोयणाणं च । अवसेसं जं लद्धं सो मंदरमूलविक्खंभो ॥ २२२८ ९००००। १००००। चउवण्णसहस्साणि सोधिय दीवस वासमझम्मि । सेसद्धं पुवावरविदेहमाणं खु पत्तेकं ॥ २२२९ ५४०००।२३०००। सीदारुंदं सोधिय विदेहरुंदम्मि सेसदलमेत्तो। आयामो विजयाणं वक्खारविभंगसरियाणं ॥ २२३० सोलससहस्सयाणि बाणउदी समधिया य पंचसया। दो भागा पत्तेकं विजयप्पहुदीण दीहत्तं ॥ २२३१ १६५९२ । क२। अट्ठावीससहस्सा एक्काए विभंगसिंधूए । परिवारवाहिणीभो विचित्तरूवामओ रेहति ॥ २२३२ २८०००। सीदाय उत्तरतडे पुर्वसे भद्दसालवेदीदो। णीलाचलदक्खिणदो पच्छिमदो चित्तकूडस्त्र ॥ २२३३ चौरानबै हजार एकसौ छप्पनको जम्बूद्वीपके विस्तारमेंसे घटाकर शेषके अर्धभागप्रमाण देवारण्योंका विस्तार है ॥ २२२६ ॥ (१००००० - ९४१५६) २ = २९२२ ।। छप्पन हजार योजनोंको जम्बूद्वीपके विस्तारमेंसे कम करके शेषको दोसे विभक्त करनेपर भद्रशालवनके विस्तारका प्रमाण जानना चाहिये ॥ २२२७ ।। (१००००० - ५६०००) २ = २२००० । नब्बै हजार योजनोंको जम्बूद्वीपके विस्तारमेंसे कम करदेने पर जो शेष रहे उतना मन्दरपर्वतका मूल में विस्तार समझना चाहिये ॥ २२२८ ॥ १००००० - ९०००० = १०००० । __ जम्बूद्वीपके विस्तारमेंसे चौवन हजार घटाकर शेषको आधा करनेपर पूर्वापरविदेहमेंसे प्रत्येकका प्रमाण निकलता है ॥ २२२९ ।। (१००००० -५४०००)२ = २३०००। विदेहके विस्तारमेंसे सीतानदीके विस्तारको घटा देनेपर शेषके अर्धभागप्रमाण क्षेत्र, वक्षारपर्वत और विभंगनदियोंकी लंबाइका प्रमाण होता है ॥ २२३० ॥ ___ उपर्युक्त क्षेत्रादिकमेंसे प्रत्येककी लंबाई सोलह हजार पांचसौ बानबै योजन और एक योजनके उन्नीस भागोंमेसे दो भाग अधिक है ॥ २२३१ ॥ १६५९२३२ ।। एक एक विभंगनदीकी विचित्ररूप अट्ठाईस हजार परिवारनदियां शोभायमान होती हैं ॥ २२३२ ।। २८००० । भद्रशालवेदीके पूर्व, नीलपर्वतके दक्षिण और चित्रकूट के पश्चिममें सीतानदीके उत्तर १द ब दिव्वस्स. Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. २२४१] चउत्थो महाधियारो [ ४२७ चेटेदि कच्छणामो विजयो वणगामणयरखेडेहिं । कव्वडमडंबपट्टणदोणामुहपहुदिएहिं जुदो ॥ २२३४ दुग्गाडेवीहि जुत्तो अंतरदीवेहि कुक्खिवासेहिं । सेसासमंतरम्मो सो रयणायरमंडिदो विजओ ॥२२३५ गामाणं छपणउदीकोडीमो रयणभवणभरिदाणं । परिदो कुक्कोडुयणप्पमाणविञ्चालभूमीणं ॥ २२३६ ___९६००००००० ।जयराणि पंचहत्तरिसहस्समेत्ताणि विविहभवणाणि । खेडाणि सहस्साणिं सोलस रमणिजणिलयाणि ॥ २२३७ ७५००० । १६००० । चउतीससहस्साणि कव्वडया होति तह मडंबाणं। चत्तारि सहस्साणिं अडदालसहस्स पट्टणया ।। २२३८ ३४००० । ४०००। ४८००० । णवणउदिसहस्साणिं हवंति दोणामुहा सुहावासा । चउँदससहस्समेत्ता संवाहणया परमरम्मा ॥ २२३९ ९९०००।१४०००। अट्ठावीससहस्सा हवंति दुग्गाडवीओ छप्पण्णं । अंतरदीवा सत्त य सयाणि कुक्खीणिवासाणं ॥ २२४० २८०००। ५६ । ७०० । छन्वीससहस्साणिं हवंति रयणायरा विचित्तेहिं । परिपुण्णा रयणहि फुरंतवरकिरणजालेहिं ॥ २२४१ २६०००। तटपर कच्छा नामक देश स्थित है। यह रमणीय कच्छादेश वन, ग्राम, नगर, खेट, कर्वट, मटंब, पत्तन एवं द्रोणमुखादिसे युक्त, दुर्गाटवियों, अन्तरद्वीपों व कुक्षिवासोंसे सहित, समंततः रमणीय और रत्नाकरोंसे अलंकृत है ॥ २२३३-२२३५ ॥ ___ उसके चारों ओर रत्नमय भवनोंसे परिपूर्ण और कुक्कुटके उड़नेप्रमाण अन्तरालभूमियोंसे युक्त छ्यानबै करोड़ ग्राम हैं ॥ २२३६ ॥ ९६०००००००। प्रत्येक क्षेत्रमें विविध प्रकारके भवनोंसे युक्त पचत्तर हजार नगर और रमणीय आलयोंसे विभूषित सोलह हजार खेट होते हैं ॥ २२३७ ॥ ७५००० । १६००० । ___इसके अतिरिक्त चौंतीस हजार कर्वट, चार हजार मटंव और अड़तालीस हजार पत्तन होते हैं ।। २२३८ ॥ ३४००० । ४०००। ४८०००। सुखके स्थानभूत निन्यानबै हजार द्रोणमुख और चौदह हजारप्रमाण परमरमणीय संवाहन होते हैं ॥ २२३९ ॥ ९९००० । १४००० । अट्ठाईस हजार दुर्गाटवियां, छप्पन अन्तरद्वीप और सातसौ कुक्षिनिवास होते हैं ॥ २२४० ॥ २८००० । ५६ । ७०० । देदीप्यमान उत्तम किरणोंके समूहसे संयुक्त ऐसे विचित्र रत्नोंसे परिपूर्ण छब्बीस हजार रत्नाकर होते हैं ।। २२४१ ॥ २६००० । १ द ब विजया. २ द ब जुदा. ३ ब दुग्गडवीहिं. ४ द ब कुंकोडलं पुण. ५ द चोद्दस'. Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२८] तिलोयपण्णत्ती [ ४. २२४२ सीदातरंगिणीजलसंभवखुलंबुरासितीरम्मि । दिपंतकणयरयणा पट्टणदोणामुहा होति ॥ २२४२ सीदातरंगिणीए उत्तरतीरम्मि उवसमुदम्मि । छप्पण्णंतरदीवा समतवेदीपहदिजुत्ता ॥ २२४३ णाणारयणविणिम्मिदजिणिंदपासादभूसिदा रम्मा । मिच्छत्तभवणहीणा' गामप्पहुदी विरायते ॥ २२४४ (गोधूमकलमतिलजवउच्छुप्पहुदीहि धण्णसंपुण्णा । दुभिक्खमारिमुक्का णिच्चुच्छवतूरगीदरवा ॥ २२४५) केच्छविजयम्मि विविहा वणसंडा मंडिदा विचित्तेहिं । रुक्खहि कुसुमपल्लवफलभरसोहंत साहहि ॥ २२४६ पोक्खरणीवावीहिं विचित्तसोवाणरइददाराहि । सोहदि कच्छाविजओ कमलुप्पलवणसुगंधाहिं ॥ २२४७ कच्छम्मि महामेघा भमरंजणसामला महाकाया । सत्त वरिसंति वासारत्तेसुं सत्त सत्त दिवसाई ॥२२४८ वरिसंति दोणमेघा बारस कुंदेंदुसुंदरायारा । वीसुत्तरमेक्कसयं सरिवडणारे तत्थ जायति ॥ २२४९ बहुविहवियप्पजुत्ता खत्तियवइसाण तह य सुदाणं । वसा हवंति कच्छे तिण्णि चिय तत्थ ण हु अण्णे ॥२२५० सीतानदीके जलसे उत्पन्न हुए क्षुद्र समुद्रके किनारेपर देदीप्यमान सुवर्ण व रत्नोंसे सहित पत्तन और द्रोणमुख होते हैं ॥ २२४२ ॥ सीतानदीके उत्तरतटपर उपसमुद्रमें चारों ओर वेदीआदिसे सहित छप्पन अन्तरद्वीप होते हैं ॥ २२४३ ॥ नाना प्रकारके रत्नोंसे निर्मित जिनेंद्रप्रासादोंसे विभूषित रमणीय वे प्रामादिक मिथ्यादृष्टियोंके भवनोंसे रहित होते हुए शोभायमान होते हैं ॥ २२४४ ॥ ये प्रामादिक गेहूं, चावल, तिल, जौ और ईख इत्यादि धान्योंसे परिपूर्ण, दुर्भिक्ष व मारीआदि रोगोंसे रहित तथा नित्य उत्सवमें होनेवाले तूर्य और गीतोंके शब्दोंसे सहित होते हैं ॥ २२४५ ॥ ___ कच्छाक्षेत्रमें फूल, पत्र व फलोंके भारसे शोभायमान शाखाओंवाले विचित्र वृक्षोंसे सुशोभित विविध प्रकारके वनखण्ड हैं ।। २२४६ ॥ यह कच्छादेश विचित्र सोपानोंसे रचित द्वारोंवाली और कमल व उत्पलवनोंकी सुगन्धसे सहित ऐसी पुष्करिणी व वापिकाओंसे शोभायमान है ।। २२४७ ॥ कच्छादेशमें भ्रमर व अंजनके समान काले सात महाकाय महामेघ सात सात दिन तक रात वर्षाकालीन रात्रियोंमें दिन बरसते हैं ॥ २२४८ ॥ कुन्दपुष्प और चन्द्रमाके समान सुन्दर आकारवाले बारह द्रोणमेघ भी बरसते हैं। वहां एकसौ बीस नदियों के प्रपात उत्पन्न होते हैं ॥ २२४९ ॥ कच्छादेशमें बहुत प्रकारके भेदोंसे युक्त क्षत्रिय, वैश्य तथा शूद्रोंके तीन ही वंश हैं, अन्य वंश वहां नहीं हैं ।। २२५० ॥ १ द ब मिच्छभवणाणहीणा. २ द ब वण'. ३ द ब सरिवलगा. Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. २२५८] चउत्थो महाधियारो [ ४२९ परचक्कभीदिरहिदो अण्णायपयट्टणेहि परिहीणो । अइवद्विअणावट्ठीपरिचत्तो सव्वकालेसं॥ २२५१ अवदुंबरफलसरिसा धम्माभासा ण तत्थ सुवति । सिववम्मविण्हुचंडीरविससिबुद्धाण ण पुराणि ॥ २२५२ पासंडसमयचत्तो सम्माइटीजणोघसंछण्णो । णवरि विसेसो केसि पयदे भावमिच्छत्तं ॥ २२५३ मागधवरतणुवेहि य पभासदीवहिं कच्छविजयस्स । सोहेदि उवसमुद्दो वेदीचउतोरणेहिं जुदो ॥ २२५४ अंतोमुहुत्तमवरं कोडी पुव्वाण होदि उक्कस्सं । आउस्स य परिमाणं णराण णारीण कच्छम्मि ॥ २२५५ पुव १०००००००। उच्छेहो दंडाणि पंचसया विविहवण्णमावणं । चउसट्ठी पुट्ठट्ठी अंगेसु णराण णारीणं ॥ २२५६ ५००।६४ । कच्छस्स य बहुमज्झे सेलो णामेण दीहविजयड्डो । जोयणसयद्धवासो समदीहो देसवालेणं ॥ २२५७ ५० । २२१२।७। सव्वाओ वण्णणाओ भणिदा वरभरहखेत्तविजयड्डे । एदस्सि णादव्वं णवरि विसेस णिरूवेमो ॥ २२५८ यह देश सदा परचक्रकी भीतिसे रहित, अन्यायप्रवृत्तियोंसे विहीन और अतिवृष्टि-अनावृष्टिसे परित्यक्त है ।। २२५१ ॥ उदुम्बरफलोंके सदृश धर्माभास वहां सुने नहीं जाते । शिव, ब्रह्मा, विष्णु, चण्डी, रवि, शशि व बुद्ध के मंदिर वहां नहीं हैं ॥ २२५२ ॥ वह देश पाषण्ड सम्प्रदायोंसे रहित और सम्यग्दृष्टि जनोंके समूहसे व्याप्त है। विशेष इतना है कि यहां किन्हीं जीवोंके भावमिथ्यात्व विद्यमान रहता है ॥ २२५३ ॥ वेदी और चार तोरणोंसे युक्त कक्षादेशका उपसमुद्र मागध, वरतनु एवं प्रभास द्वीपोंसे शोभायमान है ॥ २२५४ ॥ ___कच्छादेशमें नर-नारियोंकी आयुका प्रमाण जघन्यरूपसे अन्तर्मुहूर्त और उत्कृष्टरूपसे पूर्वकोटिमात्र है ॥ २२५५ ॥ पूर्व १००००००० । वहांपर विविध वर्णों से युक्त नर-नारियोंके शरीरकी उंचाई पांचसौ धनुष और पृष्ठभाग की हड्डियां चौंसठ होती हैं ॥ २२५६ ॥ ५०० । ६४ । कच्छादेशके बहुमध्यभागमें पचास योजन विस्तारवाला और देशविस्तारसमान लंबा दीर्घविजयार्द्ध नामक पर्वत है ॥ २२५७ ॥ ५० । २२१२३ । उत्तम भरतक्षेत्रसम्बन्धी विजया के विषयमें जिसप्रकार सम्पूर्ण वर्णन किया गया है, उसी प्रकार इस विजया का भी वर्णन समझना चाहिये। उक्त पर्वतकी अपेक्षा यहां जो कुछ विशेषता है उसका निरूपण किया जाता है ॥ २२५८ ॥ १ द ब सुद्धति. २ द ब विजयड्ढो. Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३० ] तिलोयपण्णत्ती [ ४. २२५९ विजाहराण तसि पत्तेक्कं दोतडेसु णयराणि । पंचावण्णा होंति हु कूडाण य अण्णणामाणिं ॥ २२५९ सिद्धक्खकच्छखंडा पुण्णाविजयड्ढमाणितिमिसगुहा । कच्छो वेसमणो णत्र णामा एदस्स कूडाणं ॥ २२६० सब्वेसुं कूडेसुं मणिमयपासादसोहमाणेसुं । चेद्वंति भट्टकूडे ईसादिस्त वाहणा देवा ॥ २२६१ णीलाचलदक्खिणदो उत्रवणवेदीए' दक्खिणे पासे । कुंडाणि' दोण्णि वेदीतोरणजुत्ताणि चेट्ठति ।। २२६२ ताणं दक्खिणतोरणदारेणं णिग्गदा दुवे सरिया । रत्तारत्तोदक्खा पुह पुह गंगाय सारिच्छा ॥ २२६३ रत्तारत्तोदाहिं वेयडूणगेण कच्छविजयम्मि । सव्त्रत्थ समाणाओ छक्खंडा णिम्मिदा एदे || २२६४ रत्तारत्तोदाओ जुदाओ चोदससहस्समेत्ताहिं । परिवारवाहिणीहिं णिचं पविसंति सीदोदं ॥ २२६५ १४०००। सीदाए उत्तरदो विजयद्भुगिरिस्स दक्खिणे भागे । रत्तारत्तोदाणं भज्जाखंडं भवेदि विचाले ।। २२६६ वदणिहिदो अट्ठारसदेसभाससंजुत्तो । कुंजरतुरगादिजुदो णरणारीमंडिदा रम्मो ॥ २२६७ इस पर्वत के ऊपर दोनों तटोंमेंसे प्रत्येक तटपर विद्याधरोंके पचवन नगर हैं, और कूटोंके नाम भिन्न भिन्न हैं ॥ २२५९ ॥ सिद्ध, कच्छा, खण्डप्रपात, पूर्णभद्र, विजयार्द्ध, माणिभद्र, तिमिश्रगुह, कच्छा और वैश्रवण, ये क्रमशः इस विजयार्द्धके ऊपर स्थित नौ कूटोंके नाम हैं || २२६० ॥ मणिमय प्रासादोंसे शोभायमान इन सब कूटोंमेंसे आठ कूटोंपर ईशानेन्द्रके वाहनदेव रहते हैं || २२६१ ॥ नीलपर्वत से दक्षिण की ओर उपवनवेदीके दक्षिणपार्श्वभाग में वेदीतोरणयुक्त दो कुण्ड स्थित हैं || २२६२ ॥ इन कुण्डोंके दक्षिण तोरणद्वार से गंगानदीके सदृश पृथक् पृथक् रक्ता और रक्तोदा नामक दो नदियां निकली हैं ॥ २२६३ ॥ रक्ता-रक्तोदा और विजयार्द्धपर्वत से कच्छादेश में सर्वत्र समान ये छह खण्ड निर्मित हुए हैं ॥ २२६४ ॥ चौदह हजारप्रमाण परिवारनदियों से युक्त ये रक्ता-रक्तोदा नदियां नित्य सीतानदी में प्रवेश करती हैं ॥ २२६५ ॥। १४००० । सीतानदी उत्तर और विजयार्द्धगिरिके दक्षिणभाग में रक्ता-रक्तोदा के मध्य आर्यखण्ड है ॥ २२६६ ॥ यह आर्यखण्ड अनेक देशोंसे सहित, अठारह देशभाषाओंसे संयुक्त, हाथी व अश्वादिकोंसे युक्त और नर-नारियोंसे मण्डित होता हुआ रमणीय है || २२६७ ॥ १ द ब देवीए . २ द ब कुण्डाण. Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. २२७६] चउत्थो महाधियारो [ ४३१ खेमाणामा गयरी मज्जाखंडस्स होदि मज्झम्मि । एसा अणाइणिहणा वररयणखचिदरमणिज्जा ॥ २२६८ कणयमओ पायारो समतदो तीए होदि रमणिजो'। चरियट्टालयचारू विविहपदायाए कलप्पजुदो॥ २२६९ कमलवणमंडिदाए संजुत्तो खादियाहि विउलाए । कुसुमफलसोहिदेहिं सोहिल्लो बहुविद्दवणेहिं ॥ २२७० तीए पमाणजोयण णवमेत्ते वरपुरीय वित्थारो। बारसजोयणमेत्तं दीहत्तं दक्खिणुत्तरदिसासु ॥ २२७१ एक्केवदिसाभागे वणसंडा विविहकुसुमफलपुण्णा । सटिजुदतिसयसंखों पुरीए कीडंतवरमिहुणा ॥ २२७२ एक्कसहस्सं गोउरदाराणं चक्कवट्टिणयरीए । वररयणणिम्मिदाणं खुल्लयदाराण पंचसया ॥ २२७३ १०००। ५००। बारससहस्समेत्ता वीहीओ वरपुरीए रेहति । एक्कसहस्सपमाणा चउघट्टा सुहदसंचारा ॥ २२७४ १२०००। १०००। फलिहप्पवालमरगयचामीयरपउमरायपहुदिमया । वरतोरणेहिं रम्मा पासादा तत्थ वित्थिण्णा ॥ २२७५ पोक्खरणीवावीहिं कमलुप्पलकुमुदगंधसुरही सा । संपुण्णा णयरी णं णचंतविचित्तधयमाला ॥ २२७६ आर्यखण्डके मध्यमें क्षेमा नामक नगरी है । यह अनादिनिधन और उत्तम रत्नोंसे खचित ( भवनोंसे ) रमणीय है ॥ २२६८ ॥ ____ इसके चारों ओर मार्ग व अट्टालयोंसे सुन्दर और विविध प्रकारकी पताकाओंके समूहसे संयुक्त रमणीय सुवर्णमय प्राकार है ॥ २२६९ ॥ यह प्राकार कमलवनोंसे मण्डित ऐसी विस्तृत खाईसे संयुक्त और फूल व फलोंसे शोभित बहुत प्रकारके वनोंसे शोभायमान है ॥ २२७० ॥ उस उत्तम पुरीका विस्तार नौ प्रमाणयोजनमात्र और दक्षिण-उत्तर दिशाओंमें लम्बाई बारह योजनमात्र है ॥ २२७१ ॥ इस नगरीके प्रत्येक दिशाभागमें विविध प्रकारके फल-फूलोंसे परिपूर्ण और क्रीडा करते हुए उत्तम [ स्त्री-पुरुषोंके ] युगलोंसे सहित तीनसौ साठ संख्याप्रमाण वनसमूह स्थित हैं ॥२२७२॥ ३६० । चक्रवर्तीकी नगरीमें उत्कृष्ट रत्नोंसे निर्मित एक हजार गोपुरद्वार और पांचसौ क्षुद्र द्वार हैं ॥ २२७३ ॥ १००० । ५०० । ___ उस उत्कृष्ट पुरीमें बारह हजारप्रमाण वीथियां और एक हजारप्रमाण सुखप्रद गमनसे संयुक्त चतुष्पथ हैं ॥ २२७४ ॥ १२००० । १०००। वहांपर स्फटिक, प्रवाल, मरकत, सुवर्ण एवं पद्मरागादिसे निर्मित और उत्तम तोरणोंसे रमणीय विस्तीर्ण प्रासाद हैं ।। २२७५ ॥ नृत्य करती हुई विचित्र ध्वजाओंके समूहसे सहित वह नगरी निश्चय ही कमल, उत्पल और कुमुदोंकी गंधसे सुगंधित ऐसी पुष्करिणी तथा वापिकाओंसे परिपूर्ण है ॥ २२७६ ॥ १ द ब रमणिजा. २ द ब जुदा. ३ द 'जुदतीससंखा, ब जुदतीयसंखा. Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३२] तिलोयपण्णत्ती [४.२२७७ णरणारीणिवहेहिं वियक्खणेहिं विचित्तरूवेहिं । वररयणभूसणेहिं विविहहिं सोहिदा णयरी ॥ २२७७ णयरीए चक्कवट्टी तीए चेटेदि विविहगुणखाणी । आदिमसंहडणजुदो समचउरस्संगसंठाणो' ॥ २२७८ कुंजरकरथोरभुवो रविंदुवरतेयपसरसंपुण्णो । इंदो विव आणाए सोहग्गेणं च मयणो वें ॥ २२७९ धणदो विव' दाणेणं धीरेणं मंदरो व्व सो होदि । जलही विव अक्खोभो पुहपुहविक्किरियसत्तिजुदो ॥२२८० पंचसयचावतुंगो सो चक्की पुवकोडिसंखाऊ । दसविहभोगेहिं जुदो सम्माइट्टी विसालमई ॥ २२८१ अजाखंडाम्मि ठिदा तित्थयरा पाडिहरसंजुत्ता । पंचमहाकल्लाणा चोत्तीसातिसयसंपण्णा ॥ २२८२ सयलसुरासुरमहिया णाणाविहलक्खणेहि संपुण्णा । चक्कहरणमिदचलणा तिलोयणाहा पसीदंतु ॥ २२८३ अमरणरणमिदचलणा भव्वजणाणंदणा पसण्णमणां । अट्टविहरिद्धिजुत्ता गणहरदेवा ठिदा तस्सि ॥ २२८४ अणगारकेवलिमुणीवरडिसुदकेवली तधा तस्सि । चेदि चाउध्वण्णो तस्सि संघो गुणगणड्डो ॥ २२८५ बलदेववासुदेवा पडिसत्तू तत्थ होति ते सव्वे । अण्णोण्णबद्धमच्छरपयट्टघोरयरसंगामा ॥ २२८६ वह नगरी बुद्धिमान् विचित्ररूप और उत्तम रत्नोंके भूषणोंसे भूषित ऐसे अनेक प्रकारके नर-नारियोंके समूहोंसे शोभित है ॥ २२७७ ॥ __उस नगरीमें अनेक गुणोंकी खानिस्वरूप चक्रवर्ती निवास करता है। यह चक्रवर्ती आदिके वज्रर्षभनाराचसंहननसे सहित, समचतुरस्ररूप शरीरसंस्थानसे संयुक्त, हाथीके शुंडादण्ड. समान स्थूल भुजाओंसे शोभित, सूर्य व चन्द्रमाके समान उत्कृष्ट तेजके विस्तारसे परिपूर्ण, आज्ञामें इन्द्र जैसा, सुभगतासे मानों कामदेव, दानसे कुबेरके समान, धैर्यगुणसे सुमेरुपर्वतके सदृश, समुद्रके समान अक्षोभ्य और पृथक् पृथक् विक्रियाशक्तिसे युक्त होता है ॥२२७८-२२८० ।। वह चक्रवर्ती पांचसौ धनुष ऊंचा, पूर्वकोटिप्रमाण आयुसे सहित, दश प्रकारके भोगासे युक्त, सम्यग्दृष्टि और विशाल बुद्धिका धारक होता है ॥ २२८१ ॥ आर्यखण्डमें स्थित, प्रातिहार्योंसे संयुक्त, पांच महाकल्याणकोंसे सहित, चौंतीस अतिशयासे सम्पन्न, सम्पूर्ण सुरासुरोंसे पूजित, नाना प्रकारके लक्षणोंसे परिपूर्ण, चक्रवर्तियोंसे नमस्कृत चरणवाले और तीनों लोकोंके अधिपति तीर्थंकर परमदेव प्रसन्न होवें ॥ २२८२-२२८३ ॥ जिनके चरणों में देव व मनुष्य नमस्कार करते हैं, तथा जो भव्य जनोंको आनन्ददायक, प्रसन्नचित्त, और आठ प्रकारकी ऋद्धियोंसे युक्त हैं, ऐसे गणधरदेव उस आर्यखण्डमें स्थित रहते हैं ॥ २२८४ ॥ उस आर्यखण्डमें अनगार, केवलीमुनि, परमर्द्धिप्राप्तऋषि और श्रुतकेवली, इसप्रकार गुणसमूहसे युक्त चातुर्वर्ण्य संघ स्थित रहता है ॥ २२८५ ।। ___ वहांपर बलदेव, वासुदेव और प्रतिशत्रु ( प्रतिवासुदेव ) होते हैं । ये सब परस्परमें बांधे हुए मत्सरभावसे घोरतर संग्राममें प्रवृत्त रहते हैं ॥ २२८६ ॥ ( संदृष्टि मूलमें देखिये) १ द ब संठाणं. २ द ब भुवा. ३ द ब रविंदवर.......संपुण्णा. ४ द व मयणव्व. ५ द ब धणद . पिव. ६ दब जुदा. ७ द ब मुणिवरा". Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. २२९५] चउत्थो महाधियारो [४३३ रायाधिरायवसहा तस्थ विरायति ते महाराया । छत्तचमरेहि जुत्ता अर्द्धमहासयलमंडलिया ॥ २२८७ । भजखंडपरूवणा सम्मत्ता। णामेण मेच्छखंडा अवसेसा होति पंच खंडा ते । बहुविहभावकलंका जीवा मिच्छागुणा तेसु ॥ २२८८ णाहलपुलिंदबब्बरकिरायपहुदीण सिंघलादीणं । मेच्छाण कुलेहिं जुदा भणिदा ते मेच्छखंडा ओ ॥ २२८९ णीलाचलदक्खिणदो वक्खगिरिंदस्स' पुन्वदिब्भागे । रत्तारत्तोदाणं मज्झम्मि य मेच्छखंडबहुमज्झे ॥ २२९० चक्कहरमाणमलणो णाणाचक्कीण णामसंछण्णो । अस्थि वसह त्ति सेलो भरहक्खिदिवसहसारिच्छो ।। २२९१ एवं कच्छाविजओ वाससमासेहि वण्णिदो एत्थ । सेसाणं विजयाणं वण्णणमेवंविहं जाण ॥ २२९२ णवरि विसेसो एक्को ताण णयरीण अण्णणामा य । खेमपुरी रिटुक्खा रिटपुरी खग्गमंजुसा दोण्णि ॥ २२९३ ओसहणयरी तह पुंडरीकिणी एवमेत्थ णामाणि । सत्ताणं णयरीणं सुकच्छपमुहाण विजयाणं ॥ २२९४ अट्ठाणं एक्कसमो वच्छप्पमुहाण होदि विजयाणं । णवरि विसेसो सरियाणयरीणं अण्णणामाणि ॥ २२९५ ___ वहां श्रेष्ठ राजा, अधिराज, महाराज, छत्र-चमरोंसे युक्त अर्धमण्डलीक, महामण्डलीक और सकलमण्डलीक विराजमान रहते हैं ॥ २२८७ ।। __ आर्यखण्डकी प्ररूपणा समाप्त हुई। शेष पांच खण्ड नामसे म्लेच्छखण्ड हैं। उनमें स्थित जीव मिथ्यागुणोंसे युक्त और बहुत प्रकारके भावकलंकसे सहित होते हैं ॥ २२८८ ॥ ये म्लेच्छखण्ड नाहल, पुलिंद, बर्बर और किरातप्रभृति तथा सिंहलादिक म्लेच्छोंके कुलोंसे युक्त कहे गये हैं ॥ २२८९ ॥ नीलाचलके दक्षिण और वक्षार पर्वतके पूर्वदिग्भागमें रक्ता-रक्तोदाके मध्य म्लेच्छखण्डके बहुमध्यभागमें चक्रधरोंके मानका मर्दन करनेवाला और नाना चक्रवर्तियोंके नामोंसे व्याप्त भरतक्षेत्रसम्बन्धी वृषभगिरिके सदृश वृषभ नामक पर्वत है ॥ २२९०-२२९१ ॥ इसप्रकार यहां संक्षेपमें कच्छादेशके विस्तारादिका वर्णन किया गया है । शेष क्षेत्रोंका वर्णन भी इसी प्रकार जानना चाहिये ॥ २२९२ ॥ यहां विशेषता केवल एक यही है कि उन क्षेत्रोंकी नगरियोंके नाम भिन्न हैं-क्षेमपुरी, रिष्टा नामक, अरिष्टपुरी, खड्गा, मंजूषा, औषधनगरी और पुण्डरीकिणी, इसप्रकार ये यहां सुकच्छा आदि सात देशोंकी सात नगरियों के नाम हैं ।। २२९३-२२९४ ॥ वत्सा आदि आठ देशोंमें समानता है। परन्तु विशेष यही है कि यहां नदी नगरियोंके नाम भिन्न हैं ।। २२९५ ॥ . १दब अह. २६ब अद्धगिरिंदस्स. ३ दब वण्णिदा. TP 55. Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३४ ] तिलोय पण्णत्ती [ ४. २२९६ गंगासिंधूणामा पडिविजयं वाहिणीओ' तिद्वंति । भरद्दक्खेत्तपवण्णिदगंगासिंधूहिं सरिसाओ ॥ २२९६ णयरी सुसीमकुंडलअवराजिदपहंकरा य णामाणिं । अंका पउमवदीया ताण सुभा रयणसंचया कमसो ॥ २२९७ पुत्रविदेहं व कमो अवरविदे हे विसेस दट्ठब्बो' । णवरि विसेसो एक्को णयरीणं अण्णणामाणि ॥ २२९८ अस्सपुरी सीहपुरी महापुरी तह य होदि विजयपुरी । भरजा विरजासोकाउँ वीदलोक ति पउमपहुणं ॥ २२९९ विजया य वइजयंता जयंतावराजिदाओ तह चेव । चक्कपुरी खग्गपुरी अउज्झणामा यव त्ति ॥ २३०० कमलो वप्पादीणं विजयाणं : अडपुरीण' णामाणि । एक्कत्तीसपुरीणं खेमासरिसा पसंसाओ || २३०१ इगिगिविजयमज्झत्थद्दी हा विजयङ्कणैवसु कूडेसुं । दक्खिणपुब्वं बिदिओ णियणियविजयक्खमुच्वहइ ॥ २३०२ उत्तरपुवं दुचरिमक्रूडो तं चेय धरइ सेसा य । सगकूडा णामेहिं भवंति कच्छमि भणिदेहिं ।। २३०३ रक्तारत्तोदाओ सीदासी दोदयाण दक्खिणए । भागे तद्द उत्तरए गंगासिंधू व के वि भासति ॥ २३०४ पाठान्तरम् । यहां प्रत्येक क्षेत्रमें भरतक्षेत्र में कही गई गंगा-सिन्धुके सदृश गंगा और सिंधु नामक नदियां स्थित हैं || २२९६ ॥ सुसीमा, कुण्डला, अपराजिता, प्रभंकरा, अंका, पद्मवती, शुभा और रत्नसंचया, ये क्रमशः उन देशोंकी नगरियोंके नाम हैं ।। २२९७ ॥ पूर्वविदेहके समान ही अपर- विदेह में भी वही क्रम जानना चाहिये । विशेष एक यह है कि यहां नगरियोंके नाम भिन्न ही हैं ॥ २२९८ ॥ अश्वपुरी, सिंहपुरी, महापुरी, विजयपुरी, अरजा, विरजा, अशोका और वीतशोका, इसप्रकार ये पद्मादिक देशोंकी प्रधान नगरियोंके नाम हैं ॥ २२९९ ॥ विजया, वैजयन्ता, जयन्ता, अपराजिता, चक्रपुरी, खड्गपुरी, अयोध्या और अवध्या, इसप्रकार ये क्रम वप्रादिक देशोंकी आठ नगरियोंके नाम हैं । उक्त इकतीस नगरियोंकी प्रशंसा क्षेमापुरी के समान ही जानना चाहिये || २३०० - २३०१ ॥ प्रत्येक देशके मध्य में स्थित लंबे विजयार्द्ध पर्वतके ऊपर जो नौ नौ कूट हैं, उनमें से दक्षिण - पूर्वका द्वितीय कूट अपने देश के नामको और उत्तर-पूर्वका द्विचरम कूट भी उसी देश के नामको धारण करता है । शेष सात कूट कुच्छादेशमें कहे गये नामोंसे युक्त हैं ।। २३०२-२३०३॥ कितने ही आचार्य सीता-सीतोदा के दक्षिण भागमें रक्ता-रक्तोदा और उसीप्रकार उत्तर भागमें गंगा सिन्धुनदियोंका भी निरूपण करते हैं ॥ २३०४ ॥ पाठान्तर । १ द ब वाहिणीए २ द व दट्ठाओ. ३ द ब विरजासोकोउ. ४ द ब यउज्झ ५ द व अदिपुरीण. ६ द ब इगिविजयमज्झत्थं दीहाविजयडु . Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४.२३१४ ] चउत्थो महाधियारो [ ४३५ पत्तेकं पुथ्वावरविदेहविजएसु अजखंडम्मि । सीदासीदोदाणं दुतडेसु जिणिदपडिमाभो ॥ २३०५ चेटुंति तिपिण तिणि य पणमियचलणा तियंसणिवहहिं । सम्वाभो छण्णउदी तित्थट्टाणाणि मिलिदाओ ॥ २३०६ गयदंतगिरी सोलस सीदासीदोदयाण तीरेसुं । पणसयजोयणउदया कुलगिरिपासेसु एक्कसयहीणा ॥ २३०७ ५००। ४००। वक्खाराण दोसं पासेसुं होंति दिव्ववणसंडा । पुह पुह गिरिसमदीहा जोयणदलमेत्तवित्थारा ॥ २३०८ सव्वे वक्खारगिरी तुरंगखंधेण होति सारिच्छा । उवरिम्मि ताण कूडा चत्तारि हवंति पत्तेक्कं ॥ २३०९ सिद्धो वक्खारुडाधोगदविजयणामकूडा यते सव्वे रयणमया पव्वयचउभागउच्छेहो॥ २३१० सीदासीदोदाणं पासे एक्को जिणिदभवणजुदो । सेसा य तिणि कूडा वेंतरणयरेहिं रमणिज्जा ॥ २३११ रोहीए समा बारसविभंगसरियामो वासपहुदीहि । परिवारणईओ तह दोसु विदेहेसु पत्तेकं ।। २३१२ २८०००। कंचणसोवाणाओ सुगंधविमलेहिं सलिलभरिदाभो। उववणवेदीतोरणजुदाओ णचंतउम्मीभो ॥ २३१३ तोरणदाराणुवरिमैठाणट्रिदजिणणिकेदणिचिदाभो । सोहंति णिरुवमाणा सयलामो विभंगसरियाओ ॥ २३१४ पूर्वापर विदेह क्षेत्रों से प्रत्येक क्षेत्रके आर्यखण्डमें सीता-सीतोदाके दोनों किनारोंपर, जिनके चरणोंमें देवोंके समूह नमस्कार करते हैं ऐसी तीन तीन जिनेन्द्रप्रतिमायें स्थित हैं। ये सर्व तीर्थस्थान मिलकर छयानबै हैं ॥ २३०५-२३०६ ॥ सोलह गजदन्तपर्वत सीता-सीतोदाके किनारोंपर पांचसौ योजन और कुलाचलोंके पार्श्वभागोंमें एकसौ कम अर्थात् चारसौ योजन ऊंचे हैं ॥ २३०७ ॥ वक्षार पर्वतोंके दोनों पार्श्वभागोंमें पृथक् पृथक् पर्वतसमान लंबे और अर्द्धयोजनमात्र विस्तारवाले दिव्य वनखण्ड हैं ॥ २३०८॥ सब वक्षार पर्वत घोडेके स्कंधके सदृश होते हैं। इनमें से प्रत्येक पर्वतके ऊपर चार कूट हैं ।। २३०९ ॥ ___ इनमें से प्रथम सिद्धकूट, द्वितीय वक्षारके समान नामवाला, और शेष दो कूट वक्षारोंके अधस्तन और उपरिम क्षेत्रोंके नामोंसे युक्त हैं। वे सब रत्नमय कूट अपने पर्वतकी उंचाईके चतुर्थभाग प्रमाण ऊंचे हैं ।। २३१० ॥ सीता-सीतोदाके पार्श्वभागमें एक कूट जिनेन्द्रभवनसे युक्त, और शेष तीन कूट व्यन्तरनगरोंसे रमणीय हैं ॥ २३११ ।। दोनों विदेहोंमें रोहित्के समान विस्तारादिसे सहित बारह विभंगनदियां हैं। इनमेंसे प्रत्येक नदीकी परिवार नदियां रोहित्के ही समान अट्ठाईस हजार प्रमाण हैं ॥ २३१२ ॥ सम्पूर्ण विभंगनदियां सुवर्णमय सोपानोंसे सहित, सुगंधित निर्मल जलसे परिपूर्ण, उपवन, वेदी एवं तोरणोंसे संयुक्त, नृत्य करती हुई लहरोंसे सहित, तोरणद्वारोंके उपरिम प्रदेशमें स्थित जिनभवनोंसे युक्त और उपमासे रहित होती हुई शोभायमान होती हैं ॥ २३१३-२३१४ ॥ १ द ब सिद्धा वक्खारभोगदविजओ णागणाम कूडा. २ द ब उच्छेहो. ३ द व तोरणदाराउवरिम'. Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३६ ] तिलोयपण्णत्ती [ ४. २३१५ सीदाए उत्तरदो दीभववणस्से वेदिपच्छिमदो | णीलाचलदक्खिणदो पुर्व्वते पोक्खलावदीविसए ॥ २३१५ चेदि देवारणं णाणात रुखंड मंडिदं रम्मं । पोक्खरणीवावीहिं कमलुप्पलपरिमलिल्लाहिं ॥ २३१६ स देवार पासादा कणयरयणरजदमया । वेदीतोरणधयवड पहुदीहिं मंडिदा विउला ॥ २३१७ उपपत्तिमंचियाई' अहिलेयपुरा य मेहुणगिहाई' । कीडणसालाओ सभासालाभो जिणणिकेदेसुं ॥ २३१८ चविदिसासुं गेहा ईसाजिंदस्स अंगरक्खाणं । दिप्पंतरयणदीवा बहुविधुन्वंतघयमाला || २३१९ दक्खिणदिसाविभागे तिप्परिमाणं पुराणि विविहाणि । सत्ताणमणीयाणं" पासादा पच्छिमदिसाए ॥ २३२० किब्बिसअभियोगाणं सम्मोहसुराण तत्थ दिग्भागे । कंदप्पाण सुराणं होंति विचित्ताणि भवणाणि ॥ २३२१ ए सन् देवा सुं कडंति बहुविणोदेहिं । रम्मेसु मंदिरेसुं ईसादिस्स परिवारा ।। २३२२ सीदाय दक्खिणतडे दीवोववणस्स वेदिपच्छिमदो । णिसहाचलउत्तर दो पुव्वाय दिसाए वच्छस्स ॥ २३२३ देवारणं अण्णं चेदि पुव्वस्स सरिसवण्णणयं । णवरि विसेसो देवा सोहम्मिंदस्स परिवारा ॥ २३२४ सीतानदीके उत्तर, द्वीपोपवनसंबन्धी वेदीके पश्चिम, नीलपर्वतके दक्षिण और पुष्कलावती देश के पूर्वान्तमें नाना वृक्षोंके समूहोंसे मण्डित तथा कमल व उत्पलोंकी सुगन्ध से संयुक्त ऐसी पुष्करिणी एवं वापिकाओं से रमणीय देवारण्य नामक वन स्थित है ।। २३१५-२३१६॥ उस देवारण्यमें सुवर्ण, रत्न व चांदीसे निर्मित तथा वेदी, तोरण और ध्वजपटादिकों से ausa विशाल प्रासाद हैं ।। २३१७ ॥ इन प्रासादोंमें उत्पत्तिमंचिका ( उपपाद शय्या ), अभिषेकपुर, मैथुनगृह, क्रीडनशाला, समाशाला और जिननिकेत स्थित हैं ।। २३१८ ॥ चारों विदिशाओं में प्रदीप्त रत्नदीपकोंसे सहित और बहुत प्रकारकी फहराती हुई जाओंके समूहों से सुशोभित ईशानेन्द्रके अंगरक्षक देवोंके गृह हैं ।। २३१९ ॥ दक्षिणदिशाभाग में तीनों पारिषद देवोंके विविध भवन और पश्चिम दिशामें सात अनीदेवोंके प्रासाद हैं ॥ २३२० ॥ उसी दिशामें किल्विष, आभियोग्य, संमोहसुर और कन्दर्पदेवों के विचित्र भवन हैं ॥ २३२१ ॥ ईशानेन्द्र के परिवारस्वरूप ये सब देव उन रमणीय भवनोंमें बहुत प्रकारके विनोदोंसे क्रीड़ा करते हैं || २३२२ ॥ द्वीपोपवनसम्बन्धी वेदीके पश्चिम, निषधाचलके उत्तर और वत्सादेशकी पूर्वदिशा में सीतानदी के दक्षिण तटपर पूर्वोक्त देवारण्यके सदृश वर्णनवाला दूसरा देवारण्य भी स्थित है । विशेष केवल इतना है कि इस वन में सौधर्मइन्द्र के परिवार देव क्रीड़ा करते हैं ॥ २३२३-२३२४ ॥ १ द दीवावलणस्स २ द ब उप्पत्तिमंडिदाई. ३ द ब मिहुणगिहाहिं. ४ द व पुराण विविहाणं, ५ द ब सत्ताणं आणीयाणं. Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. २३३३ ] चउत्थो महाधियारो सीदोदादुतडेसुं दीओववणस्स वेदिपुवाए । णीलणिसहद्दिमझे अवरविदेहस्स अवरदिब्भाए ॥ २३२५ बहुतरमणीयाई भूदारण्णाई दोणि सोहंति । देवारण्णसमाणं सवं चिय वण्णणं ताणं ॥ २३२६ ।एवं विदेहवण्णणा समत्ता । णीलगिरी णिसहो पिव उत्तरपासम्मि दोविदेहाणं । णवरि विसेसो अण्णे कूडाणं देवदेविदहणामा ॥ २३२७ सिद्धक्खो णीलक्खो पुव्वविदेहो त्ति सीदकित्तीओ । णारी अवरविदेहो रम्मकणामावदसणो कूडो ॥ २३२८ एदेसु पढमकूडे जिणिंदभवणं विचित्तरयणमयं । उच्छेहप्पहुदीहिं सोमणसि जिणालयसमाणं ॥ २३२९ सेसेसु कूडेसुं वेंतरदेवाण होंति णयरीओ । णयरीसु पासादा विचित्तरूवा णिरुवमाणा ॥ २३३० वेंतरदेवा सव्वे णियणियकूडाभिधाणसंजुत्ता । बहुपरिवारा दसधणुतुंगा पल्लप्पमाणाऊ ॥ २३३१ उवरिम्म णीलगिरिणो केसरिणामहम्मि दिव्वम्मि । चेटेदि कमलभवणे देवी कित्ति त्ति विक्खादा ॥ २३३२ धिदिदेवीय समाणो तीए सोहेदि सव्वपरिवारो। दसचावाणिं तुंगा णिरुवमलावण्णसंपुण्णा ॥ २३३३ द्वीपोपवनसम्बन्धी वेदीके पूर्व और अपरविदेहके पश्चिम दिग्भागमें नील-निषधपर्वतके मध्य सीतोदाके दोनों तटोंपर बहुतसे वृक्षोंसे रमणीय भूतारण्यनामक दो वन शोभित हैं। इनका समस्त वर्णन देवारण्योंके ही समान है ॥ २३२५-२३२६ ॥ इसप्रकार विदेहक्षेत्रका कथन समाप्त हुआ। दोनों विदेहोंके उत्तर पार्श्वभागमें निषधके ही समान नीलगिरि भी स्थित है । विशेष इतना है कि इस पर्वत्पर स्थित कूटों, देव-देवियों और द्रहोंके नाम अन्य ही हैं ॥ २३२७ ॥ सिद्धाख्य, नीलाख्य, पूर्व विदेह, सीता, कीर्ति, नारी, अपरविदेह, रम्यक और अपदर्शन, इसप्रकार इस पर्वतपर ये नौ कूट स्थित हैं ॥ २३२८॥ इनमेंसे प्रथम कूटके ऊपर सौमनसस्थ जिनालयके समान उंचाई आदिसे सहित विचित्ररत्नमय जिनेन्द्र भवन स्थित है ।। २३२९ ॥ शेष कूटोंपर व्यन्तरदेवोंकी नगरियां और उन नगरियोंमें विचित्ररूपवाले अनुपम प्रासाद हैं ॥ २३३०॥ . सब व्यन्तर देव अपने अपने कूटोंके नामोंसे संयुक्त, बहुत परिवारोंसे सहित, दश धनुष ऊंचे और एक पल्य-प्रमाण आयुवाले हैं ॥ २३३१ ।। नीलगिरिके ऊपर स्थित केसरीनामक दिव्य द्रहके मध्यमें रहनेवाले कमल-भवनपर कीर्ति नामसे विख्यात देवी स्थित है ॥ २३३२ ॥ उस देवीका सब परिवार धृतिदेवीके समान ही शोभित है । यह देवी दश धनुष ऊंची और अनुपम लावण्यसे परिपूर्ण है ॥ २३३३ ॥ १ द ब विसेसो एसो अण्णे. Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३८] तिलोयपण्णत्ती [४. २३३४आदिमसंठाणजुदा वररयणविभूसणेहि विविहेहिं । सोहिदसुंदरमुत्ती' ईसाणिदस्स सा देवी ॥ २३३४ णीलगिरिवण्णणा समत्ता ।। रम्मकविजओ रम्मो हरिवरिसो वै वरवण्णणाजुत्तो। णवरि विसेसो एक्को णाभिणगे अण्णणामाणि ॥२३३५ रम्मकभोगखिदीए बहमझे होदि पउमणामेणं । णाभिगिरी रमणिज्जो णियणामजुदेहि देवोहि ॥ २३३६ केसरिदहस्स उत्तरतोरणदारेण णिग्गदा दिन्वा । णरकता णाम णदी सा गच्छिय उत्तरमुहेणं ॥ २३३७ परकंतकुंडमझे णिवडिय णिस्सरदि उत्तरदिसाए । तत्तो णाभिगिरिदं कादूण पदाहिणं पि पुव्वं व ॥ २३३८ गंतुणं सा मज्झं रम्मकविजयस्स पच्छिममुहहिं । पविसेदि लवणजलहिं परिवारणदीहिं संजुत्ता ॥ २३३९ ।रम्मकविजयस्स परूवणा समत्ता । रम्मकभोगखिदीए उत्तरभागम्मि होदि रुम्मिगिरी । महहिमवंतसरिच्छं सयलं चिय वण्णणं तस्स ॥ २३४० णवरि य ताण कूडदहपुरदेवीण अण्णणामाणि । सिद्धो रुम्मीरम्मकणरकंताबुद्धिरुप्पो त्ति ॥ २३४१ हेरणवदो मणिकंचणकूडो रुम्मियाण तहाँ । कूडाण इमा णामा तेसुं जिणमंदिरं पढमकूडे ॥ २३४२ सेसेसुं कूडेसुं वेंतरदेवाण होति णयरीओ । विक्खादा ते देवा णियणियकूडाण णामेहिं ॥ २३४३ आदिम संस्थान अर्थात् समचतुरस्र संस्थानसे सहित, विविध प्रकारके उत्तम रत्नोंके भूषणोंसे सुशोभित सुन्दरमूर्ति वह ईशानेन्द्रकी देवी है ॥ २३३४ ॥ इसप्रकार नीलगिरिका वर्णन समाप्त हुआ। रमणीय रम्यकविजय भी हरिवर्षके समान उत्तम वर्णनासे युक्त है। विशेषता केवल एक यही है कि यहां नाभिपर्वतका नाम दूसरा है ॥ २३३५ ॥ रम्यकभोगभूमिके बहुमध्यभागमें अपने नामवाले देवोंसे युक्त रमणीय पद्म नामक नाभिगिरि स्थित है ॥ २३३६ ॥ केसरी द्रहके उत्तर तोरणद्वारसे निकली हुई दिव्य नरकान्ता नामक प्रसिद्ध नदी उत्तरकी ओर गमन करती हुई नरकान्तकुण्डके मध्यमें पड़कर उत्तरकी ओरसे निकलती है । पश्चात् वह नदी पहिलेके ही समान नाभिपर्वतको प्रदक्षिण करके रम्यकक्षेत्रके मध्यसे जाती हुई पश्चिममुख होकर परिवारनदियों के साथ लवणसमुद्रमें प्रवेश करती है ॥ २३३७-२३३९ ॥ रम्यकक्षेत्रका वर्णन समाप्त हुआ । रम्यकभोगभूमिके उत्तरभागमें रुक्मिपर्वत है । उसका सम्पूर्णवर्णन महाहिमवान्के सदृश समझना चाहिये ॥ २३४० ॥ विशेष इतना है कि यहां उन कूट, द्रह, पुर और देवियोंके नाम भिन्न हैं । सिद्ध, रुक्मि, रम्यक, नरकान्ता, बुद्धि, रूप्यकूला, हैरण्यवत और मणिकांचन, ये रुक्मिपर्वतपर स्थित उन आठ कूटोंके नाम हैं । इनमें से प्रथम कूटपर जिनमन्दिर और शेष कूटोंपर व्यन्तरदेवोंकी नगरियां हैं । वे देव अपने अपने कूटोंके नामोंसे विख्यात हैं ॥ २३४१-२३४३ ।। १द मूही, ब °मुही. २ द ब विजट्ठी. ३ द ब वि. ४ द णिव लिय. ५ द ब णवरि य णाम. ६ दबकूडा रुप्पिया तहा णवधू. Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. २३५३] चउत्थो महाधियारो [४३९ रुम्मिगिरिंदस्सोवरि बहुमज्झे होदि पुंडरीयदहो । फुलंतकमलपउरो तिगिंछद्दहस्स परिमाणो ॥ २३४४ तहहकमलणिकेदे देवी णिवसेदि बुद्धिणामेण । तीए हवेदि अद्धो परिवारो कित्तिदेवीदो ॥२३४५ णिरुवमलावण्णतणू वररयणविभूसणेहिं रमणिजा । विविहविणोदाकीडण ईसाणिंदस्स सा देवी ॥ २३४६ तद्दहदक्खिणतोरणदारेणं णिग्गदा गई णारी । णारीणामे कुंडे णिवददि गंतूण थोवमुही' ॥ २३४७ तहक्खिणदारेणं णिस्सरिदूणं च दक्खिणमुही सा। पत्ता णाभिगिरिंदै कादूण पदाहिणं हरिणई वा ॥ २३४८ रम्मकभोगखिदीए बहुमज्झेणं पयादि पुध्वमुही । पविसेदि लवणजलहिं परिवारतरांगणीहि जुदा ॥ २३४९ । रुम्मिगिरिवण्णणा समत्ता। विजओ हेरण्णवदो हेमवदो व पवण्णणाजुत्तो। णवरि विसेसो एक्को दहणौमिणईण अण्णणामाणि ॥२३५० तस्स बहुमज्झभागे विजयड्ढो होदि गंधर्वतो त्ति । तस्सोवरिमणिकेदे पभासणामो ठिदो देवो ॥२३५१ पुंडरियदहाहिंतो उत्तरदारेण रुप्पकूलणई। णिस्सरिदूर्ण णिवददि कुंडे सा रुप्पकूलम्मि ॥ २३५२ तस्सुत्तरदारेणं णिस्सरिदूणं च उत्तरमुही सा । णाभिगिरि कादूर्ण पदाहिणं रोहिसरिय ब्व ॥ २३५३ रुक्मिपर्वतके ऊपर बहुमध्यभागमें फूले हुए प्रचुर कमलोंसे संयुक्त तिगिछद्रहके समान प्रमाणवाला पुण्डरीक द्रह है ॥ २३४४ ॥ उस द्रहसम्बन्धी कमल-भवनमें बुद्धि नामक देवी निवास करती है । इसका परिवार कीर्तिदेवीकी अपेक्षा आधा है ॥ २३४५॥ अनुपम लावण्यमय शरीरसे संयुक्त, उत्तम रत्नोंके भूषणोंसे रमणीय और विविधप्रकारके विनोदसे क्रीड़ा करनेवाली वह ईशानेन्द्रकी देवी है ॥ २३४६ ॥ ___ उस द्रहके दक्षिणतोरणद्वारसे निर्गत नारी नदी स्तोकमुखी ( अल्प-विस्तार ) होकर नारीनामक कुण्डमें गिरती है ।। २३४७ ॥ __ पश्चात् वह कुण्डके दक्षिणतोरणद्वारसे निकलकर दक्षिणमुख होती हुई नाभिगिरिको पाकर और उसे हरित् नदीके समान ही प्रदक्षिण करके रम्यकभोगभूमिके बहुमध्यभागमेंसे पूर्वकी ओर जाती हुई परिवारनदियोंसे युक्त होकर लवणसमुद्रमें प्रवेश करती है ॥ २३४८-२३४९ ॥ रुक्मिपर्वतका वर्णन समाप्त हुआ। हैरण्यवतक्षेत्र हैमवतक्षेत्रके समान वर्णनसे युक्त है। विशेषता केवल एक यही है कि यहां द्रह, नाभिगिरि और नदियोंके नाम भिन्न हैं ॥ २३५० ॥ इस क्षेत्रके बहुमध्यभागमें गन्धवान् नामक विजयाई (नाभिगिरि) है। इसके ऊपर स्थित भवनमें प्रभास नामक देव रहता है ।। २३५१ ॥ पुण्डरीक द्रहके उत्तरद्वारसे वह रूप्यकूलानदी निकलकर रूप्यकूल नामक कुंडमें गिरती है ॥ २३५२ ॥ तत्पश्चात् वह इस कुण्डके उत्तरद्वारसे निकलकर उत्तरकी ओर गमन करती हुई रोहित् १ द ब धोवमुही. २ द ब जुत्ता. ३ द वेणभीण, ब देवणामीण. Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४० ] तिलोय पण्णत्ती [ ४.२३५४ पच्छिममुद्देण गच्छिय परिवारतरंगिणीहिं संजुत्ता । दीवजगदीबिलेणं पविसदि कल्लोलिणीणाहं ॥ २३५४ | हेरण्णवदविजयवण्णणा समत्ता । तन्विजउत्तरभागे लिहरीणामेण चरमकुलसेलो । हिमवंतस्स सरिच्छं सयलं चिय वण्णणं तस्स ॥ २३५५ वरि विसेसो कूडहाण देवाण देविसरियाणं । अण्णाई णामाईं तस्सि सिद्धो पढमकूडो ॥ २३५६ सिहरी घेरण्णवदो रसदेवी रत्तलच्छिकंचणया । रत्तवदी गंधवदी रेवदमणिकंचणं कूडं ॥ २३५७ एक्कारसकूडाणं पुह पुह पणुवीस जोयणा उदभो । तेसुं पढमे कूडे र जिनिंदभवणं परमरम्मं ॥ २३५८ सेसेसुं कुडेसुं नियणिय कूडाण णामसंजुत्ता । वेंतरदेवा मणिमयपासादेसुं विरायंति ॥ २३५९ महपुंडरीणामा दिव्वद हो सिहरिसेलसिहरम्मि । पउमद्दहसारिच्छा वेदोपहुदे हैं कयसोहा ॥ २३६० तस्स सयवत्तभवणे' लच्छियणामेण णिवसदे देवी । सिरिदेवीए सरिसा ईसानिँदस्स सा देवी ॥ २३६१ तद्दद्ददक्खिणतोरणदारेण सुवण्णकूलणामणदी । णिस्सरिय दक्खिणमुद्दी णिवदेदि सुवण्णकूलकुंडम्मि ॥ २३६२ तद्दक्खिणदारेणं णिस्सरिदूणं च दक्खिणमुही सा । णाभिगिरिं काढूणं पदाहिणं रोहिसरिय व्व ॥ २३६३ नदीके समान नाभिगिरिको प्रदक्षिण करके पश्चिमकी ओर जाती है । पुनः परिवारनदियोंसे संयुक्त होकर वह नदी जम्बूद्वीपकी जगतीके बिलमें होकर लवणसमुद्र में प्रवेश करती है ॥२३५३-२३५४ ॥ हैरण्यवतक्षेत्रका वर्णन समाप्त हुआ । इस क्षेत्रके उत्तरभागमें शिखरीनामक अन्तिम कुलपर्वत स्थित है । इस पर्वतका सम्पूर्ण वर्णन हिमवान् पर्वतके सदृश है || २३५५ ॥ विशेष यह है कि यहां कूट, द्रह, देव, देवी और नदियोंके नाम भिन्न हैं । उस पर्वतपर प्रथम सिद्ध कूट, शिखरी, हैरण्यवत, रसदेवी, रक्ता, लक्ष्मी, कांचन, रक्तवती, गन्धवती, रैवत ( ऐरावत) और मणिकांचनकूट, इसप्रकार ये ग्यारह कूट स्थित हैं । इन ग्यारह कूटोंकी ऊंचाई पृथक् पृथक् पच्चीस योजन प्रमाण है । इनमेंसे प्रथम कूटपर परमरमणीय जिनेन्द्रभवन और शेष कूटों पर स्थित मणिमय प्रासादोंमें अपने अपने कूटोंके नामोंसे संयुक्त व्यन्तर देव विराजमान है। ॥ २३५६-२३५९ ॥ इस शिखरीशैलके शिखरपर पद्मद्रहके सदृश वेदी आदिसे शोभायमान महापुण्डरीक नामक दिव्य द्रह है || २३६० ॥ इस तालाब के कमलभवन में श्रीदेवी के सदृश जो लक्ष्मी नामक देवी निवास करती है, वह ईशानेन्द्रकी देवी है ॥ २३६१ ॥ उस के दक्षिणतोरणद्वारसे निकलकर सुवर्णकूलानामक नदी दक्षिणमुखी होकर सुवर्णकूलकुण्डमें गिरती है || २३६२ ॥ तत्पश्चात् उस कुण्डके दक्षिणद्वार से निकलकर वह नदी दक्षिणमुखी होकर रोहित नदीके १ द ब कल्लोलिणि णाम. २ द ब कूडहावि ३ द व कूडो ४ द ब पवत्तसुमवणे. Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --४.२३७२ ] चउत्थो महाधियारो [ ४४१ - हेरण्णवदभंतरभागे गच्छिय दिसाण पुवाए । दीवजगदीबिलेणं पविसेदि तरंगिणीणाई॥२३६४ । एवं सिहरिगिरिवण्णणा समत्ती। सिहरिस्सुत्तरभागे जंबूदीवस्स जगदिदक्खिणदो। एरावदो त्ति वरिसो चेदि भरहस्स सारिच्छो ॥ २३६५ णवरि विसेसो तस्सेि सलागपुरिसा भवंति जे केई । ताणं णामप्पहुदिसु उवदेसो संपइ पणटो ॥ २३६६ अण्णण्णा एदस्सि' णामा विजयड्डकडसरियाणं । सिद्धो रेवदखंडा माणी विजयड्ढपुण्णा य ॥ २३६७ तिमिसगुहो रेवदवेसमणं णामाणि होति कडाणं । सिहरिगिरिंदोवरि महपुंडरियदहस्स पुव्वदारेणं ॥२३६८ रत्ती णामेण णदी णिस्तरिय पडेदि रत्तकुंडम्मि । गंगाणइसारिच्छा पविसइ लवणंबुरासिम्मि ॥ २३६९ तहहपच्छिमतोरणदारेणं णिस्सरेदि रत्तोदा। सिंधुणईए सरिसा णिवडइ रत्तोदकुंडम्मि ॥ २३७० पच्छिममुहेण तत्तो णिस्सरिदूर्ण भणेयसरिसहिदा । दीवजगदीबिलेणं लवणसमुद्दम्मि पविसेदि ॥ २३७१ गंगारोहिंहरिओ सीदाणारीसुवण्णकलाभो । रत्त त्ति सत्त सरिया पुवाए दिसाए वचंति ।। २३७२ ___ समान नाभिगिरिकी प्रदक्षिणा करती हुई हैरण्यवतक्षेत्रके अभ्यन्तर भागमेंसे पूर्वदिशाकी ओर जाकर जम्बूद्वीपसम्बन्धी जगतीके बिलमेंसे समुद्रमें प्रवेश करती है ॥ २३६३-२३६४ ॥ इसप्रकार शिखरीपर्वतका वर्णन समाप्त हुआ। शिखरीपर्वतके उत्तर और जम्बूद्वीपकी जगती के दक्षिणभागमें भरतक्षेत्रके सदृश ऐरावतक्षेत्र स्थित है ॥ २३६५ ॥ विशेष यह कि उस क्षेत्रमें जो कोई शलाकापुरुष होते हैं, उनके नामादिविषयक उपदेश इस समय नष्ट हो चुका है ॥ २३६६ ॥ इस क्षेत्रमें विजया पर्वतके ऊपर स्थित कूटों और नदियोंके नाम भिन्न हैं । सिद्ध, ऐरावत, खण्डप्रपात, माणिभद्र, विजयार्द्ध, पूर्णभद्र, तिमिश्रगुह, ऐरावत और वैश्रवण ये नौ कूट यहां विजयाचपर्वतके ऊपर हैं । शिखरीपर्वतके ऊपर स्थित महापुण्डरीक द्रहके पूर्वद्वारसे निकलकर रक्ता नामक नदी रक्तकुण्डमें गिरती है । पुनः बह गंगानदीके सदृश लवणसमुद्रमें प्रवेश करती है ॥ २३६७-२३६९॥ __उसी द्रहके पश्चिम तोरणद्वारसे रक्तोदानदी निकलती है और सिन्धुनदीके सदृश रक्तोद. कुण्डमें गिरती है ॥ २३७० ॥ पश्चात् वह उस कुण्डसे निकलकर पाश्चममुख होती हुई अनेक नदियोंसे सहित होकर द्वीपकी जगतीक बिलसे लवणसमुद्रमें प्रवेश करती है ॥ २३७१ ॥ गंगा, रोहित् , हरित, सीता, नारी, सुवर्णकूला और रक्ता, ये सात नदियां पूर्वदिशामें जाती हैं ।। २३७२ ॥ २ द ब तेरिस, ३ द ब एदेसि. ४ द ब सरिसाणं. ५ द ब सिद्धा. १ ब सम्मत्ता. ६ द ब रत्तो . TP 56. Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४२] तिलोयपण्णत्ती [ ४. २३७३ पच्छिमदिसाए गच्छदि सिंधुणई रोहियासहरिकता । सीदोदा णरकता रुप्पतडा सत्तमी य रत्तोदा ॥ २३७३ । एवं एरावदखेत्तस्स वण्णणा समत्ता। इसपादगणिदजीवा गणिदध्वा दसपदेण ज वग्गं । मूलं चावायारे खेत्तेत्थं होदि सहमफलं ॥ २३७४ पंचतितिएक्कदुगणभछक्का अंककमेण जोयणया । एक्कछतिहरिदचउणवदुगभागो भरहखेत्तफलं ॥ २३७५ ६०२१३३५। २९४ । तियएक्कंबरणवदुगणवचउइगिपंचएक्क यंसा य । तिण्णिसयबारसायं खेत्तफलं णिसहसेलस्स ॥ २३७६ १५१४९२९०१३ । ३१२। ३६१ दुखणवणवचउतियणवछण्णवदुगजोयणेकपंतीए । भागा तिणि सया इगिछत्तियहरिदा विदेहखेत्तफलं ॥ २३७७ २९६९३४९९०२ । ३०० । ९ भरहादी णिसहता जेत्तियमेत्ता हवंति खेत्तफलं । तं सव्वं वत्तव्वं एरावदपहुदिणीलंतं ॥ २३७८ सिन्धुनदी, रोहितास्या, हरिकान्ता, सीतोदा, नरकान्ता, रूप्यकूला और सातवीं रक्तोदा, ये सात नदियां पश्चिमदिशामें जाती हैं ॥ २३७३ ॥ इसप्रकार ऐरावतक्षेत्रका वर्णन समाप्त हुआ । बाणके चतुर्थ भागसे गुणित जीवाका जो वर्ग हो उसको दशसे गुणा कर प्राप्त गुणनफलका वर्गमूल निकालनेपर धनुषके आकार क्षेत्रका सूक्ष्म क्षेत्रफल जाना जाता है ॥ २३७४ ॥ बाण ५२६६१ = १०००° । जीवा १४४७१३५२ = २ ७४ ९५ ४ । अतएव भरतक्षेत्रका क्षेत्रफल हुआ । (१०९९° x x २७ ४९५४)x १० = ( ६८७३ ६५० ० ०)x१० =V ४ ७ २ ४ १ ८ १ ३ ८ २ २ ५००० ० ० ० ० = ६०२१३३५३६४ । पांच, तीन, तीन, एक, दो, शून्य और छह, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या निर्मित हो उतने योजन और तीनसौ इकसठसे भाजित दोसौ चौरानबै भागप्रमाण भरतक्षेत्रका सूक्ष्म क्षेत्रफल है ॥ २३७५ ॥ ६०२१३३५३६।। तीन, एक, शून्य, नौ, दो, नौ, चार, एक, पांच, और एक, इन अंकोंसे जो संख्या निर्मित हो उतने योजन और एक योजनके तीनसौ इकसठ भागोंमेंसे तीनसौ बारह भागप्रमाण निषधपर्वतका क्षेत्रफल है ॥ २३७६ ॥ १५१४९२९०१३३६३ । दो, शून्य, नौ, नौ, चार, तीन, नौ, छह, नौ और दो, इन अंकोंको एक पंक्तिमें रखने से जो संख्या निर्मित हो उतने योजन और तीनसौ इकसठसे भाजित तीनसौ भागप्रमाण विदेहका क्षेत्रफल है ॥ २३७७ ॥ २९६९३४९९०२३६१।। ___ भरतक्षेत्रसे लेकर निषधपर्वत तक जितना क्षेत्रफल है, वह सब ऐरावतक्षेत्रसे लेकर नीलपर्वततक भी कहना चाहिये ॥ २३७८ ॥ १ अतः परं हिमवद्-हैमवतादिपर्वत-क्षत्राणां क्षेत्रफलसूचकगाथास्त्रुटिता इति भाति । Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ –४. २३८५] चउत्थो महाधियारो [ ४४३ अंबरपणएक्कचऊणवछप्पण्णसुण्णणवयसत्तं च । अंककमे परिमाण जंबूदीवस्स खेत्तफलं ॥ २३७९ ७९०५६९४१५० । अट्ठावीससहस्सं भरहस्स तरंगिणीओ दुगसहिदा । दुगुणा दुगेण रहिदी हेमवदक्खेत्तसरिया णं ॥ २३८० २८००२ । ५६००२।। हेमवदवाहिणीणं दुगुणियसंखा य दुगविहीणा य । हरिवरिसम्मि पमाणं तरंगिणीणं च णादव्वं ॥ २३०१ ११२००२।। एदाण तिखेत्ताणं सरियाओ मेलिदण दुगुणकदा। ............. ....... ॥ २३८२ [३९२०१२ । ] भट्ठासट्टिसहस्सब्भहियं एक तरंगिणीलक्खं । देवकुरुम्मि य खेत्ते णादब्वं उत्तरकुरुम्मि ॥ २३८३ १६८०००। अत्तरिसंजुत्ता चोद्दसलक्खाणि होति दिवाओ। सव्वाओ पुवावरविदेहविजयाण सरियाओ ॥ २३८४ १४०००७८ । सत्तरससयसहस्सा बाणउदिसहस्सया य उदिजुदा । सवाओ वाहिणीओ जंबूदीवम्मि मिलिदाओ ॥ २३८५ १७९२०९०। "णदीसंखा-विदे० सीतासीतोदा २, क्षेत्रनदी ६४, विभंगा १२, सीतासीतोदापरिवार १६८०००, क्षे.न.प.८९६०००, वि. परि ३३६०००, एकत्र १४०००७८। भरतादि ३९२०१२ । १७९२०९०।" ___ शून्य, पांच, एक, चार, नौ, छह, पांच, शून्य, नौ और सात, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या हो, उतने योजनप्रमाण जम्बूद्वीपका क्षेत्रफल है ।। २३७९ ॥ ७९०५६९४१५० । भरतक्षेत्रकी नदियां अट्ठाईस हजार दो और हैमवतक्षेत्रकी नदियां दो कम इससे दूनी अर्थात् छप्पन हजार दो हैं ॥ २३८० ॥ २८००२ । ५६००२ । हरिवर्षक्षेत्रमें भी नदियोंका प्रमाण हैमवतक्षेत्रकी नदियोंसे दो कम दुगुणित संख्यारूप अर्थात् एक लाख बारह हजार दो जानना चाहिये ॥ २३८१ ॥ ११२००२ । इन तीन क्षेत्रोंकी नदियोंको मिलाकर दूना करनेसे [ तीन लाख बानबै हजार बारह होता है ] । देवकुरु और उत्तरकुरुमें इन नदियोंकी संख्या एक लाख अडसठ हजारप्रमाण है ॥ २३८२-२३८३ ॥ पूर्वापर विदेहक्षेत्रोंकी सब दिव्य नदियां चौदह लाख अठहत्तर हैं ॥ २३८४ ॥ १४०००७८ । इसप्रकार सब मिलकर जम्बूद्वीपमें सत्तरह लाख बानबै हजार नब्बै नदियां हैं ॥ २३८५ ॥ १७९२०९०। । ___ नदीसंख्या - विदेहमें सीता-सीतोदा २, क्षेत्रनदी ६४, विभंगा १२, सीता-सीतोदापरिवार १६८०००, क्षे. न. परिवार ८९६०००, विभंगापरिवार ३३६०००, एकत्र १४०००७८ । भारतादिक शेष छह क्षेत्र ३९२०१२ । समस्त - १७९२०९० । १ द दुगणारहिदा, ब दुगरहिदा. २ द ब णादव्वा. ३ द ब सहस्सं बहियं. ४ प्रत्योः पाठोऽयं २३७५ तमाया गाथायाः पश्चादुपलभ्यते । ५ अत्र पुस्तकयोः ‘णवछचउणभगयणं ' इति लिखितम् । Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४४ ] तिलोयपण्णत्ती [ ४. २३८६ सरियाओ जेत्तियाभो चेट्टंते तेत्तियाणि कुंडाणि । विषखादाओ ताओ नियणियकुंडाणे णामेहिं ॥ २३८६ तरदेवा बहुओ नियणिय कुंडाण णामविदिदाओ । पल्लाउपमाणाभो णिवसंती ताण दिव्वगिरिभवणे ॥ २३८७ जेत्तिय कुंडा जेत्तिय सरियाओ जेन्तियाओ वणसंडा । जेत्तिय सुरणयरीओ जेत्तिय जिणणाहभवणाणि ॥ २३८८ जेत्तिय विज्जाद्दरसेढियाओ जेत्तियाओ पुरियाभो । अज्जाखंडे जेत्तिय णयरीओ जेत्तियद्दिदहा ॥ २३८९ वेदीओ तेत्तियाभो णियणियजोग्गाओ ताण पत्तेक्कं । जोयणदलमुच्छेहो रुंदा चावाणि पंचसया || २३९० १ | दंड ५०० । २ वरि विलेसो एसो देवारण्णस्स भूदरण्णस्स । जोयणमेकं उदभ' दंडसहस्सं च वित्थारो ॥ २३९१ कुंडवणसंडसरियासुरणयरीसेलतोरणद्दारा । विज्जाहरवरसेढीणयरजाखंडणयरीभो ॥ २३९२ दहपंचयपुण्वावर विदेहगामादिसम्मलीरुक्खा । जेत्तियमेत्ता जंबूरुक्खाईं य तेत्तिया जिणणिकेदा ॥ २३९३ छक्कुलसेला सन्त्रे विजयड्डा होंति तीस चउजुत्ता । सोलस वक्खारगिरी वारणदंताइ चत्तारो ॥ २३९४ ६ । ३४ । १६ । ४ । तह अट्ठ दिग्गइंदा णाभिगिरिंदा हवंति चत्तारि । चोत्तीस वसहसेला कंचणसेला सयाण दुवे ॥ २३९५ ८ । ४ । ३४ । २०० । जितनी नदियां हैं उतने ही कुण्ड भी स्थित हैं । वे नदियां अपने अपने कुण्डों के नामों से विख्यात हैं || २३८६ ॥ अपने · कुण्डों के नामोंसे विदित बहुतसे व्यन्तरदेव एक पल्यप्रमाण आयुसे सहित होते हुए उन कुण्डों के दिव्य गिरिभवनमें निवास करते हैं ॥ २३८७ ॥ जितने कुण्ड, जितनी नदियां, जितने वनसमूह, जितनी देवनगरियां, जितने जिनेन्द्रभवन, जितनी विद्याधर श्रेणियां, जितने नगर, आर्यखण्डोंकी जितनी नगरियां, जितने पर्वत और जितने द्रह हैं, उनमेंसे प्रत्येकके अपने अपने योग्य उतनी ही वेदियां ह । इन वेदियोंकी उंचाई आधा योजन और विस्तार पांचसौ धनुषप्रमाण है ।। २३८८-२३९० ॥ वेदियोंकी उंचाईयो । विस्तार ५०० धनुष । विशेष यह है कि देवारण्य और भूतारण्यकी जो वेदियां हैं, उनकी उंचाई एक योजन व विस्तार एक हजार धनुषप्रमाण है || २३९१ ॥ कुण्ड, वनसमूह, नदियां, देवनगरियां, पर्वत, तोरणद्वार, विद्याधरश्रेणियोंके नगर, आर्यखण्डोंकी नगरियां, द्रहपंचक ( पांच पांच द्रह ), पूर्वापरविदेहों के ग्रामादिक, शाल्मलीवृक्ष और जम्बूवृक्ष जितने हैं उतने ही जिनभवन भी हैं ।। २३९२–२३९३ ॥ जम्बूद्वीप में सच कुलपर्वत छह, विजयार्द्ध चौंतीस, वक्षारगिरि सोलह और गजदन्त चार हैं || २३९४ ॥ कुलशैल ६ | विजयार्ध ३४ । वक्षारगिरि १६ । गजदन्त पर्वत ४ । दिग्गजेन्द्र पर्वत आठ, नाभिगिरीन्द्र चार, वृषभशैल चौंतीस तथा कांचनशैल दोसौ हैं || २३९५ ॥ दिग्गजेन्द्र ८ | नाभिगिरि ४ । वृषभशैल ३४ | कांचनशैल २०० । १ द ब कुंडाणि २ द ब शिवसंताण. ३ द ब सढियाओ ताणं च ४ द उदयो ५ द ब दुवी. Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. २४०२ ] चउत्थो महाधियारो [१४५ (एको य मेरु कूडो पंचसया भट्टसटिभन्भहियो । सत्त चिय महविजया चोत्तीस हवंति कम्मभूमीभो ॥ २३९६) । ५६८।७।३४। सत्तरि भब्भहियसयं मेच्छखिदी छच्च भोगभूमीओ । चत्तारि जमलसेला जंबूदीवे समुट्ठिा ॥ २३९७ । एवं जंबूदीववण्णणा समत्ता। अस्थि लवणंबुरासी जंबूदीवस्स खाइयायारो । समवट्टो सो जोयणबेलक्खपमाणवित्थारो॥२३९८ २०००००। णावाए उवरि णावा अहोमुही जह ठिदा तह समुद्दो । गयणे समंतदो सो चेटेदि हु चक्कबालेणं ॥ २३९९ चित्तोवरिमतलादो कृडायारेण उवरि वारिणिही । सत्तसयजोयणाई उदएण णहम्मि चेटेदि ॥२४०० उड्डे भवेदि रुंदै जलणिहिणो जोयणा दससहस्सा । चित्तावणिपणिहीए विक्खंभो दोणि लक्खाई ॥२४०१ १०००० । २०००००। पत्तेकं दुतडादो पविसिय पणणउदिजोयणसहस्सा। गाढे दोणि सहस्सा तलवासो दस सहस्साणि ॥२४०२ ९५००० । ९५०००। एक मेरु, पांचसौ अडसठ कूट, सात महाक्षेत्र और चौंतीस कर्मभूमियां हैं ॥ २३९६ ॥ मेरु १ । कूट ५६८ । महाक्षेत्र ७ । कर्मभूमियां ३४ । जम्बूद्वीपमें एकसौ सत्तर म्लेच्छखण्ड, छह भोगभूमियां और चार यमकशैल बतलाये गये हैं ॥ २३९७ ॥ इसप्रकार जम्बूद्वीपका वर्णन समाप्त हुआ। .. __लवणसमुद्र जम्बूद्वीपकी खाईके आकार गोल है। इसका विस्तार दो लाख योजनप्रमाण है ॥ २३९८ ॥ २०००००। एक नावके ऊपर अधोमुखी दूसरी नावके रखनेसे जैसा आकार होता है, उसीप्रकार वह समुद्र चारों ओर आकाशमें मण्डलाकारसे स्थित है ॥ २३९९ ॥ वह समुद्र चित्रापृथिवीके उपरिम तलसे ऊपर कूटके आकारसे आकाशमें सातसौ योजन ऊंचा स्थित है ॥ २४०० ॥ ७००। ___ उस समुद्रका विस्तार ऊपर दश हजार योजन और चित्रापृथिवीकी प्रणिधिमें दो लाख योजनप्रमाण है ।। २४०१ ॥ १०००० । २०००००। दोनों तटों से प्रत्येक तटसे पंचानबै हजार योजन प्रवेश करनेपर दोनों ओरसे एक हजार योजन गहराई में तलविस्तार दश हजार योजनमात्र है ॥२४०२ ॥ ९५००० । ९५००० १ द ब कूडो. २ द ब अभआऊ. ३ ब उठे. ४ द व “सहस्सो. Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४६ ] तिलोयपण्णत्ती [ ४. २४०३ भूमीए मुहं सोहिय उदयहिदं भूमुहाणिचया । मुहमजुदं बे लक्खा भूमी जोयणसहस्समुस्लेहो ॥ २४०३ १०००० | २००००० । १००० | खयवडीण पमाणं एकसयं जोयणाणि उदिजुदं । इच्छाहदहाणिचया खिदिहीणा मुद्दजुदा रुंद || २४०४ १९० । उचरिमजलस्स जोयण उणवीससयाणि सत्तद्दरिदाणिं । खयवड्डीण पमाणं णादव्वं लवणजलणिहिम्मि ।। २४०५ १९०० । ७ पत्तेक्कं दुतढादो पविसिय पणणउदिजेोयणसहस्सा । गाढा तस्स सद्दस्सं एवं सोधिज भंगुलादीणं ॥ २४०६ ९५००० | १०००।१ ९५ दुतादो जलमज्झे पविसिय पणणड दिजोयणसहस्सा । सत्तसयाई उदओ एवं सोहेज्जे अंगुलादीणं ॥ २४०७ ९५००० । ७०० । ७ । ९५० भूमिमेंसे मुखको कम करके उंचाईका भाग देनेपर भूमि की ओर से हानि और मुखकी ओरसे वृद्धिका प्रमाण आता है । यहां मुखका प्रमाण अयुत अर्थात् दश हजार योजन, भूमिका प्रमाण दो लाख योजन और उंचाईका प्रमाण एक हजार योजनमात्र है || २४०३ ॥ मुख १०००० | भूमि २००००० । उत्सेध १००० । उस क्षय-वृद्धिका प्रमाण एकसौ नत्र योजनमात्र है । इच्छासे गुणित हानि-वृद्धि प्रमाणको भूमिमें से कम अथवा मुखमें मिला देने पर विवक्षित स्थानपर विस्तारका प्रमाण जाना जाता है । २४०४ ॥ ( २००००० १०००० ) ÷ १००० = १९० हानि - वृद्धिका प्रमाण । - ७ लवणसमुद्रमें उपरिम ( समतल भूमिके ऊपर स्थित ) जलकी क्षय वृद्धिका प्रमाण सातसे भाजित उन्नीस सौ योजनमात्र है | २४०५ ॥ (२००००० १०००० ) ÷ ७०० = १९०० | दोनों से प्रत्येक किनारेसे पंचानबै हजार योजन प्रवेश करनेपर उसकी गहराई एक हजार योजनमात्र है । इसीप्रकार अंगुलादिकको शोध लेना चाहिये || २४०६॥ १०००० ९५००० | १००० । ५ 1 ९५०००० दोनों तटोंसे जलके मध्य में पंचानबै हजार योजन प्रमाण प्रवेश करने पर सातसौ योजन - मात्र उंचाई है । इसीप्रकार अंगुलादिकों को शोध लेना चाहिये ।। २४०७ ॥ 1 ९५००० | ७०० | १ द ब ९६. २ ब सोहअ m ३ द ब ८५०. ७०० = ९५००० 1 Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. २४१४] चउत्थो महाधियारो [४४७ लवणोवहिबहुमज्झे पादाला ते समतदो होति । अट्टत्तरं सहस्सं जेट्टा मझा जहण्णा ये ॥ २४०८ . १०००। चित्तारो पायाला जेट्टा मझिल्लआ वि चत्तारो। होदि जहण्ण सहस्सं ते सब्वे रंजणायारा ॥ २४०९ ४|४|१०००। उक्किठा पायाला पुवादिदिसासु जलहिमज्झम्मि । पायालकडंबक्खों वडवामुहजोवकेसरिणो ॥ २४१० पुह पुह दुतडाहिंतो पविसिय पणणउदि जोयणसहस्सा । लवणजले चत्तारो जेट्ठा चेटुंति पायाला ॥२४॥ ९५०००। ९५०००। पुह पुह मूलम्मि मुद्दे वित्थारो जोयणा दससहस्सा । उदओ वि एक्कलक्खं मज्झिमरुंदो वि तम्मेत्तं ॥ २४१२ १००००।१००००। १०००००।१०००००। जेटा ते संलग्गा सीमंतबिलस्स उवरिमे भागे । पणसयजोयणबहला कुड्डा एदाण वजमया ॥ २४१३ ५००। जेठाणं विश्वाले विदिसासु मज्झिमा दु पादाला । ताणं रुंदप्पहुदी उक्किटाणं दसंसेणं ॥ २४१४ १०००।१०००।१००००।१००००। ५० । लवणोदधिके बहुमध्यभागमें चारों ओर उत्कृष्ट, मध्यम व जघन्य एक हजार आठ पाताल हैं ॥ २४०८ ॥ १००८।। ज्येष्ठ पाताल चार, मध्यम चार और जघन्य एक हजार हैं । ये सब पाताल रांजन अर्थात् घड़ेके आकार हैं ।। २४०९ ॥ ४ । ४ । १००० । ___ पूर्वादिक दिशाओंमें समुद्रके मध्यमें पाताल, कदम्बक, बड़वामुख, और यूपकेशरी नामक चार उत्कृष्ट पाताल हैं ॥ २४१० ॥ दोनों किनारोंसे लवणसमुद्रके जलमें पंचानबै हजार योजनप्रमाण प्रवेश करनेपर पृथक पृथक् चार ज्येष्ठ पाताल स्थित हैं ॥२४११ ॥ ९५००० । ९५००० । इन पातालोंका विस्तार पृथक् पृथक् मूलमें व मुखमें दश हजार योजन, उंचाई एक लाख योजन और मध्यमविस्तार भी एक लाख योजनप्रमाण ही है ॥ २४१२ ॥ मूलविस्तार १०००० । मुख १०००० । उदय १००००० । मध्यविस्तार १०००००। वे ज्येष्ठ पाताल सीमन्त बिलके उपरिम भागसे संलग्न हैं। इनकी वज्रमय भित्तियां:पांचसौ योजनप्रमाण मोटी हैं ॥ २४१३ ॥ ५०० । इन ज्येष्ठ पातालोंके बीचमें विदिशाओंमें मध्यम पाताल स्थित हैं। इनका विस्तारादिक उत्कृष्ट पातालोंकी अपेक्षा दश भागमात्र है ॥ २४१४ ॥ १००० । १०००।१०००० । १००००। ५०। १द बजहण्णया या य. २ कडंबव्वा. Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४८] “तिलोयपण्णत्ती [ ४.२४१५ णवणउदिसहस्साणि पंचसया जोयणाणि दुतडेसं। पुह पुह पविसिय सलिले पायाला मज्झिमा होति ॥ २४१५ ९९५००। [२४१६-२४२५] जेटुंतरसंखादो एक्कसहस्साम्म समवणीदम्मि । भद्धकदे जेट्टाणं मझिमयाणं च विचालं ॥ २४२६ जोयणलक्खं तेरससहस्सया पंचसीदिसंजुत्ता । तं विश्वालपमाणं दिवढ्ढकोसेण अदिरित्तं ॥ २४२७ ११३०८५ । को ३। जेट्ठाण मज्झिमाणं विश्चम्मि जहण्णयाण मुहवासं । फेडिय सेसं विगुणियतेसट्टीए कयविभागे ॥ २४२८ जं लई अवराणं पायालाणं तमंतरं होदि । तं माणं सय सत्तय अट्ठाणउदी य सविसेसा ॥ २४२९ ७९८। ३७ । । १२६ ३३६ पत्तेकं पायाला तिवियप्पा ते भवंति कमहीणं । हेट्राहिंतो वादं जलवादं सलिलमासेज ॥ २४३० तेत्तीससहस्साणि तिसया तेत्तीस जोयणतिभागो। पत्तेकं जेट्टाणं पमाणमेदं तियंसस्स ॥ २४३१ ३३३३३ । । पृथक् पृथक् दोनों किनारोंसे निन्यानबै हजार पांचसौ योजनप्रमाण जलमें प्रवेश करनेपर मध्यम पाताल हैं ॥ २४१५ ।। ९९५०० । [२४१६-२४२५] ज्येष्ठ पातालोंके अन्तरालप्रमाणमेंसे एक हजार कम करके आधा करनेपर ज्येष्ठ और मध्यम पातालोंका अन्तरालप्रमाण निकलता है ।। २४२६ ॥ वह अन्तरालप्रमाण एक लाख तेरह हजार पचासी योजन और डेढ कोस अधिक है ॥ २४२७ ॥ (२२७१७०३ - १०००) * २ = यो. ११३०८५, को. ३ । ज्येष्ठ और मध्यम पातालोंके अन्तरालप्रमाणमेंसे जघन्य पातालोंके मुखविस्तारको कम करके शेषमें द्विगुणित तिरेसठ अर्थात् एकसौ छब्बीसका भाग देने पर जो लब्ध आवे उतना जघन्य पातालोंका अन्तराल होता है । उसका प्रमाण सातसौ अट्ठानबै योजनोंसे अधिक है ॥ २४२८ -२४२९ ।। ७९८३३४ + १ यो.। - वे पाताल क्रमसे हीन होते हुए नीचेसे वायु, जल-वायु और जलके आश्रयसे तीन प्रकार हैं अर्थात् प्रत्येक पातालके तीन भागोंमेंसे पहिले भागमें वायु, दूसरे भागमें जल-वायु और तीसरे भागमें केवल जल ही स्थित है ॥ २४३० ॥ - ज्येष्ठ पातालोंमेंसे प्रत्येक पातालके तीसरे भागका प्रमाण तेतीस हजार तीनसौ तेतीस योजन और एक योजनका तीसरा भाग है ॥ २४३१ ॥ ३३३३३३ । १ अत्र दश गाथा नष्टा इत्यनुमीयते । द-पुस्तके ' इ दस गाहा नथी' इति लिखितम् । ब-पुस्तके ' यहाँ दस गाथाए नही हैं' इति लिखितम् । २ ब विचम्मिद. ३ दब पेलिय. Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. २४३९ | उत्थो महाधियारो [ ४४९ तिणि सहस्सा तिसया तेत्तीसजुदाणि जोयणतिभागो । पत्तेक्कं णादन्वं मज्झिमाणं तियंसपरिमाणं ॥ २४३२ ३३३३ । १ । ३ तेत्तीस भहियाई तिणि सयाणं च जोयणतिभागो । पत्तेक्कं दट्ठव्त्रं तियंसमोणं जहण्णाणं ॥ २४३३ ३३३ । १ । ३ लिम्मि तिभागे वसुमहविवराण केवलो वादो । मज्झिले जलवादो उवरिल्ले सलिलपब्भारो ॥ २४३४ पवणेण पुण्णियं तं चलाचलं मज्झिमं सलिलवादं । उवरिं चेट्ठदि सलिलं पवणाभावेण केवलं तेसुं ।। २४३५ पादालाणं मरुद पक्खे सीदम्मि वŚति । हीयंति किण्णपक्खे सहावदो सन्वकालेसुं ।। २४३६ बड्डी बावीससया बावीसा जोयणाणि भदिरेग । पर्वणे सिदपक्खे य प्पडिवास पुण्णिमं जाव ॥ २४३७ २२२२ । २ । ९ पुष्णिमए ट्ठादो नियणियदुतिभागमेत्तपायाले । चेट्ठदि वाऊ उवरिमतियभागे केवलं सलिलं ॥ २४३८ अमवस्से उवरीदे। नियणियदुतिभागमेत्तपरिमाणे । कमलो सलिलं हेट्ठिमतियभागे केवलं वादं ॥ २४३९ मध्यम पातालों में से प्रत्येकके तीसरे भागका प्रमाण तीन हजार तीनसौ तेतीस योजन और एक योजनका तीसरा भागमात्र समझना चाहिये || २४३२ ॥ ३३३३३ । जघन्य पातालोंमेंसे प्रत्येकके तीसरे भागका प्रमाण तीनसौ तेतीस योजन और एक योजनका तृतीय भागमात्र जानना चाहिये || २४३३ || ३३३ नीचे त्रिभाग में केवल वायु, मध्यम भागमें जल-वायु और ऊपरके भागमें जलसमूह स्थित है || २४३४ ॥ उनमें से पहिला भाग वायुसे युक्त, मध्यम भाग जल व वायुसे युक्त होता हुआ चलाचल अर्थात् जल और वायुकी हानि - वृद्धि से युक्त, और ऊपर वायुके न होनेसे केवल जल ही स्थित है || २४३५ ॥ पातालों के पवन सर्वकाल शुक्ल पक्षमें स्वभावसे बढ़ते हैं और कृष्णपक्षमें घटते हैं ॥ २४३६ ॥ शुक्ल पक्षमें पूर्णिमा तक प्रतिदिन बाईससौ बाईस योजनोंसे अधिक पवनकी वृद्धि हुआ करता है || २४३७ ॥ २२२२३ । पूर्णिमा के दिन पातालोंके अपने अपने तीन भागोंमेंसे नीचे के दो भागोंमें वायु और ऊपर के तृतीय भाग में केवल जल स्थित रहता है ।। २४३८ ॥ अमावस्या के दिन अपने अपने तीन भागों में से क्रमशः ऊपर के दो भागों में जल और नीचेके तीसरे भाग में केवल वायु स्थित रहता है || २४३९ ॥ ३ द ब परिदा. १ द ब मज्झिमयं द ब तियंसमाणाणं. TP. 67 ४ द ब अदिरंगो. ५ द ब पवणो.. Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५० ] तिलोयपण्णत्ती [४.२४४० पेलिजते उवही पवणेण तहेउ सीमंते। हिंडदि पायदि गयणे दंडसहस्साणि चत्तारि ॥२४४० दिवसं पडि अट्ठसयं तिहिदा दंडाणि सुककिण्हे य । खयवडी पुवुत्तयवट्ठिदवेलाए उवरि जलहिजलं ॥२४४१ पुह पुह दुतडाहिंतो पविसिय पणणउदिजोयणसहस्सा । लवणजले बे कोसा उदओ सेसेस हाणिचयं ॥ २४४२ अमवस्साए उवही सरिसो भूमीए होदि सिदपक्खे । कमेण वड्डाद हे कोसाणि दोणि पुण्णिमए ॥ २४४३ हाएदि किण्हपक्खे तेण कमेणं च जाव वडिगदं । एवं लोगावणिए गंथप्पवरम्मि णिढेिं ॥ २४४४. "एकरससहस्साणि जलणिहिणो जोयणाणि गयणम्मि । भूमीदो उच्छेहो होदि अवट्टिदसरूवेणं ॥ २४४५ तस्सोवरि सिदपक्खे पंचसहस्साणि जोयणा कमसो । वद्वेदि जलणिहिजलं बहले हाएदि तम्मेत्तं ॥ २४४६ पायालंते णियणियमुहविक्खंभे हदम्मि पंचेहि । णियणियपणिधीसु णहे सलिलकणा जंति तम्मेत्ता ॥ २४४७ ५००००। ५०००। ५०० । समुद्र वायुसे प्रेरित होकर सीमान्तमें फैलाता है और आकाशमें चार हजार धनुष पहुंचता है ॥ २४४० ॥ दं. ४०००। प्रतिदिन शुक्ल पक्षमें तीनसे भाजित आठसौ धनुषप्रमाण पूर्वोक्त अवस्थित वेलामें वृद्धि और कृष्ण पक्षमें प्रतिदिन उतनी ही हानि हुआ करती है ॥ २४४१ ॥ ४९९० = ८०० । पृथक पृथक् दोनों किनारोंसे पंचानबै हजार योजनप्रमाण प्रवेश करके लवणसमुद्रके जलमें दो कोस उंचाई व शेषमें हानि-वृद्धि है ॥ २४४२ ॥ ___ अमावस्याके दिन समुद्र भूमिके सदृश (समतल) होता है। पुनः शुक्लपक्षमें आकाशकी ओर क्रमसे बढ़ता हुआ पूर्णिमाको दो कोसप्रमाण बढ जाता है ॥ २४४३ ॥ ___ वही समुद्र जितनी वृद्धि हुई थी उतना कृष्ण पक्षमें उसी क्रमसे घट जाता है। इसप्रकार श्रेष्ठ ग्रंथ लोगाइणीमें बतलाया गया है ॥ २४४४ ॥ भूमिसे आकाशमें समुद्रकी उंचाई अवस्थितरूपसे ग्यारह हजार योजनप्रमाण है ॥ २४४५ ॥ ११०००। शुक्ल पक्षमें इसके ऊपर समुद्रका जल क्रमसे पांच हजार योजनप्रमाण बढ़ता है और कृष्ण पक्षमें इतना हो हानिको प्राप्त होता है ॥ २४४६ ॥ ५००० । पातालोंके अन्तमें अपने अपने मुखविस्तारको पांचसे गुणा करने पर जो प्राप्त हो, तत्प्रमाण आकाशमें अपने अपने पार्श्वभागोंमें जलकण जाते हैं ॥ २४४७ ॥ ज्ये. पा. ५०००० । म. प. ५००० । ज. पा. ५०० । १ द ब सम्मते. २ द किण्णे. ३ द ब सरिसे. ४ द कमवद्वेदि णहे, ब कमवड्डेदि गहेणं. ५ द ब पुण्णमिए. ६ द ब बहुवे लाएदि. Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४.२४५५ ] चउत्थो महाधियारो [४५१ जलसिहरे विक्खंभो जलणिहिणो जोयणा दससहस्सा। एवं संगाइणिए लोयविभाए विणिहिटुं॥२४४८ पाठान्तरम् । दुतडाए सिहरम्मि य वलयायारेण दिव्वणयरीओ। जलणिहिणो चेटुंते बादालसहस्सएक्कलक्खाणि ॥ २४४९ १४२०००। भन्भंतरवेदीदो सत्तसयं जोयणाणि उवहिम्मि । पविसिय भायासेसुं' बादालसहस्सणयरीभो ॥ २४५० ७०.खे । ४२०००। लवणोवहिबहुमझे सत्तसया जोयणाणि दो कोसा । गंतूण होति गयणे अडवीसैसहस्सणयरीभो ॥ २४५१ ७००।२।२८०००। णयरीण तडाँ बहुविहवररयणमया हवंति समवहा । एदाणं पत्तेकं विक्खंभो जोयणदससहस्सा ॥ २४५२ पत्ते णयरीणं तडेवेदीमो हवंति दिवाओ। धुन्वंतधयवटामो वरतोरणपहुदिजुत्तामो ॥२४५३ ताणं वरपासादा पुरीण वररयणणियररमाणिजा। चेटुंति हु देवाणं वेलंधरभुजगणामाणं ॥ २४५४ जिणमंदिररम्मामो पोक्खरणीउववणेहिं जुत्ताभो । को वण्णि, समत्थो भणाइणिहणामो णयरीभो ॥२४५५ जलशिखरपर समुद्रका विस्तार दश हजार योजन है इसप्रकार संगाइणीमें लोकविभाग बतलाया गया है ॥ २४४८ ॥ १०००००। पाठान्तर। समुद्रके दोनों किनारों तथा शिखरपर वलयके आकारसे एक लाख ब्यालीस हजार दिव्य नगरियां स्थित हैं ॥ २४४९ ॥ १४२००० । [ उनमें से बाह्य वेदीसे ऊपर सातसौ योजन जाकर आकाशमें समुद्रपर बहत्तर हजार नगरियां हैं ॥ २४४९*१ ॥ ७०० । ७२०००] ___अभ्यन्तर वेदीसे ऊपर सातसौ योजन जाकर आकाशमें समुद्रपर ब्यालीस हजार नगरियां हैं ।। २४५० ॥ ७०० यो. आकाशमें । १२०००। लवणसमुद्रके बहुमध्यभागमें सातसौ योजन और दो कोसप्रमाण ऊपर जाकर आकाशमें अट्ठाईस हजार नगरियां हैं ॥ २४५१ ॥ यो. ७०० को. २ । २८०००। नगरियोंके तट बहुत प्रकारके उत्तम रत्नोंसे निर्मित समानगोल हैं । इनमें से प्रत्येकका विस्तार दश हजार योजनप्रमाण है ॥ २४५२ ॥ १०००० । प्रत्येक नगरियोंके फहराती हुई ध्वजा-पताकाओंसे सहित और उत्तम तोरणादिकसे संयुक्त दिव्य तटवेदियां हैं ॥ २४५३ ॥ उन नगरियोंमें उत्कृष्ट रनोंके समूहोंसे रमणीय वेलंधर और भुजग नामक देवोंके प्रासाद स्थित हैं ॥ २४५४ ॥ जिनमन्दिरोंसे रमणीय और वापिकाओं व उपवनोंसे संयुक्त इन अनादिनिधन नगरियोंका वर्णन करनेके लिये कौन समर्थ हो सकता है ? ॥ २४५५ ॥ १ द ब तीयासेसुं. २ द ब से. ३ द अट्ठवीस. ४ द ब तदा. ५ द ब तदवेदीओ. ६ दब दिवाए. ७ दबपासादो. Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५२ ] तिलोयपण्णत्ती [ ४. २४५६ वण्णिदसुराण णयरीपणिधीए जलहिदुतडसिहरेसुं । वज्जपुढवीए उवरिं तेत्तियणयराणि के वि भासति ।। २४५६ पाठान्तरम् । बादालसहस्साणि जोयणया जलहिदोतडाहिंतो । पविसिय खिदिविवराणं' पासेसुं होंति अट्ठगिरी ॥ २४५७ ४२००० । सोलससहस्सअधियं जोयणलक्खं च तिरियविक्खंभो । पत्तेक्काणं जगदीगिरीणि मिलिंद्रेण दोलक्खा || २४५८ ११६००० । ८४००० | २००००० । ते कुंभद्धसरिच्छा सेला जोयणसहस्समुत्तुंगा । एदाणं णामौहूं ठाणविभागं च भासेमि ॥ २४५९ १००० । पादालस्स दिसाए पच्छिमए कोत्तुभो असदि सेलो । पुग्वाए कोत्थुभासो दोण्णि वि ते वज्जमयमूला ॥ २४६० मज्झिमरजदंरजिदा भग्गेसुं विविहदिव्वरयणमया । चरिभट्टालय चारू तडवेदीतोरणेहिं जुदा ॥ २४६१ ताणं हेट्टिममज्झिमउवरिमवासाणि संपइ पणट्ट । तेसुं वरपासादा विचित्तरूवा विरायंति ॥ २४६२ समुद्र के दोनों किनारों और शिखरपर बतलाई गई देवोंकी नगरियोंके पार्श्वभाग में वज्रमय पृथिवीके ऊपर भी इतनी ही नगरियां हैं, ऐसा कितने ही आचार्य वर्णन करते हैं ।। २४५६ ॥ पाठान्तर । समुद्र के दोनों किनारोंसें ब्यालीस हजार योजन प्रमाण प्रवेश करके पातालोंके पार्श्वभागों में आठ पर्वत हैं || २४५७ ॥ ४२००० । प्रत्येक पर्वतका तिरछा विस्तार एक लाख सोलह हजार योजनप्रमाण है । इसप्रकार जगतीसे पर्वतों तक तथा पर्वतोंका विस्तार मिलकर दो लाख योजन होता है ॥ २४५८ ॥ पर्वतविस्तार ११६००० । जगती से पर्वतका अंतराल ४२०००+४२००० = ८४००० । ११६०००+ ८४००० = २००००० । अर्धघटके सदृश वे पर्वत एक हजार योजन ऊंचे हैं । इनके नाम और स्थान विभागको कहते हैं ॥ २४५९ १००० । पातालकी पश्चिमदिशामें कौस्तुभ और पूर्वदिशामें कौस्तुभास पर्वत स्थित है । वे दोनों पर्वत वज्रमय मूलभाग से संयुक्त हैं || २४६० ॥ ये पर्वत मध्य में रजतसे रचित, अप्रभागों में विविध प्रकारके दिव्य रत्नोंसे निर्मित, मार्ग अट्टालयोंसे सुन्दर, तथा तटवेदी एवं तोरणोंसे युक्त हैं ॥ २४६१ ॥ इन पर्वताका नीचे, मध्य में और ऊपर जो कुछ विस्तार है, उसका प्रमाण इस समय नष्ट गया है । इनके ऊपर विचित्र रूपवाले उत्तम प्रासाद विराजमान हैं ॥ २४६२ ॥ 1 १ दखिदिवराणं. २ द मिलिदोण दोलक्खा, ब मिलिदोलक्खा ३ द ब णामाए ४ द ब मसदि. ५ द ब कुत्थभासो. ६ द ब पणट्टो. ७ द व 'पासादो. Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४.२४७२ ] चउत्थो महाधियारो [ ४५३ वेलंधरवेंतरया पम्वदणामह संजुदा तेसुं । कीडंति मंदिरेसुं विजयो व्व णिमाउपहुदिजुदा ॥ २४६३ उदको णामेण गिरी होदि कर्दबस्स उत्तरदिसाए । उदकाभासो दक्खिणदिसाए ते णीलमणिवण्णा ॥२४॥ सिवणामा सिवदेओ कमेण उवरिम्मि ताण सेलाणं । कोत्थुभदेवसरिच्छा आउप्पहुंदीहिं चेटुंति ॥ २४६५ वडवामुहपुव्वाए दिसाए संख त्ति पम्वदो होदि । पच्छिमए महसंखो दिसाए ते संखसमवण्णा ॥ २४६६ उदगो उदगावासो कमसो उवरिम्मि ताण चेटुंति । देवा आउप्पहुदिसु उदगाचलदेवसारिच्छा ॥ २४६७ दकणामो होदि गिरी दक्षिणभागम्मि जूवकेसरिणो । दकवासो उत्तरए भाए वेरुलियमणिमया दोष्णि ॥२४६८ उवरिम्मि ताण कमसो लोहिदणामो य लोहिदकक्खो । उदयगिरिस्स सरिच्छा आउप्पहुदीसु होंति सुरा॥२४६९ एदाणं देवाणं णयरीमो अवरजंबुदीवम्मि । होति णियणियदिसाए अवराजिदणयरसारिच्छा ॥ २४७० बादालसहस्साई जोयणया जंबुदीवजगदीदो। गंतूण अट्ट दीवा णामेणं सूरदीउ ति॥२४७१ ४२०००। पुव्वपवण्णिदकोत्थुहपहुदीणं हवंति दोसु पासेसुं । एदे दीवा मणिमयणिग्गच्छियदीमा पभासंति ॥ २४७२ - इन प्रासादोंमें, विजयदेवके समान अपनी आयु-आदिकसे सहित और पर्वतोंके नामोंसे संयुक्त वेलंधर व्यन्तरदेव क्रीडा करते हैं ॥ २४६३ ॥ ___कदंबपातालकी उत्तरदिशामें उदक नामक पर्वत और दक्षिणदिशामें उदकाभास नामक पर्वत स्थित है । ये दोनों पर्वत नीलमणि जैसे वर्णवाले हैं ॥ २४६४ ॥ __उन पर्वतोंके ऊपर क्रमसे शिव और शिवदेव नामक देव निवास करते हैं। इनकी आयुप्रभृति कौस्तुभदेवके समान है ॥ २४६५ ॥ वड़वामुख पातालकी पूर्वदिशामें शंख और पश्चिमदिशामें महाशंख नामक पर्वत है। ये दोनों ही शंखके समान वर्णवाले हैं ॥ २४६६ ॥ ___ इनके ऊपर क्रमसे उदक और उदकावास नामक देव स्थित ह । ये दोनों देव आयुआदिकोंमें उदकपर्वतपर स्थित देवके सदृश हैं ॥ २४६७ ॥ __ यूपकेशरीके दक्षिणभागमें दक नामक पर्वत और उत्तरभागमें दकवास नामक पर्वत स्थित है । ये दोनों ही पर्वत वैडूर्यमणिमय हैं ॥ २४६८ ॥ ___ उनके ऊपर क्रमसे लोहित और लोहितांक नामक देव निवास करते हैं। ये देव आयुआदिकोंमें उदकपर्वतपर रहनेवाले देवके समान हैं ॥ २४६९ ॥ इन देवोंकी नगरियां अपर जम्बूद्वीपमें अपनी अपनी दिशामें अपराजित नगरके समान हैं ॥ २४७०॥ जम्बूद्वीपकी जगतीसे ब्यालीस हजार योजन जाकर ' सूर्यद्वीप' नामसे प्रसिद्ध आठ द्वीप हैं ॥ २४७१ ॥ ४२००० । ये द्वीप पूर्वमें बतलाये हुए कौस्तुभादिक पवतोंके दोनों पार्श्वभागोंमें स्थित होकर निकले हुए मणिमय दीपकोंसे युक्त प्रकाशमान हैं ॥ २४७२ ॥ १ द महसंखे, २ ब दिसु एते. ३ द ब दोण्णि य णिय'. ४ द सूरदेओ त्ति, ब सुरदीउ त्ति. Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५४ ] तिलोय पण्णत्ती [ ४.२४७३ (एरावदविजभोदिदर तो दावाहिणीए पणिधीए । मागधदीवसरिच्छो होदि समुद्दम्मि मागधो दीओ ॥ २४७३ अवराजिददारस्सप्पणित्रीए होदि लवणजलहिम्मि । वरतणुणामो दीओो वरतणुदीवोवमो अण्णो ॥ २४७४ एरावदखिदिणिग्गद रत्तापणिधीए लवणजलहिम्मि । अण्णो पभासदीभो पभासदीओ व चेट्ठेदि || २४७५ मागधीत्रसमाणं सव्वं चिथ वण्णणं पभासस्स । चेट्ठदि परिवारजुदो पभासणामो सुरो तसि ॥ २४७६ जे अब्भंतरभागे लवणसमुहस्स पब्वदा दीवा । ते सब्वे चेट्टंते नियमेणं बाहिरे भागे || २४७७ ( दीवा लवणसमुद्दे अडदाल कुमाणुसाण चउवीसं । अब्भंतरम्मि भागे तेत्तियमेत्ताए बाहिरए || २४७८ ७८) चारि चउदिसासुं चउविदिसासुं इवंति चत्तारि । अंतरदिसासु अट्ठ य भट्ठ य गिरिपणिधिठाणेसुं ॥ २४७९ ४८ । २४ । २४ । ४ । ४ । ८।८। पंचसयजोयणाणि गंतूणं जंबुदीवजगदीदो । चत्तारि होंति दीवा दिसासु विदिसासु तम्मेत्तं ।। २४८० ५०० | ५०० । पण्णाधिपंचसया गंतुणं होंति अंतरा दीवा । छस्सयजोयणमेत्तं गच्छिय गिरिपणिधिगददीवा ॥ २४८१ ५५० । ६०० । ऐरावतक्षेत्र में कही हुई रक्तोदानदीके पार्श्वभाग में मागधद्वीप के सदृश समुद्रमें मागधद्वीप है || २४७३ ॥ अपराजितद्वारके पार्श्वभाग में वरतनुद्वीप के सदृश अन्य वरतनु नामक द्वीप लवणसमुद्र में स्थित है || २४७४ ॥ लवण समुद्र में ऐरावत क्षेत्रमेंसे निकली हुई रक्तानदी के पार्श्व भाग में प्रभासद्वीप के सदृश अन्य प्रभासद्वीप स्थित है | २४७५ ॥ प्रभासद्वीपका सम्पूर्ण वर्णन मागधद्वीपके समान है । इस द्वीपमें परिवारसे युक्त होकर प्रभास नामक देव रहता है || २४७६ ॥ लवणसमुद्रके अभ्यन्तर भाग में जो पर्वत और द्वीप हैं, वे सब नियमसे उसके बाह्य भागमें भी स्थित हैं ॥ २४७७ ॥ लवणसमुद्र में अड़तालीस कुमानुषोंके द्वीप हैं। इनमेंसे चौबीस द्वीप तो अभ्यन्तर भाग में और इतने ही बाह्य भागमें भी हैं ।। २४७८ ॥ २४ + २४ = ४८ । उपर्युक्त चौबीस द्वीपों में से चारों दिशाओं में चार, चारों विदिशाओं में चार, अन्तरदिशाओं में आठ और पर्वतोंके प्रणिधिभागों में आठ हैं ॥ २४७९ ॥ ४ + ४ + ८ + ८ = २४ । जम्बूद्वीप की जगती से पांचसौ योजन जाकर चार द्वीप चारों दिशाओं में और इतने ही योजन जाकर चार द्वीप चारों विदिशाओंमें भी हैं || २४८० || ५०० | ५०० | अन्तरदिशाओंमें स्थित द्वीप जम्बूद्वीपकी जगतीसे पांचसौ पचास योजन और पर्वतों के प्रणिधिभागों में स्थित द्वीप छहसौ योजनमात्र जाकर हैं || २४८१ ॥ ५०० । ६०० । १ गाथेयं प्रत्योः २४७२ - २४७३ गाथयोर्मध्ये लभ्यते । Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. २४९० ] चउत्थो महाधियारो ४५५ एकसयं पणवण्णा पण्णा प[वीस जोयणा कमसो । वित्थारजुदा ताणं एकेकं होदि तडवेदी ॥ २४८२ १००। ५५ । ५०।२५। ते सव्वे वरदीवा वणसंडेहिं दहेहि रमणिज्जा । फलकुसुमभारभरिदा रसेहिं महुरोहिं सलिलेहिं ।। २४८३ (एक्कोरुकलंगुलिको वेसणकाभासका य णामेहिं । पुन्वादिसुं दिसासुं चउदीवाणं कुमाणुसा होति ॥ २४४४ सक्कुलिकण्णा कण्णप्पावरणा लंबकण्णससकण्णा । अग्गिदिसादिसु कमसो चउदीवकुमाणुसा एदे ॥ २४८५ सिंहस्ससाणमहिसव्वरहासद्दलघुककपिवदणा । सक्कुलिकण्णेकोरुगपहुदीणं अंतरेसु ते कमसो ॥ २४८६ मच्छमुहा कालमुहा हिमगिरिपणिधीए पुव्वपच्छिमदो । मेसमुहगोमुहक्खा दक्खिणवेयड्पणिधीए ॥ २४८७ पुवावरेण सिहरिप्पणिधीए मेघविज्जुमुहणामा । आदसणहस्थिमुहा उत्तरवेयड्डपणिधीए ॥२४८८ एक्कोरुगा गुहासु वसंति भुजंति मट्टियं मिटुं । सेसा तरुतलवासा पुप्फेहि फलेहिं जीवंति ॥ २४८९ धादइसंडदिसासु तेत्तियमेत्ता वि अंतरा दीवा। तेसुं तेत्तियमेत्ता कुमाणुसा होति तण्णामा ॥ २४९० ये द्वीप क्रमसे एकसौ, पचवन, पचास और पच्चीस योजनप्रमाण विस्तारसे सहित हैं उनमेंसे एक एकक तटवेदी है ॥ २४८२ ॥ . दिशागत १०० । विदिशागत ५५ । अन्तरद्वीपस्थ ५० । पर्वतप्रणिधिस्थ २५ । . वे सब उत्तम द्वीप वनखण्ड व तालाबोंसे रमणीय, फल-फूलोंके भारसे संयुक्त, तथा मधुर रस एवं जलसे परिपूर्ण हैं ॥ २४८३ ॥ पूर्वादिक दिशाओंमें स्थित चार द्वीपोंके कुमानुष क्रमसे एक जंघावाले, पूंछवाले, सींगवाले और अभाषक अर्थात् गूंगे होते हुए इन्हीं नामोंसे युक्त हैं ॥ २४८४ ॥ अग्नि-आदिक विदिशाओंमें स्थित ये चार द्वीपोंके कुमानुष क्रमसे शष्कुलीकर्ण, कर्णप्रावरण, लंबकर्ण और शशकर्ण होते हैं ॥ २४८५ ॥ ____ शष्कुलीकर्ण और एकोरुक आदिकोंक बीचमें अर्थात् अन्तरदिशाओंमें स्थित आठ द्वीपोंके वे कुमानुष क्रमसे सिंह, अश्व, श्वान, महिष, वराह, शार्दूल, घूक और बन्दरके समान मुखवाले होते हैं ॥ २४८६ ॥ - हिमवान्पर्वतके प्रणिधिभागमें पूर्व-पश्चिम दिशाओंमें क्रमसे मत्स्यमुख व कालमुख तथा दक्षिणविजयार्द्धके प्राणिधिभागमें मेषमुख व गोमुख कुमानुष होते हैं ॥ २४८७ ॥ शिखरीपर्वतके पूर्व-पश्चिम प्रणिधिभागमें क्रमसे मेधमुख व विद्युन्मुख तथा उत्तरविजायार्द्धके प्रणिधिभागमें आदर्शमुख व हस्तिमुख कुमानुष होते हैं ॥ २४८८ ॥ इन सबमेंसे एकोरुक कुमानुष गुफाओंमें रहते हैं और मिठी मिट्टीको खाते हैं । शेष सब वृक्षोंके नीचे रहकर फल-फूलोंसे जीवन व्यतीत करते हैं ॥ २४८९ ॥ • धातकीखण्डद्वीपकी दिशाओंमें भी इतने ही अन्तरद्वीप और उनमें रहनेवाले पूर्वोक्त नामोंसे युक्त उतने ही कुमानुष भी हैं ॥ २४९० ॥ १ द ब भजिदा. २ ब रंगुलिका. ३ द ब 'साणपहयरिओवरहा. Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५६] तिलोयपण्णत्ती [४.२४९१ लोयविभायाइरिया दीवाण कुमाणुसेहिं जुत्ताणं । अण्णसरूवेण ठिदि भासते तं परूवेमो ॥ २४९१ पण्णाधियपंचसया गंतूर्ण जोयणाणि विदिसासुं । दीवा दिसासु अंतरदिसासु पण्णासपरिहीणा ॥ २४९२ ५५० । ५००। ५००। जोयणसयविक्खभा अंतरदीवा तहा दिसादीवा । पण्णा रुंदा विदिसादीवा पणुवीस सेलपणिधिगया ॥ २४९३ १००।१०। ५० । २५ । पुग्वं व गिरिपणिधिगदा छस्सयजोयणाणि चेटुंति'। एकोरुकवेसणिका लंगुलिका तह यभासगा तुरिमा। पुब्वादिसु वि दिसासु चउदीवाणं कुमाणुसा कमसो ॥२४९४ अणलादिसु विदिसासु ससकपणा ताण उभयपासेसुं । अटुंतरा य दीवा पुवग्गिदिसादिगणणिज्जा ॥ २४९५ पुवदिसट्रियएक्कोरुकाण अग्गिदिसट्टियससकण्णाणं विश्वालादिसु कमेण अटुंतरदीवट्टिदकुमाणुसणामाणि गणिदब्वा केसरिमुहा मगुस्सा चक्कुलिकण्णा अ चक्कुलीकण्णा । साणमुहा कपिवदणा चक्कुलिकण्णा भ चक्कुलीकण्णा ॥ २४९६ हयकण्णाई कमसो कुमाणुसा तेसु होति दीवेसुं । धूकमुहा कालमुद्दा हिमवंतगिरिस्स पुब्वपच्छिमदो ॥ २४९७ लोकविभागाचार्य कुमानुषोंसे युक्त उन द्वीपोंकी स्थिति भिन्नरूपसे बतलाते हैं। उसका निरूपण करते हैं ।। २४९१ ॥ ये द्वीप जम्बूद्वीपकी जगतीसे पांचसौ पचास योजन जाकर विदिशाओंमें और इससे पचास योजन कम अर्थात् केवल पांचसौ योजनमात्र जाकर दिशाओं व अन्तरदिशाओंमें स्थित हैं ।। २४९२ ॥ ५५० । ५००। ५०० । अन्तरदिशा तथा दिशागत द्वीपोंका विस्तार एकसौ योजन, विदिशाओंमें स्थित द्वीपोंका विस्तार पचास योजन और पर्वतोंके प्रणिधिभागोंमें रहनेवाले द्वीपोंका विस्तार पच्चीस योजनमात्र है ।। २४९३ ॥ १०० । १०० । ५० । २५ । ___ गिरिप्रणिधिगत द्वीप पूर्वके समान ही जम्बूद्वीपकी जगतीसे छहसौ योजन जाकर स्थित हैं। पूर्वादिक दिशाओंमें स्थित चार द्वीपोंके कुमानुष क्रमसे एक जंघावाले, सींगवाले, पूंछवाले और गूंगे होते हैं ॥ २४९४ ॥ आग्नेय आदिक विदिशाओंके चार द्वीपोंमें शशकर्ण कुमानुष होते हैं । उनके दोनों पार्श्वभागोंमें आठ अन्तरद्वीप हैं जो पूर्व-आग्नेयदिशादिके क्रमसे जानना चाहिये ।। २४९५ ॥ पूर्वदिशामें स्थित एकोरुक और अग्निदिशामें स्थित शशकर्ण कुमानुषोंके अंतराल आदिक अन्तरालोंमें क्रमसे आठ अन्तरद्वीपोंमें स्थित कुमानुषोंके नामोंको गिनना चाहिये-- इन अन्तरद्वीपोंमें क्रमसे केशरीमुख, शष्कुलिकर्ण, शष्कुलिकर्ण, श्वानमुख, वानरमुख, शष्कुलिकर्ण, शष्कुलिकर्ण और हयकर्ण कुमानुष होते हैं। हिमवान्पर्वतके पूर्व-पश्चिम-भागोंमें क्रमसे वे कुमानुष घूकमुख और कालमुख होते हैं ।। २४९६--२४९७ ॥ १ द ब ' पुव्वं व गिरिपणिधिगदा' इत्येव पाठः । २ द ब छस्सयजोयणाणिं चरंति अणिलादिसासु विदिसासु । ससकण्णा तणुभयपासेसु (ब तणुभयसेसुं) अट्ठ अंतरी दीवा ।। पुव्वग्गिदिसादिगणाणिजा । Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. २५०९] चउत्थो महाधियारो [१५७ गोमुहमेसमुहक्खा दकि णिधिदीवेसुं। मेघमुहा विज्जुमुहा सिहरिगिरिदस्स पुज्वपच्छिमदो ॥ २४९८ दप्पणगयसरिसमुहा उत्तरवेयपणिधिभागगदा । अभंतरम्मि भागे बाहिरए होंति तम्मेत्ता ॥ २४९९ मिच्छत्तम्मि रता णं मंदकसाया पियंवदा कुडिला । धम्मफलं मग्गंता मिच्छादेवेसु भत्तिपरा ॥ २५०० सुद्धोदणसलिलोदणकंजियमसणादिकट्ठसुकिलिट्ठा । पंचम्गितवं विसमं कायकिलेसं च कुन्वंता ॥ २५०१ सम्मत्तरयणहीणा कुमाणुसा लवणजलधिदीवेसुं । उप्पजति अधण्णी अण्णाणजल म्मि मज्जंता ॥२५०२ अदिमाणगविदा जे सारण कुणंति किंचि अवमाण' । सम्मत्ततवजुदाणं' जे णिग्गंथाण दूसणा देति ॥२५०३ जे मायाचाररदा संजमतवजोगवजिदा पावा । इडिरससादगारवगरुवा जे मोहमावण्णा ॥ २५०४ थूलसुहमादिचारं जे णालोचंति गुरुजणसमीवे । सज्झायवंदणामो जे गुरुसहिदा ण कुन्वति ॥ २५०५ . जे छंडिय मुणिसंघ वसंति एकाकिणो दुराचारा । जे कोहेण य कलई सम्वेसितो पकुचंति ॥ २५०६ माहारसण्णसत्ता लोहकसाएण जणिदमोहा जे । धरिऊणं जिणलिंग पावं कुम्वति जे घोरं ॥ २५०७ जे कुवंति ण भत्ति अरहताणं तहेव साहूणं । जे वच्छल्लविहीणा चाउब्वण्णाम्म संघम्मि ॥ २५०८ जे गेण्इंति सुवण्णप्पहुदि जिणलिंगधारिणो हिट्ठाँ। कण्णाविवाहपहुदि संजदरूवेण जे पकुवति ॥ २५०९ दक्षिणविजया के प्रणिधिभागस्थ द्वीपोंमें रहनेवाले कुमानुष गोमुख और मेषमुख, तथा शिखरीपर्वतके पूर्व-पश्चिम द्वीपोंमें रहनेवाले वे कुमानुष मेघमुख और विद्युन्मुख होते हैं ॥ २४९८॥ उत्तरविजयार्द्धके प्रणिधिभागोंमें स्थित वे कुमानुष क्रमसे दर्पण और हाथ के सदृश मुखवाले हैं। जितने द्वीप व उनमें रहनेवाले कुमानुष अभ्यन्तर भागमें हैं, उतने ही वे बाह्य भागमें भी विद्यमान हैं ॥ २४९९ ॥ मिथ्यात्वमें रत, मन्दकषायी, प्रिय बोलनेवाले, कुटिल, धर्म-फलको खोजनेवाले, मिथ्यादेवोंकी भक्तिमें तत्पर; शुद्ध ओदन, सलिलोदन व कॉजी खानेके कष्टसे संकेशको प्राप्त, विषम पंचाग्नितप व कायक्लेशको करनेवाले, और सम्यक्त्वरूपी रत्नसे रहित अधन्य जीव अज्ञानरूपी जलमें डूबते हुए लवणसमुद्रके द्वीपोंमें कुमानुष उत्पन्न होते हैं ।। २५००-२५०२ ॥ इसके अतिरिक्त जो लोग तीव्र अभिमानसे गर्वित होकर सम्यक्त्व और तपसे युक्त साधुओंका किंचित् भी अपमान करते हैं, जो दिगम्बर साधुओंकी निन्दा करते हैं, जो पापी संयम, तप व प्रतिमायोगसे रहित होकर मायाचारमें रत रहते हैं, जो ऋद्धि, रस और सात इन तीन गारवोंसे महान् होते हुए मोहको प्राप्त हैं, जो स्थूल व सूक्ष्म दोषोंकी गुरुजनोंके समीपमें आलोचना नहीं करते हैं, जो गुरुके साथ स्वाध्याय व वंदनाकर्मको नहीं करते हैं, जो दुराचारी मुनि संघको छोड़कर एकाकी रहते हैं, जो क्रोधसे सबसे कलह करते हैं, जो आहारसंज्ञामें आसक्त व लोभकषायसे मोहको प्राप्त होते हैं, जो जिनलिंगको धारणकर घोर पापको करते हैं, जो अरहन्त तथा साधुओंकी भक्ति नहीं करते हैं; जो चातुर्वर्ण्य संघके विषयमें वात्सल्यभावसे विहीन होते हैं; जो जिन लिंगके धारी १ द ब वेदीसु. २ द ब तिमिरता. ३ ब अधण्णम्मा. ४ द ब अवमाणा. ५ द ब सम्मत्ततवजुत्ताण. ६ द ब सव्वेसिते. ७ द ब दिट्ठा. TP58. Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५८ ] तिलोयपण्णत्ती [ ४. २५१० जे भुंजंति विहीणा मोणेणं घोरपाव संलग्गा । अणअण्णदरुदयादो सम्मत्तं जे विणासंति ॥ २५१० ते कालवसं पत्ता फलेण पावाण विसमपाकाणं । उप्पज्जंति कुरुवा कुमाणुसा जलहिदीवेसुं ॥ २५११ गब्भादो ते मणुवा जुगलंजुगला सुहेण णिस्सरिया । तिरिया समुच्चिदेहिं दिणेहिं धारंति तारुण्णं ॥ २५१२ बेधणुसहस्सेतुंगा मंदकसाया पिरंगुसामलया । सब्वे ते पल्लाऊ कुभोगभूमीए चेट्ठति ॥ २५१३ तब्भूमिजोग्गभोगं भोत्तूर्ण आउसस्स अवसाणे । कालवसं संपत्ता जायंते भवणतिदयम्मि ॥ २५१४ सम्मर्द्दसणरयणं गहियं जेहिं णरेहिं तिरिएहिं । दीवेसु चउविहेसुं सोहम्मदुगम्मि जायंते ॥ २५१५. णवजोयणदीहत्ता तदद्धवासा तदद्धबहलत्ता । तेसु णईमुहमच्छा पत्तेक्कं होंति पउरयरी || २५१६ ९ ।९ ९ २ ४ लवणो वहिबहुमज्झे मच्छाणं दीहवासबहलाणिं । सरिमुहमच्छाहिंतो हवंति दुगुणप्पमाणाणिं ॥ २५१७ सेसेसुं ठाणेसुं बहुविहउग्गाहणविणदा मच्छा । मयरसिसुमारकच्छव मंडूकप्पहृदिणो अण्णे ॥ २५१८ होकर सुवर्णादिकको हर्षसे प्रहण करते हैं, जो संयमी के वेषसे कन्याविवाहादिक करते हैं, जो मानके बिना भोजन करते हैं, जो घोर पापमें संलग्न रहते हैं, जो अनन्तानुबंधिचतुष्टयमें से किसी एकके उदित होनेसे सम्यक्त्वको नष्ट करते हैं, वे मृत्युको प्राप्त होकर विषम परिपाकवाले पापकर्मों के फलसे समुद्रके इन द्वीपोंमें कुत्सित रूपसे युक्त कुमानुष उत्पन्न होते हैं || २५०३-२५११ ॥ वे मनुष्य व तिर्यंच युगल - युगलरूपमें गर्भसे सुखपूर्वक निकलकर, अर्थात् जन्म लेकर, समुचित दिनोंमें यौवन अवस्थाको धारण करते हैं ॥ २५१२ ॥ वे सब कुमानुष दो हजार धनुष ऊंचे, मन्दकषायी, प्रियंगुके समान श्यामल और एक पल्यप्रमाण आयुसे युक्त होकर कुभोगभूमिमें स्थित रहते हैं ॥ २५१३ ॥ पश्चात् वे उस भूमिके योग्य भोगोंको भोगकर आयुके अन्तमें मरणको प्राप्त हो भवन त्रिक देवों में उत्पन्न होते हैं ॥ २५१४ ॥ जिन मनुष्य व तिर्यंचोंने इन चार प्रकारके द्वीपोंमें सम्यद्दर्शनरूप रत्नको ग्रहण करलिया है वे सौधर्मयुगल में उत्पन्न होते हैं ॥ २५१५ ॥ लवण समुद्र में अधिकतर नदीमुखमत्स्य प्रत्येक नौ योजन लंबे, इससे आधे अर्थात् साढ़े चार योजन विस्तारवाले, और इससे आधे अर्थात सवा दो योजन मोटे होते हैं ॥ २५१६ ॥ दीर्घता ९, व्यास ४३, बांहल्य २ यो । लवणसमुद्रके बहुमध्यभागमें मत्स्योंकी लंबाई, विस्तार और बाहल्य नदीमुखमत्स्यों की अपेक्षा दुगुणे प्रमाणसे संयुक्त हैं ॥ २५१७ ॥ शेष स्थानोंमें बहुत प्रकारकी अवगाहनासे अन्वित मत्स्य, मकर, शिशुमार, कछवा और मेंढक आदि अन्य जलजन्तु होते हैं ।। २५१८ ॥ १ द ब जं धणुसहस्स. २ द ब पउरधरा ३ द ब उग्गणंणिदा. ४ द ब मंसिसुमार. ५ द ब अण्णो. Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४.२५२४ ] चउत्थो महाधियारो [४५९ लवणजलधिस्स जगदी सारिच्छा जंबुदीवजगदीए । भन्भंतर सिलवटै बाहिरभागम्मि होदि वर्ण ॥ २५१९ भू १२ । म ८ । मु४। उ ८ । पण्णारसलक्खाइं इगिसीदिसहस्सजोयणाणि तहा । उणदालजुदेकसयं बाहिरपरिधी समुद्दजगदीए ॥ २५२० १५८११३९ । दुगुणिश्चिय सूजीए इच्छियवलयाण दुगुणवासाणि । सोधिय अवसेसकदि वासद्धकदीहि गुणिदूणं ॥२५२१ गुणिदण दसहि तदो मूलेणकं हवेदि जं लर्छ । इच्छियवलयायारे खेत्ते तं जाण सुहमफलं ॥ २५२२ गयणेक्कछणवपंचछछतियसत्तणवयअटेक्का । जोयणया अंककमे खेत्तफलं लवणजलहिस्स ॥ २५२३ १८९७३६६५९६१०। अंबरछस्सत्तत्तियंपणतिदुचउछस्सत्तणवयएक्काई । खेत्तफलं मिलिदाणं जंबूदीवस्स लवणजलधिस्स ॥ २५२४ १९७६४२३५३७६०। लवणसमुद्रकी जगती जम्बूद्वीपकी जगतीके सदृश है । इस जगतीके अभ्यन्तर भागमें शिलापट्ट और बाह्य भागमें वन है ॥ २५१९ ॥ भूमि १२ । मध्य ८ । मुख ४ । उदय ८ यो.। इस समुद्रजगतीकी बाह्य परिधिका प्रमाण पन्द्रह लाख इक्यासी हजार एकसौ उनतालीस योजन है ॥ २५२० ॥ १५८११३९ । दुगुणी सूचीमेंसे इच्छित गोल क्षेत्रोंके दुगुणे विस्तारको घटाकर जो शेष रहे उसके वर्गको अर्ध विस्तारके वर्गसे गुणा करनेपर जो प्राप्त हो उसे पुनः दशसे गुणा करके प्राप्त राशिका वर्गमूल निकालने पर जो अंक लब्ध हों तत्प्रमाण इच्छित वलयाकार क्षेत्रका सूक्ष्म क्षेत्रफल जानना चाहिये ॥ २५२१-२५२२ ॥ उदाहरण-लवणसमुद्रकी सूची ५ लाख और व्यास २ लाख योजन है । उसका - सूक्ष्म क्षेत्रफल इसप्रकार होगा V { (५००००० ४ २)- (२००००० ४२ )} २ x २०३००० २ x १० = १८९७३६६५९६१० योजन । शून्य, एक, छह, नौ, पांच, छह, छह, तीन, सात, नौ, आठ और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या निर्मित हो उतने योजनमात्र लवणसंमुद्रका क्षेत्रफल है ॥ २५२३ ॥ १८९७३६६५९६१० । शून्य, छह, सात, तीन, पांच, तीन, दो, चार, छह, सात, नौ और एक, इन अंकोंसे जो संख्या निर्मित हो उतने योजनप्रमाण जम्बूद्वीप व लवणसमुद्रका सम्मिलित क्षेत्रफल है ॥ २५२४ ॥ जं. द्वी. का क्षेत्रफल ७९०५६९४१५० + ल. स. का क्षे.फ. १८९७३६६५९६१० = १९७६४२३५३७६०। १द ब वलयाणि २ द ब छण्णवपंचछतिय. ३ दब १८९७३६६५९९६१०, Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६०] तिलोयपण्णत्ती [४. २५२५ बाहिरसूईवग्गो अभंतरसइवग्गपरिहीणो। लक्खस्स कदीहि हिदो जंबूदीवप्पमाणया खंडा ॥ २५२५ चउवीस जलहिखंडा जंबूदीवप्पमाणदो होति । एवं लवणसमुद्दो वाससमासेण णिहिट्ठो ॥ २५२६ ।एवं लवणसमुदं गदं । धादइसंडो दीओ परिवढदि लवणजलणिहि सयलं । चउलक्खजोयणाई वित्थिण्णो चक्कवालेणं ॥ २५२७ जगदीविण्णासाई भरहखिदी तम्मि कालभेदं च । हिमगिरिहेमवदा महहिमवं हरिवरिसणिसहद्दी ॥ २५२८ विजओ विदेहणामो णीलगिरी रम्मवरिसरुम्मिगिरी । हेरण्णवदो विजओ सिहरी एरावदोत्ति वरिसोय ॥२५२९ एवं सोलसभेदा धादइसंडस्स अंतरहियारा । एहि ताण सरूवं वोच्छामो भाणुपुवीए ॥२५३० तद्दीवं परिवेढदि समंतदो दिवरयणमयजगदी। जंबुदीवपवण्णिदजगदीए सरिसवण्णणया ॥ २५३१ । जगदी समत्ता । दक्खिणउत्तरभाए उसुगारा दक्खिणुत्तरया । एक्केको होदि गिरी धादहसंडं पविभेजती ॥ २५३२ बाह्य सूचीके वर्ग से अभ्यन्तर सूचीके वर्गको कम करनेपर जो शेष रहे, उसमें एक लाखक वर्गका भाग देनेपर लब्ध संख्याप्रमाण जम्बूद्वीपके समान खण्ड होते हैं ॥ २५२५ ॥ ___उदाहरण-लवणसमुद्रकी बाह्य सूची ५ लाख और अभ्यन्तर सूची १ लाख यो. है । अतः उसके जम्बूद्वीपप्रमाण खण्ड इसप्रकार होंगे-. (५०००००२ - १०००००२ ) १०००००२ = २४ खण्ड । जम्बूद्वीपके प्रमाण लवणसमुद्रके चौबीस खण्ड होते हैं । इसप्रकार संक्षेपमें लवणसमुद्रका विस्तार यहां बतलाया गया है ॥ २५२६ ॥ इसप्रकार लवणसमुद्रका वर्णन समाप्त हुआ । धातकीखंडद्वीप इस सम्पूर्ण लवणसमुद्रको वेष्टित करता है । मण्डलाकारसे स्थित यह द्वीप चार लाख योजनप्रमाण विस्तारसे संयुक्त है ॥ २५२७ ॥ ४००००० । जगंती, विन्यासे, भरतक्षेत्र, उसमें कालभेदँ, हिमवान्पर्वत, हैमवतक्षेत्र, महाहिमवान्पर्वत हरिवर्षक्षेत्र,निषधपर्वत, विदेहक्षेत्र ,नीलपर्वत ,रम्यकक्षेत्र, रुक्मिपर्वत , हैरण्यवतक्षेत्र ,शिखरीपर्वत और ऐरावतक्षेत्र , इसप्रकार धातकीखण्डद्वीपके वर्णनमें ये सोलह भेदरूप अन्तराधिकार हैं। अब अनुक्रमसे इनके स्वरूपका कथन करते हैं ।। २५२८-२५३० ॥ उस धातकीखण्डद्वीपको चारों तरफसे दिव्य रत्नमय जगती वेष्टित करती है। इस जगतीका वर्णन जम्बूद्वीपमें वर्णित जगतीके ही समान है ॥ २५३१ ॥ जगतीका कथन समाप्त हुआ। धातकीखण्डद्वीपके दाक्षण और उत्तरभागमें इस द्वीपको विभाजित करनेवाला व दक्षिणउत्तर लंबा एक एक इष्वाकार पर्वत है ॥ २५३२ ॥ १ द ब कदिम्हि. २ द ब परिवेददि. ३ द ब एण्हं. ४ दब दीव'. ५ द ब पविभजंतं. Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. २५४२ ] चउत्थो महाधियारो . [ ४६१ णिसहसमाणुच्छेहा' संलग्गा लवणकालजलहीणं । अब्भंतरम्मि बाहिं अंकैमुहा ते खुरप्पसंठाणा ॥२५३३ जोयणसहस्समेकं रुंदा सम्वत्थ ताण पत्तेकं । जोयणसयमवगाढा कणयमया ते विराजंति ॥ २५३४ एकेका तडवेदी तेसिं चेटेदि दोसु पासेसुं । पंचसयदंडवासा धुवंतधया दुकोस उच्छेहा ॥ २५३५ ताणं दोपासेसं वणसंडा वेदितोरणेहि जुदा । पोक्खरणीवावीहिं जिणिंदपासादरमणिजा ॥२५३६ वणसंडेसु दिवा पासादा विविहरयणणियरमया । सुरणरमिहुणसणाहा तडवेदीतोरणेहिं जुदा ॥ २५३७ उवरि उसुगाराणं समतदो हवदि दिव्वतडवेदी । वण-वणवेदी पुचप्पयारवित्थारपरिपुण्णा ॥ २५३८ चत्तारो चत्तारो पत्तेक्कं होंति ताण वरकूडा । जिणभवणमादिकूडे सेसेसुं वेतरपुराणिं ॥ २५३९ तद्दीवे जिणभवणं वेंतरदेवाण दिवपासादा । णिसहपवण्णिदजिणभवणवंतरावाससारिच्छा ॥ २५४० दोसुं इसुगाराणं विश्वाले होंति ते दुवे विजया । जे होति जंबुदीवे तेत्तियदुगुणकदा धादईसंडे ॥२५४१ सेलसरोवरसरिया विजया कुंडा य जेत्तिया होति । णाणाविण्णासँजुदा ते संलीणा य धादईसंडे ॥ २५४२ __ लवण और कालोद समुद्रसे संलग्न वे दोनों पर्वत निषधपर्वतके समान ऊंचे, तथा अभ्यन्तर भागमें अंकमुख व बाह्य भागमें क्षुरप्रके आकार हैं ॥ २५३३ ॥ उन दोनों पर्वतों से प्रत्येकका विस्तार सर्वत्र एक हजार योजनप्रमाण है । एकसौ योजनप्रमाण अवगाहसे सहित वे सुवर्णमय पर्वत विराजमान हैं ॥ २५३४ ॥ उन पर्वतोंके दोनों पार्श्वभागोंमें पांच सौ धनुषप्रमाण विस्तारसे सहित, दो कोस ऊंची और फहराती हुई ध्वजाओंसे संयुक्त एक एक तटवेदी है ॥ २५३५ ॥ उन वेदियोंके दोनों पार्श्वभागोंमें वेदी, तोरण, पुष्करिणी एवं वापिकाओंसे युक्त और जिनेन्द्रप्रासादोंसे रमणीय वनखंड हैं ॥ २५३६ ॥ ___ इन वनखण्डोंमें देव व मनुष्योंके युगलोंसे सहित, तटवेदी व तोरणोंसे युक्त और विविध प्रकारके रत्नोंके समूहोंसे निर्मित दिव्य प्रासाद हैं ॥ २५३७ ॥ ___ इष्वाकार पर्वतोंके ऊपर चारों ओर पूर्वोक्तप्रकार विस्तारसे परिपूर्ण दिव्य तटवेदी, वन और वनवेदी स्थित है ॥ २५३८ ॥ उन प्रत्येक पर्वतोंपर चार चार उत्तम कूट हैं । इनमेंसे प्रथम कूटके ऊपर जिनभवन और शेष कूटोंके ऊपर व्यन्तरोंके पुर हैं ॥ २५३९ ॥ उस द्वीपमें जिन भवन और व्यन्तरदेवोंके दिव्य प्रासाद निषधपर्वतके वर्णनमें निर्दिष्ट जिन भवन और व्यन्तरावासोंके सदृश हैं ॥ २५४०॥ दोनों इष्वाकारों के मध्यमें वे क्षेत्र दो दो हैं । जो क्षेत्र जम्बूद्वीपमें हैं उनसे दुगुणे धातकीखण्डमें हैं ॥ २५४१ ॥ नाना प्रकारके विन्याससे युक्त जितने पर्वत, तालाब, नदियां, क्षेत्र और कुण्ड हैं, वे धातकीखण्डमें भी शोभायमान है ॥ २५४२ ॥ १ द णिसहमाणुच्छेदा'. २ द अंसुमुहा, ब अंकुमुहा. ३ ब दुक्कोस. ४ द व पुव्वापयार'. ५ द ब तद्दीवं. ६ दबतेत्तिय दुगुणकदो धादईसंडो. ७ दणाणाविण्णाससालिण. ८ द ब सालिण धादइ. Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६२] तिलोयपण्णत्ती [ १.२५४३ इसुगारगिरिंदाणं विच्चालेसुं भवंति सब्वे णं। णाणाविचित्तवण्णा सहलीणा धादईसंडे ॥ २५४३ विजया विजयाण तहा विजयड्डाणं भवंति विजयड्डा । मेरुगिरीणं मेरू कुलगिरिणो कुलगिरीणं च ।। २५४४ णाभिगिरिण णाभिगिरी सरिया सरियाण दोसु दीवेसुं' । पणिधिगदी अवगादुच्छेहसरिच्छी विणा मेरुं ॥ २५४५ जंबदीवपवपिणदरुंदाहिंतो य दुगुणरुंदा ते । पत्तेक्कं वेयड्डप्पहुदिणगाणं विणा मेरुं ।। २५४६ मोत्तूर्ण मेरुगिरि सब्बणगा कुंडपहुदि दीवदुगे । अवगाढवासपहुदी केई इच्छंति सारिच्छा ॥ २५४७ पाठान्तरम् । मूलम्मि उवरिभागे बारसकुलपव्वया सरिसरुंदा । उभयंतेहिं लग्गा लवणोवहिकालजलहीणं ॥ २५४८ दो दो भरहेरावदवसुमइबहुमज्झदीहविजयड्डा । दोपासेसु लग्गा लवणोवहिकालजलहीणं ॥ २५४९ ते बारस कुलसेला चत्तारो ते य दीहविजयड्डा । अभंतरम्मि बाहिं अंकमुहा खुरप्पसंठाणा ॥ २५५० विजयादीणं णामा जंबूदीवम्मि वण्णिदा विविहा । वजिर्य जंबूसम्मलिणामाई एत्थ वत्तम्वा ॥ २५५१ इष्वाकार पर्वतोंके अन्तरालमें नाना प्रकारके विचित्रवर्णवाले वे सब पर्वतादि धातकीखंडमें स्थित हैं ॥ २५४३ ॥ __ दोनों द्वीपोंमें प्रणिधिगत क्षेत्र क्षेत्रोंके सदृश, विजयाई विजयाद्धोंके सदृश, मेरु मेरुके सदृश, कुलपर्वत कुलपर्वतोंके सदृश, नाभिगिरि नाभिगिरियोंके सदृश, और नदियां नदियोंके सदृश हैं । इनमेंसे मेरुके विना शेष सबोंका अवगाह व उंचाई सदृश है ॥ २५४४-२५४५ ॥ मेरुको छोडकर विजयाचप्रभृति पर्वतों से वे प्रत्येक जम्बूद्वीपमें बतलाये हुए विस्तारकी अपेक्षा दुगुणे विस्तारसे सहित हैं ॥ २५४६ ॥ मेरुपर्वतको छोडकर सब पर्वत और कुण्ड आदि तथा अवगाह एवं विस्तारादि दोनों द्वीपोंमें समान हैं, ऐसा कितने ही आचार्योंका अभिप्राय है ॥ २५४७ ॥ पाठान्तर । __ बारह कुलपर्वत मूल व उपरिम भागमें समान विस्तारसे सहित होते हुए दोनों अन्तिम भागोंसे लवणोदधि और कालोदधिसे संलग्न हैं ॥ २५४८ ॥ ___ भरत व ऐरावत क्षेत्रोंके बहुमध्यभागमें स्थित दो दो दीर्घ विजया दोनों पार्श्वभागोंमें लवणोदधि और कालोदधिसे संलग्न हैं ॥ २५४९ ॥ वे बारह कुलपर्वत और चारों ही दीर्घ विजया अभ्यन्तर व बाह्य भागमें क्रमसे अंकमुख और क्षुरप्र जैसे आकारवाले हैं ।। २५५० ॥ जम्बू और शाल्मलीवृक्षोंके नामोंको छोड़कर शेष जो क्षेत्रादिकोंके विविध प्रकारके नाम जम्बूद्वीपमें बतलाये गये हैं, उनको ही यहांपर भी कहना चाहिये ॥ २५५१ ।। १ द ब णाभिगिरी णाभिगिरी सरिसरियासयाणु दोसु दीवेसु. २ द ब सारिच्छा. ३ द व 'मज्झदीवविजयड्डा. ४ ब वजिहावजिय. Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. २५५९ ] चउत्थो महाधियारो [४६३ दोपासेसुं दक्खिणइसुगारगिरिस्स दो भरहखेत्ता। उत्तरइसुगारस्स य भवंति एरावदा दोणि ॥ २५५२ दोण्णं इसुगाराणं बारसकुलपव्वयाण विच्चाले । अरविवरेहिं सरिच्छा विजया सवे वि धादईसंडे ॥ २५५३ अंकायारा विजया भागे अभंतरम्मि ते सव्वे । सत्तिमुहं पिव बाहिं सयदुद्धिसमा य पस्सभुजा ॥ २५५४ अभंतरम्मि भागे मज्झिमभागम्मि बाहिरे भागे । विजयाणं विक्खभ धादइसंडे परूवेमो ॥ २५५५ दुसहस्सजोयणाणिं पंचुचरसयजुदाणि पंचंसा । उणवीसहिदा रुंदा हिमवंतगिरिस्स णादग्वं ॥ २५५६ २१०५। ५| महहिमवंत रुंद चउहदहिमवंतरुंदपरिमाणं । णिसहस्स होदि वासो महहिमवंतस्स चउगुणो वासो ॥ २५५७ ८४२१ । १|३३६८४ । ४ १९१९ एदाणं सेलाणं विक्खंभो मेलिऊण चउगुणिदो । सम्वाण कुलगिरीण रुंदसमासो पुढो होदि ॥ २५५८ दोणं इसुगाराणं विक्खंभो होदि दो सहस्साणि । तास्स मिलिदे धादइसंडे गिरिरुद्धखिदिमाणं ॥ २५५९ २०००। दक्षिण इष्वाकार पर्वतके दोनों पार्श्वभागोंमें दो भरतक्षेत्र और उत्तर इष्वाकार पर्वतके दोनों . पार्श्वभागोंमें दो ऐरावतक्षेत्र हैं ॥ २५५२ ॥ ___ धातकीखण्डद्वीपमें दोनों इष्वाकार और बारह कुलपर्वतोंके अन्तरालमें स्थित सब क्षेत्र अरविवर अर्थात् चकेके अरोंके मध्यमें रहनेवाले छेदोंके समान हैं ॥ २५५३ ।। वे सब क्षेत्र अभ्यन्तर भागमें अंकाकार और बाह्यमें शक्तिमुख हैं। इनकी पार्श्वभुजायें गाडीकी उद्धिके समान हैं ॥ २५५४ ॥ ____ अब धातकीखण्डद्वीपके क्षेत्रोंका अभ्यन्तर, मध्य और बाह्य भागमें जितना विस्तार है उसे कहते हैं ॥ २५५५ ॥ दो हजार एकसौ पांच योजन और उन्नीससे भाजित पांच भागप्रमाण हिमवान्पर्वतका विस्तार समझना चाहिये ॥ २५५६ ॥ २१०५१५ । महाहिमवान्पर्वतका विस्तारप्रमाण हिमवान्पर्वतके विस्तारसे चौगुणा और निषधपर्वतका विस्तार महाहिमवान्पर्वतके विस्तारसे चौगुणा है ॥ २५५७ ॥ ८४२११३ । ३३६८४३३ ।। इन तीनों पर्वतोंके विस्तारको मिलाकर चौगुणा करनेपर सब कुलपर्वतोंके विस्तारका संकलन होता है ॥ २५५८ ॥ २१०५.५ + ८४२११३ + ३३६८४१२ x ४ = १७६८४२२२३ । दोनों इष्वाकार पर्वतोंका विस्तार दो हजार योजनप्रमाण है । उपर्युक्त कुलपर्वतोंके विस्तारप्रमाणमें इसको भी मिला देनेपर धातकीखण्डद्वीपमें सम्पूर्ण पर्वतरुद्ध क्षेत्रका प्रमाण होता है ॥ २५५९ ॥ २००० । १ द ब एरावदो. २ द अरविववेहि, ब अवरविवरेहि. ३ ब चउदह, ४ द ब मेलिदे. Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६४] तिलोयपण्णत्ती [४. २५६० दुगचउभट्टाई सत्तेक जोयणाणि अंककमे । उणवीसहिदा दुकला माणं गिरिरुद्धवसुहाए ॥ २५६० १७८८४२ । २ लवणादीणं रुंद दुगतिगचउसंगुणं तिलक्खूणं । कमसो आदिममज्झिमबाहिरसूई हवे तार्ण ॥ २५६१ मादिममज्झिमबाहिरसूईवग्गा दसेहिं संगुणिदा । तस्स य मूला इच्छियसूईए होदि सा परिही ॥ २५६२ पैण्णारसलक्खाई इगिसीदिसहस्स जोयणेक्कसयं । उणदालजुदा धादइसंडे अभंतरे परिही ॥ २५६३ १५८११३९ । अट्ठावीसं लक्खा छादालसहस्स जोयणा पण्णा । किंचूणा णादव्वा मज्झिमपरिही य धादईसंडे ॥ २५६४ २८४६०५०। एकछणवणभएका एक्कचउक्का कमेण अंकाणि । जोयणया किंचूणा तहीवे बाहिरो परिही ॥ २५६५ ४११०९६१ । ___ दो, चार, आठ, आठ, सात और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या निर्मित हो उतने योजन और उन्नीससे भाजित दो भाग धातकीखण्डमें पर्वतरुद्ध क्षेत्रका प्रमाण है ॥ २५६० ।। १७६८४२३२ - २००० = १७८८४२३२ । लवणसमुद्रादिकके विस्तारको दो, तीन और चारसे गुणा करके प्राप्त गुणनफलमेंसे तीन लाख कम करनेपर क्रमसे उनकी आदि, मध्य और अन्तिम सूचीका प्रमाण होता है ।। २५६१ ॥ ४ ला. ४ २ - ३ ला. = ५ लाख यो. धा. खं. की आदिमसूची। ४४३ - ३ =९ लाख योजन धा. खं. की मध्यसूची । ४ ४ ४ - ३ = १३ लाख योजन धा. खं. की बाह्यसूची । आदि, मध्य और बाह्य सूचीके वर्गको दशसे गुणा करके उसका वर्गमूल निकालनेपर इच्छित सूचीकी परिधिका प्रमाण आता है ॥ २५६२ ॥ ___ पन्द्रह लाख इक्यासी हजार एकसौ उनतालीस योजनमात्र धातकीखण्डकी अभ्यन्तर परिधिका प्रमाण है ।। २५६३ ॥ V५०००००x१० = १५८११३९ यो. धा. खं. की अभ्यन्तर परिधि । अट्ठाईस लाख छयालीस हजार पचास योजनसे कुछ कम धातकीखंडद्वीपकी मध्यमें परिधिका प्रमाण जानना चाहिये ॥ २५६४ ॥ V९०००००x१० = २८४६०५० यो. से. कुछ कम धा. खं, की मध्य परिधि । एक, छह, नौ, शून्य, एक, एक और चार, इन अंकोंको क्रमसे रखने पर जो संख्या हो उतने योजनोंसे कुछ कम धातकीखण्डद्वीपकी बाह्य परिधिका प्रमाण है ॥ २५६५ ॥ V१३०००००x१० = ४११०९६१ यो. धा. खं. की बाह्य परिधि । १द पण्णासं. Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. २५७० ] उत्थो महाधियारो [ ४६५ आदिममज्झिमबाहिरपरिहिपमाणेसु सेलरुद्धखिदिं । सोधिय सेसद्वाणं सब्वाणं होदि विजयाणं ॥ २५६६ १४०२२९६ । १७ २६६७२०७ । १७ ३९३२११८ । १७ १९ १९ १९ एक्कचउसोलसंखा चउगुणिदा भट्ठवीसजुत्तसया । मेलिय तिविहसमासं हरिदे तिट्ठाणभर हविक्खंभा ॥ २५६७ २१२ । भरहादी विजयाणं बाहिररुंदेम्मि आदिमं रुंदं । सोहिय चउलक्खहिदे खयवढी इच्छिदपदेसे ॥ २५६८ छावहिं च सयाणि चोदसजुत्ताणि जोयणाणि कला । उणतीस उत्तरस्यं भरहस्सभंतरे वासो ॥ २५६९ ६६१४ । १२९ २१२ हेमद पहुदीर्ण पत्ते चउगुणो हवे वासो । जाव य विदेहवस्सो तप्परदो चउगुणा हाणी ॥ २५७० आदि, मध्य और बाह्य परिधिके प्रमाणमेंसे पर्वतरुद्ध क्षेत्रको कम करनेपर शेष स्थान सब क्षेत्रोंका होता है ।। २५६६ ॥ १५८११३९ - १७८८४२ हरे = १४०२२९६ १ ँ आदि । २८४६०५० १७८८४२ ह = २६६७२०७१ मध्य । ४११०९६१ १७८८४२१९ ३९३२११८१ ँ बाह्य | एक, चार और सोलह, इनकी चौगुणी संख्या के जोड़में एकसौ अट्ठाईसको मिलाने पर जो संख्या उत्पन्न हो उसका पर्वतरुद्ध क्षेत्रसे रहित उक्त तीन प्रकारके परिधिप्रमाण में भाग देने पर क्रमसे तीनों स्थानोंमें भरतक्षेत्रका विस्तारप्रमाण निकलता है || २५६७ ॥ १४०२२९६÷÷ ÷ ( ४ + १६+६४ + १२८ ) = ६६१४३१३ अभ्यंतर विस्तार । २६६७२०७१९ ÷ २१२ = १२५८१ र मध्यविस्तार | ३९३२११८÷÷ ÷ २१२ १८५४७३१५ बाह्यविस्तार | भरतादिक क्षेत्रोंके बाह्यविस्तारमेंसे आदिके विस्तारको कम करके शेषमें चार लाखका भाग देने पर इच्छित स्थानमें हानि-वृद्धिका प्रमाण आता है ।। २५६८ ॥ = (१८५४७३१३ - ६६१४३१२ ) = 800000 = 380331 छयासठसौ चौदह योजन और एक योजनके दोसौ बारह भागोंमेंसे एक सौ उनतीस भागमात्र भरतक्षेत्रका अभ्यन्तरविस्तार है || २५६९ || ६६१४ ३३३ । = विदेहक्षेत्र तक क्रमसे हैमवतादिक क्षेत्रोंमेंसे प्रत्येकका विस्तार उत्तोरोत्तर इससे चौगुणा है । इससे आगे क्रमसे चौगुणी हानि होती गई है || २५७० ॥ 1 १ द कुंडम्मि, ब वाहिकुंदम्मि. २ द ब 'लक्खावहिदे. TP 59. Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६६ ] तिलोयपण्णत्ती [ १. २५७१ २६४५८ । ९२ १०५८३३ । १५६ ४२३३३४ । २००1१०५८३३ । १५६ | २६४५८ । ९२ २१२ २१२ २१२ २१२ ६६१४ । १२९ २१२ बारससहस्तपणसयइगिसीदी जोयणा य छत्तीसा । भागा भरहखिदिस्स य मज्झिमवित्थारपरिमाणं ॥ २५७१ १२५८१ । ३६ । ५०३२४ । १४४ ) २०१२९८ । १५२८०५१९४ । १८४ | २०१२९८ । १५२ २१२ २१२ २१२ २१२ २१२ ५०३२४ । १४४ | १२५८१ । ३६ । २१२ २१२ अट्ठारसा सहस्सा पंचसया जोयणा य सगदाला | भागा पणवण्ण सयं वासो भरहस्स बाहिरए ॥ २५७२ १८५४७ । १५५ ७४१९० । १९६ २९६७६३ । १४८ ११८७०५४ । १६८ २९६७६३ । १४८ २१२|| २१२ २१२ ७४१९० । १९६ १८५४७ । १५५ २१२| २१२ धादइसंडे दीवे खुल्लयहिमवंतसिहरिमैज्झगया। पउमदहपुंडरीए पुववरदिसाएँ एक एक गई ॥ २५७३ उणवीससहस्साण तिणि सया णवयसहियजोयणया । गंतूण गिरिदुवरि दक्षिणउत्तरदिसे वलइ ॥ २५७४ १९३०९। २१२ हैमवत २६४५८३९२३ । हरि १०५८३३३५६ । विदेह ४२३३३४३९३ । रम्यक १०५८३३३५६ । हैरण्यवत २६४५८.३३३ । ऐरावत ६६१४३३३ । भरतक्षेत्रके मध्यम विस्तारका प्रमाण बारह हजार पांचसौ इक्यासी योजन और छत्तीस भाग अधिक है ।। २५७१ ॥ मध्यविस्तार- भरत १२५८१३३३ । हैमवत ५०३२४३४३ । हरि २०१२९८३५३। विदेह ८०५१९४३६३ । रम्यक २०१२९८३१३ । हैरण्यवत ५०३२४३१३ । ऐरावत १२५८१३३६ । अठारह हजार पांचसौ सैंतालीस योजन और एकसौ पचवन भागप्रमाण भरतक्षेत्रका बाह्यविस्तार है ॥ २५७२ ॥ बाह्यविस्तार--- भरत १८५४७३५५। हैमवत ७४ १९०३१६ । हरि २९६७६३३१३। विदेह ११८७०५४३६६ । रम्यक २९६७६३३१६ । हैरण्यवत ७४१९०३ २६ । ऐरावत १८५४७३५५।। धातकीखण्डद्वीपमें क्षुद्रहिमवान् और शिखरीपर्वतके मध्यगत पद्मद्रह और पुण्डरीकद्रहकी पूर्व व पश्चिम दिशासे एक एक नदी निकली है ॥ २५७३ ।। प्रत्येक नदी उन्नीस हजार तीनसौ नौ योजन पर्वतके ऊपर जाकर यथायोग्य दक्षिण व उत्तर दिशाकी ओर मुड़ जाती है ॥ २५७४ ॥ १९३०९ । १ द ब सिहर'. २ द ब पुव्वव्व दिसा. Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. २५८१] चउत्थो महाधियारो [४६७ मंदरणामो सेलो हवेदि तस्सि विदेहवरिसम्मि । किंचि विसेसो चेदि तस्स सरूवं परूवेमो ॥ २५७५ तहीवे पुब्वावरविदेहवस्साण होदि बहुमज्झे । पुवपवणिदरूवो एकेको मंदिरो' सेलो ॥ २५७६ जोयणसहस्सगाढा चुलसीदिसहस्सजोयणुच्छेहा । ते सेला पत्तेक्कं वररयणवियप्पपरिणामा ॥ २५७७ १०००। ८४०००। मेरुतलस्स य रुदं दस य सहस्साणि जोयणा होति । चउणउदिसयाई पि य धरणीपट्टम्मिए रुंदा ॥ २५७८ १०००० । ९४००। जोयणसहस्समेक्कं विक्खंभो होदि तस्स सिहरम्मि । भूमीय मुहं सोहिय उदयहिदे भूमुहादु हाणिचयं ॥ २५७९ तक्खयवडिपमाणं छहसभागं सहस्सगाढम्मि । भूमीदो उवरिं पि य एक दसरूवमवहरिदं ॥२५८० मेरुतलस्स य रुंदं पंचसया णवसहस्स जोयणया । सम्वत्थं खयवड्डी दसमंसं केइ इच्छंति ॥ २५८१ पाठान्तरम् । उस द्वीपके भीतर विदेहक्षेत्रमें किञ्चत् विशेषताको लिये हुए जो मन्दर नामक पर्वत स्थित है उसके स्वरूपको कहते हैं ॥ २५७५ ।। उस द्वीपमें पूर्व और अपर विदेहक्षेत्रों के बहुमध्यभागमें पूर्वोक्त स्वरूपसे संयुक्त एक एक मन्दरपर्वत स्थित है ॥ २५७६ ॥ उत्तम एवं नाना प्रकारके रत्नोंके परिणामस्वरूप वे प्रत्येक पर्वत एक हजार योजन प्रमाण अवगाहसे सहित और चौरासी हजार योजन ऊंचे हैं ॥ २५७७ ॥ अवगाह १००० । उत्सेध ८४०००। मेरुका विस्तार तलभागमें दश हजार योजन और पृथिवीपृष्ठपर चौरानबैसौ योजनप्रमाण है ॥ २५७८ ॥ १०००० । ९४०० । उस मेरुका विस्तार शिखरपर एक हजार योजनमात्र है। भूमिमेंसे मुखको कम करके शेषमें उंचाईका भाग देनेपर भूमिकी अपेक्षा हानि और मुखकी अपेक्षा वृद्धिका प्रमाण आता है ॥ २५७९ ॥ अवगाहमें - ( १०००० - ९४०० )४ १००० = । भूमिसे ऊपर (९४०० - १०००)४८४००० = १. हा. वृ. । __ वह क्षय-वृद्धिका प्रमाण एक हजार योजनमात्र अवगाहमें योजनके दश भागोंमेंसे छह भाग अर्थात् छह बटे दस भाग और पृथिवीके ऊपर दश रूपोंसे भाजित एक भाग. मात्र है ॥ २५८० ॥ ६। । कितने ही आचार्य मेरुके तल विस्तारको नौ हजार पांचसौ योजनमात्र मानकर सर्वत्र क्षय-वृद्धिका प्रमाण दशवां भाग मानते हैं ॥२५८१ ॥ ९५००-१००० : ८५००० = २० । पाठान्तर । १ दब पुव्वं वण्णिद. २ दब मंदिरा. Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६८] तिलोयपण्णत्ती [४.२५८२ जस्थिच्छसि विक्खंभे खुल्लयमेरूण समवदिण्णाण । दसभजिदे जे लढे एकसहस्सेण संमिलिदं ॥ २५८२ जंबूदीवपवण्णिदमंदरगिरिचूलियाएं सरिसाओ । दोण्णं पि चूलियामो मंदरसेलाण एदस्सिं ॥ २५८३ पंडुगसोमणसाणि वणाणि गंदणयभद्दसालाणिं । जंबदीवपण्णिदमेरुसमाणाणि मेरूणं॥ २५८४ णवरि विसेसो पंडुगवणाउ गंतूण जोयणे हेट्ठा । अडवीससहस्साणिं सोमणसं णाम वणमेत्थं ॥ २५८५ २८०००। सोमणसादो हेर्ट पणवण्णसहस्सपणसयाणि पि । गंतण जोयणाई होदि वणं णंदणं एत्थ ॥ २५८६ ५५५००। पंचसयजोयणाणि गंतणं णदणाओ हेम्मि । धादइसंडे दीवे होदि वर्ण भ६सालं ति ॥ २५८७ ५००। एक जोयणलक्खं सत्तसहस्साणि अडसयाणि पि। उणसीदी पत्तेकं पुवावरदीहमेदाणं ॥ २५८८ (मंदरगिरिंदउत्तरदक्खिणभागेसु भद्दसालाणं । जं विक्खंभपमाणं उवएसो तत्थ उच्छिण्णो ॥ २५८९) जितने योजन नीचे जाकर क्षुद्रमेरुओंके विस्तारको जानना हो, उतने योजनोंमें दशका भाग देनेपर जो लब्ध आवे उसमें एक हजारके मिला देनेपर अभीष्ट स्थानमें मेरुओंके विस्तारका प्रमाण जाना जाता है ॥ २५८२ ॥ उदाहरण- शिखरसे २१००० यो. नीचे मेरुका विष्कम्भ २१००० * १० + १००० == ३१०० यो.। इस द्वीपमें दोनों मन्दरपर्वतोंकी चूलिकायें जम्बूद्वीपके वर्णनमें कही हुई मन्दरपर्वतकी चूलिकाके सदृश हैं ॥ २५८३ ।। जम्बूद्वीपमें कहे हुए मेरुपर्वतके समान इन मेरुओंके भी पाण्डुक, सौमनस, नन्दन और भद्रशाल नामक चार वन हैं ॥ २५८४ ॥ यहां विशेषता यह है कि पाण्डुकवनसे अट्ठाईस हजार योजनमात्र ही नीचे जाकर सौमनस नामक वन स्थित है ।। २५८५ ॥२८००० । इसीप्रकार यहां सौमनसंवनक नीचे पचवन हजार पांचसौ योजनमात्र जाकर नन्दन वन है ॥ २५८६ ।। ५५५०० । __ धातकीखण्डद्वीपमें नन्दनवनसे पांचसौ योजनमात्र नीचे जाने पर भद्रशाल नामक वन है ॥ २५८७ ॥ ५००। इनमेंसे प्रत्येक भद्रशालवनकी पूर्वापर लंबाई एक लाख सात हजार आठसौ उन्यासी योजनमात्र है || २५८८ ॥ १०७८७९ । ___ मन्दरपर्वतोंके उत्तर-दक्षिण भागोंमें भद्रशालवनोंका जितना विस्तार है, उसके प्रमाणका उपदेश नष्ट हो गया है ॥ २५८९ ॥ १द ब सममदिण्णाणं. २द बचूलिय. ३ ब दोणि पि. ४ दब एदंपि. ५ दबवणमेतं. Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. २५९६ ] उत्थो महाधियारो ★ बारससयपणुवीसं भट्ठासीदीविहत्तउणसीदी। जोयणया विक्खंभा एक्केके भदसालवणे ।। २५९० १२२५ । ७९ । ८८ सत्तदुदुछकपंचतिशंकाण कमेण होइ जोयणया । अभंतरभागट्टियगयदंताणं चउहोणं ॥ २५९१ ३५६२२७ । णवपणवी संणवलपणजोयणया उभयमेरुबाहिरए । चउगयदंतणगाणं दीहत्तं होदि पत्तेक्कं ॥ २५९२ ५६९२५९ । वजय लक्खाणि पणुवीस सहसचउसयाणि पि । छासीदी धणुपद्वं दोकुरवे धादईसंडे || २५९३ ९२५४८६ । दो जोगलक्खाणि तेवीससहस्सयाणि एकसयं । अट्ठावण्णा जीवा कुरवे तह धादईडे || २५९४ २२३१५८ । तिलक्खा छासही सहस्सया छस्सयाणि सीदी य । जोयणया रिजुबाणो णादव्वो तम्मि दीवम्मि ।। २५९५ ३६६६८० । चउजोयणलक्खाणिं छस्लयजुत्ताणि होंति तेत्तीसं । दोमंदरकुरवाणं पत्तेक्कं वविक्खंभो ॥। २५९६ ४००६३३ । प्रत्येक भद्रशालवनका विस्तार बारहसौ पच्चीस योजन और अठासीसे विभक्त उन्यासी भागमात्र है || २५९० ॥। १२२५८४ | अभ्यन्तरभागमें स्थित चारों गजदन्तोंकी लंबाई सात, दो, दो, छह, पांच और तीन, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजनप्रमाण है ।। २५९१ ॥ ३५६२२७ । नौ, पच्चीस, नौ, छह और पांच, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या निर्मित हो उतने योजनप्रमाण उभय मेरुओं के बाह्यभागमें चारों गजदन्त पर्वतोंमेंसे प्रत्येककी लंबाई है ।। २५९२ ॥ ५६९२५९ । धातकीखण्डद्वीप में दोनों कुरुओंका धनुःपृष्ठ नौ लाख पच्चीस हजार चारसौ छयासी योजनमात्र है || २५९३ || ९२५४८६ | धातकीखण्डद्वीपमें दोनों कुरुओंकी जीवा दो लाख तेईस हजार एकसौ अट्ठावन योजनप्रमाण है || २५९४ ।। २२३१५८ । उस द्वीपमें तीन लाख छयासठ हजार छहसौ अस्सी योजनप्रमाण कुरुक्षेत्रोंका ऋजुबाण जानना चाहिये || २५९५ ।। ३६६६८० । दोनों मन्दरपर्वतोंके कुरुक्षेत्रों में से प्रत्येकका वृत्तविस्तार चार लाख छहसौ तेतीस योजन प्रमाण है || २५९६ ॥ ४००६३३ । १ द चउण्णाणं. [ ४६९ Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४७०] तिलोयपण्णत्ती [४. २५९७ जीवाविक्खंभाणं वग्गविसेसस्स होदि जं मूलं । विक्खंभजुदं अद्विय रिजुबाणो धादईसंडे ॥ २५९७ इसुवग्गं चउगुणिदं जीवावग्गम्मि पक्खिवेज तदो। चउगुणिदइसुविहेत्तं जं लद्धं वहवासो सो ॥ २५९८ सत्तणवअटुसगणवतियाणि अंसाणि होति बाणवदी। वकेणेसुपैमाणं धादगिसंडम्मि दीवम्मि ।। २५९९ ३९७८९७ । ९२ । २१२ उत्तरदेवकुरूंसु खेत्तेसुं तत्थ धादईरुक्खा । चेटुंति य गुणणामो तेण पुढं धादईसंडो॥ २६०० धादइतरूण ताणं परिवारदुमा भवंति एदस्सि । दीवम्मि पंचलक्खा सट्टिसहस्साणि चउसयासीदी ॥ २६०१ ५६०४८०। पियदसणो पासी अहिवइदेवा वसंति तेसु दुवे । सम्मत्तरयणजुत्ता वरभूषणभूसिदायारा ॥ २६०२ जीवा और विष्कंभके वोंके विशेषका, अर्थात् जीवाके वर्गको वृत्तविस्तारके वर्ग से घटाकर जो शेष रहे उसका वर्गमूल निकाले, पश्चात् उसमें विस्तारप्रमाणको मिलाकर आधा करनेपर धातकीखण्डद्वीपमें ऋजुबाणका प्रमाण आता है ।। २५९७ ।। V४००६३३२- २२३१५८+ ४००६३३ = ३६६६८० कुरुक्षेत्रका ऋजुबाण । बाणके वर्गको चौगुणा करके जीवाके वर्गमें मिला दे। फिर उसमें चौगुणे बाणका भाग देनेपर जो लब्ध आवे उतना वृत्त क्षेत्रका विस्तार होता है ॥ २५९८ ॥ ( ३६६६८० x ४ + २२३१५८२ ) ( ३६६६८० x ४ ) = ४००६३२३५३६८। अर्थात् कुछ कम ४००६३३ यो. । सात, नौ, आठ, सात, नौ और तीन, इन अंकोंसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और बानबै भाग अधिक धातकीखण्डद्वीपमें कुरुक्षेत्रके वक्र बाणका प्रमाण है ॥ २५९९ ॥ विदेहका मध्यविस्तार ८०५१९४३६२ मेरुविस्तार ९४००; ( ८०५१९४३६३ - ९४००) २ = ३९७८९७३९३ प्रत्येक कुरुक्षेत्रका विस्तार । धातकीखण्डद्वीपके भीतर उत्तरकुरु और देवकुरु क्षेत्रोंमें धातकीवृक्ष स्थित हैं, इसी कारण इस द्वीपका 'धातकीखण्ड ' यह सार्थक नाम है ॥ २६०० ॥ इस द्वीपमें उन धातकीवृक्षोंके परिवारवृक्ष पांच लाख साठ हजार चारसौ अस्सी हैं ॥ २६०१ ॥ ५६०४८० । उन वृक्षोंपर सम्यक्त्वरूपी रत्नसे संयुक्त और उत्तम भूषणोंसे भूषित आकृतिको धारण करनेवाले प्रियदर्शन और प्रभास नामक दो अधिपति देव निवास करते हैं ॥ २६०२ ।। १ द अधिय. २ द ब विहितं. ६ द पभासे. ३ द ब चक्केणोपमाणं. ४ ब कुरूसुं तत्थ. ५ द ब संडे, Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४.२६१०] चउत्थो महाधियारो [४७१ आदरअणादराणं परिवारादो भवंति एदाणं । दुगुणा परिवारसुरा पुग्वोदिदवण्णणेहिं जुदा ॥२६०३ गिरिभद्दसालविजया वक्खारविभंगसरिसुरारण्णा । पुवावरवित्थारा वत्तव्वा धादईसंडे ॥२६०४ एदेसं पत्तेक्कं मंदरसेलाण धरणिपट्टम्मि । चउणउदिसयपमाणा जोयणया होदि विक्खंभो ॥२६०५ ९४००। एक्कं जोयणलक्खं सत्तसहस्सा य अट्ठसयजुत्ता । णवहत्तरिया भणिदा विक्खंभो भद्दसालस्स ॥ २६०६ १०७८७९ । छण्णवदिजोयणसया तीउत्तरट्रहिदा य तिकलाओ । सव्वाणं पत्तेकं विजयाणं होदि विक्खंभो ॥ २६०७ ९६०३।३। जोयणसहस्समेक्कं वक्खारगिरीण होदि वित्थारो । अडाइजसयाणि विभंगसरियाणे विक्खंभो ॥ २६०८ १००० । २५० । अट्ठावण्णसयाणि चउदालजुदाणि जोयणा रुंदं । कहिदं देवारण्णे भूदारण्णे वि पत्तेक्कं ॥ २६०९ ५८४४। विजयावक्खाराणं विभंगणईदेवरण्णभद्दसालवणं । णियणियफलेण गुणिदा कादवा मेरुफलजुत्ता ॥ २६१० इन दोनों देवोंके परिवारदेव आदर और अनादर देवोंके परिवारदेवोंकी अपेक्षा दुगुणे हैं जो पूर्वोक्त वर्णनसे संयुक्त हैं ॥ २६०३ ।। अब धातकीखण्डमें गिरि ( मेरु ), भद्रशाल, विजय, वक्षार, विभंगनदी और देवारण्य, इनका पूर्वापरविस्तार कहना चाहिये ॥ २६०४ ॥ इनमेंसे प्रत्येक मेरुका विस्तार पृथिवीके पृष्ठभागपर चौरानबैसौ योजनप्रमाण है ॥२६०५॥ ९४००। भद्रशालका विस्तार एक लाख सात हजार आठसौ उन्यासी योजनमात्र कहा गया है ॥ २६०६ ॥ १०७८७९ ।। छयानबैसौ तीन योजन और आठसे भाजित तीन भागमात्र सब विजयोंमेंसे प्रत्येकका विस्तार है ॥ २६०७ ॥ ९६०३३।। ___ एक हजार योजनप्रमाण वक्षारपर्वतोंका और अढाईसौ योजनप्रमाण विभंगनदियोंका विस्तार है ।। २६०८ ॥ वक्षार १००० । विभंगनदी २५० । देवारण्य और भूतारण्यमेंसे प्रत्येकका विस्तार अट्ठावनसौ चवालीस योजनप्रमाण कहा गया है ॥ २६०९ ॥ ५८४४ । विजय, वक्षार, विभंगनदी, देवारण्य और भद्रशालवनको [ इष्टसे हीन ] अपने अपने फलसे गुणा करके मेरुके फलसे युक्त करने पर जो संख्या उत्पन्न हो उसे इस द्वीपके विस्तारमेंसे कम १ द सरिसरोरण्णा, ब सरिसुरोरणा. २ द तिउत्तरायाहिदा. ३ द ब समवाओ. ४ द बसरियाइ. For Private & Personal use only Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७२] तिलोयपण्णत्ती [ ४.२६११ तं चिय दीववासे सोधिय एदम्मि होदि जं सेसं । णियणियसंखाहरिदं णियणियवासाणि जायते ॥ २६११ सोधसु वित्थारादो छचउतियछकचउदुयंककमे । सेसं सोलसभजिदं विजयं पडि होदि वित्थारं ॥२६१२ । २४६३४६ । वित्थारादो सोधसु भंबरणभगयणदोण्णिणवयतियं । अवसेसं अट्टाहिदे वक्खारणगाण वित्थारो ॥ २६१३ ३९२०००। चउलक्खादो सोधसु अंबरणभछक्कगयणणवयतियं । अंककमे अवसेस मेरुगिरिंदस्स परिमाणं ॥ २६१४ ३९०६००। दुगुणम्मि भदसाले मंदरसेलस्स खिवसु विक्खंभं । मज्झिमसूईसहिदं सरसूई कच्छगंधमालिणिए ॥ २६१५ एक्कारसलक्खाणि पणुवीससहस्स इगिसयाणि पि । अडवण्ण जोयणाणिं कच्छाएसा हवे सूई ॥२६१६ ११२५१५८। करके शेषमें अपनी अपनी संख्याका भाग देने पर अपना अपना विस्तारप्रमाण होता है ॥ २६१०-२६११ ॥ छह, चार, तीन, छह, चार और दो, इन अंकोंके क्रमसे उत्पन्न हुई संख्याको धातकीखण्डके विस्तारमेंसे कम करके शेषमें सोलहका भाग देनेपर प्रत्येक विजयका विस्तार होता है ॥ २६१२ ॥ वक्षार यो. ८००० + विभंग १५०० + देवारण्य ११६८८ + भद्रशाल २१५७५८ + मेरु ९४०० = २४६३४६; (४००००० - २४६३४६) * १६ = ९६०३३ यो. । शून्य, शून्य, शून्य, दो, नौ और तीन, इन अंकोंके क्रमसे उत्पन्न हुई संख्याको धातकीखण्डके विस्तारमेंसे कम करके शेषमें आठका भाग देनेपर वक्षारपर्वतोंका विस्तार होता है ॥ २६१३ ॥ ३९२००० । .. ४००००० – (१५३६५४ + १५०० + ११६८८ + २१५७५८ + ९४००) ८ = १००० यो.। शून्य, शून्य, छह, शून्य, नौ और तीन, इन अंकोंके क्रमसे उत्पन्न हुई संख्याको चार लाखमेंसे कम करनेपर जो शेष रहे उतने योजनप्रमाण मेरुका विस्तार है ॥२६१४ ॥ ३९०६०० । ४००००० - (१५३६५४ + ८००० + १५०० + ११६८८ + २१५७५८ ) = ९४०० यो.। दुगुणे भद्रशालबनके विस्तारमें मन्दरपर्वतके विस्तारको मिलाकर उसमें मध्यम सूचीको मिला देनेपर कच्छा और गन्धमालिनीदेशकी सूचीका प्रमाण आता है ॥ २६१५ ॥ __ ग्यारह लाख पच्चीस हजार एकसौ अट्ठावन योजनप्रमाण कच्छादेशकी सूची होती है ॥ २६१६ ॥ १०७८७९४ २ + ९४०० + ९००००० = ११२५१५८ । १दब अंबरणभगयणदोण्णिणवयतियं. २ ब ३९२०००. ३दब कच्छाई. Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. २६२३ ] चउत्थो महाधियारो [ ४७३ - विक्खभस्स य वग्गो दसगुणिदो करणि वट्टए परिही । दुछणभअडपणपणतिययंककमे तीए परिमाणं ॥ २६१७ ३५५८०६२। अत्तरि सहस्सा बादालजुदा य जोयणट्ठसया । एक लक्खं चोइसगिरिरुद्धक्खेसपरिमाणं ॥ २६१८ १७८८४२। सेलविसुद्धा परिही चउसट्टीए गुणिज अवसेसं । दोसयबारसभजिदे जं लद्धं तं विदेहदीहत्तं ॥ २६१९ दसजोयणलक्खाणि विससहस्सं सयं पि इगिदौलं । अडसीदिजुदसयंसा विदेहदीहत्तपरिमाणं ॥ २६२० १०२०१४१।१८८ सीदाणईए वासं सहस्समेकं च तम्मि अवर्णजे । अवसेसद्धपमाणं दीहत्तं कच्छविजयस्त ॥ २६२१ पणजोयणलक्खाणि पणणउदिसयाणि सत्तर चादो। दुसयकलामो रुंदा वंकसरूवेण कच्छस्स ॥ २६२२ ५०९५७० । २०० विजयादिवासवग्गो वक्खारविभंगदेवरण्णाणं । दसगुणिदो जं मूलं सो पुह बत्तीसगुणिदस्स ॥ २६२३ विस्तारके वर्गको दशसे गुणा करके उसका वर्गमूल निकालने पर परिधिका प्रमाण होता है। यहां कच्छादेशसम्बन्धी सूचीकी परिधिका प्रमाण अंकक्रमसे दो, छह, शून्य, आठ, पांच, पांच, और तीन अंकरूप है ॥ २६१७ ॥ ११३५१५८२४ १० = ३५५८०६२ । । ___ चौदह पर्वतोंसे रोके गये क्षेत्रका प्रमाण एक लाख अठत्तर हजार आठसौ ब्यालीस योजनमात्र है ॥ २६१८ ॥ १७८८४२ । उपर्युक्त परिधिप्रमाणमेंसे पर्वतरुद्ध क्षेत्रको कम करदेने पर जो शेष रहे उसको चौंसठसे गुणा करके प्राप्त गुणनफलमें दोसौ बारहका भाग देनेपर जो लब्ध आवे उतनी विदेहक्षेत्रकी लंबाई है ॥ २६१९॥ वह विदेहक्षेत्रकी लंबाई दश लाख बीस हजार एकसौ इकतालीस योजन और एक योजनके दौसौ बारह भागोंमेंसे एकसौ अठासी भागप्रमाण है ॥ २६२० ॥ ( ३५५८०६२ -- १७८८४२ ) x ६४ : २१२ = १०२०१४१३६।। उसमें से एक हजार योजनप्रमाण सीतानदीके विस्तारको कम करदेने पर जो शेष रहे उसके अर्धभागप्रमाण कच्छादेशकी लंबाई है ॥ २६२१ ॥ १०००। पांच लाख पंचानबसौ सत्तर योजन और दोसौ भाग अधिक कच्छादेशका तिर्यविस्तार है ॥ २६२२ ॥ (१०२०१४१३१ - १०००) २ = ५०९५७०३२३ । __ कच्छादिक विजय, वक्षार, विभंगनदी और देवारण्य, इनके विस्तारके वर्गको दशसे गुणा करके उसका जो वर्गमूल हो, उसको पृथक् बत्तीससे गुणा करके प्राप्त गुणनफलमें दोसौ बारहका १ द ब गुणिज्जु. २ द ब विंससहस्ससयं पि होदि इगिदालं. ३ द बवास मेकं च त्तम्मि. ४ द अवणेज. ५ द ब सत्तरिस्सादो. ६ द मूलं वपुसा, ब मूलं सा. . TP 60. Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४७४ ] तिलोयपण्णत्ती [४. २६२४ बारसजुददुसएहि भजिदूणं कच्छरुंदमेलिविदं । तत्थ णियणियट्ठाणे विदेहअद्धस्स विक्खंभो ॥ २६२४ चत्तारि सहस्साणि पणसयचउसीदि जोयणाणं पित परिवडी विजयाणं णादव्वा धादईसंडे ॥ २६२५ ४५८४ | चत्सारि जोयणाणं सयाणि सत्तत्तरीय जुत्ताणि । सहि कलाओ तस्सि वक्खारगिरीण परिवड्डी॥ २६२६ ४७७ । ६० एक्कोणवीससहिदं एक्कसयं जोयणाणि भागा य । बावण्णा ठाणेसुं विभंगसरियाण परिवड्डी ॥ २६२७ ११९ । ५२ २१२ दुसहस्सं सत्तसयं उणणवदी जोयणाणि अंसा य । बाणवदी ठाणेसुं देवारण्णस्स संबड्डी ॥ २६२८१ २७८९ । ९२ २१२ , खेत्तादिवड्मिाणं आदीदो वाढिऊण मज्झिल्ले । तम्हा अंतिमदीहे वडिपमाणं च जाणिज॥ २६२९ वि ४५८४ व ४७७ । ६० विभं ११९ । ५२ । दे २७८९ । ९२ २१२ २१२ २१२ खेत्तादीणं अंतिमदीहपमाणं च होदि जं जत्थ । तं जि पमाणं अग्गिमवक्खारादीसु आदिलं ॥ २६३० भाग देने पर जो लब्ध आवे उसे कच्छादेशके विस्तारमें मिला देनेपर उत्पन्न राशिप्रमाण अपने अपने स्थानमें अर्धविदेहका विस्तार होता है ॥ २६२३-२६२४ ॥ . ___ धातकीखण्डमें चार हजार पांचसौ चौरासी योजनप्रमाण क्षेत्रोंकी वृद्धि जानना चाहिये ॥ २६२५ ॥ । ( ९६०३३ )२ ४ १०४ ३२ ’ २१२ = ४५८४ । इस द्वीपमें वक्षारपर्वतोंकी वृद्धिका प्रमाण चारसौ सतत्तर योजन और साठ कला अधिक है ॥ २६२६ ॥ । १०००२ x १० x ३२ ’ २१२ = ४७७३६३ । एकसौ उन्नीस योजन और बावन भागमात्र विभंगनदियोंके स्थानोंमें वृद्धि होती है ॥ २६२७ ॥ २५०२ x १० x ३२ : २१२ = ११९ २५३ । देवारण्यके स्थानोंमें वृद्धिका प्रमाण दो हजार सातसौ नवासी योजन और बानबै भाग अधिक है ॥२६२८ ॥ ॥ ५८४४२ ४१० x ३२ + २१२ = २७८९२९३ । क्षेत्रादिकोंकी आदिम लंबाई में मिलाकर मध्यम लंबाईका प्रमाण लाने के लिये तथा मध्यम लम्बाई में मिलाकर अन्तिम लंबाईको लाने के लिये यह वृद्धिप्रमाण जानना चाहिये ॥ २६२९ ।। विजय ४५८४ । वक्षार ४७७३६३ । विभंग ११९३५३ । देवारण्य २७८९३९२३ । क्षेत्रादिकोंकी अन्तिम लंबाईका प्रमाण जहां जो हो, वही उससे आगेके वक्षरादिककी आदिम लंबाईका प्रमाण होता है ॥ २६३० ॥ ....... १. द तह, ब ता. २ द ब परिवडिय. ३ द-प्रतौ इतो षोडश माथा अन्यत्र लिखिताः. ४ द ब वाडिऊण. ५ द ब चाडिजं. Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. २६३५] चउत्थो महाधियारो [१७५ चउपणइगिचउइगिपण जोयण भागा तहेव दोषिण सया । कच्छाए गंधमालिणिखेत्तस्स य मज्झिमं दीहं॥२६३१ ५१४१५४ । २०० २१२ अडतियसगढइगिपण भागा सय दोणि विजयचरिमं च । दोण्हं गिरीण आदी दीहत्तं ताण णिहिटं ॥ २६३२ ५१८७३८ । २०० २१२ छक्केकदुणवइगिपण भागा अडदाल मज्झदीहत्तं । चित्तसुरादियकूडमालंताणं गिरीणं च ॥ २६३३ ५१९२१६ । ४८ २१२ तियणवछक्कं णवइगिपण अंसा अडअहियएक्कसयं । दोण्हं गिरीण अंतिमदीहत्तं विजयआदीए ॥ २६३४ ५१९६९३ । १०८ २१२ सगसत्तदुचउदुगपण अंसा ता एवं मज्झिमं दीहं । दोहं सुकच्छगंधिलविजयाणं ताण होदि त्ति ॥ २६३५ ५२४२७७ । १०८ २१२ चार, पांच, एक, चार, एक और पांच, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और दोसौ भाग अधिक कच्छा और गन्धमालिनी देशकी मध्यम लंबाईका प्रमाण है ॥ २६३१ ॥ ५०९५७०३९३ + ४५८४ = ५१४१५४३१३ । ___ आठ, तीन, सात, आठ, एक और पांच, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और दोसौ भाग अधिक कच्छाविजयकी अन्तिम तथा उन दोनों पर्वतोंकी आदिम लंबाई कही गई है ॥ २६३२ ॥ ५१४१५४३९३ + ४५८४ = ५१८७३८३९३ । ___ छह, एक, दो, नौ, एक और पांच, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और अड़तालीस भाग अधिक चित्रकूट और सुरमाल पर्वतोंकी मध्यम लंबाई है ॥ २६३३ ।। ५१८७३८३१३ + ४७७ ३६२ = ५१९२१६ ३४३ । तीन, नौ, छह, नौ, एक और पांच, इन अंकोंसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ आठ भाग अधिक उक्त दोनों पर्वतोंकी अन्तिम तथा सुकच्छा और गंधिला देशकी आदिम लंबाई है ॥ २६३४ ॥ ५१९२१६ ११३ + ४७७३१ = ५१९६९३३ १३ । सात, सात, दो, चार, दो और पांच, इन अंकोंसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ आठ भाग अधिक सुकच्छा और गन्धिला नामक उन दोनों क्षेत्रोंकी मध्यम लंबाई है ॥ २६३५ ॥ ५१९६९३३९३ + ४५८४ = ५२४२७७३१६ । Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४७६ ] तिलोयपण्णत्ती [ ४. २६३६ इगिछटअट्ठदुगपणसंखा भागा अडुतरं च सयं । विजएसु दोसु अंतिमदीहत्तं दोविभंगादी ॥ २६३६ ५२८८६१ । १०८ २१२ भअट्ठणवडदुगपण अंसा सट्ठीइ इक्कसयमेत्ता । हदवदीउम्मिमालिणिणईण मझिल्लायाम ॥ २६३७ ५२८९८० । १६० २१२ सुण्णणभइक्कणवदुगपणसंखा जोयणाई सरिदाणं । दोण्हं अंतिमदीहं 'आदिलं अग्गविजयाणं ॥ २६३८ ५२९१०. । ..। चउअट्ठछक्कतितिपण भागट्टाणेसु सुण्णयं जाण । महकच्छसुगंधाणं विजयाणं मज्झिमायाम ॥२६३९ ५३३६८४ । ००। अट्टछदुअट्रतियपणजोयणया सव्वदंसिणा भणिया । दोस वि विजयाणंतिमदीहं वक्खारआदिलं ॥२६४० ५३८२६८।००। एक, छह, आठ, आठ, दो और पांच, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ आठ भागप्रमाण उक्त दोनों क्षेत्रोंकी अन्तिम तथा द्रवती और ऊर्मिमालिनी इन दो विभंगनदियोंकी आदिम लंबाई है ॥ २६३६ ॥ ५२४२७७३९३ + ४५८४ = ५२८८६१३९५ । शून्य, आठ, नौ, आठ, दो और पांच, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ साठ भागप्रमाण द्रहवती और ऊर्मिमालिनी नामक विभंगनदियोंकी मध्यम लंबाई है ।। २६३७ ।। ५२८८६१३२ + ११९३१३ = ५२८९८०३६३ । शून्य, शून्य, एक, नौ, दो और पांच, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजनप्रमाण उक्त दोनों नदियोंकी अन्तिम तथा महाकच्छा और सुगन्धा नामक अप्रिम दोनों देशोंकी आदिम लम्बाई है ॥ २६३८ ॥ ५२८९८०३६३ + ११९३१३३ = ५२९१०० । चार, आठ, छह, तीन, तीन और पांच, इन अंकोंसे जो संख्या निर्मित हो उतने योजनप्रमाण महाकच्छा और सुगन्धा देशोंकी मध्यम लंबाई है । यहां भागस्थानोंमें शून्य समझना चाहिये ॥ २६३९ ॥ ५२९१०० + ४५८४ = ५३३६८४ । उपर्युक्त दोनों देशोंकी अन्तिम और नलिनकूट व नागपर्वतकी आदिम लंबाई सर्वज्ञदेवने आठ, छह, दो, आठ, तीन, और पांच, इन अंकोंसे निर्मित संख्यारूप योजनप्रमाण बतलाई है ॥ २६४०॥ ५३३६८४ + ४५८४ = ५३८२६८ । १ ब अटुत्तरं. २ ब आदिल्लं आयाम वि. Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. २६४५] चउत्थो महाधियारो [४७७ पणचउसगट्ठतियपणजोयणया होंति सहि भागा य । णलिणादिकूडणागग्गिरीण मन्सु दीहत्तं ॥ २६४. ५३८७४५। ६० दुगदुगदुगणवतियपण भागा वीसुत्तरं च इक्कसयं । दोवक्खाराणंतिमदीहं विजयाण आदिल्लं' ॥ २६४२ ५३९२२२ । १२० २१२ छक्कणभअट्टतियचउपण अंसा पुग्वभासिदा णेया। कच्छकवदिगंधासु विजयेसु मज्झिमायामं ॥ २६४३ ५४३८०६ । १२० २१२ णभणवतियअडचउपणे पुवुत्तंसाणि दोसु विजएसं । गहवदिए फेणमालिणि अंतिमआदिल्लदीहत्तं ॥२६४४ ५४८३९० । १२० णवणभपणअडचउपण भागा बावत्तरीसदं दीहं । मज्झिलं गहवदिए तह चेव य फेणमालिणिए ॥२६४५ ५४८५०९ । १७२ २१२ पांच, चार, सात, आठ, तीन और पांच, इन अंकोंसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और साठ भागप्रमाण नलिनकूट और नागपर्वतकी मध्यम लंबाई है ॥ २६४१ ॥ ___ ५३८२६८ + ४७७३६५ = ५३८७४५३३३ । दो, दो, दो, नौ, तीन और पांच, इन अंकोंसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ बीस भागप्रमाण उक्त दोनों वक्षारपर्वतोंकी अन्तिम तथा कच्छकावती और गन्धा देशोंकी आदिम लंबाई है ॥ २६४२ ॥ ५३८७४५ + ४७७६६१ =५३९२२२३३३ । छह, शून्य, आठ, तीन, चार और पांच, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या निर्मित हो उतने योजन और पूर्वमें कहे हुए एकसौ बीस भाग अधिक कच्छकावती और गन्धा देशकी मध्यम लंबाई है ॥ २६४३ ॥ ५३९२२२३३३ + ४५८४ = ५४३८०६३३३ । शून्य, नौ, तीन, आठ, चार और पांच, इन अंकोंसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और पूर्वोक्त एकसौ बीस भाग अधिक उक्त दोनों देशोंकी अन्तिम तथा ग्रहवती और फेनमालिनी नामक विभंगनदियोंकी आदिम लंबाई है ।। २६४४ ॥ ५४३८०६ + ४५८४ = ५४८३९०३३३ । नौ, शून्य, पांच, आठ, चार और पांच, इन अंकोंसे जो संख्या निर्मित हो उतने योजन और एकसौ बहत्तर भाग अधिक ग्रहवती और फेनमालिनी नदियोंकी मध्यम लंबाई है ॥२६४५॥ ५४८३९०३३३ + ११९३९३ = ५४८५०९३१३ । १ द ब आदिस्स. २द बतियअट्ठच उपण. Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७८ ] तिलोयपण्णत्ती [ ४. २६४६ णवदोछअटुचउपण अंसा बारस विभंगसरियाणं । अंतिल्लयदीहत्तं मादी आवत्तवप्पकावदिए ॥ २६४६ ५४८६२९ । १२ २१२ तियइगिदुतिपणपणयं अंककमे जोयणाणि अंसा य । बारसमेतं मज्झिमदीहं आवत्तवप्पकावदिए ॥ २६४७ ५५३२१३ । १२ २१२ सगणवसगसगपणपण अंसा ता एवं दोस विजयाणं । अंतिल्लयदीहत्तं आदीअं पउमसूरवेरे ॥ २६४८ ५५७७९७ । १२ चउसत्तदोण्णिभट्ठयपणपणभंकक्कमेण अंसाई । बावत्तरि दीहत्तं मझिल्लं पउमसूरवरे ॥ २६४९ ५५८२७४ । ७२ २१२ इगिपणसगअडपणपण भागा बत्तीसअधियसय दीहं । दोस गिरीसं अंतिल्लादिलं दोसु विजयाणं ॥ २६५० ५५८७५१ । १३२ २१२ नौ, दो, छह, आठ, चार और पांच, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने वोजन और बारह भागमात्र उक्त दोनों विभंगनदियोंकी अन्तिम तथा आवर्ता और वप्रकावती देशोंकी आदिम लंबाई है ॥ २६४६ ।। ५४८५०९:४२ + ११९.५२ = ५४८६२९.१.२३ । तीन, एक, दो, तीन, पांच और पांच, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और बारह भागमात्र अधिक आवर्ता और वप्रकावती देशोंकी मध्यम लंबाई है ॥ २६४७ ॥ ५४८६२९,१,२ + ४५८४ = ५५३२१३३१.२३ । सात, नौ, सात, सात, पांच और पांच, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या निर्मित हो उतने योजन और बारह भाग अधिक उक्त दोनों देशोंकी अन्तिम लंबाई तथा यही पद्मकूट और सूर्यपर्वतकी आदिम लंबाई है ॥ २६४८॥ ५५३२१३.१२ + ४५८४ = ५५७७९७.१.३ । ___ चार, सात, दो, आठ, पांच और पांच, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और बहत्तर भाग अधिक पद्माकूट और सूर्यपर्वतकी मध्यम लंबाई है ॥ २६४९ ॥ ५२७७९७६३३ + ४७७३६ = ५५८२७४२७२३ ।। एक, पांच, सात, आठ, पांच और पांच, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ बत्तीस भाग अधिक उक्त दोनों वक्षारपर्वतोंकी अन्तिम तथा लांगलावर्ता और महावप्रा देशोंकी आदिम लम्बाई है ॥ २६५० ॥ ५५८२७४६७३ + ४७७.६० = ५५८७५१३३३ । १दत एव. २ दबणलिणणागवरे. ३दब मझअण्ण लिणकडणागवरे. Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४.२६५५] चउत्थो महाधियारो [४७९ पणतितितियछप्पणयं अंसा ता एव लंगलावत्ते । महवप्पे' विजयाए पत्तेक मज्झिमं दीहं ॥ २६५१ ५६३३३५ । १३२ २१२ णबइगिणवसगछप्पण भागा ता एव दोसु विजयाणं । अंतिल्लयदीहत्तं आदिल्लं दोविभंगसरियाणं ॥ २६५२ ५६७९१९ । १३२] २१२ अडतियणभअडछप्पण अंसा चउसीदिअधियसयमेतं । गंभीरमालिणीए मज्झिल्लं पंकगावदिए॥२६५३ ५६८०३८ । १८४ २१२ अडपणइगिअडछप्पण अंसा चउवीसमेत्तदीहत्तं । दोणं णदीण अंतं आदिल्लं दोसु विजयाणं ॥ २६५४ ५६८१५८ । २४ २१२ दुचउसगदोणिसगपण अंककमे अंसमेव पुवुत्त । मज्झिल्लयदीहत्तं पोक्खलविजए सुवप्पाए ॥ २६५५ ५७२७४२ । २४ २१२ पांच, तीन, तीन, तीन, छह और पांच, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या निर्मित हो उतने योजन और पूर्वोक्त एकसौ बत्तीस भाग अधिक लांगलावर्ता व महावप्रा देशोंमेंसे प्रत्येककी मध्यम लंबाई है ॥ २६५१ ॥ ५५८७५१३३३ + ४५८४ = ५६३३३५३३३ । । ___ नौ, एक, नौ, सात, छह और पांच, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और पूर्वोक्त एकसौ बत्तीस भाग अधिक उक्त दोनों देशोंकी अन्तिम तथा गंभीरमालिनी और पंकवती नामक दो विभंगनदियोंकी आदिम लंबाई है ॥ २६५२ ॥ ५६३३३५३३३ + ४५८४ = ५६७९१९३३३ । आठ, तीन, शून्य, आठ, छह और पांच, इन अंकोंसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ चौरासी भाग अधिक गंभीरमालिनी व पंकवती नदियोंकी मध्यम लंबाई है ॥ २६५३ ॥ ५६७९१९३३३ + ११९:५२ = ५६८०३८३८३।। आठ, पांच, एक, आठ, छह और पांच, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और चौबीस भागमात्र अधिक उक्त दोनों नदियोंकी अन्तिम तथा पुष्कला एवं सुवप्रा विजयकी आदिम लंबाई है ॥ २६५४ ॥ ५६८०३८१६४ + ११९,५२ = ५६८१५८२४ ।। दो, चार, सात, दो, सात और पांच, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और पूर्वोक्त चौबीस भाग अधिक पुष्कला व सुवप्रा विजयकी मध्यम लंबाई है ॥ २६५५॥ ___ ५६८१५८२.४३ + ४५८४ = ५७२७४२३२३ । १द तहवप्पे, २ द ब संपत्तेक मज्झिमदीहतं. ३ द सरीणं, ब सरीरं. ४द पुव्वंता, ब पुव्वुत्ता. Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८०] तिलोयपण्णत्ती [ ४. २६५६ छहोतियसगसगपण अंसा ता एव अंतदीहत्तं । कमसो दोविजयाणं आदिल्लं एक्सेलचंदणगे ॥ २६५६ ५७७३२६ । २४ २१२ तियणभअडसगसगपण भागा चउसीदिमेत्त पत्तेकं । मज्झिल्लयदीहत्तं होदि पुढं एक्सेलचंदणगे ॥ २६५७ ५७७८०३ । ८४ २१२ भभडदुभट्ठसगपण अंसा बारसकदी हु अवसाणे । दीहं दोसु गिरीणं आदी वप्पाए पोक्खलावदिए ॥२६५८ ५७८२८०। १४४ २१२ चउछकअडदुअडपण कमसो का त एव भागा य । मझिल्लयदीहत्तं विजयाणं दोसु णादध्वं ॥ २६५९ ५८२८६४ । १४४ २१२ अडचउचउसगअडपण अंसा ते चव पोक्खलावदिए । वप्पाए अंतदीहं आदिल्लं भूददेवरण्णाणं ॥ २६६० ५८७४४८।१४४ २१२ ___ छह, दो, तीन, सात, सात, और पांच, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और चौबीस भाग ही अधिक क्रमसे दोनों क्षेत्रोंकी अन्तिम तथा एकशैल व चन्द्रनग नामक वक्षारपर्वतोंकी आदिम लंबाई है ॥ २६५६ ।। ५७२७४२३२५ + ४५८४ = ५७७३२६३३३ । ___ तीन, शून्य, आठ, सात, सात और पांच, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या निर्मित हो उतने योजन और चौरासी भागमात्र अधिक एकशैल व चन्दनग नामक वक्षारपर्वतों से प्रत्येककी मध्यम लंबाई है ॥ २६५७ ॥ ५७७३२६,२,३ +४७७.६० = ५७७८०३६१३ । ___ शून्य, आठ, दो, आठ, सात और पांच, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और बारहके वर्गप्रमाण अर्थात एकसौ चवालीस भाग अधिक दोनों पर्वतोंकी अन्तिम तथा वप्रा एवं पुष्कलावती क्षेत्रकी आदिम लंबाई है ॥ २६५८ ॥ ५७७८०३२ + ४७७३१२ = ५७८२८०३१३ । चार, छह, आठ, दो, आठ और पांच, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ चवालीस भाग ही अधिक उक्त दोनों देशोंकी मध्यम लंबाई जानना चाहिये ॥ २६५९ ॥ ५७८२८०३१३ + ४५८४ % ५८२८६४३३३ । आठ, चार, चार, सात, आठ और पांच, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ चवालीस भाग अधिक पुष्कलावती व वप्रा विजयकी अन्तिम तथा भूतारण्य व देवारण्यकी आदिम लंबाई है ॥ २६६० ॥ ५८२८६४३६३ + ४५८४ = ५८७४४८३१३ । १ द ब दीहत्योसुं गिरीणं. २ एषा गाथा द-प्रतौ नास्ति. Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ४. २६६६] चउत्थो महाधियारो - अट्रतियदोषिणबरणवपणअंककमेण चउवीसा | भागा मज्झिमदीहं पत्तेकं देवभूदरण्णाणं ॥ २६६१ ५९०२३८ । २४ २१२ सगदोणभतियणवपणकमसो अंका तहेव भागा य । सोलुत्तरसय अंतिमदीहं सुरभूदरण्णाणं॥२६६२२ ५९३०२७ । ११६ २१२ कच्छादिप्पमुहाणं तिवियप्पं सण्णिरूविदं सव्वं । विजयाण मंगलावदिपमुहाण कमेण वत्तवं ॥२६६३ कच्छादिसु विजयाणं आदिममज्झिल्लचरिमदीहत्ते । विजयद्धरुंदमवणिय अद्धकदे तस्स तस्स दीहत्तं ॥ २६६४ सोहसु मज्झिमसूई मेरुगिरि दुगुणभद्दसालवणं । सौ सूई पम्मादीपरियंतं मंगलावदिए ॥ २६६५ दोचउअडचउसगछज्जोयणआणिं कमेण तं वग्गं । दसगुणमूलं परिही अडतियणभचउतिएक्कदुगं ॥ २६६६ सई ६७४८४२ । परि २१३४०३८ । आठ, तीन, दो, शून्य, नौ और पांच, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या निर्मित हो उतने योजन और चौबीस भाग अधिक देवारण्य व भूतारण्यमेंसे प्रत्येककी मध्यम लंबाई है ॥२६६१ ॥ __५८७४४८३१३ + २७८९३३३ = ५९०२३८३३३ । सात, दो, शून्य, तीन, नौ और पांच, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ सोलह भाग अधिक देवारण्य व भूतारण्यकी अन्तिम लंबाई है ।। २६६२ ॥ ५९०२३८३२५ + २७८९३९३ = ५९३०२७३१६ । यह सब कच्छादिक देशोंकी तीन प्रकारसे लंबाई कही गई है। अब क्रमसे वह मंगलावती आदि देशोंकी कही जाती ह ॥ २६६३ ॥ कन्छादिक विजयोंकी आदिम, मध्यम और अन्तिम लंबाई मेंसे विजयार्द्धके विस्तारको कम करके शेषको आधा करनेपर उस उसकी लंबाईका प्रमाण होता है ॥ २६६४ ॥ __ धातकीखण्डकी मध्यसूचीमेंसे मेरुपर्वत और दुगुणे भद्रशालवनके विस्तारको घटा दो, तब वह शेष पद्मासे मंगलावतीदेश तककी सूची होती है ॥ २६६५ ।। ९००००० – ( ९४०० + २१५७५८ )= ६७४८४२ सूची । दो, चार, आठ, चार, सात और छह, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन रूप उपर्युक्त सूचीका प्रमाण है । इस सूचीप्रमाणका वर्ग करके उसको दशसे गुणा करनेपर जो प्राप्त हो उसका वर्गमूल निकालनेपर उक्त सूचीकी परिधिका प्रमाण होता है, जो क्रमसे आठ, तीन, शून्य, चार, तीन, एक और दो अंकरूप है ॥२६६६ ॥ V६७४८४२२४ १० = २१३४०३८ परिधि । ३ द सो. १ ब दीहसुरभूदरण्णा. २ एषा गाथा द-प्रतौ नास्ति, TP. 61 Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८२ ] तिलोय पण्णत्ती [ ४.२६६७ सेलविसुद्ध परिही चउसठ्ठीहिं गुणेज अवसेसं । बारसदोसयभजिदे जं लई तं विदेहदीहतं ॥ २६६७ सगचउदोणभणवपण भागा दोगुणिदणउदि दीहत्तं । पुष्ववरविदेहाणं सामीवे भद्दसालवणं ॥ २६६८ ५९०२४७ । १८० २१२ तम्मि सहस्सं सोधिय अद्धकदेणं विहीणदीहत्तं । उक्तस्सं पम्माए तह चैव य मंगलावदिए । २६६९ तिय दोछञ्चरणवदुग अंक कमे' जोयणाणि भागाणि । चउहीणदुसयदीहं आदिलं पउम मंगलावदिए || २६७० २९४६२३ । १९६ २१२ णवतियणभखंणव दो अंक कमे भाय दुसद चउरहिदं । मज्झिलयदहितं पम्माए मंगलावदिए २६७१ २९००३९ । १९६ २१२ पणपणच उपणअडदुग अंसा ता एव दोसु विजयासुं। अंतिलयदीहत्तं वक्खारदुगम्मि आदिलं ॥ २६७२ २८५४५५ । १९६ २१२ इस परिधिप्रमाणसे पर्वतरुद्ध क्षेत्रको कम करनपर जो शेष रहे उसे चौंसठसे गुणा करके दोसौ बारहका भाग देनेपर जो लब्ध आवे उतनी विदेहक्षेत्रकी लंबाई है || २६६७ ॥ सात, चार, दो, शून्य, नौ और पांच, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और नब्बे के दूने अर्थात् एकसौ अस्सी भागमात्र अधिक भद्रशालवन के समीप में पूर्वापर विदेहों की लंबाई है || २६६८ ॥ ( २१३४०३८ - १७८८४२ ) x ६४ ÷ २१२ = ५९०२४७३१२। उस विदेहकी लंबाई में से एक हजार योजन ( सीतोदाका विस्तार ) कम करके शेषको आधा करनेपर पद्मा तथा मंगलावती देशकी उत्कृष्ट लंबाईका प्रमाण होता है || २६६९ ॥ ५९०२४७३३ – १००० ÷ २ = २९४६२३३१३ । -- तीन, दो, छह, चार, नौ और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और चार कम दोसौ अर्थात् एकसौ छयानबै भाग अधिक पद्मा और मंगलावती देशकी आदिम लंबाई है || २६७० ॥ २९४६२३९ 1 नौ, तीन, शून्य, शून्य, नौ और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ छयानबै भाग अधिक पद्मा और मंगलावती देशकी मध्यम लंबाई है || २६७१ || २९४६२३३१३ – ४५८४ = २९००३९३ । पांच, पांच, चार, पांच, आठ और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और पूर्वोक्त एकसौ छयानबै भाग अधिक उक्त दोनों देशोंकी अन्तिम तथा श्रद्धावान् व आत्माजन नामक दो वक्षारपर्वतोंकी आदिम लंबाई है || २६७२ ॥ २९००३९३१३ – ४५८४ = २८५४५५३१ । १ द ब अंककमेण. Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. २६७७ ] चउत्यो महाधियारो [ ४८३ • अडसगणवचउअडदुग भागा छत्तीसअधियसयमेकं । सट्टावणमायंजणगिरिम्म मझिल्लदीहत्तं ॥ २६७३ २८४९७८ । १३६ २१२ इगिणभपण चउअडग भागा छाहत्तरी य अंतिल्लं । दीहं दोसु गिरीसं आदीओ दोणिविजयाणं ॥२६७४ २८४५०१ । ७६ २१२ सगइगिणवणवसगदुग भागा ता एव मज्झदीहत्तं । पत्तेक सुपम्माए रमाणिज्जाणामविजयाए ॥ २६७५ २७९९१७ । ७६ २१२ तियतिणितिण्णिपणसगदोणि य अंसा तहेव दीहत्तं । दोविजयाणं अंतं भादिल्लं दोविभंगसरियाणं ॥ २६७६ २७५३३३ । ७६ । २१२ चउइगिदुगपणसगदुग भागा चउवीसमेत्त दीहत्तं । मज्झिल्लं खीरोदे ' उम्मत्तणदिम्मि पत्तेकं ।। २६७७ २७५२१४ । २४ २१२ आठ, सात, नौ, चार, आठ और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या निर्मित हो उतने योजन और एकसौ छत्तीस भाग अधिक श्रद्धावान् व आत्मांजन पर्वतकी मध्यम लंबाई ह ॥२६७३॥ २८५४५५३९६ - ४७७.६० = २८४९७८३३३ । एक, शून्य, पांच, चार, आठ और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और छ्यत्तर भाग अधिक उक्त दोनों वक्षारपर्वतोंकी अन्तिम तथा सुपद्मा व रमणीया नामक दो देशोंकी आदिम लंबाई है ॥२६७४ ॥ २८४९७८१३६ - ४७७.६० = २८४५०१३१६ । __सात, एक, नौ, नौ, सात और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और पूर्वोक्त व्यत्तर भागमात्र अधिक सुपमा और रमणीया नामक क्षेत्रों से प्रत्येककी मध्यम लंबाई है ॥ २६७५ ॥ २८४५०१३७६ - ४५८४ = २७९९१७३२३ । तीन, तीन, तीन, पांच, सात और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और पूर्वोक्त व्यत्तर भाग अधिक उक्त दोनों क्षेत्रोंकी अन्तिम तथा क्षीरोदा व उन्मत्तजला नामक दो विभंगनदियोंकी आदिम लंबाई है ॥ २६७६ ॥ २७९९१७३१३ - ४५८४ = २७५३३३३३३ । चार, एक, दो, पांच, सात और दो, इन अंकोंसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और चौबीस भागमात्र अधिक क्षीरोदा व उन्मत्तजलामेंसे प्रत्येक नदीकी मध्यम लंबाई है ॥२६७७॥ २७५३३३३७६ - ११९३५२ = २७५२१४३२३ । १ ब खारोदे. Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८४] तिलोयपण्णत्ती [ ४.२६७८ चउणवअंबरपणसगदो भागा चउरसीदिनाधियसयं । दोणं णईण अंतिमदीई आदिल्लं' दोसु विजऎसुं ॥ २६७८ २७५०९४ । १८४ २१२ णभइगिपणणभसगद्गअंककमे भागमेव पुग्विल्लं । मज्झिल्लयवित्थारं महपम्मसुरम्मैविजयाणं ॥ २६७९ २७०५१० । १८४ | २१२ छद्दोणवपणछद्दग भाया ता एव अंतदीहत्तं । दोविजयाणं अंजणवियडावदियाए आदिल्लं ।। २६८० २६५९२६ । १८४ २१२॥ णवचउचउपणछद्दोअंककमे जोयणाणि भागा य । बासटि दुहद दीह' मज्झिल्लं दोसु वक्खारे ॥ २६८१ २६५४४९ । १२४ २१२ दोसगणवचउछद्दो भागा चउसट्टि अंतदीहत्तं । दोवक्खारगिरीणं आदीयं दोसु विजएसुं ॥ २६८२ २६४९७२ । ६४ २१२ चार, नौ, शून्य, पांच, सात और दो, इन अकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ चौरासी भाग अधिक उक्त दोनों नदियोंकी अन्तिम तथा महापद्मा व सुरम्या नामक दो देशोंकी आदिम लंबाई है ॥ २६७८ ॥ २७५२१४.२४ - ११९,५२ = २७५०९४३९४ । शून्य, एक, पांच, शून्य, सात और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और पूर्वोक्त एकसौ चारासी भाग अधिक महापद्मा व सुरम्या नामक देशोंकी मध्यम लंबाई हे ॥ २६७९ ॥ २७५०९५३६५ - ४५८४ = २७०५१०१६६। छह, दो, नौ, पांच, छह और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और पूर्वोक्त एकसौ चौरासी भाग अधिक उक्त दोनों देशोंकी अन्तिम तथा अंजन व विजटावान् पर्वतकी आदिम लंबाई है ॥ २६८० ॥ २७०५१०३८३ - ४५८४ = २६५९२६३६६। नौ, चार, चार, पांच, छह और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और बासठके दुगुणे अर्थात् एकसौ चौबीस भाग अधिक दोनों वक्षारोंकी मध्यम लंबाई है ।।२६८१॥ २६५९२६३६३ - ४७७.६१ = २६५४४९३२३ । दो, सात, नौ, चार, छह और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और चौसठ भाग अधिक दोनों वक्षारपर्वतोंकी अंतिम तथा पद्मकावती व रम्या देशकी आदिम लंबाई है ॥ २६८२ ॥ २६५४४९१२४ - ४७७.६ = २६४९७२६६.४३ । १ द ब दीहिं आदीओ. २ द विजयसु, ब विजयासु. ३ दब सुपम्म.४ दब दीहा. Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. २६८७] चउत्थो महाधियारो [ ४८५ . भडतियणभछद्दो भागा चउसट्रि मज्झदीहत्तं । रम्माए पम्मकावदिविजयाए होदि पत्तेफ ॥२६८३ २६०३८८ । ६४ २१२ चउणभअडपणपणदुग भागा ता एव दोणि विजयाणं । अंतिल्लयदीहत्तं भादिल्लं दोविभंगसरियाणं ॥ २६८४ २५५८०४ । ६४ २१२ पणअडछप्पणपणदुग अंककमे बारसाणि अंसा य । मत्तजले सीदोदे पत्तेकं मज्झदीहत्तं ॥ २६८५ २५५६८५ । १२ । २१२ पणछप्पणपणपंचयदो श्चिय बाहत्तरीहि अधियसयं । भागा दुणइदुविजए अंतिल्लादिल्लदीहत्तं ॥ २६८६ २५५५६५। १७२ इगिअडणवणभपणदुग भागा ता एव मज्झदीहत्तं । संखाए वच्छकावदिविजए पत्तेक परिमाणं ॥ २६८७ २५०९८१ । १७२ २१२ आठ, आठ, तीन, शून्य, छह और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और चौंसठ भाग अधिक रम्या व पद्मकावती देशोंमेंसे प्रत्येककी मध्यम लंबाई है ॥ २६८३ ॥ २६४९७२३१३ - ४५८४ = २६०३८८३६३ । ___चार, शून्य, आठ, पांच, पांच और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और पूर्वोक्त चौंसठ भाग अधिक उक्त दोनों क्षेत्रोंकी अन्तिम तथा मत्तजला व सीतोदा नामक दो विभंगनदियोंकी आदिम लंबाई है ।। २६८४ ॥ २६०३८८३६३२ - ४५८४ = २५५८०४३६३ । ___ पांच, आठ, छह, पांच, पांच और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और बारह भाग अधिक मत्तजला व सीतोदामेंसे प्रत्येककी मध्यम लंबाई है ॥ २६८५ ॥ २५५८०४ ३६१५ – ११९२३५ = २५५६८५३३ । पांच, छह, पांच, पांच, पाच और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या निर्मित हो उतने योजन और एकसौ बहत्तर भाग अधिक दोनों नदियोंकी अन्तिम तथा शंखा व वत्सकावती नामक दो विजयोंकी आदिम लंबाई है ।। २६८६ ॥ २५५६८५३३३ ११९३१३ = २५५५६५३१३। एक, आठ, ना, शून्य, पांच और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और पूर्वोक्त एकसौ बहत्तर भाग अधिक शंखा व वत्सकावती क्षेत्रों से प्रत्येककी मध्यम लंबाईका प्रमाण है ॥ २६८७ ।। २५५५६५३ १३ - ४५८४ = २५०९८१३१३ । १ द पव्वकावदि, ब बपाकावदि. Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८६ ] तिलोय पण्णत्ती [ ४.२६८८ सुगणवतिछच्च उदुग भागा ते चैव दोण्णिविजयाणं । दोवक्खारगिरीणं अंतिमभादिल्लदीद्दत्तं ॥ २६८८ २४६३९७ । १७२ २१२ दोणवपणच दुग अंसा बारसअधियमेक्कसयं । मज्झम्मि होदि दीहं आसीविसवेसमणकूडे ॥ २६८९ २४५९२० । ११२ २१२ तियचउचउपणचउदुग अंसो बावण्ण दोष्णिवक्खारे । दोविजए अंतिल्लं कमलो आदिल्लदीहत्तं ॥ २६९० २४५४४३ । ५२ २१२ णवपणडणभचउदुगअंककमे अंसमेव बावण्णं । मज्झिमए दीहत्तं महवच्छाणलिणविजयम्मिं ॥ २६९१ पण सगदोछत्तियदुग भागा बावण्ण दोण्णिविजयाणं । बेवेभंगणदणं अंतिमभा दिल्लदीहत्तं ॥ २६९२ २३६२७५ । ५२ २१२ २४०८५९ । ५२ २१२ सात, नौ, तीन, छह, चार और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और पूर्वोक्त एकसौ बहत्तर भाग अधिक दोनों देशों की अन्तिम तथा आशीविष व वैश्रवणकूट नामक दो वक्षारपर्वतोंकी आदिम लंबाईका प्रमाण है || २६८८ ॥ २५०९८१३१३ - ४५८४ = २४६३९७३÷३ | शून्य, दो, नौ, पांच, चार और दो, इन अंकों के क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ बारह भाग अधिक आशीविष व वैश्रवणकूटकी मध्यम लंबाई है || २६८९ ॥ २४६३९७३÷३ – ४७७२२२ = २४५९२०३१३ । - तीन, चार, चार, पांच, चार और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और बावन भाग अधिक दो वक्षार तथा नलिना व महावत्सा नामक दो देशोंकी क्रमशः अन्तिम एवं आदिम लंबाईका प्रमाण है || २६९० ॥ २४५९२०३१३ - ४७७१ = २४५४४३२१२ । नौ, पांच, आठ, शून्य, चार और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या निर्मित हो उतने योजन और बावन भाग अधिक नलिना व महावत्सा देशकी मध्यम लंबाईका प्रमाण है || २६९१ ॥ २४५४४३२१रे - ४५८४ = २४०८५९२१२ । पांच, सात, दो, छह, तीन और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या निर्मित हो उतने योजन और बावन भाग अधिक दोनों देशों तथा तप्तजला व औषधवाहिनी नामक दो विभंगनदियोंकी क्रमसे अन्तिम एवं आदिम लंबाईका प्रमाण है || २६९२ ॥ २४०८५९३१ - ४५८४ = २३६२७५३१३ । २ द ब दीहत्तं महवप्पाण विजयम्मि. ३ ब विभंग'. १ ब संखा. Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४.२६९७] चउत्थो महाधियारो [४८७ . छप्पणइगिछत्तियदुगअंककमे जोयणाणि मज्झिमए । दीहत्तं तत्तजले ओसहवाहीएं पत्तेकं॥ २६९३ २३६१५६ । छत्तियणभछत्तियदुग भागा सट्ठीहिं अधियसय दीहं । दो वेभंगणदीणं अंतं आदी हु दोसु विजएसुं ॥ २६९४ २३६०३६ । १६० २१२ दोपणचउइगितियदुग भागा सट्ठीह अधियसयमेत्तं । मज्झिमपएसदीहं कुमुदाए सुवच्छविजयम्मि ॥ २६९५ २३१४५२ । १६० २१२ अट्ठछअट्टयछद्दोदो चिय सट्ठीहिं अधियसयभागं । विजयाणं वक्खारे अंतिल्लादिल्लदीहत्तं ॥ २१९६ २२६८६८ । १६० २१२। इगिणवतियछहदुर्ग एक्कसयं होति तह य अंसा य । सुहवहतिकूटपब्वदमाझिल्लं होदि दीहत्तं ॥ २६९७५ २२६३९१ । १०० छह, पांच, एक, छह, तीन और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजनमात्र तप्तजला व औषधवाहिनी से प्रत्येककी मध्यम लंबाई है ॥ २६९३ ।। २३६२७५.५२ - ११९,५२३ = २३६१५६ । छह, तीन, शून्य, छह, तीन और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ साठ भाग अधिक दोनों विभंगनदियोंकी अन्तिम तथा कुमुदा व सुवत्सा नामक दो देशोंकी आदिम लंबाईका प्रमाण है ।। २६९४ ॥ २३६१५६ - ११९,५२३ = २३६०३६३६ः। दो, पांच, चार, एक, तीन और दो, इन अंकोंसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ साठ भाग अधिक कुमुदा व सुवत्सा देशकी मध्यम लंबाई है ॥ २६९५ ।। २३६०३६३६० - ४५८४ = २३१४५२३६६। आठ, छह, आठ, छह, दो और दो, इन अंकोंसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ साठ भाग अधिक दोनों देशोंकी अन्तिम तथा सुखावह व त्रिकूट नामक दो वक्षारपर्वतोंकी आदिम लंबाई है ।। २६९६ ।। २३१४५२१६० - ४५८४ = २२६८६८१६।। एक, नौ, तीन, छह, दो और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ भाग अधिक सुखावह व त्रिकूट पर्वतकी मध्यम लंबाईका प्रमाण है ॥ २६९७ ॥ २२६८६८३६३ - ४७७६६३ =-२२६३९१३९३ । १द बणंतरवाहीए. २ अत्र उपरिलिखिता दश गाथा ब-प्रतौ पुनरपि लिखिता । ३ एषा गाथा द-ब प्रत्यो स्ति, सोलापुर-प्रतितोऽत्र लिखिता. Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८८] तिलोयपण्णत्ती [४.२६९८ चउहगिणवपणदोदो अंसा चालीसमेवे पत्तेकं । दोवक्खारदुविजए अंतिल्लादिल्लदीहत्तं ॥ २६९८ २२५९१४ । ४० २१२ णभतियतियइगिदोहोअंककमे दुहदवीसभागा य । सरिदाए वच्छविजएँ पत्तेकं मज्झदीहत्तं ।। २६९९ २२१३३० । ४० छञ्चउसगछक्केकदु अंसा चालीसमेत्त दीहतं । दोविजए आदिमए देवारणम्मि भूदरण्णाए ॥ २७०० २१६७४६ । ४० २१२ छप्पणणवतियइगिदुग भागा सट्ठीहिं अधियसयमेत्तं । भूदादेवारण्णे हवेदि मज्झिल्लदीहत्तं ॥ २७०१ २१३९५६ । १६० २१२ सगर्छक्के केगिगिदुग भागा अडसाह देवरण्णम्मि । तह चेव भूदरण्णे पत्तेक्कं अंतदीहत्तं ॥ २७०२ २१११६७ । ६८ २१२ चार, एक, नौ, पांच, दो और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और चालीस भाग अधिक दो वक्षार तथा सरिता व वत्सा देशोंमेंसे प्रत्येककी क्रमशः अन्तिम एवं आदिम लंबाईका प्रमाण है ॥ २६९८ ॥ २२६३९११९९ - ४७७.६.०० = २२५९१४३४१३ । शून्य, तीन, तीन, एक, दो और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और बीसके दुगुणे अर्थात् चालीस भाग अधिक सरिता व वत्सा देशमसे प्रत्येककी मध्यम लंबाई है ॥ २६९९ ॥ २२५९१४.४० - ४५८४ = २२१३३०.४ः । ___छह, चार, सात, छह, एक और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन आर चालीस भागमात्र अधिक दोनों देशोंकी [ अन्तिम ] तथा देवारण्य व भूतारण्यकी आदिम लंबाईका प्रमाण है ॥ २७०० ॥ २२१३३०१० - ४५८४ = २१६७४६.४.० । - छह, पांच, नौ, तीन, एक और दो, इन अंकों के क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने याजन आर एकसौ साठ भागमात्र अधिक भूतारण्य व देवारण्यकी मध्यम लंबाईका प्रमाण है ॥ २७०१ ॥ २१६७४६३१३ – २७८९९२३ = २१३९५६३६३।। सात, छह, एक, एक, एक और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और अडसठ भाग अधिक देवारण्य भूतारण्य से प्रत्येककी अन्तिम लंबाई है ॥ २७०२ ॥ २१३९५६३६३ - २७८९३३३ = २१११६७-६८ । १ द इगिणवतियछद्दोदो. २ द चालीसमेत्त. ३ द ब सलिलाए वप्पविजए. ४ द ब छक्केकेइगि'. Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१.२७०७] चउत्थो महाधियारो [४८९ कच्छादीविजयाणं आदिमममिल्लचरमदीहम्मि । [ विजयडुरंदमवणिय अद्धकदे तस्स तस्स दीहत्तं ] ॥ २७०३ [वित्थारेणं खुल्लयहिमवंतणगस्स दीहम्मि।] संगुणिदे जं लद्धं तं तस्स हवेदि खेत्तफलं ॥२७०४ चउसीदीकोढीमो लक्खाणि जोयणाणि इगिवीसं । बावण्णसय तिसट्ठी तिकलाओ तस्स परिमाणं ॥ २७०५ हिमवन्तस्य क्षेत्रफलमे-८४२१०५२६३।३। एदं चिय चउगुणिदं महहिमवंतस्स होदि खेत्तफलं । णिसहस्स तचउग्गुण चउगुणहाणी परं तत्तो ॥ २७०६ महाहिमवंत ३३६८४२१०५२ १२ णिसह १३४७३६८४२१०।१० णील १३४७३६८४ १९ २१० । १० रुम्मि ३३६८४२१०५२ । १२) सिखरी ८४२१०५२६३ । ३ एदाणि मेलिदूर्ण १९ दुगुणं कादध्वं तच्चेदं --७०७३६८४२१०५ । ५। दोण्णं उसुगाराणं असीदिकोडीभो होति खेत्तफलं । एदं पुग्वविमिस्सं चोइससेलाण पिंडफलं ॥ २७०७ ८००००००००। कच्छादि देशोंकी आदिम, मध्यम और अन्तिम लम्बाईमेंसे [ विजयार्धके विस्तारको घटाकर आधा करने पर शेष उस उसकी लम्बाई होती है ] ॥ २७०३ ॥ [ क्षुद्रहिमवान्पर्वतकी लम्बाईको उसके विस्तारसे ] गुणा करनेपर जो संख्या प्राप्त हो उतना उसका क्षेत्रफल होता है ॥ २७०४ ॥ उस क्षेत्रफलका प्रमाण चौरासी करोड़ इक्कीस लाख बावनसौ तिरेसठ योजन और तीन कलामात्र है ॥ २७०५॥ हिमवान्का क्षेत्रफल- ४००००० x २१०५१ = ८४२१०५२६३३३ । इसको चारसे गुणा करनेपर महाहिमवान्का क्षेत्रफल और महाहिमवान्के क्षेत्रफलको भी चारसे गुणा करनेपर निषधपर्वतका क्षेत्रफल होता है। इसके आगे फिर चौगुणी हानि है ॥ २७०६॥ क्षेत्रफल- महाहिमवान् ३३६८४२१०५२१२ । निषध १३४७३६८४२१०१९। नील १३४७३६८४२१०१३। रुक्मि ३३६८४२१०५२१३ । शिखरी ८४२१० ५२६३३३ । इन छह पर्वतोंके क्षेत्रफलको मिलाकर दुगुणा करना चाहिये३५३६८४२१०५२ १२ x २ =७०७३६८४२१०५२२ । दोनों इष्वाकार पर्वतोंका क्षेत्रफल अस्सी करोड योजन है। इसको पूर्वोक्त क्षेत्रफलमें मिला देनेपर चौदह पर्वतोंका क्षेत्रफल होता है ।। २७०७ ॥ ८०००००००० । १ ब-प्रतावेव एष निर्देशः. २ द ब मेलिदूर्ण कादव्वं छच्चेदं. TP. 62 Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४९०] तिलोयपण्णत्ती [ ४.२७०८ पंचगयणेक्कदुगचउअट्छतियपंचएक्कसत्ताणं । अंककमे पंचंसा चोदसगिरिगणिदफलमाणं ॥ २७०८ ७१५३६८४२१०५। ५ १९ एक्क छछसत्तपणणवणवेकचउअट्ठतिदयएक्केक्का । अंककमे जोयणया धादइसंडस्स पिंडफलं ॥ २७०९ ११३८४१९९५७६६१ । चोइसगिरीण रुद्धक्खेत्तफैल सोह सव्वखेत्तफले । बारसजुददुसएहि भजिदे तं भरहखेत्तफलं ॥ २७१० छक्कदुगपंचसत्तैयछहचउदुगतिण्णिसुण्णपंचाणं । अंककमे जोयणया चउदाल कलाओ भरहखेत्तफलं ॥ २७११ भरह ५०३२४६७५२६ । ४४ २१२ एवं चिय चउगुणिदे खेत्तफलं होदि हेमवदखेत्ते । तं चेयं चउग्गुणिदं हरिवरिसखिदीय गणिदफलं ॥२७१२ हरिवरिसक्खेत्तफलं चउक्वगुणिदं विदेह खेत्तफलं । सेसवरिसेसु कमसो चउगुणहाणीय गणिदफलं ॥ २७१३ चौदह पर्वतोंके क्षेत्रफलका प्रमाण अंकक्रमसे, पांच, शून्य, एक, दो, चार, आठ, छह, तीन, पांच, एक और सात, इन अंकोंसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और पांच भागमात्र है ॥ २७०८ ॥ ७०७३६८४२१०५२३ + ८०००००००० = ७१५३६८४२१०५३५ यो.। एक, छह, छह, सात, पांच, नौ, नौ, एक, चार, आठ, तीन, एक और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजनप्रमाण सम्पूर्ण धातकीखण्डका क्षेत्रफल है ॥ २७०९ ॥ ११३८४१९९५७६६१ । सब क्षेत्रफलमेंसे चौदह पर्वतोंसे रुद्ध क्षेत्रफलको घटाओ। जो शेष रहे उसमें दोसौ बारहका भाग देनेपर जो लब्ध आवे उतना भरतक्षेत्रका क्षेत्रफल होता है ॥ २७१० ॥ छह, दो, पांच, सात, छह, चार, दो, तीन, शून्य और पांच, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और चवालीस कला अधिक भरतक्षेत्रका क्षेत्रफल है ॥२७११ ॥ ११३८४१९९५७६६१ - ७१५३६८४२१०५१५२१२५०३२४६७५२६३११३ भरतका क्षेत्रफल । इस भरतक्षेत्रके क्षेत्रफलको चौगुणा करनेपर हैमवतक्षेत्रका क्षेत्रफल और इसको भी चौगुणा करनेपर हरिवर्षक्षेत्रका क्षेत्रफल होता है ॥ २७१२ ॥ हैमवत २०१२९८७०१०४३१६ । हरिवर्ष ८०५१९४८०४१९३६६ । हरिवर्षके क्षेत्रफलको चारसे गुणा करनेपर विदेहका क्षेत्रफल होता है । इसके आगे फिर क्रमसे शेष क्षेत्रोंके क्षेत्रफलमें चौगुणी हानि होती गई है ॥ २७१३ ॥ १द ब°छछहसत्तएपण. २द पणणववेक'. ३द बचोद्दसइगिरिणरुंदं खेत्तफलं. ४दब सत्तछह. Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ –४. २७१९ ] चउत्थो महाधियारो [ ४९१ हे २०१२९८७०१०४ । १७६ हरि८०५१९४८०४११। ६८ वि ३२२०७७९२१६७७ । ६० । २१२ २१२ २१२ रं८०५१९४८०४१९। ६८ हद २०१२९८७०१०४ । १७६ महरावद ५०३२४६७५२६ । ४४ २१२ २१२] जंबूदीवखिदीए फलप्पमाणेण धादईसंडे । खेत्तफलं किजंतं बारसकदिसमसलाकाओ ॥ २७१४ भवसेसवण्णणाओ सव्वाणं विजयसेलसरियाणं । कुंडदहादीणं पिय जंबूदीवस्स सारिच्छा ॥ २७१५ एवं विण्णासो समत्तो। भरहवसुंधरपहुदि जाव य एरावदो त्ति अहियारा । जंबूदीवे उत्तं तं सब्वं एत्थ वत्तव्वं ।। २७१६ एवं संखेवेणं धादइसंडो पवण्णिदो दिब्बो। वित्थारवण्णणासुं का सत्ती म्हारिसमईणं ॥ २७१७ एवं धादइसंडस्स वण्णणा सम्मत्ता। परिवेढदि समुद्दो कालोदो णाम धादईसंडं । अडलक्खजोयणाणि वित्थिण्णो चकवालेणं ॥ २७१८ टंकुक्किणेणायारो सव्वत्थ सहस्सजीयणवगाढो। चित्तोवरितलसरिसो पायालविवज्जिदो एसो ॥ २७१९ १०००। विदेह ३२२०७७९२१६७७६६३ । रम्यक ८०५१९४८०४१९३९ । हैरण्यवत २०१२९८७०१०४३१६ । ऐरावत ५०३२४६७५२६३१५ ।। जम्बूद्वीपके फलप्रमाणसे धातकीखंडका क्षेत्रफल करनेपर वह बारहके वर्गरूप अर्थात् एकसौ चवालीस शलाकाप्रमाण होता है । तात्पर्य यह कि जम्बूद्वीपके बराबर धातकीखण्डके एकसौ चवालीस खण्ड होते हैं ।। २७१४ ।। (१३०००००२-५००००० २) १०००००२-१४४ । __ सम्पूर्ण क्षेत्र, पर्वत, नदी, कुण्ड और द्रहादिकोंका शेष वर्णन जम्बूद्वीपके समान ही समझना चाहिये ॥ २७१५ ॥ इसप्रकार विन्यास समाप्त हुआ। भरतक्षेत्रसे लेकर ऐरावतक्षेत्रपर्यन्त जितने अधिकार जम्बूद्वीपके वर्णनमें कहे गये हैं, वे सब यहांपर भी कहने चाहिये ॥ २७१६ ॥ इसप्रकार संक्षेपमें यहां दिव्य धातकीखण्डका वर्णन किया गया है। हमारी जैसी बुद्धिवाले मनुष्योंकी भला विस्तारसे वर्णन करने में शक्ति ही क्या है ? ॥ २७१७ ॥ इसप्रकार धातकीखण्डद्वीपका वर्णन समाप्त हुआ। इस धातकीखण्डद्वीपको आठ लाख योजनप्रमाण विस्तारवाला कालोद नामक समुद्र मण्डलाकारसे वेष्टित किये हुए है ।। २७१८ ॥ टांकीसे उकेरे हुएके समान आकारवाला यह समुद्र सर्वत्र एक हजार योजन गहरा, चित्रापृथिवीके उपरिम तलभागके सदृश अर्थात् समतल और पातालोंसे रहित है ।। २७१९ ।। . १०००। १द ब सण्णियाहि. २द कुकिणायारो. Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४९२ ] तिलोयपण्णत्ती [ १.२७२० अट्टत्ताला दीवा दिसासु विदिसासु अंतरेसुं च । चउवीसभंतरए बाहिरए तेत्तिया तस्स ॥ २७२० अभंतरम्मि दीवा चत्तारि दिसासु तह य विदिसासुं । अंतरदिसासु अट्ठ य अट्ठ य गिरिपणिधिभागेसु ॥२७२१ ४।४।८।८। जोयणपंचसयाणिं पण्णभहियाणि दोतडाहितो । पविसिय दिसासु दीवा पत्तेकं दुसयविक्खंभो ॥२७२२ __ ५५० । २००। जोयणयछस्सयाणिं पण्णभहियाणि दोतडाहितो। पविसिय विदिसादीवा पत्तेक एक्सयरुंदं ॥ २७२३ ६५० । १००। जोयणपंचसयाइं पण्णब्भहियाणि बेतडाहिंतो। पविसिय अंतरदीवा पण्णारुंदा ये पत्तेकं ॥ २७२४ ५५० । ५०। छञ्चिय सयाणि पण्णाजुत्ताणि जोयणाणि दुतडादो । पविसिय गिरिपणिधीसं दीवा पण्णासविक्खभा ॥ २७२५ ६५० । ५०। पत्तेक ते दीवा तडवेदीतारणेहि रमणिज्जा । पोक्खरणीवावीहि कप्पदुमेहिं पि संपुण्णा ॥ २७२६ इस समुद्रके भीतर दिशाओं, विदिशाओं और अन्तरदिशाओंमें अडतालीस द्वीप हैं । इनमेंसे चौबीस उसके अभ्यन्तरभागमें और चौबीस ही बाह्यभागमें भी हैं ॥ २७२० ॥ __ उसके अभ्यन्तरभागमें दिशाओंमें चार, विदिशाओंमें चार, अन्तरदिशाओंमें आठ और पर्वतोंके पार्श्वभागोंमें भी आठ ही द्वीप हैं ॥ २७२१ ॥ ४ + ४ + ८ + ८ = २४ । इनमेंसे दिशाओंके द्वीप दोनों तटोंसे पांचसौ पचास योजनप्रमाण समुद्र में प्रवेश करके स्थित हैं । इन द्वीपोंमेंसे प्रत्येकका विस्तार दोसौ योजनप्रमाण है ॥ २७२२ ।। समुद्रतटसे दूर ५५० । विष्कम्भ २०० यो.। दोनों तटोंसे छहसौ पचास योजनप्रमाण समुद्र में प्रवेश करने पर विदिशाओंमें द्वीप स्थित हैं । इनमेंसे प्रत्येक द्वीपका विस्तार एकसौ योजनमात्र है ॥ २७२३ ॥ समुद्रतटसे दूर ६५० । विष्कम्भ १०० यो । दोनों तटोंसे पांच सौ पचास योजन प्रवेश करके अन्तरद्वीप स्थित हैं । इनमेंसे प्रत्येकका विस्तार पचास योजनमात्र है ।। २७२४ ॥ समुद्रतटसे दूर ५५० । विष्कम्भ ५० यो. । दोनों तटोंसे छहसौ पचास योजन प्रवेश करके पर्वतोंके प्रणिधिभागोंमें अन्तरद्वीप स्थित हैं । उनमें से प्रत्येकका विस्तार पचास योजनप्रमाण है ॥ २७२५ ॥ समुद्रतटसे दूर ६५० । विष्कम्भ ५० यो.। वे प्रत्येक द्वीप तटवेदी व तोरणोंसे रमणीय और पुष्करिणी वापिकाओं एवं कल्पवृक्षोंसे परिपूर्ण हैं ॥ २७२६ ॥ १ ब विदिसासु. २ द ब पण्णासंदा य. ३ दब विक्खंभो. ४ दबवावीओ. Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. २७३६ ] उत्थो महाधियारो [ ४९३ मच्छमुही अभिकण्णा पक्खिमुद्दा तेसु हत्थिकण्णा य । पुण्वादिसु दीवेसु वि चिह्नंति कुमाणुसा कमसो ॥२७२७ अणिलादिया सूवरकण्णा दीवेसु ताण विदिसासुं । अहंतरदीवेसुं पुण्वग्गिदिसादिगणणिजा ॥ २७२८ चेति उट्टको मज्जारमुद्दा पुणो वि तच्छेय । कण्णप्पावरणा गजवर्येणा य मज्जारवयणा य ॥ २७२९ मजारमुद्दा यता गोकण्णा एवमट्ठ पत्तेक्कं । पुण्वपवण्णिदबहुविपावफलेहि कुमणुसाणि जायंति ॥ २७३० पुण्वावरपणिधीए सिसुमारमुहा तह य मयरमुहा । चेद्वेति रुप्पगिरिणो कुमाणुसा कालजलहिम्मि ॥ २७३१ वयमुहवग्धमुहक्ख हिमवंतणगस्स पुष्वपच्छिमदो । पणिधीए चेट्टंते कुमाणुसा पाचपाकेहिं ॥ २७३२ सिहरिस्स तरच्छेमुहा सिगालवयणा कुमाणुसा होंति । पुव्वावर पणिधीए जम्मंतर दुरिय कम्मेहिं ॥ २७३३ दीपक भिंगारमुद्दा कुमाणुसा होंति रूप्पसेलस्स । पुण्त्रावरपणिधीए कालोदयजलहिदीवम्मि || २७३४ तस्सि बाहिरभागे तेत्तियमेत्ता कुमाणुसा दीवा । पोक्खरणीवावीहिं कप्पदुमेहिं पि संपुण्णा ॥ २७३५ एदाओ वण्णणाओ लवणसमुद्दे व एत्थ वत्तव्वा । कालोदयलवणाणं छण्णउदिकुभोगभूमीश्रो ॥ २७३६ उनमें से पूर्वादिक दिशाओं में स्थित द्वीपोंमें क्रमसे वत्स्यमुख, अभिकर्ण ( अश्वकर्ण ), पक्षिमुख और हस्तिकर्ण कुमानुष स्थित हैं ॥ २७२७ ॥ उनकी वायव्यप्रभृति विदिशाओं में स्थित द्वीपोंमें रहनेवाले कुमानुष शूकरकर्ण होते हैं । इसके अतिरिक्त पूर्वाग्निदिशादिकक्रमसे गणनीय आठ अन्तरद्वीपोंमें कुमानुष निम्नप्रकार स्थित हैं ॥ २७२८ ॥ उष्ट्रकर्ण, मार्जारमुख, पुनः मार्जारमुख, कर्णप्रावरण, गजमुख, मार्जारमुख, पुनः मार्जारमुख और गोकर्ण, इन आठमेंसे प्रत्येक पूर्व में बतलाये हुए बहुत प्रकारके पापोंके फलसे कुमानुष जीव उत्पन्न होते हैं || २७२९-२७३० ॥ कालसमुद्र के भीतर विजयार्द्धके पूर्वापर पार्श्वभागों में जो कुमानुष रहते हैं, वे क्रम शिशुमारमुख और मकरमुख होते हैं || २७३१ ॥ हिमवान्पर्वतके पूर्व-पश्चिम पार्श्वभागों में रहनेवाले कुमानुष क्रमसे पापकर्मो के उदयसे वृकमुख और व्याघ्रमुख होते हैं || २७३२ ॥ शिखरीपर्वत के पूर्व-पश्चिम पार्श्वभागों में रहनेवाले कुमानुष पूर्व जन्ममें किये हुए पापकर्मों से तरक्षमुख ( अक्षमुख ) और शृगालमुख होते हैं ॥ २७३३ ॥ विजयार्धपर्वत के पूर्वापर प्रणिधिभाग में कालोदकसमुद्रस्थ द्वीपोंमें क्रमसे द्वीपिकमुख और भृंगारमुख कुमानुष होते ॥ २७३४ ॥ पुष्करिणी, वापियों और कल्पवृक्षोंसे परिपूर्ण उतने ही कुमानुषद्वीप उस कालोदसमुद्रके भाग में भी स्थित हैं ॥ २७३५ ॥ यह सब वर्णन लवणसमुद्र के समान यहांपर भी कहना चाहिये । इसप्रकार कालोदक और लवणसमुद्रसम्बन्धी कुभोगभूमियां ध्यान हैं || २७३६ ॥ १ ब मण्णमुद्दा. २ ब चेति ३ द ब अणिलदिसासुं. ४ द ब दुदिसासुं. ५ ब उद्धकण्णा. ६ द वरणा छागला, ब छागणा. ७ द ब कुमणुसजीवाणि ८ द व वंहमुहवग्घमुहक्खो ९ द ब वरच्छ Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९४] तिलोयपण्णत्ती [ ४. २७३७दुगभट्टगयणणवयं छञ्चउछदुछक्कदुगिगितियपंच । अंककमे जोयणया कालोदे होदि गणिदफलं ॥ २७३७ ५३१२६२६४६९०८२ । जंबूदीवमहीए फलप्पमाणेण कालउवहिम्मैि । खेत्तफलं किजंतं छस्सयबाहत्तरी होदि ॥ २७३८ इगिणउदि लक्खाणि सदरिसहस्साणि छस्सयाणि पि । पंचुत्तरो य परिही बाहिरया तस्स किंचूणा ॥ २७३९ ९१७०६०५। अट्टरसजायणाई दीहा दीहद्धवाससंपुण्णा । वासद्धबहलसहिदा गईमुहे जलचरा होति ॥ २७४० १८।९ । ९ कालोवहिबहुमज्झे मच्छाणं दीहवासबहलाणि । छत्तीसट्टारसणवजोयणमेत्ताणि कमसो य ॥ २७४१ ३६ । १८।९। अवसेसठाणमझे बहुविहओगाहणेण संजुत्ता। मयरसिसुमारकच्छवमंडूकप्पहदिया होति ॥ २७४२ एवं कालसमुद्दो संखेवेणं पवण्णिदो एल्थ । तस्सै हरि ऽसंखजीहो वित्थारं वण्णिदुं तरइ ॥ २७४३ एवं कालोदगवण्णणा समत्ता। दो, आठ, शून्य, नौ, छह, चार, छह, दो, छह, दो, एक, तीन और पांच, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजनप्रमाण कालोदसमुद्रका क्षेत्रफल है ॥ २७३७ ॥ ५३१२६२६४६९०८२ ।। जम्बूद्वीपसम्बन्धी क्षेत्रफलके प्रमाणसे कालसमुद्रका क्षेत्रफल करनेपर वह उससे छहसौ बहत्तरगुणा होता है ॥ २७३८ ।। ( २९००००० २ - १३०००००२) १०००००२ = ६७२ । उस कालोदसमुद्रकी बाह्य परिधि इक्यानबै लाख सत्तर हजार छहसौ पांच योजनसे किंचित् कम है ॥ २७३९ ॥ ९१७०६०५ । इस समुद्रके भीतर नदीप्रवेशस्थान में रहनेवाले जलचर जीव अठारह योजन लंबे, लंबाईके आधे अर्थात् नौ योजनप्रमाण विस्तारसे सहित और विस्तारके अर्धभागप्रमाण ( साढे चार योजन) बाहत्यसे संयुक्त होते हैं ॥ २७४० ॥ दीर्घता १८ । व्यास ९ । बाहल्य । कालोदसमुद्रके बहुमध्यमें स्थित मत्स्योंकी लंबाई, विस्तार और बाहल्य क्रमसे छत्तीस, अठारह और नौ योजनमात्र है ॥ २७४१ ॥ दीर्घता ३६ । व्यास १८ । बाहल्य ९।। - शेष स्थानोंमें मगर, शिशुमार, कछुआ और मेंढक आदि जलचर जीव बहुत प्रकारकी अवगाहनासे संयुक्त होते हैं ॥ २७४२ ॥ इसप्रकार यहां संक्षेपसे कालसमुद्रका वर्णन किया गया है। उसके विस्तारका वर्णन असंख्य जिह्वावाला हरि ही कर सकता है ।। २७४३ ॥ इसप्रकार कालोदसमद्रका वर्णन समाप्त हुआ। १ द ब कालउहिम्मि. २ द ब छन्वात्तरी. ३ द ब तल. ४ द ब वण्णिदो.. Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४.२७५२]] चउत्थो महाधियारो [१९५ - पोक्खरवरी त्ति दीवो परिवेढदि कालजलणिहि सयलं । जोयणलक्खा सोलस रुंदजुदो चक्कवालेणं ॥२७४४ १६०००००। मणुसुत्तरधरणिधरं विण्णासभरहवसुमही तम्मि | कालविभागं हिमगिरि हेमवदो तह महाहिमवं ॥२७४५ हरिव रिसो णिसहद्दी विदेहणीलगिरिरम्मवरिसाइं । रुम्मिगिरी हेरण्णवसिहरी एरावदो त्ति वरिसोय ॥२७४६ एवं सोलससंखा पोक्खरदीवम्मि अंतरहियारा । एहि ताण सरूवं वोच्छामो आणुपुब्बीए ॥ २७४७ कालोदयजगदीदो समतदो अट्टलक्खजोयणया। गंतूणं तं परिदो परिवेढदि माणसुत्तरो सेलो ॥ २७४८ ८०००००। तग्गिरिणो उच्छेहो सत्तरससयाणि एकवीस च। तीसब्भहिया जोयणचउस्सया गाढमिगिकोसं ॥ २७४९ १७२१ । १३० को । जोयणसहस्समेकं बावीसं सगसयाणि तेवीसं । चउसयचउवीसाइं कमरुंदा मूलमज्झसिहरेसुं ॥ २७५० १०२२ । ७२३ । ४२४ । ( अभंतरम्मि भागे टंकुक्किण्णो बहिम्मि कमहीणो । सुरखेयरमणहरणो अणाइणिहणो सुवण्णणिहो ॥ २७५१) चोइस गुहाओ तस्सि समतदो होंति दिवरयणाओ। विजयाणं बहुमज्झे पणिधीसु फुरंतकिरणाओ ॥ २७पर इस सम्पूर्ण कालसमुद्रको, सोलह लाख योजनप्रमाण विस्तारसे संयुक्त पुष्करवरद्वीप मण्डलाकारसे वेष्टित किये हुए है ॥ २७४४ ॥ १६००००० । इस पुष्करद्वीपके कथनमें मानुषोत्तरपर्वत, विन्यास, भरतक्षेत्र, उसमें कालविभागं, हिमवानपर्वत, हैमवतक्षेत्र, महाहिमवान्पर्वत, हरिवर्ष, निषधंपर्वत, विदेह, नीलगिरि", रम्यकवर्ष, रुक्मैिपर्वत, हैरण्यवंतक्षेत्र, शिखेरीपर्वत, और ऐरावतक्षेत्र, इसप्रकार ये सोलह अन्तराधिकार हैं । अब अनुक्रमसे . यहां उनका स्वरूप कहा जाता है ।। २७४५-२७४७ ॥ ____ कालोदकसमुद्रकी जगतीसे चारों ओर आठ लाख योजन जाकर मानुषोत्तर नामक पर्वत उस द्वीपको सब तरफसे वेष्टित किये हुए है ॥ २७४८ ॥ ८००००० । इस पर्वतकी उंचाई सत्तरहसौ इक्कीस योजन और अवगाह चारसौ तीस योजन व एक कोसप्रमाण है ॥ २७४९ ॥ उत्सेध १७२१ यो. । अबगाह ४३० यो. १ को.।। इस पर्वतका विस्तार मूल, मध्य व शिखरपर क्रमसे एक हजार बाईस, सातसौ तेईस और चारसौ चौबीस योजनमात्र है ॥ २७५० ॥ मूलविस्तार १०२२ । मध्यविस्तार ७२३ । शिखर विस्तार ४२४ यो. । देव व विद्याधरोंके मनको हरनेवाला, अनादिनिधन और सुवर्णके सदृश यह मानुषोत्तर पर्वत अभ्यन्तरभागमें टंकोत्कीर्ण और बाह्यभागमें क्रमसे हीन है ॥ २७५१ ॥ उस पर्वतमें चारों ओर क्षेत्रोंके बहुमध्यभागमें उनके पार्श्वभागोंमें प्रकाशमान किरणोंसे संयुक्त दिव्यरत्नमय चौदह गुफायें हैं ॥ २७५२ ॥ २ द ब रुम्म'. २ द ब वोच्छामि. ३ द ब गगरीदो. ४ द माणुसुत्तरा, व माणुसुत्तर'. ५द एकतीस च. ६ द १७३१. ७ ब मूलमज्झि. ८ द ब रयणमओ. Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९६] तिलोयपण्णत्ती [४.२७५३ ताणं गुहाण रुंदे उदए बहलम्मि अम्ह उवएसो । कालवसेण पणटो सरिकूले जादविडओ व्वै ॥२७५३ अभंतरबाहिरए समंतदो होदि दिव्वतडवेदी । जोयणदलमुस्सेहो पणसयचावाणि वित्थारो ॥ २७५४ ।दं ५००। जोयणदलवासजुदो अभंतरबाहिरम्मि वणसंडो । पुचिल्लवेदिएहि समाणवेदीहि परियरिभो ॥ २७५५ उवरि वि माणुसुत्तर समंतदो दोण्णि होंति तडवेदी। अभंतरम्मि भागे वणसंडो वेदितोरणेहिं जुदो ॥ २७५६ बिउणम्मि सेलवासे जोयणलक्खाणि खिवसु पणदालं । तप्परिमाणं सूई बाहिरभागे गिरिंदस्स ॥ २७५७ ४५०२०४४ । एक्को जोयणकोडी लक्खा बादाल तीसछसहस्सा। तेरसजुदसत्तसया परिधीए' बाहिरम्मि अदिरेओ ॥ २७५८ १४२३६७१३ । मंदिरेयस्स पमाणं सहस्समेक्क तिसयभहियं । तीस धणू इगिहत्थो दहंगुलाई जवा पंच ॥ २७५९ दं १३३०। १। १०। ज ५। उन गुफाओंके विस्तार उंचाई और बाहल्यका उपदेश कालवश हमारे लिये नदीतटपर उत्पन्न हुए वृक्षके समान नष्ट हो गया है ॥ २७५३ ॥ इस पवतक अम्यन्तर व बाह्य भागमें चारों ओर दिव्य तटवेदी है जिसका उत्सेध आध योजन और विस्तार पांचसौ धनुषप्रमाण है ॥ २७५४ ॥ उत्सेध यो. ३ । विस्तार दं. ५०० । उसके अभ्यन्तर व बाह्य भागमें पूर्वोक्त वेदियोंके समान वेदियोंसे व्याप्त और आध योजन मात्र विस्तारसे सहित वनखण्ड है ॥ २७५५ ॥ ३। मानुषोत्तरपर्वतके ऊपर भी चारों ओर दो तटवेदियां हैं । इनके अभ्यन्तरभागमें वदी व तोरणोंसे संयुक्त वनखण्ड स्थित है ।। २७५६ ।। इस पर्वतके दुगुणे विस्तारमें पैंतालीस लाख योजनोंको मिला देनेपर उसकी बाह्य सूचीका प्रमाण होता है ।। २७५७ ॥ १०२२ x २ + ४५०००००=४५०२०४४ यो. । इस पवर्तकी बाह्य परिधि एक करोड ब्यालीस लाख छत्तीस हजार सातसौ तेरह योजनसे अधिक है ॥ २७५८ ॥ १४२३६७१३ । यह बाह्य परिधि उपयुक्त प्रमाणसे जितनी अधिक है, उस अधिकताका प्रमाण एक हजार तीनसौ तीस धनुष एक हाथ दश अंगुल और पांच जौ है ।। २७५९ ।। दं. १३३०, ह. १, अं.१०, जौ ५ । १ द ब सरिकूडे जादविदलोव्व. २ द ब माणेसुत्तर. ३ द परिहीए. ४ द ब अधिरेओ. ५दब अधिरेयस्स. ६ द सहस्समेकं च तीस अभहिय. Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. २७६६ ] उत्थो महाधियारो [ ४९७ पणदालवखसंखा सूई अब्भंतरम्मि भागम्मि । णवचउदुखतिदु चउगिअंककमेणेवं परिहिजोयणया ॥ २७६० ४५००००० | १४२३०२४९ । सूजीए कदिए कदि दहगुणमूलं च लद्ध चउभजिदं । समवट्टवसुमईए हवेदि तं सुहमखेत्तफलं ॥। २७६१ भएकपंचदुगसग दुगसगसगपंचतिदुखछक्केका । अंककमे खेत्तफलं मणुसजगे सेलफलजुत्तं ।। २७६२ १६०२३५७७२७२५१० । दुगुणा सूजीए दोसुं वासो विसोधिदस्य कदी । सोज्झस्सै चउभागं वग्गिय गुणियं च दसगुणं मूलं ॥। २७६३ सत्तखणवस तेक्का छच्छक चउक्कपंचचउएकं । अंककमे जोयणया गणियफलं माणुसुत्तरगिरिस्स ॥। २७६४ १४५४६६१७९०७ । उवरिम्मि माणुसुत्तरगिरिणो' बावीस दिग्वकूडाणिं । पुण्वादिचउदिसासुं पत्तेक्कं तिष्णि तिष्णि चेटुंति ।। २७६५ वेलियम सुमगभा सडगंधी तिष्णि पुग्नदिन्माए । रुजगो लोहियभंजणणामा दक्खिणविभागम्मि ॥। २७६६ अभ्यन्तर भाग में इस पर्वतकी सूची पैंतालीस लाख योजन और परिधि अंककमसे नौ, चार, दो शून्य, तीन, दो, चार और एक, इन अंकोंसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन है || २७६० ॥ अभ्यन्तरसूची ४५००००० । परिधि १४२३०२४९ यो. । सूचीके वर्ग के वर्गको दशसे गुणा करके उसके वर्गमूलमें चारका भाग देनेपर जो लब्ध आवे उतना समान गोल क्षेत्रका सूक्ष्म क्षेत्रफल होता है || २७६१ ॥ २ शून्य, एक, पांच, दो, सात, दो, सात, सात, पांच, तीन, दो, शून्य, छह और एक, इन अंकों के क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजनप्रमाण मानुषोत्तरपर्वतके क्षेत्रफलसहित मनुष्यलोकका क्षेत्रफल है | २७६२ ॥ ( ४५०२०४४ ) x १० ÷ ४ = १६०२३५७७२७२५१० । दुगुणित बाह्यसूचीमेंसे दोनों ओरके व्यास को घटाकर जो शेष रहे उसके वर्गको शोध्य राशिके चतुर्थ भागके वर्गसे गुणित करके पुनः दशगुणा कर वर्गमूल निकालने पर [ वलयाकार क्षेत्रका ] क्षेत्रफल आता है || २७६३ ॥ सात, शून्य, नौ, सात, एक, छह, छद्द, चार, पांच, चार और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजनप्रमाण मानुषोत्तरपर्वतका क्षेत्रफल है ॥। २७६४ ॥ √ { ( ४५०२०४४ × २ ) - ( १०२२x२ ) } २०४४२ X २ × १० = १४५४६६१७९०७ । इस मानुषोत्तर पर्वतके ऊपर बाईस दिव्य कूट स्थित हैं । इनमें पूर्वादिक चारों दिशाओंमेंसे प्रत्येक में तीन तीन कूट हैं ।। २७६५ ॥ इनमेंसे वैडूर्य, अश्मगर्भ और सौगन्धी, ये तीन कूट पूर्वदिशामें तथा रुचक, लोहित और अंजन नामक तीन कूट दक्षिण दिशाभाग में स्थित हैं ॥ २७६६ ॥ १ द ब कमेणेण. TP 63. २ द ब सेलपणजुत्तं. ३ द ब सोऊस. ४ द गिरिणा . ५ द वेलुरिय. Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९८] तिलोयपण्णत्ती [ ४.२७६७ अंजणमूलं कणयं रजदं णामेहि पच्छिमदिसाए । फडिहंकैपवालाई कूडाइं उत्तरदिसाए ॥२७६७ . . . तवणिज्जरयणणामा कूडाई दोण्णि वि हुदासणदिसाए । ईसाणदिसाभाए पहंजणो वजणामो त्ति ॥ २७६८ एक्को चिय वेलंबो कूडो चेटेदि मारुददिसाए । णइरिदिदिसाविभागे णामेणं सम्वरयणो त्ति ॥ २७६९ पुवादिचउदिसासु वण्णिदकूडाण अग्गभूमीसुं । एक्केकसिद्धकूडा होति वि मणुसुत्तरे सेले ॥ २७७० गिरिउदयचउब्भागो उदयो कूडाण होदि पत्तेक । तेत्तियमेत्तो रुंदो मूले सिहरे तदद्धं च ॥ २७७१ ४३० को १ । ४३० को १ । २१५। १ मूलसिहराण रुंदै मेलिय दलिदम्मि होदि जं लद्धं । पत्तेकं कूडाणं मज्झिमविक्खंभपरिमाणं ॥ २७७२ ३२२ । को २।३। मूलम्मि य सिहरम्मि य कूडाणं होंति दिव्ववणसंडा । मणिमयमंदिररम्मा वेदीपहुदीहिं सोहिल्ला ॥२७७३ (चेलृति माणुसुत्तरसेलस्स य चउसु सिद्धकूडेसुं । चत्तारि जिणणिकेदा णिसहजिणभवणसारिच्छा ॥ २७७४ .. अंजनमूल, कनक और रजत नामक तीन कूट पश्चिम, तथा स्फटिक, अंक और प्रवाल नामक तीन कूट उत्तरदिशामें स्थित हैं ॥ २७६७ ॥ तपनीय और रत्न नामक दो कूट अग्निदिशामें तथा प्रभंजन और वज्र नामक दो कूट ईशानदिशाभागमें स्थित हैं ।। २७६८ ॥ वायव्यदिशामें केवल एक लंबकूट और नैऋत्यदिशाभागमें सर्वरत्न नामक कूट स्थित है ॥ २७६९॥ मानुषोत्तरपर्वतके ऊपर पूर्वादिक चार दिशाओंमें बतलाये हुए कूटोंकी अग्रभूमियोंमें एक एक सिद्धकूट भी हैं ॥ २७७० ॥ इन कूटोंमेंसे प्रत्येक कूटकी उंचाई पर्वतकी उंचाईके चतुर्थ भागप्रमाण, तथा इतना ही उनका मूलमें विस्तार भी है। शिखरपर इससे आधा विस्तार है ।। २७७१ ॥ उत्सेध यो. ४३०, को. १। मूलविस्तार यो. ४३०, को. १ । शिखरविस्तार यो. २१५, को. । ____ मूल और शिखरके विस्तारको मिलाकर आधा करनेपर जो प्राप्त हो उतना प्रत्येक कूटके मध्यम विस्तारका प्रमाण है ॥ २७७२ ॥ ४३०४ + २१५१ : २ = ३२२१३ = यो. ३२२, को. २३ । कूटोंके मूल में व शिखरपर मणिमय मन्दिरोंसे रमणीय और वेदीआदिकोंसे सुशोभित दिव्य वनखण्ड स्थित हैं ॥ २७७३ ॥ मानुषोत्तरपर्वतके चारों सिद्धकूटोंपर निषधपर्वतपर स्थित जिन भवनोंके सदृश चार जिनमन्दिर स्थित हैं ।। २७७४ ॥ १ ब कहो रजवणामेहि, ब कण्णेय रजदणामेहि. २ द ब पडिहंक'. ३ द ब कूडाए. ४ दबतेत्तियमेत्ता रुंदे. Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. २७८४ ] उत्थो महाधियारो सेसेसुं कूडेसुं तरदेवाण दिव्वपासादा । वररयणकंचणमया पुग्वोदिदवण्णणेहिं जुदा || २७५५ पुब्वदिसाए जसस्सदिजसकंतजसोधरा तिकडेसुं । कमसो अद्दिवइदेवा बहुपरिवारे। हें चेट्ठति ।। २७७६ दक्खिणदिसाए दो णंदुत्तरभसणिघोसणामा य । कूडतिदयम्मि बेंतरदेवा णिवसंति लीलाहिं ॥ २७७७ सिद्धत्थो वेसमणो माणसदेभो त्ति पच्छिमदिसाए । णिवसंति तिकूडेसुं तग्गिरिणो वैतराद्दिवई ॥ २७७८ उत्तर दिसाए देभो सुदंसणो मेघसुप्पबुद्धक्खा । कूडतिदयम्मि कमसो होंति हु मणुसुत्तरगिरिस्स ॥ २७७९ अग्गदिसाए सादीदेभो तवणिजणामकूडम्मि । चेद्वेति रयणकूडे भवनिँदो वेणुणामेणं ॥ २७८० ईसाणदिसाए सुरो हणुमाणो' वज्जणाभिकूढम्मि । वसदि पभंजेणकूडे भवर्णिदो वेणुधारि ति ॥ २७८१ वेलंबणामकूडे वेलंबो णाम मारुददिसाए । सब्वरयणम्मि नइरिदिदिसाए सो वेणुधारि ति ।। २७८२ इरिदिपवणदिसाओ वज्जिय भट्टसु दिसासु पत्तेकं । तिय तिय कूडा सेसं पुब्वं वा केह इच्छंति ॥ २७८३ धादसंडपवण्णिदइसुगारगिरिंदसरिसवण्णणया । आयामेणं दुगुणं दीवम्मि य पोक्खरद्धम्मि || २७८४ प्रासाद शेष कूटोंपर पूर्वोक्त वर्णनाओंसे संयुक्त उत्तम रत्न एवं सुवर्णमय व्यन्तरदेवोंके दिव्य ।। २७७५ ।। हैं मानुषोत्तर शैल के पूर्व दिशासम्बन्धी तीन कूटोंपर क्रमसे यशस्वान्, यशस्कान्त और यशोधर नामक तीन अधिपति देव बहुत परिवार के साथ निवास करते हैं || २७७६ ॥ [ ४९९ इसीप्रकार दक्षिणदिशाके तीन कूटोंपर नन्द ( नन्दन ), नन्दोत्तर और अशनि घोष नामक तीन व्यन्तरदेव लीलापूर्वक निवास करते हैं ॥ २७७७ ॥ उस पर्वत के पश्चिमदिशासम्बन्धी तीन कूटोंपर सिद्धार्थ, वैश्रवण (क्रमण ) और मानसदेव ( मानुष ), ये तीन व्यन्तराधिपति निवास करते हैं ॥ २७७८ ॥ मानुषोत्तरपर्यतके उत्तरदिशासम्बन्धी तीन कूटोंपर क्रमशः सुदर्शन, मेघ ( अमोघ ) और सुप्रबुद्ध नामक तीन देव स्थित हैं ।। २७७९ ॥ अग्निदिशाके तपनीय नामक कूटपर स्वातिदेव और रत्नकूटपर वेणु नामक भवनेन्द्र स्थित है । २७८० ॥ ईशान दिशा के वज्रनाभिकूटपर हनुमान नामक देव और प्रभंजनकूटपर वेणुधारी (प्रभंजन ) भवनेन्द्र रहता है || २७८१ ॥ वायव्यदिशाके वेलम्ब नामक कूटपर वेलम्ब नामक और नैऋत्यदिशाके सर्वरत्नकूटपर Sagar (वेणुनीत ) भवनेन्द्र रहता है || २७८२ ॥ आठ दिशाओंमेंसे नैऋत्य और वायव्य दिशाओंको छोड़कर शेष दिशाओं में से प्रत्येकमें तीन तीन कूट हैं । शेष वर्णन पूर्वके ही समान है, ऐसा कितने ही आचार्य स्वीकार करते हैं || २७८३ ॥ पुष्करार्द्धद्वीप में भी धातकीखण्ड में वर्णित इष्वाकार पर्वतोंके सदृश वर्णनवाले और आयाम दुगु [ दो इकार पर्वत स्थित ] हैं ॥ २७८४ ॥ १ द ब हणुणामो २ द ब समंजण, ३ द ब सेसुं. Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५००] तिलोयपण्णत्ती [ १.२७८५ दौणि वि इसुगाराणं विश्वाले होति दोणि विजयवरा । चंदद्धसमायारा' एकेका तासु मेरुगिरी ॥ २७८५ धादइसंडे दीवे जेत्तियकुंडाणि जेत्तिया विजया । जेत्तियसरवर जेत्तियसेलवरा जेत्तियणईओ ॥ २७८६ पोक्खरदीवद्वेसु तेत्तियमेत्ताणि ताणि चेटुंति । दोण्णं इसुगाराणं गिरीण विश्चालभाएK ॥ २७८७ विजया विजयाण तहा वेयड्ढाणं हवंति वेयड्डा । मेरुगिरीणं मेरू कुलसेला कुलगिरीणं च ॥ २७८८ सरियाणं सरियाओ णाभिगिरिदाण णाभिसेलाणि । पणिधिगदा तियदीवे च उस्सेहसमं विणा मेरु ॥२७८९ एदाणं रुंदाणिं जंबूदीवम्मि भणिदरुंदादो । एत्थ चउग्गुणिदाई णेयाइं जेण पढमविणा ॥ २७९० मुक्का मेरुगिरिंदं कुलगिरिपहुदीणि दीवतिदयम्मि । वित्थारुच्छेहसमो केई एवं परूवेंति ॥२७९१ छविण माणुसुत्तरसेलं कालोदगं च चेटुंति । चत्तारो विजयद्धा दीवद्धे बारस कुलद्दी ॥ २७९२ दीवम्मि पोक्खरद्धे कुलसेलादी तह य दीहविजयद्धा । अभंतरम्मि बाहिं अंकमुहा ते खुरुप्पसंठाणा ॥ २७९३ वजिय जंबूसामलिणामाई विजयसरगिरिप्पहुदि । जंबूदीवसमाणं णामाणि एस्थ वत्तन्वा ।। २७९४ ___ इन दोनों इष्वाकार पर्वतोंके बीचमें अर्धचन्द्रके समान (चक्ररंध्र के समान ? ) आकारवाले दो उत्तम क्षेत्र और उनमें ( दोनों विदेहोंमें ) एक एक मेरु पर्वत है ॥ २७८५ ॥ __धातकीखण्डद्वीपमें जितने कुंड, जितने विजय, जितने सरोवर, जितने श्रेष्ठ पर्वत और जितनी नदियां हैं, उतने ही वे सब पुष्करार्द्धद्वीपमें भी दोनों इष्वाकार पर्वतोंके अन्तरालभागोंमें स्थित हैं ।। २७८६-२७८७ ।। तीनों द्वीपोंमें प्रणिधिगत विजयोंके सदृश विजय, विजयादोंके सदृश विजयाड़, मेरुपर्वतोंके सदृश मेरुपर्वत, कुलगिरियोंके सदृश कुलगिरि, नदियोंके सदृश नदियां, तथा नाभिगिरियोंके सदृश नाभिपर्वत है । इनमेंसे मेरुको छोड़कर शेष सबकी उंचाई समान है ॥ २७८८-२७८९ ॥ सर्व प्रथम कहे हुए विजयोंको छोड़ इनका विस्तार यहां जम्बूद्वीपमें बतलाये हुए विस्तारसे चौगुणा जानना चाहिये ॥ २७९० ॥ मेरुपर्वतको छोड़कर शेष कुलाचल आदिकोंका विस्तार व उंचाई तीनों द्वीपोंमें समान है ऐसा कितने ही आचार्य निरूपण करते हैं ।। २७९१ ॥ ___ पुष्कराईद्वीपमें चार विजयार्द्ध व बारह कुलपर्वत मानुषोत्तरशैल और कालोदकसमुद्रको छूकर स्थित हैं ।। २७९२ ॥ पुष्करार्द्धद्वीपमें स्थित वे कुलपर्वतादिक तथा दीर्घविजयाई अभ्यन्तर व बाह्य भागमें क्रमसे अंकमुख और क्षुरप्रके सदृश आकारवाले हैं ॥ २७९३ ॥ ___ यहां जम्बू और शाल्मली वृक्षोंके नामोंको छोड़कर शेष क्षेत्र, तालाब और पर्वतादिकके नाम जम्बूद्वीपके समान ही कहने चाहिये ॥ २७९४ ॥ १ [अररंधसमायारा]. २ द व सरोवण. ३ द व पणिधिसदातियवेदी. ४ द व अणा मेरु. ५ द व पढणविणा. ६ व कुरुप्प. ७ द ब वत्तंओ. Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. २८०२ ] उत्थो महाधियारो [ ५०१ दोपासेसु य दक्खिणइसुगारगिरिस्स दो भरहखेत्ता । उत्तरइसुगारस्स य हवंति एरावदा दोण्णि ॥ २७९५ दोष्णं इसुगाराणं बारसकुलपव्वयाण विद्याले । चेट्ठति सयलविजया भरविवरसरिच्छसंठाणा ॥। २७९६ अंकायारा विजया हवंति अब्भंतरम्मि भागम्मि । सत्तिमुहं पिव बाहिं सयदुद्धिसमां विपस्सभुजा ॥ २७९७ चत्तारि सहस्वाणि दुसया दसजोयणाणि दसभागा | विक्खंभो हिमवंते णिसहंत चउग्गुणो कमसो ॥। २७९८ ४२१० । १० १६८४२ । २ १९ १९ दाणं तिणगाणं विक्खभं मेलिदूण चउगुणिदं । सब्वाणं णादव्वं रुंदसमाणं कुलगिरीणं ॥ २७९९ दोष्णं इसुगाराणं विक्खंभं बेसहस्सजोयणया । तं पुब्वम्मि विभिस्सं दीवद्धे सेलरुद्धखिदी ॥ २८०० ६७३६८ । ८ १९ २००० । जोयणलक्खत्तिदयं पणवण्णसहस्स छस्सयाणि पि । चउसीदि चउब्भागा गिरिरुद्धखिदीए परिमाणं ।। २८०१ ३५५६८४ । ४ १९ आदिमपरिहिप्पहु दीचरिमंतं इच्छिदाण परिहीसुं । गिरिरुद्वखिर्दि सोधिय बारसजुदबेसएहिं भजिदूणं ॥ २८०२ दक्षिण इष्वाकार पर्वत के दोनों पार्श्वभागों में दो भरतक्षेत्र, और उत्तर इष्वाकार पर्वतके दोनों पार्श्वभागों में दो ऐरावतक्षेत्र हैं ॥। २७९५ ॥ दोनों इष्वाकार और बारह कुलापर्वतोंके अन्तराल में चक्र के अरोंके छेदोंके सदृश आकारवाले सब विजय स्थित हैं ।। २७९६ ॥ I सब क्षेत्र अभ्यन्तरभागमें अंकाकार और बाह्यभाग में शक्तिमुख हैं । इनकी पार्श्वभुजायें गाड़ीकी उद्धिके समान हैं ॥। २७९७ ॥ हिमवान् पर्वतका विस्तार चार हजार दोसौ दश योजन और एक योजनके उन्नीस भागों से दश भाग अधिक है । इसके आगे निषधपर्वतपर्यंत क्रमसे उत्तरोत्तर चौगुणा विस्तार है || २७९८ ॥ हिमवान् ४२१०१ । महाहिमवान् १६८४२२ । निषध ६७३६८हरु | इन तीनों पर्वतों के विस्तारको मिलाकर चौगुणा करनेपर जो प्राप्त हो उतने योजनप्रमाण सब कुलपर्वतोंका समस्त विस्तार जानना चाहिये ॥ २७९९ ॥ ४२१०१९ + १६८४२ + ६७३६८१९ × ४ = ३५३६८४,रु । दोनों इष्वाकार पर्वतोंका विस्तार दो हजार योजनप्रमाण है । इसको पूर्वोक्त कुलपर्वतों के समस्त विस्तार में मिला देनेपर पुष्करार्द्धद्वीप में पर्वतरुद्धक्षेत्रका प्रमाण होता हैं ॥ २८०० ॥ २००० + ३५३६८४९ = ३५५६८४९ । पर्वतरुद्ध क्षेत्रका प्रमाण तीन लाख पचवन हजार छहसौ चौरासी योजन और चार भाग अधिक है | २८०१ ।। ३५५६८४९ । पुष्करार्द्धद्वीप की आदिम परिधिसे लेकर अन्तिमान्त इच्छित परिधियोंमेंसे पर्वतरुद्ध क्षेत्रको कम करके शेषमें दोसौ बारहका भाग देनेपर जो लब्ध आवे उसको अपनी अपनी शलाकाओंसे १ द सत्तमुहं. २ द ब सयदुद्दिसमो. Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५९२] तिलोयपण्णत्ती [ ४.२८०३ सगसगसलायगुणिदं होदि पुढं भरहपहदिविजयाणं । इच्छिदपदेसरुंदा तहिं तहिं तिणि णियमेणं ॥ २८०३ महवाभरहादिसु विजयाणं बाहिररुंदम्मि आदिम रुंदं । सोहिय अडलक्खहिदे खयबड्डी इच्छिदपदेसे ॥ २८०४ एकत्तालसहस्सा पंचसया जोयणाणि उणसीदी । तेहत्तरिउत्तरसदकलाओ अभंतरे भरहरुंदं ॥ २८०५ ४१५७९ । १७३ २१२ भरहस्स मूलरुंदं चउगुणिदे होदि हेमवदभूएं। अभंतरम्मि रुंदं तह हरिवरिसस्स चउगुणिदं ॥ २८०६ १६६३१९। ५६६६५२७७ । १२ २१२ हरिवरिसो चउगुणिदो रुंदो अब्भंतरे विदेहस्स । सेसवरिसाण रुंदं पत्तेकं चउगुणा हाणी ॥ २८०७ २६६११०८।४८ ६६५२७७ । १२ | १६६३१९। ५६ | ४१५७९ । १७३ २१२ २१२ २१२ २१२ एवं सगसगविजयाणं आदिमरुंदपहुदीमओ। बाहिरचरिमपदेसे रुदंतिम ति वत्तब्वं ॥ २००८ गुणा करनेपर नियमसे भरतादिक क्षेत्रोंका वहां वहां इच्छित स्थानमें (आदि, मध्य और अन्तमें) तीनों प्रकारका विस्तारप्रमाण होता है ॥ २८०२-२८०३ ॥ ९१७०६०५ - ३५५६८४ : २१२ x १ = ४१५७९३१३ भ. क्षे. का आदिविष्कम्भ । अथवा भरतादिक क्षेत्रोंके बाह्य विस्तारमेंसे आदिम विस्तारको घटाकर जो शेष रहे उसमें आठ लाखका भाग देने पर इच्छित स्थानमें क्षय-वृद्धिका प्रमाण आता है ॥ २८०४ ॥ ६५४४६२१३ - ४१५७९३९३८००००० = ४२१६४९४ हा. वृ.। इकतालीस हजार पांचसौ उन्यासी योजन और एकसौ तिहत्तर भाग अधिक भरतक्षेत्रका अभ्यन्तरविस्तार है ॥ २८०५ ॥ ४१५७९३१३।। भरतक्षेत्रके मूलविस्तारको चारसे गुणा करनेपर हैमवतक्षेत्रका अभ्यन्तरविस्तार और इसको भी चारसे गुणा करनेपर हरिवर्षका अभ्यन्तरविस्तार होता है ॥ २८०६ ।। हैमवत १६६३१९३२६ । हरि ६६५२७७३१३ ।। हरिवर्षक्षेत्रके विस्तारको चारसे गुणा करनेपर विदेहक्षेत्रका अभ्यन्तरविस्तार होता है। फिर इसके आगे शेष क्षेत्रोंके विस्तारमें क्रमशः चतुर्गुणी हानि होती गई है ॥ २८०७॥ विदेह २६६११०८१५ । रम्यक ६६५२७७१३ । हैरण्यवत १६६३१९५३ । ऐरावत ४१५७९२ १३ । ... इसप्रकार अपने अपने क्षेत्रोंका आदिम विस्तार आदि है । अब बाह्य चरम प्रदेशपर इनका अन्तिम विस्तार कहा जाता है ॥ २८०८ ॥ १ द ब हेमवभूये. २ द ब बाहिरदुचरिमपदेसे रुंदंतिवत्ति. Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ –४.२८१५] चउत्थो महाधियारो [५०३ पणसट्ठिसहस्साणि चउस्सया जोयणाणि छादालं । तेरस कलाओ भणिदं भरहक्खिदिबाहिरे रुंदं ॥ २००९ ६५४४६ । १३ २१२ एत्थ वि पुग्वं वे णेदव्वं । पुक्खरवरद्धदीवे खुल्लयहिमवंतसिहरिमैजिझल्ले । पउमैदहपुंडरीए पुव्ववरदिसम्मिणिग्गदणदीओ ॥ २८१. अट्रेकछअट्टतियं अंककमे जोयणाणि गिरिउवरि । गंतूर्ण पत्तेकं दक्खिणउत्तरदिसम्मि जंति कमे ॥ २८११ . ३८६१८ । धादइसंडपण्णिददोषणं मेरूण सव्ववण्णणयं । एत्थेव य वत्तव्यं गयदंतब्भहसालकुरुरहिद ॥ २८१२ छक्केक्कएकछद्गछक्केकं जोयणाणि मेरूणं । अभंतरभागट्टियगयदंताणं चउण्हाणं ॥ २०१३ १६२६११६ । णवइगिदोहोचउणभदो अंककमेण जोयणा दीहं । दोमेरूणं बाहिरगयदंताणं चउण्हाणं ॥ २८१४ २०४२२१९ । छत्तीसं लक्खाणिं अडसट्ठिसहस्सतिसयपणतीसा । जोयणयाणि पोक्खरदीवद्धे होदि कुरुचावं ॥ २०१५ ३६६८३३५। पैंसठ हजार चारसौ छयालीस योजन और तेरह कला अधिक भरतक्षेत्रका बाह्य भागमें विस्तार कहा गया है ॥ २८०९॥ १४२३०२४९ - ३५५६८४१९ २१२४१ = ६५४४६५१३। ___ पहिलेके समान यहांपर भी हैमवतादिक क्षेत्रोंका विस्तार चतुर्गुणी वृद्धि व हानिरूप जानना चाहिये । पुष्करार्धद्वीपमें क्षुद्रहिमवान् और शिखरी पर्वतपर स्थित पद्मद्रह व पुण्डरीकद्रहके पूर्व और पश्चिमदिशासे निकली हुई नदियां अंकक्रमसे आठ, एक, छह, आठ और तीन अंकप्रमाण अर्थात् अडतीस हजार छहसौ अठारह योजनमात्र पर्वतके ऊपर जाकर क्रमसे प्रत्येक दक्षिण व उत्तरदिशाकी ओर जाती हैं ॥ २८१०-२८११ ॥ ३८६१८।। ___ धातकीखण्डमें वर्णित दोनों मेरुओंका समस्त वर्णन गजदन्त, भद्रशाल और कुरुक्षेत्रोंको छोड़कर यहांपर भी कहना चाहिये ॥ २८१२ ॥ : छह, एक, एक, छह, दो, छह और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजनप्रमाण मेरुओंके अभ्यन्तरभागमें स्थित चारों गजदन्तोंकी लंबाई है ॥ २८१३ ॥ .. १६२६११६ । ___ नौ, एक, दो, दो, चार, शून्य और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या प्राप्त हो उतने योजनप्रमाण दोनों मेरुओंके बाह्य भागमें स्थित चारों गजदन्तपर्वतोंकी लंबाई है ॥ २८१४ ॥ २०४२२१९ । पुष्करार्द्धद्वीपमें कुरुक्षेत्रका धनुष छत्तीस लाख अडसठ हजार तीनसौ पैंतीस योजनमात्र है ॥ २८१५ ॥ ३६६८३३५ । - १द पण्णट्ठ. २ द ब पुव्वं गेदव्वं. ३ द बसिहर. ४ द पउद्दसह, ब पउमद्दसह, ५ ब गयदंतभद्दसालकुरुरहिदा. ६ द ब अंककमेणाणि. Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५०४ ] तिलोयपण्णत्ती [ ४. २८१६ चोइसजोयणलक्खा छासीदिसहस्सणवसयाई इगितीसा। उत्तरदेवकुरूए पत्तेक होदि रजुबाणो ॥ २०१६ १४८६९३१ । चउजोयणलक्खाणि छत्तीससहस्स णवसयाई पि । सोलसजुदाणि कुरवे जीवाए होदि परिमाणं ॥ २८१७ ४३६९१६ । इसुवग्गं चउगुणिदं जीवावग्गम्मि खिवत तम्मि तदो । चउगुणबाणविहत्ते लद्धं वहस्स विक्खंभो ॥ २८१८ पण्णारसलक्खाणि उणवीससहस्सयाई छन्वीसा । इगिवीसजुदसदंसा पोक्खरकुरुमंडले खेत्तं ॥ २०१९ १५१९०२६ । १२७ २१२ सत्तारसलक्खाणि चोइसजुदसत्तहत्तरिसयाणि । अट्ठकलाओ पोक्खरकुरुवंसए होदि वंकइस ॥ २८२० १७०७७१४। ८ । ने लक्खा पण्णारससहस्ससत्तसयभट्ठवण्णाओ। पुम्वावरेण रुदं दीवद्ध भइसालवणं ॥ २८२१ २१५७५८। एकेकभहसालरुंदा-२४५१ । ७० उत्तरदक्खिणाभगविदाणे जो होदि भइसालाण । विखंभो कालवसा उच्छिण्णो तस्स उवदेसी ॥ २०२२ उत्तर और देवकुरुमेंसे प्रत्येकका ऋजुबाण चौदह लाख छ्यासी हजार नौसौ इकतीस योजनप्रमाण है ॥२८१६ ॥ १४८६९३१ । कुरुक्षेत्रकी जीवाका प्रमाण चार लाख छत्तीस हजार नौसौ सोलह योजनमात्र है ॥२८१७॥ ४३६९१६ । बाणके वर्गको चौगुणाकर उसे जीवाके वर्गमें मिला दो पुनः चौगुणे बाणका भाग देनेपर जो लब्ध आवे उतना गोलक्षेत्रका विस्तार होता है ॥ २८१८ ॥ . पुष्करद्वीपसम्बन्धी कुरुओंका मण्डलाकार क्षेत्र पन्द्रह लाख उन्नीस हजार छब्बीस योजन और एकसौ इक्कीस भाग अधिक है ।। २८१९ ॥ १५१९०२६३२३ । पुष्करद्वीपसम्बन्धी कुरुक्षेत्रका वक्रवाण सत्तरह लाख सतहत्तरसौ चौदह योजन और आठ कलाप्रमाण है ।। २८२० ॥ १७०७७१४२१ । ____ पुष्करार्द्धद्वीपमें भद्रशालवनका पूर्वापर विस्तार दो लाख पन्द्रह हजार सातसौ अट्ठावन योजनमात्र है ॥२८२१ ॥ २१५७५८ । एक एक भद्रशालका विस्तार २४५१४ । उत्तर-दक्षिण भागमें स्थित भद्रशालवनोंका जो कुछ विस्तार है, उसका उपदेश कालवश नष्ट हो गया है ।। २८२२ ॥ १ द कक्खे. २ द चउवीस. ३ द मंगले. ४ द २५६६,ब ५३ । ५ द ब °ठिदाणि. ६ द ब भद्दसालवणं. Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४.२८३० ] चउत्यो महाधियारो [५०५ गिरिभइसालविजया वक्खारविभंगसरिसुरारण्णा । पुम्वावरवित्थारी पोक्खरदीवे विदेहाणं ॥ २८२३ एदाणं पत्तेक्कं मदरसेलाण धरणिपट्टम्मि । जोयणचउणवदिसया विक्खंभो पोक्खरद्धम्मि ॥ २८२४ ९४००। दो लक्खा पण्णारससहस्ससत्तयसदट्ठवण्णाओ । जोयणया पुवावररुंदो एक्केक्कभइसालाणं ॥ २८२५ २१५७५८1 उणवीससहस्साणि सत्तसया जोयणाणि चउणउदी। चउभागो पत्तेक्कं रुंदा चउसट्रिविजयाणं ॥ २८२६ १९७९४ ।। दुसहस्सजोयणाणिं वासा वक्खारयाण पत्तेक्कं । पंचसयजोयणाणिं विभंगसरियाण विक्खंभो ॥ २८२७ २०००। ५०० एक्करससहस्साणि जोयणया छस्सयाणि अडसीदी। पत्तेक्कं वित्थारो देवारण्णाण दोण्णं पि ॥ २८२८ ११६८८। मंदरगिरिपहुदीणं णियणियसंखाए ताडिद तदिदं । णियणियरुद्धा वासा वासाणं होदि पिंडफलं ॥ २८२९ तं पिंडमट्टलक्खेसु सोधिदे जे हवे सेस। णियसंखाए भजिदे णियणियवासा हवंति पत्तेक्कं ॥ २८३० पुष्करद्वीपमें विदेहोंके गिरि, भद्रशाल, विजय, वक्षार, विभंगनदियां और देवारण्य, ये पूर्व-पश्चिम विस्तृत हैं ॥ २८२३ ॥ पुष्करार्द्धद्वीपमें इन मन्दरपर्वतों से प्रत्येकका विस्तार पृथिवीपृष्ठपर चौरानबैसो योजनप्रमाण है ॥ २८२४ ॥ ९४००। प्रत्येक भद्रशालका पूर्वापरविस्तार दो लाख पन्द्रह हजार सातसौ अट्ठावन योजनप्रमाण है ॥ २८२५ ॥ २१५७५८ । चौसठ विजयोंमेंसे प्रत्येकका विस्तार उन्नीस हजार सातसौ चौरान योजन और चतुर्थ भागसे अधिक है ॥ २८२६ ॥ १९७९४ । प्रत्येक वक्षारोंका विस्तार दो हजार योजन और प्रत्येक विभंगनदियोंका विस्तार पांचसौ योजनमात्र है ॥ २८२७ ॥ २००० । ५०० । दोनों देवारण्योंमेंसे प्रत्येकका विस्तार ग्यारह हजार छहसौ अठासी योजनप्रमाण है ॥ २८२८ ॥ ११६८८ । [इष्टसे रहित ] मन्दरपर्वतादिकोंके अपने अपने विस्तारको अपनी अपनी संख्यासे गुणित करनेपर जो प्राप्त हो वह अपने अपने द्वारा रुद्ध विस्तार होता है । इन विस्तारोंका जो पिण्डफल हो उस पिण्डफलको आठ लाखमेंसे घटाकर शेषको अपनी संख्यासे भाजित करनेपर प्रत्येकके अपने अपने विस्तार होते हैं ॥ २८२९-२८३० ॥ १ द ब वित्यारो. २ द ब तादिसं. ३ द ब स पिंड अट्ठसु लक्खेसु सोधिदे सव्वदेसेसं. : TP. 64 , Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५०६] तिलोयपण्णत्ती : [ ४. २८३१ दुगुणम्मि भद्दसाले मंदरसेलस्स खिवसु विक्खंभं । मज्झिमसूईजुत्तं सा सूजी कच्छगंधमालिणिए ॥ २८३१ एक्कत्तालं लक्खा चालीससहस्स णवसया सोलं । दोमेरूण बाहिर दुभद्दसालाण अंतो त्ति ॥ २८३२ ४१४०९१६। तस्सूजीए परिही एक कोडी य तीसलक्खाणि । चउणउदिसहस्साणि सत्तसया जोयणाणि छब्बीसं ॥ २८३३ १३०९४७२६ । पव्वदविसुद्धपरिहीसेसं चउसटिरूपसंगुणिदं । बारसजुददुसएहिं भजिदम्हि विदेहदीहत्तं ॥ २८३४ अट्टचउसत्तपणचउअट्ठतिअंकक्कमेण जोयणया । बारसआधियसयंसा तट्ठाणविदेहदीहत्तं ॥२६३५ ३८४५७४८ । ११२ सीदासीदोदाणं वासं दुसहस्स तम्मि अवणिज । अवसेसद्धं दी कणिट्ठयं कच्छगंधमालिणिए ॥२८३६ चउँसत्तट्रेकदुगं णवएकंककमेण जोयणया। छावण्णकला दी कणिट्टयं कच्छगंधमालिणिए ॥ २८३७ १९२१८७४ । ५६. २१२ भद्रशालके दुगुणे विस्तारमें मन्दरपर्वतके विस्तारको मिलाकर जो प्राप्त हो उसे मध्यम सूचीमें मिला देनेपर वह कच्छा और गन्धमालिनीकी सूची होती है ॥ २८३१ ॥ ___ उक्त सूची दोनों मेरुओंके बाहिर दोनों भद्रशालोंके अन्त तक इकतालीस लाख चालीस हजार नौसौ सोलह योजनप्रमाण है ॥ २८३२ ॥ (२१५७५८x२)+९४००+ ३७००००० = ४१४०९१६ ४१४०९१६ । इस सूचीकी परिधि एक करोड तीस लाख चौरानबै हजार सातसौ छब्बीस योजनप्रमाण है ॥ २८३३ ॥ १३०९४७२६। इस परिधिमेंसे पर्वतरुद्ध क्षेत्रको घटाकर शेषको चौंसठसे गुणा करके दोसौ बारहका भाग देने पर विदेहकी लंबाईका प्रमाण आता है ।। २८३४ ॥ आठ, चार, सात, पांच, चार, आठ और तीन, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ बारह भाग अधिक कच्छा और गन्धमालिनीके पास विदेहकी लंबाई है ॥ २८३५।। ( १३०९४७२६-३५५६८४१४ ) ६४ + २१२ = ३८४५७४८३ १३ । ___इसमेंसे सीता-सीतोदा नदियोंके दो हजार योजनप्रमाण विस्तारको घटा देने पर जो शेष रहे उसके अर्धभागप्रमाण कच्छा और गन्धमालिनी देशकी कनिष्ठ अर्थात् आदिम लंबाई है ॥ २८३६ ॥ चार, सात, आठ, एक, दो, नौ और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और छप्पन कला अधिक कच्छा और गन्धमालिनीकी आदिम लंबाई है ।।२८३७॥ ३८४५७४८३१३ - २००० : २ = १९२१८७४३१३ । १द चउसत्तेकट. Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ –४. २८४४] चउत्थो महाधियारो [ ५०७ विजयादीणं वासं तन्वग्गं दसगुणिज तम्मूलं । गिण्हह तत्तो पुह पुह बत्तीसगुणं च करेमाणं ॥ २८३८ बारसजुददुसएहि भजिदूर्ण कच्छरुंदमेलविदं । नियणिय ठाणे वासो असरूवं विदेहस्स ॥ २०३९ णवजोयणयसहस्सा चत्तारि सयाणि अट्ठतालं पि । छप्पण्णकलाओ तह विजयाणं होदि परिवड्डी ॥ २८४० ९४४८। ५६ । चउवण्णब्भहियाणि सयाणि णव जोयणाणि तह भागा। वीसुत्तरसदमेत्ता वक्खारगिरीण परिवड्डी ॥ २८४१ ९५४ । १२० जोयणसयाणि दोणि अट्टत्तीसाधियाणि तह मागा। छत्तीसउत्तरसयं विभंगसरियाण परिवड्डी ॥ २८४२ २३८ । ।३६ २१२ पंचसहस्सा जोयण पंचसया अट्ठहत्तरीजुत्ता । चउसीदिजुदसदंसा देवारण्णाण परिवड्डी ॥ २८४३ ५५७८।१८४ २१२ विजयादीणं आदिमदीहे वडि खिवेज तं होदि । मज्झिमदीहं मज्झिमदीहे तं' खिवसु अंतदीहत्तं ॥ २८४४ विजयादिकोंका जो विस्तार हो, उसके वर्गको दशसे गुणा करके उसका वर्गमूल ग्रहण करे। पश्चात् उसे पृथक् पृथक् बत्तीससे गुणा करके प्राप्त गुणनफलमें दोसौ बारहका भाग देनेपर जो लब्ध आवे उसे कच्छादेशके विस्तारमें मिलानेसे अपने अपने स्थानपर अर्ध विदेहका विस्तार होता है ॥ २८३८-२८३९ ।। विजयोंकी वृद्धिका प्रमाण नौ हजार चारसौ अडतालीस योजन और छप्पन कला अधिक है ॥ २८४० ॥ V (१९७९४१) ४१०४ ३२’ २१२ = ९४४८३५६ । __नौसौ चौवन योजन और एकसौ बीस भागमात्र वक्षारपर्वतोंकी वृद्धिका प्रमाण है ॥ २८४१॥ । २०००२ x १० x ३२ ’ २१२ =९५४३२ - दोसौ अडतीस योजन और एकसौ छत्तीस भाग अधिक विभंगनदियोंकी वृद्धिका प्रमाण है ॥ २८४२ ॥ V ५००२ x १० x ३२’ २१२ = २३८३३३ । पांच हजार पांचसौ अठत्तर योजन और एकसौ चौरासी भागमात्र देवारण्योंकी वृद्धिका प्रमाण है ॥ २८४३ ॥ 1 ११६८८२ x १० x ३२’ २१२ = ५५७८३१ । विजयादिकोंकी आदिम लंबाई में उक्त वृद्धिप्रमाणको मिला देने पर उनकी मध्यम लंबाईका प्रमाण, और मध्यम लंबाईमें भी उस वृद्धिप्रमाणको मिला देनेसे उनकी अन्तिम लंबाईका प्रमाण होता है ।। २८४४ ॥ १ द ब गिण्हेह. २ द ब कच्छदूणमेलविदं. ३ द ब चक्कसरूवं. ४ द ब महियाणं. ५ द दीहत्तं. Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५०८] तिलोयपण्णत्ती [४. २८४५ दोहोतियइगितियणवएवं अंककमेण अंसा य । बारुत्तरएकसयं मझिलं कच्छगंधमालिणिए ॥ २८४५ १९३१३२२ । ११२ णभसत्तसत्तणभचउणवेक्कभंककमेण अंसा य । अडसट्ठिसयं विजयदुवक्खारणगाणमंतमादिल्लं ॥ २८४६ १९४०७७० । १६८ पणदोसगइगिचउरो णवेक जोयण छहत्तरी अंसा । मझिल्ल चित्तकूडे होदितहा देवपब्वए दीहं ॥ २८४७ १९४१७२५। ७६ २१२ णवसगछद्दोचउणवइगि कल छण्णउदिनधियसयमेकं । दोवक्खारगिरीणं अंतिम भादी सुकच्छगंधिलए ॥२८४८ १९४२६७९ । १९६ २१२ भट्टदुगेकं दोपणणवइगि अंसा य तालमेत्ताणि | मज्झिल्लयदीहत्तं विजयाए सुकच्छगंधिलए ॥२८४९ १९५२१२८ । ४० दो, दो, तीन, एक, तीन, नौ और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ बारह भाग अधिक कच्छा और गन्धमालिनीदेशकी मध्यम लंबाई है ॥ २८४५ ।। १९२१८७४ ३९३ + ९४४८३५३ = १९३१३२२३१३ । शून्य, सात, सात, शून्य, चार, नौ और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ अडसठ भाग अधिक उक्त दोनों क्षेत्रों तथा चित्रकूट व देवमाल नामक दो वक्षारपर्वतोंकी क्रमसे अन्तिम और आदिम लंबाई है ॥ २८४६ ॥ १९३१३२२३ १३ + ९४४८३५६ = १९४०७७०३६६। पांच, दो, सात, एक, चार, नौ और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और छयतर भागमात्र अधिक चित्रकूट व देवमाल पर्वतकी मध्यम लंबाई . है ॥ २८४७ ॥ १९४०७७०३६६ + ९५४३२३ = १९४१७२५५१६ । नौ, सात, छह, दो, चार, नौ और एक, इन अंकोंसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ छ्यानबै भाग अधिक दोनों वक्षारपर्वतोंकी अन्तिम तथा सुकच्छा और गन्धिला देशकी आदिम लंबाई है ।। २८४८ ॥ १९४१७२५३१३ + ९५४३२३ = १९४२६७९३९६ । आठ, दो, एक, दो, पांच, नौ और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और चालीस भागमात्र अधिक सुकच्छा और गंधिला देशकी मध्यम लंबाई है ॥ २८४९ ॥ १९४२६७९३९३ + ९४४८३५३ = १९५२१२८५१२ । १ द अहि, ब अट्ठसहि. २ द व एकं. Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. २८५४ ] चउत्यो महाधियारो [ ५०९ छस्सगपणइगिछण्णवएक्कं अंसा य होति छण्णउदी । दोविजयाणं अतं आदिल्लं दोणिसरियाणं ॥ २८५० १९६१५७६ । ९६ । पणइगिभट्रिगिछण्णवएक अंसा य वीसमेत्ताणि । दहवदीउम्मिमालिणिमज्झिमयं होदि दीहतं ॥ २८५१ १९६१८१५।२० । २१२ तियपणखंदुगछण्णवएकं छप्पण्णअधियसयमंसा । दोण्णिणईणं अतं महकच्छसुवग्गुए आदी ॥ २८५२ १९६२०५३ । १५६ २१२ दुखपंचएक्कसगणवएक अंककमेण जोयणया। महकच्छसुवग्गूंए दीहत्तं मज्झिमपएसे ॥ २८५३ १९७१५०२। णभपणणवणभअडणवएक अंसा य होंति छप्पणं । विजयाणतं दोण्णं दोण्णं पि गिरीणमादिलं ।। २८५४ १९८०९५० । ५६ । २१२। छह, सात, पांच, एक, छह, नौ और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और छ्यानबै भाग अधिक दोनों देशोंकी अन्तिम तथा द्रहवती और ऊर्मिमालिनी । नामक दो नदियोंकी आदिम लंबाई है ॥ २८५० ।। १९५२१२८६१२ + ९४४८३५६ = १९६१५७६९६ । पांच, एक, आठ, एक, छह, नौ और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और बीस भागमात्र अधिक द्रहवती व ऊर्मिमालिनी नदीकी मध्यम लंबाईका प्रमाण है ॥ २८५१ ॥ १९६१५७६३९६३ + २३८३३३ = १९६१८१५३३३ ।। तीन, पांच, शून्य, दो, छह, नौ और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ छप्पन भाग अधिक दोनों नदियोंकी अन्तिम तथा महाकच्छा और सुवागु ( सुगन्धा ) नामक दो क्षेत्रोंकी आदिम लंबाई है ॥ २८५२ ॥ . १९६१८१५३२: + २३८१३६ = १९६२०५३३५६। दो, शून्य, पांच, एक, सात, नौ और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजनप्रमाण महाकच्छा और सुवल्गु ( सुगन्धा ) क्षेत्रोंके मध्यम प्रदेशमें लंबाई है ॥२८५३॥ १९६२०५३३ ५६ + ९४४८३५३ = १९७१५०२। शून्य, पांच, नौ, शून्य, आठ, नौ और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और छप्पन भाग अधिक दोनों क्षेत्रोंकी अन्तिम तथा पद्मकूट और सूर्य नामक दो पर्वतोंकी आदिम लंबाई है ।। २८५४ ॥ १९७१५०२ + ९४४८३५३ = १९८०९५०३१ । १ द ब दीहस्स. २ द ब कच्छणुवग्गूईए. ३ द दोणं पि विजयाणंतं दोपि गिरीणमादिल्लं. Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .५१०] तिलोयपण्णत्ती [ ४. २८५५ चउणभणवइगिअडणवएक अंसा सर्द छहत्तरियं । वरपउमकूड तह सूरपब्वए मझमम्मि दीहत्तं ॥ २८५५ १९८१९०४ । १७६ ।। २१२ णवपणअबदुगडणवएकं अंसा य होंति चुलसीदी । अंतं दोसु गिरीणं भादी वग्गए कच्छकावदिए ॥ २८५६ १९८२८५९ । ८४ २१२ सगणभतियदुगणवणवएवं अंसा य चालअधियसयं । मज्झिल्लं दीहत्तं वग्गए कच्छकावदिए ॥ २८५७ १९९२३०७ । १४० २१२ पणपणसगइगिक्षणभदो चिय अंसा छणउदिअधियसयं । दोण्णं विजयाणतं आदिलं दोसु सरियाणं ॥ २८५८ २००१७५५ । १९६ | २१२ चउणवणवइगिखंणभदो चिय अंसा य वीसअधियसयं । मझिल्लं गहवदिए दीहत्तं फेणमालिणिए ॥ २८५९ २०.१९९४ । १२० २१२ चार, शून्य, नौ, एक, आठ, नौ और एक, इन अंकोंसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ छ्यत्तर भाग अधिक उत्तम पद्मकूट तथा सूर्यपर्वतकी मध्यम लंबाईका प्रमाण है ॥ २८५५ ॥ १९८०९५०३५६ + ९५४३३५ = १९८१९०४३१३ । नौ, पांच, आठ, दो, आठ, नौ और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और चौरासी भाग अधिक दोनों पर्वतोंकी अन्तिम तथा वल्गु (गन्धा ) और कच्छकावती देशकी आदिम लंबाई है ॥ २८५६ ।। १९८१९०१३ १३ + ९५४३२३ = १९८२८५९२१ । __ सात, शून्य, तीन, दो, नौ, नौ और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ चालीस भाग अधिक वल्गु ( गंधा ) व कच्छकावतीकी मध्यम लंबाईका प्रमाण है ॥ २८५७ ॥ १९८२८५९२१५ + ९४४८३१५ - १९९२३०७३१३ । पांच, पांच, सात, एक, शून्य, शून्य और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ छ्यानबै भाग अधिक दोनों देशोंकी अन्तिम तथा ग्रहवती व फेनमालिनी नामक दो विभंगनदियोंकी आदिम लंबाईका प्रमाण है ॥ २८५८ ॥ १९९२३०७३ ४३ + ९४४८३५६ = २००१७५५३१६ । चार, नौ, नौ, एक, शून्य, शून्य और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन आर एकसौ बीस भाग अधिक ग्रहवती और फेनमालिनी नदीकी मध्यम लंबाईका प्रमाण है ॥ २८५९ ॥ २००१७५५३१६ + २३८३ ३ ३ = २००१९९४१२३ । Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४.२८६४] चउत्थो महाधियारो [५११ - तियतियदोहोर्खणभदो श्चिय अंसा तहेव चउदालं । अंतं दोसरियाणं आदी आवत्तवप्पकावदिए ॥ २८६० २००२२३३ । ४४ २१२ एकट्टे छक्केक एक खं दोण्णि अंस एक्कसयं । मझिल्लयदीहत्तं आवत्तावप्पकावदिए॥२८६, २०११६८१ । १०० णवदुगिगिदोण्णिखंदुग अंसा छप्पण्णभधिय एक्कसयं । दोविजयाणं अंतं आदिलं गलिणणागणगे ॥२८६२ २०२११२९ । १५६) २१२ चउअडखंदुगदोणभदुअंककमे जोयणाणि अंसा य । चउसट्ठी मज्झिल्ले णागणगे गलिणकूडम्मि ॥ २०६३ २०२२०८४ । ६४ २१२ अडतियणभतियदुगणभदो च्चिय अंसा सयं च चुलसीदी। दोसु गिरीण अंतं आदिल्लं दोसु विजयाणं ॥२८६४ २०२३०३८ । १८४) २१२ तीन, तीन, दो, दो, शून्य, शून्य और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और चवालीस भाग अधिक दोनों नदियोंकी अन्तिम तथा आवर्ता व वप्रकावती क्षेत्रकी आदिम लंबाई है ॥ २८६० ॥ २००१९९४३३३ + २३८३३३ = २००२२३३३३३ । एक, आठ, छह, एक, एक, शून्य और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ भाग अधिक आवर्ता व वप्रकावतीकी मध्यम लंबाई है ॥ २८६१ ॥ २००२२३३३३३ + ९४४८३५६ = २०११६८१३९३।। नौ, दो, एक, एक, दो, शून्य और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ छप्पन भाग अधिक दोनों क्षेत्रोंकी अन्तिम तथा नलिन व नाग पर्वतकी आदिम लंबाई है ॥ २८६२ ॥ २०११६८१३२२ + ९४४८३५३ = २०२११२९३५३ ___ चार, आठ, शून्य, दो, दो, शून्य और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और चौंसठ भाग अधिक नागनग व नलिनकूटकी मध्यम लंबाईका प्रमाण है ॥ २८६३ ॥ २०२११२९३२३ + ९५४३२३ = २०२२०८४३३३ । ___ आठ, तीन, शून्य, तीन, दो, शून्य और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ चौरासी भाग अधिक दोनों पर्वतोंकी अन्तिम तथा लांगलावर्ता व महावप्रा देशकी आदिम लंबाई है ॥ २८६४ ॥ २०२२०८४३६२ + ९५४३३३ = २०२३०३८३६३ । १दब पव्वकावदिए. २ दब दो अंकक्कमे, Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५१२ ] तिलोय पण्णत्ती [ ४.२८६५ सगडच उदुगतियणभदो श्चिय अंसा तदेव भडवीसा । मज्झिलयदीद्दत्तं महवप्पे लंगलावत्ते ॥ २८६५ २०३२४८७ । २८ २१२ पणतियणवइगिचउणभदोणि य अंसा तदेव चुलसीदी । दोविजयाणं भंत आदिलं दोसु सरियाणं ॥ २८६६ २०४१९३५ । ८४ २१२ चउसत्तएकदुगचउणभदो भंसा कमेण भटुं च । गंभीरमालिणीए मज्झिलं होदि दीहाए ॥। २८६७ २०४२१७४ । ८ २१२ दुगएकचउदु चडणभदो श्चिय अंसा सयं च चडतालं । दोण्णिणईणं अंतं आदिलं दोसु विजयाणं ॥ २८६८ २०४२४१२ । १४४ २१२ भक्कडद्दगिपणणभदो थिय अंसाणि दोण्णिसयमेत्तं । मज्झिल्लयदी हत्तं पोक्खलविजए सुवप्पाए || २८६९ २०५१८६० | २०० २१२ सात, आठ, चार, दो, तीन, शून्य और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और अट्ठाईस भाग अधिक महावप्रा व लांगलावर्ताकी मध्यम लंबाईका प्रमाण है ।। २८६५ ॥। २०२३०३८३६ + ९४४८२१५ = २०३२४८७३ १३ । पांच, तीन, नौ, एक, चार, शून्य और दो, इन अंकाके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और चौरासी भाग अधिक दोनों विजयोंकी अन्तिम तथा गंभीरमालिनी व पंकवती नामक दो नदियोंकी आदिम लंबाई है || २८६६ ॥ २०३२४८७३१२ + ९४४८ = २०४१९३५२१२ । चार, सात, एक, दो, चार, शून्य और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न उतने योजन और आठ भाग अधिक गंभीरमालिनी व पंकवतीकी मध्यम लंबाई है ॥ २८६७ ॥ २०४१९३५१ + २३८३१ = २०४२१७४ २१२ । दो, एक, चार, दो, चार, शून्य और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ चवालीस भाग अधिक दोनों नदियोंकी अन्तिम तथा पुष्कला व सुवप्रा नामक दो क्षेत्रोंकी आदिम लंबाई है || २८६८ ॥ २०४२१७४१ + २३८३३३ = २०४२४१२३१३ । शून्य, छह, आठ, एक, पांच, शून्य और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और दोसौ भागमात्र अधिक पुष्कला व सुवप्रा विजयकी मध्यम लंबाई है || २८६९ ॥ २०४२४१२१ + ९४४८१ = २०५१८६०३१३ । Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. २८७४ ] उत्थो महाधियारो [ ५१३ णवणभतियइ गिळण्णभदो चिय भंसा य होंति चउदाल । दोविजयाणं अंत आदिलं एक्कसेल चंदणगे ॥ २८७० २०६१३०९ | ४४ २१२ तियछद्दोदोछण्णभदो चिय अंसा सयं च चउसट्ठी । मज्झिल्लय दीहत्तं होदि पुढं एक्कसेल चंदणगे ॥ २८७१ २०६२२६३ | १६४ २१२ अट्टगदुगतिगछण्णभदो च्चिय असो दुहत्तरी अंतं । दीहं दोसु गिरीणं आदी वप्पाए पोक्खलावदिए ॥ २८७२ २०६३२१८ | ७२ २१२ छच्छक्कलक्कदुगसगणभदुगअंसा सयं च भडवीसं । मज्झिल्लयदीहन्तं वप्पाए पोक्खलाबदिए ॥ २८७३ चक्किकं दुगभडणभदो अंसा सयं च चुलसीदी । वप्पाए अंतदीहं आदिल्लं देवभूदरण्णाणं ॥ २८७४ २०८२११४ । १८४ २१२ २०७२६६६ । १२८ २१२ नौ, शून्य, तीन, एक, छह, शून्य और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और चवालीस भाग अधिक दोनों विजयोंकी अन्तिम तथा एकरौल और चन्द्रनगकी आदिम लंबाई है || २८७० ।। २०५१८६०३१२ + ९४४८२१ २०६१३०९ .२ १२ ४४ 1 तीन, छह, दो, दो, छह, शून्य और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ चौंसठ भाग अधिक एकरौल व चन्द्रनगकी मध्यम लंबाई है | २८७१ ॥ २०६१३०९२१२ + ९५४३१ = २०६२२६३३६४ । आठ, एक, दो, तीन, छह, शून्य और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और बहत्तर भाग अधिक दोनों पर्वतोंकी अन्तिम तथा वप्रा व पुष्कलावती देशकी आदिम लंबाई है || २८७२ । २०६२२६३ + ९५४३१३ = २०६३२१८:१३ | छह, छह, छह, दो, सात, शून्य और दो, इन अंकों के क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ अट्ठाईस भाग अधिक वप्रा व पुष्कलावती देशकी मध्यम लंबाईका प्रमाण है ।। २८७३ ।। २०६३२१८१२ + ९४४८२ र = २०७२६६६३१ई । १ द ब अंसा य. २ द एक्कएकं. TP. 65 = चार, एक, एक, दो, आठ, शून्य और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ चौरासी भाग अधिक वप्रादेशकी अन्तिम तथा देवारण्य व भूतारण्यकी आदिम लंबाई है || २८७४ | २०७२६६६३ + ९४४८२१ = २०८२११४३१ । Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५१४] तिलोयषण्णत्ती ४.२८७५ तियणवछस्सगअडणभदो श्चिय अंसा सयं च छप्पण्णं । मझिल्लयदीहत्तं पत्तेकं देवभूदरण्णाणं ॥ २८७५ २०८७६९३ । १५६ | दोसगद्गतिगणवणभदो च्चिय अंसा सयं च अडवीसं । पत्तेकं अंतिल्लं दीहत्तं देवभूदरण्णाणं ॥ २८७६ २०९३२७२।१२८ २१२ कच्छादिप्पहुदीण तिविहवियपंणिरूविदं सव्वं । विजयाए मंगलावदिपमुहाए तं च वत्तव्वं ॥ २८७७ कच्छादिसु विजयाणं आदिममज्झिल्लचरिमदीहत्तं । विजयडरुंदमवणिय अद्धकदे इच्छिदस्स दीहत्तं ॥ २८७८ सोहसु मज्झिमसुइऐ मेरुगिार ढुंगुणभद्दसालवणं । सा सूई पम्मादीपरियंतं मंगलावदिए ॥ २८७९ तियपणणवखणभपणएक अंसा' चउत्तरं दुसयं । अंककमे दीहत्तं आदिल्लो पउममंगलावदिए ॥२८८० १५००९५३ । २०४।। २१२ तीन, नौ, छह, सात, आठ, शून्य और दो, इन अंकोंक क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ छप्पन भाग अधिक देवारण्य व भूतारण्यमें से प्रत्येककी मध्यम लंबाई है । २८७५ २०८२११४३६३ + ५५७८३४३ = २०८७६९३३५६।। दो, सात, दो, तीन, नौ, शून्य और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ अट्ठाईस भाग अधिक देवारण्य व भूतारण्यमें से प्रत्येककी अन्तिम लंबाईका प्रमाण है ॥ २८७६ ॥ २०८७६९३३ ३३ + ५५७८ ३४३ = २०९३२७२३२५ । यहां कच्छादिकोंकी तीन प्रकारकी लंबाईका सब कथन किया जा चुका है। अब मंगलावतीप्रमुख क्षेत्रादिकोंका वह लंबाईका प्रमाण बतलाया जाता है ।। २८७७ ।। कच्छादिक क्षेत्रोंकी आदिम, मध्यम और अन्तिम लम्बाईमेंसे विजयाईके विस्तारको घटाकर शेषको आधा करनेपर इच्छित क्षेत्रोंकी लंबाईका प्रमाण होता है ॥ २८७८ ॥ पुष्करार्द्धकी मध्यम सूचीमेंसे मेरुपर्वत और दुगुणे भद्रशालवनके विस्तारको घटा देने पर जो शेष रहे उतना मंगलावतीसे पद्मादिपर्यन्त सूचीका प्रमाण है ॥ २८७९ ॥ ३७००००० - ( ९४०० + ४३१५१६ ) = ३२५९०८४ । तीन, पांच, नौ, शून्य, शून्य, पांच और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और दोसा चार भाग अधिक पद्मा व मंगलावती क्षेत्रकी आदिम लम्बाईका प्रमाण है ॥ २८८० ॥ १५००९५३३१३ । १ द रण्णाए. २ द ब 'रण्णाए. ३ द व सूईए. ४ द ब गिरिंद दुगुण'. ५ द ब तिदयपणणवयखंणभपणएक्कंसा. Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ४. २८८५ ] उत्थो महाधियारो पणणभपणइगिणत्रचउएक अंसा सयं च भडदालं । मज्झिलयदीद्दत्तं पम्माए मंगलावदिए ॥ २८८१ १४९१५०५ । १४८ २१२ सगपणगभग अडच उ एक्कं अंसा कमेण बाणउदी । दोविजयाणं अंतं वक्खीरणगाण आदिलं ॥ २८८२ १४८२०५७ । ९२ २१२ दुगणभएक्विगिअडचउएक्कं अंसा सयेण चुलसीदी । सङ्घावदिमायंजणगिरिम्मि मझिलदीद्दत्तं ॥ २८८३ १४८११०२ । १८४ २१२ भट्ठचउएक्कणभभडचउएक्कंसा कमेण चउसट्ठी । दोसु गिरीणं अंत आदिल दोष्णिविजयाणं ॥ २८८४ १४८०१४८ । ६४ २१२ खंणभसगणभसगचउद्दगि भंसा अट्टै मज्झदीहत्तं । पत्तेक्क सुपम्माए रैमणिजाणामविजयाए ॥ २८८५ १४७०७०० । ८ २१२ पांच, शून्य, पांच, एक, नौ, चार और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन आर एकसौ अड़तालीस भाग अधिक पद्मा व मंगलावती क्षेत्रकी मध्यम लंबाई है ।। २८८१ ॥ १५००९५३२१३ | ९४४८२२२ = १४९१५०५११८ । सात, पांच, शून्य, दो, आठ, चार और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और बानत्रै भाग आधक दोनों क्षेत्रोंकी अन्तिम तथा श्रद्धावान् और आत्मांजन वक्षारपर्वतकी आदिम लंबाई है || २८८२ ॥ [ ५१५ १४९१५०५११२ - ९४४८२२ = १४८२०५७ २१२ 1 दो, शून्य, एक, एक, आठ, चार और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ चौरासी भाग अधिक श्रद्धावान् और आत्मांजन पर्वतकी मध्यम लंबाई है ।। २८८३ ।। १४८२०५७ २२२ - ९५४११२ = १४८११०२१११ 1 आठ, चार, एक, शून्य, आठ, चार और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो सख्या उत्पन्न हो उतने योजन और चौंसठ भाग अधिक दोनों पर्वतोंकी अन्तिम तथा सुपद्मा व रमणीया नामक दो देशोंकी आदिम लंबाईका प्रमाण है | २८८४ ॥ १४८११०२३११ – ९५४३१२ = १४८०१४८२ । शून्य, शून्य, सात, शून्य, सात, चार और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और आठ भागमात्र अधिक सुपद्मा व रमणीया नामक दो देशोंमेंसे प्रत्येककी मध्यम लंबाई है ॥ २८८५ ॥ १४८०१४८६२ - ९४४८२१२ = १४७०७०० 1 ८ २ १२ १ द वक्खारइ. २ द ब संडावदि". ३ द ब आदीओ. ४ द ब अटेव ५ र मणिणाम. Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५१६] तिलोयपण्णत्ती [ ४.२८८६ इगिपणदोइगिछच्चउएक अंसा सयं च चउसट्टी। दोविजयाणं अंतं भादिलं दोविभंगसरियाणं॥२८८६ १४६१२५१ । १६४ २१२ तियइगिणभइगिछचउएक अंसा तहेव अडवीसं । मज्झिलं खीरोदे उम्मत्तणइम्मि पत्तेकं ॥ २८८७ १४६१०१३ । २८ २१२।। चउसगसगणभछक्कं चउएक्कंसा सयं च चउरधियं । दोणं णईणमंतिमदीहत्तं आदि' दोसु विजयाणं ॥ २८८८ १४६०७७४ । १०४ २१२ छद्दोतियइगिपणचउएकं अंसा तहेव अडदालं । मझिल्लयवित्थारं महपम्मसुरम्मविजयाए ॥२८८९ १४५१३२६ । ४८ २१२ सगसगअडइगिचउचउएक्कं अंसा य दुसयचउरधियं । दोविजयाणं अंतं आदिलं दोसु वक्खारे ॥ २८९० १४४१८७७ । २०४ एक, पांच, दो, एक, छह, चार और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ चौंसठ भाग अधिक दोनों क्षेत्रोंकी अन्तिम तथा क्षीरोदा उन्मत्तजला नामक दो विभंगनदियोंकी आदिम लंबाई है ॥ २८८६ ॥ १४७०७००८ - ९४४८.५६ = १४६१२५१३६४ । __ तीन, एक, शून्य, एक, छह, चार और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और अट्ठाईस भाग अधिक क्षीरोदा व उन्मत्तजला नदियोंमेंसे प्रत्येककी मध्यम लंबाई है ॥ २८८७ ॥ १४६१२५११६४ - २३८१३६ = १४६१०१३,२८ । __चार, सात, सात, शून्य, छह, चार और एक, इन अंकोंके क्रपसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ चार भाग अधिक दोनों नदियोंकी अन्तिम तथा महापद्मा व सुरम्या नामक दो देशोंकी आदिम लंबाई है ।। २८८८ ॥ ____१४६१०१३३२८ - २३८१३६ = १४६०७७४३०३ । __ छह, दो, तीन, एक, पांच, चार और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और अड़तालीस भाग अधिक महापद्मा व सुरम्या नामक देशका मध्यम विस्तार है ॥ २८८९ ॥ १४६०७७४१०६ - ९४४८५६ = १४५१३२६.४६ । सात, सात, आठ, एक, चार, चार और एक, इन अकाक क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और दोसौ चार भाग अधिक दोनों देशोंकी अन्तिम तथा अंजन और विजटावान् इन दो वक्षारपर्वतोंकी आदिम लंबाई है ।। २८९० ॥ १४५१३२६.४८ -- ९४४८.५६ = १४४१८७७२९६ । १द ब आदिओ. २ द ब महपम्मएसुपम्मए विजयाए. Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. २८९५] चउत्थो महाधियारो [५१७ तियदोणवणभचउचउएक अंसा य होति चुलसीदी । अंजणविजडावदिए होदि हु मज्झिल्लदीहत्तं ॥ २८९१ १४४०९२३।८४ । २१२ अट्टछणवणवतियचउएक्कं अंसा छहत्तरेक्कसयं । दोवक्खारगिरीणं अंतं आदी हु दोषिणविजयाणं॥ २८९२ १४३९९६८ । १७६ २१२ भदोपणणभतियचउएक्कं अंसा सयं च वीसधियं । मज्झिल्लयदीहत्तं रम्माए पम्मकावदिए ॥२८९३ १४३०५२० । १२० २१२ दोसगणभएकदुगं चउएक्कंसा तहेव चउसट्ठी । दोविजयाणं अंतं आदिल्लं दोविभंगसरियाणं ॥२८९४ १४२१०७२ । ६४ २१२ तियतियअडणभदोचउएक्कं अंसा सयं च चालधियं । मत्तजले सीदोदे पत्तेक्क मज्झदीहत्तं ॥ २८९५ १४२०८३३ । १४० तीन, दो, नौ, शून्य, चार, चार और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और चौरासी भाग अधिक अंजन और विजटावान् पर्वतकी मध्यम लंबाई है ॥२८९१॥ १४४१८७७२९६ - ९५४३२३ = १४४०९२३२६३ ।। आठ, छह, नौ, नौ, तीन, चार और एक, इन अंकों के क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ छपत्तर भाग अधिक दो वक्षारपर्वतोंकी अन्तिम तथा रम्या व पद्मकावती नामक दो देशोंकी आदिम लंबाईका प्रमाण है ।। २८९२ ॥ १४४०९२३.८४ - ९५४१२० = १४३९९६८३७६ । शून्य, दो, पांच, शून्य, तीन, चार और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ बीस भाग अधिक रम्या व पद्मकावती देशकी मध्यम लंबाई है ॥२८९३॥ १४३९९६८३४६ - ९४४८३५६ = १४३०५२०३३३ । दो, सात, शून्य, एक, दो, चार और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और चौंसठ भाग अधिक दोनों देशोंकी अन्तिम तथा मत्तजला व सीतोदा नामक दो विभंगन दियोंकी आदिम लंबाई है ॥ २८९४ ।। १४३०५२०३३३ - ९४४८३५६ = १४२१०७२३६३ । तीन, तीन, आठ, शून्य, दो, चार और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ चालीस भाग अधिक मत्तजला और सीतोदामें से प्रत्येककी मध्यम लंबाई है ॥ २८९५ ॥ १४२१०७२३६३ - २३८३३३ = १४२०८३३३१३ । Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तिलोयपण्णत्ती [ ४. २८९६ पणवपणणभदोचउएक्कं अंसा य होंति चत्तारि । दोसरियाणं अंतं आदिल्लं दोसु विजयाणं ॥ २८९६ १४२०५९५ । ४ २१२ छाउगिएक्केक्कं चउरेक्कंसा सयं च सद्विजुदं । मज्झिल्लय दीहत्तं संखाए वपकावदिए । २८९७ ५१८ ] १४१११४६ । १६० २१२ अवक्कणभं चउएक्कंसा सयं च चउरवियं । दोविजयाणं अंते लादिल्लं दोषु वक्खारे ॥ २८९८ १४०१६९८ । १०४ २१२ तियचउसगणभगयणं चउरेक्कंसं सयं च छण्णउदी । मज्झिमए दीहत्तं आसीविसवेसमणकूडे ।। २८९९ १४००७४३ । १९६ २१२ वसगणवणवतियएक्कं अंसा छहत्तरी होंति । दोत्रक्खारे अंतं आदिल्लं दोसु विजयाणं ॥ २९०० १३९९७८९ । ७६ २१२ पांच, नौ, पांच, शून्य, दो, चार और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और चार भाग अधिक दोनों नदियोंकी अन्तिम तथा शंखा और बप्रकावती नामक दो देशोंकी आदिम लंबाई है || २८९६ ॥ १४२०८३३३१३ – २३८३१२ = १४२०५९५२१२ । छह, चार, एक, एक, एक, चार और एक, इन अंकों के क्रमसे जो उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ साठ भाग अधिक शंखा और वप्रकावती देशकी मध्यम लंबाई है ॥२८९७॥ १४२०५९५२१२ – ९४४८२१२ १४१११४६१६० १२। आठ, नौ, छह, एक, शून्य, चार और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उने योजन और एकसौ चार भाग अधिक दोनों देशोंकी अन्तिम तथा आशीविष व वैश्रवणकूट नामक दो वक्षारपर्वतोंकी आदिम लंबाई है ।। २८९८ ॥ १४१११४६३१२ १४०१६९८१९३ 1 तीन, चार, सात, शून्य, शून्य, चार और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ छयानबे भाग अधिक आशीविष और वैश्रवणकूटकी मध्यम लंबाई है ।। २८९९ ।। १४०१६९८३१ ९५४३२३ १४००७४३ ३१६ । नौ, आठ, सात, नौ, नौ, तीन और एक, इन अंकों के क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और छयत्तर भाग अधिक दोनों वक्षारपर्वतों की अंतिम तथा महावप्रा व नलिन देशकी आदिम लंबाई है || २९०० ॥। १४००७४३३१ - ९५४३१२ १३९९७८९२१२ । --- = ९४४८ _ ५६ २१२ = = Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. २९०५] चउत्थो महाधियारो [५१९ इगिचउतियणभणवतियएक्कं अंसा कमेण वीसं च । मज्झिमए दीहत्तं महवप्पाणलिणविजयम्मि ॥ २९०१ १३९०३४१ । २० । . २१२ दोणवअडणभअट्ठतिएक अंसा छहत्तरधियसयं । दोविजयाणं अंतं आदिलं दोविभंगसरियाणं ॥ २९०२ १३८०८९२ । १७६। । चउपणछण्णभअडतियएक अंसा व चाल मज्झिमए । दीहत्तं तत्तजले अंतरबाहीए पत्तेक्कं ॥ २९०३ १३८०६५४ । ४० २१२ पणइगिचउणभअडतियएक्का अंसा य सोलसधियसयं । दोवेभंगणईणं अंतं आदिल्ल दोसु विजयाणं ॥२९०४ १३८०४१५। ११६ २१२ सगछैण्णवणभसगतियएकं अंसा य सट्ठि परिमाणं । मज्झिमपदेसदीहं कुमुदाए सुवैप्पविजयम्मि ॥२९०५ १३७०९६७ । ६० २१२ एक, चार, तीन, शून्य, नौ, तीन और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और बीस भाग अधिक महावप्रा व नलिन क्षेत्रकी मध्यम लंबाई है ॥ २९०१ ॥ १३९९७८९.०६३ - ९४४८५६ = १३९०३४१३२३ । दो, नौ, आठ, शून्य, आठ, तीन और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ छयत्तर भाग अधिक दोनों क्षेत्रोंकी अन्तिम तथा तप्तजला व अन्तरवाहिनी नामक दो विभंगन दियोंकी आदिम लंबाई है ।। २९०२॥ १३९०३४१.२० - ९४४८.५६ = १३८०८९२३१६ । चार, पांच, छह, शून्य, आठ, तीन और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और चालीस भाग अधिक तप्त जला व अन्तरबाहिनीमेंसे प्रत्येककी मध्यम लंबाईका प्रमाण है ॥ २९०३ ॥ १३८०८९२१४६ - २३८१ ३६ = १३८०६५४३४१३ । पांच, एक, चार, शून्य, आठ, तीन और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ सोलह भाग अधिक दोनों विभंगनदियोंकी अन्तिम तथा कुमुदा व सुवप्रा नामक दो देशोंकी आदिम लंबाई है ॥ २९०४ ॥ १३८०६५४.४० - २३८३ ३ ६ = १३८०४१५३१६ । सात, छह, नो, शून्य, सात, तीन और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और साठ भागप्रमाण कुमुदा व सुवप्रा क्षेत्रके मध्यप्रदेशकी लंबाई है ॥ २९०५ ॥ १३८०४१५३ १६ - ९४४८३५६ = १३७०९६७ ३६३ । १ द ब अडतिएक्कं. २ द सगछण्णंणभ'. ३ द सुवच्छ'. Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२० ] तिलोय पण्णत्ती वएकपंच एकं छत्तियएक्का तहेव चउभंसा । दोविजयदुवक्खारे अंतिला दिल्लदीहतं ॥ २९०६ १३६१५१९ | ४ २१२ चउछक्क पंचणभछत्तियएक्कंसा सयं च छण्णवदी । मज्झिलं वक्खारे सुहावहक्खे तिकूडणगे ॥ २९०७ १३६०५६४ । १९६ (?) २१२ णवणभछण्णवपणतिय एक्का भंसा हुवेदि चालीसं । दोवक्खारदुविजए अंतिला दिल्लदीहत्तं ॥ २९०८ १३५९६०९ । ४० (?) २१२ इगिछक्कएकणभपणतियएकंसा सयं च छण्णउदी। सरिदाए' वप्पविजए पत्तेक्कं मज्झदीहत्तं ॥ २९०९ (?) १३५०१६१ । १९६ २१२ नौ, एक, पांच, एक, छह, तीन और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और चार भाग अधिक दोनों क्षेत्रों तथा सुखावह व त्रिकूट नामक दो वक्षारपर्वतोंकी क्रमशः अन्तिम और आदिम लंबाईका प्रमाण है || २९०६ ॥ १३७०९६७३१२ - ९४४८५१रे = १३६१५१९२ १ २ । चार, छह, पांच, शून्य छह, तीन और एक, इन अंकों के क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ ब्यानबै भाग अधिक सुखावह व त्रिकूटनग नामक वक्षारपर्वतकी मध्यम लंबाई है || २९०७ ॥ १३६०५६४३ (?) १ द ब सलिलाए. १३६१५१९२१२ ९५४१२ १३६०५६४५१३ । २१२ सूचना – यहां प्रक्रिया से ९६ अंश आते हैं किन्तु मूलमें शब्दों और अंकों दोनों में १९६ संख्या पाई जाती है । आगे की गाथा नं. २९०८ में भी क्रमप्राप्त प्रक्रियासे ८८ अंश आते हैं, किन्तु वहां मूलमें ४० अंश पाये जाते हैं जो न तो पूर्ववर्ती ९६ अंशोंको लेकर घटाने से आते और न १९६ मेंसे । इसी प्रकार आगे के अंक भी प्रक्रियानुसार सिद्ध नहीं होते । नौ, शून्य, छह, नौ, पांच, तीन और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और चालीस भाग अधिक दोनों वक्षारों तथा सरिता व वना नामक दो देशोंकी क्रमशः अन्तिम और आदिम लंबाईका प्रमाण है || २९०८ ॥ १३५९६०९१२ (१ [ ४. २९०६ = १३६०५६४२१२ - ९५४३३२ १३५९६०९३÷३ । एक, छह, एक, शून्य, पांच, तीन और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उने योजन और एकसौ छयानबै भाग अधिक सरिता व वप्रा देशोंमेंसे प्रत्येककी मध्यम लंबाई है ॥ २९०९ ॥ १३५०१६१३ ( ? ) १३५९६०९३१३ – ९४४८२२ = १३ '५०१६१ = - Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४.२९१४ ] चउत्थो महाधियारो [५२१ तियइगिसगणभचउतियएक्कं अंसा सयं च चालधियं । दोविजए अंतिल्लं आदिल्लं देवभूदरण्णाण ॥ २९१० १३४०७१३ । १४० २१२ (?) चउतियइगिपणतितियं एक्कं अट्ठटिअधियसयअंसा । भूदादेवारण्णे हुवेदि मज्झिल्लदीहत्तं ॥ २९११ १३३५१३४ । १६८। २१२ (?) पणपंचपंचणवदुगतियएक्कंसा सयं च छण्णउदी। भूदादेवारण्णे पत्तेक्कं अंतदीहत्तं ॥ २९१२ १३२९५५५ । १९६ (?) २१२ कच्छादिसु विजयाणं आदिममाझिल्लचरिमदीहत्ते । विजयवरुदमवणिय अद्धकदे तस्स दीहत्तं ॥ २९१३ दोपचंबरइगिदुगचउअडछत्तिणितिदय अंसा य । बारस उणवीसहिदो हिमवंतगिरिस्स खेत्तफलं ॥ २९१४ ३३६८४२१०५२ । १२ १९ तीन, एक, सात, शून्य, चार, तीन और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ चालीस भाग अधिक दोनों क्षेत्रोंकी अन्तिम तथा देवारण्य व भूतारण्यकी आदिम लंबाई है ॥ २९१० ॥ १३४०७१३३१६ (?) १३५०१६११३२ - ९४४८:५६ = १३४०७१३३४६ । चार, तीन, एक, पांच, तीन, तीन और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ अड़सठ भाग अधिक देवारण्य व भूतारण्यकी मध्यम लंबाई है ॥ २९११ ॥ १३३५१३४१६६ ( ? ) १३४०७१३.७६ - ५५७८१८६ = १३३५१३४३०४। पांच, पांच, पांच, नौ, दो, तीन और एक, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या हो उतने योजन और एकसौ छ्यानबै भाग अधिक भूतारण्य व देवारण्यमें से प्रत्येककी अन्तिम लंबाई है ॥ २९१२ ॥ १३२९५५५३१६ ( ? ) १३३५१३४३९३ - ५५७८३४३ = १३२९५५५३३३ । कच्छादिक देशोंकी आदिम, मध्यम और अन्तिम लंबाईमेंसे विजया के विस्तारको घटाकर शेषको आधा करनेपर उसकी लंबाई होती है ॥ २९१३ ॥ दो, पांच, शून्य, एक, दो, चार, आठ, छह, तीन और तीन, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और उन्नीससे भाजित बारह भागप्रमाण हिमवान्पर्वतका क्षेत्रफल है ॥ २९१४ ॥ ३३६८४२१०५२१३ । १ द ब रण्णाए. २ द ब 'दीहत्तं. ३ द ब हिदो. TP 66. Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२२ ] तिलोयपण्णत्ती [४. २९१५ एदं चउसीदिहदे बारसकुलपब्वयाण पिंडफलं । होदि हु उसुगारजुदे चोइसगिरिरुद्धखेत्तफलं ॥ २९१५ इगिदुगचउअडछत्तियसगचउपणचउगअट्टदो कमसो । जोयणया एकंसो चोइसगिरिरुद्धपरिमाणं ॥ २९१६ २८४५४७३६८४२१ । १ १९ अट्टणवणभचउक्का सत्तटेक्का अचउतिगयणाई । छत्तियणवाइ अंककमेणयं अद्भुखेत्तफलं ॥ २९१७ ९३६०३४१८७४०९८ । सगसगछप्पणणभपणचउणवसगपंचसत्तणभणवयं । अंककमे जोयणया होदि फलं तस्स गिरिरहिदं ॥ २९१८ ९०७५७९४५०५६७७ । एदस्सिं खेत्तफले बारसजुत्तेहिं दोसएहिं च । पविहत्ते जलद्धं तं भरदखिदीए खेत्तफलं ॥ २९१९ एक्कचउक्कचउक्केवपंचतियगयणएक्कअट्ठदुगा । चत्तारि य जोयणया पणसीदासयकलाउ तम्माणं ॥ २९२० ४२८१०३५१४४१ । १८५ २१२ इस हिमवान्पर्वतके क्षेत्रफलको चौरासीसे गुणा करने पर बारह कुलपर्वतोंका एकत्रित क्षेत्रफल होता है । इसमें इष्वाकार पर्वतोंके क्षेत्रफलको भी मिला देने पर चौदह पर्वतोंसे रुद्ध क्षेत्रफलका प्रमाण होता है ॥ २९१५॥ एक, दो, चार, आठ, छह, तीन, सात, चार, पांच, चार, आठ और दो, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एक भाग अधिक चौदह पर्वतोंसे रुद्ध क्षेत्रका क्षेत्रफल है ॥ २९१६ ॥ २८२९४७३६८४२११३ + १६०००००००० = २८४५४७३६८४२११३ । आठ, नौ, शून्य, चार, सात, आठ, एक, चार, तीन, शून्य, छह, तीन और नौ, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजनप्रमाण यह पुष्करार्द्धद्वीपका क्षेत्रफल है ॥ २९१७ ॥ ९३६०३४१८७४०९८ । सात, सात, छह, पांच, शून्य, पांच, चार, नौ, सात, पांच, सात, शून्य और नौ, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजनप्रमाण उस पुष्करार्द्धद्वीपके पर्वतरहित क्षेत्रका क्षेत्रफल है ॥ २९१८ ।। ९०७५७९४५०५६७७। इस क्षेत्रफलमें दोसौ बारहका भाग देनेपर जो लब्ध हो उतना भरतक्षेत्रका क्षेत्रफल होता है ॥ २९१९ ॥ एक, चार, चार, एक, पांच, तीन, शून्य, एक, आठ, दो और चार, इन अंकोंके क्रमसे जो संख्या उत्पन्न हो उतने योजन और एकसौ पचासी भाग अधिक उस क्षेत्रफलका प्रमाण है ॥ २९२० ।। ९०७५७९४५०५६७७ २१२ = ४२८१०३५१४४१३४३ । १ द ब एदेसिं. २ द ब अडदुगा. Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ –४. २९२८ ] चउत्थो महाधियारो [५२३ भरहखिदीए गणिदं पत्तेकं चउगुणं विहेतं । तत्तो कमेण चउगुणहाणी' एरावदं जाव ॥ २९२१ जंबूदीवखिदीए फलप्पमाणेण पोक्खरवरद्धे । खेत्तफलं किजत एकरससयाणि चुलसीदी ॥ २९२२ ११८४। चेटुंति माणुसुत्तरपरियंतं तस्स लंघणविहीणा । मणुवा माणुसखेत्ते बेअड्डाइजउवहिदीवेसुं ॥ २९२३ ।एवं विण्णासो समत्तो। भरहवसुंधरपहदि जाव य एरावदो त्ति अहियारा । जंबूदीवे उत्तं सव्वं तं एत्थ वत्तन्वं ॥ २९२४ ।एवं पोक्खरवरदीवसब्वअंतरअहियारा समत्ता । णररासी सामण्णं पजत्ता मणुसिणी यपजत्ता । इय चउविहभेदजुदो उप्पजदि माणुसे खेत्ते ॥ २९२५ रूवेणोणा सेढी सूईअंगुलपहिल्लतदिएहिं । मूलेहिं पविहत्तो हवेदि सामण्णणररासी ॥ २५२६ १।३। । चउअट्ठपंचसत्तट्टणवयपंचट्ठतिदयअटुणवा । तिचउक्कट्ठणहाई छक्कछपंचट्ठदुगच्छखचउक्का ॥ २९२७ णभसत्तगयणअडणवएकं पजत्तरासिपरिमाणं । दोपणसगदुगछण्णवसगपणइगिपंचणवएक्कं ॥ २९२८ १९८०७०४०६२८५६६०८४३९८३८५९८७५८४ । भरतक्षेत्रका जो क्षेत्रफल है उससे विदेहपर्यन्त प्रत्येक क्षेत्रका क्षेत्रफल उत्तरोत्तर चौगुणा है। फिर इसके आगे ऐरावतक्षेत्र तक क्रमशः चौगुणी हानि होती गई है ॥ २९२१ ॥ ____ जम्बूद्वीपसम्बन्धी क्षेत्रफलके प्रमाणसे पुष्करार्द्धद्वीपके क्षेत्रफलको करनेपर वह ग्यारहसौ चौरासी खण्डप्रमाण होता है ॥ २९२२ ॥ (४५०००००२ - २९०००००२) १००००० = ११८४ । दो समुद्र और अढाई द्वीपोंके भीतर मानुषोत्तरपर्वतपर्यन्त मानुषक्षेत्रमें ही मनुष्य रहते हैं । इसके आगे वे उस मानुषोत्तरपर्वतका उल्लंघन नहीं करते ॥ २९२३ ।। इसप्रकार विन्यास समाप्त हुआ। जम्बूद्वीपमें भरतक्षेत्रसे लेकर ऐरावतक्षेत्र तक जितने अधिकार कहे गये हैं, वे सब यहांपर कहे जाने चाहिये ॥ २९२४ ॥ इसप्रकार पुष्करवरद्वीपके सब अंतराधिकार समाप्त हुए । सामान्य, पर्याप्त, मनुष्यिणी और अपर्याप्त, इसप्रकार चार भेदोंसे युक्त मनुष्यराशि मानुषलोकमें उत्पन्न होती है ॥ २९२५ ॥ ___ जगश्रेणीमें सूच्यंगुलके प्रथम और तृतीय वर्गमूलका भाग देनेपर जो लब्ध आवे उसमें से एक कम करदेने पर सामान्य मनुष्यराशिका प्रमाण होता है ॥ २९२६ ॥ ___चार, आठ, पांच, सात, आठ, नौ, पांच, आठ, तीन, आठ, नौ, तीन, चार, आठ, शून्य, छह, छह, पांच, आठ, दो, छह, शून्य, चार, शून्य, सात, शून्य, आठ, नौ और एक, इतने अंकप्रमाण पर्याप्त मनुष्यराशि, तथा दो, पांच, सात, दो छह, नौ, सात, पांच, एक, पांच, नौ, १ द ब हाणिं. द ब सम्वं एयत्त वत्तव्वं. ३ द एदोपण.. Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२४] तिलोयपण्णत्ती [ ४. २९२९ तियपणदुगअडणवयं छप्पणअट्टएकदुगमेकं । इगिदुगचउणवपंचय मणुसिणिरासिस्स परिमाणं ॥ २९२९ ५९४२११२१८८५६९८२५३१९५१५७९६२७५२ । सामण्णरासिमज्झे पजत्तं मणुसिणी य सोधिज । अवसेणं परिमाणं होदि यपज्जत्तरासिस्स ॥ २९३० अंतरदीवमणुस्सा थोवा ते कुरुसु दससु संखेजा । तत्तो संखेजगुणा हवंति हरिरम्मगेसु वस्सेसुं ॥ २९३१ वरिसे संखेजगुणा हेरण्णवदम्मि' हेमवदवरिसे | भरहेरावदवस्से संखेजगुणा विदेहे य ॥ २९३२ होंति असंखेजगुणा लद्धिमणुस्साणि ते च सम्मुच्छा । तत्तो विसेसअधियं माणुससामण्णरासी य ॥ २९३३ पज्जत्ता णिव्वत्तियपजत्ता लद्धिया यपज्जत्ता । सत्तरिजुत्तसदज्जाखंडे पुण्णिदरलद्धिणरा' ॥ २९३४ । अप्पाबहुगं समत्तं । पणपणअज्जाखंडे भरहेरावदम्मि मिच्छगुणठाणं । अवरे वरम्मि चोद्दसपेरंत काइ दीसंति ॥ २९३५ एक, तीन, पांच, दो, आठ, नौ, छह, पांच, आठ, आठ, एक, दो, एक, एक, दो, चार, नौ और पांच, इतने अंकमात्र मनुष्यिणीराशिका प्रमाण है ॥ २९२७-२९२९ ॥ पर्याप्त मनुष्यराशि १९८०७०४०६२८५६६०८४३९८३८५९८७५८४ । मनुष्यिणीराशि ५९४२११२१८८५६९८२५३१९५१५७९६२७५२ । सामान्यराशिमेंसे पर्याप्त और मनुष्यणियोंके प्रमाणको घटा देनेपर जो शेष रहे, उतना अपर्याप्तराशिका प्रमाण होता है ॥ २९३० ॥।३। अन्तर्वीपज मनुष्य थोड़े हैं । इनसे संख्यातगुणे मनुष्य दश कुरुक्षेत्रोंमें और इनसे भी संख्यातगुणे हरिवर्ष एवं रम्यक क्षेत्रों में हैं ॥ २९३१ ॥ हरिवर्ष व रम्यकक्षेत्रस्थ मनुष्योंसे संख्यातगुणे हैरण्यवत व हैमवतक्षेत्रमें, इनसे, संख्यातगुणे भरत व ऐरावतक्षेत्रमें, और इनसे भी संख्यातगुणे विदेहक्षेत्रमें हैं ॥ २९३२ ।। इनसे लब्ध्यपर्याप्त मनुष्य असंख्यातगुणे हैं । वे ( लब्ध्यपर्याप्त ) सम्मूर्च्छन होते हैं । लब्ध्यपर्याप्त मनुष्योंसे विशेष अधिक सामान्य मनुष्यराशि है ॥ २९३३ ॥ पर्याप्त, निर्वृत्यपर्याप्त और लब्ध्यपर्याप्तके भेदसे मनुष्य तीन प्रकारके होते हैं । एकसौ सत्तर आर्यखण्डोंमें पर्याप्त, निर्वृत्यपर्याप्त और लब्ध्यपर्याप्त तीनों प्रकारके ही मनुष्य होते हैं ॥ २९३४ ॥ __ अल्पबहुत्वका कथन समाप्त हुआ। भारत व ऐरावत क्षेत्रके भीतर पांच पांच आर्यखण्डोंमें जघन्यरूपसे मिथ्यात्वगुणस्थान और उत्कृष्टरूपसे कदाचित् चौदह गुणस्थान तक पाये जाते हैं ॥ २९३५ ॥ १ द ब मणुसिणिं य. २ द गुणवदम्मि. ५ द ब अवरे अवरम्मि चोद्दसपरत. ३ द सत्तरिजतं. ४ द ब पुण्णिदरेसु लद्धिणरा. Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. २९४३ ] चउत्थो महाधियारो [५२५ पंचविदेहे सट्टिसमण्णिदसदअजखंडए अवरे । छग्गुणठाणे तत्तो चोद्दसपेरंत दीसंति ॥ २९३६ सब्वेसुं भोगभुवे दो गुणठाणाणि सधकालम्मि । दीसंति चउवियप्पं सव्वमिलिच्छम्मि मिच्छत्तं ॥ २९३७ विजाहरसेढीए तिगुणढाणाणि सबकालम्मि । पणगुणठाणा दीसइ छडिदविजाण चोद्दसट्टाणं ॥२९३८ पजत्तापजत्ता जीवसमासा भवति ते दोणि । पज्जत्तियपजत्ती छब्भेया सव्वमणुवाणं ॥ २९३९ दसपाणसत्तपाणा चउसण्णा मणुसगदि हु पंचेंदी । गदिइंदिय तसकाया तेरसजोगा विकुव्वदुगरहिदा ॥२९४० ते वेदत्तयजुत्ता अवगदवेदा वि केइ दीसंति । सयलकसाएहिं जुदा अकसाया होंति केई णरा ॥ २९४१ सयलेहिं णाणेहिं संजमदंसणहिं लेस्सले स्सेहि । भव्वाभब्वत्तेहिं य छविहसम्मत्तसंजुत्ता ॥ २९४२ सण्णी हुवेदि सव्वे ते आहारा तहा अगाहारा । णाणोबजोगदंसणउवजोगजुदा वि ते सव्वे ॥ २९४३ । गुणट्ठाणादी समत्ता। पांच विदेहक्षेत्रोंके भीतर एकसौ साठ आर्यखण्डोंमें जघन्यरूपसे छह गुणस्थान और उत्कृष्टरूपसे चौदह गुणस्थान तक पाये जाते हैं ।। २९३६ ॥ सब भोगभूमिजोंमें सदा दो गुणस्थान ( मिथ्यात्व और असंयतसम्यग्दृष्टि ) और [ उत्कृष्टरूपसे ] चार गुणस्थान रहते हैं । सब म्लेच्छखण्डोंमें एक मिथ्यात्व गुणस्थान ही रहता है ॥ २९३७ ॥ विद्याधरश्रेणियोंमें सर्वदा तीन गुणस्थान ( मिथ्यात्व, असंयत और देशसंयत ) और उत्कृष्टरूपसे पांच गुणस्थान होते हैं । विद्याओंके छोड़ देनेपर वहां चौदह गुणस्थान भी होते हैं ।। २९३८ ॥ सब मनुष्योंके पर्याप्त व अपर्याप्त दोनों जीवसमास तथा छहों पर्याप्तियां और छहों अपर्याप्तियां भी होती हैं ॥ २९३९ ॥ ___ सब मनुष्योंके पर्याप्त अवस्थामें दश और अपर्याप्त अवस्थामें सात प्राण होते हैं। संज्ञायें इसके चारों ही होती हैं। चौदह मार्गणाओंमेंसे क्रमशः गतिकी अपेक्षा मनुष्यगति, इन्द्रियकी अपेक्षा पंचेन्द्रिय, त्रसकाय और पन्द्रह योगोंमें वैक्रयिक और वैक्रयिकमिश्रको छोड़कर शेष तेरह योग होते हैं ॥ २९४० ॥ वे मनुष्य तीनों वेदोंसे युक्त होते हैं, परन्तु कोई मनुष्य (अनिवृत्तिकरणके अवेदभागसे लेकर ) वेदसे रहित भी होते हैं । कषायकी अपेक्षा वे सम्पूर्ण कषायोंसे युक्त होते हैं । परन्तु कोई ( ग्यारहवें गुणस्थानसे ) कषायसे रहित भी होते हैं ॥ २९४१ ॥ ये मनुष्य सम्पूर्ण ज्ञानों, संयमों, दर्शनों, लेश्याओं, अलेश्यत्व, भव्यत्व, अभव्यत्व और छह प्रकारके सम्यक्त्वसे सहित होते हैं ।। २९४२ ॥ ___ सब मनुष्य संज्ञामार्गणाकी अपेक्षा संज्ञी, और आहारमार्गणाकी अपेक्षा आहारक एवं अनाहारक भी होते हैं । वे सब ज्ञानोपयोग और दर्शनोपयोगसे सहित होते हैं ॥ २९४३ ॥ गुणस्थानादिकोंका वर्णन समाप्त हुआ। १ब छगुण . २द मेलच्छम्मि, ब मेलिच्छम्मि. ३ द ब पजत्तियअपज्जत्ती. Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२६ ] तिलोयपण्णत्ती संखेजाचमाणा मणुवा णरतिरियदेवणिरएसुं । सब्वेसुं जायंते सिद्धगदीओ वि पार्वति ॥ २९४४ ते संखातीदाऊ जायंते केई जाव ईंसाणं । ण हु होंति सलायणरा जम्मम्मि अणंतरे केई ॥ २९४५ | संकमणं गदं । कोहादिचउक्काणं धूलीराईए तद्द य कट्ठेणं । गोमुत्तैतणुमले हैं छल्लेस्समिज्झिमंसेहिं ॥ २९४६ जे जुत्ता णरतिरिया सगसगजोग्गेहिं लेस्ससंजुत्ता । णारयदेवा केई णियजोग्गणरायं च बंधंति ॥ २९४७ | आउस्स बंधे गदं । उपपत्ती मणुवाणं गब्भजसम्मुच्छिमं खु दोभेद । गब्भुब्भवजीवाणं मिस्सं सच्चित्तजोणीए ॥ २९४८ सीदं उन्हं मिस्लं जीवेसुं होंति गब्भपभवेसुं । ताणं भवंति 'संवडजोणीए मिस्सजोणी यं ॥ २९४९ सीदुहमिस्सजोणी सच्चित्ताचित्तमिस्सविडडा" य । सम्मुच्छिममणुवाणं सचित्तए" होंति जोणीओ ॥ २९५० जोणी संखावत्ता कुम्मुण्णदवसपत्तणामाभो । तेसुं संखावत्ता गन्भेण विवज्जिदा" होदि ॥ २९५१ कुम्मुण्णदजोणीए तित्थयरा चक्कवट्टिणो दुविहा । बलदेवा जायंते सेसजणा वंसपत्ताए ॥ २९५२. [ ४. २९४४ संख्यात आयुप्रमाणवाले मनुष्य, मनुष्य, तिर्यञ्च, देव और नारकियोंमें से सबमें उत्पन्न होते हैं, तथा सिद्धगतिको भी प्राप्त करते हैं । २९४४ ॥ असंख्यातायुष्क मनुष्योंमेंसे कितने ही ईशानस्वर्ग तक उत्पन्न होते हैं । किन्तु अनन्तर जन्ममें शलाकापुरुष कोई भी मनुष्य नहीं होते हैं ।। २९४५ ॥ संक्रमण समाप्त हुआ । जो मनुष्य व तिर्यंच क्रोधादिक चार कषायोंके क्रमशः धूलिरेखा, काष्ठ, गोमूत्र तथा शरीरमलरूप भेदोंके साथ छह लेश्याओंके मध्यम अंशोंसे युक्त हैं वे, तथा अपने अपने योग्य छह लेश्याओं से संयुक्त कितने ही नारकी व देव भी अपने योग्य मनुष्यायुको बांधते हैं ।। २९४६-२९४७॥ आयुका बन्ध समाप्त हुआ । मनुष्यों का जन्म गर्भ व सम्मूर्च्छनके भेदसे दो प्रकार है । इनमेंसे गर्भजन्मसे उत्पन्न जीवोंके सचितादि तीन योनियोंमेंसे मिश्र ( सचित्ताचित्त ) योनि होती हैं ॥ २९४८ ॥ गर्भ से उत्पन्न जीवोंके शीत, उष्ण और मिश्र, तीनों ही योनियां होती हैं । तथा इन्हीं गर्भज जीवोंके संवृतादिक तीन योनियोंमेंसे मिश्र ( संवृतविवृत योनि होती है ॥ २९४९॥ सम्मूर्च्छन मनुष्यों के उपर्युक्त सचित्तादिक नौ गुणयोनियोंमेंसे शीत, उष्ण, मिश्र ( शीतोष्ण ), सचित्त, अचित्त, मिश्र ( सचित्ताचित्त ) और विवृत, ये योनियां होती हैं ॥ २९५० ॥ शंखावर्त, कूर्मोन्नत और वंशपत्र नामक तीन आकारयोनियां होती हैं। इनमें से शंखावर्त योनि गर्भसे रहित है ॥ २९५१ ॥ कूर्मोन्नतयोनि से तीर्थंकर, दो प्रकारके चक्रवर्ती (सकलचक्री और अर्धचक्री ) और बलदेव, तथा वंशपत्रयोनिसे शेष साधारण मनुष्य उत्पन्न होते हैं || २९५२ ॥ १ द सिद्धि. २ ब काइ ३ द ब गोमुत्तातणु. ४ द ब छत्सलेसा ५ द ब नियजोगाणराउयं. ६ द ब दो भेदो. ७ द ब भिस्त सचित्तो जोणीए. ८ द सक्कड, ब सव्वड. ९ द ब जोणीए १० द ब विउला. ११ द ब सच्चित्तय १२ ब विवजिदो. Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. २९५९ ] चउत्थो महाधियारो [५२७ एवं सामण्णेसु होति मणुस्साण अट्ठ जोणीसुं । एदाणं विसेसाणिं चोइसलक्खाणि भजिदाणि ॥ २९५३ ।जोणिपमाणं गई। छन्वीसजुदेवकसेयप्पमाणभोगक्खिदीण सुहमक्कं । कम्मखिदीसु णराणं हवेदि सोक्खं च दुक्खं च ॥ २९५४ ।सुखदुक्खं गदं। केइ पडिबोहणेणं केइ सहावेण तासु भूमीसुं । दट्टणं सुहदुक्खं केइ मणुस्सा बहुपयारं ॥ २९५५ जादिभरणेण केई केइ जिणिंदस्स महिमदंसणदो । जिणबिंबदसणेणं उवसमपहुदीणि केइ गेण्हति ॥ २९५६ ।सम्मत्तं गदं। एक्कसमयं जहण्णं दुतिसमयप्पहुदि जाव छम्मासं । वरविरहं मणुबजगे उवरि सिझंति अडसमए ॥ २९५७ पत्तेक्कं अडसमए बत्तीसडदालसट्ठिदुयसदार । चुलसीदी छण्णउदी दुचरिमम्मि अटुअघियसयं ॥ २९५८ सिझंति एक्कसमए उक्कस्से अवरयम्मि एक्केक्कं । मज्झिमपडिवडीए चउहत्तरि सव्वसमएसुं॥ २९५९ इसप्रकार मनुष्योंके सामान्य योनियोंमेंसे आठ, और इनके विशेष भेदोंमेंसे चौदह लाख योनियां होती हैं ॥ २९५३ ॥ योनिप्रमाणका निरूपण समाप्त हुआ। मनुष्योंको एकसौ छब्बीस भोग भूमियोंमें ( ३० भोगभूमियों और ९६ कुभोगभूमियोंमें ) केवल सुख, और कर्मभूमियोंमें सुख एवं दुःख दोनों ही होते हैं ॥ २९५४ ॥ सुख-दुःखका वर्णन समाप्त हुआ। उन भूमियोंमें कितने ही मनुष्य प्रतिबोधनसे, कितने ही स्वभावसे, कितने ही बहुतप्रकारके सुख-दुःखको देखकर उत्पन्न हुए जातिस्मरणसे, कितने ही जिनेन्द्रभगवान्की कल्याणकादिरूप महिमाके दर्शनसे, और कितने ही जिनबिम्बके दर्शनसे औपशमादिक सम्यग्दर्शनोंको ग्रहण करते हैं ॥ २९५५-२९५६ ॥ सम्यक्त्वका कथन समाप्त हुआ। मनुष्यलोकमें मुक्तिगमनका जघन्य अन्तरकाल एक समय और उत्कृष्ट दो-तीन समयादिसे लेकर छह मासपर्यन्त है। इसके पश्चात् आठ समयोंमें जीव सिद्धिको प्राप्त करते ही हैं ॥ २९५७ ॥ इन आठ समयोंमेंसे प्रत्येकमें क्रमशः उत्कृष्टरूपसे बत्तीस, अडतालीस, साठ, बहत्तर, चौरासी, छ्यानबै और अन्तिम दो समयोंमें एकसौ आठ एकसौ आठ जीव, तथा जघन्यरूपसे एक एक, सिद्ध होते हैं । मध्यम प्रतिपत्तिसे सब समयोंमें चौहत्तर चौहत्तर जीव सिद्ध होते हैं ॥ २९५८-२९५९ ॥ ५९२ ’ ८ = ७४ । १ द ब एदेण. २ द सुक्खं च. ३ द ब 'दुक्ख. ४ द ब पयारा. ५ द गिव्हंति. ६ द दुतियसमं ७ द ब जुगे. Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२८ ] तिलोयपण्णत्ती [ ४. २९६० तीदसमयाण संखं पणसयबाणउदिरूवसंगुणिदं । अडसमयाधियछम्मासयभजिदं णिवदा सम्वे ॥ २९६० अ ५९२ । मा ६। । एवं णिउदिगमणपरिमाणं समत। संसारण्णवमहणं तिहुवणभन्वाण पेम्मसुहजणणं । संदरिसियसयलटुं सुवासणाई णमंसामि ॥ २९६१ एवमाइरियपरंपरान्यतिलोयपण्णत्तीए मणुवजगसरूवनिरूवणपण्णत्ती णाम चउत्थो महाहियारो समत्तो॥ ४॥ अतीतकालके समयोंकी संख्याको पांचसौ बानवे रूपोंसे गुणित करके उसमें आठ समय अधिक छह मासोंका भाग देनेपर लब्ध राशिप्रमाण सब निवृत्त अर्थात मुक्त जीव हैं ॥ २९६० ॥ अतीतसमय x ५९२ ’ ६ मास ८ समय = मुक्त जीव । इसप्रकार सिद्धगतिको प्राप्त होनेवालोंका प्रमाण समाप्त हुआ। __संसाररूप समुद्रके मथन कर्ता, तीनों लोकोंके भव्योंको प्रेम एवं सुखके जनक, तथा सम्पूर्ण पदार्थोंके दर्शक सुपार्श्वनाथस्वामीको मैं नमस्कार करता हूं ॥ २९६१ ॥ इसप्रकार आचार्यपरंपरागत त्रिलोकप्रज्ञप्ति में मनुष्यलोकस्वरूप निरूपण करनेवाला चतुर्थ महाधिकार समाप्त हुआ। १द ब अडसमयाविय छम्मासयम्मि भजिदं हिम्मदा. २ ब-पुस्तके ' मा ६' इति नास्ति. ३ द व समत्ता. ४ द ब संसारण महण्णं. ५ द ब पेम्मदुइजलणं. ६ ब परंपरायगय . ७ द ब जगपदावण्णित्ते वणसंपण्णत्ती. Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5000000000000000000000000 डॉ. आदिनाथ उपाध्ये व प्रो. हीरालाल जैन द्वारा सम्पादित अन्य ग्रन्थ (डॉ. उपाध्ये द्वारा सम्पादित ) पंचसुत्त-डॉ. वैद्य, पूना. प्रवचनसार- रायचन्द्र जैन शास्त्रमाला, बम्बई. परमात्मप्रकाश व योगसारवराङ्गचरित्र- मा. दि. जैन ग्रंथमाला, कंसवहो- हिं. ग्रं. र. कार्यालय, उमाणिरुद्धं- बम्बई यूनीवर्सिटी जर्नल, १९४१. " ᏭᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᏛ ᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾᎾ (प्रो. हीरालाल जैन द्वारा सम्पादित) छक्खंडागमो (भाग १-१३)-जै. सा. उ. फंड, अमरावती. णायकुमारचरिउ- देवेन्द्रकीर्ति जैन ग्रंथमाला, कारंजा. करकंडचरिउ- कारंजा जैन सीरीज. सावयधम्म दोहापाहुड दोहाजैन शिलालेख संग्रह- मा. दि. जै. ग्रंथमाला, बम्बई. जैन इतिहासकी पूर्वपीठिका- हिं. अं. र. कार्यालय, .. 3000000000000000000000003 (वर्धमान, सोलापूर) library.org