Book Title: Nahta Bandhu Abhinandan Granth
Author(s): Dashrath Sharma
Publisher: Agarchand Nahta Abhinandan Granth Prakashan Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/012007/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAhaTA-bandhu abhinandana grantha bhI hamArI bala bA~DiyA zrI nAhaTA-sA janimanbana-galyA mahApAna amiti bahAnera | rAjasthAna Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI agaracaMda nAhaTA abhinandana grantha pradhAna sampAdaka DaoN0 dazaratha zarmA sampAdaka-maNDala DaoN. bhogIlAla sAMDesarA zrI ratnacaMdra agravAla DaoN0 e0 ena0 upAdhye DaoN0 manohara zarmA zrI narottamadAsa svAmI DaoN0 kRSNadatta vAjapeyI DaoN0 bI0 ena0 zarmA prabaMdha-sampAdaka zrI rAmavallabha somAnI prakAzaka zrI hajArI mala bA~ThiyA saMyojaka zrI agaracaMda nAhaTA abhinandana-grantha prakAzana samiti bIkAnera ( rAjasthAna ) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka zrI hajArImala bA~ThiyA saMyojaka-zrI agaracaMda nAhaTA abhinandana-grantha prakAzana samiti bIkAnera ( rAjasthAna) prAptisthAna : 1. zrI abhaya jaina granthAlaya nAhaToMkI gavAr3a, bIkAnera ( rAjasthAna) phona : 1365 2. nAhaTA-bandhu 52 / 16 zakkarapaTTI, kAnapura-1 phona : 66134 saMskaraNa : prathama ( 500 pratiyA~) san 1976 I0 mUlya : prathama khaMDa 101) donoM khaMDa 151) mudraka : bAbUlAla jaina phAgulla mahAvIra presa, bhelUpura, vArANasI (u0 pra0) phona : 65848 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntAcArya zrI agaracanda jI nAhaTA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-nivedana rAjasthAna prAcInakAlase hI vividhatAoMkA krIr3Asthala rahA hai| kahIM AkAzako chUtI-sI parvata-zRMkhalAe~ haiM, to kahIM paThAra aura maidAna / vizAla marusthala bhI isa pradezakA mukhya AkarSaNa hai| rAjasthAna vIra-prasUtA bhUmike nAmase jagavikhyAta hai| jahA~ isane apane garbhase aneka vIroM aura cUr3AmaNiyoMko janma diyA vahA~ aneka sAhityakAroM, lekhakoM aura kaviyoMkI bhI prasUtA rahI hai| mere mAmA paramapUjya zraddheya zrI agaracandajI nAhaTA aura bhrAtA paramapUjya zrI bhaMvaralAlajI nAhaTA bhI isa marubhUmikI anamola dena haiN| Apa merI mAtA zrImatI maganabAIke anaja haiN| merA janma nanihAlameM hI nAhaTAjIke ghara vi0 saM0 1981 Asauja vadI 10 ko bIkAnerameM huaa| mere pitA zrI phUlacandajI bA~ThiyA vyApAranimitta kalakattAmeM hI nivAsa karate the| ataH nanihAlameM hI maiM apane bAlyakAla kI aThakheliyA~ karatA huA yuvA huaa| apane mAmA aura nAhaTA parivArake saMrakSaNase hI maiM jIvanake vAstavika mUlyako samajha skaa| merA yaha kathana kiMcitmAtra bhI atizayoktipUrNa nahIM hogA ki Aja maiM jIvanameM jo kucha bhI kara sakA vaha saba nAhaTA-parivArake AzIrvAdakA hI pariNAma hai| mere pitAjIse jahA~ mujhe udAratA, jIvanakI vyAvahArikatA aura prAmANikatA milI vahA~ jIvanake anya saba pahaluoMpara nAhaTA-parivArakI gaharI chApa mujhapara pdd'ii| paramapUjya svargIya mAmA bherudAnajIse sAmAjika saMsthAoMmeM kAma karanA sIkhA to dUsarI tarapha nAnAjI sva0 zaMkaradAnajI nAhaTA va mAmA subhairAjajIse vyApArika dilerI va sAhasa, aura zrI megharAjajIse sahRdayatA / mAmA agaracandajIne bAlyakAlase hI sAhitya aura lekhanakI tarapha mere mAnasako mor3A, jo zanaiH-zanaiH mere jIvanakA eka mahattvapUrNa aMga bana gyaa| bhAIjI zrIbhaMvaralAlajose vinamratA aura mAtAjIse paropakAritAkA guNa bhI maiMne grahaNa kiyaa| sva0 abhayarAjajIkA dehAvasAna mere janmase pUrva hI ho cukA thaa| unakI smRtimeM sthApita granthAlaya Aja bhI unakI smRti dilA rahA hai| Ajase 37-38 varSa pUrvase hI mAmAjI agaracandajI mere preraNAsrota rahe haiM / unakA jIvana-caritra maiMne 'sAmAjavikAsa' sAptAhika kalakattA, 'jainadhvaja' ajamera va 'anekAnta' mAsika sahAranapura meM likhA thaa| san 1940 meM purAtattvAcArya padmazrI mani jinavijayazrIjI bIkAnera padhAre to unhoMne mAmAjIkI adhyakSatAmeM Ayojita sabhAmeM prAcIna sAhityake saMrakSaNapara bar3A mahattvapUrNa bhASaNa diyA jisase prabhAvita hokara maiMne aneka lekha likhe jinheM mAmAjIne vibhinna patra-patrikAoMmeM prakAzita karAkara mere utsAhako duganA kiyaa| ApakI chatrachAyAmeM merI sAhityika ruci nirantara bar3hatI gyii| maiMne munizrI jinavijayajIkA bhASaNa lipibaddha karake 'anekAnta' meM prakAzita Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kraayaa| usI vakta eka lekha maiMne 'jainadhvaja' sAptAhika ajamera meM likhA - " vidvAnoMkI kadra karanA siikho"| usameM maiMne jaina- samAjase Agraha kiyA thA ki jaina sAhitya aura samAjakI anavarata sevAmeM lIna munizrI jinavijayajI, zrI agaracandajI nAhaTA, zrI bhaMvaralAlajI nAhaTA aura zrI mohanalAlajI dallIcaMda desAIkA unakI amUlya sevAoMke lie abhinandana karanA cAhiye kintu jaina samAjane isa ora koI dhyAna nahIM diyA / Aja 36 varSoMke bhItara zrI agaracandajI nAhaTA aura bhaMvaralAlajI nAhaTA apanI purAtattvagaveSaNA, zodha nibandha aura itihAsako nayI dizA deneke kAraNa na kevala jaina samAja aura rAjasthAnake hI varan sampUrNa bhArata ke atyanta lokapriya vidvAn ho gaye haiM / san 1964meM suprasiddha hAsya kavi ' kAkA hAtharasI' kI hIraka - jayantI samAroha va abhinandana samAroha mere hI saMyojanameM hAtharasameM huA / usI kSaNa mere mastiSka meM AyA - pUjya mAmAjI jinake atula sneha aura AzIrvAda se Aja maiM kucha bana sakA, kyoM na unake sammAnameM eka 'abhinandana grantha' ke prakAzanakI yojanA banAyI jaaye| maiMne apanA mantavya mAmAjI ke samakSa rakhA to unhoMne yaha kahakara inkAra kara diyA ki "meremeM kyA guNa hai / merese adhika guNI aura sevAbhAvI purAtattvAcArya vidyamAna haiM / " ApakA yaha kathana sunakara raha-rahakara mere mastiSka meM kavi rahImakA ukta dohA ghUmatA thA - " bar3e bar3AI na hIrA mukhase na kare, bar3e na bole bola / kahe, lAkha hamArA mola || "vidyA dadAti vinayaM " kI sajIva pratimA taba maiMne mAmAjIke rUpameM pAyI aura barabasa hI merA dila zraddhAse gadgad ho gayA / mAmAjIke manA karanepara bhI maiMne DaoN0 harIzake nirdezanameM abhinandana granthakA kArya prArambha kara diyaa| jisase bhI bAta huI, sabane eka hI svarameM kahA - " nAhaTA - bandhuoM kA abhinandana grantha honA caahiye|" isase merA utsAha dviguNita ho gayA / 16 mArca, 1971ko bIkAnera meM nAhaTAjIke SaSThi - pUrti ke dina caita vadI 4 ko sonAgirike kue~para mahArAjA bIkAnera DaoN0 karNIsiMhajIke parAmarzapara eka bRhat sabhAkA Ayojana nAhaTAjIke abhinandanake nimitta huA / sabhAkI vizAlatA aura bhavyatA dekhakara merA mana mayUra nAca uThA / maiMne DaoN0 manohara zarmA aura zrI lAlanathamala jozI Adi ke utsAhita karanepara ghoSaNA kI ki 4 akTUbara, 1971ko nAhaTA abhinandana grantha prakAzita kara dillI ke bhavya samAroha meM unako bheMTa kiyA jAvegA / isa sabhAkI adhyakSatA mahArAja kumAra narendrasiMhajIne kI thI / maiM kRtajJa hU~ zrI rAmavallabhajI somANIkA, jo isa granthake prabandha sampAdaka haiM / unhoMne isa gurutara kAryako apane kaMdhepara lenA svIkAra kiyA | bhArata prasiddha vidvAnoMkA eka saMpAdaka - maMDala isa granthake lie saMgaThita kiyA gayA aura labdha Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratiSTha vidvAna DaoN0 dazaratha zarmAne pradhAna sampAdaka banane kI apanI svIkRti de dii| jaba vidvAnoMse nAhaTA abhinandana-granthake lie lekha Adike lie prArthanA kI gayI to itane mahattvapUrNa lekha Aye ki una sabake prakAzita honepara nAhaTA abhinandana-grantha svayaM apane ApameM rAjasthAnI jaina-sAhitya, saMskRti aura itihAsakA 'enasAiklopIDiyA' bana jaayegaa| isa kAryako zIghra kriyAnvita karaneke lie udayapurake suprasiddha loka-gAyaka zrI candragandharvane apanA amUlya samaya diyA aura dillI meM vizvadharmapreraka muni sunIlakumArajIke sAnnidhyameM abhinandana samArohakI samitikA nirmANa bhI kiyaa| kintu durbhAgyavaza merI vyaktigata ulajhanoMke kAraNa yaha nahIM ho sakA, isake lie maiM svayaM doSI haiN| dillI meM jahA~ bhI gayA sabane tana, mana aura dhanase isa punIta kArya meM sahayoga denekA vacana diyaa| idhara kucha varSoM meM maha~gAI adhika ho jAnese jitane bajaTa meM isa granthake prakAzana va samArohakI vyavasthA socI thI, vaha sArI skIma caupaTa ho gyii| maiM itanI bar3I dhanarAzike abhAva meM nirAza ho gyaa| do varSa pUrva jaba maiM madrAsa gayA to mere paramamitra zrI kezarIcaMdajI seThiyAne utsAhita hokara kahA, "nAhaTAjIkA sammAna sarasvatI devIkA sammAna hai / paisekI koI kamI nahIM, Apa 15-20 dina rukeM, sArI arthavyavasthA yahIMse saMgrahIta ho jaavegii|" merA madrAsameM itanA ThaharanA sambhava nahIM thaa| phira eka dina meM hI 2-4 ghaMToMke andara hI arthasaMgrahake kAryakA zrIgaNeza kiyA gyaa| jahA~ bhI gayA, vahA~ isa yojanAkI prazaMsA aura AvazyakatA batAyI unameM svanAmadhanya sva0 seTha pUnamacaMda Ara0 zAha ( sAutha iNDiyA phlAvara mila, madrAsa ) jinakA kucha mahInoM pUrva svargavAsa ho gayA, ne kahA, "nAhaTA-bandhuoMke sammAnameM eka lAkha rupaye deoM to bhI kama hai|" philahAla madrAsakI sAmAjika maryAdAke kAraNa sirpha 501) de rahA hU~ aura bAkI bAdameM duuNgaa| aise hI utsAhajanaka vacana zrI milApacandajI DhaDhDhA madrAsavAloMne vyakta kiye the| samaya vyatIta hotA gayA aura Aja yaha harSakA viSaya hai ki yaha bhavya Ayojana zrI nAhaTA-bandhuoMkI janmasthalI bIkAnerameM hI bIkAnerake katipaya utsAhI kAryakartAoMkI sUjha-bUjha va zrI mahAvIra jaina-maMDalake tattvAvadhAnameM honA nizcita huA hai| zrI bhaMvaralAlajI koThArI badhAIke pAtra haiM jinhoMne abhinandana samArohake gurutara kAryako saharSa karanA svIkAra kara liyaa| ve isa samArohake sarvasammata saMyojaka cune gye| arthAbhAvake kAraNa granthakA prathama khaMDa zrI nAhaTAjIkA jIvana-caritra aura saMsmaraNa hI aba taka prakAzita ho sakA hai, vaha bheMTa kiyA jA rahA hai| dUsare khaMDameM vidvAnoMke lekha saMgrahIta haiM, prakAzita kiye jAyeMge / AzA hai, vaha agale varSa prakAzita kara nAhaTA-bandhuoMko bheMTa kiyA jaayegaa| maiM una vidvAn bandhuoMkA AbhArI hU~ jinhoMne amUlya lekha-sAmagrI bhejakara isa granthakI zobhA bar3hAyI hai| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI mahAvIra presa, vArANasIke svAmI zrI bAbUlAlajI jaina phAgulla bhI dhanyavAdake pAtra haiM jinhoMne sAjasajjA aura grantha-prakAzanameM abhatapUrva sahayoga diyA hai| granthameM jo truTiyA~ raha gayI haiM unakA doSI maiM svayaM hI hU~ aura saba mahAnubhAvoMse kSamAprArthI huuN| 19 mArca, 1976 kAnapura hajArImala bA~ThiyA saMyojaka zrI agaracaMda nAhaTA abhinandana-grantha prakAzana samiti Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivedana zrI agaracaMdajI nAhaTA rAjasthAnake pratibhA sampanna sAhityakAra, lekhaka, vicAraka aura itihAsakAra hI nahIM, apitu samasta bhAratake gaurava haiN| Apa bahumukhI pratibhAke dhanI haiN| apane vyavasAyameM lage rahate hue bhI ApakA sAhitya-prema barAbara banA huA hai / adbhuta smaraNa-zaktike sAtha-sAtha vidyAnurAga virale manuSyoMmeM hI hotA hai| jaisalamerake zilAlekhoMkA jo saMgraha nAhaTAjIne kiyA, vaha Apake purAtattva-prema kA dyotaka hai| kaThina paristhitiyoM meM jaisalamerake retIle TIloM, maMdiroM AdimeM jAkara Apane jo saMgraha kiyA hai, vaha adbhuta hai| rAjasthAnakA hI nahIM apitu bhAratake kisI bhI bhAgakA aisA jaina-lekha-saMgraha abhI taka nahIM chapA hai / isa prakAra jisa kisI bhI kAryameM zrI nAhaTAjI hAtha DAlate haiM, vaha sAMgopAMga pUrNa hotA hai| prAcIna sAhityake uddhArake lie jo kArya Apane kiyA, usakI misAla bahuta hI kama dekhaneko milatI hai / vidyAdAnake sambandhameM Apa bahuta hI udAra haiN| hindI aura itihAsameM zodha karanevAle vidvAnoMko muktahastase jisa prakAra nAhaTAjIne sahayoga diyA hai, vaisI misAla bahuta kama hai| prAyaH vidvAnoMko zodha-kAryameM sAmagrIke lie kaI jagaha bhaTakanA par3atA hai kintu jaba ve zrI nAhaTAjIke yahA~ A jAte haiM to unako yatheSTa sAmagrI binA kisI roka-Tokake eka sAtha hI mila jAtI hai| isa prakAra zrI nAhaTAjIke adbhuta vyaktitvake lie jitanA bhI kahA jAye, kama hogaa| zrI nAhaTAjIko abhinandana-grantha bheMTa karanekI yojanA prAraMbhameM zrI hajArImalajI bA~ThiyAne banAyI thii| zrI nAhaTAjI svayaM nahIM cAhate the ki unakA abhinandana-graMtha prakAzita kiyA jAye, kintu jaba kAphI dabAva DAlA gayA taba inhoMne isake lie svIkRti dii| nAhaTAjIkI sevAoMko dekhate hue abhinandana-grantha kaI varSa pUrva hI prakAzita honA cAhiye thA, kintu rAjasthAnameM anya sAhityasevI muni jinavijayajI, paMDita cainasukhadAsajI Adike graMthoMmeM bhI isI prakArase apratyAzita dera huI hai| mUlarUpase DaoN. harIzane isa kAryako prAraMbha kiyA thA kintu kaI kAraNoMse ve ise pUrNa nahIM kara ske| kAlAntarameM DaoN. manoharajIkI preraNAse vaha kArya maiMne liyA / sva0 DaoN0 e0 ena0 upAdhye, zrI ratnacaMdrajI agravAla, DaoN0 sAMDesarAjI, DaoN0 bI0 ena0 zarmA aura zrI narottamadAsajI svAmIne sampAdaka-maMDalameM rahanekI svIkRti dekara apanA sahayoga pradAna kiyaa| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 granthako mUlarUpa se eka hI bhAgameM prakAzita karanekI yojanA thI, parantu aba isameM 2 khaMDa hoNge| pahale khaMDameM zrI nAhaTAjIkI jIvanI, saMsmaraNa Adi haiN| dUsare khaMDameM itihAsa, purAtattva, sAhitya, dharma, darzana Adi viSayoMke lekha prakAzita hoMge / jIvanI aura saMsmaraNavAle khaMDameM kucha pRSTha yadyapi adhika ho gaye haiM kintu zrI nAhaTAjI ke sambandhameM Aye hue saMsmaraNoMko avikala rUpase prakAzita karanA hama Avazyaka samajhA hai| yadi aisA nahIM karate to bhejanevAloMkI punIta bhAvanAoM para AghAta pahu~catA / gata 2-3 varSa pUrva zrI bA~ThiyAjIke prayatnase dillImeM muni zrI suzIlakumArajIke netRtvameM isa sambandhameM samArohakI yojanA banAyI thI / isake lie sva0 mohanasiMha seMgara Adi kaI sajjanoMne bhI sahayoga denekA AzvAsana diyA thA / kintu usa samaya grantha prakAzita nahIM ho sakA / kAgajakI maha~gAI Adike kAraNa isa pUre granthake chapane meM derIko dekhate hue isakA pahalA khaMDa Apake sammukha prastuta hai / zrImAn nAhaTAjIne ati mahattvapUrNa kArya kiyA hai, ataeva ApakA abhinandana-grantha prakAzita karate hue hama sabhI svayaMko gauravAnvita anubhava kara rahe haiM / rAmavallabha somAnI Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImatI iMdirA gAMdhI 'agaracanda nAhaTA abhinandana grantha' kA 21-4-78 ko vimocana karatI huii| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA prathama khaNDa jIvana paricaya 1 zrI agaracanda nAhaTA vaMzaparamparA evaM jIvana-paricaya DaoN0 IzvarAnaMda zarmA ema0 e0 2 nAhaTA-vaMzaprazasti bhaMvaralAla nAhaTA 3 zreSThivara zrI agaracandajI nAhaTA aura unakI sAhitya-sAdhanA pro0 zrIcandajI jaina 4 zrI bhaMvaralAla nAhaTA : vyaktitva evaM kRtitva zAstrI zivazaMkara mizra 5 zraddheya zrI agaracandajI nAhaTAkA bIkAnera-jaina lekhasaMgraha pro0 zrIcandra jaina 6 zrI nAhaTAjI dvArA likhita evaM sampAdita katipaya grantha zikharacandra kocara dvitIya khaNDa zraddhA-sumana 7 zraddhAke ye prasUna upAdhyAya prakAzavijaya (aba AcArya prakAzacandajI) 8 ghaNamolA nAhaTAjInai ghaNemAna kavivara kanhaiyAlAla seThiyA 9 abhinandanam DaoN0 manohara zarmA 10 abhinandana udayarAja Ujala 11 abhinandana pyArelAla zrImAla 12 zraddhAMjali brajanandana gupta 13 agaracanda nAhaTAjIkA zata-zata abhinandana 'kAkA' 14 sAhitya-gaganake dIptimAna nakSatra, tumheM zata-zata praNAma anUpacanda jaina 15 zraddhAMjali sUrajacanda DA~gI 16 sarasvatIke varada putra rAdhezyAma zarmA 17 zraddhAMjali DaoN0 zobhanAtha pAThaka 18 sAhitya, saMskRti evaM sujanatAke pratIka kalAkumAra 19 aise jJAnajyoti dinakarakA abhinandana zata bAra hai vimalakumAra jaina 115 116 116 117 117 118 119 119 120 120 122 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 123 124 - 10 - 20 vizva-koSameM amara rahegA agaracaMdakA nAma kalyANakumAra 'zazi' 21 zrI agaracandajI nAhaTAke prati gaurIzaMkara gupta 22 abhinandana sarvadeva tivArI 124 23 abhinandana sIMghala 24 gIta DiMgala rAvata sArasvata 125 tRtIya khaNDa vyaktitva, kRtitva aura saMsmaraNa 25 sandeza AcArya zrI tulasI 129 26 yazasvI putra upAdhyAya amaramuni 129 27 saMzodhaka nAhaTAjI gaNivarya-janakavijayajI 28 zrI nAhaTA-bandhu muni kAntisAgarajI 131 29 zAsanake pratibhAzAlI putra zrI nAhaTAjI udayasAgarajI 132 30 saMdeza vijayadharmasUri, muni yazovijayajI 132 31 abhIkSNa jJAnopayogI munizrI mahendrakumArajI (prathama) 133 32 sAhityika sitAre nAhaTAjI puSkaramunijI 134 33 bhAratIya saMskRtikA sammAna gaNi zrI hemendrasAgarajI 134 34 eka viziSTa saMzodhaka bhogIlAlajI ja0 sAMDesarA 35 jJAnake akSaya srota nAhaTAjI kRSNadatta vAjapeyI 36 abhivAdana DaoN. umAkAMta premAnaMdazAha 136 37 vidvatpravara zrI agaracandajI nAhaTA paM0 vidyAdhara zAstrI 137 38 abhinandanIya nAhaTAjI gopAlanArAyaNa bahurA 138 39 vidyAvyAsaMgI zrI nAhaTAjI dalasukha mAlavaNiyA 40 khyAtiprApta vidvAn nandakumAra somAnI 140 41 sarasvatIkA suyoga zivalAla jaisalapurA . 140 42 dhanya nAhaTAjI ! dhIrajalAla To0 zAha zatAvadhAnI 141 43 virala sAhityika zrI nAhaTAjI pigalazI meghANanda gaDhavI 143 44 navodita lekhakavarga aura zrI nAhaTAjI pAva 144 45 AdaraNIya nAhaTAjI puSkara candaravAkara 147 46 sarasvatIke ananya sevaka paM0 ke0 bhujabalI zAstrI 150 47 amita zodha-sAmagrIke bhaNDAra zrI agaracanda nAhaTA DaoN0 kanhaiyAlAla sahala 151 48 rAjasthAnakI sAhityika vibhUti svAmI zrI maMgaladAsajI 153 49 virodhAbhAsoMkA samanvaya zobhAcanda bhArilla 50 sarasvatIke ananya upAsaka dazaratha ojhA 157 51 'svAdhyAyAnmA pramada ke mUrtasvarUpa nAhaTAjI saubhAgyasiMha zekhAvata 160 52 sAhitya-tapasvI zrI nAhaTAjI DaoN. manohara zarmA 135 136 139 156 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 yat kriyate tannAdhikam 54 anavarata sAhityopAsaka 55 bIkAnera aura nAhaTAjI 56 vidyApremakA eka jIvanta pratIka, eka saMsthA 57 nAhaTAjI nA haTe 58 preraNAprada vyaktitvake dhanI zrI nAhaTA - bandhu 59 jaMgama tIrtha : zrI agaracanda nAhaTA 60 zodhayogI zrI nAhaTAjI 61 vizvakoSa ke lie mere koTizaH praNAma 62 vandanIya nAhaTAjI 63 vidyA dadAti vinayam 64 eka virala vyaktitva 65 sAhitya-gaganake dedIpyamAna 66 jaisA maiMne jAnA 67 virATa vyaktitva evaM asIma kRtitva 68 zreSTha vidvAn zrI nAhaTAjI 69 saMskRti aura sAhityake lie nAhaTAjI kI mahAna dena 70 zodhapuruSa zrI nAhaTAjI 71 jainasAhityake prakAMDa vidvAn nAhaTAjI 72 vAGmaya puruSa 73 karmayogI zrI nAhaTAjI 74 mitravara agaracandajI nAhaTA 75 sAhityika - kalpadruma nAhaTAjI 76 anokhI pratibhAke dhanI 77 adbhuta vyaktitva 78 abhinandanIya nAhaTAjI 79 bahumukhI pratibhA ke dhanI 80 Adarza mArgadarzaka 81 zubhakAmanA 82 svanAmadhanya - nAhaTAjI 11 83 itihAsajJa nAhaTAjI 84 zodhAJjali nAhaTAjI 85 pAMDityapUrNa vyaktitva 86 zodhakarttAoMke hRdaya samrAT 87 antarrASTrIya khyAti prApta vidvAn 88 abhIkSNa jJAnopayogIke prati zraddhA sumanAMjali nemicanda pugaliyA DaoN0 lAlacanda jaina DaoN0 nArAyaNasiMha bhATI DaoN0 hIrAlAla mAhezvarI 165 166 168 169 170 171 DaoN0 AnandaprakAza dIkSita 172 DaoN0 devendrakumAra jaina 174 pro0 rAjArAma jaina 175 DaoN0 vrajalAla varmA 177 177 DaoN0 brahmAnanda DaoN0 ela0 DI0 jozI cimmanalAla gosvAmI (saM0 kalyANa 180 179 181 182 184 bharata vyAsa DaoN0 rudradeva tripAThI DaoN0 pItAmbara nArAyaNa zarmA DaoN0 zivagopAla mizra DaoN0 jitendra jeTalI prabhudayAla mItala raMjanasUrideva kastUramala bA~ThiyA pro0 DaoN0 nemicandra zAstrI riSabhadAsa zaMkA bAbU vRndAvanadAsajI paM0 kamalakumAra jaina paM0 amRtalAla zAstrI DaoN0 darabArIlAla koThiyA paM0 gulAbacandra jaina rAjarUpajI TAMka paM0 nAthUlAlajI zAstrI pro0 pravINacandra jaina sItArAma lAlasa DaoN. vinayamohana zarmA banArasIdAsa caturvedI paM0 makkhanalAla zAstrI paM0 nemicanda jaina mANikacandra nAhara paM0 parameSThIdAsa jaina 185 186 189 191 194 195 196 197 199 199 200 201 201 201 202 202 202 203 204 204 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 12 - 204 205 205 205 206 206 207 211 211 212 213 214 214 217 218 219 22. 89 vyaktitva mahAn paM0 bAlacanda zAstrI 90 cirajIvI hoM paM0 paramAnanda zAstrI 91 abhinandanapara do zabda balavanta siMha mehatA 92 sAhitya mahAratho DaoN. paM0 pannAlAla sAhityAcArya) 93 abhinandanIya nAhaTAjI bhaMvaralAla siMghI 94 itihAsake zreSTha pujArI phatahacanda zrIlAlajI 95 nAhaTAjI-sva. DaoN. vAsudevazaraNa agravAlakI dRSTimeM DaoN0 satyanArAyaNa svAmI 96 sarasvatI evaM lakSmIkA virala saMgama muni zrI kanhaiyAlAlajI 'kamala' 97 seTha aura sAhitya-sevI madhukara muni 98 bahumukhI pratibhAke dhanI nAhadAjI devendramuni zAstrI 99 sAhityika seTha zrI agaracaMda nAhaTA rAmanivAsa svAmI 100 zubhakAmanA hIrAlAla zAstrI 101 sAhityika vibhUti nAhaTAjI maMgaladAsa svAmI 102 abhinandanIya zrI nAhaTAjI siddharAja DhaDhDhA 103 nAhaTAjI eka jIvanta saMgrahAlaya jamanAlAla jaina 104 nAhaTAjI samAjake bhUSaNa AryA sumati (kaMvara) 105 zrI nAhaTAjIkA viziSTa vyaktitva jainAryA sajjanazrI 106 guNoMke prati sahaja AkarSaNa muni kAntisAgarajI 107 rAjasthAnakI sAhityika vibhUti DaoN0 svarNalatA agravAla 108 jJAnatapasvI nAhaTAjI suzrI jayA jaina 109 avismaraNIya nAhaTAjI (DaoN.) rAmakumArI mitha 110 anavarata sAhityapremI rukmiNI vaizya 111 jJAnapradIpa zrI nAhaTAjI suzIlA guptA 112 pAgA~ pecA~dAra, vANyo bIkAnerako bAlakavi bairAgI 113 saujanyamUrti nAhaTAjI rAmezvara dayAla dube 114 sacce sAdhaka zrI agaracandajI nAhaTA DaoN0 indracanda zAstrI 115 sarasvatI aura lakSmIkA anokhA saMyoga DaoN0bI0 pI0 zarmA 116 eka mahAn vyaktitva DaoN0 bI0 pI0 zarmA 117 zodhamanISI zreSThivara zrI agaracaMdajI nAhaTA DaoN0 zyAmasundara bAdala 118 merI dRSTi meM agaracandajI nAhaTA candanamala 'cA~da' 119 viziSTa yogadAna muni suzIlakumAra 120 nAhaTAjI eka virala vyakti DaoN. ramaNalAla cI0 zAha 121 Adarza vyaktitva pro0 pathvIrAja jaina 122 sAhitya-upavanakA eka mAlI DaoN0 pavanakumAra jaina 123 sarvatonmukhI pratibhAke dhanI nAhaTAjI paM0 udayacanda jaina 124 sAhityako sAkAra mUrti vimalakumAra jaina 221 222 224 225 226 227 229 232 234 236 237 240 242 242 244 246 247 248 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 13 - DaoN0 bhagavAnasahAya pacaurI pro0 nathunI siMha DaoN0 zivagopAla mizra pro0 akhileza DaoN. jyoti prasAda jaina ravIndrakumAra jaina pyArelAla zrIbhAla DaoN0 bhAgacandra jaina gara pracaNDiyA prakAza dIkSita ratana sAha udaya nAgaurI RSi jaiminI kauzika jJAna bhArilla mahopAdhyAya vinayasAgara anUpacanda nyAyatIrtha 249 250 252 253 256 257 258 261 262 263 265 268 269 271 272 276 125 sAhityake puNyazloka 'bhagIratha' 126 zraddheya zrI agaracandajI nAhaTA : prathama darzana 127 prAcIna sAhityake uddhAraka-nAhaTAjo 128 madhura smRti 129 sAhitya-tapasvI nAhaTAjI 130 zodha-vAridhi, nararatna nAhaTAjI 131 mere preraNA-srota 132 zrI zodhake ajasra preraNA-srota 133 srota aura sambandha 134 eka mahAna sAhityika saMta 135 rAjasthAnIrA rAjadUta 136 nAhaTAjI : eka saMsthA 137 jaina-sAhityake zubhodayakA kaNAda RSi 138 eka vyakti : eka yuga 139 nAhaTA-bandhu : merI dRSTimeM 140 advitIya sAhitya-manISI 141 pratibhA, karmaThatA evaM dharmaniSThAke asAdhAraNa dhanI : nAhaTAjI 142 kutahala, zraddhA aura apanepanase bharA vaha nAma 143 agaracanda nAhaTA : prAcIna sAhityazodhaka 144 nAhaTAjI : eka zilAlekhI vyaktitva 145 zrI agaracanda nAhaTA : eka prophAila / 146 nAhaTAjIke prati 147 jJAna-sUrya nAhaTA 148 zrI agaracandajI nAhaTA : eka paricaya 149 nAhaTAjIkI rAjasthAnIke prati mamatA 150 sAhitya-sAdhaka zrI nAhaTAjI 151 anathaka sAhityakhojI : nAhaTAjI 152 zodha-nirdezaka agaracandajI nAhaTAse bheMTa 153 nAhaTAjIkA kRtitva aura vyaktitva 154 sAhitya aura kalAke sacce upAsaka 155 vyaktitva evaM saMsmaraNa 156 eka preraka vyaktitva 157 agraNI adhyetA-nAhaTAjI 158 nAhaTAjIse prathama sAkSAtkAra 159 na tasya pratimAsti yasya nAma mahada yazaH 160 mahAmanasvI zrI nAhaTAjI 278 280 283 286 289 293 294 DaoN. chaganalAla zAstrI DaoN0 narendra bhAnAvata pro. rAmacaraNa mahendra DaoN0 mahendra bhAnAvata DaoN0 harizaMkara zarmA zivasiMha covala gajasiMha rAThora DaoN0 AjJAcanda bhaNDArI zrImaMtakumAra vyAsa - bhUrasiMha rAThaura DaoN0 dayAkRSNa vijayavargIya DaoN0 pratApasiMha rAThaur3a paNDita hIrAlAla jaina DaoN0 prema sumana jodhasiMha mehatA nRsiMha rAjapurohita DaoN. puruSottamalAla menAriyA DaoN. kiraNa nAhaTA DaoN0 satyavrata paM0 zrIlAla mizra 304 305 306 307 312 313 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 vidyA vyAsaMga zodhamanISI 162 sAhityamUtti zrI agaracandajI nAhaTA 163 zodhamanISI zrI agaracanda nAhaTA 164 abhinandanamabhinandanIyasya 165 likhamI ara sarasutIrA lADalA saMta zrI agaracandajI nAhaTA 166 mA~ rAjasthAnIrA samaratha sapUta nAiTojI 167 smRtipathapara tairate zrI nAhaTAjI 168 zraddheya nAhaTAjIse bheMTa 169 vayovRddha, tapovRddha evaM jJAnavRddha zrI nAhaTAjI 170 vande mahApuruSa ! te kamanIya kIrtim 171 nAhaTAjI : eka sandarbha-grantha 172 jaina itihAsa - ratna : zodhazAstrI zrI agaracanda nAhaTA 173 rAjasthAnake gaurava evaM vidvadratna 174 sarasvatIke varada-putra : zrI agaracandajI nAhaTA 175 bhAratIya vidyAvidoMmeM zrI agaracanda nAhaTAkA sthAna 176 nAhaTAjIkA abhinandana 177 nAhaTAjI ke sAnnidhya meM 178 zrI nAhaTAjI zodhake preraNAsrota 179 prabuddha camakate jaina sitAre : zrI agaracandajI nAhaTA 180 nAhaTA-bandhuoMkI viziSTa upalabdhi 181 nAhaTAjIkA adbhuta vyaktitva 182 hArdika abhinandana 183 merI dRSTi meM zrI agaracanda nAhaTA 184 zrI agaracanda nAhaTA : eka vyaktitva 185 zrI bhaMvaralAlajI nAhaTA 186 zrI nAhaTAjI jainadharmake sacce sevaka 187 sAhityake sitAre va zodhanirdezaka zrI agaracandajI nAhaTA 188 rAjasthAna kI mahAn vibhUti zrI agaracandajI nAhaTA 189 zreSThivara zrI agaracandajI nAhaTA 190 mUrtimAn jJAnakoSa zrI nAhaTAjI DaoN0 omAnanda ru0 sArasvata DaoN0 udayavIra zarmA govinda agravAla vizvanAtha mizra muralIdhara vyAsa zrIlAla nathamala jozI dInadayAla ojhA DaoN0 brajanArAyaNa purohita jayazaMkara devazaMkara zarmA DaoN0 IzvarAnanda zarmA yAdavendracaMdra zarmA mohanalAla purohita de0 na0 dezabandhu mAdhavaprasAda sonI DA~0 AnandamaGgala bAjapeyI ratilAla desAI saM0 jaina sAptAhika varSa 6, aMka 22 3io * satyanArAyaNa svAmI vedaprakAza garga vimalakumAra rAMkA zubhakaraNasiMha botharA rikhabarAja karNAvaTa motIlAla surAnA candanamala 'cA~da' tAjamalajI botharA tAjamalajI botharA mAnacanda bhaNDArI prakAzacanda seThiyA devendrakumAra kocara paM0 kanhaiyAlAla loDhA bhaMvaralAla polyAkA 315 317 318 319 319 322 327 330 333 334 336 337 341 342 344 347 349 357 358 361 363 363 364 366 368 368 369 370 371 372 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191 marubhUmikI dena : anukaraNIya vidyApati nAhaTAjI 192 saMsmaraNa 193 jJAnake khojI : zraddheya nAhaTAjI 194 dhanya ho rahA abhinandana karake jinakA abhinandana 195 ve purAtattvavettAse tattvavettA bana gaye 196 bhAratavikhyAta vibhUti 197 abhayajaina granthAlayakA 25 varSIya vikAsa 198 Agantuka sammatiyAM 199 zrI bha~varalAlajI nAhaTA 200 samAja sadA inakA RNI rahegA 201 si0 i0 vi0 zrI agaracanda nAhaTA 15 pArasakumAra seThiyA bhaMvaralAla nAhaTA vijayazaMkara zrIvAstava zarmanalAla sarasa sakarAra bhaMvaralAlajI koThArI sAdhvI candraprabhAzrIjI bhaMvaralAlajI nAhaTA 376 376 383 385 386 386 389 394 adhyAtmayogI muni zrI mahendrakumAra prathama 400 zrI yazapAla jaina zrImatI guNasundarI bAMThiyA 402 404 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihAsa - ratna - siddhAntAcArya zodhamanISi-vidyAvAridhijaina zvetAmbarAmnAyika- rAjasthAna vidvatkula- ziromaNizrImad agurucandra-nAhaTA-paTa SaSTi-pUrti samAroha - prazastizloka- dvAdazI kRtiriyaM goDa-zrIsunIti kumAra devazarmaNAH kAzyapasya / khristAbdA: 1976 varSe mArcasya dvAdaze divase // haridvayaM bhArate marudezasya vizrutaM khyAti paJcakam | zUratA rAjaputrANAM sUritA viduSA tathA // 1 // udyoge netRtA khyAtA kauzalyaM tu kalAmu ca / dAyante vaNijo vittaM dharmadeyAya sAdhavaH || 2 || rAjAno yatra yoddhAraH striyaH sarvA pativratAH / sammAnaM dezamAturyai: prANairapi surakSyate // 3 // vrajAdapi kaThoraM hi vorANAM yatra jovanam / vIrAGgaNA-caritrantu madhuraM komalaM mRdu // 4 // maruvATa nadIhInaM vAlu-parvata-saGkalam / rukSa bhUmi zramiSNu-jana-poSaNam / / 5 / / nikhila - pRthivI-vyApI vyApAro maru-vAsinAm / na kevalaM tu vyApAre vidyAsu mAnavISu ca // 6 // mAnasikyAM tathAtmikyAM sadA dhanyA maroH kRtiH / prakhyAtA maru-vATasya zreSThinaH sUriNastathA // 7 // vidyA- vinaya dheryeNa pUrNA lokahite ratAH / adhunA mUni teSAM vai agururnAhaTAnvayaH // 8 // bIkAnera- vAstavyaH sa satziSyairanusevitaH / prajJAna-saurabhenAsyAmoditaM sudhiyAM jagat // 9 // sarveSAM vadanIyo yo zIlena sukRtena ca / sarva-zAstre budha-zraSTha ArSe jaine ca vaidike // 10 // itihAse purANaM ca bhASAsu nikhilAsvapi / saMskRte prAkRte tadvat piGgale DiGgale'pica // bahubhASA-vilAso ya AGgla-gUrjara haindave || 11 | SaTSaSTivarSapUrti saJjAtA tasya jIvite / agurucandra sUri-zrIr jIvyAd vai zaradaH zatam ||12|| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI hajArImala jI bAMThiyA saMyojaka agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama khaNDa jIvana-paricaya Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI agaracaMda nAhaTA vaMza-paramparA evaM jIvana-caritra DaoN0 IzvarAnanda zarmA, ema0 e0, pI-eca0 DI0, zAstrI prophesara, rAjakIya DUMgara snAtakottara mahAvidyAlaya, bIkAnera jayantu te sukRtinaH, zodhazAstrAGgapAragAH / nAsti yeSAM yazaHkAye, jarAmaraNajaM bhayam / / AcArya zrItulasIke zabdoMmeM zrIagaracaMda nAhaTA "jaina-zAsanake bahuzruta sAdhanA-zIla upAsaka haiM", zrI devendra muni unheM ''bahumukhI pratibhAke dhanI'2 aura zrI madhukara muni 'sarasvatI-samupAsaka zrImanta seTha'3 ke nAmase abhihita karate haiN| parama sAdhvI sajjanazrI jI AryAko zrI nAhaTA jI ne 'Adarza zrAvaka, athaka parizramI sAhitya-sevI aura adhyAtma sAdhaka vyakti ke rUpameM prabhAvita kiyA hai| muni jinavijaya" zrI nAhaTA jI ko 'samavyasanI' kahate hai| zrI zrIraMjana sUridevake zabdoMmeM zrI nAhaTA jI 'zodha puruSa', zrI devendrakumAra jainake zabdoMmeM 'zodha yogI" aura DaoN0 nemicandra zAstrIke anusAra 'vAGmaya puruSa" haiN| hindI sAhityake vareNya vidvAn zrI hajArIprasAda dvivedIne unheM 'avaDhara dAnI', purAtattva manISI zrI vAsudevazaraNa agravAla ne 'atizreSTha karmaTha sAhityika',5deg itihAsavettA zrI gaurIzaMkara hIrAcanda ojhAne 'khojake bar3e premI',11 DA0satyendra aura zrI narottamadAsa svAmI ne unheM 'purAtattvetihAsa-sAhityake anveSaka vidvAn' 12ke rUpameM dekhA hai| zrI mAtAprasAda guptake lie Apa atyanta udAra aura atirikta kRpAlu haiM / 13 zrI cimmanalAlajI gosvAmIne unheM 'sAhitya-gaganakA daidIpyamAna nakSatra' kahA hai, zrI hIrAlAla zAstrI, DaoN0 hIrAlAla mAhezvarI, zrI bhogIlAla sAMDesarA, zrI dalasukha mAlavaNiyA, DaoN0 jeTalI prabhRti mUrdhanya sarasvatI samupAsakoMke zrI nAhaTA ArAdhya evaM zraddheya rahe haiM / 14 kaviyoMkI amara girAne ApakA sahasradhArAbhiSeka kiyA hai| zrI bharata vyAsakI bhAvAvalImeM Apa madhumaya sugaMdha phailAneke lie sAhityakI agarabattIke samAna satata sakriya15 haiM ! zrI kanhaiyAlAla seThiyAne Apake caraNoMmeM bhAvapuSpAJjali arpita karate hue svarNadhUli-marudharAko apane janmase kRtArtha karanevAlA batAyA hai / 16 zrI vimalakumArakI rAgAtmaka vANImeM Apa 'jJAna-jyoti dinakara' aura 'kavi zazi' kI zabdAvalImeM 1. AcAryajI kA zubha sandeza, 5 agasta, 1971, lADana rAjasthAna se / 2. zrI devendra munikA saMsmaraNa / 3. zrI madhukara munikA sandeza / 4. zrI AryA sajjanazrI jI ke AzIrvacana / 5. mani zrIjinavijaya jI ke patra / 6. zrI zrIraMjana sUridevakA AzIrvAda / 7. zrI devendrakumAra jaina ke saMsmaraNa / 8. zrI nemicandra zAstrI kA lekha / 9. samayasundara kRti kusumAJjalI, bhUmikA, bhAga, pR0 1. / 10. bIkAnera jaina lekha saMgraha, prAkkathana, pR0 1. / 11 yugapradhAna zrI jinacandrasUri, sammati, pR06| 12. agaracanda nAhaTA lekha sUcI, prAkkathana, pR0 3 / 13. bIsaladeva rAso, prastAvanA, pR0 3 / 14. isI abhinandana grantha kA saMsmaraNa bhaag| 15. 'madhamaya sugaMdha phailAneko, sAhitya agarabattI jalatI' jaba taka yaha kArya na ho pUrA, taba taka ye sA~sa rahe cltii| 16. bhejUM hU~ maiM mhArai hiradai rI saradhA, caDhAU~ hU~ caraNoM meM bhAvAM rA phUla / thA~ nai jalama de'ra dhina haI, IdharatI rI sonala dhUla / 17. 'aise jJAna jyoti dinakarakA, abhinandana zata bAra hai| jIvana paricaya : 3 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'vizva kozameM amara rahegA agaracandakA nAma' jaisI kamanIya kItti ke bhAjana hai| rAjasthAnIke praur3hakavi zrI udayarAja ujjvalane Apako mAtRbhASAke sammAnakA Azraya batAyA hai| isa prakAra zrI agaracanda nAhaTA jaMgama-tIrtha RSi-muniyoMkI ahaitukI kRpAke bhAjana haiM ; jJAnarAzirasa pramudita paNDita-maNDalIke pramANa-puruSa haiM; rasaikaprANa kaviyoMkI bhAvadhArAke ajasra Alambana hai| Apa aneka saMsthAoMke saMcAlaka-nidezaka hai| Apane apane agAdha jJAna-prakAzase abhibhASakake rUpameM zatazaH kRtvA 'jyotirgamaya' ko sAkAratA pradAna kI hai / ApakI jJAna-pipAsAne aneka pustaka-kalA-ratnAkaroMko rUpAyita kiyA hai| Apa zatazaH anusaMdhitsuoMke samartha saMbala rahe hai / itihAsaratna, siddhAntAcArya, vidyAvAridhi, rAjasthAnI sAhitya vAcaspati, jainasaMgharatna, jaisI atIva sammAnajanaka upAdhiyoMse vibhUSita kie gae hai| zrI nAhaTAjI apane ApameM parama-sArasvata aura vizvakoSa haiM / aise uttama zloka zrI agaracanda jI nAhaTAke divya vyaktitva evaM vyApaka kRtitvake viSayameM adhikAdhika jAnane ke lie kauna sudhI samutsuka nahIM hogaa| nivRttatarupagIyamAnAt bhavauSadhAt zrotramano'bhirAmAt / ka uttamazloka guNAnuvAdAt, pumAn virajyeta vinA pazaghnAt / / 3 arthAt-satata santuSTa vivekazIloMse upagIyamAna, bhavauSadhibhUna, mana aura zrotrendriyoMke lie abhirAma, uttamazloka puruSoMke guNAnuvAdase pazughna narAdhamako chor3akara aura kauna vijJa nara vimukha hogA ! ve putra dhanya hai, jo apane gaNa-prakarSase apanI mAtAkI godako zlAghya caritArtha kara dete haiN| tulasIke kAraNa halasIkI goda aura mahArANA pratApake kAraNa unakI vandanIyA jananIkI kukSi sundara bhAvoMkA Alambana bana sakI thii|" hamAre carita-nAyakakI satata sarasvatI samupAsanA, saMkalpa sthiratA aura pratikUla paristhitiyoMse jUjhaneke saphala utsAhase prerita eka kavine mAtA cunnIbAI nAhaTAkI kukSikI kisa prakAra sarAhanA kI hai, avalokanIya hai dhanya dhanya cunnI bAI, jisane suta jAyA agaracanda / hai nAhaTA, nA haTA, satpatha se, gira gaye viSama vikarAla bandha / / puNya-bhUmi bhAratake svarNima itihAsameM jo gaurava-maMDita sthAna vIra bhUmi rAjasthAnako prApta hai, vahI sthAna rAjasthAnakI gAthAoMmeM saikatAvRtadharA bIkAnerako upalabdha hai| yaha sthala prakRtikA lIlA-sthala hai| 'sAMvaNa bIkAnera' to eka sarvavidita ukti hai| AkAzameM saghana ghumar3ate jaladhara, unameM savIDA krIDArata saudAminIkA lAsya, dharApara aMkurita harita zasyAbali, itastataH dharAsthita vIravadhUTI, rajata AbhUSaNopama varSAjala, manda madira gatise thirakane vAlA hRdya samIraNa, sudUra vana prAntarameM vRkSakI ucca zAkhAse upAMtameM pratidhvanita madira kekA, grAma sImAntameM sAyaMkAla praviSTa pazudhanakI kvaNita-raNita ghaMTiyoM aura kRpaka-putrake hRdayollAsase anAyAsodbhuta 'tejA' kA svara-ninAda kitanA AhlAdaka hai, kitanA mAdaka hai aura kitanA 1. 'vizva koSameM amara rahegA, agaracandakA nAma' / 2. bIkANe bidavAna, akaTa kIdhA Isavara, mAtara bhAsA mAMna, isAM sapUtAM aasrai| 3 zrImadbhAgavata dazama skandha pUrvArdha adhyAya 1 zloka 3 / 4. suratiya, naratiya, nAgatiya, saba cAhati asa hoya / goda lie halasI phireM, tulasI so suta hoya / rahIma / 5. mAI ehar3A pUta jaNa, jair3A rANa pratApa; akabara sUto ojhakai, jANa sirANe sApa / 6. AcArya candramauli, 'nAhaTA prshstikaa'| 5. nihase vUThau ghaNa, viNa nIlANI, vasudhA thali thali jala vasai prathama samAgami vasatra padamaNI, lodhai kiri grahaNA lasaiM; krisana-rukamaNI-rI veli pada saMkhyA 194 / 8. mArU desa suhAmaNau, sA~vaNi sA~jhI vAra', 'DholA mArUrA dUhA saMkhyA 251' / 4 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkarSaka hai / mArUdezakA ukta saundarya apanA dvitIya nahIM rakhatA, jaba bAjariyA~ harI ho jAtI haiM, unake madhyameM beloMmeM phUla laga jAte haiM aura sArA bhAdrapada mAsa barasatA rahatA hai| yahA~ varSARtu jitanI AhlAdaka hai; sardI aura grISma bhI utanI hI sukhakara haiM / zItakA Arambha isalie mathara hai ki kAcara-bora aura matIroMko vaha mIThA kara detA hai dIyAlI rA dIyA dIThAM, kAcara bora matIrA mIThA / grISmakA dina atyanta garma hotA hai lekina usakA sukhAnta-rAtripakSa itanA mAdaka aura zItala hotA hai ki nIMda amRta-ghUTake samAna madhura lagatI hai / UnAle meM tapa tAvar3o, lU AMrA lpkaa| rAtar3alI imarata barasAvai, nIdAM rA guTakA / / bIkAnerake sukhada Rtuparivartana aura bhaugolika parivezane sthAnIya janajIvanako atyanta utsAhI aura spRhaNIya banA diyA hai / yahA~kA jala Arogyaprada aura mAnava madhurabhASI hote hai 'desa suhAvau, jala sajala, mIThA bolA loi' bIkAnerIya bhUkhaNDakA eka dUsarA pakSa bhI hai, jo pratyakSameM AhlAdaka na hote hue bhI guNasarjaka avazya hai / varSAke abhAvameM yahA~ kaI bAra akAlakI sthiti bana jAtI hai| kabhI-kabhI TiDDIdala kRSakakI AzAoMpara tuSArApAta kara detA hai; jaMgala viSaile sA~poMse bharA rahatA hai; saghana vRkSa aura zItala sukhada chAyA to milatI hI nhiiN| loga bhuraTa khAte haiM, bher3a bakariyoMkA dUdha pIte haiM aura UnI vastra pahanate haiN| nissandeha aise kaSTakara bhUkhaMDameM kaThoratAse jIvana jInevAlI jAti svabhAvase hI sAhasa-sahiSNutA aura vIratA-dRr3hatAkI dhanI hogI / hamAre caritanAyakazrI agaracanda nAhaTAmeM agara ye guNa ubhare hai to inhe 'svargAdapi garIyasI' bIkAnerIvasundharAkA varadAna hI samajhanA caahie| marudharAke rAjanItika, dhArmika, sAMskRtika, Arthika, sAmAjika aura naitika nirmANameM osavAla jAtikA bahuta bar3A hAtha rahA hai| nAhaTA. vaida, bachAvata. koThArI. kocara. surANA, khajAMcI. rAkhecA. mehatA prabhRti parivAroMne janatA aura janapatiyoMkI tana, mana, dhanase zlAghya sevA kI hai| buddhi aura vaibhavake dhanI ina logoMne sAma, dAma, daNDa aura bheda nIti dvArA samaya-samayapara AnevAlI vipattiyoMse janatA-janArdanakI kevala rakSA hI nahIM, apitu usake sukha-saubhAgyake saMvarddhana hetu prANa paNase prayatna bhI kiye haiN| unhoMne sandhivigrAhaka. rakSA-saciva aura senApati tathA dIvAna jaise padopara sAdhuvAdAha kartavyapAlana kiyA hai| ye ahiMsAke pajArI, dharma aura dharatIkI rakSA hetu khaGgapANi hokara samarAMgaNameM jUjhate rahe haiN| ye Ana-bAna aura zAnake pakke gine jAte haiM aura yuddha meM inake bar3hate caraNa kaTa sakate the lekina ve mur3a nahIM sakate the| hamAre carita-nAyakake pUrvajoMke lie yaha nirvivAda svIkRta khyAti hai ki ve jisa viSama paristhitimeM ja karate the. vahA~ aDigarUpa bana jAte the| zatrukA dazaguNita bala, unake utsAha, zauryasampanna vyaktitvako 'bhIru' nahIM banA sakatA thaa| yuddhakarmameM rata una puNya smaraNIya pUrvajoMko sthAnavicalita karanA thI: ve apane meM acalA nagAdhirAjakA gurutara bhAra samAhita kara mAnoM raNa-sarovarameM avagAhanArtha utarate the aura svasthAnase haTane kA nAma taka nahIM jAnate the| isIlie ve 'nAhaTA' nAmase prasiddha hae / 1. bAriyAM hariyAliyA~, bici bici belAM phUla / jau bhari bUThau bhAdravau, mArU desa amUla // ' -DholA mArU rA dUhA saMkhyA 250 / jIvana paricaya : 5 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aja kA nAhaTA vaMza zatiyoM pUrva 'nAhaTTa vaMza' nAmase abhihita hotA thA / yaha vaMza upakeza osavAla vaMzakI zAkhAoMmeMse eka zAkhA hai / nAhaTA vaMzotpanna mahAnubhAvoMkI sAmAjika pratiSThA, advitIya udAratA aura AptapuruSoMke prati zraddhAvanata vinaya-zIlatA sadaiva geya rahI hai / caturdaza zatI meM anUdita eka grantha meM puSpApIDakA varNana paThitavya hai : yasmin jAgratpuruSasumanastomasaurabhyabhaMgI, bhogAkRSTaH budhamadhukaraistanyate kIrtigItiH / pRthvIkAntAkamanakaraNatrANazRMgArako'sau, puSpApIDo jagati jayati zrImadUkezavaMzaH // jinake lokaprasiddha pauruSarUpI puSpake samUhakI sugandhi prApta karaneke lie AkRSTa vidvAnrUpI bhramara kIrtigAna karate haiM, jo pRthvIrUpI nAyikAkI kAmanAoMkA pUraka hai; usakI rakSAkA prasAdhaka hai; aisA zobhA sampanna, ukezavaMzodbhava puSpApIDa saMsArameM sarvotkRSTa hai; usakI jaya ho / nAhaTA vaMzodbhava udayI AsanAgakA citraNa bhI dhyAtavya hai / kavi ne AsanAgake anupama vyaktitvameM karmaThatA, zAlInatA aura sadAzayatA kA jo samaveta svarUpa prastuta kiyA hai, vaha saMskRta sAhityetihAsa kI anupama nidhi hai- tasmin siddhivadhU vazIkRtividhau gADhAnubandhAnnyadhAt, yaH svasvAntavasundharAntaratulaM samyaktvasatkAryaNam / sarvAMgINavibhUSaNaM tvacakalacchIlaM zarIre'sakau, punnAgo'bhavadAsanAgaudayI, nAhaTTavaMzodbhavaH // 3 usane jIvana meM saphalatA prApta kI thI aura bhAgyako bhI vaza meM kara liyA thA / usake atizaya prema ke kAraNa jisane pRthivI ke samAna apane antaHkaraNa ko usameM lagA diyA thA, jo satya rUpase satkArya ko karatA thA; jisake zarIra meM sarvAMga kA bhUSaNazIla sadA vidyamAna thA, aisA puruSoM meM zreSTha 'nAhaTTa' vaMza meM utpanna udaya AsanAga huA / prAcIna sAhitya meM yatra-tatra upalabdha nAhaTA vaMzotpanna vareNya vyaktiyoMkI prazastiyoMke adhyayana-mananase yaha niSkarSanicaya asambhava nahIM hai ki prAkaraNika puruSa atIva gurubhakta hote the / ve gurUpadeza kA sazraddhA zravaNa karate the aura use vyavahArameM lAkara apanA jIvana saphala banAte the / nimnAMkita uddharaNa upayaMkita tathyakA paricAyaka hai iti hitamupadezaM sanmarandAvabhAsa, jinakuzalayatIndorvaktra padmAnnirItam / madhukara iva varyAnandasandohasindhu, sma pivati vata vegAdIzvaraH zrAddharatnam // zrIjinakuzala yatIndrarUpI candramAke mukharUpI kamala se nikale hue puSpadhUlike samAna hitakara upadezoMko bhramarake samAna zraddhAlu, zreSTha AnandoMke sAgara nAhaTA vaMzodbhava 'zrI Izvara' sadA tIvratAse pAna kiyA karate the / jaisI bhAvabhakti, udArAzayatA aura saccaritratA hameM nAhaTA nara - ratnoMmeM dekhane-par3hane ko milatI hai, vaisI hI dharma-bhAvanA, pavitratA aura zraddhAvRtti isa vaMza kI vIrAGganAoM meM bhI upalabdha hotI haiM / 1 zrImadupakezavaMzaH sadvaMzaH zobhate suparvADhyaH / nAnAzAkhopagataH, sarasazci tuno kaThinaH // tatra ca 'nAhaTA ' zAkhA samasti tatrApi devagurubhaktaH / Avazyaka sUtravRtti / 2 prajJApanA sUtravRtti, zrIjesalamerudurga stha jaina tADapatrIya grantha bhaMDAra sUcIpatra / 3. 'zrImalayagiriviracitAyAM prajJApanATIkAyAM' zrIjesalamerudurgastha jaina tADapatrIya grantha bhaMDAra sUcIpatra kramAMka 28 / 4. upAdhyAya labdhinidhAna racita prajJApanA TIkA, zrIjesalamerudurgastha jaina tADapatrIya grantha bhaMDAra / 6 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa sandarbha meM yathAnAma tathA guNavAlI dhanyA abhidheyA nAhaTA kulAGganAkI prazastikA paThitavya haisamajani janI mAnyA dhanyAbhidhAsya, sudhArasaprasaramadhuravyAhAroddhA suzIlaramAnaghA / yatijana sadA sevA hevA katAkalitA. hi yA'janayata nijaM nAmAnvartha vivekavatI satI / / usakI (kumArapAla kI) parama mAnyA, amRta varSI madhura vyavahAroMvAlI, atyanta pavitra 'dhanyA' nAmakI suzIlA strI thI; jo yatijanoMkI sevAmeM sadA tatpara rahatI thI; jisa vivekavatI satIne apane nAmako sArthaka kiyA thaa| jisa vaMzameM pitA sadguNoMkA Akara ho; mAtA zreSTha zraddhAsvarUpA ho, usakI santAna kitanI saccaritra aura sarvopakArI hogI; yaha kahane kI AvazyakatA nahIM hai / svaH zAkheva sukhAvahAn kalaphalAn prAsUta sA satsutAn / ........ trayo'pi mUrtA iva puruSArthAH --.... usane kalpavRkSake samAna sabako sukha denevAle, sundara phaloMvAle tIna acche, parama puruSArthI putroMko janma diyaa| isI mahanIya nAhaTA gotrameM jainadharmopAsaka zrIyut jAlasIke vaMzameM zreSThipravara gumAnamalajI utpanna hue| zrI gumAnamalajI hamAre caritanAyakake uttama vRddha prapitAmaha the / vRddha prapitAmaha zrI tArAcandajI lagabhaga rSa parva bIkAnera meM uccapadapara rAjakIya sevA karate the| unakA ghara susamaddha aura atyanta pratiSThita thaa| bIkAnera nareza mahArAja suratasiMhajI se kisI kAraNavaza ApakA manamuTAva ho gayA aura Apane rAjyameM AnA jAnA banda kara diyaa| janazrati hai ki nAhaTA zrI tArAcandajI bIkAnerIya gA~voM meM ugAhI karake lAyA karate the aura najarAnArUpa meM darabAra ko kucha hissA bheMTa kara dete the| eka bAra inhoMne gA~va kI ugAhI na milane se kucha bhI najarAnA nahIM diyA to rAjAjI ne inheM dugunA najarAnA dene ko khlaayaa| zrI nAhaTA najarAnA na deneke apane pUrvanizcayapara aTala rahe aura unhoMne bIkAnera chor3akara pArzvastha gA~va kAnAsara ko apanA nivAsa sthAna cuna liyA aura vahA~ zAnazaukatase rahane lge| bharepUre parivArameM gAyeM, bhaiMseM, U~Ta, vaila prabhRti pazudhanakI prabhUtatA thI, gharameM kAma karaneke lie dAsa-dAsiyA~ niyukta thIM AsapAsake gA~voMmeM sAkha aura dhAka thI aura dhandhA acchA calatA thaa| kucha varSoM taka sAnaMda samaya biitaa| eka dina gharameM agni-prakopa haA aura sArA ghara jalakara rAkha ho gyaa| isa prabala analameM bIkAnerake ghara, jamIna-jAyadAdake paTTe, rAjakIya khAsa rukke, paravAne, khAtAbahI evaM Avazyaka kAgajAta saba niHzeSa ho ge| seThajIne ukta gA~vako azubha jAnakara chor3anekA nizcaya kara liyaa| aura jalAlasara nAmaka gA~vameM jAkara saparivAra basa ge| ekabAra inake gharakI dAsI apane ghar3e kueM para dUsaroMse pahile pAnI bharaneke lie haTha karane lgii| gA~vavAloMne usakI eka na calane dI aura kahA-yahA~ to bArI-bArIse ghar3e bhare jAyeMge, yaha ku~A sabakA hai, na ki tumhAre seThoMke khudavAyA huA hai / ataH tumhArI utAvala nahIM clegii| svAtmAbhimAnI seThoMke gharakI dAsI bhI svAbhimAninI thii| usane tatkAla khAlI ghar3A sIdhA apane mastaka para rakhA aura gharakI rAha lii| seTha zrI tArAcandajI gharake Age kaI manuSyoM ke bIca palaMga para baiThe 1. upAdhyAya labdhinidhAna racita prajJApanA TIkA, zrIjesalamerudurgastha jaina tADapatrIya grantha bhaMDAra / 2. yaha gA~va bIkAnerase 8 mIla uttarameM hai| jIvana paricaya : 7 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMgIThI tapa rahe the / dAsIne kahA-seThAM ghar3o utarAvo ! seTha sAhabane naukarase ghar3A utAranekA kahA to dAsI khAlI ghar3eko caukImeM paTaka kara gharameM calI gii| bAdameM jaba seTha sAhabane dAsIko khAlI ghar3A lAnekA kAraNa pUchA to usane kahA-ApakA yahA~ koI ku~A khudavAyA huA nahIM hai, taba mujhe tAnA sunanA par3A ! aura isIlie maiM khAlI ghar3A lie lauTa AI ! seTha sAha bane sArA vRtAnta jJAtakara, jaba taka usa gA~vameM apanA kUpa khudakara taiyAra na ho jAya, taba taka usa gA~vakA pAnI na pInekI pratijJA kara lI aura apane caparAsI jalAlasAhako zIghrAtizIghra A khudavAnekI AjJA dekara kUpa-khanana prAraMbha karavA diyaa| aba dUsare gA~voMse U~ToM para mIThA pAnI lAyA jAtA aura praNapAlaka seTha kevala usIse pipAsA zAnta karate the| saMkalpakI sthiratAmeM siddhikA nivAsa rahatA hai, seThAMkA kUpa avilamba taiyAra ho gyaa| dhUmadhAmase kupa-pratiSThA huI aura jalAlasara grAmameM svanirmita kUpako janasAdhAraNake lie unmukta karake apanI pratijJA pUrNa kii| seTha sAhabakA mana jalAlasarase ukhar3A huA thA / bIkAnera tahasIlameM jalAlasarase anati dUra dakSiNameM eka gA~va hai; jise DAMDasara kahate haiN| yaha cAraNoMkA grAma thaa| yahA~ke cAraNa vIra yoddhA aura parama devIbhakta rahe haiM / unake pavitra AcaraNa aura sauhArda bhAvane gA~vake jana-mAnasako bhI prabhAvita kiyA / jaisA rAjA hotA hai; prajA bhI vaisI hI bana jAtI hai-'yathA rAjA tathA prajA' / guNagrAhakatA dharmakathA zravaNa aura paropakAra vatti ina logoMkA AnavaMzika guNa rahA hai| mAtAjI zrIkaraNIjI para inakI ananra AsthA hai / inakA vizvAsa hai ki karaNIjIke samAna koI devatA nahIM haikaraNI samo na devatA, gItA samo na pATha / motI samo na Ujalo, candaNa samo na kaatth|| jalAlasara gA~va chor3anekI zrI tArAcandajI nAhaTAkI icchAko jAnakara DAMDUsarake tatkAlIna ThAkura sAhaba seThajIke pAsa pahu~ce aura unheM sthAyI rUpase DAMDasarameM hI basa jAne ke lie Agraha va zrI tArAcandajIne ayAcitako amata jAnakara ThAkUra sAhabake prastAvako saharSa svIkAra kiyA aura sadalabala DADasara grAmameM rahane lge| isa gA~va meM osavAla jAtike lagabhaga bIsa ghara pahalese hI the| zrI tArAcandajI jaise savikhyAta dhanI-mAnI seThako pAkara DAMDUsara grAma atyanta prasanna huaa| sajjana aura gaNagrAhaka grAmINoM meM rAcandajI bIkAnerako bhalase gaye aura bIkAnera kA AnA jAnA samApta prAya. ho gyaa| seTha sAhaba DAMsarase prasanna the aura DAMDUsara seTha sAhaba se / yahA~ taka ki Aja taka bhI DAMsara nAhaTA (seThAM) vAlI prasiddha hai| jAmasara relave sTezana para dharmazAlA banavAyI, jahA~ gA~vase bIkAnera AnejAne vAle vahA~ hI Thaharate the| kabIrane apane choTese dohemeM saMsArakA bahuta bar3A zAzvata satya prastuta kara diyA hai-'jo Ate haiM; ve jAte haiM, cAhe rAjA hoM, raMka hoM yA phakIra ho|' lekina jAte samaya saba eka hI tarahase nahIM jAtepuNyAtmA siMhAsanAsIna hokara jAte haiM aura pApAtmA nigaDabaddha sthitimeM / ' kahanekI AvazyakatA nahIM ki samaya pAkara seTha zrI tArAcandajI dhavala kIttike pAvana vimAna para AsIna hokara isa saMsArase bidA he| unhoMne nAhaTA vaMzako sugrAmavAsa to diyA hI; sAthameM svAbhimAna aura sAmAjika-pratiSThA bhI dii| parivartini saMsAre, mRtaH ko vA na jAyate / sa jAto yena jAtena, yAti vaMzaH samunnatim / / parivartanazIla isa saMsArameM kauna nahIM maratA aura kauna utpanna nahIM hotA ! utpanna honA usI prANIkA sArthaka hai; jisase baMza unnata hotA hai| 1. Aye haiM so jAya~ge, rAjA raMka phakIra, ika siMhAsana car3hi cale, ika ba~dhe jaMjIra / 8 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamAre caritanAyakake par3adAdA, tArAcandAtmaja zrI jaitarUpajI nAhaTA DA~DUsarameM hI rhe| kIttizeSa pitRjIne jo AdhyAtmika aura bhautika sampatti unake lie chor3I thI, usakA sadupayoga karate hue ve bhI saMvat 1890 ke AsapAsa svargavAsI hue| svargIya zrI jaitarUpajI nAhaTAke udayacandajI, rAjarUpajI, devacandajI aura budhamalajI nAmaka cAra putra the| UdI nAmikA jyeSTha putrI bIkAnerase 8 mIla pazcima nAla nAmaka grAmameM vivAhita thii| hamAre caritanAyakake pitAmaha zrI udayacandajI sabase bar3e bhAI the| una dinoM loga videzI vyApArakI ora AkarSita hone lage the aura sudura pUrva tathA dakSiNakI yAtrAe~ hone lagI thiiN| adhikAMza vyakti baMgAla, bihAra, AsAma aura uDIsA jAte the aura dIrghAvadhike pazcAta AvAgamanake sukhada sAdhanoMke abhAvameM kaSTayAtrA pUrI kara svadeza lauTate the| zrI udayacandajI nAhaTA udyamazIla the aura bAdhAoMse jUjhanekI unameM sAmarthya thii| DAMDUsara grAmameM kRSikarma unnata sthitimeM thA, abhAva abhiyogakI koI sthiti nahIM thI, ghara saba prakArase bharApUrA thA, lekina ve vaizyadharma- kRSi, gorakSA to karate hI the, vANijya bhI karanA cAhate the, kyoMki zAstroMmeM kRSi, gorakSya aura vANijya ye tIna kAma vaizya-vihita haiN|' paramotsAhI zrI udayacandajIte paradeza jAkara vyApAra karanekI prabala icchA apanI snehamayI jananIke sammukha prastuta kii| mAtAne kahA "beTA! pahile yahIM zahara bIkAnerameM jAkara kAma sIkho,taduparAnta videzakA vicAra karanA athavA tumhArI bahina nAlameM hai, vahA~ kAma sIkho aura taduparAnta bIkAnera cale jaao|" manasvI udayacandajI kisI sambandhIke ghara rahanA pasanda nahIM karate the, isalie mAtAkA prastAva unheM rucikara pratIta nahIM huaa| sAtha hI bahinakA Agraha bhI mAtAkI AjJAmeM sahAyaka huA aura Apa anyamanaska bhAvase sambandhI-grAma nAlameM A gye| nAlameM rahate thor3e hI dina hae the ki eka dina bahina UdIne bhAI udayacandase kahA 'bhAI ! gAyoM rahAdhoMko jave khAyeMge, ataH vahA~kI purAnI khatavAya haTAkara sApha bAlU reta DAla do|' svAbhimAnI bhAI udayacanda nAhaTA sambandhIke ghara koI bhI nikRSTa kAma karanA apane gauravake pratikUla samajhate the| isalie unhoMne bahina dvArA saMketita kArya na karake tatkAla grAma DA~DUsara lauTanekA nizcaya kiyA / vIracarita kriyA aura phalameM adhika antarAlako prazraya nahIM dete / isalie zrI udaya canda bhI nizcayake sAtha hI svagrAma, DA~DUsara pahu~ca gye| una dinoM kucha paricita vyakti paradeza jA rahe the| utsAhI udayacandane vizeSa Agrahake sAtha mAtAjIse apanA nizcaya duharAte hue kahA "mA~-maiM paradeza jAU~gA; Apa saba yahA~ AnandapUrvaka raheM ||maiN jahA~ bhI jAU~gA Apake AzIrvAdase Anandase raha~gA aura sAtha haA to patra bheja duuNgaa|' mA~ke kalpanAlokameM paradezakI duHkhada-kaSTakara lambI yAtrAkA citra ubhara AyA; aparicita loga, aparicita bhASA, AvAgamanake ucita sAdhanoMkA abhAva, varSoM pazcAt punaH milanakI kSINa AzA, mArgake madhya ghAta lagAkara baiThe jAnalevA DAka-cora-luTere; saba kucha bhayAvaha / lekina mA~ne kisI prakArakA vighna upasthita na hone dene ke lie mUkabhAva evaM sAzranayanoMse apane putrako bhAratamAtAkI vizAla goda meM vicaraNa karaneke lie hRdayako kaThora banAkara AzIrvAdapUrvaka anumati pradAna kara dii| kAryArthI manasvI-maMDala aparicita bhaviSyatke tamastoyameM utsAhakI virala parantu sazakta rekhAse 1. 'kRSi gaurakSya vANijyaM vaizyakarma svabhAvajam', gItA, a0 18, zlo0 44 / jIvana paricaya : 9 | Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzana prApta karatA huA agresara huA / pAtheya ke rUpameM AtmIyoMkI maMgala-bhAvanAe~ unake sAtha thiiN| ve mArga meM kahIM padAti, kahIM azvArohI, kahIM uSTrArUDha aura kahIM naukArohaNa karate hue lakSya kI ora nirantara bar3hate gaye / unhoMne na bubhukSAkI cintA kI aura na pipAsAkI / bhUmi milI to usapara sokara rAta bitAyI aura palaMga milA to use bhI nirliptabhAvase apanA liyaa| aise hI kAryArthI manasviyoMke lie bhartRharine likhA hai kvacid kandhAdhArI, kvacidapi ca divyAmbaradharaH kvacid bhUmizayyaH kvacidapi ca paryaGkazayanaH / kvacid zAkAhArI, kvacidapi ca mRSTAzanaruciH, manasvI kAryArthI, gaNayati na duHkhaM na ca sukham // prakaraNa - puruSa zrI udayacandajI nAhaTA sahita yaha karmaNya dala saMvat 1891 ke AsapAsa dinAjapura pahu~cA / vahA~ kucha dina vyApAra kiyA aura taduparAnta sirAjagaMja gaye aura AsAmase mAla AnekI bar3I maNDI gavAlapAr3A jJAta kara naukArUDha hokara gavAlapAr3A gaye / una dinoM vahA~ mahAsiMha mevarAjakI dUkAna sthApita hI huI thI / zrI megharAjajI koThArI gairasara grAmake the, jo DAMDUsara ke pAsa hai / zrI udayacandajIne bhI gavAlapAr3A meM 'udayacanda rAjarUpa' nAmase vyApArakA zrIgaNeza kara diyA aura vahA~ke eka AsAmI vyaktiko Apane naukara rakha liyA / Apa sirAjagaMja ityAdi sthAnoMse naukA meM mAla bhara lAte aura gavAlapAr3eke dUkAnadAroM ko beca dete / aura gavAlapAr3Ase tamAkU, rabar3a Adi mAla naukA dvArA bhejate the / corI-DakaitIkA bhaya adhika thA, isalie mAlako naukA meM ghAsake bIca meM bichAkara aura chipAkara lAyA jAtA thA / usa samaya naukA yAtrA bar3I kaSTaprada aura prakRti- nirbhara thI / jaba anukUla vAyu hotI to calanA hotA anyathA saptAhoM taka usakI pratIkSAmeM laMgara DA par3A rahanA par3atA / dAla-cAvala AdikA saMgraha rahatA thA / AvazyakatA honepara naukAmeM hI dAla-bhAta yA khicar3I banA lI jAtI thI aura bar3e kinArekI thAlI tastarI yA kele ke pattoMpara yathA tathA khAkara samaya yApana kara lete the / kabhI-kabhI bA~sake goMpara miTTI lapeTakara usImeM bhAta pakAnA par3atA thA / kinArepara pIne naukA ThaharAkara mala visarjana hetu jAte to jaMgaloMmeMse bar3I-bar3I joMkeM Akara cipaka jAtIM ora khUna lagata taba patA calatA ki joMka laga gayI haiM / tatkAla thor3A namaka usapara DAla dete, jisase vaha nIce gira pdd'tii| namaka ke binA joMkako chur3AnA sahaja nahIM hotaa| isIlie una logoMko namakakI pur3iyA hamezA . sAtha rakhanI par3atI thI / una dinoM AsAmameM rabar3a, sarasoM, lAkha, tamAkU Adi bahutAyatase utpanna hotI thIM, jise dekara vahA~ke AdivAsI vyApArI loga vinimaya meM namaka, kapar3A Adi Avazyaka vastu kharIda lete the / tatkAlIna AsAmameM jAdU-TonekA itanA pracAra thA ki vahA~kI auratoMse atyanta satarka rahanA par3atA thaa| kahA jAtA hai ki mAravAr3I vyApArI jaba AsAmI striyoMke caMgula meM kisI prakAra nahIM pha~sate to kSubdha striyA~ eka camatkAra dikhA hI detiiN| bhAta pakAte hue logoMse ve kahatIM - "kyoM, pokA siddha karate haiM ?" aura AzcaryakA ThikAnA nahIM rahatA jaba sArA bhAta kITasaMkula- laTamaya ho jAtA aura use turanta pheMkanA par3atA / zrI udayacandajI nAhaTAne gavAlapAr3e meM ghAsa-phUsakI chAI huI ( jhauMpar3I jaisI) dukAna meM kAma prArambha kiyA thA / bhUkampa aura agniprakopakA bAhulya thA, koTheke dvAra loheke the, jinapara miTTI lapeTa dI jAtI thii| isase bhItarakI vastue~ surakSita raha jAtIM aura agnizamanoparAnta turanta nikAla lI jAtIM / usa samayake lauha-dvAra aura kASTha - vinirmita 'kaiza baksa' aba bhI gavAlapAr3ekI gaddI meM surakSita haiM / 1. bhartRhari nItizataka / 10 : agracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI udayacandajIne bharI javAnI meM jAkara 22 varSakI musAphiro akhaNDa brahmacarya pAlanapUrvaka sabake sAtha mitratAke sAtha kii| usa jamAne meM AsAmavAle mAravAr3iyoMke sAttvika bhojana, zIla aura karmaThatAse prabhAvita hokara zraddhAkI dRSTise dekhate the evaM 'devatA' kahakara pukArate the / zrI udayacandajIko vahA~ katipaya apUrva vastue~ bhI prApta huI thIM, lekina ve pacAsa, pacapana varSa pUrva haI corImeM calI gii| ina prAcIna durlabha vastuoMmeM AsAmake "gArukhora" aba bhI vidyamAna haiM / logoMkA vizvAsa hai ki ye pUjya gArukhAre zanaiH zanaiH bar3hate hai aura apane rakSakasvAmIkA kuzalakSema bar3hAte haiN| grAma DA~DUsarameM sthita kalyANamayI mAtA evaM itara pArivAriyoMko gavAlavAr3ekI abhyudayakAraka sundara vyApAra-vyavasthAkA tanika bhI samAcAra nahIM thaa| lagabhaga pA~ca varSa pazcAt kisIkA sAtha honepara udayacandajI nAhaTAne kucha dravya aura kSema-kuzalakA samAcAra ghara bhejaa| dezameM idhara dAnamalajIke janmakI thAlI bajI aura usI samaya zrI udayacandajIke kuzala samAcAra mile ataH do badhAiyA~ eka sAtha huiiN| ___ udayacandajIke anuja zrI rAjarUpajIkA vivAha lUNakaraNasarake nArAyaNadAsajI chAjer3ake yahA~ ho gayA thA aura unheM putraratna bhI prApta ho cuke the, lekina ina utsavoM meM bhI udayacandajI anupasthita the| katipaya varSoMke uparAnta zrI rAjarUpajI gavAlapAr3A gaye aura vahA~ agraja udayacandajIke sAtha kucha varSa rahakara unake sAtha svadeza lautte| isa prakAra zrI udayacandajIne 22 varSakI sudIrgha paradeza-yAtrA pUrI kii| avadhikI dRSTise yaha yAtrA nAhaTA vaMzameM kIttimAna (Record) samajhI jAtI hai / kahanekI AvazyakatA nahIM hai ki isa sudIrgha yAtrAne udayacandajIke vaMzako utanA hI sumadhura aura sudIrgha phala diyA hai jise sAta pIDhI bAda vAle bhI bhogate nahIM aghaate| ise kahate hai-zubha ghar3I aura zubhavelAmeM zubha hAthoM dvArA vapita bIja, kamanIya kalpavRkSa bana jAtA hai aura akSayya nidhikA AgAra banakara cAroM ora AnandakI varSA karatA hai| gavAlapADemeM chApara nivAsI hakUmacandajI nAhaTAke vizeSa premase zrI udayacandajIkA vaivAhika sambandha chAparameM haA aura vahA~ nivAsa karane ke hetu jamIna kharIda lI gaI thii| para choTe bhAiyoM va mAtAjIke kAraNa unheM DA~DUsarameM Akara nivAsa karanA pdd'aa| gavAlapAr3emeM mahAsiMha megharAja pharma thor3e arase pUrva hI sthApita huA thA Apake sAtha udayacandajIkI bar3I sauhArdatA thii| eka hI dharmake anuyAyI honese paraspara khUba sahayoga rahatA aura ApakI vidyamAnatAmeM saM0 1905 meM vahA~ gaur3I pArzvanAtha jinAlayakI sthApanA huii| una dinoM vahA~ yatiyoMke cAturmAsa hote the aura dhArmika saMskAra, vyAkhyAna, paThanapAThana aura parvArAdhana cArutayA sampanna hote the / jaba udayacandajI gavAlapAr3AmeM rahate the, taba chApara-nivAsI nAhaTA hukamacandajI bhI vahA~ jA pahu~ce the aura unhIM ke pAsa kAma-kAja sIkhakara apanA svataMtra vyApAra karane lage the| zrI udayacaMdajI aura zrI hukamacandajImeM paraspara itanA pragAr3ha prema thA ki loga inheM 'sahodara baMdhu' samajhate the| Aja bhI gavAlapAr3eke loga "bAbAjI aura kAkAjI vAloMkI gaddI" zabdakA vAg-vyavahAra karate haiM aura usI prAcIna snehAdhikyakA smaraNa dilAte haiN| zrI hukamacandajIke snehAgrahake kAraNa chAparameM nivAsake lie udayacandajI dvArA bhUmi bhI kharIdI gaI lekina pArivArikoMke anumodanake abhAvameM vaha vicAra sadAke lie tyAga diyA gyaa| bIkAnerake gulaguliyA parivArake pUrvaja udayacandajIke samayameM hI gavAlapAr3A jAkara Apake 'pharma meM munIma niyukta ho gaye the| isa parivArane lagabhaga 80-85 varSa taka 'pharma ko sevA dI aura aba bhI kara rahe jIvana paricaya : 11 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM / bhInAsarake seThiyA bhI aneka varSoM taka isa 'pharma' meM rahe / Ajakala raMgapura Adi phAranIsagaMja kalakattAmeM unakA svataMtra vyApAra hai| nAhaTA vaMzake 'annadAtA' aura 'kalpavRkSa' svarUpa zrI udayacandajIkI gaurava-gAthA isa parivArameM Aja bhI prema aura zraddhAke sAtha kahI-sunI jAtI hai| gavAlapAr3eke durlabha lauha-dvAra nAhaTA vaMzajoMke lie kisI bhI 'maMdiradvAra'se kama pavitra nahIM haiN| ve lauha-kapATa zrI udayacandajI nAhaTAke phaulAdI vyaktitvakA smaraNa dilAkara vividha preraNAoMke srota bana gaye haiN| vaMzameM koI-koI hI aisA nara-ratna utpanna hotA hai jisakI zrama-sAdhanAkA sumadhura phala aneka pIr3hiyoM taka prApta hotA rahatA hai| __ kahate haiM jaba udayacandajI nAhaTA svadeza lauTe to ghor3ekI jInameM svarNa mudrAe~ bharakara lAye the aura cInameM nirmita svarNapatra bhI thaa| Apane gavAlapAr3e meM nAhaTA-vaMzakI kItti-kaumudI caturdik prasarita kiyA thA aura vyApArI-vargameM apanI prAmANikatA sthApita kI thii| Apake hAthameM eka aMgalI adhika thI, isalie loga Apako 'ikkIsiyA bAbU' kahate the| Apane apane karmaTha jIvanase svayaMko sarvatobhAvena 'ikkIsa' hI pramANita kiyA / kahA~ pazcimottara rAjasthAnakA eka choTA-sA gA~va aura kahA~ sudUra pUrvakA AsAmAntargata gavAlapAr3A,lekina dhunake dhanI,parama utsAhI zrI udayacanda nAhaTAne use svadezameM parivartita kara liyaa| yaha kathana akSarazaH satya hai ki __ ko vIrasya manasvinaH svaviSayaH, ko vA videzastathA / yaM dezaM zrayate tameva kurute, bAhupratApArjitam // manasvI vIrake lie na svadeza hai aura na koI videsh| vaha jahA~ rahatA hai, apane bAhubalase use apanA banA letA hai / vAstavameM vyavasAyiyoMke lie koI dUra nahIM hai-'kiM dUraM vyavasAyinAm' isa prakAra yaha asaMgata nahIM hai ki zrI tArAcandajI nAhaTAne agara nAhaTA vaMzako sugrAma aura pratiSThA dI to zrI udayacandajI nAhaTAne svavaMzako vyApArake mAdhyamase lakSmIpatiyoMmeM supratiSThita kiyaa| svAbhimAnakI amanda mandAkinI donoM hI mahApuruSoMmeM samAna vegase pravAhita hotI rhii| zrI udayacandajI nAhaTAke caritravarNana prasaMgameM hamane unake anaja zrI rAjarUpajIkA bhI ullekha kiyA hai| zrI rAjarUpajI nAhaTA hamAre carita-nAyakake pitAmaha the| inhIMke ghara cAra putra utpanna hue| 1. lakSmIcandajI, 2. dAnamalajI, 3. zaMkaradAnajI, 4. giradhArImalajI (jinakA laghuvayameM nidhana ho gayA thaa)| 1. lakSmIcandajIkA janma saM0 1911 meM huA thaa| inhoMne lUNakaraNasarameM hajAroM mana ghAsakI do bAgareM saM0 1955-56-57 meM darAI / usa samaya duSkAlameM garIboMko roTI-rojI dI / yaha ghAsa itanA adhika parimANameM thA ki saM0 1999 taka duSkAloMmeM gaue~ be-rokaToka caratI thiiN| yaha puNya-kArya 40-42 varSa taka calatA rahA, seTha sAhabakI puNya va kItti phailatI gii| saM0 1962 meM ApakA svargavAsa ho gyaa| 2. dAnamalajIkA janma saM0 1916 meM huaa| ve bhI bar3e sarala aura prabhAvazAlI vyakti the| grAmINa loga khetI, ausara va vivAha Adike lie Apake pAsa sahAyatArtha Ate, ve kabhI khAlI hAtha nahIM jAte / DA~DUsara gAMva karja-koTa ho gayA to RNamukta karAke alpavayaska ThAkurake sAbAliga hone taka sAra sa~bhAla karake gA~va dilaayaa| tAlAba, devasthAna Adi jIrNoddhAra karAye / jodhAsarake ThAkura sAhabapara jaba rAjA nArAja ho gae to Apane unheM ijjatase gA~vameM rakhA aura darabArasAhabase vApasa gA~va dilaayaa| yati 12 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAtmAoM, svadharmI bandhuoMke sAtha zatrujayAdi tIrthoM kI yAtrA kii| saM0 1990 meM Apa svargavAsI hue| svargavAsake 8 mAsa pUrva hI Apa bhaviSya-saMketa karate rahe / Apa devagatimeM vidyamAna haiN| zrIrAjarUpajI nAhaTAke tRtIya putra svanAmadhanya zrIzaMkaradAnajI nAhaTAkA janma saM0 1930 kI ASADha kRSNA 8 budhavArako DA~DUsara grAmameM huaa| zrI zaMkaradAnajI nAhaTAko hamAre carita nAyaka zrI agaracandajI nAhaTAke pUjya pitA honekA mahanIya pada prApta hai / Apake caritra-nirmANameM zrIzaMkaradAnajIke vyaktitva ko bahuta adhika zreya samprApta hai ataH unake vividha gaNa-vibhUSita cAritryakA saMkSipta ullekha yahA~ AvazyakIya hai| zrI zaMkaradAnajI nAhaTAne DA~Dsarake atyanta zAnta, svAbhAvika-dharmaprANa grAmya vAtAvaraNa meM vRddhi pAte hae yogya vayameM Avazyaka zikSA ajita kii| una dinoM bAla-vivAhakI prathA vizeSataH pracalita thI aura apane sadagaNoMse parivAra evaM parivAretaroMke atyanta prIti-bhAjana the, ataH bAraha varSakI avasthAmeM hI saM0 1942 miti vaizAkha kRSNa paMcamIko ApakA zubha-vivAha Apake nanihAlake gA~va lUNakaraNasarameM zaharasAraNI Adi kAryoM dvArA prasiddhiprApta seTha nandarAmajI bobharAke suputra zrI khetasIdAsajIkI jyeSTha putrI zrIcunnIbAIke sAtha ho gyaa| bAlyakAlase hI Apa bar3e parizramI aura sAhasI the| grAmameM rahane ke kAraNa Apa kRSikarma aura vyAvahArika kAryoMmeM bhI atyanta paTu bana cuke the| Apake cAcA devacandajI aura unake putra bhImasiMhajI evaM motIlAlajI bIkAnerameM rahane lage aura vahA~ huNDI ciTThIke lena-denakA sarAphA vyApAra bar3e paimAne para khola diyA thaa| saikar3oM gA~voMse isa vyApArakA ghaniSTha sambandha thaa| unhoMne zrI zaMkaradAnajIko bahuta yogya samajhakara gA~va DA~DUsarase bIkAnera bulA liyA aura isa vyApArakA sArA jJAna unheM bhalIbhA~ti karA diyaa| vyApArapATavakI praur3hatAkI sthitimeM zrI zaMkaradAnajIne saMvat 1950 kI Azvina zakla 10 ko gavAlapAr3eke lie prasthAna kiyaa| yaha vahI gavAlapAr3A hai, jahA~ Apake bAbAjI udayacandajIne zrama-sIkaroMse nAhaTA vaMzake lie eka amara vRkSa-vapana kiyA thA jise Apake pitA rAjarUpajI bar3e bhrAtA lakSmIcandajI va dAnamalajI dvArA anudina siMcana karate, patrita-puSpita hotA huA phalita ho rahA thaa| zrI zaMkaradAnajI nAhaTAkA sAhasa aura sevA-bhAva uccastarakA thA / saM0 1954 meM gavAlapAr3AmeM bhayAvaha bhUkampa haa| vahA~ke nivAsiyoMke lie vaha kAla-svarUpa banakara AyA thA / bhavana dharAzAyI ho gae, patha vikaTa darAroMse khokhale bana gae, pRthvIse jala nikalane lagA aura AkAzase varSA hone lgii| cAroM tarapha jala, havAmeM kar3AkekI ThaNDhaka aura AkAzameM bijalIkI kar3aka, ghana-garjana vidyut-tarjana / dekhatedekhate sUci-bhedya andhakAra chA gayA, pralayakAla upasthita ho gayA, prANI mauta aura jindagIke bIca DabaneutarAne lge| nirvANonmukha dvIpajyotimeM jisa prakAra telakI, andhakArameM prakAzarazmikI aura nirAzAke ambarameM AzAkI svarNarekhAkI upasthiti jitanI hRdya aura jIvanadAyinI hotI hai utanI hI manohAriNI upasthiti zrI zaMkaradAnajI nAhaTAkI thii| Apa saMkaTApannoMke madhya sevA aura sAhasakA kavaca pahinakara utara pdd'e| Apane adhIrako dhairya, vimUDhako dizAjJAna, bubhukSitako bhojana, vastrahInako vastra aura akiJcanako snehAMcita yatA pradAna kii| Apa saMtrasta aura abhAvagrasta logoMko pahAr3a para le gae aura unheM Azraya dekara taphAnakI zAnti honepara hAthameM bA~sa lekara kaI sAthiyoM ke sAtha jIvana-maraNakI paravAha na karate hae taphAnagrasta kSetrameM janahitArtha praviSTa he| sarvaprathama Apa pArzvanAtha bhagavAnke mandira gae jo pUrA bhUmimeM phaMsa jIvana paricaya : 13 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cukA thaa| rAmadeva pAMDeko bhagna zikharase bhItara utArA gayA, jaba prabhu-pratimA surakSita milI to apaneko dhanya mAnA / prabhu-pratimAjI bAhara nikAla kara asthAyI sthAnameM virAjamAna kI gii| phira mAnavakI prAthamika AvazyakatAoMkI sampUti hetu sabakI dukAneM sa~bhAlI / kahate haiM ki khojIko rAma milatA hai, usane apane gumAztA caturabhujajI gulaguliyAko behoza pAyA, jinheM kambalameM lapeTakara upacArapUrvaka saceta kiyaa| isa anveSaNameM Apako sIrese bharI huI eka kaDhAI hAtha lagI / zaMkaradAnajI kucha mArakInake thAna va sIrekI kar3hAI lekara pahAr3apara pahu~ce aura kar3AkekI ThaMDhameM saMtrasta logoMko sIrA khilAyA va thAnoMke Tukar3e phAr3a-phAr3akara yaha kahate hue vitarita kara diyA ki "lo, jIvo to yaha veSTana hai aura maro to kaphana hai| ApakI isa sAhasabharI sevAne caturdika AzIrvAda to prApta kiyA ho sAthameM ApakA yaza bhI phailA / gavAlapAr3e aura bIkAnerameM ApakI bhUri-bhUri prazaMsA huii| dharmArAdhanake lie jinAlaya-nirmANakI sarvaprathama AvazyakatA thI, jaba vaha vizAla mandira banakara taiyAra huA to vicAra huA ki mandirake yogya mUlanAyaka bhagavAnkI bar3I pratimA caahie| Apane isake lie kaI sthAnoMmeM bhramaNa kiyA para jahA~ jAte yahI svapna hotA ki mUlanAyaka vahI rheNge| anta meM nirAza lauTakara apane vizeSa priya upakezagacchIya zrI pUjyajIse mile jo nAhaTAgotrIya honese Apako bahuta mAnate the| zrI pUjyajIne apane deharAsarase pratimAe~ denA svIkAra kiyA aura mahata bhI nikAla diyA, antameM samasta taiyArI ho gaI taba ravAnagIke samaya unase bhI nirAzA hI hAtha lgii| Apane zrI pUjyajIko pracura bheMTa karanekA prastAva rakhA para unhoMne kahA, tumhAre aura hamAre bIca nicharAvala(bheMTa)kA prazna nahIM hai para vastutaH vahI jo malanAyaka bhagavAna pArzvanAtha haiM ve hI raheMge / antameM saM0 1968 meM Apake bar3e bhrAtA zrI dAnamalajI nAhaTAkI sapatnIka upasthitimeM upAdhyAya jayacandra zrIgaNike hAthase prAsAda-pratiSThA va bimba-sthApanA anuSThita huii| gavAlapAr3eke pArzvanAtha mandirakI pratiSThA aura suvyavasthAmeM zrI zaMkaradAnajIkI dUradarzitA bar3I lAbhakArI siddha huii| unhoMne apane vyaktigata prabhAvase tatsthAnIya logoMko samajhA-bujhAkara sarasoMpara tIna AnA saikaDA dhArmika lAga (vittI) bA~dha dI, Age calakara kusTe (pATa, jUTa) kI AmadanI adhika honepara kusTepara bhI yaha lAga prArambha kara dI gaI, jisase kisIpara vyaktigata bojha napar3akara sahaja hI mandirajI, ThAkurabAr3I, rAmadevAlayake mandirake sAre kharca nikalaneke atirikta hajAroM rupaye bhI jamA ho ge| vyApArakA mUla AdhAra sadvyavahAra aura prAmANikatA hai| Apa isa tathyase pUrNataH avagata the, isalie ina donoM amUlya ratnoMko Apane satata vyavahArameM prayukta kiyaa| phalasvarUpa vyApArakA svataH vistAra hone lagA / loga ApakI sacAI, tola-molakI prAmANikatA aura vitaNDAvAdameM na phaMsAnekI nItise prabhAvita hokara Apase hI vyApAra-sambandha bar3hAneke lie lAlAyita rahane lge| agara taulameM kahIM jhagar3A khar3A hotA hai to Aja bhI isI pharmake kAMTe baTakharoMse taulakara nirNaya kiyA jAtA hai| ApakI gaddiyA~ dharmagharake nAmase prAmANikatAke lie prasiddha hai|| gavAlapADekA paudhA to ApazrIke bAbAjI va pitAjIne lagAyA thA, para Apake samayameM vaha khUba phalA-phUlA aura usakI zAkhAkA vistAra anudita hone lgaa| saM0 1958 meM gavAlapAr3ese 15 mIla cApar3a nAmaka sthAnameM, saMvat 1965 meM bolapurameM, saM0 1968 meM kalakattA, saM0 1980 meM dIpAvalIke dina silahaTa aura saM0 1991 meM bAbUrahATakI dukAnoMkI sthApanA huii| Apake svargavAsI honeke pazcAt bhI hAtharasa, amRtasara aura bambaImeM pharma sthApita hue the| silahaTa aura bAburahATa pAkistAnameM par3a jAnepara silaghara, karImagaMja, agaratalA aura kAnapura meM vyApAra kendra khole gae / yaha saba ApakA hI puNya-prabhAva hai| 14 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMtati suyogya pitAkI santAna bhI prAyaH guNavAn aura yogya hI hotI hai / saM0 1949 meM Apake prathama kanyA sonakuMvara bAI utpanna huI jo bahuta hI milanasAra, dharmiSTha aura gRhakArya dakSa thI / saM0 1952 meM Apake jyeSTha putra zrI bhairUdAnajIkA janma huA / Apa bIkAnerIya jaina samAjake Thosa kAryakartA ke rUpameM zanaiH-zanaiH khyAtiprApta hue / bhairudAna - paricaya sAmAjika unnati ke lie kAryarata rahanA ApakI abhiruci thI / Apa saumya aura saujanyakI sAkSAt mUrti the / osavAla samAja meM rIti, nIti aura maryAdAoMke sundara svarUpa saMrakSaNa meM Apa satata prayatnazIla rahate the / Apane apane mitroMke sahayoga se 'zikSA pracAraka jaina sabhA'ko jIvana dAna diyA aura 'zrI mahAvIra jaina maMDala' ke nAmase use khyAti pradAna kI / bIkAnera ke osavAla samAjake unnayana meM isa saMsthAkA bahuta bar3A yoga hai / Apane AjIvana isa saMsthAkI sevA kI / Apa 'holI' parvako Adarza parva ke rUpameM manAneke pakSadhara the / holikA dasa dina pUrva apane sahayogiyoMke sAtha Apa gAr3I meM susajjita vAdya yaMtroMpara holI sudhAraka gAyana gAte hue pratyeka mohalle meM ghUmate aura sadAcArakA pracAra karate the / una dinoM kalakattAmeM khAdI AndolanakA jora thA / mahAtmA gAndhIkA zaMkha mahAdhvanise rASTrako jagA rahA thA / Apapara bhI dezabhaktikI chApa par3I aura khAdI pahinanI Arambha kara dI / ( bIkAnerakI atyanta kaThora rAjazAhI gaMgAzAhIke uccapadAdhikAriyoMkI damana-dRSTi Apake khaddaradhArI svarUpapara bhI par3I, lekina Apapara usakA koI prabhAva nahIM par3A) aura ApakA khAdI pahinanA yathAvat cAlU rahA / Apane jaina zvetAmbara pAThazAlA ke mAdhyama se bhI samAja aura zikSAkI sevA sampAdita kii| Apa isa saMsthA sabhApati aura upasabhApati padako aneka bAra suzobhita kara cuke the / zrI mahAvIramaMDala ke bhI Apa sabhApati, saciva aura sadasya rahe the| Apa nirabhimAna aura karmaTha kAryakarttA the / sArvajanika kAryoMko apane hAthoMse karane meM Apa gaurava anubhava karate the / ApakA vinayazIla aura dhArmikasvarUpa bar3A hI preraka thA / abhivAdana zailI meM mohakatA thI aura vivekameM gahana cintana manthana / aura Apa mAna pratiSThAke bhUkhe nahIM the, samAja-sevA ke pratyeka kAryameM Apa Age rahate the / nirantara kaThora parizramakA Apake svAsthyapara kuprabhAva par3A aura Apa lIvara ke rogase pIr3ita rahane lage / auSadha upacArakA koI supariNAma dRSTigata nahIM huaa| Apa asthimAtrAvazeSa raha gaye / vANI bhI banda ho gaI / lekina ApakA antarjJAna nirantara banA rahA / dhArmika stavana, sajjhAya Apa barAbara sunate rahe / kAttika zuklA pUrNimAko bhagavAnkI savArI jaba nAhaToMkI gavAr3ameM padhArI taba akasmAt prabhu kRpAse ApakI vANI khula gaI / isIko kahate haiM, 'mUkaM karoti vAcAlam' mUka hohi vAcAla Apa bhagavAnkI bheMTa-darzana aura savArImeM sammilanake lie pArivArikoMko AgrahapUrvaka Adeza dene lge| usI samaya samAjake dhanI-mAnI - pratiSThita vyakti Apase milane bhI Aye / antameM mitI mArgazIrSa kRSNA tRtIyA saM0 2015 ko apanI AtmAko dharmameM sthira rakhate hue, dhArmika pravacanoMko sunate hue lagabhaga 8-45 para Apane nazvara zarIra kA tyAga kara diyA / aura Apa zubha dhyAnake prabhAvase svarga meM devarUpa meM utpanna hue / smaraNa karanevAloMko Apa samaya-samayapara sAhAyya karate rahate haiM / Apake nidhana se samAjane uccakoTikA vicAraka, niSkAma sevAvratI aura karmaTha kAryakartA kho diyA / saphala jIvana usI vyaktikA hai; jo apane bAndhavoMko sahArA detA hai, aura unheM jIneke sundara avasara pradAna karatA hai / apanA peTa to sabhI pAla lete haiM, lekina unheM Adarza nahIM kahA jA sakatA hai - jIvana paricaya : 15 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yasya jIvanti dharmeNa putramitrANi bAndhavAH / saphalaM jIvitaM tasya, nAtmArthe ko hi jIvati // seTha zaMkaradAnajIke dvitIya putra-svanAmadhanya-abhayarAjajI / saMvat 1955 kI caitra kRSNA 6 ko abhayarAjajIkA janma huaa| svargIya abhayarAjajI jaise putraratna virale hI hote haiN| unhoMne apanI vinayazIlatA, namratA, sajjanatA, vAgmitAse sabako magdha kara kiyA thaa| ve parama dhArmika, gahare vicAraka, dhairyake dhanI, utsAhI, adhyayanazIla aura sudhAravAdI sAmAjika kAryakartA the / ve aneka saMsthAoM ke saMsthApaka aura saciva raha cuke the| sabhA-sammelanoM aura vicAragoSThiyoMse unheM hArdika anurAga thaa| ve sarvathA mahAmAnava bananeke pUrvarUpa the, saba kucha tadanurUpa thA, lekina unakA AyuSya dIrgha nahIM thaa| isalie yuvAvasthAke prArambhameM hI saMvat 1977 mitI vaizAkha kRSNa saptamIko rote bilakhate parivArako chor3akara Apa vikarAla kAlake zikAra bana ge| ApakA yaha duHkhada nidhana jayapurameM huA thaa| pitAjI-mAtAjI evaM sAre parivAra para vajrAghAta-sA ho gayA ve jIvanaparyanta isa putrake guNa prakarSako vismRta na kara sake aura vedanA anubhava karate rhe| unhoMne mAtAkI azrudhArA dekhakara sAMtvanA dene ke lie svargase prakaTa hokara parijanoMko sAhAyya karanekA vacana diyaa| zrI abhayarAjajIkI dharmapatnIkA bhI svargavAsa tIna varSa bAda ho gyaa| Apake ekamAtra santAna campAbAI hai / zrI abhayarAjajIkA saMkSipta paricaya abhayaratnasAra nAmaka graMthameM prakAzita kiyA gayA hai, yaha grantha ApakI smRtimeM prakAzita huA thaa| Apake pUjya pitA zrI zaMkaradAnajI nAhaTAne ApakI smRtimeM zrI abhaya jaina graMthamAlAkI sthApanA kI aura isake antargata janahitakI dRSTise prakAzana kArya prAraMbha kiyA gyaa| vizvavizruta, aprApya, durlabha, hastalikhita granthoMkA Akara "zrI abhayajaina granthAlaya" kI sthApanA bhI Apake nAmapara hI kI gii| saM0 1958 meM zrI zubhairAjajIkA janma huaa| Apa bar3e sAhasI aura vyApAra-vidagdha haiN| saM0 1960 meM maganaku~vara, saM0 1962 meM mohanalAla, saM0 1965 meM zrI megharAja aura saM0 1967 mitI caitra kRSNA caturthIko svanAmadhanya hamAre carita-nAyaka zrI agaracandajI nAhaTAkA janma huaa| isa prakAra zrI zaMkaradAnajI nAhaTAke chaH putra aura do putriyA~ utpanna huI, jinameM sonaku~vara, abhayarAja aura mohanalAla ApakI vidyamAnatAmeM hI svargavAsI ho ge| saM0 1968 kI Azvina kRSNa dvAdazIko Apake jyeSTha putra zrI bhairUMdAnajIke ghara bhaMvaralAla nAmaka putra ratna utpanna huaa| zrI bhaMvaralAlajI nAhaTA sAhitya saMsArake vizruta vidvAna haiM / Apane aneka granthoMkA sampAdana, lekhana aura prakAzana kiyA hai| Apa prAkRta, apabhraMza, saMskRta, baMgalA, gujarAtI, rAjasthAnI prabhRti bhASAoMke jJAtA aura kavi hRdaya hai / hamAre carita-nAyaka zrI agaracandajI nAhaTAko ApakA sarvavidha sahayoga upalabdha hai| ApakI ruci sAhityonmukhI hai| zrI zaMkaradAnajI nAhaTAke aneka pautra, pautriyA~, dohitA, dohitI-prapautra aura prapautriyA~ utpanna huii| isa prakAra saMtAna, sarasvatI aura lakSmIkI dRSTise Apa apane jIvanakAlameM atyanta samRddha bana ge| - pUjya puruSoM va hara manuSyakI sevA karanA zrI zaMkaralAlajI nAhaTAkA janmajAta guNa thaa| ve isa puNyakAryameM kabhI Alasya evaM pramAda nahIM karate the| apane pUjya mAtA-pitAke atirikta apane cAcA, bar3e bhAI, bhaujAiyA~-AdikI mahatI sevA kara unakA jo AzIrvAda prApta kiyA, vaha sabake lie preraNAprada aura 16 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukaraNIya hai| apane pitRvya devacandajIke putra bhaumasiMhajI evaM motIlAlajIkA taruNAvasthAmeM hI svargavAsa ho gayA thaa| ataH Apane apanI donoM bhaujAiyoMkI AjIvana sevA kii| apane agraja bhrAtA zrI dAnamalajIkI Apane jo sevA kI, vaha anyatra durlabha hai / Apa unake pratyeka Adezako zirodhArya karate the aura unakI hara icchAkI sampUrti karanA apanA prathama kartavya samajhate the| Apane unake nAmako amara banAneke lie apane putra zrI megharAja nAhaTAko dattaka putrake rUpameM sauMpa diyA aura isa prakAra apane agrajakI niHsaMtAnatvakI vedanAko bhI unmUlita kara diyaa| isI prakAra apane jyeSTha bhrAtA zrI lakSmIcandrajIkI bahakI bhI Apane AjIvana sevA kI aura unakI putriyoMke vivAha AdikA sArA kArya bar3I laganase sampanna kiyA / antameM zrI lakSmIcandajIke nAmako amara rakhane ke lie pahile apane putra abhayarAjajIko aura unake svargavAsI honepara apane bar3e pautra bhaMvaralAlajI ko unake goda diyaa| zrI zaMkaradAnajI nAhaTA parama dharmAnurAgI the| niyamita sAmAyika aura pUjA-pATha karanA Apake jIvanakA eka Avazyaka aMga bana gayA thA / dainika dharma-kriyA sampAdita karanese pUrva Apa jala taka grahaNa nahIM karate the| jinadarzana, vyAkhyAnazravaNa, vrata-upavAsa-AcaraNa Apake jIvanakA aMga bana gayA thA aura Apa isa pakSako adhika-se-adhika paripuSTa banAne ke lie kRtasaMkalpa the| __ Apane cirakAla taka caturdazIkA vratopavAsa kiyA aura usako pAlana karate hue hI Apa usI tithiko kIttizeSa bana gye| AcArya zrI jinakRpAcandrasUrijIke saM0 1984meM bIkAnera padhAranepara Apane va Apake bar3e bhAIjI ne unheM apane sthAnameM hI ThaharAkara bar3I zraddhA-bhaktise unakI sevA-zuzra SA kI / Apane itara samAgata sAdhuoMkI sevA karane meM bhI atIva tatparatA dikhalAI / ___ zrIjinakRpAcandrasUrijIke upAzrayakA nirmANa evaM jJAnabhaNDArakI dekhabhAla Apane jisa niSThA aura laganase kI, usakI adyAvadhi sucarcA hotI hai| zrIjinakRpAcandrasUri dharmazAlAke Apa TrasTI the| isI prakAra bar3e upAzrayake jJAnabhaNDArake bhI Apa va zrI dAnamala jI TrasTI rhe| sthAnIya jaina zvetAmbara pAThazAlAke Apa sabhApati the| Apane ekAkI, saparivAra aura itara iSTamitroMke sAtha aneka bAra tIrthayAtrAe~ kI thiiN| Apa sahayAtriyoMkI sevA karanA mahat puNya kArya samajhate the aura aise zubha avasarako kabhI hAthase nahIM nikalane dete the| aneka tIrthoM aura mandiroMke jIrNoddhAra evaM suvyavasthAke lie bhI Apane svopAjita dravyakA acchA sadvyaya kiyA thaa| Apa parama paropakArI vattike vyakti the| jaba bhI Apa kisI abhAva-grasta prANIko pAte, Apa usake abhAva-saMkaTako dUra karaneke lie kRta-saMkalpa ho jAte aura Apako tabhI prasannatA hotI, jaba duHkhI vyakti sukhI ho jaataa| grAmINoMkI abhAvabharI AtmakathAe~ Apa bar3e dhyAna aura manoyogase sunate the aura apanI zakti-sAmarthyake anusAra unakI sahAyatA bhI karate the| nAr3I aura auSadhikA Apako acchA jJAna thA / miyAdI-bakhArake to Apa vizeSajJa samajhe jAte the| rAta-dina Apake dvAra rugNoMke lie khule the| jaba bhI koI rogI AyA, Apane usakI tana-mana aura dhanase sevA kii| roga-nidAna aura nivAraNa ApakI paropakArI-vRttikA abhinna aMga bana gayA thaa| isalie Apa rogIse kucha bhI nahIM lete the, hA~ abhAvagrasta rogI yA usake parivArako dete avazya the / jIvana paricaya : 17 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apane kaSTa sahiSNutA aura vipatti meM dhairya apanAnekA mUla rahasya jAna liyA thaa| ApakI pravRtti una mahAtmAoMse mela khAtI thI, jo apane zarIra AcaraNake lie vajra se bhI kaThora aura paraduHkhake lie kusumase bhI komala the / Apa atyanta karmaTha, kAryadakSa vyakti the / zramakI mahattA ApakI raga-raga meM bharI thI / Apa kAmako bhagavadArAdhana samajhate the / ApakI dRSTimeM koI kAma choTA yA tuccha nahIM thA / pAkazAstra, godohana, pazusevA, bhavana nirmANa evaM marammata, bar3haIgirI, silAI, kRSikarma, khAtA-bahI tola jokha, hisAba patra Adi sabameM ApakI abAdha ruci aura agAdha gati thI / Apake kArya karanekI eka zailI thii| jisa kAmameM Apa lagate, usImeM dattacitta ho jAte / ApakI sthiti sAdhanAlIna yogI jaisI pratIta hotI thI / Apa sAdA jIvana aura ucca vicArakI sAkSAt pratimUrti the / ApakI vezabhUSA atyanta sAdhAraNa aura khAnapAna sAttvika thA / sampatti pAkara baukhalA jAne vAle vyaktiyoM meM se Apa nahIM the, apitu Apa to una logoM meM se the jo adhika pAkara adhika gahare, adhika vinamra aura adhika sarala banate haiM / Apane apavyayake nAmapara eka paisA bhI kabhI vyaya nahIM kiyA, lekina AvazyakatA aura paristhitike Agraha para lAkhoM rupaye vyaya kara diye / ApakI varNana-zailI atyanta sajIva thI / jaba Apa koI anubhava vRtta sunAte to usakA citra sA ubhara jAtA thA / Apa asAdhAraNa smaraNa zaktike dhanI the / apane jIvanakI ghaTanAe~ miti saMvat ke anusAra Apako yAda thiiN| parivAra meM kisa vyaktikI kaba mRtyu huI, kauna kaba utpanna huA aura kaba kahA~ kisakA vivAha huA Adi tathya ApakI aMguliyoM para the / puNyavAna jIvake binA samAdhimaraNa prApta honA saMbhava nahIM hai / saMvat 1999 ke mAgha zuklA caturdazI kA dina thA / prakaraNa - puruSa zrI nAhaTAjI kA vaha cauvihAra upavAsa divasa thA / pratikramaNa karaneke nimitta Apa bAjAra se ghara padhAre aura dIvAnakhAne meM eka takiyeke sahAre baiTha gaye / hamAre carita nAyaka zrI agaracanda - jI nAhaTA usa samaya kisI sAhityika kAryameM saMlagna the; pitRzrI ko AyA dekhake pratikramaNa kI taiyArI meM laga gaye / pitRzrI ne pharamAyA " pratikramaNa to karanA hI hai, para mere hRdaya meM kucha vedanA sI ho rahI hai, ataH thor3A tela le Ao, mAliza karake phira pratikramaNa kareMge !" pitRzrIkI AjJAke anusAra putroMne telarmadana kiyA / zrI zubhairAjajI aMgAroMkI sigar3I le Aye aura sardIkA darda samajhakara sikatAva karane lage / kucha samaya pazcAt Apako nIMda-sI Ane lagI aura seka banda kara diyA gyaa| kucha kSaNa uparAnta hI zrI agaracandajI nAhaTAne Apake zarIrameM hue eka kampanakA anubhava kiyA aura pArzvastha bhAI zubhairAjajI ko isakI sUcanA 'hue pitRzrIke vastrAvRta mu~hako ughAr3akara dekhA to puNyAtmA svarga prayANa kara cukI thI / sahasA kisIko vizvAsa na huA / zrImegharAjajI nAhaTA bhI jhaTiti vahA~ gaye / DaoN0 sUryanArAyaNajI AsopA bhI Aye, parantu vahA~ kevala pArthiva zarIra zeSa thA, haMsa ur3a cukA thA / svargIya zrI zaMkaradAnajI nAhaTAkA jo zarIra anAthoM, kaSTa- pIr3itoM aura besahAroMkA sahArA thA; saMtApa aura saMvedanAse adhIra hue vyaktiyoMko jo dhairya aura DhADhasa diyA karatA thA; vahI Aja svapArivArikoM ke karuNa krandanako, unakI asahya vedanAko upekSita banAkara anasunI kara rahA thaa| jisake varada hAthoMkI sukhada zItala chAyA nIce nAhaTA parivAra sAnanda phala-phUla rahA thA, Aja vaha mahAn vRkSa hI jaise gira par3A thA aura usa ananta pathakI ora mur3akara cala par3A thA, mAnoM kisIke sAtha usakI koI pahicAna hI nahIM thI / puNyavAnakA ceharA praphullita aura mRtazarIra bhI mana bhAvanA kAnti phailA rahA thA / ThIka hai; mautakA vaza kevala pArthiva zarIra para hai para vaha zrI zaMkaradAnajI nAhaTAkI usa kamanIya kIrttiko nahIM mAra sakatI ; 18 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jise unhoMne paropakAra, sevAbhAva aura janahita sampAdana karake arjita kiyA thA / vaha sukhada kIrti Aja bhI hai aura taba taka rahegI ; jaba taka unake vaMzajoM meM mAnavatA, paraduHkhakAtaratA, sevA vRtti aura satkarmAcaraNa bhAvanAkA sannivAsa hai / zaMkaradAnakA zarIra calA gayA lekina nAma zaMkaradAna amara raha gayA / Ana-bAna aura svAbhimAnake dhanI jisa nAhaTAvaMzako tArAcandrajI jaise suyogya satputrane rAjapratiSThA, sAmAjika sammAna aura sugrAma meM zubha phalada sthAyI AvAsa diyA, udayacandrajI nAhaTA jaise manasvI, karmavIra, vaMzaja jise vyavasAya vidagdhatA, karmazIlatA aura zrIsampannatA pradAna ko; zraSThiratna zaMkaradAna nAhaTAne apane sevAbhAva, udAravRtti aura sAdhanAniSThA se jisa vaMzakI phalakIrti ko caturdik prasArita kiyA; samAjaprANa, vAgmI nararatna seTha zrIbhairUMdAnajI nAhaTA jaise utsAhI, samAja aura rASTrasevI vyaktitvane jise cintanazIla-viveka-bala diyA; svargIya zrI abhayarAjajI nAhaTA jaisI pratibhAzIla devamUttine jise apanI adbhuta kSamatA, vinayazIlatA aura vidvattAse vismayAviSTapUrvaka viSAdAvRta bhI kiyA, zrIzubhairAjajIkI zubhadRSTi se jo kalyANasukhAsIna banA aura zrI megharAjajI nAhaTAkI laganazIlatA, milanasAritA aura paropakAritAne jise uccAsanastha bnaayaa| aise zrIsampanna, vipulaparivArayukta bIkAneravAsI nAhaTA parivAra meM zrI zaMkaradAnajI nAhAkI dharmapatnI zrI cunnIbAIkI dakSiNa kukSimeM saMvat 1967 mitI caitra kRSNacaturthI ko bIkAnera meM kaniSTha kintu kaniSThikAdhiSThita eka sArasvata nararatna utpanna huA, jo hamArA caritanAyaka hai aura jise bhArata aura bhAratetara bhUbhAgakA lakSmI aura sarasvatIkA saMsAra zrIagaracanda nAhaTAke nAmase samyavatayA jAnatA hai cautha sutithi madhumAsa punItA, kRSNa pakSa zubhagraha sukha prItA / zaMkara suta mA cunnI nandana, pragaTa bhae zrI goSpati maMDana || arthAt -- caitramAsakI kRSNA caturthIko mAtA cunnIbAIko prasanna karanevAle zrI zaMkaradAnake putra jo lakSmapati aura vANIpatike AbhUSaNa haiM, utpanna hue / ' vizeSa puruSoM ke jIvana ke sAtha koI na koI asAmAnya ghaTanA yA bAta prAyaH saMlagna rahatI hai / hamAre carita nAyaka bhI isake apavAda nahIM rahe haiM / sAmAnyataH jAtakakA 'nAmakaraNa' usake janmake pazcAdvartI hotA hai, parantu hamAre caritanAyakakA nAmakaraNa janmase pahile hI ho gayA thA / utpattise pUrvakA yaha nAmakaraNa sahetuka thA / saMvat 1958 meM gavAlapAr3A (AsAma) se 10-12 mIla dUra sthita 'cApar3a' nAmaka sthAnapara nAhaTA vaMzajoMne eka rAjarUpa lakSmIcanda nAmase dukAnakA zrIgaNeza kiyA thA / bAda meM nAma badalane kI AvazyakatA honepara saMvat 1966 meM bhInAsara ( bIkAnera ) ke seThiyoMne usa dukAnameM apane pUrvajakA nAma agaracanda sahanAma ke rUpameM rakha diyaa| isa prakAra usa dukAnakA nAma " abhayakaraNa ( nAhaTA ) agaracanda ( seThiyA ) " cala par3A / para catura vyavasAyI nAhaToMke munIma zrI sadArAmajI seThiyAko isa anapekSita nAmake bhAvI pariNAmako samajhane meM vilamba nahIM lagA / unhoMne jhaTiti nirNaya liyA ki nAhaTA vaMzameM aba jo bhI prathama putra utpanna hogA, usakA nAma 'agaracanda' hI rakhA jAyegA / isa nirNayake uparAnta hamAre caritanAyakakA janma huA aura unheM pUrvanizcita nAma 'agaracanda' prApta huA / isa prakAra Apane apane janma se pArivArikoM kI duzcintAkA unmUlana to kiyA hI, sAtha meM vyApAra saMvRddhikA zubha saMketa bhI diyA / jaba Apa kucha bar3e hue to Apane apaneko eka bhare-pUre parivArakA sadasya paayaa| pitA, mAtA, cAra sahodara, do bahineM, bAbA SaDIyA, cAcA, cAcI, dAdiyA~, bar3I mA~ Adiko paryApta saMkhyA thI / gharameM sevAbhAvI aura naukara - naukarAnI the / ghara grAmINa saMskRti aura nAgarika sabhyatAkA kendra banA huA thaa| bIkAnera ke 1. kavivara AcArya candramauli - nAhaTA prazastikAse uddhRta / jIvana paricaya : 19 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivAsa bhavanameM grAma DAMDUsara aura usake AsapAsake vyakti prAyaH Ate hI rahate the aura pUrNa satkAra pAte the| usa sevA-TahalameM gharake sabhI AbAlavRddha sakriya rahate the| bAlaka agaracandako bhI yathAzakti sevAkA saMbhAra vahana karanA par3atA thA / cU~ki nAhaTA bandhuoMkA vyApAra dUravartI paradezameM thA, ataH vahA~se AnevAle vyakti bhI dUkAnakA kuzala-samAcAra athavA koI vastu deneke lie Ate the aura rocaka anubhava sunAte the| sthAnIya vyakti bhI apanI vividha samasyAoMkA samAdhAna pAneke lie upasthita hote the| isa prakAra zrI nAhaTAkA ghara unake zaizavameM vibhinna pravRtti ke logoMkA kendrasthala bana gayA thA aura usake pratyakSa aura parokSa saMskAra bAlaka agaracandapara bhI jama rahe the| zaizavameM hamAre caritanAyakakA sabase priyapAtra thA lAbhU baabaa| vaha nAhaTA-parivArakA atyanta vizvasta bhatya thA, lekina sArA parivAra use apanA abhinna aMga samajhatA thA aura usakA Adara karatA thaa| zrI bhaMvaralAlajI nAhaTAne usakA bar3A sundara rekhAcitra khIMcA hai __'dhote maDhero choro, javAna ho jada vahIM mhArai gharameM raivato Ayo ho| ho to bau do rupiyAM ko mahInadAra paNa mhArA ghararAM logAM uNana kadeI nokarako samajhiyo nIM-koI choTA ara koI bar3A-sagalA uNaro Adara karatA / bar3A loga lAbhU, lugAyAM lAbhUjI ara mhe TAbara 'lAbhUbAbokai btlaavtaa|'' lAbhU bAbA baccoMko kahAniyA~, dohe, bhajana, harajasa bAta Adi sunAtA thA, unheM godI-kaMdhe aura pIThapara biThAkara kAma karatA thA, jisase bacce bar3e hI prasanna rahate the| vaha baccoMke sAtha khAtA bhI thA, unheM khilAtA bhI thA aura unheM thapathapAkara sulAtA bhI thaa| zrI bhaMvaralAlajI nAhaTAke zabdoMmeM : "TAbarAM ne, visesakara mhAM tInoM nai-kAkojI megharAjajI, kAkojI agaracandajI, aura mana, bar3I hIyAlI suuraakhto| eka nai godImeM, dUjA ne khAMdhA mAthai ara tIjai nai magarAM mAthai rAkhiyA~ kAma karato rato / mhAMnai ghaNAM okhANA ara dUhA suNAvato / siMjyA par3atI jada mheM lAbhU bAbA ne bAta kaivaNa vAsatai pakar3ane baiThAya letaa| bAbo mhArI pharamAsa ara ruci mujaba bAMtA suNAvato-kadeI rAmAyaNa rI-kadeI mahAbhAratarI kadaiI itihAsa rI, kadaiI dhUnIrI, kadaiI pailAda rI, kadaiI narasI jI rai mAherairI"2 / lAbhU bAbA eka kSaNa bhI vyartha aura binA kAma baiThanA nahIM cAhatA thaa| vaha kucha na kucha gAtA jAtA thA aura tallInatApUrvaka kAma karatA rahatA thaa| use aneka 'khyAla' yAda the-prabhAtiyA~ yAda thIM-rAmacarita mAnasakI caupAiyA~-dohe, nIti-vacana Adi prAyaH kaMThastha the| vaha kahA karatA thA-'nAMNo aMTaro, vidyA kaMTharI'3 / nAhaTA-parivAra lAbhU bAbA kI antima samaya taka ijjata karatA rahA aura Aja bhI usa premapujArI kI smati usameM vaisI hI banI hai| zrI bhaMvaralAlajI nAhaTAke zabdoMmeM "lAbhU bAba nai sargavAsI hayAM Aja tIsa barasa hagyA; paNa mhArai manamaiM bAbarI ara bAbai rai guNAMrI yAda Aja bhI tAjI hai''4 / hamAre carita-nAyaka aba bhI lAbhU bAbAkA guNagAna karate nahIM aghAte / lAbhU bAbAkA niSkapaTa sahaja sneha, usakI zramazIlatA aura usakA AtmIyabhAva-jaba unake smRti pathameM Ate haiM to ve sudUra atItameM kho jAte haiM aura usake vyaktitvase preraNA prApta karatese pratIta hote haiN|| zrI nAhaTAjIko jaba apanI zaizavalIlAkA eka anya pAtra yAda AtA hai to bhI ve thor3A sA muskarA dete haiN| unake ceharekI sahaja gaMbhIratA eka kSaNake lie dUra haTa jAtI hai aura ve smitike sAtha usakA nAma 1 zrI bhaMvaralAla nAhaTA-bAnagI pR0 7 / 2. zrIbhaMvaralAla nAhaTA-'bAnagI' pR0 8 / 3. zrIbhaMvaralAla nAhaTA-bAnagI pR0 7 / 4. zrIbhaMvaralAla nAhaTA-bAnagI pR0 9 / 20 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha | Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *zrI agaracanda jI nAhaTA tathA unakA parivAra maNDala 3888888 28800099820388888 389803636 80000000000000 / zrI agaracanda jI nAhaTA Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI agaracanda jI nAhaTA kI bar3I mA~ sAhaba seTha dAnamala jI nAhaTA kI dharmapatnI sva. zrI pAnaka~vara jI pautra vimalacanda va tanasUkharAya ke sAtha / agaracanda nAhaTA kI mAtuzrI zrImatI cunnIbAI (dharmapatnI seTha zaMkaradAna jI nAhaTA) Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhairUdAna jI, zubhairAja jI, megharAja jI, agaracanda jI nAhaTA ( cAroM bhrAtA) 2 SIN 35888325000 0 008 2 SONG Growsbios 20. New 30000000038 96000000000000000 5338 R560 000000 - SISTAN 700 018 m 958 60 -10 ww bhaMvaralAla nAhaTA agaracanda nAhaTA Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI agaracanda jI nAhaTA ke sambandhI ( bahanoI) sva0 seTha phUlacanda jI bA~ThiyA ( bahina ) zrImatI maganabAI Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JE sva0 zrImatI pannI devI jI (zrI agaracanda jI nAhaTA kI dharmapatnI ) Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ele T saMyojaka ke parivAra ke sAtha zrI agaracanda jI nAhaTA / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ w.jainelibrary.org MECHRAJ AGAR CHAND NAHATA SENEDAL MED CUANTO ZDANUDO SYLHET. MEGHRAL ACADE silahaTa dukAna ke karmacAriyoM ke sAtha baiThe hue - indracandra botharA, agaracanda jI nAhaTA, mUlacanda jI lalavAnI, tolArAma jI DosI / pIche khar3e hue -- baMgAlI sarakAra ( karmacArI) varga / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ com bhaMvaralAla jI nAhaTA 3000 - Homowinni (vi0 saM0 1992 klkttaa)| agaracanda nAhaTA com Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ batAte haiM 'rAvatiyA naaii| vaha janmAndha thaa| nAhaTAjIke paitRka gA~vakA vaha nivAsI thA aura bIkAnera Akara inake parivArakI sevA karane lagA thaa| gharake jUThe batana prAyaH vahI sApha karatA thaa| vaha tela mAliza karanemeM bhI paTu thA / nAhaTA parivArake bacce jaba usase tela mAliza karAte to use andhA jAnakara cir3hAneke lie kisI dUsare baccekA eka hAtha yA pA~va use pakar3A dete / isa cAlAkIko vaha jhaTa tAr3a jAtA aura hAthapairako TaTola kara kaha detA 'o paga to thAro koyanI'-yaha paira to tumhArA nahIM hai| zrInAhaTAjIke zabdoMmeM "vaha bar3A manamaujI thaa| jaba baiThA-baiThA akelA ukatA jAtA to bezira-pairakI gappeM hA~kane lgtaa| kabhI kahatA 'seThAM, Aja to AMyAM rai gA~va kAnI bAdala dIsa hai, gAja-bIja hai, meMha sAMtaroM barasasI' / arthAt seTha sAhaba, Aja apane gA~va DAMDUsarakI tarapha AkAzameM jaladhara dRSTigocara ho rahe hai, garjana aura vidyutsphuraNa bhI hai, varSA khUba hogii| hamAre caritanAyakako zaizavameM kabhI ekAkIpanakA anubhava nahIM huA kyoMki bhrAtRputra zrI bhaMvaralAlajI nA Apase chaha mAsa choTe the aura bhrAtA megharAjajI lagabhaga DhAI varSa baDe / tInoMkI sundara aura sakhada maMDalI thii| khelanA-par3hanA-pAThazAlA jAnA aura bhojana Adi saba sAtha-sAtha calatA thaa| bAla svabhAvase kabhI-kabhI ApasameM alpa samayake lie Thana jAtI to bhatIje bhaMvaralAlajI megharAjajIke pakSameM hote / AnanaphAnanameM krodha-manamaTAva miTa jAtA aura tInoM eka-hRdaya hokara utphulla bhAvase phira vaise hI khelate-khAte aura gappeM hA~kate / zrI bhaMvaralAlajI nAhaTAke zabdoMmeM : "kabhI-kabhI donoM kAkAjIke ApasameM bolacAla banda ho jAtI to maiM megharAjajIke pakSameM ho jAtA thA / thor3I derakA manamuTAva havA hote dera nahIM lagatI aura hamAre tInoMmeM paraspara bar3A prema rahatA / kAkAjI megharAjajI hamArese Age the aura hama donoM eka hI klAsameM par3hate the| megharAjajI cauthI klAsameM zAyada do tIna varSa jame rahe to hama donoM tIsarI klAsameM the, phira pA~cavIM klAsameM hama tInoM (zrI megharAjajI nAhaTA, zrI agaracandajI nAhaTA evaM bhrAtRputra zrI bhaMvaralAlajI nAhaTA) sAtha-sAtha the|"1 hamAre caritanAyakako bacapanameM bar3I mAtAkA apAra sneha prApta huA thaa| mAtA-pitA kalakattA cale gaye the aura unheM bar3I mAtAke pAsa chor3a gaye the / zrI nAhaTAjIke zabdoMmeM "bar3I mA~ atyanta sarala-hRdayA thiiN| unake snehAdhikyane merI mA~ko bhulA diyA thaa| vaha khAMkhare (patalI ThaMDI roTI) para tAjA makkhana lagAkara sabere-sabere khAneko detIM aura taba par3haneke lie bhejtiiN| eka bAra zAlA jIvanameM orI nikalI, bar3I mA~jIne aharniza saceSTa rahakara khUba sevA kI / ve prAyaH kahatI thIM: "laDako bahata syAMNoM hai; na oya karai na Aya karai" / bar3I mAtAkA sneha bAla nAhaTAko kisI bhI sthitimeM duHkhI yA rotA huA nahIM dekha sakatA thA-unhoMne eka bAra mArajAko bhI kaha diyA thA ki "mere agarUko na mArA kro"| vidyArambha akSaya tRtIyAko jaina pAThazAlAmeM huA / taba yaha saMsthA seThiyA gavAr3ameM thii| tatpazcAt yaha zAlA sUnAroMke mohalle meM calI gaI aura adyAvadhi vahIM para sthita hai / nAhaTAjI ekamAtra isI zAlAmeM par3he / Apane paMcama kakSA isIse uttIrNa kI aura chaThI kakSAmeM zAlIya adhyayana samApta ho gyaa| zrI nAhaTAkA zAlIya-jIvana atyanta zlAghya thA / Apa parizramI chAtra the aura hamezA pUrA gRhakArya karake zAlA jAnekA svabhAva thaa| ApakI tatkAlIna abhyAsa pustikAoMke surakSita saMgrahako dekhanese pratIta 1. zrI bhaMvaralAla nAhaTA : lekha / jIvana paricaya : 21 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotA hai ki ApakI vizeSa ruci nibandha-pravacana-bhASaNa-likhane aura unheM sAptAhika sabhAoMmeM par3hanekI thii| Apa zAlAkI pratyeka chAtra-sabhAke pravaktAoMmeM apanA nAma sarvaprathama likhAte the| zrI mayAcanda TI0 zAha una dinoM jaina pAThazAlAmeM dharmAdhyApaka the| ve jaina-dharma par3hAte the| hamAre carita-nAyaka umrameM choTe avazya the; lekina jainadharmakI adhikAMza upadezAvaliyA~, pratikramaNa vidhiyA~ unake kaMThastha thIM aura dhArmika graMthoMke paThana-vyasanane unameM nikhAra lAnA Arambha kara diyA thaa| isalie zAha sAhaba Apase atyanta prasanna the aura apane acche pratibhA sampanna ziSyoMmeM Apako samajhate the| jaba kabhI zAlIya utsava hAtA yA sAmAnya goSThI hotI to zrI nAhaTAjIko jainadharmapara pravacana karaneke lie kahA jaataa| isa pravacanakA Azaya dharmAdhyApakajI dvArA adhyApita chAtroMke mAdhyamase unakI zramazIlatAkA pramANIkaraNa hotA thaa| zrI nAhaTAkI ruci kheloMmeM kama thii| unakA adhikAMza samaya zAlAse mile gRhakArya karane meM laga jAtA aura zeSa samayameM ve AgAmI sAptAhika sabhAmeM bolaneke lie jorazorase taiyArImeM saMlagna ho jAte / unakI adhika-se-adhika zloka-gAthAe~ yAda karake apane bhASaNako adhika dharmaprANa banAnekI ora vizeSa thii| zrI nAhaTAne apane zAlIya jIvanapara lekhakake praznakA uttara dete hue batAyA ki : "hamAre zikSaka hamase bahata sneha rakhate the / ve hameM hI apanA pavitra putra samajhate the| vyavahAra atyanta AtmIyatAkA thaa| hamAre sahI uttara sunakara unakA roma-roma khila jAtA thA, unakI A~kheM jaise hameM AzIrvAda deneko samutsuka thIM, hama unheM sabase prAmANika aura hitaiSI samajhate the| hamArI ananya AsthA aura zraddhA hameM nirantara Anandita rakhatI thii| zrI cimmanalAlajI gosvAmI (vartamAna saMpAdaka kalyANa) taba jaina pAThazAlAke pradhAnAdhyApaka niyukta hue the / unakA prabhAva bahuta thaa| unakI pAThana zailI, vyaktitva madhuratA aura zikSaka-ziSyoMke sAthake AtmIyatApUrNa vyavahArane unheM lokapriya banA diyA thaa| maiM mana hI mana zrI gosvAmIjIkA atyanta Adara karatA aura vaisA sajjana, ucca vidvAn bananekA bAra-bAra saMkalpa duharAtA thaa|" sva0 zrI rAmaloTanaprasAdajI to apane ziSyakI yogyatA ko dekha gadagada ho jAte the aura bhUmi-bhUri prazaMsA karate the| yaha nirvivAda svIkRti hai ki bacapana, bhAvI jIvanakI AdhAra-zilA hai| Adarza, vareNya aura anukaraNIya jIvanakA nirmANa sthala bacapana hI hai aura nAza-sthala bhI yahI hai| isameM jisakI pakar3a sahI hotI hai / vaha AjIvana saphala hotA hai aura jisakI sahI nahIM hotI, use bigar3ate bhI dera nahIM lgtii| mahAbhAratakA bAla-yudhiSThira apane anya sAthiyoMkI tulanAmeM "sadA saca bolo"ke pAThameM thor3A pichar3a gayA thA, lekina yaha usakI manda buddhike kAraNa nahIM thaa| yudhiSThira cintanazIla the aura pratyeka acchI bAtako vyavahArameM utAranA cAhate the| bAla-nAhaTAkI pravRtti bhI prAyaH vaisI hI thii| ve pAThaya pastakoMmeM jo sakti-upadeza paDhate the, use AjIvana vyavahArameM jamAneke lie dattacitta rahate / pariNAmataH Aja zrI nAhaTA sAdhikAra isa tathyako caritArtha karanekI sthitimeM haiM ki unhoMne bacapanameM jo preraka dohe par3he the; unhIMke niSThApUrvaka paripAlana karanese ve isa sthitimeM A pAye haiM / zrIagaracandajI nAhaTAke hI zabdoMmeM:-1 1. 've dohe jo mujhe preraNA dete haiM' lekhaka zrIagaracanda nAhaTA-jaina jagat pRSTha 11 / 22 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAlanasiMhajI kA beTA 1 nArasiMha - 'nAhaTA' / 2 budhasiMha - 'vAphaNA' / kI bahI anusAra nAhaTA vaMza pIr3hI nAmAvalI 4 beToMse 4 gotra- 3 mukatarAva - 'mukundIyA' / 4 jogasiMha - 'jAMgar3a' / pIr3hiyoMse nivAsasthAna sadAsukhajI abhaicaMdajI pirathIrAjajI gumAnamalajI vanecaMdajI - AbU 27, bhoja 26, maMDora 13, jaDAyA 3, bIkAnera 14, jalAlasara gahamara bIkAnera / nArasiMhajI caMdrabhAna iMducaMdajI kuzAnacaMdajI | saMtokacaMdajI } nathamalajI bIjarAjajI hIrAcaMdajI thAtamalajI udaicandajI zivajI kezavadAsajI gokalacaMdajI gulAbacaMdajI bhoja pIr3hI 26 rUpacaMdajI hanumAnamalajI gaurIzaMkarajI jainasukhajI, pokaramalajI jIvana paricaya : 23 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chogamalajI bhopatamalajI dhokaladAsajI kIsanarAmajI kezarIcaMdajI jasarAjajI, cAMdamalajI premarAjajI, hemarAjajI sAmaMtamalajI 27 dharamacaMdajI AnaMdadeva kapiladeva sUratarAmajI caMdrasenajI ratanapAla hukamajI ThAkurajI paMcAyaNadAsajI netajI gorajI panasiMhajI chatarasiMhajI amarAvasiMhajI devasiMhajI jayacaMdajI rAmacaMdajI phalacaMdajI bhIvarAjajI durgAprasAdajI 26 pIr3hI maMDora 13 pIr3hI maMjulAlajI harIrAmajI harajImalajI khusAlajI rUpasIjI indrAjamalajI jagamAlajI paMcAyaNadAsajI dIpacandajI hemarAjajI pAlanasiMhajI rAyapAlajI ApajI pIr3hI 13 patesiMhajI mANakacaMdajI sonapAlajI rAmacaMdajI devacaMdajI vIrabhAnajI utamIcaMdajI phataicaMdajI akhairAja kavarapAlajI narasiMhajI patasiMhajI padamasIjI bhomasIjI-dhokaladAsajI-ThAkurasI-paMcAnadAsa sAdulamalajI-jAlasIjI jorajI (rAmakaMvarapIjI serajIkI kAnasara) jalAlasara savAIjI, baDAyA 3 pIr3hI vasaMtamalajI ajayarAjajI maiNasIjI pIr3hI 3 24 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jorajI gumAnamalajI sarUpa kaMvara botharA beTI sameramalajA tArAcaMdajI ratanakaMvarapArasa beTI sukhajI jaitarUpajI hastakaMvara baida beTI khetasIjI 1900 meM phUla ghAlyA udaicaMdajo (1) rAjarUpajI (2) devacaMdajI (3) budhamalajI (4) udayakaMvara chAjer3abeTI siNagAra kaMvara dIpakaMvara dugar3a sAvasukhAva beDha kuvara bIjarAjajIkI gAMva chAjer3a beTI phasarAjajI beTI bhIkhanadAsa pemacaMdajI cuganI chAparase 4 koza lUNakaraNasara gopAlapurAke pAsa pahAr3a ke pAsa maghA baraMThiyA upademalajI cAMDAsara gA~va udIbAI gulaguliyA gulAbacaMdajI nAla gA~va sero bAI gulaguliyA rAjamalajI nAla gA~va rAjarUpajIke 1 lakSmIcaMdajI 2 dAnamalajI 3 giradhArImala 4 zaMkaradAnajI (cAMdakavara seThiyA mAnakaMvara dadA) putrI gaurIbAI (surAnA) suganI bAI (sAMDamalacaMdajI) haMjU bAI (golachA alakaraNajI) prerakatattva bacapanameM pAThayakramakI pustakameM eka dohA par3hA thA karata karata abhyAsake, jar3amati hota sujAna / rasarI Avata jAtatai, silapara parata nisAna // sAdhAraNa nItike isa doheko sabhI jAnate haiM, sabhI sunate haiM, para mere samasta jIvanake lie to yaha dohA varadAna bana gayA hai| jAne kyA bAta huI ki isa doheko maiMne kevala par3hA nahIM, kevala gunagunAyA hI nahIM, yaha to mere prANoMmeM rama gyaa| maiM jo kucha bana gayA, usameM isa dohekA kitanA mahatva hai, isako kaise btaauuN| merI skulakI zikSA nahIM ke barAbara samajhiye / 5 vIM kakSAtaka kula le dekara par3ha paayaa| zrI kRpAcandra sUrike samAgama aura upadezoMse maiM vAGmayake vizAla sAgarako thAhane cala pdd'aa| sAhitya ThaharA sAgara aura ra; mujhe usa samaya na saMskRtakA samyaka jJAna thA, na prAkRta, apabhraza, mAgadhI, ardhamAgadhI yA gujarAtI mAravAr3I Adi dezI bhASAoMkA; phira bhI 'karata-karata abhyAsake' mujhe preraNA detA rhaa| maiM hArA nahIM UbA nahIM, nirantara abhyAsameM rata rahA / phalataH asAdhya aura kaThina kArya sarala bana gyaa| mere saMgrahameM karIba 15 hajAra hastalikhita grantha haiM, jinakI purAnI, vicitra evaM vibhinna lipiyA~ haiM / ve sabhI mere lie kaThina thIM, para mujhe Atma-vizvAsa thaa| 'karata-karata abhyaaske'| koI mArgadarzaka nahIM, jIvana paricaya : 25 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka nahIM, para isa vAkyane vaha kamI pUrI kii| abhyAsa cAlU rakhA aura lipiyAM evaM bhASAoMkA viSayapatha sarala ho gyaa| lAkhase adhida hastalikhita grantha idhara-udhara bhAratavarSa ke aneka jJAna-bhaNDAroMmeM dekhanekA suavasara mujhe milaa| maiM barAbara isI doheko apanA patha-sambala banAye hue aDigabhAvase, askhalita caraNoMse Age bar3hatA calA aura Aja bhI mere jIvanakA yaha dhruva-sUtra bana mere pathameM prakAza phailA rahA hai / dUsarA dohA, jo mere smRti-paTalapara gaharA khuda gayA hai kAla karai so Aja kara, Aja kare so abba / palameM paralai hoyagI, bahuri karego kabba / / isa doheke anusAra merI jIvana-dhArA pravAhita ho rahI hai aura merI Adata par3a gaI hai ki AjakA kAma Aja hI nibttaanaa| kalake lie TAlanA mujhe suhAtA hI nhiiN| bahutase vyakti mujhe sAzcarya pUchate haiM ki Apa itanA adhika kArya kaise kara lete haiM ? isakA pratyuttara isI dohese mila jAtA hai ki jitanA kAma Aja kara sakate ho, use kara hI DAlanekA prayatna karo, kalake lie na ttaalo| bhAratake kone-kone meM mujhe vidvAnoMkA aisA sneha prApta hai ki unakI AjJAe~, zaMkAe~ aura jijJAsAe~ AtI hI rahatI haiN| hindI-saMsArake sAmAnya paMDitoMkA hI nahIM, gujarAtI, marAThI bhASAke sudhojanoMkA bhI sneha prApta hai| ataH unake patra bhI barAbara Ate rahate hai| Aja jitane patra mile unakA javAba Aja hI denA, yaha merA nityakA kAryakrama sA bana gayA hai| jaba kisI patrakI orase mujhe lekhake liye likhA jAtA hai, to usake lie turanta lekha taiyAra karanA aura bhejanA maiM apanA kartavya samajhatA haiM / kAma bar3ha jAnepara bhArI ho jAtA hai| use nipaTAte rahanese svaparakI asuvidhA nahIM hotii| kAma hotA bhI adhika hai| kabhI-kabhI eka patrake uttarake lie mujhe ghaNToM apane granthAgArakA avagAhana karanA par3atA hai| vaha maiM karatA hU~ paraMtu patrakA uttara yathA saMbhava usI dina denekA prayatna rahatA hai| sAtha hI vidvAnoMko apane saMgrahAlayoMse mauke-mauke para hasta pratiyAM bhI bhejanekA kArya rahatA hai| eka bAta yahA~ spaSTa likha dUM ki jaba mujhe kisIse kucha maMgAnA par3atA hai to adhikAMza vidvAnoMko barAbara likhanA par3atA hai, taba kahIM unakI taMdrA bhaMga hotI hai| bahuta thor3e vidvAna aise haiM, jo dIrgha-sUtrI na hoN| mujhe jinase turanta uttara milate rahate haiM unameM bhaNDArakara orieMTala risarca insTIyUTake kyUreTara zrI0 pI0 ke0 gor3ekA nAma zIrSa-sthAnIya hai| mere jIvanakA tIsarA sUtra yaha hai re mana ! appahu khaMca kari; ciMtA jAla mappADi / phala tittau hija pAmisai, jittau lihau lilAr3i / / (re mana ! apane Apako khIMca le, apane Apako cintAmeM na phNsaa| tumhe itanA phala to mila hI jAyegA, jitanA tumhAre lalATameM likhA hai / ) yaha padya jaina-kathA zrIpAlacaritrakA hai aura yaha bhI mere dainika jIvana meM, gRhastha jIvanameM evaM vyApAra vyavasAyake jIvana meM zaktikA prabala srota bana gayA hai| merA mana jaba phalake lie aura bhaviSyakI cintAse Atura hone lagatA hai, usa samaya yaha mujhe bar3A bala detA hai| usa samaya isakA smaraNa kara meM susthiratA aura zAMtikA anubhava karatA huuN| gItAkA naiSkarmyabhAva aura anAsakti yogakA sandeza majhe isI dohese mila jAtA hai / kisIko sambhavataH isa dohemeM bhAgyavAdakI dhvani mile parantu majhe to yaha dohA hamezA karmanirata jIvana meM phalAkAMkSAkI taSNAse bacAtA rahatA hai| isase maiM cintAke bhramarajAlameM nahIM pha~satA aura saMkalpa-vikalpa kama hokara nirAkulatA aura zAMtikA anubhava karatA huuN| 26 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane bhAvI jIvanake kAryakrama meM maiM aba eka cauthe dohekI isa paMktiko sthAna denA cAhatA hai "eka sAdhai saba sadhai" samasta sAdhanAkA kendra-bindu AtmA hI honA caahie| AtmAko bhUlakara anya koI bhI sAdhanA karanA bekAra hai / ataH AtmAnubhavakI sAdhanA karanA hI merA lakSya hai| zAlIya-jIvanake AsapAsa zrI nAhaTA kavitAke nAmapara 'tukabandI' karane laga gaye the| ApakI kavitAkA viSaya 'dharma' hotA thaa| pitRzrI zaMkaradAnajI nAhaTA va bar3e bhAI bhairUdAsajI kavipravRttiko dekhakara Apako 'kavisamrATa' kahA karate the| isa prakAra ApakA samaya yA to tukabandI karanemeM bItatA athavA bar3ebUr3hoMke pAsa baiThakara acchI bAteM sunane meM / sAdhAraNa lar3akoMke sAtha na Apa kabhI baiThate aura na kabhI khelte| zrI bhaMvaralAlajI nAhaTAke zabdoM meM "pitAjI hamezA agaracandajI kAkAjIko 'kavisamrAT' kahA karate; vaise unheM 'bAbU' nAmase bhI sambodhana kiyA jAtA thaa| gavAr3ake lar3akoMke sAtha kabhI nahIM khelate / zAmako pATepara bar3e-bUr3hoMke pAsa baiThate; dAdAjIke paira dabAte / hameM bar3oMkA itanA bhaya aura AtaMka thA ki kabhI pataMga ur3AnA to dUra, lUTaneke lie bhI chatapara nahIM jaate''| zrI nAhaTA jaisA adhyayanazIla, antarmukhI pravRttikA pratibhAvAn bAlaka uccazikSA kyoM nahIM prApta kara sakA; jaba ki dharake saba sadasya vidyAnurAgI the aura Arthika sthiti sudRr3ha thI ? yaha prazna zraddheya zrI nAhaTAjIke sammukha prastuta kiyA gyaa| unhoMne uccazikSA prApta na kara sakaneke tIna kAraNa btaaye| prathama kAraNa batAte hue zrI nAhaTAjIne kahA ki "mere agraja zrI abhayarAja nAhaTA parivArameM sarvAdhika zikSita the| indaurameM vaidya sammelanameM 1 dhaMTA unhoMne ojasvI bhASaNa diyA thaa| ve vidyAvyasanI aura sabhAsaMgoSThiyoMmeM sotsAha sakriya bhAga lenevAle sAmAjika kAryakartA the| sArA nAhaTA parivAra unakI vAgmitA, vidyAnurAga aura adhyayanazIlatApara ullasita thA; inake akSara bahuta sundara the| unhoMne kaI pAThya pustakeM taiyAra kI va anta samayameM jayapura meM jisa rAmanivAsa bAgake kamaremeM Thahare the usakI sabhI dIvAroMpara sUvAkya likhe aura pustakoMkA DherakA Dhera cAroM tarapha lagA thaa| pakSiyoMko hAthapara rakhakara dAnA cugAte the isI kAraNa unakI mRtyupara mayUra jora-jorase kaI dina taka rote rahe the| lekina unake acintita Aka imaka nidhanase nAhaTA-parivArapara vajra-sA par3a gyaa| pUjya pitAjI unake granthoMko zokavaza dekha nahIM sakate the; isalie ve dUsaroMse idhara-udhara karavA diye gaye / isa durghaTanAke kAraNa parivArameM santAnako par3hAneke lie utsAha nahIM raha gayA thA aura usa mUka anutsAhakA prathama zikAra mujhe hI honA pdd'aa|" dvitIya kAraNapara prakAza DAlate hae zrI mAhaTAjIne batAyA ki bacapanameM unakI A~kheM kharAba ho gaI thiiN| ve dukhane lagIM aura unase pAnI par3ane lgaa| yaha duSkrama kAphI lambA claa| isalie pitAjIne merI netrajyotikSoNatAkI sambhAvita AzaMkAse saMtrasta hokara adhyayana-trirAma karA diyaa| tRtIya kAraNakI ora saMketa karate hue zrI nAhaTAjIne batAyA ki una dinoM bolapurameM Arabdha dukAnapara unheM rakha diyA gayA aura baMgAlI sIkhaneke lie vyavasthA kI gaI / vyApArakA jJAna karAnekI ora sabakA dhyAna thaa| isalie uccazikSAko gauNa mAnakara chor3a diyA gyaa| nissandeha ye tInoM hI kAraNa apane ApameM paryApta prabala the aura ina paristhitiyoMmeM sAmAnyataH vahI kiyA jAtA, jo zrI nAhaTAjIko karanA pdd'aa| lekina zrI nAhaTAjIne apane gahana adhyayana, nirantara sucintita 1. zrI bhaMvaralAla nAhaTA saMsmaraNa / jIvana paricaya : 27 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya aura sad-aMsad vikinI buddhise yaha pramANita kara diyA hai ki sarasvatIke kSetrameM nirantara sAdhanAkI jitanI mahatI AvazyakatA aura gurutA hai, utanI garimA anadhyAya sampRkta zveta upAdhipatroMkI nahIM hai / zrI nAhaTAjIkI prAthamika zikSAko abhyAsa-pustikAoMkA samyak avalokana karanekA zubha avasara lekhakako milA hai| akSara aura aMka itane sundara haiM ki kahate hI nahIM banatA / zrI nAhaTAjIne pA~cavIM taka hajAroM pRSTha likha diye the / unake akSaroMkI banAvaTa, AkRti, sughar3atA uttarottara nikharatI gaI hai| aMgrejI aura baMgAlIkI hastalikhita varNAvali bhI atyanta sundara thii| zrI nAhaTAjIke Ajake akSaroM meM aura bacapanake akSaroM meM cakita kara denevAlA vaibhinya aura vaiSamya hai| bhAratake aneka vidvAnoMkI zikAyata hai ki zrI nAhaTAjIke hastalikhita patra ve par3ha nahIM pAte / eka vidvAnne likhA hai "Apa likheM, khudA par3he-apane likheko nAhaTAjI svayaM bhI par3hane baiTheM to mAthA cakarAne lagegA..." / lekhakane bacapanake atisandara supAThya akSara aura zrI nAhaTAke Ajake atIva duSpAThya akSaroke viSaya antarAlakA kAraNa jAnanekI bhAvanAse isa prasaMgameM caritanAyaka mahodayase vAttAlApa kiyA thaa| vArtA prasaMgameM use AbhAsa huA ki zrI nAhaTAjI isa tathyase pUrNataH avagata hai ki unake akSara supAThya nahIM haiN| unhoMne isa viSama parivartanake lie aneka kAraNa saMketita kiye, jinameM se katipaya nimnAMkita hai 1. ajJAta sAmagrIko zIghrase zIghra prakAzameM lAnekI llk| zodha-jijJAsUko prAyaH aisI cIjeM milatI rahatI haiM, jinake sadyaH prakAzanakA lobha vaha saMvaraNa nahIM kara sktaa| jisa kisI bhI kSaNa alabhya vastu upalabdha hotI hai, usake viSayameM tatkSaNa likhanekA mAnasika Agraha bana jAtA hai-aura hara samaya kisI niyukta-vetanabhogI lekhakakA upalabdha honA sambhava nahIM hotaa| isalie adhikAMza sAmagrI-svahastase aura vaha bhI kucha hI minaToMkI paridhimeM likhakara samApta karanA mere liye Avazyaka naitika bandhana bana jAtA hai; phalasvarUpa mere hAthoMko atyanta dratagatise sakriya honA par3atA hai| aura alpa samayameM adhikase adhika likhanA par3atA hai / isa drutagAmitAke kAraNa merA akSara-vigraha bigar3akara duSpAThyakI sImAkA sparza karane lagA hai| 2. zrI nAhaTAjIne svAkSaroMko duSpATya banAne meM apane dasa ghaMTeke nirantara dainika svAdhyAya aura vividha patrikAoMke lie likhe jAne vAle lekhoM tathA pratidina uttara cAhane vAle darjanoM patroMko bhI kAraNabhUta btaayaa| ve svAkSaroMmeM ausatana tIna lekha, eka darjana patra aura dasa-pA~ca pannoMkA lekhana kArya karate hI haiM / isalie akSaroMkI banAvaTameM bahuta zIghra parivartana A gyaa| unakA yaha mahad lekhana anudina bar3ha rahA hai| isalie unake akSara kabhI supAThya ho sakeMge, yaha socanA kevala kalpanA mAtra hai| hamAre caritanAyakake zaizavasambandhI bholApanakI bAteM bhI parivArameM kahI aura sunI jAtI haiM / mAtA cunnIdevI kahA karatI thIM ki "jitane adhika varSa (5 varSa) taka mere stanoMkA pAna agaracandane kiyA, utane adhika varSoM taka merI aura kisI saMtAnane nahIM kiyaa| eka dina jaba agarU stanapAna karaneke lie hamezAkI taraha mere pAsa AyA to maiMne stanoMko vastrAvata kara niSedhakI hastamudrA dikhAte hue kahA "bobA to gamagyA" aura bhole agaracandane unheM hamezAke lie gayA huA samajha kara bhulA diyA" / saM0 1976-77meM apanI mAtA-pitAke sAtha jodhapura gaye / vahA~ abhayarAjakI cikitsA vaidya lacchIrAmakI cala rahI thii| saMvat 1980 meM hamAre caritanAyaka apane agraja zrI bhairUMdAnajIke vivAhameM jhajjha gye| yaha gA~va bIkAnerase pazcimameM 35 mIlakI dUrI para basA hai| barAta U~ToM para gii| dhanapatiyoMkI barAtake U~Ta aura 1. zrI jamanAlAla jaina vArANasI, 'nAhaTAjI : eka jIvanta saMgrahAlaya' / 28 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAnI khUba sajadhajase jAte hai / raNita jhaNita gasvara caurAsI, nevarI, caThiyA palANa, mauktika mAkar3oM, camacamAtI darpaNa khaMDa jar3ita chevaTI, zAlIna, nakharAlA, girabANa, dolar3A mo'rA aura usa para rAThaur3I sAphA kase bAMkI mUMchoM vAlA custavastra paridhIta yuvaka jaba madhurI cAlameM DAlane ke lie uSTra grIvAko mo'reke sahAre vRttAkAra banAtA to karahekA sazabda nRtya azva nRtyoMpara bhI pAnI phera detA / par3ajAniyoM aura jAniyoM ke vAhanoMkI pratispardhI daur3a jaba grAmameM macalatI to grAma lalanAoMke kaNTha bhI ninAdita ho uThate / amala arogaNa, prazastikaraNa aura snehamilana rAjasthAnI vivAhakI apanI nidhi rahe haiN| hamAre caritanAyakake kizora hRdaya para isa sukhada vAtAvaraNakA bar3A prabhAva pddaa| bIkAnera lauTakara ve apane gA~va DAMDUsara gye| vahA~ matIrA tor3a-phor3akara khAnA, kakar3I chIlanA aura namaka-mircake sAtha use sasvAda nigalanA, bAjarIke siTTe moranA khAnA aura zaradkI cA~danImeM cA~dI jaise zAnta zItala saikata sarovaroM (dhAroM meM avagAhana karanA-jaise svayaMsiddha thaa| svataH prerita thA aura anivArya karaNIya thaa| eka rAta Apa gA~va DA~DsarameM rAjasthAnakA prasiddha khAdyapadArtha khIcar3A khA rahe the / koI bar3A kIr3A usameM gira gayA aura garmAgarma khIcar3emeM girakara tadrUpa bana gyaa| isa jIvahiMsAse Apako bar3I AtmaglAni haI aura Apane sadAke lie rAtribhojanakA parityAga kara diyaa| yaha ghaTanA saMvata 1981ke Asa-pAsa kI hai| isI varSa hamAre caritanAyaka zrI nAhaTAjIkI sagAI grAma molANiyA hAla zrI gaMgA zaharake seThiyA zrI morasIdAsajIkI suputrI cirasaubhAgyavatI zrI pannIbAIse huii| taba na dahejakA dUSaNa thA aura na lar3akeke dvArA lar3akI aura lar3akI ke dvArA lar3akeko dekhanekA nATaka / una dinoM ghara aura vara dekha liye jAte the aura Avazyaka huA to gharakA koI bar3A bUr3hA lar3akI dekha aataa| vAgdAnakI vidhi sampAdita kI gii| isI varSa Apa apane vyApArako samajhane aura usakA prazikSaNa prApta karane ke lie prathama bAra paradeza gye| paradezameM hamAre caritra-nAyakake laNakaraNasara vAstavya bar3e mAmAjI zrI maMgalacandajI aura choTe mAmAjI zrI bhAgacandajI rahate the / bar3I gaddImeM maMgalacandajI aura choTImeM choTe mAmAjI kAma karate the| zrI bhAgacandajI zrI nAhaTAjIko khAtA-rokar3a, likhanA va mAla becanA-kharIdanA Adi sikhAte the / unhoMne hamAre caritra-nAyakako byAja phailAnemeM pAraMgata kiyaa| ApameM kasabar3hakI jo vRtti upalakSita hotI hai, usakA zreya zrI bhAgacandajIko hai / Aja Apa jo aneka sthAnoM para vastU-krayameM kasa karate haiM, vaha dena bhI laghumAtula zrI bhAgacandajIkI hai| kalakattAmeM zrI nAhaTAjIke Ake beTe bhAI zrI rUpacandajI golachA kAma dekhate the| Apako rokar3a aura khAtekA prazikSaNa inase prApta haa| rupaye ginanA, takAdA lAnA, bAjArase mAla kharIda karanA zrI golachAjIne hI sikhaayaa| zrI golachAjI prasiddha dalAla zrI premacandajI nAhaTAke sAtha hamAre caritra-nAyakako bhejate aura bAjArakA rukha smjhaate| kalakattAmeM naM0 5/6 Armeniyana sTrITapara nAhaTA baMdhuoMkI gaddI thii| vahIM para bIkAnerake sarvasukhajI nAhaTA sote the| ve bar3e haMsor3a the| zrI nAhaTAjI unake sAtha sAmAyikameM mRtyuJjayarAsa, gautamarAsa Adi pATha karate / riNIke zrI hajArImalajI botharA 'lamba lakkar3a ke nAmase vikhyAta the / sarvasukhajI nAhaTAse unakI khUba paTatI thI / lambU seTha bar3e utsAhI aura haMsamukha the, dezase paradeza pahu~cane vAloMke sAtha Apa jo majAka karate the usakA citraNa zrI bhaMvaralAlajI nAhaTAke zabdoMmeM paThitavya hai| ___"kadeI koI desa Avato to baize sirAvaNI ro ubo sigalA re sUyAM pachai saphAcaTa kara devatAM / eka thotho nArela rAkhatA jiko koI desa saM nArela lAvato jikolera badalaimeM thotho nArela ghAla detaa| ara sAbata nArela nai eka coTa sa~ phor3atAke goTo sApato alaga haya jaavto| joTI bhelI kara'ra bholI bA~dha devtaa| jIvana paricaya : 29 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNDarIvAlo AMvato giddI Ara DAka devato, loga gaNDerI do cyAra' paIsAM rI levatA paNa laMbU seTha na gaNDerI bar3I cir3a hI / " zrI hajArImalajI botharAne zrI nAhaTAjIko mAla milAne, kapar3ekI gA~TheM bA~dhane Adi kAmameM, zikSita kiyA / eka bAra bolapurakI dUkAna meM hamAre caritanAyakane cAvala kharIda ke hisAba meM sau rupaye adhika de diye, jisase rupaye ghaTa gaye / mAmAjI maMgalacaMdajIse bahuta kharI-khoTI sunane ko milI / usa dinase Apako anubhava ho gayA ki rupaye-paise kA hisAba sAvadhAnIse rakhanA cAhiye / eka bAra kalakatte meM bhI rupaye ginate samaya hajAra rupayekI gaDDo AlamArIke nIce khisaka gaI / khUba DA~Ta phaTakAra pdd'ii| isa prakAra zrI nAhaTA rupaye-paise ke mAmale meM sadAke lie sajaga ho gaye / unhoMne tabase lekara Aja taka isa prakArako ghaTanAkI punarAvRtti nahIM hone dI / zrI nATAjI jaba solaha mAsakI prathama paradeza yAtrA karake bIkAnera lauTe to unake vivAhakI taiyAriyA~ ho rahI thIM / miti ASAr3ha kRSNA 12 saMvat 1982 meM ApakA vivAha sampAdita huA / Apake sasura zrI mosIdAsajI seThiyA the / patnIkA nAma pannIbAI thA / Apa sAdhAraNa par3hI likhI dhArmika svabhAvakI pativratA mahilA thIM / cU~ki unakA pitRpakSa teraha-paMthako mAnatA thA, isaliye zrI nAhaTAjIko mUrtipUjaka va kharataragacchake DhA~ce meM DhAlaneke lie prayatna karanA pdd'aa| zrI nAhaTAjI apanI ardhAGginIko pratidina par3hAte aura yAda karaneke liye pATha dete / ghara vAle isakA virodha karate, lekina nAhaTAjI apane saMkalpa para aDiga rahe / ghara vAle kahate, par3hAkara kyA bairisTara banAnA hai ? athavA hu~DI nAveMkA kAma karavAnA hai ? jyoM-jyoM ghara vAle virodha karate, nAhaTAjI adhika utsAhake sAtha par3hAte / anta meM nAhaTAjI apane kAryameM saphala hue / unakI patnI patra likha letIM, gharakA hisAba-kitAba rakha letIM aura kharataragacchake dhArmika dainika kRtya bhI sampAdita kara letIM / zrImatI pannIbAIkA janma saMvat 1970 meM huA thA, ve nAhaTAjIse lagabhaga DhAI varSa choTI thIM / hamAre caritanAyakake bhrAtRputra zrI bha~varalAlajI nAhaTAkA vivAha bhI ASAr3ha kRSNA 12 saMvat 1983ko hI huA / vivAhoparAnta donoM hI paradeza ke lie ravAnA hokara kalakattA pahu~ca gaye / zrI bhaMvaralAlajI nAhaTA ke zabdoM meM : "hama loga phira kalakattA A gaye / kAma kAja gaddI pe sikhate-karate pratidina mandira jAnekA niyama to thA hI, sAmAyika bhI pratidina karate / sarabasukhajI nAhaTA ke sAtha 'zatru'jaya rAsa, gautamarAsa' Adi bolane se kaMThastha ho gaye / kAkAjI zrI agaracandajI silahaTa rahane lage / " saMvat 1984kA varSa hamAre caritanAyaka ke jIvana meM sarvAdhika mahattva rakhatA hai / yaha vahI vareNya varSa hai; jisane zrI nAhaTAjIko itihAsa, kalA, vidvattA aura dhArmikatA ke mahanIya padakA gaurava dilAyA aura unake jIvanakI dhArAko navya dizA pradAna kI / isa prasaMga meM agara hama yaha bhI kaha deM to saMbhavataH atizayokti nahIM hogI ki yahI vaha zubha varSa thA jisane zrI nAhaTAjIko andhakArase prakAzakI ora, asadse sakI ora aura mRtyuse agaratAkI ora unmukha kiyA / mAtra lakSmI ke saMgrahakA svapna dekhanevAlA prANo sarasvatIkA advitIya sAdhaka aura lakSmIkA bhI bhAjana banA rahakara eka preraka patha prazasta karane meM saMlagna ho gayA / parama saubhAgyakA viSaya thA ki zrI jinakRpAcandrajI sUri vasanta paMcamI saMvat 1984 ko bIkAnera padhAre aura ve nAhaTA parivArakI koThar3I meM hI virAje / hamAre carita - nAyaka ke lie apane jIvanako sArthaka banAne kA yaha anupama avasara thA / usake saMskAra sarasvatI sAdhanA, dhArmika graMtha paThana, pravacana aura kAvya pravacanake to the hI, unheM taba vizeSa preraka tatvakI hI AvazyakatA thI / yA yoM kaheM ki zreSTha dharA meM bIja 1. zrI bha~varalAla nAhaTA ---- bAnagI pRSTha 13 / 30 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vapana ho cukA thA, aMkuraNakI sthiti bhI thI; lekina use saMvarddhaka sujalakI samIhA thI / use aise saMrakSakakI bhI apekSA thI, jo apane kuzala varada hAthoMse use utsAhita karatA, sAhitya aura adhyAtmake kSetrameM DagamagAte pairoMko saMbala detA aura nirAzA ke andhakAra meM svayaM prakAzapuMja banakara upasthita ho jAtA / tRSAturako zItala salila pAnase, kSudhAturako hRdya bhojana avApti se aura abhyarthIko iSTa vastu upalabdhise jo parama Ananda milatA hai, vahI paramAnanda jJAnasAgara jainAcArya zrI jinakRpAcandrajI sUrike sukhada - zAnta-saumya mukhamaMDalako dekhakara zrI nAhaTA jaise jJAnapipAsuko huA / Apa guru caraNoM meM citta lagAne lage, unake agAdha jJAnaguMphita pravacana sunane lage aura adhika se adhika samaya unake pAsa baiThakara apanI zaMkAoMkA samAdhAna prApta karane lage / zrI guru- mahArAjake atyanta prabhAvaka aura preraka - mahAmahima vyaktitvane Apake bhAvasAgara meM uttAla taraMgeM utpanna kara dIM, ApakI zraddhApUrita bhAvadhArA zabdoM kA paridhAna apanAkara pravAhita hone lagI, Apa parama zraddhAlu bhakta kavi zrAvaka bana gaye / guru mahArAjake vyAkhyAna avasara para Apako svanirmita gerulI sunAnekA zubha avasara prApta hotA / aneka bhajana bhI Apa banAte aura bhakta zrAvakoMko gurugaNa sAnnidhya meM gAkara sunAte / kaMThakI madhurimA, vANIkA AkarSaNa aura gAyaka nAhaTAkI bhAva-vibhora manaHsthiti, janasAgarako AtmavismRta kara detI / nAhaTA mukhase bhajana - gIta adhika sunanekI usameM lalaka rahatI aura guru mahArAja bhI yuvaka nAhaTAkI bhakti - mUlaka zraddhAse saMtoSalAbha karate / pitRzrI zaMkaradAna nAhaTA svayaM apane kAnoMse suputrakI bhAvabhInI bhaktiracanAeM aura unakI muktakaMTha prazaMsA suna cuke the / isalie ve phUle nahIM samAte aura apane kavisamrATko mana hI mana kuzala-kSemavAn rahanekA maMgala AzISa dete / zrI bhartRharine aise hI putroMko 'suputra' kI saMjJA hai putraH " " prINAti yaH sucaritaiH pitaraM sa "putra vahI hai jo apane sucaritase pitAko prasanna rakhatA hai" jisa prakAra vikasita - sugaMdhita suvRkSa samasta vana-upavanako suvAsita kara detA hai, usI prakAra suputra apane zraddhAvanata saumya svabhAva, vareNya vicAra vItha aura ziSTa bhAvAcaraNa, abhivyaMjanase vaMzakI kamanIya kIrttiko caturdik prasarita karatA haiekena hi vRkSeNa, puSpitena sugandhinA / vAsitaM tadvanaM sarvaM suputreNa kulaM yathA // -- , isI avasarapara yuvaka nAhaTA ko apane vicAra vyakta karanekA sundara avasara miltaa| bacapana se hI zloka. gAthAe~, caritrAvalI aura zAstroMkA jo gUr3ha jJAna Apa arjita kara cuke the aura sudIrgha avadhise jo dhArmika prakriyA prazikSaNa Apa prApta kara rahe the, mAnoM usa samasta hRdayaMgama kRta nididhyAsanako prastuta karanekA yaha parIkSaNa avasara thA, gurudeva se usa prApta jJAna- jyotipara zuddha aura sahIkI mohara lagavAnI thI aura jo * kucha phalgu thA use dUra karanA thA / prAptako surakSita rakhane aura prApyako prApta karane kI vidhi bhI sIkhanI thI / isI bhAvanAse Apa guru mahArAjake paNDita ziSya upA0 sukhasAgarajI ke pAsa adhikase adhika baiThe rahate aura aharniza jJAnacarcA karake apane vicAroMkA pariSkAra karate / sUryakI divya razmiyA~ bhUtalake samasta padArthoM para samAna bhAvase par3atI haiM, lekina unase zilAkhaMDa utanA nahIM camakatA jitanA nirmala darpaNAMza / ThIka usI prakAra guru-maMDalIkI upadezAvalI samasta zrotAoMke lie eka jaisI hI thI lekina usakA jaisA vismayotpAdaka- gUr3ha prabhAva hamAre caritanAyaka para par3A, vaisA prabhAva itara zrotA zrAvakoM para usa rUpa meM kadAcit hI par3A ho / himakarakI zIta- razmiyoMse pASANa- kaThora candrakAnta maNi, prabhAkarakI tigma- razmiyoMse kamaladala avali aura Arta-dukhI dInakI vANI jaise dInabandhu dInadayAlako dravita kara detI hai, usI prakAra jIvana paricaya : 31 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuvaka nAhaTAkI prabala jijJAsAne jJAnaguruoMke mamatAvirakta, vairAgyarasaikamatta mAnasako bhI dravita kara diyA aura ve apane pAtra zrAvakako isa prakAra jJAnAmRta pilAne lage jisa prakAra dhenu vatsako pilAtI hai / mahApuruSa vANI se kama kahate haiM / unakI tapaHpUta manobhAvanAkA prabhAva bar3A prabala hotA hai aura jisapara vaha prabhAva par3a jAtA hai; vaha usIkI mastI meM dina-rAta chakA rahatA hai / rAmakRSNa paramahaMsane narendranAthako kyA kahA thA ? kucha bhI to nahIM, lekina unake vyaktitvake prabhAvane narendrakoM dIvAnA banA diyA; arthAt adhyAtmane vijJAnako abhibhUta kara diyaa| zrI jinakRpAcandrasUrijI va upA0 sukhasAgarane apanI vANIse yuvaka nAhaTAko cAhe kucha na kahA ho, lekina kisI na kisI rUpameM unake sammukha zrI sAIkA zodhapUrNa lekha prastuta honA gurudeva ke isI mUkabhAvakA vyaMjaka thA ki "he yuvaka ! tuma antaH salilA sarasvatIko prakaTa karo, viguNa, anarha daMbhiyoMke pAza meM Abaddha, apamAnita, pAtAla garbhAndhakAra patita- mUcchita sarasvatIkA uddhAra karo aura use navya-jIvana dekara sArasvata-saMsAra meM sammAna bhAjana banAo / " hRdayake udgAroMko hRdayavAle hI samajhate haiM / guruvarane jisa mUkabhAvanAkA sampreSaNa upayukta pAtra zrI nATAkI ora kiyA thA, use yuvaka nAhaTA ke hRdaya grAhakane cupacApa grahaNa kara liyA / guru-ziSyoMke antarAtmA prerita isa anubandhako samajhanevAle to samajha rahe the, para jo nahIM samajhe ve nahIM hI samajhe / ve 'anAr3I' the aura kadAcit ' haiM ' bhI / usa aitihAsika dinake pazcAt zrI yuvaka nAhaTA - 'zodha saMsAra' ke jijJAsu chAtra bana gaye / gurudevakI mUkabhAvanA zodhonmukha yuvaka nAhaTAke mAnasa para kisa prakAra anudina jAdUI asara karatI rahI, vaha kama vismayotpAdaka nahIM hai| zrI aMgaracandajI va zrI bha~varalAlajI nAhaTAke zabdoM meM hI yaha prasaMga savistara paThanIya hai aura usakA antima aMza avazya dhyAtavya hai kyoMki hamArI isa madhura kalpanAkA utpatti kendra vahI hai / "lagabhaga cAlIsa varSase Upara kI bAta hai hamAre dIvAnakhAne kI alamArI meM thor3I-sI pustakeM thIM / inameM adhikAMza aMgrejI pAThyapustakeM thIM / eka hastalikhita pothiyA bhI rakhA huA thA, jisameM jinarAjasUrijIkI caubIsI Adi kRtiyA~ thIM / kAgaja jIrNazIrNa bar3akanevAle the / yaha hamAre gharakI hastalikhita saMgrahakI prathama pustaka thI jo upekSita hote hue bhI hamAre vidyArthI jIvanameM saMbhAlakara rakhI jAtI rhii| jaba jinakRpAcandrasUrijIkA saM0 1884 kI vasaMtapaMcamIko Agamana huA aura kucha dhArmika sAhitya-adhyayanakI ora hamArI ruci huI to mahAkavi samayasundara ke sAhityasaMgrahake nimitta nAnAhastalikhita saMgrahoM ko dekhanA prArambha kiyA / mahAvIra maMDalake kucha guTake maMgavAkara dekhe to usameM saM0 1804 kA vaha guTakA milA jisameM samayasundarajI kI zatAdhika kRtiyA~ thIM / cipake hue patroMko yatnapUrvaka kholakara nakaleM zurU kIM / dUsarI bhI kitanI hI kRtiyoMkI nakaleM kI gayIM / isa prakAra purAnI lipi aura granthoMke parizIlanameM hamArA praveza huA / isa samaya hamArA kArya kevala kRtiyoM ko dekhakara Adi aMta noTa kara lene va nakala kara lenetaka hI sImita thA / itihAsa ke abhilekhAdi itara sAdhanoM para bhI hamArI dRSTi rahatI aura unheM bhI saMgraha karanekA prayatna karate / saM0 1987 meM cintAmaNijI ke bhaMDArakI pratimAe~ nikalIM aura svargIya mo0 da0 desAIko Amantrita kiyA gayA, parantu ve rAjakoTa Akara sambhavataH sAlI ke lagna samArohameM ruka gaye aura bIkAnera nahIM A sake / hamane pratimAoMke lekha par3he / katipaya saMvatollekhavAle lekha the unakI nakala bhI kI gii| ve bambaIke sAMja vartamAna patrameM zrI desAIke mArphata prakAzita bhI kiye gye| isI samaya hamane bIkAnera ke samastamandiroMke abhilekhoMkA saMgraha kara liyA aura ojhAjI jaise vidvAnoMse bhI zilalekha AdikA anubhava prApta kiyA / samayasundarajI ke sAhityakA saMgraha karate samaya sundarajIkRta pApa chattIsIke nAmase desAI dvArA zrI 32 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUraNacandrajI nAharake saMgrahameM kRtiyoM ko dekhakara maiM kumArasiMha hAla meM jAkara unakA kalAbhavana dekhane lagA / jaba nAharajIko patA lagA to ve svayaM Akara mujhe sAre saMgrahako dikhAkara apane makAnameM le gaye / phira to unake sAtha itanA ghaniSTa sambandha ho gayA ki ravivArako 8-8 ghaMTe hama unake yahA~ jamakara baiThe rahate / unake saMgrahako dekhakara hamAre manameM hotA ki kabhI hama bhI aisA saMgraha karane meM saphala ho sakeMge / sacamuca hI saMgrahakarttA nAhI advitIya puruSa the aura hamAre jIvanameM unase etadviSayaka bar3I bhArI preraNAe~ prApta huI / silahaTameM hamArI dukAnameM eka zrI mahimacandra purakAyasthanAmaka muharrira kAma karate the / ve hamArI zodha vRttise prabhAvita to the hI aura hamAre anurodhapara unhoMne baMgAlalipike (saMdhivRtti, caMDImAhAtmya, padmapurANa) kAgaja va tAr3apatrake grantha kharIdakara bheje / kalakatte meM hamAre yahA~ kAma karanevAle kArtika saradAra (utkalanivAsI) ne do eka utkala lipike tAr3apatrIya utkIrNita grantha pAkara hamAre saMgraha ke lie kharIda diye / bIkAnerake gopAla matheraNa Adi vyaktiyoMse sambandha thA hI / isa taraha hamAre saMgraha meM kucha prAcIna sAmagrI saMgRhIta ho gaI / hamAre janma se 20-30 varSa pUrva hI saikar3oM mana anamola sAhitya bhaMDArake tItara- kabUtara ur3AnevAle kuziSya yatiyoM dvArA va ajJAnI rakSakoM dvArA naSTa ho cukA thA tathA isa viSayake dalAla apane Dore DAlakara hastalikhita granthoMkI hajAroM peTiyA~ videza pahu~cAne meM bhI saphala ho cuke the / hastalikhita granthoM kI khojake silasile meM sarvaprathama bIkAnerake jJAnabhaMDAroMkA avalokana prArambha kiyA gyaa| hama unameMse Avazyaka sAmagrI lAkara par3hate aura nakala karate / saM0 1986 meM upAzrayoM meM ghUmatephirate purAne pothI panne dekhate rahate the / kaI varSa pUrva eka purAne bhaMDAra ke grantha, jo avyavasthita ho cuke the, nikAlakara bAr3emeM DAla diye gye| unameM se kucha tilokamunine ikaTThe karake rakhe aura kucha mukanajIyatine baTorakara rakha liye / eka bAra maiM vahA~ gayA aura una pannoMko dekhane lagA to mujhe usameM bahuta-sI mahattvapUrNa sAmagrI milanekA AbhAsa huA / maiMne pannAlAlajI yatise pUchA ki yaha khaMtar3a kyoM saMgraha kara rakhA hai ? unhoMne kahA ye raddI haiM, pakhAla eka pAnI lagegA, yatiloga kUDhA banA leNge| maiMne kahA- kRpAkara jitanA bhI isa kUDhasekA munAsiba samajheM merese paisA lekara isake mAlikase mujhe dilA deM / pannAlAlajIne mukanajIke eka ziSyase, jisake adhikAra meM vaha khaMtar3a thA, mujhe khUba saste meM dilA diyA / kula 13) rupaye meM kitane hI chabar3e bhare hue grantha hamAre hastagata ho gaye / isa saude kI eka zarta ke anusAra yatiyoMke saikar3oM Adeza patra mujhe vApasa lauTA dene par3e the jo ki itihAsa ke lie eka mahattvaka vastu thI / phira bhI usameM kaI rAjAoMke khAsa hukke, jJAnasArajIkI kRtiyoMke vikIrNa patra va kharar3e Adi mahattvapUrNa vastue~ prApta huiiN| khaMtar3ako eka kamaremeM rakhakara usake vargIkaraNa meM lambe samaya taka kaThina parizrama karanA par3A / Adipatra, madhya patra, antyapatra, bhASya, paMcapATha, tripATha Adi tathA vibhinna dRSTikoNa se chA~Takara thAga lagAye jAte aura eka-eka pannA ekatra karate kitane hI grantha pUre jAte aura hamAre utsAha meM vRddhi karate para bIca-bIca meM bholA pakSI kabUtara Akara apane paMkhoMke phar3aphar3AhaTa se pannoMko ur3Akara hamArA sArA kAma gur3agobara kara dete / hameM unapara bar3A roSa AtA para nirupAya the / pasIne se zarIra tarabatara ho jAtA aura usapara granthoMkI gardI Akara zarIrako itanA gandA kara detI ki binA nahAye, kapar3A badale kahIM bhI bAhara jAnA muzkila ho jAtA / parantu isa saude meM saikar3oM grantha hamAre saMgrahameM ho gae / eka bAra bar3e upAzrayameM trilokayatise jJAta huA ki usane 25) ru0 meM 25-30 grantha (avyavasthita khaMtar3a ) kharIdake rakhe haiM tathA bAr3emeMse ikaTThe kiye hue kucha baMDala bhI maiMne unheM samajhA-bujhAkara prArthanA kI ki ve apane adhikRta sArA khaMtar3a mujhe beca deM / baMDala hastalikhita alaga rakhe hue haiM / unhoMne kahA ki maiM jIvana paricaya : 33 5 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnako becatA nahIM, svayaM inheM khojakara ThIka karUMgA / maiMne kahA-Apako varSoM bIta gye| ye baMDala yoM hI par3e haiM aura par3e raheMge / Apa yaha kAma kara nahIM skeNge| unheM yaha bAta jaMca gaI kyoMki isameM bar3I bAta yaha thI ki eka hI granthake kucha panne hamAre saMgrahameM A gaye aura kucha panne unake pAsa raha gaye / donoM saMgraha mile binA ve bekAra ho jAte / unhoMne apane saMgraha kiye hue sAre baMDala niHzulka hameM de diye aura kharIde hue grantha bhI 30) dekara maiM unase le aayaa| hamAre saMgrahameM abhivRddhi hone lagI aura adhure grantha bhI pUre hone lge| eka bAra pandrahavIM zatIkI likhI huI padyAnukArItapAgaccha gurvAvalI jo eka mahattvapUrNa prAcIna kRti thI, kA antima tIsarA patra mujhe prApta ho gayA aura usake do patra yati makanajIke saMgrahameM the| maiMne kahA, bAbAjI eka grantha do jagaha AdhA-AdhA rahe yaha ThIka nhiiN| unhoMne kahA, tuma antima patra mujhe de do| maiMne kahA, mujhe dene meM koI Apatti nahIM parantu Apake yahA~ isakA kyA upayoga hogA? jaise anya panne par3e naSTa hote haiM, yahI hAla isakA hogA, Apa jitanA paisA cAheM le leN| unhoMne 2 pannoMkA eka rupayA maaNgaa| maiM isa jItake saudeko kharIdane meM kaise cuka sakatA thA? kahanA nahIM hogA ki maiMne use tatkAla lAkara apane saMgrahameM rakha liyaa| isI taraha yatra-tatra jo bhI saMgraha kara sakatA, karane meM vilamba yA pramAda nahIM kiyA jaataa| eka bAra kIttisAgarajIkA cAturmAsa (1987) nAgaura meM thA to maiM vahA~ gyaa| bAbU koTar3Ike upAzrayameM kitane hI hastalikhita grantha par3e the jinakA adhikAMza bhAga to becakara samApta kara diyA gayA thaa| unameM kucha grantha kIttisAgarajIkI anumatise maiM bIkAnera le AyA jisameM eka makhamalI jildakA jJAnasArajIke padoMkA guTakA bhI thaa| parantu nAgaura saMghane jaba sunA to mujhe unhoMne vApasa bheja dene ke lie patra diyA aura na bhejane para likhA ki hameM pustakeM lAneke lie AdamI bhejanA pdd'egaa| maiMne tatkAla vaha baMDala unheM lauTA diyA / kheda hai ki jJAnasArajIke pada saMgrahakA maiM upayoga na kara sakA aura na Aja taka kisIne usa guTakekA upayoga hI kiyaa| nAgaurameM sAdhvIjI kanakazrIjI mahArAjane mujhe eka kalpasUtra tathA kucha anya patra diye the| isI taraha samajhadAra vyakti hamAre pAsa apane pAsake hastalikhita pothI-patre hameM bheja dene meM usa sAmagrIkA sadupayoga mahasUsa karane lge| pUnarAsara nivAsI zrI kAlUrAmajI rAvata malajI botharAne hameM eka borA bhare hue grantha (pUrNa-apUrNa va raddI) bheje the| eka bAra meM pAlItAnA gayA to gulAbacanda zAmajI bhAI koraDiyA, jo jaina paMDita the aura rugNAvasthAmeM vipanna dazA bitA rahe the, se svargIya premakaraNajI maroTIne mujhe milaayaa| maiMne unheM 11) ru0 diye to una paNDitajIne mujhe kucha hastalikhita patre presa kApiyA~ va kucha pustakeM bheMTa kii| rA~ghar3Ike caukameM eka hAthI jayapuriyA nAmaka kalAkAra rahatA thaa| usake saMgrahameM zerakI bhAlese zikAra karate hue ghur3asavAra mahArAja padmasiMhajIkA eka mahattvapUrNa citra thA, jise dekhanepara maiMne kharIdanekI icchA prakaTa kI aura saudA lagabhaga ta ho cakA thA parantu mujhe usI dina kalakatte AnA thA / ataH pIchese yaha kArya avazya kara deneke lie maiMne zrI tAjamalajI botharAko nivedana kiyaa| unhoMne usase vaha citra lekara pUjya dAdAjIko de diyaa| yaha citra ThA0 rAmasiMhajIne zaMbhudayAlajI saksenAke mArphata ojhAjIko dikhAne ke lie maMgavAyA aura mahArAja mAdhavasiMhajI use ojhAjIse mAMgakara svargIya mahArAjA gaMgAsiMhajI bahAdurake pAsa le gaye / pacAsoM bAra lAlagar3ha aura mahakamoMkA cakkara kATakara bhI apane saMgrahakI isa amUlya saMpattiko hama lauTAkara na lA sake, jise ki rAjase 1000) ru0 usakI kImata svarUpa denA svIkAra kara liyA thA para hamane becanA asvIkAra kara diyA, vAstavameM mahArAjA sAhabako yaha patA nahIM thA ki yaha citra hamAre saMgrahakA hai aura kevala dekhaneke lie lAyA gayA hai, parantu adhikArI varga unake sAmane muMha 34 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na khola sakA aura Aja 25-30 varSase hamArI yaha dharohara lAlagar3hameM vidyamAna hai jisakA ullekha ojhAjIne bIkAnera rAjyake itihAsa takameM kiyA hai, hamAre vartamAna bIkAneranareza karaNasiMhajIko cAhie ki ve hamAre saMgrahAlayakI dharoharako sammAnapUrvaka hameM lauTA denekI udAratA dikhAyeM / astu / isa prakAra citrAdi prAcIna kalAtmaka vara tuoMke saMgrahameM bhI hamArA dhyAna rahatA aura jahA~se bhI va prApta hotIM, saMgraha kara lI jaatiiN| eka bAra rAjagRhImeM 15 dina rahanA huA aura vahA~se kucha mRNmUttiyA~ (Terracotas) sola, haragaurI mUrti, eka kuzANakAlIna haviSkako svarNamudrA va 20-22 cA~dI va 100-125 tA~beke do hajAra varSa prAcIna paMcamArkaDa sikkoM (Coins) kA saMgraha 160) rupaye kharIdakara lAyA gyaa| zrI pUjyajI mahArAja zrI jinacAritrasUrijIke saMgrahakI hastalikhita granthoMko jaba kAkAjI agaracandajIne vyavasthita kara sUcI taiyAra kara dI to unhoMne udAratApUrvaka apane saMgrahake kitane hI apUrNa grantha hamAre saMgrahake lie bheMTa kara diye the| pRthvIrAja rAsokI eka madhyama saMskaraNakI prati bhI zrI pUjyajI mahArAjane hameM dI thI, jo bAhara eka AlmArIke Upara par3I thii| hamane use DA0 bUlnarake avalokanArtha DaoN0 banArasIdAsa jainako lAhora bhejA aura Aja bhI vaha hamAre saMgrahameM vidyamAna hai| una dinoM hameM eka hI dhuna savAra thI ki saMgraha kaise ho / rAtameM sote hue svapna bhI aise Ate / kabhI to kisI aitihAsika sthAnake darzana hote, kabhI hastalikhita grantha-citrAdi diikhte| AzcaryakI bAta hai ki hare raMgakA eka citra svapnameM dikhAI diyA, jisameM bhagavAn RSabhadeva apanI putriyoM, brAhmI sundarIko lipi vijJAna sikhA rahe haiM aura sAmane pUrI varNamAlA (brAhmI lipikI) likhI huI hai / zrI devacandajI mahArAjake janmasthAnake saMbandhakI UhApohameM svayaM devacandajI mahArAja RSabhadevajIke maMdirake (nAhaToMkI gavAr3a) sAmane milate haiM aura apanA janmagrAma batalAte hai jo ki bIkAnera riyAsata yA jodhapura riyAsatameM hai ? isa UhApohameM vismRta ho jAtA hai / samayasundarajIke mAtA-pitAke nAmakI khojameM dUsare hI dina bar3e upAzrayake eka saMgrahake patroMmeM unhIke ziSyoM dvArA nirmita gIta mila jAte hai aura svapna sAkAra ho jAtA hai| cittakI ekAgratA aura saMgraha tamannA hI isake mukhya kAraNa ho sakate haiM, jo bhAvanAoMke sAkArako pUrvasUcanArUpa pratibhAsita ho jAte haiN| jayapurake zrI pUjyajI zrI dharaNendrasUrijI mahArAjane bhI kucha tAr3apatrIya panne Adi hamAre saMgrahameM Ajase 25 varSa pUrva bheMTa kiye the tathA jayapurake dukAnadAroMke yahA~ ghUmaghAmakara kaI bAra citroMkA saMgraha kiyA gyaa| hastalikhita granthoMko jo cipakakara thepar3e ho gaye the, unheM kholane meM bar3I sAvadhAnI rakhanI hotI hai, unheM ucita mAtrAmeM saradI pahu~cAne para syAhIkA goMda DhIlA ho jAtA aura unakI pakar3a DhIlI ho jAnepara ve AsAnIse khula jAte haiM / jitane majabUta kAgaja hote haiM, utane hI saralatAse ve khulate haiM aura phaTate nhiiN| kabhI-kabhI asAvadhAnIse malyavAna sAmagrI bhI gAyaba ho jAtI hai| eka bAra eka vijJaptipatra (saMskRta) jo hamAre saMgrahameM thA, kisIko maroTiyoMmeM milA aura vaha patra kisIne pAkara hameM de diyA to A hAtha A gyaa| udayapurakA sacitra vijJaptipatra hameM zrI pUjyajI zrI jinacAritrasUrijI dvArA prApta haa| ratanagaDhake upAzrayameM rakhar3ate hae mahattvapUrNa bauddha citrapaTako hama jaba sammelanake avasarapara gaye to saMgraha karake laaye| jhaMjhuNakI yAtrAmeM kivAmarAso-daulata khAM kI pair3I Adi jAnakavikI kRtiyA~ milI tathA phatehapura (zekhAvAdI)ke yati zrI visunadayAlajIse pRthvIrAja rAsokA laghutama saMskaraNa prApta huaa| jovana paricaya : 35 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna sAmagrIko acchI tarahase paika karake surakSita paMjIkRta (Reagistered) DAkameM bhejanA caahie| yadi upekSA karanese vaha itastataH ho jAya to usakA hamezA dhokhA raha jAtA hai| hIrANaMdasUrike kalikAlarAsakI prAcIna prati, jo hamAre saMgrahameM thI, desAI mahodayake baMbaI maMgAne para bhejI gaI / usa dina DAkaghara baMda ho gayA thA maiMne buka posTase hI vaha posTa kara dii| vaha desAI mahodayako na milI aura ve DAka vibhAgase patra vyavahAra karake bhI prApta karane meM asaphala rhe| eka-eka patrako bar3I sAvadhAnIse dekhanepara saMgrAhakako usameM kucha na kucha mila hI jAtA hai| eka 2 iMcake pannemeM hameM kucha bArIka akSaroMmeM likhe dohe mile, jisase jJAnasArajIke mAtA-pitAkA nAma, janmasthAna, saMvat, dIkSAkAla, gahanAma, rAjyasaMbaMdha Adi prApta ho gaye / isI prakAra kitanI hI mahatvapUrNa sAmagrI ina vikIrNa patroMmeM, gate (pUThe) banAye hue patroMmeM mila jAtI hai| jise purAtatva, kalA-sAhityakA caskA laga gayA ho use Ajake sinemA aura mauja-zauka Adi saba phIke lagate haiM, yaha kArya jitanA hI vizAla hai utanA hI manoraMjaka aura surucipUrNa hai / jaba isameM praviSTa ho jAte haiM to bhUkha-pyAsa thakAvaTa saba vismRta ho jAtI hai| ghaMToM kaThina parizrama karane para bhI tamannA rahatI hai ki aura adhika kArya kreN| isameM naI-naI zailI, naye-naye zabda, naye-naye tathyoMkA vaha bhaMDAra bharA par3A hai, jo pUrvakAlakI sAmAjika-sAhityika-dhArmika aura kalApakSakI jIvita garimAkA pratyakSIkaraNa karA detI hai / aitihAsika pRSThabhUmipara Aye hue mAnA chAyAcitra aura dharAtalake starapara car3hakara jo parivartana AyA hai, usakI sUkSma aura pAradarzI dRSTi prApta ho jAtI hai aura prApta ho jAtA hai vaha Teliskopa jisameM bhAratIya janatAkI hRdaya kI dhar3akaneM, tadvartI bhAvamiyA~ aura sAMskRtika sUkSma vicAra kaNoMkA tumula Andolana jo mAnavako Atmavibhora kara detA hai| ise kahate haiM : "kaise chUTe; zodharasa lAgI ?" rAmarasameM jaise vighnoMkA ambAra avarodhaka banakara A jAtA hai ? paraMta bhaktane usakI kaba paravAha kI hai ? zodha-rasa lage zrI nAhaTAko bhI isa sAdhanAmeM aneka madhura-kaTu anubhava hue haiM aura aba bhI hote jA rahe haiM lekina vaha lagana chUTanI to dUra rahI, nyUna bhI nahIM, anudina pIna hotI jA rahI hai| zrI agaracanda jI nAhaTAke zabdoMmeM :___ "prAcIna evaM kalA-pUrNa vastuoMkA saMgraha eka bahuta hI mahatvapUrNa kArya hai / prAcIna saMskRtikA patA lagAneke lie yaha atyanta Avazyaka bhI hai| parantu yaha saMgraha-kArya koI sAdhAraNa kArya nahIM hai| isake lie kAphI sUjha-bUjha, parakha, dhairya, lagana aura prabhaviSNutAkI AvazyakatA hai / dUsare zabdoMmeM kahA jAya to saMgrahakArya bhI eka kalA hai| gItAmeM kahA hai "karmameM kuzalatA hI kalA hai' aura saMgrAhakakA kaI bAtoMmeM kuzala honA bahuta hI jarUrI hai| apane jIvanake vigata 35 varSa maiMne zodha evaM saMgrahake kAryameM bitAye hai aura usa kArya meM kAphI preraNAdAyaka aura kaTu-anubhava bhI hue haiN| yahA~ unameMse thor3ese anubhava yA saMsmaraNa diye jA rahe haiN| mere isa kArya meM mere bhAtaputra bhaMvaralAla nAhaTAkA bhI sadA sahayoga rahA hai| vi0 saMvat 1984 ko vasanta-paMcamIkI jainAcArya jinakRpAcandrasUrijIkA bIkAnera padhAranA haA aura ve hamArI nAnAjIkI koTar3ImeM hI viraaje| unake ghaniSTha evaM nikaTa samparka meM hameM bahata bar3I dhArmika evaM sAhityika preraNA milii| rAjasthAnake jainakavi samayasundara saMbaMdhI mohanalAla desAIkA eka nibandha usI samaya hameM par3haneko milA aura usase preraNA pAkara unakI jIvanI aura racanAoMkI khojakA kAma prArambha kara diyA gayA / usa prasaMgameM sarvaprathama bIkAnerake hastalikhita grantha-bhaNDAroMkA avalokana karate hue hameM prAcIna hastalikhita pratiyoMkA mahatva vidita haA aura unake saMgraha karanekI preraNA bhI milii| 36 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasundarajI kI 'pApa chattIsI' nAmaka eka jI nAhara, kalakattA, kI lAyabrarImeM hone kI sUcanA dekhane ke lie hama zrI nAharajIke yahA~ pahu~ce aura unakA saMgrahAlaya tathA kalA bhavana dekhakara hamAre mana meM bhI prAcIna kalApUrNa vastuoMke saMgrahakI ruci utpanna huI / ina donoM prasaMgoM kA hI yaha pariNAma hai ki aba taka hamane karIba bIsa hajAra hastalikhita pratiyA~ apane bar3e bhAI sva0 abhayarAjajI nAhaTAke nAmase sthApita " abhaya jaina granthAlaya' meM saMgrahIta kara lI haiM aura apane pUjya pitAjIkI smRtimeM sthApita "zrI zaMkaradAna nAhaTA kalA bhavana' meM hajAroM citra, saikar3oM sikke, mUrtiyAM aura aneka kalA-pUrNa prAcIna vastuoM kA saMgraha kara sake haiM / isa saMgrahakArya meM hameM jo sukhakara evaM kaTu anubhava hue, unameM kucha yahAM prastuta kiye jA rahe haiM racanAkI hastalikhita prati kalA-marmajJa sva 0 pUrNacanda zrI mohanalAla desAIne apane nibandha meM dI thI, use bIkAnera ke rAMgar3I caukameM sthita bar3e upAzrayameM karIba 100 varSa pUrva zatAdhika yati rahate the aura unake pAsa hastalikhita pratiyA~ bhI kAphI parimANa meM thiiN| unameM se kucha yatiyoMkA saMgraha to bRhad jJAna bhaNDArameM surakSita ho gayA hai, para lAvArisa yatiyoMke jo grantha eka paMcAyatI bhaNDArameM par3e the, ucita sAra samhAlake abhAva meM vaha viziSTa saMgraha avyavasthita ho gayA aura use raddI samajhakara eka bAr3e meM DAla diyA gayA thA / unameM se kucha to kRpA candrasUri ke ziSya tiloka munine apane pAsa ikaTThe karake rakha liye aura kucha mukanajI yati baTora liye / eka bAra bha~varalAlane usake khantar3ake kucha pannoMko dekhA to use raddI samajhakara DAle hue Dhera meM bahuta sI mahatvakI sAmagrI milanekI sambhAvanA dikhAI dI / usane usI upAzrayake yati pannAlAla - jIse pUchA ki yaha khantar3a isa taraha kyoM DAla rakhA hai ? aura isake saMgrahakA kyA prayojana hai ? to pannAlAlajIne kahA : yaha raddI hai pakhAla bhara pAnI lagegA, yati loga isakA kUr3A banA leMge / yaha sunakara bha~varalAlako bar3A duHkha huA aura usane kahA ki isa kUTalekA jo bhI munAsiba ho paisA dilavAkara jinhoMne ise kUTA banAneke liye baTora rakhA hai, unase hameM dilavA deM / yati pannAlAlajIne mukunajIke eka ziSyake adhikAra meM jitanA bhI vaha khantar3a (avyavasthita hastalikhita pratiyoMkA Dhera ) thA, hameM khUba saste meM dilavA diyA / kula 23 rupaye meM kaI chabar3oM-bhare grantha hamAre hastagata ho gaye / isa saudekI eka zartake anusAra AcAryoM dvArA yatiyoMko diye hue saikar3oM Adezapatra hameM vApasa lauTAne par3e jo ki tatkAlIna itivRtta kI jAnakArI ke lie bahuta hI upayogI the| phira bhI usa saMgrahameM rAjAoMke diye hue kaI khAsa rukke, masta yogI jJAnasAgarajI kI kRtiyoMke vikIrNa patra evaM kharaDe Adi kAphI mahatvako vastue~ hameM prApta huI / para isa saMgrahako suvyavasthita karane meM hameM jo kaThina parizrama karanA par3A vaha bhI cirasmaraNIya rahegA / hastalikhita pratiyA~ khule patroMke rUpameM hotI haiM isaliye unake panne idhara-udhara ho jAnepara vizeSataH aneka pratiyoMkA jaba Dhera kara diyA jAtA hai to, unameMse eka-eka patrako chA~Takara usa pratiko pUrNa karanA bahuta hI samaya evaM zramasAdhya bana jAtA hai / hamane una asta-vyasta patroMko ThIka karaneke lie eka pUrA kamarA rokA aura Adi--patra, madhyapatra, antapatra, bhASA, lipi, TaMcapATha, tripATha Adi zailiyoMke pannoMke alagaalaga thAga lagAye aura eka-eka patrako chA~Ta-chA~Takara saikar3oM pratiyoMko pUrNa kiyA / jyoMhI eka prati pUrNa hotI, hamArA mana utsAhase bhara jAtA aura isa taraha pUrI tatparatA evaM utsAha ke sAtha usa kArya meM kaI mahIne juTe rhe| bIca-bIca meM bholApakSI - kabUtara Akara apane paMkhoMkI pharapharAhaTase hamAre chA~Te hue pannoMko jaba ur3Akara hamAre kAmako gur3a-gobara kara detA to hameM isapara bar3A roSa AtA, para nirupAya the kyoMki prakAzake lie kamare kA daravAjA khulA rakhanA Avazyaka thaa| garmI ke dinoMmeM una patroMko chA~Tate hue hamArA zarIra pasIne se tarabatara ho jAtA aura una hastalikhita pratiyoMke sAtha jo bahuta-sI dhUlakI gardI lagI huI thI vaha jIvana paricaya : 37 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamAre zarIra aura kapar3oMke cipaka jaatii| kaI ghanToMtaka nirantara chaMTAIkA kArya karaneke bAda jaba hama kamarese bAhara Ate to hamAre zarIra aura kapar3e itane gande ho jAte ki binA nahAye aura kapar3A badale kisIko mu~ha dikhAnA kaThina ho jAtA / para kaI mahInoMke bAda jaba hameM saikar3oM mahatvapUrNa grantha usa khantar3a meMse prApta ho gaye aura bahuta-sI mahatvapUrNa aitihAsika sAmagrI milI to hameM apane zramakA suphala milanese bar3A santoSa huaa| ___usI samaya tiloka munine usI raddIke Dhera meMse chA~Ta-chA~Takara yA pannoMko ikaTThAkara 25 rupayemeM kharIde hue khaMtar3ako kaI banDaloMmeM bA~dhakara rakhA thaa| hamane unase yaha prArthanA kI thI ki yaha sArA khantar3a hameM beca deM, kyoMki isI Dherake bahutase panne hamAre kharIde hue saMgrahameM A cuke haiN| tiloka munine kahA ki maiM jJAnako becatA nahIM, samaya milanepara isako ThIka kruuNgaa| hamane unase kahA ki bahuta dinoMse Apake pAsa ye banDala yoM hI par3e haiM aura Apako abataka samaya hI nahIM milA to kRpayA unako hameM hI de deM, hama ThIka kara leMge / unako bhI hamArI yaha bAta jaMca gaI / phalataH khantar3ameMse saMgrahIta sAre banDala hameM niHzulka de diye aura kharIde hue granthoMkA mUlya 30 rupayA dekara hama vaha sArA saMgraha le aaye| isase hameM apane yahA~kI apUrNa pratiyoMko pUrNa karanemeM bar3I suvidhA ho gii| isI khantar3akA kucha aMza jo yati mukanajIne apane pAsa rakha chor3A thA; usameM saMvat 1488 kI likhI haI eka tapAgaccha-gurvAvalIkI 3 patroMkI pratike 2 patra bhI the / isa pratikA tIsarA patra hamAre kharIde hue khantar3ameM A cukA thaa| isa mahatvapUrNa pratiko pUrNa karaneke lie hamane mukanajIse bahuta anurodha kiyA to antameM unhoMne una do patroMkA mUlya eka rupayA maaNgaa| hamane ise bhI jItakA hI saudA samajhA aura tatkAla maMhamAMgA dekara una donoM patroMko kharIda liyaa| vaise do patroMkI aparNa pratikA do AnA bhI koI nahIM detA. para hameM to apanI pratiko pUrNa jo karanA thaa| prAcIna vastuoMkA saMgraha kevala paisoMke dvArA hI nahIM hotaa| isa kAryameM kAphI milanasAritA va hoziyArIkI jarUrata hotI hai jo kArya paise ke balapara nahIM hotA use sampanna karaneke lie anya upAya socane par3ate haiM, jo vyakti apanI adhikRta vastu becanA nahIM cAhatA usase vaha vastu kaise lI jA sakatI hai| isa sambandhakI hamArI eka rocaka anubhUti yaha hai ki usa vyaktikI ruci evaM prakRtikA patA lagAnA caahiye| phira usIke anusAra koI upAya karanepara saphalatA mila sakatI hai| isa sambandhameM hamArA eka saMsmaraNa yahA~ diyA jA rahA hai| bIkAnerameM pUnamacandajI zrImAlI nAmaka eka sajjana maMtravid vidvAn the| mujhe kisIse vidita huA ki unake yahA~ bahatase hastalikhita jainagranthoMkI pratiyA~ par3I haiM / tatkAla maiM unake pAsa pahuMcA aura unhoMne apane sahaja saujanyavaza una pratiyoMko mujhe dikhA diyA para ve unheM paise lekara denevAle nahIM the| aura mujhe kisI taraha bhI unako saMgraha kara lenA hI thaa| isaliye zrImAlIjIko eka dina maiM apane ghara para lAyA aura apane saMgrahIta vastuoMko hamane kitanI sArasamhAlake sAtha rakhA hai, ye dikhAte hae unase kahA ki Apako maMtrazAstrakA zauka hai, ataH hama apane saMgrahake maMtroM-saMbaMdhI chA~Te hue hastalikhita patroMko Apako bheMTa de deMge aura Apa kRpayA hameM apane yahA~kI pratiyA~ hamAre saMgrahake lie deM d| hamArI yaha sUjha-bUjha kAma kara gaI / hamAre saMgrahako suvyavasthita dekhakara ve prabhAvita hue aura apane kAmako zIghra prApta honekI abhilASAne unheM hamArI iSTa-siddhike lie taiyAra kara diyaa| hama do boroMmeM bharakara unakI pratiyoMko apane yahA~ le Aye / inameMse sacitra pratiyA~ bhI thIM jinako kharIdanepara mUlya zatAdhika rupaye hotA / aba mere avismaraNIya evaM kaTu anubhavoMko bhI suniye / 38 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAravAr3a jaMkzanake eka yatijIke adhInastha bahuta-sI hastalikhita pratiyoMke banDala vahA~ke jainamaMdirakI eka AlamArImeM par3e the| maiM unheM dekhane gayA to unhoMne cAbhI nahIM milane AdikA kahakara TAla-maTola kI / para mujhe una pratiyoMko dekhanA hI thA isaliye maiMne eka pattharase lekara AlamArIke tAleko kisI taraha khola DAlA para AlamArIke phATaka khulate hI mujhe marmAntaka duHkha huA kyoMki varSAkA pAnI usa AlamArImeM praviSTa honese sAre grantha cipaka kara thepar3e ho gaye the aura kSudra jantu vahA~ utpanna ho gaye the ki una pratiyoMke hAtha lagAte hI asaMkhya jantu bAhara bhAgane lage / phira bhI yatijIse maiMne kahA ki ina naSTa hue granthoMko bhI hameM de deM para ve isake lie taiyAra nahIM hae aura dasarI bAra jAnepara vidita haA ki una saikar3oM pratiyoMko pAnI meM bahA diyA gyaa|" kahanekI AvazyakatA nahIM hai ki jo zodharasa zrI nAhaTA (cAcA-bhatIje)ne AdaraNIya jaina AcArya zrI jinakRpAcandrajIsUri va upA0 sukhasAgarajIse AsvAdita kiyA thA, usakI lalaka pratidina bar3hatI hI gii| adhikase adhika prApta karanekI prabala icchAse Apa kahA~-kahA~ nahIM gaye? Apa zmazAnoMmeM bhaTake, ujar3e-ukhar3e dhvasta-avazeSa khaNDaharoMmeM bhayaMkara bhujaMgamoMke biloMpara gahana aMdhakArameM khoja kI, bhUkhe-pyAse, cilacilAtI dhUpameM mIloM paidala gaye, prAcIna zilAlekhoMko par3hA aura unake chAyAcitra prApta kiye| yugoMse banda kapAToMko Apane isa pavitra kArya hetu udghATita kiyaa| kahIM camagAdar3oMse sneha-Takkara huI to kahIM madhumakkhiyoMse rAra aura takarAra / kaI iMca jame dhUladalako hAthoMse ikaTThA kara bartana meM bhara use zirapara uThAkara bAhara pheMkaneke aneka avasara Apake jIvana meM Aye, kyoMki usake nIce dabI sarasvatI ApakA AhvAna jo kara rahI thii| TUTe-phUTe, banda gharoM aura tahakhAnoMmeM viSaile bicchu apanA sAmrAjya banA lete haiM aura yaha sAmrAjya kabhI-kabhI bIsoM hAtha lambA hotA hai / isa kaSTakara aura bhayaMkara bhUgarbha mArgako pAra karake hI 'aba par3a taba par3a' jaisI jIrNa-zIrNa chatake nIce kUr3e-karakaTameM dabI sarasvatIko pAnA-sambhAlanA-TaTolanA aura phira use boriyoMmeM bharakara mastakapara rakhakara bAhara nirjana khaMDahara meM ekatra karanA aura aneka dinoM taka canecabene khAkara-pAnI pIkara saptAhAnta kara denA sAdhAraNa bAta nahIM hai| zarIrapara paridhIta vastra dhUla dhUsarita ho gaye haiM, zramasIkaroM se milakara rajakaNa-durgandha dene lage hai, hAthakI aMguliyoMke nakha kacce pharzakI dhUliko sApha karane ke kAraNa sakSata ho gaye haiM, zirake keza dhUlarAzimeM chipakara adRzya ho gaye haiM, dAr3hI 'astitvavAda' kI taraha purajora macalane lagI hai, lekina zodharasa-matta zrI agaracanda nAhaTAke mukhamaNDala para eka vizeSa AhlAda hai, eka chavi hai, eka smiti thirakana hai aura vaha isa kAraNa ki jise Aja taka kisIne nahIM pAyA, vaha unhoMne prApta kara liyA / jisa prakAra kaviyoMkI amaragirAmeM 'gokula gA~vako paiDo hI nyAro' hai, ThIka usI prakAra 'zodha lageko paiMDo bhI' adbhuta hai; asAmAnya hai| zodha-pathika hone ke nAte Apa maMdiroMmeM gaye, masjidoMmeM gaye, granthI tathA gurudvAreko mastaka jhukAyA aura .upAzrayoMke bhAgya-vidhAtAoMkA vizvAsa ajita kiyaa| isI hetu Apako aneka purAtattvAlaya, hastalikhita-pustakAlaya, bRhadjJAna-granthAlaya, sAmAjika saMsthAna, vyaktigata pratiSThAna, TaTolane par3e; pAsake, dUrake, gA~vake, zaharake, AstikoMke, nAstikoMke jo bhI sArasvata saMgraha the; ve Apake sarvasva the aura vahAM Apa daur3e gye| agara koI bhaMDAradvAra dIvAroMse Dhaka diyA hai to Apa majadUroM aura kArIgaroMke sAtha milakara use tur3avA rahe haiM, agara kisI bhaMDArakI mahattvapUrNa dIvAra gira par3I to usake sthAnapara nayI dIvAra uThAne meM madada kara rahe haiN| aisI hI sthitimeM bhavabhUtine kahA thA : 'lokottarANAM cetAMsi, ko vA vijJAtumarhati' lokottara puruSake caritako kauna jAna sakatA hai ? jIvana paricaya : 39 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kisI kavine ThIka kahA hai ki saMsArameM bahuta vyasana haiM, lekina zreSTha vyasana to kevala do haiM, prathama vidyA vyasana aura dvitIya prabhubhaktivyasana / vyasanAni santi bahudhA, vyasanadvayameva kevalaM vyasanam / vidyAvyasanaM vyasanaM, athavA haripAdasevanaM vyasanam // _hamAre carita-nAyaka zrI agaracanda jI nAhaTAkA vidyA-vyasana uccakoTikA hai| ve pratidina dasa ghaMTe par3hate-likhate aura manana-cintana karate haiN| unake vidyA-vyasanakA isase bar3A pramANa kyA ho sakatA hai ki unhoMne svazramase 'zrI abhaya jaina granthAlaya' jaisI vizvavizruta saMsthAko janma dekara pallavita, puSpita aura phalita kiyaa| isameM lagabhaga cAlIsa hajAra hastalikhita durlabha granthoMkA saMgraha hai aura itanI hI mudrita pustakoMkA / isakA samasta zreya Apake vidyA-vyasanI vyaktitvako hai| zrI zaMkaradAna nAhaTA kalAbhavanameM Aja tIna hajAra duSprApya citra, saikar3oM sikke, hajAroM prAcIna mUttiyA~ aura kalAkRtiyA~ surakSita evaM saMgRhIta haiN| isakA anumAnita mUlya dasa lAkhase adhika hai| isa gauravapUrNa saMgrahAlayako prathama zreNIke saMgrahAlayoMkI zreNImeM biThAnA Apake vidyAvyasanakA hI suphala hai| . Apake vidyAvaibhavase prabhAvita hokara dezakI aneka saMsthAoMne ApakA sammAna kiyA hai| jaina siddhAnta bhavana, ArAne Apako 'siddhAntAcArya', jinadattasUrisaMghane 'jaina itihAsa ratna', dI iNTaranezanala akAdamI jaina vijaDama eNDa kalcara, ArAne 'vidyAvAridhi' mANikalrI aSTama zatAbdI samAroha para 'saMgharatna' aura rAjasthAna bhASA pracAra sabhA, jayapurane 'rAjasthAnI sAhitya vAcaspati' jaisI uccastarIya upAdhise Apako vibhUSita kiyA hai| dezakI aneka saMsthAoMne Apako abhinandita kiyA hai| kucha abhinandana patra gadyameM to kucha padyameM / abhinandana patroMko par3hanese yaha prabhAva par3atA hai ki Apake vidyAvyasanI svarUpane Apake prazaMsakoM ko kitanA gaharA prabhAvita kiyA hai| maiM to yaha kahane kI sthitimeM hU~ ki zabdAvalIke mAdhyamase apane bhAvoMko Apake caraNoMmeM samarpita karane vAle vidyAnurAgI-gaNagrAhaka-samarpaka Apase abhibhUta hai, ApakI sarasvatIse abhibhUta haiM aura Apake vidyAvyasanase abhibhUta hai| 40 : agaracanda nAhaTA abhinandana-gratha Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zvetAmbara jaina mahAsabhA uttara pradezakI orase itihAsaratna zrI agaMracandajI nAhaTAke kara- . kamaloMmeM sAdara samarpita padyabaddha abhinandana-patrakI bhAvabharI paMktiyA~ paThitavya hai __zrI zve. jaina mahAsabhA, uttara pradeza, kI ora se itihAsaratna zrI agaracandajI nAhaTAke karakamaloMmeM sAdara samarpita abhinandana-patra jinakA vidyAtaru sadA, phalita rahA sarvatra / / unake karameM bheMTa hai, yaha abhinandana-patra // 1 // tuma agaracanda abhidhAvAle para nizcaya candra nirAle ho| vaha nabhakA candra kalaMkita hai, tuma vimala kIrtiko dhAre ho / zubhapathase kiMcit haTe nahIM, isaliye nAhaTA gotra milA / hai kintu mahA Azcarya ki bIkAnerameM kaise kamala khilA / / "gudar3I meM lAla chipe rahate" yaha to hama haiM sunate aaye| "retemeM ratna chipe rahate" yaha jAna Aja hI haiM pAye // kyA kaheM sarasvati putra ! tumhArA Alama eka nirAlA hai / manamadhya jJAna bhagavAna base hAthoMmeM jJAnako mAlA hai| isa jJAnayogake amRtameM amaratva DhUDhane vAle ho| tuma agaracandase amara candramA jaldI banane vAle ho| saMskRta, prAkRta, apabhraza Adike kitane graMtha khoja ddaale| itihAsa-hArakI lar3iyoMmeM hA~, kitane ratna jor3a DAle / / devI zAradA mahAmuditA, amRtavarSA tumapara krtii| avasarpiNI kAla hai, kintu jJAnakI nirjhariNI sukhadA jharatI // hai yathA sugaMdhita agara dravya, hai yathA candramA sudhA bhraa| tava kIrti-sugandha prasArita ho aru rahe jJAna ghaTa sadA bharA / / zrI zAnti prabhUkI chAyAmeM hastinApurameM jo Aye ho|| bhAgIrathavat nija jJAna surasarI isa pradezameM lAye ho // bAlAzrama rUpamAna sarase bhAratameM yaha surasarI bhe| guru 'vijayAnanda'kI jaya-jaya ho, zrI agaracandakI kIrti rahe / / isa zilAnyAsako yAdagAra ika zilAlekha-sI bana jaaye| jainoMkI yunIvarsiTI bane, 'vallabha', 'samudra'ke mana Aye / / racayitA ApakI vidvattAke prati praNata rAmakumAra M. A., B. 1. jJAnacanda modhA (sabhApati) hastinApura vinayakumAra jaina (mantrI) dinAMka 31-7-63 zrI zve0 jaina0 mahA0, uttara pradeza isa gadyabaddha sammAna-patrako bhI prastuta kiyA jAtA hai| yaha sammAna-patra rAjasthAna sAhitya akAdamI, udayapurakI orase hamAre carita:nAyaka zrI nAhaTAjIko samarpita kiyA gayA thA : jIvana paricaya : 41 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna sAhitya akAdamI (saMgama) udayapura sammAna-patra zrImAn agaracanda nAhaTA * rAjasthAna pradezakI sAhityika tathA sAMskRtika cetanAke prasAra meM Apake sRjana evaM adhya yanazIla vyaktitvakA viziSTa yogadAna rahA hai / * Apane apanI sAdhanA tathA vidvattA dvArA rAjasthAnakI pratibhAke vikAsameM preraNA pradAna kI hai / * Apake kartRtva evaM parizIlanase rAjasthAnakA sAhitya aura samAja lAbhAnvita huA hai / astu-rAjasthAna sAhitya akAdamI (saMgama] udayapura yaha sammAna-patra sAdara samarpita karatI hai| nidezaka, udayapura adhyakSa dinAMka 30.5 1968 rAjasthAna sarakAra to Apako vidvatAse paricita thI hI, kendrIya sarakArane bhI ApakI agAdha jJAnarAzise eka bAra lAbha uThAnA cAhA thaa| jaba ukta prasaMgako zrI bhaMvaralAlajI nAhaTAke zabdoMmeM par3hanA aura bhI AhlAdaka hogA : "jaba saradAra vallabha bhAI paTelane AbUko rAjasthAnase nikAlakara gujarAtameM milA diyA thA, to zrI neharU sarakArane rAjasthAnakI nyAyocita mAMgapara sadvicAra karanA ta kiyA, phalataH rAjasthAnake pramukha vidvAnoMkI eka maMDalI niyukta huI, jisane AbU pradezameM bhramaNa kara aitihAsika, sAMskRtika, vezabhUSA, bolacAla-bhASA, rIti-rivAja, kalA Adipara riporTa dI jisameM Apa bhI eka mahattvapUrNa vyakti the aura unhIMkI riporTose rAjasthAnako ucita nyAya milA thaa|' hamAre caritanAyaka zrI nAhaTAkA vidyAvyasana labhagabhaga cAra yuga purAnA hai| isa sudIrgha avadhimeM Apane lagabhaga cAlIsa graMtha likhe aura sampAdita kiye haiN| tIna sau patra-patrikAoMmeM Apake tIna hajAra lekha prakAzita ho cuke haiN| Apake vidyA-vyasanakA lAbha, aneka patra-patrikAoMne Apako saMpAdaka banAkara athavA sampAdaka maMDala meM sthAna dekara, liyA hai / Apake sampAdakatvase lAbhAnvita honevAlI patrikAoMmeM 'rAjasthAnI', 'rAjasthAna bhAratI', 'vizvambharA', 'paramparA', 'maru-bhAratI', 'varadA', 'anveSaNA', 'vaicArikI' Adi pramukha haiM / 'rAjendrasUri smAraka granthako bhI Apake sampAdakatvakA gaurava prApta hotA hai| hamAre caritanAyaka zrI nAhaTAjIke vidyAvyasanI kalpavRkSake sumadhuraphala muktabhAvase vitarita hue haiM / kaI logoMko ye amaraphala khilAye gaye haiM aura anekoMko haThAta dilAye gaye haiN| zatAdhika zodha-chAtroMkA mArga-darzana Apane kiyA hai aura kara rahe haiN| aise vyaktiyoMkI saMkhyA hajAroMse Upara hai jinako Apane Avazyaka jAnakArI evaM sambandhita viSayasAmagrI pradAna kI hai| Apa zodha-prabandhoMke parIkSaka bhI raha cake haiN| Apane lAkhase adhika hastalikhita pratiyoMko khoja nikAlA hai aura azra tapUrva-ajJAta granthoMkA vivaraNa prakAzita kiyA hai| 1. zrI bhaMvaralAlajI nAhaTAke saMsmaraNase uddhata / 42 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ApakA vidyAvyasana usa bhagavatI bhAgIrathIke samAna hai; jisakA sumadhura jIvana sabako sulabha hotA rahatA hai| Apako jo bhI vyakti, saMsthA, vidyAlaya, mahAvidyAlaya, vizvavidyAlaya, zodhasaMsthAna saprema nimaMtrita haiM, Apa unakA Agraha svIkAra karate hue apanI asuvidhAoM aura kaThinAiyoMko dhyAnAntarita karate hue, vahA~ pahu~cate haiM aura bar3e hI ziSTa tathA jijJAsu bhAvase sunate haiM aura svAbhimata prastuta karate haiN| Apa akhila bhAratIya starake aneka AsanoMke abhibhASaka rahe haiN| jinameMse katipayake nAma ullekhanIya haiM: 1. mahAkavi sUryamala mizraNa Asana, udayapura / 2 nopAnI bhASaNamAlA, kalakattA vizvavidyAlaya, kalakattA / 3. madhya pradeza zAsana pariSad, bhopAla / 4. mahArANA kuMbhA saMgIta samAroha, udayapura / 5. mahArANA kuMbhA paMcama zatAbdI mahotsava, cittaur3agar3ha / 3. akhila bhAratIya loka saMskRti sammelana, bambaI / 7. vraja sAhitya maMDala (sAhitya vibhAga) ujjaina / rASTra ke vibhinna rAjyoMmeM hue Apake sammAnase eka bAra yaha phira caritArtha ho jAtA hai ki vidvattA nRpatva kabhI bhI samAna nahIM hai, kyoMki rAjAkI pUjA svadezameM hotI hai jabaki vidvAn sarvatra pUjA jAtA hai vidvattvaM ca, nRpatvaM ca naiva tulyaM kadAcana / svadeze pUjyate rAjA, vidvAn sarvatra pUjyate / / . Apane andhakArameM upekSita bhAvase ba~dhe par3e jJAnabhaNDAroMke hastalikhita granthoMkI aneka sUciyA~ banAkara sArasvata-saMsArako unakA paricaya dete hue unake mahattvapara vidvajjanakA dhyAna AkRSTa kiyA hai / Apane naI zodhakRtiyoMke AdhArapara naI mAnyatAe~ sthApita kI haiM aura prAcIna bhUlabharI mAnyatAoMko apadastha kiyA hai| Apake dvArA sampanna sUcInirmANakAryameM bIkAnerake bRhad kharatara gaccha bhaNDAra bar3A upasarAkI sUcIkA nAma vizeSataH ullekhanIya hai| isameM nau jJAna bhaNDAroMkI lagabhaga dasa hajAra pratiyoMko chAMTA-par3hA aura unakA Adyanta likha Apane pUrNa vivaraNake sAtha sUcIbaddha kara unheM taiyAra kiyA hai| isI prakAra Apane zrI jinacAritrasUri jJAna bhaNDAra, upAdhyAya jayacandajI jJAna bhaNDAra, zrI jinakRpAcandrasUri jJAna bhaNDAra tathA zrI abhaya jaina graMthAlayakI hastalikhita karIba 60000 pratiyoMkI Avazyaka vivaraNa sahita sUcI taiyAra kI hai| Apane aneka jJAnabhaNDAroMkI sUciyoMkA saMzodhana bhI kiyA hai| Apake dvArA aneka aprApya evaM ajJAta choTI-moTI saikar3oM racanAoMkI pratilipiyA~ kI gaI hai aura karavAI gaI hai| prAcIna hastalikhita granthoMke sUcI nirmANakA zrama aura samaya-sAdhya kArya vahI kara sakatA hai, jisakI baiThaka takar3I ho, jisakA dhana akSayya ho aura jise zodharasakA caskA laga cakA ho| kahanekI AvazyakatA nahIM hai ki ye samasta guNa hamAre caritanAyaka zrI nAhaTAjImeM vidyamAna haiN| ve kaSTako kaSTa samajhate hI nahIM, dhIratAke ve agAdha sAgara haiM-eka sthAna para nirantara ghaMToM taka baiThe rahanekI unakI sahaja pravRtti hai aura 'zodharasa' ke to ve 'cAkhanahAra' haiN| yahI kAraNa hai ki unakI zramazIlatA aura vidyAvyasanane itanI vizAla granthasUciyoMkA nirmANa kara sAhityasaMsArako aura bhI sampanna banAyA hai| Apake vidyAvyasanakA isase adhika aura kyA pramANa ho sakatA hai ki Apa svAdhyAya-tallInatAmeM khAnA-pInA taka bhUla jAte hai| bhojana-velAkA atikramaNa hote dekha gharavAloMko bAra-bAra Apake pAsa sandeza jIvana paricaya : 43 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhejanA par3atA hai ki 'bhojanakA samaya ho gayA hai, clie|' isa prakArake eka do sandeza to zrI nAhaTAjI 'hA~-hU~ meM TAla dete haiM, lekina apane bar3e bhAIkA kathana nahIM TAla skte| taba ve 'balAdAkRSTa iva' khar3e hokara bhojanArtha cale jAte haiM aura do-cAra grAsa lekara jhaTiti vApisa Apa zodhararApAnArtha svAdhyAyameM lIna ho jAte hai| isa prakAra unakA adhikAMza samaya vidyAvyasanameM hI vyatIta hotA hai| unapara yaha ukti sarvatobhAvena caritArtha hotI hai-- vidyAzAstravinodena, kAlo gacchati dhImatAm / vyasanena tu mUrkhANAM, nidrayA kalahena ca / arthAt buddhimAnoMkA samaya vidyAzAstrarUpI vinodameM aura mUrkhAkA nidrA, kalaha aura vyasanameM vyatIta hotA hai| zrI nAhaTAjI vimala-mati haiM, isalie Apa vidyAtIrthameM avagAhana karate haiN| ve jJAnI bhI hai, ataH jJAnasarovarameM snAna karanA unheM abhISTa rahatA hai| saMyamI aura sAdhaka honeke kAraNa cittatIrtha aura zrI / sampannatA unheM dAnatIrthakA puNyabhAjana banAtI hai| unake isa vimala cAritryako dekhakara nimnAMkita zloka smRtipathameM ubhara jAtA hai : vidyAtIrthe vimalamatayaH, jJAninaH jJAnatIrthe, dhArAtIrthe avanipatayaH, yoginazcittatIrthe / pAtivratye kalayuvatayaH, dAnatIrthe dhanADhayAH, gaMgAtIrthe tvitaramanujAH pAtakaM kSAlayanti / / vimala-mati mAnava vidyAtIrthoM meM snAna karate haiN| jJAnI loga jJAnake tIthoMmeM; rAjA asidhArAtIrthameM; yogI cittatIrthameM, kulAMganAe~ patisevAvratameM aura dhanADhya dAnatIrthameM snAna karate haiN| kevala sAdhAraNa mAnava hI gaMgAtIrthameM snAna karate haiM aura apane pApa dhote haiN| . hamAre caritanAyaka zrI nAhaTA vizeSataH AdhyAtmika aura vicAra-pradhAna sAhitya par3hate hai / kahAnI, upanyAsa, nATaka, yAtrA saMsmaraNa bhI Apa par3hate haiN| lekina yAtrA meN| zrI AnandaghanajI, devacandajI, cidAnandajI, rAjacandrajI aura buddhi sAgara sUri Apake priya lekhaka-kavi haiN| Apake svAdhyAyameM ukta sAhityakAroMkI racanAoMkA vizeSa prayoga-upayoga hotA hai| upanyAsakAroMmeM Apane caturasena, gurudatta, premacanda, prasAda aura bhagavatIprasAda vAjapeyIko par3hA hai| zarata bAbake upanyAsoMko Apane apekSAkRtta adhika rucise par3hA hai| darzana bhI ApakA priya viSaya rahA hai| Apa granthapremI aise haiM ki jahA~ bhI jAte haiM, vahA~ke hastalikhita saMgrahAlayoMko avazya dekhate haiN| agara koI naI pustaka upalabdha hotI hai to usakA Adyanta paricaya likhakara hAthoMhAtha use prakAzanArtha bheja dete haiM / ApakI eka dhana hai ki naIse naI cIjako pAThaka-jagatke sammukha avilamba prastuta kiyA jAya / yahI kAraNa hai ki kisI natana tathyopalabdhi para parA lekha likha aura prakAzanArtha preSita karaneke uparAnta hI nAhaTAjI dUsare kAmameM lagate haiN| kisI bhI pustakako par3hanekA zrI nAhaTAjIkA DhaMga alaga-sA hai| zrI bhaMvaralAlajI nAhaTAke zabdoMmeM "graMthAlayameM jo bhI graMtha Ate haiM, eka bAra sabhI para daSTi-pratilekhana ho jAtA hai aura jo par3hane yogya haiM, unheM pUrA par3ha DAlate haiN| usameM yadi kahIM bhI bhUla-bhrAnti vidita huI to turata saMzodhana aNDaralAina Adi kara DAlate haiN| vizeSa saMzodhana yogya haI to una bhala-bhrAntiyoMke sambandhameM lekha bhI likha DAlate hai| preraNAdAyaka guNoMke anukaraNa hetu janatAmeM una grathoMkA paricaya karAne vAle noTa bhI likhakara lekharUpameM prakAzita kara dete haiN| koI bhI jJAna-bhaNDArakI sUcI yA graMtha jo unake dRSTipathase nikalA hai, dekhate hI vidita ho jAyagA, kyoMki usa para kAkAjIke saMzodhana-TaMkaNa kiye rahate haiN|" 1. zrI bhaMvaralAlajI nAhaTAke saMsmaraNase uddhRta / 44 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI nAhaTAjI khUba par3hate haiM aura khUba likhate haiM / unheM 'mUDa'kA roga nahIM lagA hai / jaba cAhA bar3A, choTA, gaMbhIra, halkA yA bhArI lekha likha diyaa| kisI bhI viSaya para 50-60 pRSTha aura vaha bhI eka baiThakameM likha denA, Apake lie sAmAnya bAta hai| pratidina itanA adhika likhane ke kAraNoMpara prakAza DAlate hue Apane jijJAsu lekhakako batAyA ki 'maiM sATha patra-patrikAoMmeM niyamita rUpase likhatA hU~; kyoMki sampAdakoMkA vizeSa Agraha rahatA hai aura maiM kisIkA Agraha TAlane meM bar3A hI durbala huuN|' / dUsare kAraNa para prakAza DAlate hue Apane batAyA ki mere pAsa prAyaH hara prakArakI labhya, alabhya, aura durlabha pustakoMkA acchA saMgraha hai| jo bhI anya granthAlayase Ate haiN| unheM bhI saMgraha kara letA hU~ patra-patrikAe~ AtI haiN| maiM jyoM-jyoM adhika paDhatA hU~: merA lekhaka macalatA hai aura maiM lekhanameM saMlagna ho jAtA huuN| Apane apane adhika likhaneke tatIya kAraNako upasthita karate hue batAyA ki "maiM nayA-purAnA saba paDhatA hai| usameM aneka vicAra aise hote haiM jo mere vicAroMse mela nahIM khAte / phalasvarUpa vaicArika manthana AraMbha ho jAtA hai aura jaba taka maiM apane ukta prakArake vicAroMko zabdabaddha nahIM kara detA, ve mere mastiSkase bAhara hote hI nhiiN| isalie tadbhinna vicAroMke lie koI bhI cintanakA avasara nahIM mila pAtA / yahI kAraNa hai ki maiM apane vicAroMko likhakara apanA mastiSka riktavata kara letA hU~ aura taba aura kisI vicArako prazraya de pAtA huuN| ajJAta sAmagrIko zIghrase zIghra prakAzameM lAne kI adamya lalakane bhI Apake lekhana kAryako bar3hAyA hai / isa tathyako Apane caturtha kAraNake rUpameM prastuta kiyaa| pA~caveM kAraNako spaSTa karate hue zrI nAhaTAjIne batAyA ki 'mere jIvanameM niyamitatA hai-bhojana, zayana, svAdhyAya, saba niyamabaddha calate haiM aura lekhana bhI niyamake anusAra agresara hotA hai / merA anubhava hai ki niyamabaddhatAse kAma adhika hotA hai aura acchA hotA hai| thor3e samayameM maiM jo adhika likha letA hai; isakA bahuta kucha zreya maiM niyamitatAko hI denA cAhatA hU~ / nirantara lagana aura vidyAvyasanane zrI nAhaTAjIko aneka bhASA-lipiyoMkA pAraMgata jJAtA banA diyA hai / Apa gujarAtI, baMgAlI, hindI, saMskRta, apabhraMza, prAkRta aura rAjasthAnIke atyanta niSNAta vidvAn haiM / ina bhASAoMmeM likhate bhI haiM aura par3hate bhI haiM / bhASAvijJAna, itihAsa, AlocanA, darzana-dharma, purAtattva, kalA Apake priya viSaya haiN| zrI nAhaTAjIke sAhityika jJAna-vaibhava, unakI zodharuci aura sudRr3ha laganake viSayameM unake bhrAtRputra zodhamanISI, mahAn lekhaka-Alocaka aura saMpAdaka zrI bhaMvaralAlajI nAhaTAse adhika prAmANika aura kauna ho sakatA hai ? ataH unhIMkI zabdAvalIse hamAre caritanAyakake vidyAvyasanI-sArasvata svarUpako upasaMhRta kiyA jAtA hai-"Apa sAhityikoMke lie tIrtharUpa haiM aura jJAnagarimAkI calatI-phiratI 'inasAiklopIDiyA' haiM / saikar3oM varSoM meM ekAdha vyakti hI kvacit isa prakArako niSThAvAlA aura vaha bhI vyApArIvargameM prApta ho jAya, to bahuta samajhiye / sAdhu-santoMkI bAta dUsarI hai| ve bhI itanA samaya nirantara lagAveM; vaise kama milate haiM paraMtu gRhasthoMmeM itanI apramatta jAgarUkatA, eka anupama Adarza aura dRSTAnta jaisI hI hai|'' hamAre caritanAyaka zrI agaracandajI nAhaTAkA jIvana dharmase otaprota rahA hai| Apane dharmake mAdhyamase apane jIvanako pavitra unnata aura saphala banAnekA nirantara prayatna kiyA hai| parama zraddheya jaina AcArya 1. zrI bhaMvaralAla nAhaTAke saMsmaraNase uddhRta / jIvana paricaya : 45 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jinakRpAcandrasUrijIke jJAna evaM vairAgya bhAva-vardhaka bhASaNoMkA Apapara bar3A hI prabhAva pdd'aa| Apane upAdhyAya zrI sukhasAgarajI evaM muni zrI maMgalasAgarajIke sAragabhita Adeza-upadezoMkA nirantara cintana-manana kiyaa| unhIMkI preraNAse Apa jainadharmake siddhAnta-granthoMkA adhyayana karane lge| jaba zrI jinakRpAcandrasUrijI mahArAja bIkAnerameM the taba Apane kucha cIjoMko AjIvana tyAganekA guru mahArAjake sammukha saMkalpa liyA, jinameMse katipaya nimnAMkita hai-juA na khelanA, mAMsa-madirA sevana na karanA, parastrIgamana na karanA, rAtri-bhojana na karanA, madhu tathA jamIkanda na khAnA, gA~jA, tambAkU, bhA~ga na pInA, kisI bhI dizAmeM 1500 kosase adhika dUra nahIM jAnA aura pA~ca lAkhase adhika rupayoMkA saMgraha nahIM karanA / (bhavana bhUmi Adi chodd'kr)| Apa bacapanase hI jainadharma granthoMko kaMThastha karane lage the| samaya-samaya para AnevAle parva aura utsavoMkA niyama-pAlana bhI Apa karate rhe| apane pUjya pitA evaM mAtAjIkI dainika dhArmika kriyAoMse preraNA lekara Apane bhI dainika, sAmAyika pratikramaNa Adi Arambha kara diye the| caudaha-pandraha varSakI umrase Apa nitya sAmAyika karane lage the| kalakattAmeM sarvasukhajI nAhaTAke sAtha nitya pATha karate rahanese gautamarAsa-zatruJjaya rAsa Adi bhI Apako kaMThastha ho gaye the| svargIya agraja zrI abhayarAjajIke pAsa Apane ATha-nau varSakI hI aSTamI aura caturdazIko harA na khAnekA saMkalpa le liyA thA / aThAraha varSakI umrase hI Apa nitya cauvihAra, abhakSa anantakAya tyAga, acAra, bAsItyAga zItalA sAtama Adiko ThaNDA na khaanaa| ArdrA nakSatrake bAda Amraphala na khAnA Adi sabhI zrAvakocita niyamoMmeM raha rahe haiN| khAne-pIne meM Apa rasalolapa nahIM hai| jaba jaisA aura jitanA milA, Apane use saharSa svIkAra kiyaa| na kabhI namakakI zikAyata kI aura na kabhI mircako, na kaccekI aura na pakke kii| isIliye pAcaka Apake viSayameM kahate the"iyAM ne jimAvaNoM sagalAsU soro| na laNa mAMga aura na miraca, na sAte rI zikAyata karai aura na ThaMDai rii|" kabhI-kabhI Apa UNodarI karate haiM / Apa prAtaH sAyaM bhojanake atirikta dinameM aura kucha nahIM khAte / prAyaH pratidina paurasI rahatI hai / Apa cAya kabhI nahIM pIte, dUdha bhI porasI Aneke bAda hI lete haiM / navakAra zrIse pUrva mu~ha meM pAnI taka nahIM DAlate haiM / upAsanAmeM pUrNa AsthA rakhate haiM / jaba sAmAyikameM laga jAte haiM, taba cAhe kitanA hI bar3A vighna kyoM na ho, sAmAyika pUrA karake hI uThate haiN| isa prasaMgameM eka ghaTanA paThitavya hai eka bAra Apake makAnake sAmane hI bhayaMkara agnikANDa ho gyaa| pAsa hI miTTIke telakA godAma thaa| bhAIjI vahA~ the| unhoMne hamAre caritanAyaka zrI nAhaTAjIko sUcanA dI aura vahA~se cale Aneko kahA lekina zrI nAhaTAjI Asanase Dige nhiiN| unhoMne vahIMse kahA, "maiM abhI sAmAyikameM haiM, jo hogA so hogaa| cintA na kreN|" thor3I derameM agni zAnta ho gayI aura nAhaTAjIke makAna godAma surakSita baca gye| aba to prAyaH pratidina Apa sAta-ATha sAmAyika kara lete haiN| zrI nAhaTAjI mUlataH adhyAtma kSetrake sAdhaka hai| darzana, dharma, pratikramaNa, sAmAyikameM unakA mana ramatA hai / adhyAtmane hI unheM sAhitya-kSetrameM praviSTa kiyA hai| unakI smaraNazakti sadaiva acchI rahI hai / ve bacapanameM saikar3oM bhaktipUjAke pada yAda kara cuke the aura unheM sasvara gAkara sAmAyika pUjA karate the| zanaiH zanaiH unakA bhakti-bhajanAvalIkA bhANDAra bar3hatA hI gayA / Apane jina bhakta kaviyoMke bhajana aura pada yAda kara rakkhe the, unake prAmANika jIvanako jAnanekI jijJAsAne ApameM zodhakI pravRttiko janma diyaa| apane dainika pUjA-vidhAnameM jo bhakti pada Apa par3hate, sunate aura bhakta zrotAoMko sunAte the, usase ApameM padoMkI mArmika 46 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaMjanA samajhane kI kSamatA utpanna huI aura eka acche Alocakake saMskAra ApameM jamane lage / ApakI adhyAtmavRtti ne Apako pavitratA, naitikatA aura paraduHkha - kAtaratA jaise amUlya guNa diye haiM / ApakI dRSTi meM pratyeka dharmagrantha pavitra hai, usakA pratipada aura prati akSara pavitra hai, usameM jo jJAna aura vicAra nihita haiM, ve apane pariveza aura paristhitiyoMke zAzvata mUlya haiM / ApakI isI AdhyAtmika sAdhanAne Apako uccastarIya mAnavatAkA vikAsa diyA hai, harSa, zokase aprabhAvita honekA abhedya kavaca diyA hai; jisake balapara Apa vajra - kaThora paristhitiyoMmeM bhI prakRtistha bane rahate haiM / ApakA sudRr3ha vizvAsa hai ki mAnavabhava durlabha hai aura usake pratyeka kSaNakA sadupayoga karanA hamArA sarvopari karttavya hai / yahI kAraNa hai ki zrI nAhaTAjI eka kSaNa bhI vyartha meM khonA nahIM cAhate aura na anAvazyaka bAtoMmeM hI unakI ruci hai / unakI sAhitya-sAdhanA AdhyAtmika sAdhanAkA mAdhyama hai / kahA karate haiM ki prAcIna bhakti sAhitya rasAsvAda meM indriyoMkI caMcalatA kama hotI haiM, manako paramazAnti milatI hai| aura narabhavakA sadupayoga hotA hai| isI sAhitya vyAjase bhaktisAdhanA, yogasAdhanA, samatvasAdhanA aura vikathA bacAvakA sukhada avasara prApta karaneke ve AdI ho gaye haiM / unakA hRdaya aura cintana itanA vyApaka, udAra aura adhyAtmakendrita ho gayA hai ki ve rAjanItike raMgamaMcapara anudina ghaTanevAlI ghaTanAoMko vizeSa mahatva nahIM dete / aisA pratIta hotA hai, mAnoM usa kSetrako samajhate hue bhI ve usase nitAnta vimukha bane hue haiM / yahI kAraNa hai ki ve dainika samAcAra patra nahIM par3hate aura na apane pustakAlaya meM aisA koI samAcAra patra kharIdakara maMgavAte hI haiM / agara unake sAmane koI rAjanItikA bhakta kucha carcA bhI calA detA hai to ve kisI dhArmika patrikAkA lekha par3hanA Arambha kara dete haiM aura vaktAkI orase dhyAnAntarita ho jAte haiM / yugoM bIta gaye; zrI nAhaTAjIne koI sinemA nahIM dekhA aura khAna-pAna meM, rahana-sahana meM vizeSa ruci pradarzita nahIM kI / Apake jo vicAra zatazaH patrikAoM meM prakAzita hote haiM, unakA eka hI prabala svara hai aura vaha hai ' AdhyAtmikatAkA svara' / isalie zrI nAhaTAjI ke lie yaha kathana sarvathA satya aura samIcIna hai ki unakA jIvanarasa adhyAtma hai ve usImeM jIte haiM aura usImeM jInA cAhate haiM / zrI nAhaTAjI adhyAtmacarcA karanA bhI cAhate haiM aura sunane-sunAneke icchuka bhI rahate haiM / vikathA carcA meM ve jitane kRpaNa haiM; satkathA meM utane hI udAra, utsAhI aura atRpta / agara unheM unakI jor3IkA koI pAtra; adhyAtma premI mila jAe to ghaMToM aura rAtriyA~ bitA deMge aura usase aura adhika samaya dene ke lie Agraha kareMge / satsaMga, tIrthATana aura adhyAtma-puruSoMke saMsmaraNa - anubhava sunAne meM zrI nAhaTAjIko Ananda AtA hai aura yaha jAnakara prasanna bhI hote haiM ki sajjana saMkIrtana ke mAdhyama se ve puNyArjana kara rahe haiM / nIce hama zrI nAhaTAjI ke satsaMga meM sune katipaya saMsmaraNa-prasaMga unhIMkI zabdAvalI meM prastuta kara rahe haiM '"saMvat 1984-85 meM zrI kRpAcandrasUri aura unake ziSya sukhasAgarajIkI preraNA se hama saparivAra tIrthayAtrApara gaye / zatruJjaya, pATaNa aura aneka tIrthoMke darzana karate hue AbU pahu~ce aura yogIrAja munizrI zAntivijayajI mahArAjake darzana kiye / delavAr3A jAte ye darzana rAste meM hue the| unhoMne pharamAyA - sote-jAgate, uThate-baiThate 'OM arhaM namaH'kA jApa karanA cAhiye / hamane punaH darzanakI icchA vyakta karate hue yogIrAja se samaya mA~gA to Apane svara-vicArakara kahA; nahIM AnA, milanA nahIM hogA / hamane darzanakI prabala icchAkI pUrti ke lie yogIrAjako dina bhara khUba DhU~DhA parantu ve nahIM mile| unhoMne jo pharamA diyA thA, vahI huA aura hama darzanase vaMcita hI rahe / " yogIrAja ke viSaya meM aura adhika batAte hue zrI nAhaTAjIne kahanA jArI rakhA "zrI yogIrAjakI smRti vilakSaNa thI / ve alaukika anubhUtiyoMke puruSa the| unake sAnidhya meM citta paramazAntisukhakA anubhava jIvana paricaya : 47 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karatA thA / ekabAra milana-prasaMgameM yogIrAja zrI zAntivijayajIne kahA, 'nAhaTA Age Ao / maiM AdezapAlana karatA haA zrI caraNoMke samIpa jA baitthaa| unhoMne pharamAyA 'tuma ThIka ho naahttaa'| prasaMga yaha thA ki zrI jJAnasundarajIne osavAloMkI utpattike sambandhameM eka gadya va lekha likhakara usakA prakAzana karAyA thaa| mujhe ve tathya prAmANika pratIta nahIM hue aura unakA prativAda kiyaa| yogIrAjako isa pUrvapakSa aura uttara jJiAna thA aura pUrvAparakA vicArakara unhoMne apanA nirNaya mere pakSameM diyA thaa|" dhArmika saMsmaraNa-prasaMgameM zrI nAhaTAjIne batAyA-"eka bAra maiM pratiSThA-prasaMgameM ummedapura gyaa| vahA~ zrI vijayazAMtisUrijI va lalitasUrijIkI dekha-rekhameM vaha Ayojana bar3I dhUmadhAmase ho rahA thaa| phalodIke zrI phUlacandajI jhAbaka, pU0 zAMtisUrijIke pAsa hI baiThe the| zrI zAMtisUrijI mahArAja AryasamAja dampatIke sammukha mUrtipUjAkA maMDana prastuta kara rahe the / unakI pravahamAna vAgdhArA maMDana pakSake pramANoMkA puMja aura AtmavizvAsa saMdyotaka abhivyaktise spaSTa AbhAsa hotA thA ki koI alaukika zakti unheM sAhAyya de rahI hai| zrI nAhaTAjI ne apane anubhava prasaMgameM batAyA ki eka bAra umedapurameM zrI vijayazAMtisUrikI upasthitimeM Age pIche baiThaneko lekara vAda-vivAda claa| vAgayaddha aura phira DaMDe cale-aneka logoMmeM uthalapathala maca gii| loga uThakara khar3e ho gae / aura AcArya zAntisari jI kI zAMtiko kosane lge| lekina guru 10 zAMtisUrijI mahArAjake bhavya mukha maMDalapara koI vikRti daSTigocara nahIM haI; jabaki yaha samasta vivAda kANDa unake sammukha hI huA thA / nAhaTAjI kahane lage ki 'guru mahArAjake usa nirvikAra va prazAnta vyaktitvakA mujhapara bar3A hI prabhAva par3A / unako dhIratA aura sahanazIlatA mere lie zraddhaya thiiN| vaha vikaTa paristhiti aisI hI thI; jisameM koI bhI vIra adhIra bana jAtA; para gurudeva nahIM bane / mere mAnasameM usI samaya eka sUkti jaga gayI : "vikAra hetau sati vikriyante, yeSAM na cetAMsi ta eva dhIrAH" vikAra hetukI upasthitimeM bhI jo vikAragrasta nahIM hote dhIra vahI haiN| zrI nAhaTAjI hampIke jaina yogI puruSa zrI sahajAnandaghanajIke Azrama bhI padhArate rahe haiM / bIkAnerake upanagara udayarAmasara zivavAr3I AdimeM bhI unake pravAsa Ayojita kiye gye| zrI nAhaTAjIke kAraNa aneka jaina jainetara unase prabhAvita hote rahe haiM / ve mahAn AtmAnubhavI yogIrAja the aura yoga-sAdhanAkA acchA abhyAsa ve jAnate tathA batAte the| bIsavIM zatAbdIke AraMbhase aba taka hue jaina mahApuruSoMmeM Apa mUrdhanya koTike santa, jJAnI aura sAdhaka the| zrI nAhaTAjI ne isI prasaMgameM batAyA ki bhadraMkaravijayajI mahArAja bar3e AdhyAtmika puruSa haiM / Apane AbameM unake darzana kiye / zrI nAhaTAjIkA dhArmika dRSTikoNa udAra hai| Apake lie kisI bhI dharma athavA sampradAyakA AdhyAtmika saMta utanA hI pUjya hai; jitanA ki jainadharmakA / ApakI dRSTi meM saMta saba samAnabhAvase pajita hone caahiye| hameM vastroMke raMgoMpara dhyAna nahIM denA cAhiye-kisI raMgakA vastra ho-vaha pavitrajJAna paMja evaM sadAcArI agara hai to hamArA pajya hai| apane dharmayAtrAprasaMgameM Apane niraMjana sampradAyake zrI maMgaladAsajI mahArAja evaM anekoM sAdhu-mahAtmAoMke vidvAnoMke darzana kie| gRhasthI adhyAtmapremI zrI maNibhAI pAdarAkarake sAtha bhI ApakA satsaMga hotA thaa| zrI zubhakaraNajI botharA jayapuravAloMke sAtha ApakI tattvajJAnakI carcA hotI rahI hai aura yaha carcA rAta-rAtabhara calatI rahatI / Apane vaidika dharmAvalambI saMtoM, maThAdhIzoM-maMDalezvaroMko kabhI hAthase nahIM jAne diyaa| Apa jaina patra-patrikAoMke jitane niyamita aura 48 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnarata pAThaka haiM; utane sajaga pAThaka kalyANa Adi mAsika patrake haiM / Apake dharma pradhAna lekha bhI isameM prAyaH chapate rahate haiM / zrI nATAjIkI ruci tIrthATanameM vizeSa hai / ve kAma-kAja meM se samaya nikAlakara dhArmikayAtrApara prAyaH cale hI jAte haiM / unake lie pATaNa aura pAMDIcerI, kalakattA aura kAMcI, purI aura pAlItAnA, saba tIrthasthAna zraddhAsthala haiN| unhoMne pAvApurI, rAmezvaram, mInAkSI, vArANasI, aravinda Azrama, rAmakizana Azrama, ayodhyA, mathurA jaise tIrthoMmeM bhramaNa hI nahIM kiyA; bhaktibhAvake sAtha usakA sadupayoga kiyA hai / zrInAhaTAjIne dhyAna sAdhanAkA prayatna kiyA, lekina usase Apake manakI caMcalatA kama nahIM huI; ataH Apako yogasAdhanA aura usakI prakriyA chor3anI par3I aura manakI ekAgratAke lie svAdhyAyako apanAnA pdd'aa| svAdhyAyane Apako citta vRttikA nirodha to diyA hI, sAtha meM jJAna aura Ananda anubhUti bhI pradAna kI / Apako bhaktipada sunane aura sunAnekA bar3A cAva rahatA hai / bhAva-vibhora, bhakti rasa-vismRta, bhakta hRdayake sacce sagAyana udgAra sunakara Apa kho se jAte haiM; ApakI sthiti samAdhistha yogI jaisI ho jAtI hai aura jaba Apa svayaM bhaktipada gAte haiM to zrotAgaNa mugdha hokara rasalIna ho jAtA hai / saba icchA Apake sumadhura mukhase adhika se adhika sunanekI rahatI hai / bambaI vizvavidyAlaya ke gujarAtI vibhAga ke adhyakSa DaoN0 ramaNalAla zAhake svasura evaM zrI tAjamalajI botharAdi Apake pada-bhajanoMke gAyana para mugdha haiM / ve sAgraha kahate haiM - " nAhaTAjI ! Apake mukhase vo bhajana sunanekA hai - basa ! eka to aura sunAiye hI" aura hamAre caritanAyaka zrI nAhaTAjI gAte haiM; phira gAte haiM aura gAte hI jAte haiM / jisa prakAra hari anAdi haiM unakI kathA bhI ananta haiM -- ThIka usI prakAra bhAvuka bhakta hRdayoM ke agAdha bhAva koza maMDalI meM sAnta kaba hue haiM-vahI to eka aisA sthala hai jahA~ gAne vAloMko gAte jAne kI aura sunane vAloMko adhika sunate rahanekI lalaka vivaza karatI hai / bhakta nAhaTAkI jo sthiti bambaI meM hai; vahI kalakattA meM bhI / zrI hanumAnamalajI botharAdike prayatnase satsaMgakA Ayojana kiyA jAtA hai; bhAvuka bhakta maMDalI upasthita hotI hai aura hamAre caritanAyaka zrI nAhaTAjI apane kalakaMThoMse bhAvavibhora kara denevAle pada sunAte haiM; sAthameM unakA hRdayaMgamakArI vivecana bhI prastuta karate haiM / isa bhakti goSThI meM jo anirvacanIya Ananda upalabdha hotA hai; usakA varNana isa tuccha lekhanIse honA nitAnta asaMbhava hai / vastutaH nAhaTAjI ke do hI vyasana haiM / AdhyAtmika bhakti-vyasana aura svAdhyAya, zodha va vidyAvyasana / gArhasthya jIvanameM kitanI hI vyastatA ho, ina donoM vyasanoMkI prAptike lie zrI nAhaTAjI samaya nikAla hI lete haiM / dharmaguruoM ke vyAkhyAnazravaNameM kabhI Alasya nahIM dikhAte, samaya para vahA~ pahu~cate haiM aura Adyanta zravaNa kara usapara cintana-manana karate hue ghara lauTate | nAhaTAjI adhyAtmapremI haiM aura AdhyAtmika dRSTise jo jitanA U~cA sAdhaka hai; unake hRdayameM usake lie utanA hI U~cA sthAna hai / eka dina vArtA prasaMga meM unhoMne kahA thA- "merI dRSTimeM ma0 gAndhI jaisA mahApuruSa ina sadiyoM meM nahIM huA - jaba maiMne sunA ki mahAtmAjIko golI mAra dI gayI to maiM sAmAyika karate-karate ro par3A - mujhe itanA duHkha aura rudana mere pitAjI ke nidhana para bhI nahIM huA thA - jitanA mahAtmAjI kI hatyA para " I gandhaH suvarNe, phala mikSudaNDe, nAkAri puSpaM khalu candanasya / vidvAn dhano nRpatiH dIrghajIvI, dhAtuH purA ko'pi na buddhido'bhUt // sone meM gandha, ImeM phala, candana meM puSpa, vidvAn dhanI aura nRpatiko vidhAtAne dIrghajIvI nahIM banAyA, kyoMki vaisA karaneke lie kisIne use sujhAyA hI nahIM / jIvana paricaya : 49 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamAre caritanAyaka zrI agaracandajI nAhaTAke lie yaha ukti yathArtha nahIM hai kyoMki ve vidvAn bhI haiM aura dhanI bhI haiN| unakI gaNanA acche sImanta seThoMmeM kI jAtI hai| paMjAba, baMgAla, AsAma aura dillI prabhRti nagaroMmeM ApakA acchA vyApAra hai aura vaha bhI AjakA nahIM, saikar3oM varSa purAnA / sAhitya saMsArameM jisa prakAra ApakI khyAti hai, vidvAn ApakI bAtako suprAmANika samajhate haiM, usI prakAra vyApAra-kSetrameM bhI ApakI supratiSThA hai, vyApArI ApakI sammatiko jaise anupAlanArtha hI sunate haiN| jisa prakAra samAjameM ApakI lokapriyatA, niHspahatA aura nirlobhatA prasiddha hai, usI prakAra nAhaTA vaMzameM bhI ApakI atyanta pratiSThA hai / bar3e-choTe saba Apako zraddhAbhAjana samajhate haiN| parivArakI pavitra bhAvanA hai ki jisa dukAnameM ApakA nAma rahatA hai| vahA~ sukha, zAnti aura zrI sampannatAkA adhivAsa hotA hai / yahI kAraNa hai ki parivArakI adhikAMza dukAnoMmeM ApakA nAma diyA gayA hai-jaise 1. zrI megharAja agaracanda-saMvat 1980 meM sthApita bar3I gaddI, silahaTa 2. zrI megharAja agaracanda-riTela kapar3ekI dukAna, silahaTa 3. zrI agaracanda nAhaTA-gallekI dukAna, silahaTa 4. zrI abhayakaraNa agaracanda-thApar3a 5. zrI abhayakaraNa agaracanda-bolapura 6. zrI agaracanda nAhaTA-bAbura hATa 7. zrI e0 sI0 nAhaTA eNDa kaMpanI-bambaI sAhitya saMsArane jisa prakAra ApakA anekazaH sammAna kiyA hai, aura anuvarSa adhikase adhika sammAnita karaneko lAlAyita hai, usI prakAra vyApArI vargane bhI ApakA bhUrizaH sammAna kiyA hai / saMvat 1990 ke AsapAsakI eka aisI hI ghaTanA hamAre caritanAyakake mukhase sunaneko milI thI, use prAyaH unhIMke zabdoMmeM uddhRta kara rahA hU~ "bAburahATakI hamArI dUkAna vizeSa prasiddha thI; yaha DhAkAke pAsa thI; tAMtI kapar3ekA bAjAra thA; mAravAr3IkI yahI dukAna thii| vahA~ hamAre munImajI the kisanalAlajI buccaa| bar3e joradAra AdamI, sAkha bhI joradAra-sAhasI karmaTha, apAra sampadAke svAmI jaisA prabhAva-jaise sAre hATako kharIdanekI zakti rakhate hoMsabase adhika mAla kharIdate the, bar3e-bar3e sazastra sipAhI surakSA aura zAnake lie bAhara khar3e rhte| usa gA~vake jamIMdAra para nAhaTA-vyApAra aura vaMzakA itanA adhika prabhAva par3A ki jaba hamAre caritanAyaka vahA~ prathama bAra pahu~ce to unake lie jamIMdAra sAhabane bar3I sundara camakatI haI susajjita kahAroMkI pAlakI bhejI: saikar3oM AdamI svAgatake lie bheje, puSpa mAlAoMkI to saMkhyA hI nahIM thI; apane adhikAriyoMko samArohake lie bheje-sArA gA~va hI svAgatake lie jaise umar3a par3A, hara jabAnapara eka hI vAkya thA "seTha agaracanda nAhaTA Aisa, agaracanda nAhaTA aaisai'| zrI nAhaTAjIkI vyApAra aura sAhitya donoMmeM samAna gati hai| Apa apane sevA bhAvI karmacAriyoMko eka mAsameM jo vyavasthA aura mArgadarzana dete haiM, vaha sAla bhara ke lie paryApta rahatA hai| varSAntameM Apa phira nirdeza de dete haiM jisakA svarUpa agrima varSa ke lie paryApta rahatA hai| aura isa prakAra Apake patha-darzanameM vyApAra calatA rahatA hai / Apa varSa bharake khAtA patroMkI parIkSA kucha hI ghaMToMmeM kara dene meM sakSama haiM aura isI tIvra gatise sAlabharakA kAma ghaMToMmeM hI jAMca lete haiN| nAhaTAvaMzake vibhinna sthAnoMmeM cala rahe vyApAravyavasAyameM jo sabase bar3A aura tanika pecIdA hai; usa vyApArako Apa hI saMbhAlate haiM aura sabase kama samaya meM / eka bAra Apane pratidinake mAlake sTAkako jA~cate rahanekA Adeza diyA; gamAztoMne isa kAmako asaMbhava 50 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ batAte hae kahA ki sAre mAlako roja caika karanA unake balabatese bAharakI cIja hai| zrI nAhaTAjI ne unakI asuvidhAoMko aura asamarthatAoMko bar3e dhyAnase sUnA aura eka atirikta karmacArIkI niyukti karake use aisA sugama patha batAyA ki vaha kAma jo kaThina samajhA jAtA thA; bar3I saralatAse aura Anana-phAnana meM hone lgaa| munIma-gumAzte seTha sAhabako isa pratibhAse abhibhUta ho gye| jo vyApAra Apa dekhate haiM; Apane usakI naI paddhati de dI hai| usapara calanese samasta kArya sukhakara ho gayA hai aura lAbha-hAni darpaNake samAna prastuta ho jAte haiM, isase samaya aura zrama donoMko bacata hotI hai / ApakI baiThaka bar3I sazakta hai / jabataka sArA hisAba nahIM mila jAtA; Apa uThanekA nAma taka nahIM lete aura varSAkA kAma kucha hI ghaMToMmeM sampUrNa kara jAMca tatsambandhI nirdeza de jhaTiti dUsarA kAma samApta karanekI dhunameM rama jAte hai / ApakA dhyAna ghATe aura DUbanake kAraNoMko pakar3ane meM bar3A siddhahasta hai| isalie unakI punarAvatti prAyaH nahIM hone dI jAtI / Apa apane munImoM-gumAztoM AdikI asuvidhAoMko pUre dhyAnase sunate haiM aura unheM dUra karate haiM / Apake kisI bhI kAryameM vilamba athavA TAlamaTolakI sthiti nahIM rahatI / jo tvarA nirNaya lene meM Apa dikhAte haiM; vahI tvarA usake kriyAnvayanameM rahatI hai aura usase bhI adhika usake bhAvI pariNAmoMko jA~canepara / yahI kAraNa sajagatA aura satakatAke kAraNa vyApArathI anudina samRddha hotI jA rahI hai| pahile Apa lagabhaga ATha-dasa mAsa taka vyApAra saMlagna rahate the; lekina aba ATha-dasa mAsa sAhityasevAmeM tallIna rahate haiN| varSa meM eka-do mAsa vyApArajAMcake lie bar3I kaThinAIse nikAla pAte haiN| una do mAsoMmeM bhI sAhityasevA sAtha-sAtha hotI hI rahatI hai| jyoM-jyoM ApakI umra adhika hotI jA rahI hai. tyoM-tyoM ApakI cikIrSA bar3hatI jA rahI hai; Apa vyApArase aura bhI samaya bacAkara sAhityasevAmeM tallIna ho jAnA cAhate haiN| isa saMdarbhameM Apake katipaya vAkya bar3e hI hRdayahAraka haiN| Apake ve vAkya vAkya hI nahIM; apitU svarNAkSaroMmeM ma~DhAne yogya eka mahAmahima sArasvataratnake Antarika udgAra haiM / ve preraNAke srota aura pracchanna vedanAke kadAcit vyaMjaka bhI haiN| "kAma bahuta hai, samaya kama hai, dUsarA kara nahIM sktaa| isalie adhika-se-adhika karalenekI prabala icchA hai| vyApArika kAmoMmeM bhI sAhityake kAma banda nahIM karatA, vyApAra to saMbhAlA huA hai| saMbhala bhI jAyegA; lekina sAhityako kauna saMbhAlegA-ci0 bhaMvaralAla ! vaha kevala chahamAsa hI to mujhase choTA hai; aba merA sAhityika kAma kabhI banda nahIM rahatA; vaha to merI zvAsake sAtha ba~dhA huA hai-vaha banda tabhI hogA, jaba merI zvAsa banda hogii|'' uttuMga zikhara mAravAr3I pagar3I, balakhAtI saghana nirdabha mUMche, bhavya gauravamayI mukhAkRti, nirmala netra, bhauMheM, saghana anveSaNarata-sUkSmagrAhiNI dRSTi, mahApuruSalakSaNopeta karNaroma, sundara sthalanAsikauSTha, vyaDhoraska, vRSaskandha, bhArI zarIra, sAmAnya kada, banda galekA lambA koTa, usapara par3A Avartaka sukhAsIna zveta uttarIya, rAjasthAnI vidhise paridhIta dhautavastra aura sAdhAraNa upAnat / yaha bAhya svarUpa hai zrI agaracanda jI nAhaTAkA; usa mahAmahima mUrdhanya vidvAnkA, jo lakSmIpatiyoMmeM zrImanta seTha hai to sarasvatI putroMmeM parama sArasvata; zodhachAtroMkA jo parama saMbala hai to nirAzritoMkA prabala aatmbl| usane jyoM-jyoM vidyAguNa ajita kiyA hai; tyoM-tyoM vaha vinayAvanata hotA gayA hai / vidyA apane ApameM eka guNa hai aura vaha guNa jaba vinayopeta ho jAtA hai; taba usakI zobhA locanAnandadAyaka kAJcanamaNi saMyogase nyUna nahIM hotI : vidyAvinayopeto harati na cetAMsi kasya manujasya / kAJcanamaNisaMyogo, no janayati kasya locanAnandam / / 1. lekhakake sAtha zrI agaracandajI nAhaTAkA vArtA-prasaMga / jIvana paricaya : 51 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamAre caritanAyaka zrI nAhaTAjI atyanta dharmabhIru haiM; unakA jIvanarasa AdhyAtmika sAdhanA hai| isalie ve mana, vacana aura karmase kisIkA bhI ahita karanA to kyA; socanA bhI nahIM cAhate; ve asatya bhASaNa-paruSavacana aura pravaMcanakarmase bahuta dUra rahane ke abhyAsI haiN| nirantara svAdhyAya, tapazcaraNase AtmakalyANake Urdhvapathako prApta karane kI satata sadicchatA unameM jAgrata hai. ve jJAnayajJake parodhA hai: vidvAna hAdika namana aura vandana unakA nitya-naimittika karma hai| saMskRta kavikI nimnAMkita bhAvarAzike Alambana mAnoM zrI nAhaTAjI hI rahe hoM : satyaM tapo jJAnamahiMsatA ca, vidvatpraNAmaM ca suzIlatA ca / etAni yo dhArayate sa vidvAn, na kevalaM yaH paThate sa vidvAn / / kevala pustaka adhyetA vidvAn nahIM hotA; vidvAn to vaha hai jo satya, tapa, jJAna, ahiMsA, vidvatnamana aura suzIlatA jaise sadguNoMko dhAraNa karatA hai| zrI nAhaTAjI vidvAnoM ke bhakta aura guNagrAhI puruSa haiN| ve kisIko dekara jitane prasanna hote haiM; utane lekara nhiiN| unakI mAnyatA hai ki jo apUrva Ananda tyAgameM hai, vaha grahaNameM nahIM hai / yaha unakA abhilekha hai ki agara kisIne unake lie thor3A bhI zrama kiyA to zrI nAhaTAne usake lie dasa guNita kiyaa| unakI vidvat-pUjAkA isase bar3A pramANa aura kyA ho sakatA hai ki ve prativarSa kisI na kisI vidvAnkA samArohapUrvaka svAgata sammAna karate haiM aura 'patraM puSyaM phalaM toyaM ke rUpameM 101) rupayoMkI rAzi sazraddhA arpaNa karate hai / isa svAgata kAryakramameM ve bahatase rAjasthAnI vidvAnoMko ukta rAzi pradAna purassara sammAnita kara cuke haiM : zrI nAhaTAjIke vyaktitvameM paraguNadarzana aura paramahattvaprakAzanakI adamya bhAvanA aura viziSTa AkAMkSA sannihita hai| unake dvArA vividha vidvAnoMko samarpita graMthoMkI samarpaNabhASAmeM ukta tathyakA spaSTa abhivyaMjana hotA hai| 'bIkAnera jaina lekha saMgraha'ko 'svargIya zrI pUraNacandrajI nAhara'kI pavitra smRtimeM samarpita karate hue unhoMne likhA hai "jinhoMne apanA tana-mana-dhana aura sArA jIvana jaina purAtattva, sAhitya, saMskRti aura kalAke saMgraha, saMrakSaNa, unnayana aura prakAzanameM lagA diyA aura jinake Antarika prema, sahayoga aura sauhArdane hameM nirantara sarasvatI-upAsanAkI satpreraNA dI; unhIM zraddheya svanAmadhanya svargIya bAbU pUraNacandajI nAharakI pavitra smRtimeM sAdara samarpita............... samarpaNakI bhAvavyaMjanAse spaSTa ho jAtA hai ki zrI nAhaTAjI jaisA vyaktitva usI para rIjhatA hai jisane tana-mana-dhana aura apane jIvana takako purAtattva, sAhitya, saMskRti aura kalAke saMgraha, saMrakSaNa, unnayana aura prakAzanameM arpaNa kara diyA ho; maiM to zrI nAharajIko dhanyavAda denA cAhatA hU~ jinhoMne zrI nAhaTA jaise nikaSa-puruSase ukta prakArakI guNa-garimA maMDita zabdAvalI prApta kara lii| isa sandarbhameM zrI naiSadhakArake nimnAMkita zlokakA bhAvArtha kitanA samIcIna aura avasarocita pratIta hotA hai| kavine vaidarbhIkI prazastimeM bhAvAbhivyaMjana kiyA hai ki vaha vidarbha kanyA damayantI dhanya hai, jisane apane guNaprakarSase niSadharAja-nalako bhI AkRSTa kara liyaa| candrikAkI prazaMsA isase adhika aura kyA ho sakatI hai| jo sAgarameM bhI jvAra lA detI hai| "dhanyAsi vaidarbhi! guNairudAraiH, yayA samAkRSyat naiSadho'pi / itaH stutiH kA khalu candrikAyAH, yadabdhimabhyuttaralIkaroti // zrI nAhaTAjIke grantha-samarpaNakI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki yA to ve divaMgatoMko samarpaNa karate 52 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athavA pArivArikoMko athavA vItarAga santoMko athavA upayukta pAtroMko / unake isa samarpaNa mUlyAMkanase yaha tathya spaSTa ho jAtA hai ki zrI nAhaTAjI bhautika samRddhi athavA kisI eSaNAke nimitta Adarza aura pAtratAkA galA nahIM ghoTate / unake samarpaNa meM pAtragata aucityakA pUrA dhyAna rakkhA jAtA / unakA samarpaNa antardhvani se sambaddha adhika hai aura laukika tuSTise kama / yahI kAraNa hai ki zrI nAhaTAjIne apanA koI graMtha kisI svArtha vizeSa kI sampUtike nikRSTatama uddezyakI avApti ke lie- kisI anadhikArIko samarpita nahIM kiyA / isase bar3I guNagrAhakatA aura kyA ho sakatI hai ? yaha uccastarakI niSkAma sevAbhAvanA hai; jisakI Aja sarvAdhika AvazyakatA hai / zrI pUrNacandrajI nAhara ne agara apane jIvanako sAhitya evaM kalA-sevAmeM lagA diyA thA to mohanalAla dalIcaMda desAIne jaina evaM gujarAtI sAhitya uddhAra saMrakSaNa ke lie apanA sarvasva homa diyA thA / ve niSNAta sAhitya mahArathI the; 'jaina gurjara kavio bhAga 1.2.3 'jainasAhitya no saMkSipta itihAsa' jaise amara graMtha ratna unake kIrtizarIrako amara banAneke lie paryApta haiM / hamAre caritanAyaka zrI nAhaTAjIne apanA graMtha 'samayasundara kRti kusumAJjalI' inhIM prAtaHsmaraNIya zrI desAIko samarpita kiyA hai kyoMki zrI desAI likhita 'kavivara samayasundara' nibaMdhane hI Apako sAhityakSetrameM Age bar3hane kI preraNA dI thii| isIko kahate haiM' tvadIyaM vastu govinda ! tubhyameva samarpaye' kisI sArasvatase uRNa honekA kitanA zlAghya patha hai yaha jise zrI nAhaTAjIne apanA rakkhA hai / 'terA tujhako sauMpate, kyA lAgata hai mora' jaisI pavitra bhAvanAkA darzana hameM zrI nAhaTA likhita graMtha 'yugapradhAna zrI jinacandrasUri ' ke samarpaNa sandarbha meM bhI upalabdha hotA hai / ukta graMtha paramapUjya zrI jinakRpAcandrasUrijI mahArAjako zrI nAhaTAne nimnAMkita zabdAvalImeM samarpita kiyA hai, jo paThitavya haiH " Apake sadupadeza se hamAre hRdayakSetrameM sAhityAnurAga aura sAhityasevAkA jo bhavya bIja prasphuTita aura pallavita huA hai, usIke phalasvarUpa yaha prathama puSpAJjali prema zraddhA aura bhaktipUrvaka Apake karakamaloMmeM sAdara samarpita hai" vastutaH isa samarpaNa meM itihAsa hai, yathArtha chipA baiThA hai / zrI nAhaTAjIke apane gurudeva ke prati abhivyakta ye udgAra eka ghaTanA hai jo saMvat 1984meM ghaTita huI thI / sArAMza yaha hai ki nAhaTAjIne apanI zraddhA ke puSpa unhIM logoMke caraNoMmeM car3hAye haiM jo atyanta karmaTha, tyAgI, parizramI aura laganake dhanI rahe haiM aura jinhoMne sAhitya, saMskRti aura unake saMrakSaNa - unnayana tathA pracAra-prasAra ke lie apanA sarvasva homa diyA hai / isa prasaMga meM logoMkA yaha kathana akSarazaH satya pratIta hotA hai ki zrI nAhaTAjIke mukhase anaupacArika bhAvamUlaka hArdika 'zAbAzI' lenI bar3I kaThina hai / " ve sau de deMge lekina 'zAbAzI' nahIM deMge / " isakA kAraNa yaha hai ki sAdhuvAda atyanta abhibhUta manakI pratikriyA hai aura zrI nAhaTAjI jaise karmaTha, zramazIla, vidvAn lekhakako abhibhUta karanA sAdhAraNa khela nahIM hai / isalie unake 'zAbAzI' kI AzA vahI rakha sakatA hai; jisane kabIra ke nimnAMkita dohoMkA sAra kevala samajhA hI na ho apitu use jIvanameM saMghaTita bhI kara liyA ho sIsa utAre bhui~ ghare, tA para rAkhe pA~va | : dAsa kabIrA yoM kahai, aisA hoya to Ava // 102 // kasata kasauTI jo Tikai, tAko zabda sunAya / soI hamarA baMsa hai, kaha kabIra samujhAya // 130|| jIvana paricaya : 53 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMI sevata jala gaI, mAsa na rahiyA deha / sAMIM jaba lagi seihoM, yaha tana hoya na kheha // 171 / / DhArasu lakhu marajIvako, dhaMsi ke paiThi patAla / jIva aTaka mAnai nahIM, gahi le nikara yo lAla // 266 / / ' hamAga tAtparya yaha hai ki zrI nAhaTAjI kI guNagrahaNa bhAvanA atyanta mRdu hai; lekina guNa saMsiddhiko unako kasauTI atyanta kaThora / unake sahasroM mitroM, AdaraNIyoM-pUjyoMmeMse kitane haiM jo unheM abhibhUta kara sake haiM ? vastutaH bahuta kama / / bhaye na kete jagatake, catura citere cUra-bihArI / zrI nAhaTAjI kisI vastukA, dhanakA athavA samaya-zramakA apavyaya nahIM krte| ataH ve suvyayI haiN| unakI mAnyatA hai ki pratyeka vastukA adhikase adhika upayoga-lAbha lenA cAhiye, jo aisA nahIM karate; zrI nAhaTAjIkI dRSTimeM ve yA to nAdAna haiM athavA madAndha / unakA supratiSThita tarka hai : phalako AdhA hI khAkara pheMka dene meM jaise buddhimattA nahIM hai athavA kisI abhyAsa pustikAkA kevala AdhA pRSTha likhakara choDa dene meM koI sAra nahIM hai; usI prakAra pratyeka upabhogya vastuko pUre upabhogameM na lenA kamase kama samajhadArI to nahIM hai / yaha kathana zrI nAhaTAjIke lie akSarazaH satya hai ki jahA~ kArDase kAma calatA hai; vahA~ liphAphA nahIM khaceMge; ve sAhityake rokar3iye yA munIma hai| lekina isakA tAtparya yaha kadApi nahIM hai ki zrI nAhaTAjI kaMjUsa aura baddhamuSTi haiN| vAstavikatA to yaha hai ki jisa vyaktine lAkhoM rupaye vyaya karake kalA aura sarasvatIkA uddhAra kiyA aura sau pacAsa pratidina vyaya kara kalAtmaka vastueM athavA pANDulipiyA~ aba bhI kharIdatA hai; jo bhUkhoM, pIr3itoM aura kaSTaprApta vyaktiyoMko anna, vastra, auSadha Adise sAhAyya pahu~cAtA hai; jo bekAroMko kAma dekara bhugatAna karatA hai| jisakI icchA vidvata-pUjana aura vidvAnoMkA svAgata karanekI nirantara banI rahatI hai; jisake dvAra zodhachAtroM aura vidvAnoM ke lie niHzulka AvAsa aura bhojana karAne hetu satata udghATita haiM aura vyApAra kSetra evaM gArhasthya dAyitvoMke lie jo lAkhoM rupaye prativarSa vyaya karatA hai; vaha kaMjUsa kaise ho sakatA hai ? zrI nAhaTAjI dhairyadhanI hai| vipattiyoMke TUTane vAle pahAr3oMko Apa apane zAnta-gaMbhIra svabhAvase saha lete haiN| ApakI ruci darzanameM vizeSa hai; ataH sukha-duHkha, glAni Adi viSayoM para par3hate hI rahate haiN| duHkhakI vyAkhyA karate hue eka dina zrI nAhaTAjIne lekhaka ko batAyA ki : duHkhakA prabhAva to bahuta acchA hai; vaha sajagake lie varadAna hai lekina usakA bhoga vedanA prasU hotA hai / duHkhake bhogako dazAmeM mAnavako sAmAnya paristhitise thor3A Upara uThakara taTastha darzaka bananekA abhyAsa karanA cAhiye / aisA karanese duHkhakI asahya vedanA apekSAkRta nyUna hotI jAyegI aura zanaiH-zanaiH gItAmeM vaNita samatva yogako sthiti banatI clegii| manakI anukala vedanIya dazA aura usakI pratikula vedanIya sthiti para zrI nAhaTAjIkA gahana adhyayana hai aura ve use jIvanakI prayogazAlAmeM bhI utArate haiN| Apapara aneka saMkaTa par3e haiM, lekina Apane apanA prAkRtika santulana nahIM khoyA / Apake ghara lAkhoM rupayoMkI corI ho gayI; patnIkA dehAnta huA aura hamArI dRSTimeM Apake gharapara abhUtapUrva vajrAghAta taba huA jaba Apake gharakA samasta dAyitva saMbhAlane vAlI, ekamAtra 25 varSIyA putravadhU, atyanta suzIla, caritravatI, satI, putra dharmacandajI 1. dohAsaMkhyA 'kavIra vacanAvalI' prakAzaka-nAgarI pracAriNI sabhA kAzIke anusAra hai / 2 zrI jamanAlAla jaina vArANasI-nAhaTAjI : eka jIvanta saMgrahAlaya / 54: agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAhaTAkI ardhAMginIko kucha hI ghaMToMmeM vikarAla, nirdayI kAlane kavalita kara gharakA sukha, sAra saMbhAla, nAhaTAjIkI sevA, devara-nanadoMkA Azraya aura sneha, saba kucha chIna liyaa| jisane bhI yaha sunA vaha royA, gharake saba prANI A~sUkI nadI bahA rahe the lekina zrI nAhaTAjI prakRtistha bane baiThe the, mAnoM ve duHkhake isa kAlakaTako pI gaye the aura jJAnajalase mohapaMkako dho rahe the| gItAkArakI bhASAmeM aisA vyakti hI to 'sthitadhI' kahalAnekA adhikArI hai : duHkheSvanudvignamanAH, sukheSu vigataspRhaH / vItarAgabhayakrodhaH sthitadhIH munirucyate / duHkhoMmeM udvegarahita, sukhoMmeM spRhAtyAgI, rAga bhaya aura krodhako niHzeSa karanevAlA 'sthitadhI' muni kahA jAtA hai| zrI nAhaTAjIkA vyaktitva samanvaya-pATavakA vilakSaNa udAharaNa hai / Apa vyavasAyakI dRSTise vyApArI, karmakI dRSTise adhyetA, lekhaka tathA rucikI dRSTise adhyAtma-pradhAna dhArmika phakkar3a saMta haiM / ye tInoM hI svarUpa prakRtyA paraspara mela nahIM khAte / vyApArameM lakSmIkA nivAsa samajhA jAtA hai| usakA lakSya adhikase adhika, yena kena prakAreNa lakSmIkI upAsanA, usakA arjana aura saMrakSaNa rahatA hai| jaba ki lekhaka aura nirantara adhyetAkA citta jJAnonmakhI hotA hai| vaha cintanakI AdarzavAditAmeM masta rahatA hai| aura adhyAtmakA kSetra to ina donoMse bhI dUrakA hai / usameM lokaiSaNAko tanika bhI mahattva nahIM diyA jAtA / zrI nAhaTAjI kuzala vyApArI, uccakoTike adhyayanazIla lekhaka aura adhyAtmasAdhaka saMta haiM / prakRtyA virodhI ina tInoM kSetroMkI eka vyaktitvameM saMhati kama AzcaryakI bAta nahIM hai| zrI nAhaTA jaise vyaktikA sAhitya aura kalApriya jIvana atyanta vyayazIla hai| ve calate-phirate hajAroM rupayoMkI kalAtmaka cIjeM kharIda lete haiM: hastalikhita pANDulipiyA~ to chor3ate hI nhiiN| isa abhiruci meM Apane lAkhoM rupaye vyaya kara diye haiM aura karate jA rahe haiN| ApakA hI kathana hai ki "maiM jo bhI kalAtmaka vastu yA prAcIna pANDulipi kharIdatA hU~; vaha becaneke lie nahIM hotii| aisI sthitimeM ApakA sAhityakalAprema vyayasAdhya hai; aura saMyukta vyApArameM jaba ki itara pArivArika kevala vyApArI haiM; Apake isa bahula vyayako, vyApArake lie samaya adAnako aura gArhasthameM vizeSa ruci na leneko kisa prakAra prazraya dete A rahe haiM aura taba jabaki Apa bhAiyoMmeM sabase choTe hai; aura AjJAvazavartI hai| lekhakane isI jijJAsAko zrI nAhaTAjIke sammukha prastuta kiyaa| zrI nAhaTAjIne batAyA ki ArambhameM gharavAloMko merA sAhitya sAdhanAkA kAma acchA nahIM lagatA thaa| ve isa kAmake pratikUla bhI the| pitAjI-bhAI aura bhrAtapatroMkI yahI icchA thI ki maiM ekAntabhAvase vyApArameM lagA raha~ aura gharakI zrIvRddhiko dina dUnI rAta caugunI kruuN| zrI nAhaTAjIne kahA ki 'mere pArivArika apanI vibhinna ruciyoMmeM hajAroM-lAkhoM rupaye vyaya karate haiM; lekina maiM eka bhI paisA kisI anya rucimeM vyaya nahIM karatA; jo thor3A-bahuta vyaya karatA, vaha prAcIna hastalikhita granthoMko kharIdane meM athavA kalAtmaka vastuoMmeM / mere isa bhAvakA pArivArikoMpara anukUla prabhAva par3A aura unhoMne mujhe hajAroM rupaye kharacanekI chUTa de dii| mere sAhityika zramakA lAbha jijJAsu chAtroM aura vidvAnoMko bhI milane laga gayA thA aura mere pitAjI prabhRtine isako 'paraparopakAra' samajhA aura mujhe isa kAmameM lage rahanekI AjJA pradAna kii| 1. yaha duHkhada nidhana dinAMka 2 agastako huA thaa| jIvana paricaya : 55 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsare kAraNapara prakAza DAlate hue zrI nAhaTAjIne batAyA ki mere aneka prakArake prakAzita lekhoMse cAroM tarapha yaza phailaa| deza-paradeza- sarvatra sahasroM mukhoMse pitAjI Adi parijanoMko merA sukhada yaza sunane ko milA, isalie ve bar3e prabhAvita hue aura unhoMne sAhityasevAkI mujhe pUrNa anumati pradAna kara dI / caturtha kAraNakI ora saMketa karate hue nAhaTAjIne batAyA ki merI saccI lagana aura ImAnadArIse pitAjI prabhRti bahuta prabhAvita hue| ve samajha gaye the ki mere prANa sAhitya aura kalAke saMrakSaNa - adhyayana aura unnayanameM basate haiM; isalie unhoMne mujhe sAhityasAdhanAse vimukha karanekA bAdameM kabhI prayatna nahIM kiyA / zanaiH-zanaiH ve mere prati itane udAra ho gaye ki merA eka kSaNa bhI gArhastha dAyitvoMmeM vyaya karanA unheM abhISTa nahIM thA / ve svayaM kArya kara lete, para mujha e na kahate aura isa prakAra mere pakSadhara banakara mujhe adhyayanakA zubha avasara svayaM to dete hI; dUsaroMse bhI dilavAte / paMcama kAraNa yaha bhI thA ki maiM vyApAra bhI sambhAlatA thA aura sAhityasevA bhI karatA thA / jo loga nirantara varSabhara vyApArameM lagakara jitanI dakSatA lA pAte the; use maiM kucha mahInoMke kramase le AtA thA aura zeSa samaya meM par3hatA - likhatA rahatA thA isalie pArivArikoM kI orase vizeSa ApattikA pAtra meM nahIM banA / zrI nAhaTAjIne apane vyaktitvameM vyApAra - adhyAtma aura adhyayanake samanvayake viSayameM lekhakako ki merI mUla abhiruci adhyAtma meM hai / sAhitya merI AdhyAtmika sAdhanAkA sAdhana hai aura vyApAra laukika dAyitvoM ke nirvAhakA sAdhana aura prakArAntarase vaha bhI merI AdhyAtmika sAdhanAkA sAdhaka hI bana gayA hai; bAdhaka nahIM hai / vyApArane merI nyUnatama AvazyakatAoMkI sampUrti kara mujhe arthakI orase nizcinta banA diyA hai; isalie maiM nirdvandvabhAvase apanI sAdhanA - adhyAtma sAdhanA kara letA hU~ / zrI nAhaTAne kahA ki agara maiM arthalolupatAkA cerA banakara vyApAra karatA to maiM apanI sAdhanAse gira jAtA aura tRSNAkI taruNatA mujhe le DUbatI / ataeva maiMne Ajase 40 varSa pUrva sampattikI sImA nirdhArita kara lI thI aura vaha bhI kevala pA~ca lAkha / Aja rAjya sarakAreM bhI to yahI kara rahI haiM; jo maiMne cAlIsa varSa pUrva kara liyA thA / zrI nAhaTAjIne batAyA ki maiM sukha-duHkhake harSa-viSAdake samasta laukika dAyitvoMko nibAhatA hU~; lekina nirlipta bhAvase, kevala karaNIya hai; isalie karatA hU~ / yahI kAraNa hai ki merI adhyAtmasAdhanA mujhase dUra nahIM huI aura mujhe saMbala denA usane chor3A nahIM / isIko gItA meM niSkAma bhAva kahate haiM / mere samasta kArya, vizeSataH laukika kArya, niSkAmabhAvase prerita hote haiM / maiM unameM apaneko lipta nahIM karatA, jalameM kamalakI bhA~ti jIvana jInekA abhyAsI hU~-aura usI jIvana-paddhatipara calate rahanA cAhatA hU~ / 1 zrI nAhaTAjI zarIrastha mahAn Alasyako pAsa taka nahIM phaTakane dete| unheM jo karanA hotA hai, turata aura usI samaya kara DAlate haiM / ve samayakA eka kSaNa bhI Alasya, pramAda, tandrA yA gapazapa meM bitAnA nahIM caahte| unhoMne yaha bhalIbhA~ti hRdayaMgama kara liyA hai ki AyukA kSaNaleza svarNakoTiyoMse bhI prApta nahIM ho sakatA aura usIko agara vyartha ga~vA diyA; to usase bar3I hAni aura kyA hogI ! AyuSaH kSaNalezo'pi na labhyaH svarNakoTibhiH / sa eva vyarthatAM nItaH, kA nu hAnistato'dhikA // zrI nAhaTAjIkI pravRtti saMgrahakAriNI hai / unhoMne usa pravRttikI saMtuSTi prAcIna hastalikhita graMthoM aura prakAzita pustakoM evaM prAcIna kalAtmaka vastuoMke pavitra saMgrahase kI hai| unakA 'zrI abhayajaina graMthAlaya' aura 'zaMkaradAna nAhaTA kalAbhavana' isakA pratyakSa pramANa haiM / Apane saMvat 1976-77 ke AsapAsakI 56 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ likhita kakSA cAra-pA~cakI apanI abhyAsa pustikAoMko bhI bar3e dhyAnase surakSita rakkhA huA hai| usa samayake lekha, pada, kavitta aura nibandha bhI jyoMke tyoM surakSita par3e haiN| jo cIja eka bAra Apake hastagata ho jAtI hai, usakA akAraNa tyAga Apako sahya nahIM hai| nAhaTAjI svAvalambI haiN| hara kAma apane hAthase karaneke AdI haiN| unheM kAma karanemeM gauravakI anubhUti hotI hai / pustakAlayakA choTA-moTA sAdhAraNa-asAdhAraNa kAma svayaM hI sampanna karate haiM aura gharabAjArakA bhI Apa hI nibaTAte haiN| zrI nAhaTAjIkI yAtrA 'kaSTayAtrA' hotI hai / zrI bhaMvaralAlajI nAhaTAke zabdoM meM "ApakI rela musAphirI prAyaH kaSTakara hotI hai; kyoMki pahalese rijarvezana karAte nahIM aura kAryavyastatAse gAr3I chUTate-chUTate jAkara pakar3ate haiM / bhAgate daur3ate jIme aura turanta cauvihAra kiyaa| ApakI AvazyakatAe~ alpa hai; ataH musAphirImeM ine-gine kapar3e bIDiMgameM DAlate haiM aura usameM bhI bhAra adhikatara pustakoMkA hI rahatA hai| musAphirImeM peTI rakhate nahIM; yadi kulI nahIM milA to svayaM hI bagalameM bIDiMga DAlakara cala par3ate haiN|" kahanekI AvazyakatA nahIM ki hamAre caritanAyaka zrI agaracandajI nAhaTA sarasvatI aura lakSmIke varada-putra haiN| unake jIvanakA rasa adhyAtmarasa hai| ve atyanta dharmabhIru lekina cAritryapAlanameM vajrase bhI kaThora hai| zrama aura svAvalambana unakA jIvaTa hai| ve savyayI, dharmadhanI, nirbhaya, smatizIla, preraka, aura samanvalazIla udAra mahApuruSa haiM / aise puruSoMke avataraNase hI dharAkA nAma vasundharA sArthaka hotA hai / zrI nAhaTAjI bhare-pUre parivArake mukhiyA haiM / Apake pA~ca lar3akiyAM aura do lar3ake haiM / sabase bar3I lar3akI jeThI bAI hai| zeSa lar3akiyoMke nAma haiM-zAntibAI, kiraNabAI, saMtoSabAI aura kAntAbAI / dharmacanda bar3e putra aura vijayacanda choTe putra haiM / nAhaTAjIne apanI santAnako supaThita aura suzikSita kiyA hai| kAntA aura dharmacanda dazama kakSottIrNa haiM / vijayacandane bArahavIM kakSA uttIrNa kI hai| Apake eka potA aura ekkIsa nAtI-nAtine haiM / ApakI vaMzAvalI pRSTha 23 se 25 pr| vidvadvareNya zrI agaracandajI nAhaTAke vyaktitva meM hI unakA kRtitva sannihita hai| unhoMne anekarUpa hokara mA~ sarasvatIkI sevA kI hai aura karanemeM saMlagna haiM / zrI nAhaTAjIne hajAroM ajJAta kaviyoMko aura bIsa hajArase adhika pANDulipiyoMko sArasvata saMsArake sammukha prastuta kiyA hai| jo sarasvatI chinnabhinna sthitimeM jIrNazIrNa hokara andhakArAvRta thI; use zrI nAhaTAne svakarasparzase svastha-zuddha banAkara sArvajanika evaM sArvajanIna banA diyA hai| unhoMne aneka granthoMkI sAragarbhita evaM pramANapuSTa bhUmikA-prastAvanAe~ likhakara nayese naye tathyoMkA udghATana kiyA hai| zrI nAhaTAkI dRSTi zodhamukhI hai, isalie unake dvArA likhita kisI bhI lekhameM Apa adhikase adhika naye aura azrutapUrva niSkarSa avazya prApta kreNge| zrI nAhaTAjI zodhakartA to haiM hI; ve zodhasahAyaka bhI haiN| zodha karanevAle jijJAsuoMkI hara saMbhava sahAyatA hetu ve sadaiva tatpara rahate haiM / ve apane vistRta adhyayana, gahana cintana aura spaSTa nirNAyaka pratibhAse hajAroM chAtroM aura vidvAnoMko lAbha paha~cA cuke haiM aura pahu~cAte hI jA rahe haiM / isa pavitra karmameM na unheM Alasya gheratA hai aura na tandrA / niHzulka bhojana aura AvAsakI vyavasthA bhI prAyaH nAhaTAjIkI orase kI jAtI hai| zodhachAtroMke lie zrI abhaya jaina graMthAlayakI pustakeM to ArakSita haiM hI, ve AvazyakatA par3anepara itara vyaktiyoM athavA hastalikhita pustakAlayoMse apane dAyitvapara pustakeM bhI dilAte haiM aura isa prakAra 'zodha-sahAyaka' ke svarUpakA bhI sundara nirvAha karate haiM / jIvana paricaya : 55 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI nAhaTAjIkA eka svarUpa prAcIna granthoMke uddhAraka aura saMgrAhakakA bhI rahA hai| unhoMne apane pustakAlaya zrI abhaya jaina graMthAlayameM lagabhaga cAlIsa hajAra prAcIna pANDulipiyoMkA saMgraha kiyA hai aura use adhika samRddha banAneke lie pratipala jAgarUka haiN| unhoMne sahasrazaH hastalikhita granthoMko dravyakI mahatI rAzise kraya kiyA hai aura sarasvatI uddhArake pavitra kAryako sampAdita karaneke lie ve kahIM bhI jAneko samutsuka evaM tatpara rahate haiM / unakI isI bhAvanAne unheM durlabha, prAcIna, pANDulipiyoMke samRddha saMgrAhakake rUpameM akhila bhAratIya starapara khyAti dAna kiyA hai| zrI nAhaTAjI kalAkRtiyoMke premI-saMgrAhaka haiN| unhoMne apanI isI kalApriyatAke kAraNa zaMkaradAna kalA bhavana jaisI suvikhyAta saMsthAko janma diyA hai| Aja zrI nAhaTAjIko prAcIna kalAtmaka vastu vikraya karanevAle ghere rahate haiM aura pratidina saikar3oM rupayoMkA kraya hotA rahatA hai| sAhityasaMsArameM zrI nAhaTAjI prakhara Alocaka, prAcIna evaM madhyakAlIna hindI sAhityake gahana adhyetA evaM adhyAtmapremI nibaMdhalekhakake rUpameM suvikhyAta haiN| bahuta kama sudhI isa tathyako jAnate haiM ki zrI nAhaTAjI apane uddAma saMyamazIla, maryAdAbaddha yauvanameM atyanta samartha kavi rahe haiN| unakI bhAvadhArA sahajodbhUta pratIta hotI hai aura unakA cintana jainadarzanabhakti pravaNa / zrI nAhaTAjI bhaktikSetrake muktaka kavi rahe haiN| unhoMne adhikAMzataH tIrthaMkaroMke preraNA-prasU pAvana cAritrya guNoMko apanI kavitAkA viSaya banAyA hai| zrI pArzvanAtha jinASTakameM ve prabhu pArzvanAthake anupama tyAga, asIma sahiSNutA aura dhairya-gAmbhIrya para mugdha haiN| sAgara sama gaMbhIra dhIra maMdAra girI sama, vijayI karma suvIra aura nahIM Avai opama / nAga bhayaMkara viSadhara dekhata viSa taji donau, rahe caraNa tuma deva seva karato guNa lInau / bhakta kavikA vizvAsa hai ki zrI pArzvaprabhu sarvajJa vijJa hai| sevakoMke Azraya aura sanmati hai / kavikA iSTa sAMsArika sampatti arjana nahIM hai| vaha pArzvabhaktike gaNaprakarSase paramagatiprAptikA abhilASI ho sarvajJa vijJa saba bhAvoMke tuma sanmati / sevaka jana AdhAra sAra tAro yaha vintii| agara madA mana mudA bhaktibhara lalita guNastuti / tava pada vaMdana karma nikaMdana, prApti parama gati / / ArAdhyake agAdha guNagarimA bhAvameM nimajjita bhakta kavi nAhaTAkA mAnasa yadAkadA ahetumeM hetukI kalpanA bhI karane lagatA hairucira zAnta amlAnta pArzvamukha atihi manohara, dekha indu bhayo mandu sadA AkAza kiyo ghara ! prabhu pArzvanAthakA mukha atyanta manohara hai / candramA use dekhakara manda ho gayA aura AkAzameM rahane rahane lagA hai| kavi prabhuke 'pArasa' nAmakA mAhAtmya smaraNa kara atyanta AhlAdita anubhava karatA hai| usakI dRSTimeM pArzva nAma apane ApameM guNadhAma hai| pArzvanAma guNadhAma ahA! pArasa patthara bhI! kare lohako svarNa, kaheM phira kyA prabhuvara ko! kavi nAhaTAke vividha bhaktistavanoMmeM zrI 'mahAvIra stavana' kA utkRSTa sthAna hai| kavikI zailI atyanta praur3ha, uktimeM sahaja AlaMkArika chaTA aura bhAvoMmeM ajasra pravAha saba milakara sahRdaya sAmAjikako bhaktirasAmbadhimeM avagAhana pradAna karate haiN| prAraMbha-padameM kavi varNyake agAdha gaNagaNimAvimaMDita caritra aura apane alpajJatvakI tulanAke vyAjase apanA vinayabhAva prastuta karatA hai siddhAratha kula kamala divAkara, trizalA kukSI mAnasa haMsa / carama jinezvara mahAvIra haiM, maMgalamaya tribhuvana avataMsa / / 58 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadyapi unameM anupama guNa gaNa, haiM ananta nahiM koI pAra / pA sakatA hai; kintu bhaktivaza, kahatA hU~ maiM vahI vicAra || kavikA mAnasa mahAvIra prabhukI sahanazIlatAkA smaraNa kara haThAdiva mukharita ho jAtA haiaha aha samatA thI kaisI, sahe kaSTa maraNAnta aneka | saM0 1984ke vasaMtapaMcamI ke zubhadina kharataragacchake AcArya zrI jinakRpAcandrasUrijI bIkAnera padhAre aura 2 varSa virAje tabhI Apane guru-gIta banAye / zrInAhaTajIke vyaktitvapara zrI kRpAcandrasUrijI kA bar3A prabhAva rahA hai / jainadarzana-bhakti aura zodhazramakI preraNA unheM ukta sUrijI se hI prApta huI thI / guru kRpAcandrajI ke prati AbhArake isa bhArako kavine svaracita aneka prazasti stavanoMmeM abhivyakta kiyA hai / yathA zrI kRpA candrasUrirAja, dekhI torI zAnta mudrA sukhakArI megharAja ke naMdana kahiye, amarA mAta udAra comU gAma meM janma Apako, bhavijana AnandakAra / bhaktahRdaya kavi gurUpadezavANIpara mugdha pratIta hotA hai| vaha use 'amRtadhArA' se utprekSita karatA hai : bIkAnera meM Apa padhAre, saubhAgya aparaMpAra / dezanA ajaba suhAvanI, mAno amRta kI dhAra // bhakta mAnasakA kathana hai ki zrI kRpAcandrasUri kisI pUrvapuNyake pratApase bIkAnera padhAre haiM aura zrAvakoMko kRtArtha kiyA hai / vaha una darzakoMke bhAgyako sAdhuvAda detA hai jinhoMne gurumahArAjake pAvana darzana kiye haiM / kavikA mumukSuhRdaya apane guruse sahajabhAva meM muktikA mArga bhI pUchane lagatA hai : kavike hI zabdoM meM : batAo muktikI rAha gurujJAnI bhava jala ko nahIM thAha gurujI - phirato phirato hAryo / tuma bina nahIM koI merA sahArA, tumarI zaraNa meM Ayo || isI prakAra - kRpAcandrasUri rAya re, koI puNya se Aye, zAnti mUrati sohaNIre, sahune Ave dAyare / paMca mahAvrata hai dhArI, rakSA kareM chahu~ kAya re // kavi aneka padoMmeM upadezaka ke rUpameM bhI upasthita huA hai / vaha jIvako AtmajJAna prApta karane ko kahatA hai / usakI AsthA jinavacanazravaNameM hai / niMdA, vikathA, Adise bacane kI usakI zikSA sarvahitakArI hai / yathA cetanajI karavo Atma dhyAna buddhitattva vicAraNa phoro, jina vacana suNana meM kAna / niMdA vikathA micchara bhASA chor3a mukhase karo prabhugAna // aneka padoMmeM kavi paryUSaNa parva manAne kI zikSA detA hai / vaha isI prasaMga meM supAtrako dAna denekA Agraha bhI karatA hai / yathA bhavi bhAvadharI, parva pajUsaNa ArAdho AnaMda suM / e parva bhalo, chai sahu meM siradAra cintAmaNi ratna jyUM || amArI par3aho bajavAije, jinarAja pUjana vidhi su~ kIjai, validAna supAtra nadIjai / jIvana paricaya : 59 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi nAhaTAne 'adhyAtma chattIsI' zIrSaka racanAkA nirmANa bhI kiyA hai| isameM saMsArase rAga viratikA upadeza diyA gayA hai| jainadarzanase sambaddha pAribhASika zabdAvalIkA Adhikya isameM parilakSita hotA hai / katipaya udAharaNa : jo jo vastu dRzyamAna vaha, vaha pudgala rUpa / rAco kyA soco jarA, tUM paramAtma svarUpa // karmabaMdha nahIM vastutaH, jAno nizcaya eha / rAga dveSa nahi hoya jo, ur3e karmadala kheha || kavine 'devatattva chattIsI' zIrSaka racanAkA nirmANa bhI kiyA hai| yaha cintanapradhAna jainadarzana se sambaddha padAvalI hai / sAmpradAyikoM ke lie isakA mahatva vizeSa hai / kavi nahAne zoka gItiyA~ bhI likhI haiM / aisI gItiyoM meM zrIjinacAritrasUrijI ke nidhanapara racita racanA vizeSa rUpase paThitavya hai / isa prakArakI gItiyoM meM bhAva - zabalatA ke udAharaNa draSTavya haiM : 'jaina zAsanake sitAre, svarga meM jAkara base / cAritrasUri guNake Akara, cala base ! hA cala base / gotra chAjer3a pAbudAna suta, mAta sonako dhanya hai / janma ugaNIsa sau bayAlosa, cala base hA ! cala base / kahane kI AvazyakatA nahIM ki yuvaka kavi zrI nAhaTA bhAvoMkI dRSTise atyanta samRddha aura bhASAkI dRSTise atIva samartha pratIta hote haiN| unakI vANIkA sphuraNa sahaja hai / usameM svAbhAvikatA aura saralatA hai / unake aneka pada par3hate samaya bhAratenduyugIna kaviyoMkI kavitAkA smaraNa ho AtA hai / unakI pratinidhi kavitA 'pArzva jina aSTakam' hai, jise hama yahA~ avikala uddhRta kara rahe haiM : zrI pArzva-jina aSTakam zrI agaracanda nAhaTA guNa azeSa vizveza, pragaTa tuma guNake sAgara / aSTa karma niHzeSa zeSa, saba durita bhayAkara // ruvira zAnta amlAnta, pArzva mukha ati hI manohara / dekha indu bhayo mandu, sadA AkAza kiyo ghara // 1 // rAga dveSako tyAga, mArga nirvANa dikhAyo / bhaye mukta guNayukta, janma maraNAdi gamAyo // nIla varaNa sukhakaraNa, zyAma pArasa mana bhAyo / ati pramoda mana moda, prabhu darazana meM pAyo ||2|| sAgara sama gambhIra, dhIra maMdAra giri sama / vijayI karma suvIra, aura nahIM Ave opama || nAga bhayaMkara viSadhara dekhata viSa taji dInau / rahe caraNa tuma deva seva karato guNa lInI // 3 // anaMta sukha mukha dekhata jArata dukha dUre / adhama vRtti ajJAna rUpI tamako cakacUraM // pArzvanAma guNa dhAma, ahA pArasa patthara bhI / kare lohako svarNa, kaheM phira kyA prabhuvarakI ||4|| 60 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atama guNa niSpanna, bhinna pudgala prbhaav| bhaye buddha ati zuddha, siddha nija Atma svabhAva / / Atama vibhava anaMta, aMta jasu Avata nAMhi / tulanA isa jaga mAMhi, denako vastu na pAhi / / 5 / / vANI tava saMtApa tApa, bhava anala bujhaa|| bhaTakata bhava jala mAMhi, unheM sanmArga sujhAvai / / vastu svabhAva svarUpa, anUpa prakAzaka bhAnu / bahai amiya rasadhAra, sAra guNa kitai bakhAnu // 6 // syAdavAda saMyukta, yukta naya bhaMga pramANa / tatvAnveSaNa gahira rucira, niSpakSa vinANa // prAkRta vANI subodha bodha, pAvata bhaTa bhavijana / satya priya ati hiya, asara tatkAla karata mana / / 7 / / bhavasAgarake pota, srota samatA sindhuke / base jAya manabhAya, siddhi susthAna ju nIke / nivikAra vItarAga Aga krodhAdi vinaashii| guNAgAra bhava pAra karo, yaha vInati prakAzI // 8 // ho sarvajJa vijJa saba bhAvoMke tuma sanmati / sevaka jana AdhAra sAra tAro yaha vInati // 'agara' sadA mana mudA bhakti bhara lalita guNa stuti / tava pada vaMdana karma nikaMdana, prApti parama gati // 9 // zrI nAhaTAjImeM mUrdhanya koTike kavimeM pAye jAnevAle guNa bIja rUpameM hameM upalabdha hote haiM / agara nirantara abhyAsa banA rahatA to ve kavitA kSetrake varavareNya kaviyoMmeMse eka hote| yaha pUchA jAnepara ki Apane kavitA karanA kyoM chor3a diyA, to zrInAhaTAne uttara diyA : "kavitAmeM merI ruci thI lekina jaba maiMne dekhA ki merese sahasraguNita acche kaviyoMkI kavitA samAjameM upekSita bhAvase dekhI jAtI hai| koI bhI vyakti tana-mana-dhana aura saccI laganase usakA uddhAra nahIM kara rahA hai| aisI sthitimeM mere mAnasane mujhase yahI kahA, kavitA likhanekA nahIM, usakA uddhAra karanekA samaya hai aura merI antaH-dhvanine majhe kavitA karaneke kSetrase nikAlakara prAcIna kaviyoMkI kRtiyoMke zodhakSetrakA pathika banA diyA / zrI nAhaTAjIne apanI AtmakathA bhI likhI hai| apane viSayameM taTastha bhAvase likhanA kitanA kaThina hotA hai yaha isI tathyase spaSTa ho jAtA hai ki hindI-sAhityameM sacce arthameM bahuta kama AtmakathAe~ likhI gayI haiN| idhara bhAratIya bhASAoMmeM bhI isa vidhAkA samRddha svarUpa dRSTigata nahIM hotaa| zrI nAhaTAjI isa dRSTise AtmakathAkI usa paramparAmeM Ate haiM jisakA Arambha zrI banArasIdAsa jainane lagabhaga cAra sau pahile 'arddha kathAnaka' likhakara apanI cAritrika truTiyoMkA udghATana kiyA thaa| svAmI zraddhAnanda aura mahAtmA gA~dhIne bhI apane guNa-doSoMko pAThakoMke sammukha rakhane meM tanika bhI mandatA pradarzita nahIM kii| zrI nAhaTAjI bhI usI paddhatike padAti haiN| unhoMne AtmakathAke rUpameM bahata thor3A likhA hai lekina jo likhA jIvana paricaya : 61 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai vaha atyanta vizvasanIya aura sacce kacce ciTreke rUpameM hai| lekhakane yaha niHsaMkoca bhAvase likhA hai ki yauvanake dehalI dvArapara kAmottejaka pustaka-citra aura kusaMgane usako AtmaghAtI pathapara agrasara kara diyA thA aura usase mukti pAne meM use kitanA harSa-viSAdakA anubhava haA thaa|"aadi Adi / aba hama ekaikazaH una pustakoMkA paricaya prastuta kara rahe haiM, jinheM yA to zrI nAhaTAjIne likhA hai yA sampAdita kiyA hai athavA zubha AzIrvAda diyA hai| vidhavA kartavya zrI agaracandajI nAhaTAkI prathama kRti hone kA saubhAgya isa pustakako hai / ise lekhakane jainAcArya zrI 1008 zrI jinakRpAcandrasUrIzvarajI mahArAjakI ziSyA sAdhvI zrI mahimAzrIjIko samarpita kiyA hai| isakA prakAzana saMvat 1986 hai| pATaNake prasiddha bhaNDArase prApta, tADapatrAMkita, gAthAbaddha 'vidhavA kUlaka' nAmaka lekhakA vivecanasahita hindI anuvAda isa pustakameM kiyA gayA hai| yaha kulaka 'jainadharmaprakAza' nAmaka gujarAtI mAsika patrameM bhI prakAzita huA thA / lekhakane samAjake hI abhinna aMga vidhavA samAjako unake kartavyake prati jAgarUka karaneke lie isa pustakakA prakAzana kiyA hai| lekhakane granthAdimeM apane guru zrI jinakRpAcandrasUrIzvarako namana kiyA hai aura isa grantharacanAke mUla preraNAsrota unhIMko batAyA hai : pUrvAcArya kRta kulakakA, karU~ bhASA anuvAda / vidhavA karttavya varNavU, sadguru bhaNe suprasAda // pustakake 'vivecana' upazIrSakameM yuvaka nAhaTAkA vicAra manthana jhalakatA hai| mUlagAthAko bAta ko spaSTa karaneke lie ve aneka udAharaNoMko prastuta karate hue, dina rAta ghaTanevAle kriyA-vyApAroMkA khulakara ullekha karate haiN| jisase gAthAkA malabhAva atyanta spaSTa hokara hRdayaMgama ho jAtA hai| pratyeka 'gAthA'para unakA vivecana sundara vicAroMkA eka choTA-sA nibandha bana jAtA hai; jise svatantrarUpase bhI agara par3heM to vaha apUrNa pratIta nahIM hotA aura usakA svAdhyAya pavitra preraNAkA saMcAra karane meM sakSama siddha hotA hai| gAthAmeM prastuta kathyako adhika spaSTa aura prabhAvaka banAneke lie lekhakane aneka uddharaNa diye haiM; jisase usake vyApaka adhyayanakA saMketa milatA hai| lagabhaga AdhI pustakameM, gAthA bhAvArtha aura vivecana hai| zeSAca bhAgameM vidhavA saJjIvana yApanake lie vyAvahArika upadeza-kartavya, dinacaryA, Adipara prakAza DAlA gayA hai| isa pustakameM yahA~taka batAyA gayA hai ki vidhavAko kapar3e kaise pahinane cAhiye; bhojana kaisA aura kaise karanA cAhiye-kahA~ baiThanA aura kahA~ nahIM baiThanA cAhiye Adi / lekhakane isa prasaMgameM gharavAloMko bhI mArgadarzana diyA hai ki ve vidhavAoMke sAtha kisa prakArakA vyavahAra kreN| usane samAjako bhI vidhavAoMke prati apane dAyitvako vahana karaneke lie sajaga kiyA hai| pustakAntameM zrI devacandajIkI marmasparzI paMkti dI gayI hai: 'bAdhaka bhAva adveSa paNe tajejI, sAdhakase gatarAga' arthAta-Atmika unnatimeM jo sAdhaka ho use binA rAgabhAvase grahaNa karo aura jo bAdhaka ho use dveSarahita hokara chor3a do| yugapradhAna zrI jinacandasUri yaha mahattvapUrNa grantha zrI abhaya jaina graMthamAlAse saptama puSpake rUpameM prasphuTita huA hai / isakA prakAzana saMvat 1992 hai / samarpaNakI bhAvabharI bhASAse abhivyaMjita hotA hai ki ukta pustaka nirmiti-lekhanameM jainAcArya zrI jinakRpAcandrajI sUrIzvarakA pUrNa AzIrvAda rahA hai aura unake zrImukhase jo jJAnarAzi evaM utpreraNa 62 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha 'bAdhaka mA Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhaka dvaya prApta kiye the; unhIMke prasAda svarUpa yaha pustaka likhI jA sakI ataH unhoMkI vastu unheM hI samarpita karanemeM lekhakadvayane jo AnandakA anubhava kiyA hai; vaha eka vAstavikatA hai / lekhakadvaya ne apane sAragarbhita vaktavyameM bahumUlya zodhasAmagrI prastuta kI hai| unhoMne usameM aneka prazna uThAye haiM aura unakA vidvattApUrNa samAdhAna - uttara bhI diyA hai / isa zodhapUrNa granthako likhane - sAmagrI saMkalana karane aura usakI prAmANikatAko jAMcanemeM lekhakadvayako pA~ca varSoM taka nirantara zrama karanA par3A hai / unhoMne apane zramako vyaMjita karate hue vaktavyameM eka zloka uddhRta kiyA haividvAneva vijAnAti, vidvajjanaparizramam / na hi vandhyA vijAnAti, gurvI prasavavedanAm || vidvAnkA parizrama vidvAn hI jAnatA | gurvI prasavavedanAko vandhyA nahIM jAnatI / prAmANikatA - sAragarbhitatA aura sarala zailIne isa graMthako atyanta lokapriya banA diyA / vidvadvarya zrI labdhimunijIne ise AdhAra banAkara sUrijI ke caritrako saMskRta padAvalimeM pustakIkaraNa kiyA hai yaha gujarAtI anuvAda meM prakAzita ho cukA hai / isakI prastAvanA zrI mohanalAla dalIcaMda desAI ne likhI hai; jo atyanta vidvattApUrNa hai / yaha grantha saMskRta, prAkRta, hindI, gujarAtI, baMgalA, aMgrejI prAcIna bhASAoM aura saikar3oM hastalikhita prAcIna pANDulipiyoM, prazastiyoM, paTTAvaliyoM, vikIrNa patroM, riporToM Adike gahana adhyayana cintana aura manana AdhArapara likhA gayA hai; ataH isakI prAmANikatA nissandeha hai / pustakako upayogI banAne ke lie lekhakadvayane sAMketika akSaroMkA spaSTIkaraNa, anukramaNikA, citrasUcI, sammati, vizeSanAma sUcI aura zuddhAzuddhi patraka bhI diye haiM / pustakakI sAmagrI, usakA cintana, usameM prastuta tarka aura prastuti - atyanta praur3ha haiM / lekhakoMke prakANDa pANDitya, atyanta sUkSmadarzinI dRSTi aura usakI zodhapravRttiko spaSTataH isa granthameM avalokita kiyA jA sakatA hai / nIrakSIra vivekI zodha vidvAn aura itihAsakAra usa samaya bar3I duvidhA meM par3a jAte haiM jaba unheM kisI caritrakI alaukika evaM atyanta camatkArika ghaTanAoMko likhanA par3atA hai / ve isa prakAra ke vismayotpAdaka alaukika ghaTanAcakrako agara dhyAnAntarita karate haiM to lAkhoM bhAvuka bhaktoMkI bhAvanApara AghAta pahu~catA hai aura agara vaisA karate haiM; alaukika ghaTanAoMko apane pUrNa samarthanake sAtha prastuta karate haiM to itihAsakAra ke patha se cyuta ho jAte haiM / zrI nAhaTAjIke lekhana karmameM ukta prakArakA dharmasaMkaTa A par3A thA / unhoMne madhyama mArga apanAyA aura jIvanI prakaraNoMse bhinna eka alaga ghaTanAoMko suvyavasthita kara diyaa| isa prakAra ve isa grantha meM itihAsakAra ke kara sake haiM; vahA~ unhoMne dhArmika janatAkI bhAvanAkA Adara bhI kiyA hai / aitihAsika jaina kAvya saMgraha zrI agaracandrajI nAhaTA evaM zrI bhaMvaralAlajI nAhaTA ke sahavatta saMpAdakatva meM saMvat 1994 meM zrI abhaya jaina graMthamAlAke aSTama puSpake rUpameM isa graMtharatnakA prakaTana huA hai / pustakakA samarpaNa zrI dAnamala jI nATAkI svargastha AtmAko unake anuja aura ukta graMthake prakAzaka zrI zaMkaradAnajI nAhaTAne kiyA hai / prakAzaka nAhaTA zrI agaracandajI ke pitA evaM zrI bhaMvaralAlajIke pitAmaha the / yaha graMtha tIna dRSTiyoMse atyanta upayogI hai / pahalA dRSTikoNa aitihAsikatAkA hai; dvitIya bhASikatAkA aura tRtIya sAhityikatAkA / isameM katipaya sAdhAraNa kAvyoMke atirikta prAyaH sabhI kAvya aitihAsika dRSTise saMgraha kiye gaye haiM / adyAvadhi prakAzita saMgrahoMse bhASAsAhityakI dRSTise yaha saMgraha sarvAdhika jIvana paricaya : 63 adhyAya meM samasta camatkArika punIta kartavyakA jahA~ pAlana Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upayogI hai; kyoMki isameM 12 vIM zatAbdIse lekara bIsavIM zatAbdI taka lagabhaga ATha sau varSoMke, pratyeka zatAbdIke thor3e-bahuta kAvya avazya saMgrahIta haiM / isa saMgrahase bhASAvijJAnake abhyAsiyoMko zatAbdIvAra bhASAoMke atirikta kaI prAntIya bhASAoMkA bhI acchA jJAna ho sakatA hai| katipaya kAvya hindI, kaI rAjasthAnI aura kucha gujarAtIke haiM / apabhraMza bhASAke lie to yaha saMgraha vizeSataH mahattvapUrNa hai vaise isameM saMskRta aura prAkRtake kAvya bhI de diye gaye haiN| kAvyakI dRSTise jinezvarasUri, jinodayasUri, jinakuzalasUri, jinapatisUri Adike rAsa-vizeSa mahattva rakhate haiN| isameM rAsa sAra bhI de diyA gayA hai jo ati saMkSipta aura sAragarbhita hai| lekhakadvayane kAvya racanAkAlakA saMkSipta zatAbdI anukrama bhI diyA hai| zrI hIrAlAla jainane isakI vidvattApUrNa prastAvanA likhI hai| 'prati paricaya' zIrSakake arntagata una pANDulipiyoMkA paricaya diyA gayA hai; jinakA upayoga isa granthameM kiyA gayA hai / prakAzaka, pANDulipi, tADapatra, hastalipi Adise sambaddha ekAdaza citroMse graMtha susajjita hai, pustakAntameM kaThina zabdakoSa aura vizeSa nAmoMkI sUcI dekara use aura bhI upayogI banA diyA gayA hai| sarvAntameM 'zuddhAzuddhi patram' rakkhA gayA hai / samayasundara kRti kusumAJjali zrI agaracanda nAhaTA evaM zrI bhaMvaralAla nAhaTAke saMgrahakatva evaM sampAdakatvameM zrI abhaya jaina graMthamAlAke paMcadazama puSpake rUpameM prasphuTita yaha kRti apanA vizeSa mahattva rakhatI hai| isameM kavivara samayasundarakI 563 laghu racanAoMkA saMgraha hai| zrI hajArIprasAdajI dvivedIne isakI bhUmikA likhakara-isa graMthake mahattvakA udghATanaparvaka purassaraNa kiyA hai| mahopAdhyAya zrI vinayasAgarajIne apanI prakhara vidvattAse samayasundarake vyaktitva evaM kRtitvakA sAra saMbharita mUlyAMkana kiyA hai aura usa mahAkaviko asAdhAraNa medhAvI, aura sarvatomukhI pratibhAke dhanIke rUpameM prastuta kiyA hai| yaha zodhapUrNa sAhityika kRti parama adhyavasAyI, sahRdaya, zodhanirata, mahAn parizramI aura niSNAta sAhitya mahArathI sva0 zrI mohanalAla dalIcanda desAIko samarpita kI gayI hai| samayasundara kRti kusumAJjaligraMtha bhASA, chanda, zailI aura aitihAsika sAmagrIkI dRSTise atyanta mahattvapUrNa hai| isameM san 1687ke akAlakA bar3A hI jIvanta varNana hai / vaha bar3A hRdayadrAvaka aura prabhAvaka hai| isa graMthakArake viSayameM zrI nAhaTAjIne nAgarI pracAriNI patrikAke saM0 2009ke prathama aMkameM jo likhA thA, usase jJAta hotA hai ki zrI samayasundarakI janmabhUmi mAravAr3a prAntakA sAMcaura sthAna hai| ye poravAr3a vaMzake ratna the aura inakA janmakAla saMbhavataH saMvat 1620 hai| akabarake AmaMtraNapara inake dAdAgurujI bhI lAhaurameM samrATase milane gaye the to ye bhI gaye the / inhoMne saMskRtameM paccIsa aura bhASAmeM teIsa graMtha likhe the / saMvat 1702meM caitra zuklA trayodazIke dina ahamadAbAdameM inhoMne anazana ArAdhanApUrvaka zarIratyAga kiyaa| 'samayasundara kRti kusumAJjali'se kavikI kavitvazaktikI praur3hatAkA nidarzana hotA hai| kavikI bhASAmeM bhAvoMko abhivyakta karanekI adbhuta kSamatA hai / kavikA jJAna parisara bahuta hI vistRta hai; isalie vaha kisI bhI karma viSayako binA AyAsake sahaja hI saMbhAla letA hai / kavi dvArA prayukta chandoM aura rAgoMse tatkAlIna brajabhASAmeM pracalita pada zailIke adhyayanameM sahAyatA mila sakatI hai| vastutaH nAhaTAjIne isa graMthakA saMpAdana-prakAzana karake hindI sAhityake adhyetAoMke sAmane bahuta 64 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acchI sAmagrI prastuta kI bar3A kaThina hai 'samayasundaranA gItar3A, bhIMtA para nA cItarA yA kuMbherANAM nA bhIMtar3A / ' kavine aSTalakSI graMthakI racanAke 1 padake ATha lAkha prAmANika artha paMDita vidvat sabhA akabarakI meM mAnya karavAyA thA / dAnavIra seTha zrI bhairUMdAnajI koThArIkA saMkSipta jIvanacaritra jaisA ki nAmase hI spaSTa hai, yaha atyanta laghu pustikA dAnavIra seTha bhairU~dAnajI ke jIvanakI rUparekhA mAtra prastuta karate hue likhI gayI hai / prakRtyA yaha pustaka na hokara lekhakakA vaktavya hai jo pustakAi kara diyA gayA hai / sva0 seTha sAhabake dAnIrUpako vijJApita karanA lekhakakA lakSya rahA hai / usane prakArAntarase yaha vyaMjita kiyA hai ki dhanakA honA utanA mahattvapUrNa nahIM hai jitanA usakA sadupayoga mahattvapUrNa hotA hai | lakSmIpatiyoMke lie yaha laghu pustaka preraka bana sakatI hai / yugapradhAna zrI jinadattasUri | vaise kavi atyanta vyApaka hai aura usakI likhita racita sAmagrIkA pAra pAnA prastuta pustaka ke lekhaka nAhaTAdvaya haiM / isakA prakAzana zrI abhaya jaina graMthamAlAke bArahaveM puSpake rUpameM huA hai / ise lekhakoMne apane sva0 pitA evaM pitAmaha zrI zaMkaradAnajI nAhaTAko samarpita kiyA hai / isakA prakAzana saMvat 2003 hai / nAhaTAyane isa pustakako likhe jAnemeM zrI jinadattasUricaritranirNAyaka samiti phalaudIke dvArA prakAzita usa vijJaptiko kAraNa mAnA hai; jisameM ukta samitine tA0 21-7-1934 ke pUrva sUrijIkA jIvanacaritra likha bhejanekA nivedana kiyA thA / isa granthako likhaneke lie lekhakadvayako paryApta zrama karanA par3A, tadarthaM jaisalamerakI yAtrA bhI karanI pdd'ii| isa pustakakI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki isameM gatAnugatikatA nahIM hai / pratyeka ghaTanA aura tathyako aitihAsikatA ke AdhArapara parakhanekA prayatna kiyA gayA hai / sUrijIke prAmANika caritrako prastuta karake antameM vizeSa bAteM, gotrasUcI, padavyavasthA katipaya stavana aura vizeSa nAmasUcI dI gayI hai / 9 rAjasthAna meM hindI ke hastalikhita graMthoMkI khoja - dvitIya bhAga yaha kRti hindI ke ajJAta hastalikhita graMthoMkI zodhavivaraNikA hai / isakA prakAzana prAcIna sAhitya zodha saMsthAna udayapurakI orase san 1947 meM kiyA gayA thA / zrI agaracandajI nAhaTA likhita isa pustakakI aneka vizeSatAe~ aura maulikatAe~ haiM / isa graMthameM mUla graMthake uddharaNa adhika pramANameM liye gaye haiM aura lekhakakI orase kucha bhI nahIM yA kamase kama likhanekI nIti apanAyI gayI hai / granthakA nAma, granthakAra, unakA jitanA bhI paricaya graMtha meM hai, graMthakA racanAkAla, graMtha racanekA AdhAra Adi jJAtavya, jisa graMtha meM saMkSepa yA vistArase jitanA milA, vivaraNa meM de diyA gayA hai jisase pratyeka vyakti Upara nirdiSTa lekhakake likhita sArako svayaM jA~cakara nirNaya kara sakeM / isakI dvitIya vizeSatA yaha hai ki isameM eka-eka viSaya ke adhika se adhika ajJAta graMthoMkA vivaraNa saMgRhIta kiyA gayA hai aura unakA viSayAnusAra vargIkaraNa kara diyA gayA hai| isakI tIsarI vizeSatA yaha hai ki isameM aise viSaya evaM graMthoMke vivaraNa haiM jo hindI sAhitya ke itihAsameM eka navIna jAnakArI upasthita karate haiM, jaise nagara varNanAtmaka gajala sAhitya | "hindI graMthoMkI TIkAe~" vibhAga bhI apanI vizeSatAse paripUrNa hai / isameM hindI graMthoMpara tIna saMskRta TIkAe~ evaM eka rAjasthAnI TIkAkA vivaraNa diyA gayA hai| abhI taka hindI graMthoM para saMskRtameM TIkAe~ racI jAne kI jAnakArI zAyada yahA~ pahalI hI bAra dI gaI hai / jIvana paricaya : 65 1 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jasavaMta udyota ___ zrI agaracandajI nAhaTAke sampAdakatvameM zrI sAdUla prAcya granthamAlAse saMvat 2006meM isa granthakA prakAzana huA hai| yaha graMtha jodhapurake rAThaur3oMke itihAsase sambaddha hai / granthAntameM prastuta padyameM kavine sUryavaMzI bRhadbAha takakI vaMzAvalI viSNapurANase evaM usake paravartI 6. rAjAoMkA vivaraNa lokakathAke AdhArase diye jAnekA ullekha kiyA hai / mAnanIya ojhAjIke matAnusAra sIhAke pitA setarAmase paravartI rAjAoMke nAmAdi to itihAsase bahata kucha samarthita hai; para jayacanda gAhar3avAla ke sAtha unakA sambandha jor3anA spaSTataH bhUla hai; jaba ki paM0 vizvezvaranAtha reU gAhar3avAla va rAThaur3oMkA eka hI vaMza mAnakara ise ThIka samajhate haiN| jasavaMta udyotake prAraMbhameM isakA racanAkAla saMvat 1705 ASADha zuklA tRtIyA diyA hai; para isa granthameM saMvat 1707ke kAttikameM huI pohakaraNa vijaya takakA vRttAnta pAyA jAtA hai; ataH prastuta granthakI racanAkA prAraMbha saMvat 1705meM hokara 1708ke karIba parisamApti huI samajhanI cAhiye; kyoMki isake pIchekA koI vRttAnta isa kAvyameM nahIM pAyA jAtA / jodhapurake rAjavaMzameM mahArAjA jasavanta siMha bar3e sAhityapremI, vidvAna evaM pratApI rAjA hae haiN| kavi unake AzrayameM hI rahatA thA aura kaI varSoM taka sAtha rahaneke kAraNa use rAThaur3oMke itihAsakI acchI jAnakArI ho gayI thii| phalataH usane kaI sthAnoMmeM rAThaur3a vaMzake pradhAna purakhAoMse calI zAkhAoMkA va unake viziSTa vyaktiyoMkA mahatvapUrNa nirdeza kiyA hai| muhaNota naiNasIkI khyAtase bhI prastuta graMtha prAcIna evaM mahArAjA jasavaMta siMhakI vidyAmAnatAmeM racanA honese isakA aitihAsika mahatva aura bhI bar3ha jAtA hai| isase kAvyako eka mAtra prati anupa saMskRta lAibrerImeM hai| kyAmakhAMrAsA muslima kavi jAna racita kyAmakhAMrAsAkA sampAdana zrI dazaratha zarmA evaM zrI agaracanda nAhaTA va bhaMvaralAla nAhaTA dvArA tathA prakAzana rAjasthAna purAtatva maMdira jayapurakI rAjasthAna purAtana graMthamAlAse saMvat 2010 meM huaa| yaha rAsA aneka dRSTiyoMse mahattvapUrNa hai / isakI sAhityika mahattA uccakoTi kI hai| isakI zailI meM pravAha hai| prema pUrNa AkhyAyikAoM aura prAkRtika varNanoMse kavi jAna bhI ise susajjita kara sakatA thA; vaha vIra rasakA hI nahIM, zRGgAra rasakA bhI kavi thA; kintu usane sarala ojasvinI bhASAmeM apane vaMzake itihAsako hI prastuta karanA ucita samajhA; usane yathAzakti mitabhASitA aura satyakA Azraya liyaa| isakI bhI ekamAtra prati jhuMjhunUke jaina bhaNDArase prApta huii| bIkAnerake darzanIya jaina mandira zrI agaracandajI nAhaTAne yaha atyanta laghukAya pustikA saMvat 201 meM likhI aura prakAzita kii| isameM bIkAnerake darzanIya jaina maMdiroMkA prAmANika itihAsa diyA mayA hai| sundara, kalAtmaka jaina maMdiroMke Adhikyake kAraNa bIkAnerako jainatIrthoM meM sthAna prApta hai| bIkAnera ja vaMdIe, ciranaMdIye re, arihaMta deharA ATha-tIrtha te namuM re / kavivara samayasundarake samaya bIkAnerameM ATha maMdira rahe hoMge; lekina Ajakala unakI saMkhyA cAlIsake lagabhaga hai| bIkAnerakI tIrthayAtrA para jAnevAle jaina yAtriyoMke lie ukta pustaka acchI pathadarzikA hai| isakA 66 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahI mahatva hai / sthAnakavAsI sAdhu-sammelana bhImasarake prasaMgase hajAroM vyakti bAharase Aye the unake maMdira darzanakI sugamatA ke lie pustaka rUpameM likhakara prakAzita kara dI gaI thI / zrImad devacandra stavanAvalI zrImad devacandrajI ke prAmANika jIvana aura unake bhaktirasa ApUrita padoMke saMkalanase zrI agaracandajI nAhaTAne ukta pustaka likhakara saMvat 1012 meM prakAzita kI hai / zrImad devacandrajIkA janma vi0 saMvat 1746 meM bIkAnera ke nikaTavartI kisI grAmameM huA thA / Apa zanaiHzanaiH saMskAra vikAsa karate-karate uccakoTi ke sAdhaka kavi bana gaye / Apane svaracita stavanoMmeM tattvajJAnake sAtha-sAtha bhaktikA akhaNDa pravAha bahAyA hai / zrI nAhaTAjIne bhaktakavike jIvanacaritrako likhate samaya jaina darzana para bhI prasaMga vaza prakAza DAlA hai, vaha prakAza kahIM sUcanAtmaka hai aura kahIM tulanAtmaka / bhakta zrAvakoM ke lie pustakakA mUlya bahuta hai / vaha parama upayogI hai / bIkAnera jaina lekha saMgraha zrI nAhaTAdvayakI kala kIrttiko caturdik prasArita karanevAle graMtharatnoMmeMse ukta graMtha bhI eka hai / graMtha prAkkathana lekhaka zrI vAsudevazaraNa agravAlane zrI nAhaTAjI ke prakANDa pANDitya, zramaniSThA aura zodha - rucikI bhUri-bhUri prazaMsA kI hai / isa graMthakA prakAzana zrI abhaya jaina graMthamAlAke paMcadaza puSpake rUpameM san 1956 meM huA / isameM bIkAnera rAjyake 2617 tathA jesalamerake 171 aprakAzita lekhoM kA saMgraha hai / prArambhameM zodhapUrNa-vidvattAparipUrNa vistRta bhUmikA dI gayI hai / pariziSTa meM bRhad jJAna bhaNDArakI vasIyata, zrI jinakRpAcandrasUri dharmazAlAkA vyavasthApatra aura paryuSaNoM meM kasAIbAr3A bandIke mucalake kI nakala hai / bIkAnera jaina lekha saMgraha meM 9vIM - 10vIM zatAbdIse lekara Aja takake karIba gyAraha sau varSoMke lagabhaga 3000 lekha haiM / isa lekha saMgrahakI eka vizeSa bAta yaha hai ki isameM zmazAnoMke lekha bhI khUba liye gaye haiM | bIkAnera ke jaina itihAsase sambaddha itanI jJAnavarddhaka Thosa bhUmikA bhI isI granthakI dUsarI ullekhanIya vizeSatA hai | bIkAnera rAjya bharake samasta lekhoMke ekIkaraNakA prayatna bhI isa granthakI anya vizeSatA hai / prastuta lekhoM meM itanI vividha aitihAsika sAmagrI bharI par3I hai ki una saba bAtoMke adhyayanake lie saikar3oM vyaktiyoMkI jIvana sAdhanA Avazyaka hai / ina lekhoMmeM rAjAoM, sthAnoM, gacchoM, AcAryoM, muniyoM, zrAvaka-zrAvikAoM, jAtiyoM aura rAjakIya, dhArmika, sAmAjika, sAMskRtika itanI adhika sAmagrI bharI par3I hai ki jisakA pAra pAnA kaThina hai / isI prakAra ina mandira evaM mUrtiyoMse bhAratakI zilpa sthApatya, mUrtikalA aura citrakalA Adike vikAsakI jAnakArI hI nahIM milatI; para samaya-samayapara loka-mAnasa meM bhaktikA kisa prakAra vikAsa huA, naye-naye devI devatA prakAzameM Aye, upAsanA ke kendra bane, kisa-kisa samaya bhArata ke kina-kina vyaktiyoMne kyA kyA mahattva ke kArya kiye; una samasta gauravazAlI itihAsoM kI sUcanA ina zilAlekhoM, patralekhoM, tAr3apatra lekhoM aura mUrtilekhoMmeM pAyI jAtI hai| zrI nAhaTAjIne lekha saMgrahake kSetra meM yaha bahuta bar3A kAma kiyA hai / granthake pratyeka citraphalakapara unakA kaThina zrama jhalakatA hai aura unakI agAdha vidvattA graMthake Adyanta bhAga meM / isa utkRSTa koTike graMtha praNayanake lie nAhaTAdvayakI jitanI hI prazaMsA kI jAya; vaha thor3I hai / isameM karIba 100 citra bhI de diye gaye haiM / bambaI cintAmaNi pArzvanAthAdi stavanapada saMgraha ukta pustaka saMvat 2014 meM zrI agaracanda bha~varalAlajI nAhaTAke sampAdakatvameM TrasTI gaNa zrI jIvana paricaya : 67 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cintAmaNi pArzvanAtha maMdira bambaIke dvArA prakAzita kI gyii| isameM bambaIke cintAmaNi pArzvanAthakI stutipadoMkI saMkhyA apekSAkRta adhika hai, ataH pustakakA nAma bambaI cintAmaNi pArzvanAthapara rakkhA gayA hai| ye samasta stavana vAcaka zrI amarasiMdhurajI racita hai| zrI amarasiMdhurajIne bambaImeM rahate hue hI adhikAMza racanAe~ kI haiM aura eka viziSTa kArya yaha kiyA ki zrI cintAmaNi pArzvanAthakA maMdira, dharmazAlA va upAzraya zrAvakoMko upadeza dekara pratiSThita kiyaa| ina sabake lie unheM ATha varSoM taka prayatna karanA pdd'aa| bhakta zrAvakoMke lie yaha pustaka anupama ratna hai| jJAnasAra granthAvalI zrI agaracandajI nAhaTA evaM zrI bhaMvaralAlajI nAhaTA dvArA sampAdita evaM zrI abhaya jaina graMthamAlA dvArA prakAzita yaha pustaka san 1959 meM taiyAra ho skii| isameM mahAyogI jJAnasArajI dvArA racita padAvalI evaM anya racanAoMkA saMgraha hai| yogIrAjakI prAmANika jIvanI bhI dI gayI hai| mahApaNDita zrI rAhula sAMkRtyAyanane isakI bhUmikA-prAkkathanameM ucita hI likhA hai ki 'jJAnasAra granthAvalIkA prakAzana karake zrI nAhaTAjIne hindI sAhityake Upara bar3A upakAra kiyA hai|" bhASA, bhAva, aitihya aura dhArmikatAkI dRSTise pustaka atIva mahattvapUrNa hai| chitAIcarita yaha pustaka zrI hariharanivAsa dvivedI evaM zrI agaracandajI nAhaTAke sampAdakatvameM vidyAmandira prAcIna granthamAlAke tRtIya puSpake rUpameM san 1960 meM prakAzita huI hai| sampAdaka zrI dvivedIne ThIka hI likhA hai| "chitAIcarita hindIkA gaurava grantha hai| hindIkI laukika AkhyAna kAvyadhArAkI zreSTha racanAke rUpameM, rAjanaitika itihAsakI ghaTanAoMke kathAbIjapara AdhArita sarvaprathama prAmANika racanAke rUpameM chitAIcaritakA sthAna hindI sAhityameM atyanta zreSTha hai."itanI mahattvapUrNa racanAkI pratiyA~ khoja nikAlaneke lie hindI saMsAra una (zrI agaracandajI nAhaTA)kA sadA RNI rhegaa|" yaha satya hai ki zrI nAhaTAjIko chitAIcarita lekhana-zodhana-saMzodhana aura mudraNameM aneka kaThinAiyoMkA sAmanA karanA par3A thA; lekina ve hamAre dRSTimeM "kaThinAiyA~' ho sakatI haiM; zrI nAhaTAjI to unheM 'preraka tattva' kahate haiN| isalie unake lie ve varadAnabhata haiN| nissandeha zrI nAhaTAjI chitAI-carita prakAzanameM tathAkathita varadAnake vizeSa pAtra rahe hoMge; yaha hamArI aura dvivedIjIkI mAnyatA hai / pIradAna lAlasa granthAvalI yaha pustaka zrI agaracandajI nAhaTA dvArA sampAdita aura sAdula rAjasthAnI risarca insTITyUTa bIkAnera dvArA san 1960meM prakAzita huI hai| sampAdakane ise cAraNa jAtike do ujjvala ratnoM-zrI zaMkaradAna jeThI bhAI aura zrI udayarAjajI ujjvalake karakamaloMmeM sAdara samarpita kiyA hai| prastuta granthAvalImeM nArAyaNa neha, paramesara purANa, hiMgalAja rAso, alakha ArAdha, ajaMpA jApa, jJAnacarita aura pAtika pahAra nAmaka sAta granthoM aura 30 DiMgala gItoMko sthAna prApta huA hai| lAlasajIkI ye samasta racanAe~ prAyaH bhaktipradhAna haiN| ina racanAoMmeM dUhA, caupaI, gAhA, causara, motIdAma, kavitta, bhujaMgI, paddharI, jhampAtAlI aura DiMgala gItoMke aTUTa tAloM sANora Adi kaI granthoMkA prayoga huA hai| pustakAMtameM zabdakoza aura antarakathAe~ dekara usakI upayogitAko aura bhI bar3hA diyA gayA hai| * pustakake prArambhameM kavi pIradAna lAlasakI hastalipikA citra bhI diyA gayA hai / 68 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinaharSa granthAvalI zrI agaracandajI nAhaTA dvArA sampAdita aura zrI sAdUla rAjasthAnI risarca insTITyUTa bIkAnera dvArA san 1960 meM prakAzita 'jinaharSa granthAvalI' zrI agaracandajI nAhaTAke 30 varSake zodhazramakA rUpIkaraNa hai / unhoMne kavikI lagabhaga 400 laghu racanAe~ isa granthAvalI meM prakAzita kI hai| mahAkavi jinaharSa sarasvatIke varada putra the| unhoMne nirantara 60 varSa taka kAvyasAdhanA kI thii| unake bhAvaka pavitra hRdaya aura vivekazIla mastiSkane mA~ saravastIke ratnakozako sambharita karaneke lie sAta mahAkAvya, ikkIsa ekArthakAvya, ikkAvana khaNDakAvya aura lagabhaga 200 muktaka racanAoM tathA hajAroM phuTakara padoMkA nirmANa kiyA thaa| unhoMne lagabhaga eka lAkha parimita saMkhyA pada banAye the| zrI nAhaTAjIne aise sarasvatI putrako prakAzameM lAnekA sadaiva prayatna kiyaa| unhIMke nirdezase prastuta paMktiyoMke lekhakane "mahAkavi jinaharSa eka anuzIlana" zIrSakase zodhaprabandha prastuta karake rAjasthAna vizva vidyAlayase pI-eca. DI. kI upAdhi prApta kii| vastutaH mahAkavi jinaharSa itane vyApaka aura vizAla haiM ki una para aneka daSTiyoMse vicAravimarza kiyA jA sakatA hai| jinarAjasUri-kRti-kusumAMjali prastuta pustakakA sampAdana zrI agaracandajI nAhaTA aura prakAzana sAdUla rAjasthAnI risarca insTITyUTa bIkAnerane saMvat 2017 meM kiyaa| sampAdakane isa kRtiko zrI buddhimunijI mahArAjake karakamaloMmeM zraddhA evaM bhaktipUrvaka samarpita kiyA hai| prastuta pustaka aitihAsikatA, bhaktibhAvanA, bhASA aura sAhityakI dRSTise atyanta mahattvapUrNa hai / sampAdaka mahodayane pustakArambhameM zrI jinarAjasUrikA pramANapuSTa jIvanacarita aura unakI sAhityasevApara prakAza DAlA hai| pustakameM katipaya citra bhI diye gaye haiN| kRtikA sAhityika adhyayana prastuta karake eka abhAvakI pati kI gayI hai| pustakAntameM diye gaye rAjasthAnI zabdakoza aura zrI jinarAja sUri prayukta dezI sUcIse usakI upayogitA bar3ha gayI hai| dharmavarddhanagranthAvalI prastuta pustakakA sampAdana zrI agaracanda nAhaTA aura prakAzana sAdula rAjasthAnI risarca insTITyUTane saMvat 2017 meM kiyA hai| sampAdakane isakA samarpaNa rAjasthAnIke vidvAn zrI narottamadAsajI svAmIko kiyA hai| pustakArambhameM kavi dharmavarddhanakI hastalipikA citraNa aura pustakAntameM dharmavarddhana granthAvalImeM prayukta deziyoMkI sUcI dI gayI hai| pustakameM kavivara dharmavarddhanajIkI prAmANika jIvanI aura unakI guruparamparAkA paricaya diyA gayA hai| kavike smAraka stUpakA citra bhI kRtike ArambhameM rakhA gayA hai| kavivarakI sAhityasAdhanAkA ati sundara aura santulita mUlyAMkana prasiddha vidvAn DaoN. manohara zarmAkI sabala lekhanIse haA hai, jo stutya hai| isa saMgrahakI eka mAtra prati bIkAnerake jJAna bhaMDArameM hai| sItArAma caupAI isa pustakake sampAdaka zrI agaracanda nAhaTA aura bha~varalAla nAhaTA haiN| isakA prakAzana sAdula rAjasthAnI risarca insTI-TyUTa se saMvat 2019 meM huA hai| mahopAdhyAya kavivara samayasundara 17vIM sadIke mahAn vidvAn aura kavi the| ApakA sAhitya bahuta vizAla hai| Apane gadya aura padya donoM hI vidhAoMmeM sAhityasarjanA kI thii| ApakI padya racanAoM meM sItArAma caupAI sabase bar3I racanA hai| isakA parimANa 3700 zloka parimita hai / jaina paramparA kI rAmakathAko isa kAvyameM gaMphita kiyA gayA hai| jIvana paricaya : 69 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna kAvyoMkI rUpa paramparA isa pustakakA prakAzana bhAratIya vidyA mandira zodha pratiSThAna bIkAnerane sana 1962 meM kiyA / zrI agaracanda nAhaTA dvArA likhita prAcIna kAvyoMkI rUpa paramparA pustaka unake gata 31 varSoM meM likhe gaye prAcIna bhASA-kAvyoMkI rUpa paramparAke sambandhameM lekhoMkA saMgraha hai jo samaya-samaya para nAgarI pracAriNI patrikA, hindI anuzIlana, sammelana patrikA, bhAratIya sAhitya, kalpanA prabhRtimeM prakAzita hote rahe haiN| isa pustakameM cacita kAvya rUpoMmeMse adhikAMzakI paramparA apabhraMzakAlase nirantara calI A rahI hai| sabhA zrRMgAra isa pustakake saMkalanakartA tathA sampAdaka zrI agaracandajI nAhaTA haiN| isakA prakAzana nAgarI pracAriNI sabhAse saMvat 2019 meM huaa| sabhA zRgAra varNaka sAhityakI koTimeM AtA hai / isa sAhityakA sambandha kisI vastuke usa pariniSThita varNanase hotA hai jise sArvajanika rItise Adarza varNanake rUpameM svIkAra kara liyA jAtA thaa| isa prakArake varNanameM kavi aura kalAkAra donoM hI sahAyaka hote haiM evaM zrotA tathA vaktA donoMko isa prakArake varNanoMmeM vastukA jvalanta citra prApta hotA hai / isaliye zrI nAhaTA sampAdita sabhA zRMgAra pustakameM upayogitA asaMdigdha hai| paMca bhAvanAdi sajjhAya sArtha prastuta pustaka zrI agaracanda nAhaTAke sampAdakatvameM zrI bhaMvaralAla nAhaTAne sampAdita kI hai| isake kartA zrImaddevacanda haiN| pustakameM paMca bhAvanAoMkA padyAtmaka varNana hai / pariziSTameM tapasvI maniyoMkI jIvaniyA~ dI gayI haiN| ratna parIkSA yaha pustaka abhaya jaina granthamAlA bIkAnerase nAhaTA agaracanda bhaMvaralAlake sampAdakatvameM prakAzita huI hai| ratnaparIkSA sambandhI imIginI pustakoMmeM isa pustakakA mahattvapUrNa sthAna hai / pustakake bhUmikA bhAgameM vidvAna sampAdakoMne ratna parIkSA sambandhI hindI sAhityake granthoMkA savivaraNa ullekha kiyA hai| isameM coTIke vidvAnoMke lekha bhI saMgrahIta haiN| pariziSTameM navaratnaparIkSA, moharAMrIparIkSA ityAdi dekara pustakako aura bhI upayogI banAyA gayA hai| dAdA zrI jinakuzalasUri zrI agaracanda nAhaTA evaM bhaMvaralAla nAhaTAne isa pustakako likhakara dvitIyAvRtti 1963 meM prakAzita kI hai| isakI bhUmikA mani jinavijayajIne likhI hai| pustakameM dAdAjIkI pramANapuSTa jIvanI prastuta kI gayI hai| pustakAntameM unake granthoMkI racanA aura ziSyaparamparApara prakAza DAlA gayA hai / pustakAntameM sarijI racita katipaya prAkRta saMskRta stavana bho diye gaye haiN| bhakta-mAla saTIka isa pustakakA sampAdana zrI agaracandajI nAhaTAne kiyA hai / rAghavadAsakI yaha mUla racanA hai aura caturadAsane isakI TIkA likhI thii| yadyapi nAbhAdAsajIkI bhaktamAlake anukaraNameM hI rAghavadAsane apanI bhaktamAla banAyI, phira bhI vaha tadvat nahIM hai| yaha usase kAphI bar3I hai aura isameM aneka santa evaM bhaktajanoMkA ullekha hai jinakA ullekha nAbhAdAsajIne nahIM kiyA hai| nAbhAdAsajIne jahA~ kevala vaiSNava thAna diyA hai vahA~ zrIrAghavadAsane, jo ki svayaM dAdUpanthI the, apane paMthake santoMke atirikta rAmAnuja, viSNusvAmI, kabIra, nAnaka Adi anya matAvalambiyoMkA bhI vivaraNa diyA hai| 70 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAnI sAhityakI gauravapUrNa paramparA yaha pustaka zrIagaracandajI nAhaTA dvArA kalakattA vizvavidyAlayakI raghunAthaprasAda nopAnI smRti vyAkhyAnamAlA ke antargata diye vyAkhyAnoMkA saMkalana hai / ina vyAkhyAnoMmeM unhoMne rAjasthAnI sAhityakI gauravapUrNa paramparApara prakAza DAlate hue usake vikAsako dikhAyA hai| unhoMne yaha bhI batAyA hai ki rAjasthAna meM saMskRta, prAkRta aura apabhraMzameM kauna - kaunase gauravagrantha race gaye / unhoMne madhyakAlIna rAjasthAnI sAhityapara bhI sAragarbhita vivecana prastuta kiyA hai| rAjasthAnI loka sAhityapara bhI unakA vicAra manthana huA hai| maNidhArI zrI jinacandrasUri yaha pustaka nAhaTAdvaya dvArA maNidhArI zrIjinacandra sUrike aSTama zatAbdI mahotsava ke upalakSya meM sUrijI kI jIvanI ke rUpa meM prakAzita kI gayI hai| isameM maNidhArIjIkI atyanta prabhAvaka pANDityapUrNa aura parahitakArarata vyaktitvako ubhArA gayA hai / antameM sUrijIpara bane aSTaka stavana bhI diye gaye haiM / sabase antameM 'sArthaka vyavasthA zikSA kulakam' diyA gayA hai / aSTapravacanamAtA sajjhAya sArtha sampAdaka zrI agaracanda nAhaTAne zrI devacandrakRta aSTapravacanamAtA sajjhAyoMko isa pustaka meM saMgrahIta kiyA hai| unhoMne sajjhAyoMkA hindI meM artha dekara pustakako aura bhI zrAvakopayogI banA diyA hai / aitihAsika kAvyasaMgraha prastuta kAvyasaMgrahake sampAdaka zrI agaracandajI nAhaTA / isameM sthA0 jaina itihAsake nirmANa meM upayogI mahattvapUrNa aitihAsika kAvyoMkA saMkalana kiyA gayA hai| isakA prakAzana muni zrI hajArImala smRti prakAzana vyAvarane kiyA hai / isa saMgrahakI adhikAMza racanAe~ aprakAzita haiM / isameM aneka vidhAoM kA samAveza huA hai| unakI saMkhyA lagabhaga 21 se adhika hai / zikSAsAgara yaha rAjasthAna ke musalamAna kavi jAnakA likhA huA upadezapradhAna nItikAvya hai / sampAdaka zrI agaracanda nAhaTAne apane prAkkathanameM bala diyA hai ki isa kavi para khUba anusaMdhAna kArya honA cAhie / isakA prakAzana rAjasthAna sAhitya samiti bisAUse huA hai / bI bI bAMdIkA jhagar3A safrat tAjakI likhI huI isa pustikAkA sampAdana zrI agaracanda nAhaTAne aura prakAzana rAjasthAna sAhitya samiti bisAUkI orase huA hai| isa racanAkA uddezya strIsamAja meM pracalita kahAvatoMke prayogakA rahA hai / prastuta kAvya meM kahIM kahIM AdhyAtmika sandeza bhI vyaMjita hotA hai / kavayitrI tAjakI isa vividha racanAkI kevala do hI pratiyA~ prApta haiM / 1. abhayarAja grantha bhaNDAra meM 2. anUpa saMskRta lAibrerI meM / rukmaNI maMgala isakA kavi padamA telI thA / usane prAcIna rAjasthAnImeM isa padyapustakakI racanA kI / bisAUkI rAjasthAna sAhitya samitine zrI agaracandajI nAhaTA ke sampAdakatvameM isa pustakakA prakAzana kiyA hai / pustaka bhASA aura bhAvoMkI dRSTise atyanta manohara hai / rukmaNI maMgala rAjasthAnIkA atyanta lokapriya va prasiddha jIvana paricaya : 71 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhakti kAvya hai / isake bar3e-bar3e abhivaddhita saMskaraNa kaI upalabdha haiM para mUla laghukAvyakA eka mAtra saMgraha isakI prAcInatama pratise yaha sampAdana kiyA gayA hai| zrI nAhaTAjIke sampAdakatvameM nimnAMkita pustakeM chapa rahI haiM1. maru-gUrjara jainakavi aura unakI rcnaaeN| 2. dampati vinoda (insTITyUTase kaI varSa pUrva mudrita para prakAzita aba hogI / ) 3. prAcIna gurjara kAvya saMcaya (lA0 da0 mana0 vi0 sa0 sa0) nimnAMkita pustakeM zraddheya zrI agaracandajI nAhaTAke satparAmarzase unake sAhityapremI vidvAn bhrAtRputra zrI bha~varalAlajI nAhaTAke sampAdakatvameM prakAzita huI haiN| pustakoMkI bhUmikAe~ atyanta sAragarbhita vidvattApUrNa aura pramANapuSTa haiM / katipaya bhUmikAeM to apaneApameM eka zodhapUrNa granthakA rUpa le letI haiN| pustaka nAmAvalI 1. sahajAnanda-saMkIrtana / 2. baangii| 3. jIvadayA prkrnn-kaavytryii| 4. vinayacandra-kRtikusumAMjali / 5. padminIcaritraM caupii| 6. yugapradhAna zrI jinacandrasUricaritam / 7. samayasUndara rAsa paMcaka / 8. hammIrAyaNa / 9. rAjagRha / 10. satI mgaavtii|| zrI nAhaTAjIkA kRtitva pustakoM taka hI sImita nahIM hai ve gata cAlIsa varSoMse vibhinna patra patrikAoMmeM nirantara likhate A rahe haiM / unake lagabhaga tIna hajAra sAragabhita lekha. patra-patrikAoMmeM prakAzita ho cuke haiN| ve pratimAsa lagabhaga sATha patra-patrikAoMmeM likhate rahe haiN| unake lekhoMkI apUrNa sUcI saMvat 2010 meM prakAzita haI thI, usa sUcI meM unake lekhoMkI saMkhyA 1084 batAI gayI hai| lekina Aja nAhaTAjIke lekhoMkI saMkhyA 3000 se Upara ho gayI hai| ve jyoM-jyoM baddha hote jAte haiM unakA viveka-cintana praur3ha aura lekhanazakti adhika sakriya aura sabala hotI jAtI hai| zrI nAhaTAjIke lekhoMko viSaya-vargIkaraNakI daSTise hama nimnAMkita zIrSaka evaM upazIrSaka de sakate haiMvibhAga 1 : sandarbha, itihAsa, purAtattva, kalA 1. sandarbha-ye lekha nAgarI pracAriNI patrikA, hindustAnI, jJAnodaya, jainadharmaprakAza prabhUti patrikAoMmeM prakAzita hae haiN| inakA varNya viSaya vividha hai| adhikAMza lekha bhASA vaijJAnika aura dArzanika viSayoMse sambaddha haiN| 2. itihAsa-ye lekha mahAvIra sandeza. jaina siddhAnta bhAskara, anekAnta, rAjasthAna bhAratI prabhUti patrikAoMmeM prakAzita hue haiN| inameM rAjavaMzoMke itihAsa, jaina itihAsa, prAcInatama sAmAjika evaM sAMskRtika sthitise sambaddha lekha atyanta prasiddha haiN| 3. purAtattva nagara, tIrtha, mandira, pratimA lekha Adi-nAhaTAjIne rAjapUtAnekI bauddha vastue~, citrakalA jainamUrtikalA, AbU, cittaur3a Adipara zatazaH lekha likhe haiN| inakA prakAzana dharmadUta, zodhapatrikA, kalpanA, loka vANI, jainasatyaprakAza prabhRti patrikAoMmeM huA hai| 4. jana sampradAya tathA gaccha-nAhaTAjIne jainadharma sampradAya aura gacchoMpara aneka prakArase prakAza DAlA hai| yati samAjakI unnatike lie jahAM unhoMne naye upAya sujhAye haiM vahA~ unhoMne prAcIna jainadharmake guNa bhI gAye hai / unhoMne apane lekhoMmeM aneka prakArake choTe-moTe sAmpradAyika prazna bhI uThAye haiM aura gaccha 72 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidvAnoMse samAdhAna cAhA hai / unhoMne aneka gacchoMkI paTTAvaliyA~ bhI prastuta kI haiM aura saMzodhanakI AvazyakatA para bala diyA hai / isa prakArake lekha prAyaH jainadhvaja, zramaNa, jainasatyaprakAza, vIravANI aura mahAvIra sandeza jaisI patrikAoMmeM chapate rahe haiM / 5. jaina jAtiyA~ aura vaMza - isa upazIrSakameM zrI nAhaTAjIne jainadharma aura jAtivAda osavaMza sthApanA jaise lekhoMko likhA hai / ina lekhoMmeM unakA purAtattvavid aura itihAsajJakA svarUpa sAmane AtA hai / unake ye lekha anekAnta, jainabhAratI, osavAla navayuvaka jaise patroMmeM prakAzita hote rahe haiM / 6. jaina mahApuruSa - nAhaTAjIne jaina AcAryoM tathA vidvAnoMkI pramANapuSTa jIvaniyA~ likhakara unheM vidvat samAjake sammukha prastuta kiyA hai| jaina samAja meM pUjita zrI kRSNa, vatsarAja udayana samrATa vikrama, AcArya haribhadrasUri tathA satI mRgAvatI, rAjImati Adipara prakAza DAlakara unhoMne unake Adarza svarUpako jijJAsuoMke sammukha prastuta kiyA hai| usI upazIrSakameM unhoMne yugapradhAna jinacandrasUri aura samrAT akabara jaise aitihAsika lekha bhI likhe haiM / 7. jaina mahApuruSa (zrAvaka ) - isa zIrSakameM zrI nAhaTAjIne aneka prazna uThAye / jaise, kyA paithar3asAha pallIvAla the, kyA bhAmAzAha gaur3a the / zrI mohanalAla dalIcanda desAI aura zrI pUrNacandajI nAhara jaise vidyAratnake prati unhoMne apanI zraddhA saMsmaraNake mAdhyama se isI zIrSaka meM vyakta kI hai / paNDitaratna sukhalAlajI aura paNDita bhagavatajIpara to zrI nAhaTAjIne likhA hI, unhoMne jainetara mahApuruSoM tathA vidvAnoMpara bhI muktahasta likhA hai / cU~ki zrI nAhaTAjIkA jIvanarasa AdhyAtmikarasa hai / isalie unheM maharSi ramaNa, aravinda aura yatIjI ne bahuta prabhAvita kiyA hai| unhoMne apanI isa bhAvanAko maharSi ramaNakA AtmajJAna zIrSaka lekha meM vyaMjita kiyA hai| isa prakArake nAhaTAjIke lekha rAjasthAna kSitija, jaina jagat, vIravANI, prajAmitra jaise patroMmeM prakAzita hote rahe haiM / vibhAga 2 : sAhitya zrI nATAjI zodha manISI haiM / ve zodharasake AsvAdaka haiM aura zodha aura sAhityakA purAtana sambandha hai / sAhityakI adhunAtana navIna vidhAoMse nAhaTAjIkA anurAga nahIM hai / ve madhyakAlIna, bhakta kaviyoMkI kavitAoMke adhyayana, manana aura anveSaNa meM hI dattacitta rahate haiM / cU~ki sAhitya meM zodhakA kSetra prAyaH purAtanase sambaddha hai, isalie nAhaTAjI zodhakSetra meM saMlagna rahate haiM, unhoMne apane anubhava ke balapara hastalikhita granthoMkI samasyAoMse sambaddha aneka lekha likhe haiM / unhoMne hajAroM jaina jJAna bhaNDAroMko dekhA, par3hA aura suvyavasthita evaM sUcIbaddha kiyA hai / lagabhaga eka lAkha pANDulipiyoMkI ve sUcI banA cuke haiM / nAhaTAjIne jJAna bhaNDAroMke apane anubhavoMko aneka lekhoMke mAdhyamase prakAzita kiyA hai / zrI nATAjIne sAhityakA itihAsa aura sAhityakAroMko bhI apanA nibaMdha viSaya banAyA hai / unhoMne jaina aura jainetara sAhityapara samAna bhAvase apanI kalama calAyI hai / isa prakArake nibaMdhoM meM unhoMne pRthvIrAjarAsokI prAmANikatA Adipara tathA kalpasUtrapara vizeSa prakAza DAlA hai / unhoMne saMskRta sAhitya aura sAhityakAroMpara bhI paryApta nibaMdha likhe haiM / isI prakAra prAkRta sAhitya aura sAhityakAra, apabhraMza sAhitya aura sAhityakAra, rAjasthAnI sAhitya aura sAhityakAra Apake priya viSaya rahe haiM / Apane AlocanA sAhityako bhI acchI dena dI hai / sAhityika saMsthAoMpara bhI Apane aneka nibaMdha likhe haiM / 10 jIvana paricaya : 73 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra Apake sAhitya vibhAga ke nibaMdhoM kI saMkhyA sahasrAtmakase bhI adhika ho jAtI hai / Apake ye nibaMdha sAhityasaMdeza, jainajagat, jainadhvaja jaisI bIsiyoM patrikAoMmeM chapate rahe haiM / vibhAga 3 : jaina dharma aura jaina samAja isa zIrSaka meM Apane jainadharma aura samAja para saikar3oM nibaMdha likhe haiM / aise nibaMdhoM meM Apane dhArmika mAnyatAoM aura paramparita vivekAnumodita paddhatiyoMkA samarthana kiyA hai / ApakA svara naitikatA aura saccaritratAkA svara hai aura usIke vyApaka prasAra-pracAra ke lie Apa likhate rahate haiM / Apane jijJAsA bhAvase aneka prazna prakAzita karavAye the jinakA sundara samAdhAna ku~vara ANaMdajIne kiyA thA / ye praznottara jainadharmaprakAza meM prakAzita hue haiM / aise nibaMdhoMkI saMkhyA bhI hajArase Upara hai / vibhAga 4 : adhyAtma - AcAra - zikSA arthazAstra zrI nAhaTAjIkA jIvana adhyAtmonmukhI hai / ve svayaM pApapravRttiyoMse bacate hai aura dUsaroMko bacAne ke lie lekha likhakara upAya batAte / aise nibaMdhoM meM unakA eka hI prabala svara hai aura vaha hai AtmavistAraAtmonnatikA svara / unakI zikSA hai ki AvazyakatAoMko kama karo; kahanA nahIM karanA siikho| aura ye saba unhoMne vibhinna patrikAoMmeM chape nibaMdhoMke mAdhyama se batAyA hai| unake saikar3oM aise lekha kalyANa, jIvana sAhitya, akhaMDa jyoti prabhRti patra-patrikAoM meM chapate rahe haiM / zrI agaracandajI nAhaTA sarasvatI aura lakSmIke varada putra haiM / unhoMne mA~ bhAratIkA uddhAra to kiyA hI hai sAthameM aneka graMtharatnoMse usakA koSa bhI marA hai / kalAtmaka vastuoMke saMgrahase unhoMne jisa kalA bhavanako janma diyA hai; usameM Aja lAkhoM rupayoMke mUlyakI durlabha vastue~ saMgRhIta haiM / zrI nAhaTAjIke kAraNa bIkAnera zodha chAtroMkA tIrthasthala bana gayA hai| zrI nAhaTAjI meM uccakoTikI mAnavatAkA vikAsa huA hai / ve paraduHkhakAtara, vizvasanIya aura niSkapaTa sakhA evaM mArgadarzaka / unake jIvanakA pramukharasa adhyAtma hai| aura ve isIkI sAdhanAmeM dattacitta haiM / zrI nAhaTAjI ekarUpa hokara bhI anekarUpa haiM / ve vidvAnoMke vareNya, dIna dukhiyoMke zaraNya aura jijJAsuoMke jJAnArNava haiM / ve saphala gRhastha, acche pitA, kartavyaparAyaNa pati, snehazIla nAnA aura dAdA haiM / vyApAriyoMkI dRSTimeM ve 'dakSa vyApArI' aura samAjasevakoMmeM samAja hitakArI haiM / dharmaprANa vyaktiyoMke ve dharmasindhu aura jJAnapipAsuoMke lie ve amRtabindu haiM / agara tagara aura candra razmiyoMkI zItalatA, AtmIyatA tathA sujanatAse kauna bhrAnta huA hai; usI prakAra sugandhita evaM parama zItala vyaktitva zrI agaracandajI nAhaTAse kisakA mana bharA hai ! kisIkA bhI nahIM / zrI nAhaTAjIkA vyaktitva aura kRtitva atyanta vyApaka AkAzake samAna hai: AkAzameM hara kSamatAkA jIva apane sAmarthya ke anusAra bharapUra ur3a to sakatA hai; lekina usakA ora-chora nahIM pA sakatA; ThIka usI prakAra zrI nAhaTAke carita para yathAzakti likhanA to saMbhava hai; para usakI sampUrNatAko sImAkA sparza karanA atyanta kaThina hai / dhAvataH skhalanaM kvApi bhavatyeva pramAdataH / hasanti durjanAstatra samAdadhati sajjanAH // 74 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAhaTA-vaMza-prazastiH racanA-jyeSTha zuklA 11, samvat 2023 sarasvatI namaskRtya gurudevaprasAdataH / varNayAmi samAsena svIyAM vaMzaprazastikAm // 1 // astyapakezavaMze'smina naahttaa-naam-gotrkH| vidyA-vaibhava-sampanno rAjate vaikrame pUre // 2 // pUte kharatare gacche kSatriyAn paramArajAn / jinAdirbodhayAmAsa dattAnto munisattamaH / / 3 // nAhaTA-'jAlasI'-vaMze arhaddharmAnuvartakaH / tasmingamAnamallasya tArAcandraH suto'bhavat // 4 // tatsuto jaitarUpAkhyo grAma-DAMDUsara-sthitaH / rAjJA sammAnitazcApi grAmalokena pUjitaH // 5 // catvArastatsutA Asan dharma-karma-parAyaNAH / Udo-nAmnI sutA jAtA nAlagrAme vivAhitA // 6 // suzreSThayudayacandrAkhyo rAjarUpo dvitIyakaH / devacandrastRtIyazca budhamallazcaturthakaH // 7 // gvAlapAr3A-nagaryAM ca, gatvA hyadayasaMjJakaH / vyApAra sthApayAmAsa tatra vANijyavRttikaH // 8 // pravAsaM ca vidhAyaiSa varSa-dvAvizapUrvakam / arthalAbhaM yazolAbhaM kRtavAn nijabhrAtRyuk // 9 // tasyAbhavan trayaH putrAH rAjarUpasya dhInidheH / lakSmIcandrastathA dAna-mallaH zaMkaradAnakaH // 10 // prathamo'sthAnije gehe dvitIyodayacandrakaH / tRtIyo devacandrasya gRhe'bhacca sudattakaH // 11 // rudrAGanda zabhe varSe lakSmIcandro hyajAyata / dviSaSTivaikrame svargaM catasrazca gatAH sutAH // 12 // 'pannAdhAI' varAvarajI kAlIbAIti cAbhidhA / gogrAsaDhiMgalAn yA vai vitatAra sahasrazaH / / 13 / / zRGgArAlendu (1916) sadvarSe jAto vai dAnamallakaH / udAro dhArmikazcaiva khyAtanAmA sukIttitaH // 14 // khanidhidvayacandre (1990) ca zrAvaNe pratipattithau / kSamApya sakalAn bhUtAn divaM yAtaH samAdhinA // 15 // gomasI-motIlAlAkhyau devacandrasya putrakau / svaryAtau, gRhIto vai zaMkaradAno dattakaH // 16 / / zreSThizaMkaradAnasya guNAnAM bRhatI tatim / varNayituM na zakto'haM dhIra-vIra-manasvinaH // 17 // zUnyanetrAcandrAbde (1930)jAtaH zaMkaradAnakaH |aajaanubaahu-punnyaatmaa, anggsstthrsvllikH||18|| punItA cunnIbAI ca gRhazrI ratnakukSikA / botharA-khetasI-putrI saukhyasampatpravardhinI // 19 // zraddhAlurdhArmikaH zreSThI saumyo dIrghavicArakaH / paropakAralInAtmA hyapramAdI vizeSataH // 20 // dakSo vyApAravANijye nADIjJAnavizAradaH / jyotibhaiSajyazAstrajJaH sAdhubhaktiparAyaNaH // 21 // zrIkRpAcandrasUrevai kharataranamoraveH / abhayajainagranthAnAM mAlA sacchikSayA kRtA / / 22 / / dAnamallasya gehe ca cAturmAsye nidhaapitaa| saddharmajJAnavRddhyai vai svApatyeSu vizeSataH // 23 // ekonadvisahasrAbde mAghazukle caturdaze / tyaktvA caturvidhAhAraM svaryAtaH zubhabhAvataH // 24 // zreSThi-zaMkaradAnasya paJca putrAH sadAzayAH / putrike ca prajAte dve svarNA-magnAbhidhAnike // 25 / / jyeSTho bhairavadAno'bhUt prazAnto narasattamaH / devanighno gurorbhaktaH sarvalokasya sevakaH / / 26 / / yugmabANamite (1952) varSe janma yasya mahAmateH / maNDalAdi-samAdhyakSa-bhAro vyUDhazca tena vai // 27 // mArga (zIrSa) kRSNatatIyAyAM bANendaviMzatau tthaa| prasthAnaM kRtavAn svarga bhairudAnaH zreSThivaraH / / 28 / / jIvana paricaya : 75 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAntiH svabhayarAjazca vidyAzIlo guNAgraNIH / zikSA-samAja-sevAyAM vyApRtazca divAnizam ||29|| bANabANAcandrAbde (1955) janma yasya zubhe kSaNe / madhukRSNasya SaSThyAM vaM bhAryA gaGgA babhUva ca // 30 // saptasaptativaizAkhe (1977) svastithi : kRSNa saptamI / jAtA svabhayarAjasya campA nAmnI suputrikA ||31|| tRtIyaH zubharAjazca sAhasika - ziromaNiH / vyApAradakSo varcasvI pramAdamuktaH karmaThaH ||32|| arraat candre (1958) mAse mArga suzIrSake / zuklaSaSThayAM suvelAyAM janma yasya mahAmateH ||33|| yugapradhAna yogIndra - sahajAnandaguroH kRpA / AtmajJAna rasAsvAdI bhaktizolo vizeSataH ||34|| paJcaSaSTitame'bda Azvina kRSNe trayodaze / jAto maghAsunakSatre caturtho megharAjakaH ||35|| caurairapahRtA yasya zaizave svarNa-zrRMkhalA / sAhasenoddhRtA yena saMstutaH koTTapAlakaiH ||36|| RSi-vasu- nidhau candre dAnamallasya dattakaH / paropakAra - premI ca nAnAguNagaNAnvitaH // 37 // paJcamo'garacandro ve dharmiSTho jJAnavAn mahAn / adhyAtmarasasikto yaH kriyAzIlaH satAMvaraH ||38|| RSi RtvaGka candrAbde (1967) caturthyAM caitrakRSNake / agracandrasya saMjAto bIkAnere zubhodbhavaH ||39|| bahujJo jJAnapUtazca lekhane nizi vAsare / purAtattvetivRttasya vyApRtaH zodhane tathA ||40|| hindyA ca rAjasthAnyA ca nAnA granthA gaveSitAH / nibandhA likhitA naikAH sUcIpatraM vizeSataH || 41 || jinadattaprabho raSTa- zatAbdyutsava-saMgame / jainetihAsa ratnAkhyaM viruda prAptavAn mahat // 42 // alyAdigaje'khila vizva jaina saMsthAgatairvijJajanaiH pradattaH / yasmA upAdhirvaraNIya eva vidyAdizobhI kila vAridhyantaH ||43|| ArAnagaryAM guNivaryamadhye sammAnito yaH kila rAjyapAlaiH / siddhAntayukte bhavane purANe siddhAnta - prAcArya - padena mAnyaH // 44 // granthAH sampAditA yena bhUmikA locanAyutAH / apramattaH sadA vijJo hyazrAntaH zAstrazIlane / / 45 / / zrIvikramapurAdhIza- zArdUlasiMha - bhUmipaiH / sthApitaM zodha saMsthAnaM rAjasthAnyAM yazaskaram ||46|| nidezakapadaM tatra prApya mAnyaM prazastakam / vyAkhyAtA likhitAzcaiva granthAstena maharddhikAH // 47 // zreSThino bhairUdAnasya ratnatrayIva sutatrayI / bhaMvara-harSacandrazca vimalacandrakastathA // 48 // sapta suputrikA jAtA paipA - icarja - saMpadaH / choTA bAdhU puna pAMcI kamalAbAIti saptamI / / 49 / / vasu-darzanAMke candre zubhe AzvinamAsake / azleSAyutadvAdazyAM janma maMgalavAsare / / 50 / / zreSThino lakSmicandrasya dattako bhaMvaralAlakaH / bhASA lipi purAtattva kathA - sAhitya lekhakaH / / 51 / / agracandasya sahAyaH kArye zIghragatiH punaH / sampAditAH kRtA granthA bahulA ve anUditAH || 52 // putraH pArzvakumAro'bhUt ema0 kAma0 upAdhikaH / dvitIyaH padmacandrazca pautraH pautrI tathaiva ca // 53 // zrIkAntA - candrakAnteti jAtA ca putrikAdvayI / suzIla-sunIlavarau samIzca rAjezakaH rUpakaH // 54 // sutAsturyA harSacandro lalitAzokadilopAH / pradIpAkhyazciraJjIvI vidyAdhyayanatatparaH // 55 // 76 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zreSThizrIzubharAjasya tanasukho'tipriyaH / tanayaH prakAzAbhidhaH putrike pratibhAprabhe // 56 // Atmajau megharAjasya kesari vaMzilAlako / tanasukhaH kaniSThazca jAtAH paJca sutAH zubhAH / / 57 / / bha~varI-sUraja-puSpA-mANakadevI ca nirmalA / nIlama-premA-tArAzca, pautryaH, pautro devendrakaH // 58 // agracandramanasvinaH dvau sutI paJca putrikAH / dharmacandro vijayazca jyeSThI zAntizca kanyake / / 59 / / kiraNasantoSakAntAzca pautro rAjendranAmakaH / ciraM nandatu sarvazaH nAhaTA vaTavRkSavat // 60 // punazca budhamallasya triloka-teja karNAbhidhI sutau / rekhacandrastulArAmastejakarNasya dvau sutau / / 61 / / bAlacandro dvitIyasya chaganInAthIti sute / satputro bAlacandrasya manoharaH svargataH / / 62 // mohinI viduSI putrI sadvairAgye ca dIkSitA | pArve vicakSaNazriyazcandraprabheti vizrutA / / 63 / / zabdazAstra-koza-kAvyajainAgamAnAM pAragA / zatadhyAtrI bodhadAtrI zIlAlaGkArabhUSitA / / 64 / / kottijuSo granthAlayaH sthApito vizvavizru tH| -granthAH , santi yatrArdhalakSakAH // 65 / / mudrA-citra-purAtattva-mUttisatka: susaMgrahaH / zreSThizaMkaradAnasya kalAbhavane pradarzitaH / / 66 / / tayoreva zubhanAmnA kRtaH sukRtakoSakaH / saptakSetre supuNyasya vRddhayarthaM sumahAzayaiH / / 67 / / jalAlasarasugrAme grAme DA~DUsare tathA / kAritau sajalau kUpo paropakRtihetave // 68 // grAme jAmasare zubhe dharmazAlApi kAritA / zikSAlayebhyazca datto, dravyarAzirmuhurmuhuH // 69 / / zrojinakRpAcandrAkhya-surIndrasadapAzraye / jIrNoddhArAdvistINaM vyAkhyAnagahaM kAritam // 70 / / zatrujaye jinadatta-brahmacaryAhva Azrame / kArito haoNla: puNyArthaM, rAjagRhapAvApure / / 71 / / AdinAthaprabhozcaitye, nAhaTAgApATake / garbhagRhe sumanojJe saMgamarmaraH kAritaH / / 72 // rajatamayI sadaGgI punarbhaktyarthaM DhaukitA / nAnApuNyakAryeSu ca dattamanA aharnizam / / 73 / / amRtasara 'dA'vATayA rUpyakANi sahasrazaH / anyeSvapi sthAneSu ca satkAryeSu vai dattavAn / / 74 / / maNisAgaropAdhyAyAn sugurUnAkArya punaH / varSA-suvAsadvayaM ca kArayAmAsa bhaktitaH / / 75 / / tIrtharAjo vimalAdra rupatyakAyAM zraddhayA / kArApitA dharmazAlA jainabhavanaM vizrutam // 76 // zrIjagajIvanAzrame kolAyate gahadvAraM / nirmitaM bharidAnena bhUrikIttizcopAjitA / / 77 // pArzvanAthaprabhozcaitye AsAme gvAlapATake / kAritA zrImahAsiMhakoSTAgArikAdi saha // 78 // kRtamuddhArapratiSThAJca dhvastAlayabhUkampayA / jayacandropAdhyAyena dAnamalle upasthite / / 79 / / ThAkuravADIsampattirvRttirmaryAdA ca shubhaa| kAritA zaMkaradAnena svayaM mahatparizramaiH // 80 // DANDUsara-jodhAsara-mahAjanAdipurANAM / kRtvA hi rAjaputrANAM sAhAyyaM saMcita yshH|| 81 // kAlikAtApuryAM jaine bhavane pracuraM dhanaM / dattaM gavAlapAr3e ca auSadhAlayahetave // 82 // abhayagranthamAlAyAM nAnAgranthAH prakAzitAH / alpamUlyA amUlyAzca sarvopakRti hetave / / 83 // abhayaratnasArazca pUjAsaMgrahanAmakaH / satImRgAvatIsaMjJo vidhavAkRtyaturyakaH // 84 // jinarAjabhaktyAdarzaH snAtrapUjeti pustikA / bhktikrtvyaatmsiddhi-drshniiymndiraahvaaH||85|| jinacandrasUrivRttaM budhazlAghyaM satzodhakaM / aitihyakAvyasaMgraho vRttaM somasaMghapateH / / 8 / / jIvana paricaya : 77 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jinakuzalasUrerma NidhAriNazca punaH / gurojinadattasUrezvarita vaiduSItam // 87 // kusumamAlA tathaiva granthAvaliH jJAnasAraH / ratnaparIkSA rAmAya ( NaM) kAvyatrayI jIvadayA ||88 || bIkAnera-jaina- lekha -saMgraha- nAmako granthaH / trisahasralekhAtmako vistRta bhUmikAyutaH // 89 // | guroH sahajAnandasya saMkorttanaM saduttamaM / ete svakIya saMsthayA granthAH sarve prakAzitAH // 90|| punarapi zrImaddeva - candragranthamAlA zubhA / sthApitA dvizatAbdyante zrIjinabhaktibhAvataH // 91 // caubIsI-bIsI- stavAzca sArthAH paMca subhAvanAH / aSTaka - pravacanAlI sArthaH svAdhyAyasaMgrahaH // 92 // catvArazcaritagranthAH kRtA buddhimuninA / budhena labdhi muninA kAvyAni ca nirmitAni // 93 // agaracandreNa kRtA baddhA bha~varalAlena / zArdUlasaMsthayA granthAH kAle kAle prakAzitAH ||14|| sabhAzRGgAraudyoto jasavantAdirbhaktamA (lakaH) / rAjagRha - kAyamarAso pherUgranthAvalI ca // 95 // rAjasthAne hastalekhA khaNDadvaye prakAzitAH / nirmitA ca prAcInA kAvyarUpaparamparA // 96 // jinarAjeNa praNItA kusumAJjalivizrutA / dharmavaddhana - jinaharSa, sItArAmacatuSpadI // 97 // kavisamaya sundara kRtA: rAsAzca paMcakAH / hammIrAyaNa padminI pIradAna granthAvalI // 98 // kAlikAtA- zAnticaityasArdhazatAbdikAyAM ca / smAriketivRttasatkA sampAditA jJAnapradA ||19|| candrAMka nidhivasucandre (1891) gvAlapADAsthAnake / brahmaputra nadItIre sadvyApArazca sthApitaH // 100 // udaya rAjarUpako suprasiddhau mahItale / pazcAccApar3e sthAne ca rAjarUpalakSmIcandrau // 101 // vasubANAMkacandrAbde (1958) vipaNi sthApitavantau / pazcAdabhayakaraNAgaracandranAmnA punaH // 102 // indriyadarzana nidhicandra bolapure vare / zAntiniketane zubhe vyApArAlayaH sthApitaH // 103 // ekonasaptativarSe kAlikAtApure vare / rAjarUpa - bhairUdAnanAmnA vyApAraH sthApitaH || 104 || zUnyasiddhayaM ke candre ca zrIhaTTe sthApanA kRtA / meghAgaracandranAmnA zubhaphaladAyinaH // 105 / / candrAMke bAvUrahATe agaracandra nAhaTe / tinAmnADhatadArI ca kRtA karpaTahaTTikA // 106 // dvisahasrAbde dvayuttare hAtharasAmRtasara zrI carakarImogaMjAdiSu vyApAraH sthApitaH // 107|| mohamayyAM kalakattAyAM haTTikAdi vyApArakaH / tripure AuT ejensI saMcAlitA bRhattarA // 108 // prazasti mAlikA eSA sudhIjanasadAgrahAt / kRtA bha~varalAlena gIrvANabhASayA mudA || 109 || trayapakSakhayugmAbde jyeSTha zukla suvAsare / ekAdazyAM vikramAkhye satpure nirmite vare / / 110 / / 78 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zreSThivara zrI agaracaMdajI nAhaTA aura unakI sAhitya - sAdhanA pro0 zrIcanda jI jaina, ema0 e0 ela-ela0 bI0 eka viziSTa vyaktitva lakSmIputra hokara bhI zrI nAhaTAjIne apane jIvanako sAhityasAdhanAmeM lIna kiyA tathA bhagavatI sarasvatI ke zrIcaraNoM meM svayamko niSkAmabhAvase samarpita kara eka aisA udAtta Adarza upasthita kiyA jo vyApaka dRSTi se zikSitoMko prabhAvita kara rahA hai / adhyayana-zIlatA kisa prakAra sAmAnya zikSAprAptako gahana manISI banA sakatI hai - isa tathyako pramANita karane ke lie vidyAvAridhi zrI nAhaTAkA jIvana-caritra paryApta hai / zrI nAhaTA svayaM eka saMsthA haiM, jisake prAMgaNa meM baiThakara hajAroM zodhasnAtakoMne apanI sAdhanAko saphala banAyA hai tathA sAhitya - jijJAsuoMne nija kAmanA kI pUrti kI hai aura Aja bhI kara rahe haiM / udAra dRSTivAle honeke kAraNa zrI nAhaTAkA jJAnamaMdira sabake lie khulA huA hai| jJAna-pipAsu yahA~ sugamatA se praveza pA sakatA hai / tana, mana aura dhana ina tInoMkA samanvayAtmaka sahayoga zrI nAhaTA ke zrI nAhaTA vizAla jJAna- devAlaya meM nirantara draSTavya hai / kahA jAtA hai ki "atiparicayAdavajJA santatagamanAdanAdaro bhavati" - mAna ghaTe nitake ghara Ae lekina isa zodhamanISIkA satata sAhacarya anAdarake sthAna para Adara pradAtA kahA gayA hai / pUrNarUpase sampanna parivArake madhya meM rahate hue zrI nAhaTAjIkI sAhityika sAdhanA abAdhagati se cala rahI hai evaM Apake gahana adhyayana tathA ciMtanane Apako manISiyoMkI prazasta zreNI meM samAdRta kara diyA hai| aisI sthiti meM nimna kathana kahA~ taka siddhAntAcArya zrI nAhaTAke sambandhameM lAgU ho sakegA, yaha vicAraNIya hai / yasyAsti vittaM sa naraH kulInaH sa paNDitaH sa zrutavAnguNajJaH / sa eva vaktA sa ca darzanIyaH sarve guNAH kAJcanamAzrayanti / dhanavAna hI kulIna kahA jAtA hai tathA vahI paMDita; zrutavAn aura guNajJa hotA hai evaM vahI vaktA tathA vahI darzanIya kahA gayA hai| satya to yaha hai ki svarNake sAtha hI saba guNa rahate haiM / puruSArtha meM aTUTa zraddhA evaM AsthA rakhanevAle zrI nAhaTAke karmaTha guNavAn banAyA hai / vyaktitvane hI unheM yazasvI aura sAdhAraNa veza-bhUSAse nija zarIrako Dhake rahanevAle zreSThivara zrI nAhaTA bar3e vinamra tathA vivekazIla haiM / gosvAmI tulasIdAsakI nimna ukti Apake saMbaMdha meM pUrNarUpeNa vyavahRta hotI hai :barasahiM jalada bhUmi niyarAe / yathA navahiM budha vidyA pAe / zrI nATAkI karmasAdhanA loka-kalyANakArI hai / vastutaH ApakA 'sva' parameM itanA lIna ho gayA hai ki use pRthak karanA atyanta kaThina hai / lagabhaga pA~ca hajAra nibandhoMko likhakara jo yaza eka samartha nibandhakArake rUpameM zrI nAhaTAne arjita kiyA hai / usakI kucha vivecanAtmaka carcA yahA~ kI jAtI hai: 1. bhavanti namrAstaravaH phalodgamairna bAmbubhirbhUrivilambino ghanAH / anuddhatAH satpuruSAH samRddhibhiH svabhAva evaiSa paropakAriNAm // jIvana paricaya : 79 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nibaMdhakI paribhASA evaM usake vividha rUpa mAnava apane vicAroMko prakaTa karane ke lie sadA utsuka rahA hai| kabhI vaha apanI bhAvanAko padya ke sahAre vyakta karatA hai to kabhI gadyako mAdhyama banAkara apanI sahaja anubhUtiyoMko sarasa abhivyakti detA hai| samayAnusAra isa abhivyaktike mAdhyamoMmeM parivartana hotA rahA hai| eka samaya thA ki prakAzanakI asuvidhAoMke kAraNa iMsAnane padyako vizeSataH apanAyA aura gadya kI ora kama dhyAna diyaa| zanaiH zanaiH bhAvAbhivyakti ko anuraMjita karaneke hetu vividha sAdhanoMko apanAyA gayA aura Aja nibandhoMke prati pratyeka vidvAnkA adhika AkarSaNa dekhA jA rahA hai / sugaThita racanA nibaMdha kahalAtI hai| phira bhI eka vyApaka paribhASA denA kaThina hai / vividha prakAroMkI paribhASAeM dekara manISiyoMne apane vicAroMko prakaTa kiyA hai tathA nibaMdhako kabhI vyApaka rUpameM parakhA hai to kabhI ise saMkucita rUpameM Abaddha kara diyA hai| 'AcArya' paMDita rAmacandra zukla nibaMdhako gadyakI kasauTI mAnate haiM aura nibaMdhakA carama utkarSa vahA~ svIkAra karate haiM jahA~ eka-eka pairAgrAphameM vicAra dabA-dabAkara Thase gae hoM aura eka-eka vAkya kisI sambaddha vicAra khaNDake lie hoM / spaSTa hai ki zuklajI vicAra gAmbhIrya tathA bhASAkI sAmAsikatAko tarajIha dete haiM lekina bAbU gulAbarAyane svacchandatA, nijIpana evaM sajIvatApara bala diyA hai-nibaMdha usa gadya racanAko kahate haiM jisameM eka sImita AkArake bhItara kisI viSayakA varNana yA pratipAdana eka vizeSa nijIpana, svacchandatA, sauSThava aura sajIvatA tathA Avazyaka saMgati aura sambaddhatAke sAtha kiyA gayA ho| nibaMdhakI isa paribhASAmeM Aye vizeSa nijIpana, svacchandatA, sauSThava, sajIvatA sApekSika zabda haiM aura phira vizeSa nijIpana tathA svacchandatA eka sAtha raheM hI yaha jarUrI nahIM hai / bekanake nibaMdhoMmeM vizeSa nijIpana hai lekina svacchandatA nahIM hai / isake sAtha hI sImita AkAra bhI kisI khAsa mAtrAkA bodhaka nahIM hai / bAbUjIne jo bhI sarAhanIya bAteM eka racanAmeM honI cAhie ve saba yahA~ rakha dI haiM, kintu paribhASA dekhane meM acchI honepara bhI aspaSTa hai| nibaMdha Aja apane rUr3ha yA prAcIna arthose nikalakara sAhityameM eka naye rUpameM prayukta hone lagA hai| paramparAgata arthose vaha bhinna hai| racanA, lekha, prabaMdha sabhIkA kSetra prAyaH nizcita hai| racanA kisI bhI kRtiko kaha sakate haiM / aMgrejIke kampojIzana aura racanAmeM prAyaH samAnatA hai / lekha kisI viSayapara likhe gaye nirvaiyaktika laghu-nibaMdhake lie prayukta hotA hai, isakI tulanA aMgrejI 'ArTIkala' se kI jA sakatI hai / ye koI bhI nibaMdhakA sthAna vahIM le sakate / nibaMdha inase kaI aMzoMmeM bhinna hai| nirvayaktikatA nibaMdhameM saMbhava nahIM, vaha nibaMdhake antara manana aura AtmAnubhUtiyoMkA vyakta rUpa hai| prAcIna saMskRta paramparAke anusAra nibaMdha kevala bauddhika abhivyaktikA mAdhyama thA / dArzanika vizleSaNoMko nibaMdhakA rUpa diyA jAtA thaa| Ajake nibaMdhakA vAstavika artha evaM svarUpa badala gayA hai| tArkikatAko sthAna nahIM rhaa| tAkikatAkA sthAna sahRdayatAne le liyA hai| usameM vyaktitva, bhAvoM, vicAroM tathA anubhUtiyoMkA sahaja-svAbhAvika aMkana rahatA hai, vicAroMkA khaMDana-maMDana nhiiN| ataeva vartamAna nibaMdhako atItakI sthApita nibaMdhoMkI kasauTIpara kasanA anucita hogaa| jIvana-samAjake pragatizIla svarUpapara hameM dhyAna rakhanA hogaa| nibaMdha nirbadha racanAko vidhA hai| nibandhakAra svacchandatApUrvaka jisa kisI bhI viSayapara apane Antarika vicAra binA kisI ADambarake vyakta karatA hai| AtmIyatA, saralatA, anubhUti pravaNatAkI pradhAnatA rahatI hai / na usapara koI niyaMtraNa hai aura na niSedha / "2 1. DaoN. mohana avasthI-hindI sAhityakA adyatana itihAsa, pRSTha 147 / 2. DaoN0 gaMgAprasAda gupta-hindI sAhityameM nibaMdha aura nibaMdhakAra, pRSTha 4-5 / 80 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nibaMdhoMke vividharUpa hameM Aja upalabdha ho rahe haiM tathA pAzcAtya nibaMdhakAroMkA Ajake bhAratIya nibaMdha lekhakoMpara paryApta prabhAva par3a rahA hai| aisI sthitimeM nibaMdhoMke bhinna-bhinna rUpoMko eka viziSTa vargIkaraNameM Abaddha karanA sarala nahIM hai| katipaya vidvAnoMne viSayako AdhAra mAnakara nibaMdhoMko vargIkRta kiyA hai to kucha sAhitya-vizAradoMne bAhya AkAra-prakArako aMgIkAra kara nibaMdhoMkI vividha zreNiyoMko aMkita kiyA hai| kucha aise bhI Adhunika samIkSaka haiM jinhoMne zailIko vizeSatA dekara nibaMdhoMko vibhinna rUpoMmeM vibhAjita karanekA prayAsa kiyA hai| sAdhAraNatayA nibaMdhoMko 1. vicArAtmaka, 2. varNanAtmaka, 3. AlocanAtmaka yA sAhityika, 4. AkhyAtmaka aura 5. bhAvAtmaka rUpoMmeM vibhakta kiyA gayA hai| (dekhie saMskRta nibaMdha-navanItam--le0 DaoN0 pArasanAtha dvivedI tathA zrI baMzIdhara caturvedI) bodhapakSa, bhAvapakSa, saMvedanA, vidhAnaka kalpanA evaM zailI tattvoMse samanvita nibaMdha-kalAkA Aja jo utkarSa dikhAI de rahA hai, vaha gadya-sAhityake paramojjvala bhaviSyakA paricAyaka hai| DaoN0 rAmamati tripAThIke matAnusAra lAdhava, ApekSika gAMbhIrya, apUrNatA saMbaMdhanirvAhakA kalAtmaka DhaMga, bhASA aura zailIkI prauDhi tathA soddezyatA; ye Adarza nibaMdhakI vizeSatAe~ haiN| (draSTavyaH hindI sAhityakA itihAsa, pRSTha 252 ) nibaMdha nirUpaNameM zailIkA vizeSa mahattva hai| yaha zailI hI nibaMdhako rocaka tathA prabhAvazAlI banAtI hai| isIke mAdhyamase pAThaka lekhakakI AtmIyatAse paricita hotA hai aura tathA apane Apako usameM ekAkAra karanekA prayatna bhI karane lagatA hai| eka ora zailI nibaMdhake kaI rUpoMko janma detI hai to dUsarI ora inakI Antarika bhAvanA tathA anubhUtiko vividha rUpoMmeM samalaMkRta bhI karatI hai| "zailI vyaktitva evaM abhivyaktiko viziSTatA pradAna karatI hai / zabdacayana, dhvaniyojanA, alaMkAra saMliSTa rUpa banA dete haiM / vahI use anyoMse alaga karatI hai| vAmana dvArA pratipAdita 'yaha viziSTa pada racanA'kA bhAva pAzcAtya evaM bhAratIya sAhityameM svataH svIkRta ho gayA hai|| ..........."vastutaH zailI kisI lekhakakI kRtiko samajhane meM bahuta sahAyaka hotI hai|" " isase (zailIse) kabhI bhI lekhakakA vyaktitva alaga nahIM rhtaa| hamAre bhAva, vicAra, bhASA, DhaMga, vyaktitva sabhI zailImeM A jAte haiM |......"nibNdh sAhityameM zailIke 9 rUpa mAnya haiM : 1. prasAda zailI, 2. vyAsa zailI, 3. samAsa zailI, 4. vivecana zailI, 5. vyaMgya zailI, 6. taraMga zailI, 7. vikSepa zailI, 8. pralApa zailI aura 9. dhArA shailii|" isa prakAra likhaneke DhaMgako (zailIko) nibaMdha-sAhitya meM pradhAnatA dekara sAhitya-manISiyoMne kahAvatoM, muhAvaroM, sUktiyoM, alaMkAroM Adike prati jo AkarSaNa pradarzita kiyA hai vaha pratyeka dRSTise abhinaMdanIya hai / zrI nAhaTAkI nibaMdha-kalA zrI nAhaTAkI nibaMdha-kalA usa udyAnake samAna hai jisameM vividha raMgoMke surabhita puSpa khilate rahate haiN| jIvana-yApanake sAdhanoMko yathAvasara apanAte hae Apane apanI sAhityika abhiruciko nirantara pariSkRta T evaM jIvanake gahana anubhavoMke sAtha Apane jo kucha likhA hai athavA jo bhI kucha likha rahe haiM usameM gahanatA AtmIyatA, niSpakSatA, bhAvamugdhatA, AdhyAtmikatA, dArzanikatA, anuraMjita abhivyaktiyA~, sAMskRtikacetanA, aitihAsika zodha-tatparatA, prAcInatA evaM AdhunikatAkA sukhada samanvaya, rAjanaitika nava-cetanA, loka1. hindI sAhityameM nibaMdha aura nibaMdhakAra : DaoN0 gaMgAprasAda gupta, pu0 31 / jIvana paricaya : 81 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRti anurakti, nizcala AsthA-vizvAsa, antarAnubhUti-bhAvukatA, vizAlacintana-zIlatA, vivecana-kSamatA, kuzala samAlocaka-maulikatA, sarasatA-rocakatA Adi aneka vizeSatAe~ parilakSita hotI haiN| dharma, karma, zikSA, mAnavatA, ahiMsA, anekAntavAda, sAhitya-itihAsa, purAtattva, kalA, vinoda, zabda-carcA, gotra-jAti, rAjA, prajA, saMsmaraNa, kalpasUtra, kRSi, stuti, artha, kAma-mokSa, kathA, purANa, bhUgola, santa-paramparA, sajjanadurjana, anurakti-virakti, loka-kathA, prarUr3hiyA~, purAtana evaM Adhunika gadya-padyAtmaka sAhitya-vizleSaNa, vaidika-paurANika evaM smRti-viSayaka tattva-cintana, vividha loka-bhASA cintana, bhAgya Adi zatAdhika viSayoMpara sAdhikAra likhakara zrI nAhaTAjIne apane vizAla adhyayana evaM vistRta gaMbhIra-vivecanakI jo prANavanta anubhUtiyA~ prastuta kI haiM ve unakI zodha-paraka vicAra-dhArAkI avicchinna kalA kRtiyA~ hai| rAjasthAnI sAhityakI vivecanAmeM zrI nAhaTAjIkI mAnyatAe~ cirakAlase sarvamAnya hai| Apake nibandha sAhityika vizleSaNake sAtha-sAtha vAJchita viSayake pratipAdanameM eka maulika dRSTikoNa prastuta karate haiN| phalataH zodha-patra-patrikAoMmeM ye prakAzita hote rahate haiM evaM manISI sampAdaka unheM chApakara apane patroMko gauravAnvita samajhate haiN| dhArmika, sAmAjika, rAjanaitika evaM sAMskRtika patroMmeM zrI nAhaTAke nibaMdha pUrNa sammAnake sAtha prakAzita hote rahate hai / katipaya ye patra-patrikAe~ haiM, jinameM zrI nAhaTAke suvicArita tathA mArmika nibaMdha prakAzita hote rahate haiM : 1. kalpanA, 2. nayA-samAja, 3. nAgarI-pracAriNI patrikA, 4. bhAratIya vidyA, 5. bhAratIya saMskRti, 6. marubhAratI, 7. maruvANI, 8. rAjasthAna bhAratI, 9. rAjasthAna sAhitya, 10. rASTra bhAratI, 11. sammelana patrikA, 12 sarasvatI, 13. sAhitya, 14. sAhitya saMdeza, 15.sapta sindhu, 16. hindI anuzIlana, 17 hindustAna, 18.hindustAnI,19 AlocanA,20 navanIta, 21. navabhArata TAimsa, 22. kalyANa, 23. avantikA, 24, janapada, 25. Aja, 26. janapatha, 27. akhaMDa jyoti, 28. kalAdhara, 29. jaina jAgRti, 30. jaina bhAratI, 31. jaina-sandeza, 32. naI dizA, 33. mahAvIra sandeza, 34. yugAntara, 35. loka-jIvana, 36. braja bhAratI, 37. rAjasthAna-kSitija, 38. rASTradUta, 39. vIra, 40. vIra sandeza, 41. saMgIta Adi lagabhaga 150 patra-patrikAoMmeM zrI nAhaTAke vividha viSayoMpara AlocanAtmaka nibaMdha nikala cuke haiM aura nikala rahe haiN| Apake vArdhakyameM nava-jIvanakI prakhara jyoti nirantara prakAzamAna hai evaM sAhitya-sAdhanAkI bhAvanA eka viziSTa tanmayatAse dinoMdina vardhamAna bhI hai| zrI nAhaTAke vividha nibaMdhoMmeM yaha prAyaH dekhA jAtA hai, ki ve viSayAnasAra pratyeka lekhake prAraMbhameM 'upakramake rUpa meM kucha aisI bhAvotpAdaka paMktiyA~ likhate haiM jo nibaMdhakI Antarika bhAvanAko pra haiM evaM jisa prakAra nIMvakI sugaThita parisamAptipara prAsAda athavA gRhakA nirmANa zIghrAtizIghra hone lagatA hai usI prakAra yaha upakrama nibaMdhakI pUrNatAmeM vizeSataH sahAyakake rUpameM yahA~ grAhya mAnA jAtA hai| upakramAtmaka yaha vaiziSTaya zrI nAhaTAkI nibandhakalAkI eka asAdhAraNa vizeSatA hai / yahA~ yaha smaraNIya hai ki isa laghu bhUmikAkI bhASA-zailI nibaMdhakI rUpa-rekhApara avalaMbita rahatI hai| zodha-paraka lekhoMke upakramoMkI bhASA saMskRtaniSTha evaM zailImeM sarvatra gAmbhIrya rahatA hai lekina loka-sAhityase sambaddha nibaMdhoM meM loka-bhASA janita mAdhuryake sAtha jana-janameM pracalita zabdoMkA Adhikya rahatA hai| upakrama bhI sarasa, sarala tathA saMvedanAtmaka rahate haiM / 'eka musalamAna kavikI ajJAta racanA 'pemAi kathA'kA upakrama isa prakAra hai : "hindI bhASA aura sAhityake nirmANameM musalamAnoMkA bhI ullekhanIya yoga rahA hai| rAjasthAnameM santavANIsaMgrahakI jo hastalikhita pratiyA~ milatI haiM unameM musalamAna kaviyoMke pada, sAkhI Adi racanAe~ bhI milI haiN| 14 vIM zatAbdIse lekara 19 vIM zatAbdI takake aneka musalamAna kaviyoMkI racanAeM mere 82 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avalokanameM AI haiM' unamese bahatase kavi aura unakI racanAyeM hindI sAhitya saMsArameM abhI taka ajJAta sI haiN| (bhAratIya sAhitya, varSa 8 aMka 4) 'kavayitrI padamAke tIna aprakAzita gIta'kA prAraMbhika aMka upakramAtmaka hai, jisakA AraMbha nibaMdhakI prAsaMgika bhAvanAkI paripUrNatAkA sAMketika cihna hai : 'cAraNa jAtimeM kavi to hajAroM hue haiM aura khyAta evaM bAta Adi gadya racanAoMke lekhaka kaI cAraNa vidvAn ho gaye haiN| para isa jAtimeM kavayitriyAM do-cAra hI huI haiM jaba ki zakti ke avatArarUpameM kaI cAraNa deviyA~ samaya-samaya para prakaTa hokara cAraNoM evaM rAjA-mahArAjAoM tathA jana-sAdhAra jAtI rahI hai| karaNIjIkI mAnyatA to sarvatra prasiddha hai hii| unakI stutirUpameM kAphI sAhitya racA gayA hai| vartamAna cAraNa kavayitrI saubhAgya devI racita 'karaNI karuNA kuMja'ke sambandhameM merA lekha prakAzita ho cukA hai| prAcIna cAraNa kavayitriyoMmeM jhImAM cAraNI aura padmA cAraNI tathA birajU bAIkA nAma liyA jAtA hai| inameM se prathama kavayitrI jhImAMke mu~hase kahalAye hue padya khIcI acaladAsa aura lAlAjI mevAr3I aura umAdekI bAtameM prApta hote haiN| ye padya vAstavameM jhImAMne hI banAye the yA bAtako likhane yA racane vAlene bhAvanAkA dUhA apanI orase jor3akara jhImAMke mukhase kathA-prasaMgameM kahalA diye hoM, yaha vicAraNIya hai| [vizvambharA, pR0 50] 'mahArANA kumbhAracita gItagovindakA artha zIrSaka nibandhase sambandhita upakramameM vIratA evaM sAhityika niSThAkA eka vilakSaNa samanvaya prastuta kiyA gayA hai jo nibandhakalAkI eka avismaraNIya vibhUti hai| 'rAjasthAnake zAsaka apanI vIratAke lie to prasiddha haiM hI, para sAhityika kSetrameM bhI unakI viziSTa dena hai| saMskRta, rAjasthAnI va hindI tInoM bhASAoMmeM rAjasthAnake rAjAoM, jAgIradAroM aura ThAkuroM aura unake Azrita kaviyoMkI saikar3oM racanAe~ prApta hai / mevAr3akA rAjavaMza apanI Ana-bAnake lie prasiddha hai hI para 15vIM zatAbdImeM isa rAjavaMzameM eka aise rANA hae, jinakI vIratAke sAtha-sAtha sAhitya aura kalAkA prema vizeSarUpase ullekhanIya haiN|' [zodha patrikA, pR0 60] 'jaina-taMtra-sAhitya' nibandhakA prArambhika aMza saMkSipta hotA haA bhI vyApaka hai tathA sAdhAraNa honepara bhI asAdhAraNa hai / isameM jainadharmakI prAcInatAke sAtha taMtra-sAhityakI purAtanatAkA bhI ullekha huA hai : "jainadharma bhAratakA eka prAcInatama dharma hai| usake pravartaka caubIsa tIrthaMkara bhAratabhUmimeM hI paidA hue, yahIM sAdhanAkara unhoMne siddhi prApta kii| bhagavAna RSabhadeva, jinakA pAvana caritra bhAgavata Adi purANoMmeM bhI pAyA jAtA hai, yAvat vedoMmeM bhI nAmollekha prApta hai, jaina mAnyatAnusAra sAre jJAna-vijJAna yA saMskRtike pravartaka AdipuruSa the| isIlie unheM AdinAtha yA AdIzvara kahA jAtA hai| nAthapaMthake pravartaka bhI AdinAtha mAne jAte haiM, para sambhava hai ve bAdake koI anya vyakti hoN| prAcIna jainAgamoMke anusAra bhagavAn RSabhadevase parva yaha AryAvarta bhogabhUmi thI / arthAta usa samayake loga vakSoMke phalAdise apanA jIvananirvAha karate the / asi,masi aura kRSikA vyavahAra tabataka nahIM thaa| eka bAlaka aura bAlikAkA yugma sAtha hI janmatA aura vayaska ho jAnepara unakA sambandha pati-patnIkA ho jAtA thaa| unakI samasta AvazyakatAoMkI pUrti dasa prakArake kalpavRkSoMse hotI thI, isIlie paravartI sAhityameM kalpavRkSakI upamA isa artha meM rUr3ha ho gayI ki jisake dvArA manovAJchitakI pUrti ho jAya aura vastu prApta ho jAya vaha kalpavRkSake samAna hai| Adi" [zrI marudhara kesarI muni zrI mizrIlAlajI mahArAja abhinandana grantha pR0 123] sAhitya, itihAsa, bhASA Adise sambaddha zodhAtmaka nibandhoMmeM eka ora prAcIna sAhityake vinAzakI jIvana paricaya : 83 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura santApa abhivyakta kiyA gayA to dUsarI ora isa prakArake udAtta sAhityake saMrakSaNa evaM prakAzana kI tarapha prabuddha vidvatsamAjakA dhyAna bhI AkarSita kiyA gayA hai| isa prakArake laghu upakrama bar3e upayogI siddha hue haiM / zrI nAhaTAkI nibandhakalAkA yaha vaiziSTya anya nibandhakAroMke lekhAMmeM aprApta sA hai / isa sandarbha meM nimna katipaya nibandha paThanIya haiM : 1. eka ajJAta aitihAsika beli (zodhapatrikA ) / 2. kharataragacchake AcAryosambandhI katipaya ajJAta aitihAsika rcnaaeN| (zrI mahAvIra jaina vidyAlaya suvarNa mahotsava grantha) | 3. kavi vijayazekharake katipaya anupalabdha rAsa / ( pariSad patrikA ) 4. kavivara jAna aura usake grantha / ( rAjasthAna bhAratI ) 5. kavivara sUrata mizra / ( vrajabhAratI - saM0 2009) 6. kavi jagatananda sambandhI kucha vizeSa jAnakArI / ( brajabhAratI aMka 1 varSa 16 ) 7. eka musalamAna kavikI ajJAta racanA : pemAi kathA / Adi isa prakArake nibandhoMkI eka bar3I saMkhyA hai / loka-sAhitya evaM saMskRtike nibandhoMko upakramAtmaka paMktiyA~ bar3I sAdhAraNa tathA sarvajanabodhagamya haiM / pracalita zabdoM kA prayoga karake zrI nAhaTAne isa tathyako pramANita kara diyA hai ki ve saMskRtaniSTha bhASA ke likhane meM pUrNa samartha hote hue bhI loka-gamya bolImeM bhI pUrNa adhikArase likha sakate haiM / rAjasthAnI bhASAkA bAta - sAhitya bahuta hI vizAla aura mahattvakA hai / vividha prakArakI saikar3oM vArttAe~ gata 300 varSoM meM likhI jAtI rahI haiM jinameM se kaI kevala gadya meM haiM, kaI padyameM aura kaI gadya-padya - mizrita / [ kRpArAma vaNA sUra kRta saguNA- satra sAlarI banA ] rAjasthAnI bhASAkA bAta - sAhitya bahuta vizAla va vividha prakArakA hai| bahuta sI bAteM aitihAsika vAkyoM va sthAnoMse sambandhita haiM, yadyapi ve arddha aitihAsika hI kahI jA sakatI haiM, para unake dvArA bahuta sI naI va kAmakI jAnakArI milatI hai| eka bAta kaI prakArase likhI huI milatI hai / [ eka apUrNa prApta mahattvapUrNa aitihAsika bAta ] yaha vizva vividha prakAra ke prANiyoMkA zambhu melA hai| pratyeka manuSyakI AkRti, bhASA aura prakRti alaga-alaga prakArakI pAI jAtI hai / koI prakRtise bahuta hI sarala hotA hai to koI bahuta hI dhUrta prakRtikA hotA hai / anAdikAlase yaha pravAha calA A rahA hai / granthAtaroMmeM dhUrtakI kahAniyoMkA acchA varNana milatA hai / yaha to Aja bhI hamAre pratyakSa hai hI ? kaI-kaI dhUrta bar3I gappeM hA~kA karate haiM jinako sunakara bar3I ha~sI AtI hai aura kautUhala hotA hai / ( dhUrttAkhyAna navIM zatIkA eka mahattvapUrNa amUlya grantha ) zrI mAn nAnAjIkI yaha pravRtti vizeSataH prazaMsanIya hai ki ve zodhAtmaka nibandhoMmeM apanI mAnyatAko pratiSThita karane ke lie saMskRta, prAkRta, apabhraMza, hindI Adike uddharaNoMko dete haiM tathA tarkoM ke mAdhyama se svakathana kI paripuSTi karate / yaha inakI tArkikazailI sAhityika zodha nibandhoM meM sarvatra parilakSita hotI hai / isa sambandha meM AdikAlIna rAjasthAnI jaina sAhitya mathurAmeM racita tIna hindI grantha, mahAkavi sUryamalla mizraNakI vIra satasaI kI pUrti, jaina prabandha-granthoMmeM uddhRta prAcIna bhASA-padya, prAcIna jainagranthoM meM kula aura gotra, kRSNa-rukamaNi belikI TIkAe~, katipaya varNanAtmaka rAjasthAnI gadya-grantha, kavi mayaNa bambakA mahattvapUrNa paricaya, 15vIM zatAbdIkA mahattvapUrNa ajJAta grantha, pRthvIrAja rAsomeM ullikhita 52 vIroMkI nAmAvalI, davAvaita saMjJaka 84 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ racanAoMkI paramparA, tArAtaMbolake yAtrA sambandhI katipaya ullekha evaM patra, prAcIna jaina rAjasthAnI gadyasAhitya, rAjasthAnI sAhityakA AdikAla Adi-Adi nibandha ullekhya haiM / Ayu-vRddhike sAtha sAhityakArako anubhUtiyoMmeM saghanatA AtI hai, jIvanakI karkaza-kaThora aura komala bhAvanAe~ panapakara eka vizAla pratimAke rUpameM sthApita ho jAtI haiM evaM sAMsArika samparkajanita anubhava, jo kabhI kSaNika hote the, de vArdhakyameM pASANa-rekhAkI bhA~ti gahare aura sthira bana jAte haiM / cintanakI capalatAmeM sthiratA A jAtI hai aura vANI gahanatama zabdoMse mukharita ho uThatI hai| yahI gahanatA, nijAtmacintanazIlatA, anubhavaparipakvatA, gambhIratA, paropakAraniratA, udAratA, bhAva-pravaNatA evaM paraduHkhakAtaratA sAhityakArake akhila sAhityako sUktiyoMkA eka anupama bhANDAra banA detI haiN| aisI sthitimeM mahAvarako lAlimA satItvakA oja banatI hai, mukhakA lAlitya dinakarake tejameM pariNata ho jAtA hai, maMtharagatikA cApalya eka dRr3ha saMkalpakA udghoSa karane lagatA hai tathA kezoMkI kAlimA raudrakA bhayAvaha rUpa dhAraNa kara letI hai / nayanoMkI capala citavanameM agAdha anubhava eka aisI anurakti samutpanna kara detA hai jo janatAke prabodhanArtha pratikSaNa subhASitoMke rUpameM mukharita hone lagatI hai| yauvanakA madira sarasa rAga-rati-raMga vArdhakyake gahana cintanake raMgoMse raMjita hokara jIvanakI vAstavikatAse avagata hotA hai aura usake kalpita abhimAnakI vyagratA zIghra tirohita ho jAtI hai| isIlie paripakva baddhi samatpanna vANIke svara jagatameM sabhASitake rUpameM aMgIkAra kiye jAte haiN| yahA~ zrI nAhaTAjIkI kucha sUktiyA~ (subhASita) uddhRta kI jAtI haiM jo unake nibaMdhoMmeM anAyAsa A gayI haiM yaha vizva vividha prakArake prANiyoMkA zambhu melA hai| pratyeka manuSyakI AkRti, bhASA aura prakRti alaga-alaga prakArakI pAyI jAtI hai / (navIM zatIkA eka mahattvapUrNa amUlya grnth-dhuukhyiaan)| (2) stro jAti bhAvuka aura komala svabhAvazIlA hote hue bhI jaba vaha apane sattva, teja aura kartavyaniSThApara AtI hai to bar3e-bar3e zUravIroMke chakke chur3A detI hai / sahanazIlatAkI to vaha sAkAra mUrti hai, ataH raNakSetrameM caNDikAkA rUpa dhAraNa karatI hai to apanI zIlarakSAke lie, maryAdArakSAke lie ha~satI-ha~satI jauhara (yamagRha) kI jalatI agnimeM kUda par3atI hai| (kavivara dharmavarddhanakRta golachoMkI satI dAdIkA kavitta) manuSya vicAratA kucha hai aura hotA kucha hai| prayatna karane para bhI vaha bhavitavyatAko TAla nahIM sakatA aura icchA na honepara bhI kucha aise prasaMga ghaTa jAte haiM jinheM buddhipUrvaka koI bhI manuSya kabhI nahIM kara sktaa| (mathurAkA eka vicitra prasaMga) (4) 1. zaktikA sadupayoga aura durupayoga vyaktipara nirbhara hai / 2. kevala isa lokakI hI nahIM paralokakI bhI siddhi mAnavakI buddhipara hI nirbhara hai| 3. jIvana sahI rUpameM eka kalA hai / isa kalAkI prApti karanA prayatnasAdhya hai| (mUrakha-lakSaNa, sAdhanA, pR0 27,28) jIvana paricaya : 85 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prANimAtrakI kucha na kucha icchA hotI hai aura apanI-apanI kAmanA-pUrti ho yaha saba prANI cAhate haiM / sArI pravRttiyA~ kisI na kisI icchAkI pUrtike lie hotI haiM, cAhe vaha acchI ho yA burI / -(sAdhanA, sAdhaka aura siddhi) 1. jIvanake prati prANimAtrakI sahaja mamatA va AkarSaNa honese lagAkara vRddha taka sabhI kathA-kahAnI sunaneko utsuka dikhAI dete haiM / 2. vyakti akelA janma letA hai para janma leneke sAtha-sAtha hI vaha apane cAroM ora kucha vyaktiyoMko apane prati vizeSa AkarSita pAtA hai| 3. saMsAra premamaya hai| isIse jIvana meM sarasatA AtI hai aura eka dusareke sambandha mIThe hote cale jAte haiM / premake binA jIvana sUkhA hai, rUkhA hai vaha prema aneka prakArakA hai / 4. prANiyoMmeM strI aura puruSakA sambandha eka viziSTa AkarSaNakA pariNAma hai aura isa AkarSaNameM bahuta hI jabaradasta khiMcAva honese isa sambandhako ghaniSTha prema kahA jAtA hai / 5. prema karanA sarala hai va nibhAnA kaThina hai| (mogala aura mahendrakI premakathA) kathA-kahAnI mAnavake lie manoraMjana evaM zikSA-prAptikA ullekhanIya sAdhana rahA hai| (tIna sau pA~ca kathAoMkI eka sUcI) ( 8) saMta aura bhaktajanoMke prati Adara aura zraddhAkA bhAva bhAratIya saMskRtikA eka abhinna aMga hai| (parasarAmaracita bAlaNacarita) 1. vAk-zakti manuSyako dI huI prakRtikI vizeSa dena hai| 2. dekhaneke pIche anubhava karanekI vizeSa zakti Avazyaka hai aura vaha kevala mAnavako hI prApta hai| 3. vastuoMkA jJAna kara lenA eka bAta hai aura apane anubhavako sundara evaM sAkAra rUpameM dUsaroMke samakSa vANI dvArA upasthita karanA dUsarI bAta hai / (katipaya varNanAtmaka rAjasthAnI gadya-grantha) (10) 1. jaina sAhityameM naitikatA aura dharmakI pradhAnatA hai aura zAnta rasakI mukhyatA to sarvatra pAyI jAtI hai| ____2. jaina vidvAnoMkA uddezya jana-jIvanameM AdhyAtmika jAgRti phUMkanA thaa| naitika aura bhaktipUrNa jIvana hI unakA caramalakSya thaa| 3. tatvajJAna sUkhA viSaya hai| sAdhAraNa janatAkI vahA~ taka pahu~ca nahIM aura na usameM unakI ruci va rasa ho sakatA hai / (rAjasthAnI jaina sAhitya 2) 86 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 11 1. putra -maraNa zoka asahanIya hotA hai / 2. mUrkha hI apane rahasyoMko prakaTa karate rahate 1 3. anAvazyaka saMgraha avAMchanIya hai / 4. ayogyako upadeza nahIM denA cAhie / 5. atyadhika lobha nahIM karanA cAhie / 6. cintA citAke samAna kahI gayI hai / 7 jo ho gayA hai- usake lie zoka karanA nirarthaka hai tathA bhaviSyakI bhI cintA nahIM karanI cAhie / ( caubIsa zlokoM para caubIsa loka kathAe~) isa prakArakI hajAroM sUktiyA~ (subhASita) zrI nAhaTAjI ke nibaMdhoM meM gumphita haiM / AtmAbhivyakti nibandhakalAkI eka viziSTa AdhArabhUmi hai / aisI sthiti meM zrI nAhaTAke vicArAtmaka evaM AlocanAtmaka lekha vizeSarUpa se ullekhanIya haiM / bhASA viSayaka udAratA zrI nAhaTAne tatsama tadbhava - dezaja zabdoMko upayoga karate hue anya bhASAoMke bhI pracalita zabdoM ko apanI abhivyaktiko sakSama banAneke lie apanAyA hai / sAtha hI sAtha kalAke lie siddhAntakI pUrNa upekSA karate hue, mAnavamAtrake hitako dhyAna meM rakhA aura tadanukUla sAhitya sarjanA kI tathA isI uddezya kI pUrti ke lie ve apanI sAdhanAmeM saMlagna haiM : pada-sthApanA, nAmollekha, paraspara, vicitra, zraddhA-vizeSa, mokSa, prabhAvavibhUti vibhrama, AdhyAtmika jAgRti, aitihAsika, vikasita, praphullita, vyakti, kauTumbikatA, sahAnubhUti, zAnti, klAnti aura gauravagAthA Adi zabdoM ke sAtha zrI nAhaTAjIne batIsI, zAmila, jagaha, hukma, sara karanA, jarUrI, hAkimI, lagabhaga, paravAne, rakke, nakaleM istemAla, jabaradasta, bAta, asaliyata, khyAla, nAmaThAma, jahAja, kaMthA, khaTolI, khaMkheranA, kore pannA, cauMrI mAMDanA, asalI rUpa punya, sAsU chAnanA, aTapaTI bAtoM, kaiyoM, hivAlI gUDhA garja, guTakoM, hakIkata khyAta, phiTa karanA, padhAranA gAr3iyA~, sauta, loriyA~, vAha, vAha, khUba, khUba, bahAra, ghaTiyA, vicaranA, caumAsA, Adi hajAroM zabdoM-kriyAoM AdikA paryApta saMkhyA meM prayoga kiyA hai / aisA pratIta hotA hai ki zrI nAhaTA go0 tulasIdAsajIke nimnastha chaMdameM mukharita bhASA viSayaka mAnyatA ke anuyAyI haiM kA bhASA kA saMskRta prema cAhie sA~ca / kAma jo Avai kAmarI, kA le kare kamA~ca / AdarzavAdI paramparAke poSaka zrI nAhaTAjIke AlocanAtmaka tathA zodha-paraka nibaMdha bar3e hI mahatva pUrNa haiM / inameM sarvatra Thosa cintana tathA niSpakSa udbhAvanA akAla pramANoMse paripuSTa hai / isa prakArake nibandhoM meM tArkika zailI pradhAnarUpase aMgIkRta hai / ApakI zailI vividharUpa draSTavya haiM / isameM kahIM bhI kRtrimatA nahIM hai / yadi bhAvanApradhAna nibaMdhoM meM dArzanikatA evaM manovaijJAnikatAkA anokhA samanvaya hai to lokasAhitya viSayaka lekhoM meM (vizeSataH loka-kathAoM evaM gAthAoM ke vivecanAtmaka anuzIlana meM) vyAkhyAtmaka zailI grAhya kahI jA sakatI hai / viSayAnusAra kahIM vAkya choTe haiM to kahI lambe / kahIM tatsama zabdoM kA bAhulya hai to kahIM dezaja zabdoMkI adhikatA hai / yoM to sahajatA sarvatra vidyamAna hai, lekina kahIM-kahIMpara gaMbhIra nibaMdhoMmeM gahana cintanake kAraNa, kliSTatA bhI A gayI hai aura dArzanikatA ke kAraNa sAdhAraNa janamAnasake lie aise nibaMdha duruha ho gaye haiM / samayAbhAva ke kAraNa jaisA maiM likhanA cAhatA thA vaisA na likha sakA / phira bhI zraddheya zrI nAhaTAjI ke prati jo eka lambe samaya se AdarakI bhAvanA mere mAnasa meM samAviSTa thI, use yahA~ vyakta karanekA prayAsa avazya kiyA hai / jIvana paricaya : 87 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ma~varalAla nAhaTA : tyaktitva evaM kRtitva zAstrI, zivazaMkara mizra, ema. e., sAhityaratna jIvana svayaM eka sAdhanA hai aura siddhikI pratIti bhii| jInA, jInekI kAmanA aura jIneko jIvanakA lakSya banAye rakhanA, tInoM hI ceSTAyeM sAdhAraNa mAnavajIvanako abhISTa hotI haiN| para mahApuruSoM, cintakoM va manISiyoMke jIvanakI kalAyeM inase sarvathA bhinna hotI haiN| vastutaH antara lakSyameM hai| jIneke lie jInA eka alaga cIja hai aura jIneko zAzvata banAye rakhane kI sAdhanA alaga hai| isI pravRttigata bhedameM mAnavajIvanakI sAdhanA-vidhAoMmeM bhI aMtara ho jAtA hai| bhautika sukhakI khojameM vyasta jIvanake kriyAkalApa aura AdhyAtmika sukhakI siddhikI sAdhanA tathA sAmAjika sakhasamaddhikI kAmanAko pratiphalita sasAdhanAoMmeM paryApta antarAla hotA hai parantu kucha eka karmayogI aise bhI hote haiM, jo bhautika, AdhyAtmika va sAmAjika sabhI sukhoMke prayAsameM sAmaMjasya banAye rakhane meM saphala hote haiN| aise mahAmAnava prAyaH virale hI hote haiN| prArabdha inake lie hastAmalakavat hotA hai| ye saMcita karmake prAtibhajJAnake dhanI hote haiM aura isIliye inake kriyamANa karma inheM sazakta banAye rakhane meM samartha hote haiN| aise virala karmaTha vyaktiyoMkA jIvana prAyaH Atmonmukha hI hotA hai kyoMki AsaktimeM inakI AsthA nahIM hotI, kevala karma hI atha hotA hai aura vahI iti bhii| sammAna, yaza aura pratiSThA inake bhogya nhiiN| zraddhA aura Adara inako deya haiM, grAhaya nhiiN| sambhavatayA isIliye zreya aura preya donoM hI inheM DhU~Dhate phirate haiN| samAjakI sajaga cetanoyeM inake samakSa svayaM zraddhAvanata hotI haiM aura inheM apanI kRtikA suyaza prApta karanekA sahasA avasara prApta ho jAtA hai| apanI svAbhAvika anubhatiko abhivyakta karanekA jo majhe avasara milA hai, usakI pratItike AdhAra 'zrI nAhaTA-bandhu' haiM / DaoN0 hajArI prasAda dvivedIne zrI agaracanda nAhaTA aura zrI bhaMvaralAla nAhaTAko isI nAmase pukArA hai aura inakI denako vijJApanarahita sAhitya-sAdhanAkI amara pravRttikI saMjJA dI hai| merA apanA saMparka donoM hI cintakoMse rahA hai / Apa donoM cAcA aura bhatIje haiM / eka sAdhanA hai to dUsarA siddhi / inake pUraka prayatna itane mizrita haiM ki "ko bar3a choTa kahata aparAdhU, gani guna doSa samujhihahiM sAdhU", mahAtmA tulasIdAsakI vinamra prArthanA hI sahAyaka ho pAtI hai| vaise eka kAraNa hai to dUsarA kArya, eka pratIti hai to dUsarA pratiphalana, eka jJAna hai to dUsarA bhakti, yA mahAprANa nirAlAke zabdoMmeM eka vimala hRdaya ucchavAsa hai to dUsarA kAntakAminI kavitAkA pratIka / phalataH jIvana, jIvanakI vidhi, usakI gati va jIvanakI samasta sArabhUta prakriyAoMmeM abheda samAnatA inheM pRthaka rUpameM nahIM dekha sktii| vaise sevya-sevaka bhAvanAoMmeM jo ekarasatA hai, vaha anivArya rUpase inameM ota-prota hai| mujhe prasannatA hai ki bhAratIya vidvat-samAjakI sahaja bodhya sarjanazIla cetanAne ina donoM hI mahAnubhAvoMke abhinaMdanameM bhI ekarasatA va tAdAtmya banAye rakhane kA prayAsa kiyA hai| abhinandana granthake AyojakoMmeM agraNI zrI hajArImala bAMThiyAke sadAgrahane majhe zrI bhaMvaralAlajIke vyaktigata, sAmAjika, sAhityika va AdhyAtmika jIvanakI jhA~kI denekI preraNA dI hai| prastuta Akalana aMtaraMga sAhacaryako kahA~ taka sajIva banA sakegA, sahRdaya pAThakoMkI prajJAcakSu hI ise vizvAsa de sakegI / isa gambhIra cetanA-puMja sarasvatIke varada-putrake jIvanakA jitanA bhI aMza sAkAra ho sakegA, utanI apanI samajha, zeSa apanI alpajJatAkI vivazatA hI hogii| zAstra kahatA hai-"kvacita-khalvATa 88 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ WHEREFEREREE HARELIANE MEENEWA BHASHARE zrI bhaMvaralAla jI nAhaTA Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirdhanam", yaha dhana, sampatti, anya bhogopakaraNa bhI ho sakate haiM aura vidyA-buddhi, yazamAna, jJAna aura bhakti bhI / prazasta lalATa, mAMsala - skaMda, vistRta vakSasthala, ghanI mU~cheM, nirmala dRSTi tathA cintana-zIla bhRkuTi - vilAsa, Apake prabhAvazAlI vyaktitva ke pratIka haiM, rIti-nIti paramparA ke parivezameM atItake ujjvala va tapasyArata maharSi ke ojase AbhAsita bhavyarUpa sahaja AkarSaka bana jAtA hai / lakSmI Apako pyAra detI hai| aura sarasvatI prAtaHkAlIna samIrake samAna dulAra tathA zakti svayaM anavarata adhyavasAyakI satata preraNA meM dattacitta rahatI hai / bhagavAn mahAvIrakA anuzAsana Apako Atmabodha detA hai aura sadguru sahajAnandaghanakI dIkSA Apako Atmabala / saMyama ApakA AcaraNa aura adhyayana ApakI AtmaniSThA / niSkAma karma ApameM sAkAra huA hai aura dhyAna va dhAraNAoMkI saMgatine Apake bhItara aura bAharakI anubhUti aura kRtiko samanvita kara rakhA hai / nirmala citta, vimala mAnasa tathA tapaHpUta AcaraNa jisa durlabha vyaktitvakA nirmANa kara sake haiM, vaha anyatra durlabha hai / Azcarya yaha hai ki nitAnta Atmonmukha hokara bhI ApakA sAmAjika jIvana itanA vyasta hai ki antavirodhake kAraNa bhI kAraNoMkA AdhAra cAhate haiM / sambhavatayA bodhakI sthitimeM vyakti vyakti na rahakara samAja ho jAtA hai / samarasatA zAyada samadRSTikI amarasAdhanAkA hI phala hotI hai / kahate haiM ki anubhUtikI tIvratA hI abhivyaktikI AdhArazilA hotI hai aura isIlie saMvedanazIla prakRti sAdhAraNIkaraNake Avegake prabala pravAhako roka nahIM pAtI, aura isIlie ApameM avarodha nahIM, asvIkAra nahIM / jo kucha hai sahaja hai, sarala hai, grAhya hai aura anukaraNIya hai / eka dhanImAnI aura samRddha parivArane Apako janma diyA hai / abhAvake saMsArase dUra, bhAvanAoMke saMsAra meM AtmavizvAsake caraNa satata gatizIla rahe haiM / isakA pradhAna kAraNa eka bRhat parivArakI saMyukta va samanvita pavitra preraNA, paricaryA tathA pAvana paramparA hI rahI hai / artha, dharma aura kAmake lie jIvana kabhI vyagra nahIM huA / pUrvaja karmaTha the / pitA zrI bhairUdAnajI tathA pitRvya zrI zubharAjajI, megharAjajI, va agaracandajIkI chatra-chAyA meM sAdhanA aura siddhikI bhautika saMtuSTi Apako tInoM hI puruSArthIko sulabha banA rakhI thii| Aja bhI vahI vAtAvaraNa Apako Apake madhyamAyukI ora agrasara kara rahI hai / pitAmaha zrI zaMkaradAnajI kI vyAvahArika evaM vyApArika kuzalatA Apako nidvaMdva, nirbhIka evaM nirApada banAne meM sahAyaka huI hai; yaha asvIkAra nahIM kiyA jA sakatA / itane bar3e kuTumbameM vyApta pUjya pUjaka bhAvanAoM kI dhArmika sahiAja vaiyaktika parivAroMkI duniyA~ meM asambhava nahIM to durlabha avazya hai / arthopArjana va karmabhogakI svAbhAvika gati meM dharma-sAdhanAkA maNikAMcana saMyoga bhI Apake parivArakI hI vizeSatA rahI hai / sAdhusamAgama, tIrthATana, japa, tapa, dAna va mandira nirmANa, dhArmika utsavoMke avasarapara sakriya dhArmika kRtya Adi, tyAga, saMyama va aparigrahakI manovRtti parivAra ke pratyeka prANI ke lie abhISTa hai / phalataH karttavya-niSThAke sAtha-sAtha ApakI prakRti meM saujanya, kulInatA tathA nirabhimAna vyAvahArika, sAmAjika va dhArmika cetanAkA samanvaya milatA hai to Azcarya nahIM varan saMtoSa hI hotA hai / Apa kuladIpaka haiM, parivArakI maryAdA haiM, apane samAjake prakAza stambha haiM aura haiM apane jIvanakI jyoti, jo aneka janma-saMsiddhike rUpameM Apako anAyAsa sulabha huI hai / vastutaH merA apanA paricaya sarvaprathama zrI pArasakumArase huA thA / ye pUrNatayA ApakI pratikRti haiM / "AtmA vai jAyate putraH " kI pratIti to mujhe Apake sAnnidhyase hI prApta huI hai / parama suzIla, saMyamI, sabhya va pUrNa vyAvahArika putra, jo sampattizAlI kahe va mAne jAne vAle varga ke parivAroMmeM khojane se hI prApta ho sakate haiM, mujhe yaha AbhAsa de diyA thA ki dhanakI paridhi meM bhI dharmake kendrabindu, mAnavatA, sajjanatA sahRdayatAkA abhAva nahIM hai / ThIka yahI bhAva mujhe priya anuja zrI harakhacandake sAhacaryyase jJAta huA / mujhe jIvana paricaya : 89 12 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apake pUraka pratIka hue| bhautika evaM AdhyAtmika prakRtike advitIya samanvaya jahA~ A~suoM kI kImata hai, virAgakA rAga hai aura hai anurAgameM virAgakI adbhuta jhalaka / harakhacandajI sambhavatayA A~sU aura musukAna ke bIca kI kar3I / dharma unakA sahAyaka hai, artha unakI preraNA hai aura kAma unakI sRSTikA saMsthAna / zIla aura saMkoca jo Adara aura sammAnakI bhUmikA adA karate haiM, Apa donoM bhAiyoMko Izvarapradatta haiM / merA tAtparya mAtra itanA hI hai ki zrI bha~varalAlajIkI paridhi itanI zAnta va manohara hai, itanI sarjanazIla va prabhutAvihIna hai ki aisI paristhitimeM hI unake sampUrNa guNoMkI parakha ho sakatI hai / satya, ahiMsA, asteya va aparigraha Adi jainadharmake mUlabhUta siddhAntoMkI vistRta vyAkhyAyeM haiM, vividha pariNatiyA~ haiM / sAdhu va gRhastha dharmo ke pRthak-pRthak AcaraNa bhI haiM / vidhi - niSedhakI vibhinna maryAdAoM kI bhI sImAyeM nahIM haiM / lekina satata jAgarUka vyakti mata-matAntaroM, dArzanika vivAdoM evaM vidhi-niSedhoMse Upara hotA hai / siddhAnta vastutaH AcaraNakI maryAdA nirdhAraNa karane meM sahAyaka hote haiM / ve svayaM AcaraNa nahIM hote / phalataH vizvAsoM meM tarka, siddhAntake nirNayake lie gauNa bana jAte haiM / kartavya zraddhA cAhate haiM aura AcaraNa sAmAjika vizvAsa / yA thor3A Upara uThane para hama kaheMge ki AcaraNa AtmavizvAsa cAhate haiN| jisameM parakA bhI samAna astitva hotA hai / vastutaH paramparA - nirvAha anya vastu hotI hai aura kartavyaniSThA alaga / yadi kahIM donoMkA sammizraNa upalabdha hotA hai to vaha adbhuta hotA hai / isIliye sAdhAraNa vyaktitva se vaha vyaktitva vizeSa ho jAtA hai aura use hama mahAn AtmA kahaneko bAdhya hote haiM / zrI bha~varalAlajI meM jainadharma sAkAra dRSTigocara hotA hai / yahA~ jo kucha hai, manasA vAcA karmaNA hai dvidhA nahIM aura isIliye dvidhA prati Aveza bhI nahIM / Akroza nahIM aura na hI zikAyata hI hai kyoMki AcaraNameM kiphAyata najara nahIM AtI / yahA~ paramparA hai / paramparAkI AnubhUtika dharohara hai| tarka aura siddhAntoMke mananakI cintanadhArA hai / vizvAsa aura zraddhA hai / terApaMtha bhI unake lie utanA hI sahaja bodhya hai, jitanA mandira mArga / yahA~ dharma bAhyADambara nahIM jitanA dikhAvA hai, vaha lokAcAra hai / phalataH ApakI sAdhanA ekAMgI nahIM, sarvAMgINa hai / muni jinavijaya tathA muni kAMtisAgara, kRpAcandasUri aura zrI sukhasAgarajI muni puNyavijaya, zrI harisAgarasUri, maNisAgarasUri, kavIndrasAgarasUri ke satsaMgane Apako dharma cetanA dI hai to muni nagarAja, muni mahendrakumAra 'prathama', jaise vyaktitvane Apako apanA sneha diyA hai / buddhigamya grahaNa ApakI mAnasika pukAra hai, saMskAra janya svIkAra Apake hRdayakI / nayanakI bhIkha bha~varalAlajIko anukUla hai, para antazcetanAkI pAvana dhArA, jisameM ApakA mana avabhRtha snAna karatA hai, vahA~ ApakA eka alaga astitva bhI hai / usa mAnasatIrtha meM sabake lie samAna sthAna hai / anekAntavAdI vicAradhArA hI Apake ekAnta va sArvajanika cintanakA mArga prazasta kara sakI hai / sadguru zrI sahajAnandajI, jinheM dekhane va sunanekA eka bAra mujhe avasara milA hai aura jo Apake dIkSAguru bhI haiM; mujhe yaha likhane kA sAhasa dete haiM ki bha~varalAlajI mana aura vANIse apane gurukI mukta anubhUtike kAyala haiM / zrI sahajAnandajI zuddha-buddha anubhUta yogake pratIka zramaNa rahe haiM / unameM dharmokI, bhAratIya darzanoMkI, aura bhAratIya naitika jIvana mUlyoMkI adbhuta samanviti rahI hai / bha~varalAlajI meM jo gaurava hai, vaha gurukA hai, parivArakA hai, pUrvajoMkA hai aura hai lokAcArakA maryAdita va svIkRta saMyoga / spaSTataH yaha manISI mahAmAnava samudrakI taraha guru gambhIra hai / samasta saMsArakI vicAra-saritA isa mahAsAgara meM nimajjita hokara isameM ekarasa ho cukI hai / lagatA hai, bhagavAn mahAvIra kI vANI "mittI me savvabhUesu vairaM majjhaM na keNaI" ne hI Apako AtithyakI kAmanA dI hai / AtmakalyANa, loka maMgala tathA vizvajana hitAyake jainAnuzAsanakA sArvabhauma udghoSa ApakA abhISTa hai, isIliye ApakI dharmadRSTi udAra hai / karuNA aura dayA 90 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apake upajIvya AdhAra haiN| dharma yadyapi zodha-viSaya nahIM hai, mAtra vizvAsa hI usakA zodha hai jise AtmanirIkSaNa yA AtmavizleSaNa kahA jAtA hai, phira bhI ApakI sajaga cetanA paramparA aura satyake bIca sAmaMjasya sthApita karane meM satata saMlagna rahI hai| satya yaha hai ki kAlabhedase matabheda hotA hai aura matabhedase manabheda / yahI manabheda vikalpako janma detA hai aura vida lpa asamaMjasakI sthitimeM mAnavacetanAko asthira banA detA hai jise hama krAntikA dharAtala kaha lete haiN| yahIM dvidhA utpanna hotI hai| phalataH vicAroMmeM saMtulana raha nahIM pAtA aura vAda-vivAdakI sthiti vyakti, samAja, rASTra va antarrASTra-manako vicalita kara detI hai| yaha sArI sthiti kAlabhedako lekara calatI hai| kAla svayaM ba~dhatA hai kSaNoMmeM, ghaMToM aura dinoMmeM, mAsa aura varSoM meM aura phira yugoM aura zatAbdiyoMmeM / zAyada isIliye sAmAjika cetanAke pratIka dharmake avirala vibhAjya-binduoMke pravAhako kAla bhI nahIM pacA pAtA hai kyoMki mahApuruSoM aura kAlapuruSake isI antardvandvake zodhanakI AvazyakatA manISiyoM va cintakoMkI kAlajayI medhA, sadA anubhava karatI rahI hai| atItako vartamAna aura bhaviSyako bhI sajaga vartamAna banAne kI sAdhanA kitanI stutya hai, yaha manISI pAThaka hI vicAra kareMge / maiMne to isa vyaktitvakI ceSTAoMkI pratItike lie apanI anubhUti bhara vyakta kI hai| bhaMvaralAlajIkI antardRSTi itanI sUkSma rahI hai, jitanI kAlakI gati / isIliye isa maunacintakako prajJA sadA vAtAvaraNa-sApekSya hote hae bhI bikharI haI dharmakI kar3iyoMmeM vyAmoharahita gAMTha bA~dhatI calI AyI hai| ve kahA karate haiM ki : "vedA vibhinnAH smRtayo vibhinnAH naiko muniryasya matirna bhinnA / dharmasya tattvaM nihitaM guhAyAM mahAjano yena gataH sa panthAH / / " Apa aDiga haiM, nizcala haiM / sacamuca vijJApana-rahita haiN| apane vizvAsoMko hI jIvanake naitika mUlyoMkA AdhAra mAnate Aye haiM / yadA kadA aise avasaroMpara jaba ve Alocya bane haiM, inhoMne kahA hai ki bhartRhari ThIka kahate haiM : "nindatu nIti-nipuNA, yadi vA stuvantu lakSmIH samAvizatu gacchatu vA yatheSTam / adyaiva vA maraNamastu yugAntare vA nyAyyAt pathaH pravicalantipadaM na dhIrAH / / " adhyayana, cintana, manana, adhyavasAya va nididhyAsana, Apake jIvanake sthira-citra haiN| sadguru sAtha hai, jainAnuzAsana pAsameM hai, avicala niSThA hai, phalataH inameM vikalpa nahIM, dvidhA nahIM, eka bodha hai| prANavAn vizvAsa hai| kyoMki Apake lie dharma sAdhana aura siddhi donoM hI hai| pramANake lie abhI-abhI eka jIvanta praznapara Apake vicAra dekhaneko mile haiN| bhagavAn mahAvIrake divya prayANake pAvana sthala pAvApurIko lekara eka vivAda uTha khar3A huA hai| kanhaiyAlAlajI sarAvagIkI isa viSayameM eka pustaka mujhe bhI par3haneko milI thii| maiMne bhaMvaralAlajIse prazna kiyA thA ki ApakI isa viSayameM kyA sammati hai ? Apane spaSTa uttara diyA-"bhAI bhagavAn mahAvIrako 2500 vIM jayaMtI manAnekA bhArata sarakArane nizcaya kiyA hai| yugapuruSa ekadezIya nahIM hote, unakA Adeza samasta saMsArake lie hotA hai| unake janma aura nirvANake sthAnake nirNaya, vizuddha aitihAsika va purAtAttvika prazna haiN| isapara ekAntika vicAra karanA kisI bhI sampradAyake lie ucita nhiiN| merA to apanA khyAla hai ki hajAroM varSoMse loka-zraddhA madhyamapAvA, jo bihAra prAntameM sthita hai, ko hI prabhukA prayANa-sthala samajhakara apanI bhakti pragaTa karatI A rahI hai / isaliye rAjanaitika yA nihita svArthameM lipta kucheka varga yA sampradAyako tAttvika vyAkhyA sAmayika lAbhake lie hI hai| videzI vidvAnoMne prAyaH bauddha-tripiTakoM hI ko apane itihAsa lekhanameM sahAyaka mAnA hai / jaina jovana paricaya : 91 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAnta va jainAgamoM meM vyakta vicAra unheM ekAMgI najara Aye haiM, phalataH unakA nirNaya spaSTa nahIM ho sakatA kyoMki sampradAyagata vidveSa eka dUsareko heya samajhaneko bAdhya haiM / merA apanA vicAra hai ki yadyapi lokaparamparA lokAcArake dvArA bihArasthita madhyamapAvAkI yugapuruSako nirvANabhUmiko apane vizvAsakA kendra mAnatI AyI hai so hama usa loka maMgalamayI lokabhAvanAke samakSa nata honeko bAdhya haiM" hamArA itihAsa isake viruddha nahIM hai / Apane 'jaina bhAratI' meM eka nibaMdha likhakara isa bhramako asAmayika, atAttvika tathA anaitihAsika pramANita karanekA prayAsa kiyA hai / tAtparya yaha ki yaha manISI satya aura AcAra meM sAmaMjasya kA samarthaka hai / bha~varalAlajI zikSita aura dIkSita donoM hI haiN| para zikSAko, jisa rUpameM Adhunika yuga dvArA pramANita kiyA jAtA hai, mAtra 5 vIM klAsa takakI hai| ise hama prAraMbhika yA prAimarI ejukezana kahA karate haiM / aMgrejI sAhitya meM eka muhAvarA hai da zrI Arsa (The three R's) likhanA, par3hanA aura hisAba kitAba ( rIDiMga, rAiTiMga tathA rithameTika) nitAnta aparyApta / para pratibhA skUla, kAleja va yunivarasITiyoM meM nirmita nahIM hotI / vaha janmajAta hotI hai / inake to peTameM hI dAr3hI thI / pUrvajanma ke pUta saMskAroMne isa mahAn vyaktitvako dezakI samasta bhASAe~ vistRta saMsArakI mukta pAThazAlA meM sahaja meM hI, samaya aura abhyAsa abhyasta adhyApakoM dvArA par3hA dI haiM / vastutaH prAtibhajJAna svayaMbhU hote haiM / prArabdha aura kriyamANa karma jina saMskAroM ko janma dete haiM ve saMcita hote rahate haiM / usI saMcayakI siddhi eka 'jIniyasa' ke rUpa meM pragaTa hotI hai| kucha to saMskAra, kucha vyaktitvakI abhiruci aura kucha vAtAvaraNa; sabhI ke pArasparika sahayogakI pariNati eka aise vivekakA sRjana karatI hai, jise hama mAnasika zakti kahate haiM / yahI mAnasika zakti pratibhA ke nAmase jAnI jAtI hai| ise pramANapatrako AvazyakatA nahIM hotI / yaha svayaMsiddha pramANapatra hotI hai / saMsArakI zikSaNa saMsthAe~ inakI kAyala hotI haiM / vidvat samAja inakA sammAna karatA hai / isa lie ki pratibhA svayaM zuddhabuddhajJAnakI adhiSThAtrI hotI hai / vaha sAmAjika svIkRtiko apekSA nahIM rakhatI, pratyuta svIkAra hI svayaM usakI yogyatA svIkAra karaneko bAdhya hotA hai / saMskRta, pAlI, prAkRta, apabhraMza, avadhI, baMgalA, gujarAtI, rAjasthAnI tathA hindI Adi samasta bhASAoM meM pAraMgata, prAcIna brAhmI, kuTila Adi yugakI bhASAoM kI satata parivartita lipiyoMkI vaijJAnika varNamAlAke adbhuta jJAnake abhyasta zrI bha~varalAlajI kI pratibhAke kAyala, prAyaH inake sabhI antaraMga vidvAn mitra haiM / mUrtikalA, citrakalA, vAstukalA tathA lalita kalAoMkI ApameM parakha hai / ApakI abhiruci prAyaH bhASAzAstra, lipi - vijJAna meM hai / phalataH purAtAttvika anusaMdhAnakI ora agrasara hone meM ApakA liMgvisTika eproca paryApta sahAyaka huA hai / na jAne kitane jJAta ajJAta granthoMkI pratilipiyA~ jo viziSTa vidvAnoMse lauTakara AyIM, bIkAnerake apane saMgrahAlaya meM upasthita haiM / anusaMdhAna aura zodha hetu anekAneka durlabha citrakalAoMke namUne, vastu va mUrtikalAkI prAmANika pratimAe~, amUlya prAcIna granthoMkI pratilipiyA~ Apane saMgraha kI haiM, dekhane mAtrase isa nara-ratnakI prakRtikA paricaya prApta ho jAtA hai / purAtattva va nRtattva - vijJAnake atirikta itihAsa - zodhanako prakRtine bhI ApakA jhukAva zilAlekhoMkI ora unmukha kiyA hai / prAyaH sabhI zilAlekhoM kI, cAhe prAcInatama hI kyoM na ho, lipi par3hane va usakA ucita artha lagAne meM Apako kiMcit mAtra bhI kaThinAI nahIM pdd'tii| atItake garbha meM mAnava arjita jJAnako saMcita rAziko DhUMr3ha kara bAhara nikAlanemeM Apane jo samaya-samayapara sahAyatA kI hai, vaha stutya hai / prAcIna saMskRti va sabhyatAke vismRta tathyoMke saMgraha karanekI inakI prabala AkAMkSAne inheM gahana adhyayanakI abhiruci pradAna kI hai / rAjanItijJa, sAmAjika va sAMskRtika paristhitiyoMkI samAjazAstrIya vizleSaNAtmaka cintana-dhArAne hI Apake atIta aura vartamAnake bIca sAmaMjasya saMsthApana meM yogadAna kiyA hai| 92 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAThaka loga jijJAsu avazya hoMge ki Akhira isa aparicita jJAnake upajIvya srota kyA haiM ? ApakI bahujJatA va tathya-saMgrahakAriNI pravRtti ke mUla srota kyA haiM ? prazna svAbhAvika hogaa| nizcaya hI vyaktitva vyaktigata aura vAtAvaraNakI zaktike saMtulanakA pariNAma hotA hai / vastuta. bha~varalAlajI pitRvya zrI agaracandajIke Agrahake pariNAma hai| unake AjJApAlanakI utkaTa abhilASAke kriyAnvayanameM apanI zaktikA upayoga kara Apane apanA svataH nirmANa kiyA hai / jijJAsA unakI, kArya inakA / vicAra unake aura lekhanI inkii| bhAvanA unakI aura pratIti inakI / isa prakAra bhakti, zraddhA, vinaya, AjJAkAritA tathA apanI svAbhAvika rucikI sammilita-sAdhanAke pariNAmasvarUpa zrI bhaMvaralAlajI zrI agaracandajIke jJAnakI abhISTa pyAsake sarovara banate gaye haiN| viSayavastuke bhAvapakSake jijJAsu kAkAjIke kalApakSa aura kabhI bhAvapakSake rUpameM, Apane kalAkI sAkAra pratimAkA nirmANa apanI anavarata lekhanIse kiyA hai| kahate hai vedavyAsajIkI abhivyaktiko lipibaddha karane kI zakti kisI devazaktiko nahIM huI / kevala gaNezajIne yaha bhAra grahaNa kiyaa| lekina gaNezajIne yaha spaSTa kara diyA thA ki yadi Apa (vedavyAsajI) kahIM rukeMge to unakI lekhanI bhI baMda ho jAyagI / vedavyAsajIne hA~ bhara lii| unhoMne kucha zlokoMke pazcAt ekaAdha zloka gUr3ha arthavAlA bolanA prArambha kiyA aura zrI gaNezajose mAtra itanA hI kahA ki Apa artha samajhakara hI likheMge / gaNezajI gUDhArtha-zlokoM para ruka jAte aura taba taka kRSNadvaipAyana zrI vedavyAsakI cintanadhArA navIna zlokoMkA nirmANa kara letii| yaha krama calatA rahA aura eka adbhata vAGmayakA nirmANa hotA rhaa| kathAke aMzameM kitamI satyatA hai, AjakA vaijJAnika vyakti zAyada na samajha pAye para phalitArtha samajhane meM vaha bhI bhUla nahIM karegA ki donoM mahAna the, donoM hI daivI zaktiyA~ thiiN| yahA~ bhI bhAvapakSa jitanA abhivyaktike liye vyAkula hai to kalApakSa bhI utanA hI Atura / donoMkI inTenziTI samAna hai aura tabhI savAGmayakI sRSTi sambhava ho sakI hai| rAjasthAnake ye do sajaga praharI kalA, jJAna, vijJAna, sabhyatA, saMskRti, dharma aura nIti vyaktigata va sAmAjika jIvanake mUlyoMkI khojameM satata vyasta rahe haiM / yaha tRSNA burI nahIM hai| ye adhyavasAyI, svAdhyAyI kAlakSepake pramAdase rahita haiN| inake samakSa : "bhogA na bhuktA vayameva bhuktAH, tapo na taptaM vayameva taptAH / kAlo na yAto vayameva yAtAH taSNA na jIrNA vayameva jIrNAH " eka varadAna hai, nirAzAmaya abhizApa nahIM, kyoMki ye sraSTA hai, sraSTAke zodhaka haiM tathA navIna sarjanake kAraNa aura kArya donoM hI haiN| madhyadezIya saMskRtike saMrakSaNa, poSaNameM kisI prakArakI bAdhA inheM priya nahIM haI hai| jaba kabhI kisI prakArakA AkSepa AyA hai, bIkAnerako dRSTi isa vyasta nagarIkI ora uThI hai aura saMketamAtrane bhaMvaralAlajIke roma-romako jAgata kiyA hai| itihAsa jAgRta huA hai, lipi navIna huI hai, vicAra vyavasthita hue haiN| vidvat-samAja kRtArtha huA hai / tAtparya yaha ki agaracandake bhaMvara, agarake sugaMdhakA AbhAsamAtra pAkara bhunabhunAne lage haiN| bhavaralAlajI parAgake premI haiN| inakA srota bIkAnerake puSparAja zrI agaracanda hai, isameM do mata nahIM ho skte| kAkA aura bhatIjekI yahI devI-zakti inake vAGmayakI sRSTi karatI rahI hai| aisA hI huA hai aura isI vAtAvaraNane inake eka pRthak vyaktitvakA nirmANa kiyA hai| deza, kAla, paristhiti aura vAtAvaraNa prAyaH apanA sabhI alaga astitva rakhate haiM para jagatkI gatimeM ve sAmUhika yogadAna dete haiN| rAjasthAna, baMgAla, AsAma, maNipura Adi pUrva se lekara pazcimaparyanta tathA hampIse lekara AbU parvata tathA dakSiNI va pazcimI prAntoMke dhArmika va sAhityika saMsthAna inake vicAra binduoMke avirala pravAhameM apane pada cihna chor3ate gaye haiN| gaNamAnya vidvAnoMke sAmayika sahayoga, samparka va sAhacaryane inheM samatsaka kiyA hai, kartavyakI preraNA dI hai, adhyayanako vidhA dI hai| jo vidvAna Apake samparka va sAnnidhyameM jIvana paricaya : 93 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aye haiM pAThaka svayaM vicAra kareMge ki isa manISIkA akSara jJAna kitanA akSara hotA gayA hogaa| jainAcArya, prasiddha purAtattvavettA DaoN0 muni jinavijayake Apa kRpApAtra haiM / muni kAntisAgarajIkA karmaTha jIvana inheM dulAra de sakA hai / tripiTikAcArya mahApaMDita rAhula sAMkRtyAyana inake nikaTa samparka meM rahe haiM / ori'yanTala laiMgvejeja ke prasiddha vidvAn DaoN0 sunItikumAra caTarjI, DaoN0 sukumAra sena, DaoN0 gaurIzaMkara ojhA jaise bhASA - zAstrI lipi - vizeSajJoMkA sAnnidhya Apako sambala detA rahA hai| priMsa Apha velsa myUjiyamake DAyarekTara DaoN0 motIcanda Apake mitroM meM haiM / prasiddha vidvAn DaoN0 vAsudevazaraNa agravAlase ApakA sambandha eka avidita kahAnI bana gayA hai| prasaMgavaza usakA ullekha kiyA jAyegA / hindI sAhitya ke mUrdhanya vidvAn va Alocaka DaoN0 hajArIprasAda dvivedI, DaoN0 dazaratha zarmA tathA anya samasAmayika manISI-vargakA sneha va sauhArda Apako anAyAsa upalabdha hotA AyA hai / aba hama anumAna kara sakate haiM ki prAimarI zikSA samApta karane vAlA yaha bhAratIya cintaka kitanA zikSita, dIkSita va prAmANika jJAnakA svAdhyAyI dhanI hai aura isa dhanakI dharoharakA udgama sthAna kahA~ hai / prakAzita pustakoMkI bhUmikAmeM aMkita vidvAnoMkI sammatiyA~ ukta kathanakI sAkSI haiM / sthAna vizeSapara inakI carcA pAThakoMko isa viSaya pratIti de skegii| mujhe vizvAsa hai prasaMgAt Apake lipijJAnake prati DaoN0 sunItikumAra caTarjIke udgAra paryApta hoNge| mahAnubhAvI saMpradAyakA eka grantha hai "pAvApATha" / grantha prAcIna nahIM, pratyuta 300 varSa pahalekI kRti hai / grantha marAThI meM likhA gayA hai para lipi usakI sAMketika hai / agaracaMdajIne usa pustakako dezake jAnemAne vidvAnoMke pAsa par3hane tathA usakA artha karane sAnurodha bhejA thA, para pustaka bairaMga vApasa lauTa AyI / aba bIkAnerakI pratibhAne kalakattA sthita apanI zaktikA saMsmaraNa kiyA / bha~varalAlajIne lipikI eka varNamAlA taiyAra kI aura grantha AdyopAnta par3ha DAlA / AvazyakatA huI ki vaijJAnika paddhati para lipi vijJAnake mArgadarzaka, bhASAvaijJAnikoM dvArA apane paThanake aucityako vizleSita kiyA jAya / bha~varalAlajIne sunIti bAbUko vaha grantha dikhAyA aura par3hakara sunaayaa| sunIti bAbUne ApakI bhUri-bhUri prazaMsA kI aura kahA - " ApanI comotkAra kArja korecena / " sunIti bAbUke hAthoMpara zabda khelate haiM, bhASAe~ unakI cerI haiM, vizruta vidvAn haiM / unakI yaha Azcarya bharI svIkRti isa mUka sAdhaka ke jJAnakI avidita kathA hai / aise hI eka bAra zrI jinadattasUrikRta " apabhraMza -kAvyatrayI" kI vyAkhyA meM Aye eka prasaMgapara bha~varalAlajIne Apatti kI aura mahApaNDita rAhula sAMkRtyAyanane apanI manaHsthiti ThIka kI / denekA kAma prasaMga thA "kajjI karai buhArI buDDhI" mahApaNDitane artha kiyA thA "gharameM buDDhI aurateM jhADU karatI haiM" Apane likhA ki-patA nahIM bhASAmarmajJa aura samAja manovaijJAnika tathA prasiddha samAjazAstrIne aisA kyoM likhA / padya to kahatA hai ki kajjo ( kUr3A karakaTa) buDDhI ( baddha, saMgaThita - ba~dhe hue) buhArI (jhADU) se hI sambhava hai / kucha aisI hI pacAsoM AnumAnika vyAkhyAoMkA pratyAkhyAna isa prAcIna bhASA - marmajJane kiyA hai / 'DholAmArU dohA' ke kaI sthaloM para kI gaI ucita Apatti nAgarI pracAriNI patrikAmeM aMkita hai / DaoN0 mAtAprasAda gupta jo ilAhAbAda yUnivarsiTI ke eka ine-gine prAdhyApakoM meM rahe haiM, unhoMne hindI ke Adi kAlIna granthoM, jo vizvavidyAlayIya ucca kakSAoM meM pAThya the, kI vyAkhyAe~ prastuta kIM, jaise hammIrAyaNa tathA vasaMtavilAsa inakI AlocanAke kendra bana gaye haiM / vastusthiti yaha hai ki hindI sAhityakA AdikAla jaina va bauddha mahAtmAoM, sAdhakoM va siddhoMkI pRSThabhUmi para khar3A hai / nAthapaMthakI sAhityika dena bhI hindI lie eka stambha hai, jisane madhyakAlIna sAhityako pUrNa rUpase prabhAvita kiyA hai| phalataH apabhraMza sAhityakI vaijJAnika vidhAoM kI jAnakArIke abhAva meM vastusthitikA jJAna asambhava hai / zaurasenI prAkRta meM upalabdha samasta jJAna garimA apabhraMza bhASAmeM lipibaddha haiM. aura yaha sArA vAGmaya deza ke pazcimottara bhAga meM likhA 94 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gayA hai| phalataH AMcalika bhASAoMkI vAstavika parakha kiye binA hama tAtkAlIna sAhityake prati nyAya nahIM kara skeNge| rAjasthAnakI samasta AMcalika bhASA-loka saMskRti tathA loka bhAvanAoMke kramika vikAsake lie yadi hama vijJAnake ghisepiTe niyamoM va siddhAntoMkI kasauTIpara kasate rahe to vaha hamAre ajJAnake prayAsakA vikalpa hI hogaa| 1000 se lekara 1375 taka sampUrNa vAGmayase sucAru rUpase adhyayanake liye tattaddezIya pratibhAoMko hI adhikArI nirdezaka svIkAra karanA par3egA, anyathA vizvavidyAlayIya adhyApanazailI va zodha-praNAlI kevala prinsipula banakara raha jAyegI aura hama ajJAnAndhakArameM A~kha mada kara TaTolanekI mAnya praNAlI para calaneke abhyasta ho jaayeNge| lokabhASA, lokAcArakI bhAvanAoMse ota-prota hotI hai. cAraNoMkI kRtiyoMko mAtra bhASA-vaijJAnika hI nirNaya kara pAye, yaha tAttvika daSTise asambhava hai| yahI bAta siddhoM va yogiyoMkI abhivyaktiyoM ke prati lAga hai| merA Agraha mAtra itanA hI hai sAhitya janamAnasakA saMcita pratibimba hotA hai, phalataH janamAnasakI bhAvanA jo sAmayika rasasAdhanAkA varcasva pAkara abhivyakta hotI hai usakI abhivyaktikI vidhA usake samparka va sAnnidhya meM rahanevAle vidvAn hI kara sakate haiM aura vahI mAnya bhI honA caahiye| dazavIM zatAbdI ke pazcAtakA pazcimI bhArata vizeSatayA rAjasthAna aura uttarI bhArata (paMjAba, uttarapradeza, bihAra tathA baMgAla) aitihAsika dRSTikoNase utanA bhrAmaka nahIM honA caahiye| tAtkAlIna sAmAjika va sAMskRtika pariveza bhI utane dhuMdhale nahIM haiN| phira bhASAke praznako lekara 10vIM se 14vIM zatAbdI taka sAhitya-sRjanake prati bhrAmaka vicAroMkI AvazyakatA hI kyA hai ? zaurasenI, mAgadhI tathA arddhamAgadhI prAkRtase ni:sata kSetrIya bhASAoMkI badalatI haI vyaMjanAzakti, dhvani, zabda tathA vAkyAMzoMmeM aMtarakI sthiti tattaddezIya vidvAnoM dvArA nirNIta honI cAhiye / rAso granthoMke viSayameM rAmacandra zukla, zyAmasundara dAsa, rAhula sAMkRtyAyana, DaoN0 rAmakumAra varmA, DaoN0 dhIrendra varmA tathA DaoN0 bholAnAthajIke vicAra asamaMjasakI sthiti utpanna kara sakate haiM para DaoN0 motIlAla menAriyA, gaurIzaMkara ojhA tathA antataH DaoN0 dazaratha zarmA Adi vidvAnoMkI sammati kyoM na nirNAyaka mAnI jAya / nAhaTA bandhuoMne isa dizAmeM prAcInatama pratiyoMkI anekAneka pratilipiyA~ taiyAra karake jo stutya kAma kiyA hai, inakA yaha prayAsa isa dizAmeM vizeSa sahAyaka huA hai| antaH aura bAhya-sAkSyakI prAmANika sthitike lie inakA amUlya sahayoga hindI sAhityake AdikAlake lekhakoM, AlocakoM va manovaijJAnikoMke lie varadAna siddha huA hai aura hotA rhegaa| ukta vicAra zrI bhaMvaralAlajIne anekoM bAra vyakta kiyA hai, maiMne to prasaMgavaza unakI carcA kI haiM / baMgalA aura mAgadhIko lekara bhI yahI vivAda vidyApatike viSayameM carcAkA viSaya banatA rahA hai| merI samajhameM doSa Methodist, Scholars ke mAnasakI vikalpa sthitikA hai| kisI bhI viSayakA prArambha hI vastutaH vivAdagrasta hotA hai, para usakI akSuNNa paramparA vivAdoMko vAgjAla samajha kara tyAgatI rahI hai / nAhaTA-bandhuoMne AlocanAkI bhUmi dI hai, AlocanAe~ kama kI hai| sAhityakA uddhAra kiyA hai, nirNayakI pRSTha-bhUmi dI hai; yaha nirvivAda satya hai / sAhitya-sAdhanA karma aura jJAna-sAdhanAse pRthak nahIM rakhI jA sakatI kyoMki sAhitya-sAdhanAke sAtha karma aura jJAnakA pUrA sammizraNa hotA hai / phalataH abhivyakti cAhe svAntaH sukhAya ho yA bahujana hitAya, donoMmeM antara nahIM hotaa| isaliye ki jo svAntaHsukhAya hai; vaha bahujanake parivezakA hI pariNAma hai / vyakti aura samAjakI AvazyakatAoMse sambandhita bhAvanAyeM hI abhivyaktike mAdhyamase sAhityakI saMjJA pAtI haiN| ataH 'sva' aura 'para' ke jJAnakI preraNAkA phala karma yadi bhAvAnubhUtikI tIvratAke pravAhako sAhityakI jIvana paricaya : 95 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhA detA hai to sRjanakI prakRti tInoM hI manaHpravRttiyoM kI prakRti svIkAra kI jAnI cAhiye anyathA karmayoga va jJAnayoga donoM hI bhAvayogase pRthak kevala eka zAstrIya maryAdA bana kara raha jAyeMge / yadi manena rAgAtmikA vRtti hI kAvyake AdhAra mAne jAyeMge to virAgajanya bhAvAbhivyaktiyoMko noTisa mAtra samajha kara hama tiraskRta karate raheMge aura bhaktirasasAdhakoMkI vizAla kRtiyA~ sAhityakI zreNIse alaga pustakAlayoMkI nidhi bana kara hI raha jAyeMgI / merA tAtparya yaha hai ki manakI samasta sthitiyoM va prakRtiyoMko rAga-virAga kisI bhI sthiti meM yadi rasAnubhUti hotI hai aura vaha abhivyakti pAneke Avegase vyAkula hokara, vimala ucchvAsa hokara, vyakta hotI hai to AlocakoMkI rasavyaMjanAkI zreNImeM ginI jAnI cAhiye anyathA hama mAnava manake prati nyAya nahIM kara sakeMge aura anekAneka pratibhAe~ vilupta ho jAyeMgI / nAhaTA-baMdhuoMke sRjana svAMta:sukhAya va bahujanahitAya donoM hI haiM / bha~varalAlajIne prAyaH svAntaH sukhAya racanAyeM hI kI haiM aura jahA~ jJAna aura kArya donoMkA hI samaveta sRjana huA hai vahA~ sAmAjika cetanAkA pratiphalana hI svIkAra karanA pdd'egaa| inakI kRtiyoMko hama maulika, anUdita tathA sampApita, ina tIna vibhinna zreNiyoMmeM rakheMge / racanAoMke Akalana svayaM apane mahattva pragaTa kareMge / pAThaka aura vidvadvarga tathA anyAnya cintaka nirNaya kareMge ki ina svataMtra prakRti sAhitya sAdhako ke sRjanakI bhUmi kyA hai ?, inakI AkAMkSAyeM kyA haiM ? aura inakA kathya kyA hai ? kAla - kramAnusAra nimnAMkita viracita va sampAdita graMthoMke sampAdana, anuvAda, vyAkhyA, caritracitraNa, saMsmaraNa, zodha evaM anusaMdhAnAtmaka viSayoMke atirikta kAvya, stavana, prazasti viSayaka pustakoMkI sUcI prastuta hai / purAtatva ke prati inake AkarSaNane, dharmake prati AsthAne aura sAhityake prati inakI cittavRttine inakI bahudarzinI - bahusparzinI pratibhAko vividha viSayoMkI ora unmukha kiyA hai| zrI agaracanda nAhaTAke sAtha sampAdita granthoM kI sUcIke pUrva inake dvArA svataMtrarUpa se sampAdita va viracita pustakoMkI tAlikA isa prakAra haiprakAzita 1. satI mRgAvatI (sa0 1987 ) 2. rAjagRha (sa0 2005) 3. samayasundara rAsa-paMcaka (sa0 2017 ) 4. hammIrAyaNa (sa0 2017 ) 5. udAratA apanAiye ( sa0 2017 ) 6 padminIcarita caupaI (sa0 2018 ) 7. sItArAmacaritra (sa0 2018) 8. vinayacandrakRti kusumAMjali (sa0 2019) 9. jIvadayA prakaraNa kAvyatrayI (sa0 2021) 10. sahajAnanda saMkIrtana (sa0 2022 ) 11. bAnagI ( rAjasthAnI bhASA meM) (sa0 2022) 12. pAvApurI (sa0 2030) 13. zrI jaina zvetAmbara paMcAyatI mandirakA sArddha zatAbdI smRtigraMtha 14-15. jinadattasUri sevA saMgha dvArA prakAzita smArikA dvaya prathama (sa0 2023) tathA dvitIya (sa0 2029 ) 96 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aprakAzita 1. kAvya - candradUta (hindI meM dohoMke rUpameM) 2. stavana - sahajAnaMda gurudevASTaka (saMskRta meM ) 3. prazasti - nAhaTA vaMza prazasti (108 zlokoM meM saMskRta kAvya ) 4. anuvAda - kIrtilatA (avadhI se hindI meM anuvAda) 5. anuvAda - dravya - parIkSA (prAkRta se hindI meM ) 6. anuvAda - nagarakoTaprazasti (prAkRta mizrita apabhraMzakA saMskRta chAyA anuvAda va hindIkaraNa ) 7. anuvAda - alaMkAra dappaNam (prAkRtakA saMskRta chAyAnuvAda tathA hindI vyAkhyA) 8. sAgara seTha caupaI - jisakA anuvAda, aMgrejI saMskRta zabdakoSa saMyukta saMpAdana / atirikta zatAdhika kahAniyA~, saMsmaraNa tathA phuTakara AlocanAtmaka lekha / pratilipiyoMkI saMkhyA prAyaH sahasrAdhika hai / uparyukta grantha Apake liMgvisTika estheTika sensakI tIvra anubhUtikI bAhyAbhivyakta kRtiyA~ hai / Apake atIta rasakI prItike pramANa haiM tathA haiM Apake prAcIna granthoMke uddhArakI sAhasika prakriyAyeM, jo zodha va anveSaNakI pravRttike paricAyaka haiM / pitRvya zrI agaracandajIke sAtha sampAdita amUlya granthoMkI tAlikA Apa donoMke prayAsakI dizAkA spaSTa parijJAna deMgI / 1. yugapradhAna jinacandrasUri (saM0 1992) isa graMthakA saMskRta kAvyAnuvAda kalakattAse evaM gujarAtI anuvAda bhI bambaIse prakAzita hai / 2029 abhI-abhI tRtIya saMskaraNa prakAzita huA hai / 2. aitihAsika jaina kAvya-saMgraha (saM0 1994) DaoN0 hIrAlAla jainakI bhUmikAse sambalita / 3. dAdA jinakuzalasUri (saM0 1995) dvitIyAvRtti (saM0 2019) 4. maNidhArI jinacandrasUri (saM0 1997) dvitIyAvRtti (saM0 2027) isa granthakA saMskRta kAvyAnuvAda bhI sAmane AyA hai / 5. yugapravAna jinadattasUri (saM0 2003 ) 6. bIkAnera jaina lekhasaMgraha ( saM0 2012 ) 7. samaya sundarakRti kusumAMjali (saM0 2013) 8. bambaI pArzvanAthastavana saMgraha (saM0 2014 ) 9. jJAnasAra-graMthAvalI (saM0 2015 ) 10. sItArAma caupaI (saM0 2019) 11. ratna - parIkSAdi (pheru granthAvalI ) (saM0 2017 ) 12. ratna- parIkSA (saM0 2020 ) 13. kyAmakhA~ rAso 14. maNidhArI aSTama zatAbdI smAraka grantha (saM0 2027 ) yugala prayAsakI mahattA prAyaH viziSTa vidvAnoM kI prajJAcakSuse parIkSita haiM / mahApaMDita rAhula sAMkRtyAyana, DaoN0 hIrAlAla jaina, DaoN0 gaurIzaMkara ojhA, DaoN0 hajArIprasAda dvivedI, DaoN0 motIcaMda, muni kAntisAgara jIvana paricaya : 97 13 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA muni jinavijayajI Adi jainasAhityake marmajJa, purAtattvavetA, prakANDa Alocaka va itihAsa-vizeSajJoMkI dRSTimeM inake kArya stutya tathA mahattvapUrNa haiN| phalataH AlocanA bhArase mukta hokara bhI apanI lekhanI isa manISI-dvayakI amUlya kRtiyoMkI sUcI denese virata nahIM ho sakI hai| kArya yA kRtitva prayAsakI kasauTI cAhate haiM aura unakI saphalatA yA asaphalatA paMDitoMpara nirbhara karatI hai| vyaktitvakI parakhake lie vastutaH vyaktitvakI antardRSTike jJAnakI AvazyakatA hotI hai para Aja taka mAnavamanISA satata abhyAsake bAvajUda bhI kisI bhI vyaktitvakI sahI parakha karane meM asamartha hI rahI hai| isaliye ki samaya, samAja, paristhiti aura vyaktikI cittavRttike jitane adhyayana ho sake haiM, sabhI adhyayanake prosesameM haiN| phalataH prosesase saMtuSTa hokara antimatthamakI bAtapara bala denA hAsyAspada hI huA hai| vijJAnakI kasauTI lie to sthira mAnadaMDa haiN| isIliye unake siddhAnta kathanameM bahadhA ekyaresI dekhI jAtI hai para padArthake guNAtmaka parivartanakI pariNati jisa cetanAko janma detI hai usake guNAtmaka tathyake guNAtmaka antadvaMdvase unakI cetanA vidhAoMkA Akalana Aja bhI adharameM laTakA huA hai / ataH mAnava antarAtmAkI graMthi kholaneke prayatna mAtra vAgvilAsa hokara nirNayake lie kisI svastha mAnadaMDakI khojameM aba bhI vyarata haiN| kintu sAmAjika cetanAkA yaha asthira mAnadaMDa hI zreyaskara hai| isaliye ki isameM cetanAkI svataMtratAkA AbhAsa milatA rahatA hai jise hama eMgila Apha thATas kahate haiM / nAhaTA bandhuoMkI kRti bhI eMgila Aph thATsase draSTavya hai kyoMki ruci vizeSakI vibhinnatA hI ekatAkI kar3I hotI hai / ataH samagrarUpase uddezyake dharAtalakA malyAMkana karanevAle 'rasa-sAdhakoM va rasajJa AlocakoMse merA yahI Atmanivedana hogA, vaise koI jora jabardastI nahIM hai, mAtra sadAgraha hai jo amAnya nahIM hI hogaa| aisA vizvAsa pAlanemeM mujhe rattI bhara bhI saMdeha nahIM dRSTigocara hotA / anyathA ye mahAkavi bhavabhUtikI mArmika uktiko hI duharA kara saMtoSa rakheMge, ki "utpatsyate ca mama ko'pi samAnadharmA, kAlo hyayaM niravadhiH vipulA ca pRthvI" isa "sAdA jIvana ucca vicAra"ke pratIka zAnta va gambhIra vyaktitvameM kitanI vAkyapaTutA hai, pratyutpanna mati hai, AzukAvya-sphuraNake bIja haiN| inake kucha saMsmaraNoMke uddharaNa ise pramANita kareMge bAta bahuta purAnI hai| eka bAra bIkAnerameM sara manU bhAI mehatAke bhAI zrI vI0 ema0 mehatA jo mahArAjAke pradhAnamantrI the, kI adhyakSatAmeM eka kavi sammelanakA Ayojana thaa| zrI bhaMvaralAlajI vahA~ upasthita the| adhyakSane Apase bhI kucha sunAneke lie khaa| Apa uThe aura eka AzukavikI bhA~ti ATha bhASAoMmeM, jinameM saMskRta, prAkRta, apabhraMza, aMgrejI, baMgalA, hindI bhASAyeM bhI sammilita thIM, eka kavitA par3hakara sunaayii| kavitAmeM bhagavAna mahAvIrakI stuti kI jisakA saMkSayaNa isa prakAra haA hai "aSTa bhASA mayaiSA varddhamAnaprabhustutiH / svabhaktyA sakautukena vikramAkhyapure kRtaH // " eka bAra Apa zrI agaracandajIke sAtha, rAjasthAna hindI sAhitya sammelanake avasarapara (ratanagar3hameM) upasthita the| vahA~ pustakoMkI pradarzanImeM Apa donoM mahAnubhAva apanI rucike anusAra pustakeM ulaTapalaTa rahe the| agaracandajIke hAtha nevArI lipikI kaI pratiyA~ aayiiN| Apane dekhA aura samajhanekI bhI ceSTA kii| kintu lipikA koI orachora na milaa| Apane zrI bhaMvaralAlajIse unheM dekhaneko khaa| Apane pustakeM lIM aura varNamAlA banAne meM vyasta ho gye| dUsare dina sArI pratiyAM par3hakara cAcAjIko sunA dI tathA usake sambandhameM eka lekha bhI prakAzita kiyaa| aise hI eka bAra Apa bIkAnera janasaMghakI orase zrI harisAgarajIke pAsa unheM bIkAnera le Aneke uddezyase nAgaura padhAre / Apake sAtha bIkAnerake kucha sambhrAnta vyakti bhI the| zrI harisAgarajI nAgaurameM hI cAturmAsa bitAneke liye vacanabaddha the| anunaya, vinayake pazcAt bhI kucha hala nahIM niklaa| antameM zrI 98 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaMvaralAlajIkI kAvyacetanA prasphuTita huI aura Apane zrIguruke caraNoMmeM nivedanArtha apanI vivazatA vyakta kI, jo draSTavya hai "kRtvAneka parizramo'pi guruvaH na svIkRtA vInatI zrImannAgapurIyasaMghaviditA hRdayena kRpaNA mahA gacchonnati ca zAsanasya zobhA sammAna saMghasya ca zrutvA na vimarSitA kathaMcita kalayAmi kathayAmi kima" zrI tAjamala botharA kalakatteke eka viziSTa samAjasevI, dhanI mAnI vyakti hai| Apane eka dina bhaMvaralAlajIse Agraha kiyA ki baMgAlameM sarAka jAti lAkhoMkI saMkhyAmeM nivAsa karatI hai / ye jaina zrAvaka jAtike vaMzaja haiN| unake lie baMgalAmeM zrAvakakRtyakI vizeSa AvazyakatA hai / yadi aisA hI kucha ho jAya to bar3A upakAra hogaa| bhAvuka zrI bhaMvaralAlajIko yaha bAta manako laga gaI aura bAta hI bAtameM isa kavimanISIne baMgalA bhASAmeM 27 eka padyoMmeM zrAvaka kRtya likha DAlA zrAvaka tumi uThe par3o atyanta sakAle dui daNDo rAtri thAkite uSAra antarAle alpo lAbhe alpArambhe haya je vyApAra zoSaNa-dUSaNa rahita nIti zrama AdhAra nadI-pukura vana ThIkA hiMsAmaya vyApAra lohArasa bIca-asthi Adi parihAra jala-dugdha dhRtatela chAkanA diyA rAkho pramArjana AdikAjje jIvayala dekho "zrAvaka-kRtya" X jaina bhavanameM vaidya jasavaMtarAyake anurodhapara zrI vijayaballabhasUrijI jayantIke avasarapara jaba kucha kahaneke lie kahA to tatkAla Apane prAkRtameM gAthAyeM banAkara sunAyIM aura sabhI sambhrAnta vyaktiyoMko AzcaryameM DAla diyaa| gAthAyeM isa prakAra thIM sirIvallaha suguruNaM tavagacchagayaNa sUra caMdANaM vaMdAmi bhatti-bhAveNa saggArohaNa diNo ajja 1 Asoya kaNha pakkhe ikkArasI rAiya taiya pahare muMbANAmA NayarI bahu saDDha samAkule dIve 2 sAvaya jaNa uvayAro kiccA saMThAvio'Nege vijjAlayAdi pavarA savvapio bhUya kaya attho 3 patto surAlayammi iMdAdi paDibohaNA kajje bhArahavAsI bhattANa pUrijjaMtu sayalamaNa icchA 4 jIvana paricaya : 99 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI prasaMgameM ApakI AtmAbhivyaktikA eka namUnA upasthita karaneke lobhakA saMvaraNa nahIM kara pA rahA huuN| Apake dIkSAguru zrI sahajAnaMdajIke nidhanakA samAcAra Apako ajamerase bIkAnera jAte samaya TrenameM milA aura Apane apane pUjya zrIpAdake prati apanI bhAvanAoMko prAkRtakA yaha rUpa diyaa| ajjhata tattassa supAragAmI, egAvayArI pUiya surindo| muNInda maur3o sujugappahANo, gurUvaro sahajANaMda NAmo // 1 // nivvANavatto susamAhijatto, kattIya dhavale tiyaatihiie| nicchatta jAo iha bharahakhitto dhammassa ego sAyAra rUvo // 2 // kheyeNa khinno sumumukkhu saMgho jAo nirAlaMba smggloo| videha khittaTThiya te mahappA bhattANa dehiM nivvui susattI // 3 / / prAkRtake eka grantha jIvadayA prakaraNakI prAcIna prati upalabdha honepara jaba Apane use zrI haraSacaMdajI botharAko dikhAyI thI, Apane Agraha kiyA ki prAkRta padyoMkA hindI padyAnuvAda bhI prastuta karanekA prayAsa kareM to grantha adhika mUlyavAna ho jAyagA / Apane anurodha svIkAra kara liyA aura prAyaH cAra-pA~ca dinoMmeM vAda harigotikA chaMdama bhivyakta kara DAlo / kAvya-pratibhAke dhanI ApakI sahaja anuvAdakI zailI mUlabhAvoMkI kitanI aMtaraMgiNI bana sakI hai eka Adha udAharaNa pAThakoMke lie paryApta hoNge| saMsaya timira payaMgaM bhaviyAyaNa kumaya punnimA iMdaM / kAma gaiMda maiMdaM jaga jIva hiyaM jiNaM namiu / / 1 / / saMzaya timirahara taraNi sama jinakA parama vijJAna hai, bhavijana kumuda suvikAsa kAraka caMdrasama chavimAna hai| karivarya makaradhvaja bidAraNa siMhasama upamAna hai, jagake hitaMkara tIrthapatiko namana maMgala khAna hai // 1 // diyahaM kareha kammaM dAridda haehiM puTTha bharaNatthaM / rayaNIsu geya NiddA ciMtAe dhamma rahiyANaM // 38 // lAyA nahIM hai pUrvake satkarma apane sAthameM to peTa bharaneke lie kaise bacegA hAthameM ? divasa bhara hai kaSTa karatA kaThina zrama bina dharmake rAtameM nidrA na pAtA, phala mile duSkarmake // 38 / / aura antameM prAkRta bhASAke ekamAtra alaMkAra-zAstra : "alaMkAra dappaNa" nAmaka-grantha jaisalamerake bhaMDArase tADapatrIya pratilipimeM prApta huA thaa| zrI agaracandajIke anurodhapara isa pratibhAzAlI zAradAke varadaputrane hindI anuvAdake sAtha-sAtha saMskRta chAyAnuvAda kara isa durlabha granthakI mahattApara cAra cA~da lagA diyA jo vidvAnoMke lie spardhAkI vastu hai / eka udAharaNa isa prakAra hai| saMkhalovamA jahA-zRMkhalopamA yathA sagassa va kaNaa-girI kaMcana-giriNu va mahialaM hou mahi bIr3hassavi bharadharaNapaccalo taha tumaM cea svargasvavakanakagiri kaMcanagiriNaiva iva mahItalaM bhavatu / mahIpIThasyApi bhAradharaNapravyaktastathA tvaM caiva / / 100 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra anekAneka saMsmaraNa Apake sAnnidhya meM mujhe sunane ko mile haiM jinheM aMkitakara apane viSaya ko bar3hAnA ucita nahIM samajhatA / gaddopara baiThakara kSaNa meM pustakAvalokana, pratilipikaraNa, nibandhalekhana, tathA kSaNameM vyApArika sambandhoMkA rakSaNa va poSaNa na jAne kitanI bAra dekhA haiM / koI AyAma nahIM, prayAsa nahIM, svAbhAvika gati se lekhanI bahIkhAtoMpara calate-calate sAhityika lekhanameM vyasta ho jAyA karatI hai / dhana bhI hai dharma bhI, jJAna bhI hai viveka bhI, rAga bhI hai virAga bhI kitanI samarasatA hai ekarasatAmeM bhI, Azcarya hotA hai / nAmakI bhUkha nahIM, kevala kartavyako preraNA hai / sambhavatayA isIliye inakI sajjanatAkA phAyadA uThAne vAle kitane hI mAnya vidvAnoMne inakI kitanI ajJAta kRtiyoMko apane sanmAnakA viSaya banAyA hai / prasaMgavaza eka udAharaNa denemeM mujhe saMkoca nahIM hai| prasiddha prAcya vidyA vizArada purAtattvavettA DaoN0 vAsudevazaraNa agravAla, jo Apa logoMke lie eka garvakA viSaya the, inake sAhitya ke samarthaka va sahAyaka bhI, zrI bha~varalAlajI kI do kRtiyA~ - "kIrtilatA" tathA " dravyaparIkSA" ke svAtha nyAya nahIM kara sake / avadhI bhASAkI kRti, kIrtilatAkA anuvAdakara bha~varalAlajIne DaoN0 sAhabako dekhaneke lie bhejA thA, para agravAla sAhabane inake nAmakA sanmAna hI rahane diyA / yahI bAta purAtattvasambandhI dravyaparIkSAke viSaya meM bhI kathya hai / isa amUlya granthake AdhArapara unhoMne aMgrejImeM lekhabaddhakara apane nAmase chapA DAlA / unake divaMgata honepara zAyada ye donoM pustakeM bIkAnera saMgrahAlaya meM surakSita rakhI gaI haiM, jise unake putrane lauTAI haiM / zAyada vijJApana hI vyaktitvakI saccI parakha hai aura inake pAsa vijJApana nahIM / Apa agaracandajIke anurodhake vazaMvada hai / inheM jo kucha bhI sAmAjika - sAhityika sammAna milA hai, kAkAjIkI hI kRpAkA phala hai aisI inakI AtmasvIkRti hai / bha~varalAlajI kA jIvana sIdhAsAdA hai / ApakA antara jitanA nirmala va pavitra hai utanA hI vyaktigata aura sAmAjika jIvana bhI / dhotI, kurtA tathA pagar3I yahI sAmAnya paridhAna hai / vyavahArakuzala, vANI sukhada, jIvana karmaTha aura kRti sundara / yahI kAraNa hai ki sAmAjika, dhArmika va sAMskRtika sabhAoM, sabhya va saMskRtavicAragoSThiyoM va anyAnya saMsthAoMse ApakA jIvana sambandha hai / aise hI puruSoMke lie zAyada yaha ukti caritArtha hai-- "kAvyazAstravinodena kAlo gacchati dhImatAm viSama paristhiti meM dhairya ApakI vizeSatA hai, dhana hai, yaza hai, para abhimAna nahIM, abhiruci nahIM, koI vyasana nahIM, bhASaNapaTutA aura lekhanasiddhikA vicitra samAyoga hai / ataH bhartRharijI ke zabdoM meM Apa mahAn AtmAoM kI ukta siddha prakRtike pratIka haiM / lokamaMgalakI lAlasA hai, para - janma ke kRtArthakI kAmanA hai / hRdayameM vizvAsa hai aura paramazaktimAnameM zraddhA tathA bhakti hai / vyatIta ApakI smRtimeM hai aura sajaga vartamAna hAthoMmeM, phira niyatike lie adhika cintA nahIM / jainadharma, jainasAhitya, jainasabhA, jainasammelana Apake binA apUrNa haiM / Apake sArvajanika jIvanake lie itanA hI kahanA paryApta hai / nimnAMkita sammAnita pada kathanakI puSTi kareMge / adhyakSa -- jainabhavana, kalakattA maMtrI - zrI jinadattasUri sevAsaMgha maMtrI - rAjasthAnI sAhitya pariSad maMtrI - zrI jaina zvetAmbara upAzraya kameTI, TrasTI - zrI jaina zvetAmbara paMcAyatI maMdira, kalakattA jIvana paricaya : 101 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TrasTI - jainabhavana, kalakattA TrasTI - jainabhavana, pAlItAnA, sampAdaka kuzala nirdeza, ( mAsika patrikA) apane ATha varSoMke samparkake phalasvarUpa zrI bhaMvaralAlajI ke vyaktitvakI jo chAyA mujhapara par3I hai, maiMne zabdoMkI paridhi meM bA~dhanekI yathAsambhava ceSTA kI hai, para bhinna ruci bhinna cintanapraNAlI, pramAda yA ajJAnavaza yadi asamartha rahA hU~ to vaha kSamya mAnI jAnI cAhiye / saMkSipta jIvana-paricaya / hamaumra rahe haiM bha~varalAlajI kA janma saMvat 1968ke Azvina mahIneke kRSNapakSakI dvAdazIko huA hai| parama sAdhvI, suzIlA, zrImatI tIjAbAIkI goda meM inakA lAlana-pAlana huA / pitA zrI bhairUdAnajI eka karmaTha vyavasAyI, lokapriya tathA dhArmika prakRtike vyakti the / adhyavasAya unakA lakSya thA aura jIvana pavitra / phalataH putrakI bhAvanAoMmeM kabhI antara nahIM A paayaa| vaise pUrA kA pUrA nAhaTA parivAra eka apanI pUjya paramparA rakhatA hai / kevala udarapUrti va bhogavilAsako kAmanAse dhanopArjana isa parivArakI ceSTA nahIM rahI / tapaHpUta caritra, dhArmika niSThA tathA satata prayAsa jinakA vikAsa zrI bha~varalAlajI meM kramazaH huA inake vyaktitvakI samaya-zilApara citra banatA gyaa| jaina zikSAlaya bIkAnera meM hI ApakA vidyArambha muhUrta huA para zikSA inheM mAtra 5vIM kakSA taka milii| cAcA abhayarAjajI, jinheM saMsAra priya nahIM lagA, svarga sidhAra gaye, Apako saMyama va vratakI zikSA de gaye / phalataH hoza saMbhAlaneke sAtha hI jainazAsanakI vibhinna sAdhanAoM meM ApakA mana ramane lagA, jisakA krama hama Aja bhI yathAvat pAte haiM adhyayanakI ruci Apako zrI agaracandajI kAkAjIse milii| donoM hI mahAnubhAva prAyaH lekina pUjya pUjakakI bhAvanA yathAvat hai| maryAdAne A~khakI zarmakA zAna banAye rakkhA hai| vyApArika utthAna-patanakI cintAse dUra bhAvanAoMke saMsArameM khule paMsa ur3ane kI ananta kAmanA ina zaradputroMko sazakta banAye rakhe hai pUjya mAtAjIkA pyAra kucha samaya taka hI mila pAyA thA kyoMki unakI pukAra A gayI thI / pitAzrIne tIna vivAha kiye the Apa dvitIya patnIkI dena hai| mAtAjI kI mRtyuke pazcAt 10 varSa bAda Apa zrI lakSmIcandajI kI goda cale gaye / Apako pUre parivArakA sneha sulabha rahA / 14 varSakI avasthA meM ApakA zubha pANigrahaNa saMskAra saM0 1983kI mitI AsAr3ha badI 12ko zrI rAvatamala surANAkI sobhAgyavatI kanyA zrImatI jatana devI ke sAtha sampanna huA / Apake do putraratna zrI pArasakumAra aura padamacanda tathA do suzIlA putriyA~ zrIkAntA tathA candakAntA hai| putriyAM apane sampanna gharoMmeM putra dhana-dhAnya pUrNa sukhamaya jIvana vyatIta kara rahI haiM aura prathama putra zrI pArasakumAra, jo mere eka ghaniSTha mitroMmeM hai, kuzala vyavasAyI, zuddha vyAvahArika zAnta para gambhIra vyaktitvase samanvita tathA vartamAna yugakI uccatama zikSA, ema0 kAma0 ela0 ela0 bI0 kI upAdhi se vibhUSita yogya navayuvaka haiN| inameM sAmAjika va naitika maryAdA hai, vyaktitvako parakhane kI apanI dRSTi hai / samaya, samAja va paristhitiyoMke sAtha gatizIla honekI zakti hai / sAhasa hai aura hai eka AtmaboSa, jisameM saMtuSTike samApanakI vicitra zakti saMnihita hai / kartavya inakA lakSya hai aura siddhi inakI preraNA / vartamAna inase saMtuSTa hai aura ye vartamAnase saMtuSTa / phalataH bhaviSya inakA apanA hai| inakI AkAMkSAyeM inake prayatnakI sImAoMmeM hI zaraNa pAtI haiN| Apa apanI priya patnI aura apane cAra putroM tathA eka putrI ke sAtha sukhI hai priya zrI padamane bI0 esa-sI0 taka adhyayana krama jArI rakhA, Ajakala pitAjIke sAtha vyavasAya meM saMlagna hai| nitAnta inTrovarTI, karmaTha zAnta va suzIla parivArakI maryAdAke anukUla inakA 102 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana hai / ApakA bhI vivAha eka suzikSita va dharmazIlA mahilAse sampanna huA hai| eka sundara-sA putra ApakI godakA zrRMgAra hai| isI choTese parivArake sAtha bhaMvaralAlajI paryApta saMtuSTa rahate haiN| bhAgyakI viDambanAne kabhI bhI inheM nirAza nahIM kiyaa| janma lene, parivAra sRjana karane va usake pAlana karanekI vizeSa cintA Apako kabhI nahIM huii| eka choTe sundara saumya DhaMgase saje hue apane zAnta kuTIrameM ApakA 62vA varSa vyatIta ho rahA hai| parivAra sajaga hai, dharma sajaga hai aura sajaga hai ApakA kartavya / rIti-nIti paramparAyeM Apako atItase jor3a jAtI haiN| sAhityAnurAga va sAmAjika pukAra Apako vartamAnase saMlagna kara rakhe haiM aura bhaviSya muktike saMdezase Apako vizvasta kara jAtA hai| avakAzake Avazyaka kSaNa lekhana adhyayana AdimeM vyatIta hote haiM / paMcapratikramaNa, jIva-vicAra, navatattva, AgamasAra, paitIsa bola thokar3A ApakI AsthAke manana cintana to bacapanameM par3e hue hai| inheM apane bhAiyoMkA bhI Adara sammAna va sahayoga prApta hai| zrI harakhacandajI to vyakti nahIM, mAnavarUpameM eka daivIzakti va zIlase vibhUSita durlabha prANI haiM / jo bhI vyakti eka bAra unake samparka meM AyA isa kathanako atyakti na samajhegA, ThIka aise hI vimala bAbU bhI hai / sabhI sukhI sampanna va samRddha haiM / antameM jaisA maiMne likhA hai kisI bhI vyaktitvake malyAMkanake lie jitanI daSTi apekSita hai usake mAnadaMDakI jitanI vibhinna vidhAyeM hai / merA apanA Akalana pUrNa hai, maiM svIkAra nahIM kara sakatA / vaziSTajIkI buddhimahAsAgarake samAna bharatajIke vyaktitvakI mahimAke tIrapara abalAkI taraha khar3I jaise nauke va taTakA cinha nahIM pA sakI usI prakAra koI bhI cintaka isa mahAna gambhIra vyaktitvakI thAha nahIM pA sktaa| maiMne to nyUTanakI taraha isa jJAnagarimAke sAgara taTapara baccoMkI taraha khelate hue kucha kaMkaDiyA hI baTorI haiM / hara taraMgoMko pahacAnanekI zakti bhalA taTapara khar3e rahanevAle kAyarako kaise sulabha ho sakatI hai ? maiM to mAtra sIpIse santuSTa hU~; DUbanekI zakti nahIM, phalataH motIkI AbakA darzana hI kaise hogA? yaha bhAra to maiMne sakSama va sAhasI vyaktiyoMpara hI chor3a diyA hai / pAThakoMkI jijJAsAyeM aura adhika jAnanekI hoMgI para unase merA vinamra nivedana hogA ki inakI kRtiyoMke mAdhyamase inheM jAnanekA prayAsa kreNge| eka bAta maiM ki bhaMvaralAlajIne vahI kiyA hai to inakI cetanAne svIkRti dI hai aura vaha kareMge jise inakA apanA nirmala mana svIkAra karegA / inameM aba bhI kucha kara gujaranekI sAdha hai aura 62 varSakI avasthAmeM bhI inameM Animal Spirit kA abhAva nahIM hai / ataH kucha navIna, kucha sundara, kucha satya tathA kucha ziva dekhane, samajhane, va grahaNa karanekI hamArI kAmanAyeM pratIti avazya caaheNgii| paramAtmA Apako cirAyuSa kreN| jaina samAja kRtajJa hogA, sujanako gati milegI aura sAhitya va samAja ApakI amaratApara garva kregaa| zeSa acintya hai, aura zAstra kahatA hai "acintyA khalu ye bhAvAH na tAMstarkeNa yojayet / sutarAm ! "jJAne gatirmatirbhAve buddhirlokAraMjane / saMsiddhistena zrIvRddhirAyuvidyA yazo balam // " ityalam jIvana paricaya : 103 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zraddhaya zrI agaracaMdajI nAhaTAkA bIkAnera jaina lekha saMgraha pro0 zrIcandra jaina, ema0 e0, ela0 ela0 bI0 zrI nAhaTAkA samasta jIvana sarasvatIkI ArAdhanAke lie samarpita hai| kahA jAtA hai ki sarasvatI aura lakSmIkA sahaja virodha hai, lekina nAhaTAjIkA vyaktitva isa kathanakA avazyameva eka apavAda hai| Apapara jitanI sarasvatIkI kRpA hai utanI hI lakSmIkI amukampA hai| vyApAra-nipuNa hote hue Apa eka sazakta samAlocaka, saMpAdaka, lekhaka tathA anveSaka haiN| pA~ca hajArase bhI adhika Apake nibandha isa tathyako pramANita karate haiM ki Apa bahujJa haiM aura aisA koI sAhityika viSaya nahIM hai jisake Apa gambhIra vicAraka na hoN| sampAdakarUpameM Apane aise kaI granthoMkA sampAdana kiyA hai jinake adhyayanameM manISiyoMkI bhI manISA kuMThita ho jAtI hai| rAjasthAnI sAhitya-saMskRtike to Apa adhikArI vidvAn haiN| rAjasthAnakA koI bhI aisA sAhityika patra nahIM hai jisameM Apake praur3ha vicArotpAdaka nibandha prakAzita na hote hoN| vibhinna abhinandana granthoMke to Apa sampAdaka rahe haiN| kaI saMsthAoMke Apa saMsthApaka hai, abhibhASaka haiM evaM sadasya haiM / sudhI sampAdakake rUpameM Apane rAjasthAna bhAratI, rAjasthAnI, marubhAratI, zodha-patrikA, marubhUmi, AdikI jo sArvabhaumika pratiSThA nirmita kI hai vaha Apake agAdha-pAMDitya evaM athaka zramakA udAharaNa hI hai| jaina-ajaina samasta patra-patrikAoM meM Apake jo lekha prakAzita hote rahate haiM ve isa satyako sAkAra banAte haiM ki ApakA adhyayana kitanA vistRta evaM vyApaka hai| ApakI vizeSa ruci jainasAhitya, itihAsa, rAjasthAnI saMskRti evaM hindIke prAcIna sAhityake anuzIlanameM adhika hai| pariNAmasvarUpa Apake avakAzake kSaNa bhI nirantara cintana-mananameM hI vyatIta hote haiN| Apake sAhacaryakA jinako puNyodayase avasara milA hai ve yahI kahate haiM ki pUjya nAhaTAjI to ajarAmaravat sarasvatIko ArAdhanAmeM hI lage rahate haiM / Aja ve vArdhakyameM haiM, phira bhI eka yuvakake samAna unameM utsAha hai, preraNA hai tathA kArya karanekI kSamatA hai / aura to aura, Adhunika yuvaka bhI unheM satata kriyAzIla dekhakara cakita raha jAtA hai| isa nibandhameM maiM kevala unake dvArA sampAdita bIkAnera jainalekhasaMgrahake sambandha meM kucha likhanekA sAhasa kara rahA huuN| isa saMgrahakA prAkkathana DaoN. vAsudevazaraNa agravAlane likhA hai jo unake gahana pANDityakA apUrvarUpa hai| yaha to spaSTa hI hai ki lekhoMkA saMgraha kaThina sAdhanAkI apekSA karatA hai| bahubhASAvid, tattvavettA, tathA dhairyavAn mahApaMDita hI aise gUr3ha viSayakI ora AkarSita ho sakatA hai| sAmAnya vyaktiko to isa prakArakI racanAoM ke prati na ruci hotI hai aura na anurakti utpanna ho pAtI hai / isa prakArake lekha bar3e mahattvake hote haiN| inameM yugIna saMskRtike sAtha-sAtha itihAsa, bhUgola, karmakANDa, rAjanIti, samAjavijJAna Adi kaI aise viSaya nihita rahate haiM, jinakA anuzIlana pratyeka paristhitimeM Avazyaka mAnA gayA hai| mUrtikalA, sthApatyakalA, citrakalA, nRtyakalA, saMgItakalA, lekhanakalA AdikA prAraMbhika svarUpa 104 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA thA aura usameM zanaiH-zanaiH kisa prakAra parivartana AyA, isakA kramika itihAsa ina lekhoMke adhyayanase bhalIbhA~ti jAnA jA sakatA hai| mAnavane kisa prakAra unnati kI hai tathA usane apane avarodhoMko kisa prakAra nirmUla banAyA hai yaha eka aisA viSaya hai jisakA pUrNa parijJAna ina prAcIna lekhoMke samIkSAtmaka anuzIlanase hI saMbhava hai| sAdhu-santoMne nirantara bhramaNa kara AtmoddhArake sAtha kina rUpoMmeM jana-jAgRtiko sabala banAyA hai aura jainadharmake sUkSma tattvoMkA pracAra kisa rUpameM kiyA hai, yadyapi yaha viSaya aitihAsika avazya hai lekina ina purAtana lekhoMmeM bhI isapara paryApta prakAza DAlA gayA hai| dhArmika zraddhAse vazIbhUta hokara dhanikoMne apanI saMpattikA upayoga eka ora rASTrahitameM kiyA hai to dUsarI ora suramya devAlayoMke nirmANa meM karake apanI dharmabhAvanAko mUrtarUpa diyA hai / isa lekha-saMgrahameM bIkAnera rAjyake 2617, jesalamerake 171 aprakAzita lekha hai, jinakI vistRta bhUmikA bhI prastuta kI gayI hai / ina lekhoMke adhyayanase yaha jJAta ho sakegA ki jainamaMdiroMkA kyA itihAsa hai, isa dharatIpara kisa prakAra jaina-sAhityakI racanA huI hai, sAdhu-sAdhviyoMne kitanI gahana sAdhanA karake svapara rUpako nikhArA hai tathA sArvajanika kAryoM meM saMlagna rahakara narAdhipoMne apanI sevA-vRttiko kisa prakAra janatAke hitArtha arpita kiyA hai| jainoMkA eka aisA bhI rUpa hai jo jana-janake lie Adarza hai| yaha ThIka hai ki ye lakSmIputra haiM, phira bhI inakI dAnazIlatA anukaraNIya hai| devamaMdiroMke sAtha nirmita upAsare, dharmazAlAe~, jJAna-bhaNDAra, dAna-bhaNDAra, satI smAraka, utsava-gaha, bhojana zAlA Adi ina ahiMsApremiyoMkI udAratA ke amara kIrti staMbha haiN| ina lekhoMke saMgrahameM jo kaThinAiyA~ zraddheya zrI nAhaTAko AI hai. unakA vivaraNa unake hI mukhase sunie "ina lekhoMke saMgrahameM aneka kaThinAiyoMkA sAmanA karanA par3A hai, para usake phalasvarUpa hameM vividha prAcIna lipiyoMke abhyAsa va matikalA va jaina-itihAsa sambandhI jJAnakI bhI abhivaddhi hii| aneka lekha va mUrti-lekha aise prakAzahIna a~dhere meM haiM, jinheM par3hane meM bahuta hI kaThinatA huii| momabattiyA~, TaurcalAiTa, chApa leneke sAdhana juTAne par3e, phira bhI kahIM-kahIM pUrI saphalatA nahIM mila skii| isa prakAra bahuta-sI mUrtiyoMke lekha unheM paccI karate samaya daba gae evaM kaI pratimAoMke lekha paSTha bhAgameM utkINita haiM, unako lene meM bahuta hI zrama uThAnA par3A aura bahutase lekha to liye bhI na jA sake, kyoMki eka to dIvAra aura mUrtike bIca meM antara nahIM thA, dUsare mUrtiyoMkI paccI itanI adhika ho gaI ki unake lekhako, binA mUtiyoMko vahA~se nikAle par3hanA saMbhava nahIM rhaa| mUttiyA~ haTAI nahIM jA sakIM, ataH unako chor3a denA pdd'aa|" kaI zilAlekhoMko bar3I mehanatase sApha karanA par3A, gulAla Adi bharakara aspaSTa akSaroMko par3hane kA prayatna kiyA gayA / kabhI-kabhI eka lekhake lene meM ghaMToM bIta ge| phira bhI santoSa na honese kaI bAra unheM par3hane 1, zuddha karaneko jAnA pdd'aa| isa prakAra vaSoM ke zramase jo bana par3A, pAThakoMke sanmukha hai| hama kevala 5 kakSA taka par3he hae haiM; na saMskRta-prAkRta bhASAkA jJAna, vana purAnI lipiyoMkA jJAna, ina sArI samasyAoko hameM apane zrama va anubhavase sulajhAne meM kitanA zrama uThAnA par3A hai, yaha bhuktabhogI hI jAna sakatA hai / kArya karanekI sabala jijJAsA, saccI lagana aura zramase dussAdhya kAma bhI susAdhya bana jAte haiM, isakA thor3A paricaya deneke lie yahA~ kucha likhA gayA hai|"(biikaaner jaina lekhasaMgraha, vaktavya, pR07) satya to yaha hai ki "manasvI kAryArthI gaNayati na duHkhaM na ca sukham / " jIvana paricaya : 105 . Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI nAhaTAjI jaise karmaTha niSThAvAn, laganazIla evaM karttavyalIna vyaktikA hI yaha sAhasa hai ki itanA kaThina kArya Apane sugamatAse kiyA aura eka Adarza prastuta kara hindI lekhakoMko asuvidhAoMke bIca Age bar3haneke lie protsAhita kiyA, vidvAn hI vidvAnke zramakI saMstuti kara sakatA hai| isa subhASitake anusAra DaoN0 agravAlane apane prAkkathanameM likhA hai ki "zrI agaracaMda nAhaTA va bhaMvaralAla nAhaTA rAjasthAnake atizreSTha karmaTha sAhityika hai / eka pratiSThita vyApArI parivArameM unakA janma haa| skUla-kAlejI zikSAse prAyaH bace rhe| kintu apanI sahaja pratibhAke balapara unhoMne sAhityake vAstavika kSetrameM praveza kiyA aura kuzAgrabuddhi evaM zrama donoMkI bharapUra pUjIse unhoMne prAcIna graMthoMke uddhAra aura itihAsake adhyayanameM abhUtapUrva saphalatA prApta kii| pichalI sahasrAbdI meM jisa bhavya aura bahumukhI jainadhArmika saMskRtikA rAjasthAna aura pazcimI bhAratameM vikAsa huA, usake aneka sUtra nAhaTAjIke vyaktitvameM mAnoM bIjarUpase samAviSTa ho ge| unhIMke phalasvarUpa prAcIna grantha bhaNDAra saMgha AcArya maMdira, zrAvakoMke gotra Adi aneka viSayoMke itihAsameM nAhaTAjIkI sahaja ruci hai, aura isa vividha sAmagrIke saMkalana, adhyayana aura vyAkhyAmeM lage hue ve apane samayakA sadupayoga kara rahe haiN| jisa prakAra nadI pravAhameM se bAlukA dhokara eka-eka kaNake rUpameM paupIlika sudharNa prApta kiyA jAtA thA, usI prakArakA prayatna 'bIkAnera jaina lekha saMgraha' nAmaka prastuta granthameM nAhaTAjIne kiyA hai / samasta rAjasthAnameM phailI haI deva-pratimAoMke lagabhaga tIna sahasra lekha ekatra karake vidvAn lekhakoMne bhAratIya itihAsake svarNa kaNoMkA sundara cayana kiyA hai / yaha dekhakara Azcarya hotA hai ki madhyakAlIna paramparAmeM vikasita bhAratIya nagaroMmeM usa saMskRtikA kitanA adhika uttarAdhikAra abhI taka surakSita raha gayA hai| usa sAmagrIkA ucita saMgraha aura adhyayana karanevAle pArakhI kArya-kartAoMkI AvazyakatA hai|....."prstut saMgrahake lekhoMse jo aitihAsika aura sAMkRtika sAmagrI prApta hotI hai usakA atyanta prAmANika aura vistRta vivecana vidvAna lekhakoMne apanI bhUmikAmeM kiyA hai / ....." zrI nAhaTAjIne isa sundara granthameM aitihAsika jJAnasaMvarddhanake sAthasAtha atyanta surabhita sAMskRtika vAtAvaraNa prastuta kiyA hai, jisake Amodase sahRdaya pAThakakA mana kucha kAlake lie prasannatAse bhara jAtA hai| sacitra vijJaptipatroMkA ullekha karate hue 1898ke eka viziSTa vijJapti patrakA varNana kiyA gayA hai, jo bIkAnerake jaina saMghakI orase ajImagaMja baMgAlameM virAjita jainAcAryakI sevAmeM bhejaneke lie likhA gayA thaa| isakI laMbAI 97 phuTa hai, jisameM 55 phuTa meM bIkAnerake mukhya bAjAra aura darzanIya sthAnoMkA vAstavika aura kalApUrNa citraNa hai| lekhakoMne ina saba sthAnoMkI pahicAna dI hai| isa pustakameM jisa dhArmika aura sAhityika saMskRtikA ullekha haA hai usake nirmANakartAoMmeM savAla jAtikA pramakha hAtha thaa| unhoMne hI apane hRdayakI zraddhA aura dravyarAzise isa saMskRtikA samRddha rUpa saMpAdita kiyA thaa| yaha jAti rAjasthAnakI bahuta hI dharmaparAyaNa aura mitavyayI jAti thI kintu sAMskRtika aura sArvajanika kAryoM meM vaha apane dhanakA sadupayoga muktahasta hokara karatI thii| granthameM saMgrahIta lekhoMko par3hate hae pAThakakA dhyAna jainasaMghakI ora bhI avazya jAtA hai| vizeSataH kharataragacchake sAdhuoMkA atyanta vistRta saMgaThana thaa| bIkAnerake rAjAoMse ve samAnatAkA pada aura sammAna pAte the| unake sAdhu atyanta vidvAn aura sAhityameM niSThA rakhanevAle the| isa kAraNa usa samaya-yaha ukti prasiddha ho gayI thI ki "Atama dhyAnI Agara paMDita biikaaner|".......'prstut saMgrahameM jo tIna sahasrake lagabhaga lekha hai unameMse adhikAMza 11vIMse solahavIM zatIke bIcake haiN| usa samaya apabhraMza bhASAkI paramparAkA sAhitya aura jIvanapara atyadhika prabhAva thaa| isakA pramANa ina lekhoMmeM Aye hue vyaktivAcI nAmoMmeM 106 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAyA jAtA hai / jainAcAryoke nAma prAyaH saba saMskRta meM haiM, kintu gRhastha strI-puruSoMke nAma jinhoMne jinAlaya aura mUrtiyoMko pratiSThApita karAyA, apabhraMza bhASAmeM haiM / aise nAmoMkI saMkhyA ina lekhoMmeM lagabhaga dasa sahasra hogii| yaha apabhraMza bhASAke adhyayanakI mUlyavAn sAmagrI hai| udAharaNake rUpameM yahA~ kucha jainalekha prastuta haiM jo svayaM yugIna tathyoMko prakaTa rahe hai 60 // saM0 1334 varSe vaizAkha sudI 10 zrI vRhad gacche zrI dharkaTa vaMze sA0 devacaMdra bhAryA varNAsarI putra sA0 vAnareNa bhAryA lADI putra khetA tathA dedA pithi masIhu cAMgadeva prabhRti kuTuMba sahitena pUrvaja zreyase zrI pArzvanAtha bibaM kAritA pratiSThitaM ca zrI jayadevasUri ziSyaiH zrI mANadeva...' (sUribhiH) [185] -bI0 0 le0 saM0, pRSTha 22 (2) saM0 1525 varSe phAguNa sudI 7 zanau nAgara jJAtIya zre0 rAmA bhA0 zaNI putra nagAkena bhA0 dhanI pu. nAthA yutena zrI acala gacche zrI jayakesari surINAmupadezena zrI zreyAMsanAtha biMbaM kA0 pra0 zrI sUribhiH (1045) -bI0 jai0 le0 saM0, pRSTha 128 ||sN0 1664 pramite vaizAkha sudi 7 guru puSye rAjA zrI rAyasiMha vijayarAjye zrI vikramanagara vAstavya zrI osavAla jJAtIya golavacchA gotrIya sA0 rUpA bhAryA rUpAde putra minnA bhAryA mANikade putraratna sA0 vannAkena bhAryA valhAde putra nathamalla kapUracandra pramukha parivAra sazrIkena zrI zreyAMsa bibaM kArita pratiSThitaM ca / zrI bRhatkharatara gacchAdhirAja zrI jinamANikyasUri paTTAlaMkAra (hAra) zrI sAhi pratibodhaka / yugapradhAna zrI jinacaMdrasUribhiH / / pUjyamAnaM ciraM nNdtu|| zreyaH / (1154) -bI0 0 le0 saM0, pRSTha 144 atha zubhAbde 1924 zAke 1779 caitanmite jyeSTha mAse zukla pakSe paMcamI tithau guruvaasre| zrI matbRhatkharatara gacche / jaM yu / bha / pr| zrI jinasaubhAgyasUrIzvarANAmAjJayA shrii| kItiratnasUrizAkhAyAM u / zrI amRtasandaragaNistacchiSya vA / zrI jayakIrtigaNistacchiSya paM0 pra0 pratApasaubhAgya muni stadaMtevAsinA paM0 pra0 sumativizAla muninA'yaM zubhopAzrayaHkAritaH paM0 samudrasomAdi hetave / bIkAnera purAdhIzaH rAjezvaraH ziromaNiH zrI saradAra siMhAkhyo nRpo vijayate tarAm ? yAvanmerumahI madhye cAmbare shshibhaaskrau| tAvatsAdhvAlayazceSazciraM tiSThatu zarmadaH / 2 / kArIgara sUtradhAra / bhIkhArAma / zrI (2547) -bI0 jai0 le0 saM0, pRSTha 358 mahopAdhyAya rAmalAlajIke upAzrayakA lekha---- (2553) // AUM| hriiN| shrii| namaH / / brahmA viSNu ziva zakti Adi svarUpa zrI RSabha vItarAgAyanamaH dAdAsAhiba zrI jinakuzalasUri saMtAnIya kSemadhAr3a zAkhAyAM zrI sAdhu mahArAja paM0 / pra / zrI yuktivAradha rAmalAla RddhisAra muninA osavAla mAhezvarI agravAla brAhmaNAdi samasta bIkAnera vAstavya prajAke kuSTa bhagaMdarAdi aneka kaSTa miTAya kara ve vidyAzAlA tathA jJAnazAlA sthApanA karI hai, isameM sarva matoMke pustakakA bhaNDAra sthApana karA hai, isameM aisA niyama kiyA gayA hai ki pustaka tathA vidyAzAlA koI levegA yA becegA so sarvazaktimAna paramezvarase gunaha jIvana paricaya : 107 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAra hogA celA sapUtoMkI mAlakI eka gaddIdhara ko rahegI agara kapUtAI karegA dIkSA lajAvegA tadAraka paMca tathA kameTI karegI saM0 / 19 / 54 / vai0 zu0 / 5 // -bI0 jai0 le0 saM0, pR0 360 ina jainalekhoMse katipaya ye tathya mukharita hote hai : 1. tatsama zabdoMke sAtha dezaja zabdoMkA prayoga / 2. tatkAlIna zAsakoMkA prazasti-gAna / 3. yugIna sAdhu-santoMke prati AbhAra-pradarzana / 4. sambandhita dhAmika mahApuruSoMkA ullekha / 5. devAlayoMmeM mUrti sthApanA karanevAloMke nAma Adike sAtha parivArakI saMkSipta carcA / 6. gotra-vaMzAdikA ullekha / 7. dhArmika kRtyoMkI preraka prazaMsA / 8. dharma kAryoMko karAnevAle paMDitoM evaM AcAryoMkI nAmAvalI / 9. yuga-parivartanake sAtha bhASA-zailI AdimeM parivartana / 10. tithi saMvat AdikA ullekha / 11. paramapUjya usa tIrthaMkarakA nAmollekha jisakA bimba sthApita kiyA gayA hai| 12. devAlaya-bhavana praNetA evaM mUrtikAra Adike pUrNa nAma patA AdikI carcA / 13. vividha gacchoMkI carcA / 14. upAzraya, dharmazAlA, maMdira, jJAnazAlA, auSadhAlaya Adise sambaddha lekhoMmeM sArvajanika upayogArtha zoMkA ullekha evaM prabandhakoMkI niyakti AdikI niymaavlii| 15. vizvakalyANakI bhAvanAkA sarvatra ullekha Adi Adi / isa prakAra zrI agaracaMdajI nAhaTAne ina lekhoMkA saMgraha karake eka aise abhAvakI pUrti kI hai, jo itihAsake una pRSThoMko prAmANika siddha karegA jinake sambandhameM samaya-samayapara kaI zaMkAe~ pradarzita kI gayI haiM tathA Aja bhI uThAyI jAtI hai| 108 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI nAhaTAjI dvArA likhita evaM sampAdita katipaya grantha zikharacandra kocara avakAza-prApta jilA evaM satra nyAyAdhIza, bIkAnera zrI nAhaTAjI dvArA likhita evaM sampAdita granthoMkI saMkhyA sAThase Upara hai| unameMse katipaya graMthoMkA saMkSipta paricaya nimnalikhita hai1. yugapradhAna zrI jinacandrasari yaha grantha zrI nAhaTAjIne apane bhatIje zrI bhaMvaralAlajIke sAnnidhyameM likhA hai, aura vikramI saMvata 1992meM prakAzita huA hai| madhya-kAlIna bhAratIya itihAsa-vettAoMko vidita hai ki samrATa akabarapara jainadharmakA prabhAva par3A thaa| jina jainAcAryoMne use vizeSarUpase prabhAvita kiyA thA, unake nAma haiM-zrI hIravijayasUrijI evaM zrI jincndrsuurijii| zrI hIravijayasUrijIkA jIvana-caritra to muni vidyAvijayajI dvArA kaI varSa pUrva kAphI khoja-zodhapUrvaka prakAzita kiyA jA cukA thA, kintu zrI jinacandrasUrijIkA prAmANika jIvana-caritra paryApta aitihAsika sAmagrI upalabdha na honeke kAraNa prakAzita nahIM kiyA jA sakA thaa| isa abhAvakI pati isa granthake vidvAn lekhakoMne kaI varSoM ke parizrama evaM anusandhAnase kI hai| isa granthameM kaI citroM, pharamAna-patroM, utkIrNa lekhoM tathA anyAnya upalabdha prAcIna sAmagrIkA samAveza kiyA gayA hai, jisase isakI upayogitA evaM prAmANikatA bahuta bar3ha gayI hai| isa granthake anuvAda gujarAtI evaM saMskRta bhASAoM meM bhI prakAzita ho cuke haiN| isa pustakakI prastAvanA prasiddha gujarAtI lekhaka sva. zrI mohanalAla dalIcanda desAIne likhI hai| 2. aitihAsika jainakAvyasaMgraha isa granthakA sampAdana zrI nAhaTAjIne apane bhatIje zrI bhaMvaralAlajIke sAnnidhyameM kiyA hai aura vikramI saMvat 1994 meM prakAzita huA hai| isa granthakI prastAvanA prasiddha vidvAn prophesara hIrAlAla jainane likhI hai| isa granthameM bArahavIM zatAbdIse lekara bIsavIM zatAbdI taka, lagabhaga ATha sau varSoMke, aitihAsika jaina-kAvya saMgrahIta haiM, jinase jaina-itihAsa tathA bhASAoMke kramika vikAsapara paryApta prakAza par3atA hai| ye kAvya, apabhraMza, prAkRta, saMskRta, rAjasthAnI, gujarAtI Adi bhASAoMmeM haiM, jinake adhyayanase ina bhASAoMke vijJAna tathA vyAkaraNa Adiko hRdayaMgama karanemeM pracura sahAyatA prApta hotI hai| kaI kAvya rasa, alaMkAra, pada-vinyAsa, bhASA-sauSThava, artha-gAMbhIrya Adi guNoMkI dRSTise bhI anupama haiM jinake manana evaM anuzIlanase anirvacanIya AnandakI prApti hotI hai| granthake prArambhameM "kAvyoMkA aitihAsika sAra" nAmase vistRta bhUmikA tathA "saMkSipta kavi-paricaya" bhI diye gaye haiM, jinase isa granthakI upayogitAmeM abhivRddhi ho gayI hai| 3. dAdA zrI jinakuzalasUri ___ yaha pustaka zrI nAhaTAjIne apane bhatIje zrI bhaMvaralAlajIke sAnnidhyameM likhI hai aura isakA prathama saMskaraNa vikramI saMvat 1996meM prakAzita huA hai| kharatara-gacchameM "dAdAjI''ke nAmase suprasiddha cAra mahAna AcArya hue haiM-1. yugapradhAna zrI jinadattasUrijI, 2. maNidhArI zrI jinacandrasUrijI, 3. zrI jinakuzala jIvana paricaya : 109 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUrijI aura 4. yugapradhAna zrI jinacandrasUrijI / ina cAroM mahAn AcAryoMke aneka smAraka deza ke kone-kone meM vidyamAna haiM aura unameM dharma-prANa janatAkI aTUTa zraddhA hai / vidvAn lekhakoMne yaha grantha kAphI parizramapUrvaka likhA hai aura isakI prastAvanA prasiddha jaina vidvAn muni jinavijayajI ne likhI hai / 4. maNidhArI zrI jinacandrasUri yaha pustaka bhI zrI nAhaTAjIne apane bhatIje zrI bha~varalAlajI ke sAnnidhya meM likhI hai aura isakA prathama saMskaraNa vikramI saMvat 1997meM prakAzita huA hai / isa pustakameM uparyukta cAra "dAdAjI' meM se dvitIya " dAdAjI " kA jIvanacaritra, vidvAn lekhakoM dvArA upalabdha aitihAsika sAmagrI ke AdhArapara varNita kiyA gayA hai / isakI prastAvanA suprasiddha vidvAn DaoN0 dazaratha zarmAne likhI hai / 5. yugapradhAna zrI jinadattasUri yaha pustaka bhI zrI nAhaTAjIne apane bhatIje zrI bha~varalAlajI ke sAnnidhya meM likhI hai aura isakA prathama saMskaraNa vikramI saMvat 2003 meM prakAzita huA hai / vidvAn lekhakoM dvArA uparyukta cAra " dAdAjI " meMse prathama " dAdAjI' kA caritra-citraNa isa granthameM vizeSa khoja - zodha evaM parizramapUrvaka kiyA gayA hai| isa graMtha kI prastAvanA suprasiddha jaina lekhaka muni kAntisAgarajI ne likhI hai / 6. jJAna-sAra-granthAvalI isa granthakA sampAdana zrI nAhaTAjIne apane bhatIje zrI bhaMvaralAlajI ke sAnnidhya meM kiyA hai, aura isakI prathamAvRtti vIra - saMvat 2485 meM prakAzita huI hai / unnIsavIM zatAbdI meM yogirAja jJAnasAra nAmaka eka mahAna saMta ho gaye haiM, jinakA sAdhAraNa janatAse lekara rAjA-mahArAjAoM takapara bar3A prabhAva thA aura jinhoMne usa prabhAvakA upayoga apanI vyaktigata svArtha siddhi ke lie nahIM, kintu sarva sAdhAraNa ke lAbha ke lie kiyA thA / vidvAn sampAdakoMne isa granthake dvArA ina mahAn saMtakI jIvanI kaI varSake parizrama aura chAnabInake pazcAt prastuta kI hai aura unakI viziSTa AdhyAtmika racanAoMko prakAzita kiyA hai| isa granthakI prastAvanA prasiddha vidvAn sva0 rAhula sAMkRtyAyanane likhI hai / isa granthake prArambhameM yogirAja zrImadjJAnasArajIke vyaktitva evaM kRtitvakA 112 pRSThoM meM vistRta paricaya, vidvAn sampAdakoM dvArA diyA gayA hai / 7. bokAnera jaina lekha saMgraha zrI nAhaTAjIne kaI varSoMke anavarata parizramase bIkAnera evaM jaisalamera ke tIna sahasrase adhika aprakAzita lekhoMkA saMgraha kiyA aura unheM apane bhatIje bha~varalAlajI ke sAnnidhya meM vIrAbda 2482 meM vistRta bhUmikAdi sahita isa bRhadAkAra graMthake rUpameM prakAzita kiyA / isa graMtha meM navamI - dazamI zatAbdIse lekara vartamAna kAla taka ke lekhoMkA saMgraha kiyA gayA hai jisase tatkAlIna itihAsa para apUrva prakAza par3atA hai / isa graMtha ke rUpameM isa graMtha ke vidvAn sampAdakoMne bhAratIke bhaNDArameM eka anupama ratna prastuta kiyA hai aura etadviSayaka anusaMdhAna-kartAoMkA sundara mArga-darzana kiyA hai| isa graMthakA prAkkathana prasiddha vidvAn DaoN0 vAsudevazaraNa agravAlane likhA hai / ina lekhoMse bIkAnerake prAmANika jaina itihAsake atirikta tatkAlIna jaina sthApatya kalA, mUrti - kalA tathA citra kalApara bhI paryApta prakAza par3atA hai / ina lekhoMke dvArA hameM aneka sthAnoM, rAjAoM, gacchoM, AcAryoM, muniyoM, zrAvaka-zrAvikAoM, jAtiyoM AdikA paricaya milatA hai aura tatkAlIna rIti-rivAjoM, upAsanA paddhatiyoM tathA dhArmika, sAmAjika evaM rAjakIya paristhitiyoMkA vizada jJAna prApta hotA hai / udAharaNArtha, bhUmikAke pRSTha 87 se 93 takapara sacitra vijJapti-patroMkA varNana kiyA gayA hai, jinake avalokanase tatkAlIna sAmAjika, rAjanaitika evaM sAMskRtika paristhitiyoM kA bhalIbhA~ti 110 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paricaya prApta hotA hai aura unameM diye hue citra to hamAre samakSa tatkAlIna jIvana zailIkA cala-citra sA prastuta kara dete haiM / isa graMthakI vistRta bhUmikAmeM bIkAnerake jaina- itihAsa, bIkAnera ke rAjya sthApana evaM jainoMkA hAtha, bIkAnera nareza tathA jainAcArya, bIkAnera meM osavAla jAti ke gotra, bIkAnera meM racita jaina sAhitya, bIkAnerake jaina maMdiroMkA itihAsa, jaina- upAzrayoMkA itihAsa, bIkAnerake jaina jJAna-bhaMDAra bIkAnerake jainazrAvakoM kA dharma prema Adi viSayoMkA vizada vivecana kiyA gayA hai / 8. samaya - sundara kRti - kusumAMjali satrahavIM zatAbdI meM upAdhyAya samayasundara nAmaka eka prakAMDa jaina vidvAn aura mahAn kavi ho gaye haiM, jinhoMne vipula sAhityakA nirmANa kiyA aura aneka graMthoMpara vidvattApUrNa TIkAe~ likhIM / jaina zAstroM meM pAraMgata vidvAn honeke atirikta unakA vyAkaraNa, nyAya, anekArtha koSa, chaMda, sAhitya, saMgIta Adipara bhI pUrNa adhikAra thA, jisake kAraNa unakI racanAoMkA vidvatsamAja tathA jana-sAdhAraNameM bar3A bhArI Adara thA, aura Aja bhI haiM / unake prakhara pAMDityakA paricaya isI bAta se cala jAtA hai ki unhoMne samrAT akabarakI vidvatsabhA meM diye ATha akSaroM "rAjAno dadate saukhyaM" para ATha lAkha arthokI racanA kI / yaha grantha " artha - ratnAvalI" ke nAmase prasiddha hai / ina mahAn kavikI 563 laghu racanAoM kA saMgraha zrI nAhaTAjIne apane bhatIje zrI bha~varalAlajI ke sAnnidhya meM vikrama saMvat 2013meM uparyukta nAmase prakAzita kiyA hai| isa granthake prAraMbha meM vidvAn saMpAdakoM tathA mahopAdhyAya vinayasAgarajI dvArA ina mahAn kavike vyaktitva evaM kRtitvakA vistRta vivecana kiyA gayA hai / isa granthakI bhUmikA prasiddha vidvAn DaoN0 hajArIprasAda dvivedIne likhI hai / 9. ratnaparIkSA isa graMthakA saMpAdana bhI zrI nAhaTAjIne apane bhatIje zrI bha~varalAlajI ke sAnnidhya meM kiyA hai / vidvAn saMpAdakoMne ThakkarapherUkI lagabhaga chaH sau varSa prAcIna isa racanAko vizada bhUmikA ke sAtha prakAzita kiyA hai / granthake prAraMbha meM usakA paricaya 80 pRSThoM meM DaoN0 motIcandra dvArA diyA gayA hai, jisase isa viSayapara paryApta prakAza par3atA hai / 10. sItArAma caupAI mahopAdhyAya kavivara samayasundarakRta isa granthakA saMpAdana nAhaTAjIne apane bhatIje zrI bha~varalAlajI ke nameM kiyA hai aura yaha grantha saMvat 2019 meM prakAzita huA hai / isa granthake prAraMbha meM saMpAdakIya bhUmikA tathA pro0 phUlasiMha "himAMzu" dvArA "rAjasthAnIkA eka rAmacaritakAvya" ke zIrSakase isa grantha tathA usake lekhakakA vistRta paricaya, sItArAmacaritrasAra tathA DaoN0 kanhaiyAlAla sahala dvArA likhita "sItArAma caupAI' meM prayukta rAjasthAnI kahAvateM nAmaka lekha de diye haiM, jinase isa granthakI upayogitAmeM cAra cA~da laga gaye haiM / 11. zrImad devacandra stavanAvalI isa pustakakA saMpAdana zrI nAhaTAjIne apane bhatIje zrI bha~varalAlajI ke sAnnidhya meM kiyA hai, aura yaha pustaka saMvat 2012 meM prakAzita huI hai / aThArahavIM zatAbdi meM zrImad devacandrajI nAmaka eka prasiddha vidvAn santa hue haiM, jinhoMne saMskRta, prAkRta, hindI, gujarAtI Adi bhASAoMse aneka granthoM, sajjhAyoM, stavanoM AdikI racanA kI hai, jinakA pracalana vartamAna kAla meM bhI atyadhika hai / pustakake prAraMbha meM zrI nAhaTAjIne zrImad devacandrajIke vyaktitva tathA kRtitvake saMbaMdha meM paryApta prakAza DAlA hai / 12. dharmavarddhanagraMthAvalI isa granthakA saMpAdana zrI nAhaTAjIne kiyA hai aura yaha grantha saMvat 2017 meM prakAzita huA hai / jIvana paricaya : 111 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa graMthake prAraMbha meM zrI nAhaTAjIne mahopAdhyAya dharmavarddhanake vyaktitva evaM kRtitvake sambandhameM vistRta jAnakArI dI hai / ye aThArahavIM zatAbdI ke eka mahAn vidvAn saMta the aura unhoMne saMskRta tathA rAjasthAnI bhASAoM meM kAvya racanA kI hai| inakI pA~ca bar3I racanAoMko chor3akara avaziSTa samasta upalabdha racanAoMkA samAveza isa grantha meM kiyA gayA hai, jo zrI nAhaTAjI ke aneka varSoMkI khoja-zodha tathA parizramakA phala hai / isa granthakI bhUmikA rAjasthAnI suprasiddha vidvAn DaoN0 manohara zarmAne likhI hai / 13. jinarAjasUri kRti kusumAMjali satrahavIM zatAbdike uttarArddha meM kharataragaccha meM zrI jinarAjasUri nAmaka prasiddha AcArya hue haiM, jinhoMne saMskRta tathA rAjasthAnI bhASAoMmeM aneka granthoMkI racanA kI hai| unameMse katipaya upalabdha rAjasthAnI kAvyoMkA prakAzana zrI nAhaTAjIne isa granthake dvArA kiyA hai / yaha grantha vikrama saMvat 2010 meM prakAzita huA hai / isa granthake prArambhameM zrI nAhaTAjIne zrI jinarAjasUrike vyaktitva evaM kRtitvapara acchA prakAza DAlA hai / isa grantha sAhityika adhyayanake sambandha meM pro0 narendra bhAnAvatakA eka lekha granthake prArambha meM prakAzita huA hai| 14. bIkAnera ke darzanIya jainamandira zrI nAhaTAjIne bIkAnerake darzanIya jainamandiroMke sambandha meM sAmAnya jAnakArI ke lie yaha pustikA likhI hai, jo vikrama saMvat 2012 meM prakAzita huI hai / yaha pustikA etadviSayaka jJAnake lie bar3I upayogI siddha huI hai / 15. maNidhArI zrI jinacandrasUri aSTama zatAbdI smRti grantha kharatara-gacchameM "dAdAjI " ke nAmase suprasiddha cAra AcAryoMmeMse dvitIya " dAdAjI " kA aSTama zatAbdI samAroha gata varSa dillI meM bar3e paimAnepara manAyA gayA thA / usa suavasarapara zrI nAhaTAjI tathA unake bhatIje zrI bhaMvaralAlajI dvArA sampAdita isa granthakA prakAzana samAroha samiti dvArA kiyA gayA thaa| isa granthake prathama khaNDameM vibhinna viSayoMpara 43 mahatvapUrNa nibandha prakAzita kiye gaye haiM, jinameM se 20 nibandha isa grantha vidvAn sampAdakoM dvArA likhita haiM / isa granthake dvitIya khaMDameM kharataragaccha sAhitya-sUcI dI gayI hai, jise vidvAn sampAdakoMne 40 varSoMkI khoja- zodha aura parizramake uparAMta taiyAra kI hai aura jo kharataragacchake sambandhameM anusandhAna karanevAle vyaktiyoMke lie bahuta hI upayogI hai / isa grantha meM aneka prAcIna evaM arvAcIna citra bhI diye gaye haiM, jinase usakI zobhA meM abhivRddhi huI hai / 112 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uparASTrapati jattI dvArA agaracanda jI nAhaTA puraskRta ( san 1974 dillii)| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya khaNDa - - zraddhA-sumana 000000000000000000000000000000000 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zraddhA-ke-ye prasUna upAdhyAya prakAzavijaya mAM sarasvatI ke athaka pujArI avaruddha na ho pAI terI , aharniza lekhanI ke upAsaka vaha athaka ArAdhanA kartavya niSTha ye zubhra patra kAgaja ke pRSTha dharmoddhAraka kiMcit kiMcit zabdoM ke gorakhadhaMdhoM se lAkha lAkha vandana tujhako lIpita ho lakSita ho jo dIpa jyoti jAgRta tumase ! guMphita ho dIpa se jaleM sahasra dIpa vana gae prakAzamAna ho vizva AMgana citrita ho mukharita ho nandana vana, kAnana, indra dhanuSa ke saptaraMgoM se raMjita, mahAgrantha ! prajvalita prakAza meM mahAprANa ! timira bhAge kAvya-zodhita-citra mAnava jAge sAhitya AbhArI hai ujjvala ho vasudhA kA mastaka samAja AbhArI hai mAM sarasvatI ke athaka pujaarii| dhanya dhanya yaha mahAprayAsa-terA e-sarasvatI ke athaka upAsaka ! ghaNamolA zrI nAhaTAjI nai ghaNaimAna kanhaiyAlAla seThiyA kalama rI noka sUuThA ra paNa the to thAMrI jIvaNa rIkaLA sUM vagata ro par3ado iM kaivata ne kara dInhI sAva hI jhUThI, pragaTAyo gyAna-divalAM rI ratana-jota kaNA~ Dhalai rAta kaNAM Ugai dina bhUlyor3I vAtA'ra khyAtAM nai thAM ro to paLa-chiNa sarama ro saMjIvaNa de'ra karI vItai hai sAdhanA meM pAchI harI sabada rI ArAdhanA meM jakyA~ nai nigaLa lInhI hI bhejU hU~ maiM mhArai hiradai rI saradhA saraba-bhakSI mauta, caDhAUM hU~ caraNAM meM bhAvAM rA phUla isI suNyor3I hai'ka lichamI'ra surasatI thA~ nai jaLama de'ra dhina huI rayA karai hai aka-dUsarI tUM apUThI IM dharatI rI sonaLa dhULa / zraddhA-sumana : 115 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandanam DaoNo manohara zarmA, ema0 e0, pI-eca0 DI0 zreSThi-vaMza - samudbhUtaH, sarasvatyA upAsakaH / rAjasthAna-dharA-ratnaM, satataM sAdhanA - zIlaH, puNyAcAra-parAyaNaH / munirUpo gRhI caiva, chAtra varga - hite lInaH sudhI-vRMda- samAdRtaH / jJAna-vijJAna-yordhAtA, sAhitya- zodhako dhIraH, lupta-graMtha- prakAzakaH / sukRtis tattva-marmajJaH, karmaNyo dharma - cetAzca sadA sarva-hite rataH / divyatejAz ciraM jIvyAd, agracaMdro mahAmatiH ||5|| vidyA vinaya-bhUSitaH // 1 // rAga-dveSa- vivarjitaH // 2 // graMthAgAra - vidhAyakaH // 3 // mAtRbhASA - susevakaH // 4 // abhinandana zrI udayarAja Ujala agaracaMda sukRta 'udaya', sampati gRha sarasAta / rahe prema sukhazAMti jaya, sadA dharma ke sAtha // 1 // agaracaMda sevA 'udaya', ujjvala rAjasthAna / DUbata sAhitya dezako, karata uddhAra mahAna // 2 // bhAsA rAjasthAnakI, rAjasathAnI nAma / ko kubudhI mehaNa kareM, rukha pAle zrI rAMma // 3 // mAtara bhAsA mUla, jIvArI rajathAnarI / tUTa patrA tUla, dhanapaMtAM disa hI dharau ||4|| Apara jAya aneka, dhanabaMtA rajapaTa dharA | agaracaMda tUM aMka, tArakabhAsA mAtarI // 5 // bAMgar3a sama braha lAha, dhanavaMtA AyA dharA / ive gatA ahalAha, sAhitarI sevA binA // 6 // vIkAMNau vidavAMna, akaTha kIdhA Isavara / mAtarabhAsA mAMna, isAM sapUtAM Asare // 7 // Ave lahara aneka, dAhaNa bhAsAdesarI | hare sumera naheka, narAM agaracaMda nAhaTI ||8|| abhinandana zrI pyArelAla zrImAla 'sarasa' zrI zAradA donoM milakara karatI jisakA abhinandana | vandana // amRta- sAgara jJAna - sudhAkara agaracandajI kau garimA tuma sAhitya kSetra kI jaina-jagata ke gaurava tuma / ratna deza ke vidyAvAridhi, mAnavatA kI saurabha tuma // caMdra-kiraNa sA mRdu zItala hai manamohaka vyaktitva tumhArA / dayA dAna ke parama upAsaka vIra-vacana astitva tumhArA // jIvana ko hai saphala banAyA janmabhUmi ko dhanya kiyA / nAma amara kara diyA vaMza kA mAta pitA ko dhanya kiyA // harSa hameM zubha avasara pAkara karate Aja 'sarasa' abhinaMdana / TAla sabhI avaguNa ko tumane banA liyA nija jIvana caMdana // 116 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zraddhAJjali zrI vrajanandana gupta 'brajeza' amba ! bhAratI samoda, sahaja subhAya bharIcAru candra mukha hI sauM, candra jasa gA rahI / jJAnakI akhaNDa jyoti, jaga maga cahu~ oralalita nibandhana meMdivya chavi pA rahI / kahata ' vrajeza' bIkAnera kI kanI hU dhanya, deza au videzana meMkIrati kamA rahI / hindI rASTra bhAratI ke maMju mauna mandira meM, agara sugandha nityanaI-naI chA rahI // agaracanda nAhaTAjI kA zata zata abhinandana zrI 'kAkA' jinakA abhinandana karane ko utsuka abhinaMdana hai / sarasvatI ke putra nAhaTA jI kA abhinaMdana hai // (1) bacapana se hI sarasvatI kI satata sAdhanA karake / likhe pacAsoM graMtha Apane manameM jana-hita dharake // zodha pUrNa kaI lekha likhe jaga meM jinakA baMdana hai / sarasvatI ke putra nAhaTA jI kA abhinaMdana hai // (2) zrI siddhAntAcArya aura itihAsaratna jaise pada / kaI mile para nAma mAtrako AyA nahIM jinheM mada // assI sahasa purANoM, graMthoM kA kInA maMthana hai / sarasvatI ke putra nAhaTA jI kA abhinaMdana hai || (3) prAcIna itihAsa, Apako, sarasvatI kA vara hai| jaina ajaina sabhI bhArata mAM ho gaI dhanya pAkara aisA nandana hai / sarasvatI ke putra (4) lakSmI, sarasvatI donoM kI kRpA jinapara bhArI / phira bhI sAdA veSa aura mana hai jinakA avikArI // sarasvatI sevA ko 'kAkA' jinakA tana-mana-dhana hai / agaracanda nAhaTA jI kA zata zata abhinandana hai / dharmoM kI rahatI jinheM khabara hai // nAhaTA jI kA abhinandana hai | zraddhA-sumana : 117 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya-gagana ke dIptimAna nakSatra, tumheM zata zata praNAma zrI anUpacanda, nyAyatIrtha, sAhityaratna (2) abhimandanIya Adarza puruSa ! saMskRta hindI au prAkRta kA udbhaTa vidvattA-mahA dhAma / adhyayana tumhArA hai vizAla / amRta barasAtA rahe sadA gujarAtI rAjasthAnI kA zubha agaracaMda yaha amara nAma / tumahI se unnata Aja bhAla / sAhitya-zodha ke kAmoM meM tana mana dhana arpaNa kiyA Aja / niHsvArtha bhAvanA se prerita sAhitya manISI! yogirAja / / tuma saphala samAlocaka adbhuta / nirbhIka pravaktA patrakAra / Agama graMthoM ke abhyAsI pratibhAzAlI sAhityakAra / / koI bhI aisA patra nahIM jisameM na tumhArA chapA lekha / Azcarya cakita haiM mahArathI sAhityika gati vidhi dekhadekha // sAhitya praNetA koI bhI kaisA bhI Ave kisI kAla / saba kucha sAmagrI pAkara ke vaha ho jAtA tumase nihAla / (8) tuma parama sAdagI ke putale bhAvuka, jijJAsu, ati udAra / hita-mita priya bhASI vidvata priya ! zraddheya ! pracAraka sadvicAra // tuma prabala pArakhI purAtattva ! itihAsa nipuNa au krmnisstth| sAhitya ziromaNi ! guNa-grAhaka! nita satyaparAyaNa dharma niSTha // ajJAta purAnI racanAeM sAhitya kSetra meM hai itanA lAkara prakAza meM kiyA kAma / sammAna tumhArA karma vIra sAhitya jagata meM usa hI se jisa ora lekhinI calI gayI ho gayA tumhArA amara nAma / / bana gaI loha kI vaha lakIra // (11) udghATita nUtana tathya karo, zatazaH varSoM taka raha lalAma / sAhitya-gagana ke dIptimAna nakSatra tumheM zata zata praNAma / / 118 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zraddhAJjali sUrajacanda DA~gI agaracaMda surabhina sadA, sAkSI sUrajacaMda / AtmA kA nija bhAva hai, zuddha saccidAnaMda / / zuddha saccidAnanda vIrya ghra va zAMti hai| darzana jJAna saukhya sadA vizrAMti hai| jIvana sundara madhura miTI vibhrAMti hai| antardRSTi sahaja hita samyaka krAMti hai| sarasvatIke varada putra zrI rAdhezyAma zarmA 'zyAma' he sarasvatI ke varada putra, zata bAra tumhArA abhinandana ! isa dharatI para tuma 'candra' rUpa, zItala kiraNoM ko bikhraakr| de rahe manuja ko jJAna amita sAhitya-saMskRti ko nikharA kara / zodhaka, sAhityika sajaga rUpa, tuma ekaniSTha sevArata ho / ho dharma dhvajA ke prabala prANa, kRtiyoM ke punaruddhAraka ho| kSata-vikSata graMthoM ko cunakara, tumane unako nava prANa diye / sAhitya-sRjana ke nAyaka bana, bhUle-bhaTakoM ko trANa diye / tuma ho nizidina sAdhanAlIna, saMskRti ko saba kucha dAna kiyaa| likhakara tuma ne sadgraMtha amita, jana-jIvana kA kalyANa kiyaa| sAdhanA-paMtha ke aDiga pathika, tuma yuga-yuga taka abhiyAna kro| nija jJAna-razmi ko jyotita kara, jana-maMgala kA saMdhAna kro| * sAhitya jagat ke abhiyAnI, mahako, mahake jaise caMdana ! he sarasvatI ke varada putra, zata bAra tumhArA abhinaMdana ! zraddhA-sumana : 119 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zraddhAJjali zobhanAtha pAThaka aparigraha syAdvAda satyavrata udghoSaka zatazaH praNAma / garimA granthoM kI AMka rahe Alokita jisase dharA dhAma // ratnatraya se saMvare pudgala kI parakha, nikhAra rahe / candA samazAMti uDela rahe, nita satya zIla kA srota bhe.|| varzana kI paiTha anUThI hai jo Aja vizva kI thAtI hai| nAdAnI meM bhaTake jana ko basa yahIM zAMti mila pAtI hai / hama kitanA aura bakhAna kareM, yuga meM vidyA vAridhi bhara do| TAleMge trividha tApa yuga kA, he Iza! inheM jIvana bala do| sAhitya, saMskRti evaM sujanatA ke pratIka zrI kalAkumAra he vANI ke vara varada suvana, zatakoTi tumhArA abhinandana ! itihAsa manuja kA nahIMmanujatA kA palapala duharAtA hai, cItkAra manuja kA nahIM manujatA kA vihvala ghaharAtA hai / jo 'tamaso mA jyotirgamaya' kA kiyA prathama maMtroccAraNa / he amara jyoti ke saMdhAnaka, zata koTi tumhArA abhinandana / khula gaye kapATa, uTha gaye lalATa, khila gaye manujatA ke zatadala / dhula gaye kaSAya-ura-antarAya baha cale sarita, bhara svara kalakala / prAcI ke svarNima prAMta bIca, gA uThe bihaga maMgala-vaMdana / zucitA, RjutA ke saumya setu, zata koTi tumhArA abhinandana / / thA huA eka sAdhaka mahAnkI aDiga sAdhanA, jJAna-dhyAna; ziva-jaTA-yUtha se lalaka-kilaka thA huA devasari purazcaraNa / tuma apara bhagIratha bana Aye, vasudhA ke vara vasu amara prANa ! he nava-jIvana ke varadAyaka, zatakoTi tumhArA abhinandana !! 120 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agama gagana se utara dharA para sarasa suvAsita agaracanda vara / agaru-dhUmamaya-sukha-saurabha se huA dharA kA mahamaha prAMtara / lalita-kalita vasudhA ke kaNa-kaNa halasa-kilaka karate abhivaMdana / avanI ke vibhu-varadAna sughar3a, zatakoTi tumhArA abhinandana / / dhavala candrikA amala UrmitA, kulakUla khilakhila kiraNa-kiraNa mila, nava-jIvana-saMjIvana lekara, sarasa lAsamaya hAsa saMjokara, utarI bhU, le maMgala spaMdana, vinata vizva-hita UrdhvArohaNa ! sat-ziva-sundara ke saMvAhaka, zatakoTi tumhArA abhinandana !! kitanI kRtiyA~, kitane sarjaka, the bane kAla ke krUra asana, tuma sAdha-dIpa ko kara jyotita, kara rahe aharniza prANa-vapana / terI sAdhe terI kRtiyA~, mA~ bhArati ke maMgala arcana ! sAhitya-siMdhu ke avagAhaka, zatakoTi tumhArA abhinaMdana !! niSkampa zikhA ke jyoti amala, sukhakara bihAna ke vikaca kamala, mA~ bhArati ke he cira sAdhaka ! jana-jana-maMgala ke ArAdhaka ! he agaracaMda ! dIpaka amaMda, he dharmaprANa ! he yugacAraNa ! he mAnavatA ke sambodhaka, zatakoTi tumhArA abhinaMdana !! hai dhanyabhAga vasudhA lalAma, sAhitya, saMskRti, sujanadhAma, haiM dhanya dharA ke prANa-prANa le lekara tere suyaza-nAma / he sAdhapaMtha ke saumyavatI, yuga-yuga jIo bana kIrtimAna ! he vANI ke vara varadasuvana, zatakoTi tumhArA abhinaMdana !! zraddhA-sumana : 121 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aise jJAna jyoti dinakara kA abhinaMdana zata bAra hai zrI vimalakumAra jaina soMrayA 'agaracaMda nAhaTA' sA jana banA hRdaya kA hAra hai, aise jJAnajyoti dinakara kA abhinaMdana zata bAra hai| jisane apane sada viveka se jana-jana ko Aloka diyA, jisane apane puNya prayAsoM se mAnava ko yoga diyaa| jisane kSamatA samatA se mAnava mana ko AhlAda diyA, jisane akSaya jJAna puJja se nava yuga ko nirmANa diyA || jo dharatI para bana AyA mA~ sarasvatI kA pyAra hai, aise jJAna jyoti dinakara kA abhinaMdana ta vAra hai| jisane apane pauruSase apanA itihAsa banAyA hai / jisane apane karttavyoMse jagameM nirmANa karAyA hai // jisane apanI sadvANIse mAnava ko patha darzAyA hai / jisane apanI kRta karaNIse pAvana tama gurupada pAyA hai / jo isa yugake budhajana gaNa kA banA eka AdhAra hai| aise jJAna jyoti dinakara kA abhinaMdana zata bAra hai // jisakI pAvana puNya lekhanIse Alokita loka hai| jisakI jJAnamayI pratibhA ko jaga jana detA dhoka hai // jisane apane budha vivekase miTA diyA saba zoka hai| jisane Age Ane vAle yuga ko diyA Aloka hai || jo jana-janake lie banA aba alakha jJAna kA dvAra hai, aise jJAna jyoti dinakara kA abhinaMdana zata bAra hai // 3 jisake zaMkhanAdase jo narase nArAyaNa bhArata mA~ kI pAvana agaNita jana jisakI usa jana kI yaha Aja arcanA kA aise jJAna jyoti dinakara kA abhinaMdana zata vAra hai // 122 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha pAvana dharma pAvana dharma jagA insAnameM, banakara vicarA samyak jJAnameM // vANI kA jisameM sammAna hai / zikSAse dIkSita hue mahAna hai / / graMthA zubha hAra hai| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva-koSameM amara rahegA agaracanda kA nAma zrI kalyAgakumAra zazi itanA diyA pustakAlaya ko sAhityika bhaNDAra nita mumukSu jaga pAyegA, nava anveSaNake dvAra zikSA-paTa para likhe raheMge, yaha samasta upakAra jo prazastiyA~ lupta prAya thIM kiyA punargaddhAra pUrA jIvana nirvikAra, 'sAhityika sevA grAma' vizvakoSameM amara rahegA, agaracanda kA nAma tumheM, samarpita dikhA svayam hI anveSajJI jJAna eka lakSya hI rahA nirantara, nUtana anusandhAna jIvana kI asAratAoMmeM hai kRtitva mahAna isa nazvara jagameM aise hI jIvana AyuSmAna antaraGga, bahiraGga rahe, jinake sadaiva niSkAma vizvakoSameM amara rahegA, agaracanda kA nAma naI vidhAe~ denevAlA, kiyA satata nirmANa bhare amaratAke zarIrameM, nita Alokita prANa maMthanameM samadRSTi rahe saba gItA, veda, purANa likhA vahI, jisakA jaisA bhI, milA akATya pramANa aisI saphala lekhanI, jisane liyA nahIM vizrAma vizvakoSameM amara rahegA agaracanda kA nAma koI aisA kSetra nahIM hai jisameM dikhe na Apa mukharita dIkhI dizA dizAmeM lekhana kI pada-cApa bAdhAoMmeM rahA pragati maya karmaTha kArya-kalApa yugoM-yugoM, taka amara rahegI, amara, kalama kI chApa aise kalama-kAra mAnava ko, zata zata vAra praNAma vizvakoSameM amara rahegA, agaracanda kA nAma zrI agaracandajI nAhaTAke prati gaurI zaMkara gupta mUtti ho saujanya kI, taba sAdhanA abhirAma ! samarpita jIvana tumhArA, amara-ujjvala nAma !! sahaja mUlyAMkana na saMbhava hai ki aisA kAma ! tumheM arpita sumana zraddhAke asaMkhya praNAma !! zraddhA-sumana : 123 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandana sarvadeva tivArI "rAkeza" abhinandana, he vidyAvAridhi, buddhi-bRhaspati, munivara ! akSarajIvI, RSi-kula-gaurava, sa-hita-bhAvanA-bhAsvara ! agaru-gandhase pUrita kaNa-kaNa zrI-zAradA-niketana, gahana zveda-sari bahI, lupta yA gupta bana gae cetana ! ramya latAe~ lakSa-lakSa sAhitya-kuMjameM lahara bharI, caMcala rasa-mAruta-vilAsase bar3hI bhAratI jIrNa tarI ! damakAyA vANI kA darpaNa, akSara-akSara camaka uThe, nAma gaNezI-mantra banA hai, nita nava gaNapati damaka uThe ! harSita kalA, dharma yA saMskRti-gautama-nArI rajase, TApe ko upavanameM badalA, apara saSTi raca aja-se ! svayaM zIlameM pustaka-Alaya, vizvakoSa jIvita para, dharma, kAvya, saMskRtike saMgama, zodha-tamisrA bhAskara ! abhinandana zrI sIthala, bIkAnera abhinandana hai ApakA, bhakti bhAvake sAtha / garva nahIM hai mAnakA, gahata jJAna paramArtha / / rakSaka rAmako jo rahe, vande nara aru nAra / caMcala cita vazameM rahe, taba ber3A ho pAra // dayA yukta ho laghuna pe, dAna jJAnakA deha / jIva saphala hove tabhI, sadA sajjanase neha // nAma narottamase huA, mahimA bar3hI apAra / haradama likhate lekha hai, haMsa vaMza paya sAra / / TAle avidyA bhUtako, tattva granthakA leha / tattva sadA vA vANImeM, kavi bAnIko deha / / 124 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gIta DiMgala zrI rAvata sArasvata bhala pAdya rakhI pUrI piMDalAI, mAdya rakhI sirimAla jema / karataba kare kamAI kIrata, nIkI bhAMta nibhAyA nema // 1 // mArca moha na miliyA mAyA, mAthApaca hI moha macai / rAcai raMga na rIjha ramA rI, sArada rI hI sIkha jacai // 2 // ruliyA ratana na raMca rukhAlyA, nanAM pAnAM jatana kiyaa| hulasI pothyAM harakha hiya meM, pukharAjAM mukha pIta dhiyA // 3 // galiyo garaba garatha-bhaMDArA, grantha-bhaMDArAM daraba thiyo / mAtama tosAkhAnA maniyo, pothIkhAnAM paraba kiyo // 4 // sodha subraNa okhadhAM sodhe, sodhai lagana juA sodha / purukhAM rai jasa karataba rI paNa, sArA sirai thAharI sodha / / 5 / / Akhai desa kamAI kIrata, 'nAhaTA' nAma sunAma hiyo / bIkAnera basAyo bIka, te paNa tIratha dhAma kiyo // 6 // 81AR Exc zraddhA-sumana : 125 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya khaNDa Annihi vyaktitva, kRtitva aura saMsmaraNa Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sammAnita tathA puraskRta rAjasthAnI sAhitya akAdamI, udayapura meM zrI mohanalAla jI sukhAr3iyA, nAhaTA jI ko padaka lagAte hue / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sammAnita tathA puraskRta Un U rAjasthAnI sAhitya akAdamI, udayapura meM zrI mohanalAla jI sukhAr3iyA, nAhaTA jI ko padaka lagAte hue / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ACCETTATUT PROCESU virATa rAjasthAnI bhASA sammelana bIkAnera dvArA nAhaTA jI kA nAgarika abhinandana isameM bar3e bhrAtA zubharAja jI, megharAja jI, bhANeja hajArImala jI bAMThiyA, putra dharamacandra, vijayacandra va pautra rAjendrakumAra parilakSita haiN| vidvAnoM meM muralIdhara vyAsa, manohara jI zarmA, zrIlAla, nathamala jozI, mUlacandra prANeza Adi upasthita haiN| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22. SaSTipUrti abhinandana samAroha meM mahArAjakumAra narendra siMha bIkAnera nAhaTA jI ko sammAnita kara rahe haiM / pIche bhANeja hajArImala jI bAMThiyA khar3e haiM / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTI pUrti para bIkAnera nAgarika abhinandana meM bhASaNa dete hue nAhavA jI / : Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 09 IIMa SaSThI pUrti para nAgarika abhinandana ke samaya zrI agaracanda jI nAhaTA, DaoN0 manohara zarmA ke saath| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Images bambaI meM 9 mArca '71 ko mAnatuMgasUri sArasvata samAroha samiti dvArA bhaktAmara rahasya bheMTa kara sammAnita hote nAhaTA jI aura samAroha saMcAlaka / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virATa rAjasthAnI bhASa 6593 bIkAnera meM virATa rAjasthAnI bhASA sammelana meM zrI agaracanda nAhaTA ke SaSTipUrti ke samaya nAgarika abhinandana / zrI mAnatuMgasUri sArasvata samAroha samiti dvArA abhinandana (9-3-71) Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandeza AcArya zrI tulasI zrI agaracandajI nAhaTA jaina-zAsanake bahuzruta aura sAdhanAzIla upAsaka haiN| Agama-sAhityake anusAra zruta aura zIla donoMkI samanviti hI jIvanakI pUrNatA hai / zrutavihIna zIla aura zIlavihIna zruta ye donoM sAdhanAko siddhikI bhUmikA taka nahIM le jA skte| nAhaTAjIne jaina-sAhityako aneka vidvAnoM taka pahu~cAyA hai aura unakA dhyAna AkRSTa kiyA hai| unhoMne vyAvasAyika jIvana jIte hue bhI sAhitya-sAdhanAkI hai yaha anya zrAvakoMke lie anukaraNIya hai| terApaMtha dharmasaMghake adhyayana aura sAhityako dUsaroM taka pahu~cAne meM nAhaTAjIkI lekhanI mukta rahI hai| inake dvArA dUsaroMkA paricaya hameM milA hai| isa prakAra ye aneka saMghoM aura vidvAnoMke bIca mAdhyamakA kAma karate rahe haiN| jaina-zAsanako vartamAna sthiti saMtoSajanaka nahIM hai| vartamAnake saMdarbha meM usameM aneka nae unmeSa aura nae AyAma apekSita haiN| bhagavAna mahAvIrakI paccIsavIM nirvANa zatAbdImeM jainadharmake vikAsakA sundaratama avasara hai| saMgaThanako adhika majabUta karanekI AvazyakatA hai| yaha samaya sabake lie samanvaya aura sadbhAvanAkI vRddhi kA hai| isa kArya meM saba sAdhuoM aura zrAvakoMkA samanvita prayatna Avazyaka hai / isakI pUttimeM sAdhuoMkI bhA~ti zrAvaka bhI yogya baneM aura jaina zAsanako prabhAvI bnaaeN| yazasvI patra zrI upAdhyAya amaramuni zrI agaracandajI nAhaTA do mAtAoMke yazasvI putra haiN| yaha nahIM ki eka ke aurasa putra haiM, to dusarIke dattaka haiM, goda lie hue / donoM hI mAtAoMke ve eka samAna sAkSAt aMgajAta putra haiN| Apa kaheMge, yaha asambhava hai / maiM kahU~gA, isa asambhavameM hI to zrI nAhaTAjIkI garimA hai| sambhavatAmeM kahIM adbhutatAkI camatkRti hotI hai ? nahIM, - asambhavatAkI sambhavatAmeM hI vaha vilakSaNa camatkAra hai, jo zrI nAhaTAjIne kara dikhAyA hai| Apa jaise ki mAM lakSmIke yazasvI putra haiM, vaise hI mAM sarasvatIke bhI labdhapratiSTha putra haiN| donoMkI hI eka samAna sahaja kRpA hai nAhaTAjI para / purAnI ukti hai sarasvatI aura lakSmImeM vaira hai| kiMta zrI nAhaTAjIke yahA~ to donoM hI lIlAyita haiM / aisA suyoga virala hI kahIM mila pAtA hai| nAhaTAjIne eka vyApArI kulameM janma liyA hai| vaha bhI rAjasthAnIya maru pradezake vyApArI kulameM, jahA~ isa prakArake zikSaNakI, sAhityika adhyayana evaM sajanakI kama hI sambhAvanA rahatI hai yaha bhI nahIM ki nAhaTAjIne vyApAra kSetra chor3a diyA ho aura ekAnta sAhitya kSetra hI apanA liyA ho prArambhase hI ve vyaktitva, kRtitva aura saMsmaraNa : 129 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ donoM kSetroMmeM kAma karate rahe haiM, aba bhI kara rahe haiN| jahA~ ve eka kuzala evaM sudakSa vyApArI haiM, vahA~ eka gambhIra vidvAna, sUkSmadarzI cintaka evaM saphala sAhityakAra bhI haiN| ise kahate haiM, eka sAtha do ghor3oMpara savAra hokara daur3a lagAnA / santulanakI isa adbhuta kSamatApara janamana kaise na camatkRta ho jaaegaa| nAhaTAjIko dekheM, to lagatA hai, koI mAravAr3I seTha hai| vahI sira para pagar3I, purAnI zailIkA sAdhAraNa koTa yA kurtA aura dhotI / kauna kahegA, isa mudrAmeM koI sAhityakAra bhI ho sakatA hai| sAhityakAra hone kI sahasA koI kalpanA hI nahIM ho sktii| zrI nAhaTAjI Ajake yugake dhanI evaM sAhityakAra e bhI apanI paramparAgata sAdagImeM aura vAnabhati rakhate haiN| koI ahaMkAra nahIM. pradarzana nahIM. daMbha nahIM, dikhAvA nahIM / jo hai vaha sahaja hai, niSphala hai, nirmala hai / isa prakAra ziSTatA evaM zAlInatAkI sAkSAt jIvita mUtti haiM naahttaajii| - . eka adhyavasAyazIla vyakti kitanA mahAna evaM virATa kArya kara sakatA hai. nAhaTAjI isake pratyakSa udAharaNa haiN| prAcIna hastalikhita granthoM kA eka vizAla pustakAlaya hai nAhaTAke pAsa, unakA apanA hI saMgrahIta evaM niyojita / maiMne apanI bIkAnera yAtrAmeM jaba vaha gRha pustakAlaya dekhA to, vismaya-vimugdha ho gayA maiM / jaisA maiMne sunA thA, usase kahIM adhika hI dekhA maiMne A~khoMse / prAkRta, saMskRta, apabhraMza, rAjasthAnI, gujarAtI aura hindIke sahasrAdhika durlabha granthoM kA yaha jJAna bhaNDAra hai, kAvya, nIti Adise sambandhita anekAneka adbhuta racanAe~ saMgrahIta haiN| nAhaTAjI kA yaha gaha pustakAlaya bIkAnera jaisI marubhUmimeM vaha satata pravahamAna jJAnanirjhara hai, jahA~ dUra-dUra takake jJAnapipAsU apanI pyAsa bujhAne Ate haiN| vastutaH bIkAnera zrI nAhaTAjIke yazasvI kRtitvake kAraNa sAhityakAroMke kie Aja eka pAvana tIrthadhAma bana gayA hai| zodha kSetrameM kAma karane vAle bhAratIya vidvAn yA chAtra kahIMke bhI hoM, nAhaTAjIse avazya kucha paribodha evaM parAmarza pAne kI bAta socate haiN| socate hI nahIM, pAne jaisA pAte bhI hai ve unase / nAhaTAjIke nirdezanameM aneka pI-eca0 DI0 ho cuke haiM aura ho rahe haiN| nAhaTAjI kA dvAra etadartha sabake lie khulA hai| unakA nirdezana itanA sakSama, sabala evaM pramANabhUta hotA hai ki zodhakartA kA patha prazasta ho jAtA hai / vaha zIghra hI gatizIla hokara apane nirdhArita lakSya para pahu~ca jAtA hai, usakI racanA vidvajjagatameM pratiSThA prApta kara letI hai| aise aneka vidvAna aura chAtra mere paricayameM Ae haiN| jinhoMne apane zodhakArya meM sahayoga pAne kI carcA karate hue nAhaTAjI kI mukta kaNThase prazaMsA kI hai| ThIka hI kahA hai 'nahi kRtamupakAraM sAdhavo vismaranti / ' zrI nAhaTAjI kI sAhityika vidhA mukhya rUpase itihAsa hai| aneka prAcIna vidvAnoMke mahanIya vyaktitva evaM kRtitva ko nAhaTAjI kI sadhI huI pariSkRta pratibhAne kitanA ujAgara kiyA hai, yaha dekha sakate haiM, unake yatra-tatra prakAzita vistRta nibandhoMmeM / nAhaTAjI kI itihAsa sambandhI sthApanAe~ yoM hI nahIM hotI haiM, unakI pRSThabhUmimeM hotA hai talarpazI gahana gambhIra cintana evaM manana / itihAsase sambandhita aba taka unhoMne jo bhI diyA hai, vaha itanA pramANapussara diyA hai, ki use koI yoM hI cunautI nahIM de sktaa| itihAsake atirikta dharma, darzana, AkhyAna, nIti Adise sambandhita racanAeM bhI unakI itanI hai ki unakA eka virATakAya saMgraha ho sakatA hai| maiM sAhityika saMsthAoMke adhikArI sajjanoMse anurodha karU~gA ki nAhaTAjIke nibandhoM tathA anya racanAoM ko pustaka rUpameM prakAzita kiyA jAe, tAki vibhinna viSayoMke adhyetAoMko unakI vicAra sAmagrI sahaja rUpase ekatra upalabdha ho ske| 130 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI nAhaTAjI kA abhinandana eka pracalita paramparA kA pAlana mAtra nahIM hai| vastutaH ve abhinandananIya hai, apane sRjana kI cirasmaraNIya garimAse / maulika abhinandana vahI hai, jo vyakti ke apane gauravapUrNa vyaktitva evaM kRtitvase prabhAvita hokara janamAnasameM ubharA karatA hai / yaha vaha Aloka hai, jo vidyut kI taraha camaka kara sahasA andhakArameM sadAke lie vilIna nahIM ho jAtA hai / mahAkAlake pathapara Ane vAle lambe paDAvoM ko pAra karatA huA yaha samujjavala yazaH prakAza bhaviSya kI ora bar3hatA jAtA hai aura isa patha ke aneka bhUle-bhaTake yAtriyoM ko preraNA kA paribodha detA jAtA hai| zrI nAhaTA apane 'agaracanda' nAmake anurUpa hI agaravartikA kI taraha dinAnudina mahakate raheM tathA candra kI taraha camakate rheN| sAhityika jagat ko unase abhI aura bhI AzAe~ haiN| unheM abhI aura bhI bahuta kucha denA hai| mujhe AzA hI nahIM, dRr3ha vizvAsa hai ki aba taka unhoMne jo diyA hai, usase bhI kahIM adhika zreSTha evaM zlAghanIya ve dete raheMge, jisapara anAgata kI prabaddha prajA sAtvika gauravAnubhUti karatI rhegii| saMzodhaka nAhaTAjI gaNivarya-janakavijayajI zrI agaracanda nAhaTA grantha samitikI patrikA milii| Apa logoMkA prayAsa stutya hai / nAhaTAjIne bhagavAna mahAvIrake Adarza zramaNopAsakake tulya jIvana vyatIta kiyA hai| sAhityika evaM prAcIna granthoM ke saMzodhana viSayameM to eka adbhuta kArya karake apanI sAhityaruciko cAra cAMda lagAe haiN| zrI nAhaTA-bandha zrI muni kAntisAgarajI itihAsa ziromaNi, purAtatvajJa zrI agaracandajI, zrI bhaMvaralAjI nAhaTA bhAratake nAmAMkita vidvAnoMkI gaNanAmeM apanA sthAna rakhate haiN| inhoMne saikar3oM alabhya granthoMkA sampAdana va prakAzanakA kArya kiyA hai / janmajAta-vyAvasAyika evaM lakSmI putra honepara bhI itihAsa va purAtattvake viSayameM jo zodha va khojakI hai, vaha anumodanIyake sAtha-sAtha anukaraNIya bhI hai| isa prakAra vyApArika jIvana hote hue bhI sAhitya-sevAmeM itanA samaya denevAle virale hI vyakti hoNge| jaisalamerakA sAhitya-bhaMDAra to apane ApameM anUThA hai hI, kintu nAhaTA bandhaoMkA sAhitya-saMgraha bhI bIkAnerameM advitIya hai / yuga pradhAna jinacandrasUri Adi granthoMkA lekhana, sampAdana, itihAsajJoMko satata nUtana jJAtavyako upalabdhiyA~ karAte haiM / nAhaTA bandhuoMkI dharmaniSThA. sAhitya prema, saralatA, jJAnArjanameM ekAgratA Adi aneka guNa aise haiM jinake kAraNa mAnavakA AkarSita honA svAbhAvika hai|| ina saba viziSTa guNoMke sAtha hI inameM eka sarvopari vizeSatA yaha hai ki jIvana meM kadAgraha dRSTikA abhAva hai| jaba kabhI va jisa kisIne kharataragaccha-sAhityapara prahAra kiyA to inhoMne sadA ucita uttara diyA hai, satyako sAmane rakhA hai aura usameM sadA niSpakSa dRSTikA hI paricaya diyA hai| isIkA pariNAma hai ki unhoMne aucityakA ullaMghana kabhI nahIM kiyA / vyaktitva, kRtitva aura saMsmaraNa : 131 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAsanake pratibhAzAlI putra zrI nAhaTAjI zrI udaya sAgarajI zreSThIvara zrI agaracandajI nAhaTA abhinandana-samAroha samiti dvArA yaha jAnakara hArdika prasannatA huI ki sAhitya manISI zrI nAhaTAjIkA abhinandana kiyA jA rahA hai / zrI nAhaTAjIkA merA samparka gata 40 varSoMse rahA hai| eka pratiSThita evaM sampanna parivArameM janma lekara jaina samAjameM sAhitya sRjanakI jo sevAe~ eka pratibhAzAlI jaina zAsanake putrake rUpameM kI hai, vaha sadaiva hI jaina jagatameM smaraNIya rhegii| sacce arthoM meM ve sarasvatIke varada putra haiN| sAhityakArakA jIvana gulAbake puSpakI bhA~ti hotA hai| gulAbakA puSpa kAMToMke madhya rahakara bhI sabako saurabha detA hai| havAkA jhoMkA AyA ki miTTI meM milatA huA bhI vaha apanI saurabha miTIke kaNoMko de detA hai| usI prakAra sAhityakAra apane sAhitya dvArA sabhI ko lAbhAnvita karatA hai| zrI nAhaTAjIne apanI lekhanI dvArA jaina-samAjakI jo sevAe~kI haiM, vaha zatamukha prazaMsanIya haiM aura yuga-yuga taka bhAvI pIr3hiyoMko divya preraNA detI rheNgii| zrI nAhaTAjIne sAhityakAra, lekhaka, itihAsakAra evaM tattvavettAke rUpameM kArya karake apanI sAhitya-sAdhanAse jaina samAja evaM khataragacchako jo amUlya ratna pradAna kiye haiM unako dekhakara yahI kahanA ucita hai ki Apa sacce arthoM meM jaina samAja evaM khataragacchake pratibhAzAlI putra haiN| merI hAdika kAmanA hai ki isa abhinandana samArohase samAjakI yuvApIr3hI preraNA lekara bhAvI jIvanako saphala banAve / saMdeza vijayadharmasUri muni yazovijayajI saujanya svabhAvI, dharmazraddhAlu vidvAn nAhaTA bhAioMke lie bhavya abhinandana-samArohakA jo Agejana kiyA gayA hai vaha atyucita hI hai| patrikA par3hakara ati Ananda huaa| eka sukhI sadgRhastha apane gRhasthocita kAryameM rata hote hue bhI samayakA kitanA kImatI sadupayoga karake jJAna sAdhanA-upAsanA kara sakatA hai, usakA jIvana udAharaNa nAhaTA bhAiyoMmeM hai| zrI agaracandajIkI sevA-jJAnasevA itanI vizAla hai ki par3hakara koI vyakti AzcaryakA anubhava kiye binA nahIM raha sktaa| hama ApakI samyag jJAnopAsanAkA bhari-bhUri anumodanA karate haiM aura Apa sva-parakalyANako sAdhanAke pathapara uttarottara adhika padArpaNa karate raheM, aisI zubhakAmanA karate haiN| nAhaTA abhinandana samAroha bhavya baneM aura kavi kAlidAsa kI 'tatrApi zlokadvayaM' zAkuntala nATakakI uktike anusAra dezakI prajA, usameM rAjasthAnakI prajA, usameM jaina prajA, apanA kartavya pUrA kareM, aura samAroha sAnanda sampanna ho, yahI zAsanadevase prArthanA hai| 132 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhIkSNa jJAnopayogI munizrI mahendrakumArajI 'prathama' saMghakI vaiyAvRtti, pravacanakI prabhAvanA, tIvratara tapasyA, kAyotsarga Adi karma-nirjarAke mahAna hetu haiM / karma-nirjarAke anya mAdhyamoMmeM abhIkSNa jJAnopayogI bhI eka sabala mAdhyama hai, jisakA avaSTambha sAmAnya vyaktike dvArA nahIM ho sktaa| jJAnAvaraNIya karmakA kSayopazama usameM vizeSa nimitta hotA hai| tatva-carcA yA darzana-mImAMsAke sAtha-sAtha paramparAoMkA aitihAsika paryAlocana va sAhityake vibhinna srotoMke udgama aura vikAsakA lekhA-jokhA bhI Adhunika svAdhyAya-paramparAmeM anubaddha ho gayA hai| zrI agaracandajI nAhaTA usI navIna zRMkhalAkI eka bar3I kar3I haiN| jaina-zAsanake itihAsakI sUkSmatama sUcanAoMke AkalanameM unhoMne apanA jitanA samaya lagAyA hai, utanA hI unhoMne pAyA bhI hai| vaha prApti unake karma-nirjaraNameM jahA~ sahayoginI hai, vahA~ jaina-zAsanake gauravako vRddhigaMta karane tathA navIna tathyoMkI ora jaina va ajaina vyaktiyoMko AkarSita karanemeM bhI saphala huI hai| prAcIna tathyoMkI prAmANika jAnakArImeM jina mardhanya vyaktiyoMkA sthAna hai, unameM zrI nAhaTAjI agraNI haiN| ___ Adhunika zikSA-dIkSA tathA vAtAvaraNase sarvathA dUra hote hue bhI zrI nAhaTa jIne jo sAhitya-sevAkI hai, vaha unakI jainadharmake prati gaharI niSThA kI abhivyaMjanA to hai hI, sAtha-sAtha unakI sUkSma tathA grAhaka dRSTiko bhI sAkSikA hai| unakA apanA nijI bRhat granthAgAra granthoMkI mahanIyatA tathA saMkhyAkI vipulatAke kAraNa jahA~ 'vidvAnoM ko AkarSita karatA hai, vahA~ unake vyavasthA-kauzalase bhI prabhAvita kiye binA nahIM raha sktaa| vi0 saM0 2021 kI ghaTanA hai| yuga-pradhAna AcArya zrI tulasIkA caturmAsa bIkAnerameM thaa| maiM una dinoM 'kAla yazovilAsa' kA sampAdana kara rahA thaa| usI sandarbhameM eka prasaMgapara mujhe bhagavatI-sa tathA vibhinna pratiyoMke avalokanakI apekSA huI / maiM zrI nAhaTAke granthAgArameM pahu~cA / nAhaTAjIne kula pA~casAta minaTameM hI mere sAmane bhagavatI-sUtrakI hastalikhita tathA mudrita bIsoM pratiyA~ rakha diiN| mujhe ve paricaya dene lage ki, amuka pratikA lekhana-saMvat amuka hai aura amukakA amuka / mujhe apekSita sandarbhako khojanemeM bahuta sugamatA huI / granthAgArameM pustakoM tathA hastalikhita pratiyoMke rakhanekA unakA tarIkA atyanta Adhunika aura sarala lgaa| zrI nAhaTAjI aneka prasaMgoMpara mujhase mile haiN| jaba-jaba unake sAtha kisI bhI pahalapara carcA huI hai, vaha bahuta sarasa, bahuta gambhIra tathA navIna tathyoMse paripUrNa huI hai| naI zodhakA unakA anavarata krama calatA rahatA hai| ataH ve hara samaya naI sUcanA deneke adhikArI rahate haiN| jainadharma va rAjasthA vibhinna pahaluoMpara zodha-kartAoMke lie unhoMne jahA~ apane granthAgarake dvAra unmukta kara rakhe hai, vahA~ apanI jJAna-garimAse bhI unakA mArga-darzana kiyA hai| bhagavAna zrI mahAvIrane cAra prakArake vyakti batalAye haiM-1. zruta (jJAna) sampanna, 2. zIla (cAritra) sampanna, 3. zruta va zIla sampanna tathA 4. zruta va zIla rahita / zrI nAhaTAjI zrutArAdhanAmeM aharniza kriyAzIla haiN| unakA abhIkSNa jJAnopayoga vastutaH hI jaina-samAjake anya zraddhAluoMke lie bhI mahAn preraka hai| yadi isa prakArake aneka vidvAn ho jAyeM, to sacamuca hI jaina-saMskRtike ve calate-phirate sUcanA kendra ho sakate haiN| zrI nAhaTAjIkA sammAna vastutaH unakI zrutArAdhanAse honevAlI karma-nirjarAke prati AtmIya bhAvakA prakaTIkaraNa hai| vyaktitva, kRtitva aura saMsmaraNa : 133 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhityika sitAre nAhaTAjI zrI puSkara munijI zrI agaracandajI nAhaTA jaina samAja ke eka camakate damakate sAhityika sitAre haiM / ve prakRSTa pratibhA sampanna vyakti haiM / sAhityika kSetrameM unakI sarvatra khyAti hai / itihAsa aura purAtattva ke ve gambhIra jJAtA haiN| kisa AcAryakA janma kaba huA, kahA~ huA aura unakI kauna-kauna sI kRtiyA~ haiM ? Apa kisI bhI samaya unase pUcha sakate haiM / ve Apako usakA sampUrNa vivaraNa sunA deNge| Apa unakI ajaba-gajabakI smaraNa zakti dekhakara cakita ho jaayeNge| zrI nAhaTAjI vastutaH vizvakoza haiM / nAhaTAjIkA janma vaizyakulameM huA hai / vaizyoMkA mUlavyavasAya vyApAra hai / ve lakSmI putra hote haiM, prAyaH sarasvatI se unakA vAstA nahIM hotA / nAhaTAjI isake apavAda haiN| unhoMne apanI laganase sAhityika kSetra meM vikAsa kiyA hai / unhoMne noToMse tijorI nahIM bharI kintu mahattvapUrNa granthoMse pustakAlayako sajAyA hai| hajAroM anupalabdha aura aprApya grantha unake saMgrahAlaya meM haiM / ve granthoMko kevala ikaTThA hI nahIM karate unheM par3hakara usapara apane mahattvapUrNa vicAra bhI vyakta karate haiN| unhoMne bahuta adhika lekha ajJAta kavi - lekhakoMkI kRtiyoMpara likhe haiM, jo unakI bahuzrutatAke paricAyaka haiM / unakA abhinandana samAroha manAyA jA rahA hai, yaha ucita hai / merI hArdika maMgala kAmanA hai ki ve cirAyu hokara atyadhika sAhityika aura sAMskRtika sevA kara yazasvI baneM / bhAratIya saMskRtikA sammAna gaNi zrI hemendrasAgarajI zreSThivara zrI agaracandajI nAhaTA abhinandana samArohakI patrikA milii| par3hakara atyanta Ananda huA / inake abhinandana grantha meM merA bayAna honA - mantavya prastuta karanA maiM apanA karttavya samajhatA hU~ / zrI agaracandajI nAhaTA evaM zrI bha~varalAla nAhaTA dvArA dhArmika, sAhityika evaM kalApUrNa granthoM aura racanAoMkA punaruddhAra hI inakA jayanti (jIvita) kArya haiN| sacamuca inakA yahI ucca zreNIkA vyApAra hai / jaina darzana, sAhitya aura aitihAsika kSetrameM Apane ajor3a-jIvana prApta kiyA hai| isa prakArake sAdhu-svabhAvake aura jaina samAjake putrakA sammAna karanA, yaha sabhI logoMkA parama karttavya hai | rAjasthAna bharameM ApakI sAhitya sevA aura samAja sevAkA kArya sabase bar3A hai| zrI abhaya jaina granthAlaya meM lagabhaga agaNita hastalikhita pratiyA~ aura mudrita grantha vidyamAna haiM / zrI zaMkaradAna kalAbhavanameM 3000 citra, saikar3oM sikke aura prAcIna mUrtiyA~ evaM kalApUrNa vastuyeM vidyamAna haiM / vidyAvAridhi, itihAsa ratna, siddhAntAcArya aura zodhamanISI rAjasthAnI sAhitya vAcaspati zrI agaracandajI nATAkA yaha sammAna bhAratIya saMskRtikA sammAna hai / aise svarNAvasara para maiM apanA parama karttavya samajhatA hU~ ki svayaM upasthita rahU~ / kintu, yaha mere liye azakya hai / phira bhI mere hRdayase yahI dhvani nikalatI hai ki aise mahAn kArya hetu sampUrNa sahayoga aura apanI zubhecchA preSita kara dU~ / abhinandana samAroha meM samagra bhArata ke kharataragacchIya jaina saMgha hileM mileM aura nAhaTA kuTumbakI ora se kI gaI sAhitya sevA rUpI yaha saurabha phUle-phale aura samAjakI isa prakArase zodha karanevAle suputra baneM, yahI prabhuse prArthanA hai / 134 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka viziSTa saMzodhaka zrI bhogIlAlajI ja0 sAMDasarA mArU-gurjara bhASA sAhitya evaM jaina-itihAsa sAhitya aura saMskRtike eka viziSTa saMzodhaka zrI agaracandajI nAhaTA mere mitra-vargameMse hai| maiM, lagabhaga pichale 40 varSoMse inake nAmase paricita rahA hU~ aura anumAnatayA 35 varSoMse merA inake sAtha niyamita sAhityika patravyavahAra cAlU hai / Ajase lagabhaga 25 varSa pUrva ahamadAbAdameM mujhe inase sAkSAtkAra karanekA saubhAgya prApta huaa| taba aisA pratIta haA ki maiM kisI aise vyaktise mila rahA hU~, jo apanI orase jijJAsu evaM zodha-kArya karanevAloMkI sahAyatA karanevAlA hai / mujhe ApakI sAhityika pravRttikA adhikAdhika paricaya milatA gyaa| san 1950 meM sadgata pU0 muni zrI puNyavijayajI jaba jaisalamerake grantha-bhaNDArake uddhAra hetu jaisalamera padhAre taba maiM aura mere mitra DaoN0 jitendra jetalI bhI jaisalamera gaye the| una dinoMmeM una bhaNDAroMke kArya hetu apane do sahAyaka vidvAn zrI narottamadAsa svAmI aura zrI badrIprasAda sAkariyAko sAtha lekara zrI nAhaTAjI bhI vahA~ Aye the| vahIM para hamArA paraspara paricaya aura viziSTa-maitrI sambandha sthApita huA / jaba hama vahA~se vApasa lauTe to zrI nAhaTAjIke sAtha hI bIkAnera Aye aura inhIM ke atithi bne| bIkAnera Akara hameM nAhaTAjIke grantha-saMgrahakA, bIkAnerake anya grantha-bhaNDAroMkA evaM bIkAnerakI suprasiddha anUpa saMskRta lAibrerIkA avalokana karanekA lAbha milaa| maiMne isa bhramaNakA varNana 'eka sAhityika yAtrA' zIrSakase apane gajarAtI lekhameM kiyA hai. jo "saMzodhana nI kar3I" meM pa0 251-262 para prakAzita huA hai| vyavasAyase vyApArI hote hue bhI Apa, apanI priya vidyA-pravRttike liye kisaprakArase satata kAryazIla rahate haiM. yaha hameM bIkAnera-pravAsameM spaSTa pratIta ho gyaa| bAdameM to hama paraspara aneka bAra milate rahe haiM / maiM jaba ahamadAbAda chor3akara bar3audA A gayA aura yahA~ bar3audA ke prAcya vidyAmandirake adhyakSa padapara niyukta haA to isake anantara bhI hamArA sAhityika-sahayoga satata calatA hI rahA hai aura nAhaTAjIko lekhana evaM saMzodhanake prati satata jAgarUka honekA mujhe lAbha milatA rhaa| hamArI yaha maitrI sAhityika hI na hokara vyaktigata bhI hai| merI gujarAtI pustaka 'jaina Agama sAhityameM gujarAta' ko I0 san 1955 meM bambaI sarakAra dvArA 2000 ru0 kA puraskAra milA, taba isa granthakA evaM mere paricayameM ApakA eka vistRta lekha eka hindI patra meM Apane prakAzita kraayaa| merI aMgrejI pustaka 'lAibrerI sarkala Apha mahAmAtya vAstupAla eNDa iTsa kanTrIbyUzana TU saMskRta liTarecara' Apako aitihAsika evaM sAMskRtika-dRSTise uttama pratIta huaa| nAhaTAjIkI sUcanAse sadgata zrI kastUramalajI bAMThiyAne isakA hindI anavAda kiyA. jo banArasa vizvavidyAlayameM vidyAzrama dvArA prakAzita kiyA gayA hai| nAhaTAjIne aba taka saMzodhanAtmaka hajAroM lekha likhe haiM / mere sampAdanameM prasiddha honevAle traimAsika 'svAdhyAya' ko bhI Apake lekha milate rahe haiN| inameMse cune hue mana-pasanda lekha granthake rUpameM prakAzita hoM to uttama rhe| ina mahAnubhAva mitra evaM samartha saMzodhakako maiM apanI zubhakAmanAyeM arpaNa karatA huuN| merI kAmanA hai ki Apa Arogyamaya dIrghAyuH prApta kareM aura ApakA yaha jIvana-kArya atyadhika vegase agrasara ho / vyaktitva, kRtitva aura saMsmaraNa : 135 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnake akSaya srota nAhaTAjI zrI kRSNadatta vAjapeyI 1943meM apane vyavasAya-kAryase kalakattA jAte samaya nAhaTAjI DaoN. vAsudevazaraNa agravAlase lakhanaU saMgrahAlayameM milane gaye / agravAlajIne mujhe unase milAyA / nAhaTAjIkI atisAdhAraNa vezabhUSA tathA jJAnagarimAkI viziSTatAne mujhe bahuta prabhAvita kiyA / jaina kalAke saMbaMdhameM unase bAtacIta karate samaya mujhe bar3A AnaMda milA / isake bAda to nAhaTAjI mere patrAcArake eka pramukha vyakti bana gaye / 1946meM maiM mathurA saMgrahAlayakA adhyakSa bnaa| usa samayase hamAre pArasparika samparka bddh'e| nAhaTAjI kaI bAra mathurA padhAre / braja sAhitya maMDala, mathurAkI orase eka bAra unakA abhinaMdana kiyA gyaa| hama sabhI isase gauravAnvita hue| nAhaTAjIkI vyAvasAyikI buddhi dhanArjanameM kitanI saphala rahI, yaha maiM nahIM jAnatA / paraMtu sAhityake kSetrameM to unhoMne nissaMdeha kamAla kara diyA hai| unake bahusaMkhyaka graMtha tathA lekha isake pramANa haiN| ve zodhArthiyoM ke lie mahAna preraNA-srota haiN| unakA vipula graMtha-bhaMDAra tathA AMtarika jJAna bhaMDAra-donoM hI sAhitya-premiyoM aura anusaMdhitsuoMke lie khule haiN| hiMdI bhASA aura sAhityakI unhoMne asAdhAraNa sevA kI hai| jainadharmake vibhinna kSetroM para unakA kArya svarNAkSaroMmeM aMkita rhegaa| nAhaTAjIne jitanA jor3A hai usase kahI adhika luTAyA hai / yaha sAhityika dAnavIra cirAyu ho aura bahasaMkhyaka janoMko dizA tathA preraNA pradAna karatA rahe, yahI bhagavAna se prArthanA hai| abhivAdana DaoN0 umAkAMta premAnaMda zAha karIba unnIsa sau bAvanameM jaba ahamadAbAdameM akhila bhAratIya oriyanTala kaoNnphrensa milane vAlI thI, taba prAcIna hastalikhita graMthoMkA eka bar3A Ayojana huA thA aura Agama prabhAkara svargastha muni zrI puNya vijayajIne aneka jaina bhaMDAroMse karIba ATha hajAra hastalikhita pratiyA~ maMgavAkara svayaM apanI orase chAnabIna karake pratyeka pratikA silekzana karake pradarzanakI racanA kI thii| usa samaya unakI sahAyatAke lie mereko aura mere jaise inake anya ziSyoMko rAtadina kucha dinoM taka apane sAtha usa kAryameM lagAye hue the| jaba yaha kArya rAtadina calatA thA, taba eka dina zAmako zrI agaracaMdajI nAhaTA vahA~ padhAre aura unake svabhAvake anusAra turaMta hI pratiyoMkI sUciyA~ par3hane meM aura apane lie noMdha karane meM laga gye| maiM usa samaya ra thA / muni zrI puNyavijayajIne unase paricaya krvaayaa| yaha merI unase prathama bheMTa thii| maiM unake vidyA premase prabhAvita ho gayA thaa| unameM itanA prabala utsAha aura itanI prabala kAryazakti dekhakara maiMne manomana inako phirase praNAma kiyaa| usa samayase Aja taka hamArA paricaya bar3hatA rahA hai| phira to prathama mulAkAtake bAda karIba chaH sAlake bAda maiM bIkAnera gayA aura unhoMne apane zrI abhayapustakAlayameM hI mujhe ThaharAyA aura unakA pUrI tarahase Atithya kA lAbha maiMne paayaa| mere sAtha vaha jagaha-jagaha ghuume| vaha eka dinakI smRti Aja taka 136 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banI huI hai| zrI nAhaTAjI kucha varSa pahale mere ghara bhI padhAre aura hamAre prAcya-vidyAmaMdirako bhI dekhaa| hamArA patra vyavahAra aba bhI cAlU hai / usa prathama bheMTako to Aja karIba bIsa barasa hue aura phira bhI maiM dekha rahA hU~ ki abhI bhI inakA vidyA prema, saMzodhana aura lekhana-kArya cala rahA hai / inakA kArya kSetra kAphI bar3A hai aura jaina sAhitya, prAcIna mArugurjara (olDa vesTarna rAjasthAnI aura gujarAto) bhASA sAhitya, vartamAna hiMdI sAhitya aura marubhUmikI prAcIna loka bhASA AdikI inakI orase bahuta hI sevA hotI calI AI hai| ina saba kSetroMmeM kaI saMsthAyeM kitane hI prakAzana aura kitane hI prAcIna hastalikhita graMthoMke saMzodhana parIkSaNa aura saMrakSaNameM inakA kaI tarahakA sahayoga hai / aise hamAre pUjya zrI agaracaMdajI nAhaTAko merI orase namratApUrvaka abhivAdana hai| vidvatpravara zrI agaracandajI nAhaTA zrI paM0 vidyAdhara zAstrI vaMza paramparAse eka saphala vyApArI hokara bhI zrIyata agaracandajI nAhaTAne jJAna vijJAnake kSetrameM jisa yazasvI sthAnako prApta kiyA hai, usa sthAnake adhikArI vidvAn kevala rAjasthAnameM hI nahIM apitu samasta bhAratameM bhI yadAkadAcit hI upalabdha hote haiM / / jaina saMskRtike maulika tatvoM aura usake itihAsa para to ApakA asAmAnya adhikAra hai hI parantu isake sAtha hI hindI-saMskRta apabhraMza aura rAjasthAnIke durlabha prAcIna hastalikhita granthoM aura prAktana abhilekhoMke saMgraha tathA anuzIlanameM ApakI jo anupama abhiruci hai, usake kAraNa ApakA jJAna kSetra itanA vistIrNa ho cukA hai ki usake dvArA Apa nirantara vividha viSayoMke zodhameM pravRtta aneka pI-eca. DI. aura DI. liTa. ke zodha snAtakoMkI sadaiva smaraNIya sahAyatA karate rahate haiN| snAtakoMkI isa sahAyatAke atirikta Apa jaina sAhitya aura rAjasthAnI sAhitya para jina vistIrNa bhASaNa mAlAoMko prastuta karate rahe haiM unase bhI samasta bhAratake vidvAn prabhAvita hote haiM aura sadaiva unako sunanekI pratIkSAmeM rahate haiN| jJAna-vijJAnake kSetrakI isa nijI vizeSatAke sAtha hI Apane abhaya jaina grantha bhaNDArakI sthApanA aura apane bhAtRja zrIyuta bhaMvaralAla nAhaTAke sAtha abhilekha saMgraha aura nAnA munijanoMkI vaiduSyapUrNa vANiyoMke susampAdita prakAzanase rAjasthAnake zodha kSetrako jo dena hI hai, vaha sarvathA advitIya hai| jaina muniyoMkI vANiyoMke prakAzanake atirikta hindI, saMskRta aura rAjasthAnImeM yatra tatra vikIrNa jyotiSa, Ayurvedika mahattvapUrNa granthoMkA uddhAra bhI Apa sadaiva karate rahate haiN| bhAratake prAyaH samasta sAhityika aura sAMskRtika patroMmeM hajAroMse Upara Apake jo lekha chape haiM, jinase Apake vyApaka jJAnakA paricaya milatA hai / Apake kAraNa bIkAnerakA jJAna-gaurava samasta bhAratameM pratiSThita huA hai| paramAtmA Apako dIrghAyu kareM aura Apa niraMtara vartamAnake samAna sadA sAhityakI vRddhi karate rheN| vyaktitva, kRtitva aura saMsmaraNa : 137 18 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandanIya nAhaTAjI zrI gopAlanArAyaNa bahurA jaba pahalI bheMTa san 1948meM huI thI / yadyapi unake viSaya meM kaI bAra vAraMDa prAyaH carcA karate rahate the parantu sAkSAtkAra usI dina huA ve eka dina jayapura mahArAjAkA pothIkhAnA dekhane Aye the / usa samaya maiM pothIkhAnA ke adhyakSa ke pada para kArya karatA thaa| zrI nAhaTAjI apanI bIkAnerI U~cI pagar3I, banda galekA koTa, parantu baTana kucha khule hue, dhotI aura dezI jUte pahane hue sAmAnya vezabhUSA meM mere pAsa Ae aura binA kisI bhUmikA yA aupacArika paricaya ke hI rAjasthAnI bhASAke prAcIna granthoMkI pratiyoMke viSaya meM pUchatAcha karane lage / jaba maiMne unakA nAmadhAma pUchA taba mujhe zrI khArejIke isa kathanakA yathArtha jJAna ho gayA ki zrI nAhaTAjI anAvazyaka aupacArikatAse bahuta dUra rahate haiM aura apanI dhunameM kAmakI bAtoMko hI adhika mahattva dete haiM / isake bAda jaba rAjasthAna purAtattva mandira ( aba rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna) kI saMsthApanA san 1950meM jayapura meM huI aura muni zrI jinavijayajI usake sammAnya saMcAlaka bane sabase to zrI nAhaTAjIke unake pAsa va pratiSThAnameM padhAraneke prasaMga banate hI rahe aura merA va unakA paricaya bar3hatA gayA / prAcIna sAhityoddhAra aura saMzodhanake lie unakI lagana aura zramazIlatA dekhakara sahaja hI sammAna bhAvanA mere manameM jaagii| maiMne jaba kabhI kisI bhI jAnakArIke lie inako likhA thA inase pRcchA vyakta kI to inhoMne avilamba usakA uttara diyaa| maiMne unako calatA-phiratA jJAnakoSa mAna liyaa| yahI nahIM saMzodhana kSetrameM kArya karane vAle evaM anya sambandhita logoMse sambandha banAe rakhanA aura unako jJAnavardhana ke lie prerita karate rahane kA akhaNDa vrata-sA unhoMne le rakhA hai| patrAcArake soteko ve apanI orase kabhI sUkhane nahIM dete aura sambandhoMko tAjA banAe rakhate haiN| unakI smaraNa zakti bhI bar3I vilakSaNa hai| mahInoM bAda bhI jaba patra likhate haiM to pUrva patrake prasaMga jyoMke tyoM doharA dete haiM aura viSaya phira apano mUla avasthA meM harA ho jAtA hai| uttara na dene athavA vilamba ho jAne para ve kabhI burA nahIM mAnate aura UparI sabhI bAtoMko eka ora rakhakara vizuddha zaikSaNika pakSako apanAte hue sambodhita vyaktiko satsAhityika kArya athavA saMzodhana ke lie sajaga aura prerita karate rahate haiM / zrI agaracandajI nAhaTAse merI mere sammAnya mitra zrI mahatAbacandrajI zrI nAhaTAjI vyApArI hote hue bhI sAhityasevI haiM, dhanI hote hue bhI nirabhimAna haiM, Adhunika raMgase zikSA prApta na hote hue bhI vidvAn haiM, paraspara virodhI bahuviya kArya vyApta rahate hue bhI vilakSaNa smRtizAlI hai, mitavyayI hote hue bhI udAra haiM, svadharmaniSTha hote hue bhI sarvadharmAnurAgI hai, kalA aura vidyAke ananya upAsaka haiM / 1 abhaya jaina grantha saMgraha aura granthamAlAke mUlameM jo bhAvanA zrI nAhaTAjIko rahI hai, vaha sarva vidita hai| isa grantha saMgrahakI vizeSatA yaha hai ki anya anupalabdha athavA kaSTena upalabdha sAmagrI yahA~ para sahaja hI prApta ho jAtI hai| jahA~ bhI jo kucha jaise bhI prApta ho, usako saMgRhIta kara lenA zrI nAhaTAjIkA vrata hai / 'sarva saMgrahaH kartavyaH' kaH kAlo phaladAyakaH' yahI unakA mUla mantra hai; aura saca bhI hai inake dvArA saMgrahIta sAmagrIkA upayoga hotA hI rahatA hai| sAtha hI, zrI nAhaTAjIkA kalA-saMgraha bhI inakI pariSkRta rucikA paricAyaka hai / isameM AlatU - phAlatU vastuoMko sthAna nahIM mila pAtA / ruci aura jJAnavardhaka sadvastueM hI isameM yatheSTa rUpameM ekatrita kI gaI haiM / 138 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI nAhaTAjIkI lekhana zailI svAbhAvika ora ADambara zUnya hai / inakA vizuddha jJAna aura tathyAtmaka sUcanAe~ hI inake lekhoMmeM avatarita hotI hai| jJAna para galefa lagAnA inako rucikara nahIM hai| hajAroM lekha aura zata-saMkhyA-cumbinI inake dvArA saMkalita, sampAdita tathA likhita pustakeM saMzodhaka-vargameM hI nahIM, cintanazIla pAThakoMko bhI upakRta kara rahI haiN| inake vikasita vyaktitvakA udghoSa kara rahI hai / rAjasthAnI bhASA aura rASTrabhASA hindIke unnAyaka, evaM samuddhArakartA manISI nAhaTAjI rAjasthAnakI gauravamayI vibhUti haiN| inakA abhinandana rAjasthAna pradezakI sAhityika samRddhike eka saddapanyAsakartAkA abhinandana hai| vidyAvyAsaMgI zrI nAhaTAjI zrI dalasukha mAlavaNiyA zrI agaracandajI nAhaTA eka vyApArI hote hue bhI sAhitya-saMzodhanameM pUrA rasa rakha sakate haiM-yaha vyApAriyoMke lie eka Adarza upasthita karatA hai| kevala vyApAra nahIM kintu anya bhI apanI rucike viSayameM bhI rasa lenese jIvanameM ekarUpatA nahIM rahatI, vaha vaividhyapUrNa bana jAtA hai-jIvanameM rasa rahatA hai / zrI nAhaTAjIne saMskRta-prAkRtakA vyavasthita abhyAsa hI nahIM kiyA kintu 'paDhatA paMDita hoya' isa nyAyase unakI gati saMskRta-prAkRtameM bhI ho gaI hai| yaha unake dRr3ha aura niraMtara adhyavasAyakA pariNAma hai / zrI nAhaTAjI zAyada hindI skUla meM bhI bahuta nahIM par3he haiM kintu aneka hindI lekhakoMko lekhakI sAmagrI to dete hI haiN| isake alAvA kaI pI-eca. DI. ke chAtroMkA apUrNa viSayameM mArga darzana karate haiM-yaha bhI unake niraMtara vidyAvyAsaMgakA hI pariNAma hai| hindIke kavioM-khAsa kara AdikAla aura madhyakAlake kavioMke itihAsake viSayameM to ve eka vizeSajJa ho gae haiN| eka nAmake kaI kavi hoM to unakA viveka kara denA-yaha unakI vizeSatA hai| jaina lekhakoMke viSayameM to unakA jJAna kisI bhI paMDitase adhika hai-yaha kahA jA sakatA hai| zrI nAhaTAjIne aneka granthoMkI khoja kI hai kintu aneka ajJAta lekhakoMkA bhI uddhAra kiyA hai| hindIkI aura jainoMkI koI bhI patrikA dekheM to usameM zrI nAhaTAjIkA lekha kisI naye tathya ko prakAza detA hai| na mAlUma unhoMne apane sATha varSakI AyumeM kitane lekha likhe / usakI ginatI zAyada pUrI tarahase ve nahIM jAnate hoNge| ve jahA~ bhI jAte haiM kisI naI hastapratikI talAzameM rahate haiM yA apanI kisI zaMkAkA samAdhAna karaneke lie hastapratike bhaMDArakI khojameM rahate haiN| unhoMne svayaM apanA hastaprati-bhaMDAra bhI utanA bar3A banA liyA hai, jo kisI bar3I saMsthAse Takkara le sakatA hai / atizayokti ke binA kahA sakatA hai ki ve vyApArI hokara bhI calatI-phiratI eka saMsthA hI nahIM, acche prAdhyApaka bhI haiN| unakI kamAI kitanI hai, kahA nahIM jA sakatA kintu acche vyApArIke nAte kamAI ThIka-ThAka acchI hogii| kintu jIvanameM ati sAdagI hai aura kahIM-kahIM to anAvazyaka kutAI ve karate haiN| vaha isalie vyaktitva, kRtitva aura sasmaraNa : 139 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM ki paise adhika jamA ho jAya kintu isalie ki usa bacatase Avazyaka hastaprati kharIdane meM suvidhA rhe| unakI sajjanatA aura atithi satkAra ve jAnate haiM, jinhoMne bIkAnera meM unakA ghara dekhA hai| saba kArya chor3akara ve atithisatkAra karate haiM aura bar3e premase apanA saMgraha dikhAte haiM / vidyArasika hokara bhI ve apane jainadharmake kriyAkANDoMkA bhI ucita rUpameM pAlana karate haiM / vyavasAya phailA huA hai phira bhI dharma-gRhastha dharmake niyamoMkA pAlana maiMne unameM dekhA hai| tIrthayAtrA, munidarzana, rAtri bhojana tyAga Adi aise niyama haiM, jinakA pAlana unake lie sahaja ho gayA hai| Amataurapara dekhA yaha jAtA hai ki jo vidyArasika ho jAtA hai vaha bAhya kriyAkANDameM rasa nahIM letA kintu nAhaTAjI to vyavasAya, vidyArasa aura dharmarasa ina tInoMmeM samAnarUpase dattacitta hai| unhIMse sunA hai varSameM 112 mAsa hI vyavasAya saMbhAlanemeM jAte haiN| bAkI 10 mAsa adhyayana saMzodhanameM rata rahate haiN| aise vyakti virala hI hoMge jo isa prakAra kI apanI jIvana vyavasthA banAkara jItA ho| zrI nAhaTAjI zatAyu hoM aura dharma aura samAjakI sevA karate raheM yaha zubhecchA / khyAti prApta vidvAn zrI nandakumAra somAnI zrI agaracanda nAhaTA rAjasthAnake khyAtiprApta vidvAn haiN| rAjasthAnI bhASAke utthAnake lie Apa nirantara prayatnazIla rahe haiN| rAjasthAnake kaI ajJAta graMthoMko DhUMDha nikAlanekA Apane satata prayatna kiyA hai evaM aba bhI karate A rahe haiN| yaha jAnakara atyanta prasannatA huI hai ki aise pratibhA sampanna vyaktiko abhinandana graMtha samarpita kiyA jA rahA hai| inakI nirantara sAhityika sAdhanAko dekhate haye inakA pUrNa rASTrIya starapara sammAna kiyA jAnA cAhiye / maiM apanI orase zubha kAmanAyeM bhejatA huuN| sarasvatIkA suyoga zrI zivalAla jaisalapurA bahuta varSa pUrva maiMne zrI agaracandajI nAhaTAkA nAma sunA thaa| Apa, varSake kucha bhAga kalakatte meM rahakara vyApAra aura zeSa bhAga apane janma-sthAna bIkAnerameM rahakara sAhityopAsanAmeM vyatIta karate haiN| mujhe jaba yaha jJAta huA to mere hRdayameM Apake prati zraddhA utpanna ho gii| Apane aneka durlabha evaM aprApya hastalikhita granthoMkA saMgraha kiyA hai / prAcIna evaM aprakAzita 140 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAnI kAvyoMkA saMzodhana-sampAdana kiyA hai aura zodha sambandhI to Apane hajAroM hI lekha likhe haiM, Apake pratyeka lekhameM maulikatA dRSTigata hotI hai / Apa, varSoMse bIkAnerakI zodha-saMsthA bhAratIya vidyAmaMdira aura sArdUla rAjasthAnI risarca insTITyUTake sAtha jur3e hue haiM / ApakI preraNA evaM Apake mArga-darzana dvArA ina saMsthAoMne aba taka aneka zodha-grantha prakAzita kiye haiM / gujarAta ke aura uttara bhAratake vizvavidyAlayoMmeM zodha-kArya karanevAle aneka chAtroMko Apa dvArA mArga-darzanakA lAbha milA hai| prAcIna-madhyakAlIna gujarAtI sAhityakI bahata-sI hastalikhita pratiyA~ rAjasthAnameM surakSita par3I haiM / gujarAtake vidvAnoMko jaba-jaba inakI AvazyakatA huI taba-taba zrI nAhaTAjIne una-una mUla pratiyoMko athavA una-una kI pratilipiyoMko udAratApUrvaka bhejA hai| isa prakArase prAcIna-madhyakAlIna gujarAtI sAhityake zodhakAryameM zrI nAhaTAjIkA vizeSa mahattvapUrNa yogadAna rahA hai| svayaM mujhe prAcIna-madhyakAlIna bArahamAsA saMgraha taiyAra karate samaya jaba isase sambandhita sAhityakI AvazyakatA huI to zrI nAhaTAjIne udAratApUrvaka mujhe sahAyatA kara apane audAryakA paricaya diyaa| zrI nAhaTAjI kevala rAjasthAnake hI nahIM apitu samasta bhAratake eka mahAmanA vidvAna hai, jo bhAratameM anyatra kvacit hI dRSTigocara hote haiM / lagabhaga 30 varSase Apa dvArAkI gaI satata sAhitya-sevA vidvAnoMke lie preraNAdAyaka hai| prabhu, Apako svastha evaM dIrghAyu banAveM / dhanya nAhaTAjI! vidyAbhUSaNa zatAvadhAnI zrI dhIrajalAla Tokara zI zAha jaina-sAhityake gahana jJAtA, samartha lekhaka aura ucca koTike tatvacintakake rUpameM zrImAna agaracandajI nAhaTAne mere hRdayameM atyanta AdaraNIya sthAna prApta kara liyA hai| san 1931meM ahamadAbAda, sAhitya-pravRttikA kendra-sthala banA haA thaa| vahA~ maiMne bAla granthAvalIke prakAzanoparAnta 'jaina jyoti' nAmaka eka sacitra mAsika-patrake prakAzanakA kArya apane hAthameM liyA thaa| una dinoM meM hI zrI agaracandajI nAhaTAkI eka vidvAn lekhakake rUpameM khyAti meM suna cukA thA / ataH maiMne apane mAsika-patrake 1-2 aMka Apako bheMTa karate hue Apase apane lekhoMkI prasAdI isa patra meM prakAzita karane hetu bhejanekA nivedana kiyaa| isake uttarameM mujhe ApakI orase protsAhana-pUrNa patra milA aura sAtha hI dI lekha bhI prApta hue| itanI saralatAse aura aise sadbhAvase eka vidvAn apane lekha bheja de, yaha merI kalpanAke bAharakI bAta thii| isIliye zrI nAhaTAjIke saujanya para mere hRdayameM Apake prati atyanta Adara utpanna ho gyaa| Apake lekha atyanta vyavasthita evaM vividha viSayoMko bhalI prakArase sparza karate hae the| unameM kahIM kisI prakArake saMzodhanakI AvazyakatA nahIM thii| isase mere hRdayameM ApakI vidvattAke prati Adara utpanna huA aura vaha dinoMdina vRddhiMgata hotA gayA / vyaktitva, kRtitva aura saMsmaraNa : 141 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAdameM to Apase samparka sAdhanekI jijJAsA jAgRta huI, jo alpa samayameM hI saphala ho gii| san 1932ke maI mAsameM maiM apane eka mitrake sAtha brahma-deza, zAmadeza aura vahA~se cInakI sImA para pravAsa karanekI bhAvanA lekara ravAnA haA aura kalakattA pahu~cA / yahA~ sarvaprathama zrI pUrNacandra nAharase merI mulakAta huii| ye bhI 'jaina jyoti' mAsikameM prakAzanArtha samaya-samaya para apane lekha bhejA karate the| ApakA grantha-saMgraha apUrva mAnA jAtA thaa| ataH ise dekhane kI jijJAsA honA svAbhAvika hI thaa| tatpazcAt vahA~kI 4, jagamohana mallika sTrITameM sthita 'nAhaTA bradarsa'kI dukAna meM gyaa| vahIM para zrI agaracandajI nAhaTA aura Apake bhatIje zrI bhaMvaralAlajI nAhaTAse paricaya huaa| ina donoMkI sAdagI, saralatA aura jaina-sAhityake prati apratima bhakti dekhakara maiM mugdha ho gyaa| mujhe yaha jAnakara atyanta Azcarya huA ki 6-7 dUkAnoMkA kAma-kAja sa~bhAlate hue bhI Apa itanA vidyA-vyAsaMga prApta kara sake aura isImeM masta rahate haiN| ____ isake kucha varSa pazcAt maiM Apase bIkAnerameM bhI milaa| Apane yahA~ mujhe apanA nijI abhaya jaina pustakAlaya dikhAyA, jisameM agaNita jaina-dharma granthoMke atirikta hastalikhita pustakoMkA eka acchA-sA saMgraha thaa| sAthahI purAtatvase sambandhita kucha vastue~ bhI isameM saMgrahIta thiiN| Apa mujhe apane sAtha lekara nagarameM sthita anya grantha-bhaNDAra evaM rAjya dvArA saMcAlita pustakAlaya dikhAne hetu ravAnA ho gye| Apake sAtha baiThakara bhojana karate hue maiM yaha jAna sakA ki Apa atyanta sAdA evaM sAtvika liyA karate haiN| Apake dvArA premaparvaka khilAI gaI bAjarIkI roTI aura gharakI gAyakA dahI abhI bhI mere smRtipaTalapara jyoMkA tyoM vidyamAna hai| mujhe Apake sAtha samaya-samayapara bhojana karane ke anya avasara bhI prApta hue hai| isase maiM yaha jAna sakA ki Apa parva-tithiyoMke dina hare zAka AdikA tyAga karate haiM / itanA hI nahIM isake uparAnta anya bhI kaI niyamoMkA Apa pAlana karate rahate haiN| ____ Apane adyAvadhi kitane lekha likhe hoMge? yaha batAnA kaThina hai / gujarAtI, hindI Adike samAcArapatroMmeM samaya-samayapara Apake lekha prakAzita hote rahate haiM aura unameM viSayoMkI vividhatA bhI dRSTigocara hotI rahatI hai| grantha-nirmANake kSetrameM bhI ApakA yoga bahata sundara hai| inameM kharataragacchake AcAryavarga evaM isake sAhityake sambandhameM Apane kAphI likhA hai| isase kucha logoMkI yaha dhAraNA bana gaI hai ki ApakA jhukAva khataragacchakI ora vizeSa hai| kintu, aisI dhAraNA banA lenA eka gambhIra bhUla hogii| Apane kabhI bhI sAmpradAyika vyAmoha vyakta nahIM kiyA hai| itanA hI nahIM apitu prasaMga-prasaMgapara Apane apane udAravicAra vyakta kara samasta jaina-samAjameM saMgaThana evaM aikyakA samarthana kiyA hai| mere vicArase vartamAna jaina samAjameM aisA eka bhI lekhaka nahIM ki jo apane lekhoM dvArA vividhitA evaM saMkhyAmeM ApakI samatA kara ske| kucha varSa pUrva mere vicArameM AyA ki zrImAn nAhaTAjI dvArA kI gaI sAhityika-sevAkA sArvajanika rUpase abhinandana kiyA jAya aura aisA haA bhii| bhAratake suprasiddha bambaI nagarameM isI varSa zrImAnatuMgasUri sArasvata samArohameM vizvavidyAlaya anudAna kamIzanake ceyaramaina padmabhUSaNa DaoN0 daulatasiMha koThArI ke dvArA sammAnita honevAle vidvAnoMmeM Apako agra sthAna diyA gayA thaa| tatpazcAt alpa samayameM hI ApakA sArvajanika sammAna karanekA Ayojana kiyA gyaa| mujhe isase atyanta prasannatA huI hai| jisa mahApuruSane apane jIvanakA isa prakArase sadupayoga kara bhAvI prajAke lie eka uttama Adarza prastuta kiyA hai, usake lie maiM mAtra itane hI zabda kahU~gA ki 'dhanya nAhaTAjI !' 142 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virala sAhityika zrI nAhaTAjI piMgalazI meghANanda gaDhavI deza-videzake aitihAsika pRSThoM para aneka citra ubhare aura naSTa ho gye| aneka prakArako saMskRtiyoMkA sRjana huA aura ve naSTa ho gii| phira bhI bhAratavarSa meM vaidika-kAlase lekara Aja taka bhAratIya janatAne deza-rakSAke kAryameM apanA adbhuta parAkrama dikhAte hue saMskRtikI gaurava-vRddhi kI aura utsAhako banAye rakhakara vizvameM yaza prApta kiyaa| hamAre dezameM aitihAsika vidvAn evaM sAhitya-saMzodhakoMne isa kArya meM jo sahayoga diyA, vaha sAmAnya nahIM hai| yadi hamAre dezake itihAsavid paNDitoMne isa prakArake sAhityakI bheMTa janatAko nahIM dI hotI to hamAre pAsa kevala una yazaHpuMja vidvAnoM ke nAmamAtra hI zeSa rhte| prAcIna bhAratIya itihAsa aura saMskRti-saMzodhana kSetrameM avarNanIya sahayoga denevAloMmeM sAhityikasaMzodhakake rUpameM bIkAnera nivAsI zrI agaracanda nAhaTAjIkA nAma suprasiddha hai| Apa saMskRta-sAhitya, lokasAhityake pUrNa jJAtA honeke sAtha-sAtha cAraNI sAhityake bhI utane hI upAsaka evaM jJAtA hai| Apane cAraNIsAhityake katipaya vivAdAspada praznoMko hala karane meM nirNayAtmaka pramANa prastuta kara apanI prakANDa vidvattAkA paricaya diyA hai| Apase maiM jitanA dUra rahatA hU~, utanA hI ApakI pravRttike samIpa raha rahA hai| Apake sAhityavyavasAyakA saurabha rAjasthAnakI sImAoMkA ullaMghana kara kaccha, saurASTra aura gajarAtake sAhityopAsakoMke ghara-ghara pahu~ca gaI hai| kisI bhI sAhityakArako kisI santa, kavi, bhakta, dAtA, vIra-puruSa kimbA kisI sAmpradAyika jAnakArIkI AvazyakatA honepara vaha zrI nAhaTAjIse patra-vyavahAra prArambha karatA hai aura pUchI gaI jAnakArI jI dvArA pUrNa ho jAtI hai| ataH hama niHsaMkoca yaha kaha sakate haiM ki nAhaTAjI aba vyakti nahIM apitu sAhityakI eka jIvita-saMsthA hI bana gaye haiN| nAhaTAjIne itihAsake sAtha-sAtha kAvya-zAstrameM vidyamAna aitihAsika pramANa, ullekha, prakAra, bhAva, anubhAva Adi viSayoMpara samAcArapatroMmeM lekhoM dvArA evaM grantha-prakAzana dvArA hamArI lUTI jA rahI lokakathAoM, loka-gItoM, cAraNI-sAhitya aura isI prakArase kaNThastha sAhityako, punarjIvana pradAna kiyA hai / Apane vAjivinoda, kathAratnAkara aura jaina munike prabandha-saMgraha grantha evaM katipaya hastalikhita granthoMkA adhyayana tathA saMzodhana kara naSTa hote hue sAhityako bacA lenekI prazaMsanIya sevA kI hai| ApakA kathana hai ki sAhitya-kSetrameM rAjasthAna, kaccha, gujarAta, saurASTra pradezoMke madhya bahuta hI samAnatA aura sAMskRtika aikya pravartita hai / saurASTra aura kacchakI aitihAsika vArtAyeM evaM loka-kathAyeM aura cAraNI-sAhitya, rAjasthAnameM pracura mAtrAmeM upalabdha hotA hai| Apake uparyukta mantavya parase yaha samajha sakate haiM ki nAhaTAjIkI sAhityika sUjhabUjha mAtra rAjasthAna taka hI sImita nahIM, apitu kaccha, saurASTra, gujarAta evaM uttara bhArata taka prasarita hai| aise bahuzruta, itihAsa-ratna, zreSThivara, vidyAvAridhi zrI agaracandajI nAhaTAkA sammAna, bhAratIya saMskRtiko svastha, surakSita banAye rakhane ke liye jar3I-bUTIke samAna siddha hogaa| vyaktitva, kRtitva aura saMsmaraNa : 143 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navodita lekhakavarga aura zrI nAhaTAjI zrI pArzva zrI agaracandajI nAhaTAke vyaktitvakA sRjana mukhyatayA pA~ca prakArase huA hai| paMDita, saMzodhaka, vivecaka, saMgrAhaka aura vyAvahArika rUpameM / kintu maiM inameM eka anya prakArako bhI sammilita karanA cAhatA huuN| vaha hai 'mArga-darzaka' / Apake pANDitya, paryeSaNA, bahuzrutattva, saMgrahaniSThA evaM vyApArapaTutAke sambandhameM jJAtAvarga apanI-apanI ora se isa abhinandana granthameM prakAza DAleMge aura Apake aparimita vidyAvyAsaMgakI yathAsthita prazasti kareMge hii| mujhe to mAtra eka navodita lekhakake rUpameM Apake vyaktitvake chaThe prakArakA mUlyAMkana karanA ucita pratIta hotA hai| Apake lekha evaM pustakoM dvArA lagabhaga 18 varSakI AyumeM maiMne jaba apane vicAra vyakta karane aura apane Apako 'lekhaka' mAna liyA, tabhI se ApakA apratyakSa paricaya mujhe prApta ho gyaa| kintu usa samaya mere mastiSkameM bhASAkA bhUta savAra thaa| ucca alaMkArayukta bhASA hI uttama pustakeM likhane hetu paryApta haiM yaha merI una dinoMkI mAnyatA thii| aura isI hI dhunameM 'zrI AryarakSitasUri' 'zrI jayasiMhasUri', 'zrI kalyANa sAgarasUri' Adike jIvana caritra likhatA gyaa| kintu mAtra bhASAke pravAhase hI sAhitya-sAgarako pAra kara lenA mujhe azakya pratIta huA / jaise-jaise isa dizAmeM agrasara hotA gayA vaise-vaise mujhe apanI maryAdAoMkA jJAna hotA gyaa| zrI nAhaTAjIne bhI kharataragacchake yugapradhAna AcAryoMke jIvanacaritra sambandhI pramANabhUta pustaka likhI haiN| unake sAtha merI uparyukta pustakoMkI tulanA karanepara mujhe apane meM saMzodhana-vRttikI nyUnatA spaSTa anubhavameM aaii| pramANopeta granthoMke sajanameM suprayukta bhASAke uparAnta anveSaNa-zaktiko bhI kriyAzIla karanA cAhiye, tabase maiM aisA mAnane lgaa| aba maiM sakriya rUpase isa dizAmeM vicAra karane laga gyaa| tisapara bhI mere bAla mAnasameM eka navIna rahasyakA prAdurbhAva huA ki aitihAsika pramANoMkI anupasthitimeM apanI anveSaNAtmaka zailIkI yojanA kaise kI jA sakatI hai ? saMzodhana-kalA evaM pramANoMkI upalabdhi parasparAvalambI hotI hai| pramANoMko uddhRta karanA kimbA nirdeza karanA binA saMzodhana-kalAke prAkaTyake prAyaH apUrNa raha jAte haiN| isI prakArase saMzodhanAtmaka prayAsa binA pramANoMko khoja azakyavata hI pratIta hotI hai| zrI nAhaTAjI to pramANoMkI eka lambI saMkhyA sammukha rakha kara apane mantavyakA pratipAdana karate haiN| ApakI lekhana-zailImeM vivaraNAtmaka vicAroMkA atireka daSTigata nahIM hotaa| maiM isa zailIse prabhAvita huaa| kinta, Apane aitihAsika pramANoMkA khajAnA kahA~se hastagata kara liyA ? mere mana meM yaha prazna svAbhAvika rUpase utpanna ho gyaa| ataH Apake sAtha patra-vyavahAra karane hetu prerita huaa| Apa jaise labdha-pratiSTha lekhaka. majha jaise bane hae lekhakakI ora dhyAna deMge bhI? yaha prazna mere mmakha hicakicAhaTa utpanna kara rahA thaa| kinta. merI jijJAsAne isa dvividhApara vijaya prApta kara lI aura Apako bhejane hetu eka patra likha hI diyaa| isa patra meM maiMne apanI orase merI lagana evaM dhyeyakA varNana kara utsAhajanaka varNana karate hue Apase mArga-darzanakI prArthanA kI / bAdameM mujhe smaraNa huA ki rAjasthAna nivAsI honeke kAraNa Apako jo patra bhejA jAya vaha hindImeM likhA huA ho to uttama rahe / ataH maiMne apane eka hindI bhASI mitrase usakA hindI anuvAda karavA kara Apako bhejA, jisake sAtha uttara prApta karane hetu eka liphAphA bhI bhejA thaa| Apako uttara denekA smaraNa banA rahe, isa Azayase hii| maiM ApakI orase uttarakI pratIkSA karatA rhaa| 144 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mujhe ApakI orase lauTatI DAkase uttara mila gyaa| usameM Apane merI pravRttikI sarAhanA kI aura apanI orase yathAzakya sahAyatA denekA bhI vizvAsa dikhaayaa| patra par3hakara mere AnandakA pArAvAra nahIM rahA / ataH ApakI orase bheje gaye isa preraNA-saMdezane mere utsAhameM vRddhi kara dii| maiMne do-tIna patra hindI anuvAda karavAkara Apako bheje / bAdameM Apane merI isa kaThinAIko jAnakara mujhe gujarAtImeM hI patra likhanekI sUcanA bhejii| tabase maiM apane patra gujarAtI meM likhatA rahA aura Apa hindI meN| Apake akSara suvAcya na honeke kAraNa maiMne Apake sammukha apanI kaThinAI nivedana kii| arthAt Apa apane patra kisI aurase likhavAkara yA TAipa karAkara bhejate rheN| isa prakArase hama donoMke madhya patroMkA AdAna-pradAna calatA rahA / mere hRdaya para Apake bahazrutatvakI chApa to pahalese hI thI kintu, navodita lekhakoMko protsAhita karanekI ApakI vRttine mere komala-mAnasa para eka gaharI chApa aMkita kara dI, vaha bhI aisI ki kadApi vismRta na ho ske| ApahIne merI lekhana-pravRtti ko gatizIla bnaayaa| mujhe aisA pratIta hone lagA ki jaise navIna-yugameM merA yaza praveza ho rahA hai| Apake sAtha satata patra-samparkase utkIrNa lekha, grantha-prazastiyeM, prati-puSpikAyeM Adi Adi sAhityake vizeSa adhyayanakI mujhe vizeSa preraNA milii| isIke kAraNa mujhameM aitihAsika rAso, prabandha, paTTAvaliyoM Adi AdikI pratilipiyeM saMgRhIta karanekI lagana utpanna huI / mujhe Apake pAsase abhinava pATha (paThana-sAmagrI) prApta hotI rahatI thii| aba merI lekhana-zailIko navIna mor3a prApta huA aura 'aMcalagacchoya lekha-saMgraha' ke nAmase utkIrNa lekhoMkA merA prathama saMgraha prakAzita huaa| isameM Apane apanI orase 'kiMcit vaktavya' likhakara mujhe protsAhita kiyaa| Apa, merI truTiyoMkI ora saMketa karanese bhI nahIM cake / isa prakArase Apa suprasiddha prakhara vidvAnoMkI bhrAntiyeM, truTiye, skhalana AdikA saMzodhana karane meM nahIM hicakicAte the / kabhI-kabhI to aisA bhI prasaMga A jAtA ki koI vidvAn apane lekha para ApakI orase AlocanA kiye jAnepara kSabdha hokara spaSTIkaraNa bhI prakaTa karane hetu bAdhya ho jAtA thaa| taba zrI nAhaTAjI apanI orase pramANa prastuta karate hue apane vicAra vyakta krte| isa prakArase pakSa-vipakSake madhya apanI apanI vidvattAke tIkSNa tIra chUTate rahate / itanA honepara bhI Apake manameM kisI bhI prakArakI kaTutA dRSTigata nahIM hotii| Apa anekoM patroMmeM likhate hI rahate haiM / Apa cAheM jisa viSaya para lekha likheM, unameM prasaMgopAnta cala rahI sAhitya-pravRtti kA dhyAna bhI AkarSita karate rahate haiM, jinameM ApakI ora se protsAhana-bhAva bhI vyakta hotA rahatA hai / navodita lekhakoMke lie ApakI orase isa prakArakA ullekha kitanA adhika utsAha varddhaka hotA hai, isakA anubhava svayaM mujhe bhI huA hai| merI sAhitya-pravRttike sambandhameM Apane 'bihAra rASTra bhASA pariSad' paTanAke aMkameM aisA hI ullekha kiyA hai / usako eka prati Apane mujhe bhejii| Apake samAna baDe AdamI mere jaise bAlakakI pIThako isa prakArase thapathapA deM. taba kisakA sInA gaja-gaja bhara na phalegA? isa prakArase Apane mujhameM Atma-vizvAsakA saMcAra kara diyaa| aise asaMkhya-dRSTAnta batAye jA sakate haiM ki zrI nAhaTAjIkA navodita lekhakoMke prati kitanA vAtsalyabhAva hai, jo aise prasaMgoMse vidita ho jAtA hai| 'aMcalagacchadigdarzana' ke samAna gUr3ha grantha likhanekA zreya sadgata AcArya zrI nemasAgarasUrijIne mujhapara DAlA, taba mujhe atyanta kaThinAIkA sAmanA karanA par3A thaa| yadyapi yaha racanA merI mahatvAkAMkSAoMkI parti karane yogya thI tathApi uttaradAyitvakA bhAra atyadhika hI thaa| zrI nAhaTAke samartha mArga-darzanake adhIna ne sthiratApUrvaka lekhanI apane hAthameM lI aura vizvAsapUrvaka likhatA gyaa| isa avadhimeM merA aura Apa (zrI nAhaTAjI) ke madhya patroMko AdAna-pradAna zRMkhalAbaddha calatA rahA / jo-jo mere upayukta thA, una-unako vyaktitva, kRtitva aura saMsmaraNa : 145 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apane niHspRha-bhAvase mujhe pradAna kiyaa| yadi mujhe ApakI orase mArga-darzana prApta na hotA to yaha kahanA mere liye azakya hai ki taba kyA hotA hai ? prastuta grantha dvArA merI vidvatsamAjameM khyAti ho gii| isakA zreya zrI nAhaTAjIko hI hai, isameM kisI bhI prakArakI atizayokti nahIM hai| Apa dvArA preSita sAhityasAmagrIke AdhArapara hI to maiM vidvatmaNDalImeM khar3e rahane yogya bana skaa| ukta granthake lekhanameM pUre pA~ca varSa vyatIta ho gaye / isake prakAzaka zrI muluNDa aMcalagaccha jainasaMgha, bambaI dvArA mujhe tAkIda karanekA protsAhana milatA rhaa| isa granthake preraka zrI sarijIkA svAsthya bigar3ane laga gayA thA / ataH tAkIda (zIghratA) karanekA artha maiM samajha cukA thaa| yadi mujhe kalpanAke ghor3e daur3Ane hI hote to maiM ise kabhIkA pUrNa kara detA aura yaha grantha sampUrNa ho jaataa| kintu, yahA~ to paristhiti hI dUsarI thii| durbhAgyase grantha samApta honese pUrva hI ve divaMgata ho gye| agale varSa utsAhapUrvaka granthakA anAvaraNa haA jo mere jIvanakI dhanya-ghar3I thI / grantha-preraka AcAryazrI aba nahIM rahe, yaha zoka bhI vismRta kara dene yogya nahIM thaa| unakA varSoM purAnA svapna sAkAra ho, usase pUrva hI ve hamameMse cale gye| isameM merI niSphalatA kA saMketa milatA hai| mujhe apanI sthitiko spaSTa karanekA prayAsa isa granthakI prastAvanAmeM karanA par3egA, ataH ise TAlane hetu apanI orase prastAvanA taka nahIM likhI / isa abhAvake sAtha-sAtha zrI nAhaTAjI sahita aneka vidvAnoMne mujhe kitanI aura kisa prakArakI sAhitya-sahAyatA dI hai, isakA apekSita varNana binA likhe hI raha gyaa| tatpazcAt mujhe zrI nAhaTAjIse sarvaprathama sAkSAtkAra karanekA avasara pAlItAnAmeM milaa| yaha mere mArga-darzanake prati mujhe apanI orase pUjya bhAva vyakta karanekA svarNAvasara thaa| Apane isa avasara para mujhe vizeSa jAnakArI pradAna kii| paraspara anekoM viSayoMpara carcA huii| rAtrimeM ApakI aura sadgata muni kAntisAgarajIke madhya huI vidvattApUrNa carcA sunanekA Ananda bhI mujhe prApta huA / isa prakArase rAtrike 12 baje taka donoM prakANDa vidvAnoMke madhya cala rahI jJAna-goSThiyoMko maiM ekAgracittase sunatA rahA thA, yaha mujhe adhAvadhi smaraNa hai| yaha thA mere aura Apake madhya hae prathama sAkSAtkArakA prasaMga / tadanantara mujhe Apase milanekA koI avasara hI nahIM milaa| mujhapara ApakI itanI gaharI chApa par3I ki mujhe vividha sthAnoMkI yAtrA kara dahA~ke aitihAsika pramANoMko ekatrita karanekI merI icchA jAgRta huii| ApakI orase isa dizAmeM mujhe sUcita kiyA gayA jo mujhe atyanta pasanda aayaa| tadanusAra maiMne prati varSa navIna-navIna pradezoMmeM jA-jAkara khoja (zodha) hetu pravAsa karane kI yojanA bnaaii| maine jahA~ jahA~ se upalabdha huI usa mahatvapUrNa sAhitya-sAmagrIko ekatrita kii| usake AdhArapara maiMne 'jJAtiziromaNi' 'aMcalagacchIya pratiSThA-lekha' 'gurjaradezAdhyakSa sundaradAsa rAjA vikramAditya kauna thA ?' Adi Adi pustakeM likhIM jo prakAzita hotI gyiiN| alpa samayameM hI 'aMcalagacchIya rAsa saMgraha' nAmaka aitihAsika rAsoMkA eka bRhad saMgraha bhI prastuta kiyA jaaygaa| jisameM zrI nAhaTAjI dvArA preSita sAhitya-sAmagrI bhI hogii| aMgalagaccha dvArA jaina-zAsanako dI gaI amUlya bheMTakI vivaraNa-sUcI sAmAnyatayA lambI hai, jisake lie samasta loga gaurava-lAbha prApta kara sakate haiM / kintu aMcalagacchakA prabhAva vartamAnameM lupta-sA hote hue, usake sAhityake prati bhI hamArI upekSAvRttikA jAgRta honA, manapara prabhAva DAlatA hai| gaccha adhiniveSane bhI isameM sahayoga diyA hogaa| yahA~ etadviSayaka carcA aprastuta hai| zrI nAhaTAjI isa prakArakI saMkIrNavRttiyoMke bhoga kahIM bhI nahIM bane, yaha spaSTa hai| isa prakArake sAkSAtkArakA apane anubhava meM mujhe kahIM bhI avasara nahIM milA / jisa prakAra vartamAna lekhaka 'bAr3AbandI' (pakSapAta) se kabhI mukta nahIM raha sakate, aise 146 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayameM, zrI nAhaTAjI mukta-mAnasase sabhIke sAtha hila-mila jAte haiM aura sarvatra apane sneha evaM sadbhAvanAkA prasAra karate rahate haiM ApakI isa prakArakI sama-darzitA evaM sahRdayatAkI saurabha Apake lekhoM dvArA sarvatra prasArita hotI haiN| yahI kAraNa hai ki apane samAjakI Apa eka bahumUlya-nidhi mAne jA sakeMge, aisI merI dhAraNA hai| zrI nAhaTAjI aMtima donoM pIr3hiyoMko (yuvaka-samAja evaM bhAvI yuvakoMko) apanI orase satata jJAnalAbha pradAna karate rahate haiM, jo adyAvadhi cAlU hI hai| zodhakartA apane dvArA upAjita kaSTa-sAdhya anveSaNake phalako antameM anyako pradAna kara svayaM kRtakRtyatAkA anubhava kare, isa prakArake virale vyaktiyoMmeM Agama prabhAkara muni puNyavijayajIke kAladharma prApta kara leneke anantara vartamAnameM kadAcit eka mAtra zrI nAhaTAjI hI agragaNya saMzodhaka hoMge, yaha sagaurava kahA jA sakatA hai| Apake baharaMgI vyaktitvako ApakI dhyAnAkarSaka viziSTatA hI mAnI jA sakatI hai| ApakI lekhanI nyAyA-prapAtake samAna gatizIla pravAha aura kahIM bhI samApta na honevAlI syAhI mAnoM akSaroMkI paMktiyoM dvArA avizrAnta rahI ho aura Apake jJAna-varddhaka patra, lekha, grantha Adi vartamAna patroMkI gatise samasta dezameM prasArita ho rahe haiN| mere jaise kaI navodita lekhaka, saMzodhaka evaM jJAnArthIvarga zrI nAhaTAjIke karmaTha jJAna-yajJake vizvavidyAlayake dvArA khaTakhaTAte hoNge| kintu, kulapatike rUpameM vayovRddhajJAnavRddha Apa sabhIkA sasmita svAgata karate haiM aura apane jJAnakI amUlya jholIko nispRhabhAvase sabhIke samakSa uDela dete haiN| mana hI mana yaha kaha kara "putrAt ziSyAt parAjayam / " apanI lekhanI ko vizrAma detA huuN| AdaraNIya nAhaTAjI zrI puSkara candaravAkara yaha kahanA kaThina hai ki hama donoMke madhya kaba, kisa prazna yA kisa mudde para prathama patra-vyavahAra prArambha huA? mere pAsa to isa hetu vartamAnameM hai kevala eka mAtra vismRti / alabattA itanA yAda hai ki jaba maiM paDhArameMse lokagIta prApta kara rahA thA, usa samaya nala sarovara parake gA~voMmeM vicaraNa kara rahA thaa| unameM ke ziyAla gAMvameM gayA to vahA~ sva0 paDhAra bhakta chagana paDhArase milaa| vayovRddha, azakta, apaMga aura akiMcana / jinakI A~khoMkA teja naSTa ho cukA ho, DAr3hI para bAla uga Aye hoM, AMkhakI putaliyoMke Asa-pAsa mAtra lAlimAkI jhalaka ho, zirapara cIra-cIra huA-phaTA haA-aura cIMghiyeM nikala rahA eka vastra ho, zarIrapara pahanA huA vastra aisA ki usakI bAheM hI nadArada, kamaraparase eka mailI-kucailI dhotI pahane hue hoM, nAkameMse srAva bahatA ho aura A~khoMmeMse azru-dhArA pravAhita hotI ho, zarIrameM se durgandha AtI ho| aise paDhAra bhakta aura bhajanIka, jinakI koI bhI khabara lenevAlA nahIM thaa| maiM, unase milA to unhoMne mujhe aneka bhajana likhAye aura sAtha hI likhAyA rUpAMdekA raasdd'aa| maiMne isa rAsako jaba 'buddhiprakAza meM prakAzita karAyA, taba mujhe zrI nAhaTAjIkA patra milA aura sAthameM milI eka prati 'rUpAMderI vela', aisA majhe smaraNa hai| vyaktitva, kRtitva aura saMsmaraNa : 147 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI nAhaTAjIkI orase ukta lekha prApta honeke pazcAt maiMne tulanAtmaka dRSTise usa rAsar3ekA saMpAdana kiyA aura rUpAMdekI gaharAImeM utaranekA avasara bhI zrI nAhaTAjIne hI diyaa| tatpazcAt gujarAtakI lokajihvA para car3he hue rUpAMdeke bhajana evaM pada haiM yA nahIM, isakI khoja apane hAthameM lenekA mujhe smaraNa hai| - isake bAda par3adA girA ! barasake barasa vyatIta ho gye| mAnoM samparka hI TUTa gayA ho| patravyavahAra banda ho gayA thaa| phira bhI vismRta nahIM hue the| AdaraNIya zrI nAhaTAjIko jaba kabhI gujarAtakA koI milatA to Apa usase pUchate ki 'candaravAkarajI kyA karate haiM ? loka-gIta kimvA loka-vArtAoMkA sampAdana karate haiM ?' mere eka mitrane zrI nAhaTAjIko uttara diyA ki "ina dinoMmeM to unakI kahAniyA~ hI prasiddha ho rahI haiN|" "Apa unheM mere nAmase kaheM ki loka-sAhitya ekatrita karanA cAlU rakheM / karane yogya kArya yahI hai|" zrI nAhaTAjIkA mujhe uparyukta sandeza prApta huaa| kintu vAstavameM to maiM vahA~ kahAniyA~ likhane hetu hI loka-sAhityakA cayana karane gayA thaa| vahA~ namAja par3hate hue mujhase masjida hI cipaTa gii| mere lekhanase mujhe aisA pratIta hone lgaa| ekAMkI likhanA to lagabhaga chaTa hI gayA thaa| laghu-vArtAyeM likhI jA rahI hai kintu, nirUpaNa svarUpa tAjagI prApta nahIM huii| aisA mujhe kSobha evaM asantoSa rahatA hai| kahAniyA~ likhI jA rahI haiM kintu, loka-jIvanako-loka-sAhityake saMgraha hetu maiM bhaTaka rahA huuN| AbUse damaNa gaMgA taka! aura dvArikAse dAhoda taka ! aneka mAnavIyoMse milanA hotA hai| unameM vyApArI, kArakhAnevAle, kRSaka loga, khetihara loga, zikSaka, sarakArI tantrake adhikArIvarga, sampAdaka varga, samvAdadAtA loga, majadUra loga, cora evaM bAbU loga aura strI-samAjameMse bhI anekAneka ! ye loga mujhameM satata cetanA jAgRta kara mujhe hairAna-parezAna karate rahate haiN| mujhase yaha rAma-kahAnI apane snehI evaM hitecchu zrI nAhaTAjIse nahIM kahI jAtI aura na mujhase sahI bhI jaatii| loka-sAhityake kAryArtha Aja maiM saurASTra vizvavidyAlayameM jA baiThA huuN| kintu, phira bhI cAraNIsAhityakI hastalikhita pratiyoMke madhya sthAnIya aitihAsika-sAmagrIke Dherake madhya pazu-pAlakoMkI DA~NiyoMke ihavattake madhya amerikI adhyApakake sAtha sva0 meghANIkI karma-bhUmimeM bhaTakate-bhaTakate zirapara Folklore of Gujarat kI talavAra laTaka rahI hai| tisapara bhI kSetra saMzodhanake kArya hetu bhaTakate samaya mila gaye darabArazrI sAtAmAI khAcara, suriMga mAmA jaise paatr| ye na to kahIM vizrAma lene dete haiM aura na hI 'aMgadaviSTi" kA sampAdana-kArya pUrNa karane dete haiM / phira bhI mAnanIya zrI nAhaTAjIkI orase preSita zubhecchA-pUrNa vANI mere kAnoMmeM gUMjatI hI rahatI hai ki, "loka-sAhityakI khojameM apanA samaya lgaao|" vayovRddha parijanavat hai, satavicAra-"sevI haiM, guNI-jana haiM, vidvAna haiM, sArazodhaka saMzodhaka haiM sAhityake-loka sAhityake aura dhrmshaastrke| taba Apa mujhe mile nahIM the| phira bhI maiMne inheM patra likhanekA sAhasa kara liyA ki, "candara UgyacAlavU" nAmaka gIta kathAyeM Ballads saMgraha prakAzita ho rahA hai / ataH Apa isakI prastAvanA likha bhejeN|" ApakI orase mujhe turanta hI uttara prApta huA ki "avazya" / usa umaMga, usa sAhasa aura usa AkAMkSAko manake gahavarameM hI rakhanA par3A kyoMki, prakAzana saMsthA cAhatI thI ki grantha dasa-bAraha dinoMmeM hI bAjArameM A jAya / maiM una dinoMmeM gA~dhI janmabhUmimeM thA aura 148 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vahIMse daur3akara ahamadAbAda pahuMcA / dinabhara kAryAlaya meM baiThakara chape hue pRSThoMkA prUpha dekha-dekhakara zIghra hI unheM chApa dene hetu detA rahA / pariNAmasvarUpa yaha pustaka eka pArivArika samAna vayovRddha, sanmitra, jJAnavAna, saMzodhaka evaM pITha paNDitakI prastAvanAke binA hI mudrita ho gaI / zrI nAhaTAjI udAra nikale aura maiM kaisA ? isapara vicAra karate hI kamakamATI chUTa par3atI hai / ve dAnazrI nikale aura maiM nAdAna ! ve barasa gaye kintu maiM usa varSAko jhela nahIM sakA ! 'candara ugyU cAlavu' unakI binA prastAvanAke hI prakAzita kara diyA gayA / kintu mujhapara una (zrI nAhaTAjI ) kA eka bahuta bar3A RNa ki yaha grantha Apako arpaNa na karanese mujhe thakAvaTa evaM utsAhahInatA pratIta hone lagI / isa ghaTanA ke bAda bhI hamAre madhya patra-vyavahAra calatA hI rahA / Apake hastAkSara 'ati suvAcya' honeke kAraNa ekAdha bAra mujhe spaSTa rUpase likha denA par3A ki Apa to dustara nahIM kintu Apake akSara mujhe dustara pratIta hote haiM / isake bAdase hI zrI nAhaTAjIke patra yA to TaMkita kiye hue yA kisI anya dvArA likhAye gaye rUpameM milane laga gaye / I0 san 1968 kA varSa, rAjasthAna sAhitya ekAdamIkA evArDa milA taba mere mana meM vicAra uThA ki yaha zrI nAhaTAjIko milegA / maiM dhrAMgadhrAse udayapura gayA / kAryakramake dina saMdhyA samaya maiMne zrI nAhaTAjIke darzana kiye / praur3ha evaM vRddhajanakI kalpanA to kiye hue thA hii| guNajJatA evaM dhairya to Apake lekhoMse jJAta hotA thA kintu ApakI sAdagIkI mujhe kalpanA hI nahIM thI / ghuTanoMke Upara takakI lA~ga lagAI huI dhotI, malamalakA kuratA pahane hue aura U~cI mAravAr3I pAgako dhAraNa kiye hue evaM kapAlapara kezarakA tilaka tathA pA~voM meM dezI jUte pahane hue, zyAmavarNI kAyA aura bharAvadAra zarIra ! isa tanameM loka-sAhityAlaMkArakA prakhara vyaktitva dRSTigata huA / saMzodhakakI tIvra evaM tIkSNa dRSTi pratIta huI / mahAmAnavatA, prema, utsAha aura saralatA ApameM Tapaka rahI thI / vANI meM mAdhurya, vaNik dharmakI sAkSI pUrNa karanevAle najara Aye / aise sAdhu, zAha - saudAgara aura saMzodhaka ke darzana kara maiM pAvana huA aura kitanI hI bAteM kIM / hA~, yaha to kahanA bhUla hI gayA ki Apane bIcameM eka bAra apane saMzodhana - lekhoMkI eka pustikA Monogra mujhe bhejI thI, smaraNa hai / use Aja bhI surakSita rakhe hue hU~ / vaha mere liye eka sandarbha - sUcI ke samAna hai / san 69 se saurASTra vizvavidyAlaya meM gujarAtI loka sAhityake rIDara padapara maiM Amantrita kiyA gayA, tabhI se hamAre madhya isa kAryArtha patra-vyavahArakI vRddhi huI hai / 'aMgadaviSTi' kI hastalikhita pratikI khoja meM zrI0 nAhaTAjI bhI the| isakI ekase adhika hastalikhita pratiyA~ hame saurASTra vizvavidyAlayake cAraNI sAhitya ke hastalikhita grantha bhaNDAra hetu milI haiN| zrI nAhaTAjI dvArA prerita kiye jAnepara hI aba usakI sUcI AdikA bhAra uThA liyA hai / bIca meM yaha kahanA to raha hI gayA / saurASTra ke cAraNa evaM cAraNI sAhityapara eka nibandha likhakara use sAiklosTAila dvArA mudrita karAkara maiMne sabhI mitroM evaM snehiyoM ko saMzodhana evaM parivarddhana hetu bhejA thA / usa samaya sarvaprathama apane vicAra bhejanevAle zrI nAhaTAjI hI the / taba maiM samajha sakA ki Apa cAraNI sAhityake upAsaka - praharI haiM / Apane isa sambandha meM mujhe kucha racanAtmaka TippaNiyA~ bhI bhejIM / antameM maiM jaba dhrAMgadhA thA, taba mere eka vidyArthI jinheM apane nijI kAryArtha bIkAnera jAnA thA, ko maiMne vahA~ zrI nAhaTAjI se milane ko kahA / ve bhAI, Apase milakara Aye / inapara nAhaTAjIkA acchA prabhAva pdd'aa| inhoMne jo kucha mujhe batAyA use meM yahA~ vyakta kara rahA hU~ -- "maiM unase, unake granthabhaNDAra meM vyaktitva, kRtitva aura saMsmaraNa : 149 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ milA / Apa zarIrapara dhotI pahane hue the| veza ApakA bilkula sAdA thaa| hastalikhita pustakoMke Apake cAroM ora Dhera lage hue the| Apa nIcA zira kiye hue una hastalikhita pustakoMmeM kucha na kucha par3hate hI rahate haiN| kalpanA hI nahIM kI jA sakatI ki Apa hI zrI nAhaTAjI hoNge| maiM jaba Apase milA to ina mahApaNDitane prema evaM mamatApUrNa merA satkAra kiyaa| mujhe Apa eka premI, sajjana evaM udyamazIla vayovRddha paNDita pratIta he|" isa prakArake udyamazIla, premI, kAryaniSTha, sAtvika evaM dharmazIla saMzodhakako dharmazAstra, madhyakAlIna mArU-bhASA sAhitya aura loka-saMskRtike samuddhArArtha parama kRpAlu prabhu pUre sau zaradakA AyuSya pradAna kreN| yahI merI Iza-prArthanA hai| maru-bhUmimeM vikasita yaha puSpa sthAyI rUpase mahakatA rahe aura tarotAjA banA rahe / yahI zubhecchA hai| sarasvatI ke ananya sevaka siddhAntAcArya paM0 ke0 bhujabalI zAstrI sarasvatIke ananya sevaka zrI agaracandajI nAhaTAkA aura merA paricaya evaM sambandha lagabhaga 35 varSoMse hai| yaha sambandha sarvaprathama zodha-sambandhI zreSTha traimAsika patra "jainasiddhAntabhAskara" se huaa| una dinoM, maiM ArA (bihAra) ke suprasiddha "jainasiddhAntabhavana meM pustakAlayAdhyakSa padapara kAma karatA rahA / isI saMsthAkI orase upayukta "jainasiddhAntabhAskara" prakAzita hotA rahA / isa traimAsika patrakA kula kArya mujhe hI dekhanA par3atA thaa| "jainasiddhAntabhAskara"meM nAhaTAjI bhI likhate rahe / ataH isa sambandhameM Apake sAtha maiM barAbara patra vyavahAra karatA rhaa| san 1936 meM, eka Avazyaka kAryavaza mujhe jayapura jAnA pdd'aa| vahA~para maiM eka mAsa taka ThaharA rahA / isI bIcameM maiM udayapura, jodhapura aura bIkAnera Adi rAjasthAnake pramukha nagaroMko dekhaneko gayA / jodhapurase bIkAnera subaha phuNcaa| usa samaya maiM relave sTezanase sIdhA rAjakIya dharmazAlAmeM jAkara ThaharA / DaoN. bIkAnera mere pacanekI sacanA maiMne nAhaTAjIko pahale hI de dI thii| karIba sabaha 9 baje. nA mujhe dekhane vAste dharmazAlAmeM phuNce| vahA~para thor3I dera idhara-udharakI bAteM huiiN| phira nAhaTAjI sAgraha mujhe apane gharapara livA le gye| vahA~para unhoMne 3-4 roja taka, sAnanda mujhe apane AtithyameM rakhA aura vahA~ke rAjamahalase lekara rAjakIya, zaikSaNika, dhArmika aura sAmAjika sabhA saMsthAoMko dikhalAkara, una saMsthAoMkA paricaya karAyA / nAhaTAjI milanasAra vyakti haiM / isa pravAsameM mujhe kaI bAtoMkA anubhava huaa| una anubhavoMmeM rAjasthAnameM pAnIke abhAvakA anubhava bhI eka thA / nAhaTAjI se merA pratyakSa paricaya isI bAra huaa| . yadyapi nAhaTAjI eka vyApArI parivArameM janma liye haiM, paraMtu ApakA sArA samaya sarasvatI-sevAmeM hI vyatIta hotA hai| prAyaH pratyeka jaina patra-patrikAoMmeM barAbara maiM ApakA lekha dekha rahA huuN| isI prakAra katipaya jainetara patroMmeM bhii| mujhe Azcarya hotA hai ki nAhaTAjI itane lekha kaise likha lete haiM / 150 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekha bhI vividha viSayoMpara / nAhaTAjI bar3e parizramI AdamI haiN| hara samaya Apa khojameM hI lage rahate haiM / vividha viSayoMmeM ApakI gati hai / nAhaTAjI ko anveSaNameM bar3A prema hai| sAtha hI sAtha ApakI smaraNazakti bahuta majabUta hai| isake binA itanA kAma nahIM ho sktaa| 1936 ke bAda nAhaTAjI ArA aura kalakattAmeM do-tIna bAra mile| mere sAtha unakA patravyavahAra to barAbara calatA rahA hai| isa samaya ApakA sammAna kiyA jAnA sarvadA samucita hai| vidvAnoMkA sammAna honA hI caahie| merI hArdika zubhabhAvanA hai ki nAhaTAjI dIrghakAla taka nIroga rahakara isI prakAra niraMtara, niraMtarAla sarasvatIkI pavitra sevA karate rheN| amitazodha-sAmagrIke bhaNDAra zrI agaracanda nAhaTA DaoN0 kanhaiyAlAla sahala Ajase lagabhaga bIsa varSa pahale rAjasthAnI kahAvatoM-saMbaMdhI apane zodha-prabaMdhake hetu sAmagrI ekatra karaneke lie maiM bIkAnera gayA thaa| jaba maiM pahale-pahala zrI nAhaTAjIse milA to maiM unake vyaktitvase atyaMta prabhAvita huaa| maiMne suna rakhA thA ki ve zodha-sAmagrIke bhaNDAra haiM,bahuta hI sahRdaya vyakti haiM tathA zodhAthiyoMkI sahAyatA karaneke lie anukSaNa taiyAra rahate haiM / nAgarI pracAriNI Adi suprasiddha patrikAoM meM maiMne unake aneka zodhapUrNa lekha bhI par3ha rakhe the| khumANarAso Adike saMbaMdhameM unhoMne mahattvapUrNa vicAra prakaTa kie the, jisase hiMdI sAhityake itihAsa-lekhakoM aura zodha-vidvAnoMkA dhyAna udhara sahaja hI AkRSTa huA thA / pariNAmasvarUpa hiMdI sAhityake AdikAlakA punaH parIkSaNa hone lagA aura usake punarvivecanakI AvazyakatA pratIta hone lgii| maiMne dekhA ki rAjasthAnakA hI nahIM, balki dezakA eka prasiddha zodhaka vidvAn apane pustakAlayake kakSameM bar3e sAde libAsameM baiThA huA hai| bAtacItameM bhI kahIM darpa unako chU taka nahIM gayA hai| Alasya unameM nAma mAtrakA bhI nhiiN| unhoMne apanA eka bhavana hI pustakAlaya aura vAcanAlayako arpita kara diyA hai, jahA~ zodhArthI chAtra aura vidvAn Ate rahate haiM aura unake vizAla pustakAlayase lAbhAnvita hote haiM / jahA~ anyatra koI graMtha upalabdha nahIM hotA, vaha zrI nAhaTAjIke pustakAlayameM prApta ho jAtA hai / kisI graMthakA nAma batAte hI, ve apanA anya kArya chor3akara bhI zodhA ke lie vaha graMtha yathAzIghra upalabdha karanemeM juTa jAte haiN| asaMkhya mahattvapUrNa pAMDulipiyA~ unake pustakAlayako suzobhita kara rahI haiM / prAyaH dekhA jAtA hai ki jina vidvAnoMke pAsa pAMDalipiyA~ hotI haiM, ve zodhArthiyoMke pAsa pAMDulipiyA~ bhejate nahIM kiMtu zrI nAhaTAjIkI isa saMbaMdhameM udAratA bemisAla hai kyoMki DAka dvArA bhI ve anusaMdhitsuoMko apanI pAMDulipiyA~ bhejate rahate haiM jo zodhArthI unake yahA~ paha~ca jAtA hai, usakI to ve sabhI prakAra sahAyatA karate haiN| use tanika bhI kaThinAI haI to ve usake nirAkaraNameM juTa jAte hai| rAjasthAnI kahAvatoMke saMbaMdhameM saMskRta, pAli, prAkRta, apabhraza, hiMdI-sabhI saMbaddha aura Avazyaka pustakeM unhoMne mere lie sulabha kara dii| itanA hI nahIM, kahAvatoMke jo hastalikhita saMgraha unake pAsa the, vyaktitva, kRtitva aura saMsmaraNa : 151 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , ve bhI mere prayogake lie, binA kisI hicakicAhaTake prastuta kara die| zodha-prabaMdhakI rUpa-rekhA Adike saMbaMdha meM bhI unase pUrA vicAra-vimarza hotA rahA aura maiMne usase paryApta lAbha uThAyA / / zrI nAiTAjIke athaka parizramako dekhakara merI A~kheM khula gii| maiM apane taI yaha samajhA karatA thA ki par3hane-likhane meM maiM bahuta parizrama karatA hU~ aura merA jIvana bar3A hI suvyavasthita aura niyamita hai| kiMtu zrI nAhaTAke anavarata svAdhyAya aura unakI zramazIlatAko dekhakara maiM cakita raha gyaa| maiMne bhojana ke bAda bhI unheM kabhI vizrAma karate hue nahIM pAyA / Ajakala bhI unake yahA~ prAtaH 4 bajese lekara rAtako 10 baje taka kAma calatA rahatA hai| roja kaI ghaNTe to kevala patra likhane meM vyatIta hote haiM / patrikAoM meM lagabhaga 100 lekha sadA bheje hue rahate haiM aura anavarata nae taiyAra hote rahate haiM / 60 'maru-bhAratI' ke saMbaMdha meM bhI zrI nAhaTAjIse niraMtara parAmarza mujhe milate rahate haiM / ve yaha dekhakara kSubdha hote haiM ki jitanA kAma mujhe karanA cAhie, prazAsanika vyastatA ke kAraNa utanA kAma meM kara nahIM pAtA / unakA sAtvika Akroza bhI mere liye bar3A madhura hotA hai aura aMtameM calakara upAdeya hI siddha hotA hai / jaba rAjasthAnI loka kathAoMke mUla abhiprAyoMkA meM adhyayana karane lagA aura isa saMbaMdha meM merI kucha pustakeM bhI prakAzita huI to unheM bar3I prasannatA huii| rAjasthAnI loka kathAoM ke vizeSa saMdarbha meM jaba kathAnaka rUr3hiyoM ke vyApaka adhyayanako hI maiMne apane DI0 li0 kA viSaya cunA aura vaha rAjasthAna vizvavidyAlaya dvArA svIkRta bhI ho gayA to zrI nAhaTAjIkI prabala icchA huI ki maiM unake pAsa jAkara bIkAnera rahU~ aura apane zodha-prabaMdhako pUrA kara huuN| isameM koI saMdeha nahIM ki jaba kabhI yaha suyoga mujhe milegA, zrI nAhaTAjIke protsAhana aura unake dvArA amita zoSa sAmagrIkI sulabhatAke kAraNa yaha zodha prabaMdha bhI sucAru rUpase likhA jA sakegA / zrI nAhaTAjIke vyaktitvakA eka rUpa yaha bhI hai jaba vaha kucha samaya AsAma AdikI ora jAkara vyApAra-vyavasAyameM arthArjana karate haiN| isa prakAra upArjita arthakA ve jo sadupayoga karate haiM, vaha unake nikaTastha mitroMko bhalIbhA~ti vidita hai / zrI agaracandajI nAhaTA bahuta hI saMskAra-sampanna, sahRdaya, sevAbhAvI aura svAdhyAyI vyakti haiN| kalyANa Adi aneka patra-patrikAoM meM unake naitika mUlya viSayaka lekha chapate rahate haiM, jinase unake aMtaraMgakI jhAMkI milatI rahatI haiN| na jAne kitane zodhaka chAtroM aura vidvAnoMne unake pustakAlayase lAbha uThAyA hogA, na jAne apane hAtha se kitane preraka patra zrI nAhaTAjIne anya zodhArthiyoMko likhe hoMge aura na jAne rAjasthAnI aura hiMdIke sAhitya-bhaMDArakI abhivRddhike lie unake kitane lekha aba taka prakAzita ho cuke hoNge| hA~, unake akSaroMko par3hanA avazya eka Ter3hI khIra hai| kisI pAMDulipiko par3hakara usakA artha lagAnA zAyada sarala hai kiMtu unake cIMTIkI-sI TA~ga vAle akSaroMko par3hanA eka duSkara vyApAra hai| aisA yAda par3atA hai ki DaoN0 dazaratha zarmAne eka bAra mujhe likhA thA zrI nATAkA patra AtA hai to pahale dina do eka vAkya par3hakara chor3a detA hU~, phira dUsare dina kucha vAkya par3hatA hU~-isa taraha unake patrako par3hane meM do-tIna dina laga jAte haiM / nizcita rUpase zrI nAiTAjIke akSaroMmeM bAbata meM atizayokti kara rahA hU~ kiMtu kabhI-kabhI atizayokti binA kAma calatA nahIM / aura phira zeksapiyara ke jagatprasiddha nATaka Hamlet meM kabhI par3hA thA bar3e AdamiyoMke akSara aise 152: agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI hote haiN| gAMdhIjI kaunase acche akSara likhate the aura paM0 mahAvIra prasAdajI dvivedIkI hastalipi bhI kyA sundara kahI jA sakatI hai| jo bhI ho, zrI nAhaTAjI apane anupama guNoMke kAraNa atyaMta abhinaMdanIya haiM aura aise vyaktitvakA jitanA sammAna kiyA jAya, thor3A hai| bhagavAnase merI yahI hArdika prArthanA hai ki zrI agaracandajI nAhaTA tAdhika varSoM taka jIvita rahakara zodha-jagatko samRddha karate raheM / rAjasthAnakI sAhityika vibhati svAmI zrI maMgaladAsajI yaga-yagAntaroMse hamArA yaha Arya saMskRtikA janmadAtA mahAna bhArata deza bha-maNDalameM apanA vizeSa sthAna rakhatA AyA hai| yaha puNyazloka pAvanadeva apane aneka pradezoMko apane aMcalameM liye hue hai| una pradezoMmeM apanI vividha vizeSatAoMke kAraNa hamArA yaha rAjasthAna pradeza bhI haraNa gauravazAlA va samAda raNApa prathama paMktimeM apanA vizeSa sthAna rakhatA hai| rAjasthAnakI vaise to khyAti vIraprasavAke rUpameM haipara isa pAvana bhUne jisa prakAra aneka zauryazAlI vIroMko janma diyA-usI taraha isa bhUmimeM dAnI-tyAgI, tapasvI-bhakta, mahAtmA, vidvAnoM, kavi, racanAkAra, prabhAvI zAsaka, pativratAoM va satiyoMko agaNita saMkhyAmeM janma diyA hai| rAjasthAnameM saMskRta, prAkRta, DiMgala, piMgalameM racita va aprakAzita itanA prAcIna sAhitya hai, jisakA ki abhI hamAre dezake sAhityikoMko hI pUrA patA nahIM hai| isa ora abhI jisa prakArakA dhyAna diyA jAnA thA vaisA dhyAna nahIM diyA gayA hai| kheda hai ki isa udAsInatAke kAraNa dina pratidina prAcIna sAhityakA lopa hotA jA rahA hai / mUrtiyA~, citra tathA anya kalAkRtiyoMkI corI tathA prAcIna sAhityakA vyApAra joroMpara hai, jisase isa anupama nidhiko dina-dina kSati pahu~ca rahI hai| inakI rakSAke lie satat jAgarUka praharI cAhiye, jaise ki hamAre carita-nAyaka nAhaTAjI haiN| ina prAcIna sAhityake paramopAsaka, vinIta, mRdubhASI, nirabhimAnI, satata sAhitya sAdhakake mAnI nAhaTAjIko janma denekA gaurava isI rAjasthAnakI bhUmiko hai| nAhaTAjIkI janmasthalIkI mahattAkA mahattva prApta huA-rAThaura kulabhUSaNa mahArAja bokAjI dvArA sthApita bIkAnera nagarako / nAhaTAjIne apanI utkRSTa vividhatAoMse janmadAtA nagarake gauravako gauravazAlI banAne meM apanA athaka prayoga kiyA hai va kara rahe haiN| vyaktitva nAhaTAjI bahuta hI sAdagIpriya vyakti haiN| unakI veSabhUSA paramparAgata sAmAjika rItike anusAra hai / yadi koI aparicita vyakti pahalI bAra nAhaTAjIse sAkSAt karegA to zAyada vaha unakI usa mAravAr3I vezabhUSAko dekhakara isa bhrAntimeM ulajhegA ki kyoM ? sAhitya kA ananya upAsaka tathA prAcIna sAhityakI khojameM anavarata apaneko laganevAlA yahI vyakti hai ? unakI pagar3I-dhotI-kuratA-sAphA-koTa unheM sIpho rUpameM eka vyAvasAyika vyakti prakaTa karatA hai na ki koI uccakoTikA sAhityapremI / unakA bAlyakAla va zikSA-dIkSA bIkAnera nagarameM hI huI / unakA paramparAgata vyAvasAyika dhaMdhA hai| tadartha unakA AvAgamana kalakattA Adi bhAratake pramukha nagaroMmeM bhI hotA rahA hai| AraMbhase hI unameM sAhitya anuzIlanakI abhiruci vyaktitva, kRtitva aura saMsmaraNa : 153 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI thI-vahI abhirucikAla pAkara vardhita hotI gaI jisane Age calakara unheM prAcIna sAhityakI sevA kAryameM tatpara kiyaa| ApakA svabhAva atyanta sarala tathA komala hai / namratA to Apake kUTa-kUTakara bharI huI hai| eka bAra jo vyakti Apase mila letA hai vaha saba hI dinake lie ApakA ho jAtA hai| ahaMkArakA to ApameM leza bhI nahIM hai-sIdhI-sAdI bhASAmeM Apase vArtA karate hue vyaktimeM Apake prati AtmIya bhAvanA svataH hI binA prayAsa ghara kara letI hai| ApakA dvAra sabake lie samAnase khulA rahatA hai / sAdhAraNase sAdhAraNa jijJAsu tathA bar3ese bar3e sAhityikake sAtha mAnavIya vyavahAra meM kisI prakArakA bheda Apase nahIM banegA / zodhachAtroMke lie ApakA sahayoga sarvadA sulabha rahatA hai| sAhityapremiyoM, sAhityalekhakoM, sampAdakoM, sAhityamarmajJoMke lie ApakA ghara unhIke gharake samAna upayogameM AtA hai| samAgata atithiyoMkA sammAna bhAratIya paramparAnusAra atyanta sauhArdapUrNa bhAvanAse kiyA jAtA hai| ApakA zAnta vinIta mRdula svabhAva hara aparicitako apanI ora AkarSita kara letA hai| Apake pure vyaktitvake mahattvako zabdoM dvArA vyakta kara sakanA zakya nahIM hai / yahI kahanA abhISTa hai ki Apa mahAna vyaktitvake dhanI haiN| sAhityasAdhanA nAhaTAjIkA mukhya viSaya sAhityasAdhanA hai, ve paryApta samayase isI kAryameM lage hue hai| apane isa lakSyapUrtike lie na mAlUma kaise-kaise prayAsa kiye va kaThinAiyoMse saMgharSa kiyA hai| jahA~ bhI unheM jJAta huA ki amuka jagaha amuka racanA prApya hai Apa tabhIse usake avalokana va pANDulipike prayAsameM laga jAte haiM usa racanAkA vahA~ jAkara avalokana karate haiM jisake pAsa vaha hai usakI pratilipikI vyavasthA karate haiM / Apake isa prayAsase anekoM racanAgrantha jo ki binA jAnakArIke saMsArase ojhala the, ve prakAzameM aaye| vaise Apane prAcIna jainasAhityakI racanAoMkA apane yahA~ acchA saMgraha kiyA hai tathA usake viSayanimeM aba bhI lage hue hai / jainasAhityakI aneka racanAoMkA sampAdana kara unako phira jIvanaprakAzakA utkRSTa praNAma hai ki ApakA sAhityasAdhanAkA lakSya kitanA uccakoTikA hai| Apake isa granthAgArameM na kevala jaina racanAoMkA hI saMgraha hai apitu usameM santa sAhitya-DiMgala kaviyoMkI racanAoM prakhyAta khAte tathA piMgalakI racanAoMkA bhI upayukta saMgraha hai| Apane jisa taraha jaina sAhityakA sampAdana kara unako surakSita kiyA usI taraha anya sAhityakI racanAoMkA sampAdana kara unheM bhI navajIvana pradAna kiyA hai| isa sampAdana kAryake sAtha-sAtha Apane sAhityika prAmANika patrikAoMmeM zodhamaya lekha bhI likhakara sAhityaseviyoMko naI-naI jAnakArI denekA kArya bhI jArI rakhA hai| Apake anekoM lekha to anupalabdha sAhitya racanAoMke paricayAtmaka vivecana haiM jisase racanAkAra-racanA tathA racanAkAlakA samyak bodha prApta hotA hai / Apa vaise rAjasthAnake sAhitya gaganake udIyamAna nakSatra hI nahIM haiM apitu Apa to aba hamAre antaH bhAratIya sAhitya jagatke sAhityakoMkI uccazreNImeM samAviSTa haiN| rAjasthAnakI ve sarvasaMsthAyeM jo sAhityake saMrakSaNake prakAzana-saMgraha kAryameM saMlagna haiM Apake anubhava va vivekakA pUrA-pUrA lAbha uThAne meM sarvadA tatpara rahatI haiN| Apa rAjasthAna prAcya vidyAmandirakI samitike sammAnanIya sadasya haiN| vaise hI Apa sAhitya akAdamIke bhI mAnya sadasya haiN| isI taraha jo-jo aisI anya saMsthAe~ haiM, jo ki sAhityika kAryameM lagI huI haiM ApakA unase bhI kisI na kisI rUpameM sambandha banA huA hai-kisIke Apa mAnya lekhaka haiM to kisI ke Apa sahAyaka hai, kisIke grAhaka haiM, kisIke sahayogI haiN| Apa sadgRhastha tathA kuTumbIjana haiM ataH Apako una saba kartavyoMkA vahana karanA par3atA hai sAtha hI apane pramukha lakSya-sAhitya upAsanAmeM kisI prakAra kamI yA bAdhA na Ane denA ApakA vyAvahArika vaiziSTya hai| 154 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna sAhityakI pANDulipiyoMkA pradeza bheda tathA lekha kApI vibhinnatAke kAraNa adhyayana manana sahaja sAdhya nahIM hai isake lie dhairya ke sAtha tanmayatAse apaneko sUjha-bUjhake sAtha lagAnA par3atA hai ? pratyeka zikSitajJa hai to bhI isameM saphala honA saMbhava nahIM hai| vividha pravRttiyoMmeM pravRtta nAhaTAjIkI isa kSetrameM saphalatAkA zreya unakI atyadhika lagana va tatparatAko hai| ve samAjasevaka gRhastha bhI hai ina sabake sAtha-sAtha ve eka niSThAvAn sAhityasevI bhI haiM / apara kSetroMkA bhAravahana karate hue unane jisa prakArase jitanA kArya prAcIna sAhityakI sevAkA kiyA hai usake udAharaNa bahuta hI kama dekhane meM Ate haiM / vedhI tathA smArtake dhanI haiM jisase unakA sAhityika jJAna susthira va sthAyI hai| prAcIna sAhityakI pANDulipiyoMmeM kabhI-kabhI kaI tarahakI ulajhanoMkA sAmanA karanA par3atA hai| kisI pAMDulipimeM racanAkArakA nAma nahIM hai to kisImeM racanAkAla nahIM hai| kisImeM racanAsthAnakA ullekha nahIM hai to kisImeM pANDulipi karane vAlekA nAma va kAlake ullekhakA abhAva hotA hai| aisI racanAoMko ukta prakArakI ulajhanoMko sulajhAneke lie kaisA aura kitanA prayAsa karanA hotA hai isakI jAnakArI unhIMko jJAta hai jo svayaM prAcIna sAhityakI sevAmeM saMlagna haiN| nAhaTAjImeM ukta kAryake liye adamya utsAha hai ve isa prasaMgameM kisI bhI bAdhA se na to ghabarAte haiM na hI anutsAhita hote hai-ve sirpha tathA apanI UhanAse saba prakArakI bAdhAoMpara vijaya pA lete haiN| ve apane ApameM eka sacce sAhityasAdhaka haiN| ve cirakAla taka isa sAhityasAdhanAmeM lage raheM tAki prAcIna sAhityakI surakSA sevA inase barAbara banatI rhe| sampAdana va khoja pUrNa lekha / nAhaTAjIne, jaisA ki maiMne Upara upayukta kiyA hai ki ve na kevala prAcIna sAhityake saMgrahapremI haiM apita unakA lakSya hai usa sAhityako prakAzameM lAkara use surakSita kara denA, tadartha sampAdana-prakAzanakI AvazyakatA hotI hai / apane balabUtepara hI ina ubhaya kAryoM (sampAdana-prakAzana)kI pUrtikA bhI pUrA prayAsa karate haiN| Apane aneka graMthoMkA sampAdana bhI kiyA hai tathA prakAzana bhii| prAcIna sAhityakI jaise-jaise navIna pAMDulipiyoM hotI hai unakI pratilipi karA kara saMgrahIta karanA tathA samaya-samayapara una prApta granthoMke paricayAtmaka nibandha lekha una zodha patrikAoMmeM prakAzita karanA jisase sAhityapremiyoM va sAhityikoM ko navIna grantha va racanAoMkA patA lagatA rahe / prakAzanameM aMzakI AvazyakatA hotI hai, sabhI paricayAtmaka lekha likhanese pahale gaharAIse anuzIlanakI AvazyakatA rahatI hai| sAtha hI racanAke pUrvAparakA gaharAIse granthana kara granthagata rahasyakA patA lagAyA jAtA hai| navIna racanAoMke paricayAtmaka lekhoMmeM kabhI-kabhI aise mauke bhI A jAte haiM ki usake sahI niSkarSa taka pahu~canA kAphI kaThinAIpUrNa ho jAtA hai| usa sthitimeM apanI sUjha-bUjhase hI apanA dRSTikoNa abhivyakta karanA par3atA hai-aura tathya nirNayake lie anya pramANoMkI talAza karanI par3atI hai| phira bhI kucha bAteM aisI raha jAtI haiM jinako saMzayAtmaka sthitimeM hI rakha denA par3atA hai / jina sajjanoMne nAhaTAjIke isa prakArake nibandha par3he haiM ve kaha sakate haiM ki unakA isa viSayake prayAsa kitanA mahattvapUrNa hai| astu nAhaTAjIkI kAryapaddhati va unakA prAcIna sAhityake liye kitanA agAdha sneha hai usakA pUrA vivaraNa zakya nahIM hai kyoMki hRdayagata bhAvoMko usI rUpameM vyakta kara sakanA kaThina samasyA hai| ina paMktiyoMse hama nAhaTAjIke sAhityakSetrameM kiye jAne vAle prayAsoMkA saMkSepameM digdarzana mAtra vizeSa hai vizeSa anumAnase jJAtavya hai| kAmanA nAhaTAjIke abhinandanakA saMkalpa karanevAle sajjana atyanta dhanyavAdake pAtra haiN| kyoMki unhoMne eka vyaktitva, kRtitva aura saMsmaraNa : 155 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIva aucityapUrNa Avazyaka kAryakI ora samucita dhyAna diyA hai| sAhitya kSetrakA kArya eka kaThina sAdhanA hai - sarvasAdhAraNa usa kAma va prayAsakI jAnakArIse aparicita rahate haiM / sAhityapremI hI sAhityasevIkA saccA mUlyAMkana kara sakatA hai / AjakA yuga bhautika va artha pradhAnatAkA yuga hai / isameM jJAnakA mahattva Aja to yaha AbhANaka sarvatobhAvena mAnya hai / sarve guNAH kAJcanamAzrayanti manuSya sarvaguNavidhA tathA zAlInatA arthake paryAya hai / guNa vidhAmeM zAlInatAkI bajAya arthake mahatva - ko sarvopari sthAna prApta hai| vidvAnoMkI sAhitya seviyoMkI zreSTha va sajjana puruSoMkI samAjameM jaisI mAnyatA honI cAhiye vaha nahIM hai / ataH aise kAlameM jo sajjana isa ora dhyAna dete haiM tathA prayAsa karate haiM ve stutya haiM / ve eka aise Avazyaka kAryakI pUrti karate haiM jisase hamAre itihAsa, hamArI sabhyatAkA pUrA-pUrA sambandha jur3A huA hai| jo samAja apane vidvAnoM sAhityaseviyoMkA samAdara karatA hai| unake mahatvako svIkAra karatA hai vaha samAja apane astitva va mahattAkI pUrti karatA hai, rAjasthAnameM Aja bhI aise anekAneka mauna sAhityasAdhaka haiM jinakA hameM ThIkase paricaya nahIM hai / unako bhI prakAzameM lAnekI AvazyakatA hai| hamAre samAjakI sAhitya saMpattike ye hI sacce praharI haiM jo anavarata apane prayAsoMse usa durlabha mahAna saMpattikA saMrakSaNa va vivecana karate haiM, hamArI unake liye yahI kAmanA hai ki ve dIrghakAla taka apanI mahatI sevA dvArA sAhityaka sampattikA vivekana va saMrakSaNa karate raheM / nAhaTAjI bhI unhIM sAhitya sAdhakomeM haiM ataH ve svastha va dIrghajIvI hokara apane lakSyameM tatpara hokara prAcIna sAhityake ambeSaNa-saMrakSaNa, vivardhanameM apanA cira sAhitya pradAna karate raheM / virodhAbhAsoM kA samanvaya zrI zobhAcandra bhArilla zrI aura sampatti virodhakA mathana karake jisane apane jIvana dvArA anekAntavAdako samarthana pradAna kiyA aura cirarUr3ha isa virodhakI dhAraNAkA nirAkaraNa kiyA, usa mahAn vyaktitvakA abhinandana karanA apane ApameM kitanA AnandadAyaka hai / zrI nAhaTAjI ke abhinandanakA zubha saMkalpa sarvaprathama jinake manameM utpanna huA, ve bhI abhinandanIya bana gae / cAra dazAbdiyoMse bhI adhika samaya bIta gyaa| bIkAnerameM unase merA prathama sAkSAtkAra huaa| zuddha svadezI bIkAnerI veSa-bhUSA, sirapara pagar3I, galemeM dupaTTA, baMda galekA koTa aura donoM lAMghakI dhotI ! sAhityikakA koI lakSaNa najara nahIM aayaa| cittapara koI vizeSa prabhAva nahIM pdd'aa| usa samaya kalpanA hI nahIM AI ki sAdhAraNa pratIta hone vAle isa vyaktimeM asAdhAraNa vyaktitva chipA hai, bIkAnerakI bhogabhUmimeM rahate hue bhI isakA antas sAhityake saMsAra meM ramaNa kara rahA hai aura sarasvatI kI upAsanAmeM tanmaya hai / taba se aba taka lagAtAra nAhaTAjI ke samparka meM hU~ / anekoM bAra sAkSAtkAra huA hai / unakI bahumukhI aura mahatvapUrNa sAhityika kRtiyoMse paricaya rahA hai| jaisA jaisA paricaya pragAr3ha hotA gayA, unakI sAdagI, saralatA, antarakI svacchatA, niSkaluSatA aura saMvedanazIlatA ke sAtha-sAtha unakI pragAr3ha vidvattA, 156 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyApaka pratibhA aura asIma sAhityAnurAgakI AhlAdaka anubhUtiyA~ vRddhiMgata hotI gayIM / Aja kauna nahIM jAnatA ki nAhaTAjI vividha vidyAoMke vAridhi haiM, jainasiddhAntazAstrake AcArya haiM, itihAsa aura purAtattva saMbaMdhI zodhameM agrasara hai| saca to yaha hai ki nAhaTAjI kA vyaktitva itanA virAT hai ki zabdoMkI paridhimeM vaha samA nahIM sakatA / rAjasthAnI aura jaina-sAhityake lie unakI dena bahumUlya hai / ve vyakti nahIM saMsthA hai, yaha kahanA bhI unake lie halkA par3atA hai| abhaya jaina graMthAlaya jaisI vizAla saMsthAke saMsthApaka aura saMcAlaka to ve haiM hI, isase bhI adhika unhoMne usakA svayaM upayoga kiyA hai, usameM antanihita amUlya ratnoMko sarvasAdhAraNake samakSa prastuta kiyA hai aura zatAdhika anveSakoM evaM jijJAsuoMkA prazasta pathapradarzana kiyA hai| sAhityika saMsthAnoMkI sthApanA karane vAle aneka zrImanta ho sakate haiM, sAhityake mudraNameM bhI anekoMne Arthika yoga diyA hai. aneka de rahe haiM. parantu kyA nAhaTAjI unakI zreNI meM haiM ? sarasvatIkI zrIvaddhi karane meM unhoMne sarvatobhAvena samagra jIvana samarpita kiyA hai / isa dRSTise ve apanI zreNImeM akele hI haiN| unakI samatA kahIM dRSTigocara nahIM hotI / 'sAgaraH sAgaropamaH' yaha ukti unake jIvanapara pUrNarUpase caritArtha hotI hai| kaisA adbhata vyakvitva hai nAhaTAjI kA! aneka virodhAbhAsa usameM kisa khUbIke sAtha samanvita ho gaye haiM ! purAtanatA aura nUtanatAkA samanvaya unameM dekhaneko milatA hai| zraddhA aura vivekapUrNa tarkakA ekIbhAva kama mahattvapUrNa nahIM / ulakavAhanI aura haMsavAhanImeM sakhyabhAva sthApita karane meM unhoMne kamAla hAsila kiyA hai| niHsandeha nAhaTAjI na kevala jainasamAjake gaurava hai, na sirpha rAjasthAnakI pratibhAke pratIka haiM, varana samagra bhAratake sAhityaseviyoMke lie bhI abhimAnakI vastu haiN| isa anUThe vyaktitvakA abhinandana karanA eka pavitra kartavyakA pAlana karanA hai| hArdika kAmanA hai ki nAhaTAjI cirajIvI hoM aura unakI sevAe~ cirakAla taka dezako upakRta karatI rheN| sarasvatIke ananya upAsaka zrI dazaratha ojhA san 1950 kI eka sukhada ghaTanA hai / saMskRta, prAkRta aura hindI nATakoMpara zodhakArya kara rahA thaa| katipaya prAcIna nATaka kahIM upalabdha nahIM ho rahe the| apane suhRda vidvadvara DaoN0 dazaratha zarmAke sAmane maiMne apanI samasyA rkhii| unhoMne mujhe zrI agaracanda nAhaTA bIkAnerakA patA batAyA aura paricayake lie eka patra bhI diyA / maiM vaha patra lekara bIkAnera pahu~cA / nAhaToMke guvAr3ameM U~cI-U~cI aTTAlikAyeM dikhAI pdd'ii| eka bhavya bhavanake dvArapara phuNcaa| dvArapara eka vyaktine merA svAgata kiyA aura mujhe dUsarI maMjilapara zrI nAhaTAjI ke pAsa paha~cA diyaa| nAhaTAjI usa samaya prAkRtakI eka pAMDulipiko par3hane meM saMlagna the| maiMne apanA paricaya diyaa| unhoMne jisa AtmIyatAse merA svAgata kiyA vaha Aja bhI hRdayapara aMkita hai| sarasvatIke isa upAsakake sneha-saujanyapara maiM mugdha ho gyaa| unhoMne mujho sAtha lekara apanA vizAla pustakAlaya dikhAyA / eka bar3e vistRta 'hAla' kA konA-konA prAcIna evaM navIna pustakoMse bharA par3A thaa| usase vyaktitva, kRtitva aura saMsmaraNa : 157 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMlagna aneka kamaroMmeM cAroM ora pustakoMkA vipula bhaMDAra bharA thaa| kaI kamaroMmeM prAcIna hastalekha pAMDulipiyA~ tAr3apatroM para likhI huI dikhAI pdd'iiN| sabhI AlamAriyoMko pustakeM evaM pAMDulipiyA~ suzobhita kara rahI thiiN| aisA pratIta hotA thA ki hama kisI vizvavidyAlaya ke graMthAgAra meM pahu~ca gae hoN| mujhe usa samaya aura bhI Azcarya hotA thA jaba vaha merI AvazyakatA ke anusAra saMskRta, prAkRta, apabhraMza aura hindI ke nATakako avilamba sAmane lAkara rakha dete the / merI aisI dazA ho gaI jaisI rAjasthAnake pyAse pathikakI jalAzaya milanevara hotI hai / vaha yahI cAhatA hai ki sArA sarovara eka ghUTameM pI DAlU / nAhaTAjI kI saMskRta, prAkRta, apabhraMza, rAjasthAnI AdikI jJAna rAzi dekhakara prAcIna udbhaTa AcArya hemacandrakI smRti A rahI hai| AcArya hemacandrako uparyukta sabhI bhASAoMpara pUrA adhikAra thA / unhoMne jisa bhASA ke sAhityapara lekhanI uThAI usI bhASAke sAhityako parAkASThA taka pahu~cA diyA / nAhaTA jIne apanA jIvana usI AcAryakI paramparAmeM DhAla liyA hai / inakI bahujJatAkA pramANa dekhanA ho to inakI racanAoM aura vizeSakara vibhinna patrikAoMmeM prakAzita lekhoM ko dekhanA caahie| inake lekhoMkA vaividhya dekhakara Azcarya hotA hai / bhAratIya darzanoMmeM nAhaTAjI kI gahana paiTha hai| aisA pratIta hotA hai ki inhoMne bhAratIya darzanoMkA konA-konA chAna DAlA hai| jaina, bauddha, zaMkara, advaita, viziSTAdvaita, zuddhAdvaita darzanoMkA inhoMne aneka bAra spaSTIkaraNa kiyA hai| bhaktoMke vaiSNava-darzana, kabIrAdi santoMkI nirguNa upAsanA, premAzrayI kaviyoMkI sUphI sAdhanA tathA anya vividha sAdhanA paddhatiyoMkA inhoMne gaharAI meM paiThakara adhyayana kiyA hai / vaha jisa darzanakA saiddhAntika vivecana karane lagate haiM usImeM apane prAtibha jJAna aura gahana adhyayanake balapara anya dArzanikoMse Age nikala jAte haiM / isakA eka kAraNa hai / inheM jJAnopArjanakI aisI saccI lagana hai jo inheM aharniza adhyayanakI preraNA detI rahatI hai / vibhinna dArzanika siddhAntoMke tulanAtmaka adhyayanase inakI buddha itanI prakhara ho gaI hai ki divya AlokameM vaha darzanazAstrake sUkSmAtisUkSma rahasyoMko anAyAsa dekha lete haiM / dArzanika siddhAntoMke vizleSaNa aura unakA sAhitya meM prayoga to nAhaTAjIkI aneka vizeSatAoMmeM eka hai / hindI jagatko nAhaTAjI kA sabase bar3A yogadAna yaha hai ki unhoMne apabhraMza, avahaTTa aura prAcIna hindI ke aise zatAdhika granthoMko pAThakoMke sammukha rakhA jinakA kisIko jJAna bhI nahIM thA / vismRta rAso paramparAkA punaruddhAra nAhaTAjIke hI prayAsoMkA phala hai / unhoMne aitihAsika rAsokA prakAzana kara rAsa sAhityakI amUlya gupta nidhikA udghATana kiyaa| unhIMse preraNA prApta kara rAsa evaM rAsAnvayI kAvyoMkA vidhivat parIkSaNa evaM vizleSaNa kiyA gayA / san 56-57meM inhIM rAsa granthoMke sambandhameM puna: bIkAnera gayA / vahA~ lagabhaga eka mahInA ThaharA / nAhaTAjIke pAsa aneka prAcIna rAsa granthoMkI pAMDulipiyA~ milIM / nAhaTAjIko prAcIna pAMDulipiyoM ko par3hanekA adbhuta abhyAsa hai / rAjasthAnameM hastalikhita granthoMkA atula bhaMDAra gA~va-gA~va meM chipA par3A hai / nAhaTAjIko isa bikharI grantha rAzikA pUrA jJAna hai| anupalabdha hastalikhita granthoM kI prApti unake nijI srota haiM, jinake dvArA vaha prAcIna pAMDulipiyoMkA prativarSa saMgraha karate rahate haiM / nAhaTAjIkA saMgrahAlaya bhAratakI amUlya nidhi hai| kisI rAjya sarakArakI sahAyatAke binA hI itanA vizAla saMgrahAlaya nirmita karanA nAhaTAjI jaise sarasvatIke ananya upAsaka ke lie hI sambhava hai / jo kArya nAgarI pracAriNI sabhAne aneka vyaktiyoMke sahayoga aura rAjyakozakI sahAyatAse kAzI meM sampanna kiyA, usI kAryako rAjasthAnameM eka vyaktine ekamAtra apanI sAdhanAse paripUrNa kiyaa| kAzI nAgarI pracAriNI sabhAse merA sambandha varSoMse calA A rahA hai / paM0 rAmanArAyaNa mizra, bAbU zyAmasundara dAsa, ThA0 zivakumAra siMha, rAyakRSNa dAsa prabhRti samartha hindI samarthakoMne jo kArya rAjyasarakArakI sahAyatAse kiyA use ekAkI 158 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAhaTAjIne apane hI sAdhanoMke dvArA sampanna kiyaa| yadi unako sarakArI sAdhana prApta ho jAe~ to saikar3oM alabhya grantha vismRtike gartase bAhara nikAle jA sakate haiN| ___nAhaTAjIne tapasyAkI agnimeM apaneko tapA DAlA hai| unakA jIvana jaina muniyoMkI taraha tapomaya bana gayA hai| dharma meM unakI dar3ha niSThA hai| sadAcArake niyamoMkI avahelanA unheM khalatI hai| sAhitya aura darzanako vaha jIvanake unnayanakA sAdhana mAnate haiN| vaha jo kucha likhate haiM usameM samAjake vikAsako ora mUlataH dRSTi rahatI hai / unakI sAhitya sAdhanA anya kisI phalako lakSyameM rakhakara nahIM hotii| samAjake hitameM vaha apanA hita samajhate haiM / samAjake caritra-vikAsameM vaha apanA vikAsa mAnate haiM / prAcIna RSiyoMkI vANIko sarvajana sulabha karanA unake jIvanakA lakSya hai| nAhaTAjIne apane paitRka vyavasAya vyApArakI upekSA kii| sarasvatIkI upAsanAmeM lakSmIkI orase taTastha ho ge| kalakattA evaM AsAmameM inakA bahuta bar3A vyApAra hai para inheM kareMsI noTa ginanekI apekSA prAcIna pAMDulipiyoMke pannoMkI gaNanAmeM adhika Ananda AtA hai| jisa parivArapara lakSmIkA sadA varadahasta rahA ho, usakA eka sAdhaka nirlobha aura nilipta bhAvase solaha-solaha ghaNTe nirantara sarasvatIkI upAsanAmeM lagA rahe, yaha AzcaryakA viSaya nahIM to kyA hai ? isIkA pariNAma hai ki unakA jIvana tapomaya bana gayA hai| kahA jAtA hai ki "vidyA dadAti vinayaM vinayAdyAti pAtratAm"-nAhaTAjI vinamratAkI mUrti haiM / gahana tattvacintakake samAna vaha bahata hI mitabhASI haiN| vidyAse vinIta bananevAle to aneka mileMge kintu vinayase aisI pAtratAkI upalabdhi viraloMmeM hogI jo sabhI sadguNoMke AdhAra bana sake / nAhaTAjIkI smRti Ate hI kArya karane kI preraNA manameM hiloreM lene lagatI hai / Apake samparka meM Akara aneka vyaktiyoMne parizramakA pATha par3hA / ApakI karmaThatAke aneka pramANa haiN| prAcIna sAhitya para zodhakArya karanevAle pratyeka chAtrako kisI na kisI rUpameM Apa sahAyatA paha~cAte haiN| zodhasAmagrIkA to pracura bhaNDAra Apake pAsa bharA par3A hai| zodhArthI usa jJAna sarovarameM chakakara pAna karatA hai| sabakI jijJAsAoMkA samAdhAna Apa prastuta karate haiN| sabake praznoMkA turanta uttara dete haiN| alabhya pustakoM evaM patrikAoMse Avazyaka aMza uddhRta kara zodhArthIke pAsa bhejaneko sadA tatpara rahate haiN| inake zodhasambandhI lekha dezakI aneka patrikAoMmeM prAyaH pratimAsa prakAzita hote haiN| Azcarya hotA hai ki Apa itanA kArya eka sAtha kaise kara lete haiN| ina saba guNoMke atirikta unakI eka bar3I vizeSatA hai nirabhimAnatA / vaha jijJAsu evaM zodhArthIko yaha bhAna nahIM hone dete ki vaha kisI prakAra alpajJa hai| sabake svAbhimAnakA dhyAna rakhate hue vaha jJAnArjanakA sugama mArga batAte haiN| prAcIna maharSiyoMkI paddhatikA anusaraNa karanevAlA bIkAnerakA yaha santa jJAnavijJAnakI mUrti, vinayakI pratimA, parahitacintanameM sadA saMlagna, sarasvatIkA upAsaka dIrghajIvI rahe yahI hAdika kAmanA hai| dezako sAhityika saMsthAe~ sAmUhika rUpase hindI-sAhitya-sammelanake vArSikotsava para inakA abhinandana kareM yahI merA prastAva hai| vyaktitva, kRtitva aura saMsmaraNa : 159 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'svAdhyAyAnmA pramada' ke mUrtasvarUpa nAhaTAjI zrI saubhAgyasiMha zekhAvata rAjasthAnake uccakoTike vayovRddha vidvAn zrI agaracandajI nAhaTA bahumukhI pratibhA ke dhanI haiM / prAkRta, apabhraMza, rAjasthAnI, gujarAtI aura hindI bhASAoMpara ApakA samAna rUpase adhikAra hai / prAcIna hastalikhita granthoMkI lipiyoM, zilAkhaNDoMpara utkIrNa lekhoM, tAmrapatroM aura patra - pharamAnoMko khoja nikAlane tathA par3hane meM Apa vicakSaNa matike vyakti haiN| rAjasthAna, gujarAta, mAlavA aura hariyANAke jana-saMkula nagaroMkI saMkIrNa galiyoM meM sthita aMdhere talagRhoMmeM jIvanake antima zvAsa ginate tathA dUra-dUrake kasboMmeM paMsariyoM kI hAToMmeM kaur3Ike mola bikate graMtha-ratnoMke uddhArakake rUpameM nAhaTAjI cira-paricita manISA haiM / anveSaNa aura lekhanameM ahorAtra saMlagna rahanekI nAhaTAjI meM advitIya lagana hai / merA unase sAkSAtkAra sarvaprathama kalakattAse prakAzita 'rAjasthAna' aura 'rAjasthAnIya' zodha patrikAoM ke mAdhyamase huA / yadyapi unake darzanakA avasara to 'rAjasthAna sAhitya ekAdamI' kI sthApanA bAda ekAdamIke udghATana samArohapara udayapurameM hI milA / parantu unakI sAhitya sAdhanAse isase pUrva hI paricita ho cukA thA / taruNAI, praur3hatA aura vRddhatA tInoM avasthAoM meM ve ekaniSTha laganase sAhitya - sAdhanA meM rata rahate A rahe haiM / samayakA sadupayoga karanevAlA aisA vyakti maiMne apane jIvanameM anya nahIM dekhA / ekAdamIke udghATanake bAda to unase merA samparka ghaniSTha hotA gayA / ekAdamIkI sarasvatI sabhA sadasyake nAte paraspara milane aura sAtha-sAtha baiThakoM meM bhAga lene tathA sAhityika yojanAoM para vicAra-vimarza karaneke kAraNa unakI spaSTa aura belAga vicAradhArAse maiM prabhAvita huA / vivAdAspada prasaMgoMmeM bhI ve zAnta, dhIra gambhIra nirNaya lete haiM / aparicitase paricaya bar3hAkara usako Atmoya banAnA nAhaTAjIko prakRtikA sahaja aMga hai / yahI nahIM zrI nAhaTAjI kabhI kisIse rAga-dveSa aura durAva - chipAva nahIM rakhate / unake saMgrahAlaya meM jo pustaka - nidhi hai, usakA upayoga koI bhI sAhityakAra cAhe jaba kara sakatA hai-- koI bandhana nahIM, koI bAdhA nahIM aura koI niyama nahIM / maiM bIkAnera meM unase jaba kabhI bhI milA prAcIna granthoMke patroMko TaTolate, grantha paricaya likhate aura zodha vidvAnoMke patroMkA uttara dete hI unako pAyA / nAhaTAjI meM antaraMga aura bahiraMga donoMmeM sadaiva ekaraMga aura ekarasa vyaktitva hai / apane abhaya jaina granthAgAra pustakAlaya meM aura pravAsakAlIna sAhityika sabhA-sammelanoMmeM unake AcAraNa aura vyavahArameM kabhI koI antara maiMne nahIM dekhA / mujhe unake sAtha ke do prasaMgoMkA smaraNa AtA hai| mahArANA kuMbhA caturtha zatAbdI samArohakA prathama tridivasIya adhivezana udayapurameM ho rahA thaa| mahArANA bhagavatasiMhajIne usakA udghATana kiyA thA aura nAhaTAjIne usakI adhyakSatA kI thI / usa adhivezana meM 'mahArANA kuMbhA aura unake DiMgala gIta' zIrSaka eka nibandha maiMne bhI par3hA thA / sammelanakI dvitIya dinakI kAryavAhI ke sampanna honepara vidvAnoMne nAhaTAjIko ghera liyA / maiM unase zodha patrikAke lie nibaMdhake viSayameM bAta karanA cAhatA thA parantu ve atyadhika vyasta the / taba maiMne unase dUsare dina milane kA samaya cAhA / unhoMne agale dina prAtaH sAta baje milanA taya kiyA / maiM DaoN0 mahendra bhAnAvatako sAtha lekara subaha unake pravAsakAlIna AvAsa sthAnapara pahu~cA to patA calA ki ve sAta bajakara pAMca minaTa taka hamArI pratIkSA karate rahe aura phira eka sthAna para hastalikhita 160 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha dekhane cale gaye haiN| DaoN. bhAnAvata aura maiM eka kSaNa mauna mana hI mana unakI samayakI pAbaMdI para vicAra karate rahe aura phira Atitheyako binA koI sUcanA diye lauTa ge| gyAraha baje mahArANA kuMbhA zatAbdika samAroha sthala para jaba ve paha~ce to sarvaprathama hamAre pAsa Aye aura kahA-"ApakI pratIkSA kii|" Apa jaba niyata samaya para nahIM pahu~ce to meM hastalikhita granthoMkA saMgraha dekhane calA gyaa| cAra ghaMTemeM maiMne ajJAta 7 grantha khoja nikAle / " usI samaya mujhe sahasA 'svAdhyAyAnmA pramada' kA mantra yAda ho AyA aura lagA ki svAdhyAyase kabhI pramAda mata karo kA rahasya nAhaTAjIne samajhA hai / saca to yaha ki nAhaTAjI 'svAdhyAyAnmA pramada' ke svayaM mUttimA dUsarA prasaMga hai biikaanerkaa| maiM rAjasthAna zodha saMsthAna caupAsanIkI traimAsika patrikA 'paramparA ke 'rAjasthAnI rUkke paravAne' aMkakI sAmagrIkA cayana karaneke lie purAlekhA vibhAga, bIkAnera gayA thaa| maiMne nAhaTAjIko jodhapurase prasthAna karaneke do dina pUrva merI bIkAnera yAtrAkI sUcanA bhejI thii| bIkAnera meM maiMne grIna hoTalameM apanA sAmAna rakhA aura purAlekhA vibhAgakI rAha pkdd'ii| lekhA vibhAgameM taba sva. nAtha rAmajI khaDagAvata nidezaka the| vahA~ pahu~cate hI maiMne unake kAryAlayameM praveza kiyA aura jodhapurase bIkAnera AnekA apanA mantavya prakaTa kiyaa| khar3agAvatajIne merI ora eka sarasarI najarase dekhate hue tapAkase uttara diyA-"maiM Apako pahicAnatA nhiiN| rAjasthAna pAkistAnake sImAntakA prAnta hai / pAkistAnake eka guptacarane rAjasthAnake prAcIna dastAvejoMkI pratilipiyA~ prApta karanekI koziza kI thI tabase hama kisI aparicitako aisI suvidhA pradAna nahIM karate / " maiM eka kSaNa stabdha rhaa| phira unase kahA bIkAnerameM pro0 vidyAdharajI zAstrI, pro0 narottamadAsajI svAmI aura zrI agaracandajI nATahAse merA paricaya hai| inameMse jisake lie bhI Apa kaheM, maiM apanA pahicAna patra le aauuN| nAhaTAjIkA nAma sunakara unhoMne phira merI aura dekhA aura kahA-"Apa nAhaTAjIko kaise jAnate haiM ?" maiMne vinamratApUrvaka kahA-"maiM pichale eka daza kase kucha likhatA-par3hatA rahA huuN| isalie nAhaTAjIse merA paricaya hai|" taba taka unhoMne merA nAma nahIM pUchA thaa| maiMne apanA nAma batAyA to ve jhaTa palaMgase uThe aura mujhase hAtha milAte hue bole-"Apane mujhe pahile apanA nAma kyoM nahIM btaayaa| maiMne ApakA nAma khUba sunA hai| kala rAtriko hI AkAzavANI jayapurase ApakI vArtA-rAjasthAnI khyAtoMmeM sAMskRtika jIvanakI jhalaka' sunI hai / ApakA Alekha mujhe pasanda aayaa|" purAlekhA vibhAgake riyAsatI patrAlayakA avalokana kara maiM sAyaMkAla hoTalameM AyA aura bhojana karake abhaya jaina granthAlaya pahu~cA / nAhaTAjIke pAsa 60-70 patra-patrikAe~ bikharI par3I thiiN| mujhe dekhate hI bole, "abhI zAma kI gAr3Ise Ae haiM ?" maiMne kahA, "maiM to subaha hI A gayA thA aura A vibhAga calA gyaa|" "Apane apanA sAmanA kahA~ rakhA ?" maiMne kahA, "hoTala meM / " hoTalakA nAma sunate hI nAhaTAjIne tatkAla manameM kucha pIr3A-sI mahasUsa karate hae kahA-"vahA~ kyoM rakhA ? kyA yahA~ ApakA ghara nahIM thA? abhI calo aura sAmAna yahA~ le aao|" maiMne kaI prakArake tarka diye parantu merI eka bhI dalIla unako prabhAvita nahIM kara sko| aura subaha mujhe hoTala chor3akara unake granthAgArameM hI bistara lagAnA pdd'aa| maiM cAra dina unake yahA~ rahA aura unake sAtha hI bhojana kiyA / vahA~ bhI maiMne unake pratyeka kAryameM niyamitatA dekhii| niyata samaya para prAtaH mandira jAnA, phira Agata patroMke uttara denA, Agantuka zodha vidyArthiyoMse unake zodha-viSaya para vArtAlApa karanA aura unake upayogakI sAmagrIkI sUcanA denA unakA pratidinakA kArya thaa| vyaktitva, kRtitva aura saMsmaraNa : 161 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAta naye kaviyoM, lekhakoM tathA unakI kRtiyoMko khojanA aura unapara nibandha likhanA nAhaTAjIke jIvanakA anivArya aMga aura manakA vyasana bana cukA hai| ve jisa tanmayatAse likhate haiM usI AtmIyatAse dUsare logoMko likhaneke lie protsAhita bhI karate rahate haiN| ve jaba kisI vidvAnako patra likhate haiM to eka hI patrameM kitane hI kAryoMkI jAnakArI mA~ga lete haiN| uttaradAtAke pramAdase pUche gae eka bhI praznakA uttara chUTa gayA to ve turanta punaH patra likhakara pUchate haiM / maiM rAjasthAnI zodha saMsthAna, caupAsanImeM zAhapura rAjyakA aitihAsika rekarDa lAyA thA / nAhaTAjIko jaba yaha sUcanA milI to ve bahuta prasanna hue aura tatkAla mujhe patra likhakara kahA-"zAhapurAkI taraha rAjasthAnake dUsare ThikAnoMkA saMgraha bhI Apako caupAsanImeM le AnA caahie| hamArI yaha nidhi naSTa ho jaayegii| ApakA rAjasthAnake jAgIradAroM-saradAroMse acchA paricaya hai|" una bAtoMko cAra sAla bIta gae / aba bhI ve mahIne meM eka bAra mujhe vaha bAta likha hI dete haiM / isa prakAra granthoMko naSTa honese bacAneke lie ve satata prayatnazIla rahate haiN| pichale 45 varSoM meM nAhaTAjIne tIna-cAra hajArake lagabhaga zodha nibandha likhe haiM aura 35 hajAra hastalikhita granthoMkA saMgraha kiyA hai| aneka mahattvapUrNa pustakoMkA sampAdana kiyA hai| yadyapi sAhitya-jagatmeM nAhaTAjIko jaina-sAhityake adhikArI vidvAn ke rUpameM adhikatara pahacAnA jAtA rahA hai, parantu vastutaH ve prAkRta, apabhraMza, rAjasthAnI aura gujarAtIke bhI adhyetA vidvAn haiM / ajJAta granthoM aura sAhityakAroMke paricayakI daSTise to ve eka calate-phirate pastakAlaya kahe jA sakate haiN| rAjasthAnako apane isa sarasvatIputra para garva hai aura rAjasthAna bhAratIko unase bahata AzAe~ haiN| sAhitya tapasvI zrI nAhaTAjI DA0 manohara zarmA vaise merA samparka to suprasiddha sAhitya-saMzodhaka zrI agaracaMdajI nAhaTAke sAtha 1937 se hI banA haA hai parantu unase sAkSAtkAra sarbaprathama san 1947meM hI ho sakA aura vaha bhI eka nATakIya DhaMgase / una dinoM maiM jayapurameM bisAU-hAusameM rahatA thA aura ThAkura sAhabake bAlakoMkA 'gArDiyana-TyUTara' thaa| eka dina lagabhaga gyAraha bajekA samaya thA aura maiM kisI kAryavaza Dere (bisAU-hAusa) ke phATakase bAhara nikalA / maiM dIvArake pAsa laghazaMkA karane ke lie baiThA ki eka lambA-caur3A vyakti, dhotI aura lambA. sapheda koTa dhAraNa kie hue tathA bIkAnerakI osavAlI zailIkI pagaDI bA~dhe hae mere pAsa hI Akara khar3A ho gyaa| vaha vyakti mere uThanekI pratIkSAmeM thA aura jaba maiM khaDA huA to usane Dere meM rahanevAle mere hI nAmake vyaktise milanekI icchA prakaTa kii| maiMne Azcaryake sAtha use Uparase nIce taka gaharI najarase dekhA parantu sampUrNa smatiko sameTane para bhI use pahicAna na paayaa| aisI sthiti meM maiMne kucha musakarAkara usakA zubha nAma pUchA to tatkAla usake mukhase nikalA-"mhAro nAMva agaracaMda hai|" isI kramameM maiMne bhI tatkAla uttara diyA ki jisa vyaktise Apa milanA cAhate hai, vaha maiM svayaM hI haiM / itanA kahanA thA ki zrI nAhaTAjI 162 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ne mujhe donoM hAthoMse chAtIse lagAkara U~cA uThA liyA / sAhitya-kSetrameM itane lambe samayase kArya karate rahanepara bhI aisA sneha-sammelana prApta karanekA mujhe dUsarA koI avasara prApta nahIM ho sakA hai| phira maiM zrI nAhaTAjI ko lekara apane kamare meM A gayA aura bahuta dera taka sAhityika-viSayoMpara vArtAlApa hotA rahA / zrI nAhaTAjI kI yaha vizeSatA hai ki jaba kabhI ve kisI nagarameM jAte hai to vahAMke sabhI sAhitya-seviyoMse milanA, unakI pragatikA paricaya prApta karanA, unheM preraNA denA ve apanA eka Avazyaka kartavya samajhate haiN| [ 2] zrI nAhaTAjIke sAtha merI AtmIyatA bar3hatI hI gaI / maiM jaba kabhI kisI kAryase bIkAnera AtA to unhIMke zrI abhayajaina graMthAlayameM DerA DAlatA aura lagabhaga sArA hI samaya vividha graMthoMke avalokana yA TippaNI-lekhanameM lgaataa| eka dina maiM akelA pustakAlayameM baiThA kucha likha rahA thA ki posTamainane zrI nAhaTAjIke nAmakI Dhera-sI DAka lAkara vahA~ rakha dii| yaha socakara ki zrInAhaTAjIkI DAka to sampUrNa rUpase sAhityika hI hogI, maiM use dekhane lgaa| eka kArDa bambaIse AyA thaa| usameM likhA thA-"ApakA patra milA parantu usameMse kucha bhI nahIM par3hA jA sakA / basa, isase adhika Apako uttarameM kyA likhA jAve ?" dUsare kArDa meM isa prakAra likhA thA-"ApakA patra prApta huaa| usameM se jo kucha par3hA jA sakA, usakA uttara nIce likhe anusAra hai|" - isake bAda maiMne koI patra nahIM dekhA aura DAkameM Ae patra-patrikA Adi kholakara par3hane lgaa| thor3I dera bAda zrI nAhaTAjI apanI havelIse pustakAlayameM Ae to maiMne unake sAmane uparyukta patroMkI carcA ha~sate hue kii| ve sarala-bhAvase bole-"bAta ThIka hai| mhArI likhAvaTa isI I hai| paNa patraro jabAba devaNo jarUrI samajha'ra hUM kaI patra hAtha sUI likha dUM / Aja Apa takalIpha kro|" . maiM bar3e utsAhake sAtha unake patra likhaneke lie taiyAra ho gyaa| zrI nAhaTAjI bolate the aura maiM likhatA thA / ekake bAda dUsarA, isa prakAra lagabhaga 20 patra unhoMne likhavAe / unameM kaI kArDa aura kaI liphAphe the / merI to kamara darda karane lagI parantu phira bhI maiM patra-lekhanakA yaha kArya bIca meM na chor3a skaa| jaba sabhI patroMke uttara die jA cuke, taba caina milaa| phira usa dina maiM koI kAma nahIM kara sakA aura bhAI mohanalAlajI purohitake ghara jAkara, unase jaisalamerI gIta sunakara hI maiMne apanA dimAga phirase tAjA kiyaa| isase prakaTa hotA hai ki zrI nAhaTAjI kitane vyasta rahate hai aura patra-vyavahArameM kitane saceSTa haiN| ve cAhate haiM ki sAhityake lie jitanA zrama ve svayaM karate haiM utanI hI mehanata anya sAhityika-baMdhuoMko bhI karanI caahie| bIkAnerakI 'zrI sAdula rAjasthAnI risarca insttiicyuutt'|raajsthaan bharameM sabase purAnI sAhityika saMsthA hai| isa saMsthAke dvArA navambara sana 1959meM 'pathvIrAja jayantI'kA Ayojana kiyA gayA aura samArohakI adhyakSatA karaneke lie mujhe nimaMtrita kiyA gayA / isI avasarapara saMsthA dvArA sthApita 'pRthvIrAja Asana'se vizeSa bhASaNa bhI denA thaa| insTIcyUTake DAyarekTara zrI nAhaTAjI the / maiM bIkAnera AyA aura apanI Adatake anusAra insTIcyUTakA atithi na banakara zrI nAhaTAjI kA hI mehamAna banA / samArohakA saba kAma yathAvidhi sampanna huaa| eka rAta maiM mitroMse milakara lagabhaga 11 baje zrI abhayajaina graMthAlayameM pahu~cA / maiMne vahA~ vyaktitva, kRtitva aura saMsmaraNa :163 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dekhA ki cAroM ora graMthoMkA Dhera lagA thA aura unake bIca meM baiThe zrI nAhaTAjI apane adhyayanameM lIna the / maiM unakI niSThA aura ekAgratA dekhakara daMga raha gyaa| sArA bIkAnera sukhase so rahA thA parantu vaha sAhityatapasvI apanI sAdhanA meM lIna thA / usakI birAdarIke anya udyogapati bhI aise samaya meM aisI hI sAdhanAmeM tallIna rahate hoMge parantu unake sAmane unake vyApArika bahI copar3oMkA Dhera rahatA hogA na ki hasta- pratiyoMkA pahAr3a / maiMne zrI nAhaTAjIke kArya meM koI bAdhA nahIM DAlI aura soneke lie apane kapar3e ThIka karane lagA / jaba zrI nAhaTAjIne granthakA prasaMga pUrA par3ha liyA to ve bhI soneke lie apanI havelI cale gae / uparyukta prasaMga meM zrI nAhaTAjIkI sAhityika-siddhikA rahasya spaSTa samajhA jA sakatA hai-- jo calatA rahatA hai, vahI amRtako prApta karatA hai / [ 4 ] kAphI varSoM pahale maiMne pI-eca0 DI0 hetu zodha-graMtha likhanekI icchA kI thI parantu vaha kArya yoM hI chor3a diyA / phira bhI vividha viSayoMpara likhanekA kArya jArI rhaa| jaba rAmagar3ha ke rUiyA kAlejameM A gayA to DaoN0 kanhaiyAlAlajI sahalane mujhe jagAyA ki pI-eca0 DI0 viSayaka kArya pUrA kara DAlanA ucita hI hai / maiM taiyAra ho gayA yaha carcA san 1963 kI hai / maiMne rAjasthAnI kahAniyoMkA vizeSa adhyayana kiyA thA, ataH 'bAla - sAhitya' para zodhagrantha taiyAra karanekA nizcaya kiyA aura sAmagrI saMkalana hetu maiM zrI nAhaTAjIke pAsa bIkAnera AyA / mujhe patA thA rAjasthAnI- bAtoMse sambandhita hastapratiyoMkA saMgraha bIkAnera meM lagabhaga pUrA hI prApta ho sakatA / zrI abhaya jaina granthAlaya meM adhikAMza bAteM nakala karavAkara zrI nAhaTAjI kabhI se surakSita kara cuke the / yaha sampUrNa sAmagrI mere sAmane thI parantu maiM bIkAnera adhika samaya taka ThaharanekI sthitimeM nahIM thA / kAma lambA thA aura rAmagar3ha meM rahakara hI pUrA kiyA jA sakatA thaa| maiMne zrI nAhaTAjIse sampUrNa sAmagrI apane sAtha le jAneke lie ijAjata mA~gI to ve asamaMjasameM par3ese pratIta hue kyoMki ve svayaM apane lekhoMmeM usakA prasaMgAnusAra prayoga karate hI rahate the| maiMne unakA asamaMjasa dUra karate hue kahA - " kisI bhI sAhitya - sAmagrI para usa vyaktikA sabase jyAdA haka hai, jo usakA adhyayana karanA cAhatA hai / aba Apa svayaM nirNaya kara lIjie ki Apake granthAgArameM saMcita rAjasthAnI bAtoM sambandhI sampUrNa sAmagrI ApakI hai yA merI ?" zrI nAhaTAjI kucha ha~se aura tatkAla bole - " sArI sAmagrI ApakI hai, Apa icchAnusAra sArdhaM le padhAro / " maiM apane kAmakI sampUrNa sAmagrI sAtha le AyA / isa prasaMgase prakaTa hai ki zrI nAhaTAjI jina hastapratiyoMko apane prANoMse bhI jyAdA pyAra karate haiM, unheM ve upayogake lie supAtrako denemeM kabhI saMkoca nahIM karate parantu unheM yaha vizvAsa ho jAnA cAhie ki sAmagrI lenevAlA vyakti vastutaH vidyArthI hai| zrI nAhaTAjIkI isa udAratAse na jAne kitane zodhakartAvidvAn lAbhAnvita hue haiM aura aba bhI ho rahe haiM / Age jAkara uparyukta prasaMgane yahA~ taka vistAra prApta kiyA ki jaba maiM san 1967 meM zrI zArdUla saMskRta vidyApITha, bIkAnera meM A gayA to zrI nAhaTAjIne apane gharapara yahA~taka vyavasthA kara dI ki unakI anupasthiti meM bhI jaba kabhI maiM mA~gU~ to pustakAlayakI cAbI tatkAla mujhe de dI jAve aura vahA~kI pustakoMkA 'icchAnusAra upayoga karatA rahU~ / maiM 164 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yat kriyate tannAdhikam ___ zrI nemicanda pugaliyA zrutamidaM ca jJAtam, zrImad agaracanda nAhaTA mahodayAnAmabhinandanaM bhaviSyati vA kariSyanti janAH / cintitaM cetasi samAjo'yaM jAgataH / avismRtireSA ye suptAsta eva jAgRtAH, na tu mRtAH jaagRtaaH| yat sAhityopAsakanAM, lekhakAnAM, saMzodhakAnAM, prabodhakAnAM, pAThakAnAM, pracArakANAM, ca sAmUhiko'yaM satkAra samAraMbhaH samAyojitaH saharSa sasukham / vicArayAmyahaM saMzayAtmA ki vyApAriNo'pi sAhityakArAH bhavanti ? bhavantyeva nAtra saMdehaH / bhavatAM darzanAcca paricayAtprApta pratyuttaro'haM svayameva / sAhityasevinaH svAdhyAyarasikAH bhavantyata eva bhavadbhiH pratidinaM pratyUSasi paMcavAdanasamaye samutthAya ghaMTAtrayaparyantaM niyamitarUpeNa kriyate svAdhyAyaH / sAhityasraSTAraH sodyamAH navalasAH lasantyata eva zrImadbhiH AbAlyAt yat karttavyaM, yat smarttavyaM, yallikhitavyaM, yat pratyuttaritavyaM, yat sraSTavyaM, yat praSTavyaM, yat saMgrahaNIyaM, yat krayaNIyaM, yat sUcanIyaM, yat vivecanIyaM, yat saMzodhanIyaM, yat prabodhanIyaM, yat vizvasanIyaM, yat niSkAsanIyaM, yat deyaM, yadupAdeyaM, yat - paThanIyaM, yat pAThanIyaM, yat AcaraNIyaM, yat vicAraNIyaM, yat vacanIyaM, yat nirvacanIyaM tatsarvaM na vilambAlambanamavalambitam / sAhityArAdhakAH svalpAhAriNaH saMyamita samayAH, parimitahita khAdya peya vastvopabhoktAra eva ? upazobhante; ata eva zrImanto na nizAyAM divase'pi vAra dvayAdadhikaM bhuMjate, bhojanamapi sAttvika, na ca rAjasikam / sAhityazodhakartAraH saralAtmAnaH sAdhuveSabhUSA'bhimaMDitAH saMzrayanta ata eva bhaktAM veSo'pi bhAratIyaH tasminnapi rAjasthAnIyaH, tasminnapi bIkAnerIyaH, tasminnapi nAdhanikaH, sarvathA nAhaTA parivAra paramparA prilkssitH| sAhityadhanAH anyasmai preraNA pradAtAraH eva bhavRnti ata eva bhavatAM preraNayA sthAnIyAstathA parasthAnIyA aneke chAtrAH, adhyApakAH, zodhakAryakartAraH, lekhakAH, jijJAsava : lAbhAnvitAH abhUvana, bhavanti bhaviSyanti ca nAtra saMzayapravezaH / etAdRzAnAM vayovRddhAnAM aneka padAbhilaMkRtAnAM, vidyAvAridhInAm itihAsaratnAnAM, siddhAntAcAryANAM, zodhamanISiNAM zrImad agaracanda-nAhaTA-mahodayAnAM yAvadabhinandanaM tAvannAdhikaM, kintvalpamalpataramalpatamameva mnye'hmtr| vyaktitva, kRtitva aura saMsmaraNa : 165 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anavarata sAhityopAsaka DaoN0 lAlacanda jaina hAjI kI sAhitya sAdhanAse, unakI sarala-saumya prakRtise, unase prApta atizaya sneha evaM zodha - kSetra meM dizA-nirdezanase maiM sadaiva preraNA letA rahA hU~ / mujhe garva hai ki unakA kRtikAra, unakA mAnava, unakA sampUrNa vyaktitva eka amita AbhA aura anUThI garimAse sampuTita hai, agaNita vyaktiyoMke lie preraNA- puMja hai, Adarza rAjapatha hai / san 1966 ke grISmAvakAzane mujhe zrI nAhaTAjIse milanekA avasara diyA / patra-vyavahAra san 1964 se hI thA kyoMki maiM "jaina kaviyoMke brajabhASA-prabandhakAvyoMkA adhyayana" viSayapara zodhakArya kara rahA thA / isase pUrva san 1958-59 meM jaba maiM ema0 e0 kA vidyArthI thA, taba mahArAjA kaoNleja jayapura meM nAhAjI kA eka vyAkhyAna huA thA / usa samaya unake sambandhameM mere mAnasa meM jo citra banA, use katipaya zabdoM meM prastuta karatA hU~ 1 eka sAthIne mujhase kahAki 'Aja nAhaTAjIkA bhASaNa hogA / bar3e vidvAn haiM vaha / bahuta bar3e AdamI haiM vaha ''Adi-Adi' / maiMne socAki nAhaTAjI aMgrejI pozAkameM hoMge, aMgrejI bAla rakhAe hoMge, aMgrejiyata ke raMga-DhaMgameM hoMge / lekina jaba unake darzana hue to pAyA ki unake mukhapara ghanI mUMcheM haiM, sirapara bhArI phaiMTA hai, lambA kuratA hai, dulA~gI dhotI hai, pairoMmeM jUtiyA~ haiM / maiM unako Azcaryake sAtha dekhatA rahA -- dekhatA rahA; unake sambandhameM socatA rahA- socatA rahA / jaba unakA bhASaNa sunA to mere AzcaryakA ThikAnA na rahA / durUha viSayako sarala vidhise spaSTa karanA unake bAyeM hAthakA khela thaa| gaharAImeM DUbakara pramANoMko cunacunakara sAmane rakhane meM unheM jaise alaukika AnandakI anubhUti ho rahI thI / vaha bolate jA rahe the aura hama sunane meM tallIna the| usa dina maiMne unako sunA thaa| unase vyaktigata rUpase mila nahIM pAyA thA / mujhe duHkha hai ki saMkoca aura lajjAne mujhe milane nahIM diyA / gA~va kA rahanevAlA, kaThinAiyoMmeM palane aura par3hanevAlA maiM aise medhAvIse milate hue lajAtA thA / mahArAjA kaoNlejameM unake kevala darzana hue, unase bheMTa nahIM huI / maiM ise bheMTa nahIM mAnatA kyoMki bheMTa meM paraspara vicAra vinimaya honA cAhie aura vaha thA nahIM / asalameM bheMTa huI san 1966ke jUna meM / yaha bheMTa do-cAra ghaNTekI nahIM thI / maiM to lagabhaga pandraha dina taka unake saMrakSaNa meM rahA, unhIMke granthAlaya meM rahA, unhIM ke yahA~ khAtA-pItA rahA / mujhe yAda hai ki unhoMne bar3I muzkilase cAra-pA~ca dina anyatra khAne diyA, vaha bhI isaliye ki maiM bAlakoMkI bhA~ti haThI bana gayA thaa| maiM socatA hU~ ki Aja kitane haiM aise, jo snehake sAtha jJAnakA dAna dete hoM, supatha darzAte hoM, apane yahA~ rakhate hoM aura apanI gA~Thase khilAte bhI hoM / lambI Ayu pAkara, aba dekhiye, unakA sAdhaka rUpa / unakA yaha rUpa to aura bhI hRdayasparzI hai / sacamuca ve sarasvatI ke putra haiM / mauna tapasyA meM unakA akhaNDa vizvAsa hai / unakA apanA koI saMsAra hai, to vaha hai granthoMkA saMsAra yahI saMsAra unake karmakA, tapakA, AnandakA, jIvana aura jAgaraNakA saMsAra hai / hastalikhita granthoM aura pustakoM ke Dhera ke madhya Asana lagAkara baiThe hue unakI chavi adbhuta lagatI hai / usa chavimeM eka divya AkarSaNa hotA hai aura usake dvArA eka anUThe AdarzakI pratiSThA hotI hai| DhalatI huI avasthA meM pahu~cakara koI vyakti kitane hI ghaNTe kAgajake patroMse apanI A~khoMko cipaTAye rakhe, apanA dila aura dimAga unhIM ke lie samarpita kara de, use hama kyA kaheMge ? prazna karanepara koI vyakti ekake pazcAt dUsarekA yathocita uttara detA cale, rukane kA nAma na le aura isa prakAra usake vacanoMse jijJAsuoMkI jijJAsA zAnta hotI calI jAye, use hama kyA kaheMge ? aise vyakti ke sambandha meM sAmAnyataH do dhAraNAeM baneMgI / 166 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama yaha ki vaha pUrA aura saccA sAhityasevI hai, usakA jIvana sAhityakI sevAke lie hai| dvitIya yaha ki vaha pratibhAvAn manISI hai, pratyutpannamati hai aura usakI pratibhA evaM kSamatA 'sva' ke upayogake lie nahIM, 'para' ke upayogake lie hai| nAhaTAjIke samIpa rahate hue maiMne yaha anubhava kiyA ki sAhityika kSetrameM unakI dRSTi bilkUla arthaparaka nahIM hai| isa kAmameM arthase unakA koI sambandha nhiiN| yaha dUsarI bAta hai ki Izvarane unheM arthasampannatA de rakhI hai, phira bhI unakI nirlobhitA, unakA tyAga, unakI udAratA spRhaNIya hai / nahIM to isa arthayugameM loga arthake lie na jAne kyA-kyA karate haiM, kahA~-kahA~ daur3ate haiM aura itanA hI nahIM jAna dene-leneko utArU ho jAte haiN| isake viparIta nAhaTAjI haiM, jo granthoMke saMgrahapara, zodhArthiyoMpara , granthAlaya dekhane jAne vAloMpara ulaTA kharca karate haiM / isa prakAra vaha Arthika hAni aura kaSTa sahakara bhI amita saMtoSakA anubhava karate haiM, mAnoM sAhityakI upAsanA unake jIvanakA eka mahattvapUrNa aMga hai, AtmAkI bhUkha-pyAsakI zAntikA eka sabala sAdhana hai| unakA aisA sAdhaka-rUpa na kevala lubhAvanA hai, apitU nirAlA bhI hai| uparyukta saMdarbha meM eka bAta aura jor3a denI caahie| yaha mAnA ki nAhaTAjIke pAsa bI0 e0, ema0 e. kI upAdhi nahIM hai| yahA~ taka ki unake pAsa maiTrika yA miDila pAsakA pramANapatra bhI nahIM hai / svayaM unhIMke zabdoMmeM-"maiM bahuta kama par3hA-likhA huuN| maiMne chaTThIM kakSA bhI pAsa nahIM kii| vyavasthita adhyayana calA hI nahIM ......"" / " ina zabdoMmeM unakI saralatA, spaSTatA evaM nizchalatA chipI huI hai| merI dRSTimeM abhAvoMko kholakara rakha denese vyakti mahAn banatA hai / phira maiM ise abhAvakI saMjJA bhI kaise hU~ ? yaha abhAva hai kahA~ ? mAtra bar3I-bar3I upAdhiyA~ dhAraNa karanese vyakti mahAn nahIM bntaa| vaha mahAn banatA hai lagana aura saMkalpake sAtha nirantara karma karanese, Adarza jIvana vyatIta karanese, jIvanako jIvanakI taraha bhoganese / nAhaTAjI isake udAharaNa haiM / pUrNa jijJAsA, ruci evaM tanmayatAke sAtha lagAtAra granthoMkA adhyayana-anuzIlana karanese unake jJAnakI paridhi kahA~ taka bar3ha gaI, yaha kahanA kaThina hai / unake prANoMkA karmamaya spandana sabake lie preraNAkA srota hai / nizcaya hI karmameM rata manuSyakI zakti nissIma ho jAtI hai| usake lie kaThinase kaThina kAma saralase sarala ho jAtA hai, patthara phUla bana jAtA hai| vastutaH satata sAdhanA aisI hI hotI hai| nAhaTAjI apanI anavarata sAdhanAse hI vikAsakI isa avasthAko prApta hue haiN| kahanA na hogA ki sAdhanAne unako bahuta U~cA car3hA diyA hai| isa U~cAIse merA abhiprAya yaha hai ki adhyayanakI gaharAIne jJAnake kSetrameM unako garimAmayI banA diyA hai| mere lie yaha vismayakI bAta hai ki kitane hI jaina kathAnaka unakI dRSTi meM ghUmate rahate haiN| una kathAnakoMke marmase vaha bhalI-bhA~ti paricita haiN| maiMne jaba apane aitihAsika nATaka 'amara subhASa'kI prati unako bheTameM dI to use dekhakara vaha bole "jaina kathAnakoMko lekara jaba ApakI icchA nATaka likhanekI ho to samaya lekara idhara aaiye| maiM Apako eka-se-eka aise apratima kathAnaka dUMgA, jinake AdhArapara acche nATakoMkA praNayana kiyA jA sakatA majhe kheda hai ki tabase aba taka maiM bIkAnera na jA sakA, jabaki vahA~ jAnekI cAha aba bhI jyoM-kItyoM banI huI hai / socatA hU~ ki jaba merA likhanekA kAma barAbara cala rahA hai to vaha saMyoga bhI AyegA, jaba nAhaTAjIkI bhAvanAke anurUpa isI nimitta maiM unake pAsa pahu~cU~gA, unako kaSTa dekara unake sAhacaryase lAbha utthaauuNgaa| nAhaTAjIke dhairya evaM gAMbhIryakI carcA aura kruuNgaa| isa saMdarbhakI eka ghaTanA mere sammukha citravata hai| mere bIkAnera ke pravAsakAlameM hI nAhaTAjIke yahA~ dasa-pandraha hajAra yA isase adhika rAzike AbhUSaNAdi vyaktitva, kRtitva aura saMsmaraNa : 167 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI corI ho gii| nissandeha yaha eka Akasmika dhakkA thA, yaha eka gaharI coTa thii| lekina usa samaya bhI vaha pUrNa zAnta evaM gaMbhIra the / dekhatA thA ki unakI dainika caryAmeM koI antara nahIM AyA hai / adhyayanaanuzIlanakI gati vahI hai, granthoMse lagAva utanA hI hai, usa kAmake lie samaya utanA hI hai| maiM yaha nahIM mAnatA ki corI ho jAnekA unako duHkha na thA; vaha to hogA kintu vaha hogA bhItara hI, bAhara vaha abhivyakta nahIM ho pA rahA thaa| aise avasarakI dhIratA aura gaMbhIratA vAstavameM vareNya thii| vipattimeM dhairya na khokara, adhikala rahakara gaMbhIra banA rahane vAlA mAnava sAmAnya mAnavase bahuta U~cA hotA hai| ve kSaNa bhUlane yogya nahIM haiM, jo nAhaTAjIke pAsa rahakara bitaaye| ve kSaNa merI smRtiyA~ haiM-madhura AnandadAyinI aura amiTa smRtiyA~-aisI smRtiyA~, jo mere jIvanameM aitihAsika mahattva rakhatI haiN| bIkAnera aura nAhaTAjI DaoN0 nArAyaNasiMha bhATI pUre bIkAnerameM mere lie AkarSaNako koI vastu hai to ve haiM agaracandajI naahttaa| saMsthAnake kAryase kaI bAra bIkAnera jAnekA avasara AtA hI rahatA hai| kaI bAra bar3I vyastatA rahatI hai parantu aisA zAyada hI kabhI haA ho jaba nAhaTAjIse mile binA lauTa Aneke lie mana rAjI ho gayA ho| nAhaTAjIke ghara taka pahu~cane meM kisI bhI aparicita AdamIko koI kaThinAI nahIM ho sktii| sAhityakArakI to bAta chor3a dIjiye, hara tAMge vAle se pUcha lIjiye, kisI calate phirate DAkiyese pUcha lIjiye, vaha phaurana sAhityakAra nAhaTAjI, lAibrerI vAle nAhaTAjI, mUMchoM vAle nAhaTAjIkA patA batA degA aura bahuta bAra to mohalle (nAhaToMkI gavAr3a) taka pahu~cate-pahu~cate hI yaha sUcanA bhI mila hI jAtI hai ki nAhaTAjI yahA~ haiM yA kahIM bAhara gaye hue haiN| maiM jaba bhI unase milA, yA to ve lAibrerImeM graMtha dekhane meM vyasta mile yA gharapara, na maMdirameM, na bAjArameM aura na riztedArake ghrpr| hA~, eka-do bAra yaha patA avazya lagA ki ve anUpa saMskRta lAibrerI gaye hae haiM aura abhI-abhI lauTa aaeNge| ve hara vyaktise bar3I saralatAse milate haiM aura lAibrerImeM pahu~catepahu~cateM kAmakI bAta zurU kara dete haiM / maiMne unameM sabase bar3I bAta yaha dekhI ki Alasya jaisI cIja unako chU taka nahIM gaI hai| kisI bhI zodha-vidyArthIke paha~canepara ve avilaMba usakI sahAyatArtha taiyAra ho jAte haiN| bastoMmeM se graMtha TaTolakara nikAlanA, purAnI phAileM DhU~r3ha kara nikAlanA Adi unake jIvanakI sAmAnya gatividhi bana gaI hai / maiM jaba DiMgala gItoMpara zodhakArya kara rahA thA to eka bAra isa nimitta hI vahA~ phuNcaa| sAmagrIkI bAta karate-karate bole, "jainiyoMne DiMgala gIta likhe to haiM para unakA milanA bar3A kaThina hai|" aura phira dhIrese uThakara eka bastA nikAlA tathA kacaradAsake kucha gIta nikAla kara diye| maiM unakI smaraNa-zakti dekha kara daMga raha gayA aura sAtha hI mujhe yaha bAta bhI samajhameM A gaI ki hajAroM ajJAta kRtiyoMko nAhaTAjI kisa prakAra prakAzameM le aaye| nayI kRtiyoMko prakAzameM lAnekI unakI sI AturatA maiMne kisI sAhityakArameM nahIM dekhii| ve binA kisI prakArakI vidvattA baghAre phaurana sAhitya-jagatako naI kRtise avagata karanA jaise apanA kartavya samajhate haiN| 168 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAyaH sAhityakAroMmeM dekhA jAtA hai ki eka-do mahatvapUrNa kRti hAtha laganepara barasoM taka usakA acAra banAte rahate haiM / usa kRtise kisa prakAra khyAti arjita kI jAya, kaise koI Arthika lAbha uThAyA jAya yA DigrI prApta kara lI jAya Adi vicAra karate raheMge aura usa kRtiko dikhAyeMge taka nahIM / parantu nAhAjI ina bAtoMse Upara haiN| apane pAsa hI nahIM anUpa saMskRta lAibrerI Adi anya sthAnoMpara bhI koI kRti zodhakartA kAmakI hogI to use upayogake lie prApta karavAne kI bhI pUrI ceSTA kareMge / unako isa prakAra kAryarata dekhakara mujhe jo prasannatA hotI hai vaha zabdAtIta hai / mujhe hara bAra yaha khyAla Aye binA nahIM rahatA ki rAThaur3a jaise DiMgalake sarvazreSTha kAvyakA sRjana kiyA aura DaoN0 TaeNsITarI jaise kiyA, vaha nagara kitanA bhAgyazAlI hai ki vahA~ nAhaTAjI jaise karmaTha sAhitya sevI vidyamAna haiM / pRthvIrAjane jisa nagarameM rahakara veli vidvAnne rAjasthAnI sAhityakA uddhAra nAhaTAjIkA abhaya jaina granthAlaya rASTrakI mahattvapUrNa nidhi hai aura bIkAnera ke lie gauravakI vastu hai / yadi use sArvajanika rUpa dekara usakI sthAyI vyavasthA vahA~kI janatA nAhaTAjI kI dekharekha meM kare to nAhaTAjI aura bIkAnerakA nAma sAhitya jagatameM kalpAntara taka amara rahegA / jaya rAjasthAnI ! vidyApremakA eka jIvanta pratIka, eka saMsthA DaoN0 hIrAlAla mAhezvarI, DI0 phila0, DI0 liT0 zrI agaracandajI nAhaTAkA nAma vidyApremakA jIvanta pratIka aura saMsthAkA bodhaka hai / unakI skUlI zikSA adhika nahIM ho pAI / bAtacIta ke prasaMga meM yadAkadA ve svayaM aisA kahA bhI karate haiM, kintu svAdhyAya aura nirantara adhyayanazIlatAke kAraNa Aja ve dezake mUrdhanya zodhakartA aura vidvAn mAne jAte haiM / isa kSetra meM dUsaroMke lie ve preraNA-srota haiM / jijJAsuoM, zodhArthiyoM aura vidyArthiyoM kI sahAyatA to ve nirantara karate hI rahate haiM - hara prakArase unakI satata vidyAniSThA aura sAhitya - sAdhanA dekhakara kabhIkabhI bahuta hI Azcarya hotA hai - kahA~se milatI hai unako yaha preraNA ? unako kabhI thakate nahIM dekhA isa sAdhanAmeM / kyoM nahIM thakate ve ? lakSAdhika rupae lagAkara unhoMne durlabha hastalikhita pratiyoMkA saMgraha-saMcayana kiyA hai; jo upalabdha nahIM ho sakIM unameM se adhikAMzako pratilipiyA~ karavAI haiN| kyoM aura kisalie ? ina praznoMke uttara vibhinna loga vibhinna prakAra se deMge / kintu mUla bAtapara sabhI ekamata hoMge vaha yaha ki sAhitya-sAdhanA unakI AtmAkA viziSTa saMskAra hai; unakI AtmA aura isa sAdhanA kA tAdAtmya hai, donoMkI tadAkAra sthiti hai / ina sabakI preraNA unako svAtmAse hI milatI hai / merI samajha meM ina sabakA eka hI uttara hai-- Atma- preraNA / para kyA sabhI yaha kara pAte haiM ? nahIM, sabake lie yaha sambhava nahIM hai / yugoM kI satata sAdhanA isake lie apekSita hai / manakI ekAgratA, duniyAdArI aura dainaMdina saikar3oM bAdhAoM, ghaTanAoM aura aneka bhA~tikI halacaloMko sthitaprajJakoM bhA~ti sahanA, unako nibhAte bhI calanA tathA sAtha hI yaha sAdhanA karate jAnA - bar3e jIvaTa, asIma dhairya aura adbhuta manozaktikA kArya hai / nAhaTAjI meM ye guNa haiM / unake ye hI guNa unako vaiziSTya pradAna karate haiM / nirAlA hai unakA vyaktitva ! vyaktitva, kRtitva aura saMsmaraNa : 169 22 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAhaTAjIkI sAhityika-sAMskRtika denakA mUlyAMkana to abhI kiMcit bhI nahIM huA hai| kisIne prayAsa bhI nahIM kiyA pratIta hotA / yaha aba honA caahie| jisa dina yaha hogA, sAhityake aneka aMdhere, anunmIlita, raMcamAtra yA arddha-prakAzita kone ujAgara hoMge; aneka navIna mAnyatAoMko AdhArabhUmi milegI: sAhitya-cintanakA pravAha nayA mor3a letA dRSTigata hogA aura hogA garva hamArI saMskRtiko samagratAmeM / bhAratIke saikar3oM andhakArapUrNa pathoMpara nAhaTAjIne mAMgalika, navIna, cira-smaraNIya kintu Thosa dIpa saMjoe aura jalAe haiM |kyaa isakA lekhA-jokhA thor3ese zabdoM dvArA kiyA jA sakatA hai ? jo kAma sugaThita saMsthAe~ varSoM ke prayAsase bhI samyakarUpeNa nahIM kara pAtIM, unako nAhaTAjIne akele kara dikhAyA hai aura saMsthAoMse bhI acche rUpameM / nAhaTAjI eka vyakti nahIM, eka saMsthA hai| aisI eka saMsthA, jisake antargata aneka upasaMsthAeM nirantara kArya karatI haiN| so saMsthA haiM nAhaTAjI! apane kSetrameM ve apratima vidvAna haiN| karor3oMmeM eka haiM nAhaTAjI! maiM bhAratIke aise varadaputrakI dIrghAyu-kAmanA karatA hU~ aura hRdayake zraddhA-sumana bhAvarUpameM unheM arpita karatA haiN| inakA jitanA bhI svAgata kiyA jAya, kama hai| nAhaTAjI nAhaTe zrI bharata vyAsa karIba paccIsa barSa bIte, mujhe halkI sI yAda hai / maiM zrIyukta nAhaTAjIke bIkAnera vAle gharameM gayA thaa| vahA~se ve mujhe bar3e snehake sAtha apane pustakAlayameM le gaye aura vahA~ unakA sAdhanA saMgraha dekhA, to unapara merI itanI zraddhA ho gaI ki usa dinake bAda Aja taka yaha zraddhA pratidina bar3hatI hI gaI / aba unake abhinandanake samAcAra sunakara isake saMyojakoM aura sayogya sampAdakoMko dhanyavAda deneko jI cAhatA hai| rAjasthAnI sAhityameM jo kAma nAhaTAjIne anavarata parizrama, lagana aura sAdhanAse kiyA hai, vaha sAhityika itihAsameM yuga-yugoM taka amara rhegaa| eka vyApArika samAja meM utpanna hokara unhoMne sAhityasAgarameM gote lagAkara jo vividha motiyoMkA cayana kiyA hai, unheM dekhakara Azcarya, Ananda, aura zraddhAse hamArA hRdaya bhara jAtA hai| mana socane lagatA hai ki itanA sAdA aura sAdhAraNa jIvana vyatIta karanevAlA vyakti kitanA mahAn aura asAdhAraNa hai| ___ lambA Daula, ghuTanoM takakI dhotI, jA~gha taka DhulatA huA lambA koTa, rAjasthAnI zailIkI mUMche, zodhakAryakI khoja karanevAlA purAnA cazmA aura ceharekI lambAIse bhI lambI bA~I taraphako jhukanevAlI kezariyA pagar3I, nirantara cintana karatA huA ceharA, tathA bolanemeM mitavyayatA, ina saba guNoMkA samanvaya karanevAle, sAdA jIvana aura ucca-vicArako vyaktitvakA rUpa denevAle vyaktikA nAma zrI agaracandajI nAhaTA hai| ve agarakI taraha svayaM jala-jalakara sAre vAtAvaraNako sugandhita karate rahate haiN| apane athaka aura anavarata parizramase jIvanaparyanta na haTanekI pratijJA karake apanI 'nAhaTA' jAtiko gauravAnvita kiyA hai| 170 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa durUha rAhapara calakara nAhaTAjI ne jo-jo maMjileM taya kI haiM, usakA svayaM eka itihAsa hai / kabhI-kabhI unheM dekhatA hU~ to aisA lagatA hai, ki ye gupacupa rahanevAle buddhi meM kitane virATa haiM ? " na bhUto na bhaviSyati' kI kahAvatako caritArtha karanevAle ye rAjasthAnake ratna sAhitya ke prAMgaNa meM sadA jagamagAte raheMge / sIdhe aura dinake prakAzameM saphara karanevAle to bahutase jIvanayAtrI dekhe haiM, kintu amAvasyAkI a~dherI rAtameM aura Ubar3a-khAbar3a pagaDaMDiyoMko pAra karanevAlA ye mahAyAtrI anupama hai / unake kRtitvakI samIkSA karanA AlocakoMkA kAma hai / kavi hRdaya to unake bhavya prakAzamaya vyaktitva ke sAmane kevala zraddhAvanata ho sakatA hai| zreSThivara zrI agaracandajI nAhaTA ke isa abhinandana samArohapara merA hRdaya Izvarase yahI kAmanA karatA hai, ki rAjasthAnake isa dRr3ha 'sAhitya - sipAhI' kI umra jahA~ taka ho sake lambI karatA jAye, tAki rAjasthAnakA sAhitya sAre saMsArakI sAhitya-vATikA meM alaga hI nirAle phUlakI taraha khilA lage aura isa sAhitya-tapasvI ke hIraka abhinandana samArohakI pratIkSA karate raheM / madhumaya sugandha phailAneko, 'sAhitya - agara battI' jalatIjaba taka yaha kArya na ho pUrA, taba taka ye sA~sa rahe calatI / preraNAprada vyaktitva ke dhanI zrI nAhaTAbandhu DaoN0 rudradeva tripAThI saMsArameM kucha virale hI vyakti hoMge, jinameM sarasvatI aura zrIkA samIcIna samanvaya ho / zrI agaracandajI nAhaTA evaM zrI bha~varalAlajI nAhaTA ye donoM hI bandhu isa samanvayake pratIka haiM / jIvanakI vibhinna kriyAoMse Upara uThakara zrI nAhaTAbandhune varSoMse zrI sAdhanA ke sAtha-sAtha sarasvatIkI sAdhanA meM bhI utanA hI manoyoga diyA aura apanI ojasvinI lekhanI se prasUta vaiduSyapUrNa sAhitya se janajIvanako Andolita kiyA / Ajase lagabhaga 20 varSa pUrva maiM zrI dhIrajalAlA TokarazI zAha zatAvadhAnI, bambaI ke sAtha jainasAhityase sambaddha granthoMkA avalokana karane kalakattA gayA thaa| vahIM ina donoM bandhuoMke darzana hue| rAjasthAnakI TheTha paramparAke mUrtimAn pratIka ke rUpameM bhavya pagar3I, ojapUrNa zmazru aura tejomaya vyaktitvane mere manapara eka amiTa chApa aMkita kI / vahA~ rAyala eziyATika sosAyaTIke saMgrahAlayase namaskAra mahAmantrapara racita prAcIna granthoMke zodhanameM tathA unheM upalabdha karavAnemeM zrI bha~varalAlajI nAhaTAne apanA paryApta samaya hamAre sAtha vyaya kiyA aura bAdameM nirvAcita pratiyoMkI pratilipiyA~ karavAne, unake phoTo utaravAne AdimeM unakA ananya sahayoga kisI sAhityasevI ko yaha niHsaMkoca preraNA detA hai ki satkAryoM kI siddhi lie 'saha vIryaM karavAvahai' maMtra avazya apanAnA cAhiye / dUsarI bAra 'zrI mahAvIra vacanAmRta' (mere dvArA anUdita ) grantha jhAragrAma (baMgAla) meM pUjya vinobAjIko hama samarpita karane gaye taba kalakattAse lagabhaga 60 pratiSThita sAhityakAra evaM sammAnita udyogapatiyoMkA eka ziSTamaNDala svatantra rUpase eka rijarva DibbemeM sAtha gayA thA / usameM zrI bha~varalAlajI nAhaTAjI bhI the / isa yAtrAmeM atinikaTa rahanese zrI nAhaTAjIke vyaktitvakA nikhAra aura bhI adhika urvara pratIta huA / vyaktitva, kRtitva aura saMsmaraNa : 171 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lauTate samaya rAtrimeM sTezanapara jisa rasamaya vAtAvaraNakI sRSTi huI, usameM rAjasthAnI kAvyadhArAkA Ananda bikheranekA kArya zrI nAhaTAjIne hI kiyA thaa| Apako kisI sAhityika granthake bAremeM saMzaya ho athavA nirNayake lie prAmANika nAma-dhAmAdi jAnane hoM to eka patra bIkAnera bhejiye aura sapramANa jAnakArI prApta kiijiye| yaha kArya zrI agaracandajI nAhaTA-jo ki eka 'jaMgamakoSa' svarUpa hai-tatkAla bar3I udAratAse karate haiN| unake pAsa vizAla saMgraha hai una pustakoM aura pANDalipiyoMkA. jinheM zrI nAhaTAjo varSoMse paripuSTa karate Aye haiM / vAstavameM unake dvArA upAjita dhanakA sadupayoga ve mA~ zAradAkI aisI hI sevAoMmeM karate Aye hai / (saMskRta vizvavidyAlaya meM Amantrita sammelanameM bhI, zrI nAhaTAjIkA sAtha milaa)| gata varSa bambaImeM zrImAnatuMgasUri sArasvata samArohake maMcapara ina paMktiyoMkA lekhaka aura zrI agara candajI nAhaTA eka sAtha hI padmabhUSaNa, zrI DI0 esa0 koThArIke karakamaloMse sammAnita hue the| jaba maiM unhaila-ujjainameM adhyApaka thA, taba ve unhaila bhI padhAre the| una saba kSaNoMkA sukhada smaraNa zrI nAhaTAjIke preraNAprada vyaktitvakA anUThA udAharaNa prastuta karatA hai| isa avasarapara maiM ina donoMkI uttarottara sAhityazrIkI abhivRddhike sAtha sudIrgha aura sukhamaya jIvanakI kAmanA karatA huuN| jaMgama tIrtha : zrI agaracanda nAhaTA DaoN0 AnandaprakAza dIkSita 'agaracanda nAhaTA' lekhakoMmeM eka aisA nAma hai, jise jAne binA hindI sAhityakA jJAna adhUrA rahatA hai| dhotI, lambA koTa pahane aura rAjasthAnI pagar3I dhAraNa kiye kisI vyaktiko akasmAt kahIM dekhane para nahIM lagatA ki hama kisI viziSTa vyaktiko dekha rahe haiM, kisI viziSTa sAhityakArake sAmane haiM; kintu paricaya prApta karanepara sahasA sukhada Azcaryako anabhati se nahIM bacA jA sakatA / oha ! yaha haiM nAhaTAjI jinakI lekhanI avirAma gatise ajJAta, alpajJAta athavA sujJAta sAhityakA paricaya, vivecana aura vizleSaNa karAtI huI sAhityetihAsa aura AlocanAko samRddha banA rahI hai| sAde libAsameM lipaTA huA yaha vyakti apane svabhAvakI sAdagI, saralatA aura bhadratAkA hI prabhAva aMkita nahIM karatA, apane vipula jJAnase AtaMkita bhI karatA hai| nAhaTAjIke pAsa graMtha-rAzikI aisI vipulatA hai, zodhake prati unameM aisI lagana hai aura vibhinna srotoMkI kucha aisI jAnakArI hai ki sAmAnyataH usake darzana anyatra saMbhava nahIM haiN| hindIke kitane parvataH ajJAta graMthoM aura unake lekhakoMkI vistRta jAnakArI nAhaTAjIne sAhitya-saMsArako dI hai, isakA svayaM apanA alaga hI eka itihAsa hai| kitane alabhya graMthoMkA saMpAdana unhoMne kiyA hai, isakI tAlikA unake jJAnakI vistatikI paricAyaka hai / kitanI patrikAoMke ve saMpAdaka haiM aura kitanI zodhaparaka evaM sAmAnya patrikAoM meM ve nirantara likhate haiM, isakA jJAna abhibhUta kiye binA nahIM rhtaa| hindIkI bahuta kama patrikAyeM hoMgI, jinameM zrI nAhaTAne kucha na likhA ho aura prAcIna sAhityakA zAyada hI koI anusaMdhAtA ho jisake lie nAhaTAjI eka sahArA na bana gaye hoN| aura yaha saba taba hai jabaki ve apane vyavasAyakI vyavasthA bhI svayaM banAye rahate haiN| 172: agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI agaracaMda nAhaTAko vigata 20-22 varSoMse jAnanekA saubhAgya mujhe bhI prApta hai| isa bIca zrI nAhaTAjIkI sajagatAke aneka pramANa aura unake adveSa-vyavahArakA paricaya aneka bAra milatA rahA hai / apane pramAda aura dIrghasUtrI svabhAvake kAraNa maiM bhale hI apane vyavahArameM pichar3a gayA hU~, nAhaTAjI kabhI nahIM cuuke| khoye hue ko khoja nikAlanekI zakti jaisI graMthoMke sambandhameM unameM hai usase kama vyaktike sambandhameM nahIM hai| unakA sahaja sadguNa hai sadbhAvapUrNatA / unakI nirlepatAkA paricaya bhI aneka vAra mujhe milA hai| nAhaTAjIke sadbhAvakA jJAna mujhe pahalI bAra taba huA jaba 1953 meM mere dvArA saMpAdita 'beli krisana . rukamaNI rI'kA pahalA saMskaraNa unake hAthameM phuNcaa| rAjasthAnake eka paNDitammanya lekhakane jahA~ saMpAdanase pUrva merI jijJAsAoMkA uttara na dekara mujhe vidvAnoMkI orase nirAza kiyA thA, vahA~ nAhaTAjIne pustaka pAte hI usakI paMkti-paMktiko par3hA, apanI pratikriyA vyakta kI aura mere prayatnako sarAhA / jina sthaloMse unheM santoSa na huA unapara bhI ve sApha kahanese pIche na rahe / sAtha hI unhoMne likhA ki dUsare saMskaraNake samaya ve cAheMge ki sacitra prati prakAzita ho aura usake lie mujhe ve saMpUrNa sAmagrI upalabdha karA deMge / nAhaTAjIke isa patrane mujhe bala diyA aura unakI spaSTavAditAne unase matabheda prakaTa karanekA sAhasa bhI / mere aura unake bIca patra-vyavahArakA sUtra jur3a gyaa| tabase 'beli'kA tIsarA saMskaraNa nikalane taka ve barAbara usake parizodhana-parivartanako lakSita karate rahe aura jabaki AlocanAke kSetrameM praveza karanevAle ekAdha lekhakane 'beli'ke prathama saMskaraNase Age par3hane aura jAnanese vara ThAna liyA aura tInoM saMskaraNoMke rahate pahalese hI jUjhate rahe, zrI nAhaTAjIne apanI sajagatAkA paricaya sadaiva nayekI jAnakArIse diyA / maiM apanI vivazatAoMke kAraNa sacitra 'beli' to prakAzita na kara sakA, kintu nAhaTAjIke sadbhAvase vaMcita bhI kabhI nahIM rhaa| aise nirmatsara aura sahaja snehI Alocaka kama hI haiN| nAhaTAjo svayaM eka saMsthA haiM, vyakti nhiiN| kAma karanekI dhunake pakke nAhaTAjI kAma karA lenekI vidhi bhI jAnate haiN| varSoM pahale nAhaTAjIne mere pAsa ekake bAda eka kaI hastalikhita graMthoMkI pratilipiyA~ svataH bhejI aura mujhe unapara lekha likhaneko prerita kiyaa| Aja bhI ve merI gatividhikA nirantara paricaya rakha rahe haiM / nayI dizAoMkA saMketa unase kaI bAra prApta hotA hai| nAhaTAjI sacce adhyetA aura guNajJa haiN| hindImeM aise pAThakoM kI kamI hai, jo adhyayanake uparAnta apanI pratikriyAse lekhakoMko paricita karAe~-maiM bhI unameMse hI eka haiN| kintu majAla hai ki nAhaTAjI koI racanA dekheM aura lekhaka unakI pratikriyAke lAbhase vaMcita raha jaay| kaI bAra unhoMne mitroMke lekhoMko kara apanI ora se hI una traTiyoM yA tathyoMpara nayA prakAza DAlA hai jo lekhakakI bhUla bana gaye haiN| saca, nAhaTAjI sAhityika mazAla le, jaGgamatIrtha haiM / vyaktitva, kRtitva aura saMsmaraNa : 173 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodhayogI zrI nAhaTAjI DaoN. devendra kumAra jaina 1. Apa hindIkI koI bhI patra-patrikA uThAe~, cAhe vaha choTI ho yA bar3I, sAhityika ho yA sAmAjika, usameM zrI agaracandajI nAhaTAkA lekha jarUra hogaa| zrI nAhaTAne yaha dAvA kabhI nahIM kiyA ki ve bahuta bar3e vidvAn yA likkhAr3a haiN| parantu unhoMne jo sAhityasevA kI hai, vaha kaI vidvAn bhI milakara nahIM kara sakate / 2. majholA kada, zyAma varNa, sthUla gaThA zarIra, AMkhoMpara cazmA aura sirapara bIkAnerI pgdd'ii| unake vyaktitva aura vezabhUSAmeM prAntIya saMskRti surakSita hai / yaha hai unakA rekhaacitr| sATha varSa pUre kara lenepara bhI unameM yuvakocita utsAha aura niSThA hai ? sAdagI aura namratAkI mUrti / yadi Apako yaha na batAyA jAya ki yaha nAhaTA haiM to Apa kalpanA bhI nahIM kara sakate haiM ki inhoMne itanI bar3I sAhityasevA kI hogii| 3. mujhe yAda hai ki 1950 ke AsapAsase maiM unake nAmase paricita thaa| parantu pratyakSa bheMTa 5-7 varSa pahale hI saMbhava ho sakI, vaha bhI laaddnuumeN| vahA~ maiM pU0 AcArya zrI tulasIke sAnnidhyameM huI jainasAhitya goSThImeM bhAga lene gayA thaa| zrI nAhaTA bahu uddezyIya vyakti haiM / ve khojI, saMgrAhaka saMpAdaka, lekhaka aura mArgadarzaka sabhI kucha haiM ! na jAne kitanI saMsthAoMse ve sambaddha haiN| phira bhI lagatA hai ki vaha santuSTa nahIM haiN| ve apane ApameM eka bahuta bar3I saMsthA evaM mizana haiN| dUsaroMke anusaMdhAna kAryameM itanI sakriya dilacaspI, ki Apa unheM likha bhara dIjie, Apa dekheMge unase sArI sUcanAe~ khuda-ba-khuda calI A rahI haiM, jaise vaha TelIpriMTara hoM / jo jAnakArI unake pAsa nahIM hai, ve batA deMge ki vaha kahA~se mila sakatI hai ? 4. mujhe yaha kahane yA likhanemeM jarA bhI saMkoca nahIM ki zrI nAhaTA jJAnake saMgraha aura sUcanAoMke jIvita saMdarbha haiN| aura haiM jJAnake sacce zodhayogI aura nispRha sAdhaka! rAjasthAnI bhASA, sAhitya aura purAtattva tathA janasAhityake kSetrameM pichale tIna cAra dazakoMmeM jo maulika kArya huA hai, isakA bahuta bar3A zreya zrI nAhaTAjIko hai| apane vyAvasAyika uttaradAyitvameM vyasta karate hue bhI itanA kAma kara lenA unhIMke bUtekI bAta hai| zrI nAhaTAke bAremeM yaha kahanA kaThina hai ki ve kyA hai ? ve kyA nahIM haiM ? ve zodhArthI aura mArgadarzaka donoM hai| ve eka aisI saMsthA haiM, jisake bhavanakI nIMvakI pattharase lekara usake kalakake kaMgUre ve svayaM haiM / ve siddhi aura sAdhanA donoM haiM ! 5. khoja meM bhI unakA vyAvasAyika dRSTikoNa badastUra kAyama hai / zodhake kSetrameM bhI ve thor3I pUjIse adhikase adhika munAphA kamAnekI tAka meM rahate haiM / yaha unako lobhavRttikA nahIM, apitu sUjha-bUjhakA paricAyaka hai| bar3e-bar3e pustaka bhaMDAroMkI vyayasAdhya (aura zramasAdhya bhI) chAna-bInake atirikta kabhI-kabhI ve gudar3Ise bhI lAla DhU~DhanemeM pIche nahIM rahate / baMbaIkI bAta hai, hama loga eka jaina goSThImeM bhAga lene ke lie sukhAnanda dharmazAlAmeM Thahare the| itane meM dekhA, "zrI nAhaTAjI 'pustakoM ke aTAleke sAtha upasthita haiN|" pUchanepara patA calAki phuTapAthase ye bahuta sI pustakoMkA lATakA lATa kharIdakara lAye haiM ? kahanA na hogA usameM kaI mahattvapUrNa aura upayogI pustakeM thiiN| unakA kahanA thA ki kabhI-kabhI gRhastha loga purAnI pothiyA~ kacarA samajhakara kaur3Ike bhAva beMca dete haiM / parantu purAnI pustaka choTI ho yA bar3I, vaha kabhI-kabhI itihAsa yA paraMparAkI TUTI huI kar3Iko jor3anekA mahattvaparNa kAma karatI hai ! unakI bAtoMse aisA lagatA hai ki unakI icchA yaha nahIM hai ki unakA nAma yazasvI zodhavidvAnoMmeM 174 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ likhA jaay| ve una zodha karanevAloMmeMse haiM jo khojakara mahattvapUrNa sAmagrIko tathyAtmaka DhaMgase upalabdha karAne meM apanA zrama sArthaka samajhate haiM, jisase ki vaha kabhI adhyetAke adhyayana aura vizleSaNakI AdhArabhUta sAmagrI bana sake ? 6. zrI nAhaTAjI snehI itane haiM ki eka bAra paricaya honepara cumbakakI taraha Apako khIMca leNge| jJAnake kSetrameM ve sampradAyavAdase dUra / yadi Apase unakA paricaya hai aura ve ApakI bastI meM Aye haiM to binA pUrva-sUcanAke Apake ghara A jAyeMge ? bAta sambhavataH 66-67 kI hai (ThIka tithi zrI nAhaTAjIko yAda hogI) ve ma. pra. zAsana sAhitya pariSad dvArA Ayojita 'rAjasthAnImeM kRSNa kAvya'para vyAkhyAna deneke lie jaba indaura Aye to mere ghara bhI A gye| maiMne kahA, "nAhaTA sAhaba Apa ?" bole, "hA~ Apase milanA thaa|" maiMne kahA, "kucha grahaNa kiijie|" bole, "nahIM Aja vrata hai / mere yahA~ kaI ristedAra haiM citAkI bAta nhiiN|" maiM cupa / zrI nAhaTAkI zikSAdIkSA kisI vizvavidyAlayameM nahIM huii| ve jo kucha haiM vaha svapraraNA, zodhakI niHsvArtha niSThA aura apanI satat sAdhanAse haiN| ve vyavasAyI hokara bhI manISI haiM, gRhastha hokara bhI tapasvI haiN| kabhI-kabhI socatA hU~ ki agara, agaracandajI nAhaTA na hote to zodhakA kyA huA hotA ? maiM hRdayase kAmanA karatA hU~ ki nAhaTA sAhaba svastha aura dIrghajIvI hoM aura ve zodhakI kaI maMjileM pAra kreN| maiM yaha unakI nahIM hindI zodhakAryake dIrghajIvanakI zubhakAmanA kara rahA hU~ kyoMki zrI nAhaTAjI jo kArya kara rahe haiM, vaha vastutaH zodhakI AdhAra-zilA rakha rahe haiM / ve vaha bhUmi taiyAra kara rahe haiM, jisapara zodhakA bhAvI bhavana bnegaa| mujhe pUrNa vizvAsa hai usameM unake vyaktitvakA nizcita AbhAsa hogaa| maiM cAhatA hai ki ve svayaM bhI ise dekha skeN| isalie ve dIrghajIvI hoN| vizvakoSake lie mere koTizaH praNAma pro0 DaoN0 rAjArAma jaina san 1954ke disambarakI ghaTanA hai, taba maiM jJAnodaya (kalakattA)kA saha-sampAdaka thaa| eka dina eka lambe-caur3e kucha sA~vale raMgakA, rAjasthAnI paddhatikI U~cI pIlI evaM kucha asta-vyasta sI pagaDI lagAye. ghaTaneke karIba dhotI bA~dhe aura vyApArI TAipakA lambA, pItalake baTanavAlA koTa pahine hue e kAryAlayameM padhAre aura mere viSayakI iMkvAyarI mujhase hI karane lge| usa samaya maiM kalakatteke lie eka nayA-nayA prANI hI thA, ataH mujhe Azcarya lagA ki eka vyApArI Akhira mujhe jAnatA kaise hai aura kyoM merI khoja kara rahA hai ? maiMne apane viSayameM kucha batAye binA hI unakA nAma pUcha liyA aura jaba unhoMne apanA nAma batAyA to maiM daMga raha gayA, tatkAla hI Asana chor3akara khar3A ho gayA aura unheM savinaya praNAma kiyaa| ve the svanAmadhanya agaracandajI nAhaTA, sarasvatIke eka mahAn varada putra / zraddhaya nAhaTAjIke nAmase maiM 1946-47se hI suparicita thaa| 'sammelana-patrikA', 'kAzI nAgarIpracAriNI sabhA patrikA' prabhRti patrikAoMmeM prakAzita unake zodha-nibandha bar3e cAvase par3hA karatA thaa| 'vIsaladevarAso', 'pRthivIrAjarAso' prabhRti prAcIna hindI granthoMke prakAzanameM, unake aitihAsika kAryoM evaM mUlya-nirdhAraNameM unakA kitanA jabardasta hAtha rahA hai, isakA mUlyAMkana er3I-coTIke vidvAnoMne kiyA hai aura mujhe unakI jAnakArI thii| unakI inhIM sAdhanAoMke kAraNa maiM unheM parokSataH apanA zraddheya tathA sAhitya-jagatakA gauravaputra mAna cukA thA / kintu sAkSAtkAra huA mAnava-samudrakI usa mahAn vaibhavazAlI kalakattA-nagarImeM jahA~ majha vyaktitva, kRtitva aura saMsmaraNa : 175 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaise vyaktiko koI pachanevAlA bhI na thaa| zraddheya nAhaTAjI maka-sAhityakAroMkI isa vivazatAko acchI taraha samajhate haiM tathA bar3e-bar3e nagaroMmeM dIpaka lekara unakI bar3I hI laganake sAtha khoja-bIna karate rahate haiN| ve hara prakArakI sahAnubhUti, yathAsambhava suvidhAe~ evaM Avazyaka patha-nirdezoMke sAtha unheM Azvasta kara utsAhita evaM prerita karanA mAnoM apanA karttavya samajhate haiN| unakA mere sAtha pratyakSa-paricayakA yahI prArambhika itihAsa hai| isake bAda to ve sadAke lie mere apane hitaiSI, gurutulya patha-nirdezaka ho gye| unase sadaiva patra-vyavahAra banA rahA aura hara prakArase mujhe sAhAyya milatA rahA / isa bIcameM maiM kalakattA chor3akara zahaDola, vaizAlI evaM usake bAda ArA A gayA / unheM yaha jJAta thA ki maiM madhyakAlIna mahAkavi raidhUpara zodha-kArya kara rahA huuN| apanI jAnakArImeM maiM raidhakA samagra-sAhitya khojakara upalabdha kara cukA thA ki eka dina sahasA hI nAhaTAjIkA patra milA / unhoMne patrameM apane kalakattA pravAsameM nAhara saMgrahAlayake nirIkSaNa evaM usameM surakSita raidhUke eka alabhya grantha 'sAvayacariu'ke surakSita rahanekI carcA hI nahIM kI balki yaha bhI likhA ki yadi yaha grantha mujhe na milA ho to sUcanA pAte hI ve use saMsthAdhikAriyoMse niHzulka adhyayanArtha dilavA deNge| unakI kRpAse vaha grantha mujhe zIghra hI mila bhI gyaa| anyathA, usa grantharatnakA milanA to dUra rahA, mujhe usakI gandha bhI na mila paatii| san 1968-69meM jaba maiM zraddheya DaoN0 e0 ena0 upAdhyeke Adezase raidhU-granthAvalIke sampAdana evaM anuvAdakI yojanA taiyAra kara rahA thA, taba taka mujhe vizvAsa thA ki raidhakA samagra-sAhitya evaM mahattvapUrNa pratiyoMkI sUcanAe~ maiM ekatra kara cukA huuN| kintu apanI apUrNatAkA jJAna muze punaH usa samaya huA jaba zrI nAhaTAjIne eka patra dvArA mujhe sUcanA dI ki 'pAsaNAhacariu' kI eka sacitra prAcInatama prati dillIke zvetAmbara jaina zAstra bhaNDArameM surakSita hai| unakI kRpA evaM usake mantrI AdaraNIya zrI sundaralAla jainakI sajjanatA evaM kRpAke kAraNa mujhe usakI eka phoTo kAphI bhI prApta ho gii| Ajakala maiM usake bahumukhI sadupayogake viSayameM vicAra kara rahA hU~ / / zraddheya nAhaTAjI hamAre yugake mahAna sAhityakAra, samIkSaka, prAcIna jIrNa-zIrNa evaM aprakAzita graMthoMke uddhAraka, kalApUrNa sAmagriyoMke saMrakSaka, sAdhanavihIna sAhityakAroM, zodhakartAoM evaM tattva-jijJAsuoMke akAraNa hI kalyANamitra haiN| ve svabhAvataH hI binA kisI tarkake vizvAsa kara lene vAloMmeMse haiN| unakI isa pravRttine unheM kitanI bAra kaI ulajhanoMmeM phaMsA diyA hogA, isakI jAnakArI to nahIM mila sakI, kintu unakI isa nizchala-udAratAke kAraNa kitane hI vyakti lAbhAnvita hue hoMge, isameM sandeha nahIM zraddheya nAhaTAjIne kisI bhI vizvavidyAlayase koI upAdhi grahaNa nahIM kI kintu apanI janmajAta pratibhA, saMskAra evaM svAdhyAyakA balapara unhoMne vividha jJAna-vijJAnakA tulanAtmaka gahana adhyayana kiyA hai aura Aja unake jJAnakA dharAtala itanA ucca ho gayA hai ki pI-eca0, DI0, DI0 liT jaisI upAdhiyA~ unake lie tuccha haiM, ve unakA mApadaNDa nahIM bana sktiiN| yathArthataH ve vizvakoSa (Encyclopeadia) kA rUpa dhAraNa kara cake haiN| ataH unake vyaktitva evaM kRtitvake mUlyAMkanake lie una jaise hI sAdhaka, tapasvI. karmaTha evaM pratibhAkI sAkSAt mUrtikI AvazyakatA hai| mujha jaise nagaNya vyaktike pAsa unake viSayameM kucha bhI likhane athavA kahane kI yogyatAkA sarvathA abhAva hai| hA~, apanI zraddhAJjaliyAM mauna-bhASAmeM vyakta kara maiM devAdhidevase unake svastha dIrghAyuSyakI kAmanA karatA hU~ ki ve zatAyu hoM aura nirantara hameM apane anubhavoMse lAbhAnvita karAte hae utsAhita evaM prerita karate rheN| 176 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAraha teraha varSa bIta gaye - jaba maiMne apane 'saMta kavi rajjaba' sambandhI zodha prabandhakI sAmagrIgaveSaNA hetu rAjasthAnakI cAra yAtrAe~ lagAtAra do varSa kI avadhi meM kI thiiN| vahA~ cAra vidvAn rAjasthAnIhindI-sAhitya meM niSNAta sunAI par3e- pahale purohita harinArAyaNajI zarmA, dUsare svAmI maMgaladAsajI mahArAja jayapura, svAmI nArAyaNadAsajI puSkara tathA zrI agaracanda nAhaTA, biikaaner| inameM purohitajI to divaMgata ho cuke the-- unakI kRtiyoMse mujhe zodhakA prazasta mArga milA - zeSa vRhattrayIse mujhe pratyakSa parAmarza, sammatiyA~, nAnA samasyAoM kA samAdhAna milA / vandanIya nAhaTAjI DaoN0 vrajalAla varmA, ema0 e0, pI-eca DI0 maiM bIkAnera meM nAhaToMke gavAr3a jAkara zrI agaracanda nAhaTA se milA / unakA pustakAlaya bhI dekhA / vyApAra ke jaTila kSINa tantuoMpara sarasvatI kisa oja evaM zaktike sAtha pratiSThita raha sakatI hai, yaha mujhe vahIM jAkara dekhaneko milA / santa kavi rajjabapara kucha sUcanAoM tathA rajjava-bAnI ke pAThAlocana tathA zabdArtha jJAna hetu maiMne eka patra DaoN0 hajArIprasAda dvivedIko kabhI likhA thA kintu unhoMne spaSTa likhA ki mujhako rajjabake sambandha meM jitanA prakAzita hai, usase adhika jJAta nahIM hai | sacce vidvAna kitanI sahajatAse apanI -- nAjAnakArIko svIkArate haiM - yaha isa prasaMga meM mujhe dekhaneko milA / paM0 parazurAmajI caturvedIkA uttara bhI isI paramparA meM milA | zrI svAmI maMgaladAsajI tathA zrI agaracanda nAhaTAse hI rajjabajI ke sambandha meM kucha jAnakArI prApta huI-- tathA puSkarake mahAtmA svAmI nArAyaNadAsajIkA paricaya bhI inhIM mahAbhAga janoMse prApta huA / nAhaTAjIne udAratApUrvaka apane pustakAlayakI pustakeM dekhanekA suavasara evaM svIkRti mujhe dI / nAhaTAjI ke vidyAvyasana, vizeSa rUpase rAjasthAnakI ajJAta sAhityika sAmagrokI jAnakArIpara maiM vismita huA / pracura aprakAzita sAmagrIkA unhoMne saMgraha kiyA hai / zrI nAhaTAke saMrakSaNameM rAjasthAnase kaI patra patrikAoMkA trANa aura kalyANa huA hai / purA-sAhityakI AtmAse paricaya rAjasthAnake jina manISiyoMkA hai, unameM zrI nAhaTAjI zIrSastha logoM meM se eka haiM / nAhAjIkA abhinaMdana ho rahA hai / maiM AyAjakoMko badhAI detA huA puNya caraNa nAhaTAjIko apanA praNAma arpita karatA hU~ / bhavanti bhavyeSu hi pakSapAtAH / 'vidyA dadAti vinayama' DaoN0 brahmAnanda zrI agaracandajI nAhaTAkA nAma hindIkA kauna vidyArthI nahIM jAnatA hai ? maiM bhI unakA nAma bahuta dinoMse sunatA A rahA thaa| sahasA, eka dina kalakattAke zrIrAmacandrajIke mandirameM sthita pustakAlaya meM unase bheMTa ho gaI / yaha lagabhaga 1958 kI bAta hai / ve kalakattA meM Aye the aura apane vyavasAyake uddezyase AsAma jAne vAle the / zrI nAhaTAjI lAyabrerImeM pustaka dekhane meM tallIna the / ve ekAgracitta ho kisI pustakako bahuta dera taka dekhate rahe / unakI vaha mudrA mujhe Ajataka smaraNa hai / I vyaktitva, kRtitva aura saMsmaraNa : 177 23 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ve rAjasthAnI vezabhUSAse susajjita the / usa samaya bIkAnerI pagar3I pahane hue the / bar3e bhavya jAna par3e / lAyabreriyanane unase merA paricaya kraayaa| unake netroMse sneha TapakatA thA / raMga kucha sA~valA thA / mudrA bar3I gaMbhIra thI / sAhityika viSayoM para thor3I derataka carcA calatI rahI / zrI nAhaTAjI ke prathama darzanase mere manapara yaha prabhAva par3A ki ye bar3e sajjana, madhurabhASI aura sAralyakI sAkSAt pratimA haiM / sAhityakI aneka vidhAoMke vidvAna lekhaka hote hue bhI ve bahuta vinayazIla haiM / ahaMkAra chU taka nahIM gayA hai / nAhaTAjIne hindI sAhitya aura bhASAko jo yogadAna kiyA hai, vaha anupama hai / unakA vidyA vyasana kisI DigrI yA puraskAra prApti ke lie nahIM | sarasvatIkI sAdhanA unakA svabhAva bana gayA hai / yadi maiM yaha kahU~ to koI atyukti nahIM hogI ki hindI ke vidvAnoM aura sAhityakAroMmeM zrI agaracandajI nAhaTA sabase adhika svArthahIna vyakti haiM / zrI nAhaTAjI se dUsarI bAra merI bheMTa nAhaToMkI gavAr3a, bIkAnerameM sthita unake nivAsasthAnapara huI / usa samaya maiM rAjakIya mahAvidyAlaya ( DUMgara kaoNleja ) meM prAdhyApaka thA / kaI dinoMse manameM vicAra utpanna huA ki nAhaTAjI se milU~ / mere hI eka sahakarmI bandhu DaoN0 zyAmasundara dIkSita unake nirdezana meM anusaMdhAna kArya kara rahe the / unase nAhaTAjIke bAremeM patA lagatA rahatA thaa| eka dina maiM DhU~r3hatA huA unake ghara pahu~ca gayA / nAhaTAjI gharameM hI the / unhoMne sahaja muskAnase Upara Aneke liye kahA / maiM Upara gayA thA / ve patra Adi likhane meM lage the / unhoMne kahA, 'bhojana kara liyA hai ? yadi nahIM kiyA ho to kara lo / ' maiMne kahA, 'bhojana to kara liyA hai| pyAsa lagI hai|' unhoMne TIpIkala rAjasthAnI bartanase pAnI pilAyA / nAhaTAjI jainadharmAvalambI honeke kAraNa jala Adiko sa~bhAlakara rakhate haiM, makAna bahuta sApha-sutharA thA / hara eka vastu bahuta vyavasthita DhaMgase rakhI huI thI / maiMne unase jijJAsA prakaTa kI, "Apa itanA adhyayana kyoM karate ho ? isase Apako kyA lAbha hai ?" unhoMne mahaja gaMbhIratAse kahA, "yaha merA vyasana hai / kisIkA vyasana madirA pAna hai, kisIkA dhUmrapAna hai / merA to yahI vyasana hai / mujhe isI vyasanane jIvana meM bahuta AnaMda aura santoSa pradAna kiyA hai|" maiMne dUsarA prazna kiyA / bIkAnera meM abataka kitane aprakAzita hastalikhita grantha haiM ? unhoMne kahA "lagabhaga kaI hajAra hastalikhita grantha lAlagar3ha pailesa sthita mahArAja bIkAnera ke pustakAlaya aura saMgrahAlaya meM haiM / jJAna bhaNDAra anUpasaMskRta lAyabrerI meM bhI bahuta haiM / mere saMgrahAlaya meM bhI paryApta haiM / " unhoMne apanA saMgrahAlaya kholakara dikhAyA / bahuta dera taka bAtacIta karaneke pazcAt maiMne unase vidA lii| unhoMne phira Aneke lie kahA / jaba maiM unake nivAsasthAnase nikalA to manameM kaI prakArake vicAra uThane lage / yaha usI paramparAkA vyakti hai, jo santoM, bhaktoM aura jainamuniyoMkI rahI hai| unhoMne kevala svAntaH sukhAya hI sAhityakI sRSTikI thI / isakA yaha artha nahIM hai ki unakA svAntaH sukhAya sAhitya-sRjana kevala svArtha ke paMkameM dha~sA huA thA / vastutaH isa prakArake sAhityakAroMkA sAhitya sRjana 'bahujana hitAya, bahujana sukhAya' hI hotA thA / loka maMgalako kAmanA unake manameM sarvopari thI / zrI agaracandajI nAhaTAkA yaha vidyA vyasana kevala unake lie hI nahIM hai| unake isa vyasanase hindI sAhitya aura bhASAko bahuta lAbha huA hai / bhagavAnse prArthanA hai ki isa prakArakA vyasana hindIke anya sAhityakAroM ko bhI laga jAye to hindI aura bhAratakA bahuta kalyANa ho / 178 : agaracanda nAhaTA abhinandana - graMtha Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaI vidvAnoMne unakI tulanA mahApaNDita rAhula sAMkRtyAyanase kI hai| kaI mahAnubhAva unakI samatA AcArya hajArI prasAda dvivedIse karate haiM / parvatameM kisa zikhara kI tulanA kisa zikharase kI jAye ? pratyeka zikharakA apanA mahattva hai| ataH vidyAke sAgarameM avagAhana karanevAle vidvAnoMkI tulanA karanA ucita nahIM hai| na mAlama kauna vyakti kyA ratna sarasvatI ke mandirameM samarpita kara de! sAhityake jo ratna zrI agaracandajI nAhaTA hindI bhASA aura sAhityako pradAna kiye haiM, unakI camaka hajAroM varSoM taka dhUmila nahIM hogii| AzA hai, apane bhAvI jIvana meM unake dvArA aura adhika ratna mA~ bhAratIke maMdirameM samarpita hoNge| ____eka virala vyaktitva prophesara DaoN. ela. DI. jozI, ema. e., pI-eca. DI. mAravAr3I pagar3I, bandagalekA mAravAr3I koTa, mojar3I aura donoM chora kasI huI dhotI, ghanI muMchoMvAle prabhAvazAlI cehare para cazmoMse camakatI huI A~khoMvAle nAhaTAjIko prathama bAra akhila bhAratIya loka sAhitya sammelanake baMbaI adhivezanameM dekhA to mujhe ha~sI AyI ki mAravAr3I kAkAko sAhityakA ThIka zauka carrAyA ki sAhitya goSThIkA AnaMda le rahe haiM ! paraMtu merA kathana samApta ho usake pUrva hI prophesara ke. kA. zAstrIjIne kahA ki 'jAnate nahIM, ye to zrI agaracaMdajI nAhaTA hai !' nAhaTAjIkA nAma maiMne varSoMse sunA thaa| bhalA rAjasthAna vAsI aisA kauna sAhitya premI. hogA jo nAhaTAjIke nAmase aparicita ho| hindI sAhityakI tathA hindI kI vibhinna zodha patrikAoM meM nAhaTAjIke gaveSaNA pUrva lekha par3hakara maiM prabhAvita ho cukA thaa| saMzodhana tathA maulika pratibhAse saMpanna nAhaTAjIke lekhoMko par3hakara unake eka vidvAna vyaktitvakI kalpanA mere manameM gharakara gaI thI / rAjasthAnakI aneka mahattvapUrNa paraMtu vismRta kar3iyoMko nAhaTAjIkI tIkSNa dRSTine DhUMr3ha nikAlane meM apUrva kArya kiyA hai| khAsakara jaina sAhityakI anekAneka maNimAlAoMko vismRtike garbhase bAhara nikAlakara hamArI jJAna-saMpadAmeM zAmila karanekA advitIya kAryakara nAhaTAjIne pradeza tathA sAhityakI ananya sevA kI hai| sAdula rAjasthAnI risarca-insTITyUTa bIkAnerake DAyarekTara evaM rAjasthAna bhAratIke saMpAdakake rUpameM nAhaTAjIkI sevA bejor3a hai yaha kahanekI koI AvazyakatA nahIM hai| mere jitane bhI lekha rAjasthAna bhAratI meM chape haiM, unakA zreya bhI maiM nAhaTAjIko hI detA hU~ kyoMki unake satata Agraha evaM prema pUrNa preraNAse hI aisA saMbhava ho skaa| cAhe kalakattA hoM yA bIkAnera, pravAsameM hoM yA ghara para nAhaTAjIke nAma likhe patrakA pratyuttara avilamba prApta hogA hI yadyapi unakI likhAvaTa kucha ajIba DhaMgakI hai tathApi par3hane meM parizramake pazcAt bhI bhAva samajhanekA AnaMda kama nahIM hotA hai| rAjasthAna saMbaMdhI prakAzanoMke pracAra kI nAhaTAjIko sadaiva cintA rahI hai aura rAjasthAnI sAhityake pracAra evaM prasArake liye ye hamezA hI prayatnazIla rahe haiN| rAjasthAnake kisI bhI bhAgase saMbaMdhita saMzodhanake prati nAhaTAjIko sadA hI prema rahA hai| itanA hI nahIM nayI zodha samAgrIko prakAzita karAnekA inhoMne apanA bharasaka prayatna bhI kiyA hai| aisI chapI huI vyaktitva, kRtitva aura saMsmaraNa : 179 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmagrIkA saMgraha karanekI virala vRtti bhI nAhaTAjImeM rahI hai| yaha sadbhAva nAhaTAjIke apanI mAtRbhUmike prati premakA paricAyaka hai| ___ sAhitya premI honeke sAtha hI vidvAna nAhaTAjI udyoga premI tathA rASTravAdI dezabhakta bhI haiM / mAravAr3I vezabhUSA dhAraNa karane para bhI kRpaNatA athavA saMkucita prAdezika bhAvanAoMse nAhaTAjI sarvathA hI mukta haiM / jahA~ rAjasthAnI sAhitya-saMskRtike prati unameM asIma anurAga hai, vahIM unake vizAla hRdayameM samagra dezake sAhitya saMzodhanakI tIvra utkaNThA bhI rahI hai| akhila bhAratIya loka sAhitya tathA usake sammelanoMmeM bhI nAhaTAjIne sadaiva sahayoga diyA hai / rAjasthAnI loka sAhitya samitimeM bhI zrI nAhaTAjIkA nAma tathA sthAna apane kRtitva tathA vyaktitvake kAraNa pramukha rahA hai| saMkSepameM maiM yahI kahU~ ki nAhaTAjI jaisI virala vyaktitva vAlI vibhUti sAhitya-saMzodhanakI dRSTise rAjasthAnakI bhUmimeM yugoM bAda hI avatarita hotI hai / nAhaTAjIkA abhinandana ho rahA hai, use maiM yoM kahU~ ki 'rAjasthAnakI jItI jAgatI risarca leboreTarIkA abhinandana ho rahA hai' isa virala vyaktike liye hamArI zubha kAmanA hai-zataM jIva zaradaH ! sAhitya-gagana ke daidIpyamAna ___ zrI cimmanalAla gosvAmI zrIagaracanda nAhaTAko maiM san 1923 se jAnatA huuN| una dinoM maiM bIkAnerake jaina pAThazAlA hAIskUlakA pradhAnAdhyApaka thaa| mere Aneke pUrva vaha eka miDila skUla thaa| zrI agaracanda pA~cavIM kakSAkI parIkSA pAsa karake skUla chor3a cuke the aura pUrva sambandhake nAte skUlameM AyA-jAyA karate the| usa samaya kisako patA thA ki zrI agaracanda Age calakara rAjasthAnake sAhitya-gaganake eka daidIpyamAna nakSatra hokara cmkeNge| bhagavatkRpAse dasa hI varSa bAda maiM gorakhapura calA AyA aura bhAratavarSa ke suprasiddha AdhyAtmika patra 'kalyANa' se merA sambandha ho gyaa| kucha hI varSoM bAda zrIagaracandake lekha kaI patra-patrikAoM meM nikalane lage aura dhIre-dhIre 'kalyANa' ke bhI ye eka sammAnya evaM viziSTa lekhaka bana gaye / rAjasthAnI sAhityake to ye eka vizeSajJa mAne jAne lage aura bIkAnerake 'sAdula rAjasthAnI zodhasaMsthAna ke nidezakake rUpameM inhoMne rAjasthAnI sAhityake jAjvalyamAna ratnoMko prakAzameM lAkara ukta sAhityakI abhUtapUrva sevA kI / inake lekha bar3e hI vicArapUrNa evaM zikSAprada hote haiM tathA atyanta sarala evaM subodha bhASAmeM likhe rahaneke kAraNa bar3e hI hRdayagrAhI bhii| jainamatake anuyAyI hote hue bhI inake sanAtana hindUdharmake prati bar3e udAra bhAva haiM aura inhoMne hindUdharmake siddhAntoMkA bar3I hI Adara-buddhise anuzIlana bhI kiyA hai| ye caritrake bar3e nirmala haiM aura dhanI hote hue bhI bar3A hI sAdA jIvana vyatIta karate haiM / eka vyApArI honepara bhI inakA vidyA-vyasana evaM sAhityAnurAga sarAhanIya evaM preraNAprada hai| rAjasthAnI hone ke nAte mujhe inake kRtitvapara garva hai / mujhe yaha jAnakara prasannatA haI ki inake jIvanake sATha varSa vyatIta ho jAnepara vidvadvarga inheM abhinandana-granthake dvArA sammAnita karanA cAhatA hai / maiM unake isa samayocita prayAsa evaM guNagrAhakatAkA hRdayase samarthana karatA hU~ / bhagavAn kareM zrIagaracanda zatAyu hoM aura bhaviSyameM bhI inake dvArA hindI evaM rAjasthAnI sAhityakI bahumUlya sevA hotI rhe| 180: agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaisA maiMne jAnA DaoN. pItAmbara nArAyaNa zarmA kisI parihAsapriya Alocakane vidhAtApara AkSepa karate hue kahA haigandhaH suvarNe phalamikSudaNDe nAkAri puSpaM khalu candanasya / vidvAn dhanADhyo nRpatizcarAyura dhAtuH purA ko'pi na buddhido'bhUt // visTarnabAka saMpAdita cANakya nIti saMpradAya, bhAga 2, khaNDa 2, zloka 334, pR. 212 ) - vidhAtAko pahale koI akala dene vAlA nahIM huA / kadAcit isIlie usane sone meM sugandha, ganne meM phala aura candana ke vRkSa para phUla nahIM lagAye / itanA hI nahIM, vaha vidvAna ko dhanI aura rAjA ko dIrghajIvI nahIM banAtA / ise hama vidhAtAkA niyama kaha sakate haiM / kintu, niyamameM apavAda bhI hote haiM / zrI agaracandajI nAhaTA jaise vyakti vidhAtA ke isa niyama ke apavAda mAne jA sakate haiN| zrI nAhaTAjI vidvAn hote hue bhI zreSTha haiM / unakA nirmANa karate hue kadAcit vidhAtAko koI buddhi denevAlA mila gayA hogA / zrI agaracandajI nAhaTA vyApArI vyavasAyI hote hue bhI utkaTa vidyAvyasanI haiN| yaha unake caritra - kI virala vizeSatA hI kahI jAyegI / san 1957-58 ke bIca saMsthAna saMcAlaka AcArya vizvabandhujIke vizeSa AmantraNapara zrI nAhaTAjI vizvezvarAnanda saMsthAna, sAdhu Azrama, hoziyArapurameM padhAre the / una dinoM saMsthAnake lagabhaga dasa hajAra hastalekhoMkA 'hastalekha grantha paritAlikA ke lie vivaraNa taiyAra kiyA jA rahA thaa| zrI nAhaTAjI ko saMsthAna meM saMgRhIta katipaya jaina hastalekhoMke vargIkaraNa tathA vivaraNa taiyAra karanemeM sahAyatArtha Amantrita kiyA gayA thA / saMsthAna pustakAlayAdhyakSa zrI zivaprasAda zAstrIjIke zabdoMmeM-- zrI nAhaTAjI sirapara rAjasthAnI nirAlI pagar3I dhAraNa kiye, bar3I-bar3I mU~choM vAle, dhotI-kurtA pahane, bhare-bhare badanakI bhavya evaM ha~samukha AkRti ke vyakti haiM / unakI saumya prakRti evaM jainasAhityakA agAdha pANDitya manako mugdha karanevAlI hai / zrI agaracandajI nAhaTA saMsthAnameM cAra-pA~ca dina Thahare the / isa alpakAlameM hI ve apane vyaktitva evaM kRtitvakI eka amiTa chApa yahA~ke logoMpara chor3a gaye, jise Aja bhI bar3e Adarake sAtha smaraNa kiyA jAtA 1 mujhe abhI taka zrI agaracandajI nAhaTAse sAkSAtkAra karanekA saubhAgya prApta nahIM huA hai / kintu, unake kRtitva dvArA maiM unheM bahuta samayase jAnatA huuN| patra dvArA merA paricaya apane zodha-prabandhakI taiyArI ke daurAna san 1963 se hai / zrI nAhaTAjIke sapanAvatI kathA, chitAI vArtA, premAvatI kathA Adi lekha nAgarI pracAriNI patrikA, sammelana patrikA AdimeM prakAzita maiMne dekhe / kucha anya lekhoMkI sUcanA bhI mujhe milI / kintu, ve patrikAe~ tathA ve aMka hamAre saMsthAna - pustakAlaya meM nahIM the| mujhe apanI zodha-prabaMdha ( jAyasIpurAkathA-mImAMsA) ke lie isa sAmagrI tathA anya sUcanAoMkI AvazyakatA thI / maiMne patra dvArA zrI nAhaTAjIse prArthanA kI aura mujhe zIghra hI merI icchita sAmagrIkI pratilipi tathA sUcanAe~ mila gayIM / yaha saba vyaktitva, kRtitva aura saMsmaraNa : 181 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAkara mujhe prasannatAke sAtha-sAtha kucha vismaya bhI huA, ki vaha kaisA vyakti hai| kitanA sahRdaya hai, jise zodha-kartAoMse itanI gaharI sahAnubhUti hai| kucha bhI pUrva-paricaya na honepara bhI usane mujhe nirAza nahIM kiyA / nahIM to vidvAnoM dvArA patrottarameM Alasya athavA uparAmatA baratanekI zikAyata prAyaH sarvatra sunI jAtI hai| zrI agaracandajI nAhaTA isa bAtameM bhI apavAda hI pramANita hote haiM / merI bhA~ti aneka zodha-kartA zrI nAhaTAjIse upakRta hue haiM aura ho rahe haiN| ve sabhI merI hI bhA~ti sarasvatIke sAdhaka ina zreSThivarake prati apanI kRtajJatA, zraddhA evaM sammAna prakaTa kara rahe haiM aura karate rheNge| virATa vyaktitva evaM asIma kRtitva ___DaoN. zivagopAla mizra maiM prArambhase ho jina tIna mahAna vibhUtiyoMse prabhAvita huA, ve thIM-rAhulajI, vAsudevazaraNa agravAla evaM zrI agaracandajI nAhaTA / yadi ina tInoMko maiM hindI sAhityake tIna AdhArastambha kahU~ to koI atizayokti na hogii| inameMse prathama do vibhUtiyA~ aba ihalokako tyAgakara paralokavAsI ho cukI haiM kintu saubhAgyase nAhaTAjI apane jIvanake 60 varSa pAra karake bhI hindI sAhityakI zrIvRddhimeM dattacitta hai| hindI sAhityake itihAsameM nAhaTAjIkA apUrva yogadAna rahA hai| yadi mizrabandhuoMko hindIke aneka kaviyoMko udghATita karane aura AcArya rAmacandra zuklajI ko hindI sAhityakA prAmANika itihAsa likhanekA zreya prApta hai to zrI nAhaTAjIko prAcInase prAcIna hindI kRtiyoMko prakAzameM lAnekA zreya prApta hai / isa dizAmeM nAhaTAjIkA yogadAna advitIya hai / ve hindI sAhityake mahAn itihAsajJa hai|| yadyapi rAjasthAnake itihAsameM karnala TADakA bahuta nAma hai kintu maiM nAhaTAjIko unase bhI bar3hakara mAnatA hU~ / sAhityakI sarasvatIko marubhUmimeM satata pravaha rakhane meM nAhaTAjIke bhagIratha-prayAsakI jitanI bhI prazaMsA kI jAya thor3I hai| nAhaTAjIke virATa vyaktitvake aparihArya aMga hai-unakI saralatA, nizchalatA, unakA vidyAvyasana evaM unakI saMcayavRtti / ve itane sarala hai, unakI veSabhUpA aisI hai aura ve ahaMkArase itane pare haiM ki koI bhI unase milakara apane antaratamakI bAta kaha-suna sakatA hai| ve saralatA kI sAkSAt pratimUrti haiN| dhotI, kurtA aura pagar3I, yahI hai unakI veshbhuussaa| unameM chalakapaTa raMca bhara bhI nahIM hai| Aye dina tamAma zodhachAtra unase pANDulipiyoM ke sambandhameM jAnakArI mAMgate rahate haiM, jinheM ve nUtanatama sUcanAse upakRta karaneke sAtha hI kabhI-kabhI mUla pANDulipi bhI bheja dene takakI sadAzayatA dikhAte haiM / yadi koI anusaMdhitsu kisI mahattvapUrNa kRtikI pratilipi cAhatA hai to ve usakA bhI prabandha kara dete haiM / badale meM ve una vyaktiyoMse aisI hI jAnakArI yA sUcanA prApta karanemeM tanika bhI hicakakA anubhava nahIM karate / maiMne unheM kaI bAra pratilipi karAkara sAmagrI preSita kI hai| nAhaTAjIko par3hanekA vyasana hai| unhoMne svayaM eka sthAnapara likhA hai ki skUlI zikSA bahuta kama rahI hai kintu unhoMne svAdhyAyake balapara itanA jJAna ajita kiyA hai| nAhaTAjI mUlataH vyavasAyI haiN| sAhitya to unakA vyasana hai jo aba unakA jIvana-rakta bana cukA hai| 182 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ majhe sarvaprathama 1959meM nAhaTAjIke darzana karane tathA bIkAnera jAkara eka mAsa taka unake samparka meM AnekA suavasara prApta huaa| unhoMne na kevala mere Thaharane tathA sukha supAsakA prabandha kiyA thA varana apane eka ziSyako anupa saMskRta lAibrerI taka mujhe le jAne tathA bIkAnerake prasiddha sthaloMko dikhAneke lie niyukta kara diyA thaa| unake vidyAvyasanakA pratIka abhaya jaina graMthAlaya hai| yaha dumaMjilA bhavana hai, jisameM agaNita amUlya pANDulipiyoMke atirikta cira tathA purAtatva sAmagrI saMgRhIta hai| eka vyaktikI vilakSaNa paThanaruci tathA saMgrahapravRttikA isIse anumAna lagatA hai| nAhaTAjI isa granthAlayake nidezaka haiN| ve isake unnayanake lie pustakoMkI kharIdase lekara rajisTara meM unako darja karane takakA kArya svayaM karate haiN| ve bAharase ekatra kI gaI pANDulipiyoMkA svayaM anusaMdhAna karake unakA paricaya likhate haiM / zAyada hI koI aisA sAhityakAra ho, jise itanI pANDulipiyoMmeM DUbane-utarAnekA sukha prApta haA ho / aise hI virala manasvI zrI rAyakRSNadAsa haiM, jinhoMne apane bUtepara 'bhArata kalAbhavana'kA nirmANa kiyA hai / aisI vibhUtiyA~ kama hI haiN| nAhaTAjIke vidyAvyasanakA eka pramukha aMga hai patrAcAra / ve patra likhane meM jitanI tatparatA dikhAte haiM utanI tatparatA maiMne rAhulajI tathA DaoN. vAsudevazaraNajI agravAlameM pAI thii| Apa kaisI bhI sUcanA kyoM na mA~geM, sahaja bhAvase ve use binA kisI derIke Apa taka pahu~cA deNge| yaha mAnavIyatAkA atyanta puSTa pahalU hai| eka bAra patravyavahAra sthApita ho jAnepara ve svayaM bhI patra likhakara kuzala samAcAroMse lekara gahana sAhityika carcAkI pUchatAcha karate rahate haiN| mere pAsa unake zatAdhika patra hoMge jinameM unhoMne merI pustakoMkI AlocanA, sammati Adise lekara mere svAsthya evaM mere parivArake kuzala kSema kA jikra kiyA hai| vaise jI kI likhAvaTa par3ha letA hai kintu eka bAra kucha zabda maiM nahIM par3ha pAyA to pramodavaza maiMne likha bhejA ki kRpayA akSara sApha likhA kreN| tabase ve yA to TAipa karake yA dUsarese patra likhAkara aura usameM apane hastAkSara karake mujhe anugRhIta karate rahe haiM / . nAhaTAjI ananya jijJAsu haiM / navIna pustakoMkI sUcI, naI patrikAoMke pate aura naI pANDuliyoMkI sucanAyeM prApta karate rahanA mAnoM unakA kAryakrama bana cukA hai| yahI nahIM ki ve hindI sAhityakI patrikAoM meM hI abhiruci lete hoM, ve vijJAnaviSayaka patrikAoMke sambandhameM bhI ruci lete rahe haiN| mujhe smaraNa hai, eka bAra unhoMne mujhase 'vijJAna' ke sambandhameM jAnakArI cAha thI aura tadanantara mere anurodhapara eka lekha bhI prakAzanArtha bhejA thaa| jaba-jaba maiMne naI patrikAyeM nikAlI-cAheM 'antaraveda' rahA ho yA 'aparA'-nAhaTAjIne apane zubhAzIrvAdase mujhe protsAhita kiyA hai| nAhaTAjIkA kRtitva asIma hai| unakI vidyA-mandAkinI vinayasampanna honeke kAraNa aise karAroMko sparza karatI huI agrasara huI hai ki 'sAThasahasra' sagarake hI putra nahIM, manuke sabhI putra-manuja-usase tara gaye haiN| nAhaTAjIne apane vicAroMko, apanI vidvattAko lekhoMke rUpameM prastuta kiyA hai aura ina lekhoMko unhoMne muktahastase luTAyA hai, vibhinna patra-patrikAoMne ina lekhoMko prakAzita karanemeM gauravakA anubhava kiyA hai| phalasvarUpa nAhaTAjI hara par3helikhe gharameM praveza pA sake haiN| mere vicArase nAhaTAjI avaDhara dAnI haiN| apanI pratibhAko prakAzameM lAne ke lie unhoMne kAphI zrama kiyA hai| unhoMne bhArata bharake graMthAgAroMko chAna DAlA hai taba unakI lekhanI calI hai| ve parama likkhAr3a hai| 'kalyANa se lekara 'hiMdustAnI' takameM unake lekha par3he jA sakate haiN| eka bAra unhoMne mujhe apane lekhoMkI eka sUcI bheMTa kI thI, jisameM kamase kama eka sahasra zIrSakoMkA ullekha thaa| aba inakI saMkhyA avazya hI dUnI-tigunI ho cukI hogii| nAhaTAjIkI abhiruci prAcIna sAhityake prati rahI hai| unheM jainasAhityapara ekAdhikAra prApta hai| vyaktitva, kRtitva aura saMsmaraNa : 183 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unhoMne 'samayasundarakRti kusumAMjali' nAmaka eka graMthakA sampAdana bahuta pahale kiyA thaa| isa sambandhameM merA jJAna alpa hai, ataH maiM isa dizAmeM kiye gaye nAhaTAjIke kAryakA samucita mUlyAMkana karane meM asamartha hU~ kintu rAjasthAnI sAhitya tathA hiMdI sAhityake sambandhameM unhoMne jo saMkalana-sampAdana kiyA hai, vaha avazya hI atyanta mahattvapUrNa hai / nAhaTAjIke kAryakA smAraka svarUpa hai "rAjasthAnameM hindI graMthoMkI khoj"| inake do bhAgoMkA saMkalana-sampAdana nAhaTAjIne kiyA hai| yaha kaI bhAgoMmeM chapA hai| akele eka vyaktine jitanA kArya kara dikhAyA hai, vaha bar3Ise bar3I saMsthAyeM nahIM kara paatiiN| isIliye maiM unheM jItI-jAgatI saMsthA kahatA huuN| ve svayaMmeM sAhityika tIrtha bana cuke haiN| jisa kisIko hindI pAThAlocana yA prAcIna sAhityapara kArya karanA hai, use nAhaTAjIke darzana karane hI hoNge|| nAhaTAjI svayaMmeM hindI sAhityake eka yuga svarUpa rahe haiN| unhoMne svayaM navInase navInatama sAmagrI prastuta kI hai aura anyoMko naI dizAyeM pradAna kI haiN| unakA udAra patha-pradarzana bahutoMko prApta huA hai| mere liye to ve satata preraNAke srota rahe haiN| aise yugapuruSako maiM zraddhAvanata hokara praNAma karatA huuN| zreSThi vidvAn zrI nAhaTAjI DaoN. jitendra jeTalI vizvameM lakSmI aura sarasvatIkA subhaga samanvaya apane bhAratavarSa meM virala hI pratIta hotA hai| usameM bhI marubhUmi yA rAjasthAna tathA gujarAta ye donoM pradeza sarasvatIkI apekSA lakSmIke prati adhikatara AkRSTa honekI vajahase yaha samanvaya aura bhI virala hai| anya pradezoM jaise ki mahArASTra, baMgAla, madrAsa vagairahameM vidvAnoMkA sammAna jisa parimANameM kiyA jAtA hai aura dekhA jAtA hai usa pariNAmameM rAjasthAna aura gujarAtameM nahIM hai| itanA hI isa kaTu satyakA tAtparya hai / kabhI-kabhI sAmAnya bAtoMmeM bhI apavAda huA karatA hai / vaisA apavAda zreSThI zrI agaracandajI nAhaTA haiN| ve kevala acche vyApArI aura acche zreSThI hI nahIM hai apitu ve rAjasthAnameM ine-gine sArasvatoMmeMse eka haiN| merA aura unakA paricaya jaba mahAmanA sva0 munizrI puNyavijayajI jaisalamerake jJAna bhaNDAroMke uddhArake vAste gaye the, usa samaya huA / maiM apanI saMsthAkI orase isa kArya meM yatkiJcitsAhAyya dene ke vAste bhejA gayA thA aura agaracandajI apanI saMzodhana viSayaka rasikatA aura laganake kAraNa vahA~ A gye| ve kevala tIrthayAtrAke uddezyase vahAM nahIM Aye the parantu ve una dinoMmeM usa kAryameM lage hae vidvAnoMke sAtha carcAke alAvA apane saMzodhanako Age bar3hAne Aye the / ve yadyapi eka acche vyApArI haiM parantu vyApArakA kArya ve varSa meM kevala 2-3 mahInA hI vyavasthita rUpase karate haiM / unakI vyavasthAse unakA kArobAra vyavasthita rUpase calatA rahatA hai| ATha-dasa mAsa taka ve barAbara saMzodhana kAryameM lage rahate haiN| unake AmantraNa se maiM aura DaoN0 sAMDesagajI bIkAnera gaye the| unhoMne parizramake sAtha bIkAnerake sabhI jJAna bhaNDAra sAthameM calakara dikhalAye aura kauna sI sAmagrI hameM hamAre viSayake vAste kahA~se mila sakatI hai, isakA bhI mArgadarzana diyA thaa| aneka aprApya hastalikhita. grantha unakI sahAyatAse dekhane ke liye prApta ho sake / unakI sahAyatAse hI hama bIkAnera rAjyake hastalikhita . pustakoMke nijI saMgrahako dekha skeN| 184 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hameM mArgadarzana dene ke alAvA sAthameM ve apanA saMzodhana kArya karate rahate the| merI samajhameM bhAratIya bhASAoMkI aneka saMzodhana patrikAoMmeM unakA kucha na kucha pradAna abhI taka cAlU hai / vidvAnoMke sAtha apane vANijyake vyavasAyako chor3akara saMzodhana viSayaka aneka jJAnagoSThiyoMmeM unheM itanA Ananda AtA hai ki ve usa samaya bhUla jAte haiM ki ve eka vyApArI haiN| vidvAnoMko unakI lagana aura sArasvatopAsanA dekhakara yaha bAta vismRta sI ho jAtI hai ki agaracandajI nAhaTA eka acche vyApArI haiN| isa gauravake kAraNa unakA nijI hastalikhita pustakoMkA saMgraha karIba cAlIsahajArase bhI adhika hai| usI taraha mudrita pustakoMkA bhI utanA hI vipula saMgraha hai| unake nijI abhaya jaina granthAlaya meM aneka patra-patrikAe~ tathA saMzodhana sAmayika Ate haiN| aise zreSThisArasvatakA jaina saMghakI aneka sevA saMsthAoMse sambandha ho usameM Azcarya nahIM hai parantu nAgarI pracAriNI, bhAratIya vidyAbhavana jaisI sarvasammAna saMsthAoMse bhI unakA gAr3ha sambandha hai| aise suyogya zreSThisArasvatako paramakRpAlu bhagavAna dIrgha AyuSya pradAna kareM, yahI zubhabhAvanA hai / saMskRti aura sAhityake lie nAhaTAjIkI mahAn dena zrI prabhudayAla mItala zrI agaracandajI nAhaTA rAjasthAnake hote hue bhI vastutaH samasta bhAratavarSake haiM, kyoMki unakI mahAna denase dezabharakI saMskRti aura sAhityakI samRddhimeM anupama yoga milA hai / unake dIrghakAlIna anusaMdhAnase aise mahattvaparNa tathya prakAzameM Aye haiM ki ve bhAratIya saMskRti aura sAhityake itihAsa meM pracura kAla taka pramukha sthAna prApta karate raheMge / nAhaTAjI vigata 40 varSoMse anusaMdhAna-adhyayana, zodha-samIkSA aura lekhana-saMpAdanake gurutara kAryoMmeM lage hue haiN| unhoMne akele hI ina kSetroMmeM itanA vipula kArya kiyA hai, jitanA dasa vidvAn bhI kaThinatAse kara skeNge| unake kAryakSetrakI paridhi bar3I vyApaka evaM vizAla hai aura unake mitra, prazaMsaka aura pAThaka dezabharameM bikhare hue hai| unhoMne jaina dharma, darzana, sAhitya aura itihAsa tathA rAjasthAnakI bhASA, aitihAsika paraMparA aura sAhityika samRddhikA bar3A gahana adhyayana evaM vyApaka anusaMdhAna kiyA hai aura phira una viSayoMpara khUba jama kara likhA hai / unake tatsaMbaMdhI lekha prAyaH do sau patra-patrikAoM meM prakAzita hue haiN| hindIkA zAyada hI koI aisA sAmayika patra ho, jisameM unake aneka lekha prakAzita na hue hoN| merA unase 30 varSa purAnA paricaya hai, jo unake lekhoMke mAdhyamase hI huA hai| aba to ukta paricayane ghaniSTha,mitratAkA rUpa dhAraNa kara liyA hai| ve 'brajabhAratI'meM Arambhase aba taka barAbara likhate rahe haiN| unake lekhoMse brajasaMskRti evaM sAhityake vividha aMgoMpara mahattvapUrNa prakAza par3A hai| mere Agra unhoMne braja sAhitya maMDalake mathurA adhivezanapara Ayojita 'braja sAhitya pariSada'kI adhyakSatA kI thI aura 'sara-vicAra-saMgoSThI meM yoga diyA thaa| una avasaroMpara unake vidvattAparNa bhASaNoMse upasthita vidvat jana bar3e prabhAvita hue the| unake anusaMdhAnoMkA lAbha vidvAnoM, prAdhyApakoM, zodhAthiyoM aura lekhakoMne samAna rUpase uThAyA hai| unase vividha bhautikI sahAyatA lekara saikar3oM zodhArthI 'DAkTareTa' kI upAdhiyA~ prApta karane meM saphala hae haiN| vyaktitva, kRtitva aura saMsmaraNa : 185 24 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvavidyAlaya aura zikSA kSetrase sIdhA sambandha na honepara bhI unhoMne inake lie jitanA kArya kiyA hai, utanA na to kisI prAdhyApakane kiyA aura na kisI dUsare vidvAna ne| kaisI viDaMbanAkI bAta hai, jisa vidvat-ziro maNise jJAna ke kSetrakA itanA vistAra huA hai, use kisI vizvavidyAlayane 'DAkTareTa'kI 'AnarerI' upAdhise sammAnita karanekI AvazyakatA nahIM samajhI, yadyapi usase ukta vizvavidyAlayakA hI sammAna hotaa| . bar3e harSa kI bAta hai ki vidvAnoMmeM nAhaTAjIke sAhityika RNase kiMcita uRNa honekI bhAvanA jAgRta huI aura usake lie unakA abhinandana kiyA jA rahA hai / maiM isa suavasarapara apane mitra nAhaTAjIko hArdika badhAI detA huuN| merI bhagavAna zrIkRSNase prArthanA hai ki ve unheM zatAyu kareM aura jIvanaparyanta saMskRti tathA sAhityako samRddha karate rahanekI zakti pradAna kreN| zodhapuruSa zrI nAhaTAjI zrI zrIraMjana sUrideva sAhityake kSetrameM, jaba sAhityakArake jIvanakI lambI sAdhanAke AkalanakA kSaNa AtA hai, taba sAdhaka sAdhya bana jAtA hai| kahanA na hogA ki hastalikhita pothiyoMke itihAsa-lekhaka zrI agaracandajI nAhaTA svayaM itihAsa bana gaye haiN| phalataH, ve sampUrNa sAhitya-jagatake lie jahA~ sAdhya ho gaye haiM, vahIM ullekhya bhii| zrI nAhaTAjIse merA sarvaprathama pAtrika paricaya puNyazloka AcArya zivapUjana sahAya tathA AcArya nalinavilocana zarmA jaise patrakAra-variSThadvayake saMyukta sampAdakatvameM prakAzyamAna bihAra hindI sAhityasammelana (paTanA)ke zodha traimAsika 'sAhitya meM prathama jainAgama 'AcArAMgasUtra'ke adhyayana-viSayaka lekhake sandarbhameM huaa| zrI nAhaTAjI, nisandeha eka adhItI zodha-manISI haiN| unhoMne mere ukta lekhameM samAviSTa katipaya parimArjanIya truTiyoMkI ora saMketa karate hue mujhe eka patra likhA thaa| yaha bAta vartamAna zatIke chaThe dazakake prArambhakI hai| usa samayase abataka zrI nAhaTAjIke sAtha merA avicchinna patra-samparka banA haA hai| unhoMne apane patroM ke dvArA na kevala merI jainAgama aura jaina-paramparA-viSayaka jijJAsAoMko hI zAnta kiyA, apitu isa dizAmeM aklAnta bhAvase Age bar3hate calaneke sAttvika protsAhanase bhI mujhe paribRMhita kiyaa| zrI nAhaTAjIse merA prathama sAkSAtkAra, san 1963 I0ke disambarameM, bihArake pramukha jainakendra ArA zaharameM, prasiddha prAkRta paMDita DaoN0 nemicanda zAstrIke sArasvata udyamase, yazodhana jainAcArya DaoN. e0 ena0 upAdhyakI adhyakSatAmeM Ayojita jaina siddhAnta-bhavanake hIraka-jayantI-samArohake avasarapara huaa| ukta samArohakI jaina vidvadgoSThI meM mujhe bhI eka 'zodhapatra' prastuta karanekA saubhAgya upalabdha huA thA isI avasarapara zrI nAhaTAjIko 'siddhAntAcArya'ko upAdhise alaMkRta kiyA gayA thaa| zrI nAhaTAjIke pratyakSa darzanase jaise mujhe kRtArthatA mila gii| zalAkApuruSa jaisI, vistRta AyAmavAlI unakI Avarjaka AkRti dhotI, mirajaI aura unnata uSNISake paridhAnameM bar3I hI prANamayI evaM prakAzavatI pratIta huii| 'vidyA dadAti vinayaM' jaisI zAzvata mUlyakI sUktiko sArthaka karanevAlI vareNyatAse vibhUSita zrI nAhaTAjIke tarala saujanyase honevAlI AtmIyatvakI ajasra varSAse maiM sUdhAsnAta ho uThA aura unake yathAprApta alpAvadhi-mAtra samparkase hI aisA anubhava huA ki jaise maiM apane kisI jananAntara-paricita vidvAn abhibhAvakake snehalupta parivezase paryAvRta ho gayA hai| unakI zuci-rucira bhavyatA jaise mere utsuka mAnasameM sahajabhAvase saMkrAnta ho gii| 186 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI nAhaTAjIkI smRtise merI vyastatA samayakI riktatA bharatI calI gii| dUsarI bAra unakA satsaMga bambaI meM, san 1968 I0 meM, prApta huaa| kalakattAke 'zrI zvetAmbara jaina terApanthI mahAsabhA' dvArA, AcArya zrI tulasIkI vAcanApramukhatAmeM puraHsRta Agama-graMthoMke vimocanake nimitta samAroha Ayojita vidvadgoSThImeM 'zodhapatra' prastuta karaneke lie padApita paNDitoMkI mAlAmeM zrI nAhaTAjI sumerukI bhAMti suzobhita hue the| ukta goSThImeM guNagrAhaka zrI nAhaTAjIne jaba mere zodhapatrakI anuzaMsA kI, taba maiM punaH eka bAra unake sahaja sAhityika vAtsalya se bhIMga uThA / zrI nAhaTAjIko hastalikhita pothiyoMkA 'zodha-avadhUta' kahA jAya, to koI atyukti nhiiN| avadhUta' kI paribhASA dete hue prasiddha kozakAra paM0 vAmana zivarAma ApTene kahA hai ki 'avadhUta' usa saMnyAsIko kahate haiM, jisane sAMsArika bandhanoM tathA viSaya-vAsanAoMko tyAga diyA hai| isake atirikta, 'avadhUta' ko 'Atmanyeva sthitaH' bhI kahA gayA hai / to, avadhUtakI yahI 'AtmasthatA' zrI nAhaTAjIkI apanI advitIya hai| ve saMgrahAlayoMse kabAr3akhAnoMtaka, 'hastalikhita' yA 'durlabha madrita' pothiyoMkI khojameM, tIrthabhAvase aTana karate haiM / bambaImeM maiMne dekhA ki prAcIna pothiyoM aura patra-patrikAoMkI khojameM ve apanI sudha-budha khokara saMgrahAlayoMmeM jitanI zraddhAse ghUma rahe haiM, utanI hI tallInatAse kabAr3akhAnoMkI khAka chAna rahe haiM / aura, vahA~se prApta jIrNa-zIrNa pothiyoM aura patra-patrikAoMko isa gauravake sAtha pradarzita kara rahe haiM, mAnoM anamola hIre-motiyoMkA khajAnA hI unake hAtha laga gayA ho| unake isa zodha-paricaMkramaNa yA abhiyAnameM eka dina maiM bhI AveSTita ho gayA aura ghuNAkSaranyAyase bambaIke vikhyAta priMsa oNva velsa myUjiyamake tatkAlIna nidezaka prasiddha purAtatvajJa DaoN0 motIcandrake mahimAmaya sAnnidhyakA prAyodurlabha saubhAgya mujhe sahaja hI sulabha ho gyaa| kahanA apekSita na hogA ki zrI nAhaTAjIke nijI vizAla pustakAlaya ( abhaya jaina graMthAlaya )meM aneka kabAr3akhAnoMse upalabdha vividha graMtharatnoMkI bahuta bar3I saMkhyA surakSita hai / kAlidAsane kahA bhI hai : 'na ratnamanviSyati mRgyate hi tat / ' zrI nAhaTAjI na kevala 'granthI bhavati paNDitaH'ko hI sArthaka karate haiM, apitu ve graMtharatnoMkI parakhameM nipuNa jauharIkI bhI saphala bhUmikA nibAhane meM prakhyAta haiM, hAlA~ki, AjakalakA phaizana to yaha hai ki granthoMkA vibhrATa saMkalana karake unameM yatra-tatra lAla peMsilase cihna lagAkara unheM kevala baiThakakhAnekI AlamAriyoMkI zobhA bar3hAne ke lie hI chor3a diyA jAtA hai| kathita saMkalanakartA yathA saMkalita pustakoMkI bhUmikA taka par3hanekA kaSTa nahIM kara paate| phira bhI, unakA svayaM sarvasvIkRta adhItI honekA dAvA karanA sahaja garvasphIta dharma huA karatA hai / kintu, isake viparIta, zrI nAhaTAjI sahI mAne meM eka ImAnadAra adhItI haiN| sampUrNa bhAratakI zAyada hI koI patra-patrikA chUTI ho, jo zrI nAhaTAjIke hastalikhita pustakoMke adhyayana-viSayaka lekha-sampadAse vaMcita ho| khyAla hI nahIM, hakIkatakI bAta to yaha hai ki zrI nAhaTAjIke sahasrAdhika aise lekha prakAzameM A cuke haiM, jinase hastalikhita pothiyoMkI khojakI dizAmeM naI vicAra-zilA sthApita huI hai / zrI nAhaTAjI na kevala svayaMkRta zodhakI paridhi taka hI sImita haiM, varaMca ve akhilabhAratIya starapara sampanna sAhityika zodhakAryakI vyApakatAke bhI pUrNa vijJAtA haiM / AvazyakatA isa bAtakI hai ki yatratatra-vikIrNa unake hastalikhita grantha-viSayaka zodhapUrNa lekhoMkA pustakAkAra prakAzana prastuta kiyA jAya, jisase zodha-itihAsameM adyAvadhi anAsvAdita aneka dRSTikoNoMke udghATanakI sambhAvanA bhI sunizcita hai| zrI nAhaTAjI avizrAnta lekhanIke dhanI haiM, to avirAma adhyayanake uttamarNa bhI / phalataH, sAhityika zodha-jagata nissandeha unakA adhamarNa hai ki usane unake dvArA prastuta agaNya achute sandarbhoko samA vyaktitva kRtitva aura saMsramaNa : 187 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalita karake apane zodha-viniyogako sAMga aura sanAtha kiyA hai| mujhe bihAra-hindI-sAhitya-sammelana tathA bihAra-rASTrabhASA-pariSadke zodha-traimAsika 'sAhitya' aura 'pariSad-patrikA'kI sampAdana-sambaddhatAkA sAgraha saMyoga sulabha rahA hai / ukta donoM zodha-patrikAe~ zrI nAhaTAjI ke aneka hastalikhita granthoMke zodhaadhyayana-viSayaka lekhoMse gauravAnvita haI haiN| aura, isI sArasvata vyAjase unase merI niratizaya nikaTatAkA samparka sthApita ho pAyA hai| nizcaya hI, ve mere lie na kevala yogakSemakI jijJAsA rakhate haiM, apitu jainavAGmayake adhyayanake kSetrameM merI prAmANika pragatikA lekhA-jokhA bhI lete rahate haiM / satyataH, aisI udAratA aura AtmIyatAke vitaraNakI akRpaNatA bahata kama vidvAnoMmeM parilakSita hotI hai| sarasvatIke varada putra zrI nAhaTAjI bIkAnerake pramukha vyavasAyiyoMmeM parigaNita hote haiM / asama-rAjyameM unakA bahuta bar3A vyavasAya phailA huA hai| phira bhI, unako lakSmIko unakI sarasvatIse kisI prakArakA bhI sapatnI-bhAva nahIM hai| varaMca unake sArasvata vyavasAyake samakSa unakA Arthika vyavasAya nitAnta gauNa ho ho gayA hai / ve mukhyataH sArasvata sAmagrIke hI aMguligaNya AdhyAtmika vyavasAyI haiM / asaliyata to yaha hai ki zrI nAhaTAjI 'vANijye vasati lakSmIH'ke siddhAntase kahIM adhika isa siddhAntake niSThAvAna samarthaka haiM ki "vidyAdhanaM sarvadhanapradhAnam / ' zrI nAhaTAjI patrAcAra-puMgava puruSa haiM, patra likhanekI sahajAta tatparatAkI dRSTise bhI unakI dvitIyatA nahIM hai| pAtrika saMskArase sampanna ve to smRtizaktike mahAnidhi hI haiM / ahorAtra navIna zodhaprakAzanoMkI jijJAsAmeM sone aura jaganevAle zrI nAhaTAjI jaisA saMyamI aura dhIra vyaktiko sahaja hI viralatA huA karatI hai| kahate haiM, jo lAkAtiga vidvAna hote haiM, unakI hastalipi prAyaH suspaSTa nahIM hotii| mujhe ananya pratibhApati mahAmahopAdhyAya paM0 rAmAvatAra zarmA evaM unake 'AtmA vai jAyate putraH'ke akSarazaH anvarthayitA Atmaja AcArya nalinavilocana zarmAkI hastalipiyoMke adhyayana-mananakA saghana saMyoga upalabdha rahA hai / zrI nAhaTAjIkI hastalipi bhI usI vidvat-paramparAkA poSaNa karatI hai| zrI nAhaTAjIke aneka aise patra mere pAsa surakSita haiM / aura, pariSadmeM bhI yadi unake hAthakA likhA koI patra AtA hai, to arthasaMgatike lie majhe hI unake akSaroMko TaTolanA par3atA hai| saMskRti-vAGmayake dharandhara paM0 mathurAprasAda dIkSita-likhita saMskRta-nATaka 'vIrapratApa meM eka jagaha uTUMkita hai : 'pRjyAnAM caritAni vAcyapadavIM nAyAnti loke kvacit / ' , mahAmanISiyoM kI arthagarbha hastalipi avAcya honepara bhI vAcyapadavI ( nindA) ko nahIM prApta hotI / kyoMki, unake akSaroMkI vakrarekhAoMmeM nihita unake sarala vicAra hI mahArgha aura anveSTavya huA karate haiN| yahI kAraNa hai ki mahAtmA gAndhI evaM AcArya vinobA jaise rASTranAyaka apanI aspaSTa lipikI apekSA apane vizada vicAroMse hI mahAn hue| zodha-sAhityake itihAsa meM zrI nAhaTAjI jaisA bahabhASAbhijJa lekhaka dUsarA nahIM milegA bahata sira khujalAnepara bhI unakA hI nAma pahalA rhegaa| zrI nAhaTAjI saMskRta, prAkRta, apabhraMza Adi prAcya bhASAoMke marmajJa to haiM hI, rAjasthAnakI aneka upabhASAoMpara bhI unakA prabhutva hai| unheM hastalikhita pothiyoMkA 'jaMgama vizvakoza' kahA jAnA cAhie unake dvArA hastalikhita pothiyoMkI zodha-samasyAoMko zAzvata prazna banAkara upasthita karanekI vidhi sadA AkarSaka rahI hai, jisakA nUtana kalpa aura vinyAsa prastuta karane meM unakI tato'dhika pratiSThA hai| zrI nAhaTAjI sAhityikoMmeM pramukhataH zodhakartA haiM aura zodhakartAoMmeM vizeSataH sAhityika / pariNAmataH, unhoMne zodhako sAhitya aura sAhityako zodhakA viziSTa aMga banAne kI cintA barAbara kI hai| aisI 188 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthitiyoMmeM unake lie sAhityika gambhIratA zodhIkaraNa hI hai, jisameM zaMkAe~ vaijJAnika paddhatise uThAI gaI haiM aura unakA samAdhAna AdhikArika vacobhaMgImeM upasthita kiyA gayA hai| ataeva, unakA zodhakArya sAhityake vibhinna ajJAta dRSTikoNoMke aikya-pratipAdanakA ramaNIya vinyAsa hI mAnA jAyagA / zodhakA kAvyasaMvalita vinyAsa sarvaprathama zrI nAhaTAjIke hI kAryoM meM milatA hai / zodhakAryako vyApaka vistAra denekA zreya unako hI hai| unhoMne zodhaparaka kRtiyoMkI vipula samIkSA kI hai, jisakI saMkhyA aparimeya hai aura jinakA mahatva svayaM unake lie jIvana-darzanake samAna hai| nissaMzaya, unakA samagra jIvana zodhakA hI paryAya bana gayA hai / isalie, unake zodha-kAryoke mUlyakA sahI-sahI aMkana-pratyaMkana evaM vizleSaNa-vyAlocana jabataka nahIM hotA, tabataka hama unake prati saccI zraddhAMjali arpita karane meM pazcAtpada hI rheNge| kyoMki, ve jIvanabhara jina zodha-AkAMchAoMko pAlate-sahalAte rahe haiM, unase hindI-sAhityake itihAsake saMracanAtmaka saMghaTana tathA usake punarvicArakI sthiti utpanna ho gaI hai| pratyeka zodhakartA jahA~ samasAmayika itihAsakA pratyakSadraSTA hotA hai, vahIM atItake itihAsakA vizleSaka bhii| zodhakartAko atIta aura vartamAnake sImAntoMkI viSama bhUmipara calanA par3atA hai| isa prAyodRSkara kAryameM zrI nAhaTAjIkI kasauTI apanI hai tathA tarka hai unakA sAdhana / phira bhI, apanI upapattiyoMko siddha karaneke lie unhoMne tathyoMke 'suvidhAjanaka Akalana'ko na to nikaSa banAyA hai aura na hI prAmANikatAkA hI sampheTa yA garvodghoSa kiyA hai| apanI upalabdhiyoMko pratimAna mAnanekI vivazatA bhI unameM nahIM hai| zodhake kSetrameM prazna aneka haiM, samasyAe~ vividha haiN| sabhI praznoMke uttara nahIM diye jA sakate aura na pratyeka samasyAkA samAdhAna hI antima samAdhAna huA karatA hai / phira bhI, zrI nAhaTAjIke samAdhAna nirarthaka nahI haiM aura zodha-jagatake avabodhako udgrIva banAye rakhanA bhI apane-ApameM bahuta bar3A kAma hai / phalataH, apane jIvanake ekamAtra vrata zodhAnuSThAnake prati ekaniSThatAko dRSTise zodhapuruSa zrI nAhaTAjI vareNya to haiM hI, abhinandanIya bhI haiM / jaina sAhitya ke prakAMDa vidvAna nAhaTAjI ___zrI kastUramala bAThiyA gehaA raMga, laMbA kada, charaharA badana, U~cI kintu ulajhI huI gaMgAjamunI mUMche, kamarameM DhIlI dhotI aura usakI bhI lAMga AdhI khulI, vahI yA to badanapara lipaTI huI athavA gaMjI pahane hue, A~khoMpara cazmA lagAkara hesiyanake bore yA caTAIpara baiThe hue, jisakI mukhamudrA gaMbhIra aura zAnta hai, aise sAhitya-sAdhakako Apa zrI abhaya jaina graMthAlaya bIkAnerameM dinameM prAyaH solaha ghaMTe baiThe paayeNge| ve gharase bAhara bahuta kama jAte haiN| yadi kAmase kahIM jAnA haA to badanapara baMgAlI kurtA, sirapara mAravAr3I pagar3I, jisake peca asta-vyasta haiM / kandhepara sapheda dupaTTA, pairoMmeM carmarahita jUte / yaha hai unakI bAharI vezabhUSA / aparicita vyakti unheM dekhe to sahasA vizvAsa nahIM hotA ki yaha sIdhA-sAdA dIkhanevAlA vyakti vidvAna bhI hai aura dhanavAna bhii| unase pratyakSa bAta kiye yA saMparka meM Aye binA patA nahIM calegA ki vaha itane vidvAna haiM ki unakI khyAti kevala rAjasthAnI jagatmeM hI nahIM, bhAratake hindI sAhitya jagata meM bhI hai| hindI zodha jagatke to vaha camakate hue nakSatra hai| nAhaTAjIkI zikSA nAmamAtra yAne hindIke pAMcaveM darje taka huii| skUlI zikSA unheM bhale hI vyaktitva, kRtitva aura saMsmaraNa : 189 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itanI kama milI ho lekina unhoMne satata adhyayana aura svAdhyAyake dvArA bahumukhI pratibhA prApta kI hai / unhoMne prAkRta, apabhraMza, gujarAtI aura saMskRta tathA hindIkA acchA jJAna prApta kiyA hai aura pAMDitya bhI / logoMko yaha sunakara vismaya hotA hai ki kevala pA~ca darje taka par3he nAhaTAjI vidvAna adhikArI lekhaka kaise baneM ? yaha saba nAhaTAjIkI lagana, svAdhyAya aura manana- cintanakA pariNAma hai| nAhaTAjIko janmajAta saMskArI vidvAn kahA jAya to usameM atizayokti nahIM hogI / Ajakala vizvavidyAlayoMke chAtroM aura kaoNlejoMke prophesaroMmeM ema0 e0 pAsa kara leneke bAda DAkTareTakI padavI pAne kI ghur3adaur3a-sI lagI rahatI hai / ve thIsisa likhakara DaoNkTara bananA cAhate haiM, aura hajAroM vyakti DaoNkTara bana bhI gaye haiM, para meDikala DAkTaroMke lie to zikSAkI suvyavasthA hai| jagaha-jagaha bar3e-bar3e kaoNleja haiM kintu sAhityake DAkTaroMke liye koI suvidhA nahIM hai / vizvavidyAlayoM meM bhI isa dizA meM adhyayana ke liye pustakAlayoM meM pustakeM sImita pAI jAtI haiM / bar3e rAjakIya pustakAlayoMse grantha prAptakara adhyayana karanA haraekake lie sulabha evaM saMbhava nahIM hai / phira bhI saikar3oMne parizrama kara vibhinna viSayoMpara thIsisa likhakara "DAkTareTa" kI padavI prApta kI hai / hindImeM zodhakArya karaneke lie vidyArthiyoMko viSaya milanA kaThina ho rahA hai / isalie sAhityikoMkA dhyAna rAjasthAnI bhASA aura jainasAhityakI ora AkarSita ho rahA hai| rAjasthAnI bhASA aura jainasAhitya meM vizAla bhaMDAra bharA par3A hai, jisakI ora pichale 10-12 varSoM meM sAhitya anveSakoMkA dhyAna gayA hai / nAhAjI rAjasthAnI bhASA aura jainasAhityake coTIke vidvAnoMmeM mAne jAte haiM / unake pAsa apanA nijI anubhava to hai hI parantu sAthameM eka bar3A pustakAlaya bhI hai, jahA~ cAlIsa hajAra hastalikhita grantha aura itane hI mudrita graMthoMkA vizAla saMgrahAlaya hai / bhAratake vyaktigata saMgrahAlayoM meM yaha sabase bar3A hai / ise dekhakara DaoN0 vAsudevazaraNa agravAlake mu~hase nikala gayA - "yaha sAhitya tIrthasthAna hai" / abhaya jaina granthAlaya meM saikar3oM amUlya graMthoM evaM purAtatvakI pustakoMkA saMgraha hai| vahA~para bhAratake eka chorase dUsare chora takake vidvAn Ate haiM yA vahA~ se grantha maMgAkara lAbha uThAte haiM / nAhaTAjI muktahasta se isa amUlya sAhitya nidhiko niHsvArtha bhAvase vitarita karate haiM / pustakAlayakI vipula sAmagrIkA jitanA upayoga ho sake, hotA hai / utanA hI unheM saMtoSa Ajakala kaI sAhityika anveSaka aise mileMge jo nAhaTAjIse thIsisa likhane ke lie viSaya pUchate haiM / unake lie upalabdha sAhitya sAmagrI kI jAnakArI evaM unakA mArgadarzana cAhate haiM / nAhaTAjI kabhI kisIko nA nahIM karate, sabhIko yathAsaMbhava sahayoga dete haiM, apane anubhavase sAhitya anveSakake mArgako prazasta kara dete haiM, apane pAsa jo pustakeM nahIM hotIM, ve dUsarI jagahase apane nAma yA kImata se bhI ma~gAkara sahAyatA karate / zodhake kucha vidyArthI inake pAsa Akara nivAsa bhI karate haiM, ziSyabhAvase unake pAsa baiThakara lAbha uThAte haiM / nAhaTAjIkI yaha vizeSatA hai ki apanA saba kAma karate hue bhI aise vidyArthiyoMko ucita mArga-darzana va sahAyatA karate haiM / rAjasthAnI evaM janasAhitya meM zodha karanevAle vidyArthI bhalIbhAMti jAnate haiM ki ina donoM viSayoMpara zodhakArya karanA ho aura thIsisa likhanA ho to nAhAjI kI sahAyatA anivArya hai / kevala navIna zodha anveSaka hI nahIM, DAkTareTakI padavI prApta vidvAna bhI zaMkAsamAdhAna ke lie nAhaTAjI se mArga-darzana cAhate haiM / hAla hI kI bAta hai ki ahamadAbAdase "DAkTareTa" prApta vidvAnakA patra AyA thA, jo bhAratake eka prAcIna grantha vimaladevasUrike "paumacariya" para zodha kara rahe haiM / yaha grantha prAkRta bhASAkA hai aura vIra190 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirvANake 530 varSake bAda likhA gayA thaa| isa granthake viSayameM uThI kaI zaMkAoMke bAremeM unhoMne kaI vidvAnoMse bAtacIta kI thI, kintu kisIse unheM saMtoSajanaka aura nizcita mata nahIM mila skaa| unameMse kisIne zaMkAoMke samAdhAnake lie nAhaTAjIse pUchane ke liye hI likhaa| tAtparya yaha ki nAhaTAjIke dRSTikoNa evaM vicAroMko bhAratake bar3e-bar3e vidvAna bhI pramANita aura tathyapUrNa mAnate haiN| nAhaTAjIkA priya viSaya hai prAcIna zodha / ve isa viSayake prakAMDa paMDita mAne jAte haiN| unake karIba 3000 nibaMdha aura vibhinna viSayoMpara likhe vidvattApUrNa lekha vibhinna patra-patrikAoMmeM prakAzita hae haiN| unake lekha zodhapUrNatAke sAtha-sAtha navInatAse paripUrNa bhI hote haiN| prAcIna aura navInakA saMtulana unameM hotA hai / ve hamezA kahate haiM ki pise hueko phira dubArA kyoM pisnaa| isIlie unake lekhoMmeM navInatA aura svataMtra vicAra hote haiN| unheM likhane-par3hanekA vyasana-sA ho gayA hai / nAhaTAjI dvArA likhita aura saMpAdita karIba Der3ha-do darjana pustakeM prakAzita ho cukI haiN| hindImeM vIragAthAkAla, pRthvIrAjarAso, vimaladevarAso, khumANarAso, AdikI jo navIna zodha nAhaTAjIne hindI-saMsArako dI hai, isake lie hindI sAhitya jagat nAhaTAjIkA RNI rhegaa| zodhakAryameM bhI nAhaTAjI gaharI dRSTise kAma lete haiN| hindIke mahArathiyoMke zodhakAryameM bhI ve bhUla nikAlate haiN| vaha kahA karate haiM ki Ajakala loga parizrama karanA nahIM caahte| pakI-pakAyI hI sabako acchI lagatI hai| hindIke vidvAn naI zodhake liye parizrama na karake idhara-udharakA dekhakara apanI zodhakI itizrI mAna lete haiM / hindIke jitane bhI itihAsa zurU-zurUmeM nikale, ve saba eka dUsarekI nakala mAtra haiM, navIna sAmagrI nagaNya-sI hai / yaha khaTakane jaisI bAta hai / hindI ke sAhityikoMko cAhie ki ve hindI bhASAko samRddha banAneke lie divya tapasyA kreN| nAhaTAjIkA jIvana atyanta sAdagIpUrNa evaM dhArmika hai / abhimAna, jhUTha, kapaTa Adise kosoM dUra rahate haiN| unhoMne jaina siddhAntoMko apane jIvana vyavahArameM gaharAIse utArA hai| ve rAtrimeM bhojana to kyA pAnI bhI nahIM pIte / kahIM 1-2 mIla calanA ho to vaha paidala hI cleNge| pratyeka kArya meM ve mitavyayatA karate haiN| aise sAhitya-manISIkA jarUra hI abhinaMdana honA caahie| rAjapUtAnA vizvavidyAlaya evaM bhArata sarakArako bhI aise vidvAnakA ucita sammAna karanA caahie| vAGamaya puruSa pro0 DaoN0 nemicandra zAstrI 'puruSArthI manuSyake sammukha lakSmI hAtha jor3akara khar3I rahatI hai|' yaha eka prAcIna ukti hai| para puruSArthI vyakti sarasvatIke bhI kRpAbhAjana bana sakate haiM, ise jina vidvAnoMne apane kRtitvase caritArthaM kiyA hai, unameM zrI agaracanda nAhaTAkA nAma vizeSa ullekhanIya hai| vidyAlayIya zikSAke na milanepara bhI apane satata svAdhyAya aura anavarata zramake kAraNa murdhanya sArasvatoMmeM sthAna prApta karanekA zreya nAhaTAjIko hai| nAhaTAjIko maiM haribhadrakA yA paMDitarAja jagannAthakA navIna saMskaraNa mAnatA huuN| aisA koI viSaya nahIM, jisakA sparza nAhaTAjIkI lekhanIne na kiyA ho| jyotiSa, vaidyaka, tantra, Agama, gaNita, mantra, alaMkAra zAstra, kAvya, darzana Adi sabhI viSayoMpara zodhAtmaka aura paricayAtmaka nibandha likhakara mA~ bhAratIkI zrIvRddhi kI hai| itihAsa aura zodha-khoja sambandhI aise aneka prabandha inhoMne likhe haiM, jinase bhAratIya itihAsake kAla-nirNaya sambandhI timirakA nAza huA hai| vyaktitva, kRtitva aura saMsmaraNa : 191 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ajase lagabhaga 25, 30 varSa pUrva pRthvIrAjarAsokI prAmANikatAke sambandhameM vivAda utpanna huA thaa| itihAsakAroMke do dala the| prathama dala isa granthako prAmANika ghoSita karatA thA aura dvitIya dala aprAmANika / isI samaya nAhaTAjIke kucha nibandha prakAzita hae, jinameM unhoMne prAcIna pratiyoMke AdhArapara pRthvIrAjarAsoke isa vivAdakA nirNaya kiyA / nAhaTAjIkA cintana pakSa bhI atyanta puSTa hai / inhoMne aneka sAhityika kRtiyoMkA mUlyAMkana kara aprakAzita sAhityako vidvajjagatke samakSa prastuta kiyA hai| puruSArtha aura adhyavasAyase manuSya alaukika anupama aura mananIya vastuko bhI prApta kara letA hai / isa saMdarbhameM hameM nATakakAra bhAsakI eka uktikA smaraNa AtA hai, jisameM unhoMne alabhya vastuoM kI prAptikA sAdhana adhyavasAyako batAyA hai kASThAdagnirjAyate madhyamAnAd bhUmistoyaM khanyamAnA dadAti / sotsAhAnAM nAstyasAdhyaM narANAM mArgArabdhAH sarvayAtrAH phalanti / / nAhaTAjIne vAGmayapuruSake rUpameM janma grahaNa kiyA hai| rAjazekharako kAvyamImAMsAmeM hameM kAvya puruSakA aMkana milatA hai| isa kAvyapuruSako samakakSatA hama nAhaTA vAGmayapuruSase kara sakate haiM / hameM isa vAGmayapuruSameM darzana aura itihAsakI pIThikAe~ bhI prApta hotI haiM / itihAsase vaijJAnika amveSaNakI sRSTi aura cintanakI prakriyA isa vAGmayapuruSameM samAhita hai| tathyAnusandhAna aura satyAnveSaNakI prakriyA pUrvAgrahoMse mukta honeke kAraNa nayI dizA aura navIna cintanako utpanna karatI hai| purAtattvAnveSaNAtmaka nibandhoMne isa vAGmayapuruSameM jIvanta kalAkA saMcAra kiyA hai| . Azcarya to yaha hai ki vizvavidyAlayakI upAdhiyoMse mukta rahanepara bhI zatAdhika zodhachAtroMkA mArgadarzana evaM sahasrAdhika jijJAsuoMko Avazyaka adhyayana sAmagrI pradAna karanekA zreya isa niSkAma sAdhakako hai| maiMne Apake dvArA sampAdita 'aitihAsika jainakAvyasaMgraha' kA avalokana kara ApakI pratibhA aura kSamatAkA paricaya prApta kiyA thaa| jaina siddhAnta bhAskarake niyamita lekhakake rUpameM maiM Apase san 1944 I0 se hI paricita huuN| maiMne pAyA ki nAhaTAjIko patra milane meM DAkakI gar3abar3Ike kAraNa vilamba ho sakatA hai, para nibandha bhejanemeM inheM vilamba nahIM hotaa| vINApANikA varadahasta Apako prApta hai| rAjasthAnakI vIrabhUmi aise sArasvatako prAptakara kRtArtha hai / niHsvArthasAdhakake rUpameM rAjasthAnI bhASAmeM likhita 30-40 granthoMkA sampAdana aura prakAzana kara apane vAGmayapuruSatvako caritArtha kiyA hai| rAjazekharane kAvyapuruSakI utpattike prasaMgameM batAyA hai ki eka bAra bRhaspatike ziSyoMne unase pUchA ki sarasvatIke putra kAvya-puruSa kauna hai ? bahaspatine kAvyapuruSakI utpatti evaM caritrakA nirUpaNa karate hue batAyA ki putra utpattike pazcAt putrane mAM sarasvatIke caraNoMkA sparza karate hue chandobaddha bhASAmeM kahA yadetadvAGmayaM vizvamarthamUttaryA vivarttate / so'smi kAvyapumAnamba ! pAdau vandeya tAvako / / arthAt sArA vAGmaya vizva jisake dvArA artharUpameM pariNata* ho jAtA hai, vaha kAvya-puruSa maiM tumhAre caraNoMkI vandanA karatA huuN| isa rUpakako hama nAhaTA vAGmayapuruSapara bhI ghaTita kara sakate haiM / isa vAGmayapuruSakA zabda aura 192 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha zarIra hai, saMskRta bhASA mukha hai, prAkRta bhASAe~ bhujAeM haiN| apabhraMza bhASA jaMghA hai, rAjasthAnI, gujarAtI Adi bhASAe~ vakSasthala haiM, vizleSaNa-kSamatA, cintana-prakriyA, pratipAdana-zailI vANI hai / isa prakAra yaha vAGmaya puruSa sarasvatI kA jyeSTha putra hai aura ise unakA pUrA pyAra aura dulAra prApta hai| isa vAGmaya puruSako kItti akSuNNa hai / yaha pratibhAkA dhanI hai, svayaM vuddha guru hai aura hai uccakoTikA sAdhana / karmaThataH, lagana, tyAga aura niHsvArtha bhAvane isa vAGmaya puruSako itanI divyatA pradAna kI hai, jisase yaha svayaM buddha guruke rUpameM khyAta hai| isa 20vIM zatAbdImeM jaina-sAhityakI rakSA, sevA aura pragatimeM diyA gayA nAhaTAjIkA yogadAna svarNAkSaroM meM aMkita rhegaa| hindI-sAhityakA pratyeka zodhArthI inakI jJAna bhAgIrathIkI zItalatAse paricita hai| zrI nAhaTAjIke vyaktitvakI do pramukha dizAe~ haiM-adhyayana aura sAhitya-sRjana / adhyayana balase saMskRta, prAkRta, apabhraMza Adi vibhinna bhASAoM aura unake sAhityoMkA lasparzI pAMDitya prApta kiyA hai| aparva kSayopazamake sAtha nirantara zrama-sAdhanA dvArA jJAnArjana aura jJAna vitaraNa donoM hI kArya vyaktike rUpa meM nahIM kintu saMsthAke rUpameM mAnya hai| nAhaTAjI na to rAjanItika netA haiM aura na dharmanetA hI / ve aise sAhityake sraSTA hai, jo taTastha dRSTise nayI sthApanAoM aura udbhAvanAoM dvArA naye pratimAna sthApita kara rahe haiN| ye sarvathA na prAcInatAke samutthApaka haiM aura na sarvathA arvAcInatA ke sampoSaka haiN| satya aura aucitya hI inake liye jIvanake sacce pratimAna hai| sAhitya sraSTAke rUpameM nAhaTAjI yuga-yugAntara taka Alokita raheMge / inakI maulika pratibhA pratyeka nibandhameM jhA~katI hai / jisa viSayako ye grahaNa karate haiM, usake aitihAsika aura sAMskRtika donoM hI pakSoMko pUrNatayA upasthita karanekA prayAsa karate haiN| graMtha-nirmANa aura sampAdanake atirikta nAhaTAjIne bIkAnerake granthAgAroMkI sUciyAM taiyAra karake zodhArthiyoMke liye mahanIya prabhUta sAmagrI prastuta kI hai| Apa saMsthA honeke sAtha vizvakoSa bhI haiN| kisI bhI viSayakI jAnakArI Apase prApta kI jA sakatI hai / kisa prAcIna lekhakakI kaunasI kRti kisa granthabhaNDArameM hai, isakA parijJAna nAhaTAjIko nirdhAnti rUpase hai| rAjasthAnameM hastalikhita granthoMkI khoja aura zodha sambandhI kArya bhI Apake dvArA sampanna hue haiN| ina zodha khojoMkA vivaraNa grantha rUpameM prakAzita hai| nAhaTAjIkA vyaktitva nArikela sama hai| ve sAhityika dAyitva nirvAhake lie kar3Ise kar3I AlocanA kara sakate haiN| sAhityakAroMkI kRtiyA~meM truTiyA~ nikAlanA unakA svabhAva hai, para naye sAhityakAroMko utsAhita karanemeM ve kabhI pIche nahIM rhte| unake sAhityika vyaktitvameM jo kaThoratA hai, vaha svabhAvajanya nahIM, siddhAntajanya hai / svabhAva to unakA navanItase bhI adhika komala hai| satya to yaha hai ki unakA vyaktitva eka karmayogI kA hai / siddhAntakI rakSAke lie nAhaTAjI kaThora bhI bana sakate haiM, para yathArthataH ve sabhIkA utthAna aura maMgala cAhate haiM / jo bhI unake samparka meM AyA, vaha unakA prazaMsaka hI bana gayA hai| merI dRSTimeM nAhaTAjIke vyaktitvameM himAlaya jaisI uttuGgatA aura virATatA samAhita hai| himAlayakI himadhavala gaganasparzI coTiyoMkA jaba-jaba smaraNa AtA hai, hRdaya zraddhAse nagarAjake prati nata ho uThatA hai| himAlayakI karuNA jaba agaNita nirjharoM aura saritAoMke rUpameM vigalita hotI hai, to dezakI baMjarabhUmi bhI zastroMkI urvara jananI bana baiThatI hai| himAlaya uttara dizAmeM jAne kitanI dUra apanI virATatAko lekara khar3A hai| ____ nAhaTAjIkI gaNanA bhAratake una manISiyoMmeM sammilita hai, jinake tyAga evaM sevAoMke gArese kisI bhI deza yA samAjakA gauravapUrNa itihAsa nirmita hotA hai / nAhaTAjI jaisA medhAvI vidvAn, karmaTha, satyazodhaka, vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 193 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sulekhaka, yuganirmAtA evaM cintaka zatAbdiyoMmeM hI kisI deza, samAja yA rASTrako prApta hote haiN| maiM isa abhinandana samAroha ke avasarapara unake dIrghAyuSya, svAsthya evaM yazake lie maMgala kAmanA karatA hU~ / ve apane isa uttarArdha jIvanameM apanI sAhitya-sAdhanA dvArA vAGmayakI abhivRddhi karate raheM, yahI hArdika abhilASA hai / maiM isa sAhitya - tapasvIko apanI zraddhA-bhakti samarpita karatA hU~ / karmayogI zrI nAhaTAjI zrI riSabhadAsa kA vyaktikA mUlyAMkana pratyeka vyakti apanI-apanI kasauTIke anusAra karatA hai / sabake pAsa apane-apane gaja haiM, jinake dvArA ve dUsaroMke vyaktitva ko mA~pate aura A~kate haiM / kintu kucha aise vyaktitva bhI hote haiM, jinakA mUlyAMkana kisI nizcita mApadaNDa yA gajake dvArA nahIM hotA, varan unakA vyaktitva evaM kRtitva svayaM hI apanI chApa dUsaroMpara chor3a detA hai / zrInAhaTAjI aise vyaktitva ke dhanI haiM, jinakI sAhitya sAdhanA evaM nirantara karmazIla jIvana hI unakA paricaya hai / unakA janma rAjasthAnake vyavasAyI parivAra meM huA / paitRka paramparA ke anusAra vyavasAya ke prati unakA dAyitva thA aura usa dAyitvako Aja bhI ve varSa meM mahInoMkA samaya lagAkara kuzalatAse nibhAte haiM / lekina unakA mana evaM hRdaya eka aisI jijJAsA evaM zodhavRtti se ota-prota haiM ki ve use apane jIvanakA mukhya dhyeya mAnakara usameM race- pace hue haiM / sAdhAraNa skUlI zikSA prApta eka vyApArIke pAsa pI-eca0 DI0 kI DigrI pAnevAle vidvAn vyakti vidyArthIko bhAMti jJAnArjana karate hue dekhakara sahasA kisIko bhI Azcarya ho sakatA hai lekina jisane unakA sAmIpya prApta kiyA hai, ve jAnate haiM ki bhale hI unake pAsa koI DigrI na ho kintu unakA jJAnabhaMDAra vizAla hai / prAcIna hastalikhita hajAroM graMthoMkA uddhAra evaM nitya naI-naI zodhake dvArA zrI agaracaMdajI nAhaTAne anveSaNa ke itihAsameM jo yogadAna kiyA aura kara rahe haiM, vaha vastutaH Azcaryajanaka evaM stutya hai / apane vizAla pustakAlaya evaM saMgrahAlaya dvArA deza-videzake vidvAnoMko naI rozanI denevAle zrInAhaTAjI atyanta parizramI, svAdhyAyI evaM karmayogI haiM / unakI patnIkA dehAvasAna hue kucha hI dina bIte the / maiM bIkAnera unase milane gayA to dekhA cAroM tarapha pustakoMkA Dhera lagAye atyanta tanmayatAse zrInAhaTAjI karmayogIkI taraha apanA adhyayana kara rahe haiM / unake kArya meM kahIM bhI gatirodha nahIM thA aura na manapara usa duHkhada ghaTanAkA koI prabhAva hI / aisI sthiti eka sacce sAdhaka kI hotI hai bhale hI usakA sAdhanA kSetra adhyAtma ho yA sAhitya / zrI nAhaTAjIke sAtha varSoMke AtmIya sambandhameM maiMne unakI eka bahuta bar3I vizeSatA yaha bhI pAI ki ve sAmpradAyikatA ke rogase grasita nahIM haiM / jahA~ kahIM bhI acchI bAta najara AtI hai, ve usakA hRdayase samarthana karate haiM aura jo bAta unako ucita nahIM lagatI usake lie spaSTatA evaM nirbhayatApUrvaka apane vicAra vyakta karate haiM / isa prakArake kaI prasaMga unake sAtha Aye lekina unakA satyake prati Agraha kabhI nahIM TUTA / svayaM sAhityake kSetrameM athavA zodhakArya meM saMlagna rahate hue dUsaroM ko prerita evaM utsAhita karanA unakI vizeSatA hai / choTI-choTI patra-patrikAoMmeM bhI ve apane lekha aura vicAra bhejate rahate haiM aura naye 194 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utsAhI yuvakoM kA adhyayana evaM lekhanakI preraNA dete rahate haiM / rAjasthAnI sAhitya, apabhraMza evaM prAkRta graMthoMke punaruddhArakA jo kArya unake dvArA huA hai, usake lie sAhitya jagat sadA unakA AbhArI rahegA / jaina samAja meM ekatA, samanvaya evaM premake lie unakI Antarika tar3apa hai| isake lie ve samaya-samaya para lekha, bhASaNa aura carcAoMke mAdhyama se apane vicAra vyakta karate rahate haiM / kevala vicAroM taka hI ve sImita na rahakara kriyAtmaka rUpameM bhI sadA Age rahate haiM / yahI kAraNa hai ki cAroM sampradAyoMke jaina AcAryoM sAdhu-sAdhviyoM evaM zrAvaka - samAjameM ve samAna rUpase priya haiM / zrI nAhaTAjI sAmAnya zikSA prApta usa vaNik samAjake vyakti haiM, jisake lie kahA jAtA hai ki usake pAsa lakSmI to hotI hai kintu sarasvatI nahIM hotI / nAhaTAjIne isa uktiko vartamAna samaya meM bhI galata siddha kara diyA hai| hA~, nAhaTAjIkI likhAvaTako par3haneke lie prayatna karanA par3atA hai aura sAdhAraNataH use par3ha pAnA kaThina hI hotA hai, parantu unake vicAra bahuta hI mUlyavAna hote haiM / svabhAvase sarala, milanasAra aura namra / vyavahAra meM kahIM bhI ahaMkArakA samAveza nahIM aura na pAMDityakA pradarzana hI / dhotI-kurte kA pahanAvA, galemeM cAdara aura sira para rAjasthAnI bIkAnerI pagar3I / eka sAmAnya manuSyakI bhA~ti isa sahaja aura svAbhAvika rUpameM choTe-bar3e samArohoMse lekara dainika kAryakrama meM ve upasthita rahate haiM / jIvanameM tyAga - vairAgyakA bhI samAveza hai / kisI prakArakA koI vyasana nahIM aura na pramAda hI / satata jJAnakI pipAsA evaM jijJAsubhAva dUsaroMke lie atyanta preraNAprada haiM / yaha abhinandana samAroha unakA nahIM balki unakI sAdhanA, sevA aura sAttvika vRttiyoMkA hai / ve ise pasanda nahIM bhI kareM kintu unake mitroM, zubhecchuoM evaM guNagrAhakoMkA yaha kartavya ho jAtA hai ki ve apanI bhAvanA vyakta kareM / AvazyakatA isa bAta kI hai ki aise samAroha kevala paramparAgata yA pradarzana bhAvanAke lie na karate hue preraka baneM, isakA prayAsa kiyA jAya / abhinandana samAroha ke avasarapara mitravara zrI nAhaTAjIke prati apanI maMgala kAmanA vyakta karatA huA maiM Izvarase prArthanA karatA hU~ ki ve dIrghAyu hokara sAhitya, samAja evaM rASTrakI sevAmeM adhika se adhika yogadAna karate raheM / mitravara agaracanda jI nAhaTA zrI vRndAvanadAsajI bI0 e0, ela0 ela0 bI0 mitravara agaracandajI nAhaTAse merA vyaktigata aura sAhityika paricaya hai / vyaktigata paricaya to abhI kucha hI varSoM kA hai parantu sAhityika paricaya bar3A purAnA hai / maiM apane bAlyakAla se hI aneka patrapatrikAoM meM nAhaTAjI ke lekha par3hatA rahatA thA / U~cese U~ce starakI patrikA ho athavA sAmAnya starakI choTImoTI, nAhaTAjI kA zodhapUrNa lekha una saba meM avazya hI dikhAI de jAtA thA / isaliye kucha pahale taka maiM nAhAjI ko apane se bar3I umrakA sAhityika samajhatA thA parantu tIna-cAra varSa pahale jaba anAyAsa hI eka bAra nAhaTAjIne mere nivAsa sthAnapara padhArakara darzana diye, taba mere AzcaryakA ThikAnA na rahA / mujhe usI dina jJAta huA ki nAhaTAjI to mujhase 4, 5 varSa choTe haiM / isa prasaMgase yaha siddha hai ki nAhaTAjIne vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 195 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI sAhitya sAdhanA bAlyakAla se hI AraMbha kara dI thI aura yahI kAraNa hai ki ve itanI adhika mAtrAmeM lekhana, zodha aura saMgraha kara paaye| zrI agaracandajI nAhaTAke lekha pradhAnatayA zodhAtmaka hI hote haiM, isa kAraNa unakA sAhityika mahattva atyadhika hai / nAhaTAjIne svayaM bar3A vizAla saMgraha kiyA hai parantu isake sAtha hI unhoMne samasta rAjasthAnI-saMgrahako khUba chAnA hai| unake lekhoM se sAhityakI naI kRtiyA~ ubharakara AI haiM, bahuta sI gutthiyA~ sulajhI haiM aura aneka naI sthApanAe~ huI haiM / aneka kaviyoM, lekhakoMke jIvana-vRttoM ke sambandha meM sAhityika jagatmeM aneka bhrAntiyA~ pracalita thIM, jinheM nAhaTAjIne akATya pramANoMke mAdhyamase nivRtta kiyA hai| nAhaTAjIne aneka hastalikhita pratiyoMkI ora anusandhitsuoMkA dhyAna AkarSita kiyA hai, jinake abhAvameM zodhArthI chapapaTA rahe the aura sAhityika bandhu andhakArameM the / hindI sAhityakI lagabhaga sabhI zodha patrikAe~ nAhaTAjIkI bar3I RNI haiN| lagabhaga tIna hajAra zodhapUrNa lekha likhakara nAhaTAjIne unako aura hindIsaMsArako upakRta kiyA hai| . jaina sAhityapara nAhaTAjIkA adhyayana bar3A gahana hai| unakA isa sAhityapara lekhana bhI puSkala hai| majhe isa pIr3hI meM jainasAhitya se hindIvAloMkA tAdAtmya karAnevAle kisI aise sAhityikakA nAma nahIM mAlama, jisane isa dizAmeM nAhaTAjIse adhika kAma kiyA ho / nAhaTAjIkA vrajabhASA se bhI asIma prema hai| ve brajabhASA sAhityake marmajJa hai| brajasAhityamaNDala ke ve janmadAtAoMmeMse haiN| kaI bAra usase sambaddha sAhitya pariSad aura aneka sAhityika samArohoM ke ve adhyakSa raha cuke haiN| maNDalakI mukhapatrikA traimAsika brajabhAratI ke ve ananya lekhaka haiN| unake lekha patrikA kI adhikAMza pratiyoMmeM nikala cuke haiN| ____ abhinandanake isa zubha utsavapara maiM mitravara nAhaTAjIko apanI hArdika badhAI prastuta karatA hU~ aura sarvazaktimAn se prArthanA karatA hU~ ki ve zatAyu hoM aura isI prakAra sAhityikoM ko preraNA dete rheN| sAhityika-kalpadruma nAhaTAjI paM0 kamalakumAra jaina zAstrI rAjasthAna apane madhyakAlIna atItameM jahA~ svAbhimAna, svataMtratA aura zauryakA eka ujjavala aura anupama Adarza rahA hai, vahA~ usakI marubhUmi meM aneka sAhityika harita bhUmiyA~ bhI dRSTigata hotI rahI haiM / maru-udyAnakI inhIM anekAneka vRkSa vallariyoM ke madhya abhI bIkAnera ke kuMja meM eka aisA kalpadruma bhI hai, jo bArahoM mAsa sAhityika sundara phala-phUloM se harA-bharA aura avanata ( vinamra ) rahA hai| usa sadA bahAra vRkSa ko pAThakagaNa zrIagaracanda nAhaTAke nAmase jAnate haiM / agara-candanakI zItala suvAsa aura prakAzamAna vartikAse mA~ sarasvatIkA mandira jitanA Aja mahaka rahA hai, saMbhavataH utanA kabhI aura mahakA ho ......"smaraNa nahIM : purAtattva, itihAsa aura zodha sAmagriyoMse bharA huA sAhitya svayaM Aja zrI nAhaTAjIke prati kRtajJatA jJApana hetu lAlAyita ho uThA hai| hastalikhita granthoM kA jitanA uddhAra aura mUlyAMkana zrI nAhaTA dvArA 196 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ huA hai, utanA kadAcit anya sAhitya seviyoM dvArA nhiiN| saMpAdana, lekhana aura zodhakAryoM meM avirala lage rahanepara bhI Apa sAmAjika aura sArvajanika sevAoM meM agrima yoga-dAna dete rahate haiN| siddhAntAcArya, vidyAvAridhi, saMgha-ratna Adi aneka laukika upAdhiyA~ ApakI vidvattAke caraNoMmeM loTatI haiM, parantu inakI upalabdhike lie Apane kabhI mahattvAkAMkSI hokara tapasyAyeM nahIM kI pratyuta ve to Apake satata svAdhyAya premake kAraNa hI Rddhi-siddhiyoMkI bhA~ti ApakI dAsiyA~ banane calI aaii| - lakSmI aura sarasvatIko 36 ke aMkoMmeM khelate to sarvatra hI sabane dekhA-parakhA hai parantu 63 ke aMkameM krIr3A karatI huI ye yugala deviyA~ zrI agaracandajI nAhaTAke A~ganameM hI dekhI jA sakatI hai| ApakI satata sAhitya-sAdhanA, zodha-kArya evaM avirala svAdhyAya premane jinavANIke mandirameM zratadevatA kI aisI manorama mUrti virAjamAna kI hai, jisake darzana mAtrase digambara aura zvetAmbarakA vaiSamya svayameva kAphUra ho jAtA hai / paMtha vyAmoha ko to Apa viSadhara-daMzita behozI mAnate haiN| mahAprabhAvika bRhat sacitra amara bhaktAmara Adi paMca stotroMke sambandhameM merA patra-vyavahAra bahudhA Apase hotA rahatA hai, ucita nirdezanoM, aitihya sujhAvoM, purAtattvIya preSaNoM ( sAmagriyoM ), hastalikhita granthoMke mAdhyamase Apake dvArA jo sAhAyya va sahayoga mujhe milatA rahatA hai, use kabhI bhI vismRta nahIM kiyA jA sakatA / maiM kyA, balki sabhI zodhasnAtaka rUpI ekalavyoMke lie to Apa parokSa droNAcArya hI hai, dekheM, merA saubhAgya kaba Apake sAkSAtkAra pUrNa abhinandanake lie jAgrat hotA hai| anokhI pratibhAke dhanI __ zrI amRtalAla zAstrI zraddheya nAhaTAjIne apanI jJAna pipAsAko zAnta karaneke lie va anusandhAnako sAdhAra banAneke lie apane dravyase bIkAnerameM do mahattvapUrNa saMsthAoMkI saMsthApanA kI hai-(1) apane bar3e bhAI sva0 abhayarAjajI kI smRtimeM zrI-abhaya jaina granthAlaya, jisameM 40 hajAra hastalikhita durlabha granthoMkA aura 40 hajAra mahattvapUrNa prakAzita granthoMkA apUrva saMgraha hai, tathA (2) apane pUjya pitA sva0 seTha zaGkaradAnajIkI saMsmRtimeM zrI zaGkaravAna nAhaTA kalAbhavana, jisameM 300 prAcIna citra, saikar3oM sikke, prAcIna pratimAe~ aura vividha kalAkRtiyAM saMgRhIta haiN| ina donoM saMsthAoMke sAtha rAjasthAnI sAhitya pariSadkA bhI saMcAlana nAhaTAjI svayaM kara rahe haiN| saMcAlanake atirikta Apane abhayajaina granthamAlAse 25 evaM rAjasthAnI sAhitya pariSadse 9 viziSTa granthoMkA prakAzana bhI kiyA hai| anya saMsthAoMko sakriya sahayoga-vRhatkharataragaccha jaina jJAna bhaNDArako jisakI dekha-rekha bhI Apa karate haiM. 10 hajAra hastalikhita prAcIna pratiyoMkI viSayavAra sUcI apane hAthase taiyAra kii| isI taraha bIkAnerake zrIjinadatta sUri jJAna bhaNDAra evaM upA0 jayacandra jJAna bhaNDArake 10 hajArase bhI adhika prAcIna granthoMkI sUcI banAne meM svayaM parizrama kiyA hai| isa taraha tInoM saMsthAoMko nAhaTAjIne sakriya sahayoga diyA hai| saMsmaraNIya sevAe~-(1) zrI sAdula rAjasthAnI risarca insTITyUTa bIkAnerameM lagAtAra kaI varSotaka nidezakakA pada saMbhAlanA, (2) mahAnibandha (thIsisa) likhanevAle saikar3oM anusandhAtAoMko mArgadarzana karAnA, vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 197 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) 70 granthoMkA sampAdana, jinameM 35 prakAzita bhI ho cuke haiM, (4) 3000 se adhika viziSTa lekha likhanA, jo 300 patra-patrikAoM meM prakAzita ho cuke haiM, (5) 'rAjasthAna bhAratI' Adi aneka patrikAoMkA kuzala sampAdana karanA, (6) vaiduSyapUrNa pramANoMke AdhArapara rAjasthAnI bhASAko sAhityika mAnyatA dilavAnA, (7) aitihAsika prabala pramANoMko lekhabaddha karake, jo 'lokavANI' patrikAmeM prakAzita hue the, 'AbU' ko rAjasthAna meM hI punaH banavAye rakhanA aura (8) vArANaseya saMskRta vizvavidyAlaya, vArANasI aura kalakattA vizvavidyAlaya, kalakattA AdikI saMgoSThiyoMmeM zodhapUrNa viziSTa nibandha prastuta karanA -- Adi tathyoMke AdhArapara spaSTa haiM ki nAhaTAjI anokhI pratibhA ke dhanI haiM / yahI kAraNa hai ki ApakI gaNanA bhAratavarSa ke viziSTatama vidvAnoMmeM kI jAtI hai| ApakI sevAe~ sadA saMsmaraNIya raheMgI / san 1965kI bAta hai vArANaseya saMskRta vizvavidyAlaya meM usake tatkAlIna kulapati mahAmahima zrI vizvanAthadAsajI, rAjyapAla uttara pradezane eka virAT tantra sammelana karavAnekA sujhAva diyA thA / phalataH ukta vizvavidyAlaya ke variSTha adhikAriyoMne eka mITiMga kI, jisameM vizvavidyAlayake sabhI vibhAgoM ke adhyakSoMke atirikta aneka sthAnIya vidvAn bhI upasthita hue the / paryApta vicAra-vimarza ke pazcAt tantrasammelanakI rUpa rekhA banAyI gayI, viziSTa tAntrika vidvAnoMko Amantrita karaneke lie unake nAma aura pate noTa kiye gaye, tathA sammelanakI miti nizcita kI gayI / isI avasarapara maiMne socA ki isa sammelana meM jaina tantra sAhitya ke marmajJa vidvAnoM ko bhI Amantrita kiyA jAnA caahie| turanta hI maiMne apane isa vicArako adhikAriyoMke samakSa rakhA, jise unhoMne binA kisI Apattike svIkAra kara liyA / jaba prastuta viSayake adhikArI vidvAnoMke nAma pUche gaye to maiMne zrI agaracandrajI nAhaTA aura DA0 zrIkastUracandrajI kAsalIvAla ke nAma va pate noTa karA diye / maiMne nAhaTA aura kAsalIvAlajIko vizvavidyAlayakI orase patra likhe| donoMne zIghra hI uttara diyA ki ve tantra zAstrake marmajJa nahIM haiM, phira bhI jaina tantra- sAhitya viSayaka nibandha taiyAra karake ThIka samayapara upasthita ho jaayNge| donoM vidvAn ThIka samayapara sammelana meM upasthita hue aura unhoMne nibandha pAThake atirikta jainatantra viSayaka zatAdhika jaina granthoMkI pANDalipiyoM aura cArToM ko pradarzita karake sabhI zrotAoM ko prabhAvita kiyA / mujhe vizvAsa nahIM thA ki nAhaTAjI tantra sammelana meM jainatantra - sAhitya para aisA sundara vistRta nibandha prastuta karake jainetara tAntrika vidvAnoMko prabhAvita kara sakeMge / para pratibhAke dhanI nAhaTAjIne usa avasarapara aisA camatkAra dikhalAyA ki sthAnIya tAntrika vidvAn abhI taka unakI bhUri-bhUri prazaMsA kiyA karate haiM / 1. donoM nibandha yathAzIghra vizvavidyAlaya kI orase prakAzita honevAle haiM / 198 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adbhuta vyaktitva DaoN0 darabArIlAla koThiyA, ema. e. nyAyAcArya sAhitya, itihAsa aura purAtattvavettA svargIya paNDita jugalakizorajI 'yugavIra' mukhtArake dvArA saMsthApita evaM saMcAlita vIrasevAmandira sarasAvA (sahAranapura) meM jaba grantha-saMzodhana, sampAdana aura lekhanakA kArya karatA thA, tabase bandhuvara zrI agaracandajI nAhaTAko jAnatA huuN| yaha lagabhaga 1943 IsvI kI bAta hai| 'anekAnta' meM Apake lekha chapate the aura unakA prUpha hama aura bandhuvara paNDita paramAnandajI zAstrI dekhate the / nAhaTAjIkI likhAvaTako hareka nahIM par3ha sktaa| use vahI par3ha sakatA hai, jo unakI lipiko par3hanekA abhyasta ho gayA hai| svargIya mukhtAra sAhaba unakI lipiko khUba acchI taraha par3ha lete the| ataH jaba nAhaTAjIke lekhako par3hanemeM kaThinAI hotI to mukhtAra sAhabase sahAyatA le letA thaa| phira kucha dina bAda maiM bhI abhyasta ho gyaa| nAhaTAjIke lie koI viSaya aviSaya nahIM hai| sAhityapara ve likhate haiM, itihAsapara ve likhate haiM aura purAtattvapara bhI unakI lekhanI calatI hai| matiyoM, mandiroM, gaNoM aura gacchoMpara bhI unane likhA hai| lekhakakI galatI pakar3anA aura usapara saMzodhana-lekha likhanA, yaha bhI nAhaTAjIse chUTA nahIM hai / eka patrikAmeM ve likhate hoM, so yaha bhI nahIM, jainetara, bhASA sAhityika, prAntIya aura rASTrIya sabhI patra-patrikAoMmeM unake lekha rahate haiN| eka zabdameM kahA jAya to unheM 'likkhAr3a' kahA jA sakatA hai| hameM Azcarya hotA hai ki nAhaTAjI itanA kaise likha lete haiM ! 1944 meM vIra zAsana mahotsavapara kalakattAmeM prathama bAra unase sAkSAtkAra huaa| maiMne isase pahale unheM nahIM dekhA thaa| jaba mujhe batAyA gayA ki ye zrInAhaTAjI haiM to mujhe vizvAsa nahIM huaa| unakI rAjasthAnI pagar3I aura veza-bhUSA mujhe zrImanta seThakA paricaya de rahe the, vidvAn lekhaka yA sarasvatI-upAsaka kA nhiiN| __ nAhaTAjI laganake pakke, saMyamita bhASI, kartavya-paTu, namra, nirabhimAnI kintu svAbhimAnI aura guNagrAhI vidvAn haiN| sarasvatI aura lakSmI donoMkA unapara varadahasta hai / niHsandeha nAhaTAjI adbhuta vyaktitvake dhanI haiM / unakI sAhityika sevAoM ke upalakSyameM unheM jo abhinandana-grantha bheMTa karanekA nizcaya huA, vaha sarAhanIya hai| hama isa avasarapara apanI maGgala kAmanAe~ karate hue pramudita haiM / yaha unakA satkAra nahIM, apitu sarasvatI aura sArasvatakA sammAna hai|-jy sarasvatI / abhinandanIya nAhaTAjI zrI gulAbacandra jaina zrI nAhaTAjIkA nAma zodha-saMsArameM kauna nahIM jAnatA ? mere pUjya guruvara sva0 paM0 cainasukhadAsajI nyAyatIrtha bhUtapUrva adhyakSa zrI di0 jaina saMskRta kAleja, jayapurake to parama mitroMmeM se hai| gurujIne anekoM bAra zrI nAhaTAjIke athaka parizrama kI muktakaNThase prazaMsA kI hai / aura kahA hai ki rAjasthAnabharameM yaha eka hI manISI hai jo zodha kI apAra sAmagrI kA bhaNDAra hI nahIM rakhatA, saikar3oM prakAra ke zodha-vidyArthiyoM ko dizA-nirdeza bhI karatA hai| vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 199 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadyapi mujhe mere guruvarake vacanoMpara pUrNa vizvAsa thA kintu phira bhI mere hRdayameM aise mahAmanISIke darzanoM kI utkaTa abhilASA jAgRta huI aura gata varSa unakI zodhazAlAmeM, bIkAnera meM jA darzana kiye| cAroM ora pustakoMkA Dhera lagA hai / patra-patrikAoM kI bhIr3a macI hai / eka ora koI TAipa-rAiTara mazIna lie baiThA hai| kucha chAtra apane zodha prabandhapara vicAra-vimarza karane hetu baiThe haiN| aura Apa virAja rahe haiM mAtra do vargaphuTa kI sAdhAraNa choTI-sI gaddI pr| koI pahacAna bhI nahIM sakatA ki yahI isa apAra saMgrahAlaya kA saMgrAhaka hai / paricaya dete hI kisa namratA aura miThAsase vArtAlApa kiyA aura saMgrahAlaya ko Uparase nIce taka batalAyA kucha kahane meM nahIM AtA / maiM to Apake saMgraha kI lagana, khoja aura artha-vyayako dekhakara avAk raha gayA / kitanI jAti kI vastuoM kA saMgraha hai, kucha kahA nahIM jA sktaa| vaha to sAkSAtkArase hI mAlUma kiyA jA sakatA hai| maiM nAhaTAjIke apAra parizrama va unakI sAhitya, itihAsa aura saMskRtike prati saccI khoja kI lagana tathA prakAzanakI abhiruci ko dekhakara bhUri-bhUri prazaMzA karatA hU~ aura unakA hArdika abhinandana karatA huuN| maiM bhagavAn mahAvIrase prArthanA karatA hU~ ki Apako svastha dIrgha jIvana pradAna kareM aura jisa kAryameM Apa juTe hue haiM, usake lie Apako zataguNI kSamatA pradAna kreN| bahumukhI pratibhA ke dhanI zrI rAjarUpajI ToMka ratna-garbhA, vIraprasUtA mA~ bhAratIkI gauravamayI godameM aneka nara-puMgava pratibhA sampanna, granthakAra, zodhakAra tathA santa-mahAtmA avatarita hue haiN| unhIM nararatnoMmeM svanAmadhanya zrI agaracanda apanI jyotipuMja pratibhAkI eka mahattvapUrNa kar3I jor3a rahe haiN| Apako janma dekara bhAratabhUmi dhanya huii| Apa kevala prakANDa vidvAn hI nahIM, apitu hindI, gujarAtI, saMskRta-prAkRtake jJAtA bhI haiN| Apa aneka jaina-granthoMke zodhaka evaM itihAsakAra bhI haiN| Apane aneka viSayoMkI zodha kara apanI gahana pratibhA tathA vidvattAkA paricaya de samAjako camatkRta kara diyA hai| ApakA kevala jaina-samAjameM hI nahIM, apitu samasta vidvat-samAjameM eka mahattvapUrNa sthAna hai| Apa bahuta hI sarala prakRti ke vyakti tathA sAdA jIvana ucca vicArake pratIka hai| bhArata kI rAjadhAnI dillI meM rASTrIya starake eka samArohakA Ayojana kiyA gayA hai, jisameM Apako abhinaMdana-graMtha bheMTa kiyA jaayegaa| rASTrIya starakA yaha samAroha ApakI mahAnatA tathA sampanna pratibhA kA pratIka hai| ___ isa zubha avasarapara hama apanI anekAneka zubhakAmanAyeM tathA vadhAiyA~ samarpita karate haiM / jaganniyantA prabhu Apako yuga-yuga taka amara rakhe tAki Apa apanI pratibhA tathA bhAvanAoMko jana-samudAyameM bikherakara mAnava jAtiko lAbhAnvita karate rheN| 200: agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha | Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adarza mArgadarzaka paM0 nAthUlAlajI zAstrI zrIsiddhAMtAcArya agaracandajI nAhaTA hindI jagatke prasiddha lekhaka hai| ApakA adhyayana vizAla aura vicAra udAra haiN| prAyaH jainAjaina patrikAoMmeM ApakI zodha-khojapUrNa racanAe~ hamezA prakAzita hotI rahatI haiM / jaina sAhityakI ApakI sevAe~ apUrva haiM / samAjake vAtAvaraNa ko madhura banAnemeM ApakA bahuta bar3A hAtha hai| maiM Apako nyAyapriya evaM samAjakA saccA hitaiSI, sAhityasevI vidvAn mAnatA haiM aura Apase atyanta prabhAvita haiN| samAja meM aise prabuddha samAjasevAparAyaNa vyakti kvacit hI dRSTigocara hoMge, jo apanA sArA samaya sAhityasevA aura sAhityakAroMko sahayoga dene meM vyatIta karate hae niHspaha hokara tyAgamaya jIvana-yApana kara rahe haiN| mAnavatAke jo sadguNa apekSita haiM, apane maryAdita jIvanameM unheM dhAraNa kie hue nAhaTAjI hamAre Adarza mArgadarzaka haiN| maiM nAhaTAjIke cirAyu honekI maMgala kAmanA karate hue AzA karatA hU~ ki ve jIvana ke sabhI saMgharSoM meM vijayI banate hae apane svaparakalyANake lakSya para satata Age bar3hate rheN| zubha kAmanA pravINacandra jaina apane puNya-pratApase jJAna sampatti aura bhautika saMpatti ke svAmI haiM / bhautika saMpadAkA vitaraNa Apane kitanA aura kaisA kiyA hai yaha to mujhe vidita nahIM, para gata paMdraha varSoMse to maiM barAbara dekhatA AyA hU~ ki Apa jJAnakA vitaraNa khule manase aura sarvAtmanA niraMtara karate rahate haiM / merI kAmanA hai, ki ise ApakA jJAnAvaraNIya karma evaM aMtarAya karma donoM karmoMkA nAza ho| Apa bhAvI jIvanameM cAhe isa zarIrase yA agale zarIrase yA azarIrI hokara kaivalya prApta kareM aura ajJAnI jIvoMko jJAna mArgakI ora calate rahanekI preraNA deN| yahI merI zubha kAmanA hai| svanAmadhanya-nAhaTAjI sItArAma lALasa maiM 'nAhaTA abhinandana samAroha samiti'ko dhanyavAda detA hU~ ki vaha rAjasthAnake svanAmadhanya, vidvajjanake prati AbhAra pradarzita karake unake sammAna hetu grantha prakAzita karanekA Ayojana karane jA rahI hai| isase bar3I prasannatA huii| merI asvasthatAke kAraNa cikitsakoMne mujhe pUrNa vizrAma karanekI salAha dI hai aura nikaTa samayameM hI upacAra hetu cikitsAlayameM bhartI karavAyA jA rahA hai| ata: isa sthiti meM, ApakI sevAoMke liye apane suvicAra pradarzita karane meM maiM asamartha haiN| vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 201 26 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihAsajJa nAhaTAjI vinayamohana zarmA zrI nAhaTAjIko abhinandana grantha bheMTa kiyA jA rahA hai yaha jAnakara bar3I prasannatA huI / nAhaTAjIkI aneka viSayoMmeM gati hai / para unakI sabase mahAn sAhitya sevA hindIke prAcInatama sAhityako prakAzameM lAne kA kArya hai | rAjasthAna aura anya sthAnoMke jaina graMthAgAroMse unhoMne alabhya granthoMko prApta kiyA hai / unameM se anekoM kA sampAdana kiyA aura isa taraha hindI - sAhitya ke itihAsako bahumUlya sAmagrI pradAna kI hai / hindI ke kaI ajJAta kaviyoMko prakAzameM lAnekA unheM zreya hai / unakI mahattvapUrNa sevAkA satkAra honA hI caahie| kyA hI acchA hotA, yadi rAjasthAna vizva - vidyAlaya unake zodhakAryake lie unheM Adarza DI0 liT0 kI upAdhi pradAnakara apaneko gauravAnvita karatA / paramAtmA zrInAhaTAjIko dIrghAyu pradAna kareM, jisase ve sAhityakI zrIvRddhi karate raheM, isa prArthanA ke sAtha zodhAnajjalI nAhaTAjI banArasIdAsa caturvedI zreSThivara zrIagaracandajI nAhaTAke abhinandana samArohapara maiM apanI vinamratApUrNa zraddhAMjali arpita karatA hU~ / bahuta varSoMse maiM zraddheya nAhaTAjIke zodha-pUrNa lekha par3hatA rahA hU~ aura jisa laganake sAtha ve apanA kAma karate rahate haiM, vaha sarvathA prazaMsanIya tathA anukaraNIya hai / merA unakA kucha patra-vyavahAra bhI huA thA / vaha phijI dvIpameM 'sAragrA - sadAvRkSa' ke pracAra ke bAremeM thA / mujhe kheda hai ki maiM unheM vaha lekha vizAla bhArata se talAza karake na bheja sakA aura tadartha maiM kSamAprArthI hU~ / unake lekhoMkI sUcI par3hakara mujhe Azcarya hotA hai / unake saMgrahAlayakI prazaMsA bhI maiMne suna rakhI hai / aise suyogya vayovRddha sAhitya sevI vidvAnkA sammAna karake hama svayaM apaneko hI gauravAnvita kareMge / zraddheya nAhaTAjIko merA praNAma / pANDityapUrNa vyaktitva paM0 makkhanalAla zAstrI vidyAvAridhi, itihAsaratna, siddhAntAcArya zodha-manISI zrImAn zreSThivarya paM0 agaracandrajI nAhaTA mahodayakA pANDityapUrNa vyaktitva mahAn hai / unakI prApta upAdhiyoMse hI unakA mahattva nahIM A~kA jA sakatA hai / unakI aneka sAhitya racanAe~ evaM unake aitihAsika khoja Adi mahattvapUrNa kArya aise haiM, jinase unakA pANDitya prasiddha hai / unake paricayakI sUcIse unake grantha-lekhana, grantha saMgraha evaM kalAbhavana Adise unakI satata sAdhanA tathA unakI mahatI kRtiyoMkA paricaya milatA hai| cAlIsa hajAra hastalikhita pratiyA~ aura 202 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAlIsa hajAra mudrita granthoMkA saMgraha unhoMne apane manana aura khojake liye kiyA hai| yaha eka asAdhAraNa evaM gauravapUrNa bAta hai| jaina patroMmeM unake lekha nikalate rahate haiM, ve mere avalokanameM Ate haiN| una lekhoMmeM unake vizAla evaM niSpakSa hRdayakI pUrI-pUrI jhalaka dIkhatI hai| zvetAmbara dharmAvalaMbI honepara bhI unhoMne digambara jaina dharmake viSayameM kabhI koI bAta viruddha nahIM likhI hai| ve samanvayavAdI vidvAn haiN| isase unakA vyaktitva vastutattvakA paricAyaka evaM dhArmika mUlyAMkanakA prazaMsanIya pratIka hai| zodhakartAoMke hRdaya-samrATa nemicandra jaina ema. e. kisI kavi ne kahA haiM : yadi nityamanityena nirmalaM malavAhinA / yazaHkAyena labhyeta tanna labdhaM bhavennu kim // sacamuca siddhAntAcArya zrI agaracandrajI nAhaTA ukta siddhAntako apane jIvanameM utAranevAle eka sarvatomukhI pratibhA sampanna vidvAn haiN| mRdubhASI, saumya tathA milanasAra prakRtike nAhaTAjI apane vyavahArase pratyeka milanevAleko AkarSita kiye binA nahIM rhte| tattva jijJAsu ko tattvajJAna denevAle udIyamAna lekhakoM ko lekhana-kalAkA jJAna denevAle, AlocanAke kSetrameM prayatnazIla ko AlocanAtmaka dadhi pradAtA, svayaM samartha lekhaka evaM samAlocakake rUpaye bhAratake navaratna zrI agaracandrajI nAhaTAko kauna nahIM jAnatA hai| deza kA koI aisA patra nahIM, jisameM unakA nibaMdha na chapatA ho| dhArmika, sAmAjika. rAjanaitika AlocanAtmaka sabhI prakArake nibandhoM kA ekamAtra lekhana-jJAna nAhaTAjIke pAsa vidyamAna hai| nAhaTAjIko calatA-phiratA pustakAlaya kahA jAya to isameM koI atyukti nahIM hogii| zodhArthI chAtroMke liye to nAhaTAjI kalpavRkSa haiN| kisI bhI zodhArthIkA unheM AbhAsabhara milanA cAhiye, ve svayaM patravyavahArase usa zodhArthIse apanA sambandha jor3a lenemeM siddhahasta haiN| zodhArthI ko zodha kI dizA tathA zodhakAryake liye sAmagrI pradAna karanA nAhaTA jI apanA parama kartavya samajhate haiN| agara nAhaTAjIko navayuvakoMkA samrAT kahA jAya to koI atizayokti nahIM hogii| navayuvakoMmeM jo utsAha evaM tatparatA dRSTigocara nahIM hotI, vaha nAhaTAjImeM dekhane ko milatI hai| nAhaTAjIkA apanA eka vizAla pustakAlaya hai jisameM hajAroM hastalikhita vividha viSayoMke grantha upalabdha haiM / jaina kaviyoM, lekhakoM para kArya karanevAlA aisA koI zodhArthI nahIM hai, jo nAhaTAjIse upakRta na ho / vividha saMsthAoMke saMsthApaka, kuzala patrakAra evaM patra-sampAdaka, kuzala kAryakartA, samartha salAhakAra, jaina samAjake samRddha dhanikoMmeM eka, apane preraNAspada kAryoMse navayuvakoMko preraNA pradAna karanevAle zrI agaracandrajI nAhaTAko apanI zraddhApUrNa aJjali samarpita karatA huA unake cirAyu honekI kAmanA karatA huuN| vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 203 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antarASTrIya khyAti prApta vidvAn zrI mANikacandra nAhara ema0 e0 aMtarrASTrIya khyAti prApta bhASA evaM zikSA zAstrI, kuzala evaM adhikRta dhArmika manISI, vareNya vidvAn tathA mUrdhanya nibaMdhakAra zrI agaracaMdajI nAhaTAkA Apa abhinaMdana samAroha Ayojita kara rahe haiM, yaha rASTrIya mahattvakA kArya atyaMta hI gauravakA hai| nAhaTAjI dIrghAyu hoM, samAroha saphala ho, graMtha unakA kIrti staMbha hoisI zubhakAmanA ke sAtha abhIkSNajJAnopayogI ke prati zraddhA-sumanAJjali paM0 parameSThIdAsa jaina vidvad " zrI agaracandrajI nAhaTAse merA paricaya vigata 40 varSa se hai / apane sampAdanakAla meM maiMne jainamitra aura vIrapatrameM unake darjanoM lekha sagaurava prakAzita kiye haiM / jisa aMkameM zrI nAhaTAjIkA lekha chapatA vaha aMka sahaja hI mahattvapUrNa bana jAtA thA / jahA~ taka merA dhyAna hai, samUce jaina samAja meM itanI adhika vipula mAtrA meM likhanevAlA dUsarA koI vyakti nahIM hai / T unhoMne jIvanabhara niSkAmabhAvase jo sAhitya sevA kI hai, vaha sadaiva smaraNIya rahegI / zrI nAhaTAjI kA mere prati vizeSa snehabhAva rahA hai / yahI kAraNa hai ki ve gata varSa haidarAbAdase dehalI jAte hue vinA kisI pUrva sUcanAke hI lalitapura sTezanapara utara gaye aura sIdhe mere presa para A pahu~ce / unake isa Akasmika milana aura sneha ke kAraNa mujhe avaktavya AnandAnubhava huA / apane viziSTa veza-bhUSAdimeM ve kevala zuddha vyApArI seTha mAlUma hote haiM / kintu jaba maiMne apane mitroMko batalAyA ki zrInAhaTAjI kitane mahAn sAhitya - kAra vidvAn haiM to ve loga Azcaryacakita raha gae / yadyapi zrI nAhaTAjI mere ghara kucha hI ghaMTe Thahare the kintu kisI bhI prakArakA ArAma kiye binA mere gharameM saMgrahIta pustakeM par3hate rhe| aisA abhIkSNajJAnopayogI gRhastha maiMne sara nahIM dekhA / unake isa abhinandana samAroha ke maMgala prasaMgapara maiM bhI apane hArdika zraddhA-sumana samarpita karatA hU~ / vyaktitva mahAn paM0 bAlacandra zAstrI zrI agaracandrajI nATAkA abhinandana kiyA jA rahA hai, yaha jAnakara vizeSa prasannatA hotI hai / guNIjanakA yathocita sammAna honA hI cAhiye / yaha sammAna kartAkI jJAnavRddhikA bhI kAraNa hai / nAhaTAjI kA vyaktitva mahAn hai / sampanna hokara bhI ve sarasvatIke upAsaka hai / unakI sAhityasevA stutya hai / zAyada hI aisA koI patra yA patrikA hogI, jisameM nAhaTAjIkA nibandha dRSTigocara na ho / unake nijI pustakA - layameM aneka viSayoMke mudrita aura hastalikhita granthoMkA vizAla saMgraha hai / itanA vizAla saMgraha to aneka sArvajanika pustakAlayoM meM bhI nahIM dekhA jAtA / sarasvatI aura lakSmImeM jo svAbhAvika virodha prasiddha hai, usake nAhaTAjI apavAda haiM / hamArI hArdika kAmanA hai ki nAhaTAjI cirajIvI hokara isI prakArase dharma va sAhityakI punIta sevA karate raheM / 204 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI agaracandrajI nAhaTA acche lekhaka aura sampAdaka haiM / unakA paricaya mujhe bahuta dinoMse hai / unake lekha aneka patra-patrikAoMmeM chapate rahate haiM / unheM aprakAzita sAhityako prakAzameM lAnekI bar3I lagana hai / usIkA pariNAma hai ki ve svayaM sAhityika kAryoM meM pravRtta rahe haiM aura dUsaroMko bhI preraNA dekara kArya karAte rahate haiM / zvetAmbara samAjameM aise vyakti kama hI mileMge jinheM sAhitya sevAkI utkaTa lagana ho / abhI hAla meM unheM abhinaMdana graMtha samarpita kiyA jAnevAlA hai / aise sAhityakoM kI sevAkA samAjako mUlyAMkana karanA caahiye| una jaisI laganakA maiMne dUsarA vyakti nahIM dekhA / maiM kAmanA karatA hU~ ki zrI agaracandrajI nAhaTA cirajIvI hoM, jisase ve adhika sAhitya-sevA kara sakeM / cirajIvA hoM paM0 paramAnandajI zAstrI karatA zrI agaracandajI nAhaTA jaina hI nahIM varan rAjasthAna ke sAhitya jagat ke eka apUrva vidvAn hone ke nAte rAjasthAnake gaurava -stambha haiM / ve zodha vidvAnoMmeM zrama aura sAdhanAkA aisA apUrva samanvaya liye hue hai| ki na kevala zodhakarmiyoM varan vizvavidyAlayoMke snAtakottaroM evaM vidvAnoMko bhI Apake zodhakArya ke sahayogakI sadaiva apekSA rahatI hai / zodhake kSetra meM ApakI maulika denake prati jaina evaM sAhitya jagat ApakA sadaiva RNI rahegA / Apase eka bAra sAkSAtkAra hone ke bAda zAyada hI koI viralA hogA jo ApakI sAdagI, saMyamI jIvana aura zodhakI niSThAse prabhAvita hue binA raha sakegA / ApakI SaSTi pUrtike upalakSya meM ApakA hRdayase abhinandana karatA huA, zatAyu honekI maMgala kAmanA 1 abhinandana para ( mAlArpaNa ke sAtha) do zabda balavanta siMha mehatA sAhitya mahArathI paM0 pannAlAla sAhityAcAryaM vividha patrapatrikAoM meM prakAzita honevAle aneka lekhoMko dekhakara mana aba bhI Azcarya meM DUba jAtA hai ki agaracandajI nAhaTA kitanA likhate haiM ? inakA adhyayana kitanA agAdha hai ? sAhityika, aitihAsika, dhArmika tathA purAtattva Adise sambaddha Apake lekha eka naI dizA tathA naI cetanA pradAna karate haiM / sAhitya saMgrahakI ora hI ApakI abhiruci nahIM hai kintu usakA sUkSmatama adhyayana karanemeM bhI ApakI bar3I abhiruci hai / digambara aura zvetAmbara - donoM AmnAyoMke granthoMkA pragAr3ha adhyayana Apane kiyA hai / vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 205 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammeda zikharajI meM saMpanna syAdvAda mahAvidyAlayake svarNa jayantI mahotsavake samaya sabhAmeM bahata U~cI pagar3I bAMdhakara baiThe hae cintA nimagna eka vyaktiko dekhakara maiMne paM0 kailAzacandajIse pUchA ki ina mahAzayakI pagar3I to sabase nirAlI dikhatI hai ? kauna haiM yaha? paNDitajo ne uttara diyA-Apa nahIM jAnate ? yaha bIkAnerake agaracandajI nAhaTA haiN| paNDitajoke dvArA ApakA paricaya prApta kara maiM nAhaTAjIke pAsa khisaka gayA jisase pratyakSa paricayakI abhilASA hama donoMkI pUrNa huii| patrAcArakA paricaya to bahuta pahalese thA, parantu pratyakSa paricayakA avasara usI samaya prApta huA thA / isa sAhitya mahArathIke prati mere hRdayameM bahuta zraddhA hai| abhinandanakI velAmeM maiM Apake dIrghAyuSya honekI maGgalakAmanA karatA huuN| abhinandanIya nAhaTAjI bhaMvaramala siMghI bhAI agaracandajI nAhaTAne sAhitya aura itihAsake kSetrameM jo zodhakArya kiyA hai, jo sAmagrI apane saMpAdana aura lekhanake dvArA dI hai, vaha bahumUlya hai aura bahumUlya rhegii| jisa saMkalpase, niSThAse aura zramasAdhanAse unhoMne AjIvana sAhitya-sevA kI hai, vaha anukaraNIya hai| parantu kyA sahaja hI unakA anukaraNa kiyA jA sakatA hai? jisa samAjameM artha hI anukaraNIya hai, vahA~ vidyA-sAdhanAmeM lage raha jIvanako saphala banAnA bar3A kaThina kArya hai / vaha kaThina hai, isIlie abhinandanIya hai| bhAI agaracandajI ko maiM 25-30 varSoM se jAnatA hU~ aura unakI mUka sAhitya-sAdhanAkA prazaMsakarahA hai| bhAI bhaMvaralAlajI nAhaTAne bhI isa kAryameM agaracandajIko jo sahayoga diyA hai, vaha bhI ati malyavAna hai / ataH abhinandana bhI donoMkA sAtha-sAtha ho, yaha ucita hI hai| ina donoMke satata prayatnoMke binA bahata sI durlabha aitihAsika sAmagrI aMdheremeM hI par3I raha jAtI / donoMke aneka-aneka abhinandana sahita itihAsake zreSTha pujArI phatahacanda zrIlAlajI jaba maiM bAlakathA aura zrI AtmAnanda jaina gurukula gujarAnavAlAmeM par3hatA thA tabase hI Apake prati merI zraddhA thii| aneka patra-patrikAoMmeM Apake lekha Ate the| ApakA nAma to mere mastiSkameM apa kara baiThA hI thA parantu sAkSAtkAra nahIM huA thaa| jaba AcArya zrI vijayavallabhasUrIzvarajI mahArAja sAhabakA cAturmAsa bIkAnerameM rAmapuriyA bhavanameM huA usa vakta maiM AcAryazrIkA itihAsa likhatA thA, Apake priya ziSya zrIsamudravijayasUrIzvarajI va vizuddhavijayajI mahArAjakI urdUkI DAyariyoMkA hindI meM anuvAda karatA thA tathA munirAjazrI vizAradavijayajI ko par3hAtA bhI thA / nAhaTA jIse sAkSAtkAra huaa| ApakA vistRta sarasvatI maMdira bhI dekhA / Apake bhatIje zrI bhavaralAlajI bhI utsAhaprada nikle| nAhaTA sAhabakI saralatA, jJAnapipAsA, zAMtacittatA, saralatA mere manapara 206 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chA gaI / pazcAt jaba maiM zrI kesariyAjI jainagurukula cittaur3agar3ha meM gRhapatikA kArya karatA thA Apa bhI kArya vazAt cederiyA gA~vameM zrI jinavijayajI se milane padhAre the taba kucha samaya sAtha rahanekA saubhAgya prApta huA thA / itihAsake uccakoTike vidvAn va anya viSayoMmeM niSNAMta pAraMgata zikhara sthAnIya gaNamAnya vyaktikI nikhAlasatA, apanI bhASA va bhUSApara gauravane mere manapara anokhI chApa DAlI / vahI bIkAnerI pagar3I, U~cIU~cI do lAMgI jAr3I dhotI, TheTha mAravAr3I vezakA Adarza thI / bolacAla meM AtmanirbharatA, AtmasammAnake sAtha nirabhimAnatA kI vaha somyamUrti Aja bhI mere manameM basI huI hai / pazcAt to merI prArthanApara Apake kaI patra milate rahe / maiM 'mahAtmA saMdeza' va 'mahAtmA baMdhu' nAmaka mAsika patra cittaur3a se nikAlatA thA taba Apake lekha samayapara avazya mila jAte the / Apake lekhoMse mujhe preraNA, utsAha va jJAnavarddhana prApta hotA rahA hai / abhI bhI maiM sumerapurase 'varddhamAna-saMdeza' patrikA nikAla rahA hU~ usake lie ApakA lekha kabhIse prApta hai / mujhe Azcarya hai ki isa 'samaya nahIM' ke jamAne meM Apa itanA samaya kahA~se nikAla lete haiM / hara sAhityika sabhA meM upasthiti va hara aitihAsika graMtha meM ApakA lekha dekhakara prasannatA hotI hai / umrakI dRSTise ApameM koI thakAvaTa pratIta nahIM hotI jahA~ anya lekhaka pramAda sevana karate haiM vahA~ Apa satata jAgRta milate haiM / ApakI zodha - buddhi va zodha utkaMThA jaina samAja va jaina sAhitya ko baradAna siddha huI hai aura Age bhI hogI / Apane aise kaI lekha prazastiyA~ va zAstrIya pramANopekSita tathya pragaTa kie haiM, jo kalpanAmeM bhI nahIM the / Apa jaina samAja ke camakate sitAre haiM, amUlya hIre haiM evaM itihAsake zreSTha pujArI haiM / eka vyaktikA vidvAn honeke sAtha hI udAradhanI honA kahIM nahIM pAyA jAtA / lakSmI va sarasvatI kA eka hI sAtha eka hI vararAjA ko varamAlA pahanAnA anahonI bAta hai, parantu donoM deviyA~ Apapara prasanna haiM / Apane apane pustakAlayameM jina amUlya graMthoMkA saMgraha kiyA hai usakI kadra cAhe Ajake samAjakI dRSTimeM na ho parantu bhAvI samAja isakA mUlyAMkana karegA / ApakI preraNA se kaI vidyArthI Age bar3he haiM, kitanoMko cetanA milI hai| bIkAnerakA hI nahIM, varana pUre bhAratavarSakA jaina samAja Apake sukRtyoMkA RNI hai / zAsanadeva Apako cirAyu va sazakta rakhe tAki Apake dvArA deza, dharma va samAjakI sevA niraMtara hotI rahe / ApakA vyaktigata dharmasneha mujhapara hai usameM vRddhi hotI rahe, yahI apekSA hai / nAhaTAjI : sva0 DaoN0 vAsudevazaraNa agravAlakI dRSTi meM DaoN0 satyanArAyaNa svAmI sva0 DA0 vAsudevazaraNa agravAla zraddheya nAhaTAjI ke abhinna aura AdaraNIya mitra the| donoM dUdha aura pAnI kI taraha paraspara ghula-milakara eka the / unakI vidyamAnatAmeM yadi prastuta graMtha nikalatA to, koI Azcarya nahIM, ve hI isake pramukha sUtradhAra hote| donoMkI vidvattA aura mahAnatA to asaMdigdha hai hI, yahA~ mAtra unake anavadya sneha ko aMkita karane kA vinamra prayAsa kiyA jA rahA hai| saMgRhIta uddharaNa nAhaTAjIko likhe DAkTara sAhabake patroMse aura unhIMkI likhI nAhaTAjIke graMthoMkI bhUmikAoMse liye gaye haiM / vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 207 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ proviziyala myUjiyama lakhanaU, di0 28-7-43 vijJaziromaNi zrI nAhaTAjI, ___ namaH / ApakA 14 tArIkhakA kRpApatra milaa| Apake vidvattApUrNa lekhoMko par3hakara mujhe pahale bhI Apake nAmakA paricaya thA, parantu isa patra kI prAptise ApakI vidyAnurAgitA aura sajjanatAkA eka nayA paricaya milA aura cittameM bahuta Ananda prApta huaa| Apa sacamuca adhyavasAyazIla vidvAn haiM aura jainasAhitya tathA itihAsakI khojakA jo bahumalya kArya Apa kara rahe haiM vaha adbhuta hai| 'zrIjinaprabhasUri' para ApakA lekha aneka mUlyavAn sUcanAoMse alaMkRta hai| isI prakAra 'satyAsIyA duSkAla chattIsI' lekha bhI sAmAjika itihAsake lie atyaMta mahattvapUrNa hai| yadi Apa kRpA karake apane anya upalabdha lekhoMkI pratiyA~ bhI bheja sakeM to maiM bahuta AbhArI hNgaa| maiM apane kucha lekhoMke ripriMTa bhejatA huuN| AzA hai Apake sAtha sAhityika paricaya uttarottara vRddhi ko prApta hokara vizeSa upayogI siddha hogaa| vinIta -vAsudevazaraNa X X ApakI prAcIna zodhaviSayaka pravRttise isa prakAra paricita hokara aparicita Ananda huaa| ApakA kArya vizeSataH hindI bhASAkA bhaMDAra bhara rahA hai isa bAtase aura bhI adhika paritoSa hai| X 'yugapradhAna zrI jinacandrasUri' pustaka bahuta hI chAna-bInake bAda saccI aitihAsika paddhatise likhI gaI hai| bhAratIya itihAsake aneka bhale srotoMse yaha hamArA paricaya karAtI hai| isameM saMdeha nahIM ki akabarakAlIna jina mahAtmAoMne bhAratIya dharmake sammAnArtha prayatna kiyA thA, unameM jaina samAjameM zrI harivijaya, vijayasena, siddhicandra, bhAnucandra ke atirikta yugapradhAna zrI jinacandrasUrikA bhI pradhAna sthAna svIkRta karanA par3egA / avazya hI inakI gaNanA usa yugake udAtta mastiSkoMmeM kI jAnI caahie| jisa ucca paristhitimeM jAtIya aura saMpradAyagata pakSapAtI pIche chaTa jAte haiM, vizuddha aitihAsikako usa U~cI AsaMdIse jaba akabarIya yugakA samagra adhyayana kiyA jAyagA, taba jainAcArya sUri mahodayoM dvArA kI huI sAMskRtika sevAkA pUrA mahattva prakAzameM AegA / maiM hRdayase cAhatA hU~ ki Apake dvArA isI prakAra aitihAsika zodhakA kArya jArI rhe| (lakhanaU, 18-8-43) [ 3 ] Azvina zukla 8 ko eka patra sevAmeM bhejA thA jisameM jaina-sAhityameM prAcIna rAsokI paraMparApara nibaMdha likhane kI prArthanA kI gaI thii| AzA hai Apane ise svIkAra kara liyA hai| kucha navIna sAmagrI Apake dvArA vikramAMkako milanI caahie| ApakA adhyayana vizAla hai aura Apa jaba likhate haiM khUba sAragarbhita likhate haiN| ataeva merA vizeSa Agraha Apa se hai kyoMki vikramAMkake dvArA adhika se adhika hiMdI janatA taka ApakI sAmagrI aura sUcanA pahu~cAI jA skegii| ( lakhanaU, 5 / 11 kArtika zukla 8, saM0 2000 vi0) 208 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 ] mujha vidita hai ki Apa binA dikhAveke Thosa sAhitya sevA karaneke vratI haiM aura Apane apanI aMta - rAtmAkI laganase prAcIna sAhitya zodha saMbaMdhI pracura sAmagrIkA saMgraha kiyA hai / Izvara kareM yaha saba sAmagrI surakSita rUpameM eka saMsthAmeM rakkhI jA sake jo bhaviSya meM sAhitya zodhake kAryako aura Age bar3hAve / ( naI dillI, 12-10-49 ) [5] ApakA lekha 'kavi- samaya - sundara' para maiMne abhI vizeSa rItise pddh'aa| isameM Apane bahuta parizrama aura khojase samaya sundarake viSayako jAnakArIkA saMgraha kiyA hai / madhyakAlIna hiMdI sAhityake solahavIM zatI ke itihAsake lie isa prakArakI sUcanAe~ kisI dina anamola samajhI jAya~gI / ( naI dillI, 3-12-49 ) [ 6 ] caupAI, battIsI, chattIsI, bAvanI, aSTaka, stavana, sajjhAya Adi-Adi sAhitya racanAke jo aneka prakAra jaina kaviyoMne apanAe unapara vistRta lekha kabhI avazya honA caahie| Apa kRpayA isa saMbaMdha kI sAmagrIkA saMkalana karate raheM aura kabhI patrikAke lie likheM / ( naI dillI, 3-12-49 ) 7 ] Apane jaina-sAhitya ke avalokanake lie jo preraNA mujhe dI hai, usake lie bahuta anugraha mAnatA hU~ / maiM avakAza milate hI isa sAhityakA pArAyaNa karU~gA / Agama sAhitya to mujhe bahuta hI priya hai / maiM bhI samajhatA hU~ ki usase paricita hue binA saMskRtiviSayaka merA jJAna adhUrA rahegA / ( kAzI vizvavidyAlaya, 9-9-52 ) [ 8 ] merI dIrghasUtratAne ApakA dhairyabAMdha bhI kSubhita kara diyA / mujhe sacamuca lajjA AtI hai kyoMki maiM apane Apako isase adhika udyamI nahIM banA pAtA / X X X 'sAlva janapada' lekha maiMne adhika pracArakI dRSTise sarala bhAvase donoM patroMko bheja diyA thA / 'rAjasthAna bhAratI' aura 'avaMtikA' ke pAThaka bilkula alaga haiN| maiMne isameM truTi nahIM maanii| para Apa ThIka na samajheM to Age dhyAna karUMgA / kabhI-kabhI lekhoMke tagAdoMse Akula hokara bhI eka lekha kaI jagaha dekara jAna bacAtA rahA hU~ / Apake jaise lekha siddhi kI spRhA karatA hU~ / ( kAzI vizvavidyAlaya, 16 - 12-52 ) 9 } ApakA 13-9-53 kA patra mujhe pUnA - bar3audA yAtrA se lauTanepara milA / Apake snehayukta prasanna mAnobhAvase maiM gadgad ho gayA huuN| yaha ApakI sahiSNutA udAratA hai jo Apane kSamApanaparva ke avasara mujhe likhA hai / vastutaH isa puNyaparva ke upalakSyameM Apase kSamApana cAhatA hU~ ki mere dIrghasUtrI svabhAvake kAraNa Apako asuvidhA rahI hai / 27 ( kAzI vizvavidyAlaya, 25-9-53 ) vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 209 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 10 ] zrI agaracandajI nAhaTA vikhyAta zodhakartA vidvAn hai| unake dvArA saMpAdita sabhA-zrRMgAra grantha sAMskRtika zabdAvalIkI dRSTise mahattvapUrNa hai| nAhaTAjIne isa saMgrahameM viSayakA vibhAjana kiyA hai / vaha unakA apanA hai / varNana saMgrahoMko yathArUpa na chApakara unameMse eka jaise viSayoMkA saMkalana kara diyA hai| hama zrI nAhaTAjIke anugRhIta haiM ki unhoMne parizramapUrvaka isa prakArake sAhityakI rakSA kii| ( bhUmikA, 'sabhA zRMgAra' 6-4-59) zrI agaracaMda nAhaTA va bhaMvaralAla nAhaTA rAjasthAnake atizreSTha karmaTha sAhityika haiM / eka pratiSThita vyApArI parivArameM unakA janma huaa| skUla-kAlejI zikSAse prAyaH bace rahe / kintu apanI sahaja pratibhAke balapara unhoMne sAhityake vAstavika kSetrameM praveza kiyA, aura kuzAgra buddhi evaM zrama donoMkI bharapura pUjIse unhoMne prAcIna granthoMke uddhAra aura itihAsake adhyayanameM abhUtapUrva saphalatA prApta kii| pichalI sahasrAbdI meM jisa bhavya aura bahumukhI jaina dhArmika saMskRtikA rAjasthAna aura pazcimI bhArata meM vikAsa huA, usake aneka sUtra nAhaTAjIke vyaktitvameM mAno bIjarUpase samAviSTa ho gae haiN| unhIMke phalasvarUpa prAcIna grantha bhaMDAra, saMgha, AcArya, maMdira, zrAvakoMke gotra Adi aneka viSayoMke itihAsameM nAhaTAjI kI sahaja ruci hai aura usa vividha sAmagrIke saMkalana, adhyayana aura vyAkhyA meM lage hue apane samayakA sadupayoga kara rahe haiN| lagabhaga eka sahasra saMkhyaka lekha aura kitane hI grantha ina viSayoM ke sambandhameM hindIkI patra-patrikAoMmeM prakAzita karA cuke haiN| abhI bhI madhyAhnake sUryakI bhAMti unake prakhara jJAnakI razmiyA~ barAbara phaila rahI haiN| jahAM pahale kucha nahIM thA, vahA~ apane parizramase kaNa-kaNa jor3akara arthakA sumeru saMgrahIta kara lenA, yahI kuzala vyApArika buddhikA lakSaNa hai| isakA pramANa zrI abhaya jaina pustakAlayake rUpameM prApta hai| nAhaTAjIne pichale tIsa varSoM meM nirantara prayatna karate hue lagabhaga pandraha sahasra hastalikhita pratiyA~ vahA~ ekatra kI haiM evaM pA~ca sau ke lagabhaga guTakAkAra pratiyoMkA saMgraha kiyA hai / yaha sAmagrI rAjasthAna evaM dezake sAhityika evaM sAMskRtika itihAsake lie atIva maulika aura upayogI hai| jisa prakAra nadI-pravAhameMse bAlukA dhokara eka-eka kaNake rUpameM paupIlika suvarNa prApta kiyA jAtA thA, kucha usI prakArakA prayatna 'bIkAnera jaina lekha saMgraha' nAmaka prastuta granthameM nAhaTAjIne kiyA hai| prastuta saMgrahake lekhoMse jo aitihAsika aura sAMskRtika sAmagrI prApta hotI hai, usakA atyanta prAmANika aura vistRta vivecana vidvAn lekhakoMne apanI bhUmikAmeM kiyA hai / bIkAnerakI yAtrAkA eka bar3A AkarSaNa zrI agaracaMdajI nAhaTAke prAcIna granthoMke saMgraha aura kalAtmaka vastuoMke saMgrahako dekhanA thaa| vaha abhilASA yahA~ Akara pUrI huI / zrI nAhaTAjIne jisa laganase isa saMgrahako banAyA hai vaha prazaMsanIya hai| saMgrahameM lagabhaga 15 sahasra hastalikhita grantha haiM jinameM hindI bhASA aura sAhityake ATha sau varSoM kI anamola sAmagrI bharI huI hai| nAhaTAjIne akele eka saMsthAkA kAma pUrA kiyA hai / Age AnevAlI pIr3hiyA~ isake lie unakI AbhArI rheNgii| jisa tatparatAse unhoMne saMgrahakA kArya kiyA hai usase bhI adhika utsAha aura parizramase Apa isa sAmagrIke AdhArapara lekhana aura prakAzanakA kAma kara rahe haiM / avataka ve lagabhaga pAMca sau lekha likha cuke haiM jo adhikAMza unake apane saMgrahakI sAhityika sAmagrIpara Azrita haiM / eka sahasra varSoM taka jainoMne hindI bhASAke bhaMDArako vividha kRtiyoMse sampanna bnaayaa| vaha grantharAzi gujarAta rAjasthAna, saMyukta prAntake 210 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sarasvatI bhaNDAroMmeM saubhAgyase surakSita hai| nAhaTAjIkA grantha saMgraha isI prakArakA eka sarasvatI bhaNDAra / zIghra hI hindIkI zodha saMsthAoMko isa sAmagrIke vyavasthita prakAzanakA uttaradAyitva saMbhAlanA caahie| AzA hai nAhaTAjIke jIvanakAlameM hI yaha kArya bahuta kucha Age bddh'egaa| yaha jAnakara prasannatA huI ki Apa abhItaka apane saMgrahako bar3hA rahe haiM aura bhaviSyameM eka pRthak bhavanameM usako sthApita karanA cAhate haiN| isa kAryameM unake vidyApremI bhatIje zrI bhaMvaralAla nAhaTA bhI unake sahayogI haiM jinhoMne adhikAMza kalAkI sAmagrI ekatra karane meM sahAyatA dI hai / nAhaTAjI jisa mukta hRdayase apanI priya sAmagrIko vidvAnoMke lie sulabha kara dete haiM isakA vyaktigata anubhava karake merA hRdaya gadagada ho gyaa| nissandeha nAhaTA-saMgraha hindI sAhityakI eka amUlya nidhi hai| Izvara usakA saMvardhana kare / vAsudezaraNa agravAla sarasvatI evaM lakSmIkA virala saMgama muni zrI kanhaiyAlAlajI 'kamala' zrImAn agaracandajI nAhaTAkA abhinandana-samAroha manAyA jA rahA hai, yaha zubha saMvAda pAkara hRdayameM pramoda-bhAva jaga uThA / zrInAhaTAjI udAra vicAroMke samanvaya premI vidvAn haiN| unakI dRSTi aitihAsika haiM, sAtha hI anekAMta pradhAna bhii| eka saMpradAya vizeSake anuyAyI hote hae bhI ve sAMpradAyika mAnasake nahIM haiM, aisA maiMne unake lekhoM Adise jAnA hai aura mujhe isakI vizeSa prasannatA huI hai / zrInAhaTAjIne jaina-sAhitya aura jaina-itihAsake sambandhameM bahata hI khoja-bIna karake pracura durlabha sAmagrI pAThakoM ke samakSa prastuta kI hai| ve anadhitsu aura adhyayanazIla vRttike haiN| eka hI sAtha lakSmI aura sarasvatIkA saMgama unameM dekhA jA sakatA hai| vidyA, vinaya aura vivekako tripuTI unakA Adarza hai aura meM ise hI eka sacce vidvAnkI kasauTI mAnatA haiN| aise vidvAnakA abhinandana vAstavameM guNAnurAgakA paricAyaka hai aura yaha sabake lie anukaraNIya hai| seTha aura sAhitya-sevI zrI madhukara muni zrIyuta agaracandajI nAhaTA eka sarasvatI-samupAsaka sAhityasevI zrImanta seTha haiM / sAhitya-sevA nAhaTAjIke jIvanakA lakSya hai| hamArI jAnakArImeM jo bhI samAcAra-patra haiM, cAhe ve dainika hoM athavA sAptAhika, pAkSika, mAsika va traimAsika hoM, prAyaH una sabameM Apake nibaMdha nikalate rahe haiM / aneka pustakoMkA sampAdana bhI Apane kiyA hai| muni zrI hajArImala smRti prakAzanase prakAzita 'aitihAsika-kAvyasaMgraha'kA saMpAdana bhI Apane hI kiyA hai| munizrI hajArImala smati graMthakI saMyojanAmeM bhI ApakA acchA sahayoga rahA hai| itihAsa anveSaNakI ora ApakI abhiruci adhika hai| Apake nibaMdhoMmeM aitihAsika-anusaMdhAnake tathya adhika milate haiN| yadyapi nAhaTAjIke caraNa aba vArdhakyakI ora bar3hate jA rahe haiM, phira bhI ApameM yuvAvasthA-sI majabUtI hai aura karmaThatA hai / ataH Apa aba bhI atIva utsAhake sAtha sAhitya-sevA karate jA rahe haiN| nAhaTAjIke lie jo abhinaMdana samAroha ho rahA hai, usake lie zubha kAmanA hai / sAhityasevAke mAdhyamase nAhaTAjI AdhyAtmikatAke carama vikAsakI ora bar3hate cleN| vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 211 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahumukhI pratibhA ke dhanI : nAhaTAjI zrI devendramuni zAstrI mahAn sAhityakAra zrI agaracandajI nAhaTAkA vyaktitva aura kRtitva atyadhika garimAmaya rahA hai / bahumukhI pratibhA ke dhanI haiM aura ve vicAroMkI dRSTise himAlayase bhI adhika U~ce haiM aura sAgarase bhI adhika gaMbhIra haiM / ve vicAraka haiM, cintaka haiM, lekhaka haiM, samAlocaka haiM, saMzodhaka haiM / itihAsa aura purAtattva unakA priya viSaya hai, unhoMne anekoM ajJAta lekhaka kaviyoMkI kRtiyoMkI khoja kI haiM / jahA~ bhI kucha bhI prApta huA use prApta karanekA prayAsa kiyA hai| jaina lekhakoM va kaviyoM para hI nahIM, vaidika paramparAke lekhakoM va kaviyoMpara bhI unhoMne acchI tarahase likhA hai / sampradAyavAdake cintanase mukta hokara taTastha dRSTi cintana karanA unakA svabhAva rahA hai / parantu nAhaTAjI isa bAta ke apavAda rahe haiM / Azcarya to isa bAta para hai ki aisA koI viSaya nahIM, jisapara unhoMne nahIM likhA ho / bhAratakI aisI koI jaina- ajaina patrikA nahIM, jisameM unake lekha na chape / tIna hajArase bhI adhika nibandha likhanA koI sAdhAraNa bAta nahIM hai, para paritApa hai ki unake nibandhoMke saMgraha Ajataka prakAzita nahIM ho sake haiN| unake kitane hI nibandha itane mahatvapUrNa va zodhapradhAna haiM ki vijJa par3hakara jhUmane lagate haiM / AvazyakatA hai ki unake nibandhoMkA viSaya kI dRSTi se vargIkaraNa kara pRthak-pRthak jildoMmeM prakAzana karavAyA jAe, jisase ve sabhI ke liye upayogI ho skeN| nAhAjI se sarvaprathama merA paricaya san 1955 meM jayapura meM huA thA, usa samaya maiM 'jinavANI' patrikAkA sampAdana karatA thA / usake pazcAt 1962 meM ve mujhe jodhapurameM mile the, jahA~para maiM pUjya gurudeva rAjasthAna kezarI prasiddha vaktA paM0 pravara zrI puSkara munijIke netRtvameM zrI amarajaina jJAna bhaNDArakA sUcIpatra taiyAra kara rahA thA / nAhaTAjIne hastalikhita granthoMkA sUcIpatra dekhakara prasannatA vyakta kI / usa samaya maiMne apanI sampAdita 'jindagI kI muskAna', 'sAdhanAkA rAjamArga, Adi pustakeM unheM bheMTa kI / jaina itihAsa ke sambandhameM carcA calanepara unhoMne lokAzAha Adike sambandhameM aneka bAteM batalAIM aura kahA ki Apa jina granthoMkA upayoga karanA cAheM mere saMgrahAlayase saharSa ma~gA sakate haiM / AcArya bhadrabAhu racita kalpasUtrakA maiMne sampAdana kiyA aura vaha san 1968 meM 'zrI amara jaina Agama zodha saMsthAna gar3hasivAnAse prakAzita huA / graMtha abhiprAyArtha nAhaTAjIko bhejA gayA / nAhaTAjIne graMthako dekhakara hArdika prasannatA vyakta kI / unhoMne bhAvanagarase prakAzita 'jaina' patrake paryuSaNa vizeSAGka meM fear ki Ajataka prakAzita aura sampAdita kalpasUtra meM yaha kalpasUtra sarvazreSTha hai / unhoMne mujhe aneka saMzodhana bhI bheje, jisakA upayoga abhI prakAzita hue kalpasUtra ke gujarAtI saMskaraNa meM maiMne kiyA hai / 'bhagavAn pArzva]: eka samIkSAtmaka adhyayana', 'sAhitya aura saMskRti', 'RSabhadeva : eka parizIlana', granthoMpara bhI unhoMne apane sujhAva diye| ,jinako dekhakara mujhe anubhava huA hai ki nAhaTAjIkA kitanA gaMbhIra adhyayana hai / sAtha hI unameM kitanI saralatA va sneha hai / unhoMne samaya-samayapara anupalabdha grantha mujhe upayoga karaneke lie bhI bheje haiM / 'bhagavAn ariSTanemi aura karmayogI zrIkRSNa : eka anuzIlana' grantha maiMne likhA / nAhaTAjIne usakI pANDulipi dekhakara aneka sthaloMpara saMzodhanake lie sUcanA dii| sAtha hI usapara unhoMne mahattvapUrNa bhUmikA bhI likha dI / vaha grantha 'zrItAraka guru jaina granthAlaya padarAr3A, ji0 udayapurase prakAzita huA / 212 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhI nAhaTAjI zrImAnatuMgasUri sArasvata samArohameM bambaI Aye to punaH dIrghakAlake pazcAt sAkSAt milanekA avasara milA / anekoM sAhityika viSayoMpara unase khulakara vArtAlApa huA / vArtAlApake prasagama majhe aisA anubhava huA ki nAhaTAjI vastutaH calate-phirate pustakAlaya haiN| ye lakSmI-putra hI nahIM, sarasvatI putra bhI haiM / inakA abhinandana kiyA jA rahA hai| unakA abhinandana vastutaH unake bahuvidha guNoMkA abhinandana hai, ye cirAyu hokara atyadhika sAhityika va dhArmika sevA kareM, yahI hArdika maMgala kAmanA hai| sAhityika seTha zrI agaracaMda nAhaTA zrI rAmanivAsa svAmI 'viveka vikAsa' kA prakAzana julAI san 1968meM prArambha kiyA thaa| taba yaha AvazyakatA anubhava haI ki rAjasthAnake katipaya sAhityakAroMse samparka kiyA jaay| rAjasthAnI bhASA va itihAsake suparicita lekhaka zrI savAI siMha dhamorAne jinakA 'viveka vikAsa ke sAtha Arambhase hI nikaTakA saMbandha rahA hai, isa saMbandhameM agaracanda nAhaTAkA bhI nAma liyA / yaha prArambhika paricaya hai zrI nAhaTAkA viveka-vikAsa parivAra se / isake uparAnta to unase patra-vyavahAra hotA hI rahA hai| paraspara vicAroM kA AdAna-pradAna bhI hai| viveka-vikAsa ko isa bAtakI prasannatA hai ki hamAre yahA~ katipaya zodha-chAtra adhyayana hetu Ate rahate haiN| rAjasthAnI bhASA aura sAhityake atirikta itihAsa-saMbandhI anekAneka gutthiyoM para carcAyeM hI hotI rahatI haiN| hamAre sampAdaka maNDalake sadasya saMdarbha meM sadA hI nAhaTAjIkA nAma liyA karate haiN| katipaya chAtroMko bIkAnera jAte samaya nAhaTAjIke pustakAlayameM amuka-amuka grantha dekhiyegA, isa prakArakA parAmarza dete rahate haiN| zrI nAhaTAjI kA pustakAlaya vAstava meM rAjasthAnI va rAjasthAna kI dRSTise anupama dena hai| jisa prakAra seTha loga dhana ajita karate haiM, zrI nAhaTAne usI prakAra sAhityika pANDulipiyA~ ekatrita kara apane seTha nAma ko sArthaka kiyA hai| isa dizAmeM seThoMkI sI saMcaya-vatti aura aura abhyAsa unakA vaMzAnugata hai| isIlie hama unheM sAhityika seTha kahate saMkoca nahIM karate / samAja-vAdake isa yugameM Arthika vizeSatA ko miTAne hetu saMkalpa liye hae rAjanItijJa sambhavataH paMjI baToranevAle seThoM kI sampati sImita kara deM parantu isa sAhityika seTha kI saMcita nidhi para unakA yaha astra bhI nahIM calegA / pU~jIvAdI seTha samApta ho sakate haiM parantu yaha sAhityakAra seTha taba bhI usI zAna se DaTA rahegA jisa prakAra Aja DaTA hai| nAhaTAjI sadaiva amara-seTha rheNge| aise sAhityakArakA abhinandana honA vAstavameM eka zubha saMketa hai, jisase bhAvI pIr3hI preraNA legii| 'viveka vikAsa' parivAra isa avasara para hArdika abhinandana prastuta karatA hai aura zubhakAmanA karatA hai ki zrI nAhaTAjI sAhitya sevArtha dIrghajIvI hoN| vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 213 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubhakAmanA zrI hIrAlAla zAstrI maiM bhAI zrI agaracandajI nAhaTAke sAhityika kAryakI prazaMsA cirakAlase sunatA A rahA thA / kucha samaya pahale merA haidarAbAdameM unase sAkSAtkAra huaa| taba maiM unakI maulika pratibhAse atyanta prabhAvita huaa| abhI nAhaTA abhinandana smArikAkI vivaraNikAko dekhanese mujhe mAlUma huA ki jitanA maiMne suna rakhA thA yA jitanI maiMne kalpanA kara rakhI thI, usase kaI gunA jyAdA kAma bhAI nAhaTAjIke hAtha se ho cukA hai| itane bar3e kAmameM unako apane bhatIje zrI bhaMvaralAlajI nAhaTAkA sahayoga bhI milA, yaha avazya hI harSa kA viSaya hai| maiM zrI nAhaTAjIkI pragalbhatA aura niSThAke lie unakA sasneha abhinandana karatA hai aura unakI uttarottara adhikAdhika saphalatAke lie apanI hArdika zubhakAmanA prakaTa karatA hai| sAhityika vibhUti nAhaTAjI zrI maMgaladAsa svAmI yugayugAntaroMse hamArA yaha Arya saMskRtikA janmadAtA mahAn bhArata deza bhUmaNDalameM apanA vizeSa sthAna rakhatA AyA hai| yaha puNyazloka pAvana deza apane aneka pradezako apane aMcalameM liye hue hai| ina pradezoMmeM apanI vibhinna vizeSatAoMke kAraNa hamArA yaha rAjasthAna pradeza bhI mahAn gauravazAlI va samAdaraNIya prathama paMktimeM apanA viziSTa sthAna rakhatA hai| rAjasthAnakI vaise to khyAti vIra-prasavAke rUpameM haiM para isa pAvana bha ne jisa prakAra aneka zauryazAlI vIroMko janma diyA usI taraha isa bhUmine dAnI-tyAgI-tapasvI. bhakta, mahAtmA, vidvAn, kavi, racanAkAra, prabhAvI zAsaka-yati, vratiyoM va satiyoMko bhI agaNita saMkhyA meM janma diyA hai| rAjasthAnameM saMskRta-prAkRta, DiMgala, piMgala meM saMcita va aprakAzita itanA prAcIna sAhitya hai jisakA ki abhI hamAre dezake sAhityikoM kA hI pUrA patA nahIM hai| isa ora abhI jisa prakArakA dhyAna diyA jAnA thA vaisA dhyAna nahIM diyA gayA hai| kheda hai ki isa udAsInatAke kAraNa dina-pratidina prAcIna sAhityakA lopa hotA jA rahA hai / mUrtiyoM, citra, tathA anya kalAkRtiyoMkI corI tathA prAcIna sAhityakA vyApAra joroM para hai jisase isa anupama nidhiko dina-dina kSati pahuMcAI jA rahI hai| jisakI rakSAke liye satata jAgarUka praharI caahiye| jaise ki hamAre carita nAyaka nAhaTAjI haiN| ina prAcIna sAhityake paramopAsaka, vinIta. madabhASI, nirabhimAnI, satata sAhitya sAdhanA ke dhanI nAhaTAjIko janma denekA gaurava isI rAjasthAnakI bhami ko hai| nAhaTAjIkI janmasthalIkI mahattAkA mahattva prApta huA rAThaura kulabhUSaNa mahArAja vIkAjI dvArA sthApita bIkAnera nagarako nAhaTAjIne apanI utkRSTa vividhatAoMse janmadAtunagarIke gauravako gauravazAlI banAne meM apanA athaka prayoga kiyA hai va kara rahe haiN| vyaktitva nAhaTAjI bahuta hI sAdagI-priya vyakti haiN| unakI veza-bhUSA paramparAgata sAmAjika rItike anusAra hai| yadi koI aparicita vyakti pahilI bAra nAhaTAjI se sAkSAt karegA to zAyada vaha unakI isa mAravAr3I veza-bhUSAko dekhakara isa bhrAnti meM ulajhegA ki kyoM ? sAhityakA ananya upAsaka tathA prAcIna sAhityakI 214 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khojameM anavarata apaneko lagAnevAlA yahI vyakti hai| unakI pagar3I-dhotI-kuratA-sAdA koTa unheM sIdhe rUpameM eka vyAvasAyika vyakti pragaTa karegA na ki koI uccakoTikA saahity-premii| unakA bAlyakAla va zikSA bIkAnera nagara meM hI huii| unakA paramparAgata vyAvasAyika dhandhA hai| tadartha unakA AvAgamana kalakattA Adi bhAratake pramukha aura audyogika nagaroMmeM bhI hotA rahatA hai / Arambhase hI unameM sAhitya anuzIlanakI abhiruci thI-vahI abhiruci kAla pAkara vikasita hotI gayI jisane Age calakara unheM prAcIna sAhityakI sevAke liye tatpara kiyaa| ApakA svabhAva atyanta sarala tathA komala hai| namratA to ApameM kUTa-kUTakara bharI huI hai| eka bAra jo vyakti Apase mila letA hai vaha sarvadAke lie ApakA ho jAtA hai / ahaMkArakA to ApameM leza bhI nahIM hai-sIdhI-sAdI bhASAmeM Apase vArtA karate hue pratyeka vyaktimeM Apake prati AtmIya bhAvanA svataH hI binA prayAsa ghara kara letI hai / ApakA dvAra sabake lie samAna rUpase khulA rahatA hai| sAdhAraNase sAdhAraNa jijJAsu tathA bar3ese bar3e sAhityikake sAtha mAnavIya vyavahArameM kisI prakArakA bheda Apase nahIM bnegaa| zodha chAtroMke lie ApakA sahayoga sarvadA sulabha rahatA hai| sAhitya-premiyoM, sAhitya-lekhakoM, sampAdakoM, sAhitya marmajJoMke lie ApakA ghara unhIMke gharake samAna upayogameM AtA hai| samAgata atithiyoMkA sammAna bhAratIya paramparAnusAra atyanta sauhArdrapUrNa bhAvanAse kiyA jAtA hai| ApakA zAnta, vinIta, mRdula svabhAva hara aparicitako apanI ora AkarSita kara letA hai| Apake pUre vyaktitvakA mahattva zabdoM dvArA vyakta kara sakanA zakya nahIM hai yahI kahanA paryApta hai ki Apa mahAn vyaktitvake dhanI haiN| sAhitya-sAdhanA nAhaTAjI kA mukhya viSaya sAhityasAdhanA hai| ve paryApta samayase isI kArya meM lage hae haiN| unhoMne isa lakSyapUrti ke lie na mAlUma kaise-kaise prayAsa kiye va kaThinAiyoMse saMgharSa kiyA hai| jahA~ bhI unheM jJAta huA ki amuka jagaha amuka racanA prApta hai Apa tabhIse usake avalokana va pAMDulipiyoMke prayAsameM laga jAte hai / usa racanAkA vahA~ jAkara avalokana karate haiN| jisake pAsa vaha hai usakI pratilipikI vyavasthA karate haiM / Apake isa prayAsase anekoM racanA-grantha jo ki binA jAnakArIke kisI vasatemeM lipaTe saMsArase ojhala the ve prakAzameM Aye / vaise Apane prAcIna jaina sAhityakI racanAoMkA apane yahA~ acchA saMgraha kiyA hai tathA usake vivardhanameM aba bhI lage hue haiN| jaina sAhityakI aneka racanAoM kA sampAdanakara unako cirajIvana pradAna kiyA hai| ApakA "abhaya-granthAgAra" isakA utkRSTa pramANa hai ki Apako sAhitya sAdhanAkA lakSya kitanA uccakoTikA hai| Apake isa granthAgArameM na kevala jaina racanAoMkA hI saMgraha hai apitu isameM santa-sAhitya-DiMgala-kaviyoM ko racanAyeM-prAcIna khyAti-tathA piMgalakI racanAoMkA bhI upayukta saMgraha hai| Apane jisa taraha jaina-sAhityakA sampAdana kara unako surakSita kiyA usI taraha anya sAhityakI racanAoMkA sampAdana kara unheM bhI navajIvana pradAna kiyA hai| isa sampAdana kArya ke sAtha-sAtha Apane sAhityika prAmANika patrikAoM meM zodhamaya lekha bhI likhakara sAhitya seviyoMko naI-naI jAnakArI dene kA kArya bhI jArI rakhA hai| Apake anekoM lekha to anupalabdha sAhitya racanAoMke paricayAtmaka vivecana hai jisase racanAkAra-racanA tathA racanA kAlakA samyak bodha prApta hotA hai| Apa vaise rAjasthAnake sAhitya-gaganake udIyamAna nakSatra hI nahIM haiM apitu Apa to aba hamAre aMtaH / bhAratIya sAhitya jagatake sAhityikoMko ucca zreNI meM samAviSTa haiN| rAjasthAnakI ve saba saMsthAe~ jo sAhityake saMrakSaNa, prakAzana va saMgraha kAryameM saMlagna haiM Apake anubhava va vivekakA pUrA-pUrA lAbha uThAne meM sarvadA tatpara rahatI haiN| Apa rAjasthAna prAcya vidyAmandirakI samitike sammAnanIya sadasya haiN| vaise hI Apa sAhitya ekADemIke bhI mAnya sadasya haiN| isI taraha jo-jo aisI anya saMsthAyeM haiM jo ki sAhityika kAryameM vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 215 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lagI huI haiM ApakA unase bhI kisI-na-kisIke rUpameM sambandha banA huA hai -- ' kisIke Apa mAnya lekhaka haiM to fairs Apa sahAyaka haiM, kisIke grAhaka haiM, kisIke sahayogI haiM / Apa sadgRhastha tathA kuTumbIjana haiM / ataH Apako saba karttavyoM kA vahana karanA par3atA hai| sAtha hI apane pramukha lakSya sAhitya upAsanA meM kisI prakAra kamI yA bAdhA na Ane denA Apake vyAvahArika vaiziSTya hai / prAcIna sAhityakI pAMDulipiyoMkA pradeza bheda tathA lekhakoMkI vibhinnatAke kAraNa adhyayana manana sahaja sAdhya nahIM hai| isake lie dhairya ke sAtha tanmayatA se apaneko sUjhabUjhake sAtha lagAnA par3atA hai ? pratyeka zikSita bhI hai to bhI isameM saphala honA saMbhava nahIM hai / vividha pravRttiyoM meM pravRtta nAhaTAjIkI isa kSetrakI saphalatA unakI atyadhika lagana va tatparatAko hai / ve samAjasevI bhI haiM sAtha-sAtha vyavasAyI bhI aura ve kabhI suvyavasthita gRhastha bhI haiN| ina sabake sAtha-sAtha ve ekaniSThAvAn sAhitya sevI bhI haiM / Apake kSetroMkA bhAva vahana karate hue unameM jisa prakArase jitanA kArya prAcIna sAhityakI sevAkA kiyA hai usake udAharaNa bahuta hI kama dekhane meM Ate haiM / dhI ve tathA smRtike dhanI hai / jisase unakA sAhityika jJAna susthira va sthAyI hai / prAcIna sAhityakI pAMDulipiyoM meM kabhI-kabhI kaI taraha kI ulajhanoMkA sAmanA karanA par3atA hai| kisI pAMDulipimeM racanAkArakA nAma nahIM hai to kisImeM racanAkAla nahIM hai | kisImeM racanA sthAnakA ullekha nahIM hai to kisI meM pAMDulipi karanevAle kA nAma va kAlake ullekhakA hotA hai / aisI racanAoM kI ukta prakArakI ulajhanoMko sulajhAneke lie kaisA aura kitanA prayAsa karanA hotA hai isakI jAnakArI unhIMko jJAta hai jo svayaM prAcIna sAhityakI sevAmeM saMlagna haiM / nAhaTAjI meM ukta kAryake lie adamya utsAha / ve isa prasaMga meM kisI bhI bAdhAse na to ghabarAte haiM na hI anutsAhita hote haiM / ve dhairya tathA apanI UhanAse saba prakArakI bAdhAoMpara vijaya pA lete haiM / ve apane ApameM eka sacce sAhitya sAdhaka haiM / ve cirakAlataka isa sAhitya-sAdhanAmeM lage raheM tAki prAcIna sAhitya kI surakSA sevA barAbara banatI rahe / sampAdana va khojapUrNa lekha nAhaTAjI jaisA ki maiMne Upara vyakta kiyA hai ki ve na kevala prAcIna sAhityake saMgrahapremI hai| apitu unakA lakSya hai- -usa sAhityako prakAzameM lAkara use surakSita kara denA / tadartha sampAdana - prakAzana kI AvazyakatA hotI hai / nAhaTAjI apane balabUte para hI ina ubhaya kAryoM ( sampAdana - prakAzana ) kI pUrtikA bhI pUrA prayAsa karate haiM / Apane aneka granthoMkA sampAdana bhI kiyA hai tathA prakAzana bhI / prAcIna sAhityakI jaise-jaise navIna pAMDulipiyoMkI prApti hotI hai unakI pratilipi karAkara saMgrahIta karanA tathA samaya-samaya para una prApta granthoMke paricayAtmaka nibaMdha lekha una zodha-patrikAoM meM prakAzita karanA jisase sAhitya-premiyoM va khoja meM lage sAhityikoMkA navIna granthoM va racanAoM kA patA lagatA rhe| prakAzanameM arthakI AvazyakatA hotI hai tathA paricayAtmaka lekha likhanese pahile na gaharAIse anuzIlanakI AvazyakatA rahatI / sAtha hI racanAke pUrvAparakA gaharAI se manthana kara granthagata rahasyakA patA lagAyA jAtA hai| navIna racanAoMke paricayAtmaka lekhoM meM kabhI-kabhI aise mauke bhI A jAte haiM ki usake sahI niSkarSa taka pahu~canA kAphI kaThinAI pUrNa ho jAtA hai / usa sthitimeM apanI sUjha-bUjhase hI apanA dRSTikoNa abhivyakta karanA par3atA hai / aura tathya nirNayake lie anya pramANoM kI talAza karanI par3atI hai / phira bhI kucha bAteM aisI raha jAtI haiM jinako saMzayAtmaka sthiti meM hI rakha denA par3atA hai| jina sajjanoMmeM nAhaTAjI ke isa prakArake nibandha par3he haiM ve kaha sakate haiM ki unakA etad viSayaka prayAsa kitanA mahattvapUrNa hai / astu, nAhaTAjIkI kArya paddhati va unakA prAcIna sAhityake lie kitanA agAdha sneha hai usakA pUrA vivaraNa zakya nahIM hai kyoMki hRdayagata bhAvoMko usI rUpameM vyakta kara 216 : agaracanda nAhaTA abhinandana - graMtha Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakanA kaThina samasyA hai| ina paMktiyoMse hameM nAhaTAjIke sAhitya kSetrameM kiye jAnevAle prayAsoMkA saMkSepameM digdarzana mAtra hai, vizeSa anumAnase jJAtavya hai| kAmanA nAhaTAjIke abhinaMdanakA saMkalpa karanevAle sajjana atyanta dhanyavAdake mAtra hai| kyoMki unhoMne eka atIva aucityapUrNa Avazyaka kAryakI ora samucita vyAna diyA hai| sAhitya kSetrakA kArya eka kaThina sAdhanA hai| sarvasAdhAraNa usa prayAsakI jAnakArIse aparicita rahate hai| sAhitya-premIhI sAhitya sevI kA sakAma mUlyAMkana kara sakatA hai| AjakA yuga bhautika artha pradhAnatAkA yuga hai / isameM jJAnakA mahattva usa rUpameM mAnya nahIM hai| jisa rUpameM vaha honA caahie| "sarve guNAH kAJcanamAzrayanti" manuSyake saba guNa vidyA tathA zAlInatA arthake AyAma hai| guNa-vidyA zAlInatAkI vajAya arthake mahattvako sarvopari sthAna prApta hai| vidvAnoMkI-sAhityaseviyoMkI-zreSTha va sajjanapuruSoMkI samAjameM jaisI mAnyatA honI cAhie vaha nahIM hai| ataH aise kAlameM jo sajjana isa ora dhyAnameM haiM tathA prayAsa karate haiM ve vastutaH eka aise Avazyaka kAryakI pUrti karate haiM jisase hamAre itihAsa hamArI sabhyatAkA pUrA-pUrA saMbaMdha jur3A huA hai| jo samAja apane vidvAnoM, sAhityaseviyoMkA samAdara karatA hai, unake mahattvako svIkAra karatA hai| vaha samAja apane astitva va mahattAkI pUrti karatA hai| rAjasthAnameM Aja bhI aise aneka mauna sAhitya sAdhaka haiM jinakA hameM ThIkase paricaya nahIM hai| unako bhI prakAzameM lAnekI AvazyakatA hai| hamAre samAja kI sAhityika saMpattike ye hI sacce praharI haiM jo anavarata apane prayAsoMse usa durlabha mahAn sampattikA saMrakSaNa va vivardhana karate haiN| hamArI unake lie yahI kAmanA hai ki ve dIrghakAlataka apanI mahatI sevA dvArA sAhityika sampatikA vivardhana va saMrakSaNa karate rheN| nAhaTAjI bhI unhIM sAhityika sAdhakoMmeM haiM ataH ve svastha va dIrghajIvI hokara apane lakSya meM tatpara hokara prAcIna sAhityake anveSaNa-saMrakSaNa, vivardhanameM apanA cira sahayoga pradAna karate rheN| abhinaMdanIya zrI nAhaTAjI / zrI siddharAja DhaDDhA zrI agaracaMdajI nAhaTAkA abhinandana kiyA jA rahA hai, yaha jAnakara prasannatA huii| zrI nAhaTAjIse merA paricaya kAphI purAnA hai| hAlAMki kAryakSetra thor3A bhinna honese adhika saMparka meM avazya nahIM aayaa| nAhaTAjIke prati mere manameM zurUse hI Adara rahA hai, lagana, adhyavasAya aura ekaniSTha kAryase manuSya kitanA bar3A kAma sampAdita kara sakatA hai, usakA eka jvalanta udAharaNa zrI nAhaTAjI haiN| jisa jAti aura vargameM nAhaTAjI janmeM, usameM sarasvatIkI upAsanAkI paramparA kama hI hai| yaha bAta nAhaTAjIkI upalabdhiyoMko aura bhI viziSTatA pradAna karatI hai| ve aneka varSoM taka sAhityopAsanA karate raheM, isa zubha kAmanAke saath| vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 217 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAhaTAjI : eka jIvanta saMgrahAlaya zrI jamanAlAla jaina agaracandajI nAhaTA ! yaha eka aisA nAma hai, jisake bAremeM 'sAhitya jagat' meM praviSTa mAmUlI- sA AdamI yA nayA-nayA AdamI bhI aparicita nahIM raha sakatA, na raha sakegA / aisI koI patrikA nahIM, jisameM nAhaTAjI na likhate hoM / lekhaka prAyaH lAvaravAha hote haiN| bhUlanA ve apanI vizeSatA samajhate haiM / khoye-khoye rahane meM ve apanI pratiSThA mAnate haiM / hisAba kitAba rakhaneko ve bekArakA jhaMjhaTa samajhate haiM / mastI meM jInA, naze jaisI hAlata na rakhanA, adhika jAgaraNa karanA sAhityakArake Aropita guNa samajhe jAte haiN| matalaba yaha ki vicAra aura AcArapara kisI bhI tarahakA baMdhana sAhityakArako bojha mAlUma detA hai aura vaha svayaM ise dakiyAnUsI - pana samajhatA hai / lekina agaracandajI nAhaTA ina saba bAtoM meM bhinna haiM / ve dhArmika prakRtike, satyaniSTha, hisAba-kitAba meM pakke, nirvyasanI aura parizramI vyakti haiM / sAhityakI sevA karanevAlA aisA AdamI ho bhI sakatA hai, yaha zaMkA hara ekake manameM uThatI hai aura sacamuca isameM doSa dekhanevAlekA nahIM, nAhaTAjIke vyaktitvakA hI jyAdA hai| U~cA pUrA 'DIla-Daula, mUchoMse bharA ceharA, zyAma varNa, sirapara raMgIna U~cI pagar3I, lambA koTapUrI mAravAr3I aura seThiyA - pozAka dhAraNa karanevAlA koI vyakti bhalA kaise sAhitya-sAdhaka mAnA jAya ? AcArya kuMdakuMdane kahA hai, 'jo karmameM zUra hotA hai, vaha dharmameM zUra hotA hai / ' nAhaTAjIpara yaha kathana pUrI taraha lAgU hotA hai / lekina unapara yaha ukti bhI pUrI taraha lAgU hotI hai ki jo hisAbameM pakkA, vaha jIvana meM bhI pakkA / ' nAhaTAjI vyavasAya meM pakke haiM, hisAba meM pakke haiM / jahA~ kArDase kAma calatA hai, vahA~ liphAphA kabhI nahIM khceNge| unake hisAbameM pakke hone kA asara sAhityapara bhI par3A hai / gajabakI khAtA- rokar3a hai, unake pAsa sAhitya kI / kisa caritrako, kitane lekhakoMne, kitanI bhASAoMmeM, kaba-kaba likhA hai, isakA pUrA vivaraNa unake sAhityika bahIkhAtemeM mila jAyagA / unake gharapara jo saMgrahAlaya hai, jo darzanIya sAmagrI hai, vaha unhoMne kitanI tapasyA, lagana, mehanata se ikaTThA kI hai, yaha dekhakara hI aMdAja lagAyA jA sakatA hai / nAhaTAjI eka vyakti nahIM, eka vyaktitva nahIM, pUre eka saMsthA haiM aura unake kAmakA agara lekhAjokhA kiyA jAya to patA calegA ki jo kAma unhoMne svayaM apane akeleke balapara kiyA hai, vaha bosoM barasa meM pacIsoM vidvAna tathA lAkhoM rupayoMkI sahAyatAse bhI nahIM ho sakatA thA / ve skUlameM bahuta kama par3he haiM / yaha bAta ve svayaM kahate haiM ! darjA 6 takakI par3hAI huI unakI / lekina ye darje zurU kabase hue ? kyA kabIra kisI skUlameM gaye the ? skUla-kAlejakI par3hAI to ve karate haiM, jinheM karanI hai, bAbU bananA hai / nAhaTAjIkI par3hAI aise skUlameM huI, jahA~se nikalakara AdamI AtmAko pahacAnane lagatA hai / eka kavi ho gaye haiM banArasIdAsa / cAra zataka pahalekI bAta hai / vaNik kulameM paidA hue aura ruci bar3hI par3hane meM / bApane upadeza diyA, "bahuta par3hAI brAhmaNabhATa karate haiM, apanA kAma to vANijya karanA hai / " kiyA bhI usane vANijya para Akhira asaphala ho gayA / chor3akara laga gayA sAhityakI upAsanA meM / lekina nAhaTAjIne vyavasAya nahIM chor3A aura sAhityakI sevA bhI karate rahe / unhoMne siddha kara diyA ki lakSmIkA 218 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivAsa vahIM hotA hai, jahA~ sarasvatIko pUjA hotI hai / lakSmI bhI haMsavAhinIke bhaktako mAnatI hai / banArasIdAsajI jahA~ asaphala hue, vahA~ nAhaTAjI saphala rahe / nAhaTAjI jIvaMta saMgrahAlaya haiN| unhoMne jaina sAhitya-jainadharma, jaina purAtattva AdikI anavata sevA kI hai| unakI sevAoMkA sahI mUlyAMkana honA kaThina hai| lekina itanA to honA hI cAhie ki unake kAryoMkI yaha paraMparA barAbara calatI rahe / eka vizva-vidyAlayakA pUrA kAma unhoMne kiyA hai| majhe unakA sahaja sneha milA hai| yaha merA sadbhAgya hai / nAhaTAjI samAjake bhUSaNa AryA sumati . hama bIkAnera meM the| kisI ne kahA-"Apa nAhaTAjIse avazya mileM aura unake jJAnabhaNDArako bhI dekheN|" mere manameM sAhitya aura sAhityakAroM ke prati sammAna hai| maiM vahA~ gayI / nAhaTAjIko dekhA-ve pUrNa rAjasthAnI vezameM the aura laganake sAtha pustakoM ke bIca meM zodha kArya kara rahe the| mere AzcaryakA ThikAnA na rhaa| yaha lakSmIputra sarasvatI sAdhanAmeM itanI namratAse kaise kArya kara rahA hai ? nAhaTAjIne tIsa hajAra hastalikhita prAcIna grantha evaM prakAzita cAlIsa hajAra pustakeM saMgRhIta kara rakhI haiM / hastalikhita pustakoMkA saMkalana AsAna nahIM hai| bahuta hI kaSTasAdhya hai / utsAhI nAhaTAjIne una granthoMkA saMkalana kiyA hai| unakI isa adbhuta kArya-kSamatA para gaurava hotA hai| kevala saMkalana hI nahIM, ve svayaM ghaMToM-ghaMToM par3hate bhI haiM, likhate haiM aura cintana karate haiN| inake isa sAdhanAkI phalazruti hai| karIba tIna hajArase adhika aitihAsika aura zodhapUrNa lekha bhAratake vibhinna patra-patrikAoMmeM prakAzita ho cuke haiN| sAtha hI zodhachAtroMko mArgadarzana bhI karate rahe haiN| . maiMne abhI dillI meM nAhaTAjIse kahA thA-bhagavAna mahAvIrake bAda sAdhu-paraMparAkA itihAsa surakSita hai kintu candanabAlAkI paraMparAkA itihAsa prAyaH vilupta hai| koI kisI sAdhvIkA kahIM-kahIM ullekha milatA hai kintu use itihAsa nahIM kahA jA sakatA hai| unhoMne bar3e vinodameM kahA-lekhanI puruSoMke hAthameM thii| unhoMne apanA itihAsa likha diyaa| aba AgekA itihAsa Apase banegA, ataH Apaloga liijie| unhoMne Age kahA-mujhase jo bana sakatA hai, maiM kruuNgaa| sAdhviyoMkA jahA~ koI ullekha milatA hai, usakA saMkalana karake bhejuuNgaa| sudharmA patrikAmeM unake isI viSayake lekha prakAzita bhI hue haiM aura ho rahe haiN| prAyaH dekhA jAtA hai ki jo vidvAn hote haiM, ve apane Apako dUsaroMse alaga aura viziSTa samajhate haiM / kintu nAhaTAjI namra haiM, milanasAra haiN| adhyAtma aura dhyAnake prati unakI ruci hai| ve samAjake gaurava hai, sAhityakAroMmeM mardhanya haiM aura pratiSThita lekhaka haiN| ve rASTake sammAnanIya vyakti haiN| hameM AzA bhaviSyameM unakI jJAnasAdhanAse nayI dizAe~ milatI rheNgii| isa mahAn sarasvatI-putrako dIrghAyu kareM, yahI zAsanadevase merI prArthanA hai| vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 219 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI nAhaTAjIkA viziSTa vyaktitva jainAryA sajjana zrI bahuta-sA Agama sAhitya, dezakI viSama paristhitiyoM aura anuttaradAyitvapUrNa ayogya vyaktiyoM ke hAthoMmeM rahanese kahIM to dImakoMkA bhakSya, kahIM jala-plAvana aura kahIM agnidAhameM naSTa ho cukA hai| Agama sAhityake atirikta anya-vRttiyA~, TIkAe~, niyuktiyA~. caNiyA~, prakIrNaka evaM prakaraNAdi tathA vibhinna viSayoMpara racita sAhityakA bhI bahuta bar3A bhAga saMghakI lAparavAhI yA uparyukta kAraNoMse naSTa ho gayA aura ho rahA hai / abhI to yaha pUrA patA taka nahIM cala sakA hai ki hamAre jJAna bhaNDAra kahA~ the kyoMki adhikAMza yativarga jisake pAsa yaha amUlya nidhi thI, gahastha bana cakA hai| yahA~ taka ki jainadharmI bhI nahIM rahA hai| sAre bhAratameM inake nivAsArtha samAja dvArA nirmita sthAna-upAzraya, pauSadhazAlAe~ Adi the aura unhIM meM prAyaH jJAna bhaNDAra the| inake ayogya uttarAdhikAriyoMne isa sampattikI ucita dekhabhAla nahIM kI, jisase surakSA nahIM ho sakI / jo surakSita aura bahumUlya svarNAkSarI zaiyyAkSarI kalAtmaka sAhitya sAmagrI thI, usameM se bhI bahata-sI prAcInatA premI videzI yA svadezI vyaktiyoMke hAthoM meM calI gayI aba bhI kucha deza va dharma-drohI dhanalolapoM dvArA pahu~ca rahI hai| yaha kaTu satya hameM svIkAra karanA hI par3egA ki kucha vyakti jo svayaMko saMghakA aMga kahate haiM, ve bhI isa pApa-vyApAra meM sammilita haiN| Aye dina honevAlI mUrtiyoMkI coriyA~, isakI sAkSI hai| saubhAgyase saMghake kucha manISijanoMkA dhyAna jaina sAhitya aura purAtattvakI ora AkRSTa huA aura ve isakI surakSAke kAryameM laga gaye / kahIM sUciyA~ banIM. kahIM sUvyavasthA kI gayI aura kahIM prakAzanakA puNya kArya tathA saMzodhanakA punIta prayatna cAlU hai / isa pavitra atha ca ati Avazyaka kAryameM saMlagna kaI svanAma dhanya mahAnubhAva to divyalokameM prasthAna kara cuke haiM aura kaI isa pAvana kAryameM anavarata parizrama kara rahe haiM ? aura surakSAmeM lage hue haiM / unhIM meM se do haiM bIkAnerake suprasiddha zrI agaracandajI nAhaTA mahodaya, evaM inhIMke bhrAtRja zrI bha~varalAlajI naahttaa| zrI bhaMvaralAlajI, nAhaTA mahodayake ananya sahayogI hai| bIkAnerameM ApakA bar3A saMgrahAlaya hai jisake do vibhAga haiM:-1. "abhaya jaina granthAlaya" 2. zaMkaradAna nAhaTA kalAbhavana / granthAlayameM 80000 granthoMkA saMgraha hai| jisameM Adhe hastalikhita va Adhe mudrita haiN| kalA-bhavanameM prAcIna mattiyA~, 3000 citra, saikar3oM sikke aura kalApUrNa kRtiyoMkA vizAla saMgraha hai| lakSAdhika hastalikhita grantha pratiyoMkI bhI khoja karanekA zreya Apako hai| cAlIsa varSase Apa isa punIta kAryameM vyasta haiN| adhikatara samaya isI kAryameM vyatIta hotA hai| Apane bIkAnera sthita 9 jJAna bhaNDAroMkI vivaraNasahita sUcI taiyAra kI hai| anekoM jJAnabhaNDAroMmeM prApta va anyatra aprApya evaM ajJAta choTI-moTI saikar3oM racanAoMkI pratilipiyA~ kI haiM va kAravAI haiN| saMzodhana-sampAdana-prakAzana bhI kiyA va karAyA hai| ApakA anavarata sAhitya-sevA kArya vAstavameM anumodanIya, prazaMsanIya aura anukaraNIya hai| vyavasAyI vyaktikA sAhitya-sAdhanA karanA kitanA kaThina hai| yaha anumAna sahaja hI kiyA jA sakatA hai / ApakA bar3A vyavasAya kaI sthAnoMpara cala rahA hai| use bhI sa~bhAlate rahate haiM / vizvake sAhityakAroMse ApameM eka bar3I bhArI vizeSatA yaha hai ki ApakA rahana-sahana, veza-bhUSA aura AhAra-vihAra sAdagI 220 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura sAhityikatAse paripUrNa hai| rAjasthAnI saMskRtiko Apake jIvanake samI vyavahAroM meM mUttimAna dekhA jA sakatA hai| jainatvakI jhA~kI Apake pratyeka vyavahArameM sAkAra ho uThatI hai / Apa mAtra sAhitya sevI hI nahI, balki zrAvaka guNa bhUSita sacce jaina haiM / prabhu darzana, pUjana, sAmAyika, pratikramaNa, svAdhyAya, vrata, niyama, tIrthayAtrA Adi dhArmika kArya ApakI jIvana-caryAke abhinna aMga haiN| Apako saikar3oM, stavana sajjhAya dohe zloka Adi kaNThastha hai| Apa jaba tatlIna aura bhAva-vibhora hokara pUjAe~ aura stavana sajjhAyAdi gAte haiM, to zrotRvarga tanmaya ho jAtA hai| Apa jaina sAhityakA hI mAtra kArya nahIM kara rhe| bhAratake vibhinna dharmo ke dhArmika, sAmAjika, naitika aura vIra rasa pUrNa Adi aneka prakArake rAjasthAnI sAhitya tathA purAtattvakA anusaMdhAna, saMzodhana, sampAdana aura prakAzana bhI yathAsamaya suvidhAnusAra karate karAte rahate haiN| Apako jainasaMghake utthAnako lagana sadA lagI rahatI hai / vizAla jainazAsanameM kharataragacchakI paramparA bhI eka viziSTa sthAna rakhatI hai| Apa isI paramparAke anugAmI haiN| isa punIta paramparAke nAte kharataragacchIya sAdhu sAdhviyoMse bhI ApakA samparka banA rahatA hai aura jaba darzanArtha yA vizeSa avasaroMpara Ate haiM, taba hameM bhI Apase hArdika preraNAe~ milatI rahatI haiM, ki Apa yugAnukala abhibhASikAe~ aura lekhikAe~ baneM / AtmasAdhanAmeM Age bddh'eN| Apa kevala sAhitya sAdhaka hI nahIM, AdhyAtmika sAdhanAmeM bhI agrasara haiM aura jaina dharmAnukala yama, niyama, Asana prANayAma, dhyAna Adiko prayogAtmaka sAdhanA karate rahate haiN| mAnanIya nAhaTAjIke viSayameM jitanA likhA jAya vaha thor3A hI hai| ApakA abhinandana ho rahA haiM / yaha jAnakara maiM prasannatA aura gauravakA anubhava kara rahI huuN| zrI nAhaTAkA abhinandana kevala unhIMkA hI abhinandana nahIM, vaha to jaina saMskRtikA jaina zrAvaka samAjakI eka adbhata pratibhAzAlI vibhUtikA abhinandana hai| vizvavandya bhagavAn mahAvIra dvArA prajJApita ahiMsA satya Adi tattvamayI usa sanAtana aihika-pAralaukika sukhazAntiprada vANIkA abhinandana hai. jisakI zrI nAhaTA vibhinna prakArase sadA sevA karate rahate haiM aura apane abhibhASaNoM, lekhoM, sampAdanoM aura prakAzanoM dvArA jana-jana taka pahu~cA dene meM tatpara rahate haiM / guNoMke prati sahaja AkarSaNa muni kAntisAgara jaba maiMne prathama bAra yaha sunA ki sAhitya-sevI zrI agaracandajI nAhaTAkA abhinandana-samAroha Ayojita kiyA jA rahA hai to manameM harSa evaM prasannatAkI lahara daur3a gii| bar3I khuzI huI ki hamArI bhAratIya-saMskRtimeM vidvAnoMkI pUjAkA jo krama ati prAcIna kAlase calA A rahA thA, vaha Aja bhI vidyamAna hai / yaha gauravakA viSaya hai| zrI nAhaTAjIkA adhikAMza samaya sarasvatIkI upAsanAmeM hI vyatIta hotA hai| jaina-samAjameM to inake jitanA jJAnArjanameM samaya vyatIta karanevAlA vyakti durlabha hI hai| isa kalpanAke lie avakAza hI nahIM ki vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 221 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inhoMne apane jIvanakA adhikatara samaya kisa kSetrameM lagAyA ? 'pratyakSako kyA pramANa ? sAdagI, saralatA, namratA Adi aneka guNa inake jIvanameM eka sAtha ubhare haiM, jinake kAraNa svataH hI mana inakI ora AkarSita ho jAtA hai / jIvana ke kSaNoMkA sadupayoga karaneke lie aneka mAnavIya guNoMke vikAsa meM inameM spaSTa parilakSita mAnavako AkarSita karatA hai / ina saba gurNIke atirikta eka viziSTa guNa inake jIvanameM aura hai, jisakA mahattva ina saba guNoMse bhI kahIM adhika hai / vaha hai Atmika sAdhanAkI vRtti / isakA anubhava unhIM vyaktiyoMko hogA, jinhoMne inake jIvanako nikaTa se dekhA hai / aneka pravRttiyoMmeM pravRtta rahate hue bhI hara samaya Apa ina bhAvoM meM ramaNa karate rahate haiM ki maiM Atmadravya hU~, amUrta hU~, akhaMDa hU~ evaM zAzvata rahanevAlA hUM / saMyogaviyoga Adi nAnA avasthAoMkA jo anubhava hotA hai, yaha svabhAvagata nahIM, saMsargake kAraNa hai / jaba taka cetana jar3ake saMsargameM hai taba taka saMsAra paribhramaNa hai / jaba yaha jaDase pRthak honekI AtmasAghanAmeM pUrNarUpeNa laga jAyegA, usI kSaNa AtmA 'sva' rUpameM lIna ho jAyegI / zrI nAhaTAjI Atma-utthAna ke lie aMtaraMga sAdhanA karanemeM suSupta nahIM, varan jAgRta haiM / prAtaHkAla tIna-cAra ghaMTekA samaya ye ciMtana, manana va svAdhyAya meM hI vyatIta karate haiM / isa kArya meM kabhI-kabhI to Apa itane lIna ho jAte haiM ki inheM yaha dhyAna hI nahIM rahatA ki kaba tIna-cAra ghaMTe vyatIta ho gaye / isa prakAra zrI nAhaTAjIke jIvanagata guNoM kA avalokana karate hue hama yaha nizcita rUpase kaha sakate haiM ki Apa jaina samAjake eka viziSTa vyakti haiM / vyAvahArika dhArmika upAsanA paddhati meM kharataragaccha saMgha meM ApakA vizeSa sthAna hai / ApakI pratibhAkA lAbha jaina samAja hI nahIM, apitu samasta sAhitya jagat uThA rahA hai, jisase vidvat varga paricita hai / hamArI zubha kAmanA hai ki Apa dIrghakAla taka sAhitya sevA, zAsanasevA evaM AtmasAdhanAmeM saMlagna rahakara jIvana ke kSaNoMkA sadupayoga karate raheM / rAjasthAnakI sAhityika vibhUti DA0 svarNalatA agravAla vizvavikhyAta kavi gosvAmI tulasIdAsane na kisI vizva vidyAlaya meM adhyayana kiyA, na parIkSAyeM pAsa kIM, vaha apanI pratibhA evaM Antarika sphuraNAke balase hiMdI jagatko anupama vibhUti bana gaye / unakA rAmacaritamAnasa saikar3oM varSa purAnA hokara bhI Aja taka bhAratIya itihAsameM apanA anupama sthAna banAe hue hai / na kevala rAmacaritamAnasa balki gosvAmIjIkI anya racanAyeM bhI bhAva evaM kalA donoM hI dRSTiyoMse advitIya haiM - unakI ye kRtiyA~ sAhityika pratibhAke liye preraNAkA srota siddha huI haiM / isI prakAra bIkAnerakI marudharAmeM janma lekara zrI agaracanda nAhaTAne susaMskRta urvara mAnasa prApta kiyA aura virodhI sAmAjika va pArivArika paristhitiyoMke kAraNa binA tathAkathita zikSA prApta kiye hI janmajAta pratibhA aura kalApremake phalasvarUpa rAjasthAnakI anupama sAhityika vibhUti bana gaye / 222 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindImeM eka lokokti haiM 'bAlakake pA~va pAlane meM hI dekhe jAte haiN|' tadanusAra zrI nAhaTAjI kizorAvasthAse hI satsaMga lAbhakara jainadharmakA jJAnArjana karate rahe aura apane pitA tathA nivRvatI jJAnabhaMDAroMmeM zodhAtmaka vRttise lipi va bhASAkA jJAna bar3hAne lage / Apake vaMzameM paramparAgata vyApArika vyavasAya hote hue ApakI abhiruci sAhitya aura kalAmeM rama gaI, jisake phalasvarUpa nAhaTAjI nijI prayAsoMse hI do aise saMsthAnoMko janma de sake, jo rAjasthAnameM mahattvapUrNa sthAna prApta kiye hue hai| jyeSTha bhAI zrI abhayarAja nAhaTAke asAmayika dehAvasAnapara Apane abhaya granthAlaya sthApita kiyA, jisameM rAjasthAnI evaM anya bhASAoMkI vividha viSayaka lagabhaga 80 hajAra pustakeM haiM / evaM apane pUjya pitA zrIzaMkaradAna nAhaTAkI puNya smRtimeM unake nAmase zaMkaradAna nAhaTA kalAbhavana sthApita kiyA, jisameM asaMkhya anupama kalA-kRtiyA~ upalabdha haiN| pI-eca0 DI0 ke liye zodha Arambha karanepara vizeSa rUpase mujhe zrI nAhaTAjIke nikaTa samparkameM AnekA avasara milA / merA zodha viSaya thA rAjasthAnI lokagIta aura zrI nAhaTAjI rAjasthAnI sAhityake dhanI tthhre|| ataH mArgadarzaka zraddheya zrI narottamadAsa svAmIne sarva prathama mujhe ApakA nAma btaayaa| maiM nAhaTAjIke sAhitya prema evaM vidvattAke viSayameM pahalese hI bahuta kucha suna cukI thii| kaI bAra samaya samayapara honevAlI goSThiyoM tathA sabhAoMmeM Apake darzana karane evaM pravacana sunanekA bhI saubhAgya prApta ho cukA thaa| kintu san 1952 meM Apake vyaktitvakI jo chApa mere mastiSkapara par3I, vaha cira smaraNIya hai| apane granthAgArameM mUrtimAna sarasvatI putrakI bhA~ti virAjamAna nAhaTAjIkA varada hasta mere zodhakAryake liye prApta hote hI mAnoM mujhe mahAn sambala mila gyaa| Apane atyanta snehapUrvaka mujhe saba prakArakI sahAyatA denA svIkAra kiyA / granthAlayameM Upara-nIce Age-pIche cAroM ora pustakoMke ambAra lage the-mere viSayase saMbaMdhita anekoM pustakeM va patra-patrikAe~ vaha svayaM khojakara nikAla-nikAlakara dete rhe| maiM dekhakara stambhita raha gaI-isa athAha sAhitya payodhimeM kahA~ kyA-kyA hogA isakI jAnakArI unake smRti pathameM bhalI prakAra banI huI thI-yaha thA unake gambhIra evaM vyApaka jJAnakA parimANa / Aja parIkSAoMke bojhase bojhila naI pIDhIkA mAnasa nirdhArita pAThya kramake sImita jJAnako bhI bhalI prakAra hRdayaMgama nahIM kara pAtA-jaba ki janma jAta kalA premI mAnasameM usa ananta jJAnakI cetanA pUrNa rUpeNa smRti pathameM jAgRta hai| sAhityameM par3hA thA- "kavi manISI paribhU svayaMbhU" aise usa kavi rUpako sAkSAt nAhaTAjIke vyaktitvameM pAkara maiM kRtakRtya ho gii| unake sAnnidhyameM zodha kAryako agrasara karanA eka AnandadAyI viSaya thaa| samaya-samayapara unase pustakeM lAne tathA unake vyaktigata jJAnase lAbhAnvita hone hetu unake pAsa jAnA banA rahA, samparka bar3hatA gyaa| sAhityika jagatmeM bIkAnerameM honevAlI saMgoSThiyoMmeM bhI nAhaTAjIke vicAroMko sunanese unake adhyayana evaM jJAnakA aura bhI vyApaka rUpa prakaTa hotA rahA-mujhe smaraNa hai ekabAra sAdula insTIcyUTake tatvAvadhAnameM honevAlI saMgoSThI meM unhoMne patra par3hA thA, jisase lokakathA saMbandhI gambhIra tathyoMkA udghATana huaa| rAjasthAnI bhASA saMbaMdhI ho yA sAhitya sambandhI, jaina dharma sammelana ho yA gItA jayantI samAroha, darzanakA koI bhI viSaya ho athavA sAhitya evaM kalA sambandhI nAhaTAjI pratyeka viSayapara adhikAra pUrvaka bolate haiM aura likhate haiM / ApakI catumakhI pratibhAko sAdhanA dvArA vikasita karake nAhaTAjIse alpa kAlameM sAhitya aura kalAke kSetrameM itanI upalabdhiyA~ kara ske| Apake vyaktitvakA Adarza isa satyakA jvalanta pramANa hai ki mAnavameM prakRti janya ananta zakti aura kSamatA hai, zikSAke dvArA isa zakti evaM kSamatAkA vikAsa karake udghATana mAtra kiyA jA sakatA hai / zrI nAhaTAjIke jIvanako anupama upalabdhiyA~ chAtra-chAtrAoM evaM praur3ha navayuvakoMke liye preraNAkA vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 223 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srota hai / vizvavidyAlayakI uccAtiucca DigriyeM prApta kare yA na kare yadi koI vyakti sAhitya kalA athavA vijJAnake kSetrameM viziSTa kArya karaneko abhiruci vikasita karake niSThApUrvaka apane Adarza pUrtikI ora agrasara ho to bahuta bar3e-bar3e kArya karake vaha apane jIvanakI sArthakatAke sAtha-sAtha rASTrIya saMskRti aura sabhyatAke vikAsa meM mahattvapUrNa yogadAna detA huA dezakI sukha samRddhi bar3hAne meM sahAyaka ho sakatA hai| zrI nAhaTAjIne anavarata sAdhanA dvArA apanI prakRta pratibhAko vikasita karake rAjasthAnI sAhitya aura kalAke kSetrameM jo abhUtapUrva kArya kiyA hai, vaha mAnava jIvanakI sArthakatAkA jvalanta udAharaNa hai / AzA hai unake sAnnidhyameM rahakara kAryarata anekoM yuvA pIDoke kalA premIjana unake pada cihnoMpara calate hae unake kAryako uttarottara Age bar3hAne meM samartha hoNge| jJAna tapasvI nAhaTAjI suzrI jayA jaina, ema0 e0 bhArata vicitra deza hai| eka ora marubhUmikI camakIlI reta apanI anokhI AbhAse hamArA dhyAna AkRSTa karatI hai to dUsarI ora athAha jalarAzi hamAre netroMko tRpta karatI hai| rAjasthAnakI pAvana bhUmimeM jauharakI jvAlAmeM jalanevAle sUramAoMkI kamI nahIM to dUsarI ora haribhadra, candavaradAyI jaise pratibhA sampanna lekhakoMkI bhI kamI nhiiN| agaracanda nAhaTA isI rAjasthAnake aise sArasvata haiM, jinhoMne hindI, gujarAtI Adi bhASAoMke lekhakoMmeM apanA mahattvapUrNa sthAna banAyA hai| nAhaTAjI kA vyaktitva aisA adhItI vyaktitva hai, jisake samakSa bar3e-bar3e upAdhikAro phIke par3a jAte haiM / kisIke vyaktitvakA adhyayana usakI pravRttiyoMke adhyayana se hI kiyA jA sakatA hai| nAhaTAjI kI pravRtti prArambha se hI svAdhyAyakI ora rahI hai| isa zatAbdIke mUrdhanya lekhakoM aura cintakoMmeM nAhaTAjI kA gaNanIya sthAna hai| unakI pratibhA vilakSaNa hai| sAtha hI unakA zrutajJAna bhI ananta hai| pratibhA do prakAra kI hotI hai / prathama to vaha pratibhA hai jo jIvanakI saMgata aura utphulla paristhitiyoMmeM apane vikAsakA mArgake kaMkar3a-pattharoMko haTAkara anukUla vAtAvaraNakA sRjana karatI huI carama sImA para pahuMcanekA prayAsa karatI hai| isameM itanI samatA hotI hai ki jIvanakI bAdhAe~ mArga avaruddha nahIM kara paatiiN| dvitIya pratibhA isa pratibhAse sarvathA bhinna hotI hai| vaha jIvanakI asaMgata aura saMgharSazIla paristhitiyoMmeM hI apane vikAsakA mArga khojatI hai| yaha pratibhA saMgharSake sAtha khelatI huI Age bar3hatI hai| zrI nAhaTAjI meM yaha dUsare prakArakI pratibhA hai, jo pratikUla paristhitiyoMmeM apane vikAsakA mArga taiyAra karatI haiN| nAhaTAjI svanirmita sAhitya tapasvI haiN| sAdhanAhI inake jIvanakA lakSya hai aura yahI sAdhanA inheM Age bar3hane ke lie nirantara preraNA detI hai| unake zatAdhika grantha aura sahasrAdhika nibandha pratyeka zodhA ke lie upayogI evaM mArgadarzaka haiN| unakA vizAla granthAgAra tathA usa granthAgArakI sahasroM pAMDulipiyA~ hindI adhyetAoMke lie AkarSaNakA kendra haiN| Aja bIkAnera nAhaTAjI ke kAraNa hI tIrthabhUmi hai / abhaya jaina pustakAlayameM nAhaTAjI kI jIvana pratimA zodhasthitiyoMke mana aura AtmAko pavitra banAne meM agrasara rahatI hai| dUra-dUrake adhyetA bhI unake 224 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnase lAbhAnvita hote haiN| maiM aise jJAna tapasvI, karmaTha yogI, Atma sAdhaka sArasvata ko unake abhinandana sAhityake pAvana avasarapara apane bhAva- kusumoMkI bheMTa arpita karatI huI unake dIrgha jIvanakI kAmanA karatI | rAjasthAnakA yaha lAr3alA kaI dazakataka jIvita rahe aura apane jJAna bhAskarako aruNimAse hameM Alokita karatA rahe, yahI hArdika abhilASA hai / maiM punaH punaH abhinandana karatI hU~ / avismaraNIya nAhaTAjI zrImatI (DA0 ) rAmakumArI mizra bAlyakAlase hI nAhaTAjI kI vidvattAkI prazaMsA apane pUjya pitAse bArambAra sunanepara bhI maiM unake vyaktitva se bahuta samaya taka aparicita rahI / anumAnako vAstavika rUpa deneke lie ghara meM rakhI huI 'rAjasthAna bhAratI' evaM 'zodha patrikA' ke lekhoMko dekhA, samajhane kI koziza kI kintu yaha Aja bhI smaraNa hai| ki maiM unheM sahI-sahI samajha nahIM paaii| ema0 e0 prathama varSake pAThyakrama meM nirdhArita 'pRthvIrAja rAso' kA adhyayana karate samaya zrI nAhaTAjI kA prasaMga AyA to DA0 mAtAprasAda guptane prAcIna hastalikhita granthoM ke uddhArakake rUpameM unako carcA kI / nAhaTAjI ke vyaktitvakA vAstavika mUlyAMkana maiM taba kara sakI jaba vivAhoparAnta apane patike mAdhyama se unake nikaTa samparka meM AI / taba maiM DI0 phila0 kI zodha chAtrA thI aura 'bihArI satasaI kA bhASA vaijJAnika adhyayana' mere zodhakA viSaya thA / bhASA vaijJAnika adhyayanake pUrva 'bihArI satasaI' kA pATha saMzodhana Avazyaka thA kyoMki prAmANika pAThake binA isakA bhASAgata adhyayana sambhava bhale ho jAtA kintu samIcIna na thA / bhASA vaijJAnika pitAkI putrI hone ke nAte jahA~ eka ora mujhe bhASAgata adhyayana karanA thA, vahIM dUsarI ora prAcIna hastalikhita granthake prati AkRSTa vaijJAnika kintu vidvAn pati kI patnI hone ke nAte mujhe prAmANika pATha taiyAra karanA Avazyaka ho gayA / prAcInatama kRtiyoMko upalabdha karAne meM nAhaTAjI kA sahayoga vAMchanIya thA / ArambhameM unhoMne patroM dvArA 'bihArI satasaI' kI pratiyoMke sambandhameM jAnakArI dI aura phira vahA~ Akara granthAgAroMse Avazyaka sAmagrI juTAne ke lie salAha dii| bIkAnera jAne para anUpa saMskRta lAIbrerI evaM abhaya jaina granthAlayakI bahumUlya kRtiyoM se lAbhAnvita karAne meM unakA sahayoga unakI udAratAkA dyotaka thaa| yahI nahIM, unhoMne kucha pratiyoM kI pratilipi karAkara bhI mere pAsa bhejIM, jisase maiM apane duSkara kAryako sugama rUpa dene meM samartha ho sakI / bIca-bIcameM unake Aye hue patroMse bhI mujhe protsAhana milatA rahA / sAhityakAra ke prati unakI yaha jAgarUkatA unake uccakoTi ke sAhityakAra honekA pramANa prastuta karatI hai / nAhAjI se mujhe puna: sahAyatA evaM parAmarza kI apekSA usa samaya huI jaba maiM yU0 jI0 sI0 pheloke rUpameM apane DI0 liT0 kAryake lie praviSTa huii| sUphI sAhityakA avadhI grantha caMdAyana apUrNa sthiti meM hI upalabdha ho sakA thA aura pUrNa jAnakArIke lie isakI anya pratiyoMko dekhanA Avazyaka thA / aisI sthiti meM nAhaTAjI ne caMdAyanakI prakAzanAmimukha kRtike chape pharme mere pAsa bhejakara mere kArya ko agrasara karane meM pUrNa sahAyatA kI / 29 vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 225 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAhaTAjI se lAbhAnvita honevAle zodha-chAtroM evaM sAhitya-premiyoMkI saMkhyA ananta hai, jo unake ciraRNI rheNge| dUsaroMke prati udAratA evaM protsAhana denekI bhAvanA nAhaTAjI kI nijI vizeSatAoM meM se haiN| nAhaTAjI kA jIvana zodha-prabandhake khule pRSThoMke samAna haiM / vahA~ se koI bhI vyakti apanI icchAnusAra apane hitakI sAmagrI saMcita athavA uddhRta kara sakatA hai| aise sarala, snehI, vidvAn evaM sAhityamarmajJake abhinandana ke avasarapara apanI zraddhAke puSpa car3hAkara maiM apaneko dhanya mAnatI haiN| anavarata sAhitya premI rukmiNI vaizya . zrIyuta nAhaTAjIke bAre meM maiM kAphI samayase sunatI A rahI thii| vizvavidyAlayameM Anepara apane adhyayanake sAtha rAjasthAnakI pramukha patrikAoMmeM Apake lekha par3hanekA avasara mujhe milaa| lekha par3haneke sAthasAtha rAjasthAnI-sAhityake isa mUrdhanya vidvAnse milanekI icchA dina pratidina tIvra hotI gyii| __ apane anusaMdhAna ke viSayameM carcA karate samaya AdaraNIya DA. satyendrane Apake bAremeM kaI navIna bAteM batAIM, jinase maiM anabhijJa thii| Apane mujhe sujhAva diyA ki maiM apane viSayase sambandhita sAmagrI kevala nAhaTAjIke yahA~se hI prApta kara sakatI huuN| huA bhI yahI, jo aprApya sAmagrI thI, saba mujhe Apake zrI abhaya jaina granthAlayameM hI prApta huii| maiMne apane viSayase sambandhita sAhityakI jAnakArI hetu prathama patra-nAhaTAjIko likhaa| usa patrakA uttara mujhe pUrI jAnakArI sahita avilamba milaa| isase ApakI sAhityika ruci evaM niHsvArtha sahayogabhAvanA kA AbhAsa mujhe huaa| isI patrake bAda dUsarA patra milA ki Apa rAjasthAnI bhASA sammelanameM jayapura pahuMca rahe hai| samaya tArIkha evaM milanekA sthAna Adi sabhI mahattvapUrNa bAteM patra meM likhI haI thiiN| rAjasthAnI bhASA sammelana 21,22,23 mArca 1960 ko rAjakIya pravAsa bhavana jayayurameM huA thaa| tabhI ApakA prathama sAkSAtkAra karanekA saumAgya mujhe prApta huaa| jaisA anumAna evaM kalpanA thI, usase kahIM adhika Apako paayaa| samayAbhAva evaM vidvAnoMse ghire hue sAhityika carcA karate hue bhI Apane mujhe apanA amUlya samaya dekara viSayase sambandhita aneka kaThinAiyoMko sahaja evaM sugama kiyaa| Apase prApta snehako maiM kabhI bhulA nahIM sktii| Apake dvArA darzAyI gaI sAhityika pagaDaNDiyoMpara calanekA maiM prayAsa kara rahI thii| parantu mArgameM mujhe bhASA sambandhI aneka kaThinAiyoMkA sAmanA karanA par3a rahA thaa| isake alAvA mujhe kucha hastalikhita pratiyA~ prApta karanI thI / ataH maiMne apane zodha kArya hetu bIkAnera AnekI sUcanA nAhaTAjIko dI / pratyuttara meM Apane zIghra hI Aneko likhaa| maiM apane anusaMdhAna kAryake lie bIkAnera pandraha dina rhii| bIkAnera AnekA yaha merA prathama avasara thA / mArgose anabhijJa honeke kAraNa maiMne rAha calate eka yuvakase nAhaTAjIke nivAsa sthAnake bAremeM pachA / vaha bar3e Azcaryase kahane lagA ki Apa nAhaTAjIko nahIM jAnatIM? unakI khyAti to sarvatra hai| mere kahanepara ki maiM bIkAnera pahalI bAra AI hU~ usane mujhe Apake nivAsa sthAna taka pahu~cA diyaa| 226 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisa samaya maiM Apake yahA~ pahu~cI, Apa bhojana kara rahe the| Ate hI Apane rahane AdikI vyavasthA ke bAre meM pUchA aura santuSTa ho jAnepara hI viSayase sambandhita bAta kI / jaba maiMne kucha hastalikhita grantha dekhaneko jijJAsA prakaTa kI to Apa usI samaya, jaba ki dopaharake ThIka sAr3he bAraha baje the, mere sAtha pustakAlaya gaye aura granthoMke nAma, granthAMka binA rajisTarakI sahAyatA ke mujhe noTa karavA diye| maiM ApakI smaraNa zakti dekhakara daMga raha gyii| sAtha ho mujhe lagA ki Apa to vizvake mahAn koSa svayaM hI haiM / phira sUcI patra kI AvazyakatA Apako kyA ho sakatI hai / zrI abhaya jaina granthAlayameM jo ApakA nijI pustakAlaya hai mere viSayase sambandhita adhikAMza sAmagrI mujhe | Apake bhaNDArake atirikta jo sAmagrI jahA~ mila sakatI thI, usake bAremeM bhI kevala batAyA hI nahIM, prApta karanemeM bhI pUrNa sahayoga diyA / ve bhaNDAra TrasTrIjake AdhIna haiM aura inheM khulavAnA bar3A muzkila hai parantu zraddheya nAhaTAjIne ina sabhI parezAniyoM ke bAvajUda bhaNDAra khulavAye tathA jo grantha bhaNDAra ke bAhara nahIM diye jA sakate haiM, apanI jimmedArIpara mujhe dilvaaye| jina granthoMkI maiM kAphI samaya se pratIkSA kara rahI thI ve mujhe isa prakAra sulabha hue / sahayogakI yaha bhAvanA unakI sAhitya ke prati ruci to pradarzita karatI hI hai, sAtha hI yaha bhI siddha hotA hai ki zrI nAhaTAjI zodhachAtroMkI parezAniyoMse vijJa haiN| aura sahayoga dete rahate haiM / aisA mahAn vidvAn duniyAmeM biralA hI koI hotA hai / jo vidyArthI rAjasthAnI sAhityakI gahana bauddhikatAmeM na jAkara rAjasthAnI sAhityake amUlya aprApya motiyoM ko kUlase hI prApta karanA cAhate haiM, unake liye nAhaTAjIke lekhoMse bar3hakara anya koI zreSTha mAdhyama nahIM hai / zrI nAhaTAjI apane vividha aura vizAla anubhava tathA vipula adhyayana evaM cintanako samagra mAnasika tAjagI aura sajaga dRSTi ke sAtha rAjasthAnI sAhityako arpita kara rahe haiN| Izvara kare va zatAyu hokara nirantara sevA karate raheM / jJAna- pradIpa zrI nAhaTAjI suzIlA guptA mAnya vidvAnoMke mukhase zrI agaracandajI nAhaTAke sambandhameM maiMne bahuta kucha suna rakhA thaa| ema0 e0 meM 'hindI sAhitya' vizeSa DiMgala viSaya honeke kAraNa mujhe vyaktizaH zrI nAhaTAjIse samparka sAdhane kI bAta aneka vidvAnoMne kahI / samaya-samayapara maiMne unake lekha aura vibhinna zodhaprabandhoM meM unake vidvattApUrNa vicAroMkA paThana kiyA thA / maiM mana hI mana hicaka rahI thI ki isa prakArake supratiSThita vidvAnse, jinake pAsa saikar3oM zodha chAtra mArgadarzana hetu prativarSa Ate haiM, maiM binA kucha samparka ke kaise bAta karU~gI ? eka lambe samaya taka isI udher3a-bunameM rahI ki eka dina bhAratIya vidyAmandira zodhapratiSThAnameM zrI nAjIkA padhAranA huaa| jahA~taka mujhe smaraNa hai, una dinoM pratiSThAnake dvArA zrI nAhaTAjIkI pustaka 'prAcIna kAvyoMkI rUpa paramparA' kA prakAzana ho rahA thA aura ve isa granthameM navIna jAnakArI sammilita karane hetu Aye the / usa dina saMsthAke bhUtapUrva saMcAlaka zrI akSayacandrajI zarmA aura ve sIdhe hI pustakAlaya meM Akara vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 227 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaI pustakeM khar3e-khar3e hI mA~gane lage / mujhe yaha pahicAnate dera na lagI ki ve hI zrI agaracandajI nAhaTA haiM / zrI nAhaTAjI ke nikaTa se darzana karanekA vaha merA prathama avasara thA / maiMne zrI nAhaTAjIse baiThanekA nivedana kiyA aura jo pustakeM unhoMne cAhIM, unake samakSa prastuta kara diiN| paryApta samaya taka zrI nAhaTAjI ve pustake dekhate mAtra hI nahIM rahe, apitu unameM se kaI sandarbhoM ko unhoMne apanI jeba se kAgaja aura pena nikAlakara likha bhI liyA / mujhe lagA ki pratyeka vyakti isI tatparatAse jJAnArjana kare to usake pAsa akSaya jJAna bhaNDAra sahaja rUpase saMcita ho sakatA hai / zrI nAhaTAjI usa dina cale gaye aura maiM unake sammukha apane viSayake sambandhameM kucha bhI nivedana na kara paaii| parIkSA hetu mujhe unake yahA~se jo jAnakArI aura sAmagrI cAhiye thI, maiM samaya-samayapara avazya ma~gAtI rhii| abhI taka merA saMkoca dUra nahIM huA thA / ema0 e0 parIkSA uttIrNa karaneke pazcAt jaba maiM 'rAjasthAnI loka mahAbhArata' para zodhaprabandha hetu prArUpa banA rahI thI, usa samaya mujhe zrI nAhaTAjIke mArgadarzanakI atyanta AvazyakatA thI / maiMne bIkAnera ke vidvAnoMse apane viSayake sambandhameM jaba bhI carcA kI, pratyekane eka svarase zrI nAhaTAjIkA nAma batAyA / aba sivAya samparka sAdhane ke anya koI mArga raha hI nahIM gayA thaa| maiM sAhasa baTora kara zrI nAhaTajI ke yahA~ pahu~cI / zrI nAhaTAjI apane nijI abhaya jaina granthAlaya meM zatAdhika pustakoMke madhya baniyAna pahane hue eka divya sAdhakakI bhA~ti baiThe patra-patrikAoMkA adhyayana kara rahe the / praveza dvArakI ora unakA mukha thA, sAmane sattara-assI patra-patrikAe~ bikharI par3I thIM aura ve apane hAthameM nAgarI pracAriNI patrikAkA aMka liye hue usakA adhyayana kara rahe the| mujhe dekhate hI unhoMne patrikAko ulTA rakha diyA aura bar3e hI vAtsalya bhAvase baiThane ko kahA / zrI nAhaTAjIkI sneha sikta vANImeM mujhe pitR tulya vAtsalyakI jhalaka milI aura vyavahAra meM atyadhika namratA, sambhavataH jisakI maiMne kalpanA bhI nahIM kI thI / mere manameM vicAra AyA kyoM na maiM yahA~ pahale A gaI ? jaba maiMne zrI nAhaTAjI ke samakSa zodhaprabandhake prArUpakI samasta kaThinAiyoMke sambandhameM nivedana kiyA to ve eka gurukI bhA~ti mere sAhasako bar3hAte hue bole, "isameM kaThinAIkI kyA bAta hai ? lo maiM tumheM abhI likhAtA hU~, likho / " maiMne unake nirdezana ke anusAra samasta prArUpa thor3I sI derameM hI likha liyA aura jahA~ mere likhanemeM truTi rahI, vahA~-vahA~ bhI unhoMne saMzodhana karavA diyA / jaba maiMne pUrA prArUpa taiyAra kara liyA to mere samakSa nirdezakakA prazna utpanna huA / saubhAgyase unhoMne pUcha hI liyA ki tumhArA nirdezaka kauna hai ? yadi koI tumhArA nirdezaka nizcita na huA ho to maiM DaoN0 bhAnAvatako patra likha detA hU~ / mujhe a~dheremeM bhaTakatI huI ko jaise prakAza mila gayA ho, aisA anubhava huA / maiMne to mAtra itanA hI kahA ki ApakI bahuta kRpA hogii| uttarameM unhoMne kahA, "tuma cintA na karanA / kisI bhI prakArakI kaThinAI ho to pUchane ke lie kisI bhI samaya A jAnA aura isa pustakAlayako apanA hI samajhakara isakA upayoga karanA / tuma na A sako to kisIko bhI bheja denA, maiM samasta upayogI sAmagrI bhijavA dUMgA / " isa bheMTake uparAnta zrI nAhaTAjI ne mujhe aneka bAra guruvat jJAna diyA to patha pradarzakakI taraha aneka bAra mArgadarzana bhI / jaba-jaba mujhe kaThinAI huI, unhoMne merI pratyeka samasyAko vAtsalya bhAvase sulajhAyA aura vAMchita granthoMko sadaiva upalabdha kiyA / vastutaH Aja rAjasthAnake isa manISIke sadRza kitane aise vidvAn haiM, jo isa prakAra saujanya aura udAratA ke sAtha mArgadarzana dete haiM / sambhavataH isI prakArakI sahAyatAke phalasvarUpa AcArya hajArIprasAda dvivedIne zrI nAhaTAjI ko 'auDharadAnI' ke nAmase sambodhita kiyA hai / 228 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aja bhI jaba maiM zrI nAhaTAjI ke darzana karatI hU~ mujhe usa bheTakA smaraNa ho AtA hai aura maiM raharahakara socatI hU~ ki zrI nAhaTAjI jitane bar3e vidvAn haiM, utane hI namra aura udAramanA vyakti bhI / ve mere zodha-prabandha hetu mere gurU aura mArgadarzaka haiM aura jo kucha kara rahI hU~ vaha unhIMkI sahaja anukampAkA pariNAma hai| unhoMne merA sAhasa na bar3hAyA hotA aura DA0 bhAnAvatako patra na likhA hotA to merA yaha kArya kabhI bhI pUrA nahIM ho paataa| maiM rAjasthAnake isa mahanIya sarasvatI-putrakI dIrghAyu hetu Izvarase maMgala kAmanA karatI huI yahI nivedana karanA cAhU~gI ki ve apanI jJAna rAzise chAtra-chAtrAoMko udbodhita karate raheM aura sabhI anusaMdhitsuoM se bhI sAgraha kahanA cAhU~gI ki ve isa jyoti-puruSase sadA-sarvadA Aloka lekara apane ajJAnako dUra karate rheN| pAgA~ pecA~dAra, vANyo bIkAnerako zrI bAlakavi bairAgI san samvat to mujhe yAda nahIM rahA para bAkIko maiM bhUla nahIM pAyA huuN| ujjainameM 'mAlava loka sAhitya pariSada kI ora se meleke vizAla maMcapara mAlavI kavisammelana thA / yaha kavi-sammelana hara sAla Ayojita hotA hai aura mAlavIke naye purAne kaI kavigaNa isameM kavitA pATha karate haiM / melA lagatA hai kSiprAke kinAre aura bhIr3a usameM itanI rahatI hai ki sAmAnyatayA Apa mAna nahIM skeNge| maiM kahU~ ki koI cAlIsa-pacAsa hajAra nara-nArI isa kavi-sammelanako rAtabhara sunate haiM, to Apako kaisA lagegA? dUra-dUra dehAtoMse bailagAr3iyA~ jota kara kuTumba sahita Aye hue kisAna, unake bacce, unake parijana AsapAsa lage kasboM aura kher3oMke adhakacare par3he likhe naujavAna, mA~ bahineM, bAbUloga aura sarakArI naukara cAkara tathA netA-aitA aura na jAne kauna-kauna loga, sAhitya marmajJa aura Alocaka, saba isa kavi-sammelanameM jaTate haiM aura maiMne kahA na ki sArI rAta sanate hai / sUrajakI pahalI kiraNa kaba AtI hai aura kArtika mahInekA koI dina kaba garama ho jAtA hai, isakA anumAna usa dina laga nahIM pAtA hai| mAlavIkA meha kabhI rimajhima to kabhI dhADa mAra barasatA rahatA hai, kaviyoM aura janatAke bIca koI aupacArikatAkI dIvAla nahIM raha pAtI hai| taba lagatA hai ki bhASAkI apanI bhI eka anaupacArikatA hotI hai / bhASA vastutaH dUrI aura nikaTatAke lie bahuta bar3A nahIM, sabase bar3A tattva hai yaha siddha hotA hai| aise kavi-sammelanakA adhyakSa kauna ho isakI talAza mAlavI parivArake loga harasAla karate haiN| pUre sAla yaha khoja hama mAlavIke kavi loga sAre dezameM ghUmate-phirate karate rahate haiM aura apane-apane prastAvoMpara vicAra karate haiN| apanI-apanI pasandake vyaktiyoMke lie lar3ate haiM, jida karate haiM aura jo vyakti taya hotA hai usako pUrA sammAna dekara usake caraNoMmeM baiThakara kavitA pATha karate haiM / naI, purAnI, kaccI, pakkI, phUhar3a, adhakacarI, paripakva, zreSTha aura saba tarahakI racanAe~ pUrI mastIse par3hate haiN| yaha kavi-sammelana varSa bhara mAlavIke lie dizA-nirdeza karatA hai| kavi socate haiM ki ve kidhara jA rahe haiM aura samAjake sAtha unakI saMgata kaisI hai| barasoM pahile isI kavi-sammelanake lie mAlavIke manISI dAdA zrI cintAmaNi upAdhyAyane hama saba kaviyoMko noTisa dI ki 'isa bAra tuma kisI adhyakSakI talAza nahIM kroge|' dAdAkA hukum| saba cupa ho gye| vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 229 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiMne sAhasa karake pUcha hI liyA ki 'hamArA yaha adhikAra hamase isa bAra chInA kyoM jA rahA hai / hama loga kavi-sammelanoMmeM sAla bhara ghUmakara eka yahI kAma to manase mAlavI ke lie karate haiM ki hamArA AzIrvAdadAtA vidvAn hamako ThIka-ThIka mila sake / ' dAdAne pUre Atma-vizvAsase kahA ki 'isa bAra adhyakSa maiMne taya kara liyA hai aura cAhe jo ho vahI vyakti AyegA / ' phira unase pUchA 'dAdA ! Akhira usa topa kA nAma to batAo jo isa bAra abhIse hamArI chAtIpara tana gaI hai, aisI kaunasI AkAzagaMgAkA beTA Apane bulAnekA socA hai' / dAdA muskarAye aura mAlavI ke eka lokagItakI eka paMkti uttara meM kaha gaye 'pAgA~ pecadAra, vANyo bIkAnera ko' / hama kavigaNa baiThe cAya-cuskI kara rahe the / dAdAne hamArI jijJAsAko samajhakara kahA 'yaha taya kiyA hai ki zrI agaracanda nAhaTA isa bAra hamAre adhyakSa hoMge, aura yaha icchA to merI hai hI para isa nAma kA sujhAva mAlavI Adi puruSa paM0 sUryanArAyaNajI vyAsakI taraphase AyA hai aura aba tuma sabako yaha nAma svIkAra karanA hI hogA' / hama saba loga siTapiTA gaye cupa ho gaye, sUryanArAyaNajI vyAsa aura cintAmaNijI upAdhyAya jahA~ bIca meM A jAyeM mAlavIke kalamagara hara bAta sira jhukakara svIkAra kara lete haiM / apanI acchI se acchI kavitAoMko ina mahAnubhAvake kahanese phAr3akara pheMkane meM bhI hama loga gauravakA anubhava karate haiM / basa tabase hama loga agaracandajI nAhaTAke lie pratIkSAtura ho gaye / nAma to sunA huA thA / yadA-kadA kaI eka lekha par3ha-par3hA bhI lie the parantu nAhaTAjI ko dekhA nahIM thA / na phoTo, na phrema, unake bAre meM yahA~-vahA~ pUchatAcha karate rahe / koI kahatA thA ki bhayaMkara pagar3I dhArI eka seTha hai / koI kahatA thA ki mU~choMpara bala denA unakI Adata hai / koI kahatA thA ki itane par3he likhe haiM aura koI kahatA thA ki unakA par3hAI-likhAIse koI riztA hI nahIM hai / kisIne lokasAhityakA unako divAkara batAyA to kisIne yaha phatavA diyA ki nAhaTAjI bhISaNa rUpase jainI haiM / sivAya jainake ve kucha nahIM haiM, unakI hara adAse jainIpanakI gaMdha AtI hai, varNana sunate rahe aura unake bAremeM hama loga anumAna lagAte rahe / melekA dina AyA, nAhaTAjI ujjaina pdhaare| maiM kisI dUsare kavisammelanase ghUmatA phiratA ujjaina Ane vAlA thA / dUsare kavigaNabhI apane-apane kAryakrama nipaTAkara AnevAle the / isa sammelanase hamArA apanApana aura gharopA itanA hai ki koI kavi rAtako cAra baje bhI maMcapara pahu~cA to bhI calegA, pArizramika kI kisIkI koI jida nahIM hotI, jo jaba bhI AtA hai pUrI mastI se AtA hai / ATha baje se Ayojana zurU ho gyaa| maiM koI dasa baje maMcapara pahu~cA thA / dekhA TakhanoMse Upara taka car3hI huI dhotI lambA banda galekA bhUrA koTa, A~Te aura pecoM vAlI moTI pagar3I, gaharI khiMcI huI tanI mU~che, cazmA aura pUrA raubIlA bar3AsA mu~ha mAthA lie eka AdamI apane seThoM jaise sAhUkArI andAjameM gAdI para rakhe hue loTake Upara baiThA huA hai / loTa capaTA hokara daba gayA thA / zarIrakA vajana bhI to par3a rahA thA na / cupa cApa dAdAse pUchA 'kyA yahI ApakA bIkAnerI baniyA hai' / dAdA muskarAye aura bole 'hA~' / maiMne pUchA 'adhyakSIya bhASaNa ho gayA kyA' / ve cir3he, bole 'jaba samayapara nahIM AyA hai to kAryabAhIpara pUchane kA koI adhikAra terA nahIM hai / jaba apanA nambara Aye taba kavitA par3ha denA / samajha lenA ki AjakA adhyakSa sArI kavitAko pAnI pilA degA' / nAhaTAjI ke vyaktitvakA AtaMka to mujhapara par3a hI cukA thA / dAdA unakI medhAkA sikkAbhI mujha para baiThA diyaa| kavi sammelanameM kavitA pATha zurU ho cukA thA / janatAmeM rasakI hiloMre barAbara uTha rahIM thiiN| maiMne gorase aura gaharAIse dekhA tathA pAyA ki adhyakSa mahodaya para kisI kavitA kA koI asara nahIM hai / aura ve kisI bhI kavitApara koI pratikriyA yA dAda vyakta nahIM kara rahe haiM / lagA ki kaise arasika AdamI se pAlA par3A hai / koI bAraha baje taka mAlavIke ve saba kavitA par3ha gaye jo ki prati varSa naye-naye likhanA zurU karate haiM - apanI prAraMbhika racanAe~ / hamaloga isako protsAhanakA daura kahate haiM / 230 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha naI phasalakI buvAI hotI hai / dharatIko hama loga isa prakAra bIja dete haiM aura acchI phasalakI AzA karate haiM / AdhI rAtake bAda mAlavIke gaMbhIra kaviyoMkA kavitA-pATha zurU huaa| pahile kavikI dUsarI yA tIsarIhI paMktipara nAhaTAjI cazmA utArakara loTa se nIce utara gaye aura gAdIpara sarakakara baiTha gaye / lagA ki eka asuvidhA unako kahIM hai / phira unake muMha se bola phUTa ne lage aura ve cintAmaNijIse kavike bAremeM ne lge| kavitA samApta hote-hote ve adhyakSa nahIM rahakara zrotA bana cake the aura pare khula gaye the| koI do baje unhoMne kahA "maiM phira bhASaNa denA cAhatA hU~, mujhe kucha bolanA hai|" mujhe to patA bhI nahIM thA ki pahile ve kyA bole the / dAdAne unase nivedana kiyA ki ve zeSa do tIna kaviyoMko aura sunaleM aura phira AzIrvAda deN| ve mAna gye| hama saba kavitA pAThakA eka daura pUrA kara cuke to ve barabasa mAikapara A gaye / unakA adhikAra to thA hI mAikapara Akara unhoMne rAjasthAnI aura mAlavI sAhityake liye bolanA zurU kiyA / lagA sAgarakI eka-eka lahara kinArese ThaTTha mArakara TakarA rahI hai, kinArekA kaNa-kaNa bhIga rahA hai| ve bole jA rahe the| kucha anumAna nahIM lagA ki ve kitanI dera bole para ve anathaka bole jA rahe the| amUmana kavi sammelanoMmeM janatA adhyakSako bar3e premase haTa kara diyA karatI hai / parantu unakA bolanA kavitA se kama prabhAvazAlI nahIM thaa| yahA~ taka kaha gaye ki 'meM mAlavIko rAjasthAnI kI beTI mAnatA hU~ aura isa nAte isake pitRvaMzakA parijana hotA huuN| mujhe apAra prasannatA hai ki merI beTIkA kula ThIka hai aura usake bacce usakI bhalI prakAra sevA kara rahe haiM / merI badhAI aura AzIrvAda / vAstavameM AjakA dina mere jIvanakA eka sArthaka dina hai aura maiM isa bAtako kabhI nahIM bhUla sakUgA ki maiMne eka sahI sAhityika samAroha ko adhyakSatA kI thii| merA ujjaina AnA nahIM, loka sAhityakI sevA karanA Aja phala rahA hai, mujhe merI tapasyAkA pahilA phala milA hai'| karIba-karIba ve vigalita ho uThe aura unakI bar3I-bar3I A~khoMmeM loka sAhityakA prANa-paranAlA uchala AyA, ve baha gaye, hama saba baha gaye, yahA~ se vahA~ taka sannATA thA / loga samajha nahIM pArahe the ki isa yArakA uttara mAlavAse unako kaisA diyA jaayegaa| yaha kAma to hama logoM para thaa| zAyada dUsare dina sabere ve cale gaye / mujhe patA nahIM ki ve kaba aura kaise gaye para usa eka adhyakSatA meM ve hama logoM para itanA bojha DAla gaye haiM ki usa bojhako Dhote-Dhote hama kavi loga nihAla ho rahe haiN| isa vajana ne kaMdhoMko jhukAyA hai dukhAyA nahIM / mana karatA hai ve eka bAra phira mileM aura unake sAmane ina dasa pA~ca sAloMkA hisAba phira rakha deM, kaheM 'le seTha yaha vaha pUMjI hai jo tere gurase hamane kamAI hai| patA nahIM vaha dina kaba milegaa| bhakta kavi 'padamajI kA mahAna kthaa-grnth| 'rukmaNI maMgala' maiMne par3hA hai| mere pitA kathA vAcaka rahe haiM aura una kathAoMmeM yatra-tatra seThakA citra khIMcA gayA hai| 'padamajI' kI rasa-pagI lekhanI ne mere dila dimAgapara bhAratake eka baniyakI mati banA rakhI hai| mujhe lagatA hai nAhaTAjI vaise hI seTha haiM, vaise hI baniye haiN| mujhe kyA matalaba hai ki ve kitane par3he-likhe haiM aura kaisA likhate-par3hate haiM / isase merA kyA banatA . bigar3atA hai ki ve jainI hai yA vaiSNava / unake mAthe para sera sUta vaMdhA hai, unakI mUMchoM para bala hai, cehare para rauba hai para A~khoMmeM loka sAhityakI karuNA a~jI hai| ve eka bAra mile to apanI umra hama mAlavI vAloMko de gaye the, abakI bAra kabhI phira mile to apanI tapasyA bhI de deNge| bhagavAna hameM isa yogya banAye / sunate haiM baniyA dene meM bar3A kaMjUsa hotA hai para lokakathAoMmeM maiMne baniye kA jagaha-jagaha luTatA dekhA hai, nAhaTAjI de bhI dete haiM aura luTa bhI jAte haiN| vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 231 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saujanya mUrti nAhaTAjI zrI rAmezvaradayAla dube sastA sAhitya maMDalakI ora se jaba AcArya vinovAbhAvako unhIMpara AdhArita eka grantha usa dina bheTa kiyA gayA, taba unhoMne kahA thA ki isa prakArake samArohoMko maiM isa rUpameM letA haiM ki kisI sevakakI sevAoMko janatAne svIkAra kiyA hai aura unakA Adara kiyA hai| yaha loka svIkRti ucita bhI hai aura Avazyaka bhii| ___ kabhI-kabhI socatA hU~ ki kyA yaha Avazyaka na hogA ki jIvanakAlameM hI yaha alpa saMtoSa vyaktiko diyA jAya / mRtyuke bAda hone vAle zoka prastAvoM aura smRti-samArohoMkA mUlya kitanA bhI ho vyaktike lie unakA koI artha nahIM rhtaa| isalie aise samArohoMko maiM AdarakI dRSTise dekhatA hU~ | zreSThivara zrI agaracandajI nAhaTAjI ke gahana adhyayana aura prakANDa vidvattAke saMbaMdhameM bahutase loga prakAza DAleMge / maiM to yahA~ unake mAnavIya rUpapara eka do saMsmaraNa denA cAhatA huuN| jahA~ taka smaraNa hai, merI unase prathama bheMTa silacara meM huI thii| lambA, U~cA kada, mAravAr3I pagar3ImeM unakA vyaktitva bar3A hI prabhAvazAlI lagA thaa| kintu unake sarala, saumya svabhAvane usa prabhAvako AtmIyatAmeM badala diyA thaa| sunatA thA jo jitanA bar3A hotA hai utanA hI vaha vinamra hotA hai / usa dina zrI nAhaTAjI isakA eka udAharaNa siddha hue the| isa zodha-paMDitake gaveSaNApUrNa nibaMdhoM ko jaba-jaba patrapatrikAoM meM par3hatA hU~, taba socane lagatA hU~ ki yaha kaisA AdamI hai ki jise purAnI pothiyoMmeM DUbanemeM itanA Ananda AtA hai / silacarakI vaha zAma bhUla nahIM sktaa| jaba maiM unakI sneha varSA meM khUba bhIgA thaa| abhI kucha varSa pahale zrI nAhaTAjI bhArata jaina mahAmaMDalake kisI samArohameM sammilita honeke lie vardhA padhAre the| taba rASTrabhASA pracAra samitike prAMgaNa meM bhI padhAranekI kRpA kI thii| kAryakartAoMkI eka sabhA bulAkara hameM unakA sammAna karanekA saubhAgya prApta haA thaa| samitike kArya kalyANako dekhakara unheM bar3I prasannatA huI thI aura unhoMne apanA santoSa vyakta kiyA thaa| AjakA sAhityakAra DigariyoMke AdhArapara vidvAn mAnA jAtA hai| kintu zrI nAhaTAjI isake pratyakSa apavAda haiN| unake mArga-darzanase lAbha uThAkara na jAne kitane chAtra DAkTara (pI-eca. DI 0) bana ge| zrI nAhaTAjI ko kucha bananekI phurasata hI nahIM milii| ve to banAne meM hI sukha pAte rhe| . aise zreSThivara nAhaTAjI ke prati maiM apanI vinamra zraddhA vyakta karatA huuN| 232 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sacce sAdhaka zrI agaracandajI nAhaTA DaoN0 indracandra zAstrI dharma, rAjanIti, kalA, zikSA Adi pratyeka kSetrameM do prakArake vyakti milate haiN| kucha use AjIvikAke rUpameM apanAte haiM aura kucha sAdhanake rUpameM / prathama manovRtti sambaddha kSetrako kaluSita kara DAlatI hai| usa samaya vaha sAdhana bana jAtA hai aura AjIvikA athavA anya svArtha sAdhya / phalasvarUpa tadanusAra parivartana aura sammizraNa hone lagate haiN| dharmake kSetrameM jIvana zuddhikI bAta gauNa ho gaI aura anuyAyiyoMke saMgrahakI mukhya / dharmajIvI vargane sAdhAraNa janatAko AkRSTa karaneke lie apane mahApuruSoMke sAtha camatkArapUrNa ghaTanAe~ jor3anI zurU kI aura mithyA ADambara uttarottara bar3hane lage / darzanazAstra satyakA anveSaka na rahakara zAstrArthose ghira gayA / prati pakSIpara vijaya usakA makhya tattva bana gayA aura isake lie chala, jAti nigraha. sthAna Adi anucita upAya bhI kAmameM lAe jAne lge| kalA rAjadarabArakI vastu bana gii| sundariyA~ vahA~ jAkara natya karane lgiiN| citrakAra, saMgItajJa tathA kavi apanI-apanI pratibhAkA pradarzana karane lge| sabhIkA dhyAna sattArur3ha sAmantako prasanna karanepara rahatA thaa| jo aisA nahIM kara pAtA thA, use garIbImeM dina kATane par3ate the| rAjanItimeM kursiyoMke lie pratiyogitA prArambha ho gaI aura rASTrahita khaTAImeM par3a gyaa| dUsarI ora vaha yuga bhI sAmane AtA hai jaba ye bAteM AjIvikAkA sAdhana nahIM banI thiiN| upaniSad kAlameM RSi ziSyoMko nahIM khojate the, pratyuta ziSya unheM khojate the| janaka sarIkhe rAjA brahmajJAnI the aura apane hAthase khetI karate the| yAjJavalkya RSiko AtmAkA svarUpa jAnaneke lie unake pAsa AnA pdd'aa| vAcaspati mizrane sabhI darzanoMpara TIkAe~ likhI haiM aura niSpakSa vivecakake rUpameM unakA sthAna sarvopari hai| kahA jAtA hai ki eka bAra unheM rAjAne AmaMtrita kiyaa| nadItaTapara pahuMce to nAvika ne pAra utAraneke lie paise mAMge, kintu unakI jebameM kucha nahIM thaa| nAvika ne kahA, binA paise kAma nahIM clegaa| yaha sunakara ve vApisa lauTa Ae aura rAjA se milanekA irAdA hI chor3a diyaa| nAhaTA jI se merA paricaya tIsa varSa se bhI purAnA hai| vidyAke prati unakA jhukAva AjIvikA lekara nahIM huaa| prArambha se hI sampanna parivArameM ple| vidyAko AyakA sAdhana banAne kI AvazyakatA nahIM thii| phira bhI isa ora jhukAva eka sAttvika niSThAko prakaTa karatA hai| bhagavadgItAmeM daivI sampadke jo 26 guNa batAe gae haiM, unameM tIsarA hai "jJAnayogavyavasthitiH" / nAhaTA jI isake sAkAra rUpa haiN|| isase bhI bar3I bAta unakI saralatA evaM guNagrAhakatA hai| maiMne unheM aneka samArohoMmeM dekhA hai / uttejanAke vAtAvaraNameM bhI ve zAnta rhe| pUchanepara saccI bAta prakaTa kara dI, kintu khaNDana-maNDana meM nahIM ulajhe / pratyeka vyaktikI acchI bAtako samarthana denA tathA guNoMkA abhinandana karanA unakA svabhAva hai| isa bAtakI ve paravAha nahIM karate ki ve kitane U~ce Asana para haiM / eka bAta aura hai| prAya: vidyAjIvI varga U~ce-U~ce AdarzoMkI bAteM karatA hai. svIkRta siddhAntakI DIMge hAMkatA hai / kahatA hai, isameM vizvakI samasta samasyAoMkA samAdhAna hai, kintu svayaM kucha nahIM krtaa| usako dhAraNAe~ vANI taka sImita hotI hai / zAstrIya zabdoM meM kahA jAe to usameM dIpaka samyaktva hotA hai / jahA~ dUsaroMko rozano dene para bhI apane tale aMdherA hai| isake viparIta nAhaTA jI meM jo samyaktva hai, use kAraka kahA jAegA, jahA~ vizvAsa vANI se Age bar3hakara kucha karanekI preraNA de rahA hai| ve sacce zrAvaka vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 233 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM / vratoMkA pAlana karate haiN| samaya-samaya para tyAga evaM tapasyA meM lage rahate haiN| jJAnake sacce upAsaka haiM / jaina paribhASA meM ve samyak darzana, samyak jJAna aura samyak cAritrya tInoM ke ArAdhaka haiN|| merI hAdika kAmanA hai ki ve cirajIvI hoN| dhanika varga unase jJAnopAsanAkI preraNA prApta kare, vidyAjIvI varga tyAgakI aura sAdhaka varga saccI sAdhanAkI, jahA~ pratyeka kSetra sAdhana na rahakara apane-Apa meM sAdhya bana jAtA hai| sarasvatI aura lakSmIkA anokhA saMyoga DaoN0 bI0 pI0 zarmA san 1953 akTUbara mAsameM sva0 DaoN0 banArasIdAsa jaina ke nirdezanameM maiMne pRthvIrAja rAso (laghu saMskaraNa) kA sampAdana prArambha kiyA thaa| kAma kaThina evaM parizrama sAdhya thaa| pAThasaMzodhanakI kArya praNAlIse maiM sarvathA anabhijJa aura prAcIna pANDulipiyoMke par3hanekA anmyaasii| parantu sva0 DaoN0 jaina kI yaha prabala icchA thI ki rAso kI cAroM vAcanAoM meM se kisI eka vAcanAkA bhI pATha saMzodhanakI dRSTi se sampAdana ho jAe to hindI sAhitya ke Adi grantha-rAso ke prakAzana se hindI sAhityakI eka vizeSa kSatipUrti hogI aura bhASA vikAsakI dRSTi se hindI jagat ko eka vizeSa lAbha pahu~cegA / DaoN0 jaina kI isa prabala AkAMkSAke pIche eka vizeSa kAraNa thaa| unhoMne paMjAba yUnivarsiTI lAhaurake apane adhyApana kAla (1926-1947) meM ukta vizvavidyAlayake tatkAlIna vAIsa cAnsalara zrI e0 sI0 vUlanarakI preraNAse rAso kA pATha saMzodhanakI dRSTi se sampAdana kArya prArambha kiyA thaa| (DaoN0 vUlanara saMskRtake prasiddha jarmanI vidvAn the) rAso sAhityake viziSTa vidvAn vayovRddha paM0 mathurAprasAda dIkSita (himAcalameM baghATa-narezake rAjaguru) isa kAryameM unake sahayogI the / isa sambandhameM DaoN. jainane ukta vizvavidyAlayake tattvAvadhAnameM sAhitya sadana abohara, kAzI nAgarI pracAriNI sabhA evaM bIkAnera Adi aneka sthAnoMpara jAkara rAsokI vibhinna vAcanAoM kI pANDulipiyoMkA adhyayana kiyA thA aura kucha pANDulipiyA~ lAhaura vizvavidyAlayameM bhI maMgavAI gaI thiiN| isa kArya meM DaoN0 e0 sI0 bUlanarakI, jo isa khoja-yojanAke preraNA-srota the, 1938 meM acAnaka mRtyu ho gaI aura mAsoparAnta paM0 mathurAprasAda dIkSita bhI svarga sidhAra ge| ekAkI raha jAne ke kAraNa DaoN0 jaina kA joza bhI ThaNDA par3a gyaa| agasta san 1947 meM deza vibhAjana ke samaya DaoN. jaina dvArA sabhI ekatrita rAso sambandhI khoja-sAmagrI lAhaura meM DaoN. jainake kRSNanagara sthita makAnake sAtha hI agnimeM jalakara svAhA ho gaI / jaina jI jAna bacAkara apane mUla nivAsa sthAna ludhiyAnA A ge| inhIM dinoM meM bhI lAhaurase phaTehAla ludhiyAnA pahu~cA aura saMyogavaza DaoN0 sAhabake muhallemeM hI mujhe bhI kirAekA makAna milA / bhAgyavaza yahA~ Arya kAleja ludhiyAnAmeM mujhe adhyApana kArya mila gayA thA / par3osI ke nAte zanaiH-zanaiH DaoN0 jainase paricaya bar3hatA gyaa| jaisA ki svAbhAvika thA, hamArI vArtAlApakA viSaya sAhitya carcA hI rhtaa| ve merI sAhityika antarruci evaM pravRttiko parakhate evaM TaTolate rahate / inakI saMgatise mujhe eka vizeSa Ananda milatA / unakA mujhapara putravat sneha thA aura merI unapara pitRvat zraddhA 234 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thii| DaoN0 jaina rAsoke vidhivat sampAdanako AvazyakatApara bala dete rahate / unake antarmanameM yaha bAta khaTa tI thI ki hindI sAhityakA Adi grantha rAso pANDulipiyoMmeM hI banda par3A hai / antataH 1953 akTUbara meM isa kAryako maiMne apane hAtha meM liyA, yadyapi paMjAbake vizvavidyAlayIya kucha hindI - vidvAnoMne mujhe isa viSaya meM nirutsAhita kiyA ki itanA kaThina parizrama sAdhya kAma tumase akele nahIM ho sakegA; jabaki kAzI nAgarI pracAriNI sabhA jaisI ucca saMsthA dvArA niyukta sampAdaka maNDala bhI isa kAryako pUrNa nahIM kara sakA thaa| idhara jaina jIke antarmanako sva0 DA0 e0 sI0 vUlanarakI icchA (rAsokA vidhivat sampAdana) kacoTa rahI thI / pariNAmataH rAso - laghu saMskaraNa ke vidhivat sampAdanakA pUrvarUpa taiyAra ho gayA aura paMjAba vizvavidyAlaya-solanako svIkRti ke lie bheja diyA / 1954 apraila meM isa svIkRti ke milane ke sAtha hI acAnaka hRdayagati ruka jAne se DaoN0 jaina kA nidhana ho gayA / maiM stabdha raha gayA / jIvanameM maiM kabhI bhI itanA vyathita nahIM huA thA jitanA isa samaya / maiM eka pitA ke sneha evaM sacce niHsvArthI nirdezaka se vaMcita ho gayA thA / saba kucha khAlI-khAlI evaM zUnya dikhAI dene lagA / kAraNa- maiM bAlya kAla se hI mAtA pitA ke dulAra pyAra se zUnya rahA / AzrayahIna aura besahAre, idhara-udhara bhaTakate saMskRta pAThazAlAoMmeM dUsareke sahArese bhAgyavazAt maiM kucha vidyAdhyayana kara sakA thA / nirAza ho gayA thA / socatA ki aba yaha kAma sire nahIM car3ha sakegA / kyoMki paMjAba meM koI aisA vidvAn nahIM thA jisase isa viSaya meM maiM vicAra vimarza bhI kara sakatA / cAra pA~ca mAsa yahI niThalle baiThe bIta gae / DUba ko kabhI kabhAra vidhivazAt sahArA mila jAyA karatA hai / sva0 jaina sAhityika carcA karate samaya prAyaH zrI agaracanda jI nAhaTA kA jikra kiyA karate the| kaI dinoMke Atmika cintanake pazcAt zrI nAhaTA jI ko isa kArya meM sahAyaka hone ke lie maiMne patra likhA / tatkAla inakA mujhe utsAhavardhaka uttara milA / jAma huI gAr3I phira se calane lagI / isake pazcAt patra vyavahAra dvArA eka aisI AtmIyatA paidA huI ki nAhaTAjI rAso sampAdana sambandhI pratyeka kaThinAIkA samAdhAna karate / mujhe sabase bar3I kaThinAI anUpa saMskRta lAibra erI bIkAnera se adhyayanArtha ma~gavAI gaI tIna pANDulipiyoMke par3hane meM rhii| jo pATha mujhase par3hA nahIM jA sakatA thA use maiM momI kAgajapara vAstavika pratilipi ( phoTosTeTa) karake bheja detA thA / nAhaTA jI tatkAla use sahI par3hakara Adhunika lipimeM likhakara mujhe bheja dete / isa prakAra rAso sampAdana sambandhI pratyeka ghaTa ghATIko nAhaTA jI ke sahayoga se maiM pAra kara skaa| rAsokA laghusaMskaraNa chapakara aba vidvAnoM ke hAthoM meM hai / nAhaTA jI kI isa sAmayika evaM niHsvArtha sahAyatAkA mujhapara kitanA bhAra haimaiM hI ise anubhava kara sakatA hU~ / jUna 1971 taka nAhaTAjIke maiM sAkSAt darzana nahIM kara sakA thA / gata 18 varSoM ke antarAla meM hindI zodhapatrikAoM meM chapanevAle aneka gaveSaNA pUrNa lekhoM evaM AlocanAtmaka nibaMdhoMke adhyayana dvArA hI merA inase sambandha rhaa| inake prati merI eka vizeSa AsthA uttarottara panapatI rahI / inhIM dinoM mujhe saMta ravidAsa - vANI kI khojake lie bIkAnera jAnekA avasara milA / nAhaTAjI ke sAkSAt darzanoM se maiM gadgad ho utthaa| aisA saumya evaM namra vyaktitva bahuta hI kama vyaktiyoM meM mujhe dekhane ko milA hai| vyApArI varga se sambandhita rahate hue bhI inakI sAhitya sevA advitIya evaM amUlya hai / hindI sAhityakI aneka ulajhaneM inake parizramase sulajha pAI haiM, pANDulipiyoMmeM par3e aneka amUlya granthoMkA inake athaka parizrama evaM prayatnoMse prakAzana ho sakA hai / bhAratake vibhinna vizvavidyAlayoMke zodhArthI chAtroMko inakA amUlya evaM niHsvArtha sahayoga milatA hai / sAhitya sevA, samAja sevA evaM paropakAra vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 235 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho inake jIvanake tIna lakSya haiM / inake 'nAhaTA kalAbhavana' meM aneka anupalabdha pANDulipiyoM tathA alabhya kalAvastuoMkA adbhuta saMgraha hai / lakSmI evaM sarasvatIkA anokhA saMyoga nAhaTA jI ke jIvanameM mujhe dekhane ko milA hai / isa kalA bhavanameM surakSita "saMta vANI saMgraha" se mujhe lagabhaga sau nae padoMkI upalabdhi huI aise niHsvArtha sAhitya evaM samAja sevI mahAmAnava zatAyu hoM aisI merI maMgala kAmanAe~ inake prati haiM / eka mahAn vyaktitva DA0 bI0 pI0 zarmA 1 julAI ko prAtaH snAnAdi se nivRtta hokara ATha baje ke lagabhaga nAhaToMkI gavAr3a meM zrI agaracanda jI nAhaTAjIke dvAra para A pahu~cA / ghara DhUr3hanemeM koI vizeSa kaThinAI nahIM huI daravAjA khaTakhaTAyA; eka vyakti dhotI bA~dhe bAhara AyA / usakA bAkI zarIra naMgA thA, jisase mAlUma hotA thA ki abhI snAna kiyA hai| aura kapar3e pahinane haiM / maiMne namaskAra karake pUchA, "mujha e nAhaTAjIse milanA hai / "maiM hI nAhaTA hU~ / " yadyapi nAhaTAjIse purAnA paricaya thA para patra vyavahAra dvArA hI / Aja se bAraha varSa pUrva inhIM ke sahayogase maiMne pRthvIrAja rAsokA sampAdana kiyA thA / zraddhA se praNAma kiyA / nAhaTAjI hindI sAhitya ke kSetrameM jAne-mAne vidvAn haiM / vyApArI rahate hue bhI sAhityase prema hai | sarasvatI aura lakSmIkA adbhuta saMyoga hai / bhAratake pratyeka konese zodhArthI vidvAn nAhaTAjI ke kalA-bhavana meM pahu~cate haiM / inake kalA bhavana meM prAcIna kalA-kRtiyoM, prAcIna pANDulipiyoM evaM alabhya pustakoMkA bhaNDAra hai / pustakoM ke Dhera ke madhya baiThe nAhaTAjI prasiddha phreMca lekhaka vAlTeyara jaise pratIta hote haiM / Apa svabhAva se vinamra, dAnazIla evaM udAracitta vidvAn haiM / Agantuka zodhArthiyoM kI utsukatA se evaM prasannatA se prasanna honA, inake svabhAvakI vizeSatA hai / maiMne tIna dina prAtaH ATha baje se sAyaM 6 baje taka inake adhyayana kakSa meM baiTha kara "saMta vANI saMgraha " pANDulipi se guru ravidAsakI vANI ke lagabhaga 100 padoM pratilipi kI / dupahara kA bhojana nAhaTAjIke gharapara hI calatA thaa| ina tIna dinoMmeM aneka vyakti yahA~ Aye / nAhAjI yadi bAhara gaye hote to unake pIche, ina logoMse mujhe nipaTanA par3atA thA / eka strI apane AThadasa sAlake bAlaka ko lekara vahA~ AI / usane rAjasthAnImeM kucha kahA 1 usakI bAta merI samajha meM bahuta kama aaii| vaha nAhaTAjI se apane skUlI bAlakake lie pAThya-pustakeM mAMgane AI thI / eka pIta vastradhArI sAdhu Aye, binA kisI jhijhaka ke Upara A gaye / prazna kiyA- " nAhaTAjI kahAM haiM ?" "maiMne pUchA " kyoM ? " kabUtaroMke lie bajarA kharIdanA hai-- paise cAhie / " tIsare dina jayapurase 300 mIlakI yAtrA karake zodhArthI chAtrA pahuMcI / nAhaTAjI use sAre dina pANDulipiyAM evaM anya pustakeM dikhAte rahe aura sAyaM taka usake prastAvita zodha prabandhakA pUrA kharar3A banAkara use sauMpa diyA / maiM to socatA hUM ki nAhaTAjI bhAratendu harizcandrase kama nahIM / inakI yaha sAhitya-sAdhanA gata cAlIsa varSoMse anavarata cala rahI hai / 37 granthoMkA inhoMne sampAdana kiyA hai / bhAratIya patra-patrikAoM meM inake tIna hajAra zodha lekha chapa cuke haiM / inakI inhIM vizeSatAoMse prabhAvita hokara bhAratake vidvat-samAjane inake sammAna meM abhinandana samAroha kiyA hai / 236 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodhamanISI zreSThivara zrIagaracandajI nAhaTA sA0 maho0 DaoN0 zyAmasundara bAdala sAhityAcArya sammAnyabandhu zrI agaracandrajI nAhaTAse hamArA gata kaI varSase paricaya hai. idhara kucha varSoMse unake snehapUrNa patroM dvArA hamArA unase addha milana hotA hI rahatA hai. jaisA ki eka lokoktise spaSTa hai "patrI AdhA milana hai|" saubhAgyase abhI kucha dina pUrva hameM unake citrake bhI darzana hue / 'vizAla-bhAlako dabAye hue saralatAse sirapara baMdhA huA sAphA ( pagar3I ), cintanazIla locanoMpara car3hA huA cazmA, ghanI-dhanI mUMche, sAttvika veza-bhUSA se AcchAdita samonata kalevara evaM smitapUrNa gambhIra mukhAkRti / ' inhIM kucha sthUla rekhAoM dvArA bandhuvara nAhaTAjIke bhautika piNDakA zabda-citraNa kiyA jA sakatA hai| vigata caitrakRSNa caturthIko ( vi0 2028 ) zrI nAhaTAjIne vAsaThaveM varSameM praveza kiyA hai, para sAhityake kSetrameM ApakI gatizIla lekhanI unapara 'sAThA so pAThA' kI uktiko caritArtha kara rahI hai| bandhavara nAhaTAjI mA. zrI aura sarasvatIke samAna rUpeNa paramArAdhaka sAdhaka haiN| yadyapi Apa lagabhaga cAlIsa varSase eka saphala lekhakake rUpameM nirantara rASTra-bhASA hindIkI sevA karate cale A rahe haiM, para isa janakA Apase paricaya Aja paccIsa varSa pUrva san 1947 I. meM taba huA thA-jaba zraddheya dAdAjI (sAhityavAridhi DA. banArasIdAsajI caturvedI) dvArA mujhe 'premI-abhinandana-grantha' upahRta kiyA gayA thA, jisameM mujhe nAhaTAjIkA 'jaina sAhityakA bhaugolika mahattva' zIrSaka lekha par3haneko milA thaa| isameM prAcIna jainaAgamoMkI cAra vidhAoM evaM 'bhagavatI sUtra', 'jIvAbhigama' 'prajJApanA' 'jambU dvIpa prajJapti' Adi kaI maulika granthoMke uddharaNa dete hue Apane jo bhaugolika tathya khoja nikAle the, ve bhAratIya itihAsakAroMke lie bar3e mahattva ke hai / lekhake antameM inhoMne jaina-tIrtha viSayaka prakAzita granthoM, viziSTa lekhoM, jaina pratimA lekha-saMgraha, evaM kalApUrNa jaina-zilA sthApatyakI citrAvalikI eka aisI sUcI bhI de dI hai, jisameM unake lekhakoMke nAma, prakAzana-sthAna, tathA mUlya bhI diye gaye haiM,jisase AvazyakatAnusAra unheM prApta kiyA jA sake / sva. vAsudevazaraNa agravAlane apane 'bhUmiko devatva pradAna' zIrSaka eka lekhameM atharvavedake nimna vacanoM dvArA bhUmiko vandanIya mAtA batalAyA hai "mAtA bhUmiH putro'haM pRthivyAH / " "OM namo mAtre pRthivya / " prastuta lekhameM nAhaTAjIne zrI bhadrabAhu racita AcArAMga niyuktikA nimna uddharaNa dekara bhUmike viziSTa aMgabhUta tIrthoko namaskaraNIya mAnA hai "aThThAvaya ujjite gayagaggapae ya dhammacakke ya / pAsarahA vattaNayaM camarUppAyaM ca vandAmi // " tadanantara san 1949 I. meM prakAzita 'varNI-abhinandanagrantha' meM to yaha jana nAhaTAjIke sAtha sahalekhakake rUpameM sambaddha haA thaa| yaha bhI zraddheya dAdAjIkI kRpAkA hI phala thaa| ukta granthameM saMsmaraNAtmaka rekhAcitra vidhAkA 'mere gurudeva' zIrSaka merA eka lekha prakAzita huA thA, jise maiMne dAdAjIkI preraNA hI se likhA thA / bandhuvara zrIkhuzAlacandrajI jainane mujhe usa vizAlagranthako prati bhI pradAna kI thii| isa granthameM bandhuvara nAhaTAjIne "prAcIna sindha prAntameM jainadharma" zIrSaka lekha likhA thaa| isa lekha meM sindha prAnta evaM usameM bhI kevala 'kharataragaccha' ko hI Apane apanI lekhanIkA lakSya banAyA hai| jaisA ki nimna uddharaNoMse spaSTa hai : vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 237 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "bhAratakI prasiddha nadiyA~ gaMgA-sindhuko jaina zAstroM meM zAzvata kahA hai / inakI itanI pradhAnatA thI ki sindhuke kinAre basA prAnta hI sindhu ho gayA thA / tathA grIka AkramaNakAriyoMne to pUre bhAratako hI ina nadI nAmAnusAra pukAranA prArambha kara diyA thA / " " gaNadhara sArddhazataka ( saM0 1295 ) tathA bRhad vRtti meM ullekha hai ki 'kharataragaccha' ke AcArya vallabhasUri kAmarukoTa tathA jinadattasUri ucca nagara gae the| isake bAda isa gacchake muniyoMke sindha AvAgamanakI dhArA avirala rUpase bahatI rahI / " nAhaTAjIne isa lekhameM kucha aise sthAnoMkI tAlikA bhI dI hai jisase spaSTa ki 11vIM zatI ke madhya se hI sindha prAnta dharmavihArameM rata jainAcAryoMkA kAryakSetra ho gayA / lekhake anta meM niSkarSa dete hue unhoMne nimna rUpameM eka bar3I mArmika bAta kaha DAlI hai " kintu bhAratIya dharmoMke lie samaya kaisA ghAtaka hotA jA rahA hai, ki mulatAna Adi katipaya sthAnoMke sivA sindha ( vartamAna paMjAba, sImA- prAnta tathA sindha) meM jainiyoMke darzana bhI durlabha ho gaye haiM aura TorI pArTI ke dvArA prArabdha bhArata-kartanane to ina prAntoMse samasta bhAratIya dharmoko hI arddhacandra de diyA hai / " gardana para dhakkA dekara nikAla deneke artha meM 'arddhacandra denA' saMskRtakA eka mahAvarA hai / isa prakAra nAhAjI ne apane lekhoM meM saMskRta bahula zabdAvalI aura muhAvaroMke prayogase rASTra bhASAko samRddha banAne meM bhI bar3A yoga diyA hai / nAhaTAjI kisI sampradAya - vizeSameM apaneko kendrita nahIM rakhate / unake lekha sArvabhaumika upayoga haiM / 'kalyANa' mAsikake varSa 41 ke saMkhyA 6 ke aMkameM 'mAnava karttavya' evaM varSa 42 ke saMkhyA 3 ke aMka meM 'abhayakI upAsanA' Adi lekha mAnavamAtrako kalyANakA mArga darzana karAte haiM / abhI lagabhaga eka varSa pUrva hI 'brajabhAratI' meM phAlguNa saM0 2027 vi0 ke aMkameM vayovRddha lekhaka zraddheya gaurIzaMkarajI dvivedIne "sUratimizra amareza kRta amaracandrikA" zIrSaka eka lekha likhA thA / 'amaracandrikA' vihArI satasaIkI eka prasiddha TIkA hai / isa lekhapara 'brajabhAratI' ke hI bhAdrapada vi0 2028 meM zrInAhaTAjI ne kucha saMzodhana prastuta kiye the / TIkAkI pratilipikI bhinnatAne hI yaha matabheda upasthita kiyA thA / Apane " amaracandrikA TIkA sambandhI katipaya saMzodhana" zIrSaka apane ukta lekhameM dvivedIjIkI mAnyatAoMke viruddha kucha saMzodhana prastuta kiye the / ye saMzodhana unakI apanI pratilipiyoMke anusAra prAmANika haiM / phalataH vinamratA kI pratimUrti dvivedIjIne sAmAnya mata-bhedake sAtha Apake saMzodhanoM ko apane lekhake antameM nimna vacana dvArA svIkRta kara liyA thA "yaha akiMcana lekhaka zrInAhaTAjIkA AbhArI hai ki unhoMne ucita saMzodhana kI ora dhyAna AkarSita kiyA / " ukta AlocanAtmaka evaM pratyAlocanAtmaka lekhoMmeM donoM manISiyoMkI vinamratA darzanIya hai / ina lekhoMse yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki ye donoM vidvAn lekhaka kitane saMgrahI bhI haiM, jinake saMgrahAlayoM meM vi0 saM0 1794 meM likhI gaI 'amaracandrikA' TIkAkI hastalikhita pratilipiyA~ bhI saMgrahIta haiM aura eka nahIM do-do / 'brajabhAratI' ke hI varSa 24 ke aMka 3 meM nAhaTAjIkA "nAika govinda prasAda viracita govinda vallabha kAvya" nAmaka eka anya lekha bhI mere sAmane hai / yaha kAvya-kRti vi0 saM0 1756 ke pUrvakI siddha kI gayI hai / pRSTha saMkhyA 22 hai, ataH spaSTa hai ki yaha eka khaNDa-kAvya honA cAhie / isa kAvya viSayaka eka paricayAtmaka lekhameM bhI nAhaTAjIne bhaktike viSayameM apane maulika vicAra vyakta kiye haiM / jaise : "bhakti meM vAstava meM bar3I zakti hai| jJAna aura yogamArgakI apekSA vaha sarala bhI hai| jJAnakA 238 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sambandha mastiSkase hai aura bhaktikA sambandha hRdayase / bhakta ke lie bhagavAn hI sarvasva hai / unake caraNoM meM pUrNarUpase arpita ho jAnA hI saccI bhakti hai / para aisI zuddha aura ucca sthiti virala bhakta hI prApta kara sakate haiM" / isa samaya upalabdha hue inhIM kucha lekhoMke AdhArapara hama kaha sakate haiM ki zrInAhaTAjIke lekha zodhapUrNa hote haiM / aise mahattvapUrNa lekha jisa lekhakane tIna-cAra hajArakI saMkhyA meM likhe hoM vaha rASTra-bhASA hindIkA kitanA bar3A sAdhaka honA caahie| unake granthoMke par3hanekA saubhAgya mujhe nahIM mila sakA / unakI saMkhyA bhI kama nahIM hai unake dvArA likhita yA sampAdita granthoMkI saMkhyA saMtIsa hai / inake atirikta kucha grantha aprakAzita rUpa meM par3e hue haiM / itanA adhika kArya unakI mahatI sAdhanAkA pariNAma hai / bandhuvara nAhaTAjI lekhaka hI nahIM eka sahRdaya mAnava haiN| apane gurujanoM, vidvAnoM, kalAkAroM evaM mahApuruSoMke prati ApakA hRdaya zraddhAse ota-prota rahatA hai / sva0 pitAjIkI smRtimeM unake dvArA saMsthApita " zaMkaradAna nAhaTA - kalAbhavana" evaM sva0 bhrAtA zrI abhayarAjajI nAhaTAkI smRtimeM "zrI abhaya jaina pustakAlaya " (bIkAnera) nAmaka saMsthAe~ isa bAtakA prabala pramANa haiM / Apake bhatIje zrI bha~varalAlajI nAhaTAkI utkRSTa sAhitya sAdhanAe~ apane pitRvya caraNakI sAhitya sAdhanAoMmeM isI prakAra vilIna sI rahatI hai jaise rASTrakavi sva0 maithilIzaraNajI guptakI sAhitya - sAdhanAoM meM sva0 zrI siyArAma zaraNa gupta kI / phira bhI Aja jisa prakAra apanI amara kRtiyoM dvArA ve gupta-bandhu amara haiM, usI prakAra hamAre nAhaTA-bandhu bhI sadaiva apanI amara kRtiyoMke dvArA amara raheMge / nAhaTAjI ke abhaya jaina graMthAlaya meM lagabhaga cAlIsa sahasra prakAzita grantha haiM aura itane hI haiM aprakA shit| ApakI mahatI saMgraha-zIlatAkA yaha eka pratyakSa pramANa hai / saMkSepameM ve sarvatomukhI pratibhA ke dhanI haiM / Apane samIkSaka, grantha lekhaka, sampAdaka, saMgrAhaka evaM nidezaka Adi vividha rUpoMmeM hindI ke sAhityako samRddha banAkara rASTra-bhASA kA gaurava bddh'aayaa| isI prakAra kaI sAMskRtika aura dhArmika saMsthAoMke janmadAtA adhyakSa evaM sadasya ke rUpameM unhoMne rASTrake naitika utthAna meM sahayoga pradAna kiyaa| zrI nAhaTAjIse patha pradarzana pAkara aneka zodha-karttAoMne apane-apane zodha kAryoM meM saphalatA prApta kI / aise mahAn sAdhakake prati nimnarUpameM isa lekhakako kavi apanI zubha kAmanAe~ arpita karatA hai aura parama pitAse prArthanA karatA hai ki zrI nAiTajI zataMjIvI aura ve sadaiva sAnanda evaM sotsAha apane pathapara agrasara hote raheM / sAhitya-sAdhakaH zrImAn rASTra-bhASA samRddhidaH / nAhaTo'yamagaracandro jIveccharadaH zatam // kisakI ? jisakI / bhare haiM / are haiM ! kahie hai sAhitya - sAdhanA ina sI nartana karatI rahe lekhanI nita hI patra-patrikAoM meM jisake lekha jAne kitane grantha inhoMne race raheM / agara surabhi de, candrasamasakala tApa harate patha se paga nA haTA agaracandra bar3hate nita raheM / / vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 239 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ merI dRSTimeM zrI agaracandajI nAhaTA zrI candanamala 'cAMda', ema0 e0, sAhityaratna svastha zarIra, lambA kada, dhotI kurtepara banda galekA sapheda koTa, sirapara bIkAnerI pagar3I, moTe phremakA cazmA lagAye bar3I-bar3I mU~choMvAle zyAma varNa, vyaktiko kalakatte ke eka samArohameM baiThA dekhakara mujhe lagA koI seTha hai jise lakSmIkI kRpAse isa sAhityika samAroha meM bhI maMcapara pratiSThita kara diyA gayA hai / lekina jaba saMyojakane paricaya dete hue kahA ki sAhitya, kalA aura purAtattvake zodhaka zrI agaracandajI nAhaTA Apake sAmane vicAra vyakta kareMge aura vahI seTha mAIkake sAmane khar3A huA to maiM cauka utthaa| ema0 e0 kI parIkSA meM hindI sAhitya ke itihAsa ke praznoM ko hala karate samaya jisa agaracanda nAhaTAkA nAmollekha pRthvIrAja rAsokI prAmANikatA ke sandarbha meM kaI sthAnoMpara kiyA thA, kyA yahI ve nAhaTAjI haiM ? merI kalpanA meM ubharatA huA unakA svarUpa pratyakSake isa svarUpase ekadama bhinna thaa| lekina jaba unakA dhArA pravAha zodhapUrNa vaktavya huA to vizvAsa karanA hI par3A ki ye hI ve zrI nAhaTAjI haiM jinako vidvattAkA maiM kAyala thA aura jinase milanekI merI bhAvanA atyanta prabala thI saMyoga hI kahanA cAhie ki merI janmabhUmi zrIDUMgaragar3ha bIkAnera ke nikaTa hote hue bhI unase pratyakSa pahalI bAra vahIM milanA huA thA / kalakattekI usa dUra-dUrakI mulAkAta ke bAda to abataka nAhaTAjIse milane, carcA karane aura patra vyavahArake aneka avasara prApta hue haiM aura jyoM-jyoM unake sAtha paricaya evaM nikaTatA bar3hI hai unake vyaktitva ke aneka pahalU mere sanmukha spaSTatAse ujAgara hue haiM / / zrI nAhaTAjIke adhyayana-lekhanase hindI, rAjasthAnI aura prAkRtake pAThaka bhalIbhAMti paricita haiM / unake saikar3oM lekha evaM graMtha unakI vidvattA ke paricAyaka haiM / vibhinna patra-patrikAoM meM pratimAha niyamita rUpa se unake zodhapUrNa nibandha prakAzita hote haiM / ataH ' isa sambandhameM adhika kucha na likhakara nAhaTAjI ke vyaktitvapara hI kucha likhanA cAhU~gA / zrI nAhaTAjI vaizyakulake sampanna parivAra meM lakSmIke lADale hote hue bhI sAhityake anurAgI kaise bane, aura muzkilase miDila takakI skUlI zikSAke bAvajUda bhI ema0 e0 aura pI-eca0 DI0 ke vidyAthiyoMke mArgadarzaka banane kI yogyatA kaise prApta kI, yaha sacamuca preraNA evaM Azcaryajanaka hai / jJAnakI akhaNDa pyAsa, vidyAkI lagana, satyake anusandhAnakI tIvra bhAvanA aura satata zrama hI isa saphalatA ke sAdhana ho sakate haiM aura zrI nAhaTAjI ke vyaktitva meM ye guNa sahajarUpase milate haiM / svabhAvase sarala, nirAbhimAnI kintu vANI se atyanta spaSTa tathA nirbhIka | jo satya lagA use kahane meM kahIM saMkoca athavA bhaya nahIM / khule rUpameM use kahanA aura likhanA ve apanA dharma mAnate haiM / isameM kisIko priya apriya lage to isakI paravAha nahIM / jaina saMskAra inake jIvana meM rame 'hue haiN| sAttvikatA aura sahajatA inake vyaktitva ke do mahattvapUrNa guNa hai / kahIM koI dikhAvA, pradarzana aura bar3appana nahIM / milanasAritA aisI ki sAmAnya vyakti ko apane pAMDityake bojhase kabhI bozila nahIM hone dete aura vidvAnoMke bIca vidvAnkI taraha usI sahajatAse pagar3I lagAye galemeM cAdara DAle zodha prabandha par3ha rahe hote haiM yA carcA meM vyasta / sAdagI aura dhArmika saMskAra unakI apanI vizeSatA hai / rAtri bhojana nahIM karanA, jamIkanda nahIM khAnA, sAmAyika aura niyamita svAdhyAya karanA unakI dinacaryAke aMga haiM lekina pravAsameM bhojana Adike lie mejabAnako koI kaSTa denA unako pasanda nahIM / jahA~ unakI suvidhA aura saMskAroMke anukUla vyavasthA nahIM vahA~ alaga se atirikta vyavasthAke lie mejabAnako parezAnI denA nahIM cAhate / svayaM saMyamase kAma calA 240 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lete haiM / pichale varSa bambaI meM vizvavidyAlayakI prAkRta seminAra ke lie AmaMtrita hokara bambaI pahu~ce ta bhArata jaina mahAmaNDalake kAryAlayameM bhI gaye / saMdhyAkA samaya thA / bhagavAn mahAvIrake 25sauM veM nirmANa mahotsavake sambandha meM prakAzita honevAle sAhityakI carcA meM DUba gaye / sujhAva dene lage aura idhara sUrya astAcala kI ora bar3hane lgaa| maiMne pUchA - 'saMdhyAkA bhojana ?' sahajatAse bole - 'rAtri bhojana to nahIM karatA / ' phira mujhe saMkoca meM par3A dekhakara bole ki parezAnIkI koI bAta nahIM, yadi kucha phala, dUdha vagairaha mila sake to kAma cala jAyagA / Aphisa meM baiThakara hI thor3e phala evaM dUdha liyA aura phira sAhitya carcA meM DUba gaye / na bhojanakI cintA, na niyamameM vyavadhAna / sAhitya aura vidyAkI dhunameM hI masta rahakara Ananda mAna lenA svabhAva hai / jaina samAja meM samanvaya, prema aura maitrIpUrNa vAtAvaraNake lie zrI nAhaTAjI sadA prayatnazIla rahate haiM / sampradAyakA bheda nahIM, sAmpradAyikatA ke Agrahase mukta haiM / zvetAmbara AcArya hoM yA digambara muni, sthAnaka - vAsI hoM yA terApaMthI-sabake sAtha ApakA nikaTatama sambandha hai / jina AcAryoM, sAdhuoM evaM sAdhviyoMke jJAna, dhyAnase prabhAvita hote haiM unakI pratyakSa aura parokSameM prasannatA pUrvaka carcA ka te haiM / jisa vicArako ThIka samajhate haiM usako apane lekhoM aura granthoMmeM uddhRta karate hue yaha dhyAnameM nahIM rakhate ki be unake sampradAya ke haiM yA nahIM / nAhaTAjIkI isI guNagrAhakatAne unako kisI sampradAya vizeSakA nahIM balki sAre jaina samAjakA priya vidvAn banA diyA / zrI nAhaTAjI karmayogI haiM / sAhitya-mandirake aise pujArI jo pratipala apanI sAhitya-sAdhanA meM saMlagna rahate haiM, kahIM bhI raheM, kahIM bhI jAyeM unakI zodha-vRtti aura jijJAsA pratipala sajaga rahatI hai / saMgraha aura parigraha dhArmika dRSTise guNa nahIM hai kintu Apane saMgrahako bhI guNake rUpameM pratiSThita kara diyA / hajAroM hastalikhita durlabha graMtha, hajAroM prakAzita graMtha, prAcIna kalAkRtiyAM, mUlyavAna sikkoM AdikA unakA nijI saMgrahAlaya saMgraha to avazya hai kintu parigraha nahIM / varSa ke bAraha mahInoM meM se gyAraha mahInoM ve apane saMgrahAlaya aura pustakAlayameM baiThakara adhyayana evaM lekhanameM rata rahate haiM / ve jJAnakA korA bojha nahIM Dhote use caritrameM utArate haiM / zrI riSabhadAsajI rAMkA ne unakA eka saMsmaraNa bar3A hI sundara likhA hai jisase unake dhairyapUrNa anAsakta vyaktitvakA eka rUpa sAmane AtA hai / zrI nAhaTAjIkI dharmapatnIkA kucha dinoM pahale hI svargavAsa huA thA / zrIrAMkAjI rAjasthAna kI yAtrA meM the ataH zrI nAhaTAjI ke apane pratisaMvedana vyakta karane bIkAnera unake ghara gaye / vahA~ unhoMne dekhA ki zrInAhaTAjI apane pustakAlaya meM baiThe tallInatApUrvaka kucha likha rahe haiM aura unake ceharepara viSAda athavA zokakI koI chAyA nahIM thI / sahadharmiNI patnI ke nirdhanako kucha hI dina bIte the lekina usa nidhanako niyamita mAnakara dhairyapUrvaka sahana karanA evaM karmamaya jIvanameM yogIkI taraha tallIna ho jAnA mahattvapUrNa ghaTanA hai / nAhAjakI eka durlabha vizeSatA yaha bhI hai ki ve naye sAhityakAroM, naI pIr3hIke yuvA lekhakoM ko protsAhita karate haiM / unakI vidvattA vaha kaTavRkSa nahIM jisake nIce koI nanhA paudhA panapa ho nahIM sakatA varan usa meghakI taraha hai jo naye aMkuroMko prasphuTita honeke lie protsAhanakA jala detA hai| maiMne Aja lagabhaga kaI varSoM pUrva apanI naI prakAzita do pustakeM unheM bhejI thIM / jisakI prApti aura badhAIkA hAthoMhAtha patra unhoMne bhijvaayaa| usa samaya taka unase merA sAkSAtkAra nahIM huA thA lekina unake usa patra se mujhe atyanta Ananda aura utsAha milA thA / isI prakAra aneka choTe bar3e, naye purAne lekhakoM aura kaviyoM kI vizeSatAoMko sarAhate, protsAhita karate rahate haiM / zrI nAhaTAjI ke sampUrNa vyaktitva ko majhanA utanA hI kaThina hai jitanA kaThina unakI likhAvaTa vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 241 31 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko par3hanA hai| maiMne unakI likhAvaTa ke sambandhameM unase jaba zikAyata kI to ve muskurAkara TAla gaye / vaise unake patra par3hate-par3hate evaM jainajagatmeM prakAzita hone vAle lekhoMko TAIpa karAte-karAte unakI likhAvaTa par3hane meM to lagabhaga saphala ho gayA hU~ kintu unake vyaktitva ko pUrI taraha se samajhanA utanA sarala aura sahaja nhiiN| ataH abhinandanake isa avasara para ADI tirachI rekhAoM se unake vyaktitvakA eka laghu rekhAcitra prastuta karate hue zubha kAmanA karatA hU~ ki ve saphala svAsthyapUrNa zatAyu banakara sAhitya kI sevA karate rheN| viziSTa yogadAna vizvadharma harirAma ke saMcAlaka muni suzIlakumAra jaina samAjake vikasita evaM vikAsazIla munivaroMko va udIyamAna vidvAnoMko Apa nirantara preraNA dete rahe haiM / yaha AnandakA viSaya hai| Apake udAtta evaM virATa anusaMdhAna parakha vicAroMne sAhitya evaM saMskRtike bhaNDAroMko abhinava evaM gauravamaya svarUpa pradAna kiyA hai / isake lie hama saba Apake AbhArI haiN| sAhityameM aisI kaunasI vidhA hogI jisake vikAsameM ApakA yogadAna na rahA ho| itihAsakA koI konA ho, dharmakA koI anusaMdhAna ho, samAja vikAsakA koI kAryakrama ho, sabhIko Apane apane Thosa sujhAvoM, atismaraNIya sevAoM e mUlyavAna sahayoga tathA sujhAvoMse use AplAvita kiyA hai / saMskRti aura sAhityake srota meM Apako maiM sadAse sarasvatIke varada putrake rUpameM mAnatA AyA huuN| Apake dvArA sarasvatI-putroMko sAhityakA evaM saMskRtikA sArvabhauma prakAza milatA rahe aura Apa vizvako AdhyAtmika dharAtalapara ekatAkI kar3ImeM jor3ate raheM; isI maMgala kAmanAke sAtha / nAhaTAjI eka virala vyakti DaoN0 ramaNalAla cI0 zAha adhyakSa-gujarAtI vibhAga, bambaI yunivarsiTI nAhaTAjIse jitane loga mile hoMge unase bhI bahuta adhika loga unake nAmase suparicita hoMge / jo nAhaTAjIke nikaTa samparkameM Ate haiM, ve unake virala vyaktitva se prabhAvita hue binA nahI rhte| TAjIne atyalpa vayameM lekhana pravatti cAla kii| Aja pA~ca dazakoMse bhI adhika samayase ve niyamita likhate Aye haiN| I0 sana 1960 meM nAhaTAjIke sAtha merA prathama bAra patra vyavahAra huA thA guNavinayakRta 'nala davadaMtI rAsa' kI hastalikhita pratike vissymeN| nAhaTAjIkA nAma varSoMse suna rahA thA ataH taba bhI maiMne unako lagabhaga sattara varSakI umrake samajha rakhA thA, parantu jaba maiM apanI patnI ke sAtha bIkAnera gayA taba nAhaTAjI ko pahalI bAra dekhaa| nAhaTAjIko dekhate hI maiMne unheM apanI dhAraNAse atyanta alpa umrake pAkara khUba Azcarya anubhava kiyaa| 242 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAhaTAjI rAjasthAnake adhivAsI haiM aura inakI vezabhUSA bhI sIdhI-sAdI mAravAr3I hai| inheM rAha calate dekhakara kisIko bhI yaha na lagegA ki ye itane bar3e vidvAna aura suprasiddha lekhaka haiN| nAhaTAjIkI vezabhUSA bilkula sAdI hai / kapar3oMkI sajadhajake pIche ve samaya barbAda nahIM krte| kabhI-kabhI to musAphiromeM kapar3e maile ho gaye hoM to bhI ve unakI na to parvAha karate aura na saMkoca hI rkhte| nAhaTAjIkI jaisI sAdI bezabhUSA hai vaise hI unakA svabhAva bhI atyanta sarala hai| khAne-pIne yA rahana sahanake bAbata ye kisI khAsa vastu kA zauka yA Agraha nahIM rakhate / eka bAra mere yahA~ bambaImeM nAhaTAjI pdhaare| prAtaHkAla uThate hI eka kAryakramameM jAnA thA. ve navakArasI yA paurasI karate the isalie binA khAye piye hI hama cale gye| usa kAryakramameM vilambase chaTI milI, vahA~se zrI mahAvIra jaina vidyAlayake kAryakramameM aura bhojanake lie hamAre yahA~ jAnA thaa| maiMne nAhaTAjIse kahA ki gharapara cAya-pAnI karake phira apane vidyAlayake kAryakraya meM jAveM / parantu nAhaTAjIne yaha svIkAra nahIM kiyaa| usa dina lagabhaga 1 // baje madhyAhnameM bhojana milA phira bhI ve Akula yA asvastha hoM aisI bAta nahIM thI ve to jaise the vaise hI prasanna the| nAhaTAjI apane kAmoMmeM bahuta niyamita hote haiM aura ati zIghratApUrvaka kAmako nipaTAte haiM / pratidina prAtaHkAla ve jaldI uThakara sAmayika karane lagate haiM aura sAmayikameM bahata-sA adhyayana manana kara lete haiN| apane lekhana yogya adhyayana manana bhI sAmAyakake samaya kara lete haiN| ekabAra mere yahA~ nAhaTAjI padhAre taba pA~ca baje uThakara unhoMne sAmayika le lI / lAiTakA svica kahA~ hai yaha inheM patA nhiiN| acAnaka merI A~kha khulI to dekhA ki nAhaTAjI sAmayika lekara baiThe haiM aura andheremeM ho pustaka par3ha rahe the| grISmakAla thA ataH sAdhAraNa prakAza ho gayA thaa| nAhaTAjI barAbara A~khake pAsa pustaka rakha kara par3ha rahe the| yaha dRzya dekhakara lagA ki vAstavameM nAhaTAjI dhanyavAdAha haiN| nAhaTAjIkA adhikAMza lekhana kArya inakI sAmAyikake badaulata hai| sAmAjika yA sAhityika kSetrameM uccatara sthAna prApta vyaktiko lekhana kAryameM bahatase vikSepa par3a jAte haiM, kuTumbake sadasyoMko to bAdhA denekA adhikAra ho sakatA hai para mitra, sambandhI, milane-julanevAle, saMsthAke kAryakartA apanI anukulatAnusAra calate haiM jisase bhI lekhana kAryameM vizeSa par3anA svAbhAvika hai parantu sAmAyika eka isakA acchA upAya hai / svargIya motIcanda kApaDiyAne apanA adhikAMza lekhana kArya sAmAyikameM hI kiyA thA, isI prakAra nAhaTAjIke lekhanakAryameM bhI inakI sAmAyikakI bahuta bar3I dena hai| nAhaTAjI bambaI Ate haiM taba inake bistarameM kapar3oMkI apekSA pustakeM hI adhika hotI haiN| kitanI hI pustakeM ye dUsaroMko dene ke liye le Ate haiM aura bambaIse jAte samaya kitanI pustakeM inake kharIda kI haI aura aura kitanI hI inheM bheMTa milI huI hotI haiM, isase vidita hai ki inakA vidyA prema kitanA adhika hai| nAhaTAjI gRhastha haiM, parantu inake hRdayameM vairAgyakA raMga gaharA-gaharA lagA huA hai| kadAcita aisI anukUlatA milI hotI to nAhaTAjIne laghuvayameM dIkSA le lI hotI / ve pUjya0 sa0 bhadramunike gADha samparkameM Aye the aura unake upadezoMkA nAhaTAjIpara bahuta bar3A asara par3A thA / pU0 bhadramuni hampImeM sthira hue usake bAda nAhaTAjI pU0 bhadramuniko vandanArtha bArambAra hampI jAte the| . nAhaTAjI gRhastha haiM, phira bhI kamAne kI inhoMne koI khAsa parvAha nahIM kii| pUrva ke puNyodaya se inakA acchA vyApAra calatA hai aura inake bhAI va inake putra vyApAra saMbhAlate haiM / parantu javAnI meM bhI nAhaTAjIne varSameM cAra mahInA vyavasAya aura ATha mahIne svAdhyAya va lekhana kArya meM vyatIta karane kI yojanA banA lii| isI yojanA ke kAraNa hI eka saMsthA dvArA kArya ho sake jitanA kArya akele hAthoM se lekhana kArya kiyA hai| nAhaTAjI ke rasa kA viSaya to graMtha aura sAmAyika hai| ve apane (rucikara) viSaya ke grantha kahA~-kahA~ se vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 243 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzita hue haiM isakI jAnakArI rakhate haiM aura unheM ayatnapUrvaka prApta kara par3ha jAte haiM / nAhaTA jI bahuta se sAmayika patrAdi niyamita par3hate haiM, isa prakAra ve sarvadA susajja aura sujJAta rahate / mere pAsa jaba jaba unake patra Ate haiM taba-taba navIna prakAzana aura bambaI yunivarsiTI ke navya mahAnibandhoM kI jAnakArI ke lie eka paMkti avazya hI likhate haiM / patra lekhana meM nAhaTA jI bahuta hI niyamita haiM / mere jaise patra lekhana meM mandazIla vyakti dvArA nAhaTA jI ko eka patra likhA jAya taba taka unake tIna cAra patra A jAte haiN| varSoM ke tvarita lekhana kArya ke kAraNa nAhaTAjI ke akSara saralatA se par3he jAeM jaise nahIM rahe / prArambha meM jaba inake patra Ate to megnIphAiMga glAsa lekara mujhe baiThanA par3atA aura jaise taise Adha ghaMTA meM patra par3ha pAtA, aba to nAhaTAjI ke akSara va maror3a se suparicita ho gayA ataH utanA samaya nahIM lagatA / phira bhI patra TAipa karake bhejanekI merI sUcanAke kAraNa jaba TAipisTakI suvidhA hotI hai to ve vaisA hI karate haiM / nAhaTAjIko graMtha aura sAmayikoMkI jitanI spRhA rahatI hai utanI sthAna yA adhikArakI nahIM rahatI / mujhe eka prasaMga khUba yAda hai ki jaba maiM bIkAnera meM inake yahA~ thA to koI vidvAn lekhaka aura prAdhyApaka inase milane aaye| una prAdhyApakane nAhaTAjI se eka bAta kahI ki Apa pI-eca0 DI0 ke mArga darzaka nirdezaka banane ke lie arjI deM / kintu atyadhika Agrahake bAvajUda bhI Apane kahA - yUnivarsiTIko gAiDa rUpameM mujhe cunanA ho to bhale. cune para merI taraphase gAiDa bananeke lie koI bhI prayatna nahIM hogA / yaha sunakara nAhaTAjI ke prati mere hRdaya meM bahuta sammAna huA / nAhaTAjIne prAcIna gujarAtI aura rAjasthAnI bhASAmeM likhe hue rAsa, phAgu ityAdi prakArake jaina sAhitya tathA saMskRta, prAkRta aura apabhraMza meM likhe hue sAhityakA khUba saMzodhana kiyA hai / inake abhaya - jaina granthAlaya meM pacAsa hajAra se bhI adhika hastalikhita pratiyA~ ekatra haiM / isa dizA meM nahaTAjIne jo bhagIratha kArya diyA hai vaha avismaraNIya rahegA / bhaviSya ke saMzodhakoMko bahuta sI TUTatI kar3iyeM nAhaTAjI ke lekhana saMzodhana se jur3I huI mileMgI / nAhAjI ne itane varSoMmeM choTe moMTe hajAroM lekha likhe haiM unakI sampUrNa sUcI taiyAra honekI AvazyakatA hai aura lekhoMko grantha rUpameM prakAzita karanekA kArya kisI saMsthAko hAthameM lenA Avazyaka hai / hAjI isa avasthA meM bhI bahuta kArya karate haiM, aura kara sakate haiM, paramAtmA inheM zatAyu kare aura hameM aba bhI bahuta-sA sAhitya prApta ho yahI abhilASA hai / Adarza vyaktitva zrI pRthvIrAja jaina, ema. e. jainadharma, darzana, itihAsa sAhitya aura saMskRtikA zAyada hI koI aisA vidyArthI ho, jisane zraddheya nAhAjI kA nAma na sunA ho athavA unake lekhoMse avagata na ho| itanA hI kyoM kisI bhI rAjasthAnI bhASAkA yA hindI patra-patrikAkA sAmAnya pAThaka bhI bhAratIya sAhityake isa adbhuta dedIpyamAna nakSatra ke zubhanAma se evaM unakI ojasvinI vidvattApravAhinI lekhanI se suparicita haiM / unakI niSThApUrNa sAhitya ArAdhanA zodha pravRtti aura satata svAdhyAyazIlatA gata 45 varSoMse anavarata avicchinna rUpameM sAhitya jagat se tAdAtmya 244 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sambandha banAe hue haiM / samAjake mahAn puNyodayase nAhaTAjI apanI AyukI 60zarad Rtue~ pUrNakara 61vIM meM padArpaNa kara cuke haiM / isa zubhAvasara para unakA jo abhinandana ho rahA hai, vaha sAhityika jagatkI una hArdika punIta zubha kAmanAoMkA pratIka hai, jo zAsanadevase unakI kAryapravRtta dIrghAyukI yAcanA karatI hai tAki unake dvArA kI jAnevAlI zAsana sevAkA kAma nirbAdha gatise pragati karatA rhe| nAhaTAjI se merA pratyakSa samparka evaM paricaya Ajase lagabhaga 26 varSa pUrva usa samaya huA jaba bIkAnerakI eka saMsthAmeM mukhyAdhyApakake padapara merI niyukti hii| usase pahale unake akSaradehakA sAmAnya paricaya thaa| prathama bheMTa meM hI unakI sAdagI, sajjanatA, vinamratA, sAhitya sevAkI bhAvanA, parizramazIlatA evaM dhArmikatAkI jo chApa mere hRdayapara par3I, vaha Ajataka akSaNNa rahate hue nikharatI hI gayI hai| vAstavikatA yaha hai ki mujhe apane antaHkaraNameM aneka bAra isa viSaya meM lajjA aura saMkocakA anubhava hotA hai ki nAhaTAjI jaise vyakti kisI vidyAlaya, mahAvidyAlaya yA vizvavidyAlaya ke prAMgaNameM zikSA prApta karate hue bhI, kisI upAdhiko dhAraNa na karate hue bhI, sAhityakI itanI mahatI sevA kara sakate haiM, jaba ki mere jaise aneka suzikSita unake kAryakA ekAMza bhI apane jIvanameM avatarita nahIM kara sake haiN| __ osavAla vaizyakulameM janma lekara paitRka vyavasAya vyApArameM praviSTa hokara bhI AjIvana vidyAsevI rahanevAle nAhaTAjI kisa sahRdayako prabhAvita evaM AkRSTa na kareMge ? mahAkavi bANane kAdambarImeM lakSmIkA varNana karate hue likhA hai ki sarasvatIke varadaputroMse vaha IrSyA karatI hai, unase dUra rahatI hai| nAhaTAjIkA bhavya Adarza jIvana isa mAnyatAkA eka apavAda hai| nAhaTAjIke anukaraNIya vyaktitvakI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki ye svataH to sAkSAt sArasvata haiM hI, apane samparka meM AnevAle zikSitajanoM buddhijIviyoMke lie bhI preraNA aura protsAhanake akSaya srota haiN| maiM to samajhatA hU~ ki ve aba eka vyakti nahIM rahe, sAhityika gatividhiyoMke eka vizAla kendra athavA saMsthAkA rUpa dhAraNa kara cuke haiN| unakI jJAnopAsanA AtmasAdhanA aura dUsaroMko preraNA mAno triveNIke rUpameM pravAhita hai aura isa dRSTise pavitra evaM AdaraNIya bhI haiN| yaha bhI vizvAsapUrvaka kahA jA sakatA hai ki darzana, jJAna tathA caritra, unake vyaktitvakA avibhAjya aMga bana cuke haiN| jJAnArAdhana unake jIvanakA ekamAtra vrata hai aura dhArmika saMskAra pajA sAmAyika Adi unakI dainika jIvana caryAmeM sthAyI sthAna rakhate haiM / vividha sAhityika pravRttiyoMmeM nimagna rahate hue bhI smita mukha hai| ve smitamukha vinodazIla haiM, milanasAra haiM, atithimakta haiM, ahaMkAra rahita haiM, sadAcAra evaM sadvyavahArakI mUrti haiN| sAhityake kSetrameM unhoMne jo kucha kArya kie haiM ve stutya honeke sAtha-sAtha svarNAkSaroMmeM amararUpeNa aMkita kie jA sakate haiN| hamArA bahamalya sAhityika vaibhava aneka zatAbdiyoMse hastalikhita zAstroMke rUpameM jJAna bhaMDAroMke tAloMmeM tahakhAnoMmeM Abaddha thaa| usake mahattvase, apanI mahAna sampattise hama aparicita the| 19vIM zatAbdI meM jainAcArya sva0 zrImadavijayAnanda sarIzvarajI jaise yaganirmAtAne bhaNDAroMke uddhArakI ora. samAja kA dhyAna AkRSTa kiyaa| pravartaka zrI kAntivijayajI unake yogya ziSya zrI caturavijayajI tathA unake suyogya ziSya AgamaprabhAkara muni puGgava zrI puNyavijayajI jainane yuga draSTA usa mahAn AcAryake isa kAryakA uttaradAyitva grahaNa kara isa viSayameM prazaMsanIya kArya kiyaa| pUrva aura pazcimake vidvAn bhaMDAroMmeM anya dArzanika paramparAoMke sAhityako bhI surakSita dekhakara vismita hue-jaina zrAvakoM evaM gRhasthoM meM jina vyaktiyoMne jJAna bhaMDAroM va hastalikhita granthoMkI khojakA, zodhakA saMzodhanakA surakSAkA prakAzanake vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 245 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayatnoMkA anathaka parizrama kiyA unameM nAhaTAjI kA nAma sarvopari hai / Aja taka lagabhaga eka lAkha hastalikhita grantha unakI dRSTimeM Ae haiM / unake apane abhaya jaina granthAlayameM jahA~ 40 hajAra mudrita grantha va pustakeM haiM vahA~ 40 hajAra hastalikhita pratiyA~ bhI / dezake kisI kone meM unheM aise bhaMDArakI yA granthakI sUcanA milanI cAhie, ve jebase kharcakara aneka kaSTa sahakara bhI vAyugatise vahA~ pahaMceMge aura pUrA patA kreNge| unakA apanA saMgrahAlaya kevala pustakoM zAstroM taka hI sImita nahIM, apitu usameM aneka kalA mUrtiyA~ citra purAne sikke va martiyA~ Adi bhI samAviSTa haiN| unakA parivAra sAhityika evaM sAMskRtika gatividhiyoM ke lie hajAroM rupaye prati varSa kharca karatA hai| Ajataka nAhaTAjI ke lagabhaga tIna sau patra-patrikAoMmeM tIna hajArase bhI Upara lekha prakAzita ho cuke haiM / prakAzita granthoMkI saMkhyA bhI tIsa se Upara hai| aneka pustakoMkI Apane vidvattApUrNa prastAvanAe~ likhI haiM / ve saMskRta, prAkRta, apabhraMza hindI gujarAtI rAjasthAnI bhASAoMmeM pravINa haiN| jaina samAjakI bahata sI saMsthAoMke ve padAdhikArI aura karmaTha sadasya haiM / aneka zodha patra-patrikAoMke sampAdaka maNDalameM unakA nAma hai| unhoMne koI parIkSA nahIM dI kintu unake prakANDa pANDitya sAhitya sevAse prabhAvita ho kucha vizvavidyAlayoMne unheM pI-eca. DI. ke chAtroMkA nirdezaka svIkRta kiyA hai| unake bhASaNoMke eka-eka zabdase gahana vidvattA prakaTa hotI hai| unake sAhitya sevA parAyaNa jIvana tathA anupama vidyAnurAgase prabhAvita ho samAja evaM sAhityika jagat bhinna-bhinna avasaropara unheM itihAsa ratna siddhAntAcArya tathA vidyAvAridhi Adi padaviyoMse vibhUSita kara cukA hai| gata mArcameM bambaImeM zrI mAnatuGga sUri sArasvata samArohameM jina ATha vidvAnoM, samAja-seviyoM va zikSA-zAstriyoMkA sammAna haA, unameM nAhaTAjI vizeSa rUpeNa ullekhanIya haiN| sAhitya sevAke isa mahArathIkA koTizaH hArdika abhinandana evaM dIrghAyuke lie antaH prArthanA / sAhitya upavana kA eka mAlI DaoN0 pavana kumAra jaina, ema. e., pI-eca. DI. yaha likhate hue mujhe lezamAtra bhI saMkoca nahIM ho rahA hai ki nAhaTAjose merA pratyakSa paricaya adhika purAnA nahIM hai / mujhe unake darzanakA saubhAgya kabhI prApta nahIM huaa| maiMne unheM kabhI nikaTa se dekhA nahIM / kabhI bAta nahIM kI kintu pustakAlayoMmeM, unake granthoMmeM. unase anekoM bAra mila cukA huuN| di0 26-9-71 ko unake abhinandana samArohake viSayakA patra prApta huA thaa| usa patra para nAhaTAjIkA citra chapA thaa| maiMne to unakA eka kAlpanika citra banA rakhA thaa| kintu yaha citra usase viparIta thA-rAjasthAnI pagar3I, A~khoM para cazmA, hoToM para bharI huI mUchoMmeM unakA vyaktitva, isa prakAra jhalaka rahA thA, jaise pake aMgUroMmeM unakA rasa / bahuta dera taka TakaTakI lagAye unakA citra dekhatA rahA / maiM socane lagA, kyA yahI vaha vyakti hai jisane 1968 meM jaba maiM pI-eca. DI0 upAdhike lie zodha prabandha likha rahA thA, mujhe 'salokoM kAvyoM kI sUcI bheja kara merA mArgadarzana kiyA thaa| kSetrameM itanA udAra aura sahRdaya vyakti mere jIvanameM dUsarA nahIM aayaa| hindIke maThAdhIza jahA~ navayuvakoM ko upekSA kI dRSTise dekhate haiM, dizA jJAnake sthAna para bhaTakAva utpanna karate haiM, vahA~ nAhaTAjI zodha evaM 246 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya-nirmANa ke kSetra meM navayuvakoMke mArga meM zUloMko haTAkara phUla bikherate rahe haiM / 'vIra' ke sampAdaka paM0 parameSThIdAsa jainane unake sambandhameM ThIka hI likhA hai- 'nAhaTAjIne zatAdhika zodha chAtroMkA mArga-darzana kiyA aura jIvana bhara sAhitya sevA meM rata rahe / unake dvArA niSkAma bhAvase kI jAne vAlI mahatI sAhityasevA sadaiva smaraNIya rahegI / ' sAhityakA aisA kauna-sA aMdherA konA hai jisameM nAhaTAjI jJAna dIpa lekara na pahu~ce hoM / Apane saba kucha kiyA hai - saMpAdana, maulika grantha-lekhana, sUci - nirmANa, saMgraha yA zodha chAtroM kA mArga darzana / eka hI vyakti para lakSmI aura sarasvatI donoMkI kRpA ho, aisA bahuta kama dekhane meM AtA hai / nAhaTAjI ke jIvana meM lakSmI aura sarasvatI kA anokhA saMgama darzanIya hai / nAhAjI ne sAhitya - mandirakI vedIpara agaNita grantha puSpoM ko car3hAkara jo sevA kI hai, kyA sAhityasaMsAra use kabhI bhUla sakegA ? unake nAmake sAtha vidyAvAridhi, itihAsaratna, siddhAntAcArya, zodhamanISI jaise vizeSaNa bhI unake mahattvapara prakAza DAlane meM asamartha haiM / svatantratA Andolana meM jo sthAna gAMdhIjI kA hai, vahI sthAna sAhitya ke kSetra meM nAhaTAjI kA hai / saMsArake kisI bhI dezameM, jaba bhAratake svatantratA AndolanakI carcA kI jAyagI, to gAMdhIjIkA nAma avazya smaraNa kiyA jAyegA / isI prakAra rAjasthAnI aura hindI sAhityakA nAma jahA~ bhI AyegA, nAhaTAjI kA nAma zraddhAse liyA jAyegA / yadi tAjamahalakA sampUrNa nirmANa zAhajahA~ AlakaMrika zailI meM karatA, to sambhavataH tAjakA itanA prabhAva na hotA / usIkI sAdagI meM jo bAta hai vaha AlakarikatAmeM na rahatI / isI prakAra jo bAta 'nAhaTA' zabda meM hai vaha vidyAvAridhi jaise AlaMkArika zabdoM meM kahA~ ? sarvatomukhI pratibhA ke dhanI nAhaTAjI zrI udayacandra jaina zrImAn agaracandajI nAhaTA eka suprasiddha lekhaka, vicAraka aura mUrdhanya vidvAn haiM / janavarI 1963 meM jaina siddhAnta bhavana ArAke hIraka jayantI mahotsava ke avasarapara mujhe Apase milanekA pahalI bAra saubhAgya prApta huA thA / ukta avasarapara bihAra ke tatkAlIna rAjapAla zrI anantazayanam AyaMgarake kara kamaloM dvArA Apako siddhAntAcArya kI upAdhi se vibhUSita kiyA gayA thaa| isake bAda do tIna bAra aura bhI Apase milane kA saubhAgya prApta huA / maiM Apake vyaktitva tathA vidvattAse bahuta hI prabhAvita hU~ / nAhaTAjI kA jIvana hama logoM ke lie anukaraNIya hai / Apase aparicita vyakti ApakI vezabhUSA dekhakara yahI kalpanA karegA ki Apa koI bar3e seTha haiM / Apa dhanakI dRSTise bar3e seTha cAhe na bhI hoM kintu adhyayana aura lekhanakI dRSTise mahAn puruSa avazya haiM / Apane vidhivat vizeSa zikSA prApta nahIM kI hai aura na DigriyoMkA saMgraha kiyA hai / parantu Apane apanI lagana aura adhyavasAya se jo jJAna prApta kiyA hai, vaha anukaraNIya aura prazaMsanIya hai / Apa vyavasAyake kSa etra meM rahate hue bhI apanA adhikAMza samaya sAhitya sevA aura jJAnArjanameM lagA rahe haiM, yaha eka gaurava kI bAta hai / Apa lekhana kalAmeM siddhahasta haiM / kaisA bhI viSaya kyoM na ho, usapara ApakI vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 247 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhanI nidhigatise calatI hai aura usa viSayakA pratipAdana itanI acchI tarahase kara diyA jAtA hai ki sAdhAraNa vyakti bhI use saralatAse hRdayaMgama kara letA hai| ApakI lekhanIse koI bhI viSaya achatA nahIM bacA hai| jaina patroMmeM hI nahIM kintu prAyaH samasta bhAratIya pramukha patra patrikAoMmeM Apake vidvattApUrNa aura khojapUrNa lekha sadA hI prakAzita hote rahate haiN| itane adhika lekha zAyada hI kisI dUsare vidvAnke prakAzita hue hoN| yadi Apake lekhoMkA saMgraha kiyA jAya to use kaI bhAgoMmeM prakAzita kiyA jA sakatA hai| Apa sadA hI sAhitya tathA samAjakI sevAmeM saMlagna rahate haiN| Apa vizeSa rUpase jaina sAhitya kI aura usameM bhI rAjasthAnI jainasAhityakI vizeSa sevA kara rahe haiN| Apane sAhitya sevAkI dRSTise eka pustakAlayakI bhI sthApanA kI hai jisameM prakAzita tathA aprakAzita granthoMkA bar3A bhArI saMgraha hai| ApakA dRSTikoNa udAra tathA vyApaka hai / Apake hRdayameM sAmpradAyikatAke liye koI sthAna nahIM hai| aise mahAna vidvAnkA abhinandana bahuta pahale hI kiyA jAnA cAhie thA / yaha harSakA viSaya hai ki kucha logoM kA dhyAna ima ora gayA hai aura aba AdaraNIya nAhaTAjIkA abhinandana kiyA jA rahA hai| isa avasarapara nahaTAjIko abhinandana granthakA bheMTa kiyA jAnA eka mahattvapUrNa bAta hai| maiM bhI isa zubha velAmeM nAhaTAjIkA hArdika abhinandana karatA hU~ aura kAmanA karatA hai ki Apa cirAya hokara isI prakAra sAhitya tathA samAja kI sevA cirakAla taka karate raheM / sAhityakI sAkAra mUrti zrI vimala kumAra jaina sorayA vidyAvAridhi zrI agaracandrajI nAhaTA isa yugAyugapradhAna sAhityakAra, uccakoTi ke lekhaka, saphala Alocaka aura samIkSaka evaM pratibhA sampanna vidvAn haiM / mujhe apane snAtakottara vidyArthI jIvanameM zrI nAhaTAjIke sAhityako gambhIratA se par3hanekA saubhAgya milA / tabhIse krInAhaTAjIke sAhityase aparimita AkarSaNa bddh'aa| maiM apane svargIya pitA zrI gulajArI lAlajI soMrayAke saMgrahaNIya pustakAlayameM Ajase 30-40 varSa purAnI aneka prakAra kI patra-patrikAoMkI phAileM ulaTatA hU~ to pAtA hU~ ki prAyaH koI hI aisI abhAgI phAila hogI jisameM zrI nAhaTAjIkI lekhanIkA preraNAdAyI zodhAtmaka nibandha likhA gayA ho| jahA~ taka maiMne pAyA zrI nAhaTAjIne pratyeka viSaya para apanI sazakta lekhanI calAI hai| zrI nAhaTAjIne apane itanese jIvanameM ananta sAhitya dhArA bahAkara anekoM vidvAnoMko dizAdaSTi dI hai| hajAroM zodhArthI inake sAhityase anuprANita hue haiM / aise sAhitya-mahArathIke sammAna meM prakAzita ho rahe abhinandana graMthake liye merI aneka zubha kAmanAeM haiN| 248 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha | Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna sAhitya akAdamI meM viziSTa sAhityakAra sammelana meM bhASaNa dete hue zrI agaracanda jI nAhaTA / Ta rAjasthAnI bhASA sammelana agara cAMdanI nAhaTAnA viziSTa sAhityakAra sa rAjasthAnI bhASA sammelana meM zrI agaracanda jI nAhaTA kA abhinandana / Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAna vidyApITha pura: rAjasthAna rAjasthAna sAhityazAkAhAmI rAjasthAna sAhitya akAdamI, udayapura meM vicAra-vimarza karate nAhaTA jI 9088000 zrI gulAbacanda jI DhaDDhA, zrI bahAdura siMha siMghI aura zrI vijaya siMha nAhara ke sAtha agaracanda nAhaTA kalakattA meM osavAla mahAsammelana meM / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ m 8.8 kolhApura ke prAkRta bhASA sammelana meM ekatra vidvatmaNDalI ke sAtha khar3e hue agaracanda jI nAhaTA / . Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bambaI meM sammAnita vidvata maNDalI ke bIca nAhaTA jii| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phasaleM kaTakara khalihAnoMmeM pahu~catI haiM / khalihAnoM se godAmoMmeM aura godAmoMse sau TaMca svarNa banakara sAhUkAroMkI tijoriyoMkI zobhA bar3hAtI haiM / deza sampanna kahalAtA hai aura dezavAsI khuzahAla kahe jAte haiN| pIche eka varga raha jAtA hai, khetoMke kUr3oMmeM se, garto meM se dabe Dha~ke annake dAnoMko eka- eka cunakara uThAkara rAzi banAneke liye / ve annake dAne, jo kisAnake liye, sAhUkAra ke liye kisI artha ke nahIM the, artha banakara jagamagAte camakate haiM / ye hI annakaNa 'silA' kahalAte haiM aura una maNiyoMko cunane - khojane baTorane vAle 'silahAra' kahe jAte haiM / vedameM isa sileko 'pAvanatama' kahA gayA hai aura maiM aise silahAra RSi kahatA hU~ / ina tapaHpUta 'RSiyoM ke zubhasIkaroM para veda RcAeM balihAra hotI haiM / sAhityakI phasala kaTakara jaba godAmoMmeM aura godAmoMse tijoriyoM meM pahu~ca jAtI hai, taba sAhityake khojI silahArakI saMvedanA jAgrata hokara andhere- dhUla-dhuMA sIlana- sar3ana - durgandha bhare golambaroM- alamAriyoM-pranthAgAroM aura una prAcIna bastoMke andhere-ajJAta kUr3oMmeM bhaTakatI hai, jahA~ sahasroM jJAnarAzike kaNoM grantharatnoM ko dImaka cUhekITa-pataMga-sIla-pAnI aura na jAne kauna-kauna apanA bhojya banA rahe hote haiM / yaha silasilA jitanA purAnA hotA hai, utanI hI usake khoja - uddhArakI saMbhAvanAe~ bhI kSINa rahatI haiM / hamArI upekSA, hamArA pramAda, hamArI maujI pravRttike kAraNa na jAne kitane aise ratna akAla hI naSTa ho gae aura ho rahe haiM tathA kitane hI prakAza kI kiraNoM ko tarasa rahe haiM / sAhitya ke khojiyoMse yaha tathya chipA nahIM hai / prAcIna hastalikhita granthoMkI yaha pU~jI jaba prakAzameM AtI hai to godAmoM aura tijoriyoMke svAmiyoMkI bA~heM khila uThatI haiM / inase itihAsa to apanA prAmANika mArga khojane meM samartha hotA hI hai, jJAna vijJAnakI naI-naI dizAeM bhI khula jAtI haiM / zreSThavara zrI agaracanda nAhaTA ukta prakArake sAhityake khojI silahAroM ke samrAT nirapavAda rUpase kahe jA sakate haiM / patthara bane sagarasutoMkA uddhAra karaneko bhagIrathane tapobalase gaMgAko bhU para utArA thA / koTi-koTi pattharoMko nayA jIvanadAna diyA hai sAhityake isa bhagIrathane - isameM zAyada hI kisI ko vaimatya ho / unake jIvanako prAyaH tIsa varSa isI khoja-sAdhanA meM vyatIta hue haiM / nAhaTAjIko sAhitya-bhagIratha kahanekI sArthakatA hai / unake mahanIya parizrama aura unakI samRddhi sArasvata-upalabdhiyoMko dekhakara sahasA AzcaryameM DUba jAnA par3atA hai / aneka sAdhana-sampanna saMsthAeM milakara itanA mahAn udyoga nahIM kara sakatIM, aisA merA vizvAsa hai / mere samakSa saMvat 2010 vi0 meM prakA zita zrI narottamadAsa svAmI dvArA saMkalita rAyala aThapejI AkArakI zrI nAhaTAjIke lekhoMkI 68 pRSThoMkI sUcI hai / Aja saMvat 2028 hai / 18 varSa aura Upara ho gaye / aba taka yaha tAlikA isase prAyaH dUnI to ho hI gaI hogI / kintu prastuta tAlikAko hI leM, to bhI yaha kArya sAhityameM amara banA deneko paryApta hai / isameM prakAzita lekhoMkI saMjJA 1961 hai / isa samaya yaha saMkhyA 3000 se kadApi kama nahIM ho sakatI, aisA anumAna hai / saM0 2010 taka nAhaTAjI dezake uccakoTikI 141 patra-patrikAoMmeM chapa cuke the / Aja ve kitane aura chape haiM, isakA anumAna unakI karmaThatA, lagana, lekhana gati aura unake parizramase sahaja hI lagAyA jA sakatA hai / sAhitya ke puNyazloka bhagIratha DaoN0 bhagavAna sahAya pacorI unhoMne kaI lAkha hastalikhita pratiyoMkA nirIkSaNa kiyA hai| agaNita pANDulipiyoM aura kaI hajAra citrAdikA nijI saMgraha kiyA hai| tIsa hajAra pANDulipiyoMkI vaijJAnika vivaraNAtmaka sUcI bhI ve bahuta pahale taiyAra kara cuke haiN| aisA zAyada hI koI viSaya hai jise unakI laganapUrNa sAdhanAne achUtA chor3A ho / vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 249 32 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbha, itihAsa, purAtattva, kalA, sAhitya, adhyAtma, dharma, sampradAya, mahApuruSa, sAhityakAra, saMskRta, prAkRta, apabhraMza, nagara, tIrtha, mandira, sAhitya saMsthA, pustakAlaya, AcAra, zikSA, jyotiSa, gaNita, arthazAstra, vyAkaraNa, jJAna-vijJAna Adi sabhI para unakI khojapUrNa lekhanI samAna gatise sakriya rahI hai, lagatA hai bhAratavarSakA hindIkA zAyada hI koI sAhityika patra aisA bacA hogA jisameM unakI khoja na chapI ho / prAcIna jaina pustakAlayoM aura granthAgAroMmeM bhI zAyada hI koI unakI dRSTise bacA ho / jaina sAhityakA khojI to zatAbdiyoM taka unake samAna zAyada hI bhArata utpanna kara sakegA / prAcIna sAhitya ke rUpoM ke nAhaTAjI nirvivAda ekameva pArakhI vizeSajJa hai / unako kaI bhASAoMkA cUr3Anta jJAna prApta hai| nAhaTAjI ne saM0 1984meM lekha Adi likhanA Arambha kiyA thaa| vidhavA kartavya unakA prathama prakAzita grantha hai / saM0 2010 taka unake prakAzita granthoMkI saMkhyA 61 thii| ve aneka khyAti prApta sAhityika-sAMskRtika-dhArmika-sAmAjika saMsthAoMke saMsthApaka, abhibhASaka, TrasTI, sadasya haiN| ve rAjasthAnIbhAratI, (bIkAnera), rAjasthAnI, (kalakattA). zodha-patrikA (udayapara). marubhAratI (pila paramparA Adi prasiddha patra-patrikAoMke sampAdaka tathA saMpAdaka maMDalameM rahe haiN| nAhaTAjIkI khoja aura unake lekhana ke pramukha viSaya haiM-jaina sAhitya, itihAsa, rAjasthAnI sAhitya aura prAcIna hindI sAhitya / nAhaTAjI ne sAhityameM sarvocca zodhakArakA gaurava prApta kiyA hai| aisA koI vidvAn yA vizvavidyAlaya dezake ora-chora taka nahIM jo pratyakSaparokSa nAhaTAjI ke zodha kAryase isa jIvanameM upakRta na huA ho| ve eka Adarza khojI haiM, aura yugake khojiyoMke mArgadarzaka preraNA-stambha haiM / zatAbdiyA~ unakI RNI rheNgii| apane khoja ke kSetrameM ve koI pratidvandvI nahIM rakhate / jaisI unakI AkRti-prakRti hai, vaisI hI vizAla-mahAn unakI sArasvata-upalabdhiyA~ bhI haiM / lakSmI aura sarasvatIke sarvatobhAvena samAna rUpa se lAr3ale sAhityake isa bhagIrathake dIrghAyuSyako hamArI hArdika kAmanA hai / zraddhaya zrI agaracandajI nAhaTA : prathama darzana _pro0 nathunI siMha maiMne guruvara DaoN0 candrakuMvaraprakAzasiMha ( adhyakSa, hindI vibhAga magadha vizvavidyAlaya bodhi gayA ) kA Adeza-pAtheya lekara apane zodhake sandarbhameM rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna jodhapurakI yAtrA kii| vahA~ 4-5 dinake adhyayana-anuzIlanake pazcAt maiMne anubhava kiyA ki merI sAmagrIkI upalabdhi yahA~ sampUrNataH sambhava nahIM hai| isI sandarbha meM vahA~ke variSTha zodha-sahAyakoMse merI bAteM huI aura DaoN. puruSottamalAla menAriyA ( kAryakArI nidezaka, rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura) se bhI zodhake sandarbha meM kucha gambhIra vArtA huii| DaoN0 menAriyAne mujhe bIkAnera kI yAtrA karanekI salAha dI aura kahA ki bIkAnerameM zrI agaracandajI nAhaTA ApakI adhika sahAyatA kara skeNge| nAhaTAjIse pratyakSa paricaya nahIM rahane ke uparAnta bhI unake vipula sAhityase paricaya to thA hI, ataH maiMne AjJA zirodhArya kara lii| aise jaba maiM rA~cI vizvavidyAlayake antargata ema0 e0kA chAtra thA, taba sarvaprathama DaoN. jayanArAyaNa maMDala ( adhyakSa, hindI vibhAga, rA~cI kA~gresa, rAMcI) ke zrImukhase maiMne zrI agaracandajI nAhaTAkA nAma sunA thaa| hindI sAhityake itihAsake AdikAlake paThana-pAThanake sandarbhameM DA0 maMDalane zrI nAhaTA evaM DA0 250 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ motIlAla menAriyAkI khoja-par3atAlakI bAta calAyI thI / bAdameM apabhraMza aura hindI sAhitya ke itihAsa ke AdikAlake adhyayana - anuzIlanake samaya maiMne nAhaTAjIkA mahattva samajhA / guruvara DaoN0 nemicanda zAstrI ( adhyakSa, saMskRta evaM prAkRta vibhAga, jaina kAleja, ArA ) ne bhI merI zodha- sandarbha meM zrInAhaTAjI kI bAta calAyI thI aura unase apekSita sahAyatA kI AvazyakatA prakaTa kI thI / aisI manaHsthiti meM maiM jodhapura se bIkAnera cala pdd'aa| rAta bharakI asIma parezAnI ke uparAnta maiM subaha bIkAnera pahu~cA / gAr3I meM mere mAnasa - kSitija para eka prazna bAra-bAra kauMdha rahA thA ki maiM sarvaprathama zrI nAhaTAjI se kyA kahU~gA? yadi daravAjA banda ho to kaise khulavAU~gA ? parantu zIghra hI eka paMkti samAdhAna banakara AI 'nAhaTAjI to bolo, hUM jarA daravAjA to kholo / akelA bIkAnera meM / ' maiM AyA khaira, saubhAgya thA ki daravAjA khulavAnekI AvazyakatA nahIM huI / aise udAramanA nAhaTAjIkA daravAjA mere jaise pAThaka ke lie sarvadA evaM sarvathA khulA huA hai / eka bahuta bar3A AlizAna makAna, cAroM ora pustakoM kA Dhera | unhIM DheroMke bIcameM do vRddha manuSya gambhIra anuzIlanameM rata the / merI buddhiko yaha samajhate dera nahIM lagI ki zrI nAhaTA kauna haiM, tatkSaNa zrI devakInandanajI 'dezabandhu' ne saMketa bhI kiyA / maiMne jAkara caraNa-sparza kiyA aura apanA paricaya diyA / maiMne bahuta thor3e meM apanA prayojana batalAyA aura DaoN0 menAriyAkA saMstuti - patra bhI dikhalAyA / 'nATA' zabdane unakI kAlpanika pratimUrtiko mere mAnasa - kSitija para dUsarA citra aMkita kiyA thaa| bhojapurI evaM hindI meM 'nATA' kadakA vAcaka eka calatA evaM prasiddha zabda hai / maiM samajhatA thA ki yazasvI svargIya pradhAna mantrI zrI lAlabahAdura zAstrIkI bhAMti yaha bhI nATA AdamI aMgUThIkA nagInA hai / sAhitya-kSetra meM aMgUThIkA nagInA honeke bAvajUda ApakA zarIra pUre DIlaDolakA hai aura kahanA cAheM to kaha sakate haiM ki hindI sAhitya saMsAra meM kavivara nirAlA, paM0 nalinavilocana zarmA, DaoN0 dharmendra brahmacArI aura DaoN0 hajArI prasAda dvivedIkI paramparAmeM nAhaTAjo bhI aayeNge| vidhAtAne ina logoMko pratibhA dene meM to udAratA dikhalAyI hI, zArIrika saMracanA, gaThana aura DIla-Daula dene meM bhI koI kaMjUsI nahIM kI / isa mAnI meM ye unhIM logoM ke samAna parama bhAgyazAlI haiM / maiM apane zodhake sandarbha meM bAtacIta karane lagA / merA viSaya hai, apabhraMza aura hindI ke kAvya rUpoMkA tulanAtmaka adhyayana / ' isa viSaya para unhoMne svayaM kAphI likhA hai / unhoMne una patra-patrikAoM kI carcA kI, jinameM kAvyarUpoM ke sambandha meM unake nibandha nikala cuke haiN| una pustakoM evaM vidvAnoMkI ora bhI merA dhyAna AkarSita kiyA, jina logoMne apanI kRtiyoM meM isa viSayapara anusandhAna evaM anuzIlana kiyA hai / unake nirdezana ke anusAra maiM patra-patrikAoM ko ulaTatA rahA aura maiMne pAyA ki kAvyarUpoM para jitanI khoja isa vyakti kI hai, hindI - jagat meM usakA jor3A nahIM hai / maiM tIna dinoM taka unake samparka meM rahA aura maiMne pAyA ki isa umra meM bhI inapara bur3hApAkA tanika bhI prabhAva nahIM hai / sATha varSa se adhika umra hone para bhI abhI yauvana unapara thiraka rahA hai, javAnI aMgar3AI le rahI hai, kisa mAnI meM ? sarasvatIkI asIma ArAdhanAmeM / caubIsa ghaMTe meM abhI bhI 16-17 ghaMTe ve adhyayana para lagA rahe haiM / eka baiThaka meM 5-6 ghaMTe taka na hilanA-na DulanA / bahutoMke dhairya evaM parizramakI parIkSA ho jAtI hai / dekhA, bahuta dekhA parantu sarasvatIkA aisA ArAdhaka, sAhitya-sAdhanAkA aisA apUrva pujArI nahIM dekhA / rAjasthAnake bAlU- kAToMke bIca yaha apUrva gulAba khilA huA hai / vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 251 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAhaTAjIne sAhitya-sAdhanAko apane jIvanakA mukhya prayojana mAna liyA hai| gharameM ekamAtra mahilA apanI putra vadhUke akAla divaMgata ho jAnepara bhI ceharepara zikana nahIM, sAhitya-sAghanAmeM vyatireka nhiiN| yaha sAhitya-jagatkA sabase bar3A karmayogI hai / inakI kAvyarUpoM evaM sAhityake itihAsake dhudhale pRSThoM para jo mahattvapUrNa khoja huI hai, usapara hindI sAhityake aneka vidvAna zodha kara rahe haiN| yahI nahIM. saikar3oM zodhachAtroMkA ye mArga-darzana kara rahe haiM, hajAroM jijJAsuoMko Avazyaka sUcanAe~ evaM sAmagrI pradAna kara rahe haiN| ye aise sAhityika dAnI hai ki inake yahA~se koI khAlI hAtha nahIM lautttaa| ataH paramAtmAse merI prArthanA hai ki isa vidhAvAridhi, itihAsaratna, siddhAntAcArya, zodha-manISIko unake lie nahIM, unake parivAra vAloMke lie nahIM, unake nagarake lie nahIM balki pUre sAhitya-jagatke lie unake yazakI bhA~ti unake pArthiva zarIrako kAlajayI bnaaveN| prAcIna sAhityake uddhAraka-nAhaTAjI DaoN0 zivagopAla mizra 1956 I0 meM nAhaTAjI ne mere anurodhapara apane lekhoM aura kRtiyoMkI eka sUcI preSita kI thI jisameM unake 1000 se adhika lekha 150 se bhI adhika hindIkI patra-patrikAoMmeM prakAzita honekI sUcI thii| maiM una dinoM kutubanakI 'mRgAvatI' ke sampAdanakA prayAsa kara rahA thA aura mujhe nAhaTAjI ke amUlya sahayogakI AkAMkSA thii| sahasrAdhika lekhoMkI sUcI dekhakara mere mana meM sahasA vicAra umar3A ki Akhira nAhaTAjI ne itane lekha kaise likha liye ? kyA unake pAsa koI vizeSa yogyatA hai yA kevala jJAna-pipAsAke vazIbhUta hokara ve aisA kara rahe haiM ? jyoM-jyoM maiM unake samparka meM AtA gayA tyoM-tyoM inakA samAdhAna hotA gyaa| maiMne dekhA ki prAcIna hastalikhita granthoMkI jAnakArI rakhane tathA lagAtAra navIna granthoMkI khoja karate rahane meM unakI vizeSa ruci hai| yadyapi ve pAMcavIM kakSA taka hI zikSA prApta kara sake kintu unakI jJAna-pipAsAne unheM lagAtAra naye-naye granthoM se paricita hone, unakI viSaya-vastu ko hRdayaMgama karane tathA usa jAnakArIko anusaMdhitsuoMtaka sahaja bhAvase sampreSita karane meM aisA unmukha kiyA hai ki pichale 40 varSoM se ve isI kArya meM lage rahe haiN| yadi hindI ke hastalikhita granthoMkI khojakA sahI-sahI mUlyAMkana kiyA gayA to isameM saMdeha nahIM ki usameM nAhaTAjI kA sthAna sarvopari hogaa| unhoMne hastalipiyoMko ekatra karane. unheM paDhane likhakara patrikAoMmeM prakAzita karate rahane meM jo tatparatA dikhAI hai, vaha virale hI vyaktiyoMke lie sambhava hai| nAhaTAjI kA eka anya vizeSa guNa rahA hai dUsaroM para zIghra hI vizvAsa karake unake samakSa apanI jJAna rAziko upayogake lie prastuta kara denA / yahI kAraNa hai ki unheM una mahAn kRtiyoMke sampAdanakA zreya nahIM mila pAyA jinheM unhoMne yA to pahale khojA yA khojakara dUsaroMke upayogake lie prastuta kiyaa| 252 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATAjI ke kRtitvakA yaha pradhAna aMga hai / isake atirikta unhoMne bhASA tathA sAhitya, jaina dharma, purAtattva Adi ke kSetra meM bhI ullekhanIya yogadAna kiyA hai| unake dvArA sthApita 'abhaya jaina graMthAlaya' unakI suruci evaM unake kartRtvakA udghoSaka hai| kisI prakArakI khyAtikI paravAha kiye binA nAhaTAjI ekAnta bhAvase hindI kI sevA karate rahe haiM / apane hindI sAhitya ke itihAsa sambandhI jJAnake AdhAra para unhoMne itihAsakI bhaddI se bhaddI bhUloMkI ora saMketa kiyA hai| ve prAcIna paramparA ke hote hue bhI cira navIna haiM / ve parama jijJAsu haiM aura apane se choToM se bhI sIkhane meM saMkoca nahIM karate / preraNA ke srota hAjI ne svIkAra kiyA hai ki pustakoMke vivaraNa lenekI paddhatimeM jaina sAhityake mahArathI sva0 mohanalAla dezAIse unhoMne preraNA prApta kI / anyatra ve likhate haiM ki anubhavI vidvAnkA sahayoga prApta na hone para hamane apanI atyadhika sAhitya ruci aura adamya utsAhase prerita hokara yathAsAdhya sampAdana kiyA ......... hama vidvAn nahIM haiM, abhyAsI haiM" 1 hAjI kA vizeSa jhukAva jaina sAhityakI ora rahA | ve svayaM jainI haiM kintu ve likhate haiM ki jJAnasArajI ke sAhityase hamArA sambandha vidyArthI kAlase hai / hamane apanI mA~ ke lie pahale pATha nakala kiyA aura jaba kRpAcandrasUri bIkAnera padhAre aura cAturmAsa kiyA to unake samparkase jaina tattva jJAna aura sAhityakI ora ruci vikasita huI / sAhityAnveSaNa ke sAtha-sAtha unhoMne apanA dhyAna kUr3e-kacare meM DAle jAne vAle prAcIna sAhityakI amUlya nidhikI ora pherA jo vinaSTa ho rahA thA / aise karmaTha tapasvI, sAhityakAra evaM prAcIna sAhityake uddhArakako sevAmeM zatazata abhinandana evaM vinIta praNAma hai / madhura smRti pro0 akhileza, ema0 e0 san 1958 meM ema0 e0 parIkSA uttIrNa karane ke uparAnta anusandhAna kArya karane kI aura merI sahaja pravRtti huI aura maiM apane manonukUla viSaya cayana karane hetu prayatnazIla huaa| Agare se sva0 bAbU gulAbarAya ema0 e0 evaM AdaraNIya DA0 satyendra jI (jayapura vizvavidyAlaya ke hindI vibhAgAdhyakSa ) ke kuzala sampAdana meM 'sAhitya sandeza' niyamita rUpa se prakAzita hotA thA / usameM 'ajJAta kaviparicaya' nAmaka lekhamAlA ke lekhakake rUpa meM prAyaH AdaraNIya zrI agaracandajI nAhaTAke lekha prakAzita hote the / saMyogavaza 1. rAjasthAna meM hindI ke hastalikhita granthoM kI khoja, bhAga 2, prastAvanA | 2. aitihAsika jaina kAvya saMgraha kI bhUmikA / 3. jJAnasAra graMthAvalIkI bhUmikA / 4. vahI / vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 253 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka dina AdaraNIya DaoN0 vrajalAlajI varmA (DI0 e0 bI0 kaoNleja kAnapura) se nAhaTAjI kI vidvattA aura ekAnta sAhityasAdhanA kI carcA sunakara merA bhAvuka mana nAhaTAjIkI ora AkarSita huA aura maiMne apane viSaya cayana hetu kiMcit saMkoca vaza patra vyavahAra prArambha kiyaa| tIsare dina nAhaTAjIkA snehila patra mujhe prApta huA, jisameM unhoMne atyanta prasannatApUrvaka merA mArga-darzana karanA svIkAra karate hue sUcita kiyA ki rAjasthAna meM anusaMdhAna kArya hetu saikar3oM viSaya haiM, kaThinAI yaha hai ki koI kAma karane vAlA hI nahIM milatA / ' lambe parAmarza ke uparAnta "jaina kavi vAcaka mAladeva aura unakA sAhitya" nAmaka viSaya para kArya karanA taya kiyA kyoMki maiM cAhatA thA ki anusandhAna kArya kI sArasvata garimA aura pavitratA ko surakSita rakhane hetu aise viSaya kA cayana kiyA jAnA cAhiye, jo sarvathA navIna aura sAhityika dRSTi se upayogI ho / sAgara vizvavidyAlaya kI anusandhAna samiti ne DaoN0 vrajalAla ke nirdezana meM zodha kArya karane kI svIkRti pradAna kI / basa yaha merA nAhaTA jI se prathama paricaya thA / aba viSaya to svIkRta ho cukA thA parantu anyAnya samasyAyoM ke kAraNa lagabhaga do varSa taka idharaudhara kI sUcanAe~ ekatra karane ke atirikta zodha kArya meM vizeSa pragati na ho sakI / viSaya rAjasthAna se sambandhita thA / adhikAMza sAmagrI vahIM thI parantu jAnA na ho pAyA / isa bIca mere pramAda ko bhaMga karane hetu nAhaTAjI ke pacIsoM patra mujhe jhakajhorate rahe aura usa dina to maiM Azcarya cakita avAk raha gayA jaba zodha meM prakAzita kavivara mAladeva kI racanAoM kA vistRta paricaya merI jAnakArI hetu unhoMne bhejA aura liye AmaMtrita kiyA / maratA kyA na karatA ! kI taiyArI kara rAjasthAna ke liye ravAnA huA prema bharI phaTakAra sunAte hue zIghra hI bIkAnera Ane ke eka dina kAnapura senTrala sTezana se mahInoM kI zodha yAtrA aura apane Ane kI agrima sUcanA tAra dvArA nAhaTAjI ko bheja dI / "maiM Aja pratIkSA hI kara rahA kAnapura se bIkAnera kA lambA saphara ! caubIsa ghaMTe se bhI adhika kA samaya ! gAr3I subaha sAta baje bIkAnera pahu~cI / bIkAnera meM pAnI kI kamI kA maiMne mana hI mana anumAna kara liyA thA / ataH sTezana para hI nahA dhokara nAhaToM kI gavAr3a ( nAhaTAjIkA nivAsa sthAna ) ke liye prasthAna karanA ucita jAna pdd'aa| sTezana se bAhara Ate hI mujhe sukhada Azcarya kI anubhUti yaha jAnakara huI ki zrI nAhaTAjIse adhikAMza tA~gevAle paricita se haiM / tAMge dvArA nAhaTAjI ke yahA~ pahu~cA / nAhaTAjI zrI abhaya jaina graMthAlaya se ghara kI ora bhojana hetu A rahe the / tAMgA rukA ! mujhe dekhate hI bole thA aura mujhe nizcaya thA ki tuma isI gAr3I se Aoge / acchA huA A gaye / mArga meM koI vizeSa kaThinAI to nahIM huii| lambA saphara thA na ! merI vicitra sthiti ho gayI jaise mere mAnasa meM kAlpanika nAhaTAjI kI AkRti bhAdrapada kI ghanaghora ghaTA yAminI meM tIkSNa dAminI kI bhAMti kauMdhakara akasmAt vilupta ho gayI / aba mere sAmane DhalatI vaya kA eka aisA vyakti khar3A thA jisake sira para lambI U~cI pagar3I, bar3I-bar3I saghana kintu adhikAMza zveta mU~cheM aura unake nIce damakatI huI oSTha dIpti, A~khoM para moTe phrema kA cazmA, prazasta lalATa, lambI sughar3a nAsikA, gehu~vAvarNa-jo aba apekSAkRta zyAmala ho calA hai / zveta kurttA aura dhotI kA sundara AkarSaka rAjasthAnI paridhAna ! snehasnigdha vyaktitva ! kisI rAjasthAnI cAraNa kA gAyA huA nimnAMkita dohA maiM sasvara gunagunA uThA tana coravA mana UjalA, bhItara rAkha~ bhAvA / kinakAvarAna cItave, tAkUM raMga car3hAvA // nAhaTAjIne mujhe hRdaya se lagA liyA aura ghUrate hI bole- jaldI se nahA dho lo phira bhojana kiyA jAya / maiM pratIkSA kara rahA hU~ / 254 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jise AdamI mana meM bar3A mAna letA hai usake bAre meM sArvajanika rUpase kucha kahate hue saMkoca karatA hai / ise merA saubhAgya samajhiye cAhe svabhAva, jIvana ke sabhI kSetroM meM mujhe aise vyakti ratnoM kA sAMnidhya prApta hotA rahA hai, jinhoMne anAyAsa hI mujhe abhibhUta kara diyA hai parantu maiMne yathAsambhava apanI yaha bhAvanA zIlavaza kabhI unapara prakaTa nahIM kI kyoMki kaI bAra Adara ko vyakta kara denA, so bhI AdaraNIya ke sAmane, eka prakAra kI vAcAlatA sI pratIta hotI hai / nAhaTAjI ke prathama sAkSAtkAra ke samaya mAnasa meM Andolita vipula bhAvomiyAM to zAMta ho gaI parantu unakI ayAcita kRpA dRSTi se mere netra sajala ho uThe / nAhaTAjI ke sAMnidhya meM rahakara maiMne kavivara mAladevakI dazAdhika racanAoM kI durlabha prAcIna pAMDa - lipiyoM se pratilipiyA~ aura kAvya meM vyakta vicAroM ko bhalIbhA~ti samajhatA rhaa| bIkAnera nareza ke anUpa saMskRta pustakAlaya aura anyAnya sthAnoM se sAmagrI saMcayanakA kArya unhIM kI dekha-rekha meM sampAdita huA / unakI nispRha nirupAdhika ekAnta sAdhanA prAtaH se sAyaMtaka zrI abhaya jaina graMthAlaya meM vigata cAlIsa varSoMse avyAhata gati se satata pravAhamAna hai / abhI taka nAhaTAjI suyogya mArga-darzana meM saikar3oM zodha chAtroMne prAcIna itihAsa aura sAhityakI vibhinna vidhAoM meM zodha kArya dvArA vizvavidyAlayoMse DAkTareTakI upalabdhiyA~ prApta kara cuke haiM / rAjasthAnakI viziSTa sAhityika patrikAoMkA unhoMne varSoM yogyatA pUrvaka sampAdana kiyA hai aura bhAratakI prasiddha patrikAoM meM unake tIna hajArase bhI adhika vicAra pUrNa lekha prakAzita ho cuke haiM / nAhaTAjI ke samparka meM bIte ve dina Aja balAt smaraNa ho rahe haiN| rAjasthAna, uttara pradeza, bihAraur3IsA, baMgAla, AsAma Adi prAntoMmeM phaile hue vyApArika sambandhoMkI cintAoMse taTastha vItarAgI nAhaTAjI bhI bhAratI ke bhAMDArako nitanUtana ratnoMse ApUrita karaneke lie kRtasaMkalpa hai| anavarata adhyayanake kAraNa unakI netra jyoti kSINa ho rahI hai parantu unako isakI cintA kahA~ / manasvI zarIrakI sImAoM meM kaba ba~dha sake haiM ? unheM to jIvanake eka-eka kSaNako parahita hetu avikala bhAvase utsarga karanA hai kAcha haThA, kara barasaNA, mana caMgA mukha miTTa, raNa sUrA jaga vallabhA, so maiM biralA diTTha, uktike nAhaTAjI isa sAkAra svarUpa hai / paramacaritravAn, mohavAsanA aura bhautika eSaNAoMne unheM kabhI parAbhUta nahIM kiyA / viveka hI unakA patha-pradarzana hai aura madhura bhASaNa sahaja prakRti / ' raNazUra' to haiM hii| aneka sAhityika vidhAoMmeM unakI eka sAtha sahaja gati aura gaharI paiTha dekhakara 'jagavallabha' kI ukti bhI sahI caritArtha hotI hai / zrI nAhaTAjI kI mAnasa-sIpI abhI aura kRtiyoMke sAvadAra motI degI -- unake bhAvoMke aura sarasija phUleMge vicAroMkA abhI aura makaranda nirdhArita hogA, jJAnakaNoMkA abhI aura parAga vikIrNa hogA -- yaha hamArA vizvAsa hai / . maiM nATAjI ke abhinandanako mAM bhAratIkA abhinandana mAnatA hU~ aura unake dIrgha jIvanakI kAmanA karatA huA apane vinamra praNAma arpita karatA hU~ vandanAke una svaroM meM eka svara merA milA lo ! vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 255 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya-tapasvI nAhaTAjI DaoN0 jyotiprasAda jaina, lakhanaU bandhavara zrI agaracanda nAhaTA eka sadgRhastha aura saphala vyApArI haiN| prArambhika zikSA-dIkSA unakI vizeSa nahIM haI-zAyada hAIskUla pAsa bhI nahIM haiM aura na kisI saMskRta vidyAlaya yA parIkSAlayakI hI koI ullekhanIya parIkSA uttIrNa haiM / eka sAmAnya baNi kaputrako jo kAmacalAU svabhASAmeM par3hane likhane va hisAba AdikI caTasAlI zikSA hotI hai usIko lekara baha cle| veSabhUSA, AhAra-vihAra evaM AdateM atyanta sAdA, tar3aka bhar3a kase kosoM dUra haiN| __ vAstavameM, uparokta pRSThabhUmi vAle vyaktise jisa bAtakI AzA prAyaH nahIM kI jAtI, use nAhaTAjIne Azcaryajanaka rUpameM karake dikhA diyA / sAhityake kSetrameM jisa cAva, utsAha, lagana aura adhyavasAyake sAtha gata lagabhaga cAlIsa varSoMse vaha utkaTa evaM nirantara sAdhanA karate cale Aye haiM aura phalasvarUpa jaisI aura jo-jo upalabdhiyA~ unhoMne prApta kI haiM, usake anya udAharaNa ati virala haiN| purAnI hastalikhita pratiyoMkI khoja-tapAsa, apane nijI pustakAlayameM unakA athavA unakI pratiyoM kA saMgraha-saMrakSaNa, unapara zodha aura ukta zodha khojake pariNAmoMse vidvadjagatako tatparatAke sAtha paricita karAte rahanA nAhaTAjIkI pramukha sAhityika pravRttiyA~ rahI haiN| unako dRSTi mUlataH aitihAsika hai| tulanAtmaka adhyayanakI ora vizeSa jhukAva hai| unakA kAryakSetra pramukhatayA jaina sAhitya rahA hai, usameM bhI vizeSa rUpase dezabhASAoM-hindI, rAjasthAnI, AdimeM racita zvetAmbara sAhitya, kintu vaha vahIMtaka sImita nahIM hai| digambara athavA sthAnakavAsI Adi sAhitya ko jaba jahA~ unake dRSTipathameM AyA binA sAmpradAyika pakSapAta ke usI prakAra unakI dilacaspIkA viSaya itanA hI nahIM, jainetara hindI evaM rAjasthAnI sAhitya kI zodha khojameM bhI nAhaTAjIkA yogadAna paryApta mahattvapUrNa rahA hai| vibhinna vizvavidyAlayoMke aneka zodhArthiyoMko bhI unase amUlya sahAyatA milatI rahatI hai| kaI sAhityika patra-patrikAoMke tathA abhinandanagrantha, smRtigrantha, smArikAoM Adike sampAdanameM sakriya bhAga leneke atirikta darjanoM choTI-bar3I pustakoM kI racanA nAhaTAjIne kI hai| vibhinna jainAjaina patra-patrikAoMmeM prakAzita unake lekhoM kI saMkhyA to tIna sahasrase adhika ho to Azcarya nahIM / . Apa dUsare lekhakoM ko kRtiyoM kI samIkSA bhI kharI karate haiM / truTiyoM yA galatiyoM ko do-Taka sIdhe zabdoMmeM, binA kisI takalluphake, ginA DAlate haiN| sAtha hI yadi svayaM unake kisI kathana yA kRti kI samAlocanA koI dUsarA karatA hai to use bhI anyathA nahIM lete aura apanI bhUla sudhAra karane meM saMkoca nahIM karate / .. zrI nAhaTAjI kI bhASA aura zailI paMDitAUpanase achutI, sIdhI, sarala, tathyaparaka hotI hai| kintu likhate aisA zikasta haiM ki unake lekhoM aura patroM ko, jaba-jaba ve svayaM apane hAthase likhA hI bheja dete haiM, par3hanA eka acchI khAsI kasarata ho jAtI hai / apanI to hama jAnate hai ki tIsa varSase kucha adhika samayase unake sAtha patrAcAra hai aura unake hAthake likhe saikar3oM patra prApta hue, par3he bhI-par3hane par3e, kintu aba bhI yaha dAvA nahIM kara sakate ki unakA patra pAyA aura khaTAkhaTa par3hakara sunA diyaa| vaise nAhaTAjI bahudhA yaha kRpA karate haiM ki apane kisI sahAyaka Adise apane lekhoM kI. aura kabhI-kabhI patroM ko bhI nakala karavA kara athavA bolakara unase likhAkara bhejate haiN| 256 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaH-sAta varSa pUrva ArAmeM jaina siddhAnta bhavanakI hIraka jayantIke avasara para milanA huA thA, usake bAda abhI taka suyoga nahIM milaa| kintu patroMke AdAna-pradAnameM koI vyavadhAna nahIM par3A / kaI bAra unake sAtha matabheda bhI hue kintu zuddha sAhityika ( ekeDemika ) stara para hI rahe, pArasparika sambandhoM meM kabhI bhI raMcamAtra kaTutA nahIM AI, varaMca sauhArda meM vRddhi hI huI / jitane jabaradasta likkhAr3a vaha haiM, kama hI dekhane meM Ate haiM / mitroMko likhanekI nirantara preraNA dene vAloMmeM bhI hamAre apane anubhavameM to advitI siddha hue haiM / yaha bAta dUsarI hai ki unakI preraNAe~ hamArI apanI vyastatAoM, asvAsthya aura sabase adhika pramAdake kAraNa vizeSa phalavatI nahIM ho pAtIM aura cAhakara tathA ceSTA karake bhI likhanekI hor3a meM hamane svayaM ko unase sadaiva kosoM pIche pAyA / bhAI agaracanda nAhaTA avazya hI na zakala sUratase tapasvI haiM, na rahana-sahana meM tapasvI haiM, kiMtu sAhitya kI sAdhanA meM unakA jo satata ekaniSTha adhyavasAya hai, vaha kisI tapasvIse kama nahIM hai / hindI sAhitya jagat para sAmAnyataH aura jainasAhitya jagatpara vizeSataH unakA jo uttarottara vRddhigaMta RNa hai, usase uRNa nahIM huA jA sktaa| aise manasvI, manISI jJAnArAdhaka bandhu evaM sahayogI ke suyogase kauna gauravAnvita anubhava na karegA / hamArI hArdika zubha kAmanA hai ki bandhuvara nAhaTAjI zatAyu hoM aura svastha sAnanda rahate hue bhAratIke bhaMDArako uttarottara adhikAdhika bharate raheM / san 1957 kI bAta hai, maiMne kavivara banArasIdAsa para, kucha mahattvapUrNa hastalikhita pratiyA~, jo zrI agaracandajI nAhaTAke nijI pustakAlaya meM thIM, dekhanekI icchA nAhaTAjI ke samAne prakaTa kI thI / nAhaTAjI ne tatkAla jo uttara diyA vaha Aja bhI mujhe akSaraza: yAda haiM / "mere nijI pustakAlaya meM lagabhaga 30,000 hastalikhita grantha haiM / unameM aneka Apake kAma ke haiN| Apa kabhI bhI Akara unakA yatheccha upayoga kara sakate haiM / maiMne yaha saMgraha Apa jaise zodhakoMke lie hI to kiyA hai / Apa Aie aura mere gharameM mere bhAI kI bhA~ti rahie / AzA hai, Apa zIghra bIkAnera Ae~ge / " zodha vAridhi, nararatna nAhaTAjI zrI ravIndra kumAra jaina maiM nAhaTAjIkA patra prApta karate hI bIkAnera gayA / unhoMne mujhe vahA~ apanA pUrA pustakAlaya sauMpa diyA aura svayaM mere lie aneka upayogI hastalikhita evaM mudrita pratiyA~ juTAyIM / merA zodhakA viSaya unakA bhI priya viSaya thA / ataH unhoMne usameM sahaja hI AzAtIta ruci lii| kavivara banArasIdAsakI racanAoM para samIkSAtmaka evaM gaveSaNAtmaka unake kaI lekha prakAzita ho cuke the / kevala granthoMkA sujhAva denA aura viSayapara apanA mahattvapUrNa mantavya prakaTa karanA hI unake mahAn evaM zodhAnurAgI vyaktitva ke lie paryApta na thA; ataH svayaM bar3I tanmayatA evaM satarkatAse unhoMne merI usa samaya taka taiyAra kI gayI pAMDulipiko sunA aura kaI mahattvapUrNa sujhAva bhI diye| maiM nAhaTAjI ke ghara lagabhaga ATha dina rhaa| pratidina ve mujhe tIna-cAra ghaMTe kA samaya dete rahe / mujhapara unake isa divya vyaktitvakI amiTa chApa usI samaya par3a gayI / ve atyanta sarala svabhAvI, sAdagImaya, vidyApremI evaM vidvatpremI haiM / ve mUlataH mahAn naitika evaM sAMskRtika mUlyoMmeM vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 257 33 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AsthA rakhanevAle vyakti haiM / prAyaH loga svayaM vidvAn hote haiM, svayaMke unnayanake lie grantha likhate haiM aura svayaMke lie hI dhana vyaya Adi bhI karate haiN| zrI nAhaTAjImeM svayaMkI apekSA dUsaroMko vidvAn dekhanekA devopama guNa hai / ve eka kSaNake lie bhI samparka meM Aye vyaktiko bhUlate nahIM / pratyeka ko bArIkI ke sAtha yAda rakhate haiM / maiM unake prati jitanI bhI kRtajJatA vyakta karU~ thor3I hogI, phira unheM yaha pasanda bhI nahIM hai / unake parivAra ne bhI mujhe aisA apanAyA ki maiMne eka kSaNake lie bhI yaha anubhava nahIM kiyA ki maiM apane ghara se dUra hU~ / prAyaH logoMko apane nijI riztedAra bhI eka hI dinameM bhAra lagane lagate haiM phira gairoMko to kauna pUchatA hai ? parantu nAhaTAjI ke ghara meM yaha bhedaka- rekhA maiMne nahIM dekhii| eka do dinake bAda to maiM svayaM hI sahajatAse apanI AvazyakatAkI sabhI vastue~ prApta kara letA thA / snAna, bhojana, cAyapAna Adike lie mujhe koI bulAye tabhI jAU~, aisI bAta na thI / nAhaTAjI ne svayaM hI kahA thA 'ApakA ghara hai, saMkoca mata kIjie / " Aja maiM zuddha hRdayase yaha anubhava karatA hU~ ki nararatna zrI agaracandajI nAhaTAke guNoMkA smaraNa karanA, sacamuca svayaM meM kucha bRhattara pA lenekA hI eka bhavya prayAsa hai / unakA abhinandana kara unako abhinandana grantha samarpita karanekA bhavya Ayojana zatazaH prazaMsanIya evaM aucityapUrNa hai / bhAratakI zAyada hI koI sAhityika, sAMskRtika evaM zodhaparaka patrikA ho, jisameM zrI nAhaTAjI ke mahattvapUrNa evaM zodha paraka lekha prakAzita na hote rahe hoM / anta meM maiM yahI kahU~gA ki ve sAdhAraNa hote hue bhI asAdhAraNa haiM, vidvAn evaM parama zodhaka hote hue bhI vinayI haiM aura vayovRddha hote hue bhI vicAroM, bhAvanAoM tathA zodhavRtti ke starapara cira yuvA haiM / ve vyakti hote hue bhI eka saMsthA haiM, eka yuga haiM / mere preraNAstrota zrI pyArelAla zrImAla 'sarasa' ema0 e0, saMgIta pravINa, vAdya - vizArada, 26 navambara 1961kI subahakA samaya / ujjaina meM Ayojita akhila bhAratIya loka saMskRti sammelanameM maiM seminAra meM apanA nibandha 'zAstrIya evaM loka saMgIta - eka tulanAtmaka vivecana' par3ha rahA thA / mujhe nahIM mAlUma ki upasthita vidvAnoMmeM svanAmadhanya zrI agaracandajI nAhaTA bhI haiN| maiM jaba ema0 e0 kA chAtra thA, tabhI se unake nAmase bhalIbhA~ti paricita ho cukA thA va unake prati zraddhAvanata thA / unakI vidvattAke prabhAvane mere manapara unakI kucha aisI tasvIra banA dI thI ki sUTabUTameM koI robadAra ceharevAlA vyakti hogA athavA dhotI kurte vAlA hogA to bhI gurU gambhIra bhAvamudrAdhArI cehare vAlA hogA / isa kAraNa bhI usa samaya unheM apanI sAdI paramparAgata bIkAnerI pozAka meM pahacAnanA mere liye sambhava nahIM thA / nibandhavAcana ke tatkAla pazcAt maiM zAjApura calA gayA / 258 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kucha dinoMke bAda sAptAhika patra 'zvetAmbara jaina' kI prati mere pAsa AI / 'vyakti darzana' stambhake antargata maiM apanA paricaya par3hakara avAk raha gayA aura adhika Azcarya to yaha dekhakara huA ki usake lekhaka the zrI agaracandajI nAhaTA / akhila bhAratIya kyA,antarrASTrIya starakA vidvAn kahU~ to atizayokti na hogii| aisA mahAna vyakti mujha akiMcanake sambandhameM samaya nikAlakara do zabda likhe, yaha mere liye kama gauravakI bAta nahIM thii| unhoMne 'zvetAmbara jaina' meM likhA-'ujjainake zrI pyArelAla zrImAlake nAma evaM lekhoMse to maiM paricita thA para eka bAra akhila bhAratIya loka saMskRti sammelanake adhivezanameM mujhe ujjaina jAnA par3A to vahA~ zrI pyArelAla zrImAlakA eka nibandha 'loka saMgIta evaM zAstrIya saMgIta ke sambandhameM sunaneko milaa| usase unake saMgIta prema va jAnakArIse maiM vizeSa prabhAvita haa| yadyapi unase bAtacIta karane kA maukA vahA~ nahIM mila sakA para unakI AkRti aura vyavahArase unake vyaktitvakA kucha AbhAsa mila gayA / ""AvazyakatA hai aise chipe hue ratnoMkA samAjakI orase ucita sammAna kiyA jAye, unase lAbha uThAye aura unheM Age bar3hanemeM protsAhita kre|' mere sambandhameM itane vistArase jAnakArI zrI nAhaTA sAhabako kisane dI hogI, jaba maiMne yaha vicAra kiyA to mujhe lagA ki pharavarI 1962 ke 'saMgIta' meM zrI zItalakumAra mAthura 'saMgIta prabhAkara' dvArA likhita merI jIvanIse unhoMne sahAyatA lI hogI / bar3I dera taka phira maiM yaha socatA rahA ki jo vyakti saikar3oM durlabha granthoMke manana cintanameM vyasta hai, jisakA mastiSka saikar3oM kaThina viSayoMkI sAmagrIkA koSa bana cukA hai, usakI smaraNa zakti yaha bhI batAneke lie samartha hai ki kisa mAsake kisa patrameM saMgItake eka adanese upAsaka pyArelAla zrImAlakI jIvanI chapI huI hai| zrI nAhaTA sAhabakI isa tIbra smaraNa zaktikA lohA mAnate hue mujhe apane una sahapAThiyoMpara tarasa AyA, jinakI smatise merI zakla kucha hI arasA gujaraneke bAda ojhala ho cukI hai| 'zvetAmbara jaina' ko par3hakara mere abhibhAvaka zrI saubhAgyamalajI jaina vakIlane mujhe batAyA ki mere nibandhapaThana vAle dina zAmako zrI nAhaTA sAhabase unakI bheMTa huI thii| zrI nAhaTA sAhabane prAcIna granthoMko dekhanekI tathA jaina samAjake pramakha logoMse milanekI icchA prakaTa kii| pramukha logoMmeM kisIne sthAnIya mila mAlikakA nAma btaayaa| taba ve turanta bole-'mujhe aise vyaktiyoMse milanA hai jo kalAkAra hoM, sAhityakAra hoM, samAjasevI hoN|' taba zrI saubhAgyamalajIne merA nAma sujhAte hue kahA ki ve Aja nibandhapaThanake bAda zAjApura cale gaye haiN| samAjameM kalAkAra, sAhityakAra, samAjasevIkI isa prakAra khoja karane vAle tathA udIyamAna pratibhAoMko protsAhana dene vAle zrI nAhaTA sAhabake samAna jaina samAjameM kitane loga mileMge? Aja bhAratavarSa meM dUra-dUra se aneka paNDita aura zodha-chAtra unase mArga darzana prApta kara rahe haiN| zrI nAhaTA sAhaba sacce arthoMmeM eka joharI haiM / ve yatratatra bikhare ratnoMkI parakha jAnate haiN| unake antarameM isa bAtakI tar3apa hai ki ina ratnoMkA sahI mUlyAMkana ho, sahI upayoga ho tAki samAja aura rASTrakA bhalA ho / yahI kAraNa hai ki unhoMne binA mere sAkSAtkArake, binA kisI prakArake vizeSa paricayake mujhe pahacAna liyA va mujhe protsAhana pradAna kiyaa| ve kevala 'zvetAmbara jaina' meM merA paricaya bhejakara hI cupa nahIM rahe, apitu eka patra bhI mujhe bhejA jisameM unhoMne likhA ki Apa jaina saMgIta para zodha kArya kIjie va tatsambandhI pArzvanAtha jaina saMgItasAra, saMgItopaniSad sAroddhAra Adi granthoM ke nAma bhI sujhAye / isa amUlya preraNAne mere jIvanako eka naI dizA vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 259 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradAna kI hai aura unake AzIrvAda se isa kArya meM juTa gayA hai| jaina saMgItake prati utpanna merI isa rUjhAnane aba mujhe 'AnandaghanajI mahArAja' para bhI lekhanI uThAneko vivaza kiyA hai / dezake prakANDa vidvAnkA itanA mujhapara anugraha ! maiM vyagra thA unake darzanoMke lie| sahasA eka dina ka mitra bolA-"zrI nAhaTAjI ujjaina Aye hue haiM aura Apako yAda kiyA hai" mere harSakI sImA nahIM thii| pahalI bAra darzana kiye / bIkAnerI pagar3I, lambAkoTa, dolaMgI dhotii| bAtacItase yaha patA nahIM laga rahA thA ki kisI mahApaNDitase bAta kara rahA hU~ yA kisI eka sAmAnya vyApArIse jo saMkoca, ziSTAcAra aura bAtacItakA vyavasthita tAratamya maiM manameM juTA kara le gayA thA, vaha unake milate hI na jAne kahA~ kAphUra ho gyaa| sAdagI aura saralatAko maiM mUrtarUpameM dekha rahA thA / apanA veza, apanI bhASA, apanI saMskRtikI bAta karane vAle to bahuta dekhe kintu zrI nAhaTAjIko dekhakara mujha laga rahA thA ki bAta karanA kucha alaga hotA hai aura AcaraNa karanA kucha alg| usI dina zAmako Apake sammAnameM jaina samAjakI ora se eka samAroha Ayojita kiyA gayA / isa AyojanameM jo vicAra Apane prakaTa kiye, unase mujha ApakI utkaTa lagana, kaThina parizrama, ananya vidyAnurAgake bAremeM vistArase preraNAspada jAnakArI milii| zrI nAhaTAjI se merI dUsarI bheMTa hampI (maisUra rAjya) meM zrImadrAjacaMdrajI zatAbdI mahotsava ke avasara para huii| sva0 zrI sahajAnaMdajI mahArAjajIne dIpahara 3 se 4 kA samaya zrI nAhaTA sAhaba ke vicAroM ko sunaneke liye niyata karA diyA thaa| upasthita vizAla samudAya ne kaI vikAza yojanAeM banAyIM va jhakAva AmaMtrita kiye| zrI nAhaTAjI ekamAtra vyakti the jinhoMne sujhAva rakhA ki zrImad rAjacandrajIke sAhityakA vibhinna bhASAoM meM anuvAda karAyA jAve va unakA adhikase adhika pracAra kiyA jAve / merI samajhameM yaha sabase mahattvakA sujhAva thA / jisa jaina mahApuruSane vizvavandya bApU kA nirmANa kiyA usa mahApu ruSakA nAma vizvake jana-jana ke mu~hapara jahAM honA cAhiye vahAM jaina samAja ke hI adhikAMza loga nahIM jAnate / yaha kitane bar3e durbhAgya kI bAta hai| yaha sthiti pramANita karatI hai ki hama loga pracAra kAryameM kitane udAsIna haiN| mujhe kheda hai ki zrI nAhaTAjI ke itane mahattvapUrNa sujhAva para pUrI taraha amala nahIM kiyA gyaa| hAM, ekatrita candese dharmazAlA banavAnemeM avazya saMyojakoM ne vizeSa ruci lii| zrI nAhaTAjI sAhaba ke vicAroMmeM pUrvAgraha nahIM hai / ve badalate yugake sAtha daur3a lagAte haiM aura jaba taka unakI vaicArika daur3a yugAnukUla calatI rahegI, ve kabhI bUr3he nahIM ho sakate, sadaiva yuvA haiM aisA mAnatA huuN| kahAvata hai-bar3e se bar3A vyakti vaha hai jo choTI se choTI bAtakA dhyAna rakhatA ho| sarasa jaina bhajanAvalI bhAga 3 kI prati maiMne bhejI to turanta mujhe sammati prApta huI, jisameM zrI nAhaTAjI ne likhA"vAstavameM philmI vikAra varddhaka gItoMkI jagaha aise gItoMkA pracAra honA hI caahie| philmI toMke gIta banAte rahie / patra-patrikAoMmeM bhI chapavAte raheM, isase pracAra bddh'egaa| ApakA prayAsa sarAhanIya hai|"yh bhajanAvalI philmI gItoMkI dhunapara AdhArita hai / kaI vidvAn paNDita aura AcArya bhI philmI dhunoMko AdhAra banAnA heya samajhate haiM kintu ve ye nahIM jAnate ki bhajanoM ko sarvAdhika lokapriya banAne tathA unakA pracAra karaneke lie philmI dhunase bar3hakara anya mAdhyama nahIM ho sakatA hai / svanubhAvake AdhAra para maiM kaha sakatA haiM ki philmI dhunoM ke AdhAra para bhI uttama kAvya racanA ho sakatI hai| dharma pracArake lie mere isa laghu kArya ko upayogI jAnakara unhoMne turanta sammati bheja dI / aba batAie. isa choTese kArya para dhyAna dene vAlA vyakti kyoM nahIM mahAna honA caahie| eka do pustakeM likha lene para jo loga samajhate haiM ki jIvanameM bahuta bar3A kAma kara liyA aura 260 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usake bAda apane Apako kArya nivRta mAna lete haiM / unake lie zrI nAhaTAjI sAheba kA jIvana jvalaMta Adarza hai / zrI nAhaTAjIke lekhoMke kevala zIrSakakI sUcI hI pustikA bana jAyegI / itanA paThana-pAThana aura lekhana karane vAlemeM Aja isa AyumeM bhI vahI sphUrti evaM kAryakSamatA vidyamAna hai, jo eka yuvakameM pAI jAtI hai / unake svAsthya kArya kSamatAkA kAraNa jahAM taka maiM samajhatA hUM sAmAyika, pratikramaNa vratAdikA yatheSTa paripApAlana haiM / jisa vyakti se Apako yathAsamaya uttara prApta nahIM hotA aura milane para vaha kaha sakatA hai ki "mujhe kheda hai ki uttara 'bhejane kA dhyAna hI nahIM rahA athavA amuka amuka kAraNase vilamba huA vaha mAtra apanI lAparavAhI ke doSako chipAtA hai yaha doSa bhI AdamIko bar3A AdamI nahIM banane detA kyoMki jo patrakA uttara dene meM AlasI hai, vaha jIvanake anya kAryoM meM bhI Alasa karatA hI hai / anAvazyaka patroMkA uttara na denA eka alaga bAta hai / jina loMgokA patravyavahAra zrI nAhaTA jose hai ve yaha svIkAra kareMge ki unakA uttara apekSita samayase pUrva hI prApta hotA hai / / jIvana meM kaI bAra kaI loga sahasA binA banAye guru bana jAte haiM / mere jIvanameM zrI nAhaTA jI kA yahI sthAna hai / unase maiMne jIne kI kalA sIkhI hai / maiM mAnatA hUM ki mere atirikta anekoMne sIkhI hogI kyoMki dIpaka jaba jalatA hai to rozanI kisI eka pataMge taka sImita nahIM karatA, jahAM jahAM taka usakI pahu~ca hotI hai usameM Ane vAle hara prANIko vaha prakAzita kara detA hai / paramapitAse yahI vinaya hai ki vaha lakSmI aura sarasvatI ke varada putra zrI agaracandajI nAhaTAko dIrghAyu kareM / zrI zodha ke ajastra preraNA srota DaoN0 bhAgacandra jaina bhAskara zraddheya zrI agaracandajI nAhaTA pratibhA ke dhanI sAhityakAra haiM / unakI painI dRSTi aura prabhAvI lekhanI se eka ora jahA~ vividha sAhityakI sarjanA huI hai, vahIM dUsarI ora sAhityakAroM, zodhakoM aura adhyetAoM kA janma bhI huA hai| nAhaTAjIkI zodhapriyatA, saralatA aura snehila sahAnubhUtine unheM jJAnake kSetra meM atyanta lokapriya banA diyA hai unheM calatA-phiratA eka vizvakoza bhI kahA jAya to atyukti nahIM hogI / vahI kAraNa hai ki zodhakoM ko jisa kisI bhI sUcanA kI AvazyakatA hotI hai / ve nAhaTAjI ko patra likhate rahate haiM aura nAhaTAjI bhI upalabdha sUcanAoMse tatkAla avagata karAne kA prayatna karate haiM / maiMne san 1960 meM jaba saMskRtakA ema. e. pUrA kiyA to pI-eca. DI. karane kI bAta mana meM AyI aura turanta nAhaTAjI ko viSaya pAnekI icchAse patra likha diyA / lagabhaga eka saptAha bAda hI unakA uttara mujhe prApta ho gayA jisameM zodha viSayoM kI eka acchI khAsI tAlikA dI huI thii| mujhe bar3A Azcarya itanA vyasta vyakti uttara dene meM itanA tatpara kaise hai / huA ki yn abhI san 1968 meM kolhApurameM prAkRta saMgoSThI huI thI / vahAM Apase prathama bheMTa karane kA saubhAgya prApta huA bar3e sneha aura premase ve gale mile| kAphI dera taka sAhitya ke sandarbha meM vicAra vimarza huA / ve niHsandeha zodha ajasra preraNA-srota haiN| hama unake svAsthya aura dIrghAyu honekI kAmanA karate haiM / vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 261 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srota aura sambandha DaoN0 mahendra sAgara pracaNDiyA TasanAsa mele dazahare tathA parva-pakhavAre vyaktise vyaktiko milAneke prAyaH sahaja sAdhana huA karate hai / isI prakAra sAvaramatIse taTavartI aitihAsika nagara ahamadAbAda meM san 1952meM Ayojita eka sAhityika anuSThAnameM mujhe aneka sAhityikoMse sAkSAtkAra huA thA / maiM ahamadAbAda apane AdaraNIya mAtula zrImAn bA0 kAmatAprasAda jaina (alIgaMja) ke sAtha gayA thaa| TakhanoMkI ora lapakatI huI sapheda dhotI, baMdagalekA koTa tathA rAjasthAnI dhajakA pIlA U~cI pAgAra kA sAphA dhAraNa kiye badhA zarIra bha0 raNachor3ajIke raMgase samatA rakhane vAlA varNa, gauravatApUrNa kAlI mUMche majha jaisA nava sikhiyA kalamakA majadUra pUche, ye sajjana haiM kauna? bAbU kAmatA prasAda jaina dvArA maiM jAna pAyA ki cacita sajjana rAjasthAnI vAGmayake vizvakoza tathA sarasvatI aura lakSmIdevIke benajIra upAsaka zrI mAna paM0 agaracanda nAhaTA haiN| yadyapi nAhaTAjIse merA yaha pahalA AtmasAkSAtkAra thA tathApi unake nAmase maiM usa samayase hI paricita hU~ jaba maiM pRthvIrAjarAsokI prAmANikatA viSayaka adhyayana kara rahA thaa| ahamadAbAdameM mere prathama paricayake pazcAt unhoMne mujhe zodha karaneke lie utprerita kiyaa| gaveSaNA kI gambhIratA lagana aura hastalikhita granthoM kI jAnakArImeM bejor3a mahApaMDita agaracandajI nAhaTAke nirdezanameM pI-eca0DI0 upAdhike liye gaveSaNA karanekI bhAvanA mere manameM utpanna haI aura jaba maiM ke0 ema0 muMzI hindI vidyApITha, AgarA vizvavidyAlaya kA saMsthAgata anusaMdhitsu banA to saMyoga se mujhe nirdezana milA zraddhaya DA0satyendrajI kA / yaha jAnakara mujhe bhArI prasamnatA huI ki DAkTara sAhabakA nAhaTAjIse atyanta nikaTa kA sambandha hai| maiM bIkAnera pahu~cA aura nAhaTAjIse milA / unhoMne ghara hI mujhe ThaharAyA bilkula parijanoM kI bhA~ti mere sAtha AhAra-vyavahAra ? apane abhaya pustakAlayake atirikta nagarake anya granthabhANDAroMmeM apane sAtha le jA kara merA mArga darzana karanA, granthoMkI prAptimeM Agata kaThinAiyoMko apane vyaktitva tathA sujha-bUjhase hala karavA denA tathA apanI gaMbhIra jAnakArIke bala bUtepara hamAre nirNayoMko puSTa karanA vastutaH nAhaTAjI kI udAratA aura vidyAdAnakA sajIva aura ajIba udAharaNa hai|| nAhaTAjIke yahA~ dUsarI bAra maiM apane AdaraNIya bandhu pro0 zrIkRSNajI vArSNeya, adhyakSa hindI vibhAga, zrI vArSNeya kAlija alIgar3ha ke sAtha zodha kAryase hI gyaa| sArI suvidhAe~ mAnya nAhaTAjI dvArA punaH prApta huI aura DaoN0 vArSNeyajIke manapara zrI nAhaTAjIkI mA~ sarasvatIkI sevAoMkA acchA prabhAva par3A / aura Aja ve bhI unake prazaMsaka ho gye| tIsarI bAra maiM apane priya ziSya zrI brajendrapAla siMha cauhAnake sAtha nAhaTA nivAsapara gyaa| zrI cauhAna jaina kavi zrI bhUdharadAsapara zodha kArya kara rahe the| sadaivakI bhAMti isa bAra bhI nAhaTAjIne hama logoMko sArasvata sahAyatA pradAnakara hameM Age bar3haneke lie protsAhita kiyaa| nAhaTAjI samUce rAjasthAnameM bikhare hastalikhita granthoMke vastutaH sAkAra insAiklopIDiyA haiM / isake atirikta nAhaTAjIse merA milanA aneka ahiMsA-sammelanoM tathA sabhAoMmeM huA, jahA~ ve mujhe eka ojasvI vaktA, vicAraka aura samAja sevIke rUpameM parilakSita hue| mujhe smaraNa hai ki zrI nAhaTAjI jaba maiM rAjAmaNDI, AgarAmeM rahatA thA, mere nivAsapara pahu~ce / merI devIjIse mere viSayameM par3atAlakara jaba ve 262 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ merI gairahAjirImeM lauTane lage to devIjIne ApakA nAma pUchA aura yaha jAnakara ki Apa nAhaTAjI haiM to baccoMse lekara mere parivArake sabhI sadasyoMkA harSa himAlayakI nAIM AkAzako sparza karane lgaa| Adhunika hindI nibandha sAhitya yadi ekatra kiyA jAya to nAhaTAjI pahale aura akele nibandhakAra chA~TameM AyeMge, jinake dvArA sarvAdhika nibandha likhe gaye haiN| AzcaryakI bAta yaha hai ki hindIkA koI aisA patra nahIM hogA, jisameM nAhaTAjIkA lekha na prakAzita huA ho aura isameM bhI bar3I bAta hai ki una patroMkI pratiyA~ nAhaTAjIke granthAlayameM surakSita rakhI hai| yadi hindI patrikA sAhityapara koI zodha kAma karanA cAhe to use mAnanIya nAhaTAjIkI zaraNameM jAnA hI pddegaa|| nAhaTAjI aneka sAhityika patra-patrikAoke karmaTha sampAdaka rahe haiN| Apake sampAdanameM aneka aitihAsika granthoMkA praNayana huA hai jo rAjamAnya granthAyatoMmeM zobhA tathA zRMgAra bane hue haiN| rAjasthAnI tathA itara hindImeM prakAzita abhinandana tathA smRti granthoMke sampAdakoMko dekhA jAya to sAmAnyataH pratyeka granthameM nAhaTAjIkA nAma surakSita milegA / nAhaTAjI vastutaH vicAroMke vizvavidyAlaya haiM aura sAhitya sarjanAke vidyApITha / Azcarya hai ki itane bar3e medhAvI gaveSaka tathA sulekhakake kRtitva aura vyaktitva para pI-eca. DI0 upAdhi ke lie zodha kArya Arambha nahIM huA hai| mere vicArase nAhaTAjIke vyaktitva aura kRtitvapara nizcaya hI aneka zodha granthoMkI saMracanA ho sakatI hai| nAhaTAjIkI unakI sAhityika sevAoMse prabhAvita hokara dezakI aneka mAnya saMsthAoMne apanI sarvocca upAdhiryoMse vibhUSita kiyA hai, jinameM ArA (bihAra) kI siddhAntAcArya aura dI iNTara nezanala akAdamI oNpha jaina vijaDama eNDa kalcarakI vidyAvAridhi ullekhanIya hai / vAstavikatA yaha hai ki nAhaTAjIko sammAnitakara ye saMsthAyeM svayaM hI garvita aura gauravAnvita huI haiN| nAhaTAjI terApantha zvetAmbara jaina samAjake gaNya parivArake poSaka tathA jinazAsanake sacce aura acche upAsaka haiM / Aja bhI ApakA jIvana nAnA vratoM, saMkalpoM aura anuSThAnoMse anuprANita rahatA hai / yahI kAraNa hai ki nAhaTAjI 61 varSIya hote hue bhI kAmakAjameM navayuvakase lagate haiN| eka sthala para svanAma dhanya paM0 zAMtipriya dvivedIne likhA hai, ki vANI caritrakI pratidhvani hotI hai-nAhaTAjIke jIvana para yaha kathanI satya caritArtha hotI haiN| ApakI vANI Apake caritra kI paricAyaka hai / bar3I bAta yaha hai ki Apa kathanI aura karanIke gaMgA-jamunI saMgama haiN| ___ nAhaTAjI mere hI nahIM, ve to pratyeka mAM sarasvatIke upAsakoMke utane hI sage sambaMdhI haiM jitane kI kisI bhI parivArake bujurga huA karate haiM / eka mahAna sAhityika saMta zrIprakAza dIkSita 14 sitambara, 1971 ko jaba maiM apane vibhAgIya kakSameM pahaMcA, to mejapara eka antardezIya patra rakhA haA pAyA / patra-preSaka ke sthAna para TAipa thA-agaracanda nAhaTA, bIkAnera (raaj.)| abhI-abhI cAra-pAMca dina pahale hI to maiMne unheM eka patra likhA thA bhIra itanI jaldI uttara ! maiM sukhada Azcarya meM DUba gyaa| mujhe lagA, jaise maiM kisI svapna meM kho gayA hai athavA kisI kalpanA-loka kI sairameM vibhora ho gayA hU~ ! mujhe apanI sthiti takakA jJAna na rhaa| vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 263 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiMne patra likhanese pUrva na jAne kitanA sAhasa saMjoyA thaa| socatA thA ki patra likhU / na jAne, uttara deMge yA nahIM / suna rakhA thA ki ve bar3e vyasta rahate haiN| atyadhika adhyayanazIla haiN| isa vRddhAvasthAmeM bhI pustaka A~khoMse hI lagAye hI rahate haiN| kabhI eka kSaNa bhI vyartha nahIM gaMvAte / adhyayana, manana, anuzIlana, cintana aura lekha unake dainika jIvanake amiTa aMga hai| sAhitya-sevAkI ajIba dhuna hai unameM / lagabhaga dasa-pandraha dina udher3a-bunameM par3e rahaneke bAda hI sAhasa juTAkara maiM vaha patra likha pAyA thaa| pIriyaDa prAraMbha honemeM muzkilase eka minaTa zeSa thaa| patra prApta honepara use par3hanekA lobha saMvaraNakara sakanA haraekake vazakI bAta nhiiN| kisI anAsakta puruSakI bAta maiM kahatA nhiiN| patra hAthameM Ate hI use par3hane kI jo sahaja svAbhAvika utsukatA jagatI hai, usase apaneko pRthaka rakhanA mere hAthameM nhiiN| phira, zrI nAhaTAjIkA patra / usane to merI utsukatAko AturatAmeM hI pariNata kara diyA / __ sukha mizrita Azcarya evaM utsukatApUrNa AturatAse spandita ho, maiMne patra kholaa| jaise-jaise maiMne par3hA, maiM prasannatAmeM DUbatA gyaa| maiMne jitanI sUcanAe~ cAhI thIM, unase kahIM adhika unake patrameM thiiN| maiMne pIeca. DI. ke lie apane svIkRta viSaya 'rAjasthAnIke zrRMgAra rasa paraka dohA sAhityakA adhyayana' se sambandhita sAmagrIke saMkalanameM sahAyatA pradAna karanekI yAcanA unase kI thii| zrI nAhaTAjIne kaI prakAzitaaprakAzita mUla evaM sandarbha granthoMke prApti-sthAna hI nahIM batAe, pratyuta unameM kaI grantha DAka dvArA bheja deneke lie bhI kahA aura kaI grantha nakala karavAkara bhejanekA vacana diyaa| unhoMne eka aise granthase bhI avagata karAyA, jisase maiM bilkula aparicita thaa| unhoMne kaI-eka aise vidvAnoMkA nAmollekha kara, unase samparka sthApita karaneke lie bhI likhA, jinhoMne rAjasthAnI dohoMpara zodhakArya kiyA thaa| eka-do bAra hI nahIM, maiMne usa patrako kaI bAra pddh'aa| mujhe lagA, jaise maiM koI 'sAhitya koza' par3ha rahA hUM / maiM zraddhAbhibhUta ho gayA / eka kSaNake lie maiM na jAne kina-kina bhAvoMmeM aura kahA~-kahA~ DUbaneutarAne lgaa| mere manameM zrI nAhaTAjIkA jo citra aMkita thA, usameM zraddhAdevI bhAva-tUlikAse vividha raMga bharane lgiiN| kitane vidvAn haiM ve? jisa samaya merA patra pahuMcA, tatkSaNa unhoMne patrottara TAipa karAkara bhijavA diyA / eka dinakI bhI TAla-maTola na kI ! unake satyaniSTha manane kisI bahAnekA bhI AzrayAna liyaa| kitane nirAlasya aura karmaTha hai ve! sAhityakA kitanA jJAna hai unheM ? ve nissandeha eka sAhityakoza hI haiM: anyathA itanI adhika jAnakArI turaMta hI kaise de dete haiM ? kisI patra-lekhakake patrottara cAhane kI pratIkSAkalatAse kitane paricita hai ve? syAt, isIlie mere patrakA uttara unhoMne zIghra hI de diyaa| eka aparicitake prati bhI ve kitanA sahaja-svAbhAvika sneha rakhate haiM aura unake nizchala evaM nispRha hRdayameM AtmIyatA evaM udAratA kA agAdha udadhi hI umar3a rahA hai, yaha mujhe usI dina jJAta huaa| aba vaha citra mere zraddhA manameM sajIva ho cukA thA aura maiM use eka saprANa 'sAhitya koza' ke rUpameM dekhakara, apane laghu hRdayakA zraddhAr2yA car3hAtA huA, bhAva-vihvala ho rahA thaa| eka-eka karake unake kaI patra Ae aura DAka dvArA do graMtha bhI do pratyeka patrameM zodha-sambandhI kisI-na-kisI graMthakI sUcanA aura preraka saMdeza rahatA hai| zrI nAhaTAjIkA sAhityakAra atyanta nispRha, sarala sajaga, zodha-paTu, preraka aura ImAnadAra hai| unakI zodha paraka dRSTi atyanta sUkSma evaM vyApaka hai aura zodhakAryake prati unameM utsAha tathA anurAga apAra hai| pavana aura prakAza-rahita sthAnoM para ajJAta sakA daNDa bhogate hae prAcIna hastalikhita graMthoMkA uddhAra karAnA aura una sAhitya-sarjakoM ko punarjIvana dilAnA unake jIvanakI pramukha sAdha hai| zodhArthIkI saharSa sahAyatA karanA hI jaise unakA svAbhAvika dharma hI hai| mAno, unhoMne apanA samasta jIvana sAhitya-sAdhanA aura zodha kArya ke nimitta hI samarpita kara 264 : agaracanda nAhaTA abhinandana Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rekhA ho| saikar3oM anusaMdhAtA unakI kRpAdRSTise kRtakArya ho sakate haiN| ve anusaMdhAyakoM ke lie ajasra preraNAsrota haiN| eka bAra bhI yadi koI kisI taraha unake samparka meM A gayA, to samajho ki unake kRpAmatase sarAbora ho gyaa| 'mati ati nIca U~ci ruci aachii| cahia amia jaga jurai na chAchI // ' isa uktiko caritArtha karanevAlA mujha jaisA vyakti bhI isa mahAn sAhityika saMtake snehAmRtakA bhAjana bana gayA, ise maiM apanA saubhAgya samasyA usa saMtakI prakRta udAratA aura kRpA ? vastutaH, vandanIya hai vaha sAhityika saMta aura abhinaMdanIya hai usakA mahAn sAhityakAra tathA sAhitya koza, jisake kRpAbhAvane mujhe bhI saubhAgyazAlI banA diyaa| prabhuse prArthanA hai ki samAdaraNIya zrI nAhaTAjI ke sAhityika kalpavRkSako sukhada evaM snigdha chAyA zatAdhika varSoM taka zodhArthiyoM evaM sAhityakAroM ko Azraya pradAna karatI rahe aura yuga-yuga taka sAhityasAdhakoMko zakti pradAna kara rASTrabhASA kI abhivRddhi karatI rhe| Aja socatA hU~ ki kitanA mahAn thA vaha zubha kSaNa, jaba maiMne unheM vaha patra likhA thA zarad-candra zata varSa harSayuta 'agaracaMda' ke gAye gAna , zata basaMta phaloM ko bharakara bheMTa kareM sAdara muskAna / hindI huI samRddha prAptakara jinakA sAhityika anudAna , unase rAjasthAna na kevala upakRta hindI-hindustAna // rAjasthAnI rA rAjadUta zrI ratana sAha, kalakattA zrI agaracandajI nAhaTA rAjasthAnI bhASA-premiyoM khAtira eka vyakti visesa nIM raiyA hai-bai bhAsAitihAsakA eka adhyAya hai| uNa rai abhinandana graMthameM likhatA Tema kalama thoDI kAMpa ke uNa sa ara mahAn bhAsA-RSi khAtira mere dvArA prayogameM lAye jANe hAlA sabada uNa rai joga hogA ke naI ? bhASA-itihAsa mAMya koI eka minakha auMyAro najara nI Avai hai ke jiNasU aNarI tulanA karI jA ske| nAhaTAjI ro vyaktitva sUraja rI kiraNa ro raMga hai jIro sAnI mile noM-prijma (Prism) nai sAMmI rakha, ra bhI kiraNa nai raMgapaTa para sAhU~ raMgAmeM tor3A to eka-eka raMga rI jor3a bhalA oM itihAsa rai pAnAmeM nIga aavai| nAhaTAjImeM caudahavIM sadI ra iTalI-punarjAgaraNa rai vidvAn pogiyo siolini ( PoggioBracciolini ) rI jhalaka dIkhai, jiko iTalI rai purAtana nai dekha'ra bonalyo, 'iba bhArI bharakama lAsa rI tariyAM upekSita rUpameM par3I hai, jaghAM-jaghAMse khajyor3I, khAyor3I, o nai jhAr3o-saMvAro', rAjasthAnI khAtira e hI sabada nAhaTAjI jaghAM-jaghAM bolatA ki raivai hai| dUjA loga suNa'ra cetyA ho yA tA ho, khuda nAhaTAjI arabinA roDyUka (Duke of urbino ) baNagA jiko ke purAtana kAla se lagA'ra bI Tema taka ro bRhattama lAibrerI rI nirmANa 40 barasAM tAdhI 14 lipikAM nai lagA'ra karayo / vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 265 34 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAhaTAjI ro pustakAlaya rAjasthAnI ro tIratha hai / ora saba bAMtA ne bAda deya' ra khAlI o saMgrahAlaya hI uNa naiM abhinaMdana se adhikArI baNA deva hai / tIna cAra barasa pailI maiM jada bIkAnera gayo to sTirI rI samAdhi rA darasaNa karaNe raM bAda nAhaTAjI re saMgrahAlaya nai dekhaNe rI icchA rAkhI--nAhaTAjI Tema bIkAnera meM nIM hA paNa zrI zrIlAlajI nathamalajI jozI mhAne pUro saMgrahAlaya dAkhAyo --ara maiM anubhava karU~ kai bo pustakAlaya nAhaTAjI rI rAjasthAnI rI sevA ro itihAsika namUno haiM / mero nAhaTAjI se milaNa ro saubhAgya pailI pota 1965 meM huyo / ora maiM apane Apa ne saubhAgyasAlI samajhU ke iNa 6 barasAMmeM nAhaTAjI ro maneM auIsa joga sneha, mArga darzana va sahayoga milyo / -rAjasthAnI khAtira nAhaTAjI hara rUpa meM, hara raMga meM, tayyAra hai / maiM lADesara ro prakAsana baMda kara diyo paNa Aja bhI ojUM prakAsana rI pUrI-pUrI sambhAvanA baNI par3I hai-- aro zreya nAhaTAjI ara oMkAra pArIka ne haijiNArI ciDhiyAM kama besI dinAM rai pachate suMmhArI daphtara rI meja para A dhamakai ara maneM kartavya ro bodha karAve / nAhaTAjI Rs bAbata ora kucha nIM likha'ra maiM kucheka ghaTanAvAM ro jikara karyo cAvU hUM, jikI ke uNa ra vyaktitva rI muhabolatI paratAM hai / preraNA rA srota san 1965 rI bAta hai-- kalakattA vizvavidyAlaya kI ora sUM Ayojita eka bhASaNa mAlA meM zrI nAhAjI rAjasthAnI sAhitya para bhASaNa deNe khAtira Amantrita hA / ghaNo duHkha hai ke bIM bhAsaNAM mAMya muskila se 40-50 logoM rI upasthiti ho / uNa dinAM maiM kAnUna ara kAmarsarI paDhAI khatma hI karI hI - so vizvavidyAlaya se sambandha baNayor3o ho / bhI bhAsaNa suNyA / rAjasthAnI ( mAravAr3I ) logAM nai, pravAsameM khAlI pIso kamANe hAkI koma rI dRSTi saiM jANyo jAve hai / hIna dRSTi maiM dekhyo jAya~ hai / bAharI logAM nai A hI bAta najara Avai-paNa sAca to kucha ora hI hai / mero o nizcita mata ho ke AvAM ApaNa bhAsA nai ujAlaimeM naI lyAvAM jada taka ApaNa samAja ro Ujalo rUpa bhI caur3e naI' A sakai / paNa mero jJAna ApaNI bhAsA rai sambaMdha meM bilkula thor3o ho, a bola' ra purANA enasAiklopiDiyAja ara dUjA graMtha bAMcaNA paGyA -manameM DhADhasa baMdhI ke rAjasthAnI aka sutaMtra va samaratha bhAsA raiI hai / kalakatte meM rAjasthAnI ro koI utsAhavarddhaka vAtAvaraNa naI ho / zrI ambU zarmA maiM thor3I bhota caracA hotI ara mhe donU binA pAMkha Rs pakSiyAM rI tarai kosIsAM karatA, ur3Ana nIM bhara pAtA / nAhaTAjI se oM bhAsaNa mAlAM rI Tema bheMTa huI / mAravAr3I chAtra saMgha meM maiM uNa ro bhAsaNa Ayojita karavANo cAve hA -- maiM nAhaTAjI ne pUchyo ke Apa rAjasthAnI bhAsA rI saMvaidhAnika mAnyatA rai sandarbha meM bolaNairI kRpA karogA ke ? nAhaTAjI jo sabada mhAne kaiyA, bai Aja bhI mere yAda hai / " oM disAmeM socaNiyAM ara suNaNiyA loga aThe hai ke ?" ara mhAne bai kaiyo ke ApaNa bhAsA hara kasauTI para hara TesTa para pUrNa bhAsA hai-- koI bhI iso prazna uTha jIM ro uttara the naI de sako to manaiM likha diyo -- pUrI khAtirI saiM ApAM peTo bhara devAgA / the koI tara maiM bhI ta ghabarAyo / maiM Aja A bAta likhato nIM hicakicAU~ ke uNa rI oM taraM rI bAtAM rai kAraNa bhI mheM kalakatte meM rAjasthAnI ro suvAla bulanda karyo ara lADesara rai rUpameM virodhiyAMrI cunautiyAM ro uttara de savayA / lADesara re surUrA aMka dekhakara kucha sAhityakAra jiNAM nai mhe mhArI kamiyAM batA dI hI, bIM Rs bAvajUda bhI A rAya dI 'kai mhe lADesara banda kara devAM ora kucha dinAM uNaraM dvArA batAye gaye sAhityakArAM saiM rAya masaviroM karAM, digdarzanameM kAma karUM / bI Tema DA0 manohara zarmA ara rAvata sArasvata re alAvA zrI 266 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAhaTAjI hI hA, ji kA kamara thepeDI-ara Age bar3haNa rI rAya dii| auM tarai saiM nAhaTAjI aTUTa preraNA rA srota najara Avai / nAhaTAjI ara seTha govindadAsa-kalakattaimeM Ayojita aMka samArohameM seThajI ara nAhaTAjI dona Amantrita hA / seThajI hindI rI tArIphameM bolatA bolatA rAjasthAnI re bAre meM kucha bhI tarai kI bAta kaiyI jI maiM rau aratha ho ke rAjasthAnI ro alaga astitva naI hai, kyUMke iNa ro koI vyAkaraNa, sabasa kosa naI hai| nAhaTAjI meMca para hI bhI bAta ro virodha karaNa rI kaiI, jaNAM seThajI AparI galatI mAnI ara keyI ke mhAro matalaba are naI ho / nAhaTAjI rI tarairI dabaMgatA kaI javAM dekhaNemeM AI hai| ( ghaTanA rI Tema maiM khuda upasthita naI ho-suNyor3I bAta likhI hai)| nAhaTAjI ara DA0 sunIti kumAra caTarjI-kendrIya sAhitya akAdamI rI visesagya samiti rI ora sU rAjasthAnI bhAsA nai sAhityika-mAnatA diye jANai rI siphArisa kara dI gaI hai-IM bAta rI sUcanA rAjasthAna sarakAra ara rAjasthAnI sAhitya akAdamI koI na bhI naI vii| zrI nAhaTAjI jaghAM jaghAM posTakArDa gera'ra sUcanA dii| kAryakartAvAM rA supanA sAcA huyA-6 moTI jIta para ghaNau harakha hoyo| mhaiM kalakattaimeM bhI velA eka mahattvapUrNa goSThi karaNa rI socii| kuchoka dinAM bAda zrI nAhaTAjI ro bhI kalakattai ANo yo| sabhA ro Ayojana karyo gyo| maiM cAve ho ke DA0 sunItikumAra caTarjI auM sabhA rI adhyakSatA karai / uNasai milaNai gayo / bai kucha TekanIkala dikkatAM prakaTa karatA huyAM kaiyo ke maiM adhyakSatA to naI karato paNa zrI nAhaTAjI bhI Ayor3A hai to uNarI bAta suNanerI icchA jarUra hI-lekina bI Tema bhI Tika sosAiTI rI koI sabhA hI. so vai bolyA ke maiM A nI paauuNgaa| DA0 caTarjI kaiyo ke rAjasthAnI rai alAvA aka do anya bhAsAvA~ nai bhI sAhityika-mAnatA de Nai khAtira vicAra-vimarza ho paNa uNarA vidvAn dillI ANa meM Dar2yA / AparA nAhaTAjI dabaMgatA saiM akAdamImeM, AyA, ara uNarI bhesa-bhUsA, bAta rai DhaMga nai dekha'ra bhI logoM ne visvAsa ho gayo ke rAjasthAnI sutaMtra bhAsA hai| rAjasthAnI rI sutaMtratA rai bAbata koI na bhI sandeha hoNe rI cIja hI naI hI-so yisesagva samiti AparI siphArisa bheja dI hai / maiM nAhaTAjI maiM bhota prabhAvita hoyo huuN| dUsare dina maiM nAhaTAjI nai DA0 sA'ba rai gharAM le gyo| donU vyaktiyoM rI mulAkAtameM manai bhI sAmila hoNe ro sobhAgya milyo ara maneM likhatAM khusI hai ke nArAjI bI pUrI mulAkAtameM mAyar3a bhAsA rI unnati khAtira bhavisyameM ke kadama uThANA cAya, bhI bAta para hI caracA karatA reyaa| rAjasthAnI ne prAntIya bhAsA ro haka diyAvo-aba antameM bI sabhA rI oka ghaTanA ora yAda Avai, jikI ke mAnatA rai upalakSameM rAjasthAnI pracAriNI sabhA karI hii| sabhA bhAMpa zrI loDhAjI re prastAva nai ke rAjasthAnI nai prAntIya bhAsA ro darajo devaNo cAya-paro samarthana milyo| aIM sabhAmeM bhI, zrI bhaMvaramalajI siMghI bhI upasthita haa| ara bai o sandeha prakaTa karyo ke rAjasthAnI zikSA ro mAdhyama naI reyI hai--ara aba tara rI bhAMga saiM sAyada kucha dikkatAM khar3I ho jyAvai / zrI nAhaTAjI Apara bhAsaNa mAMya siMdhIjI re bhI saMdeha nai AdhArahIna batAyo arai kayo ke rAjasthAnI bhota dinAM taka rAjasthAna meM prAthamika zikSA rI mAdhyama raiyI hai ara oM nai zikSA ro mAdhyama baNAyAM I prAMta rI cUtaraphA pragati ho skegii| kiraNI hI ghaTanAvAM hai, jikI zrI nAhaTAjI re bAre meM likhI jA sake hai| maiM rAjasthAnI praNAriNI vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 267 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhA, lADesara ara kalakattaM rai dUje rAjasthAnI sAhitya-premiyoM rI ora sUM zrI nAhaTAjI ro abhinaMdana kurU' hai ara kAmanA karUM' ke uNaro sahayoga rAjasthAnI nai bhoka barasAM tANI mile| nAhaTAjI : eka saMsthA zrI udaya nAgaurI gata cAlIsa varSoMse hajAroM ajJAta graMthoM ko prakAzameM lAkara nAhaTAjIne hindI sAhitya kI jo sevA kI hai use kauna nahIM jAnatA ? sIlana bhare aMdhere banda kamaroM meM prAcIna lipiyoM evaM graMthoM ko dhyAnase dekhate hue jisane unheM dekhA hai, vahI jAna sakatA hai inake athaka parizrama evaM aTUTa dhairya ko, jaba bhI, jaisI sAmagrI inheM mile, ye kisI patrikAmeM use prakAzita kara dete haiM jisase sabako usakA paricaya mile / cAra hajArase adhika lekha prakAzita karane ke bAda bhI inakA dhyeya yahI rahA ki sAhitya anveSaNa, paThana, sRjana, saMrakSaNameM adhikAdhika samaya lge| yuvaka-sA jIvaTa, saMtoM kA ciMtana evaM sAdagI kA mizraNa dekhakara sahasA hameM kahanA par3atA hai ki nAhaTAjI kA vyaktitva kisI saMsthAse kama nhiiN| san 1956 meM nAhaTAjIse prathama paricaya huA thaa| tadanantara to kramazaH Apase samparka bar3hatA hI gayA aura jJAta haA kisAdagI inakA svabhAva hai, koI dikhAvaTI bAta nhiiN| bIkAnerI pagar3I, U~cI dhotI, sAdhAraNa kamIja aura cazmeke madhya inakA vyaktitva kula milAkara sthAnIya vyApArI jaisA hI pratIta hotA ha paratu vAtIlApa aura samparka dvArA jJAnake athAha samudrase prApta anubhava rUpI maNiyAM hama prApta hotI haiN| saiMkar3oM patra-patrikAoMmeM prakAzita hae Apake lekhoM kA ambAra aneka pustakoMmeM saMgrahIta kiyA jA sakatA hai| Apa ahaMkArase kosoM dUra haiN| koI bhI samasyA ho, saMdarbha graMthoMke bAremeM Apase pUchie aura dekhie ki asaMkhya pRSTha khula rahe haiM Apake lie| jo vyakti kisI ko bAhya veza bhUSAse dekhate-nApate hoM unako apanI dhAraNA badalanI hogI isa sAdagI kI pratimUrti ko dekha kara / nAhaTAjIke samparka meM Ane para koI vyakti zithila nahIM raha sakatA / yadi kisImeM sAhitya-sRjanake lakSaNa dRSTigocara hue to nAhaTAjI use samaya-samaya para tIkSNa karaneke lie preraNA deNge| Arthika kaThinAImeM phase chAtroM ko AMzika kArya dekara Apa sahAyatA dete haiM aura sAtha hI kaThora parizrama kI prernnaa| jaba koI kahatA hai ki-'samaya nahIM milatA' to nAhaTAjI pUrA samaya vizleSaNa kara spaSTa kara dete haiM ki samaya nahIM milanA eka bahAnA mAtra hai, vAstavikatA nahIM / saMkSepameM kahA jA sakatA hai ki ApakA virAT vyaktitva pUrI eka saMsthA hai / 70-80 hajAra granthoM ke nijI saMgrahameM jAkara abhISTa viSaya kI pustakake bAremeM pUchie to rajisTara va sUciyoM kA sira darda dUra / jaise sAre rajisTara inheM kaMThastha haiN| kaisI vicakSaNa smaraNa zakti hai ! Izvarase prArthanA hai ki Apa zatAyu hoN| 268 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhityake zubhodayakA kaNAda RSi zrI RSi jaiminI kauzika 'baruA' bIkAnera bhAratake rAjanItika nakze para mahArAjA gaMgAsiMhajIke kAraNa vikhyAta huA, vizvake zUTiMga mAnacitra para mahArAjA karaNI siMhajIke kAraNa aura rASTrabhAratIke mAnacitra para agaracaMdajI nAhaTAke kAraNa-yaha merI nizcita mAnyatA hai| una bhAratIya lekhakoMmeM, jinhoMne bhAratakI prAcInatAko Adhunika vAGmayameM pratiSThita aura samudrita kiyA hai, unakI saMkhyA kaI hajAra hai / ye sampUrNa bhAratameM phaile hue haiM / lekina jaina sAhitya aura itihAsake jina apaThanIya pRSThoM ko, jinhoMne paThanIya banAyA hai aura unakA pUrvApara sambaMdha sArvadezIya itihAsase sUtrabaddha kara diyA hai, unameM agaracaMdajI nAhaTAkA nAma sabase agraNI paMktimeM pratiSThita ho cukA hai| maiM saMkocavaza agraNI paMktimeM kaha rahA hU~, anyathA merA vicAra yaha hai ki agraNI paMktimeM bhI ve jyeSTha bhAvake adhikArI hai| kAzI nAgarI pracAriNI sabhA kAzImeM eka bAra san 1955-56 kI bAta hai, hama kucha lekhaka-mitra cAya-cakramakA rasAsvAdana le rahe the| sahasA hI una bhAratIya lekhakoM kI carcA cala par3I, jinhoMne 20vIM sadIke prAraMbhameM briTiza hisToriyanoMse kasakara lohA lete hue, bhAratIya satyakI pratiSThA bhAratake hitameM atyadhika kI aura apanI zakti bhara bhAratIya itihAsako bhAratIyakaraNakI rIti-nItise parizaddha kiyaa| bAta kAzIse calI, paMjAbako dAyare meM letI haI, gujarAta aura dakSiNa bhAratake svanAmadhanya lekhakoM para hotI huI, baMgAlake lekhakoM para jAkara bAta Tika gii| usI samaya maiMne bAta ko rAjasthAnakI ora abhimukhI banAte hue DA. gaurIcaMda hIrAcaMda ojhA para sabakI vicAradhArA kendrita kara dI, jinake sammAnameM kAzI nAgarI pracAriNI sabhAne eka Ayu-saMvarddhana graMtha bhI prakAzita kiyA thaa| maiMne kahA, "yadi jemsa TADa rAjasthAnake itihAsakA 19vIM sadImeM eka videzI sUtradhAra hai to bhAratIya sUtradhAra ojhAjI hue| TADameM kivaMdantiyoMkA pramAda adhika hai, ojhAjImeM tathyapUrNa viveka adhika kezarakA svAda detA hai|" isa maMtavya para kucha matAmata calA hI thA, ki mujhe eka vinoda sUjhA aura maiMne kahA, "jabaki anya bhAratIya lekhaka yUropIya vezabhUSAke vyAmohameM apaneko saja-saMvaranekA lobha roka nahIM pA rahe the, usa samaya ojhAjIne aura hamAre agaracaMdajI nAhaTAne apanI pagar3iyoMkA camatkAra dhUmadhAmase bakarAra rkhaa| eka brAhmaNa aura eka vaizya, lekina donoMne rAjasthAnakI pagar3iyoMko sAre bhAratameM pUjita krvaayaa|" isa bAta para sabhI mitra ha~sa par3e aura ojhAjIse bAta haTakara agaracaMdajI nAhaTA para Akara sthira ho gii| maiMne kahA ki yadi nAhaTAjIkI likhI huI sAmagrIko eka silasilese kAzIkI galiyoMmeM bichAyAjAye, to zAyada kAzIkI koI galI hI achutI raha sake / sabhI mitroMko isapara Azcarya huaa| mujhe bAtake daurAna kahanA par3A ki nAhaTAjI apane jaina dharmake prati itane satyaniSTha hai ki ve usakI maryAdAoMke prAcIra ko dRr3ha huA dekhA cAhate haiN| karmase vyApArI, dharmase lekhaka; aura mujhase vinoda kiye binA nahIM rahA gayA, maiMne eka kahAnI sunAI, jise kAzIke mitroMko yaha ehasAsa ho sake ki agaracaMdajIkA yathArtha paricaya vAstava meM kyA hai ? maiMne kahA ki rAjasthAnake eka gAMvameM eka ujAr3a khaMDahara gar3ha (kilA) ekAMta jaMgalameM par3A huA thaa| eka dina saMyogase, pahale retIlA tUphAna calA aura phira ghanaghora bArisa hone lgii| do dizAoMse do vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 269 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ UMToMpara tIna savAra A gaye / eka UMTapara sirpha eka rAjapUta thA, jo kisI choTe ThikANe kA zAsaka thA, aura dUsare UMTapara koI navayuvaka bANiyA sasurAlase apanI seThANIko vidA karavA kara lA rahA thA / phUTe gar3hameM donoMne zaraNa lI aura jamInapara baiTha gaye / lekina akalamaMda bANiye yuvakane UMTakI kAThIparase galIcA nikAlakara rAjapUtake nIce bichAkara kahA, " ThAkura sAhaba, yahAM birAjiye / rAjapUtake ahaMko jarA taskIna huI aura usane apane sammAnako garvIlA banAne ke lie mUMchoMpara tAva dete hue galIcepara Asana grahaNa kara liyaa| thor3I dera bAda usane boremeM se sasurAlakI miThAI nikAlakara rAjapUtako aura khilA dI / idhara rAta sirapara utaratI rahI, bArizakA samA teja hotA gayA / Akhira jaba sonekI taiyArI huI, to bANiyekA beTA apane rajAI gadde bichAkara eka alaga kone meM apanI seThANIke sAtha so gayA lekina rAjapUtajI galIcepara binA or3hanA bichaunA sirpha baiThe rahe / aba ve aMdheremeM kise dikhAne apanI mUMchoM para deM ? subaha taka unhoMne galIce para baiThakara kaSTa pAte rAta nikAlI / jaba bhora huA to bANiyekA beTA seThANI ko lekara UMTapara baiThA aura UMghate rAjapUta ke nIce apanA galIcA bichA rahane diyA / rAjapUtako bahuta krodha thA ki mujhe rAtako soneko bichaunA nahIM milA / lekina jaba bANiyekA beTA UMTapara rAma-rAma kahakara calane lagA to rAjapUtane ise bhI apanA apamAna samajhA ki yaha galIcA mujhapara dayA dikhAkara chor3akara jA rahA hai / usane AvAja dekara bANiyekA UMTa vApasa bulavAyA aura havA meM galIcA pheMkate hue kahA, "bANiyekA chorA, galIcA yahA~ chor3akara jA rahA hai ? kahIM Age seThANI mata chor3a jAnA / " bANiyeke beTene kahA, " ThAkura sAhaba, maiM to chor3a bhI dUM, para yA seThANI mUne pUrI jiMdagI tAI chor3e to thAne khabara dezyUM / " mitroMne jorakA kahakahA lagAyA, taba maiMne agaracaMdajI nAhaTAke jIvana darzanakA saralIkaraNa karate hue kahA, "agaracaMdajIke pAsa sAre bhArata ke itihAsakI sAmagrI bahuta hai, lekina jainadharmakI sAmagrI unakA pativratA patnIkI taraha pIchA hI nahIM chor3atI !! " yaha bAta kAzIkI hai / agaracaMdajIkA jIvana abhItaka aneka dRSTiyoMse rahasyamaya banA huA hai| unakA kitanA samaya sAhitya-sRjanameM jAtA hai, kitanA samaya ve apane vyApArameM dete haiM, yaha abhI taka alikhita rahA hai / parivAra meM unakA varada hasta kisa taraha sakriya hai aura apane samAjameM unakA hasta kisa taraha varada banA huA hai, isa para bhI kisIne adhyayana aura zodha anusaMdhAna nahIM kiyA hai| lekina jitanA hamane unheM nikaTa se dekhA hai, hama usake balapara eka adbhuta rahasyodghATana avazya kara denA cAhate haiM ki agaracaMdajI ke pAsa abhI itanI sAmagrI alikhita par3I hai ki yadi koI zodha - anusaMdhAnakA vidyArthI unake pAsa kevala maukhika DikTezana lenekA tapa sAdhana kara sake to kamase kama hajAra-hajAra pRSThoM ke pAMca graMtha to AgAmI pAMca varSo meM sahaja bhAvase taiyAra kiye jA sakate haiM / merA vinaya bhAvase sAhitya ke aise manISIko zraddhA-nivedana / 270 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka vyakti : eka yuga zrI jJAna bhArilla jaina samAjakI kucha viziSTa paramparAe~ haiN| unameMse eka hai sAhityakA nirmANa / jaina muniyoM ne to zatAbdIse hamAre sAhityakA bhaMDAra bharA hI hai, aneka jaina zreSTha bhI pratyeka yugameM sAhityanurAgI rahe haiN| unhoMne kavi-lekhakoMko Azraya diyA tathA svayaM bhI sAhitya sRjana kiyaa| yaha dhArA Aja bhI aTUTa calI A zraddhaya zrI agaracandajI nAhaTA eka aise hI vidvAn zreSThi haiM, jinheM na kevala eka sAhityakAra balki rAjasthAnameM sAhitya sRjanakA eka yuga kahA jA sakatA hai| prAtaH se sandhyA taka katipaya dainika kAryoM kI avadhiko chor3akara eka hI AsanameM ve sAhityakI zodha-khoja tathA lekhanameM dattacitta rahate haiM / unakI yaha ekAnta, acala sAdhanA hama apekSAkRta yuvaka kahalAne vAle logoMke liye eka vyAvahArika pATha hI hai| sAdhanA ke binA koI siddhi kabhI milatI nahIM, yaha tathya pUrI tarahase hRdayaMgama karake yadi Ajake aneka sAhityakAra apane sAhitya karmameM pravRtta ho sake to nizcaya hI vaha apanA bhI kalyANa kareM tathA mAM sarasvatoke bhaMDArakI bhI zrIvRddhi ho / nAhaTAjIke viSayameM kyA kucha likhA jAya ? merA to janma bIkAnera meM hI huA, taba avazya hI unhoMne mujhe apanI godameM khilAyA hogA, kyoMki mere pitAjIko jo ki eka jAne-mAne jaina vidvAna haiM, nAhaTAjIse Arambhase hI ghaniSTha AtmIyatA rahI hai / phira maiM jaba do hI varSakA thA taba pitAjI bIkAnera chor3akara jaina gurukula byAvarameM pradhAnAcArya hokara A gaye / bIkAnera to chUTA kintu bIkAnerake vyaktiyoMse sambandha barAbara banA rahA / vibhinna samArohoMmeM nAhaTAjI barAbara upasthita hote rahe / khaira, taba taka to maiM bAlaka hI thA, yadi usa samayakI koI smRti mere manameM zeSa hai to vaha hai nAhaTAjI tathA zrI zreSTha campAlAla jI bAMThiyAkI UMcI laharadAra bIkAnerI pagar3iyA~ / jaba maiM bar3A ho gayA, par3ha likha gayA, kucha likhane bhI laga gayA to eka samaya aisA bhI AyA jaba maiM rAjasthAna sAhitya akAdamIkA prathama saciva banakara udayapura gyaa| nAhaTAjI akAdamIke sadasya the| akAdamI ke vibhinna kAryakramoM tathA samArohameM ve avazya sammilita hote the aura mujhe unakA sneha sadaiva prApta hotA rahatA thaa| vaha yuga bhI biitaa| kucha varSa idhara-udhara rahane ke pazcAt maiM zikSA vibhAga ke prakAzana anubhAgakA adhikArI banakara bIkAnera hI jA paha~cA / taba to nAhaTAjIse samaya-samaya para milanA jalanA hotA hI rahA, yadyapi utanA nahIM jitanA honA cAhie thA / aura isa bAtakI zikAyata nAhaTAjIko mujhase barAbara banI bhI rahI jo ki jAyaja bhI thI, kyoMki ve mujhase putravat sneha karate haiN| kucha to kArya vyastatAke kAraNa tathA kucha apane svabhAvajanya Alasyake kAraNa maiM apanI aura unakI bIkAnera meM upasthitikA pUrA lAbha nahIM uThA paayaa| kintu lAbha to maiMne uThAyA hii| prAcIna jaina sAhityameM ekase eka adbhuta kathAe~ bharI par3I haiM / maiM Ajakala una kathAoMkI khojabIna kara Adhunika zailImeM upanyAsake rUpameM likhane meM ruci rakhatA huuN| mana ramatA hai / nAhaTAjIne mujhe, jaba bhI maiMne cAhA, koI na koI sundara kathA khoja kara dii| pUrI sAmagrI jaTA dI / isa taraha maiMne kucha likhA / ___ maiM aba bIkAnera nahIM huuN| kintu zraddhaya nAhaTAjIse dUra bhI nahIM huuN| A~kheM banda karake socatA vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 271 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hU~ to apane vizAla granthAgArameM Asana para jame hue kisI prAcIna granthake jIrNa patra ulaTate-palaTate nAhaTAjI mujhe dikhAI dete haiM / prabhuse maiM to yahI vinaya kara sakatA hU~ ki aise tapasvI vidvAnko ve cirakAla taka hamAre bIca rakheM aura unakI AzIrvAda rUpa chA~ha hama para banI rahe / nAhaTA-bandhu : merI dRSTi meM mahopAdhyAya zrI vinayasAgara kharataragacchake ananya upAsaka, dharmapremI, rAjasthAnI-hindI aura jaina-sAhityake kozake samAna bhANDAgArika, vyApArI honepara bhI sahasrAdhika lekhoM ke lekhaka, prAcIna lipiyoMke vizeSajJa, anusandhitsUoMke preraka evaM zikSaka, zreSThivarya zrI agaracandajI nAhaTA aura zrI bhaMvaralAlajI nAhaTAkA mere jIvanase bahuta hI nikaTatama aura ghaniSThatama sambandha rahA hai| vi0 saM0 2000 se Aja taka arthAt 2028 taka yaha samparka avicchinna rUpase vaddhita rahA hai| hAlAMki, isa madhyameM nAmalipsA, artha Adi katipaya prasaMgoMko lekara kaI bAra hamAre ApasI matabheda bhI hue haiM, aisA honepara bhI Aja taka hamAre bIca meM Antarika-prema, sAhitya-sAdhanA aura gaccha sevAmeM tanika bhI antara nahIM Ane pAyA hai| 29 varSoM ke isa dIrgha-samparkapara vicAra karatA hU~ to, mere hRdaya-paTala para muni jIvana aura gArhasthyajIvanake saMsmaraNa ubhara Ate haiN| maiMne bAlyAvasthAmeM, vi0 saM0 1996 meM kharataragacchAlaGkAra AcAryadeva zrIjinamaNisAgara sUrijI mahArAjake pAsa bhAgavatI dIkSA grahaNa kI thii| dIkSAke cauthe varSa maiM apane pUjya gurujIke sAtha bIkAnera AyA thA / sambhavataH vahIM sarvaprathama nAhaTA-bandhuoMse merA paricaya huA thA nerameM rahate hae nAhaTA-bandhuoMne mere jIvanako kisa prakAra mor3a diyA-isa bAtakA paricaya maiMne pratiSThAlekha-saMgraha prathama bhAgameM 'apanI bAta' likhate hae likhA thA "vi0 saM0 2000 kA cAturmAsa mere ziracchatra pUjyazvara AcAryadeva zrI jinamaNisAgara sUrijI mahArAjakA bIkAnerameM zrI nAhaTAjIke zubha prAsAda 'zubhavilAsa' meM huaa| usa samaya merI avasthA 13 varSakI thI / pUjyazvara gurudevane adhyayanake liye vyavasthA kara rakhI thii| zikSaka vyAkaraNa-kAvya AdikA abhyAsa karavAtA thA / usa samaya maiM siddhAnta kaumudIkA dUsarA khaNDa par3ha rahA thA, para bAlyAvasthAke kAraNa adhyayanameM tanika bhI ruci nahIM thI aura vyAkaraNa jaisA zuSka viSaya honeke kAraNa maiM adhyayanase ghabar3AtA thA tathA bahAne kiyA karatA thA / aisI merI mAnasika sthiti aura par3hAIcora bhAvanAko dekhakara zrI agaracandajI nAhaTAne (jo pUjyezvara gurudevake bhakta honeke sAtha-sAtha mujhe vidvAn aura kriyApAtra sAdhu dekhanA cAhate the) guru mahArAjakI AjJA prAptakara sAhityakI tarapha merI ruciko bar3hAnA prArambha kiyaa| unhoMne sarvaprathama hastalikhita granthoMkI lipike abhyAsakI ora mujhe pravRtta kiyaa| maiM bhI usa samaya 'par3hAI' se viraktamanA sA thA / ataH mujhe bhI yaha mArga rucikara pratIta huA aura maiM isa prayatnameM agrasara haa| bar3oMke AzIrvAda se isameM maiM saphala bhI huaa| unhIM dinoM maiMne nAhaTAjIke saMgrahake lagabhaga 3000 hastalikhita granthoMkI sUcI bhI taiyAra kii| 272 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sneha thaa| unhIMkI preraNAse maiM kaoNleja zikSAke sAtha-sAtha 'sAhityaratna' kI taiyArI bhI karane lgaa| adhikAMza pustakeM mujhe 'seThiyA lAyabrerI' se mila gaI thiiN| zeSa pustakoMke lie bAbUjI [ sva. bhairodAnajI seThiyAko sabhI isI nAmase pukArA karate the] ne mujhase kahA ki nAhaToMkI guvAr3ameM 'abhaya jaina granthAlayameM bhI dekha lenA, vahA~ zrI agaracanda jI hoNge| merI prasannatAkI sImA na rahI / maiM usI samaya nAhaToMkI guvAr3ake lie ravAnA ho gyaa| zAyada agastakA mahInA thA / joroMkI garamI par3a rahI thii| dopaharakA samaya thaa| maiM pUchatA-pUchatA sIdhA abhaya jaina graMthAlaya pahu~cA / eka timaMjilA makAna / pravezake lie choTA thA daravAjA, jo khulA honepara bhI banda sA rahatA hai| koI bhI thor3A dhakkA dekara, use kholakara, phira haulese bandakara, UparakI maMjilameM jA sakatA hai| yahI sthala nAhaTAjIkI sAhitya-sAdhanAkA kendra hai| maiMne Upara jAkara dekhA, mukhya kamarA cAroM ora kitAboMse AvRta hai| bIca meM eka ora patrapatrikAoMkA Dhera lagA hai, dUsarI ora kaI pustakeM khulI-adhakhulI par3I haiN| darI bichI huI hai, usapara gAdI takiyA lagA hai| kamaremeM paMkhA hai para vaha isa samaya banda hai| mujhe pustakoM aura patra-patrikAoMke DherameM kisI vyaktiko khojane meM kucha kSaNa lge| vaha vyakti, bAharase AyA huA koI zodhachAtra-sA lgaa| usane pAsake kamarekI ora izArA bhara kara diyA / isa kamaremeM Tebala, kursI, beMca Adi thii| kamarA itanA choTA ki vaha inhIM sabase bharA thaa| alamAriyoMmeM kitAbeM thIM / Tebala, kursI, beMca Adi para bhI kitAbeM jamI huI thiiN| ina sabake bIca beMca ke bIcoMbIca eka vyakti, kisI sAdhaka sA samAdhi liye adhyayana meM lIna thaa| badana para dhotI ke alAvA koI kapar3A nahIM thA / garamIke kAraNa kuratA, baniAina Adi utAra diye gaye the| maiMne namaskAra kara, nAma patA Adi batAneke bAda kitAboMke lie khaa| usa vyaktine binA bilamba kiye eka rajisTara merI ora bar3hA diyaa| maiMne apane kAmakI Avazyaka kitAbeM nAma va nambara batAye, turanta kitAbeM nikAla dI gaI aura aura eka dUsarA rajisTara merI ora bar3hA diyA gyaa| maiMne usameM kitAboM kI enTrI kara dI aura kitAbeM lekara apane ghara A gyaa| isa prasaMgase nAhaTAjIke vyaktitvakI kaI vizeSatAe~ eka eka kara prakaTa huii| nirabhimAnatA, kAryatallInatA, mitabhASitA, AtmanirbharatA, udAratA, niyamita adhyayanazIlatA, satata jAgarUkatA aura vAtsalya bhAva / isa prasaMgake bAda nAhaTAjIse merA samparka uttarottara bar3hatA gyaa| unake vyaktitva aura vAtAvaraNa se mujhe kaI anUThI preraNAeM miliiN| nAhaTAjIke samparkase mujhe aisA lagA ki unakI saphalatAkA rahasya do binduoM meM nihita hai-apramAda bhAva aura jijnyaasaavRtti| unhoMne bhagavAna mahAvIrakI isa vANIko 'samayaM goyama mA pamAyae'- apane jIvanameM caritArtha kara liyA hai| Aja sATha varSa kI avasthAmeM bhI binA sahAre ATha dasa ghaMTekI lagAtAra baiThaka lagA lenA, una jaise dhunI gaveSakakA hI kArya hai| yuvA chAtroMkA hAla to yaha hai ki ve eka ghaMTA bhI tallIna hokara klAsoMmeM nahIM baiTha sakate, jabaki unake lie kursI hai, Tebala hai, saba suvidhA aura sahArA hai / maiMne. tapatI dopaharImeM nAhaTAjIko ekarasa hokara kArya karate dekhA hai| vaha bhI binA paMkhekA sahArA lie| maiMne eka dina anAyAsa yoM hI pUcha liyA-kyA Apako paMkhese 'elarjI' hai| ve jarA muskarAye aura bole-paMkhekI havA vyaktiko thor3I dera bAda kAhila banA detI hai, usase nIMda Ane lagatI hai, vaha jAgarUka hokara kAma nahIM kara sakatA, yaha garmI, jo tuma mahasUsa karate ho, thor3e samayakI hai, pAlathI mArakara baiTha jAo aura kAmameM laga jAo to garmI-varmI saba bhUla jaaoge|" yaha hai kAmake prati niSThA aura saccI sAhitya-sAdhanAkA rUpa / vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 281 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patra-vyavahArameM nAhaTAjI bar3e jAgarUka rahate haiN| pratidina patra likhane-likhAneke lie unhoMne apanA kucha samaya 2-3 ghaMTe niyata kara rakhA hai| sAmAnyataH ve dUsaroMse bolakara hI patra likhAte haiM, kyoMki nAhaTAjokI lipi spaSTa va sundara nahIM hai / use par3ha lenA sahaja nahIM hai / jo pUrvApara prasaMgako thor3A bahuta jAnatA ho, vaha to phira bhI una Ter3he-mer3he akSaroMmeM apane kAmakA artha DhU~r3ha legA / para ve itane jAgarUka rahate haiM ki saMyogase kisI dina dUsarekA milAna na ho to ve svayaM ho patra likhanA AraMbha kara dete haiM, unheM isa bAtakI cintA usa samaya nahIM rahatI ki isa patrako koI par3ha sakegA yA nhiiN| kisI patrake uttarakI adhika dina nahIM nikAla skte| isIlie unake yahA~ smaraNa-patra bhejanekI lambI zrRMkhalA lagI rahatI hai| eka-eka kAryake lie mujhe lagAtAra do-tIna varSoM taka prati mAha smaraNa-patra milate rahe haiM aura unakI zrRMkhalA taba kahIM jAkara TUTI jaba vaha kArya pUrA ho gyaa| dinarAta vyasta rahane vAle vaNika parivArake sAhitya-manISIkI yaha patrAcAragata udAratA Ajake tathAkathita 'bar3e' kahalAne vAle logoMke lie preraNAdAyI bana sakatI hai| gahana jJAnake dhanI hokara bhI nAhaTAjI naye jJAna aura tathyakI prAptike lie sadA jijJAsu rahate haiN| yaha jijJAsAvRtti unheM sadA jAgarUka aura niyamita banAye rakhatI hai| kisI naye graMtha, kalAtmaka vastu, yA naye tathyakI jAnakArIke lie ve sadaiva prayatnazIla rahate haiN| apanI vyAvasAyika yAtrAoM meM bhI sAhitya-jijJAsA vRtti manda nahIM hotii| jaba kisI granthAgArameM unheM koI nayA grantha yA nayA jJAtavya prApta hotA hai to ve use pUre par3he binA aura Avazyaka noTa liye binA nahIM chor3ate / isake lie ve apane anya Avazyaka kAryakrama, yahA~ taka ki khAnA bhI, radda karate dekhe gaye haiN| AcArya zrI vinayacandra jJAna bhaNDAra, jayapurakI kucha pratiyoMko dekhate hae, maiMne svayaM unake isa jijJAsA-bhAvako dekhA-parakhA hai| nAhaTAjIne abataka jitane nibandha likhe haiM, kadAcita saMkhyAmeM, vizvameM aura kisI vidvAnane nahIM / ausatana ve pratidina eka nibandha pichale varSoM meM likhate rahe haiN| isakA artha yaha nahIM ki ve nayA par3hate na hoM / nitya kucha na kucha nayA par3hate rahane kI bhAvanAse unhoMne apanA bar3A sundara kArya krama banA rakhA hai / ve pratidina do cAra sAmAyika karate haiM / 'sAmAyika' ke lagabhaga ina do ghaMToMmeM ve pratidina nayA sAhitya patrapatrikAe~ Adi par3hate hI rahate haiM / nityakA yaha krama honese ve eka varSa meM hajAroM naye pRSTha par3ha lete haiM / apramAda bhAva aura jijJAsA-vRttike pariNAma svarUpa nAhaTAjI dUsaroMke lie sadaiva udAra, sahayogI aura preraka bane rahate haiM / bAra-bAra patra likhakara kisI sAhitya-zodha kArya meM lage rahane kI preraNA denA, kiye jA rahe sAhityika kAryakI pragatike sambandhameM bAra-bAra pUchatAcha karate hue Avazyaka nirdeza dete rahatA, naye zodha-viSaya sujhAte rahatA, nAhaTAjIkA svabhAva-sA bana gayA hai| unakA pustakAlaya evaM granthAgAra sabake lie sadaiva khulA rahatA hai| koI kisI bhI samaya, yahA~ taka ki unakI anupasthitimeM bhI, jAkara usakA upayoga kara sakatA hai| . mujhe apane zodhakArya aura anya sAhityika pravRttiyoMmeM nAhaTAjIse bar3I preraNA aura sambala milA hai / isa avasthAmeM bhI ve manoyogapUrvaka gaveSaNAke naye-naye kSitija udghATana karane meM lage hue haiN| prAcIna bhASA aura sAhityakA yaha gaveSaka vidvAn zatAdhika varSoM taka hamArA mArga-darzana karatA rahe yahI shubhecchaa| 282 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI agaracanda nAhaTA : prAcIna sAhitya zodhaka pro. rAmacaraNa mahendra hindI sAhitya tathA usakI gatividhise ho sakatA hai ? athavA ye kisI nikaTa sambandhI vyApArake lie jayapura padhAre haiN| . maiM dekha rahA hU~ TraMka inake pAsa nahIM haiN| kevala do bistare haiN| choTI bar3I poTaliyA~ haiM, eka choTI pIpI hai| kucha aura phuTakara sAmAna / ho na ho pazcAt kamareke bAhara daravAje para tIna nAma darja kara diye gye| pro. rAmacaraNa mahendra, zrI agaracandra nAhaTA, zrI bhaMvaralAla nAhaTA / zrI agaracandrajI nAhaTA, mere manameM nAhaTAjIkI jo kalpanA thI, cUra cUra ho gyii| maiM socane lagA haiM zrI agaracandrajI nAhaTA-prAcIna hindI apabhraMza, rAjasthAnI bhASAoMke zodhakartA sadA jovanameM sAhityako pradhAnatA denevAle sAdhaka, prAcIna citrakalA, hastalipiyoMke saMgrAhaka, prAcIna jJAnake bikhare pannoM ko eka sthAna para ekatra karanevAle saikar3oM lekha prAcIna pustakoM va jaina sAhitya para prakAza DAlane va sampAdana karanevAle rAjasthAnI lekhaka tathA vicAraka, bIkAnerameM sAMskRtika saMgrahAlayake sthApaka / dhIre-dhIre hama paraspara khule / nAhaTAjIse eka hindI lekhakake nAte purAnI jAna pahicAna nikala aaii| prAyaH donoM eka prakArakI vicAradhArA aura uddezyoMke sAhitya sevI hone ke kAraNa jaldI hI ghulamila gaye / tIna dina sAtha rahanekA saubhAgya milA / nAhaTAjIkA jIvana sarala aura ADambara zUnya hai| bAharase dekhanepara Apako vidita hogA mAno kisI sarala hRdaya grAmINa mAravAr3Ise bAteM kara rahe haiN| unheM kisI prakArakA ghamaNDa cha taka nahIM gayA hai| prAcIna zodha, purAne graMthoM vizeSataH jaina granthoMkI khoja, AdhyAtma ciMtana, paThana-pAThana yahI unakA jIvana hai| ve prAtaH sAr3he cAra baje yA pA~ca baje jAgakara bhajana pUjA jApa ityAdike abhyasta haiN| maiM prAyaH una ke bhajana raMjanakI madhura dhvani sunakara hI jAgatA rhaa| ve AdhyAtma ciMtana tathA bhajanoccAraNa karate samaya Atmavibhora ho uThate haiN| unheM yaha jJAna nahIM rahatA ki ve kahA~ haiN| sthiti yaha hai ki jaba kabhI samaya milatA hai, maiM unake pIche aura merI lekhanI sAtha hI sAtha rahatI haI / Tahalane, bhojana karane, mITiMga tathA anya sthAnoMmeM hama sAtha rhe| nAnA sAhityika carcAe~ clii| unakI sAhitya sAdhanAke sambandhameM aneka prazna pUche, TIkAoMkA samAdhAna kiyA, bhAvI yojanAoMkA kAryakrama mAlUma kiyaa| nAhaTAjIse bAteM karake pratyeka vyakti aisA anubhava karatA hai jaise eka hRdaya dUsarese mila rahA ho, madhyameM katrima dikhAve kI koI dIvAra nhiiN| maiM prazna kara rahA huuN| nAhaTAjI apane jIvanake rahasyoMko kholate jA rahe haiN| merA prathama prazna yaha hai ki ApakI sAhitya sAdhanA kaba, kaise aura kina paristhitiyoM meM prArambha huii|" nAhaTAjI kaha rahe haiM abase 27 sAla pUrva saMvat 1984 meM hamAre gurujI zrI jina kRpAcandrasUrikA cAturmAsa bIkAnerameM hamAre bhavana koTarImeM huA thaa| unakI ziSTa maNDalI pradhAnataH zrI sukhasAgarajIke samparka meM. garujI tathA inake ziSyake vyAkhyAnAdi sunakara jainadharma sambandhI merI dhArmika bhAvanAe~ bddh'iiN| eka dina "jainaANaMda kAvya mahodadhi" ke sAtaveM bhautikameM "kavivara samayasandara" nAmaka mohanalAla dalicanda vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 283 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ desAI likhita lekha par3hane meM AyA / rAjasthAna meM ye kavi atyanta lokapriya the| inakI kaI racanAe~ mujhe bhI nitya par3hane meM AtI thiiN| isalie vicAra huA ki rAjasthAnake isa kavike sambandhameM gujarAta ke eka vidvAnne itanI adhika zodhakara prakAza DAlA hai, to rAjasthAna meM zodha karane para aura bhI naI jAnakArI milanI cAhiye / usI uddezya ko samajha kara bIkAnerake bhaNDAroMkI hastalikhita pratiyA~ dekhanA prArambha kara diyA / aura unameM jo jo racanAe~ unakI tathA anya kaviyoMkI acchI lagIM, unakI pratilipiyA~ taiyAra karanA prAraMbha kara diyaa| yahI zodha kArya karate-karate maiM sAhitya kSetra meM praviSTa huA / gurumahArAjake guNAnuvAdake rUpameM kucha hindI kavitAe~ karane kA zauka lagA, kaI varSa pazcAt lekha ityAdi likhane prArambha kiye / maiMne Age prazna pUchA - "ApakI kauna-kauna kRtiyA~ kaba kaba prakAzita huI ? inakA anubhava sunAiye / " ve bole "jaina dharma prakAza" nAmaka patra meM " vidhavAkulaka" nAmaka prAcIna laghu racanA lagabhaga saMvat 1985 gujarAtI anuvAdase prakAzita huI thI, use par3hakara maiMne hindI meM vivecana likhanA prArambha kiyA thA, "vidhavA kartavya" zIrSaka se maiMne svataMtra pustaka ke rUpameM prakAzita kiyA / tadanaMtara kavivara samayasundarake dAdA guru nitacaMda sUrikA saMkSipta paricaya likhA, jo pahale 30 varSameM kiyA thA, phira jaise sAmagrI upalabdha hotI gaI, bar3hatA gayA, cauthobAra meM vaha grantha 400 pRSThoMke AkAra kA ho gayA, yaha saM0 1990 meM "yugapradhAna jinacandrasUri" ke nAmase abhaya jaina graMthamAlA bIkAnerane prakAzita kiyA, isameM savAsI graMthoM kA nicor3a thA / yaha graMtha atyanta loka-priya huA, isIke AdhAra para saMskRtameM do hajAra anuSTup chaMdoM meM eka kAvya jainamuni labdhamunine kiyA / gujarAtImeM bhI anuvAda huA, zrI mohanalAla dalicaMda desAIne 42 pRSThoM meM isakI prastAvanA tathA sva0 ojhAjIne isakI sammati likhakara protsAhita kiyA / usI samaya se jaina bhaNDAroMmeM jo prAcIna apabhraMza aura prAcIna rAjasthAnI racanAyeM haiM, unameM se aitihAsika racanAoMkA saMgraha tathA saMpAdana kara "aitihAsika jaina kAvya saMgraha" ke nAmase prakAzita kiyA, yaha graMtha sAr3he chai sau pRSThoMkA hai / isameM 12 vIM zatAbdI se 20 vIM zatAbdIke prAraMbha takakI aprakAzita aitihAsika racanAyeM pratyeka zatAbdI aura pUrvArddha aura utarArddha meM racita haiM, kA saMgraha hai / bhASA vijJAnake adhyayanakI dRSTise yaha grantha mUlyavAna samajhA gayA hai, DA0 hIrAlAla jainane isakI prastAvanA likhI thI / kharataragacchameM cAra AcArya dAdAsAhaba ke nAmase prasiddha haiM / unakI mUrtiyA~, pAdukAyeM aura mandira saikar3oM sthAnoM meM haiM yugapradhAna jinacandrasUri unhIM cAroMmeM cauthe haiM / inakI jIvanI prakAzita karaneke pazcAt anya tIna AcAryakI jIvaniyAM bhI jaina bhaNDAroMkI hastalikhita pratiyoMse ekatrita kara kramaza: dAdA jinakuzalasUrI, maNidhArI jinacandrasUrI tathA yuga pradhAna jinadattasUrI nAmaka tIna grantha prakAzita kiye| inakI prastAvana muni jinavijayajI, DA0 dazaratha zarmA, tathA muni kAntisAgarajI ne likhI / ina tInoM ke bhI saMskRta aura gujarAtI meM anuvAda prakAzita hue / isI samaya jaina pratimAoMke lekha saMgrahIta kiye aura samasta bIkAnera rAjyake zvetAMbara mandirake DhAI hajAra saMgraha karake " bIkAnera jaina lekhasaMgrahake nAmase graMtha likhA hai, jo zIghra hI lekhoM prakAzita hone vAlA hai / isakI prastAvanA 112 pRSThoMkI hai / isameM bIkAnera rAjyake mandira, upAzraya, jJAna bhaNDAra, jainoMse rAjakIya sambandhoM para vistArase prakAzana DAlA gayA hai / yaha graMtha 15 varSoMke parizrama kA pariNAma hai / maiMne Age nAhaTAjIse pUchA Apake zodha sambandhI lekhoMkA priya viSaya kyA hai ? 284 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ve bole " maiM sadAse hindI, rAjasthAnI, jainasAhityoMmeM dilacaspI letA rahA hU~ / itihAsakI sAmagrI tathA lupta hote hue prAcIna sAhityako prakAzameM lAne meM sadA prayatnazIla rahA hU~ mere pacAsoM lekha jo vicArapradhAna haiM, pichale 28 varSase hindI aura gujarAtI 140 patra patrikAoMmeM lagabhaga 12000 phuTakara lekha prakAzita hue haiN| inameM bahumUlya itihAsa aura sAhityakI sAmagrI hai / yaha lagabhaga 6000 pRSThoMkA maiTara hai / yadi koI sAhasI prakAzana inheM prakAzita kareM to pAMca pAMcasau pRSThoMke lagabhaga 12 saMkalana prakAzita ho sakate haiM / " nAhAjI Ajakala "pRthvIrAja rAso" kI hastalikhita pratiyoMse eka pramANita saMskaraNa taiyAra kara rahe haiM ataH maiMne isI khojake saMbandha meM nAhaTAjIse pUche -- ve " bole 20 varSa pUrva AtmAnanda patra meM DA0 banArasIdAsa jainane eka vijJapti prakAzita kI thI / ki "pRthvIrAja rAsoMkI hastalikhita pratiyoMke saMbandha meM jinakI jAnakArI ho ve mujhe sUcita kareM mere saMgraha meM bhI isakI eka mahatvapUrNa prati prApta ho cukI thI / usIkI sUcanA maiMne inheM dI / usa prati tathA anUpasaMskRta lAibra erI bIkAnerakI anya pratiyoMko dekhaneke liye bIkAnera padhAre / hamArI prati to ve sAtha le gaye, kyoMki unheM jo orienTala lAibrerI lAhaura meM apUrNa prati milI thI / usa saMskaraNakI pUrNa prati thI / anUpa saMskRta lAibra erI kI 'rAso" kI pratiyAM mujhe vidita huA, ki hamAre saMskaraNakI pratiyoMse bhI lagabhaga Adhe parimANakA laghu saMskaraNa thii| tabhI se merA dhyAna "rAso" kI hastalikhita pratiyoMke zodhakI ora gayA, kyoMki kAzInAgarIpracAraNI sabhAse prakAzita bRhat saMskaraNa lagabhaga 66 hajAra zloka parimANa kA hai / hamAre saMgrahakI prati isase caturthAMza parimANa kI hai| isa lie samasyA yaha huI ki "rAso" meM ina tIna saMskaraNoM ke parimANa meM bahuta antara hai, usakI prAmANikatAkI khojakI jAya / prApta pratiyoM kI zodha kara " pRthvIrAja rAsokI hastalikhita pratiyA~" ke nAmase eka lekha 15 varSa pUrva rAjasthAnI patrikAmeM prakAzita kiyA gayA hai . abataka "rAso" kI pratiyoMkI zodha hI karatA rahA hU~ / "" nAhAjI ke AdhyAtmika lekha jIvanake anubhavoMse paripUrNa haiM / unameM hameM eka aise anubhavI vizAla hRdaya ke anubhava hote haiM, jisane jIvanake hara pahalUko gaharAIse dekhA hai / ataH maiMne nAhaTAjIse unake jIvana manovijJAna tathA adhyAtmika viSayaka bhAvoMkI mUla bhAvanAke viSaya meM pUchA ve bole" jaina muniyoMmeM kRpAcandasUrI ke samparka tathA satsaMga ke samaya AdhyAtmajJAna prasAra maNDala AgarAse prakAzita zrImad devacaMda aura buddhisAgara sUrIke AdhyAtmika graMtha mere dekhaneko Aye unameM se kucha grantha maMgavAye gaye aura silahaTa (AsAma) - aba pUrvI pAkistAna meM apane nijI vyApAra ke sambandhameM jAne para sAtha le gyaa| vahAM unakA adhyayana karanese merA AdhyAtmika prema jAgarUka huA / zrImad rAjacaMdra, cidAnaMda, Anandaghana, devacaMda aura buddhisAgara sUrIke granthoMke parAyaNa se AdhyAtmika bhAvanAko bahuta bala prApta huA / jaina evaM anya darzakoM ke granthoM ko par3hanekI ruci prArambhase rahI hai| isa lie darzana aura AdhyAtmakA jJAna bar3hatA gayA. isa viSaya ko lekara maiMne aneka lekha dhArmika patra patrikAoMmeM likhe haiM / " hama bAtacIta karate karate eka dUsareke nikaTa A gaye haiM / ataH aba maiMne usakI bhAvI yojanAoM tathA rucike viSayoM kI bAbata jAnakArI cAhI / nAhaTAjI athaka parizramI haiM- pakI huI avasthAmeM unakA hindI prema aura zodha sambandhI joza dekhakara cakita raha gayA / ve bole "merA vizeSa kArya hastalipiyoM, citroM tathA mudrAoM AdikA saMgraha hai / inakA eka vizAla saMgrahAlaya apane nivAsa sthAna bIkAnera meM eka svatantra bhavana meM kiyA hai / isameM mere dvArA ikaTThA kI huI vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 285 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hastalipiyoM granthoMkI saMkhyA 20 hajAra hai / itane hI lagabhaga prakAzita grantha patra patrikAyeM haiM / "abhaya jaina / graMthAlaya" ke nAmase isakA saMgraha huA hai apane pUjya jyeSTha bandhu abhayarAjajI kI smRti meM isa granthAlaya sthApanA kI hai / apane pUjya pitA sva0 zaMkaradAnajI kI smRtimeM nAhaTA kalAbhavana sthApita kiyA hai / jisameM sahasrAdhika prAcIna citra, mudrAyeM aura kalApUrNa prAcIna vividha sAmagrIkA saMcaya kiyA gayA hai / Apane aneka granthoMmeM saMskRta apabhraMza, prAkRta, DiMgala ityAdi bhASAoM kA zAstrIya adhyayana kiyA hogA / jaba maiMne unase unakI zikSA ke saMbaMdha meM prazna kiyA to ve bole "merI zikSA adhika na ho sakI / kevala 5vIM kakSA pAsa kI thI, chaThI taka Ate jAte zikSA baMda sI ho gaI thI / kevala adhyayana svAdhyAya aura zramase hI maiMne apane Apako Age bar3hAyA hai / eka mAtra vyavasAya meM lage rahakara apanI laganameM tamAma jhaMjhaToM ke rahate bhI maiM sadAse vidyArthI rahA hU~ merA to vicAra hai ki hamArI lagana, zrama tathA udyoga ve tAva haiM, jo jJAna kSetrameM hamAre lie pUrNa lAbhadAyaka siddha ho sakate haiM / nAhAjI dRr3hatA pUrvaka apano dizAmeM Age bar3hate jA rahe haiN| varSa meM 3 mahIne vyApAra meM lagAkara zeSa sArA samaya Apa zodha kAryameM dete haiM / vyartha ke ADambara se dUra rahate haiM / unakA jIvana sAhitya meM bharapUra hai / unake nimnalikhita pada maiM bhUla nahIM pAtA hU~ / "merA bhAvI progrAma apane saMgrahAlaya ko pUrNa kara, usakA upayoga kara use prakAzameM lAkara AdhyAtma kI ora bar3hane kA hai / maiM sadA anya anveSakoM, anusandhAna kartAoM, hindI premiyoM ko zodha kArya meM sahayoga dene, Age bar3hAne, sahAyatA karanemeM prayatnazIla rahA hU~ / " dhanya re sAhitya sAdhaka / nAhaTAjI : eka zilAlekhI vyaktitva DaoN0 mahendra bhAnAvata bIkAnera meM hama [ eka ] san 1955 meM jaba kaoNleja meM dAkhilA liyA hI thA, loga agaracanda bhairodAna seThiyA jaina granthAlaya meM rahate the| adhikatara mevAr3ake aura usameM bhI eka hI gAMvake hamalogoM kI saMkhyA jyAdA thI / mere bar3e bhAI DaoN0 narendra bhAnAvata pahale se hI vahA~ adhyayana rata the / prArambhase hI lekhana-pAThana meM unakI umra gati thI aura patra-patrikAoM meM khUba likhate chapate bhI the| subaha hote-hote eka dina unake pAsa eka vyakti AyA / ghuTanoM DhakI kisI taraha kamara meM ThasolI huI dolaMgI dhotI, jisakI eka lAMga calatecalate bhI khula jAneko mukara ho uThatI hai, sapheda jabbA jisakI donoM tarapha kI jebeM kAgajI kaTapIsoMse baileMsDa, aMkurAI dAr3hI, moTe pecoMkI U~cI uThI huI maila khAI mAravAr3I pagar3I, mamatvahIna mU~cheM, eka tarapha ghise taleke rijekTeDa jUte aura ina sabake bIca koThAra meM par3e gehue~ raMga-sA bharApUrA seTha - vyaktitva / mujhe nahIM mAlUma ki yahI vyaktitva nAhaTAjIkA hai / nAma suna rakhA thA para sAhityakA cUlhA pariMDA maiMne taba taka nahIM saMbhAlA thA / patA nahIM kyoM kevala kavitAe~ par3atA thA, yadA kadA unheM patra-patrikAoM meM bhI bheja detA thA / mere saMtoSake lie yaha paryApta thA / ata: nAhaTAjIke Ane aura cale jAnepara bhI merA mana sAmAnya hI banA rahA / 286 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [do] bhAI sAhaba aura maiM donoM eka hI parivArake baccoMko TyUzana par3hAne jAyA karate the| eka dina bhAI sAhabane nAhaTAjIke udhara hokara nikalane kI bAta kahI / usa dina pahalI bAra maiMne abhaya jaina granthAlaya kI sar3aka nApI / bhAIsAhaba nAhaTAjIse milane Upara cale gaye magara maiM nIce hI khar3A rhaa| bhAI sAhabake bahuta kahanepara bhI Upara jAnekI mujhameM koI dilacaspI paidA nahIM huii| nAhaTAjIko jaba patA calA to unhoMne bhI mujhe khir3akIse AvAja dI, mahendrajI, Upara aajaaiyegaa|' unakI hRSTa puSTa AvAja cAra vyaktiyoMkA saMyukta ghola liye thii| usameM TheTha mAravAr3Ipana thaa| maiM Upara nahIM gayA aura sIdhA apane granthAlaya phuNcaa| [ tIna ] dIvAlIke kucha dina pUrva eka dina nAhaTAjI granthAlaya Aye aura mujhase kahane lage ki 'ina dinoM mere pAsa likhanevAlA koI nahIM hai aura dIvAlI para do eka lekha prakAzanArtha bAhara bhejane Avazyaka haiM, ataH Apa kala subaha Akara yaha kAma kara deM to ThIka rhegaa|' mere kucha kahane nahIM kahane kI unhoMne koI bATa nahIM dekhI aura ve eka dRr3ha vizvAsI kI taraha apanI dhanameM vahA~se prasthAna kara gye| maiM dUsare dina prAtaH ATha baje karIba unake vahA~ pahu~ca gyaa| dekhatA hU~ nAhaTAjI sAmAyika vezameM baiThe hue panne ulaTa rahe haiN| unake pUre kamare meM jeTakI jeTa kitAbeM par3I huI haiM jaise koI kheta gADaroMse bharA ho aura unake bIca koI gADarI apane mana meM koI nizcinta lagana liye apane sAphekA palevaNa kara rahA ho| maiMne unheM praNAma kiyaa| unhoMne kahA, 'Aiye, maiM ApahI kA intajAra kara rahA thA' aura ve pAlathI mArakara mahAvIrastha ho gaye / thor3I dera bAda unhoMne mujhe pena aura pAThekA dastA pakar3Ate hae likhAnA prArambha kara diyaa| dIvAlIke do lekh| eka laghu-laghu tathA dUsarA guru-guru / unake likhAnekA DhaMga ThIka vaisA hI thA jaise koI honahAra zikSaka apane hoziyAra chAtra ko pATha likhA rahA ho| unakI nigAha merI lekhanIpara aura maiM vizrAmakI vibhUti liye binA phra Tiyara mela likhatA hI jA rahA huuN| unheM do lekha pUrNa karane haiM aura mujhe do ghanTe / bIca lekhameM nAhaTAjIko eka jagaha kahIM koTezana denA thaa| ve tapAkase uThe, dIvAlake sahAre lage pustakoMke ambArameM se eka pustaka lAye, tatkAla sambandhita koTezana nikAlA, mujhe likhAyA aura punaH use apane Dere pahaMcA aaye| phira vahIM unakI pAlathI aura merI kalama / unake granthAlayameM saikar3oM kitAbeM, patra-patrikAeM, hastalikhita graMtha, paTTe paravAne, rukke, tAmrapatra, sikke, citra tathA pAMDulipiyA~ haiM magara nAhaTAjIko unake keTelAga aura inDeksakI AvazyakatA nahIM / unheM saba jJAta hai| koI cIja aisI nahIM hai, jisakI nIMva-sIMvase ve paricita na hoN| eka sacce pahariyekI bhAMti ve pratyekake royeM-royeM se paricita haiM / jaisA unakA adabhutAlaya, vaisI hI adbhuta unakI smaraNa zakti / maiM cakita hU~ unakI yAdadAztI kitanI avadhAnamUlaka, vyavasthita, vicitra, TIpaTApa aura apaTU DeTa hai| cAra] nAhaTAjI eka prakhara khojaka haiM / isa kSetrameM unakA koI makAbalA nhiiN| zodha khojake lie manasA vAcA, karmaNA unhoMne apane Apako samarpita kara diyA hai| ajJAtako jJAta karane, adhUre jJAnako pUrNa jJAta karane tathA jJAta ko uttama DhaMgase jJAta karane meM unakI gaharI paiTha, dhuna, dhairya, karmaTha kuzalatA aura kArya kSipratAkI koI sAnI nhiiN| rAjasthAnakA zAyada hI koI hastalikhita granthAgAra ho, jahA~ unakI pahu~ca nahIM huI ho| vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 285 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahaneko nAhaTAjIke pAsa koI DigrI nahIM hai magara ve DigriyoMke samrATa haiM / ve vizvavidyAlayake ThappevAle gAiDa bhI nahIM haiM magara ve gAiDoMke bhI gAiDa haiN| unakA graMthAgAra anusaMdhisUoMke lie eka aisA tIrtha hai, jahA~kA candana-tilaka liye binA zodha kI koI siddhi hotI nahIM, karmakA bhaMvarA ThikAne lagatA nahIM aura prAmANika paripakvatAkI maNi hAtha lagatI nhiiN| pA~ca ] san 58 taka maiM bIkAnera rhaa| yadA-kadA unake vahA~ AnA-jAnA ho jAyA karatA / hamAre vahA~ke kucha sAthI to niyamita rUpase vahA~ lekhana tathA lipi-nakalakA kAma bhI pAte the / nAhaTAjI jahA~ bhI milate, kuzala kSemake rUpameM sabase pahale yahI pUchate-'Ajakala kyA kara rahe haiM ? ina dinoMmeM kyA likhA? phalAne viSaya para likhiye / phalAM patrameM racanA bheja diijie| phalAM vizeSAMka nikala rahA hai| phalAM abhinandana graMtha nikala rahA hai / ye-ye viSaya hai Apake likhaneke lie| sAmagrI mere pAsa bahuta hai, AiyegA aura lekha jaldI taiyAra kara diijiyegaa|' aise logoMkI saMkhyA bahuta hai, jo unase preraNA prAptakara lekhanakI ora, niyamita lekhanakI ora pravRtta hue haiN| ve korI preraNA hI nahIM dete haiM, use phalita rUpameM dekhaneke lie koI kasara bAkI nahIM rkhte| ve pIche par3a jAte haiM aura jaba taka kArya pUrA nahIM hotA ve piMDa nahIM chor3ate / ThIka usI prakAra jaise koI mAMganevAlA apanI ugAI-putAI paTAne ke lie lagAtAra pIche par3A rahatA hai aura jaba taka usakA lena-dena klIyara nahIM kara detA, sukhapUrvaka nahIM raha sktaa| antara kevala itanA hI hai ki nAhaTAjImeM kisI prakArakI koI svArtha lipsA yA gaira-bhAvanA nahIM hai na koI pUjA-pratiSThA yA unake bhaktoMkIpUjanoMkI saMkhyA vRddhikA dRSTikoNa hI nihita rahA hai / ve to cAhate haiM ki yaha kSetra itanA vizAla aura samaddhipUrNa hai ki eka do vyaktiyoMse yaha kAma pUrA nahIM ho sakatA ataH adhika se adhika loga isa ora pravRtta hoN| nAhaTAjIkA pratyeka kAma niyamita rUpase sampanna hotA hai| prAtaH sAmAyika aura usameM svAdhyAya / sAmAyikameM niyamita rUpase granthoMkA paThana / eka sAmAyikameM bIsa-tIsa pRSTha par3hanese mahIne meM lagabhaga cha:sausAta sau pRSTha aura varSa meM karIba sAr3he ATha hajAra pRSThoMkA paThana / yadi do sAmAyika pratidina huI to satraha hajAra pRSThoMkA vAcana, phira hisAba lagAyA jAya unake 35-40 varSoM ke adhyayana svAdhyAyako to yaha saMkhyA lAkhoM taka pahu~cegI / hajAroM grantha aura lAkhoM pRSTha / nAhaTAjIkA yaha krama, ve jahA~ kahIM bhI hoM, anavarata calatA hI rahatA hai| unakI sabase bar3I vizeSatA yaha bhI hai ki ve pratyeka vyaktiko andarakI dRSTise dekhate haiN| cAhe vaha choTA ho athavA bdd'aa| pratyekake kArDakA yathocita uttara dete haiN| posTakArDa svayaM likhate haiN| unakI rAiTiMgako pratyeka par3hanekA sAhasa nahIM kara sktaa| yaha lipi sabhI lipiyoMse bhinna, sabhI bhASAoMkA sammilita morcA liye hotI hai| yaha suvidhAke lie 'nAhaTA lipi' kahI jA sakatI hai / udayapurameM mujhe jJAta hai, nAhaTAjI kaiyoMko ciTTiyA~ likhate haiM, naye vyaktiyoMkI adhikAMza ciTThiyA~ maiMne ulathAI haiN| maiM eka dRSTise unakI lipi par3hanekA eksaparTa svIkArA jAne laga gayA hai| nAhaTAjIne saikar3oM vyaktiyoM ko hajAroM ciTThiyA~ likhI haiN| yadi unakA saMgraha kara liyA jAya to bhI eka bahuta bar3I khoja-rAzi ekatra ho sakatI hai| nAhaTAjI pUrNarUpeNa sAhityika seTha haiM / sarasvatI aura lakSmI unake yahA~ yugala rUpameM pratiSThita haiM / ve vaNika seTha haiM, ataH apanA paisA phAlatU kharca nahIM karate / lakSmIke lie sarasvatIkA upayoga karate maiMne 288 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unako kabhI nahIM dekhA para sarasvatIke lie lakSmokA calana karate maiMne unheM kaI bAra dekhA hai| lakSmI unake pAsa barasatI haiM para ve sarasvatIko adhika sarasabja karate haiN| varSa meM sarasvatIko yadi gyAraha kapar3e dete haiM to lakSmIko kevala eka / magara unakI sarasvatIkI kyA koI lakSmI AMkegA ? unakI sarasvatI kaI lakSmiyoM se bhArI aura adhika jar3AU par3atI hai| nAhaTAjI pratidina jitanA par3hate haiM, utanA likha bhI lete haiM / jahA~ unake par3he hue granthoMkI saMkhyA hajAroM taka pahu~cI hai, vahA~ unake likhe lekhoMkI saMkhyA bhI utanI hI hai| choTA-se-choTA aura bar3A-se-bar3A koI patra uThA kara dekha lIjiye usameM nAhaTAjI avazya mila jaayeNge| kisane itanA likhA hai aura kauna itanA chapA hai ? mujhe koI nAma yAda nahIM A rahA hai| adbhuta hai inakA lekhana / mazIna bhI anabaileMsDa ho jAtI hai kAma krte-krte| magara yaha vyakti yaMtra-taMtra aura maMtra sabhIko pIche dhakelatA huA anavarata apanI sAdhanA-niSThA aura dhunameM lagA huA hai| [ sAta ] nAhaTAjI bahuta saMmayI aura bahuta niyamI haiN| rahana-sahana, khAna-pAna, bola-cAla sabameM ve bahuta sIdhe aura sAde haiN| unapara ADaMbarakI jU taka nahIM reMgatI, lIMka taka nahIM phttktii| ve pakke jainI haiN| unake apane kaI vrata, niyama aura upavAsa haiM / rAtriko ve bhojana nahIM lete haiM / pAnIkA bhI AgAra rakhate haiN| baMdhI baMdhAI tithiyoMmeM baMdhIbaMdhAI sabjiyoMke atirikta ve AhAra bhI maryAdita hI lete haiN| nAhaTAjo eka aisA vyaktitva hai, jisapara likhaneke lie do-do kalameM sAtha-sAtha jotI jA sakatI haiM / merA mana unake DheroM saMsmaraNoMse upajIvita hai| unakA eka-eka saMsmaraNa eka-eka mAlA bana sakatA hai| magara Aja una mAlAoMko phirAnevAle kitane mileMge? caitanyakA uddhAra to sabhI karate haiM magara jar3akA uddhAra karane vAle birale hI hote haiN| nAhaTAjIne yaha bIr3A utthaayaa| unhoMne kar3A karakaTa tathA raddI samajhe jAnevAle hastalikhita graMthoM Adi kA uddhAra kara kaI ajJAta kaviyoMko pratiSThita kiyaa| hamArI prAcIna sAMskRtika evaM aitihAsika saMpadAko zrIhIna honese bacAyA aura isa dharoharako vyavasthita rUpase saMgahIta karanekA rAjakIya aura sArvajanika rUpase sabhIkA dhyAna AkRSTa kiyaa| vastutaH unakA vyaktittva eka zilAlekhI vyaktittva hai, jo Aja hamArI samajhameM utanA ubharakara nahIM A rahA aura zilAlekhoMkA mahattva tAtkAlika samajha meM AtA bhI kama hI hai, magara samaya batAyegA ki vastutaH samayakI vaha zilA bhI dhanya ho gaI jisapara nAhaTAjI jaisA vyaktitva aMkita hokara sadAke lie eka smati choDa gyaa| unakI SaSTipati para merA eka mana nahIM, mere jaise anekoM mana svataH hI unheM vandana karaneke lie umar3a par3ate haiN| zrI agaracanda nAhaTA : eka prophAila DaoN0 harizaMkara zarmA 'harIza' prAtaH kAlakI belA / pUjAkA samaya / sthAna DhaDhatA-DhaDhatA maiM kalA-bhavana aayaa| nIceke vAcanAlayameM sazaMkita hokara praveza kiyA aura hindI sAhityakI lagabhaga samasta patra patrikAoMko dekha kara mana Azcaryase bhara gayA / lagatA thA, kisI bhI bhUkhe mastiSkakA yahA~ saralatAse varSoM taka nirvAha ho sakatA hai| vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 289 35 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kisI bhI sAhityikakI, dhArmika jijJAsUko aura zodha premIkI pyAsa yahA~ tapta ho sakatI hai| khar3A-khar3A maiM panne palaTane lgaa| bahuta samaya nikala gayA / punaH bAhara nikalaneko udyata huA hI thA ki eka sambhrAMta sajjanane bhItara praveza kiyaa| namasteke pazcAta maiMne kahA..." "jI......"maiM nAhaTAjIke darzana karane AyA hU~ ....."Apa batA sakate haiM, ve kahA~ haiM ? kaho bhAI, maiM hI huuN| - UMcI-U~cI dhotI, vizAla mastika, adhapake bAla, khilatI mUche, majhalA kada, sugaThita zarIra, anukaraNIya sphUrti aura smitimeM DUbA unakA prakAzamaya Anana, vRSabha skaMdha aura Urjasvita utsAhako maiM sneha bhare eka bolameM samajha gayA / maiMne zraddhAse unheM praNAma kiyA, unhoMne AzIrvAda diyaa| unhoMne vizvAsa bhare svarameM pUchA-kaba Aye ? jI........."maiM rAtako AgayA thA / acchA baiTho, maiM abhI AtA hU~........"kahate hue ve bAhara cale gaye / arddhanagna zarIra para dhotI lipaTI haI, hAtha meM caMdanakA thAla lekara ve gharakI ora bar3ha gye| kalAbhavanake sAmane ho jaina mandirako dekhakara mere lie unako usa vezameM usa samaya samajhanA adhika kaThina nahIM huaa| yoM to rAjasthAna tapobhUmi rahA hai| vIra prabhUke kaNameM jAne anajAne vidita nahIM, kitane asAdhAraNa sAdhaka ho gaye haiM / para jIvanakI ina 25 rekhAoMko pAra karate mujhe abataka dezameM sAhityakA aisA sarala sAdhaka dikhAI nahIM pdd'aa| vizvAsa nahIM huA ki marubhUmimeM jIvanakA yaha madhura srota !.......... sAdhanAkI yaha uttAla zaivAlinI / pragati aura paraMparAkA yaha vicitra samanvaya ! yaha vyaktitva ! jaina sAhityakA zodha-snAtaka hone ke kAraNa prayAgase maiM bIkAnera AyA thaa| nAhaTAjIke darzana pahale kie nhiiN| yoM patra vyavahAra pahale ho gayA thaa| kaI dinoMse AzIrvAda pAtA rahatA thaa| vicAroM aura vyaktitvake mananameM ibA hI thA ki ve kalA bhavana Aye aura majhe bhojana karane ke lie kahA / maiM cupacApa calA gyaa| ve sAmane baiTha gaye, padmAsana lagAye, tapasvIkI bhA~ti mere kAryakA vivaraNa pUchate rhe| maiMne kahA-nAhaTAjI, maiM to miTTIkA eka lotha hU~, Apa jaisA cAheM, ddhaaleN| kuzala zilpIke hAthoMse to miTTIke kurUpa khilaune bhI sundara ho jAte haiM, hilI huI nIMva bhI majabUta bana jAtI hai| merA viSaya bhI atyanta kaThina hai, adhyayana nahIM ke barAbara hai aura asvastha bhI rahatA hai| Adi kAlIna jaina-ajaina racanAoMke Apa marmajJa AcArya haiM / maiM bola gyaa| ve dhyAnase sunate gaye, jaise maiM koI sAra pUrNa bAta kaha rahA huuN| para abhivyaktimeM to vinamra nivedana aura apanI adhyayanagata asamarthatA mAtra thii| bhojana karate-karate maiMne dekhA, unakA varadahasta merI ora uTha gayA / aba cintA mata karo, yahA~ tumheM saba grantha mileNge| acche kAryoM meM bAdhAe~ to AtI haiM, nirAzAmeM AzAko kiraNa sadaiva chipI rahatI hai| adhyayana eka tapa hai| niraMtara adhyayana aura abhyAsa hI siddhikI kuMjI hai, lakSya kI prApti hai|" yaha kahakara ve cupa ho gye| maiMne dekhA, kaisA apUrva sAdhaka hai, nizchala, sarala, gaMbhIra aura ha~samukha / hindI sAhityakA yaha mahAvidvAna dUsarA rAmacandra zakla hai ! jisameM gAMdhIsI kAryaniSThA hai, prArthanA aura IzvarIya vizvAsake prati prabala dhAraNA hai| Taigaura-sI saujanyatA,saumyatA aura adhyayana ke prati adamya utsAha hai| zuklajIkI bhA~ti jisameM gaMbhIra cintanakI pyAsa hai aura nepoliyanakI bhA~ti lakSya prAptikI dhana hai / avyAhata juTe rahanekA usameM mahAn guNa hai / 290 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAhaTAjIko bhASAmeM eka oja hai, rAjasthAnI siMhakI garaja hai, paryApta gaMbhIratA hai aura anubhUti tathA abhivyaktikA anUThA samanvaya hai / . isake pUrva maiM socatA thA ki nAhaTAjI koI bahuta hI zuSka aura nIrasa vyakti hoMge kyoMki unake vividha lekhoM aura gaMbhIra tathA kaThina sAhitya ke vivecana meM DUbe rahane se koI bhI vyakti yaha kalpanA kara sakatA thA / para kalpanA aura yathArtha satyakA anAvaraNa sAkAra darzana para hI huA / dhAraNA nirmUla siddha huI / maiM unake pAsa adhyayanameM rata ho gyaa| roja-roja unake jIvana ke mUlatattvoM aura unakI sAdhanA ke rahasyoM ko samajhane kA saubhAgya prApta huA / unakI dinacaryA dekhakara maiM hataprabha ho gyaa| subaha 5 se 6 bhajana, 6 se 9 taka lekhana, 9 se 11 taka bhajana aura 1 se 5 taka manana, parizIlana, nirdezana aura Aye hue patroM kA pratyuttara denA / phira 6 se 10 taka pratiyoMkA vahI adhyayana | maiMne pUchA, nAhaTAjI ApakA kitane zuSka aura gaMbhIra viSayoMmeM mana lagatA hai / kyA yauvanameM hI ApakI yahI dina thI ? sphuliMgake thor3A-sA cher3ane kI hI AvazyakatA thI / anubhavoMkA gaMbhIra megha barasa par3A / " javAnI meM maiM bhI bahuta hI gaMbhIra thA", ve bolate gaye, "loga kahate the maiM bUr3hoMkI sI bAteM kiyA karatA hU~, nAca-raMga, sinemA, khela-kUda kucha bhI pasaMda nahIM AtA thA / sirpha gaMbhIra adhyayanameM hI merI ruci thI / " "Ajakala ke kaoNleja ke vidyArthiyoMkI bhA~ti aneka bhASAoMkA jJAna to mujhe nahIM hai / kramabaddha adhyayana bhI maiM nahIM kara skaa| apane zodha aura purAtattva janya dRSTikoNako hI tallInatAse poSita karatA rahA / niraMtara adhyayana aura ekAMta sAdhanA hI mujhe priya thI / kisIse adhika bolanA, akAraNa vivAda karanA, merI rucise parekI vastu thii| maiM vidvAn nahIM hU~ para abhyAsI hU~, rAhoMkA anveSI hU~ / ". ve uTha gaye. " karata-karata abhyAsake jar3amati hota sujAna" ....kahate-kahate maiMne pUchA kAryabhAra Apa para bar3hatA nahIM ? uThate-uDate unhoMne kahA, "bar3he kyoM ? Alasyase merI bilkula mitratA nahIM / svAlaMbana aura " kAla kare so Aja kara" hI mere jIvana ke sUtra haiM / " vizAla adhyayanakA yaha samudra isI taraha marubhUmimeM hiloreM le rahA hai / 45 varSakI vayameM bhI zarIra svastha hai aura mana to jJAnake jyotikaNoMkI indradhanuSI rekhAoM meM guMthA huA hai / kisI bhI prakAza-kiraNake lie vyAkula jijJAsuko yahA~se nirAza nahIM lauTanA par3egA / patroMkA yathA samaya pratyuttara denA, yaha sAdhaka apanA karttavya samajhA hai jabaki hindI ke do pratizata vidvAnoM meM bhI yaha bAta nahIM hai / nAhaTAjIko to yaha eka krama-sA bana gayA hai / saca to yaha hai ki vidvattA sacce aura ADaMbara zUnya jIvanameM hI palatI hai / aura nAhaTAjI isake sAkAra pratirUpa haiM / apabhraMza, saMskRta, hindI, rAjasthAnI, gujarAtI Adi bhASAoMkA yaha sAdhaka eka pratyakSa koSa hai / ina bhASAoMkI zodha meM yaha tapasvI DUba - DUbakara khelA hai aura khela-khelakara DUbA hai / eka sammelanameM jAte hue maiMne pUchA - " nAhaTAjI, ApakI zikSA kahA~ taka huI ?" sirpha 5vIM kakSA taka ve tIvra svara meM bole' .....mujhe vizvAsa nahIM huA, para yathArtha yahI hai | maiMne socA, sAdhaka ke liye avyAvahArika zikSA va kRtrima DigriyoMkI kyA AvazyakatA hai / tulasIdAsa kahA~ par3he the ? mIrAne kaunase vidyAlaya meM zikSA pAI thI ? aura apUrva sAdhaka prasAda evaM vidvAn zuklajIne kitanI DigriyA~ lI haiM ? vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 291 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI adhyayana-preraNAke bAremeM batalAte hue unhoMne kahA, "jainamuni zrI kRpAcandra sUri ho merI preraNAke srota rahe haiN....."| aura aba to merA jIvana bahuta kucha baMdhA-baMdhAyA, niyamita aura saMyamita ho gayA hai| pichale tIsa varSoMse hI maiM apane kAryameM avyAhata bar3ha rahA huuN| gar3I haI purAtana sAhityaka saMpatti ke sthala DhU~Dhakara rakhatA hai, Thahara-Thaharakara calane kI apekSA niraMtara kArya karanA maiM adhika acchA samajhatA hai|" ye bAteM karate-karate hI eka dina maiM unase ulajha gayA, nAhaTAjI ! Apa itanA adhika likhate haiM ki Apake lekha eka sAtha koI dekhanA cAhe to usake lie asambhava ho jAtA hai kyoMki lagabhaga saba milakara 200 patra-patrikAoMmeM Apake lekha chapate rahate haiM......." "hA~ bhAI, yahI prazna mujhase hajArIprasAda dvivedIne bhI kiyA thaa| soca rahA hU~, inako eka sAtha prakAzita kara dU~ / aba taka lagabhaga 1100 lekha zodhapUrNa sAhityika viSayoM para aura 500 lekha sAmAjika, caritra-nirmANa tathA AdhyAtmika viSayoM para chapa cuke haiN| citrakalA, itihAsa, purAtattvakI zodha hI ina lekhoMkA pramukha viSaya hai| abhaya graMthAlayase aneka graMtha bhI prakAzita ho cake haiN| ho sakegA to yaha kaThinAI bhI dUra hogii| pratidina vahI dhairya, vahI lagana, vahI mastI, vahI muskAna, dekha-dekha maiM hairAna ho jaataa| 20 hajAra hastalikhita pratiyoMkA parizIlana, lakSAdhika hastalikhita pratiyoMkA nirIkSaNa, tIsa hajArase adhika hastalikhita graMthoMkI sUcIkA nirmANa / jaina sAhitya, itihAsa, rAjasthAnI aura hindIko prAcIna nidhi tathA dezI bhASAoMkI eka-eka nasako jAnanevAlA yaha kuzala cikitsaka hamAre dezakA eka jAgarUka sphuliMga hai, nirmANa kendra hai, sAkAra tapasvI hai| aura jo kucha hai, saba bhItara hI, nAhaTAjI bAhara kucha bhI nahIM haiN| jaba maiM kucha pUchatA, ve merI ora isa taraha dekhate ki unheM mujhase kucha mila rahA hai| para yaha to ekadama asatya thA / maiM hI unheM Thaga rahA thA / satya to yaha hai ki ve sabase sadaiva isI taraha Thage jAte haiN| yaha to huA mahAn adhyetA aura vidagdha vidvAn zrI nAhaTAkA vyaktitva / para mAnava nAhaTAkA jIvana bhI AdarzakI kar3iyoMse nirmita huA hai / vaha kisI bhI mAnavake lie Adarza banAne ke yogya haiN| unameM dayA, zIla, aura pitAvat mahAn sneha hai / parivArake hara vyaktiko suvidhAkA ve pUrA dhyAna rakhate haiM / baccoMmeM baccoMkI sI bAteM, vicArakoMmeM mahAn vicAraka, saphala pitA, saphala vyavasAyI, ve sabhI kucha eka sAtha haiN| sAdA bhojana, ucca vicAra, Izvara bhakti varSa meM 3 mAha, vyApArakI sAdhanA, yahI unakA jIvana krama hai| tyAgI itane ki varSake 9 mahIne sAhityako arpnn| ve satpathake preraka, zAnti latAke mala aura krodha bhujaMgake mahAmaMtra haiN| yadyapi zrI nAhaTAjI sabake kucha aura kucha ke saba kucha haiM. para phira bhI unakI eka nizcita dizA hai, gantavya dhruva satya hai / "ekahi sAdhe saba sadhe, saba sAdhe saba jAya" unake jIvanakA satra hai| saM0 1984 se hI yaha tapasvI hastalikhita pratiyoM, lipiyoM, citroM, khaNDaharoM, zilAlekhoM, tADapatroM Adike vizAla kSetrameM khelatA jA rahA hai| graMthAlayakA kalA-bhavana aneka prAcIna vastuoMse susajjita hai, jo darzanIya hai| eka prazna ke uttarameM unhoMne kahA, "nAmakA lAlaca mujhe nahIM, pArizramikakI cintA nahIM, basa likhanese saMtoSa milatA hai / aura yaha Ananda hI jIvanakA rahasya hai| prAptise jyAdA Ananda khojameM hai|" aura yaha sAdhaka niraMtara gatizIla hai / vahI saralatA, vahI dRr3hatA aura vahI avirala tapa / andherI rAhoMko nAhaTAjIne acchI taraha dekhA hai| dekhA hI nahIM. prakAzita bhI kiyA hai| ve pASANa bhI haiM to nIMvake, bUMda bhI haiM to svAtikI kAMTe bhI haiM, to cintanake, zuSka bhI hai to sAkAra jJAnase, koI unheM kucha smjhe| merI dhar3akanoMmeM to paryApta nagna yathArthakA spandana hai| 292 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayako yaha mahAn sAdhaka kalamase bA~dha rahA hai, dina pratidina, binA kisI vytikrmke| kisI bhI vidyArthI, kisI bhI prakAzakako nirAza honekI AvazyakatA nahIM hai / jise cAhie vaha daur3e, nahIM to samaya nikala jaayegaa| rAjasthAnI dharatIkA yaha auDharadAnI bA~Ta rahA hai, sAhityAmata, paMcAmRta / IrSyA dveSa aura yahA~ taka ki spardhAse bhI bilkula zanya / saralatA bhI unheM dekhakara lajA jAtI hogI ? jJAna zRMgakI bhA~ti bar3I sI pagar3I, zabdakoSakI bhA~ti vizAla koTa aura nayanoM para par3A yaha prAcIna upanayana, saba ekase eka bar3hakara hai| gRddha-dRSTi, AlocanAkI pakar3a, viSayakA nicor3a, inake guNa haiN| jo likhate haiM, DUbakara likhate haiM / usa samaya khAne-pInekI cintA nahIM / vinodameM maiMne kahA, "nAhaTA ! ApakA lekhana (akSara) bhI kabhI zodhakI vastu ho jaayegaa|" ha~sate hue bole, "adhika likhanese isakI pragati bigar3a gaI hai| yoM maiM pahale kApho acchA likha letA thaa|" baMgalA, gujarAtI, zuddha mAravAr3I (rAjasthAnI) bhASA bolane meM ve vizeSa paTa haiN| aMgrejI acchI taraha par3ha va samajha lete haiN| itanA saba kucha hote hue bhI zuklajIkI taraha inakI bhASA durUha nahIM / saralatA usakA janmajAta guNa hai / zabdoMmeM paryApta zakti hai / viSaya pratipAdanameM eka vidvAnkI kalA hai| mujhe lagA, sarasvatI para bahuta hI prIti hai| kisI bhI vizvavidyAlayake lie yaha gauravakI vastU hogI ki vaha unheM sammAnake rUpameM "DAkTara" ke padase vibhUSita kre| bhArata sarakArakA dhyAna bhI maiM vinamratAse idhara AkarSita karUMgA ki rAjasthAnakA yaha tapasvI padmavibhUSaNa yA padmazrI padake lie yogya pAtra hai / kahanA na hogA, nAhaTAjI sAhityake "DAkTaroM ke DAkTara" haiN| marubhUmikA yaha samudra ThAThe mAratA jAya, kula kinAre tor3atA jAya, zodha aura purAtattvake ratnoMko ugalatA jAya, sIpiyoMmeM svAti-sA macalatA jAya / unakA Arogya muskarAtA jaay| "jIvema zaradaH zatam" ke sAtha, yahI maMgala kAmanA hai| nAhaTAjIke prati zrI zivasiMha coyala (sIravI) san 1941 I0 se AdaraNIya nAhaTAjIse merA samparka rahA hai| Apane bhAratIya itihAsa aura sAhityakI sevA karaneke atirikta rAjasthAnI sAhityakI bhI amUlya evaM mahattvapUrNa sevA kI hai| inhoMne apane jIvana meM pUrvajoMke dvArA calI A rahI vyApArika paramparAko kAyama rakhate hue jo ullekhanIya kArya kiyA hai, vaha inakA hastalikhita graMtha saMgrahAlaya kahA jAtA hai / inakA eka bhavana to kevala hastalikhita graMthoMkA hI bhaNDAra hai / bhAratakA pratyeka sAhityakAra aura itihAsakAra nAhaTAjIke isa mahattvapUrNa graMtha saMgrahAlayase zatAbdiyoM taka lAbha uThAtA rhegaa| binA kisI DigrI pAsa (urtINa) kiye hI dhunake dhanI aura lakSmI ke lADale putra nAhaTAjIne bhAratake pratyeka prAntameM jAkara saMskRta, hindI, rAjasthAnI aura anya bhASAoMke pAye jAne vAle hastalikhita graMthoMkI pAMDalipiyoMko prApta karane meM athaka parizrama kiyA hai| Apa sAhityakAra hI nahIM, balki eka mahAna itihAsakAra bhI haiN| Apake lekhoMmeM jainadharmake ati vyaktitva. kRtitva evaM saMsmaraNa : 293 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rikta bhAratIya saMskRtike bhI darzana hote haiN| inhoMne phuTakara lekhoMke atirikta kucha aise granthoMkA saMpAdana bhI kiyA hai, jo loka-sAhityakI amUlya nidhi haiN| zrInAhaTAjIne kisI kaoNlejameM jAkara zikSAkI koI DigrI prApta nahIM kI hai / sAdhAraNa kAma calAU zikSA prApta karake Apane sAhitya kSetrameM padArpaNa kiyA aura apanI saccI lagana aura parizramake bala para sAhityajagatko bar3I mahattvapUrNa evaM amUlya kRtiyA~ pradAna kI, jo anya logoMke lie Adarza kahI jA sakatI hai / / jaina-dharma, darzana tathA sAhitya aura itihAsake Apa prakAMDa vidvAna haiM, isalie inako jaina itihAsa ratnakA pada milA, jo inakI yogyatA aura sAhitya sevAko dekhate hue sarvathA ucita hai| Apa svabhAvase bar3e sarala, milanasAra aura dayAla haiN| eka bAra bhI inase jo mila jAtA hai, vaha inake vyaktitvase prabhAvita hue binA nahIM raha sktaa| mere eka par3osI apane kArya vaza eka bAra bIkAnera gae taba AdaraNIya nAhaTAjIke yahA~ bhI inake darzanArtha merA eka patra lekara inakI sevAmeM pahu~ce / unake hRdayameM Ajataka nAhaTAjI base hue haiM / maiM nAhaTAjIke prati apanI hArdika zubha kAmanA prakaTa karatA hU~ aura inakI dIrghAyuke lie Izvarase prArthanA karatA huuN| jJAna-sUrya nAhaTA zrI gajAsiMha rAThora nAyamAtmA pravacanena labhyo, na medhayA vA bahunA zrutena / yamevaiSa vRNute tena labhyastasyaiSa AtmA vivRNute tanuM svAm // kaThopaniSadkI yaha pAramparika AdhyAtmika anuzruti nAhaTAjI para zata pratizata ghaTita hotI hai| nAhaTAjI na to kisI vizvavidyAlayake upAdhi prApta snAtaka haiM, na kisI gurukulase uccazikSA prApta zikSA shaastrii| inhoMne apane agAdha antarameM aharniza gaharI DubakiyA~ lagAkara pracaNDa jJAna mArtaNDakA dedIpyamAna Atma-svarUpa prApta kiyA hai| __nAhaTAjIkA nAma maiM bahuta varSoM se sunatA A rahA huuN| bhinna rucike sAhityikoM, samAlocakoM aura apane mitroMse sunI bAtoM aura vibhinna karNaparamparAoMke mAdhyamase phailI kiMvadantiyoMne mere hRtpaTala para nAhaTAjIkA kUla milA kara eka bar3A hI vicitra rekhAcitra aMkita kara diyA thaa| merA antara pratibhA sampanna vyaktise kucha kSaNa bAta karaneke liye varSoMse vyagna ho rahA thaa| aneka bAra inase saMparkakI cAha manameM jagI para maiMne usa cAhako pUrA karanekA kabhI prayAsa nahIM kiyA, kyoMki merI dhAraNAke anusAra maiM una paramANuoMse banA huA hU~ jo na svayaMko anyameM ghulane dete haiM aura na anyako hI svayaMmeM, paraMtu prakRtikA yaha aTala niyama hai ki jo icchA eka bAra antarameM udbhUta ho jAtI hai vaha dera-aberase kabhI na kabhI avazya sAkAra hotI hai| prakRtike isa aparihArya kramake anusAra gatavarSa bhAdrapada zuklA saptamIko mujhe mahAn itihAsakAra jainAcArya zrI hastImalajI mahArAja sAhaba dvArA racita "jainadharmakA maulika itihAsa-prathama khaNDa" nAmaka 294 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthako pANDulipi sambandha meM parAmarza hetu khyAtanAmA vidvAn nAhaTAjIke pAsa bIkAnera jAnekA suavasara prApta huA / jainadharmake Adya tIrtha pravartaka bhagavAn RSabhadeva ke samaya se antima tIrthaMkara bhagavAn mahAvIrake nirvANa kAla takakI jainadharma ke itihAsakI mukhya-mukhya ghaTanAoMkA vivaraNa nAhaTAjIko sunA kara unake sambandhameM nAhaTAjIke sujhAva mujhe Azulipi meM likhane the / AgamoM, durUha prAkRta, apabhraMza aura saMskRta meM likhe agaNita dharma graMthoM, prAcIna AcAryoMkI hastalikhita niryuktiyoM, cUNiyoM, avacUrNiyoM, TIkAoM aura rabboM meM itastataH ullikhita itane sudIrgha atIta ke aitihAsika evaM dhArmika tathyoMko mahAmanISI AcArya zrI hastImalajI mahArAjane apane bhagIratha prayAsa se sahaja, sarala-sarasa bhASAmeM kramabaddha kiyA thA / una sabake sambandha meM prAmANika parAmarza denA apane ApameM kitanA bar3A gurutara kArya thA, isakA sahI anumAna lagAne meM kalpanA kI ur3Ana bhI thaka jAtI hai / isa gurutara kAryake lie sabakI A~kheM nAhaTAjI para Akara rukI thIM yahI nAhaTAjI ke virAT vyaktitvakA digdarzana karAneke lie paryApta haiM / maiM pANDulipike do bar3e pulinde lie nAhaTAjI ke vizAla jJAna bhaNDAra meM pahu~cA / jaba maiMne charaharI bunAvaTakI kesariyA raMgako bar3I bIkAnerI pagar3I sira para rakhe nAhaTAjIko pustakoMke bar3e-bar3e DheroMke bIca alamastI se baiThe dekhA to mujhe sahasA urdU ke eka zAyarakA yaha zera yAda A gayA- hameM duniyA~ se kyA matalaba ke makataba hai vatana apanA / mareMge hama kitAboM para, baraka hoMge kaphana apanA // kevala rAtrimeM zamA para dIvAnA rahane vAlA paravAnA rAta-dina apanI pustakoM para phidA hone vAle isa AdhyAtmika dIvAnese hAra mAna kara apanA mu~ha chupAye adRzya ho cukA thA / sarasvatI ke isa ananya upAsakakI tanmaya sAdhanA dekha kara maiM harSa vibhora ho utthaa| usa samaya mere mAnasameM eka sAtha uThe aneka vicAroMne jo tUphAna khar3A kara diyA usakA hUbahU citraNa karanA merI lekhanI zakti bAhara kI bAta hai / jahA~ taka mujhe yAda par3atA hai, pahalA vicAra mere mana meM yaha AyA ki athAha zAstra sAgarake AloDana - viloDanase bar3e zramake pazcAt nikAle gaye isa makkhana ke sambandhameM kyA isa vyaktise ucita parAmarza mila sakegA, jo dekhane meM saikar3oM barasa pahale ke mAravAr3I seThakA hUbohUba pratirUpa pratIta hotA hai / dUsare hI kSaNa merI nigAha nAhaTAjIkI, bhrUbhaMgIko bheda kara nikalatI huI tIkSNa aura kucha tirdhI dRSTi para pdd'ii| mujhe vaha ciraparicita sI lagI / maiMne pahacAna liyA ki yaha to vahI lohalekhanI ke dhanI AcArya caturasena zAstrI kI antarvedhI dRSTi hai / maiM isa dRSTike adbhuta camatkArase acchI taraha paricita thA / mere samasta UhApoha zAnta ho gaye aura maiM apane kAryakI siddhikI AzAse Azvasta ho gayA / nAma aura kAryakA paricaya pAte hI nAhaTAjIne sahaja svara meM kahA, "maiM ApakA intajAra kara rahA thaa| mere pAsa pahale sUcanA A gaI thI / Apa jitanA samaya cAhe leM / prAtaHkAla sAmAyika karatA hU~, usa samaya bhI dhArmika kArya honeke kAraNa isa kAryako kiyA jA sakegA / dinake atirikta rAtriko bhI hama loga bar3I dera taka baiTha sakate haiM / Apa bAharase Aye haiM, ataH Apake kAryako prAthamikatA dI jAyagI / " usI dina kArya Arambha kiyA gayA / Avazyaka kAryoMke lie thor3ese avakAzako chor3akara prAtaHkAlase rAtrike gyAraha baje taka nAhaTAjIne pUrNa manoyogase pANDulipiko sunA, aneka sthaloM para amUlya sujhAva diye, aneka aitihAsika tathyoMke mUlAdhAra granthoMke uddharaNa batAe aura aneka sthaloMkI aucityatA athavA anaucityatA para carcA kI ora 90 hajAra pustakoMke apane vizAla pustaka bhaNDAra meM se palaka jhAMpate-jhAMpate vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 295 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avazyaka pustakoMko nikAla Ipsita sthala tatkAla batA kara merI dila jamaI kii| maiM bhauMcakkA-sA raha gayA isa adbhuta smaraNazaktiko dekha kara / cAra dina taka nirantara yaha krama calatA rahA / pratyeka tathyakA asaMdigdha jJAna, pratyeka viSaya para pUrNa prabhutva, pratyeka gutthIko anAyAsa hI sulajhAnekI Adi adbhuta vyutpannamati Adi guNoMse ota-prota jJAna aura guNoMke bhaNDAra isa mahAmAnavako apanI A~khoMke sAmane, sAkSAt dekha kara mere antarakA apane vidyArthI jIvana meM jamA yaha vizvAsa sadA sarvadAke lie sudar3ha, sazakta, amiTa aura amara bana gayA ki hemacandrAcAryako jo kalikAla sarvajJakI upAdhi vidvAnoMne dI hai, usameM koI atizayokti nhiiN| prAcIna kAlameM isa AryadharA para kevala jJAnI, brahmajJAnI vidyamAna the| isa prakArake vivaraNa jo Aja hameM hamAre dharma granthoM meM dekhaneko milate haiM unapara saMdeha karanA kevala mUrkhatA aura haThadharmitA mAtra hai| kArya samApti para aitihAsika evaM saiddhAntika viSayoM para maiMne nAhaTAjIke sammukha apanI aneka jijJAsAe~ rakhIM aura unhoMne bar3I sarala sIdhI aura spaSTa bhASAmeM merI sabhI jijJAsAoMkA samAdhAna kiyaa| mujhe atizaya AhlAdake sAtha hI sAtha Azcarya bhI haA aura maiM visphArita netroMse unakI ora dekhate hI raha gayA / haThAt mere mu~hase eka aisA prazna nikala gayA, jisake lie tatkSaNa hI svayaM mujhe apanI akla para tarasa AyA ki tujhe Ama khAnese matalaba hai yA Ama ke patte ginane se? prazna thA- 'Apane saMskRta aura prAkRtakI kauna-kauna sI upAdhi parIkSAeM pAsa kI haiM ?" nAhaTAjI muskarAe aura merA aMtara hila utthaa| nAhaTAjIne tatkSaNa sahaja svarameM kahA--"pAMcavIM kakSAtaka / " maiMne avizvAsa ke svara meM pUchA-"kahA~ ?" "mere apane nagarake skUla meM / " "phira isa agAdha jJAnake pIche rAja kyA hai ?" maiMne prazna kiyaa| nAhaTAjIkA choTA sA uttara thaa-"svaadhyaay|" aba nAhaTAjIko kutUhala suujhaa| unhoMne kahA aba merI pArI hai-"Apa rAThora rAjapUta haiM phira yaha saMskRta, prAkRta aura jaina dharmake prati ruci kaise ?" mere jIvanameM mujhe yadA kadA yahI prazna sunane ko milA hai ataH maiMne apanA vahI cAlIsa sAla purAnA uttara doharA diyA-"zrIman ! mujhe apane vidyArthI jIvana meM mukhyataH zikSA inhIM tIna viSayoMkI milI hai|" nAhaTAjIne mArgadarzana karate hue kahA, "Apa jaina-darzana ora hindU-darzanapara tulanAtmaka lekha likhiye aura mujhe sUcanA ko jiye, maiM patrapatrikAoMko kahakara unheM prakAzita karavA duuNgaa| maiMne kevala unakA jI rakhane ke liye kahaneko to kaha diyA ki prayAsa karUMgA para mere antarameM to uthala-puthala macI huI thI ki eka ora to eka prAimarI zikSA prApta karmaTha vyaktine dRr3ha adhyavasAyake sAtha anavarata adhyayanase bhAratake coTIke vidvAnoM, zodhakoM, itihAsavettAoM, sAhityikoM aura lekhakoMmeM sarvocca sthAna prApta kara liyA hai aura dUsarI ora mahAn akarmaNya maiM hU~ jisane 40 sAla pahale 'nyAyatIrtha' aura 'vyAkaraNatIrtha' kI upAdhiyA~ prApta karake bhI jIvana bhara bhAr3a hI jhoNkaa| usI samaya adRzya brahmANDameM chupe hitopadezakAra viSNuzarmAke svara mere karNarandhoMmeM gUMja uThe __ hA hA putra ka nAdhItaM, sugataitASu rAtriSu / tena tvaM viduSAM madhye, paMke gauriva sIdasi / / hRdaya meM gaharI abhilASA jagI ki mahAbhAratakAra vedavyAsa aura zrI kRSNa bhagavAn dvArA banAye gaye jJAnasUrya sarazayyAzAyI pitAmaha bhISmake caraNoMmeM baiThakara dharmarAja yudhiSThirane apane hRdayameM jJAnagaMgAko 296 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravAhita kiyA thA, usI prakAra isa kalikAla meM jJAnasUrya nAhaTAjIke caraNoMmeM baiThakara apane maru hRdayameM jJAnagaMgAko pravAhita kruuN| apane jIvanakI yaha cAha kabhI parI hogI bhI ki nahIM, isa AzaMkAmeM maiMne usa samaya mana hI mana dRr3ha nizcaya kiyA ki apane jIvanake isa saMdhyAkAlako anavarata adhyayanameM bitaauuNgaa| nAhaTAjIne mujhe apanA saMgrahAlaya bhI dikhAyA jisameM karInese rakhI gaI amUlya kalAkRtiyoM vibhinna zailiyoMke citroM, purAne sikkoM aura dastakArIkI taraha-tarahakI agaNita vastuoMke aNu-aNumeM hamArI prAcIna Arya saMskRti mukharita ho rahI thii| isa saMgrahAlayako dekhakara mere hRtpaTalapara nAhaTAjIkA kalApremIke rUpameM dUsarA virAT svarUpa aMkita ho gayA / Aja dekhA yaha jAtA hai ki vidvAn sAhityikoM aura kalAkAroMko auroMke muMhakI ora tAkanA par3atA hai, zrImantoMkI kRpApara nirbhara rahanA par3atA hai| paraMtu anupama dUradarzI nAhaTAjI tana, mana aura dhanase sampUrNataH svAvalambI hai| jise cAha ho vaha unake mu~hakI ora dekhe paraMtu unheM kisI aura ke mu~hakI ora tAkanekI AvazyakatA nhiiN| kula milAkara maiM nAhaTAjJIke agAdha jJAna aura adbhuta kalApremako dekhakara bar3A prabhAvita huaa| unase vidA hote samaya mujhe aisA khalA mAno maiM apane atisannikaTake kuTumbIse bichur3a rahA huuN| maiMne nizcaya kiyA ki yadi mujhe kabhI avasara milA to maiM DimaDimaghoSase bhAratake nivAsiyoMko sUcita karUMgA ki bIkAnerakI marubhUmimeM sAkSAt jJAnasUrya dedIpyamAna ho rahA hai| jisa kisIko apane aMtarameM jJAnakA Aloka udbhASita karanA ho, zodha karanA ho, saiddhAntika bodha karanA ho, kalAko parakhaneko kalA yA dhana kamAnekI kalA sIkhanA ho vaha agAdha jJAnake bhaNDAra, kalAke adbhuta pArakhI aura vyavasAyavettAoMmeM vizeSajJa zrImAn agaracandajI nAhaTAkI sevAmeM paha~cakara unase yathepsita vastu prApta kreN| merI sarvazaktimAn paramapitA paramezvarase prArthanA hai ki vaha nAhaTAjIko 'jIvedvai zaradAM zatam' kA vara pradAna kara inheM bhAratIya vAGmaya aura saMskRtikI ora adhikAdhika sevA karate rahanekA suavasara pradAna kare aura zrI nATAjIne jo bhAratIya vAGmayakI amUlya sevAkA mAnadaNDa prastuta kiyA hai vaha yugayugAntara taka ananta AkAzameM sUryakI taraha camakatA rahe / zrI agaracandajI nAhaTA : eka paricaya DaoN0 AjJAcanda bhaMDArI, jodhapura kalAkA udbhava Anandase aura pariNati rasameM hotI hai| zodhakArya bhI sAhityake antargata eka prakArakI kalAtmaka vidhA hai / saubhAgyase rAjasthAnI sAhitya aura bhASAke kSetra meM zrI agaracaMdajI nAhaTAke rUpameM rAjasthAnako eka uccakoTike zodha kalAkAra prApta hue haiN| rAjasthAnI bhASA evaM janasAhityake premiyoM, sAhityakAroM evaM zodhArthiyoMke lie nAhaTAjI mA~ sarasvatIke varadAnasvarUpa haiN| - kalAkArakA jIvana samAjake lie preraNAkA srota hotA haiN| sAdhanAke kSetrameM vaha svayaM apane hI vyaktitvase rasa grahaNa karatA hai| usI rasakI zAzvata dhArAkA srota samAjake madhya pravAhita hotA rahatA hai| aise medhAvI evaM karmaTha kalAkAra hajAroMmeM hI nahIM, lAkhoMmeM eka-do hI hote haiN| zrI nAhaTAjI unameMse eka haiN| vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 297 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI nAhaTAjI mA~ zAradAke varada hastakA zubha AzIrvAda evaM varadAna prApta kie hue haiN| eka laMbe samayase Apa rAjasthAnI bhASA evaM sAhityake sAtha hI sAtha janasAhityake saMbaMdhameM gaveSaNAtmaka kArya karate hue tathA atalakI gaharAiyoMse jo amUlya nidhiyAM sAhityika jagatko prastuta karate rahe haiM, ve unakI prakhara medhAzakti, dUradarzitA evaM unake sAhasika paridhamakI paricAyaka haiN| zrI nAhaTAjIkA sampUrNa jIvana zodhakAryake kSetrameM usa vizAla vRkSakI bhA~ti hai, jo apane samparkameM AnevAle pratyeka zodhArthIko zItala chAyA evaM madhura phala to pradAna karatA hI hai, kintu sAtha hI sAtha usa vRkSakA pratyeka tattva vaidhika dRSTise samAjake lie lAbhadAyaka siddha hotA hai| zrI nAhaTAjI jaise uccakoTike adhyavasAyI, dhunake dhanI, laganazIla evaM kartavyaparAyaNa vyaktike saMbaMdhameM adhika kucha kahanese unake medhAvI vyaktitvapara zabdajAlakA AvaraNa A sakatA hai, phira bhI sAhityake kSetrameM mauna bhI nahIM rahA jA sktaa| sAhityika jagatmeM zodhakAryake atirikta vyAvahArikatAkI dRSTise bhI nAhaTAjIkA sAmAjika vaiziSTya anukaraNIya hai| koI bhI zodhArthI jo eka bAra Apake samparka meM A jAtA hai vaha ApakA saMsarga chor3aneko kabhI taiyAra nahIM hotaa| nAhaTAjI bhI muktahastase use kucha na kucha tathya pradAna karate hI rahate haiM / yaha ApakI vyAvahArikatA evaM milanasArIkA hI pratiphalana hai| zrI nAhaTAjIkA zodha kakSa hI varSoMse kI huI unakI sAhityika tapazcaryA tathA zodhakAryakA eka aisA darpaNa hai jisameM jhA~kanepara nAhaTAjIke sampUrNa vyaktitvakI jhalaka prApta ho sakatI hai| sAdhAraNataH darpaNameM jhA~kanepara vyakti apanA hI pratibiMba dekhatA hai, kintu nAhaTAjIke saMgrahAlaya rUpI darpaNameM jhAMkanepara darzaka apane vyaktitvako kho detA hai aura nAhaTAjIke vyaktitvakI jhalaka pAne lagatA hai, yahI unake kalAtmaka vyaktitvakA virodhAbhAsa hai| zodhakAryake kSetrameM, zodhakartAke lie eka-eka pala amUlya hotA hai| zrI nAhaTAjI jaba kabhI bhI zodhake saMbaMdhameM kisIke lie samaya nirdhArita karate haiM to ve pUrva nirdhArita samayake bhItara hI viSaya saMbaMdhI sampUrNa sAmagrIse zodhakartAko avagata karAneko taiyAra rahate haiM / yahI kAraNa hai ki nAhaTAjIkA zodhAtmaka nirNaya evaM tathya saMbaMdhI jJAna kasauTIpara pUrNa tathA kharA utaratA hai| sAmAnyataH vANijya aura sAhityameM virodha dikhAI detA hai| samAjakI ausata dhAraNA rahatI AI hai ki vANijya aura udyogameM tatparazIla vyakti eka acchA sAhityakAra nahIM ho sakatA, kintu merI aisI mAnyatA hai ki vANijya apanI caramAvasthAmeM sAhityake antargata A sakatA hai, parantu sAhitya vANijya nahIM ho sakatA / yadi sAhityako vANijyameM lAnekA prayAsa kiyA gayA to sAhitya nAmakI koI vastu zeSa nahIM raha jaaygii| zrI nAhaTAjI vANijyameM kuzala hai, kintu unakA vANijya unake sAhitya evaM zodhakAryake samudra meM svayameva lIna ho rahA hai| dUsare zabdoMmeM nAhaTAjIkA gaveSaNAtmaka vyaktitva unake vANijyapara pUrNarUpase hAvI ho cukA hai| nAhaTAjI seTha haiM avazya, kintu nAhaTAjIkA seTha unake zodhakartAkA sahAyaka bana cukA hai| rAjasthAnake Adhunika kAlake vidvAnoMmeM nAhaTAjI agraNI haiN| Apane apanI mAtRbhASA aura sAhityase udAsIna rAjasthAnavAsiyoMkA apanI mAtRbhASAkI ora dhyAna AkRSTa kiyA aura usakI sAhityika samRddhi evaM vizeSatAoMko unake sAmane rkhaa| eka nahIM, aneka tamAcchanna tathA saMdigdha graMthoMpara samacita prakAza DAlakara sAhitya premiyoMkA mArgadarzana karate rahate haiN| usake atirikta nAhaTAjI siddhahasta lekhaka 298 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM / ApakA dhyAna sadA viSayake spaSTIkaraNa kI ora rahatA hai, ataeva eka hI bAtako prakArAMtarase isa taraha samajhAte haiM ki pAThaka hRdaya paTalapara sthAyI rUpase aMkita ho jAtI hai| zabdADaMbara, pAMDityapradarzana aura viSayavastukA anAvazyaka vistAra ApameM nahIM miltaa| jo kucha bhI kahanA hotA hai usase saMkSepameM, zAlInatA evaM hRdayagrAhI DhaMgase binA kisI jhijhakake kahate haiN| aMtameM hama Izvarase prArthanA karate haiM ki mA~ sarasvatIke maMdirameM zrI nAhaTAjI rAjasthAnI bhASA aura sAhityake vividha bhAva bhare sumana rAjasthAnI bhAratIke caraNoM meM arpita karate raheM tathA acche svAsthyako dhAraNa karate hue dIrghAyu hoN| nAhaTAjIkI rAjasthAnIke prati mamatA zrImaMtakumAra vyAsa bAta usa samaya kI hai jaba sva0 adbhutajI zAstrI evaM sUryazaMkara pArIkane ratanagar3hameM sAhitya sammelanakA Ayojana kiyA thaa| sammelanameM bhAga leneke lie rAjasthAnake sabhI ilAkoM se sAhityakAra ekatrita hue the / maiM bhI sammilita huA thaa| samAroha ke vibhinna kAryakramoMmeM rAjasthAnIke lie vicAravimarza calA aura rAjasthAnI sAhitya sammelana gaThita karanekA nizcaya kiyA gyaa| saMyojaka banA diyA mujhe aura banAnevAloMko nirdeza thA zrI agaracandajI nAhaTA kA / zrI nAhaTAjIne mujhe saMyojaka banAkara bIkAnerake bhAratIya vidyA mandirameM adhyApakake sthAna para merI niyukti bhI karA dI aura rAjasthAnIkA pracAra-prasAra karane hetu kAryAlaya bhI kAyama karA diyaa| unakA parAmarza thA ki rAjasthAnI meM ekAMkI likhakara unakA yatra-tatra pradarzana kiyA jAve kintu maiM aisA kucha bhI nahIM kara sakA / lekina yaha to merI hI kamI thI unakI preraNAmeM to kabhI koI kamI AI nahIM / vaise nAhaTAjI bhArata prasiddha sAhitya-saMzodhaka haiN| unhoMne apanI vizAla lAibrerI bahata hI laganake sAtha sajAyI hai, jahA~ baiThakara aneka vyakti DAkTareTa kI upAdhi prApta kara cuke haiN| inakI jitanI smaraNa zakti hai, utanI hI kAryazakti aura utanI hI tIvra lekhana zakti bhI hai| bhAratake itane bar3e vidvAna kI rAjasthAnIke prati mamatA eka bar3I bAta hai| rAjasthAnI sAhityameM kauna-kauna likha rahe haiM? kaisA likha rahe haiM? unakA prakAzana ho rahA hai yA nahIM ? kisIkI preraNAke abhAvameM likhanekI zakti to khatama nahIM ho rahI hai Adi bAtoMke prati ye hamezA jAgarUka rahate haiN| maiM samajhatA hU~ rAjasthAnI bhASAkA praur3ha yA navAgata koI bhI aisA sAhityakAra nahIM hogA, jisake pAsa inakA preraka-patra na pahu~cA ho| ye sabakA dhyAna rakhate haiM aura patrake jarie barAbara likhanekA protsAhana dete rahate haiN| itanA hI nahIM inakI yaha bhI preraNA rahatI hai ki naye AdamIko kalama thamAkara likhanA sikhaavo| AlasyakA inake pAsa kAma nhiiN| eka, do, dasa, bIsa taba taka ye patra likhate raheMge jaba taka ki unakA pratyuttara na de diyA jAve yA sambandhita kArya pUrA na ho jAve / / eka bAra nAhaTAjIne kahA, "maiM dainika akhabAra nahIM pddh'taa|" pUchanepara unhoMne batAyA ki isase dimAga anAvazyaka rUpase bojhala rahatA hai| phira bhI ve jJAnake akSaya bhaMDAra haiN| sAdhAraNa dhotI, kamIja, vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 299 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura pagar3IkI pozAkameM nAhaTAjI sAdagIkI saumya mati pratIta hote haiN| nAhaTAjIne anveSaNa kara jitanA likhA hai, rAjasthAna meM utanA zAyada hI kisIne likhA ho tathA logoMko jJAnajyoti dI ho| rAjasthAna sarakArako cAhie ki vaha prAntake itane sIdhe-sAde va mahAn vidvAnakI tarapha bhArata sarakArakA dhyAna AkRSTa kara sammAnita karAveM / nAhaTAjIkI sAhityika sevAyeM prAnta dvArA bhulAI jAne yogya kadApi nahIM hai kyoMki inhoMne sadA hI navAgata sAhityakAroMkA svAgata kiyA aura preraNA prakAzana diyA hai| sAhitya sAdhaka zrI nAhaTAjI __ zrI bhUrasiMha, rAThaur3a zrI nAhaTAjIne jaina aura rAjasthAnI sAhityakI jo sevA kI hai aura kara rahe haiM, vaha akSaya rhegii| maiM Apase kAphI samayase paricita haiN| jaba-jaba bhI maiMne Apase bheMTa kI hai, Apako maiMne apane sAhitya saMgrahAlayameM DheroM pustakoMse ghire hue, sAhityake adhyayana va mananameM rata aura sAhityoddhAra jaise punIta kAryameM tallIna dekhA hai| Apake lekhoM aura likhita tathA sampAdita graMthoMne jaina aura rAjasthAnI sAhityake asaMkhya ratnoMkI surakSA hI nahIM kI, use paThita jagatke sammukha rakhakara usake mUlyAMkanake lie vidvAnoMkI A~kheM khola dene evaM mArga prazasta karane jaisA mahattvapUrNa kArya kiyA hai / aise karmaTha sAhityikakA yadi hama abhinandana karate haiM to eka bar3I bhArI bhUlase bacate haiN| anathaka sAhitya khojI : zrI nAhaTAjI DaoN0 dayAkRSNa vijayavargIya 'vijaya' udayapura rAjasthAna sAhitya akAdamIkI sarasvatI sabhAkI baiThaka, jahA~ aneka paricitoMke bIca baiThe zrI nAhaTAjIko maiMne AkRtise hI anumAna liyA thaa| bhArI sughar3a deha, A~khoM para bhArI-sA cazmA, sira para osavAlI pagaDI, lambA koTa, sAhityakArakI kama, kisI zreSThikI adhika chavi de rahe the to bhI merA zraddhA-bhAva isa rUpa vizeSase vicalita honevAlA nahIM thA; balki usakI puSTi hI taba huI, jaba unhoMne kisI prasaMga para khar3e hokara apane vicAra prakaTa kiye| unakI vANImeM viSayake jJAnako gambhIratA tathA praur3hatA bola rahI thii| udayapurameM aise hI prasaMgoM para phira 1-2 bAra aura Apake darzanoMkA mujhe saubhAgya prApta huaa| zrI nAhaTAjIke vyaktitvake uparAnta mujhe kRtitvake nikaTa AnekA bhI avasara milA, jaba maiM rAjasthAna vizvavidyAlayase 'rAjasthAnI kAvyameM zRMgAra-bhAvanA' zIrSakase zodha prabandha likhane meM lagA huA thaa| rAjasthAnImeM laukika evaM cAraNI kAmoMke atirikta pracura mAtrAmeM jaina kAvya bhI vidyamAna haiN| jinameM 300: agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrRMgArake darzana hote haiN| isa tathyako prakaTAnevAle kitane hI lekha par3haneko mile, jinameM mujhe jaina-kAvyake anathaka khojI evaM saMgrAhakake rUpameM zrI agaracandajI nAhaTAke darzana hue aura unake athaka parizrama evaM sAhitya premake prati merI zraddhA sahaja hI pragAr3ha ho utthii|| zodha-prabandha lekhanake samaya 7 dina taka jodhapura meM rahanA par3A thaa| prAcya vidyA pratiSThAnameM kaI pANDulipiyA~ usa samaya dekhI thiiN| usI samaya bIkAnera jAkara ApakA 'abhaya jaina granthAlaya' dekhanekI bhI utkaTa lAlasA thI; kintu samayAbhAvake kAraNa mere manakI vaha sAdha pUrI nahIM ho sakI / usa abhAvakI pUrti vibhinna patra-patrikAoMmeM prakAzita Apake lekhoMne hI kii| lakSmIke vezameM pala rahI devI sarasvatIke unameM mujhe darzana hue, yadi yaha kahU~ to atyukti na hogii| zrI nAhaTAjIko mile itihAsa ratna, siddhAntAcArya, vidyAvAridhi jaise sammAnIya alaMkaraNa zrI nAhaTAjIko bheMTakara svayaM alaMkRta ho gaye haiN| zrI nAhaTAjI hindI rAjasthAnI sAhitya bhavana ke zilpI haiM, jinhoMne bar3I yogyatA evaM parizramase, dUra-dUra se lA-lAkara eka-eka ITa rUpI pustaka cuna-cunakara rakhI hai / bhAratakI kauna-sI patrikA hai, jise zrI nAhaTAjIke lekhoMne sparza nahIM kiyA ho / zrI nAhaTAjI. sAhitya anveSaka, saMgrAhaka evaM sampAdakake rUpa meM varSoM pUrva hI pratiSThita ho cuke haiM-yaha nirvivAda hai| 'abhaya jaina granthAlaya' 'zrI zArdUla rAjasthAnI risarca insTITyUTa' ApakI sAhityika sevAoM evaM sAhitya premake jIvanta nidarzana haiM / 'rAjasthAna bhAratI' kA kuzala sampAdana kara Apane apanI sAhityika yogyatAkI chApa sabake manoM para chor3I hai| .. rAjasthAnameM rAjasthAnI bhASAke abhyudayameM zrI nAhaTAjIkA yogadAna sarvadA prazaMsanIya rahegA / zrI nAhaTAjIne apanI zodha vRttike mAdhyamase prAcIna rAjasthAnIkI durlabha pANDulipiyoMkI khoja rAjasthAnI ke sAhitya bhaMDArako bharA hai| jaina muniyoM dvArA likhita rAjasthAnI bhASA sAhityako prakAzameM lAnekA zreya yadi kisIko diyA jA sakatA hai to vaha zrI nAhaTAjIko hii| Apane rAjasthAnI-vidvAnoMkI aneka mAnyatAoM evaM dhAraNAoMko mUla-pratiyoMke sAkSyameM saMzodhita kiyA hai / Apane jana-mAnasameM baiThI isa dhAraNAko bhI nirmala siddha kiyA hai ki rAjasthAnImeM mAtra cAraNI DiMgala sAhitya hai aura vaha bhI vIra rasapUrNa, a zAnta rasAtmaka jaina sAhityako prakAzameM lAkara na kevala rasAnubhUtikI vividhatA hI prastuta kI hai, apitu bhASA evaM vyAkaraNakA vibheda bhI darzAyA hai / cAraNa kaviyoMkI bhASA jahA~ DiMgala hai, vahA~ jaina kaviyoMkI bhASA bolacAlakI mUla rAjasthAnI / rAjasthAnIkA yaha svarUpa hindI bhASAke adhika nikaTa hai / isa khojake liye zrI agaracandajI nAhaTA sAhitya jagatmeM sadaiva smaraNa kiye jAte rheNge| . zrI nAhaTAjI yadyapi lakSmI evaM sarasvatIkA varadAna eka sAtha varaNa kiye haiM; tadapi ve prakRtise atIva sarala evaM vinamra haiN| unheM abhimAna jaisI vastu to chU kara bhI nahIM gaI hai| ApakI vANI evaM vyavahArameM kahIM bhI darpa evaM ahaMkAra bolatA nahIM diikhtaa| sAdA jIvana ucca vicAravAlI kahAvata Apa para pUrNataH caritArtha hotI hai / zrI nAhaTAjIne apane kRtitvakA kIrtimAna sthApita kiyA hai| vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 301 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-nirdezaka zrI agaracandajI nAhaTA se bheMTa DaoN0 pratApa siMha rAThaur3a, ema0 e0, pI-eca0 DI0 10 disambara, 1966 kI bAta hai / bir3alA insTITyUTa pilAnI meM hindI vibhAgake antargata merA 'bagar3Avata' viSaya DaoN0 kanhaiyAlAlajI sahalake nirdezana meM paMjIkRta ho cukA thaa| DaoN0 sAhaba ke Adezase sAmagrI-saMkalana hetu mujhe bIkAnerakI zodha yAtrA karanI pdd'ii| pilAnIse basa dvArA maiM sIkara hokara zAma ko tIna baje bIkAnera pahu~cA / zArdUla chAtrAvAsameM bistara rakhakara 4 baje tA~gese nAhaToMkI gavAr3a pahu~cA / sar3aka ke pAsa hI hAthameM khAlI loTA liye laghuzaGkAse nivRtta eka sajjana khar3e the / 'namaskAra' karake maiMne pUchA, "jI ! agaracanda jI nAhaTA ko makAna kuNa so hai ?" uttarameM pUchA gayA - " Aparo kAMI nA~va hai ?" maiMne apanA saMkSipta paricaya ki maiM, pratApasiMha rAThaura pilAnIse A rahA hU~ / abhiprAya spaSTa karanese pUrva hI sajjana bola uThe ki maiM hI agaracanda nAhaTA hU~, Aie / unake sAtha calate hue maiM socane lagA ki kyA yahI nAhaTA jI haiM ? ve mujhe baiThaka meM choDakara hAtha-mu~ha dhokara zIghra lauTe / DaoN0 sAhabakA kuzalakSema pUchA / phira cAbiyoM kA gucchA lekara cala pdd'e| pIche-pIche maiM bhI claa| sAmane eka makAnapara likhA thA - "zrI abhaya jaina granthAlaya' / bAdameM jJAta huA ki nAhaTAjIke bhAI abhayarAjajIkI smRtimeM banavAyA gayA hai / bhItara masanada aura gaddA lagA thA / nAhaTAjIke Asana grahaNa karate hI maiM bhI baiTha gayA / thor3I gaMbhIra mudrAmeM baiThe nAhaTAjIne prazna kiyA - " ApakA zodha viSaya kyA hai ?" 'bagar3Avata'saMkSipta-sA uttara sunate ho tapAka se bole - " viSaya Apane svayaM cunA hai yA sahala jIne diyA hai ?" donoM hI bAteM haiM - maiMne kahA / " khaira ! viSaya to acchA hai kiMtu 'bagar3Avata' lokagAthAke vibhinna rUpAntara prApya haiN| sabhIkA saMkalana karanA jarUrI hai / "" Apane eka sAtha hI isa sandarbha meM anUpa saMskRta lAibrerI ( bIkAnera ), bhAratIya loka kalA maMDala ( udayapura ), saMgIta nATaka akAdamI ( jodhapura ), prAcyavidyA pratiSThAna ( udayapura ) aura nAnAnAtha yogI Adise sAmagrI saMgraha karane kI salAha dI / unhoMne bagar3AvatoMke saMdarbha khojane ke lie cauhAna kula - kalpataru, mAravAr3I mardumazumArI riporTa 1891 aneka patrikAoM aura kozoMkI bhI sUcI noTa karavA dI / sabhI sthAnoM, vyaktiyoM aura pustakoM sambandhI nAhaTAjIkI vistRta jAnakArI dekhakara maiM cakita raha gayA / prathama bheMTake samaya hI zodhArthIse aisI milanasAritA, sahAnubhUti aura sahayoga - bhAvanA unakI vyApaka udAratAko paricAyaka hai / bar3e utsAhase zodha-sAmagrI lAkara adhyetAke sAmane rakha denA, adhyayana karate jAnA aura sAtha hI lipikako likhAte jAnA evaM zodhArthIko bhI bIca-bIca meM mahattvapUrNa nirdezana dete calanA nAhaTAjI jaise karmaTha vidvAn, udAramanA zodha - jijJAsu aura gaveSakake bUtekI hI bAta hai / sAdhAraNa AdamI aise kArya eka sAtha sampanna nahIM kara sakatA / nAhaTAjI jaise spaSTavAdI, teja smaraNazakti vAle, jJAnake athAha bhANDAra bhAratameM birale hI haiM / mujhe to ve calate-phirate 'vizAla sAhitya- koza' jAna par3e / cAroM ora saikar3oM grantha par3e haiM aura bIca meM Asanastha saphala sAdhaka zrI agaracandajI nAhaTA / sAdhanA bhI itanI kaThina ki prAtaH 5 bajese sardImeM rAtrike 11 baje taka par3hate-likhate jaanaa| bAharase Ae hue zodhArthiyoM kA mArga prazasta karate jaanaa| unakI adhikatama sukha-suvidhAoM kA khayAla rakhanA / aise 302 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA-vyasanI, zodha-adhikArI sacamuca dhanya haiM jinakA sampUrNa jIvana hI sAhitya-sAdhanAmeM lagA huA hai / mA~ sarasvatIke prati gahananiSThA aura gambhIra cintanake kAraNa hI aisA saMbhava hai / inakI vidvattA, AtmIyatA, snehazIlatA aura sahayoga-bhAvanAke kAraNa prativarSa maha-pradeza, bIkAnerakI sAhitya-saritAmeM snAna karake aneka zodha-yAtrI kRtakRtya ho uThate haiN| lagabhaga eka saptAha nAhaTAjIke sAnidhya-samparka meM rahanA pdd'aa| isa prathama bheMTakA mujhapara itanA prabhAva par3A ki merA mana punaH pANDityase lAbhAnvita honeke liye udvigna ho utthaa| tatpazcAt nirantara patrAcAra hotA rhaa| 25 navambara 1967 I0 ko do saptAhake lie zodha-sAmagrI hetu phira bIkAnera jAnA pdd'aa| isa bAra viSaya 'bagar3Avata'se badalakara "rAjasthAnI-vIrAkhyAna" le cukA thaa| isake cunAvakA zreya bhI maiM zraddheya nAhaTAjI ko detA hai| prathama bheMTameM ve apanA spaSTavAdI dRSTikoNa vyakta na karate to aisA nahIM ho paataa| isakA mujhe bar3A santoSa hai cirakAla taka inakA RNI rhuuNgaa| yAtrAke daurAna Apane Agraha kiyA, "mere yahA~ Thahara jAo, takalIpha uThAnekI jarUrata nhiiN|" maiMne mana hI mana inakI udAratA, AtmIyatA aura kaSTasAdhyasthitike jJAna kI prazaMsA karake inakAra kara diyaa| mere pAsa eka kaimarA bhI thaa| ataH saMkocake sAtha eka dina inase phoTo khiMcavAnekI icchA prakaTa kI aura ve sahamata ho gaye / dUsare dina 10 baje sAyaMkAla unakI timaMjalI imAratapara phoTo utArI kintu akele nahIM jIvanasaMginI sahadharmiNI zrImatI pannI devIke sAtha / gauravarNakI lagabhaga 60 varSIya haMsamukha mudrAko sAmane dekhate hI maiM zraddhAvanata ho gayA / sundara sAr3I aura svarNAbhUSaNoMse susajjita yaha nArI lajjA, ullAsa aura utsAhase paripUrNa thI / isI bIca zRMgAramaMDita unakI putravadhU bhI A pahu~cI / putravadhUke sAtha hI suputrI, putra vijayacanda aura dohitra prakAzake 'poja' lie| tabhI bar3e putra dharmacandajI A pahuMce / maiMne haMsakara nAhaTAjIkI putravadhU ko patidevake sAtha eka 'poja' punaH dene ko khii| haMsate hue ve dampati kusiyo para baiTha gye| isa prakArake ve phoTa kabhI-kabhI anAyAsa hI nAhaTAjIke sneha, AtmIyatA aura karmaThatAkI yAda dilA detI hai| kheda hai ki isa sAdhaka kI sAdhanAkA mUlyAMkana karake kisI vizvavidyAlayane Aja taka ise upAdhiyoMse vibhUSita nahIM kiyaa| hajAroM pANDulipiyoMke saMrakSaka, hajAroM lekhoMke racayitA, hajAroM citroM-sikkoMke saMgrahakartA, sacce zodha-adhyetA, zodha nirdezaka aura sAhityasAdhaka nAhaTAjI ko Izvara dIrghAyu karake 'jIvema zaradaH zatam'kI uktiko caritArtha kreN| vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 303 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAdAjI kA kartavya aura vyaktitva paNDita hIrAlAla siddhAntazAstrI jina logoMko zrI agaracandajI nAhaTAse pratyakSa bheMTa karane kA avasara milA hai, ve yaha dekhakara Azcarya se cakita hote haiM ki mAravAr3I veSa bhUSAkA yaha vyakti itane vizAla jJAna bhaNDArakA ghanI kaise bana gayA ? khAsakara usa dazAmeM jabaki unhoMne kisI saMskRta mahAvidyAlaya yA aMgrejIke kisI kAleja meM kucha bhI zikSaNa prApta nahIM kiyA hai / kintu jinhoMne unake samIpa kucha dina bitAye haiM, ve jAnate haiM ki zrI nAhaTAjI binA kisI nAgAke pratidina niyamita naye-naye granthoMkA svAdhyAya karate rahate haiM / unakA yaha dainika svAdhyAya pravAsa meM bhI barAbara cAlU rahatA hai / unhoMne apane isa dainika svAdhyAya ke bala para vizAla jJAna hI nahIM prApta kiyA hai, apitu bhAratake prAyaH sabhI prasiddha jJAna bhaNDAroMkA avalokana karake aneka navIna granthoMkA bhI anveSaNa kiyA hai aura Aja bhI unheM jahA~ kahIM bhI navIna zAstra bhaNDArakA patA lagatA hai, ve turanta hI vahA~se samparka sthApita karate haiM, vahA~ke granthoMkI sUcI maMgAte haiM aura kisI navIna granthake dRSTigocara hote hI turanta use maMgAkara usakA svAdhyAya kara apane jJAnabhaNDArakI vRddhi karate rahate haiM / unakI isa jJAna-pipAsAkA hI yaha suphala hai ki unake nijI bhaNDAra meM hajAroM hastalikhita evaM mudrita grantha vidyamAna haiM aura unakI saMkhyA dina para dina bar3hatI hI jA rahI hai / unakI nitya svAdhyAyazIlatAke atirikta yaha bhI eka uttama pravRtti hai ki jahA~ kahIM bhI koI navIna bAta milI, yA navIna granthakA pArAyaNa kiyA, to use turanta noTa kiyA aura lekha -baddha karake turanta usake yogya patra-patrikAoM meM prakAzanArtha bheja diyA / unakI isa zubha pravRttikA hI yaha suphala hai ki prAyaH sabhI patra-patrikAoM meM unake lekha prakAzita hote rahate haiM / merA nAhaTAjI se kAphI purAnA paricaya hai / jaba maiM vIrasevA mandira dillI meM thA, taba bhI ve AsAma yA madrAsa se Ate-jAte milaneko Ate aura navIna granthoMkI jAnakArI lete rahate / yahA~ byAvara ke sarasvatI bhavana meM mere Ate hI unhoMne samasta hastalikhita granthoMkI mayapUrNa vivaraNake sAtha sUcI maMgAI aura usameM jo-jo navIna grantha unheM draSTavya pratIta hue, unheM maMgA karake dekhA aura unakA paricaya bhI lekhoM dvArA jainapatroM meM prakAzita kiyA / abhI pichale varSa ve vyAvara Aye aura mere anusandhAna kAryakI bAta pUchI, to maiMne apanI saMcita sAmagrI unheM dikhAI / dekhate hI bole, "itanI adhika navIna sAmagrI ke pAsa hote hue bhI Apa ise patra-patrikAoMmeM kyoM nahIM dete ? Apa to pratimAsa anekoM lekhoMke dvArA samAjake jijJAsu dharmako bahuta kucha navIna jJAna pradAna kara sakate haiM / " yaha hai unakA jJAna-pipAsuoMkI pipAsA zAnta karane-karAnekA eka udAharaNa / meM zrI nAhaTAjIkI saMzodhaka dRSTi evaM smaraNa zakti adbhuta hai / jahA~ kahIM bhI jisa kisIke nibandha'kucha bhI azuddhiyA~ truTi dRSTigocara hotI hai, ye use turanta sapramANa lekhoMke dvArA unake lekhakoM kA dhyAna usa ora AkarSita karate haiM aura unakI bhUlakA parimArjana karate haiM / apane vyavasAyako karate hue bhI unakA jJAnAdhyavasAya sacamuca vidvajjanoMke lie spRhaNIya evaM anukaraNIya | maiM zrI nAhaTAjIke dIrghAyuko kAmanA karatA hU~ ki unake dvArA jijJAsuvargako eka lambe samaya taka navIna jJAna prApta hotA rahe / 304 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI agaracanda nAhaTA, purAtattvAcArya zrI jinavijaya jI ke adhyakSatA meM mahArANA kuMbhA Asana, udayapura meM bhASaNa dete hue| JA A000 +TREN HTARESS la hAtharasa meM bhASaNa dete hue zrI agaracanda jI nAhaTA / Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya saMskRti saMsada kalakattA meM rAjasthAnI loka sAhitya kI rasadhAra para zrI sItArAma jI seksariyA kI adhyakSatA meM bhASaNa karate hue| Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya aura kalAke sacce upAsaka zrI prema sumana AdaraNIya zrI agaracandajI nAhaTAke antaH evaM bAhya donoM vyaktitvoMko mujhe nikaTase jAnanekA avasara milA hai aura hara vyakti, jo unake sAnidhya meM thor3A bhI rahA ho, unake ina vyaktitvoMse prabhAvita hue binA nahIM raha sktaa| kisI bhI sAhityakAra va zodhavettAke duhare vyaktitva kI Toha pAnA bar3A kaThina hai, vizeSakara taba, jaba vaha na kisI pada para kArya kara rahA ho aura na hI usake adhIna kArya karanekI majabUrI ho / nAhaTAjI aise hI asampRkta vyakti haiM, vibhinna padoMse aura aneka mAtahatoM se| zAyada yahI kAraNa hai ki unheM jina padoMpara bhI khIMcA gayA, unake Adarzoke anusAra vahA~ kArya nahIM ho skaa| nAhaTAjI punaH apanI sAhitya sAdhanAmeM lIna ho gye| aisI kaI saMsthAoM aura sAhitya sRjanake athAha sAgarameM maiMne unheM DubakiyA~ lagAte dekhA hai| merI najarameM aisI himmata aura jIvaTake ve pahale vyakti haiM, jinhoMne saba kucha jhelate hue bhI adhyayana-anusandhAnake kAryako nahIM chodd'aa| svayaM kiyA tathA apane samparkameM AnevAle pratyeka jijJAsuse bhI kraayaa| 2-3 sitambara '67 taka maiM kevala zodha samrAT evaM prasiddha sAhityakAra agaracanda nAhaTAko hI jAnatA thaa| bIkAnera jAkara jaba unake daravAje para khar3A haA to eka mahAzreSThike darzana hue| sAyaMkAla takAlaya meM pahu~cA to zraddheya sva. DaoN. vAsudevazaraNa agravAlakA adhyayana kakSa smaraNa ho AyA / do dina bAda jaba jaina sAhitya va saMskRtike vibhinna pakSoMpara vicAra-vimarza huA to pratIta huA ki vizvakoza bhI sajIva hote haiN| kucha nijI kAryoM meM unake sahayoga aura tatparatAko dekhakara sahadharmI aura sahakarmIke prati samyaktvakA vAtsalya guNa sAkAra hotA pratIta haa| dhArmika-AyojanoMmeM unakI sakriyatA aura pustakAlayameM 18 ghanTe adhyayanazIlatAke saMyogapara vicAra karanese lagA ki jIvana aura dharma do alaga bAteM nahIM haiM / isa prakAra kula milAkara eka Adarza sAhityasevI evaM dharmaparAyaNake rUpameM zrI nAhaTAjI mere prathama paricayameM avatarita hae / jaina samAjakA gaurava nizcita rUpase unake isa vyaktitvase bar3hA hai| zrI nAhaTAjIke pANDityane eka bahupracalita bhramako tor3A hai| Adhunika zikSA aura jJAnake saMbaMdhameM adhika kahanekI AvazyakatA nhiiN| yadi nAhaTAjI ucca zikSA prApta karate to Aja aneka viSayoMkI sUcanAe~ unake pAsa hotI, jJAna nahIM, jo anavarata abhyAsa aura svAdhyAyase unhoMne ajita kiyA hai| maiM zodha-sambandhI jJAnakI bAta nahIM kara rahA apitu jaina tattvajJAnakI ora merA saMketa hai, jisako nAhaTAjIne apane caritrameM bhI utArA hai| sAdagI evaM alpavyayatA unake jIvanameM vyApta hai| vyakti parigrahI evaM aparigrahI donoM eka sAtha kaise ho sakatA hai ? yaha nAhaTAjIko dekhakara jAnA jA sakatA hai| ve aparigrahI haiM, bhoga-vilAsakI sAmagriyoMke prati tathA Adhunika tar3aka-bhar3akake prati, padasammAnake prati / kintu ve parigrahI haiM, hastalikhita granthoMke, acche sAhityake evaM kalAtmaka prAcIna vastuoM ke / abhaya jainagranthAlaya evaM kalA bhavana isakA pariNAma hai| prAcIna saMskRtike ina vAhanoMkI surakSAke prati zrI nAhaTAjI kitane prayatnazIla rahate haiM, yaha isIse jAnA jA sakatA hai ki ve apanI sAMsArika sampadAkI dekhabhAla karane varSa meM do mAha AsAma jAte haiM, aura zeSa dasa mAha granthAlayakI surakSA aura samRddhi meM vyatIta karate haiM / maiMne nAhaTAjIko kalAtmaka vastuoMkA molabhAva karate hue bhI dekhA hai aura sAhityako kharIdate hue bhI / jaba bhI maiMne unase kahA, 'vastue~ kImatI hai, mahattvapUrNa haiM, phira kyoM Apa isakA molabhAva karate haiM ?' vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 305 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unakA hamezA yahI javAba rahA, "pahalI bAta to yaha ki jo vastu yA grantha jitane kama dAmameM mila jAyegA, usakI bacatase dUsarA kharIdA jA sakatA hai aura kama paisoMmeM adhika vastuoMkI surakSA ho sakatI hai| dUsarI bAta yaha ki vastuoMko vecanevAle bhI jAnate haiM ki molabhAva karatA hai, ataH ve unakI kImata bar3hAkara hI batAte haiM / utanemeM kaise kharIda liyA jAya ?" yahA~para maiM unakI vyApArika kuzalatAkA paricaya pAtA antameM eka bAta aura kahanA cAhU~gA / zrI nAhaTAjIne anekoMko zodha-kArya meM prerita kiyA hai| aba unake kAryoMpara bhI zodhakArya Avazyaka ho gayA hai| maiMne unheM pratidina subaha nayI-nayI pustakoMkA svAdhyAya karate dekhA hai / pustaka par3hane ke bAda ve usakI samIkSA pustakake antima kore paSThapara likha diyA karate haiN| aisI hajAroM pustakeM prApta kI jA sakatI haiN| zAyada hI unakI samIkSA prakAzameM AI ho| yadi sabapara vidhivat adhyayana kiyA jAya to aneka granthoMkI bhUleM parimArjita ho sakatI haiN| sAtha hI zrI nAhaTAjIkA samIkSaka vyaktitva bhI ubharakara sAmane aayegaa| AdaraNIya nAhaTAjI Aja bhI jisa lagana aura parizramase svAdhyAyarata haiM, usase bhArata bhAratIkI samRddhi sunizcita hai, sAhitya aura kalAke aise ekaniSTha upAsakako mere ananta prnnaam| vyaktitva evaM saMsmaraNa zrI jodhasiMha mehatA zrI agaracandajI nAhaTAse prathama bAra Ajase lagabhaga 25 varSa pUrva, rAjasthAna vidyApITha, udayapurameM milanekA saubhAgya prApta huA thA / tadanantara phira eka bAra udayapura meM hI vyaktigata bheMTa huii| Apake lekha katipaya patra-patrikAoMmeM par3hanekA bhI mujhe avasara milaa| Apako sAde mAravAr3I vezameM paribhUSita dekha kara, kisIko yaha bhAna nahIM ho sakatA ki nAhaTAjIke vyaktitvameM, sArvabhauma vidvattA, sAhityika ruci aura zodhapriyatA chipI huI hai| Apake gahana adhyayanakA prakAza, vividha viSayoMpara Apake khoja-pUrNa vyAkhyAnoM lekhoM aura pustakoMse pratyakSa sAmane AtA hai| Apake pAsa jaina sAhityakI prAcIna aura arvAcInasAmagrI bhI pracura mAtrAmeM saMgrahIta hai aura isa viSayapara ApakA jJAna bhI vistRta aura vidvattApUrNa hai| kaI zodha vidyArthI, mArgadarzanake liye Apake pAsa Ate rahate haiM / evaM kaI viSayoMpara zodha sAmagrI pAkara acambhita ho jAte haiN| vyaktigata pustakAlaya jo ApakA hai, vaha rAjasthAnameM hI nahIM, zAyada bhAratameM bhI sabase bar3A hai| gata 3-4 mAha pUrva, jabaki udayapurameM, bhagavAna mahAvIrake 2500veM nirvANa-kalyANaka mahotsavake liye, rAjasthAna jaina saMskRti pariSada kI sthApanA haI, tabase maiM Apake najadIka samparka meM AyA to mujhe Azcarya huA ki eka mAmUlI par3he likhe vyaktikA sAhityika kSetrameM itanA apUrva vikAsa kaise huaa| isakA uttara Apase hI milA ki abhyAsa aura parizramase hI isameM saphalatA huI hai| Apake bauddhika vikAsako dekhakara, prasiddha kahAvata "karata karata abhyAsa te jar3amati hota sujAna" caritArtha hotI hai| yahI eka mAtra kAraNa hai ki Apane sAhityake aura sAMskRtika kSetrameM, rAjasthAnameM hI nahIM apitu bhAratameM pramukha sthAna prApta kiyA hai| 306 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna jaina saMskRti pariSadkI 13-14 aura 15 sitambara 1971 kI kAryakAriNI tathA vidvadmaMDalakI vizeSa baiThaka ApakI adhyakSatAmeM saphalatA pUrvaka sampanna huii| jaina saMskRti aura rAjasthAnI graMthakI rUpa-rekhA taiyAra karanemeM, Apase bar3I sahAyatA milii| isa avasarapara sarvAnumatise Apa adhyakSa nirvAcita hue / hameM AzA hai ki ApakI adhyakSatAmeM, jaina saMskRtike vikAsameM rAjasthAnakA yogadAnapara vizAla aura vistRta graMtha saMpAdana karane meM, Apase pUrNa sahAyatA, sahayoga aura saphalatA milegii| eka preraka vyaktitva zrI nRsiMha rAjapurohita, khAMDapa maiMne jIvanameM sarvaprathama zrI agaracandajI nAhaTAkA nAma kaba sunA, kucha yAda nhiiN| Aja jIvanake Dhuhepara khar3e hokara pRSThabhUmikI ora dRSTipAta karatA hU~ to aneka dhudhale citra dRSTigata hote haiM, aneka bisare prasaMga smaraNa ho Ate haiN| - maiM par3hane hetu gA~va chor3akara bAhara rahatA thaa| chuTTI-chapATImeM jaba kabhI gA~va lauTatA to 'jIsA' ko sunAne hetu kucha masAlA sAtha lekara avazya aataa| eka bAra kalyANa mAsikakA koI aMka hAtha laga gayA / use unheM pUrA par3hakara sunaayaa| unheM khUba pasanda aayaa| usI aMkameM eka lekha thA, jisakA nAma Aja yAda nahIM, paraMtu itanA bakhUbI yAda hai ki usake lekhaka zrI agaracandajI nAhaTA the| zrI nAhaTAjIkA eka lekhakake rUpameM merA yaha prathama paricaya thaa| bAdameM bar3e honepara sAhitya-jagatse paricita huA to maiM lekhaka nAhaTAjIse adhikAdhika prabhAvita hotA gyaa| mujhe isa bAtakA garva thA ki ve rAjasthAnake nivAsI haiN| sana pacAsa-ikyAvanake karIba maiMne rAjasthAnI bhASAmeM kahAniyAM likhanI zurU kii| Age calakara saMkalana nikAlanekI icchA huii| prathama saMkalanakA nAmakaraNa 'rAtavAsau' kiyA gyaa| saMkalana hetu kucha vidvAnoMkI sammatiyAM maMgavAnekI AvazyakatA mahasUsa huI / mujhe sarvaprathama zrI nAhaTAjIkA smaraNa ho aayaa| mukhapRSTha chapane ke pUrva saMkalana unako bhejA gayA aura sarvaprathama ApahIkA AzIrvAda mujhe prApta huaa| isake pazcAt to patravyavahAra dvArA saMparka sthAyI-sA bana gayA / parantu Apake darzanakA avasara prApta nahIM huaa| kAphI samaya nikala gayA aura maiM mana hI mana cAhane lagA ki kabhI bIkAnera calakara Apase milanA caahie| lekina kucha kAma kAjake jhaMjhaToMse aura kucha gAMva chor3a kara bAhara jAnekI kama Adatake kAraNa ukta prasaMga TalatA hI gyaa| Akhira eka bAra kisI kAryavaza bIkAnera jAnA huA / relavesTezanake pAsa hI kisI hoTalameM ThaharA thaa| do eka dina anya jhaMjhaToMmeM phaMsA rahA parantu manameM zrInAhaTAjIse milanekI icchA barAbara banI rhii| tIsare dina pUchatA-pAchatA nAhaToMke gavAr3ameM jA phuNcaa| eka sajjana mujhe TheTha Apake pustakAlayake dvAra taka pahu~cAne Ae / maiM cupacApa sIr3hiyoMpara car3hatA huA Upara jA pahu~cA / sAmane jo dRzya dikhAI diyA vaha bar3A preraNAdAyI thaa| pharzase lagAkara chata taka kamarA vyavasthita rUpase pustakoMse bharA par3A thaa| pharzapara bhI pustakoMkA ambAra sA lagA thA aura unake bIcameM eka AdamI baiThA thA-nissaMga, niHzabda, dIna duniyAse vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 307 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bekhabara sAhitya ke sAgarameM lIna / dhotI baMDIse AveSThita thulathula zarIra, ghanI khicar3I mU~che, saphAcaTa khopar3I aura cazmese jhAMkate jyotipUrNa sajaga netra / maiM stabdha raha gayA / kSaNa bharake lie asamaMjasameM par3a gayA ki samAdhi lIna isa sAhityika saMtako DisTarba karU~ yA nahIM ! para isa prakAra adhika samayataka khar3e rahanA bhI saMbhava nahIM thA ataH abhivAdana dvArA maiMne unakA dhyAna AkRSTa kiyA / snehapUrNa dRSTise abhivAdanakA uttara dete hue unhoMne merA paricaya pUchA to gadgada ho ge| praznoMkI jhar3I sI laga gaI- kaise AyA hU~ ? kArya banA yA nahIM ? kahA~ ThaharA hU~ ? koI asuvidhA to nahIM, lekhanakI kyA pragati hai, zodhake lie kauna-sA viSaya ThIka rahegA / ityAdi / vArtAlApa dvArA Apake mAnavIya guNoMkA AbhAsa pAkara maiM abhibhUta ho uThA / isake pazcAt mujhe ApakA pustakAlaya evaM saMgrahAlaya dekhanekA zubha avasara prApta huA / nicale kakSase lagAkara UparI khaMDatakakI vipula jJAna rAzi eka amUlya khajAnA hai / durlabha pAMDulipiyA~ Apake jIvanabharako akSaya nidhi 1 yahI merI zrI nAhaTAjI ke sAtha prathama mulAkAta thI / yaha kAphI varSo pahilekI bAta hai / parantu ina varSo meM Apa niraMtara merI khoja khabara lete rahe haiM / mere lekhanakI kyA pragati isa sambandhameM hara tIsarecauthe mahIne to Apa jJAta kara hI lete haiM / merA to apanA nijI anubhava hai ( dUsaroMkI bAta maiM nahIM kahatA ) ki rAjasthAnI lekhanake kSetra meM khoja-khabara lenevAlA aura preraNA denevAlA yadi koI vyaktitva Aja rAjasthAnameM maujUda hai to vaha zrI nAhaTAjI hI haiM / na mAlUma kitane jJAna-pipAsu ApakI kror3ameM apanI tRSA zAMta kara cuke hoMge, kitane zodha snAtaka Apase mArgadarzana prApta kara 'DaoNkTara' bana cuke hoMge aura bana rahe hoMge / mere mana meM samaya-samayapara aneka bAra yaha prazna uThatA hai ki isa sAhityika saMtase hamane bahuta kucha prApta kiyA magara badale meM unheM diyA kyA ? kyA rAjasthAnI -samAjane isa pratibhAko ucita sammAna denekI dizAmeM kabhI socA bhI hai ! maiM samajhatA hU~ isa mAmale meM hamane atyanta kRpaNatAse kAma liyA hai| samaya rahate hameM isa ora zIghra dhyAna denA cAhie / rAjasthAnake vizvavidyAlayoMko bhI eka yogya vidvAnkA ucita sammAna kara apanI niSpakSa paramparA kAyama karanI cAhie / maiM Apake zatAyu honekI zubha kAmanA karatA huA AzA karatA hU~ ki mA~ rAjasthAnIko ApakI sevAkA adhika se adhika avasara prApta hogA / agraNI adhyetA - nAhaTAjI DaoN0 puruSottama lAla menAriyA ema0 e0, pI-eca0 DI0, sAhityaratna sudUra AsAma aura kalakattAmeM calanevAle apane paramparAgata vyavasAyakI apekSA rAjasthAna meM rahate hue vidyA - vyasanako mahattva denevAle tathA kaThora parizrama aura pavitra jIvanake pakSadhara zrI agaracanda nAhaTA dezake agraNI adhyetAoMmeM haiM / adhyetA bhI aise ki prAcIna hastalikhita granthoMke kSetrameM rAjasthAnI, hiMdI, saMskRta aura gujarAtI Adi bhASA-sAhitya sambandhI koI anusandhAna kArya inake mArga-darzana tathA sahayogake 308 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ binA, sAmAnyataH pUrNa nahIM ho sakatA / vipula hastalikhita grantha-sampadAke saMgrAhaka aura adhyetA honeke nAte sambandhita kSetrameM ApakI jAnakArI vizvasanIya mAnI jAtI hai / zrImAn nAhaTAjIse maiM 1940 ke lagabhaga paricita ho cukA thA / rAjasthAna mAhitya sammelanakI udayapurameM sthApanAke sAtha hI 'rAjasthAna sAhitya' nAmaka mAsika patrakA prakAzana prArambha huA to isameM dhArAvAhika rUpase saMgIta, alaMkAra, chanda, ratnaparIkSAdi vibhinna viSayoMpara likhita hastalikhita granthoMke sambandhameM zrI nAhaTAjIke adhyayana aura anusandhAnaparaka lekha prakAzita hone lge| eka nibandhake prakAzanake sAtha hI kaI naye nibandha agrima prApta hote jAte / kAlAntarameM pracAriNI patrikA, hindustAnI, zodha-patrikA Adi dezakI prasiddha patrikAoMke sAtha hI prAntake anya patra bhI ApakI udAratAke pAtra rahane lge| sabhI camatkRta-se the ki bIkAnerakA eka seTha apane udyoga-vyavasAyako gauNa mAnatA haA kisa prakAra sAhitya meM itanI ruci prakaTa kara rahA hai ? zrImAn nAhaTAjIse sAkSAtkArakA avasara 1945 meM prApta huaa| yaha ghaTanA isa prakAra hai / prAcIna sAhitya zodha saMsthAnake saMcAlakake nAte rAjasthAnameM hastalikhita granthoMkI khojakA rAjasthAna vyApI kAryakrama prArambha kiyA to sarvAdhika mahattvapUrNa aura sakriya sahayoga zrImAn nAhaTAjIse prApta huaa| bIkAnerakSetrake hastalikhita granthoMkA vivaraNAtmaka sUcIpatra banAne kA kArya zrI nAhaTAjIne svIkAra kiyaa| kArya nizcita samayameM yathAvidhi pUrA ho jAve, tadartha sahayogake liye mere bIkAnera pahu~canekA nizcaya huaa| mahAkavi 'sUryamalla Asana' se zrImAn paM0 narottadAsajI svAmIke rAjasthAnI bhASA-sAhitya viSayaka tIna sUvistata vyAkhyAnoMke Ayojana-saMyojanake uparAnta maiM bhI bIkAnerake liye relameM baiTha gayA thaa| vaha svAdhInatA-pUrvakA samaya thA aura maiM sampUrNa khAdI pahanatA thA / guptacara vibhAga vAloMne mujhe kAMgresa yA prajAmaNDalakA vyakti mAnA / taba bhAratase aMgrejoMkA jAnA aura bhAratIya svAdhInatA lagabhaga nizcita samajhe jAne lage the evaM khAdI-dhArI sammAnakI dRSTise dekhe jAte the / bIkAnera rAjyakI sImAmeM pahu~cate hI sTezanoM para majhase sasammAna kintu aneka prakArakI pUchatAcha hone lgii| kintu bIkAnera relave sTezana para gAr3I rukate hI zrImAn bhaMvaralAlajI nAhaTA mujhe lene pahu~ca gye| zrImAn svAmIjI udayapurase eka dina pUrva hI pahu~ce the aura merI bIkAnera-yAtrAkI sUcanA unhoMne de dI thii| gaptacara vibhAga vAle zrI bhaMvaralAlajIse bAtacIta karate hI nizcinta ho gye| mujhe sTezanase sIdhA hI zrImAn bhavaralAlajI nivAsasthAna para le gye| taba abhaya jaina-granthAlayakA alaga bhavana nahIM thaa| zrI nAhaTAjI apanI vyAvasAyika gaddI para hI sAhitya-sAdhanAmeM saMlagna mile / gaddI ke eka ora kakSameM hastalikhita granthoMkA bhaNDAra thA / AvazyakatAnusAra sUcI-rajisTarameM dekhakara ve grantha nikAlate rahate / pahuMcA taba bhI nAhaTAjI eka prAcIna hastalikhita granthakA vivaraNa likha rahe the / maiM bhI isI kArya meM laga gyaa| do-tIna dinoMmeM hI abhaya jaina granthAlayake mahattvapUrNa granthoMke vivaraNa hamane likha liye| phira donoM hI anUpa saMskRta pustakAlayameM phuNce| taba yaha pustakAlaya gar3hameM thaa| vahA~ jAne hetu sara para pagar3I bAMdhanA anivArya thaa| maiMne pahale hI zrImAn nAhaTAjIse pagar3I lekara apane thailemeM bA~dha lI thii| anUpa saMskRta pustakAlayakA kArya pUrA kara bIkAnerake grantha bhaNDAroMmeMse vivaraNa liye gye| thor3e hI samayameM eka bhAgake sthAna para do bhAga taiyAra ho gaye / vahIM vivaraNoM kA viSaya vibhAjana kiyA gayA / isa viSayameM zrImAn nAhaTAjIne likhA hai, "maiM apanA kArya zIghratAse sampanna kara sakU~ isake liye sahAyatArtha zrI puruSottamajI menAriyA sAhityaratna bhI kucha samaya bAda bIkAnera A gye| bahutase granthoMke noTsa maiMne pahale hI le rakkhe the| unake Anese yaha kArya pUre vegase calAyA gayA aura dasa vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 309 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAraha dinoM meM hI kula milAkara eka bhAgakI jagaha do bhAgoMmeM yogya vivaraNa saMgRhIta ho gaye-(rAjasthAnameM hindIke hastalikhita granthoMkI khoja, bhAga-2, 1147 I0 prastAvanA pRSTha, 6) / bIkAnera taba bhI rAjasthAna meM sAhityika-sAMskRtika anusandhAna kAryakA vizeSa kendra thaa| zrI zArdUla rAjasthAnI risarca sosAiTI kI sthApanA ho cukI thI aura lagabhaga sabhI adhyetA isI saMsthAke sakriya sahayogI the / pUrI maNDalI bIkAnerameM kAma para jamI thI aura eka vizeSa preraka kendra banI huI thii| bIkAnera pahuMcate hI sva. nAthUrAmajI khaDgAvatane mere sammAnameM eka Ayojana kiyaa| sabase pratyakSa paricayake sAtha hI rAjasthAnImeM naI racanAoMkA AsvAdana prApta huA / bAdameM sva0 khaDgAvatajI AjIvana mere liye preraka hI nahIM, mArgadarzana bhI bane rhe| isa bIkAnera-pravAsake pazcAt zrImAn nAhaTAjIse merA ghaniSTha sambandha sthApita ho gyaa| hastalikhita granthoMkI khojake sambandhameM kaI bAra maiM bIkAnera gayA aura zrImAn nAhaTAjI bhI udayapura, jayapura tathA jodhapura svayaM padhArakara sahayogakA AdAna-pradAna karate rhe| mere pratyeka patrako samucita mahattva dete hue unhoMne turanta hI Avazyaka kArya pUrNa karanekA prayatna kiyA hai| san 1940 se ava taka vidyApITha zodha saMsthAna athavA prAcya vidyA pratiSThAna, jahA~ bhI maiMne kAryabhAra grahaNa kiyA zrImAna nAhaTAjIne pUrNa kriyAtmaka sahayoga diyA hai / zrImAn nAhaTAjI apane ApameM eka kriyAzIla saMsthAke rUpameM hai| cAroM orase adhyetA inake pAsa bIkAnera pahu~cate haiM aura yathAzakya sabakA Apa mArgadarzana karate haiN| bar3I saMkhyAmeM cAroM orase inake pAsa patra bhI pahu~cate haiN| pratyeka patrakA uttara dete hue adhyetAkI jijJAsA pUrI karanekA aura unheM mArgadarzanakA bharasaka prayatna karate haiN| zrImAn nAhaTAjIkA kArya jitanA hI tvarita aura vistRta huA hai, inakA lekhana unakA utanA hI aspaSTa rahA hai / prAcyavidyA pratiSThAnake jayapurameM sthApita hone para inake sambandha aneka adhyetAoM se sthApita hae tathA inake patra bhI bar3I saMkhyAmeM pahu~cane lge| taba merA eka kArya adhyetAoMke liye inake patroMko par3hanA bhI ho gyaa| hamAre dezake sAmane sAMskRtika anusandhAna-sambandhI kSetrameM eka lambA mArga hai| isa kSetrameM hama aneka vikAsazIla dezoMse pIche haiM / sampUrNa bhArata mukhyataH rAjasthAna pradeza sAhityika-sAMskRtika sAmagrIse bahata sampanna hai| isa sAmagrIke vyApaka sarvekSaNa, saMgraha, saMrakSaNa, sampAdana, prakAzana aura upayogase dezake abhyutthAna tathA sarvAMgINa vikAsameM mahattvapUrNa yoga milatA hai| ataeva zrImAn nAhaTAjI jaise sarasvatIputroM evaM inakI sevAoMkA vizeSa mahattva hai| yahI kAmanA hai ki zrImAn nAhaTAjI sudIrgha, svastha aura zAntimaya jIvana prApta kreN| nAhaTAjIse prathama sAkSAtkAra zrI kiraNa nAhaTA jaba maiM nAhaTAjIke adhyayana-kakSa ( joki unakA pustakAlaya bhI hai )meM pahu~cA, taba vahA~ jo kucha dekhA vaha saba kalpanAtIta thaa| seTha-logoMkI purAnI sTAilakI 'gaddI kI bhAnti usa kakSa meM eka ora dIvArase saTakara eka bar3A gaddA lagA huA thA aura usa para 'gaddI meM hI kAma lI jAnevAlI kASThakI choTI 310 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sI munImI Tebala rakhI huI thii| cAroM ora pustakoM, patra-patrikAoM evaM bikhare hue kAgajoMkA ambAra aura unake madhya nAhaTAjI bilkula sAdo vezabhUSAmeM, apane pAramparika livAsameM baiThe hue the| unhoMne apanI pagar3I eka ora rakha chor3I thI aura garmIke dina honeke kAraNa apanA kurtA bhI utAra rakhA thaa| pAsa hI 5-4 vyakti baiThe hue the| eka to koI zodha-chAtra the, jo ki apane noTsa lene meM vyasta zre, dUsarI ora baiThe hue vyaktiko nAhaTAjI apane nAma Aye hue patroMke uttara likhavA rahe the| tIsare sajjana katipaya prAcIna vastueM vikrayArtha lekara Aye hue the aura cauthe sajjana paThanArtha koI dhArmika pustaka lene Aye the| una sabase ghire nAhaTAjI zAnta citta, sthira mudrAmeM apane kAryameM saMlagna maiMne namaskAra kiyA aura unhoMne merA paricaya jAnakara pAsa-hI baiThaneko kahA / maiM baiThakara apane kAryake bAremeM kucha kahaneko haA ki usase pUrva hI ve zodhArthI mahodaya kisI hastalikhita graMthake bAremeM pachane lge| pratyattarameM nAhaTAjIne kSaNa bharake lie socA aura baiThe-baiThe hI sAmane paTTariyoMpara lade lAla bastIkI ora izArA karate hue unheM batAyA ki vahA~se amuka nambarakA bastA utAra lAo aura usameM amuka nambarakI pratikA amaka pRSTha nikAla kara dekho| pAMca minaTa bAda hI jaba maiMne una sajjanako sahI sandarbhako pAkara usakI nakala utArate hue dekhA to maiM stambhita hae binA nahIM rhaa| bhalA jinake vaiyantika saMgrahameM 35 hajArake Asa-pAsa hastalikhita graMtha (yA unakI pratiyA~) surakSita hoM, vaha binA kisI kaTalaoNga aura pustakAdhyakSakI sahAyatAse isa phUrtise apekSita pustaka nikAlakara mA~ganevAleke hAthoM meM thamA de, isase adhika tIvra smaraNa zaktikA paricaya aura kyA ho sakatA hai ? hastalikhita prati mAMganevAle sajjanako ucita nirdeza dekara unhoMne tatkAla patra-lekhakako likhavAnA (DikTezana ) zurU kara diyaa| abhI ve kaThinAIse do paMkti bhI nahIM bola pAye ki purAnI vastuoMkA vaha vikretA bola uThA, 'kyoM seTha sAhaba, mAla jacA? dekhiye kyA kalAtmaka vastu hai ! sA'ba, nizcita rUpase 500 varSa purAnA hai / maiMne yahA~ke eka ati prasiddha aura prAcIna gharAne se prApta kiyA hai| usakI bAteM sunakara nAhaTAjI kSaNabharake lie hNse| yaha vahI ha~sI thI, jo kisI anubhavI bujurgake nausikhiyese upadezAtmaka bAteM sunakara barabasa hoThoMpara ubhara AtI hai| mujhe nirdeza deneke sAtha hI unhoMne eka anya pagar3IdhArI sajjanase pUchA, "Apako zAntinAtha caritra cAhie? to dekhiye isake bAre meM aisA hai ki abhI hindI kI pustakeM to mere pAsa haiM nhiiN| Apa cAheM to gujarAtIko pustaka avazya hI, maiM Apako de sakatA huuN|' ve sajjana tapAkase bola uThe-'nAhaTAjI gajarAtI to haM jANa konI / ' unakI bAta pUrI honese pUrva hI nAhaTAjIMkA uttara taiyAra thaa| unhoMne kahA, 'jAnate nahIM to kyA hai ? sIkhiye ! Apa yoMhI pATepara baiThe dinabhara gappa-zappa lagAte rahate haiM, tAza khelate rahate haiM; aba kucha samaya to jJAnArjanake lie bhI denA caahie| kyA hai Apa tIna dinoMmeM gujarAtI sIkha jaayeNge| mAravAr3Ike lie gajarAtI sIkhanA kyA kaThina bAta hai ?' aura binA koI dUsarI bAta sune eka pustaka nikAlakara una sajjanake hAthoM thamA dii| tabhI posTamaina ciTThiyoM evaM patra-patrikAoM AdikA eka bar3A pulindA nAhaTAjIke hAthoMmeM thamA gayA (jo ki unakI dainandina DAka thii)| dUsare hI kSaNa ve usa DAkako dekhanemeM vyasta ho gaye sAtha-hI-sAtha patra lekhakako binA eka bAra bhI yaha pUche ki isase pUrva maiMne kyA likhavAyA thA, patra bhI likhavAte rahe / aba maiM bhI eka kAgaja lekara pustakoMkI sUcI banAne meM saMlagna ho gyaa| vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 311 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha thA merA nAhaTAjIse prathama sAkSAtkAra / usake pazcAt to maiM unake caraNoMmeM mahInoM baiThakara kArya kara cukA hU~ aura usa avadhimeM unheM ati nikaTase dekhakara kitane kyA anubhava kiye haiM, kitanI kyA preraNA prApta kI hai-una sabakA lekhA-jokhA eka lambI kahAnI bana jaayegaa| ataH maiM vistAra bhayase yahIM apanI bAtako samApta kara rahA hU~ / na tasya pratimAsti yasya nAma mahada yazaH zrI satyavrata 'tRSita' zrIyuta agaracandajI nAhaTAse merA paricaya bahuta purAnA nahIM hai| bAta san 1962 kI hai| taba maiM DI. e. vI. kaoNleja, amRtasara meM prAdhyApaka thaa| maiMne sarasvatImeM 'paMjAba aura saMskRta sAhitya' jaise gahana viSaya para eka lekha likhanekI capalatA kI / pA~ca hajAra varSoM ke vizAla antarAlameM nirmita sAhityakI vipula rAzike sAtha nyAya karanA mere liye kahA~ sambhava thA ? nAhaTAjIne turanta nibandhakI kamiyoMkA prativAda kiyA / yahI merA nAhaTAjIse prathama paricaya thA / san 1964 se rAjasthAna merA karmakSetra bnaa| isake pazcAt to mujhe nAhaTAjIko bahuta nikaTase dekhane tathA samajhane aura aneka bAra unakA Atithya grahaNa karanekA saubhAgya milaa| gata do-tIna varSase to 'abhaya jaina granthAlaya' merA ghara hI banA huA hai| nAhaTAjIke vyaktitvameM bhAratIya saMskRtiko gauravazAlI paramparA sAkAra ho uThI hai| ve saujanya tathA audAryakI sAkSAt pratimA haiN| vinamratA unakI spardhanIya thAtI hai| dhanADhya vyApArI kulameM janma lekara eka yazasvI sAhityakAra bana jAnA svayaMmeM eka vismayakArI ghaTanA hai| nAhaTAjI ise apane pUrvajanmoMke saMskAroMkA suphala kahate haiN| avazyahI niyatine unheM vyApArake jAlameM phA~sanekI duzceSTA kI thI, kintu pratibhA ko bandI banAnA kisI bhI sattAke bUtekI bAta nahI hai| unakI sAhityika pratibhAke vikAsameM unake divaMgata pitAjIkA amUlya sahayoga rahA hai, jinhoMne apanI tattva bhedI dRSTise unakI pratibhAko AMka kara unheM prArambhameM hI vyApArake bhArase mukta kara diyA / nAhaTAjIne apane pitAjIke vizvAsa aura abhilASAke aMkurako pratibhAke pIyUSase sIMca kara azvattha kA rUpa de diyA hai| zrIyuta nAhaTAjI sAhityake sajaga praharI hai| sAhityakA jitanA uddhAra unhoMne akele kiyA hai, vaha aneka saMsthAoMke sAmUhika prayatnoMse bhI sambhava nahIM thaa| dezakA zAyada hI koI aisA bhaNDAra ho, jisakA manthana nAhaTAjIne na kiyA ho| ajJAta tathA durlabha granthoMkA saMgraha karanemeM ve sadaiva tatpara haiN| unakI isa saMzodhaka vRttikA mUrtarUpa unakA 'abhaya jaina granthAlaya' hai, jisameM saMskRta, prAkRta, hindI, aMgrejI Adike lagabhaga eka lAkha grantha saMgRhIta haiN| inameM AdhI to hasta pratiyA~ haiN| nAhaTAjIke saMgrahameM aise aneka grantha vidyamAna haiM, jinakI pANDulipiyA~ anyatra kahIM bhI prApya nahIM hai| apanI udAratAke kAraNa unhoMne nijI granthAlayako sArvajanika-sA rUpa de diyA hai| koI bhI zodhaka, kisI bhI samaya vahA~ jAkara saMkalita sAmagrIkA upayoga kara sakatA hai| zAyadahI hindIkA koI aisA zodhachAtra athavA vidvAn ho, jisane unake pustakAlayakA upayoga na kiyA ho| vastutaH, 'abhaya jaina granthAlaya' aba eka prakhyAta zodhasaMsthAna bana cukA hai, jahA~ sadaiva, dezake vibhinna bhAgoMse Ae hae zodha-vidvAna kAryarata 312 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahate haiM / svayaM nAhaTAjI hI navaprApta sAhitya tathA tatsambandhI jAnakArIko 'rAyaTara' kI bhA~ti, tatkAla prakAzita karate rahate haiM / nAhaTAjIkA jIvana eka zrAvaka tathA sAhityakArakA sAttvika jIvana hai / unakI dharmaniSThA unake sAhitya-nirmANakA sambala hai / isIliye hindI ke khyAti prApta lekhaka tathA vidvAn hote hue bhI ve jaina sAhitya ke vizeSajJa haiM / jaina sAhityakI sAmagrI, cAhe vaha kisI bhI bhASA meM ho tathA prakAzita-aprakAzita kisI bhI rUpa meM ho, unheM rAI-rattI jJAta / ve jaina sAhityake sAkSAt sandarbhagrantha athavA gatizIla pustakAlaya haiM / aba taka dezakI vibhinna patra-patrikAoM meM unake karIba pA~ca hajAra lekha prakAzita ho cuke haiM / unakI likhI athavA sampAdita 30 - 35 pustakeM alaga haiN| unake bahutase nibandha to zodha-prabandhoMke AdhAra bane haiM, jo unakI prakhara vidvattA tathA zodha-dRSTi ke sArasvata smAraka haiM / vAstavikatA to yaha hai ki nAhaTAjI dezakI zodhapratibhA tathA sAhityaniSThAke pratIka bana cuke haiM / mahApaNDita rAhula sAMkRtyAyana tathA prajJAke amara-zilpI RSitulya DaoN0 vAsudevazaraNa agravAla jaise udbhaTa vidvAn bhI unakI pratibhA tathA karmaThatAkA sikkA mAnate the / itanA hote hue bhI nAhaTAjI apanI vidvattAko isa sahajatAse or3hate haiM ki unheM AbhAsa bhI nahIM hotA ki ve vAgdevI ke mAnasaputra haiM / unakI mAravAr3I bhUSA, baccoMkI-sI madhura muskAna tathA hRdayakI saralatAko dekhakara koI aparicita vyakti yaha anumAna bhI nahIM kara sakatA ki ve dezake prakANDa sAhityakAra haiM / Ajake vijJApanake yuga meM bhI unheM na pracArakI AvazyakatA hai, na yaza athavA aupacArika pratiSThAkI AkAMkSA / phira bhI jitanA sammAna tathA yaza unheM milA hai, vaha kisI birale ko hI prApta hotA hai / kintu jahA~ dezakI kucha saMsthAoMne vibhinna rUpoMmeM, unakI sAhityika sevAoMke prati apanI zraddhAMjali arpita kI hai, vahA~ rAjasthAnake vizvavidyAlaya kumbhakarNI nIMda meM soye par3e haiM / ve deza-videza ke pezevara vidvAnoMko sammAnita karake to svayaMko gauravAnvita samajhate haiM, kintu nAhaTAjI jaise nisspRha sAhityakArakI sudha unheM abhI nahIM AI hai, vaise nAhaTAjI ina vizvavidyAlayayoMkI sabhI upAdhiyoMse Upara haiM, mahAn haiM / isa mUka tapasvIko aupacArika upAdhiyoMkI AvazyakatA hI kyA ? maiM nAhaTAjIke caraNoMmeM praNAmAMjali arpita karatA hU~ / vItarAga prabhuse prArthanA hai ki ve isa paropakArI vidvAnko zatAyu kareM, jisase samAjako unake jJAnAlokase mArgadarzana prApta hotA rahe / mahAmanasvI zrInAhaTAjI zrIlAla mizra sarvaprathama san 1937 meM maiMne bambaIke mAravAr3I pustakAlaya meM u0 pra0 kI hidustAnI patrikAmeM zrInAhaTAjIkA lekha dekhaa| usa samaya rAjasthAnase koI sAhityika patrikA nahIM nikalatI thI / kucha samaya ke lie zrIharibhAUjI upAdhyAyake sampAdana meM eka sundara patrikA 'tyAgabhUmi' mAsika nikalI thI, jo kucha vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 313 40 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSoM taka calI | rAjasthAnake sAhityAkAzameM eka nae nakSatra ke udayapara svAbhAvika thA ki usase paricita honekI jijJAsA ho usa samaya svAmIjI tathA pArIkajI prakAzameM A cuke the aura inakI racanAe~ sAhityika patrikAoMmeM nikala cukI thiiN| u0 pra0 se nA0 pra0 patrikA tathA sammelana patrikA uccastarakI patrikAe~ samajhI jAtI thIM / uparyukta tInoM patrikAoM meM kisI lekhakakI racanAkA prakAzita honA, usako lekhakake rUpameM mAnyatA milanA samajhA jAtA thA / bAdameM ina patrikAoM tathA anyAnya patrikAoMmeM bhI zrI nAhaTAjI ke lekha dekhane ko mile / jijJAsA bar3hatI hI gaI / san 1954 meM skUlake kAmase bIkAnera jAnA huA to sarvaprathama maiM Apase Apake pustakAlaya meM milA / tabataka Apa kAphI khyAti prApta kara cuke the| Apa adhavaiMyA kurtA pahane hue hastalikhita graMthoMke panne ulaTa rahe the aura cAroM ora pharzapara bichI huI darIpara hastalikhita graMthoMke Dhera lage the / dhanI mUchoMvAle gaMbhIra mukhane mujhe prabhAvita kiyA / prathama sAkSAtmeM hI maiMne inheM mitabhASI aura kAryameM vizvAsa karanevAle ke rUpameM dekhA / kucha samaya sAhityacarcA huI aura meM calA AyA / dUsarI bAra gayA to ve vahIM mile aura usI taraha kArya saMlagna meM bhIkhajanapara eka lekha likhanA cAhatA thaa| usake viSaya meM carcA kI to tatkAla hI unhoMne eka patrikA nikAla kara dI, jisameM bhIkhajanake bAremeM likhA huA thaa| isa kavi kI anyatra kahIM carcA nahIM huI thii| mujhe Azcarya huA unakI smRtipara ki itanI patrikAoMke Dhera meMse vaha kAmako patrikA turaMta nikAlakara de dI mAnoM pahalese hI ve use DhUMDhakara taiyAra baiThe hoN| isa prasaMgase do bAtoMkI mere mastiSkapara chApa pdd'ii| eka to kisI bhI jijJAsu samAnadharmIko tatkAla sakriya sahayoga dene kI dUsarI unakI smaraNa-zakti kI ki hajAroM pustakoMke DherameM unheM yAda hai ki kyA cIja, kisa jagaha hai / , usa samayataka tathA usake bAda to unake pAsa kitane hI zoSa chAtra Ae aura unhoMne inakI vRttiyoMkA bharapUra lAbha utthaayaa| ye mUrtimAna saMdarbha haiN| ye usa samaya 'rAjasthAna bhAratI' nikAlanevAlI saMsthA zrIsArdUla rAjasthAna risarca iMsTITpaTa, bIkAnerake adhyakSa the aura usake saMpAdaka maMDalameM to ye isake prathama aMkase hI the| ye isa saMsthAke saMsthApaka sadasya bhI haiN| maiM iMsTITyUTa gayA / vahA~ 'rAjasthAna bhAratI' ke saMpAdaka zrIbadrIprasAdajI sAkariyA tathA kAryAlaya maMtrI zrImuralIdharajI vyAsase milA / ina donoM hI vayovRddha sajjanoMse paricaya prApta kara bar3I prasannatA huI / bAdameM yaha paricaya sthAyI snehameM parivartita ho gyaa| maiMne vahA~se patrikAke pichale sAre aMka lie aura lauTa aayaa| ghara Akara maiMne sabhI aMkoMko AdyopAnta pddh'aa| isa patrikAke bhAga 4, aMka 2-3 julAI-akTUbara 54 ke anta meM zrI nAhaTAjIke lekhoMkI sUcI tathA saMkSipta paricaya dekhaa| paricayameM sabase mahAn Azcarya inakI zikSA viSayameM par3akara huA, kevala 5vIM kakSA taka aura lekhoMkI saMkhyA 1161 / ye lekha prAMtakI aura dezakI sabhI mukhya patrikAoM meM phaile hue hai| Apane lakSAdhika hastalikhita pratiyoMkA avalokana kiyA hai tathA zrI abhaya jaina graMthAlayameM aura zaMkaradAna nAhaTA kalA bhavanameM usa samayataka Apa bIsa hajAra hastalikhita graMthoM evaM hajAroM citroMkA saMgraha kara cuke the| isa kAryako dekhate hue aisA lagatA hai ki yaha eka AdamIke vazakI bAta nahIM hai parantu yaha eka Thosa vAstavikatA hai jisase inkAra nahIM kiyA jA sktaa| inakA jIvana nae sAhityikoM tathA alpazikSita vyaktiyoMke lie Adarza tathA preraNAprada hai| inhoMne apane jIvanake pratikSaNakA sadupayoga kiyA hai| isake pIche inakI lagana aura adhyavasAya haiM jisane inako Aja sAhitya jagat meM khyAtike zikharapara pahu~cA diyA hai / 314 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM prAtaH, dopahara, rAtri ko jaba bhI inake pAsa gayA hU~ ye pustakAlayameM hI mile haiM aura maiMne inheM hastalikhita yA mudrita pustakoMke adhyayanameM vyasta hI pAyA hai / eka bAra maiM inase san 60 meM milane gayA to inhoMne mere sAmane pRthvIrAja jayaMtIkI adhyakSatA karane aura pRthvIrAja Asana se abhibhASaNa taiyAra karanekA prastAva rakhA / mujhe ThIka yAda hai, usa dina jayantIke bIca meM kevala dasa dina rahe the / maiMne kahA - itane samaya meM do bhASaNa kaise taiyAra hoMge ? mujhe zAmako hI iMDalora lauTanA thA / inhoMne Agraha kiyA aura Asanake lie viSaya bhI sujhA diyA / isa snehamaya, nizchala tathA niHsvArtha Agrahako maiM TAla nahIM sakA aura samayapara maiMne donoM hI kArya sampanna kie / yaha hai inakA prerita karane aura mujha jaise AlasI AdamI se kAma lenekA DhaMga / ye jaba bAhara nikalate haiM to dolAMgakI nocI dhotI, kamIja, banda galekA koTa aura sarapara osavAlIkI pagar3I lagAkara pUrI pozAkameM nikalate haiM / usa veSameM dekhakara kauna jAna sakatA hai ki yaha mUrtimAna jJAna bhaMDAra isa veSameM pariveSTita haiM / aise manasvI vyaktikA, jisane apanA sArA jIvana sAhitya sevAmeM khapA diyA, jisakA siddhAnta vAkya yahI rahA 'manasvI kAryArthI na ca gaNayati duHkhaM na ca sukham' aura jisane ratnadIpa banakara nae sAhityakAroM ko Aloka dikhAyA, abhinandanakara sAhitya jagat apanI kartavyapUrti hI karatA aura svayaM gauravAnvita hotA hai / isa rUpa meM hama unake prati apanI zraddhA va kRtajJatA prakaTa karate haiM tathA unake dIrghajIvanakI kAmanA karate haiM, jisase ki sAhityAloka vRddhiMgata hotA rahe / vidyAvyAsaMga zodhamanISo DaoN0 omAnanda ru0 sArasvata rAjasthAna kI sImAko pAra karake, akhila bhAratIya starapara jina katipaya rAjasthAnI sAhityakAroMkI khyAti pahu~cI hai, unameM zrIagararacanda nAhaTA eka mUrdhanya vyakti haiN| TaisITarI, griyarsana aura TaoNDa Adi videzI vidvAnoMne jisa prakAra rAjasthAnI bhASA, sAhitya, saMskRti evaM itihAsako prakAza meM lAnekA aitihAsika kArya kiyA hai, usI prakAra Adhunika vidvAnoMmeM zrInAhaTAjIkA kArya bhI atizaya zlAghanIya hai / varSoM pahale, apane zodha kArya ke silasile meM jaba maiM rAjasthAnake vibhinna bhUbhAgoM meM ghUmatA- ghUmatA bIkAnera pahuMcA, to kitane hI vyaktiyoM, saMsthAoM aura sthitiyoMke bIca mujhe sarvAdhika AkarSita do vyaktiyoMne kiyA -- zrIagaracanda nAhaTA aura zrIbadarIprasAda sAkariyA / anusaMdhitsuke prati ApakI sahAnubhUti, sahakAritA evaM vicArAvali eka sacce zodhamanISIkI saMjJAse abhibhUta hai / Ananda (gujarAta) ke samazItoSNa vAtAvaraNase bIkAnerakI bhayaMkara lU aura TAMTaphAr3a dhUpameM jaba maiM pahu~cA to zodhakArya kI gahanatAkI apekSA apane svAsthyakI gaMbhIratApara vicAra karanA adhika jarUrI samajha baiThA / lekina zrInAhaTAjIke sAnnidhya meM lU aura garmI kI bhISaNatA bhI zodha prakriyAkI preraka hI banakara raha gaI / hoTala se tAMgevAlA mujhe Ter3I - ghumAvadAra sar3akoM-galiyoMmeMse nAhaToMkI gavAr3a meM le AyA'namaskAra ! maiM zrInAhaTAjI se milanA cAhatA hU~ / ' 'namaste | Aiye, virAjiye / maiM ho agaracanda hU~ vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 315 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkya pUrNa honeke pUrva hI merI kalpanAe~ khaNDita hotI jA rahI thiiN| maiM kisI 'skAlara' yA 'risacara' kA 'imeja' bA~dhe thA -- apaTUDeTa Aphisa, eyarakaMDisaMDa vAtAvaraNa, godarejake bahumUlya sophe, sajAvaTa se pUrNa rAjasI kamarA, caparAsiyoMkI sTArcaDa Dresa, phona kI kaI verAyaTIja, atizaya vyavasthita pustakAlaya, kImatI AlamAriyoM meM saMgRhIta pANDulipiyA~ Adi-Adi na jAne kitanI hI kalpanAe~ mere prophesarI mAnasa paTalapara aMkita thIM / kintu nAhaTAjIko sAde gaddepara takiyeke sahAre kitAboM, kAgajoM, patrikAoM, pANDulipiyoM Adike madhya khoyA huA eka sAdhAraNa bIkAnerI pozAka meM 'sIdA-sAdA' baiThA dekhakara sArI kalpanAe~, bhoge yathArthakI bhAMti, sAmAnya dharAtalapara utara AI / mujhe lagA ki bar3e-bar3e 'risarca iMsTITyUTa' kI bhavya aTTAlikAoM aura unakI sajAvaTa, pharnIcara Adipara kharcA karanA vyartha hai / mAnavameM yadi zodha - jijJAsA hai to vaha sAdhAraNase kamare meM bhI parituSTa ho sakatI haiM / 'Apa kahA~se padhAre haiM ?' 'jI, maiM pilAnIse A rahA hU~ / ' 'acchA-acchA ! to DaoN0 kanhaiyAlAlajI sahalake vidyArthI haiM / ThIka hai, viSaya kyA rakhA hai ?' 'rAjasthAnI dohA - sAhitya / ' 'oho, dohA - sAhitya / ' kahakara nAhaTAjIne kamara sIdhI kI aura eka bAra apanA cazmA utArakara netra banda kara liye - mAnoM mauna rUpameM kaha rahe hoM ki isa dohA-sAhityakI agAdhatAkA pAra pAnA bar3A kaThina hai / dohoMke bAremeM kitane hI saMdarbha, pariveza aura koNa dekha-sunakara eka bAra to maiM hataprabha sA ho gayA, parantu kRSNakA ziSya honeke kAraNa gItAkI karmabhUmipara maiM lar3a cukA thA / nAhaTAjI ne apane graMthAlaya ke dohoM aura graMthoMkI jAnakArI denI prAraMbha kii| maiM thaka gayA, para ve nahIM thake / vidyAvyAsaMga aura zodhamanISIke ye hI to guNa haiM / unhoMne mujhe mAtra jAnakArI hI nahIM dI, apitu dohoMkI pratilipi Adiko vyavasthA bhI karavAkara dI / mujhe isa zodhakArya ke 'phIlDa varka' meM bar3e-bar3e kaTu anubhava hue haiM, yahA~para una anubhavoMko viparIta pAkara maiM nAhaTAjIkI ora dekhatA hI raha gayA / bIkAnerI pagar3I aura poSAka, tejasvI aura jijJAsu A~kheM, garimAmaMDita ceharA aura mUMcheM, mRdu svabhAva aura atala jJAna, hAthoMkI mudrAe~ aura vyastatA - saba milakara agaracandajIke vyaktitvako eka aisA sparza dete haiM, jo apane ApameM virala haiN| varSoM pahale pilAnImeM dekhe bIkAnerI pro0 sUryakaraNa pArIkakI ghughalIsmRti raha-rahakara kauMdhane lagI thI / socatA hU~, zodhake kSetrameM 'bIkAnerI' saMjJAse IrSyA karane lguuN| saikar3oM zodhachAtroMne nAhaTAjIse jyoti lI hai / isakA kAraNa, vyApArI hote hue bhI Apa nirantara vidyAvyAsaMga rahe haiM / pANDulipiyoM aura granthoMkA pArAyaNa calatA hI rahatA hai| Apake lekhoM aura abhibhASaNoMse ApakI vidvattA aura vizleSaNakI kalAke spaSTa darzana hote haiM / lagabhaga cAlIsa varSoMse ApakA jo lekhana kArya cala rahA hai, usake pariNAmasvarUpa cAlIsoM grantha aura hajAroM lekhAdi prakAzita hue haiM / isameM hastalikhita granthoMkI khoja aura sUcI nirmANa jaisA mahatvapUrNa kArya zodhake kSetrameM Avazyaka hI nahIM, apitu anivArya hai / isameM bhI pANDulipiyoMkA saMgraha bhI eka jaTila kArya hai / Apane zrama, samaya aura dhana lagAkara sampUrNa bhAratakA paryaTana kiyA hai tathA anekAneka anupalabdha pANDulipiyoMkA saMgraha, paricaya, evaM prakAzana kiyA hai| niyati ke krama meM aise mAnuSa phala bahuta kama pakate / lAkhoM sAhityajIviyoMkI zubha bhAvanAe~ haiM ki 'tuma jIvo hajAroM sAla, sAlake dina hoM lAkha - hajAra / ' 316 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhityamUrtti zrI agaracandajI nAhaTA zrI udayavIra zarmA ema0 e0, bI0 eDa0 paDyAM sUM bataLAvatI U~cI dhotI, cor3o lilAr3a, kALA dhoLA kesa, kaTArI sI tIkhI sovaNI robIlI mUMchayA, majhalo kada, tagar3o sarIra; pakatI UmarameM bhI sarAvaNA joga phuratI, hAMsato movaNo mukhar3o, jodha javAnAM nai mAta karaNiyo utsAha, pyArA baiNa ara moTA naiNa hALA, dhuna rA dhaNI, Apa rI mihanata mItrata sU kIrata kamAvaNiyAM udbhaTa sAhityakAra zrI agaracandajI nAhaTA rAjasthAnI sAhitya rA jIvana-dhana hai / Apa jUnai ara nUvai sAhitya rA sUcanA kendra hai| nUMI sUM nUMI jANakArI bhI Apa sUM chAnI korai sakena / Apa samaM ro mola jANaNiyA ara karaNiyAM hai / eka china bhI akAratha konI khovai / ke to sAhitya sAdhanA ke nUvA sAhityakArAM ara sAhitya raM niramANameM, ara ke bhajana - bhAvameM lAgyA raiNiyA hai zrI nAhaTA jI / kAyArA dhaNI zrI nAhaTAjI dinUgaM tar3akAU cAra baje sUM lagera rAta par3e 10-11 taka kAma karatA I vai / ghaNakharo bakhata surasata sevA meM hI lagAve, jaNAM hI surasata inAM para rAjI hoyarI hai / zrI nAhaTAjI ro jIvana sadA hI ikaraMgo rahyo hai / Aja jiyA par3hAI-likhAI meM jhUjhatA hai biyA hI Apa bacapanameM haa| bacapana sUM hI gairo gyAna grahaNa karaNe rI ruci rAkhaNiyA raiyA hai / zodha ara jUnI jAnakArI levaNI Aparo uddezya raiyo hai / ikalaga paDhaNo ara ekAnta sAdhanA AparI suphalatA sIDhayAM hai / sAhitya rA sAgara hai nAhaTA jii| Aja bhI desa rI 200-250 patra-patrikAvAMmeM AparA lekha ekara sAtha chapatAM vai / aba taka Apa kaI hajAra lekha chapavAM cukyA hai | Apa pustakAlaya meM AMkhyAM dekhe jaNAM aNachapyor3A, hastalikhita patra-patrikAvAM se zrI nAhaTA jI / cAhe jaNAM jAya ra batalyAlyo pothI tyAra hai / bero par3e ke yo vidvAna kisoka hai| choTA-moTA, chapyor3A milAra koI lagavAM pothiyAM ara sagalA rI sAMcI sUcI hai| zrI nAhaTAjI dayA, sIla ara sneha rA khajAnA hai / choTe sAhityakAra sUM leyara bar3e taka sube khulakara bAta kareM / koI bhedabhAva nIM / satya lAe naiM Apa re gyAna se parasAda deveM / hindI sAhitya ra itihAsa nai nuvo mor3a devaNa tAMI bhAratendu harizcandrajI eka sAhityakAra maMDala baNAyo ho / iNa bhA~ti hI Apa bhI eka sAhityakAra maMDala baNA rAkhyo hai / Apa rI preraNA sUM ghaNa sAhityakAra tyAra hoyA hai, nAma kamAvaNiyAM lUThA sAhityakAra baNyA hai / rAjasthAnI ara jaina sAhitya meM pI-eca0 DI0 levaNiyAM ne Apa khane AyA sareM / Apa kAgadI nAhaTAjI logAM ne DAkTara DigarI hALA vidvAna konI paNa gyAna rA sAgara hai / DAkTara rI DigarI binA zrI thAve | Apa jisA manIsI tapasI ara laganI vidvAna milaNA doharA bhota ! U~cI U~cI sammAna - padavI dI jA sake hai / Apa bIMrA kharA pAtra hai / Apanai bhArata sarakAra rI Apa saikar3I barasAM taka surasata mAtA rI sevA meM LaNyA revai ara para jIvaNa ro eka dina hajAra barasAM ra barobara ho, yA ho bhagavAna sU aradAsa haiM / vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 317 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-manISI zrI agaracanda nAhaTA zrI govinda agravAla, loka-saMskRti zodha saMsthAna, nagara zrI, cUrU zrI agaracandajI nAhaTA bhAratavarSake labdhapratiSTha vidvAn haiM / unake viSayameM khUba par3hA, khUba sunA / lekina ati nikaTase darzana-lAbhakA avasara Ajase koI 5 varSa pUrva bIkAnera meM prApta huA / "cUrU maNDala" ke itihAsake saMdarbha meM rAjasthAna - abhilekhAgAra Adise sAmagrI juTAne hetu maiM bokAnera gayA huA thA / dina bharake kAmase nipaTakara nAhaTAjIke darzana karane calA to a~dherA ho gayA thaa| unakA makAna jAnatA na thA, galiyA~ aparicita thIM aura aMdherA bar3ha rahA thA, ataH eka tAMgA kirAye para liyA / agalI bAra bahuta pustakoM aura patra jAkara dekhA to nAhaTAjI abhaya jaina granthAlayameM kAryarata the, kucha anya sajjana bhI baiThe the / nAhaTAjI se yadyapi pahale sAkSAtkAra nahIM huA thA, lekina merA nAma ve jAnate the, ataH nAma batalAnA mAtra hI paricaya thA / unakI aMtaraMga goSThI meM maiM bhI sammilita ho gyaa| maiMne apanI "rAjasthAnI loka kathAe~" nAmaka pustakoMke do bhAga unheM bheMTa kiye / unako dekhakara ve bahuta prasanna hue aura mujhe isa kArya meM lage rahane ke lie khUba protsAhita kiyA / vahA~se lauTA to eka navIna utsAha manameM bharA thA / phira cUrU maNDalake itihAsake silasile meM kaI bAra bIkAnera jAnA pdd'aa| sabere hI nAhaTAjI se milane gayA to dekhA ki ve merese pahale hI graMthAlaya meM maujUda haiN| patrikAoM Adike Dhera cAroM ora lage the aura ve unameM DUbe hue the / mujhe kucha pustakeM dekhanI thIM, sahasA dhyAna AyA ki pustakoMke ina DheroMse icchita pustakeM jaldI nahIM mila skeNgii| parantu pustakoMke nAma batalAte hI nAhaTAjIne itanI zIghratAse pustakeM nikAlakara mere sAmane rakha dIM ki dekhakara Azcarya huA, kyoMki vaijJAnika rItise vyavasthita pustakAlayoMse bhI itanI jaldI vAMchita pustakeM nahIM mila pAtIM / agalI bAra bIkAnera gayA to eka zAmako DaoN0 manoharajI zarmA mile| unhoMne batalAyA ki nAhAjI kI dharmapatnIjIkA svargavAsa ho gayA hai| dUsare dina sabere maiM graMthAlaya gayA to vahA~ eka anya sajjana baiThe the / unhoMne kahA ki nAhaTAjI abhI AnevAle haiM / kucha dera bAda nAhaTAjI Aye, sirapara zoka-sUcaka hare raMgakI U~cI pAgha thI, cehare para kSobhakI halkI-sI parata / maine namaskAra kiyA aura isase pahale ki maiM kucha kahUM, unhoMne hamAre kAryakI pragati Adike bAre meM carcA prAraMbha kara dI / kucha derakI bAtacIta ke bAda ve sadaivakI taraha hI sAhitya - sAdhanAmeM lIna ho gaye, jaise koI vizeSa ghaTanA nahIM ghaTI thI / isake bAda bhI ekAdha bAra aura nAhaTAjIke yahA~ jAnA huA aura jaba bhI gayA unheM sadaiva sAdhanAnirata hI pAyA / nAhaTAjI kA pratyeka kSaNa sAhitya-sAdhanA ke lie arpita hai| hara jijJAsu, sAdhaka va zodhake vidyArthIke lie unakA dvAra khulA hai / zodhake vidyArthI niraMtara unake pAsa Ate rahate haiM aura nAhaTAjI unheM yathocita mArga-darzana dete haiM / nAhaTAjIke pAsa zodha-viSayaka pracura sAmagrI ekatrita haiM / yoM ve svayaM calatI-phiratI jIvaMta saMsthA haiM / vAstavameM aneka saMsthAe~ bhI utanA kAma nahIM kara pAtIM. jitanA unhoMne kiyA hai aura kara rahe haiM / jaina sAhityake to ve vizvakoza hI haiN| zodhake kSetrameM unhoMne jitanA kArya kiyA hai, utane se zodhake aneka chAtra pI0 eca0 DI0 ko upAdhi prApta kara sakate haiN| AzA hai, rAjasthAna vizvavidyAlaya nAhAjI kI sAhitya sAdhanAkA ucita mUlyAMkana kara unheM DI0 liTa kI upAdhi se vibhUSita kara upAdhiko sArthaka banAegA / 318 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandanamabhinandanIyasya zrIvizvanAthamizraH pradhAnAcAryaH, zrIzArdUla saMskRta vidyApITha bIkAnera ( rAjasthAna ) ko nu khacchu abhinandanIyatAmarhati / jAyantAM loke nAnAvidhA lokAH, sampadyantAM taiH kSaNabhaMgurANi kAryajAtAni kriyantAmupAyAH svAbhISTasiddhaye, labhyantAmuccatamAni padAni kaizcidapi para sya kAryamazAzvatikam, yazca yatate kevalam AtmatuSTaye, yatra naudAryam, na sauhArda, navaicakSaNyam, na lokanaipuNyam, na vA sArasvatarasaunmukhyam, vartatAM nAmAsau loke'smin kathaJcit paraM kathamivAsau abhinandanIyatAmarhet ? iha khalu vividhavaicitrayopete jagajjAle bhavati yasya prajJA vizAlA, yasya sukomale mAnase'navarataM pravahati paramapavitra pAnIyapravAhapUrA suvimalA sahRdayatAsarit, yazcAviralaM ramate sArasvatasamajyAsu, yasya nirantaraM gatimatI lekhanI sRjati kimapyapUrva sArasvatalokacakravAlaM, yatrAnudghATitAnyudghATyante; aprakA zitAni prakAzyante, ajJAtAni vijJApyante, adyotitAni samudddyotyante, kiMbahunA paripUryante bhANDAgArA: bhagavatyAH surasarasvatyAstathyabharitairnirmANaprakAraiH nUnametAdRzo jano bhavati sarveSAmabhinandanIyaH prazaMsanIyaH, anukaraNIyazca / zrIagaracandanAhaTAmahodayo vartate etAdRza eva vilakSaNo vicakSaNazca / yasyAkRtau saralatA, vAci snigdhatA, hRdaye vizAlatA, pratibhAyAM navanavonmeSazAlInatA ca pratipadaM saMlakSyate / yazca karmaNi kuzalaH, satataM jAgarUkaH, bhAratyAH samupAsakaH, bhASaNe pravINaH, lekhane sudakSaH, anveSaNe apratimaH, ArAdhako bhAratIyasaMskRteH, poSaka: prAcInatAyAH, pratimUrtiH vinamratAyAH, kiM bahunA Adarza: anukaraNIyAnAmasti / yazcAnavaratamavizrAntaM varadopAsanAparAyaNastiSThati / yazca nirdizati anusandhAnaparAyaNAn pratidinam, yazca likhatyajasram | satyametAdRk janA bhavati dezasya gauravAyAlam / itthaMbhUtaM janaM ko'bhinAnumanyeta, ko nAbhinandet prazaMsecca / zrInAhaTA mahodayasyAbhinandanaM sarvathA tathyamevAvalambate / mahAnubhAvo'yaM dIrghAyuSA yujyatAmiti vartate me hRdyA samIhA / likhamI ara sarasutI rA lADalA saMta zrI agaracandajI nAhaTA zrI muralIdhara vyAsa 'rAjasthAnI ' bAta, ar3agar3e A saIkai arthAt 40 barasAM pailI rI hai, jad mhArI oLakhANa paillI-pota zrI nATAjI sU, nAgarI bhaMDAra Rs kiNI ucchaba re moke mAthe, svargIya rAja-jotasI zrI viSNudattajI jyotiSAcArya, uNa belA Rs maMtrI nAgarI bhaNDAra rI mAraphata huI hI / uNa samai jyotisAcArajajI ke yo ho ke zrInAhaTAjI, saIkA jUnI hastalikhita alabha sAhityaka pothiyAM rI, bIkAnera ara bAra, khojapar3atAla kara kara eka visAla sUcI tyAra kI hai; jiko kAmakai bhalai bhale sAhitya seviyAM rI bUthoM re bAre hai / a, au sarasutI sevA ro puNyakArya nahIM karatA to alabhya ara amolo sAhitya aMdhakAra sUM grasita raivataithakAM pAThakAM neI Apare paracaM, parakAsa ara amola jJAna sU aMdhakAra meM paDiyo rAkhato / vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 319 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uNa dina sa, mhAM donuvAM mela-miLApa, tara-tara-tara-tara badhatoI gayo / ara pacha. mhArI sara samaratha mAM rAjasthAnI rI upekSA ara uNamai prAMta rI mAtRbhASA rai sighAsaNa Upara birAjamAna karAvaNa rai praNma kArya rai nimita kharai prayaha nAma juTa jAvaNarai savAla nai leya ra mhAM donoMmeM kharo baMdhutva baNagyo / zrI nAhaTAjI rIIja, preraNA sU', mhAM logAM, rAjasthAnI sAhitya pariSad rI sthApanA kIvI-sAyata san 1930 rai aasrai| jiNarI sAhityika sAptAhika goSThiyAM, nemasUM, zrI guNaprakAzaka sajjanAlaya bhavana hayA karatIM / pratyeka sAhityakAra, paNale rAkhiyo ho ke goSTImeM navIM racanA suNAvai / iNa saM mokaLA navA lekhaka parakAsameM AyA ara mokaLoI mAtRbhAsA ro pasvAra hayo / sAdula rAjasthAnI risarca insTITyUTa rI sthApanAmeM AparI preraNA ara arapiracayatana vairo raiyo / Apa insTITyUTarA barasAM tAMI, niradezaka raiyaa| ara AparI lagana sUIja, insTITyUTa sU "rAjasthAna bhAratI" nAMvarI pirasiddha zodha patrikA ro pirakAsana sarU hyo| ara hayo tIsa-paMtIsa amolI pothyAM ro pirkaasn| Apa, abhai jaina graMthAle rI tharapanA kIvI, jiNameM 50-60 hajAra jaina va jainetara hastalikhita graMtha rahanA ro saMgai hai| bhArata rai chAvA lekhakAM, kaviyAMrI pothyAM, graMthALameM bharI par3I hai| ara bhArata va videsarA sodharAva sAdA patra barAbara AMvatA rai vai hai| iNarai pAkhatI sainaDoM kaLA kRtiyAM kaLA-kakSarI sobhA kadhAya raiyA hai| ___ Aparai graMthAlemeM, zodhana, kartAvAMna joyIjatI sAmagarI, sorI-sorI-sorI miLsakai hai nai bar3ha I baiThAra Aparo kAma-kAja karaNerA subhIto ThUka sake hai / rAjasthAna sAhitya akAdamI, udayapura rai Apa saMsthApaka sadasya hai / dazAbdI sammelana mAthai, akAdamI, Apanai 'rAjasthAna rai variSTa sAhityakAra' ra rUpameM suvaraNa padaka sUM alaMkRta kiyA haa| rAjasthAnI bhAsA ne sAhityika mAnyatA miLNe re moTe harakhameM, sonagirI kUbarai khanai hovaNiya visAla samArohameM, AparI varasarI agalI AyurI prApti rI khusImeM Aparo nAgarika sanamAna huyo ho| zrI nAhaTAjI, zodha saMbaMdhI ara bIjA upayogI visayAM para tIna hajAra vaisI lekha likhiyA hai, jikai, bhArata ra laga-raga sagalaiI navajAdIka patroMmeM dhirakAsita haya cukA hai| ara hAlatAMI likhatAI jAya raiyA hai-likhatAI jAya raiyA hai / dina ara rAta / sAdhanA ratayogI ara saMtarI trai| thakaNa ro nAMvaI ko levanI / Apa mokaLI pothyAM niramAyI hai ara mokaLayAM ro saMpAdana kariyo hai, jikarI sAhitya jagatameM mokalI sarAvaNA huI hai| avAra iNI julAI mAsa san 1971 rI 11 vIM tArIkhanai, rAjasthAnI bhAsA piracAra sabhArI parikhyA samiti, Aparai dIkSAnta samAroha [kokANI vyAsAM ro cauka, bIkAnera meM Apanai mAnada [oNnarairI] upAdhI "rAjasthAna sAhitya vAcaspati" sUM alaMkRta kiyA hA / graMthAle ne, bharo-pUro rAkhaNa sArU, Apa sAhityika sAmagarI nai kaLA-kRtiyAM rI prAptimeM, khulaM hAthAM kharaca kara hai| paNa, iyAM, bIjI bAtAMmeM pAI-pAI ro hai sAva karaNameM Apa "pakkA bANiyA" hai| 320 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aparo antasaro dhyeya, sarasutI rI sAcI sevA nai antasameM satagurujI re caraNa kamaLAM sUM ubharacor3I dharama bhAvanA nai, khaNa khaNameM badyota rI deNaM ro hai / 'bANiyo ara likhamI' nAto AdU sU hai | jada likhamI rI sAdhanA-mAnatA suuN| Apa virata kiyAM rai laka hai ? sAla meM tIna mahInA, Apa, dukAnoM ro kAma-kAja saMbhAlaNa sArU bAre jAbai hai, bAkIrAM nava mahInA meM sarasutI rI sAdhanA meM avadhUta baNyA jarayA re hai / ise bar3e nAMva ara khyAti re minakha sU, koI desa paradesa ro chAvA vidavAna ara sikhya sAsatarI, kadaiI saMjogabasa milaNa ne padhAre, to, uNarI mano kalpita mUratI sUM pakhAra eka bIjII alodarI sikala-AdhI dhotI pairiyoDo ne AdhI or3hiyor3I, sIdhIsAdI, paNa Apa antasameM agAdha pAMDitya bhariyor3I nai joya' ra eka rasI to, lAI cakarIja jAvai ara khaNa bhara soca nai bebasa huya jAvai, kai. vo, 'antarrASTrIya khyAti vAle morTa vidvAna zrI nAhaTAjI sUM mila raiyo hai ke koI bIjai sU ? kadAsa, bairI oLakhANameM bhUla to nahIM huyI hai ? bhale jada caracA chir3e tada, vo saMtosa rI sAMsa leve ke hai to aiIja nAhaTAjI / jada bAre, agAdha jJAna sU tirapata hoya' ara saradhAsU bAMne mAtha nivAya hai / zrI nAhaTAjI, khuda to, sAhitya rA 'DAkTara' konI paNa saikaDI sodha vidvAnA nai mAraga darasaNa deya ra DAkTara banA diyA / aM kharaM arathAM meM 'DAkTara ro jAmaNA' hai| AkaivAM to, ANa Apatara nai alodArI bAta nI lAge / ohu Aparo sAhityika rUpa jikai Upara antasa raM ajaLAsarI gairI chApa kharaMkhara par3I hai / binA, iyAM, huyAM, sAhitya sUkA, sUnA, arasa ara UNa upayogI raiya jAne / aba jovo, iNAM ro mAMyalo dharama rUpa: (1) Apa, dhyAna dhAraNA meM satarai AnA kharaM-khara / (2) jIraNAmeM ajor3a / (3) sa rA pAbaMda | (4) samairo kharo mola jANaniyA / pira kira tIrA / (5) sAdhu (6) binA moTa- baDAI sagaLAM sUM meLa miLApa / (7) sAhityakAra baMdhuyAraM gharaM jAya ra uNAMrI sukha-sAyata pUchaNameM va uNAMrI sAhitya-saMracanA " ro byoro pUchaNameM tatpara / (8) DhIlAsa, joya ra arNAne prANamayI preraNA dekhaNa meM Age / (9) sukha-dukha meM, baNai jisI, uNAMnai, sArI tarairI sAyatA devaNameM tyAra / (10) caro bheLo kara ra athavA bIjai upAvAMsU uNa baMdhuvAraM raciyaur3e graMthAnaM chapAvaNameM pirayatanasIla | (11) sAdo vesa - sAdo DhaMga / (12) U~cA ujaLA vicAra / (13) baira-virodha, rAga-dvesa sUraM paraM dhaNAparaM / (14) deva-purasa ara parakAsa-puMja / (15) mAnakhe nai, UjaLo -phUTaro baNAvaNa meM kamara kasiyor3A / 41 vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 321 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isA mahApurasAMne jalama deya ra bhUmI dhana-dhana huI hai / mhArI mokaLI AsIsa hai ke zrI nAhaTAjI, dIrghAyu, zatAyu ara ciraMjIvI raiya 'ra, AparaM pAMDitya ara saMta paNa sUM mAna kherI sevA karatA vai / iNI maMgaLamayI kAmanA raM sAgai hU~, mhArI lekhaNIne visarAma devaM hU~ / mAM rAjasthAnI rA samaratha sapUta nAiTojI zrIlAla nathamalajI jozI itihAsa batAne ke jhuMpaDyAMmeM ratana jalamai gaDhAmeM sUramA avatarai ara havelyAM meM bopArI seTha paidA huvai / isA apavAda joyAM bhI nITha lAghasI ke havelImeM, lichamIjI rai gharameM koI sarasvatI ro pUta jalamagyo huveM / lichamI ra gharameM jalama lebaNa kAraNa sarasvatI ne kAI par3I ke vA TAbara rI dekha-rekha kareM ? natIjo o huyo ke sarasvatI Rs miMdarameM TAvara se praveza I naI huyo / ara je huyo; to khAlI nAMva ro / sarasvatI rI tarapha sUM chiTakAyor3o dekhyo, to lichamI uNa TAbara nai thapathapAyo - A beTA, tU kyU dhabarAve ? thArI mAM tanai naI lar3Avai, to koI bAta konI, hU~ bhI thArI mAM hU~, mhAre ghara teM jalama litho hai | jada lichamI TAbara nai AparI chattara chaiyAMmeM levaNa lAgI. to sarasvatI ne kada baradAsa huvato ? bA bolI - kyUM baina, pArakA pUta kiyAM khosaNa lAgagI ? lichamI kaiyo - thAro aMtarAja to ThIka hai, paNa mhAre gharameM jAyor3e mAthe kIM to mhAro I adhikAra huvailo ? Amataura sUM lichamI ara sarasvatI Apasa meM jhagar3o I rAkhe, Apasa meM samajho to kadamakAla I kareM, paNa iNa mauke sumata suujhii| lichamI bolI - "beTo to thAro hai, paNa aMgaracaMda mainAM khAtara mhArI hAjarI meM tu bhejatI vai, to phera manai koI aMtarAja konI / bAraM mainAMmeM nava mainA thArA, tU mAM hai, lAralA tIna mainA mhArA sarasvatI a~kara to vicAra meM par3agI, phera udAratA baratatAM haMkAro bhara liyo / lichamIjI 'TuraNa lAgyA / vAMrI jIbha mAthai a sabada uthaLIjatA hA - "agaracanda mainAM, agara canda, agara canda / " bAMnai dhyAna Ayo ara sarasvatI nai kaiyo, ApAMrai karAra ne tU bhUla naI jAve, iNa kAraNa irI nAMva hU~ tharapasu - agaracanda | agara ara cantraNa jyU AparI maika sUM vAtAvaraNa khusabU phailAve, iNI tara thAro au lAla AparI korata digdigaMta meM phailAsI, paNa bIsa barasAM rI Umara pAyAM agara meM rasa bharIje, iNa kAraNa agaracanda rI kIrata bhI bIsa barasA ro huyAM phailaNI sarU huvailI / " bIkAnera ra dhanI-mAnI seTha saMkaradAnajI nAhaTai rI saM0 1967 rI caita badI 4 ne huyo / bAM dinAM bIkAnera meM ThAkura jyU iskUlI paDhAImeM hI TAbara nAhaTai rI paDhAI purNa huNe kilAMsa sUM Age naI cAla sakI / uNa jamAne meM sAdhAraNa kAma calAvaNa sArU pAMca kilAsa aMgrejI ro gyAna bhI kAphI ho, ghara rA kArabAra huvaNa ra kAraNa nokarI to jobaNI hI konI / dharamapatnI zrImatI cunnIbAI rI kUkha sUM sarakArI madarasA to hA, paNa ravIndranAtha joga naI : iNI kAraNa bA paDhAI pAMcavIM iskUla to chUTagI, paNa Apara manameM gyAna rI jikI bhUkha hI, bA bhI bujhagI huvai, A bAta konI vA to dinU r3e dina badhatI I gaI / iNa kAraNa Apa sAhityika ara sAmAjika aneka viSayAM rI pIthyAM 322 : agaracanda nAhaTA abhinandana - graMtha Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ro adhyayana kro| jada ghar3o bharIjai to pANI bAra Avai ii| aThAra barasAM rI UmarameM Aparai vicArAmeM paripakvatA AvaNa lAgagI ara uNI dinAM Apa 'vidhavA kartavyaM nAMva sUhindImeM pothI likhI jikI saM0 1986 vi0 meM chpgii| gautama buddha nai hara bagata UM Dai vicArAmeM Dubyor3A dekhara mAIta DaracA ke beTo hAtha mAMya sU nikale hai| iNI tara vyApAra khAnI kama ruci ara sAhityameM agAdha prema dekhara Aparai mAInA socyo ke TAbara hAtha sUM naI nikaTa jAvai / jyU rAjasthAnI sAhitya rI bhUkha tisa DAkTara TaisI TorI nai aLegI iTalI sU TheTa bhArata ara bIkAnera taI liAI, iNo tarai gyAna rI bhUkha. tisa tUM yuvaka nAhaTo jI ittAM tar3aphaNa lAgagyA ke Aparo nijU granthAgAra baNAyAM binA kAma pAra par3ato okho lAgaNa lAgagyo / iNa kAraNa Apa jeSTha bhrAtA sva0 abhayarAjajI rI yAdame zrI abhaya jaina graMthAlaya rI sthApanA karI, jiNameM Aja cAlIsa hajAra chappIr3I pothyA ara lagabhaga cAlIsa hajAra I pANDulipyAM hai| zodhArthiyAM-sArU ittI sAmagrI aka Thaur3a milaNa ALA iNI-giNI saMsthAvAMmeM iNa ro sthAna hai / iNa graMthAlaya rI sthApanA tUM Aparai gyAnArjana rI lagana to sAbita huvai I hai, iNa ra sAga samAja nai lAbhAnvita karaNa rI ara svArtha-tyAga rI bhAvanAvAM bhI cavar3e Ave / isA mokaLA minakha hai; jikA hajArU grantha Aparai nija saMgrahameM dhara rAkhyA hai, paNa dUje AdamI nai pothI rai AMgaLI I lagAvaNadai konI, bAMcaNa khAtara devaNo to aLago raiyo| paNa nAhIjI rai granthAlaya ro nA to koI praveza zulka hai; nA mAsika zulka, nA bar3ha jAmanI rA rupiyA bharaNA par3e / Apa pAMca, dasa, bIsa, jaca jittI pothyAM ghare lAvo, paroTo, lichamI rai lADalameM ittI udAratA? paNa beTo sarasvatI ro hai nI / iNa udAratA ro durupayoga bhI huvaikoI pothyAM pAchI Avai konI, keI phATa-phaTara Avai, paNa phera bhI paDhArAM khAtara zrI abhaya jaina granthAlaya rA bAraNA khullA hai| choTA to bar3AM nai jANe paNa baDIr3A choTA nai oLakhai konii| nAhaTajI nai Aja sUM 36 barasAM palI mhaiM jana-samAja rai aMka utsava mAthai dekhyA / rAmapuriyA jaina skala re vidyArthI ra nAta, mhAro bhI aka-do gIta gAvaNa ro 'AiTama' ho / hajArUM minakha lagAyAM rI bhIr3a, aMka teIsa-cauIsa barasAM ro paMcho javAnatIna lAMga rI dhotI, cuNyor3o coLo, kesariyA pAdha-rAjasthAnImeM bhAsaNa dev| uNa bagata manai ThA par3I konI ke vaktA rAjasthAnI ara zodha rA udIyamAna vidvAna zrI agaracandajI nAhaTo hai| iNa ra thor3A barasAM pachai jada rAjasthAnI vidyApITha rai tatvAvadhAna meM sAptAhika gIsThyAMmeM milaNo huyo, to bo jUno citarAma phera ubharagyo ara dhyAna Ayo ke uNa dina zrI agaracandajI nAhaTo I haa| jikA aNajANa zodhArthI bAra sU PH. D. karaNa khAtara nAhaTajI kanai Avai, bArI kalpanA sadeI dhokhA khAvatI raisI / Aja jada ADai sU ADo AdamI paiMTa pairai iNa hAlatameM AvaNaALAM rai manameM bhAva uTha-nAhaTojI mUchayA saphAcaTa rAkhatA husI, TerAlIna rA paiMTa-buzarTa pairatA hasI, TAI to pakkAyata lagAvatA hasI, kAI ThA bIkAnera yayAM sU bolasI' ka nI ? paNa aTha AyAM sagaLA bhaya bhAga jaavai| kalpataru jyU Apa sagaLI manokAmanA puurai| taru iNa khAtara ke granthAlayameM AyAM pachai 'taru' khisaka to khisakai--IttA Apa AsaNa rA sAcA hai| iNI kAraNa jikA bhI zodhArthI aTha Avai, bAMro sagaLo prayojana sadha jAvai ara brai pAchA harakhyA harakhyA jaavai| DA0 Taiso TorI, paM0 sUryakaraNajI pArIka ara pro0 narottamadAsajI svAmI rAjasthAnI bhAsA rai pracAra bAbata jiko kAma sarU karyo, uNa sU nAhaTojI baigA I prabhAvita huyagyA ara AparI A dhAraNA vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 323 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baNagI ke rAjasthAnI bhAsA ne panapAvaNo cAIne, kAraNa aTha 1 TAbarA ra bauddhika vikAsa tade I saMbhava hai jada ke bAMne sarU mAyar3a bhAsA rai mAdhyama sU par3hAI karAIje / iNa kAraNa Aparo pramukha viSaya prAcIna graMthAM mAthe zodhakArya huvatAM yaka bhI rAjasthAnI bhAsA re pracAra khAnI bhI Apa pUro dhyAna diyo / rAjasthAnI sU' ruci rAkhaNiyo jiko AdamI Apare dhyAnameM Aya jAvaM, vo phera AparI nijara mU ole naI huya sakai / rAjasthAnI vidyApIThameM racanApATha rI veLA nATejI sUM pailI bAra paricaya huyo phera jada vidyApITha rI gosThyAM to baMdha huyagI hI, paNa 'rAjasthAna bhAratI' ro aMka svAra racanA devaNa khAtara Adhra marna bAda karyo bhane sameso milyo ke nAhajI jisA vidvAna mhAre kane su kahANI maMgavAve, A ghaNai harakha rI bAta hI ara iNa tara mheM mhArI paiLI sU pailI mhArI rAjasthAnI ara hindI rI dUjI racanAvAM chapa jarUra cukI hI / karaNo ho, to rAjasthAnI vibhAgameM nAjI breka kahANI maMgavAI hai| vara vA bho 'rAjasthAna bhAratI' meM mhAre khAtara rAjasthAnI kahANI 'chattarayA' tyAra karI / uNa iNa sU pailI rI aMka paTanA se ullekha bhI jarUrI lAge / guNaprakAzaka sajjanAlaya meM rAjasthAnIgosThI Rs daurAna mhArI oka racanAmeM haiM - gAMva sUM baina ne lAvaNa khAtara -- 'bAthar3a' sabada ro prayoga karyo / nAhaTojI dhIreM sIka bolyA 'bAthar3a' rI jAgA 'raLI' sabada opato hai / mhaiM uNI bagata sudhAra kara liyo| mane pAla bhI Ayo ke sAyada pailI hI sabadA 1 aratha mAthe itto vicAra naI karato, paNa pache hU~ dhyAna rAkhaNa lAgagyo / nAhajI re sujhAva parcha dekhaNa meM to U Urava hai ke jada vidvAnAM re ghare jAvAM to bAMnaM bolaNa khAtara I phurasata nITha lAghatI dIsai ara bai je bole to bhI isA bhAva batAyAM binA naI raivai ke Agantuka mAthe kiriyAvara kara haiM / paNa nAhaTojI khAlI bolaNa rI phurasata kADha ra I rAjI naI huya jAve, rAjasthAnImeM do Akhara mAMDaNiyAM likhArAM Rs ghare bhI pUga jAvai ara bAMro lekho - jokho dekhe ara teja gata sU likhaNa rI preraNA deva / prasiddha vidvAnAMmeM iNa tare preraNA devaNaALA nAiTojI saMbhavataH akelA I hai| aMka pAzcAtya likhAra bAbata bhI mheM bAMcco ke vai choTe-moTe likhArAM re kAgadAM ro uthaLo pakkAyata devatA; paNa nAhaTaijI jyU ghare nAyara saMbhALaNALA vidvAna Aja taI sUNyAM dekhyA konI | 1 bAraM huyagvo to sAptAhika gosThyAM ro kAma nAhaTaijI Apare abhaya jaina granthAlaya meM gosvAM huIM, jinameM nAharTajI rI A preraNA pherI ghaNI phaladAI huve likhaniyA bhI vicAra meM par3a jAve ke iyAM pola calAyAM sarai na kI opatI racanA jarUra tyAra raMvaNI cAIje ve pUchasI kaI liyo ra likha rahata ho / jada svAmIjI ro sthAnAntaraNa bIkAnera sUM insTITyUTa antargata leya liyo aura barasAM taI upasthita huvaNaALA | sagaLA I koI-na-koI navI racanA lAera suNAvatA / zotha rA vidvAna Amataura sUM hastalikhita granthAM mAthe zodha kareM ara mArca polisa abavA natra grantha vAra kareM nAhaTAjo isa darajaimeM naI AveM hastalikhita graMthA mArca naI paNa bAMrI AparI khoja karaNI jada bhI Apane phalANo grantha upalabdha huvaNa rI saMbhAvanA hai to Apa uNane pAvaNa sArU koI kasara naI rAkhe - AparA AdamI bheje, paiso kharacai ara khuda bhI gAMva gAMva ghUmai / AparI mAnyatAvAM re AdhAra Aparo pramukha kAma to hai mAlama par3e ke phalANI jAgA zodha sArga Apa kaLA rA bhI moTA pArasI sarUpa I Apa sva0 pitAjI seTha zaMkaradAnajI nAhIM rI 324 : agaracaMda nAhaTA abhinandana graMtha kalama kATI jyoDA mhAre jisA kadamakA konI, ara abakai nAhaTojI Avai jitta kIM premI ara himAyatI haiN| iNa kaLA-prema 1 phaLasmRtimeM oka kalA bhavana rI bhI gharapaNA karI hai, Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jiNameM sikkA, mUratyA ara kaLA-kRtiyAM rai sivAya tIna hajAra duralabha citra bheLA kara rAkhyA hai| nAhaTajI Rs iNa kaLAM prema sUkaLA sAgai lagAva rAkhaNiyA loga paricita hai ara prAyaH rojIne koI-na-koI AdamI koI citra yA kaLAkRti leyara Aparai kanai pUrNa I haiN| iNa tara iNa kaLA-bhavana rI zrI vRddhi rA bAraNA bhI khullA hai ara iNameM saMdeha naI ke aka dina Aparo kaLA bhavana bhI granthAlaya jiso baDo AkAra baNAya lesii| dharama, sAhitya ara itihAsa rai kSetrAMmeM Apa jikI amolaka sevA karI hai, uNa ra pratApa Apa kramazaH 'vidyAvAridhi', 'siddhAntAcArya' ara 'itihAsa ratna' jisI raLyiAvaNI upAdhiyAM sa alaMkRta hayA hai tathA nyArai-nyAra kSetrAMmeM Aparo jiko sevA haiM, uNa para hareka mAthai nyAro grantha likhIjaNa rI guMjAyaza hai| iNI tara Apa dvArA racyor3e ara saMpAdita granthA mAtha bhI ghaNe vistAra sU likhyAM pAra pdd'e| AparA nibaMdha bhI saikar3a naI hajArAM rI saMkhyAmeM hai, jiNa saM AparI sAdhanA ro andAjo sahaja hI lAga jaave| mhArai vicAra sa nAhaTejI kanai je sagaLA sU baDo koI cIja hai- to bA hai,-sAdhanA, sAdhanA ara hU~ samajhaM ke je nAhaTai jI nai 'sAdhanAcArya' ro upAdhi je dI jAvatI, to bA saMbhavataH sagalyAM saM besa! opatI laagtii| . iNoM tara nAhaTajI rI anyatra durlabha vizeSatA ro bakhANa bhI karayAM binA raiIjai konI ara bA hai / akrodha rI vRtti / Apa sUM U~cA ara bar3AM kanai sU to sagaLA I loga kharI-khoTI bAta dorI-sorI suNa levai, paNa AparI barAbarI ALa athavA Apa sUnIcI haisiyata ALe sU haLakA bola suNyAM parcha bhI sera ro uthalo savA sera sUnaI devai, isA - 'sthitaprajJa' dharatI mAthai nITha nirAvaLa I lAdhai / bhagavAna nAhaTaijI nai akroSa roM guNa udAratA sU bAMTyo hai ! choTAM rI mUrakhatA bharI cher3achAr3a mAthai bhI Apa ukhar3e konI, muLake-sAyada bhagavAna saM aradAsa karai ke thor3I sAvaLa buddhi deva to ThIka ravai / vyaktigata jIvaNameM AparI kSamA rA darasaNa hubatA I raivai / AparI SaSTipUrti rai avasara mAthai aneka Ayojana huyA, jiNAMmeM bIkAnerai sonagirI cauka ro Ayojana parama vizAla ho| jaThai mhArai sAthyAM nai Dara ho ke upasthiti kAI ThA kittIka hsii| paNa bar3ha to minakha mAyA I konI / iNa sabhA ro sabhApatitva DA0 manohara zarmA ko ara Ayojana bIkAnerI pramukha sAta zaikSaNika, sAhityika va zodha saMsthAvAM rI tarapha sUhayo, jiNAMmeM rAjasthAnI bhAsA samiti; bIkAnera, agraNI hii| nAhaTojI dharmaniSTha vyakti hai| Apa nema sU bhajana-pUjana ArAdhanA krai| dharama re karaDai nemAM ne bhI Apa paalN| udAharaNa sArU jeTha asADha rI garamomeM bhI Apa sUraja AthamyAM pachai jala naI piivai| INa dhArmika sAdhanA ro beLa: bhI saradhAla loga Aparo sAnnidhya-lAbha uThAvai ara siMjhvArI prArthanA Aparai sAgai karayA kr| paNa iNa sAdhanAre bicAlai bho ke koI sAhitya-premI Ayagyo to uNa ro mAMga pailo pUro karaNa ro-pothI yA sujhAva devaNa ro dhyAna pakkAyata rAkhasI / au iNa bAta ro sabata hai ke dharmaniSTha huvaNa rai sAthai sAhitya naiM Apa sarvopari darajo deya rAkhyo hai| . mhArA keI sAhityakAra bhAI to savAla uThAvai navI ara purANI pIDhI rai saMgharSa ro, paNa nAhaTajI nai hamesA iNa bAta ro phikara raiyo hai ke sAhityakArA rI navI pIDhI tyAra huI konii| je koi kadamakALa aka-do oLyAM mAMDa dai to uNa skI havaNI jANI konii| iNa kAraNa jaThe bhI nAhajI nai thor3asIka vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 325 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratibhA rA darasaNa huvai uNa ne Age lAvaNa rI ceSTA kre| sva0 giradhArI siMhajI par3ihAra jadapI rAjasthAnI meM ghaNA barasAM saM oSThakhIjatAko hA nI, paNa jada bai akAoka Age AyA, to jhaTa bAMro nAMva 'bAMThiyA puraskAra' sArU sAmane Ayagyo / 2 dUje seThAM sArU jyU iSTa rupiyo hai; nAiTajI roM iSTa sAhitya hai| bIkAnera rI jeTha asADa rI garamI meM the-mheM baiThA aLasAvaNa lAga jAsa ara tAvar3ameM ADA huvara tIna-vyAra ghaMTA maje sU gamAya desA paNa ( bagata gamAvaNo nAhaTojI sokhyA I konI) mausama ro iNAM mArca asara konI saradI 1 Dara sUM baigA vichAvaNa meM bar3e konI to garamI ra kAraNa udAsyAM ne nUMto deve konI jiko AdamI isa tare athaka gati sUM sAhitya re sAgarameM DUbayAM lagAvato I reve, vo pakkAyata sAgara taLa sUM ghaNamolA ratana kADhara lAvai ara tIra mArca Umor3A anubhavI ara vidvAna cakarAyor3A huve jyU dekhatA vai / 'varaMveti caraiveti'cAlatA vo, cAlatA raivo iNa sUtra ne nAhajI Apare sAmaneM rAkhyo huve jyU mALama pdd'eN| phera veM UMca AsaNa rA adhikArI kiyA naI varNa ? , ghaNI vAra dekhaNa meM AI hai ke AchAAchA nikhAra bhI maMca mArca ubhara AparA vicAra sAvaLe / jAhira kara sakai konI, kAraNa vaktRtA bhI to khuda oka kaLA hai A kaLA bhI kiNImeM Izvara datta I hubai, jarUrI konI / jikA loga sarUmeM maMca mAthai, UMbhatAM I dhujaNa lAga jAvai, yAda kar3I yA ghoTyor3I bAtAM akadama bhUla jAve ara jikAM rI AMkhyAM Age jamIna ghUmatI lAge, ve I sAgI loga abhyAsa karatAM karatAM dhar3alle sU bhASaNa devaNa lAga jaave| mAhajI bhI Apare jIvaNameM sAhityika jJAna re sAga-sA bhASaNa kalA se kramika vikAsa ko hai, bhara Aja to AparI zailI ittI manabhAvaNI hai ke aneka vizvavidyAlayAM rI tarapha sUM Apare kanai bhASaNa sAha nimantraNa AvatA I re hai / iNa saMbaMdha nAhIMjI rI kaLakattA-yAtrA rI caracA bhI karIja sake hai| baThe oka sArvajanika sabhAmeM Apa rAjasthAnI bhASA bAbata paricayAtmaka bhASaNa diyo jiNa sUM prabhAvita huyanai sva0 seTha sohanalAlajI dUgar3a uNI bagata pA~ca hajAra rupiyAM ro ceka rAjasthAnI rI pothyAM chapAvaNa sArU bheMTa kara diyo / uNI rakama sU mhArI pocI 'sabar3akA' vyAsajI rI 'ikkevALI' ara DA0 jayazaMkara devazaMkara jI rI 'prakRti se varSA jJAna' do bhAgAMmeM chapI / - rAjasthAna bhAsA pracAra sabhA, jayapura ( parIkSA vibhAga, sArU 'rAjasthAnI sAhitya vAcaspati rI upAdhi ro prAvadhAna hai| ka jA sake hai, jikAM rI sAhitya, itihAsa, saMskRti Adi bhAsA pracAra sabhA rI tarapha sUM julAI 1971 meM aMka virATa Ama sabhA huI jinameM rAjasthAnI ra tIna vidvAnA ne 'rAjasthAnI sAhitya vAcaspati' rI upAdhi sUM sammAnita karyA meM hai sarva zrI agaracaMdajI nAhaTo, muralIdharajI vyAsa, 'rAjasthAnI' ara sItArAmajI lALasa / bIkAnera ) raM pAThyakrama meM zodha re chAtrAM iNa upAdhi su vai vidvAna bhI sammAnita kSetrAMmeM nAmajAdIka sevA giNIjatI huveM / navI pIr3hI rA kaivAvANiyAM ke I loga choTA mhAMle ke purAnI pIr3hI rA loga khAlI bodI pothyA sU' mAgho lagAvatA reyA, iNa re sivAya vAM rAjasthAnI se koI sevA naI karI iNa saMdarbha A bAta bhulaNajoga konI ke rAjasthAnI ne jikI sAhityika bhASA re rUpameM mAnyatA milI hai, uNaro sebaro ApAne prAcIna sAhitya re mArca I bAMdhaNo cAije navo sAhitya hAla ittI pracura mAtrA meM likhIyo konI ke ApAM chAtI tANara ubha jAvAM prAcIna sAhitya meM jikA sAdhaka ara tapasI prakAzameM lAyA hai, bAMre mAMya nAjI ro pramukha sthAna hai| iNa kAraNa rAjasthAnI rI sAhityika mAnyatA sArU ApAM prAcIna 326 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhakAM-kaviyAM ro jiyAM AbhAra mAnAM, biyAM zodha vidvAnAM sArU bhI AbhArI huvaNo jarUrI hai / lokameM prasiddha hai - bhIMtar3A par3a jAve, paNa gItar3A raiya jAvai / ThIka hai, gItar3A raMya jAve, paNa gItar3AM rI pothyAM bhI par3I-par3I domakAM ro bhojana baNaNa lAga jAvai / ara jikA zramazIla sAdhaka A pothyA ro richapAla kareM, bhUlyai bisa likhArAM kaviyAM ne pAchA prakAzameM lAveM, be ApArI dhaNI ghaNI saradhA rA pAtra hai / iNa pAtratAmeM nAiTejI ro nAMva nizcita rUpa sUM agraNI hai / bIkAnera ara rAjasthAna praveza I naI Akhai desa khAtara A gorabaM rI bAta hai ke nATaMjI jisA vidvAna Aja ApAM re bicALe hai ara uNAM ro SaSTipUrti mAthai cyArUmera sU uNAM rai abhinandana sArU zubhakAmanA saMdeza AvaiM ara aka abhinandana graMtha ApAM uNAMne bheTa karAM / bhagavAna sU prArthanA hai maiM nAhaTaeNjI ne sarvathA sukhI rAkhai tAki bai sAhitya sAdhanAmeM avAra jyU I dattacitta huyor3A rai ara mAM rAjasthAnI ara Akhe deza rI sAMgopAMga sevA karatA reMveM / smRti paTalapara tairate zrI nAhaTAjI zrI donadayAla ojhA maiM jaba bhI merepara anukaMpA rakhane aura mArga darzana denevAle sAhityakAroMko smaraNa karatA hU~ to sarvaprathama zrI agaracanda nAhaTAke darzana karatA huuN| zrI nAhaTAjI ko 'sAhitya ratna' kI parIkSAse pUrva maiM nahIM jAnatA thA / hA~ unake uddharaNoMkA prayoga avazya sthAna-sthAna para kiyA karatA thA / jaba mujhe 'rAjanIti ratna' karanekA avasara milA aura pustakeM lene guruvara zrI akSayacaMdrajI zarmAke sAtha 'abhaya jaina graMthAlaya pahuMcA to vahA~ zrI agaracaMdajI nAhaTA baniyAna pahane, pAlathI lagAye kucha kitAboMko dekha rahe the / unake caturdik kitAboM-patroM aura hastalikhita graMthoMke Dhera the / maiM samajha gayA ki zrI nAhaTAjI yahI hai / maiMne praNAma kiyA aura zrI zarmAjIne merA paricaya karAte hue kahA- ye dInadayAla ojhA haiM, hamAre bhAratIya vidyAmaMdira ke chAtra haiM, inheM pustakoMkI jarUrata ho to Apa mere nAmase de denA / itanA saba kucha suna leneke uparAnta zrI nAhaTAjIne parIkSA ho rahI hai para unhoMne mujhe kahA~ke ho, kahA~ kAma kitAbeM cAhie tho nAma pUcha-pUchakara mujhe lA dI aura apane dene ko kahA / merI ora dhyAnase dekhA / mujhe lagA Aja karate ho Adi prazna pUche aura uThakara jo rajisTarameM likhane aura hastAkSara kara maiMne jaba yaha kahA ki maiM jaisalamerakA hU~ to unhoMne turanta hI kahA ki tumheM to jaisalamera para likhanA caahie| maiM una dinoM lekhanakI ora pravRtta nahIM huA thA, ataH maiMne kahA- kyA likhUM, kisapara likhU N ? bar3e sahaja bhAvase uttara dete hue kahA - tuma jaisalamera ke ho aura yaha kahate ho kisa para likhUM / vahA~ to eka-eka patthara, eka-eka gIta, eka- eka kathA, eka-eka bhavana para bIsoM lekha likhe jA sakate / tuma lokagItoM aura loka kathAoMpara likha lAvo / aura kucha na ho sake to jaisalamerI bolImeM hI likha lAnA maiM chapavA dU~gA / vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 327 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM dUsare dina do racanAe~ lekara zrI nAhaTAjIke pAsa pahu~cA / unhoMne mujhe par3hakara sunAne ko kahA / jaise hI maiMne racanAe~ par3hakara sunAI unhoMne turanta hI kahA-bar3A acchA likhA hai aura likho maiM chapA dU~gA / kucha dinoM pazcAt merI ve racanAe~ 'maru bhAratI' (pilAnI ) meM chapIM / una mudrita racanAoMko Aja jaba bhI yAda karatA hU~ to mujhe aisA lagatA hai jaise zrI nAhaTAjI lekhanakI nirantara preraNA dete jA rahe haiM ki tuma likho / isa ghaTanA ke pazcAt zrI nAhaTAjIse saMbaMdha uttarottara gahare hote rahe aura maiM vahA~ baiThakara likhane, par3hane aura noTa lene kA kArya karatA rahA / mujhe hastalikhita graMtha par3hane nahIM Ate the| kaI akSara bar3e aTapaTe likhe hote the / zrInAhaTAjIne isa samasta bAdhAoMse samaya samayapara sahAyatA dekara pAra kiyA / pariNAma yaha huA ki maiM anUpa saMskRta lAibrerI aura anyAnya graMthAgAroMke prAcIna graMtha par3hane hI nahIM lagA apitu . unheM saMgraha bhI karane lagA / Aja bhI koI prAcIna hastalikhita prati par3hane baiThatA hU~ to una dinoMkI samasta bAteM A~khoM Age A khar3I hotI haiM / bar3hate hue isa saMparkakA eka aura supariNAma nikalA / vaha yaha thA ki maiMne sArdUla rAjasthAnI insTITyUTakI sadasyatAkA Avedana patra diyA thA / una dinoM zrI nAhaTAjI insTITyUTa ke adhyakSa the / unhoMne eka lekha likha lAnekA khaa| maiMne eka sundara lekha taiyAra kiyA aura use par3hakara eka goSThI meM sunaayaa| isa bIca mere kaI lekha vibhinna patroMke dvArA prakAza meM A cuke the / zrI nAhaTAjIne mujhe insTITyUTakA sadasya hI nahIM banAyA apitu sAhitya pariSad kA bhI sadasya banA diyA / Aja bhI jaba kabhI insTITyUTa jAtA hU~ to ve dina smaraNa Ae binA nahIM rahate / nATAjI saujanyakI to mUrti haiM / jaba kabhI mere yogya kArya dekhA athavA koI bAharakA vyakti bhI milane A gayA aura use merI sahAyatAko AvazyakatA jJAta huI to turanta nAhaTAjIne bulavAkara usa vyakti vizeSase milAkara sadA Age lAnekI koziza kI / yaha mata karo kucha sAhitya vaise to sabhI milane julane vAle hote haiM, parantu nirantara sAhitya sAdhanAkI ora prerita karanevAle birale hI hote haiM / Aja bhI kaI mahInoMmeM kucha nahIM likhA jAtA to turanta bulAkara yahI kahate haiM-kyoM bhAI ! likhanA kyoM baMda kara diyA ? kyA kitAbeM nahIM yA Alasya meM baiThe haiM ? sevA karo / samaya jo jA rahA hai, vaha lauTa kara AnekA nahIM / abhI to yuvaka ho / mehanata karo / jaba bhI koI racanA kisI patrameM sthAna pAtI hai to mujhe usa prathama zramakA smaraNa ho AtA hai jo zrInAhaTAjIkI pAvana preraNAse prAraMbha kiyA thA / pratyekapara sneha vRSTi karanA to unakA svabhAva sA ho gayA hai: nikaTakA saMparka hone para maiM prAyaH abhaya jaina graMthAlaya jo zro nAhaTAjIkA nijI pustakAlaya hai aura jisameM 40 hajAra ke karIba hastalikhita grantha haiM, jAtA to vahAM nita nUtana sAmagrIke darzana hote / zrInAhaTAjI sadaiva jaisalamera para likhaneke lie anuprANita karate rahate / phalasvarUpa maiMne jaisalamera para eka pustaka likhanekA nirNaya kiyA : jaba maiMne 'jaisala - mera digdarzana' likhanA prArambha ho kiyA thA to aneka kaThinAiyA~ A upasthita huI / parantu zronAhaTAjIne una kaThinAiyoM ko apane jJAnaloka evaM satyaparAyaNatA dvArA dUra kiyA aura paga paga para mujhe atyadhika vAtsalya bhAvase mArgadarzana diyaa| Aja jaba bhI maiM 'jaisalamera digdarzana' ko dekhatA hU~ to mujhe be samasta ghaTanAeM eka sAtha smaraNa ho AtI haiM / 328 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrInAhaTAjIko pratyeka vidvAnase kArya karavAmekI anokhI sUjha hai| ve jitane jJAnI, guNI aura marmajJa haiM utane hI vyavahAra kuzala bhii| apane sadvyavahAra dvArA pratyekakA hRdaya jIta lete haiN| maiM pichale 15-20 varSoMse unake saMparkameM hU~ parantu maiMne unheM kabhI krodhita athavA asaMtulita nahIM dekhaa| jIvanameM unheM kaI aise zodha kArya karanevAle naye-purAne sabhI vidvAn mile, jinhoMne sAmagrI lekara athavA zrInAhaTAjIse apanA svArtha siddha karake phira mu~ha hI nahIM dikhalAyA aise vyaktiyoMke prati bhI unake mAnasameM sadA sadbhAvanA hI banI rhii| Azcarya to isa bAtakA hai ki ve jaba bhI lauTakara nAhaTAjIke pAsa Aye to unhoMne usI sneha bhAvase bAtacIta hI nahIM kI apitu use hara saMkaTase ubaaraa| yaha hai zrInAhaTAjIke hRdayakI pavitratA aura sAttvika bhaavnaa| Ajake isa bhautika yugameM aise birale hI pAvana hRdaya mAnava dikhAI dete haiN| zrInAhaTAjI bahumukhI pratibhAke dhanI haiM / itihAsa, kalA, purAtattva, loka sAhitya, prAcIna sAhitya Adi sabhI viSayoMpara gaveSaNAtmaka kArya karanA unakA svabhAva sA ho gayA hai| maiM jaba bhI jaisalamera jAtA haiM sadaiva Apa kucha-na-kucha sAmagrI ma~gAte hI rahate haiN| eka bAra mujhe yAda hai Apane 'kaeNDiyAke' se patthara ma~gavAe jo vahA~ viziSTa AkAroMmeM upalabdha hote haiN| jaba ve patthara maiMne nAhaTAjIko lA diye to ve baDe e| unhoMne bar3e madhura svaroMmeM kahA-Aja Apane merA kArya kiyaa| mujhe bar3A Azcarya huA ki jaisalamerameM ina pattharoMkA koI malya nahIM hai parantu zrInAhaTAjIne apane kalA bhavanameM inheM kitane acche DhaMgale saMbhAla kara rakhA hai| isI taraha Apake kalA bhavanameM citra-paTTikAe~, citrapaTa, anya kalApUrNa vastue~, alabhya citra-sacitra grantha na jAne kitanI sAmagro Apake pAsa ekatrita hai yaha saba saMgraha-bhAvanA zrI nAhaTAjIkI kalApriyatAkA paricaya detI hai / kAsa aise kalAnurAgI rAjasthAnake pratyeka bhAgameM hote to pratyeka sthAnakI kalApUrNa sAmagrI Aja jisa rUpameM naSTa ho rahI hai, nahIM hotI / nAhaTAjIkI sabase bar3I vizeSatA milana kI hai| jaba bhI bIkAnera rahate haiM aura adhika dinoM taka koI sAhityakAra athavA lekhaka nahIM mila pAte to ve sIdhe unake ghara cale jAte haiM aura kuzalAdi pUchaneke uparAnta bar3e sahaja bhAva aura madhura upAlaMbha dete hue kahate haiM kyoM, ina dinoM dikhAI nahIM diye? kyA likha rahe ho Adi Adi praznoMkI jhar3I laga jAtI hai| vaha AzcaryameM DUbA yahI kahatA hai koI kAma ho gayA Adi / isa sneha bhAvako jaba gaharAIse dekhA jAya to pratIta hotA hai ki ve kitane sahRdaya aura choTe bar3eke bheda-bhAvase pare haiN| unake dilameM jo likha rahA hai vaha lekhaka hai aura Aja nahIM to kala vikAsako ora bddh'egaa| ataH use hara dizAmeM protsAhana milanA caahie| agara protsAhana pUrA nahIM milA to yaha vikasita honevAlA puSpa apane yauvanase pUrva hI murajhA jaayegaa| sAhitya jagatkI kitanI bar3I kSati hogii| ataH nita naI paudha taiyAra karanA, unheM samucita sahAyatA evaM mArgadarzana denA unakA svabhAva sA ho gayA hai| rAjasthAnI bhASA sAhitya, saMskRti aura purAtattvake Apa anyatama anurAgI haiN| jahA~ kahIM bhI rAjasthAnIkI carcA hotI hai, ve sadaiva Age rahate haiN| hRdayameM apanI mAtRbhASAke prati jo sahaja anurAga honA cAhie vaha zrI nAhaTAjoke pAvana hRdayameM avasthita hai| aura yahI kAraNa hai ki ve rAjasthAnIke utthAnake lie dina-rAta prayatna karate rahate haiN| isa dizAmeM unake prayatna lekhoM Adike rUpameM hI nahIM vyaktitaH bhA sarAhanIya evaM abhinandanAya haiN| agara aise hI rAjasthAnI bhASAke hRdayase anurAgI dasa-bIsa 42 vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 329 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI ho jAyeM to rAjasthAnI kI pratiSThA apanI carama sImApara pahu~ca sakatI hai aura use apanA ucita sthAna sahaja bhAvase prApta ho sakatA hai / zrI nAhaTAjIkI aneka vizeSatAe~ haiM una vizeSatAoMkA jisa kisIne ucita lAbha liyA ve vAstavameM dhanya ho gaye / zrI nAhaTAjI apane Apa meM eka saMdarbha pustakAlayakI taraha jJAna rAziko saMjoye hue haiN| jaba bhI kabhI kisI viSaya meM pUcha-tAcha karanI ho to prazna karate ho turanta uttara taiyAra hai / Ajase zatAdhika varSoM pUrvakI sAmagrI kahA~ milegI kisa bhaNDArameM hai - Apako bhalI bhA~ti smaraNa hai| yahI kAraNa hai ki bhArata ke vibhinna bhAgoMse Apake pAsa nirantara zodha chAtra Ate haiM aura lAbhAnvita hote haiM / rAjasthAnI kavayitriyoM para kArya karate samaya Apane jo sahAyatA mujhe dI, vaha Aja bhI smaraNa hai / agara ApakA ucita mArgadarzana na milA hotA to saMbhavataH merA yaha kArya apUrNa hI raha jAtA / ekake bAda eka nirantara Ate gaMgA-sA pavitra, himAlaya sA dhyeya hai- nirantara kArya karate zrI nAhaTAjIke pAvana prasaMgoMko jaba bhI smaraNa karatA hU~ to ve rahate haiM / vastutaH ve eka sahRdaya aura sacce sAhityakAra haiM jinakA hRdaya sudRr3ha aura nirjhara sA amRta vRSTi karane vAlA hai| unakA eka hI raho / calate rho| svayaM kAma ApakA paricaya degaa| vaha ghara para jAkara ApakI bhAvanAoMko sunaayegaa| nAhaTAjIkI ye pAvana preraNA Aja bhI mujhe anuprANita karatI hai aura jaba bhI maiM unake pAsa AtA hU~ to sAmagrI chandakA granthoMse jJAna sIkhane ke sAtha-sAtha unake vyaktitvase bhI bahuta kucha prApta karatA hU~ / Apake pAsa bhArata ke vibhinna kSetroMse aneka patra pratidina Ate haiM / parantu Apa kisI bhI patrakA uttara diye binA nahIM rhte| isI taraha cAhe koI choTA patra ho yA bar3A Apa use lekha avazya dete haiM / granthoMkI sundara preraNAprada, sammati denA, AzIrvacana likhanA bhI ApakA eka svabhAva-sA ho gayA hai| jaba maiMne apane vibhinna granthoM para sammatiyA~ cAhIM to Apane bar3I sahRdayatAse unapara preraNAprada samma tiyA~ likhakara protsAhita kiyA / zrI nATAjIke ve raMga-biraMge citra jaba bhI smRti paTala para tairate ubharate haiM to sahaja bhAvase eka sahRdaya sAhityakAra ke darzana hote haiM jise dekhakara hRdaya gadgad hone lagatA hai aura sira caraNoMmeM zuka jAtA hai| aise vareNya puruSako merA bhI namana / zraddhaya nAhaTAjIse bheMTa DaoN0 brajanArAyaNa purohita jUna san 1958 kI bAta hai| subahake karIba sAr3he AThakA samaya rahA hogaa| maiM zrI abhayajaina graMthAlayake kamare meM gyaa| maiMne cAroM ora dRSTipAta kiyA to pustakoM va patroMke atirikta bahutase 'baste' bhI rakhe hue naz2ara Aye / cAroM ora dekhane lagA / pUrNataH zAnta vAtAvaraNa meM nistabdhatAko AghAta pahu~cAnevAlA vahAM koI nahIM thA / maiM 'kisI ke AnekI pratIkSA karane lagA aura socane lagA ki binA kisI pustakAdhyakSa ke yaha granthAlaya khulA kaise ? parantu merA kautUhala kucha hI kSaNoMmeM zAnta ho gyaa| jaba eka-do paloM ke antarase 330 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI do vyakti kamaremeM praviSTa hae / eka vyaktike pAsake kamarekI pustakoMko TaTolakara kucha grantha hAthameM lekara AyA, jo apa-TU-DeTa thaa| dUsare hI pala eka sajjanane jUtI kholakara kamare meM praveza kiyaa| UMcI-UMcI pagar3I, zveta koTa va dhotI pahane hue aura galemeM sapheda dupaTTA dhAraNa kiye hue the ve / unnata lalATa, gaThe hue badana va saumya svarUpa vAle una mahAnubhAvane dhIrese pUchA "kahiye kahA~se Aye haiM ?" maiMne kahA, "yahIM ( vIkAnera ) se / mujhe zrI agaracandajI ke darzana karane haiN| ve bole-"risarca karate haiM ?" maiMne kahA--"jI hA~, isI silasile meM unase kucha nivedana karanA hai / ve kabataka A jAveMge ?" unhoMne muskarAkara kahA-"hAM, to pharamAiye na / " majhe vastu-sthiti ko samajhate dera nahIM lgii| apanI jheMpa miTAte hue maiMne kahA--"kSamA kIjie. yaha merA hI kasUra hai ki isI zaharameM rahate hue bhI maiM Apake darzanoMse vaJcita rahA maiM ............" maiM kucha aura kahanA cAhatA thA para unhoMne mere zodhake 'viSaya' ke viSaya meM puuchaa| maiMne viSaya batalAyA aura Avazyaka sAmagrI va nirdezanake lie nivedana kiyaa| maiM jhijhaka rahA thA ki abhI taka aparicita honeke kAraNa mujhe sahayoga milegA yA nahIM ? sAmagrI prApta karane meM bAdhAoMko nivAraNa karane heta maiMne nivedana kiyA--"yadi pustakoM Adike lie kisI jAminakI AvazyakatA ho to maiM zraddheya zAstrIjI AdaraNIya vidyAdharajI zAstrI vidyAvAcaspati) athavA zradveya svAmI jI ( vidyAmahodadhi zrI narottamadAsajI svAmI )se likhavA kara lA sakatA huuN| aura mere bar3e bhAI sAhaba paM0 lakSmInArAyaNajI purohita eDavokeTase paricita hI hoMge?" hA~-hA~ maiM paNDita jI se paricita hUM aura hamAre gharU sambandha hai sabhI se| para apane yahAM siphAriza kI AvazyakatA nahIM hai / siphAriza itanI hai ki Apa risarca karate haiM ?' maiM zraddhAse nata ho gayA aura gadagad hokara unakI ora dekhane lgaa| para ve to eka AlamArIko TaTola rahe the / maiM kucha kahane hI vAlA thA ki unhoMne mere samakSa do grantha lAkara rakha diye aura kahane lage"abhI inheM dekha lIjie, phira yathAsambhava sAmagrI juTAne meM jo bhI sahayoga apekSita hogA, milegaa|" itanA kahakara eka rajisTara meM merA nAma va patA ( mujhe pachakara ) likha liyA tathA donoM grantha mere khAtemeM likhakara mujhe ghara le jAneke lie de diye| maiMne jhijhakate hue pUchA--"ye grantha kitane dinoM taka rakha sakatA hai?" "Avazyaka sAmagrI noTa karake lauTA dIjie / pastakoMko apanI samajheM / " "pastakoMko apanI samajheMkA bhAva maiM samajha gayA aura nAhaTAjIke manakI vedanAko bhI tAr3a gyaa| vahA~ paDI haI kucha pustakoMkI dazA dekhakara jJAta huA ki inakA posTa-mArTama nahIM to 'Aparezana' avazya ho gayA hai / astu / nAhaTAjIne eka bAta aura khii| unhoMne kahA-"Apake bhAI sAhaba se hamArA purAnA paricaya hai para mere lie ApakA itanA paricaya kAphI hai ki Apa 'zodhArthI' haiN|" isa prathama darzanase hI maiM itanA Azvasta huA ki apanI saphalatAkI maMjila taka nirbAdha pahu~canekA vizvAsa kara liyaa| maiMne eka grantha ( vikrama smRti grantha )ko TaTolA jisameM zraddheya nAhaTAjIkA eka zodhapUrNa 1. vikramAditya evaM tatsambandhI sAhitya / vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 331 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nibandha thaa| dUsare granthameM bhI abhIpsita sAmagrI thii| maiMne usa nibandhameM varNita sAmagrI ( racanAoM kI upalabdhike lie pUchA to itanA hI uttara milA ki Apa pahale ina nibandhoMko par3ha lIjiye aura 'rUparekhA' banAkara vizvavidyAlayase svIkRti prApta kara lIjiye / maiMne 'rUparekhA' banAne meM sarvAdhika upayoga nAhaTAjI ke usa nibandhakA hI kiyA aura 'prabandha' likhane meM abhaya jaina granthAlayameM surakSita adhikAMza hastalikhita pratiyoM kA / nAhaTAjI kI mahatI kRpA se hI anyatra surakSita 'baste' bhI mujhe dekhane ko mila sake / anyathA una 'bastoM ke darzana karanA mere lie saMbhava nahIM hote| nAhaTAjI ke isa nibandha jaise na mAlUma kitane anya nibandha hoMge jo mere jaise upAdhi prApta karanekI icchA rakhanevAloMke lie AdhAra bane hoM ! astu / nAhaTAjIko namaskAra karake maiM vahA~se ravAnA huaa| maiM prasanna thA aura nAhaTAjIko una granthoMko vizeSa sAvadhAnI se thailemeM DAlakara le jA rahA thaa| usa dina maiMne unase preraNA lete hue socA ki zodha kArya kevala upAdhi-prAptike lie hI nahIM honA cAhie aura na hI dUdhameM pAnI milane vAlI pravRtti hI apanAI jAnI caahie| pustakoMpara dayAbhAva rakhanekI sIkha bhI nAhaTAjIne atyanta madhura DhaMgase dii| unakI sIkha sahI hai kyoMki pusta koMke sAtha karatA karanese ve rugNa hokara ruSTa ho jAtI haiN| - 'rUparekhA taiyAra karake nAhaTAjI ko dikhlaaii| unhoMne eka-Adha sthAna para sujhAva dekara use pasanda kiyaa| phira maiM unake 'granthAlaya meM Ane jAne lagA aura Avazyaka ( mudrita va hastalikhita-grantha ) ghara lAne lagA / itanI suvidhA prApta karake maiM kRtakRtya ho gyaa| ___ nAhaTAjIkI kArya-kuzalatAko dekhakara maiM Azcaryacakita hotA rahatA huuN| jaba bhI jAtA hU~, unheM granthoMkI DheriyoM ke bIca AsIna dekhatA hai / ve samaya ko vyartha khonA to zAyada sIkhe hI nahIM haiN| hara-samaya par3hate-likhate rahanA tathA apane nitya kArya ghar3Iko suMiyoMke AdhArapara karanA / niyamase patra likhanA yA likhAnA bhI unake kAryakramakA eka Avazyaka aMga hai| nitya AnevAlI 'DAka'ko dekhakara pratIta hotA hai mAnoM kisI 'sarakArI kAryAlaya meM Ane vAlI 'DAka' ho / manuSyakA mastiSka ArAma bhI cAhatA hai para nAhaTAjIkA mastiSka caubIsa ghaNToMkI avadhimeM 14 se 16 ghanToMtaka kAryarata rahatA hai / maiMne unheM granthAlayameM sote hue yA ArAma karate hue dekhA hI nhiiN| 'kAma se kAma karate rahanA hI unakA abhyAsa ho gayA hai| na kabhI 'gappa-zappa' karate haiM aura na kisI prakAra kI vyarthakI bAta hii| zanivAra-ravivArake dina 'granthAlaya' meM sAhitya-goSThIkA Ayojana niyamita rUpase kiyA jAtA rahA hai| nAhaTAjI va ATha-dasa anya vyakti ekatra hokara sAhitya-carcA karate haiM aura naye lekhakoMko prerita karate haiM kucha likhaneke lie / saptAhameM jo bhI vizeSa racanA kI jAtI hai use vahA~ sunAI jAtI hai aura phira Avazyaka carcA hotI hai usa racanAke vissymeN| isa prakArakI paricarcA eka dina ho rahI thii| maiMne nAhaTAjIse eka viSaya batalAyA jise maiMne dUsarI bAra pI-eca. DI. kI upAdhike lie zodha-prabandha likhaneke lie cunA thaa| unhoMne usa viSayase sambandhita bahutase granthoMkA vivaraNa ullekha tatkAla batalA diyaa| maiM vismita thA ki itanI smaraNa zakti, itanA adhyayana aura itanI kartavyaniSThA kitane adhyayanazIlatAkA 1. terApanthI jaina zvetAmbara sampradAyakA rAjasthAnI aura hindI sAhitya / 332 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariNAma hogA / aura isase bar3hakara maiM unakI udAratA dekhakara daMga thA ki 'terApantha' ke itara sampradAyake anuyAyI hone para bhI unameM saMkIrNatAkA kahIM bhI lezamAtra nahIM hai| nAhaTAjIke samparkameM jo vyakti Ate haiM ve unakI sahaja sahayoga denekI udAra vRtti, sAdagIse jIvana yApana karanekI pravRtti, vijJApanase aruci, mithyA ADambarase virakti, tathA AtmIyatAkI bhAvanAse prabhAvita hue binA nahIM raha sakate / apane paricita kisI choTe yA mahAn vyaktike yahA~ khuzI yA gamIke avasara para jAne meM ve saMkoca nahIM krte| unake vyavahArameM niSkapaTa bhAva sarvadA dekhaneko milatA hai| ___antameM kRtajJatA pUrvaka itanA hI kahanA paryApta samajhatA hU~ ki nAhaTAjIke jisa snehakA bhAjana maiM bana sakA hU~ basa mere lie gauravakI bAta hai| aise mahAn vyaktittvakI ahaituka kRpAkA dhyAna Ate hI sira zraddhAse nata ho jAtA hai| manameM sadaiva kAmanA rahatI hai ki zraddheya nAhaTAjI ciraMjIvI hoM tathA sAhityika zodha-sAdhanAmeM rata rahakara mA~ bhAratIke akSaya bhaNDArako alabhya ratnoMse alaMkRta karate rheN| vayovRddha, tapovRddha evaM jJAnavRddha zrI nAhaTAjI zrI jayazaMkara devazaMkara zarmA zrI agaracandajI nAhaTA jaise pratibhAsampanna vyaktika liye likhanA sUryako dIpakase dikhAneke samAna hai| Apake sAnnidhyameM rahakara anekoMne sAhitya-sAdhanA kI hai aura zodha-kArya kiyA hai| aise vyaktike sambandhameM kyA likhA jAya, yaha eka jaTila kArya hai| mere bIkAnera Agamanake pazcAta rAjasthAnIke sAdhaka zrI muralIdharajI vyAsake mAdhyamase maiM Apake samparka meM aayaa| yadi maiM nahIM bhUlatA hU~ to yaha rAjasthAnI sAhityakI eka mITiMgakA avasara thA / ApakI sAdagI, sAhitya-sAdhanA aura mitavyayatAkA jyoM-jyoM mujhe patA lagA, merI ApakI ora zraddhA bar3hane lgii| Apa milanasAra, nirabhimAnI evaM itihAsake prAcIna vRttoMke prakANDa vidvAn haiM / ApameM rAjasthAnIke prati agAdha prema hai aura Apa sadaiva isa prayatnameM rahate haiM ki Adhunika zikSA prApta vyakti bhI rAjasthAnI bhASAkI ora AkarSita hoN| preraNA dene, sAdhana juTA dene meM ApakA sahayoga sadaiva hara ekako milatA rahA hai aura AzA hai bhaviSyameM bhI milatA rhegaa| sAhitya evaM purAtattva-sAmagrIkI khoja karanA aura use prApta karanA sadaiva ApakA lakSya rahA hai, jisakA pratyakSa pramANa Apa dvArA saMcAlita 'abhaya jaina granthAlaya, bIkAnera' hai| yadyapi isa saMsthAkA nAma jaina granthAlaya hai kintu isameM jainetara sAhitya bhI pracura mAtrAmeM upalabdha hai| yaha to mAnanA hI hogA ki jaina sAdhuoM dvArA prAcIna kAlameM sAhitya-sevA pracura mAtrAmeM huI aura unakA saMgraha bhI jaina vidvAna evaM jaina saMsthAoM dvArA huA hai| isalie abhaya granthAlayake sthAna para abhaya jaina granthAlaya nAma upayukta hI hai| maiM cikitsA kSetrameM kArya kara rahA hai kintu sAhitya-sAdhanAkI ora bhI ruci rakhatA huuN| zrI nAhaTAjI dvArA merI ruciko protsAhana milatA rahA aura sAtha-hI-sAtha tadanukUla sAmagrI bhii| yahI kAraNa hai ki vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 333 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM isa dizAmeM yatkicita kArya kara skaa| Apa hI kI preraNA evaM parAmarzake AdhArapara maiM 'prakRtise varSA jJAna' kA pUrvArddha aura uttarArddha taiyAra kara skaa| Apane isake prakAzanakI vyavasthA kii| maiM ApakI isa kRpAke lie pUrNa AbhArI huuN| yaha merA saubhAgya hai ki isa avasara para maiM apanI orase Apako zraddhA-sumana prastuta kara rahA huuN| aise manISI-vidvAnakA sAnnidhya jisa kisIko prApta hogA, vaha nihAla ho jaayegaa| prabhu Apako zatAyuH kareM aura Apake svAsthyako rakSA kareM tAki Apa dvArA nirantara sAhitya-sAdhanA hotI rahe aura mAM rAjasthAnIkA bhaNDAra bharA jAtA rahe / vande mahApuruSa ! te kamanIya kIrtim DaoN0 IzvarAnanda zarmA zAstrI, ema. e., pI-eca. DI. uttuMga zikhara mAravAr3I pagar3I, oThoM para saghana pIna balakhAneko utsuka mUche, nirmala netroMmeM sarala painI dRSTi, mukhAkRta para zAlInatA aura sajjanatAkI yugmadhArA, gatimeM gaurava, banda galekA koTa, usapara par3A uttarIya mAravAr3I dhotI aura sAdhAraNa upAnat-yaha vyakti tva hai usa mahApuruSakA-zrI agaracanda nAhaTAkA jo saikatAvRtadharA marudharAmeM jJAnagaMgA pravahaNa kara rahA hai, zodhasAgaratitISuoMko setu banakara pAra utAra rahA hai aura jJAnAmRta bhojanase aharniza chakA rahaneke kAraNa kAlagAla vilupta sarasvatIko samuddhRta kara rahA hai| maiMne zrI nAhaTAjI ke liye zraddhAke jisa bIjako kabhI mAnasadharA para anAyAsa boyA thA; vaha unake prabhAvaka, nizchala AtmIyatA bhare sarala vyaktitvake jIvanadAnase aMkurita, puSpita aura phalita hotA gayA aura aba usakA phala madhura to hai hI, Anandaprada bhI hai| bAta kucha varSa pUrvakI hai| maiM zodhaguru aura zodha viSayake anveSaNameM lagA huA thaa| varSa para varSa bIta gaye, na zodhaguru hI milA aura na viSaya hii| kahate haiM, bAraha varSoMke bAda ghureke dina bhI badalate haiM aura mere bhI badale / Anana phAnanameM zodhaguru mila gaye aura zrI nAhaTAjIne zodha viSayoMkA ambAra sA prastuta kara diyaa| eka-se-eka AkarSaka, naye-purAne, achUte-arddhachUte, apUrNa-pUrNa kaI tarahake, rAjasthAnI, hindI, marAThI jaina kavi, jainetara kavi-sabhI bhavya, AkarSaka aura preraka / aisI sthitimeM viSayacayanameM merI vahI dazA huI, jo dazA nirdhana vyaktikI camakate hue ratnoMse bhare bhaNDArameM prathama bAra pahuMcanepara hotI hai / maiMne anubhava kiyA ki zrI nAhaTAjIkA hRdaya, jijJAsuoMke lie kitanA saMvedanazIla, kitanA sahAyaka aura kitanA adhika mArgadarzaka hai| unhoMne apane vizAla pustakAlayameM zodha vidvAnoMke liye AvAsa vyavasthA bhI kara rakkhI hai| zrI nAhaTAjIke AtmIya bhAvakI pIna paratake kAraNa koI bhI chAtra yaha anubhava nahIM kara pAtA ki vaha apanA ghara chor3akara kahIM anyatra raha rahA hai| Apa kisI bhI samaya aura koI bhI sAhityika ulajhana zrI nAhaTAjIke sammukha prastuta kara sakate haiM-vahA~ samAdhAna taiyAra hai / zrI nAhaTAjI tana, mana aura dhanase jijJAsu zodha-chAtroMkI sahAyatA karate haiM aura karavAte bhI haiM / prastuta 334 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhakako apane zodhakAryake nimitta lagabhaga do mAsakI gujarAta aura rAjasthAnakI yAtrA karanI par3I thii| isa sarasvatI yAtrAko saphala banAne meM zrI nAhaTAjIkA bahuta bar3A hAtha thA / unhoMne lekhakake lie pATaNa, ahamadAbAda, bar3audA, chANI, sUrata, mehasANA, jaisalamera Adike AcAyoM, sUriyoM, paTTAdhIzvaroM dhanImAnI sajjanoMko aneka patra likhe aura yAtrAko dheyaskara bnaayaa| lekhaka ne apane sArasvata pravAsameM yaha anubhava kiyA ki bhAratake vibhinna prAntoM, parivAroM aura ghanImAnI pratiSThitoMmeM zrI nATAkA kitanA adhika Adara sammAna hai| dharmAcArya unheM apanA AzIrvAda bhAjana abhinna aMga samajhate haiM to dhanImAnI varga unheM pratiSThita parivArakA / vidvat vargakI dRSTi meM zrInAhaTA kaniSThikAdhiSThita vidvAnoM meM se haiM to zodha saMsArameM or3hara dAnI / bhAratake kisI bhI prAntameM cale jAiye; zrI nAhaTAjIkI kalakIti vahA~ ApakA svAgata karaneke liye pahalese hI tatpara milegI / zrI nAhaTAjIne samayake mahatvako samajhA hai| ve jovanakA eka kSaNa bhI vyartha jAne denA nahIM cAhate / dina rAtake caubIsa ghaNToM meM ve prati palakA sadupayoga uThAte haiN| maiM saMskRtakI isa zabdAvalIko unameM akSarazaH caritArtha pAtA hai ki umrakA kSaNaleza karor3oM svarNamudrAoMse nahIM kharIdA jA sktaa| usI amUlya alabhya kSaNako agara vyarthameM bitA diyA to usase adhika hAni aura kyA ho sakatI hai| zrI nAhaTAjI pratidina 14 ghaNTe par3hate haiM, likhate haiM aura likhAte haiN| ve na nindA karate haiM aura na nindA sunate hai / agara koI vyaktigata AkSepoM para A jAtA hai athavA nindAparaka sahI bAteM bhI kahatA hai to zrInAhaTA jI use 'vikathA' kI saMjJA dekara TAla dete hai aura apavAda sunane kI anicchA se apane paThana kAryameM lIna ho jAte haiM / zrotAko rucirahita pAkara vaktAkA kathanotsAha bhI manda par3ha jAtA hai / isakA suphala yaha milatA hai ki paradoSa darzanake pApase to hama bacate hI haiM hamArA amUlya samaya rUpI hIrA bhI kor3iyoMmeM nahIM cikatA / zrI nAhaTAjI zodharasa pIna bhramara haiM / unheM naI upalabdhise apAra santoSa milatA hai, ve gadgad ho jAte haiM / kabhI-kabhI to isa rasameM ve itane tallIna ho jAte haiM ki unheM khAne-pIne takakI sudha nahIM rhtii| unakI yaha dhyAnasthiti tabhI TUTatI hai jaba gharavAle bAra-bAra AvAja dekara unheM yAda dilAte haiM ki 'bhojanakA samaya ho gayA hai' -adhika dera svAsthya ke liye ahitakara hai Adi Adi / zrI nAhaTAjI ko maiM nirA zikSAzAstrI, sAhitya rasika aura avasara para mere anubhavane batAyA ki ve parama kAruNika mahAmAnava bhI hai| tIna sAloMse durdAnta durbhikSakI draSTrAke nIce daba cukA thA caturdika abhAvakI mana vicalita kara diyA thaa| cUMki merA mana bhI saMkaTa prApta janatAse maiMne zodharasameM lIna zrI nAhaTAjI ko grAmINoMke duHkha darda, abhAva abhiyoga kI dekhakara Azcarya huA ki mahAmAnava ke netra sajala the, karuNAkA ApUra apane carama stara para thaa| unhoMne apanA samasta dhyAna isa darda kI sthitipara kendrita karate hue svayaMkI jebase aura nAhaTA dharmArtha nyAsa aura dhanI mAniyoMse sakriya sAhAyya denA dilAnA svIkAra kiyA aura unheM taba aura bhI prasannatA huI jaba unakA dAna pAtra logoM taka pahu~cA / jaba kabhI maiM unake pAsa baiThatA hU~, ve gAMva aura gA~vavAloMkA hAlacAla avazya pUchate haiM / 1. AyuSaH kSaNalezo'pi na labhyo svarNakoTibhiH / sa eva vyarthatAM nItaH kA nu hAnistato'dhikA / / " kalApremI hI samajhatA thA, lekina bIkAnerakA grAma jIvana nirantara sthitine dhairya dhaniyoM kA bhI sahAnubhUti rakhatA hai, isalie kahAnI sunaayii| mujhe yaha vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 335 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM jaba bhI zrI nAhaTAjIke darzanArtha gayA maiMne unheM kisI-na-kisI kArya meM rata paayaa| Alasya to chU taka nahIM gayA hai| jo kAma unheM karanA hotA hai, turanta karate haiM aura kAryAvasAna rUpI pariNAma phalase hI prasanna hote haiN| patrottara dene meM zrI nAhaTAkI zIghratA vareNya haiN| ve pratidina darjanoM patra likhate haiM aura isa avasara para una logoMkI mIThI cuTakI bhI lete haiM jo Alasyake vazIbhUta hokara patrottara nahIM dete| ___ zrI nAhaTAjI antarmukhI pravRttike mUka sAdhaka haiM / ve gRhastha yogI haiN| sAMsArika sukha sAdhanoMkI samupasthitise bhI ve unake prati vyAmoha nahIM rakhate / lakSmIkA Agamana athavA nirgamana unheM sAdhanAse vicalita nahIM kara pAtA / saMsAra yAtrAmeM sadaiva sAtha denevAlI, patiparAyaNA ardhAGginIke svargavAsI honese jo asAdhya duHkha nAhaTA parivAra para A par3A thA; usa duHkhako zrI nAhaTAjIne samatva yogIke samAna sahana kiyA aura ve duHkhakI avadhimeM zIghra hI prakRtistha bana gye| sAMsArika kRtyoM aura dAyitvoMkA paripAlana karate hue bhI ve unameM lipta nahIM hote| saMkaTa, kaSTa aura duHkhakI ghar3I meM jaba-jaba maiMne zrI nAhaTAjI ko dekhA hai, maiM unase prabhAvita haA haiM aura unake sthitadhI vyaktitvane mujhe gItAke sthitadhIkA sAmIpya sukha pradAna kiyA hai| merI dRSTi meM zrI nAhaTAjI nizchala sakhA, spaSTavaktA, pathapradarzaka, vacanabaddha bandhu, sacce sahAyaka, gahare guru, saMyamadhanI aura dharmabhIru-mahAmAnava haiN| maiM unake sukhada bhaviSya aura dIrghAyuSyakI kamanIya kAmanA karatA huuN| zrI nAhaTAjI : eka saMdarbha graMtha zrI yAdavendra zarmA vyavasAya aura sAhitya sRjanakA sambandha jarA kaThina hI hai / jo vyavasAyI haiM, vaha sAhityakAra nahIM aura jo sAhityakAra haiM vaha vyavasAyI nahIM haiM, aisI dhAraNA pracalita hai| rAjasthAnI logoMkI pRSThabhUmimeM dekhA bho jAya to isa kathanameM kucha vAstavikatA parilakSita hotI hai| rAjasthAnakA eka bahuta bar3A samudAya vyApArI hai, vizuddha vyApArI itanA vikaTa vyApArI hai ki usane apanI naisargikatA, sAhitya, saMskRti aura jana-jIvanako vismRta kara diyaa| kevala paisA, paisA aura paisA / aisI sthitimeM kucha nAma apavAda svarUpa liye jA sakate haiN| unameM zrI agaracandajI nAhaTAkA nAma ullekhanIya hai| zrI nAhaTAjI pichale aneka varSoM se prAcIna sAhitya va anupalabdha granthoMkA anveSaNa kara rahe haiN| yena kena prakAreNa ve hastalikhita granthoMko ekatrita kara rahe haiN| kevala ekatrita hI nahIM, ve una granthoMkA sampAdana va prakAzana bhI karavAkara unako dUsaroMke lie upalabdha bhI karA rahe haiN| 1. duHkheSvanudvignanA, sukheSu vigataspRhaH / vItarAgabhayakrodhaH sthitadhIH munirucyate // 336 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unakA abhaya jaina granthAlaya eka tIrthasthalI hai / tIrtho kI saMgamasthalI kahU~ to bhI atyukti nahIM hogI kyoMki usa tIrtha meM jainadharmakI vizAla saritA to pravAhita hotI hI hai, sAthameM anya dharmokI kaI nahareM bhI dekhaneko mila jAtI haiM / zrInAhaTAjIko udAra bhI kahA jA sakatA hai aura anudAra bhI / avizvAsakI jarA sI jhalaka bhI unheM kaMjUsa kara detI hai parantu yadi Apane unakA vizvAsa prApta kara liyA hai to ve khajAnekI 'kUcI' taka dene meM eka pala bhI nahIM hicakeMge / merA sambandha unase kAphI purAnA hai / vastutaH rAjasthAnI bhASAke lekhanake prati mujhe jo sammAna huA, vaha atyadhika rUpase zrI agaracandajI nAhaTAkI orase hI milA hai / vaise mujhe kuredane meM rAjasthAnI sAhitya sraSTA zrI muralIdhara vyAsajI bhI kama nahIM rahe kintu zrI nAhaTAjIkA sahayoga isalie stutya hai ki unhoMne merI racanAoMke prakAzanakA bhI bhAra vahana karanekA AzvAsana diyA thaa| zrI nAhaTAjIne rAjasthAnI bhASA nirmANa aura pariSkRta karane meM mahattvapUrNa kArya kiyA hai / zrI nAhaTAjIkA jIvana eka saMyamIkA jIvana hai / vilAsI jIvanase dUra eka niyamita jIvana / kaba vyApAra karanA hai aura kaba anveSaNa va grantha saMgraha karanA hai, unhoMne isa hetu varSakA vibhAjana kara rakhA hai / itanA hI nahIM, apane samasta kAryakalApoMko rokakara zrInAhaTAjI zodha-karttAoMko prAthamika sahayoga dete haiM / zodhakartAoMke lie zrInAhaTAjIko eka koSa bhI kaha deM to atyukti nahIM hogii| varSoMkI purAnI patra-patrikAoMkI sUciyA~ unake mastiSka meM 'alphAbeTika' DhaMgase mAnoM lagI huI haiM / kauna-sI pustaka kauna sI jagaha hai, usameM Apake viSayase sambandhita sAmagrI kaunase adhyAyameM hai, yaha bhI Apako zrInAhaTAjI batA deMge / zrI nAhaTAjI loka-sAhitya, prAcIna vidhiyA~ va jaina sAhitya ke jJAtA haiM / jaina pariprekSyameM prAcIna granthoM va saMdarbhoMko dekhane aura unako anveSita karanemeM ve kaThora zrama karate haiM / yahI kAraNa hai ki zrInAhaTAjI dvArA kAphI jaina sAhitya prakAzameM AyA hai / zrInAhaTAjI rAjasthAnI haiM, pakke rAjasthAnI / rAjasthAnI bhASAke premI haiM aura rAjasthAnI pahanAvA bhI pahanate / kahIM bhI jAyeMge para marudharAko zAna 'pagar3I' ko sira para rakhe binA nahIM jAyeMge / isIlie ve eka rAjasthAnI ke rUpa meM pahacAne jAte haiM / purAne mUlyoMse pratibaddha zrInAhaTAjI likhita kara rahe haiM, unake liye unheM rAjasthAnakA pracaMDakarmI kaheM to bhI yogya varada putrako pAkara gauravAnvita hai / alikhita graMtha saMgrahakA jo mahAn kArya atizayokti nahIM hogI / rAjasthAna aise jaina itihAsa-ratna zodhazAstrI zrIagaracanda nAhaTA zrI mohanalAla purohita mahApuruSa, aura ye kalAkAra, sAhityakAra, manISI - vidvAn Adi pratibhA ke dhanI to hote hI haiM, sAtha hI ye loga bhagavAn ke gharase daivI zakti lekara isa dharApara avatIrNa hote haiM / inakA dainika jIvana aura kriyAkalApa apanI vicitratAoMse bharA huA rahatA hai| tyAga tapasyA, sadAcAra, saMyama, paropakAra, para- duHkhakAtaratA, 43 vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 337 Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anokhI sUjha-bUjha, kartavya parAyaNatA, sAdagI Adi sAtvika guNa jaise inheM virAsata meM mile hoM - inake dainika jIvanameM eka rasa hokara, ghula-milakara abhinna aMga bana gaye hoM / zrI agaracanda nAhaTA bhAratake eka bahuta bar3e zodha-zAstrI haiM / zodhakA aisA koI bhI aMga nahIM kahA jA sakatA, jisapara isa mUkasAdhaka, prakANDa - paNDitane apanI lekhanI na uThAI ho / bhAratake hara kone-konese kaI zodhake vidyArthI zrInAhaTAjIkI pratibhAkA lAbha uThA cuke haiM / zrIagaracandajI, rAjasthAnI, prAkRta, apabhraMza aura gujarAtI bhASAke to prakANDa-paNDita haiM hI - ApakA jJAna jainadharma, bhAratIya-darzana, itihAsa, purAtattva, mUrtikalA aura citrakalA Adi para bhI gahana aura anUThA hai / bhAratakI aisI zAyada hI koI sAhityika saMsthA rahIM hogI, jisakA sIdhA samparka zrInAhaTAjIse na rahA ho / inakI pratibhAkA sAMgopAMga AbhAsa inakI bahumukhI sevAoMkI pracuratAse milatA hai / vyaktigata mAna-pratiSThAse kosoM dUra, doSAnveSaNa athavA chidrAnveSaNase pare, sarasvatI ke isa lADale putrako kabhI bhI apane pustakAlaya meM adhyayanarata aura lekhana kAryameM rata dekhA jA sakatA hai / lAkhoM nahIM, to hajAroM vyakti Apake nikaTa - samparka meM Aye hoMge / phira bhI hamArA saMnnikaTakA yA vyaktigata samparka aisA kucha rahA hai-- kucha saMsmRtiyA~ aisI rahI haiM, jo kisI bhI hAlata meM bhulAI nahIM jA sakatIM / sAhityakArakA jIvana eka samudrakI taraha gambhIra aura gaMgAke samAna pAvanapravAhamaya rahatA hai / samudrakI gaharAI aura usake pAnIko lekara yadi koI usakA mApa-tola karanA cAhe, to bhale hI kisI sAhityakAra ke jIvanakI vyAkhyA karanemeM vaha saphala manoratha ho sakatA hai / hama to yahA~ zrInAhaTAjIke jIvanakA pakSa, 'sAdagI' ko lekara hI kucha jhA~kiyA~ prastuta karanA cAheMge / aura yaha satya bhI hai -- Simplicity is next to godliness ---zrI nAhaTAjIke jIvana meM sAdagI aura ucca-vicAra [ Simple Living and High Thinking. ] jaise unake jIvanake abhinna aMga bana gaye hoM / sAdagI ke to mAnoM zrI nAhaTAjI pratIka hI bana gaye hoM / [ eka ] vaise to zrI nAhaTAjIke nibandhoM ko par3hane kA suavasara mujhe san 1936 se milatA rahA hai / jaisalamera bhI Apa san 1942 meM Aye; lekina Apase sAkSAtkAra honekA zubha avasara mujhe san 1950 meM bIkAnera meM milaa| una dinoM maiM loka-sAhityake viSayako lekara eka pustaka likhane kI yojanAmeM thA aura mujhe tadviSayaka pustakoM kI bar3I hI AvazyakatA thii| kAphI kucha idhara-udhara ke pustakAlayoMkI khoja-bIna karane ke uparAnta kisI bhale AdamIse jJAta ho sakA ki ye pustakeM to zrI nAhaTAjIke yahA~ 'zrI abhaya jaina granthAlaya' meM Apako bar3I AsAnI se mila sakatI haiM / phira bhalA kyA thA-- vaise bhI Apake darzana to karane ho the, maiM usa dina sAyaMkAla cala par3A, Apase milaneke liye / Apake mohalle meM* jisa samaya pahu~cA usa samaya lagabhaga chaH bajaneko the / maiMne yahA~ pahu~cakara eka sajjana se pUchA, 'zrI nAhaTAjIkA makAna kahA~ hai ?' vaha sajjana eka lakar3Ike pATepara baiThA huA thA / yahIMse baiThe-baiThe usane izArA karate hue batAyA - vaha rahI lAla pattharavAlI bar3I-sI havelI / maiM usa nirdezita havelI ke pAsa pahu~cA hI thA ki maiMne dekhA vahA~ eka vyakti khar3A hai / maiMne unase pUchA -- kaSTa to Apako hogA, lekina maiM kSamA cAhatA hU~, 'kyA Apa mujhe zrInAhaTAjIkA mAna batA sakate haiM ?' sajjanane bar3I gambhIra mudrA meM pUchA, ' Apako unase koI vizeSa kArya ?' maiMne phaurana chUTate hI kahA, ina dinoM kucha likhanekI jhaka savAra ho calI hai / eka pustakakI AvazyakatA hai| kAphI kucha 338 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthAlayoMkI chAnabIna kara cukA hU~ - pustaka nahIM mila sakI / zrI nAhaTAjIke 'granthAlaya' meM batAte haiM yaha pustaka hai / vaise unase eka lambe arsese milane kI sAdha bhI hai / yaha bhalA AdamI itanA sunate hI phaurana ulaTe pairoM mere sAtha cala par3A, apane granthAlayako / smaraNa rahe - granthAlaya Apake makAnake bahuta hI samIpa hai / U~cI-U~cI dhotI, sAdhAraNa koTikA baniyAna, sira naMgA, bAla asta-vyasta bikhare hue aisA pratIta ho rahA thA jaise kaMghI ke darzana inheM eka laMbe samaya taka nahIM karAye gaye hoM / raMga sA~valA, lalATa kAphI caur3A, jisapara jIvana ke Thosa anubhavakI rekhAe~ spaSTa pratIta ho rahI thIM / cAla bar3I teja, mitabhASI / ekahI jhaTake meM 'granthAlaya' kA tAlA khulA aura hama donoM usakI UparakI maMjila meM A pahu~ce / maiMne dekhA--yahA~ to pustakoM kA aMbAra lagA par3A hai| nIce, Upara, dAe~, bAe~, alamAriyoM meM, yatra-tatra konoM meM, pustakeM hI pustakeM rakhI par3I haiM / sajjanane pUchA, 'Apako kauna-sI pustaka cAhie ?' maiMne pustakakA nAma batAte hue pUchA-- zrInAhaTAjI kaba mila sakate haiM ? AlamArImeMse merI icchita pustaka nikAlakara mujhe dete hue, usane bahuta hI dhIremeM kahA - kahie kyA kAma hai ? maiMne punaH apane galeko jarA sApha karate hue rUkhAIse uttara diyA- mujhe Apase nahIM milanA hai / aura na Apase merA koI kArya hI bananA banAnA hai / mujhe to zrInAhaTAjI se milanA hai / ve mujhe kaba mila sakate ? usa sajjanane gambhIra evaM bar3e sadhe hue svara meM kahA -- kahie bhI Apako kyA kAma hai ? / apane patrakAra yuga meM maiM kAphI kucha ghUmA-bhaTakA hU~ kAphI logoMse merA milane-milAne kA kAma bhI par3A hai| maiMne suna rakhA thA - zrInAhaTAjIkA sambandha kalakattAse hai / ApakA kArobAra, vyavasAya Adi kalakattA, silacara Adi bar3e nagaroM meM bhI phailA huA hai / maiMne samajhA, ho na ho yaha vyakti zrInAhaTAjI kA koI nijI nokara 'bhaIyA ' ( pUrvI logoM ko hamAre yahA~ rAjasthAna meM 'bhaIyA' kahate haiM ) hogA / gharakA bhI yaha kAma kAja karatA hogA aura granthAlayakA bhI / maiMne dekhA, sajjana jarA muskarAhaTa ke sAtha bar3I hI madhura vANImeM kahane lagA, nArAja hone jaisI to koI bAta nahIM hai / Apa apanA kArya to kheN| maiM to sabhI sAhityakAroMkA dAsa hI hU~ aura ApakA bhI ' / maiM uchala par3A / maiM cAhatA thA - aise 'vinamra, sAdagI ke avatAra sAhitya- tapasvIkI pAvana caraNa dhUlise apane Apako pavitra kara sakU~ -- unhoMne phaurana mujhe donoM hAthoM meM bA~dhakara chAtI se lagA liyA / merA kaMTha avaruddha ho calA / maiM kevala itanA hI kaha sakA - mAM-bhAratI Aja dhanya hai; Apa jaise variSTha putrako pAkara / Apa sacamuca bhAratIya sAhitya jagat ke dedIpyamAna nakSatra haiM / Apako pAkara Aja meM apanA jIvana dhanya samajhatA hU~ - zraddheyavara, merA namaskAra svIkAra kareM / [ do ] sambhavataH yaha ghaTanA san 1951-52 kI rahI ho -- hamaloga ( maiM aura zrI nAhaTAjI ) baiThe sAhityika carcA kara rahe the / pAThakoM ko yaha to jJAta hI hogA, ki zrI nAhaTAjIkA apanA eka nijI pustakAlaya hai / pustakAlayakA nAma hai-- zrI abhaya jaina granthAlaya / eka pustaka-vikretAkA ejeNTa usa dina A pahu~cA pustakAlaya meM aura lagA dikhAne pustakeM / pustakeM adhikatara kahAniyA~, upanyAsa, aura nATaka Adiko lekara hI thIM / ejeNTa eka-eka pustaka apane baigameMse nikAlatA aura usakI thor3emeM samIkSA bhI karatA jAtA / vaha jitanI bAra bhI apanI orase pustakakI upayogitAko lekara prazaMsAke pula bA~dhatA, zrInAhaTA apanA sira hilAkara asvIkRti kA sA saMketa karate aura maiM sira hilAkara svIkRtikA saMketa detA use / vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 339 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaMba vaha ejeNTa isa prakAra ATha-dasa pustake dikhA gayA aura sabhI pustakoMko lekara zrInAhaTAjI yahI 'eka saMketa' rahA- unheM yaha rucikara nahIM hai| to apanA saudA banA huA na dekhakara vaha jhuMjhalA utthaa| mujhe khAdI kapar3oM meM, kAlA cazmA lagAye, TipaTApa jo dekhA, to samajhA-sambhavataH zrIagaracanda nAhaTA yahI hai / isake pAsa maiM baiThA to koI anya vyakti ho sakatA hai| apanI jhuMjhalAhaTa aura khojameM Akara usane kahA, 'dekhie, maiM ye Dhera sArI pustake Apako nahIM dikhA rahA hU~-zrI agaracanda nAhaTAko dikhA rahA hU~; phira Apa bIca-bIca meM sira kyoM hilA rahe haiM ? ___ aba to maiM bar3e jorase ha~sa par3A / maiMne kahA-bhAI! tuma jise zrI agaracanda nAhaTA samajhe baiThe ho, yaha to mohanalAla purohita hai / zrI agaracanda nAhaTA to yahI haiM, jo yaha pAsameM baiThe hue haiN| becArA pustaka ejeNTa aba kyA kucha bolatA / usane pustakeM uThAIM, thailA sambhAlA aura cupacApa vahA~se cala pdd'aa| [tIna ] zrI nAhaTAjIkI yaha pramukha vizeSatA rahI hai-ve sabhI sAhityakAroM, kalAkAroMkA samAna dRSTise sammAna karate haiN| yaha choTA hai yA bar3A, aisA bheda-bhAva zrI nAhaTAjIke yahA~ kahA~ ? jaba bhI kisI sAhityakArase bheMTa hogI, phaurana pUchege--kyA kucha ho rahA hai ? aura phira use bhaviSyake lie prerita karate rahate haiN| kahane kA tAtparya yahI ki zrI nAhaTAjI apanI orase sabhI sAhityakAroMko preraNA dete hI rahate haiN| zrI nAhaTAjI jitane vizAla aura khule hRdaya ke haiM, unakA pustakAlaya [ zrI abhaya jaina-granthAlaya ] bhI sabhI sAhityakAroMke lie samAna rUpase khulA rahatA hai| kabhI bhI koI sAhityika-bandhu calA jAye, ve apane sabhI Avazyaka kAryoMko eka ora rakha usa sAhityakArako usakI icchita pustaka phaurana dilavAne kI vyavasthA kara dete haiN| kabhI aisA rahA hai-pustakAlayake prabandhakako pustakake nikAlane meM vilamba ho jAtA hai to zrIagaracandajI nAhaTA svayaM uThakara pustaka nikAlakara le Ate haiM / pAThakoMko yaha par3hakara harSa bhI hogA to tAjuba bhI-zrI nAhaTAjI sAhityika-bandhuke ghara svayaM jAkara pustaka pahu~cA Ate haiN| mere jIvana meM aise anekoM avasara Aye hai, jaba zrInAhaTAjI mujhe pustakeM ghara Akara de gaye haiN| ve yaha sahana nahIM kara sakate-eka sAhityakAra pustaka-vizeSake abhAvameM apanA samaya naSTa kare aura sAtha-hI pratibhAkA upayoga na kara ske| zrI nAhaTAjIko, unakI vizeSa veSa-bhUSA dekhakara koI bhI vyakti sahajameM anumAna nahIM kara sakatAyaha eka itanA bar3A sAhityakAra bhI ho sakatA hai / yadi merA anumAna sahI hai to maiM kaha sakatA hU~ ki bhAratavarSa to kyA videzoMmeM bhI aisA eka-Adha hI sAhityakAra rahA hogA jo zodha-nibandha jaisI gahanavidyAko lekara zrI nAhaTAjIkI samatAmeM khar3A hone kA sAhasa kara sakatA ho| zrI nAhaTAjI aise eka vyakti haiM jinhoMne Ajataka cAra-pA~ca hajAra nibandha likhakara mA~-sarasvatIke bhaNDArakI zrIvRddhi karanekA saubhAgya prApta kiyA hai| inakI isa apUrva sAdhanA para jahA~ marubhUmiko gaurava hai, unake mitra vargako bhI-unapara bahuta bar3A abhimAna hai| eka bAra zrI nAhaTAjI mere ghara para aaye| usa samaya taka na to patnI hI unheM jAnatI thI aura na baccoMkA hI unase sAkSAtkAra ho sakA thaa| subahakA yahI koI sAr3he ATha-nava bajekA samaya thaa| unhoMne daravAje para Akara AvAja lagAI, purohitajI haiM kyA ? merI bar3I lar3akI ( Aja vaha 34-35 varSa kI hai) ne phaurana daravAjA kholA aura pUchA Apa kauna ? uttara milA, 'hU~ agro|' __maiM usa samaya apane adhyayana-kakSa [ Study Room ] meM eka kahAnI likha rahA thA / dUsarI maMjila para kamarA U~cA hone ke kAraNa baccIne bar3e joroMkI AvAja lagAI, 'pitAjI ! eka AdamI AyA hai|' 340 : agaracaMda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ likhate samaya jaba kisI lekhaka yA sAhityakArako cher3A jAye, yA usake likhaneke kAryameM vighna-bAdhA DAlI jAye to aise meM tilamilAnA aura jhallAnA usakA svAbhAvika karma hai| maiM bhI jarA vicalita ho uThA aura vahIMse baiThe-baiThe maiMne pUchA, kauna hai ??? uttara milA, 'ha~ agro|' maiM usa samaya apanA santulana ThIka nahIM kara pAyA thaa| ataH uttarako ThIka prakArase sunakara bhI maiM sahI nirNayapara nahIM pahu~ca sakA aura dubArA jorase pUcha hI baiThA, 'agarA kauna ?? aura tabhI bar3I saMyata aura gambhIra AvAjameM sunAI diyA, 'hU~ agaracanda / ' maiM Uparase bhAgakara nIce aayaa| unheM apanI chAtIse lagAte hue maiMne kahA, 'nAhaTAjI, Apane to kamAla hI kara diyA !!! isa samaya kaise AnekA kaSTa kiyaa| aba unheM apane kamare meM Uparako le jAte hae maiMne patnIko aura sabhI baccoMko sambodhita karate hae batAyA, 'are-yaha to zrIagaracandajI nAhaTA haiM, rAjasthAnake hI nahIM, bhAratake eka-bahata bar3e vicAraka, sAhityakAra, itihAsavettA aura sabase bar3e saMzodhaka hai| rAjasthAnake gaurava evaM vidvadraratna zrI de0 na0 dezabandhu - zrI agaracandajI nAhaTA apanI mahattAse prazaMsita hindI evaM rAjasthAnIke mardhanya vidvAna haiM / bIkAnerake osavAla samAjameM pratiSThita vyApArI parivArameM ApakA janma huaa| bacapanameM jyAdA zikSA prApta nahIM ho sakI, lekina phira bhI apanI sahaja pratibhA, kuzAgra buddhi, evaM athaka parizramake bala para 40 varSoMse sAhitya evaM itihAsa Adi kI mahAn sevA kara cuke haiM aura isI meM sadA kAryarata milate haiM / zrI agaracandajI nAhaTA prasiddha lekhaka, samAlocaka evaM eka saphala anveSaka haiN| Apa lekhakake atirikta aneka patra-patrikAoMke sampAdaka bhI haiN| Apane hindI evaM rAjasthAnI bhASAmeM kitane hI naye tathya upasthita kiye haiM jinakA zodha kSetroMmeM acchA svAgata huA hai| dezake kisI bhI konese AnevAlA zodhArthI nAhaTAjIke sAde jIvana, vinamra svabhAva evaM paripUrNa sahayogakI pravRttiko dekhakara nirbhaya ho apanI samasyA unake sAmane rakhatA hai aura nAhaTAjI usakI jaTila-se-jaTila samasyA kA turanta samAdhAna kara dete haiM / isa prakAra dezake vibhinna vizvadyiAlayoMse pI-eca. DI. kara rahe zodha chAtroMkA sahI mArga darzana karate ra kAraNa Apako zodhake kSetrakA mahAn patha-pradarzaka honekA gaurava bhI prApta hai| zrIagaracanda nAhaTA se merA prathama paricaya san 1965 meM mere abhinna mitra zrI dAUlAla zarmA ke mAdhyama se huA aura tabhI se merA nAhaTAjIse nirantara samparka banA huA hai / vaha udAra evaM samaya-asamayapara apane hitaiSiyoM evaM mitroM ke duHkha darda meM kAma AnevAle vyakti haiN| unake yahA~ Ate-jAte rahane ke kAraNa unakI zikSAke kSetrameM udAra vRttikA saMsmaraNa yAda A gayA hai jise likhe binA nahIM rahA jA rahA hai| tArIkha evaM vAra to majhe smaraNa nahIM hai parantu itanA avazya yAda hai ki maiM unake pAsa kisI kAryavaza gayA thaa| maiM aura zrI nAhaTAjI ApasameM vArtAlApa kara hI rahe the ki eka kAlejakA vidyArthI unake pAsa Akara bar3A udAsa sA baiTha gyaa| thor3I dera bAda nAhaTAjIne usase hAla-cAla aura par3hAIke sambandhameM pUchA / vaha lar3akA bar3A hI dukhI manase kaha rahA thA ki mere pitAjIko 4-5 mAhase vetana nahIM mila rahA hai aisI sthitimeM maiM binA pustakoMke par3ha bhI kaise sakU~gA? nAhaTAjIne usase pUchA ki yadi pustakoMkA intajAma ho jAye to tumheM Age par3hane meM koI bAdhA to nahIM hogii| vaha bolA-mujhe pustakeM upalabdha vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 341 Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho jAye to maiM anya bAdhAoMko akele hI jhela lU~gA / zrI nAhaTAjIne usase pUchA ki pustakeM yahA~ upalabdha ho jAyeMgI kyA ? kahA ki prApta ho jAe~gI kucha bAjArase tathA kucha sekeNDa haiNDa mila jAtI haiN| nAhaTAjIne usase kahA ki pustakoM ke paise mujhase le jAnA aura pustakeM kharIda lAnA aura 'abhaya jaina granthAlaya' meM paMjIkRta karAke apane nAma likhAkara par3hAI zurU kara do / jaba par3hAI pUrI ho to pustakeM vApasa jamA karA denA tAki yahI pustakeM agale varSa anya kisI chAtra ke kAma A jAe~gI / vaha bar3I prasannatA ke sAtha bidA huA / dekhane meM to yaha eka choTI sI bAta hai parantu dezavAsiyoMko zikSita banAneko dRSTi se dekhA jAya to bahuta hI mahattvapUrNa hai / zrIyuta nAhaTAjI una ine-gine vyaktiyoMmeM haiM jinhoMne bhAratIya saMskRtikI amUlya dharohara prAcIna hastalikhita granthoM ko surakSita karake bhAratIya saMskRtikI mahAn sevA kI hai / jaba Ama logoM ko isa bAtakA jJAna bhI nahIM thA ki ina granthoMkA koI mahattva hai / maiM svayaM jaba choTA thA usa samaya ke kaI saMsmaraNa mujhe yAda haiM / mere pUjya pitAjI nitya lIlAstha gosvAmI zrIuddhavalAlajI ke saMgraha kiye hue amUlya grantha avyavasthita rUpase rakhe rahane ke kAraNa Aye dina TUTate phaTate jA rahe the aura merI mAtAjI evaM mere bahina bhAI Aga jalAneke prayogameM inhIM TUTe-phaTe pannoM kA upayoga kiyA karate the / yaha sthiti sirpha mere hI gharapara ho aisA nahIM, varan usa samaya prAyaH sabhI gharoMmeM hastalikhita granthoMkI yahI durgati ho rahI thI / usa samaya zrI agaracandajI nAhaTAne prAcIna hastalikhita granthoMko saMgraha karake jisa prakAra surakSita kiyA hai| usake lie unakA sArA sAhitya jagat sadA RNI rahegA / zrI agaracanda nAhaTAkI Ama janatAmeM prazaMsA hotI hai to vaha svAbhAvika hI hai| kisI bhI vyakti kI prazaMsA usake guNake AdhArapara ho hotI hai / phira nAhaTAjIkI mahattA evaM pratibhA hI aisI hai jo koI bhI vidvAn unakI vidvattAko dekhakara natamastaka hue binA nahIM rahatA / sarasvatIke varada-putra : zrIagaracandajI nAhaTA zrImAdhava prasAda sonI, ema0 e0 risarca skAlara zrI agaracaMdajI nAhaTAke kRtitvakA paricaya to mujhe vigata kaI varSo se patra patrikAoMke mAdhyama se thA, kintu unake vyaktitvase paricita honekA saubhAgya mujhe san 1969 meM milA, jaba maiM apanI zodhasambandhI samasyAoM ko lekara bIkAnera unake nivAsasthAnapara gayA / smita hAsa, jIvanameM ullAsa, prAcIna aura arvAcIna samasta vAGmayake prati anurAga, karmaTha, bolanemeM saMyata aura mRdu-bhASI, mAM sarasvatIkI ArAdhanA meM lIna yaha sAdhaka bhArata ke una sAhitya manISiyoMmeM se hai, jinakI gaNanA u~galiyoMpara kI jA sakatI hai / Aja se lagabhaga 60 varSa pUrva zrI nAhaTAjIkA janma rAjasthAna ke bIkAnera nagara meM huA thA / yadyapi adhyayana sambandhI suvidhAyeM Apake adhyayanakAlameM vizvavidyAlayI starakI upalabdha nahIM thIM, kintu phira bhI Apake vidyA saMskAra prabala the / vIra prasavanI dharA rAjasthAna aura yahA~ke raNa bAMkuroMkI kahAniyA~ tathA gaurava gAthAyeM apane pUrvajoMse sunI thIM / phalataH rAjasthAnakI saMskRti aura sAhityane bhI Apako 342 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvita kiyA / satsAhitya Apako jahA~ bhI aura jisa bhI bhASAmeM milA, Apane usakA AsvAdana karanekA prayAsa kiyA / yahI kAraNa hai ki ApakA prAkRta, pAlI, apabhraMza, gujarAtI, saMskRta hindI aura rAjasthAnI para asAdhAraNa adhikAra hai / " sAdA jIvana aura ucca vicAra" kI uktiko caritArtha karanevAle saumya svarUpa zrI nAhaTAjIko maiMne dekhA to maiM Azcaryacakita raha gayA / rAjasthAnI pagar3I, banda galekA jodhapurI koTa, dhotI aura dezI jUtiyA~ yaha hai ApakA pahanAvA / ApakI sAhitya - sAdhanA aura sAhityAnurAgakA kyA kaheM ? Apa dvArA saMcAlita ApakA "abhayajaina graMthAlaya " bejor3a granthAlayoM meM se hai, jisameM guNa aura parimANa donoM hI dRSTiyoMse dekhane para sAhityakA vaividhya milatA hai / jisa prakAra jaina-yatiyoMne apane upAzrayoM meM sAhityako samhAlA, usakA poSaNa tatha saMvardhana kiyA, vaisI hI pravRtti ApakI bhI hai / eka ora jahAM Apa granthAlaya meM Aye zodha - vidvAnoMkI samasyAoMkA samAdhAna karate haiM, vahA~ dUsarI ora Apa vahIM baiThakara Dhera sAre patroMkA pratidina uttara dekara sAhitya-tRSitoM ko tRpta bhI karate haiM / nAhaTAjI ke jIvana aura sAhitya-sAdhanAkA yadi sahI rUpase Akalana kiyA jAye to unakA vyaktitva aura kRtitva alagase eka zodha-prabandhakA viSaya bana sakatA hai | zrInAhaTAjIkA jIvana aura sAhitya donoM hI bahumukhI rahe haiM / eka ora jahA~ aneka patra-patrikAoM meM hajAroM lekha likhakara Apane prAcIna tathA arvAcIna vizAla rAjasthAnI sAhityako prakAzameM lAne kA athaka prayAsa kiyA hai, vahA~ dUsarI ora ApakI zodhakI painI dRSTi tathA sampAdana kAryameM kuzAgratA dikhAI detI hai / rAjasthAna hI nahIM varan bhArata kA aisA koI prAcIna pustaka bhaMDAra zAyada hI zeSa rahA ho jisakA avalokana Apane na kiyA ho / Apane vyaktigata rUpase tathA saha-sampAdakake rUpameM aneka prAcIna granthoMkA saMpAdana kiyA hai, jinameM pramukha haiM: sItArAma caupaI, jinaharSa granthAvalI, granthAvalI, chitAI caritra, kyAmakhAMrAsA aura bhaktamAla Adi / dharmavarddhana graMthAvalI, pIradAna lAlasa zodha-kAryameM vyaktigata ruci lekara zodha- sambandhI tathyoMko prakAzameM lAneke lie bharasaka ceSTA karate haiM aura zodhArthiyoM se pUrNa AtmIyatA rakhate hue unheM dizA-saMketa dekara unakA mArga prazasta karate haiM / dvArA likhe gaye lekha custa, choTe tathA tathyaparaka adhika hote haiM aura unameM anAvazyaka sAmagrI ke lie koI sthAna nahIM hotA / 'sAhityakAra kI kRti meM usakA vyaktitva jhA~katA hai' ke anusAra Apake lekhoMko par3hakara koI bhI jAnakAra yaha sahaja hI patA lagA letA hai ki amuka lekha nAhaTAjI dvArA likhita hai / sAhityake cayanameM samAja, dharma, jAti AdikI saMkIrNatAoMse Upara uThakara jahA~ bhI aura jaba bhI kisI sAhitya meM Apako navInatA dikhAI dI Apane use Adara diyA aura apane granthAlaya meM usakI pANDulipiyA~ ma~gavAne kA prayAsa kiyA / Apake abhaya jaina granthAlaya meM jahA~ eka ora jaina sAhitya aura jaina darzana ke alabhya aura purAtana grantha mojUda haiM, vahA~ dUsarI ora cAraNa sAhitya, itihAsa, darzana, dharma, jIvaniyA~ Adi se sambandhita grantha bhI paryApta mAtrAmeM haiN| deza ke vibhinna bhAgoMse Ane vAlI sabhI patra-patrikAyeM apane purAne aura durlabha aMkoM sahita Apake yahA~ maujUda haiN| lagabhaga 35,000 hajAra pAMDulipiyoM kA saMgraha Apake yahA~ / kisI bhI vizvavidyAlayakA koI bhI zodha - vidvAn Apake yahA~ Akara ina pustakoM kA lAbha le sakatA hai / merA to yaha dAvA hai ki eka bAra Apake saMparka meM A jAne para kauna aisA vyakti hogA jo Apake gahana sAdhanAmeM rata zrIagaracandajI nAhaTAke isa abhinandana - parva para maiM ApakA hArdika pANDityase prabhAvita na ho / sarasvatI vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 343 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandana karatA hU~ aura Apake zatAyu honekI kAmanA karatA huuN| prabhu Apako aura adhika bala de, jisase zeSa Ayu meM bhI Apa sAdhanAmeM lagakara vibhinna grantha - ratnoMkI khoja tathA sampAdana kara mA~ sarasvatIkA zrRMgAra kara sakeM / bhAratIyavidyAvidoM (Indologists) meM zrIagaracanda nAhaTAkA sthAna DA0 AnandamaGgala bAjapeyI bhAratIyavidyA ( Indology ) ne videzoM meM prabhUta khyAti arjita kI hai / jarmanI, iMglaiMDa, phrAMsa, amerikA Adi dezoM ke vidvAnoMne bahuta zramapUrvaka bhAratIyavidyAkA adhyayana kiyA aura prApta sAmagrI ke AdhAra para vividha graMtha likhe / una pAzcAtya vidvAnoMke kAryase hI yahA~ke vidvAnoMkA dhyAna isa ora AkRSTa huA / Aja saMsAra meM zeksapiyara aura kAlidAsakI kAvyagata tulanA kI jAne lagI hai / gAndhAra kalAmeM eziyAkI sAMskRtika cetanAkA mUlyAMkana hone lagA hai / vaidika bhASA aura hibrUmeM mUla bhAropIya bhASAkA vikAsa lakSita kiyA jAne lagA hai / eziyAke sundara dezoMke maTha-mandiroMkI racanA-paddhati meM bauddha pratIka khoje jAne lage haiN| aura jainadarzanake vijJAnavAdakA Ajake yUropIya vijJAnake pariprekSya meM adhyayana hone lagA / yaha saba bhAra - tIya vidyA adhyayana vivecanakA pariNAma hai / kintu, isakA zreya pAzcAtya vidvAnoMko hI nahIM hai / bhAratIya vidvAnoM aura manISiyoMke satata adhyavasAyakA phala ise mAnanA caahie| svAmI vivekAnanda, DaoN0 rAdhAkRSNana, DaoN0 kAzIprasAda jAyasavAla, DaoN0 pI0 vI0 kaNe, DaoN0 vAsudevazaraNa agravAla, pro0 kRSNadatta vAjapeyI, zrIagaracanda nAhaTA prabhRti vidvAn tatva vettAoMne bhAratIya vidyAke vividha pakSoM para prakAza DAlA hai / isI sandarbha meM zrIagaracaMda nAhaTAke kAryaMkA kiMcit nibhAlana prastuta karanA yahA~ abhIpsita hai / pAzcAtya vidvAnoMne bhAratIya vidyAke kSetrameM jo kArya kiyA hai, usakA apanA aitihAsika mahattva hai / aMgreja yahA~ zAsaka banakara Aye the / yahA~ke dhana-vaibhava para unhoMne apanA astitva jamAyA / sAtha hI, yahA~ ke bhASA, jAti, dharma, sAMskRtika cetanA, kalA aura sAhityako atyanta hIna evaM nikRSTa siddha karane hetu isa sabakA jJAna prApta kiyaa| unakI mUla bhAvanA yaha thI ki parAjita bhAratIya jAtimeM pragatizIlatA nahIM hai, isI kAraNa vaha zatAbdiyoMse parAsta evaM paratantra banI rahI / ve vidvAna sAdhana-sampanna the aura unameM apane deza tathA apanI yUropIya saMskRti ko saMsArake sammukha gauravapUrNa siddha karanekI saccI lagana thI / saMskRtaprAkRta Adi bhASAe~ na jAnate hue bhI ve bhAratIya paNDitoMkI sahAyatAse prAcIna zilAlekha, tAmrapatra Adi par3hakara apanA nAma rozana karanA bhalIbhA~ti jAnate the / unhoMne aMgrejI bhASA ke mAdhyama se bhAratIyavidyA kucha sahI, kucha galata rUpameM saMsArake sAmane prakAzita kii| zAsakIya bhASA ke mAdhyamase jo bhI prakAzita hotA thA, usakI prAmANikatA una dinoM svataH siddha thI / pariNAmataH hamane unakI bAta para vizvAsa karake AtmavizvAsa kho diyA / apane dharmako rUr3higrasta samajhA, apanI bhASAko ( saMskRtako ) Dead Language mRtabhASA mAna liyA, vaidika RSiyoM ko pazucAraNayuga ( Pastoral Age ) kA caravAhA samajha liyA aura apanI kalAkRtiyA~ laMdana myUjiyama meM rakhavA diiN| kucha vidvAnoM jaise maiksamUlara, pizela prabhRtine aMgreja 344 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihAsakAroMkI bhAratIya vidyA viSayaka bhrAnta mAnyatAoMkA khaNDana bhI kiyA kintu taba hamArA svAbhimAna kho gayA thaa| hama apane bhAratako apanI dRSTise nahIM alberUnI, TADa, kaniMghama aura plATakI dRSTise dekhane meM garva anubhava kara rahe the| phalataH apanI sAMskRtika, kalAtmaka evaM zaikSaNika paraMparAe~ hamane kho dii| dUsareke saMketapara hamane apanI maNiyA~ luTA dI aura dUsarekA kAMca baTorate phira rahe haiN| phira bhI, bIsavIM zatImeM bhAratIya navajAgaraNa haA aura yahA~ke manISiyoMne use smjhaa| bhAratIya vidyAko vyAkhyA unhoMne nae sirese, nae DhaMgase, nae hI rUpameM saMsArake samakSa rakhI / svAmI vivekAnanda tathA DaoN. rAdhAkRSNana jaise manISiyoMne bhAratake prAcIna darzanakI mahattA pratipAdita kii| pazcimI dezoMmeM jAkara unhoMne bhautikatAse dRpta ahaMkAro jAtiyoMko batalAyA ki bhAratIya darzana eka zaktizAlI jIvana evaM prabuddha jAtikA darzana hai, usameM saMsArake samasta prANiyoMke lie apAra karuNA hai, koTi-koTi prANiyoMko zAzvata zAntikA saMdeza denekI kSamatA hai / prajAtantra, gaNatantra, sAmyavAda Adi zAsana-praNAliyoMko adyatana mAnanekI pazcimI pravRttikI viDaMbanA DaoN0 kAzIprasAda jAyasavAla tathA zrIpAda amRta DA~gene apane prasiddha granthoM ( hindU paoNliTI, bhArata ......"sAmyasaMgha"") meM kI hai| bhAratake prAcIna mAlava-kaTha Adi gaNoM aura gaNasaMghoMkA prAmANika vivecana DaoN0 jAyasavAlane Hindu Polity meM khUba vistArase kiyA hai| zrI DA~gane vaidika yugameM sAmyasaMghakI sthitikA paricaya diyA hai| isI prakAra DaoN0 pI. vI. kaNene 'hindU dharmazAstra' likhakara logoMkA dhyAna isa ora AkRSTa kiyA ki hamArA dharma rUr3higrasta nahIM rahA hai| samayake anusAra usameM apekSita parivartana hote rahe haiN| granthake 'kalivayaM' prakaraNa meM yaha vivecana dekhA jA sakatA hai / isake atirikta bhArata kI prAcIna mUrtikalA, citrakalA, sthApatyakalA, saMgIta kalA Adi kI ora bhI vidvAnoM ne dhyAna AkRSTa kiyaa| DaoN. vAsudevazaraNa agravAla, DaoN. motIcandra, DaoN0 bhagavatazaraNa upAdhyAya, AnandakumAra svAmI, pro0 kRSNadatta vAjapeyI prabha ti vidvAnoM aura purAtattvavidoMne apane granthoMmeM bhAratIya purAtattvake saMdarbhameM jina tathyoMkA pratipAdana kiyA, unase bhAratIya sabhyatAkI unnati aura gurutA siddha huI aura saMsArake anya dezoMse bhI, yahA~ kI unnata saMskRti evaM kalAkA paricaya pAne hetu vidyArthI Ane lge| Aja bhAratake vizvavidyAlayoMmeM saikar3oM pazcimI dezavAsI chAtra Indology ( bhAratIya vidyA ) viSayameM anusaMdhAna kArya kara rahe haiN| khedake sAtha kahanA par3atA hai ki hamArI jisa unnata prAcIna saMskRtiko videzI chAtra adhikase adhika samajha lenekI ceSTA kara rahe haiM, hama usake jJAnase achUte haiN| na hama apanI prAcIna bhASAoMse paricita haiM, na kalAse / hamAre prAcIna grantha haiM , hamAre maTha-mandira. stupa aura upAzraya haiM. hamAre devI-devatA haiM, phira bhI hama una sabase aparicita haiM / videzI lekhaka hameM unake bAre meM batAe~, yaha kitanI lajjAkI bAta hai| ukta bhAratIya vidvAnoMne apane granthoMke mAdhyamase hama bhAratIyoMko AtmaparijJAna karAyA hai| rAjasthAnake prasiddha bhAratIya vidyAvid zrI agaracanda nAhaTA bhI isI zreNIke vidvAn haiN| unakA kartRtva bhAratIya vidyA kA svAbhimAnapUrNa vaijJAnika vyAkhyA prastuta karatA hai| apane bacapanase hI maiM dekhatA A rahA hai ki bhAratako sabhI prasiddha patrikAoMmeM agaracanda nAhaTAke prazasta lekha prakAzita hote rahe haiN| hiMdI aura saMskRtake vidvAn lekhakoMne apane granthoMmeM kalA, sAhitya, saMskRti, darzana Adi viSayoMke vivecana-saMdarbhameM zrInAhaTAjIkA sAdara ullekha kiyA hai| rAjasthAna sAhityakI gadya-padya vidhAoM, lokasAhitya tathA lokakalAoMkA rUpavikAsa nAhaTAjIne anekoM lekhoM tathA vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 345 | Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthoMke mAdhyama se prastuta kiyA hai / hidIke vidvAn 'DiMgala' kAvyakI rUr3hiyoM aura racanAgata viziSTatAoM ke viSayameM nirbhrAnta nahIM the| nAhaTAjIne usa bhrAMtikA mUlocchedana kara diyA hai aura Ajake rAjasthAnI sAhityakA prAcIna sAhityase saMbaMdha dikhalAkara paramparA kA nirdhAraNa bhI kiyA hai / rAjasthAnase jaina darzana kalA evaM sAhityakA prAcIna evaM madhyakAlameM khUba vikAsa huA parantu usake viSayameM abhI taka prAmANika sAmagrI kA abhAva thaa| zrI agaracanda nAhaTAne prAcIna jaina sAhityako prakAzita kara isa abhAvakI pUrti kI unhoMne isI saMdarbha meM 'jinarAjasUrikRti kusumAMjali', 'sItArAma caupAI, 'jinaharSa granthAvalI' Adi grantharatnoMkA saMpAdana kiyA hai| jaina-matakA jo prabhAva rAjasthAnI kalA evaM sAhityapara par3A, usakA sahI mUlyAMkana unhoMne kiyA hai| zrI agaracanda nAhaTA bhAratIya vidyAke vyAkhyAtA aura prakAzaka hI nahIM usake advitIya saMkalanakartA bhI haiM / prAcIna sAhityakI saMskRta, prAkRta, pAlI, apabhraMza jainamAgadhI, gujarAtI, rAjasthAnI, brajabhASA Adi bhASAoM meM hastalikhita pratiyoMkA jaisA prAmANika saMkalana zrI nAhaTAjIke pAsa upalabdha hai vaisA bhAratake do-eka vidvAnoMke pAsa hI mila sakatA hai do varSa pUrva maiMne 'bhAratIya aGgaviyA' para / kucha likhanekI bAlasulabha ceSTA kI thii| tadartha maiMne zraddheya pro0 kRSNadatta vAjapeSIse nivedana kiyA thA aura nirdezana mAMgA thaa| unhoMne isa saMdarbhameM zrInAhaTAkA ullekha karate hue mujhe jo patra likhA thA, vaha isa prakAra hai priya vAjapeyI jI, sAgara vizvavidyAlaya di0 ju0 23, 1969 namaskAra ApakA 8-3-69 kA patra yathA samaya milA thaa| yaha jAna kara prasannatA huI ki Apane 'aMgavijjA' granthakA adhyayana kiyA hai tathA usake anuvAdameM ApakI ruci hai / mere vicArase isa grantha tathA tadviSayaka anya sAhityake AdhArapara Apa hindI meM 'bhAratIya aMgavidyA' zIrSaka nayA grantha likhe.... Apako isa viSayakA sAhitya bIkAnera meM zrI agaracaMda nAhaTAke pustakAlayameM tathA jodhapurake prAcyavidyA pratiSThAnameM prApta ho sakegA / bhavadIya 0 kRSNadatta vAjapeyI prAcArya tathA adhyakSa prAcIna bhAratIya itihAsa, saMskRti tathA purAtatva vibhAga, sAgara vizvavidyAlaya kinhIM kAraNoMse meM usa kAryase virata rahA kintu pUjya bAjapeyIjIke patrase sahaja hI jJAta hotA hai ki zrI agaracanda nAhaTAkA hastalekhAgAra kitanA mUlyavAna hai 'rAjasthAnI hastalikhita granthoMkA vivaraNa' nAmaka grantha meM zrI nAhaTAjIne kAphI granthoM kA paricaya bhI diyA hai| acchA ho, apane vAsa rakhe sabhI granthoMkA aisA hI vivaraNa ve prastuta kareM, jisase loga lAbhAnvita ho sakeM / zrI nAhaTAjI bhAratakI prAcIna bhASAoM saMskRta, prAkRta, apabhraMza Adike prakANDa vidvAn haiM / 1. ye tInoM grantha zrI zArdUla zodha saMsthAna bIkAnerase prakAzita hue haiM / 346 agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha : - Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha-saMpAdana evaM pAThazodhake kSetra meM unhoMne navIna dizAnirdeza kiyA hai aura rAjasthAnaaMcalake dArzanika, dhArmika, kalAtmaka evaM lokasAhityaparaka granthoM kA uddhAra kara unhoMne bhAratIyavidyA ke prakAzanameM abhUtapUrva yoga diyA hai / maiM Izvara se prArthanA karatA hU~ ki vaha aise mahAn sAhityasevI evaM bhAratIyavidyAvid zrIagaracaMda nAhaTA ko dIrghAyu pradAna kare / nAhaTAjIkA abhinandana jaina sAptAhika, varSa 68 aMka 22 koI vyakti janmase vaNik vyavasAya ke sAtha vyApArI hote hue bhI jIvanaparyanta vidyAsevI ho, aisA suyoga bahuta hI kama dekhane meM AtA hai / isapara bhI arthaparAyaNa aura nirantara vyApAra-parAyaNa jainagRhastha varga meM dhArmika evaM anya prAcIna sAhitya aura bhASA ke adhyayana, saMzodhanako jIvana-vrata banAkara niSThApUrvaka isameM nimagna ho jAnevAle vyakti to bahuta ho virale dRSTigata hote haiM / rAjasthAna aura jainaeka virala vyakti haiM, jisakI satata banakara hara eka kA prazaMsA pAtra banane samAjameM suprasiddha vidvAn zrIyuta agaracanda nAhaTA isI prakArake vidyA sAdhanA anya logoMke liye preraNAdAyaka udAharaNa svarUpa yogya hai / jaina-saMghakA virAsatI jJAna, isake prAcIna evaM arvAcIna jJAnabhaNDAroM dvArA saMgRhIta hastalikhita pratiyoM meM surakSita hai yaha bAta sarvavidita hai / jisa prakAra se ina samRddha granthasaMgrahoMmeM jaina evaM jainadharma ke samasta matoM (phirakoM) kA dharma - sAhitya surakSita rakhA gayA hai usI prakArase anya dharmokA evaM sAmAnya kiMvA sarvagrAhI vidyAoMkI samasta zAkhAoMkA saMskRta, prAkRta evaM anya loka bhASAoM meM race gaye sAhityako bhI pracura mAtrA meM surakSita rakhA gayA hai / kriyAke AcaraNa ke samAna hI jJAnakI sAdhanAko bhI jaina dharmameM jIvana-sAdhanAkA eka anivArya aMga hone ke kAraNa ise Atma-sAdhanA meM prathama sthAna dekara sAhitya sRjana evaM rakSaNako dhArmika kartavya ke samAna hI mahattva diyA gayA hai| yahI kAraNa hai ki sthAna-sthAna para jaina-bhaNDAroMkI sthApanAe~ kI gaI aura samasta vidyAoMkI pustakoMkI rakSA karanA eka zlAghanIya paramparA, prAcIna kAlase hI jaina saMgha meM calI A rahI hai / isa prakArase jainasaMghane samasta bhAratIya sAhityakI aura bhAratIya sAhityake hI eka aMga-svarUpa jaina - sAhitya kI rakSArtha jo lagana vyakta kI hai, usakI apane dezake mahattvapUrNa tathA anya dezoM ke vidvAnoMne muktakaNThase prazaMsA kI hai / itanA hote hue bhI madhyayuga meM aura vizeSakara jabase apane deza meM aMgrejI rAjyakI sthApanA huI usase pUrva ke varSoM meM evaM aMgrejI zAsana kAlake prArambhika samaya meM bhI hamArI lAparavAhI evaM hamAre ajJAna ke kAraNa sthAna-sthAnapara hajAroM ho hastalikhita pratiyA~ dImaka, varSA kiMvA surakSA kI samucita vyavasthA ke abhAva ke kAraNa naSTa ho giiN| anekoM hastalikhita grantha hamAre ajJAnake kAraNa videza cale gaye / isa vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 347 Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakArase hamArI sAhitya-nidhi hamAre hAthoMmeM se paryApta saMkhyA meM calI gaI / vartamAnameM bhI hamAre anekoM hastalikhita grantha-bhaNDAra asurakSita evaM upekSita sthiti meM hI par3e haiN| hamArI sAhitya-sampattiko isa prakAra kI upekSita sthitimeM jina vyakyioMne ina hamAre jJAna-bhaNDAroM evaM hastalikhita granthoMkI rakSA karaneke kAryameM agragaNya bhAga liyA hai unhoMne dharmasaMgha aura sAhitya rakSAkara hamAre Upara atyanta upakAra kiyA hai| isa dizAmeM zrI nAhaTAjIne jo vizeSa ruci dikhAI hai aura hamArI sAhityavirAsatako surakSita rakhanekA jo kaSTa uThAyA hai, usake liye ve dhanyavAdake pAtra haiN| zrI nAhaTAjIne sAhitya-saMzodhana evaM sAhitya-sRjanake kSetrameM jo kArya kiyA hai, vaha yadi nahIM kiyA gayA hotA aura mAtra prAcIna hastalikhita granthoM kI rakSA hetu jo kArya kiyA hai utanA hI karate to bhI yaha nissaMkoca kahA jA sakatA hai ki inakI sarasvatI-sevA sadaiva smaraNIya hI banI rahatI / inake satata prayatna se kitanI hI hastalikhita pratiyA~ surakSita rahakara vidvAnoM ke liye sulabha ho sakI haiN| zrI nAhaTAjIkI vidyA sAdhanAke kAryakalApapara vicAra karate haiM to aisA pratIta hotA hai ki vidyAlaya, mahAvidyAlayakA vizeSa adhyayana kiye binA hI eka niSThAvAna vidyA-sevI bananekI inameM kSamatA rahI hai| yaza-kIrti pUrNa saphalatA pradAna karA de aisI vidyAruci, sUjhabUjha evaM kAryaniSThA to mAnoM Apako bacapanase hI puraskArasvarUpa prApta thI jisakA Apa, uttarottara adhikAdhika lAbha lekara apane vikAsakI sAdhanA karate hue bhI Apa apanI 60 varSakI vRddha AyumeM bhI ise ( sAdhanA ko ) akhaNDarUpase cAlU rakhe hue haiM, yaha prasannatA kI bAta hai / jaba kabhI bhI dekhA jAya to Apa hastalikhita pratiyoMkI khoja karane, inakI surakSA karane meM hI lage milate haiN| Apa saMzodhita evaM sampAdita tathA prakAzita dhArmika, sAmAjika lekha likhane athavA vidyArthiyoM evaM zodhakArya karanevAle tathA jijJAsuoMko mArga-darzana kiMvA sahAyatA hetu unheM Avazyaka sAmagrI deneke kAryameM sadaiva lage hue hI milate haiN| yaha hai Apake vidyAnurAgake bhAva / isa hetu vyakta kI jA rahI ApakI isa prakAra kI utkaTa pravRtti, Adarza evaM zlAghanIya hai| zrI nAhaTAjIkA paripakva vidyAnurAga na hotA to eka vyApArIke rUpameM ye lakSmIke raMgameM raMge jAkara vidyAnurAgake durgama kSetrako kabhIkA chor3a dete| vyApAra calAneke liye ye sudUra AsAma pradezameM jA base aura varSoM taka vahAM rahe the / kintu Apake antarameM vidyAkI ora gahare anurAgakA eka aisA srota baha rahA thA ki jo vyApAra-sampAdana karate hue murajhAne kI apekSA satata pravAhita hotA rahA / itanA hI nahIM, jaise-jaise samaya vyatIta hotA gayA vaise-vaise hI Apake hadayameM vyApAra-vatti kama hotI gaI aura nurAgako bhAvanA dinoMdina aisI prabala hotI gaI ki antameM Apane ise apane jIvana kA dhyeya hI banA liyaa| zrI nAhaTAjI eka suprasiddha vidvAnke rUpameM jo gaurava prApta kara sake, isakA kAraNa yahI hai| zrI nAhaTAjIne anekoM prAcIna granthoMkA saMzodhana evaM sampAdana kara unakA uddhAra kiyA hai| isake uparAnta bho Apane jainasaMskRti aura itihAsake aneka prasaMgoMpara prakAza DAlate hae sAhityakA sRjana kiyA hai| prAcona sAhitya sambandhI sAmagrIkA saMgraha karanekI ApakA pravRtti ke kAraNa hI bahumUlya sAhitya surakSita raha pAyA hai| yaha saba Apake vidyAnurAgakA hI pariNAma hai / zrI nAhaTAjIkI vidyopAsanAkI eka anya vizeSatA bhI hai jisakA yahA~ varNana kara denA ucita hogaa| prAcIna sAhitya aura kalA kA saMzodhana, sampAdana-prakAzana kiMvA saMrakSaNa maryAdita hotA hai aura janopayogI lekhana-pravRtti taka yaha bhAgya se hI vistRta ho sakatA hai| kintu, zrI nAhaTAjIkI bAta alaga hai / Apa, samasta mata-matAntaroM vAle jainasaMvoMko sparza karate hae dhArmika, sAmAjika kiMvA zikSaNa-sAhitya 348 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayaka vartamAna praznoMko samajhakara unakA nirAkaraNa kara sakate haiM / jainasaMgha ke samasta mata ( paMtha ) jo lekhaka AdarapUrvaka apanAte hoM, isa prakArake lekhaka hamAremeM kitane haiM ? zrI nAhaTAjI aise hI lekhaka haiM / yaha inakI anokhI vizeSatA hai / isake uparAnta jainetara janatAke lie bhI Apane agaNita lekha likhe haiM | Apase lekha mA~gate hI vaha turanta mila jAtA hai| zrI nAhaTAjI isa prakArase eka siddhahasta lekhaka haiM / eka vidyAvyasanIke anurUpa hI ApakA dharmamaya jIvana hai / zrI nAhaTAjIkI vidyA sAdhanAko zraddhAsumana arpita karate hue ApakI tandurustI aura dIrghajIvanakI hama kAmanA karate haiM / hamArI Antarika yahI zubhecchA hai ki Apa apane satkArya dvArA vizeSa yazasvI baneM / nAhaTAjI ke sAnnidhya meM DaoN0 satyanArAyaNa svAmI [ 1 ] kauna vyakti kitanA prazaMsanIya hai, abhinandanIya hai, yaha usake una zabdoMse jAnA jA sakatA hai, jinase ki vaha dUsaroMkI prazaMsA karatA hai / yaha bAta mere manameM usa samaya ghara kara gaI thI, jaba eka dina zrI agaracandajI nAhaTAne vArANasI meM DaoNkTara vAsudevazaraNa agravAlakA paricaya dete hue bhAvavibhora hokara mujhe batalAyA thA - DaoNkTara sAhaba prAcIna bhAratIya RSike navIna saMskaraNa haiM / pANinivAdake pravartaka DaoNkTara sAhabakI apratima vidvattA aura unake RSikalpa jIvanapara bhalA kise saMdeha ho sakatA hai ? maiMne DaoNkTara sAhabako praNAma kara unakA AzIrvAda prApta kiyA / maiMne dekhA - kuzalakSema kI sAmAnya bAtoMke bAda zrI nAhaTAjI aura agravAla sAhaba apanI sAhityika carcAmeM juTa gaye the| eka dUsare ko pAkara donoM harSavihvala the, AnandakA pAra na thA / aura merA mana kaha rahA thA - RSi eka nahIM, do haiM, DaoNkTara sAhaba bhI aura nAhaTAjI bhI / DaoNkTara sAhaba nAhaTAjIkI sAhityasevAkI bhUri-bhUri prazaMsA kara rahe the / mere jIvana ke dhanya kSaNoM meM ve kSaNa cirasmaraNIya raheMge / yaha bAta hai dinAMka 9-3-1965 I0 kI / [ 2 ] pUjya nAhaTAjI se merA paricaya bar3I vicitra sthitimeM huA thA / san 1960 meM maiMne apane bI0 e0 ke eka sAthI zrI udayalAla nAgoroke hAthameM eka bAra abhayajaina granthAlayakI eka pustaka dekhI / pustaka mere bhI kAmakI thI / zrI nAgorIne usakI dUsarI prati usI pustakAlaya meM hone kI sUcanA dI / | ne usa pustakAlayake sambandha meM apanI anabhijJatA vyakta kI to unheM Azcarya huA- are, bIkAnera meM rahakara agaracandajI nAhaTAkA pustakAlaya nahIM jAnate ! aura unane svayaM sAtha calakara mujhe vaha 'granthAlaya' batalAyA / nAhaTAjI usa samaya pustakAlayase bAhara gae hue the / nirAza hokara hameM lauTanA pdd'aa| nAhaTAjIkA nAma to isase pUrva aneka patra-patrikAoM meM dekha cukA thA / 'kalyANa' meM prakAzita unake AdhyAtmika lekhoMse bhI maiM prabhAvita thaa| unake darzana karanekI lAlasA bahuta dinoMse thI hI, aba maukA bhI mila vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 349 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyaa| dUsare dina dopahara ke samaya phira unake granthAlaya pahu~cA / ve kucha likha par3ha rahe the / unake tanapara mAtra eka ghotI thI aura usako bhI unhoMne laMgoTA banA rakhA thaa| isapara bhI hAlata yaha ki paMkheke noce baiThe-baiThe nAhaTAjI pasIne se tara ho rahe the| idhara-udhara pustakeM bikhara rahI thiiN| manane gavAhI nahIM dI ki ye nAhaTAjI ho haiM / socA hoMge unake koI karmacArI ! unhIMse pUcha baiThA nAhaTAjI kaba mila sakeMge ? uttara thA - 'bolo, hU~ I I 'agaracandakaTha-sUM padhAraNoM huyoM' Apa-ro ? vismayako ekabAragI dabAkara maiMne unheM apanA paricaya diyA aura apane Ane kA prayojana batalAne lgaa| sAtha hI sAtha meM unake bhavya vyaktitva ke aMtaraMga aura bahiraMgakA darzana lAbha bhI liye jA rahA thaa| mujhe vidyArthI jAnakara unhoMne apanA Avazyaka kAma thor3I dera ke lie chor3a diyA aura dekhate-dekhate merI ruci aura upayogakI sAmagrIkA mere Age Dhera lagA diyaa| unheM rAjasthAnI meM bolate dekha maiM bhI usI bhASA meM bAta karane lgaa| apanI abhilaSita pustakako ghara le jAne kI icchA huI to unase pustakAlayake niyama pUche bole- "ApaNI gharU lAibrerI hai| dinUrge chatra sUM leyara rAta-rI dasa bajI tAI khulI rAkhA hAM the karNe I A sako ho| raMyI bAta phosa-rI sau ahai- rI phIsa mAtra vidyA-prema hai|" phira mujhe gharapara par3haneke lie unhoMne vinA kisI jhijhakake sItArAma caturvedI saMpAdita kAlidAsa- granthAvalI jaisA bRhatkAya grantha de diyA / aura yoM, pahalI hI bheMTameM pUjya nAhaTAjIne mujhe apanA liyA thaa| unake saujanyane mujhe maMtramugdha kara liyaa| kucha dina to khAlI samaya meM, dina aura rAtako, nAhaTAjI aura abhaya jaina graMthAlaya kA hI dhyAna banA rahatA / isa bIca bI0 e0 kI parIkSA samApta ho cukI thI aura garmI kI chuTTiyA~ prArambha ho gayI thIM / [ 3 ] chuTTiyoke dinoM meM to maiM prAtaH chaH baje hI nAhaTAjo ke graMthAlaya meM pahu~ca jAyA karatA thaa| nAhaTAjIkA sAmIpya aba adhikAdhika milane lagA / isa prakAra mujhe unakI dinacaryAko nikaTase dekhanekA saubhAgya milaa| una dinoM nAhaTAjI prAtaH sAr3he pAMca baje uThate aura zaucAdise nivRta ho chaH baje pustakAlaya pahu~ca jAte / nAhaTAjIkA makAna aura pustakAlaya donoM pAsa-pAsa hI haiM / lagabhaga sAr3he ATha baje taka unakA sAmAyika svAdhyAya calatA, jisameM adhikAMzata: DAkameM AI nayI pustakoM aura patra-patrikAoMkA paThana hI pramukha thaa| tatpazcAt ghara jAkara snAna Adise nivRtta ho ve deva-vaMdanArtha maMdira jaate| usI samaya yadi kahIM kinhIM viziSTa jaina sAdhu-sAdhviyoM kA pravacana hotA to vahA~ jAte anyathA nAzte ke rUpameM lagabhaga AdhA sera dUdha lekara nau-sAr3he nau baje taka phira pustakAlaya meM Ate aura apane lekhana kArya meM juTa jAte / saMdarbha ke lie bIsa-pacIsa pustakeM to unake AsapAsa avazya hI rahatI thIM / gyAraha - sAr3he gyAraha baje ve khAnA khAne jAte aura bAraha bajeke lagabhaga ve phira pustakAlayameM hI hote / koI zodhArthI AyA huA hotA to use usake viSaya saMbaMdhI jAnakArI aura sAmagrI sabase pahale dekara phirase apane kAmameM juTa jAte / hastalipi acchI nahIM honese kabhI koI karmacArI hotA to use bola-bolakara apanA lekhana kArya karAte yA phira ve svayaM hI likha liyA karate the| isI samaya meM yadi koI adhyayana aura lekhanase bhI adhika bajanI kAma ho jAtA to use bhI nipaTA Ate, anyathA do baje taka nirantara unakA lekhana kArya calatA rahatA thaa| phira ve bAharase AyI huI DAka saMbhAlate / do baje unake ciTThiyA~ likhanekA samaya hotA thA / cAra baje taka likhe huve patroMkA Dhera laga jAtA pA~ca bajeke lagabhaga parase AvAja AtI "bAbUsA, jIma lo / " nAhaTAjIkA niyama hai ki ve pratidina sUryAsta ke pUrva hI bhojanAdise nivRtta ho jAte haiM / sUryAsta huA ki unakA khAnA-pInA baMda, phira cAhe kitanI hI bhUkha-pyAsa zeSa raha jaay| chaha-sAr3he chaha baje ve pustakAlaya meM 350 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahu~ca jaate| usa samaya taka unakA lekhaka-jise bola-bolakara ve apane lekha likhavAyA karate the-A jaataa| una dinoM zrI jeThamala unake lekhAdi likhanekA kAma kiyA karate the| rAtake dasa baje taka unakA yaha kAma calatA rhtaa| tatpazcAt unake sonekA samaya ho jAtA aura ve apane sAdhanA-sadanase zayanAgArako cala dete| [ 4 ] aba taka pustakAlayameM nAhaTAjIke sAnnidhyameM baiThA maiM kevala vahA~ par3I pustakoM aura patra-patrikAoMkI phAileM hI dekhatA rahatA thaa| icchA hotI thI ki nAhaTAjI mujhase kabhI kisI kAmake lie kaheM aura use manoyogapUrvaka karake apaneko dhanya mAna / para unane kabhI kisI kAmake lie mujhe nahIM kahA / nAhaTAjI apane kAmameM vyasta rahate aura maiM apanI laganameM magana / para yadA-kadA thor3I-thor3I bAtacIta hotI to mujhe lagatAve mujhapara atIva prasanna haiN| socatA-zAyada nAhaTAjI mujhe abhI kevala jamakara baiThane kI TreniMga de rahe haiM / dina bIte jA rahe the| chuTTiyoMmeM maiM prAyaH dinabhara graMthAlayameM baiThA rahatA, nAhaTAjIko upasthitimeM bhI aura unakI anupasthitimeM bhii| pustakAlayameM dinabharameM aneka tarahake loga Ate-majadurase lekara milamAlikoM taka, skUlake vidyArthiyoMse lekara yunivarsiTIke skAlaroM taka, anapar3hase lekara prakAMDa paMDitoM taka; paricita bhI aura aparicita bhii| saba apanI-apanI samasyAoMke sAtha Ate aura jaba ve lauTate to unake sAtha hotA unakI samasyAoMkA samAdhAna aura nAhaTAjI kI AtmIyatAkA bhAva / aba nAhaTAjIkA sAhacarya mere lie pustakAlaya taka hI nahIM raha gayA thaa| pustakAlayase bAhara bhI yatra-tatra ve mujhe apane sAtha le jAne lage the| bIkAnerameM nAhaTAjI ke sAtha-sAtha maiM aneka viziSTa aura sArvajanika sabhA-sosAiTiyoM, saMtajanoMke vyAkhyAnoM aura sammelanoMmeM gayA huuN| maiMne dekhA hai, aise adhikAMza sthAnoMpara nAhaTAjIko bhI bolanA par3A hai-kabhI abhibhASakake rUpameM, kabhI vaktAke rUpameM, kabhI atithike rUpameM aura kabhI-kabhI sabhApatike rUpameM bhI / zrotAoMko mugdha kara lenekA nAhaTAjIke pAsa jaise koI mantra hI hai| apanI bAtako, binA viSayAMtara hue, bulaMdagIke sAtha kahane meM ve bar3e kuzala haiN| nAhaTAjokI DAkameM Dhera-sArI ciTThiyA~ AtI hai| eka dina maiMne unake nAma Aye patroMkI avyavasthita sthitikI ora iMgita kiyA to bole- "the keI dinA-sU kAma-rai vAstai kaiyA karo ho, o kAma the kara do| AM sagalA patrAM-nai AM-rai lekhakAM-rai nAMva-sUakArAdi krama sUjacAya-ra rAkha do|" nAhaTAjIne pahalI bAra apane kAmake lie mujhase kahA thA / patrikAeM chor3akara maiM patroMkI ora mudd'aa| kAma bar3A rucikara thaa| maiM patroMko chAMTane lgaa| patroMko par3hanekI mujhe pUrI chUTa mila cukI thii| hajAroM patroMmeM viziSTa-viziSTa logoMke likhe aneka mahattvapUrNa patra maiM par3ha letA aura phira unheM yathAkrama rakha detaa| patra kyA the, nAhaTAjoke darpaNa the| adhikAMza patra sAhityakoMke hI hote the, parantu anya logoMke patra bhI paryApta mAtrAmeM unake pAsa Ate rahe haiN| patroMmeM badhAI, kRtajJatAjJApana, zaMkA-samAdhAna, navIna jJAtavya aura prazaMsA-jaise svara pradhAna hote / maiMne tanmaya hokara usa samaya takake upalabdha unake adhikAMza patroMko yathAkrama kara diyaa| kahanekI AvazyakatA nahIM ki nAhaTAjIko merA kAma pasanda A gayA thaa| phira to ve mujhe sapArizramika kAma bhI dene laga gaye the| chuTTiyAM bIta cukI thiiN| maiM bI. e. kI parIkSAmeM uttIrNa ho gayA thaa| aba paristhiti thI-mujhe vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 351 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naukarI karanI cAhie, para icchA thI ki maiM ema. e. bhI kruuN| nAhaTAjI una dinoM sArdUla rAjasthAnI risarca iMsTIcyUTake DAirekTara the| unake sAmane samasyA rakhI-par3hAI karUM yA naukarI? nAhaTAjIne to tatkAla hala nikAla diyaa--'donoN|' mere 'kaise? ke pratyuttarameM unane kahA hamArI iMsTITya TameM eka lipikakA sthAna rikta hai| tuma usameM apanI par3hAIke samayake atirikta subaha athavA zAmako kula milAkara pratidina chaha ghaNTe kAma kara diyA karo aura par3hAI bhI cAlU kara do| merI khuzIkA pAra nahIM thaa| sonA aura sugandha donoM anAyAsa sulabha ho rahe the| usa dina kAlejameM eDamizana lenekI antima tithi thii| tatkAla kAleja pahu~cakara phIsa jamA karA dI aura ema. e. (prIviyasa ) hindImeM eDamizana le liyaa| una dinoM saMsthA meM zrI muralIdharajI vyAsa aura badarIprasAda sAkariyA kAma kiyA karate the| vyAsajI rAjasthAnI mahAvaroMkA saMkalana kara rahe the aura sAkariyAjI saMsthAkI mukhapatrikA 'rAjasthAna bhAratI'kA saMpAdana kiyA karate the aura mujhe donoM vidvAnoMkA sAnnidhya aura unake sAtha kAma karanekA suyoga prApta huaa| rAjasthAnI bhASA aura sAhitya ke prati AkarSaNa bhI mujhe tabhIse huaa| maiM prAtaH sAta bajese dopaharake eka baje taka saMsthAmeM kAma karatA aura do baje jaba merI par3hAI zurU hotI, maiM kAleja meM hotA thaa| kAlejakA pustakAlaya bar3A samRddha hai| apane pAThyakramako adhikAMza pustakeM vahIMse lIM parantu nAhaTAjIse bhI isa sambandhameM mujhe yatheSTa sahAyatA praapthuii| [ 7 ] do varSa aura bIte aura merI ema. e. kI dhArA pUrI ho gyii| nAhaTAjI kA AzIrvAda lene gayA to unhoMne kahA--lage hAthoM pI-eca. DI. bhI kara DAlo, viSaya aura sAmagrIkA apane pAsa bhaNDAra bharA hai| manameM icchA jAgI aura kucha hI dinoMmeM vaha balavatI bhI ho gayI--pI-eca. DI. bhI kI jaay| para nirdezana kauna kare / saubhAgyakI bAta, usa samaya taka rAjasthAna tathA rAjasthAnIke mUrdhanya vidvAn aura sAhityakAra prA0 narottamadAsajo svAmo udayapura se sevAmukta hokara yahA~ lauTakara Aye the| unhoMne kRpApUrvaka mujhe apane nirdezanameM zodha prabandha likhanekI anumati de dii| nAhaTAjI aura svAmIjI kI salAhake ba viSaya taya haA-mahAkavi samayasundara aura unakI rAjasthAnI rcnaaeN| mahAkavi samayasundarake sAhitya kI khojake kAmase hI nAhaTAjIne apanA sAhityika jIvana prArambha kiyA thaa| unhoMne apane pAsa upalabdha etadviSayaka sampUrNa sAmagrI mujhe jisa sneha aura udAratAke sAtha eka hI bArameM upayogake lie de dI usakA varNana zabdAtIta hai / mahAkavike jIvana aura sAhityake sambandhameM nAhaTAjIko prabhUta jJAna hai aura ve mujhe bharasaka sahayoga bhI dete rahe haiN| yaha socakara svAmIjI mere kAmake sambandhameM nizcinta ho gaye the / viSaya kA rajisTrezana rAjasthAna vizva-vidyAlayase karavAyA gyaa| aba merA zodha-kArya cAla thaa| [ 8 ] isI bIca san 1963 meM maiM rAjakIya sevAmeM calA gayA / DUMgara kAlejameM pustakAlaya-lipika ke rUpameM merI niyukti ho gyii| san 1964 ke mArca mAhameM mAravAr3I sammelana, bambaIkA svarNajayantI mahotsava manAyA jAneko thA / nizcita tithise do-tIna dina pUrva nAhaTAjIkA eka karmacArI Dugara kAlejameM mere pAsa AyA-Apako nA ho to Aja dopaharako nAhaTAjIse avazya mila leM / ve Aja hI bambaI jA rahe haiN| chuTTIkA bhI prabandha karake AyeM, lagabhaga dasa dina laga sakate haiN| pahalI bAra mahAnagarI bambaI jAnekA avasara mila rahA thaa| yAtrAkA prayojana binA jAne bhI kutUhalavaza maiMne chuTTo manjUra karavA lI aura nAhaTAjIke 352 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAsa jA pahuMcA / unhoMne batAyA ki mAravAr3I sammelanane unheM AmantraNa diyA hai aura yahA~ke eka-do sAhityakAroMko sAtha lekara AnekA anurodha kiyA hai| basa majhe taiyAra honemeM kyA dera lagatI ! nizcita samaya para bambaI phuNce| mAravAr3I sammelanane apanA svarNajayantI samAroha bar3e hI zAnadAra DhaMgase manAyA thaa| bhArata bharase mAravAr3I loga Aye the / samArohake antargata sammelanakI aneka sabhAeM huI, kavi-sammelana huA, sAhityika goSThiyA~ huI aura sAMskRtika kAryakramoMkA Ayojana kiyA gayA / sabhI kArya-kramoMmeM uccakoTike netAoM, kAryakartAoM, vidvAnoM aura kalAkAroMkA jamaghaTa lagA rahA / maiMne usase pUrva utanA sundara samAroha kabhI nahIM dekhA thA / Azcaryacakita huA maiM kabhI samAroha ko gatividhiyA~ dekhatA aura kabhI nAhaTAjIko hI dekhatA rahatA-kitanA anugraha rakhate haiM ye mujha para ! vahA~kI sAhityika goSThiyoMmeM to nAhaTAjIne bhAga liyA ho, sammelanane eka khule maJca para unheM rAjasthAnI bhASA aura sAhitya para bolaneke lie bhI vizeSa rUpase Amantrita kiyA thaa| taba pahalI bAra mujhe caubIsoM ghaNTe nAhaTAjIke sAtha rahane kA maukA milA thA / sammelanake prAyaH sabhI viziSTa vyaktiyoMkA paricaya karavAyA / khAlI samayameM ve vahA~ke apane iSTa-mitroMke yahA~ milane jAte to bhI mujhe apane sAtha hI rakhate the| jainamuni zrI citrabhAnujI, zatAvadhAnI zrI dhIrajalAla TokarazI zAha, pro0 ramaNalAla zAha Adi aneka sahRdaya vidvAnoM kA Atithya lAbha bhI bambaI pravAsa kI eka viziSTa upalabdhi rhii| nAhaTAjIke sAtha pravAsa kA eka anya avasara mujhe mArca 1965 meM milA / taba banArasake saMskRta vizvavidyAlayameM akhila bhAratIya tantra sammelanakA Ayojana kiyA gayA thA, jisameM nAhaTAjIko bhI bhAga lene jAnA thaa| usa sammelanase kucha dina pUrva prayAgameM hindI sAhitya sammelanakA vizeSa adhivezana bhI sampanna honeko thA / nAhaTAjIne eka lambA kArya-krama banAyA-lagabhaga eka maahkaa| isa bAra phira merI icchA huI ki nAhaTAjIke sAtha jAkara ye zahara bhI dekhe jAyaM / nAhaTAjIke sAmane icchA vyakta kI to unhoMne saharSa svIkAra kara liyaa| __yAtrA prArambha huI / bIkAnerase dillI phuNce| vahA~ hama eka jaina upAzrama meM Thahare the, jo sTezanake pAsa hI thaa| vahA~se nAhaTAjoko eka anya upAzrayameM vahA~kA hastalikhita granthoMkA saMgraha dekhane jAnA thA / nAhaTAjIke sAtha maiM bhI dUsare dina prAtaH vahA~ gayA / nAhaTAjIne mujhe vahIM rukane ko kahA aura batAyA ki thor3I dera bAda vahIMse khAnA khAne cleNge| pratIkSAmeM samaya bar3I derase kaTatA hai| bAraha baje taka pratIkSA kI, para nAhaTAjI the ki apane Asanase hile taka nahIM, sAre rajisTaroMko jaise AtmasAt hI kara lenA cAhate the| do baje taka apane rAmake to peTameM cahe kUdane laga gaye the / nAhaTAjoke pAsa jAkara saMketa kiyAmaiM thor3A bAjAra meM ghUmakara A rahA huuN| mujhe lagA, nAhaTAjo usa samaya taka yaha bhUla hI gaye the ki maiM bhI unake sAtha huuN| merA saMketa samajhakara ve kheda jatAne lage-ghUma to Ao hI, para pahale khAnA jarUra khA lenaa| zAmakA khAnA hama sAtha hI khAyeMge / huA bhI yahI, nAhaTAjI dinabhara binA bhUkha-pyAsakI paravAha kiye nirantara usa saMgrahake rajisTaroM aura pothI-patroM ko dekhate rahe / dUsare dina vahA~ ke kucheka darzanIya sthAna dekhe| dehalIke bAda hama gaye hAtharasa / vahA~ nAhaTAjIke bhAnaje zrI hajArImala vAMThiyA rahate haiN| zrI vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 353 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DA0 ela0 pI0 tessitorIke paramabhakta aura rAjasthAnI sAhityake premI haiN| usa samaya ve hAtharasameM nahIM the| eka dina vahA~ rahakara hama loga AgarA pahu~ce / ___ AgarA kA mukhya AkarSaNa to tAjamahala hI honA cAhie ? parantu jaba tAja dekhanekI bAta nAhaTAjI ke sAmane rakhI to bole-ina pattharako imAratoMko dekhane ke lie itanA lAlAyita hone kI kyA jarUrata haiM, ye to dekheMge hii| Ao pahale yahA~ ke kucha viziSTa vyaktiyoMse mila aayeN| aisI virala vibhatiyoMse milane kA suyoga to bhAgya se milatA hai| vahA~ sabase pahale hama sanmati jJAnapIThake u0amara muni jI ke yahA~ milane gye| munizrI usa samaya bImAra the / aneka bhaktoM se ghire munijI nAhaTAjoko dekhate hI pulakAyamAna ho utthe| sabake sAmane unmukta hRdayase unhoMne nAhaTajI dvArA sampAdita jaina zAsana aura sAhityako sevAoMkI prazaMsA kii| apanI sadyaH prakAzita katipaya kRtiyAM bhI unhoMne nAhaTAjIko bheMTa kI aura parA Atithya-satkAra kiyaa| vahA~ se vidA hone ke bAda aneka lekhakoM, prakAzakoM tathA pustaka-vikretAoM se milate hue hama tAja kI ora ravAnA hue| tAja dekhA / tAja to tAja hI hai / usakI prazaMsAmeM kitanoM ne kyA nahIM kahA? vahA~ thor3I dera baiThanekI, dubameM leTanekI aura zAMtise socanekI tabiyata huI parantu hamAre nAhaTAjIko itanI phurasata kahA~ thI / zAmakI Trenase ho mathurA ravAnA honA thA / para jyoM-tyoM karake hamane vahA~se calakara AgarekA kilA bhI dekha hI liyaa| agale dina matharAkA bhramaNa kiyaa| tIna loka se nyArI mathurA hameM vizeSa lubhA na skii| kucheka darzanIya sthAna aura paricita logoM se milakara hama zAmako hI Trena se prayAga ke liye ravAnA ho gye| prayAga hindI kA gar3ha hai| hindI sAhitya sammelanake vizeSa adhivezanakA nimantraNa-patra nAhaTAjIko milA hI thaa| hama donoM vahIM utre| sammelanameM rASTra ke khyAtiprApta aneka vidvAnoMkA jamaghaTa lagA thaa| vidvAnoMke Thaharane aura bhojana AdikI sampUrNa vyavasthA sammelanakI orase kI gaI thii| sammelana tIna dina calA / kahanA na hogA, vahA~ prAdezika bhASAoMke sAtha hindIke sambandhoMpara rAjasthAnIko lekara nAhaTAjone hI apanA sAragarbhita bhASaNa diyA thaa| mujhe pahalI bAra vahA~ hindI kSetrIya utane vidvAnoMke darzanalAbhakA avasara milA / svayaM nAhaTAjIne aneka vidvAnoMkA paricaya krvaayaa| zrI narmadezvarajI caturvedIke yahA~ nAhaTAjIne Atithya svIkAra kiyA thA / eka dina vizvavidyAlaya bhI gaye jahA~ DAkTara rAmakumAra varmAne apane vidyArthiyoMke lie rAjasthAnI bhASA aura sAhitya' para nAhaTAjIse sAgraha eka bhASaNa krvaayaa| prayAgameM bhI hama aneka sAhityika saMsthAnoM, prakAzakoM aura pustakAlayoM AdimeM gye| sarasvatI presa, hindustAnI ekAdamI aura vizva-vidyAlayIya pustakAlayameM mana kucha vizeSa rmaa| eka dina hama triveNI-snAnake lie gye| vahA~ eka rocaka ghaTanA ghaTI / jyoMhI hama snAna karane pAnI kI ora bar3he ki eka mallAha hamAre pAsa AyA aura bolA-seTha sAhaba, Apako triveNIkI saira karAeM / eka-eka rupayA lUgA, Ananda A jaayegaa| nAhaTAjIne nA kara dii| mallAhane kahA-donoM kA Der3ha rupayA de denA, basa ! nAhaTAjIne kahA-nahIM bhAI, hameM saira nahIM karanI hai / mallAhane paise kucha aura kama kiye-koI bAta nahIM eka rupayemeM donoMko kA biThA lUgA / para nAhaTAjIne nA kara dI so kara hI dii| mallAha bhA~gakI mastI meM thA / vaha bolA-seTha sAhaba, triveNI meM to saMgama-sthala para jAnekA hI mAhAtmya hai / Apa to bahuta dUrase padhAre haiM, phira do-cAra Aneke lie yaha maukA kyoM kho rahe haiM ? lo, Apa 354 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ATha Ane hI denA, hama ApakI jaya boleNge| seTha sAhabakI nAko hA~meM badalanevAle hI badala sakate haiM, harekake vazakI bAta kahA~ ? maiMne saMkocavaza kucha bhI nahIM khaa| aba taka to mallAha apanI nAva nAhaTAjIke karIba hI le AyA thaa| bolA-koI bAta nahIM seTha sAhaba, Apa kucha bhI mata denA, hamArI nAvako to pAvana kara do| maiM mana-hI-mana rAjI huA- aba seTha sAhaba kyA manA kareMge? kitAboMmeM par3hA naukA-vihAra Aja pratyakSa kara leNge| para usa dina to zAyada vaha naukA-vihAra mere bhAgyameM nahIM thA kyoMki mallAha yadi masta thA to hamAre seTha sAhaba bhI pUre alamasta the| bar3e sahaja bhAvase uttara diyA-bhaI, hamAre dharmameM nadIke bIca meM jAnA aura usameM snAna karanA vayaM hai| usameM to jitane kama pAnIse nahAyA jAya utanA hI jyAdA acchA mAnA gayA hai| tU hamArA pIchA chor3a de| aura svayaMne dekhate-dekhate do-cAra loTe pAnIse nahAkara dhotI badala lI / mallAhane sAzcarya merI ora dekhA / maiM kyA karatA? maiMne A~khoMmeM hI kaha diyA-bandha chaTrI karo, maiM bhI yoM hI nahA letA huuN| abako AyeMge taba mileMge aura maiMne tIna DubakI lagAkara triveNI-snAnakA phala paayaa| prayAgake bAda nambara AyA banArasa kA / banArasameM hama eka dharmazAlAmeM tthhre| banArasake saMskRta vizva-vidyAlayameM akhila bhAratIya taMtra sammelana ho rahA thA / vahA~ hama do dina dera se pahu~ce the / vahA~ sthAnIya paMDitoMke atirikta dezabharase aneka tAMtrika aura taMtra-sAhityake jJAtA ekatra hue the, jinameM kAzmIrake paMDitoMko saMkhyA adhika thii| sammelanakA saMyojana prAyaH saMskRtake mAdhyamase hI ho rahA thA parantu kabhI-kabhI hindI bhI kAnoMmeM par3a jAtI thI / vidvAnoMke nibandha prAyaH saMskRtameM the / nAhaTAjIkA nibandha 'jaina taMtra sAhitya' hindI meM likhA thaa| usa dina abhibhASakoMkI saMkhyA adhika honese sabhI vidvAnoMse nibandhakA pUrA pATha na kara usakA sAra batAnekI prArthanA kI gaI thii| nAhaTAjIne bhI apane vistRta nibandhakA sAra hI par3hakara sunAyA thA / / banArasameM saMskRta vizvavidyAlayake atirikta hindU vizvavidyAlaya bhI dekhA / vahA~ hama DaoNkTara vAsudeva zaraNa agravAlase (aba svargIya) milane unake nivAsa-sthAna para gaye / DaoNkTara sAhaba apane kAmameM juTe hue the / donoM eka dUsare ko pAkara dhanya ho rahe the| do pRthivIputroMke paraspara milanekI usa velAkA smaraNa Aja bhI hRdayako AhlAdita kara rahA hai / hama vahA~ kAphI dera Thahare the aura taba taka una donoMne aneka vidyAoMke ora-chora mApa liye the| calate samaya DaoNkTara sAhibane nAhaTAjIko apanI kucha navIna kRtiyA~ bheMTa kI aura mujhe AzIrvAda-svarUpa merI DAyarImeM eka sUkti-sI likha dI-dRr3ha saMkalpapUrvaka vidyAbhyAsako jIvana-vrata bnaao|' vahIM hama bhAratake eka aura manISI DaoN. gopInAtha kavirAjake darzanArtha gye| bar3I muzkilase unake nivAsasthAnakA patA lagA pAye the / saMyogakI bAta, usa dina kavirAjajIkA maunavrata thA, isalie hama unake darzanamAtra hI kara sake, girA-jJAnase vaMcita rahanA pdd'aa| hA~, nAhaTAjIke kucha praznoMkA unhoMne saMketase uttara avazya de diyA thaa| banArasake kAzI vizvanAtha mandira, bhArata mAtAkA mandira, vizva-vidyAlayakA zivamandira, bhAratIjJAnapITha, gaMgAjIke ghATa, vizvavidyAlaya aura usakA pustakAlaya, nAgarI pracAriNI sabhA, satyanArAyaNa mAnasa mandira aura zaharakI sa~karI galiyA~ Adi to Aja bhI smRtipaTapara aMkita ho rahI haiM, jahA~ kadama-kadamapara nAhaTAjIne mujhe apane sAtha rakhA thaa| banArasase hama kalakattAko ravAnA hue / bahuta lambA rAstA thaa| banArasase kucha naI pustakeM le hI .. vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 355 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aye the, sAre rAste unakA svAdhyAya calatA rahA / yaha bhI dhyAtavya hai ki nAhaTAjIne pUrI yAtrA meM bhI apano samAI ( sAmAyika svAdhyAya ) meM kisI prakArako kamI nahIM Ane dI thI / jaba bhI thor3A khAlI samaya milA ki ve apane svAdhyAyameM juTa jAte / I kalakattA meM nAhaTAjIkI svayaMkI gaddI hai-- nAhaTA bradarsa, jo jagamohana mallika lenameM sthita hai / hama vahIM utare / nAhaTAjIke bhrAtRja zrI bha~varalAlajI nAhaTA usa samaya vahIM the / utarate hI, sabhI se atyalpa para anaupacArika kuzala kSemakI bAteM karake nAhaTAjI to juTa gaye apanI DAka dekhane meM, jo pandraha dinoM se vahA~ ke pate para Redirect hokara jamA ho rahI thii| sabhI patra kholakara par3he, patrikAoMke lekha Adi dekhe aura bha~varalAlajIko una patroMke uttara likhanekI hidAyata dene lage / sAhitya to nAhaTAjIke raga-raga meM ramA hai, kalakatte meM unase vilaga kaise ho jAya ? dekhane to Aye the, vyApAra, aura kAma cala rahA hai sAhityakA / maiM daMga thA- bhaMvaralAlajI se unhoMne khAte aura rokar3a ko bahiyA~ nahIM mAMgI, balki ve rajisTara mAMge jinameM bIkAnerase bhejI huI unakI hastalikhita pratiyoMkI bha~varalAlajIne nakaleM karake rakhI thIM / athavA kucha granthoM kA saMpAdana kara rakhA thaa| bha~varalAlajIne apanI sAhityika gatividhikA pUrA-pUrA vivaraNa diyaa| ve to sAhitya aura nAhaTAjI donoMke pujArI haiM na ! namratA ke mUrtimaMta pratIka / nAhaTAjIkI sAhitya-sAdhanA meM unakA mahattvapUrNa yogadAna hai / kalakattA meM nAhaTAjIko apane kAmase rukanA thA parantu mujhe apane kAmase calanA thA kyoMki chuTTiyA~ samApta ho rahI thIM / isalie kalakatte se mujhe binA ghUme-phire nAhaTAjIse vidA lekara bIkAnera lauTanA par3A / [ 10 } nAhaTAjo jisa duniyA~ meM rahate haiM usakI ve koI khabara nahIM rakhate para jo naI duniyA~ ( rAjasthAnI aura jaina sAhitya kA kSetra ) unhoMne basAI hai, usase ve bekhavara nahIM haiM / yahI kAraNa hai ki nAhaTAjI kahate haiM - isa duniyA~ meM reDiyo aura akhabArase to jo honA hai, vaha kyA lAbha ? parantu kabhI koI dainika patra nahIM par3hate aura na hI reDiyo sunate haiM / hogA hI / hama isameM kyA hera-phera kara sakate haiM ? isaliye dUsarI ora, Apa dekhiye, unake yahA~ Ane vAlI sAhityika sAptAhika, pAkSika, mAsika aura traimAsika -trikAoM meM prakAzita sUcanAoM kA unheM sarvadA aura adyatana dhyAna rahatA hai / nAhaTAjIkA kAma bhI sAhitya hai, vyasana bhI sAhitya hai aura manoraMjana bhI sAhitya / nAma mUrdhanya sAhityakAroM, sAhitya-saMzodhakoM meM liyA jAtA hai parantu isa sAhitya ko apanAne ne kaThora patha para calanA par3A hogA, yaha unake dIrghakAlIna abhyAsake atirikta aura durUha se durUha prAcIna zilAlekhoM aura hastalikhita pratiyoM ko par3hanekA unhoMne sva na to isameM unhoMne kisIse sahAyatA mAMgI aura na ve aisA cAhate hI the / yahI sAdhanA thI / manoyogapUrvaka kI gaI sAdhanA phala to lAyegI hI / hAM, isa bana hI jAtA hai| nAhaTAjI apane jIvanakI saphalatAmeM ina tIna ve paga-paga para prabhAvita hote rahate haiM pAsake, jar3amati hota sujAna / sila para hota nisAna || Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. kAla karai so Aja kara, Aja karai so aba / palameM paralaM hoyago, bahari karaigo kaba // 3. re mana appaha khaMca kari, cintA jAla ma paadd'i| phala tittau hija pAmisyai, jittau lihya u lilaadd'i| saralatA aura sAdagI nAhaTAjIke jIvanake anyatama guNa haiM / AcAra aura vicAroMkI ekarUpatA hI unake nirmala vyavahArakI kunjI hai / mujha para unakA jo apAra sneha hai, usIkA pariNAma hai ki maiM anekAneka bAdhAoMke bAvajUda 'mahAkavi samayasundara aura unako rAjasthAnI racanAe~' viSaya para zodha prabandha likhakara unake prArambha kiye kAmako kucha Age bar3hA sakA huuN| unake abhinandanake isa pAvana avasara para maiM unake dIrghAyuSyakI maMgalakAmanA karatA huuN| nAhaTAjIke abhinandanako abhivaMdana ! zrI nAhaTAjI, zodhake preraNA-srota zrI vedaprakAza garga parama zraddheya zreSThivara zrI agaracandajI nAhaTA tathA unake bhrAtaputra zrI bhaMvaralAlajI nAhaTA, rAjasthAna, deza tathA hindI-jagat ke vizruta, svanAmadhanya zodha-manISI hai| lakSAdhika dhArmika, sAhityika, sAMskRtika evaM kalApUrNa granthoM aura kRtiyoM ke punaruddhAraka, saMgrahakartA tathA prasAraka ina vidvadvayane apanI Adarza-sevAoMse eka viziSTa pada prApta kiyA hai| zrI bhaMvaralAlajI nAhaTAke lekhoMko maiM patra-patrikAoM meM par3hatA rahA hai, lekina merA pratyakSa koI sambandha unase nahIM rahA aura na hI kabhI sAkSAtkAra kA saubhAgya prApta ho sakA, kintu zrI agaracandajI nAhaTAse merA eka zodhakartAke nAte barAbara sambandha banA rahA hai| unake darzanoMkA saubhAgya bhI mujhe prApta huA hai| braja-sAhitya-maMDalake mathurA adhivezanake avasarapara ve sAhitya-pariSadkI adhyakSatA karane ke lie vahA~ padhAre the| maiM bhI ukta adhivezanameM maNDalakA sadasya hone ke nAte, bhAga lene ke lie mathurA gayA thaa| vahIM unase bheTakA avasara milA thaa| merA unase patra-sambandha isa bheMTase pUrva hI ho cukA thaa| ataH bar3I AtmIyatAse unhoMne mujhase bAta-cIta kii| unakA adhyakSIya-bhASaNa unakI vidvattAke anurUpa aneka jJAtavyoMkA bhaNDAra thaa| daivI kRpAse anusandhAna-kAryameM ruci hone ke kAraNa maiMne prArambhase zrI nAhaTAjIko apanA Adarza samajhA hai| unakI kArya-praNAlIko apanAkara unake caraNa-cihnoMpara calanekA yathAsAmarthya kucha prayAsa kiyA hai| zodha-viSayaka jaba bhI koI samasyA mere sAmane AyI, maiMne.zrI nAhaTAjIko kaSTa diyaa| unhoMne nissaMkoca taranta sahAyatA kara merI kaThinAiyoMko dUra kiyaa| ve isa prakArake sahAyatA-kAryake lie sadA tatpara rahate vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 357 Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiN| unhoMne mere samAna saikar3oM zodhArthiyoM kA mArga-darzana kiyA tathA aneka vyaktiyoMko Avazyaka jAnakArI va sAmagrI pradAna kara upakRta kiyA hai / ve anusaMghitsuoMke preraNA-srota haiM / gambhIra vyaktitvavAle zrI nAhaTAjI bar3e zAnta, sarala, milanasAra evaM sahRdaya vyakti haiM / apanI dhArmika mAnyatAoMke prati ve AsthAvAna haiM kintu saMkIrNatA unameM lezamAtra bhI nahIM hai / ve mauna sAdhaka haiM / ADambara unheM pasanda nahIM / pracAra aura yazase dUra rahakara ekAntabhAvase kArya karanA unakA uddezya hai / ve anveSaNa - kAryake bhISma pitAmaha haiM / zrI nAhaTAjI mukhyata: vyApArI haiN| apane vyAvasAyika kAryoM meM saMlagna rahate hue bhI ve sAhityika tathA sAMskRtika kAryoM ke karane meM pUrNa ruci lete haiM / ve apane vyApArika kAryoMse kaise avakAza nikAla pAte haiM, jaba isa tathya para vicAra karatA hU~, to Azcarya hotA hai / vidyAlayI zikSA nahIMke barAbara hote hue bhI zrI nAhaTAjIne apane vidyA-prema aura adhyavasAyase uccatama yogyatA prApta kI hai| unheM zrI aura sarasvatI donoMkI kRpA prApta hai| unakI pratibhA bahumukhI aura unakA kRtitva parimANa bahula hai / ve 40 varSoM se sAhitya-sAdhanA meM rata haiN| unake dvArA likhita evaM sampAdita graMthoMkI saMkhyA lagabhaga 50 hai aura pacAsoM hI granthoMkI unhoMne bhUmikAe~ likhI haiM / unake vividha viSayoMpara vizeSakara zodhaparaka lagabhaga 3000 lekha dezakI vibhinna patra-patrikAoM meM prakAzita ho cuke haiM / lakSAdhika hastalikhita pratiyoMkI khoja kara aneka ajJAta graMthoMke vivaraNoMko ve prakAzameM lAye haiM / hastalikhita pratiyoMkI khoja karanA aura ajJAtagraMthoM ko prakAza meM lAnA unakA viziSTa kArya hai / ve apane dAyitva ke prati satarka haiM / isIlie ve granthoM tathA lekhakoMkI truTiyoMkA saMzodhana tathA parimArjana samaya-samaya para karate rahate haiM / aneka jJAnabhaMDAroMkI hastalikhita pratiyoMkI Avazyaka vivaraNoM sahita sUciyA~ unhoMne bar3e parizrama tathA laganake sAtha taiyAra kI haiM, jo zodhakAryake lie vizeSa sahAyaka haiM / 'zrI abhaya jaina granthAlaya' tathA 'zaMkaradAna nAhaTA kalA bhavana' unake vidyAprema, kalA- abhiruci tathA saMgrAhakavRttike kIrti stambha haiM / unakA lekhana - kArya atyanta tvarA gatipUrNa hai / zraddheya nAhaTA bandhuoM kI SaSThipUrtike zubha prasaGgameM unakI apratima sAhitya sAdhanA aura amUlya sevAoMke upalakSya meM isa vidvad-pUjanake pavitra anuSThAnakA Ayojana sarvathA ucita hai / isa avasarapara maiM natamastaka hokara unakA abhinandana karatA hU~ / prabhuse prArthanA hai ki ve zatAdhika varSoMtaka hamAre bIca rahakara hama sabakA mArga-darzana karate raheM / prabudha camakate jaina sitAre : zrI agaracandajI nAhaTA zrI vimala kumAra raoNkA, zrI agaracandajI nATAkA nAma jaina jagat meM eka ujjvala nAma hai| jaina jagatkA par3hA likhA hI nahIM balki anapar3he loga bhI unake nAmase bhalIbhA~ti paricita hai / avazyameva yaza gAthA to jarUra gAyI ho jAnI caahie| hamane dekhA hai ki samaya-samaya para logoMne 358 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unheM "jainasaMgharatna" "rAjasthAnI sAhitya vAcaspati" evaM "jainajagatake cA~da" Adi upAdhiyoMse alaMkRta kara unake jIvanameM cAra cAMda avazya lagAye haiN| binA kisI bhI DigrIko hAsila kiye hI jaina jagata meM uthala-puthala macA dene vAle mUka sevaka va milanasAra sahayogI aura vastu sthitiko parakhanevAle yazasvI karmavIra Apa sadA rahe haiM hamAre zrI naahttaajii| sarasvatIke varadaputra haiM hI, mahAdevI lakSmIko bhI hAra khAnI hI pdd'ii| kamAyA bhI khUba va dAna diyA bhI khaba Apane apane jIvanakAlameM / bar3e parivArake pramukha hokara bhI hamAre nAhaTAjI sadA hara kAma meM apane pArivArika janoM va mitroMse khUba hI salAha mazavirA kiye binA koI nayA kAma kabhI nahIM karate haiN| yahI vajaha hai ki Apako sadA apane hara kAmameM gaharI saphalatA milatI hai| vicAroMke bar3e balavAna dhIra puruSa sadA rahe haiN| kama bolanA aura jo bhI bolanA, tola-tolakara bolanA unameM daivI guNa hai| ghara va parivAra meM bhI isI maryAdAkA pUrNa pAlana karanA-karAnA unheM atyadhika priya bhI hai tathA ghara Aye mehamAnakA bhrAtRvat satkArasammAna karanA unheM sabase jyAdA priya lagatA hai| parivArake hara bandhu cAhe choTA yA bar3A ho, nitya pUchatAcha karanA, daivI guNoMkI eka unakI thAtI rahI hai| santoMkA samAgama to itanA unheM suhAtA hai ki ve ghaNToM unake caraNoMmeM jJAnaca meM bitA dete haiN| Agama, zAstra, vyavahAra, laukika Adi masaloMpara taraha-tarahakA vicAra, samIkSA, vAdavivAda karanA unheM prANavat priya hai / para jahA~ bhI sampradAyavAdakI bU dikhI, uThakara cala diye vhaaNse| paM0 ratna AcArya pravara zrI hastImalajI mahArAsAbake ananya bhakta hote hue bhI vakta-vakta unase apanI bAtoMke lie ar3a jAyA karate haiM / Apa jaba taka niSkarSa pUrNa nahIM pA jAte sthAnaka hI meM vAsA kara dete dekhe gaye haiN| lekhakake sAtha tattvajJa vicAraka bhI nambara ekake rahe haiM / sAhityaprema, sAhityasRjana va paThana-pAThanakA bhI unheM kama zauka nhiiN| hama nitya hI patra-patrikAoMmeM unake lekha-sAmagrI dekhate hI rahate Aye haiN| lekhana zailI ApakI utkRSTa va ma~jI huI sadA dikhI hai| Apa upadezAtmaka lekha nahIM likha, jIvana meM sudhAra lAne vAle lekha amUmana likhate atyadhika haiN| prAkRta sAhityakA hindI rUpAntara karane-karAnekA kAma Apane bahuta kucha kiyA hai tathA svabuddhise prayoga khudane bahuta kiyA hai| kArya jo cher3a diyA use pUrNa to karanA hI cAhie, unase yaha sabakarUpa sIkhA hI jA sakatA hai / padake kAyala zrI nAhaTAjI kabhI nahIM rhe| merI bhAvanAkA vaha zloka-'lAkhoM varSoM taka jIU~ yA mRtyu Aja hI A jAve" yA "koI burA kahe yA acchA lakSmI Ave yA jAve" ve sadA yAda rakhate haiN| lakSmI Ave yA jAve jIvana meM kabhI gahana vicAra kiyA taka nhiiN| sadA vinIta rahanevAle karmaTha karmavIra haiN| viegaeNa Naro gaMdheNa, caMdaNa somayAI rayaNiyaro __ mahurara seNa abhayaM, jaNa piyyatam lahaI bhuvaNe // arthAt jaise saMsArameM sugandhake kAraNa, candana, saumyatAke lie zazi evaM madhuratAke lie amRta yazasvI hai isI prakAra vinayake lie hI manuSyake ApakA priya bane hue haiN| unhoMne jIvanameM ghamaNDa to vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 359 Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAyada hI kiyA ho| maiMne kaI martabA unake mukhase sunA hai ki varSA varSegI to sabhI Thaura hI phira kyoM tarasanA usa hita / sahanazIlatA evaM miThAsake to khIrasAgara hI hai| sa0 1949 ke disambara mAsa kI bAta hai jaba maiM kAnphensa ke 11veM adhivezana hetu relase madrAsa jA rahA thA to ahamadAbAdase car3ha relameM, bhIr3akA koI pAra nahIM, paira DibbemeM bar3hA hI nahIM pA cukA thA hamAre caritranAyaka zrI nAhaTAjI usI DibbemeM virAjamAna the| svadharmI bhAIke nAte maiM pUcha baiThA ki ApakA nAma - to premase jabAba diyA ki maiMne agaracanda nAhaTA ke haiN| maiM bhaucakkA-sA ho kucha pIche haTA to jhaTa merA hAtha pakar3a kahA- bhAI itane kyoM camake ? bAta-cIta ke daurAna merA bhI nAma pUcha baitthe| maiM bolA- merA vimalakumAra zaMkA nImAjavAlA / merA nAma sunate hI ve bole, are bhAI tuma ho kAjI, aao| eka sITa turanta de dI / tuma to bar3e pratibhAzAlI lekhaka va kavi bhI ho / jaba taka hama bambaI nahIM pahu~ce bahuta hI Avabhagata kI / tathA mujhe jabaradastI eka dina ke lie bambaI meM utAra apane vahA~ le gye| khAnepara punaH sTezana taka pahu~cAne aaye| relameM biThA eka pustaka "jJAnakI garimA" bhI bheMTa kI jo unake dvArA hI likhita hai| osavAla bandhuoMko, sabhIko bhrAtRvat premase dekhate rahe haiN| Apa gahare milanasAra sajjana bhI haiN| osavAla nAmase hI Apako bar3I ruci rahI hai / Apa kabake madhyavargI karmaTha dharmanetA varSoMse rahe haiM / kama zikSA prApta kara bhI Apane sAhitya jagat meM khUba dhUma macAI hai| zramaNoM meM ApasI manamuTAva unheM sadA akharatA rahA hai / para isa tarapha ve kabhI bhI khIMcAtAnI nahIM krte| kahIM bolane kA avasara Apako isa bAbata diyA bhI gayA to bhI Apa usameM nahIM ulajhe kyoMki unheM yaha masalA priya hI nahIM / jaba lAga lapeTa hI nahIM rakhate to phira kyoM ulajheM isa ulajhana meM / unake vicAroMmeM sadA lekhanI va saMgha ekatAkA hI sAra hotA hai / DaranA to unake jIvana - itihAsa meM likhA hI nahIM bhagavAnne / kAnphrensakA nAma to Apa lete para ruci usa mArga meM ApakI nahIM hai / phira bhI kAnphrensake koI karNadhAra una taka pahu~ca jAya to ghaNToM carcA, vizleSaNa va sahAyatA bhI manamAnI kara dete haiM / rUr3hivAda, aMdhazraddhA va mUrtipUjAke kaTTara virodhI rahe hI / nirguNavAdameM unakI pakkI AsthA hai / TonA-ToTakA karanA va zItalAmAtA yA maisejI vagairAko pUjanA bhI unheM nahIM suhAtA hai| ve pakke zraddhAvAna hai japa va mAlA ke aTUTa 1 jaina - ajaina sabhI patrikAyeM va patra unakI sAmagrI ke lie lAlAyita rahate hI dikhe haiM / likhate tathA bhejate hI rahate haiM / kalama uThAI, kucha gunagunAyA, ghaNToM meM kucha na kucha likha hI dete haiM / Apake hI lekha bar3e samayocita va ekatA ke sacce mArgadarzaka rahe haiN| nAma-vAsanA unheM kabhI bhI priya nahIM para ve likhate hI rahe haiM nirantara apanA kartavya mAnakara hI / Apake yahA~ apanA eka choTA sA 'sahAyatA TrasTa' khola rakhA hai jisase kaI asahAyoM va udIyamAna baccoM ko chAtravRtti bhI dete haiM ApakI dAnapriyatA sadA mUka rahI hai| jo bhI unataka mA~gana gayA, khAlI kabhI nahIM choTA tathA ulTe yaha use ravAnA karate haiM ki ye le jAo para kisIko kahanA mata / ye hamAre chipe navaratna haiM jo bar3e lAla lADale mAtAke putra haiM / Aja sATha (60) se Age nikala cuke haiN| Aja unake jIvanakI hIraka jayantIpara hamArA jainajagat eka amUlya granthakA prakAzana kara unheM 360 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkRta kara rahe haiM / mujhe bhI isa graMtha hetu kucha likhanekA Adeza milA hai so, sohanarAja dvivedIkI usa rAvatIke anusAra vandAke ina svaroMmeM eka svara merA bhI milA lo| ho jAo balizIza agaNita eka svara merA bhI milA lo / ke anusAra maiM bhI canda paMktiyA~ likha bheja rahA hU~ so svIkRta kI jA~ya / aise maukepara maiM bhI unheM __"prabuddha camakate jaina sitAre" upAdhi pradAna kara dUM to koI atizayokti nahIM ki yaha bAta galata ho| isI AzAke sAtha maiM lekhaka bhI ApakA hArdika abhinandana karatA huA choTI-sI sAmagrI zraddhArUpa bheja rahA hai so abhinandana grantha dvArA unake caraNakamaloMko sadA-sarvadA chutI rahe tathA unake dIrgha jIvanakI prabhu pitAse prArthanA bhI karatI nAhaTA bandhuoMkI viziSTa upalabdhi zrI zubhakaraNa siMha hamAre lie taruNa vaya kAla thA ataH ise vivartakAla bhI kaheM to ayukta nahIM hogA / sabhIke jIvana maiM yaha samaya AtA hI hai evaM apane-apane saMyogake anusAra upalabdha vAtAvaraNakA sthAyo-asthAyI prabhAva grahaNa karanA hI par3atA hai kintu jaba kisIko usa vayameM sAmAnyoMkI bhAMti rAga-raMgakI pravRttiyoMse tanika samhala kara vidyAdhyayanakA vistRta avakAza na milane para bhI, paThana-zodha-lekhana vRttikI ora sotsAha jhukate hI nahIM, bar3hate hue dekhA to svabhAvataH AkarSaNa huaa| preraNAkA srota kucha bhI kyoM na ho kAyika Amodapramodake bahAvase apane Apako yathA saMbhava vaMcita rakha evaM susAMsArika niyamoMkA yathAzakya anugamana kara jIvanakI dhArAko apane pArivArika vyavasAyakA avalambana karate hae bhI sAhitya-sAdhana va jJAnArjanakI ora unmukha karanA usa vayameM asahanIya kahA jaayegaa| nAhaTA bandhuoMne apane jIvanake prArambhameM hI sAhitya-sAdhanAkA Agraha mAnoM atItAjita saMskAroMse pAyA ho-aisA pratIta hotA hai / kalakattA mahAnagarImeM hama katipaya samaruci mitra yatra-tatra saptAhAMtameM sandhyA samaya una dinoM kisI sthAna para paraspara-naitika-dhArmika vicAra cintanake lie ekatrita huA karate the / ina prasaMgoMmeM nAhaTA bandhuoMkA sahayoga anivArya thaa| carcA prasaMgameM aneka saMdhyAeM prAtaHkAlameM pariNata ho jAtI-samaya, vicAra AdAna-pradAnameM bahatA rahatA nAhaTA bandhu OMbate kabhI nahIM dekhe gye| vizeSakara zrI agaracandajI apanI madhura svara-laharImeM yogI Ananda ghanajIke pada yA stavanoMko gAte va una padyoMmeM bhare hue AdhyAtmika bhAvoMkA spaSTIkaraNa karane va unheM hRdayaMgama karane kI carcA-dhArA baha cltii| jIvanako kaise vivekakI ora bar3hAyA jAya ? jaina saMskAra pAkara bhI tadanusAra jIvanako mAtra vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 361 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramparAgata AcaraNa taka hI sImita rakhanA yatheSTa hai kyA ? jIva jar3a ke cira sambandhako vyucchinna karanekI ora, hama jaina saMskAra pAkara bhI svecchAse svabhAvataH pravRtta kyoM nahIM hote ? aihika AbhijAtya pradarzanakI ora hama sahasA kyoM jhuka jAyA karate hai ? manodvegoMko yukta samaya para rokane meM hama kaise samartha ho sake ? Adise lekara * * * jIvake janma janmAntara pravAhI astitvako spaSTa rUpase kaise pramANita kiyA jAya ? hamArI bAhya ruci na rahane para bhI anAvazyaka prasaMgoM para mohAveza yA kaSAyoMkA udaya kaise upasthita hotA hai evaM isakA parimArjana karane hetu hama AcAra vyavahArako kaise parivartita vyavasthita kareM ? dhyAnasAdhanAkI ruci va abhyAsa kaise grahaNa va uddIpta kiyA jAya ki kAyika sukhoMkI apekSA sadbhAvanAtmaka vaicArika anubhatiyoMkI ora hama AkarSita ho sakeM ? jJAnakA artha va uddiSTa dizA kyA hai ? jaina darzana sammata jJAnakI sva para prakAzaka paribhASAkA dhyeya vistAra kaisA va kitanA mAnA jAya ki hameM mArgadarzana mila sake ? puNya va pApakI vyAvahArika kintu pravAha paristhiti parivartita vyAkhyAoM va dhAraNAoMke anirdhArita tumulake aveSTanase pratAr3ita hokara hama Aja jo digabhrAnta ho uThate haiM usakA koI Atmonnati-sammata vizleSaNa va spaSTIkaraNa kiyA jA sakatA hai ki nahIM ? ruci prerita mAnasika sAdhanAkA avalaMbana kaise kiyA jAya tadartha kina-kina asvastha vaiSayika pravRttiyoMkI tilAJjali denI Avazyaka hai ? gaMbhIra dArzanika praznoM va samasyAoMko apanI-apanI medhAnusAra sulajhAnekA niSkapaTa prayatna bhI sadA calatA rahatA-upAsanA kI vyakti vizeSake dRSTikoNase kyA maryAdA hai ? vyAvahArika va Antarika upAsanAkI sImA rekhAe~ kina bhAvanAoMke udvartanake sahAre nirdhArita kI jA sakatI haiN| saMkoca vikAsa athavA sukha-duHkha kAyika iMgita hI kyA cetana-acetanakI sImA nirdhArita karanekA mApadaNDa hai ? pratyeka jIvake karmokI sattA kyA apanA itanA svataMtra astitva rakhatI hai ki jIva usake prAbalya vaMza sadA sarvadA hI natamastaka honeko bAdhya hotA rhe| isakA apavAda kaba kaise va kyoM hotA hai yA ho sakatA hai ? . kitane saMvAdoMkI yahA~ gaNanA kI jAya bIca-bIca meM kAraNavaza vyavadhAna par3ane para bhI yaha krama varSoM taka calatA rahA / nAhaTAbandha ina carcAoMmeM apekSAkRta adhika laganase bhAga liyA karate, preraka banate, utsAhita karate va apane adhyayana-manana zodhake upahAroMko mitroMmeM anavarata bA~Tate rahate / carcA prasaMgameM aneka bAra Adhanika vijJAnakI kaI naI upalabdhiyA~, jinakA pada viSayaka jaina tattva vivecanakI sammatiyoMse saMtulana karanA Avazyaka pratIta hotA, gahana manovizeSakA hetu bana jaatiiN| usa samaya nAhaTA bandhuoMkA jaina siddhAnta Agraha dekhate banatA-jaina vivecana yuktibAhya pramANita hone para unake hRdayameM AghAta pahacatA aura usakA samanvaya (yuktisiddha) kiye jAne para bA~che khila jaatiiN| ina saMvAda-carcA goSThiyoMkA manobhAvoM va AcaraNa para kitanA prabhAva par3atA thA yaha to usameM bhAga lene vAle vyakti hI nirNaya kara sakate haiM / parantu nAhaTA bandhuoMke una avasaroM para parisphuTa hone vAle utsAha va laganake sAkSI to sabhI rahe haiM tabhI unake AhavAna para aneka bAra unake sva sthAna para ina goSThiyoMkA Ayojana hotA rahA hai| sAhitya sAdhanAke sAtha-sAtha vicAra AdAna-pradAna sAdhanA, vaha bhI sUkSma nirNaya va samanvaya dRSTi manoniyoga pUrvaka karanekI kRti sahita nAhaTA bandhu oMkI viziSTa upalabdhi hai| AzA hI nahIM, vizvAsa bhI hai ki ve anAgata kAlameM bhI pUrvakI bhAMti, sAhitya sevA parAyaNa bane raheMge evaM apane adhyayana manana lekhanake phalasvarUpa naye-naye vicAra upahAra bhAvI saMtatike liye dete rheNge| 362 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI nAhaTAjIkA adbhuta vyaktitva zrI rikhabarAja karNAvaTa, eDavokeTa, jodhapura svanAmadhanya zrI agaracandajI nAhaTAkA nAma maiM apane vidyArthI - jIvanase sunatA A rahA thA / unake dvArA kiyA gayA zodha kAryakA vivaraNa unake lekhoMke mAdhyamase mujhe patra-patrikAoM meM par3hane ko milatA rahA / unakI gaveSaNA va satyAnveSaNakI zaktikA maiM kAyala thA / unake vyaktitva va rahana-sahana ke sambandha meM maiMne eka vizeSa prakArakI dhAraNA banA rakhI thI kintu prathama sAkSAtkAra meM jaba maiMne zrI nAhaTAjIke darzana kiye to maiM kucha kSaNoM ke lie vizvAsa nahIM kara sakA ki bIkAnerI pagar3I va TheTha rAjasthAnI veSabhUSA meM aisA mahAn vidvAn dekhaneko milegA / nAhaTAjokI vyaktikI bhA~ti rAjasthAnI bhASAmeM nirahaMkAra vArtA karate dekha kara maiM unake prati AkarSita hue binA na raha sakA / usake bAda to jyoM-jyoM milanekA kAma par3atA gayA, merI bhakti unake prati uttarottara bar3hatI gaI / zrI nAhaTAjI vyavasAyase vyApArI hai / vyApArI catura, parizramI va laganazIla hotA hai / zodhake kAmoMmeM unake ye guNa spaSTatayA parilakSita hote haiM / aneka durlabha chipe hue granthoM kA patA lagAkara zrI nAhaTAjIne bhAratIya vAGmayakI adbhuta sevA kI hai| jaba maiMne yahA sunA ki sarasvatI mAMkI anavarata sevA karanevAle isa sapUtako abhinandana grantha bheTa karanekA nirNaya huA hai to merA hRdaya prasannatA va praphullatAse bhara gayA / bhAratIke isa varada putrakA abhinandana karane mAtra se hamAre karttavyakI itizrI nahIM ho jAtI / jo mahAna kAma isa vibhUtine apane hAtha meM liyA aura jise ve binA ruke abhI taka karate A rahe haiM, usa kAma meM gati dene meM hamArA bharapUra sahayoga ho aura jo mazAla inhoMne jalAya hai, use manda na hone denekI pratijJA yogya vidvAn leM to zrI nAhaTAjIko santoSa hogA / zrI nAhaTAjI cirAyu hokara apane mitroMko bho isa zodha kAryako bar3hAne meM preraNA pradAna kara unakA mArga prazasta karate raheM / hArdika abhinandana zrI motIlAla khurAnA * mAM bhAratIkI sevA meM sadaiva rata / * ahiMsA paramo dharmaH kI jJAna jyoti prajvalita rakhane vAle | * purAtana AdhyAtmika granthoMko apanA samasta jIvana samarpita karane vAle / * jinakI lekhanI kabhI vizrAma nahIM letI / * jo sabhI patra-patrikAoMko apanA hI mAnate haiM / una zrI agaracandajI nAhaTAke prati apanI samasta zubha kAmanAe~ preSita karate hue hArdika abhinandana karatA hU~ / vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 363 Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mero dRSTimeM zrI agaracanda nAhaTA zrI candanamala 'cA~da' ema0 e0, sAhityaratna svastha zarIra, lambA kada, dhotI kurte para banda galekA sapheda koTa, sira para bIkAnerI pagar3I, moTe phremakA cazmA lagAye bar3I-bar3I mU~choM vAle zyAma varNa, vyakti kalakatteke eka samArohameM baiThA dekhakara mujhe lagA ki koI seTha hai jise lakSmIkI kRpAse isa sAhityika samArohameM bhI maMca para pratiSThita kara diyA gayA hai / lekina jaba saMyojakane paricaya dete hue kahA ki sAhitya, kalA aura purAtattvake zodhaka zrI agaracandajI nAhaTA Apake sAmane, apane vicAra vyakta kareMge aura vahI seTha mAIkake sAmane khar3A huA to maiM cauMka uThA / ema0 e0 kI parIkSA meM hindI sAhitya ke itihAsake praznoMko hala karate samaya jina agaracanda nAhaTAkA nAmollekha pRthvIrAja rAsokI prAmANikatA ke sandarbha meM kaI sthAnoM para kiyA thA, kyA yahI ve nAhaTA haiM ? merI kalpanA meM ubharatA huA unakA svarUpa pratyakSa ke isa svarUpase ekadama bhinna thaa| lekina jaba unakA dhArA pravAha zodhapUrNa vaktavya huA to vizvAsa karanA hI par3A ki ye hI ve zrI nAhAjI haiM, jinakI vidvattAkA maiM kAyala thA aura jinase milanekI merI bhAvanA atyanta prabala thI / saMyoga hI kahanA cAhie ki merI janmabhUmi zrI DUMgaragar3ha bIkAnerake nikaTa hote hue bhI unase pahalI bAra vahIM pratyakSa milanA huA / kalakattekI usa dUra-dUrakI mulAkAtake bAda to aba taka nAhaTAjI se milane, carcA karane aura patra-vyavahArake aneka avasara prApta hue haiM aura jyoM-jyoM unake sAtha paricaya evaM nikaTatA bar3hI hai, unake vyaktitva ke aneka pahalU mere sanmukha spaSTatAse ujAgara hue haiM / zrI nAhaTAjIke adhyayana - lekhanase hindI, rAjasthAnI aura prAkRtake pAThaka bhalIbhAMti paricita haiM / unake hajAroM lekha evaM saikar3oM grantha unakI vidvattAke paricAyaka haiM / vibhinna patra-patrikAoM meM pratimAha niyamita rUpase unake zodhapUrNa nibandha prakAzita hote rahate haiM / ataH maiM isa sambandha meM adhika kucha na likhakara nAhaTAke vyaktitva para hI kucha likhanA cAhU~gA / zrI nAhaTAjI vaizyakulake sampanna parivAra meM lakSmIke lADale hote hue bhI sAhityake anurAgI kaise bane, aura muzkilase prAimarI takakI skUlI zikSA ke bAvajUda unhoMne ema0 e0 aura pI-eca0 DI0ke vidyArthiyoM ke mArgadarzaka banane kI yogyatA kaise prApta kI, yaha sacamuca preraka evaM Azcaryajanaka hai / jJAnakI akhaNDa pyAsa, vidyAkI lagana, satya ke anusandhAnakI tIvra bhAvanA aura satata zrama hI isa saphalatA ke sAdhana ho sakate haiM aura zrI nAhaTAjIke vyaktitvameM ye guNa sahajarUpase milate haiM / svabhAvase sarala, nirabhimAnI kintu vANI se atyanta spaSTa tathA nirmIka / jo satya lagA use kahane meM kahIM saMkoca athavA bhaya nahIM / khule rUpameM use kahanA aura likhanA ve apanA dharma mAnate haiM / isameM kisIko priya apriya lage to isakI paravAha nahIM / jaina saMskAra inake jIvanameM rame hue haiM / sAttvikatA aura sahajatA inake vyaktitva ke do mahatvapUrNa guNa haiM / kahIM koI dikhAvA pradarzana aura bar3appana nahIM / milanasAritA aisI ki sAmAnya vyaktiko apane pAMDityake bojhase kabhI bojhila nahIM hone dete aura vidvAnoMke bIca vidvAnkI taraha usI sahajatA se pagar3I lagAye galemeM cAdara DAle zodhaprabandha par3ha rahe hote haiM yA carcA meM vyasta / sAdagI aura dhArmika saMskAra unakI apanI vizeSatA hai / jamIkanda nahIM khAnA, sAmAyika aura niyamita svAdhyAya karanA unakI 364 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha rAtri bhojana nahIM karanA, dinacaryAke aMga haiM / parantu Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravAsa meM bhojana Adike lie mejabAnako koI kaSTa denA unako pasanda nahIM / jahA~ unakI suvidhA aura saMskAroMke anukUla vyavasthA nahIM, vahA~ alagase atirikta vyavasthAke lie mejabAnako parezAnI denA nahIM cAhate / svayaM saMyamase kAma calA lete haiM / pichale dinoM bambaI vizva vidyAlayakI prAkRta seminAra ke lie AmaMtrita hokara bambaI pahu~ce to bhArata jaina mahAmaMDala ke kAryAlaya meM bhI Aye / saMdhyAkA samaya thA / bhagavAn mahAvIrake 25 sauMve nirvANamahotsavake sambandhameM prakAzita hone vAle sAhityakI carcA meM DUba gaye / sujhAva dene lage aura idhara sUrya astAcalakI ora bar3hane lagA / maiMne pUchA - "saMdhyAkA bhojana " ? sahajatAse bole - "maiM rAtri - bhojana to nahIM karatA / " phira mujhe saMkoca meM par3A dekhakara bole ki parezAnIkI koI bAta nahIM, yadi kucha phala, dUdha vagairaha mila sake to kAma cala jAyegA / AphisameM baiThakara hI thor3e phala evaM dUdha liyA aura phira sAhitya-carcA meM DUba gaye / na bhojanakI cintA na niyamameM vyavadhAna / sAhitya aura vidyAkI dhuna meM hI masta rahakara Ananda mAna lenA unakA svabhAva hai / jaina samAja meM samanvaya, prema aura maitrIpUrNa vAtAvaraNake lie zrI nAhaTAjI sadA prayatnazIla rahate haiM / sampradAyakA bheda nahIM, sAmpradAyikatA ke Agrahase mukta haiM / zvetAmbara AcArya hoM yA digambara muni, sthAnakavAsI hoM yA terApanthI - sabake sAtha ApakA nikaTatama sambandha hai / jina AcAryoM, sAdhuoM evaM sAdhviyoM ke jJAna, dhyAnase ve prabhAvita hote haiM, unakI pratyakSa aura parokSa prasannatApUrvaka carcA karate haiM / jisa vicArako ThIka samajhate haiM usako apane lekhoM aura granthoMmeM uddhRta karate hue yaha dhyAnameM nahIM rakhate ki ve unake sampradAya ke haiM yA nahIM / nAhaTAjIkI isI guNagrAhakatAne unako kisI sampradAya vizeSa kA nahIM balki sAre samAjakA priya vidvAn banA diyA hai / zrI nAhaTAjI karmayogI haiM / sAhitya - mandirake aise pujArI, jo pratipala apanI sAhitya sAdhanA meM saMlagna rahate haiM / kahIM bhI raheM, kahIM bhI jAyeM unakI zodha-vRtti aura jijJAsA pratipala sajaga rahatI hai / saMgraha aura parigraha dhArmika dRSTise guNa nahIM hai kintu Apane saMgrahako bhI guNake rUpameM pratiSThita kara diyA hai / hajAroM hastalikhita durlabha grantha, hajAroM prakAzita grantha, prAcIna kalAkRtiyAM, mUlyavAna sikkoM AdikA unakA nijI saMgrahAlaya eka saMgraha to avazya hai kintu parigraha nahIM / varSake bAraha mahInoMmeM se gyAraha mahIne ve apane saMgrahAlaya aura pustakAlaya meM baiThakara adhyayana evaM lekhanameM rata rahate haiM / ve jJAnakA korA bojha nahIM Dhote, use caritrameM utArate haiM / nAhaTAjI kI eka durlabha vizeSatA yaha bhI hai ki ve naye sAhityakAroM, naI pIr3hIke yuvA lekhakoMko protsAhita karate / unakI vidvattA vaha vaTavRkSa nahIM, jisake nIce koI nanhA paudhA panapa hI nahIM sakatA varan usa meghakI taraha hai jo, naye aMkuroMko prasphuTita honeke lie protsAhanakA jala detA hai / maiMne Ajase lagabhaga kaI varSoM pUrva apanI naI prakAzita do pustakeM unheM bhejI thIM, jisakI prApti aura badhAIkA pAtra unhoMne hAthoMhAtha bhijvaayaa| usa samaya taka unase merA sAkSAtkAra nahIM huA thA lekina unake usa patra se mujhe atyanta Ananda aura utsAha milaa| isI prakAra aneka choTe-bar3e, naye-purAne lekhakoM aura kaviyoM kI vizeSatAoMko ve sarAhate, protsAhita karate rahate haiM / zrI nAhaTAjI ke sampUrNa vyaktitvako samajhanA utanA hI kaThina hai, jitanA kaThina unakI likhAvaTako par3hanA / maiMne unakI likhAvaTake sambandhameM unase jaba zikAyata kI to ve muskurAkara TAla gaye / vaise unake patra par3hate-par3hate evaM jainajagat meM prakAzita honevAloM lekhoMko TAIpa karAte-karAte unakI likhAvaTa par3hane meM vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 365 Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to lagabhaga saphala ho gayA hU~ kintu unake vyaktitvako pUrI tarahase samajhanA utanA sarala aura sahaja nahIM ataH abhinandanake isa avasara para Ar3I-tirachI rekhAoMse unake vyaktitvakA eka laghu rekhAcitra prastuta karate hue maiM zubhakAmanA karatA hU~ ki ve saphala svAsthyapUrNa zatAyu banakara sAhityakI sevA karate raheM / zrI agaracanda nAhaTA : eka vyaktitva zrI tAjamalajI botharA 1 bhAI sAhaba zrI agaracandajI nAhaTAse merA sambandha hue prAyaH 4 yuga vyatIta hone Aye haiM / saM0 1984-85 kI bAta hogI jaba hama gA~va pUnarAsara meM rahA karate the aura bIca-bIca meM maiM bIkAnera AyA karatA thA / usa samaya pUjya mahArAja sAhaba 1008 zrI jina kRpAcandrasUrijI inake bIkAnera sthita nohare meM hI virAjA karate the aura ukta mahAzaya, pUjya mahArAja sAhabakI sevAmeM prAyaH vahIM milte| unase vahIM bIca-bIca meM mulAkAteM hotIM / isa taraha saM0 1987 kI vaha zubha ghar3I bhI AI jaba ki hama loga bIkAnera meM A base tabase hamArA aura inakA samparka bar3hane lagA / hamArA sambandha dRr3hatara honekA yaha bhI eka kAraNa yA ki inakI pUjya mAtuzrIjI botharoMkI lar3akI honeke nAte mere pUjyapitAjIko bhAIjIke nAmase sambodhita kiyA karatI thIM, aura ve inako bAI sAhabake nAmase sambodhita kiyA karate the, isa taraha ina bhAI-bahinoM kA saMbaMdha bhI dRr3hatama ho gyaa| pitAjIko ye loga mAmAjI aura hamaloga ina bhAiyoMko bhAI sAhaba ke nAmase pukaarte| isa taraha hamArA samAgama bar3hane lgaa| samAgama jarUra bar3hane lagA para kevala vyAvahArikahI jJAna garimA kI dRSTise nahIM mujhe kaI jagaha inake sAtha yAtrA karanekA suavasara prApta huaa| kaI tIrthoM evaM mITiMgoM AdimeM bhI inake sAtha gayA / ApakA vyApArika jJAna bhI uccakoTi kA thaa| Apa pahale AsAmameM jahA~ ki ApakA kArobAra thA, jAyA karate the aura mahInoM vahIM rahA karate tathA kAma-kAja dekhA karate the para usa vyastatA pUrNa vAtAvaraNa meM bhI ApakA sAhityika prema spaSTarUpase parilakSita hotA thA / jaba dekhiye taba sAhitya sevAmeM hI lIna / vyApArika kAryoMse avakAza milate hI Apa sAhitya sAdhanA meM juTa jAyA karate the| yahA~ke yogya vidvAnoM, sAhityakAroMse milanA-julanA samaya-samaya para jaba bhI dhArmika, jayaMtiyA, sabhASa AdikA bhavya Ayojana hotA usa samaya sthAnIya vidvAn maMDaliyA Adi sAhityika goSThI AdikA Ayojana karanA apanI apanI sAhityika abhirucikA paricaya detA rhaa| isa taraha kaI varSa samayakI gatine Apake kAryakramoMmeM bhI kucha parivartana kara diyaa| idhara aba kaI varSoMse varSa meM eka bAra jAte haiM, usameM bhI to kaI ghaNTA vahI kAma / jaba maiM inakI sAhitya sevAkA andAja lagAtA hai to mastiSka cakkara kATane lagatA hai| dainika evaM mAsika lekara prAyaH eka sau to patra Ate haiM / una saboMko dekhanA jinako kucha likhanA Avazyaka ho unako likhanA, anyAnya viSayoM para lekha likhavAnA, kaI patrAdi likhavAnA, Aye hue mahAnubhAvoMse bAtacIta 366 :: agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karanA, koI mITiMga Adi ho to unameM bhI sammilita honA, khAsa khAsa dinoM meM vyAkhyAna zravaNa karane jAnA aura apanA adhyayana adhyApana karanA / Adi Apake jIvanake pradhAna kAryakramase bana gaye haiM / zAyada hI koI jaina-ajaina aisA patra hogA jisane inheM lekha Adi bhejanekA anurodha kiyA ho aura inhoMne ise nahIM bhejA ho / kisI bhI viSaya para ApakI lekhanI abAdha gatise agrasara hotI hai / binA isa bAtakI apekSA kiye hI ki yahA~ kauna sA zabda upayukta hogA, ApakI lekhanI isa gatise daur3a par3atI hai yahI kAraNa hai ki Aja ye itane bar3e lekhaka ho gaye haiM / zatAdhika zodha chAtroMko patha-pradarzana, hajAroM vyaktiyoMko sAhityika evaM dhArmika sAmagrI pradAna karanA inake lie sAhajika thaa| Apake saMgrahameM 40000 hastalikhita granthaH 4000 mudrita grantha evaM kalAbhavanameM 3000 citra hoMge / Apa itanI vizAla sAhitya sAmagrIko liye usameM akele hI tapa rahe haiM / unase koI bhI sajjana jo jitanA cAhe lAbha le sakatA hai / Apane apane aitihAsika evaM sAhityika jJAnase jaina dharma aura khAsakara kharataragacchakI jo mahimA baDhAyI hai usakI jitanI bhI prazaMsA kI jAya kama hai| Apako jaise prApta hotA hai Apa dina bharameM 6-7 sAmAyikeM kara lete haiM, jisase paThana pAThanakA kArya sucAru rUpase ho jAtA hai / Apa sadA yahI kahate rahate haiM ki mere para to ina sAmAyikoM kA bar3A bhArI upakAra hai aura Aja jo maiM isa avasthA para hU~ usakA mUla kAraNa hI ye hI hai / isI prakAra sAmAyika karanekI preraNA sabako dete rahate haiN| mere para to snehake sAtha hI sAtha itanI kRpA hai jisakI anyathA apekSA nahIM kI jA sakatI hai / karIba 2 / / varSa pUrvakI bAta hogI jabaki kalakatte meM eka bahuta bar3I bImArIse chuTakArA pAneke pazcAt naI jindagI lekara jaba usake 4 mahIne pazcAt bokAnera vizrAma leneke liye gayA to Apa merI sukha zAtA pRcchAke lie padhArA karate / eka dina Apane pharamAyA ki 'apanA sambandha aura pajya mAmA sAhabakA sneha prerita karatA hai ki tumheM kucha AdhyAtmika preraNA duuN| isalie maiMne socA hai ki ghaNTAbharake lie yahA~ AUM aura hama jJAna carcA kreN| Apake sAtha jJAna carcAke yogya to maiM thA hI khiiN| yaha to ApakI kRpAke sivAya aura thA hI kyA ? usI dinase Apane padhAranA prArambha kara diyA aura hamArA yaha krama calatA rahA / calatA rahA taba taka, jaba taka ki maiM Apake yahA~ jAne yogya nahIM ho gyaa| phira bhI jaba maiM gayA to Apane kahA ki 'tuma abhI kyoM Aye ho maiM vahA~ AtA hI / maiMne kahA ki 'aba maiM A sakatA hU~ isalie AyA huuN| Apane bar3A bhArI kaSTa kiyA isake lie maiM ApakA hArdika AbhArI haiN|" maiM bahuta vyaktiyoM ke samparka meM AyA, bahata vyaktiyoMse milA para aisA kartavyaparAyaNa niSThAvAna evaM lagana vAlA mAnasika kAryakarttA merI najaroMmeM nahIM AyA | jaba kabhI dekhiye tabhI adhyayana manana evaM paThanakA kArya calatA hI rahatA hai| inake adhyayanako dekhakara naM to AzcaryakA ThikAnA hI nahIM rahatA ki kyA hI gajabakA hai inakA kSayopazama ki ve thakate hI nahIM, cAhe rAta-dina par3hate hI rheN| __inake pustakAlaya ko liijiye| cAroM ora pustake chiTakI huI par3I haiN| bIcameM nAhaTAjI baiThe apane kAryameM vyasta haiM / Asa-pAsameM kisIko Apa likhA rahe haiM to koI apane Apa likha rahe haiN| koI inase prazna pUchatA hai to koI apane zodha kArya sambandhI adhyayanameM lIna hai| inake sAdhu jIvanakI kahA~ taka prazaMsA kI jAya / na khAneko cintA, na pInekI aura na sone kI hI aura na nahAne nipaTe kI hii| jahA~ jo khAnekI mila gayA vahI ThIka / na namakInakA vicAra aura na mIThekA hI soca jahA~ jo mila gayA vahI ThIka / kaI yAtrAoMmeM nAhaTAjIko khAte pIte dekhakara manameM vicAra AtA ki nAhaTAjIkA ina cIjoMko vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 367 Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura isa tarahase khAnA inako avazya bomArIkA zikAra banA degA / para saba hajama / svAsthya para bhI gurudevakI aisI kRpA hai ki 61 varSakI umra meM bhI saba kucha hajama samayakA sadupayoga to aisA dekhane meM hI AtA jahA~ do minaTa bhI samaya milA ki lage par3hane / samayakA aisA sadupayoga dekhakara manameM AtA hai ki kahA~ to inakA sadupayoga aura kahA~ merA durupayoga / manameM AtA hai ki inakA phoTo utaravAkara rakhalU aura samaya-samaya para darzana karatA rahU~ / inake sambandhameM kahA~ taka likhA jAya, jitanA likhUM utanA hI kama hai / inhoMne hamAre samAjakA jo gaurava bar3hAyA hai vaha akathanIya hai / gurudeva inheM cirAyu kareM aura ve eka vIra yuvAkI taraha mA~ sarasvatI kI sevA karate raheM, yahI zubhecchA hai / zrI bha~varalAlajI nAhaTA zrI tAjamalajI botharA karIba 43-44 varSa hue hoMge jaba maiM apane gA~va pUnarAsarameM rahA karatA thA / taba mujhe khyAla AtA hai ki eka dina kisI sAptAhika akhabArako par3hate hue maiMne eka choTI sI kavitA par3hI, jisameM usake racayitA kA nAma zrI bhaMvaralAlajI nAhaTA likhA thA / yadyapi usa vakta maiM unheM jAnatA nahIM thA para use dekhakara mujhe harSa huA / usake eka do varSa pazcAt hI unakA aura merA paricaya ho gayA aura tabase Aja taka vahI prema bhAva calA A rahA hai| bhAI sAhaba zrI agaracandajIke sAtha hI sAtha Apake sAtha bhI premAdhika hotA jA rahA hai / Apa zrImAn agaracandajIke bhrAtRja haiN| ApakI vyAvahArika zikSA bhI zrI agaracandajIke samAna hI samajhiye para kSayopazama teja hone ke kAraNa hI itanI unnati kara pAye haiM / Apa hindI, saMskRta, gujarAtI, prAkRta evaM baMgalA Adi sabhI bhASAoMse apanA kAma nikAla lete haiM aura thor3e bahuta kAya kI racanA bhI kara lete haiM / Apa purAtattvakA bhI jJAna rakhate haiM Apa lekhAdi bhI likhA karate hai / Apa lipikAra bahuta uccakoTike haiM / cAhe Apa jitanA bhI inheM likhane ko de dIjiye likha DAleMge | mujhe jaba kabhI bhI kisI prAcIna, rAjasthAnI bhASA Adike zabdoMkA artha Adi jAnaneko AvazyakatA hotI hai to maiM sIdhA inhIM ke pAsa daur3A jAtA hU~ / gurudeva inheM dIrghAyu kareM aura ye pUrNa svastha rahakara jaina samAjakI sevA karate raheM, yahI maMgala kAmanA hai / zrI nAhaTAjI jainadharmake sacce sevaka zrI mAnacanda bhanDArI bIkAnera nivAsI zrI agaracandajI sA0 nAhaTA 61 ve varSa meM praveza kara rahe hai| usake upalakSa meM abhinaMdana grantha bheMTa kAryakA vicAra prazaMsanIya hai / zrI nAhaTAjIne aitihAsika khojake sAtha jainadharmake viSaya meM jo pustakeM likhI haiM, vAstava meM sarAhanIya hai / 368 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JAINAEEEE WEST BENCAL ghoSa bhaMvara lAla vijaya siMha jI sukomala kAnti A. L. DAyasa adhyakSa nAhara (jaina bhavana) Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamAgarikavanAmAhavAusake sampUrNAktitva ke vikasakaroDamAAvaralaka hai| purAtattvAcArya muni jinavijaya jI abhinandana samAroha cittaur3a meM mahAtIrtha pAvApurI pustaka samarpaNa karate hue zrI bhaMvaralAla jI nAhaTA / Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bha~varalAla jI nAhaTA vijaya siMha jI sukomalakAnti ghoSa nAhara DAyasa zaMkara prasAda mitra pradhAna nyAyAdhyakSa Calcutta High Court Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainelibrary.org zivadAsa caudharI ( esiyATika so0 lAibreriyana) gaMbhIracaMdajI botharA vijaya siMha nAhara sunIti kumAra caTarjI bha~varalAla jI nAhaTA ( adhyakSa jaina bhavana) Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI nAhaTAjIse merA samparka kAphI samayase hai / yoM milanekA avasara bahuta kama prApta huA kintu patra vyavahAra kaI varSoM se calatA hai / inako likho huI pustakeM va lekha maiM rucipUrvaka par3hatA hU~ aura unake prati merI sadbhAvanA evaM zraddhA aTUTa hai / zrI nAhaTAke dila meM jainadharmake pracAra va prasArakA joza hai / isI kAraNa ve samaya-samaya para vidvattApUrNa lekha likhate rahate haiN| jinake par3hanese jainadharmake prati zraddhA utpanna honA svAbhAvika hai / yahI nahIM, aitihAsika jAnakArI bhI prApta hotI hai| sabase bar3I khubI unameM yaha hai ki ve sarala evaM nirabhimAnI haiN| ve hara eka vyaktike kathanoMkA uttara saMtoSajanaka dete haiN| sAtha hI neka salAha dene meM bhI saMkoca nahIM krte| 2 varSa pUrva jaba zrI kAparadAjI tIrtha svarNajayantI mahotsava graMthake prabaMdhaka thA maiMne Apase patra pavahAra dvArA kAphI jAnakArI prApta kii| mere anurodha para Apane zrI nAkoDAjI va sAMcora tIrthake lie lekha likhakara bheje| sAtha hI zrI nAkoDAjI tIrthake zilAlekhoMkI nakaleM va zrI kAparadA tIrthake sambaMdha meM race purAne rAsA vi0 saM0 1673-83 va 95 ko pratilipiyA~ bhI bhejIM jisase majhe kAphI sahAyatA milii| zrI nAhaTAjI kisIke patrakA uttara dene meM vilamba nahIM krte| unakA aisA niyama hai ki Aja patra prApta huA usakA utara eka yA do dina meM de hI dete| unake pAsa kAphI kArya rahate hue bhI ve kisIkI prArthanAko nahIM ThukarAte, yathAyogya sahayoga dekara unheM santuSTa karaneko bhAvanA rakhate haiN| unako jainadharmake pratyeka gaccha ke sambandhameM kAphI jAnakArI hai| vizeSakara kharataragacchake sambandhameM jitanI jAnakArI unako hai, zAyada hI kisI aura ko ho, aisA merA anubhava hai| unhoMne isa gacchakI jo sevA kI hai cirasmaraNIya rhegii| zrI nAhaTAjI samaya samaya para sabhAoMmeM bhI apane vicAra vyakta karate haiM / unake vaktavyase sabhAjana isalie adhika prabhAvita hote haiM ki ve saccI va aitihAsika bAtoMpara hI vizeSa prakAza DAlate haiN| hAla hI meM digambaradAsa jainakA eka lekha chapA hai usameM "bhagavAna mahAvIrako coisavA~ tIrthaMkara siddha karanA" isake lie 11 sadasyake nAma hai jisameM zrInAhaTAjIkA nAma bhI Apako "siddhAnta cakravartI" ke nAmase sambodhita kara "yathAnAma tathA guNa'' kI kahAvatako caritArtha kiyA hai| vAstavameM nAhaTAjI jaise vidvAn lekhaka zve. jainameM kama haiN| jaina dharmAlavimbayoMko garva hai ki isa saMghameM Apa jaise itihAsapremI sajjana vidyamAna haiN| anya dharmAvalambiyoMse ApakA kAphI samparka haiM aura ApakI pustaka va lekha par3hakara saMtoSa vyakta karate haiN| maiM unakI dIrghAyu va svAsthya ThIka banA rahe, isakI zubha kAmanA karatA huuN| sAhityake sitAre va zodha-nirdezaka zrI agaracandajI nAhaTA zrI prakAzacanda seThiyA zAnta svabhAvI, mRdubhASI, ahaM evaM krodhAdise kosoM dUra parama santoSI zrInAhaTAjIkA vyaktitva prabhAvazAlI evaM atyanta hI sarala hai / Arthika sampannatA hote hue bhI Apa mAtra dhotI, kurtA, dupaTTA va pagar3I 47 vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 369 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI pahanate haiM / saca hI to hai-vyakti vastroMse nahIM, gaNoMse pahacAnA jAtA hai| yahI nahIM, bhAvoMkI uccatAke kAraNa Apa kaI zubha kAryo meM Arthika yoga bhI dete rahate haiM / sAttvika jIvana yApana karate hue bhI Apa apane adhyayanako nirantara vistRta banAte jA rahe haiN| adhyayana va lekhana kAryameM vyasta hote hue bhI Apa samaya-samaya para vibhinna sabhAoM, AyojanoM meM bhI sammilita hote haiM va hara Agantukase isa tarahakA vyavahAra karate haiM ki isakA to svayaM hI anubhava kiyA jA sakatA hai| Apako bhASaNa kalA va zailI atyanta AkarSaka evaM jJAnavarddhaka hai / Apake vistRta vyaktitvakA anubhava to samparkameM Akara hI kiyA jA sakatA hai| jahA~taka merA nAhaTAjIse paricayakA saMbandha hai, mujhe apane Apapara garva honA cAhie ki zrInAhaTAjI mere atyanta nikaTa sambandhI va pUjya haiN| parantu hama navayuvakoM kA yaha durbhAgya hI hai ki hamane gharakI jJAnagaMgAse bhI lAbhAnvita honekA kabhI prayAsa taka nahIM kiyA / yadyapi kucha sAthI prasaMgavaza kahA karate hai ki zrI nAhaTAjI ke nirmala jJAnakA lAbha avazya prApta karanA cAhie magara vyavahArameM koI bhI unake pAsa baiThakara unake vicAroMse lAbhAnvita honekA prayAsa nahIM karatA , tathApi nAhaTAjI svayaM mujhe bulAbA bhejakara kucha denA cAhate haiN| maiMne anubhava kiyA hai ki Apa isa 61 varSakI vRddhAvasthAke bAvajUda apanI sAdhanAmeM jyoMke tyoM saMlagna haiM / ApakI kAryakSamatA adbhuta hai / Apa pustakAlaya va saMgrahAlayake saMcAlana, pustakoM, patra-patrikAoM Adike lekhana va prakAzanake sAtha hI rAtrimeM gyAraha baje taka adhyayana bhI kiyA karate hai aura subaha bhI brAhmamahata meM uThakara phira apanI sAdhanAma juTa jAte haiN| sAhityika sAdhanAke atirikta Apa dhAmika kriyAe~-sAmAyika, pratikramaNa, devapUjana, Adi bhI niyamita rUpase karate rahate haiM / niSkarSa ke taurapara hama yahI kaha sakate haiM, ki nAhaTAjI apanI sAdhanAkI saphalatA hetu hara saMbhava ucita prayAsa karate haiN| vaha gRhasthameM rahate hue bhI atyanta sarala va sAttvika jIvana yApana karate haiN| AvazyakatA isa bAtakI hai ki Apake navayuvaka va sampUrNa nayI pIr3hI zrI nAhaTAjIke liye dIrghAyukI kAmanA karate hue unake jIvanase guNagrahaNa karake sAhitya va samAjakI sevA kI ora pravRtta ho| Apake dvArA isa pavitra vasundharA para nirantara jJAna sudhArasako vRSTi hotI rahe-yahI kAmanA hai| rAjasthAnakI mahAn vibhUti zrI agaracandajI nAhaTA zrI devendrakumAra kocara (B. Com. LL. B.) rAjasthAna bahata prAcIna kAlase hI apane zaurya, sAhitya evaM kalAke kAraNa apanA viziSTa sthAna banAye hae hai| rAjasthAna aneka prasiddha zUravIroM, vidvAnoM, kaviyoM evaM kalAkAroMkI janmabhUmi hone ke sAthasAtha unakI prazraya bhUbhi bhI rahA hai, jinakA bhAratIya itihAsa meM viziSTa sthAna hai| arvAcIna kAlameM rAjasthAnakI bhUmi jina mahAn vibhUtiyoMko janma dekara kRtArtha huI, unameM eka vibhUti zrIagaracandajI nAhaTA bhI haiN| . sAhityake kSetra meM inakA yogadAna vizeSa mahattvakA hai| svayaM jAne mAne lekhaka sampAdaka hone ke sAthasAtha aneka sAhityakAra Apake sAnidhyase Aja dezameM apanA viziSTa sthAna prApta kara cuke hai| ApakA 370 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " abhaya jaina granthAlaya " apane ApameM viziSTa sthAna banAye hue hai| isameM lagabhaga 40 hajAra hastalikhita evaM utanI hI mudrita arthAt lagabhaga 80 hajAra granthoM kA mahattvapUrNa saMgraha hai / Apane apane agraja sva. zrI abhayarAja jI nAhaTAkI smRti meM sthApita 'zrI abhaya jaina granthamAlA' se 25 grantha prakAzita karAye haiM / isake atirikta apane pitAkI smRti meM sthApita 'seTha zaMkaradAna nAhaTA kalA bhavana' meM durlabha sikkoM, prAcIna pratimAoM evaM nAnAvidha kalAkRtiyoMkA mahattvapUrNa saMgraha hai / Apa rAjasthAnameM cala rahI sAhityika pravRttiyoM ke saMrakSaka evaM poSaka rahe haiM / Apako lagata evaM athaka prayAsa ke phalasvarUpa hI Aja rAjasthAna ke vibhinna sAhityakAroM kI racanAe~ prakAza meM A sakI haiM / isa utkaTa sAhitya sAdhanAke alAvA ApakA vyaktigata jIvana bhI vizeSa mahattvakA hai / ApakA jIvana sAdagI, saccaritratA evaM niSkaTatAse otaprota hai / Apake jIvana kI sabase bar3I vizeSatA niyamitatA hai / prAtaHkAlIna brAhmamuhUrta meM uThakara sAmAyika jaisI pavitra evaM jIvana ke lie atyanta mahattvapUrNa kriyAse apanI dinacaryA Arambha karate haiM evaM sAhitya va dhArmika ArAdhanA se ota-prota kriyAe~ rAtrike 11 baje taka abAdha gati se calatI haiM / isameM vyavadhAna utpanna nahIM hotA / zAsanadeva se prArthanA hai ki isa narapuMgavako dIrghAyu pradAna kareM, jisase ve lambe samaya taka deza va samAjakI sevA kara sakeM / zreSThivara zrI agaracandajI nAhaTA zrI kanhaiyAlAla lor3hA ema. e. zreSThivara zrI agaracanda jI nAhaTA rASTrIya khyAti prApta lekhaka haiM / Apane dharma, darzana, AcAra, nIti, sAhitya, itihAsa Adi vividha viSayoMkA sundara va sAMgopAMga vivecana kiyA hai usase ApakI prakhara buddhi, maulika vicAra evaM prakarSavidvattA spaSTa jhalakatI hai / ApakA svabhAva bar3A hI milanasAra, hRdaya bar3A udAra, buddhi bar3I hI prakhara, aura vicAra bar3e hI gambhIra haiM / Apake milanasAra svabhAva evaM udAra hRdayakA hI prabhAva hai ki kevala jainasamAja nahIM apitu pratyeka samAja va saMsthA ApakI upasthiti va sadasyatAse apaneko saubhAgyazAlI mAnatI hai / ApakI zodha meM vizeSa ruci hai / prAcIna sAhityakA anusaMdhAna karate samaya Apake samakSa jo navIna viSaya-vastu AI vaha jisa dharma, sampradAya, saMsthA, patrake lie upayogI hai, use niSpakSabhAvase lekha-baddha kara bheja dI / Apa aneka zodhakarttA chAtroMko barAbara mArgadarzana kara preraNA dete va utsAha bar3hAte rahate haiM / bhArata ke aitihAsika zodha kAryameM ApakI mahattvapUrNa dena hai / Apa saralatA, sahRdayatA, sajjanatA evaM sadAzayatAkI to sAkSAt mUrti hI haiM / ina guNoMse sabhI saMsthAoM va vyaktiyoMse ApakA AtmIya saMbaMdha hai / ApakA uddezya sadaiva sarjanakA rahA hai vidhvaMsakA nahIM / ataH Apane saMsthA va vyaktikI unnati meM hI sadaiva yogadAna diyA hai, usake doSoMpara dRSTi DAlakara dveSa kabhI nahI kiyA / vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 371 Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAhaTAjI kevala vicAraka va lekhaka hI nahIM, karmaTha kAryakartA va sudhAraka bhI haiN| samaya-samayapara apane samAjako mahattvapUrNa sujhAva diye evaM unheM vyAvahArika va racanAtmaka rUpa bhI diyaa| abhI-abhI Apane eka atyanta upayogI sujhAva prastuta kiyA hai ki zvetAmbara samAjake aneka vidvAn va vicAraka jo chipe va idhara-udhara bikhare hue haiM, unheM prakAza meM lAyA jAya aura inheM saMgaThita kara paraspara preraNA dene, pragati karane, pUraka banane va UMcA uThAneke lie protsAhana diyA jAya / sarvatomukhI pratibhAke dhanI nAhaTAjI bhArata kI amUlya nidhi haiN| Apane tana, mana, dhana, lekhana, pravacana Adise dharma va samAjako jo mahAn sevA kI hai etadartha Apa zatazaH abhinaMdanake pAtra haiM / Apa zatAyu hoM dharma, samAja va rASTrakI sevA karate raheM, yahI merI zubha bhAvanA hai| mUrtimAn jJAnakoSa-zrI nAhaTA zrI bhaMvaralAlajI polyAkA jabase maiMne hoza saMbhAlA aura hindI patra-patrikAoMko ruci mere hRdayameM jAgata haI tabase hI zrI agaracandajI nAhaTAse unakI kRtiyoMke kAraNa merA parokSa paricaya huaa| patrikAoMmeM jina lekhakoMkI racanAe~ maiM dhyAnapUrvaka par3hatA thA unameM zrI nAhaTAjI bhI the / zAyada hI kabhI aisA haA ho ki unakI likhI koI racanA mere hAthameM AI ho aura maiMne use binA par3he chor3A ho| isakA kAraNa thA unakI racanAmeM akATya yuktiyoM evaM tarko dvArA tathyoMkA prastutIkaraNa / jaba kisI vidvAn dvArA prastuta aitihAsika tathyoM ke viparIta ve apanI bAta usake viruddha rakhate the to sacamuca hI bar3A Ananda AtA thaa| eka vidvAn dvArA dUsare vidvAnkI sthApanAoMkA nirAkaraNa unake nibandhoMmeM par3hatA thA to eka prakArase AtmatuSTikA anubhava karatA thaa| tuSTipAnakA yaha lobha hI mujhe prArambhameM unakI racanAoMko par3hane ke lie prerita karatA rhaa| aba bhI yaha pravRtti kAyama hai kintu dRSTikoNameM parivartana ho gayA hai| aba unakI racanAe~ maiM apane svayaM ke jJAnakoSakI vRddhi hetu hI par3hatA huuN| zrI nAhaTAjIkA janma bIkAnerake eka vyApArika parivArameM huA ataH inake pitAkI icchA inheM eka saphala vyApArI banAne kI rahI ho to isameM Azcarya kyA ? unake pitAkI yaha icchA phalavatI bhI haI aura zrI nAhaTA sAhitya sevIke sAtha-sAtha saphala vyApArI evaM lakSmIpati bhI bane / zAyada yahI kAraNa hai ki unakI rahana-sahanameM eka vyApArIko sAdagI parilakSita hotI hai / U~cI caur3e pAr3akI bIkAnerI DhaMgase baMdhI pagar3I, zyAmala cehare para ghanI kAlI mUche, lambA banda galekA koTa aura ghuTanoMse kucha hI nIcI tIna lAMgakI dhotI isa pahanAvemeM ve sacamuca hI pahalI najarameM koI seTha mAlUma hote haiM / binA paricaya diye koI zAyada hI unheM isa veSabhUSAmeM sAhityakArake rUpameM anumAna kara sake / isa sambandhameM svargIya pUjya gurudeva zrI paM0 cainasukhadAsajI eka saMsmaraNa sunAyA karate the| nAhaTAjI jaba prathama bAra kisI kAraNavaza jayapura Ae to svabhAvataH ve paNDita sAhabase milane hetu saMskRta kAleja aae| paNDita sAhaba usa samaya 372 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhojana karane hetu athavA kisI anya kAryavaza kAleja se bAhara gaye the ataH zrI nAiTAjI bAhara hI kAlejake gokhe para baiTha gae / kucha dera bAda paNDita sAhaba jaba Ae to Apane utarakara unase namaskAra kiyA / paNDita sAhabane nIce se Upara taka unheM dekhA / pahale dekhA to thA nahIM isalie pahacAnanekA to prazna hI paidA nahIM hotA thaa| zrInAhaTAjIne svayaM ho yaha kaha kara apanA paricaya diyA ki hU~ agaracanda nAhaTo hU~ / paNDita sAhabakA kahanA thA ki isa prakAra unako apane sAmane pAkara unheM sukhada Azcarya huA thA aura ve unakI sAdagI se bar3e prabhAvita hue the usa samaya zrI nAhaTAjIke pazmekI eka kamAnI bhI kucha TUTI sI thii| bAda meM jaba maiM svayaM bIkAnera gayA aura nAhaTAjIke pratyakSa darzana kie to svayaM bhI unakI sAdagI, sIdhepana evaM dUsaroMko sahArA dekara Age uThAnekI pravRtti Adi guNoMse prabhAvita hue binA nahIM rhaa| san 1959 meM jaba maiM apanI rAjakIya sevAoMke kAraNa bIkAnera gayA to sarvaprathama maiMne zrI nAhaTAjI ke pratyakSa darzana kiye| jyoM hI merA unakA paricaya huA unhoMne bar3A prema pradarzana kiyaa| yaha uhI kAraNa thA ki jaba taka meM bIkAnera rahA zvetAmbara samAjake pratyeka utsavameM unhoMne AgrahapUrvaka mujhe nimantrita kiyA aura apane vicAra vahA~ prastuta karanekA alabhya avasara diyA / digambara samAja ke to vahA~ gine cune hI ghara haiM ataH unakI orase to isa prakArakA koI Ayojana yahA~ hotA hI nahIM thaa| zrI nAhaTAjIko hindI ke sAtha sAtha rAjasthAnI bhASAse bhI bar3A prema hai aura usakI zrIvRddhi karane kA bhI ApakA bar3A prayatna rahatA hai| eka bAra jaba maiM bIkAnera thA to Apane kahA ki rAjasthAnI hamArI mAtRbhASA hai ataH usa ora bhI hameM dhyAna denA cAhiye / bAtoM hI bAtoM meM te huA ki saptAha meM eka aisI goSThIkA Ayojana ho jisameM rAjasthAnI meM hI vArtAlApa, bhASaNa, carcA Adi hoN| maiMne bhI usameM sammilita honekI hA~ kara dI aura prathama kAryavAhI meM sammilita bhI huaa| saca mAnie jaba maiM yahA~ apanI TUTI-phUTI jayapurI bhASAmeM bolA to apanI asamarthatA aura ajJAnake kAraNa zarmase zurU-zuka gyaa| usa goSThI meM vahI merI prathama aura antima upasthiti thI aura zAyada vaha goSThI Age usa rUpameM calI bhI nahIM / kiyA ke ThIka sthAnase , zrI nAhaTAjI meM kisI prakArakA sAmpradAyika Agraha nahIM hai / mere bIkAnera pravAsa kAlameM eka kSullaka sahajAnanda vahA~ Ae Apane evaM Apake bhAI zrI abhairAjajI ne unheM apane zivavAr3Ike udyAna meM ThaharAyA, unake AhAra pAna Adiko vyavasthA kI aura unake pravacanoMkA bhI prabaMdha kiyaa| sAdhuoM ke pAsa maiM bacapana se hI nahIM jAtA yA bahuta kama jAtA hai kintu nAhaTAjIke Agraha para maiM unake pAsa gayA / kSullakajIkA kahanA thA ki ve bhagavAn mahAvIrake samavasaraNa meM sAdhu the aura manakI kamajorIke kAraNa mukti lAbha nahIM kara sake tathA janma maraNake cakkara meM bhaTaka rahe haiM / Adi / aisA unheM jAtismaraNa huA hai / unhoMne vahA~ yaha bhI kahA ki ve aSTApada jahA~se bhagavAna RSabhadevane mukti lAbha paricita hai evaM aSTApada para bharatane jinamaMdiroMkA nirmANa karAyA, ve jahIM haiM, vaha sthAna bhI jAnate haiN| isa samaya vaha sthAna barpha se DhakA huA hai| barpha haTAne para maMdira nikala sakate haiM / unake isa kathanakA vizvAsa kara nAhaTAjI svayaM to nahIM kintu unake bar3e bhAI vahA~se unake sAtha himAlayakI ora gae kintu barpha se Dhake honese yaha prayatna saphala nahIM huA aura aSTApada saMbaMdhI jJAna jahA~kA tahA~ hI rhaa| isahI silasile meM mujhe nAhAjIkI mitavyayitA evaM vyAvahArikatAkA bhI jJAna huA / inahI kSullakajIkA bhASaNa eka bAra bIkAnerase 3-4 mIla dUrI para Ayojita kiyA gayA thA jise sunane hetu maiM aura merI zrImatIjI bhI jA rahe the / tAMge meM jaba daravAjeke bAhara nikale to dekhA zrI nAhaTAjI khar3e haiN| baiThanekA Agraha kiyA to bole ki isI lie to khar3A hU~ ki koI aisI savArI mila jAya jisameM sthAna ho, nahIM to vyartha hI pUre tAMgeke vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa 373 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paise dene pdd'eNge| choTese choTe kAgajako bhI Apa pheMkate nhiiN| unakA bhI upayoga karate haiN| mere pAsa jo unake lekha Ate haiM una para kaI bAra to 1-1 // iMca taka kAgaja lagA huA AtA hai jisa para ApakI bAta likhI huI hotI hai| zrI nAhaTAjIne aba taka hajAroM nibaMdha evaM bIsiyoM pustakeM likhI haiM jo aitihAsika mahattva kI haiM / bhAratakI vikhyAta jainAjaina patrikAoM meM Apake nibaMdha prakAzita hote haiM jinameM hindI, prAkRta, saMskRta apabhraMza Adi bhASAoMke lekhakoM Adise saMbaMdhita mahattvapUrNa jAnakArI prApta hotI hai / sAhityika kRtiyoMke lekhakoM Adise saMbaMdhita kaI gutthiyA~ evaM vivAda Apake nibaMdhoMke kAraNa hI sulajhanA saMbhava huA hai / 'pRthvIrAja rAso' saMbaMdhI vivAdakA anta isakA eka choTA sA udAharaNa hai| Apa bar3e kuzAgra buddhi haiM tathA dUsare lekhakoMkI choTIse choTI bAtakI ora bhI ApakA dhyAna tatkAla AkRSTa hotA hai| pramANameM eka udAharaNa prastuta hai 'bAbU choTelAla jaina smRti graMtha' meM ApakA eka nibaMdha 5vIM zatIke prAkRta graMtha vasudeva hindIkI rAmakathA' zIrSakase prakAzita huA thA jisake saMbaMdhameM zraddheya guruvarya paM0 cainasukhadAsajIne apane sampAdakIyameM likhA thA, nathake nAmake sAtha jo hinDI zabda lagA hai hamAre vicArameM vaha hindIkA hI pUrvarUpa hai| vasudeva hinDI arthAt vasudeva bhASA arthAt hindI bhASAmeM vasudeva caritra / agara hamArA yaha vicAra satya hai to hindI zabda aura hindI bhASAkA prArdubhAva 5vIM zatIse bhI adhika pUrvameM calA jAtA hai / bhASA saMbaMdhI zodhakartAoMke lie 'vasudeva hinDI' vAstavameM eka mahattvapUrNa kar3I siddha ho sakatA hai|" Apane 4-3-68 ko paNDita sAhabako likhA-"Apane vasudeva hinDImeM hinDI zabdako hindIkA pUrvarUpa mAnA hai vaha ThIka nahIM hai| hinDIkA matalaba hai bhramaNa karanA, ghUmanA / zrI kRSNake pitA vasudevane jagahajagaha ghUmakara bahutase vivAha kie usahIkA mukhya varNana isa graMtha meM hai / prAsaMgika rUpase isameM bahuta sI kathAe~ AI hai| ......" " sampAdakIyameM jo bhI likhA gayA vaha vicAra maiMne hI gurudevako de diyA thA aura zIghratAvaza vaha sampAdakIya meM calA bhI gyaa| cUMki yaha vicAra maiMne hI sarva prathama unako diyA thA ataH unhoMne nAhaTAjI kA vaha patra mujhe de diyA ki maiM isa saMbaMdha likhuu| Aja bhI yaha patra mere pAsa isalie surakSita hai ki isa saMbaMdha meM kucha likhanA hai| samayAbhAva kiMvA Alasyavaza hI kucha likha nahIM pAyA aura bhaviSya meM likha sakUgA yA nahIM kahA nahIM jA sakatA ata: saMkSepameM isa saMbaMdhameM kucha saMketa isa AzAke sAtha karanA cAhatA hU~ ki samartha vidvAn isa viSaya para pUrvAgrahoMse haTakara nae dRSTikoNase vicAra kreN| DA. deveMdra kumAra jainane apane "apabhraMza bhASA aura sAhitya" nAmaka pustakake prathama saMskaraNameM pRSTha 1001 para likhA hai "svayaM pANinine kucha dhAtu pATha diye haiM jinakA saMbaMdha DA0 jozI prAkRta dhAtuoMse mAnate haiM jaise--hinDa gatyarthe-hinDai ( apabhraMza ). hAMTa ( baMgalA ). hiTaNAM (kumaaunii)| ina dhAtaoMkA vyavahAra saMskRtameM nahIM hotaa|" zrI zyAmasundara lAla dIkSita ema0 e0, sA. ratna, prabhAkarane eka 'mADarna hindI koSa'kA sampAdana kiyA hai jisameM bhI hiNDanakA artha ghUmanA kiyA hai| pAlanA yA jhUlA bhI hiNDolA isalie kahalAtA hai ki vaha idhara-udhara ghUmatA hai / jayapurameM hiNDoleko hIMdA kahate haiM aura usameM jhalaneko hIMdanA / hiNDola eka prakArakA rAga hotA hai jisake prabhAvase jhUlanA apane Apa jhUlane lagatA hai aisA saMgIta zAstroM meM kahA hai| zrI dIkSitake koSameM hiNDolakA saMskRta rUpa hindola batAyA hai| saM0 dolAkA apabhraMza rUpa DolA, saM0 dahati zabdakA apabhraMza rUpa Dahai hai| isa sabakA niSkarSa hamAre vicArameM yaha nikalA ki ye 374 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saba zabda eka hI kriyA se saMbaMdhita haiM aura inameM 'Da' kA 'da' meM parivartana bhI huA hai / isa kriyAkA artha yAtrA karanA aura idhara-udhara ghUmanA donoM hI hotA hai / isa taraha hinDIkA eka artha yAtrA karanevAlA, idhara udhara ghUmanevAlA bhI hogA aura usakI bhASA bhI hinDI hI kahalAvegI / Arya jaba saptasiMdhu evaM siMdhase gaMgA ke maidAnoMkI ora bar3he to ve eka sthAnapara sthira nahIM rahate the / ve apane nivAsa sthAna ke lie upayukta sthAnakI khoja meM idhara-udhara ghUmate rahate the / ina hI logoMkI bhASAne vikasita hokara vartamAna hindI kA rUpa liyA hai aura yaha prAyaH usa pradeza taka phailI huI haiM jahA~ taka ki ye Arya loga ge| isa prakAra se maiMne hinDI zabdako hindIkA pUrvarUpa arthAt apabhraMza rUpa mAnA thA / mere vicAra meM isameM koI asaMgati nahIM hai aura bhASAzAstriyoM ko isapara aura UhApoha karanA cAhiye / san 1929 - 30 ke Asa-pAsa nAhaTAjIne jisa abhaya jaina granthAlayakI apane bar3e bhAI zrI abhayarAjajI nAhaTAko smRtimeM sthApanA kI thI vaha graMthAlaya hI nahIM mahattvapUrNa saMgrahAlaya bhI hai| isameM 40 hajAra ke karIba hastalikhita, 40 hajAra mudrita graMtha to haiM hI, sAtha hI hajAroM aitihAsika mahattvake jainAcAryoM, yatiyoM, rAjAoM ke patra, paTTe, paMcAMga, citra, vijJapti patra, mudrAe~, DibbiyAM, kalamadAna, gaMjaphA, dAMta, pItala Adiko kalApUrNa sAmagrI hai / yaha saba zrInAhaTAjIne apane svayaMke dravya evaM zramase ekatra kiyA hai / Aja isakA mUlya dravyameM nahIM A~kA jA sakatA / nAhaTAjo jo samaya-samaya para sAhityika maNi muktAe~ prastuta karate haiM ve prAyaH saba hI isa sAgara meM gotA lagAkara nikAlI huI hotI haiN| jabataka nAhaTAjI bIkAnera rahate haiM ve pratidina nitya niyamase prAtaH adhyayanArtha do-tIna ghaNTe yahA~ avazya baiThate haiM / isake lie yahA~ hI Apake lie eka pRthak kamarA hai| isa samaya Apa kisIse bhI, jahA~ taka mujhe mAlUma hai, nahIM milte| Aja nAhAjI jo kucha bhI svayaM bane haiM aura sAhitya jagatko jo vo de pAe haiM usameM isa graMthAlayakA yoga kama nahIM hai | zAyada hI kisI anya lakSmIputrane itane parizrama se aisI mahattvapUrNa saMsthAkA nirmANa kiyA ho / hAjI ke jIvanakA pratyeka kSaNa jJAnopayogameM vyatIta hotA hai / Apa yadi unase kabhI mileM to ve Apase bAteM bhI isa hIse saMbaMdhita kareMge / zrI nAhaTAjI aitihAsika vidvAn, gadya lekhaka to haiM hI kavi bhI haiM / yadyapi isake lie unake pAsa samaya bahuta kama hai / navambara san 53 ko 'vIravANI' varSa 6 aMka 5 meM ApakI 'zrI mahAvIra stavana' zIrSaka eka sundara kavitA prakAzita huI thI / prAyaH sAhityakAra yA to gadya lekhanameM niSNAta hote haiM yA padya-lekhanameM | aise virale hI hote haiM jo donoM vidhAoMpara adhikAra rakhate hoN| zrI nAhaThAjI bhI unameM se eka haiM / , zrI nAhaTAjI jaise vidvAn, manISI, sAmpradAyikatA se pare rahanevAle sajjanakA abhinandana karanekA derase hI sahI, jo nirNaya jaina samAjane kiyA hai vaha ucita hai / hamArI kAmanA ki zrI nAhaTAjI dIrghajIvI hokara evaM svastha rahakara bhaviSya meM bhI isa hI prakAra mA~ bhAratI ke bhaNDArako bharate raheM / vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 375 Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marubhUmikI dena : anukaraNIya vidyApati nAhaTAjI zrI pArasakumAra seThiyA pUjyavara zrI agaracandajI nAhaTA jaise manISIke vyaktitva evaM unake vicAroM tathA unake dvArA racita granthoMkI gambhIratAkI dRSTise unakI mahAnatAke sambandhameM kucha likhane yA kahanekI na to mujhameM koI kSamatA hI hai aura na adhikAra hI hai| mere liye Apake vyaktitvake bAremeM kucha kahanA sUryako dIpaka dikhAtA hai| ApakA tyAga atulanIya hai| Apa una karmaTha vyaktiyoMmeM-se haiM, jinheM svayaMsiddha kahA jAtA hai| Apane athaka parizrama karake apane sAhityika jIvanakA sarvatomukhI vikAsa kiyA hai| prasannatApUrvaka sAhityika puruSArtha karane meM Apa atyanta kuzala haiM aura yahI kAraNa hai ki rASTra aura samAja meM Apa apanA gauravapUrNa sthAna banAne meM saphala hue hai / ApakI sAhityika sAdhanA aura karmaThatA anukaraNIya hai| Apane apane vitta aura zramakA sadupayoga sAhityasevAke lie kiyA hai| usake lie to Apa sarvathA dhanyavAdake pAtra haiN| sAtha hI Apane eka vizAla pustakAlaya sthApita kiyA hai| vaha eka aisA kalpavRkSa hai jo sadA phUlatA-phalatA rahegA aura jisakI amRtamayI chAyAmeM jJAnAthiyoMkI aneka pIr3hiyA~ tRptilAbha karatI rheNgii| Apa ahaMkAra-zUnya vyakti hai| ApakI sAdagI aura milanasAritA dekhakara kauna kaha sakatA hai ki Apa aise vaibhava-sampanna vyakti haiN| Apako ADambarapUrNa paridhAnase sakhta ghRNA hai| Apa miSTabhASI evaM sAtha hI mitabhASI bhI haiN| saMsmaraNa zrI bhaMvaralAlajI nAhaTA bacapana kAkAjI agaracaMdajI merese cha: mahIne bar3e aura kAkAjI megharAjajI tIna varSa bar3e haiN| hama tInoMkA par3hanA, khelanA, jImanA Adi saba eka sAtha calatA thaa| kabhI-kabhI donoM kAkAjIke Apasa meM bolacAla ho maiM megharAjajIke pakSa meM raha jAtA thaa| thor3I derakA manamuTAva havA hote dera nahIM lagatI aura hama tInoMmeM paraspara bar3A prema rhtaa| kAkAjI megharAjajI hamAre se Age the aura hama donoM eka hI klAsameM par3hate the| megharAjajI cauthI klAsameM zAyada do-tIna varSa jame rahe to hama donoM tIsarI klAsameM the| phira pA~cavIM klAsameM hama loga sAtha rhe| donoM kAkAjI phira skUla chor3akara bolapura A gaye aura bolapurameM baMgalAkA sAmAnya abhyAsa kiyaa| una dinoM jaina pAThazAlAkI par3hAI saba skUloMse acchI thii| hama loga aMgrejI, hindI, bhUgola, saMskRta, jyomeTrI aura ailajebrA taka par3hane lage the| dhArmika jJAna donoM pratikramaNa va jIvavicAra pUrA kara navatattva, 25 bola aura paMcapratikramaNa par3hane lage the| donoM kAkAjIke baMgAla A jAnese maiM akelA par3a gayA aura chaThI klAsameM thor3e dina par3hane ke bAda merA bhI skUla chuTa gyaa| kAkAjI donoM jA bIkAnera Ae to unheM baMgalA likhate-par3hate dekha maiM bhI dekhA-dekhI bIkAnerameM hI baMgalA likhanA-par3hanA sIkha gyaa| vANikA akSara Adi bhI sIkhate dera na lagI / jaise Ajakala par3hAI Tya Tarapara hI prAimarIse TheTha taka nirbhara rahatI hai hamArI kabhI nahIM rahI / prAyaH hama TyUTarake pAsa nahIM par3he aura na kitAboM, pATI yA kApiyoM 376 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA vizeSa kharca thA / skUlakA kAma hama barAbara gharapara kara lete aura chatapara subaha-subaha ghUmate hue dharmakI gAthA yAda kara lete / pitAjI hamezA agaracaMdajI kAkAjIko kavisamrAT kahA karate vaise unheM 'bAbU' nAma se bhI sambodhita kiyA jAtA thA / sahapAThI hamAre sahapAThI the jIvanamalajI kocara, jasakaranajI kocara, ratanalAlajI surAnA, rAdhAkRSNa sunAra, harisiMha rAjapUta Adi / mukunalAlajI kocara, jasarAja sonAra vagairaha bhI hamAre UparakI kakSA meM the / megharAja gopAchA bhI zAyada hamAre sAtha hI the / skUla meM khelakUda AdimeM hamaloga kama bhAga lete, gavAr3a ke lar3akoM ke sAtha to kabhI nahIM khelate / saM0 1980 meM megharAjajIkA vivAha ho gayA thaa| usake bAda hamalogoMne 1981 meM skUla chor3a diyaa| yoM hama loga kabhI gavAr3a meM kisI bhI khelameM bhAga nahIM lete kyoMki zAmako pATepara bar3ebUr3hoMke pAsa baiThanA va dAdAjI ( donoM - dAnamalajI, zaMkaradAnajI ) ke paira dabAnA nitya krama thaa| AsakaraNajI koThArI Adi pATepara A jAte aura hameM lIlAvatI gaNita Adike savAla pUchate, jJAna, anubhavakI bAteM sunaneko milatIM / hameM bar3oMkA itanA bhaya aura AtaMka thA ki kabhI pataMga ur3AnA to dUra, lUTaneke lie bhI chatapara nahIM jAte, kabhI jAte aura dAdAjI nIcese pukArate to hama loga tInoM alaga-alaga rAstese, koI bAharasekoI kisI sIr3hIse, koI kisI gharameMse AtA tAki ve yaha na samajha sakeM ki ye loga tInoM eka sAtha chataparase A rahe haiM / saM0 1982 ke zeSameM kalakatte meM hindU-musalamAnoMkA daMgA huA to koI kAma-kAja thA nahIM, Der3ha mahIne vyApI daMge meM rAta-dina gappeM mAranA aura tAza khelanA hI raha gayA thaa| thor3I-thor3I tAza khelanI Ane lagI aura bIkAnera meM bAlacaMdajI nAhaTA jo hama sabameM choTe aura par3hane meM bilakula mu~ha curAnevAle the unake saMgatameM luka-chipake tAza khelane lage / lekina bar3oMke sAmane kabhI hamane tAza nahIM khelI aura pukAranepara usI cAlase alaga-alaga rAstoMse utarakara nIce A jAte / saM0 1983ke ASAr3ha vadI 12 ko hama donoMkA eka hI dina vivAha huA aura hama loga phira kalakattA A gaye / kAma-kAja gaddImeM sIkhate-karate / pratidina maMdira jAnekA niyama to thA hI sAmAyika bhI pratidina karate sarabasukhajI nAhaTAke sAtha zatruMjayarAsa gautamarAsa Adi bolanese kaNThastha ho gaye / kAkAjI silahaTa rahane lage yoM maiM bhI saM0 1982 meM paryUSaNake bAda silahaTa gayA aura khAja-khujalI ho jAne se dIvAlI ke thor3e dina bAda kArtika mahotsavajIpara kalakattA A gayA, usake bAda adhikAMza kalakattA hI rahA / saM0 1984 meM zrI jinakRpAcaMdrasUrijI mAgha sudi 5 ko bIkAnera padhAre, usa samaya meM bImAra thA ( gogolAva kocaroMkI bArAta meM gayA, rAtameM bukhAra hokara zarIra jur3a gayA ) phira ThIka honepara vyAkhyAnameM jAnA, pratikramaNa karanA, dinameM bhI sukhasAgarajI ke pAsa baiThanA, AgamasAra AdikA abhyAsa karanA cAlU rahA / sA0 vallabhazrIjIke pAsa kucha dina saMskRta bhI par3hI phira asvastha honese abhyAsa chUTa gayA / kAkAjIkI 'kavi samrAT' bacapanakI upAdhi sArthaka ho gayI aura unhoMne bahuta-sI galiyA~ ( zrojinakRpAcaMdasUrijI ) kaI chattI siyA~, stavanAdi likhe / maiM bhI kucha gahUM liyA likhatA thA / gahU lI saMgraha meM ve gahU liyA~ chapI haiM / galI saMgraha bIkAnera seThiyA presameM chapA aura usake mAdhyamase hamane prUpha karekzana karanA sIkhA / kalakatte meM sarvaprathama hamArI orase abhayaratnasAra chapA vaha to pitAjI aura kAkAjIne paM0 kAzInAtha jainake mArphata chApA / dUsarA grantha pUjAsaMgrahameM hamAre donoMke kucha stavana chape haiM usakA saMzodhana hamane tilakavijayajI paMjAbI se karAyA, ve usa samaya sUryamalajI yatike pAsa Thahare the aura zrAddhavidhi prakaraNa chapA rahe the| hamane unheM agrima vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 377 48 Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grAhaka banAne meM sahayoga diyaa| hamAre yahA~ usa samaya sau do sau pustakeM hI nahIM thI, kyoMki kAkAjI abhayarAjajIkA dehAnta jayapura meM huA aura unake pAsa rahI huI saikar3oM pustakeM dAdAjI vahIM chor3a Aye the| kAkAjI abhayarAjajIkA dehAnta 1977meM huaa| itaH pUrva jaba ve bIkAnerameM the, hama logoMko AThamacaudasakA harI aura rAtribhojanakA unhoMne hI niyama dilAyA thA, kAkAjIne usa jamAne meM kucha pAThya-pustakeM likhI thIM jinheM saMzodhanArtha kisIko dI thIM para vApasa nahIM aaii| hamane thor3I-bahuta pastake ma~gAnI prAraMbha kii| pAdarAse kucha grantha AgamasAra, Atma""Adi ma~gavAye jisase adhyAtma ruci jgii| mo0 da0 desAIkA kavivara samayasundara nibandha AtmamahodadhimeM par3hA to icchA haI ki granthamAlAko Age calAnA hai to samayasundarajIkA sAhitya zodhakara hindImeM nikAlanA hai / to bIkAnera jJAnabhaMDAroMkI zodha prArambha kI / zrI mahAvIra jainamaMDalase saM0 1804 kA likhA eka guTakA milA jisameM unakI zatAdhika kRtiyA~ thIM, phira sabhI kaviyoMkA sAhitya dekhanA prAraMbha kiyA, stavanAdi bhASA kRtiyA~ saMgraha kii| jJAnabhaMDAroMko dekhA to unakI sUciyA~ bhI banAI, kAkAjIne bar3e jJAnabhaMDAra, kRpAcaMdrasUri bhaMDAra, jayacandajIke bhaMDAra AdikI sUciyA~ 1 musAphirImeM banAI, dusare varSa maiMne bIkAnerameM boroMkI serIke upAzrayakI sUcI banAI aura kalakatte Akara sUryamalajI munike upAzraya (raMgasUri pozAla) kI granthasUcI bnaaii| nAharajIke yahA~kA vizAla saMgraha samayasundarajIkI pApachatIsI Adi dekhaneke liye gaye aura unase ghaniSThatA bar3hI to pratyeka ravivArako vahA~ jAkara sArA dina unake sAtha biittaa| kAkAjIne jainadharma pracAraka sabhAse prakAzita jainadharma prakAzameM prakAzita vidhavAkulakake anuvAdakA hindImeM vivecana karake vidhavA-karttavya likhA, usI varSa maiMne samayasandarajIkRta rAsake AdhArase satI mRgAvatI pastikA likhii| donoM pustakeM AgarA zve. jaina prasase chapAkara prakAzita kI evaM tatpazcAt stotra pUjAdisaMgraha prakAzita kiyA / zAMbapradya mna cau0 ( samayasundara ) ke AdhArase sAra likhA jo adhUrA par3A thA / 35 varSa bAda pUrA karake paMjAbakI saptasiMdhu patrikAmeM chapAyA gyaa| usI samaya munipaticaritrakA kAma zurU kiyA jo adhUrA hI rahA / kAkAjIne manuSya bhava durlabhatA ( 10 dRSTAnta ) aura samyaktva svarUpa nAmaka pustakeM likhIM jo adyAvadhi aprakAzita haiN| saM0 1986 meM maiMne kalakattA 'candradUta' kSApaNApatra : kRpAcandrasUrijIko bIkAnera bhejaa| bIkAnerake jaina abhilekhoMkA saMgraha prAraMbha kiyA aura hajAroM lekha ekatra kiye / satiyoMke lekha bhI megharAjajI kAkAjIke sahayogase ekatra kiye| gau0 hI0 ojhAke kahanese nA0 pra. sabhAkA membara banA / jaTamalanAharakRta padminI cau0 pratike prasaMgase ThA0 rAmasiMhajIne bulaayaa| unheM hasta0 graMthAdi batalAye / ojhAjIse paricaya bar3hA, ve apane ghara bhI aaye| jJAnabhaMDAra dikhAyA, lAyabrerI dekhii| maMdiroMmeM bhI gaye, abhilekha dikhAye, jAMgalakUpa vAlA lekha bhI dikhAyA / zilAlekha Adike sambandhameM bahuta-sI bAteM huii| nAharajIke saMgrahako dekhakara apane bhI saMgraha karanekI icchA balavatI hotI gii| kaI vastuoMkA saMgraha kiyaa| hastalikhita graMthoMkA saMgraha raddI kuTaleke kharIdase prAraMbha haa| sarvaprathama 11) meM, phira 2) meM, phira 30) meM jo kUTalA lAyA subahase zAmataka athaka parizrama karake hajAroM graMtha nikAle / itanI itihAsa sAmagrI, vikIrNapatra, Adezapatra, patra-vyavahAra Adi pracura parimANameM saMgraha huaa| citra, pUThe, kUTekI sAmagrI Adi bhI paryApta saMgraha hone lgii| nAthAlAla chaganalAla zAha Aye to unheM bhI 13 pUThe aura sacitra zAlibhadra cau0 kula 95) meM dilAI (gopAla yathekSAse) maiMne bhI kucha vastueM khriidiiN| tilokamunise lagabhaga 30 baMDala hasta-graMtha 30)meM tathA itanI hI karIba sAmagrI bheTa rUpameM prApta kii| jayapurameM saste paisoMmeM bIsoM citra kharIda liye| saM0 1991 meM kucha graMtha pAlItAnAse galAbacaMda zAmajI bhAI 378 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koraDiyAse lAyA / use kucha rupaye sahAyatA dI / pAlItAneke kucha lekha saMgraha kiye / satIvAba ke zilAlekha ko pragaTa karake aitihAsika bhrAMti dUra kii| yu0 pra0 zrI jinacandrasUri grantha jinakRpAcaMdasUribIko pAlItAne jAkara bheMTa kiyaa| AbUjI meM vidyAvijayajI jayaMtavijayajI Adise milaa| unake zilAlekhAdi dekhe / yu0pra0 jinacandrajIke mahAn zAsana sevA prakaraNake pRSTha unake anurodhase badala DAle jisameM siddhi candrakA nAma thA / kAkAjI agaracaMdajIne saM0 1985 ke bAda rAtribhojanakA tyAga kara diyaa| pratidina hama sukhasAgara ke sAtha pratikramaNa karate / hameM mahIne meM bAraha dinakA harI, rAtribhojanakA tyAga thA / caumAse meM to maiM ye bhI rAtribhojana tyAga diyaa| bAkI dina tithike atirikta kAma par3atA to rAta meM kabhI-kabhI bhojana ho jAtA para saM0 2010 se sarvathA tyAga diyA / kAkAjI kI svAdhyAya krama bahuta jabardasta thA, zrImadrAjacaMda, devacanda, Anandaghana, cidAnanda Adike sAhityakA vizeSa thA / silahaTake vyasta vyApAra meM bhI sAmAyika donoM vakta hotA thaa| eka bAra Apa kAlIghATake makAna meM sAmAyika kara rahe the / rAtakA samaya, Aga lagI jora kI / bagalameM hamArA kirAsana gudAma aura sAmane makAna the / sAmane Aga bar3hatI dekhakara kAkAjIko kahA Apa uThiye, sarvanAza ho jAyagA / unhoMne kahA-- koI cintAkI bAta nhiiN| gurudevakI kRpAse agni zAMta ho gii| AtmavizvAsa bar3I cIja hai / ApakI lekhasiddhi itanI jabaradasta hai ki kisI bhI viSaya meM aura kaisA bhI jaTila ho turaMta dasa-bIsa peja likha DAlanA Apake lie AsAna hai / logoMko lekhana kAryake mUDakI AvazyakatA hotI hai lekina yahAM to hara samaya isake lie prastuta haiM / samayakA kAkAjI itanA sadupayoga karate haiM ki subaha se rAta gyAraha baje taka nirarthaka pAMca minaTa bhI khonA Apako mardAzta nahIM roja itanI DAka AtI hai para javAba hAthakA hAtha de dete haiN| lAyabrerIkI tIsa cAlIsa hajAra mudrita aura tIsa paiMtIsa hajAra hastalikhita pratiyoM meM se koI bhI pustaka turaMta nikAlakara prastuta kara dete haiN| kisIse kucha bhI lekhAdi taiyAra karAnA ho to svayaM miniToMmeM sArA sAhitya-sAdhana juTA DAlate haiN| AvazyakatAeM aspa haiM ataH musAphirImeM inegine kapar3e beDiMgameM DAlate haiM aura usameM bhI bhAra adhikatara pustakoMkA hI rahatA hai| musAphirImeM peTI rakhate nahIM yadi kulI nahIM milA to svayaM hI bagalameM DAlakara cala par3ate haiM / kahIM bhI jAveM itanA vyasta progrAma rahatA hai ki dasa dinakA kAma eka dinameM salaTA DAlanekI tamannA-zakti honese avizrAnta usI dhuna meM lage rahate haiM / yahI kAraNa hai ki ApakI rela musAphirI prAyaH kaSTakara hotI hai kyoMki pahale rijarvezana karAte nahIM aura kArya vyastatAse gAr3I chUTate chUTate jAkara pakar3ate haiM / khAnepInekI paryAha nahIM, do vakta khAneke atirikta vyastatAmeM kucha lenekA avakAza hI kahA~ / bhAgate daur3ate jIme aura turaMta cauvihAra kiyaa| roja pAMca chaH sAmAyika kara lenA ApakA nityakrama hai / ise hama zruta sAmAyika kaha sakate haiM kyoMki adhikAMza svAdhyAya graMthoMkA adhyayana hI rahatA hai / itane vyasta progrAma meM bhI vyAkhyAna, pUjA, sabhA-sosAiTImeM jAnekA samaya nikAla lete haiM kyoMki unake uddezyoMmeM zArIrika khurAka se adhika bala mAnasika yA Atmika khurAkakI ora banA hai| vizAla adhyayana / kAkAjI agaracaMdajIke bahuzruta hone meM inake svAbhAvika guNa vizeSa kAraNabhUta haiN| ye apanA samaya partha eka minaTa bhI nahIM khote / granthAlaya meM jo bhI graMtha Ate hai eka bAra sabhIpara dRSTi pratilekhana ho jAtA hai aura jo par3hane yogya haiM unheM pUrA par3ha DAlate haiM / yadi kahIM bhI bhUla bhrAMti vidita huI to turaMta saMzodhana aMDara lAina Adi kara DAlate haiM / vizeSa saMzodhana yogya huI to una mUla bhrAMtiyoMke sambandhameM lekha bhI likha DAlate haiM preraNAdAyaka guNoMke anukaraNa hetu janatAmeM una 'thoMkA paricaya karAnevAle noTa bhI vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 379 Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ likhakara lekha rUpa meM prakAzita kara dete haiN| koI bhI jJAna bhaMDArakI sUcI yA graMtha jo unake dRSTipatha se nikalA hai dekhate hI vidita ho jAyagA kyoMki usapara unake saMzodhana TaMkaNa kie rahate haiN| hindI sAhityake itihAsa yA jaina sAhityapara jo bhI andhAnukaraNase likhanekI pravRtti aura binA grantha dekhe usa viSayakI jAnakArI yA ullekha karanekI Adata prAyaH sAhityakAroMmeM dekhI jAtI hai Apake lekha usa viSayakI mUlabhrAntiyAM dUra kara vAstavika satya prakaTa karanevAle hote haiM ataH sAhityika resa maidAnameM sarapaTa kalama calAnevAloMko Apake AlocanAtmaka cAbukase satarka rahanA par3atA hai| bacapanase hI ApakI jJAnajijJAsA itanI prabala thI ki sabhI viSayake granthoMko par3ha DAlate aura dhArmika va tattvajJAnake vividha granthoMpara sAdhu-munirAjoMse carcA-jijJAsA karate evaM jaina samAjake suprasiddha prabuddha bahuzruta kuMvarajIkAkA ( kuMvarajI ANaMdajI-bhAvanagara ) se pratimAsa aneka prazna kiyA karate jo jainadharma prakAzameM niyamita prakAzita hote rahate the / tIrthayAtrA aura sAhityika bhASAoMkA Apako khUba zauka hai / prativarSa samaya nikAlakara jAte-Ate rahate haiM jisase ApakA sArvabhauma anubhava abhivaddhita hotA hai| sAmAyika-zrutasAmAyika Apako niyamita sAmAyika karanekI pravRtti bacapana se hI hai| yoM to bacapanase hI paryuSaNAdi parvArAdhana sAmAyika pratikramaNAdikI pravRtti 10-11 varSakI avasthAse hI thI para 14-15 varSakI umrameM 1982 meM kalakattAmeM nitya sAmAyika karate va sarabasukhajI nAhaTAkI preraNAse gautamarAsa-zatruJjayarAsa Adi bhI kaNThastha ho gae the| do pratikramaNa pUre va paMcapratikramaNakA kucha bhAga jIvavicAra navatattva, 35 bola to pAThazAlAmeM hI pUrA ho cukA thA / kalakattemeM bAbUlAla jI samapuriyA jo prajJAcakSu the-ko svAdhyAya karAneke hetu karmagraMtha-saMgrahaNI-upadeza prAsAda Adi aneka graMthoMkA pArAyaNa ho gyaa| zrI jinakRpAcaMdrasUrijIke caumAse meM saM0 1985 meM hama logoMne AgamasAra Adi par3haneke sAtha-sAtha aneka graMthoMkA adhyayana kiyaa| skUlameM par3hI huI thor3I saMskRtakI bhI punarAvRtti ho gii| vyAkhyAnameM sune hue viSaya saMskRtAdi subhASita yAda ho jAte va isa prakAra jJAnakA vikAsa hone lgaa| sUrijIke agAdha jJAna aura cAritraguNoMse prabhAvita hokara unake guNa varNanAtmaka kAvya-gahUliyoMkA nirmANa bhI pracura saMkhyAmeM kiyA aura ve gahUM lI saMgrahameM prakAzita ho gaye hamAre prUpha saMzodhanAdikA anubhava tabhI sukhasAgarajI mahArAjake sAMnidhyameM prAraMbha hotA hai| pitAjI inheM bacapanase hI kavisamrAT kahA karate the| isa samaya stavana, gahUlI va chattIsiyoM Adike nirmANane yaha caritArtha kara diyaa| isake bAda gadya lekhanakI ora vizeSa pravRtti huii| pahalA graMtha inhoMne vidhavA-kartavya likhA phira mAnava bhava durlabhatA va samyaktva svarUpAdi inakI prAraMbhika kRtiyA~ haiM / nitya sAmAyika va saMdhyAko pratidina sukhasAgarajIke pAsa pratikramaNa karanese vaha abhyAsa cAlU ho gyaa| bIkAnerase silahaTa jAnepara bhI kAkAjIne sAmAyika pratikramaNakA abhyAsa cAlU rakkhA aura usa samaya zrI buddhisAgarasUrijIke graMtha jo maiMne pAradAse ma~gAye the kAkAjIne abhyAsa kiyA aura adhyAtma jJAnakI ora abhiruci bddh'ii| zrImadrAjacandra graMthake adhyayanase unake prati AdarabhAva jAgRta huaa| unakA 'apUrva avasara evaM he prabhu he prabhu prArthanAdi pratikramaNake pazcAt gAnese tallInatA unheM eka alaga hI lokameM le jaatii| silahaTameM maccharoMkA atyadhika upadrava thA phira bhI sAmAyika svAdhyAyameM ve nizcita rahate the| eka bAra hamAre makAnake sAmane hI bhayaMkara agnikANDa ho gyaa| pAsa hI hamArA kirAsana gudAma thaa| pitAjI vahA~ the, unhoMne sUcanA dI to kAkAjIne kahA, maiM abhI sAmAyikameM hU~ jo hogA so hogA, cintA na kreN| thor3I derameM dekhate haiM agni zAMta ho gaI aura hamAre makAna gudAma Adiko koI A~ca nahIM aaii| Apa 380 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa samaya apanI DAyarImeM sAmayika vicAra bhI likhA karate the| aba to prAyaH pratidina 7-8 sAmAyika ho jAtI haiM jisameM adhyayanakA kAma cAlU rahatA hai| ApakI smaraNazakti itanI teja hai ki itanI bar3I lAibrerIkI pustakeM binA sUcI dekhe turaMta nikAla dete hai| kisI viSayapara zodha karanevAle vyaktike samakSa turaMta pustakoM va sAmagrIke Dhera kara dete haiM jisase usake kArya meM kisI prakArakA vilamba na ho| bacapana meM Apake akSara bahuta sundara the para adhika likhane va akSaroM para dhyAna na rakhanese ve durUha aura avAcya ho gaye para bolakara likhAnekA abhyAsa itanA adhika ho gayA ki cAhie koI likhanevAlA / Apa apane vizAla adhyayanake balapara lekha-siddha ho gaye aura dinameM yadi likhanevAlA ho to pacAsoM peja AsAnIse likhA sakate haiN| aneka bAra aise prasaMga Ae jisameM kisI bhASaNa, lekha, granthako avilamba taiyAra karanA thA to Apa baiTha gaye aura samayase pUrva kAma pUrNa karake hI utthe| ApameM AlasyakA to lezamAtra bhI aMza nahIM hai| pratidina sAmAyika, pUjana, vyAkhyAna Adi sAre kArya sampanna karate hue bhI mITiMgoMmeM jAnA, lAibreriyoM-jJAnabhaMDAroMse graMthAdi lAnA pratyeka kArya Azcaryajanaka gatise kara DAlate haiN| jo kArya hamAre Alasya-upekSAse mahInoM saMpanna nahIM hote ve kArya turanta karaneke lie sAmagrI prastuta kara dete haiN| smaraNa-zaktikA yaha eka camatkAra hI kahA jA sakatA hai ki jaina-sAhityake hajAroM kaviyoMkI choTImoTI hareka kRtiyA~ aura unameM upalabdha-anapalabdha paLanepara taranta batA dete haiM ki yaha kati bhaMDArameM hai| svayaM itanA adhika kAryarata rahate haiM ki samaya thor3A aura kAma bezI / yahI kAraNa hai Apa prAyaH hareka kAmameM ThIka samayapara hI pahu~ca pAte haiN| rela musAphirImeM bhI Apa prAyaH gAr3Ike chUTane ke samaya hI muzkilase pahu~ca pAte haiM aura bhIr3a-bhar3akkemeM ArAmakA khyAla kiye binA hI apanI yAtrA sampanna kara lete haiN| Apa dUsaroMko kArya karane meM prerita karate rahate haiN| logoMko likhaneke lie viSaya nahIM milatA, sAmagrI nahIM milatI aura Apa to isake lie samudra haiN| koI kAma karanevAlA cAhie caubIsoM ghaMTe kAma kare to bhI sAmagrIkA abhAva nhiiN| Apako to athaka parizrama karanevAlA laganazIla vyakti cAhiye / kevala bAteM banAnevAle aura kAmako jarA bhI na karanevAle vyaktike sAtha Apa apanA samaya barbAda nahIM karanA cAhate / jyAdA bAteM banAnA Apako kataI pasanda nahIM, Apa kAmase kAma rakhate haiN| ApakI jinapratimA aura jaina-siddhAntoMpara aTUTa zraddhA haiN| apanI mAnyatAmeM nizcala hote hue bhI bhinna mAnyatAvAle vyaktiyoM-dharmAcAryoM aura kAryakartAoMke prati utane hI udAra aura sahRdaya hai ki pratyeka vyakti Apake vyaktitva aura svastha niSpakSa AlocanA aura anubhava pradhAna nirNayapara AkRSTa ho jAtA hai| ApakI mitramaNDalI bar3I vyApaka hai, kAryakSetra vizAla hai| koI bhI viSaya kisI bhI dharma saMpradAya yA jAtikA ho niSpakSa zodha, prabuddha lekhana aura nirdezana dvArA adhikArapUrvaka netRtva karaneke kAraNa kisase kyA kAma lenA, yaha kArya AsAnIse saMpanna kara lete haiM / ApakA patravyavahAra bahuta vizAla honA svAbhAvika hai| ApakA dvAra unake lie hara samaya khulA hai jo Apase kisI bhI viSayameM nirdeza, sammati yA sAmagrI prApta karanA cAhatA ho| Apake pAsa jo sAmagrI hai use denA to sahaja audArya hai para anyatra sthAnoMse kaSTapUrvaka juTAkara prastuta kara denA aura zodhaka va abhyAsiyoMke lie sulabha kara denA yaha ApakA vilakSaNa guNa hai / pratidina Aye hae patroMkA uttara denerUpa kArya niSpanna karane meM bhI ApakA bahuta sA samaya laga jAtA hai para vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 381 Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apa AjakA kAma kala para nahIM chor3ate anyathA itanA vizAla kArya kadApi nahIM ho pAtA / DAka nikAlane ke samaya taka aura usake bAda taka Apa kAma nipaTAte rahate haiN| kisI bhI dhArmika sAhityika zaikSaNika kAryo meM Apa sabase Age rahate haiM / jayantiyoMmeM ApakI upasthiti anivArya hai| vaktRtva kalA ApakI ojapUrNa aura sAratattvase ota-prota rahatI hai| vizAla adhyayana evaM athAha jJAna honeke kAraNa Apa kisI bhI pikcara para ghanToM bola sakate haiM aura saikar3oM peja likha sakate haiN| skUlakI pAMcavIM kakSA taka zikSita vyakti grejueToMke grejueTa va DAkTaroMke DAkTara hai / cune hue viSayapara DigrI hAsila karanevAloMko Apake athAha jJAnake sAmane mastaka jhakA lenA par3atA hai| kisI bhI viSayake zodha chAtra Apake zaraNameM Anepara hI apaneko sahI nirdezana va netRtva meM AyA mahasUsa karatA hai| aura jisa viSayapara kucha bhI sAhitya upalabdha na hotA ho vaha Apake sAnidhyameM pracura sAmagrI sampanna apanA adhyayana kakSa banA sakatA hai| Apa bahatase vidvAnoMke lekhakoMke kaviyoMke preraNAsrota haiM va guru haiN| uccakoTike dharmAcAryo, sAdha-sAdhviyoM va vidvAnoMko ucita parAmarza dene yogya honeke kAraNa hara kSetra meM ApakA Adara hai aura ApakI sammatiko baDA hI mUlyavAna va AdaraNIya, karaNIya ginA jAtA hai| vrata niyama. vatti saMkSepa Apa bacapanase hI vrataniyamakI ora agrasara rahe haiN| kAkAjI abhayarAjajIke pAsa prAyaH 8-9 varSako umrameM AThama caudasa harI na khAne va rAtribhojanakA niyama le liyA thaa| 18 varSakI umrameM nitya pauvihAra, abhakSya anantakAya tyAga, AcAra, vidUla vAsI tyAga, zItalAsAtama Adi ThaNDA na khAnA, ArdrA nakSatrake bAda Amaphala tyAga Adi sabhI zrAvakocita niyamoMmeM rahate haiN| khAne-pInemeM rasalolupatA nahIM, kabhI-kabhI UNodarI Adi karanA, Uparase namaka na lenA, jaisA ho usImeM santoSa Adi guNoMke kAraNa bhojana AlocanAdi vikathAoMse virata rahate haiN| Apa do vakhata bhojanake sivA prAyaH kucha nahIM lete| pratidina prAyaH porasI rahatI hai| cAya to kabhI bhI nahIM pIte, dUdha bhI porasI Aneke bAda hI lete haiM / navakArasIse pUrva to mu~hameM pAnI DAlanekA prazna hI nahIM / isa avasthAmeM bhI kaThina parizramameM lage rahanA yaha to abhyasta ho gayA hai / yAtrAmeM Apake pAsa thor3ese vastra bIDiMgameM DAle rakhate haiM, peTI bhI nahIM rakhate / Apake pAsa bhAra rahatA to mAtra pustakoMkA, sAhitya sAmagrIkA / granthoMkA zoka itanA hai ki prati varSa hajAroM pustakeM saMgraha ka haiN| nATaka, sinemA Adi khela-tamAze dekhane ke liye to Apake pAsa samaya hI kahA~ ? bekArIkI gapazapa aura hathAI karanese bilakula dUra rahate haiN| itane vyasta rahate hue bhI jahA~ milane-julane jAnA Avazyaka hai aura sAmAjika maryAdA pAlanakA prasaMga ho to usameM apanA samaya dene meM pIche nahIM httte| aneka saMsthAoMse sambandhita honese va sArvajanika gatividhiyoMko sakriya yogadAna karane meM bhI Apa pazcAtpada nahIM rahate / kaI varSoMse Apa prAyaH vyApArase nivRttase haiM phira bhI varSameM do mAsa apane vyApArika kendroMmeM ho Ate haiN| kAmakAja dekhakara ucita nirdeza denA va patra vyavahAra dvArA nirdeza karanA preraNA denA ApakA satata cAlU rahatA hai / khAtA bahI aura hisAba kitAbake kAma Apa turanta nirIkSaNa kara nipaTA dete haiN| citrakalA, zilpakalA, purAtattva, bhASA vijJAna va lipi vijJAnapara ApakA acchA abhyAsa hai| kisI bhI vastu viSayako dekhakara usakA mUlyAGkana karanA va usake talasparzI satahapara adhikAra pUrvaka kaha denA yaha ApakI bahuzrutatA aura vizeSajJatAkA dyotaka hai| kalakattA yUnivarsiTImeM Apake bhASaNa, bambaI yUnivarsiTImeM mahAnibandha parIkSaka honA, udayapura vArANasI, dillI Adi sthAnoMmeM Apake vividha viSayoMmeM bhASaNa honA isakA prabala pramANa hai| vividha saMsthAoMne vidvattAse prabhAvita hokara saMgha ratna Adi 382 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividha upAdhiyoM se vibhUSita kiyA hai, sammAnita kiyA hai| ApakI vidvattAke viSaya meM isase adhika kyA pramANa ho sakate haiM / jaba saradAra vallabhabhAI paTelane AbUko rAjasthAnase nikAlakara gujarAta meM milA diyA thA to neharU sarakArane rAjasthAnakI nyAyocita mAMgapara sadvicAra karanA tai kiyA to rAjasthAnake pramukha vidvAnoMkI eka maMDalI niyukta huI jisane AbU pradezameM bhramaNakara aitihAsika, sAMskRtika, vezabhUSA, bolacAla rItirivAja Adipara riporTa dI jisameM ApabhI eka mahattvapUrNa vyakti the aura unhIM riporToMse rAjasthAnakA ucita nyAya kiyA thaa| rAjasthAnI bhASApara Apako bacapanase hI prema hai / usakI zodha meM Apane hajAroM racanAe~ prApta kI aura khoja riporTeM likhIM, bhASaNa die, graMtha likha dUsaroM dvArA bhI pracura nirmANa karavAyA / saba kArya mAtRbhASA rAjasthAnI kI bar3I bhArI mahattvapUrNa sevAeM haiM / Apane pacAsoM graMthoM aura hajAroM nibandhoMkA lekhana, saMpAdana prakAzana tathA, kaI patroMkA sampAdana kiyA / jainasAhitya aura rAjasthAnI ke itihAsameM ye kArya abhUtapUrva aura nIMva ke sudRDha patthara haiM / Apake pAsa koI bhI choTe moTe patra saMpAdaka Adi lekha mA~gate rahate haiM aura Apa unheM nirAza na kara yathocita lekha turanta de DAlate haiM yaha Apake auDaradAnI honekA adbhuta udAharaNa hai jo binA vizAla jJAna aura lauha lekhanIke dhanI binA yaha kArya hara kisIke vazakA nahIM hai / sarakArI arddha sarakArI yA jAnatika sArvajanika saMsthAe~ jo kArya pacAsoM varSoMmeM lAkhoMke arthavyaya se nahIM kara sakatIM yaha kArya Apane vyaktigata rUpase samApta kiyA hai| ababhI Apake pAsajo pracura sAmagrI hai pacAsoM vidvAnoMko sAmagrI saplAI karaneke lie paryApta hai jisase varSoMtaka unheM dimAgI khurAka prApta hotI rahe / Apa sAhityikoM ke lie tIrtharUpa haiM aura jJAna-garimAkI calatI phiratI inasAiklopIDiyA hai / saikar3oM varSoMmeM ekAdha vyakti hI kvacit isaprakArakI niSThAvAlA aura vaha bhI vyApArI varga meM prApta ho jAya to bahuta samajhiye / sAdhu santoMkI bAta dUsarI hai ve bhI itanA samaya nirantara lagAveM vaise kama milate haiM para gRhasthoM meM itanI apramatta jAgarUpatA eka anupama Adarza aura dRSTAnta jaisI hI hai / jJAnake khojI : zraddhaya nAhaTAjI zrI vijayazaMkara zrIvAstava adhIkSaka purAtattva va saMgrahAlaya vibhAga, jodhapura jJAnake khoja svayaMmeM eka aisI upalabdhi hai-- jo khojIko anirvacanIya sukha evaM Atmika zAnti yA saMtoSa pradAna karatI hai aura isIke sambalase vaha jIvana paryanta karmaThatApUrvaka kAryarata rahatA hai| zraddheya agaracaMda nAhaTA isake mUrtarUpa haiM / unake vyaktitva va kRtitva ke saMdarbha meM mere mAnasa paTalapara 'dinakara' jI kI ve paMktiyA~ sadA mukharita ho uThI haiM jisameM nAhaTAjI jaise karmaTha vyaktitvako hI smaraNa kara likhA gayA hogA, "bar3A baha AdamI jo jindagI bhara kAma karatA hai / " nizcayataH nAhaTAjIne "jJAnakI khojameM, vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 383 Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ oja saba kho diyaa|" samUce dezameM nAhaTAjI sAhitya, saMskRti, itihAsa va purAtattvake saMgrAhaka va zodhaka rUpameM khyAti prApta kara cuke haiM / jaina vAGgamaya va purAtattvake kSetrameM unakA viziSTa yogadAna hai| darjanoM pustakeM va sahasroM lekha vaha prakAzita kara cuke haiN| rAjasthAnake prAcIna sAhitya' itihAsa va purAtatvake to vaha jIte jAgate zabdakoza haiN| jJAnake arjana, saMrakSaNa va prakAzanameM una jaise datta-citta evaMkarmaTha vidvAn hI yuvApIDhI ke lie sadA preraNA-srota rahe haiN| pustakoM va patrikAoMke athAha samudra meM gote lagAnevAle nAhaTAjI vidyAdAnameM kitane udAra haiM yaha sarvavidita hai| mujhe unake vyaktitvakA yaha pakSa sadA hI AkarSita karatA rahA hai| kisI bhI viSayapara, kisI bhI samaya, kisIko bhI yadi zodha khoja saMbadhI sUcanA apekSita hai yA zaGkA-samAdhAna karanA hai to jitanI tvarA va tatparatAse nAhaTAjI usake niSpAdanameM ruci lete haiM vaha virale vidvAnoMmeM hI dekhA jAtA hai / 18varSoM ke samparkameM mujhe aise avasara smaraNa nahIM Ate haiM-jaba usase zodha saMbaMdhI kisI bhI prakArakI sahAyatAkI AvazyakatA huI ho aura unhoMne anyamanaskatA pradarzita ko ho| jJAnake vistArameM unakI isa udAratAne unheM nayI pIr3hIke zodhaka va khojI vidvAnoM ke bIca AzAtIta rUpase lokapriya banA rakhA hai| aneka bAra dezake vibhinna saMbhAgoMmeM mere sahakarmiyoM evaM sAthiyoMne jaba kabhI unase bheMTa haI, nAhaTAjIkI isa vizAla hRdayatAkI bhUri-bhUri prazaMsA karate hue apanA zraddhApUrvaka AbhAra vyakta kiyA hai| vaidika RSiyoMkI paraMparAmeM unhoMne sadA apanA jIvanadarzana rakhA-"zatahastaM samAhAraM sahasra hastaM samAviram / " karmaThatA unakI sAhitya-sAdhanAkA rahasya hai| kisI bhI kAmameM juTa jAnepara use pUrA kara lenepara hI dama lenA unakI Adata hai| bAdhAe~, vyavadhAna va kaThinAiyAM-unake mArga meM avarodhaka hoM yaha unheM svIkAra nhiiN| unapara vijaya pAnekI kalAmeM vaha niSNAta haiN| unakI mAnyatA hai ki zodhArthIkI saphalatAkI AdhArazilA usakA adhyavasAya parizrama, lagana va niSThA hai / jisameM ye guNa na hoM unheM isa 'jJAnake mArgapara calanekA anarthaka dussAhasa na karanA caahie| nAhaTAjIkA vipula-sAhitya isa tathyakA pramANa hai ki jo bhI unhoMne likhA usameM aprakAzita, ajJAta evaM sarvathA navIna sAmagrIkA pUrNataH samAveza kiyaa| unake sAhityakA bIja-maMtra hai " na amUlaM likhyate kiJcit / __ "bIkAnera jaina lekha saMgraha meM bIkAnera va nikaTavartI kSetroMkI hajAroMko saMkhyAmeM aprakAzita jainamUrti va smAraka abhilekhoMkA saMkalana va prakAzana-unake adhyavasAyakA jIvanta pramANa hai / vibhinna prAcIna jaina AcAryokI jIvaniyoMke praNayanameM bhI unhoMne mUlazodha sAmagrI va aitihAsika dRSTi binduko hI pramakhatA dii| satyakA udghATana unakA lakSya rhaa| dezake vividhAneka zodha saMsthAnoMse nAhaTAjIkA nikaTakA sambandha hai| zArdula rAjasthAnI risarca iMsTIcyUTa, bIkAnerase lambI avadhitaka unakA ghaniSTha rhaa| saMsthAnake mAdhyamase sAhitya va itihAsa sambandhI aneka ajJAta racanAoMko vibhinna vidvAnoMse saMpAdita karA-rAjasthAnake itihAsa va saMskRtike vibhinna pakSoMko prakAzita karAnemeM unhoMne vizeSa ruci lii| saMsthAnakI mukha patrikA 'rAjasthAna bhAratI ke DaoN0 TaisITorI, pRthvIrAja rAThor3a evaM mahArAjA kuMbhAvizeSAMka-nAhaTAjI tathA unake sahayogiyoMke kuzala saMyojana, pariSkRta saMpAdana evaM adhyavasAyake paricAyaka haiN| ina vizeSAMkoMke mAdhyamase rAjasthAnake sandarbhameM jo navIna Thosa sAmagrI prakAzameM AI usakA deza videzameM jisa prakAra svAgata haAvaha stutya hai aise baha-zruta vidvAna apanI lekhanIse rAjasthAnakI sAMskRtika va prAcIna saMpadAke saMrakSaNa va prakAzanameM adhikAdhika yogadAna kareM, yahI kAmanA hai| 384 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49 dhanya ho rahA abhinaMdana karake jinakA abhinaMdana zrI zarmanalAla jaina 'sarasa' sakarAra ( jhA~sI ) nayI dizA de rahA dezako, jinakA jIvana naMdana | dhanya ho gayA abhinaMdana, karake jinakA abhinaMdana // ( 1 ) jIvanabhara jisane samAjakA hara kSaNa alakha jagAyA / agaracaMda na haTA nAhaTA, jisapara kadama bar3hAyA // kiyA satyakA sadA samarthana, tor3a bhrAMtikA gherA / prajJA-dIpa jalA dharatIpara, jisane harA a~dherA // diye sakar3oM graMtha, kiyA sAhitya dezakA bhArI / vRddhApana meM taruNa-gatise, kalama Aja bhI jArI // aise jJAna - divAkarakA, hama kareM kisa taraha vaMdana / dhanya ho rahA abhinaMdana, karake jinakA abhinaMdana // (. 2 ) jaina - jAtike ratna, deza-gaurava, jana-jana ke pyAre | yugoM-yugoM taka raheM Apa, yugake banakara rakhavAre | pAkara sata sahayoga ApakA, jana-mana bane vinodI | bIkAnera nagarakI sUnI kabhI na hove godI || jisakI zvAsa- zvAsane bhUkI, mATI kara dI caMdana / 'sarasa' kalama kara rahI sarasa ho unake padakA vaMdana / dhanya ho rahA abhinaMdana karake jinakA abhinaMdana // vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 385 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ve purAtatvavettAse tattvavettA bana gaye bha~vara lAla koThArI jabase maiM kucha jAnane-samajhane yogya banA, lagabhaga tabase hI zrIyukta agaracandajI sA0 nAhaTAko dekhane, sunane va samajhane ke avasara mujhe upalabdha hue / maiMne unheM cAroM ora phaile-bikhare pustakoM, graMthoM, pAMDulipiyoMke aMbArake bIca jJAnake athAha sAgara meM gaharA gotA lagAte hue eka gotAkhorake rUpameM dekhA aura pAyA ki jJAnake rajjuko pakar3akara jaba ve antaratalameM utara jAte haiM to anekAneka anamola ratna usI prakAra isa talapara lA uDelate haiM jisa prakAra gotAkhora athavA khanika samudra ke antastala athavA vasundharAke garbha meMse ratnoMko baTora lAtA hai / milate the to jijJAsAeM ubharatI thiiN| aba jaba bhI milate haiM to samAdhAna prArambhameM jaba ve mila jAtA hai / yaha camatkAra hai niyamita sAmAyika samabhAvapUrvaka svayaMkA adhyayana- dhyAna arthAt svAdhyAya karanekA / ve Aja purAtattvavettAse tattvavettA bana gaye / adhyayanase dhyAnako upalabdha ho gaye / abhinandanake ina kSaNoMmeM unake vyaktitva aura kRtitvakA abhinandana aura sthititvakA vaMdana / bhArata - vikhyAta vibhUti sAdhvIzrI candraprabhAzrIjI zramaNa saMskRti kI tejomaya AbhAse AbhAsita divya vibhUti zrI agaracandajI nAhaTA U~cI bIkAnerI pagar3I, svaccha dhavala vastra, U~cI do-laMgI dhotI, pairoMmeM gorakSaka jUte tathA A~khoMpara upanetra dhAraNa kiye hue prathama darzanameM eka sampanna kintu sAttvika dhanAdhIza hI pratIta hote haiM / bAta-cIta karanepara darzaka va Agantukako yaha jAnakara bar3A Azcarya hotA hai ki isa sAmAnya vezase pariveSTita yaha vyakti koI sAmAnya jana nahIM hai apitu gaMbhIra jJAnakA athAha sAgara apane antasameM samAhita kiye hue zramaNa saMskRti ke tattvajJAnakA abhinava vyAkhyAtA va bhASyakAra hai / samAdhAnakAraka isa mahAmanAkI prakhara tejasvI lekhanI se nissRta zAzvata cintana- pravAhakI sAttvika saritA bhAratakI prAyaH sabhI ucca starIya patrikAoM meM apane abAdha pravAha ke sAtha satata pravahamAna hai / Apa apane dezake una tapopUta jJAnavRddha lekhakoM evaM vicArakoM meM haiM, jo gata 5 dazakoMse nirantara apane sAhitya evaM gaveSaNApUrNa sampAdanoMse bhAratIya sAhityako samRddha karate A rahe haiM / jana-jIvanakI sAmAnyase sAmAnya samasyA se lekara dharma aura darzana jaise gaMbhIratama viSayoMkI samasyAoM takakA samAnarUpase samAdhAnaparaka cintana atyanta sarala kintu prasAdamayI bhASA meM prastuta karanA ApakI lekhanIkA vilakSaNa kauzala hai / hama anumAna nahIM lagA sakate ki isa medhAvI pratibhAkI kitanI gaharAI hai ? nizcaya hI isa pratibhA-putra ko apane jJAna bhaNDArake samvarddhana hetu kalpanAtIta svAdhyAya-sAdhanA karanI par3atI hai / yahI kAraNa hai ki ApakA adhyayana kevala svAdhyAya mAtra na hokara eka svataMtra adhyayana tathA manana-cintana kevala mana-manthaka mAtra na hokara sabhI prakArake pUrvAgrahoMse mukta sthiti meM apane navya navIna maulika svarUpameM hamAre samakSa Ate haiM / 386 : agaracanda nAhaTA abhinandana - graMtha Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM apanI sahaja evaM sAtvika zraddhA-bhaktike sAtha Apake jIvana va kRtitvakI avatAraNAke viSayameM binA kisI atizayoktike sAtha yaha niHsaMkoca kaha sakatI hU~ ki vItarAga bhagavAna mahAvIrane apanI parama punIta zramaNIya saMskRtikI pavitra paramparAko yugAnurUpa svarUpa pradAna karane tathA usakA pracAra-prasAra va saMvarddhana karane hetu hI isa prajJA-pratibhAsampanna vyaktitvakA isa dharAdhAmapara sampreSaNa kiyA hai, anyathA yaha kaise saMbhava hai ki gahastha-jIvanake sampUrNa uttaradAyitvoMkA samyak prakArase nirvahana karate hue usase bhI dviguNita utsAha evaM prabala zaktimattAke sAtha sAmAjika, dhArmika, sAhityika evaM AdhyAtmika pravRttiyoMke vikAsArtha kevala sAmAnya yogadAna hI nahIM apitu unameM apanA pUrNa sakriya sahayoga, preraNA va uddAtta dizAbodhana bhI Apa karate rheN| Apake dvArA saMsthApita evaM saMcAlita zrI abhaya jaina pustakAlayameM anya amUlya bRhad pustakoMke sAtha alabhya prAcIna Agama granthoMkI pANDulipiyoMkA bhI vipula saMgraha hai, jisake kAraNa yaha granthAgAra zodhaadhyetAoMke lie sadA hI AkarSaNakA kendra banA rahatA hai| itanA bRhad saMkalana koI ekAeka nahIM kara sakatA / isake lie vipula dravya-rAzi, lambA samaya tathA bar3I hI sUjha-bUjha kI apekSA hai| kintu hama dekhate haiM ki mAnya zrI nAhaTAjIkA apanI bAlyakAlIna kalpanAkA svarUpa Aja isa sAkAra sthiti meM hai / eka hI vyakti dvArA sthApita va saMcAlita yaha granthAgAra apane deza meM apane prakArakA eka hI hai, jisameM itanI adhika pANDulipiyA~ itane suniyojita DhaMgase eka sAtha upalabdha ho skeN| Apa aba bhI isake saMvardhana evaM suniyojanake lie pUrNa prayatnavAna hai| isase lAbha uThAne vAle deza-videzake zodhArthI chAtra pUjya nAhaTAjIke prati kitanI hArdika kRtajJatA jJApita karate hoMge, isakA anumAna lagAnA bhI hamAre lie atyaMta AhlAdakArI hai / prAtaH zayyAtyAgase lekara rAtrimeM zayana-vizrAmaparyanta ApakI apanI eka viziSTa dinacaryA hai, jisakI paripAlanA Apa pUrNa satarkatA evaM utsAha tathA sAvadhAnIke sAtha karate haiN| jina kAryoM va racanAoMkA sampAdana kArya Apane eka bAra prAraMbha kara diyA, unheM anavarata zrama karake pUrNa sampAdita karake hI vizrAma lete haiN| kisI bhI yojanAkI kriyAnvitiko ardhasampannAvasthAmeM chor3anA ApakA svabhAva nhiiN| niyama-pAlanakI kaThoratAke Apa bar3e pakSadhara haiN| niyamAnusAra dinacaryAkI pUrti ApakA sahaja svabhAva hai| isIkA pariNAma hai ki jitanA kArya kaI saMsthAeM milakara sampanna nahIM kara sakatIM, unase kahIM adhika kArya Apane ekAkI rUpase sampanna kiyA hai / Apa dhunake dhanI va laganake pakke haiN| ApakI racanAoMke viSayoMkI vividhatA bhI bar3I vyApaka hai| naitika va AdhyAtmika jIvanase sambandhita zAyada hI koI aisA viSaya ho, jisapara ApakI lekhanI nahIM calI ho| eka sAtha aneka viSayoMse sambandhita racanA-prakriyA sadA calatI rahatI hai| ina sabako dekhakara aisA lagatA hai ki ApakA mastiSka vizvakoSa hI hai| prAcIna pANDulipiyoMmeM chipe hue tattva sarvasAdhAraNa evaM vidvajjana donoMke lie samAnopayogI rUpameM prastuta karanekI kSamatA ApakI lekhanIkI apanI maulikatA hai| adbhata racanAbhivyaktike sAtha ApakI vaktRtva-zaktikI kSamatA bhI anupama hai| ghaMToM taka kisI bhI viSayapara binA thake hue nirantara navIna vicAroM va udbhAvanAoMko gaMbhIra pravAhameM prastuta karanA, ApakI vANIkA kauzala hai| mujhe aneka bAra ApakI aisI amRta-vANIko zravaNa karanekA saubhAgya milA hai| apane bhASaNameM jaba Apa jainAgama nigamoMke sAtha anyAnya dArzanika sampradAyoMke uddharaNa prastuta karate haiM to Apake gaMbhIra jJAnakI gaharAIpara. Azcarya hotA hai| viSaya pratipAdanameM Apa unhIM zAstrIya vacanoMkA sahArA lekara bhagavAnakI vANIke sArvabhauma svarUpakI jaba prastuti karate haiM to ApakI vilakSaNa samAyojana kSamatAke darzana hote haiN| aisA kevala tattvadarzIke lie hI saMbhava hai. sAmAnya vidvattAse yaha saMbhava nhiiN| vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 387 Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ApakA jIvana na kevala gRhasthoMke lie hI anukaraNIya va zraddhAspada hai apitu sAdhu-jIvanake lie bhI sadA preraNAdAyI rahA hai / gRhastha hote hue bhI eka Adarza santake samAna ApakI jIvanacaryA hai / saba prakArase sampanna parivAra meM janme va pale zrI nAhaTAjI kabhI bhI sAMsArika-bhautika AkarSaNoMkI ora AkarSita nahIM hae, kabhI bhI bhautika deha-sukhako apanA jIvana-lakSya nahIM banAyA, kintu isake sAtha hI apane sAMsArika kartavyoMke prati bhI kabhI bhI vimukha nahIM rhe| Aja bhagavat-kRpAse ApakA putra-pautrAdise bharA-pUrA parivAra hai, sabhI prakArakI sukha-sampannatA hai kintu ApakA antarmana ina sabake prati nirlipta, nirmama tathA anAsakta hai| pU0 zrI nAhaTAjIko jitanI nikaTatAse dekhate haiM, ApakI uccatAkI bhAvabhUmi adhikAdhika ucca hotI huI hI pAte haiN| hama anubhava karate haiM ki ApakA jIvana gItokta sthitaprajJa tayA daivI guNasampadAse saMyukta hai| vikAsa hI ApakA jIvana-sUtra hai| apanA vikAsa va sabakA vikAsa, isIkI prabhAsanAmeM Apa nirantara lage rahate haiN| sabako satata Age bar3hate rahane kI preraNA denA ApakA svayaM-sphUrta svabhAva hai| cAhe koI sAdhu ho yA gRhastha, yuvA ho yA vRddha, vidyArthI ho yA vyavasAyI, Apa sabhIko sahI jIvana-dizA dene, sabhIke antarameM chipI Atmazaktiko jAgRta karanekA prayAsa karate rahate haiN| ApakA sampUrNa jIvana AdhyAtmikatApara AdhArita hai| ataH Apa sAdhaka pahale hai tathA aura kucha bAdameM / Agama-granthoMmeM varNita sAdhanAke vibhinna sopAnoMke anusAra ApakI Atma-vikAsa-viSayinI dhyAnasAdhanA sadA calatI rahatI hai / isa yugake mahAn yogI zrI kRpAcandrajI sUrijI mahArAja tathA zrI sahajAnandajI mahArAja Adike sAtha ApakA kevala vAhya samparka hI nahIM rahA hai, apitu Atma-vikAsa-viSayaka Antarika samparka bhI rahA hai aura unakI Antarika zAntise anuprANita hokara Apane apanI antazcetanAko jAgRta kiyA hai| __ isameM koI sandeha nahIM ki Atma-zilpI va AtmajayI vyakti apane vikAsa-pathapara sadA bar3hatA hI jAtA hai, cAhe paristhiti usake anukUla ho yA pratikUla / prAyaH aisA bhI anubhavameM AtA hai ki paramparita jIvana-yApana mArga va lakSyako chor3akara apane va apane parivArake lie sarvathA naye uddezyoMkI prAptikI ora jaba koI bar3hatA hai to usake parijana kisI aMzameM bAdhaka huA karate haiN| isa dRSTise Apa bar3e bhAgyazAlI haiM kyoMki ApakA parivAra sadA hI ApakI sAhitya-sAdhanAmeM sahayogI hI rahA hai| Apake agraja seTha zrI zubharAjajI va megharAjajIko Apake sujana-kAryopara sadA garva rahA hai tathA Apake bhatIje zrI bhaMvaralAlajI to sahI arthameM Apake anuyAyI hI haiN| ve svayaM AtmajJAna-pipAsu, acche lekhaka tathA kuzala vaktA haiN| unhoMne aneka prAcIna Agama-granthoMkA Apake sAtha sampAdana kiyA hai aura vartamAnameM "kuzala nirdeza" mAsika patrakA sampAdana bhI Apake AgrahaparNa Adezase kara rahe haiN| ApakI dRSTi vizAla hai| jaina-dharmake cAroM sampradAyoMke sAdhu-sAdhviyoMke prati ApakI zraddhA-dRSTi eka samAna hai / yahI nahIM, saMta to sabhI dharmoke Apake lie sadA hI pUjya evaM vandanIya haiM / isI prakAra vidvAna va vicakSaNa, cAhe kahIMkA bhI kyoM na ho, use Apa avazya hI sunate haiM aura sammAna dete haiN| sAra-grahaNameM kisI bhI prakArakA saMkoca-bhAva ApameM nahIM hai|| zramaNa-saMskRtike isa unnAyaka tapasvIse hameM bahuta AzA-AkAMkSAeM haiM / 'sarvajanahitAya' va 'sarvajanasukhAya' ke amara sUtroMko apane meM samAhita karanevAlI hamArI zramaNa-paramparAke vyApaka pracAra va prasArake lie ApakA satprayAsa sadA calatA rhe| Apa sudIrgha kAla taka apane manana, cintana va sRjanase saMsArako sahI dizAbodha dete raheM, yahI bhagavAna mahAvIrase merI antaHkAmanA hai| 388 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhaya jaina granthAlaya meM nAhaTA jI Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhaya jaina granthAlaya meM granthoM ke Dhera ke pAsa khar3e nAhaTA jI Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI abhaya jaina graMthAlayakA 25 varSIya vikAsa zrI bhaMvaralAlajI nAhaTA mahApuruSoMke satsaMga aura sat-sAhityake adhyayanase jIvana meM bahuta bar3A parivartana AtA hai, yaha hamAre jIvanakA bhI anubhUta tathya hai| chaThI kakSAmeM praveza hone ke bAda hI hamArA pAThazAlAkA adhyayana samApta ho gyaa| saubhAgyase usa adhyayanakI kamIkI pUrtikA eka suavasara hameM sambat 1984meM prApta huaa| mere dAdAjI dAnamalajI va zaMkaradAnajI kharataragacchoya mahAna AcArya jinakRpAcaMdrasUrijIke vizeSa kyoMki ye sUrivara bIkAnerake hI vidvAn vyakti the| jaba unhoMne sAre parigrahakA tyAga kara sAdhu AcArake pAlanakA nizcaya kiyA, to apane upAzraya, jJAnabhaMDAra evaM anya vastuoMkI dekhabhAlakA jimmA bokAnerake jina vyaktiyoMpara chor3A thA unameM hamAre parivArake sadasya bhI the| bahuta varSoMse kRpAcandrasUrijIkA bIkAnera padhAranA nahIM huA thA, isaliye bIkAnerakI jaina janatAmeM unake cAturmAsa karAne kA bar3A utsAha thaa| phalaudhImeM jaba ve virAja rahe the, bIkAnerakA saMgha unase vinatI karaneke lie gayA, unameM mere dAdAjI bhI the| jaisalamera jJAnabhaMDArakA jIrNoddhAra Adi karAne ke bAda saMvat 1984 ke vasaMtapaMcamIke dina sUri-mahArAja bIkAnera padhAre aura hamAre hI koTaDI bar3e bhavana)meM virAje / phalataH unake satsaMgakA lAbha khUba milane lgaa| pratidina unakA vyAkhyAna sunate, vandanA karate, unake ziSyoMke sAtha dhArmika-carcA bhI calatI rahatI aura unake pAsa jo bhI graMtha va patra-patrikAe~ AtI unako bhI bahuta hI rucipUrvaka dekhate va pddh'te| hamAre sAhityika jIvanakA prAraMbha usI satsaMga aura sat-sAhityake svAdhyAyase hotA hai| saMvat 1984meM jinakRpAcandrasUrijIne bhakti-gabhita stutiyoMkI racanA prArambha kI jo 'gahu~lI-saMgraha' nAmaka graMthameM usa samaya chapI thI, arthAt tukabandIrUpa padyamaya bhajana-gIta banAnekA hamArA prayAsa prArambha ho gayA thaa| eka bAra 'jainasAhitya saMzodhaka' aura 'AnandakAvya mahodadhi' mauktika 7meM prakAzita jaina-sAhitya mahArathI zrI mohanalAla dalIcanda desAIkA eka viziSTa aura mahatvapUrNa nibaMdha 'kavivara samayasundara' nAmaka par3haneko milA to manameM yaha sphUrti va preraNA huI ki kavivara samayasundara rAjasthAnake evaM kharataragacchake kavi hue haiM, unake sambandhameM bambaI hAIkorTa ke eka vakIlane gujarAtameM rahate hue itanA khojapUrNa nibandha likhA hai, para usase to bahuta adhika naI jAnakArI bIkAnerameM hI mila sakatI hai, kyoMki bIkAnerameM hamArI hI gavAr3a (mohallA)meM o kharataragacchake AcArya zAkhAkA upAsarA hai, vaha samayasundarajIke upAsareke nAmase hI prasiddha hai, aura usameM samayasundarajI kI ziSya-paramparAke yati cunIlAlajI bhI usa samaya rahate the| basa isI eka kavikI racanAoM evaM jIvanIkI khojake lie hamane prAcIna hastalikhita pratiyoMko aura jJAnabhaMDAroMko dekhanA prAraMbha kiyaa| saMyogase sthAnIya 'mahAvIra jainamaMDala'ke graMthAlaya meM kucha hastalikhita pratiyoMko dekhate hue eka guTakA aisA milA, jisameM samayasundarajIkI aneka choTI-moTI racanAoMkA mahattvapUrNa saMgraha thA, isase hamArA utsAha bahuta bar3ha gayA kyoMki pahalI aura sAdhAraNa-sI khoja meM hI hameM bahuta bar3I upalabdhi mila gyii| phira to bar3e upAsareke jJAnabhaMDAra evaM upAdhyAya jayacandajI aura kRpAcandrasUrijIke jJAnabhaMDArakI eka-eka hastalikhita pratiko dekha karake vivaraNAtmaka sUcI banAyI gayI, jisase aneka naye kaviyoM evaM unakI racanAoMkI jAnakArI milii| usa samaya hameM jo racanAyeM vizeSa pasanda AtIM unakI nakala bhI hama apane liye karate rahate the aura kaviyoMkI choTI-se-choTI racanAoMkA vivaraNa bhI apanI choTI-choTI noTabukoMmeM karane lge| isa taraha kevala eka kavi samayasundarakI khoja karate hue hamArA zodha-kSetra vistRta hotA calA gyaa| vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 389 Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unhIM dinoM zrI kRpAcandrasUrijI ke eka pratiziSya tilakacandajI bar3e upAsaremeM rahane lage the| unhoMne dekhA ki aneka hastalikhita pratiyoMkA Dhera upAsareke kUr3e-karakaTameM par3A huA hai| unhoMne usameMse kucha ikaTThA karanA prArambha kiyA aura kucha yati mukanacandajIne baToranA zurU kiyA to hameM bhI preraNA huI ki ina hastalikhita pratiyoM kA saMgraha karanA cAhie jisase hamAre pAsa sAhitya aura zodhakI acchI sAmagrI ikaTThI ho jAya / hameM kucha pratiyAM to vaise hI mila gayIM aura kucha kharIda bhI kii| isa taraha hastalikhita graMthoMke khojake sAtha saMgrahakA kArya bhI prArambha ho gayA, para usa samaya jo saMgraha kiyA gayA thA vaha adhikAMza astavyasta thA aura hastalikhita patroMke Dhera meM se liyA gayA thA, ataH unameM bahuta-sI dhUli dhUsarita thIM va kAMTe bhI the; panne to prAyaH sabhI astavyasta bikhare hue the, ataH hamane eka choTe kamaremeM una patroMkI chaMTAI karanI prArambha kI / koI patra kahIM milA to koI patra kahIM, aura koI kahIM dUsarI pratiyoMke sAtha lagA huA yA dabA huA milaa| jaba hama chaMTAI karane usa kamare meM jAte to kapar3e dhoye hue naye pahane hue hote, para vahA~se kAma karake vApasa nikalate to kapar3oMpara dhUla bhara jAtI aura ekadama maile ho jAte, kahIM kAMTe cubha jAte, hAthoM aura ceharepara bhI dhUla jama jAtI para isa kaThina parizramameM bhI hameM nayI-nayI sAmagrI milatI rahatI aura kAryameM utsAha bar3hatA rahatA apUrNa pratiyAM jaba pUrI ho jAtIM aura koI nayA graMtha mila jAtA ? / to hameM itanA Ananda hotA ki mAnoM zarIrameM savA sera khUna bar3ha gayA ho / hajAroM hastalikhita pratiyoMke avalokana aura par3hanese hamAre jJAnameM dinoM-dina abhivRddhi hotI gayI, prAcIna lipiyoMkA abhyAsa bar3hane lagA, prAkRta, saMskRta, apabhraMza, rAjasthAnI, hindI, gujarAtI, ina pAMcoM bhASAoMke graMtha hameM par3hane ko milte| ataH ina bhASAoMkA jJAna bhI bar3hA aura sAtha hI aneka viSayoMke graMtha dekhanese vividha viSayoMkA jJAna vistRta hotA calA gyaa| idhara chape hue graMthoMkA adhyayana bhI jArI rhaa| phalataH pAThazAlA ke adhyayanameM jo kabhI raha gayI thI, usameM sataguNI vRddhi hotI gyii| lAkhoM graMthoMko dekhane evaM par3hane kA avasara milatA gayA aura hastalikhita pratiyoMkA saMgraha bhI uttarotara bar3hatA calA gyaa| idhara jyoM-jyoM nayI jAnakArI milatI gayI tyoM-tyoM usake zIghra prakAzana karanekA prayatna calane lgaa| usa sAmagrIke AdhArase graMtha likhe va sampAdita kiye jAne lage aura hajAroM lekha aneka patra, patrikAoM meM chapate rahe / cAcAjI agaracandajI apane pitAjIke sabase choTe putra haiM / unake bar3e bhAiyoMmeM zrI abhayarAjajI nAhaTA hamAre parivAra meM sabase adhika par3he-likhe the / durbhAgyavaza unako aisI prANaghAtaka bImArI lagI ki 22 varSa kI avasthAmeM hI unakA jayapurameM svargavAsa ho gyaa| ve jayapura ke rAmabAga meM suprasiddha vaidya lacchIrAmajIse ilAja karA rahe the| taba kaI mahIne agaracandajI, mAtAjI va bhajeIke sAtha unake pAsa rahe the / usa samaya unakI Ayu kevala 10 varSakI hI thI / para dekhate rahe ki rugNa avasthA honepara bhI unake gurubhrAtA abhayarAjajI naye-naye graMthoMko par3hate hI rahate the / sote samaya bhI unake takiye ke nIce pustakeM rakhI rahatIM, zAyada ve par3hate-par3hate hI sote the / unako svAdhyAya rucikA agaracandapara bar3A prabhAva par3A aura unakI mRtyuke bAda to unake pitAjI va mAtAjI ko itanA gaharA sadamA pahu~cA ki jayapurameM abhayarAjajIke pAsa jo bhI pustakeM thIM unako vahIM logoMko de dI gyiiN| unakI eka bhI pustaka bIkAnera nahIM lAyI gyii| gharavAloMko aisA lagA ki adhika yogya aura par3hA-likhA vyakti isa taraha ekAeka calA gayA to aba anya lar3akoMkA adhika par3hanA ThIka nahIM / ataH hamArI par3hAI bhI adhika Age nahIM bar3ha sakI, isameM yaha bhI eka kAraNa bana gayA / , mere dAdAjIne, abhayarAjajIkI smRtimeM koI acchA yA upayogI kAma kiyA jAya isa dRSTi se apane guru jinakRpA candrasUrijI ke parAmarzase eka upayogI grantha prakAzanakA nizcaya kiyaa| phalataH 'abhavaratna sAra' nAmaka eka bar3A graMtha kalakatte se chupAyA gyaa| isIse hamAre 'abhayajaina graMthamAlA' kA prakAzana kArya cAlU 390 : agaracanda nAhaTA abhinandana graMtha Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ huaa| dUsarA graMtha 'pUjA saMgraha' nikaalaa| isake bAdase hI hamAre likhe hue grantha isa granthamAlAmeM chapane lage aura aba taka abhayajaina granthamAlA dvArA 30 graMtha prakAzita ho cuke haiN| hastalikhita pratiyoMke sAtha-sAtha upayogI madrita-granthoMkA saMgraha bhI kiyA jAne lgaa| jaba yaha saMgraha kucha acche rUpameM ho gayA to graMthAlayakI sthApanA kI jAnI jarUrI ho gyii| svargIya abhayarAjajI eka jJAnI puruSa the aura graMthoMke saMgraha aura adhyayanameM unakI gaharI abhiruci thii| isalie graMthAlaya unhIMke nAmase cAlU karanA jyAdA upayukta samajhA gyaa| isa taraha 'abhayajana graMthAlaya kI sthApanA ho gyii| dinoM-dina granthoMkI saMkhyA bar3hatI calI gyii| jo graMtha kevala tIna alamAriyoMmeM sImita the, Aja 100se bhI adhika alamAriyAM granthoMse bhara gayI hai| aba to hastalikhita aura mudrita granthoMkI saMkhyA 1 lAkha taka pahuMca gayI hai| isa taraha eka choTA-sA paudhA, baTa-vRkSake rUpameM vistarita hotA gayA hai| karIba 45000 (paiMtAlIsa hajAra) hastalikhita pratiyoMkA atyanta mUlyavAna, durlabha aura mahattvapUrNa saMgraha isa granthAlayameM ho cukA hai aura karIba utane hI mudrita grantha bhI saMgrahIta ho cuke haiN| hajAroM patra-patrikAe~, vidvAnoMke lekhoMke rIpriMTsa aura anya vividha prakArakI sAmagrI isa granthAlayameM saMgrahIta ho cukI hai| kaI varSa pUrva isake lie jo tInatallA bilDiMga banavAyA gayA thA usameM aba graMtha rakhanekI tilabhara bhI jagaha nahIM rhii| graMthoMke saMgraha aura adhyayanako ruci bar3hatI hI jA rahI hai / ataH jagaha na hote hue bhI nitya naye mudrita va hastalikhita graMtha saMgrahIta hote hI jA rahe haiM / hastalikhita pratiyoM ke saMgrahameM to itanA adhika utsAha-va AMtarika preraNA hai ki ucita mUlyameM koI bhI hastalikhita prati milI to kharIda lI jAtI hai, use chor3anekI icchA hI nahIM hotii| jahA~ kahIMse bhI graMtha mila sakate haiM, vahA~para svayaM jAkara yA apane AdamIko bhejakara unako kharIda lenekA hI prayatna rahatA hai| gata 42 varSoMse hastalikhita pratiyoMke saMgrahakA prayatna niraMtara cAla hai| para gata 25 varSoM meM isa dizAmeM jitanA adhika kArya haA hai utanA pahale nahIM ho sakA thA kyoMki svatantratA-prAptike bAda hastalikhita pratiyA~ bikaneke lie jitanI bAhara AyI haiM, isase pahalI kabhI nahIM aayiiN| mudraNa-yugameM hastalikhita pratiyoMkA paThana-pAThana baMda-sA ho gyaa| ataH jinake pAsa bhI hastalikhita pratiyoMkA saMgraha thA ve aba unakI upayogitA nahIM rahanese becaneko taiyAra ho gye| rAjA-mahArAjAoM, ThAkuroM, yatiyoM, vidvAnoM aura kaviyoMke vaMzajoMne apane saMgraha becane prArambha kara diye| jaba aise saMgraha ucita mUlyameM milanekI khabara pahu~cI to kAkAjI agaracaMdajIne bAhara jAkarake bhI aura logoMko patra likhakara bhI aise saMgraha kharIda karane prArambha kara diye| svargIya muni kAntisAgarajIkA jaba gvAliyarameM caumAsA thA, to unhoMne sUcanA dI ki jainetara veda Adi graMthoMkA eka acchA saMgraha bika rahA hai to agaracaMdajI vahA~ pahu~ce aura use kharIda liyaa| isI taraha jayapurake kabAr3iyoMse acchA saMgraha bikane kI sUcanA milI to vahA~para jAkara le liyA gyaa| bhAratakA vibhAjana honepara paMjAbakA graMtha-saMgraha bhI khUba bikane lgaa| hamAre mitra svargIya DaoN0 banArasIdAsa jainane eka kabAr3Iko kaha diyA ki nAhaTAjI jo hastalikhita graMthoMkA saMgraha kara rahe haiM, unheM tuma pratiyoMke baMDala bhejate raho ve unakA ucita dAma lagAkara rupaye bhejate rheNge| phalataH usa paMjAbI kabAr3Ine kaI varSoM taka bar3e-bar3e pulinde pArsala karake graMtha bheje / isa taraha idhara-udharase prayatnapUrvaka saMgraha karatekarate hI itanA bar3A saMgraha ho sakA hai| abase koI tIsa varSa pahale hamane apane yahA~ko hastalikhita pratiyoMkI sUcI banAyI thI, usa samaya to karIba 5000 pratiyA~ hI thii| isake bAda karIba 27 varSa pahile jo sUcI banI thI usa samaya karIba 15000 pratiyA~ thiiN| hamAre isa graMthAlaya evaM kalA-bhavana-saMgrahAlayake saMbaMdhoM merA eka lekha 'rAjasthAna vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 391 Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratI ke apraila 1946ke aMkameM prakAzita huA thA tathA hamAre 'bIkAnera jainake lekha-saMgraha' meM bIkAnerake graMtha-bhaNDAroMkA jo vivaraNa diyA gayA thA, usameM bhI 'abhaya jaina graMthAlaya'kA jo vivaraNa diyA gayA hai usameM bhI 15000 hastalikhita pratiyoM va 500 guTakoMkA ullekha hai| isI taraha hastalikhita pratiyoM ke sAtha-sAtha prAcIna citra, matiyoM, sikkoM AdikA bhI saMgraha karanA prArambha kiyA aura apane svargIya mahAna upakArI zrI zaMkaradAnajIke nAmase nAhaTA-kalAbhavanako sthApanA kI gyii| vaha saMgraha bhI bar3hatA hI calA gyaa| isameM vividha kalAtmaka aura prAcIna vastuoMkA darzanIya evaM mahattvapUrNa saMgraha hai / vividha viSayoMpara jaba lekha likhane cAlU hue to mudrita graMthoMkI bhI bahuta AvazyakatA pratIta huI kyoMki anya graMthAlayoMse eka sAtha adhika graMtha par3haneko mila nahIM sakate the, aura saba samaya graMthAlayoMse graMtha prApta karanA bhI saMbhava nahIM hotaa| kisa samaya kisa graMthakI jarUrata ho jAya, yaha bhI pahalese nizcita nahIM kiyA jA sakatA aura binA saMdarbha-graMthoMke bahuta bAra lekha lambe samaya taka ruke rahate haiN| isalie chape hue Avazyaka graMthoMkA saMgraha karanA bhI jarUrI ho gayA to unakI bhI saMkhyA bar3hatI hI gyii| isI tarahase patrapatrikAoM meM bhI bahuta-sI sAmagrI va jAnakArI nikalatI rahatI hai| unako bhI maMgAkara unakI phAileM graMthAlayameM rakhanA jarUrI ho gyaa| isa taraha mudrita graMthoM va patra-patrikAoMkA bhI kAphI acchA saMgraha ho gayA hai / sAdhAraNatayA loga patra-patrikAoMkA saMgraha nahIM karate haiM, unheM raddIke bhAvameM beca dete hai| para hamane apane saMgrahakI saba sAmagrIko surakSita rakhanekA prayatna kiyA hai, bahuta bAra raddI becanevAloMse bhI graMthoM evaM patrikAoMke aMka kharIda karake saMgraha bar3hAyA gayA hai| isIkA pariNAma hai ki hamAre graMthAlayameM bahuta-sI aisI sAmagrI hai jo anyatra kahIM nahIM miltii| ataH vidyArthiyoMko dUra-dUrase yahA~para Akara lAbha uThAnA par3atA hai| hastalikhita graMthoMkI khojake lie aneka jaina-jenetara jJAna-bhaMDAroMmeM jAnA par3A hai aura lAkhoM hastalikhita pratiyAM dekhakara unameMse jo-jo mahattvapUrNa evaM amUlya evaM durlabha pratiyAM dekhane va jAnanemeM AyIM, unake noTsa le rakhe haiN| jahA~ taka saMbhava huA anyatrake mahattvapUrNa durlabha graMthoMko apane saMgrahameM bhI rakhanA Avazyaka samajhakara saikar3oM racanAoMkI nakaleM karavAyI haiM aura bahata sI pratiyoMke to kAphI kharca karake phoTo evaM mAikrophilma karavA lI gayI haiM / isa taraha jo mahattvapUrNa graMtha mUla-hastalikhita pratike rUpameM prApta nahIM kiyA jA sakA, usakI pratilipi karavAke 'abhayajaina graMthAlaya' meM saMgrahIta kI gayI hai| bhAratakI aneka bhASAoM evaM lipiyoMkI hastalikhita pratiyAM saMgraha karanekA prayatna kiyA gayA hai| isase dakSiNa bhAratake kannar3a aura tamila, pUrvabhAratake baMgalA, uttara bhAratake paMjAbI, sindhI bhASA aura garumakhI lipi tathA urdU, phArasI, kAzmIrI aura pazcimakI prAkRta. saMskRta, apabhraMza, hindI, rAjasthAnI, gujarAtI bhASAoMke vividha viSayoMke graMtha aura una sthAnoMkI lipiyoMmeM likhe hue hastalikhita graMtha saMgrahIta kiye jA sake haiN| jisa bhASA aura lipikI prAcIna prati nahIM mila sakI, vahA~kI Adhunika prati bhI prApta kI gayI hai / jaise-tAr3apatrakI pratiyAM jaina jJAna bhaNDAroMmeM 15 vIM zatAbdI takako hI prApta hotI haiM para kannar3a aura tamilameM isake bAdakI kAphI milatI haiN| ur3IsAmeM to kucha varSoM pahile taka tAr3apatrapara likhanekI praNAlI thii| ataH ur3iyAlipikI tADapatrapara likhI haI ( jo akSaroMko khoda karake likhA huA hai) eka-do prati prApta kI gayI hai| baMgAla, AsAmameM pahale vRkSoMke chAlapara graMtha likhe jAte the / ataH baMgAlase aisI pratiyAM kharIda lI gyiiN| isI taraha citrazailiyoMkI dRSTise bhAratameM jo bahata-sI citrazailiyAM rahI haiM unameM bhI jitanI adhika zailiyoMke citra mila sake, saMgrahIta kiye gaye haiN| mahArASTra kI bhI kaI sacitra va acitra 392 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratiyA~ haiN| kannar3a aura baMgalA-bhASAke nAgarIlipi meM likhe gaye granthoMkI bhI kucha pratiyAM haiN| ataH aba kevala saMkhyAkI dRSTise hI nahIM, vividhatA aura mahattvako dhyAnameM rakhate hue bhI bahuta bar3I sAmagrI saMgrahIta kI gayI hai| Aja bhI yahI dRSTi va prayatna hai ki jina viSayoM, bhASAoM aura lipiyoMke grantha hamAre graMthAlaya meM nahIM hoM, unako adhika mUlya dekara bhI saMgrahIta kiyA jAya / isa taraha gata 25 varSoM meM isa graMthAlayakA evaM saMgrAhalayakA jo uttarottara vikAsa hotA gayA usakI yaha saMkSipta jAnakArI pAThakoM ke sammukha rakhI gayI hai / AzA hai, isase preraNA prAptakara adhikAdhika lAbha uThAyA jaaygaa| abhaya jaina granthAlaya evaM kalAbhavanake darzakoMkI katipaya Agantuka-sammatiyA~ bIkAnerakI yAtrAkA eka bar3A AkarSaNa zrI agaracandajI nAhaTAke prAcIna granthoMke saMgraha aura kalAtmaka vastuoMke saMgrahako dekhanA thaa| vaha abhilASA yahA~ Akara pUrI huii| zrI nAhaTAjIne jisa laganase isa saMgrahako banAyA hai vaha prazaMsanIya hai| saMgrahameM lagabhaga 15 sahasra hastalikhita grantha hai jinameM hindI bhASA aura sAhityake ATha sau varSoMkI anamola sAmagrI bharI huI hai| nAhaTAjIne akele eka saMsthA kA kAma pUrA kiyA hai| Age AnevAlI pIr3hiyA~ isake lie unakI AbhArI rhegii| jisa tatparatAse unhoMne saMgrahakA kArya kiyA hai usase bhI adhika utsAha aura parizramase Apa isa sAmagrIke AdhArapara lekhana aura prakAzanakA kAma kara rahe haiM / abataka ve lagabhaga pA~ca sau lekha likha cuke haiM jo adhikAMza unake apane saMgrahakI sAhityika sAmagrIpara AdhArita hai / eka sahasra varSoM taka jainoMne hindI bhASAke bhaNDArako vividha kRtiyoMse sampanna bnaayaa| vaha grantharAzi gujarAta, rAjasthAna, saMyukta prAntake jaina sarasvatI bhaNDAroMmeM saubhAgyase surakSita hai| nAhaTAjIkA grantha-saMgraha isI prakArakA eka sarasvatI bhaNDAra hai| zIghra hI hindIkI zodha-saMsthAoMko isa sAmagrIke vyavasthita prakAzanakA uttaradAyitva sa~bhAlanA caahie| AzA hai nAhaTAjIke jIvanakAlameM hI yaha kArya bahuta kucha Age bddh'egaa| yaha jAnakara prasannatA huI ki Apa abhItaka apane saMgrahako bar3hA rahe haiM aura bhaviSyameM eka pRthak bhavanameM usako sthApita karanA cAhate haiN| isa kAryameM unake vidyA-premI bhatIje zrI bhaMvaralAla nAhaTA bhI unake sahayogI haiM jinhoMne una adhikAMza sAmagrI ekatra karane meM sahAyatA dI hai| nAhaTAjI jisa mukta hRdayase apanI priya sAmagrIko vidvAnoMke lie sulabha kara dete haiM isakA vyaktigata anubhavakarake merA hRdaya gadgad ho gyaa| nissaMdeha nAhaTA saMgraha hindI sAhityakI eka amUlya nidhi hai / Izvara usakA saMvardhana kreN| vAsudevazaraNa agravAla supariNTeiNDeNTa purAtattva vibhAga nayI dillI 30-3-48 Was Pleased to see the wonderful and valuable collection of Nahata Family at Bikaner, P. L. Vaidya Professor of Sanskrit Wadia College, Poona 3-3-47 vyaktitva, kRtitva evaM saMsmaraNa : 393 Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Dr. Bhogilal J.Sandesra M.A. Ph.D. Professor of Ardh Magadhi Jugrati, B. J. Institute of learning and reserch. Jugrat Vidya Sabha, Bhadra. Ahemdabad, Date : 7th Nov. 1950. From 28th to 30th October I was at Bikaner as a guest of Shri Agarchandji Nahata. I saw his great Manuscript library which contains about 15000 old manuscripts and also his assume of antiquities and liefure gallary. Seldom one comes across much a devoted reserch worker and a great lover of learning as Shri Nahata, ever ready to help other co-workers in the field in all possible ways. Any person interested in Indological reserch and Indian art comming to Bikaner will be immensely benifitted, if he pays just a visit to Shri Abhaya Library and the museum located it so ably and efficiently managed by Shri Nahata. Sect. Bhogilal J. Sandesra. 1950ke akTUbarake antima saptAhameM jaisalamerase ahamadAbAda lauTane ke pahale bIkAnera dekhanekI icchAse maiM aura adhyA0 DaoN0 zrI bhogIlAla sADesarA bIkAnera gaye the| vahA~ darzanIya anyAnya sthAnoM, ke sAtha prAcIna hastalikhita pustakoMkA aura prAcIna kalAkRtiyoMkA saMgraha bhI dekhaa| yaha saMgraha dekhakara mujhe vizeSa prasannatA isalie haI ki isa jamAne meM bhI ucca abhyAsa aura saMzodhanoMke yogya prAcIna granthoMkA aura kalAkRtiyoMkA aisA saMgraha itane vyavasthita rUpase, kisI saMsthAne nahIM, varan eka vyaktine kiyA hai / bhAratake prAcIna aura madhyakAlIna itihAsa, sAhitya aura saMskRtike abhyAsakoM ko jaba bhI avasara mile yaha saMgraha avazya dekhanA cAhie / mujhe pUrNa AzA hai ki unheM isase kucha nayA prakAza jarUra milegaa| Sd. li. jitendra jeTalI __ jitendra su0 jeTalI, ema0 e0 nyAyAcArya 54, prItamanagara, ahamadAbAda-6 zrI agaracandajI nAhaTAkI kalA-sambandhI ruci bar3I ho sarAhanIya hai / maiM to isa kalA saMgrahAlayako dekhakara mugdha ho gyaa| jo abataka rAjyAzraya dvArA na ho sakA vaha zrI nAhaTAjI apane athaka parizramase pUrA karanekI ceSTA kara rahe haiM aura bahata aMza taka saphala bhI hue haiN| Apake bhatIje zrI bhaMvaralAlajIkA yoga sone meM suhAgAkA kArya kara rahA hai| bhAratIya saMskRti ke punarutthAnameM aura vizeSatayA rAjasthAnI saMskRtiko jIvita rakhane evaM gauravAnvita karane meM Apake sadRzya kalA-premiyoMkI svatantra bhAratako AvazyakatA hai| Apa to mere liye pUjya haiM aura zraddhA ke pAtra haiN| AzA hai bIkAnera evaM rAjasthAnake dhanImAnI ApakA anukaraNa kareMge aura hamAre sAMskRtika bhaNDArakI uttarottara vRddhi meM sahayoga phuNcaayeNge| satyaprakAza rAjasthAna purAtatva saMgrahAlaya vibhAga jayapura dinAMka 21-3-51 394 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyogase bIkAnera AnekA avasara prApta huA / zrI agaracandajI nAhaTA aura zrI bhaMvaralAlajI nAhaTAkA vahasaMgraha dekhanekI icchA bahuta dinoMse manameM thI jo aba pUrI huii| yaha saMgraha to eka aisA sAhitya-samadra hai ki isameM avagAhanake lie kAphI samaya caahie| zrI nAhaTAjIne sAhityika jagatakI jo sAmagrI ekatra kI hai, usake lie kaI pIr3hiyAM unakA guNagAna kreNgii| isa adbhuta saMgrahameM itane ratna bhare par3e haiM ki yugoM taka unakA mUlya bar3hatA hI jAyegA aura jitanA hI inakA parizIlana kiyA jAyegA, jagatako utanA hI rasa milegaa| bhagavAna nAhaTAjIko itanA sAmarthya deM ki ve ise uttarottara bar3hAte jaayeN| udayazaGkara zAstrI upa0 saMgrahAdhyakSa bhArata kalA bhavana, hindU vizvavidyAlaya kAzI-5 This has been a most interesting collection. It is truly a great credit that one man have organised so fine a collection of books, manuscripts and objects of art. I have been particularly interested to see the collection of Rajasthani Painting works. W. S. Kula Scholar of Oriental Shindia London University London. ____ 11-10-1952 bhAI zrI nAhaTAjIke isa anUThe pustakAlaya aura kalA-saMgrahakA darzana karake atIva AnaMdakI prApti hii| durlabha hastalikhita granthoM, citroM tathA anya sAmagrIkI khoja aura saMgraha jisa lagana, adhyavasAya aura tatparatAse zrI nAhaTAjIne kiyA hai vaha atyanta hI sarAhanIya hai| rAjasthAna eka tarahase svayaM hI uttara bhAratake sAhitya, kalA aura saMskRtikA saMgrahAlaya hai| yahA~ko bhUmi, jalavAyu, aitihAsika paristhitiyA~ aura sAmAjika saMgaThana sabhI isa saMgrahameM sahAyaka huI haiM, lekina Ajakala vaha sArI sAmagrI jisa prakAra naSTa-bhraSTa hotI jA rahI hai vaha pratyeka rAjasthAnI tathA saMskRtipriya bhAratIyake lie cintAkA viSaya hai| ina paristhitiyoMmeM zrI agara candajI nAhaTAkA prayatna aura bhI adhika abhinandanIya hai| yaha saMgraha adhikAdhika saMvaddhita ho aura isakA prakAzana bhAratIya kalA aura saMskRti, itihAsa aura purAtattvako adhikAdhika prakAza meM lAyeM tathA adhyayanazIla yuvakoMko apanI dharoharakI rakSA karane aura usase preraNA pAnekI sphutti deM, yahI merI kAmanA hai| javAharalAla jaina, jayapura 19-11-52 nAhaTAjIkA saMgrahAlaya atItake pRSThoMkA udghATana karatA hai| nAhaTAjIke darzana pAkara maiM svayaMko bhAgyazAlI mAnatA hai ki mere yuga meM aise vyakti hai jinhoMne samAja ko usako dharohara sauMpI hai| pravINacandra jaina 2-1-1953 Agantuka sammatiyA~ : 395 Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI agaracandajI nAhaTAkA saMgrahAlaya dekhanekA Aja saubhAgya huaa| inakA saMgraha bhAratavarSa meM apane DhaMgakA anUThA hai| aura saMgrahakartA svayaM vidvAn haiM, yaha sabase bar3I bAta hai| isa tarahake saMgrahakartA aura saMgraha jitane bhI adhika hoM acchA hai| gopIkRSNa kAnoDiyA vivekAnanda roDa, kalakattA-6 31-1-1954 I delighted to sei the collection of Mr. Agarchand Nahata. Vyanehet Keeper Indian Sechar Vehet Museum London 31-11-1954 jisakI carcA varSoMse kAnoMmeM par3a rahI thI usa purAtattva sambandhI saMgrahako Aja dekhanekA saubhAgya milA / grantha-saMgraha to bar3A hai hI, usake sAtha purAtana vastu-saMgraha aura citra-saMgraha to amUlya hai| kucha vastue~ atyanta durlabha haiM aura unakA mUlyAMkana nahIM ho sktaa| yaha eka cintana, manana aura tallInatAkA kAma hai ki jisameM zrI nAhadAjIne apanA sarvasva homa kara diyA hai| vidvAn aura kalAkAra vyaktiyoMke lie yaha amUlya nidhi hai| dezameM aise thor3e hI vyakti haiM, jinhoMne sarvasvake sAtha-sAtha apanA zarIra aura apanA mana bhI isImeM DhAla diyA hai| AnevAloMke lie yaha upayogI sAmagrI sadaiva kAma detI rhegii| kezavAnanda grAmotthAna vidyApITha, sAMgarIyA rAjasthAna 11-7-54 agara canda-saMgraha lakhe, milyo amanda-anandaH, bar3hatA rahe, hari caturacitti, gagana mAMhiM jyoM canda / dulArelAla bhArgava, pradhAna sampAdaka, saMsthApaka mAdhurI, sudhA aura gaMgA pustakamAlA Adi eka anadhikArI jijJAsuke nAte maiM yahA~ AyA thA, para yaha vizvAsa lekara jA rahA hU~ ki maiMne yahA~ kucha sIkhA / sacamuca yaha sarasvatIkA mandira hai aura zrI agaracandajI usake siddha purohita / hamAre dezako aise vidyAgata-prANa satyazodhakoMkI AvazyakatA hai| manmathanAtha gupta 11-1-58 396 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I delighted to visit to Sri Nahata's collections of Paintings and Manuscripts. Really it is a collection of a devoted scholar Daylal Bactt Briteri Buseum, London 12 Jan. 1955 zrIyut nAhaTAjIke isa anupama saMgrahAlayameM AnekA saubhAgya prAptakara apAra harSa huaa| yaha saMgrahAlaya prAcIna tathA Adhunika amudrita, mudrita evaM durlabha granthoM kA bhaNDAra hai| ucca zikSita evaM anusandhitsu vargake lie yaha advitIya zodhasthala hai| sAhityake vidyAthiyoMke lie yaha patha-pradarzaka hai| yahA~para eka kSaNa vyatIta karanA akSaya jJAna saMcayana ke samAna hai| kapiladeva tailaGka tailaGka bhavana TIkamagar3ha ( ma0pra0) 23-6-59 maiM lagabhaga eka saptAhase nAhaTAjIke pustakAlaya, hastalikhita grantha tathA kalAtmaka saMgrahako dekha rahA haiN| bar3e saubhAgyakA viSaya hai ki rAjasthAnI sAhitya aura kalAkA anUThA saMgraha, jisase saikar3oM zodhapremiyoMko lAbha pahuMca rahA hai bIkAnerameM hai| nAhaTAjIkA yaha karma-yoga sarvathA stutya hai| Apake athaka parizramakA phala Aja hama anekoM lekhoM va pustakoMmeM pAte haiM aura Apake jIvanase preraNA lete haiN| gopInAtha zarmA adhyakSa-itihAsa vibhAga ma0bhU0 kaoNleja, udayapura 3-7-59 zrI nAhaTAjIkA abhaya jaina granthAlaya va saMgrahAlaya dekhA aura mugdha ho gyaa| aisA lagA jaise prathama bAra kisI vidyA-vyasanIke kakSameM AyA hU~ / pustakoMkA aisA suvyavasthita saMgraha aura anya kalAkRtiyoMkA saMgraha rAjasthAnake lie garvakI vastu hai| gaNapaticanda bhaNDArI hindI prAdhyApaka zrI mahArAjakumAra kaoNleja, jodhapura 11-10-59 zrImAn agaracandajI nAhaTAke abhaya jaina granthAlaya tathA kalA-bhavanake darzana kiye| kaI dina taka saMgrahAlayameM anusaMdhAna viSayaka kArya kiyaa| bIkAnerameM itane bar3e granthAgArako dekhakara mahAna harSa huaa| zrI nAhaTAjIkI satata sAdhanA evaM tapasyA sAkAra rUpameM netroMke sAmane prastuta ho jAtI haiM ApakA vidyAvyasana, athaka adhyavasAya, tapasyA-bhAva evaM kArya-paTutA pratyeka vidyApremI aura anusaMdhAnakartAke lie Agantuka sammatiyA~ : 397 Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukaraNIya haiN| purAtana-sAhityake zodhake lie yaha saMgrahAlaya vizeSa rUpase Avazyaka sAmagrI pradAna karanevAlA hai aura yaha granthAlaya rASTrake lie gauravakI vastu hai / TIkamasiMha tomara hindI vibhAga balavanta rAjapUta kaoNleja, AgarA 17-10-52 Aja tA. 28-7-60 ko zrI agaracanda nAhaTAjIke purAtana sAmagrI ke saMgrahako dekhanekA saubhAgya mujhe prApta huaa| unakI anupasthitimeM yaha saMgraha dekhA, isakA kheda rhaa| kintu yaha saMgraha bar3e mahattvakA hai aura nAhaTAjIko purAtana saMskRtise kitanA lagAva hai isase yaha bhAna ho jAtA hai| saMgrahake pradarzana aura saMrakSaNake lie sthAnakA abhAva hai| AzA hai, nAhaTAjI isake lie bhI koI upAya nikAla sakeMge tAki yaha amUlya saMskRti nidhi sthAyI rahe evaM AnevAlI pIr3hiyoMko pUrNa preraNA de sake / saMgrahakI aura bhI adhika samRddhike lie maiM hArdika kAmanA karatA huuN| yajJadatta zarmA supariNTeNDeNTa, purAtatva vibhAga nayI dillI 28-7-60 kala bIkAnerameM ApakA grantha-bhaNDAra aura kalA-saMgraha dekhakara maiM mugdha ho gayA huuN| kisI eka vyaktikA itanA bar3A grantha-vaibhava ho, yaha isa bhautika yugameM to vismayajanaka hI hai| kaI mitroMse Apake isa bhaNDArakA yaza sunatA rahA thA / pratyakSa dekhakara cakita raha gyaa| Apa svayaM calate-phirate jIvita saMgrahAlaya hai, adbhuta saMsthA hI haiM aura vaha bhI jAgarUka evaM kartavyarata ! bIkAnera ho nahIM samasta rAjasthAnakA parama saubhAgya hai ki itanA vaibhavapUrNa koSa usake A~calameM eka vyaktine pratiSThitakara vaibhavazAlI banA diyA hai / vaha sthAyI nidhi ho aura sadaiva jJAnakA Aloka detA rhegaa| merA hArdika abhinandana / sUryanArAyaNa vyAsa rAjabhavana, jayapura rAjasthAna 14-12-66 zrI nAhaTAjIse unake lekhoM dvArA pichale bIsa varSoMse paricita thA, parantu sAkSAtkArakA avasara nahIM prApta ho sakA thaa| Aja vaha avasara anAyAsa hI prApta ho gyaa| mujhe inase milakara tathA inake nijI pustakAlaya evaM kalA-saMgrahako dekhakara atIva harSa huA / Apa jaise sAhitya evaM itihAsa premiyoM dvArA hI dezake ina viSayoM kI avicala paramparA zatAbdiyoM se akSuNNa banI huI hai| ApakA kalA-saMgraha apane DhaMgakA anUThA hai / pustakAlaya apane meM pUrNa hai aura zodha kAryake lie sarvathA upayukta hai / / rAmavRkSa siMha gorakhapura vizvavidyAlaya 30-11-70 398 : agaracanda nAhaTA abhinandana-graMtha Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI guru ravidAsa vANIkI khojameM mujhe bIkAnera AnA par3A / nAhaTAjIse patra-vyavahAra dvArA nizcita samayapara maiM yahA~ pahu~cA / nAhaTAjIke darzana evaM unake vyaktitvase maiM bar3A prabhAvita huA / vyApArI hote hue bhI sAhityase aisA anurAga evaM khojakI sUjhabUjha kama hI vyaktiyoMmeM dekhaneko milatI hai| itanI pANDulipiyoMkA bhaNDAra bhI kama hI dekhane meM AyA jaisA ki nAhaTAjIke bhaNDArameM hai| inhIMke santavANI-saMgrahase maiMne raidAsavANIkI pratilipi kI hai / nAhaTAjIkA saujanya to advitIya hai| veNIprasAda zarmA adhyakSa hindI vibhAga DI0 e0 vI0 kaoNleja caNDIgar3ha 4-7-71 Agantuka sammatiyAM : 399 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna-pravaNa tathA bhakti-pravaNa zrI bha~varalAlajI nAhaTA adhyAtma yogI munizrI mahendrakumArajI 'prathama' sattA, sampatti va zArIrika saundarya vyaktitvako bahirmukhatA hai| sAhitya, sAdhanA tathA anavarata svAdhyAya antaraMga vyaktitvakI abhivyaMjanA hai| apUrNa vyakti bahirmukhatAko pradhAnatA detA hai / sAdhaka sadaiva antaraMgameM ramaNa karatA hai| usakA darzana netra-sApekSa nahIM hotA / usakA zravaNa karNanirapekSa hotA hai / usakA cintana kisI ajJAtakA talasparzI hotA hai| vaha pratikSaNa anveSaNa-parAyaNa rahatA hai| sthUlatAmeM vaha kabhI vihAra nahIM krtaa| usakI vANI adhikAMzataH mauna hotI hai, kintu, jaba vaha mukhara hotI hai, aneka naye AyAma prastuta kara detI hai| usakI lekhanI usa nirAkAratAko sAkAra karatI hai aura sahasroM-sahasra vidvAnoMko prINita kara detI hai| sAdhanAke uttuMga zRMgase svAdhyAya evaM prajJAke ubhaya taToMke bIca sAhityakI mandAkinI kala-kala ravase pravAhita hotI hai| jainadharmake pramukha upAsaka zrI bhaMvaralAlajI nAhaTA aise hI manISI haiM, jo zraddhAko gaharAI meM utarakara anveSaNake mAdhyamase aneka bahumUlya ratna pAne meM saphala jainadharmako pahu~ca prAgaitihAsika hai| caubIsa tIrthaMkaroMke yugameM isa dharmane aneka prakArase udvartana pAyA hai| kintu, samayakI pralambatAne bahuta sAre mahanIya kAryoMko atItakI paratoMke nIce dabA diyA hai / Aja una paratoMko haTAkara yathAsthitikA udghATana apekSita hai| isa kArya meM mUttiyA~, abhilekha, sikke, tAmrapatra, citra, stUpa tathA utkIrNa stambha, prAcIna zAstroMke pRSTha Adi yogabhUta hote haiN| kintu, isa sAmagrIke jJAtA, usake anuzIlaka tathA nirNayameM sakSama vyakti virala hI hote haiN| itihAsakA yaha sabase jaTila pahalU hotA hai, para, jaba isake niSkarSa prastuta hote haiM, sarvasAmAnyako bhI atIva AhlAda hotA hai / prasiddha itihAsakAra zrI bhaMvaralAlajI nAhaTAne isa kSetrase saMbaddha aneka jaTilatAoMko apanepara or3hakara jaina-itihAsake aneka anuyATita rahasyoMko sapramANa prastuta kiyA hai| isa mahanIya kAryake pIche kaI dazakoMkA unakA athaka zrama sAkAra huA hai| kalA, purAtattva, sAhitya, citra, tIrthasthAna, mUttiyA~, sikke, lipi Adise sambaddha jaina-paramparAke kisI bhI prazna upasthita kiye jAnepara zrI nAhaTAjI dvArA tatkAla prAmANika uttara prastuta ho jAtA hai| tithi, saMvata AdikA gaNanAtmaka byaurA bhI sAtha hI abhivyakta ho jAtA hai / prAyaH tithi, saMvat Adi kaNThAgra kama hI milate haiM, para, nAhaTAjI isake apavAda haiN| kisI bhI pahalUse sambaddha sandarbha-padya bhI sAtha hI upasthita ho jAte haiN| prajJA pAramitAkA aisA sukhada yoga use hI prApta hotA hai, jise jJAnAvaraNIya karmakA kSayopazama prApta ho| zrI bhaMvaralAlajI nAhaTA deva, guru va dharmameM hArdika anurakti tathA zraddhAke AdhArapara usa virala yogako prApta karane meM saphala haiN| zrI bhaMvaralAlajI nAhaTAkA jJAna chalakanevAle ghaTakI taraha nahIM hai| vijJApana-bhAvanAse sarvathA dUra rahakara anavarata Thosa kAryameM ve ekAgra rahate haiN| dikhAve va ADambarase sarvathA dUra haiM / ve vayase praur3ha ho cuke haiM, to jJAna va anubhavoMse bhI praur3ha haiN| niyamita dhArmika caryAmeM apaneko saMyojita rakhate haiM / nAnA stavanoMkA jaba tanmaya hokara saMgAyana karate haiM, to kisI bhI bhakta hRdayakI sahaja smRti ho uThatI hai| jJAnapravaNatAke sAtha sahaja hArdika bhakti-pravaNatAkA suyoga maNi-kAMcanake yogakA vilakSaNa udAharaNa hai| 400 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI nAhaTAjI pichale kaI varSoMse mere sAtha sampakita the| zodhake aneka prasaMgoMpara bahuta bAra gahanaM carcAeM hotI thiiN| kintu, vigata eka varSako avadhine usa samparkako aura pragAr3hatA pradAna kI hai| unakI nizchala bhakti-pravaNatAne kisI bhI prakArakI durIko rahane nahIM diyA hai| sArA dUratva simaTa gayA hai| saca hI hai, dharmakA saMzleSa sadaiva ekattvakI abhivRddhi karatA hai| zrI nAhaTAjIkA sanmAna jJAna-pravaNatA tathA bhakti-pravaNatAkA pratIka hai| jina vyaktiyoMne isa yojanAko Age bar3hAyA hai, niHsandeha unhoMne mUka sAdhakoMkI anavadya sAdhanAko abhinandita kara eka naye prasaMgakI ora jana-mAnasako AkarSita kiyA hai| jJAna-pravaNa tathA bhakti-pravaNa zrI bhaMvaralAlajI nAhaTA : 401 Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja inakA sadaiva RNI rahegA zrI yazapAla jaina lagabhaga 35 varSa pahalekI bAta hai, maiM usa samaya kaDalezvara ( madhyapradeza )meM rahA karatA thaa| zrI banArasIdAsa caturvedI tathA maiM 'madhukara' mAsika patra nikAlate the| usa patrake lie bahuta-sI racanAe~ AyA karatI thiiN| eka dina eka liphAphA milaa| usameM eka lekha thA, lekhaka the zrI agaracanda nAhaTA / yaha nAhaTAjIse pahalA samparka huaa| prApta lekha 'madhukara meM chApa diyaa| phira to ekake bAda eka aneka lekha unake mujhe milate rhe| usake bAda maiM dillI A gayA aura 'jIvana sAhitya'kA sampAdana karane lgaa| zrI nAhaTAjIke lekha isa patrake lie bhI Ane lge| eka dina dekhatA kyA haiM ki eka sajjana milane Aye / baMda galekA koTa, do lAMgakI dhotI. sirapara pagaDI, varNa zyAmala, kada U~cA. baDI-baDI maiMche. veza-bhaSAse ekadama mAravAr3I lagate the / baiThate hI bole, "merA nAma agaracanda nAhaTA hai|" baMdhuvara agaracanda nAhaTAse yaha merI pahalI pratyakSa bheMTa thii| unake lekha mujhe pasanda Ate the| unakI ruci bar3I vyApaka thii| itihAsa aura zodhakI ora unakA bar3A jhukAva thA aura jo bhI racanA ve bhejate the, vaha kisI aitihAsika viSayase sambandhita athavA zodhapara AdhArita hotI thii| mujhe smaraNa hai-usa pahalI bheMTameM maiMne unase pUchA thA, "Apa zodhapUrNa viSayoMpara itane lekha kaise likha lete haiM ?" unhoMne jo uttara diyA thA, vaha bhI maiM bhUla nahIM pAyA huuN| unhoMne kahA thA, "mujhe likhanekA bahuta abhyAsa hai / maiM dinabhara meM 10 lekha likha sakatA huuN|" unakI isa bAtase jahA~ mujhe vismaya huA, vahA~ unake prati AdarakI bhAvanA bhI utpanna huii| vyApAra karate hue koI vyakti itanA adhyayanazIla, aura vaha bhI gambhIra itihAsa aura sAhityakA par3hanevAlA ho sakatA hai, yaha mere liye atyaMta kautUhalakI vastu thii| - isake bAda to nAhaTAjIse bIsiyoM bAra milanA huaa| bIkAnera meM mudrita pustakoM aura hastalikhita granthoMkA unakA vipula saMgraha dekhA / saca yaha hai ki jyoM-jyoM unase samparka bar3hA, unake prati merI AtmIyatAmeM vRddhi hotI gayI / maiMne pAyA ki ve mUlataH vidyA-vyasanI hai| AcArya zrI jina kRpAcandrasUrike sAnnidhyameM ve 3 varSa rahe aura 45 varSa pUrvase unakA lekhana nirantara cala rahA hai| unhoMne lagabhaga 4 hajAra lekha likhe haiM jo 400 patra-patrikAoMmeM prakAzita hue haiN| koI 3 darjana pustakeM prakAzita huI haiM aura karIba 60 granthoMkA sampAdana kiyA hai| itanA hI nahIM unhoMne kaI granthamAlAe~ prakAzita kI haiN| apane svargIya bar3e bhrAtA zrI abhayarAjajoke nAmapara abhaya-granthamAlA nikAlI hai, jisake antargata 30 grantha nikala cuke haiN| nAhaTAjIkI ruci kevala sAhitya taka hI sImita nahIM hai| apane pitA zrI seTha zaMkaradAnajI nAhaTAkI smRtimeM unhoMne eka kalAbhavanakA nirmANa kiyA hai jisameM prAcIna citroM va kalAtmaka sAmagrIkA bar3A sundara va upayogI saMgraha hai| aneka saMsthAoMse ve sakriya rUpameM sambaddha haiN| ina saMsthAoMke dvArA sAhitya, saMskRti, kalA, itihAsa AdikI ullekhanIya sevA haI hai va ho rahI hai| 402 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAhaTAjIne jainadharmakA gahana adhyayana kiyA hai va jainadarzanako gaharAIse samajhA hai| unake vicAra bahuta hI sulajhe hue hai / ve acche vaktA haiM / mujhe aneka avasaroMpara unheM sunanekA maukA milA hai| vaha gar3hase gUr3ha bAtoMko bhI saralatAse spaSTa kara dete haiN| zrI nAhaTAjIko unakI vidvattAke kAraNa ArAke jaina bhavanane siddhAMtAcArya, alIgar3ha ke jaina mizanane vidyA-vAridhi, mahAkauzala matti-pUjaka saMghane siddhAMta-mahodadhi, rAjasthAnI saMsthAne sAhitya-vAcaspati aura sAhitya-tapasvI Adi kaI upAdhiyoMse vibhUSita kiyA hai| lekhana nAhaTAjIkA pezA nahIM hai| pezese ve vyApArI haiN| vidyA arjana va lekhanakI vRtti to unheM prabhuse varadAnake rUpameM milI hai / ve khUba par3hate haiM aura jo jJAna prApta karate haiM, use kaMjUsakI taraha dabAkara nahIM rakhate, mukta bhAvase pAThakoMmeM vitarita karate haiN| nayIse nayI pustakoMke saMgrahakI unameM adamya lAlasA hai| phalataH Aja unake saMgrahAlayameM vibhinna viSayoMkI hajAroM pustakeM haiN| usase bhI bar3I unakI sevA hastalikhita prAcIna granthoMkA saMkalana hai| unake jJAna-bhaNDArameM mudritase bhI adhika hastalikhita grantha haiM / ve bar3e pArakhI haiN| jauharIkI bhA~ti unakI nigAha grantha-ratnoMpara sahaja hI pahu~ca jAtI hai aura ve unheM prApta karake hI caina lete haiN| gambhIra prakRtike dikhAI dene vAle nAhaTAjIkA antara bar3A hI tarala hai| ve bahuta hI milanasAra va premala svabhAvake haiN| unake hRdayameM vAtsalyakI dhArA nirantara pravAhita rahatI hai| jaba kabhI ve dillI Ate hai to yathAsaMbhava binA mile nahIM jaate| bhagavAna mahAvIrake 2500veM nirvANa-mahotsavake prasaMgameM to hamaloga jAne kitanI bAra mile| maiMne dekhA ki unake manameM aneka yojanAeM ghama rahI thiiN| ve cAhate the, isa maMgala avasarapara kucha Thosa kAma ho, kucha bar3hiyA grantha prakAzita hoN| ve jaba bhI milate, bar3e vistArase carcA krte| mujhe yaha dekhakara bar3A harSa haA ki zrI nAhaTAjI sAmpradAyikatAse pare haiN| digambara aura zvetAmbara, terApanthI aura sthAnakavAsI AmnAyoMke matabhedoMmeM unakI koI dilacaspI nhiiN| ve cAhate haiM ki vivAdAspada bAtoMmeM na ulajhakara una cIjoMko liyA jAya, jinameM sabhI AmnAyoMmeM mataikya hai| bhagavAna mahAvIrane to jo kucha kahA thA, vaha sampUrNa mAnava-jAtike lie thA, unake samavasaraNameM sabhI loga binA bhedabhAva ekatrita hote the, yahA~ taka ki pazu-pakSiyoM takake lie unake dvAra khule the / zrI nAhaTAjIkI sevAe~ niHsandeha sarAhanIya haiN| andhakArameM par3e itihAsake na jAne kitane pRSThoMko ve prakAzameM lAye haiM aura unakA yaha satprayAsa nirantara cala rahA hai| aise bahatase hastalikhita granthokA, jo mandiroMmeM yA bhaNDAroMmeM vismata par3e the, unhoMne pAThakoMko paricaya karAyA hai aura unakI upayogitAko ora samAjakA dhyAna AkarSita kiyA hai| merI dRSTi meM yaha nAhaTAjIkI aisI sevA hai jisake lie jaina samAja hI nahIM, bhAratIya samAja unakA cira-RNI rhegaa| smaraNa rahe ki nAhaTAjIne yaha sevA kisI svArtha-bhAvase nahIM kI hai-na paseke lAlacase, aura na yazakI icchAse / unakI dRSTi zuddha paramArthakI rahI hai| prabhuse merI kAmanA hai ki hamAre ye bandhu dIrghAya hoM. svastha raheM aura unake hAthoM samAja tathA dezakI Age bhI satat sevA hotI rahe / samAja inakA sadaiva RNI rahegA : 403 Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntAcArya, itihAsaratna, vidyAvAridhi zrI agaracanda nAhaTA zrImatI guNasundarI bA~ThiyA, ema0 e0, kAnapura " Ato svargAM ne zaramAveM, iNapara deva ramaNane Ave / iNa ro yaza nara-nArI gAveM, dharatI dhorAMrI, mIrA~rI, bhagarA~rI / " aisI yazasvinI bhUmi hai rAjasthAnakI / prakRtine isa vIra bhUmi kA adbhuta raMgoMse zRGgAra kiyA hai / eka tarapha hare-bhare maidAna aura AkAzako chUtI -sI parvata zrRMkhalAe~ haiM to dUsarI tarapha paThAra aura vizAla maru - pradeza isakI zobhA meM cAra cA~da lagA dete haiN| yaha bhUmi prAkRtika saundaryakI svAminI hone ke sAtha-sAtha mahAna kaviyoM, vidvAnoM, santoM aura kalAkAroMkI bhI jananI rahI hai / isI marubhUmi kI anamola pratibhA haiN| zrI agaracanda nAhaTA / nAhaTAjI meM lakSmI aura sarasvatIkA anUThA saMgama hai / donoM mAtAoMke samAna rUpase dulAre haiM / nAhaTAjI atula dhanarAzike hote hue bhI Apa sAdhU-sA jIvana jIte haiM / ApakA janma vi0 sa0 1967ke caita vadI 4ko bIkAnerameM huA / 17 varSakI alpAyu meM hI ApameM sAhitya aura kalAke prati adbhuta rucikA vikAsa huA / vigata 45 varSoM meM Apake 45 grantha prakAzita ho cuke haiN| tIna sau patra-patrikAoM meM inake pA~ca hajArase bhI adhika mahattvapUrNa lekha prakAzita ho cuke haiM / lekhaka aura sampAdakake sAtha-sAtha Apa bahuta bar3e saMgrAhaka bhI haiM / Apake abhaya jaina granthAlaya meM pacAsa hajAra hastalikhita aura itanI hI mudrita, arthAta eka lAkha granthoMkA mahattvapUrNa saMgraha hai / apane pitAzrI kI smRti meM sthApita seTha zaMkaradAna nAhaTA kalA bhavanameM tIna hajAra prAcIna citra, saikar3oM sikke, prAcIna pratimAe~ aura nAnAvidha kalAkRtiyoMkA viziSTa saMgraha haiM / ApakI sAhitya aura kalAkI sevAoMse prabhAvita hokara jaina sAhitya bhavana, ArAne Apako bihAra ke rAjyapAlakI adhyakSatA meM "siddhAntAcArya' kI padavIse sammAnita kiyA / inTaranezanala ekADamI oNpha jaina kalcarane Apako "vidyAvAridhi se vibhUSita kiyaa| zrI jinadattasUri sevA saMgha ne " itihAsa - ratna" kI padavIse vibhUSita kara ApakA gaurava bar3hAyA / bambaIkI zrImAna sUrisArasvata samArohakI vidvat pariSadane Apako " padma bhUSaNa" kI upAdhi pradAna kI / 18 varSakI alpAyumeM Apane 'vidhavA - karttavya' nAmaka grantha likhA / isake pazcAt to Apake nibandha aura graMtha lekhanako pravRtti sadA cAlU rahI / Apake dvArA likhita graMthoMmeMse 'prAcIna kAvya rUpoMkI paraMparA', 'yugapradhAna jinacandasUri', 'bIkAnera jaina lekha saMgraha', 'hastalikhita granthoMkI khoja', 'prAcIna aitihAsika kAvya' aura, rAjasthAnI sAhityakI gauravapUrNa paraMparA, vizeSa ullekhanIya haiM / aneka vidvAnoM dvArA likhita graMthoMkI Apane prastAvanA likhii| hajAroM ajJAta racanAoM kA paricaya sAhitya - jagatako karAyA / saikar3oM zodhachAtroMko mArgadarzana aura sAhitya - sAmagrI de rahe haiM / hastalikhita pratiyoMkI khoja aura navIna jAnakArI prakAzameM lAte rahanA to ApakA vyasana-sA ho gayA hai / zrI abhaya jaina granthAlaya meM hajAroM ajJAta evaM ananya aprApya racanAoMkA Apane saMgraha kiyA / ataH zodha vidyArthI aura vidvAnoMke lie vaha eka sAhitya tIrtha -sA bana gayA hai / 404 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAhaTAjIkI dharmameM gaharI zraddhA hai / AdhyAtma aura darzana ApakA sadAse priya viSaya rahA hai| niSkAma karmameM ApakI gaharI niSThA hai / svAdhyAya aura sAhitya-sAdhanAmeM lIna rahate haiN| ApakA jIvana apramAdI aura karmaTha rahA hai| nAhaTAjI rAjasthAnI bhASAke prabala samarthaka aura marmajJa vidvAna haiN| sAhitya akAdamI dillIne rAjasthAnI bhASAkI mAnyatAke lie jo samiti bulAyI thI usameM rAjasthAnI bhASAkA pakSa samarthanake lie Apako hI nimantrita kiyA gayA thaa| Apake viziSTa vyaktitva aura tarkasaMgata uddharaNoMse prabhAvita ho samitine sarvasammatise rAjasthAnI bhASAko sAhityika mAnyatA denA svIkAra kara liyaa| AbUko gujarAta pradezase punaH rAjasthAnameM lAnekA bahuta bar3A zreya nAhaTAjIko hai| isake samarthanameM Apane bahuta mahattvapUrNa lekha lokavANI AdimeM prakAzita karAye / gujarAtake samarthaka zrI amRta pANyAke ekaeka tarkakA javAba bar3I sUjha-bUjha va vidvattApUrvaka diyA / rAjasthAnakI sAhitya evaM kalA samRddhiko prakAzameM lAnekA jo Apane bhAgIratha prayatna kiyA hai vaha virala evaM anyatama hai| rAjasthAnI sAhitya akAdamI, udayapura dvArA tatkAlIna mukhyamaMtrI zrI mohanalAla sukhAr3iyAne apane karakamaloMse rAjasthAnake uccatama vidvAnake rUpameM ApakA svAgata kara eka abhinandanaprazasti pramANa-patra bheMTa kiyaa| bIkAnera mahArAja DaoN0 karNIsiMhajIne sArvajanika kalyANake lie apane privIparsake pA~ca lAkha rupayoMkA jo TrasTa banAyA hai usameM Apako bhI eka TrasTI niyukta kiyA hai / yaha ApakI apAra vidvattA aura lokapriyatAkA paricAyaka hai| zrIagaracandajI nAhaTAkI SaSTi pUttike zubha avasarapara bIkAnerake nAgarikoM aura sAhityika saMsthAoMkI taraphase tA0 14-3-71ko, pro0 svAmI narottamadAsajIkI adhyakSatAmeM bIkAnerake mahArAja kumAra zrI narendrasiMhajIke karakamaloM dvArA nAgarika abhinandana kiyA gyaa| nAhaTAjIkI sAhityika aura dhArmika sevAoMke lie 10 apraila 1976ko bIkAnerameM abhinandana kiyA jA rahA hai| isake lie eka samiti banAyI gayI hai| eka vRhad abhinandana grantha jo jaina sAhitya, rAjasthAnI bhASA sAhitya aura purAtana sambandhI lekhoMkA vRhad koSa hai, AgAmI 10-12 aprailako prakAzita ho rahA hai| isa granthakA sampAdana dezake vikhyAta vidvAnoM-DaoN0 dazaratha zarmA, DaoN0 ena. ena. upAdhye, DaoN0 bhogIlAla soMDesarA, pro0 narottamadAsa, zrI ratanacandra agravAla, DaoN. bI. ena. zarmA evaM prabandha sampAdaka zrI rAmavallabha somANI jayapura haiN| nAhaTAjIke sAtha-sAtha unake bhrAtaja zrI bhaMvaralAlajI nAhaTAkA bhI rAjasthAnI sAhityako bahuta mahattvapUrNa yogadAna hai| donoM cAcA-bhatIjoMkA sammAna abhinandana-grantha dvArA kiyA jA rahA hai| aise sarasvatI-putra aura rAjasthAnake anamola ratna zrI nAhaTAjIkA unake 65 varSakI pUrtipara hArdika abhinandana karate haiM aura prabhuse prArthanA karate haiM ki ve cirAyu hokara mA~ bhAratI aura dezakI nirantara sevA karate rheN| zrIagaracanda nAhaTA : 405 Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI agaracanda nAhaTA abhinandana grantha prakAzanArtha Arthika sahayoga denevAloMkI zubha nAmAvali saMrakSaka 2501) zrI kAnamalajI seThiyA, kalakattA / [Continental Transport Agency ] abhibhAvaka 1001) zrImatI magana bAI bA~ThiyA, bIkAnera dharmapatnI sva0 seTha phUlacaMdajI baaNtthiyaa| 1001) zrImAn udayarAjajI goliyA eNDa saMsa, bmbii| sammAnIya sadasya 501) seTha agaracaMda mAnamala cauraDiyA TrasTa, madrAsa / 501) seTha lAlacaMdajI DhaDhDhA TrasTa, madrAsa / 501) seTha pUnamacanda Ara0 zAha, madrAsa / 501) zrI nirmalakumArajI jaina, silacara / 501) zrI jeThamala jI kezarIcanda jI seThiyA TrasTa, madrAsa / 501) zrI nemacandajI nathamalajI rikhavadAsajI bhaMsAlI, bIkAnera / 501) zrI hamIramalajI caMpAlAlajI bA~ThiyA, bhInAsara / 501) zrI suganacandajI ghoDAvata, dharmanagara / 501) zrI rAjarUpajI dulIcandajI TAMka, jayapura / 501) zrI rAvatamalajI bhairudAnajI surANA, kalakattA / 501) zrI me0 nAhaTA brAdarsa, silacara / sadasya 251) zrI zivacandajI jatanamalajI DAgA, madrAsa / 251) zrI ratanacandajI coraDiyA TrasTa, madrAsa / 251) zrI mehatA kabIracandajI baida, kalakattA / 251) zrI jhaMvarImalajI pagAriyA, bambaI / 251) zrI umarAvamalajI surANA, madrAsa / 251) zrI maganamalajI bhaMvaralAlajI mannUlAlajI pArakha, bIkAnera / 251) zrI sahasamalajI loDhA, paMDiyariyA / 251) zrI mahezakumArajI jaina, durga / 406 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251) zrI sundaralAlajI nAhaTA ceriTebala TrasTa madrAsa / 251) zrI dIpacandajI nAhaTA, kalakattA / 251) zrI jAlamacandajI, rikhabarAjajI, manamohanacandajI bAphaNA, AgarA / 251) zrI narezacandajI pArasamalajI, kAnapura / 251) zrI zA0 motIcanda pArasamala, kAnapura / sahayogI 201) zrI devIcandajI pArakha, dAr3hI / 151) zrI kAlUrAmajI bAphanA, bAlAghATa | 125) zrI bAdaramalajI coraDiyA, madrAsa | 125) bha~varalAlajI botharA, dharmanagara / 101) zrI candanamalajI surAnA, rAyapura / 101) zrI zrIcandajI lUnAvata, rAyapura / 101) zrI udayakaraNajI rIddhakaraNajI, durga / 101) zrI misarIlAlajI loDhA, durga / 101) zrI kuMdanamalajI hamIramalajI loDhA, durga / 101) zrI pRthvIrAjajI prakAzacandajI DAkaliyA, paMDariyA / 111) zrI dhanarAjajI copaDA, goMdiyA | 1001) prakhyAt vaktA muni pUjya kAntIsAgarajI mahArAja ke sadupadeza se saMgrahita mA0 seTha maMgalacanda campAlAla, byAvara / Arthika sahayoga denevAloMkI zubha nAmAvali : 407 Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI agaracanda nAhaTA abhinandana samAroha samiti ke padAdhikArI saMrakSaka: zrI harideva jozI, mukhya mantrI, rAjasthAna zrI rAjabahAdura, kendrIya maMtrI zrI rAmanivAsa mirdhA, kendrIya rAjyamaMtrI zrI candanamala baida, vittamaMtrI, rAjasthAna zrI DA0 karaNosiMha saMsada-sadasya, bIkAnera zrI seTha kastUrabhAI lAlabhAI, ahamadAbAda zrI zAhU zAMtiprasAda jaina, dillI zrI DA0 sunItikumAra cATuA, kalakattA zrI zAdIlAla jaina, bambaI zrI seTha acalasiMha, saMsada-sadasya, dillI zrI padmazrI mohanamala corar3iyA, madrAsa zrI vijayasiMha nAhara, kalakattA zrI gumAnamala corar3iyA, jayapura zrI akSayakumAra jaina, dillI zrI prabhudayAla DAbalIvAla, kalakattA zrI sItArAma zekhasariyA, kalakattA zrI bhAgIratha kAnoDiyA, kalakattA adhyakSa: padmavibhUSaNa DA0 zrI daulatasiMha koThArI, dillI upAdhyakSa : vidyAvAcaspati paM0 vidyAdhara zAstrI, bIkAnera zrI pro0 narottamadAsa svAmI, bIkAnera zrI DA0 chagana mohatA, bIkAnera mantrI : zrI bhaMvaralAla koThArI, bIkAnera sahamantrI : zrI mUlacanda pArIka, bIkAnera zrI jasakaraNa sukhANI, bIkAnera zrI prakAza seThiyA, bIkAnera koSAdhyakSa : zrI lAlacanda koThArI, bIkAnera abhinandana grantha : pradhAna saMpAdaka-DA0 zrI dazaratha zarmA, dillI prabaMdha saMpAdaka-zrI rAmavallabha somAna vyavasthApaka-zrI hajArImala bAMThiyA, kAnapura 408 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI agaracanda nAhaTA abhinadana grantha ( dvitIya bhAga) pradhAna sampAdaka DaoN0 dazaratha zarmA sampAdaka-maNDala DaoN0 bhogIlAla sAMDesarA zrI ratnacaMdra agravAla DaoN. e. ena0 upAdhye DaoN. bI. ena. zarmA zrI narottamadAsa svAmI DaoN0 kRSNadatta vAjapeyI DaoN. manohara zarmA prabaMdha-sampAdaka zrI rAmavallabha somAnI prakAzaka zrI hajArImala bA~ThiyA saMyojaka zrI agaracaMda nAhaTA abhinandana-grantha prakAzana samiti bIkAnera ( rAjasthAna) Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka zrI hajArImala bA~ThiyA saMyojaka, zrI agaracaMda nAhaTA abhinandana-grantha prakAzana samiti bIkAnera ( rAjasthAna) prAptisthAna : 1. zrI abhaya jaina granthAlaya nAhaToMkI gavAr3a, bIkAnera ( rAjasthAna ) 2. nAhaTA-bandhu 52 / 16 zakkarapaTTI, kAnapura-1 phona : 66134 3. nAhaTA bradarsa 4. jagamohana mallika lena kalakattA-7 phona : 334755 prathama saMskaraNa san 1977 I0 mUlya : prathama khaMDa 101) dvitIya khaMDa 100) donoM khaMDa 151) mudraka: bAbUlAla jaina phAgulla mahAvIra presa, bhelUpura, vArANasI-1 phona : 65848 Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntAcArya zrI agaracandajI nAhaTA Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya nivedana siddhAntAcArya, saMgha ratna, jaina itihAsa ratna, rAjasthAnI sAhitya vAcaspati, vidyAvAridhi, sAhitya vAcaspati (hi0 sA0) zrI agaracaMda nAhaTA deza ke pratibhAsaMpanna vidvAn hai / unakA vyaktitva bahumukhI hai| ve kalA ke mahAn premI va marmajJa,purAtattva aura itihAsa ke gaMbhIra anusaMdhAnakartA, prAcIna sAhitya aura prAcIna granthoM ke adhyavasAyI anveSaka, saMgrAhaka evaM uddhAraka, mAtRbhASA rAjasthAnI aura rASTrabhASA hindI ke zreSTha sevaka aura agraNI sAhityakAra; mananazIla vicAraka, viziSTa mAdhaka, saphala vyApArI aura karmaTha kAryakartA haiN| unakA jIvana 'sAdA jIvana aura ucca vicAra' isa ukti kA zreSTha nidarzana hai| ve bhArata ke gaurava haiN| aise viziSTa mahApuruSa ko yaha abhinaMdana grantha samarpita karate hue hameM garva kA anubhava ho rahA hai| zrI nAhaTAjI kA janma Aja se 67 varSa pUrva vi0 saM0 1967 san (1911 I0) kI caitra vadi 4 ko rAjasthAna ke bIkAnera nagara meM sampanna jaina parivAra meM huA thaa| pArivArika paripATI ke anusAra ApakI skUlI zikSA adhika nahIM huii| pA~cavIM kakSA kI zikSA pUrNa hone ke pazcAt saM0 1981 meM jaba ApakI avasthA 14 varSa kI thI, paitrika vyavasAya-vyApAra meM dIkSita hone ke lie Apako belapura kalakatte bheja diyA gyaa| skUlI zikSA adhika na hone para bhI apanI adbhuta lagana aura apane adhyavasAyapUrvaka nirantara adhyayana ke phalasvarUpa Apane apane jJAna kI paridhi ko bahuta vistRta kara liyaa| saM0 1984 meM, 17 varSa kI avasthA meM, Apa zrI AcAryapravara zrI kapAcaMdrasUri ke saMparka meM aaye| yaha Apake jIvana kA eka mahattvapUrNa mor3a sAbita huaa| usane Apake sAmane Atma zodha aura sAhitya zodha kA nayA kSetra khola diyA; Apake jIvana kI dizA ko vyApAra se badalakara zodha-khoja kI ora mor3a diyaa| vyApAra se Apane mu~ha nahIM mor3A para adhyayana aura anusaMdhAna hI aba jIvana kA mukhya dhyeya bana gayA / isa kSetra meM bhI Apa saphalatA kI coTI para pahu~cane meM samartha hue| cAra sau (400) se Upara patra patrikAoM meM 4000 se Upara lekha likhakara eka kIrtimAna sthApita kiyaa| Apane sahasrazaH granthoM kA tathA zatazaH prAcIna sAhityakAroM kA andhakAra se uddhAra kiyA / nAhaTAjI kI kucha ullekhanIya upalabdhiyoM kA ullekha isa prakAra kiyA jA sakatA hai1. hastalikhita granthoM kI khoja pichale pacAsa varSoM meM nAhaTAjI ne saikar3oM jJAta aura ajJAta hastalikhita graMtha-bhaMDAroM kI chAnabIna kI aura sahasrazaH prAcIna, naye aura mahattvapUrNa granthoM kA patA lagAkara unakA uddhAra kiyA hai| inameM ajJAta granya bhI haiM aura jJAta granthoM kI vizeSa mahattvapUrNa pratiyA~ bhI, jinameM pRthvIrAjarAso, vIsalade-rAsa, DholAmArU rA dUhA, veli krisana rukamaNI rI jaise pUrva jJAta granthoM kI aneka mahattvapUrNa nayI pratiyoM; sUrasAgara, padamAvata, bihArI satasaI jaise granthoM kI prAcInatama pratiyoM tathA caMdAyana, hammIrAyaNa kyAmakhA~ rAso evaM chitAIcarita jaise abhI taka ajJAta athavA kama jJAta granthoM kI vizeSa rUpa se ullekhanIya pratiyoM ke nAma ginAye jA sakate haiN| nAhaTAjI jaba yAtrA meM jAte haiM to gaMtavya sthAnoM para jahA~ kisI hastalikhita grantha-bhaMDAra kI sUcanA unheM milatI hai vahA~ pahu~cakara usako avazya dekhate hai aura vahA~ vidyamAna mahattvapUrNa granthoM kA vivaraNa saMkalita karake usako prakAzita karavAte haiN| Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. hastalikhita granthabhaMDAroM kI sUciyoM kA nirmANa nAhaTAjI granthabhaNDAroM kI chAnabIna kara ke naye granthoM aura nayo pratiyoM ko prakAza meM hI nahIM lAye kiMtu rAtadina parizrama karake unane anekoM bhaMDAroM ke granthoM kI vivaraNAtmaka sUciyA~ bhI prastuta kii| 3. abhayajaina granthAlaya nAma se hastalikhita granthoM ke vizAla bhaMDAra kI sthApanA apane svargIya bar3e bhrAtA abhayarAjajI nAhaTA ko smRti meM abhaya jaina graMthAlaya aura abhaya jaina graMthamAlA kI sthApanA kI gii| apane sAhityika jIvana ke AraMbha se hI nAhaTAjI ne hastalikhita pratiyoM kI khoja aura saMgraha ke kAma kA zrIgaNeza kara diyA thaa| dhIre-dhIre unake graMthAlaya meM lagabhaga paiMsaTha hajAra hastapratiyoM kA saMgraha ho gayA / ye graMtha saMskRta, prAkRta, apabhraMza, hindI, rAjasthAnI, gujarAtI, pajAbI, kAzmIrI, kannar3a, tamila, arabI, phArasI, baMgalA, aMgrejI, ur3iyA, Adi vividha bhASAoM ke aura vividha viSayoM ke hai / aneka grantha aise haiM jo atyaMta mahattvapUrNa hone ke sAtha-sAdha durlabha bhI haiN| aneka graMtha to anyatra alabhya hI haiN| inake atirikta madhyakAlIna aura uttarakAlIna purAlekhoM (vividha prakAra ke dastAveja, patra, vyApArika patra, paTTa-paravAne, bahiyA~ Adi kAgajapatroM) kA baDA bhArI saMgraha 4. abhaya jaina granthAlaya ke aMtargata mudrita pustakoM kA saMgraha isameM zodhakArya ke lie Avazyaka saMdarbha-graMthoM, aura zodhopayogI prAcIna itihAsa, purAtattva, kalA, sAhitya Adi vividha viSayoM kI pustakoM kA bahata saMgraha hai| granthoM kI saMkhyA 45 hajAra se Upara hai| ukta donoM hI lakSAdhika graMthoM ke saMgrahoM se zodha-vidvAn aura zodha-chAtra bharapUra lAbha uThAte haiM / 5. patra-patrikAoM kI purAnI phAiloM kA saMgraha abhaya jaina-granthAlaya meM vividha viSayoM kI patra-patrikAoM kI, vizeSataH zodhapatrikAoM kI, purAnI phAileM bar3e parizrama ke sAtha prApta karake saMgRhIta kI gayI haiN| ye phAileM zodha-vidvAnoM ke bar3e kAma kI hai kyoMki sAdhAraNatayA patrikAoM ke purAne aMka sahaja hI prApta nahIM hote| 6. zaMkaradAna nAhaTA kalAbhavana kI sthApanA nAhaTA jI advitIya saMgrAhaka hai, unhoMne apane pitAzrI kI smRti meM eka mahattvapUrNa kalAbhavana kI sthApanA kii| isameM prAcIna citra, mUrtiyA~, sikke Adi, choTI-bar3I kalAkRtiyoM tathA anyAnya saMgrahaNIya vastuoM kA acchA saMgraha kiyA gayA hai| vyaktigata saMgrAhalayoM meM yaha bahuta hI mahattvapUrNa evaM ullekhanIya hai / 7. vividha viSayoM para 4000 se Upara zodhaparaka evaM anyAnya nibaMdhoM' kA lekhana aura prakAzana ina nibaMdhoM kI kSetra-sImA bahuta vistRta hai| unameM vibhinna bhASAoM ke vibhinna graMthakAroM aura unake graMthoM, tathA purAtattva, kalA, itihAsa, sAhitya, loka sAhitya, loka-saMskRti Adi vividha viSayoM ke vibhinna pakSoM para nayI-se-nayI jAnakArI dI gayI hai| isa nibaMdhoM ko mukhyatayA cAra vibhAgoM meM bAMTA jA sakatA hai 1. purAtattva, kalA, itihAsa / 1. ina nibandhoM kI sUcI zIghra hI prakAzita kI jaayegii| Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. sAhitya-saMskRta sAhitya, prAkRta sAhitya, apabhraMza sAhitya, prAcIna rAjasthAnI, gujarAtI evaM hiMdI sAhitya, graMthakAra aura unake graMtha / ina nibandhoM kI sUcI zIghra hI prakAzita kI jaayegii| 3. loka jIvana, loka saMskRti, loka-sAhitya / 4. dharma, darzana adhyAtma, AcAra-vicAra, loka vyavahAra / ye nibaMdha deza ke vibhinna sthAnoM se prakAzita hone vAlI 400 se Upara patra-patrikAoM meM prakAzita hae haiN| itane adhika evaM vividha viSayaka zodha-nibaMdha vizva meM zAyada hI kisI dUsare vidvAn ne likhe hoN| 8. bIkAnera rAjyabhara ke jaina abhilekhoM (zilAlekhoM, mUrtilekhoM, dhAtulekhoM) kA vizAla saMgraha aura prakAzana / 9. aneka mahattvapUrNa graMthoM kA vistRta prastAvanAoM ke sAtha saMpAdana / 10. zodhArthiyoM kA tIrthasthAna nAhaTAjI kA sthAna zodhavidvAnoM aura zodhachAtroM ke lie mAno kalpavRkSa hI hai / yahI kAraNa hai ki unake yahA~ zodhArthI loga barAbara Ate rahate haiM / zodhArthiyoM ko jo sahAyaka sAmagrI, graMtha Adi cAhie yaha adhikatara unake pustakAlaya meM upalabdha ho jAtI hai| yadi nahIM hotI hai to jJAna ke vizvakoza-rUpa nAhaTAjI se sahaja hI patA laga jAtA hai ki kahA~-kahA~ upalabdha ho sakatI hai| ve svayaM bhI aneka bAra anyAnya sthAnoM se zodhArthI ke lie vyavasthA kara dete haiN| koI mudrita pustaka prApta nahIM hotI hai to pustaka ko apane pustakAlaya meM maMgavAkara use sulabha kara dete haiN| aneka bAra nAhaTAjI apanI nijI pratiyA~ bhI upayoga ke lie zodhArthiyoM ko bheja dete haiN| zodhArthI vidvAnoM aura chAtroM ko unake yahA~ zodha-sAmagrI hI nahIM prApta hotI kiMtu nivAsa aura bhojana kI vyavasthA bhI ve prAyaH svayaM hI apane yahA~ kara dete haiM / zodha-chAtroM ke sAtha nAhaTAjI kA vyavahAra atIva udAratA pUrNa aura sahAnubhUti-pUrNa hotA hai / ve unako saba prakAra kI sahAyatA karane ko sadA tatpara rahate hai| nAhaTAjI se unheM zodha-sAmagrI aura Avazyaka pustakeM hI prApta nahIM hotIM kintu viSaya-nirvAcana se lekara aMta taka nirdezana bhI milatA hai| chAtroM ke ghara cale jAne ke bAda bhI aneka bAra patra dvArA unakI pragati kA hAla pUchate haiM aura yadi nayI jAnakArI jJAta hotI hai to usakI sUcanA bhI turaMta dete haiM / zodhavidvAn aura zodhachAtra nAhaTAjI ke pustakAlaya ko icchAphala-dAtA tIrthasthAna mAnate haiN| RSi tulya DaoN. vAsudevazaraNa agravAla aura zrI hajArIprasAdajI dvivedI ne unheM auDharadAnI batalAyA hai / 11. adbhuta smRti koSa ___adbhuta smaraNa zakti ke dhanI zrI nAhaTAjI jisa graMtha kA bhI eka bAra avalokana kara lete haiM usake vAkyAMzoM taka kA saMdarbha unake mAnasa paTala para sthAyI rUpa se aMkita ho jAtA hai| phalasvarUpa zrI nAhaTAjI ne jahA~ alabhya graMthoM kA saMgrahAlaya sthApita kiyA hai vahA~ ve svayaM bhI eka calate phirate jJAna bhaMDAra, jJAna koSa bane hue hai / yaha prakRti kI Apako anupama dena hai| 12. mahAn AtmasAdhaka sAhitya zodha ke sAtha-sAtha zrI nAhaTAjI AtmAnubhUti ke kSetra meM bhI saMtavat RSitulya mahAn sAdhaka haiN| pratidina prAtaH 2-3 baje se ApakA svAdhyAya, dhyAna, manana, cintana kA sAdhanA paraka krama prAraMbha hotA hai jo dinacaryA kI anya gatividhiyoM ke sAtha nirbAdha rUpa se rAtri zayana taka cAlU rahatA hai| anubhati kI yaha sthiti virala sAdhakoM ko hI prApta hotI hai| Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. jana-jana ke preraNA srota zrI nAhaTAjI ne svayaM to apanI karmaThatA aura adhyavasAya se atulanIya upalabdhi kI ho hai para sAtha hI saMparka meM Ane vAle sabhI vyaktiyoM ko nAnAvidha preraNA dekara citana, adhyayana, lekhana, zodha Adi kisI na kisI viziSTakArya kI ora pravatta kiyA hai| 14. sarasvatI evaM lakSmI donoM ke lADale sapata prAyaH yahI dekhA-pAyA jAtA hai ki sarasvatI ke ArAdhakoM para lakSmI kI kRpA kama hI rahatI hai evaM lakSmI ke upAsakoM para sarasvatI kA varada hasta kama hI rahatA hai para nAhaTAjI isake virala apavAdI hai. Apa donoM deviyoM ke samAna rUpa se lADale sapUta hai| sAhitya tapasvI ke sAtha-sAtha kuzala vyAparI bhI hai| 15 idhara sAhitya seviyoM meM AdhyAtmika sAdhaka virala hI hote haiM para nAhaTAjI donoM kSetroM meM samAna ruci, gati evaM adhikAra rakhate haiN| dharma aura darzana bhI unake jIvana-prANa hai| prAtaH 2-3 baje se sAmAyika svAdhyAya, bhajana-pUjana, vrata-niyama kI ArAdhanA-sAdhanA kA pravAha cAlU hotA hai| sAtha hI sAhitya sevA bhI calatI rahatI hai| nAhaTA jI lekhaka ke sAtha-sAtha gaMbhIra cintaka evaM manISI haiM / nirantara svAdhyAyazIla, anveSaka evaM sAdhaka hai| aisA virala evaM vilakSaNa vyaktitva, bahumukhI pratibhA, anekAneka vizeSatAoM kA subhaga saMyoga bahuta hI kama pAyA jAtA hai| aise sAhitya tapasvI, AtmAnaMdI sAdhaka kA abhinaMdana eka guNapuMja vibhUti kA abhinaMdana hai| mA~ bhAratI ke aise karmaTha kA aura deza ke aise pratibhA-saMpanna vidvAn kA samucita avasara para samucita abhinaMdana karane kA vicAra nAhaTAjI ke suhRdoM, sahayogiyoM aura premiyoM ke mana meM bahuta samaya se uTha rahA thaa| unake ekamAtra bhAnje (bhaginI putra) zrI hajArImala bAMThiyA ne isa vicAra ko mUrta rUpa dene kA bIr3A utthaayaa| unake prayatna ke phalasvarUpa eka tadartha samiti banAyI gyii| isa samiti ne abhinaMdanasamAroha kI rUparekhA bnaayii| nAhaTAjI kI SaSTayabda-pUrti kI tithi nikaTa A rahI thI ataH nizcaya kiyA gayA ki abhinaMdana-samAroha SaSTayabdapUrti kI tithi para hI manAyA jAya aura tabhI unheM eka abhinaMdana-graMtha bhI bheMTa kiyA jAya / samiti ke sAmane bahuta bar3I samasyA artha kI thI paraMtu karmaTha zrI bAMThiyAjI ne Avazyaka artha-saMgraha kA bhAra apane para lekara samiti ko isa ora se bhI nizcinta kara diyaa| tadanaMtara tadartha samiti ke sthAna para bhArata ke prasiddha zikSAzAstrI aura vizvavidyAlaya anudAna Ayoga ke tatkAlIna sabhApati DaoN0 zrI daulatasiMhajI koThArI kI adhyakSatA meM aupacArika agaracaMda nAhaTA abhinaMdanotsava-samiti kA gaThana kiyA gayA jisake padAdhikArI isa prakAra the adhyakSa DaoN. daulatasiMha koThArI upAdhyakSa vidyAvAcaspati paM0 vidyAdhara zAstrI maMtrI zrI bhaMvaralAla koThArI AcArya narottamadAsa svAmI DaoN. chagana mohatA sahamaMtrI zrI mUlacaMda pArIka zrI prakAzacaMda seThiyA zrI jasakaraNa sukhANI Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koSAdhyakSa zrI lAlacaMda koThArI saMyojaka zrI hajArImala bAMThiyA inake atirikta aneka vidvAnoM, sAhityakAroM, sAmAjika kAryakartAoM, saMsada-sadasyoM, netAoM, patrasaMpAdakoM tathA jAne-mAne dhanI-mAnI mahAnubhAvoM ne saharSa samiti ke saMrakSaka bananA svIkAra kiyaa| isa abhinaMdanotsava samiti ne abhinadana-graMtha ke lie saMpAdaka-maMDala kA gaThana kiyA jisake sadasya nimnalikhita vidvAn banAye gayeadhyakSa-DA0 dazaratha zarmA-bhUtapUrva adhyakSa, itihAsa-vibhAga jodhapura vizvavidyAlaya tathA nidezaka rAjasthAna rAjya prAcyavidyA-pratiSThAna (aba svargastha) sadasya-DA0 AdinAtha neminAtha upAdhye, kolhApura DA0 bhogIlAla sAMDesarA, bar3odA DA0 ratnacandra agravAla, jayapura DA0 kRSNadatta bAjapeyI, sAgara DA0 bI0 ena0 zarmA, dillI sthAnIya saMpAdaka-pro0 narottamadAsa svAmI, bIkAnera DA0 manohara zarmA, bisAU, bIkAnera prabaMdha-saMpAdaka-zrI rAmavallabha somANI, jayapura saMyojaka-zrI hajArImala bAMThiyA abhinandana-grantha ke taiyAra hone aura chapane meM bahuta adhika samaya laga gyaa| Avazyaka Arthika vyavasthA karane aura chapAI meM vizeSa vilaMba huaa| nAhaTAjI kI SaSTyabda pUrti kI tithi AyI / bIkAnera meM abhinandana kA Ayojana to haA para grantha samarpita nahIM kiyA jA skaa| nizcaya kiyA gayA ki abhinandana grantha ko do bhAgoM meM prakAzita kiyA jAya aura abhinandana kA utsava bhI do vAra karake manAyA jAya / tadanusAra aprela 1976 meM, jaba abhinandana grantha ke prathama bhAga kA mudraNa pUrA ho gayA to, abhinandanotsava ke prathama samAroha ko nAhaTAjI kI janmabhUmi aura karmabhUmi bIkAnera meM manAne kA Ayojana kiyA gyaa| isa samAroha kA vivaraNa isa dvitIya bhAga ke pariziSTa meM de diyA gayA hai| abhinandana graMtha ke do bhAga hai-prathama bhAga vyaktigata haiM, usameM jIvanI, AzIrvAda, zubhakAmanAe~, saMdeza zraddhAMjaliyA~ aura saMsmaraNa diye gaye haiN| dUsare bhAga meM nAhaTAjI ke sammAna meM likhita vidvAnoM ke zodha-nibaMdhoM kA saMkalana hai| isa bhAga ke tIna khaMDa hai-pahale khaMDa meM purAtattva, itihAsa tathA kalA saMbaMdhI nibaMdha haiM, dUsarA khaMDa bhASA aura sAhitya viSayaka nibaMdhoM kA hai aura tIsare meM vividha viSayaka saMkIrNa lekha haiN| pratyeka khaMDa meM apane apane viSayoM ke dhuraMdhara vizeSajJa vidvAnoM kI racanAe~ saMkalita huI haiN| abhinandana-graMtha ke lie saMsmaraNa aura zodha-nibaMdha bar3I saMkhyA meM prApta hae / Arthika sthiti isa yogya na thI ki sabhI racanAoM ko abhinandana grantha meM sthAna diyA jA sktaa| yadi saba nibaMdhoM ko sthAna diyA jAtA to pRSTha-saMkhyA cAra-pA~ca hajAra taka jA phuNctii| ataH kevala katipaya cune hue zodha. nibaMdha hI grantha meM diye jA sake haiN| grantha ke lie pUrva nirdhArita darzana, dharma Adi viSayoM para bhI bahuta mahattvapUrNa nibaMdha prApta hue the para unheM bhI isa graMtha meM sammilita nahIM kiyA jA skaa| Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandana graMtha ke lie racanAeM vizeSa anurodha ke sAtha maMgavAyI gayI thiiN| hameM atyanta kheda hai ki hama, Arthika sthiti ke kAraNa una sabakA upayoga nahIM kara ske| unake vidvAn lekhakoM se kSamA mAMgane ke atirikta aba hamAre lie dUsarA cArA nahIM hai| abhinandana-grantha ke prakAzana meM bhI apratyAzita dera ho gyii| aneka lekha hamAre pAsa kaI varSa pUrva A cuke the| unake lekhakoM kA dhairya nissaMdeha kar3I kasauTI para kasA gayA hai| aneka lekhakoM se upAlaMbha bhare patra bhI mile aura aba bhI mila rahe haiM / maiM sabhI mahAnubhAvoM se hRdaya se kSamAyAcanA karatA huuN|| lekhoM ko saMgrahIta karane meM DA0 bI0 ena0 zarmA tathA DA. kaMsArA Adi ne bar3I sahAyatA dI / unakA sahayoga agara nahIM hotA to itane acche lekha prApta nahIM ho paate| saMpAdana-kArya meM pradhAna saMpAdaka DA0 dazaratha zarmA tathA DA0 ratnacandra agravAla se barAbara mArgadarzana milA / zrI narottamadAsa svAmI aura DA0 manohara zarmA se lekhoM ke cayana aura saMpAdana meM jo sakriya sahayoga milA usake lie, maiM samajha nahIM pA rahA hU~ ki, kina zabdoM meM AbhAra prakaTa karU~ / ve apane hI haiM-itane adhika apane haiM ki unake prati AbhAra prakaTa karane kI aupacArikatA baratanA unake apanepana ke mahattva ko kama karanA hogaa| zrI nAhaTAjI jaise mahApuruSa kA abhinandana karake hama unakI garimA kI vRddhi nahIM kareMge; unakA sammAna karake vAstava meM hama apanA hI sammAna kareMge, yaha abhinandana to vastutaH hamAre hRdgata bhAva-sumanoM kA surabhita gucchaka mAtra hai| yaha vizeSa rUpa se smaraNIya hai ki zrInAhaTAjI ke adhyayana aura zodha-khoja-rata karmaTha jIvana ke pacAsa varSa isI varSa saMvata 2034 meM pUrNa ho rahe haiN| isa sAhitya sAdhanA va AtmasAdhanA kI svarNa jayantI ke upalakSya meM abhinandana grantha kA yaha dvitIya bhAga prakAzita evaM samarpita kiyA jA rahA hai| rAmavallabha somANI prabandha-sampAdaka nAhaTAjo ke preraNA-srota jIvanasUtra 1. karata-karata abhyAsa ke, jar3amati hota sujAna / rasarI Avata-jAta te, sila para parata nisAna / / 2. kAla kara so Aja kara, Aja karai so abba / pala meM paralai hoyagI, bahuri karaMgo kabba / / 3. eka sAdhe saba sadhai, saba sAdhe saba jAya // 4. re mana / appaha khaMca kari, citA-jAli ma pADi / phala tittau hija pAmisai, jittau lihiu lilADi / / __ (zrIpAla caritra) Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA dvitIya khaNDa khaNDa 1 : itihAsa aura purAtattva 1. pratihAra kAla meM pUjita rAjasthAna ke kucha ____apradhAna devI-devatA DaoN0 dazaratha zarmA 2. madhyakAlIna mAru-garjara citrakalA ke prAcIna pramANa DaoN. umAkAMta premAnanda zAha 3. pallU kI prastara pratimAeM zrI devandra hANDA 4. osiyAM DaoN0 brajendranAtha zarmA 5. madhyapradeza kI prAcIna jaina kalA pro0 kRSNadatta vAjapeyI 6. prAcIna vrajamaNDala meM jainadharma kA vikAsa zrI prabhudayAla mItala 7. bhAratIya nausenA aitihAsika sarvekSaNa zrI gAyatrInAtha paMta c. Chandra Images From Rajasthan R. C. Agrawala 8. Prehistoric Background of Rajasthani Culture V. N. Misra 10. Mewar Painting Kuwar Sangram Singh 88. Coins of The Malavas of Rajasthan Shri Kalyan Kumar Das Gupta 12. Tantric Culture Eastern India Dr. Upendra Thakur 83. The Five Apabhramsa Verses Composed by Munja, the Paramara King of Malava Shri H. C. Bhayani 14. Jainism And Vegetarianism Dr. A. N. Upadhye 15. Visvamitra in the Kalpasatras Dr. Umesh Chandra Sharma 16. The Quest for a Proper Perspective in Vedic Interpretation Prof. N. M. Kansara 17. 8th Century Document on means of Earning Money Prof. Prem Suman Jain 18. The Problem of Apadha in the Rgiveda Dr. Smt. Y. S. Shah 19. A Method of Grow Crooked Bamboos for Palanquin Beams Shri K. V. Sarma 20. rAjasthAna ke zilAlekhoM kA vargIkaraNa zrI rAmavallabha somAnI khaNDa 2 : bhASA aura sAhitya 21. pANinikAla evaM saMskRta meM dvivacana zrI udayavIra zAstrI 22. saMskRta ke do aitihAsika campU DaoN0 baladeva upAdhyAya 101 109 115 118 123 137 Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 10 - 188 23. maho0kSamAkalyANa gaNi kI saMskRta sAhitya-sAdhanA DaoN0 divAkara zarmA 146 24. prAkRta ke kucha zabdoM kI vyutpatti DaoN. vasaMta gajAnana rAhUrakara 153 25. apabhraMza kathA kAvyoM kI bhAratIya saMskRtiko dena DaoN0 kastUracanda kAsalIvAla 155 26. apabhraMza kA eka acacita caritakAvya DaoN. devendrakumAra zAstrI 16. 27. rAjasthAna kA yuga-saMsthApaka kathA-kAvyanirmAtA haribhadra (sva0) DaoN. nemIcaMdra zAstrI 28. tathAkathita harivaMzacariyaM kI vimalasUrikartRtA : eka prazna (sva0) DaoN0 gulAbacaMdra caudharI 178 . mahAkavi raudhU kI eka aprakAzita sacitra kRti 'pAsaNAhacariu' pro0 DaoN0 rAjArAma jaina 182 30. zatruJjaya tIrthASTaka maho0 vinayasAgara 31. dillI paTTa ke mUlasaMghIya bhaTTAraka prabhAcandra aura padmanandi paM0 paramAnanda jaina zAstrI 191 32. amaru zataka kI sAMskRtika pRSThabhUmi DaoN0 ajayamitra zAstrI 33. 'kAnhar3ade prabandha' aura usakA aitihAsika mahattva DaoN. satyaprakAza 207 34. kAnhar3ade prabandha-sAMskRtika dRSTi se mUla lekhaka-DaoN0 bhogIlAla sAMDesarA anuvAdaka-zrI jayazaMkara zarmA 211 35. rAmarAsokAra mahAkavi mAdhavadAsa dadhivADiyA zrI saubhAgyasiMha zekhAvata 224 36. mevAr3apradeza ke prAcIna DiMgala kavi zrI deva koThArI 229 37. rAjasthAnI bAtoM meM pAtra aura caritra-citraNa DaoN. manohara zarmA 245 khaNDa 3 : vividha 38. jainatarkazAstra meM hetu prayoga DaoN0 darabArIlAla koThiyA 259 39. jaina darzana meM naitika Adarza ke vibhinna rUpa DaoN0 kamalacanda saugAnI 40. aitareya AraNyakameM prANa-mahimA AcArya viSNudatta garga 268 41. prAcIna bhAratIya vAGmaya meM prayoga zrI zrIraMjana sUrideva 272 42. zrI vallabhAcAryajI mahAprabhujIkA jIvana vRtta adhyA0 kezavarAma kA0 zAstrI 43. dvaita-advaita kA samanvaya zrI AnandasvarUpa gupta 44. citrakAvya kA utkarSa-saptasandhAna mahAkAvya zrI satyavrata tRSita 45. zivarAja bhUSaNa meM gusalakhAnA kA prasaMga zrI vedaprakAza garga 308 46. hothala nigAbharI aura or3ha Ama kI suprasiddha loka___kathA kA vastusAmya evaM isake AdhAra para vicAra zrI puSkara candaravAkara 47. 'tejA' loka gIta kA eka nayA rUpAMtara zrI narottamadAsa svAmI 48. raNachor3a bhaTTa kRta kumArakAvya aura mahArANA pratApase sambandhita do vivAdAspada prazna DaoN0 brajamohana jAvaliyA 326 pariziSTa 1. agaracanda nAhaTA abhinandanotsava samAroha kA vivaraNa zubha-kAmanA saMdeza pariziSTa 2. bIkAnera meM Ayojita abhinandana samAroha ke nimitta sahayogadAtAoM kI zubha nAmAvalI 264 289 297 or ro Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama khaNDa be itihAsa aura purAtattva Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratihAra kAla meM pUjita rAjasthAna ke kucha apradhAna devI-devatA DA0 dazaratha zarmA Izvarako sarvatra dekhane vAle hindU dharmake lie sabhI pUjya deva-deviyoMmeM IzvaratvakI bhAvanA karanA AsAna rahA hai| cAhe manuSya kisI nAmase apane iSTadevakA pUjana kare, pUjya vastu vahI Izvaratattva hai| isIlie zrIkRSNa bhagavadgItA meM kaha sake haiM : ye'pyanyadevatA bhaktA yajante zraddhayAnvitAH / te'pi mAmeva kaunteya yajantyavidhipUrvakam / / 9.23 // pUjana niSkAma ho to zreSTha hai / usIse karmakI hAni, aura muktikI prApti ho sakatI hai kintu phala prAptike icchuka vyakti prAyaH aneka deva mUrtiyoMkA pUjana karate hI haiM (7.20); aura unheM apane lakSyAnusAra IzvarIya niyama dvArA vihita prApti bhI hotI hai| pratihAra kAlameM vaidika dharmAnusAriNI janatA prAyaH viSNu, ziva, sUrya aura zaktikI pUjaka thii| inake ekatvakI bhAvanA unake hRdayameM dRr3hamala ho cukI thii| anyathA yaha kaise sambhava hotA ki pitA eka devakA to putra anya kisI iSTadevakA pUjana kare ? pratihAra-rAja devazakti viSNukA to usakA putra vatsarAja mahezvarakA bhakta thA / vatsarAjake uttarAdhikArI nAgabhaTa dvitIyane bhagavatIkA pUjana kiyA to usake uttarAdhikArI rAmabhadrane suurykaa| rAmabhadrakA putra samrAT bhoja bhagavatI-bhakta thA; kintu apane anta.purameM usane apanI rAniyoM ke lie bhagavAn narakadviSa viSNuko pratimAkA sthApana kiyA thaa| mahendrapAla prathamane bhI bhagavatIkI ArAdhanA kI; kintu usakA putra vinAyakapAla AdityakA aura vinAyakapAlakA putra mahendrapAla dvitIya mahezvarakA pUjaka thaa|' brahmAkA bhI yatra tatra pUjana vartamAna thaa| kintu hariSeNIya bRhatkathAkoza, kuvalayamAlA, jinezvarIya kathAkozaprakaraNa, upamitibhavaprapaJcA Adi jaina graMthoMke sAkSyase yaha siddha hai ki pratihAra-yugameM brahmApUjakoMkI saMkhyA prAyaH nagaNya thii| abhilekhAdi purAtAttvika sAmagrIke AdhArapara bhI hama isI niSkarSa para pahu~cate haiN| brahmA vedoMke draSTA haiN| jaba vedoM kA sthAna prAyaH smRtiyoM aura purANoMne grahaNa kara liyA to sAvitrIpati brahmAke gauravameM kucha apakarSa honA svabhAvataH nizcita hI thaa| kinta purANokta aneka devoM aura deviyoMkA pUjana isa samaya khUba bddh'aa| inameM kucha zivakulameM saMkhyAta hai| amarakozane ziva aura pArvatIke ThIka bAda gaNapatiko lete hue vinAyaka, vighnarAja, dvaimAtura, gaNAdhipa, ekadanta, heramba, lambodara, gajAnana Adi unake ATha nAma die haiM jisase siddha hai ki pAMcavIM zatAbdI meM gaNapatikA svarUpa prAyaH vahI thA jo aba hai aura tadviSayaka aneka paurANika kathAe~ pUrI taraha 1. viSNu, ziva, sUrya Adike pradhAna devoMke vivaraNake lie Rajasthan Through the Agos dekheN| 2. pRSTha, 68 / itihAsa aura purAtattva : 3 Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasata ho cukI thiiN| kSIrasvAmIne unakA 'Akhuratha' nAma bhI diyA hai| AThavIM zatAbdI ke mahAna jaina sAhityakAra aura dArzanika haribhadrasUrine dhartAkhyAnameM gaNapatike pArvatIke malase utpanna honekI kathA dI hai| kuvalayamAlAkathAmeM vinAyaka una devatAoM meM parigaNita haiM jinakA vipatti ke samaya loga dhyAna karate the| gajendrarUpameM aneka lokadevatAoMke sAtha inakI catvarameM pUjA hotii|' skandapurANAdimeM jo inakA vizada varNana hai vaha prAyaH sabhI ko jJAta hai| kakkUkake dhariyAle stambhake saMvata 918ke prathama abhilekhakA Arambha vinAyakako namaskArase hotA hai| isI yaza:stambha para caturmukha vinAyakakI sundara mUrti hai| nRtya mudrAmeM gaNapati kI mUrtiyAM bhI paryApta janapriya rahI hoNgii| ye harasa, AbAnerI, Adi aneka sthAnoM se milI haiN| maNDora relve sTezanake nikaTa DI para ziva sameta gaNapati aura mAtakAoM kI matiyAM bhI darzanIya haiN| mahArAjA jayaparake saMgrahameM gaNapatinRtyamudrAmeM saptamAtRkAsahita ziva ullekhanIya hai / ' aTarUmeM bhI isI taraha gaNapati kI aneka prakArako pratimAeM milI haiM, jo gaNapati pUjAke vizeSa pracAra kI dyotaka hai / kahIM sthAnaka, kahIM AsIna, kahIM zaktiyuta, to eka sthAnameM caturbAhu rUpameM ye garuDAsIna bhI haiM / skanda, kumAra yA kAttikeya bhI zaivavargameM haiM / guptakAlameM skandake pUjanakA bahuta adhika pracAra thaa| do gupta samrAT skanda aura kumAra inhIMke nAmase abhihita haiN| kAlidAsane inhIMke gauravagAnameM kumAra bhava kI racanA kii| yaudheyoMke ye iSTadeva the| amarakozane gaNapatike ATha to skandake sataraha nAma die haiN| kintu pratihArakAlameM skandakI yaha janapriyatA bahata kucha lapta ho cukI thii| kisI pratihAra samrATna skandako iSTadevake rUpameM grahaNa na kiyaa| upamitibhavaprapaJcA, yazastilaka, bRhatkathAkoza, jinezvarIkathAkoza prakaraNa Adi graMthoM meM unakA sthAna nagaNya hai| rohItaka kisI samaya skandakA mukhya sthAna thaa| kintu yazastilakane skandakI gauNatAke kAraNa yahA~ caNDamArIko pratiSThita kara diyA hai| kuvalayamAlAmeM aneka anya devatAoMke sAtha skandakA nAma hai| skandapurANake kaumArI khaNDameM skanda kI paryApta prazaMsA vartamAna hai; kintu usameM bhI skandake pUjanAdikA vizeSa vidhAna aura varNana nahIM hai| haribhadrasUrine kumArakI utpatti kI kathA dete hue usakA sthAna dakSiNa dezake araNyameM rakhA hai ( 3.83 ) / zAyada isase yaha anumAna karanA asaMgata na ho ki haribhadrake samaya skandakI pUjAkA pracAra mukhyataH dakSiNameM thaa| skandakI guptakAlIna mUrtiyAM avazya rAjasthAnameM prApya hai| sUryakulIna devoMmeM revantakA ullekha kuvalayamAlAmeM hai / bRhatsaMhitA aura viSNudharmottarapurANa meM revanta kI mUrtikA vidhAna hai / kAlikApurANa ke anusAra inakA pUjana dvArake nikaTa pUrNa jalapAtra rakhakara bhI kiyA jAtA / jalapAtrameM unakI upasthiti mAna lI jAtI / janatAkA vizvAsa thA ki Akasmika vipattiyoMke samaya revanta vipadgata vyaktiyoMkI rakSA karate haiN| isalie yaha samucita hI thA ki samudrameM tUphAna Anepara kuvalayamAlA kathAke jalayAtriyoMne revantakI prArthanA Arambha kii| amarakozameM revantakA nAma nahIM hai| anyatra inheM sUrya aura saMjJAkA putra aura guhyakoMkA rAjA kahA gayA hai jisase pratIta hotA hai ki prathamata: maNibhadrAdikI taraha ye bhI janadeva the aura samayAnukramase sUryakulameM parigaNita hue / 1. pRSTha, 2, 14, 256 / 2. dekheM DaoN. ratnacandra agravAlake lekha, marubhAratI, 8, 2, 29, Adi; jarnala oNpha iNDiyana hisTrI, 28, pRSTha 497 aadi| 3. marubhAratI, 8,1, 67 / 4 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI prakAra aneka anya deva haiM / jinake lie jaina graMthoM meM vyantara saMjJA prayukta hai / bhAratameM Ajakala madana (kAmadeva) kI pUjA nahIM hotI; kintu pratihArakAla taka isa pUjAkA paryApta pracAra thaa| caitra zuklA trayodazI madana trayodazIke nAmase prasiddha thii| madana puSpadhanvAke nAmase prasiddha hai| kintu upamitibhavaprapaJcAdise pratIta hotA ki madana ikSudhanvA bhI the| madanake pUjAgRhakA toraNa ikSukA banA hotA, aura usameM azokake nava-pallavoMkI bandanavAra hotii| agara, sugandhita puSpa aura kapUrase sthAna suvAsita rahatA aura bhaktagaNa ikSurasa-pUrNa bhANDa, zAlidhAnya aura aneka miSTAnna upahArake rUpameM samarpita karate / kanyAe~ sundara varakI abhilASAse aura vivAhita striyAM apane saubhAgyakI rakSAke lie madanakA pUjana krtiiN|' bhAratIya sAhitya madanapUjanake varNanase pUrNa hai| karkoTanagarase prApta makaradhvajIya kAmadeva aura ratikA ullekha DaoN0 ratnacandra agravAlane kiyA hai| ___ vyantaroMmeM yakSa mukhya haiN| inakI pUjA bhAratameM prAcIna samayase calI A rahI hai| aneka jaina kathAoMmeM yakSa pUjAkA varNana hai / jJAnapaJcamIse pratIta hotA hai ki mathurAmeM maNibhadrake pUjanakA paryApta pracAra thaa| maNibhadrakI dhArmika janoMpara paryApta kRpA rahatI hai| samarAiccakahAmeM eka vicitraprakRtika kSetrapAlakA varNana hai jise choTI-moTI duSTatA karane meM hI Ananda aataa| jinezvarIya kathAkozameM kSetrapAla dvArA Aveza aura paumasiricariyameM kSetrapAlakI naTakhaTa vRttikA varNana hai| rAjasthAna meM kSetrapAla aba bhI pUjita hai; para usake rUpa meM kucha antara avazya huA hai / yakSoMmeM sabase mahattvapUrNa kubera the| cittaur3a kSetrase prApta udayapura myUjiyamakI kubera pratimAkA zilpasauSThavameM adabhuta hai / isake mukuTa aura mastakakI jinamUrti hameM kuvalayamAlAke varNanakA smaraNa dilAtI hai / kumAra kuvalayacandrako vanameM aisI hI eka yakSapratimA milatI hai jisake mukuTa meM muktAzaila vinirmita arhatapratimA hai / use namaskArakara kumAra socane lagatA hai "are, yaha Azcarya hai ki divya yakSapratimAke mastakapara bhagavAnkI pratimA hai| yA isameM Azcarya hI kyA hai ki divya ( devAdi ) bhI bhagavAnko mastakapara dhAraNa kareM / ve to isa taraha dhAraNake yogya hI hai|"2 kuberakI aisI mUrtiyAM anyatra aba taka nahIM milI hai| kintu kuvalayamAlAkathAke varNanase sambhAvanA kI jA sakatI hai ki aisI kucha mUrtiyAM AThavIM zatAbdIke rAjasthAnameM rahI hoNgii| ajamera nyUz2iyamameM kuberakI mUrtiyAM haiN| inameM eka lalitAsanameM sthita hai| isake dAhine hAthameM bijorA aura bAe~ meM lambI thailI hai| myUjiyamakI dUsarI kubera mUrti ar3hAI dinake jhoMpar3ese prApta huI hai| isameM kubera praphulla kamalapara khar3e haiM / narahaDa Adi rAjasthAnake anya sthAnoMse bhI kuberakI pratimAeM milI haiN| kuvalayamAlAkathAmeM yakSa, rAkSasa, bhUta, pizAca, kinnara, kiMpuruSa, gandharva, mahoraga, garuDa, nAga, apsarasa Adi aneka anya vyantaroMkA nirdeza bhI hai jinakA sAmAnyajana svArthasiddhike lie pUjana karate / kintu isa AdhArapara unake viSayameM kucha adhika kahanA asambhava hai / nAgapura, ahicchatrA, anantagocara Adi nAmoMke AdhArapara yaha avazya kahA jA sakatA hai ki prAcIna rAjasthAnameM nAgapUjAkA paryApta prasAra rahA hogaa| navagraha pUjanakA isa kAlameM racita dhArmika sAhityameM vidhAna hai| bharatapura kSetrase prApta navagrahoMmeM 1. vizeSa vivaraNake lie Rajasthan Through the Ages dekheM / 2. pR0 115 / 3. ricarcarTa, 1. 23-24 / itihAsa aura purAtattva : 5 Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ketukA abhAva' aura bagherAse prApta navagrahoM meM usakI vidyamAnatA hai / ar3hAI dinake jhoMpar3ese saptanakSatrayukta eka viziSTa phalakakI prApti huI hai / isameM sAtanakSatra - maghA, pUrvAphAlgunI, uttarAphAlgunI, hasta, citrA, svAti, aura vizAkhA sukhAsana meM sthita haiM; aura isI para kAla, prabhAta, prAtaH, madhyAhna, aparAhna aura saMdhyA utkIrNa haiM / zilpa aura utkIrNa mUrtiyoMkI dRSTise yaha phalaka advitIya hai / anya apradhAna hindU devatAoMmeM hama dikpAloMkI gaNanA kara sakate haiM / narahar3ase vAyu aura varuNa kI utkIrNa pratimAe~ milI haiM jo pratimAvijJAnakI dRSTise dhyAna meM rakhane yogya haiM / dinapratidina navIna sAhitya ke prakAza aura purAtattva vibhAga ke zodhakAryase hamArA deva aura devayoniviSayaka jJAna bar3ha rahA hai / viSNu, mahezvara, sUrya, arhat Adike viSayakI vipula sAmagrI chor3akara hamane isa lekha meM kevala apradhAna devoMke viSaya meM kucha zabda likhe haiM / viSayako pUrNatA isa viSayake vidvAnoM dvArA ho sakegI / bhInamAla meM caNDInAtha maMdirakI bAvalIke sAmaneke cabUtare para AsavapeyI kuberakI pratimA hai jisakA samaya DaoN0 ema0 Ara0 majamuMdAra ke anusAra sAtavIM aura AThavIM zatAbdI ke bIcameM honA cAhie / osiyA meM pippalAda mAtA ke mukhya maMDapake sAmane cabUtare para mahiSamardinI, gaNeza aura kuberakI bRhatkAya pratimAe~ haiM / sakarAya mAtAke sabase prAcIna abhilekhameM dhanada yakSake AzIrvAdakI kAmanA kI gii| bhadameM bhI osiyAMkI sI kuberakI kumbhodara mUrti vartamAna hai / bAMsIse prApta yakSa pratimA bhI prAyaH sAtavIM AThavIM zatAbdIkI hai / aneka anya yakSa aura kubera pratimAoMke vizeSa vivaraNa ke lie DaoN0 ratnacanda agravAlakA isI sambandha meM iMDiyana hisTaoNrikala kvArTaralI, 1957 meM prakAzita lekha paThanIya hai / dillI kRSNanagara, 31.3.1964 1. vahI, 1.20 / 2. vahI, 2. 11 / 6 : agaracanda nAhaTA abhinandana -grantha Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAlipati pAni monikA nAmamA 30 punarAdarInA rAjamiramarAnAbhAranIyAlAsahita lilAhA kAlanadohovonitA mAvi samAlAyalA disUyamA 1-2. saM0 1078 ke dAnapatra meM sapakSa manuSyAkRti garur3a mudrA (paramAra bhojadeva kI rAjamudrA IsvI san 1021) yo dIeko ma hArAjA kA MAHADERNORIES pyamA lamahAkAmAlA bAladhiyA Marianaa nikARBIJEJESIya mAma j apa kr'iiilai raay'aanmaare iodhiintaa| rA 3. saM0 1005 (I0 san 948) paramAra soyaka harasola se prApta dAnapatra meM garur3amudrA 2PB9 MalvanslaBANN rAnDasisurA sahArA Dami rAjarA ho bhanie mohi lAmamuramurAdadhiraja saM01078 ke dAnapatra meM samakSa manuSyAkRti garur3a mudrA (paramAra bhojadeva kI rAjamudrA I0 san 102) Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HWARENATEHPTETsabaERAR MA TAMAMAnamA saviNArayAdrayAghAvanarAmaharAya STkamalayAlA ekA sampAlA lAlakAlapAlakAvAsAkaliyuktyAta nAma paramapapikAvara thaakbe 7 baaNlaa hok 4. saM0 1026 (I0 san 970) paramAra sIyaka kA dAnapatra sAImAlA samapannagamitirAsAmA dhAvata pugaparalatukSama hamArA pamAdhiso ko sira para tamAyA damakhamatarA pAlanAyazA utaro sada zAlA ni malAdi samayamAyaNa yadAca manamAnasanarAyAlA yAnI haratAla purAjInAliyAdhyakSa ziva golA dIti patimAlika nAnikobomamA enesara ronA yA kulajhamamuhAramAhagiMgarAmAge makAnAmAranA yAlajhAyAmAlalahurAlAyAmarAna elaenayamagArayotI namAna sAvinaHsAzAradA mAyAmAbhAgAlAtarImA mAmA-garamAmaya parAkAra kAlapAlanAmAsvAbhAila lAlI riyAlAlayimAtAjavajAta sikalI AudnArAya:para kAmAyAkalApAsAtAmA yUyamA kAgalamahAzIrAma mAyA mAre yahI 5. saM0 1076 (I0 san 1019-20) bA~savAr3A se prApta tAmrapatra se pAnAmAvatAbhAnadhadAdA nATamApasA tapradatramAdatana jAvAgavitA HdhAnatA yahAdadhinamA gazipamanIta nAmanivArya 6. mahAkumAra harizcandra kA bhopAla se prApta tAmrapatra vi0 saM0 1214 (I0 sana 1157) ke AsapAsa For Private & Personal Use Only Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyakAlIna mAru-gurjara citrakalAke prAcIna pramANa DaoN0 umAkAnta premAnanda zAha madhyakAlIna pazcimabhAratIya citrakalA hameM laghu-citra (miriature paintings ) rUpameM, vizeSataH hastalikhita jaina granthoMmeM, milatI hai| usa kalAko pazcimabhAratIya citrakalA, apabhraMza zailI, gujarAtI citrakalA Adi nAmoMse bhinna-bhinna vidvAnoMne peza kI hai| kintu, jyAdA karake vaha pazcimabhAratIya citrakalA nAmase pahacAnI gaI hai / vaha kalA mukhyataH rAjasthAna aura gujarAtake jaina bhaMDAroMmeM aura rAjasthAna aura gujarAtameM likhI huI pratiyoMmeM milatI hai isalie maiM usako madhyakAlIna mAru-gurjara citrakalA nAmase pahacAnanA pasaMda karatA huuN| yaha zabda prayoga, jahA~ taka mujhe yAda hai, kavi zrI umAzaMkara jozIne gujarAtI aura rAjasthAnIkA mUla srotarUpa bhASA, jisako TesiTorIne Old Western Rajasthari kahI hai, usake lie prayukta kiyA thaa| vAstavameM prAcIna aura madhyayugameM gujarAta rAjasthAnakA bhASAkIya. kalAviSayaka aura anya sAMskRtika aikya rahA thaa| isalie bhI mAru-gurjara zabda prayoga jyAdA vAstavika lagatA hai| ___ isa citrazailIke viSayameM bahuta likhA.gayA hai| DaoN0 kumAra svAmI, DaoN0 brAuna, DaoN0 majamuMdAra, zrI0o0sI0 gAMgulI, DaoN. motIcandra, DaoN. baeNreTa, DaoN. silane, zrIkArla khaMDAlAvAlA Adi vidvAnoMke saMzodhana Adike pariNAmarUpa yaha bAta spaSTa huI thI ki isa zailIke jo upalabdha laghucitra haiM unameMse sabase prAcIna hai saMvat 1157 ( I0sa0 1100 ) meM bhRgukacchameM likhita vizIthacUNikI tADapatrIya prati jisameM patroMke bIcameM kamalaAdike suzobhana haiN| eka do golAkRti suzobhanoM ke bIca meM pazu (hAthI), naranArI Adi bhI haiN| kintu, I0sa0 1127 vi0saM0 1184 meM likhita jJAtA aura dUsare aMgasUtroMkI tADapatrIya prati (khaMbhAta ke zAntinAtha jaina bhaMDArameM surakSita ) meM do citra mile haiM jinase isa kalAkA vizeSa paricaya hotA hai| isameM prathama citra tIrthaMkara bhagavAnkA hai aura dUsarA sarasvatI yA zrutadevatA kaa| . karIba isI samayake bhitticitra uttarapradezake lalitapura jileke madanapura meM viSNumaMdirake maMDapameM mile haiN| vaha maMdira madana varmAke rAjyakAlameM I0sa0 1130 se 1165 ke bIca bnaa| citra bhI karIba isI samayake AsapAsa bane hoNge| ina citroMmeM paMcataMtrakI kathAke citra haiN|4 citroM meM yaho mAru-gurjara citrakalAkI vizeSatAyeM upalabdha hotI haiM / ilorAko kalAsamandiragahAke bhitticitroMmeM madhyake starameM garuDoparisthita viSNuke citrameM lambA noka 1. dekho, motIcandra, jaina miniecara peinTIngajh phraoNma vesTarna inDiyA, ( amadAbAda, 1949 ), pR0 28 29, citra naM0 14 / 2. vahI, citra naM. 15 / 3. vahI, citra naM0 16, pR0 28 / 4. sTelA kAmariza, e peinTeDa sIliMga, jarnala oNpha ye iNDIana sosAyaTI oNpha orienTala ArTa, vaoNlyuma, 7. pR0 176 aura citrapleTa / itihAsa aura purAtattva : 7 Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAra ( Penrfed) nAka Adi vizeSatAyeM spaSTa rUpase vikasita haiM / ataH I0sa0 8vIM sadI aura 11vIM sadI ke bIca isa citrazailIkA prAdurbhAva ho cukA thA yaha nizcita hai / kintu granthastha citrakalAke itane prAcIna anya pramANa upalabdha nahIM haiM / isa zailI ke anya prAcIna pramANa, khAsataura para jisakA samaya nizcita hai aise pramANakI khoja meM DaoN. maMjUlAla majamUMdArane eka nayI dizAkI ora hamArI dRSTi khIMcI hai| prAcIna tAmrapatrIya dAnapatroMrAjyazAsanoM meM antameM kabhI-kabhI dAna denevAle rAjAkI rAjamudrAkA cihna rekhAkRti meM utkIrNa rUpase milatA hai| aise udAharaNoM meM hameM raMgamilAvaTa aura citrAkRti vaividhya nahIM milatA, kintu rekhAMkanako paripATI, usa zailokI rekhAMkana vizeSatAkA pramANa mila jAtA hai / mArugurjara zailIkI jo vizeSatAyeM haiM unameM nokadAra nAka, arddhasanmukha mukhAkRtimeM dUsarI A~khako bhI dikhAnA ( farhor eye extended in space ) aura mukhakI aura zarIrakI AkRtimeM vizeSataH koNAMkana ( angularitces ) dikhalAnA, Adi hameM aise tAmrapatroMke rekhAMkanoMmeM dRSTigocara ho sakate haiM / isa taraha DaoN0 majamUMdArane do prAcIna zAsanoMkI ora nirdeza kiyA hai, jinameM eka hai paramAra rAjA vAkpatirAjakA saMvat 1031 = I0sa0 974 meM utkIrNa dAna zAsana jo ujjayanI nagarIse diyA gayA hai aura dUsarA hai paramAra bhojarAjakA zAsana jo saMvat 178 = I0sa0 1021 meM dhArA nagarIse diyA gayA hai jisameM nAgahadakI pazcima pathakameM vIrANaka gA~va dAnameM diyA hai / ina donoMmeM paramAroMkI rAjamudrAkA cihna garuDAkRti utkIrNa hai, aura garuDake hAtha meM sarpa hai / garuDako vegase AkAzameM vicaratA huA, manuSyAkRti aura sapakSa dikhAyA hai / yahA~ yaha donoM AkRti citra 1 aura citra 2 meM peza kI haiM / ina citroMse yaha spaSTa hai ki yaha citrakalA dazavIM sadI ke uttarArddha meM mAlava pradeza aura paramAroMke AdhIna pradeza meM pracalita ho cukI thI / isa dRSTi se maiMne utkIrNa dAnapatroMkI ora khoja karanekA prayatna kiyA jinameM aise rAjacihna utkIrNa kiye hoN| isase aba hama nizcita rUpase kaha sakate haiM ki I0sa0 948 meM ( ataH dazavIM zatAbdI ke madhyakAlameM ) isa zailIkA AviSkAra aura pracAra ho cukA thA / saMbhavataH dazavIM zatAbdIke sAre pUrvArddhameM isa zailIkA honA mAnA jA sakatA hai kyoMki rAjamudrAmeM isakA AviSkAra honA taba hI ho sakatA hai jaba usako kalAkAroM aura kalAparIkSakoMne apanAyA ho / sAbarakAMThA jilA ( uttara gujarAta ) harasolA nAmaka prAcIna nagara ke kisI brAhmaNake pAsase milA huA yaha zAsana harasolA pleTsa oNpha sIyaka isa nAmase rAyabahAdura ke0 ena0 dIkSitajIne aura zrI0DI0bI0 DIsakAlakarane prasiddha kiyA thA, vaha zAsana sIyakane mahInadI taTa para apane kaeNmpameMse nikAlA thA aura dAnameM isI pradezameM mohaDavAsaka ( hAlakA moDAsA ) ke pAsa ke gA~va diye gaye haiM / isa zAsana meM utkIrNa garuDAkRti mAlava yA gujarAtake kisI kAMsyakArane 3 1. motIcandra vahI, pR0 11-12 aura citra naM0 4 / 2. DaoN0 ema0Ara0 majamuMdAra, gujarAta - iTsa ArTa- haeNriTeija, pleTa 1 aura pleTa 13 / ina donoM dAnapatrakI mUlaprasiddhi ke lie dekho, ena0je0 kIrtane, zrImAlava inskrIpzansa, inDIana enTIkverI, vaoN0 6, pR0 49-54 aura pleTas, yahA~ para die hue citra naM0 1-2 isI citroMkI kaoNpIse sAbhAra uddhRta haiM / 3. dekho, ke0 ena0 dIkSita aura DI0bI0 DIsakAlakara, duharasolA pleTsa oNpha paramAra sIyaka, epigrAphiyA inDikA, jilda 19, pR0 236 se Age, aura pleTa / 8 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utkIrNa kI hogI kyoMki mAlavake rAjAne yaha zAsana gujarAtameM apane kaimpameMse nikAlA thaa| ata: isa zAsanameM dikhAI detI garuDAkRtikI kalA gujarAta aura mAlavA donoMmeM pracalita honekA sambhava hai| yaha AkRti yahA~ citra 3 rUpase peza kI hai| citra 3 kI garuDAkRti pUrI ekacazma nahIM hai| savAcazma jaisI lagatI hai aura paralI A~kha hI dikhAI detI hai| gAla ( check ) nahIM kintu usakI aura makhakI sImArekhAse aisI bAhara vaha paralI A~kha nahIM hai jitanI pichale samayake mAru-gurjara citroM meM milatI hai / ataH hama yaha kaha sakate haiM ki I0sa0 948 ke AsapAsa mukhakI sImArekhAke bAhara paralI A~kha lAnA agara zurU bhI haA ho, to phira bhI itanA pracalita, sanA sarvamAnya nahIM huA thaa| vAstavameM jahA~ taka paralI A~khako sImArekhAse bAhara dikhAne kI bAta hai vahA~ taka to citra 1 meM batAyA huA I0sa0 974 meM khudA haA garuDa aura citra 3 ke garuDameM koI jyAdA bheda nahIM hai| kintu zarIra racanA aura mukhAkRti AdimeM savizeSa bheda hai| citra 3 vAle garuDa kI bAlaka jaisI AkRti manojJa hai, sajIva to hai hii| citra 1 ke garuDakI AkRtimeM angularites bar3ha gaI hai, nAka jyAdA lambA aura tIkSNa anta ( Printed end ) vAlA hai| citra 4 meM peza kiyA haA tAmrapatra vi0saM0 1026 = 969 I0sa0 meM paramAra sIyaka dvArA diyA huA dAnapatrakA hai|' isa AkRtike milanese spaSTa ho gayA hai ki I0sa0 969-970 meM paralI A~khako mukharekhAse bAhara dikhAnA zurU ho gayA thA, pravalita bhI ho gayA thA aura rAjamudrAmeM bho yaha zalo svIkRta ho gaI thii| ataH isa zailIkA AviSkAra I0sa0 950 aura 970 ke bIca meM hokara isakA sarvamAnya svIkAra pracAra ho cukA thA aisA mAnanemeM hameM koI bAdhA nahIM hai / isa dAnapatrakA yaha patra abhI ahamadAbAdake zrIlAlabhAI dalapata bhAI bhAratIya saMskRti vidyAlayameM saMgrahIta hai| isI zailIkA pracAra aura vikAsa hameM eka aura dAnapatrameM milA hai| vaha hai bhojadevakA bA~savADAkA dAnapatra jo vi0saM01076 - I0sa01019-20 meM diyA gyaa|2 vaha patrakI garuDamudrAko citra naM. 5 meM yahA~ peza kiyA hai| eka aura dAnapatra meM bhI isa mAru-gurjara zailIkI garuDAkRti milI hai| vaha hai bhopAlase milA huA mahAkumAra harizcandrakA dAnapatra jisake sampAdaka DaoN0 ena0 pI0 cakravartIne usako karIba I0sa0 1157 meM diyA gayA mAnA hai| isakA samaya jJAtAMgakI tADapatrIya pratimeM citrita sarasvatIkA samaya jaisA hotA hai / AkRti yahA~ para citra 6 meM peza kI hai / 1. DI0 bI0 DIsakalakara, ena oNr3a pleTa oNpha paramAra sIyaka, epi0 inDi0, jilda 19, pR0 177 se Age aura pleTa / 2. pro0 i0 hulUTajh, bA~savArA pleTs oNpha bhojadeva, epi0 inDi0, vaoN0 11, pR0 101 se Age aura pleTa / 3. ena0pI0 cakravartI, bhopAla pleTs oNpha mahAkumAra haricandradeva, epi0 inDi0, vaoN0 24, pR0 225 se Age aura pleT / itihAsa aura purAtattva : 9 Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ umAkAnta zAhane apane banArasa oriyanTala kaoNnphensake kalAvibhAga ke adhyakSa padake vyAkhyAna meM kucha varSa pahale jaisalamerakI vi0saM0 1917 meM likhI huI oghaniyukti kI tAr3apatrIya pratike citroMko peza karake batAyA thA ki ina citroMkI zailI vaha mAru- gurjara ( jaina, vesTarna inDIana rAjasthAnI, apabhraMza, gujarAtI Adi nAmoMse pukArI jAtI ) zailI nahIM hai aura vaha zailI gurjara-pratihAroMke samayameM sAre pazcima bhArata meM jo pracalita zailI thI usakA AkhirI svarUpa hai / " yaha bAta ina citroMse spaSTa ho jAtI hai / kyoMki, usa jaisalamera ke oghaniyuktike citroMkI zailI aura citra 1 se 6 kI zailI spaSTa rUpase bhinna 1 1. dekho, umAkAnta zAha, progresa oNpha sTaDi ina phAina ATsa enDa Teknikala sAinsIjha, jarnala oNpha di orienTala insTITyUTa, bar3odA, vaoN0 18, aMka 1-2 kA pariziSTa, pR0 1 36, vizeSataH pR0 19, aura pleTs / 10 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. pallU brahmANI mandira ke uttara-pazcima sthita zilpa 2. pallU gA~va meM sthita prAcIna zilpa 3. pallU gA~va ke ghara kI dIvAla meM banA prAcIna zilpa Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ EM 4. vibhinna mudrA meM durgA (?) kI 3 mUrtiyA~ paricArikA yukta (pallU) zilpa kA hissA 5. nohara (gaMgAnagara) dhyAnamudrA sthita lakSmI va nRtyamudrA yukta 6. pallU 1. stambha chatarI meM lakSmI alaMkRta (paricArikAyukta ubhaya pakSa meM) 2 nRtya-gIta rata nara nArI samUha 7. pallU-dhanurdhara Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratimAkhaTalAgI madira pallU 8. pallU-dAtA yA dvArapAla 9. brahmANI mAtA ke mandira sthita zve0 jaina pratimAe~ 1 padmAsana 1 khaDgAsana 10. pallU-stambha-toraNayukta prAcIna zilpa e Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallU kI prastara pratimAeM zrI devendra hANDA pallU kA nAma vahA~se prApta jaina sarasvatI pratimAoMke kAraNa kalA evaM purAtattva jagatmeM suvidita haiM. parantu bahuta kama logoMko avagata hogA ki pallU madhyayugIna kalAkendra hone ke sAtha-sAtha eka mahattvapUrNa dharmasthAna bhI rahA hai aura lagabhaga do sahasrAbdiyoMse manuSya tathA prakRtike AghAta-pratighAta sahana karatA huA basA calA A rahA hai. prastuta lekhameM pallUse prApta prAgavazeSoM ke AdhArapara isakI prAcInatA, mUttikalA, dhArmika mahattA Adi kA byorA vijJa pAThakoMke sammukha prastuta kiyA jA rahA hai.' pallU kI sthiti pallU uttarI rAjasthAnameM zrI gaMgAnagara jilekI nauhara tahasIlameM eka UMce ther3apara basA choTAsA gA~va hai jo saradArazahara-hanumAnagar3ha sar3akapara saradArazaharase lagabhaga 40 mIla uttara hanumAnagar3ha se lagabhaga 55 mola dakSiNa tathA nauharase lagabhaga 50 mIla dakSiNa-pazcima koNameM marupradezameM sthita hai| nAmakaraNa sthAnIya anuzruti tathA 'pallU kI khyAta' se patA calatA hai ki isakA purAnA nAma kalUra gar3ha (yA koTakalUra) thA aura uttaramadhyakAlameM yaha jAToMkA eka mahattvapUrNa ThikAnA thaa| kalara gar3hake jAToM tathA pagalake bhATiyoM meM pArasparika vaimanasya thaa| bhATiyoMko nIcA dikhAne ke lie jAToMne apanI vIrAMgaNA rAjakumArI pallUkA bhATI rAjakumArase vivAhakA SaDyantra rcaa| isameM eka nizcita yojanA ke anusAra 'kaMvara kaleve meM bhATI rAjakumAra tathA vara-yAtrAmeM Aye bhATI saradAroMko viSa de diyA gyaa| rAta huI to rAjakumArI pallUko suhAgarAtake lie bhejA gayA tAki isa bAta kA nizcaya bhI ho sake ki rAjakumAra mara gayA hai yA nhiiN| parantu apane pati ke anindya evaM apratima saundarya tathA apane pitAkI kubhAvanA jAnakara pallUkA mana vicalita ho uThA aura usane sArI kathA zeSa bace bhATI vIroMko kaha dI / rAjakUmAra tathA usake sAthI saradAroM kA upacAra kara liyA gayA tathA jAToM kA saphAyA kiyA jAne lgaa| eka eka kara pallUke sAtoM bhAI bhI mAre 1. jaina sarasvatI pratimAoMko prakAzameM lAne vAle DA0 ela0 pI0 TessiTarIke bAda pallakI sAMskRtika dharoharakI rakSA karane vAle vyaktiyoMmeM yadi sarvapramukha nAma dekhA jAe to vaha hai pallU paJcAyata samitike bhUtapUrva mantrI nauhara nivAsI zrI maujIrAma bhAradvAjakA jinhoMne kaI varSa taka pallU meM rahakara vahAMkI sAMskRtika tathA aitihAsika sAmagrIkI surakSAke lie aneka vidha prayatna kie evaM vahAM ke sikke tathA mUrtiyAM rASTrIya saMgrahAlaya (naI dillI), rAjasthAna purAtattva vibhAga, saMgariyA saMgrahAlaya, gurukula saMgrahAlaya, jhajjhara (hariyANA) tathA vibhinna rucivAn vyaktiyoM taka pahu~cAye, prastuta lekhakI adhikatara sAmagrI evaM bahumUlya sUcanAyeM mujhe zrI maujIrAmajI se hI prApta huI haiM ataH unake prati apanI hArdika kRtajJatA prakaTa karatA huuN| itihAsa aura purAtattva : 11 Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaye aura kalUra gar3ha bhATiyoMke adhIna ho gyaa| bhATiyoMne pallUke zauryako cira-sthAyI banAne ke lie kalUra gar3ha kA nAma badalakara palla gar3ha rakha diyA jo abhI taka calA A rahA hai| pallUkA samIkaraNa kharataragacchapaTTAvalike palhupura tathA cauhAnaabhilekhIya sthala pralAdakUpa se bhI kiyA gayA hai| kirAtakUpa se kirADU tathA jAMgalakUpase jAMgalU ke samAna prahlAdakUpase pallU kI vyutpatti bhASA-vaijJAnika dRSTise tarka-saMgata jAna par3atI hai| parantu kalaragar3ha nAma kI vyutpatti ajJAta hai / gar3ha (=koTa) se spaSTa hai ki uttara-madhyakAlameM yahAMpara jAToMkA kilA thaa| Aja bhI yadi pallake ther3akA nirIkSaNa dhyAnapUrvaka kiyA jAye to isa kile kI rUparekhA kucha spaSTa ho jAtI hai| caukora kileke cAroM kinAroM para gola buoM tathA cAroM ora parikhAkI sambhAvanA catuSkoNa ther3a ke kinAroMpara gola-gola bAhara ko bar3he hue miTTI ke DheroM tathA cAroM ora ke nikaTavartI gaDDhoMse sahaja anumeya hai / jAToMkA yaha kilA sambhavataH nimnAMkita AkRtikA thA kalUra meM 'Ura' bhAga sambhavataH pura kA avazeSa hai / prAcInatA __ pallUke ther3ake Upara tathA irda-girda kucha dUrI taka isakI prAcInatAke paricAyaka purAne mRdbhANDoMke Tukar3e vikIrNa haiM / ther3a tathA Asa-pAsakI bhUmise abataka prApta avazeSoM meM prAcInatama hai iNDo-grIka rAjA philoksinosa (Philoxenos) kI eka tAmra-mudrA jo isa bAta kI paricAyaka hai ki pallU IsA pUrva dvitIya 2. paramezvaralAla solaMkI, "pallU ghATI aura usakI kalAkRtiyAM', varadA, varSa 4, aMka 2 (apraila 1961) pRSTha 20-21 / 3. Dr. Dasharatha Sharma, Early Chauhan Dynasties, Delhi, 1959, pp. 312 and 314. 1. maujIrAma bhAradvAja, 'pallU gAMvakA brAhmaNI mandira", satya vicAra (bIkAnera), dinAMka 8.6.65, pRSTha 3 / 12 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zatAbdImeM astitvameM A cukA thaa| ther3ake dakSiNa-pazcima bhAgase prastuta lekhakako zuGga-kuSANakAlake rakta varNa mRdbhANDoMke Tukar3e bhI prApta hue haiM jo tAmra-mudrAse anumeya prAcInatAkI puSTi karate haiN| zrI maujIrAmajI ke saujanyase prApta pallake 100 sikkoMmeM kuSANa tathA iNDo-sAsAniyana rAjAoM ke tAmbeke sikke (12 + 5) pallUke dvitIya zatI IsA pUrvase tRtIya-caturtha zatI IsvI taka nirantara base rahanekA pramANa haiM / parantu isake pazcAt aisA jAna par3atA hai ki lagabhaga pAMca zatAbdiyoM taka pallameM koI bastI nahIM rahI kyoMki isa kAlake na to koI sikke hI mile haiM aura na koI anya avazeSa hI', phira bhI utkhananake abhAva meM nizcita rUpa se kucha nahIM kahA jA sktaa| navIM-dasavIM zatAbdImeM pallU phira basa gayA aura vibhinna rAjAoM ke utthAna-patana dekhatA haA yaha tabase nirantara basA calA A rahA hai / muhammada bina sAma kI mudrAoM se aisA pratIta hotA hai ki muslima AkramaNa yahAM bhI huA thA aura sambhavataH yahAMpara mandira muttiyoMko khaNDita kiyA gyaa| sAmanta deva tathA somala devI kI vibhinna mUlyoM kI lagabhaga 45 (20 + 25) tAmra-mudrAoMke AdhArapara yaha kahA jA sakatA hai ki unake samaya meM pallU eka prasiddha sthAna thaa| jaunapurake husenazAhakI do tAmra-mudrAeM isa bAtakI dyotaka hai ki caudahavIM-pandrahavIM zatAbdI meM pallU tathA Asa-pAsake kSetrake logoMkA jaunapurase sambhavataH vyApArika samparka thaa| pallU kI prastara pratimAeM zaiva pratimAe~ pallU kI kalAkRtiyoMmeM prAcInatama hai yahAMse prApta bhUre varNa ke bAlukA prastarakA abhilikhita kIrtistambha, 33' x 12" ke caukora isa kI tistambhake eka ora liGga rUpameM ziva-pUjana karate hue eka dampati kA citraNa kiyA gayA hai tathA dUsarI ora gaNapatikA / strI tathA puruSa donoM 'lAMga'kI dhotI pahane dikhAye gaye haiM / kaNThahAra, karNa kuNDala, bhujabandha, karadhanI Adi AbhUSaNoMse susajjita ina mattiyoMkA aMkana kSetrIya vastrAbhUSaNoMkI dRSTise mahattvapUrNa hai| kIrtistambha para dampati vAlI ora tIna paMktiyoMke abhilekhameM kevala prathama paMkti hI supATya hai jisapara isakI tithi vikrama saMvat 1016 kAtika sudi 11 aMkita hai / kIrtistambha dasavIM zatAbdImeM pallU kSetrameM zivapUjanakA paricAyaka honese dhArmika dRSTise bhI mahattvapUrNa hai / DA0 haramana goyaTajakA vicAra hai ki zAkambharI tathA ajamerake cauhAnoMne jAMgala dezase lagabhaga dasavIM zatAbdI meM pratihAroMko haTAkara apanA adhikAra jamAyA aura isa kSetra meM zaiva mandiroM kI sthApanA kii| pallakA mandira sambhavataH unhIM meM se eka hai jisakI kucha mattiyA~ aba bhI idhara-udhara bikharI par3I hai| inameM mahattvapUrNa pratimAeM nimnalikhita hai 1. umA-mahezvarakI halke bhUre raMgakI ADAvaLA pattharakI pratimA jo aba bIkAnera saMgrahAlayameM hai, ------------------ 1. zrI maujIrAmajIke dvArA rAjasthAna purAtattva vibhAga ko lagabhaga 245 sikke diye gaye the jinakA parA vivaraNa vibhAgake dvArA abhI taka prakAzita nahIM kiyA gayA hai kyoMki ina mudrAoMko abhI rAsAyanika vidhise sApha kiyA jA rahA hai| pallUkI kucha mudrAeM "nagarazrI" saMgrahAlaya, cUrUmeM haiM tathA kucha anya vibhinna vyaktiyoMke pAsa / ina sikkoM meM cauthIse navIM zatI takakA koI sikkA upalabdha nahIM hai| 2. husena zAhakI tAmra-mudrAeM dhAnasiyA (tahasIla nauhara, jilA zrI gaMgAnagara)se bhI prApta huI haiN| 3. V. S. Srivastava, Catalogue And Guide To Ganga Golden jubilee Museum, Bikaner, Jaipur, 1961, p25,(185 B. M.) and plate, paramezvaralAla solaMkI, vahI, pRSTha 22 / 4. H. Herman Goetz, Art and Architecture of Bikaner state, Oxford, 1950. itihAsa aura purAtattva : 13 Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isameM nandI para savAra ziva pArvatIko apanI jaMghA para lie baiThe haiM, dAIM ora daNDadhArI brahmA dikhAe gae haiM tathA nandIke nIce eka upAsaka aura eka upAsikA / 2 2. pallU ke brahmANI mandirakI dIvArameM jar3I nimnAMkita pratimAe~ ( citra 1 ) - (ka) jaTAmukuTa pahane eka AlemeM citrita pArvatIkI eka sundara sthAnaka mUrti jisakI bAIM TA~ga TUTI huI hai / karNakuNDala, kaNThahAra, sundara evaM suzobhita adhovastra tathA nUpura spaSTa dikhAI dete haiM, dAe~ hAtha meM kamaNDalu ( ? ) dikhAyA gayA hai aura bAeNmeM sarpa / dakSiNa pAdake samIpa eka choTI-sI aspaSTa pratimA hai jo nandIkI ho sakatI hai, bAIM ora eka sucitrita dhajjeke nIce AlemeM do striyA~ dikhAI gaI haiM aura dAIM ora isI prakArake AlemeM eka strI / (kha) bhUre raMga kI bAlukA - prastarakI 2'6' x 1' 6" AkArakI khaNDita caturbhujI pratimA sambhavataH zivakI hai| mukuTa, karNakuNDala, kaNThahAra, bhujabandha tathA adhovastra darzanIya haiM / bAIM ora tathA sirake pIche latA- veSTaNakI sajjA hai| bAe~ pA~vake pAsa bAIM ora mukha kie nandIkI choTI-sI pratimA hai / (ga) jaTAmukuTa, karNakuNDala, kaNThI tathA kaNThahAra, bhujabandha, karadhanI tathA adhovastra pahane dhyAna mudrA meM baiThI pratimA sambhavataH pArvatIkI hai / pratimA dAIM ora tathA nIce se khaNDita hai / (gha) eka choTese AlemeM tribhaMga mudrAmeM jaTA mukuTa, karNakuNDala, kaNThI, kaNThahAra, karadhanI tathA adhovastra pahane yaha pratimA bhI sambhavataH pArvatIkI hai / (Ga) nandIkI khaNDita pratimA / 3. eka sthAnIya grAmINake ghara meM lagI huI kaGkara- pattharakI eka caukhaTa jisameM bIcake AlemeM siMhakI khAla ke Asana para padmAsana meM ziva AsIna haiM / caturbhujI isa pratimAke UparI dAe~ hAthameM trizUla hai tathA UparI bAe~ hAthameM koI aspaSTa vastu, anya donoM hAtha padmAsana mudrAmeM aMkameM eka dUsare para rakhe haiM / ziva jaTA mukuTa, karNakuNDala, kaNThahAra Adi alaMkaraNa dhAraNa kie haiM tathA bhujAoM meM sarpa- veSTaNa hai / donoM ora nRtya mudrA meM eka-eka puruSa dikhAyA gayA hai / ina puruSoMne sundara pAradarzI adhovastra pahina rakhe haiM / kaMkara pattharakI honeke kAraNa yaha mUrti kAphI ghisI huI hai ( citra 2 ) / 4. eka gharakI dIvArameM lagI yaha pratimA sambhavataH siMhavAhinI durgAkI hai / caturbhujI devI vAmamukha siMha para sukhAsana meM virAjamAna hai / usake UparI dakSiNa hastameM khaDga hai tathA nicale hAtha meM cakra (?), UparI vAmahasta meM pustaka kese AkAra kI koI vastu aura nicalA hAtha vAma jaMghA para TikA hai / bAI orake saMlagna AlemeM hAtha meM khar3A daNDa lie patthara kI yaha pratimA bhI kAphI ghisI huI hai, hai ( citra 3 ) / devIkI ora mukha kie eka strI dikhAI gaI hai / kaMkaraphira bhI mUrtikArakI kuzalatAkI spaSTa jhalakI prastuta karatI 5. isa khaNDita caukhaTake madhya meM tIna AloMmeM vibhinna mudrAoM meM tIna striyoM, sambhavataH durgAke vibhinna rUpoMkA aMkana hai / ise dakSiNa hastameM khaDga tathA vAma hastameM UparI pratimA meM zakti ( yA kamala ) tathA nIcekI do pratimAoMmeM DhAla lie yuddha - mudrA meM dikhAyA gayA hai, adhovastra kA aMkana bahuta hI bhavya hai / tInoM pratimAoMmeM donoM ora vibhinna mudrAoMmeM paricArikAe~ khar3I haiM jo hAthoMmeM vAdya yantra lie haiM yA nRtya - mudrA meM haiM ( citra 4 ) / 1. paramezvaralAla solaMkI, vahI / 2. sabhI citra bhAratIya purAtattva vibhAga ke saujanyase prApta hue haiM / 14 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. bIkAnera saMgrahAlaya meM halake lAla-bhUre bAlukA prastarakI garur3Asana meM baiThe caturbhuja kIcakakI do pratimAe~ bhI sambhavataH pallUke ziva mandirakA hI bhAga haiM / ina mUrtiyoMmeM kIcakakA "peTa nikalA huA hai aura sira pIche bhota para TikA hai / kAnoMmeM kuNDala, hAthoM meM bhujabandha aura maNimAlA, sira para mukuTa va chAtI aura peTake madhya bandhA dupaTTA bar3A hI manohara hai / "" vaiSNava pratimAe~ pallU se kucha vaiSNava pratimAe~ bhI milI haiM jinakA vivaraNa isa prakAra hai 1. eka khaNDita caukhaTake madhya ekake Upara eka cAra AloMmeM lakSmI aMkita hai, caturbhujI isa devIke UparI donoM hAthoMmeM kamala daNDa haiM tathA nicale dAe~ hAtha varada mudrA meM evaM nicale bAe~ hAtha kamaNDalu pakar3e haiM jo bAIM jaMghAoM para Tike haiM, lakSmI sukhAsana meM baiThI hai, usakA vAma pAda Asana para TikA hai tathA dakSiNa pAda nIce bhUmi para donoM ora eka-eka paricArikA dikhAI gaI hai / ye paricArikAe~ do vibhinna mudrA - vargoM meM ekake bAda eka bArI bArI se dikhAI gaI haiM ( citra 5 ) | 2. eka stambha alaMkRta chajje meM eka U~ce maJca para baiThI caturbhujI devI jisake UparI donoM hAthoM meM sanAla kamala haiM tathA nicalA dakSiNa hasta varada mudrAmeM tathA vAmahasta kamaNDalu pakar3e hai, lakSmI pratIta hotI hai | devI mukuTa, karNakuNDala jo kandhoM para Tike haiM, bhujabandha, maNibandha, kaNThI tathA kaNThahAra evaM nUpura pahane sukhAsana meM virAjamAna hai| donoM ora nRtya mudrAmeM do-do paricArikAe~ haiM jinakI ziraH sajjA tathA vastrAbhUSaNa samAna haiM / nIcekI paTTikAmeM sastambha AloMmeM aura unake antarima sthAnoMke bIca vAdyayantra lie tathA nRtya karate hue ATha striyoMko vibhinna mudrAoMmeM aMkita kiyA gayA hai| bAe~ hAthakI antima mUrti UparI bhAgase khaNDita hai / yaha paTTikA madhya yugIna saMgItake vAdya yantroM tathA tatkAlIna phaizanako dRSTise mahattvapUrNa hai / (citra 6 ) / bAlukA patthara kI yaha pratimA jo apane bAe~ puruSa - rUpameM garur3a kA eka sundara udAharaNa hai / dhAraNa kie hai| pIche kI ora kaMghI kie 3. pratyAlIDha Asana meM viSNu ke vAhana garur3akI bhUre hAthameM eka sarpa pakar3e hai tathA dAyA~ hAtha sira para rakhe hai garur3a kaNThahAra, bhujabandha, kaGgana evaM anya vastrAbhUSaNa bIca meM mA~gako rekhA banAe bAloMko Upara karake phItese bA~dhA gayA hai / nAsikA kucha TUTa gaI hai| paMkha pIcheko phaile hue haiM / gyArahavIM zatAbdIkI yaha mUrti pallU kSetrakI madhya yugIna mUrtikalAkA eka utkRSTa udAharaNa hai ( citra 7 ) / yaha pratimA zrI maujIrAma bhAradvAjake dvArA rASTrIya saMgrahAlaya, naI dillIko samarpita kI gaI thI aura aba yaha saMgrahAlayakI praveza-dvArase lagI vRttAkAra dIrghikA meM pradarzita hai / jaina pratimAeM pallUkA nAma bhAratake purAtAttvika mAnacitra para 1925-26 meM DA0 ela. pI. TaissiTarI dvArA yahA~se do jaina sarasvatI mUrtiyA~ prApta karane para A pAyA thA / inameM se eka aba bIkAnera saMgrahAlaya meM hai 9. vahIM / 2. brajendranAtha zarmA, "rASTrIya saMgrahAlaya, naI dillI meM madhyakAlIna rAjasthAnI prastara pratimAeM" marubhAratI, aktUbara 1964, pRSTha 84; ' 'Some Medieval Sculptures from Rajasthan in the Nationa Muscum, New Delhi", Roop Lekha, vol. xxxv, Nos. 1-2, pp. 30-1. itihAsa aura purAtattva : 15 Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA dUsarI rASTrIya saMgrahAlaya, naI dillImeM suzobhita ho rahI hai| lagabhaga eka-sI ye donoM mUrtiyA~ kalA evaM sundaratAkI dRSTise vizvavikhyAta haiM / / ye pratimAe~ zveta saMgamaramarase banI haiN| inameM caturbhujI sarasvatI devI tribhaMga mudrAmeM eka kamalapara. khar3I dikhAI gaI hai| devI apane UparavAle hAthoMmeM kamala tathA pustaka aura nIcevAle hAthoMmeM akSamAlA tathA kamaNDalu lie hai| devIke sirapara ratnajaTita sundara mukuTa hai, kAnoMmeM kuNDala, kaNThameM hAra, hAthoMmeM kaGgana tathA pAvoMmeM pAyala, maNi-mekhalAse suzobhita sAr3I apanemeM anupama chaTA saMjoe hai| pITha para sarasvatIkA vAhana haMsa tathA eka mAnavIya citra utkIrNa haiM tathA sirake pIche prabhAmaNDalake donoM ora mAlAdhArI vidyAdhara, mukuTake Upara padmAsanameM 'jina'kI eka laghu pratimA hai tathA pairoMke donoM ora hAthoMmeM vINA lie paricArikAe~ khar3I haiN| pAsa hI dAnakartA evaM usakI patnI hAtha jor3e aMkita kie gae haiM / 2 bIkAneravAlI pratimA sundara prabhAtoraNameM susajjita hai jisapara vAhanArUr3ha parivAradevatA, gajasavAra tathA kAyotsarga mudrAmeM jainatIrthakara choTe-choTe AloMmeM pradarzita haiN| isako "The greatest masterpiece of Medieval Indian art" kahA gayA hai / 3 pallake brahmANI mandirameM brahmANI devI tathA usakI bahina samajhakara pUjI jAnevAlI pratimAe~ vAstavameM jainatIrthaGkaroMkI pratimAe~ haiM jinheM vahA~ke dhUrta pAkhaNDI pujAriyoMne ghAgharA-or3hanA pahanAkara rUpa parivartita kara mandirameM sthApita kara rakhA hai| inameM eka sthAnaka matti hai tathA dUsarI padmAsanameM, sthAnaka tIrthaGkara pratimA dhotI pahine hai / donoM pA~voMke pAsa eka-eka paricArakakI laghupratimAe~ haiN| kandhoM ke Upara donoM ora mAlA lie ur3ane kI mudrAmeM vidyAdhara aMkita haiM tathA chatrake donoM ora zuNDikA Upara uThAe ekaeka gaja pratimA, pratimAke AdhArameM dAeM hAthameM zakti lie sukhAsanameM eka devI (?) aMkita hai|' padamAsanavAlI jina pratimAke AdhAra para do siMha aMkita haiM. donoM ora sthAnaka mudrAma eka-eka laghu jina-pratimA tathA unake Upara padamAsanameM eka-eka anya lagha pratimA utkIrNa hai| chatrake Upara baddhAali eka kinnara (?) pratimAke donoM ora hAthoMmeM mAlA lie eka-eka vidyAdhara aMkita hai| (citra 8) / yaha kisIko jJAta nahIM ki ye mUttiyAM kabase isa mandirameM sthApita haiN| vartamAna brahmANI mandira ther3ake Upara sthita hai aura 19vIM zatAbdImeM isakA nirmANa huA thaa| jaina sarasvatI pratimAoMse pallUmeM eka yA ekAdhika sarasvatIke bhavya mandiroMke astitvakA anumAna sahaja hI lagAyA jA sakatA hai / pallU para musalamAnoMke kisI AkramaNameM ye mandira dhvasta kie gae hoNge| mattiyoMko khaNDita kie jAnekI AzaMkAse sambhavataH pujAriyoMne donoM sarasvatI pratimAoMko kahIM dabA diyA ho, tabhI to ye mUttiyA~ akhaNDita mila pAI haiM; yahA~ sarasvatI ( brahmANI ) ke mandirakI sattAkI anuzruti banI rahI hogI aura kAlAntarameM ther3ase prApta tIrthaMkara-pratimAoMko hI dhUrta pujAriyoMne apane svArtha evaM bholI janatAko Thagane ke lie devI rUpa dekara sthApita kara diyA hogA 1. Goetz, op. cit., pp. 58 and 85; K. M. Munshi, Saga of Iudian Sculpture, pl. 8; Stella Kramrisch, Sculpture, of India, pp. 184-5, plate XXXIV. 84; Sriv astava, op. cit., p.13, plate 1. 2. brajendranAtha zarmA, vahI, pRSTha 82-4 tathA 30-1 / 3. Srivastava, op. cit. / 4. saMgamaramarakI aisI hI eka pratimA nauharake jainamandirakI eka dIvArameM jar3I haI hai| 16 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya pratimAe~ pallase kucha aisI pratimAe~ bhI milI haiM jinakA sambandha kisI dharma yA sampradAya vizeSase sthApita nahIM kiyA jA sktaa| inameM mahattvapUrNa pratimAe~ nimnAMkita haiM 1. eka catuSkoNa AdhAra para khar3e dAr3hI-mUMchoMvAle baddhAJjali dAnIkI pratimA jisake sirapara TopakI tarahakA zirastrANa hai, sirake pIche prabhAmaNDala hai, kaNThameM hAra, bhujAoMmeM bhujabandha tathA maNibandha haiM tathA sundara adhovastra dhAraNa kie haiN| pArzva caityase udbhuta kamalapara eka choTI-sI pratimA vAma-skandhake pAsa suzobhita hai aura baddhAJjali ekApara laghu-pratimA dakSiNa pAdake samIpa khar3I hai| kaMkara-pattharase banI isa pratimA meM isa kSetrakI zilpakArIkI kalAtmaka vAstavikatA tathA kalAkArakI sRjanAtmaka pratibhAkI spaSTa jhalakI milatI hai| 2. 15"x71" AkArakI eka prastara caukhaTa jisapara paricArikAoM sahita eka strI apane zizuko stana-pAna karA rahI hai| 3. pAlakI meM baiThI eka strIkI pratimA jise do sevikAe~ uThAe lie jA rahI haiN| pAlakIke nIce eka choTA-sA bAlaka kalaza lie jA rahA hai| kaMkara-pattharakI yaha choTI-sI pratimA apane atyanta jaTila evaM kalAtmaka sampAdanake lie mahattvaparNa hai|" 4. eka alaMkRta AlemeM mukuTa, karNakuNDala, kaNThahAra, bhujabandha, maNibandha, ghuTanoMse UparatakakA choTA-sA pAradarzI adhovastra tathA ghuTanoMse nIce taka laTakatI huI mAlA pahine, dAyA~ hAtha jaMghA para rakhe tathA vakSa taka uThe vAmahastameM rajjukI sI AkRtikI koI vastu pakar3e tribhaGga mudrAmeM khar3e dAnI ( yA dvArapAla ) kI kaMkara-pattharakI yaha pratimA bhI mUrtikArakI kuzalatA tathA sRjanAtmaka pratibhAkA paricaya detI hai / ( citra 9) / 5 eka alaMkRta AlemeM zobhita khaNDita mUtti jisake donoM ora vividha prakArake vastrAbhUSaNa dhAraNa kie tIna-tIna sevaka-sevikAoMkI khaNDita pratimAe~ haiM sambhavataH kisI bRhatstambhakA AdhAra bhAga hai| vastrAbhUSaNoMkI vividhatAke lie yaha mahattvaparNa inake atirikta pallase prApta lagabhaga 64 vAstu-zilA-khaNDa jo kisI samaya pallake bhavya mandiroMke bhAga rahe hoMge zrI maujIrAma bhAradvAja dvArA saMgariyA saMgrahAlayako die gae the| inakA vistRta vivaraNa prApta nahIM hai| jaina pratimAoMko chor3akara anya sabhI pratimAe~ tathA vAstu-zilA-khaNDa lAla yA bhUre bAlukA pattharake haiM yA pANDu varNa kaMkara-pattharake / tithikramase ina saba avazeSoMko dasavIMse bArahavIM zatAbdIke bIca rakhA jAtA hai, avazeSoMse spaSTa hai ki isa samaya palla eka samRddha evaM mahattvapUrNa kalAkendra tathA dhArmika sthala thaa| Aja agara pallUke bRhat evaM ucca ther3akA utkhanana kiyA jAya to nizcaya hI yahA~se rAjasthAnake itihAsa, kalA tathA saMskRti para navIna prakAza DAlanevAle anekAneka mahattvapUrNa avazeSa prApta hoNge| 1. B. N. Sharma, "Some Unpublished Sculhtptures From Rajasthan," The Researcher, vol. V-VI ( 1964-65 ), p. 34, plate XI 1 2. Srivastava, op, cit., p. 14 / 3. yaha pratimA zrI maujIrAma bhAradvAja dvArA saradArazaharake zrI babhUtamala dUgar3ako bheMTa dI gaI aura unhoMne Age ise zrI omAnanda jI sarasvatIko upahAra dekara gurukula saMgrahAlaya, jhajjhara ( hariyANA ) pahu~cA diyA hai| itihAsa aura purAtattva : 17 Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ osiyAM DA0 brajendranAtha zarmA osiyAkA vartamAna grAma jodhapurase 32 mIla uttara-pazcimameM sthita hai| prAcIna zilAlekhoM evaM prazastiyoM meM isakA nAma upeza, upakeza, uvasizala Adi milatA hai| osiyAke prAcIna itihAsake bAremeM vizeSa jAnakArI prApta nahIM hai| parantu itanA jJAta hai, ki AThavIM zatAbdImeM yaha pratihAra sAmrAjyameM thaa| pratihAroMke samayake bane lagabhaga eka darjana mandira Aja bhI vahA~ vidyamAna haiM, jo usa samayakI uccatama bhavana nirmANa kalAke paricAyaka haiN| pratihAroMkI zaktikA hrAsa ho jAne para osiyAM vizAla cauhAna sAmrAjyakA eka aMga bana gayA thaa| bArahavIM zatAbdIke uttarArdhameM yaha cauhAna rAjA kumAra siMhake zAsanameM thaa| isa samaya taka yaha eka vizAla nagarake rUpameM parivartita ho cukA thA aura isakI sImAyeM dUra-dUra taka phaila gaI thiiN| utthAnake bAda patana prakRtikA zAzvata niyama hai / yahI hAla osiyAMkA bhI haa|' upakezagacchaprabandha'se vidita hotA hai ki turkI senA isa sthAnase san 1195meM hokara gujarI aura usane isa mahattvaparNa evaM sundara nagarako naSTa kara ddaalaa| yahAMke nivAsI osavAla jainI bhI ise chor3akara dUra-dUrako palAyana kara gye| madhya pradezameM sthita khajurAhokI bhA~ti osiyAM bhI sthApatya evaM mUrtikalAke lie atyanta mahattvapUrNa hai| khajurAhokI bhA~ti yahA~ bhI hindU evaM jaina mandira hai| osiyA~ke kaI mandira to khajarAhoke madhyakAlIna mandiroMse kaI zatAbdI prAcIna haiN| uttarI bhAratameM eka hI sthAna para itane adhika mandiroMkA samUha khajurAhoke atirikta ur3IsAmeM bhuvanezvarameM hI prApta hai| parantu osiyA~meM hI paMcAyatana mandiroMkI zailI sarva prathama yahA~ke harihara mandira prastuta karate haiN| ina para utkIrNa deva pratimAoMkA aba hama saMkSepameM varNana kreNge| harihara mandira naM0 1 ( citra 1) yaha mandira osiyA grAmake bAhara alaga sthita hai / mandirake garbhagRhameM koI pratimA nahIM hai, parantu dvAra-zIrSake Upara garuDArUr3ha viSNu kI pratimA hai / isake nIce candra, maMgala, budha, bRhaspati, zukra, zani, rAhu tathA ketu Adi navagrahoMkA aMkana hai| dvAra zAkhAoM para bela-bUTe, nAga-dampatiyoM tathA nIce gaMgA va yamunA kA apanI sevikAoMke sAtha citraNa hai| isake bAMI ora hI bhIgI veNiyoMse jala nicor3atI eka sundarI vizeSa rUpase darzanIya hai / isa mandirake bAhya bhAga para nIce vAlI lAInameM apane vAhana bhaise para virAjamAna tathA hAthameM khaTvAMga liye yamakI mUrti hai| isase Age gaNezakI pratimA hai| madhya meM trivikramako kalAtmaka pratimA hai jisameM unakA bAyAM paira Upara uThA huA hai| isase Age candrakI baiThI mUrti hai, jinake zIrSake pIche arddha-candra spaSTa hai / agalI tAkha meM agnikI mUrti hai, jinake pIchese jvAlA nikala rahI hai| yaha apane vAhana meDhe para virAjamAna hai| isa mandirake pIche airAvata hAthI para baiThe indra haiM aura madhyameM viSNu tathA zivako sammilita pratimA hariharakI hai (citra 2) / yaha sundara pratimA kalAkI dRSTise anupama hai| inake dAhinI ora trizUlapuruSa tathA nandi aura bAIM ora garur3a hai ( citra 3 ) / inase Age sUryakI sthAnaka tathA 18 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandi para baiThe zivakI mUrtiyA~ haiM / mandirake dAhinI ora kuverakI mUrti hai| isake bAda mahiSAsuramardinIkI cartubhujI pratimA hai / inhoMne eka hAthase mahiSameM trizUla ghuser3a rakhA hai tathA dUsare hAthase usakI pUMcha pakar3a rakhI hai / isa AzayakI mUrtiyAM mathurAse bhI prApta huI haiN| madhyameM bhagavAn viSNu ke narasiMha avatArakI mUrti hai, jo godImeM leTe dAnava hiraNyakazipukA peTa phAr3a rahe haiN| inake Age vAlI tAkhameM bahumukhI brahmAkI mUrti hai, parantu isameM mahattvapUrNa yaha hai ki inake dAr3hI nahIM hai, jaisA sAmAnyataH brahmAkI mUrtiyoMmeM dekhaneko milatA hai| inake sAtha do dikpAloMkI mUrtiyAM haiM, jo kAphI khaNDita ho gaI haiN| . ___ isa mandirake Upara vAlI paMktimeM zrIkRSNake jIvanase sambandhita aneka dRzya utkIrNa haiM, jinakA aneka vaiSNava purANoM jaisA ki bhAgavata purANa AdimeM vistRta varNana milatA hai| ina dRzyoMmeM kRSNa janma, pUtanA-vadha, zakaTa-bhaMga, kAliya-damana, ariSTAsura-vadha, vatsAsura-vadha, kuvalayApIDa-vadha, govardhanadhArI kRSNa, Adi aneka dRzya aMkita haiN| harihara mandira naM0 1 ke cAroM ora eka-eka laghu devAlaya hai, jisameM se eka to pUrNa rUpase naSTa ho gayA hai / ina para banI mUrtiyoMmeM kaMkAlI mahiSAsura mardinI tathA zRGgAra-durgA vizeSa rUpase ullekhanIya haiM / 12 bhujAoM vAlI zRGgAra durgA jo siMhavAhinI hai, apane eka hAthase mAMga nikAla rahI hai tathA bAyeM hAthase pairameM pAyala pahina rahI haiM / isa AzayakI anya mUrtiyoM AbAnerI tathA roDAse bhI prApta huI hai, jo sabhI samakAlIna ( 8 vIM zatI IsavI ) haiN| mukhya mandira ke pIche ke bAIM ora vAle laghu devAlayameM sUryakI sthAnaka tathA sUrya va saMjJAke putra azvArohI revaMtakI bhI kalAtmaka pratimAyeM haiN| pIcheke dAhinI ora vAle laghu devAlaya para sthAnaka viSNu tathA garur3Asana viSNukI mUrtiyAM vizeSa mahattvakI haiN| mukhya mandirake sAmane konoM para nRtya gaNapati evaM baiThe kuvera kI mUrtiyAM hai, jo sukha evaM sampadA kI dyotaka haiN| isI mandirake bAIM ora buddhAvatArakI dhyAnamudrAmeM mUrti hai / harihara mandira naM. 2 isa mandirake pArzva bhAga para bhI kRSNalIlAke vibhinna dRzyoMke atirikta, aSTa-dikpAla, gaNapati, trivikrama, viSNu, harihara, sUrya, ziva, mahiSAsuramardinI, narasiMha bhagavAn evaM brahmAdikI mUrtiyAM haiM / yaha bhI paJcAyatana prakArakA mandira thaa| yahIM para hameM ziva-pArvatIke vivAha 'kalyANa sundara'kA dRzya dekhaneko milatA hai, jaisI ki pratimAyeM kAmAM ( bharatapura ), kannauja, tathA alorA Adi meM sthita haiN| harihara mandira naM03 isa mandira para bhI uparyukta varNita donoM mandiroMkI taraha na kevala kRSNalIlAke aneka dRzya milate haiM, varan aSTa-dikpAla, ziva, narasiMha, trivikrama, sUrya, gaNeza va mahiSAsuramardinIkI bhI mUrtiyAM dekhaneko milatI hai| mandira naM04 evaM 5 meM mUrtikalA pahile kI hI taraha hai| mandira naM. 4 meM sabase UparI bhAgameM viSNukI khar3I pratimA hai| mandira naM. 5 osiyAM meM banI bAvar3Ike samIpa hai| isa para bhI dikpAloMke atirikta gaNeza, sUrya, viSNu evaM mahAdAnavakA vinAza karatI mahiSAsuramardinIko pratimAyeM haiM / sUrya mandira sUrya pUjA rAjasthAnameM vizeSa rUpase pracalita thI, jaisA ki vahA~ke prAcIna mandiroM evaM prApta pratimAoMse vidita hotA hai / osiyAMkA sUrya mandira jo 10 vIM zatImeM nirmita huA pratIta hotA hai, kalAkI dRSTise vahA~ke sabhI mandiroMmeM zreSTha hai| parantu abhAgyavaza isake garbhagrahameM bhI sUryako pratimA nahIM raha pAI itihAsa aura purAtattva : 19 Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 hai / dvArazAkhAoM para banI gaMgA va yamunAkI mUrtiyAM bhI pratihArakAlIna kalAkA zreSTha udAharaNa haiM / yadi isa mandirakA nirIkSaNa bAIM ora se Arambha kareM, to sarva prathama sarpa-phaNoMke nIce khar3e balarAmakI mUrti milegI / isake bAda dikpAla nirRti va kuberakI mUrtiyAM haiN| agalI pratimAmeM 'gaNapati abhiSekha' dikhAyA gayA hai / isase agalI pRthvIkA uddhAra karate bhagavAn varAhakI mUrti hai, jaisI udayagirI va eraNa tathA mahAbalipuram meM hai / mandirake pRSTha bhAga para azvArohI revantakI mUrti hai, jinake sAtha ' zikAra pArTI' tathA kuttA bhI dikhAyA gayA hai / inake sAtha hI sUryakI khar3I pratimA hai, jinake donoM hAtha khaNDita ho cuke haiM / agalI mUrti meM ekamukhI dAr3hIvAle brahmA dikhAye gaye haiM / isa prakArakI hI anya pratimA tIrtharAja puSkarameM bhI eka laghu devAlaya meM surakSita haiM / mandirake dAhinI ora bhI narasiMha avatAra, pArvatI, viSNu tathA apane vAhana makara para khar3e varuNako mUrtiyA~ haiM / parantu inameM sabase sundara madhya meM sthita dazabhujI devI mahiSAsura kI mUrti hai, jo khaDga, DhAla, dhanuSa, bANa Adi aneka Ayudha pakar3e haiM / sAmanevAle eka hAtha meM pakar3e trizUlase vaha mahiSakA vadha kara rahI hai, jisakA kaTA sira unake bAyeM paira ke pAsa par3A hai aura kaTe dhar3ase khaDgadhArI mahiSAsura mAnava rUpa lekara devIse yuddha karaneko tatpara hai / kuzala kalAkArane devIko ghora saMgrAma meM lIna honepara bhI unake mukha para zAMta bhAva hI prakaTa kiyA hai, jo isa mUrtikI vizeSatA hai ( citra 4 ) isa prakArakI anya sundara pratimAyeM jagatake ambikA mandira para bhI vidyamAna haiM / pippalAda mAtA mandira sUrya mandirake dAhinI ora gA~vake samIpa hI pippAlAda mAtAkA punIta evaM pavitra mandira hai / isa mandirakA sAmanekA bahuta adhika bhAga khaNDita ho cukA hai / mandirake staMbha bar3e hI kalAtmaka hai / isake garbhagRhameM eka vedikA para kubera, mahiSAsura mardinI evaM gaNezakI vizAla pratimAyeM haiM / dhanada kubera apanI patnI harItike sAtha dAhine hAthameM caSaka tathA bAyeMmeM ghanakI thailI pakar3e baiThe haiM / mahiSamadinI talavAra, DhAla, cakra, ghaMTA, tathA dhanuSa liye haiM aura sAmanevAle dAhine hAthase mahiSakA saMhAra kara rahI haiM / inake bAIM ora baiThe lambodara gaNeza akSamAlA, parazu, danta tathA modaka lie haiM / mathurA tathA uttarI bhAga ke anya bhAgoM se prApta pratimAoMmeM sAdhAraNatayA kubera, gajalakSmI tathA gaNezakI sammIlita pratimAyeM milI haiM, parantu mahiSI nahIM milI haiM / jayapurake nikaTa sakarAyamAtA mandirake vikrama saMvat 749 ke eka zilAlekha meM kubera, gaNeza tathA mahiSAsuramardinIkI vandanA kI gaI hai / sambhavataH isIko dhyAna meM rakhakara kalAkArane pippalAdamAtA ke mandirameM ina tInoMkI mUrtiyA~ eka sAtha sthApita karI thI ( citra 5 ) / isI mandira ke bAharI bhAga para bhI aSTa dikpAloM tathA zivakI mUrtike atirikta eka anya mahiSAsuramardinIkI sundara pratimA utkhanita hai / inake atirikta kucha anya mandira bhI haiM, parantu vaha bahuta adhika mahattvake nahIM haiM / saciyAyamAtA mandira rAjasthAna meM aura vizeSakara mAravAr3a kSetra meM saciyAyamAtAkI pUjA vizeSa rUpa se pracalita thI / zilAlekhoM meM inake lie 'saccikA' tathA 'saMcikA' Adi nAmoMkA ullekha huA hai| saciyAyamAtAkA mandira osiyAM grAmake madhya eka U~cI pahAr3I para banA hai| isa mandirako sthApanA saMbhavata: AThavIM zatAbdI meM karI gaI thI aura usa samayase bArahavIM zatAbdI taka isake nirantara vRddhi evaM sudhAra hote gaye / mandirake garbhagRhameM usa samaya kAle pattharakI ratnajaTita pratimA pratiSThita hai, jo solahavIM zatAbdI se pUrvakI pratIta nahIM hotI / isakI surakSAke lie cA~dIke dvAra haiM / abhI prati varSa isakI pUjA hetu sahasroM bhaktajana Ate haiM, parantu kiMvadantiyoMke anusAra koI bhI osavAla devIke zApake kAraNa osiyAM meM sthAyI rUpase nahIM rahatA hai / prastuta pratimAmeM bhI devIkA mahiSAsuramardinIkA hI svarUpa hai / 20 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa mandira meM devIke saumya evaM aghora rUpoMvAlI bhI aneka pratimAyeM haiM / mandirake bAhya bhAgapara aneka paurANika kathAoMke dRzya aMkita haiM / inake atirikta ziva-naTeza, sUrya, gajAnana, varAha, narasiMha, zeSazAyI viSNu, mahiSAsuramardinIkI pratimAyeM haiM / eka sthAna para sAgara-manthanakA bhI citraNa hai / inake sAtha hI sAtha hindUdharmake vibhinna devatAoMkI jaise harihara, hariharapitAmaha, lakSmInArAyaNa, umAmahezvara tathA ardhanArIzvara - zivakI bhI mUrtiyAM banA haiM / dikpAloMke atirikta loka jIvanase sambandhita bhI aneka dRzya haiN| mithuna dRzyoMkI bhI jhA~kI yahA~ pracura mAtrAmeM dekhaneko milatI hai / mandira meM praveza dvArake bAIM ora pavana putra hanumAnkI bhI Adamakada pratimA rakhI hai / osiyAMke jaina mandiroMmeM mahAvIrajIkA mandira vizeSa rUpase mahattvapUrNa hai / yahA~ para pahile se hI jainiyoM ke zvetAmbara sampradAyako pramukhatA thI, jaisA ki ina mUrtiyoM ko dekhanese vidita hotA hai / mandirake andara va bAharI bhAga para aneka jaina devI-devatAoMkI mUrtiyoMke atirikta sAmAjika jIvanake dRzya utkIrNa haiM, jo usa samaya ke logoMke jIvanake adhyayanake lie bahuta mahattvapUrNa hai| jainamUrti kalAke adhyayanake liye bhI yaha mandira vizeSa mahattvakA hai, jisakA abhI taka pUrNa rUpase adhyayana nahIM ho pAyA hai / isa prakAra hameM osiyAMmeM vibhinna dharmokA samanvaya dekhaneko milatA hai| yahAM para na kevala hindU va jainadharma hI panape the, varan hindUdharmake vibhinna sampradAya jaise vaiSNava, zaiva, zAkta, saura, evaM gANapatyake anuyAyI bhI eka dUsare ke dharmokA Adara karate hue rahate haiM, isa dhAraNAke anusAra ki eka hI devake aneka rUpa haiM, ataH cAheM usakI pUjA kisI bhI rUpameM kyA na kI jAye, vaha eka hI devatA kI hotI hai : 'ekaM sad viprA bahudhA vadanti' -- Rgveda, 1, 164, 46 itihAsa aura purAtattva : 21 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradeza kI prAcIna jaina kalA pro0 kRSNadatta vAjapeyI lalita kalAoMke vikAsakI daSTise bhAratake madhyavartI kSetrakA vizeSa mahattva hai / prAgaitihAsika yugase lekara uttara-madhyakAla taka isa bhUbhAgameM lalita kalAe~ aneka rUpoMmeM saMvardhita hotI rhiiN| narmadAke uttara vidhyakI upatyakAoMmeM Adima jana eka dIrghakAla taka zilAzrayoMmeM nivAsa karate the| ve apanI guhAoMkI dIvAloM aura chatoMpara citrakArI karate the| adhikAMza prAcIna citra Aja bhI ina guhAoMmeM surakSita haiM aura tatkAlIna jana-jIvana para rocaka prakAza DAlate haiN| isa kSetrameM se hokara aneka bar3e mArga jAte the| ye mArga mukhyataH vyApArika suvidhA hetu banAye gaye the| dharma-pracAra tathA sAdhAraNa AvAgamanake lie bhI unakA upayoga hotA thaa| eka bar3A mArga ilAhAbAda jileke prAcIna kauzAmbI nagarase bharahata ( ji. satanA), erana (prAcIna airikiNa, ji. sAgara ), gyArasapura tathA vidizA hote hue ujjainako jAtA thaa| ujjainase godAvarI-taTa para sthita pratiSThAna ( Adhunika paiThana ) nagara taka mArga jAtA thA / anya bar3A mArga mathurAse padmAvatI ( gvAliyarake pAsa pavAyA ), kAntipurI ( murenA jilekA kutavAra ), tumbavana ( tumaina, ji0 gunA ), devagar3ha ( ji0 jhAMsI ) hotA huA vidizAko jAtA thaa| tumbavanase eka mArga kauzAMbIko jor3atA thaa| ina mArgoM para aneka nagaroMke atirikta choTe gA~va bhI the| vyApArI tathA anya loga jo ina mArgoMse yAtrA karate the, ina mArgoke upayukta sthAnoM para maMdiroM, stUpoM, dharmazAlAoM AdikA nirmANa karAte the| bar3e nagaroM, gAMvoM tathA vanyasthaloMmeM aneka maMdiroM Adike avazeSa mile| inameM jaina smArakoM tathA kalAkRtiyoMkI saMkhyA bahuta bar3I hai| tumana, devagar3ha, caMderI, thabauna, ahAra, vidizA, khajurAho Adi sthAna jaina vAstu tathA mUrtikalAke pramukha kendra bane / madhyakAlameM dezake vibhinna bhAgoMmeM jaina dharmakA jo itanA adhika prasAra huA usakA eka mukhya kAraNa vyApAriyoM dvArA bahata bar3I saMkhyAmeM jaina maMdiroM, maThoM, mUrtiyoM AdikA nirmANa karAnA tathA vidvAnoMko protsAhana pradAna karanA thaa| madhyapradeza kSetrameM bharahata tathA sAMcI bauddhakalAke AraMbhika kendroMke rUpameM prakhyAta haiM / vidizA, erana, bhumarA, nacanA Adi aneka sthaloM para vaiSNava tathA zaivadharmokA vikAsa maurya yugase lekara gupta-yuga taka bar3e rUpameM haa| jahAM taka jaina dharmakA saMbaMdha hai, anuzruti dvArA isa kSetrameM isa dharmake udbhava tathA prAraMbhika vikAsa para rocaka prakAza par3atA hai| jaina sAhityameM vidizA nagarIkA ullekha bar3e sammAnake sAtha kiyA gayA hai, aura yaha kahA gayA hai ki isa nagarImeM bhagavAn mahAvIrakI pUjA prAraMbhameM 'jIvantasvAmI' ke rUpameM hotI thii| anuzrutike AdhArapara, avantike zAsaka pradyotane isa pratimAko zeruka ( siMdha-sauvIra rAjya )se lAkara vidizAmeM pratiSThApita kiyA thaa| isa pratimAke sammAnameM rathayAtrAoMke utsava bar3e samArohake sAtha nikalate the| vidizAke atirikta ujjayinI ( ujjaina meM bhI jainadharmake prAraMbhika pracArakA ullekha 'kAlakAcArya-kathAnaka' Adi granthoM meM upalabdha hai| 22 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuga-sAtavAhana kAla ( I0 pUrva dUsarI zatIse lagabhaga 200 I. taka )meM vidizAmeM yakSa-pUjAkA pracalana thaa| yakSoM tathA yakSiyoMkI aneka mahattvapUrNa mUrtiyAM vidizAse milI haiN| kucha varSa pUrva betavA nadIse yakSa-yakSIkI vizAla pratimAeM prApta haI, jo aba vidizAke saMgrahAlayameM surakSita hai| nAga-pUjAkA bhI pracAra vidizA, padmAvatI, kAntipurI Adi sthAnoMmeM bar3e rUpameM huaa| nAga-nAgiyoMkI pratimAe~ sAkAra tathA mAnavAkAra donoM rUpoMmeM banAyI jAtI thiiN| zaka-kuSANa-yuga ( I0 pUrva prathama zatIse dvitIya zatI I0ke aMta taka )meM kalA-keMdra ke rUpameM mathurA kI bar3I unnati huI / vahAM jaina tathA bauddha dharmoMkA asAdhAraNa vikAsa huaa| mUrti zAstra ke mahattvakI dRSTi se matharAmeM nirmita prAraMbhika jaina evaM bauddha kalAkRtiyAM tathA vaidika-paurANika devoMkI aneka pratimAe~ ullekha nIya haiN| vividha bhAratIya dharma pUrNa svAtaMtrya tathA sahiSNutAke vAtAvaraNameM sAtha-sAtha, binA IrSyA-dveSake mathurA, vidizA, ujjayinI Adi aneka nagaroMmeM zatAbdiyoM taka pallavita-puSpita hote rhe| yaha dharma-sahiSNutA prAcIna bhAratIya itihAsakI eka bahuta bar3I vizeSatA mAnI jAtI hai / zaka-kuSANa kAlameM mathurAke sAtha vidizAkA saMparka bahuta bddh'aa| ina vaMzoMke zAsakoMke bAda vidizAmeM nAga rAjAoMkA zAsana sthApita huaa| unake samayameM mathurA kalAkA spaSTa prabhAva madhyabhAratake padmAvatI, vidizA Adi nagaroMkI kalAkRtiyoMmeM dekhaneko milatA hai| kalAmeM bAhya rUpa tathA AdhyAtmika sauMdaryake sAtha rasadRSTikA samAveza isa kAlase milane lagatA hai, jisakA unmeSa gupta kAla ( cauthIse chaThI zatI I0 )meM vizeSa rUpase huaa| mukhyataH mathurAmeM jaina tIrthaMkara pratimAoMko viziSTa lAMchana yA pratIka pradAna karanekI bAta prAraMbha huI / zrIvatsa cihna ke atirikta vividha maMgalacihna tathA tIrthaMkaroMse saMbaMdhita unake vizeSa pratIkoMkA vidhAna unakI pratimAoMmeM mathurAkI prAcIna kalAmeM dekhaneko milatA hai| jaina sarvatobhadra ( caumukhI) pratimAe~ bhI mathurAmeM kuSANakAlase banane lgii| isakA anukaraNa anya kalA kendroMmeM kiyA gyaa| kucha varSa pUrva vidizAse tIna durlabha tIrthaMkara mUrtiyoM kI prApti huii| ina tInoM para brAhmI lipi tathA saMskRta bhASAmeM lekha khude haiM / do pratimAoM para tIrthaMkara candraprabhakA nAma tathA tIsarI para tIrthaMkara puSpadaMtakA nAma utkIrNa hai / lekhoMse jJAta huA hai ki tInoM mUrtiyoMkA nirmANa guptavaMzake zAsaka 'mahArAjAdhirAja' rAmaguptake dvArA karAyA gyaa| yaha rAmagupta guptasamrATa caMdragupta dvitIya vikramAdityakA bar3A bhAI thaa| ukta lekhoM tathA rAmagupta nAmavAle bahusaMkhyaka sikkoMse rAmaguptakI aitihAsikatA siddha ho gayI hai| ina tInoM mUrtiyoMkI kalA nissaMdeha mathurA zailIse prabhAvita hai| dhyAnamudrAmeM padmAsana para sthiti, aMgoMkA vinyAsa, sAdA prabhAmaMDala Adise isa bAtakI puSTi hotI hai / mathurAkI prAraMbhika mUrtiyoMkI taraha ye tInoM pratimAeM bhI cAroM orase korakara banAyI gayI haiN| pratyeka tIrthakara martike donoM ora caeNvara lie hue devatAoMko pradarzita kiyA gayA hai| mUrtiyoMkI caukI para cakra banA hai| vidizAse prApta ye tInoM navIna mUrtiyA~ sthAnIya maTamaile pattharakI banI haiN| unake lekha sAMcI tathA udayagirike guptakAlIna brAhmI lekhoM jaise haiN| guptayugameM jaina kalAkRtiyoMkA nirmANa vivecya kSetrake vividha bhAgoMmeM jArI rhaa| vidizAke pAsa udayagirikI guphA saMkhyA 20meM gupta-samrAT kumAragupta prathamake zAsanakAlameM tIrthaMkara pArzvanAthakI atyaMta kalAparNa mUrtikA nirmANa huA / pannA jilemeM sahelAke samIpa sIrA pahAr3Ise eka tIrthakara pratimA milI hai. jisakA nirmANakAla lagabhaga 500I0 hai| itihAsa aura purAtattva : 23 Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jhAMsI jilAkI lalitapura tahasIla meM sthita devagar3hameM guptakAlameM tathA pUrvamadhyakAla (lagabhaga 650 se 1200 I0 )meM kalAkA pracura unmeSa huaa| guptakAlameM vahAM viSNake prasiddha dazAvatAra-maMdirakA nirmANa huaa| agale kAlameM yahAM betavA nadIke ThIka taTa para atyaMta manorama sthala para jaina maMdiroMkA nirmANa huaa| yaha nirmANa kArya sAtavIMse bArahavIM zatI taka hotA rhaa| isa kAryameM zAsakIya protsAhanake atirikta vyavasAyI varga tathA janasAdhAraNakA sahayoga prApta huaa| phalasvarUpa yahAM bahusaMkhyaka kalAkRtiyAM nirmita huii| devagar3hameM jaina dharmake bhaTrAraka saMpradAyake AcAryoMne samIpavartI kSetrameM jaina dharmake prasArameM bar3A kArya kiyaa| caMderI, thabona, dudhaI, cAMdapura Adi aneka sthaloMse jaina dharma saMbaMdhI bahusaMkhyaka smAraka tathA mUrtiyAM milI haiN| ye isa bAtakI dyotaka haiM ki pUrvamadhyakAlameM jaina dharmakA atyadhika vikAsa huaa| pUrvameM khajurAho (ji. chatarapura ) isa kSetrakA eka keMdra banA, jahAM maMdiroM ke atirikta aneka kalAtmaka mUrtiyAM darzanIya hai| pUrva tathA uttara madhyakAla (1200 se 1800 I0)meM madhyapradezake aneka kSetroMmeM kalAkA pracura vikAsa huA / ahAra, bInA-bArahA, ajayagar3ha, bAnapurA, mohendrA, terahI, damoha, gaMdharAvala, gvAliyara, gyArasapura bhAnaparA. baDoha-paThArI Adi kitane hI sthaloMse jaina kAlakI prabhata sAmagrI upalabdha huI hai| ise dekhanepara patA calA ki vAstukalA tathA mUrtikalA aneka rUpoMmeM yahAM vikasita hotI rhii| adhikAMza maMdiroMkA nirmANa nAgara-zailI para huA / mUrtiyoMmeM pratimA-lakSaNoMkI ora vizeSa dhyAna diyA gayA / pUrva yugoMke anurUpa bahusaMkhyaka madhyakAlIna jaina kalAkRtiyAM abhilikhita milI hai| una para aMkita lekhoMse na kevala dhArmika itihAsake saMbaMdhameM jAnakArI prApta huI hai apitu rAjanItika, Arthika, sAmAjika tathA bhASAtmaka viSayoM para rocaka prakAza par3A hai| madhyapradezake vibhinna sArvajanika saMgrahAlayoM tathA nijI saMgrahoMke atirikta kalAkI vizAla sAmagrI Aja bhI vibhinna prAcIna sthaloM para bikharI par3I hai, jisakI samucita surakSAkI ora aba turaMta dhyAna denA Avazyaka hai / 24 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna vrajamaMDalameM jainadharmakA vikAsa zrI prabhudayAla mItala, mathurA jaina tIrthaMkaroMkA sambandha - jaina dharmake 24 tIrthaMkaroMmeMse kaIkA ghaniSTha sambandha zUrasena janapada arthAt prAcIna vrajamaMDalase rahA hai / jinasena kRta 'mahApurANa' meM jaina dharmakI eka prAcIna anuzrutikA ullekha huA hai| usake anusAra Adi tIrthaMkara bhagavAn RSabhanAthake Adezase indrane isa bhUtalapara jina 52 dezoMkA nirmANa kiyA thA, unameM eka zUrasena bhI thA, jisakI rAjadhAnI mathurA thii| sAtaveM tIrthaMkara supArzvanAthakA mathurA se vizeSa sambandha rahA thA, jisake upalakSameM kuverA devIne yahA~para eka stUpakA nirmANa kiyA thA / usameM supArzvanAthajIkA bimba pratiSThita thA / vaha stUpa jaina dharmake itihAsa meM bar3A prasiddha rahA hai| caudahaveM tIrthaMkara anantanAthajI kI smRtimeM bhI eka stUpake banAye jAnekA ullekha milatA hai / bAIsaveM tIrthaMkara neminAthajI jaina mAnyatA ke anusAra vAsudeva kRSNake bhAI the, jo zUrasena janapadake prAcIna zauripura rAjya vartamAna baTezvara, jilA AgarA ) ke yAdava rAjA samudravijayake putra the / unake kAraNa zUrasena pradeza aura kRSNakA janmasthAna mathurA nagara jainadharmake tIrthasthAna mAne jAne lage the / teIsaveM tIrthaMkara pArzvanAthajI aura antima caubIsaveM tIrthakara evaM jainadharma pratiSThAtA mahAvIrajIkA mathurA meM vihAra huA thaa| jisa kAlameM bhagavAn mahAvIrajI mathurA padhAre the, usa samaya yahA~ke rAjA uditodaya athavA bhIdAma, rAjakumAra kaMvala aura zaMvala, nagara seTha jinadattake putra arhaddAsa tathA anya rAjakIya puruSa evaM pratiSThita nAgarika jainadharma meM dIkSita hue the| unake kAraNa sAdhAraNa janatAmeM bhI jainadharmakA pracAra hone lagA thA / ke jambUsvAmIkA sAdhanA sthala - bhagavAn mahAvIra ke praziSya sudharma svAmIse pravrajyA lekara jambU svAmIne mathurAke caurAsI nAmaka sthalapara tapasyA kI thI / 20 varSa taka munivRtti dhAraNa kara tapasyA karane se ve kaivalyajJAnI hue the / 44 varSa taka kaivalyajJAnI rahaneke uparAnta unheM siddha pada prApta huA thA / isa prakAra 80 varSakI AyumeM unhoMne mokSa lAbha kiyA / jambU svAmI jainadharmake antima kevalI mAne gaye haiM / unakI tapasyA aura mokSa prAptikA kendra honese mathurAkA caurAsI nAmaka sthala jainadharmakA 'siddha kSetra' mAnA jAtA hai / jambUsvAmI ke prabhAva se sadgRhasthoM ke atirikta dasyuoMke jIvana meM bhI dhArmikatAkA udaya huA thA / usa samaya ke kaI bhayaMkara cora apane bahusaMkhyaka sAthiyoMke sAtha duSpravRttiyoMko chor3akara tapa aura dhyAna meM na hue the / mathurAke tapovanameM ukta dasyuoMko bhI sAdhu -vRtti dvArA paramagati prApta huI thI / kAlAntara meM jaba caurAsI meM jambUsvAmIke caraNa-cihna sahita mandira banA, taba unake samIpa una tapasvI dasyuoMkI smRti meM bhI aneka stUpa banavAye gaye the / deva nirmita stUpa- sAtaveM tIrthaMkara supArzvanAthajI kI smRtimeM kuverA devIne mathurAmeM jisa stUpakA nirmANa kiyA thA, vaha atyanta prAcIna kAlase hI jainadharmake itihAsa meM prasiddha rahA hai / 'mathurApurI kalpa' se jJAta hotA hai ki teIsaveM tIrthaMkara pArzvanAthajI ke samaya meM use IMToMse punarnimita kiyA gayA thaa| vaha jainadharmakA sabase prAcIna stUpa thA, jo kamase kama tIna sahatra pUrva banAyA gayA thA / itihAsa aura purAtattva : 25 4 Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adhanika kAlake aneka videzI purAtattva vettAoMne mathurAke kaMkAlI TIlAkI khudAI kI thii| usameM jainadharmase sambandhita bar3I mahattvapUrNa vAstu-sAmagrI prApta huii| usa sAmagrI meM kuSANa kAlIna eka mUrtikI abhilikhita pIThikA hai, jo isa samaya lakhanaU saMgrahAlaya ( saMkhyA je020 ) meM hai| usa pIThikAke abhilekhase jJAta hotA hai ki kuSANa saM0 71 ( san 157 I0 ) meM koTTiya gaNakI vaira zAkhAke AcArya vRddhahastike Adezase zrAvikA dinAne ukta arhat pratimAko deva nirmita 'vodva stUpa'meM pratiSThApita kiyA thaa| isa abhilekhase siddha hotA hai ki kuverA devIke stupakA nAma 'vodva stUpa' thA aura yaha mathurAke usa sthalapara banAyA gayA thA, jise aba kaMkAlI TolA kahate haiN| dUsarI zatAbdI meM hI vaha stUpa itanA prAcIna ho gayA thA ki usake nirmANa-kAla aura nirmAtAke sambandhameM kisIko kucha jJAna nahIM thaa| phalataH usa kAlameM use deva nirmita stUpa kahA jAne lagA thaa| ukta stupake sambandhameM mAnyatA hai ki pahale eka mUla stUpa thA, bAdameM pA~ca bana gye| kAlAntarameM aneka choTe-bar3e stUpa banAye gaye, jinakI saMkhyA 500 se bhI adhika ho gayI thii| una stUpoMke sAtha-sAtha jainadharma ke aneka devAlaya aura caitya bhI vahA~ para samaya-samaya para nirmita hote rahe the| una stUpoM aura devAlayoMmeM vividha tIrthaMkaroMkI pratimAeM pratiSThita kI gaI thiiN| una sabake kAraNa vaha sthala mathurA maMDalameM hI nahIM, varan samasta bhAratavarSa meM jainadharmakA sabase mahattvapUrNa kendra ho gayA thaa| isakA pramANa vahA~ke utkhananameM prApta saikar3oM mUrtiyA~ aura vAstu-kalAvazeSa haiM / jainadharmase sambandhita itanI adhika aura itane mahattvakI purAtAttvika sAmagrI kisI anya sthAnase prApta nahIM huI hai| jaina mUrtiyoMke sAtha hI sAtha kucha mUrtiyA~ bauddha aura hindU dharmose sambandhita bhI milI haiM, jo usa kAlake jainiyoMkI dhArmika udAratA aura sahiSNutAkI sUcaka haiM / aisA jAna par3atA hai, usa sthalake bhAratavyApI mahattvake kAraNa anya dharmavAloMne bhI apane devAlaya vahA~ banAye the| jainadharmameM tIrtha-sthaloMke do bheda mAne gaye haiM, jinheM 1-siddha kSetra aura 2-atizaya kSetra kahA gayA hai| kisI tIrthaMkara athavA mahAtmAke siddha pada yA nirvANa-prAptike sthalako 'siddha kSetra' kahate haiM, aura kisI devatAkI atizayatA athavA mandiroMkI bahalatAkA sthAna 'atizaya kSetra' kahalAtA hai| isa prakArake bheda digambara sampradAyake tIrthoM meM hI mAne jAte haiM, zvetAmbara sampradAyameM ye bheda nahIM hote haiM / digambara sampradAyake ukta tIrtha-bhedake anusAra mathurA siddha kSetra bhI hai aura atizaya kSetra bhii| 'siddha kSetra' isaliye ki yahA~ke 'caurAsI' nAmaka sthala para jambU svAmIne siddha pada evaM nirvANa prApta kiyA thaa| yaha 'atizaya kSetra isaliye hai ki yahA~ ke kaMkAlo TIleke jaina kendrameM deva nirmita stUpa ke sAtha-sAtha stUpoM, devAlayoM aura caityoMkI anupama atizayatA thii| kaMkAlI TIlAke utkhananameM sarvazrI kaniMghama, hADiMga, grAusa, bargesa aura phyUra jaise vikhyAta videzI purAtattvajJoMne yoga diyA thaa| vahA~se jo mahattvapUrNa sAmagrI prApta huI thI, usameM se adhikAMza lakhanaU saMgrAhalayameM hai / usakA alpa bhAga mathurA saMgrahAlayameM hai, aura zeSa bhAga bhArata tathA videzoMmeM bikharA huA hai| isakA paricayAtmaka vivaraNa DaoN. viseNTa smithakI pustaka, lakhanaU saMgrahAlayake vivaraNa aura DaoN0 vogala kRta mathurA saMgrahAlayake sUcIpatrase jAnA jA sakatA hai / kaMkAlI TIlA prAyaH 1500 varga phITakA eka Ubar3a-khAbar3a sthala hai| isake eka kinAre para kaMkAlI nAmakI devIkA eka choTAsA maMdira banA huA hai, jisake nAmase isa samaya yaha sthala prasiddha hai| isakI khudAI meM 47 phITa vyAsakA IToMkA eka stUpa aura do jaina devAlayoMke avazeSa mile haiN| isameMse jo saikar3oM 26 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUrtiyA~, vAstu khaMDa aura kalAvazeSa mile haiM, una sabakA paricaya denA saMbhava nahIM hai / isa saMbaMdha meM pUrvokta vivaraNa pustikAoMse jAnA jA sakatA hai / mUrtiyoM meM jo sarvAdhika mahattvakI haiM, unakA saMkSipta paricaya yahA~ prastuta hai / kaMdhoM taka jaTA phailAe hue Adi tIrthaMkara RSabhanAthajIkI mUrti, balabhadra vAsudevake sAtha aMkita 22 veM tIrthaMkara nemikI mUrti, aura sarpa - phaNoMse AcchAdita 23 veM tIrthaMkara pArzvanAthajIkI mUrti to apane viziSTa cihnoM se pahicAna lI gaI haiM / inake atirikta anya tIrthakaroM kI jo bahusaMkhyaka mUrtiyA~ haiM, ve viziSTa cihnoMke abhAvameM nahIM pahicAnI jA sakatI haiM / jina mUrtiyoMpara unake nAma aMkita haiM, unheM pahicAna liyA gayA hai / ye tIrthaMkara mUrtiyAM kaivalya-prApti ke liye daMDavat khar3I huI aura dhyAnAvasthita avasthA meM baiThI huI-- ina donoM mudrAoMmeM milI haiM / jaina deviyoMkI mUrtiyoM meM sarvAdhika mahatvakI sarasvatI pratimA hai, jo lakhanaU saMgrahAlaya ( saM0 je0 24 ) meM hai / yaha abhilikhita hai, aura abataka milI huI sarasvatIkI mUrtiyoM meM sabase prAcIna hai / dUsarI Adi tIrthaMkara RSabhanAthakI yakSiNI cakrezvarI devIkI pratimA hai, jo dasavIM zatIkI hai, aura isa samaya mathurA saMgrahAlaya meM pradarzita hai / inake atirikta sarvatobhadra arthAt caturmukhI mUrtiyAM bhI haiM / inameM se aneka mUrtiyoMpara unake nirmANa-kAla aura nirmAtAoMke nAma aMkita haiM / inase jaina mUrti kalAke vikAsako bhalI bhAMti samajhA jA sakatA hai / mUrtiyoMse bhI adhika mahattvake ve AyAga paTa haiM, jo jaina mUrtiyoMke nirmANake pUrva kI sthiti ke paricAyaka hai / jaba jainadharma meM mUrtiyoMkA pracalana nahIM huA thA, taba zilAkhaMDoMpara jainadharmake mAMgalika cihnoMkA aMkanakara unheM tIrthaMkaroMke pratIka rUpameM pUjAke liye pratiSThita kiyA jAtA thA / ukta zilAkhaMDoMko 'AyAga paTa' kahate haiM / isa prakArake kaI paTa kaMkAlIkI khudAI meM mile haiM, jo lakhanaU aura mathurAke saMgrahAlayoMmeM pradarzita haiM / ukta pUjanIya paToMke atirikta aneka kalAtmaka paTa bhI kaMkAlI se mile haiM / unameM sabase prAcIna paTa zuMgakAla ( dUsarI zatI pUrva ) ke haiM / aise eka zilApaTameM bhagavAn RSabhanAthajIke samakSa nIlAMjanA apsarAke nRtyakA dRzya aMkita hai / yaha prAcIna bhAratIya nRtyakI mudrAkA aMkana hai, jo mathurA maMDalake vigata kalAtmaka vaibhavako prakaTa karatA hai / zuMga kAlIna eka anya zilApaTa kisI dhArmika sthalakA toraNa hai / isake eka ora yAtrAkA dRzya hai, aura dUsarI ora suparNoM tathA kinnaroM dvArA stUpa pUjanakA dRzya hai / aneka padoMpara suMdariyoMkI vibhinna ceSTAoM aura mudrAoMke dRzya aMkita haiM / inase prAcIna jainadharmakI kalAtmaka abhirucikA bhalI-bhAMti paricaya milatA hai / ke mathurAmaMDala ke ve donoM jaina kendra - 1. jambU svAmIkA nirvANa sthala aura 2. devanirmita stUpa tathA usake samIpa bane hue bahusaMkhyaka devAlayoMse samRddha kaMkAlI TIlA - apane nirmANakAlase aneka zatAbdiyoM pazcAt taka samasta jainiyoMke liye samAna rUpa se zraddhAspada the / magadha janapada aura dAkSiNAtya kSetroMke jainasaMgha kAlAMtara meM digaMbara aura zvetAMbara nAmaka do saMpradAyoMmeM vibhAjita jainasaMgha usa bheda-bhAva se achUtA rahA, aura yahA~ ke deva sthAna sabhI rahe the / prAcIna vrajamaMDalameM jainadharmakI ina mahattvapUrNa upalabdhiyoMke sAtha hI sAtha isa bhU-bhAgameM samaya-samaya para aisI aneka mahattvapUrNa ghaTanAe~ bhI huI hai, jinhoMne jainadharmake itihAsa meM gauravapUrNa sthAna prApta kiyA hai / yahA~ para aisI katipaya ghaTanAoM kA ullekha kiyA jAtA hai / 'sarasvatI' - Andolana aura 'jina vANI' kA lekhana - jainadharma ke mUla siddhAMta bhagavAn mahAvIra itihAsa aura purAtattva : 27 gaye the, kintu prAcIna vrajamaMDalakA saMpradAya vAloMke liye pUjanIya bane Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvArA kathita ardhamAgadhI prAkRta bhASAmeM haiM, jinheM 'jina-vANI' athavA 'Agama' kahA jAtA hai| vaidika saMhitAoMkI bhA~ti jaina Agama bhI pahale zruta rUpa meM the / samrAT azokane bauddhadharmake pracArArtha apane sAmrAjya ke vividha sthAnoM meM jo dharma-lekha likhavAye the, unase jainadharmake vidvAnoM ko bhI AgamoMko likhita rUpameM surakSita karanekI AvazyakatA pratIta hone lagI; kiMtu jainAcAyoMke prabala virodha ke kAraNa unheM lipibaddha nahIM kiyA jA sakA thaa| jaba kaI zatAbdiyoM taka anya sthAnoMke jainAcArya AgamoMko lipibaddha nahIM kara sakeM, taba mathurAmaMDala ke jaina vidvAnoMne ukta praznako uThAyA, aura 'sarasvatI AMdolana' dvArA isa viSayakA netRtva kiyA thA / vidyA buddhi aura jJAna-vijJAnakI adhiSThAtrI devIkA nAma sarasvatI hai| ise brAhmI, bhAratI, bhASA aura gIrvANavANI bhI kahate haiN| yadyapi sarasvatIkI mUla kalpanA prAcIna hai, tathApi isake svarUpakA vikAsa aura pUjanakA pracAra jainadharmakI dena hai| mathurAke jaina vidvAnoMko yaha zreya prApta hai ki unhoMne paraMparAgata dhuta evaM kaMThastha 'jina vANI' ko likhita rUpa pradAna karane ke liye 'sarasvatI AMdolana' calAyA thA, aura mathurAke mUrti - kalAkAroMne sarvaprathama pustakadhAriNI sarasvatI devIkI pratimAe~ nirmitakara usa AMdolanako mUttaM rUpa pradAna kiyA thA / ukta AMdolana kA yaha pariNAma huA ki jina - vANIko lipibaddha karanekA virodha kramazaH kama hotA gayA / pahile digaMbara vidvAnoMne Agama jJAnako saMkalita kara lipibaddha kiyA, bAda meM zvetAMbara vidvAn bhI usake liye sahamata ho gaye / yadyapi isa kArya meM kaI zatAbdiyoM taka UhApoha hotA rahA thA / saM 'mAthurI - vAcanA' - digaMbara vidvAnoM dvArA AgamoMke saMkalana aura lekhanase utpanna sthitipara vicAra karaneke liye 370 vi0 ke lagabhaga mathurA meM zvetAMbara yatiyoMkA eka sammelana huA, jisakI adhyakSatA Arya skaMdilane kI thI / usa sammelanameM AgamoMkA pATha nizcita kara unakI vyAkhyA kI gaI, jise 'mAthurI vAcanA' kahA jAtA hai| usI samaya AgamoMko lipibaddha karanepara bhI vicAra kiyA gayA, kiMtu bhArI matabheda hone ke kAraNa tatsaMbaMdhI nirNaya sthagita karanA par3A / bAdameM vikramakI chaThI zatAbdI ke AraMbha meM surASTrake vallabhI nagara meM devarSigaNI kSamA-zramaNako adhyakSatA meM zvetAMbara mAnyatAke AgamoMko sarvaprathama saMkalita evaM lipibaddha kiyA gayA thA / zvetAMbara sAdhu jinaprabha sUri kRta 'mathurApurI kalpa' meM likhA hai, jaba zUrasena pradezameM dvAdazavarSIya bhASaNa durbhikSa par3A thA, taba Arya skaMdilane saMghako ekatra kara AgamoMkA anuyoga kiyA thA / mathurAke prAcIna devanirmita stUpameM eka pakSake upavAsa dvArA devatAkI ArAdhanAkara jinaprabha zramaNane dImakoMse khAye hue truTita 'mahAnizItha sUtra' kI pUrti kI thii| sAhitya-praNayana - jainadharmakA prAcIna sAhitya ardhamAgadhI prAkRtameM hai, jise 'jaina prAkRta' kahA jAtA hai| bAdakA sAhitya saMskRta, apabhraMza aura prAMtIya bhASAoM meM racA huA upalabdha hai| prAcIna sAhitya meM pramukha sthAna AgamoMkA hai| unake pazcAt purANoMkA mahatva mAnA jAtA hai| purANoMmeM jaina tIrthaMkaroMkI mahimAkA varNana kiyA gayA hai| unake sAtha rAma aura kRSNakA bhI ullekha huA hai; kiMtu unake caritra jaina vidvAnoM ne vaiSNava vidvAnoMkI apekSA kucha bhinna dRSTikoNase likhe haiN| vAsudeva kRSNako tIrthaMkara neminAthajIkA bhAI mAnA gayA hai, ataH kRSNake pitA vasudeva, bhAI balabhadra aura putra pradyumnake caritra likhane meM jaina vidvAnoM ne bar3I ruci prakaTa kI hai| aise graMthoMmeM jinasenAcArya kRta 'harivaMza purANa' vizeSa rUpase ullekhanIya haiN| yaha 66 sargoMkA vizAla graMtha hai / isakI racanA saM0 840 meM huI thii| isake AraMbhika sargoM meM anya tIrthaMkaroM kA saMkSipta kathanakara 18 veM sarga se 61 sarga taka tIrthaMkara neminAthajIkA aura unake sAtha vasudeva, vAsudeva, kRSNa, balabhadra tathA pradyumnakA atyaMta vizada varNana kiyA gayA hai| sabake aMta meM bhagavAn mahAvIrakA caritra varNita hai / 28: agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa kAlake graMthoMmeMse joM natha brajamaMDalameM race gaye the, unakA prAmANika vivaraNa upalabdha nahIM hai| aisA anumAna hai saMskRta, zaurasenI prAkRta aura zaurasenI apabhraMzameM kucha graMtha avazya race gaye hoMge, jo kAlake pravAhameM naSTa ho gye| kAlAMtarameM jo pratha vrajabhASAmeM race gaye the, ve aba bhI vidyamAna haiM, aura unase vrajamaMDala ke jaina vidvAnoMkI sAhitya-sAdhanApara acchA prakAza par3atA hai| hUNoM kA AkramaNa-maurya-zuga kAlake pahilese lekara gupta zAsanake bAda taka, arthAt eka sahasrase adhika kAla taka prAcIna vrajamaMDalameM jainadharmase saMbaMdhita imArateM prAyaH akSuNNa rahI thiiN| usa kAlameM jaina dharmako uttarottara unnati karatA rahA thA / gupta zAsanake aMtima kAlameM jaba asabhya hUNoMne prAcIna vrajamaMDala para AkramaNa kiyA, taba unhoMne yahA~kI anya imAratoMke sAtha hI sAtha jaina imAratoMko bhI bar3I hAni paha~cAI thii| yahA~kA suprasiddha deva nirmita stUpa usa kAlameM kSatigrasta ho gayA thA, aura anya stupa evaM maMdira-devAlaya bhI naSTaprAya ho gaye the / devasthAnoMkA jIrNoddhAra aura dhArmika sthitimeM sudhAra-hUNoMke AkramaNase prAcIna vrajamaMDalakI jo imArateM kSatigrasta ho gaI thIM, unake jIrNoddhArakA zreya jina zraddhAlu mahAnubhAvoMko hai, unameM vappabhaTTi sUrikA nAma ullekhanIya hai / 'vividha tIrthakalpa' se jJAta hotA hai ki vappaTTi sUrine apane ziSya gvAliyara nareza AmarAjase saM0 826 vi0 meM mathurA tIrthakA jIrNoddhAra karAyA thaa| usI samaya IMToMse banA prAcIna 'devanirmita stupa', jo usa samaya jIrNAvasthAmeM thA, pattharoMse punanirmita kiyA gayA aura usameM bha0 pArzvanAthajIke jinAlaya evaM bha0 mahAvIrajIke bimba kI sthApanA kI gaI thii| vappaTTi sarine mathurAmeM eka maMdirakA nirmANa bhI karAyA thA, jo yahA~para zvetAMbara saMpradAyakA sarvaprathama devAlaya thaa| bauddhadharma ke prabhAvahIna aura phira samApta ho jAnepara matharAmaMDala meM jo dharma acchI sthitimeM ho gaye the, unameM jainadharma bhI thaa| 10 vIM, 11 vIM aura 12 vIM zatAbdiyoMmeM yahA~para jainadharmakI paryApta unnati hone ke pramANa milate haiN| usa kAla meM mathurA sthita kaMkAlI TIlAke jaina kendra meM aneka maMdira-devAlayoMkA nirmANa huA thA aura unameM tIrthaMkaroMkI mUrtiyA~ pratiSThita kI gaI thii| usa kAlakI aneka lekhAMkita jaina mUrtiyA~ kaMkAlI TIlekI khudAImeM prApta huI hai / mathurAke atirikta prAcIna zauripura (baTezvara, jilA AgarA) bhI usa kAlameM jainadharmakA eka acchA kendra ho gayA thA aura vahA~ pracura saMkhyAmeM jaina maMdiroMkA nirmANa huA thaa| mahamUda gaz2anavIke AkramaNakA duSpariNAma-saM0 1074 meM jaba mahamUda gaz2anavIne mathurApara bhISaNa AkramaNa kiyA thA, taba yahA~ke dhArmika sthAnoMkI bar3I hAni huI thii| kaMkAlI TIlAkA suprasiddha 'devanirmita stUpa' bhI usI kAlameM AkramaNakAriyoMne naSTa kara diyA thA, kyoMki usakA ullekha phira nahIM milatA hai| aisA mAlUma hotA hai, ukta prAcIna stUpake atirikta kaMkAlI TIlAke anya jaina devasthAnoMkI bahata adhika kSati nahIM haI thI, kyoMki usase kucha samaya parva hI vahA~ pratiSThita kI gaI jaina pratimAe~ akSaNNa upalabdha huI hai / saMbhava hai, jaina zrAvakoM dvArA usa samaya ve kisI surakSita sthAnapara pahu~cA dI gaI hoM, aura bAda meM sthiti ThIka honepara unheM pratiSThita kiyA gayA ho| mahamUda gajanavIke AkramaNa kAlase dillIke sultAnoMkA zAsana AraMbha hone taka arthAt 11 vIM se 13 vIM zatiyoM taka mathurAmaMDalapara rAjapUta rAjAoMkA zAsanAdhikAra thaa| usa kAla meM yahA~ jainadharmakI sthiti kucha ThIka rahI thii| usake pazcAta vaiSNava saMpradAyoM kA adhika pracAra honese jainadharma zithila hone lagA thaa| itihAsa aura purAtattva : 29 Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina tIrthoMkI yAtrA-vaiSNava saMpradAyoMkA adhika pracAra honese isa kAlameM jainadharmakA prabhAva to ghaTa gayA thA, kiMtu jaina devasthAnoMke prati janatAkI zraddhA banI rahI thii| vaiSNava saMpradAyoMkA kendra bananese pahile mathurA nagara jainadharma kA prasiddha kendra thA / zvetAMbara aura digaMbara donoM saMpradAyoMke jaina sAdhu aura zrAvakagaNa mathurA tIrthakI yAtrA karane Ate the| aise aneka tIrtha-yAtriyoMkA ullekha jainadharmake vividha graMthoMmeM huA hai| suprasiddha zodhaka vidvAn zrI agaracaMdajI nAhaTAne ukta ullekhoMkA saMkalanakara isa viSayapara acchA prakAza DAlA hai| unake lekhase jJAta hotA hai ki prathama zatIse satarahavIM zatI taka jaina yAtriyoMke AnekA krama calatA rahA thA / mathurA tIrthakI yAtrA karanevAle jaina yAtriyoMmeM sarvaprathama maNidhArI jinacaMdra sarikA nAma ullekhanIya hai| 'yuga pradhAna gurvAvalI' ke anusAra ukta sarijIne saM0 1214-17 ke kAlameM mathurA tIrthakI yAtrA kI thI / ukta gurvAvalameM kharatara gacchake 14 zatAbdI AcArya jinacaMdra sUrike netRtvameM ThAkura acala dvArA saMgaThita eka bar3e saMgha dvArA bhI yAtrA kiye jAne kA ullekha huA hai| vaha yAtrI-saMgha saM0 1374 meM mathurA AyA thaa| usane mathurAke supArva aura mahAvIra tIrthokI yAtrA kI thii| muhammada tugalakake zAsana kAla ( saM0 1382-saM0 1408 ) meM karNATakake eka digaMbara munikI mathurA yAtrAkA ullekha milatA hai| usI kAlameM samarAzAhane zAhI pharamAna prAptakara eka bar3e yAtrI-saMghakA saMcAlana kiyA thaa| usI saMghake sAtha yAtrA karate hue gujarAtake zvetAMbara muni jinaprabha sari saM0 1385 ke lagabhaga mathurA padhAre the| unhoMne yahA~ke jaina devAlayoMke darzana aura jaina sthaloMkI yAtrA karane ke sAtha hI sAtha vrajake vividha tIrthokI bhI yAtrA kI thii| ukta yAtrAke anaMtara jinaprabha surine saM0 1388 meM 'vividha tIrtha kalpa' nAmaka eka bar3e graMthakI racanA prAkRta bhASAmeM kI thI, usameM unhoMne jaina tIrthokA vizada varNana kiyA hai| isa graMthakA eka bhAga 'mathurApurI kalpa' meM hai, jisameM matharA tIrthase saMbaMdhita jaina anazratiyoMkA ullekha huA hai| isake sAtha hI usameM mathurAmaMDalase saMbaMdhita kucha anya jJAtavya bAteM bhI likhI gaI haiN| unase yahA~kI tatkAlIna dhArmika sthitipara acchA prakAza par3atA hai| kRSNa-bhaktike pracAra aura sulatAnoMkI nItikA prabhAva-jaba vrajamaMDalake kRSNa-bhakti kA vyApaka pracAra huA, taba yahA~ke bahasaMkhyaka jainI jainadharmako chor3akara kRSNa-bhaktike vividha saMpradAyoMke anuyAyI ho gaye the / nAbhA jI kRta 'bhaktamAla' aura ballabha saMpradAyI 'vArtA' meM aise aneka jainiyoMke nAma milate haiN| jainadharmako usa parivartita paristhitimeM vrajamaMDalake jaina stUpa-maMdira, devAlaya Adi upekSita avasthAmeM jIrNa-zIrNa hone lage the| phira dillIke tatkAlIna musalamAna sulatAna apane majahabI tAssubake kAraNa bArabAra AkramaNa kara unheM kSati pahu~cAyA karate the| seTha samarAzAha jaise dhanI vyakti samaya-samaya para unakI marammata karAte the, kintu ve bAra-bAra kSatigrasta kara diye jAte the| isa prakAra mugala samrATa akabarake zAsanakAlase pahile mathurA tIrthakA mahattva jaina dharmako dRSTise kama ho gayA thA, aura vahA~ke jaina deva-sthAnoMkI sthiti zocanIya ho gayI thii| kRSNa-bhaktike vAtAvaraNameM racita jaina graMtha-zrIkRSNake putra pradyumnake saMbaMdhameM jaina mAnyatAkA sarvaprathama vrajabhASA graMtha sudhAra agravAla kRta 'pradyumna carita' hai| yaha eka sundara prabaMdha kAvya hai 'brajabhASAke adyAvadhi prApta graMthoM meM sabase prAcIna' hone ke sAtha hI sAtha yaha hindI jaina graMthake rUpameM bhI atyanta mahattvapUrNa hai| isakA racanA-kAla 14vIM zatAbdI hai| isa graMthake pazcAt jo hindI jaina racanAe~ prakAzameM AIM, unameM se 1. 'vraja bhAratI', varSa 11, aMka 2 meM prakAzita-'matharAke jaina stupAdikI yaatraa|' 30 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikatara magala samrATa akabarake zAsanakAlakI, athavA usake bAdakI haiN| unameM bhI adhikAMza akabarakI rAjadhAnI AgarA athavA usake nikaTavartI sthAnoMmeM racI gaI thiiN| akabara kAlIna sthiti-mugala samrATa akabarakA zAsanakAla vrajamaMDalake liye bar3A hitakara aura yahA~ke dharma-sampradAyoMke liye bar3A sahAyaka siddha huA thaa| usase jaina dharmAvalambI bhI pracuratAse lAbhAnvita hue the| usa kAlake pahile vrajamaMDalameM mathurA aura baTezvara (prAcIna zauripura ) aura unake samIpastha gvAliyara jaina dharmake kendra the / akabarake zAsanakAlameM usakI rAjadhAnI AgarA nagara jainadharmakA nayA aura atyanta zaktizAlI kendra bana gayA thaa| mathurA, baTezvara aura gvAliyarakA to dhArmika evaM sAMskRtika mahattva thA; kintu AgarA rAjanaitika kAraNoMse jaina kendra banA thA / samrATa akabara sabhI dharma-sampradAyoMke prati udAra the| ve sabakI bAtoMko dhyAnapUrvaka sunate the, aura unameMse unheM jo upayogI jJAta hotI, unheM grahaNa karate the| ve janadharmake muniyoMko bhI AmaMtrita kara unakA pravacana sunA krte| unhoMne anya vidvAnoMke atirikta gujarAtake vikhyAta zvetAMbarAcArya hIravijaya sUriko bar3e AdarapUrvaka phatehapura sIkarI bulAyA thA, aura ve prAyaH unake dharmopadeza sunA karate the| isa kAraNa mathurA-AgarA Adi samasta vrajamaMDalameM base hue ja niyoMmeM Atma-gauravakA bhAva jAgrata haA thaa| ve maMdiradevAlayoMke nava-nirmANa athavA jIrNoddhArake liye bhI taba prayatnazIla hone lage the| AcArya hIravijaya suri jI svayaM matharA padhAre the| unakI yAtrAkA varNana 'hIra saubhAgya kAvya' ke 14veM sargameM haA thaa| usameM likhA hai, sUri jIne mathurAmeM vihArakara vahAM pArzvanAtha aura jambUsvAmI ke sthaloM tathA 527 stUpoMkI yAtrA kI thii| akabarake zAsanakAlase AgarA nagara jainadharmakA pramukha sAhityika kendra ho gayA thaa| vahA~ke aneka vidvAnoM, kaviyoM aura lekhakoMne bahasaMkhyaka graMthoMkI racanA kara jainadharmakI sAhityika samRddhi karaneke sAtha hI sAtha vrajabhASA sAhityako bhI gauravAnvita kiyA thaa| sAhU ToDara aura maMtrIzvara karmacaMda-akabarake zAsanakAlameM ve donoM pratiSThita jaina-bhakta mathurA tIrthakI yAtrA karane gaye the| sAha ToDara bhaTAniyA ( jilA kola, vartamAna alIgar3ha ) ke nivAsI garga gotrIya agravAla jaina pAsA sAhUke putra the / ve akabarI zAsana ke eka pratiSThita rAjapuruSa honeke sAtha hI sAtha dhanADhya seTha bhI the| unhoMne pracura dhana lagAkara mathurAmaMDalake bhagna jaina stUpoM aura maMdiroMke jIrNoddhArakA prazaMsanIya kArya kiyA thaa| vaha dhArmika kArya saM0 1630 kI jyeSTha zukla 12 budhavArako pUrNa huA thaa| usI samaya unhoMne caturvidha saMghako AmaMtrita kara matharAmeM eka jaina samArohakA bhI Ayojana kiyA thaa| tIrtha-panaruddhArake sAtha hI sAtha unhoMne mathurAke caurAsI kSetra para tapasyA kara nirvANa prApta karanevAle kaivalyajJAnI jambasvAmIke caritra graMthoMkI racanAkA bhI prabandha kiyA thaa| phalataH unakI preraNAse saMskRta aura vrajabhASA hindI meM jambUsvAmI caritra usa kAlameM liye gaye the| saMskRta 'jambasvAmI caritra' kA nirmANa usa samayake vikhyAta jaina vidvAn pAMDe rAjamallane saM0 1632 kI caitra kR0 8 ko aura vrajabhASA chandobaddha graMthakI racanA pAMDe jinadAsane saM0 1642 meM kI thii| bIkAnerake rAjyamaMtrI karmacandrane bhI mathurA tIrthakI yAtrA kara yahA~ke kucha caityoMkA jIrNoddhAra karAyA thaa| usakA ullekha 'karmacandra vaMzotkIrtana' kAvyameM huA hai| paM0 banArasIdAsakI mahattvapUrNa dena-paM0 banArasIdAsa jaunapura nivAsI zrImAlI jaina the| ve mugala samrAT jahA~gIrake zAsanakAlameM AgarA Aye the, aura phira usI nagarake sthAyI nivAsI ho gaye the| ve gRhastha hote hue bhI jaina darzana aura adhyAtmake acche jJAtA, suprasiddha sAhityakAra aura krAMtikArI vidvAna itihAsa aura purAtattva : 31 Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ the| unhoMne jainadharmake antargata eka AdhyAtmika paMthakI sthApanA kI, aura aneka graMthoMkI racanA kI thii| unake paMthako pahile 'adhyAtmI paMtha' athavA 'banArasI mata' kahA jAtA thA, bAdameM vaha 'teraha paMtha' ke nAmase prasiddha huA thA / usa sudhAravAdI matake kAraNa usa kAlake digambara sampradAyI caityavAsI bhaTTArakoMkI pratiSThAmeM paryApta kamI huI thii| paM. banArasodAsa hindIke jaina graMthakAroMmeM sarvopari mAne jAte haiN| unakI khyAti unakI dhArmika vidvattAse bhI adhika unake granthoMke kAraNa hai| unakI racanAoMmeM 'nATaka samayasAra' aura 'artha kathAnaka' adhika prasiddha haiN| 'nATaka samayasAra' adhyAtma aura vedAntakI eka mahattvapUrNa racanA hai| isakA pracAra zvetAmbara aura digambara donoM sampradAyoMmeM hai| 'ardha kathAnaka' unakA Atma-caritra hai, jo unake jIvanake prathama ardha bhAgase saMbaMdhita hai| yaha bhI apane viSayakI mahattvapUrNa racanA hai| unakI do anya racanAe~ 'banArasI nAma mAlA' aura 'banArasI vilAsa haiN| ye saba graMtha padyAtmaka haiN| inake atirikta unakI eka gadya racanA 'paramArtha vacanikA' bhI hai| yaha jaina sAhityakI AraMbhika hindI gadya racanAoMmeMse hai, ataH isakA bhI apanA mahattva hai| auraMgajebI zAsanakA duSpariNAma-mugala samrATa akabara, jahA~gIra aura zAhajahA~ke zAsanakAlameM jainadharmakI jitanI unnati huI thI, auraMgajebake zAsanameM usase adhika avanati ho gayI thii| usa kAlameM vrajamaMDalake gaira musalima dharma-sampradAyoMke sabhI deva-sthAna naSTa kara diye gaye the / ukta dharma-sampradAyoMke adhikAMza AcArya, saMta, mahAtmA, vidvAn aura guNI-jana vrajamaMDala chor3akara hindU rAjyoMmeM Akara basa gaye the| usa kAlameM jainadharmakI sthiti bhI atyanta zithila aura prabhAvazUnya ho gayI thii| mathurAke prasiddha jainakendra kaMkAlI TIlA aura caurAsImeMse kaMkAlI TIlA to pahile hI vIrAna-sA thA, phira caurAsIkA siddha kSetra bhI mahattvazUnya ho gayA / baTezvara aura AgarA kendroMkI bhI taba pratiSThA bhaMga ho gayI thii| lakI sthiti-auraMgajebI zAsanakAlake bAdase aMgrajI rAjyakI sthApanA taka samasta vrajamaMDalameM jainadharmako sthiti bigar3I huI rahI thI / aMgrez2I zAsanakAlameM mathurAke seThoM dvArA jainadharmako bar3A saMrakSaNa milA thaa| isa gharAne ke pratiSThAtA seTha manIrAma digambara jaina zrAvaka the| ve pahile gvAliyara rAjyake dAnAdhikArI zrIgokuladAsa pArikhake eka sAdhAraNa munIma the| jaba pArikhajI apane sAtha karor3oMkI dharmAdA sampatti lekara usase vrajameM maMdirAdikA nirmANa karAne saM0 1870 meM mathurA gaye the, taba manIrAma manIma bhI unake sAtha the / pArikhajI apanI mRtyuse pahile manIrAmajIke jyeSTha putra lakSmIcandako apanA uttarAdhikArI banA gaye the| unake bAda manIrAma lakSmIcanda pArikhajIkI vipula sampattike svAmI hue| unhoMne vyApAra dvArA usa sampattiko khUba bar3hAyA aura vividha dhArmika kAryoMmeM usakA sadupayoga kiyaa| unhoMne mathurAke 'caurAsI' siddha kSetrakA jIrNoddhAra kara vahA~ jaina mandirakA nirmANa karAyA thaa| usameM unhoMne aSTama tIrthaMkara bhagavAn candraprabhakI mUrti pratiSThita kara digambara vidhike anusAra unakI pUjAkI yathocita vyavasthA kI thii| bAdameM seTha lakSmIcandake putra raghunAthadAsane vahA~ dvitIya tIrthaMkara bhagavAn ajitanAthako saMgamaramara pratimAko pratiSThita kiyA thaa| mathugamaMDalake Adhunika jaina devAlayoMmeM yaha mandira sabase adhika prasiddha hai / yahA~ para kArtika kR. 2 se kR0 8 taka prati varSa eka bar3A utsava hotA hai, jisameM rathayAtrAkA bhI Ayojana kiyA jAtA hai| vartamAna sthiti-isa samaya mathurAmeM jainadharmakA prasiddha kendra caurAsI sthita jambUsvAmIkA siddha kSetra hI hai| yahA~ para 'akhila bhAratIya digambara jaina-saMgha' kA kendrIya kAryAlaya hai| sAptAhika-patra 'jaina 32 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdeza' isI sthAnase prakAzita hotA hai| yahA~ke 'RSabha brahmacaryAzrama' meM jainadharma aura saMskRta bhASAke sAtha hI sAtha vartamAna praNAlIkI zikSA dI jAtI hai| isa sthAnake 'sarasvatI bhavana' meM jainadharmake granthoMkA acchA saMgraha hai| vrajamaMDalameM jainadharmakA sabase bar3A kendra AgarA hai| yahA~ para madhyakAlase hI jaina dharmAvalambiyoMkI pracura saMkhyA rahI hai| jaina-granthakAra to adhikatara AgarAke hI hue haiN| isa samaya vahA~ jainadharmakI aneka saMsthAyeM haiM, jo upayogI kArya kara rahI haiM / vahA~kA jaina kAleja granthabhaMDAra bhI prasiddha hai| mathurAke kaMkAlI TIlAkA jainakendra, jo 'deva nirmita stupa' tathA anya stUpoM aura mandira-devAlayoMke kAraNa vigatakAlameM itanA prasiddha rahA thA, isa samaya vIrAna par3A haA hai| AzcaryakI bAta yaha hai, jisa kAlameM vaha naSTa huA, usake bAdase kisIne usakA punaruddhAra karAne kI ora dhyAna nahIM diyaa| mathurAke seThoMne bhI usake liye kucha nahIM kiyA, jabaki unhoMne 'caurAsI' ke siddha sthalakA punaruddhAra karAyA thaa| vAstavika bAta yaha hai ki kaI zatAbdiyoM taka upekSita aura jar3a par3e rahane ke kAraNa kaMkAlI TolAko gauravagAthAko loga bhUla gaye the| mathurAke seThoMke utkarSa-kAlameM bhI yahI sthiti thii| yadi usa samaya unheM isa sthalakI mahattAkA bodha hotA, to ve apane vipula sAdhanoMse vahA~ bahuta kucha kara sakate the / abakI bAra mathurAmeM zrImahAvIra jayantIkA jo samAroha huA thA, usakI adhyakSatA karane ke lie majhe AmaMtrita kiyA gayA yadyapi maiM jaina dharmAvalambI nahIM haiN| maiMne usa avasarakA sadupayoga kaMkAlIkI gaurava-gAthA sunAne meM kiyaa| upasthita janasamudAyane merI bAta bar3e kautuhalapUrvaka sunii| unheM isa bAtakA vizvAsa nahIM ho rahA thA ki mathurAmeM kisI samaya itane mahattvakA sthala thaa| utsavakI samAptike pazcAt aneka vyaktiyoMne mujhase pUchatAcha kii| jaba mere batalAye hue aitihAsika pramANoMse unheM vizvAsa ho gayA, taba ve ukta sthalakA punaruddhAra karAneko vyagra hone lge| usI kAlameM muni vidyAnandajI mathurA padhAre the| unake samaya isa carcAne aura jora pkdd'aa| aba aisI sthiti bana gaI hai ki nikaTa bhaviSyameM isa purAtana sthalakA punaruddhAra ho skegaa| itihAsa aura purAtattva : 33 Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya nausenA aitihAsika sarvekSaNa zrI gAyatrInAtha paMta samudrakA AkarSaNa anAdikAlase manuSyako AkarSita karatA rahA hai-prerita karatA rahA hai, prArambhameM manoraMjana evaM utsukatAvaza para tatpazcAt yAtAyAta, vyApAra, samudramanthana tathA yuddha-saMcAlana hetu / mAnavakI ajJAtako khoja nikAlanekI svAbhAvika pravRttise sAgara bhI achUtA nahIM rahA saMbhavataH nadiyoMke kinAre rahane ke kAraNa mAnavake Adi puruSane machalI pakar3ane, tairane evaM nadI pAra karane ke liye kisI lakar3I ke laTTekA sahArA liyA hogaa| AvazyakatAoM, surakSAkI bhAvanA evaM sAMskRtika vikAsake kAraNa isa dizAmeM bhI sudhAra hue / bhAratIya naukAkA bhI eka vikAsakrama hai-svayaMmeM eka itihAsa hai| laTTeke bAda taraNIkA yuga AtA hai| bhAratakI prAcInatama prAgaaitihAsika saiMdhava sabhyatAmeM hameM naukAke darzana hote haiN| cuki isa sabhyatAkA udgama sthala eka mahAn evaM vyApArika nadI (siMdha) thI isaliye nizcaya hI jijJAsu mAnavane isa dizAmeM nAnA prakArake prayoga kiye aura vyApArika suvidhAke liye katipaya nAvoMkA AviSkAra kiyaa| yahA~ eka muharameM hameM 'makara' ke AkArakI naukAkA aMkana milatA hai jisakA AdhA aMza jalamagna hai| eka nAvika UparI siremeM baiThakara do cappuoMke mAdhyamase. ise khe rahA hai| san 1959-60ke madhya kiye gaye purAtattva utkhananase lothala ( ahamadAbAda, gujarAta meM eka 'DAkyArDa' kA patA calA hai jisase 2500 I0 pU0 meM honevAle jala vyApArakA spaSTa ullekha milatA hai / isa DAkyAIkA svarUpa 'AyatAkAra' prakArakA hai evaM isakA pUrvI lagabhaga 710 phITa lambA hai| isameM pUrvakI ora eka dvAra thA jisake mAdhyamase nAveM A sakatI thiiN| vaidika sAhityake avalokanase prAcIna bhAratIya zreSTha naukA paraMparAke pramANa mile haiN| usa samaya sAgarIya vyApAra bhI pracalita thaa| RgvedameM samudrapara calanevAle jalayAnoMkA ullekha milatA hai| Rgveda ( 1,117 ) meM varNita avizvanoMkA ullekha, jinhoMne 'paMkhayukta jahAjoM' dvArA bhujyakI rakSA kI thI, honese DaoN0 dIkSitatarane to 'vAyu-jala-vyApAra' honekI bhI ghoSaNA kara dI hai para yaha adhika bhAvukatApUrNa hai 'zatapatha brAhmaNa' meM svargakI ora prasthAna karanevAle jahAjakA ullekha hai| usa yugakI anya sAhityika upalabdhiyoM meM baMgAla, siMdha evaM dakSiNa bhArata meM honevAle jala-vyApArakA vivaraNa milatA hai / 'yukta kalpataru' jahAja nirmANa viSayaka eka aitihAsika graMtha hai jisameM jahAjoMke svarUpa, prakAra, upayogake sAtha-sAtha nirmANavidhikA kalAtmaka vivecana hai| isameM jahAjoMko 20 zreNiyoMmeM bAMTA gayA hai| sabase lambA 176 bAlista lambA, 20 bAlista caur3A evaM 17 bAlista U~cA hotA thA, jabaki sabase choTekI mApa 16-4-4 bAlista dI gaI hai| jahAjoMke tIna pramukha prakAra the 'sarvamandira', 'madhyamandira' evaM 'agnimandira' / agnimandira eka yuddhaka jahAja thA jise kevala saMgrAmameM hI upayoga kiyA jAtA thA jabaki prathama donoM prakAroMkA upayoga jala-vihAra, machalI pakar3ane evaM vyApAra AdimeM hotA thaa| saMbhavataH aise hI kisI jalayAnameM prathama bhAratIya nAvikane sAgarako hiloroMko jhaMkRtakara prathama jala-yuddhakA AhvAna kiyA hogA / aise hI eka 34 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jahAjameM rAjarSi tugune apane putrako zatru para AkramaNa karane hetu bhejA thaa| aura isI prakArake pUrNarUpeNa susajjita evaM zastroMse yukta eka jahAja meM pANDava-bandhuoMne palAyana kiyA thaa| 'sarvavAtasahAM nAvaM yaMtrayuktAM patAkinIm / zive bhAgIrathItIre naravizrambhibhiH kRtAm / / ( mahAbhArata, Adiparva) isI mahAkAvyameM sahadevakI samudrI yAtrA evaM usake dvArA mlecchoMse katipaya prAyadvIpoMke jIta lenekA varNana hai| eka bAra niSAdharAja guhakane hajAroM kaivarta navayuvakoMse 500 yuddhaka jahAjoMko taiyAra karane evaM bhAratase jalayaddha karanekA AhvAna kiyA thaa| isa taraha vaidika yugake ye bikhare udAharaNa isa bAtake jvalanta pramANa haiM ki vaidika yugameM mAnavane sAgarakI atala gaharAiyoM para kAphI hada taka niyaMtraNa prApta kara liyA thaa| 325 I0 pUrva meM jahAja-nirmANakalA kAphI unnata avasthAmeM thI aura isa samaya bhArata videzI rASTroMse jala samparka sthApita kara cukA thaa| svayaM sikandarako siMdha nadI pAra karane ke liye bhAratIya kArIgaroM dvArA nirmita nAvoMkA sahArA lenA par3A thaa| siMdha nadIko pAra karane ke liye sikandara mahAnne nAvoMkA pula bhI taiyAra karavAyA thaa| yadi kahIM bhAratIya porasane bhI isI praNAlIko apanAkara sikandarako ma~jhadhArameM roka diyA hotA to saMbhavataH itihAsakI dizA hI badala gaI hogii| mauryayugameM nausenAkA rASTrIyakaraNa kara diyA gayA thA aura yaha rAjyakA ekAdhikAra bana gayA thaa| plinIke anusAra isa samayakA ausatana jahAja lagabhaga 75 Tana vajana kA thaa| bar3hate hue jalavyApAra evaM saMbhAvita nau-yuddhoMke kAraNa hI isa samaya eka pRthak nau-vibhAgakI sthApanA kara dI gaI thI jisakA pradhAna 'nAvAdhyakSa' kahalAtA thaa| monAhanake isa vicArakA, ki 'nAvAdhyakSa' pUrNarUpeNa eka nAgarika-prazAsanika adhikArI thA, DaoN0 rAya caudharIne tarkapUrNa khaMDana kiyA hai aura yaha mata pratipAdita kiyA hai ki 'nAvAdhyakSa' ke ananya kAryoMmeM eka kArya himazrikAoM ( samudrI DAkuoM ) dvArA rASTrIya jalayAnoMkI surakSA bhI thii| cANakyane apane arthazAstrameM ina samudrI DAkuoM evaM zatruoMke jahAjoMko dhvasta karane evaM unake dvArA apane bandaragAhoMkI rakSA karanekA joradAra samarthana kiyA hai| jaba hama azoka mahAnke laMkA evaM anya prAyadvIpoMse sambandhake bAremeM usake lekhoMmeM par3hate haiM taba usake AdhIna eka vizAla nau-senA vibhAga hone kI svataH hI puSTi ho jAtI hai| prAraMbhika kalAtmaka citraNameM sAtavAhana narezoMke tattvAvadhAnameM nirmita dvitIya zatI I0 pU0ke sAMcIke hamArA dhyAna AkarSita karate haiN| sAMcI stapake parvI evaM pazcima dvAra para eka choTI sI taraNIkA aMkana hai jisake choTe cappU usa yugameM pracalita naukAke paricAyaka hai| kanherIkI mUrtikalAmeM bhI hameM eka jahAjake darzana hote haiM jo bar3I hI jIrNa-zIrNa avasthAmeM citrita hai| dvitIya evaM tRtIya zatI I0 ke Andhra narezoMke sikkoMmeM hameM mastUla yukta jahAjakA ullekha milatA hai / yaha jahAja ardhacandrAkAra hai evaM isameM do mastUla lambAkAra khar3e haiN| isake cAroM ora jalarAzi hai evaM usameM ise khenevAle eka cappakA bhI AbhAsa milatA hai| isa yugake nareza yatra-zrIne 'jahAja-prakAra'kA eka sikkA bhI pracalita kiyA thA jo nizcaya hI usa samayake Arthika jIvana meM jalayAnoMke yogadAnakI aitihAsika ghoSaNA hai| ajantAke citrakAroMke tatkAlIna bhAratakI eka sundaratama evaM hRdayagrAhI jhAMkI prastuta kI hai aura unakI tIkSNa dRSTise ye naukAe~ bhI na baca skiiN| adhikAMza rUpakA inakA citraNa guhA naM0 2ke bhitti itihAsa aura purAtattva : 35 Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citroM ( 522-650 I0 )meM huA hai / isameM eka jahAja kAphI vegayukta pAnI meM baha rahA hai para dUsare sthAna para 'makara AkAra' ke eka bhArI bharakama jahAjako darzAyA gayA hai jisameM vijaya dvArA kiye gaye laMkA-abhiyAnake saMdarbha meM ananya sipAhiyoM, ghur3asavAroM evaM hAthiyoM ko isI jahAja para savAra citrita kiyA gayA hai| pallavayugIna sikkoM ( 7vIM zatI I0 meM bhI do-mastUla yukta jahAjoMkA pradarzana hai| usa samaya mahAbalIpurama eka pramukha kendra thaa| jahAjoMke mArgadarzana hetu nirmita eka prakAza stambhake avazeSa Aja bhI vidyamAna hai| guptakAlameM nausenAkI mahattA pUrNarUpeNa siddha ho cukI thii| samudraguptake pAsa ananya jahAja the| candragupta vikramAdityane nau-zaktike dvArA hI zakoMko parAstakara araba sAgarase baMgAla kI khAr3I taka apanA prabhutva sthApita kara liyA thaa| cAlukya nareza pulakezina dvitIyane purIpara nausainika AkramaNa kiyA thA aura isake vaibhavako dhUla dhUsarita kara diyA thaa| yahI nahIM varan bhAratIya naukAoMkI dhUma videzoMmeM bhI macI, bauddhakAlIna jAtaka kathAoMmeM to aneka bAra samudrI jalayAnoMkA prasaMga AtA hI hai aura yaha bhI ki inhIM jahAjoMmeM baiThakara hamAre pUrvaja varmA, dakSiNa pUrva eziyA, zrI laMkA, aphrIkA tathA cIna taka pahu~ce the| jAvAke prasiddha borobadarake mandirameM bhAratIya jahAjoMkA bahuta hI sundara aMkana huA hai| DA0 rAdhAkumada mukarjIne inheM tIna zreNiyoM meM vibhAjita kiyA hai| prathama koTimeM lambe evaM caur3e, dUsaremeM ekase adhika mastUlavAle tathA tIsarI koTimeM ve jahAja Ate haiM jisameM kevala eka hI mastUla hai sAtha hI inakA agalA bhAga kucha mur3A huA hotA hai| isI prakArakA eka jahAja madurAIke prasiddha maMdirameM bhI pradarzita hai| jAvAmeM pracalita danta-kathAoMke anusAra eka bAra eka gujarAta narezane 6 bar3e evaM 100 choTe jahAjoMmeM senA bharakara jAvApara AkramaNa kara diyA evaM ise vijita kiyA tathA eka maMdirakA nirmANa yahA~ karavAyA jisakA nAma 'meMdaga kumalAMga' rakhA gyaa| bhAratIya sabhyatA evaM saMskRtikA jAvA, sumAtrA, campA, malAyA evaM kamboja AdimeM prasAra karane kI dizAmeM bhAratIya nau ber3ene eka sarAhanIya kArya kiyA hai / baMgAla to jala-putra hI hai / ati prAcInakAlase hI yahA~ke loga apanI khAr3Ike rahasyako samajhane lage the| kAlidAsake 'raghuvaMza' meM nAyaka raghu dvArA baMga pradezapara kiye gaye saphala AkramaNakA ullekha kiyA hai jisase patA calatA hai ki baMgavAsiyoM ke pAsa nausenA bhI thii| vaMgAnutkhAya tarasA netA nausAdhanodyatAn / nicakhAna jayastambhAn gatvA srotontareSu saH // (raghuvaMza 4, 36) lekhoMmeM 6ThI zatI I0 meM bhI bandaragAhoMkI upasthitikA AbhAsa milatA hai / 531 I0ke tAmrapatrIya lekhameM, jo dharmAdityakA hai, 'navakezanI' athavA jahAja nirmANa karanevAle kArakhAnoM tathA bandaragAhakA ullekha hai| pAla narezoM dvArA baMgalA evaM bihArameM Adhipatya sthApita kara lene ke kAraNa usa yugameM nausenAkI mahattA bahuta bar3ha gaI thI aura yaha unakI niyamita senAkA eka pramukha aMga bana gaI thii| isa saMdarbhameM zrI bI0 ke0 majUmadAra dvArA uddhRta tIna tAmrapatroMkA ullekha asaMgata na hogaa| dharmapAlake tAmralekhameM ullikhita hai ki usakI vijayavAhinI nausenA pATalIputrase bhAgIrathIke taTa taka pahuMcI thI / dUsarA lekha vaidayadevakA hai jo kamaulIse prApta huA hai jisameM kumArapAlake zAsanakAlameM usake priya nausainika dvArA dakSiNa baMgAlapara 36 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijayakA varNana hai| tIsarA harabA lekha 554 I0 gaur3oM dvArA sthApita usa nau-paramparAkA varNana karatA hai jise bAdameM pAla evaM sena narezoMne apanAyA thaa| sena kAlameM samrATa vijayasena ( 1096-1158 I0)ne gaMgA nadI taka vistRta jala-kSetra para adhikAra kara liyA thaa| dakSiNa-bhAratIya jalayAnoMkA vizvasanIya sUtra tAmila sAhitya hai / inameM colakAlIna prakAza stambha, unakI nirmANakalA evaM unameM se nikalanevAle mArga darzaka prakAzakA sundara vivaraNa hai| colakAlIna jahAja kevala taToM taka sImita na rahe varan unhoMne baMgAlakI khADIko bhI pAra kiyaa| 10vIM zatIke anta taka to sAre dakSiNa bhAratameM cola narezoMkI dhAka jama gii| rAjendra mahAnane to apanI vijaya zRMkhalAkA prArambha hI 950 I0 meM cera nauber3eko harAkara kiyA thaa| usake putra rAjendra coladeva (974-1013 I0)ne anekoM prAyadvIpoMpara adhikAra kiyA thaa| zrI laMkA bhI taba usake sAmrAjyameM sammilita thA / tirumalAI lekhake anusAra rAjendra coladevane kadarama narezake jahAjoMko mahAsAgarameM Dubokara usapara vijaya prApta kI thii| siMdha pradezane madhyakAlIna yugameM apanI nausainika prabhutA kho dI thii| yahA~ke zAsaka brAhmaNa chAcake pAsa bahuta hI kamajora ber3A thaa| yahI kAraNa thA ki usake rAjyameM hamezA samudrI DAkuoMkA bhaya banA rahatA thaa| araboMne bhArata AkramaNake samaya apanA nauber3AkA bhI prayoga kiyA thaa| 712 I0meM muhammadabina kAsimane thAnAke nikaTa devalake bandaragAhameM praveza kiyA aura nerunako rauMda ddaalaa| tatpazcAt usane nAvoMkA pula banAkara siMdha nadIko pAra kiyA evaM antatogatvA sampUrNa siMdha pradeza para apanA adhikAra kara liyaa| gyArahavIM zatImeM sultAna mahamUdane apanA 17vAM evaM antima hamalA jAToMke viruddha kiyA thaa| yaha eka prasiddha jala-yuddha thaa| isa samaya sultAna mahamUda gajanabIne 1400 jaMgI nAvoMkA nirmANa karAyA thA jinameM pratyekake Age lohekI bhArI kIleM lagI haI thiiN| jAToMne 4,000 nAvoMse sultAnakA mukAbalA kiyA para sultAnake nAvoMke samakSa jAnevAlI hara jATa nAva lohekI kIloMse TakarAkara naSTa ho gii| jAToMkI bar3I bhayaMkara parAjaya huii| terahavIM zatIkI mahattvapUrNa -jalaghaTanA gulAma vaMzake sultAna balbana (1266-86 I0)kA baMgAlake tatkAlIna gavarnara tugarila khAM para kiyA gayA AkramaNa hai| eka bar3I bhArI phaujake sAtha sultAnane sarayU nadI pAra kii| tugarilakI hatyA kara dI gaI, usake ber3eko naSTa kara diyA gayA evaM usake sainikoMko lakhanautIke bAjArameM sAmUhika rUpase phAMsI de dI gii| yaha ghaTanA 'lakhanautI kA hatyA kAMDa' ke nAmase prasiddha hai| caudahavIM zatIke bhAratameM jahAjoMkI marammata, nirmANa, rakharakhAva AdikA kArya joroMpara thaa| mArkopolone isa kalAmeM bhAratIya kArIgaroMkI kuzalatAko bhUri-bhUri prazaMsA kI hai| usane yahA~ para usa samaya pracalita jahAjoMke prakAroMkA bhI ullekha kiyA hai / san 1353 evaM 1360meM sultAna phirojazAhane lakhanautI para AkramaNa kiyA thaa| usakA tIsarA jala-yuddha 1372meM thaTTAke viruddha huaa| isI zatImeM maMgola hamalAvara taimUra laMgane 1388meM siMdha nadIko nAvoMke pula dvArA hI pAra kiyA thaa| use gaMgA nadIpara aneka bAra dezI rAjAoMse yuddha karanA par3A thaa| nau-senAke itihAsameM gujarAtakA bhI pramukha yoga rhaa| ati prAcIna kAlase yaha sAmudrika vyApArake liye acche bandaragAha pradAna karatA AyA hai| san 1521 I0meM gujarAta narezake eDamiralane purtagAlI jahAjoMpara AkramaNa kiyA thA aura usake eka jahAjako jala-samAdhi dilA dI thii| para isa dizAmeM sabase adhika sAmarthyavAna nareza mahamada bardhArA (1459-1511) thaa| usakA nau ber3A pUrNa rUpeNa astra zastroMse sajjita thaa| itihAsa aura purAtattva : 37 Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ san 1507meM usane turkI senAkI madadase purtagAliyoMpara AkramaNa kiyA thaa| isameM muslima senAne vijayazrI prApta kI aura unhoMne bambaIke dakSiNameM chambake nikaTa purtagAliyoMke katipaya bahamUlya vastuoMse lade jahAjoMko Dubo diyA thaa| para yaha vijaya sthAyI na ho skii| do varSake pazcAt hI san 1509meM kAThiyAvAr3ake DyU sthAna para punaH jala-yuddha haA aura purtagAliyoMne na kevala apanI hArakA badalA liyA varan muslima jala senAkI kamara hI tor3a dii| magala-kAlameM sabhI dizAoM meM krAntikArI parivartana he| jala senAke mahattvako bhI pahacAnA gayA / mugala saMsthApaka bAbara svayaM eka prasiddha tairAka thA aura bhAratakI kaI nadiyAM usane tairakara pAra kI thiiN| san 1528meM bAbarako kannaujake nikaTa gaMgA taTa para yuddha karanA par3A thA jisameM usane apane zatruke 40 jalayAnoMko pakar3a liyA thaa| 'bAbara nAmA' eka sundara citrameM bAbara dvArA eka ghar3iyAlake zikAra-dRzyameM mugalakAlIna nAvoMkA kalAtmaka aMkana hai / bAbarakI kucha prasiddha nAvoMke nAma 'asAyaza', 'ArAyaza', 'zrudha guMjAyaza' evaM 'pharamAyaza' the|| akabarake samaya to mIra belerIke AdhIna purA jala senA vibhAga hI thaa| isa samaya kaI prakArake jahAja the evaM jahAja nirmANake pramukha kendra the baMgAla, kAzmIra, ilAhAbAda evaM lAhaura / pratyeka jahAjameM 12 karmacArI hote the jinake pradhAnako 'nAravodA' kahA jAtA thaa| 3 jana, 1574ko kiye gaye paTanA para, dAUna khAMke viruddha, AkramaNameM akabarane jina jahAjoMkA prayoga kiyA thA unameM hAthI, ghor3e evaM anya kAryAlayoM tathA karmacAriyoMke rakha-rakhAvakI pUrI vyavasthA thii| san 1580meM rAjA ToDaramalako gujarAtake viruddha abhiyAnake liye 1,000 jahAjoM-nAvoMkA lazkara lekara bhejA gayA thaa| san 1590meM khAne sAmAnane thaTTAke jAnI begako eka karArI hAra dI thii| isI vargameM san 1604meM mAnasiMhake netRtvameM zrIpurake nareza kedArarAya ke viruddha, kiyA gayA jala-yuddha bhI AtA thA jisameM mAnasiMhane 100 jaMgI jahAjoMkA prayoga kiyA thaa| aphagAnoM evaM magoMke nirantara AkramaNoMke bhayase jahA~gIrako apanA 'nauvArA' (nauvibhAga) punaH saMgaThita karanA pdd'aa| usane 1623meM islAma khAMke netRtvameM AsAmake una vidrohiyoMke viruddha eka jahAjI ber3A bhejA jinhoMne baMgAla taka adhikAra kara liyA thaa| isameM lagabhaga 4,000 AsAmiyoMkA vadha kara diyA gayA evaM unakI 15 nAveM mugaloM dvArA chIna lI giiN| jala senAkI sabase adhika AvazyakatA zAhajahA~ne anubhava kii| purtagAliyoMke nirantara hamale magala-samrATake liye eka bhArI sira darda bana gayA thaa| unakI dhRSTatA itanI bar3ha gaI ki ve mugala senAniyoMko bandI banAkara unheM dAsoM kI bhAMti becane lge| eka bAra unhoMne begama mumatAja mahalakI do aMgarakSikAoMko bhI bandI banA liyaa| zAhajahA~ ise adhika sahana nahIM kara sakA / usane kAsima khAM ko purtagAliyoMke samUla nAza karanekA bhAra sauMpA / 24 jUna, 1632ko hugalI para gherA DAla diyA gyaa| yaha tIna mahInese adhika samaya taka calatA rhaa| 10 hajArase adhika purtagAlI mAre gaye evaM 4,000se adhika bandI banA liye gye| jalayuddhoM kI kahAnI auraMgajeba kAlameM bhI dUharAI gii| sana 1662 meM maslima phaujoMne mIrajamalAke netRtvameM kUca-vihArake narezake 323 jalayAnoMkA saphalatApUrvaka sAmanA kiyA thA aura san 1664 meM to zAistAkhAMne mugala nau-senAko kaI jaMgI jahAjoMse laisa kara diyA thaa| auraMgajebakI sabase prasiddha Takkara tatkAlIna vizvakI sabase mahatI jalazakti aMgrejI nau-senAse huii| zAhajahA~ne yadyapi purtagAliyoMke viruddha kAryavAhI kI para vaha aMgrejoMke prati kRpAlu thA aura usane unheM 1650-51 meM hugalI aura kAsima-bAjArameM kArakhAne banAnekI AjJA de dI thii| isI samaya IsTa iMDiyA kampanIne cArlsa dvitIyase bambaIkA dvIpa 38 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 pauMDa vArSika kirAye para le liyA thaa| para unakI bar3hatI huI ucchRkhalatAoMko dekhakara san 1685 meM tatkAlIna baMgAlake rAjyapAla zAistAkhAMne aMgrejoM para sthAnIya rUpase Taiksa lagAkara unakI gatividhiyoMko niyaMtrita karanA caahaa| kampanIne khule rUpase auraMgajebakI sattAkI upekSA kI phalasvarUpa mugala samrATa evaM aMgrejoMke bIca arddha-sarakArI rUpase saMgharSa chir3a gayA / kampanIkI madadake liye iMglaiMDake samrATa jemsa dvitIya anekoM jaMgI jahAja bheja diye| ina jahAjoMne caTagA~va para adhikAra kara liyaa| auraMgajebane kuTanItise kAma liyA aura usane sUrata, masolIpaTTama evaM hugalIkI aMgrejI phaikTriyoM para kabjA kara liyaa| aMgrejoMke hoza ThikAne A gye| 1688meM donoMmeM saMdhi ho gaI adhikAMza taTa mugaloMke AdhIna ho gye| aMgrejoMko baMgAlameM eka bastI banAnekI AjJA de dI gii| yaha choTI so bastI bAdameM Adhunika kalakattA nagara bana gii| marAThoMke samaya bhI jala-senA upekSita na thii| san 1640 meM zAhajI bhoMsalene purtagAliyoMke viruddha saphala jala-yuddha kiyA thaa| zivAjIke sAmudrika abhiyAnoMne aMgrejoM evaM purtagAliyoMkI nIMda harAma kara dI thii| unhoMne ina videziyoMke anekoM jahAjoMko lUTA evaM dhvasta kara diyA thaa| zivAjIne eka acche evaM bar3e samudrI ber3ekA nirmANa karAyA jo kolAbAmeM rahA karatA thaa| isIse unhoMne jaMjIrAke nivAsI abIsIniyAke samudrI laTeroMko rokA evaM dhanase bhare mugaloMke jahAja bhI lUTe the / AMgrekI kahAnI vastutaH jala abhiyAnoMkI kahAnI hai| 1694se 1750 taka AMgrene mAlAbArase trAvanakora taka apanA ekachatra jala sAmrAjya sthApita kara liyA thaa| san 1698meM kAnhojI AMgrene 'dariyAsAraMga'kI upAdhi dhAraNa kI evaM use marahaThA jala senApati banAyA gayA / san 1707 evaM 1712meM do bAra bambaIpara AkramaNa kiyA evaM 1710meM khaMDagiripara adhikAra kara liyA / 1790meM aMgrejI jala-senAne kAnhojI ke jahAjoMpara bhArI bamabArI kI evaM usake jahAjI ber3eko kAphI nukasAna pahu~cAyA para usane zIghra hI kSatipUrti kara lii| san 1720meM aMgrejoM evaM purtagAliyoMne eka sAtha milakara AMgrepara AkramaNa kiyA evaM vijaya-darga nadIpara sthita 16 marahaThA jahAjoMko Aga lagA dI gii| kAnhojIne phira bhI sAhasa nahIM choDA / 1722meM panaH sammilita prayAsa kiyA gayA aura kolAbAke prasiddha marahaThA aDDepara AkramaNa kiyaa| virodhameM 1726meM kAnhaujIne bahumUlya vastuoMse lade hue prasiddha aMgrejI jahAja 'DarbI'ko apane kabjemeM le liyA aura sAtha hI anekoM purtagAlI evaM Daca jahAja bhii| usa samaya kevala IsTa iMDiyA kampanIko apane taTIya vyApAra kI, AMgrese, rakSA karane meM 50 hajAra pauNDa prati varSa vyaya karane par3ate the / kAnhojIkI mRtyuke pazcAt eka bAra phira 1754meM usake uttarAdhikArI tulAjI AMgreke hAthoM Daca jahAjI beDeko karArI hAra khAnI pdd'ii| purtagAlI hamezA hI bhAratakI samRddhiko lalacAI A~khoMse dekhate rahe haiM / rAjakumAra henarIne, jo eka prasiddha nAvika thA, apanA sArA jIvana purtagAlase bhAratako honevAle sIdhe jalamArgake khojane meM hI vyatIta kara diyaa| usakI mRtyuke pazcAt usake sAhasI nAvikoMne yaha prayAsa jArI rakhA aura 20 maI san 1498ko vAskoDigAmA saphala ho hI gayA aura kAlIkaTa pahu~ca gyaa| san 1500 meM purtagAliyoMne peDro alavArisa kaibAlake netRtvameM eka bar3A jahAjI ber3A bhejA jisane bhAratake eka aMzameM purtagAliyoMkA Adhipatya kiyA evaM unake liye bastI banAI / alamer3A evaM alabukarkake samaya bhAratameM purtagAlI jahAjI ber3A kAphI sakriya rahA para 1612 I0 meM aMgrejoMne purtagAliyoMko eka bhayaMkara jala-parAjaya dI evaM sUratapara adhikAra kara liyA / 1615 meM aMgrejoMne punaH pUrtagAliyoMko harAyA evaM Aramijapara adhikAra kiyA / 1622 I0meM aMgrejoMkI itihAsa aura purAtattva : 39 Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purtagAliyoMpara nirNAyaka vijaya huii| isake pazcAt auraMgajebakI mRtyuke AdhI zatAbdI bAda hI jaba baMgAlapara bhI aMgrejoMkA adhikAra ho gayA taba jahAjarAnIke adhiSThAtA aMgrejoMkI sAmarika zaktike Age samasta bhAratane ghuTane Teka diye aura dhIre-dhIre sArA bhArata lAla ho gyaa| aMgrejoMke AdhIna jahAjarAnImeM vizeSa pragati hii| bhAratameM aMgrejI jalasenAkI kahAnIkA prArambha sana 1613 I0se hotA hai| jabaki kampanIkI vyApArika rakSA evaM purtagAlI tathA samudrI DAka oMke bhayase eka 'skvAina'kI sthApanA kI gaI thI / san 1615meM ise sthAyI kara diyA gayA aura kucha hI samaya bAda 'bambaI merIna' ke nAmase bambaImeM jahAja nirmANa kArakhAnA bhI sthApita kara diyA gayA aura usakA nidezaka zrI Dablya peTako banAyA gyaa| isI samaya sUrata ke DAkyArDameM phemajI tathA jamazedajIke netRtvameM 100 Tana vajanake do jahAja nirmita hue| 19vIM zatIke Arambha taka ina pArasI parivAroMne aMgrejI sarakArake liye kevala sUratameM hI 9 vyApArika, 7 phrigeTa evaM 6 anya choTe jahAja banAye the| 1780meM maisUra nareza haidara alIke AkramaNoMse baMgAlake taTakI surakSA khataremeM par3a gaI ataH silahaTa, ciTagAMva evaM DhAkAmeM jahAja nirmANake kArakhAne khole gye| para isa kSetra meM sabase adhika khyAti ajita kI kalakattAne / 1781se 1800ke bIca kalakattAmeM 35 jahAjoMkA nirmANa huA aura isake pazcAta prati varSa lagabhaga 20 jahAja nirmita hote rhe| IsTa iMDiyA kampanIke isa jahAjI ber3ene prathama evaM dvitIya varmA yuddha tathA prathama cInI yuddha meM sakriya bhAga liyA aura lAla sAgara, parziyAkI khAr3I evaM pUrvI aphrIkAke kinAroM taka Toha lgaaii| 1840ke pazcAt kampanIkI jahAjarAnIkA patana prArambha ho gayA aura apraila 1863meM yaha pUrNarUpeNa banda kara diyA gayA jaba bhAratIya zAsana briTiza samrAT dvArA saMcAlita hone lagA / isa yugake pramukha jahAja prakAroMmeM 'greva' ( tIna patavAravAle nokIle jahAja ) 'pinAsI' yA 'yaca' ( eka mastUlavAlA para kaI kamaroMmeM vibhAjita ) 'pattoA' ( eka mastUlavAlA para kaI takhtiyoMpara nirmita ) Adi the| inake atirikta 'bauMgilsa, 'DonI', brika' Adi choTe jahAja bhI the| prArambhameM nau ber3A samudrake UparI tala taka lar3ane meM hI sImita thaa| prathama vizvayuddhane astra-zastrakI dizAmeM vyApaka preraNA dii| phalasvarUpa pratyeka kSetrameM zodha kiye gaye evaM bhayAnaka astroMkI racanA kI gii| isI samaya panaDubbiyoMkI khoja huI jisane nau ber3eke itihAsa meM krAnti lA dii| AkramaNa evaM rakSAtmaka donoM dRSTikoNoMse isakA mahattva bahuta thaa| panaDubbIkI kalpanA aThArahavIM zatIke ArambhameM DA0 eDamanDa helIne kI thI jo apane sAtha 5 AdamiyoMko 70 phITa pAnIke nIce le gaye the aura jahA~ ve 10 minaTa taka rahe the| isa kArya meM prayakta pahalI mazIna 'kArnoliyasa Debela'ne IjAda ko jisane jemsa prathamako 15 phITa pAnIke nIce vihAra karavAyA thaa| pAnIke andara AkramaNako saMbhAvanAko sabase pahale 'DeviDa buzanala'ne khojA jisane 'TarTila' nAmaka mazIna taiyAra kI para Adhunika panaDubbiyoMke svarUpakI racanAkA samasta zreya 'rAbarTa' phulTana' ko hai| sAdhAraNatayA ye panaDubbiyAM DIjala yA baiTarIse calatI hai para aba aNucAlita panaDubbiyoMkA bhI vyApaka rUpase prayoga hone lagA hai| yaha pAnIke Upara evaM kAphI nIce taira sakatI hai, eka sthAnapara sthira raha sakatI haiM evaM punaH satahapara vApasa A sakatI haiN| inameM aise Adhunikatama yantra lage haiM ki rAtameM bhI ye berokaToka cala sakatI haiM, pAnIke andarase hI satahapara calanevAle jahAjoMko naSTa kara sakatI haiM, dUrase hI zatruke bandaragAhoMko dhvasta kara sakatI haiM evaM Upara ur3anevAle gaganavihArI vAyuyAnoMko hamezAke liye jalasamAdhi dilA sakatI haiN| yadyapi aba inheM naSTa karaneke liye 'TArapIDo' evaM 'ainTI sabamerina'kA bhI prayoga hai para vizvake lagabhaga tIsa lAkha vargamIlameM vistRta jala kSetrakI atala gaharAIse eka panaDubbIko 40 : agaracanda nAhaTA abhinandana-prantha Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DhUMr3ha nikAlanA utanA hI duSkara hai kitanA anAjake Dherase khoI huI eka suii| aba satahake Upara calanevAle bhArI bharakama evaM pUrNarUpeNa yuddhAstroMse sajjita jalayAnoMke lie nirantara khatarA banA haA hai| koI bhI panaDubbI, kisI bhI samaya evaM kisI bhI dizAse inapara AkramaNa kara sakatI hai aura jalamagna honepara vivaza kara sakatI hai| dvitIya vizvayuddha ke pUrva nober3ekA mukhya sAdhana 'yuddhapota' thaa| isakI racanA itanI sudRr3ha thI ki yaha eka kilekI bhAMti thaa| isameM prahArake liye zaktizAlI to evaM 'tArapIDo' lage the| panaDubbI evaM vimAnake AkramaNoMse surakSAke liye isake sAtha 'phrigeTa' 'DesTrAyara' (dhvaMsaka) evaM krUsara hote the jo choTe honeke kAraNa adhika gatizIla the| briTenake do vizAlakAya topa "priMsa : Apha velsa' evaM 'ripalsa' jinheM vigata yuddhameM siMgApura bhejA gayA thA inhIM upakaraNoMke abhAvameM jApAnI vimAnoMkA zikAra bana gye| isameM prayukta topeM evaM hathiyAra niSkriya rahe / yuddhake liye prayoga kiye jAnevAle naupotoMke nirmANake bIca santulana rakhanA Avazyaka hai| udAharaNArtha tIna-cAra hajAra Tana vajanake eka jahAjakI yadi surakSAmeM hI dhyAna diyA jAya to vaha kSatigrasta honese to baca jAyegA para zatruke jahAjoMko kSati pahuMcAne meM asamartha rahegA isake viparIta yadi rakSArtha upakaraNa nahIM hai to saMhAra zakti prabala hone para bhI saMbhava hai zatrukA pahalA golA hI use naSTa kara de ataH santulana nitAnta Avazyaka hai| jala yuddha prAyaH samAna vargavAle nopotoMke madhya hotA hai / yuddhapota yuddhapotase, krUsara-krUsarase evaM anya vargoke naupota apane samakakSa naupotoMse TakarAte haiN| jahA~ aise sAdRzyakA abhAva hotA hai vahA~ 'krUsara' jaise do aura tIna jahAja milakara eka yuddhapotakA mukAbalA karate haiN| isakA kAraNa spaSTa hai eka yuddhapota eka Tanase adhika vajanakA visphoTaka golA prAyaH 70 mIlakI dUrI taka pheMka sakatA hai aura krUsara usase kama dUrI taka pheMka sakatA hai aura 'DresTrAyara' evaM 'phrigeTa' to kevala 50 pauMDakA golA 7 mIla taka hI pheMka sakate haiN| yadi koI 'DesTAyara' kisI 'yaddhapota'se bhiDa jAye to 'DesTAyara' kI mArase parva hI vaha yuddhapota dvArA vinaSTa kara diyA jaayegaa| yahI kAraNa hai ki nausainika yuddhameM jahAja apane vargake potoMse hI bhir3ate haiN| vartamAna yugameM nausainika yuddhakA svarUpa pUrNarUpeNa badala gayA hai| aba sudRr3hatA evaM AtmarakSAkI kSamatA ghaTAye bagaira teja panaDubbiyoM dvArA AkramaNako sahana karanekI kSamatAko bar3hAnA anivArya ho gayA hai| nau ber3ekI choTI 'yUniToMne apane Upara 'panaDubbI dhvaMsaka' tathA 'vibhAna dhvaMsaka'kA kAma bhI le liyA hai / yaha kAma 'phrigeTa' karate haiM jo zatrukI panaDubbiyoMse apanI rakSA karate haiN| samudrI bandaragAhoM evaM zatrukI taTavartI senAke bIca saMkaTa utpanna karaneke liye 'krUsara' nAmaka jalayAnoMkA prayoga hotA hai / para naubeDekI kahAnIkA antima caraNa 'vimAna vAhaka' hai| aba svataMtra bhAratIya sarakAra bhI nausenAke mahattvako samajhane lagI hai / 26 janavarI, san 1950 meM gaNatantrakI ghoSaNAke sAtha hI hamArI 'nausenA'kA bhAratIyakaraNa kara diyA gayA evaM usameMse 'rAyala' zabda haTAkara ise 'bhAratIya nausenAke nAmase sambodhita kiyA gyaa| 27 maI, 1951 meM tatkAlIna rASTrapati DaoN. rAjendra prasAdane sazastra senAke kamANDarake rUpameM nausenAko rASTrapatikI dhvajA pradAna kii| sabase pahale sana 1948 meM briTenase 7130 Tana vajanakA eka yaddhapota 'eca0 ema0 esa0 ecalisa' ma~gAyA gayA jisakA nAma badala kara 'Ai0 ena0 esa0 dehalI' rakhA gyaa| isa jahAjane pichale yuddha meM 'liTa' nadI para kAphI itihAsa aura purAtattva : 41 Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarAhIya kAma kiyA thaa| isake pazcAt bhAratIya sarakArane tIna vidhvaMsaka jahAja prApta kiye inake nAma 'saidarahama', 'riDAuTa' aura 'aiDarabATa' ko badalakara kramazaH 'rAjapUta', raNajIta 'aura rANA' rakhe gye| isake sAtha hI hanTa zreNIke anya tIna vidhvaMsaka jahAja rAyala nevIse kharIde gaye jinake nAma godAvarI', 'gomatI' aura 'gaMgA' nAmaka nadiyoMke nAma para rakhe gye| bhAratIya nauber3ekI AdhunikIkaraNakI dizAmeM vividha prakArake navIna jahAja bhI ma~gavAye gye| isameM kaiyana, phrigeTa aura suraMga saphA karanevAle jahAja the| 1957 ke antima dinoMmeM 'kAlonI zreNIkA yuddhapota' AI0 ena0 esa0 maisUra zAmila huaa| 8700 Tana vajanake isa jahAjakA pUrvavartI nAma eca0 ema0 esa0 nAijIriyA thaa| hamAre pAsa bhArI sAmAnoM, TraikTaroM, bulDojaroM tathA anya bRhadAkAra mazInoMko eka sthAnase dUsarI jagaha le jAne kI samasyAkA samAdhAna 'AI0 ena0 esa0 magara' ke dvArA huaa| isa jahAjane dvitIya vizvayuddha meM bhI saphalatApUrvaka pradarzana kiyA thaa| yaha apane tarahakA bhAratameM akelA 'lINDaga zipa Taika' nAmaka jahAja hai| sabase antameM bhAratIya ber3e meM sammilita hone vAlI vikhyAta jahAja AI0 ena0 esa0 vikrAnta hai| yaha 20,000 Tana vajanakA 'vimAnavAhaka' jahAja hai aura isakA parvavartI nAma 'eca0 ema0 esa0 harakUlisa' thaa| mArca, 1961 meM ise bhAratIya nausenAne iMglaMDameM buka karAyA thA jo 3 navambara, 1961 ko bambaI phuNcaa| yaha 'maijisTika' zreNIkA 'vimAnavAhaka' hai aura ise pUrNarUpeNa Adhunikatama zastrAstroMse lesa kiyA gayA hai| isa vimAnameM sI0 hAka 'jeTa lar3AkU vimAna', bekveTa elije' nAmaka Toha lagAnevAlA vimAna aura suraMga bhedI vimAna hai / yaha bhAratIya nausenAkA 'phlegazipa' hai| ___aba jahAja nirmANako dizAmeM bhI bhArata Atmanirbhara honeke liye saceSTa hai| pUnAse kucha dUra sthita khar3agavAsalAmeM sthita rASTrIya pratirakSA ekeDamIkA 1949 meM punargaThana kiyA gayA jahA~ senAke tInoM aMgoMke bhAvI aphasaroMko prazikSaNa diyA jAtA hai| isake sAtha hI AI0 ena0 esa0 zivAjI lonAvAlA ( pUnAke nikaTa ) meM mekenika prazikSaNa saMsthAna tathA AI0 ena0 esa balasurA ( ilekTrika skUla, jAmanagara ) Adi meM bhI dezakI AvazyakatA pUrI karane meM saMlagna hai| isa samaya kocInakA kendra sabase bar3A hai jahA~ sabhI tarahakI TreniMga kI jAtI hai| yaha kendra Adhunikatama sAja sAmAnoMse susajjita hai / aba yahA~ kAmanaveltha tathA anya videzI rASTroMke chAtra bhI TreniMga lene Ate haiN| aba bandaragAhoM evaM DAkayADoM para bhI sudhAra kiyA jA rahA hai| bambaI DAkayArDako kAphI Adhunikatama banAyA gayA hai| aba yahA~ 'krUsara evaM phrigaTa' ke jAnekI bhI vyavasthA hai / maI, 1953 meM kocInameM 'zora besDa phlITa rikvAyaramenTa yUniTa sthApita kI gaI thI jisakA bhAratIya nAma 'AI0 ena0 esa0 garur3a' rakhA gayA hai| yaha yUniTa bandaragAhoMkI samasyAoMkA adhyayana karatA hai| prAraMbhameM usake pAsa 'sI lanDa' evaM 'phrIphlAI' nAmaka eyarakrAphTa hI the para aba isameM vaimpAyara jeTa bhI zAmila kara liye gaye haiM tAki nausenA saMbaMdhita havAI TreniMga bhI dI jA ske| kocInameM katipaya anya eyara TreniMga skUla bhI khole gaye hai sAtha hI jala-nabhakI bar3hatI huI AvazyakatAoMko pUrA karaneke liye dakSiNa bhAratake koyambaTUra nAmaka sthAna meM 'AI0 ena0 esa0 haMsa' nAmaka eka eyara sTezana sthApita kiyA gayA thA jise aba govAmeM sthAnAntarita kara diyA gayA hai| isa yojanAko, nausenika jahAja bhAratameM hI bane, prAraMbha to tabhI kara diyA gayA thA jaba yahAM eka 'sarve-zipa' (Toha lenevAle jahAja), eka mUriga jahAja evaM katipaya 'AksalarI navala krAphTa' bane the| ye sabhI vizAkhApaTTama kalakattAmeM nirmita hae the| aba DisTrAyara evaM phrigeTa jaise sAmarika mahatvake jahAjoMko 42 : abhinandana-grantha nAhaTA agaracanda Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI pUrNarUpeNa bhAratameM hI banAnekI yojanA vicArAdhIna hai| yaha kArya briTiza jahAja nirmANa karanevAlI kampaniyoMke sAtha bhAratIya 'maz2agAMva zipayArDa limiTeDa' ko sauMpA gayA hai| kalakattAkI 'gArDana rIca varkazApa' ne bhI nevIke liye kaI 'AksIlarI krAphTa' banAye haiN| isa dizAmeM sabase sarAhanIya kArya kiyA hai 'di hindustAna zipayArDa', vizAkhApaTTama ne jisane bhAratIya navokA sarvaprathama 'hAiDrogrephika' jahAja AI0 ena0 esa0 darzakakA nirmANa kiyA hai / 21 pharavarI, 1965 ko isa jahAjakA vidhivat udghATana tatkAlIna nausenAdhyakSa pI0 esa0 somanane kiyaa| bhAratIya sAgara evaM khAr3iyoMkA sarvekSaNa nausenAkA uttaradAyitva hai jisa kAraNa 'darzaka' kI prApti eka prasiddha upalabdhi hai kyoMki isase sarvekSaNake liye Adhunikatama upakaraNoMkA upayoga karane meM nausenAko kAphI suvidhA ho jaayegii| isameM Toha lagAneke liye eka helIkApTarakI bhI vyavasthA hai jisake liye jahAjameM vizeSa ur3Ana Deka evaM haiMgara banAye gaye haiN| 27,000 TanavAlA yaha jahAja bhAratIya nausenAkA prathama vAtAnukUlita jahAja hai| isameM 22 aphasaroM evaM 270 javAnoMke rahanekI vyavasthA hai / pratyeka javAnakA eka alaga baMka ( sAmAna rakhane evaM sonekA kakSa ) hai| isa jahAja ke karmacAriyoMkA kAma sAgarI rAstoMke nakze banAnA hai tAki nausainika evaM vyApArika jahAja apane-apane mArgoM para binA kisI hicakicAhaTa evaM bhayake A jA skeN| lambA samudra taTa hone ke kAraNa bhArata jaise dezake liye nirantara caukasI kI AvazyakatA hai kyoMki samudrI tUphAnoM, bAlUke TIloM, ma~gekI caTTAnoM evaM jvAlAmukhI pahAr3oMke nirantara parivartanoMse mArga avaruddha hotA rahatA hai| isa zAkhAkA pradhAna kAryAlaya deharAdUna meM hai para grISmakAlameM nakze nirmANakA kArya dakSiNa bhAratakI nIlagiri pahAr3iyoMmeM sthita 'konAra' nAmaka pradezakA Aphisa karatA hai / hAiDrogrephika zAkhAke tIna anya jahAja 'yamunA', 'satalaja' evaM 'inavesTIgeTara' haiM jinheM vizeSa taurase bhAratIya taToM evaM isake nikaTavartI pradezoMke nirIkSaNArtha niyukta kiyA gayA hai evaM ye apanA kArya bar3I mustaidIse kara rahe haiN| isa taraha bhAratIya nausenAkI kahAnI eka gauravamayI gAthA hai| ye preraNAke ve pAvana prasUna hai jinake antarAlameM vizva-zakti, vyApArika utthAna, antarrASTrIya sauhArdra evaM Arthika pragati sannihita hai sAtha hI hai eka udghoSa ki bhArata apanI AtmarakSAmeM pUrNa sajaga hai aura AkrAntAoMko ananta jalasamAdhi dilAnekI pUrNa kSamatA rakhatA hai| itihAsa aura purAtattva : 43 Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Chandra Images From Rajasthan By R. C. Agrawala Director, Archaeology & Museums, Jaipur. Some early images of Chandra ( Moon ), one of the prominent planets (grahas ), have already been published by Dr. M. R. Majmudar. These include an excellent Gupta stone head from Vidisa (M. P.) and now preserved in Gwalior Museum; the male head therein is provided with a typical Gupta crown and a halfmoon (ardhachandra) mark behind; the portion below the neck is missing. Earlier representations of moon are of course not reported so far. Standing Chandra from Paharpur (Bengal) holds a beaded rosary in the right hand, a nectar-pot (Kundika) in the left, as also enjoined by the Agni Purana. The utter absence of any vehicle in the Paharpur Chandra image is very important (Fig. 1); he is provided with the matted locks (jata) on the head while the prominent half-moon (ardha Chandra) mark appears just above the head. This led some scholars to interpret the Paharpur relief as Chandra Sekhara Sivamurti but the mistake was duly corrected by Majmudar4 and Saraswati.5 Dr. Majmudar has also published a mediaeval (12-13th century) marble relief from Vaanagar,6 depicting Chandra and Surya standing side by side. The latter, appearing to right, carries two lotus-stalks in his hands whereas Chandra (to left) holds a water-pot in the stretched left hand, the right hand having been raised up to carry the beaded rosary; the crescent mark behind his head suggests identification with Chandra, the Moon-god, The Vishnudharmottara Puranarefers to four-armed Chandra, seated on a chariot driven by 10 horses, a form which is depicted in a rather very late statue in Nagpur Museum.8 Contemporary or mediaeval icons referring to this aspect of Chandra have of course not been reported so far. A few independent carvings 1. M. R. Majmudar, Annals of Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona, XXIII, 1942, pp. 262-70 and plates. 2. Ibid, plate V. 3. Ibid, plate II. 4. Ibid, pp. 267-70. 5. S. K. Saraswati, Journal of the Deptt. of Letters, Calcutta, pp. 66-7. 6. M. R. Majmudar, op. cit., plate IV. It is situated in North Gujarat. 7. Book III, edited by Dr, P. B. Shah in G. O. Series, Baroda. Vols. I (1958-text and II (1961-notes). Chapter 68, verse 5. 8. M. R. Majmudar, op. cit., plate VI. 44 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ca (2) Seated Brahma from Elepha nta, sow of "Swans' below the Lotus Seat Drawing by C. Sivarammurti. (1) Chandra with Crescent mark on Read above From Paharpur (Bengal). Ole (3) Chandra with Vahan which is near his right Leg Osian (Jodhpur). Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SOLO (4) Chandra without a vehicle, Road side Temple (Osian-Jodhpur). (5) Chandra Seated with two Swans below Hari Har Temple No 1, (Osian--Jodhpur). Photo R. C Agrawal Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) Chandra with a Single Swan, Pen gore, Bharatpur. Discoverd by Sri R. C. Agrawal Standing Chandra under of Sun Temple at Chittorgarh (Rajasthan ); 8th Century, Photo P. G. A., New Delhi Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ from Rajasthan are, therefore, worth scrutiny in this paper. On some mediaeval reliefs also we find various representations of Chandra with its Vahana marked on the pedestal. A detailed study of such mediaeval reliefs, by Mrs. Debala Mitra,1 has revealed the following vehicles of Chandra. (1) Fish; because of Chandra's association with water. According to the Vishnu Purana (Book II, Chapter, Verse 3), the horses of Chandra sprang from the bosom of water, as rightly pointed out by Debala Mitra." (2) Horse; Mitra, op. cit., plate XII, fig. 12, p. 22. (3) Animal, probably lion (?), ibid, plate XVI, fig. 19, p. 23. (4) Ram (mesha), ibid, p. 20, plate IX, fig. 9. (5) Crocodile (makara), ibid, plate XII, fig. 15, p. 22, as also on the Navagraha slab from Gorakhpur and now in Lucknow Museum. vehicle for Varuna, the lord of waters. The crocodile is also the The Vishudharmottara Purana (I, p. 191, Chapter 67, verse 1) states that the Sun and Moon are respectively other forms of Agni and Varuna, and that seems to be the reason why the crocodile was associated with Chandra on some of the Navagraha reliefs. The same Purana (I, Chapter 52, verse 18) also refers to Varuna's chariot driven by 7 swans yoked to it-sapta-hamsarathe tasya Varunasya mahatmanah. A similar type of Hamsa-ratha is prescribed by this Purana (ibid, Chapter 44, verse 6) for Brahma as well i. e. jatadharam chaturbahum saptahamse-rathasthitam. This seems to corroborate the sculptural representation at Elephanta, where we find three-headed Brahma seated on a lotus seat which is marked by 7 swans in a single row. (Fig. 2). The close association of Brahma with Soma (Chandra) is very well corroborated by a literary reference in the Markandeya Purana, Chapter 17, verses 10-12. These identifications and affiliations may have led to the transference of Brahma's or Varuna's hamsa (swan) to Chandra (Moon). Fal and Bhattacharya (op. cit., p. 22) state that "Chandra rides a goose and only the Kriya sangraha Panjika gives the number of geese as seven. This must have therefore been the literary tradition followed by the artists in Nepal". According to them (Pal and Bhattacharya, op. cit., p. 22). "the earliest representation of Chandra riding a chariot of geese or swans occurs in the Buddhist paintings of Tun-huang, on the borders of C. Asia and China". 1. Journal of Asiatic Society of Bengal, New Series, Calcutta, VII, (1-2), 1965, pp. 13 38 and figs. 1-21. 2. Ibid, p. 19. plate VII, figure. 8. 3. P. Pal & D. C. Bhattacharya, The Astral Divinities of Nepal, Varanasi, 1969, figure 7. 4. C. Sivaramamurti, Indian Sculpture, 1961, New Delhi, figure 10 on p. 58. 5. Cited by Pal & Bhattacharya, op. cit., p 21. itihAsa aura purAtattva : 45 Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ The temple No. 2 at Osian, near Jodhpur in Rajasthan preserves, on the exterior south wall of the main sanctum, an image of standing and two armed Chandra with crescent mark at back; he carries a Kamandalu in his left hand while the right holds the aksha-mala. The relief may still be seen between the niches. containing images of Trivikrama and standing Agni; the vehicle of Chandral appears to be a lion (?) here (Fig.3), which is of course conspicuous by its absence in a somewhat similar type of standing Chandra in the back niche of roadside temple at the same site (Fig. 4). Most important of course is seated Chandra on the exterior of Hari Hara Temple No. 1 at Osian (Fig. 5); the face of the moongod is partly peeled off; he has got matted locks on the head and holds a beaded rosary in the raised up right hand; the left hand carries a water-pot Below the seat of Chandra appear two swans, each facing opposite directions. This is quite an unusual sculpture (13 inches x 9 inches); the two swans may here suggest Chandra's association with sapta hamsa-ratha. There is nothing to reflect any Buddhist impact on it; the entire complex of these temples at Osian is Brahmanical and hence the existing carving of a Chandra relief 'with two swans' on a Hari-Hara Temple at Osian is of great artistic and iconographic interest. This motif appears to have travelled to Central Asia, under the impact of Indian art traditions. The symbolic representation of Sun and Moon, as weapons carried by Siva, in earlymediaeval paintings from Dandanuiliq and Balawaste in Central Asia, should also be kept in view; Sun is represented by a 'wheel' and moon by a 'crescent' mark. The same motif should now be looked into the multi-headed representation of Siva in a Shahi relief, and also in the famous early-Gupta SivaParvati terracotta from Rangamahal, now preserved in Bikaner Museum. What has till now been interpreted to be Ganga or some obscure Gana figure, just above the central head of Siva in the Bikaner terracotta, may well be identified as the Siva bust, carrying a wheel (Sun) in the right hand and crescent (ardha-Chandra= Moon) in the left. The Chaturmirti aspect of Siva, in this early Siva-Parvati relief from Rajasthan, should therefore be carefully examined. The Sun & Moon as emblems, carried by Siva in all sculptures & terracottas, may also be seen in the Chaturmirti Siva image recently discovered by Dr. N. P. Joshi at Musanagar, 1. Stella Kramrisch, The Art of India, 1965 edition, plate 116, p. 209, D. R. Bhandarkar, Archaeological Survey of India- Annual Report. 1908-9, plate 37-B. 2. Anand Coomaraswamy, A History of Indian & Indonesian Art, 1929. London, plate 94, figure 285. 3. M. Bussagli, Painting of Central Asia, Geneva, 1963, figure on p. 60. 4. Douglas Barret, Oriental Art, London, III (2), 1957, fig. 12 on p. 58. 5. Lalit Kala, 8, 1960, plate XXIV, figure 1+. I have discussed this problem int detail in my paper published in the Bulletin of Museums and Archaeology in U. P., Lucknow, No. 3, June 1969 pp. 9-13. and plates. 46: agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ near Kanpur (U. P.); the relief is datable to the Kushana period; the fourth Siva bust is shown just above the central Siva-head; here also he carries the sun and moon symbols in the upper arms. The inspiration for Central Asian and Shahi representations therefore seems to have been derived from the earlier carvings from India. The famous inscribed Varaha from Mathura Museum1 and datable to the Kushana period holds two circular discs in his upper hands, the same bear, in the circular space, carvings of a male person seated on a chariot driven by two horses. It is likely that the sculptor associated Chandra and Surya with Mahk Varaha in this particular Kushana panel and depicted them alike. The seven horses for Sun's chariot and ten horses for Chandra's chariot were probably not fully carved in this particular relief due to the paucity of space. The Matsya Purana (More Edition, 247. 68) calls Varaha as the the 'holder of the eye of the day and night' and that may possibly be the reason for carving such discs, with solar figures, in the upper hands of Varaha. The entire problem needs further probe. From Rajasthan may also be reported another interesting stone relief studded into the right exterior niche of Sun Temple at Chittor and datable to the 8th century (Fig. 6). Two armed and standing Chandra here appear in the company of an animal, which is equally unusual. The animal standing behind Chandra appears like a 'dog' (?) though we are not aware of such a Vahana for the god. Other details, including the weapons, matted locks on the head and crescent mark behind, rope-like garland hanging down to the knees etc, have been delineated quite vividly; the rosary in the right hand and a kamandalu in the left hand of Chandra are very well preserved. Hardly do we come across any Surya temple wherein we notice an image of Chandra carved independently as the one from Chittor under review. During my recent explorations in Bharatpur region I was able to discover at Pengore (near Kumher) a colossal stone relief where appear carving of two armed Chandra in standing pose. He holds a water-pot in the left hand and rosary in the other. The tiny figure of a single swan near his right leg is very interesting. The relief, now in Bharatpur Museum, is datable to the Pratihara period (Fig. 7). All these are very important early-mediaeval representations of two armed moon god on Pengore panel in exterior niches of Osian temples, The grouping of Ganesa. Surya, Chandra and the Guardian of Quarters including Kubera on the exteriors of 1. N. P Joshi, Mathura Sculptures, 1965, Hindi, Mathura, plate 101, Appendix 2. 2. Figure 2 has been copied from Indian Sculpture by Mr. C. Sivaramamurti. Photograph of Figure 4 (Chittor Chandra) has been supplied by the Director General, Archaeological Survey of India, New Delhi, negative number being 25171962, figure 3 by the author and the rest by the Director, Archaeology and Museums, Rajasthan, Jaipur. itihAsa aura purAtattva : 47 Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ these temples at Osian (distt. Jodhpur) is all the more interesting which amply proves that Chandra did not represent any Dikpala at that stage. In Hari-Hara Temple No. 1 at Osian we notice seated Chandra (Fig. 3) on the southern side of the sanctum while naravahana Kubera appears in a northern niche of the same shrine. Let us also scrutinise the dikpalas as depicted on the upper portion of Kalyanasundara slab from Kannauj and datable to the Pratihara period. Mr. Mohan Mukhopadhyaya has made a fresh study thereof (Journal of Indian Society of Oriental Art, Calcutta, New Series, 1967-58, Vol. II, pp. 4-6 & plate I, fig. 1) In the topmost left corner of Kannauj relief may be seen a male figure riding astride on a swan (hamsa), though some scholars have wrongly identified the same as Karttikeya. Mr. Mukhopadhyaya likes to identify this figure as that of Chandra, the Moon god, but that does not seem to be reasonable in view of a noose (pasa) in his right hand and not a lotus flower. The crescent mark is also absent. It probably represents Varuna, who is associated both with a noose and a swan. According to the Vishnu-dharmottara Purana, cited above, "Varuna even rides on a chariot driven by seven swans". More so, the entire grouping, in the upper portion of Kannauj relief, relates to the dikpalas, such as Indra on elephant, Vayu on horse, Yama on a buffalo, Niriti on a man (he is not Kubera,... ...etc.; potbellied Kubera is there seated to right and just above appears seated Ganesa, not identified by Mukhopadhyaya. We may also note the depiction of Varuna riding on a swan likewise in the early Pratihara Kalyanasundara relief form Kaman (Bharatpur) and now preserved in the National Museum at New Delhi. Varuna in Ellora panel of course rides over a crocodile (makara). It appears that some of the Pratihara sculptors had also associated a swan with Varuna, the prominent Dikpalas in early Indian art. Varuna, therefore, should not be confused with Chandra (Moon). Dr. K. C. Panigrahi (Archaeological Remains at Bhubaneshwar, 1961, Calcutta, p. 72, figure 40) illustrates the two-armed statue which he calls Chandra, though there is utter absence of the crescent mark and the vehicle in the photograph of Parasuramesvara relief published by him. I have recently come across at Sikar, a 10th century panel depicting dancing Ganesa, standing Sun & Moon in a single row. Chandra here has got a crescent mark behind his head. This combination is equally unusual. 1. It is an unpublished relief studded near the stair-case of modern temple on Harsha Hill, near Sikar in Rajasthan. 48 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ena. mizrA ke lekha hisTorika baikagrAuNDa Apha rAjasthAna kalcara Plate No 2 Plate No 1 Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S OSSEN Plate No 3 AM Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Plate No 4 Plate No 5 Plate No 6 www.jalnelibrary.org Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Plate No 7 000000 Plate No 8 Plate Noy Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Plate No 10 Plate Ne 11 Plate No 12 Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Plate No 13 Plate No 14 Plate No 15 Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SW3 S Plate No 16 Plate No 17 10 Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Platc No 18 Plate No 19 Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 78deg 77 EARLY STONE AGE SITES IN RAJASTHAN SCALE CARLY STONE AGE SITES . E 160 KM ANA Pa TOOMILLS SURATGARH BIKANER 138 "BHARATPUR BANGUNAN SAMBHAR LAKE JAIPUR JAISALMER JO18/ JODHPUR PACHPAPRA LAKE NAS TONK GAYA SHAMBAL BARMER WA MODERN TOWNS LAND OVER 5OOMETRES AREA INDIA Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 70' AREA OF SCALE 40 50 JAISALMER INDIA 72 160 HM 100 MILES BARMER HANUMANGARH KALIBANGAN BIN JOR 72" JODHPUR PACHDADRALAKE 74 O PRE HARAPPAN & HARAPPAN OCHRE WASHED WARE AHAR CULTURE PAINTED GREY WARE BIKANER SURATGARH UDAIPUR SAMBHAR LAKE 74' 76 PROTO-HISTORIC SITES AJMER IN RAJASTHAN JAIPUR BANAS BHARATPUR NON A R BANGANGA BANTHALI KOTA 78deg 76" CHAMBAL MODERN TOWNS LAND, OVER 500METRES 78 30 28 26 Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MIDDLE STONE AGE SIT SCALE L MIDDLE STONE AGE SITES IN RAJASTHAN DOMILES SURATGARMS E S BIKANER BIKANER "BHARATPUR SAMBHAR LAKE JAIPUR JAISALMER LAJMER JODHPUR PACHDRA LAKE LUNI BARMER % AMEA SAIPUR 13 MOJERN TOWNS 3) LAND OVER 5OOMETRES 72 78deg 75 Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 70deg SCALL 70 JAISALMER INDIA 72 100 KM 100 MILLS BARMER 72" 74deg BIKANER JODHPUR SAMANAR LAKL BAGOR 74deg AJMER MICROLITHIC SITES 76deg IN RAJASTHAN JAIPUR KOTA BHARATPUR -J 78 BANGANGA 76" MODERN TOWNS LAND OVER SOOMETRES R CHAMBAL 78 28 Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Prehistoric Background of Rajasthani Culture V. N. Misra University of Poona. Every Indian knows something of the heroism, chivalry and sacrifice of the Rajputs during the Medieval period of Indian history, and feels rightly proud of them. Educated and historically or artistically conscious people also know something of Rajasthan's rich and varied heritage of architecture, sculpture and painting. Historians, among whom the name of Shri Agar Chandji Nahata deserves special mention, have utilized the evidence from inscriptions, coins, manuscripts and other historical documents to illumine the rich historical past of Rajasthan. All these evidences, rich as they no doubt are, do not take our knowledge of Rajasthan's past beyond two or three centuries before Christ. Few people so far know that the history of Rajasthan (using the word history in its comprehensive sense as the story of man's past, both written and unwritten) goes back to a very remote past, at least a thousand years from now and probably more. The great variety and complexity characterizing the Indian ethnic and cultural landscape is an oft-repeated statement, and it holds true for Rajasthan as much as for other parts of our country, Less adequately recognized and understood are the diversities in economic, technological and material culture patterns. Any one who is seriously interested in understanding the factors and processes which have created this diversity must look beyond the confines of the brief historical period. Archaeological discoveries show that many elements of our material culture are centuries or even millennia older than the recorded historical period. Basic items of our technology, economic patterns, many of the vessels used in our homes, our food habits and even our counting and measuring systems (before the change over to metric system) can be traced to prehistoric times. Thus a knowledge of prehistory (i. e. history before written documents of any kind came into existence) is essential for understanding not only our remote past but even our living present. Stray discoveries of prehistoric objects and sites had been made in Rajasthan in the second half of the last century and the first half of the present century. But it is the systematic exploration and excavation in the last two decades that alone have substantially contributed to our knowledge of Rajasthan's prehistoric past. The institutions which have been responsible for this research are the Arch itihAsa aura purAtattva : 49 Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aeological Survey of India, the Department of Archaeology and Museums, Rajasthan and the Deccan College Research Institute and the University of Poona, The wo k done so farhas, however, covered only a part of the State; large areas remain completely unexplored. And planned and systematic excavation which alone can throw light on the many aspects of past cultures has been done on only a few sites. Indeed it is only a beginning and much more work is needed before we can write a true prehistory for the entire State. Yet with the work done so far it is possible to see a clear outline of the cultural history of Rajasthan from the beginning of Stone Age to the time when historical records begin to be available. This essay is an attempt to put before the scholars the results of the work done so far in this field. For the convenience of treatment we can divide the period of Rajasthan's prehistory into the following sub-periods: 1. Earliest hunter-gatherers: The Lower Palaeolithic, 2. Advanced hunter-gatherers : The Middle Palaeolithic. 3, Final hunter-gatherers : The Mesolithic. 4. Beginnings of settled village life : The Chalcolithic. 5. Beginnings of urban life : The Indus Civilization, 6. Expansion of settled village life : ushering in of Iron Age. Betore treating these periods individually it will be useful to briefly summarise the geographical setting of Rajasthan. A culture is an expression of man's adaptation to his environment and so can be understood only in the context of that environment. Though prehistoric environments were not always the same as the present one yet they were conditioned by the existing geographical features, and so the knowledge of present-day geographical conditions is useful to that end. The dominating feature of Rajasthan's geographical setting is the Aravalli range which divides the State into two unequal but distinct halves. The western part or Marwar is mainly a flat alluvial plain marked here and there by isolated hills and in the western and northern parts by numerous sand dunes. There are no large flowing rivers in the region. In the southern part there is a network of small streams with Luni as the principal river. All of them rise in the Aravallis and carry flowing water only for a few days during the monsoon. Their beds are largely choked with sand, with pools of stagnant water here and there. Yet there is plenty of geological evidence that during the remote past when stone-age man inhabited this region the rivers were regularly flowing, and the climate must have been different. In the desert to the north and west there are a number of saline lakes which too several millennia ago were fresh-water lakes. In the northernmost part of the State is the dried-up bed of the Ghaggar ( ancient Saraswati) which as late as the Vedic period was a mighty flowing river. The climate over most of the area is arid. Rainfall is generally well below 40 cm per annum and is very uncertain. There are frequent failures of rain and consequent famines. In these conditions agriculture is always pre 50: agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carious and pastoralism has been an important element in the economy. The soil' however, is fertile and given adequate water can be made to yield rich harvest. This has been amply demonstrated in the Ghaggar bed in Sri Ganganagar District. The eastern part or Mewar is mainly an undulating rocky plain. But it receives more rainfall and is consequently greener and fertile. The Chambal is the main river. It is perennial and has a large network of tributaries and sub-tributaries which carry water during at least half of the year. The southwestern portion of Mewar is hilly and thickly forested. At its eastern end it opens on to the fertile Malwa plain. In the north the cover of alluvium over the rocky plain increases and the country merges into the Indo-Gangetic plain. Much of the population is dependent on agriculture. The Brahmins, the Rajputs, the Gujars, the Jats and the Dangis are the principal agricultural communities. The Garis and the Rewaris are pastoral. The former rear sheep while the latter keep herds of camels and cattle. The hilly and forested country of the Ara vallis is inhabited principally by the Bhils, the Minas and the Garasias. Bhils and Minas are also found in other parts of the State where they have settled down in peasnat villages and become integrated in the peasant society. Those in the hilly areas still retain their distinctive culture. With the decline in the forest cover and wild life their dependence on hunting has declined, but Bhils still remain expert archers and exploit the resources of the forest for their living. They are inheritors of a distinct cultural tradition which can be traced to prehistoric times. 1. Earliest hunter-gatherers: The Lower Palaeolithic Archaeological vestiges of this period constitute what prehistorians call the Acheulian culture. They consist only of stone tools. There is no doubt that the makers and users of these tools also used other materials like wood, animal hide, bone etc. for making their tools but the passage of time and the action of natural agencies must have destroyed them completely. Of their way of life we can have some idea only on the basis of comparative study with other areas. No living sites where their tools and the food-remains could have been preserved have been discovered. Their stone tools which have survived in plenty testify to a flourishing and large Acheulian population in Rajasthan. The principal tool types are handaxes, cleavers, choppers, chopping tools, scrapers and flakes besides the cores from which these flakes were removed. They are made mostly of quartzite and occasionally of sondstone or quartz by flaking or chipping from rounded river pebbles picked up from the river bed. These tools are found in thick bouldery and pebbly deposits. which overlie either the basal bedrock or a white clayey deposit which is a product of the decomposition of the bedr ock and the fluvial action. These deposits indicate a relatively dry climate which produced plenty of rock deb. ris in the hills. The climate must have, however, been marked by heavy rains. during a part of the year so that the streams could transport heavy loads of boulders into the river beds where they were deposited. The countryside must, however, have had sufficient vegetation cover to support wild life which these people hunted. itihAsa aura purAtattva : 51 Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Early man must have lived along the river banks. He utilized the pebbles from the river bed for making his tools. These tools he used for hunting and butchering animals, for skinning them and cutting their meat, and also for digging roots and tubers from the soil. He must no doubt have exploited wild fruits, seeds etc. for his food. Whether he used fire we do not know. But comparative evidence from other parts of the world would suggest that they knew the use of fire. They discarded their tools at their living and butchering sites from where in course of time they were washed down by rainwater and streams and deposited in the river beds. Only the discovery and excavation of their living camps can throw light on their living patterns. These people must have lived at least a hundred. thousand years ago from now and probably earlier. The remains of Acheulian culture have been found widely in Rajasthan but the area of their greatest concentration lies around Chitor. Here Acheulian tools have been found in large numbers in the beds of the rivers Gambhiri and Berach near Chitor itself, in the Wagan near Hajiakheri, in the Kadmali near Nimbahera, in the Berach near Chitor, Bichore and Bigod, in the Banas near Sarupganj and all the way up to Tonk and in the Chambal near Kota, Rawatbhata, etc. It appears that the Acheulian man avoided the thickly forested country of the Aravallis and the foothills for in spite of our intensive search only isolated tools of this culture have been found west of the Wagan river and none beyond Dabok in District Udaipur. In the north an Acheulian site is reported on the Sanwan Nadi, a tributary of the Banganga near Bangarh in District Alwar. The Lower Palaeolithie man also does not seem to have crossed the Aravallis except infrequently and did not venture into the interior ot the Marwar plain. The only pure Acheulian site known from west of the Aravallis-and it is not a rich site is Govindgarh on the river Sagarmati some 15 km. west of Ajmer. Further exploration, especially in the Chambal basin, will no doubt bring many more Acheulian culture sites to light. 2. Advanced hunter-gatherers: The Middle Palaeolithic The Acheulian culture was succeeded by a new culture which we call the Middle Palaeolithic. Before this transition took place, the rivers in Rajasthan had been active, and depositing new sediments in their beds. The older thick bouldery deposits had been covered by a white clayey deposit, and over it came fine sandy gravels. In eastern Rajasthan it is in these gravels that we find the tools of the Middle Palaeolithic. In western Rajasthan in the beds of the Luni and its tributaries there is no evidence of the older coarser gravels and the Lower PalaeoHere the oldest deposit in the river beds is a white clay. Over this lie highly cemented fine sandy gravels, and it is in these gravels that the remains of the Middle Palaeolithic tools are found. These tools are made of finer rocks like chert and flint. They are also smaller in size than the Acheulian tools. There, 52 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ however, does not seem to have been a break in culture for some of the older tool forms like the handaxe continued to be used alongside the new tool forms. The tools of this new culture were made mainly out of small and thin flakes and only occasionally out of complete stone pebbles or blocks. The Levalloisian technique of removing flakes which was already in use in the Acheulian culture was now more frequently used for producing flakes. In this technique, named after a suburb of Paris where the flakes displaying it were first discovered, the outline of the final flake is determined on the core (or the parent body of the stone) beforehand by convergent flaking, and then the blake removed by a carefully struck blow. The flakes so obtained are thin and sharp-edged and of oval, pointed or circular shape. As their edges are already sharp all round they can be put to use for cutting etc. without much secondary retouch. The principal tool types of this period are a variety of scrapers (side, end and hollow type), points and borers. Blades or thin parallel-sade flakes also came to be more frequently produced in this age. The scrapers are beliicued to have been used mainly for working wood (preparing spears, etc.) skinning game and cutting meat and the borers for making holes in wood and animal hide. They indicate a greater reliance on wood for weapons and tools. The handaxes are now smaller and better made and many of them are indeed objects of beauty. Even in the Acheulian times some of the handaxes and cleavers had been very well made. Their even thickness and perfect symmetry of outline called for skilful work which went far beyond the necessity of producing an efficient tool or weapon. It only shows that from very early times man had been aware of the aesthetic quality of his creations even where the end product was of a purely utilitarian nature. In western Rajasthan the Middle Palaeolithic culture presents a more evolved picture. The Levallois technique here was more commonly in use. Backed knives and Bifacial points are also distinctive elements of the culture in this region. The man of this period did not rely entirely on river pebbles for making his tools. He went to look for the raw material in geological formations where finer rocks occurred. Since he manufacured his tools there we find large quantities of his tools and their debris on rock outcrops. The richest of these factory sites are to be found in the limestone outcrops near Sojat in Pali District. In eastern Rajasthan Middle Palaeolithic tools are found at several localities in the river Wagan near Hajiakheri in Chitor District, in river Kadmali at Nimbahera in Chitorgarh District and in the Chambal at Kota. But the Luni basin is richer in the relics of this culture. Here at some twenty sites in the Luni and its tributaries these tools have been found. The Middle Palaeolithic culture of the Luni valley is a mixture of evolved Acheulian elements and the typical tools of the Middle Palaeolithic of other regions. It includes beautifully made handaxes and cleavers as well as the small flake scrapers, points etc. In Western Europe and West Asia the Middle Palaeolithic culture was itihAsa aura purAtattva : 53 Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ followed by the Upper Palaeolithic. This period is characterized by elegant blade tools and burins (chisel-edged blade or core tools). During this period also appear for the first time men who are anatomically identical to the living human. races, i.e. the Homo sapiens. Upper Palaeolithic type tools have been found at a few sites in south India. But by and large evidence for this period is lacking in India. And this observation applies to Rajasthan as well. Blades were produced in this region right from the Acheulian times and they are more common in the Middle Palaeolithic culture both in Eastern and Western Rajasthan. In the factory sites near Sojat slender blades are found together with Middle Palaeolithic and other tools. There is a strong possibility that further exploration in this region should yield the evidence of an independent Upper Palaeolithic culture. Upper Palaeolithic like blades are also present in the Middle Palaeolithic industries of the eastern region, and further investigation is needed in this area as well. 8. The Final Hunter-gatherers: The Mesolithic Throughout the stone age while the tools have been becoming more efficient, there has also been a distinct tendency for them to get smaller and lighter.. This tendency reached its climax during the Mesolithic age which began around 12,000 years ago, and persisted from a few centuries to several millennia in different parts of the world. The tools of this period are made on narrow blades or, more correctly, bladelets by steeply retouching or blunting one or more of their sides. Known as microlithis (meaning small tools) they are often of geometric shapes like crescents, triangles, trapezes, rhombs, etc. A number of such pieces were fitted in a slotted bone or wood to make tips and barbs of arrows, knives, sickles, etc. The presence of these tools at a site is almost certain proof of the use of bow and arrow and by implication of a more effiicient method of hunting. These composite tools were superior to the tools of the earlier stone ages in one more way if a part of the tool was broken it could be easily replaced to make the tool serviceable again whereas the older single piece tools had to be discarded if their tip or edge was broken. Rajasthan has produced unusually rich evidence of the Mesolithic age in India. Microliths had been found since 1955 in many places, especially in Mewar. They were usually found on rock elevations where necessary raw material for making them were easily available. But at these sites the material consisted mostly of cores and waste flakes and only occasionally of blades and finished tools. It was clear that these sites were essentially factory sites where prehistoric hunters, taking advantage of the easily available raw material, had manufactured their tools and taken them to their living camps for use, leaving the waste material behind. But until we found these camps we could have no idea of the way of life of the makers of these tools, nor of their antiquity. Circumstantial evidence, however, indicated that the tools were older than 2,000 B.C. In other parts of India microliths had also been used by earliest agri54 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ culturalists who appeared late in the third millennium B.C. or early in the second millennium B.C. But in Mewar excavation at early village sites showed that their occupants had not used microliths. Thus the microliths found at the surface sites referred to earlier could only have belonged to an older and perhaps hunting, culture. And as the first agricultural settlements were known to date from the beginning of the second millennium B. C, the microliths must be older than this date. Our search for the living camps of these microlith-using people was rewarded in the winter of 1966-67 when we discovered two such sites--Bagor in Mewar and Tilwara in Marwar. Excavation at these sites has thrown a flood of light on the way of life of the microlith-users. Bagor is a large village on the bank of the Kothari river, a tributary of the Banas, some 25 kilometers west of the Bhilwara town. A large sand dune overlooking the river near the village had been occupied by stone-using communities for nearly five millennia from c. 4,500 B.C. onwards. The people lived on the dune over floors which were made stable by paving them with pebbles picked up from the river bed and rock slabs quarried from the schisi outcrops on the opposite bank of the river. The people appear to have erected circular huts and windbreaks of wattle to protect themselves from the elements. They produced beautiful little microliths in thousands for use in their hunting and cutting tools. These microliths are made of quartz and chert or chalcedony. The microliths and their debris lie littered on the stone floors together with animal bones and the numerous stone hammers which were used to manufacture the microliths and break the bones. The fairly uniform distribution of stone tools over the entire living area shows that every family must have been producing its own requirements of stone tools. The economy of early Bagoreans was a combination of hunting, catching, stock-raising and collecting of wild plant food. Among the animals whose bones have been found at the site are cattle, sheep/goats, deer, antelopes, swines, canines, canines, turtle and fish. The bones are usually charred suggesting that meat was roasted on open fires. They were regularly broken and split open for the extraction of marrow. The inhabitants buried their dead within the settlement by putting the body in an extended position with its head to the west. Apparently these people had no material possessions other than their hunting and cutting tools, their humble houses, and flocks of their sheep/goats and probably cattle. Yet they were the first people in Rajasthan to have achieved a level of economic stability which enabled them to live a settled life. Thier settlement occupied an area of about 6,000 square meters. This suggests a fairly large population for a community that did not yet cultivate any food plants. These are probably also the people from whose culture should be derived the hunting and pastoral tradi. tions still surviving in Rajasthan. Three radio-carbon dates suggest a period of about two thousand years from c. 4,500 B.C. to 2,800 B.C. itihAsa aura purAtattva : 55 Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ The site of Tilwara is located on the river Luni some 16 km, west of the town of Balotra in District Barmer. The settiment lies about two kilometers southwest of Tilwara village on a sand dune in the old bed of the Luni river. But the Tilwara settlement was smaller and of shorter duration than that of Bagor, and the people here lived at a much later date. There must no doubt be older Mesolithic settlements in the region but these have not yet been discovered. The Tilwara people also made small stone tools or microliths but their tools do not always display the same high degree of excellence in craftsmanship as do those of Bagor, Besides quartz and chert these people also used for making their tools rhyolite, a locally available rock which was very hard and resistant to weathering. These people too lived in circular huts which were lined on the outer periphery with stone pebbles or kankar nodules. Outside these huts have been found several hearths with ash and charred bones inside them. Their economy was also a combination of hunting, stock-raising and collecting. They kept sheep/goats and cattle and hunted deer, pigs, etc. These people also had the domesticated dog to help in their chase. At a later stage in the life of their settlement they were also acquainted with pottery and stone and glass beads. The Tilwara settlement is likely to date between 500 B. C. and a couple of centuries beyond the Christian era. What is the explanation for the survival of the hunting-pastoral culture to such a late date in this region? The explanation seems to lie in the geographical condition of the region. Barmer region is very arid and unfavorable for successful agricultural way of life. The present climatic conditions seem to have already been established more than two thousand years ago It was therefore unattractive for pioneering agriculturists. They did not move into this area until they had colonised more favourable areas. The stnne age huntergatherers and herders therefore continued their life undisturbed from the impact of culture contact with agriculturists until the early centuries of the Christian era. As in Mewar the present day surviving hunters and pastoralists are likely to be in the direct line of descent from their prehistoric forerunners. 4. The Beginnings of Settled Village Life : The Chalcolithic Two areas where we have at present the earliest beginnings of full-fledged agriculture and settled village life are Mewar and the Ghaggar basin in north Rajasthan. From these regions this new pattern of economic and social organisation seems to have spread to other areas. In this context Bagor again occupies an important place. The middle levels of the archaeological deposit at this site reveal the introduction of new material traits into the economy. These include copper/bronze tools, pottery, perforated circular stones or mace heads and plentiful use of stone beads for ornaments. There was also a change in the burial practice. The dead were now buried in a flexed position and the orientation of the body was east-west. The graves were also richly furnished with offerings. Metal tools and pottery indicate greater prosperity of 56 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ economy and increased stability of the settlement. Ting stones or mace heads hint at the beginning of a primitive type of agriculture. Pottery is handmade and inadequately fired. But the shapes are sophisticated and suggest an earlier period of evolution elsewhere. The pottery is completely devoid of painted decoration and bears only incised designs. To that extent it belongs to a tradition entirely different from that of the other chalcolithic cultures. Some of the shapes do show similarities with the pottery of Ahar in Mewar and Kayatha in Malwa but it is not possible to connect the pottery securely with any known site. Metal tools include concave-based and barbed arrow-heads with tell-tale similarities with the arrowheads of the Harappa culture. The highly developed nature of pottery and metal tools rules out the possibility that these items of material culture were the inven. tion of Bagoreans. They were certainly derived through culture contact with some other cominunities. Thus while Bagor itself was not a full-fledged agricultural setttlement, its early date hints at the possibility, indeed certainty, of the existence of well-developed village settlements somewhere in the region. Two radio-carbon dates from this phase of Bagor settlement are c. 2800 B.C. and 2100 B.C. Nowhere else in Rajasthan or in its immediate neighbourhood has so far any village settlement of this early date been found. Future exploration should, however, certainly bring to light settlements of this or even earlier date. The earliest known full-fledged village settlements in the Mewar region date to about 2,000 B.C. Some fifty village settlements displaying a fairly uniform material culture have so far been discovered in the valleys of the river Banas and its tributaries in Udaipur, Chitorgarh, Bhilwara, Tonk and Ajmer Districts. But only two sites have been excavated. These are : Ahar near Udaipur and Gilund, on the river Banas in Chitorgarh District, some thirty kilometers south of Bagor. As Ahar was the first site to be discovered and as it alone has ben fairly excavated and fully published, the culture revealed at these sites has been named after this site. The Aharians were among the earliest people in India to cultivate rice. They almost certainly cultivated many other cereal and food plants. But direct evidence of agriculture in the archaeological record is always rare. Their material culture is, however, ample proof of their settled, agricultural economy. They also kept Cattle and goat/sheep and to a small extent also relied on hunting. They lived in substantial houses made of mud, mud-brick and stone. At Gilund there is evidence even of the kiln-baked bricks and of monumental architecture. Their villages were of fairly large size, occupying an area of several acres. They were conversant with the art of smelting copper ores and casting metal tools. Remains of a smelting furnace and copper slag were found at Ahar. Indeed it is notable that unlike other contemporary chalcolithic peoples the Aharians made little or no use of stone tools. Their copper technology was therefore sufficiently advanced to enable the population to dispense with the use of stone tools. For this reason Ahar has been described as Copper Age culture and not as Chalcolithic ( stone and itihAsa aura purAtattva : 57 Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ copper using). They also knew the art of spinning, probably of both cotton and wool and by implication of weaving. Their terra cotta spindle whorls are decorated with a variety of incised designs and suggest affinity with the prehistoric cultures of north Iran and Turkey. Their ornaments include a variety of stone-beads and their art consists of terra-cotta figurines of a variety of animals, some of them dis playing a remarkable degree of realism. The pottery of Aharian peasants was both well-made and varied in fabric, shape and decoration. The three main fabrics are: Red ware, Black-and-Red ware, and Grey ware. Red ware vessels are made of both coarse and fine clay, are generally treated with a bright red slip and are very well burnished. The vessel forms include large narrow-necked vessels with corrugated necks and shoulders, squat wide-mouthed vessels, narrow lota-like vessels, large flat platters, dishes. (including some with a pedestal stand) and bowls. The decoration consists primarily of a variety af applique, incised and cut designs. Some vessels, especially in the late phase, are also decorated with painted designs in black pigment. Some vessels in red ware show clear affinities with the Harappa culture in fabric and shape. The black-and-red ware pottery is almost entirely of table use. It includes a large variety of bowls of many sizes, small lota-like vessels and dishes (including some with a stand). The vessels are slipped in bright red, well burnished and fired by the inverted firing technique which turns the entire inner surface and the upper part of the outer surface black and the rest red. They are painted on the interior as well as the upper part of the exterior surfaces with a variety of dotted and linear designs in white pigment. Grey ware imitates the red ware in shapes and designs but the repertoire of both forms and decorative patterns in this ware is limited. For instance, there are no large narrow-necked vessels with corrugated necks in this ware. On the other hand, some vessels of this ware are decorated with painted designs in white pigment. Radio-carbon dates suggest a period of 2,000 B.C. to 1,200 B.C, for this culture. Further investigation in the region should throw light on the origins of this culture, its relationship with the Bagor culture as well as with the later iron using cultures. The other area in Rajasthan were early agricultural settlements first appeared is the Ghaggar valley in the extreme north of the State. Such settlements are known all along the Ghaggar bed in Sri Ganganagar District and even extend westward into Pakistan where the river is known as Hakra. Our knowledge of this early culture is derived mainly from Kalibangan, a site located midway between Suratgarh and Hanumangarh which has been extensively excavated. There are two mounds at Kalibangan, one larger lying on the eastern side and the other smaller on the western side. While both mounds were occupied by the Harappans, the smaller mound below the Harappan remains has also revealed traces of an older culture which has so far simply been called pre-Harappan culture, but Kalibangan 58 agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ people seem to have been more prosperous than the Aharians. They had built a mud-brick wall around their settlement for protection against floods or enemies or both. Two phases of the construction of this wall are known. Its width initially was 1.80 m. but was later increased to 3.70 m. The wall has so far been traced only in parts but on one side it extends far well over 100 meters. The houses were made of mud-bricks and were sometimes separated from each other by lanes. Houses were provided with ovens of both overground and underground varieties. Both types were made of mud walls and periodically plastered. The pre-Harappan Kalibangan people used long chert blades as cutting tools but they were also familiar with metal and used celts and other tools of copper and possibly bronze. Their ornaments comprised bangles of copper, terra-cotta and shell, and beads of steatite, shell, carnelian and terra-cotta. They used bullock carts for transport. Terra-cotta objects found at the site include bull figurines, and toy carts. Evidence of furrow marks at the site has provided tell-tale evidence of agriculture though it is not known what plants they cultivated. As with other agricultural communities their economy was a combination of plant cultivation and animal husbandry. The pottery of these people is varied in fabric and shape. Some six fabrics have been distinguished and numbered A to F, Pots in Fabric A are light and thin as opposed to thick and heavy pots of the Harappa culture. They are without a slip and red to pinkish in colour. Vessel forms include vases with out-turned rim, bowls with tapering concave sides, and vases with pedestalled base They are painted in black pigment, sometimes coupled with white, with a variety of geometric and naturalistic designs. Vessels in Fabric B are better made and comprise globular jars. Their bottoms are rusticated by an application of sand and clay. The painted designs comprise animals, insects, birds and flowers. Fabric C is of finer clay. The vessels comprise globular and ovoid vases with disc base, lids, straight-sided bowls and offering stands. Decoration is in black and includes geometric and naturalistic designs, among them the scale pattern so characteristic of the Harappa culture. Fabric D vessels are thick and sturdy and include heavy jars, bowls, basins. and troughs. Some of these are decorated with deep incisions and wavy lines. on the inner surface. Fabric E and F are relatively less common. The former is characterized by cream slip and decoration in black with geometric and naturalistic designs, and the latter is of grey colour with decoration in black. Some of the forms and designs of Kalibangan pottery bear similarities with. the pre-Harappan pottery of Kot Diji, Amri and Harappa and several pre-Harappan sites in Baluchistan. The early peasant colonisation of the Ghaggar valley seems to be part of the extension of the peasant communities from the Baluchi hills into the plains of the Indus below. A number of radio.carbon dates from Kalibangan show that the first occupation at the site took place around 2,300 B.C. and this pre-Har itihAsa aura purAtatva : 59 Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ appan culture endured till about 2,100 B. C, when it was overwhelmed by the superior Harappan culture. At the moment we have no idea whether these preHarappan people had also spread outtide the Ghaggar valley, and only future exploration will reveal it. 5. Beginnings of Urban Life: The Indus Civilization At Kalibangan the pre-Harappan settlement was followed by a full-fledged Harappan settlement. The Harappans came from the outside for there is no evidence of the new culture having grown of the local culture. The Harappans, however, did not drive out the existing occupants of the site for elements of both cultures are seen to flourish for some time. But with the passage of time the Harappan dominance obliterated the identity of the pre-Harappan culture. As at other urban centres of the Harappa culture, like Mohenjodaro and Harappa, the Harappan settlement at Kalibangan consisted of two occupational units: a citadel and a lower town. The citadel was formed by enclosing the southern part of the pre-Harappan occupation within massive walls. Inside the fortification huge mud-brick platforms were constructed on which the buildings were raised. The citadel was roughly rhomb-shaped. The length of its individual walls varies between a hundred and 125 meters. The walls were reinforced with rectangular salients and the corners were provided with massive square towers. Two phases of construction are seen in the citadel, with the size of the bricks becoming smaller in the second phase. There is also evidence that the fortification became ineffective in the final stages of the settlement. There were entrances on the northern and southern side to the citadel. Considerable brick robbing at the site has obliterated the details of the structures raised over the mud-brick platforms. But these probably included, in the excavators, a building meant for ritualistic purposes. The presence of an elaborate drainage at successive levels is one of the grounds of this surmise. Within the enclosure of a room were found rectangular fire-places aligned in a row. These were later cut through by a drain. A well was also found on the citadel. The larger eastern mound contains the remains of a lower town. It has revealed the typical Indus chess-board plan with oblong blocks of houses subdivided by lanes and thoroughfares. The main arterial thorough fares ran in a north-south direction. The width of the streets and thorough-fares ranged between 1. 0 m. and 7. 20 m. The thorough-fares were generally unmetalled except in the last phase when the metalling material was terra-cotta nodules and bricks laid on edge. Throughout the occupation the streets and thoroughfares were rigorously maintained without any alteration and the only encroachment on them was of rectangular troughs and bazar platforms. Houses were made of mud-bricks arranged in regular courses of headers and stretchers; the use of burnt brick was restricted to drains and wells, Their 60 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alignment was different from that of the pre-Harappan houses. Each house possessed one courtyard, five to seven rooms aligned on three sides, a curious fire altar and sometimes a well. In the grid plan cach house faced at least two streets if not three. The floors were made of rammed clay and paved with terra-cotta nodules and charcoal. This practice survives in the region to this day. Paved platforms were also made on the front side of some of the houses. The roof of the houses was possibly made of mud laid over a cushioning of reeds supported over wooden rafters the remains of which have survived embedded in mud. The discovery of a well-preserved stair-case with four treads intact in one house suggests the possibility of houses with two storeys. Houses were generally provided with covered burnt brick drains. In one house the drain was of wood, a log of wood scooped into a U shape. The streets were generally not provided with drains and. the house drains discharged into soakage jars buried in the streets Each house had, in one of the rooms, one or more fire-places. These were shallow oval or rectangular pits in which fire was made and in the centre a cylindrical (sun-baked or pre-fired) or rectangular ( baked brick) block was fixed. Terra-cotta cakes have also been found in these pits. Apparently, the fire-places were part of some elaborate ritual. The pottery found at the site is typical of the Harappa culture. It is sturdy in fabric, has a red-slipped outer surface and is decorated with geometric and naturalistic designs in black pigment. The most common designs are intersecting circles, scales, pipal leaves and rosettes, The vessel forms are typical of the Harappa culture and include goblet with pointed base, perforated cylindrical jar, dish-on-stand, cylindrical beaker, tall jar with S shaped profile, etc. Agriculture was no doubt the mainstay of the economy of such a prosperous society though at present we have no evidence of the food grains they cultivated. Stock-raising was an important part of the economy and hunting also played some role. Among the animals of which the bones have been found at the site are: zebu or Indian domestic humped cattle, Indian buffalo, pig, goat, sheep, elephant, domestic ass, barasingha, Indian rhinoceros, chital, turtle and among birds, fowl. The material culture of the Harappans was quite varied. Objects recovered from the excavation include chert blades and cores, personal ornaments like beads of semi-precious stones, gold, faience, steatite, and terra-cotta. bangles of shell, copper and terra cotta, chert cubical weights, household tools or copper and bronze, terra cotta figurines of humans, animals and birds, and typical Harappan seals and sealings. Some of the animal figurines show a very vigorous and naturalistic rendering of the body. Some of the seals bear reed impressions on suggesting the type of packages they were employed to seal. Also noteworthy is the finding of a cylinder seal from the site. The evidence for textiles is provided by the impressions of a woven cloth on a copper object. There are a variety of terra-cotta cakes, triangular and circular, including ill-shaped nodules. These are itihAsa aura purAtatva 61 Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ incised on both faces with some elusive figures, one of which is horned. Miscellaneous terra-cotta objects include a feeding bowl and gamesmen. A cemetery found just 300 m. west of the citadel mound has thrown light on the burial practices of the Kalibangan Harappans. Three types of burials are revealed : 1. extended inhumation; 2. pot burial and 3, rectangular burial. The second and third types have not yielded skeletal remains yet from the cirumstantial evidence they appear to have been some kind of burials only. In the first type of burial the grave consists of an oblong pit in which the skeleton was laid in an extended position with the head to the north. Pots were arranged near the head as well as the feet. In one case as many as seventy pots were kept with the skeleton. Other grave goods associated with different burials include a bronze or copper mirror, one shell ring 6.5 cm in diameter and found near the left ear and beads of gold, jasper, agate, carnelian and steatite. Pot burials have been found for the first time at a Harappan site. In this type the urn was placed in a circular or oval pit and around the urn were placed pots varying from 4 to 29 in number. Other associated objects include shell bangles, beads and steatite objects. The third type of burial consists of rectangular or oval grave with its longer axis oriented north-south. These graves too were devoid of any skeletal material. The grave goods consisted of pottery and in one instance of a fragmentary shell bangle, a string of steatite disc beads, besides one of carnelian. Kalibangan was not a solitary Harappan settlement in the Saraswati valley. Some 25 settlements are known in the Saraswati and the Drishadvati valleys. Most of the latter are small mounds, representing tiny peasnat settlements. The total picture is thus similar to that revealed in Sind or Saurashtra, namely, of a large town surrounded with numerous ancillary villages. Mr. B. B. Lal has suggested that if Mohenjodaro and Harappa were two metropolitan capitals of the Indus Empire, Kalibangan might have been a provincial capital guarding the Saraswati valley. A large number of C-14 dates from Kalibangan give a time spread of roughly between 2,100 B. C. and 1,800 B. C. for the Harappan settlement. It is not clear how and why the Harappan culture in this area came to an end. One theory is that the changes in the river courses led to a sharp decline in the volume of water in the Saraswati and thereby forced the people to move to other areas. Far to the east of Kalibangan the site of Noh, about six kilometers west of Bharatpur on the Agra road might give some answer to this problem. Limited excavation at this site which was occupied over a long period has revealed at the base of the deposit a layer containing what has come to be known as Ochre Coloured Pottery. No complete shapes are available, but the ware is similar to that found at Atranjikhera in western Uttar Pradesh and other sites. Ochre Coloured Pottery was first found in early fifties at Hastinapura in Meerut District of Uttar Pradesh below the Painted Grey ware levels. Since then the pottery has been found at a number of sites in western U. P., Haryana and Punjab. At Atranjikhera and 62 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Noh the pottery occurs below a deposit that contains Black-and-Red ware which in turn lies below the Painted Grey ware. Unfortunately, so far at nearly all the sites where the Ochre Coloured Pottery has been found, it occurs in silty layers which appear to have been formed by river floods. Thus very little is known of the original nature of the pottery and the other items of material culture associated with it. But scholars who have considerable experience of handling Harappan pottery are inclined to believe that the Ochre Coloured Pottery is a degenerated version of Harappan pottery which has lost its original colour and sturdiness due to its long stay in the waterlogged Gangetic silt. The site of Noh located midway between the Harappan sites of the Saraswati valley and the 0. C. P. sites in the Jumna valley would fit in well with this theory, and suggest that the Harappan from the Saraswati valley as also those from west Punjab moved towards the east in their decadent days. More field work in north Rajasthan is needed to throw light on this interesting problem. 6. The Spread of Settled Village Life : The Beginnings of Iron Age While, as we have already seen, large areas of Rajasthan were colonised by peasant farmers during the Chalcolithic period, the universal extension of agricultural way of life had to wait for the introduction of irom tools. Iron was more plentifully available and cheap, and so only with its discovery could common man afford metal tools. With the universal availability of metal tools it became possible for peasant farmers to clear newer lands for agriculture and establish new settlements there. This event in north India is believed to have taken place around the beginning of the first millennium B. C. or soon thereafter for the first reliable evidence of iron in this area is associated with the Painted Grey ware. This ceramic, first found at Ahichchhatra in northern Uttar Pradesh in the early forties, has since been discovered at numerous sites in the Sutlej and Ganga basins. Many of these sites are closely linked with the story of the great epic, Mahabharata. In Rajasthan the Painted Grey ware is now known from many sites in two areas : The Saraswati valley in the west, and north-eastern region in the east. While in the Saraswati valley there is a clear break between the Harappan occupation and the Painted Grey ware, in the evidence from Noh, limited though it is, reveals a continuity from the 0. C. P. to Painted Grey ware. At this site these two cultural phases are intervened by a deposit yielding black-and-red pottery. This pottery is said to be unpainted unlike that from Ahar and other sites. Nothing more is known about this pottery and its associations. But eastern Rajasthan is an important area for resolving the question of the relationship between the black-and-red ware and the Painted Grey ware. In eastern Rajasthan Painted Grey ware is known from a number of sites in Bharatpur, Jaipur and Ajmer districts. Excavations have been done only on two sites, namely, Noh near Bharatpur and Bairat in District Jaipur. These are, however, so far of a limited nature and do not throw much light on the way of life of the itihAsa aura purAtattva : 63 Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ users of this ware. Besides the fine Painted Grey ware they used black-and-red ware. They were fully acquainted with iron tools. Axes, spear-heads and arrowheads of this metal have been found. Other finds are stone-beads, cotta discs of indeterminate use, bone styluses and copper objects. Charred rice has also been found at Noh. The dating of the Painted Grey ware has been a matter of controversy. Radio carbon dates from Noh and other sites indicate a date of around 800 B. C. for the beginning of this ware. The Painted Grey ware was followed by the appearance of a very high quality ceramic known as the Northern Black Polished ware in about 500 B. C. With this ceramic also come to light for the first time coins and many other items of material culture. The first urban settlements after the Chalcolithic Harappan cities came into existence, and civic life spread widely in north India. Historically identifiable dynasties now come to light, and from here onwards we enter the historical period the study of which is outside the scope of this paper. At. Noh nor: thern Black Polished ware deposits overlie the Painted Grey ware deposits and are succeeded by layers of Sunga-Kushana remains. In south Rajasthan the capital city of Madhyamika (present day Nagari near Chitor) came into existence soon after. In the Saraswati valley there was a revival of settlements in the Kushana period perhaps due to new changes in the river courses. By the beginning of the Christian era settled village life based on agriculture, animal husbandry and iron technology had been established over most of Rajasthan. But this consummation was the result of a long drawn out struggle that prehistoric man had waged against his environment. The kingdoms, empires, and all the great achievements of historical timesin architecture, sculpture, painting, literature, and so on-could be possible only on the firm foundations of settled life and a secure economic basis which had been laid by our prehistoric ancestors. It has been said that prehistory underlies all civilization, and this statement most suitably applies in the case of Rajasthan. BIBLIOGRAPHY 1. Brown J. C. 1917, Catalogue Raisonne of Prehistoric Antiquities in the Indian Museum. Simla. 2. Carlleyle, A. C. L. 1878. Repport of a Tour in Eastern Rajputana in 1871-72 and 1872-73, Archaeological Survey of India Reports, Vo. VI. Calcutta. 3. Ghosh, A. 1952 "The Rajputana Desert-its Archaeological Aspect", in Hora, S. L. (ed), Symposium on Rajputana Desert, Bulletin of the National Institute of Sciences of India, Vol. I, pp. 37-42. 4. Heron, A. M. 1938. "The Physiography of Rajputana", Presidential Address Section of Geography and Geology, Proceedings of the 25th Indian Science Congress. pp. 1-14. 5. Indian Archaeology-a Review from 1953 to 1968. 64: agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. Lal, B. B. 1662. "A New Indus Valley Provincial Capital Discovered : Excavations at Kalibangan in Northern Rajasthan", Illustrated London News, March 24. pp. 454-57. 7. La Touche, T. D. 1911. The Geology of Western Rajputana, Memoirs of the Geological Survey of India. Vol. Pt. I. 8. Misra, V. N. 1.61. The Stone Age Cultures of Rajputana, l'h. D. Thesis, Poona University. ---- 1962 (a), "Palaeolithic Industry of the Banas, Eastern Rajputana", Journal of the Asiatic Society of Bombay, Vol. 33.4, pp. 138.60. 1962 (b) "Palaeolithic Culture of Western Rajputana". Bulletin of the Deccan College Research Institute, Vol. 21, pp. 86-156. ---- 1964. "Palaeoliths from District Udaipur, Rajasthan", Journal of ihe A static Society of Bombay, Vol. 36-7, pp. 55.9, 12.---- 1965. "Govindgarh, a Palaeolithic Sitei n Western Rajasthan", Journal of the Asiatic Society of Bombay, Vol. 38, pp. 295-08. ---- 1966. "Stone Age Research in Rajasthen - a Review", in Sen, D. and A. K. Ghosh (ed.), Studies in Prehistory : Robert Bruce Foote Commemor ation Volume, pp. 122-36. Calcutta. 14.---- 1967. Pre-and Proto-history of the Berach Basin. South Rajasthan. Poona. 15.----- 1968 (a). "Late Stone Age in Rajasthan". Proceedings of the Rajasthan History Congress, 1st session, pp. 16-22. Jaipur. 16. Misra, V. N. 1968 (b), "Uttar Pashankalin Bagor aur Rajasthan ke Pragitihas men uska Sthan", Anveshna. Vol. I, No. 3. p. 173-84. - 1568 (c). "Midle Stone Age in Rajasthan", in La Prehistoire : Problemes et Tendances, pp. 205-302. Paris, 1969. "Early Village Communities of the Banas Basin, Rajasthan", in Pradhan, M. C. et al (ed.), Anthropology and Archaeology : Essays in Memory of Verrier Elwin, pp. 296-310. Bombay.. 19.--- - 1969 (b). "Pre-and Proto-historic Mewar", in Paliwal. D. L. (ed.), Mewar Through the Ages, pp. 1-9. Udaipur. 20.-__-- 1979 (a). "Cultural Significance of three Copper Arrow-heads from Rajasthan, India", Journal of Near Eastern Studies, Vol. 29, no. 4, pp. 221-32. Chicago. 21.---- 1970 (b). "Evidence for a New Chalcolithic Culture in l'ajasthan", Indtau Antiquary, Vol. IV, Nos. 1-4, pp. 85-95. ------- 1971 (a). "Two Microlithic Sites in Rajasthan - a Preliminary Invest igation", The Eastern Anthropologist, Vol. XXIV. No. 3, (in Press). 23. --- J971 (b). "Burials from Prehistoric Bagor, Rajasthan", Proceedings of the Seminar in Indian Archaeology, Nagpur. (in Press), itihAsa aura purAtattva : 65 18. Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24.------ and Nagar, M. 1973. "Two Stone Age Sites on the River Chambal, Rajasthan", Bulletin of the Deccan College Research Institute, Vol. XXII, pp. 156-69. 25. Nagar, N. 1966. The Ahar Culture : an Archaeological and Ethnographic Study. Ph. D. Thesis, Poona University. 2. 19.9. "Clues to 'Aharian Prehistory in Contemporary Mewar Village Life", The Eastern Anthropologist, Vel XXII, No. 1, pp- 55-73. 27. Sankalia, H. D. 1956. "Nathdwara - a Palaeolithic Site in Rajputana", Journal of the Palaeontological Society of India, Vol. I, pp. 99.100. Lucknow. 28. 1962. "New Links between Western Asia and the India of 4000 Years Ago : Excavations in the Huge "Dust Heap of Ahar near Udaipur", Illustra ted London News, Sept. 1, pp. 322-25. London 29.-------- Deo, S. B. and Ansari, Z. D. 1969. Excavations at Ahar (Tambavati) 1961-2. Poona. 30. Seton-Karr, H. W. 1928. "Note on Prehistoric Implements in Some Indian Museums" Man, Vol. 28, No. 85, p. 122. 31. Singh, G. 1971. "The Indus Valley Culture seen in the context of Climatic and Ecological Studies in Northern India". Archaeology and Physical Anthropology in Oceania (in Press). 32. Stein, Sir Aurel. 1942. "A Survey of Ancient Sites along the 'Lost' Saraswati River", Geographical Journal, Vol. XXIX, No. 4. pp. 173-12. Prehistoric Background of Rajasthani Culture Description of Illustrations Fig. 1. Map of Rajasthan showing Early Stone Age sites. Fig. 2. Map of Rajasthan showing Middle Stone Age sites. Fig. 3. Map of Rajasthan showing microlithic sites. Fig. 4. Map of Rajasthan showing Proto-historic sites. Plates Pl. I. Pleistocene deposits of the river Gambhiri near Chitorgarh. Man in the picture is pointing to a stone implement in the gravel with his left hand. Pl. II Pleistocene deposits of the river Banas near Sarupganj. The figure at the bottom stands against the gravel deposit bearing Acheulian tools. PI. III. Lower Palaeolithic tools, choppers and chopping tools, 66 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PI, IV. Pl. V. Pl. VI. Pl. VII. Pl. VIII. Pl. IX. Pl. X. Pl. XI. PL. XII. PL. XIII. Pl. XIV. Pl. XV. Pl. XVI. Pl. XVII. Pl. YVIII. PI. XIX. Lower Palaeolithic tools: Abbevillian and Early Acheulian hand axes. Lower Palaeolithic tools: Advanced Acheulian hand-axes. Lower Palaeolithic tools: cleavers, Levallois flakes and blades. Middle Palaeolithic tools: Wagan and Kadamali rivers. Middle Palaeolithic tools. Wagan and Kadamali rivers. Middle Palaeolithic tools: handaxes and cleavers. Luni river. Middle Palaeolithic tools: Luni river. Middle Palaeolithic tools: Luni river. Middle Palaeolithic tools: Luni river. Stone Floor. Bagor. Microliths. Bagor. Pottery Phase II, Bagor. Copper tools, Phase II. Bagor. Chalcolithic Structures. Abar. Pottery. Ahar. Kitchen floor. Ahar. itihAsa aura purAtattva 67 Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Mewar Painting Kumar Sangram Singh of Nawalgarh Mewar, the land of Sisodia Rajputs, made great contributions to the Indian chivalry and patriotism. They faced the onslaught of the invading Muslim invaders to save their religion and sovereignty, whereas their women walked smilingly to perform Johar. Today the name of the invaders, their grandeur & kingdoms have disappeared completely, whereas the land of the Sisodias---Mewarstill remains very much alive and is prospering, with the efforts of all clans and castes. Along with bravery, the rulers and the people were great worshippers of arts, literature and architecture. They made a great contribution to the cultural heritage of the country. Today we find oldest paintings from this region in Rajasthan. Geographically Mewar enjoys a very important position, the hills, forests and lakes have made it a very fertile land, a good hide out in event of danger, without creating any food scarcity. Even during troubled times the artists and artisans continued their creative pursuits. Amongst the Diwans of Iklangji, Rana Kumbha (1433-1468) was a great scholar, fond of music and a great builder. He wrote commentaries on Kumar Sambhava and Gita Govinda. Today his victory tower stands majestically at the Chittorgarh Fort. Then comes Rana Sanga (1509-28) amidst the first Mewar Rulers to face the Mughals. Bhojraj, his son, married the famous poetess MIRA whose devotional songs are sung from North to South and East to West of this vast country. He was followed by a few rulers. Then came Maharana Udai Singh to face the armies of Akbar and who shifted his capital by founding the city of Udaipur, which is known as the Venice of India, as it has beautiful lakes, with houses and the majestic palace situated on the lake and the Jag Mandir as a pearl, in the midst of the famous Pichola lake. The painting upto this period belongs to Western Indian Style (Jain Scool) (Plate 1) and cannot be called as purely Mewar as the style was prevalent in Gujrat, Mewar, Marwar, Jaisalmer and other parts. Earliest being SUPASANAHA CHARIYAM dated 1423 of Mewar origin. and later the works of art of 1525 to 75 A. D. illustrating Geet Govind, Chaur panchacika etc were executed. Now comes the period of the great Maharana Pratap (1572-1597) who was 68: agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a very bold man and had never learnt to bend before any power or force, at any cost. He faced the worst days, as did his people but under no circumstances he was prepared to yield and believed in keeping the banner of Mewar high. He received full co-operation, in facing powerful emperor Akbar, from his supporters, his people and specially the Bhils which fought shoulder to shoulder with his other soldiers. The battle of Haldighat was nobody's victory or defeat. He changed his capital from Udaipur to Chavanda to give a tough and rough time to his foes. Maharana Pratap did not get much time of leisure to patronize arts as he was always busy in protecting his land and people from slavery and insult. We do find traces of Kulladar style (Plates 2) in about (1575-80). Unfortunately not a single authentic and contemporary portrait of this great son of Bharat has been traced so far, whereas portraits of many contemporaries to him at the court of Akbar have been found including those of Faja Man Singh of Amber (Bharat Kala Bhawan Collection-Varanasi) and of Raja Faisal Durbari (Chaster Betty CollectionDublin-Ireland). He was succeeded by his son Amar Singh (1597-1620) and circumstances. compelled him to accept the sovereignty of the Mughals. The result was that the relations with the Mughal Emperor became closer and there was peace in the land of Mewar. The attention of the Ruler and his people were diverted from wars to creative side. Thus we find a set of Raga-Mala painted at Chavanda in 1605. From this set of dated paintings, one is in the collection of Shri Gopi Krishnal Kanodia (Calcutta). These paintings are in typical Mewar style and were executed by Nirsaradi. The areas influenced by the Mewar style are the whole of Udaipur, Banswara. Partapgarh, Dungarpur, Kushalgarh, and Shahpura. and Shahpura. Being the neighbours of Mewar even the Malaea, Bundi, Sirohi Schools and Godvar district of Jodhpur did adopt certain qualities of the Mewar School. Mewar played an important and a predominant role in evolving an indi vidual style in Rajasthan from the traditions of the western India School (Plate 3) the other areas also by the beginning of the 17th century developed their own. modes of expression in different styles according to their local traditions. They used bright colours, had a simple way of depicting the subject but is still full of great artistic qualities. According to Dr. Moti Chandra-The beginning of the Mewar school, at least as seen in 1605, verge on a folkstyle, in which all the expedients of careful draughtsmanship or perspective are held subservient to the Joie de Vivre of folk art', We find a lot of material of Maharana Jagat Singh I (1628-61) (Plates No. 4, 5, 6, and 7) period for study. By the middle of the 17th century the art of painting of Mewar got more sophisticated and started adopting the qualities of the Moghal school. In the period of Maharana Raj Singhji (1661-81) the statue of Srinathji was itihAsa aura purAtatva 69 : Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ installed at Nathdwara and the Vaishnava doctrinaire of the Vallabhacharya sect spread in the area, with Krishna becoming the supreme God and the Bhagwat Puran becoming the gospel of the Vaishnavas. We find many illustrated Bhagwats in various collections which are the splendid examples of art at its zenith. The Ramayana also became popular. The Ragamala and Barah-Masa also became very common. The theme of the Barah Masa was always very romantic and depicted the departure of a hero and the heroine finds one or the other pretext to stop him from leaving the home. In this theme festivals and seasons play a very important part in favour of the heroine. The other important subject executed by the Mewar artists was the Rasikapriya of Keshvadasa. The works depict the classification of heroes and heroines, their mutual fascination, attachments, separations and reunions. Jaideva's Gita Govinda describing the love of RADHA and KRISHNA was also favourite due to the commentaries by Maharana Kumbha in Rajasthani language. The mid- 17th century paintings of Mewar have brilliant colours such as lacquered red, saffrom, yellow, brown and lapis lazuli. The same painting may have two different backgrounds depicting two different subjects divided or partitioned by a tree or any other object. The figures have prominent noses with the nose-ring projecting out and not touching the chesk of the lady. The faces are oval with fish-stylized eyes but easily recognizable, find a variety of creepers and plants. The hills and rocks are depicted very simply and generally pink or mauve in colour. Water is painted black with strokes of white to depict waves and foam at the The faces are always profile and the paintings have less perspective. The main incident has greater importance than others in the same painting. The emotion is not depicted by expression but through the colours, surroundings and gestures or persons. The artists also dainted the animals and birds found in Mewar or kept by persons in that area as pets. The night sky is dark with moon and stars where as the hot season is depicted by a golden sun, just like the emblem of Mewar rulers. People are shown wearing the round Jama with a decorated patka and a turban representing the Akbar and Jahangir period. Earlier works have the pointed or the CHAKDAR JAMAH. Women are shown with skirts which has strips or plain or with floral patterns, the bodices (cholis) and a transparent Odhnis (wimples). The black pompons and tassels are very common up to the mid-17th century on the arms and wrists. The building, domes, arches, pillars etc. are not very decorative but are simple and pleasing (Plate 8). LORD KRISHNA plays an important part as a lover or as a romantic person, he is a hero in all such subjects and also in the Ragamala and Baraha-Masa. The canvas becomes wider in scope by the middle of the 17th century and upto 1725. In later period very big size paintings were also executed. The artists painted court life depicting love-affairs, hunting expedition, processions, maffils, picnics, accidents, fights, battles, marriages in an artistic manner and present to us an 70 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ appropriate commentary on the social life in Mewar. The artists adopted very simple way of depicting their subjects in the best aesthetic manner. They lacked high technical excellence if one compares it with the contemporary Mughal draughtsmanship, perspective and fine finish. They applied on the canvas glowing colours which made a painting very charming and attractive. The paintings do not appeal to the court alone but to people in general because the subjects are well known to the people and they are wells-acquainted with and love them. The period between 1652 to 1698 is a bit confusing a much dated material. is not available, even then from the style and subjects some works could be placed. in that period, for example the Gita Govinda paintings in my collection, some paintings in the Bharat Kala Bhawan collection and the Bhagavata Purana in Shri Gopi Krishna Kanodia collection In the beginning of the 18th century paintings became very popular but quality suffers at the expense of quantity. Not only the rulers of Mewar patronised art but also the Thikanadars, business communities, religious leaders and others. Now more attention was paid to the social and court life of Mewar. Amarsingh period artists executed paintings in a different manner, using less colour and more in Shah-Kalam. Even his dog, monkeys and other animals were finely painted on big size canvases. Maharana Sangramsingh II (plate 9) was very found of getting his portraits executed. The artists used large size canvases for portraits. They applied thick colours to depict different types of jewelleries and even used beatel wings to depict emeralds. The events connected with his life were also painted in large numbers, he is shown going out in procession, attending maffils and shooting wild animals. Many manuscripts too were illustrated and Written during his reign. The art continued to be patronised during Jagat Singh II period and many dated material is available in Saraswati Bhandar There was less patronage between 1762 to 1760 A.D. When Arsi came to the throne again the art of painting received patronage. He was a ruler fond of hunting (plate 18). The artists depicted grass and bushes not with the help of a brush but with a cloth pad which was filled with cotton and dipped in green colour for giving patches on the paintings (plates 11 and 12). The effect is quite fascinating and natural. The same style was continuing during Hamir's time who was not a great patron of art). Bhim Singh (1778-1828) was again a great patron of art and the atelier was probably headed by some competent artist who painted many paintings showing the Maharana returning successfully after hunts. The works are in big size and nice in colour scheme, composition and technique. Other artists of his court painted the life of Mewaris in general and have shown the Rasa in his harem with his queen (plates 13, 14, 15), We find a lot of porrtraits of Maharana Jawan Singh (1828-1834) period itihAsa aura purAtattva 71 Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ but the art now starts deteriorating in all respects, may be because a treaty was signed with British Government, and like other rulers of Rajasthan the Maharanas of Udaipur also started leaning towards the European art which was realistic and new to the Indian people. The traditional artist started losing the royal patronage, except when religious paintings were required (plate 16). The palaces started to be decorated by European works which were either Litho prints or etchings or oil paintings. These were the techniques unknown to the local artists and they felt lost themselves and could not fulfil the desire and tastes of the feudal lords which was changing rapidly with the impact of the foreign cultures, even then to earn their bread and livelihood the artists kept on painting according to the whims and wishes of the rulers. The quality suffered because they started using machine-made papers, brushes and pigments. Same was the fate of technique. Swaroop Singh and Sambhusingh were still fond of paintings which were confined only to hunting scenes and court life which continued to be painted even as late as late Maharana Bhopalsinghji's times. The artists continued to work under the royal patronage with lost traditions, till the independence was achieved in 1947, and the States were merged with the Indian Union. The retrenchment badly hit them and they were thrown out of employment, no body to sympathise with or patronise them. They adopted different professions and gave up that which they had followed and practised for centuries. Another important centre of painting was Nathdwara where many artists still continue to work. In early days the work was as good as rest of the area (plate 18) but after 1850 it adopted a commercial leaning which completely ruined the art at that place. Though the talent is still there yet there is no body to guide them about technique and other important sides of art. Only tradition subject they paint is the image of Shri Nathji, rest of their works are neither traditional mor realistic. The paintings executed at the courts of Pratapgarh, Deogarh and Shahpura slightly differ in style from what we call as Udaipur style. The artists at Pratapgarh named Kripa Ram (plate 21) was very good and always placed his seal at the back of the painting. The Jagirdars Ragho Das and Gokul Das at Deogarh were great patrons of art (plates 17, 19, & 20). The Shahpura artists painted elephants and literary painting in a very fine way. Important Sets & Collections Saraswati Bhandar' Udaipur 1. Gita Govida : 171+ by Bhatta Roopji : 173 illustrations. 2. Bihari Satsai S. 1776/1719 A. D. by Jaggan Nath : 643 illustrations. 3. Panchatantra : Late 17th Century : 583 illustrations. 4. Prithvi Raj Raso : Late 17th Century : 628 illustrations, 72 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. Kashi Khand : 337 illustrations. 6. Shakunavati : 106 illustrations. 7. Kaji Dopiaya Mullah : 263 illustrations. 8. Hari Vansha : 677 illustrations. 9. Ikling Mahatma : 3 illustrations. 10. Gajendra Moksa : 17 illustrations. 11. Gaj Chikitsa : 139 illustrations. 12. Ashwa Laksana : 86 illustraions. 13. Yoga Vashistha : 34 illustrations. 14. Frobodh Chandrodaya : 10 illustrations. 15. Ekadashi Mahatmya : 134 illustrations. 16. Brihatakatha : 64 illustrations. 17. Krishna Awatar Charitra : 154 illustrations. 18. Raga Mala : 251 illustrations. 19. Kadambari : 66 illustrations. 20. Saranga Tatwa : 100 illustrations. 21. Saranga Tatwa : 136 illustrations. 22. Saranga Tatwa : 54 illustrations. 23. Saranga Dhar : 66 illustrations. 24. Saranga Dhar : 109 illustrations. 25. Kaliya Daman : 102 illustrations. 26. Panchakhyana : 448 illustrations. 27. Panchakhyana : 125 illustrations. 28. Raghuvansha : 150 illustrations. 29. Triya Vinod : 165 illustrations. 30. Gita Govinda : 224 illustrations. 31. Bihari Satsai : 392 illustrations. 32. Naishadh : 42 illustrations. 33. Sundar Sringar : 234 illustrations. 34. Veli Krishna : Rukmani-ke : 95 illustrations. 35. Prithvi Raj Raso : 628 illustrations. 36. Bhagwad Gita : 717 illustrations. 37. Maha Bharata : 3159 illustrations. 38. Rasik Priya : 88 illustrations. 39. Krishna Charitra : 328 illustrations. 40. Bara Masa : 112 illustrations. 41. Varaha Purana : 26 illustrations. 42. Arsha Ramayana : 72 illustrations. 43. Bhagwat : 10 illustrations. 44. Gokulavana : 4 illustrations. 45. Darshanas : 108 illustrations, itihAsa aura purAtattva : 73 Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46. Darshanas : 32 illustrations. 47. Arsha Ramayana : 36 illustrations 1708/1651 Painted at Chittorgarh. The Balkand with Prince of Wales Museum, Bombay, dated 1649 paintings by Manohar. 48. Raga Mala : 251 illustrations --- dated 1768 for Maharani Ranawatji by Bhai Dau s/o Ram Kishan. Udaipur Museum 1. Krishna Charitra 145 illustrations (Arsiji). 2. Sarang Tatwa 54 illustrations (Arsiji). 3. Panchatantra 152 illustrations (18th cent), 4. Malti Madhava 67 illustrations (18th cent). 5. Sarang Dhar 66 illustrations (18th cent). Umed Bhawan Colleetion-Jodhpur 1. Rasik Priya illustration 1640 2. Raga Mala illustration 1640 3. Bhagavata illustration. National Museum of India-- New Delhi 1. Raga Mala (Gem Palace Raga) 1650 A. D. 2. Raga Mala illustrations : 1628 by Sahibdin. Rasikpriya series : 1650 A. D. 4. Bhagavata Purana Leaves : 1700 A. D. Bharat Kala Bhawan-Varanasi 1. Raga Mala Series : 1628 by Sahibdin-1628. 2. Rasik Priya Series : 9650 A. D. 3. Bhagvata Purana Series: 1700 A.D. Motichand Khazanchi Bikaner 1. Raga Mala illustrations by Sahibdin : 1628. 2. Rasikpriya illustrations : 1650 A. D. 3. Bhagwat Purana illustrations : 1700 A. D. Kumar Sangram Singh Collection--Jaipur Illustration to Gita Govinda 1650-60 Illustration to Kumar Sambhava 1650-60 3. Illustration to Geet Gauri 1675 4. Illustration to Raga Mala 1700 5. Illustration to Ekadashi 1750 74 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. Many other dated paintings from 1625 to 1800 with names of artists, depicting all types of subjects connected with literature, court and sociallife of Mewar are available in this collection. Patrons-(Rulers) 1. Maharanas of Udaipur. 2. Maharawals of Dungarpur. 3. Maharawals of Banswara. 4. Maharawals of Pratapgarh. 5. Raja of Kushalgarh. 6. Rajadhiraj of Shahpura. 7. Maharaj of Nathdwara and Kankroli. Patrons (Jagirdars) 1. Bedla. 2. Deogarh. 3. Delwara. 4. Bansi. 5. Ghanerao (later it was transferred to Jodhpur state). 6. Badnor. 7. Kelwa. 8. Amet. 9. Kanor. 10. Begun. 11. Bhinder. 12. Asind. Other Collections 1. Illustrated Bhagwata from Udaipur, dated 1648 and painted by ManoharPrince of Wales Museum, Bombay.. 2. Illustrated Bhagwata: Kotha Library. 3. Illustrated Ramayana: painted by Manohar dated 1649 Prince of Wales Museum, Bombay. 4. Rasikpriya: H. H. The Maharaja of Bikaner Collection of the Mid. 17th Century. 5. Sur Sagar Illustrations: 1650 Shri Gopi Krishan Kanodia Collection : Calcutta. 1. Udai Singh 2. Pratapsingh I 3. Amarsingh I Maharanas of Mewar 1541-1572. 1672-1597. 1597-1621. itihAsa aura purAtattva 75 : Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. Karan Singh 5, Jagatsingh I 6. Rajsingh I 7. Jaisingh. 8. Amarsingh II 9. Sangramsingh II 10. Jagatsingh II 11. Pratapsingh II 12. Rajsingh II 13. Arsi 14. Hamirsingh 15. Bhimsingh 16. Jawansingh 17. Sardarsingh 18. Swroopsingh 19. Shambhusingh 20. Sajjansingh 21. Fatehsingh 22. Bhopalsingh 25. Bhagwatsingh 76 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha 1621-1628. 1628-1661. 1661-1681 1681-1700 1700-1716. 1716-1734. 1731-1752. 1752-1755. 1755-1762. 1762-1772. 1772-1778. 1778-1828. 1828-1838. 1838-1842. 1842-1861. 1861-1874. 1874-1884. 1884-1933. 1933-1956. 1956 Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Coins of The Malavas of Rajasthan Kalyan Kumar Dasgupta, M.A., D. Phil. Department of Ancient Indian History and Culture, University of Calcutta Identical with the Malloi of the Classical accounts, the Malavas of indigenous tradition were one of the celebrated tribes of ancient India remembered in history for their stubborn resistance to Alexander the Great in the fourth century B. C. Though their opposition to the Macedonian hero failed, they elicited admiration of foreign observers for their excellent fighting qualities.1 During this period they were living in the Central Punjab, between the Chenab and the Ravi and the memory of their association with the State lingers in the name Malwa denoting the region comprised of the districts of Ferozepur and Ludhiana, the old States of Patiala, Jind, Nabha and Malerkotla, The memory of the early Punjab association is further preserved in the name of the dialect Malawai used in the region extending from Ferozepur to Bhatinda.? The tribe, however, subsequently migrated to Rajasthan most probably owing to the pressure of Greek invasions under Demetrius, Apollodotus and Menander.3 Hencerth Rajasthan became their field of activity and the Malavagana-vishaya, an expression used in a third century record seems to have been made up of a considerable portion of southeastern Rajasthan comprising parts of the old States of Udaipur, Jaipur, and Tonk and the district of Ajmer. Still later they occupied the north-west part of Central India, the region which came to be known by the nams Malava after them. In the early mediaeval period Malwa roughly denoted the region between the Gangetic Valley & and the Vindhyan mountain on the one hand and Bundelkhand and the Aravalli range on the other.5 Credit goes to the Malavas for having issued extensive coinage. And indeed, they were one of the few tribal peoples of ancient India to have issued coins. So far more than 6000 coins issued by them have been recovered, all from 1. See R. C. Majumdar (edited), Classical Accounts of India, pp. 66, 68, 138, 199 etc. 2. George Abraham Grierson, Linguistic Survey of India. IX, 1, p. 709. 3. K. K. Dasgupta, The Malavas, pp. 4-5, 23. 4. Ibid, p. 5. 5. Ibid., p. 6. itihAsa aura purAtattva : 77 Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eastern and south-eastern Rajasthan, the noted findspots being Karkotanagar of simply Nagar (15 miles to the south-west of Uniyara and about 25 miles to the south-south-east by south of Tonk ) and Rairh (34 miles from Nagar). Of these a piece weighing only 1,7 grain and having a diameter of 2 inch constitutes 'one of the smallest coins in the world." While the majority of coins bear the tribal name (e. g. Jaya Malavana or Jayah Malavanam). on some are inscribed legends of a peculiar character, such as Bhapamyana, Mapojaya, Magajasa etc. A lead seal, discovered at Kairh and now in the Amber Museum, Rajasthan, bears the legend Malavajanapadasa, thus recalling the legend Sibijanapadasa appearing on the coins of another Rajasthan tribe, the Sibis." Generally Malava coins are of round shape, but rectangular pieces are also not uncommon. The device and symbols appearing on them are human bust (an interesting feature, since it is frequently found on Satrapal coins, rarely on tribal issues), sqatting male figure, bull, peacock, lotus flower, pinnate palm leaf, vase with or without foliage, undulating line (a prominent feature of the Rairh specimens) and 'cross and ball' or the so-called Ujjain symbol. Toe date of the Malava coinage ranges between the second century B. C. and fourth century A. D. The earliest form of the tribal name, as R. O. Douglas would have us believe, is Malaya, i. e. Malaya," which he finds on a few specimens in the collection of Nelson Wright, iviala, occurring on iviala, occurring on some other coins of the same collectlon, is regarded by Douglas as the name of a king, the founder 1. Ibid., p. 1. Also Alexander Cunningham (edited). Archaeological Survey of India, Reports (henceforth CASR), VI, p. 162 f. and K. N. l'uri. Excavations at Rairh, (henceforth ER) 2. Dasgupta, The Malavas, p. 6, pl. 11, 19-20; Vincent A. Smith, Catalogue of Coins in the Indian Museum (henceforth CCIM ), p. 178, no. 106. 3. Dasgupta, The Malavas, p. Ilf, pl. II, 23 pl. III, 25-36. 4. Puri, ER, p. 71. pl. XXVI, no. 22, Also Dasgupta, The Malavas, p. 1, pl. II, 17. For the Sibi coins see John Allan, Catalogue of Coins in the British Museum, Ancient India (henceforth CCBM), p. 213, pls. XLIV; CCIC, p. 180, JNST), IX, XIV. 5. Numismatic Supplement XXXVII, p. 45. Regarding the names Malaya and Malava D. C. Sircar (See Age of the Imperial Unity, p. 163) suggests that the latter like the former which is known to be the name of a mountain range, is probably derived from Dravidian word malai meaning 'hill'. This can have at best only speculative value. 6. The Nasik inscription of Ushavadata contains the form Malaya, see Epigraphia Indica VIII, p. 71 f. 7. Op. cit., p. 45. 78 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ of the tribe, but it appears to have been intended to be Malaya or Malava. The legends which are generally met with on the Malava coins are Malavanam jayah1 (i. e. 'let the Malavas be victorious') and its variant Malavaganasya jayah (i. e. let the Malava-gana be victorious'). The legends are paralleled by those on the coins of the Arjunayanas and the Yaudheyas. The significance of them is understandably clear, But expressions like Bhapamyana, Gajuva, Gojaua, Gojara, Maha ( a ) raya ( ma is not clear ). Jamaha, Jamapaya, Magachha, Magaja, Magajasa, Magojaba, Majupa, Mapaka, Mapojaya, Maraja, Masapa, Pachha, Paya, Yama ( may be read backwards as Maya ) and Maraja found on a distinct group of Malava coinage (the attribution of these coins to the Malavas is not only on the basis of provenance, type and fabric, but also on the explirit occurrence of the tribal name along with one of the above-mentioned legends, infra have for a long time been a riddle to scholars. Attempts have been made by scholars to solve the riddle, though without any substantial success as yet. While Carlleyle" first discovered the Malava coins in thousands at Karkotanagar, he recognised in these legends the names of about forty Malava chiefs, Smith traces only nineteen or twenty (if Yama is read as Maya or Maya as Yama, the number will be nineteen) such names on the coins all of which he regards as of foreign origin. If these legends stand for names at all, as Carlleyle and Smith think, it is true that they sound rather un-Indian. And if they are regarded as names of foreign rulers, it is a problem, to use the words of Allane, "what invaders could have struck them. They are too late for the Hunas; in addition, out of over twenty names, not one bears any resemblance to any Saka or Huna name." Allan' further points out that these legends cannot be regarded as names of rulers 1. Malava coins, generally being small, legends on them are mostly incomplete or found in shortened form. Thus we come across Malava jaya or Malavana jaya, Sometimes Malavahna jaya is met with, which seems to be a mistake Similarly Malava java or simply Maiava appears to be a shortened form of a completes legend like Malavanam jaya. The lack of space if the obvious reason for such shortened forms. 2. For the Arjunayana coins, See CCBM, p. 121. pl. XIV, 10-11, and CCIM. p. 164, pl. XX, 10; for the Yaudheya coins, see CCBM, p. 265f, pls. XXXIX-XL; CCIM, P, 180f, pl, XXI; INSI, II. XIII, XVIII etc. Also see my article on the Arjunayanas, Journal of the Oriental Institute, June, 1971 (in press ). 3.. K.P. Jayaswal reads Bhampayana, Hindu Poliiy (henceforth HP, third impression ), p. 381. 4. CCSR, TI, p. 174. 5. CCIM, p. 163. 6. CCBM, p. cvi. 7. Ibid., p. cvii. itihAsa aura purAtattva : 79 Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ since "in not one there is any trace of a genitive". According to him1 most of these legends are to be treated as "meaningless attempts to reproduce parts of Malavanam jaya" and this suggestion, he avers, "may account for so many of the legends beginning with ma and for the frequency of ma as another letter of the inscription, and indeed, for the limited number of consonants which form these inscriptions". Allan is thus disinclined to regard these legends as names, far less names of foreign rulers. The legends are, therefore, to be taken either as personal names or as attempts to reproduce a complete legend like Malavanam jaya partially. One point, however, is to be noted in this connection: the letter ma frequently occurs, as many as sixteen times, in a group of twenty legends and on eleven occasions it is initial letter. The frequency of this letter drew the attention of two Indian scho lars, Jayaswal and Bhandarkar, who discussed the meaning and significance of theslegends before the publication of Allan's Catalogue. Jayaswal, who regarded these legends as personal names, suggested that these "seem to be abbreviations-marajaMaharaja; cf. Maharaya'...Mapojaya, Mapoya and Magaja are probably Maha(Maharaja) aya, Ma (Maharaja) Paya and Ma (Maharaja Gaja. Similarly, Magajasa= Ma (Maha) Gaja (Gajasa). Gajava=Gaja-pa" etc. Bhandarkar took the letter ma as the abbreviation not of Maha or Maharaja, but of the tribal name, Malava and he interpreted the remaining letters also as contractions of words like gana, jaya, etc.; for instance ga=gana, ja=jaya, Magaja thus standing for Malava ganasya jaya. Bhandarkar thus attempted to improve upon the suggestion of Jayaswal. The smallness of the size of the Malava coins and the consequent lack of space thereon give the suggestions of Jayaswal and Bhandarkar an appearance of probability. Allan, however, objects to the view of Jayaswal on two grounds first, even if ma is taken to stand for Maharaja, the remaining letters of the legends do not offer any intelligible names and, second, there is no instance of a contraction in Indian numismatics. As to the second objection of Allan, it may be pointed out that though we have no definite instance of a contraction or abbreviation, its probability cannot be totally ignored. Allan's first argument has of course some force. Apparently unaware of Bhandarkar's suggestion, he has not referred to some of the letters, other than ma, having been interpreted as abbreviations of words 1. Ibid. 2. HP, p. 381. 3. For Bhandarkars suggestion see Annals of Bhandarkar Oriental Research Institute, XXIII, p. 224. 4. Loc. cit. 5. Op. cit., p. cvii. 6. Cf. Maharaja Gana on the Naga coinage as an abbreviation for Maharaja Gagendra, see S, K. Chakraverty, Ancient Indian Numismatics, p. 194, 80 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ like gana and jaya. In spite of it, his objection cannot be disregarded, for the ingenious method of interpretation employed by Jayaswal and improved upon by Bhandarkar fails to explain letters like chha, pa, bha and sa, on whose meaning no light has been thrown. It is, therefore, difficult to regard the legends concerned as abbreviations of complete legends like Maharaja-paya or Malavaganasya jaya. While Allan's objection to the view that these legends are not abbreviations has some weight, his own suggestion is open to criticism. It is difficult to understand how it could be possible for mint-masters to systematically make "meaningless attempts to reproduce parts of Malavana jaya (are in Malavaganasya jaya) the letters chha, pa, bha, and sa are conspicuous by their absence. The difficulty that appears as insuperable in accepting Allan's view is that there is at least one coin in the Indian Museum1 which definitely bears the name of the tribe Malava along with one of the curious expressions Majupa, thereby showing that Majupa can in no way be regarded as a meaningless attempt to reproduce parts of Avialavanam jaya. Thus we are to revert to the main suggestion offered by Carlleyle and Smith that these legends stand for names of Malava chiefs. But we differ from Smith who regards these chiefs as of foreign extraction. Apparently these names sound non-Indian, but a foreign origin cannot be established merely on the basis of names, specially when no successful attempt has been made to connect them with any foreign stock. While it has not so far been proved that they were of foreign extraction, the probability of their belonging to a non-Aryan stock may be considered. Words of non-Sanskritic origin, like the present legends, are not altogether absent in Indian numismatics. An analogous case is furnished by words like Ralimasa (or Talimata), Dojaka, Atakataka, etc. appearing on a group of negama coins found at Taxila They have been taken by scholars as proper names, either of the names of persons or of places. On this analogy, therefore, the outlandish words on Malava coins may be regarded as proper names and, as has been suggested above, they seem to be the names of Malava chiefs, probably of non-Aryan origin. NonSanskritic personal names like Magasa (Bhavishya Purana) Mankana (Mahabharata and the Puranas), Majjala (Mahabharata), etc. also tempt us to consider the legends on Malava coins as personal names. Incidentally, it will be of interest to the recent discovery of a few coins. with the legends Hamugama, Valaka, Mahu, Dasa and Sauma at Ujjayini and Vidisa. According to K. D. Bajpai these legends stand for personal names and since they sound un-Indian, like the legends on our coins, they are to be attributed to Saka chiefs ruling from 200 to 100 B. C. It is not necessary to suppose that there was a Saka infiltration on this ground. Indeed, there is no definite evidence of the Saka 1. CCIM, p. 175, no. 70. 11 itihAsa aura purAtatva : 81 Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ occupation of Malwa before the beginning of the second century A. D. Hence the theory of the Saka domination over Malwa in the second century B. C., as propounded by Bajpai, seems to be untenable. Against taking the legends on the Malava coins in question as personal names one may point out, as Allan has done, that they are without any normal genitive suffix. But actually there are definite instances of personal name in coinlegends having no genitive suffix. The Naga coinage, to which some of the Malava coins are closely related, is an illustration on the point. The non-use of the genitive sign is a feature shared by both the Malava and the Naga coinages generally unnoticed by scholars. Names like Hamuguma, Vataka, Mahu as found on coins recently discovered and noted above furnish another example of the non-use of genitive suffix. Hence there is no strong case against the view of the legends being regarded as personal names. Further, it will be an oversimplification of the chronological problem presented by these coins if they are assigned without any differentiation to one specific period, the third-fourth century A. D. Some of these coins, as we have mentioned before, are earlier than the rest. Thus there is no question of accommodating so many rulers in a limited period, a difficulty which some scholars have experienced in recent times. To sum up, the coins bearing enigmatical legends like Bhapamyana, Mapojaya, Magaja, Jamaka etc. should be attributed to Malava chiefs. Some of them such as the one bearing Yama may be placed in pre-Christian centuries, while others such as the one bearing Magojava may be assigned to the third-fourth century A. D. 82 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Tantric Cult In Eastern India Dr. Upendra Thakur Professor and Head of the Department of Ancient Indian and Asian Studies, Magadh University, Bodh-Gaya. BIHAR The Tantras may rightly be termed as "so many encyclopaedias of the knowledge of their time" as they deal with all matters of "common belief and interest from the doctrine of the origin of the world to the laws which govern kings and the societies... medicine and science generally. The Tantra is...the repo. sitory of esoteric belief and practices, particularly those relating to yoga and mantra-tattva". In them we find the description of the Supreme Being, the creation and destruction of the Universe, ihe classification of creatures, the origin and worship of the gods, the heavenly bodies different worlds and hells, man and hells, man and woman, cakra (centre of the human body), dharma, asramas and the sacraments, mantra, yantra (magic diagram on which to worship), various forms of spiritual training, Japa, Vrata, worship (internal and external), medicine, science and many other things. It has been argued that the Tantras are a recent Sastra and are largely the creation of the people of Eastern India which is supposed to be its stronghold. The antiquity of the Tantra has, however, been proved beyond doubt to be as ancient as the Sruti itself. In fact, not only in Eastern India, But throughout the whole of India the upper classes of Hindu community are governed by the Tantric religion as far as initiation (dika) is concerned. There are Saktas, Vaisnavas and Saivas all over the country. The Saktas are initiated by the Sakti-mantra, the Vaisnavas by the Vinnu-mantra and the Saivas by the Siva-mantra. All these mantras are the exclusive properties of the Tantra. Like Mithila, Madras, Bengal, Bombay, Kast (Banaras), Kashmir, Assam and other fuch notable places of India have Saktas, Vaisnavas and Saivas in a large number following the Tantric system. It is, therefore, absurd to argue that this system is the exclusive creation of the people of 1. Bhattacharya, Matykabheda Tantram, Intro. 3, Avalon, Principles of Tantras (Tantra-tattva) pref. Iff, 49-50 2. Bhattacharya, Intro. 7ff, Avalon, Jntro. 58ff, D. N. Bose, Tantras: Their Philosophy and Occult Secrets, pp. 2ff, Upendra Thakur, Studies in Jainism and Buddhism in Mithila, chap. II, pp. 29-38. itihAsa aura purAtattva 83 Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Eastern India only. Sadhakas have appeared on the scene almost everywhere, and the Maithila Sadhakas and Panditas, like those of Bengal and other places, have "only prepared compendia and developed the practical side of it to a considerable extent" for the benefit of humanity at large.1 It is interesting to note that the sakti devata (the Mother-Goddess) is worshipped and reverenced and the Saktipithas (the seat of the Mother-Goddess) are established in almost all parts of India : Kamakhya is worshipped at Kamarupa; Vindhyavasini on the Vindhya hills; Yogamaya and Purnamasi at Vindavana; Annapurna, Sankata. Tripurabhairavi, sixtyfour Yoginis, Kalabhairavi, Durga, Sitala, Mangala and other Devis at Kasi; Guhyesvari in Nepal; Gayatri and Savitri in Rajputana; Lalita at Prayaga; Ugratara in Mithila (Tirhut; Jayakali in Calcutta; valamukhia and Chinnamasta in and near Jalandhar; Ksirabhavani near Kashmir and other Devis in almost all parts of India. Vimala, Sarasvati, Bhuvanesvari, Kali and Laksmi are worshipped and paid obeisance to in Utkala, the seat of Lord Jagannatha.3 To say that Raghunandana Bhattacarya of Bengal was the first to prescribe for the worship of Durga, as provided for in the Tantra, would be quite wrong and misleading, for we know that previous to him many other thinkers in Mithila, Bengal and elsewhere had done so. Vidyapati. Sridatta, Harinatha Upad hyaya, Vidyadhara, Ratnakara, Bhojadeva, Jimatavahana, Halayudha, Vacaspati Misra, Madhavacarya and even Sankaracarya had admitted the authority of the Tantra while explaining philosophical doctrines. Vacaspati Misra, the celebrated Maithila thinker and commentator on the six Darsanas, has in his commentary on the Patanjali-Darsana recommended Dhyana of Devatas as prescribed in the Tantras.4 Moreover, many well-known books written in Mithila and elsewhere, before the age of Raghunandana, contain provisions for Durga-Puja, such as the Durga-bhakti-tarangini, Samvatsarapradipa, Kalakaumudi, Jpotisanava, Smytisagara, Kalpa-taru, Ketya-masarnava, Kytyaratnakara, Kytyatattvarnava, Durgabhaktiprakasa, Kala-nirnaya, Puja-ratnakara and others pertaining to the worship of Durga and Kali.5 The Bengali practice of worshipping earthen images of Durga or Kali with great pomp and ceremony is followed all over eastern India. It is true that this practice does not receive the same favour, as in Mithila and Bengal, in other parts of India but it is also true that She is everywhere worshipped in ghatas (earthen 1. Bhattacharya, 7, Avalon. 5 ff, Also, C. S. B. Dasgupta, Obscure Religious .ults, 13ff. 2. Jvalamukhi, Candi. Tara, Kali, Durga etc. are also worshipped in Mithila at different places. (Vide-U. Thakur, op cit, p. 31 fn 5). 3. For further details, see Avalon, 63-54, U. Thakur, Op. cit, pp. 31-32 4. Cf. Avalon, 67. 5. For other details, see Ibid., 65ff, U-Thakur, pp. 31-32. 84 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jars). Shrines containing her images are reverentially visited, nine-day Vratas performed, fasts duly observed and the sacred Candi read on the Mahastami day. Even now women folk bathe in the rivers or tanks early every morning for the first nine days of the bright fortnight of the month of Asvina and worship the small images of the Devi, made of clay, with all devotion. All these undoubtedly show that this practice of worshipping the Devi has been followed from times immemorial. The most peculiar characteristic of this religion is that women and Sudras are not at all prohibited from practising the Sadhana. The Rudrayamala says that a woman may also be a Guru who is a Kulina (practising Kulacara), of auspicious appearance, fair faced and lotus-eyed, endowed with intellect, calmness of mind, proficient in mantras and in their meanings, ever engaged in japa and devoted to the worrhip of her lstadevata." The Gautamiya Tantra declares that the people of all castes, irrespective of sex, may receive its mantras, In the Cakra there is no caste at all, even the lowest Candala being deemed, whilst therein, higher than the Brahmanas. The Mahanirvana Tantra' says : "That low Kaula who refuses to initiate a Candala or a Yavana into the Kaula dharma, considering them to be inferior, or a woman out of disrespect for her, goes the downward way. All two-footed beings in this world, from the vipra (Brahmana) to the inferior castes, are competent for Kulacara." This is no doubt the most revolutionary aspect of this religion which in the course of centuries attracted millions of follou ers to its fold. Another great factor that contributed to its tremendous growth and popularity is that in the Tantras, the duties of each of the castes as well as those of the king are not prescribed much differently from Manu, the great law-giver. The Mahanirvana Tantra speaks very highly of the family-life. It rigorusly prescribes that one should never be allowed to take to ascetic life who has children. wife or such like near relations to maintain. We have in the ninth chapter of the Mahanirvana Tantra (Samskaras) "sacraments from conception until marriage". entirely in consonance with Brahmanic texts. In the tenth chapter we have the direction for the disposal and the cult of the dead (Sraddha). "A peculiarity of the Saktas in conncetion with marriage consists in the fact that side by side with the Brahma marriage for which the Brahmanic prescriptions are valid, there is also a Saiva marriage, that is, a kind of marriage for a limited period which is only permitted to the members of the circle (cakra) of the initiates. But children out of such marriage are not legitimate and do not inherit.4" Thus, the Brahmanic raw also applied to the Saktas and as such the section concerning civil and criminal law 1. Ibid. 807-08 ff. 2. Cf. "Sarva varnadhikarasca narinan yogyameva ca". 3. Chap, XIV, Vs. 137 and 134. 4. Avalon, 117. It is, however, incorrect to call them illegitimate children. on the other hand, off-springs of a Brahma marriage are preferential inheritors. itihAsa aura purAtattva : 85 Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ in the eleventh and twelfth chapters of the Mahanirvana Tantra substantially agrees with Manu. The prevalent Vedic ritualism of the day was too powerless to face the new communities springing up all over the country. From the Karmakanda we have, there, to turn to Jnanakanda in the Vedic-religion which finds elaborate representation in the Upanisads. Besides the earliest ritualism of yajnas being philosophised upon in the earlier Upanisads, we find that the foundation for a new elaborate ritualism was fully laid in many of the latr Upanisads. Keeping in view the new changes, the philosophy of panica-upasana (five-fold worship viz. the worship of Siva, Devi, Sun, Ganesa and Visnu) was developed out of the mystery of Pranava ('Om') of which some features are also to be clearly seen in the Brahmanas, As a matter of fact, such upakaranas of Tantric worship as grass, leaves, water etc. seem to have been adopted from the Vedic worship along with their appropriate incantations. This may thus be regarded as the earliest configuration which Tantricism had on the eve of "these silent but mighty social upheavals through which the Aryanisation of vast and increasing multitudes of new races proceeded in pre-Buddhistic India, and which had their culmination in the eventful centuries of the Buddhistic coup-de-grace."" The great problem to be tackled was the aryanisation of this new India that was rising and surging furiously from every side against the fast-dwindling centres of the old Vedic orthodoxy struggling hard for its existence. The religious movements of the Bhagavatas, Saktas, Sauras, Saivas. Ganapatyas. Jainas and Buddhists absorbed many of the non-Aryan races and cast their life in the mould of the Vedic spiritual ideal which largely minimised the gulf existing between them and the Vedic orthodoxy, ending in their gradual amal amalgamation in the course of a few centuries Thus, the pre-Buddhistic phase of Tantric worship is a fact to be reckoned with in the early history of India much before the appearance of the Buddha. I ts foundation wrs so widely and firmly established that, notwithstanding the ceaseless cfforts, Buddhism could not dislodge it, but was in turn itself swallowed up by this Tantric worship within a short span of a few centuries. This wonderfully transformed Buddhism soon appeared on the arena in its new attractive garb as the Mahayana. The worship of Sakti was predominant throughout eastern Indi a. Like the worship of Siva, the worship of Sakti was equally widespread. There is, however, a great difference in that there is a marked paucity of legends and stories recording attainment of Siddhis by the worshippers of lord Siva whereas the stories regarding Sakta devotees attaining miraculous powers are numerous. 1. Cf. the discourse about the conception of Siva. 2. Avalon, op. cit., p. 554. 3. For other details see Ibid. 556 ff, U. Thakur op. cit, p. 37. 86 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ This is probably because Sakti was supposed to give Siddhis only, but the god who could award mukti or salvation was Lord Siva, which was certainly a higher thing. Some of the greatest saints and upasakas of Mithila, such as Devaditya, Vardhamana, Madana, Upadhyaya, Gokulanatha Upadhyaya, Maharaja Ramesvara Simha, Gananatha Upadhyaya, Laksminatha Gosain and a host of others, were associated with Sakti. Every house-hold has a Gosauni (Sakti goddess). There are still many pithas and centres of Tantricism where Sadhakas from different parts of the country come to practise Sadhana. Moreover, the first verse taught to a child is in praise of Sakti. The popularity of Aripana or Alipana (painted Yantras on the ground); the names of Maithilis and Bengalis such as Tantradhari, Tantranatha, Saktinatha, Khadgadhari, Taracarana, Adya-carana etc, the Sabara rites of women, the vogue of fish and meat eating, Paga or Tantric head-dress, the offering of sweet cooked rice in milk and the feeding of Kumaris (Virgins) known as Patari ceremony on all auspicious occasions, the widespread public worship of the earthen images of Durga in Dasahara or Vijaya-dasami, the worship of the Lingam (a veritable Tantric symbol), the Matrka Puja, the performance of NainaYogina and the prevalence of Diksa (Istamantragrahana) -all these briefly point to the great importance of the Sakti cult in the life of the people of eastern India But, all told, the fact remains that the glory and honour that the Tantras had, and received, in the time of those great Sadhakas and Maharajas Krsnacandra and Sivacandra of Bengal and Laksmisvara Simha and Ramesvara Sinha of Mithila no longer exist. This is the reason why the Tantric Sadhakas of Bengal and Mithila are not so well-known at present. This reverence for and adoration of Sakti has immensely influenced the script and literature of the land. Not only there are a large number of Tantric works written and compiled in Sanskrit, not only there are almost all writers praising. Sakti or the Primal (Adya) Energy, but the very script of eastern India has developed in accordance with Tantric Yantras. The history of this peculiar development of the Varnas has been elaborately dealt with in the Kamadhenu and the Varnoddhara Tantra 1 The anji (F) sign in the beginning of Maithili alphabet is also due to the Tantric influence, for it represents the Kundalini (Muladhara),2 Another very important result of this Tantric predominance has been the composition of popular songs of the Goddess Durga in local literature, without which no auspicious religious ceremony can ever begin. Besides a large number of songs, there is a great number of documents relating to incantations and charms which, though not fully understood now by the experts of the Mantra-Sastra, nonetheless, serve their purpose very efficaciously. 3 1. Also cf. Woodroffe, The Garland of Letters (Varnamala). 2. Journal of the Assam Research Society, Vol. I, p. 3; U. Thakur, op. cit. pp. 42-43. 3. JBRS., XXXIII. pts.-i-ii, pp. 50-52. itihAsa aura purAtattva : 87 Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Thus, the influence of the Tantric practices has been so great upon the life of the people of eastern India, particularly Mithila, Bengal and Assam, that all their daily activities are practically dominated and governed by the principles of the Tantric religion. The Kaula and Dasa-mahavidya, however gained wide popularity in course of time. The Kaulas became the protagonists of Vamacara or Vamamarga sect and Dasa-mahavidya. Kali, Tara and Bhuvanesvari have now prominent place in the life of the people. Agama does not necessarily mean "a sacred book appealed to by Vamacarins" as opposed to Nigama of the followers of Daksinacara. Nor is the term Vamacarin itself a synonym for Kaula, for a person may be the first without being the second. In ancient times Daksinacara was more popular and widely practised. It produced great Sadhakas. But in course of time (probably about a century ago) people came to be intensely influenced by the Vamacara practices. The mode of worship in the two margas is quite different. It is true, one who follows the Vamacara attains Siddhi soon; but it is very difficult to practise it successfully and as such there is every chance of a fall in this marga. Vasistha and other Sadhakas followed Daksinaicara and were great devotees of the goddess Tarn Great Sadhakas have from time to time appeared on the scene and inspired people to practise this religion. Daksinacara was therefore, (and is atill) looked upon with high regard innumerable Sadhakas followed this path, whose life-history, full of miraculous feats and wonderful achievements, ahs now passed into legends handed down from generation to generation and is yet an object of popular study and reverence.1 Side by side with Daksinacara, Vamacara and Kaula also gained much popularity and soon gave rise to Abhicra-Karma (black magic, mummery, witchcrafts etc.) among the low classes and women. This had no doubt a dongerously demoralising effect on the morale of the common people, and it was this Karma. that largely contributed to the unpopularity of the Tantras in general and the growing hatred for the Sadhakas in particular. Indeed, the divine qualities inherent in this sect are very difficult to practise, and, therefore, in the absence of the right interpretations and understanding people took to degrading forms of debauchery. 1. Umesha Misra, Maithila Samskrti o' Sabhyata (in Maithili), pt. II. p. 181 U. Thakur, op. cit pp. 44-45. 2. This Abhicara-karma was unfortunately the indirect result of the Arimardana Homa or Nigraha Homa i. e. "the object of punishing an enemy" fully dealt with and enumerated in the thirtyfirst chapter (Arimardana Homa) of the cele brated work Tantraraja-Tantra (The King among Tantras), edited by Sir John. Woodroffe (Arthur Avalon). verses 3-6 of this Chapter speak of certain things which should be known regarding the enemy before a Homa is begun (Ibid., pp. 94-95) 88 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ under the garb of the Tantric Sadhana. The result was obvious. The divi e Tantras came to be stigmatised as a libidinous phallic necromancy. Laksmidhara, in his commentary on the thirty-first verse (loka) of Saundarya-Lahart of Sankaracarya ahs given the names of sixty-fore Tantras, i. e. Candrakala, Jyotsnavat, Kalanidhi, Kularnava, Kulesvart, Bhuvanelvart, Barhaspatya and Durvasamata, in which the Brahmanas, the Ksatriyas, the Vaisyas, the Sudras and even the mixed castes have been given equal rights to perform meditation.1 The first three are advised to attain Siddhi through Daksinacara practices and the Sudras and the mixed castes are required to undergo Sadhana through Vamacara. It is due to this liberal attitude that there has been no sect-rivalry since hoary past to the present day. One finds Saivas, Saktas and Vaisnavas living together in perfect harmony in one and the same family. Whenever fish or meat is prepared in one family the members, though belonging to the different sects, sit together in one row and take their meals ungrudgingly, the only difference being that the Vaisnavas keep away from taking fish or meat. The Brahmanas daily worship the Salagrama (Visnu) and rub Srikhandacandana and ashes (bhasma) of Siva on their forehead, arms, ears and other parts of body. Side by side with these gods, they worship Istadevi, the symbol of Sakti and also put vermillion marks on their forehead. Durga Puja is celebrated with the same zeal and vigour as Krsnastami or Janmastami and Sivaratri. All this has resulted in wonderful blending of different religious sects and perfect harmony among their followers, a feature hardly to be seen elsewhere. Even the most orthodox Brahmanas participate in Muslim religious festivals and also those of the low castes, and vice-versa. It is, therefore no exaggeration to say that in this part of the country we have the real Indian culture in all its broad aspects, still flourishing, to which the celebrated Tantric religion has made its singular contributions. 1. Umesha Misra, op. cit., p. 18ff. 2. U. Thakur, op. cit. p. 45. 12 itihAsa aura purAtattva : 89 Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ The Five Apabhramsa Verses Composed by Munja, the Paramara King of Malava. H. C, Bhayani Gujarat University, Ahmedabad. As an instance of the Samkirna type of the Catuspadi Dhruva used in the Apabhramsa Sandhibandha, Hemacandra has cited under Ghandonusasanal 6, 22 the following verse that illustrates an admixture of two different varieties of Catuspadi. Cudullau bahoha-jalu mayana kamcua visamathana ia Munsjim raia uuhada pamca vi kamahu parca sara 'cudullau, bahoha-jalu, nayana, kamcua and visama-thana these five Dohas, like the five arrows of the Love-god, were composed by Munja'. This verse has a unique historical importance in that it records the suthor: ship of some Doha verses composed by Vak pati Munja, the famous Paramara king of Malava, who flourished during 975-995 A. D. He enjoyed great fame in legend and history for his romance, heroism, literary talent and patronage to literature. The laudatory verse gives five Pratikas or characteristic words one from each of the five verses of Munja which had become famous among the literary circles due to their poetic excellence. It was a traditional device to record in a fool-proof manner the authorship of some isolated Muktaka-like verses. Now the problem is that of identifying the five Apabhrarnsa verses credited to Munja. Fortunately for us Hemacandra seems to have preserved them for the posterity. The cudullau-and the bahoha-jalu verse are given in the chandonusasana at the same place as the commemorative stanza noted above, i. e. under 6, 22. The cudullan verse occurs also in the Siddhahema under 8, 4, 395 with slight slight variation in the third Pada. The text according to the Chandonusasana is as follows: Cuoullau cunnihoisai muddhi kaoli nihittau 1. Velankar's edition, Singhi Jaina Series No : 49, 1961, Pp, 209. 2. See e. g. Prabandhacintamani of Merututunga (ed. Muni Jinavijaya 1933); P.11, where verses no. 10 and 19 give the pratikas or characteristic words of some famous Gathas of Satavahana which have been given under verses no. 11 to 18, 90 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niddaddhan sasa ndalina baha-salila-samsittan The Siddhahema has kavoli for kaoli and sasanala-jalajhalakkiau for the third Pada. The verse can be translated as follows: 'O simple girl, your bracelet, positioned as it is under your cheek will be reduced to powder, having been (first heated by fiery sighs and then sprinkled with water of your tears'. The second i. e, the bahoha-jalu verse is as follows: tain tettiu bahaha-jalu sihinaritari vi na pattu chimichimivi chimivi garidatthalili simisimivi simivi samattu Translation : Even though it was a flood of tears, it interspace her breasts it boiled up just on the cheeks sounding chimi chimi and so disappeared sounding simi-simi'. The remaining three verses are to be identified from among citations given in the Apabhranusa section of the Siddhahema. There is some uncertainty about the identification of the third i. e. the nayana-verse. Probably it is the same as the one cited under 8, 4. S14 to illustrate the use of pralva. It is as follows : amisu-jale pralva goriahe sahi uvvatta nayansara teri sampesia demti tiricchi ghatta para Translation : 'It seems that the arrows of glances of the fair damsel are deflected due to the stream of tears-hence, even though charged straight, they strike sideways'. The fourth verse, i. e. the kamcua-verse is the same as the one cited under Siddhahema 8, 4, 431. It is as follows: pahia ditthi goradi ditthi maggu niamta arususasehi kamcua timtuvvana karamta 'O wayfarer, did you meet my fair lady?' 'Oh yes, I saw her gazing at the road (of your return), and drenching and drying her blouse in turn with her tears and sighs'. Lastly, the visama-thana verse is the same as the one cited under Siddhahema 8, 4, 350 (as also under 362). It is as follows: itihAsa aura purAtattva : 91 Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phodemti je hiadau appanau taha parai kavana ghen rakkhejjahu lovaho appana balale jaya visama thana Translation : 'Those who burst open their own heart-what compassion can they have for others ? Men, be on your guards-the breasts of the young girls have become terrific.' Apart from the evidence from the Chandonusasana, some further evidence, although indirect, is now available in support of Munja authorship of the abovequoted verses. The A pabhramsa poem Jambusamcariya was composed by Vira in V. S. 1076 ( = 1020 A. D.): Vira was connected with the places called Simdhuvarisi and Gulak heda in the Malava country, which was ruled by King Bhoja from 1010 to 1055 A, D. Bhoja was preceded by Sindhuraja (995-1010 A. D.) and the latter by Munja (975-995 A, D.) The Jamusamicariya was composed some twetyfive years after the death of Munja. Now from this work of Vira it can be seen quite clearly that not only he was familiar with important literary works of his times including the Apabhramsa works of Puspadanta (C. 930-980) and Svayambhu (end of the ninth century), but he was also intimately influenced by them. Jambusamicariya reveals numerous borrowings in ideas and words, from earlier well-known Apabhramsa, Prakrit and Sanskrit works. Thus Vira cannot but be famliar with the Apabhramsa compositions of the royal poet Manja, who was famous also for his literary patronage-so much so that later on it was extolled in such terms as gate Munje yasah-punje niralamba sarasvati',i. e. 'with the departure of the glorious Munja, the Goddesss of Learning has become a homeless wanderer. And from one passage of the Jambusamicariya we get an actual indication of the influence of Munja's Apabhramsa poems. Describing the love-lorn condition of the ladies of Rajagrha at the sight of Jambusvamin, the poet says: kahi vi virahanal sampalittu amsujalohalin kavolalkhittu pallattai hatthu karamtu sunnu damtimu cutullau cunnu eunnu kahi vl harsyanmdanarasu ramei laggamtu angle chamachamachamei (Jambusamcariya, 4, 11, 1-3). Translation : 'In the case of some lady the fire of separtion so flared up that it reduced to powder the ivory bracelet that was drenched with tears due to 1. Edited by V. P. Jain, Bharatiya Jnanapitha, Varanasi, 1968. 2. Prabandhacintamani, P. 25, line 2. 3. In this connection it is also significant that Vira has stated that he was closely associated with the state business. See Jambusamicariya, Prasasti, V. 5. 92 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ its contact with the cheek, thus rendering the hand bare. The sandal paste applied to the body of some other lady emitted sizzling sounds'. These lines clearly echo the ideas and the wording of the Cudullau-verse and the bahoha-jalu-verse of Munja quoted above. Especially Cudullau and Chamachamachamei in the Jambusamicarija passage are tell-tale words, and the sequence of the two poetic images here is the same as given in the commemorative verse recorded in the Chandonusasana. It means that to both of these authorities the two Munja stanzas were known from a source where they appeared in this very order. 1 The evidence from the Jambusamicariya confirms the Chandonusasana stanza abont Munja's authorship of particular Apabhramsa verses, and it also establishes the fact that the Cudullau-verse and the bahajalu-verse were closely associated and along with some other verses of Munja they formed a close group. 1. It should be noted that the Gatha-Dhavala no. 6 (kasarekkacakkaoete.) at the Jamtusani cariya very closely resembles the Doha-Dhavala under Siddhahema 4, 5, 350 (dhanain bisurai Damiaho etc.). they also must have a common source, itihAsa aura purAtattva : 93 Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jainism And Vegetarianism Dr. A. N. Upadhye Vegetarianism is understood with different significations in different contexts, but, viewed in the back-ground of Jainism, it rmounts to using a strictly vegetarian diet either in the procurement or in the constitution of which no harm or injury to apparently living beings is involved directly or indirectly. It is closely linked up with ihree fundamental principles of Jainism: Ahimsa or Noninjury, Samyami or Self-control and Tapas or Austerity. Ahimsa is the basic principle on which the Jaina moral code is built. In sinple words, 'Live and let live' is the creed of Jainism. As every one of us wants to live, enjoy pleasures and escape pain, so every other living being wants to live, enjoy comforts and avoid pain, If we want to exercise our right to live, we must concede the same right to others as well. It is a simple moral law of reciprocity. Naturally man has no right to slaughter animals for his food or for his pleasure, If he does so by his superiority in the cadre of biological evolution, his action is not justifiable in any way. And if he wants to lead a life of justice and equity in society, he must have the highest respect for the entire animal world, nay the sanctity of life as such. This necessitates that he musttake to a vegetarian diet. Man is endowed with the faculty of discrimination between right and wrong, just and unjust, and fair and unfair. His superiority as man depends on his ability to exercise this faculty with the utmost sincerity. As an enlightened member of society he cannot aftord to arrogate to himself privileges and prerogatives which are not available to others. An individual cannot enjoy any rights without the responsibilities accruing from them . in fact, every respectable citizen has more duties than rights. He is expected to lead a life of self-control. Such a self-control, according to Jainism, amounts to various kinds of restrictions in the matter of foodx, in acquiring possessions, and in the enjoyment of pleasures. Moderation is the first step on the path of self-control. By observation, the Jaina teachers have concluded that animal food not only involves destruction of life but it is also stimulative to the animal passions, and every one, therefore, who wants to lead a sober, sensible and religious life should live on a vegetarian diet. Austerities of various kinds are prescribed in Jainism, and a pious Jaina is expected to observe different austerities such as fasting, eating less than one's 94 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ fill, putting restrictions on the use of certain items of food, and renouncing delicacies : in fact, he is to eat to live but not live to eat. Of course these austerities are intended only for those who are sufficiently advanced on the path of religious life. This doctrine of non-injury has led the Jaina Teachers to study in detail the whole range of the animal world and to classify the various living beings under different grades according to their development ane sense-faculties. This was a practical necessity. If injury to living being is to be avoided gradually, it was necessary to study what the various living beings are and how they stand graded. Living beings fall into two broad classes, Trasa or mobile and Sthavara or immobile. Trasa beings are those which possess two, three, four and five sense-organs. Sthavara beings are those which have cnly one sense-organ, namely, that of touch, and they are of five kinds : earth-bodied, water-bodied, fire-bodied, air-bodied, and vegetables. Jaina Teachers had realized long back that plants had life, and they had treated them as one-sensed beings. When the Jaina Teachers studied the animate world in such detail, complete abstinence from injury to beings, in a strict sense, was practically impossible. Naturally every individual could not avoid injury to living beings in an absolute sense. The religious devotees, according to Jainism, are broadly divided into two groups, namely, monks and householders, again with various stages in themselves. A monk observes the vow of Ahimsa in a very strict sense : in fact, he is not liable to any injury to living beings, even in their potentiality, in his diet. To put it plainly, he does not use in his food seeds which are capable of growing into plants. Thus a monk avoids all kinds of harm to livings being, both Trasa and Sthavara. The case of a house-holder is slightly different. He has social obligations and practical duties. Naturally according to his religious stage, he does his best and avoids injury to Trasa beings. It is not always possible for him to avoid injury to Sthavara beings. But even there he is ever struggling to see that he minimizes harm unto Sthavara beings. Naturally in his diet he does not use such fruits, roots and Fgreen vegetables!as contain living organisms. The above details make it abundantly clear that Jainism not only insists on strict vegetarian food, but even there those items of vegetarian stuff which involve harm unto subtle organisms are also to be avoided by a pious Jaina. Apart from its religious aspect," vegetarian food has its value in various ways. It is only a strict vegetarian that can assure himself that he is a cultured citizen who is not living at the cost of any other life in this commonwealth of animate beings. Further, the vegetarian diet is conducive to a dispassionate and balanced mind and a detached itihAsa aura purAtattva : 95 Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ and equable attitude. It is thus the baser emotions and lower instincts are sublimated resulting in nobler virtues of universal kindness, equality, and brother-hood. It is admitted by all that nowhere else, as in India, has the doctrine of Ahimsa, universal non-injury or non-violence, had so great and long continued an influence on national character. It is therefore, in the natural course of our national history and heritage that outstanding men and women of our land should adhere to vegetarianism, both in public and private, so that they might create a kindlier atmosphere round about them and prove themselves standards of high thinking and plain living. 96 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Visvamitra in the Kalpasutras Dr. Umesh Chandra Sharma, M. A., Ph. D., Senior Research Fellow, Centre of Advanced Study in Sanskrit, University of Poona, Poona-7, The Sutras, as it is quite natural, generally provide important data about the gotra and pravara system among the Visvamitras. They have devoted a considerably large portion for the Visvamitras who occupy a significant place in our national and cultural history. The SSS, however, appear to be an exception in this connection. It devotes a major portion to the legend of Sunassepa's sacrifice and the important role played by Visvamitra in it. The narration runs parallel to that of the AB. The language and the style are also the same. It is certainly a repetition from the latter except minor verbal differences here and there which are of no importance. Visvamitra officiated as a Hoty priest in the said sacrifice (where Sunassepa was offered as a victim), Jamadagni, Vasistha and Ayasya being the other prominent priests. Sunassepa could not be sacrificed partly due to good offices of Visvamitra. He adopted him as his own son and accorded to him the highest place among his sons. He was called Devarata after this and became a famous Kusika. The Satras deal in detail with the gotra and the pravara systems of the family of the Visvamitras. These are as follows 1. The Kusikas2 have three rsi-pravaras-Vaisvamitra, Daivarata and Audala, a 2. Visvamitra, Devasravas nnd Devataras-these are Sraumata--Kama 1. SSS XV. 17-57. Cf. also AB VII. 13-18. 2. According to the BauSS(p) 31, the following are mentioned as the KusikasKusikas, Parpajanghas, Varakyas, Audaris, Manis, Brhadagnis, Alavis, Aghattis, Apadyapas, Antakas, Kamantakas, Vaspakis, Cikitas, Lamakayanas, Salankayanas, Sankayanas, Laukas, Gauras, Saugantis, Yamadutas, Anabhimlatas, Trakyanas, Cauvalas, Jabalis, Yajnavalkyas. Vidandas. Bhauvanis, Saubabhravis. Aupadahanis, Audumbaris, Bharistikis, Syameyas, Caitreyas, Salavatas, Maytiras, Saumatyas, Citratantus, Manutantus, Mantus, others denoting the word 'Tantus' in the end, Babhrvyas, Kalapas and Utsaris. 3. BauSS(P) 31, ApSS XXIV. 9. 2, HirSS XXI. 3. 12. 13 itihAsa aura purAtattva 97 Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kayanas. They have the following three rsi-pravaras-Vaisvamitra, Daivasravas and Daivataras.? 3. The Katas also have three rsi-pravaras-Vaisvamitra, Katya and Atkila. 4. The Dhananjayas have these three ssi-pravaras--Vaisvamitra, Madhucchandas, and Dhananjaya. 5. The Aghamarsana-Kusikas have the following three rsi-pravaras-Vaisvamitra, Aghamarsana and Kausika. 6. The Purana-Varidhapayantas have two rsi-pravaras-Vaisvamitra and Paurana. 7. The Ajas also have three rsi-pravaras-Vaisvamitra, Madhucchandas and Ajya. 8, The Astaka-Lohitas have three rsi-pravaras Vaisvamitra, Astaka and Lauhita. 9. The Rauksaka-Rainavas have three tsi-pravaras-Vaisvamitra, Rauksaka and Rainava. 10. The Indra-Kausikas also have three rsi-pravaras-Vaisvamitra, Aindra and Kausika.10 11. The Rauhinas have three rsi-pravaras-Vaisvamitra, Madhucchandas and Rauhina. 11 12. The Salankayanas also have three rsi-pravaras-Vaisvamitra, Salankayana and Kausika.12 1. Bauss(P) 33, ApS XXIV. 9. 3, ASSS XII. 14. 3. 2. Katas, Sairindhas, Karabhas, Vajayanas, Sarhiteyas, Kaukstyas. Saisireyas, Audumbarayanas, Pindagr vas, Narayanas and Naratyas--these are the Katas. 3. Baus(P) 35, Apos XX. 9.11, HstSs XXI. 3. 12, VsSS XII. 14. 6. 4. The Dhananjayas are Karisis, Asvavatas, Tulabhyas. Saindhavayanas. Ustraksas and Mahaksas. 5. Bauss(P) 36, ADSS XXIV. 9. 6, HirSS XXI. 3. 12, AsSS XII. 14. 4. 6. Bauss 36, Apos XXIV. 9. 13, HirsS XXI. 3. 12, AssS XII. 14. 6. 7. Bauss(P) 40, ApsS XXIV. 9. 9-10, HirSs XX1. 3. 12, The ASSS XII. 14. 5 and Daivarata to this list. 8. Bauss(P) 37. ApsS XXIV. 14. 4. 9. Bauss(P) 34. According to ApSS XXIV. 9. 7-8 and HirSs XXI. 3. 12, only two are there-Vaisvamitra and Astaka. According to AssS XII. 14. 4. the three pravaras are Vaisvamitra, Madhucchandas and Astaka. 10. Bauss(P) 34. According to AsSS LII. 14. 6., the Repus have three pravaras Vaisvamitra, Gahina and Rainava. 11. BauSs(P) 39. 12. AsSS XII. 14. 4. 98: agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. The Hiranyaretases have three rsi-pravaras-Vaisvamitra, Hiranya and Retas.1 14. The Suvarnaretases also have three ri-pravaras-Vaisvamitra, Sauvarna and Retas. 15. The Kapotaretases have three fi-pravaras-Vaisvamitra Kapota and Retas.3 16. The Ghrta-kausikas also have three fi-pravaras-Vaisvamitra. Gharta and Kausika.4 17. The Sathara-matharas also have three rsi-pravaras-Vaisvamitra, Sathara and Mathara.5 18. The Sahula.mahulas have three ffi-pravaras-Vaisvamitra, Sahula and Mahula. This is the picture of the pravara system of the Vaisvamitra in the Sutra literature. The Sutras refer to Vaisvamitra in other connections also. In the. AgGS, he is mentioned among the Saptarsis, the others being Jamadagni, Bharadvaja, Gautama, Atri, Vasistha and Kasyapa. The context is the Adhyaya-Utsarjanam (leave after completion of studies). In this rite seats are prepared by the student for the above-metioned Rsis The Bauss refers to the selection of the priests. It enjoins that Adhvaryu priest should be an Angiras, the Brahma priest should be a Vasistha, the Hot! should be a Vaisvamitra and the Udgatr should be an Ayasya.8 Again, in the context of the Rsi-stoma, Visvamitra is connected with the seventeenth stoma." It has been prescribed in the Sutra texts that a person desiring victory over enemies should perform the rite known as 'Sajaya' of Visvamitra.10, It has been stated in the TNB (XXI. 12. 1-4) that Visvamitra performed this four-day rite, defeated his rivals with its grace and got kingdom. The VaiSS mentions that four chief priests should be descendants of Vasistha, Bhrgu, Angiras and Ayasya respectively, remaining twelve priests can 1. Ibid, XII. 14. 6. 2. MASS XI. 8. 5. 17. 3. Ibid. XI. 8. 5. 18. 4. lbid. XI. 8. 5. 19. 5. Ibid. XI. 8. 5. 20. 6. Ibid. XI, 8. 5. 31. 7. Ibid. XI. 8. 5. 22, 23. For the exhaustive list of the pravaras of the Visvamitras, see JOHN BROUGH, Early Brahmanical System of Gotra and Pravara. Camb ridge, 1953, p. 35. 8. AgGS. I. 2. 2. 9. BauSS. 11. 3. 10. Ibid XVIII. 22. itihAsa aura purAtattva : 99 Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ be selected from among the Kasyapas, Bharadvajas, Bhrgus Angirases. One authority says that Hotr should be a descendant of Visvamitra.1 A tarpana should be made to Visvamitra after daily bath according to the VaiGS and VaiDS.2 In connection with the upakarana-visarjana, Visvamitra is prayed.$ The MiDa mentions that because a Vaisvamitra should necessarily be a Hot priest, therefore, the descendants of Bhrgu, Sunaka and Vasistha do not have the right to be appointed as Hot priests. Thus, it can be said in conclusion, that the Visvamitra family is one of the most important families of ancient India. There were several gotras and pravaras among the Visvamitras. It has been prescribed in the Kalpasitras that a descendant of Visvamitra should officiate as Hotr priest in the sacrifices. Some of the gotras and pravaras of Visvamitra pravara system are followed among the Brahmana families of the present day India also. For instance the surname 'Kausika' is applied by some of north Indian Brahmapas. Abbreviations AB AgGS Apss AsSS Bauss BauSS (p) Hirss Mass MIDa $$$ TMB VaiDS VaiGS Aitareya Brahmana. Agnivelya Grhya Sutra. Apastamba Srauta Sutra. Asvalayana Srauta Sutra. Baudhayana Srauta Sutra. Baudhayana Srauta Sutra (pravara-Khanda) Hiranyakest Srauta Sutra. Manava Srauta Sutra. Mimam sa Darsana. Sankhayana Srauta Sutra. Tandya Maha Brahman. Vaikhanasa Dharma Sutra. Vaikhanasa Grhya Sutra. 1. ApeS. XXII. 20. 2, ASS X. 2. 25, HirSS XVII. 7. 12. 2. VaiSS XII. 1. 3. VaiGS I. 4, VaiDS II. 13. 4. BhGS, III. 10. 5, MiDa VI. 6. 26. I am grateful to Dr, V. G. Rahurkar, my supervisor. for useful suggestions in writing this paper. 100 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ The Quest for a Proper Perspective in Vedic Interpretation Prof. N. M. Kansara, Ahmedabad The general impression that the proper interpretation of the Vedas is fraught with innumerable difficulties has persisted since the time of Yaska--about the eighth century B. C. Yaska's Nirukta, Panini's Astadhyayi, and the Vedic commentaries of Skandasvami, Udgitha, Venkatamadhava and Sayana do help us to some extent in affording a hazy glimpse into various aspects of the teachings of the Rgveda. But the difficulty lies in the fact that there is a yawning gap of at least a thousand years between, on the one hand, the authors of the abovementioned Vedangas and, on the other hand, the original seers of the Mantras; and this has mooted the question as to whether the commentators who came much later in point of time could have grasped the original sense or flavour of the Vedas. Western Indologists have been constantly hurling this question, with renewed vigour, on our face since more than half a century. And a few indigenous supports too were quite handy for their purpose : Thus, Kautsa in Yaska's Nirukta is held to have branded the Mantras as "meaningless";i the Mundakopnisad relegated the Vedas to an inferior position in comparison to the Upanisadic lore, the Bhagavadgita was found to have thoroughly thrashed the Vedas as being mere "flowery speech" of the immature fools. And, finally, the ritualistic interpretation of the Rgveda at the hand of no less an indigenous scholar like Sayana confirmed and ultimately uprooted the possible hope of ever searching for, or discovering, any mystic or philosophical values, except a few stray and crude ideas in it. The dictum of multifarious interpretative tendency (sarvatomukha vai vedah) as inherent in the Vedas, and resorted to by the commentators to extract their own outlook or interpretation, has added to the already prevalent confusion. The rejection of the Vedas as unauthoritative by the Buddhists and the Jains since 1. Yaska's Nirukta, I, v, 15:47 : Hosti: 2. Mundakopanisad, I, 4-5: fall afeta fat H agfaat aafa ya #att 711811 tatrAparA Rgvedo yajurvedaH sAmavedo'tharvavedaH zikSA kalpo vyAkaraNaM nirukta chando jyotiSamiti / atha parA yayA tadakSaramadhigamyate / / 5 / / 3. Bhagavadgita, II, 42 : wat gfsat art wala mahafar: 1 FTATCHAT: Flori *aaafar a Il etc., and II, 45 : iguata act:...etc. itihAsa aura purAtattva : 101 Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ very early times has also added weight to the general outlook of the Western Indologists regarding the non-mystic, non-philosophical, matter-of-fact and worldlyand hence "healthy"-approach of the Vedas towards life, thus testifying to the primitive nature of it. Dr. Louis Renou has painstakingly tried to lay bare the "striking paradox" with regard to the Vedas in that, on the one hand, they are revered or recognised as the omniscient, infallible, eternal principle,...as the source itself of Dharma, as the authority from which arises the totality of Brahmanic disciplines, on the other hand, the philological traditions, relating to the Vedas, that form the very substance of the constituent texts, are from the very early date, weakened, if not altered or lost, even in the most orthodox domains, the reverence to the Vedas has come to be a simple "raising of the hat", in passing, to an idol by which one no longer intends to be encumbered later on.1 It is generally conceded without controversy that the text of the Rgveda and other Vedas as we possess to-day, as one that has come down to us in the uninterrupted oral tradition, has remained uncorrupted for over at least last two thousand years, thanks to the text-preservative device of eightfold Vikytis. Inspite of all these efforts of thousands of years on the part of Veda-reciters, aspersions are now being cast on the very authenticity of the uncorrupted nature of the text of the Rgveda by some Indologists who, of late, have been busy at going back to the so-called "rsi-kavi original form of the RV" on the ground of its presupposed rhythmical regularity, the present traditional oral text actually preserved and written down being only a "palimpsest's This is nothing short of an onslaught at the root of the authenticity of the notion of "uncorrupted text" which has so far been confidently accepted as "our basis...and which, even if we hold it in a few instances doubtful or defective, does not at any aate call for that often licentious labour of emendation to which some of the European classics lend themselves."4 Now, as regards the labours of many European and American scholars in unravelling the past of India, particularly the scholars like Sir Charles Wilkins, Sir William Jones, Sir Thomas Colebrooke, Friedrick Schlegel, James Prinsep, August Wilhelm Von Schlegel, Franz Bopp, Wilhelm Humboldt, Friedrick 1. Louis Renou, The Destiny of the Veda in India, 1965, pp. 1-2, 2. cf, Bgveda-Samhita, ed. by Satavalekar, 1 57, p. 754: are for a cut quit fagas: sites: mayai wuf'fa: 1 3. Fr. Esteller, The Quest for the Original gveda, an article in B. O. R. I. Annals, Vol. L, 1909, cf. his other articles listed by Dr. R. N. Dandekar in Vedic Bibliography, Vol. 11, pp. 3-4. 4. Shri Aurobindo, On the Vedas, 1956. p. 21. 102 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ruckert, Eugene Burnouf, Major General Alexander Cunningham, Franz Kielhorn, Hermann Jacobi, Major Seymour Sewell and many others will always be remembered by the students of Indian history with gratitude and admiration,1 But, as has been pointed out by Shri K. C. Varma and Pandit Bhagavaddatta, there was another band of scholars whose labours, though valuable in many respects, have been vitiated by political or religious or theological bias, and they were not objective in their studies hut were propagandists for the perpetuation of foreign domination of India and endeavoured to convert India to what they considered to be the "true faith", and it is rather strange that an appreciable number of Western authors who have written about India, during the last half a century or so, have been inspired mainly by the latter band. The very Boden Professorship of Sanskrit at the University of Oxford was founded by Colonel Boden with the special object of promoting the translation of the Scriptures into Sanskrit, so as "to enable his countrymen to proceed in the conversion of the natives of India to the Christian Religion" as has been specifically stated most explicitly in his Will (dated August 15, 1811). Professor H. H. Wilson, the first holder of the Boden Chair and the first noble English translator of the RV along with Sayana's commentary, wrote his book, 'The Leligions and Philosophical Systems of the Hindus', in order "to help candidates for a prize of 200/- given by John Muir, a well-known old Hailey man and great Sanskrit scholar, for the best refutation of the Hindu Religious system."4 Rudolf Roth, who jointly edited with Otto Boehtlingk, the famous St. Petersberg Sanskrit-German Thesaurus, gave out his considered belief that a conscientious European exegete may understand the Veda much more correctly and better than Sayana, and further gave his ruling as a "conscientious European", in his "search for the meaning which the poets themselves gave to their songs and phrases", that the "writings of Sayana and of other commentators must not be an authority to the exegete, but merely one of the means of which he has to avail himself in accomplishment of his task..." The concrete result of the labours of this scholar was the Sanskrit Worterbuch that has been held to this day as one of the most authoritative basis of modern Vedic exegesis. 1. K. C, Varma, Some Western Indologists and Indian Civilization, an article in "India's Contribution to World Thought and Culture", the Vivekananda Commemoration Volume, p. 165, 2. ibid. also Pandit Bhagavaddatta, Bharatavarsa-ka Brhad Itihasa, Vol. I, pp. 52-71. 3. Monier Williams, A Sanskrit-English Dictionary, Oxford, 1899, Preface to the New Edition, p. ix. 4. Eminent Orientalists, Madras, p. 72: 5. Theodor Goldstucker, Papini, Varanasi, 1965, p. 266, itihAsa aura purAtattva 103 : Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Now, as has been explicitly testified by Theodor Goldstucker, with regard to this Sanskrit Worterbuch, no other work has come before the public with such unmeasured pretension of scholarship and critical ingenuity as this Worter. buch, and which has, at the same time, laid itself open to such serious reproaches of the profoundest grammatical ignorance. And further, Goldstucker considers his duty to do so when he exposes Dr. Boethlingk to have been a Sanskrit scholar "incapable of understanding even easy rules of Panini, much less those of Katyayana, and still ..capable of making use of them in the understanding of classical texts."2 And the real worth of the magnum opus of both these scholars has been brought out by Goldstucker int hese words : "It is one of my most serious reproaches against the Sanskrit Worterbuch, that it not only creates its own meanings, and by applying them to the most important documents of the literature, practically falsifies antiquity itself, but deliberately, and nearly constantly, supresses all the information we may derive from the native commentaries.... Yet while the reader may peruse their Dictionary page after page, sheet after sheet, without discovering a trace of these celebrated Vaidika commentaries, while the exceptions to this rule are so rare as to become almost equal to zero, Professor Weber dares to speculate on the credulity of the public in telling that this Dictionary ALWAYS quotes the native exegesis !"' Roth was supported by a self-opinionated American scholar, William Dwight Whitney, who stated that the "principles of the German School are the only ones which can ever guide us to a true understanding of the Veda." And this method consisted of "the road which is prescribed by philology : to elicit the sense of the texts by putting together all the passages which are kindred either in regard to their words or their sense" and guess the sense of a word by "having before them ten or twenty other passages in which the same word recurs." Goldstucker has called the bluff of Roth's claim by pointing out to the fact that there are many instances in which a Vaidika word does not occur twenty or ten, nor yet five or four, times in the Sanhitas; how does Roth, then, muster his ten or twenty passages, when, nevertheless, he rejects the interpretation of Sayana. One wonders how Madhava-Sayana. one of the profoundest scholars of India, the exegete of all the three Vedas and of the most important Brahmanas and a Kalpa work, the renowned Mimansist, the great grammarian who wrote the learned commentary on the Sanskrit radicals had not the proficiency of combining in his mind or otherwise those ten or twenty passages of his own Veda, which Professor Roth 1. Ibid., p. 272. 2. Ibid., p. 275. 3. Ibid., p. 286. 4. American Oriental Society Proceedings, October, 1867, quoted by Pandit Bhagavaddata, op. cit., p. 39 ft. nt.. 5. Theodor Goldstucker, op. cit., p. 270. 104 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ has the powerful advantage of bringing together by means of his little memoranda : 1 Even the much-extolled Max Muller himself was, unfortunately, a bigoted and dogmatic Christian? as would be testified by some of his fulminations which make interesting reading as examples of a distorted judgment : (a) "History seems to teach that the whole human race required gradual education before, in fullness of time, it could be admitted to the truths of Christianity's (b) "A large number of Vedic hymns are childish in the extreme : tedious, low, commonplace."'4 (c) "The ancient religion of India is doomed and if Christianity does no, step in, whose fault will it be?"5 Sir Monier-Williams, the successor of Professor H. H. Wilson to the Boden Chair at Oxford and the author of the Sanskrit-English and English-Sanskrit Dictionaries, minces no words when, in his defence against personal criticism to which he had for many years been content to acquiesce without comment, declares by way of an explanation in the following words: "I have made it the chief aim of my professional life to provide facilities for the translation of our sacred Scriptures into Sanskrit, and for the promotion ot a better knowledge of the religions and customs of India, as the best key to a knowledge of the religious needs of our great Eastern Dependency. My very first public lecture delivered after my election in 1860 was on 'The Study of Sanskrit in relation to Missionary Work in India' (published in 1861)."'8 Not only that, he has further expressed his cherished aspirations as follows: "When the walls of the mighty fortress of Brahmanism are encircled, undermined, and finally stormed by the soldiers of the Cross, the victory of Christianity must be signal and complete."7 1. Ibid. 2. Kailash Chandra Varma, op. cit., p. 195. 3. Max Muller, A History of Ancient Sanskrit Literature, p. 32. 1. Pandit Bhagavaddatta, op. cit., p. 39, quoted from Chips from a German Workshop, Second Edition, 1866, p. 27; also India, What It Can Teach Us, Lecture iv. 5, Ibid. p. 38, quoted from a letter of Max Muller to Duke of Argyll. Under Secre tary of State for India (dated the 16th December, 1868). 6. Monier-Williams, Sanskrit-English Dictionary, Preface to the New Edition, pp. ix-x. 7. Pandit Bhagavaddatta, op. cit., p. 9, itihAsa aura purAtattva : 105 Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Even Winternitz is not free from the theological bias, when he upholds the sublimity of the poetry of the Old Testament and fails to allude to the sublimity of the Bhagavadgita or the Nasa diya-sukta, 1 the latter being, in contrast, adjudged by no less a historian than Will Durant as the loftiest poem, and which Zenaide A. Ragozin finds "reaching the uttermost bounds of philosophical abstractions .... never obscure, unless to the absolutely uninitiated." As a net result of this combined and organized conspiracy of the past few generations of European Indologists in the direction of undermining the supreme sanctity of fundamental Scriptures of ancient Indian religion, the hymns of the Rgveda are nowadays almost readily accepted by educated Indians and most of the modern Sanskrit scholars to be nothing more than the sacrificial composition of a primitive and still barbarous race, written around a system of ceremonial and propitiatory rites, addressed to personified Powers of Nature and replete with a confused mass of half-formed myths and crude astronomical allegories yet in making; and that it is in the later hymns that the first appearance of deeper psychological and moral ideas are perceived, which, some think, are borrowed from the hostile Dravidians, identified with "robbers" and "Veda-haters" freely cursed in the hymns themselves. 4 As has been very succinctly put by Shri T. V. Kapali Sastry, Europe, inspite of the scrupulous care associated with all scholarly labours that it brought to bear upon its Vedic studies, could not escape the limitations of its temperamental mould which is in fact diametrically opposed to the Indian spirit; it surmounted the difficulties in understanding the texts by partly drawing upon conjectures and; partly on certain inexact sciences, very often conjectural-comparative philology comparative mythology or comparative religion.5 Indian students and seekers of knowledge of the Vedas especially in the last century followed the lines of European scholarship and swallowed as gospel-truth European opinion because it had gained in prestige by its association in their minds with European science and culture which is a different matter altogether, estimable indeed, based as they are on different firmer grounds. Now, there is no reason why we should continue to repeat the same song of the nineteenth century Europe, be it the theory of imaginary migration of imaginary Indo-European race, the fancifully "reconstructed" IndoEuropean language, the imaginary chronology and consequent relative contemporaneity of the Rgveda in relation to Avesta and Ancient Greek of Homer, the pre 1. Dr. M. Winternitz, History of Indian Literature. Vol. I, p. 79. 2. Will Durant, Story of Civilization, p. 409. 3. Vedic India, 1195, pp. 426-427. 4. Shri Aurobindo, op. cit., p. 3. 5. T. V. Kapali Sastry, Lights on the Veda, Pondichery, 1961, p. 10. 6. Ibid., p. 11. 106 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Vedic chronological position of the Indus Valley civilization and also the Hittite one, and above all the unquestionable air of authority of St. Petersberg SanskritGermam Worterbuch, the compilers of which last have been called the "Saturnalia of Sanskrit Philology" by Goldstucker.1 The religious prejudices of these scholars have been passed down to the last few generations of Indian Indology as "scientific and hence "impartial" to such an extent that a modern critical Indologist like J. Gonda observes with astonishment : "It is indeed somewhat strange that scholars should have acquiesced for nearly a century in translation and interpretative method of Rudolf Roth and Hermann Grassman".2 It is for these reasons that a penetrating fresh inquiry into, and thorough revision of the opinions among scholars about the Vedic culture and Vedic worship is a desideratum, especially when times and conditions have changed; new facts and evidences have accumulated, modern sociologists have revised their oldworld opinions of past generations of scholars in regard to human origins, the history, polity, psychology, religion and life in general of at least some of the early races and peoples whom we call primitive.3 What, then, is the way out? Are we to continue to take the tradition about this most ancient sacred Scripture of India, the aegveda, as the repository of the mystic wisdom of ancient seers of remote age, to be a big hoax carefully perpetuated for thousands of years ? Are we to rely upon the "impartiality" and "authoritative" scholarship of the generations of European scholars of last one century in the face of overwhelming evidence to the contrary recorded by themselves in their own works and memoirs ? The choice is too clear to be elaborated further. As has been aptly put by Shri G. K. Pillai, slightly in a different context, prejudi. ces and preconceived notions should be given up, and one should approach the shrine of truth with the object of finding out the truth. What, then, are going to be our tools? The question is not so baffling as might have been a century ago. Hundreds of scholars both Indian and non-Indian have contributed their mite to the study of the Vedas and have fashioned fresh tools in the forms of publication of a highly correct edition of the Rgveda, of the commentaries of Sayana, Venkatama dhava, Udgitha, Skandasvamin and Dayananda Sarasvati, of the completely revised and fully exhaustive indices and concordance of the whole range of Vedic literature right from the Samhitas to the Vedangas, of the studies of various Brahmanas, Aranyakas and Upanisads, of the critical studies of various aspects of Vedic thought by scholars like Anand Coomaraswamy, Shri Aurobindo, Shri V. M. Apte, Shri B. K. Chattopadhyaya, Dr. J. Filliozat, J. 1. Theodore Goldstucker, op. cit., p. 290. 2. J. Gonda, The Vision of the Vedic Poets, The Hague, 1963, p. 7. 3. T. V. Kapali Sastry, op. cit., pp. 10-11. 4. Govind Krishna Pillai, Vedic History, Allahabad, 1959, p. 3. itihAsa aura purAtattva : 107 Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Gonda, Dt. V. Raghavan, Swami Prabhavananda, Swami Satprakashananda, Professor H. D. Velankar, Dr. Vasudeva Sharan Agrawala, Pandit Satavalekar, Pandit Yudhisthira Mimamsaka, Shri K. C. Varadachari, Dr. T. G. Mainkar and a host of others. All the help that can be requisitioned from the text-critical, exegetical, literary, linguistic, grammatical. lexicographical, historical, sociological, psychological and parapsychological studies of the ancient world should be most welcome, without, of course, losing the sight of the essentially mystic nature of the language and thought-content of the text, which should no longer be regarded as being a mere oldest linguistic record of primitive Indo-Aryans. At the same time the ancient interpretative traditions of the Brahmanas. Aranyakas and Upanisads, of the Nighantus, the Pratisakhyas, the Niruktas, the Paoinian and other contemporary ancient schools of Sanskrit Grammar, should also be given due weight in view of their comparative chronological vicinity to the Vedas. The Brahmanas need no longer be mere "twaddles", since, on the contrary, they are now known to have preserved for us the proofs of living mystic tradition in continuity of the Vedas and afford a glimpse into the mystic background of the eternal sacrifice in Nature and its relation to the sacrificial ritual, and held a key to the Adhidaivika and the Adhyatmika aspects of Vedic mysticism. And Yaska's Nirvacanas need no longer be the damned "fantastic, arbitrary and almost lawless" etymologies2 in view of the fact that Yaska never intended to attempt at "deriving" the same obscure Vedic words from alternative strange roots and thus exhibit his uncertainty and ignorance; he rather tried to indicate the different shades of the meaning of the word in question by giving the corresponding equivalent sense-roots prevalent in his own day and thus supplement the vedic exegesis at a point where the contemporary Vyakarana had exhausted its efforts.And Panini, with all his minute details about the Vedic idiom, grammar and accent, can help the Vedic interpreter of the RV to a great extent, as has been duly demonstrated by scholars like Dayananda Sarasvati, Goldstticker, Paul Theime, Dr. Vishvobandhu, Dr. S. S. Bhave and others. After all the path is now no longer so obscure if we settle to the task with proper perspective and always keep in mind the fact that we have in the hymns of the RV not merely prayers for worldly benefits, but rather "the riches of occult and spiritual truths, treasured hidden by the coverings of symbolic imagery deviced for the double values by the ancient mystics of the Rgveda,"4 SIVAH SANTU SATAM PANTHANAH : 1. Dr. Nathulal Pathak, Aitareya Brahmana ka Eka Adhyayana, p. 185. 2. Shri Aurobindo, op. cit., p. 638. 3. Pandit Yudhisthira Mimamsaka, Vaidic Chhandomimamsa, p. 27. 4. T. V. Kapali Sastry, op. cit., p. 36. 108 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8th Century Documents on Means of Earning Money Prof. Prem Suman Jain Shree Jain Post Graduate College, Bikaner In ancient India though the chief source of Earning money was the buying and selling of goods, yet many other ways, right or wrong, were employed to earn it. Some of these means, which yielded good and quick returns, were ignoble, others, which were considered noble, yielded limited returns. Udyotana suri has mentioned both these types of means in his work Kuvalaya malakaha (779 A. D.). Ignoble Means When Mayaditya and Sthanu thought of earning money, the question was how to earn it. Without money, Dharma and Kama can not be achieved'i them Mayaditya suggested 'Friend, if it is so, let us move on to Varanasi. There we shall gamble, break into the houses, snatch the ear-rings, loot the passengers, pick the pockets, indulge in jugglery and cheat the people. In other words we would do every thing by which we can earn money.2 Sthanu was sorry to hear all this and he dubbed these means as ignoble as they were against gentlemanliness. --( Hoe Mahanto doso 57.23). Besides these means, earning money by selling creatures and animals was also regarded as ignoble in this work 8 The above means of earning money were prohibited by Jain writers on account of non-violent principles. In Dharmabindu and Upamitibhava-prapancakatha, the use of these means is prohibited. 4 Respectable Vocations On being asked by Mayaditya, Sthanu described following noble means 1. Fant Ath fa........ defa hatari Etfag FF478 fa Kuv. 57. 12-15. 2. oe ga fart, at que, amrefer 1=21A aai aforrit alfeht, wife chiNNimo, kUDaM raimo, jaNaM vaMcamo, samvahA tahA tahA kuNimo jaha jahA anya saMpattI hohii ti 57. 16-17. 3. 75-R3FHFHUT ara fafts of pyratai # 276, Arfte are 1999 gfcat 11--241.28. 4. See, Rajasthan through the Ages--Dr. Dashrath Sharma. itihAsa aura purAtattva : 109 Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ which have also been sanctioned by the rishis. 1. Going from one place to another (Disi gamanam) There are many references to this means in the work. Mayaditya, Dhanadev, Sagardatta etc. The sons of merchants, have earned money by going to other countries. The reference to the assemblage of merchants of eighteen countries at one place points to first fact (152.24). In contemporary literature one comes across many references of this kinds. 1 To go to other countries for business purposes was profitable from many points of view. A man could carry on business whole-heartedly and fearlessly living away from the cares and worries of the home. One could attract the people there by his way of living and the main thing was that a man could earn a lot by selling the home-made goods at other places at fancy prices and buying the goods of those places at cheap prices and selling them in his own country at high prices. Apart from this a man gathered a lot of experience of inter-state trade guilds. Young merchants got an opportunity to earn money by their own efforts for which they always remained eager. -(apnam apuvvam attham Khar Kmi bahu-balenam 65.10). -(Risihim eyam pura bhaniyam-57-23). 2. Partnership (Hoe mittakaranam ca) To do business in partnership has many advantages. First, one does not feel any danger in the journey. Secondly, if there was loss. it was shared. Thirdly, one could get advantage out of mutual common sense and business-skill. In Kuvalayamalakaha Mayaditya and Sthanu went out together as partners and they earned a lot of money (57-28). Dhandeva and, Bhadrasreshthi were also partners (66.33). Sagardatta had carried on business in a foreign country by entering into partnership with a merchant there (105-23). In the business field partnership was one of the common practices.2 Whereas, on the one hand, partnership had its advantages, sometimes it was also disadvantageous. If the partner was not honest, one had to bear loss. Out of greed, Mayaditya had thrown his partner Sthanu into the well (61.15.19). Dhandev had also pushed Bhadrashreshthi into the deep sea (57.20). They did it so that they may not have to give their share and get the whole of it themselves. 1. jAtaka (1,404, 2:30, 3126) samarAiccakahA, tilakamaMjarI, pp. and see for detail S. K. Maity, Economic Life of Northern India in the Gupta Period. p. 138 etc., Roy -- prAcIna bhArata meM nagara tathA nagara jIvana, 323; motIcandra - sArthavAha, p. 162. 173, Bajpe 1917 * fagiu, p. 152 etc. VI Bhava; see Awasthi, Studies in Skanda Purana, part 1, 2. P. 113. 110 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ There are many references to such dishonest partners in contemporary literature. 1 3. Pleasing the king (Naravar seva) Pleasing the king is absolutely essential every-where for earning money. Whenever any merchant reached the state of the king with his caravan, he waited on the king with valuable presents and sought permission to do business in his territory. As soon as Dhandeva landed in Ratnadeep, he took the presents, met the king and pleased him by his offerings. It is clear that the permission of a king was essential for carrying on business in his state. 4. Skill in weights and measures (kusalattanam ca manappamane su) The two terms-kusalattanam ca manappamanesu' mean that it is very necessary to have skill in judging the goods, Only a skilful merchant can judge the worth or worthlessness of various goods. Profits can be earned only when a merchant purchases pure goods. Dhandeva's father hinted that it is very difficult to judge the quality of goods unless one has sufficient proficiency in it. --Duppariyallam bhandam 65.15). 5. Alchemy (Dhauvvao) The art of making artificial gold from metals by various chemicals was also a source of earning money. In the eighth century 'Dhatuvada' was current and had been developed as an art. Udyotanasuri has given a detailed description of Dhatuvada in his work, being practised in a secluded part of the Vindhya forest-(p. 195). It is said that the assembled Dhatuvadins or alchemists (Kemiyagara) were failing in their attempt. Prince Kuvalayachandra tried his own knowledge and succeeded in the making of gold. It appears that one of the epithets of the Dhatavadins was Narendra, meaning a master of charms or antidotes. The word is also used in this sense in classical Sanskrit literature. Dhatuvada is also called Narendra-Kala 197.16).4 6. Worship of the deity (Devayagahan) While going on a journey to earn money, many ceremonials were performed. The favourable deities were worshipped. Worship of different means of deities was considered auespicious for different means of earning money. While going on their round thieves worshipped Kharpat, Mahakala. Katyayani etc.5 1. This had become a literary motif as appears from Jayasi describing a similar situation of a storm and ship-wreck brought about by a Raksasa (Partner) 'A cultara note'-in Introduction to Kuv. by Dr. N. S. Agrawala, p. 120. 2. See for Ratnadeep-Dr. Buddha Prakash-India and the world.' 3. feruit afurer, fu dhuit fagt tie, pe caret, Kuv, 67.12. 4. See for detail my thesis-A Cultural Study of Kuvalayamala Kaha. III chapter. 5. J. C. Jain-09 TT afect T T 991, p. 71 itihAsa aura purAtattva : 111 Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ While going to a foreign country, merchants worshipped the sea-god (Poiana samudda devam 105.32) and remembered other favourable deities (Sumarijjanti itha devae, 67.2). Sagaradatta had worshipped Indra, Dharnendra, Dhanak and Dhanpal for earning money by means of mining.1 7. Sea Voyage (Sayar-Taranam) In ancient India there were two chief trades-local trade and foreign trade. For foreign trade one had to go beyond the seas. So sea-faring was considered essential for earning money. Sea voyage was particularly profitable because goods of one's own country could be sold in other countries at high rates and gold could be brought from beyond the seas into one's country, a In Kuvalayamala. kaha there are many references to sea-voyage (67.30, 89.8, 105.31 etc.), which have been detailed by Dr. Buddha Prakash in his article recently Though one could earn handsome profits by going across the seas one also faced many difficulties such as risking one's life. 8. Digging of the Rohanparvata (Rohanammi khananam) It was believed that Rohanparvata is situated in the a boys of inferno and was made of gold. People go there and bring gold by digging and thus become rich. There are two references in Kuvalayamala where a description has been given. about the Rohan Khanan, Sagardatta, on leaving home because of insults, thinks over the means of earning money sitting in a garden of Jaishrinagari. Whether he should go beyond the sea infested by crocodiles or should dig up the Rohanparvata situated in the inferno, The other reference is that when the poor young merchant of Champanagari were not able to earn money by other means they reached somehow other, the Rohan deep. Hearing its name their joy knows no bounds and they think that in this deep, when even the unlucky (impious) get wealth, why should not we get gems by digging the Rohandeep. 6 From the above it is clear that Rohankhanana was the last means af earning money. Only a man who was not able to earn money by any other means thought of Rohankhanana and get money from there. It appears that this particular means. of earning money was the symbolic of labour. It meant that just as it is very 1. Namo iMdassa, Namo dharINaMdassa, Namo ghaNayAlassa, Kuv 104.31. 2. samarAiccakahA VI Bhava. 3. "An eighth century Indian document on International Trade" published in the Bulletin of the Institute of Traditional Cultures, Dec. 1970, Madras-4. 4. duttaro jalahI sudaMraM vaNijjaM jassa jiviyaM Na ballahaM Kuv. 67,7-9. 5. jA pAtAle patto khaNAmi sA rohaNaM ceya, 104,18, 6. eyaM taM dIvavaraM jattha auNNo vi pAvae anthaM / eMpai tAva khaNAbho jA eMpattAiM rayaNAi // - 191.12, 112 agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ difficult to bring gold from the inferno, so an unsuccessful merchant can get success by working hard again and again. 9. Other means . Besides the above means of earning money, many others have been detailed in Kuvalayamala. The two young merchants of Champa have been shown to be using the following means which have not come earlier 9. Agriculture (kisi karisanammi) 10. Loading of animals (Aroviya goni bhariyalla) 11. Slavery (Para gehe acchhik Samadhatta) 12. Begging (Bhikkam bhamanti) 13. Service (Dejjasu Amham Vitti) 14. Soldiery (lagga olaggium) 15, Using of Occult Powers (Anjana-jogesu) 15. Bilapravesh (Vilammi Pavisanti) 17. Mantra siddhi (Mantam gahiuna) 18. Exchange (Thora-Kammam) 19. Wrestling (Mallattanam) 20. Mining (Khannavae ; 104.20-31) Often, even inspite of adopting these means, one could not earn money as he desired and faced disappointment. Hence he had no alternative but to seek solace in religion. For this purpose he construed the various means of earning money in a religious and moral sense. For example Trade--Control the shop of body by the shop keeper of heart and buy and sell the goods of virtue. In this way one will earn the profit of happiness. 2 Begging --If you have to beg then have the bowl of trust, put on the loin cloth of control and hang the sling of wisdom deed go about the houses of teachers, you will get the alms of knowledge.2 etc. In the opinion of Udyotanasuri all the above means are connected with violence in some form or another. Therefore, a man can not get release from this world by using them. Even then there are many worldly people who earn money by these means in order to support their families.3 Udyotana does not 1. FTH HI HTTUfo dar ta fafequi qoui Togg ug afzug af g a 11-192.25 2. floku do 74- T* TI 1993-CUTTE #4 faqet Otto-Hatot 11--193.6 3. jai hoi bahu dhaNaM jIvejja kuTuMbayaM piyaM majjha / of a fag TT 74 53 f 14--186.13 24 itihAsa aura purAtattva : 113 Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ approve of these means because of the violent overtones found in them. He wanted that the people should do religious deeds by which they could achieve permanent bliss (192.24). From the above description of the means of earning money as described by Udyotana it is clear that various means were used in ancient I ndia to earn money, chief among which were trade, agriculture, sea-voyage, arts and crafts. Mining was also in vogue. In this connection an important point to note is that in the society of the period the division of labour was not rigid on the basis of caste. A merchant could adopt any type of profession. 1 Local and foreign all sorts of trades were current. Even at that time Varanasi was a centre of attraction for pilgrims, tourists and merchants. Because of the jostling crowds frauds such as looting and cheating were practised. 1. 'India's Foreign Trade in the Ancient Period--Its Impact on Society' --Dr. Lallanji Gopal, the Quarterly Review of Historical Studies, 1965-66, Vol. V No. 4. pp. 186-192. 114 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ The Problem of 'Apadha in the Rgveda Dr. Smt. Y. S. Shah Ahmedabad Interpretation of Vedic hymns in general and of individual words in particular, has been a knotty problem right from the day of Yaska and not all the ingenuities of the commentators of the Rgveda and scholarly labours of the Western and Eastern Orientalists have been able to unveil the mystery about a number of obscure Vedic words. One of them is the Vedic word 'Apadha' in the RV. II, 12, 3. The word occurs in the second quarter of the above Rk which is as follows: yo gA udAjadapadhA valasya / Yo'ga' Udajad apadha valasya. The Pada text traditionally handed down to this day runs thus : 4: TI: I Bars&TITI 3TT SETT | COEU Sayana interprets this quarter in the following manner :yazca valasya valanAmakasyAsurasyApadhA tatkartRkAnniruddhA gA udAjat niragamayat / Here in his rendering of 29EUR faal:, he unwittingly reveals that the ultimate sense is 'imprisoned' and the word is an adjective of Te:. But while grammatically analysing, he seems to derive it from the root 3+ to which the termination 375 is applied in the impersonal sense. The word thus becomes 2719 3 is added. Thus it is supposed to be the ablative singular. Venkata Madhava too renders the word as fast atfefeat: and takes it as an adjective of gAH, which he renders as pazUn. Western scholars have created more confusion in trying to identify the exact grammatical form. Thus Roth takes it to be the instrumental of 379 + ET Ludmiga suggests that this word is instrumental in sense and we must take it to mean wedge or key (quasi reserator). Hillebrandt3 thinks that fe is a locative from 37f8. Grassman4 translates it 1. Sanskrit-Wor, St Pt, 1855, p. 282 2. Peterson, Hymns from the Rigveda, Second Selection, Notes, p. 116 3. Veda Chrestomathic, p. 70 4. Worterbuch Zum Rigveda, p. 71 itihAsa aura purAtattva : 115 Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ as 'a hiding place'. Griffithi translates it as 'from the cave'. Peterson remarks that this word is a Vedic locative of the same kind as 'guha' in the next verse and translates it as 'cave': Zimmerman translates it as 'from the enclosure'. He compares it with II, 14, 3 ; UT TI SITT E qua: Macdonell4 also translates it as 'by the unclosing', 'On the basis of feminine forms, he remarks that it can only be the instrumental singular of Apadha'. He takes 'Valasya' as objective genitive i.e. by opening (the cave of ) Vala. Velankar seems to follow Roth when he takes 'Apadha' as instrumental singular of Apadha on the analogy of ekayA pratidhA-pratidhAnena in Vill; 77, 1, Sayana took it as irregularity for the ablative, by goi agt 441 34: Durga,? the commentator on Nirukta explains the form by 3194199 as meaning 369a by the enclosing. As has been seen above, Venkata Madhavas too while explaining it as fargefafgar: has indicated indirectly to the feminine base with 'a' ending. It seems that 379er is really 3T99T: accusative plural of 31491, feminine form from apa + dha by applying the affix 'an' in accordance with the Paninian rule III, 3, 106. An analogous case it that of the word fags occurring in the form of fagur in R V, X, 73, 11 : vayaH suparNA upa sedurinduM priyamedhA RSayo nAdhamAnAH / apa dhvAntabhRNu hi pUdhi cakSu'-mumugdhya_ 'smAn nidhayeva baddhAna / / The word far is found in the Naigamakanda of the fourth chapter of Nirukta. Mukund Jha Bakshi in his notes on Nirukta explains nidhA as "Atazcopasarga" sfa ( 91. 309.87EUR) # TETA 3 ( 41. 3.3.808) ar Erfa fafa yafai This supports our thesis about the nature of the form of 299. In point of accent too, the form te resembles fate. 1. Hymns from the Rigveda, Vol. II, p. 273 2. Peterson, op. cit, 3. Vedic Selections, Notes, p. 124 4. Vedic Reader, pp. 46 ff 5. Rksukta vaijayanti, p. 72 6. Sayana's commentary on 11/2, 3: 37781-3T cafgetra: 'alataTt' (ar. 3.3.80EUR) iti bhAve'GpratyayaH / supAM sulugiti paJcamyA AkAraH / 7. Durga's commentary on Nirukta, Adhyaya, 8, 1. 8. Rgarthadipika, Vol. III, p. 75. 9. Mukund Jha Bakshi, (Ed.) Nirukta, p. 160 116 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Now the Padapathakara has noticed the form as ar without the final 'Visarga'. Can it not be possible that in the Samhita-Patha, there was elision of of original visarga of aqu:, the originally intended form and anyhow the author of Padapatha missed it? There are many instances in which the older authors of Padapathas differed from one another in splitting Samhita text into its component padas. This has been adduced to by Yaska himself. Thus Yaska takes note of difference of opinion. of various authors of Padapatha with regard to the word afterzAkalyAtreyaprabhUtivagRhItam pUrvanirvacanAbhiprAyeNa gArgyaprabhRtibhiravagRhItamiti tadeva kAraNam, vicitrA: padakArANAmabhiprAyAH kvacidupasargaviSaye'pi nAvagRha, ganti yathA zAkalyena "adhIvAsam" iti nAvagRhItam, AtreyeNa tu "avizvAsam ityvgRhiitm| tasmAdavagraho'navagrahaH / / ' Similarly with regard to the word way in R V I, 105, 18, Yaska takes it as an Upapada compound and hence as one word, thus: mAsakRt mAsAnAM cArdhabhAsAnAM ca kartA bhavati candramAH / / But Sakalya splits the word into two padas, as at FT 15 Thus this possibility of the presence of originally existent but morpho phonemically elided Visarga sets at rest all the unnecessary efforts of the traditional commentators and modern orientalists. 1. Nirukta, II, 13. 2. Nirukta, V, 21 3. cf. Padapatha of RV I, 105, 18 in RV. Sanhita (Poona), Vol I, p. 649. itihAsa aura purAtattva 117 Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SIBIKA-VAKRAVAMSA-LAKSANAM : A Method to Grow Crooked Bamboos for Palanquin Beams K. V. Sarma Curator, Vishveshvaranand Institute, Hoshiarpur. The Sibika (palanquin) has been popular in India from early times as a mode of conveyance for the royalty and the upper strata of the society. Its use in temple festivals as a vahana (carrier) to take the image of the deity in procession along the outer corridors of shrines and through the city for public worship is also popularly known, especially in South India. The Mayamata, is, perhaps, the earliest text on Indian architecture to give a detailed description of the Sibika in its three types, viz., Pithi, Sikhari and Maundi, and also enunciate the measurements for their construction. Ther is a parallel description also in the Paddhti Isanasivagurudeva. 3 The basic structure of the Sibika is succinctly indicated thus in the Visvakarma-vastusastra, in the context of the description of Vahanas to be used in temple festivals (ch. 8+: Kalpavyksadivahanalaksanakramakathanam) : zibikAM mAnavairdhAryA peTikAkArasaMyutAm // 18 // atha pAzrvAvaraNakInAM veNbAdidaNDakAm / bhUtezo vA vRSo nAnAlakriyAmaNDito mtH||19 The commentary on this passage by Anantakrsna Bhattaraka is elucidative and might be extracted here : atha zibikAlakSaNamAha-zibikAmiti, vividharUpaM zibikAlakSaNaM tu purobhAge pazcAdbhAge dRr3ha saMyojitamAdhAradaNDaM mAnavabhaTaskandhairdhAyaM prakalpayet, tAdRzAdhAradaNDastu veNukRto vA vaTakRto vA sokaryadAyIti samayaH / evaM mAnavaskandhabAhyAdhAradaNDasahitasya zibikAkhyasya vAhanasya nirmANaM tu peTikArUpaM 1. For an account of the Sibika-vahana in Vaisnavite temples, see the Vimanarcana Kalpa of Marici, of the Vaikhanasa School (Madras, 1626), Sn, on Sibikadi yanotsavah, pp. 352-54 2. Cf. Mayamata of Mayamuni, ed. T. Ganapati Sastri, Trivandrum, 1919, Ch, 31, verses 1-29. 3. See I'sanas ivgurudeva-Paddhati of Isanasivagurudeva, ed. by T. Ganapati Sastri, pt, IV, Trivandrum, 1925, pp. 453-55 : Patala 40, Nityotsaza-yana-sanadi-patala), verses 39.64. 118: agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAzrvayoH pravezadvAropetaM kaarym| ayamekaH prakAraH / prakArAntareNa tu pAzvabhAgAvaraNahInaM madhyamasthadevaverasthApanasyakaM devaberasya mukhamaNDalasphuraNArthamagrabhAge mukurasthAnopetaM vividhatacitrapaTTikAvRtapArzvapaTTikAtalaM fafanya hatua 111811 kizcAtra zibikAnirmANe kvacita pUrvabhAge bhUtezagaNaskandhadhAritapUrvadaNDaM vA nandidevadhAritapUrvadaNDaM vA gandharvakinnarAdidevagaNaskandhadhAritadaNDaM vA kAryamiti vikalpaH / ato'tra tu zivikAnirmANa puSyazibikA-darpaNazibiketyAdibhedazcohmaH kriyAsokaryAtha zilpibhiriti / / 901 The essential elements of a sibika, thus, consist of a closed box-like structure with doors or an open structure without doors, fixed on a long beam of bamboo or wood which extends on both sides of the box. The seat is placed inside the box and the whole structure is carried on the shoulders of one or more persons at each end. Now, the palanquin with the arched beam rising majestically in a steep curve over the box and with the two extending ends too slightly inclined upwards is artistically superior to one with just a horizontal beam. It is dfficult to prepare curved beams of wood or procure naturally curved beams of wood of sufficient length. In practice, the bamboo is used exclusively for the purpose. The required bends are often made in the bamboo by the application, at the appropriate places, of strong hear when the bamboo is yet green and has not become dry and stiff. Naturally, the bamboo gets charred and injured, to some extent, in the process. An ingenious method has been developed to solve the problem, viz., to grow bamboos with the necessary curves, of appropriate measures, at the required places, The short text, Sibika-vakravamia-laksanam, edited here enunciates a method to grow crooked bamboos. The method primarily consists of driving in appropriately curved iron structures on the sides of the bamboo plantling and making the bamboo through the said structure. Directions are given towards controlling its growth, so that, ultimately, a bamboo with bends and curves at the right places and in the right measures is produced. The work is preserved in a single manuscript, being No. 1133 belonging to the collection of Sanskrit manuscripts of the Palace Library, Trivandrum, now deposited in the Kerala University Oriental Research Institute and Manuscripts Library, Trivandrum. It is in palm leaf, in four folios, written in Malayalam script. The manuscript is well preserved and the writing is generally free from errors, 1. See Visvakarma-Vastusastram, Ed. by Vasudeva Sastri and N. S. Gadre, Tanjore, 1958 (Tanjore Sarasuti Mahal Series, No. 8593, p. 197, 2. For full details see the Descriptive Catalogue of Sanskrit Manuscripts of H. H. the Muharaja's Palace, Library, Trivandum, 1938, Vol. IV. pp. 1547-58. I am thankful to the authorities of the Library for supplying me, with a copy of this manuscript, itihAsa aura purAtattva : 119 Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zibikAvakravaMzalakSaNam abhivAdya gaNAdhIzamabhISTaphaladAyinam / zibikAvakravaMzasya pramANaM kiJciducyate // 1 // veNoH zubhAraM dRSTrA yatnena paripAlayet / varAhazalalI kITabhRGgadaMzAdhupadravAt // 2 / / dRDhayA parivRtyA ca vacAcUrNAdibhiH punaH / hastonnatAt pUrvamasya sumuhUrte vinAyakam // 3 // sampUjya jalagandhAdyaiH sUpalAjAdibhistathA / vaMzasya pArzvayoH khAtvA yantrastambhau vinikSipet // 4 // yatra randhrapathA gatvA vakraveNurbhaviSyati / yantramAnamiti proktaM dazahastasamAyatam // 5 // munisaGkhyAGagulaM vIthyA tavardhaM ghanameva ca / tvaM stambhadvaye sUtraM siddha paJcadazaM tu vA // 6 // trayodazaM vA hrasvAkhyapaTTikAstambhavIthivat / ekAGgalaM dvayaGgalaM vA ghanaM tAsAmudIritam // 7 // sAdhaiMkahastaM vA dIrgha sapAdaM vAtra kalpayet / stambhayormUlatastyaktvA viMzatyaGgalamAtrakam // 8 // ekaikahastAmAyAtAM caturaH paTTikAM kriyAt / padAdhikadvihastena tasmAt tu kuTilAyatam // 9 // kuTile paTTikAH sapta paJcakaM vA samAMzake / stambhayoH kalpayedasmAnmalavaccaturo'nake // 10 // tadAdhirohiNI vedaM yantramantrI bhaviSyati / malAgrapaTTikASTAnAM randhrANAM vidhirucyate // 11 // stambhayoH paTTikAyogAt prathame vyaGgalaM tyajet / dvitIye ca tRtIye ca dvayaGgulaM tu caturthake // 12 // vyaGgalaM kuTilAgrAttu caturthaM pUrvavattathA / tyaktAGgulAntare rekhAM kArayedatisUkSmataH // 13 // rekhAmAzritya pRSTha. tu randhrAn vaMzagatopamAn / triyavAdhikamAnena suvRttAn vakragamyakaiH // 14 / / 1. The Ms. comnences with invocatory Statement: [hariH] zrIgaNapataye nmH| avighnamastu / 120 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTilAntaHsthite kharvapaTTikAsaptake kramAta / ghane dvayaGgalamAne ca randhrAn kartumihocyate // 15 // aMzAGkAt paTTikAnAM ca kuryAt pUrvAparaM dhanam / tAsAmadhazcopari ca vakragamyAyataM dvidhA // 16 // UnAdhikatripAdArdhAGgalaiH kuTilakramam / stambhAdekAdiha proktaM paTTikAdyAd yathAkramam // 17 // sapAdanavakaM caiva paadaadhikdivaakrH| a?naSoDazaM caiva SoDazaM ca tataH param // 18 // aSTAdaza tripAdonasArdhaSoDazaSoDazau / ardhAdhikamanustena sapAdaM tu trayodaza / / 19 / / sapAdanidhizailau ca stripaadaavaanlau| pakSAntaramihai voktaM caturthazarayoH kramAt // 20 // kalApaJcadazA sAdhauM tat sapAdatrayodazam / sapAdamihireNApi kunmiAnaM dvayoriti / / 21 / / paTTikApaJcake pakSe rudrAdityau tu ssoddshau| tathaiva ca punaH kuryAt tattrayodazabhAskarau // 22 // rasabANau tRtIyAt tu pakSAntaramathocyate / manutrayodazau sUryadizI rasazarAviti // 23 // vinA pakSAntareNaikaM vakrakramamathocyate / dazArkaSoDazAH saptadazaM cASTAdazadvayam // 24 // ardhAnASTAdazaM caiva SoDazaM ca tithirmanuH / ekAdazaM dazaM sapta rasametaizca saptake // 25 // pUrvakrameNa tadvakraM nRNAM netrapriyAvaham / uktasaGkhyAGgala revaM kRtvA rekhAM tataH param / / 26 / / vakragamyaiH surandhrANi veNoH puSTayava pUrvavat / randhruzca vaMzayAtyevaM vakrakSemakarAya ca // 27 // nityaM vaMzAdikaM dRSTrA rajjukIlAdibhiH sudhIH / kuryAt tatrocitaM karma tthaapydhiksuukssmtH||28|| pipIlikAdaMzakITabhaGga bhyaH paripAlayet / sArdhe mAsyanalAGkoni kaNTakAna dinapaJcakaiH / / 29 / / zarAGga lochamekaikaM sa bahizcarmakaM tyajet / trimAsAniDa (?sena va) cAcUrNatailaM mAsena lepayet // 30 // abdAnte lUnayedagraM rudrahastAt paraM tataH / dinavatsaramAsAnAM caturthaM vA tRtIyakam // 31 // nItvAtha sumuhUrte tu dIpavighnezvarAdibhiH / veNozca lUnayenmUlaM tato tithidinAt param / / 32 / / itihAsa aura purAtattva : 121 Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yantraM cotpATya tenaiva saha bhUmau vinikSipet / paTTikAbhyastataH stambhau vimucyAsya tu kaNTakAn // 33 // AmUlameva vicchidya vaMzAnmucyeta paTTikAH / paritaH kaNTakasthAnaM suzilpaM kArayenmRdu / / 34 // kiJcitta tilajaM liptvA tataH saptadinAt param / satripAdadvihastaM vA sapAdaM malamapyataH // 35 // savitastyAyatenaiva malAgre kArayettataH / ayugAGgalayuktairvA hInariSTAyata dvayoH // 36 // svarNena rajatenApi sUkarasya gajasya ca / zIrSamUlAgrayoH kRtvA hemarUpyArakUTakaiH // 37 // baddhvA tribANamunibhiragularAyatairdvayoH / kalpayet zibikAyogyavakraveNu mahAmatiH // 38 // uktaM vakronnataM tvasya zubhaM paJcadazAGgulaiH / vakrasyAntaHsthitAnAM tu paTTikAnAM tRtIyakAt // 39 // paTikApaJcake pakSe dvitIyAdeva ca kramAt / trayodazaM ca rudrazca nidhizca zubhadonnatam // 4 // AbhyAM tu kuTilo[/]bhyAM nipuNadRSTalakSaNaH / kecid vakroccamityAhustathA vaMzazca dRzyate // 41 // stambhayorantare dve vA trayaM vAGakuramasti cet / pUrvarandhrAparAnnetrAmulaM vA?nameva vA // 42 // tyaktvAto vaMzapuSTayAtra kuryAd randhrANi pUrvavat / punarapyevamevaikAM suSirAliM ca kalpayet / tayaiva gatvA svAviddhAH sambhaviSyanti veNavaH ||43 / / vakrAzcAyatamUlAgrekyAmulaiSTAdibhirhatAH / dhvajAdyayuge yonyAdyAM dvijAdikramataH zubhAH / / 44 / / vaMzavakraprakaraNam 122 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke zilAlekhoM kA vargIkaraNa DaoN. rAmavallabha somAnI itihAsakI sAdhana sAmagrImeM zilAlekhoMkA sthAna atyanta mahattvapUrNa hai| rAjasthAnameM mauryakAlase hI lekara bar3I saMkhyAmeM zilAlekha milate haiM / inako moTe rUpase nimnAMkita bhAgoMmeM bA~Ta sakate haiM : 1. smAraka lekha 2. stambha lekha 3. prazastiyA~ 4. tAmrapatra 5. suraTTa va anya dhArmika lekha 6. mUrti lekha 7. anya smAraka lekhoMmeM mukhya rUpase ve lekha hai jinheM ghaTanA vizeSako cirasthAyI banAne ke lie lagAye jAte hai| rAjasthAnameM "maraNe maMgala hoya"kI bhAvanA bar3I balavatI rahI hai| yuddha meM mRta vIroMko mukti milanekA ullekha milatA hai| rAjasthAnake sAhityameM isa prakArake saikar3oM padya aura gIta upalabdha haiM kintu zilAlekhoMmeM bhI isa sambandhameM sAmagrI milatI hai| vi0 saM0 1530ke DUMgarapura ke sUrajapolake lekhameM ullekha hai ki jaba sultAna gayAsuddIna khilajIkI senAne dUMgarapurapara AkramaNa kiyA taba zatruoMse lohA letA huA rAtiyA kAliyAne vIragati prApta kara sAyujya mukti prApta kii| lekhameM yaha bhI likhA hai ki svAmIkI AjJA na hote hue bhI kuladharmakI pAlanA karatA huA vaha kAma AyA / isa prakAra dezabhaktise ota-prota rAjasthAnI janajIvana eka anupama udAharaNa prastuta karatA AyA hai| hamAre rAjasthAna ke smAraka lekhoMmeM isI prakArake lekha hai jinheM mukhyarUpase isa prakAra bA~Ta sakate haiM :-(1) satiyoM ke lekha (2) jhaMjhAra lekha (3) govarddhana lekha (4) anya Adi / satiyoMke lekha rAjasthAnameM bar3I saMkhyAmeM mile haiN| ye lekha prAyaH eka zilApara khude rahate haiN| isake Uparake bhAgameM saraja. cA~da bane rahate haiN| mata paruSa aura satI honevAlI nArI yA nAriyoMkA aMkana bhI barAbara hotA hai / kaI bAra puruSa ghor3epara savAra bhI batalAyA gayA hai / 13vIM zatAbdI takake lekhoMmeM puruSoMke dAr3hI Adi usa kAlakI viziSTa pahinAvAkI ora dhyAna aMgita karate haiN| ina lekhoMke prArUpameM mukhya bAta mRta puruSakA nAma gotra Adi evaM satI honevAlI strIkA ullekha hotA hai / satI zabdakA prayoga prArambhameM nahIM hotA thA kevala "upagatA" zabda yA isase samakakSa anya zabda hotA thaa| kAlAntarameM satI zabdakA prayoga kiyA gayA hai| ina lekhoMko "devalI saMjJaka" bhI kahA jAtA rahA hai| 16vIM zatAbdI aura usake bAdake uttarI rAjasthAnake lekhoMmeM prArambhameM gaNapatikI vandanA, bAdameM jyotiSake anusAra saMvat, mAsa, tithi, vAra, nakSatra, pala AdikA vistArase ullekha milatA hai| 1. ojhA-DUMgarapura rAjyakA itihAsa / itihAsa aura purAtattva : 123 Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna se prApta satiyoMkA sabase prAcIna lekha saM0 106kA puSkarase milA huA lekha thaa| isa lekhakA ullekha zrI haravilAsajI zAradAne kiyA thA yaha lekha aba ajJAta hai| sambhavataH ojhA jI ne bhI ise nahIM dekhA hai ataeva isa sambandhameM kucha nizcita tathyAtmaka bAta nahIM kahI jA sakatI hai| aba taka jJAta lekhoM meM saM0 743, 745 aura 749 ke choTI khATUke lekha ullekhanIya haiM / ina lekhoMko DI0 Ara0 bhaNDArakara mahodayane prathama bAra dekhA thA aura sArAMza prakAzita karAyA thaa| ye tInoM lekha laghu lekha hai| saM0 743 ke lekha "uvaraka patnI gaDiNI devI upagatA" varNita hai| gholapurake caNDamahAsena ke vistRta lekhameM isukake putra mahiSarAmakI strI kaNDulA, jo satI huI thI, kI mRtyukA ullekha hai / osiyA~se saM0 895, ghaTiyAle saM0 943, 947 aura 1042 ke saloke lekha mile haiN| bIkAnera ke khodasarake ku~eke pAsase saM0 2020 kA satIkA lekha milA hai| ina prArambhika satIke lekhoMne pati aura patnI kI mRtyukA ullekha mAtra hai / saM0 945 ke ghaTiyAle ke pratihAra rANukake lekha meM patikI mRtyukA lekha alaga hai aura patnI kI mRtyukA alaga / aisA lagatA hai ki donoMke lie alaga-alaga devaliyA~ banAyI gayI thIM / berAsara bIkAnera ) ke saM0 1961 ke lekhameM "suhAgu rASasaNa" zabda aMkita hai| isase spaSTa hai ki patiko mRtyuke bAda vaidhavya du.khase pIr3ita na hokara patike sAtha hI satI hone kA saMketa hai / ghaDAva ( jodhapura ke samIpa) saM0 1980 ke 3 zilAlekha mile haiM jinameM guhila vaMzI hurajAkI mRtyukA ullekha hai evaM kaI striyoMke satI hone kA alagaalaga lekhoMmeM ullekha hai| isI samayake vi0 saM0 1212ke maMDora ke lekhameM eka lekhameM kaI striyoMke satI honekA ullekha hai / ataeva isa sambandhameM koI nizcita nIti nahIM apanAyI gayI pratIta hotI hai / 13vIM zatAbdI se "devalI banAne" kA ullekha bhI zilAlekhoMmeM kiyA jAtA rahA hai / vi0 saM0 1239 ke caladevIke gar3ha (alavara) ke lekhameM rANI kevaladevIkI mUrti banAnekA ullekha hai| sAmAnyataH usa samayataka lekhoM meM satI zabdake sAtha "kASTArohaNa karanA ullekhita kiyA gayA hai| kevalasarake vi0 [saM0] 1328 ke lekhameM sAMkhalA kamalasI ke sAtha usakI patnI punamadekA kASTArohaNa karanA varNita hai / vi0 saM0 1348 ke chAparake lekha meM bhI ullekha kiyA hai / vi0 saM0 1330 kA bIThUkA lekha mahattvapUrNa hai / isameM mAravAr3a meM rAThauDa rAjya ke saMsthApaka rAva sIhAkI mRtyu aura usakI strI solaMkinI pArvatIkA sahagamana karanA varNita hai / jaisalamera lekha zrI agaracaMdajI nAhaTAne par3e parizramase ikaTThe kiye haiM / ina lekhoM meM bhaTTika saMvat kA prayoga ho rahA hai / vi0 saM0 1418 aura bhaTTika saM0 738 ke ghaDasiMha ke lekha meM karanekA hI ullekha hai / 16vIM zatAbdIse vahA~ke lekhoMmeM bhI satI zabdakA 1680ke mahArAvala kalyANadAsakI mRtyupara 2 satiyA~ honekA ullekha usakI rANiyoMke sahagamana ullekha huA hai| saM0 kiyA gayA hai| ina lekhoMmeM devalI ke lie lohaTI zabdakA bhI prayoga huA hai| saM0 1418 ke rAvala ghaDasiMhake eka lekha meM lohaTI (devalI ) ko mahArAvala kesarI dvArA pratiSThApita karAnekA ullekha hai| saM0 1309 ke cu jileke huDerA grAmase prApta eka lekhameM "sata car3hanA" likhA hai / yaha lekha zrI govinda agravAlane saMgRhIta kiyA hai| kuMbhAsarake saM0 1669 ke lekhameM mA~ kA putrake sAtha satI honA varNita hai / isI prakArake bIkAnera kSetrase aura bhI lekha mile haiM / inase pratIta hotA hai ki mA~ putrake snehake kAraNa usakI mRtyuke bAda satI 1. varadA varSa apraila 63 meM prakAzita zrI ratnacandra agravAlakA lekha pR0 68 se 79 / 2. maru bhAratI varSa 13 aMka 2072 | 3. reU - mAravAr3akA itihAsa bhAga 1 0 40 124 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho gayI lekina aise mAmale rAjasthAnameM kama haiN| devaliyoMko banAneke lie "khaNAvita" aura jIrNoddhArake "udhArita" zabdoMkA prAyaH prayoga kiyA gayA hai| kaI bAra devaliyoM ke sthAnapara chatrI aura maMDapa bhI banAye jAte haiN| cADavAsake vi0 saM0 1650 ke 2 lekhoMmeM gopAladAsa' bIdAvatane vi0 saM0 1625 meM mare zvetasiMhake putra rAmasI aura vi0 saM0 1645 meM mare kumbhakarNakI smRtimeM chatriyoM aura maNDapoMkA nirmANa karAyA thaa| kaI bAra satiyA~ apane patikI mRtyukI sUcanA prApta honepara hotI thiiN| aisI ghaTanAyeM vahA~ hotI thIM jaba patikI mRtyu videzameM ho jAtI thI taba usakI sUcanA prApta honepara usakI strI jahA~ kahIM ho satI ho jAtI thii| isa sambandhameM kaI lekha upalabdha haiN| khamanora ke pAsa macIndameM vi0 saM0 1683 (1626 I0)ke lekhameM bhIma sIsodiyAkI mRtyu banArasa meM ho jAne para usakI rANIke vahA~ satI hone aura una donoMkI smRtimeM vahA~ chatrI banAnekA ullekha hai| bhIma sisodiyA, smaraNa rahe ki mahArANA amarasiMhakA putra thA jo khuramakI senAmeM senApati thaa| khurramane apane pitA jahA~gorake viruddha vidroha kiyA thA taba mugala senAke sAtha lar3atA huA bhIma kAma AyA thaa| yaha ghaTanA saM0 1681 meM huI thii| isa prakAra isa ghaTanAke 2 varSa bAda satI honA jJAta hotA hai| bIkAnera aura jodhapura kSetrase bhI aise kaI lekha mile haiM jinameM dakSiNameM yuddha meM mAre jAnepara satI honekA ullekha kiyA gayA hai| usa samaya Avazyaka nahIM thA ki sabakI rAniyA~ satI hoveN| kaI bAra rAniyA~ jinake putra yA to jyeSTha rAjakumAra the yA garbhavatI hotI thIM to satI nahIM hotI thiiN| puruSoMke bhI premikAke sAtha maranekA ullekha milatA hai| aisI ghaTanAyeM atyanta kama haiN| AbU kSetrase prApta aura vahA~ke saMgrahAlayameM rakhe nagaranAyakA premIke eka lekhameM aisI ghaTanAkA ullekha hai| yaha lekha saM0 1565 kA hai| isI prakArase tArAcanda kAvar3iyA jaba gaur3avAr3akA mevAr3akI orase zAsaka thA taba usakI mRtyu sAdar3ImeM ho gayI thii| usakA dAha usake dvArA banAyI gayI prasiddha bAvar3Ike pAsa hI huA thaa| usake sAtha usakI patniyoMke sAtha kaI gAyaka bhI mare the| durbhAgyase aba bAvar3IkA jIrNoddhAra ho jAnese mUla lekha naSTa ho gaye haiN| ina paMktiyoMke lekhakane ye lekha vahAM dekhe the aura ukta bAvar3IkA zilAlekha bhI sampAdita karake marubhAratImeM prakAzita karAyA thaa| isa prakAra ina satiyoMke lekhoMse tatkAlIna samAjake DhA~cekA vistRta jJAna ho jAtA hai| bahuvivAha prathA rAjapUtoMke sAtha vaizya vargameM bhI thii| osavAloMke kaI lekhoMse isakI puSTi hotI hai| satiyoMkA bar3A sanmAna kiyA jAtA rahA hai| devaliyoM kI pUjA aura mAnasA dI jAtI rahI hai| jisa jAtimeM satI hogI ve use barAbara pUjA karate rahate haiN| ___ yuddhameM bharanepara vIroMkI smRti meM bhI lekha khudAnekI paripATI rahI hai| ina lekhoMko "jhuMjhAra" lekha kahate haiN| inameM sabase prAcIna 3rI zatAbdI I0 pU0 kA khaNDelAkA lekha hai| lekhameM mUlA dvArA kisI vyaktikI mRtyukA ullekha hai jisakI smRtimeM mahIza dvArA usako khudAnekA ullekha kiyA gayA hai| lekha khaMDita hai / lekina isase 3rI zatAbdI I0 pU0 3 se isa paramparAke vidyamAna honekA patA calatA hai / caluse prApta vi0 saM0 1241 ke lekhoMmeM mohila arar3a kamalake nAgapurake yuddha meM marane kA ullekha hai / vi0 saM0 1243 ke raivAsAke zilAlekhameM candela nAnaNa, jo siMharAjakA putra thA, kI mRtyukA ullekha hai / lekhameM 1. maruzrI bhAga 1 aMka 1 meM prakAzita merA lekha 'bIdAvatoMke aprakAzita lekha" / 2. rAjapUtAnA myujiyama riporTa varSa 1932 lekha saM0 80 / 3. ukta varSa 1935 lekha sN01| 4. aralI cauhAna DAinesTija pR0 93-94 / itihAsa ora purAtattva : 125 Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isake khaluvAnAke yuddha meM lar3ate hue maranekA ullekha kiyA hai / isakI smRtimeM jasarAka dvArA devalo banAnekA ullekha hai| DuMgarapurase vi0 saM0 1498 aura 1530 ke lekha mile haiN| vi0 saM0 1498 ke lekhameM varNita hai ki jaba DUMgarapura para zatrukA AkramaNa huA taba rakSA karate kAma AnevAle vIroMkA ullekha hai| yaha AkramaNa mahArANA kumbhAne kiyA thaa| vi0 saM0 1530 ke lekhameM jaisA ki Upara ullekhita hai sultAna gayAsuddIna khilajoke mAlavAke AkramaNakI ora saMketa hai| isI prakAra akabara aura gujarAtake sultAna ahamadazAhake bAgadapara AkramaNake samaya maranevAloMkI smRtiyoMmeM lekha khude hae mile haiN| ye lekha cabUtaroMpara lage hue haiN| mevAr3ase bhI kaI lekha mila haiN| karer3A jaina maMdirameM lage vi0 saM0 1392 ke eka lekha meM yuddha meM mRta vIrakI smRti meM "gomaTTa" banAnekA ullekha hai| bIkAnera kSetrake udAsarase vi0 saM0 1634 aura 1750 ke lekhoM meM bhI aisA hI ullekha hai| rAjasthAna meM dIrghakAla taka yuddha hote rahe haiM / ataeva aise lekhoMkI adhikatA honA svAbhAvika hai| gAyoM kI rakSA karate hue maranA bhI gaurava aura dhArmika kartavya mAnA jAtA thaa| aise kaI lekha bhAratake vibhinna bhAgoMke mile haiN| pazcimI rAjasthAnameM gAyoMkI rakSA karate hue maranA eka viziSTa ghaTanA thii| ina vIroMkI smRtimeM jo lekha lagAye gaye haiM inheM "govarddhana" kahate haiM / ina stambhoMpara govarddhanadhArI kRSNakA aMkana honese inheM govarddhana kahate haiN| prArambhameM gAyoMkI rakSA karate hue maranevAloMke lie hI the banate the kintu kAlAntarameM inako bAharI muslima AkrAntAoMke sAtha maranevAloMke lie bhI mAna liyA gyaa| isa prakAra inakA artha vyApaka ho gayA thaa| ye lekha rAjasthAnake uttarI pazcimI sImAnta prAntase lekara nAgaura DIhavAgA sA~bharake pAsa sthita bhAdavA gA~va takase mile haiN| isa kSetravAsiyoMko sadaiva muslima AkrAntAoMse lohA lenA par3A thA ataeva isa kSetrameM hI ye lekha adhika mile haiM jo prAyaH 10 vIM zatAbdIse 13 vIM zatAbdI takake haiN| inameM jaisalamerakI prAcIna rAjadhAnI lodravAse saM0 970 jyeSTha zuklA 15 kA lekha abataka jJAta lekhoMmeM prAcInatama hai| isameM kSatriya vaMzameM utpanna rAmadharake putra bhadrakadvArA govarddhanakI pratiSThA karAnekA ullekha hai| nAgaurake pAsa bIThanase saM0 1002 ke lekhameM bhI govarddhanake nirmANakA ullekha hai| pokaraNa jaisalamera aura mAravAr3akI sImApara sthita hai yahA~se 2 lekha mile haiM saM0 1070 ASAr3ha sudi 6 (26 / 7 / 1012) kA aura dUsarA lekha binA tithikA hai / aisA pratIta hotA hai ki sultAna mahamUda gajanIke AkramaNake samayakI ye ghaTanAyeM hai| usake multAna Adi kSetroMpara adhikAra ho jAne ke bAdakI Tukar3iyoMke sAtha usakA saMgharSa sImAnta prAntake nivAsiyoMse huA thA / saM0 1070 ke zilAlekhameM paramAravaMzI gogAkA ullekha hai| dUsare lekhameM guhilotavaMzI zAsakoMkA ullekha hai| ise atyanta parAkramI aura raNabhUmimeM yuddha karanekA ullekha kiyA hai| saMbhavataH yaha gajanIke somanAthake AkramaNake samaya yuddha karate hue kAma AyA ho to Azcarya nhiiN| jodhapurake pAsase pAlagA~vase vi0 saM0 1218 aura 1242 ke govarddhana lekha mile haiN| bhAMDiyAvAsa (nAgaura) se vi0 saM0 1244 kA eka govarddhana lekha milA hai| lekhameM govarddhanakI pratiSThAkA sundara varNana hai| jaisalamerameM bhaTrika saM0685 ke kaI lekha mile haiN| inameM striyoM aura gAyoMkI rakSA karate hue prANa denA varNita hai / yaha ghaTanA jaisalamera para alAuddIna khilajIke AkramaNake samayakI hai| gAyoM kI rakSA karate hue, maranA bhI gaurava mAnA jAtA thaa| 1. mahArANA kumbhA pR0 96-97 / 2. uparokta pR0 199 phuTanoTa 55 / 3. varadA varSa aprela 1963 1068 se 79 / 4. zodha patrikA varSa 22 aMka 2 pR067 se 69 / 126 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prApta karanA varNita hai | ajamera ke zilAlekha meM bhI aisA hI ullekha hai| batalAyA gayA hai / harSa saM0 84ke bharatapurake pAsa koTa gAMvake lekhameM brAhmaNa lohAditya dvArA gAyoMkI rakSA karate hue mRtyuko rAjakIya saMgrahAlaya meM saMgRhIta aura bayAnAse prApta eka pUrva madhyakAlIna isameM gAyoMkI kaI AkRtiyAM utkIrNa haiM aura eka puruSa pIche aMkita smRtilekhoM meM sAdhAraNatayA "caraNayugala" banAkara unapara choTA lekhA qhudA rahatA hai| rAjasthAnameM aise lekha bar3I saMkhyA meM milate haiM / inheM "pagaliyA " kahate haiM / jaina sAdhuoMkI mRtyuke bAda niSedhikAyeM banAyI jAtI thIM jinapara kaI lekha mile haiM / stambhalekha bhI mahattvapUrNa hai / stambhoM ko kaI nAmoMse jAnA jAtA hai / yathA yaSThi, yaTTi, laSTi, laga ketana, yUpa Adi / rAjasthAnase prApta stambhalekhoMko nimnAMkita bhAgoM meM bAMTa sakate hai 1 (ka) yajJastUpa sambandhI lekha (2) kIrtistambhake lekha aura anyastambha lekha rAjasthAnase vakSastUpa bar3I saMkhyA meM mile haiN| ye stambha yakSoMkI smRtiko cirasthAyI rakhaneke lie banAye jAte the| dharmagranthoMmeM kASTha ke stambha banAnekA ullekha hai| dakSiNI pUrvI rAjasthAna se hI ye lekha adhika saMkhyA meM prApta hue haiM / yakSoMkI punarAvRtti mauryoMke bAdase huI thI / vaidika yakSoMkI pratikriyA svarUpa bauddha aura jaina dharmoMkA udaya huA thA kintu kAlAntarameM ina dharmokI kriyAoMkA janamAnasapara prabhAva hote hue bhI ve vaidika paramparAyeM chor3a nahIM sake the| isIlie samaya pAkara phira vaidika yajJoMkA punaruddhAra huaa| yaha bhAvanA itanI adhika balavatI huI ki yahA~ taka jaina zAsaka khAravela taka isase achUte nahIM raha ske| rAjasthAnameM yajJoMse sambandhita prAcInatama lekha nagarIkA hai / yaha lagabhaga 2rI zatAbdI I0 pU0 kA hai| isameM ' 'azvamedha" karane kA ullekha hai / isa prakArake eka anya laghulekhameM vahIM vAjapeya yajJakA ullekha hai / zuMgakAlake bAda bhAgavata dharma tejI se bar3A saM0 282 ke nAndazA ke yUpalekha bar3e mahatvapUrNa hai| ye mAlava jAtise sambandhita haiN| yahAM 2 stambha haiM / inameMse ekake UparakA bhAga khaMDita ho gayA hai / dUsare stambhapara eka hI lekhako eka bAra Ar3A aura eka bAra khar3A khodA gayA hai| eka hI lekhako 2 bAra khodanekA kyA prayojana rahA hogA ? spaSTa nahIM hai| aisA pratIta hotA hai ki prArambha meM lekha bahuta hI Upara khodA gayA thA jo janasAdhAraNa dvArA suvi ghAse par3hA nahIM jA sakA hogA isI kAraNa usI bhAgako dubArA phira khodA gayA pratIta hotA hai / lekhake prArambha meM, "prathama caMdradarzanamiva mAlavagaNa viSayamavatArayitvA" zabdoM kA prayoga ho rahA hai / saMbhavataH usa samaya mAlavoMne kSatrapoMko haTAkara apane rAjyakA uddhAra kiyA thA varanAlAse saM0 284 aura 335 ke lekha mile haiM / saM0 284ke lekhameM 7 stambha lagAnekA ullekha hai / isa samaya kevala eka hI stambha milA hai / saM0335ke lekhameM anta meM "dhamma vardhatAm" zabda hai| isameM nirAza yaza karane kA ullekha milatA hai| koTA ke bar3avA gAMvase saM0 295 ke yUpa lekha mile haiN| inameM mausarI vaMzake balavarddhana somadeva balasiMha Adi senApatiyoM kA ullekha hai / NicapuriyA (nagara) ke maThase" saM0 321kA laghu yUpa milA hai| isameM dharakake ---- 1. epigrAphiA iMDikA bhAga 16 10 25 / Arkiyolojikala sarve oNpha iMDiyA memoyara saM0 4 rAjapUtAnA myujiyama riporTa 1926-27 pR0 204 / 2. iMDiyana eMTIkverI bhAga LVII 50 53 epigrAphiA iMDikA bhAga 27 meM prakAzita / 3. epigrAphiA iMDikA bhAga 26 pR0 118 / 4. ghoTArAjyakA itihAsa bhAga 1 pariziSTa saM0 1 / 5. mahabhAratI bhAga 1 aMka 2 0 38-39 / zopapatrikA varSa 20 aMka 2 0 20-27 / + itihAsa aura purAtattva : 127 Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ putra ahi zarmAkA ullekhahai / vijayagar3hakA saM0 428kA yapa stambha milA hai | yaha grAma bayAnAke samIpa hai| isa lekhameM vArika viSNuvarddhana jo yazovarddhanakA putra aura yazorATkA pautra thA kA ullekha hai| isane puMDarIka yajJa kiyA thaa| isake bAda yajJoMkI paramparAse sambandhita lekha apekSAkRta kama milate haiN| yajJastUpa to bAdameM nahIMke barAbara mile haiM / eka apavAda svarUpa savAI jayasiMha dvArA kiye gaye yajJakA zilAlekha avazya ullekhanIya hai / kIttistambha sthApita karAnA gauravapUrNa kRtya mAnA jAtA thaa| rAjasthAnase abataka jJAta lekhoMmeM ghaTiyAlAkA saM0 918kA pratihAra rAjA kakkukakA lekha prAcInatama aura ullekhanIya hai / isa lekhameM pratihAra rAjA kakkukakI bar3I prazaMsA kI gayI hai aura use gujaratA, maruvalla tamaNI mADa Adi pradezoMke logoM dvArA sanmAna diyA jAnA bhI varNita hai / vaha svayaM saMskRtakA vidvAn thaa| usane 2 kIrtistambha sthASita kiye the eka maMdorameM aura dUsarA ghttiyaalaameN| cittaur3ase jainakIttistambhase sambandhita kaI lekha mile haiN| jo 13vIM zatAbdIke haiN| lagabhaga 6 khaMDita lekha udayapura saMgrahAlaya meM hai| eka lekha kendrIya purAtattva vibhAgake kAryAlayameM cittaur3a meM hai aura eka gusAIjIkI samAdhipara laga rahA hai jise aba pUrI tarahase khoda diyA hai| isa lekhakI pratilipi vIra vinoda likhate samaya sva0 ojhAjI ne lI thI jo mahArANA sAhaba udayapura ke saMgraha meM vidyamAna hai| usIke anusAra maiMne ise anekAnta (dillI) patrikA meM sampAdita karake prakAzita karAyA hai| lekhoMse patA calatA hai ki isakA nirmANa jaina zreSThi jIjAne karAyA karAyA thA jo bagheravAla jAtikA thaa| koDamadesara (bIkAnera) meM eka kIttistambha banA hai| yaha lAla pattharakA hai| isake pUrvameM gaNeza, dakSiNameM viSNu, uttarameM brahmA aura pazcimameM pArvatIkI mUrti banI huI hai| isameM arar3akamalakI mRtyukA ullekha hai| bIkAnera kSetrase dhAMdhala rAThauroMke kaI lekha pAbUjIse sambandhita mile haiM / vi0 saM0 1515 ke phalodhI ke bAhara lage eka lekha meM "rAThaDa dhA~dhala suta mahArAuta pAbUprasAda marti kItisthambha kArAvitaM" 3 zabda aMkita hai| lagabhaga isI samaya cittaur3akA kIrtistambhakA prasiddha lekha milA hai| yaha kaI zilAoMpara utkIrNa thaa| aba kevala 2 zilAyeM vidyamAna haiN| isa lekha meM mahArAjA kumbhAke zAsanakAlakI ghaTanAoMkA vistRta ullekha kiyA gayA hai| rANikasarake bAhara vi. sa. 1589 kA kIrtistambha banA huA hai| jaina maMdiroMke bAhara jo lekha khude hue haiM inheM "mAnastambha'' bhI kahate haiN| inake atirikta paTTAvalI stambha bhI kaI milate haiN| inameM vibhinna gacchoMkI paTTAvalI stambhoMpara utkIrNa kI huI batalAyI gayI hai| ye stambha kaI khaNDoMke hote haiM jo kIrtistambhake rUpameM hote haiM / saM0 1704 ke 2 stambha Amerake rAjakIya saMgrahAlayameM haiM jo cArasUse lAye gaye the| Amerako nasiyAmeM 19 vIM zatAbdIkA vistRta stambha banA huA hai| anya stambha lekhoMmeM AMvalezvarakA zilAlekha ullekhanIya hai| isameM kulonake putra pauNa dvArA bhagavAnake nimita zailagraha banAnekA ullekha hai / yaha 2rI zatAbdI I0 pU0kA hai / prazastiyA~ zilAlekhoMmeM sabase adhika mahattvapUrNa hotI hai| inameM kucha prazaMsAtmaka itivRttA bhaka evaM 1. epigrAphimA iMDikA bhAga 9 pR0 280 / 2. jaina lekha saMgraha bhAga 5 pR0 84 / 3. jarnala baMgAla brAMca rAvala eziyATika sosAiTI 1911 pR0 4. mahArANA kumbhA pR0 401 se 411 / 128 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 kucha aitihAsika tathyoMse yukta hotI hai| rAjasthAna se kaI prazastiyAM milI haiM / vi0 saM0 480 ke gaMgadhAra ke ' lekhameM viSNu varmA ke maMtrI mayUrAkSa dvArA viSNu aura mAtRkAoMke mandira banAnekA ullekha hai| viSNu varmAkA adhikAra dakSiNI pUrvI rAjasthAna aura madasaura kSetrapara thaa| isake putra bandhuvarmAkA lekha saM0 493 kA mandasorase milA hai| choTI sAdaDI se milI vi0 saM0 547kI prAstimeM gaurIvaMzI zAsakoMkA ullekha hai / isa lekha meM bhagavAn mahApuruSa (viSNu) ke mandirake nirmANakA ullekha kiyA gayA hai / lekhameM mahArAja gaurI ke pUrvaja puNyasoma, rAjyavarddhana, rASTra yazogupta AdikA ullekha hai| yaha olikara vaMzake zAsakoMke AdhIna thaa| khaMDelAse prApta saM0 (harSa saM0) 201 ke lekhameM dhUsaravaMzake durgavarddhana usake putra dhaMgaka AdikA ullekha hai / lekha meM arddhanArIzvarake mandirake nirmANakA ullekha hai / basantagar3ha ke saM0 682 ke lekhameM barmalA ke sAmanta bajrabhaTTa satyAyayakA varNana hai aura lekhameM devI ke mandira meM gauSTiyoMkI gatividhikA ullekha hai| kusumAkA 693 kA chesa" sAmolIkA saM0 703 kA lekha, nAgadAkA saM0 718 kA saM0 7410 kA lekha jhAlarApATanakA saM0 746 kA lekha, mAnamorIkA 795 kA lekha, zeragar3hakA 2 870 kA lekha, pratihAra rAjA bAUkakA saM0 caNDamahAsenakA lekha saM0 898, AhaDakA sAraNezvarakA lekha 15 1010 rAjauragar3ha kA 16 saM0 2016 kA lekha, ekaliMga mandirakA saM0 1028 kA lekha, harSaparvatakA 8 1030 kA lekha, bIjApurakA saM0 1053 rASTrakUTa " dhavalakA lekha, pUrNapAlakA 20 saM0 1099 kA lekha, bijoliyAkA 21 saM0 1226 kA lekha, 4 .6 , 9 lekha, nagarakA kamsuvAkA " dholapurakA 14 770 kA lekha 894 kA lekha, , .17 19 1. guptA insakripsansa 10 74 / 2. ojhA nibandha saMgraha bhAga 1 pR0 87 90 / epigrAphiA iMDikA bhAga 30 pR0 112 / 3 epigrAphiA iMDikA bhAga 34 50 159 se 162 / 4. ukta bhAga 9 pR0 191 / 5. ukta bhAga 34 pR0 47 se 49 / 6. nAgarI pracAriNI patrikA bhAga 1 aMka 350 311 se 324 anveSaNA bhAga aMka 2 / 7. epigrAphiA iMDikA bhAga 3 pR0 31-32 / 8. bhArata kaumudI pR0 273-76 / 9. iMDiyana eMTikverI bhAga 5 pR0 151 / 10 TaoNu- enalsa eNDa eTistrITija bhAga 1 0 615 616 / 11. iMDiyana eMTikverI bhAga 19 pR0 57 / 12. ukta bhAga 14 pR0 45 / 13. epigrAphiyA iMDikA 18 pR0 95 / 14 iMDiyana enTikverI 19 pR0 35 / 15. vIra vinoda bhAga 1 zeSa saMgraha / 16. epigrAphiA iMDikA bhAga 350 266 17. jaranala bambaI brAMca rAyala esiyATika sosAiTI bhAga 22 pR0 166-67 / 18. epigrAphiA iMDikA bhAga 2 pR0 119 / 19. jaina lekha saMgraha bhAga 2 ( muni jinavijaya ) meM prakAzita / 20 epigrAphilA iMDikA bhAga 9 pR0 12 / 21. jaina lekha saMgraha bhAga 4 ( mANikacandra jaina granthamAlA) meM prakAzita / 17 itihAsa aura purAtattva 129. : Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adi prazastiyA~ mahattvapUrNa haiM / AbUse milI prazastiyAM 1324 kI dhAghasAkI prazasti, 1330 kI cIkhAkI prazasti, saM0 1496 kI rANakapurakI 3 prazasti, saM0 1517 kI kuMbhalagar3ha kI prazastiyoMkA mevAr3a itihAsakI sAdhana sAmagrI meM pramukha sthAna hai / inameM itihAsakI kaI ulajhI gutthiyA~ sulajhAI gaI haiM / lagabhaga isI samaya kI kaI prazastiyA~ kevala prazaMsAtmaka bhI hai jinameM aitihAsika satya kama aura kAvyAtmaka varNana adhika haiM / inameM vedazarmAkI banAI saM0 1331 kI cittaur3a kI prazasti 5 saM0 1342 kI acalezvarakI prazasti, 6 1485 kI cittaur3ake samAdhIzvara mandirako prazasti, mukhya hai / jagannAtharAya mandirakI prazasti' saM0 1709, rAjaprazasti apane samayakI mahattvapUrNa prazastiyA~ haiM / anopasiMha ke samayakI bIkAnerako prazasti bhI mahattvapUrNa hai / ina prazastiyoMmeM rAjAoMkI baMza paramparA vijaya yAtrAyeM vibhinna yuddhoM AdikA varNana rahatA hai / rAjAoM yA zreSThiyoM dvArA karAye gaye nirmANa kAryoM kA bhI vistRta ullekha hai / isa prakAra ye prazastiyA~ madhyakAlIna rAjasthAna ke itihAsakI mahattvapUrNa sAdhana sAmagrI hai | prazastiyoMmeM prArambha meM devI-devatAoMkI stuti hotI hai / kaI bAra isake lie kaI zloka hote haiM / bAda meM rAjavaMza varNana rahatA hai / agara prazasti rAjAse bhinna kisI anya vyakti kI hai to unakA vaMza varNana Adi rahatA hai / isake bAda mandira bAvar3I yA anya kisI kAryakA ullekha jisase vaha prazasti sambandhita hai rahatA hai / bAdameM prazastikA racanAkAra aura usakA varNana antameM saMvat diyA jAtA hai / udAharaNArtha DUMgarapura ke pAsa sthita Upara gA~vako saM0 1461 kI mahArAvala pAtAkI aprakAzita prazasti, evaM 1495 kI cittaur3a kI prazastiko leN| ye donoM lekha jaina haiM / prArambhameM kaI zlokoMmeM jaina devI-devatAoMkI stutiyA~ haiM / bAda meM rAjavaMza varNana / bAda meM zreSThivargakA varNana hai / vAdameM sAdhuoM kA ullekha hai / isake bAda prazastikArakA ullekha aura anta meM saMvat diyA gayA hai| kucha prazastiyoM meM prArambha meM bhaugolika varNana bhI diyA rahatA hai / saM0 1331 kI cittor3akI prazasti aura 1341 kI acalezvara mandirakI prazastimeM prArambha meM cittaur3a nAgadA mevAr3a bhUmiko prazaMsA kI gaI hai / isI prakAra saM0 1517 kI kuMbhalagar3hakI prazasti meM, mevAr3akA bhaugolika varNana, mevAr3a ke torthakSetra, cittaur3a durga varNana Adi diye haiM / isake bAda vaMzAvalI dI gaI hai| tAmrapatra yA dAnapatra bahuta mahattvapUrNa hote haiM aura inako likhanemeM vizeSa sAvadhAnI baratI jAtI rahI hai / lekha paddhatimeM vibhinna prakArake prArUpa bhI likhe haiM tAki inako likhate samaya isakA dhyAna rakhA jA sake / prazastiyoM ke prArUpase inake prArUpameM bar3I bhinnatA rahatI hai| inameM prArambhameM "svasti" Adike aMkana ke bAda saMvatkA aMka rahatA hai| isake bAda rAjAkA nAma rahatA hai| dAnapatra prApta karanevAle vyakti 1. varadA varSa 5 aMka 4 meM prakAzita / 2. vIra vinoda bhAga 1 zeSa saMgraha meM prakAzita / 3. mahArANA kumbhA pR0 384 se 386 // 4. ukta pR0 397 se 401 / 5. vIravinoda bhAga 1 zeSasaMgraha meM prakAzita / 6. ukta / 7. ukta / 8. epigrAphiA iMDikA XXIV pR0 56 / 130 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura dAna meM dI jAnevAlI bhumi AdikA bistArase ullekha hotA hai| jaise bhUmikI sImAyeM aMkita rahatI hai| usake pUrva pazcima uttara dakSiNameM jina-jinake kheta yA rAjapatha hotA thA unake nAma diye rahate hai| khetakI saMkhyA yA sthAnIya nAma bhI diyA jAtA hai| UnAlU siyAla Adi zAkhoMse jo lagAna liyA jAtA hai usakA bhI kabhI-kabhI ullekha rahatA hai| khetakI lambAI bhI kabhI-kabhI darja rahatI hai| jaise 5 hala, Adi / pratyeka halameM 50 bIghA jamIna mAnI jAtI hai| isake bAda kucha zloka jaise "ApadattaM paradattaM" Adise zurU honevAle hote haiN| inameM varNita hai ki yaha dAna zAzvata rahe aura inako agara koI bhaMga kara deve to viSThAmeM kIr3eke rUpameM utpanna hove Adi / isake bAda "dUtaka" kA nAma hotA hai jisake dvArA ukta dAna diyA jAtA hai| ye lekha sAmAnyata: eka yA adhika tAmrapatroMpara utkIrNa hotA hai| ekaliMga mandirakA mahArANA bhImasiMhakA tAmrapatra jo lagabhaga 4 phuTa lambA hai eka apavAda svarUpa hai| isa lekhameM samaya-samayapara diye gaye dAnapatroMko eka sAtha likha diyA gayA hai| rAjA loga dAna mukhyarUpase kisI dhArmika parva jaise saMkrAnti, sUryagrahaNa Adi avasarapara dete the| isake atirikta putra janma, rAjyArohaNa, pUjA vyavasthA, viziSTa vijaya rathayAtrA Adi avasaroMpara bhI dAna dete the| mevAr3ameM mahArANA rAyamala aura bhomasiMhake samaya bar3e dAnapatra milate haiN| rAyamalake samayake dAnapatroMmeM kaI jAlI bhI haiM | bhImasiMha dAna dene meM bar3e prasiddha the| choTI-choTI bAtoMpara dAna diye gaye haiN| kaI logoMne purAne dAnapatra khonekA ullekha karake naye dAnapatra banavAye haiM / inameM "bhagavAna rAma ro datta" kaha karake dAnapatra ThIka kiye gaye haiN| dAnapatroMkA vidhivat rekArDa jAtA rahA thaa| "akSa palika" nAmaka adhikArIkA ullekha prAcIna lekhoMmeM milatA hai / yaha dAnapatroMkA rikArDa rakhatA thaa| ina dAnapatroMke sAtha-sAtha kucha aise lekha bhI mile haiM jinameM kucha adhikAriyoMne apaneko prApta rAzi jaise talArAbhAvya, Adise maMDapikAse sIdhA dAna dilAyA hai| surahalekha eka prakArakA AjJApatra hai| isameM Upara sUraja cA~da banA huA hai strI aura gandarbha banA rahatA hai| saM0 1104 kA lekha TokarA (AbU) se milA hai|' saM01228 kA lekha caMdrAvatIse milA hai| kumbhAriyAjIse saM0 1312 aura 1332 ke surahalekha milate haiN| jinameM grAmake 5 maMdiroMkI pUjAke nimittadAna deneko vyavasthA hai| bAjaNavAlA (giravarake pAsa) grAmameM 1287 kA surahalekha hai jisapara rAja-rAjezvara Adi zabda hI par3he jA sake hai| AbUke acalezvara maMdirake bAhara kaI surahalekha laga rahe haiN| inameM saM0 1223, 1228, 1398 1509 Adike lekha ullekhanIya haiM / maDAra grAmameM bAhara jairAjake cautareke pAsa saM0 1352 kA vIsaladeva dvArA dAna denekA ullekha hai| saM0 1506 ke surahalekha mahArANA kumbhAke AbUmeM delavAr3A, mAdhva, gomukha aura AbUroDa (relve hAIskUla) se mile haiM / saM0 1659 bhAdavA "zukkA 7 kA nANAgrAmameM surahalekha haiM isameM mehatA nArAyaNadAsa dvArA dAna denekA ullekha hai / barakAnAke jaina maMdira saM0 1686 aura 18 vIM zatAbdIke 2 lekha mahArANA jagatasiMha (i) aura (ii) ke samayake haiM / cittaur3ameM rAmapolase saM0 1393-1396 ke baNabIrake surahalekha,6 mahArANA ArIsiMhake samayakA kAlikA 1. arbudAcala pradakSiNA pR0 114 / 2. ukta pR0 14 / / 3 varadA varSa 13 aMka 2 meM prakAzita merA lekha "acalezvara mandirake zilAlekha" / 4. mahArANA kumbhA pR0 392-93 / 5. arbudAcala pradakSiNA lekha saMdoha II pR0 362 / 6 varadAmeM prakAzita merA lekha mahArANA baNavIrake aprakAzita zilAlekha / itihAsa aura purAtattva : 131 Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtA maMdirake bAharakA surahalakha, mahArANA hamIrasiMha (ii) ke samayake rAmapolake 2 lekha evaM annaparNA mandirake bAharake surahalekha mukhya haiN| ina sAre lekhoMko maiMne sampAdita karake prakAzita karAye haiN| ekaliMga mandirake bAhara mahArANA bhImasiMha aura sajjanasiMhake samaya ke 5 surahalekha haiN| udayapura zaharameM mahArANA arisiMhake samayakA surahalekha mukhya hai| bhInamAlameM mahArAjA mAnasiMhake samayakA evaM maMDorameM mahArAjA takhtasiMhake samayake surahalekha bhI prasiddha haiN| ina lekhoMse tatkAlIna zAsanavyavasthAke sambandhameM pracura sAmagrI milatI hai| sthAnIya adhikAriyoMke nAma, pada evaM sthAnIya kara jaise, dAga, muMDikakara, balAbIkara, rakhavAlIkara, gharagaNatIkara, Adi kA pUrA pUrA vyaurA rahatA hai / cittaur3a, udayapura Adike surahalekhoMmeM marAThoMke AkramaNoMkA acchA varNana hai / marAThA adhikArIkA surahalekha bhI cAra bhujAke mandirase saM0 1867 kA evaM gaMgApura (bhIlavAr3A) se saM0 1862 kA milA hai| dhArmika lekhoMmeM mandirakI vyavasthA sambandhI ullekha milatA hai| mandiroMke lie prAyaH gauSThika bane rahate the jo vyavasthA karate the| inakA ullekha 7 vIM zatAbdIke goTha mAMga lodake lekha, khaNDelAke harSa saM0 201 ke lekha, basaMtagar3ha ke 682 ke lekha, sikarAyakA 879 ke lekha AdimeM honese patA calatA hai ki rAjasthAna meM 7vIM zatAbdIke pahalese hI aisI vyavasthA maujUda thii| mandira yA dhArmika saMsthAnoMkI vyavasthAke nimita dAnapatroMke rUpameM bhI kaI lekha mile haiN| inameM sthAnIya saMsthAnoMse kara lekara mandirako diyA jAtA thaa| yaha kArya maNDapikAke dvArA hotA thaa| AhaDakA saM0 1010 kA lekha, saM0 999 evaM 1003 kA pratApagar3ha kA lekha, zeragar3ha durgake laghu lekha, Adi ullekhanIya hai / samrATa azokake bairAThake lekhoMmeM dhArmika AjJAoM evaM dharmagranthoMkA ullekha hai| __ mUrti lekhoMmeM mukhyarUpase jainalekha Ate haiN| rAjasthAnase aise kaI hajAra mila cuke haiM / inameM bIkAnera kSetrake lekha zrI nAhaTAjIne sampAdita kiye haiN| puNyavijayajone AbU kSetrake lekha prakAzita kiye haiM / zrI pUrNacandra nAharane jaisalamera evaM anya kSetroMke lekha sampAdita kiye haiN| digambara lekhoMmeM aisA viziSTa prakAzana mUrti lekhoMkA nahIM huA hai ina lekhoMmeM prArambhameM arhatkA ullekha hotA hai| bAdameM saMvat banA rahatA hai| isake bAda lekha meM sthAnIya rAjAkA ullekha rahatA hai| mUrti lekhameM rAjA kA ullekha honA Avazyaka nahIM hai| kaI bAra ise chor3a bhI diyA jAtA hai| isake bAda mUrti banavAnevAle zreSThikA paricaya rahatA hai| usake gA~vakA nAma, pUrvajoMkA varNana, mUrtikA varNana evaM jaina AcArya, jinake dvArA pratiSThA kI gayI ho, kA varNana rahatA hai| kaI bAra mUrti banAnevAle zilpIkA nAma bhI rahatA hai| saMvat kaI bAra bAdameM milatA hai| mUrti lekhoMmeM eka viziSTa bAta yaha hai ki usa samayake nAma prAyaH ekAkSara bodhaka hote the| mUrti lekhoMmeM prAyaH bolI meM AnevAle zabdoMkA hI prayoga kiyA gayA hai jo ullekhanIya hai / kaI bAra zreSThiyoM aura unakI patniyoMke nAma ekase milate haiM jaise mohaNa-mohaNI Adi / bahupatnIvAdakI prathAkI ora bhI inase dRSTi DAlI jA sakatI hai| jainiyoMke vibhinna gotroM Adi jaina sAdhugacchoMpara bhI vistArase ina mUrti lekhoM dvArA adhyayana kiyA jA sakatA hai| ye mUrti lekha isa dRSTise mahattvapUrNa haiM / rAjasthAnameM kAMsya mUrtiyoMke lekha 7vIM, 8vIM zatAbdIse milane laga gaye haiM kintu pattharakI pratimAoMpara 900ke bAdake hI lekha adhika milate haiN| rAjapUta rAjAoMke zAsanakAlameM 10vIM zatAbdIke bAda jaina zreSThiyoMne abhUtapUrva zAsanameM yogadAna diyA isake phalasvarUpa jaina dharmakI bar3I unati huii| mUrti lekhoMse eka bAra pratiSThita haI pratimAke dubArA pratiSThita honeke bhI rocaka varNana milate haiM / 1. zodhapatrikA varSa 21 aMka 1 meM prakAzita merA lekha / 2. majjhamikA (1971) pR0 104 se 110 / 132 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya lekhoMmeM kUpa bAvaDiyoMke, tAlAba Adike varNana ullekhanIya hai / pratihArakAlakI bAvaDiyA~, osiyA~, maNDora Adise milI haiN| maNDorakI bAvaDIse 7vIM zatAbdIkA zilAlekha bhI milA hai| yaha lekha saM0742kA hai aura 9 paMktiyoMkA hai / saM0 741ke nagarake zilAlekhameM vApI nirmANakA zreya bhInamAlake kuzala zilpiyoMko diyA gayA hai| cittaur3ake vi0 saM0 770ke lekhameM bhI isI prakAra mAnasarovarake nirmANakA ullekha kiyA gayA hai / kuvoMke lie arahaTa zabdoMkA prayoga bhI milatA hai| jagata gAMvake ambikA mAtAke mandirameM saM0 1017kA laghu lekha milA hai| isameM vApI kUpa taDAgAdi nirmANakA ullekha milatA hai| ahaDase prApta sa, 1001 ke lekhameM gaMgodbhava kuNDakA ullekha hai| 1099 kA pUrNapAlakA basaMtagar3hakA lekha hai jisameM bAvaDI banAnekA ullekha hai| bijoliyAke mandAkinI kuNDa, jahAjapurake kuNDa, gaMgAtaTake kuNDoM, Abake acalezvarake kuNDase bhI kaI lekha mile haiM / ye sthAna bar3e dhArmika mAne jAte rahe haiM ataeva ye lekha isa dRSTise bar3e mahattvapUrNa haiM / madhyakAlameM kUpa taDAga aura bAvar3iyoMke lekha asaMkhya mile haiN| mAladevake lekhameM bAvaDI honevAle vyaya kA vistArase ullekha hai| usa kAryameM kAma AnevAlI sArI sAmagrIkA bhI jikra hai| rAja prazastimeM isI prakArakA pUrNa vyaurA hai| 1. saradAra myujiyama riporTa varSa 1934 pR0 5 / 2. varadA akTU0 63 pR0 57 se 63 / itihAsa aura purAtattva : 133 Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya khaNDa bhASA aura sAhitya Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pichale dinoM janavarI-pharavarI 71 meM phinalaiNDa dezake nivAsI DaoN0 pArapolA dillI Aye hue the I unake viSaya meM sunA gayA, ki unhoMne moinjodar3o' aura har3appA lipi va bhASAko samajhane ke lie paryApta prayatna kiyA hai| DaoN0 mahodayakA yaha dAvA mAlUma huA ki ukta lipi va bhASAko samajhane meM unhoMne saphalatA prApta kara lI hai / isI dhAraNAko spaSTa kara leneke lie kendrIya purAtattva anusaMdhAna vibhAga ke bhavana meM unake do pravacana hue, eka dinAMka 1-2-71 ko, tathA dUsarA 4-2-71 ko / gAjiyAbAda nivAsI zrI kailAzacandra varmA ke sahayogase pahale pravacana meM sammilita honekA mujhe suavasara prApta ho sakA / DaoN0 pArapolAkA kahanA hai ki, moinjodar3o aura har3appAkI lipi va bhASAkA kisI Arya lipi va bhASAse koI sambandha na hokara dravir3a lipi ba bhASAse sambandha hai / AryoMkI kisI lipi va bhASAkA prasAra bhAratameM AyoMke kahIM bAharase yahA~ Anepara huaa| unake vicArase AryoMke bhArata meM AnekA kAla IsApUrva teraha sau varSase satraha sau varSake antarAlameM hai / usase pUrva yahA~ dravir3oMkA nivAsa thA, Ayane Akara unheM khader3A, aura isa bhUbhAgapara apanA adhikAra jamA liyaa| ukta lipi va bhASAkA dravir3a lipi va bhASAse sambandha hai, apane isa sAdhyako siddha karaneke lie DaoN0 pArapolAne pramANa prastuta kiyaa| prAcIna dravir3a lipike utkIrNa lekhoMmeM dvivacanakA prayoga dekhA jAtA hai, mohanjodar3o va har3appAkI bhASAmeM bhI dvivacanakA prayoga hai, saMsArakI anya AryakulakI bhASAoM meM dvivacanakA prayoga nahIM dekhA jaataa| kevala bhAratIya AyakI saMskRta bhASAmeM dvivacanakA prayoga hai, IsApUrva taba unhoMne yahA~kI pracalita bhASA dravir3ase bhASA meM mUlarUpase dvivacanakI mAnyatA pANinikAla evaM saMskRta meM dvivacana zrI udayavIra zAstrI, gAjiyAbAda sahaso varSake anantara kAlameM jaba Arya bAharase bhAratameM Aye, apanI bhASAmeM dvivacana upAharaNa ( BORROW ) kiyA / mohanajodar3o AdikI bhASAkA dravir3a bhASAse sambandha samajhane meM paryApta prabala pramANa hai / vicAra karanA cAhie, isa dhAraNAmeM sacAI kI sambhAvanA kahA~ taka hai / DaoN0 pArapolAke bhASaNa ke anantara kahA gayA ki isa viSayameM kisIko anya vaktavya ho, to kaha sakate haiM / , purAtattva anusandhAna vibhAga ke nidezaka DaoN0 bI0 bI0 lAla mahodaya ne prathama isa aMzapara prakAza DAlA, ki dravir3a bhASA ke prAcIna utkIrNa lekhoMmeM dvivacanake prayogako isa dizA meM pramANarUpa se prastuta karanA atyanta zithila hai, kAraNa yaha hai, ki dravir3a bhASAke abhI taka upalabdha lagabhaga byAlIsa abhilekhoM meM se kevala eka meM spaSTa aura dUsare ekameM aspaSTa dvivacanakA prayoga upalabdha hai, itanA atyalpa prayoga dravir3a bhASA meM maulika rUpase dvivacanake prayogakI mAnyatA ke lie upayukta gavAhI nahIM hai / yaha adhika sambhava hai, dravir3a bhASAke kisI abhilekha meM anyatra se yaha udhAra liyA gayA ho / karane ke lie mujhe bhI avasara pradAna kiyA gyaa| unhIM isa viSaya meM apane vicAra abhivyakta bhAvoMko yahA~ lipibaddha karanekA prayAsa hai / 1. isakA uccAraNa 'mohanajodar3o' azuddha hai / 'dar3o' yA 'dAr3o' do Dherako kahate haiM / idhara bhASA meM bhI Dherako 'dar3A' kahate haiM / 'jo' chaThI vibhaktikA cihna hai| 'moina' kA artha hai - mare hue| pUre padakA artha hai- 'mare huokA Dhera' / itihAsa aura purAtatva : 137 18 Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASAmeM dvivacana-prayogakA itihAsa jAnaneke lie hameM saMskRta bhASAke vyAkaraNapara dRSTipAta karanA hogaa| upalabdha saMskRta vyAkaraNoMmeM AcArya pANinikA vyAkaraNa adhika pUrNa evaM mUrddhanya hai| isa vivecanake prasaMgase hamArA yaha samajhanekA mukhya lakSya hogA, ki pANinikA kAla kyA ho sakatA hai| isI AdhArapara yaha samajhane meM suvidhA ho sakegI, ki saMskRta bhASAmeM dvivacanakA prayoga udhAra liyA gayA hai, athavA vaha isI bhASAkA maulika rUpa hai| isa vivecanase pUrva eka aura bAta samajha lenA upayukta hogaa| kahA jAtA hai, AryakulakI bhASAoMmeM sivAya saMskRtake anyatra kahIM dvivacanakA prayoga nahIM hai| kalpanA kI jAtI hai, saMskRta aura usake samakakSakI yuropIya bhASAoMkI jananI koI, eka anya bhASA prAcIna kAlameM rahI hogI, jisameM dvivacanake prayogakA abhAva thaa| usIke anukUla usase vikRta va parivartita honevAlI, yuropIya bhASAoMmeM dvivacanakA abhAva rahA / usI prAcIna ajJAta bhASAse vikRta va parivartita honevAlI saMskRtameM yaha kahIMse udhAra liyA gayA hai| isa kathana kI yathArthatAko samajhaneke lie hama bhAratakI vartamAna bhASAoMkI ora vidvAn pAThakoMkA dhyAna AkarSita karanA cAhate haiN| isa viSayameM saMbhavataH kinhIM bhI vicAraka vidvAnoMkA matabheda na hogA, ki dakSiNa bhAratakI bhASAoMko isa vivecyakI sImAmeM na lAkara uttara bhAratakI jitanI prAntIya bhASA hai, una sabakA mUla saMskRta hai| ina bhASAoMmeM marAThI, koMkaNI, gujarAtI, kAThiyAvAr3I, rAjasthAnI, paMjAbI, kazmIrI, kanaurI, siramorI, gar3havAlI, kumAyUMbI, hindI (hindIke avAntara-bheda-zUrasenI, mAgadhI, avadhI Adi),utkala, baMgalA, asamiyA AdikA samAveza hai| ye saba bhASA saMskRta bhASAse vibhinna dhArAoMmeM parivartita va vikRta hotI huI apane vartamAna rUpameM pahuMcI haiN| inakA mUla saMskRta honepara bhI inameM se kisI bhASAmeM dvivacanakA prayoga nahIM hai| kyA isa AdhArapara yaha kalpanA kI jA sakatI hai. ki ina bhASAoMkA mUla koI anya aisI prAcIna bhASA rahI hogI, jisameM dvivacanake prayogakA abhAva thA? vastutaH aisI kalpanA nirAdhAra hI hogii| isIke anusAra kyA yaha sujhAva diyA jA sakatA hai ki bhAratIya bhASAoMke samAna AryakulakI anya yuropIya Adi bhASAoMkA mUla saMskRta hai| apanI vibhinna paristhitiyoM evaM parivartanakAlakI AvazyatAoMko dekhate hue ina bhASAoMmeM dvivacanake prayogako tyAga diyA gayA / astu, jo ho, isa samaya yUropIya bhASAoMkI jananIkA vivecana isa lekhakA lakSya nahIM hai| hameM dera cAhie, bhAratameM saMskRta bhASAke prayogakA vaha kauna sA kAla saMbhava hai, jaba yaha kahA jA sake, ki usameM dvivacanakA prayoga dravir3a bhASAse udhAra liyA gayA, athavA usakA apanA maulika rUpa hai| saMskRta bhAratIya AryoMkI bhASA rahI hai| vyAkaraNa sadA sarvasAdhAraNa janatAmeM vyavahRta honevAlI bhASAkA huA karatA hai| ati prAcInakAlameM saMskRta ke aneka vyAkaraNoMkA patA lagatA hai, parantu isa samaya saMskRtakA sarvopari mUrdhanya vyAkaraNa pANini AcAryakA banAyA huA hai| vyAkaraNameM nirdiSTa zabda-prayogoMkI racanAke AdhArapara yaha nizcita rUpase kahA jA sakatA hai, ki pANinine yaha vyAkaraNa usa samaya banAyA, jaba uttara athavA pazcimottara bhArata kI sarvasAdhAraNa janatA--apaThita janatA bhI--saMskRta bhASAkA prayoga karatI thii| pANinine apanI racanA aSTAdhyAyImeM zatazaH aise prayogoMke sAdhutvakA ullekha kiyA hai, jo nitAMta grAmya evaM prAyaH apaThita janatAke vyavahAropayogI haiM / katipaya prayoga isa prakAra hai (1) zAka Adi becanevAle kU~jar3e bikrIkI suvidhAke lie pAlaka, mUlI, methI, dhaniyA~, podInA Adi kI gaDDI bA~dhakara mUlyake anusAra Ajakala AvAz2a lagAte haiM,-paisA-paisA, do-do paisA Adi / pANini kAlameM aisA vyavahAra saMskRta bhASAmeM hotA thaa| usake lie-'malakapaNaH, zAkapaNaH,dhAnyakapaNaH' Adi 138 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayogoMke sAdhutvakA nirdeza pANinine eka sUtra 'nityaM paNaH parimANe' (3-3-66)meM kiyA hai| ina padoMkA prayoga bAjArameM zAka-bhAjI becanevAle kiyA karate the / (2) isI prakAra rasoI banAnevAle pAcaka, khetI karanevAle kisAnake dainika prayogameM AnevAle padoMke sAdhatva kA nirdeza anekatra yathAprasaMga aSTAdhyAyI (4.2.16.20 tathA 4.4.22-26)meM pANinine kiyA hai / una nirdezoMke anusAra dahI yA maThese banA khAdya 'dAdhikam, audarivatkam' kahA jAtA thA, namakIna zAkarasako 'lavaNaH sUpaH' kahate the| (3) kisAnoMke dhAnyopayogI vibhinna kSetroMke vAcaka--preyaGgavInam, baheyam, yavyam, tailInam, tilyama, Adi padoMke sAdhutvakA nirdeza pANinine aSTAdhyAyI (5.2.1-4)meM kiyA hai| grAmINa kisAna jina khetoMmeM vibhinna anAja bote the, una khetoMke lie ina padoMkA prayoga karate the| (4) isI prakAra kapar3e raMganevAle ra~garejoMke vyavahArameM AnevAle 'mAJjiSTham, kASAyam, lAkSikam, rocanikam' Adi padoMke sAdhutvake lie pANinine 'tena raktaM rAgAt, lakSArocanADhak' (aSTA0 4.2.1-2) Adi sUtra kahe haiN| (5) isa viSayameM do sthaloMkA aura ullekha kiyA jAtA hai, jo vizeSa dhyAna dene yogya hai| vyAsa nadIse uttara aura dakSiNa kI ora bane kuoMke nAma, banAnevAloMke nAmase vyavahRta hote the| dattakA banavAyA huA kuAM 'dAttaH' kahA jAtA thaa| aura guptakA banavAyA huA 'gauptaH' (aSTA0 4.2.74, udak ca vipaashH)| nadIke donoM orake pradezoMmeM vyavahRta honevAle ina padoMkA svarUpa samAna thA, parantu donoM orake uccAraNameM thor3A antara thaa| uttarakI orake loga padake antima akSarapara jora dete the arthAt ve ina padoMkA antodAtta uccAraNa karate the tathA nadIke dakSiNakI orake nivAsI ina padoMke pahale akSarapara jora dete the, arthAt ve ina padoMkA AdhudAtta uccAraNa karate the| usa pradezameM nivAsa karanevAlI sAdhAraNa janatA dvArA ina padoMke uccAraNakI vizeSatApara AcArya pANinine dhyAna dekara antodAtta uccAraNake lie 'ana' pratyaya aura AdhudAtta uccAraNake lie 'aN' pratyayakA vidhAna kiyA, jisase padoMkA svarUpa samAna rahe, aura uccAraNakA antara spaSTa kiyA jA sake / kAzikAkArane sUtra (4.2.74)kI vyAkhyA karate hue pANinike viSayameM likhA hai-'mahatI sUkSmekSikA vartate sUtrakArasya' apane kAlakI lokabhASAke viSayameM AcArya pANinikA itanI gaharAI va sUkSmatAse vicAra karanA Azcaryajanaka hai, jo padoMke uccAraNa bhedako bhI abhivyakta karanekA dhyAna rakhakara usake lie niyamita vyavasthA kara dii| (6) anya eka prasaMgameM pANinine kahA-jAtike eka honese jAtivAcaka padakA ekavacanameM prayoga prApta hotA hai, parantu lokabhASAmeM ekavacana aura bahuvacana donoM rUpoMmeM dekhA jAtA hai, usIke anusAra AcAryane una padoMke sAdhutvakA nirdeza kiyA-'jAtyAkhyAyAmekasmin bahuvacanamanyatarasyAm' (aSTA0 1.2.58) jaise---'yavaH sampannaH, yavAH sampannAH / brIhiH sampannaH, brIhayaH sampannAH', Aja bhI kisAna yahI prayoga karatA hai-jo paka gayA, jo paka gaye, kATa ddaalo| dhAna paka gayA, dhAna paka gaye, ityAdi / Ajake aura pANinikAlake vyavahArameM koI antara nahIM, kevala bhASAmeM antara hai| AjakA kisAna hindI bolatA hai, usa samayakA saMskRta bolatA thaa| usI vyavahArake anurUpa pANinine niyamoM kA nirdeza kiyaa| pANini vyAkaraNakI ukta antaHsAkSiyoMke AdhArapara yaha spaSTa hotA hai ki pANinike kAlameM itihAsa aura purAtattva : 139 Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta loka vyavahArameM AnevAlI janasAdhAraNakI bhASA thii| pANinike yathArtha kAlakA paricaya prApta karaneke lie isa sthitipara dhyAna denA hogaa| __ Aja pANinikA kAla IsApUrva pA~cavIM-chaThI zatAbdI mAnA jAtA hai, isa vicArako prastuta karanevAle vidvAnoMkA kahanA yaha hai, ki pANinikA kAla IsApUrva pA~cavIM-chaThI zatIke aura idhara nahIM khIMcA jA sakatA, lihAjA vahI samaya mAna liyA gyaa| bhagavAn buddhakA bhI tathAkathita kAla yahI mAnA jAtA hai| para yaha sarvasammata nirvivAda satya hai, ki bhagavAn buddhake tathAkathita kAlameM uttara athavA pazcimottara bhAratake nivAsI sarvasAdhAraNakI bhASA saMskRta nahIM thii| usa samaya janasAdhAraNake vyavahArakI bhASA pAlI athavA prAkRta thii| usa samayakA bauddha sAhitya isI bhApAmeM upalabdha hotA hai| bhagavAn buddhane apane vicAroMke sAdhAraNa janatAmeM pracAra-prasArake lie usI bhASAkA avalambana kiyA, jo janatAke vyavahArako bhASA thii| isalie pANini kA vaha kAla honA kisI prakAra saMbhava nahIM hai|| isa tathyako sabhI vidvAn svIkAra karate haiM, ki usa kAlakI pAlI va prAkRta bhASA usase prAktanakAla kI janabhASA saMskRtakA hI vikRta rUpa hai| saMskRta bhASAse prAkRtakA vaha rUpa vikRta hone meM kitanA samaya lagA hogA, isakA nizcayapUrvaka kaha sakanA to kaThina hai, para moTA andAjA eka AdhArapara lagAyA jA sakatA hai / khajurAhoMmeM utkIrNa lipi va usakI bhASA vartamAna nAgarI lipi va hindI bhASAse bahata samAnatA rakhatI hai, usa bhASAko vartamAna rUpameM Ane ke lie lagabhaga eka sahasra varSa laga gaye haiN| saMskRta aura buddhakAlakI prAkRta bhASAmeM usase bhI kahIM adhika antara hai| saMskRtako vikRta va parivartana hokara usa rUpameM Aneke lie kamase kama hajAra-bAraha sau varSakA samaya avazya mAnA jAnA caahie| isake anusAra tathAkathita buddhakAlase lagabhaga bAraha sau varSa pahale pANinikA kAla mAnA jAnA caahie| taba satrahasau-aThArahasau varSa IsApUrvake lagabhaga pANinikA kAla AtA hai| DaoN0 pArapolAkA kahanA hai, ki Arya bhAratameM IsApUrva teraha sause satraha sau varSa ke bIca aaye| yadi adhikase adhika pahalekA samaya bhI bhAratameM AryoMke AnekA mAna leM, to pANini dvArA vyAkaraNa-racanAkA tathA AryoMke bhAratameM AnekA eka hI samaya rahatA hai ? taba kyA yaha kahA jAyegA, ki bhAratameM AryoMke Aneke sAtha hI sAtha pANini apane vyAkaraNako lekara yahA~ AyA ? kyoMki jisa bhASAkA vaha vyAkaraNa hai, vaha bhASA una AryoMkI mAnI jAtI hai, aura hai bhI, jinake viSayameM yaha kahA jAtA hai, ki ye bhAratameM kahI bAharase Aye / vyAkaraNake viSayameM yaha kathana sarvathA asaMgata va nirAdhAra hai, ki bhAratameM AryoMke Agamanake sAtha yaha aayaa| aSTAdhyAyI va gaNapAThameM uttara bhArata va pazcimottara bhAratake aneka nada, nadI, nagara, upavana va viziSTa vyaktiyoMke nAmoMkA ullekha huA hai, jisase yaha spaSTa hotA hai, pANinine isa vyAkaraNakI racanA yahIM rahate kii| isake sAtha yaha bhI vicAraNIya hai ki AryoMne IsApUrva satrahavIM zatAbdImeM yahA~ Ate hI uttara bhAratakI samasta sAdhAraNa janatA ko saMskRta kaise sikhA dI? uparyukta vivaraNase spaSTa hai pANini vyAkaraNakI racanAke samaya uttara va pazcimottara bhAratako sarvasAdhAraNa janatA kisAna, khetihara, majadUra, zAka sabjI becanevAle pU~jar3e tathA kapar3e raMganevAle raMgareja. va rasoiye Adi taka kI dainika vyavahArakI bhASA saMskRta thii| satrahavIM-aThArahavIM IsApUrvakI zatAbdI meM bhArata Ate hI AryoMne sabako saMskRta sikhA dI. kyA unake pAsa koI jAdUkI char3I thI, jo hilAte hI samasta uttara bhArata saMskRta bolane lagA ? vAstavikatA yaha hai, ki Arya bhAratameM bAharase kahIM nahIM Aye, sadAse yahIM rahate haiN| dvApara yugake antakAla taka arthAt abase lagabhaga pA~ca sahasra varSa pUrva taka yahA~kI saba janatA saMskRta bhASAkA prayoga karatI thii| bhArata yuddhake anantara viziSTa vyaktiyoM ke na rahane aura yuddhottarakI ApadAoMne janatAko avi 140 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dyAndhakArameM lA paTakA / lagabhaga Der3ha-do sau varSa bItate-bItate pANinikA pradurbhAva huA, zabdazAstrameM niSNAta hokara usane dekhA, ki sarvasAdhAraNa bhASAmeM tejIse parivartana honekI AzaMkA hai| vidvatsamAjakA saMparka na rahanese prayogameM vikAra Aneko hai| usa kAlameM pANinine vyAkaraNakI racanA kara saMskRta bhASAko susaMbaddha, vyavasthita va surakSita banA diyA / usa samaya tejIse bhASAmeM parivartana ho rahA thA, isameM yaha bhI pramANa hai, ki pANinike tatkAla anantara anya aneka parivartana va vikAroMkI vyavasthAke lie AcArya kAtyAyanako apane vArtikasandarbhakI racanA karanI pdd'ii| taba kahIM Aja taka saMskRta bhASA usI rUpameM surakSita hai / vikRta va parivartita hotI huI vaha bhASA apane nirantara pravAhameM bahatI Aja vartamAna prAntIya bhASAoMke rUpameM A pahu~cI hai| apane saMghaTanameM saMskRta kabhI dravir3a bhASAse prabhAvita nahIM hii| isakI racanA apane rUpameM maulika va svataMtra hai / kAlAntarameM anya bhASAoM ke zabdoMko isane AtmasAt kiyA ho, yaha sAdhAraNa bAta hai, isa viSayameM kucha nahIM kahanA / saMskRtameM dvivacanakA prayoga apanI maulika racanAke anukUla hai| kahIMse upAhata va anukRta nhiiN| isake prayogakA mUla AdhAra kyA hai isakA vivecana isa samaya lakSya nahIM, para niHsandeha usakA AdhAra vicArapUrNa, vijJAnamUlaka va dArzanika bhittipara avalambita hai / isa lekha dvArA kevala isa tathya para prakAza DAlanekA yatna kiyA hai, ki abase pAMca sahasra varSa pUrva bhArata meM janatA dvArA saMskRtameM dvivacanakA prayoga apanA maulika hai| moinjodar3oke lekha abhI ajJAta va apaThita haiM, unake viSayameM pUrNa jAnakArIkI bAta kahanA dussAhasa va satyajJAnakI viDambanAkA hI dyotaka hai / prayatnakA mArga sabake lie khulA hai / itihAsa aura purAtattva : 141 Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta ke do aitihAsika campU DaoN0 baladeva upAdhyAya 1 saMskRta meM aitihAsika kAvyoMkI gaNanA meM ina mahattvapUrNa campuoMkA bhI samAveza nitAnta Avazyaka ina donoM campuoMke racayitA dakSiNa bhAratake nivAsI the jinameM eka to haiM mahilA aura vaha bhI rAjAkI paTTamahiSI, aura dUsare haiM puruSa aura vaha bhI caritanAyaka ke sAnnidhya meM rahanevAle vidvAn / inameM se prathamakA nAma hai| aratfont pariNaya' campU aura dUsarekA AnandaraMgavijaya campU / saMkSipta paricayase bhI unakA aitihAsika mahattva bhalIbhAMti jAnA jA sakatA hai / 'varadAmbikApariNaya' campUkI racayitrI haiM tirumalAmbA, vijayanagarake zAsaka rAjA acyutarAyakI dharmapatnI / granthake anta meM nirdiSTa paricaya meM ye apaneko 'vividha vidyApragalbharAjAdhirAjAcyutarAya - sArvabhauma-- premasarvasva vizvAsabhU' kahA hai jisase inakI rAjAkI paTTamahiSI honekI bAta spaSTataH dyotita hotI hai | tirumalAmbAko kAvyapratibhA sacamuca zlAghanIya hai| eka bAra hI sunakara navya kAvya, nATaka, alaMkAra, purANAdikoM kI dhAraNA karanemeM ve apaneko jo samartha batalAtI haiM to yaha vizeSa atyukti nahIM hai / yajJa yAgAdikoM meM brAhmaNa vargako dAna dene tathA unase AzIrvAdase saubhAgya pAnekA ve svataH ullekha karatI haiM / vijayanagarake kavijanoMke AzrayadAtA itihAsavizruta rAjA kRSNadeva rAya ( I0 san 1509 - 1530) ke anantara acyutarAya 1529 IsvI meM rAjagaddI para baiThe tathA 1542 I0 taka zAsana kiyA / inhIMkI paTTamahiSI honekA gaurava tirumalAmbAko prApta hai / acyutarAya itihAsameM sAdhAraNa koTike zAsaka mAne jAte haiM / isa tathyakA samarthana yaha campUkAvya bhI karatA kyoMki vaha unake kisI parAkrama-pradarzaka zUrakAryake viSaya meM sarvathA mauna hai| gadya-padyakI mizrita zailImeM nibaddha yaha kAvya AzvAsa yA ucchvAsa meM vibhakta na hokara eka hI prakaraNavAlA manoraMjaka grantha hai / isake ArambhameM candravaMzakA thor3A varNana hai aura vizeSa varNana hai acyutarAyake pUjya pitA rAjA nRsiMhakA jinhoMne dakSiNa bhAratakA digvijaya kara apanA prabhutva pratiSThita kiyA / inhoMkI dharmapatnI obAmbAke garbhase tirupatike ArAdhyadeva bhagavAn nArAyaNakI kRpAse acyutarAyakA janma huA / rAjyapara abhiSikta honeke bAda rAjAne kAtyAyanIdevI ke mandirameM eka sukumArasubhagA varadAmbikA nAmnI rAjakanyAko dekhA aura usIke sAtha rAjAke vivAhake vRttakA vistRta varNana isa campUmeM kiyA gayA hai / isa laghuvRttako lekhikAne apanI naisargika AlokasAmAnya pratibhA ke sahAre khUba hI puSTa tathA vizada kiyA hai / vIrarasa (nRsiMhakA varNana ) tathA zRMgArarasakA citraNa bar3I sundaratAse kiyA gayA hai| RtuvarNana bhI camatkArI hai / tirumalAmbAkA yaha campUkAvya vizeSa sAhityika mahattva rakhatA hai / isameM padyoMkI apekSA gadyakA hI prAcurya hai / samAsabhUyastva (samAsakI bahulatA), jise alaMkAra ke AcArya gadyakA jIvAtu mAnate haiM, isameM 1. sampAdaka DaoN0 sUryakAnta mUla aMgrejI anuvAdake sAtha, caukhambhA prakAzana, vArANasI, 1970 / 142 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampUrNarUpase vidyamAna hai| varNanakI kalAmeM kaviko lokAtIta sAmarthya prApta hai| acyutarAyake zArIrika saundaryakA, aMga-pratyaMgakA, jitanA AlaMkArika tathA vistRta vivaraNa tirumalAmbAne kiyA hai, utanA zAyada hI kisI strI kavikI lekhanIse prasUta ho / lambe-lambe samAsa, zabdoMkA vipula vinyAsa, navIna arthoM kI kalpanAyeM samasta vizeSatA isa campako mahattvazAlI banA rahI hai| gadyake saundaryakA paricaya to kAvyake adhyayanase hI prApya hai| padyoMkA alaMkAra camatkAra ina uddharaNoMkI sahAyatAse sahaja hI anumeya hai| tAlAbameM snAna karanevAlI rAnIkI upamA meghake bhItara kauMdhanevAlI bijalIke sAtha kitanI upayukta hai mahaH sarovAriSu kelilolA nimajjanonmajjanamAcarantI / balAhakAntaHparidRzyamAnA saudAminIvAjani caJcalAkSI / / (zloka 151) yaha mAlopamA bhI apanI sundaratAke lie zlAghanIya hai dugdhAmburAzilaharIva tuSArabhAnum arthaM navInamanaghA sukverivoktiH| pratyaGmukhasya yaminaH pratibheva bodhaM prAsUta bhAgyamahitaM sutamombamAmbA // (zloka 60) isa kamanIya kalpanAkA saundarya niHsandeha prazaMsAkA pAtra hai| sandhyAkA samaya hai / AkAza bahumUlya nIlamakA kesara bharA bAksa hai| sUrya hI jisakA mANikyakA Dhakkana hai / bAla candramAne apanI capalatAvaza usa Dhakkanako haTA diyA hai jisase kesara sAyaM sandhyAke rUpameM cAroM ora chiTakA huA bikhara gayA hai| sandhyAke svarUpakA bodhaka yaha rUpaka kitanA sundara tathA kitanA navIna nirIkSaNase prasUta hai aravindabandhu-kuruvinda-pidhAne capalena bAlazazinA byapanIte / ghusRNaM viyanmaghavanIlakaraNDAt galitaM yathA ghanamadRzyata sandhyA / (zloka 157) dUsarA aitihAsika campa AnandaraMgavijaya campU aitihAsika dRSTise sAtizaya mahattvazAlI hai| isake praNetA zrInivAsa kavi haiM jinhoMne apane AzrayadAtA AnandaraMga pillaike viSayameM yaha mahanIya campU likhA hai| AnandaraMga pillai (1709-1761 I0) 18vIM zatImeM eka viziSTa rAjanayika, vyApArI tathA pANDiceroke phrAMsIsI gavarnara prasiddha Dupleke bhAratIya kArindA the jinhoMne phrAnsake zAsanako sudRr3ha tathA vistRta banAne meM vizeSa yoga diyA thaa| ye sAhityake bhI upAsaka the| inake dvArA nirmita tathA tamila bhASAmeM nibaddha DAyarI (dainandinI) kA anuvAda madrAsa zAsanakI orase bAraha jildoMmeM prakAzita huA hai / yaha dainandinI pratidinakI ghaTanAoMkA nirdeza karatI hai jo usa kAlakI sAmAjika, Arthika tathA rAjanaitika dazA jAnaneke lie nitAnta upayogI hai| inhIMke jIvanacaritakA ramaNIya varNana zrInivAsa kavine kiyA hai| granthake antameM unhoMne apane pitA gaMgAdharakI prazasti eka padyameM dI hai| AnandaraMgavijaya campU ATha paricchedoM (stavakoM) meM vibhakta hai| isakI racanAkA samaya 4854 1. DaoN. rAghavanake sampAdakatvameM madrAsase prakAzita 1948 / 2 'DAyarI oNpha AnandaraMga pillai ke nAmase 12 jildoMmeM yaha grantha madrAsa zAsana dvArA prakAzita hai (1904-1928) / itihAsa aura purAtattva : 143 Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalivarSa arthAt 1752 IsvI hai| caritanAyakake utkarSakAlakA varNanaparaka yaha kAvya unakI mRtyuse nau sAla pahile nirmita huA thaa| Arambhake stavakoMmeM AnandaraMgake janma, yauvana tathA vivAhakA varNana bar3e vistArake sAtha kavine kiyA hai| isa campUke SaSTha-saptama stavakoMmeM dakSiNa bhAratameM 18vIM zatI meM honevAle kA Tika yuddhoMkA varNana tathA AnandaraMgakA unameM mahanIya yogadAnakA vivaraNa bar3e vistArase kiyA gayA hai| isa varNanameM aneka navIna aitihAsika tathyoMkA udghATana hai jinakI jAnakArI paricita itihAsase nahIM hotii| aMgrejoM tathA phrAnsIsiyoM meM honevAle tatkAlIna itihAsake parijJAna ke lie yaha campU atyanta mahattvapUrNa siddha hotA hai| aitihAsika vRttake varNanake nimitta samucita gadya-padyakA prayoga yahA~ bar3e vivekake sAtha kiyA gayA hai| na lambe-lambe samAsoMkI bharabhAra hai aura na zleSAdi dvArA apracalita zabdoMkA prayoga / bhASApara kavikA adhikAra hai / zailI prasAdamayI hai| naye-naye viSayoMkA bhI samAveza manoraMjaka DhaMgase kiyA gayA hai| AnandaraMgane pANDicerImeM apane lie vizAla vaibhavapUrNa mahala banavAyA thA jisake Upara eka bar3I ghar3I lagA rakhI thii| usa yugake lie nitAnta abhinava isa vastukA varNana kavike zabdoMmeM dekhiye| kitanA vizada tathA AkarSaka hai niyatnaM yatra ghaNTA dhvanati ca bhavane bodhayantI muhuni daivajJAn harSayantI samayamavirataM jJAtukAmAnazeSAn / prAptuM zrIraGgabhUpAt phalamanudinamAgacchatAM bhUsurANAM tat siddhi sUcayantI prakaTayatitarAmadu tAM rAgabhaGgIm / / (anaMgaraMga campU 4 / 22) phrAnsIsI zAsakake lie kavine 'haNarAja' zabdakA prayoga kiyA hai / isa yugameM vidharmI videzI vyApAriyoMke lie 'haNa' zabdakA prayoga hone lagA thaa| veMkaTAdhvarIne bhI apane vizvaguNAdarza campameM isI zabdakA prayoga aMgrejoMke lie kiyA hai / zaradke varNanameM yaha upamA bar3I sAmayika haiAsInnirmalamambaraM mana iva zrIraMganeturmahat tatsampattirivAbhivRddhimagamat kSetreSu zasyAvaliH / haMsAstatra tadAzritA iva janA hRSTA babhUvustarAM __ bhraSTazrIradasIyazatrutativat jAtA mayUrAvaliH / / -5 / 58 isa padyameM RtukA varNana AnandaraMgake prasaMgIya vastuoMke sAtha bar3I sundaratAse sampanna hai| yaddhavarNanameM bar3A jora-zora hai aura navIna tathyoMkA Akalana bhI hai| nijAmaputrake yuddhakA yaha dRzya dekhiye jisameM apanI jAna bacAne meM vyagra yoddhAoMke dvArA parityakta malyavAna AbhaSaNako cANDAla (janaMgama) loga baTora rahe the aura hUNa loga (aMgreja loga) ratnakI poTaliyoMko lUTa rahe the prANatrANaparAyaNArisubhaTatyaktorumUlyasphurad bhUSAnveSijanaMgamaughanibiDakroDaM nirastAtmani / 1. draSTavya bhUmikA bhAga pR0 48-78 jisameM sampAdakane samagra ghaTanAcakrakA vizada varNana prastuta kiyA hai| 144 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ skandhAvAramabhUt kSaNena samare tasminnijAmAtmaje vIre hanta dhanaugharatnapaTalIluNTAkahUNotkaram // AnandaraMga 750 madrAsakA tamila nAma 'cennapaTTana' yA 'cennapurI' hai / isa nAmake rahasyakA udghATana yaha campU karatA hai / madrAsa ke kileke pAsa hI 'cennakezava'kA mandira thA aura unhIM ke nAmapara yaha nagara 'cennakezavapura ' kahalAtA thA; usIkA saMkSipta rUpa 'cennapaTTana' hai / isakA nirdeza do bAra isa campUmeM hai / phalata: itihAsa tathA sAhitya donoM dRSTiyoMse yaha campa mahatva rakhatA hai / 1. ( ka ) pradhvastasAdhvasaH cennakezavapurametya, pU0 67 / (kha) AninAya sa puraM navametat cennakezavapurAryakasArtham, pR0 69 / 19 itihAsa aura purAtattva : 145 Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya kSamAkalyANa gaNi kI saMskRta sAhitya-sAdhanA DaoN0 divAkara zarmA, ema0 e0, pI0 eca0 DI0 bIkAnera maNDalako apanI vidvattAkI satkItise samasta bhAratameM prakhyAta kara denevAle mahopAdhyAya samAkalyANa gaNi apane samayake jaina evaM jainetara vidvAnoMmeM eka agragaNya sAhitya-sAdhaka mAne jA sakate haiN| sAhitya-racanAke sAtha Apa zAstrArthake lie bhI sadaiva kaTibaddha rahate the| ApakI isa zAstrArthasaMskRta bhASaNapara Apake isa asAmAnya adhikArakA varNana karate hue kSamAkalyANacaritakAra kahate haiM ki kSamAkalyANa siMhake samAna saMskRtameM garjana karate hue apane pratipakSI paNDitako isa rItise parAsta kara diyA karate the jaise ki koI dahAr3atA haA zera uddaNDa zuNDavAle hAthIko tatkAla pachAr3a detA hai| nirmarSaNaH siMha ivonmukhaH kSamAkalyANakaH saMskRta-gajitaM dadhat / uddaNDazuNDAramivAzu paNDitaM samyagvijigye'skhalitoruyuktibhiH / / ApakA janma bIkAnera maNDalake kesaradesara nAmaka sthAnapara vikrama saMvat 1801ko huA thaa| Apa ozavaMzameM mAlagotrake the| janmase hI vairAgyameM ruci honeke kAraNa Apane 11 varSakI alpAyumeM hI pUjyezvara zrI amRtadhAmajIse vikrama saMvat 1812meM pAramezvarI pravrajyA svIkAra kara lI thii|2 ma. ma. zrI ratnasomajI tathA upAdhyAya zrI rAmavijayajI Apake guru the| dIkSA-prAptike pazcAt Apane rAjasthAna, gujarAta, madhyapradeza, bihAra, vidarbha evaM uttarapradezAdikA bhramaNa kiyaa| Apane yatidharma svIkAra karate hI sarasvatIkI ArAdhanA prArambha kara dI thI jisake phalasvarUpa Apane rAjasthAnI, prAkRta evaM saMskRtakI saikar3oM laghu evaM bRhad sAhityika racanAoMkA nirmANa kiyaa| sAhityaracanAke atirikta Apane devapratiSThA aura udyApanAdi aneka dhArmika kArya krvaaye| jIvanacarita sambandhI sAmagrIse yaha bhI jJAta hotA hai ki ApakA bIkAnera, jaisalamera va jodhapurake rAjAoM dvArA sammAna kiyA gayA thaa| guru paramparA Apake gurujana bhI dhArmika siddhAntoMke prasiddha vyAkhyAtA the / Apane apanI kRtiyoMkI antima puSpikAmeM aura aitihAsika mahattvakI svaracita kharataragaccha paTTAvalIko prazastimeM guruparamparAkA ullekha nimna prakArase kiyA hai| 1. grAmAgrime kesaradesarAhvaye bhUkhASTabhUmomitavikramAbdake ( 1801) __ zrI ozavaMze kila mAlugotre janma prapede sa muniH zubhe'hni ||--kssmaaklyaanncritm 2. dRgabhUmivasvindumite'tha vatsare (1812) vairAgyamAjanmata eva dhArayan / dharmAmRtasnAnavivRddhalAlase dIkSAM siSeve'mRtadharmasUritaH ||--kssmaaklyaanncritm 3. zrImaMto jinabhaktimarigaravazcAMdre kUle jajJire tacchiSyA jinalAbhasUrimunayaH zrI jJAnataH sAgarAH / tacchiSyA'mRtadharmavAcakavarAsteSAM vineyaH kSamAkalyANa: svaparopakAravidhaye'kASidimAM vRttikAm / / 146 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jina lAbha sUri zrI jinabhakta sUra svargavAsa ApakA svargavAsa bIkAnera meM rahate hue saMvat 1873 meM huA thA / golokavAsI honepara urdU ke marasiyAkI taraha saMskRtameM eka zokagItakI atyanta mArmika vedanAse pUrNa evaM guruguNase paripUrNa hai / sAhityasAdhanA prItisAgara amRtadhAma upA0 kSamAkalyANa' saMskRta, prAkRta evaM rAjasthAnIpara ApakA spRhaNIya adhikAra thA aura Apane apane jIvanakAla meM saba milAkara choTe moTe 150 granthoMkI racanA kI thI jinameM 29 racanAe~ kevala saMskRtakI haiM / Apake isa sAhityakI svahastalikhita aneka pratiyA~ bIkAnerake prasiddha sAhityasevI jaina bhAskara zrI agaracandajI nAhaTA ke abhayajaina granthAlaya meM surakSita haiM / inakI ina samasta kRtiyoMmeM sabase adhika saMkhyA TIkA- granthoMkI hai / TIkA vibhinna prakAroMmeM Apane TIkA, vRtti, cUrNi aura phakkikA Adi TIkAke svarUpoMpara racanA kI hai / ina TIkAtmaka racanAoM meM jo-jo vizeSa rUpase prasiddha haiM ve nimnalikhita hai aura inake sAtha hI unakI anya prasiddha racanAoM kA ullekha kiyA gayA hai / zrIpAlacaritra TIkA Apake kisI ziSyane Apake racanA kI thI / yaha zokagIta zrIpAlacaritra mUlarUpameM prAkRta bhASA meM likhA gayA hai / isake racayitA zrI ratnazekhara sUri haiM / isI granthapara munipravara kSamAkalyANane avacUrNi nAmaka TIkA likhI hai / yadyapi yaha grantha bhAvanagara se patrAkAra rUpa meM mudrita hai kintu usameM prazasti chor3a dI gayI hai / kevala mudrita pratike "upodghAta" meM yaha likha diyA gayA hai ki "paramatrAvacUrNiryA mudritA sA zrIkSamAkalyANakairvihiteti praghoSaH " kintu zrI agaracanda nAhaTAke abhayajaina granthAlaya meM svayaM TIkAkAra dvArA likhita isakI prati prApta hai / isa pratike anta meM prazasti dI gayI hai / varSe nandaguhAsyasiddhivasudhA saMkhye zubhe cAzvine mAse nirmalacandra ke suvijayAkhyAyAM dazamyAM tithau / pUjyazrIjinaharSasUrigaNabhRt- saddharmarAjye mudA zrIzrIpAlanarendracArucarite vyAkhyA samantAt kRtA // 1. zrIjinabhaktisUrIndra - (su) ziSyA buddhivaddhiyaH / prItisAgaranA mAnastacchiSyA vAcakottamAH / zrImanto'mRtadharmAkhyAsteSAM ziSyeNa dhImatA / kSamAkalyANamuninA zuddhisampattisiddhaye // -- kharataragaccha - paTTAvalI, paTTAvalI saMgraha - pR0 39 / 2. sarvazAstrArtha - vaktRRNAM gurUNAM gurutejasAm / kSamAkalyANasAdhUnAM viraho me samAgataH / tenAhaM duHkhito'jasraM vicarAmi mahItale / saMsmRtya tadgiro gurvIrdhairyamAdAya saMsthitaH / bIkAnerapure ramye caturvarNya - vibhUSite / kSamAkalyANavidvAMso jJAnadIprAstapasvinaH / anya kari bhU varSe (1873) pauSamAsAdime dale / caturdazI dina- prAnte suralokagatiM gatAH // - ai0 jaina0 kAvya saMgraha - pR0 30 / itihAsa aura purAtattva : 147 Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImanto jinabhAtasUri-guravazcAndre kule jajJire tacchiSyA jinalAbhasUrimunayaH zrIprItitaH sAgaraH / (-kalyANAkhyA svapAThakena sudhiyAM cetaH prasattyai sadA) isa TIkAkI racanA Apane apane ziSya zrI jJAnacandramunike kahanepara kI thI aura isameM anvayakI khaNDAnvaya paddhatiko apanAyA gayA hai / yathA-kIdRzAn arhataH ? aSTAdazadoSarvimuktAn punarvizuddhaM nirmalaM yat jJAnaM tatsvarUpamayAniti, punaH prakaTitAni tattvAni yaH te tAn ityAdi / ApakI TIkAkI dUsarI vizeSatA yaha hai ki vaha saMkSipta honekI apekSA vistRtarUpase pAThake pratyeka padakI sAGgopAGga vyAkhyA va dArzanika sthaloMkA vizadIkaraNa bhI prastuta karatI hai| yathA-sato bhAvaH sattA'stitvamityarthaH,sA sarveSvapi ekava vartate, ca punardvividho nayaH dravyaparyAyAdisvarUpaH tathA kAlatrayaM gaticatuSkaM paJcaiva astikAyA dharmAdharmAkAzapudgalajIvasvarUpAH santi, ca punadravyANAM dharmAstikAyAdInAM kAladravyayuktAnAM SaTkamasti tathA naigamAdyAH saptanayAH santi / zrIpAlacarita-TIkA isameM bIca-bIcameM aneka sundara kahAvatoMkA prayoga bhI darzanIya hai / "pAnIyaM pItvA kila pazcAd gRhaM pRcchyate" "dagdhAnAmupari sphoTakadAnakriyA kiM karoSi" "pittaM yadi zarkarayA sitopalayA zAmyati tahi paTolayA kozitakyA kSAravallyA kim" / jIvavicAravRtti zrIjina Agamake cAra anuyogoMmeM dravyAnuyoga mukhya anuyoga hai / yaha vRtti dravyAnuyoga zAkhAke mukhya aMza jIvavicArapara likhI gayI hai| yadyapi isa makhyAMzapara aneka vidvAnoMne TIkAeM evaM vRttiyA~ likhI haiM kintu munipravara kSamAkalyANa dvArA racita yaha vRtti vidvat samAjameM sarvazreSTha mAnI jAtI hai| isa vRttikA racanAkAla bhAdrapada zuklapakSakI saptamI saMvata 1850 hai| paramparAnusAra vRttikArane isa vRtti meM bhI apane guruoMkA Adarake sAtha ullekha kiyA hai| jisa zloka dvArA guru-smaraNa kiyA gayA hai vaha zloka zrIpAlacaritake zlokakA hI 2-3 zabdoMke hera-pherase kiyA huA eka rUpAntara mAtra hai| jIvavicAra bhI mUlarUpameM prAkRta bhASAkA grantha hai| isake prAkRta sUtroMko spaSTa rUpase samajhAneke lie munivarane isa vRttimeM saMskRtakA Azraya lekara jisa rItise sUtroMke sAra marmako prakAzita kiyA hai vaha sarvathA hRdayahArI hai / yathA "siddhA panarasa bheyA, tittha atitthAI siddhbheenn| ee sakheveNaM jIvavippA smkhkhaayaa"| vRtti siddhAH sarvakarmanimuktA jIvAH, tIrthakarAtIrthakarAdisiddhabhedena paJcadaza bhedA jJeyAH / atra sUtre prAkRtasvAtkarapadalopaH / tatra tIrthakarAH sato ye siddhAste tIrthakarasiddhAH atIrthakarAH sAmAnyAH kevalinaH saMto ye siddhAste'tIthaMkarasiddhAH / AdipadAttIrthasiddhAH atIrthasiddhAdipaMcadaza bhedA navatattvAdibhyo jnyaatvyaaH| itthaM saMkSepeNa ete jIvAnAM vikalpAH bhedAH samAkhyAtAH kathitAH / -jIvavicAravRtti 1. saMvad vyomazilImukhASTa vasudhA (1850) saMkhye nabhasye site pakSe pAvana-saptamI sudivase bIkAdinerAbhidhe / ___ zrImati pUrNatAmabhajata vyAkhyA subodhinyaso samyak zrIguNacandrasUrimuniye gacchezatAM bibhrati / 148: agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkasaMgraha phakkikA tarkasaMgraha phakkikAkI racanA muni kSamAkalyANane saMvat 1828 meM kI thI / " yaha phakkikA zrI annaMbhaTTake tarkasaMgrahakI svopajJadIpikATIkAkI eka sarala TIkA hai| tarkasaMgrahakI dIpikA ke pratipAdanapara apanI koI svatantra samAlocanA na likhakara dIpikA ke bhAvArthako isa phakkikAmeM jisa rItise spaSTa kiyA gayA hai vaha phakkikAkArako samajhAnekI zailIkI vizeSatA hai| muni kSamAkalyANa dIpikAkArake lakSaNoM aura svaracita lakSaNoMkA padakRtya kAvyako khaNDAnvaya paddhatikA anusaraNa karate hue kahate haiM / yathA -- ki nAma uddezatvam ? "nAmamAtreNa padArthasaMkIrtanam uddezatvaM" tAlvoSThavyApAreNoccAraNaM saMkIrtanam / ihavaMze pAThyamAnadaladvayavibhAgajanyacaTacaTAzabde ativyAptivAraNAya nAmapadam baMdhyAputre ativyAptivAraNAya padArthapadam, lakSaNavAkye ativyAptivAraNAya mAtrapadam / sAdhyavyApakatve sati sAdhanAvyApakatvAd ArdrendhanasaMyoga upAdhiH / upAdhike isa lakSaNapara dIpikAkArane "upAdhizcaturvidhaH - kevala sAdhyavyApakaH, pakSadharmAvacchinnasAdhyavyApakaH " Adike dvArA upAdhikA vargIkaraNa avazya kiyA hai parantu lakSaNake pratyeka padako samajhAnekA isameM koI prayatna nahIM kiyA gayA / munipravara kSamAkalyANakI phakkikA isake lie vizeSa sahAyaka hotI hai / yathA - sAdhyeti - sAdhyo dhUmaH, tatsamAnAdhikaraNo yotyatrabhAva ArdrendhanasaMyogAbhAvastu nAyAti, tarhi ghaTapaTAdyatyantAbhAvaH tasya pratiyogitvaM varttate ghaTAdau, apratiyogitvam varttate ArdrendhanasaMyoge / isa udAharaNa se yaha spaSTa hai ki muni kSamAkalyANa padapadArtha ke rahasyako pUrNarUpeNa samajhA dene kI apUrva kSamatA rakhate haiM / gautamIya kAvyam TIkA " gotamIya kAvyam " kSamAkalyANajI ke guru pAThaka zrIkUpacandra gaNi dvArA viracita eka mahAkAvya hai / isapara gautamIyaprakAza nAmakI yaha vizada vyAkhyA zrI kSamAkalyANane 1852meM likhI thii| Apake dvArA likhita samasta TIkAoM, vRttiyoM evaM vyAkhyAoMmeM yaha TIkA sarvazreSTha mAnI jAtI hai / isameM mUla lekhaka ke gambhIra evaM gUr3ha vicAroMko atyanta sarala evaM manorama rUpameM spaSTa karanekA pUrNa prayAsa kiyA gayA hai / isameM jaina siddhAntoM kI sthApanA ke lie bauddha, 3 vedAnta aura nyAyAdi darzanoMkA yuktiyukta 1. tadvineyena kSamAdikalyANena manISiNA / tarkasaMgrahasUtrasya saMvRteH phakkikA imAH / yathAzrutA gurumukhAt tathA saGkalitAH svayam / vasunetre siddhicandrapramite hAyane mudA // - tarkasaMgraha phakkikA (a) bAhujJAnavasukSamA (1852) pramitije varSe nabhasyujjvale / 2. ekAdazyAM vilasattithau kumudinInAthAnvitAyAmiha // (A) tacchiSyo varadharmavAsitamatiH prAjJaH kSamApUrvakaH kalyANaH kRtavAnimAM kRti janaH svAntapramodAptaye / buddhermandatayA pramAdavazato vA kiciduktaM mayA'trAzuddhaM parizodhayantu sudhiyo mithyA'stu me duSkRtam // 3. tathA teSAM zUnyavAdinAM boddhekadezinAM zUnyatA eva paraM pradhAnaM tattvaM vidyate, teSAM vAco giro'rthazUnyatvAdabhidheya hInatvAtkadApi kasminnapi kAle na pratItAH syurna pratItiyuktA bhavanti / ayamarthaH ye khalu sarvazUnyAmevAstIti vadanti teSAM vAco'pi sarvavastvantargatatvAt zUnyA eva tatazcArthazUnye tadvacane ko vidvApratItiM kurvItati / / sarga 7 / 73 / 4. vedAntinAM mataM vedAntimataM tadAzritya yadyapi brAhmaNa Atmana aikyamekatvaM sthitam, tathApi he gautama liGgasya cihnasya bhedena Atmano jIvanasya bhedaM nAnAtvamavadhAraya jAnIhi / vedAnti- mataM tAvadidam "ekaeva hi itihAsa aura purAtattva : 149 Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrNa khaNDana jisa rItise kiyA gayA hai usase vyAkhyAkArakI samartha vidvattA, praur3ha anubhavazIlatA tathA anupameM vivecanazaktikA jJAna hotA hai| yazodharacaritram muni kSamAkalyANa dvArA racita isa caritra kA racanAkAla saMvat 1839 hai| isameM eka pApa karanese kina-kina yoniyoMmeM bhaTakate hae usa pApakA prAyazcitta karanA hotA hai isakA sAGgopAGga varNana eka mAtA dvArA balAt apane putrako eka murgekA mAMsa bhakSaNa karA denese unake bhinna-bhinna 10 janmoMkA varNana kiyA gayA hai| ve mayUra-zvAna, nakula-bhujaGga, matsya-grAha, aja-meSa, meSa-mahiSa, murgA-murgI Adi yoniyoMmeM utpanna hote rahe aura apane-apane pUrva janmAnusAra unakA phala bhogate rhe| . isa caritrakI varNana-zailI aura isakI bhASApara bANa evaM daNDIkA prabhAva spaSTa rUpase parilakSita hotA hai / nIce likhe upadezameM kAdambarIke zukanAzopadezakI jhalaka spaSTa hai / yathA-tAta ! dAraparigraho nAma nirauSadho vyAdhiH, AyatanaM mohasya, sabhA vyAkSepasya, pratipakSaH zAnteH, bhavanaM madasya, vairI zuddhadhyAnAnAm, prabhavo duHkhasamudAyasya, nidhanaM sukhAnAm AvAso mahApApasya / 2 bANa kI isa anukRtike sAtha nimnalikhita gadyAMzameM dazakumAracaritakI gadyazailI bhI pUrNa saphalatAke sAtha apanAyI gayI hai| yathA ___atha evaMvidhe tatrA'tIva bhayaGkare vyatikare bahubhistapodhanaH parivRtaH paramasaMvataH sdaasudRssttiryugmaatrbhuumisthaapitdRssttimhopyogii| holikA vyAkhyAnam dhArmika parvo para vrata-upavAsAdike mahattvako batAnevAle pravacanoM aura kathAoMko jainavidvAn vyAkhyAna kahate haiM / mauna ekAdazI, dIpAvalI, holikA, jJAnapaJcamI. akSayatatIyA aura meru trayodazI Adi poMpara bhUtAtmA bhUte bhUte vyavasthitaH / ekadhA bahadhA cava dazyate jalacandravata yathA vizuddhamAkAzaM timiropapluto janaH saMkIrNamiva mAtrAbhibhinnAbhirabhimanyate / tathedamamalaM brahma nirvikalpamavidyayA kaluSatvamivApannaM bhedarUpaM prakAzate / sarga 7174 / yadi kevalaM cakSarindriyagrAhyameva pratyakSaM syAta tadA gandhAdi-viSaye gandharasa-sparzAdiviSaye nirupAdhikamapAdhi jataM pratyakSaM jJAnaM kimacyate kathaM procyate ? tasmAtprAgaktameva tallakSaNaM jJayam / cAkSuSamiti cakSuSA gRhyate ityarthe vizeSe ityaN / nirityAdi / nirgata upAdhiryasmAt svasamIpavartini svavRttidharmasaGkrAmakatvamupAdhitvamiti tallakSaNam / 7 / 50 / 1. (a) varSe nandakRzAnu-siddhi-vasudhAsaGkhye (1839) nabhasya site pakSe pAvanapaJcamI sudivase / / (A) sUrizrIjinabhakti-bhaktiniratAH zrIprItitaH sAgarAH tat ziSyAmRtadharmavAcakavarAH santi svadharmAdarAH / tatpAdAmbujareNurAptavacanaH smartA vipazcit kSamA kalyANaH kRtavAn mude sumanasAmetaccaritraM sphuTam ||-yshodhrcritrm-antim prazasti / 2. yazodharacaritram-pRSTha 49 / 3. yazodharacaritram-pRSTha 33 / 150 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inakA Ayojana vizeSarUpase hotA hai| vikrama saMvat 1835 meM racita 'holikA vyAkhyAnam kSamAkalyANa munikA sabase pahalA vyAkhyAna hai / ' isakA paThana-pAThana holikA parvapara kiyA jAtA hai / itthaM vRthaiva saMbhUtaM holikAparva vijJAya sudhIbhiH zubhArtha karttavyaM kintu tasmin dine pratikramaNa-vratajinapUjAdidharmakArya vidheyam, yo hi holikAjvAlAyAM gulAlasyaikAM muSTi prakSipati tasya daza upavAsAH prAyazcittam, ekakalazapramANa-jalaprakSepaNe zatamupavAsAnAM prAyazcittam, ekapUgIphalaprakSepe paJcAzat vArAH holikAyAM kASThaprakSepe sahasrazo bhasmIbhavanaM bhavati / merutrayodazIvyAkhyAnam merutrayodazIvyAkhyAnamkI racanA mahopAdhyAya kSamAkalyANa dvArA saMvat 1860 meM bIkAnera pravAsake samaya kI gayI thii| isameM meru trayodazIke vratase paGgatva dUra hone kI kathA kahI gayI hai| gAMgila munike upadezase rAjakumArane yaha vrata kiyA thA aura anta meM svastha hokara usane malaya dezakI rAjakumArIse vivAha kara liyaa| isa kathAnakako atyanta sIdhe zabdoMmeM jaina zrAvakoMko samajhAyA gayA hai| kathAmeM vyAvahArika zailIke anurUpa zabdoMkA cayana kiyA gayA hai| vAkya choTe-choTe hote hue bhI atyanta sarasa haiM / yathAdharmasya mUlaM dayA, pApasya mUlaM hiMsA, yo hiMsAM karoti, anyaH kArayati, aparo'numanyate ete trayo'pi sadRza pApabhAjaH punaryo hiMsAM kurvan manasi trAsaM na prApnoti, yasya hRdaye dayA nAsti, yo jIvo nirdayaH san bahana ekendriyAn vinAzayati sa parabhave vAtapittAdirogabhAga bhavati / / caityavandana-caturvizatikA" caityavandana caturviMzatikAmeM mahopAdhyAya kSamAkalyANane 24 tIrtha karoMkI stuti alaga-alaga chandoM meM kI hai / pratyeka caityakI stuti 3 zlokoM dvArA kI gayI hai parantu mallijina caityake vandanAmeM 5 zloka honese isakI sampUrNa zloka saMkhyA 74 hai| bhASA-sauSThava aura bhAvoMkI sundara abhivyaktike kAraNa jaina stotra sAhityameM isa stotrako siddhasena divAkarake kalyANa mandira aura merutuGgake bhaktAmara Adi stotroMkI zreNI meM rakhA jAtA hai| 1. (ka) zrImanto guNazAlinaH samabhavana, prItyAdimAH sAgarAstacchiSyAmatavAcakavarAH santi svadharmAdarAH / tatpAdAmbujareNurAptavacanasmartA vipazcit kSamAkalyANaH kRtavAnidaM suvizadaM vyAkhyAnamAkhyAnabhRd // -holikA vyAkhyAnam-antima prazasti / (kha) saMvadavANakRzAnusiddhivasuvA 1835 saMkhye nabhasye'site pakSe pAvana-paMcamI sudivase pATodhisaMjJe pure / / -holikA byAkhyAnam-antima prazasti / 2. holikAvyAkhyAnam-dvAdaza kathA saMgraha-pRSTha 28 / 3. saMvad vyomarasASTendu (1860) mite phAlguna mAsake / asitaikAdazItiyAM biikaaneraakhystpure| vyAkhyAnaM prAktanaM vIkSya nibaddhaM lokabhASAyAM / alekhi saMskRtIkRtya kSamAkalyANapAThakaiH / / -meru trayodazI vyAkhyAnam-prazasti 4. meru trayodazI vyAkhyAnam-pRSTha 4 / 5. itthaM caturviMzati saMkhyayaiva prasiddhibhAjAM varatIrthabhAjAm / zrIjaina vAkyAnusRtaprabaMdhA vRtairahInA praNutirnavInA / / gaNAdhipazrIjinalAbhasUriprabhuprasAdena vinirmiteyam / jinapraNItAmRtadharmasevikSamAdikalyANabudhena zuddhaya / / -caityavandana-caturvizatikA-prazasti itihAsa aura purAtattva : 151 Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa stotra kI prazasti athavA isake upasaMhArameM racanAkAlakA ullekha nahIM / zlokoMkI racanAse yadi anumAna kareM to ve saba eka samAna kAvyazakti se sampanna dikhAI nahIM dete / kuchameM kevala zabdAnuprAsa hai aura kucha uccakoTikI prauDhi aura bhAvabhaktise pUrNa dikhAI dete haiM / isase jJAta hotA hai ki kSamAkalyANane isakI racanA eka samaya na karake vibhinna samayoM meM kI hai / isa stotrameM zArdUlavikrIDita, mAlinI, sragdharA, drutavilambita, upendravajrA, bhujaGgaprayAta, troTaka, vaMzastha, vasantatilakA, hariNI, rathoddhatA, mandAkrAntA, kAmakrIDA, gItapaddhati, paMcacAmara, upajAti aura pRthvI chandoMkA prayoga kiyA gayA hai / chandoMkI isa tAlikAse spaSTa hai ki kSamAkalyANakA pratyeka chandapara adhikAra thA aura kucha chanda to aise haiM jinakA anya stotroM meM darzana bhI nahIM hotA / racanA saundarya evaM bhakti- udreka stutiyoM meM kSamAkalyANa jina vizeSaNoMkA prayoga karate haiM ve vizeSaNa zarIrakI AkRtise sambandha na rakhakara apane iSTadevoMke una guNoMkA smaraNa karate haiM jo unake jIvanakI vizeSatA ke dyotaka haiM / saMbhaveza prazamarasamaya haiM to vIraprabhu apane jJAnaprakAzase vivekijanavallabha haiM / vivekijanavallabha bhuvi durAtmanAM durantaduritavyathAbharanivAraNe tatparam / tavAGgapadapadmayoryugamanindya vIraprabho prabhUtasukhasiddhaye mama cirAya sampadyatAm // yadbhaktyAsaktacittAH pracuratarabhavabhrAntimuktAH saMjotA H sAdhubhAvollasitanijaguNAnveSiNaH sadya eva / sa zrImAn saMbhavezaH prazamarasamayo vizvavizvopakartA sadbhartA divyadIpti paramapadakRtesevyatAM bhavyalokAH // jahA~ saMbhavezakI stutimeM kSamAkalyANa bhAvoMse otaprota dikhAI dete haiM vahA~ dharmanAtha caityakI vandanAmeM eka hI prakArake pratyayAnta zabdoMke prayoga aura anuprAsako chaTAmeM hI Apa apanI vizeSatA dikhAte pratIta hote haiM / niHzeSArtha prAduSkartA siddherbhartA saMhartA durbhAvAnAM dUrehartA dInoddhartA saMsmartA / sadbhaktebhyo mukterdAtA vizvatrAtA nirmAtA / Apake kucha zloka aise bhI haiM jo madhura aura komalakAnta padAvalIke kAraNa vizeSa rUpase AkarSaka mAne jA sakate haiM / vizadazArada - somasamAnanaH kamala komala - cAruvilocanaH / zuciguNaH sutarAmabhinandana: jayatu nirmalatAJcitabhUdhanaH // stotra ke ina katipaya udAharaNoMse isa stotrakI racanazailI aura isake bhAvoMkI bhUmikAkA sAmAnya jJAna pAThaka prApta kara sakate haiM / upasaMhAra meM yahI kahA jA sakatA hai ki ina samasta granthoMke anuzIlanase jJAta hotA hai ki mahopAdhyAya kSamAkalyANakA saMskRta bhASApara pUrNa adhikAra thA / ApakI saMskRta bhASA pratyeka viSayake pratipAdanameM sarvathA pravAhazIla rahatI thI / holikAvyAkhyAnam meM yadi yaha bhASA kucha sthaloM meM samasta ho gayI hai to akSayatRtIya vyAkhyAnam meM yaha vizeSa rUpase abhivyaJjaka bana gayI hai / yazodhara caritrake upadezameM Apane kAdambarIke zukanAsopadezakA anusaraNa aura anukaraNa bhI parama sundara rItise kiyA hai / kathAoM ke atirikta Apane jaina caritoM, kAvyoM tathA dArzanika granthoMpara jina TIkAoM evaM vRttiyoM ko likhA hai, una sabakA vivecana bhI uttamakoTiko TIkAzailI evaM vRttizailIke anukUla hI hai / kAvyoM meM ApakI gautamIya kAvyakI TIkA pANDityakI dRSTise sarvottama / isa kAvya meM bauddhoM, vedAntiyoM, naiyAyikoM Adi samasta dArzanikoMkI AlocanA sundara rUpa kI gayI hai / 152 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtake kucha zabdoMkI vyutpatti DaoN. vasanta gajAnana rAhUrakara, ema0 e0, pI-eca. DI0, bambaI vizvavidyAlaya dvArA Ayojita tRtIya 'prAkRta seminAra meM maiMne yaha zodha nibandha prastuta kiyA thaa| isameM maiMne prAkRtake zabdacatuSTayakI vyutpatti denekA prayAsa kiyA hai| ina cAra zabdoMkA ullekha 'pAiyasahamahaNNava' meM 'dezI zabda'ke rUpameM kiyA gayA hai| 'dharmopadesamAlAvivaraNa', jo jayasiMhamUrike 'dharmopadesamAlA' nAmaka granthapara bhASyarUpa hai, aneka AkhyAnoMkA saMgraha hai| ina AkhyAnoMmeM 'gAmellayaakkhANayaM' nAmakA jo AkhyAna hai, usameM 'sa aMbADiUNa sikkhavio' isa vAkyakA bAra-bAra prayoga huA hai| yahA~ 'aMbADiUNa' zabda kI vyutpatti kyA hai, yaha vicAraNIya hai| isa zabdake antameM jo UNa pratyaya hai, usase jJAta hotA hai ki yaha 'aMbADa' dhAtukA pUrvakAla vAcaka dhAtusAdhita avyaya hai / 'pAiyasaddamahaNNaba' meM 'aMbADa'kA paryAyI dhAtu 'kharaNTa' diyA hai| yahA~para 'nizIthacUNi'se eka uddharaNa bhI diyA gayA hai-'camaDheti kharaMTeti aMbADeti uttaM bhavati / ' arthAt camaDha, kharaMTa aura aMbADa isa dhAtutrayakA samAna hI artha hai| kharaNTakA artha, ataeva, DA~TanA-phaTakAranA, doSI ThaharAnA (to reprovc, to censure) hotA hai| dUsarI dhAtu 'aMbADa'kA 'tiras + kR' (vidveSa karanA, zabdoMse manako viddha karanA) artha diyA hai| yahAM samasyA yaha hai ki 'aMbADakI vyutpatti kyA hai ? yaha dezI zabda hai yA nahIM, isapara merA mata hai ki saMskRta zabda 'AmrAtaka'se prAkRta nAma dhAtu 'aMbADya' bana sakatA hai| 'AmrAtaka'kA artha hai'The fruit of the hogplum, Spondias Mongiferra', (marAThI bhASAmeM ise 'aMbADA' kahate haiN)| isa phalakA rasa Amraphala rasake samAna dikhAI detA hai (dekhiye-Amram atati iti aamraatkm)| jaba isa phalakA rasa nikAlanA hotA hai, to phalako jorase dabAnA hotA hai aura bIjako andarase chedakara rasa nikAlA jAtA hai| ata. isa pratIkake upayogase 'aMbADa' dhAtukA artha 'zabdoMke jorase manakA mardana karanA' athavA 'manako viddha karanA' aisA ho gayA hogaa| marAThI bhASAmeM 'ovAlaNe' eka dhAtu hai jisakA artha abhinandana karate samaya yA zubhecchA vyakta karate samaya 'dIpase cehareke samIpa nIrAjanA karanA hotA hai / isa marAThI dhAtukI vyutpatti kyA hogI, isa samasyApara jaba maiMne vicAra kiyA to prAkRtakA 'omAliya' (zobhita, pUjita) zabda dhyAnameM aayaa| kintu yahA~ arthameM bahuta antara hai| saMskRtameM maGkhaka kavikA 'zrIkaNThacarita' nAmaka mahAkAvya hai| isake prathama sargake tIsare zlokameM zivake tatIya netrakI agnikA varNana hai| isa varNanameM 'unmAlaka' zabdakA prayoga kiyA gayA hai| yadi koI vyakti kisI acchI ghaTanA yA vastuko dekhakara santuSTa ho jAtA hai to kisI vastukI nIrAjanA kara pAritoSika dAna karatA hai| isa pAritoSika dAnako yahA~ 'unmAlaka' kahA hai| 'unmAlaka'kA prAkRta rUpAntara kramazaH isa prakAra huA hogA-unmAlaka>unmAlaya>omAlaya>ovALa / marAThI bhASAmeM 'hAtacA mala' nAmakA eka zabda prayoga hai| jo kArya karane meM sukara mAlUma par3atA hai 1. bhAlasthalIraGgatale mRDasya hutAzanastANDavakRt sa vo'vyAt / yasmin ratiprANasamaH zarIramunmAlakAyaiva nijaM mumoca // 20 itihAsa aura purAtattva : 153 Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ use hindI, gujarAtI tathA marAThImeM 'hAthakA maila' kahate haiN| isa zabdakI vyutpatti saMskRta bhASAmeM DhUMr3hanI par3egI / ApAtataH isa zabda prayogase jaisA dikhAI par3atA hai, vaisA mala (dirt) kA yahAM koI sambandha nhiiN| saMskRta zabda 'hastAmalaka'se hI uparyukta zabdakA pratyakSa sambandha hai, aisA nissandeha kahA jA sakatA hai / 'hastAmalaka' zabdakA artha hai-'hAthapara rakhA huA A~valekA phala / ' hAthapara rakhe hue Amalaka phalakA sarvAMgINa darzana evaM jJAna bar3I saralatAse hotA hai| ataH yaha pratIka saMskRta bhASAse prAkRta bhASAmeM aura vahA~se prAdezika bhASAoM meM saMkrAnta huaa| saMkrAnta hote samaya eka 'A'kA lopa svAbhAvikatayA ho jAtA hai| udAharaNake lie 'kAdambarI'meM jAbAlike varNana-'hastAmalakavat nikhilaM jagat avalokayatAm' kI tulanA 'vasudevahiNDI' tathA 'kumArapAlacariya'meM prayukta vAkyAMza 'mukhkhovAo Amalago via karatale desio bhagavayAse kI jA sakatI hai| 'jJAnezvarI kI prAcIna marAThImeM hama 'jaisA kI hAticA AmaLa' prayoga milatA hai / yahI marAThImeM 'hAtacA maLa' ho gyaa| 'johAra' zabda 'pravacana-sAroddhAra' tathA 'dharmopadesamAlAvivaraNa meM jhukakara namaskAra karaneke arthameM AtA hai / yathA-vaccha ! tA paDhamaM dUrAo daLUNa mANaNijjaM mahayA saddena johAro kiirii|' marAThImeM bhI 'johAra' zabdakA prayoga isI arthameM hotA hai| yathA-'johAra mAyabApa johAra / ' 'pAiyasahamahaNNavo' tathA aneka marAThI-zabdakozoMmeM isa zabdako 'dezI' mAnA gayA hai tathA marAThI zabdakoza isa zabdako phArasI zabda 'johAra'se jor3ate haiN| merA aisA vicAra hai ki yaha zabda na to dezI hai aura na phArasIkA hii| kintu vyutpattikI dRSTise saMskRta zabda yoddha (yoddhA)se adhika samIpa hai| prajA dvArA rAjAoMkA saMbodhana 'he vIra (he yoddhA) aisA hotA thA aura unako namana kiyA jAtA thaa| saMskRta zabda 'yoddhR'ko prAkRta zabda 'johAra meM saralatApUrvaka badalA jA sakatA hai-yoddhR>joha>johAra-tathA namaskAra karanese isako jor3A jA sakatA hai|' 1. prastuta nibandhake hindI rUpAntara karane meM mere ziSya DaoN. umezacandra zarmAkI mujhe sahAyatA milii| ataH maiM unakA kRtajJa huuN| 154 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza kathA-kAvyoMkI bhAratIya saMskRtiko dena DaoN0 kastUracanda kAsalIvAla prAkRta bhASAke samAna apabhraMza bhASAko bhI saikar3oM varSoM taka bhAratakI lokabhASA athavA janabhASA honekA saubhAgya milaa| bhAratIya sAhityameM isakI lokapriyatAke saikar3oM udAharaNa upalabdha hote haiN| IsvI 6ThI zatAbdI pUrva hI apabhraMzakA khUba pracalana ho gayA thaa| saMskRta aura prAkRtake sAtha apabhraMzakA bhI purANoM vyAkaraNoM tathA zilAlekhoMmeM ullekha hone lagA thaa| vaiyyAkaraNoMne prAkRta vyAkaraNoMmeM prAkRtake sAtha apabhraMzapara bhI khUba vicAra kiyaa| prArambhameM yaha prAdezika boliyoMke rUpa meM Age bddh'ii| AThavIM zatAbdI taka yaha janabhASAke sAtha-sAtha kAvya bhASA bhI bana gayI aura bar3e-bar3e kaviyoMkA isa bhASAmeM kAvya-nirmANa karanekI ora dhyAna jAne lgaa| yadyapi apabhraMza bhASAmeM abhI taka svayambhUke pUrvakI koI racanA upalabdha nahIM ho sakI hai lekina svayaM svayaMbhUne apane pUrvavartI evaM samakAlIna jina kaviyoMkA ullekha kiyA hai usase yaha spaSTa ho jAtA hai ki isa bhASAmeM 8 vIM zatAbdIke pUrva hI kAvyaracanA hone lagI thI aura yahI nahIM use sAhityika kSetrameM samAdara bhI milane lagA thaa| 8vIM zatAbdIke pazcAt to apabhraMza bhASAko kAvyaracanAke kSetrameM khUba protsAhana milA / dezake zAsaka varga, vyApArI varga evaM svAdhyAya premI janatAne apabhraMzake kaviyoMse kAvya nirmANa karane kA vizeSa Agraha kiyaa| isase kaviyoMko Azrayake atirikta atyadhika sammAna bhI milane lagA aura isase isa bhASAmeM kAvya, carita, kathA, purANa evaM adhyAtma sAhitya khUba likhA gayA aura isI kAraNa uttarase dakSiNa taka tathA pUrva se pazcima takakI bhAratIya saMskRtiko ekarUpatA dene meM atyadhika sahAyatA milii| lekina 60 varSa pUrva taka adhikAMza vidvAnoMkA yahI anumAna rahA ki isa bhASAkA sAhitya vilupta ho cukA hai| sarvaprathama san 1887meM jaba ricarDa pizelane si hemazabdAnuzAsanakA prakAzana karAyA to vidvAnoMkA apabhraMza bhASAkI racanAoMkI ora dhyAna jAnA prArambha haa| harmana jaikobIko sarvaprathama jaba bhavisayattakahAkI eka pANDulipi upalabdha huI to isa bhASAkI racanAoMke astitvakI carcA hone lagI aura jaba unhoMne san 1918meM isakA jarmana bhASAmeM prathama prakAzana karAyA to pAzcAtya evaM bhAratIya vidvAnoMkI isa bhASAke sAhityako khojanekI ora ruci jAgrata huI aura san 1923meM guNe evaM dalAlane 'bhavisayattakahA' kA hI sampAdana karake usake prakAzanakA zreya prApta kiyaa| isake pazcAt to dezake aneka vidvAnoMkA dhyAna isa bhASAkI kRtiyoMkI ora jAne lagA aura kucha hI varSoM meM rAjasthAna, madhyapradeza, gujarAta aura dehalIke granthAlayoMmeM ekake bAda dUsarI racanAkI upalabdhi hone lgii| aura Aja to isakA vizAla sAhitya sAmane A cukA hai| lekina apabhraMzakI adhikAMza kRtiyAM abhI taka aprakAzita haiN| 8vIM zatAbdIse lekara 15 vIM zatAbdI taka isa bhASAmeM abAdha gatise racanAe~ likhI gyiiN| kintu saMvat 1700 taka isameM sAhitya nirmANa hotA rhaa| aba taka upalabdha sAhityameM yadi mahAkavi svayambhUko prathama kavi honekA saubhAgya prApta hai to paMDita bhagavatIdAsako antima kavi honekA zreya bhI kama mahattvapUrNa nahIM hai| mRgAMkalekhAcarita inakI antima kRti hai jisakA nirmANa dehalImeM huA thaa| upalabdha apabhraMza sAhitya mukhyataH carita evaM kathAmUlaka hai / purANa sAhityakI bhI isameM lokapriyatA itihAsa aura purAtattva : 155 Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahI aura mahAkavi puSpada-tane mahApurANa likhakara vidvAnoMkA dhyAna AkRSTa kiyaa| vaise prAkRta sAhityakI sabhI mukhya pravRttiyAM isa sAhityako prApta huI haiN| isalie eka lambe samaya taka apabhraMza kRtiyA~ bhI prAkRta kRtiyA~ samajha lI gyiiN| prAkRta bhASAkA jisa prakAra kathA sAhitya vizAla evaM samRddha hai tathA loka rucikArI hai usI prakAra apabhraMzakA kathA sAhitya bhI atyadhika samRddha hai| usameM lokarucike sabhI tattva vidyamAna haiN| yaha sAhitya premAkhyAnaka, vratamAhAtmyamUlaka, upadezAtmaka evaM caritamUlaka hai| vilAsavaIkahA, bhavisayattakahA, jiNayattakahA, sirivAlacarita, dhammaparikkhA, puNNAsavakahA, sattavasaNakahA, siddhacakkakahA Adike rUpoMse isakA kathA sAhitya atyadhika samRddha hI nahIM hai kintu usameM bhAratIya saMskRtikI pramukha vidhAoMkA acchA darzana hotA hai| usake sAhityakI kitanI hI vidhAoMko surakSita rakhA hai aura unakA parNatayA pratipAlana bhI kiyA gayA hai| ina kathAkRtiyoMse sAmAjika, rAjanaitika, Arthika tika gatividhiyoMke khUba darzana hote haiN| inameM vaibhavake sAtha-sAtha dezameM vyApta nirdhanatA evaM parAdhInatAke bhI darzana hote haiN| kathAoMke vivaraNake atirikta kAvyAtmaka varNana, prakRti citraNa, rasAtmaka vyaJjanA evaM manovaijJAnikatAkI upalabdhi ina kathA kAvyoMkI pramukha vizeSatA hai| loka pakSakA sabala jIvana-darzana bhI ina kathA-kAvyoMmeM khUba milatA hai| sAmAjika sthiti ye kathA-kAvya tatkAlIna samAjakI sajIva mUrti upasthita karate haiN| inameM sAmAjika sthiti, vivAha, saMyukta parivAra, varNa, jAti, bhojana, AbhUSaNa, dhArmika AcaraNa Adike sambandhameM rocaka bAtoMkA varNana milatA hai / ye kathA-kAvya isa dRSTise bhAratIya saMskRtike mUla poSaka rahe haiM / aura sAre dezako ekAtmakatAmeM bA~dhane meM samartha rahe haiN| yahA~ aba maiM Apake samakSa lokatattvoMke bAremeM vistRta prakAza DAla rahA hai| dezameM kitanI hI jAtiyA~ aura upajAtiyA~ thiiN| jiNadatta caupAImeM ralha kavine 24 prakArakI nakAra evaM 24 prakArakI makAra nAmAvali jAtiyoMke nAma ginAye haiN| ye sabhI usa samaya basantapurameM rahatI thiiN| kucha aisI jAtiyA~ bhI thIM jo azAnti, kalaha, corI Adi kAryoM meM vizeSa ruci letI thiiN| samAjameM juA khelanekA kAphI pracAra thaa| nagaroMmeM juArI hote the tathA vezyAe~ hotI thiiN| kabhI-kabhI bhadra vyakti bhI apanI santAnako gArhastha jIvana meM utAraneke pahile aise sthAnoMpara bhejA karate the| juA khelaneko samAjavirodhI nahIM samajhA jAtA thaa| jiNadatta eka hI bArameM 11 karoDakA dAva hAra gayA thaa| khelata bhaI jiNadattahi hAri, jUvArinhu jIti paccAri / bhaNai ralhu hama nAhIM khohi, hAriu davvu egAraha koDi / / ina kathA-kAvyoMke par3hanese jJAta hotA hai ki usa yugameM bhI vaivAhika rIti-rivAja AjakI hI bhAMti samAjameM pracalita the| vivAhake lie maNDapa gAr3e jAte the| raMgAvalI pUrI jAtI thii| maMgala kalaza aura bandanavAra sajAye jAte the| maMgala vAdyoMke sAtha bhA~vareM par3atI thIM aura logoMko bhoja diyA jAtA thaa| bArAta khUba saja-dhajake sAtha jAtI thii| bhavisayattakahAmeM dhanavai seThake vivAhakA jo varNana kiyA gayA hai usameM lokajIvanakA yathArtha citra milatA hai| vivAhameM daheja denekI prathA thI lekina kabhI-kabhI varapakSavAle dahejako asvIkAra bhI kara diyA karate the| bhavisayattakahAmeM savarNa maNi aura ratnoMkA lobha chor3akara dhanadattakI sundara putrIko hI sabase acchA upahAra samajhA jAtA thA lekina jinadattako cAroM vivAhoMmeM itanA adhika daheja milA thA ki usase samhAle bhI nahIM samhalAtA thaa| koTi bhaTa zrIpAlako bhI mainA sundarIke sAtha vivAhake atirikta anya vivAhoM meM khaba dhana-daulata prApta huA thaa| kabhI-kabhI rAjA apanI patrIke vivA varako apanA AdhA rAjya bhI diyA karate the| 156 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAjameM baha-vivAhakI prathAko mAnyatA prApta thii| jisake jitanI adhika patniyAM hotI thIM usako utanA hI aizvaryazAlI evaM bhAgyavAna samajhA jAtA thaa| bhaviSyadattake pitA do vivAha karate haiM / jinadattane cAra vivAha kiye / zrIpAlane bhI cArase adhika vivAha kiye the / padumna jahA~-jahA~ bhI jAte haiM unheM upahArameM vadhU milatI hai| isI taraha jIvandharake jIvanameM bhI vivAhoMkI bhIr3a laga jAtI hai| vilAsavaI kahAke nAyaka vilAsavatI indrAvatI evaM pahupAvatIke sAtha vibAha karate haiN| putrajanmapara Ajake hI samAna pahile bhI khUba khuziyAM manAyI jAtI thiiN| garIboM, anAthoM aura apAhijoMko usa avasarapara khUba dAna diyA jAtA thaa| jinadattake janmotsavapara usake pitAne do karor3akA dAna diyA thaa| dehi taMbolata phophala pANa, dIne cIra paTole pAna / pUta badhAvA nAhIM khori, dIne seThi dAna kui koDi // jyotiSiyoMkI samAja meM kAphI pratiSThA thii| bhaviSyavANiyoMpara khUba vizvAsa kiyA jAtA thA / rAjA mahArAjA bhI kabhI-kabhI inhIM bhayiSyavANiyoM ke AdhArapara apanI kanyAoMkA vivAha karate the| jinadattakA zRMgAramatIke sAtha, zrIpAlakA guNamAlA evaM madanamaMjarIke sAtha vivAhakA AdhAra ye hI bhaviSyavANiyA~ thiiN| isI taraha sahasrakUTa caityAlayake kivAr3a kholane, samudra pAra karane evaM tairate hue vidyAdharoMke dezameM pahu~cane para bhI vivAha sampanna ho jAte the| zrIpAlane eka sthAnapara naimittikakI bhI bhaviSyavANIpara apanA pUrA vizvAsa vyakta kiyA hai| ___Nimittau je kahai Naresaru, mo kisa savvu hoi paramesaru / zRMgAra evaM AbhUSaNoMmeM striyoMkI svAbhAvika ruci thii| siripAlakahAmeM guNa sundarI apaneko soneke AbhUSaNoMse sajAtI hai| sonekA hAra vakSasthalapara dhAraNa karatI hai| jiNadattakI prathama patnI bimalamatIkI kaMcukI hI 9 karor3ameM bikI thI vaha kaMcukI motI, mANika evaM hIroMse jar3I huI thii| mANika ratana padAratha jar3I, vici vica hIrA sone ghdd'ii| Thae pAsi muttAhala jor3i, lai hai moli su Nama dhana kor3i / / dhArmika jIvana sabhI strI-puruSa dhArmika jIvana vyatIta karate the| bhagavAnkI aSTamaMgala dravyase pUjA kI jAtI thii| zrIpAlakA kuSTa roga tIrthaMkarako pratimAke abhiSekake jalase dUra huA thaa| guNamAlAke vivAhake pUrva vaha sahasrakUTa caityAlayake darzana karane gayA thaa| jinadatta vimAna dvArA akRtrima caityAlayoMkI evaM kailAsapara sthita jinendradevakI vandanA karane gayA thaa| jinadattakA pitA bhI pratidina bhagavAnkI vandanA-pUjA karatA thaa| zrIpAla, jIvandhara, bhaviSyadatta, jinadatta, Adi sabhI nAyaka jIvanake antima varSo meM sAdhu-jIvana grahaNa karate haiM aura antameM tapasyA karake makti athavA svarga-lAbha lete haiN| bhavisayattakahAkA mUla AdhAra zrutapaMcamIke mAhAtmyako batalAnA hai| isI taraha zrIpAlakI jIvana-kathA aSTAhnikA vratakA AdhAra hai / puNNAsavakahA evaM sattavasaNakahAkA pramukha uddezya pAThakoMke jIvana meM dharma ke prati athavA sat kAryoMke prati rAgabhAva utpanna karanA hai / sAta vyasanoMse dUra rakhane ke lie sattavasaNakahAkI racanA kI gyii| ina kathA-kAvyoMke AdhArapara usa samayake rAjanaitika jIvanakI koI acchI tasvIra hamAre sAmane upasthita nahIM hotI hai| dezameM choTechoTe zAsaka ye aura ve eka-dUsarese lar3A karate the| jinadattacaritameM aise kitane hIkA ullekha AtA hai| jinadatta jaba atula sampattike sAtha apane nagarameM vApasa lauTatA hai to vahA~kA rAjA use apane AdhA itihAsa aura purAtattva : 157 Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjyakA svAmI banA detA hai| ina kathA-kAvyoMmeM yuddhakA atyanta vistArase varNana huA hai| yuddhake tatkAlIna astra-zastroMke bAremeM bhI ina kathA-kAvyoMse acchI jAnakArI milatI hai / nagarameM kile hote the, yuddhakI morcAbandI usameM kI jAtI thii| jiNadattacaupaImeM dhanuSa, talavAra, DhIkalu, gophaNI, Adi zastroMkA nAma ullekha kiyA gayA hai| pratyeka zAsakake pAsa caturaMgI sena hotI thii| yuddhake vizeSa bAje hote the tathA Dhola, bherI, nizAna bajanese sainikoMmeM yuddhonmAda bar3hatA rahatA thaa| zrIpAlakA apane carcAke sAtha honevAle yuddhakA kavine bahuta hI sundara varNana kiyA hai| rAjA hAthIpara baiThakara yuddhake lie prasthAna karatA thA vaha apane cAroM ora aMgarakSakoMse ghirA rahatA thaa| janatAmeM rAjAkA vizeSa AtaMka rahatA thA, koI bhI usakI AjJAkA ulaMghana karanekI sAmarthya nahIM janatAma rANa rakhatA thA / vyApAriyoMse choTe-choTe rAjA bhI khUba bheMTa liyA karate the| bhaviSyadattane tilakadvIpa pahu~cakara vahA~ke rAjAko khuba upahAra diye the| ina rAjAoMmeM choTI-choTI bAtoMko lekara jaba kabhI yuddha chir3a jAtA thaa| inameM kanyA, upahAra Adike kAraNa pramukha rahe hai / Arthika sthiti ina kathA-kAvyoMmeM samUce deza meM vyApArakI eka-sI sthiti milatI hai| dezakA vyApAra pUrNataH vaNika vargake hAthameM rahatA thaa| vaNika-putra ToliyoMmeM apane nagarase bAhara vyApArake lie jAte the / samudrI mArgase ve jahAjameM baiThakara choTe-choTe dvIpoMmeM vyApArake lie jAte the aura vahA~se atula sampatti lekara lauTate the| jiNadatta sAgaradattake sAtha jaba vyApArake lie videza gayA thA to usake sAtha kitane hI vaNika-putra the / unake sAtha vividha prakArakI vikrIkI vastue~ thIM jo videzoMmeM maMhagI thIM aura dezameM sastI thiiN| bailoMpara sAmAna lAdakara ve videzoMmeM jAte the| dvIpoMmeM jAneke lie ve jahAjoMkA sahArA liyA karate the| choTe-choTe jahAjoMkA samUha hotA thA aura unakA eka saradAra athavA nAyaka hotA thA, sabhI vyApArI usake adhIna rahate the| zrIpAlakahAmeM dhavala seThako atula sampattikA varNana kiyA gayA hai| bhaviSyadatta, jiNadatta aura jIvandhara Adi sabhI kSeSThiputra the jo vyApArake lie bAhara gaye the aura vahA~se atula sampatti lekara lauTe the| ina kathA-kAvyoMmeM janatAko Arthika sthiti acchI thI aisA AbhAsa hotA hai lekina phira bhI sampattikA ekAdhikAra vyApArI varga taka hI sImita thaa| usa samaya siMghala dvIpa vyApArake lie pramukha AkarSaNakA kendra thaa| jiNadatta vyApArake lie siMghala dvIpa gayA thA vahA~ javAharAtakA khUba vyApAra hotA thaa| lena-dena vastuoMmeM adhika hotA thA, sikkoMkA calana kama thaa| una dinoM dvIpoMmeM vyApArI khuba manAphA kamAte the| siMghala dvIpake atirikta bhavisayattakahAmeM madanAgadvIpa, tilakadvIpa, kaMcanadvIpa AdikA varNana bhI milatA hai| ina kathA kAvyoMmeM grAma evaM nagaroMkA varNana bhI bahuta huA hai| bhavisayattakahAmeM gajapura nagarameM pathika jana per3oMkI chAyAmeM ghUmate haiN| hAsa-parihAsa karate hue gannekA rasapAna karate haiN| jiNadattacaupaImeM jo basantapuranagarakA varNana kiyA gayA hai usake anusAra vahA~ke sabhI nivAsI premase rahate the / kolI, mAlI, paTavA evaM saperA bhI dayA pAlate the / brAhmaNa evaM kSatriya samAja bhI caramake saMyogase vRtta rahate the / nagarake bAhara udyAna hote the| sAgaradatta seThake udyAnameM vividha paudhe the| nAriyala evaM Amake vRkSa the| nAraMgI, chuhArA, dAkha, piMDa, khajUra, supArI, jAyaphala, ilAyacI, lauMga Adi-Adi phaloMke per3a the| puSpoMmeM marUA, mAlatI, campA, rAyacampA, mucakunda, maulasirI, jayApuSpa, pAula, guDahala Adike nAma ullekhanIya haiN| 158 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ premAkhyAnaka tattva apabhraMza bhASAke ina kathA-kAvyoMmeM premAkhyAnaka tattvakA acchI taraha pallavana huA hai / hindI bhASAmeM jina premAkhyAnaka kAvyoMkI sarjanA haI usameM apabhraMzake kathA kAvyakA atyadhika prabhAva hai| vilAsavaIkahA, bhavisayattakahA, jiNadattacaupaI, zrIpAlakahA Adi sabhI meM premAkhyAnaka kAvya bharA par3A hai / bhavisayattakahA evaM zrIpAlakahAmeM vivAha honeke pazcAt navadampatti meM premakA saMcAra hotA hai| bhaviSyadatta vAstavika premake kAraNa hI bhaviSyAnurUpAko caturatAse prApta karatA hai aura sumitrAko yuddha ke pazcAt prApta karatA hai| jiNadatta putalIke rUpameM citrita vimalamatIke rUpa-saundaryako dekhakara Asakta ho jAtA hai, vaha apane Apako bhUla jAtA hai aura rUpAtIta usa sundarIko pAne ke lie adhIra ho uThatA hai| isI prasaMgameM isa kathA-kAvyameM vimalamatIke saundaryakA jo varNana huA hai vaha premAkhyAnaka kAvyoMkA hI rUpa hai| caMpAvaNNI sohai deha, gala kaMdahala tiNNi jasu deha / pINatthaNi jovvaNa mayasAya ura poTI kaDiyala vitthAra / / vimalamatIko prApta karaneke pazcAta bhI jiNadatta usake premameM DUbA haA rahA aura apanI videza yAtrAse lauTane ke pazcAt virahAgnimeM DUbI huI apanI do patniyoMke sAtha vimalamatIko pAkara prasannatAse bhara gyaa| vilAsavatI kathA to Adise anta taka premAkhyAnaka kAvya hai| isa kathA kAvyameM varNita prema vivAhake pUrvakA prema hai| rAjamArgapara jAte hue rAjakumAra sanatakumArake rUpako dekhakara vilAsavatI usapara mugdha ho jAtI hai aura rAjamahalakI khir3akIse hI phUloMkI mAlA apane premIke gale meM DAla detI hai / sanatakumAra bhI vilAsavatIke rUpalAvaNyako dekhakara usapara Asakta ho jAtA hai| dhIre-dhIre premakI agnimeM donoM hI premIpremikA jalane lagate haiM aura eka-dUsareko pAnekI lAlasA karate haiM aura donoMkA udyAnameM sAkSAtkAra ho jAtA hai lekina prema praNayako tabataka AtmasAt nahIM karate jabataka ki vivAha bandhanameM nahIM baMdha jAte / isake lie unheM kAphI viyoga sahanA par3atA hai| premIke viyogase vikala hokara vilAsavatI madhya rAtriko satI honeke lie zmazAna kI ora prasthAna kara detI hai| lekina mArgameM vaha DAkuoM dvArA lUTa lI jAtI hai / aura eka samudrI vyApArI dvArA kharIda lI jAtI hai| jahAjake TUTa jAnese vaha eka AzramameM pahuMca jAtI hai saMyogase nAyaka sanatakumAra bhI apanI premikAke viyogase santapta usI AzramameM pahu~ca jAtA hai aura vilAsavatIke binA apane jIvanako vyartha samajhane lagatA hai| antameM AzramameM hI vaivAhika bandhanameM baMdha jAte haiN| isake pazcAt bhI eka-dUsarekA viyoga honepara mRtyuko AliMgana karaneko taiyAra honA nAyaka-nAyikAke Adarza premako prakaTa karatA hai| isa prakAra ina kathA-kAvyoMmeM jisa prema kathAnakakA citraNa huA hai usakA prabhAva hameM hindIke kucha premAkhyAnaka kAvyoMke varNanameM milatA hai| lekina ina sabake atirikta puNNAsavakahA, dhammaparikkhA, sattavasaNakahA jaisI kathAkRtiyoMmeM bhAratIya janajIvanameM sadAcAra, naitikatA, satkAryoM meM AsthAkA rUpa bharanekA jo prayAsa kiyA hai vaha bhAratIya saMskRtike pUrNata: anurUpa hai| yaha kathAeM janajIvanake starako U~cA uThAnevAlI haiM tathA gata saikar3oM varSoMse zraddhAlu pAThakoMko acche pathapara calanekI preraNA detI hai| isa prakAra ina kathA kAvyoMne bhAratIya saMskRtike ekarUpAtmaka svarUpako sthAyI rakhane meM tathA usakA vikAsa karane meM jo yogadAna diyA hai vaha sarvathA stutya hai| itihAsa aura purAtattva : 159 Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMzakA eka acarcita caritakAvya DaoN0 devendrakumAra zAstrI apabhraMzake caritakAvyoMkI sudIrgha paramparA milatI hai, jisakA vikAsa prAkRta ke vikasanazIla paurANika kAvyoMse haA jAna par3atA hai| ina caritakAvyoMmeM mahApuruSake jIvana-vikAsakA varNana nibaddha milatA hai| niyojita ghaTanAoMmeM kramabaddhatA aura paurANika paramparAkA yatheSTa sanniveza hai| isalie lagabhaga sabhI caritakAvyoMkA zilpa samAna hai| AkArakI dRSTise hI nahIM sAhityika dRSTise bhI Alocya racanA mahAn hai / sampUrNa kAvya 13 sandhiyoMmeM nibaddha hai| aura isake racanAkAra hai-mahindU / unakI isa kRtikA nAma haisAMtiNAhacariu / apabhrazake isa acacita caritakAvyakA sarvaprathama paricaya paM0 paramAnandajI zAstrIne jaina grantha prazasti saMgrahameM nimnalikhita zabdoMmeM diyA thA 87vIM prazasti sAMtiNAhacariukI hai, jisake kartA kavi mahindu yA mahAcandra hai / prastuta granthameM 13 pariccheda haiM jinakI AnumAnika zloka saMkhyA pA~ca hajArake lagabhaga hai, jinameM jainiyoMke solahaveM tIrthakara zAntinAtha cakravartIkA caritra diyA huA hai / abhI taka yaha caritakAvya hastalikhita rUpameM eka aprakAzita racanA hai| isakI ekamAtra prati zrI di0 jaina sarasvatI bhaNDAra, dharmapurA, dillI meM upalabdha hai / yaha hastalikhita 153 patroMkI racanA hai| isakA antaraMga paricaya isa prakAra hai sarvaprathama jina-namaskArase kAvya prArambha hotA hai / namaskArameM caubIsoM tIrthaMkaroMko bandana kiyA gayA hai| tadanantara sarasvatIkI vandanA kI gayI hai| Atma-vinaya prakAzanake sAtha hI kavi apanI racanAke sambandhameM prakAza DAlatA huA kahatA hai ki maiMne kavi puSpadantake mahApurANake antargata zrI zAntinAtha tIrthakarakA yaha carita sunakara racanA kI hai| kai pupphayaMta siri maha purANu, taha majjhi Nisiumai guNaNihANu / cariyau siri saMtihu titthaNAhu / , aha NiviDu raiu guNagaNa athAhu / yahI nahIM, kavi Atma-vinaya prakaTa karatA huA kahatA hai ki kAbyake rUpameM jo kucha kaha rahA hU~ vaha tuccha buddhise / vAstavameM khalajanake samAna yaha ajJAnakA vistAra hai / usake hI zabdoMmeM bolijjai kavvaMkiya maeNa, mahu tucchabuddhi khalayaNa aeNa / tathA gaMbhIrabuddhi dullahu Na hoi, so tuccha buddhi sulahau Na joi / buhayaNahu ji ehu sahAu huMti, savvaha hiyayattaNu citavaMti / 1. paM0 paramAnanda jaina zAstrI : jaina-grantha prazasti-saMgraha, dillI, 1963, pR 0 123 160 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anantara sajjana-durjana varNana hai| durjana-varNanameM kavikI ukti hai ki jisa prakAra pittakA rogI sadA sabhI vastuoMmeM kar3avepanakA svAda letA hai isI prakAra durjana bhI madhura kAvyaracanAko rasahIna samajhate haiM / doSa dekhanA hI unakA svabhAva hai / dUsareke doSa dekhanemeM ve pizunasvabhAvake hote haiN| kavine pUrvavartI aneka kaviyoMkA ullekha kiyA hai| una kaviyoMke nAma haiM-akalaMka svAmI, pUjyapAda, indranandI, zrI nemicandra siddhAntacakravartI, caturmukha, svayambhU, puSpadanta, muni yazaHkIrti, paMDita raidhU, guNabhadrasUri, aura sahaNapAla / akalaMka sAmi siri pAyapUya, iMdAi mahAkai aTTa hUya / siri NemicaMda siddhatiyAI, siddha tasAra muNi Navivi taaii| caumuha suyaMbhu siri pupphayaMtu, sarasai NivAsu guNagaNa mahaMtu / jakitti muNIsaru jasaNi hANu, paMDiya raidhU kai guNa amANu / guNabhaddasUri guNabhadda ThANu, siri sahaNapAlu bahu buddhi jANu / parvakaviyoMke kIrtanake uparAnta kavi apanI ajJAnatAko spaSTa prakaTa karatA haA kahatA hai ki maiMne zabdanahIM dekhA, maiM kartA, karma aura kriyA nahIM jaantaa| mujhe jAti (chaMda), dhAtu aura sandhi tathA liMga evaM alaMkArakA jJAna bhI nahIM hai| kavi ke zabdoMmeM Nau diTThA Nau seviya suseya, bhaI saddasattha jANiya Na bheya / No kattA kaMmu Na kiriya jutti, Nau jAi dhAu Navi saMdhi utti / liMgAlaMkAru Na paya samatti, No vujjhiya mai ikkavi vihatti / jo amarakosu so muttiThANu, NANiu mai aNNu Na NAma mANu / NigghaMTu viyANiu vaNi gaiMdu, suchaMdi Na Dhoiu maNu maiMdu / piMgala suvaNNu taM vai rahiu, NANiu mai aNNu Na kovi gahiu / isaliye jJAnI jana isa kAvya-vyApArako dekhakara kopa na kareM ? yahA~para sahaja hI prazna uThatA hai ki jaba tuma ajJAnI ho aura isa kAvya-vyApArako jAnate-samajhate nahIM ho taba kAvya-racanA kyoM kara rahe ho ? racanAkArakA uttara hai jai diNayaru Nahi ujjou karai, tA kiM khujjoau Nau phurai / jai koila rasai sumahuravANi, kiM TiTTira hai tuNhaMtu ThANi / jai viyasai surahiya caMparAu, kiM Nau phUlai kiMsuya barAu / jai paDahu vivajjai gahiraNAu, tA iyaru ma vajjau tuccha bhAu / jai saravari gamai suhaMsu lIla, kiM Nau dhari paMgaNi bahu savIla / maNa mitta muyahi tuhu kAyaratta, kari jiNahu bhatti haya duvvarittu / - bahu viNau payAsivi sajjaNAha, kiM NhANa Nu kari khalayaNagaNAha / / arthAt yadi dinakara (sUrya) prakAza na kare to kyA khadyota (juganU) sphuraNa na kare ? yadi koyala sumadhura vANI meM AlApa bharatI haiM to kyA TiTaharI mauna rahe ? yadi campaka puSpa apanI surabhi cAroM ora prasArita karatA hai to kyA becArA TesUkA phala nahIM phUle ? yadi nagAr3e gambhIra nAda karate haiM to kyA anya vAdya vAdita na hoM ? yadi sarovarameM haMsa lIlA karate haiM to kyA dharake A~ganameM aneka savIla (abAbIla ?) pakSI krIDAe~ na kareM ? ityAdi / 21 itihAsa aura purAtattva : 161 Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavine apane paricaya ke sambandhameM kucha bhI nahIM likhA / kevala sandhike antake ullekhase yaha patA calatA hai ki ve illirAjake putra the / isI prakArase antima prazastise spaSTa rUpase jJAta hotA hai ki ve dillI ke AsapAsa ke kisI gA~vake rahane vAle the / unhoMne isa kAvyakI racanA yoginIpura (dillI) ke zrAvaka vidvAn sAdhAraNa kI preraNAse kI thI / una dinoM dillIke siMhAsanapara zAhanazAha bAbarakA zAsana thA / graMthakA racanA kAla vikrama saMvat 1587 hai / isa kAvya racanAkA graMtha pramANa lagabhaga 5000 kahA gayA hai / pA~ca sahasra zloka pramANase racanA adhika hI ho sakatI hai, kama nahIM hai / kyoMki teraha sandhiyoMkI racanA apane kAyameM kama nahIM hai / kAvya meM nibaddha teraha sandhiyoM meM varNita saMkSipta viSaya-vastu isa prakAra hai ( 1 ) prathama sandhimeM magadha dezake suprasiddha zAsaka rAjA zreNika aura unakI rAnI celanAkA varNana hai / rAjA zreNika apane yugake suvidita tIrthaMkara bhagavAn mahAvIrake samavasaraNa (dharma-sabhA) meM dharma-kathA sunane ke lie jAte haiM / ve bhagavAnkI vandanAkara gautama gaNadharase prazna pUchate haiM / 12 kavakoM meM samAhita prathama sandhimeM itanA hI varNana hai / (2) dUsarI sandhimeM vijayArtha parvatakA varNana, zrI arkakIrtikI mRkti-sAdhanAkA varNana tathA zrI vijayAMkakA upasarga-nivAraNa-varNana hai / isa sandhimeM kula 21 kaDavaka haiM / (3) tIsarI sandhimeM bhagavAn zAntinAthakI bhavAvalikA 23 kaDavakoMmeM varNana kiyA gayA haiM / (4) caturtha sandhi 26 kaDavakoMmeM nibaddha hai / isameM bhagavAn zAntinAthake bhavAntarake balabhadrake janmakA varNana kiyA gayA hai| varNana bahuta sundara hai / (5) pAMcavI sandhimeM (6) chaThI sandhi 25 siddhigamanakA varNana mukhya rUpase 16 kaDavaka haiM / isameM vajrAyudha cakravartIkA varNana vistArase huA hai / kaDavakoM kI hai / zrI megharathakI solaha bhAvanAoMkI ArAdhanA aura sarvArthakiyA gayA hai / (7) sAtavIM sandhimeM bhI 25 kaDavaka haiM / isameM mukhyataH bhagavAn zAntinAtha ke janmAbhiSekakA varNana hai / ( 8 ) AThavIM sandhi 26 kaDavakoMkI hai| isameM bhagavAn zAntinAthake kaivalya prApti se lekara samavasaraNa - vibhUti-vistAra takakA varNana hai / (9) 27 kaDavakoM kI isa sandhimeM bhagavAn zAntinAthakI divya dhvani evaM pravacana varNana hai / (10) dasavIM sandhimeM kevala 20 asar haiM / isameM tiresaTha mahApuruSoMke caritrakA atyanta saMkSipta varNana hai / (11) 34 kaDavoM kI yaha sandhi bhaugolika AyAmoMke varNanase bharita hai, jisameM kevala isa kSetrakA hI nahIM sAmAnya rUpase tInoM lokoMkA varNana hai / 1. AyahU gaMthapamANu vi lakkhiu, te pAla sayaI gaNi kaiya Na akkhiu / viheNa vi USA puttaeNa, bhUdeveNa vi guNamaNajueNa / lihiyAu citteNa vi sAvahANu, ihu gaMthu vivaha sara jAya bhANu // vikkamarAyahu vavagaya kAlai, risivasu sara bhUya vi aMkAlai / kattiya paDhama pakkhi paMcami diNi, huu paripuNNa vi uggaMta iNi // 162 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha - antya prazasti Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (12) 18 kaDavakoMkI isa sandhimeM bhagavAn zAntinAthake dvArA vaNita caritra athavA sadAcArakA varNana kiyA gayA hai| (13) antima terahavIM sandhimeM bhagavAn zAntinAthakA nirvANa-gamanakA varNana 17 kaDavakoMmeM nibaddha hai| isa prakAra isa kAvyakA varNya-viSaya paurANika hai, jo lagabhaga sabhI paurANikatAse bharita racanAoMmeM eka sA~cemeM racA gayA hai| isameM kathA-vastu usI prakArase sampAdita hai| usameM koI vizeSa antara parilakSita nahIM hotaa| kathA-vastukI dRSTise bhale ho kAvyameM koI navInatA lakSita na ho, kintu kAvya-kalA aura zilpakI dRSTise yaha racanA vAstavameM mahattvapUrNa hai| AlocyamAna racanA apabhraMzake caritakAvyoMkI koTi kI hai| caritakAvyake sabhI lakSaNa isa kRtimeM parilakSita hote haiN| caritakAvya kathAkAvyase bhinna hai| ataeva purANakI vikasanazIla pravRtti pUrNataH isa kAvyameM lakSita hotI hai| pratyeka sandhike ArambhameM sAdhAraNake nAmase aMkita saMskRta zloka bhI vividha chandoMmeM likhita milatA hai / jaise ki navIM sandhike ArambhameM sulalitapadayuktA sarvadoSaivimuktA, jaDamatibhiragamyA muktimArge suramyA / jitamadanamadAnAM cAruvANI jinAnAM, paracaritamayAnAM pAtu sAdhAraNAnAm / isI prakAra gyArahavIM sandhike ArambhameM ullikhita hai kanakamayagirIndre cArusiMhAsanasthaH pramuditasuravRndaiH snApito yaH payobhiH / sa dizatu jinanAthaH sarvadA sarvakAmAnupacitazubharAzeH sAdhu sAdhAraNasya // 10 // jisa samaya zAntinAthake mAnasameM vairAgya bhAvanA hiloreM lene lagatI haiM aura ve ghara-dvAra chor3anekA vicAra karate haiM tabhI svargase laukAntika deva Ate haiM aura unheM sambodhate haiM / __ ciMtai jiNavaru Niya maNi jAmavi, loyaMtI sura Agai tAmavi / jaya jayakAra karaMti Naviya sira, caMgau bhAviu tihuyaNa Nesara / ki bhagavan ! Apa tIrthakA pravartana karanevAle haiM aura bhavikajanoMke moha-andhakArako dUra karanevAle haiM / ___ apabhraMza ke anya prabandhakAvyoMkI bhAMti isa racanAmeM bhI calate hue kathAnakake madhya prasaMgataH gItoM kI saMyojanA bhI huI hai / ye gIta kaI dRSTiyoMse mahattvapUrNa haiM / udAharaNake lie ai mahasattI vara paNNattI, mAruyagAmiNi kAmavi rUviNi / huyavaha thaMbhaNi NIruNisuMbhaNi, aMdhIkaraNI Ayaha haraNI / sayalapavesiNi aviAvesiNi, appaDigAmiNi vivihvibhaasinni| pAsavi cheyaNi gahaNIroyaNi, valaNiddhADaNi maMDaNi tADaNi / mukkaravAlI bhImakarAlI, avirala pahayari vijjula calayari / devi pahAvai ariNiTThAvai, lahuvara maMgI bhUmi vibhNgii| 1. kathAkAvya aura caritakAvyameM antara jAnane ke lie lekhakakA zodhaprabandha draSTavya hai-'bhavisayattakahA tathA apabhraMza kathA-kAvya',1076-79 / 2. titthapavattaNu karahi bhaDArA, bhaviyahaM pheDahi mohNdhaaraa| gaya loyaMtiya ema kaheviNu, tA jiNavariNa bharaha ghara deviNa / sandhi 9, kaDavaka 16 / itihAsa aura purAtattva : 163 Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka anya prakArake gItakA nidarzana hai - eka anya rAgakA gIta paThanIya hai hullaru suravai maNa raMjieNa, hullaru uvasagga vihaMjieNa | hullaru muNimaNa saMtosieNa, hullaru bhaviyaNa gaNa posieNa / hullaru tillohu vihiya seva, hullaru Ihiya daya vigaya leva / 8, 2 isa prakArake anya gItoMse bhI bharita yaha kAvya sAhityakA pUrNa Ananda pradAna karatA hai / eka to apabhraMza bhASA meM aura vizeSakara isa bhASA meM race gaye gItoM meM balAghAtAtmaka pravRtti lakSita hotI hai / Aja taka kisI bhI bhASAzAstrI tathA apabhraMzake vidvAnkA dhyAna isa ora nahIM gayA hai / kintu apabhraMzake lagabhaga sabhI kAvyoMmeM sAmAnyarUpase yaha pravRtti lakSita hotI hai / udAharaNa ke lie sarovaraM paphuTTa kaMjareNa piMjaraM, samIyaraM sagajja ubhaDaM susAyaraM / varaM suAsaNaM mayAri rUva bhIsayaM, saraM mayaMsa dittayaM sudeva gehayaM / ahiMda maMdiraM suloyaNitta suMdaraM, pakaMtti juttayaM suraNNa saMcayaM varaM / tittiiMAsaNaM palittayaM, adhUmajAla devamaggu NaM gilaMtayaM / ikkeM vullAvi mukkhagAmi, ikkeM vihasAviu bhuvaNasAmi / ikkeM galihAru vilaMviyau, ikkeM muheNa muhu cuMviyau / kintu balAghAta udAtta na hokara kiMcit manda hai / isI prakArakA anya udAharaNa hai-- su siridattA jaNi pahillI, paMgu kuMTi aNikka gahillI / puNu vahirI kaNNa Na suNai vAya, puNu chaTThI khujjiya putti jAya / tathA- evam- ArAhivi solahakAraNAi, je sivamaMdiri ArohaNAi | tillokkacakka saMkhohaNAi, saMpuNNa taveM ajjiya viseNa / je bahala vArisa jANijjahu, mAhahu siya terasi mANijjahu / jehu bahala cauddasi jANahu, paisAhahu siya paDiva pamANahu / maggasirahaM diya udasi jANiyA, puNu eyArasi jiNavara kANiyA / saMgItAtmaka tAla aura layase samanvita pada - racanA dekhate hI banatI hai / yathA- jharaMti dANa vAri luddha matta bhiMgayaM Nirikkha esu daMti veyadaMta saMgayaM / aladdha jujjhu DhikkaraMtu seyavaNNayaM, gharammi maMda saMpavissamANu govayaM / paubhiyaM kama calaM va piMgaloyaNaM, vibhA suraMdhu laMtakaMva kesaraM ghaNaM / sakaraM tuyaMtu saMtu laMba jIhayaM, pakovayaM palittu picchae susIhayaM / kAvya bhAva aura bhASAke sarvathA anukUla hai / bhAvoMke anusAra hI bhASAkA prayoga dRSTigata hotA hai| phira bhI, bhASA prasAda guNase yukta tathA prasaMgAnukUla hai / jaise ki- kAlAla appara kiNi Nihittu, AsIvisu keNa kareNa chittu / suragiri visANu kiNi moDiyau, jamamahisasiMgu kiNi toDiyau / jo mahu vimANa thaMvbhaNu karei, so Nicchaya mahu hatthe marei / 164 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasaMgataH amarSa saMcArI bhAva vibhAvase saMyukta hokara roSake Avegake sAtha vIra rasakA sphuraNa kara rahA hai / isI prakAra anya rasoMse yukta hone para bhI racanA zAntarasa kI hai| AlocyamAna kAvyameM kaI sundara varNana haiN| prastuta hai magadha dezakA varNana--jahA~ para sarovara kamalanAloMse suzobhita haiM, zreSTha hAthI jahA~ para saMcAra karate haiM aura rAjahaMza ur3AneM bharate haiM / jahA~ para krIr3Agiri rati-rasakA nidhAna hai aura deva-mithuna jahA~ para latA-maNDapoMmeM krIr3AeM kiyA karate haiN| jalavAhinI saritA jahA~ para atizaya jala-pravAhake sAtha bahatI hai mAno kAminI-kula patiyoM ke sAtha vicaraNa karatA ho / jahA~ para nandana-bana phala-phUloMse bharita hai mAno bhU-kAminI ghane yauvanase suzobhita ho rahI ho / jahA~ke go-kuloMmeM gAyoMke stanoMse dugdha jhara rahA hai aura capala bachar3e apanI pUcha uThAkara dugdha-pAna kara rahe haiN| kavike zabdoMmeM-- tahu majjhi surammau magahadesu, mahikAmiNi kiu NaM divvavesu / jahi saravara sohahi sAraNAla, gayavara Dohiya uDDiya marAla / jahi kIlAgiri rairasa ANihaNa, laimaMDavi kIlira devamihuNa / jalavAhiNi gaNu jalu vahalu vahai, NaM kAmiNiulu paisaMgu gahai / jahi NaMdaNavaNa phulliya phallAiM, NaM bhakAmiNi javvaNa ghaNAi / jahi gouli gohaNu paya khiraMti, kari puccha cavala vacchA pivaMti / (1,7) isI prakAra svayaMvara-maNDapameM sulocanAke dvArA meghezvarake kaNThameM jayamAlA nikSipta karane para arkakIrti roSake sAtha uTha khar3A hotA hai, meghezvara bhI darpake sAtha yuddha ke lie uTha baiThatA hai / ghamAsAna yuddha hotA hai / yuddhakA citra hai akkakittimaNu duvaNaha cAliu, duvaNu vi katthaNa caMgau bhaaliu| tiyarayaNa samANI eha kaNNa, sAmihi suu mui kulei aNNa / tA jAiu saMgaru ai raud, udiu mehesaru veri madu / bahu Naravara tajjiya vANasaMdhi, ravi kitti layau jIvaMtu vaMdhi / (2,19) vastutaH ukta paMktiyoMmeM yuddhakA varNana na hokara usakI taiyArIkA ullekha mAtra hai| par3hane para yaha lagatA hai ki aba jama kara yuddha hogA, kintu kavi kucha hI paMktiyoMmeM yuddhottara sthitikA varNana bhI sAthameM kara detA hai / isakA kAraNa yahI hai ki kathAnakameM gatizIlatA nahIM hai| bahata hI ba~dhI haI bAteM kavike sAmane haiM, jinakA sAhityake rUpameM prastutIkaraNa karanA kavikA uddezya pratIta hotA hai| ataeva vastugata vividha AyAmoMkA bhalI-bhAMti citraNa nahIM ho sakA hai| kintu isakA yaha bhI artha nahIM hai ki racanAmeM mArmika sthala nahIM haiN| parantu kama avazya haiN| kAvyake varNanoMmeM jahAM-tahA~ loka-tattvoMkA sahaja sphuraNa parilakSita hotA hai| udAharaNake lie-- jahA~ para nadiyA~ kulaTA nArIke samAna vakra gatise bahanevAlI haiM, nikaTake gA~va itane pAsa hai ki murgA ur3akara eka gA~vase dUsare gA~vameM saralatAse pahu~ca sakatA hai| jahA~ke sarovaroMmeM vizAla netroMkI samatA karanevAle bar3e-pattoMse yukta kamala vikasita the| jahA~ para godhana, gorasa Adise samRddhi-sampanna haiN| aura jahA~ para vikhyAta udyAna-vana Adi hai| jahA~kA kSetra anna-jala Adise paripUrNa honeke kAraNa sadA sukhadAyaka hai| kavike hI zabdoM meM itihAsa aura purAtattva : 165 Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jahi tIriNi gaNukulaTA samANu, jahi vasahi gAma kukkuDa uDANa : jahi sarasa kamala kamalavisalacchi, jahi govAsagohaNa gohaNa savacchi / ujjANa savaNavaNa jahi savikkha, jahi khitta sakaNajala jalasahakkha / jahi Nicca vahei cautthu kAlu, tahu desahu vaNNaNu ko susAlu / (5,1) racanA prAsAdika aura sAlaMkArika hai / bhASAkI dRSTise racanAmeM kriyApadoMkI tathA kRdantoMkI pracuratA hai, jo hindI bhASAyugIna pravRttikI dyotaka hai / kucha naye zabda isa prakAra hai ulhasita-ullasita (9,12) TAlaNu-kampita honA, apane sthAnase haTanA (9,10) ujjAlaNu-ujAlA karanA, prakAzita karanA (9,10) saMDu (SaNDa, saM0)-samUha (9,9) dasamau kamalasaMDu kara dala ujjalu / (9,9) kucchiu-kutsita (9,3) chika (?) saMgharahi chika jaM bhAieNa / (9,3) tahi-tahIM, vahIM (9,4) koi Na rAu raMku tahi dIsai (9,4) siya caMdakati sundara muheNa, ujjala cAmIyara kucueNa / (9,2) girivarasundara maNahara ghaNehi, kaMdalavilAsa vAhullaehi / (9,2) khaDa (SaD, saM0)-chaha (8,26) tappara-tatpara (8,24) maNuyatiriya jiNasevaNa-tappara / (8,24) isa prakAra bhASA (balAghAta, nAda-yojanA, naye zabdoMkA prayoga ), prasAda zailI tathA gItAdi saMyojanA AdikI dRSTise ukta racanA mahattvapUrNa hai| isa adhyayanase yaha bhI spaSTa hotA hai ki chaThI zatAbdI taka anavacchinna rUpase apabhrazake prabandhakAvyoMkI paramparA pracalita rahI hai, jisameM kAvyAtmaka vidhAke rUpoMmeM kathAkAvya aura caritakAvya jaisI svatantra vidhAeM bhI janavizruta rahI haiN| abhI taka sAMskRtika dRSTise bhI isa prakArakI racanAoMkA adhyayana nahIM kiyA gayA hai| ataH isa ora bhI vidvAnoMkA dhyAna jAnA caahie| 166 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAnakA yuga-saMsthApaka kathA - kAvyanirmAtA haribhadra ( sva 0 ) DaoN0 nemicandra zAstrI, ema0 e0, pI-eca0DI0, DI0 liT, jyotiSAcArya , yuga pradhAna hone ke kAraNa haribhadrakI khyAti unakI agaNita sAhityika kRtiyoMpara Azrita hai / rAjasthAnakA yaha bahuta hI medhAvI aura vicAraka lekhaka haiM / inake dharma, darzana, nyAya, kathA - sAhitya, yoga evaM sAdhanAdi sambandhI vicitra viSayoMpara gambhIra pAMDityapUrNa grantha upalabdha haiM / yaha AzcaryakI bAta hai| ki 'samarAicca kahA' aura 'dhUrttAkhyAna' jaise sarasa, manoraMjaka AkhyAna pradhAna granthoMkA racayitA 'anekAntajayapatAkA' jaise kliSTa nyAya granthakA racayitA hai| eka ora hRdayakI sarasatA TapakatI haiM, to dUsarI ora mastiSkakI praur3hatA / haribhadrakI racanAoM ke adhyayanase jJAta hotA hai ki ye bahumukhI pratibhAzAlI advitIya vidvAn the / inake vyaktitvameM darzana, sAhitya, purANa, kathA, dharma AdikA saMmizraNa huA hai / inake granthoMke adhyayanase jJAta hotA hai ki inakA janma citrakUTa- cittaura rAjasthAna meM huA thA / ye janmase brAhmaNa the aura apane advitIya pAMDityake kAraNa vahA~ke rAjA jitArike rAjapurohita the / dIkSAgrahaNa karaneke pazcAt inhoMne rAjasthAna, gujarAta Adi sthAnoMmeM paribhramaNa kiyA / AcArya haribhadrake jIvanapravAhako badalanevAlI ghaTanA unake dharmaparivartanakI hai / inakI yaha pratijJA thI -- 'jisakA vacana na samajha~gA, usakA ziSya ho jAU~gA / stambhako lekara nagarameM daur3ane lagA / hAthIne aneka logoMko lie eka jaina upAzrayameM praviSTa hue / yahA~ yAkinI mahattarA nAmakI sAdhvIko karate hue sunA / eka dina rAjAkA madonmatta hAthI AlAnakucala diyA / haribhadra isI hAthIse bacane ke nimnalikhita gAthAkA pATha cakkIdugaM haripaNagaM cakkINa kesavo cakkI / kesava cakkI kesava du cakkI kesava cakkI ya // isa gAthAkA artha unakI samajhameM nahIM AyA aura unhoMne sAdhvIse isakA artha pUchA / sAdhvIne unheM gacchapati AcArya jinabhadra ke pAsa bheja diyA / AcAryase artha sunakara ve vahIM dIkSita ho gaye aura bAdameM apanI vidvattA aura zreSTha AcArake kAraNa paTTadhara AcArya hue| jisa yAkinI mahattarAke nimittase haribhadrane dharmaparivartana kiyA thA usako unhoMne apanI dharmamAtAke samAna pUjya mAnA hai aura apaneko yAkinIsUnu kahA hai / yAkobIne 'samarAicca kahA' kI prastAvanA meM likhA hai-- 'AcArya haribhadrako jaina dharmakA gambhIra jJAna rakhakara bhI anyAnya darzanoMkA bhI itanA vizAla aura tattvagrAhI jJAna thA, jo usa kAlameM eka brAhmaNako hI paramparAgata zikSAke rUpameM prApta honA svAbhAvika thA, anyako nahIM / samaya haribhadrake samayapara vicAra karaneke pUrva yaha jAna lenA Avazyaka hai ki jaina sAhitya paramparAmeM itihAsa aura purAtattva : 167 Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haribhadra nAmake kitane vyakti hue aura inameM 'samarAicca kahA'ke lekhaka kathAkAra kaunase haribhadra haiM ? IsvI sankI caudahavIM zatAbdI takake upalabdha jaina sAhityameM haribhadra nAmake ATha AcAryoMkA ullekha milatA hai| ina ATha AcAryoM meM 'samarAiccakahA' aura 'dhUrtAkhyAna' prAkRta kathA-kAvyake lekhaka AcArya haribhadra sabase prAcIna haiN| ye 'bhavavirahasUri' aura 'virahAMkakavi' ina do vizeSaNoMse prakhyAta the| ___ 'kuvalaya mAlA ke racayitA udyotana sUrine (700 zaka) inheM apanA pramANa aura nyAya par3hAnevAlA guru kahA hai| 'upamitabhavaprapaMca kathA' ke racayitA siddharSi (906 I0) ne "dharmabodhakaro guru ke rUpameM smaraNa kiyA hai| mani jinavijayajIne apane prabandhameM likhA hai-"etatkathanamavalambyaiva rAjazekhareNa prabandhakoSe munisundareNa upadezaratnAkare, ratnazekhareNa ca zrAddhapratikramaNasUtravRttau, siddhaSiharibhadraziSyatvena varNitaH / evaM paDIvAlagagacchIyAyAmakasyAM prAkRtapaddhAvalyAmapi siddharSiharibhadrayoH samasamayattitvalikhitaM samupalabhyate"3 isase spaSTa hai ki bhavaviraha haribhadra bahuta prasiddha haiN| inhoMne svayaM apane Apako yAminI mahattarAkA putra jinamatAnusArI, jinadattAcAryakA ziSya kahA hai| haribhadrake samayake sambandhameM nimnalikhita cAra mAnyatAeM prasiddha haiN| (1) paramparA prApta mAnyatA-isake anusAra haribhadrakA svargArohaNakAla vikrama saM0 585 arthAt I0 san 527 mAnA jAtA rahA hai| (2) muni jinavijayajIkI mAnyatA-antaH aura bAhya pramANoMke AdhArapara inhoMne I0 san 700 taka AcArya haribhadrakA kAla nirNaya kiyA hai| (3) pro0 ke0 bI0 AbhyaMkarakI mAnyatA-isa mAnyatAmeM AcArya haribhadrakA samaya vikrama saMvat 800-950 taka mAnA hai| (4) paMDita mahendrakumArajIkI mAnyatA-siddhivinizcayakI prastAvanAmeM paMDita mahendrakumArajIne AcArya haribhadra kA samaya I0 san 720 se 810 taka mAnA hai| muni jinavijayajIne AcArya haribhadrake dvArA ullikhita vidvAnoMkI nAmAvalI dI hai| isa nAmAvalImeM samayakI dRSTise pramukha haiM dharmakIrti, (600-650), dharmapAla (635 I0), vAkyapadIyake racayitA bhartRhari (600-650 I0), kumArila (620 lagabhaga 700 I0 taka), zubhagupta (640 se 700 I. taka) aura zAntarakSita (I0 705-732) / isa nAmAvalIse jJAta hotA hai ki haribhadrakA samaya I0 san 700 ke pahale nahIM honA cAhiye / haribhadrake pUrva samayakI sImA I0 san 7 0 ke Asa-pAsa hai| vikrama saMvat 585 kI pUrva sImA 1. anekAnta jayapatAkA, bhAga 2, bhUmikA, pR0 30, 2. jo icchai bhava-virahaM bhavavirahaM ko Na vaMdae sueSaM samaya-sama-satyaguruNosamaramiyaMkA kahA jassa // kuvalayamAlA, anuccheda 6, pR04, 3. haribhadrAcAryasya samayanirNayaH, pR0 7, 4. Avazyaka sUtra TIkA prazasti bhAga 5. paMcasae paNasIe....."dhammarao deu murukhasu / pradyumna carita, vicA0 gA0 532. 6. haribhadrasya samayanirNayaH 10 17 7. viMzavizikAkI prastAvanA 168 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM mAnI jA sakatI hai| vicAra sAra prakaraNameM AI huI "paMcasae paNasIe" gAthAkA artha eca0 e0 zAhane batAyA hai ki yahA~ vikraya saMvatke sthAnapara gupta saMvatkA grahaNa honA caahie| gupta saMvat 585 kA artha I. sana 785 hai / isa prakAra haribhadrakA svargArohaNa kAla I0 san 785 ke lagabhaga AtA hai| yativRSabhakI 'tiloyapaNNatti ke anusAra vIra nirvANa 461 varSa vyatIta honepara zaka narendra (vikramAditya) utpanna huaa| isa vaMzake rAjyakAlakA mAna 241 varSa hai aura guptoMke rAjyakAlakA pramANa 255 varSa hai / ataH I0 san 185 yA 186 varSake lagabhaga gupta saMvatkA Arambha huA hogA / isa gaNa nAke AdhArapara muni jinavijayajIne I0 san 770 yA 771 ke AsapAsa haribhadrakA samaya mAnA hai / haribhadrake samayakI uttarI sImAkA nirdhAraNa 'kuvalayamAlA'ke racayitA udyotana sUrike ullekha dvArA hotA hai| inhoMne 'kuvalayamAlA'kI prazastimeM isa granthakI samApti zaka saMvata 700 batalAyI gurukA nAma haribhadra kahA hai| upamitibhava-prapaJca kathAke racayitA siddha Sine apanI kathAkI prazastimeM AcArya haribhadrako apanA guru batAyA hai| viSaM vinidhUya kuvAsanAmayaM vyacIcarad yaH kRpayA mdaashye| acintyavIryeNa suvAsanAsudhAM namo'stu tasmai haribhadrasUraye // 2 / arthAt-haribhadra surine siddhaSike kuvAsanAmaya mithyAtva rUpI viSakA nAza kara unheM atyanta zaktizAlI suvAsanAmaya jJAna pradAna kiyA thA, tathA unhIM ke liye caitya vandana sUtrakI lalitavistarA nAmaka vRttikI racanA kI thii| 'upamitibhava prapaMca kathA'ke ullekhoMke dekhanese jJAta hotA hai ki haribhadra sUri siddhaSike sAkSAta guru nahIM the, balki paramparayA guru the / pro0 AbhyaMkarane inheM sAkSAta garu svIkAra kiyA hai| paranta mani jinavijayajIne prazastike 'anAgataM' zabdake AdhArapara paramparA guru mAnA hai| inakA anumAna hai ki AcArya haribhadra viracita 'lalita vistarA vRtti ke adhyayanase siddharSikA kuvAsanAmaya viSa dUra huA thaa| isI kAraNa unhoMne ukta vRttike racayitAko 'dharmabodhaka guru'ke rUpameM smaraNa kiyA hai| ataeva spaSTa hai ki pro. AbhyaMkarane haribhadrako sirSikA sAkSAt guru mAnakara unakA samaya vikrama saMvat 800-950 mAnA hai, vaha prAmANika nahIM hai aura na unakA yaha kathana hI yathArtha hai ki 'kuvalayamAlA' meM ullikhita zaka saMvat hI gupta saMvat hai / vastutaH AcArya haribhadra zaMkarAcAryake pUrvavartI haiN| sAmAnyata: sabhI vidvAn zaMkarAcAryakA samaya IsvI san 788se 820 I0 taka mAnate haiM / haribhadrane apane se pUrvavartI prAyaH sabhI dArzanikoMkA ullekha kiyA hai| zaMkarAcAryane jaina darzanake syAdvAda siddhAnta saptabhaMgI nyAyakA khaNDana bhI kiyA hai| inake nAmakA ullekha athavA inake dvArA kiye gaye khaNDanameM pradatta tarkokA pratyuttara sarvatomukhI pratibhAvAn haribhadrane nahIM diyA / isakA spaSTa artha hai ki AcArya haribhadra zaMkarAcAryake udbhavake pahale hI svargastha ho cuke the| pro. AbhyaMkarane haribhadrake Upara zaMkarAcAryakA prabhAva batalAyA hai aura unheM zaMkarAcAryakA pazcAt 1. so siddhateNa guru juttI-satthehi jassa hribhddo| bahu sattha-gaMtha-vitthara patthAriya-payaDa-savvattho / kuvalayamAlA, anuccheda 430pU0 282 2. haribhadrAcAryasya samayanirNayaH -pR0 6 para uddhRta / itihAsa aura purAtattva : 169 22 Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartI vidvAn mAnanekA prastAva kiyA hai / para haribhadrake darzana sambandhI granthoMkA Alor3ana karanepara ukta kathana nissAra pratIta hotA hai / svargIya nyAyAcArya paMDita mahendrakumArajIne haribhadrake SaDdarzana samuccaya (zloka 30 ) meM jayantabhaTTakI nyAyamaMjarIke - garbhita garjitAraMbha nirbhinnagirigahvarA / rolambagavalavyAlatamAlama lina tviSaH // tvaM gattaDillatAsaMga pizaMgI gavigrahA / vRSTi vyabhicarantIha naivaM prAyAH payomucaH ||2 isa padyake dvitIya pAdako jaisAkA taisA sammilita kara liyA gayA hai aura nyAyamaMjarIkA racanAkAla I0 san 800 ke lagabhaga hai / ataeva haribhadra ke samaya kI sImA 810 IsvI taka rakhanI hogI, tabhI ve jayantakI nyAyamaMjarIko dekha sake hogeM / haribhadrakA jIvana lagabhaga 90 varSoMkA thA / ataH unakI pUrvAvadhi I0 san 720 ke lagabhaga honI cAhiye | 3 isa matapara vicAra karanese do ApattiyA~ upasthita hotI haiM / pahalI to yaha hai ki jayanta hI nyAyamaMjarIke ukta zlokake racayitA haiM, yaha siddha nahIM hotA / yataH unake grantha meM anyAnya AcArya aura granthoM ke uddharaNa vartamAna haiM / jAyasavAla zodhasaMsthAnake nidezaka zrI anantalAla ThAkura ne nyAyamaMjarI sambandhI apane zodha- nibandha meM siddha kiyA hai ki vAcaspati mizra ke guru trilocana the aura unhoMne eka nyAyamaMjarIkI racanA kI thI / sambhavataH jayantane bhI ukta zloka vahIMse liyA ho athavA anya kisI pUrvAcAryakA aisA koI dUsarA nyAya grantha rahA ho jisase AcArya haribhrada sUri aura jayantabhaTTa ina donoMne ukta zloka liyA ho yaha sambhAvanA taba aura bhI bar3ha jAtI hai jaba kucha prakAzita tathyoMse jayantakI nyAyamaMjarIkA racanAkAla I0 san 800 ke sthAnapara I0 san 890 AtA hai / " jayanta apanI nyAya maMjarI meM rAjA avanti varmana ( I0 856 -883) ke samakAlIna dhvanikAra aura rAjA zaMkara varmana ( I0 san 883 - 902) dvArA avaidha ghoSita kI gayI 'nIlAmbara vRtti'kA ullekha kiyA hai / ina pramANoM ko dhyAna meM rakhakara jarmana vidvAn DA0 hekarane yaha niSkarSa nikAlA hai ki zaMkaravarmanake rAjyakAla meM lagabhaga 890 I0ke Asa-pAsa jaba jayantabhaTTane nyAya maMjarIkI racanA kI hogI, taba vaha 60 varSake vRddha puruSa ho cuke hoMge 14 uparyukta tathyoMke prakAzameM svargIya paMDita mahendrakumArajIkA yaha mata ki jayantakI nyAya maMjarIkI racanA lagabhaga 800 I0 ke Asa-pAsa huI hogI; apramANita siddha ho jAtA hai aura isa avasthAmeM AcAryaM haribhadrake kAlakI uttarAvadhi prAmANika nahIM ThaharatI / ataeva hamArA mata hai ki 'SaDdarzana samuccaya' meM grahaNa 1. viMzati vizikA prastAvanA / 2. nyAyamaMjarI vijayanagara saMskaraNa, pR0 129 / 3. siddhivinizcayaTIkAkI prastAvanA, pR0 53-54 / 4 vihAra risarca sosAiTI, janarala san 1955, caturtha khaMDameM zrI ThAkurakA nibandha | 5. nyAya maMjarI sTaDIja nAmaka nibandha pUnA oriyanTalisTa (janavarI aprila 1957) pR0 77 para DA0 eca0 bharaharI dvArA likhita lekha tathA usa para pAdaTippaNa kramAMka 2 / 170 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiye gaye padyakA srota jayantakI 'nyAyamaMjarI' nahIM anya koI grantha hai, jahA~se ukta donoM AcAryoMne padyako grahaNa kiyA hai| - haribhadrake samaya nirNayameM 'nayacakra' ke racayitA mallavAdIke samayakA AdhAra bhI grahaNa kiyA jA sakatA hai / 'anekAntajayapatAkA' kI TIkAmeM mallavAdIkA nirdeza AyA hai| AcArya zrI jugalakizora mukhtAra ne likhA hai-"mAlUma hotA hai ki mallavAdIne apane nayacakrameM pada-padapara 'vAkyapadoya' granthakA upayoga hI nahIM kiyA, balki usake kartA bhartRharikA nAmollekha evaM usake matakA khaNDana bhI kiyA hai| ina bhartRharikA samaya itihAsameM cInI yAtrI itsigake yAtrA vivaraNAdike anusAra I. san 600 se 650 taka mAnA jAtA hai, kyoMki itsigane jaba san 692meM apanA yAtrAvRttAnta likhA, taba bhartRharikA dehAvasAna hue 40 varSa bIta cuke the| aisI avasthAmeM mallavAdIkA samaya I. sana kI sAtavIM zatAbdI yA usake pazcAt hI mAnA jaayegaa|" DA0 pI0 ela0 vaidyane nyAyAvatArakI prastAvanAmeM mallavAdIke samaya kA nirdhAraNakara yaha sujhAva diyA hai ki haribhadrakA samaya vikrama saMvat 884ke bAda nahIM ho sktaa| AcArya jugalakizora mukhtArane haribhadrake samaya para vicAra karate hue likhA hai-"AcArya haribhadrake samaya, saMyata jIvana aura unake sAhityika kAryoMkI vizAlatAko dekhate hue unakI AyukA anumAna 100 varSake lagabhaga lagAyA jA sakatA hai aura ve mallavAdIke samakAlIna honeke sAtha-sAtha 'kuvalayamAlAkI racanAke kitane hI varSa bAda taka jIvita raha sakate haiN|" __ uparyukta samasta vicAroMke prakAzameM hamArA apanA abhimata yaha hai ki jaba taka haribhadrake Upara zaMkarAcAryakA prabhAva siddha nahIM ho jAtA hai taba taka AcArya haribhadrasUrikA samaya zaMkarAcAryake bAda nahIM mAnA jA sktaa| ataH muni jinavijayajIne haribhadrasUrikA samaya I0 san 770 mAnA hai, vaha bhI pUrNataH grAhya nahIM hai / isa matake mAna lenese udyotanasUrike sAtha unake guru ziSyake sambandhakA nirvAha ho jAtA hai, para mallavAdIke sAtha sambandha ghaTita nahIM ho paataa| ataeva inakA samaya I0 san 730 se I0 san 830 taka mAna lenepara bhI udyotanasUrike sAtha guru-ziSyakA sambandha siddha honeke sAtha-sAtha mallavAdIke sambandhakA bhI nirvAha ho jAtA hai| racanAe~ haribhadrakI racanAe~ mukhyataH do vargomeM vibhakta kI jA sakatI haiN| 1. Agama granthoM aura pUrvAcAryoMkI kRtiyoM para TIkAe~ / 2. svaracita grantha (ka) sopajJa TIkA sahita (kha) sopajJa TIkA rahita / haribhadrake granthoMkI saMkhyA 1440 yA 1444 batAyI gayI hai| aba taka inake lagabhaga 50 grantha upalabdha ho cuke haiM / hameM inakI kathA kAvya pratibhA para prakAza DAlanA hai| ataeva samarAicca kahA, dhUrtAkhyAna evaM unakI TIkAoMmeM upalabdha laghukathAoM para hI vicAra karanA hai| nizcayataH rAjasthAnakA yaha kathAkAvya racayitA apanI isa vidhAmeM saMskRtake gadyakAra vANabhaTTase raMcamAtra bhI kama nahIM hai| yadi ise hama rAjasthAnakA vANabhadra kaheM to kucha bhI atizayokti nhiiN| prAkRta kathAkAvyako nayA sthApatya. nayI vicAra 1. jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza, pR0 551-552 / 2, jaina sAhitya itihAsa para vizada prakAza, pR0 553 kA pAda TippaNa / itihAsa aura purAtattva : 171 Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArA aura nayA rUpa deneke kAraNa apane kSetra meM haribhadra advitIya haiM / haribhadrane sthApatyoMko nayA gaThana diyA hai| taraMgavatI meM pUrvajanmakI smRtiyA~ aura karma vikAsa kevala kathAko preraNA dete haiM, para 'samarAicca kahA' meM pUrva janmoMkI paramparAkA spaSTIkaraNa, zubhAzubha kRtakarmoM ke phala aura zrotAoM yA pAThakoMke samakSa kucha naitika siddhAnta bhI upasthita kiye gaye haiM / haribhadrake sthApatyakI maulikatA haribhadra maulika kathAkA vyake racayitA haiM / inhoMne sarvaprathama kAvyake rUpameM kathAvastukI yojanA kI | inakI 'Tekanika' vANabhaTTake tulya hai / kalA ke vibhinna tathyoM tathA upakaraNoMkI yojanA anubhUti aura lakSyI ekatAnatA ke rUpameM kI hai / jaise koI citrakAra apanI anubhUtiko rekhAoM aura vibhinna raMgoMke AnupAtika saMyogase abhivyakta karatA hai, amUrta anubhUtiko mUrtarUpa detA hai, usI prakAra kathAkAvyakA racayitA bhI bhAvoMko vahana karane ke lie vibhinna vAtAvaraNoM meM pAtroMkI avatAraNA karatA hai / Azaya yaha hai ki nizcita lakSya athavA ekAnta pramANakI pUrti ke lie racanAmeM eka vidhAnAtmaka prakriyA upasthita karanI par3atI hai, jisase kathAkAvya racayitAkA sthApatya mahanIya bana jAtA hai / haribhadra aise prathama kathAkAra haiM, jinhoMne saundaryakA samAveza karate samaya vastu aura zilpa donoMko samAna mahattva diyA hai| inakI dRSTimeM vastukI apekSA prakAza bhaMgI abhivyaktikI vakratA adhika Avazyaka hai / ataH bhAva vicAra to yuga yA vyakti vizeSakA nahIM hotA, vaha sArvajanIna aura sArvakAlika hI hotA hai / nayA yuga aura naye sraSTA use jisa kuzalatAse niyojita karate haiM vahI unakI maulikatA hotI hai / alaMkArazAstriyoMne bhI bhAvase adhika mahattva usake prakAzanako diyA hai| prakAzana prakriyAko zailIkA nAma diyA jAtA hai / ataH jisameM anubhUti aura lakSyake sAtha kathAvastukI yojanA, caritraavatAraNA, parivezakalpanA, evaM bhAva saghanatAkA yathocita samavAya jitane adhika rUpameM pAyA jAtA hai, vaha kathAkAvya nirmAtA utanA hI adhika maulika mAnA jAtA hai / haribhadrane 'samarAicca kahA' meM maulikatA aura kAvyAtmakatAkA samAveza karaneke lie alaMkRta varNanoMke sAtha kathotthapraroha, pUrvadIpti praNAlI, kAlamizraNa aura anyApadezikatAkA samAveza kiyA hai| thotro tAtparya kathAoMke saghana jAlase hai, jisa prakAra keleke stambhakI parata eka para dUsarI aura dUsarIpara tIsarI Adi kramase rahatI haiM, usI prakAra eka kathApara usakI uddezyakI siddhi aura spaSTatA ke lie dUsarI kathA aura dUsarIke lie tIsarI kathA Adi kramameM kathAe~ niyojita kI jAtI haiM / haribhadrane vaTaprarohake samAna upasthita kathAoM meM saMketAtmakatA aura pratIkAtmakatAkI yojanA kI hai| parivezoM yA pariveza-maMDaloMkA niyojana bhI jIvana aura jagat ke vistArako nAyaka aura khalanAyakake carita gaThanake rUpameM upasthita kiyA hai | racanA meM sampUrNa itivRttako isa prakAra suvicArita DhaMgase niyojita kiyA hai, ki pratyeka khaNDa athavA pariccheda apane pariveza meM prAyaH sampUrNa-sA pratIta hotA hai aura kathAkI samaSTi yojanA- pravAhako utkarSonmukha karatI hai / eka deza aura kAlakI parimitike bhItara aura kucha paristhitiyoMkI saMgatimeM mAnava jIvanake tathyoM kI abhivyaJjanA kI jAtI hai| jisa prakAra vRtta kaI aMzoMmeM vibhAjita kiyA jAtA hai aura una aMzoMkI pUrI paridhi meM vRttakI samagratA prakaTa ho jAtI hai, usI prakAra kathotthaprarohake AdhArapara itivRtta ke samasta rahasya udghATita ho jAte haiM / kathAkAra kI maulikatA vahIM samajhI jAtI hai, jahA~ vaha kathAsUtroMko eka khU~TI para TAMga detA hai / haribhadra ne apanI 'bIjadharmA' kathAoMmeM kAvyatvakA niyojana pUrvadIpti praNAlI dvArA kiyA hai / isa 172 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praNAlI meM pUrvajanmake kriyAkalApoMkI jAti smaraNa dvArA smRti karAkara kathAoM meM rasamatA utpanna kI jAtI hai| isa sthApatyakI vizeSatA yaha hai ki kathAkAra ghaTanAoM kA varNana karate-karate akasmAt kathAprasaMgake sUtrako kisI vigata ghaTanAke sUtrase jor3a detA hai; jisase kathAkI gati vikAsakI ora agrasara hotI hai / Adhunika kathAkAvya meM ise 'phlaizabaika' paddhatikA nAma diyA gayA hai / haribhadrane ghaTanAoMko yA kisI pramukha ghaTanAke mArmika varNanako kathAke gatimAna sUtrake sAtha chor3a diyA hai pazcAt pichale sUtrako uThAkara kisI eka jIvana athavA aneka janmAntaroMkI ghaTanAoM kA smaraNa dilAkara kathAke gatimAna sUtrameM aisA dhakkA lagAtA hai, jisase kathA jAla lambe maidAnameM lur3hakatI huI phuTabaoNla ke samAna tejI se bar3ha jAtA hai| haribhadra isa sUtrako dehalI dIpaka nyAyase prastuta karate haiM, jisase pUrva aura paravartI samasta ghaTanAe~ Alokita hokara rasamaya bana jAtI haiM / haribhadrane kisI bAta yA tathyako svayaM na kahakara vyaMgya yA anubhUti dvArA hI prakaTa kiyA hai / vyaMgyakI pradhAnatA rahaneke kAraNa 'samarAiccakahA' aura 'dhUrvAkhyAna' ina donoMmeM camatkArake sAtha kathArasa prApta hotA hai| kathAMza rahane para vyaMgya sahRdaya pAThakako apanI ora AkRSTa karatA hai| isa zilpa dvArA haribhadrane apanI kRtiyoMkA nirmANa isa prakAra kiyA hai jisase anya tatvoMke rahanepara bhI pratipAdya vyaMgya banakara prastuta huA hai| samudra yAtrAmeM tUphAna se jahAjakA chinna-bhinna ho jAnA aura nAyaka aura upanAyakakA kisI lakar3I yA paTake sahAre samudra pAra kara jAnA eka pratIka hai| yaha pratIka ArambhameM vipatti, pazcAt sammilana - sukhakI abhivyaJjanA karatA hai| 'samarAiccakahA' meM anyApadezika zailIkA sarvAdhika prayoga kiyA gayA hai| prathamabhavameM rAjA guNasenakI apane mahalake nIce murdA nikalanese virakti dikhalAyI gaI hai / yahA~ lekhakane saMketa dvArA hI rAjAko upadeza diyA hai / saMsArakI asAratAkA aTTahAsa indrajAlake samAna aindriya viSayoMkI nazvaratA evaM pratyeka prANIkI anivArya mRtyuko sUcanA bhI haribhadrane vyaMgya dvArA hI dI hai| haribhadrane kArya kAraNa paddhatikI yojanA bhI isI zailI meM kI hai / 'samarAiccakahA' kI AdhArabhUta pravRtti pratizodha bhAvanA hai / pradhAna kathAmeM yaha pratizodhakI bhAvanA vibhinna rUpoMmeM vyakta huI hai / lekhakane ise nidAna kathA bhI kahA hai| agnizarmA aura guNasena ye donoM nAyaka aura pratinAyaka haiN| guNasena nAyaka hai aura agnisena pratinAyaka ina donoMke janma-janmAntarakI yaha kathA naubhavoM taka calatI hai aura guNasenake naubhavoMkI kathA hI isa kRtike nau adhyAya haiN| pratyeka bhavakI kathA kisI vizeSasthAna kAla aura kriyAkI bhUmikAmeM apanA paTa parivartana karatI hai| jisa prakAra nATakameM pardA girakara yA uThakara sampUrNa vAtAvaraNako badala detA hai, usI prakAra isa kathAkRtimeM eka janmakI kathA agale janmakI kayAke Ane para apanA vAtAvaraNa kAla aura sthAnako parivartita kara detI hai| sAmAnyataH pratyeka bhavakI kathA svataMtra hai| apane meM usakI prabhAvAnviti nukIlI hai| kathAko prakAzamAna cinagAriyA~ apane bhavameM jvalana kArya karatI huI, agale bhavako Alokita karatI hai| pratyeka bhavakI kathAmeM svataMtra rUpase eka prakArakI navInatA aura sphUrtikA anubhava hotA hai| kathAkI Adyanta gatizIla snigdhatA aura utkarSa apane meM svataMtra hai| sthUla jAti aura dhArmika sAdhanAkI jIvana prakriyAko kalAke AvaraNa meM rakha jIvanake bAharI aura bhItarI satyoMkI avatAraNAkA prayAsa prathama bhavakI kathAkA pradhAna svara hai| sahanazIlatA aura sadbhAvanAke balase hI vyakti ke vyaktitvakA vikAsa hotA hai| dhArmika parivezake mahatvapUrNa dAyitva ke prati isa kathAkA rUpa vinyAsa do tatvoMse saMghaTita hai| karma-janmAntarake saMskAra aura hInatvako bhAvanAke kAraNa itihAsa aura purAtattva : 173 Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane vikAroMko itara vyaktiyoMpara AkSipta krnaa| agnizarmA apane bacapanake saMskAra aura usa samayameM utpanna huI hInatvakI bhAvanAke kAraNa guNasena dvArA pAraNAke bhUla jAnese kruddha ho nidAna bAMdhatA hai| guNasenakA vyaktitva guNAtmaka guNavRddhike rUpameM aura agnizarmAkA vyaktitva bhAgAtmaka bhAgavRddhike rUpameM gatimAna aura saMgharSazIla hai| ina donoM vyaktitvoMne kathAnakakI rUpa racanAmeM aisI aneka mor3eM utpanna kI haiM, jinase kArya vyApArakI ekatA, paripUrNatA evaM prArambha, madhya aura antakI kathA yojanAko aneka rUpa aura saMtulana milate gaye haiM / yaha kathA kisI vyakti vizeSakA itivRtta mAtra hI nahIM, kintu jIvanta caritroMkI sRSTiko mAnavatAkI ora le jAne vAlI hai| dhArmika kathAnakake caukhaTemeM sajIva caritroMko phiTakara kathAko prANavanta banAyA gayA hai| deza-kAlake anurUpa pAtroMke dhArmika aura sAmAjika saMskAra ghaTanAko pradhAna nahIM hote dete-pradhAnatA prApta hotI hai, unakI caritra nisstthaako| ghaTanApradhAna kathAoMmeM jo sahaja Akasmika aura kAryako anizcita gatimattA A jAtI hai, usase nizcita hI yaha kathA saMkramita nahIM hai| sabhI ghaTanAe~ kathya haiM aura jIvanakI eka nizcita zailI meM ve vyaktike bhItara aura bAhara ghaTita hotI haiN| ghaTanAoMke dvArA mAnava prakRtikA vizleSaNa aura usake dvArA tatkAlIna sAmanta vargIya janasamAja evaM usakI ruci tathA pravRttiyoMkA prakaTIkaraNa ina kathAko deza-kAlakI cetanAse abhibhUta karatA hai| isake atirikta guNasenakI samasta bhAvanAoMmeM usakA mAnasa citrita huA hai| krodha, ghRNA Adi maulika AdhArabhUta vRttiyoMko unakI rUpa vyApti aura saMsthitimeM rakhanA haribhadrakI sUkSma saMvedanAtmaka pakar3akA paricAyaka hai| dhArmika jIvana meM bhAgIdAra bananekI cetanA guNasenakI vaiyaktika nahIM sArvajanIna hai| haribhadrane caritrasRSTi, ghaTanAkrama aura uddezya ina tInoMkA eka sAtha nirvAha kiyA hai| agnizarmAkA hInatva bhAvakI anubhUtike kAraNa virakta ho jAnA aura vasaMtapurake udyAnameM tapasviyoMke bIca tApasovRtti dhAraNa kara ugra tapazcaraNa karanA tathA guNasenakA rAjA ho jAneke pazcAt Ananda vihArake lie vasaMtapurameM nirmita vimAnachandaka rAjaprAsAdameM jAnA aura vahA~ agnizarmAko bhojanake lie nimaMtrita karanA tathA bhojana sampAdanameM Akasmika antarAya A jAnA; Adi kathAsUtra ukta tInoMko samAnarUpase gatizIla banAte haiN| isa kathAmeM do pratirodhI caritroMkA avAstavika virodhamUlaka adhyayana bar3I sundaratAse huA hai| guNasenake cir3hAnese agnizarmA tapasvI banatA hai, punaH guNasena ghaTanA kramase agnizarmAke samparka meM AtA hai| aneka bAra AhArakA nimaMtraNa detA hai| paristhitiyoMse bAdhya hokara apane saMkalpameM guNasena asaphala ho jAtA hai / usake manameM aneka prakArakA pazcAttApa hotA hai| vaha apane pramAdako dhikkAratA hai / AtmaglAni usake manameM utpanna hotI hai, kulapatise jAkara kSamA-yAcanA karatA hai| para antataH agnizarmA use apane pUrva apamAnake kramakI kar3I hI mAnatA hai| IrSyA, vidveSa aura pratizodhase tApasI jIvanako kaluSita kara guNasenase badalA lenekA saMkalpa karatA hai| yahA~se guNasenake caritrameM ArohaNa aura agnizarmAke caritrameM avarohaNakI sthiti utpanna ho jAtI hai / caritroMke birodhamUlaka tulanAtmaka vikAsakA yaha krama kathAmeM atyanta manovaijJAnika DhaMgase niyojita huA hai| caritra-sthApatyakA ujjvala nidarzana agnizarmAkA caritra hai| ataH agnizarmAkA tIna bAra bhojanake AmantraNameM bhojana na milanepara zAnta raha jAnA, use sAdhu avazya bnaataa| vaha paralokakA zreSTha adhikArI hotA, para use uttejita dikhalAye binA kathAmeM upacAra vakratA nahIM A sakatI thii| kathAmeM kAvyatvakA saMyojana karaneke lie usameM pratizodhakI bhAvanAkA utpanna karanA nitAnta Avazyaka thaa| sAdhAraNa svarakA mAnava jo mAtra sammAnakI AkAMkSAse tapasvI banatA hai, tapasvI honepara bhI pUrva virodhiyoM ke pratizodhakIM 174 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvanA nihita rahatI hai| usakA uttejita honA aura pratizodhake lie saMkalpa kara lenA usake cAritragata guNa hI mAne jAe~ge / dvitIyAdi sabhI bhavoMmeM kathAnaka aura usakA vinyAsa RjurUpameM huA hai / kathAkA kArya eka vizeSa prakArakA rasabodha karAnA mAnA jAya, to yaha kathA jIvanake yathArtha svAbhAvika pahaluoM ke citraNa dvArA hameM vizvAsayukta rasagrahaNa kI sAmagrI denI hai| dvitIya bhavakI kathAkA prArambha prema prasaMgakI gopanIya mudrAse hotA hai / isa sampUrNa kathA bhAga meM 'ahaM' bhAvakA samyak citraNa kiyA gayA hai / antarkathAke rUpameM amaragupta Adi kI kathAe~ bhI AI haiN| tRtIya bhavameM jvAlinI aura zikhIkI kathAke preraNA aura piNDa bhAva mUlataH jIvake usI dhAtu viparyaya aura nidAnake calate haiM, jo ina dhArmika kathAoM meM sarvatra anusyUta hai| madhyako kathA ajitakI hai jo isI marmakI ghaTanAoMkI paripATIke dvArA uddhArita karatI hai| kathA isa marmase prakAzita hokara punaH vApasa lauTa AtI hai aura Age bar3hatI hai| Age bar3hanepara virodhake tattva Ate haiM aura isa taraha galpa vRkSake mUlase lekara skandha aura zAkhAoM takake antardvandvakA phira zamana hotA hai | caturtha bhavameM dhana aura dhanadhIkI kathA hai| isakA Arambha gArhasthika jIvanake ramya dRzyase hotA hai / | kathA-nAyaka dhanakA janma hotA hai aura vayaska hone para apane pUrva bhavake saMskAroMse Avaddha dhanazrIko dekhate hI vaha use apanA praNava arpita kara detA hai| ghanazrI nidAna kAluSyake kAraNa akAraNa hI usase dveSa karane lagatI hai / kathAkArane isa prakAra eka ora vizuddha AkarSaNa aura dUsarI ora vizuddha vikarSaNakA dvandva dikhalAkara kathAkA vikAsa dvandvAtmaka gatise dikhalAyA hai / paJcama bhava meM jaya aura vijayakI kathA aMkita hai / isa bhavakI kathAmeM mUla kathAkI apekSA avAntara kathA adhika vistRta hai| sanatakumArakI avAntara kathAne hI mUla kathAkA sthAna le liyA hai| prema, ghRNA, dveSa AdikI abhivyaJjanA atyanta saphala hai| kAvyakI dRSTise isa bhavakI kathAvastumeM zRMgAra aura karuNa rasakA samAveza bahuta hI sundara rUpameM huA hai| SaSTha bhavameM dharaNa aura lakSmIkI kathA varNita hai| guNasenakI AtmA dharaNake rUpameM aura agnizarmAkI lakSmIke rUpameM janma grahaNa karatI hai| ghaTanA bahulatA, kutUhala aura nATakIya kramavikAsakI dRSTise yaha kathA bar3I rocaka aura AhlAdajanaka hai / kathAkI vAstavika raJjana kSamatA usake kathAnaka guMphanameM hai / svAbhAvikatA aura prabhAvAnviti isa kathA ke vizeSa guNa haiM / pAtroMmeM gati aura cAritrika cetanAkA sahaja samanvaya isakI joradAra kathA vidyAko pramANita karatA hai / ghaTanAoMkI sambaddha zRGkhalA aura svAbhAvika kramase unakA ThIka-ThIka nirvAha ghaTanAoMke mAdhnamase nAnA bhAvakA rasAtmaka anubhava karAne vAle prasaMgoM kA samAveza isa kathAko ghaTanA, caritra, bhAva aura uddezyakI ekatA pradAna karatA hai / saptama bhAvameM sena aura viSNukumArakI kathA nibaddha hai| utthAnikAke pazcAt kathAkA prArambha eka Azcarya aura kotUhalajanaka ghaTanAse hotA hai| citrasacita mayUrakA apane raMga-biraMge pAMva phailAkara nRtya karane laganA aura mUlyavAna hArakA ugalanA, atyanta Azcarya cakita karanevAlI ghaTanA hai / haribhadrane prabandhavakratAkA samAveza isa bhavakI kathAmeM kiyA hai / guNasenakA jIvasenakumAra, uttarottara pUtAtmA hotA jAtA hai| aura agnizarmAkA jIva viSeNakumAra uttarottara kaluSita karma karaneke kAraNa durgatikA pAtra banatA hai / itihAsa aura purAtattva : 175 Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra guNasenakI AtmAkA paryApta zuddhIkaraNa ho jAtA hai| pratidvandI agnizarmA vAnamantara nAmakA vidyAdhara hotA hai| aura guNasena guNacandra nAmakA rAjaputra prathama bhavakI kathAmeM jina pravRttiyoM kA vikAsa prArambha huA thA ve pravRttiyA~ isa aSTama bhavakI kathAmeM kramaza: pUrNatAkI ora bar3hatI haiM / navama bhavakI kathA pravRtti aura nivRttike iko kahA hai| samarAdityakA jahA~ taka caritra haiM, vahA~ taka saMsAra nivRtti hai aura giriSeNakA jahA~ taka caritra hai, saMsArako pravRtti hai| samarAdityakA pariNa vaha sarala / caritra rekhA hai, jisapara samAdhi, dhyAna aura bhAvanAkA tribhuja nirmita kiyA jAtA hai| giriSeNakA caritra vaha pASANa sthala hai, jisapara zatrutA, akAraNa IrSyA, hiMsA, pratizodha, aura nidAnakI zilAe~ khacita hokara parvatakA gurutara rUpa pradAna karatI haiN| isa prakAra haribhadrane kathA, upakathA aura avAntara kathAke saMghaTana dvArA apane kathAtantrako sazakta banAyA hai| caritra, kAvya-rasa aura kathA-tatvakA apUrva saMyojana huA hai| bhAratIya vyaMgya kAvyakA anupama ratna dhUrttAkhyAna hai| mAnava meM jo vimba yA pratimAe~ samnihita rahatI haiM, unhIM ke AdhArapara vaha apane ArAdhya yA upAsya devI devatAoMke svarUpa gar3hatA hai| ina nirdhArita svarUpoM ko abhivyaJjanA deneke lie purANa evaM nijandharI kathAoMkA sRjana hotA hai / haribhadrane apane isa kathA kAvyameM purANoM aura rAmAyaNa, mahAbhArata jaise mahAkAvyoM meM pAyI jAne vAlI asaMkhya kathAoM aura dantakathAoM kI aprAkRtika, avaijJAnika aura avauddhika mAnyatAoM tathA pravRttiyoMkA kayAke mAdhyama se nirAkaraNa kiyA hai| vAstavikatA yaha hai ki asambhava aura durghaTa bAtoMkI kalpanAaiM jIvanakI bhUkha nahIM miTA sakatI haiN| sAMskRtika kSudhAkI zAntike lie sambhava aura tarkapUrNa vicAra hI upayogI hote haiM / ataeva haribhadrane vyaMgya aura sujhAvoMke mAdhyamase asaMbhava aura managaDhanta bAtoMko tyAga karanekA saMketa diyA hai / kRtikA kathAnaka sarala hai / pA~ca dhUrtokI kathA gumphita hai / pratyeka dhUrta, asaMbhava avauddhika aura kAlpanika kathA kahatA hai, jisakA samarthana dUsarA dhUrta sAthI paurANika udAharaNoM dvArA karatA hai / kathAoM Adi anta taka kutUhala aura vyaMga vyApta hai / haribhadra laghukathAkAra bhI haiM / vyaktike mAnasa meM nAnA prakArake bimba - imeja rahate haiM / inameM kucha vyaMgyoMke Atmagata bimba bhI hote haiM jo ghaTanAoM dvArA bAhara vyakta hote haiN| prema, krodha, ghRNA, Adike nizcita bimba hamAre mAnasameM vidyamAna haiN| hama inheM bhASAke rUpameM jaba bAhara prakaTa karate haiM to ye bimba laghukathA banakara prakaTa hote haiM / kalAkAra ukta prakriyA dvArA hI laghukathAoMkA nirmANa karatA hai / isake liye use kalpanA satarkatA, vAstavika nirIkSaNa, abhiprAya grahaNa evaM maulika sRjanAtmaka zaktikI AvazyakatA 1 1 hotI hai| vastutaH haribhadra aise kathAkAra haiM jinhoMne bRhat kathA kAvyoMke sAtha-sAtha laghu-kathAoMkA bhI nirmANa kiyA hai / jIvana aura jagatse ghaTanAe~ evaM paristhitiyA~ cunakara adbhuta zilpakA pradarzana kiyA haiM / haribhadrakI zatAdhika laghu-kathAoMko mAnava pravRttiyoMke AdhArapara nimnalikhita vargoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai| ye kathAe~ 'dazavaikAlika vRtti' aura 'upadeza pada meM pAyI jAtI haiM , 1. kArya aura ghaTanA pradhAna, 2. caritra pradhAna, 3. bhAvanA aura vRtti pradhAna, 4. vyaMgya-pradhAna, 5. buddhi camatkAra pradhAna, 6. pratIkAtmaka, 7. manoraMjanAtmaka, 8 nIti yA upadezAtmaka, 9. saundarya bodhaka, 10. prema-mUlaka, isa prakAra haribhadra rAjasthAnake aise kathA kAvyanirmAtA hai, jinase kathA kAvyake naye yugakA Arambha hotA hai| isa yugako hama saMghAta yuga kaha sakate haiN| haribhadrane kathAoMke saMbhAra aura saMgaThanameM eka nayI dizA 176: agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasthita kI hai| zilpa aura kathya donoM hI dRSTiyoMse ve mahanIya haiN| unake pada-cihnoMkA anusaraNa kuvalayamAlA, surasundarI cariyaM, nirvANalIlAvatI AdimeM pAyA jAtA hai| ataeva hama haribhadrako yuga-saMsthApaka yugapravartaka kathA-kAvyanirmAtA mAna sakate haiN| vastutaH ve bahumukhI pratibhAvAn kathArasa aura kAvya rasakI saMgama pradhAna racanAoMke lekhaka haiN| ise hama rAjasthAnakA saubhAgya hI mAneMge ki usane bANabhaTTakI samakakSatA karane vAlA adbhuta kathA-kAvya nirmAtA utpanna kiyaa| maiM haribhadrake caraNa-cihnoMse pavitra huI mahArANA pratApakI vIra bhUmi rAjasthAnako zata-zata praNAma karatA huuN| itihAsa aura purAtattva : 177 Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathAkathita harivaMsacariyaMkI vimalasUrikartRtAH eka prazna (sva0) DaoN0 gulAbacandra caudharI isa zatAbdIke prArambhameM vimalasari kRta prAkRta paurANika mahAkAvya paumacariyaMkA sampAdana prasiddha jarmana vidvAn harmana yAkovIne kiyA thA jisakA prakAzana san 1914 meM bhAvanagarase huA thaa| tabase lagabhaga 28 varSoM ke bAda ukta kRti aura raviSeNake saMskRta padmacarita (padmapurANa)ke bIca tulanAtmaka adhyayanake phala prakAzameM Aye / san 1942 kI anekAnta patrikA, varSa 5 ke aMka 1-2 meM sva. paM0 nAthUrAma premIne "padmacaritaM aura paumacariyaM" lekha tathA ukta varSake 10-11veM aMkoMmeM paM0 paramAnanda zAstrIne 'paumacariyaMkA antaHparIkSaNa' nAmaka lekha likhe| premIjIne apane ukta lekhako sana 1942 meM prakAzita apanI kRti 'jaina sAhitya aura itihAsa meM bhI prakAzita kiyaa| ina lekhoMmeM paumacariyaM aura padmacaritake bIca sAmya aura vaiSamyapara UhApoha kiyA gayA hai| parantu vimalasUrine koI aura grantha likhe the usapara prakAza nahIM DAlA gyaa| "jaina sAhitya aura itihAsa" ke prathama saMskaraNa (1942)meM eka sthala (pR0 520) para premIjIne praznottaramAlikAke kartA kisI vimalasUrike hone kI sambhAvanAkA khaNDana kiyA hai para usI granthake pariziSTameM do choTe pairAgrAphoM dvArA udyotana sUri kRta taba aprakAzita kRti "kuvalayamAlA" (zaka saM0 700) kI prastAvanA gata eka gAthA buhayaNasahassadaiyaM harivaMsuppattikArayaM paDhamaM / vaMdAmi vaMdiyaM pi hu harivaMsaM ceva vimalapayaM / / ke AdhArase (usa gAthAke pAThakI binA parIkSA kiye aura usa gAthAkI sthiti aura sandarbhakA binA vicAra kiye) sambhAvanA kI ki bimalasUri kRta "harivaMza cariyaM" honA cAhie aura likhA ki "vimalasUrikA vaha harivaMza abhI taka kahIM prApta nahIM huA hai, isake prApta honepara jinasenake harivaMzakA mUla kyA hai isapara kucha prakAza par3anekI sambhAvanA hai aura sambhava hai padmapurANake samAna vaha bhI vimalasUrike harivaMzakI chAyA lekara banAyA gayA ho| usa samaya vayovRddha sAhityika premIjIkI ukta sambhAvanAko kisIne cunautI nahIM dI, balki unake anusaraNa aura samarthanameM hI san 1966 taka kalameM calatI rahIM aura sambhavataH aba bhI cala rahI hoN| DaoN0 jyotiprasAda jainane san 1957 se pUrva likhe apane eka lekha-"vimalArya aura paumacariyaM"1 meM aura sambhavataH usase pUrva likhe apane zodha prabandha-'Studies in the Jain sources of the History of Ancient India' meM ukta sambhAvanAkI puSTike sAtha kucha vakAlata kI hai| unakA kahanA hai ki "kuvalayamAlA' kI gAthAke anusAra vimalArya na kevala apane vimalAMka kAvya (paumacariyaM)ke racayitA the, varan sarvaprathama harivaMza purANake bhI racayitA the| ukta paumacariyaMkI prazastike "soUNa puvvagae nArAyaNasIricariyAI" zabdoMse bhI yahI dhvanita hotA hai ki vimalAryane zrI nArAyaNake carita (arthAt kRSNa 1. zrI vijaya rAjendrasUri smAraka grantha pR0 437-451 / 178 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carita yA harivaMza) kI racanA paumacariyase bhI pahale kara lI thii|" ve Age calakara likhate haiM ki udyotana sUrike samakAlIna apabhraMza bhASAke mahAkavi svayambhU (lagabhaga 775-795) ne bhI vimalAryakA eka prAcIna kavike rUpameM smaraNa kiyA hai| raviSeNakA bhI smaraNa kiyA hai kintu vimalake pazcAd sambhava hai ki jisa prakAra svayambhUkI rAmAyaNa vimalake paumacariyaMpara AdhArita hai, usI prakAra unakA "riTThaNemicariu" (harivaMza) bhI vimalake harivaMzapara AdhArita ho aura kyA Azcarya ki punnATake jinasenake harivaMjJa (783 I0) kA AdhAra bhI vimalAryakA hI grantha ho|" DaoN0 jyotiprasAda jainakI ukta vakAlatakA khaNDana paumacariyaMkI aMgrejI prastAvanAke lekhaka DaoN. vhI0 ema0 kulakarNIne acchI taraha kiyA hai| ve likhate haiM ki "The word sIri in the verse "souNaM punvagae nArAyaNasIricariyAi" is misunderstood by Dr. J. P. Jain. The word off is an equivalent of Sanskrit af and stands for Baladeva or Haladhara, the elder brother of Narayana (or Vasudeva). Thus in the present content Narayana and Siri stand for Laksmana and Rama. It is quite clear that he has entirely misunderstood the whole point. Here Vimala Suri points only to the trustworthiness of the source of his Paumacariya. His statement that Svayambhu pays? homage first to vimalasUri (as an ancient poet) and then to raviSeNa is open to doubt. The name fasafe is nowhere mentioned in the passage concerned. If he has in mind the identity of vimalasUri and kIrtidhara the anuttaravAgmin he should have made the point explicit and given his reasons for the identification" sva0 50 premIne jisa samaya (san 1942 ke lagabhaga) vimalasUrike harivaMza kartRtvakI sambhAvanA jisa uparinirdiSTa gAthAke AdhArase kI thI una dinoM muni jinavijayajI dvArA kuvalayamAlAke sampAdana aura prakAzanakA upakrama cala rahA thaa| munijIke samakSa san 1942 ke madhya taka kuvalayamAlAkI kAgajapara likhI ekamAtra hastalikhita prati thI jisakA samaya 15vIM zatAbdIke lagabhaga mAnA gayA hai| usa pratimeM prastAvanAkI aneka gAthAoM (27-44 taka) meM udyotanasUrine aneka jaina (zvetA0-diga0) aura jainetara kaviyoM aura unakI kRtiyoMkA Adara pUrvaka smaraNa kiyA hai| san 1942 se pUrva unameMse kucha kaviyoM aura racanAoMpara vidvAnoMne vicAra bhI kiyA hai| yahA~ vaha saba denA sambhava nhiiN| kevala una do gAthAoMpara vicAra kiyA jAvegA jinase ki vimalasUrike harivaMza kartRtvakI sambhAvanA kI gaI hai| eka gAthA, jisakI saMkhyA 36 batalAyI gaI hai, dvArA kahA gayA hai ki "vimalAMkane jaisA vimala artha prApta kiyA vaisA kauna pAyegA, usakI prAkRta rasase sarasa mAnoM amRtamayI ho| isameM vimalAMka pada dvArA paumacariyaMkA smaraNa pratIta hotA hai|' isake bAdakI gAthAmeM (tipurisacariyapasiddho supuruSacarieNa pAyaDo loe / so jayai devagutto vaMse guttANa rAyarisI) rAjarSi devaguptako supuruSacaritake kartAke rUpameM smaraNa kiyA gayA hai| ina devaguptakA kuvalayamAlAmeM do sthAnoM para ullekha kiyA gayA hai aura inheM haNa nareza toramANakA guru mAnA gayA hai| isake bAda vaha 1. DaoN0 hari0 cu0 bhayANIne svayambhUkA samaya dazavIM zatAbdI batAyA hai| 2. puNu pahaveM saMsArArAeM, kittihareNa annuttrvaaeN| puNu raviseNAyariyapasAeM, buhie avagAhiya kaDurAe // (paumacariu, 158) itihAsa aura purAtattva / 179 Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA "buhayaNasahassadayiyaM" Adi AtI hai / sva0 premIjIne isakA artha kiyA hai "maiM hajAroM budhajanoM ko priya harivaMzotpattikAraka prathama vandanIya aura vimalapada harivaMza kI vandanA karatA huuN"| isake bAda hI ve anumAna karate haiM ki isa gAthAmeM jo vizeSaNa diye gaye haiM ve harivaMza aura vimala pada ( vimalasUrike caraNa athavA vimala haiM pada jisake aisA grantha ) donoM para ghaTita hote haiM aura niSkarSa nikAla baiThate haiM ki vimalasUri kRta eka harivaMza kAvya hai / jo abhI taka aprApya hai / usa prAraMbhika sthiti meM jaba ki kuvalayamAlAkI ekamAtra prati upalabdha thI, ukta pAThako cunotI denA saMbhava nahIM thA para ukta gAthAkI sthitiko dekhate hue artha nikAlane kI saMbhAvanAko cunautI dI jA sakatI thI / prastAvanAgata gAthAoMke kramako eka bAra hama punaH dekheM to sahaja hI samajha sakate haiM ki vimalAMkako smaraNa karane vAlI gAthA (saM0 36 ) ke sAtha "buhayaNasahassadayiyaM - harivaMsaM ceva vimalapadaM" vAlI gAthAkA krama nahIM diyA gayA / una donoMke bIca meM rAjarSi devagupta vAlI gAthA AtI hai / yadi kuvalayamAlAkArako harivaMzacariyaM kartA ke rUpa meM vimalasUri iSTa the to vimalAMkake krama meM hI isa bAtakA ullekha honA thA / isase vimalapaikI punarAvRtti na karanA par3atA para vaisA na kara usakA ullekha eka gAthAke bAda kiyA hai| isa taraha antarase dI gaI gAthAmeM "harivaMza ceva vimalapayaM " se vimalasUrikRta harivaMzakA artha nikAlanA ucita nahIM / yaha niSkarSa kramika ullekhase hI saMbhava thA na ki vyatikrama dvArA vyatikrama dvArA ullekha se to yaha siddha hotA hai ki harivaMzacariyaM vimalasUrikI kRti nahIM, kisI aura kI hai / gAthAke arthako khIMca-tAnakara kI gaI saMbhAvanAne kAlAntarameM kaise tilakA tAr3a rUpa dhAraNa kara liyA thA yaha hama dekha cuke haiM / aura usase cala par3I andha paramparAkA nirAkaraNa samaya rahate honA cAhiye / saubhAgyase san 1942 ke anta meM kuvalayamAlAkI eka anya prati jaisalamera ke bRhad bhaNDArase muni jinavijayajI ko tAr3apatrapara likhI milI jisakA lekhanakAla saM0 1139 thA / pUrva kAgajavAlI 15vIM zatA0 kI pratike AdhArapara DaoN0 upAdhyene kuvalayamAlAkA eka prAmANika saMskaraNa taiyAra kiyA jisakA mudraNa kArya san 1950-51 se prAraMbha ho 1959meM prathama bhAga mUlakathA grantha ke rUpameM prakAzita huA / DaoN0 upAdhyene kAgaja para likhI pratise tAr3apatrIya pratiko kaI kAraNoMse adhika prAmANika mAnA haiM, aura prastAvanA gata "buhajana sahassadayiyaM" gAthAke 'harivaMsaM ceva vimalapayaM kI jagaha tAr3apatrIya pratike AdhArapara "harivarisaM ceva vimalapayaM" pATha nirdhArita kiyA hai / DaoN0 upAdhyene "harivaMsaM ceva" padako pUrva caraNake pada ( harivaMsuppattikArakaM ) kI punarAvRttike kAraNa artha meM bAdhA upasthita karane vAlA honese tyAjya batalAyA hai aura prAcIna pratike pAThako mAnyakara ukta gAthAkA artha kiyA hai-- maiM sahasra budhajanake priya tathA harivaMzotpattike prathama kAraka, yathArtha meM pUjya ( vandyamapi ) harivarSako unake vimala padoM (abhivyakti ) ke lie vandanA karatA huuN| isase to vimalasUrikA harivaMza kartRtva ekadama nirastra ho jAtA haiN| DaoN0 upAdhyene kuvalayamAlA dvitIya bhAgake TippaNoM meM likhA hai ki unhoMne isa sambandha meM paM0 premIjIse unake jIvanakAlameM hI bAta kI thI aura ve ukta saMbhAvanAko badalane ke pakSa meM the parantu 1956 meM prakAzita jaina sAhitya aura itihAsake dvitIya saMskaraNameM apane vArdhakyake kAraNa ve vaisA na kara ske| DaoN. upAdhyene saMbhavataH 1953 ke pUrva unase yaha bAta kI hogI kyoM ki taba taka kuvalayamAlA ke prAraMbhika pharme chapa cuke the / ukta dvitIya saMskaraNameM DaoN0 upAdhyene apanI aMgrejI prastAvanA likhI hai para Azcarya ki ve ukta saMbhAvanAkA vahA~ kucha khaNDana bhI nahIM kara sake / kuvalayamAlA ke prathama bhAgake prakAzita ho jAneke bAda bhI kucha vidvAnoMne apanI vidvattApUrNa prastAva 1. pRSTha 126 / 180 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAoM meM gatAnugatikatA kA hI paricaya diyA hai (jaise DaoN0 vhI0 ema0 kulakarNIne paduma carikI aMgrejI prastAvanA pR0 17-18 meM aura paM0 amRtalAla bhojakane cauppannapurisa cariyaMkI prastAvanA pR0 467 meM) aura ukta saMbhAvanAkI bIna bajAyI hai| isa taraha vicAra karanese vimalasUrikA harivaMza kartRtva siddha nahIM hotA balki harivaMzake ullikhita kartA eka harivarSa hI siddha hote haiN| 1 udyotanasUri dvArA ullikhita pUrvavartI kaviyoM aura racanAoMne kuvalayamAlApara apanA prabhAva DAlA thA, isa bAtakA digdarzana DaoN0 upAdhyene ' Kuvalayamala influenced by earlier works' -- prakaraNameM dikhAyA hai usameM unane paravartI racanA taraMgalolAse milAnakara usakI AdhArabhUta "taraMgavatI kathAkA" prabhAva bhI dikhAyA hai tathA bANakI 'kAdambarI' vimUlasUrike "dumacariya" jaTilake "barAMga carita" tathA haribhadrasUri kRta "samarAditya kathA" kA prabhAva kuvalayamAlApara dikhAyA hai / yadi harivarSa kRta 'harivaMza pariyaM" udyotana sUrike samaya meM vidyamAna yA to usakA bhI prabhAva kuvalayamAlApara aura kuvalayamAlAke racanA kSetra jAlaura ke par3ausa bar3havAnA meM 5 varSa bAda racita jinasenake harivaMzapurANapara bhI avazya par3A hogA / kuvalayamAlApara usa prabhAvako paravartI racanA jinasenake harivaMzase katipaya aMzoM yA vivaraNoMko milAna kara yadi dikhAyA jA sake to harivarSakA anupalabdha harivaMza kaisA kyA thA yaha anumAna lagAyA jA sakatA hai aura jinasenakA mUla kyA thA isapara prakAza par3a sakatA hai| diga0 sampradAya mAnya jinasena racita harivaMza purANa eka viziSTa kRti hai / isameM pratikUla kucha bAteM dI gaI haiM jaise mahAvIrake vivAha kA saMketa, nAradakI mukti tathA samyagdRSTi kRSNa dvArA lokameM apanI pratiSThA bar3hAneke liye mithyA mUrtike nirmANakI preraNA / isalie isake mUlakA patA lagAnA Avazyaka hai| kuvalayamAlAmeM ullikhita harivarSa kRta harivaMza saMskRta aura prAkRta yA kisI bhASAmeM ho sakatA hai kyoM ki udyotanasUrine saMskRta aura prAkRtake kaviyoMkA samAna bhAvase smaraNa kiyA hai| isaliye use prAkRtakI racanA honA Avazyaka nahIM hai| 1. pRSTha- 86 91 // 2. The tradition of Mahavir not having married is found in the sthAnAMga samavAyAMga and texts the other tradition of his having married is well known since the days of kalpasutra. D.D.M. sthAnAMga ane sUtrakRtAMga p. 330. itihAsa aura purAtattva : 181 Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi raidhUkI eka aprakAzita sacitra kRti 'pAsaNAhacariu' pro0 DaoN0 rAjArAma jaina 19vIM sadI ke prArambhase hI bhAratIya AcAra, darzana, itihAsa evaM saMskRtike sarvekSaNa-prasaMgoMmeM tIrthaGkara pArzvakA vyaktitva bahucacita rahA hai| pAzcAttya vidvAnoMmeM kolbuka, sTIveMsana, eDavarDaTaoNmasa, zApeMTiyara. gerino. iliyaTa. pasina. yAkovI. evaM blamaphIlDa tathA bhAratIya vidvAnoMmeMse DaoN0 bhaMDArakara, belvelkara, DaoN0 dAsaguptA, kosambI evaM DaoN. rAdhAkRSNana prabhRti vidvAnoMne unheM sapramANa aitihAsika mahApuruSa siddha kiyA hai tathA unake mahAn kAryoMkA mUlyAMkana karate hue unake sArvabhaumika rUpakA vizada vivecana bhI kiyA hai| prAcIna bhAratIya jainetara sAhitya evaM kalAmeM bhI ve kisI na kisI rUpameM carcita rahe haiN| jaina kaviyoMne bhI vibhinna kAloMkI, vibhinna bhASA evaM zailiyoM meM apane vividha granthoM ke nAyakake rUpameM unake sarvAGgINa jIvanakA sundara vivecana kiyA hai| isI pUrvavartI sAhitya evaM kalAko AdhAra mAnakara madhyakAlIna mahAkavi raidhUne bhI gopAcalake durgake vizAla, suzAnta evaM sAMskRtika prAGgaNameM baiThakara 'pAsaNAhacariu' nAmaka eka sundara kAvyagrantha sandhikAlIna apabhraMza-bhASAmeM nibaddha kiyA thA, jo abhI taka aprakAzita hai| usakI eka prati dillIke zrI zvetAmbara jaina zAstra bhaNDArameM surakSita hai| usIke adhyayanake niSkarSa rUpameM usakA saMkSipta paricaya yahA~ prastuta kara rahA huuN| ukta 'pAsaNAha cariu' mahAkavi raidhUkI anya racanAoMkI apekSA eka adhika praur3ha sAhityika racanA hai| svayaM kavine hI ise 'kAvya rasAyana'kI saMjJAse abhihita kiyA hai| grantha-vistArakI dRSTi se isameM kula 7742 pRSTha haiM tathA 7 sandhiyA~ evaM 136 kar3avaka haiN| inake sAtha hI isameM mizrita saMskRtabhASA nibaddha 5 maGgala iloka bhI haiN| prathama evaM antima sandhiyoMmeM granthakArane apane AzrayadAtA, samakAlIna bhaTTAraka evaM rAjAoMkA vistRta paricaya dete hue tatkAlIna sAmAjika, dhArmika evaM aitihAsika paristhitiyoMkI bhI sarasa carcAeM kI haiN| avaziSTa sandhiyoMmeM pArzva prabhuke sabhI kalyANakoMkA sundara varNana kiyA gayA hai aura prasaMgavaza sthAna-sthAnapara citroM dvArA granthakArakI bhAvanAko gahana banAneke lie citroMkA mAdhyama bhI apanAyA gayA hai| prati prAcIna hone ke kAraNa jIrNa-zIrNa hone kI sthitimeM A rahI hai| isake prati pRSThameM 11-11 paMktiyA~ evaM prati paMktimeM lagabhaga 14-16 zabda haiN| kRSNavarNakI syAhIkA isameM prayoga kiyA gayA hai| kintu puSpikAoMmeM lAla syAhIkA prayoga huA hai aura saMzodhana yA sUcaka cinhake rUpameM kahIM-kahIM zubhra varNakI syAhIkA bhI prayoga huA hai| raidhakRta 'pAsaNAha cariu' kI anya pratiyA~ jayapura, byAvara evaM ArAke zAstra-bhaNDAroMmeM bhI mujhe dekhanekA saubhAgya prApta huA hai| kintu prastuta pratikI jo kucha vizeSatAe~ evaM navIna upalabdhiyA~ haiM ve nimna prakAra haiM : 1. prAcInatA, 2. prAmANikatA, 3. pUrNatA, 4. sacitratA evaM 5. aitihAsikatA, 1. ukta pratike sambandhameM mujhe sarvaprathama zraddheya bAbU agaracandrajI nAhaTA siddhAntAcAryane sUcanA dI thii| unakI isa saujanyapUrNa udAratAke lie lekhaka unakA AbhArI hai| 182 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcInatA evaM prAmANikatA vividha antarbAhya sAkSyoMke AdhArapara maiMne mahAkavi raidhUkA samaya vi0 saM0 1440-1530 ke madhya mAnA hai| svayaM kavidvArA lipibaddha abhItaka koI bhI racanA hamAre lie hastagata nahIM ho sakI thI tathA unake granthoMkI pratilipiyA~ bhI prAyaH vi0 saM0 1548 ke bAda hI kI upalabdha hotI haiM, isake pUrva kI nhiiN| kintu prastuta racanA ina sabake apavAda svarUpa hI upalabdha huI hai aura lipikAlakI dRSTi se raidhasAhityakI yaha prAcIna pratilipi siddha hotI hai| isakI puSpikAmeM isakA pratilipi kAla vi0 saM0 1498 mAghavadI 2, somavAra aMkita hai|' isake pATha zuddha evaM lipi suspaSTa hai / isakI hastalipi evaM syAhIkI ekarUpatA, lipikArakI subaddhatA evaM sAhityake prati usako AsthApUrNa abhiruci, granthakArake jIvanakAlameM hI kiMvA usake samakSa hI athavA nirdezana meM lipibaddha kiye jAne tathA granthakArake AzrayadAtAke dharmaniSTha suputrakI orase isa granthako pratilipikI AyojanA hone ke kAraNa isa granthakI prAmANikatAmeM kisI bhI prakArake sandehakI sthiti nahIM raha jaatii| pUrNatA prAcIna hastalikhita granthoMke sAtha kaI ghora durbhAgyoMmeMse eka mahAn durbhAgya yaha bhI rahA hai ki ve prAyaH apUrNa rUpameM upalabdha hote haiN| kucha sAhityika-drohI, avasara pAte hI unake prathama evaM antima yA kucha marmasthaloM vAle pRSThoMko naSTa-bhraSTa, apahRta yA unakA vANijya karake grantharAjake sAre mahattvako samApta kara dete haiN| phira sacitra granthoMke sAtha to yaha droha aura bhI adhika rahA hai| abhimAnamesa puSpadanta kRta jasaharacariu, mahAkavi raidhUkRta jasaharacariu Adi grantha isake jvalanta udAharaNa haiM kintu prastuta prati saubhAgyase pUrNarUpameM surakSita hai| ata: citrakalA aura vizeSataH jaina citrakalApara aitihAsika prakAza DAlane vAlI isa pratikI paripUrNatA svayaMmeM hI eka mahAn upalabdhi hai| sacitratA prastuta granthakI sabase pramukha vizeSatA isakI sacitratA hai| sampUrNa granthameM kula milAkara 64 citra cha tiraMge. kucha cauraMge evaM kucha bhrNge| ina citroMkA nirIkSaNa karanese yaha spaSTa pratibhAsita hotA hai ki lipikArane lipi karate samaya pRSThoMpara yatra-tatra AvazyakatAnusAra caukora sthAna chor3a diye haiM, jinapara citrakArane apanI suvidhAnusAra prasaMgavaza laghu athavA vizAla citroMkA aMkana kiyA hai| ina citroMko alaMkRta banAnekA prayAsa spaSTa rUpase dikhAI par3atA hai| puruSAkRtiyoMkA aMkana karate samaya unake kezapAzoMko eka vicitra paddhatise pRSTha bhAgakI ora mor3akara banAyA gayA hai| dAr3hI evaM mUMcha aisI pratIta hotI hai ki mAnoM koI kU~cI cipakA dI gaI ho| netra adhika vistRta evaM bAharakI ora isa prakAra ubhare haiM, jaise unheM alagase jar3a diyA gayA ho / nAka bar3I nukIlI, Tunage vAlI tathA nIcekI ora jhukI huI hai / ThuDDI AmakI guThalIke sadRza, grIvA valiyoM yukta evaM iThI huI, hAthoM evaM pairoMkI aMguliyA~ kucha beDaula tathA aisI pratIta hotI hai, jaise kapar3oMkI battiyA~ mar3ha dI gaI hoN| vakSa sthala itanA adhika ubhArA gayA hai ki vaha kabhI-kabhI mahilAke vakSasthalakA bhrama paidA karAne lagatA hai| vastroMmeM kahIM kabhI aMgarakhA bhI aMkita kiyA huA milatA hai, vaise inake zarIrapara vastroMkI saMkhyA atyalpa hai-eka uttarIya evaM eka adhovastra / 1. de0 mUlaprati pRSTha 76. itihAsa aura purAtattva : 183 Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarIya vastrakA chora pArzva meM athavA pIchekI ora phaharAtA huA aMkita hai / moTe kinArevAle adhovastrako cunna dekara pahanA huA dikhAyA gayA hai / ye sabhI vastra kucha moTe kintu alaMkRta pratIta hote haiM / AbhUSaNoMmeM kahIM-kahIM mAthepara kala~gIdAra ratnajaTita svarNamukuTa, kAnoMmeM kuNDala tathA hAthoMmeM bAjUbaMda evaM kar3e pahine hue haiM / devoM evaM pArzvanAtha ke di0 munipada evaM kaivalyaprApti ke samaya ke citra bhI isameM aMkita kiye gaye haiM / devoMko ardhanagna mudrAmeM pradarzita kiyA gayA hai| ve eka moTe kinArevAlA raMgIna adhovastra dhAraNa kiye hue haiM, jo ghuTanese kucha nIce taka laTakA huA hai tathA usakI cunnaTa kucha AgekI ora ur3atI huI dikhAI gaI hai| unakA bAyA~ hAtha AdhA girA huA evaM dAyA~ hAtha tIrthaGkarapara ca~vara DhurAtA huA dikhAyA gayA hai / unake mAthepara maNiratna jaTita kucha nicalI bhittI vAlA, karNaparyanta mAthA Dhakane vAlA, karu~gIdAra svarNa mukuTa hai / ve kAnoMmeM vizAla cakrAkAra karNaphUla, galemeM saTA huA do lar3IkA moTe guriyoM vAlA hAra, kalAI meM moTe-moTe kar3e evaM do lar3IkA bAjUbanda dhAraNa kiye hue haiM / prastuta granthake mukhapRSThapara pArzvaprabhukA padmAsana yukta eka citra hai, jisake donoM pArzvomeM ca~vara durAte hue pArzvacara-sevakake rUpameM do devoMkA aMkana hai / pIchekI ora kucha U~cAIpara do airAvata hAthI apane zuNDAdaNDoM meM maMgalakalaza liye hue dikhAye gaye haiM / usakI pRSThabhUmi meM zikharabanda vizAla eka toraNoMvAlA dvAra hai, jisake donoM ora choTI-choTI 3-3 maThiyA~ Alikhita haiM / bIca ke zikharapara do vizAla sare~ viparItamukhI hokara phaharA rahI haiM / vyakti eka paMkti meM tathA sabhI apane tIrthaMkara mUrttike citraNa ke samaya tadanusAra vAtAvaraNakI vyaMjanAkA prayAsa dikhAI par3atA hai / AjUbAjU meM ca~vara, mAthe para choTe-bar3e chatoM vAlA tathA motIkI lar3oMse guMthA huA phuMdanoMse yukta chatra tathA agalabagala meM do dharmacakra bane hue haiM / pratike prArambhika pRSThapara do citra bar3e hI AkarSaka evaM bhavya bana par3e I eka citrameM pA~ca vyakti aMkita haiM / ekake pIche eka, isa prakAra tIna eka-eka ghuTane ke balapara baiThe haiM / unake sammukha hI Age-pIche anya do vyakti sthita haiM / pA~coM meM se madhyavartI vyaktikA eka hAtha to ghuTanepara sthita hai tathA dUsarA hAtha dharmopadeza deneke kAraNa Upara kI ora saMketakara kucha samajhAtA huA dikhAyA gayA hai| bAkI ke sabhI vyaktiyoMke donoM donoM hAtha jur3e hue haiM / aisA pratIta hotA hai ki citrakArane isa citrameM mahAkavi raidhUkI guru-paramparAkA aMkana kiyA hai / upadezaka ke rUpameM bha0 sahasra kIrti haiM tathA zrotAoM meM unake ziSya kramazaH bhaTTAraka guNakIrti tathA unake bhAI evaM ziSya bha0 yazaHkIrtti tathA yazaHkIrttike ziSya khemacandra evaM mahAkavi raidhU / isa citravAle pRSThapara varNanaprasaMga bhI ukta vyaktiyoMkA hI hai / hamAre isa anumAnakA AdhAra pUrvavartI anya sacitra hastalikhita pratiyA~ hI 'trilokasAra' kI sacitra pratilipi meM usake lekhaka si0 ca0 nemicandra ( 11vIM zatI) evaM sugandhadazamI kathAmeM usake lekhaka jinasAgara ( 12vIM zatI) jisaprakAra citrita haiM, ThIka vahI paramparA isa grantha meM bhI apanAI gaI hogI, isameM sandeha nahIM / ataH yadi merA ukta anumAna sahI hai taba bhaTTArakoMke sAtha-sAtha hI I dhU jaise eka mahAkavike atyanta durlabhacitrakI eka sAmAnya rUparekhA bhI hameM AsAnI se upalabdha ho jAtI hai, jisakA ki abhAva abhItaka khaTakatA thA / isa upalabdhiko hama madhyakAlIna sAhityakAroM sambandhI upalabdha abhItaka samasta jAnakAriyoMmeMse eka vizeSa aitihAsika mahattvakI upalabdhi mAna sakate haiM / dUsarA bhavya citra isI citra kI dAyIM ora caturbhujI sarasvatIkA citrita hai / usake eka dAyeM hAtha meM koI grantha surakSita hai tathA bAyeM hAtha meM vINA / bAkI do hAthoMmeM kyA hai, yaha spaSTa nahIM hotA / usake vAhanakA bhI 184 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patA nahIM lagatA / usakI pRSThabhUmimeM eka bhavana hai, jisake madhyameM eka vizAla zikhara tathA AjU-bAjU meM 3- 3 choTe-choTe zikhara aura unake Upara viparIta mukhI choTI-bar3I do-do vizAla phaharAtI huI nukIlI dhvajAe~ haiM / anya kaI sAkSyoMke AdhAra para yaha siddha hotA hai ki mahAkavi raddadhU sarasvatIke mahAn upAsaka the / unhoMne apaneko 'sarasvatI nilaya' evaM 'sarasvatI niketana' jaise vizeSaNoMse vibhUSita kiyA hai / eka sthAna - para unhoMne yaha bhI likhA hai ki prArambhika jIvanameM akasmAt hI svapna meM unheM sarasvatIne Akara kavi banane kI preraNA dI thI aura usameM sabhI prakArakI saphalatA kA usane unheM AzvAsana diyA thA / kavine usakI AjJAko mAnakara kavitAke kSetrameM praveza kiyA aura phalasvarUpa ve vikhyAta mahAkavike rUpameM sAhityika kSetra meM prasiddha ho gaye' / koI asambhava nahIM, yadi mahAkavi kAlidAsake samAna hI mahAkavi raidhUko bhI sarasvatI siddha rahI ho / kyoMki apane choTese jIvanakAlameM hI 23se bhI adhika mahAn evaM vizAla granthoMkI racanA kara pAnA sAmAnya kavike lie sambhava nahIM thA / apabhraMzake kSetrameM itane vizAla samRddha sAhityakA praNetA raghUko chor3akara abhI taka anya koI bhI dUsarA kavi avatarita nahIM huA / jahA~ taka mahilAoM ke citrAlekhanake prasaMga haiM, unameM unake netra matsyAkRtike vizAla, kintu unakI | netroMko to itanA adhika ubhArA sakatA hai / unake kezapAza guMthe hue evaM unakI nAka bar3I evaM nukIlI hai / kahIM-kahIM dikhAyI par3ate haiM / oSTha phaile hue, cibuka putaliyA~ choTI citrita haiM evaM kaTAkSarekhA karNaparyanta citrita kI gayI gayA hai ki kisI ajanabIko unheM dekhakara cazmA lagAnekA bhrama mAthe ke pIche kucha U~cAI para vattulAkAra jUr3AkRtimeM baddha haiM nAka evaM mukha eka dUsaremeM praviSTa karane kI hor3a lagAye hue jaise nukIlI evaM choTI, zravaNa aMDAkRti vAle evaM laghu haiM, kintu donoM payodhara cakrAkAra evaM betaraha unnata haiM / aisA lagatA hai ki unakI vizAlatA dikhAne meM citrakArane kucha adhika jabardastI kI hai kaTibhAga atyanta sUkSma tathA kahIM-kahIM adRzya jaisA pratIta hotA hai / inakI gardana kucha lambI evaM rekhAMkita dikhAyI detI hai, kintu / sabhI ke zarIra supuSTa aMkita kiye gaye haiM / mahilAoM dvArA prayukta vastroMmeM laMhagA, or3hanI evaM colI jisameM udara bhAga spaSTa rUpase dRzyamAna hai, pradhAna haiM / kahIM-kahIM or3hanIkA abhAva bhI hai / AbhUSaNoMkI dRSTise mahilAoMke kAnomeM kAnoMse bhI Devar3hA dugunA, cakrAkAra vizAla karNaphUla, galemeM bar3e-bar3e guriyoM vAlI ekAdhika lar3IkI mAlA evaM hAthoMmeM 3-3yA4-4 kar3e citrita kiye gaye haiM tathA nAkameM motIkI choTI poMgar3I dhAraNa kiye hue haiM / inake hAthoMmeM kaMgana evaM pairoMmeM kar3e haiM, lalATapara TIkA bhI dikhAyI detA hai / devAMganAoMke citraNameM ukta mahilAoMkI apekSA bahuta kama antara darzita kiyA gayA hai / jahA~ para puruSoM yA mahilAoMko khar3A athavA baiThA dikhAyA gayA hai vahA~ unheM dekhanese aisA pratIta hogA, mAnoM ve cala rahe hoM yA calaneke lie utsuka ho rahe hoM / tAtparya yaha hai ki unameM sphUrtikI jhalaka dikhAyI detI hai / kahIM-kahIM puruSa daNDa dhAraNa kiye hue haiM kintu hAthoM meM use isa prakAra citrita kiyA gayA hai, mAnoM ve kama vajanakI mAmUlI koI choTI-moTI dAtuna yA salAI pakar3e hue hoM / prakRti citraNa ke prasaMgoMmeM nadI, nada, sarovara, udyAna, maidAna, vRkSa, harI-bharI ghAsa evaM vana Adike raMgIna citraNa kiye gaye haiM, kintu unheM jaise nayanAbhirAma, ramya, gambhIra evaM sajIva honA cAhie thA, usa bhAvakA usameM abhAva hai / udAharaNArtha vRkSakI AkRti aisI pratIta hotI hai jaise kisI choTI lacIlI DaMDIpara pattoMkA Dhera sajA diyA gayA ho / jaMgalakI AkRti bhI aisI pratIta hotI hai jaise dIvAlapara Ar3I-tirachI raMgIna 1. sammaijiNacariu 1 / 4 / 2-4 / 24 itihAsa aura purAtattva : 185 Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rekhAe~ khIMca dI gayI hoN| udyAnake per3a-paudhe yA phulavArI aisI dRzyamAna haiM jaise gharameM gamaloM yA guladastoMpara kucha kRtrima per3a-paudhe yA phUla sajA diye gaye hoN| yuddhake prasaMgameM citra-vicitra raMgoMse bhare hue sainikoMke citra haiM, jinake hAthameM DhAla-talavAra evaM bhAlA hai / citrake raMgoMkI dRSTise ukta citroMmeM prAyaH maulika raMgoMkA hI prayoga pAyA jAtA hai jaise lAla, pIlA, evaM sapheda / citroMkI bhUmimeM prAyaH lAla evaM pIle raMgoMkA prayoga hai, kahIM-kahIM hare raMgakA bhii| kahIM-kahIM to citroMmeM ye raMga isa prakArase bhare gaye haiM ki lagatA hai jaise lIpA-potI kI gayI ho| inameM sundaratA evaM sAvadhAnIkA abhAva A~khoM ko bahuta khaTakatA hai| isakA eka kAraNa to yaha hai ki citrakAra jI preraNA na lekara rUr3hiyoMmeM baMdhe rahe, aura dUsarA kAraNa yaha rahA ki usameM AdhyAtmika bhAvanAkI puTa evaM dharma vRtti kI gaharI chApa sarvatra rahane ke kAraNa zRMgArikatAkA aMza khulakara apanA sAmrAjya sthApita na kara sakA athavA yoM kahA jAya ki zRMgArika vAtAvaraNa rahanepara bhI nirvedakI jhalaka usameM samAhita rhii| kintu ina sabake bAvajUda bhI zrI brAUna, isTellA kremareza, nAnAlAla mehatA prabhRti vidvAnoMke anusAra jaina-zailIke ina citroMmeM nirmalatA, sphUti evaM gativega hai| bhAvAbhivyaJjanAkI dRSTise ye citra bejor3a hai| yadyapi kama raMgoMkA prayoga kiyA gayA hai, kintu yaha kAphI teja hai aura usase tAtkAlika raMga-prayogakI vidhipara acchA prakAza par3atA hai| unakI rekhAeM yadyapi moTI hai, phira bhI unakA bhaddApana, kuzala hAthoMko svatantratA, isa citra zailImeM citrita aMga-pratyaMgoM AdikA beDaulapanA, netroMko yadyapi bahuta hI nayanAbhirAma nahIM lagatA, unameM kaThaputaliyoMkA AbhAsa sA hotA hai, kintu nissandeha hI isa zailIkA bhI apanA eka yuga mAnA jaayegaa| apane yugameM gujarAta, madhyapradeza, mAlavA evaM dakSiNI bhAratameM bhI yaha zailI atyanta pracalita rhii| bihAra, baMgAla, ur3IsA, nepAla evaM tibbatameM bhI isakA prabhAva pahuMcA thaa| kucha vidvAnoMkA to yahA~ taka kahanA hai ki citrakalAkI ukta zailI ne bRhattara eziyA, madhyaeziyA, varmA evaM iMDoneziyA prabhRti dezoMko bhI bahuta kucha aMzoMmeM prabhAvita kiyA thaa| ___'pAsaNAhacariu'ke citra kramAgata citra-zailIkA eka paravartI rUpa hai, jo itihAsakI dRSTise atyanta mahattvapUrNa hai| yaha isakA mahAn durbhAgya hai ki isa prakArakI citra zailIke nAmakaraNakI samasyA abhI taka bhI banI huI hai| koI ise jaina-zailIkA, to koI apabhraMza-zailI, to koI pazcimI yA gujarAtI-zailIkA kahakara isake rUpako anizcita kiye hue hai| isa dizAmeM vidvAnoMko gahana adhyayana karane kI tatkAla AvazyakatA hai| prAcIna citrakalAko samagra sAmagrIkA saMkalana evaM usakA sarvAMgINa adhyayana vizleSaNa evaM nAmakaraNa karake citrakalAke itihAsa meM usakA avilamba sthAna nirdhAraNa kiyA jAnA caahie| kyoMki yaha zailI eka ora jahA~ prAcIna citrakalAkA paravartI rUpa hai vahIM rorika, Taigora avanIndra, nandarAya, yAminIrAya, ravivarmA, ravizaMkara rAvala evaM amRtA zeragilako Adhunika citra zailiyoMkA pUrvavartI rUpa bhI siddha ho sakatA hai| ataH jena citrazailIkI zRMkhalAko jor3aneke lie eka mahattvapUrNa aitihAsika kar3I siddha ho sakatI hai| ataH vidvAnoMko isa upekSita dizAmeM kArya karaneke lie tatpara honA hI caahie| yaha samayakI mAMga hai| itihAsa ke navIna tathya itihAsakI dRSTi se isa pratikI sarvaprathama vizeSatA yaha hai ki isakI antya puSpikAmeM tomaravaMzI rAjAoMkI gvAliyarI zAkhAkI paramparAmeM hue mahArAja DUMgarasiMhako 'kalikAla cakravartI' padase vibhUSita kiyA gayA hai| mahAkavi raidhUke prApta samasta granthoM evaM unakI prazastiyoMke sAtha-sAtha tomara rAjAoMke Adhunika zailImeM likhita itihAsa-granthoMko par3hanekA bhI mujhe avasara milA hai kintu DUMgarasiMhakI ukta 'upAdhi' mujhe kahIM bhI dekhaneko nahIM milii| yadyapi iMgarasiMhake prabala parAkrama evaM rAjyakI sImA-vistAra ke kAraNa 186 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ukta upAdhi prApta honI hI cAhie thI, aisI merI dhAraNA thI tathA usakI khojameM maiM bar3A vyagra bhI thaa| prastuta grantha-prazastine usa vyagratAko dUra hI nahIM kiyA, balki Adhunika itihAsakAroMko tomarakAlIna itihAsako navIna rUpameM likhaneke lie nayI preraNA dekara nayA prakAzana bhI diyA hai| itihAsakI dRSTise nissandeha hI yaha eka bahuta bar3I upalabdhi hai tathA isa rUpameM eka mahAn naravyAghra, parAkramI, kartavyaniSTha evaM jainadharma-parAyaNa rAjAke mahAn kAryoMkA sahI evaM nyAyapUrNa mUlyAMkana kara use yathArtha hI gaurava pradAna kiyA gayA hai| isI prakAra tomara rAjAoMkI paramparAkA varNana karanevAle kucha granthoMmeM rAjA DUMgarasiMhake pitA gaNapatidevakA nAmollekha nahI milatA tathA vikramake bAda unake pautra DUMgarasikake gaddIpara baiThane kI tuka samajhameM nahIM AtI thI kintu isakA spaSTIkaraNa prastuta granthake lipikArakI prazastise ho jAtA hai| usane jo likhA hai jisase yaha spaSTa ho jAtA hai ki vikramake bAda DUMgarasiMha nahIM, balki gaNapati gaddIpara baiThe, bhale hI ve atyalpakAlake lie rAjA bane hoM aura kisI kAraNavaza zIghra hI unake putra DUMgarasiMhako rAjagaddI samhAlanI par3I ho / ataH vartamAna kAlameM pracalita tomaroMkI vaMzaparamparA sambandhI mAnyatA bhI ukta pramANake AdhArapara bhrAmaka siddha ho jAtI hai / "prastuta pratikI dUsarI aitihAsika mahattvakI vizeSatA yaha hai ki isakI lipikArakI prazastiyoMmeM pairoja (firoz2a) nAmaka sultAnakI carcA AtI hai| raidhUne apane anya granthoMmeM bhI sultAna pairoja sAha (fIroz2a zAha) kI carcA karate hue usake dvArA hisAranagarake basAye jAne kI carcA kI hai| eka antyaprazastise yaha bhI spaSTa hai ki raidhake eka AzrayadAtA tosau sAhakA putra vIlhA sAhU pairoja sAhake dvArA sammAnita thaa| isase yaha pratIta hotA hai ki pairoja sAha jainasamAja evaM jainadharmake prati kAphI AsthA baddhi rakhatA thaa| asambhava nahIM, yadi, usake mantrimaNDalameM vIlhA jaise kucha rAjanItijJa evaM arthazAstrI zrImanta jaina bhI sammilita rahe hoN| raidha-sAhityake madhyakAlameM hisAra nagara jainiyoM evaM jaina-sAhityakA bar3A bhArI kendra thaa| prastuta pratikI tIsarI vizeSatA yaha hai ki isakI pratilipi kavike AzrayadAtA kheusAhUke caturtha putra holivammune karAyI thii| ye holivammu yA holivarmA vahI haiM jo sadAcArako pratimUrti the tathA jinhoMne apane pitAkI taraha hI svayaM bhI mahAkaviko AzrayadAna dekara apane jIvanameM AdhyAtmika jyoti jagAnevAlI 'dazalakSaNadharma jayamAlA" nAmaka racanAkA praNayana karAyA thaa| isa dRSTise pratikI prAmANikatAmeM do mata nahIM ho sakate / yaha bhI sambhava hai ki holivammu dvArA likhita athavA likhavAyI huI anya racanAe~ bhI hoM, jinakA prakAzana bhaviSyake garbhameM hai| isa prakAra mahAkavi raidhakI prastuta 'pAsaNAhacariuko vizeSa pratike sambandhameM yahA~ carcA kI gayI hai| usake kalApakSa evaM bhAvapakSa athavA anya viSayoMko maiMne sparza nahIM kiyaa| isI prakAra kavike viSayameM bhI maiMne kucha bhI carcA nahIM kii| kyoMki yahA~ mAtra upalabdha navIna sacitra pratikI sacitratA evaM usakI antyaprazastimeM upalabdha tathyoMke anusAra usakA aitihAsika mUlyAMkana karanekA yatkicit prayAsa kiyA hai| kavike vyaktitva evaM kRtitvapara maiM kaI zodha-nibandhoMmeM vistRta vicAra kara cukA huuN| yahA~ unako punarAvRtti mAtra hI hotii| 1. de0 dahalakkhaNajayamAlakA antima padya / itihAsa aura purAtattva : 187 Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalikAla sarvajJa zrI hemacandrAcAryakI apabhraMza-bhASAmeM eka anupama racanA zatruJjayatIrthASTaka mahopAdhyAya vinayasAgara yugapradhAna dAdA jinadattasUri praNIta 'gaNadharasArddhazataka-prakaraNa ke prathama padyakI vyAkhyA karate hue, yugapravarAgama zrIjinapatisUrike ziSya zrIsumatigaNine, zrIhemasUri praNIta nimnAGkita stotra uddhRta kiyA hai| sumatigaNi kRta 'vRddhavRtti'kA racanAkAla vikrama saMvat 1295 honese isa stotrakA racanAkAla 12-13vIM zatAbdI nizcita hai / aSTakakI antima paMkti meM 'hemasUrihi' ullekha hai| 12vIM zatImeM hemacandrasUri nAmaka do AcArya hue hai-1. maladhAragacchIya hemacandrasUri aura 2. pUrNatallagacchIya kalikAla sarvajJa hemacandrasUri / ye donoM samakAlIna AcArya the aura donoM hI gurjarAdhipati siddharAja jayasiMhake mAnya evaM pUjya rahe haiN| maladhAragacchIya hemacandrasUrikI dezyabhASAkI racanAe~ prApta nahIM hai| kalikAla sarvajJakI 'dezInAmamAlA' prAkRta-vyAkaraNa Adi sAhityameM apabhraMza kRtiyoMkA prayoga honese prastuta aSTakake praNetA inhIMko mAnA jA sakatA hai| isa aSTakameM saurASTra pradeza sthita zatruJjaya (siddhAcala) tIrthAdhirAjakI mahimAkA varNana kiyA gayA hai| isakI bhASA apabhraMza hai aura dezyachanda-SaTpadI meM isakI racanA huI hai| adyAvadhi ajJAta evaM bhASAvijJAnakI dRSTise isakA mahattva honese ise avikala rUpameM yahA~ prastuta kiyA jA rahA hai| . saM0 1200 meM racita kRtimeM uddhRta honese isakA prAcIna mArmika pATha surakSita rakkhA hai yaha bhI vizeSa rUpase ullekhanIya hai| 188 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIhemasUripraNItApatra zabhASAmaryaM zatruJjaya tIrthASTakam khuDiyaniviDa daDhanehA niyadu vammaha mayabhaMjaNu, paDhamapayAsiyadhammamaggu sivapurahasaMdaNu / nivasai jattha juyAideu jiNavaru risahesaru, so sittu jagiriMdu namahu titthaha aggesaruM / paMcakoDimuNivarasamaju siripuMDarIya sui nivvayai jahi kAriu bharahesariNaM / vaMdivajai ajjavi suranariharisahabhavaNu bhattibharaNaM // 1 // guNarayaNasamiddhau / paDhamajiNaha siripuMDarIyagaNaharu jahi siddhau / paMDusuaha paMcahavi siddhikA miNi surakArau / so ta giriM jayau jagi titthaha sArau / milleviNu nemijiNiMda pari kittibhariya bhuvaNaMtarihi / jo pharUsiu niyapayapaMkayahi tevIsihi titthaMkarihi // 2 // sohi draviDa - vAlikhillahi naranAha ho / pAviya siddhi-samiddhi khaviyaniyapAvapavAha hA / dasarahasya - sirirAma bharahakaya sivasuhasaMgamu / so sittuja sutittha jayau titthaha savvattam / niNu gurumAhuppu su aimuttayakevali kahio / ArUha vi jitthu nArayarisihi pattu mukkha dukkhihi rahio ||3|| sirivijjAharacakkavaTTi nami-vinami- muNidihi | vihikossi sahu muNivarAha nayasuravara vidihiM / jaha pattao surasukkhu bhavadukkhanivAraNa | so setta uja sutittha namaha sAsayasuhakA raNu / vivi asaNu karavi jahi harisiya surayaNamahiu / titthANubhAvamittiNa suhai bhuMjai surakAmiNisahi // 4 // gharapariyaNasuhaneha niyau niThurabhaMjeviNu / khaukaMTayakakkarakarAlakANaNapaviseviNu / bhIsaNavagghavarAhabhamiratakkara jagaNevi / gurugirivara sarasarirauurattu vi laMgheviNu / itihAsa aura purAtattva : 149. Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aruhi vi jAva sittu ji na diTThau risahajiNidamuha / siripuMDarI ugaNaharasahiu tAva ki labbhai jIva ||5|| hers mUDha pavisahi ayANu ji va salahu mahAnali / kAi madhu jimba bhamiya cittu buDDahi gaMgAjala / ers ajji vimUDha dhari vi siri guggulujAlahi / kAi iyara titthihi bhamaMtu appahu saMtAvahi / hiu muNihi titthaha pavaru tahi sittu ji caDe vi puNa / kira kAhi na pujjahi risahajiNu jimva chirdAha jammaNa jaramaraNa || 6 || kAi teNa vi haviNa na jeNau vayariu supattaha | kAi teNa jIviNa jugau dAlidda- duhattaha | kAi teNa juvvaNi ju kira boliu sakalaM kaha / kAi teNa sajjaNiNa huyau juna vihu ra paDaMtaha | kiri kAi maNuyajammiNa na jahi vaMdiu suranaravaramahiu / sittu 'jasiharisaMDhiu risahu puMDarIgaNaharasahi ||7| ahaha kavaDajakkhapabhAu jahi phurai asaMbhavu / kari karai jo paNayajaNaha nicchau apuNabbhavu / arari kalihi ajjavi akhaMDa jasu kitti silIsai / vapuri gurayaputrihi pi jo bhaf s es | jahi aNeyakoshi sahiya siddha bhuNIsara suramahiu / so namahu tittha sittu ja para vihiya hemasUrihi kahiu ||8|| ( gaNadhara sArddhazatakabRhadvRtti sumatigaNikRta prathamapadyavyAkhyA, dAnasAgara jaina jJAna bhaMDAra, bIkAnera granthAMka 1061, le0 saM0 1679 patrAMka 39 A ) 190 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dillI paTTake mUlasaMghIya bhaTTAraka prabhAcandra aura padmanandi paM0 paramAnanda jaina zAstrI prabhAcandra nAmake aneka vidvAna ho gaye haiN| eka nAmake aneka vidvAnoMkA honA koI AzcaryakI bAta nahIM hai| jaina sAhitya aura itihAsako dekhanese isa bAtakA spaSTa patA cala jAtA hai ki eka nAmake aneka AcArya vidvAn aura bhaTrAraka ho gaye haiN| yahA~ dillI paTTake mUlasaMghIya bhaTTAraka prabhAcandrake sambandhameM vicAra karanA isa lekhakA pramukha viSaya hai| paTTe zrIratnakIrteranupamatapasaH pUjyapAdIyazAstravyAkhyA vikhyAtakIrtiguNagaNanidhipaH satkricArucaMcuH / / zrImAnAnandadhAmA prati budhanutamAmAna saMdAyi vAdo jIyAdAcandratAraM narapatividitaH zrIprabhAcandradevaH // (-jaina si. bhA0 bhAga 1 kiraNa 4) paTTAvalIke isa padyase prakaTa hai ki bhaTrAraka prabhAcandra ratnakIti bhaTTArakake paTTapara pratiSThita hue the| ratnakIti ajamera pake bhaTrAraka the| dUsarI padAvalImeM dillI paTrapara bha0 prabhAcandra ke prI samaya saM0 1310 batalAyA hai aura paTTakAla saM0 1310 se 1385 taka diyA hai, jo 75 varSake lagabhaga baiThatA hai / dUsarI paTTAvalImeM saM0 1310 pauSa sudI 15 prabhAcandrajI gRhastha varSa 12 dIkSA varSa 12 paTTa varSa 74 mAsa 11 divasa 23 / (bhaTTAraka sampradAya pR0 91) bhaTTAraka prabhAcandra jaba bha0 ratnakItike paTTapara pratiSThita hue usa samaya dillI meM kisakA rAjya thA, isakA ukta paTTAvaliyoMmeM koI ullekha nahIM hai| kintu bha0 prabhAcandrake ziSya dhanapAlake tathA dUsare ziSya brahma nAthUrAmake saM0 1454 aura 1416 ke ullekhoMse jJAta hotA hai ki prabhAcandrane muhammada bina tugalakake manako anuraMjita kiyA thA aura vAdIjanoMko vAdameM parAsta kiyA thA jaisA ki unake nimna vAkyoMse prakaTa hai 'tahiM bhavahi sumahocchava vihiyaDa, sirirayaNakitti paTTeNihiyau / mahamaMda sAhi maNu raMjiyau, vijjahi vAiya maNu bhaMjiyau / / -bAhubalicarita prazasti usa samaya dillIke bhavyajanoMne eka utsava kiyA thaa| muhammada bina tugalakane san 1325 (vi0 saM0 1382) se san 1351 (vi0 saM0 1408) taka rAjya kiyA hai| yaha bAdazAha bahubhASAvijJa, nyAyI, vidvAnoMkA samAdara karanevAlA aura atyanta kaThora zAsaka thaa| ataH prabhAcandra isake rAjyameM saM0 1385 ke lagabhaga paTrapara pratiSThita hae hoN| isa kathanase paTTAvaliyoMkA vaha samaya kucha AnumAnika sA jAna par3atA hai| vaha itihAsako kasauTopara ThIka nahIM baitthtaa| anya kisI pramANase bhI usakI puSTi nahIM hotii| itihAsa aura purAtatva : 191 Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAcandra apane aneka ziSyoM ke sAtha paTTaNa, khaMbhAta, dhArAnagara aura devagiri hote hue joyaNipura (dillI) padhAre the| jaisA ki unake ziSya dhanapAlake nimna ullekhase spaSTa hai paTTaNe khaMbhAyacce dhAraNayari devgiri| micchAmaya vihuNaMtu gaNi pattau joyaNapuri // -bAhuvalicariu pra. ArAdhanA paMjikAke saM0 1416 ke ullekhase spaSTa hai ki ve bha0 ratnakItike paTTako sajIva banA rahe the| itanA hI nahIM, kintu jahA~ ve acche vidvAna, TIkAkAra. vyAkhyAtA aura maMtra-taMtravA prabhAvaka vyaktitvake dhAraka bhI the| unake aneka ziSya the| unhoMne phIrojazAha tug2alakake anurodhapara raktAmbara vastra dhAraNa kara antaHpurameM darzana diye the| usa samaya dillIke logoMne yaha pratijJA kI thI ki hama Apako savastrajatI maaneNge| isa ghaTanAkA ullekha bakhatAvarazAhane apane buddhivilAsake nimna padyameM kiyA hai "dillIke pAtisAhi bhaye perojasAhi jaba / cAMdo sAha pradhAna bhaTTAraka prabhAcandra taba / / ANe dillI mAMjhi vAda jIte vidyAvara / sAhi rIjhika kahI karai darasana aMtaHpura / / tihi samai laMgoTa livAya puni cA~da vinatI uccarI / mAnihaiM jatI juta vastra hamasaba zrAvaka saugaMda karI // '616 yaha ghaTanA phIrojazAhake rAjyakAlakI hai, phIrojazAhakA rAjya saM0 1408 se 1445 taka rahA hai| isa ghaTanAko vidvajjana bodhakameM saM0 1305 kI batalAyA hai jo eka sthUla bhUlakA pariNAma jAna par3atA hai| kyoMki usa samaya to phIrojasAha tug2alakakA rAjya nahIM thA, phira usakI saMgati kaise baiTha sakatI hai| kahA jAtA hai ki bha0 prabhAcandane vastra dhAraNa karane ke bAdameM prAyazcitta lekara unakA parityAga kara diyA thA, kintu phira bhI vastra dhAraNa karaneko paramparA cAlU ho gyii| ___isI taraha aneka ghaTanA kramoMmeM samayAdikI gar3abar3I tathA unheM bar3hA-car3hAkara likhanekA rivAja bhI ho gayA thA / dillI meM alAuddIna khilajIke samaya sthita rAgho cetanake samaya ghaTane vAlI ghaTanAko aitihAsika dRSTise vicAra kiye binA hI use phIrojasAha tug2alakake samayakI ghaTita batalA diyA gayA hai| (dekho, buddhi vilAsa pRSTha 76) aura mahAvIra jayantI smArikA apraila 1962 kA aMka pR0 128) / saM0 1416 caitra sudI paMcabhyAM somavAsare sakalarAjaziromukuTamANikyamarIcipiMjarIkRtacaraNakamalapAdapIThasya zrI perojasAheH sakalasAmrAjyadhurIvibhrANasya samaye zrI dilyAM zrI kundakundAcAryAnvaye sarasvatIgacche balAtkAragaNe bha0 zrI ratnakIrtidevapaTTodayAdri taruNataraNitvamurvI kurvANe bhaTTAraka zrI prabhAcandradeva tatziSyANAM brahma nAthUrAma ityArAdhanA paMjikAyAM grantha Atya paThanArthe likhApitama / _dUsarI prazasti saM0 1416 bhAdavo sudI 13 guruvArake dina likhI huI brahmadeva kRta dravyasaMgraha TIkAkI hai, jo jayapurake TholiyoMke mandirake zAstra bhaMDArameM surakSita hai / grantha-sUcI bhAga 3 pR0 180 / 192 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadyapi rAghocetana aitihAsika vyakti haiM aura alAuddIna khilajIke samaya hue haiN| yaha vyAsa jAtike vidvAn, maMtra-taMtravAdI aura nAstika the / dharmapara inakI koI AsthA nahIM thI, inakA vivAda muni mahAsenase huA thA, usameM yaha parAjita hue the / aisI hI ghaTanA jinaprabhasUri nAmaka zvetAmbara vidvAn ke sambandha meM kahI jAtI hai-- eka bAra samrAT muhammadazAha tug2alakakI sevAmeM kAzIse caturdaza vidyA nipuNa maMtra-taMtrajJa rAghava cetana nAmaka vidvAn AyA / usane apanI cAturIse samrATko anuraMjina kara liyA / samrATpara jainAcArya zrIjinaprabhasUrikA prabhAva use bahuta akharatA thA / ataH unheM doSI ThaharAkara unakA prabhAva kama karaneke lie samrATkI mudrikAkA apaharaNa kara sUrijI ke rajoharaNameM pracchanna rUpase DAla dI ( dekho jinaprabhasUri carita pU0 12) / jabaki yaha ghaTanA alAuddIna khilajI ke samayakI honI caahiye| isI taraha kI kucha milatI-julatI ghaTanA bha0 prabhAcandra ke sAtha bhI jor3a dI gaI hai / vidvAnoMko ina ghaTanAcakroMpara khUba sAvadhAnI se vicAra kara antima nirNaya karanA cAhiye / TIkA- graMtha paTTAvalIke ukta padyaparase jisameM yaha likhA gayA hai ki pUjyapAdake zAstroMkI vyAkhyA se unheM lokameM acchA yaza aura khyAti milI thI / kintu pUjyapAdake 'samAdhitaMtra' para to paM0 prabhAcandrakI TIkA upalabdha hai / TIkA kevala zabdArtha mAtrako vyakta karatI hai usameM koI aisI khAsa vivecanA nahIM milatI jisase unakI prasiddhiko bala mila ske| ho sakatA hai ki vaha TIkA inhIM prabhAcandrakI ho, AtmAnuzAsanakI TIkA bhI inhIM prabhAcandrakI kRti jAna par3atI hai, usameM bhI koI vizeSa vyAkhyA upalabdha nahIM hotI / rahI ratnakaraNDa zrAvakAcAra TIkAkI bAta, so usa TIkAkA ullekha paM0 AzAdharajIne anagAra mRtaka TIkAmeM kiyA hai / 'yathAhustatra bhagavantaH zrImatprabhendupAdA ratnakaraNDaTIkAyAM caturAvartatritaya ityAdi sUtre dviniSadya ityasya vyAkhyAne devavandanAM kurvatA hi prArambhe samAptau copavizya praNAmaH kartavya iti / ' / ina TIkAoM para vicAra karanese yaha bAta to sahaja hI jJAta hotI hai ki ina TIkAoMkA Adi-anta maMgala aura TIkAkI prAraMbhika saraNI meM bahuta kucha samAnatA dRSTigocara hotI hai| isase ina TIkAoM kA karttA koI eka hI prabhAcandra honA cAhiye ho sakatA hai ki TIkAkArakI pahalI kRti ratnakaraNDaka TIkA hI ho aura zeSa TIkAe~ bAdameM banI hoM para ina TIkAoMkA kartA paM0 prabhAcandra hI hai para ratnakaraNDa TIkA kartA raktAmbara prabhAcandra nahIM ho sakate / prameyakamala mArtaNDake kartA prabhAcandra inake kartA nahIM ho skte| kyoMki ina TIkAoM meM viSayakA cayana aura bhASAkA vaisA sAmaMjasya athavA usakI vaha praur3hatA nahIM dikhAI detI, jo prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandra meM dikhAI detI hai / yaha prAya: sunizcita-sA / hai ki dhArAvAsI prabhAcandrAcArya jo mANikyanandike ziSya the ukta TIkAoMke kartA nahIM ho sakate / samaya- vicAra prabhAcandrakA paTTAvaliyoMmeM jo samaya diyA gayA hai, vaha avazya vicAraNIya hai / usameM ratnakIrtike paTTapara baiThane kA samaya saM0 1310 to cintanIya hai hI / saM0 1481 ke devagar3ha vAle zilAlekha meM bhI bhASA aura sAhitya : 193 25 Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakItike paTrapara baiThanekA ullekha hai, para usake sahI samayakA ullekha nahIM hai| prabhAcandra ke guru ratnakItikA paTTakAla paTTAvalI meM saM0 1296-1310 batalAyA hai| yaha bhI ThIka nahIM jaMcatA, saMbhava hai ve 14 varSa rahe hoN| kintu ve ajamera paTTapara sthita hae aura vahIM unakA svargavAsa haa| aisI sthiti meM samayakI sImAko kucha aura bar3hAkara vicAra karanA cAhiye, yadi vaha pramANoM Adike AdhArase mAnya kiyA jAya to usameM 10-25 varSa kI vRddhi avazya honI cAhiye, jisase samayakI saMgati ThIka baiTha sake / Age pIchekA sabhI samaya yadi puSkala pramANoMkI rozanImeM cacita hogA, vaha prAyaH prAmANika hogA / AzA hai vidvAna loga bhaTTArakIya paTTAvaliyoMmeM diye hue samayapara vicAra kareMge, anya koI vizeSa jAnakArI upalabdha ho to usase bhI mujhe sUcita kreNge| padmanandI santa padmanandi bhaTTAraka prabhAcandrake paTTadhara vidvAn the|' vizuddha siddhAnta ratnAkara aura pratibhA dvArA pratiSThAko prApta hue the| unake zuddha hRdayameM AliGgana karatI huI jJAnarUpI haMsI Ananda pUrvaka krIr3A karatI thI, ve syAdvAda sindhurUpa amRtake vardhaka the| unhoMne jina dIkSA dhAraNakara jinavANI aura pRthvIko pavitra kiyA thA / mahAvratI purandara tathA zAntise rAgAMkura dagdha karane vAle ve paramahaMsa nirgrantha puruSArthazAlI azeSa zAstrajJa sarvahita parAyaNa munizreSTha padmanandI jayavanta rheN| ina vizeSaNoMse padmanandIkI mahattAkA sahaja hI bodha ho jAtA hai| inakI jAti brAhmaNa thii| eka bAra pratiSThAmahotsavake samaya vyavasthApaka gRhasthakI avidyamAnatAmeM prabhAcandrane usa utsavako paTTAbhiSekakA rUpa dekara padmanandIko apane paTrapara pratiSThita kiyA thaa| inake padapara pratiSThita honekA samaya paTTAvalImeM saM0 1385 pauSa zuklA saptamI batalAyA gayA hai| ve usa paTTapara saMvat 1473 taka to AsIna rahe hI haiN| isake atirikta aura kitane samaya taka rahe yaha kucha jJAta nahIM huaa| aura na yaha hI jJAta ho sakA ki unakA svargavAsa kahA~ aura kaba huA hai ? kucha vidvAnoMkI yaha mAnyatA hai ki padmanandI bhaTTAraka pada para saMvat 1465 taka rahe hai / isa sambandha meM unhoMne koI puSTa pramANa to nahIM diyA, kintu unakA kevala vaisA anumAna mAtra hai| ataH isa mAnyatAmeM koI prAmANikatA nahIM jAna pdd'tii| kyoMki saM0 1473 kI padmakIrti racita pArzvanAtha caritakI lipi prazastise spaSTa jAnA jAtA hai ki padmanandI usa samaya taka paTTapara virAjamAna the, jaisA ki prazastike nimnavAkyase prakaTa hai 1. zrImatprabhAcandramanIndrapaTTe, shshvtprtisstthaaprtibhaagrisstthaaH| vizuddhasiddhAntarahasyaratnaratnAkarA nandatu padmanandI // -zubhacandra paTrAvalI 2. haMso jJAnamarAlikAsamasamAzleSaprabhutAdbhuto, naMdaH krIDati mAnaseti vizade yasyAnizaM sarvataH / syAdvAdAmRtasindhuvardhanavidhoH zrImatprabhenduprabhoH, paTTe sUrimatallikA sa jayatAt zrIpadmanandI muniH // -zubhacandra paTTAvalI 3. mahAvrati purandaraH prazamadagdharAgAMkuraH, sphuratyaparamapauruSasthirazeSazAstrArthavit / yazobharamanoharI-kRtasamastavizvaMbharaH, paropakRtitatparo jayati padmanandIzvaraH / / --zrAvakAcAra sAroddhAra prazasti, jaina grantha pra0 saM0 bhA. 194 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __'saM0 1473 varSe phAlagna (lguna) vadi 9 budhvaasre| mahArAjAdhirAja zrIvIrabhAna deva... zrImUlasaMghe balAtkAragaNe sarasvatIgacche naMdIsaMghe-'kundakundAcAryAnvaye bha0 zrIratnakIrtidevAsteSAM paTTe bhaTTAraka zrIprabhAcandradevAstatpaTTa bha0 zrIpadmanandi devAsteSA paTTa pravartamAne / ' --(mudrita pArzvanAtha carita prazasti) isase yaha bhI jJAta hotA hai ki padmanandI dIrghajIvI the| par3AvalImeM unakI Aya ninyAnave varSa aTThAIsa dinakI batalAI gaI hai / aura paTTakAla paiMsaTha varSa ATha dina batalAyA hai / yahA~ itanA aura prakaTa kara denA ucita jAna par3atA hai ki vi0 saM0 1479meM asavAla kavi dvArA racita 'pAsaNAhacariu' meM padmanandIke paTTapara pratiSThita honevAle bha0 zubhacandrakA ullekha nimna vAkyoMmeM kiyA hai-'taho paTTavara sasiNAmeM, suhasasi muNi payapaMkayacaMda ho|' cUMki saM0 1474meM padmanandI dvArA pratiSThita mUrtilekha upalabdha hai, ataH usase spaSTa jJAta hotA hai ki padmanandIne saM0 1474ke bAda aura saM0 1479se pUrva kisI samaya zubhacandrako apane paTTapara pratiSThita kiyA thA / kavi asavAlane kuzAta dezake karahala nagarameM saM0 1471meM honevAle pratiSThotsavakA ullekha kiyA hai| aura padmanandIke ziSya kavi halla yA jayamitrahala tathA haricandra dvArA racita 'malliNAha' kAvyakI prazaMsAkA bhI ullekha kiyA hai| ukta grantha bha0 padmanandI ke padapara pratiSThita rahate hue unake ziSya dvArA racA gayA thA / kavi haricandane apanA vardhamAna kAvya bhI lagabhaga usI samaya racA thaa| isIse usameM kavine unakA khulA yazogAna kiyA hai: "padmaNaMdi muNiNAha gaNidahu, caraNa saraNuguru kai hariiMdahu / " (vardhamAna kAvya) Apake aneka ziSya the. jinheM padmanandIne svayaM zikSA dekara vidvAn banAyA thaa| bha0 zubhacandra, to unake padadhara ziSya the hI. kinta Apake anya tIna ziSyoMse bharAraka padoMkI tIna paramparAe~ prA jinakA Age zAkhA-prazAkhA rUpameM vistAra huA hai| bhaTTAraka zubhacandra dillI paramparAke vidvAn the| inake dvArA 'siddhacakra'kI kathA racI gaI hai| jise unhoMne samyagdRSTi jAlAkake liye banAI thii| bhaTTAraka sakalakItise IDarakI gaddI aura devendrakIrtise sUratakI gaddIkI sthApanA huI thii| cUki padmanandI mUlasaMghakI paramparAke vidvAn the, ataH inakI paramparAmeM mUlasaMghakI paramparAkA vistAra huaa| padmanandI apane samayake acche vidvAna, vicAraka aura prabhAvazAlI bhaTTAraka the| bha0 sakalakItine inake pAsa ATha varSa rahakara dharma, darzana, chanda, kAvya, vyAkaraNa, koSa aura sAhityAdikA jJAna prApta kiyA thA aura kavitAmeM nipuNatA prApta kI thii| bhaTTAraka sakalakItine apanI racanAoMmeM unakA sasammAna ullekha kiyA hai| padmanandI kevala gaddIdhArI bhaTTAraka hI nahIM the, kintu jainasaMskRtike pracAra prasArameM sadA sAvadhAna rahate the| padmanandI pratiSThAcArya bhI the| inake dvArA vibhinna sthAnoMpara aneka mUrtiyoMkI pratiSThA kI gaI thii| jahA~ ve maMtra-taMtra vAdI the, vahA~ ve atyanta vivekazIla aura catura the| Apake dvArA pratiSThita mUrtiyA~ vibhinna sthAnoMke mandiroMmeM pAI jAtI haiM / pAThakoMkI jAnakArIke liye do mUrti lekha nIce diye jAte haiM 1. rAjasthAna jaina grantha-sUcI bhA0 3 pR0 81 / zrI padmanandI munirAjapaTTe zubhopadezI zubhacandradevaH / zrI siddhacakrasya kathA'vatAraM cakAra bhavyAMbujabhAnumAlI (jainagrantha pra0 saM0 bhA0 11088) bhASA aura sAhitya : 195 Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. AdinAtha-oM saMvat 1450 baizAkha sudI 12 gurau zrI cAhuvANavaMza kuzezayamArtaNDa sAravai vikramanya zrImata svarUpa bhUpAnvaya jhuMDadevAtmajasya zuklasya zrIsuvAnapateH rAjye pravartamAna zrImUlasaMghe bha0 zrIprabhAcandra deva tatpaTTe zrIpadmanandideva tadupadeze golaaraaddaanvpe.....| -(bhaTTAraka sampradAya 892) 2. arahaMta-haritavarNa, kRSNamUrti-saM0 1463 varSe mAghasudI 13 zukle zrImUlasaMdhe paTTAcArya zrIpadmanandidevA golArADAnvaye sAdhu nAgadeva sut....| -(iTAvAke jainamUrti lekha-prAcIna jainalekha saM0 pR0 38) aitihAsika ghaTanA bha. padmanandIke sAMnidhyameM dillIkA eka saMgha giranArajIkI yAtrAko gayA thaa| usI samaya zvetAmbara sampradAyakA bhI eka saMgha ukta tIthaMkI yAtrArtha vahA~ AyA huA thaa| usa samaya donoM saMghoMmeM yaha vivAda chir3a gayA ki pahale kauna vandanA kare, jaba vivAdane tUla pakar3a liyA aura kucha bhI nirNaya nahIM ho sakA, taba usake zamanArtha yaha yukti socI gaI ki jo saMgha sarasvatIse apaneko 'Adya' kahalAyegA, vahI saMgha pahale yAtrAko jA skegaa| ataH bha0 padmanandIne pASANakI sarasvatI devIke mukhase 'Adya digambara' zabda kahalA diyaa| pariNAmasvarUpa digambaroMne pahale yAtrA kI, aura bhagavAn neminAthakI bhaktipUrvaka pUjA kii| usake vAda zvetAmbara sampradAyane kii| usI samayase balAtkAragaNakI prasiddhi mAnI jAtI hai| ve padya isa prakAra hai padmanandigururjAto blaatkaargnnaagrnnii| pASANaghaTitA yena vAditA zrIsarasvatI / / UrjayantagirI tena gacchaH sArasvato'bhavat / atastasmai munIndrAya namaH zrIpadmanandine / yaha aitihAsika ghaTanA prastuta padmanandIke jIvanake sAtha ghaTita huI thii| padmanandI nAma sAmyake kAraNa kucha vidvAnoMne isa ghaTanAkA sambandha AcArya pravara kundakundake sAtha jor3a diyaa| vaha ThIka nahIM hai kyoMki kundakundAcArya mUlasaMghake pravartaka prAcIna munipuMgava haiM aura ghaTanAkrama arvAcIna hai| aisI sthitimeM yaha ghaTanA A0 kundakundake samayako nahIM hai / isakA sambandha to bhaTTAraka padmanandIse hai / racanAe~ padmanandIkI aneka racanAeM haiN| jinameM deva-zAstra-guru pUjana saMskRta, siddhapUjA saMskRta, padmanandizrAvakAcAra sAroddhAra, vardhamAna kAvya, jIrApalli pArzvanAtha stotra aura bhAvanA caturviMzati pradhAna hai / inake atirikta vItarAgastotra, zAntinAthastotra bhI padmanandIkRta haiN| para donoM stotroM, deva-zAstra-gurupUjA, tathA siddhapUjAmeM padmanandikA nAmollekha to milatA hai| jabaki anya racanAoMmeM bha0 prabhAcandrakA spaSTa ullekha hai, isaliye una racanAoMko binA kisI Thosa AdhArake prastuta padmanandIkI hI racanAe~ nahIM kahA jA sktaa| ho sakatA hai ve bhI inhIMko kRti rahI hoN| zrAvakAcAra sAroddhAra saMskRta bhASAkA padyabaddha grantha hai, usameM tIna pariccheda haiM jinameM zrAvaka dharmakA acchA vivecana kiyA gayA hai| isa granthake nirmANameM laMbakaMcaka kulAnvayI (lamecUvaMzaja) sAha vAsAdhara preraka haiN| prazastimeM unake pitAmahakA bhI nAmollekha kiyA hai jinhoMne 'sapakArasAra' nAmaka granthakI racanA kI thii| yaha grantha abhI anupalabdha hai| vidvAnoMko usakA anveSaNa karanA caahie| isa granthakI antima stameM karnAne sAhU vAsAdharake parivArakA acchA paricaya karAyA hai| aura batalAyA hai ki gokarNake putra 196 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha | Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ somadeva hue, jo candravADake rAjA abhayacandra aura jayabandra ke samaya pradhAnamantrI the / somadevakI patnIkA nAma premasiri thA, usase sAta putra utpanna hue the / vAsAghara', harirAja, prahalAda, maharAja, bhavarAja, ratnAkhya aura satanAkhya / inameMse jyeSTha putra vAsAdhara sabase adhika buddhimAna, dharmAtmA aura kartavyaparAyaNa thaa| inakI preraNA aura Agrahase muni padmanandIne ukta zrAvakAcAra kI racanA kI thii| sAhU vAsAdharane candravADameM eka jinamandira banavAyA thA aura usakI pratiSThA vidhi bhI sampanna kI thI / kavi dhanapAlake zabdoMmeM vAsAdhara samyagdRSTi, jinacaraNoMkA bhakta, jainadharmake pAlana meM tatpara, dayAlu, bahuloka mitra, mithyAtva - rahita aura vizuddha cittavAlA thA / bha0 prabhAcandra ke ziSya dhanapAlane bhI saM0 1454 meM candravADa nagarameM ukta vAsAdharakI preraNA se apabhraMza bhASAmeM bAhubalIcaritakI racanA kI thI / dUsarI kRti vardhamAna kAvya yA jinarAtri kathA hai, jisake prathama sarga meM 359 aura dUsare sarga meM 205 zloka haiM / jinameM antima tIrthaMkara bhagavAn mahAvIrakA carita aMkita kiyA gayA hai, kintu grantha meM racanAkAla nahIM diyA jisase usakA nizcita samaya batalAnA kaThina hai / isa granthakI eka prati jayapura ke pArzvanAtha di0 jainamandirake zAstra bhaNDArameM avasthita hai jisakA lipikAla saMvat 1518 hai aura dUsarI prati saM0 1522 kI likhI huI gopIpurA sUratake zAstra bhaNDArameM surakSita hai / inake atirikta 'anantavratakathA' bhI bha0 prabhAcandra ke ziSya padmanandIkI banAI upalabdha hai / jisameM 85 zloka haiM / padmanandIne aneka dezoM, grAmoM, nagaroM AdimeM vihArakara janakalyANakA kArya kiyA hai, lokopayogI sAhityakA nirmANa tathA upadezoM dvArA sanmArga dikhalAyA hai / inake ziSya-praziSyoMse jainadharma aura saMskRtikI mahatI sevA huii| varSoMtaka sAhityakA nirmANa, zAstra bhaNDAroMkA saMkalana aura pratiSThAdi kAryoM dvArA jainasaMskRtike pracArameM bala milA hai / isI tarahake anya aneka santa haiM jinakA paricaya bhI janasAdhAraNataka nahIM pahu~cA hai / isI dRSTikoNako sAmane rakhakara padmanandIkA paricaya diyA gayA hai| cU~ki padmanandI mUlasaMghake vidvAn the, ve digambara veSameM rahate the aura apaneko muni kahate the / aura ve yathAvidhi yathAzakya AcAra vidhikA pAlanakara jIvanayApana karate the / ApakI ziSya paramparAke aneka vidvAnoMne jainasAhityakI mahAn sevA kI hai| rAjasthAna ke zAstra bhaNDAroMmeM muni padmanandIke ziSya-praziSyoM kI apabhraMza, prAkRta aura saMskRta, rAjasthAnI - gujarAtI AdimeM racI huI aneka kRtiyA~ milatI haiM / 1. zrI lambakaMcukulapadmavikAsabhAnuH, somAtmajo duritadArucayakRzAnuH / ghasAdhanaparo bhuvi bhavyabandhurvAsAdharo vijayate guNaratnasindhuH // 2. jiNaNAhacaraNabhatto jiNadhammaparo dayAloe / sirisomadevataNao naMdau vAsaddharo NiccaM // sammatta jutto jiNapAyabhakto dayAluratto bahuloyamitto / micchattacatto suvizuddhacitto vAsAgharo NaMdau puNNacitto // -- bAhubalIcarita sandhi 4 -- bAhubalIcarita sandhi 3 bhASA aura sAhitya : 197 Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amaru-zatakakI sAMskRtika pRSThabhUmi __DaoN0 ajayamitra zAstrI 1. isa viSayameM do mata nahIM ho sakate ki amaruka kavikA amaruka-zataka saMskRtake zRGgAraparaka gItikAvyoMmeM bejor3a hai| kAlidAsottara kAlake gItikAvyoMke racayitAoMmeM amarukake zloka saMskRta kAvyazAstrIya granthoMmeM sabase adhika uddhRta milate haiN| eka zlokake dAyaremeM premake vividha bhAvoM aura paristhitiyoM ke AkarSaka citra prastuta karane vAle zlokoMke saGgrahake rUpa meM saMskRta sAhityameM amaruka zatakakA utanA hI ucca sthAna hai jitanA prAkRta sAhityameM hAla sAtavAhanakI gaathaasptshtiikaa| kAvyarasikoMke bIca amarukako kitanA adhika Adara prApta thA yaha spaSTa karaneke lie AnandavardhanakA mata uddhRta karanA paryApta hogaa| dhvanyAlokameM Anandavardhanane amarukakA ullekha aise kaviyoMke udAharaNake rUpameM kiyA hai jinake muktaka utane hI rasapUrNa hote hai jitane ki prabandhakAvya / unhoMne likhA hai ki amaruka kavike zRGgArarasako pravAhita karane vAle muktaka vastutaH apane ApameM prabandha haiM / bharata TIkAkArane kahA hai ki amarukakA eka eka zloka sau prabandhoMke barAbara hai| 2. durdaivavaza aneka prAcIna sAhityakAroMkI bhAMti amarukake jIvana aura kAlake viSayameM bhI hamArI jAnakArI nahIM ke barAbara hai, aura nizcita jAnakArIke abhAvameM kavike jIvanake sambandhameM aneka kiMvadantiyAM pracalita ho gayI haiN| udAharaNArtha zaGkaradigvijayameM mAdhavane eka kiMvadantIkA ullekha kiyA hai jisake anusAra maNDanamizrakI patnI bhAratIke premaviSayaka praznoMkA uttara deneke lie Avazyaka kAmazAstra viSayaka jAnakarI prApta karaneke uddezyase zaGkarAcArya rAjA amaruke mRtazarIrameM praviSTa hue, unhoMne antaHpurakI sau yuvatiyoMse rati kI aura vAtsyAyana kAmasUtra tathA usakI TIkAkA anuzIlana kara kAmazAstrapara eka anupama granthakI racanA kii| isa kiMvadantIke AdhArapara paravartIkAlameM yaha vizvAsa pracalita huA ki kAzmIrake rAjA amarukake rUpa meM pracchanna zaGkarAcArya hI amaruzatakake racayitA the| isa kiMvadantIkA ullekha amaruzataka ke TIkAkAra ravicandane kiyA hai| yaha kiMvadantI anya mahApuruSoMke sambandhameM pracalita asaGkhya anargala evama nirAdhAra vizvAsoMkI zreNIkI hai / aitihAsika dRSTise isakA kucha bhI mahattva nahIM hai / 3. amaruka bhAratake kisa prAptameM huA, yaha bhI jJAta nahIM hai| zrI cintAmaNi rAmacandra devadharane atyanta AdhArahIna toMke balapara yaha sambhAvanA vyakta kI hai ki amaruka dAkSiNAtya thaa| unhoMne yahAM taka 1. amaru, amaruka, amara, amaraka, aura amraka ye kavike nAmake anya rUpa haiM / draSTavya-ci. rA. devadhara (sampAdaka), vemabhUpAlako zRGgAradIpikA sahita amaruzataka (pUnA, 1959), prastAvanA, pR09| 2. muktakeSu prabandheSviva rasabandhAbhinivezinaH / yathA Amarukasya kavermuktakAH zRGgArarasasyandinaH prabandhAya mAnAH prasiddhA eva / 3. amarukakaverekaH zlokaH prabandhazatAyate / 4. ci0 rA0 devadhara, pUrvokta, prastAvanA, pR0 11-12 / 198 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalpanA kI hai ki amaruka kevala dAkSiNAtya hI nahIM apitu cAlukya rAjadhAnI vAtApi (Adhunika bAdAmI ) kA nivAsI thA / kintu unakI yaha dhAraNA samIcIna pratIta nahIM hotI / isake viparIta amake nAmakI dhvani jo zaka jaise nAmoMse milatI julatI hai aura isa tathyase ki amarukakA sanAma ullekha aura usake zlokoMko uddhRta karane vAle prAcInatama kAvyazAstrI kazmIrI the, aisA lagatA hai ki amaruka bhI kazmIrI yA kintu nizcita pramANoMke abhAva meM isa sambandhameM koI bhI mata pUrNataH prAmANika nahIM mAnA jA sakatA / 4. pITarsana dvArA amaruzatakakI eka TIkAse uddhRta eka zlokake anusAra amaruka jAtise svarNakAra thA / yadyapi yaha asambhava nahIM hai tathApi isa viSaya meM nizcita rUpase kucha bhI kahanA kaThina hai kyoMki amarukake kaI zatAbdiyoM pazcAt hue isa TIkAkArako kavike jIvana viSayaka satya jAnakArI thI yA nahIM, yaha jAnane kA koI sAdhana nahIM hai / 3 5. amarukane apane zatakake prathama zloka meM ambikA aura dUsare zloka meM zambhukI vandanA kI hai / ataH yaha nirvivAda rUpase kahA jA sakatA hai ki vaha zaiva thaa| 6. amarukakA sanAma ullekha sarvaprathama Anandavardhana ( I0 850 ke AsapAsa) ne kiyA hai / usake samayameM amarukake mahAn yazako dekhate hue lagatA hai ki vaha Anandavardhanase bahuta pahile huaa| isake pUrva vAmana ( I0800) ne binA kavi aura usakI racanAkA ullekha kiye amaruzataka se tIna loka uddhRta kiye haiM / " isase yaha sUcita hotA hai ki amarukakA kAla AThavIM zatAbdI ke pUrvArdhake pazcAt nahIM rakhA jA sakatA / sambhava hai ki vaha bahuta pahale rahA ho / 7. amaruka zataka ekAdhika saMskaraNoMmeM upalabdha hai / Ara0 sAimanane isa praznakA vistRta adhyayana kara adholikhita cAra saMskaraNoMkA ullekha kiyA hai jo eka dUsarese zloka saGkhyA aura zloka kramameM bhinna hai 1. vema bhUpAla aura rAmAnandanAthakI TIkA sahita dAkSiNAtya saMskaraNa, 2. ravicandra kI TIkA sahita pUrvI athavA baMgAlI saMskaraNa, 3. arjunavarmadeva' aura koka sambhava' kI TIkA sahita pazcimI saMskaraNa, tathA 1. ci0 rA0 devaghara, amaruzataka marAThI anuvAda, prastAvanA, pR0 5 / 2. vizvaprakhyAtanADindhamakulatilako vizvakarmA dvitIyaH / 3. amaruka dvArA vizikhA = svarNakAroMkI galI ( vemabhUpAlakA zloka kra087) aura sandaMzaka = saMr3asI (arjuna varmadevakA zloka 74 ) meM zrI devadhara isa kathana kI puSTi pAte haiN| 4. draSTavya-pAda TippaNI - 2 / , 5. kAvyAlaGkAra sUtravRtti, 3-2-4 4-3-12; 5-2-8 // 6. devadhara dvArA sampAdita, pUnA, 1959 / 7. vaidya vAsudeva zAstrI dvArA sampAdita, bambaI vi0 saM0 1950 / 1 8. kAvyamAlA, saGkhyA 18, durgAprasAda va parama dvArA sampAditta, dvitIya AvRtti, bambaI, 1929 / bhANDArakara prAcya vidyA pratiSThAnakI patrikA, khaNDa 39, 10227 9. ci0 rA0 devadhara dvArA sampAdita 265) khaNDa 40 50 16-55 / bhASA aura sAhitya : 199 Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. rudramadeva' aura rAmarudra ityAdikI TIkA sahita eka vividha saMskaraNa 2 ina saMskaraNoMmeM kevala 51 zloka samAna haiM / kintu, jaisA ki suzIla kumAra De ne ' sudRr3ha AdhAroMpara pratipAdita kiyA hai, yadi hama sAimanake caturtha saMskaraNa, jo vastuta: vividha pANDulipiyoMkA vilakSaNa samanvaya mAtra hai, kI ora dhyAna na deM to ina vividha saMskaraNoMke samAna zlokoMkI saGkhyA 72 ho jAtI hai / devadhara ne sujhAyA hai ki yadi ravicandrake bhraSTa aura truTita pAThako chor3a diyA jAya, jaisA ki ucita pratIta hotA hai, to arjunavarmadeva, vemabhUpAla aura rudramadeva meM pAye jAne vAle samAna zlokoMkI saGkhyA bar3hakara 84 ho jAtI hai| yaha prazna bar3A jaTila hai aura isa viSayakA vistArase vivecana karanA yahA~ hamArA prayojana nahIM hameM bUlara, eca0 belara, kItha ' tathA saMjIvanI TIkA sahita tathAkathita pazcimI | yahA~ itanA kahanA paryApta hogA ki kucha spaSTa kAraNoM se devarakA yaha mata adhika tarkasaGgata pratIta hotA hai ki rasika saMskaraNa mUlapAThake sabase adhika nikaTa hai / kintu mUlapAThake biSayameM nizcita jAnakArI na honeke kAraNa prastuta lekhameM hamane amaruzataka ke samasta saMskaraNoMmeM pAye jAne vAle zlokoMkA upayoga kiyA hai| isa prayojanake lie arjuna varmadevakI TIkA sahita kAvyamAlA AvRtti ( edition ) ko hamane AdhArabhUta mAnA hai / dakSiNI saMskaraNameM pAye jAne vAle atirikta zloka isI AvRttimeM iloka saGkhyA 103 - 116ke rUpameM aura rudramadevake pAThameM upalabdha atirikta zloka kra0 117-130ke rUpameM diye gaye haiM / kevala ravicandra ke baMgAlI saMskaraNameM prApya zloka isI AvRtti meM kra0 132-135, 137-138meM diye gaye haiM / isa prakAra saba saMskaraNoMko milAkara amaruzataka meM 136 zloka haiM jinakA upayoga prastuta lekhameM kiyA gayA hai / inake atirikta saMskRta subhASita saGgrahoMmeM amarukake nAmase kucha aura zloka bhI dRSTigata hote haiM / ye zloka amaruzataka ke kisI bhI saMskaraNameM nahIM pAye jAte / subhASita saGgrahoM meM yadAkadA eka hI kavikI racanAe~ dUsare kavike nAmase aura eka hI racanA vibhinna lekhakoMke nAmase dI huI pAyIM jAtI hai| ataH yaha zloka vastutaH amarukake haiM yA nahIM, yaha nirNaya karanA kaThina hai aura phalasvarUpa unakA upayoga yahA~ nahIM kiyA gayA hai / 1. suzIlakumAra De dvArA sampAditta, avara heriTeja, kha0 2, bhAga 2, 1954 / 2. Ara0 sAimana, DAsa amaruzataka, kIla, 1893; jeDa0 DI0 ema0 jI0, kha0 49 (1895), pR0 577 ityAdi / 3. avara heriTeja, kha0 2, bhAga 1, pR0 975 / 4. ci0 rA0 devadhara (saM0), vemabhUpAla racita TIkA sahita amaruzataka, pR012 - 20 / 5. arjunavarmadeva praNIta rasika saMjIvanI amaruzatakakI prAcInatama TIkA hai / usameM eka samIkSakakA viveka thA aura usane mUla aura prakSepake bIca bheda karanekA prayatna kiyA / usakA pATha suzIlakumAra De dvArA nirdhArita pAThase bahuta samAnatA rakhatA hai / 6. jeDa0 DI0 ema0 jI0, khaNDa 47 (1893), 1094 / 7. vinTaranitsa, e hisTrI oNpha iNDiyana liTarecara, khaNDa 3, bhAga 1, kalakattA, 1959, pR0 110, TippaNI, 4 / 8. e hisTrI oNpha saMskRta liTarecara, oNksaphorDa, 1920, pR0 183 / 9. vemabhUpAlakI TIkA sahita amaruzataka, prastAvanA, pR0 12-21 / 10. draSTavya-kAvyamAlA AvRttike zloka kra0 139-163 / 200 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. adhikAMza saMskRta kAvyoM aura nATakoMkI bhA~ti amaruzataka bhI nAgara saMskRtiko upaja hai| amaruka dvArA citrita puruSa aura strI nAgarika vAtAvaraNameM sA~sa lete haiN| ve nAgarika jIvanakI sukhasuvidhAoMke abhyasta haiN| unake bhAvoM aura abhivyaktiyoMmeM bhI nAgarika pariSkAra dRSTigocara hotA hai| kintu amarukake zataka tathA nAgarika saMskRtimeM sA~sa lenevAlI anya sAhityika kRtiyoM meM eka maulika bheda hai| jabaki adhikAMza saMskRta kAvya aura nATaka pramukhataH darabArI saMskRti ke pratIka haiM aura ghise piTe jaise lagate haiM, vahA~ amaruzataka sAmAnyajana dvArA anubhUta zRGgArika bhAvoM aura paristhitiyoMkA citraNa karatA hai aura phalataH adhika marmasparzI bana par3A hai| naitika daSTise anya aneka kAvyoM aura nATakoM kI apekSA amaruzataka ucca dharAtalapara sthita hai| usameM vidhipUrvaka vivAhita strI aura puruSake prema jIvanakA citraNa hai| prAcIna paramparAke anusAra puruSakI ekAdhika patniyA~ ho sakatI haiM aura ho sakatA hai ki vaha unameM se pratyekake prati pUrNataH niSThAvAn na ho, ra kAvyameM kahIM bhI koI strI apane patike atirikta kisI anya puruSase prema karatI huI aGkita nahIM kI gayI; usake lie apane patike premapage sparzase bar3I prasannatA aura usake virahase adhika duHkha nahIM nahIM ho sktaa| premI-premikAke bIca kalaha durlabha nahIM hai, vastutaH bahusaGkhyaka zlokoMkA yahI viSaya hai| kintu ve bahudhA kSaNika haiM aura saralatAse samApta ho jAte haiN| amaruka kI dRSTimeM unmukta aura manacAhe premake lie koI sthAna nahIM hai| 9. kAvyakA kSetra atyadhika sImita honeke kAraNa svabhAvataH usameM tatkAlIna jIvanakI vaha vividhatA dRSTigocara nahIM hotI jo mahAkAvyoM aura naattkoNmeN| sAtha hI kavikA nizcita dezakAla jJAta na honese yaha nirNaya karanA bhI kaThina hai ki vaha kisa dezake kisa bhAga athavA kAlakA citraNa kara rahA hai| kintu jaisA ki hama kaha Aye haiM amaruka saMbhavata: kazmIrakA nivAsI thA aura AThavIM zatIke madhyake pUrva kisI samaya haA / ata: moTe taurapara hama kaha sakate haiM ki amaruzatakameM madhyakAlIna kazmIrI jovana citrita hai| kevala premajIvana kAvyakA varNya viSaya hone ke kAraNa vizeSataH striyoMkI veza-bhUSA, AbhUSaNa, prasAdhana aura keza vinyAsa jaise viSayoMpara hI idhara-udhara bikhare hae ullekhoMse prakAza par3atA hai| sama-sAmayika jIvanake anya pahaluoMpara prApta sAmagrI atyalpa hai| 10. jaisA ki hamane Upara kahA hai, amaruka zaivamatakA anuyAyI thA aura isalie svabhAvataH hI usane kAvyake ArambhameM bhagavAn ziva (zlo0 2) aura devI ambikA (zlo0 1)kI vandanA kI hai| ziva dvArA tripura (rAkSasoMke tIna nagara ke vinAza aura tripurakI yuvatiyoMke zokakA ullekha kiyA gayA hai (zlo0 2) / harihara (viSNu aura zivakA mizrita rUpa)' skanda (zlo0 3) aura yama (zlo0 67 )kI bhI carcA kI gayI hai / yamako dina ginane meM kuzala (divasagaNanAdakSa) tathA nirdaya (byapetaghRNa) kahA gayA hai / devoM dvArA sAgara manthanakI paurANika gAthAkI ora zloka 36meM saMketa kiyA gayA hai| prema jIvanakA varNana karanevAle kAvyameM kAmakA ullekha honA svAbhAvika hI hai| usake lie manthana (zlo0 115), makaradhvaja (zlo0 116) aura manoja (zlo0 137) zabdoMkA prayoga kiyA gayA hai aura use tIna lokoMkA mahAna dhanurdhara (tribhuvana mahAdhanvI) kahA gayA hai (zlo0 115) / tIrthayAtrAkA itihAsa bhAratameM atyanta prAcIna hai| tIrthoM meM mRtakako jalakI aJjali (toyAJjali) dene kI prathA lokapriya thI (zlo0 132) / 1. hari aura harakA ullekha bhI abhipreta ho sakatA hai / TIkAkAroMkA yahI mata hai| 26 bhASA aura sAhitya : 201 Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. samAja ke nirdhana vargakI ora bhI kucha saMketa milate haiM / eka sthAnapara varSARtu meM TUTe-phUTe gharameM rahanevAlI eka daridra gRhiNI ( ilo0 118) kA ullekha hai to dUsarI jagaha varSARtu meM vAyuke vegase dhvasta jhoMpar3I meM hue chidroMse jalake praveza (zlo0 126 ) kA ullekha bhI milatA hai / dhAya ( dhAtrI, zlo0 111 ) aura gurujanoM (ilo0 16 ) kA ullekha bhI milatA hai / 12. ghI aura madhu bhojana ke mahattvapUrNa aMga the ( ilo0 109 ) / eka sthalapara kahA gayA hai ki khAre pAnI se pyAsa dugunI ho jAtI hai (zlo0 130 ) / madyapAna sAmAnyataH pracalita thA / madya caSakameM kiyA jAtA thA / striyA~ bhI surApAna karane meM nahIM hicakatI thIM ( zlo0 120 ) / eka zlokameM madyapAnase matta strIkI carcA kI gayI hai ( zlo0 55 ) / 13. cInI rezama (cInAMzuka) bhAratameM atyanta prAcInakAla se bahuta lokapriya thA / isakA prAcInatama jJAta ullekha kauTilIya arthazAstra ( I0 pU0 caturtha zatI) meM prApta hotA hai / kevala isI eka vastrakA ullekha amaruzataka meM milatA hai jisase pUrva madhyakAlIna bhAratameM vizeSataH striyoMmeM, isakI lokapriyatA sUcita hotI hai| ( zlo0 77) striyoMkA sAmAnya veSa sambhavataH do vastroM kA thA - adhovastra, jo vartamAna ghotI kI taraha pahanA jAtA thA, aura uttarIya (zlo0 78, 113) jo gulubandakI taraha kandhoMpara DAla diyA jAtA thA / adhovastra kaTi para gAMTha (nIvI, zlo0 101, nIvI bandha, zlo0 112) lagAkara bAMdhA jAtA thA / sile hue kapar3e bhI pahane jAte the / kaJcuka ( zlo0 11) athavA kaJculikA ( ilo0 27), jo AjakalakI colIkI taraha thA, kI carcA milatI hai / stanoM ke vistAra ke kAraNa kaJcukake vistArake TAMkoM (sandhi ) ke TUTane kA ullekha hai ( zlo0 11) / kaJculikA gA~Tha (vITikA) bA~dhakara pahanI jAtI thI ( ilo0 27) / arjunavarmadeva ke anusAra yaha dakSiNI colI thI, kyoMki usIko bA~dhane meM tanIkA vyavahAra kiyA jAtA thA / kintu yaha ThIka pratIta nahIM hotA kyoMki uttara bhAratameM bhI tanI bA~dhakara colI pahanane kI prathA pracalita rahI ho to koI Azcarya nahIM / Ajakala bhI uttarI bhAratameM yaha DhaMga dikhAI detA 1 kaJcuka strI vezake rUpameM guptakAla ke bAda hI bhAratIya kalAmeM aMkita dikhAI detA hai / 3 1. arthazAstra ( 2 - 11-114) / cInapaTTake srota ke rUpameM cIna bhUmikA ullekha kabhI-kabhI arthazAstra ke paravartI hone kA pramANa mAnA jAtA hai / kucha cIna vidyA vizAradoMke anusAra samasta dezake lie cIna zabdakA prayoga sarvaprathama prathama tsin athavA cIna rAjavaMzake kAla ( I0 pU0 221-209) meM huA / isa kaThinAIko dUra karane ke lie sva0 DaoN0 kAzIprasAda jAyasavAlane bhAratIya sAhitya meM ullikhita cInoMkI pahacAna gilagitakI zIna nAmaka eka janajAti se karanekA sujhAva diyA thA / draSTavya - hindu paoNliTI pR0 112, TippaNI 1 / DaoN0 motIcandra isakI pahacAna kAphirIstAna, kohistAna aura darada pradeza se karate haiM jahA~ zIna bolI bolI jAtI hai / dekhiye prAcIna bhAratIya vezabhUSA, pR0 101 / kintu yaha adhika sambhava hai ki yaha nAma uttara-pazcimI cInake tsin nAmaka rAjya, jo cunacina kAla ( I0 pU0 722481) tathA yuddharata rAjyake kAla ( I0 pU0 481 - 221 ) meM vidyamAna thA, se niklaa| isI rAjyake mAdhyama se bhArata sameta pazcimI saMsAra aura cIna ke sambandha sthApita hue / draSTavya - eja oNpha impIriyala yUniTI, pR0 644, bhANDAraka prAcya vidyA pratiSThAnakI patrikA, khaNDa 42 (1961), pu0 150-154; Ara0 pI0 kAMgale, dI kauTilIya arthazAstra : e sTeDI, pR074-75 / 2. kaJculikA cayaM dAkSiNAtya colikArUpaiva / tasyA eva granthanapadArthe voTikAvyapadezaH / 3. vAsudevazaraNa agravAla, harSacarita : eka sAMskRtika adhyayana, citra, 27 | 202 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kapar3e (sambhavataH dhotI)ke pallU ke lie aMzukapallava zabdakA vyavahAra kiyA gayA hai (zlo0 85) / 14. striyoM dvArA zarIrake vibhinna aMgoM para pahane jAnevAle aneka AbhUSaNoMkI carcA prasaMgavaza amaruzatakameM AyI hai| kAnoMmeM kuNDala pahane jAte the (zlo0 3) pratIta hotA hai ki kabhI-kabhI eka ho kAnameM ekAdhika kuNDala pahananekA rivAja bhI pracalita thA (kuNDala-stavaka, zlo0 108) / zloka 16meM kAnoMmeM padmarAga maNi pahananekA ullekha hai| bA~hoMmeM bAjUbanda (keyUra) pahanate the (shlo060)| vakSa para motiyoMkA hAra (tArahAra, zlo0 31; guptAhAra, zlo0 138) pahanA jAtA thaa| hAra kAmAgnikA IMdhana kahA gayA hai (zlo0 130) / hAthoMmeM valaya pahananekA rivAja thaa| paitIsaveM zlokameM priyatamake pravAsa para jAnekA nizcaya karanepara priyatamake hAthase daurbalyake kAraNa balayake DhIle ho jAne athavA hAthase valayake gira jAnekA varNana bahudhA milatA hai aura yaha eka prakArakA kavi samaya bana gayA thaa|' kamarameM karadhanI pahanI jAtI thI, jisake lie mekhalA (zlo0 101) aura kAJcI (zlo0 21, 31, 109) zabdoMkA vyavahAra kiyA gayA hai| yaha kaTiko alaMkRta karaneke atirikta dhotIko bA~dhane athavA samhAlaneke kAma AtI thI (zlo0 21, 101) / karadhanomeM ghugharU (maNi) bhI bA~dhe jAte the, jinase kalakala dhvani hotI thI (zlo0 31.109) / pairoMmeM napara pahane jAte the (zlo0 79. 116. 128) / ka nUpurameM bhI dhuMgharU bA~dha dete the jinase paira hilane para madhura dhvani nikalatI thI (zlo0 31) / eka sthalapara vizikhAkA bhI ullekha milatA hai (zlo0 111) / jo kauTilyake anusAra sunAroMkI galIke arthameM prayukta hotA thaa| saMdaMzaka athavA saMDasIkA bhI ullekha AtA hai jise sunAra apane vyavasAyameM kAmameM lAte hoNge| zlo0 59meM candrakAnta aura vana (hIrA)kA ullekha AyA hai / vajra apanI kaThoratAke lie prasiddha thA aura phalasvarUpa kaThora vyaktike lie vajramaya zabdakA prayoga pracalita thaa| phUla aura patte bhI vibhinna AbhUSaNoMke rUpameM pahane jAte the / isa rivAjakA ullekha prAcIna bhAratIya sAhityameM bahudhA milatA hai| amarukane phaloMkI mAlA (zlo0 90) aura kAnoMmeM maJjarI sameta pallavoMke kanaphUla (karNapUra), jisake cAroM ora lobhase bhauMre cakkara lagAyA karate the (zlo0 1) pahananekA ullekha kiyA hai| 15. keza vinyAsakI vibhinna paddhatiyA~ prAcIna bhAratameM pracalita thiiN| inameMse amaruzatakameM dhammilla (zlo0 98, 121) aura alakAvali (zlo0 123)kI carcA kI hai| dhammilla bAloMke jUr3eko, jo phUloM aura motiyoM ityAdise sajAyA jAtA thA, kahate the| yaha prAyaH sirake UparI bhAgameM bAMdhA jAtA thaa| isakA ullekha bhAratIya sAhityameM bahudhA AtA hai| kalAmeM bhI isakA citraNa prAyaH milatA hai|5 amarukane dhammillake mallikA puSpoMse sajAnekA ullekha kiyA hai (ilo0 121) / 1. draSTavya-meghadUta, 102; abhijJAnazAkuntala, 3-10; kuTTanImata, 295 / 2. koka sambhavane 87veM zlokakI TIkAmeM nUpuroMko puruSoMke lie anucita kahA hai| 3. tulanIya, dhammillaH saMyatAH kacAH, amarakoza, 206-97 / 4. draSTavya-bhartRharikA zRGgArazataka, zlo0 49; gItagovinda, 2; caurapaJcaviMzikA, 79 / DaoN0 vAsadeva zaraNa agravAlake anusAra dhammilla sambhavataH dravir3a thA dramir3a yA damila zabda se nikalA hai| draSTavya harSacarita : eka sAMskRtika adhyayana, pR0 96 / 5. panta pratinidhi, ajantA, phalaka 79; enzieNTa iNDiyA, saMkhyA 4, phalaka 44 / bhASA aura sAhitya : 203 Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alakAvalimeM, jaisA ki nAmase hI spaSTa hai, bAla isa prakArase sajAye jAte the ki unakI ghugharAlI laTeM mAthe para AtI thiiN| isa prakArakA kezavinyAsa ahicchatrAkI mRNmUrtiyoMmeM sundara rUpameM aMkita hai|' isa sandarbhameM ahicchatrAke ziva mandira (I0 450 aura 650 ke bIca)meM prApta pArvatIke atyanta kalApUrNa sirakA ullekha karanA cAhie, jisameM dhammilla va alakAvalI donoMkA aMkana eka sAtha milatA hai| kezoMko sajAnekA dUsarA prakAra bhI thA-kabarI yA coTI baaNdhnaa| yaha bhI phUloMse sajAyI jAtI thI (zlo0 124) / virahameM lambI bikharI laTeM rakhanekA rivAja thA (shlo088)| 16. prAcIna bhAratameM striyoMko prasAdhanameM Ajase adhika ruci thii| yadi yaha kahA jAya ki yaha unake jIvanakA eka anivArya aMga thA to koI atizayokti na hogii| amaruzatakameM striyoMke prasAdhanoMkI carcA svabhAvata: aneka sthaloM para AtI hai| zarIrapara vividha prakArake sugandhita padArthoM kA lepa kiyA jAtA thaa| inameM candana (zlo0 73, 124, 105, 135) kuGkuma (zlo0 113, 119) aura aguru (zlo0 107) kA ullekha amarukane kiyA hai| ina lepoMke lie paGka (zlo. 107) aura aGgaNa (zlo0 17) tathA vilepana (zlo0 26) zabdoMkA prayoga kiyA gayA hai| stanoM para aGgarAga lagAnekI carcA prAyaH milatI hai| pAna yA tAmbUla khAnekI prathA bhArata meM atyanta prAcIna kAlase pracalita thI aura svAsthya sambandhI kAraNoMke atirikta isakA eka pramukha uddezya thA-adharoMmeM AkarSaka lAlI paidA karanA (zlo0 18, 60, 107, 124) / A~khoMmeM kAjala ( kajjala, zlo0 60) athavA AJjana (ajana, zlo0 105, 124) lagAnekI prathA thii| adharoMmeM lAlI lagAyI jAtI thI (shlo0105)| gAloM para vividha prakArakI phula pattoMkI AkRtiyA~ sugandhita padArthoMse aMkita kI jAtI thiiN| unake lie vizeSaka (zlo0 3) aura patrAlI (zlo0 81) zabdoMkA upayoga kiyA gayA hai / pairoMmeM AlatA (alaktaka, zlo0107, 116, 128, lAkSA, zlo060) lagAyA jAtA thA / dhArAyantra athavA phauvArese snAna karanekA ullekha zlo0 125meM AyA hai / 17. manoraJjanake sAdhanoMkA ullekha amaruzatakameM nahIM ke barAbara hai| kevala gharameM totA pAlaneke rivAja kI carcA AyI hai| gRhazukakI vANIke anukaraNameM pravINatAkA ullekha kaI zlokoMmeM kiyA gayA hai (zlo0 7,16, 117) / use anAra khAnekA zauka thaa| striyAM kamalase prAyaH khelatI thIM (lIlAtAmarasa, shlo060)| striyoM dvArA apane priyatarmoko lIlA kamalase mAranekA ullekha hai (zlo0 72) / 18. gharoMko bandanavAra (bandanamAlikA)se sajAnekI prathA thii| vizeSataH kisI priya vyaktike Agamana para maGgalake rUpa meM bandanavAra sajAyI jAtI thii| isake lie kamala bhI kAma meM lAyA jAtA thA (shlo045)| 19. gharelU upayogakI vastuoMmeM palaMga (talpa, zlo0 101), Asana (zlo0 18-19) bichAnekI cAdara (pracchadapaTa, zlo0 107), pradIpa (zlo0 77, 91), kalaza (zlo0 119), kumbha (zlo045) 1. pUrvokta, mRNmUrti kramAMka 170, 267, 274, 275 / 2. pUrvokta, phalaka, 45 / 204 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137), aura Indhana (zlo0 134) kA ullekha milatA hai| zlo0 137meM soneke ghar3e (zAtakumbha kumbha) kI carcA hai| 20. kucha tatkAlIna ziSTAcAroMkA bhI ullekha milatA hai| jaba koI priya yAtrApara ravAnA hotA thA to puNyAha kiyA jAtA aura yAtrAke sakuzala sampanna honeke lie maMgalakAmanA kI jAtI thI (shlo061)| priya atithike svAgatake lie bandanavAra sajAyI jAtI, phaloMkA gucchA bheMTa kiyA jAtA aura ghar3ese pAnIkA argha diyA jAtA thA (zlo0 45) / prArthanA athavA yAcanA karate samaya aJjali bA~dhanekA rivAja thA (zlo0 85) / dAna dete samaya ajalise jala denekI prathA bahuta prAcIna kAlase pracalita thI aura prAcIna tAmrapatra lekhoMmeM isakA bahudhA ullekha milatA hai| jalAJjali denA kisI vastuke svAmitvake pAtrakA sUcaka thA (zlo0 54) / 21. eka sthalapara Daur3hI (DiNDima) pITanekA ullekha milatA hai| yaha Ahata prakArakA vAdya thA (zlo0 31) / zloka 51-52 meM citrakalAke mUla siddhAntakA ullekha kiyA gayA hai| rekhAnyAsa citrakalAkA mUla hai| 2. prAcIna sAhityake bAremeM amaru zatakameM kevala eka hI ullekha AyA hai| 12veM zlokameM dhanaJjaya (arjuna)ko gAya lauTAne meM samartha kahA gayA hai| yaha nizcaya hI mahAbhAratameM AyI haI pANDavoM dvArA virATakI gAyoMkI rakSA karanekI kathAkA saMketa hai / 23. pahale zlokameM khaTakAmukha nAmaka mudrAkA ullekha AyA hai / isa mudrAkA varNana bharatake nATayazAstrameM prApta hotA hai| 24, tatkAlIna rAjanItika vicAroM aura saMghaTanake viSayameM amaru zatakase koI jAnakArI nahIM miltii| kevala kucha praharaNoM, jaise dhanuSa (cApa, zlo0 135), bANa (zara zlo0 2), dhanuSakI pratyaJcA (jyA, zlo0 1) aura brahmAstra (zlo0 52)kA ullekha prApta hotA hai| eka sthAnapara skandhAvArakI bhI carcA kI gayI hai (zlo0 115) / zlo0137meM vedi para AsIna rAjAke soneke ghar3oMse abhiSeka kiye jAnekA ullekha hai| vedike donoM ora keleke daNDa lagAye jAte the| 25. vAsagRha athavA zayanakakSa (zlo0 82) gharakA eka anivArya aMga thaa| gharake A~ganameM bagIcA (aMgaNa-vATikA) lagAyA jAtA thaa| usameM lagAye jAnevAle vRkSoMmeM Ama jaise bar3e vRkSakA bhI samAveza thA (zlo0 78) / 26. prasaMgavaza nimnanirdiSTa pazu-pakSiyoMkI bhI carcA AI hai-gAya (zlo0 32), hiraNa (mRga, zlo0 60; sAraGga ilo0 73; hariNa zlo0 13 totA, bhauMrA (bhramara, zlo0 1, ali, zlo0 96) aura bhauMrI (bhaMgAMganA, zlo0 78) / striyoMke netroMkI hiraNakI A~khoMse tulanA eka prakArakA kavi samaya bana gayA thaa| phalasvarUpa unake lie mRgadakSa, hariNAkSI aura sAraMgAkSI jaise zabdoMkA prayoga hotA thaa| varSA RtumeM moroMke paMkha UMce kara bAdaloMse giratI bUMdoMko dekhanekA varNana hai / bhauMroM-bhauMriyoMke phUla-pattiyoMke AsapAsa ma~DarAne aura guMjAranekA ullekha hai| 27. vRkSa-vanaspatiyoMmeM sabase adhika ullekha kamalake haiN| usake lie utpala (zlo0 2.29), 1. nATayazAstra / bhASA aura sAhitya : 205 Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAmarasa (ilo0 60, 72), nalina (ilo0 117 ), rAjIva ( zlo0 123), zatadala ( zlo0 117 ) aura kamalakI DaNDIke lie nalinInAla (zlo0 104 ) aura 134) zabda vyavahRta hue haiM / nIlakamala ( indIvara ) ke bandanavAra mallikA grISma Rtu meM phUlatI (zlo0 31) aura usake phUla kezapAza prasaMgavaza kunda, jAti ( ilo0 45), AmakI maMjarI ( zlo0 78 ) anArake phala (zlo0 16), kalhAra, saptacchada ( zlo0 122), kandala ( zlo0 126) aura kele (kadala) ke kANDa (zlo0 137) kA ullekha huA hai / paMkaja (zlo0 132) zabdoMkA prayoga AyA hai / usake pattoMke lie nalinIdala (zlo0 sajAnekI carcA zloka 45 meM AI hai| zajAnemeM kAma Ate the ( zlo0 121 ) / 206 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'kAnhar3ade prabandha' aura usakA aitihAsika mahattva DaoN. satyaprakAza 'kAnhar3ade prabandha kavi padmanAtha viracita mAnA jAtA hai| isakA sampAdana kucha samaya pUrva prasiddha gujarAtI vidvAn aura lekhaka zrIkAntilAla baladeva rAmavyAsa ne kiyA thaa| isakA prakAzana 1955 I0 meM huA thaa| yaha grantha aneka dRSTiyoM se asAdhAraNa mahattva kA hai| jisa chanda meM usakI racanA tithi dI huI hai usake jo do paraspara bhinna pATha haiM ve isa prakAra haiM 1. pacatAlIsa 3 pUrNa barIsa, mAsa mAgasira pUnima dIsa / __saMvat paMnara bAro tarau, tiNidini somavAra vistaru // 2. saMvat panara bArotara sAra, mAha sAma pumyama somavAra / jAlhura gar3ha ghaNa ulaTa dharI, gAyu kAnha vizeSa karI // ina donoMmeM racanA saMvat 1512 hI AtA hai| granthakI eka anya prati saM0 1598 varSe kAttI vadI 9 guruvAra kI likhI huI hai / kucha bhI ho yaha aba siddha-sA hai ki yaha grantha saM0 1512 meM likhA gayA hogaa| aitihAsika dRSTi se isa granthakA bahuta mahattva hai| granthakAra usI rAjavaMzase sambandhita thA jisako grantha ke kathAnakane pavitra kiyA thaa| yaha bhI sambhava ho sakatA hai ki usako kathAkI samasta sAmagrI usa rAjavaMza ke likhita aura alikhita itihAsoMse prApta huI ho| usa yugake itihAsako jAnaneke liye yaha eka apUrva jJAna bhaNDAra hai| yahI nahIM, kavitA kI dRSTise evaM AdarzoM ke liye jIvanotsarga kAvya ke rUpameM isakA sthAna sAhitya ke itihAsameM sadA amara rhegaa| Aiye aba isameM varNita kathApara dRSTipAta kareM aura isake AdhAra para tatkAlIna mAravAr3a ke itihAsako jaaneN| vizeSakara jAlaurake itihAsa ko jAnane kA yaha anUThA strota hai / isake AdhAra para usa kSetrakA itihAsa ghaTanAmeM isa prakAra varNita hai| mAravAr3a deza meM 16 kI zatAbdI meM sonagarA cauhAna vaMza kA rAjya jAlaura nagara para thaa| kAnhar3ade usakA pratibhAvAna zAsaka usa samaya thA / vaha itihAsa prasiddha mAtradevakA bhAI thaa| usake putrakA nAma vIramade thaa| usa samaya gurjara kA rAjA sArade thaa| usane eka dina mAdhava nAmaka brAhmaNa ko apamAnita kara diyaa| isI durghaTanA ke kAraNa hI vigrahakA prArambha ho gyaa| apamAnako sahana na karake mAdhavane pratijJA kI ki vaha bhojana tabhI karegA jaba vaha gujarAtapara turkoko lA upasthita kregaa| kucha hI samayameM vaha dillI cala diyA vahA~ pahu~cakara khilajI sulatAna alAuddInase milaa| alAuddInase usane sArI kathA batAI usane isa bAtake liye bhI use prerita kiyA ki vaha gujarAtapara AkramaNa kara de / sultAnane usapara vicAra kiyA aura usane usakI bAta jaMca gaI / usane usakI bAta mAnakara gujarAta bhASA aura sAhitya : 207 Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para AkramaNakI AjJA de dii| para usa samaya gujarAta pahuMcanekA mArga mAravAr3a pradeza sthita jAlaurase rokA thaa| usane usa dazAmeM jAlaurake rAjA kAnhar3adeke pAsa eka dUta bhejA ki vaha usakI senAko mArga de de| kAnhar3adene sultAnakI isa prArthanAko mAnanA ThIka na samajhA / usane use mArga denese asvIkAra diyaa| isapara sultAnakI senAne mevAr3a hokara gujarAtapara car3hAI kii| mevAr3a ke rAvala samarane use mArga de diyaa| sultAnakI vizAla senAke sAmane gurjarAdhIza Tahara na sakA aura pATaNapara sultAnakI senA Adhipatya ho gyaa| tatpazcAt sultAnakI senA bar3hatI hI calI gaI aura usane eka eka karake gujarAta aura saurASTra ke sampUrNa sthAnoMpara adhikAra kara liyaa| somanAthakI rakSAkA prayatna rAjapatoMne bar3I hI vIratAke sAtha kiyA kintu ve asamartha raheM aura unhoMne vIratAke sAtha yuddha karate hue apane prANoMko nyauchAvara kara diyaa| gujarAta aura saurASTrapara adhikAra karaneke anantara sultAnakI senA mAravAr3a kI tarapha bar3hI / kAnhar3adene apanI senAko usakI senAkA sAmanA karaneke liye udyata kara diyA thA / ata: sultAnakI senAkA sAmanA DaTa kara sonagarA cauhAna senAne kiyA / bhISaNa yuddha huaa| sultAnakI senA isa bAra vijaya na prApta na kara skii| jAlaurapara punaH AkramaNa karanekI sultAnane tthaanii| para isabAra jAlaurapara sIdhA AkramaNa na hokara jAlorake samIpastha sthAna samIyANepara AkramaNa kiyA gyaa| usa sthAnapara kAnhar3adekA bhatIjA sItala siMha rAjya kara rahA thA / bhatIjeko saMkaTa grasta dekhakara kAnhar3adene usakI sahAyatA kii| sultAnakI senAko punaH parAjaya svIkAra karanI pdd'ii| ina donoM parAjayoMse sulatAnako bahuta hI kheda haa| vaha lajjAke mAre cintita thA aura sadA isI cintAmeM thA ki vaha kisa prakAra unase badalA le| pahaleke uparyukta AkramaNoMmeM sainyakA saJcAlana usake senApatiyoMne kiyA thaa| isa bAra usane svata: sainyasaJcAlana kI ThAna lii| sainyasaJcAlanakA bhAra apane Upara lekara usane avasara pAkara samIyANekA gherA DAla diyaa| dalabAdalase AkramaNa karanepara bhI usako sainyabhAra svayaM lenA maMhagA par3A / yaha gherA sAta varSoM taka samIyANe ke cAroM ora DAle par3A rahA aura athaka parizramake pazcAt bhI usapara adhikAra na kara skaa| bala dvArA gar3hapara avikAra na kara sakanemeM samartha anubhava karake alAuddInane eka ghRNita upAyakA sahArA liyaa| gar3hakI dIvAloM se DaTa kara bane hue gar3hake bhItarake jalAzayako usane apavitra karanekI ThAna lii| vaha jalAzaya hI ekamAtra jala prApta karanekA sAdhana samIyANe kI janatAke lie thaa| samasta janatAkA jIvana usapara nirbhara thA / aisA samajha kara usane usa jalAzayameM gauveM kaTavAkara DAlanekA nizcaya kiyaa| usa nizcayake AdhAra para usane bahatasI gauvoMke mAre jAnekA Adeza diyaa| unheM mAre jAnepara usane boroM meM baMdhavAyA aura rAtoM rAta unheM gar3hakI dIvalaparase jalAzayameM DalavA diyaa| prAtaH honepara jaba samIyANakI janatAne yaha duSkRtya dekhA to unake sammukha kevala do hI vikalpa raha gaye the| ve yA to usa jalako grahaNa kareM jo dUSita hI nahIM varana apeya thA athavA jala tyAga kara apane prANoMkA utsarga krdeN| vIra prasavinI bhUmi rAjasthAnake nivAsI usa samaya dUsare vikalpako svIkAra kara apane prANoMko denepara tatpara ho gye| unake sAtha hI samasta vIrAGganAoMne bhI jauhara vratakA pAlana kiyA / isa samAcArako jaba alAuddInane sunA vaha stabdha raha gayA aura usane sAntalake pAsa sandeza bhejA ki vaha usakA Adhipatya mAtra hI svIkAra kara leM aura gherA uThA liyA jaay| kintu sAntala isa zartapara taiyAra na huA / tadanantara sampUrNa rAjapUtasenAmeM utsAhakA saJcAra ho gyaa| usane khulakara sultAnI senAse eka sAtha yuddha kiyA aura pratyeka vIrane lar3ate-lar3ate apane jIvanakI bali de dii| samIyANe para Adhipatya kara leneke pazcAt alAuddInane kAnhar3adeke pAsa sandeza bhejA ki vaha usake 208 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhIna ho jAve / kintu kAnhar3adene usake prastAvako asvIkAra kara diyA, alAuddInane jAlaurapara AkramaNa kara diyaa| usakI senAne jAlorake samIpa hI par3Ava DAla diyaa| isa AkramaNake samaya sultAnake sAtha usakI kanyA phIrojA bhI sAtha thii| vaha kAnhar3a deke kumAra vIramadeke guNoMkI khyAti sunakara usapara Asakta ho cukI tho / vIramadeke sAtha usakI vivAhakI icchA jJAta kara sultAna alAuddInane vivAha sambandhI prastAva kAnhar3adeke pAsa bhejaa| kintu apanI jAti evaM vaMzakI maryAdAkA dhyAna kara kAnhar3adene alAuddIna kA yaha prastAva ThukarA diyaa| alAuddInako yaha asahya ho gyaa| usane Age bar3hakara jAlaura kA gherA DAlanekA nizcaya kiyA aura anta meM usane gherA DAla bhI diyaa| para isa bAra bhI sulatAnako saphalatA hAtha na lagI alAuddInane vivaza hokara apanI rAjadhAnI ko lauTanekI taiyArI kii| kintu sultAnakI kumArI phIroz2A vIramadevake darzanoMke lie vyagra thii| usane senAkI eka Tukar3I lekara gar3hake bhItara jAnekA vicAra kiyaa| vaha senAkI eka choTI-sI Tukar3I lekara bhItara pahu~ca gaI bhI / kAnhar3adene jaba use vahA~ dekhA to usane usakA svAgata kiyA / vIramadeva bhI usase Akara vahA~ milaa| usa samaya rAjakumArIne svataH vIramadevase vivAhakA prastAva kiyaa| vIramadevane apanI jAti kulakI pratiSThAkA dhyAna rakhate hue usa prastAvako asvIkAra kara diyaa| rAjakumArIne taba jAlaura dekhane kI icchA prakaTa kii| kAnhar3adene use sampUrNa suvidhAyeM jAlaura dekhanekI pradAna kara dI / jaba vaha jAlaura dekha cukI taba kAnhar3adene use pracuramAtrAmeM bheMTa dI aura sammAna eva prasannatApUrvaka vidAI bhI dii| alAuddIna aura usakI rAjakumArI isa prakAra kAnhar3adeke Atithyase prabhAvita hokara apanI rAjadhAnIko lauTa gaye / samaya bItatA gayA aura ATha varSa bAda alAuddInako senAne sultAnake Adezako pAkara jAlaurapara punaH AkramaNa kara diyaa| isa bAra rAjakumArI phIroz2a svayaM jAlaura na aaii| usane apanI dhAyako senAke sAtha bheja diyaa| usane usase kahA ki yadi vIramade yuddha meM bandI ho jAve to vaha usake pAsa jIvita le jAyA jAye aura vaha yuddha meM vIragatiko prApta ho to vaha usakA sira usake pAsa le Ave / yathAsamaya yojanAnusAra jAlorake cAroM ora gherA DAla diyA gyaa| yuddha cAra varSa calatA rhaa| jAlaura kA gherA DAlanevAloMkA mukAbalA cAra varSa taka mAladeva aura vIramadeke netRtvameM jAlaurakI janatAne kiyaa| unhoMne sultAnI senAke chakke chur3A diye kintu rAjakIya bhaNDAra rikta-sA ho gyaa| usa sthAnake vyavasAyiyoMne apane samasta bhaNDAra ekatra karake dezakI rakSAke liye arpita kara diye| aise tyAga tathA balidAnane yoddhAoMkA sAhasa bar3hA diyA aura jAlorakI janatAne ATha varSoMtaka Age zatrukA sAmanA kiyaa| bAraha varSoMke lambe samayameM jalAbhAvakA bhI ekase adhika bAra bhaya huaa| kintu IzvarakI kRpAse vaha pUrNa hotA calA gyaa| kintu vizvAsaghAtapara vaza nahIM ho pAyA aura eka aisI durghaTanA ho gii| sultAnakI senAke yoddhAoMne pralobhanake AdhArapara eka sejavAla vIkamase eka aisA gupta mArga jAna liyA jisase zatrusenA gar3hameM ghusa sakatI thii| usa mArgako apanAkara sArI senA jAlaura gar3hake bhItara ghusa gii| para jaba sejavAlakI strI hIrAdevIko yaha patA calA ki usake patine apane rAjAke sAtha hI nahIM apane dezake sAtha vizvAsaghAta kiyA usane rAjasthAnakI vIrAGganAoMke samAna apane suhAgakI cintA na karake usakA vadha apane hAthoM hI kara DAlA aura zatrusenAke gar3hake andara AnekI sUcanA apane rAjAko de dii| usa samaya zatrusenA sArIkI sArI dhIre-dhIre gar3hake bhItara pahu~ca gaI thii| rAjA tathA usake sainika rAjapUta yoddhA unakI saMkhyAko dekhakara hatAzase the kyoMki rAjapUta sainika ghereke bAraha varSoMkI avadhimeM saMkhyAmeM atyalpa raha gaye the| unake sAmane do hI vikalpa the-yA to vazyatA svIkAra kareM yA prANoMkI Ahuti deN| sacce rAjapUta pahalekI 27 bhASA aura sAhitya : 209 Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apekSA dUsare vikalpako hI varaNa kara sakate the| aisA hI huA bhii| sabane prANoMkI bAjI lagA dii| ghamAsAna yuddha chir3a gyaa| kAnhar3ade yuddha karatA huA mArA gyaa| sATha dinataka rAjakumAra vIramadene bhI yuddha kiyaa| isI bIca rAniyoMne jauhara kiyaa| vIramadevane jaba dekhA ki yuddhako usa samaya cAlU rakhaneko sambhAvanA nahIM thI aura usakA parAjita hokara bandI honA nizcita-sA hI thA to usane vivaza hokara svayaM apane udarameM kaTAra bhoMka dI aura zatru pakSake aneka sAmantoMko mautake ghATa utAra karake usane apane prANa de diye| fIroz2AkI dhAya usake sirako lekara dillI cala dI aura usane phIrojAko bheMTa kara diyaa| rAjakumArIne vIramadevakI vIratA evaM kSatriya-vaMza-paramparAgata-haTha evaM balidAnase mugdha hokara usake sirako svayaM lekara yamunAtaTapara pahu~canekA nizcaya kiyA aura vaha vahA~ pahu~ca bhI gii| vahA~ pahu~canepara usane usakA vidhivat saMskAra kiyA aura tadanantara vaha yamunAmeM usake sirako lekara kUda pdd'ii| isa prakAra fIroz2Ane apane hArdika premako jo vaha apane antastalameM chipAye thI svayaM AtmasAt hokara pramANita kara diyaa| uparokta rocaka evaM aitihAsika vRtta hameM kevala kAnhar3ade prabandhase hI vistArapUrvaka jJAta hotA hai / sambhava hai ki isa kathAmeM kucha atizayoktikA puTa ho para phIrojA aura vIramadeke premakA varNana aura granthoMse bhI jJAta honese kAnhar3adeke aitihAsika grantha hone kI puSTi hotI hai| yaha eka hI aitihAsika grantha hai jisake drArA eka muslima rAjakumArIkA eka rAjapUta kumArake prati saccA prema tathA balidAnakA jvalanta pramANa prastuta kiyA gayA hai| kucha bhI ho, kAnhar3ade prabandha jAlaura tathA alAuddIna dvArA usapara kiye gaye AkramaNoMke sambandhameM jAnanekA apUrva grantha hai| 210 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAnhar3adeprabandha-sAMskRtika dRSTi se mUla gujarAtI lekhaka : zrIbhogIlAla ja0 sAMDesarA anuvAdaka : jayazaMkara devazaMkarajI zarmA (zrImAlI) bIkAnera gujarAta vizvavidyAlayakI vidyAvistAra bhASaNamAlAmeM isa bhASaNako dene hetu nimaMtraNa deneke liye seTha lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdirake niyAmaka zrI dalasukhabhAI mAlavaNiyAkA maiM antaHkaraNapUrvaka AbhAra mAnatA huuN| Ajake bhASaNake liye kAnhar3adeprabandhakA viSaya unhIMkI anumatise nizcita huA hai| zrI DAhyAbhAI derAsarI dvArA sampAdita isa granthakI prathamAvRtti prAyaH mujhe dekhane kA avasara san 1930meM milA aura usa samaya maiMne ise samajhe-binA samajhe hI par3ha liyaa| yaha merA prAcIna gujarAtI avalokanakA prathamAvasara thaa| tatpazcAta isa racanAko maiMne apane kAleja adhyayanake avasarapara bhI par3hA hai aura isake adhyApanakA bhI avasara AyA hai| sAhitya, bhASA aura saMskRti-itihAsa isa prakArase vividha dRSTise vicAra karate samaya isakA AkarSaNa bar3hatA hI rahA hai tathA isakA mahattva samajha meM AtA gayA hai| isa bhASaNa ke nimitta 'kAnhar3adeprabandha' se sambandhita apane vicAroMko lekhabaddha karanekA merA mana huaa| 'kAnhar3adeprabandha' saM0 1512 (I0 sa01456) meM pazcimI rAjasthAna meM " bhUtapUrva jodhapura rAjyake, gujarAtase saTe hue dakSiNa vistArameM....."AyA haA jAlaura nAmaka sthAnameM nirmita kAvya hai| (yaha bhAratIya saMskRti vidyAmaMdirakI sthApanA jisake nAmase huI hai una seTha lAlabhAI dalapatabhAIke pUrvaja lagabhaga sA~ca sau varSa pUrva apane mUla pita sthala osiyAse nikalakara jAlaurake AsapAsake purohita brAhmaNoMmeM Thosa pracalita anuzrutike anusAra jAlaurase kevala chaha mAilakI dUrIpara sthita sAMkaraNA nAmaka gA~vameM kacha pIr3hiyoM taka nivAsa karane ke bAda gajarAtameM Aye the| yaha yogAnayoga, majhe yahA~ smaraNa ho jAtA hai| jAlora nagarake dhvaMsa ho jAnepara vahA~ke jAlaurA (jhAlaurA-jhArolA) brAhmaNa evaM vaNik dakSiNakI ora Akara rAdhanapurake pAsa jAlaura-jAlyaudho (vartamAnakA devagAma)meM kucha samaya taka rahakara gujarAtameM anyatra phaila gaye / inakI kuladevI himajAmAtA aura jJAtipurANa 'bAlakhilyapurANa' hai| 'kAnhar3adeprabandha'kI bhASA prAcIna gajarAtI kiMvA prAcIna pazcimI rAjasthAnI yA mArU-gurjara hai / isake racayitA vIsalanagarakA nAgara kavi padamanAbha hai| prAcIna gujarAtI sAhityakI sabase viziSTa evaM vikhyAta racanAoM meM se yaha eka kAnhar3adeprabandha hai| yaha eka vIra evaM karuNarasase paripUrNa sudIrgha kathAkAvya hai| dillI ke sultAna alAuddIna khilajI dvArA gujarAtake antima hindU zAsaka karNadeva vAghelAke zAsana-kAlameM kiyA gayA gujarAtapara AkramaNa aura somanAtha bhaMgake avasarapara dillIse gujarAtake mArgapara sthita jAlora rAjyameMse nikalane ( jAne dene ke liye vahA~ke rAjA sonagirA cauhAna kAnhar3adevake pAsase mAMgI gaI anujJA, kintu isa mAMgakA kAnhar3adeva dvArA asvIkAra aura sultAnake yoddhAoMkA 1. gujarAta vizvavidyAlayako vidyAvistAra bhASaNamAlAmeM seTha lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira, ahamadAbAda meM tA0 29 janavarI, 1970 ko diyA gayA bhASaNa / bhASA aura sAhitya : 211 Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ somanAtha zivaliMgake Tukar3e lekara gujarAtameMse jaba vApasa lauTa rahA thA usa samaya isapara AkramaNa kara kAnhar3a deva dvArA usakA parAjaya, antameM pracaNDa senAko lekara alAuddIna dvArA jAlaurake cAroM ora gherA DAlanA, ima ghereke aneka varSoM taka rahane ke bAda eka vizvAsaghAtI rAjapUtakI hInatAke kAraNa gar3ha (kile)kA patana aura rAjapUtAniyoM dvArA jauhara-anya kucheka upakathAoMko chor3a denepara kAnhar3adeprabandhakA mukhya kathAnaka kahAnI hI hai| isa kAvyakA sRjana mukhya rUpase dohe-caupAiyoMmeM kiyA gayA hai| yadyapi bIca-bIca meM yogya sthAnapara karuNarasa-pariplAvita pada-urmigIta bhI Aye hai / padamanAbha kavikI vANI ojasvI, pravAhabaddha, prAsAdika evaM dezabhaktikI sacoTa dhvanivAlI hai| kavikA bhASA prabhutva evaM zabda-nidhi amAdhAraNa hai| yaha kathA kAvya yuddha-vijayI honepara bhI muslima sattAke sAtha saMgharSakA nirUpaNa hote hae, yuddhakI paribhASAke aura phArasI-arabIke mUla zabda bhI isameM pracura mAtrAmeM Aye haiN| padmanAbha, kAnhar3adevake vaMzaja jAlaurake zAsaka akherAjake rAjakavi hone ke kAraNa inheM aitihAsika tathya evaM pArzvabhUmikAkA pUrNa jJAna hai| hindU aura muslima rAjanItikA inheM pratyakSa anubhava hai aura isI kAraNa aitihAsika evaM sAMskRtika-dRSTise bhI 'kAnhar3adeprabana eka mahattvapUrNa racanAke rUpameM sarva svIkRta hai| isameM tAtkAlika sAmAjika paristhitikA pUrNa AbhAsa milatA hai| isa prakArase bhASA sAhitya evaM aitihAsika-jJAnapipAsuoMke lie yaha 'kAnhar3adeprabandha' aneka rUpase vizeSa mahattvakI racanA hai| gujarAta nivAsI kavine rAjasthAnake eka pramukha zahara jAlorameM isakI racanA kI ho / vAstavameM 16vIM zatAbdi taka gujarAta aura rAjasthAnakI jo bhASA viSayaka ekatA thI yaha, isa bAtakA paricAyaka bana jAtA hai| bAdake samayameM vikasita huI arvAcIna gujarAtI aura rAjasthAnI ina jur3avAMbhASAoMkA eka evaM asaMdigdha pUrva rUpa, anyaba hasaMkhyaka racanAoMke samAna 'kAnhar3a deprabandha' meM bhI upalabdha hai| kintu, hamAre prAcIna sAhityakA adhyApana karane vAloMko aura prAcIna samayake kaviyoMkI racanAoMko mukha paramparA dvArA kiMvA anya rItise surakSita rakhanevAle jana-samudAyako bhI 'kAnhar3adeprabandha' aura isa granthake racayitAkA vismaraNa ho gayA thaa| arvAcIna kAlameM isakI khojakA zreya saMskRta prAkRtAdi sahita bhAratIya vidyAke prakANDa vidvAna DaoN. jyorja byUlarako hai| anumAnatayA sau varSa pUrva bambaI sarakArako yojanAke anasAra saMskRta hastalikhita pratiyoMkI khoja karate samaya tharAdake jaina grantha bhaNDArameM prathama bAra isa 'kAnhar3adeprabandha' kI prati dekhane meM aaii| DaoN0 byUlara bambaI kSetrake zikSAvibhAgIya eka ucca adhikArI the| inhoMne apane hI vibhAgake zrI navalarAma lakSmIrAma paNDyA jo gujarAtI sAhityake agragaNya apitu viziSTa vivecaka the| gujarAtI bhASAke adhikArika-vidvAna ke rUpa meM Apako inake prati bahuta Adara thaa| 'kAnhar3adeprabaMdha' kI nakala karA kara use byUlarane navalarAmake pAsa bhejii| ina donoMmeM navalarAma 'gajarAta zAlApatra' pramANa-dRSTise dekheM to prAcIna gujarAtI sAhityakI kisI anya racanAmeM phArasI-arabIke itane zabda nahIM haiN| san 1953-54 meM jaba maiM bI0 e0ke chAtroMko 'kAnhar3ade prabaMdha' kA adhyApana karA rahA thA usa samaya isameMke isa prakArake zabdoMkI sArtha sUcI mere eka chAtra zrI nalinakAnta paMDyAkI sahAyatAse evaM bar3audA vizvavidyAlayake phArasI vibhAgake tatkAlIna adhyakSa zrI ema0 epha0 lokhaNDavAlAke sahayogase taiyAra kI thii| (buddhiprakAza, jUna 1954) kAnhar3a deprabaMdhameM phArasI-arabIke 111 zabda haiN| eka hI zabdakI punarAvRtti kI tathA phArasI-arabIke vizeSa nAmoMkA isa saMkhyAmeM samAveza nahIM hai| tathApi isa prakArake samasta prayogoMkI bhI jAnakArI prastuta sUcImeM aMkita kara dI gaI hai| 212 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke sampAdaka the| prApta huI nakala bahuta hI azuddha thI phira bhI yaha vyartha hI naSTa na ho jAya ataH inhoMne gujarAta zAlApatrake san 1877-78 ke aMkoM meM ise kramazaH prakAzita kara diyaa| tatpazcAt gujarAta aura rAjasthAnameM vibhinna sthAnoMse isakI anya hastalikhita pratiyA~ upalabdha hotI gaI haiN| 'kAnhar3adeprabandha' kA prathama bAra vyavasthita sampAdana zrI DAhyAbhAI derAsarI ne kiyA (prathamAvRtti 1913 dvitIyAvRtti 1926) usa samaya inhoMne pA~ca pratiyoMkA AdhAra liyA thaa| rAjasthAna purAtana granthamAlAmeM zrI kAntilAla vyAsane kAnhar3adeprabandhakA punaH sampAdana kiyA (san 1953) isameM samasta 11 hastalikhita pratiyoMkA upayoga kiyA gayA hai| isake bAda meM bhI kAnhar3adeprabandha kI katipaya hastalikhita pratiyA~ prApta huI haiM jinameM bar3audA prAcyavidyAmaMdirako bheMTa mile hue yati zrI hemacandrajIke bhaNDAra kI saM0 1610 meM likhI huI prati dhyAna meM dene yogya hai| katipaya anya prAcIna ziSTa kaviyoMkI racanA jaisI samAdata kI gaI thI vaisI hI lokapriyatA 'kAnhar3adeprabandha' ko prApta na huI ho yaha isakI vastu sthiti dekhe jAne para svAbhAvika hai phira bhI gujarAta aura rAjasthAnake isa kAvyakA eka samaya vistRtarUpase pracAra huA thA isa prakArase jo dUra dUrake sthAnoMmeM isakI hastalikhita pratiyA~ likhI gaI haiM evaM vibhinna sthAnoMke granthabhaNDAroMmeM ve surakSita rakhI gaI haiM, yaha uparokta varNana se siddha ho jAtA hai| isa racanAko 'prabandha' kahA gayA hai to yaha 'prabandha' kyA hai ? vaise to 'prabandhakA zabdArtha mAtra 'racanA' hI hai / saMskRta sAhityakI bAta kareM to prabandha yaha gujarAta aura mAlavAkA eka viziSTa sAhityika rUpa hai aura madhyakAlameM vizeSakara jaina lekhakoMkA yaha prayAsa hai / sAmAnyatayA sAde saMskRta gadyameM aura yadAkadA padyameM race hue aitihAsika kiMvA arddha-aitihAsika kathAnakoMko 'prabandha'ke nAmase pahacAnA jAtA hai / merutuMgAcAryakRta 'prabandhacintAmaNi', rAjazekharasUrikRta 'prabandhakoSa' 'jinaprabhasUrikRta' vividhatIrthakalpa', ballAlakRta 'bhojaprabandha' Adi gadya meM likhe hae prabandhoMkA namUnA hai| jaba ki prabhAcaMdrasUrikRta 'prabhAvakacarita' padyameM racA huA prabandha saMgraha hai| yaha to huI madhyakAlIna saMskRta sAhityakI bAta / isake kucha prabhAvake kAraNa gujarAtI sAhityameM aitihAsika kathAvastuvAlI racanAko pahacAnaneke lie, 'prabandha', zabdakA vyavahAra kiyA gayA ho, aisA ho sakatA hai| jaise ki 'kAnhar3adeprabandha', lAvaNyasamaya kRta 'vimala prabandha', sAraMga kRta 'bhojaprabandha', Adi / kintu yaha paribhASA pUrNa rUpase nizcita nahIM hai| kyoMki 'kAnhar3adeprabaMdha' kI hastalikhita pratiyA~ jinakA zrI kAntilAla vyAsane upayoga kiyA hai meM kI kuchakI puSpikAmeM use 'rAsa', 'carita', 'pavAr3A', tathA caupAI kahA gayA hai / 'vimalaprabandha' ke saMpAdana meM zrI dhIrajalAla dhanajI bhAI zAha dvArA vyavahRta (zrI maNilAla bakorabhAI vyAsake mudrita pATha sivAyakI) do hastalikhita pratiyoMmeMse ekakI puSpikAmeM isa racanAko, 'rAsa' batAyA gayA hai aura dUsarIkI puSpikAmeM use, 'prabandha' isI prakArase 'rAsa' ina donoM nAmoMkA nirdeza kiyA gayA hai / 'vimalaprabandha' kI anya aneka hastalikhita pratiyoMkI puSpikAoMmeM ise, 'rAsa' ke rUpa meM nirdeza dekhanekA mujhe smaraNa hai tisapara bhI 'revaMtagirI rAsa', 'samarA rAsa', 'pethaDa rAsa', 'kumArapAla rAsa', 'vastupAla-tejapAla rAsa' Adi aitihAsika vyakti kiMvA ihavRttake AdhArapara nirmita aneka racanAoM ko kahIM bhI 'prabandha' nahIM kahA gayA hai| jayazekharasUri kRti tribhuvanadIpaka prabandha 'kevala upadezapradhAna rUpaka grantha hai isameM paurANika yA aitihAsika koI itivRtta nahIM hai| mAtrAmela chaMdoMmeM racI haI aitihAsika racanAyeM 'prabandha' kahIM jA~ya aura deziyoMmeM racI gaI anya racanAyeM 'rAsa' kahIM jAya, aisI eka mAnyatA hai, kintu ye bhI sAdhAra nahIM haiM / kyoMki, dezI baddha rAsakI jaise mAtrAmaya chandoMmeM race gaye rAsa bhI bar3I saMkhyAmeM prApta hote haiN| nAkara aura viSNudAsa jaise AkhyAnakAroMne to apane katipaya AkhyAnoMko bhASA aura sAhitya : 213 Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'rAsa' kahA hai| isaparase dekhA jA sakatA hai ki prAcIna gujarAtImeM rAsa aura prabandhake madhya bheda rekhA pUrNarUpase spaSTa nahIM hai apitu, ina donoMko eka pRthak sAhityika rUpameM mAnanA yaha bhI bahuta ucita nahIM hai| ___zrI DAhyAbhAI dairAsarI saMpAdita 'kAnhar3adeprabandha' kI dvitIyAvRttike purovacana (pR0 7-17)meM zrI narasiMharAva diveTiyAne isa racanAmeM vyakta kI gaI dhArmika sAmAjika sthitike sambandhameM, jana maNDalakI sthiti aura yoddhAoM AdikI sthiti ke sambandhameM, nagara racanA, gRha racanA, zAstroMke sambandhameM evaM rAjapUtoMke zauryaparAyaNa saMpradAyake sambandhameM saMkSipta kintu sAdhAra vivecana kiyA hai| isakI punarAvRtti kiye binA isa grantha meM se upasthita hote hue kucha mahattvake aura vyApaka prasaMgoMkI carcA maiM isa bhASaNameM kruuNgaa| sAhitya aura bhASAkI dRSTise isa praziSTa kAvyakA adhyayana karate-karate merA rAjya-prabandhakI bArIkImeM kaise utaranA huA, isa sambandhameM kucha khuuN| san 1940-41 meM bI0 e0 kI parIkSAke lie 'kAnhar3ade prabandha' maiM par3ha rahA thaa| zrI DAhyAbhAI derAsarI dvArA sampAdita do pratiyA~ aura san 1924meM inake dvArA prakAzita gujarAtI padyAnuvAda-yaha sAmagrI hamAre avalokanake lie upalabdha thii| mala pratike sampAdanameM khaNDa 1 kar3I 13 kA pUrvArddha isa prakArase thA tiNi avasari gUjaradhararAI, sAraMgade nAbhi bolAI / isake uttarArddhake rUpameM zrI derAsarIne nimna kalpita pATha rakhA hai ___bhatrIjau tehanau balavanta, karaNadeva yuvarAja bhnnNt| yaha kalpita pATha dUsarI AvRttimeM hI jor3A gayA hai| prathavAvRttimeM yaha nahIM hai| kisI anya hastalikhita pratimeM bhI isase milatA-julatA kucha nahIM hai| zrI derAsarIke sampAdanake pazcAt kaI varSoM ke bAda prakAzita hae zrI kAntilAla vyAsakA vAcana bhI yahI batAtA hai| hastalikhita pratiyoM meM to 13vIM kar3IkA uttarArddha isa prakArase hai tiNi avaguNiu mAdhava baMbha, tahI lagai vigraha Arambha | arthAt usane (tAtparya yaha hai ki sAraMgadeva vAghelAne) mantrI mAdhava brAhmaNako avagaNanA kii| isa kAraNase vigrahakA prArambha huaa| taba prazna yaha prastuta hogA ki zrI derAsarIne uparyukta kalpita paMkti kyoM jor3I ? karNadeva vAghelAke durAcArase duHkhI mAdhava mahato 23vIM kar3ImeM sultAna alAuddInake sammukha karNake sambandhameM phariyAda karate hue kahatA hai ki--- khitrI taNau dharma lopiu, rAu karNade gahiula thayau / arthAt kSatriya-dharmakA lopa kara diyA hai aura rAjA karNadeva pAgala ho gayA hai / isa prakArase kevala dasa hI kar3Ike antarapara do vibhinna vyaktiyoMkA-sAraMgadeva ora karNadebagujarAtake rAjAke rUpameM kAnhar3adeprabandha nirdeza hai| isase rAjA aura yuvarAja donoM hI sAtha-sAtha rAjya vyavasthAkA saMcAlana karate hoM isa prakArake do amalI rAjyako zrI derAsarI dvArA apane sampAdanakI TipyaNI (dvitIyAvRtti pR0 121)meM kalpanA kara tathA sAraMgadeva aura karNadevakA rAjyakartAke rUpameM eka sAtha ullekha mUla kAvyameM huA hai / isameMkA vidyamAna virodhAbhAsa dUra karane ke liye uparokta prathama kalpita pATha jor3A gayA hai| kalpita pAThako jor3anekI paddhati zAstrIya sampAdanameM ucita nahIM hai| kintu do amalI rAjyake sambandhameM zrI derAsarIne jo anumAna kiyA hai vaha vAstavika hai / 214 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ do zAsakoM ke hAthameM rAjya sattA ho isa prakArakI paramparA prAcIna bhAratameM katipaya sthAnoMpara thIM / jisa samaya sikandara ne bhAratapara AkramaNa kiyA thA usa samaya vartamAna dakSiNa sindhameM sthita pAtAla rAjyameM vibhinna kulake do rAjAoM ke hAthameM rAjya sattA thI / ( maikakriNDala, alekjAMDarsa inavejana, pR0 296 ) isa prakArake do amalI rAjyake liye kauTilya ke arthazAstra meM dvairAjya (ise DAyaka- dvimukhI rAjya vyavasthA kahA jAyagA ? ) zabdakA prayoga huA hai / kauTilya, pUrvAcAryoMke matako aMkita karake kahatA hai ki 'do pakSoM meM dveSa, vemanasya evaM saMgharSake kAraNa' dvairAjya naSTa ho jAtA hai / ( arthazAstra 8-2 ) bhAiyoM aura pitRvyoM ke madhya bhUmi bA~Tane kI apekSA ve saMyukta prabandha kareM isa hetu bhI aisI vyavasthA karanI par3I hogI / yadyapi, aise rAjya meM Antarika vidveSa - kalahakA pramANa adhika hojAnA svAbhAvika hai / jaina AgamoM meM ke AcArAMga sUtrameM aise rAjyakA (prA0 dorajjANi, saM0 dvirAjyAni) kA ullekha hai aura sAdhu aise rAjya meM vicaraNa nahIM kare, isa prakArakA vidhAna hai / kAnhar3adeprabandhameM jisa paddhatikA ullekha hai vaha vastutaH dvairAjya paddhati hai / gujarAtake vAghelA zAsakoM meM yaha paddhati vizeSataH pracalita ho, aisA pratIta hotA hai / gholakA ke vAghelA rANA lavaNaprasAda aura usake putra vIradhavalake sambandhameM prabandhAtmaka vRttAnta isa prakAra kA hai ki, vAstava meM mukhya zAsaka kauna hai yaha spaSTa rUpase jAna lenA kaThina hai / lavaNaprasAdake dehAntakA varSa nizcita ho tatpazcAt hI amuka ghaTanA ghaTita huI usa samaya mukhya zAsaka - yuvarAja nahIM ---- kauna thA isakA patA laga sakatA hai / lavaNaprasAdakA dehAnta saM0 1280-82 aura 1287ke madhya kabhI huA hogA aisA prApta pramANoM parase pratIta hotA hai (zrI durgAzaMkara zAstrI gujarAta no madhyakAlIna rAjapUta itihAsa, dvitIyAvRtti pR0saM0 450 ) kintu isakI vizeSa carcA yahA~ karanA upayukta nahIM hai / parantu dvairAjya-paddhatikA vAghelAoMmeM acchA pracAra thA isa hetu vizeSa AdhAra cAhiye / arjunadeva vAghelA ke jyeSTha putra rAmadevane apane pitAke jIvana kAlake madhya hI rAjyabhAra vahana kara liyA thaa| samakAlIna zilAlekhoM dvArA yaha bhalI bhA~ti spaSTa jJAta ho jAtA hai / khaMbhAta meM ke cintAmaNi pArzvanAtha ke maMdira ke saM0 1352 ( I0 sa0 1296) ke zilAlekha meM varNana hai-- ripumallapramardI yaH pratApamalla IDitaH / tatsUnurarjuno rAjA rAjye'janyarjjuno'paraH ||8|| U.........kti vijayI pareSAm / tannandano'ninditakIrtirasti jyaSTho'pi rAmaH kimu kAmadevaH ||9|| ubhau dhurau dhArayataH prajAnAM pituH padasyAsya ca dhuryakalpau / kalpudra mauNau bhuvi rAmakRSNau // 10 // ( AcArya jinavijayajI, 'prAcIna jaina lekha saMgraha' bhAga 2 lekhAMka 449 ) vIradhavala bAghelA ke do putra the - pratApamalla aura vIsaladeva / pratApamallakA to vIradhavalake jIvana kAlameM hI arjunadeva nAmaka putrako chor3akara svargavAsa ho gayA thA / vIradhavalake bAda, vIsaladeva gholakA rANA banA aura tatpazcAt kucha samayoparAnta vaha pATaNakA mahArAjAdhirAja banA / vIsaladeva aputra hogA / vaha apane bhAI pratApamallake putra arjunadevakA rAjyAbhiSeka kara svargavAsI ho gayA / aisA, saM0 1343 ( I0sa0 1287 ) kI tripurAnta prazasti meM kahA gayA hai zrIvizvamallaH svapade'bhiSicya pratApamallAtmajamarjunaM saH / sAkaM sudhApAkamabhuMkta nAkanitambinInAmadharAmRtaina // (zrI girijAzaMkara AcArya, 'gujarAtanA aitihAsika lekho' bhAga 3 lekhAMka 222 ) arjunadeva aura usake putra yuvarAja rAmadevane rAjya zAsanakA bhAra eka sAtha hI apane apane hAthoMmeM le liyA thA / kintu rAmadevakA apane pitAkA jIvana-kAla meM hI dehAnta ho gayA pratIta hotA hai / kyoMki, arjunadeva ke pazcAt rAmadeva nahIM apitu isakA bhAI sAraMgadeva pATaNakI rAjyagaddIpara AtA hai / bhASA aura sAhitya : 215 Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IDarake pAsa bhIlor3A tAllukAmeM bhuvanezvarake suprasiddha maMdirake sammukha eka muralIdhara maMdira hai| isakI dIvArameM kiptI prAcIna sUryamaMdira meM kA sAraMgadevakA bAghelAke samayakA saM0 1354 ( I0sa01298) kA zilAlekha lagA huA hai| zrI nIlakaNTha jIvatarAmane 'buddhiprakAza,' 1910 meM ise prakAzita karAyA hai| tatpazcAt isakA zuddhatara paThana zrI tanasukharAma tripAThIne 'buddhiprakAza,' mArca apraila 1910meM vivecana sahita prakAzita kiyA hai, (zrI girijAzaMkara AcArya dvArA sampAdita aura phAbaMsa gujarAtI sabhA dvArA prakAzita kiyA gayA 'gujarAta nA aitihAsika lekhoM meM yaha mahattvapUrNa zilAlekha saMgrahIta nahIM hai|) isameM dI gaI vAghelAoMkI vaMzAvaliparase usa kAlameM dvarAja paddhati hone kA jJAna spaSTa ho jAtA hai| uparyukta rAmadeva ki jisakA koI utkIrNa lekha athavA puSpikA abhI taka upalabdha nahIM haI hai isakA bhI rAjyakartAke rUpameM ullekha hai| (tasyAGgajaH saMprati rAjate'sau zrIrAmanAmA nRpckrvrtii| zloka 12) cintAmaNi pArzvanAthake maMdirakI madevake saMbaMdhI ullekhake sAtha isakI tulanA karanepara isake nirNAyaka arthake sambandhameM kisI prakArakI zaMkA nahIM rhtii| vAghelAoMke samakAlIna rAjavaMza, sUvarNagirI-jAlaurake sonagirI cauhANoMmeM bhI yaha paddhati thii| 'kAnhar3ade prabandha'ke nAyaka kAnhar3adeke sambandhameM to isa viSayameM spaSTa samakAlIna pramANa hai| jAlorake saM0 1353 (I0sa0 1297)ke eka lekhameM kAnhar3adevako apane pitA sAmanta siMhake sAtha rAjya karate hue batAyA gayA hai auN| (saM0)vat 1353 (varSe) ve (zA)kha vadi 5 (some) zrI suvarNagirI adyeha mahArAjakula zrIsAm (maM)ta siMhakalyANaM (Na) vijayarAjye tatpAdapadmopajIvini (rA)jazrIkAnhar3adevarAjyadhurA(mu)dvavahamAne ihaiva vAstava vAstavya (prAcIna jaina lekhasaMgraha, bhAga 2 lekhAMka 353) tadanusAra jAlaurake pAsa coTaNa gA~vameMse prApta aura jAlorameM surakSita saM0 1355 (I. ) ke eka lekha meM (baddhiprakAza, aiprila 190, 10 111) isI prakAra se saM0 1356 (I0 saM0 1300) ke eka aprasiddha zilAlekhameM (dazaratha zarmA, 'arlI cauhANa DAinesTija,' pR0 159) meM bhI sAmantasiMha aura kAnhar3adeva kA rAjyakarttAke rUpameM sAtha-sAtha hI ullekha hai| isa prakArake zAsanaprabandhameM aisA bhI hotA thA ki pitAko apekSA putra adhika pratApI ho to sAhitya aura anuzrutimeM putrako hI adhika smaraNa kiyA jAtA hai| sAmantasiMhake lekha saM0 1339 se 1362 (arthAt I0 saM0 1283 se 1306) takake upalabdha hote haiM (zarmA uparyukta pR0 159) saM0 1353 kI avadhimeM kAnhar3adeva apane pitA sAmantasiMhake sAtha rAjya-prabandhameM sammilita huA ho, aisA utkIrNa lekhoMparase vidita hotA hai (gujarAtake sAraMgadeva vAghelAkA dehAvasAna saM0 1353 meM huA aura isI varSa karNadeva pATaNakI gaddIpara AyA yaha aitihAsika pramANoMse nizcita hai| itanA hote hae isake bAda DeDha sose bhI adhika varSa ke pazcAt 'kAnhadeprabandha'ke racayitA padmanAbhane usa samaya gujarAtameM sAraMgadeva aura karNadevakA sAtha-sAtha rAjya honekA varNana kiyA hai| jo dvairAjya paddhatikI balavAna paramparAkA dyotaka hai) gujarAtakA hindu rAjya alAuddIna khilajIse parAjita huA yaha eka matase saM0 1356 (I0 saM0 1300) meM aura dUsare matase saM0 1360 (I0 saM0 1304) meM kintu 1360 se adhika bAdameM to nahIM hai| pATaNa aura somanAthapara alAuddInakA AkramaNa huA aura vahAMse lauTate samaya jAlaurake cauhANoMne muslima senAko parAjita kiyA vaha yahI samaya thaa| usa samaya jAlaurakI rAjyagaddIpara sAmantasiMha thA isa saMbaMdhameM samakAlIna utkIrNa lekhoM dvArA asaMdigdha pramANa prApta hote haiN| kintu isake vaMzaja akherAjakA 216 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjakavi padmanAbha 'kAnhar3ade prabandha' ke prArambhameM sAmantasiMhakA kevala nAmollekha karake kAnhar3adevakA caritra hI varNana kara detA hai| kAnhar3adeva, pRthvIrAja evaM hammIrako zreNIkA vIra yoddhA, netRtva zakti sampanna thA aura usakI smRti sAhityameM usake pitAse bhI vizeSa rUpase surakSita hai| sAmantasiMhakA dehAnta saM0 1362 yA 1363 (I0 saM0 1306 yA 1307) meM huA thaa| arthAt pATana aura somanAthake patanake pazcAt zIghra hI muslima sainya aura jAlaurake cohAnoMke prathama yuddhameM vaha vidyamAna thaa| kintu, isa sambandhameM padmanAbha mauna hI hai| kAvyake prArambhameM kAnhar3adevakA ullekha sAmantasiMhake putrake rUpameM itanA hI kiyA hai jAlahurau jagi jANIi, sAmantasI suta jeu tAsa taNA guNa varNavU, kIrati kAnhaDadeu 'kAnhar3adeprabandha'ke kathanAnusAra jAlaura kA patana saM0 1368 (khaMDa 1 kar3I 5) (I0 saM0 1312) meM huA thA aura isa aMtima yuddhameM kAnhar3adeva vIragatiko prApta ho gyaa| rAjasthAnake cauhAna rAjA-jAlaura, nADola, sapAdalakSa aura candrAvatIke zAsaka gujarAtake mANDalika the| isameM jAlaura aura candrAvatIke sAtha pATaNakA sambandha sarvottama thaa| saM0 1348 meM phiroja khilajIne jAlaurake rAjyapara AkramaNa kiyA aura dakSiNakI ora TheTha sAMcora taka vaha A phuNcaa| taba sAraMgadeva vAghelAne jAlaurake cauhANoMkI sahAyatAkara mullima senAko vApasa khader3a diyA thaa| ('vividhatIrtha kalpa', pR0 30) isake kucha varSoMke pazcAt alAuddInakA AkramaNa huA thaa| pArasparika sahAyatAke isa sambandhake kAraNa bhI kAnhar3adevane alAuddInakI senAko mArga denese inkAra kiyA hogaa| gujarAtake rAjAne mAdhava brAhmaNakA jaba tiraskAra kiyA tabhI usa ghaTanAmeMse vigraha huA isa AzayakA ullekha 'kAnhar3adeprabandha'ke prathama khaNDakI terahavIM kar3Ike uttarArddha meM hama pahale dekha cuke haiN| isake bAda 25-26 vIM kar3ImeM alAuddInake darabArameM karNa vAghelAke vyavahArake sambandhameM phariyAda karate samaya mAdhava mahetAke mukhake nimna zabda padmanAbhane rakhe haiM pahilu rAi hU~ avagaNyau, mAhara u baMdhava kaisava haNyau teha dharaNI dhari rAkhi rAi, evaDDa rosa na sahiNa ujAi / karNane maMtrIkI patnIkA apaharaNakara lene kI anuzrati sahI rUpaye prAcIna honA cAhiye kintu isakA vidhivat varNana karanevAle lekhakoMmeM padmanAbha agragaNya hai| isa anuzrutiko vizvanIyatAke sambandhameM itihAsa zodhakoMmeM matabheda hai| hama, yahAM isa carcA meM nahIM utarate haiN| kintu itanA to nizcita hai ki karNa aura mAdhavake madhya vaimanasya honekA kAraNa mAtra karNake rAjyAraMbhake samAna hI purAnA thA aura bAdameM pIchese isa sambandhameM anya kAraNa sammilita ho gaye hoNge| saMskRtake 'naiSadhIya carita' mahAkAvya parako caNDU paMDita dvArA kI gaI suprasiddha TIkA saM0 1353 meM dholakAmeM kI gaI thii| sAraMgadevakA dehAnta bhI isI varSa meM huA thaa| sAraMgadevake zAsanakAlakA yaha antima varSa aura karNake zAsanakAlakA prathama varSa thaa| caNDU paNDitane prastuta kAvyake AThaveM sargake 59 meM zlokakI TIkAmeM likhA hai-"vartamAna mahAmAtya mAdhavadevane udayarAjako gaddIpara biThAnekA prayatna karate samaya mahArAja zrIkarNadevakI bhUmimeM sarvatra lUTa-khasoTa calanese dvarAjyake kAraNase logoMmeM virakti utpanna ho gaI (yathA-idAnIM mahAmAtya zrI mAdhavadevena zrI udayarAje rAjani kartumArabdhe sati mahArAjazrIkarNadevasya bhUmau sarvatra sarvajanAnAM vitte'pahriyamANe dvairAjyAta loke virktirjni|) isakA yaha abhiprAya huA ki mAdhava maMtrI aisA nahIM cAhate the ki karNa rAja-gahIpara 28 bhASA aura sAhitya : 217 Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baiThe / sambhava hai ki karNake durguNa isameM kAraNabhUta hoM / mAdhavane kisa udayarAjako rAjya sauMpanekA prayatna kiyA thA vaha vAghelA vaMzakA hI koI vyakti hogA / kintu isa sambandhameM upalabdha sAdhanoMmeMse vizeSa kucha jAnakArI nahIM prApta ho skii| rAjya zAsana parivartanake prayatna niSphala ho jAnepara mAdhavane karNa ke sAtha vyAvahArika samAdhAna kara liyA hogA aura pratiSThita evaM kArya kuzala purAne maMtrIko ekAeka padabhraSTa kara dene kA sAhasa kara lenA bhI karNako ucita pratIta nahIM huA ho / kiMtu isake bAda ina donoM ke paraspara sambandha ThIka na rahe the anta meM isIkA atyanta gambhIra pariNAma gujarAta rAjyako bhoganA par3A / 'kAnhar3adeprabandha' ke racanAkAlase lagabhaga Der3ha sau zatAbdI pUrva ghaTita ghaTanAoMkI yaha bAta huI kintu isa samayakI sAMskRtika paristhitike sambandha meM bhI 'kAnhar3ade prabandha meMse itanI vaividhyapUrNa sAmagrI upalabdha hotI hai aura anya upalabdha pramANoMke sAtha isakA vibhinna prakArase saMyojana itanA mahattvapUrNa bana jAya yaha aisA hai ki yaha viSaya antameM eka mahAnibandhakI kSamatA rakhatA hai / isa bhASaNakI maryAdAmeM maiM sthAlI pulAka nyAyAnusAra katipaya pramANoMkI ora hI ApakA dhyAna AkarSita karU~gA / 'kAnhar3adeprabandha' kI racanA padyameM hone para bhI isameM prasaMgopAta bhaDAuli-bhaTAuli zIrSakake antargata gadya varNaka AtA hai| 'varNaka' arthAt kisI bhI viSaya kA paramparA se lagabhaga nizcita kiyA gayA eka mArga, akSaroMke rUpake mAtrA aura layake baMdhanoM se mukta hote hue bhI isameM lI gaI samasta chUTakA lAbha lete hue| prAsa mukta 'gadya-bolI' meM bahuta kucha varNakoMkA sRjana kiyA huA hai jo aba prAcIna gujarAtI sAhitya ke zodhakoMko suvidita hai / prAcIna bhAratIya sAhitya praNAlImeM-- saMskRta, pAli isI prakArase prAkRtameM varNakoMkI paramparAkA mUla khojA jA sake, aisA hai / pAli meM aise varNana 'paithyAla' nAmase pahacAne jAte haiM aura jaina Agama sAhitya meM ve 'vaNNao' kahe jAte haiN| prAcIna gujarAtI varNakoMke samuccaya prakAzita hue hoM tathA vastrAlaMkAra, bhojanAdi, zastrAstroM evaM vividha AnuSaMgika viSayoMke sambandha meM vidhivat varNaka sulabha hokara 'kAnhar3adeprabandha' meM kI bhaTAuliyoM ke adhyayana hetu aba ucita sAhityika evaM sAMskRtika saMdarbha meM avalokana kiyA jA sake, aisA hai / vIrarasa pradhAna varNakako bhaTAuli kahA jAtA hogA yaha bhI samajhA jAya, aisA hai / 'kAnhar3adeprabandha' ke prathama khaNDake lagabhaga madhya meM (zrIvyAsakI AvRtti pR0 40 - 48) AI huI bhaTAuli meM kAnhar3adeva ke ghor3e aura usake zrRMgAra sainya, sainika evaM daNDAyudhakA varNana hai / tRtIya khaNDa kI bhaTAuli ( pR0 156-59) meM jAlaurake kilekA aura kAnhar3adevakI sabhAkA ujjvala varNana hai / padmanAbha dvArA isameM akherAjakI rAja- sabhAkA ullekha kiyA jAnA vastutaH sambhavita ho / ( gaMgAdhara kRta gaMgAdAsapratApavilAsa nATakameM cAMpAnerakA varNana karate hue citrapaTakA yahA~ smaraNa ho AtA hai / ) caturtha khaNDa (kar3I 9-58) meM jAlaura nagara aura isameMkI vividha prakRtiyoMkA jo sAMgopAMga varNana hai vaha padmanAbhake samakAlIna jAlorakA hogA kintu usa samayake gujarAta - rAjasthAna ke aneka nagaroMko samajhane ke kAma Ave, aisA hai / isameM : kAgala kApar3a nai hathiyAra, sAthi sudAgara tez2I sAra ( khaNDa 4 kar3I 16 ) isa paMkti meM zastroMke vyApArake sAtha-sAtha tejo-ghor3e becanevAle sambhavataH videzI saudAgaroM kA bhI spaSTa nirdeza hai / 'kAnhar3a de prabandha' meM vibhinna jAtike ghor3oM kI vistRta sUcI hai / anya varNakoMmeM evaM saMskRta 218 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhityameM aura saMskRta koSoMmeM bhI isI prakArake ghor3oMke nAma milate haiN| ina nAmoMmeM kucha to unake raMgaparase aura kucheka zarIrAkRti parase haiN| katipaya nAma dezavAcaka hai (jaise ki, siMghUyA, pahiThANA, uttara dezake UMdirA. kanaja dezake kulathA, madhya dezake mahayar3A, devagirA, bAhar3adezake boriyA-pR042-43) kucheka tAM spaSTarUpase paradezI hai (jaise ki, spANIpaMthA, naI khurasANI, eka turakI turaMga, khaNDa 1 kar3I 185 isake uparAnta dekheM-torakA-khetra, khurAsANI, pR0 52-53) Aja to inameM ke kucheka nAmoMkA artha sarvathA samajhameM hI nahIM AtA hai| yaha sambhava hai ki inameMse amuka videzI hoM / saMskRta koSoMmeM bhI isI prakArake nAma Aye haiM / ucca zreNIke yuddhopayogI ghor3oMkA videzoMse bhAratameM AyAta hotA rahatA thaa| saMskRta-prAkRta sAhityameM IrAnI kiMvA arabI ghor3oMke saudAgaroMke sambandhameM upalabdha anekoM vArtAyeM isakA sUcaka hai| jisa prakArase gaukA ghaNa, mahiSakA khAMDu aura bher3a-bakarIkA bAgha usI prakArase teja upayogI ghor3oMke samudAyake sambandhameM prAcIna gujarAtI meM 'lAsa' zabdakA vyavahAra huA hai| sultAna alAuddInake sammukha mAdhava mehatA dvArA 'ghor3oMkI lAsa' bheMTa karAte hue 'kAnhar3adeprabandha'kArane varNana kiyA hai dharI bheTI ghor3AnI lAsa, mIra kaibare karI aradAsa baDau mukardama mAdhava nAma, pAtisAhanai karai silAma (khaNDa 1, kar3I 20) TheTha vikramake terahaveM zatakake 'bharata-bAhubali rAsa' meM 'haya lAsa' zabdakA prayoga AyA hai aura satrahaveM zataka taka yaha zabda yadA-kadA dikhAI detA rahA hai| saM0 lakSmIparase isakI vyutpatti ucita pratIta nahIM hotI hai| ghor3oMke samUhakA artha vyakta karate samaya kisI videzI zabdakA yaha rUpAntara honA sambhava hai / arvAcIna gujarAtI bhASAke uttama azvavAcaka kucheka zabda- kekANa', 'toravAra', 'tAjI-tejI', videzI haiM / yuddha sambandhI kAvya hone ke kAraNa yaha svAbhAvika hai ki 'kAnhar3adeprabandha meM astra-zastroMkA ullekha ho| khaDga evaM khAMDu eka hI arthavAcaka anukramase tatsama aura tadbhava zabda hai aura usake aneka prakArake nAma varNakoMmeM upalabdha hote haiM ('varNaka-samuccaya', bhAga 2 sUcIyeM pR0 187) / jo sIdhe phalakavAlA aura caur3AI liye hue ho use khaDga, Ter3he phalakavAlI talavAra, sIdhI talavArake samAna patale phalaka kA jo mur3a jAya aise khaDgako paTA kahate haiM / isa khaDga dvArA khele jAnevAle khelako paTAbAjI kahate haiN| karaNa vAghelA binA myAnakA paTA apane hAthameM rakhatA thaa|' kAnhar3adeprabandhameM isa sambandhameM aisA varNana AyA hai ehavau aMga taNau anurAga, nitanita maccha karai vachanAga viNa paDiyAra paTau kara vahai, na ko aMgarakhajamalau rahai (khaNDa 1, kar3I 24) phira Age calakara khAMDA aura talavArase pRthak paTAkA ullekha hai vahA~ bhI yaha bhinnatA spaSTa ho jAtI hai| kAnhar3adevakI sahAyatAmeM chattIsoM rAjavaMzI ekatra hote haiM aura ve apane-apane zastroMko dhAraNa karate haiM aMgA Topa raMgAuli khAMDA, kheDAM paTA kaTArI sIMgaNi joDa bhalI taDyArI, lIjai sAra visArI (khaNDa 1, kar3I 181) khAMDA paTA taNA gajaveli, alavi AgilA hIDai geli (khaNDa 4, kar3I 47) 'kAnhar3adeprabandha meM kucheka alpajJAta zastroMmeM 'gurjara'kA ullekha hai aura 'varNaka-samuccaya' (bhAga 2 sUcIyeM pR0 188) meM bhI isakA 'guruja' nAmase nAmAntara prApta hotA hai| kAnhar3adevakA bhatIjA sAMtalasiMha rAtrike samaya sultAnakI chAvanImeM jAkara nidrAmagna sultAnakA guruja apane sAhasika nizAnI svarUpa le AtA hai bhASA aura sAhitya : 219 Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ valI vimAsI pAsai hu~tau, gurja lIu ahinANa viNa saMketa kahIi ketalai nahI mAnai suratANa (khaNDa 2, kar3I 137) avadhi etalai pahutau kAla, gyau AkAzi dhUpa vikarAla sAtala bhaNai guraja mokalau, pAtisAha kahasi hu~ bhalau, (khaNDa 2, kar3I 159) guraja, loheke hatthevAlA aura gadAke samAna choTA, sirepara lohA lagA huA aura dhAriyeM DAlA huA eka zastra hotA hai / adhikatara phakIroMke pAsa choTI garaja hotI hai| jise ve apane hAthameM rakhate haiM / saMnAha-bakhtarake vibhinna prakAra-jarahajINa, jIvaNasAla, jIvarakhI, aMgarakhI, karAMgI, vajrAMgI, lohabaddhalaDi-kAnhar3adeprabandha'kI bhaTAuli (pa0 47)meM vaNita hai| inake atirikta aMgA aura raMgAuli ina bhedoMkA bhI ullekha hai (khaNDa 1 kar3I 189, 1081 kI TippaNImeM aMkita prakSepa paMkti 7) ina sabhI bhedoMkA pratyakSa jJAna karane hetu jijJAsuoM aura vidyArthiyoMko kisI silahakhAneko dekhanA caahie| __ topa aura dArUgoloMkA kucha ullekha bhI 'kAnhar3adeprabandha' meM hai| pro0 pI0 ke0 goDeke matAnusAra (e volyuma Apha iNDiyana eNDa irAniyana sTaDIja pR0 121-22), bhAratameM topake vyavahArakA sarvaprathama ullekha mUlata: eka cInIkA hai aura vaha I0 pU0 1406 jitanA prAcIna hai| dArU golA aura topabandUkake sambandha meM bhAratIya muslima ullekhoMmeM anukramase I0 saM0 1472 aura 1482 hai| nAlikA kiMbA topakA aura dArUgolAkA prAcInase prAcIna ullekha upalabdha saMskRta sAhitya - 'AkAza bhairavakalpa meM kAIsAkI solahavIM zatAbdIke uttarArddhakA hai| isakI apekSA 'kAnhar3adeprabandha'kA ullekha lagabhaga eka zatAbdI jitanA purAnA hai| ahamadAbAdameM devazA pAMDeke grantha bhaNDArako 'kalpasUtra'kI eka sacitra hastalikhita patrameM bandUkadhArI sainikakA citra hai| (kArla khaMDAlAvAlA aura motIcandra, nyU DokyumeNTsa Apha iNDiyana peiNTiga, bambaI 1969 citra saM0 62) isa hastalikhita patrake antima patra guma ho jAneke kAraNa isakA lekhana-varSa jJAta na ho sake aisA nahIM kintu lipi evaM citrakI zailI parase yaha I0 saM0 1474 ke AsapAsakA honekA anumAna katipaya jAnakAroMne lagAyA hai| isa 'kAnhar3a deprabandha'ko racanA I0 saM0 1456 kI hai isa dRSTise yaha vAstavika pratIta hotA hai| dUsarA, bhAratIya citrakalAkI khoja karanevAle katipaya pAzcAtyoMne 'kalpasUtra'kI prastuta hastalikhita pratimeMke bandUkake Alakhako TheTha solahavIM zatAbdImeM rakhanekA prayAsa kiyA hai yaha bho 'kAnhar3adeprabandha' meMke topa dArUgole AdikA vyaurevAra varNanako anulakSita karanepara ucita pratIta nahIM hotaa| aba 'kAnhar3adeprabandha' meM prastuta avataraNa kI ora dRSTipAta karanA cAhie / jAlaurake pAsa samiyANAkA kilA, jisako rakSA kAnhar3adevakA bhatIjA sAMtalasiMha kara rahA thA usake ghere jAnekA varNana dekheM turaka car3I gaDha sAhamA Avai, uThavaNI asavAra sAmhA sIMgiNi tIra vichUTai, niratA vahai nalIyAra, upari dhikU DhIla ja dhAi, jhADavIDa sahU bhAMjai hADa gUDa mukha karai kAcarAM paDatau pAhaNa vAjai, AgivarNa uDatA Avai, nAlai nAMkhyA golA bhUkA karai bhIti bhAMjInai, taNakhA kADhai DolA, yaMtra magarabI golA nAMkhai, dU sAMdhI sUtrahAra jihAM paDai tihAM taruvara bhAMjai, paDatau karai saMhAra 220 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( khaNDa 2, kar3I 125-29 ) 'turka ghor3e savAra hokara AkramaNa karate hue gaDha (kile) kI ora Ate haiM / sAmane se dhanuSameMse tIra chuTa rahe hai aura topacIloga (nalIyAra, saM0 nalikAkAra) topa ('niratA') ' khIMcate hue jA rahe haiM / (kilemeM ke loga ) Uparase bar3e-bar3e patthara pheMka rahe haiM aura ina girate hue pattharoMse coTa pahuMca rahI hai / topameM ('nAli') DAle hue agnivarNake gole ur3ate A rahe haiM ve (kilekI) dIvArako tor3akara cUra-cUra kara dete haiM aura unameM se moTImoTI jvAlAyeM nikalatI haiM / sUtradhAra loga nizAnA sAdhakara magarabI yantrameMse - patthara pheMkanevAle yantroM meM se (pattharake ) gole pheMka rahe haiM / ye jahA~ bhI girate haiM vahA~ke per3a paudhoMko naSTa kara dete haiM aura saMhAra karate haiN| bar3e phaTAke ('bhaTakIya ') chUTate haiM aura 'naphAta' (isa nAmakA bArUda khAnA) prajvalita ho jAtA hai / yaha vidyutavat camakatA huA dikhAI detA hai mAno ulkApAta hI ho rahA hai / ghora madhya rAtri meM kileparase kaTaka - chAvaNImeM havAi Ate rahanekA khaNDa 2 kar3I 113meM hai / 'kAnhar3adeprabandha' ke dvitIya khaNDakI bhaTAuli ( pR0 158-59) meM rAjAdhikAriyoMkI eka choTI-sI sUcI AtI hai paMss trAsa bhaTakiyAM bichUTai, nai dhUdhai niphAta vIja taNi pari jhalakatI dIsai, jehabI UlakApAta, AmAtya pradhAna sAmanta mAMDalika, mukuTa barddhana zrI garaNA vaigaraNA dharmAdikaraNA masAhaNI TAvarI bArahIyA puruSa vaiDA chai, pAThAntarameM 'paTavArI, koThArI' aura 'paraghu' ye karmacArIgaNa haiM / inake atirikta 'khelahuta' - zelata ( prathama khaNDako bhAuli, pR0 51, khaNDa 4 kar3I 40 ) aura nagara - talAra, pauliyA-dvArarakSaka, sUAra 1. prAcIna gujarAtI sAhityameM anyatra kahIM bhI isa 'niratA' pATha (pAThAntara 'naratA' ) zabda mere dekhane meM nahIM AyA kintu yahA~ saMdarbha dekhate hue usakA artha 'topa' hI pratIta hotA hai / 127 vIM kar3I meM 'nAli' kA artha 'topa' hai isameM to zaMkA nahIM / 'AkAza bhairavAkalpa' meM tathA rudra kavike 'rASTrIyavaMza mahAkAvya ' ( I0saM0 1506) meM topake liye 'nAlikAstra' aura 'nAlikA' zabdoM kA prayoga huA hai / zrI agaracanda nAhaTa ko mile hue lagabhaga satrahavIM zatAbdI ke 'kutUhalam' nAmaka eka rAjasthAnI varNaka-saMgraha meM varSAka varNanameM 'meha gAjai, ANaM nAlagolA vAjai' ( rAjasthAna bhAratI pu0 1 pR0 43 ) isa prakArase haiM vahA~ bhI 'nAla' zabdakA artha topa hai| 2. jAlaura ke kileko zastrasajjatA ke varNanaparase vidita hotA hai ki aise goloMkA bahuta bar3A saMgraha kile para rahatA thA jANU pAra ( khaNDa 4, kar3I 35 ) saMgrahIta Dhera dikhAI detA hai / golA yaMtra magaravI taNA, Agai gaDha uvari chai ghaNA Upari atra taNA koThAra, vyApArIyA na rAjasthAnake katipaya kiloMpara adyApi pattharoMke aise goloMkA 3. 'niphAta' zabda saM0 nipAtakA tadbhava nahI hai apitu yaha eka vyAsa racita 'haMsavatI vikrama caritra vivAha' ( I0sa0 1560 ) meM hai / havAi chUTai anai naphAta, 'jisa pUraNa gAjai varasAta' ( kar3I 653 ) isameM, isa prakArakA prakArakA bArUdaghara hai / yaha madhusUdana baratake julUsake varNanaparase siddha hotA nirdeza hai / bhASA aura sAhitya : 221 Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAkazAlAkA Upari adhikArI avadhAniyA~ (1) daherAsarI- devasthAnoMkI dekharekha rakhanevAlA evaM bhaNDArI (khaNDa 4 kar3I 39.42) kA 'pAna kapUra denevAlA thaIAta' (khaNDa 4, kar3I 52) kA tathA 'mahitA kuMDaliyA TAvarI' (khaNDa 4, 262) aura sejapAla (khaNDa 4, kar3I 181-193) kA bhI ullekha hai| khaNDa 4, kar3I 12-20meM jAlaura-varNanameM nagarake vyavasAya aura vyavasAyiyoMkA nirdeza dhyAna dene yogya hai isameM vaNika jJAtike sambandhameM kahA hai vIsA dasA vigati vistarI, eka zrAvaka eka mAhesarI jo, gujarAta evaM rAjasthAnake lie vartamAnameM bhI satya siddha hotA hai| varNakoMmeM rAjaloga aura pauralogoMkI apekSA adhika vistRta nAmAvali upalabdha hotI hai / (varNaka samuccaya, bhAga 2 sUcIyeM pR0 176-185) jo tulanAtmaka rUpase isake sAtha karate hue adhyayana karane yogya hai| 'kAnhar3adeprabandha' ke tRtIya khaNDa (kar3I 37-68) aura caturtha khaNDa (kar3I 43-45) meM kAnhar3adevakI sevAmeM sajjita vibhinna vaMzoMke rAjapUtoMkI vArtA hai usameM 'hUNa' vaMza bhI hai balavantA vAraDa naI hUNa, teha taNai mukhi mAMDai kUNa (khaNDa 3 kar3I 38) eka rAuta cAuDA hUNa, ati phuTarA utArA luNa, (khaNDa 4 kar3I 44) 'kAnhar3adeprabandha' ke nAyakase pUrva hue zAkaMbharIke cauhANa bIsaladeva athavA vigraharAjane ajamerameM saM0 1210meM banAI huI pAThazAlAmeMke (jisako bAdameM masjidake rUpa meM badala diyA gayA thA aura jo vartamAnameM DhAI dinakA jhoMpar3A, ke nAmase pahacAnI jAtI hai) utkIrNa do saMskRta nATaka-vigraharAja svaracita 'harakeli' aura usake sabhApaMDita somadeva racita 'lalitavigraharAja' zilAkhaNDa para likhakara bAdameM khodanevAle paMDita bhAskara 'haNa' rAjavaMzameM janme hue evaM bhojarAjake pratipAtra vidvAn govindake putra paMDita mahipAlakA putra thA, aisA ina nATakoMke antameM varNita hai| ('iNDiyana eNTIkverI' pu0 20 pR0 210-12) mANikyasundara sUri kRta pRthvIcandacaritra, (prAcIna gurjara kAvyasaMgraha pR0 125) meM tathA 'varNaka samuccaya' bhAga 1 (pR0 33 paMkti 12) meM bhI rAjavaMza varNanameM 'hUNa' hai| gujarAtake rebAriyoMmeM 'hUNa' aTaka hai tathA zrI sundaramkI 'gaTTI' navalikAmeM bAraiyA jJAtikA yuvaka jaba apanI sasurAla AtA hai to usakA svAgata usakI sAliye 'AzA hoNa 'hUNa' Aye ! AzA hoNa Aye !! kahate hue karatI haiN| yahA~ prajAmeM hUNa jAti kisa prakArase samAviSTa ho gaI hogI, isakA kucheka anumAna ina prayogoMparase ho AtA hai / 'kAnhadeprabandha' meM se sthApatya evaM nagara-racanA sambandhI ullekha pRthak karake zrI narasiMharAva ne sUcI ke rUpameM saMkSipta vivaraNa diyA hai (purovacana, pa013-14) isI paramparAke anurUpa laga varNana aura isakA vistArapUrvaka ullekha varNakoMmeM bhI dekhaneko milatA hai| ('varNaka samuccaya', bhAga 2 sAMskRtika adhyayana, pR. 88-94, sUcIyeM pR0 171-75) isake sAtha-sAtha madhyakAlIna gujarAta rAjasthAnameM race gaye mArU-gurjara evaM saMskRta sAhitya meMke vibhinna varNana aura vipula ullekhoMke sAtha tulanAse tathA zakya ho sake vahA~ tatkAlIna sthApatya, zilpa evaM citroMke sAtha saMyojana karanese isa viSayameM bahuta navIna jAnakArI prApta hotI hai athavA jJAta vastuoMmeM mahattvapUrNa vRddhi ho sakatI hai, aisA hai| padmanAbhane 'kAnhar3adeprabandha'meM jAlaurake kileparake tathA isakI talahaTIke nagarameMke prasaMgavaza varNanako lakSameM rakhakara jina vividha sthaloMkA nirdezana kiyA hai ve samasta Aja bhI dekhe jA sakate haiM, pahacAne jA sakate haiM athavA unakA sthAna nirNaya ho sakatA hai| prAcIna sAhitya racanAmeM nirdiSTa bhUgolakA pratyakSa paricaya isa viziSTa rItise eka AkarSaka viSaya hai| isa kAvyameM varNita sthAnoMkA pratyakSa-darzana kara lene ke 222 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAta isameMke varNana kiMvA nirdezanoMke yathAzakya saMyojanakA prayatna maiMne eka lekhameM ('jAlaura aura zrImAlakI vidyAyAtrA,' 'buddhi prakAza' apraila 1967) kiyA hai ataH yahA~ vistAra nahIM kruuNgaa| isa prakArase bhASA evaM sAhitya donoM dRSTikoNase mAru-gurjara sAhityameM 'kAnhar3adeprabandha' atyanta mahattvakA hai| madhyakAlIna bhAratIya itihAsake liye nirmita sAdhana-granthoM meM isakA ati viziSTa sthAna hai / muslima rAjyakAlake amuslima mUla sAdhanoMkI-katipaya vidvAnoMke zabdoMmeM kahA jAya to-nona-pasiyana sosijakI-zodha aura adhyayanakA prayatna bizeSa rUpase ho rahA hai taba to 'kAnhar3adeprabandha' ke prati savizeSa dhyAnAkarSaNa karanA hogA, aisA hai / cauhAna vaMzake viziSTa puruSoMpara race gaye saMskRta mahAkAvya, jayanaka kRta 'pRthvI rAjavijaya', aura nayacandrasUrikRta 'hammIramahAkAvya ke samakakSa hI 'kAnhar3adeprabandha'kA sthAna hai| ('pRthvIrAja rAso', eka prakArase apabhraMza mahAbhArata honepara bhI isakA vivecana eka pRthak vicAra karane yogya hai / ) prazasti atyuktiyoMke hone para bhI sAmAnyataH ye kavi sthitikI vAstavikatAkA nirUpaNa karanese nahIM cUke haiN| itanA hote hue bhI upayukta saMskRta mahAkAbyoMke samAna sAhityazAstrake dRr3ha baMdhanoMse alipta aisI padmanAbhako kAvya racanAke paThana aura parizIlanase eka prakArakI muktatAkA anubhava hotA hai| ___ maiM, isa parizIlanakA avasara dene hetu isa saMzodhana saMsthAke niyAmaka mahodayakA punaH upakAra mAnatA huuN| (buddhiprakAza pharavarI san 1970ke pR0 59 se 69 takase) bhASA aura sAhitya : 223 Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmarAsokAra mahAkavi mAdhavadAsa dadhivADiyA ___ saubhAgya siMha zekhAvata kavikula gaurava mAdhavadAsa dadhivAr3iyA cAraNoMkI eka sau bIsa zAkhAoMmeM devala gotrake cAraNa the| yaha zAkhA kSatriyoMke sAMkhalA rAjavaMzakI polapAtra thii| rAjasthAnameM sAMkhalA kulake kSatriyoMkA rAjya mAravAr3akI saiMNa paTTI aura jAMgalU (bIkAnera) bhUbhAgapara thaa| jAMgalUpara zAsana rahaneke kAraNa jAMgalUvA sAMkhalA aura saiMNapara Adhipatya honese rUNecA sAMkhalA prasiddha hue| jAMgaluvA sAMkhaloMne vIThU cAraNoMko apanA bArahaThatva pradAna kiyA aura rUNecAne dadhivAr3iyA cAraNoMko / rUMNakA zAsaka rAjA sor3adeva sAMkhalA, bAdazAha alAuddIna khilajIkA samasAmayika thaa| alAuddInane rAjA sor3ha devakI rAjakumArIse balapUrvaka pANigrahaNa kiyA aura sAMkhaloMpara AkramaNakara unheM zaktihIna banA diyaa| zaktihIna aura rAjyacyuta sAMkhalA jAti rAjanaitika dRSTise prabhAvahIna aura nirbala ho gii| usa samaya sAMkhaloMkA polapAtra cAraNa meMhAjala devala bar3A vAkapaTa, nItimAna aura prabhAvazAlI byakti thaa| vaha apane nirAzrita AzrayadAtAoMkA pakSa grahaNakara bAdazAha alAuddInake pAsa gayA aura apanI kAvya zaktise bAdazAhako 'kurvA samudra'se sambodhitakara prasanna kiyaa| kUrvA samudrakA artha hai sAmAnakA samudra jo kabhI samApta nahIM hotA hai| alAuddInane isa gauravase prasanna hokara sAMkhaloMko rUNakA kSetra punaH lauTA diyaa| taba rUMNake kAraNa devala cAraNoMkI dadhivADiyA zAkhA prasiddha huii| kAlAntarameM mAravAr3ake rAva raNamallane rUNakA rAjya sAMkhaloMse chIna liyaa| mevAr3ake zAsaka mahArANA kumbhakarNa rUNake sAMkhaloMke bhAgneya the| sAMkhaloMke polapAtra honeke kAraNa dadhivAr3iyA cAraNa apane Azrita sAMkhaloMke sAtha mevAr3ameM cale ge| mahArANA kumbhakarNane dadhivADiyA jaitAko nAhara magarAke samIpastha dhAratA aura goThiyA~ nAmake do grAma diye| jaitAke cAra putra hae mahapA, mAMDaNa, devA aura brsii| saMvat 1575 vi0 meM mahArANA saMgrAmasiMha prathamane mAMDavake bAdazAhako parAjitakara baMdI banAyA taba vijaya darabArakA Ayojana kiyA aura apane yoddhAoM aura kaviyoMko sammAnita kiyaa| saMgrAmasiMhane usa avasara para mahapAko zAvara grAma diyaa| devAko dhAratA aura barasI goThiyANapara adhiSThita rhaa| mAMDaNa cittaur3ase mAravAr3ameM lauTa AyA thaa| vaha uccakoTikA bhakta hRdaya kavi thaa| usakI saMtAna mAravAr3ameM bAsanI, kUpar3Asa aura baladA Adi grAmoMmeM hai| mAdhavadAsakA janma mAravAr3ake balUdA grAmameM cUDA dadhivADiyAke gharameM huA thaa| cUMDA apane samayakA rAjya aura bhakta samAjameM samAdRta puruSa thaa| DA0 hIrAlAla mAhezvarIne mAdhavadAsako mahArAjA zUrasiMha jodhapurakA Azrita mAnA hai / para, prApta pramANoMse yaha ucita nahIM jAna par3atA hai| vastutaH mAdhavadAsa balUdAke svAmI ThAkura rAmadAsa cAMdAvata rAThaur3akA Azrita thaa| balUdA kAbAsa mAdhavadAsake pitA cUMDAko rAva 1. muMhatA naiNasIrI khyAta saM0 badariprasAda sAkariyA bhAga 15-353 / 2. vIravinoda kavirAjA zyAmaladAsa prathama bhAga pR0 180-181 / 3. rAjasthAna bhASA aura sAhitya DA0 mAhezvarI pR0 169 / 224 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAMdA vIrabhadevota ne apanA polapAtra banAkara pradAna kiyA thaa| yaha tathya cUDA dvArA rAva cAMdAkI prazaMsA meM kathita kavittoM meM abhivyakta hai maMDAvai // kIdhI akhiyAtAM / dIgha dharA dasa sahaMsa jarI paJca dUNa doya dIgha daMtAla narinda kIghA sAta dUNa asa vravI sAja suvanna motI AkhA samaNa hAtha iNa vidha dadhavAr3a kaha ghUhar3adhaNI, kamadhaja dAlida kappiyau / caMda rI pola ravi caMda laga thira kava caMDau thappiyau // 1 // mer3atiye mana moTa ilA jAve naMha jasavAsa jugAM cahu~vai hI dIgha kar3A mUMdar3A heka motAhalaM dIgha caMda narinda dujhala vIramade vAlA // lAkha kara diyA moTe kasaMgha caMdarA hoya so devasI / soha nega toraNa ghor3A sahata cUDa rA hoya so levasI // 2 // sAMmelai hika mohara anai hathalevai vara taha cauka hika sare mohara hika sahata avara rIjha jAtAM // mAlA / kar3A mUMdar3A aNamApa baghetI khaTatIsa varaggAM // vIrama taNA bIre cUDA samai mahapata thapa maMgaNAM / caMda kamaMdha diyA kava cUMDa ne jetA nega AkhaMDa iNAM // 3 // sajAmAM / jaganAmAM // baNAvai / sarapAva sa mohara cau ataH cUDA dadhivAr3iyA rAva cAMdA vIramadevota mer3atiyAkA polapAtra tathA Azrita kavi thA / cUDAko cAMdAne dasa hajAra bIghA bhUmi, mohareM Adi dekara apanA polapAtra niyata kiyA thaa| cUMDAne rAva cAMdA ke caudaha putroMkA nAmollekha apane eka chappayameM kiyA hai bAgo / bhAgo // karaggAM / pATa pati 'gopAla' 'rAmadAsa' tima rAjesara / 'dayAla' 'goiMdadAsa' 'rAghava' 'kesavadAsa' 'manohara' // 'bhagavaMta' 'bhagavAnadAsa' 'sAMvaladAsa' ane 'kisanasiMgha' / 'naraharadAsa' 'bisana' huvau cavadamo 'harIsiMgha' // cavadaha kaMvara candA tathA eka-eka thI AgalA / nava khaMDa nA~va karavA kamaMgha khAga cUMDAjI apane yuga pratiSThA prApta bhakta kavi the / inake racita guNa nimaMdhA nimaMdha, guNa cANakya velI, guNa bhAkhar3I, aura sphuTa kavitta (chappaya ) upalabdha haiM / inhIM bhakta kavi cUDAke tyAga jasa trammalA // putra ratna mAdhavadAsa yaha grAma rAva cAMdA the / mAdhavadAsa balUMdAke ThAkura rAmadAsake pAsa balUMdAkA bAsa upagrAmameM rahatA thA / dvArA pradatta dasa hajAra bIghA bhUmimeM AbAda kiyA gayA thA / mAdhavadAsane guNa rAso aura gajamokha nAmaka do granthoMkA praNayana kiyA thA / gajamokha choTI-sI kRti hai aura rAmarAso rAjasthAnI kA prathama mahAkAvya hai / rAmarAso jaisA ki nAmase hI prakaTa hai maryAdApuruSa zrI rAmacaMdrapara sarjita hai / rAmarAsokA rAjasthAna meM 29 bhASA aura sAhitya : 225 Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulasIdAsa ke rAmacarita mAnasakI bhA~ti ghara gharameM pracAra aura sammAna rahA hai / bhakti kAlake isa mahAn kavine rAmarAsoko saMracanA Adi kavi kAlmIkikI rAmAyaNa, adhyAtma rAmAyaNa aura hanumannATakakI kathA bhUmipara kI hai / rAjasthAnake vidvAnoM meM katipaya vidvAnoMne rAmarAsokI padya saMkhyA kI gaNanA alaga-alaga prakaTa kI hai / mAdhavadAsake jIvana sambandha meM bhI unameM matabheda hai / zrI sItArAma lAlasane mAdhavadAsa kA svargavAsa saM0 1690 vi0 mAnA hai| lAlasane mahArAjA ajitasiMha jodhapurake rAjakavi dvArikAdAsa daghavADiyAko mAdhavadAsakA putra mAnA hai| isa prakAra usakI saMtatike viSayameM aneka tathyaviparIta asaMgata mAnyatAe~ cala par3I haiM aura mAdhavadAsake jIvanake sambandha meM bhI AdhAra viruddha pravAda phaile hue haiM / mAdhavadAsakA nidhana vi0 saM0 1680 jeTha sudi 8 maMgalavArako mUMgadar3A grAma meM huA thaa| ghaTanA yaha hai ki ukta saMvat meM mer3atA ke zAhI hAkima abbU mahamadane rAjA bhImasiMha amarAvata sIsodiyA ToDAkI sahAyatA prApta kara nImbolAke dhanADhya nandavAnA brAhmaNoMpara AkramaNa kara unakI atulita sampatti lUTa lo thI aura unake mukhiyoMko baMdI banA liyA thaa| yaha sUcanA jaitAraNa meM ThAkura kisanasiMha aura jaitAraNake hAkima rAghavadAsa paMcolIko milii| taba kizanasiMha aura rAghavadAsane abU mahamada kA pIchA kiyA aura balU dAke ThAkura rAmadAsase bhI apanI nijI senA sahita zIghra unake sAtha Akara yuddha meM sammilita hone kI prArthanA kii| ThAkura rAmadAsa apane saradAroMko sAtha lekara yuddhAraMbha samayapara mUMgadar3A jA phuNcaa| mAdhavadAsa bhI ThAkura rAmadAsake sAtha thaa| jodhapura aura mer3atAkI zAhI senAmeM jamakara yuddha huaa| ThAkura rAmadAsa mAdhavadAsa aura kanaujiyA bhATa varajAMga prabhRti aneka vIra mAre ge| yaha yuddha mahArAjA gajasiMhake zAsana kAla meM huA thaa| ataH mAdhavadAsakA nidhana saMvat 1690 mAnanA ucita nahIM hai| balU dAma mAdhavadAsakI chatrIke lekhameM bhI nidhana tithi saM0 1680 hI aMkita hai / 4 dvArikAdAsako mAdhavadAsakA putra batalAnA bhI ucita nahIM hai| mAdhavadAsakA dehAvasAna 1680 meM huA thA aura dvArikAdAsane saMvat 1772 meM mahArAjA 'ajita siMhakI davAvaita' nAmaka racanA kI thI / dvArikAdAsane kahA hai ataH dvArikAdAsa 1772 meM vidyamAna thA aura mAdhavadAsakA 1680 meM nidhana ho gayA thaa| donoMke madhya 92 varSakA antara spaSTa hI dvArikAdAsako mAdhavadAsakA potra siddha kara detA hai| mAdhavadAsake pitA cUDAko rAThor3a ratanasiMha rAyamalotane mer3atAvATIkA grAma jAror3o baiNAM zAsanameM diyA thA / neNasIkI paraganoM kI vigata meM likhA hai-taphe rAhaNa ghadhavAr3iyA cUDA mAMDaNIta nuM / hime paM0 sundaradAsa mohaNadAsa mAdhodAsota ne visanadAsa sAMmadAsota hai|" uparilikhita prasaMgase do tathya prakaTa hote haiN| pahalA to yaha ki mAdhavadAsa aura zyAmadAsa do bhAI the| mAghavadAsa jyeSTha aura zyAmadAsa laghu thaa| dUsarA yaha ki mAdhavadAsake sundaradAsa davAveta dvAdasa duvA, tIna kavita doya gAha / satare saMvata bahotare, kavi dvAre kahiyAha // 1. rAjasthAnI sabada kosa prastAvanA pR0 143 | 21 2. vahI pU0 157 / 3. kRpAvatoMkA itihAsa pR0 271-272 / 4. zrI mAdhava prasAda sonI zodha chAtra ke saMgrahakI pratilipi / 5. mAravAr3a rA paraganA rI vigata saM0 nArAyaNa siMha bhATI, bhA0 250 112 / 226 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha 21 17 Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura mohanadAsa nAmake do putra the| ye donoM rAjA jasavaMtasiMha prathama jodhapurake zAsanakAla 1721 vi0 taka vidyamAna the| ataH dvArikAdAsako mAdhavadAsakA putra prakaTa karanA pramANoMse galata ThaharatA hai| kAla kramase bhI yaha kathana tathya saMgata nahIM siddha hotA hai| rAjasthAnI kaviyoMke sambandhameM isa prakArakI asaMgatiyA~ rAjasthAnI aura hindI sAhityake vidvAnoMmeM bahudhA pracalita hai / rAjasthAnIke Adi mahAkAvya rAmarAsokI chaMda saMkhyAko lekara bhI vidvAn eka mata nahIM haiN| rAmarAsokI prApta pratiyoMmeM chaMda saMkhyA bhinna-bhinna milatI hai / isakA kAraNa rAmarAsokI pratilipiyoMkA bAhulya hI rahA hai| kaI pratiyoMmeM kSepaka pada bhI haiN| kucha pada aise haiM jo rAmarAso, pRthvIrAja rAso aura prAkRtakI gAhA satasaI meM nyUnAdhika parivartanake sAtha upalabdha haiN| aise upalabdha chaMda gAhA satasaIke haiM jo vidvAn lipikAroMkI ruci aura lipikauzalakA pariNAma hai| rAmarAsoko katipaya pratiyoMmeM ghaTanAoM aura prasaMgoMke anusAra zIrSaka aura adhyAya bhI aMkita milate haiM / jina pratiyoM meM adhyAyoMkA krama hai unameM alaga-alaga adhyAyoMkI alaga-alaga chaMda saMkhyA pAI jAtI haiM aura jisa pratimeM yaha krama nahIM hai vahA~ sampUrNa padyoMkI kramaza : chaMda saMkhyA hI dI huI milatI hai| mahAkavi mAdhavadAsake kAvya guruke sambandhameM zrI lAlasa prabhRti vidvAnoMne likhA hai ki mAdhavadAsane apane pitAse hI adhyayana kiyA thaa| yaha kathana bhI kalpanA prasUta hI lagatA hai| mAdhavadAsane rAmarAsoke prArambhameM hI apane guruke lie spaSTa saMketa kiyA hai| ""zravaNa sumitra sabadaM, jAsa pasAya pAya pada harijasa / ""munivara karamANaMdaM, niya guradeva tubhyo namaH // 2 // munivara karmAnanda hI mAdhavadAsake kAvya guru the| 'niya gura deva tubhyo namaH' maMgalAcaraNakI ye paMktiyA~ hI pramANa haiM / rAmarAsokI racanA tithi sabhI prApta pratiyoMmeM 1675 vi0 aMkita milatI hai| yadyapi rAmarAsoke sarjanake pazcAt mAdhavadAsa bahata kama varSa hI jIvita rahe, para rAmakathA tathA bhakti varNanake pratApase rAmarAsokA rAjasthAnake zikSita parivAroMmeM atyadhika pracAra rhaa| aura rAmarAsoke aneka chaMda 'piMgala ziromaNi' jaise chaMda zAstra granthoMmeM mile hue milate haiN| rAmarAsoke chaMdoMkA piMgala ziromaNimeM pAyA jAnA piMgala ziromaNike kartAoM rAvala hararAja bhATI(?) athavA kuzalalAbha(?) donoM hI ke lie sandeha utpanna kara dete haiN| rAmarAsokA racanAkAla 1675 hai aura piMgala ziromaNikA sarjanakAla saMvat 1618 vi0 se pUrva mAnA jAtA hai| donoMke racanAkAlameM bhArI antara hai| isa prakAra piMgala ziromaNikA racanAkAla bhI eka prazna rUpameM adhyetAoMke sAmane khar3A huA hai| mAdhavadAsa rAjasthAnI (DiMgala) aura saMskRta donoM bhASAoMkA vidvAn thaa| rAjAoM aura jAgIradAroMke Azraya evaM samparkake kAraNa usako arabI, phArasI aura turkI bhASAoMkI bhI jAnakArI rahI ho to koI vismaya nhiiN| rAmarAsomeM arabI, phArasI aura turkIke zabdoMkA prayoga huA hai| itanA hI nahIM rAmarAsomeM vyavahRta lokoktiyoM aura muhAvaroMse yaha bhI patA calatA hai ki mAdhavadAsa rAjasthAnoke lokabhASA rUpakA bhI sujJAtA thaa| rAmake mAyA mRgake pIche jAnepara rAmakI sahAyatAke lie lakSmaNako bhejate samaya sItAke mukhase kahalavAyA hai lakhamaNa dhAM mhAMlAra, mAta bharatarI melhiyo / bholo bho bharatAra, dekhe soha dholo dugadha // bhASA aura sAhitya : 227 Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhISaNane rAvaNako samajhAte hue kahA pANI pahilI baMghi pAli, rahe jima pAMNI rAMmaNa / sovana laMka kula paulasata, jAsI jima saMkara jraa| lakSmaNake zakti prahArase cetanA zUnya honepara kathita paMktiyoMmeM _dhUjI dharA sesa dhar3ahar3iyo, par3atI saMdhyA lakhamaNa par3iyo / rAma samarabhUmimeM rAvaNako lalakArate hue kahate haiM hU~ Ayo paga mAMDi cora hava, dekhavi kara mhArA kara dANava / isa prakAra mAdhavadAsane rAjasthAnIke loka pracalita rUpakA bhI rAmarAsomeM anekadhA prayoga kiyA hai| mahAkavi mAdhavadAsake guru, saMtati aura nidhana tithi aba anizcita nahIM rahI hai| para rAmarAsokI sabhI prApta pratiyoM meM yaha dohA milatA hai rAso nija jasa rAmarasa, vadiyo nigama bakhAMNa / kathitaM mAdhavadAsa kavi, likhataM bhagata kalyANa / / 1135 likhataM bhagata kalyANa' meM kalyANa spaSTataH hI rAmarAsokA prathama lipikAra hai / yahA~ kalyANa vyakti sUcaka hai| ataH rAsoke adhyayana-rata vidvAna kalyANake viSayameM bhI anasaMdhAna kareMge, aisI AzA hai| 228 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a pradeza ke prAcIna DiMgala kavi zrI deva koThArI prAcIna saMskRta zilAlekhoM evaM pustakoM meM medapATa' nAmase prasiddha vartamAnakA mevAr3a, rAjasthAna prAnta ke dakSiNI bhUbhAgameM udayapura, cittaur3agar3ha va bhIlavAr3A jiloMmeM phailA huA pradeza hai / zatAbdiyoM taka yaha pradeza zaurya, sAhasa, svAbhimAna aura dezagauravake nAmapara mara miTane vAle asaMkhya raNabAMkuroM kI krIr3AsthalI ke rUpa meM prasiddha rahA hai tathA yahA~ke kaviyoMne raNabherIke tumulanAdake bIca vividha bhASAoM meM vipula sAhityakA sRjana kiyA hai aura use surakSita rakhA hai / lagI, AcArya haribhadrasUri kaviyoMkI pramukha bhASA rahI / divaMgira ? jo Age calakara DiMgalake nAmase abhihita kI jAne ( vi0 saM0 757 - 827 ) se lekara lagabhaga vartamAna samaya taka isa pradezake prAraMbha meM DiMgala, apabhraMzase prabhAvita thI kintu dhIre-dhIre usakA svataMtra bhASAke rUpameM vikAsa huaa| aba taka kiye gaye anusaMdhAna kAryake AdhArapara vikramakI caudahavIM zatAbdI ke uttarArddha taka isa pradezameM jaina sAdhuoM dvArA nirmita kAvya hI milatA hai / mahArANA hamIra ( vi0 saM0 1383-1421) ke zAsanakAla meM sarvaprathama sodA bArahaTha bArUjI nAmaka cAraNa kavike phuTakara gIta milate haiM aura usake bAda jaina sAdhuoMke sAtha-sAtha cAraNoMkA kAvya bhI kramazaH adhika mAtrAmeM upalabdha hotA hai / yaha paramparA vartamAna samaya taka kama adhika tAdAda meM cAlU rahI hai / yahA~ke rAjapUta, bhATa, DhADhI, DholI Adi jAtiyoMke kaviyoMne bhI kAvya nirmANa meM yoga diyA hai parantu parimANakI dRSTise vaha kama hai / cAraNa kaviyoMkA kAvya pariniSThita DiMgalameM milatA hai to jaina sAdhuoM va anya jAtike kaviyoMkA kAvya laukika bhASAse prabhAvita DiMgala meM milatA hai / yahI kAraNa hai ki cAraNoMke kAvya meM tadbhava zabdoM kA prayoga adhika hai to cAraNetara kAvya meM laukika bhASA ke zabdoMkA / yahA~ prastuta lekhameM mevAr3a meM isa prakArake prasiddha prAcIna cAraNa aura cAraNetara kaviyoM tathA unake kAvyakA saMkSipta paricaya diyA jA rahA hai (1) haribhadrasUri -- prabhAcandrasUrI dvArA vi0 saM0 1344 meM racita 'prabhAvaka carita' the anusAra DiMgala bhASA Adi kavi AcArya haribhadrasUri cittaur3a ke rAjA jitArike rAjapurohita the / padmazrI muni jinavijayajIne inakA janma sthAna cittor3a aura jIvanakAla vi0 saM0 757 se 827 ke madhya mAnA hai / 4 1. nAgarI pracAriNI patrikA, bhAga 2 pRSTha 334-335 / 2. (i) DaoN0 brajamohana jAvaliyA DiMgala: eka navIna saMvIkSaNa, madhumatI mArca 69, pRSTha 83-84 (ii) DiMgala zabdakI vyutpattike sambandhameM aneka vidvAnoMne apane mata prastuta kiye haiM, kintu DaoN0 jAvaliyAkA yaha mata hI adhika samIcIna jAna par3atA hai / 3. zrI agaracanda nAhaTA --jaina sAhitya aura cittaur3a, zodha patrikA - mArca 1947 ( bhAga 1, aMka 1 ) pRSTha 34 / 4. jaina sAhitya saMzodhaka, pUnA, bhAga 1, aMka 1 meM muni zrI jinavijayajIkA lekha - 'haribhadrasUrikA samaya - nirNaya' / bhASA aura sAhitya : 229 Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'gaNadhara sArddhazataka'kI sumatigaNiko bRhad vRttimeM inheM spaSTataH brAhmaNa vaMzameM utpanna mAnA hai| ye aneka zAstroMke jJAtA aura bahazrata vidvAna the| pratikramaNa artha dIpikAke AdhArapara inake dvArA kula 144 grantha likhe gaye, jinameMse vartamAnameM choTI-bar3I 100 racanAe~ upalabdha haiN| NemiNAha cariu, dhUrtAkhyAna, lalita vistarA, sambodha prakaraNa, jasahara cariu Adi granthoMmeM apabhraMzase alaga hotI huI tatkAlIna DiMgalakA svarUpa spaSTa dikhAI detA hai| 'NemiNAha cariu'ke prakRti varNanake nimna udAharaNase isa tathyakA patA cala sakatA hai bhamarA dhAvahiM kumuiNiu Dabbhibi kamala vaNesu, kassava kahiM paDivadhu jage cirapariciya gaNesu, viraha vihuriya cakkamihuNAI mili UNa sANaMda, huma tu? bhamahi pahiyaNa mahiyale, kosiya kulu ekku pariduhiu ravihi, __ ArUDhe nhyle| (2) hariSeNa-digambara matAvalambI hariSeNa cittaur3a ke rahanevAle the| dhakkar3a inakI jAti thii| pitAkA nAma govardhana aura mAtAkA nAma dhanavatI thaa|4 vikrama saM0 1044 meM inhoMne ' granthakI racanA kii| isa granthameM 11 sandhiyoMmeM 100 kathAoMkA varNana kiyA gayA hai| jinameM 238 kaDavaka haiN| rAjasthAnameM yaha grantha bahata prasiddha rahA hai| isakI aneka hastalikhita pratiyAM hai| 'dhamma parikkhA'kI racanAkA prayojana va upAdeyatA batalAte hue kavi kahatA hai ki maNue-jammi buddhie ki kijjai / maNaharajAi kavvu Na rahajjai / / taM karata aviyANiya Arisa / hosu lahahiM bhar3a rar3i gaya porisA // abhI taka isa granthakA prakAzana nahIM huA hai / vistRta jAnakArIke lie 'vIravANI'kA rAjasthAna jaina sAhitya sevI vizeSAMka draSTavya hai| (3) jinavallabhasUri-bArahavIM zatAbdIke pUrvArddhameM arthAt vi0 saM0 1138ke pazcAt jinavallabha 1. zrI rAmavallabha somAnI-vIrabhUmi cittaur3a, pRSTha 114 / 2. zrI agaracanda nAhaTA-rAjasthAnI sAhityakI gauravapUrNa paramparA, pRSTha 26 / 3. zrI rAhula sAMkRtyAyana-hindI kAvya dhArA, pRSTha 384 va 386 / 4. zrI rAmavallabha somAnI-vIrabhUmi cittaur3a, pRSTha 122 / 5. vahI, pR0122 / 6. DaoN0 kastUracanda kAsalIvAla-rAjasthAnI jaina santoMkI sAhitya sAdhanA. muni hajAromala smRti granthameM prakAzita lekha, pR0 766 / 7. zrI rAmavallabha somAnI-vIrabhUmi cittaur3a, pR0 122 / 8. vahI, pR0 122 / 9. zrI rAmavallabha somAnI dvArA likhita 'hariSeNa' zIrSaka lekha, 'vIravANI' rAjasthAna jaina sAhitya sevI vizeSAMka, pu052-55 / 230 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUri pATaNa (gajarAta)meM AcArya abhayadevasUrise dIkSA lekara cittaur3a aaye| aura yahA~ kaI varSoM taka rahakara vidhi mArgakA pracAra kiyA tathA apane prabhAvake udgamakA kendra sthAna bnaayaa| vi0 saM0 1167meM jinadattasUriko apanA paTTadhara niyukta kara isI varSa kArtika kRSNA 12ko cittaur3ameM inakA dehAvasAna ho gayA / kavi, sAhityakAra va granthakArake rUpameM inakI bar3I pratiSThA thii| inake dvArA race gaye granthoMmeM 'baddhanavakAra' grantha bar3A prasiddha hai| granthakA racanAkAla vivAdAspada hai| isameM vikasita hotI huI DiMgala bhASAkA nimna svarUpa milatA hai citrAvelI kAja kisa desAMtara laMghau / rayaNa rAsi kAraNa kisa sAyara ullaMghau / cavadaha pUraba sAra yuge eka navakAra / sayala kAja mahilasaira duttara tarai saMsAra / " (4) jinadattasUri-- AcArya jinavallabhasUrike paTTadhara AcArya jinadattasUrike saMskRta, prAkRta, apabhraMza evaM tatkAlIna loka bhASAke prakAMDa paMDita hae hai| 'gaNadhara sArddhazataka' inakA prasiddha grantha hai| mevAr3a ke sAtha-sAtha sindha, dinlI, gujarAta, mAravAr3a aura bAgar3a pradezameM bhI ye vicaraNa karate rhe| inakA svargavAsa vi0 saM0 1211meM ajamerameM huaa| zvetAmbara jaina samAjameM ye yugapradhAna, bar3e dAdA sAhaba va dAdA guruke rUpa meM prasiddha haiN| carcarI, upadeza rasAyana, kAla svarUpa kulakam inakI apabhraMza-DiMgalakI racanAe~ haiN|' 'upadeza rasAyana' meM kavi gurukI mahimAkA varNana karate hue tatkAlIna DiMgala bhASAkA nimna svarUpa milatA hai dulahau maNuya-jammu jo pattau / saha lahu karahu tumhi suni ruttau / suha gurU daMsaNa viSNu so sahalau / hoi na kIpai vahalau vahalau // 3 // su guru su vuccai saccau bhAsai / para parivAyi-niyaru jasu nAsai / savvi jIva jiva appau rakkhai / mukkha maggu pucchiyau ja akkhai / / 4 / / " (5) sodA bArahaTha bArU jI- ye mUlataH gujarAtameM khor3a nAmaka gA~vake rahane vAle the / inakI mAtAkA nAma barabar3IjI (annapUrNA) thA jo zaktikA avatAra mAnI jAtI thii| mahArANA hammora (vi0saM01373-1421) dvArA cittaur3a vijaya (vi0 saM0 1400) karane meM inhIM baravar3IjI aura bArUjIkA vizeSa hAtha thaa|" cittaur3a vijayakI khuzImeM mahArANAne inheM karor3a pasAva, AMtarI gA~vakA paTTA Adi dekara apanA 1. zrI rAmavallabha somAnI-vIra bhUmi cittaur3a, pR0116 / 2. zrI zAnti lAla bhAradvAja-mevAr3ameM racita jaina sAhitya, muni hajArImala smRti grantha, pR0893 / 3. (i) kharataragaccha paTTAvalI, pR0 18 / (ii) zrI rAmavallabha somAnI-vIra bhUmi cittaur3a, 10 117-18 / 4. zrI zAntilAla bhAradvAja-mevAr3a meM racita jaina sAhitya, muni hajArImala smRti grantha, pR0893 / 5. sItArAma lAlasa kRta rAjasthAnI sabada kosa, prathama khaNDa, bhUmikA bhAga, pR0 101 / 6. zrI zAntilAla bhAradvAja-mevAr3a meM racita jaina sAhitya, muni hajArImala smRti grantha, pR0,894 / 7. zrI agaracanda nAhaTA-rAjasthAnI sAhityakI gauravapUrNa paramparA, pR0 29 / 8. vahI, pR0 29 / 9. vahI, pR0 43 / 10. zrI rAhula sAMkRtyAyana, hindI kAvya dhArA, pR0 356-58 / 11. malasIsara ThAkura zrI mUrasiMha zekhAvata dvArA sampAdita-mahArANA yaza prakAza, pR0 17 / bhASA aura sAhitya : 231 Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAlapota bnaayaa| isa avasarapara bArUjIkA banAyA huA gIta milatA hai| inheM prathama rASTrIya kavi kahA jA sakatA hai| kyoMki cittaur3ase videzI zAsakoMko haTAne meM inhoMne apane gItoMke dvArA mahArANA hammIrako bahuta utsAhita kiyA thaa| mahArANAkI mUla preraka zakti cAriNI thii| hammIrake uttarAdhikArI mahArANA kSetrasiMha yA khetA (vi0 saM0 1421-1439)ke kAlameM kisI samaya bArUjI bUndIke hAr3A lAla siMha (jisakI kanyA mahArANA kSetrasiMha)ke liye kucha apazabda kahe isapara bArUjIne peTameM kaTAra mArakara AtmahatyA kara lii| (6) melaga mehar3a-mahArANA mokalake zAsanakAla (vi0 saM0 1454-1490) ke madhya kisI samaya yaha cAraNa kavi mevAr3a meM aayaa| mahArANA isakI kAvya pratibhAse bahuta prasanna hue aura use rAyapurake pAsa bAr3I nAmaka gA~va pradAna kiyA / kavike bahutase phuTakara gIta upalabdha hote haiM / (7) hIrAnandagaNi-ye mahArANA kumbhA (vi0 saM0 1490-1525) ke samakAlIna tathA pipalagacchAcArya vIrasenadevake paTTadhara the| mahArANA inheM apanA guru mAnate the| darabArameM inakA bar3A sammAna thA tathA inheM 'kavirAjA' kI upAdhi bhI mahArANAne pradAna kI thii|9 delavAr3AmeM likhe inake 'sUpAhanAtha cariyaM ke atirikta kalikAlarAsa, vidyAvilAsarAsa, vastupAlatejapAlarAsa, jambUsvAmI vivAhalau, sthalibhadra bArahamAsA Adi grantha bhI milate haiN| (8) jinaharSagaNi-ye AcArya jayacandrasUrike ziSya the| mahArANA kumbhAke zAsanakAlake samaya inhoMne cittaur3ameM cAturmAsa kiyA thaa| isI avasarapara vi0 saM0 1497 meM inhoMne vastupAla carita kAvyakI racanA kii| inakA prAkRta bhASAkA 'ramaNaseharIkahA' nAmaka grantha bar3A prasiddha hai| (9) pIThavA mIsaNa-cAraNa pIThavA mIsaNa, mahArANA kumbhAke samakAlIna the / inake phuTakara gIta upalabdha hote haiN| sivAnA sibiyANeke jaitamAla salakhAvatakI prazaMsAmeM inakA racA huA eka gIta prasiddha hai / 12 isase adhika jAnakArI upalabdha nahIM hotii| (10) bArUjI bogasA-bogasA khAMpake cAraNa bArUjIkA racanAkAla vi0 saM0 1520 ke Asa-pAsa hai| ye mahArANA kumbhAke Azrita the|3 inake phuTakara gIta prasiddha haiN| eka gItakI do paMktiyA~ nimnalikhita haiM 1. malasIsara ThAkura bhUrasiMhakRta mahArANA yazaprakAza, pRSTha 18-19 / DaoN0 hIrAlAla mAhezvarI-rAjasthAnI bhASA aura sAhitya, pRSTha 137 / 3. malasIsara ThAkura bhUrasiMha kRta mahArANA yaza prakAza, pR0 20-21 / 4. DaoN0 manohara zarmA-rAjasthAnI sAhitya bhAratakI AvAja, zodha patrikA, bhAga-3, aMka-2 106 / 5. rAmanArAyaNa dUgar3a dvArA sampAdita muMhaNota naiNasIkI khyAta, prathama bhAga, pR0-22 / 6. sAMvaladAna AziyA-katipaya cAraNa kakyioMkA paricaya, zodha patrikA, bhAga 12, aMka-4 pR061 / 7. vahI pR0 51 / 8. rAmavallabha somAnI, mahArANA kuMbhA, pu0 217 / 9. vahI, pR0 217 / 10. zAntilAla bhAradvAja-mevAr3ameM racita jaina sAhitya, muni hajArImala smRti grantha, pR0 895 / 11. rAmavallabha somAnI-vIra bhUmi cittaur3a, pu. 119 / 12. DaoN0 hIrAlAla mAhezvarI-rAjasthAnI bhASA aura sAhitya, pR. 149 / 13. DaoN. motIlAla menAriyA-rAjasthAnI sAhityakI rUparekhA, 10 222 / 232 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11) kheMgAra mehaDU - mahArANA kumbhA ke samakAlIna mehaDU zAkhAke cAraNa kavi kheMgArake kucha gIta sAhitya saMsthAna, udayapurake saMgrahAlaya meM vidyamAna / saMbhavataH ye kuMbhAke Azrita the / kumbhAkI ajeyatA evaM vIratAke varNanase yukta inake phuTakara gIta milate haiM / 2 jada ghara para jovatI dITha nAgora dharatI / gAyatrI saMgrahaNa dekha mana mAMhi DaratI / ' (12) ToDaramala chAMdhar3A - mahArANA rAyamala (vi0 saM0 1530 - 1566 ) ke bar3e putra ku~vara pRthvIrAja 'Dar3anA' dvArA Tor3Ake lallA khA~ paThAnako mAranese sambandhita inakA eka gIta bar3A prasiddha hai | ToDaramala mahArANA rAyamalake samakAlIna the / inake gItoMmeM bhAvoMkA aMkana bar3A sundara huA hai / (13) rAjazIla - ye kharatara gacchIya sAdhu harSake ziSya the / inhoMne vi0 saM0 1563 meM mahArANA rAyamalake zAsanakAlameM 'vikrama - khApara carita caupaI kI cittaur3a meM racanA kI / " yaha loka kathAtmaka kAvya vikrama aura khApariyA corako prasiddha kathApara AdhArita hai| inakI tIna racanAe~ aura bhI upalabdha hotI haiM / (14) jamaNAjI bArahaTha - jamaNAjIko rASTrIya kavike rUpameM yAda kiyA jAtA hai / ye mahArANA saMgrAmasiMhake samakAlIna the / bAbarake sAtha hue yuddha meM mahArANA sAMgAko mUrchA Anepara rAjapUta saradAra unheM basavA le Aye aura jaba mahArANAkI mUrchA khulI taba jamaNAjIne 'satabAra jarAsaMgha Agala zrI raMga' nAmaka prathama paMkti vAlA prasiddha gIta sunAkara zatruke viruddha punaH talavAra uThAneke lie mahArANAko prerita kiyA thA / inake aura bhI phuTakara gIta milate haiM / (15) gajendra pramoda - ye tapAgacchIya hemavimalasUrikI ziSya paramparAmeM hue haiN| mahArANA sAMgA samakAlIna the| cittaur3a gar3ha cAturmAsa kAlameM tatkAlIna DiMgala bhASAmeM sikhI huI 'cittaur3a cetya paripATI' nAmaka kRti milatI hai / (16) kesariyA cAraNa haridAsa - inakI kavitva zakti aura svAmI bhakti se prabhAvita hokara mahArANA sAMgAne cittaur3akA rAjya hI dAna kara diyA thaa| isapara kesariyA cAraNa haridAsane 'moja samaMda mAlavata mahAbala' tathA 'dhana sAMgA hAta hamIra kalodhara' nAmaka prathama paMkti vAle do gIta banAkara mahArANA sAMgAkA yaza hI cirasthAyI banA diyA / inake aura bhI phuTakara gIta milate haiM / (17) mahaperA devala - inake pUrvaja mAravAr3a ke ghaghavAr3A grAmake rahane vAle the / mahaperA dhadhavAr3A chor3akara cittaur3a ke mahArANA saMgrAmasiMha ( sAMgA) ke pAsa calA AyA / mahArANA inakI kAvya pratibhAse 9. vahI, pR0 222 / 2. prAcIna rAjasthAnI gIta, bhAga 3, sAhitya saMsthAna - udayapura prakAzana, pR0 21 / 3. vahI, pR0 27 / 4. DaoN0 hIrAlAla mAhezvarI - rAjasthAnI bhASA aura sAhitya, pR0 257 // 5. zAntilAla bhAradvAja - mevAr3a meM racita jaina sAhitya, muni hajArImala smRti grantha, pR0 895 / 6. DaoN0 manohara zarmA - rAjasthAnI sAhityakI AvAja, zodha patrikA, bhAga 3, aMka 2, pR0 8 / 7. DaoN0 hIrAlAla mAhezvarI - rAjasthAnI bhASA aura sAhitya, pR0 137 / 8. malasIsara ThAkura bhUrasiMha kRta mahArANA yaza prakAza, pR0 70-71 / 9. malasIsara ThAkura bhUrasiMha kRta mahArANA yaza prakAza, pR0 58-59 / 30 bhASA aura sAhitya : 233 Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahuta prabhAvita hue aura jahAjapurake pAsa DhokalyA gA~va pradAna kiyA / inake vaMzaja Ajakala khemapura, dhAratA, va goTiyA meM haiM / mahaperAke phuTakara gIta milate haiM / ' (18) dharmasamudra gaNa - the mahArANA sAMgA ke samakAlIna jaina sAdhu the / kharataragacchIya jinasAgara sUrikI paTTa paramparAmeM vivekasiMha inake guru the / inakI kula sAta racanAe~ - sumitrakumAra rAsa, kuladhvaja kumAra rAsa, avaMti sukumAla svAdhyAya, rAtri bhojana rAsa, prabhAkara guNAkara caupaI, zakuntalA rAsa aura sudarzana rAsa milatI haiM / ina sAta racanAoMmeMse vi0 saM0 1573 meM 'prabhAkara guNAkara caupaI' kI racanA dharmasamudrane mevAr3a meM vicaraNa karate hue kI / 2 (19) bArahaTha bhANA mIsaNa-gaur3oMkA bArahaTha cAraNa bhANA mIsaNa mahArANA ratnasiMha (vi0 saM0 1484-88) kA samakAlIna thA / cittaur3ake pAsa rAThakodamiyekA rahanevAlA thA aura apane samayakA prasiddha kavi thA / bUndIke sUrajamalane inheM lAkha pasAva, lAla lazkara ghor3A aura meghanAtha hastI diyA thA / mahArANA, sUrajamalase nArAja the / eka samaya mahArANAke sAmane bhANAne sUrajamalakI tArIpha kI aura use lAkha pasAva, ghor3A va hAthI dene kI bAta kahI, isapara mahArANA bar3e krodhita hue tathA bhANAko mevAr3a chor3akara cale jAneko kahA / bhANA tatkAla mevAr3a chor3akara bUndI calA gayA / bhANAke phuTakara gIta milate haiM / (0) mIrAMbAI - mIrAMbAIke janma, parivAra va mRtyuke sambandhameM vidvAn eka mata nahIM haiM / adhikAMza vidvAn isakA jIvanakAla vi0 saM0 1555 se 1603 taka mAnate haiM / " yaha mehatAke rAThaur3a rAva dUdAke caturtha putra ratnasiMhakI beTI tathA mahArAja sAMgaki pATavI ku~vara bhojarAjakI patnI thI / isakA janmasthAna kur3akI nAmaka gAMva aura mRtyu sthAna dvArakA thA / 7 isake jIvanase sambandhita aneka kathAe~ pracalita haiM / mIrAMbAIke padoMkI saMkhyA kaI hajAra batalAI jAtI hai / " hindI sAhitya sammelanase 'mIrAMbAIkI padAvalI' nAmaka pustakameM 200 padoMkA tathA rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura se 1000 se adhika padoMkA saMgraha prakAzita huA hai| DaoN0 motIlAla meThAriyA ke anusAra morAMbAIke padoMkI saMkhyA 225-250 se adhika nahIM hai / " isake race pA~ca grantha " bhI batalAe gaye haiM kintu unakI prAmANikatA saMdigdha hai / zrI kRSNa 1. sAMvaladAna AziyA -- katipaya cAraNa kaviyoMkA paricaya, zodha patrikA varSa 12 aMka 4, pR0 37 / 2. (i) jaina gurjara kaviyo, bhAga 1 pR0 116, bhAga 3 pR0 548 | (ii) DaoN0 hIrAlAla mAhezvarI, rAjasthAnI bhASA aura sAhitya, pR0 252 3. rAmanArAyaNa dUgar3a - muhaNota naiNasIkI khyAta, prathama bhAga, pR0 51 // 4. vahI, pR0 51-52 / 5. DaoN0 hIrAlAla mAhezvarI, rAjasthAnI bhASA aura sAhitya, pR0 314 / 6. ojhA : rAjapUtAnekA itihAsa, dUsarI jilda ( udayapura rAjyakA itihAsa), pR0-670 / 7. DaoN0 motIlAla menAriyA - rAjasthAnI bhASA aura sAhitya, pR0 145-46 / 8. sItArAma lAlasa kRta rAjasthAnI sabadakosa (bhUmikA) pR0 126 / 9. rAjasthAnI bhASA aura sAhitya, pR0 147 10. , DaoN0 hIrAlAla mAhezvarI, rAjasthAnI bhASA aura sAhitya, pR0 323 / 234 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candra zAstrI dvArA mIrA kalA pratiSThAna, udayapurase mIrAbAIse sambandhita prAmANika jAnakArI zIghra hI prakAzita kI jA rahI hai / mIrAMkI bhASA rAjasthAnI hai jo DiMgalake sarala zabdoMse pUrI taraha prabhAvita hai| (21) mahArANA udayasiMha-mahArANA sAMgAke putra aura udayapura nagarake saMsthApaka mahArANA udayasiMha (vi0 saM0 1594-1628)kI sAhityake prati vizeSa rUci thii| ye svayaM DiMgalameM kavitA karate the| kavi giravaradAnane 'zivanAtha prakAza' nAmaka apane prasiddha granthameM inake do gIta uddhRta kiye haiN| udAharaNake liye eka gItakI cAra paMktiyAM nimna haiM kahai patasAha patA do kUcI, dhara palaTiyA na kIjai dhaudd'| gar3hapata kahe hame gar3ha mhArau, cUMDAharau na de cItaur3a // (22) rAmAsAMdU-ye mahArANA udayasiMhake samakAlIna the| inhoMne mahArANAkI prazaMsAmeM 'belIrANA udayasiMharI'ko vi0 saM0 1628ke Asa-pAsa racanA kii| isa velimeM kula 15 veliyA chanda haiM / 5 velike atirikta phuTakara gIta bhI milate haiN| rAmAsAMdUke liye aisA prasiddha hai ki jodhapurake zAsaka moTArAjA udayasiMha (vi0 saM0 1640-1651)ke viruddha cala rahe cAraNoMke Andolanako chor3akara mugala virodhI saMgharSameM mevAr3ameM cale aaye| ye haldIghATIkI lar3AImeM mahArANA pratApako orase mugaloMke viruddha lar3ate hue mAre gye| (23) karmasI AsiyA-inake pUrvaja mAravAr3ameM thakuke samIpa sthita bhagu grAmake rahane vAle the / mahArANA udayasiMhake Azrita karmasIke pitAkA nAma sUrA AsiyA thaa| jAlorake svAmI akSayarAjane karmasIkI kArya paTutAse mohita hokara inheM apane darabArameM niyukta kara diyaa| jaba mahArANA udayasiMhakA akSayarAjAkI putrIse huA, usa samaya mahArANAne karmasIko akSayarAjase mAMga liyaa| cAraNa kavi sukavirAyakA kahA haA isa ghaTanAse sambandhita eka chappaya prasiddha hai| cittaur3a gar3hapara udayasiMhakA adhikAra honepara karmasIko rahane ke liye mahArANAne eka havelI dI thI aura inakI putrIke vivAhotsavapara svayaM mahArANA udayasiMha inake mehamAna hae the| tathA isa avasarapara mahArANAne inheM pasaMda gA~va (rAjasamanda tahasIlake antargata) rahane ke liye diyA thaa| isa ghaTanAkA bhI eka chappayadeg prasiddha hai / vartamAnameM inakI saMtati pasuMda, kar3iyA~, maMdAra, meMgaTiyA, jItAvAsa tathA mAravAr3a ke gA~va bIjalayAsameM nivAsa karatI hai| phaTakara DiMgala 1. mahendra bhAgavata dvArA sampAdita brajarAja kAvya mAdhurI, DaoN0 motIlAla menAriyAkI bhUmikA, pR0 5 / 2. DaoN. motIlAla menAriyA-rAjasthAnI sAhityakI rUparekhA, pR0 223 / / 3. rAmanArAyaNa dUgar3a dvArA sampAdita muhaNota naiNasIkI khyAta, prathama bhAga, pR0 111 / 4. TesITarI-DiskrapTIva keTalaoNga, seksana il, pArTa i, peja-6 / 5. sItArAma lAlasa kRta rAjasthAnI sabada kosa, (bhUmikA) pR0 130 / 6. DaoN0 devIlAla pAlIvAla-DiMgala gItoMmeM mahArANA pratApa, pariziSTa (kavi paricaya) pR0 111,12 / 7. giradhara AsiyA kRta sagata rAso, hasta likhita prati, chanda saM0 73 / 8. sAMvaladAna AsiyA-katipaya cAraNa kaviyoMkA paricaya, zodha patrikA, varSa 12 aMka 4 pR0 42-43 9. prAcIna rAjasthAnI gIta bhAga 8 sAhitya saMsthAna, udayapura prakAzana, pR0 20 / 10. vahI, pR0 20 / bhASA aura sAhitya : 235 Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gItoMke alAvA nADolake sUjA bAlechA (sAmaMta siMha cauhAnakA putra)ke zauryakI prazaMsAmeM 61 chappayakA eka laghukAvya bhI inakA milatA hai| isI prakAra sIrohIke rAva rAyasiMha (vi0 saM0 1590-1600)ke sambandhameM inake race gaye phuTakara gIta milate haiM / (24) sukavirAya-ye saMbhavataH mahArANA sAMgA, vikramAditya aura udayasiMha ke samakAlIna kavi the / inake abataka 31 chappaya prakAzameM Aye haiN| jinameM kiyA gayA varNana uparokta tInoM mahArANAoMkA samasAmayika lagatA hai / bhASApara inake adhikArako dekhate hue anusaMdhAna karanepara aura bhI inakI upalabdha ho sakatI haiM / (25) mahArANA pratApasiMha-vIra ziromaNi mAharANA pratApa (vi0saM0 1628-1653) DiMgalameM kavitA karate the| bIkAnerake pRthvIrAja rAThaur3a tathA inake bIca DiMgalake dohoMmeM jo patra vyavahAra huA thA, vaha prasiddha hai| isake alAvA pratApane apane priya ghor3e ceTakakI smRtimeM 100 chappayoMkA eka zokagIta (Elegy) bhI banAyA thaa| isakI hastalikhita prati sonyANA (jilA-udayapura) nivAsI tathA 'pratApa caritra' mahAkAvyake racayitA kesarIsiMhajI bArahaThane rAjanagara kasbeke kisI mAlIke pAsa dekhI thii| (26) goradhana bogasA-ye mahArANA pratApake samakAlIna aura DIMgarolavAloMke purakhe the|' inakA racanAkAla vi0 saM0 1633ke AsapAsa mAnA jAtA hai| haldIghATIke yuddha (vi0 saM0 1633)meM ye pratApake sAtha lar3e the / 10 yuddhakA A~khoM dekhA varNana inhoMne phuTakara gItoMmeM kiyA hai| gIta vIrarasase paripUrNa haiM / 11 (27) sarAyaca TApariyA-TApariyA zAkhAke cAraNa12 sarAyaca bhI pratApake samakAlIna the| 13 dillImeM pRthvIrAja rAThaur3ase inakI eka bAra bheMTa huI thii| pRthvIrAjane inakI khUba Avabhagata kI aura bAdazAha akabarase bhI milaayaa| akabara inakI kavitva zaktise bahuta prabhAvita huaa| sUrAyaca vIratAkA upAsaka aura rASTrabhakta kavi thaa| isake dohoM va soraThoMkI bhASA ojapUrNa va zabda cayana viSayAnukUla hai|4 1. vahI, pR0 58se 94 / 2. (i) rAmanArAyaNa dUgar3a dvArA sampAdita muhaNota naiNasIkI khyAta, bhAga 1 pR0 143 / (ii) DaoN0 horAlAla mAhezvarI-rAjasthAnI bhASA aura sAhitya, pR0 353 / 3. prAcIna rAjasthAnI gIta, bhAga 8, pR0 1se 25 / 4. DaoN0 mahendra bhAnAvata dvArA sampAdita brajarAja kAvya mAdhurI, DaoN0 motIlAla menAriyAkI bhUmikA pR0-7| 5. ojhA-rAjapUtAnekA itihAsa (udayapura rAjyakA itihAsa) dUsarI jilda, pR0 763-65 / 6. DaoN0 bhAnAvata dvArA sampAdita brajarAja kAvya mAdhurI, DaoN0 motIlAla menAriyAkI bhUmikA, pR0 7 / 7. DaoN0 hIrAlAla mAhezvarI-rAjasthAnI bhASA aura sAhitya, pR0 138 / 8. prAcIna rAjasthAnI gIta (sAhitya saMsthAna prakAzana) bhAga 3, pR0 43 / 9. sItArAma lAlasa kRta rAjasthAnI sabadakosakI bhUmikA, pR0 132 / 10. vahI, pR0 132 / 11. vahI, pR0 132 / 12. vahI, pR0 132 / 13. DaoN0 hIrAlAla mAhezvarI-rAjasthAnI bhASA aura sAhitya, pR0 138 / 14. sItArAma lAlasakRta rAjasthAnI sabadakosakI bhUmikA, pu0 132 / 236 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha | Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (28) jAr3A mehaDU-inakA vAstavika nAma AsakaraNa thA kintu zarIra moTA honeke kAraNa loga inheM 'jAr3AjI' kahate the| eka janazrutike anusAra mevAr3ake sAmantoMne jaba gogundAmeM jagamAlako gaddIse utArakara pratApako siMhAsanAsIna kiyA usa samaya jagamAlane jAr3AjIko akabarake pAsa dillI bhejA thaa| jAr3AjI rAstemeM ajamera ruke aura akabarake darabArI kavi va prasiddha senApati abdula rahIma khAnakhAnAko apanI kavitva zaktise prabhAvita kiyaa| isa sambandhameM inake cAra dohe milate haiM / 2 rahImake mAdhyamase yaha akabarake pAsa pahu~cA aura jagamAla ke lie jahAjapurakA paraganA prApta kiyaa| isapara jagamAlane prasanna hokara inheM sirasyA nAmaka gA~va pradAna kiyA / mevAr3a meM mehaDUoMkI zAkhA inhIM ke nAmase pracalita hai, jise jAr3Avatakahate haiM / jAr3AjIkA jIvanakAla vi0 saM0 1555 se 1662 taka mAnA jAtA hai| inakI phuTakara gItoM ke alAvA paMcAyaNake pautra aura mAladeva paramArake putra zArdUla baramArake parAkramase sambandhita 112 chandoMkI eka lambI ra nanA bhI milatI hai / pratApase sambandhita gIta bhI milate haiN| ye pUNimAgacchake vAcaka padmarAjagaNike ziSya the| inakA samaya anumAnataH vi0 saM0 1616-1673 hai / mevAr3a-mAravAr3a sImApara sthita sAdar3I nagarameM vi0 saM0 1645 meM ye cAturmAsa karaneke nimitta Aye the| usa samaya yahA~ bhAmAzAhakA bhAI aura mahArANA pratApakA vizvAsapAtra va haldIghATI yuddhakA agraNI yoddhA tArAcanda rAjyAdhikArIke rUpa meM niyukta thaa| tArAcandake kahanese hemaratanane 'gorA bAdala padamiNI ca upaI' banAkara magasira zuklA 15 vi. saM. 1646 meM pUrNa kii| isakI aneka hastalikhita pratiyA~ milatI haiN| zvetAmbara jainoMmeM isa kRtikA sarvAdhika pracAra hai| racanAmeM allAuddInase yuddha, gorA bAdalakI vIratA evaM padminIke zIlakA varNana hai| hemaratnakI kula 9 racanAoM ke alAvA eka dasavIM racanA 'gaNapati chanda'10 aura milI hai| (30) narendrakIti-jaina matAvalambI narendra kItine jAvarapura (vartamAna jAvaramAinsa-udayapura jilA) meM vi0 saM0 1652 meM 'aMjanA rAsa'kI racanA kI / isa paurANika kAvyameM rAmabhakta hanumAnakI mAtA aMjanAke caritrakA varNana hai / racanA jaina dharmase prabhAvita hai| (31) mahArANA amarasiha-mahArANA pratApake uttarAdhikArI mahArANA amarasiMha (vi0 saM0 1653-1676) apane pitAkI taraha svAbhimAnI aura svataMtratA priya vyakti the| kavike sAtha-sAtha ye kaviyoM evaM vidvAnoMke AzrayadAtA bhI the| brAhmaNa bAlAcAryake putra dhanvantarine inakI AjJAse 'amaravinoda' 1. DaoN0 hIrAlAla mAhezvarI-rAjasthAnI bhASA aura sAhitya pa0 353 / 2. mAyAzaMkara yAjJika dvArA sampAdita rahIma ratnAvalI, pR0 66-76 / 3. sAMvaladAna AsiyA-katipaya cAraNa kaviyoMkA paricaya, zodhapatrikA, bhAga 12 aMka 4, pR0 39 / 4. vahI, pR0 39 / 5. prAcIna rAjasthAnI gIta, bhAga 3, pR0 36 (sAhitya saMsthAna prkaashn)| 6. prAcIna rAjasthAnI gIta, bhAga 11, pR0 1 se 42 (sAhitya saMsthAna prkaashn)| 7. jaina gurjara kaviyo, tRtIya bhAga, pR0 680 / / 8. muni jinavijayajI dvArA sampAdita gorA bAdala padamiNI caupaI, pR07 / 9. DaoN. puruSottamalAla menAriyA--rAjasthAnI sAhityakA itihAsa, pR0 109 / 10. 'gaNapati chanda'kI hastalikhita prati DaoN0 brajamohana jAvaliyA, udayapurake nijI saMgrahameM hai| bhASA aura sAhitya : 237 Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmaka mevAr3I bhASAkA grantha banAyA thaa| isameM hAthiyoM sambandhita aneka tarahakI jAnakArI dI gaI hai| akabarakA darabArI kavi abdurrahIma khAnakhAnA mahArANAkA mitra thaa| khAnakhAnAko bheje hae inake dohe milate haiM / (32) mAnacandra-ye AcArya jinarAjasUrike ziSya the| inhoMne vi0 saM0 1675 meM 'baccharAja haMsarAja rAsa'kI racanA kii| isa racanAmeM baccharAja aura haMsarAja nAmaka do bhAI kathAke pramukha pAtra haiN| mAnacandako mAnamunike nAmase bhI jAnA jAtA hai / ye mahArANA amarasiMha tathA mahArANA karNasiMha (vi0 saM0 1676-1684) ke samakAlIna the| (33) govinda-mahArANA jagatasiMha (vi0 saM0 1684-1709)ke samakAlIna rohar3iyA zAkhAke cAraNa govindajIkA racanAkAla vi0 saM0 1700 ke Asa-pAsa mAnA jAtA hai| inake bahutase phuTakara gIta prakAzameM Aye haiM / jagatasiMhakI prazaMsAmeM race gaye gIta prasiddha haiN| bhASAkA lAlitya aura zabda cayana sundara hai| (34) kalyANadAsa-ye mevAr3a ke sAmelA gAMvake rahanevAle the| inake pitA lAkhaNota zAkhAke bhATa bAghajI the| inhoMne vi0 saM0 1700 meM mahArANA jagata siMhake zAsanakAlameM 'guNa govinda' nAmaka grantha kI racanA kii| granthameM kula 197 chanda haiM, jisameM bhagavAna rAma aura kRSNakI vividha lIlAoMkA bhaktipUrNa varNana hai / sAhityika saundaryakI dRSTise grantha zreSTha haiN| (35) labdhodaya-ye mahAmahopAdhyAya jJAnarAjake ziSya the| dIkSAse pUrva inakA nAma lAlacanda thaa| vi0 saM0 1680 ke lagabhaga inakA janma mAnA jAtA hai| kharataragacchAcArya zrI jinaraMgasUrikI AjJAse ye udayapura meM Aye / isake bAda inakA bihAra mevAr3ameM hI adhika huaa| isakA pramANa udayapura, gogundA, tathA dhulevA (RSabhadeva)meM racita inakI kRtiyA~ haiN| inakI sarvaprathama racanA 'padminI carita caupaI' mevAr3a ke mahArANA jagatasiMhakI mAtA jaMbUmatIke maMtrI kharataragacchIya kaTAriyA kesarImalake putra haMsarAja aura bhAgacaMdakI preraNAse likhI gaI upalabdha hotI hai| yaha racanA caitra pUrNimA vi0 saM0 1707 meM sampUrNa huI / isameM 49 DhAla tathA 816 gAthAe~ haiN| bhAgacandakI hI preraNAse inhoMne udayapurameM vi0 saM0 1739 kI basaMta paJcamIko 'ratnacUr3a maNicUr3a caupaI kI racanA kii| isameM 38 DhAle haiM / bhAgacandakI santatikA isameM pUrA paricaya diyA gayA hai| isa racanAse pUrva kavine tIna aura bhI racanAe~ kI thIM, jinake nAma gA~va gogundAmeM racita 'malayasundarI caupaI meM milate haiM / 'malayasundarI caupaI kI racanA vi0 saM0 1743 meM dhanaterasake dina gogundAmeM kI thii| 'guNAvalI caupaI kI racanA bhAgacandakI patnI bhAvaladeke lie kevala 12 dinameM (arthAt vi0 saM0 1745 ko phAlguna kRSNA 13 se phAlguna zuklA 10 taka) racakara 1. DaoN. mahendra bhAnAvata dvArA sampAdita brajarAja kAvyamAdhurI, DaoN. motIlAla menAriyAkI bhUmikA, pR0 8 / 2. vahI, 108 / 3. zAntilAla bhAradvAja-mevAr3ameM racita jaina sAhitya, muni hajArImala smRti grantha, pR0896 / 4. sItArAma lAlasakRta rAjasthAnI sabadakosa, bhUmikA, pR0 150 / rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, zA0 kA. udayapura, hastalikhita grantha saM0 591 / 6. bhaMvaralAla nAhaTA dvArA sampAdita 'padminI caritra caupaI, pu0 29 / 238 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApta kii| 'dhulebA RSabhadeva stavana' (vi0 saM0 1710) tathA RSabhadeva stavana (vi0 saM0 1731) nAmaka do racanAe~ jainiyoMke prasiddha tIrtha RSabhadeva yA kesariyAjI (jilA-udayapura se sambandhita haiN| DaoN. brajamohana jAbaliyAke saMgrahameM caitra pUrNimA chanda, zanicara chanda aura 'karer3A pArzvanAtha stavana' nAmaka tIna racanAeM aura upalabdha hotI haiM / kavikA svargavAsa vi0 saM0 1751ke AsapAsa mAnA jAtA hai| (36) rAva jogIdAsa-ye mahArANA jagatasiMha (vi0 saM0 1684-1709)ke samakAlIna gA~va kuMvAriyAke rahanevAle the / inake phuTakara gIta milate haiM / 'dAkhe ima rANa jago desotAM, kailapuro jANiyAM kala' nAmaka paMkti vAle gItameM inhoMne mahArANA jagatasiMhake samAna-udAra va dAnI honeke liye anya rAjAoMko upadeza diyA hai|' (37) dharmasiMha-jaina matAvalambI mu ni dharmasiMhakI eka racanA 'zivajI AcArya rAsa' prApta huI hai| isakA racanAkAla vi0 saM0 1697 aura racanA sthAna udayapura hai| isa samaya mahArANA jagatasiMha zAsana kara rahe the| isa rAsameM zvetAmbara amUrti pUjaka AcArya zivajIkA varNana hai| loMkAgacchIya sAdhuoMmeM isa kRtikA aitihAsika mahattva hai| (38) bhuvanakIti-ye kharatagacchIya jinasUrike AjJAnuvartI the| inhoMne vi0 saM0 1706meM udayapura nagarameM 'aMjanA sudarI rAsa'kI racanA bIkAnerake maMtrI zrI karmacandake vaMzaja bhAgacandake liye kii| una dinoM mevAr3a meM jagatasiMhakA rAjya thA / inakI 'gajasukamAla caupaI' tathA 'jambUsvAmI rAsa' nAmaka racanAeM bhI milatI hai| (39) mahArANA rAjasiMha-mahArANA jagatasiMhake uttarAdhikArI mahArANA rAjasiMha (vi0 saM01709-1737) svayaM kavi aura kaviyoMke AzrayadAtAke rUpa meM prasiddha haiM / inake zAsana kAlameM saMskRta, DiMgala va piMgala grantha tathA aneka phuTakara gIta likhe gye| rAjavilAsa, rAjaprakAsa, saMgata rAso Adi inake rAjya kAlake pramukha DiMgala kAvya grantha haiN| DaoN. motIlAla menAriyAne inakA banAyA huA 'kahA~ rAma kahA~ lakhaNa, nAma rahiyA rAmAyaNa' nAmaka chappaya brajarAja kAvya mAdhurIkI bhUmikAmeM uddhRta kiyA hai| (40) kizoradAsa-ye mahArANA rAjasiMhake Azrita gogundA jAne vAle mArgapara sthita cIkalavAsa gAMvake rahane vAle sisodiyA zAkhAke dasauMdI rAva the| inake pitAkA nAma dAsojI thaa| dAsojIke do putra zyAmalajI aura kizoradAsa the| kizoradAsake koI saMtAna nahIM thii| zyAmalajIke vaMzadhara aba bhI cIkalavAsameM rahate haiN| kizoradAsakA likhA 'rAjaprakAsa' 132 chandoMkA utkRSTa aitihAsika DiMgala kAvya hai| isameM mahArANA rAjasiMhake rAjyArohaNake uparAMta vi0saM0 1714meM 'TIkA-daur3a kI rasma pUrI karaneke liye mahArANA dvArA mAlaparAkI laTa tathA unake guNa gAnakA varNana hai| 1. prAcIna rAjasthAnI gIta, bhAga-3 (sAhitya saMsthAna prakAzana) pR0 52 / 2. zAntilAla bhAradvAja-mevAr3ameM racita jaina sAhitya, hajArImala smRti grantha, pR0 896 / 3. zAntilAla bhAradvAja-mevAr3ameM racita jaina sAhitya, muni hajArImala smRti grantha, pa.0 897 / 4. brajarAja kAvya mAdhurI (saMpAdaka-mahendra bhAnAvata) p08| varadA (traimAsika) varSa 5 aMka 3meM prakAzita zrI bihArIlAla vyAsa 'manoja'kA lekha-kizoradAsakA paricaya 6. DaoN. motIlAla menAriyA, rAjasthAnI bhASA aura sAhitya, pa0 212 / 7. varadA (traimAsika) varSa 5 aMka 2 1018-26 zrI bihArIlAla vyAsa 'manoja'kA lekha aitihAsika kAvya-rAja prakAsa bhASA aura sAhitya : 239 Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (41) giradhara AsiyA-ye AsiyA zAkhAke cAraNa the| inakA racanA kAla vi0 saM0 1720ke lagabhaga hai| lagabhaga pAMca sau chandoMkA eka utkRSTa DiMgala bhASAkA grantha 'sagatasiMgha rAso' inakA banAyA huA milA hai| jisakI prati inake vaMzaja meMgaTiyA nivAsI IzvaradAna AsiyAke pAsa dohA, bhujaMgI, Adise yukta isa aitihAsika kAvyameM mahArANA pratApake kaniSTha bhAI zaktisiMhakA caritra varNana haiN| inakI mulAkAta muhaNota naiNasIse bhI huI thii| (42) jatI mAnasiMha-kavirAjA bAMkIdAsake anusAra ye mAnajo jatI (yati) the| inakA sambandha zvetAmbara vijayagacchase thaa| inhoMne mahArANA rAjasiMhake jIvana caritrase sambandhita 'rAjavilAsa' nAmaka prasiddha aitihAsika kAvya bnaayaa| isakI bhASA DiMgalase pUrI taraha prabhAvita hai|4 kula aThThAraha vilAsoMmeM samApta isa granthameM mahArANA rAjasiMhake jIvanase sambandhita adhikAMza ghaTanAoMkA isameM sajIva varNana hai / isakA racanA kAla vi0 saM0 1734-37 hai / 5 jatI mAnasiMhakI udayapurameM racita 'saMyoga battIsI' nAmaka racanA bhI milI hai| ise mAna maMjarI saMyoga dvAtriMzikA, saMyoga battIsI mAna battIsI bhI kahate haiN| bihArI satasaIkI bhI inhoMne TIkA kI thii| (43) sAIdAna-ye jhAr3olI gA~vake nivAsI solagA khA~pake cAraNa mehAjAlake putra the| inakA racanA kAla mahArANA rAjasiMhakA zAsana kAla hai / lagabhaga 277 padyoMkI eka apUrNa racanA 'saMmatasAra' inake nAmase prApta huI hai| yaha vRSTi vijJApanakA grantha hai, jisameM dohA, chappaya, paddhati Adi chandoMkA prayoga hamA hai / grantha ziva-pArvatI saMvAdake rUpameM hai| (44) pIrA AsiyA-mahArANA rAjasiMhake samakAlIna ye AsiyA zAkhAke cAraNa the| inakA racanA kAla vi0 saM0 1715ke AsapAsa mAnA jAtA hai| inakI phuTakara gItoMke alAvA koI bar3I racanA abhI taka prApta nahIM haI hai| phuTakara gItoMmeM 'khaTake khita vedha sadA khehar3ato' nAmaka prathama paMkti vAlA gIta jisameM akabarakI dRSTi meM pratApa va anya hindU nareza kaise haiM kA varNana kiyA gayA hai|' (45) mAnA AsiyA-mahArANA jayasiMha (vi0 saM0 1737-1755)ke samakAlIna mAnAjI AsiyA madAravAloMke pUrvaja the / inake phuTakara gIta prasiddha haiN| auraMgajebane hinduoMko musalamAna banAneke uddezyase jaba AkramaNa kiyA thA, usa samaya khumANa vaMzI jayasiMhane hindUdharmakI rakSA kI thii| isa sambandhakA inakA gIta bar3A prasiddha hai| 1. DaoN0 motIlAla menAriyA, rAjasthAnI bhASA aura sAhitya, pR.0 213 / 2. rAmanArAyaNa dUgar3a dvArA sampAdita muhaNota naiNasIkI khyAta, prathama bhAga pa.0 54 / 3. narottama dAsa svAmI dvArA sampAdita bAMkIdAsakI khyAta, 10 97 4. DaoN0 govardhana zarmA--prAkRta aura apabhraMzakA DiMgala sAhityapara prabhAva, pR0 191-92 / motIlAla menAriyA va vizvanAtha prasAda mizra dvArA sampAdita, rAja vilAsa, bhUmikA bhAga, pR06 / zAntilAla bhAradvAja-mevAr3ameM racita jaina sAhitya, muni hajArImala smRti grantha, grantha pR0897 / 7. vahI, pR0897| 8. DaoN. motIlAla menAriyA-rAjasthAnI bhASA aura sAhitya, pu0 209 / 9. DaoN. devIlAla pAlIvAla dvArA sampAdita DiMgala kAvyameM mahArANA pratApa, pR0 114 / 10. prAcIna rAjasthAnI gIta, bhAga 3 (sAhitya saMsthAna prakAzana) pR0 69-70 / 240 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (46) udayarAja - DaoN0 motIlAla menAriyAne inheM mevAr3a pradezakA jaina yati batalAyA hai / " inakA racanAkAla mahArANA jayasiMhakA zAsana kAla hai / DaoN0 menAriyAne inakA eka chappaya apanI pustaka meM uddhRta kiyA hai / (47) rAva dayAladAsa -- ye rAzamI (cittaur3agar3ha) ke pAsa galanDa paraganeke rahanevAle the / phUler2yA mAliyoM ke yahA~ para inakI yajamAnI thii| inakA banAyA huA 'rANA rAso' nAmaka grantha sAhitya saMsthAna ke saMgrahAlaya meM upalabdha hai / isameM mevAr3ake AdikAlase lekara mahArANA karNasiMha (vi0 saM0 1676-1684) rAjyAbhiSeka taka zAsakoM kA varNana hai / karNasiMhake bAda mahArANA jagatasiMha, rAjasiMha aura jayasiMhakA bhI isameM nAmollekha hai kintu inakA varNana nahIM kiyA gayA hai / isa kAraNa isakA racanAkAla saMdigdha hai / granthameM kula 911 chanda haiM / sAhitya saMsthAna dvArA isakA sampAdana kiyA jA rahA hai / (48) daulatavijaya - khumANa rAsoke racayitA daulatavijaya tapAgacchIya jainasAdhu zAntivijaya ke ziSya the / dIkSAse pUrva inakA nAma dalapata thA / adyAvadhi 'khumANa rAso' kI eka hI prati milI hai jo bhaMDArakara oriyanTala risarca insTITyUTa, pUnAke saMgrahAlaya meM surakSita hai / isameM khumANa upAdhi se vibhUSita mevAr3ake mahArANAoM kA varNana bApA rAvala (vi0 saM0 791 ) se lekara mahArANA rAjasiMha taka dohA, soraThA, kavitta Adi chandoMmeM huA hai / DaoN0 kRSNacandra zrotriyane isakA sampAdana kiyA hai / isakA racanAkAla vi0 saM0 1767 se 1790 ke madhya kisI samaya hai / 4 (49) bArahaTha caturbhuja saudA -ye mahArANA amarasiMha dvitIya ( 1755 - 1767 ) ke samakAlIna va Azrita cAraNa kavi the / mahArANAne inheM bArahaThakI upAdhi se vibhUSita kiyA thA, isa sambandhakA inakA hI banAyA huA eka gIta" milatA hai / anya phuTakara gIta bhI sAhitya saMsthAna saMgrahAlaya meM haiM / (50) yati khetA - mahArANA amarasiMha dvitIyake rAjyakAlameM inhoMne udayapura meM rahate hue 'udayapura gajala' kI racanA kI / isameM udayapura nagara va bAharake darzanIya sthAnoMkA sarasa varNana hai / ye kharataragacchIya dayAvallabhake ziSya the / 'cittaur3a gajala' 6 nAmase eka aura racanA bhI milatI hai / (51) karaNIdAna -- kaviyA zAkhAke cAraNa karaNIdAna zUlavAr3A gA~va (mevAr3a) ke rahanevAle the / garIbI se taMga Akara ye zAhapurAke zAsaka ummedasiMha (vi0 saM0 1786-1825 ) ke pAsa Aye aura apanI kavitAse unheM khuza kiyA, isa para ummedasiMhane inake gharapara ATha sau rupaye bheje / yahA~se karaNIdAna DUMgarapurake zAsaka zivasiMha (vi0 saM0 1787-1842) ke pAsa gaye / vahA~ zivasiMhane inakI kavitva zakti se prabhAvita ho lAkha pasAva diyaa| isake bAda ye mahArANA saMgrAmasiMha dvitIya (vi0 saM0 1767 - 1790) ke AzrayameM cale Aye / mahArANAne inheM lAkha pasAva dekara sammAnita kiyA tathA inakI mAtAjIko mathurA, vRndAvana 1. DaoN0 motIlAla menAriyA - rAjasthAnI sAhityakI rUparekhA, pR0 229 / 2. vahI, pR0 229 // 3. hastalikhita prati saM0 84 / 4. (i) nAgarI pracAriNI patrikA, varSa 44 aMka 4, agaracanda nAhaTAkA lekha / (ii) bha~varalAla nAhaTA dvArA sampAdita padminI caritra caupaI, pRSTha 41 / 5. prAcIna rAjasthAnI gIta, bhAga - 3 (sAhitya saMsthAna, prakAzana), pRSTha 73-74 / 6. yaha gajala DaoN0 brajamohana jAvaliyA, udayapura ke nijI saMgraha meM haiM / 31 bhASA aura sAhitya : 241 Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adi tIrthokI yAtrA kraaii| kintu antameM ye jodhapurake mahArAjA abhayasiMhake pAsa cale gye| aura apane antima samaya taka vahIM rhe| inakI pA~ca racanAe~-sUrajaprakAza, vir3ada siNagAra, abhayabhUSaNa, jatIrAsa, ThAkura lAlasiMha yaza tathA kaI phuTakara gIta milate haiN| 3 mevAr3a ke mahArANA saMgrAmasiMha dvitIyakI prazaMsAmeM banAyA huA inakA eka gIta 'grahA~ heka rAjA sidhA heka rAjA aMgaja' prasiddha hai|4 (52) patAjI AsiyA-ye AsiyA zAkhAke cAraNa mahArANA saMgrAma siMha dvitIyake samakAlIna the| inake phuTakara gIta sAhitya saMsthAna saMgrahAlayameM haiN| eka 'suratAMNa guNa varNana' nAmaka aitihAsika kAvya grantha bhI milA hai, jisakA racanAkAla vi0 saM0 1772 hai| isa granthameM bedalA ThIkAneke pUrvaja suratANasiMhake caritrakA varNana hai| (53) jIvAjI bhAdA-ye saMbhavataH mahArANA arisiMha (vi0 saM0 1817-1829) ke samakAlIna kavi the|5 inake phuTakara gIta milate haiN| jinameM mahArANA arisiMhakA yaza varNana hai|| (54) jasavaMtasAgara-ye tapAgacchIya jainAcArya jasasAgarake ziSya the| inakI 'udayapurako chanda' nAmaka eka racanA upalabdha huI hai / isakA racanAkAla vi0 saM0 1775-90ke AsapAsa hai| isameM udayapura nagarakI vistRta jAnakArI dI gaI hai| (55) kusalesa-jAToMkA yAcaka (DholI) kusalesa aMTAlI (AsiMda-bhIlavAr3A) kA rahanevAlA thaa| yaha mahArANA amarasiMha dvitIya va saMgrAmasiMha dvitIyakA samakAlIna thaa| isakA eka lambA gIta 'battIsa khAna varNana milA hai, jisameM DhAla, talavAra, kilA, ghI, AdikI utpatti va prasiddha sthAnakA varNana hai| (56) nAtha kavi-yaha kusalesakA putra thaa| apane pitAke samAna yaha bhI prasiddha kavi thaa| mahArANA arisiMhake zAsanakAlameM vi0 saM0 1820 meM 'deva carita' nAmaka eka kAvya granthakI racanA kI / isameM bagar3AvatoM tathA devanArAyaNake kRtyoMkI kathA hai| DaoN0 brajamohana jAvaliyAne hAla hI meM isakA sampAdana kiyA hai| isakI hastalikhita prati bhI DaoN0 jAvaliyAke nijI saMgrahameM hai / (57, sUgyAnasAgara-ye tapAgacchIya zyAmasAgarake ziSya the| mahArANA hammIrasiMha dvitIya (vi0 saM0 1829-1833) ke zAsanakAlameM udayapura cAturmAsake avasarapara yahA~ke seTha kapUrake Agrahapara usake putroMke svAdhyAyake lie vi0 saM0 1832ko mRgasira zuklA-12 ravivArako inhoMne DhAlamaMjarI athavA rAma rAsakI racanA kii| (58) kizanA Ar3hA-prasiddha kavi durasA ADhAke vaMzaja kizanA Ar3hA mahArANA bhImasiMha (vi0 saM0 1834-85) ke Azrita kavi the| inake pitAkA nAma dulhajI thA, jinake kizanAjI sameta 1. vIra vinoda, bhAga-2 pRSTha 965-66 / 2. vahI pRSTha 966-67 / 3. DaoN0 jagadIza prasAda zrIvAstava-DiMgala sAhitya, pRSTha 37 / 4. malasIsara ThAkura bhUrasiMha zekhAvata dvArA sampAdita mahArANA yaza prakAza, pRSTha 179-80 / 5. DaoN. jagadIza prasAda zrIvAstava-DiMgala sAhitya. paSTha 38 / 6. ThA0 bhUrasiMha zekhAvata-mahArANA yazaprakAza pRSTha 188 / 7. muni kAntisAgara, jasavantasAgara kRta udayapura varNana, madhumatI, varSa 3, aMka 3 / 8. isakI hastalikhita prati DaoN0 brajamohana jAvaliyAke nijI saMgrahameM hai| 242 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cha: putra the| kizanAjI unameMse tIsare the| raghubarajasa prakAza nAmaka inake prasiddha granthameM inhoMne apane vaMzakA paricaya diyA hai| inakA prathama grantha 'bhImavilAsa' hai, jise kavine mahArANAkI AjJAse vi0 saM0 1879 meM likhA / 2 isameM mahArANA bhImasiMhakA caritra tathA unake zAsana prabandhakA varNana hai| dUsarA grantha 'raghubarajasaprakAsa' hai| rIti sAhityake isa prasiddha granthameM saMskRta va DiMgala bhASAke pramukha chandoMke lakSaNa bhagavAn rAmake yazogAnake sAtha samajhAye haiN| yaha grantha vi0 saM0 1881 meM sampUrNa huaa| kizanAjIne tatkAlIna itihAsajJa karnala TaoNDako aitihAsika sAmagrI saMgRhIta karane meM bar3I madada kI thii| (59) RSi rAyacandra-ye jainazvetAmbara terApaMthI sampradAyake tIsare AcArya tathA mahArANA bhImasiMha (vi0 saM0 1834-85) va mahArANA javAnasiMha (vi0 saM0 1885-1895) ke samakAlIna the| inakA janma caitra kRSNa 12 vi0 saM0 1847 meM tathA svargavAsa mAgha kRSNa 14 vi0 saM0 1908 meM huaa| gogundAse tIna mIla dUra bar3I rAvalyA inakA janma sthAna thaa| pitAkA nAma caturojI va mAtAkA nAma kuzalAMjI thaa| inakA likhA huA adhikAMza sAhitya terApaMthI sampradAyake vartamAna AcArya va unake AjJAnuvartI sAdhuoMke pAsa hai jo abhI taka aprakAzita hai|4 (60) dona daraveza-lohAra jAtike dInajI ekaliMgajI (kailAzapurI) ke rahane vAle the| inake gurukA nAma bAlajI thA jo giranArake rahanevAle the|5 inakA racanAkAla vi0 saM0 1852 ke AsapAsa hai tathA inakI banAI huI kakkA battIsI, cetAvaNa, dIna prakAza, nIsAMNI, bharamator3a tathA rAjacetAvaNa nAmaka racanAe~ upalabdha hotI haiN|6 samasta racanAoMkA uddezya jJAnopadeza hai| mahArANA bhImasiMha inakA bahuta Adara karate the aura jaba taka mahArANA jIvita rahe ye mevAr3a meM hI rhe| mahArANAke svargavAsake bAda ye koTA cale gaye, jahA~ cambala nadI meM snAna karate samaya bi0 saM0 1890 ke Asa-pAsa dehAnta ho gyaa| inakI racanAoMmeM inakA nAma dIna daraveza milatA hai| (61) RSi cauthamala-inhoMne vi0 saM0 1864 meM kArtika zuklA 13 ko devagar3ha meM rahate hue 'RSidattA caupaI kI racanA kii| isa caupaImeM kula 58 DhAle haiN| isa upadezAtmaka racanA meM nAroke Adarza caritrako citrita kiyA gayA hai| (62) kavi ror3a--jaina matAvalambI kavi ror3a cittaur3a jile meM sthita sAvA gA~vake rahane vAle the / inake titA maladhAra gotrake girisiMha (DUMgarasiMha) the| inakA likhA huA 'rISabadeva chanda'' nAmaka kAvya milatA hai| isa kAvyameM mahArANA bhImasiMhake kAlameM marAThoM dvArA RSabhadeva (kezariyAjI) ke mandirako 1. sItArAma lAlasa dvArA sampAdita raghubarajasa prakAsa, pR0 340 / 2. DaoN. motIlAla menAriyA-rAjasthAnI bhASA aura sAhitya, pR0 277 / 3. DaoN0 jagadIza prasAda zrIvAstava-DiMgala sAhitya, pR0 41 / 4. inakA kucha phaTakara kAvya lekhakake nijI saMgrahameM hai| 5. DaoN. motIlAla menAriyA-rAjasthAnI bhASA aura sAhitya, pR0 278 / 6. rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna, zA0 kA0 udayapura, grantha saM0 196, 208, 216, 222, 240, 252 / 7. DaoN0 brajamohana jAvaliyA-kavi ror3a kRta rISabadevajoM ro chanda, zodha patrikA varSa 14 aMka 1 / 8. yaha prati DaoN0 brajamohana jAvaliyA udayapurake nijI saMgrahameM hai| bhASA aura sAhitya : 243 Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lUTanekA prayAsa, unakI asaphalatA tathA mandirake rakSakoMkI vIratAkA varNana hai| isa ghaTanAke samaya kavi svayaM vahA~ maujUda thaa| isa kAvyakA racanAkAla vi0 saM0 1863 kI Azvina kRSNA 1 bRhaspativAra hai| upasaMhAra-mevAr3a pradezameM uparokta pramukha kaviyoMke atirikta prAcInakAlameM aneka kavi aura bhI hue haiM, jinakA paricaya lekhake vistAra bhayase yahA~ nahIM diyA jA rahA hai| anya lekha meM zIghra hI denekA prayatna kruuNgaa| inake banAye hue aneka phuTakara gIta aura anya racanAe~ tatra-tatra bikharI huI milatI haiM, jinapara vyApaka anusaMdhAnakI AvazyakatA hai| isa prakArake katipaya kavi nimnalikhita hai cAraNa DUlA, kAlu devala, AsiyAmAlA, bAghajIrAva, ThAkurasI bArahaTha, ratanabarasar3A, cAraNa pIthA, zUjI kavi, cAraNa bhallAjI gAMdhaNyAM, bArahaTha govinda, vidura, kammAjI, veNA, nandalAla bhAdA, kIratarAma, vakhatarAma, vinayazIla, maheza, mohana vimala, opA Ar3hA, bhImA AsiyA, isaradAsa bhAdA, AIdAna gAiNa, sAha dalIcanda (hItAkA nivAsI) ThAkura rAjasiMha (hItAkA nivAsI), kesara, sIhavijaya, khetala, hema vijaya, ketasI, karuNA udadhi Adi / ina kaviyoMke alAvA DiMgalake sahasroM gIta aise milate haiM, jisakA viSaya mevAr3ake mahArANA, yuddha va yoddhA, zastra prazaMsA, zatru nindA, adhyAtma Adi hai kintu inake racayitA ajJAta hai| ina gItoMkI upasthiti svayaM kinhIM ajJAta kaviyoMkI ora saMketa karatI hai, jo samayake vyatIta honeke sAtha-sAtha unake gItoMmeM unake nAmoMke ullekhake abhAvameM pIche chaTa gaye haiN| vyApaka anusaMdhAnake dvArA aise ajJAta kaviyoM aura jaina santoMkA paricaya va sAhitya mevAr3a ke sAhityika gauravako spaSTa kara sakatA hai| 244 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAnI 'bAtoM' meM pAtra aura caritracitraNa DaoN. manohara zarmA kahAnI meM pAtroMkA kArya - vyApAra unake caritrakA prakAzana karatA hai / ataH unakA sajIva honA Avazyaka hai, ve nirjIva nahIM hone caahie| unameM svAbhAvikatAkA guNa jarUrI hai / isIse pAThakoMko vAstavika rasAnubhUti hotI hai / pAtroMkI alaukika athavA asAdhAraNa zaktise kutUhala bhale hI paidA ho jAe parantu unake sAtha hRdayakA saMbaMdha nahIM jur3a sakatA / unameM mAnavIya hRdayake zAzvata manobhAvoMkA prakAzana honA cAhie, jisase ki pAThaka unako apane jaisA hI mAna kara unake sAtha sahAnubhUti prakaTa kara sakeM / kahAnI meM pAtroMkI adhikatA bhI vAMchanIya nahIM / kaI rAjasthAnI jAtA hai parantu aneka bAtoMmeM pAtroMkI saMkhyA kAphI bar3hI huI milatI hai / unake itivRtta ke rUpa meM upasthita kiyA jAtA hai / jina bAtoM meM kisI abhISTa hotA hai, unameM aneka prakArake aura bahuta adhika pAtra dekhe jAte haiM, jaise amarasiMgha rAThor3a gajasiMghoghotarI bAta, ' mahArAja zrIpadamasiMgharI bAta Adi / rAjasthAnI bAtoM meM aitihAsika pAtroM kI pradhAnatA hai / aisA pratIta hotA hai, mAnoM bAtoMkA saMsAra unhIMse basA huA hai| itanA hI nahIM, vahA~ kalpita pAtroMko bhI aitihAsika rUpameM prastuta karanekI ceSTA kI gaI hai aura aneka lokakathAoM meM unako caturAIke sAtha nAyakake padapara pratiSThita kara diyA gayA hai / moTe taurapara rAjasthAnI bAtoMmeM pAtroMko tIna vargoM meM vibhAjita kiyA jA sakatA hai- bAtoMmeM yaha guNa sundara rUpameM dekhA pAtroMko isa adhikatAkA kAraNa aitihAsika pAtrakA vivaraNa denA 1. mAnava / 2. deva-dAnava Adi / 3. pazu-pakSI Adi / inameM prathama varga pAtra pradhAna haiM tathA dvitIya vargake pAtra gaur3a haiM / ve bAtoM meM kahIM-kahIM hI prakaTa hote haiM aura unakA sambandha tatkAlIna lokavizvAsa se hai / tRtIya varga ke pAtra yatratatra bAlopayogI bAtoM meM prakaTa hote haiM / kahIM-kahIM unapara mAnava jIvanakA bar3I hI kuzalatAse AropaNa bhI kiyA gayA hai / rAjasthAnI bAtoM meM pAtroM kA caritra citraNa do rUpoMmeM huA hai / eka rUpameM pAtrakI vargagata vizeSatAe~ prakaTa hotI haiM aura dUsaremeM unake vyaktigata guNoMkA prakAzana hotA hai / bAtoM meM pradhAna, mohatA, purohita, koTavAla, dAMgI Adi padoMpara kAma karane vAle pAtroMke prAyaH vyaktigata nAma nahIM milate aura unako padake nAmase hI pukArA jAtA hai / ye pAtra vargagata vizeSatAoMko prakaTa karate haiM / yahI sthiti Duma, dAsa, dAsI, raiMbarI, goharI, evAla Adiko hai / inake bhI bAtoM meM prAyaH nAma nahIM milate / asala meM isa prakAra ke pAtroMkA koI vizeSa mahattva nahIM hotA aura kahIM hI prakaTa hotI hai| yadi isa tarahakA koI pAtra mahattva grahaNa karatA hai 1. rAjasthAnI bAta-saMgraha (paramparA) 2. vahI, bAtameM inakI upasthiti kahIMto usakA nAma bhI prakaTa hotA bhASA aura sAhitya : 245 Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai aura usakI vyaktigata vizeSatAeM bhI sAmane AtI hai| isa sambandhameM bIjar3iyoM khavAsa (bAta vIramade sonagarA ro)' aura phogasI evAla (bAta phogasI evAla rI)2 Adike nAma udAharaNasvarUpa liye jA sakate haiN| rAjasthAnI bAtoMmeM prAyaH zIrSaka kisI pAtrake nAmake anusAra milatA hai| isakA spaSTa kAraNa yahI hai ki vahA~ pAtrako pradhAnatA dI gaI hai aura usakA jIvana tathA caritra prakaTa karanA bAtakA mUla uddezya hai| pAtroMkI cAritrika vizeSatAoMkA prakAzana bhI rAjasthAnI bAtoMmeM do prakArase huA hai| prathama prakArameM lekhaka dvArA pAtra vizeSake guNa athavA avaguNoMkA udghATana kara diyA jAtA hai| prAyaH aisA bAtake prAraMbhameM hI ho jAtA hai aura Age calakara pAtra tadanusAra hI kArya karatA hai / eka udAharaNa draSTavya hai "pAtasAha rI beTI paraNIyoM, depAla ghaMgha rajapUta aThai depAlapura rAja kreN| aThai au bhomIyocAro kareM / so Iya pAsa asavAra 25 rahai / so bar3A sAmaMta, bar3A taravArIyA / ara depAla piNa bar3I trvaariiyoN| jaisoI dAtAra, bar3o rajapUta / so au bhaumocArau krai| parakhaMDA rA mAla le aavai| taTha gAMma mAhe le nai khAva-kharacai / gAMma mAMhe bar3I gar3hI, balavaMta / su depAla aThai Imai bhAMta su rahai / caritra-citraNakA dUsara prakAra vaha hai, jisameM lekhaka svayaM apanI taraphase pAtrakI vizeSatAeM prakaTa na karake usake kAryoM evaM zabdoM dvArA hI aisA karavAtA hai / yahI tarIkA zreSTha hai| adhikatara rAjasthAnI bAtoMmeM yahI tarIkA apanAyA gayA hai| pAtroMke caritra-citraNameM Adarza aura yathArthakA vibheda mahattvapUrNa viSaya hai| isa viSayameM donoM hI pakSa apanI-apanI vizeSatAeM rakhate haiN| inake dvArA kalAtmaka-sAmagrIke mUla uddezyakA prakAzana hotA hai| mAnava-caritrameM jahA~ AdarzakA mahattva hai, vahA~ yathArthakA bhI hai| asalameM Adarza aura yathArthake samanvita rUpakA nAma hI mAnava-jIvana hai| aisI sthitimeM mAnavajIvanake ina donoM pakSoMpara dhyAna denese hI kalAtmakasAmagrIkA uddezya saphala hotA hai / kahIM eka pakSa kucha adhika balavAn ho sakatA hai to kahIM duusraa| rAjasthAnI bAtoMmeM pAtroMke caritrapara dhyAna denese prakaTa hotA hai ki vahA~ Adarza aura yathArtha donoM rUpoMmeM citraNa haA hai| bAtoMmeM jahA~ bahata adhika Adarza pAtra haiM to yathArtha pAtra bhI kama nahIM haiN| rAjasthAnI bAtoMkI yaha eka vizeSatA hai| Adarza bhAratIya sAhityakI mUla pravRtti sadAse Adarza caritroMko prakaTa karanekI rahI hai| pradhAna rUpameM yahA~ kathApAtra aneka guNoMse vibhUSita dekhe jAte haiM / lekhakoMne pAThakoMke sAmane divya-caritra prastuta karane meM apanI kalAko sArthaka mAnA hai| yahI preraNA rAjasthAnI bAtoMmeM bhI hai / vahA~ isa prakArake bahusaMkhyaka pAtra haiM, jo Azcaryajanaka rUpase guNAnvita haiN| samAjako bala dene ke lie isa prakArake caritrako bAtoMmeM prakAzamAna kiyA gayA hai / isa sambaMdha kucha udAharaNa draSTavya hai (1) jagadeva pa~vArako bAtameM-jagadeva apanI bimAtAko DAhake kAraNa rAjya chor3akara calA jAtA hai aura siddharAjakI sevA svIkAra karatA hai| vahA~ vaha apane svAmIkI AyuvRddhike lie apane pare 1. rAjasthAnI vAtAM (zrI sUryakaraNa pArIka) 2. varadA, bhAga 5, aMka 4 // 3. bAtAM ro jhUmakho, duujo| 246 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivAra ke sira taka dene ko taiyAra hotA hai / isapara use pracura sampatti aura sammAna milatA hai / dAnI vaha aisA hai ki apanA sira taka kATakara kaMkAlI bhATaNI ko saharSa bheMTa kara detA hai / isa dAnake Age siddharAja bhI hAra mAna jAtA hai| kaMkAlI zaktisvarUpA hai| vaha jagadeva ko punarjIvita kara detI hai| isa prakAra jagadeva paeNvAra svAmibhakti aura dAnazIlatAkA ujjvala Adarza prakaTa karatA hai|" (2) pAbUjI rAThaur3akI bAtameM pAbUjI devalade nAmaka cAragIse usakI kAlmI nAmaka ghor3I isa zartapara lete haiM ki jaba kabhI usake dhana (gAya Adi) para saMkaTa upasthita hogA to ve apanA sira dekara bhI usakI rakSA kareMge / kAlAntara meM pAbUjIkA vivAha nizcita hotA hai aura jaba ve vara rUpameM phere ( bhA~vara) lete haiM, taba unheM devaladepara Ae hue saMkaTakI sUcanA milatI hai / ve vaivAhika kArya bIcameM hI chor3a dete haiN| aura apanA vacana nibhAne ke lie zatruoMse yuddha karate hue kAma Ate haiN| isa prakAra pAbUjI praNavIratAke Adarza haiN|" (3) rAva raNamallako bAtameM asA saMkhalA sIMghala rAjapUtoMke sAtha ghAr3e (lUTa) ke lie jAtA - haiM aura ve iMdA rAjapUtoMke bAhalaye gA~vasI sArDe (kaeNTaniyA~) lekara vApisa lauTane lagate haiN| isI samaya pIchese indA saradAra Ate haiN| sIMghala bhAga chuTate haiM parantu akhA sAMkhalA vahIM DaTa jAtA hai / vaha yuddhameM indoM ke hAtha mArA jAtA hai parantu marate samaya kahatA hai ki merA svAmI raNamalla isakA badalA legA / jaba yaha khabara raNamalla ke pAsa pahu~catI hai to vaha tatkAla saba kAma chor3akara apane thor3ese yoddhAoM sahita indoMke gA~va AtA hai aura unakI ghor3iyA~ lekara calatA banatA hai| isapara indA saradAra senA sahita pIchA karate haiM / yuddha hotA hai, jisameM indoMkI parAjaya hotI hai / isa prakAra raNamalla badalA lene tathA sevakasahAnubhUtikA Adarza upasthita karatA hai| (4) patAI rAvalakI bAtameM - gujarAtakA bAdazAha mahamUda baMgar3A usake kile pAvAgar3hakA gherA tA hai aura patAI bar3I dRr3hatApUrvaka usakI rakSA karatA hai / anta meM use dhokhA hotA hai aura gar3hakA patana ho jAtA hai / patAI aura usake saba sAthI yuddha karate hue prANa tyAga dete haiN| kile meM rAniyA~ johara vratakA anuSThAna karake bhasma ho jAtI haiM / itanA honepara bAdazAha kilemeM praveza kara pAtA hai / isa prakAra patAI rAvala janmabhUmi-prema aura sarvasva balidAnakA Adarza upasthita karatA hai / 4 (5) sayaNI cAraNIkI bAtameM - vIjANaMda cAraNa sayaNIke prati AkarSita hokara usake sAtha vivAhakA prastAva rakhatA hai parantu isa vivAha hetu eka zarta AtI hai, jisakI 6 mAsameM pUrti honI Avazyaka hai| vIjANaMda zataMkI pUrti hetu paryaTana karatA hai| jaba vaha kAma pUrA karake lauTatA hai to 6 mAsa pUre ho cukate haiM aura sayaNI himAlayapara galaneke lie ghara se nikala jAtI hai| bIjANaMda usake pIche jAtA hai parantu saNI himAlayapara pahu~cakara gala cukatI hai / aisI sthiti meM bIjANaMda bhI vahIM gala jAtA hai / isa prakAra bIjAnaMda premakA Adarza upasthita karatA hai / 5 1. rAjasthAnI bAtAM (zrI sUryakaraNa pArIka ) 2. vhii| 3. varadA ( 7 / 3) 4. rAjasthAnI vAtAM, bhAga 1 ( zrInarottamadAsa svAmI) 5. vahI / bhASA aura sAhitya : 247 Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) arajana hamIra bhImotakI bAtameM-murgoMkI lar3AI karavAte samaya hamIra dRr3hatApUrvaka prakaTa karatA hai ki gardana kaTanepara bhI zUravIra apane zatruko samApta kara sakatA hai / usakA aisA kahanA Azcaryajanaka pratIta hotA hai parantu jaba somaiyA mahAdevapara zAhI-senA AtI hai to hamIra yuddhameM apanA sira kaTaneke bAda bhI mArane vAle zatruko samApta kara detA hai / isa prakAra hamIra 'jUjhAra'kA kArya karatA hai / vaha eka sAtha hI dharmavIra aura yuddhavIra donoMkA Adarza hai / ' (7) kavalasI sAMkhala aura bharamalakI-bAtameM kavalasIkA yaha niyama hai ki vaha kisI kanyAkI sagAIke lie usake pAsa AyA huA nAriyala vApisa nahIM lauttaataa| sAMkhalA-vaMza aura kharala-vaMzakA baira hai / kharala kisI prakAra badalA lenekI cintAmeM hai| ve apanI aMdhI lar3akI bharamalakI sagAIkA nAriyala kavalasI ke pAsa bhejate haiM aura vivAhake samaya use mAra DAlanekA Sar3ayaMtra racate haiN| kavalasIkA pitA yaha nAriyala asvIkAra kara detA hai parantu jaba jaGgalameM zikArake lie kavalasIko yaha nAriyala diyA jAtA hai to vaha ise grahaNa kara letA hai| phira vivAhake lie bArAta jAtI hai / pheroMmeM graMthibaMdhana hote hI patike satyAcaraNake prabhAvase bharamalake netroM meM jyoti A jAtI hai aura vaha use SaDyaMtrakA saMketa kara detI hai, jisase kavalasI bacakara nikala jAtA hai| phira vaha apanI sasurAlake pradezameM bharamalake pAsa akelA hI himmata karake AtA hai| vahA~ use chipAkara 6 mAsa taka mahalameM rakha liyA jAtA hai| aMtameM vaha caturAIse bharamalako sAtha lekara vidA ho jAtA hai| isa prakAra kavalasI satyaparAyaNatA aura sAhasakA Adarza upasthita karatA hai| Upara sAta Adarza pAtroMke caritrakI carcA kI gaI hai / ye sabhI puruSa-pAtra haiN| isI prakAra rAjasthAno bAtoMmeM Adarza nArIpAtroMkA caritra bhI draSTavya hai / (1) jasamA oDaNIkI bAtameM-jasamA oDa jAtikI strI hai, jo miTTI khodanekA dhaMdhA karatI hai| usake rUpa-saundaryapara mugdha hokara rAjA use aneka prakArase pralobhana detA hai parantu vaha sarvathA asvIkAra kara detI hai| aMtameM oDa loga Dara kara eka rAta bhAga chuTate hai| rAjA senA bhejakara unako maravA detA hai / jasamA satI ho jAtI hai / isa prakAra jasamA oDaNI dRr3hatA evaM satItvakA Adarza prakaTa karatI hai|' (2) vIramade salakhAvatakI bAta meM zAhI senA vIramadekA pIchA karatI hai aura vaha bhAga kara jAMgalUkI dharatImeM pahu~catA hai| vahA~ke rAjA UdA mUMjAvatase vaha sArI sthiti batalA kara zaraNa denekI prArthanA karatA hai| UdA apanI mAtAke sAmane samasyA prastuta karatA hai| usakI mAtA use kahatI hai ki vIramadeko zaraNa avazya dI jAve / tadanusAra vIramadeko jAMgalUke koTameM rakha liyA jAtA hai| pIche lagI huI zAhI senA bhI vahA~ A pahu~catI hai| UdA usake pradhAnako samajhAkara bAhara hI eka rAta bhara DeroMmeM roka detA hai aura isI bIca vIramadeko joIyoMkI dharatImeM bheja diyA jAtA hai| dUsare dina koTameM vIramadeke na milanepara zAhIsenApati UdAko pakar3atA hai aura pairoMkI orase usakI khAla baiMcanekI taiyArI hotI hai| usakI mAtA koTakI dIvArase yaha dRzya dekhakara jorase AvAja detI hai ki vIramade UdAke pairoMmeM nahIM hai, vaha usakI khoparImeM haiM, ataH khoparIkI khAla utArI jAveM / vRddhAke isa vacanase prasanna hokara senApati UdAko chor3a detA hai aura vahA~se 1. sAdhanA, aMka 7 / / 2. bAta kavalasI sAMkhalerI (hastaprati, abhaya jaina pustakAlaya, bIkAnera) 3. rAjasthAnI vAtAM, bhAga 1 (zrI narottamadAsa svAmI) 248 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lauTa jAtA hai| isa prakAra UdAkI mAtA eka anupama Adarza upasthita karatI hai| vaha zaraNAgatakI rakSAko apanA dharma samajhane vAlI vIra mAtA hai|' (3) kuMgare kocakI bAtameM mahAbalI kuMgarekI beTI hAMsU apane mata pitAkI icchApatike lie puruSaveSameM jaisalamerake ghor3e lUTaneke lie cala par3atI hai| mArgameM usakI oDhe saradArase bheMTa hotI hai aura ve sAjhemeM 'dhAr3A' (DAkA) karane ke lie Age bar3hate haiN| ve jaisalamerake ghor3e gherakara le Ate haiN| pIchese senA AtI hai / oDhA ghor3e lekara Age bar3hatA hai aura hAMsU akelI sArI senAko rokakara chakA detI hai| senA hAra kara lauTa jAtI hai| Age Anepara lUTameM prApta ghor3oMkA hissA hotA hai aura oDhA hAMsUko pahacAna letA hai ki vaha lar3akI hai| phira unakA ApasameM vivAha hotA hai aura hAMsUke garbhase vIra jakhar3A janma letA hai| isa prakAra hAMsU eka vIra putrIkA Adarza upasthita karatI hai| (4) mahIMdro soDho sambaMdhI bAtameM momalakA premI mahendarA soDhA usake pAsa prati rAtri bar3I dUrase calakara pahu~catA hai eka rAta usake bar3I derase Aneke kAraNa saba so jAte haiM aura daravAjA nahIM khula paataa| isase vaha nArAja ho jAtA hai| premIkI nArAjIkA patA lagAne ke lie momala svayaM usake yahA~ pahu~catI hai / mahendarA bAgameM jAkara baiTha jAtA hai| aura momalako jhUThA saMdeza bhijavA detA hai ki sAMpa dvArA kATe jAneke kAraNa usakI mRtyu ho cukI hai| isa samAcArako sunate hI momala apanA zarIra chor3a detI hai / isa prakAra vaha eka Adarza premikAke rUpameM prakaTa hotI hai isa bAtakA rUpAntara bhI milatA hai, jisameM mahendarAkI nArAjIkA kAraNa dUsarA hI dikhalAyA gayA hai| (5) rAjA narasiMghakI bAtameM ajamerake rAjA vairasI gaur3ake maranepara usakA putra narasiMgha bAlaka avasthAmeM hotA hai aura rAnI dehar3a (dahIyA vaMzakI putrI)ke Upara sArA bhAra A par3atA hai| isI samaya ajamera para paThAnoMkA hamalA hotA hai| rAnI svayaM vIratA pUrvaka yuddha karatI hai parantu koTakI rakSA honA kaThina pratIta hotA hai, ataH apane logoMko sAtha lekara vaha dUra calI jAtI hai| Age narasiMghakA bacapanameM hI vivAha karake use apanI sasurAlameM chor3a diyA jAtA hai / phira rAnI daihar3a hAr3oMkI dharatImeM jAkara zakti-saMgraha karatI hai| narasiMgha sayAnA ho jAtA hai to usakA eka vivAha aura kara liyA jAtA hai| phira avasara dekhakara rAnI ajamerapara AkramaNa karatI hai aura vijayake bAda narasiMgha rAjA banatA hai / isake bAda rAnI daihar3a satI ho jAtI hai| isa prakAra rAnI eka sAtha hI zaurya, sahanazIlatA, buddhimattA evaM patibhaktikA Adarza upasthita karatI hai| yahA~ rAjasthAnI bAtoMke kucha cune hue Adarza pAtroMkI sAdhAraNa carcA mAtra kI gaI hai, vaise bAtoMmeM Adarza pAtroMkI saMkhyA bahuta bar3I hai aura ve aneka prakArake Adarza upasthita karate haiN| isI prasaMgameM pAtroMkI zArIrika zaktikA namUnA bhI dekhane yogya hai (1) kUgaro baloca aror3a sakhara rahai tilokasIha jasahar3auta jaisalamera rAja kreN| kUgarau cha tAkar3I rau ahAra kreN| eka baira (patnI) gara / rIhADI parabata cha, otha rahai / mA sU aror3a rahai / sU pahAr3a isar3I 1. vIravAMNa, pariziSTa bhAga (rAnI lakSmIkumArI cuNddaavt)| 2. rAjasthAnI vAtAM, bhAga, 1 (zrI narottamadAsa svaamii)| 3. rAjasthAnI premakathAeM (zrI mohanalAla purohit)| 4. vAtAM ro jhUmakho, duujo| bhASA aura sAhitya : 249 Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parabata, sU pahAr3a kori ne mAhe ghara kiyo / sU ghara Rs muMhar3e dIye / sU uvA ciTAM kU' garI khesave, bIje kaMhI khulai nhiiN| pahAr3a naiM aror3a sATha kosa rau AMtarI / eka dina pahAr3a raheM, eka dina araur3a rahe / hama thakI rahe / ' (2) tAharAM sUrajamala sAdar3I chADI / sUrijamala devalIya gayo / Age devalaye maiMNoM mari gayo / maiMNI rAja kreN| uThe jAi nai sUrijamala paga TekiyA / su maiMNI isar3I balAi, vAgo pahira ghor3e car3he / su che tAkar3I rI bUDI, isar3I barachI pakar3Iye / deza mAMhe cauthalyai / aThe sUrajamala prithIrAja ro dhakAyo dhako maiMNI kanheM jAi rahyo / ina donoM uddharaNoMmeM kramaza: kUMgarA baloca aura eka yINI rANIkI zArIrika zakti prakaTa kI gaI hai, jo sAmAnya janase kahIM adhika hai / rAjasthAnameM jisa prakAra agaNita vyakti zaurya sampanna hue haiM, usI prakAra yahA~ zArIrika zakti bhI kama nahIM rahI hai / aise vyaktiyoMkI Aja bhI loga carcA karate haiM / bAtoMke rUpameM unakI smRtiko lekara banAe rakhA gayA hai / yathArtha pAtroMke yathArtha caritra citraNako dRSTise bhI rAjasthAnI bAteM apanA vizeSa mahattva rakhatI haiM / unameM mAnava-manakI vividha sthitiyoMkA saccA citra prastuta kiyA gayA hai / aise citra bahuta adhika haiM / kucha udAharaNa dekhie (1) kese upAdhIyaikI bAtameM jAMgala ke svAmI ajaisI dahiyAkA usakA bar3A sammAna hai / parantu vaha rAjAkI anumati prApta kie binA hI Arambha kara detA hai / koTake lie yaha tAlAba hAnikAraka ho sakatA hai, hai / isapara kesA mana hI mana bar3A nArAja hotA hai aura vaha rAyasI sAMkhalA se gupta rUpase milakara SaDyantra racatA hai| taya hotA hai ki kesA rAyasIko jAMgala kA rAjya dilavA degA aura badale meM use koTake sAmane tAlAba banavA lene diyA jaaygaa| phira kapaTapUrvaka dahiyA dalake logoMko vara rUpameM vivAha ke lie bulavA liyA jAtA hai aura krUratAke sAtha unako Aga meM jalA diyA jAtA hai| kesA purohita cAlAkI se jAMgala koTakA daravAjA bhI khulavA letA hai aura usapara sAMkhalA rAyasIkA adhikAra ho jAtA hai| koTake sAmane tAlAba banatA hai / isa prakAra kesAkI pratihiMsA pUrI hotI hai| vaha tuccha svArthake lie paramparAgata sambandhoMko bhulA detA hai | (2) kachavAhaikI bAtameM naravaragar3ha ke patanake samaya bAlaka soDhako lekara usakI mAtA dAsIke rUpameM jAna bacA kara bhAga jAtI hai aura vaha khohameM mINoMke rAjyameM pahu~catI hai| aisI duravasthA meM vahA~ eka kisAna- mINA una mA~-beToMko dayAvaza apane gharameM zaraNa detA hai / soDhakI carcA khohake rAjAke pAsa pahu~catI hai aura vaha use apanI sevAmeM bulavA letA hai| kucha samaya bAda khohapara zAhI senAkI car3hAI hotI hai aura moNoMkA rAjA 6 lAkha rupae nakada tathA 3 lAkhake badale soDhako apane putra rUpameM bAdazAha ke pAsa bhejakara sandhi kara letA hai / rAjA soDhako kahatA hai ki vaha dhIraja dhAraNa kie rahe, use jaldI hI chur3avA liyA 1. rAjasthAno vAtAM, bhAga 1, pR0 42 // 2. vAta sUrajamala rI (hastaprati, anUpa saMskRta pustakAlaya, bIkAnera ) / 3. kese upAdhI rI bAta (hastaprati, a0 jai0 granthAlaya, bIkAnera ) / 250 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha kulapurohita kesA hai / rAjyameM koTake sAmane tAlAba banavAnA ataH rAja ajaisI use roka detA Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaaegaa| parantu bAdazAha ke sAmane bheda khula jAtA hai ki soTha mINoMke rAjAkA putra na hokara kachavAhA rAjapUta hai / vahA~ bAdazAha soDhako sainika sahAyatA detA hai aura phira vaha mINoMko mArakara khohapara apanA adhi kAra sthApita kara letA hai| isa prakAra soDha apane zaraNadAtAkA hI ghAtaka banatA hai / " (3) mArU sughArIka bAtameM phUlakI mRtyu ke bAda lAlA rAjA banatA hai aura ThAkura tathA bhomiye usase milane ke lie Ate haiN| vIraNa rAThaur3a bhI vahA~ pahu~catA hai| lAkhA prasanna hokara usako apanI bahina vivAha meM deneke lie kaha detA hai| parantu yaha bahina usakI saMgI na hokara vimAtA balocaNI rAnIkI beTI hai / isa sambandhase rAnI nArAja hotI hai parantu usakA koI vaza nahIM calatA / vIraNa vivAhake lie AtA hai, usa samaya usakI bahalI (gAr3I) ke teja daur3anevAle roza (pazu) dekhakara lAkhA unako mA~ga letA hai| ye rojha vIraNake nahIM the, dhArA suMghArake the, jo vahIM sAthameM thA ataH taya huA ki dhArApara koI doSa lagA kara usake roma chIna lie jAveM / usakA DerA balocaNI rAnIkI koTar3I ( nivAsasthAna ) meM kiyA gayA / phira donoMko pakar3anekA SaDyantra thaa| balocaNIko isakI sUcanA mila jAtI hai aura vaha dhArAko khabara detI hai ki yadi vaha use lekara bhAga chuTe to prANa baca sakate haiN| dhArA maMjUra kara letA hai aura ve donoM cupacApa bahalI meM baiThakara bhAga jAte haiN| isapara lAkhA bar3A krodhita hotA hai kyoMki balocaNI rAnI Akhira usakI vimAtA to thI hii| vaha vIraNake sAtha apanI bahina (balocaNoM kI putrI ) kA vivAha karake use sasurAla ke lie vidA karate samaya samajhA detA hai ( balocaNI rAnI) ko jarUra samApta kara ddaale| mAtAko bulavA kara kapaTapUrvaka bhojana meM viSa de samApta hotI hai / 2 ki kisI prakAra vaha sasurAla ke gA~vameM jAkara apanI mAtA vaha isake lie taiyAra ho jAtI hai aura apanI sasurAla meM detI hai| isa prakAra bevArI balocaNI rAnIkI jIvana lIlA (4) Thakura sAhakI bAtameM eka seTha Thakureke gharase nikale hue putrase apanA kAma nikAlakara use dhokhese samudrameM DAla detA hai / kisI taraha lar3akA baca jAtA hai aura eka nagara meM rAjAke yahA~ 'jagAlI' - ke rUpameM naukarI karane lagatA hai| samaya pAkara use samudra meM DAlanevAlA seTha vahA~ AtA hai aura jagAta ( cuMgI) cukAnese pUrva yaha patA lagavA letA hai ki yahA~ jagAtI kauna hai| seThako sUcanA milatI haiM ki vahA~ vahI vyakti jagAtI haiM, jo samudra meM pheMkA gayA thaa| aba seTha rAjAke 'olgU' (pAnevAle, DUma) logoM ko dasa mohara dekara kahatA hai ki vahA~kA jagAtI usakA 'golA' (dAsa) hai, yaha khabara rAjAke pAsa kisI taraha pahu~cAI jAve / DUma loga taiyAra ho jAte haiM aura gAte samaya caturAIse rAjAke sAmane jagAtIke bAremeM kaha dete haiM ki vaha to unakA 'bhAMDaNI' (bhAMDa jAtikI strI ) ke peTase paidA huA bhAI hai / rAjA isa sUcanA se bar3A krodhita hotA hai ki jagAtIne apanI jAti chipaaii| jaba jagAtI ko bulavA kara pUchatAcha kI jAtI hai to sArA bheda khula jAtA hai| isa samaya Drama ( gavaiye ) tatkAla seThase prApta dasa mohara nikAla kara rAjAke sAmane rakha dete haiM ki sArA kAma una moharoMne karavAyA hai, jo unheM seThase milI haiM / 3 Upara kevala cAra bAtoM meM se udAharaNa prastuta kie gae haiN| isa prakArakA yathArtharUpa rAjasthAnI bAtoM meM anekazaH dekhA jAtA hai / 1. kachavAhai rI bAta (hastaprati, a0 je0 granthAlaya, bIkAnera ) / 2. varadA (71) / 3. Thakura sAha rI bAta ( bAtAM ro jhUmalo, joM) / bhASA aura sAhitya : 251 Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adarza aura yathArtha kA mizraNa rAjasthAnI bAtoM meM aneka pAtroMke caritrameM Adarza aura yathArthakA mizraNa prakaTa huA hai| aise pAtroM kucha vizeSa guNa haiM to kucha mAnavIya durbalatAe~ bhI haiN| udAharaNa dekhie (1) rAja bIjakI bAta meM lAkhAkA bhAnajA rAkhAyaca apane mAmAke pAsa rahatA hai aura vahA~ usakA pUrA sammAna hai / parantu rAkhAyaca gupta rUpase ghor3epara car3hakara mUlarAjake pAsa jAtA hai aura use lAkhApara AkramaNa karane kA avasara batalA detA hai / vaha apane mAmA lAkhAse apane pitA kI mRtyukA badalA lenA cAhatA hai / parantu jaba mUlarAjakI senA AkramaNa karatI hai to rAkhAyaca lAkhAke pakSameM lar3atA huA prANa tyAga detA hai / isa prakAra vaha lAkhAke antakA svayaM kAraNa banakara usake sAtha hI apanA jIvana de detA hai| rAkhAyaca jAnabUjha kara dhokhA denepara bhI antameM svAmibhakti prakaTa karatA hai|" (2) rAjA narasiMhakI bAsameM eka ghor3e ke sambandhameM vivAda ho jAneke kAraNa harA ajamera chor3akara paThAnoM kI sevAmeM calA jAtA hai / jaba paThAna ajamerapara AkramaNa karanekI socate haiM to harA sArI sUcanA gupta rUpase ajamera bheja detA hai / isI prakAra vaha car3hAI ke samaya bhI ajamera ke gor3oMke lie ucita parAmarza chinakara pahu~cAtA rahatA hai| itanA honepara bhI jaba antameM yuddha hotA hai to harA paThAnoMke pakSa meM lar3ate hue prANa tyAga karatA hai| gaur3a vijayI hokara irAkA saMskAra karate haiN| isa prakAra harA apane svAmIko dhokhA dete hue bhI usake lie prANa tyAga detA hai, jo dhyAna dene yogya hai / " (3) depAla baMghakI bATameM mulatAnakA bAdazAha depAlase parAjita hokara usako apanI beTI vivAha meM de detA hai / phira bAdazAha apanI beTIko gupta rUpase apane pakSa meM karake usake dvArA yaha mAlUma karavA letA hai ki depAla kisa prakAra mArA jA sakatA hai / depAlakI patnI apane patiko bAtoM meM bahalA kara usase yaha bheda pUcha letI hai| antameM jaba depAla yuddhameM mArA jAtA hai to bAdazAha kI beTI usake sAtha satI hotI hai| isa prakAra vaha pahile patidroha aura phira patibhakti prakaTa karatI hai| caritra - vikAsa rAjasthAnI bAtoM meM pAtroM kI cAritrika vizeSatAe~ prAyaH sthira hai aura unakA vikAsa kama hI dRSTigocara hotA hai / phira bhI kaI pAtroM kI manodazA meM paristhitivaza vizeSa parivartana dekhA jAtA hai / yahI unakA cAritrika vikAsa hai| udAharaNa dekhie (1) umAde bhaTiyANI kI bAta meM - rAnI umAde apane patiko eka dAsIkI ora AkRSTa dekhakara rUTha jAtI hai aura phira use manAneke lie aneka prayatna kie jAnepara bhI vaha nahIM mAnatI / sarvasAdhAraNa meM usakA nAma hI 'rUThI rANI' ke rUpameM prasiddha hai / antameM jaba usake pati rAva mAladevakA dehAnta ho jAtA hai to vaha satI hotI hai aura apane jIvanakA anubhava saMdeza rUpa meM prakaTa karatI hai ki usakI taraha koI strI saMsArameM 'mAna' (rUsaNo ) na kare / isa prakAra atyanta Agrahake sAtha janma bhara 'mAna' para DaTI rahanevAlI umAde antameM usakI nissAratAke prati glAni prakaTa karake pati ke sAtha hI apanI jIvana lIlA bhI samApta kara letI hai|* 1. rAja bIja rI bAta (hastaprati, a0 jai0 graM0 bIkAnera ) / 2. bAta se jhUmakho, dUjo / 3. vAtAM ro jhUmakho, jo 4. rAjasthAnI bAtAM bhAga 1 ( zrI narottamadAsa svAmI) 252 agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) lAkhA phUlANI kI bAtameM jaba lAkhA dUra deza jAtA hai to apanI priyatamA soDhI rAnIke pAsa gAyanake dvArA mana bahalAne hetu manabholiyA nAmaka DUmako chor3a jAtA hai| pIchese soDhI rAnI kAmAtura hokara manabholiyA DUmako apane mahalameM rakhane lagatI hai| yaha khabara kisI taraha lAkhAke pAsa pahu~ca jAtI hai aura eka rAta vaha cupacApa Akara soDhI rAnIkA caritra dekha letA hai| isa para lAkhA use mAraneke lie talavAra nikAlatA hai parantu apane pUrva vacanakA smaraNa karake usako nahIM maartaa| agale dina soDhI rAnI usI DUmako sauMpa dI jAtI hai| vaha manabholiyAke sAtha calI jAtI hai| kucha samaya bAda ve donoM pATaNameM lAkhAko dekhate haiM / isa samaya soDhI pratijJA karatI hai ki lAkhAke hAthakA 'sUlA' khAe binA vaha anna-pAnI grahaNa nahIM kregii| yaha pratijJA sunakara lAkhA apane hAthakA banAyA huA 'sUlA' soDhIke lie bhejatA hai| use dekhate hI soDhI prANa tyAga detI hai| isa prakAra soDhI rAnI patiko dagA denepara bhI antameM usake vyavahArako dekhakara AtmaglAnike kAraNa apanI jIvana-lIlA sameTa letI hai| (3) kAmbalo joIyo aura tIDI kharala kI bAtameM-kAMvalA ekadama bhole svabhAvakA vyakti hai| yahA~ taka ki usakI sAsa apanI beToko usake ghara bhejaneke lie bhI taiyAra nahIM hotii| antameM kisI taraha samajhAne para vaha use kAMbalAke sAtha vidA kara detI hai| jaba usakA gA~va nikaTa AtA hai to usakI patnI kapar3e Adi ThIka karane ke lie U~Tase nIce utaratI hai aura use kucha dUra khar3A honeke lie kahatI hai| kAMbalA samajhatA hai ki vaha akelI A jAegI aura svayaM ghara calA jAtA hai| rAta par3a jAtI hai aura tIr3I sasurAlakA ghara jAnatI nahIM, ataH vaha rone lagatI hai| isI samaya eka 'dhAr3I' udhara A nikalatA hai aura sArI sthiti samajhakara tIr3Iko kahatA hai ki aise vyaktike sAtha usakA nirvAha nahIM hogA / yadi vaha cAhe to usake ghara cala sakatI hai, jahA~ use pUrA sammAna milegaa| isa para tIDI usake sAtha calI jAtI hai| idhara kAMbalA tIDoke lie bhagavAM dhAraNa karake usakI khojameM nikalatA hai aura ghUmate-ghUmate antameM usI gAMvameM calA jAtA hai, jahA~ tIDI rahatI hai / dhAr3I kI anupasthitimeM unakA milApa hotA hai| jaba tIr3I dekhatI hai ki usake lie kAMbale ne ghara chor3a diyA hai to vaha usake sAtha jAneke lie taiyAra ho jAtI hai aura isa kAryake lie svayaM tarakIba bhI batalA detI hai| phira kAMbalA apane bahanoIke sAtha vahA~ AtA hai aura dhAr3I ko anupasthitimeM ve tIDIko le bhAgate haiN| isa prakAra tIDIkA mana apane pati kI mUrkhatAke kAraNa usase phira jAtA hai parantu antameM usake tyAgako dekhakara usakA prema umar3a par3atA hai aura vaha bhayaMkara khatarA uThAkara bhI usake sAtha vApisa lauTa AtI hai| mAnasika saMgharSa bAtoMmeM mAnasika-saMgharSa kI aneka paristhitiyAM prakaTa hotI haiM parantu vahA~ isa prakArakA manovaijJAnika citraNa dRSTigocara nahIM hotaa| vahA~ sIdhe-sAde rUpameM ghaTanA kI ora saMketa kara diyA jAtA hai aura manobhAvoM kI sUkSmatAke citraNa kI ora dhyAna nahIM diyA jaataa| isa sambandhameM kahIM-kahIM sAdhAraNa carcA bhale hI mila sakatI hai| udAharaNa dekhie (1) itaraimeM nAgora ora bIkAnera ApasameM kajiyo havo, gA~va jakhANiyA~ bAbata / so nAgera rI phoja bhAgI, bIkAnera rI phataha haI |......."so A khabara amara siMhajI nUM gii| so suNata suvAM kAlo 1. lAkhA phUlANI rI vAta (hastaprati, a0 ja0 graM0, bIkAnera) 2. bAtAM ro jhUmakho, pahalo / bhASA aura sAhitya : 253 Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mairaTa huya gyau| hAtha paTakai, dAMtAM sUM hathelI nUM baTakA bhrai| kaTArI sUM takiyau phAr3a nAMkhiyo / 'je mhArI bhaNA dinAM rI saMcI jAjama bIkAnera rA khAlI kara diivii| maiM to ihAM nUM jodhapura re pagAM saMciyA thA, so hameM jodhapura rI Asa to cukI dosai ch|' mutsaddI amarAva hajara rI dhIraja baMdhAvai, prcaavai| paNa amarasiMha to bAvala rI sI bAta kreN| rAva amarasiMha kI aisI manodazA usa samaya prakaTa kI gaI hai, jaba use apanI jAgIra (nAgaura)se parAjayakA saMvAda milatA hai aura zAhI darabArase ghara jAneke lie use chuTTI prApta nahIM ho rahI hai| (2) ekai dina rAjar3iyA ro beTo vIjar3iyau vIramadejI rI khavAsI karai cha / tiNa A~kha bharI, causarA chUTA / vIramadejI pUchiyau-"vIjar3iyA kyU, kiNa to iso dukha dodho?" taha vIjar3iyo kahyo"rAja, mAthai dhaNI, monai dukha dai kuNa ? piNa nIMbo mhArA bApa rau mAraNa hArau, gaDhAM-koTA mAMhi bar3A-bar3A sagAM mAMhe dhaNIyAM ro hAMsA ro karAvaNahArau bala gar3ha mAhe khaMkhArA karai cha nai po ch| tINa rau dukha aayo|"2 isa prasaMgameM vIjaDiyAkA hRdaya usake pitAko mAranevAle nIMbAko rAjamahala meM ArAmase rahate dekhakara jala rahA hai / parantu vaha sevaka hai, ataH usakI mAnasika pIr3A netroM kI rAha baha calI hai / (3) acaladAsajI nUM AMkhyAM ho na dekhai cha, tara UmAMjI jhImo naM kahiyo-'himaiM kyoM kIjasI ? ekeka rAta barasa barAbara haI cha / AkhI khAdhI, tikA AdhI hI na pAva, isar3I huii|" tarai UmAMjI jhImA nUM kahai cha-kAsU kIjasU? koika vicAraNA karaNo, o jamAro kyoM nIsara? jo tUM vINa vajAvai, tarai rana rA maga Avai nai Agai UbhA rahatA, so tUM acalajI nUM mohai nai lyAva to tUM kharI sughar3arAya / " tara jhImI kahiyo-"jo acaladAsajI nAM eka bAra AMkhyAM dekhU to magana kraaN| AMkhyAM hI na dekhU to kiso jora lAgai ?"3 ___isa prasaMgameM sotase vazIbhUta patike dvArA parityaktA patnI kI manovedanA prakaTa huI aura kiMkartavyavimUr3hatA kI sthitine isa vedanAmeM vizeSa rUpase vRddhi kara dI hai| (4) rAta rai samImai sIMdhala Aparai ThikANa pdhaariyaa| tyoM supiyArade piNa kapar3A pehara ara mahalameM sIdhala kanheM gii| tyoM kapar3AM rI sugaMdha AI / tyoM sIMdhala kahyau-"A suvAsanI kAhiNa rI Avai chai ?" tyoM supiyArade bolI-"rAja, monU khabara nhiiN|" itarai sIdhala boliyau--"ja mhe kahyau huvai mho jAMNAyo ja jAMNIje bainoI bheMTa kIvI ch|" tada sIMdhala cAdara tAMNa nai pauThi rahyo ara supiyArade ne kima kahyo nhiiN| rAti pohara 4 uTha hI ja ThoDa supiyArade khar3I rahI / tada supiyArade dUho kahyo prI sUtau dhaNa ojagai, rAti vihANI jaai| sIdhala bolyA bolar3A, kahU~ narabada naiM jAi // 4 isa prasaMgameM supiyAradeko usakA pati jalI-kaTI bAta sunAkara usake caritra para lAMchana lagAtA hai| aura phira vaha cAdara tAnakara so jAtA hai| supiyArade rAta bhara khar3I huI cintA karatI hai / isa samaya usake 1. rAjasthAnI vAta-saMgraha (paramparA), pRSTha 156 / 2. rAjasthAnI vAtAM, pRSTha 76-77 / / 3. paMvAra vaMza darpaNa, pariziSTa / 4. supiyArade rI vAta (hastaprati, zrI a0 saM0 pustakAlaya, bIkAnera) 254 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hRdaya meM uthala-puthala macI huI hai| use apane patike zabdoM para bhArI roSa hai, jise bAtameM eka doheke dvArA prakaTa kiyA gayA hai| (5) jATa sAharaNa bhADaMga mAhe rahai ara godAro pAMDo lAdhar3Iyai rahai, vaDo dAtAra / su sAharaNa re nAyara (patnI) bAhaNovAla malako / su malakI mAho (pati) nUM ka hyau-"ju godAro ghaNo kahAvai chai / " dUho-- ghar3a baMdhI barase godAro, bata bhAMDako bhIjai / / pAMDo kahai suNo re logo, rahai su DUmAM dIjai / / mAMTI nuM kahyo-"caudharI, raso de, jiso godaaro| tA Upara nAMva hvai| joTa to dArU ro chAkIyo haMto, su codharaNa rai cAbakharI diivii| to jAharAM kahyo-"pAMDo kero, jo rodho cha / " jAhaNI kahyo"gharavUDA, maiM to bAta kahI thii|" jATaNI kahyo-"thArai mAce AvU to bhAI rai aavuu|" jATa sU abolaNo ghaatiiyau| mAsa 1 pAMDU godAra ne kahAya melIyo-"ju te badale monuM tAjaNo vaahyo|" pAMDU kahAyo--"jo Avai to hU~ Aya levaa|" ora hI ta mAsa de hUvA / ' isa prasaMgameM binA aparAdha tAr3ita nArI kI roSapUrNa AtmA pukAra kara rahI hai| aisI sthitimeM vaha Atma sammAnake lie saba kucha chor3ane ke lie taiyAra ho jAtI hai| - isa prakAra hama dekhate haiM ki rAjasthAnI bAtoMmeM pAtroMkA eka alaga hI saMsAra basA huA hai| isa saMsArameM bhale-bure sabhI tarahake vyakti haiN| vahA~ choTe-bar3e, U~ca-nIca, balI-nirbala Adi sabhI prakArake loga apane-apane kAryameM vyasta dikhalAI dete haiN| bAtoM kI isa duniyAmeM vicaraNa karake yahA~ke nivAsiyoM kI prakRti tathA caritrakA adhyayana karanA bar3A hI rocaka tathA rasadAyaka hai| 1. vAta rAva vIke rI (hastaprati, a00 graM0 bIkAnera) bhASA aura sAhitya : 255 Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatIya khaNDa MEAP SAMAR TIA vividha 000000000000000000000000000000000 Page #747 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #748 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainatarkazAstrameM hetu-prayoga DaoN0 darabArIlAla koThiyA bhUtapUrva rIDara, jaina-bauddhadarzana kAzI hindU vizvavidyAlaya pramANazAstrameM anumAna pramANakA mahattvapUrNa sthAna hai| usase una padArthoMkA jJAna kiyA jAtA hai jo indriyagamya nahIM hote| ataH indriyAgamya sUkSma, atIta-anAgata aura dUra padArtha anumeya hai aura unakI vyavasthA anumAnase kI jAtI hai| jahA~ kisI sAdhanase kisI sAdhyakA jJAna kiyA jAtA hai use anumAna kahA gayA hai| ise aura bho sarala zabdoMmeM kahA jAya to yoM kaha sakate haiM ki jJAtase ajJAtakA jJAna karanA anumAna hai| udAharaNArtha nadIkI bAr3hako dekhakara adhika varSAkA jJAna, sUMr3ako dekhakara pAnImeM DUbe hAthIkA jJAna, dhuA~ko avagatakara agnikA jJAna anumAna hai / ise cArvAkadarzanako chor3akara zeSa sabhI bhAratIya darzanoMne mAnA hai| anumAnake kitane aGga (avayava) haiM, isa viSayameM bhAratIya darzana ekamata nahIM haiN| yoM kamase kama eka aura adhikase-adhika daza avayavoMkI mAnyatAe~ darzanazAstrameM milatI haiN| eka avayava bauddha tAkika dharmakIrtine aura daza avayava sAMkhyavidvAn yuktidIpikAkArane svIkAra kiye haiN| jaina paramparAmeM bhI daza avayava AcArya bhadrabAhune5 mAne haiN| yataH hetuko sabhI dArzanikoMne aGgIkAra kiyA hai aura use pradhAna aGga batalAyA hai / ataH yahA~ isa hetukA hI vizeSa vicAra kiyA jaavegaa| anumayako siddha karaneke lie sAdhana (liGga) ke rUpameM jisa vAkyakA prayoga kiyA jAtA hai vaha hetu kahalAtA hai| sAdhana aura hetumeM yadyapi sAdhAraNatayA antara nahIM hai aura isalie unheM eka-dUsarekA paryAya mAna liyA jAtA hai / para dhyAna denepara unameM antara pAyA jAtA hai| vaha antara hai vAcya-vAcakakA / sAdhana vAcya hai, kyoMki vaha koI vastu hotA hai| aura hetu vAcaka hai, yataH usake dvArA vaha kahA jAtA hai / ataeva 'sAdhanavacanaM hetuH' aisA kahA gayA hai| akSapAdane hetukA lakSaNa batalAte hue likhA hai ki udAharaNake sAdharmya tathA vaidhaya'se sAdhya (anumaya) ko siddha karanA hetu hai| unake isa hetulakSaNase hetukA prayoga do tarahakA siddha hotA hai| eka sAdharmya aura 1. AptamI0 kA0 5 / 2. sAdhanAtsAdhyavijJAnamanumAnam |-nyaayvi0 dvi0 bhA0 2 / 110 mu0 3.14 // 3. hetubindu, pR0 55 / 4. yuktidI0 kA0 1 kI bhUmikA, pR0 3 tathA kA0 6, pR0 47-51 / 5. dazavai0ni0 gA0 49, 50 / 'paramANavaH santi skandhAnyathAnupapatteH' isa anumAna-prayogameM anumeya 'paramANuoM' ko siddha karane ke lie prayukta sAdhana 'skandha anyathA nahIM ho sakate' hetu hai| 7. nyAya sU0 111 // 34, 35 / vividha : 259 Page #749 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA vaidhayaM / sAdharmyakA artha anvaya hai aura vaidhayaMkA vyatireka / sAdharmya aura vaidharmya anumeyasiddhimeM hetuke nirdoSatvako puSTakara use sAdhaka banAte haiN| vyAkhyAkAra vAtsyAyana' aura udyotakarane ina donoM prayogoMkA samarthana kiyA hai / ina tAkikoMke matAnusAra hetuko sAdhya (pakSa) meM to rahanA hI cAhie, sAdharmya udAharaNa (sapakSa) meM sAdhyake sAtha vidyamAna aura vaidharmya udAharaNa (vipakSa) meM sAdhyAbhAvake sAtha avidyamAna bhI honA cAhie / phalataH hetuko trirUpa honA Avazyaka hai| kAzyapa (kaNAda) aura unake vyAkhyAtA prazastapAdakA bhI mata hai ki jo anumeya (sAdhya) ke sAtha sambaddha hai, anumeyane anvita (sAdharmya udAharaNa-sapakSa) meM prasiddha hai aura usake abhAva (vaidharmya udAharaNa-vipakSa) meM nahIM rahatA vaha hetu hai / aisA trirUpa hetu anumeyakA anumApaka hotA hai / isase viparIta ahetu (hetvAbhAsa) hai aura vaha anumeyako nahIM sAdhatA / baudha tAkika nyAya pravezakAra bhI trirUpa hetuke prayogako hI anumeyakA sAdhaka batalAte haiN| dharmakIti,6 dharmottara Adine unakA samarthana kiyA hai| sAMkhya vidvAn mATharane bhI trirUpa hetupara bala diyA hai| isa prakAra naiyAyika, vaizeSika, bauddha aura sAMkhya tAkika hetuko trirUpa mAnate haiN| tarka-granthoMmeM trirUpa hetuke atirikta dvirUpa, catuHrUpa, paJcarUpa, SaDrUpa aura saptarUpa hetukI bhI mAnyatAe~ milatI haiN| dvirUpa, catu:rUpa aura paJcarUpa hetukA ullekha udyotakara, vAcaspati aura jayanta bhaTTane" kiyA aura unakA sampoSaNa kiyA hai| isase jJAta hotA hai ki ukta trirUpa hetukI mAnyatAke alAvA ye mAnyatAeM bhI naiyAyikoMke yahA~ rahI haiM / SaDurUpa hetukA dharmakIrtine 12 aura saptarUpakA vAdirAjane'3 sUcana kiyA hai| para ve unakI mAnyatAe~ nahIM haiN| unhoMne unakA kevala samAlocanArtha ullekha kiyA hai| phira bhI itanA to tathya hai ki ye bhI kinhIM tAkikoMkI mAnyatAeM rahI hoNgii| jaina tArkikoMkA hetu-prayoga jaina tArkikoMne kevala eka avinAbhAvarUpa hetuko svIkAra kiyA hai| unakA mata hai ki hetuko sAdhyAvinAbhAvI honA cAhie-use, jise siddha karanA hai usake abhAvameM nahIM honA cAhie, usake 1. nyAyabhA0 111134, 35 / 2. nyAyavA0 1 / 1134, 35, pR0 118-134 / 3. 4. praza0 bhA0, pR0 100 / 5. nyAya pra0, pR0 1 / 6. nyAya bi0, pR0 22, 23; hetu bi0, pR0 52 / 7. nyAya bi0 TI0, pR0 22, 23 / 8. sAMkhyakA0 mATharavR0 kA0 5 / 9. nyAyavA0 111 / 34; pR0 119 / vahI 11115, pR0 46 tathA 49 / 10. nyAyavA0 tA0 TI0 11115; pu0 174 / 11. nyAyakalikA pR0 14 / 12. hetubindu pR0 68 / 13. nyAya vi0 vi0 2 / 145, pR0 178-180 / 260 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #750 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadbhAvameM hI honA cAhie / avinAbhAvIkA artha hai-anumeyake binA na honA, anumaiyake honepara hI honA . anyathAnupapannatva aura anyathAnupapatti usIke paryAya haiN| isakA tAtparya yaha hai ki Upara jo hetuko dvirUpa, trirUpa, catuHrUpa, paJcarUpa, SaDrUpa aura saptarUpa vibhinna dArzanikoMne batalAyA hai use svIkAra na kara jaina vicAraka hetuko mAtra ekarUpa mAnate haiN| vaha eka rUpa hai avinAbhAva, jise anyathAnupannatva aura anyathAnupapatti bhI kahA jAtA hai| samantabhadrane' AptamImAMsAmeM hetukA lakSaNa dete hue usameM eka khAsa vizeSaNa diyA hai| vaha vizeSaNa hai 'avirodh'| isa vizeSaNa dvArA unhoMne batalAyA hai ki hetu trirUpa yA dvirUpa Adi ho, usameM hameM Apatti nahIM hai, kintu use sAdhyakA avirodhI arthAt "avinAbhAvI honA nitAnta Avazyaka hai| akalaGkadevane unakA Azaya udghATita karate hue likhA hai ki 'sadharmaNaiva sAdhyasya sAdhamyati' isa vAkyake dvArA samantabhadrasvAmIne hetuko trirUpa sUcita kiyA aura 'avirodhataH' padase anyathAnupapattiko dikhalAkara kevala trirUpako ahetu batalAyA hai| udAharaNasvarUpa 'tatputratva' Adi asad hetuoMmeM trirUpatA to hai, para anyathAnupapatti nahIM hai aura isalie ve anumApaka nahIM haiM / kintu jo trirUpatAse rahita haiM tathA anyathAnupapattise sampanna haiM ve hetu avazya anumApaka hote haiM / phalataH 'nityatvekAntapakSe'pi vikriyA nopapadyate' [Apta mI0 kA 37] ityAdi pratipAdanoMmeM anyathAnapapattikA hI Azraya liyA gayA hai| vidyAnandane bhI samantabhadrake ukta 'avirodhataH' padako hetulakSaNaprakAzaka batalAyA hai| pAtrasvAmIkA koI tarkagrantha yadyapi upalabdha nahIM hotA, kintu anantavIryake ullekhAnusAra unhoMne 'trilakSaNakadarthana' nAmakA mahattvapUrNa grantha racA thA, jisameM trirUpa hetukA nirasana kiyA gayA hogaa| tattvasaMgrahakAra zAntarakSitane to unake nAmase unakI aneka kArikAoMko apane tattvasaMgrahameM uddhRta bhI kiyA hai jo sambhavataH ukta 'vilakSaNakadarthana' kI hoNgii| zAntarakSitake vistRta uddharaNakA kucha upayogI aMza nimna prakAra haianyathetyAdinA pAtrasvAmimatamAzaMkate-- anyathAnupapannatve nanu dRSTA suhetutA / nAsati vyaMzakasyApi tasmAtklIvAstrilakSaNAH / / anyathAnupapannatvaM yasyAso heturiSyate / ekalakSaNakaH so'rthazcaturlakSaNako na vaa|| nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim / anyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim // tenekalakSaNo hetuH prAdhAnyAd gamako'stu naH / pakSadharmatvAdibhistvanyaiH kiM vyarthaiH priklpitaiH|| isa uddharaNameM tIsare sthAnapara sthita 'nAnyathAnupapannatvaM' kArikA jaina nyAya-granthoMmeM bhI pAtrasvAmIke nAmase uddhRta milatI hai| ataH tattvasaMgraha aura jaina granthoMmeM upalabdha yaha kArikA pAtrasvAmIracita hai aura usameM trirUpa hetukA nirAsa tathA ekarUpa (anyathAnupapannatva) hetukA pratipAdana hai| 1. Apta mI0 106 / 2. aSTaza0 aSTasa0, pR0289; AptamI0 kA0 106 / 3. aSTasa0, pR0 289; AptamI0 kA0 106 / 4. siddhi vi0 6 / 2; pR0 371-372 / 5. tattva saM0 kA0 1364, 1365, 1369, 1379; pR0 405-407 / vividha : 261 Page #751 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhasenane' bhI uparyukta kArikAkI zabdAvalImeM hI 'anyathAnupapannatvaM hetorlakSaNamIritam kahakara apanA hetu lakSaNa nirUpita kiyA hai / 'Iritam' kriyApada dvArA to ukta hetulakSaNakI unhoMne pUrva prasiddhi bhI sUcita kI hai| jaina nyAyako vikasita karane aura use sarvAGga pUrNa samRddha banAne vAle bhaTTa akalaGkadevane sUkSma aura vistRta vicAraNA dvArA ukta hetulakSaNako bahuta sampuSTa kiyA tathA nyAyavinizcayameM pAtrasvAmIkI ukta prasiddha kArikAko granthakI 323 vIM kArikAke rUpameM dekara use apane granthakA bhI aGga banA liyA hai| uttarakAlameM kumAranandi, vIrasena,4 vidyAnanda,5 mANikyanandi,6 prabhAcandra, anantavIyaM, vAdirAja,' devasUri,10 zAntisUri,1 hemacandra,12 dharmabhUSaNa,3 yazovijaya,14 cArukIrti15 prabhRti jaina tAkikoMne ukta hetulakSaNako hI apane tarka granthoM meM anusata karake usIkA samarthana kiyA aura rUpya, pAMcarUpya Adi hetulakSaNoMkI mImAMsA kI hai / 16 isa prakAra jaina cintakoMne sAdhyAvinAbhAvI-anyathAnupapanna hetuke prayogako hI anumeyakA sAdhaka mAnA hai| trirUpa, paMcarUpa Adi nhiiN| usake svIkArameM avyApakatva, ativyApakatva Adi doSa Apanna hote haiN| dhyAtavya hai ki yaha hetu prayoga do tarahase kiyA jAtA hai17-(1) tathopapatti rUpase aura (2) anya 1. nyAyA va0 kA0 21 / 2. nyAya vi0 kA0 2 / 154, 155 / 3. pramANa pa0 pR0 72 meM uddhRta / 4. SaTkha0 dhavalA 5 / 5 / 5, pR0 280 tathA 5 / 5 / 43, pR0 245 / 5. prmaannp072| ta0 zlo0 1 / 13 / 193, pR0 205 / 6. parI0 mu0 3 / 15 / 7. prameyaka0 mA0 3 / 15, pR0 354 / 8. prameyara0 mA0 3 / 11 / 9. nyA0 vi0 vi0 2 / 1, pR0 2 / pra0ni0, 5042 / 10. pramA0 na0 ta0 3.11 pR0 517 / 11. nyAyAva0 vA. 3143, pR0 102 / 12. pramANamI0 211 / 12 / 13. nyAya0 dI0, pR0 76 / 14. jaina tarka bhA0, pR0 12 / 15. prameya ratnAlaM0 3115, pR0 103 / 16. vizeSake lie dekhie, lekhakakA 'jaina tarka zAstra meM anumAna vicAra : aitihAsika evaM samIkSAtmaka adhyayana' zodha prabandha, prakAzaka, vIra sevAmandira-TrasTa, DumarA~va kAlonI, assI, vArANasI-5 (u0 pra0); 1969 / 17. vyutpannaprayogastu tathopapattyA'nyathAnupapattyaiva vaa| agnimAnayaM dezastathaiva dhUmavattvopapatte--bhavattvAnyathA nupapattervA / -parIkSAmukha 395 / hetaprayogastathopapattyanyathAnupapattibhyAM dviprakAraH iti / -pramANanayatattvA0 3 / 29 / nyAyAva0 kA0 17 / pra0 mI0 21114 / 262 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #752 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thAnupapatti rUpase / tathopapattikA' artha hai sAdhyake honepara hI sAdhanakA honA; jaise agnike honepara hI dhUma hotA hai| aura anyathAnupapattikA Azaya hai sAdhyake abhAvameM sAdhanakA na honA; yathA agnike abhAvameM dhUma nahIM hI hotaa| yadyapi hetuke ye donoM prayoga sAdharmya aura vaidharmya athavA anvaya aura vyatirekake tulya haiN| kintu unameM antara hai| sAdharmya aura vaidhayaM athavA anvaya aura vyatirekake sAtha niyama (evakAra) nahIM rahatA, ataH ve aniyata bhI ho sakate haiN| para tathopapatti aura anyathAnupapattike sAtha niyama (evakAra) honese unameM aniyamakI sambhAvanA nahIM hai-donoM niyatarUpa hote haiN| dUsare ye donoM jJAnAtmaka hai, jaba ki sAdharmya aura vaidharmya athavA anvaya aura vyatireka jJeyadharmAtmaka hai| ataH jaina manISiyoMne unheM svIkAra na kara tathopapatti aura anyathAnupapattiko svIkAra kiyA tathA inameMse kisI ekakA hI prayoga paryApta mAnA hai , donoMkA nhiiN| 1. pra0 na0 ta0 3 / 30 / ta0 zlo0 1 / 13 / 175 / 2. vahI, 3 / 31 / 3. vahI, 3333 / nyAyAva0 kA0 17 / pra0 mI0 2 / 1 / 5,6 / vividha : 263 Page #753 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzanameM naitika Adarzake vibhinna rUpa DaoN0 kamalacanda saugAnI jaina darzana bhAratakA eka mahattvapUrNa darzana hai / isane manuSyake sarvatomukhI kalyANake lie gahana ciMtana prastuta kiyA hai| naitikatAke binA manuSya jIvana sAmAjika evaM AdhyAtmika dRSTikoNase nirarthaka hotA hai, aura naitika jIvana binA naitika Adarzake saMbhava nahIM ho sktaa| jaina AcAryoMne isa rahasyako samajhA aura isa jagatke bAhya parivartanazIla rUpoMse prabhAvita na hokara AtmAke aMtaraMga chipe hue zakti-srotoMkA anubhava kara naitika Adarzake vibhinna rUpa hamAre sAmane prastuta kiye, yadyapi ye saba Adarza mUla rUpase eka hI hai kevala mAtra abhivyaktikA aMtara hai| prathama, jaina AcAryoMne karmoMse mukta hone ko uccatama Adarza ghoSita kiyA hai| unake anusAra pratyeka mAnavako karma-baMdhanoMse mukta honeke lie kaThora parizrama karanA cAhie, jisase vaha sAMsArika sukha-duHkhake cakkarase mukta ho ske| sUtrakRtAMgake anusAra mokSa arthAt Atma svAtantrya sarvottama vastu hai jisa prakAra candramA tAroMmeM sarvottama hai| AcArAMgake kathanAnusAra vaha jIva jo Atma samAhita hai vaha hI apane karmoko naSTa kara sakatA hai| AtmasamAhita honA hI Atma svAtantryakI prApti hai| isa avasthAmeM sAMsArika jIva AtmAnubhavakI eka aisI U~cAIpara sthita ho jAtA hai jahA~ vaha sukha-duHkha, nindA-prazaMsA, zatru-mitra Adi dvandoMse prabhAvita nahIM hotaa| yahI vAstavika Atma svAtaMtrya hai| isa avasthAko hI arhat avasthA kahate hai| arhat pUrva, pazcima, uttara, dakSiNa sArI dizAoMmeM satyameM pratiSThita hote haiN| laukika jana sukhakI tRSNAke vazIbhUta hokara dinameM zrama karate hai aura rAtameM so jAte haiN| parantu arhat rAta dina pramAda rahita hokara vizuddhike mArgameM jAgate hI rahate haiN| jisa prakAra mAtA apane bAlakako hitakI zikSA detI hai aura catura vaidya rogiyoMko niroga banAnekA pUrNa prayatna karatA hai, usI prakAra arhata sAMsArika rogoMse pIr3ita jana samUhako hitakA upadeza dete haiN| isa tarahase ve jana samudAyakA netRtva karate haiN| unakA sArA jIvana loka kalyANake lie hI hotA hai| ata: spaSTa hai ki Atma svAtantryakI prAptike pazcAt hI pUrNa loka-kalyANa saMbhava hotA hai| dvitIya, AcArya kundakundake anusAra bahirAtmAko chor3akara antarAtmAke dvArA paramAtmAkI prApti 1. sUtrakRtAMga 1,11,22 / 2. AcArAMga 1,2,2 / 3. pravacanasAra 3-41 / 4. AcArAMga 1,4,29 / 5. svayaMbhUstotra 48 / 6. svayaMbhUstotra 11,35 / 7. svayaMbhUstotra 35 / 264 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #754 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ucca mataAdarza' hai| ye tInoM AtmAko avasthAe~ haiM jahA~ jIva vibhinna bhUmikAoMpara sthita hotA hai| bahirAtmA Atma-jJAnase parAGmukha hotA hai| aura zarIrAdimeM hI Atma-tattvakA adhyavasAya karatA rahatA hai tathA kArmaNa zarIra rUpI kA~calIse Dhake hae jJAna rUpI zarIrako nahIM phcaantaa| isakA pariNAma yaha hotA hai ki mitrAdikoMke viyogakI AzaMkA karatA huA apane maraNase atyanta DaratA rahatA hai| bahirAtmA kaThora tapa karake bhI apane lakSyako prApta nahIM kara sktaa| yadyapi pAMcoM indriyoMke viSayoMmeM aisA koI padArtha nahIM hai jo AtmAkA bhalA karanevAlA ho tathApi yaha ajJAnI bahirAtmA ajJAnake vazIbhUta hokara indriyoMke viSayoMmeM Asakta rahatA hai aura tapa karake sundara zarIra aura uttamottama svargake viSaya bhogoMkI icchA karatA hai| uparyukta kAraNoMse bahirAtmAvasthA uccatama AdarzakI prAptimeM bAdhaka hai ataH tyAjya hai| isake viparIta antarAtmA AtmA aura zarIrameM viveka buddhi utpanna karatA hai / ataH zarIrake vinAzako tathA usakI vibhinna avasthAoMko AtmAse bhinna mAnatA hai aura maraNake avasarapara eka vastrako chor3akara dUsarA vastra grahaNa karanekI taraha nirbhaya rahatA hai| isakA pariNAma yaha hotA hai ki vaha AtmAko hI nivAsa sthAna mAnatA hai| antarAtma vRttike kAraNa hI AtmA apane AdarzakI ora bar3hane meM samartha hotA hai| paramAtmA sampUrNa doSoMse rahita aura kevala-jJAnAdi parama vaibhavase saMyukta hotA hai| vaha janma, jarA, mara ananta jJAna, ananta sukha AdikA anubhava karanevAlA tathA avinAzI hotA hai| paramAtma avasthA hI nirvANa avasthA hai, jahA~ na dukha hai na sukha, na pIr3A na bAdhA, na nidrA na kSudhA, na puNya na pApa / vaha to atIndriya, anupama, nitya acala aura nirAlamba avasthA hai| tRtIya; azubha aura zubha upayogako chor3akara zuddhopayogakI prAptiko uccatama Adarza svIkAra kiyA gayA hai / jaba jIva naitika aura AdhyAtmika kriyAoMmeM rata rahatA hai to zubhopayogI hotA hai kintu jaba vaha hiMsAdi azubha kAryoM meM rata rahatA hai to vaha azubhopayogI kahA jAtA hai| ye donoM upayoga karmake kAraNa jIvameM utpanna hote haiM aura ye jIvako ananta saMsArameM paribhramaNa karAte rahate haiN| ataH ye upayoga manuSya jIvanake Adarza nahIM bana sakate / jaba taka jIva apanI zaktiko ina donoM upayogoMmeM lagAtA rahatA hai taba taka vaha apane Adarzase kosoM dUra rahatA hai| parantu jyoMhI ina donoM upayogoMko jIva tyAgatA hai tyoMhI vaha zuddhopayoga grahaNa kara letA hai| dUsare zabdoMmeM isa prakAra kahA jA sakatA hai ki jaise hI zuddhopayogakA anubhava huA, vaise hI jIvase azubha aura zubha upayoga vidA ho jAte haiN| vaha zuddhopayogI jIva eka aise 1. mokSa pAhuDa 4,7 / 2. samAdhizataka 71,68 / 3. vahI 76 / 4. vahI 41 / 5. vahI 42,55 / 6. vahI 77 / 7. vahI 73 / 8. niyamasAra 7 / 9. niyamasAra 179,180 / 10. niyamasAra 178 / 34 vividha : 265 Page #755 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukhakA anubhava karatA hai jo Atmotpanna, viSayAtIta, anupama, ananta aura avicchinna' hai vaha sAre lokameM kisI ke dvArA na chinna hotA hai, na bhinna, na dagdha hotA hai aura na niht| usane rAga aura dveSa rUpI donoM aMtoMko chor3a diyA hai / caturtha, jainAcAryoMne paMDita - paMDita maraNako uccatama Adarza ghoSita kiyA hai| isakA abhiprAya yaha hai ki jIva paMDita maraNa, bAla-paMDita-maraNa, bAla-maraNa aura bAla-bAla-maraNako paNDita paNDita maraNa rUpI Adarza kI prApti meM bAdhaka smjheN| jo jIva mithyA dRSTivAle hote haiM unakA maraNa bAla bAlamaraNa kahalAtA hai| aise jIva pUrNatayA Atmavimukha hote haiN| jina jIvoMmeM samyak dRSTi utpanna ho cukI hai arthAt jo jIva Atma-rucivAle haiM unakA maraNa bAla-maraNa kahalAtA hai / jina jIvoMne Atmaruci ke sAtha paJcANuvratoMko dhAraNa kara liyA hai unakA maraNa bAla-paNDita maraNa kahalAtA hai / kintu jinhoMne paJca mahAvratoMko dhAraNa kiyA hai unakA maraNa paNDita paNDita-maraNa alaukika hai| ise hI videha mukti kahate haiN| paMcama, parAdRSTikI prAptiko bhI uccatama dhyeya svIkAra kiyA gayA hai| AcArya haribhadrane apane grantha yogadRSTisamuccayameM isakA sUkSma vivecana kiyA hai| unake anusAra ATha dRSTiyA~ mitrA, tArA, dIprA, sthirA, kAntA, prabhA aura parA - yoga dRSTiyA~ kahalAtI haiM / haribhadrane ina dRSTiyoM kI tulanA kramazaH tRNAgni, gomayAgni, kASThAgni, dIpaka, ratna, tArA, sUrya aura candramAke prakAzoMse kI hai mitrA dRSTikA prakAza nyUnatama aura parAdRSTikA prakAza uccatama hotA hai| prathama cAra dRSTiyoMko prApta karaneke pazcAt bhI sAdhaka apanI prArambhika bhUmikA para lauTa sakatA hai| ataH ye dRSTiyA~ asthira haiN| kintu pAMcavIM sthirA dRSTi prApta karaneke pazcAt sAdhakakA apanI AdhyAtmika bhUmikAse nIce giranA asambhava hai / ataH antima cAra dRSTiyA~ sthira haiM aura sAdhaka inameM zanaiH zanaiH uccatama dhyeya kI ora agrasara hotA calA jAtA hai| mitrA dRSTikA prakAza atimanda hotA hai aura sAdhakako zubha kArya karate jarA bhI kheda nahIM hotaa| tArA dRSTimeM tattva jJAnakI jijJAsA utpanna hotI hai| balA dRSTimeM tattva zravaNakI utkaTa icchA utpanna hotI hai| dIprA dRSTimeM yadyapi sUkSma bodhakA abhAva hotA hai tathApi sAdhaka prANArpaNa karake bhI sadAcaraNakI rakSA karatA hai| sthirA dRSTimeM ratnaprabhAke samAna sUkSma bodha utpanna ho jAtA hai aura sAdhaka mithyAtvako pranthikA bhedana kara detA hai / use bAharI padArtha mAyAke rUpameM dikhAI dete haiM / usameM pUrNa Atmaruci utpanna ho jAtI hai / kAntA dRSTi meM sAdhaka cittakI caMcalatAko kama karatA hai jisase mana apane lakSyakI ora sthira kiyA jA ske| jaise tArA eka-sA prakAza detA hai vaise hI isa dRSTivAle prANIkA bodha eka-sA spaSTa evaM sthira hotA " hai| prabhA dRSTimeM dhyAna uccakoTikA hotA jAtA hai| isameM bodha sUryako prabhAke samAna hotA hai jo lambe samaya taka ati spaSTa rahatA hai / isake pazcAt parAdRSTikI prApti hotI hai jo antima aura uccatama hai / 1. pravacanasAra 13 / AcArAMga 1, 5, 73 / 2. AcArAMga 1.1,48 / 3. bhagavatI ArAdhanA 25 / 4. vahI 30 / 5. yogadRSTi samuccaya 13 / 6. vahI, 15 / 7. jaina AcAra pR0 46, dvArA DaoN0 mohanalAla mehatA / 266 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #756 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isameM sAdhaka pUrNa karma doSoMse mukta ho jAtA hai aura kevalajJAnI saMjJAko prApta hotA hai / isameM bodha candramAke prakAzake samAna zAnta aura sthira hotA hai / yahI mokSa hai aura parama AnandakI avasthA hai| SaSTha, naitika AdarzakI abhivyakti pUrNa ahiMsAkI prAptimeM bhI hotI hai / yahA~ yaha kahanA aprAsaMgika na hogA ki jaina sAdhanAmeM ahiMsA prArambha aura anta hai| samantabhadrane ise parabrahmako saMjJA dI hai| sUtrakRtAMgameM ahiMsAko nirvANakA paryAyavAcI mAnA hai| AcArAMgameM kahA gayA hai ki na jIvoMko hanana karanA cAhie, na unheM pIr3ita karanA cAhie, na unapara balapUrvaka zAsana karanA cAhie, na unheM dAsa banAne ke lie AdhIna karanA caahie| yahI dharma dhruva hai, nitya hai aura zAzvata hai| ahiMsAkI dRSTimeM prANI mAtra Atmatulya hai / "he puruSa, jise tU mArane kI icchA karatA hai, vicAra kara vaha tere jaisA hI sukha-duHkhakA anubhava karanevAlA prANI hai; jisapara hukUmata karanekI icchA karatA hai, vicAra kara vaha tere jaisA hI prANI haiM, jise dukha denekA vicAra karatA hai, vicAra kara vaha tere jaisA hI prANI hai, jise apane vazameM karanekI icchA karatA hai, vicAra kara vaha tere jaisA hI prANI hai, jisake prANa lenekI icchA karatA hai, vicAra kara vaha tere jaisA hI prANI hai|"is vivecanako hama ahiMsAkA vyavahAra dRSTikoNase varNana kaha sakate haiN| parantu nizcaya dRSTikoNase AtmAmeM kisI bhI prakArakI kaSAya utpanna honA hiMsA hai aura una kaSAyoMkA na honA vAstabika ahiMsA hai| pUrNa ahiMsAkI prApti uccatama sthiti hai aura sAdhakakI antima avasthA hai| saptama, jJAna cetanAkI prApti sAdhakakA antima dhyeya hai| yaha jJAna cetanA karma cetanA aura karma phala cetanAse atyanta bhinna hai| karma cetanAse abhiprAya hai-zubha, azubha bhAvoMmeM cetanAko sthApita karanA aura karmaphala cetanAse abhiprAya hai-cetanAko sukha, duHkha rUpa svIkAra krnaa| cetanAko zubha azubha rUpa kriyAoM tathA sukha duHkha rUpa bhAvoMse nitAnta bhinna anubhava karanA jJAna cetanA hai| karma cetanA aura karmaphala cetanA ye donoM hI ajJAna avasthAke pariNAma haiN| ataH jJAna cetanAkI prAptike lie ina donoMse vimukha honA atyanta Avazyaka hai| sarva sthAvara jIva-samaha sukha dukha rUpa karmaphalakA hI anubhava karate haiM aura se paMcendriyoM taka jIva kArya sahita karmaphalako vedate haiN| kintu jo jIva ina donoM prakArake anubhavoMse atIta haiM ve hI jJAna-cetanAkA anubhava karate haiM / yaha hI antima avasthA hai, antima Adarza hai| isa tarahase hama dekhate haiM ki AtmasvAtantrya aura paramAtmAkI prApti, zuddhopayoga aura ahiMsAko upalabdhi, paNDita paNDita-maraNa, parAvRSTi aura jJAna cetanAkI anubhUti-ye saba hI naitika Adarza bhinnabhinna pratIta hote hue bhI mUlabhUta rUpase eka hI haiN| 1. svayaMbhUstotra, 117 / 2. sUtrakRtAMga, 1. 11. 11 / 3. AcArAMga, 1.4.1 / 4. ahiMsA tattva darzana dvArA muni nathamala pR018 / 5. puruSArtha siddhyupAya 44 / 6. paMcAstikAya 38 / 7. pravacanasAra-124 / 8. paMcAstikAya 39 / vividha : 267 Page #757 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitareya AraNyakameM prANa-mahimA AcArya viSNudatta garga 'aitareyabrAhmaNe'sti kANDamAraNyakAbhidham / araNya eva pAThyatvAt AraNyakamitIryate // ' AraNyaka tathA upaniSad brAhmaNoMke pariziSTa granthake samAna haiM, jinameM brAhmaNa granthoMke sAmAnya pratipAdya viSayase bhinna viSayoMkA pratipAdana sarvatra dRSTi gocara hotA hai| inakA mukhya viSaya yajJa nahIM, pratyuta yajJa-yAgoMke bhItara vidyamAna AdhyAtmika tathyoMkI mImAMsA hai| saMhitAke mantroMmeM jisa vidyAkA saGketa mAtra upalabdha hotA hai, AraNyakoMmeM unhIM bIjoMkA pallavana hai / cAroM vedoMse sambaddha jaise alaga alaga sabake brAhmaNa grantha hai vaise hI unapara AzrIyamANa AraNyaka bhii| etareya AraNyaka Rgvedake AraNyakoMmeM anyatara hai, jo aitareya brAhmaNakA hI pariziSTa bhAga hai| isameM 5 pAMca bhAga hai jo viSaya-vibhAga va sampradAya bhedase pRthakpRthak granthake rUpameM mAne jAte haiN| tathAhi 'tatra gavAmayanamityAkhyasya saMvatsarAtmakasatrasya zeSo mahAvratanAmakaM karma prathamAraNyakasya vipyH| dvitIyasya tRtIyasya cAraNyakasya jJAnakANDaM viSayaH / caturthAraNyake'raNyAdhyayanArthAH 'vidAmaghavan' mahAnAmnyAkhyAyamantrAH procyante / paJcame tvAraNyake mahAvratAkhyakarmaNa eva prayoga ucyate / tadevamaitareyAraNyake prathamaM caturthaM paJcamaM cAraNyakaM karmaparam, dvitIyaM tRtIyaM ca jJAnakANDamityavasIyate / ' vaise to isameM vANI evaM manake svarUpa va usakI mahimA, svAdhyAya dharma va adhyApana niyama, mAnava jIvanake Adarza uddezya, rAjanIti, yajJa, candramA-Aditya-prajApati-varuNa Adi devoMkA varNana, svargAdilokoM kI kalpanA, anna, Rtu, oSadhi, vanaspatiyoMkA varNana, manuSya, pazu Adike svabhAvakA varNana, adhyAtma-vidyA va brahmavidyAkA nirUpaNa, jaise vividha viSayoMkA vivecana kiyA gayA hai kintu dvitIya prapAThakake prathama tIna adhyAyoMmeM uktha yA niSkevalya zastra tathA prANa vidyA aura puruSakA jo vyAkhyAna hai, vaha sarvathA spRhaNIya hai| ina sabameM prANavidyAkA mahattva AraNyakakA viziSTa viSaya pratIta hotA hai| araNyakA zAnta vAtAvaraNa isa vidyAkI upAsanAke lie nitAnta upAdeya hai| isa prakAra AraNyaka na kevala prANa-vidyAko apanI anokhI sUjha batalAte haiM, apitu Rgvedake mantroM ko bhI apanI puSTimeM uddhRta karate haiM, jisase prANa vidyAkI dIrgha kAlIna paramparAkA itihAsa milatA hai| kimbahunA 'prANenemaM lokaM santanoti |"praannenaantriksslok santanoti |"praannen amuM lokaM santanoti / ' (ai0 A0 114 / 3 / ) prANakI mahimAse ho lokatrayakA vistAra hotA hai / saba indriyoMmeM prANoMkI 1. apazya gopAmanipadyamAnanamA ca parAM ca pRthibhizcara'ntam / sa saghrIcIH sa viSU'cIrvAnaA varIvati bhuvaneSvantaH ||R0 1 / 164 / 31 apAG prAti svadhA gRbhIto'mo matyeMnA soniH / tA zazva'ntA viSUcIna viyantA nya'nyaM cikyurnanicikyuranyam ||R0 1 / 164 / 38 268 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #758 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zreSThatA sundara AkhyAyikAke dvArA siddha kI gaI hai| 'yatra prANaM vinA sarvANIndriyANi vidyamAnAnyapi avidyamAnavad bhAnti / ' astu-- ___'so'yamAkAzaH prANena bRhatyA viSTabdhaH, tadyathA'yamAkAzaH prANena bRhatyA viSTabdhaH / evaM sarvANi bhUtAni ApipIlikAbhyaH prANena bRhatyA viSTabdhAnItyevaM vidyAt / ' (ai0 A0 2 / 1 / 6 / ) arthAt prANa isa vizvakA dhAraka hai| prANakI hI zaktise hI yaha AkAza apane sthAnapara sthita hai, usI taraha sabase vizAlatama jIvase lekara pipIlikA paryanta samasta jIva isa prANake dvArA ha to vizvakA mahAna saMsthAna, jo yaha hamAre netroMke samakSa hai, vaha kahIM bhI nahIM rhtaa| jIvAtmAkA prANa vAyuke sAtha anvaya vyatireki saMbandha hai| isake vinA prANijagatkI sattA surakSita nahIM, aura isIlie anubhava koTimeM pratiSThita RSi usake sAtha apanA aTUTa sambandha batAtA hai ki tuma hamAre ho aura hama tumhAre haiN|' 'dina hI prANa hai rAtri apAna hai' yaha prANa hI indriyoMkA adhiSThAtRdeva hotA huA sabakA rakSaka hai| yaha kabhI apane vyApArase uparata nahIM hotA, yaha bhuvanoMke vIca atizaya karake vartamAna hai, tathA dRzyamAna sampUrNa jagat isI prANase AcchAdita hai| prANa hI AyukA kAraNa hai| kauSItaki upaniSadeM bhI prANake AyuSkArake honekI bAta spaSTa kaho gaI hai--'yAvaddhi asmin zarIre prANo vasati tAvadAyuH / ataH prANake lie gopA zabda yuktiyukta hai| prANakI mahimA jaba samAjameM paryApta pratiSThita ho gaI to vaha upAsya bana gyaa| jisane usakI upAsanA kI usIne jIvana meM amaratva prApta kiyA tathA jo prANakI upAsanAse vaJcita rahA vaha vinAzako prApta huA bhI yaha prANa mRtyu va amRta bhI khlaayaa| isake nikalanese dehake marane (niSkriya hone) meM hI prANakA mRtyutva va isakI sattAke sadbhAvameM dehakI avinazyat dazA (sakriyAvasthA) meM hI isakA amRtatva hai|4 prANako, antarikSa tathA vAyu donoMkA sraSTA va pitA kahA gayA hai, ataH donoM prANakI paricaryA karate rahate haiM / 5 dehase prANoMkI tulanA karate samaya dehako matyaM va prANa devatAko amRta kahA hai| eka parAzrita hai to dUsarA svAzrita _ 'mAni hImAni zarIrANi, amRtaiSA devtaa......| nicinvanti ( annAdinA vRddhimupagacchanti) haivemAni zarIrANi amRtaiSA devatA / (ai0 A0 2 / 1 / 8 / ) __adbhuta mahimAke hI kAraNa prANako sUrya bhI kahA gayA hai / 'prANo hyaSa ya eSa tapati / ' (ai0 A0 2 / 11) ke vyAkhyAnameM sAyaNAcAryane kahA hai ki-'hamAre dRzyamAna, (AkAza) maNDalameM sthita hotA haA jo yaha tapatA hai, vaha prANa hI hai, Aditya evaM prANameM bheda nahIM haiN| kevala sthAnagata bheda hai| eka adhyAtma saMjJaka hai to dUsarA adhidaiva / 6 prANoMko AdityarUpa dene meM upaniSada bhI prakANa hai-'Adityo 1. tadapyetadRSiNoktam / tvamasmAkaM tava smasIti / ai0 A0 2 / 1 / 4 2. ahareva prANaH rAtrirapAnaH 2 / 15 / eSa vai gopAH, eSa hIdaM sarva gopAyati nahyeSa kadAcana saMvizati / eSa hyantarbhuvaneSu AvarIvati sarva hIdaM prANenAvRtam 2 / 1 / 6 / 3. sa eSa mRtyuJcaivAmRtaJca / (ai0 A0 2 / 18) / 4. svanirgamanena dehamaraNAt prANasya mRtyutvam / svAvasthAnena dehamaraNAbhAvAt amRtatvam / 5. prANena sRSTAvantarikSaM ca vAyuzca / evametau prANapitaraM paricarato'ntarikSaM ca vAyuzca / -sAyaNa / 6. ya eSa maNDalastho'smAbhirdazyamAnastapati sa eSa prANo hi| na khalvAdityaprANayorbhedo'sti / adhyAtmamadhidaivaM ca ityeva sthAnabhedamAtram |--saaynn / vividha : 269 Page #759 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ha vai bAhyaH prANa udatyeSa hya enaM cAkSuSaM prANamanugRhNAnaH / ' praznopaniSad 338 / pariNAmataH Aditya va prANakI eka rUpatA bhI hai| eka hI padArthaM, deha pravartana hetu, prANarUpa se antaH avasthita hai, to vahI cakSuko anugRhIta karane ke lie sUryarUpa meM bahiH avasthita hai / ataH prANakI bhA~ti sUryako bhI 'sUrya AtmA jagatastasthuSazca' (ai0 A0 2 / 2 / 4 ) kahA hai / sUryakI arcanAke kAraNa hI puruSa zatAyu hai / yaha prANa devAtmaka hotA huA RSi rUpa bhI hai, ataeva ise kahIM vizvAmitra to kahIM vAmadeva, kahIM bharadvAja tathA kahIM vaziSTha nAmoMse bhI abhihita kiyA gayA hai, bhale hI yaha nAma rUDhi na hokara anvartha hoM / yathA-- 'prajA vai vAjaH tA eSa bibharti eSa u eva bibhradvAjaH 7 bharadvAjaH / taM devA abruvannayaM vai naH sarveSAM vaziSTha iti / tasyedaM vizvaM mitramAsIt taM devA abruvantayaM vai naH sarveSAM vAma iti / ''''' (ai0 A0 2 / 2 / 2.2 ) / 1 hiraNyadanveda nAmaka eka RSine prANake devAtmaka svarUpako jAnA thA, tathA prANakI devatArUpase upAsanA kI thI / isa upAsanAkA vipula phala bhI use prApta huA / ( ai0 A0 103 - 104) eka hI prANa kahIM sAta, kahIM nava, kahIM daza tathA kahIM bAraha prakArakA batAyA gayA hai / 3 astu -- isa prakAra isa AraNyakameM prANakI atyanta mahimA gAI gaI hai| isake anusAra jitanI RcAyeM haiM, jitane veda haiM, jitane ghoSa haiM ve saba prANarUpa haiM / prANako ho ina rUpoMmeM samajhanA cAhie tathA usakI upAsanA karanI cAhie / 4 kimbahunA - 'prANo vaMza iti vidyAt' (ai0 A0 3|1|4) arthAt lokameM jaise vaMza gRhakA dhAraka hotA hai vaise hI yaha prANa deha gRhakA dhAraka hai|" isa prANakI itanI adhika mahimAkA mahattva to taba bar3ha jAtA hai jaba hama usI zAstrameM varNita isakI iyattAko dekhate haiM / 'etAvatA vai prANAH saMmitA.' (ai0 A0 11214) yaha eka vAkya khaNDa hai jisakA vivecana karate hue sAyaNa kahate haiM ki 'prANavAyavo hi dehasyAntarhRdayAdUrdhvaM prAdezamAtraM saMcaranti / mukhAdbahirapi saJcarantaH prAdezamAtreNa saMmmitA bhavanti / ' ina zatazaH upalabdha nirvacanoMse siddha hotA hai ki prANake ina guNoMko jAnakara tattadrUpoMse usakI upAsanA karanI cAhie, nAnArUpoMse bhAvanAko dRr3hakara upAsanA karanese phala bhI tadanurUpa upAsakako prApta hoMge / devAsura saMgrAma meM ripuvijayakI kAmanAse devoMne aizvarya ke pratIka ke rUpameM isa prANa devatAkI upAsanA kI thI, ataH vijayI hue; aura isake viparIta asura use ( prANadevatAko ) asamRddhikA hetu samajha 1. eka eva padArtho dehaM pravartayitumantaH sthito dRSTimanugRhItuM bahiH sthita iti etAvadeva dvayovaiSamyam / - sAyaNa | 2. ya eSa tapati / taM zataM varSANyabhyArcattasmAcchataM varSANi puruSAyuSo bhavanti - ai0 A0 2 / 21 / 3. sapta vaizISan prANA: ( ai0 A0 1/5/2 ) nava prANA Atmaiva dazamaH ( ai0 A0 1 / 3 / 7 ) nava vai prANAH (ai0 A0 1 / 3 / 8) dvAdazavidhA vA ime prANA: ( ai0 A0 1 / 5 / 1) / 4. sarvA RcaH sarve vedAH sarve ghoSA ekaiva vyAhRtiH prANa eva prANaH Rca ityeva vidyAt - ( ai0 A0 2 / 2 / 10) / 5. loke yathA vaMzo gRhasya dhArakastathaiva prANo'yaM dehagRhasya dhAraka iti bhAvaH / - sAyaNa / 270 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #760 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baiThe ataH parAjita hue|' isIlie maharSi vizvAmitrake sandeha prakaTa karanepara devarAja indrane bhI kahA ki 'he RSe ! mai prANa hU~, tuma prANa ho, carAcara dRzyamAna jagat saba prANa haiM / " isa prakAra jo prANa zabda vaidika sAhityameM zvAsake artha meM AraNyakoM evaM upaniSadoMmeM ekatAke pratIkake rUpameM, zArIrakazAstrameM jo indriyoM, zIrSaraMdhroMke bodhakake rUpameM tathA vAgindriya va rasanendriyake rUpa meM dekhA gayA, vaha vastutaH anvarthatayA jIvanAdhAyaka hai| 3 paravartI sAhityameM isake cintanakA zreya kevala yoga zAstrako hI milA, jisameM yamAdi aSTAGgoMmeM prANAyAmako vizeSa sthAna diyA gayA / 'prANavAyonirodhanameva vizeSato niyamena prANAyAma ityupcryte|' arthAt vizeSavidhise prANavAyuke nirodhako hI prANAyAma kahate haiN| prANa nirodha prakriyAse janya adabhata camatkAra Aja bhI logoMko AzcaryameM DAla dete haiM / astu-viSayako gambhIratA spaSTa hai / 'hasvasyAvarNasya prayoge saMvRtam, prakriyAdazAyAM ta vivRtameva' (siddhAnta kaumudI) kI bhA~ti prastuta viSayase sambaddha zabdAtmaka jJAna cAhe jitanA prastuta kara diyA jAya kintu vyAvahArika jJAna atyanta jaTila evaM AcAryaparamparAgata gamya haiN| kucha bhI ho kintu phira bhI prANa viSayaka jina vicAroMkA aMkura saMhitAdimeM milatA hai, unakA vizeSa pallavana prastuta AraNyaka bahuta acchA bana par3A hai / 'prANo vai yuvA suvAsAH' 'prANo vai tanUnapAt' 'prANe vai saH' ityAdi rUpameM vaha (prANadevatA) svayaM bhoktA evaM bhogyarUpameM sarvatobhAvena pratiSThita hai| 1. taM (prANadevam) bhUtiriti devA upAsAJcakrire te babhUvuH / "abhUtiriti asurAste parAbabhUvuH / (ai0 A0 21118) / 2. tam (vizvAmitram) indra uvAca / prANo vA ahamasmi RSe, prANastvam, prANa : sarvANi bhUtAni / (ai0 A0 2 / 2 / 3 / ) 3. udyannu khalu AdityaH sarvANi bhUtAni praNayati tasmAdenaM prANa iti AcakSate / (ai0 brA0 5 / 31 / ) 4. yogshcittvRttinirodhH| vividha : 271 Page #761 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna bhAratIya vAGmayameM prayoga zrI zrIraMjana sUrideva ema0 e0 (prAkRta-jainazAstra) vaidika kaviyoM ne mAnava jIvanakI sAdhanAke rUpameM jJAna, karma aura upAsanA -- ina tInoMko hI atyAarun hai / ina tInoMke samanvita rUpakI vaidika saMjJA 'trayI vidyA' hai| trayI vidyAkI samanvita sAdhanA hI vaidika dRSTi meM yoga hai / yahI yoga mAnava jIvanako paripUrNa banAtA hai aura use usake antima lakSyakI prApti karA sakatA hai / mRtyu para vijaya prApta karane ke lie ukta yogako chor3a aura koI dUsarA rAstA nahIM haitameva viditvAtimRtyumeti nAnyaH panthA vidyate ayanAya / ajJeya tattvako jAnanA AsAna nahIM hai / usake lie sAdhanAkI AvazyakatA hai| jisane sAre lokoMko utpanna kiyA aura jo pratyeka manuSyake bhItara vidyamAna hai, vaha nizcaya hI jJAna aura karmakI sammilita zakti-sAdhanAse jAnA jA sakatA hai / vedameM jJAna aura karmake yogako hI 'yajJa' kahA gayA hai| 'yajJa' kA bar3A vyApaka artha hai / sAmAnyataH jJAnapUrvaka apane-apane karmoMko yogya rItise karate jAnA hI 'yajJa' mAnA gayA hai / vedottara kAlameM yahI 'yajJa' 'yoga' meM pariNata ho gayA, aisA hamArA vizvAsa hai / 'yajJa' apane-ApameM eka adbhuta pada hai aura vaidika RSiyoMkA vismayakArI AviSkAra bhI / yajJo vai zreSThatamaM karma kahakara yajJako sarvopari sthAna diyA gayA hai| sAtha hI, yajJako karmakA pratIka bhI mAnA gayA hai / vaidika RSiyoM dvArA yajJakI anivAryatA isalie batalAI gaI ki manuSya yajJa dvArA nirantara kriyAzIla banA rahe / yoga bhI manuSyake kriyAzIla yA gatizIla bane rahanekA zarIrASyAtma sAdhana hai / aSTAMga yogakA pUrvArddha zArIrika pakSase sambaddha hai, to uttarArddha mAnasika pakSa se / isase spaSTa hai ki kriyA aura vicAra yA jJAnakA santulana hI yoga hai / vedoMmeM sAdhanA yA yogake sandarbha meM isI dRSTiko pallavita kiyA gayA hai, 'yoga' zabdakA spaSTa ullekha vahA~ prAyaH nahIM milatA / veda paravartI kAlameM 'yoga' zabdako AdhyAtmika-dhArmika sandarbhoMse jor3a diyA gayA / vedako vibhinna vyAkhyAe~ huI haiM evaM vedAdhRta aneka grantha bhI nirmita hue haiN| inameM rAmAyaNa, mahAbhArata, mahApurANa, upapurANa, smRtiyoM aura dharmazAstroM kI gaNanA hotI hai| ina granthoM meM yoga kI hI carcA nahIM hai, apitu yogiyoMkI kathAe~ aura yogAbhyAsa - sambandhI vistRta upadeza bhI haiN| purANottara kAlameM yogapara svatantra grantha bhI likhe gaye aura deva-deviyoMke varNanameM unheM 'yogigamya', 'yogavibhUtiyukta' Adi vizeSaNa diye gaye / vaidika dhArAke atirikta bauddha evaM jaina dhArAmeM yoga aura yogiyoMkI carcA hai / bauddhadhArAmeM to yogacarcA bharapUra hai, kintu, jainadhArAmeM apekSAkRta kama hai / boddhatantra se hI nAthoM aura siddhoM tathA vahA~se santakavi dariyAdAsa taka yogakI paramparA carcita aura arpita hai| kahanA na hogA ki bhAratake kaI sahasra varSoMke itihAsameM yoga aura usase sambandha rakhanevAle zabdoMkA vyavahAra hotA rahA hai / Aja bhI yoga, na kevala Astika, apitu nAstika parivezameM bhI bar3I abhirucike sAtha antararASTrIya stara para svIkAra kiyA jA rahA hai- 272 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #762 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedameM aghora-mantra aura aghora-mArga kI carcA hai| yajurvedameM zivopAsanAparaka eka prasiddha mantra isa prakAra hai aghorebhyo'tha ghorebhyo ghorAghoratarebhyaH / sarvebhyaH sarvazarvebhyo namaste astu rudrarUpebhyaH // yoga-sambandhI AdezoM aura upadezoM kI pracuratA upaniSad-granthoMmeM milatI hai / zvetAzvatara upaniSadke dUsare adhyAyameM 'yoga' zabdakA suspaSTa ullekha milatA hai trirunnataM sthApya samaM zarIraM hRdIndriyANi manasA sannivezya / brahmoDupena pratareta vidvAn srotAMsi sarvANi bhayAvahAni // nIhAradhUmArkAnilAnalAnAM khadyotavidya tsphaTikazazinAm / etAni rUpANi purassarANi brahmaNyabhivyaktikarANi yoge|| pRthivyaptejo'nilakhe samutthite paJcAtmake yogaguNe pravRtte / na tasya rogo na jarA na mRtyuH prAptasya yogAgnibhayaM zarIram // laghutvamArogyamalolupatvaM varNaprasAdaM svarasauSThavaM ca / gandhaH zubho mUtrapurISamalpaM yogapravRtti prathamAM vadanti // arthAt, vidvAn sAdhakako cAhie ki vaha apane sira, kaNTha aura vakSako U~cA uThAye aura zarIrako sIdhA rakhe / phira, manake dvArA indriyoMkA hRdayameM nirodhakara praNava-rUpa naukAse saba bhayAvane srotoMse pAra ho jAya / yogIke samakSa kuharA, dhuA~, sUrya, vAyu, agni, juganU, vidyut, skaTikamaNi aura candramAke samAna aneka dazya dikhAI par3ate haiM, yaha saba yogakI saphalatA ke sUcaka hai / paMcamahAbhUtoMkA bhale prakAra utthAna hone para aura paMcayoga-sambandhI guNoMke siddha ho jAnepara yogase tejasvI hue dehako pA leneke bAda sAdhaka roga, jarA aura mRtyuse mukta ho jAtA hai| dehakA halkA honA, Arogya, bhoga-nivRtti, varNakI ujjvalatA, svarasauSThava, zreSThagandha, malamUtrakI kamI, yaha saba yogako prathama siddhi batAI gaI hai / isa prakAra, upaniSatkAlameM yoga aura yaugika kriyAoMkI pratyakSa carcA milatI hai| dhyAnabindUpaniSadeM dhyAnayogakI mahattA batalAte hue upaniSatkArane kahA hai yadi zailasamaM pApaM vistIrNa bahayojanam / bhidyate dhyAnayogena nAnyo bhedaH kadAcana // arthAt, yadi parvatake samAna aneka yojana vistAravAle pApa bhI hoM, to bhI ve dhyAnayogase naSTa ho jAte haiN| isake atirikta, aura kisI taraha unakA nAza nahIM hotaa| zivasaMhitAke prathama paTalameM mahAdevakA vacana hai--'saba zAstroMko dekha aura bAra-bAra vicAra karake yaha nizcita huA ki yogazAstra hI sabase uttama hai| yogazAstrake mAna lene para saba kuchakA jJAna ho jAtA hai / isalie, yogazAstrameM hI parizrama karanA cAhie, anya zAstroMkA kucha prayojana nahIM hai / gorakSavacanasaMgrahameM to yoga-prakriyAkI aneka gar3ha bAtoMko vizadatApUrvaka batAyA gayA hai| yoginIhRdayameM kahA gayA hai ki jisa vyaktikI kama-se-kama chaha mahIne sAtha rahakara parIkSA kara lI gaI ho, use hI yogavidyA denI caahie| yogavidyA jAnane para tatkAla AkAza-saMcaraNakI zakti prApta ho jAtI hai| viSNupurANameM 'dhAraNA ke sambandhameM bar3I vizadatAse carcA kI gaI hai| isa chaThe aMga dhAraNAse hI vividha : 273 Page #763 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtaveM aMga 'dhyAna'ko sAdhya batAyA gayA hai| zrImadbhagavadgItAmeM yogako vividhatApUrNa, bArIka evaM vyAvahArika paribhASAeM upalabdha hotI haiN| gItAke aTrArahoM adhyAya aTThAraha yogake rUpameM varNita haiN| ina aTrArahoM yogoM meM bhagavAna kRSNane karmayogakI zreSThatA siddha kI hai (2 / 38-41) aura karma ke prati kuzalatAko hI 'yoga' kahA hai ('yogaH karmasu kaushlm')| karmakA svabhAva kaSAya yA bandhana utpanna karanA hai| karmake prati samatvabuddhi-rUpa kauzalako apanAnese hI karmakI svAbhAvika bandhanazakti naSTa hotI hai| karmake bandhanase mukta vyakti hI brahma aura AtmAke ekatva-darzana-rUpa 'yoga'ke pratilAbhameM samartha hotA hai| gItAke chaThe adhyAyameM bhagavAn kRSNane kahA hai ki karmaphalakI AzA na karake jo apane nityakartRka karmakA sampAdana karate haiM, vahI yogI aura saMnyAsI hai| kyoMki, karmaphalakA tyAga karanevAlA hI karmayogI hotA hai| dhyAnayogake antaraMga sAdhanameM azakta vyaktike lie niSkAmabhAvase karmakA anuSThAna hI bahiraMga sAdhana hai| jo vyakti bahiraMga sAdhanameM samartha hotA hai, vahI dhIre-dhIre antaraMga sAdhana dvArA yogArUDha honekI zakti prApta kara letA hai| zuddha manavAlA vyakti apanA uddhAra Apa kara letA hai aura viSayAsakta manavAle bandhanameM par3a jAte haiN| jitendriya, prazAnta aura yogArUDha vyaktiko hI abhijJAna hotA hai aura AtmajJAnasampanna hI jIvanmukta hote haiM aura jo jIvanmukta haiM, ve zIta-uSNa, sukha-duHkha tathA mAnApamAnakI sthitimeM bhI kabhI vicalita nahIM hote / unake lie miTTI, patthara, sonA saba barAbara hote haiM : samatvaM yoga ucyate / Asana aura dhyAnakI mahattA pratipAdita karate hue gItA kahatI hai ki yogI nirjana ekAkI sthAnameM nirAkAMkSa aura parigrahazUnya hokara deha aura manameM saMyamapUrvaka antaHkaraNako samAhita kare / svabhAvataH yA saMskArataH zuddha sthAnameM kuza, vastra yA mRgacarma dvArA racita na adhika U~ce, na adhika nIce Asanapara AtmAko sthira karanA caahie| yogI adhika bhojana aura adhika nidrAse bace, sAtha hI anAhAra aura anidrAko varjanIya samajhe / gItAkA upadeza hai ki yoga usIke lie sukhaprada ho sakatA hai, jisake AhAra-vihAra, nidrA-jAgaraNa aura sabhI prakArakI karmaceSTAe~ niyamita hai| yogI tabhI yogasiddha ho sakatA hai, jaba vaha cittanirodhaparvaka sabhI kAmanAoMse mukta evaM bAhya cintAse dUra rahakara apanI AtmAmeM avasthita yogIkA citta nirvAta vAtAvaraNameM sthita niSkampa dIpazikhAkI bhA~ti hotA hai| caitanya jyotisvarUpa AtmajJAna prApta kara lenepara yogIke lie anya koI bhI sAMsArika vastu aprApya nahIM pratIta hotI / sampUrNa duHkhoMse Atyantika nivRtti-rUpa AtmAvasthiti hI 'samAdhi' hai, jise gItAne 'brAhmI sthiti' kahA hai| isa prakAra, bhAratIya prAcIna granthoMmeM yogakI carcA bar3I vizadatA aura pracuratAse huI hai| kintu, yogakI vyAvahArika vyAkhyAke lie zrImadbhagavadgItA aura purANa-paravartI kAlameM yogakI zAstrIya nyAkhyAke lie yogasUtra ('pAtaMjaladarzana')-ye donoM apanA viziSTa sthAna rakhate haiN| prasiddha bhAratIya chaha darzanoMmeM 'yogadarzana'kA apanA mahattva hai| agara hama yaha kaheM ki yogadarzanakA jJAna honepara hI anya sAre darzana hadayaMgama ho sakate haiM, to atyukti nahIM hogii| vaidikottara darzanoMmeM pramukha bauddhadarzana aura jainadarzanameM yogako puMkhAnupuMkha carcA huI hai / sampUrNa bauddhadarzanako 'yogadarzana'kA hI paryAya kahA jAnA caahie| haThayoga tathA rAjayogameM SaDaMga yA aSTAMga donoM hI prakhyAta haiN| kintu, bauddhoMkA SaDaMgayoga isase vilakSaNa hai| prasiddha tantravettA mahAmahopAdhyAya paM. gopInAtha kavirAjane AcArya narendradevake bauddha-dharma-darzanakI bhUmikAmeM likhA hai ki bauddhoMke SaDaMga yogakA prAcIna vivaraNa guhyasamAjameM tathA maMjuzrIkRta kAlacakrottarameM pAyA jAtA hai| paravartI sAhityameM, vizeSataH naDapAdakI sekoddezaTIkAmeM tathA marmakalikAtantrameM isakA varNana hai| ise 'bauddhayoga'ke nAmase bhI abhi 274 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #764 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hita kiyA jAtA hai| pratyAhAra, dhyAna, prANAyAma, dhAraNA, anusmRti aura samAdhi ye SaDaMga yoga hai| samAjottaratantra ke anusAra, SaDaMgayogase hI buddhatva samyak sambodhi prApta ho sakatI hai| hInayAniyoMkI dRSTise, yoga dvArA hI bhavakI pravRttikA nirodha aura nirvANameM praveza hotA hai| mahAyAniyoM ke anusAra, yogI samAdhike dvArA tathatA yA samatAkA pratyakSIkaraNa karate haiN| kuzala yA zubhameM cittakI ekAgratA hI samAdhi hai| yogameM samatAkI bhAvanAkA pakSa lete hue bhagavAn buddhane kahA hai : 'yogIkI prajJA iSTa-aniSTameM tAdibhAva, yAnI samabhAvakA AvAhana karatI hai| bauddhoMke anusAra, 'yogAnuyoga' hI karma hai aura 'karmasthAna' hI yogakA sAdhana hai| yahI 'karmasthAna' 'samAdhi'kI pariNati kI ora le jAtA hai / bhagavAna buddhane Anandase kahA thA ki ve svayaM kalyANamitra haiM; kyoMki unakI zaraNameM jAkara hI jIva janmake bandhanase mukta hote haiM : mamaM hi Ananda kalyANamittamAgamma jAtidhammA sattA jAtiyA parimuccanti / (saMyuttanikAya, 188) / isa prakAra, zrImadbhagavadgItA / tathA bauddhadarzana kI yogasambandhI dhAraNAe~ aura vyAkhyAe~ prAyaH samAnAntara rUpase calatI hai| kintu, jainadArzanikoMne yogake mUlAdhArake antaraMga sAmyako svIkArate hue bhI apanI yaugika vyAkhyA apane DhaMgase kI hai| isa prasaMgameM muni maMgalavijayajI mahArAjakA yogapradIpa grantha yogakI vyApaka vivecanAkI dRSTise paryApta mahattva rakhatA hai| maMgalavijayajI bhI pAtaMjala yogadarzanase atizaya prabhAvita haiN| phira bhI, unhoMne yogakI bhavyazailImeM varNanA kI hai| maMgalavijayajIne pataMjali-nidiSTa yogake aSTAMgakI svIkRti dI hai, kintu unhoMne 'cittavRttinirodha'ko yoga na mAnakara 'dharmavyApArarUpatA'ko yoga kahA hai / 'dharmavyApAra'kI vyAkhyA karate hue unhoMne kahA hai ki 'samatAkI rakSA' hI dharma kA vyApAra hai / jainasAhityake sUtrakRtAMga jaise prAcIna sUtrameM 'yoga' zabdakA vyavahAra huA hai| jainatattvavidyAmeM mana, vANI aura zarIrakI pravRttiko bhI yoga kahA gayA hai| kintu, sAdhanAke arthameM 'saMvara' yA 'pratimA kA prayoga adhika pracalita hai| AcArya haribhadrane una sAre dhArmika vyApAroMko yoga kahA hai, jo vyaktiko muktise jor3ate haiM : mokkheNaM joyaNAo jogo savvo vi dhmmvaavaaro| Adhunika kAlake prasiddha jainAcArya AcAryazrI tulasIne apane 'manonuzAsanam' granthame 'yoga'ko 'manakA anuzAsaka' batalAyA hai| antameM hama yogadarzana pustakake lekhaka tathA prasiddha yogavettA DaoN0 sampUrNAnandake zabdoMmeM kaheM ki bhAratake kaI sahasra varSoM ke itihAsameM yoga aura usase sambandha rakhanevAle zabdoMkA vyavahAra dhArmika aura AdhyAtmika vAGmayameM, jo bhAratIya AtmAkI abhivyaktikA sabase vizada aura vyApaka mAdhyama hai, sarvatra vyApta ho gayA hai| antataH kahanA hogA ki jahA~-jahA~ bhAratIya prabhAva pahu~cA hai. vahA~-vahA~ ya pahu~ca gayA hai| kyoMki, bhAratIyatA aura yoga donomeM avinAbhAvi sambandha hai| isalie, bhAratIya yogakI kiraNeM digdiganta meM prasAra pA rahI haiN| isa sandarbha meM yaha kahanA anucita na hogA ki jyoM-jyoM vizva meM bhautikatAkA sAmrAjya vistAra pAtA jAyagA, tyoM-tyoM bhAratIya RSi-muniyoM dvArA AviSkRta yoga-saMjIvanIkI mAMga nitya-nirantara bar3hatI hI calI jaaygii| vividha : 275 Page #765 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvallabhAcAryajI mahAprabhujIkA jIvana vRtta adhyA0 kezavarAma kA0 zAstrI, 'vidyAvAcaspati' dezakI dhArmika-sAmAjika paristhiti zrI zaMkarAcAryajIke samayameM bauddhasaMpradAyake anuyAyI loga prAyaH karake sanAtana vaidika paraMparAke antargata A cuke the| bauddha saMpradAyakA varcasa karoSa naSTa ho cukA thaa| jaina saMpradAya bhI gujarAta mAravAr3a evaM dakSiNake bhUbhAgoMmeM sImita thaa| zrI zaMkarAcAryajIke prasthApita kiye hue jJAnamArgakA aura pAJcarAtra bhAgavata saMpradAyake bhaktimArgake prAcIna pravAhakA anusaraNa kAphI svarUpameM hotA calA thA / zAkta saMpradAya bhI anyAnya zaktipIThoMmeM cAlU rahA thaa| bhAgavata saMpradAyakI zAkhAoMkA vikAsa dakSiNameM ThIka-ThIka hotA rahA thA, uttarapUrva-pazcimameM bhI usakI praNAlI avirata cAlU thii| sUryake devAlayoMkA bhI sarjana hotA hI rahA thaa| IsAkI gyArahavIM zatIkI dUsarI pacIsIke ArambhameM hI jaba ki mahamada gajanavI saurASTrameM somanAtha taka pahuMcA tabase muslima videziyoMkI bhAratavarSapara zAsana karanekI bhUkha pradIpta hone lgii| isa pUrva sindhameM araboMne apanI sattA jamAnekA kucha prayatna AThavIM zatIse hI zurU kara diyA thA, evaM vahA~ kucha saphalatA bhI milI thI, kintu vaha vahA~ hI sImita thii| gaz2anavIke aphagAna paThAnoMke AkramaNoMkI paraMparA calI, aura hama dekhate haiM ki gorIvaMzake sultAnoMne dilhIpatti pRthvIrAja cauhANako parAsta karake bhAratavarSameM sAmrAjyakI sthApanA karanekA terahavIM zatImeM Arambha kiyaa| aba AistAM-AistAM muslima sattvakA prAbalya bar3hatA rahA, vaha na kevala sattAprAptimeM sImita rahA, balAtkArase dharmaparivartanameM bhI Age bar3hA / ApasaApasake vidveSameM rAjapUta sattAe~ bhI uttarottara nirbala banatI jA rahI aura aneka sthAnoM meM devAlayoMke sthAnoMmeM masjideM banatI jA rhii| bhAratIya-prajAkI videzIya parAdhInatA rUr3hamala hone lgii| usa samaya, khAsa karake dakSiNake dezoMmeM viSNusvAmI, zrIrAmAnujAcAryajI, zrInimbArka evaM zrImadhvAcAryajIne apanI-apanI praNAliyoMkA vikAsa karake logoMke dharmakA evaM samAjakA rakSaNa karanekA prayatna kiyaa| vidyApati, kabIra, narasiMha mehatA jaise santa aura bhaktoMne apane-apane pradezameM logoMke AtmavizvAsako dRr3ha karanekA prabala prayatna kiyaa| unase pUrva hI vidarbhameM mahAnubhAva saMpradAyake bhaktoMne kRSNabhaktikA pravAha acchI tarahase bar3hAyA thA aura mahArASTrameM jJAnIbhakta jJAnezvara-jJAnadeva aura nAmadevane zrIviThobA zrIkRSNakI bhaktiko acchA banA diyA thaa| rAjakIya dRSTimeM bicArI banatI jAtI prajAko isase apanI bhAratIya saMskRti, sabhyatA, dharmapraNAlI AdikA rakSaNa karanekA bala milA-hama jaba IsAko pandarahavIM zatI meM Ate haiM taba I0 saM0 1412 meM dilhIke takhta para saiyada vaMzakA varcas aura I0 saM0 1450 meM lodIvaMzakA varcas dekhate haiM / dakSiNameM I0 saM0 1347 meM hasana gaMgU brAhmaNo nAmaka sUSene gulabargameM muslima rAjyako sthApanA kara dI thI, kintu bukka aura harihara nAmaka do karNATakI rAjapUta bhAiyoMne vijayanagarakI naI vasAhata karake eka prabala hindU rAjyakI vahAM jar3a DAla dI, isa kAraNa dakSiNameM muslima varcas kAmayAba itanA nahIM huA, jitanA uttarameM huaa| mAlavemeM I0 saM0 1401 meM muslima svatantra rAjya atitvameM AyA, to ayodhyAke nikaTa gaGgAke taTa pradezameM jaunapura meM bhI aisA muslima eka svatantra rAjya astitvameM A gyaa| gujarAtameM I0 saM0 1300 karIba dilhIkI sattA A cukI thI aura I0 saM0 1359 se vahA~ 276 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #766 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muslima svatantra saltanatakI jar3a majabUta ho gaI thii| zrIvallabhAcAryajIke zabdoMmeM kahA jAya to 'mlecchAkrAnteSu dezeSu pApaikanilayeSu'-aisI paristhitimeM logoMkI kyA paristhiti hogI usakA patA calatA hai| asvatantra hotI jAtI prajAko AtmavizvAsa denevAlA koI bhI prayatna ho to vaha usa samaya kevala bhaktikA hI thA / zrIvallabhAcAryajI evaM unake uttara samakAlIna zrIgaurAMga caitanya mahAprabhune uttara aura pUrva meM bhaktimArgakA prabala prasAra solahavIM zatImeM kiyA aura bhAratIya prajAmeM AtmavizvAsase jInekA bala diyaa| zrIvallabhAcAryajIkA prAdurbhAva IsAkI prathama zatIse bhAratavarSake pradezoMmeM Andhra sAmrAjyakI jahojalAlI thI aura vahAM bhAratIya saMskRti evaM sabhyatAkA viziSTa pravAha bar3hatA hI rahA thA aura usakA asara nIceke anya dravir3a pradezoMmeM bhI acchI tarahase cAlU thA / vidvattAke viSayameM samana dravir3a pradezoMkI karIba agrimatA hI rahI thii| bhAratavarSane jo aneka mahAn AcAryoMkA pradAna kiyA, prAyaH ve sabhI dravir3a bhUbhAgake hI the / mahAn zrIzaMkarAcArya, zrIviSNasvAmI, zrInimbArka, zrImadhva, aura vedabhASyakAra sAyaNAcArya, sarvadarzanasaMgrahakAra mAdhavAcArya evaM zrIvidyAraNya svAmI Adi vahA~ke hI ratna the| dravir3adezAntargata Andhrapradezake kAMkara tahasIlameM kAMkara pAMr3ha gA~va bhI paramparAse zrIviSNusvAmIke saMpradAyakA sthAna thA aura vahA~ zrIvallabhAcAryajIke pUrvajoMkA nivAsa thaa| isa saMpradAyake ArAmbhakAlameM iSTa zrInRsiMha the, pIchese zrIgopAla kRSNakI bhaktikI pracuratA hotI calI thii| zrIvallabhAcAryajIke pUrvajoMmeM yajJayAgAdika vaidika dharmake AdaravAlI bhaktikA prAcurya thaa| inake pUrvajoMmeM zrIyajJanArAyaNa bhaTTase kucha mAhitI milatI hai| ve Andhra tailaMga brAhmaNa the| unakA veda kRSNa yajurveda (taittirIya saMhitA), zAkhA taittirIya, gotra bharadvAja, sUtra Apastamba, devI reNukA, kula vellanADu, aura AkhyA khambhapaTTIvArU thii| unake gharameM vaidika paripATIkA agnihotra cAla thaa| somayAga jaise yajJa bhI karate rahate the| yajJanA bhaTTajIne 32, inake putra gaGgAdhara bhaTTane 27, inake gaNapati bhaTTane 30, inake vallabha bhaTTane 5, aura inake putra lakSmaNa bhaTTane 5, isa prakAra pA~ca pUrvajoMne milakara 100 somayAga kiye the, jisakA hI phala devAMza zrIvallabhAcAryajI mAne gaye haiM, lakSmaNa bhaTTajIke hRdayameM kisa prakArakI zraddhA hogI vaha to kaise kahA jAya, kintu antima yajJa pUrNa karake prayAgameM triveNIsnAna karanekI aura prayAga evaM kAzImeM brahmabhojana karAnekI unakI mahecchA thii| lakSmaNa bhaTTajIkA lagna usa samayake suprasiddha vijayanagara sAmrAjyake purohitakI bahina ellammAgArUke sAtha huA thaa| yajJapUrNAhutike bAda prayAga-kAzIkA dharmakArya pUrNa karaneke bAda anukUlatA ho to kAzImeM hI zeSa jIvana bitAnekI bhAvanA thii| usa samaya svajAtIya aneka tailaGga brAhmaNoMkA nivAsa kAzImeM thA bhI, aneka saMpradAyoMke anuyAyiyoMkI bhI vahA~ acchI tAdAta thI, viSNusvAmI-saMpradAyake anuyAyI bhI vahA~ the, isa kAraNase bhI kAzI nivAsa karanemeM bala milA thaa| I0 saM0 1470 ke varSameM lakSmaNa bhaTTajI apane vatana kAMkarapAr3hameM apane bar3e lar3akeko apane kulake zrIrAmacaMdrajIke mandirakI sevAkA kArya sauMpakara kAzI bAjU sakuTumba cala par3e, anya riztedAra loga kAMkarapAr3hameM the, isa kAraNa lar3akeko ekAkIpana lage aisA nahIM thaa| gharase nikalakara (vi0 saM0 1527) ke dvitIya ASAr3hakI amAvAsyA evaM guruvArake dina bhaTTajI prayAgameM A pahu~ce aura sUryagrahaNake yoga para triveNIsnAna karanekA lAbha uThAyA; karajakI paravAha kiye binA brahmabhojana bhI acchI tarahase karavAyA, kAzI meM Aneke bAda vahA~ bhI brahmabhojana karavAyA aura vahA~ hI Thahara gaye, kAzImeM dakSiNake eka vidvAn mAdhavendra yatikara the / unake saMparka meM lakSmaNa bhaTTajI Aye / mAdhavendrayati suprasiddha zrIgaurAMga caitanya mahAprabhu ke bar3e bhAI nityAnandajIke gurubhAI the| kAzImeM vividha: 277 Page #767 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatijIkI pAThazAlA thI aura kahA jAtA hai ki lakSmaNa bhaTTajI ne vahA~ jyotiSa zAstrakA abhyAsa kiyA thA / kAzI meM sveSTa anukUla vAtAvaraNa meM lakSmaNa bhaTTajI yAgAdikake uttara kAryoMse nivRtta hokara Anandase svAdhyAya aura zrIgopAlakRSNako viSNusvAmI saMpradAyakI praNAlIse bhakti karane meM apane dina vyatIta kara rahe the, itane meM acAnaka eka Apatti AI / 1 kAzI jaunapura ke muslima rAjyakI sattA meM thA dillI ke bahalola lodI (60 saM0 1450-89 ) aura jaunapura ke sultAna husenake bIca saMgharSa cAlU thaa| bezaka, ArambhameM usakA asara pUrva meM kAzI taka nahIM pahu~cA thA, aura kAzIvAsI loga nizcinta rahate the / AhistA AhistA jaunapurakA pradeza dabAte-dabAte dilhoke sainya pUrvameM Age bar3hate jAte the| aisA eka hallA kAzIke prAntapradezameM honekA bhaya khar3A huA aura kAzI ke logoMma nAsa bhAga zurU ho gii| ellamAMgArUjI sagarbhA thI aura kAzI chor3anA anivArya bana gayA thA / lakSmaNa bhaTTa apane dUsare riztedAroMke sAtha nikala par3e, pravAsa lambA thaa| kitane dinoMke bAda ve apane vatanake sImAprAnta A phuNce| jaba mahAnadI ke tIra prAntake campAraNya nAmaka araNyameM Aye taba I0 saM0 1472 ( vi0 saM0 1529 ) ke vraja vaizAkha vadi 11 evaM zanivAra ke dina pravAsake asAmAnya kaSTake kAraNa zrI ellamAgAsajIko sAtaveM mAsameM kucha apakvase bAlakakA eka zamIvRkSake nIce prAdurbhAva ho gayA, sAthake prAya: sabhI loga kAMkarapAMDhU pahu~ca gaye the / lakSmaNa bhaTTajI aura ellammAgArUjI apanI do bacciyoM ke sAtha the / rAtrikA Arambha ho gayA thA aura 6 ghar3I aura 44 pala para yaha prasUtikA prasaMga bana gyaa| sAtaveM mAsa meM jAta bAlakako mRtavat samajhakara vastra meM lapeTa liyA aura zamIvRkSa ke koTara meM rakhakara, anya prANiyoMse bacAneke lie vRkSake cAroM ora agnikA vartula kara diyaa| rAtri vahA~ hI pUrNa kI; mAtAjI ke usa samaya kucha svasthatA prApta huI taba bola utthiiN| merA baccA kahA~ hai ? gyaa| rAtribharake jalate agnike kAraNa bacce ke dehameM zakti A gaI thii| haTAkara bacceko godameM to liyaa| mAna liyA gayA ki bhautika agnine dhAraNa karake jagat ke samakSa darzana diyaa| usa samaya vahA~ jo koI bhI ho gyaa| svasthatAke bAda AhistA-AhistA zeSa loga najadIkake caur3A lakSmaNa bhaTTajIkA paricita thA; unako vahA~ acchA Azraya mila gyaa| aura mukundadAsa nAmaka eka virakta vaiSNava usa caur3AneM ho A pahu~ce una donoMko bar3I prasannatA huii| karIba Der3ha mAsakA samaya caur3AmeM hI karaneke bAda bhaTTajI aba kAMkarapADhU apane ghara para A gaye / baccA zamIvRkSake koTara meM batAyA vaha rone lagA, mAtAne agniko hI apane Adhidaivika svarUpako harijana the una sabako Ananda gAMvameM A pahu~ce vahA~kA raIsa chuTTIke dina kAzIse mAdhavendra yati bhaTTajI ke vahA~ putrakA janma sunakara nikalA, jAtakarmAdi sabhI saMskAra kAzIse azAnti ke samAcAra Ate rahate the| I0 saM0 1876ke zItakAlameM dilhI ke semyoMne husenakA parAjaya pUrA kara liyA aura bahalola lodI evaM husenake bIca tIna sAloMkA taha huaa| aba kAzI meM zAnti kAzI vApasa lauTanekA udyama kiyaa| ina / huI aura vaha samAcAra kAMkarapA meM Aneke bAda Aye hue logoMne tIna varSoMke bIca bhaTTajIke vahA~ eka ora putrakA janma huA thA bhaTTajIkA prathama putra rAmakRSNa kakirapA meM hI thA, dUsarA agnirakSita putrakA nAma 'vallabha' rakhA gayA thA aura tIsarekA nAma rAmacandra diyA thA / pitAjI kI bhAvanA thI ki vallabhako yathA samaya vidyAbhyAsake lie kAzImeM hI vyavasthA karanI caahie| mAdhavendra yatijI kI pAThazAlA kAzI meM hI thI, ataH suvidhA thI hI / lakSmaNa bhaTTajI apane choTe kuTumbake sAtha kAzI jA pahu~ce / aba jaba zrIvallabhako pA~caveM varSakA Arambha gayA taba (vi0 saM0 1533 I0 saM0 1476) ASAr3ha sudi 2 aura ravivArake rathayAtrAke dina pitAjIne khudane hI zrIvallabhako akSarArambha karavAyA aura pAMcaveM varSa ke anta bhAgameM (vi0 saM0 1534 I0 saM0 1477) caita sudi 9 aura ravivArako yajJopavIta278 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #768 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskAra bar3I dhAmadhUmase kiyA gyaa| isake bAda turanta hI apane snehI yatirAja mAdhavendrayati kI pAThazAlA meM zrIvallabhake vidyAbhyAsakA prabandha kara liyA gyaa| karIba Der3ha varSa adhyayana huA itanemeM mAghavendra yatikA brajameM jAnekA huA aura inake ziSya mAdhavAnandajIke hAthameM adhyApanakArya cAlU rahA / jaba sAtavAM janmadina AyA usa samaya saMbhavata: pitAjI dvArA viSNusvAmI - saMpradAya kI dIkSA bAla zrIvallabha kI huii| pIchese yaha bAta vismRta ho gaI aura usa dinako hI saMpradAya meM janmamAGgalyadina mAnA gayA / saMpradAya meM yaha dina vi0 saM0 1535 ( I0 saM0 1478 ) ke vraja vaizAkha vadI 10 mI uparAnta 11 aura ravivArakA mAnA hai, aura 'ekAdasI dUsaro yAma' --jo spaSTa rUpameM janmakA nahIM, dIkSAmAMgalyakA hI samaya hai / saguNadAsajI ke nimna padameM yaha bAta hI dIkha par3atI hai- "kAMkaravAre tailaMga-tilaka-dvija vaMdoM zrImadalakSmaNanaMda | zrIbrajarAjaziromani suMdara bhUtala pragaTe ballabhacaMda // avagAhata zrIviSNusvAmi pada navadhAbhaktiratna - rasakaMda / darzana hI te prasanna hota mana pragaTe pUrana paramAnaMda // kIrati viruda kahAM loM baranoM gAvata lIlA zruti surachaMda / saguNadAsa prabhu SaTguNasaMpana kalijana-uddharana AnaMdakaMda // dakSiNake dezoM meM Aja paryanta yaha rivAja cAlU hai ki bAlakako viziSTa dIkSA dI jAtI taba usa dinakI muhUrtakuNDalI banavAkara usa dinako janmadina jitanA gaurava diyA jAtA hai / barobara isa prasaMga para guruke zodhameM nikale hue eka kSatriya bhaktakA Agamana huA / zaraNArthI yaha kSatriya kRSNadAsa meghana zrIvallabhAcAryajIke samagra jIvanakAlameM ahorAtra paricaryA meM lagAtAra cAlU rahA thA / vijayanagarameM vAsa kAzI meM zrImAdhavAnandajIke pAsa zrIvallabhakA adhyayana vyavasthita cAlU thA / 16 varSameM sAmAnya zAstroMkA adhyayana ho gayA aura aba viziSTa zAstroMke adhyayanakI suvidhA dakSiNameM sulabha honeke kAraNa mausAlameM jAnekI zrIvallabhakI icchA jAnakara pitAjI sahakuTumba vijayanagarakI ora nikala par3e / bIcameM yAtrAke sthAnoMmeM phirate-phirate bhaTTajI vijayanagara A pahuMce aura rAjyake dAnAdhyakSa apane mAmAjIke dvArA kI huI suvidhAke kAraNa zrIvallabhakA zAstroM evaM darzanoMkA adhyayana sucArurUpase Age bar3hatA jA rahA / yahA~ anyAnya Astika-nAstika darzanoMke adhyayanake sAtha-sAtha pUrvamImAMsAkA adhyayana viziSTa rUpase huA / vijayanagara meM acchI tarahase susthira honeke bAda pitAjIkI icchA dakSiNake tIrtha sthAnoMke darzana kI huI / isa kAraNa kAMkarapADhUse bar3e putra rAmakRSNako bulavA liyA aura tInoM putroMko lekara mAtA-pitA yAtrA ke lie nikle| donoM putriyoMke lagna honeke kAraNa usa viSaya meM nizcintatA thii| yAtrA karate-karate jaba yaha kuTumba zrIlakSmaNa bAlAjIke pavitra dhAmameM gayA (vi0 saM0 1544 - I0 saM0 1487) taba zrI''''ko zRMgAra karAte-karAte lakSmaNa bhaTTajIkA dehAnta ho gayA / usa samaya zrIvallabhakA vaya 16 varSoMkA aura choTe rAmacandrakA vaya 14 varSoMkA thA / vahA~ hI pitAjIkI antyeSTi karake yaha kuTumba vijayanagara vApasa lauTa AyA, rAmakRSNa kAMkarapAr3ha gayA / unakA dila zurUse hI virakta honeke kAraNa paramparAke zrIrAmacandrajIkI sevA apane dUsare kuTumbIjanoM ko sauMpakara unhoMne madhvasaMpradAyakI dIkSA lI aura 'kezavapurI' nAma dhAraNa karake gharase nikala gaye / vividha: 279 Page #769 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama laghuyAtrA zrIvallabha evaM rAmacandra vijayanagarameM Akara mausAlameM sthira he| yahA~ pitAjIke vArSika zrAddhako pUrNakara pitAjIkI yAtrAkI apUrNa icchA pUrNa karaneke lie aura mAtAjIko bhI yathApuNyakA lAbha deneke lie alpa samayake lie saM0 1545 (I0 sa0 1488)meM pravAsameM Age bar3he / prathama kAMkarapAr3ha Aye aura mAtAjI kI zokamukti krvaaii| vahA~se aba Apa, zrImAtAjI aura sevaka kRSNadAsa meghana tIna Age bar3hakara zrIpuruSottama zeSa zrIjagadIzameM phuNce| usa samaya orissAmeM gajapati puruSottama nAmaka parama dhArmika rAjA thaa| zrIjagannAthapurImeM usake darabArameM vAda-vivAda calatA thA ki-(1) mukhya zAstra kyA, (2) mukhyadeva kauna, (3) mukhya mantra kyA, aura (4) mukhya karma kyA ? zrIjagadIza mandirake vizAla prAMgaNameM vAdavivAda ho rahA thA usI samaya akasmAt zrIvallabha zrIjagadIzake darzanake lie A phuNce| yaha bAla brahmacArI zrI ke darzanake bAda kutUhalavazAt usa vAdasabhAmeM baiThe / prazna sarala the, kintu ve gambhIra / zrIvallabhako Azcarya huA ki yahA~ zrIjagadIzake mandira meM hI baiThakara isa prakArakI bAliza carcA hotI hai| ina praznoMkA uttara mAtra caturAIkI apekSA tIrthagorakRSNajIko pUchane lage ki maiM isa carcAmeM bhAga le sakU~ ? gorane rAjAjIse nivedana kiyaa| anujJA milanepara zrIvallabha khar3e hue aura sAzcarya nivedana kiyA ki yahAM hama saba Astika loga ikaTThe hue haiM / hamArI saboMkI apane zAstroMmeM zraddhA hai / veda-upaniSad, gItAjI aura brahmasUtroMmeM hamArI pUrI zraddhA hai| ina tIna prasthAnoMmeM hamArI gItAjIkI ora parama zraddhA hai| kyA gItAjI pandrahaveM adhyAyake anta bhAgameM jo kahatI hai, kyA hameM vaha bAdhya nahIM hai ? isa bAtako hama pramANake rUpameM yadi svIkAra karate haiM to apane Apase Uparake cAra praznoMkA uttara mila jAtA hai; jaisA ki __ eka zAstraM devakIputragItaM, eko devo devakIputra eva / mantro'pyekastasya nAmAni yAni, karmApyekaM tasya devasya sevA / / (1) bhagavavAna devakInandana zrIkRSNa dvArA gAI huI gItA ekamAtra zAstra, (2) ve devakInandana zrIkRSNa ekamAtra deva, (3) unake jitane nAma ve ekamAtra mantra, aura (4) unakI sevA vaha ekamAtra karma / isa nirNayAtmaka kathanase sabhI logoMke manakA uttamottama samAdhAna karake zrIvallabha turanta vahA~se nikala gaye, mAnava samUhameM sammilita ho gye| isa bAlasarasvatIko yaza yA vijaya yA pratiSThAkA koI khayAla nahIM thA, na mAnakI koI bhAvanA bhI aba taka khar3I nahIM huI thii| ve dUsare dina yAtrA meM Age bddh'e| isa pravAsameM hI vardhAmeM unako eka dUsare mahattvake ziSya-sevaka A milA, jo dAmodaradAsa harasAnIke nAmase / isa aitihAsika prasaMgakA nirdeza jagannAthapurIke inake gora gacchikAra kRSNane vi0 saM0 1595 (I0 sa0 1538)meM zrIvallabhAcAryajIke bar3e putra zrIgopInAthajI zrIjagadIza darzanake lie gaye the taba unako kahA thA, aura gorake copar3emeM isa bAtake likhe hue nirdeza para zrIgopInAthajIke hastAkSara bhI prApta hue haiN| __ zrIvallabha isa laghuyAtrAmeM Age bar3hate hue dUsare varSameM ujjaina A pahuMce aura apane tIrthagora narottamake copar3e meM saM0 1546 caitra sudi 1ke dina kannar3a lipimeM hastAkSara diye| ve Aja bhI sulabha hai-'zrIviSNusvAmimaryAdAnugAminA vallabhena avantikAyAM narottamazarmA paurohityena sammAnanIyaH saM0 1546 caitra zuddha pratipadi / ' isa samaya zrIvallabhakA vaya 17 kA thaa| isa laghuyAtrAko samApta kara alpa samayameM vijayanagara vApasa A pahaMce aura adhyayana kAryako phirase zurU kara diyaa| 280: agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #770 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthalekhanArambha vijayanagarake kucha lambe nivAsameM choTI moTI vAda sabhAoMmeM bhAga lene ke prasaMga Aye the isa kAraNa svasiddhAnta pratipAdanakI zakti aura pratipakSiyoM ke samakSa apanI bAta sucArurUpase rakhanekI yuktimattA siddha ho gaI thii| pUrvamImAMsAkA baliSTha abhyAsa huA hI thA, isase svatantra vicAra karanekI bhI zakti siddha ho cukI thii| apane vijayanagarake nivAsa daramyAna zrIvallabhane apane pravAsameM bhI rakhanekI suvidhA ho isa kAraNa rUparekhAtmaka 'tattvArthadIpanibandha' nAmaka bar3e prakaraNa granthakI racanA bhI kI thii| isa granthase zrIvallabhane vicAra vimarzakI eka nayI hI dizA khola dI, Aja taka AcAryone upaniSad, gItA, evaM brahmasUtroMko tIna prasthAnoMke rUpameM svIkAra kiyA thA, zrIvallabhane vyAsakI samAdhi bhASAzrImadbhAgavatako caturtha prasthAnakA mAna diyA, isa pUrva madhvasaMpradAyameM bhAgavatakA aura Adara thA, kintu prasthAna ke rUpa meM svIkAra nahIM kiyA gayA thA, isake Age yaha bhI bAta zrIvallabhane kI thI ki ina cAroM prasthAnoMko anukUla rakhakara kisIne Aja bhI koI vidhAna kiyA ho to bhI vaha pramANa hai| prAcInatama ho, kintu cAroM prasthAnoMke khilApha ho to vaha sarvathA apramANa-amAnya hai / 'tattvArthadIpanibandha'kA adhyayana karanese eka bAta anyanta spaSTa hai ki zrIvallabhake dilameM usa samaya koI nayA mata prasthApita karanekA khayAla nahIM thA, kaliyugameM mAtra kRSNasevA hI uddhAra karane vAlI hai yaha bAta unhoMne spaSTa rUpameM kahI thI, isa nibandhake prathama 'zAstrArthaprakaraNa' meM vedAnta siddhAnta-'avikRta pariNAma vAda' kiMvA 'akhaNDa brahmavAda'kA svarUpa spaSTa kiyA thA, jisake pIche zrI viSNusvAmIkI paramparA honA saMbhava hai / unako pitAjIkI orase usa paraMparAke bhAgavata mArgake jo saMskAra mile the unakI praticchAyA isa nibandha granthameM milI thI, zrImadbhAgavatake arthoMkA bhI unhoMne vicAra kiyA thA / vaha isa nibandhake tIsare 'bhAgavatArtha prakaraNa meM milatA hai, isa nibandhake prathama zAstrArtha prakaraNakI puSpikA isa bAtakA hI samarthana karatI hai, jaisA ki 'zrI kRSNa vedavyAsa viSNasvAmI matAnuvati zrIvallabhadIkSita viracite tattvadIpe zAstrArtha prakaraNaM nAma prathama prakaraNam / ' saMbhaba hai isa nibandhakA tIsarA prakaraNa kitaneka samaya bAda hI likhA ho / prathama bhArata parikramA apanI 20 varSoMkI vayameM zrIvallabhane vijayAnagarameM kAphI adhyayana-parizIlana aura grantha lekhana zaktikI prApti kara lI thI / aba dezATana evaM yAtrA karake apane jJAnako majabUta karanekI bhAvanA huI, isa samaya takameM vardhAka dAmodara dAsa harasAnI karake bhAvaka bhakta sevaka bhI sevAmeM A paha~ce the| zrI vallabha kRSNadAsa meghana aura dAmodaradAsa harasAnI ye tIna aba bhAratavarSake tIrthokI parikramA karane ke lie nikala pdd'e| aba vijayanagarase nikalakara yAtrA karate karate ve paMDharapura aaye| zrIvallabhane bhImarathI nadIke taTapara prathama hI zrImadbhAgavatakA pArAyaNa kiyaa| saMbhava hai ki zrImadbhAgavatakI unakI prathama sUkSma TIkAkA Arambha bhI yahA~se huA ho| isa TIkAmeM zrIbhAgavatake prakaTa zabdArtha batAnekA prayatna thaa| isa pravAsa meM hI 1. jaiminike pUrvamImAMsA dharma sUtroMke bhASyakA aura bAdarAyaNake uttaramImAMsA brahmasUtroMke bhASyakA bhI Arambha kiyA ho| isase pUrva 'tattvArtha dIpa nibandha'ke dUsare 'sarva nirNaya' prakaraNameM pUrvamImAMsAke mUlatattva dekara vahA~ hI bhAgavata mArgakI upayogitA batAnekA prAraMbhika prayatna kiyA hI thaa| aba bhASya dvArA usa prayatnoMko sanAtha karanekA manobhAva asaMbhavita nahIM hai| zuddhAdvaita vedAnta-unake zabdameM to 'brahmavAda', usakI vaisI hI sthiti thii| zrI viSNu svAmIkA 36 vividha : 281 Page #771 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vahI mata thaa| kintu unakA koI grantha bacA nahIM thA, ataH usa siddhAntakA savizeSa prakAza 'brahma sUtroM ke 'aNubhASya' meM batAnA samucita samajhA gyaa| isa parikrakAse Apa saM0 1554 (I0 saM0 1467) vaizAkha sudi 3 ke dina zrIvallabha apane donoM sevakoMke sAtha vijayanagara A phuNce| saMbhava hai ki isa parikramAke samayameM zrIvallabhane zrImadbhAgavatakI sUkSma TIkA, pUrvamImAMsA bhASya evaM aNubhASya saMpanna karanekI saMbhAvanA hai| ina sabhI granthoMmeM aura bAlabodha, siddhAnta muktAvali, bhakti vadhinI jaise prakaraNa granthoMmeM koI nayA mata saMpradAya prasthApita karanekA patA calatA nahIM hai| dvitIya bhArata parikramA : eka varSake lie vijayanagarameM Thaharakara saM0 1555 (I0 saM0 1499) caitra sudi 2 ravivArake dina mAtAjIkI AjJA lekara apane una donoM sevakoMke sAtha nikala par3e aura vahA~se yAtrA karate karate paMDharapura phirase A pahu~ce / vahA~kI yAtrA pUrNa karake gujarAta saurASTrake aneka tIrthoM meM gaye aura bahutase sthAnoMmeM zrImadabhAgavata pArAyaNakA logoMko zravaNa karAyA, vahA~se mAlavemeM Akara phira buMdelakhaNDameM vetravatoke tora prAntapara Aye hue or3achAke pradeza meM A phuNce| usa samaya 'or3achA' prasiddhi meM AyA nahIM thA; rAjadhAnI gaDhakuMDAra nAmaka kilAmeM thii| usa samaya vahA~ malakhAna siMha nAmaka rAjapUta rAjA (I0 sa0 1469-1502) thA aura usake darabArameM zAMkaroM evaM vaiSNavoMke bIca vAdacarcA cala rahI thii| ghaTasarasvatI nAmaka eka zAMkara vidvAn kevalAdvaita vAdakA prabalatAse samarthana kara rahA thaa| usake sAmane vaiSNavoMke lie TikanA asaMbhava bana gayA thA / barobara usI maukepara zrIvallabha vahA~ A pahu~ce, unakI khyAti isa pUrva bhAratake vidvAnoMmeM sthApita ho gaI thii| unakA Agamana sunate hI rAjA evaM zrIvallabhake sajAtIya rAjapaNDita vidyA deva aura anya vaiSNava vidvAnoMko Ananda huA / isa samaya zrIvallabhakA vaya 27-28kA thaa| donoM mImAMsA evaM bhagavacchAstroMpara acchA kAbU A gayA thaa| vijayanagarameM hI vAda zakti to vikasita ho cukI hI thI unhoMne zAstrArthameM bhAga liyA aura antameM zAMkara vidvAnoMko parAjita kiyaa| rAjAne prasanna hokara zrIvallabhakA kanakAbhiSeka kiyaa| yaha usa samayakA vidvAnoMke lie eka bar3A mAna thaa| isa mAnakI prApti karake zrIvallabha tIrtharAja prayAgameM triveNI snAnake lie phuNce| aura vaha kArya sampanna karake kAzI pahu~ce, jahA~ vi0 saM0 1559 (I0 saM0 1502) vaizAkha vadI 2 ke dina maNikaNikA ghATapara snAna karake vahA~ ikaTThe hue vidvAnoMke sAtha vividha carcAkA lAbha utthaayaa| bhAratavarSa ke vividha tIrthoM meM jo dUSita paristhitikA anubhava kiyA thA usakA citra Apane apane eka choTe grantha 'kRSNAzraya meM vyakta kiyA hai| aise jaTila samayameM sukRtI logoMko mArgadarzana dekara satpathapara lAnekI unakI bhAvanA balavattara hotI jAtI thii| kAzImeM usa samaya caur3A gA~vake pUrvaparicita kRSNadAsa caupar3A nAmaka kSatriyake putra seTha puruSottamadAsa rahate the aura apane nivAsa daramyAna vahA~ unhoMne ThIka-ThIka pratiSThA bhI prApta kara lI thii| maNikarNikA ghATapara unako zrIvallabhakA darzana evaM unakI bhaktipUrNa vidvattAkA paricaya honepara ziSya bananeko bhAvanA huii| pUrvaparicayake kAraNa zrIvallabhane unako bhAgavatI dIkSA dI aura unake gharapara jA Thahare, jahA~ Apane dinoM taka zrImadbhAgavatakA vyAkhyAna diyaa| sabase prathama, janmASTamIke utsavapara, unake gharapara nandamahotsava kiyA gayA / puruSottamadAsa seThakI yogyatA dekhakara zrIvallabhane unako zaraNArthiyoMko zaraNadIkSA denekI AjJA dI thii| 'kRSNasevAmeM tatparatA, dambhAdidoSarahitatA, zrImadbhAgavatake tattvakA sabala jJAna jinameM ho vaha guru ho sake' aisA vidhAna 'tattvArtha dIpanibandha'ke dUsare 'sarvanirNaya prakaraNa' meM isa pUrva kiyA hI thA; usakA yahA~ puruSottamadAsa seThameM sabUta milatA hai / 282 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #772 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAzIpurI vidyAkA baDA dhAma thii| bAlyakAla yahA~ hI vyatIta kiyA thA. isa kAraNa koI apa citatA nahIM thii| yahAM cAturmAsake dinoMmeM aneka vidvAnoMke carcAvicAraNAkA maukA milA, aura isake phalasvarUpa 'patrAvalambana' nAmaka sumadhura vAdagranthakI zrIvallabhake pAsase prApti huii| pUrvamImAMsA evaM uttaramImAMsA-donoMke siddhAntoMkA samanvaya isa granthameM dIkha pdd'taa| duHkhakA viSaya hai ki granthakA madhyakA kitanAka bhAga naSTa ho gayA hai| kAzI vizvanAthapara kitanA zrIvallabhako Adara thA vaha bhI isa granthake antabhAgako dekhakara samajha meM AtA hai; jaisA ki sthApito brahmavAdo hi srvvedaantgocrH| kAzIpatistrilokezo mahAdevastu tuSyatu // 3 // kAzImeM usa samaya karIba sAta mAsoM jitanA samaya bhagavaccarcA evaM zAstracarcAmeM aura zaraNArthI jIvoMko bhAgavatI dIkSA dene meM evaM granthalekhanameM vyatIta karake Apa vi0 saM01559 (I0 sa0 1502)-vraja mArgazIrSa vadI 7 zanivArake dina zrIjagadIzake darzanake lie nikala pdd'e| jisa dina Apa jagannAthapurImeM pahu~ce vaha dina ekAdazIkA thaa| jaba darzanake lie mandirake prAMgaNameM pahu~ce usa samaya kisI paNDene Akara zrIjagadIzakA mahAprasAda Apake hastameM de diyaa| zrIvallabhane AdarapUrvaka le liyA aura vahA~ hI dvAdazIke sUryodaya taka prabhuke bhajana-kIrtanoMmeM mazagUla bana rahe aura sUryodaya hote hI snAna-saMdhyAkI jhaMjhaTa kiye binA hI premapUrvaka prasAdakA prAzana kiyaa| yoM ekAdazIke vratako aura prasAdake sammAnako avicalita rkhaa| mAtAjoMko yahA~ hI bulA liyA aura phira kAzIkI ora gaye / zrIvallabhakA vaya tIsa varSoMkA ho gayA thaa| mAtAjIko eka bhArI vyathA thii| bar3A putra rAmakRSNa virakta hokara calA gayA thA, choTA putra (bhaviSyakA eka acchA kavi) rAmacandra mausAla meM vijayanagara dattaka gayA thaa| mAtAjIkI vyathA zrIvallabha lagna kare taba hI dUra ho sake aisA thaa| zrIvallabhakA dila viraktatAmeM jIvana vyatIta karanekA thA, kintu mAtAjIke hI Agrahase kAzI meM hI apane sajAtIya gopAlopAsaka devana bhaTTakI putrI zrImahAlakSmIke sAtha lagna kiyaa| lagnake bAda patnIko usake pitAke vahA~ hI rakhA aura mAtAjIko yAtrA karAneke lie sAtha lekara nikala par3e aura alpa samayameM vijayanagarameM A pahu~ce / yahA~ mAmAjIke vahA~ Thaharakara, likhe hue granthoMkA saMskaraNa kara liyA / madhyasthatA aura kanakAbhiSeka usa samaya vijayanagarameM rAjakIya daMgA zAnta ho cukA thA aura senApati tuLava narasiMhane sALuva vaMzake nirbala rAjA immar3i narasiMha (I0 sa0 1482-1505)ko eka choTe sthAnakA rAjya sauMpakara apanA rAjatva sthApita kara diyaa| senApati narasiMha svalpa samayameM hI mara gayA aura isake bAda usake bar3e putra vIranarasiMha (I0 sa0 1507-1509)ke hAthameM rAjyadhurA AI / usakA mukhya amAtya narAsa nAyaka thA aura rAjAkA choTA bhAI kRSNadeva rAyala senApati thaa| donoMne milakara vijayanagarake rAjyako acchI sthiratA dii| do hI varSameM narasiMhakA dehAnta haA aura kRSNadevako rAjatva milaa| vaha rAjA bar3A dhArmika thaa| senApatikI haisiyatase bhI mandiroM evaM tIrthoke uddhArakA kArya bahata kiyA thaa| vaha prativarSa vidvAnoMko bulAkara bhinna-bhinna viSayoMpara zAstrArtha karavAtA thA aura vijetAko kanakAbhiSeka karavAkara mAna detA thaa| usa samaya vijayanagarameM madhva sampradAyake AcArya vyAsatIrtha (I0 sa0 1446-1539)kA bar3A mAna thaa| kRSNadeva pitAke samayameM jaba senApati thA usI samaya I0 sa0 1505 meM dvaita aura advaita siddhAntoMkI eka bar3I carcAsabhA rakhI gaI thii| eka ora dvaitamatavAdI vyAsatIrtha aura dUsarI ora kevalAdvaitavAdI zAMkara vividha : 283 Page #773 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDitagaNa thaa| zrI ayaNa dIkSitake rakhe hue 'vyAsatAtparyanirNaya' nAmaka grantha parAjita AcAryako sarvathA parAjita mAna lenA nahIM cAhie / yoM kahakara mAsa taka cale hue zAstrArthakA nirdeza kiyA hai| zAyada yahI prasaMgapara madhyasthake rUpameM pUrvamImAMsA usa samaya meM apane pUrvamImAMsA bhASyake kAraNa mAnya koTike aura taba kAzIse Akara tIna sAlase Thahare hue dArzanika vidvAn zrIvallabhako cunA gyaa| dvaita aura advaita siddhA toMkI carcA ke antameM zrIvallabhane diyA huA nirNaya donoM pakSoMko bAdhya thaa| usa samaya madhyasthatAmeM koI uttaramImAMsaka hotA to nirNayake viSaya meM ApattikA bhaya rahatA / zrIvallabhakA pUrvamImAMsApara pUrA kAbU thAbhASya to likhA hI thA uttaramImAMsApara bhI 'aNubhASya' likhA thA vAdake anta meM 'icchA' nirNayameM dekara donoM pakSoMkA samucita samAdhAna kiyA aura niyamAnusAra rAjA evaM sabhI vidvAnoMkI orase 'kanakAbhiSeka' ke pAtra bane / kanakAbhiSeka sampanna honepara virakta prakRtike zrIvallabhane usa nimitta mile hue dravya snAnajalavat ginakara vAdI prativAdiyoMke bIca bAMTa diyaa| taba rAjAne unakA tulApuruSa samArambha kiyA / rAjAne 16000 mudrA zrIvallabhake caraNa meM rakhI, jinameMse 8000 ke AbhUSaNa banavAkara vijayanagara meM prasiddha zrIviTThalanAthajIko arpita kara diye; 4000 apane pitAjIke karja meM de dI, aura 4000 apane gRhastha jIvanameM upayukta ho isa kAraNa rAjAke vahA~ jamA rkhii| isa prasaMgake bAda zrI vyAsatI zrIvallabhako mile aura madhyasampradAyako svIkAra karane ko kahA, kintu zrIvallabha apane siddhAnta meM acala the / vijayanagara ke isa saMmAnamahotsava meM zrIvallabhako madhyasthI bananeke kAraNa sarvose AcAryatva mila pAyA thA aura aba Apa zrIvallabhAcArya vana pAye the| vijayanagarake nivAsa daramyAna 'tattvArthadIpanibandha' kA tIsarA prakaraNa kI syopajJa TIkAkA bhI Arambha kiyA ho aisA pratIta hotA hai; kitaneka prakaraNa grantha, gAyatrI bhASAdika bhI likhe gaye the / tIsarI parikramA aura puSTimArgakA vikAsa Aja taka zrIAcAryajI sAmAnya viSNusvAmi saMpradAyAnuyAyI vidvAnke rUpameM bhAratavarSa meM paryaTana AcArya ke rUpameM prasthApita dAmodaradAsa harasAnI aura lauTakara zrIbAlAjI Adike " kara rahe the / eka laghuyAtrA aura do bar3I yAtrAe~ kara cuke the / aba svatantra hone ke kAraNa gauravase ve yAtrA ke lie nikale to bhI sAtha meM to mAtAjI evaM kRSNa dAsa meghana hI the| vijayanagarase nikalakara rAmezvara gaye aura vahA~se tIrtha karate-karate paMDharapura Akara zrIviThobA ke darzana kiye aura apane pUrvake sthAna meM hI dUsarI daphe zrImadbhAgavata pArAyaNa zravaNa krvaayaa| vahAMse nAzika Adi tIrtha karate-karate janakapura Aye aura mANekalAlAvapara zrImadbhAgavata pArAyaNa zravaNa krvaayaa| isa samaya viSNusvAmI saMpradAya ke kevalarAma nAgA apane 500 ziSyoM ke sAtha zaraNa AyA / AcArya zrIne usako bhAgavatI dIkSA dI aura usake hI dvArA usake 500 ziSyoMko dIkSA dilvaaii| vahA~se gujarAta saurASTra ke prasiddha toyoMmeM zrImadbhAgavata - pArAyaNa zravaNa karAte-karAte aura zaraNArthiyoMko bhAgavatI dIkSA dete-dete mAravAr3akI pUrva sarahadake zArakhaNDa nAmaka sthalameM A pahu~ce, yahA~ AcAryazrI ke sunane meM AyA ki apane vidyAguru mAdhavendrapati vrajameM girirAja govardhanapara pragaTa hue zrIgovardhanadharaNa devadamanakI sevA meM masta rahate the unakI kitaneka varSoM pUrva hI (I0 saM0 1484 meM hI sadgata hone ke kAraNa thI ...kI sevAkI bahuta avyavasthA ho gaI thii| AcArya zrI jhar3apase brajabhUmimeM A pahuMce aura vrajameM Akara prathama mukAma gokulameM govindaghATapara kiyA vaha dina vi0 saM0 1563 (60 saM0 1506 ) zrAvaNa 284 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #774 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudi 11 guruvArakA thaa| sAre dinakA upavAsa thA; prabhu zrIgovardhanadharaNake darzanakI bar3I utkaTatA thii| usI utkaTatAmeM kahA gayA hai ki vahA~ madhyarAtrike samaya Apako bhagavAn zrIgovardhanadharaNakA sAkSAtkAra huaa| usa AcAryazrIne prabhuko sarvAtma bhAvapUrvaka Atmanivedana kiyA aura rezamakA kaNThasUtra prabhuke kaNTha meM phiraayaa| saMpradAyameM yaha dina tabase 'pavitarA ekAdazI'kI saMjJAse paSTimArgake prAkaTya-dinakI hesiyatase mAnA jAtA hai| yoM prativarSa 'zrAvaNa zuklA ekAdazI' puSTimArgIya vaiSNavoMke lie paramotsavakA dina ho rahA hai| isa prasaMgakA khayAla AcAryazrIne apane "siddhAnta rahasya' nAmaka choTe prakaraNagranthake ArambhameM diyA hai / jaisA ki 'zrAvaNasyAmale pakSa ekAdazyAM mahAnizi / sAkSAdbhagavatA proktaM tadakSaraza ucyate // 1 // brahmasaMbandhakaraNAt sarveSAM dehajIvayoH / sarvadoSanivRttiH .... .... .... .... // 2 // ' puSTimArgakA AviSkAra puSTimArga-kRpAmArga-anugrahamArga yoM to koI naI bAta nahIM hai| sRSTike Arambhase hI saboMke lie bhagavAnakI kRpA anivArya bana rahI hai| tAratamya itanA hI hai ki jIvoMkA lakSya sRSTike pravartaka brahmaparamAtmA-bhagavAnkI ora nahIM rahatA hai, kevala bhautika tuccha sukhoMkI ora hI sImita rahatA hai-kisI jIvako hI ina tuccha, sukhoMke pAra niHsIma-sukhAtmaka bhagavAnakI ora jAtA hai| merA kucha hI nahIM hai, yahA~ jo kucha bhI hai vaha kSaNika hai aura mRtyuke bAda kucha kAmakA nahIM, yahA~ evaM mRtyuke bAda jo koI avicalita vastu hai vaha kevala bhagavAn hI hai, ataH jagata ke apane saba kucha vyavahAra prAmANika rUpameM calAtecalAte bhI bhagavadarpaNa buddhise hI kiyA jAya, satata bhagavAnkI zaraNabhAvanA hI rhe|' gItAmeM jisakI suspaSTatA milatI hai vaha zaraNa mArga hI 'puSTimArga'ke mUlameM par3A hai| dUsare dina prAtaHkAlameM zrIAcAryajIne apane priya ziSya aura sevaka dAmodaradAsa harasAnIko prathama hI yaha Atmanivedana dIkSA dii| usa dina taka, jabase zrIvallabhake sAmAnyarUpameM Apa dIkSA dete the vaha viSNusvAmi-paraMparAkI gopAla mantravAlI bhAgavatI dIkSA thii| pitAjIse Apako yaha dIkSA milI thI aura kRSNasevApara dambhAdirahita aura zrIbhAgavatake jAnanevAle kisI bhI adhikArI vaiSNavarAjake dvArA bhI hotI thI; puSTimArgIya Atmanivedana dIkSA aba adhikRta guruse hI honekA praghAta zurU huA, kyoMki isa Atmanivedana-dIkSA svayaM bhagavAnne zrIvallabhAcAryajIko dI aura Apane apane priya ziSya dAmodaradAsa harasAnIko dekara praNAlIkA Arambha kiyaa| zrI AcAryajIkI koTikA puruSa hI yaha dIkSA de sake itanA isa dIkSAkA gaurava rhaa| isI kAraNase zrIvallabha kulameM hI gurutva bhAvanA sthira rahI hai| itara kisI bhI vaiSNavako evaM zrIvallabhavaMzameM putriyoM aura vadhuoMkA yaha adhikAra nahIM rahA hai| Aja puSTimArgameM kramika do dIkSAe~ hotI haiN| 1 prAthamika dIkSAko 'nAmanivedana' yA 'zaraNadIkSA kahate haiM aura 2. dvitIya sarvoccadIkSAko 'Atma nivedana' yA 'brahmasaMbandha dIkSA' kahate haiN| prathama dIkSAoMmeM zaraNake lie Aye hue kisI bhI jIvako 'zrI kRSNaH zaraNaM mama' yaha aSTAkSara mantra gurukI orase kAnameM bolA jAtA hai / aura tulasI kaNThI gale meM pahinAI jAtI hai| dUsarI dIkSAmeM aise nAma nivedana prApta jIvako pUrva dinake lie zuddhi pUrvaka upavAsa vrata karAyA jAtA hai| dUsare dina prAtaH kAlameM snAnAdikase nivRtta hokara atyanta zuddha rUpameM Aye hae dIkSArthIko guruke samakSa zaraNa bhAvanA pUrvaka jAne kA hotA hai| guru dIkSArthIke dAhine hAthameM tulasI patra rakhavAkara Atma nivedana mantrakA arpaNa karAte haiN| mAnA gayA hai ki yaha mUla mantra 'dAso'haM, kRSNa, tavAsmi' itanA choTA hI thA, jo zrIAcAryajIko bhagavAnakI orase milA, zrIAcAryajIne vividha : 285 Page #775 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isake Age 'sahasraparivatsaramitakAlajAta-kRSNaviyogajanitatApaklezAnandatirobhAvo'haM bhagavate kRSNAya dehendriyaprANAnta:karaNAni tazci dArAgAraputrAptavittehaparANi AtmanA saha samaryayAmi'- (asaMkhya varSoM kA samaya vyatIta ho gayA hai| isa kAraNa, bhagavAnse viyukta hone kA jo tApa kleza honA cAhie vaha tirohita hai vaisA maiM (zaraNa prApta jova) deha, indriya, prANa, antaH karaNa aura inake dharmoM, evaM strI, ghara, putra, riztedAroM, saMpatti, aihika aura pAralaukika sabhIkA AtmA saha bhagavAn zrIkRSNako samarpaNa karatA hU~) itanA bhAga spaSTatAke lie saMmilita kiyaa| zrIAcAryajIke pautra zrIgokulanAthajIke gharameM 'bhagavate kRSNAya zrIgopIjanavallabhAya' aisA kahA jAtA hai / __ 'sarvadharmAn parityajya mAmekaM zaraNaM vraja' (bha0 go0 18154) aura 'ye dArAgAraputrAptAn prANAn vittamimaM param / ' (bhAga0, 9-4-65), 'dArAn sutAn gRhAn prANAn yat parasmai nivadenam / ' (bhAga0 11-3-28), evaM 'kAyena vAcA manasendriyairvA buddhayAtmanA vAnusRtasvabhAvAt / karoti yad yat sakalaM parasmai nArAyaNAyeti samarpayet tat / ' (bhAga0 11-2-36)-ina vAkyoMkA hI yaha saMkSepa hai| yoM kucha bhI nayI bAta na kahate prAcIna praNAlIkA hI punarujjIvana kiyA gayA hai| dAmodaradAsa harasAnIko prathama dIkSA dekara phira turanta kRSNadAsa meghana, aura naye ziSyoM-prabhudAsa jalorA kSatriya, rAmadAsa cauhANa Adi vaiSNavoMko dIkSA dii| isa kAryakI viziSTatAkA kucha khayAla 'tattvArtha dIpanibandha'ke dUsare prakaraNake 'sarvatyAge'nanyabhAve....' (218-219) Adi do zlokoM meM milatA hai| . sAmAnya bhaktimArga-bhAgavatamArgase Age bar3hakara zrI AcAryajIne viziSTa bhaktimArga-puSTimArgakA AviSkAra kiyA, aura aba Apa hI isa mArga ke pradhAna sukAnI bane / inake pUrva siddhAntameM sAdhana bhakti aura zuddhAdvaita brahmavAda thA, mAhAtmyajJAnase pUrNa bhaktikI carama koTimeM akSara brahma ke sAtha kisI bhI eka prakArakA mokSameM hI itikartavyatA thI / aba jo nayA AviSkAra huA vaha kisI bhI prakArake jJAnase nirapekSa niHsAdhana premalakSaNAke phalasvarUpa kisI bhI dazAmeM bhagavallIlAkA sAkSAt anubhava aura dehAntake bAda bhagavallIlAsahabhAgitAkI koTikA thaa| zrIgovardhanadharaNa zrInAthajI zrAvaNa zuklA dvAdazIke puSTimArgake naye AviSkArako sampanna karake Apa ziSyoMke sAtha zrIgovardhana parvatapara pahuMce aura sabase prathama mayUra picchakA mukuTa evaM pItAmbara kAchanIkA zrIgovardhanadharaNake svarUpako zRMgAra karake bhoga dhraayaa| saMpradAyameM usa dinase zrI.. kA zrInAthajI nAma Apane prasiddha kiyaa| AcAryazrIne puSTimArgIya sevAprakAra-nandAlayako bhAvanAse zurU kiyA aura zrI"kI sevAkA adhikAra rAmadAsa cauhANako evaM kIrtanakI sevAkA kumbhanadAsajIko sauNpaa| prabhuko gAyoM para bahuta prema hai isa kAraNa apanI orase eka gAya kharIda karavAkara zrI. kI sevAke lie dii| aura thor3e hI samayameM vahA~ bar3I gozAlA bana gii| dvAdazavanI vrajaparikramA isa asAmAnya kArya ko sampanna karake Apane bhagavAn bAla kRSNake vihAra sthAna brajabhUmike bAraha vanoMkI bhakti bhAvapUrNa parikramAkA vi0 saM0 1563 (I0 sa0 1506) vraja Azvina vadi 12 ke dina mathurAmeM vizrAmadhATapara saMkalpa karake gorako sAtha lekara Arambha kiyA / Age jAkara zrIgokulanAthajIke vraja caurAsI kosa-parikramA praghAta pAr3A isakA yaha dvAdazavanI parikramA mUla thA / parikramAmeM jaba Apa bhAMDarI banameM Aye taba vahA~ madhva saMpradAyake vijayanagara vAle AcArya vyAsatIrthajI mile| unhoMne zrIvallabhAcAryajIke 286 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #776 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakSa apanI pUrvakI vijJaptikA punaruccAraNa kiyA, kintu Apane saviveka anicchA batAI, Age bar3hakara aba to svatantra nirguNa bhakti mArga-puSTimArgake pracArakI hI apanI bhAvanA vyakta kii| bhinna-bhinna vanoMkI parikramA karake Apa phira zrIgovardhana giripara Aye vahA~ zrInAthajIkA prathama annakUTotsava saMpanna kiyA / dUsare dina bhAI dUjako mathurA prAtaH kAlameM pahuMcakara vizrAma ghATapara parikramA pUrNa karake apane gora ujAgara caubeko eka sau rupaye dakSiNAmeM diye, yoM zrIyamunAjIkA aura yamadvitIyAke dinakA Apane mAhAtmya bddh'aayaa| kAzI nivAsa : subodhinI lekhana zrIgobardhana parvatapara zrInAthajIke sevA kramako vyavasthA karake, evaM dvAdazavanI parikramA aura zrIyamunAjIke mAhAtmyako bala dekara-yoM nayI praNAliyoMke sAtha puSTimArgakA naye svarUpameM AviSkAra karake apanI cAlU bhAratavarSakI parikramA Age bar3hAneke lie Apa jhArakhaNDa meM vApasa jA pahuMce vahA~se Age aneka tIrtha karate karate tIsarI daphe zrIjagannAtha purI Aye aura vahA~ pUrvake nagara dvArake najadIka eka sundara sthAnapara zrImadbhAgavata pArANayakA zravaNa kraayaa| Age dUsare mahattvake tIrtha karate karate Apa mAtAjI aura sevakoMke sAtha kAzI meM vApasa A phuNce| kAzImeM puruSottamadAsa seThake yahA~ rahane kI vyavasthA thI hI, yahA~ Ane ke bAda patnIkA dvirAgamana saMpanna huA aura svasthatA prApta karake zrImadbhAgavatakI dUsarI TIkA 'subodhinI' likhanekA Arambha kiyaa| ApakA niyama thA ki Apa bolate jA~ya aura unake ziSya mAdhavabhaTTa kAzmIrI likhate jaaNy| pravAsameM bhI yahI krama cAlU thaa| dUsare bhI puSTimArgapara choTe choTe prakaraNa granthameM yahA~ banate jAte the| kAzIke nivAsa daramyAna vidvAnoMke sAtha vAda vivAda aura carcAoMkI jhaMjhaTa rahatI thI, subodhinI lekhanameM yaha bAdhArUpa thaa| isa kAraNa Apane prayAga triveNI najadIka pazcima tIrapara aDelake pAsakA eka sthAna pasanda kiyA aura pAraMparika cale Ate agnihotrako bhI vahA~ sthira kiyaa| bIca bIca yAtrAke lie Apa brajameM Ate the / aise hI eka samaya gaurAMga zrIcaitanya mahAprabhukA milApa ho gayA thA / vi0 saM0 1568 (I0 sa0 1511)meM phAguNa sudi 6 ke dina Apa vRndAvana Aye taba vahA~ cAra mAsa Thahare the| aura do skandhoMkI subodhinI TIkAkA logoMko zravaNa karavAyA thA; bhANDIravanako kujjoMmeM rUpa, sanAtana aura jIva gosvAmIke sAtha bhagavaccA bhI huI thii| Apa apane kuTumbako vRndAvana meM hI rakhakara uttarAkhaNDakI yAtrAmeM gaye the| saM0 1568 (zaka 1433-I0 sa0 1511) ke antameM Apa badarI nArAyaNa pahu~ce the| aura vahA~ke gora vAsudevako vRttipatra likha diyA thA / vRndAvana vApasa jAkara A gaye taba bAraMbAra prakANDa bhagavadbhakta zrImadhusUdana sarasvatIkA AvAgamana aura bhagavaccarcA cAlU thii| eka prasaMgapara gaurAMga zrIcaitanya mahAprabhujI aDailake pAsase nikale aura zrIAcAryajIke vahA~ milane ke lie aaye| usa samaya madhyAha nakA thA aura zrI" kA rAjabhoga ho gayA thaa| saba loga prasAda lekara nivRtta ho baiThe the| zrI AcAryajIne patnIko sAmagrI turanta taiyAra karaneko khaa| eka ora bhagavaccarcA hotI rahI aura dUsarI ora pAka saMpanna hotA calA / tayArIpara zrI...'ko jagAne ke liye vijJapti kI, jisase sAmagrI zrI.""ko samarpita kI jAya aura bAdameM zrIcaitanyajIko prasAda livAyA jAya-kyA bhagavadbhAva ! AcAryajIne kahA ki 'zrI'ko jagAne kI koI jarUrata nahIM hai| zrIcaitanyajIke hRdayameM nirantara birAjate hue bhaktAdhIna bhagavAn sAkSAt arogeMge; ataH saba sAmagrI unake samakSa hI ghara do', isa prasaMgake bAda bhI eka do daphe zrIcaitanya mahAprabhu aura zrIAcAryajI mahAprabhukA milApa huA thaa| aDela meM sthira hone ke bAda vijayanagara meM rAjyameM jamA rakhI haI 4000 moharoMkI rakama maMgavA lI vividha : 287 Page #777 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura tIna somayAga bar3e samArambhoMse saMpanna kiyaa| aDelake nivAsa kAlameM Apa brajameM jAte the aura bhAratavarSa ke anya tIrthoM meM bhI jAte the| AcAryazrIkI dharmAcArya rUpakI khyAti aba sarvatra prasRta ho gaI thI / sikandara lodI ( I0 sa0 1488-1519) kA AcAryazrIkI ora bar3A Adara thA aura apane citrakArako bhejakara 'dAmodaradAsa harasAnI daNDavat praNAma karate haiM', kRSNadAsa meghana baiThe haiM aura mAdhava bhaTTakAzmIrIko zrIAcAryajI subodhinIjI likhAte haiM isa prakArakA citra bhI banavAyA thA, jo Aja kizanagar3ha narezake pAsa sevAmeM hai / siMkadara lodIse hukama ho gayA thA isa kAraNa brajabhUmimeM bhAratavarSakI hindU prajAko yAtrAko suvidhA ho gaI tho; kitaneka loga aDela taka bhI AcAryazrIke darzanake lie jAte the yoM aba ziSyoMkI tAdAta bhI uttarottara bar3hatI jAtI thii| putraprApti aura prayANa aDelake sthAyI nivAsameM saM0 1570 (I0 sa0 1513) braja Azvinavadi 12 ke dina zrIgopInAthajIkA prAkaTya huaa| bAda jaba kAzI padhAre taba vahA~ na Therate najadIkake pUrvaparicita caraNATa nAmaka sthAnameM rahe, jahA~ saM0 1572 ( I0 sa0 1515)--braja pausa vadi 9 zukravArake dina dUsare putra zrIviThThalanAthajIkA prAkaTya huaa| yahA~ takameM bhAgavata subodhinIke 1-2-3 skandhake lekhana kArya ho cukA thA / aba zAyada deha chor3ane kA prasaMga A jAya, isa zaMkAse Apane 10 veM skandhakI TIkA likhanA zurU kiyaa| aDela evaM caranATake nivAsa daramyAna brajayAtrAkA unakA krama cAlU thaa| aura eka bAra to saM0 1575 (I0 sa0 1527) meM saurASTrameM dvArakA bhI gaye the aisA pramANa milA hai / jaba yaha deha chor3anekA prasaMga AyA taba 11 veM skandhake tIna adhyAyakI TIkA pUrNa huI thI aura 4 the adhyAyake Arambha mAtra kiyA thaa| Apa khuda kahate haiM ki bhagavAnkI tIsarI AjJA huI aura Apane Atura saMnyAsa liyA / Apa kAzI padhAre aura vahAM hanumAna ghATapara teja puMjake rUpameM dehatyAga kiyA-saM0 1587 (I0 sa0 1530) ke ASAr3ha vadi 2 Upara 3 ko rathayAtrAke utsavakI samAptike samaya hii| ___ donoM patroMkI Aya itanI baDI nahIM thii| Apake ziSyoMne rakSaNa bhAra uThA liyaa| zrIgovardhana parvata para zrInAthajIkI sevAkA vahIvaTa suvyavasthita rUpameM calA jA rahA thaa| uttarAvasthAmeM guru mAdhavAnandajI aura inake bAda baMgAlI vaiSNava sevAmeM rahate the| kramameM kucha vAdhA upasthita huI taba AcAryajIke eka ziSya gujarAtI kRSNadAsajIne vahI vaTa kabaja karake puSTimArgIya paddhatise sevA prakAra calanekI vyavasthA kii| zrIgopInAthajIko eka putra haA thaa| bacapanameM usakA dehAnta haa| zrIgopInAthajI bhI yuvAvasthAmeM gaye aura puSTimArgake prasAra pracArakA bhAra zrIviThThalanAthajI para aayaa| Apa caraNATa meM jyAdA karake rahate the| ve aba mathurAjImeM A base, ve bar3e dArzanika paNDita evaM kavi bhI the| pitAjIkI grantha lekhana aura saMpradAya prasArakI praNAlIko unhoMne prabalatAse Age bar3hAyA / isa saMpradAyane brajabhASAkI apAra sevA kI hai| AcAryazrIke cAra sevaka kumbhanadAsajI, sUradAsajI, paramAnandadAsajI aura gujarAtI kRSNadAsajI ne zrInAthajIkI kIrtana sevAmeM, kRSNa lIlAke sahasroM padoMkI racanA dI, to zrIviThThalanAtha gusAMIjIke cAra sevaka catrabhujadAsajI, nandadAsajI govinda svAmI aura chIta svAmIne unameM bar3I bhArI saMkhyAkA pradAna kiyaa| Age bhI aneka kaviyoMne apanI kIrtana sevAse brajasAhityako bar3A mahattva diyA / zrIviTThalanAthajIke sAta putra hue aura unake sAta gharoMkI sAta gAdI huii| isa sivA samagra bhAratavarSa meM aneka nagaroMmeM, gAMvoMmeM puSTimArgIya mandiroMmeM bhagavAna zrIkRSNake hI bhinna bhinna lIlA svarUpoMkI sevAkA krama calatA hai| puSTimArgakA Aja pradhAna sthAna mevAr3a meM padhAre hue zrI nAthajIkA nAthadvArameM hai| 288 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #778 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvaita-advaita kA samanvaya zrI AnandasvarUpa gupta prApya tathA pAzcAtya dezoMke sabhI adhyAtma-darzana dvaitaparaka yA advaitaparaka isa prakArake do vibhAgoM meM vibhakta kiye jA sakate haiN| UparI dRSTise ye eka dUsareke viparIta pratIta hote hue bhI ye donoM hI prakArake darzana ( tattvajJAna) vastutaH paraspara samanvayAtmaka haiM, aura manuSyajIvana ke vikAsastara ke bhedase mAnavajIvanake lie donoMkA hI upayoga hai| parantu pAzcAtya darzanakA mukhya uddezya jahA~ paramatattva ( ultimate Reality ) kA prAyaH bauddhika jJAna pradAna karanA hai vahA~ prAcya darzanakA - vizeSataH bhAratIya darzanakA - lakSya manuSyako buddhise Upara uThAkara use paramatattvakA darzana ( sAkSAtkAra ) karAnA hai ora punaH jIvanake vyAvahArika kSetra meM usa darzana yA sAkSAtkArakA avataraNa karAnA hai / ataH dvaita tathA advaita donoM hI prakArake bhAratIya AdhyAtmika darzana kevala buddhikI hI vastu na rahakara sampUrNa jIvanakI vastu bana gaye / isIlie prAyaH bhAratake sabhI dArzanika tathA manISI sacce arthame tatvavettA tathA AtmadarzI the| unakA darzana-jJAna unake jIvanameM otaprota thA / vaise to pazcimameM bhI hameM zopanahAra jaise kucha dArzanikoMke rUpameM aise udAharaNa milate haiM / parantu ye pAzcAtya dArzanika prAyaH bhAratIya tattvajJAna tathA AdhyAtma granthoM (gItA, upaniSad Adi) se prabhAvita the / dvaita tathA advaita tatvajJAnakA jIvanake vyavahArakSetrameM jahA~ alaga alaga bhI upayoga hai, vahA~ ina donoMkA jIvanameM samanvaya bhI sambhava hai| aisA samanvaya hI prastuta lekhakA viSaya hai| bhAratIya dRSTi prAyaH samanvayAtmaka ho rahI hai aura hai bhAratIya dRSTise jIvanameM dvaita advaita isa prakArake samanvayakA kucha digdarzana yahA~ upasthita kiyA jA rahA hai / indriyajanya jJAnakI sApekSatA tathA anekarUpatA padArthakA bodha hotA vicArase hI yathArtha sabhI indriyajanya jJAna sApekSa hai| kisI bhI indriya dvArA jaba hameM kisI hai to hamArA vaha indriyajanya bodha kisI vizeSa dRSTikoNa tathA vizeSa paristhitike kahA jA sakatA hai, kyoMki kisI bhinna dRSTikoNa tathA bhinna paristhitike vicArase vahI bodha ayathArtha bhI kahA jA sakatA hai / indriyajanya jJAnakI bhA~ti hamArA mAnasika tathA bauddhika jJAna bhI sApekSa hI hai / vizvakI jisa rUpameM hameM pratIti hotI hai vaha pratIti jJAtA aura jJeyakI vizeSa paristhitipara, tathA jJAnagrAhaka indriyoMkI vizeSa racanA tathA avasthA para bhI nirbhara hotI hai| yadi hama (jJAtA) aura bAhya prapaMca (jJeya) kisI bhinna paristhitimeM hote aura hamArI indriyoM kI racanA bhI bhinna prakAra kI hotI, to yaha nizcayapUrvaka kahA jA sakatA hai, ki usa dazAmeM vizvaviSayaka hamAre jJAnakA svarUpa kucha aura hI hotA / sIdhI lakar3I bhI jalake bhItara tirachI pratIta hotI hai aura netra tirachA karake dekhanese kabhI-kabhI eka candramAke do candramA pratIta hote haiN| pANDu rogake kAraNa netroMke pIta varNa honese sabhI vastueM pIlI dikhAI par3atI haiM / aNuvIkSaNa yantrase choTI vastu bahuta bar3I, tathA dUravIkSaNa yantra se dUrastha vastu samIpastha pratIta hotI hai, dUravividha 289 37 Page #779 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para sthita hokara dekhanese bar3I vastu bhI choTI pratIta hotI hai, tathA atyanta nikaTa honese dikhAI dene yogya vastu (akSara ityAdi) bhI dikhAI nahIM detii| premIko kurUpa priya bhI sundara pratIta hone lagatA hai, jvarAdita vyaktiko moThI vastu bhI kar3avI lagatI hai| aisI sthitimeM yahI kahA jA sakatA hai ki hamArA sArA jJAna sApekSa hI hai| ataH yaha nizcaya pUrvaka nahIM kahA jA sakatA ki vyakta jagat jaisA hameM pratIta ho rahA hai vaha vastutaH vaisA hI hai| yadi hamAre indriyoMkA nirmANa anya prakArakA hotA to sambhava hai jagatkI pratIti bhI hameM kucha bhinna prakAra kI hotii| aura yadi mAnava jAtike saubhAgyavaza manuSyameM kisI chaThI jJAnendriyakA bhI vikAsa ho jAya athavA kisI kAraNase vartamAna paMca indriyoMkA alaukika vikAsa yA divyIkaraNa ho jAya to sambhava hai bahuta sI sattAeM jisakA hameM kiMcitmAtra bhI anumAna nahIM hai, pratyakSa hokara manuSya kI sArI jJAnadhArAko hI parivartita kara deN| nirapekSa pAramArthika tattvajJAnakA svarUpa ataeva pratIta hone vAlA rUpa vastukA yathArtha rUpa nahIM hai| bhinna-bhinna vyaktiyoMko yadi eka padArtha kI samAna rUpameM bhI pratIti hotI hai to usakA kAraNa kevala yahI hai ki una bhinna-bhinna vyaktiyoM kI una una grAhaka indriyoMmeM samAnatA hai aura phira bhI kisI bhI padArthake viSayameM kinhIM bhI do vyaktiyoM kI pratIti zatapratizata eka samAna hI hai, yaha kabhI bhI siddha nahIM kiyA jA sktaa| punaH eka hI vastu jJAnavizeSa tathA paristhiti vizeSake kAraNa priya, apriya, sukharUpa, duHkharUpa, sundara, kurUpa, choTo bar3I ityAdi bhinna-bhinna rUpoMmeM pratIta hotI hai| isalie bhinna-bhinna pratIta hone vAlA rUpa vastukA yathArtha rUpa nahIM hai, vastutattva nahIM hai / ataH koI bhI indriyajanya pratIti tattvajJAna nahIM kahI jA sktii| tattva arthAt vastuke yathArtha svarUpameM to koI bhI bheda honA sambhava nahIM hai| ataH tattvajJAna meM bhI bheda nahIM honA cAhie, vaha jJAna pAramArthika tathA nirapekSa honA caahie| isalie jitanI bhI sabheda pratIti hai vaha sabhI ayathArtha hai, mithyA hai| tattva to sadaiva hI bhedarahita aura ekarasa banA rhegaa| jo tattva hai evaM vastutaH sat hai vaha to advaita aura advayake atirikta kucha aura ho hI nahIM sktaa| sabhI bheda kevala pratItimAtra vivartamAtra hai, vaha vastukA, satkA, pAramArthika svarUpa nahIM hai| sabhI vikAra nAzavAn hai, ataeva asat hai vAcArambhaNamAtra hai| vikAroM kI prakRti arthAt mUla pAramArthika sattA hI yathArtha sat aura zAzvata hai, aura vaha svarUpataH avikArya hai| vaha mUlatattva, vaha pAramArthika sattA, cetana hai athavA jar3a yaha eka alaga prazna hai / parantu hai vaha mUlatattva eka aura akhaNDa / isa advaita tattva kI bAhara bhItara sarvatra yathArtha upalabdhi hI mAnava kI jIvanayAtrAkA carama lakSya hai| mAnava jIvana kI sAdha-advaita tattvakA sAkSAtkAra anAdikAlase mAnava hRdaya usa advaita tattbakI prAptike lie vyAkula hotA calA A rahA hai, mAnava usI anAdi tathA ananta tattvakI khojake lie anAdikAlase apanI ananta yAtrA calA rahA hai| aura usakI sArI ceSTAoMkA paryavasAna usI eka tattvake jJAnameM honA sambhava hai| mAnava hI kyA, vizvakA aNu-aNu tIvratama vegase gatizIla hai| mAnoM vaha apane kisI priyatamase milaneke lie chaTapaTA rahA hai, aura usa sukhada milanake lie thor3A bhI vilamba sahana karaneke lie taiyAra nahIM hai| vaha kisI 1. yathA saumyaikena mRtpiNDena sarvaM mRnmayaM vijJAtaM syAd, vAcArambhaNaM vikAro nAmadheyaM, mRttiketyeva satyam / (chA0 upa0 6-1-4) 290 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #780 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anirvacanIya satyakI anubhUtike lie eka aisI lambI daur3a lagA rahA hai jisakA virAma kahIM bhI hone vAlA pratIta nahIM hotaa| parantu indriya sopAna dvArA isa pAramArthika tattva, isa parama satya, taka pahu~cane kI AzA manuSya ke lie kevala durAzAmAtra hI rahI hai / manuSya-haMsa apanI madhura kalpanAke sundara paMkhoM dvArA usa ekamAtra paramatattva kI prAptike lie nirantara Upara-Upara ur3atA jA rahA hai, sahasroM dina bIta gaye, para usake ve paMkha abhI taka phaile hI hue haiN| saMsArake vividha prakArake anubhavoM ko letA huA, prakRtike aneka durbhedya rahasyoM ko bhedana karatA huA, adbhuta adbhuta AviSkAroM dvArA apane buddhi-vaibhavakA camatkAra dikhAtA huA vaha nirvAdha gatise Upara ur3A calA jA rahA hai / aura usa svarga, usa Anandapada kI prAptike lie lAlAyita hai, jisako prApta karane ke lie hI usane apanI yaha adbhuta ur3Ana Arambha kI hai| advaita tattva yA parama satya kI avAGmanasagocaratA jina saubhAgyazAlI vyaktiyoM ko, jina krAntadarzI RSiyoM ko, kabhI isa parama satya kI jhAMkI milI una sabhIkA yahI anubhava hai ki vaha paramatattva avAGmanasagocara hai, kyoMki vANI to sApekSa vastukA hI sApekSa varNana kara sakatI hai, aura mana bhI sApekSa vastukA sApekSa cintana, saMkalpana karane meM hI samartha hai| netroM tathA zrotroM kI to vahA~ pahu~ca hI kyA ho sakatI hai ? ataeva jina RSiyoMko usa advaita tattvakA sAkSAtkAra huA, unakA vaha anubhava unhIM taka sImita rhaa| apane usa sAkSAtkArakA ve na to vANI dvArA ho varNana kara sake, aura na kisI prakArase parama tattva kI apanI usa anubhUtiko ve sAmAnya janatA kI cIja banA sake ve to neti neti kahakara hI cupa ho gae, unake lie unakA vaha anubhava gUgekA gur3a hI banA rahA / unhoMne spaSTa kaha diyA ki "parama tattva ko yaha hamArI anubhUti upadezakA viSaya nahIM, kyoMki na to vahA~ cakSu kI hI pahu~ca hai na vANI kI aura na mana hI apane sAre vidyudvegase vahA~ pahu~canemeM samartha hai / ataH hama nahIM jAnate ki kisa prakAra isakA anuzAsana (upadeza) kreN|"3 isa prakArake sAkSAtkartA RSi sabhI dezoMmeM hote Ae haiN| yadyapi ve sabhI parama tattvakA varNana vidhimukhena na kara sake, phira bhI unhoMne usakI ora nirdeza kiyA aura apane jIvana kI uccatA tathA mahattAse mAnavako zraddhAkA avalambana diyaa| zraddhAke usa saMbalako pAkara hI jijJAsu pathika utsAha sampanna hokara Age bar3hatA calA jA rahA hai| usakA lakSya hai parama satya, advaita tattvakI prApti, bhedameM abheda (unity in divesity)kI anubhUti, tathA akhila prapaMcake mUlameM nihita kisI anirvacanIya akhaNDa sattAkA sAkSAtkAra / jJAnakA AdhAra tathA lakSya-bhedameM abhedako anubhUti vastutaH dekhA jAya to manuSyake sAre jJAnakA AdhAra tathA lakSya bhedameM abhedako anubhati hI hai, cAhe vaha jJAna indriyaja ho kiMvA atIndriya / vyakti viSayaka jJAna aneka vyaktiyoMmeM samaveta ekajAti (sAmAnya sattA)ke jJAna para hI avalambita hai, jAtise vicchinna vyaktikI pratIti asambhava hai / naiyAyikoMkA nirvikalpaka tathA bauddhoMkA svalakSaNa jJAna to kevala kahane kI hI bAta hai pratItikA viSaya nhiiN| vaha jJAna rekhAgaNitake vinduke samAna korI kalpanAkA viSaya hai| ataH hamAre vyAvahArika jJAnakA AdhAra bhI anekatAmeM ekatA kI 1. kathaM vAto nelayati kathaM na ramate manaH / kimApaH satyaM prerayantI nelayanti kadAcana / / (atharvaveda 10-7-37) 2. "sahasrAha NyaM viyatau asya pakSau harehaMsasya patataH svargam' (atharvaveda 10-8-18) 2. "na tatra cakSurgacchati na vAggacchati na mano na vidmo na vijAnImo yarthatadanuziSyAd' (kenopa0 1-3) vividha : 291 Page #781 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhUti hI hai| kyoMki anekatA jJAnake lie ekatAkA jJAna apekSita hai| "go" vyaktike jJAnake lie go vyaktiyoMmeM samaveta "gotva" jAtikA jJAna anivArya hai| jahA~ hamAre vyAvahArika jJAnakA AdhAra bhedameM abheda, anekatAmeM ekatAkI anubhUti hai, vahA~ zAstrIya jJAnakA AdhAra tathA lakSya bhI bhedameM abheda, dvaitameM advaita ko anubhUti hI hai| kuzala vaijJAnika aneka prakArake padArthokA nirIkSaNa karake unameM kucha samAna tattvoMkA anusaMdhAna karatA hai, tathA unakA vargIkaraNa karatA hai, punaH aneka vargoM yA zreNiyoMko bhI eka bar3e tathA vyApaka varga yA zreNImeM nibaddha karatA hai, isa prakAra kramazaH ucca, uccatara vargIkaraNa (classibication) dvArA vaha anekatAse ekatA kI ora agrasara hotA calA jAtA hai| aura usa ekatAko prApta karake sArI anekatAoMmeM usI ekatAkA darzana karatA hai| pahale vaijJAnikoMke anusAra sRSTike mUla tattvoM kI saMkhyA aneka thI, kintu yaha saMkhyA aba ghaTate-ghaTate ekatva kI ora jA rahI hai / pahale ve dravya (matter) aura zakti (energy)ko do bhinna padArtha samajhate the, kintu aba dravyako zakti kA hI parivartita rUpa samajhA jAne lagA hai| aba bhautika vijJAnake anusAra bhI zaktike bhinna bhinna rUpa eka dUsaremeM parivartita kie jA sake haiN| zabda vidyutdhArAmeM aura phira vidyutdhArA zabdameM parivartita ho jAtI hai / isa prakAra bhautika vijJAna bhI uttarottara bhautika advaitavAda kI ora bar3ha rahA hai / darzanazAstra kI pragati-dvaitase advaita kI ora isI prakAra darzana arthAta AdhyAtmika vijJAna kI pragati bhI dvaitase AdhyAtmika advaitavAda kI ora hI agrasara huii| naiyAyikoMne vizvako solaha padArthoM meM bA~TA, vaMzeSikoMne sAta padArthoMmeM, parantu sAMkhyoMne prakRti (avyakta, pradhAna) tathA puruSa ye do hI mUla tattva mAne / mahat (buddhi), ahaMkAra Adi zeSa padArthoMko sAMkhyane avyakta prakRtike hI vyakta vikAra mAne-kintu vedAnta aura Age bar3hA, aura isa akhila prapaMcake mUlameM eka advaita, akhaNDa-cetana tattvako hI svIkAra kiyaa| itanA hI nahIM isase Age bar3hakara vyakta jagat kI kevala vyAvahArika sattA hI svIkAra kI gaI, pAramArthika sattA kevala AtmA yA brahma kI hI mAnI gaI, aura sArI sRSTiko usa brahma kA, usa advaita cetana tattvakA hI vivarta (avidyamAna pratItimAtra) mAna liyA gayA / isa prakAra bhautika vijJAna tathA darzana donoM kA hI carama lakSya uttarottara bhedameM abheda, dvaitameM advaitakI anubhUti hI rahA hai| advaita kI anubhUtise hI parama zAntilAbha yaha abhedAnubhUti hI mAnava-hRdaya kI cirantana sAdha hai, aura yahI vastutaH tattvajJAna hai| hamArI sArI ceSTAoMkA paryavasAna isI ..nameM hai| abheda kI isa anubhUtike vinA mAnavako caina nhiiN| jaba taka manuSyako isa advaita tattva kI, anekatAmeM ekatA kI, saccI anubhUti nahIM hotI tabhI taka usakA jIvana moha aura zokase vyApta rhegaa| ekatva kI anubhUti hone para hI moha aura zokake dvandvakA nAza sambhava hai|' anekatAmeM ekatA kA, vibhaktameM avibhaktakA sAkSAtkAra hI saccA sAttvika jJAna hai| (bha0 ga018-20) vibhaktameM avibhakta kI anubhUti hI jIvanameM parama zAntikA lAbha sambhava hai| vastutaH to ekatva tu0-"sarva karmAkhilaM pArtha jJAne parisamApyate" (bha0 gI04-33) 2. tu0-"tatra ko mohaH kaH zoka ekatvamanupazyataH" Izopa0 7 3. tu0-"sarvabhUteSu yenaikaM bhAvamavyayamIkSate / avibhaktaM vibhakteSu tajjJAnaM viddhi sAttvikam // bha0 gI0 18-20 292 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #782 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana tathA parama zAMtilAbha eka hI vastu hai, ina donoMmeM kAraNa kAryakA bandhana honese tAttvika dRSTise koI bheda nahIM hai, donoM eka hI sikkeke do pakSa haiN| vyavahAra meM bhI hama dekhate haiM ki jina vyaktiyoM tathA vastuoMke sAtha hamArA tAdAtmya-ekatva-abheda sthApita ho jAtA hai unhIMse hameM parama sukha milatA hai, aura jinake sAtha hamArA bheda banA rahatA hai, arthAt jinameM hameM AtmIyatAkA anubhava nahIM hotA ve vyakti athavA vastueM hamAre lie upekSA athavA daHkhakA viSaya banI rahatI haiN| hameM apane patra, mitra, bandha ityAdi ke (jinake sAtha hamArA nijatva yA abheda sthApita ho jAtA hai) utkarSase sukha milatA hai, parantu anya vastuoM yA vyaktiyoMke utkarSase (jinake sAtha hama nijatva kI anubhUti nahIM kara pAte) hameM vaisA sukha prApta nahIM hotaa| ulTA mAtsaryavaza kabhI kabhI to hamAre asaMskRta hRdayako usase AghAta hI pahu~catA hai| parantu jyoM jyoM manuSyake bhItara nijatvabhAvanA kA, isa abhedAnubhUti kA, vistAra hotA hai tyoM tyoM usake jIvanakA vikAsa hotA jAtA hai aura jo parimita nijatvabhAvanA usake jIvanameM nikRSTa svArthabhAvanA yA saMkIrNatAko utpanna karatI thI, vaha bhAvanA vistRta hokara usake hRdayako udAra banA detI hai| aisA manuSya sarvatra nijatva, AtmatvakA, darzana karatA hai vaha sarvabhUtAtmabhUtAtmA bana jAtA hai, sArI basudhA hI usakA kuTumba bana jAtI hai, apane parAyekA bheda tirohita ho jAtA hai, vaha apane astitvakA anubhava kevala apane choTese parimita zarIrameM hI na karake sarvatra apane AtmAke vibhutvakA hI anubhava karatA hai, aura isa prakAra apane Apako khokara sacce artha meM apane Apako pA letA hai / aise mahAtmAko tucchase tuccha prANI tathA vastuse bhI vijugupsA, ghRNA, dveSa, IrSyA nahIM hotI, usake vizAla hRdayameM sabake lie sthAna hotA hai| usakA mAnasa rAga, dvaita, bhaya krodhAdi kI taraMgoMse vikSubdha na hokara sadA prasanna tathA sthira banA rahatA hai, aura taba vaha parama zAMtikA anubhava karatA hai jisake lie usake sampUrNa jIvana kI sAdhanA thii| aisI spahaNIya avasthAko prApta karane kI kAmanA kisako na hogI? niratizaya sukhakA srota bhUmA aura usakA svarUpa parantu kAmanAmAtrase hI to lakSya kI prApti nahIM hotI, lakSya prAptike lie to udyama karanA par3atA hai, nirantara kaThora sAdhanA karanI par3atI hai| aura jitanA UMcA lakSya hogA utanI hI UMcI sAdhanA honI caahie| manuSya ko sArI ceSTAoM tathA pravRttiyoMkA ekamAtra srota tathA usakI sArI sUpta athavA usakI jAgarita icchAoMkA ekamAtra pratyakSa kiMvA parokSa AdhAra to usake antaratamameM nihita cira sukha kI kAmanA hI hai / manuSya sukha prAptike lie eka padArthake bAda dUsare padArtha kA, eka viSayake bAda dUsare viSayakA bhoga baratA hai, parantu thor3e hI samayake pazcAt use jJAta ho jAtA hai ki koI bhI padArtha athavA viSaya use sthAyI athavA pUrNa sukha pradAna karane meM samartha yA paryApta nahIM hai| pratyeka padArtha tathA viSaya sukhake nApase alpa arthAt choTe par3a jAte haiM, ataeva ina padArthose, ina viSayoMse prApta honevAlA sUkha alpa tathA sApekSa hai| Aja jo padArtha sukharUpa hai kala vahI padArtha duHkharUpa ho jAtA hai| ekake lie jo sukharUpa hai dUsareke lie vaha upekSaNIya hai athavA duHkharUpa hai| ataeva alpa athavA sApekSa sukhase manuSya kI Atyantika tRpti honA sambhava nhiiN| upaniSadoMmeM RSiyoMne yaha ghoSaNA kI ki alpameM sukha nahIM hai bhUmAmeM hI sukha hai / jo 1. yastu sarvANi bhUtAnyAtmanyevAnupazyati / sarvabhUteSu cAtmAnaM tato na vijugupsate // Izopa06 2. "yo vai bhUmA tatsukhaM nAlpe sukhamasti, bhUmaiva sukham" (chA0 upa0 7-23) vividha : 293 Page #783 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirapekSa tathA niratizaya hai, jisase adhika tathA mahAn koI anya sattA nahIM hai, vahI bhUmA hai, bRhattama hai, brahma hai zeSa saba kucha alpa hai / bhUmAko lakSa banAkara jaba manuSya usakI ora nirantara gatise bar3hatA jAtA hai, taba usakA jIvana bhI ucca se uccatara, mahatse mahattara banatA calA jAtA hai / sacamuca lakSa kI UMcAIse hI manuSya kI UMcAI tathA mahattA mApI jA sakatI hai| parantu usa bhUmA kI prAptike lie, usa mahAn nirapekSa zAzvata sukhakI anubhUtike lie to manuSyako apanA sArA jIvana hI sAdhanAmaya banAnA hogA / apane jIvanako eka vizeSa sA~ce meM DhAlanA hogA, dUsare zabdoMmeM use apane jIvanakA punanirmANa karanA hogaa| parantu jisa prakAra IMTa, lakar3I, lohA, sImeMTa ityAdi upakaraNoMko eka hI sthAna para avyavasthita rUpameM hI ikaTThA kara denese hI kisI bhavanakA nirmANa nahIM ho jAtA, usI prakAra avyavasthita, niruddezya, lakSyahIna, karmoM tathA vicAroMke Dherase hI jIvanakA nirmANa nahIM ho skegaa| uttama bhavanake nirmANake lie vAstukalAkA adhyayana Avazyaka hai, jIvana nirmANake lie bhI jIvanakalA athavA jIvanayoga sIkhane kI AvazyakatA hai, aura AvazyakatA hai usa jIvanakalAko jIvanameM utArane kii| ___ to hamAre sampUrNa jJAnakA, tathA sAre karmokA lakSya hai bhUmA kI prApti aura vizvake mUlameM jo amRta, advata, cetana tattva hai vahI vastutaH bhUmA hai / isa bhUmA dvaitakA sarvathA abhAva hai| ekamAtra bhUmA hI amRta hai, zeSa jo kucha bhI alpa hai arthAt bhUmAse nimna hai, vaha bhI martya hai, nAzavAn hai|' bhUmA hI ekamAtra parama jJeya hai, usakA jJAna hI saccA jJAna hai / veda kI saba RcAeM usI akSara parama vyomameM pratiSThita haiM, saba usI ekamAtra akSarakA pratipAdana kara rahI haiN| jo usa akSara bhUmA ko, advaita tattvako nahIM jAna sakA vaha veda par3hakara bhI kyA karegA, vizvake sAre jJAnase bhI vaha kaunase lAbha kI prApti kara sakegA ? advaita kI prAptike lie dvaitakA sahArA anivArya parantu isa advaita tattvako, amRta bhUmAko, dvata para Azrita martya dehadhArI kaise jAne ? manuSya aura usakA sampUrNa jIvana hI dvatake antaragata hai / vizvakA sArA vyavahAra hI Dhata para Azrita hai / dvaitase bAhara jAkara hI advaita prApta kiyA jA sakatA hai| parantu kyA manuSyake lie dvatakA atikramaNa karanA sambhava hai, zakya hai ? yaha eka aisA prazna hai jo pratyeka sacce jijJAsuke manameM uThA karatA hai| aura jisako sulajhAnekA tattvadarzI RSiyoMne, saMsArake sabhI manISiyoMne apane-apane DhaMgase prayatna kiyA hai| dvata kI cAhe pAramArthika sattA na ho, vyAvahArika sattA to hai hI, ise kauna inakAra kara sakatA hai ? manuSya, usakA jIvana, aura saMsAra tathA usakA sArA vyavahAra sabhI vyAvahArika rUpase satya haiM, usakI upekSA karanA usakA ucita upayoga na karanA kisI bhI prakArase vAMchanIya nahIM hai / mAnava jIvana dvata vakSapara lagA huA eka sundara phala hai| jaba taka vaha isa vRkSase apanI pUrI puSTi, pUrA vikAsa, nahIM prApta kara letA taba taka vaha tase, mRtyuke bandhanase chuTakArA nahIM pA sakatA, aura taba taka usakA amRtase viyoga banA hI rhegaa| isa lie advaitake sAkSAtkArakA, bhUmA kI prAptikA, mRtyuse pAra honekA ucca lakSya rakhate hue dvatake sahAre 1. yatra nAnyatpazyati nAnyacchRNoti nAnyadvijAnAti sa bhUmA""yo vai bhUmA tadamRtamatha yadalpaM tanmaya'm (chAndogyopaniSad 7-24) 2. "Rco'kSare parame vyoman yasmindevA adhivizve niSeddhaH / yastatra veda kimucA kariSyati ya it tad vidusta ime samAsate / / (Rgve01-164) 294 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #784 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zanaiH-zanaiH Upara uThatA hai| manuSyake lie vedakA amara Adeza hai "udyAnaM te puruSa nAvayAnam" (atharvaveda 8-1-6) "he puruSa, terA nirantara udyAna, (Urdhvagamana), ho, avayAna (adhogamana, adhogati) na ho|" vedake isa ucca Adezako bhagavAn kRSNane gItAmeM punaH doharAyA "uddharedAtmanAtmAnaM nAtmAnamavasAdayet" (6-5), "manuSya apane AtmAkA uddhAra kare, use Upara uThAve nIce na giraave|" kauna hai aisA abhAgA jo udyAna (Upara uThanA) AtmoddhAra nahIM caahtaa| jaisA ki pahale kahA gayA hai udyAna arthAt AtmoddhArake lie AvazyakatA hai sAdhya tathA sAdhanake sahI jJAna kI, lakSaNa tathA sAdhanAke ucita sAmaMjasyako arthAt jIvanakalA sIkhakara use ThIka prakArase jIvanameM utArane kii| manuSyakA jIvanakAla atyanta hI parimita hai| ananta kAlake apAra sAgarake eka bUMdase bhI alpa hai hamArA jIvanakAla; aisI paristhitimeM kyA nahIM jAnanA hai aura kyA jAnanA hai, kyA nahIM karanA hai aura kyA karanA hai, isakA hameM vivekapUrNa cunAva kara lenA hogA, phalguko tyAgakara sArako grahaNa karanA hI buddhimattA hai| sabhI prakArakA jJAna upAdeya nahIM hai, sabhI prakArakA karma karaNIya nahIM hai| aisA korA jJAna jisakA jIvana-nirmANase, AtmavikAsase, AtmoddhAra tathA udyAnase koI bhI sambandha na ho bhArarUpa hai kyoMki vaha jIvanako Upara uThanese rokatA hai / gItAke anusAra jisa jJAnase jIvanameM koI ucca parivartana na ho, jisa jJAnase jIvanameM daivI sampadkI vRddhi na ho, saMkSepameM jisa jJAnase jIvanakA vikAsa tathA utthAna na ho vaha jJAna vastutaH ajJAna hI hai|' isI prakAra jisa karmase manuSya apane lakSyakI ora agrasara na ho, jisa karmase manuSya apane cAroM orake dvaitake AvaraNako, triguNAtmaka mAyAke bandhanako, DhIlA na kara sake, saMkSepataH jisa karma dvArA, jIvanakI jisa gati dvArA, vaha bhUmAke, advaita amRtatattvake adhikAdhika nikaTa na paha~ca sake vaha korA akarma yA vikarma hai / aura usake dvArA kevalamAtra jIvakI zaktikA hrAsa hI hotA hai| vyavahArameM advaita tathA dvetake samanvayakA svarUpa ataeva dvata se pAra honekA, advatakI prAptikA, eka mAtra upAya hai jIvanopayogI jJAna tathA karmake dvatakA sahArA lekara dRr3hatApUrvaka nirantara Age bar3hate rhnaa| jJAnake dAyeM pagako Age rakhate hA karmake bA~e pagase usakA anusaraNa karate jAnA, jJAna aura karmake donoM paMkhoMmeM saMtulana (Balance) rakhate hue abAdha gatise Upara Upara ur3ate jaanaa| jJAna aura karmake isa saMtulanameM jahA~ antara par3A ki Uparake ur3anemeM, ud-yAnameM, bAdhA par3a jAtI hai aura manuSya phira dvatakI ora lauTane lagatA hai / jJAnake sAtha karmakA mela na ho to jJAna paMgu hai, aura karmakA AdhAra jJAna na ho to karma andhA hai| jJAna aura karmake sahI saMtulanase, ThIka samanvayase hI jIvanakI Urdhvagati saMbhava hai| dvatase Upara uThakara hI advatakI prApti zakya hai| ___ advatakI prAptike nimitta AsaktikA tyAga tathA abheda bhAvanAkA abhyAsa honA Avazyaka hai| jyoM-jyoM manuSyake hRdayameM anAsaktikI vRddhi hotI jAtI hai, tyoM-tyoM usake antasthalameM abheda bhAvanAkI pratiSThA hotI jAtI hai| Asaktike tyAgakA sarvottama upAya hai apanI dRSTiko, apane vicAroMko udAtta, vizAla aura vyApaka banAnA, aura apane pratyeka kAryako vizAla aura vyApaka dRSTise krnaa| kSudra dRSTi 1. bhagavadgItA 13 / 7-11 / vividha : 295 Page #785 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA saMkucita vicAradhArA hI Asaktiko janma detI hai| tathA phira yaha Asakti bhedabhAvanAkI vRddhimeM sahAyaka hotI hai| ataeva apane pratyeka kartavyako, pratyeka kAryako (cAhe vaha kArya janasamAjameM kitanA hI choTA yA tuccha kyoM na samajhA jAtA ho) jaba manuSya svArthabuddhi yA AsaktikA tyAga karake pUre kauzala tathA manoyoga pUrvaka karane lagatA hai, aura usa kAryako karane meM apane vaiyaktika svArtha sAdhanakI apekSA samAjakalyANako, bhUtahitako, hI adhika mahattva dene lagatA hai, tabhI usake andara vizAla aura vyApaka dRSTikA uttarottara vikAsa sambhava hai / aura jaba manuSyakI dRSTi itanI vizAla aura vyApaka ho jAtI hai ki usakA pratyeka kArya, usake zarIrakI pratyeka ceSTA, zvAsocchvAsase lekara bhojana karane tathA sone takakI usakI pratyeka kriyA sahaja bhAvase hI vizva sevAke rUpameM, yajJake rUpameM, bhagavada ke rUpameM, hone lagatI hai, taba usakA ahaMbhAva samAptAho jAtA hai; kyoMki usa avasthAmeM usake sabhI karma usI prakAra sahajasAdhya ho jAte haiM jisa prakAra usakI zvasana kriyA / isa sthitimeM manuSyakA saMsArameM apanA kucha nahIM rahatA aura sabhI kucha usakA ho jAtA hai| taba vaha svayaM itanA vizAla tathA vyApaka bana jAtA hai ki yadyapi usake paira dvaitakI bhUmipara Tike rahate haiM, parantu usakA sira advatake ucca tathA nirmala AkAzako chUtA rahatA hai| aura taba usake jIvana meM hU~ta-advaitakA saccA samanvaya ho jAtA hai| taba zAzvata tathA vistRta dRSTise dvata bhUmi para kiyA huA pRthaka-pRthak devakA yajana bhI usI advaita tattva yA parabrahma devako svataH samarpita hotA rahatA hai| 1. yacciddhi zazvatA tanA devaM devaM yajAmahe / tve id hUyate havi : // Rgveda 1-26-6 296 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #786 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citrakAvya kA utkarSa-saptasandhAna mahAkAvya __ zrI satyavrata 'tRSita' zrIgaMgAnagara apanI vidvattA tathA racanA kauzalake pradarzanake lie saMskRta kaviyoMne jina kAvya-zailiyoMkA Azraya liyA hai, unameM nAnArthaka kAvyoMkI paramparA bahuta prAcIna hai| bhojakRta zrRMgAra prakAzameM daNDIke dvisandhAna kAvyakA ullekha huA hai| daNDIkA dvisandhAna to upalabdha nahIM, kintu unakI citra kAvya-zailIne paravartI kaviyoMko itanA prabhAvita kiyA ki sAhityameM, zAstrakAvyoMkI bhA~ti nAnArthaka kAvyoMkI eka abhinava vidyAkA sUtrapAta huA tathA isa koTikI racanAoMkA pracura saMkhyAmeM nirmANa hone lgaa| jaina kaviyoMne saptasaMdhAna, caturvizati saMdhAna tathA zatArthaka kAvya likhakara isa bhASAyI jAdUgarIko carama sImA taka pahuMcA diyaa| aneka saMdhAna kAvyameM zleSavidhi athavA vilomarItise eka-sAtha ekAdhika kathAoMke gumphanake dvArA kAvya-racayitAko bhASAdhikAra tathA racanA-naipuNya pradarzita karanekA avAdha avakAza mila jAtA hai| ataH, AtmajJApanake zaukIna paNDita kaviyoMkA idhara pravRtta honA bahuta svAbhAvika thaa| jaina kavi meghavijayagaNi (satarahavIM zatAbdI) kA saptasandhAna mahAkAvya citrakAvya zailIkA utkarSa hai| sAhityakA Adima saptasandhAna kAvya kalikAla sarvajJa AcArya hemacandrakI urvara lekhanIse prasUta huA thaa| usako aprAptise utpanna khinnatAko dUra karaneke liye meghavijayane prastuta kAvya racanA kI / 2 nau sargoMke isa mahAkAvyameM jaina dharmake pA~ca tIthaMkaroM-RSabhadeva, zAntinAtha, neminAtha, pArzvanAtha, mahAvIra tathA puruSottama rAma aura kRSNa vAsudevakA carita zleSavidhise gumphita hai| kAvyameM yadyapi ina mahApuruSoMke jIvanake katipaya prakaraNoMkA hI nibandhana huA hai, kintu unheM eka sAtha citrita karaneke dussAdhya kAryakI pUrtike lie kaviko vikaTa citra zailI tathA ucchakhala zAbdI krIDAkA Azraya lenA par3A hai, jisase kAvya vajravata durbhedha bana gayA hai / TIkAke jala-pAtheyake binA kAvyake marusthalako pAra karanA sarvathA asambhava hai / vijayAmRta sUrine apanI vidvattApUrNa 'saraNI'se kAvyakA marma vivRta karanekA prazaMsanIya prayAsa kiyA hai, yadyapi kahIMkahIM 'saraNI' bhI kAvyakI bhA~ti durUha bana gayI hai| saptasandhAna kA mahAkAvyatva saptasandhAnake kartAkA mukhya uddezya citrakAvya-racanAmeM apanI vaidagdhIkA prakAzana karanA hai, aura isa lakSyake sammukha, usake liye kAnyake anya dharma gauNa haiM; tathApi isameM prAyaH ve sabhI tattva kisI na kisI rUpameM vidyamAna hai, jinheM prAcIna lakSaNakAroM ne mahAkAvyake liye Avazyaka mAnA hai / saMskRta mahAkAvyakI rUr3ha paramparAke anusAra prastuta kAvyakA Arambha cAra maMgalAcaraNAtmaka padhoMse huA hai, jinameM jinezvaroM tathA vAgdevIkI vandanA kI gayI hai| kAvyake ArambhameM sajjanaprazaMsA, durjananindA, sannagarI varNana Adi baddhamUla 1. jaina-sAhitya-vardhaka sabhA, sUratase 'sakhI' sahita prakAzita, vikrama saMvata 2000 / 2. zrI hemacandrasUrIzaiH saptasandhAnamAdimam / racitaM tadalAbhe tu stAdidaM tuSTaye satAm // prazasti, 2 / vividha : 297 38 Page #787 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUr3hiyoMkA bhI nirvAha haA hai / raghuvaMzakI bhAMti saptasandhAna nAnA nAyakoMke caritapara AdhArita hai, jo dhIrodAtta guNoMse sampanna mahApuruSa haiM / isakA kathAnaka jaina sAhitya tathA samAjameM, AMzika rUpa se jaine tara samAjameM bhI, cirakAla se pracalita tathA jJAta hai / ataH ise 'itihAsa prasUta' (prakhyAta) mAnanA nyAyocita hai / saptasandhAnameM yadyapi mahAkAvyocita rasAtAkA abhAva hai, tathApi isameM zAntarasakI pradhAnatA mAnI jA sakatI hai| zRMgAra tathA vIra rasakI bhI halkI-sI rekhA dikhAI deto hai| caturvargameMse isakA uddezya mokSaprApti hai| kAvyake caritanAyaka (tIrthakara) kaivalyajJAna-prApti ke pazcAt zivatvako prApta hote haiN| mAnavajIvanakI carama pariNati satata sAdhanAse janma-maraNake cakrase mukti prApta karanA hai, bhAratIya saMskRtikA yaha Adarza hI kAvyameM pratidhvanita haA hai| - saptasandhAnakI racanA sargabaddha kAvyake rUpameM huI hai / kAvyakA zIrSaka racanA-prakriyA para AdhArita hai tathA isake sA~ke nAma unameM varNita viSayake anusAra rakhe gaye haiM / chandoMke prayogameM bhI meghavijayane zAstrIya vidhAnakA pAlana kiyA hai| pratyeka sargameM eka chandakI pradhAnatA hai| sargAntameM chanda badala diyA gayA hai| sAtaveM sargameM nAnA chandoMkA prayoga bhI zAstrAnu kUla hai / isake atirikta isameM bhASAgata praur3hatA, vidvattApradarzanakI adamya pravRtti, zailIkI gambhIratA, nagara, parvata, SaDRtu Adi vastu-vyApArake mahAkAvyasulabha vistRta tathA alaMkRta varNana bhI dRSTigocara hote haiN| ataH saptasandhAnako mahAkAvya mAnanemeM koI hicaka nahIM ho sktii| svayaM kavine bhI zIrSaka tathA pratyeka sargakI paSpikAmeM ise mahAkAvya saMjJA pradAna kI hai| kavi-paricaya tathA racanAkAla anya adhikAMza jaina kaviyoMkI bhA~ti meghavijayakA gRhasthajIvana to jJAta nahIM, kintu devAnandAbhyudaya, zAntinAthacarita, yuktiprabodhanATaka Adi apanI kRtiyoM meM unhoMne apane munijIvanakA paryApta paricaya diyA hai| meghavijaya mugala samrATa akabarake kalyANamitra hIravijayasUrike ziSyakulameM the / unake dIkSA-guru to kRpAvijaya the, kintu unheM upAdhyAya padapara vijayadevasUrike paTradhara vijayaprabhasUrine pratiSThita kiyA thaa| vijayaprabhasUrike prati meghavijayakI asIma zraddhA hai| na kevala devAnanda mahAkAvyake antima sargameM unakA prazastigAna kiyA gayA hai apitu do svatantra kAvyoM-digvijaya mahAkAvya tathA meghadUtasamasyAlekha-ke dvArA kavine guruke prati kRtajJatA prakaTa kI hai / ye donoM kAvya vijayaprabhasUrike sArasvata smAraka haiN| __ meghavijaya apane samayake pratibhAzAlI kavi, pratyutpanna dArzanika, prayogazuddha vaiyAkaraNa, samayajJa jyotiSI tathA AdhyAtmika AtmajJAnI the| unhoMne ina sabhI viSayoMpara apanI lekhanI calAyI tathA sabhIko apanI pratibhA tathA vidvattAke sparzase Alokita kara diyaa| prastuta mahAkAvyake atirikta unake do anya mahAkAvya-devAnandAbhyudaya tathA digvijaya mahAkAvya suvijJAta haiN| meghavijaya samasyApUrtike pAraMgata AcArya haiM / devAnanda, meghadUtasamasyAlekha tathA zAntinAtha caritameM kramazaH mAghakAvya, meghadUta tathA naiSadhacaritakI samasyApUrti karake unhoMne adbhuta racanAkauzalakA paricaya diyA hai| meghavijayane kirAtakAvyakI bhI samasyApUti kI thI, kintu vaha aba upalabdha nahIM hai| laghutriSaSTizalAkA puruSacarita, bhaviSyadattakathA tathA paMcAkhyAna unakI anya jJAta kAvyakRtiyA~ haiN| vijayadeva mAhAtmya vivaraNa zrIvallabhake suvikhyAta vijayadeva mAhAtmyakI TIkA hai| yuktiprabodhanATaka tathA dharmamaMjUSA unake nyAyagrantha haiN| candraprabhA, haimazabdacandrikA, 3. gacchAdhIzvarahIravijayAmnAye nikAye dhiyAM preSyaH zrIvijayaprabhAkhyasUgaroH zrItapAkhye gnne| ziSyaH prAjJamaNeH kRpAdivijayasyAzAsyamAnAmagraNIzcakre vAcakanAmameghavijayaH zasyAM samasyAmimAma / / zAntinAthacarita, pratisargAnte 298 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #788 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimazabdaprakriyA unake vyAkaraNa-pANDityake pratIka haiM / candraprabhAmeM haimavyAkaraNako kaumudI rUpameM prastuta kiyA gayA hai| varSa prabodha, ramala zAstra, hastasaMjIvana, udayadIpikA, praznasundarI, vIsAyantravidhi unakI jyotiSa racanAe~ hai| adhyAtmase sambandhita kRtiyoMmeM mAtRkAprasAda, brahmabodha tathA arhadgItA ullekhanIya haiM / ina caubIsa granthoM ke atirikta paMcatIrthastuti tathA bhaktAmarastotrapara unakI TIkAe~ bhI upalabdha haiN| saMskRta kI bhA~ti gujarAtI bhASAko bhI meghavijayakI pratibhAkA varadAna milA thA / jainadharamadIpaka, jaina zAsanadIpaka, AhAragaveSaNA, zrIvijayadevasUrinirvANarAsa, kRpAvijayanirvANarAsa, covizajinastavana, pArzvanAthastotra Adi unakI rAjasthAnI gujarAtI racanAe~ haiN| yaha vaividhyapUrNa sAhitya meghavijayakI bahazrutatA tathA bahumukhI pratibhA kA pratIka hai| prAntaprazastike anusAra saptasandhAnakI racanA saMvat 1760 (san 1703 I0 meM) huI thii| viyadrasendUnAM (1760) pramANAt privtsre| .. kRto'yamudyamaH pUrvAcAryacaryApratiSThitaH // meghavijayane apanI kucha anya kRtiyoMmeM bhI racanAkAlakA nirdeza kiyA hai| usase unake sthitikAlakA kucha anumAna kiyA jA sakatA hai / vijayadevamAhAtmyavivaraNako pratilipi muni somagaNine saMvat 1709 meM kI thii| ataH usakA isase pUrvaracita honA nizcita hai| yaha megha vijayakI prathama racanA pratIta hotI hai| saptasandhAna unakI sAhitya-sAdhanA kI pariNati hai| yaha unakI antima racanA hai| vijayadevamAhAtmya vivaraNakI racanAke samaya unako avasthA 20-25 varSako avazya rahI hogii| ataH meghavijayakA kAryakAla 1627 tathA 1710 I0 ke bIca mAnanA sarvathA nyAyocita hogaa| kathAnaka-saptasandhAna nau sargoMkA mahAkAvya hai, jisameM pUrvokta sAta mahApuruSoMke jIvanacarita eka sAtha anusyUta haiM / bahadhA zleSavidhise vaNita honeke kAraNa jIvanavRttakA isa prakAra gumphana huA hai ki vibhinna nAyakoMke caritako alaga karanA kaThina ho jAtA hai| ataH kathAnakakA sAmAnya sAra dekara yahA~ sAtoM mahApuruSoM ke jIvanakI ghaTanAoMko pRthak-pRthak diyA jA rahA hai / avatAra varNana nAmaka prathama sargameM caritanAyakoMke pitAoM kI rAjadhAniyoM, inakI zAsana-vyavasthA tathA mAtAoM ke svapnadarzanakA varNana hai| dvitIya sargameM carita nAyakakoM kA janma varNita hai| unake dharA para avatIrNa hote hI samasta roga zAnta ho jAte haiM tathA prajA kA amyadaya hotA hai| tRtIta sargameM nAyakoMke janmAbhiSeka, nAyakaraNa tathA vivAha kA nirUpaNa kiyA gayA hai| pUjyarAjyavarNana nAmaka caturtha sargake prathama caudaha padyoMmeM Adi prabhuke rAjyAbhiSekake liye devatAoMke Agamana, RSabhadevakI santAnotpatti tathA unakI prajAkI sukha-samRddhikA varNana hai| agale saulaha padyoMmeM kRSNacaritake antargata kaurava-pANDavoMke vaira, draupadIke cIraharaNa tathA dIkSAgrahaNa AdikI carcA hai| sargake zeSAMzameM tIrthaMkaroM dvArA rAjatyAga tathA pravrajyAgrahaNa karane kA varNana hai| paMcama sargameM kAvyameM varNita pA~ca tIrthakaroMke vihAra, tapazcaryA tathA kaSTa sahana kA pratipAdana huA hai| unake prAkRtika tathA bhautika kaSTa saha kara ve tapase karmoM kA kSaya karate haiN| unake upadezase prajAjana rAgadveSa Adi chor3akara dhArmika kRtyoMmeM pravRtta ho jAte haiN| chaThe sargameM jinendra kaivalyajJAna 1. likhito'yaM granthaH paNDita zrI 5 zrIraMga somagaNiziSyamanisomagaNinA SaM01709 varSe caitramAse..." shriivinydevsuuriishvrraajye| vijayadeva mAhAtmya, prAntapuSpikA / vividha: 299 Page #789 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prApta karake syAdvAda paddhatise upadeza dete haiM / sAtaveM sargameM chaha paramparAgata RtuoMkA varNana kiyA gayA hai / tIrthaMkaroMke samavasaraNake avasarapara bhAvI cakravartI bharata, anya rAjAoMke sAtha unakI sevAmeM upasthita hote haiM / digvijaya varNana nAmaka aSTama sargameM Adi tIrthaMkara RSabhadevake putra, cakravartI bharatako digvijaya, sAMvatsarika dAna tathA jinezvaroMkI mokSaprAptikA nirUpaNa haA hai| naveM sargameM makhyataH jinezvaroMke gaNadharoM kA varNana kiyA gayA hai / ___isa prakAra kAvyameM sAmAnyatayA sAtoM nAyakoMke mAtA-pitA, rAjadhAnI, mAtAoMke svapnadarzana, garbhAdhAna, dohada, kumArajanma, jammAbhiSeka, bAlakrIr3A, vivAha, rAjyAbhiSeka Adi sAmAnya ghaTanAoM tathA pAMca tIthaMkaroMkI laukAntika devoMkI abhyarthanA, sAMvatsarika dAna, dIkSA, tapazcaryA, pAraNA, kevalajJAnaprApti, samavasaraNa-racanA, dezanA, nirvANa, gaNadhara Adi prasaMgoMkA varNana hai| vibhinna mahApuruSoMke jIvanakI jina viziSTa ghaTanAoMkA nirUpaNa kAvyameM haA hai, ve isa prakAra haiN| AdinAtha--bharatako rAjya denA, namivinamikRta sevA, chadmAvasthAmeM bAhabalIkA takSazilA jAnA, samavasaraNameM bharatakA Agamana, cakravartI bharatakA SaTkhaNDasAdhana, digvijaya, bhaginI dIkSA Adi / zAntinAtha-azivaharaNa tathA SaTakhaNDavijaya dvArA cakravartitvakI prApti / neminAtha--rAjImatIkA tyAga / mahAvIra-garbhaharaNakI ghaTanA / rAmacandra-sItAsvayaMbara, vanagamana, sItAharaNa, rAvaNavadha, dIkSAgrahaNa, bahuvivAha, zambUkavadha, rAvaNakA kapaTa, hanumAnakA dautya, jaTAyuvadha, dhanubhaMga, sItAkI agni parIkSA, vibhISaNakA pakSatyAga, vibhISaNakA rAjyAbhiSeka, yuddha, rAvaNavadha, zatrujayayAtrA, mokSaprApti, sapatnI-dveSake kAraNa sItA-tyAga, sItA dvArA dIkSAgrahaNa Adi rAmAyaNakI pramukha ghaTanAe~ / * kRSNacandra-rukmiNI-vivAha, kaMsavadha, pradyumna-viyoga, mathurAnivAsa, pradyumna dvArA uSAharaNa, jarAsandhakA AkramaNa, kAliyadamana, dvArikAdahana, zarIratyAga, balabhadrakA kRSNake zavako uThAkara ghUmanA, dIkSAgrahaNa, zizupAla evaM jarAsandhakA vadha / isake sAtha hI kRSNa evaM neminAthakA pANDavoMke sAtha ghaniSTha sambandha honeke kAraNa pANDavajanma, draupadIsvayaMvara, cUta, cIraharaNa, vanavAsa, guptavAsa, kIcakavadha, abhimanyukA parAkrama, mahAbhArata-yuddha evaM duHzAsana, droNa, bhISma AdikA vadha Adi mahAbhAratakI pramukha ghaTanAoMkA ullekha bhI kAvyameM huA hai / __kathAnakake pravAhakI ora kavikA dhyAna nahIM hai| vastutaH kAvyakA kathAnaka nagaNya hai| caritanAyakoMke jIvanake katipaya prasaMgoMko prastuta karanA hI kaviko abhISTa hai| ina ghaTanAoMke viniyogameM bhI kavikA dhyeya apanI vidvattA tathA kavitva zaktiko baghAranA rahA hai| ataH kAvyameM varNita ghaTanAoMkA anukrama astavyasta ho gayA hai| vizeSataH, rAmake jIvanase sambandhita ghaTanAoMmeM kramabaddhatAkA abhAva hai| udAharaNArtha rAmake kiSkindhA jAnekA ullekha pahale huA hai, unake anuyAyiyoMke ayodhyA lauTanekI carcA bAda meN| sItA svayaMvara tathA vanagamanase pUrva sItAharaNa tathA rAvaNavadhakA nirUpaNa karanA hAsyaspada hai / isI prakAra hanumAnake dautyake pazcAt jaTAyuvadha tathA dhanubhaMgakA ullekha kiyA jAnA kavike pramAdakA dyotaka hai| kAvyameM rAmakathAke jaina rUpAntarakA pratipAdana huA hai| phalataH rAmakA ekapatnItvakA Adarza yahA~ 300 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #790 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApta ho gayA hai| ve bahuvivAha karate haiN| unakI cAra patniyoMke nAmoMkA ullekha to kAvyameM hI huA hai / sapatniyoMke SaDyantrake kAraNa rAmako sItAkI saccaritratApara sandeha ho jAtA hai, jisake pariNAmasvarUpa ve usa gabhiNIko rAjyase niSkAsita kara dete haiN| rAmake suvijJAta putroM, kuza aura lavakA sthAna yahA~ anaMgalavaNa tathA madanAMkuza le lete haiN| jaina rAmAyaNa ke anurUpa hI rAma zatrujayakI yAtrA karate haiM tathA pravrajyA grahaNa karake mokSa prApta karate haiN| kAvyakA saptasandhAnatva sAta vyaktiyoMke caritako eka sAtha gumphita karanA dussAdhya kArya hai / prastuta kAvyameM yaha kaThinAI isalie aura bar3ha jAto hai ki yahA~ jina mahApuruSoMkA jIvanavRtta nibaddha hai, unameM se pA~ca jainadharmake tIrthakara haiM tathA anya do hindU dharmake ArAdhya deva, yadyapi jaina sAhityameM bhI ve ajJAta nahIM haiN| kaviko apane lakSyakI pati meM saMskRtakI saMzliSTa prakRtise sabase adhika sahAyatA milI hai| zleSa aisA alaMkAra hai jisake dvArA kavi bhASAko icchAnusAra tor3a-maror3akara abhISTa artha nikAla sakatA hai| isIlie saptasandhAnameM zleSakI nirbAdha yojanA ko gayI hai, jisase kAvyakA sAtoM pakSoMmeM artha grahaNa kiyA jA ske| kintu yahA~ yaha jJAtavya hai ki saptasandhAnake pratyeka padyake sAta artha nahIM haiN| vastutaH kAvyameM aise padya bahuta kama haiM, jinake sAta svatantra artha kiye jA sakate haiN| adhikAMza padyoMke tIna artha nikalate haiM, jinameMse eka, jinezvaroMpara ghaTita hotA hai; zeSa dokA sambandha rAma tathA kRSNase hai| tIrthaMkaroMkI nijI vizeSatAoMke kAraNa kucha padyoMke cAra, pA~ca athavA chaha artha bhI kiye jA sakate haiN| kucha padya to zleSase sarvathA mukta haiM tathA unakA kevala eka artha hai / yahI artha sAtoM caritanAyakoMpara caritArtha hotA hai / yahI prastuta kAvyakA saptasandhAnatva hai| kavi yaha ukti-kAvye'sminnata eva sapta kathitA arthAH samarthAH zriya (4/42) bhI isI arthameM sArthaka hai| jo padya bhinna-bhinna aryoM ke dvArA sAtoM pakSoMpara ghaTita hote haiM, unameM vyaktiyoMke anusAra eka vizeSya hai, anya pada usake vizeSaNa / anya pakSameM artha karanepara vahI vizeSya vizeSaNa bana jAtA hai, vizeSaNoMmeMse prasaMgAnusAra eka pada vizeSyakI padavIpara AsIna ho jAtA hai| isa prakAra pAThakako sAtoM abhISTa artha prApta ho jAte haiM / udAharaNArtha sAtoM caritanAyakoMke pitAoMke nAma prastuta padyameM samaviSTa ho gaye haiN| avanipatirihAsId vizvaseno'zvasenopyatha dazarathanAmnA yaH sanAbhiH surezaH / balivijayisamudraH prauDhasiddhArthasaMjJaH prasRtamaruNatejastasya bhUkazyapasya / / 1/54 sAtoMkI janmatithiyoMkA ullekha bhI eka hI padyameM kara diyA gayA hai / jyeSThe'site vizvahite sucaitre vasuprame zuddhanabho'rthamaye / sAMke dazAhe divase sapoSe janirjinasyAjani vItadoSe / / 2/16 prastuta padyameM kAvyanAyakoMke cAritryagrahaNa karanekA varNana eka-sAtha huA hai| jAtemahAvratamadhatta jineSu mukhyastasmAtpare'hani sa-zAnti-samudrabhUrvA / zrIpArzva eva paramo'caramastu mArge rAme'krameNa kakubhAmanubhAvanIye // 4 // 39 kaviko zailIkA vidrUpa vahA~ dikhAI detA hai jahA~ padyoMse vibhinna artha nikAlane ke lie usane bhASAke sAtha manamAnA khilavAr3a kiyA hai| padyoMko vividha pakSoMpara caritArtha karaneke lie TIkAkArane jAne-mAne padoMke aise citra-vicitra artha kiye haiM, ki pAThaka camatkRta to hotA hai, kintu isa vajase jUjhatA vividha : 301 Page #791 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -jUjhatA vaha hatAza ho jAtA hai| tathAkathita RtuvarNanako bhI kavine caritanAyakoMpara ghaTAnekI ceSTA kI hai| nimnokta padya mukhyataH pANDavacaritase sambandhita hai, kintu TIkAkArane isase sAtoM kAvyanAyakoMke pakSake artha bhI nikAle haiM / TIkAko sahAyatAke binA koI viralA hI isake abhISTa artha kara sakatA hai / bhISmo'grato yamavidhiH svaguroraniSTaH kRSNAlakagrahaNakarma sabhAsamakSam / vairAgyaheturabhavad bhavino na kasya daivasya vazyamakhilaM yadavazyabhAviH / / 4/26 zlokArdhayamakase Acchanna nimnokta prakArake padyoMke bhI pAThakase jaba nAnA artha karanekI AkAMkSA kI jAtI hai, to vaha sira dhunaneke atirikta kyA kara sakatA hai ? nAgAhata-vivAhena tatkSaNe sadRzaH zriyaH / nAgAhata-vivAhena tatkSaNe sadRzaH zriyaH / / 6/54 bhASA-saptasandhAna bhASAyI khilavAr3a hai / kAvyoMkA nAnA arthoM kA bodhaka banAnekI AturatAke kAraNa kavine jisa padAvalIkA gumphana kiyA hai, vaha pANDitya tathA racanAkauzalakI parAkASThA hai| sAyAsa prayukta bhASAmeM jisa kRtrimatA evaM kaSTasAdhyatAkA A jAnA svAbhAvika hai, saptasandhAnameM vaha bharapUra mAtrAmeM vidyamAna hai / saptasandhAna sahI arthameM kliSTa tathA durUha hai| sacamuca usa vyaktike pANDitya evaM cAturyapara Azcarya hotA hai jisane itanI garbhita bhASAkA prayoga kiyA hai jo eka sAtha sAta-sAta arthoMko vivRta kara sake / bhASAkI yaha dussAdhyatA kAvyakA guNa bhI hai. durgaNa bhii| jahA~taka yaha kavike pANDitya kI paricAyaka hai, ise, isa sImita artha meM, guNa mAnA jA sakatA hai| kintu jaba yaha bhASAtmaka kliSTatA arthabodhameM dulaMdhya bAdhA banatI hai taba kavikI vidvattA pAThakake lie abhizApa bana jAtI hai| vividha arthoM kI prAptike lie padyoMkA bhinna-bhinna prakArase anvaya karane tathA suparicita zabdoMke akalpanIya artha khojane meM bApure pAThakako asahya bauddhika yAtanA sahanI par3atI hai| eka-do udAharaNoMse yaha bAta spaSTa ho jaaegii| savitRtanaye rAmAsakta harestanuje bhuje prasarati pare dautye'dityAH sutA bhayabhaMgurAH / zrutigatamahAnAdA-devaM jagunijamagrajaM raNaviramaNaM lIbhakSobhAdvibhISaNakAyataH // 5/37 isa padyameM jinendroMkI kAmavijayakA varNana hai| yaha artha nikAlaneke lie zabdoMko kaisA tor3Amaror3A hai, isakA AbhAsa TIkAke nimnokta aMzase bhalI-bhA~ti ho jaayegaa| harejinendrasya bhuje bhogyakarmaNi tanuje alpIbhUte savitRtanaye prakAzavistArake jinendra rAme AtmadhyAne Asakte pare atyutkRSTe mokSe ityarthaH dautya dUtakarmaNi prasarati dhyAnameva mokSAya dUtakarmakRditi bhAvaH dityAH sutAH kAmAdayaH bhayabhaMgurAH bhayabhItA jAtAH vibhISaNakAyataH bhayotpAdakakAyotsargavidhAyakazarIrAt jinendrAt lobhakSobhAt lobhasya tadviSayakajayAzArUpasya kSobhAt AghAtAt jayAzAtyAgAt pratyuta nijaparAjayabhIteH zru tigataH mahAnAdA bhayAdeva mahAzabdakArakA dIrghavirAviNaH raNaviramaNam jinendrato vigrahanivarttanaM nijamagrajamagresaraM devaM dyotanAtmakaM moharAja jaguH nivedyaamaasuH| prastuta padyameM kevalajJAnaprAptike pazcAt jinezvarakA varNana hai / yaha artha kaise sambhava hai, isakA jJAna TIkAke binA nahIM ho sakatA / sumitrAMgajasaMgatyA sadazAnanabhAsuraH / alimukterdAnakAryasAro'bhAllakSmaNAdhipaH / / 6/57 sumitraM suSThu medyati snihyatIti kevalajJAnaM tadevAMgajaM tasya saMgatyA kevalajJAnayogena dazAnanabhAsuraH dazasu dikSu AnanaM mukhamupadezakAle yasya sa dazAnanastena bhAsuraH lakSmaNAdhipaH 302 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #792 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakSma cihnameva lakSmaNaM tat adhipAti svasaMgena ghArayatIti lakSmaNAdhipaH alimukte: ale: surAyAH muktestyAgAt dAnakAryasAraH dAnakAryamupadezanameva sAro yasya sa abhAt / kintu yaha saptasandhAnakA eka pakSa hai / isake kucha aMza aise bhI haiM jo isa bhASAyI jAdUgarIse sarvathA mukta haiM / mAtAoMkI garbhAvasthA, dohada, kumArajanma tathA gaNadharoMke varNanakI bhASA prAJjalatA, lAlitya tathA mAdhuryase otaprota hai / dikkumAriyoMke kAryakalApoMkA nirUpaNa atIva sarala bhASAmeM huA hai / kAzcid bhuvaH zodhanamAdadhAnA jalAni pUryAM vavaSaH sapuSpam / chatraM dadhuH kAzcana cAmareNa taM vIjayanti sma zucismitAsyAH / / 2/21 naveM sargakI saralatA to vedanA-nigraha rasakA kAma detI hai| kAvyake pUrvokta bhAgase jUjhane ke pazcAt naveM sargakI sarala-subodha kavitAko par3hakara pAThakake mastiSkakI tanI huI nasoMko samucita vizrAma milatA hai| suvarNavarNa gajarAjagAminaM pralambabAhaM suvizAlalocanam / narAmarendraiH stutapAdapaMkajaM namAmi bhaktyA vRSabhaM jinottamam // 9/30 prakRti-citraNa-tatkAlIna mahAkAvya-paramparAke anusAra meghavijayane kAvya meM prAkRtika saundaryakA citraNa kiyA hai| tRtIya sarga meM sumerukA tathA saptama sameM chaha paramparAgata RtuoMkA varNana huA hai| ha prakRtivarNana kavike prakRti premakA dyotaka nahIM hai| saptasandhAna jaise citra kAvyameM isakA ekamAtra uddezya mahAkAvya rUr3hiyoMkI khAnApUrti karanA hai| hAsakAlIna kaviyoMkI bhA~ti meghavijayane prakRtivarNanameM apane bhAvadAridrayako chipAne ke lie citrazailIkA Azraya liyA hai / zleSa tathA yamakakI bhittipara AdhArita kavikA prakRtivarNana ekadama nIrasa tathA kRtrima hai| usameM na mArmikatA hai, na srstaa| vaha prauDhokti tathA zleSa evaM yamakakI uchala-kUda taka hai sImita hai / vAstavikatA to yaha hai ki zleSa tathA yamakakI durdamanIya sanakane kavikI pratibhAke paMkha kATa diye haiN| isalie prakRtivarNanameM vaha kevala chaTapaTAkara raha jAtI hai| meghavijayane adhikatara prakRtike svAbhAvika pakSako citrita karane kI ceSTA kI hai, kintu vaha citrakAvyake pAzase mukta hone meM asamartha hai| ataH usakI prakRti zleSa aura yamakake cakavyUhameM phaMsakara adRzyasI ho gayI hai| varSAkAlameM nada-nadiyoMkI garjanAkI tulanA hAthiyoM tathA senAkI garjanA bhale hI na kara sake, yamakakI vikarAla dahAr3ake samakSa vaha svayaM manda par3a jAtI hai| na dAnavAnAM na mahAvahAnAM nadA navAnAM na mahAvahAnAm / na dAnavAnAM na mahAvahAnAM na dAnavAnAM na mahAvahAnAm / / 7/22 zItake samApta ho jAnese vasantameM yAtAyAtakI bAdhAe~ dUra ho jAtI haiM, prakRtipara navayauvana chA jAtA hai, kintu isa raMgIlI RtumeM jAtIpuSpa kahIM dikhAI nahIM detaa| prastuta padya meM kavine vasantake ina upakaraNoMkA aMkana kiyA hai, para vaha zleSakI paratoMmeM isa prakAra daba gayA hai ki sahRdaya pAThaka use khojatAkhojatA jhuMjhalA uThatA hai| phira bhI usake hAtha kucha nahIM AtA / duHzAsanasya purazAsanajanmanaiva saMprApito'dhvaniyamo vighaTotkaTatvAt / anye'bhimanyujayino gurugauravArhAs te kauravA api kRtA hRtacauravAcaH // 7112 saptasandhAnameM kahIM-kahIM prakRtike uddIpana pakSakA bhI citraNa huA hai| prastuta padya meM meruparvatako prAkRtika sampadA tathA devAMganAoMke sumadhura gItoMse kAmodreka karate hue citrita kiyA gayA hai| vividha : 303 Page #793 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yasminnalaM phalalaladdalazAlizAla-vRndAvanI surajanI rajanIzvarAsyA / gItasvaraiH suramaNI ramaNIpraNItaistantanyate tanubhRtAmatanUdayaM sA || 3|3 ina alaMkRti pradhAna varNanoMkI bAr3hameM kahIM-kahIM prakRtikA sahaja sarala citra dekhaneko mila hI jAtA hai / pAvasakI rAta meM kambala or3hakara apane khetakI rakhavAlI karanevAle kisAna tathA varSAke jalase bhIMge hue galakambalako hilAnevAlI gAyakA yaha madhura citra svAbhAvikatAse otaprota hai| rajani bahudhAnyoccaiH rakSAvidhau dhRtakambalaH sapadi dudhuve vArAMbhArAd gavA galakambalaH / RSiriva parakSetra se ve kRSIbalaM puMgavazcapalasabalaM bhItyA jajJe balaM ca palAzajam // 7129 kumAroMke janmake avasarapara prakRti Adarza rUpa meM prakaTa huI hai| yahA~ vaha svabhAvataH nisarga viruddha AcaraNa karatI hai / kumAroMke dharApara avatIrNa hote hI dizAe~ zAnta ho gayIM, AkAza meM dundubhinAda hone lagA tathA jala aura AkAza turanta nirmala ho gaye / zAntAsu sarvAsu dizAsu reNurna reNubAdhAM tu manAg vyadhAsIt / dadhvAna devAdhvani dundubhInAM nAdaH prasAdo nabhaso'mbhaso'bhAt // 2 / 11 vasantake mAdaka vAtAvaraNameM madyapAnakA parityAga karanekA upadeza dete samaya jaina yatikI pavitratAvAdI pravRtti prabala ho uThI hai / kintu usakA yaha upadeza bhI zleSakA paridhAna pahanakara prakaTa hotA hai / sItApahAravidhireSa tavopahAravyAhAranirbhayavihAravinAzanAya | tenAdhunApi madhunAzanatAM jahIhItyAheva rAvaNamiha svadhiyAlijanyam // 78 isa prakAra anya adhikAMza hrAsakAlIna kAvyoMkI bhA~ti saptasandhAnameM prakRti varNanake nAmapara kavike racanAkauzala ( alaMkAra prayoga kauzala) kA pradarzana huA hai| prakRtike prati yahA~ vAlmIki athavA kAlidAsa ke-se sahaja anurAgakI kalpanA karanA vyartha hai / saundarya-citraNa - prAkRtika saundaryakI bhA~ti mAnava-saundarya ke citraNa meM kavikI vRtti adhika nahIM ramI hai / caritanAyakoMkI mAtAoMke zArIrika lAvaNyakI ora sUkSma saMketa karake hI meghavijayane saMtoSa kara liyA hai / prastuta paMktiyoMmeM mAtAoMke mukha ke atizaya saundarya, stanoMkI puSTatA tathA kaTikI kSINatAkA utprekSAke dvArA varNana kiyA gayA hai / saurabhyavittaM jalajaM pradAya candraH kalAkauzalamujjvalatvam / jAne tadAsyAnugamAd vibhUtiM prAptau kajendU samayaM prapadya // 1 / 63 uccairdazA syAnnu paropakArAd yuktA taduccaistanatA stanAMge / satAM na cAtmambharitA kadAcit tanu svamadhyaM tata eva tasyAH // 171 rasa- yojanA - saptasandhAna meM manorAgoMkA mahAkAvyocita rasAtmaka citraNa nahIM huA hai| citraSatara isake lie adhika sthAna bhI nahIM hai / jaba kavi apanI racanAcAturI pradarzita karane meM hI vyasta ho, to mAnava-manakI sUkSma gahana kriyAoM-vikriyAoM kA adhyayana evaM unakA vizleSaNa karanekA avakAza use kaise mila sakatA hai ? ataH kAvyameM kisI bhI rasakA aMgIrasake rUpameM paripAka nahIM huA hai / kAvyakI prakRtiko dekhate hue isameM zAntarasakI pradhAnatA mAnI jA sakatI hai, yadyapi jinendroMke dharmopadezoM meM bhI yaha adhika nahIM ubhara sakA hai| tIrthaMkarakI prastuta dezanAmeM zAntarasakI halkI-sI chaTA dikhAI detI hai / tyajata manujA rAgaM dva eSaM dhRtiM dRr3hasajjane bhajata satataM dharmaM yasmAdajihmagatAruciH / prakuruta guNAropaM pApaM parAkurutAcirAd matiratitarAM na vyAdheyA paravyasanAdiSu // 5149 304 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #794 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya sarga meM sumeru-varNanake antargata deva-dampatiyoMke vihAravarNanameM sambhoga zrRMgArakI mArmika avatAraNA huI hai / gopAH sphuranti kusumAyudhacAparopAt kopAdivAmbujadRzaH kRtamAnalopAH / krIDanti lolanayanAnayanAcca dolAsvAndolanena vibudhAzca sudhAzanena // 3 // 4 kAvya meM yadyapi bharatakI digvijaya tathA rAma evaM kRSNake yuddhoMkA varNana hai kintu usameM vIra rasakI saphala abhivyakti nahIM ho sakI hai / kucha padyoMke rAma tathA kRSNa pakSake arthameM vIrarasakA pallavana huA hai / isa dRSTi se yaha yuddhacitra darzanIya hai / tatrAptadAnavabalasya balArireSa nyAyAntarAyakaraNaM raNato nivArya / dhAtrI jighRkSu zizupAlaka rAkSasAdiduryodhanaM yavanabhUpamapAcakAra // 3 / 30 alaMkAravidhAna - citrakAvya hone ke nAte saptasandhAnameM citrazailIke pramukha upakaraNa alaMkAroMkI nirbAdha yojanA huI hai / kintu yaha jJAtavya hai ki kAvya meM alaMkAra bhAvAnubhUtiko tIvra banAne athavA bhAvavyaMjanAko spaSTatA pradAna karaneke liye prayukta nahIM hue haiM / ve svayaM katrike sAdhya haiM / unakI sAdhanA meM laga kara vaha kAvyake anya dharmoko bhUla jAtA hai jisase prastuta kAvya alaMkRti - pradarzanakA akhAr3A bana gayA hai / meghavijayane apane liye bahuta bhayaMkara lakSya nirdhArita kiyA hai / sAta nAyakoM ke jIvanavRttako ekasAtha nibaddha karaneke liye use paga-pagapara zleSakA A~cala pakar3anA par3A hai / vastutaH zleSa usakI vaisAkhI hai, jisake binA vaha eka paga bhI nahIM cala sakatA / kAvyameM zleSake sabhI rUpoMkA prayoga huA hai / pA~caveM sargameM zleSAtmaka zailIkA vikaTa rUpa dikhAI detA hai / padyoMko vibhinna arthoMkA dyotaka banAneke liye yahA~ jisa garbhita bhASAkI yojanA kI gayI hai, usase jUjhatA - jUjhatA pAThaka hatAza ho jAtA hai / TIkAkI sahAyatA ke binA yaha sarga apaThanIya hai| nimnokta padyake tIna mukhya artha haiM, jinameMse eka pA~ca tIrthaMkaroMpara ghaTita hotA hai, zeSa do rAma tathA kRSNa ke pakSa meM / zrutimupagatA dIvyadrUpA sulakSaNalakSitA surabalabhRtAmbhodhAvadraupadIritasadgavI / suraravavazAd bhinnAd dvIpAnnatena samAhRtA haripavanayordharmasyAtrAtmajeSu parAjaye || 5|36 yaha anuSTup isase bhI adhika vikaTa hai / kaviko isake cAra artha abhISTa haiM / kumArI vedasAhasrAn sarAjyAn yatkRte dadhat / ikSvAkuvaMzavRSabhaH zaM-ke-valazriyA apane kathya ke nibandhanake liye kavine zleSakI bhA~ti yamakakA bhI bahuta upayoga kiyA hai| AThavA~ sarga to Adyanta yamakase bharA par3A hai / nagaravarNanakI prastuta paMktiyoMse zlokArdhayamakakI karAlatAkA anumAna kiyA jA sakatA hai / na gauravaM dhyAyati vipramuktaM na gauravaM dhyAyati vipramuktam / punarnavAcArabhasA navArthA- punarnavAcArabhasA zabdAlaMkAroMmeM anuprAsakA bhI kAvya meM paryApta prayoga huA hai / yamaka tathA zleSaye paripUrNa isa kAvya meM anuprAsakI madhuradhvani rocaka vaividhya upasthita karatI hai / caritanAyakoMke pitAoM kI zAsanavyavasthA ke varNa ke prasaMga anuprAsakA nAdasaundarya mohaka bana par3A hai| sAMkaryakAryaM pravicArya vAryaM virodhamutsArya samarttavaste | sAmAnyamAdhAya samAdhisArAdhikAramIyurbhuvi nirvikArAH // 26 39 zritaH // 659 navArthAH // 1 / 52 vividha : 305 Page #795 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antyAnuprAsameM yaha anuraNanAtmaka dhvani carama sImAko pahu~ca jAtI hai / zabdAlaMkAroMke atirikta kAvya meM prAyaH sabhI mukhya arthAlaMkAra prayukta hue haiM / kumAravarNanake prastuta aprastuta vaTavRkSakI prakRti se prastuta kumArake guNoMke vyaMgya honese aprastuta prazaMsA hai / namrIbhavet saviTapo'pi vaTo jananyAM bhUmau latAparivRto nibhRtaH phalAdyaiH / kau - lInatAmupanatAM nigadatyayaM kiM samyag gurorvinaya eva mahattvahetuH || 3|19 aprastuta Arogya, bhAgya tathA abhyudayakA yahA~ eka 'AvirbhAva' dharmase sambandha hai / ataH tulyayogitA alaMkAra hai / Arogya-bhAgyAbhyudayA janAnAM prAdurbabhUvurvigatai janAnAm / veSAvizeSAnmuditAnanAnAM praphullabhAvAd bhuvi kAnanAnAm || 2 / 13 vasantavarNanakI nimnalikhita paMktiyoMmeM prastuta candramA tathA aprastuta rAjAkA eka samAnadharma se saMbaMdha honeke kAraNa dIpaka hai / vyarthA sapakSarucirambujasandhibandhe rAjJo na darzanamihAstagatizca mitre / kiM kiM karoti na madhuvyasanaM ca daivAdasmAd vicArya kuru sajjana tannivRttim // 79 prastuta padya meM atizayoktikI avatAraNA huI hai, kyoMki jinendroMkI kattiko yahA~ rUpavatI devAMga - nAoMse bhI adhika manorama batAyA gayA hai / manoramA vA ratimAlikA vA rambhApi sA rUpavatI priyA syAt / na sutyajA syAd vanamAlikApikIttivibhoryatra surainiyA // 9 // 6 durjana nindA ke isa padya meM ApAtataH durjanakI stuti kI gayI hai, kintu vAstava meM, isa vAcya stutise nindA vyaMgya hai | ataH yahA~ vyAjastuti hai / mukhena doSAkaravat samAnaH sadA-sadambhaH savane sazaucaH / kAvyeSu sadbhAvanayAnamUDhaH kiM vandyate sajjanavanna nIcaH // 115 isa samAsokti meM prastuta agnipara aprastuta krodhI vyaktike vyavahArakA Aropa kiyA gayA hai / tejo vahannasahano dahanaH svajanmahetUn dadAha tRNapuJja nikuJjamukhyAn / lebhe phalaM tvavikalaM tadayaM kunIterbhasmAvazeSatanureSa tataH kRzAnuH // 3 // 20 kAvyameM prayukta anya alaMkAroMmeMse kuchake udAharaNa yahA~ diye jA rahe haiM / arthAntaranyAsa -- kvacana vijane tasyau svasyo rarakSa na rakSakam / na khalu parato rakSApekSA prabhau hariNAzrite // 59 virodhAbhAsa -- ye kAmarUpA api no virUpAH kRtApakAre'pi na tApakArAH / sArasvatA naiva vikaNikAste kAstejasAM no kalayanti rAjIH / / 1138 parisaMkhyA - jajJa e karavyatikaraH kila bhAskarAdau daNDagrahAgrahadazA navamaskarAdau / naipuNyamiSTajanamAnasataskarAdau chedaH susUtradharaNAt tadayaskarAdau || 3|41 udAtta--pAtrANyamartyA nanRtuH pade pade samunnanAdAnakadundubhirmude / ghanAghanasya bhramato vadAvade mayUravarge naTanAnnisargataH // 28 arthApatti- prItyA viziSTA nagareSu ziSTAH kArAvikArA na kRtAdhikArAH / bAdhA na cAdhAnnarake'suro'pi paro'pi nAropitavAn prakopam || 2|14 vizeSokti - jAte vivAhasamaye na manAgmano 'nta no malInaviSayeSu mahAkulInaH || 3|37 306 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #796 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaMda meghavijayane chandoMke vidhAnameM zAstrIya niyamakA yathAvat pAlana kiyA hai| prathama sarva upajAti meM nivaddha hai| sargake antameM mAlinI tathA khagdharAkA prayoga kiyA gayA hai| dvitIya sargameM indravajrAkI pradhAnatA hai| sargAntake patha zikhariNI, mAlinI, upendravajrA upajAti tathA zArdUlavikrIDitameM haiN| tRtIya tathA caturtha sargakI racanAyeM vasantatilakAkA Azraya liyA gayA hai| antima pathoMmeM kramazaH sragdharA tathA zArdUlavikrIDita prayukta hue haiM / pA~caveM tathA chaThe sargakA mukhya chanda kramazaH hariNI tathA anuSTup hai / pA~caveM sarga - kA antima padya khagdharAmeM nibaddha hai| chaThe sargake antima padyoMkI racanA vasantatilakA tathA zAlavikrIDita huI hai| sAtaveM sargameM jo chaha chanda prayukta hue haiM, unake nAma isa prakAra haiM-hariNI, zArdUlavikrIDita, vasantatilakA, indravajrA, svAgatA tathA zikhariNI / antima do sargoM ke praNayanameM kramazaH drutavilambita tathA upajAtiko apanAyA gayA hai / inake antameM zArdUlavikrIDita, vaMzastha tathA sragdharA chanda prayukta hue haiM / kula milAkara saptasandhAna meM teraha chandoM kA upayoga kiyA gayA hai| inameM upajAtikA prAdhAnya hai / upasaMhAra -- meghavijayakI kavitA, unakI paricArikAkI bhA~ti gUr3ha samasyAe~ lekara upasthita hotI hai (27) / una samasyAoMkA samAdhAna karanekI kavimeM apUrva kSamatA hai / isake liye kavine bhASAkA jo nirmama utpIDana kiyA hai, vaha usake pANDityako vyakta avazya karatA hai, kintu kavitAke nAma para pAThakako vauddhika vyAyAma karAnA, usakA bhASA tathA svayaM kavitAke prati akSamya aparAdha hai| apane kAvyakI samIkSA kI kavine pAThakase jo AkAMkSA kI hai, usake pUrti meM usakI dUrArUda zailI sabase bar3I bAdhA hai| para yaha smaraNIya hai ki saptasampAnake praNetAkA uddezya citrakAvya-racanA meM apanI kSamatAkA pradarzana karanA hai, sarasa kavitAke dvArA pAThakakA manoraMjana karanA nahIM / kAvyako isa mAnadaNDase AMkanepara jJAta hogA ki vaha apane lakSya meM pUrNataH saphala huA hai / bANake gadyakI mImAMsA karate hue bebarane jo zabda kahe the, ve saptasandhAnapara bhI akSarazaH lAgU hote haiM sacamuca saptasandhAna mahAkAvya eka bIhar3a vana hai, jisameM pAThakako apane dhairya, zrama tathA vidvattAkI kulhAr3Ise jhAr3a-jhaMkhAr3oMko kATakara apanA rAstA svayaM banAnA par3atA hai / 1. kAvyekSaNAdvaH kRpayA payovad bhAvAH svabhAvAtsarAH syuH / 1115 vividha : 307 Page #797 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zivarAja bhUSaNa meM 'gusalakhAnA' kA prasaMga zrI vedaprakAza gagaM aneka bAra bhArI hAni uThAkara aura hAra khAkara, antameM auraMgajebane bahuta soca-vicArake bAda zivAjIkA damana karaneke lie dilera khA~ Adi aneka senApatiyoM tathA caudaha hajAra phauja sahita AmberAdhipati mirjA rAjA jayasiMha kachavAhAko niyukta kiyA / mirjA rAjA jayasiMhane tejI aura phurtIse dakSiNa pahu~cakara atyanta buddhimAnI aura cAlAkI se zivAjIko saMdhi aura adhInatA ke lie vivaza kiyaa| saMghike pazcAt bAdazAhane bheMTa karaneke lie zivAjI ko darabAra bulA bhejA / jayasiMha ke AzvAsana para zivAjIne bhI oraMgajebase bheMTa karanA svIkAra kara liyA / apane rAjyakA satra prabandhakara 5 mArca, san 1666 I0 ko apane putra sambhAjI tathA kucha sainikoMke sAtha zivAjI, bAdazAhase bheMTa karaneke lie uttara bhAratako ravAnA hue| AgarA pahu~cakara ve darabAra meM hAjira hue | zivAjIne apane prati jaise rAjakIya vyavahArakI AzA kI thI, vaisA vyavahAra yA satkAra unheM darabArameM nahIM milA / unheM darabAra meM pA~ca hajArI manasabadAroM kI paMkti meM lAkara khar3A kara diyA gyaa| ve usa apamAnako sahana na kara sake / krodhase unakA ceharA tamatamA uThA aura ve mUcchita se ho gaye / isa ghaTanAkA mahAkavi bhUSaNane apane 'zivarAja bhUSaNa' nAmaka graMthake kaI chandoMmeM varNana kiyA hai aura isa prasaMga meM 'gusalakhAnA' zabdakA prayoga kiyA hai / 'gusalakhAnA' se bhUSaNakA kyA abhiprAya thA, isa para aba taka kisI vidvAnne sapramANa spaSTa prakAza nahIM DAlA hai / itihAsakAroMne isa ghaTanAkA sthala darabArako hI batAyA hai, para 'gusalakhAnA' kA nAma bhUSaNane bAra-bAra liyA hai aura unakA kathana prANahIna yA nirAdhAra nahIM hai / yadyapi sAmAnya rUpameM 'gusalakhAnA' kA artha snAnAgAra hai, kintu isa zabdArthakI koI saMgati isa prasaMga meM nahIM hai| isa lekha dvArA prAmANika ullekhya sAmagrI ke AdhAra para isa prasaMgakA spaSTIkaraNa jijJAsu pAThakoMke sammukha prastuta kiyA jA rahA hai / AgaremeM 'zivAjI-auraMgajeba-bheMTa' kA sarvAdhika prAmANika vRttAnta, jayapura rAjyake purAne daphtara se prApta aitihAsika sAmagrI ke AdhAra para DA0 yadunAtha sarakArane apane 'zivAjI' nAmaka graMtha meM kiyA hai / ukta graMthase jJAta hotA hai ki auraMgajebakI sAlagiraha ke ' dina (12 maI, 1666 I0) zivAjIkA darabAra meM upasthita honA nizcita huA thA, kintu zivAjIko AgarA pahu~cane meM eka dinakI derI ho gaI thI / 11 maI ko zivAjI Agarese eka maMjilakI dUrI para sarAya-malUkacanda taka hI A pAye the aura vahIM unhoMne mukAma kiyA thA / isa kAraNa 12 maIko zivAjI darabAra meM upasthita nahIM ho ske| zivAjI AgaremeM 13 maI 1. cA~da tithike anusAra bAdazAhakA 49vA~ janma-dina, jo 12 maI san 1666 I0 ko par3A thA / 2. zivAjI, DA0 sara yadunAtha sarakAra, dvitIya hindI saMskaraNa, pR0 73 / 308 :. agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #798 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI subahako pahu~ce the| isa dina bhI daravArameM upasthita hone meM unheM kAphI dera ho gayI thii| bAdazAha dIvAna AmakA darabAra samApta kara kileneM bhItarI dIvAna khAsameM cale gaye the| kumAra rAmasiMha zivAjIko lekara, bheMTake lie vahIM upasthita hue " sapheda pattharakA banA huA vaha dIvAna khAsa bhI janma dinake upalakSameM acchI prakArase sajAyA gayA thaa| yahA~ bhI UMce darjeke amIra umarA aura rAjA loga sajadhajakara apane-apane darjeke anusAra khar3e the / isI darabAra meM zivAjIkI bheMTa auraMgajebase huI thI aura yahIM apamAnakI ghaTanAse lekara, usake bAdakI ghaTanAe~ ghaTI thIM / mahAkavi bhUSaNane isI dIvAna sAsake lie apane graMtha 'zivarAjabhUSaNa' meM bAra-bAra 'gusalakhAnA' zabdakA prayoga kiyA hai| prasiddha itihAsa - graMtha 'maAsirul umarA, jisameM mugala darabAra tathA usase sambaddha amIroM, saradAroM aura rAjAoMkI jIvaniyA~ lekha baddha hai, meM 'sAdullA khAM allAma' kI jIvanI ke antargata isa 'gusalakhAne' kA spaSTIkaraNa isa prakAra diyA huA hai. "yaha jAnanA cAhie ki daulatakhAnA khAsa eka makAna hai, jo bAdazAhI antaHpura tathA dIvAna khAsa va Amake' bIcameM banA hai aura darabArase uThane para usI makAnameM kucha vAdoMkA nirNaya karaneke lie bAdazAha baiThate haiM, jisakI sUcanA sivA khAsa logoMke kisIko nahIM milatI / yaha sthAna hammAmake pAsa thA isalie yaha akabarake rAjyakAlase gusalakhAne ke nAmase prasiddha hai| zAhajahAMne ise daulatakhAnA khAsa nAma diyA thaa|" jahA~gIrane bhI apane AtmacaritrameM isa 'gusalakhAne kA ullekha kiyA hai| vaha eka sthAnapara likhatA hai ki 19vIM AyAMkI rAtri meM pratidinake anusAra hama gusalakhAne meM the| kucha amIragaNa tathA sevaka aura saMyogase phArasake zAhakA rAjadUta muhammada rajAvega upasthita the|" eka dUsare sthAnapara vaha phira likhatA hai - "halakA bhojanakara nitya prati hama niyamAnusAra dIvAnakhAnoM meM jAte aura jharokhA tathA gusalakhAne meM baiThate the|"2 ina ullekhoMse spaSTa hai ki 'gusalakhAnA' eka bhavana vizeSa thA, jahA~ bAdazAhakA khAsa darabAra lagA karatA thaa| yadyapi zAhajahA~ne isakA nAma 'daulatakhAnA khAsa' kara diyA thA, phira bhI yaha apane pUrva pracalita 'gusalakhAne ke nAmase hI pukArA jAtA thaa| vAstavameM yaha mugala samrAdukA maMtraNA gRha thaa| zAsana kI bArIka samasyAe~ yahIM hala hotI thIM aura vibhinna sUboMke bAremeM yahIMse AjJAe~ pracArita kI jAtI thIM / bhUSaNane bhI isa bhavanake lie isake pUrva pracalita nAma 'gusalakhAnA' kA hI ullekha kiyA hai| yahA~ yaha bAta vizeSa rUpase dhyAna rakhanekI hai ki itihAsakAroMkA ukta ghaTanAviSayaka sthAna zabda 'darabAra' sAmAnya arthakA bodhaka hai / bAdazAhakA darabAra jahA~ bhI lagatA thA, cAhe vaha dIvAna Ama va 1. zivAjI, DaoN0 yadunAtha sarakAra, dvitIya hindI saMskaraNa, pR0 73 / 2. maAsirula umarA arthAt mugala darabAra (hindI-saMskaraNa), pR0 332, 5vA~ bhAga, nA0 pra0 sabhA, kAzI / 3. darabAra Ama khAsakA sthAna - le0 / 4. jahA~gIranAmA (hindI, pra0 saMskaraNa), pR0 401, nA0 pra0 sabhA, kAzI 5. vahI, pR0 335 // vividha: 309 Page #799 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khAsa (darabAra Ama khAsa, pablika esambalI haoNla) ho athavA dIvAna khAsa (darabAra khAsa, kaunsila cembara) ho, daravAra hI kahalAtA thaa| dUsarI bAta dhyAna dene kI yaha hai ki bheMTa vAle dinakA daulatakhAnA khAsa (dIvAna khAsa)kA darabAra, pratidinakA vizeSa maMtraNA darabAra nahIM thA, apitu bAdazAhake janma-dinake utsava meM eka prakArase sAmAnya darabAra khAsa thaa| yadyapi sabhI Ama vyaktiyoMko vahA~ paha~canekI AjJA na hIM thii| isa ghaTanA-prasaMgake viSayameM itihAsakAroMne likhA hai ki "jaba zivAjIkA apamAna darabArameM huA to ve krodhAbhibhUta dazAmeM nikaTa sthita eka anya kamare yA sthAnapara cale gaye the| yaha kamarA yA sthAna darabArase saTA huA thA, para darabArase bhinna thaa| yahA~ unheM bAdazAha nahIM dekha sakatA thaa| darabArameM apamAnita honekI ghaTanAke turanta bAdakI ghaTanAe~ yahIM ghaTita haI thiiN| itihAsakAroMke ukta ullekhake AdhArapara hindIke kucha vidvAnoMne anumAna kiyA hai ki ukta dUsare kamare yA sthAna hI ko bhUSaNane bAra-bAra 'gusalakhAnA' kahA hai, kintu uparyukta ullekhoMke AdhArapara prAmANikatAkI dRSTise yaha anumAna sahI nahIM hai / sAtha hI bhUSaNake kathana bhI isa anumAnase mela nahIM khaate| yaha dhyAna rahe ki bhUSaNane usa pUre bhavanako hI gusalakhAnA kahA hai, jahA~ bAdazAhakA khAsa darabAra lagA karatA thA, kisI kevala kamare-vizeSako nahIM / auraMgajeba dvArA upayukta Adara-satkArakI prApti na hone para, zivAjIkA apaneko apamAnita anubhava karanA, glAni aura krodhase unake tamatamA uThanepara darabAra meM AtaMka chA jAnA, auraMgajebake saMketase rAmasiMha dvArA pUche jAnepara, niDaratApUrvaka kaTu vacanoMko kahanAAdi ghaTanAe~ isa darabArameM ghaTita huI thI aura bhUSaNane zivAjIkI isI krodha pUrNa sthitikA jisase darabAra meM AtaMka chA gayA thA, varNana zivarAja bhUSaNameM kiyA hai, unake darabArase cale jAneke bAdakI ghaTanAoMkA 'nhiiN| mahAkavi bhUSaNane zivarAja bhUSaNameM gusalakhAnekI ghaTanAkA varNana chanda saM0 33, 74, 169, 186, 191, 242 aura 251 meM kiyA hai / ve kahate haiM ki auraMgajebane zivAjIko pA~ca hajAriyoMke bIca khar3A kiyA, jisapara zivAjI apaneko apamAnita anubhava kara bigar3a utthe| unakI kamarameM kaTArI na dekara islAma ne gusalakhAneko bacA liyA / acchA huA ki zivAjIke hAthameM hathiyAra nahIM thA, nahIM to ve usa samaya anartha kara baiThate "paMca-hajArina bIca kharA kiyA maiM usakA kucha bheda na paayaa| bhaSana yauM kahi auraMgajeba ujIrana soM behisAba risAyA / / kammara ko na kaTArI daI isalAma ne gosalakhAnA bcaayaa| jora sivA karatA anarattha bhalI bhaI haththa hathyAra na aayaa|" (191) gusalakhAnemeM Ate hI unhoMne kucha aisA tyaura ThAnA ki jAna par3A ve auraMgake prANa hI lenA cAhate hoM-- "Avata gosala khAne aise kachU tyaura ThAne, jAnau avaraMgahU~ ke prAnanako levA hai / " (74) 1. zivAjI di greTa, DaoN0 bAlakRSNa, pR0 256 / 2. de0 bhUSaNa, saM0 paM0 vizvanAtha prasAda mizra, pra0 saM0, vANI vitAna, vaaraannsii| 310 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #800 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka anya chaMdameM zivAjIkI vIratAkA varNana karate hue unakA dillIpatiko javAba dene, samasta darabAriyoMko AtaMkita karane aura binA hAthameM hathiyAra yA sAthameM phauja liye mAtha na navAnekA ullekha isa prakAra kiyA hai-- "dInI kujvAba dilIsa ko yauM ju Daryo saba gosalakhAno ddraarii| nAyau na mAhiM dacchina nAtha na sAtha meM saina na hAtha hthyaarau|" (169) eka aura chaMdameM bhUSaNa likhate haiM ki auraMgajebase milate hI zivAjI kruddha ho uThe, jisapara umarAva Adi unheM manAkara gusalakhAneke bIcase le cale "milata hI kurukha cikattA kauM nirakhi kInau, sarajA sAhasa jo ucita bRjarAja kauN| bhUSana kai misa gaira misala khare kiye kauM kiye, mleccha .murachita karikai garAja kauM / arateM gusulakhAna bIca aiseM umarAva, lai cale manAya sivarAja mahArAja kauN| lakhi dAvedAra ko risAnau dekhi dularAya, jaise gar3adAra ar3adAra gajarAja kauM / (33) chaMda saM0 186 meM punaH gusalakhAne meM hI duHkha denekA prasaMga hai-- "hyA~ teM calyau cakatai sukha dena, kauM gosalakhAne gae dukha dInau / jAya dilI-daragAha salAha kauM, sAha koM baira bisAhi kai lInau / ''(186) 242veM chaMdameM bhI gusalakhAnemeM sAhasake hathiyArase, auraMgakI sAhibI (prabhutva) ko hilA denekA ullekha hai-- "bhUSana bhvaisilA teM gusulakhAne pAtasAhI, avaraMga sAhI binu haththara halAI hai| tA koU acaMbho mahArAja sivarAja sadA, bIrana ke himmatai hathyAra hota AI hai / "(242) zivAjIkI prazastimeM likhe hue eka prakIrNaka chaMdameM to bhUSaNane spaSTa ullekha kara diyA hai ki AtaMkita auraMgajebane bar3I taiyArI aura sAvadhAnIke sAtha gusalakhAne meM zivAjIse bheMTa kI thI "kaiyaka hajAra kie gurja-baradAra ThAr3he, karikai hasyAra nIti sikhaI samAja kii| rAjA jasavanta ko bulAyakai nikaTa rAkhe, jinakoM sadAI rahI lAja svaami-kaajkii| bhUSana tabahu~ ThiThakata hI gusulakhAne, siMha-sI jhapaTa manamAnI mahArAja kii| haTha teM hathyAra pheMTa bA~dhi umarAva rAkhe, lInhI taba nauraMga bheMTa sivraajkii|" (442) uparyukta uddharaNoMse yaha pUrNataH spaSTa hai ki bhUSaNane isa bheMTakA jo varNana kiyA hai, vaha itihAsasammata hai aura sthAnakA nirdeza sahI hai| yaha bAta dUsarI hai ki kavike varNanameM kucha atizayokti aura camatkAra AyA haA pratIta hotA hai| aisA ho jAnA svAbhAvika hai, kyoMki kavine zivAjIkI vIratAke varNanoMko alaMkAroMke udAharaNake rUpa meM upasthita kiyA hai| zivarAjabhUSaNake kucha sampAdakoMne prasaMgake AdhArapara yadyapi 'gusalakhAnA' zabdakA artha darabAra khAsa kiyA bhI hai, kintu yaha artha abhI taka anumAnapara hI AdhArita thaa| isa spaSTIkaraNase yaha anumAna aba vAstavikatAmeM pariNata ho gayA hai| vividha : 311 Page #801 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hothala nigAmarI aura oDhA jAmakI suprasiddha lokakathAke vastusAmya evaM isake AdhAra-bIjapara vicAra zrI puSkara candaravAkara, rAjakoTa saurASTra, kaccha aura rAjasthAna meM hothala evaM oDhA jAma ko prema kathA bahata hI lokapriya tathA suprasiddha hai, jo apane-apane pradezakI janavANI athavA loka-kathAke rUpameM Aja bhI vahA~-vahA~ke logoMkI jihvApara sthita hai, sAtha hI yaha una-una pradezoMkI jana-vANImeM granthastha bhI kara dI gaI hai| hothala-padmiNIkI loka-kathAke mahattvake do pATha gujarAtI bhASAmeM upalabdha hote haiN| unameM eka hai sva0 zrI jhaveracanda meghANI dvArA sampAdita kathA 'hothala' meM aura dUsarA pATha prApta hotA hai sva0 zrI jIvarAma ajarAmara gaura dvArA sampAdita 'uThokera ane hothala nigAmarI 2 meM / isake AdhAra-bIjake vicArake liye ye donoM pATha mahattvapUrNa haiM / ina donoM pAThoM vAlI hothalakI kathA vArtAlApakA Trait-Study tulanAtmaka adhyayanake liye atyanta upayogI siddha ho sakatI hai| ise lokabhogya banAneke liye isameM Avazyaka parivartana kiyA gayA hai| loka-kathAkA gaThana kaisA ho sakatA hai, isa hetu sva0 zrI jhaveracanda meghANIkI kathA 'hothala'ko vistArapUrvaka samajha lenA Avazyaka hai| jaba zrI sva. gaurakI loka-kathA 'nigAmarI ane uTho kera'ke AdhArabIjake nirNaya hetu vizeSarUpase yaha ucita pratIta hotI hai| DaoN. sTitha thompasana dvArA batAI gaI loka-vArtAke vyAvartaka lakSaNoMpara dRSTipAta karate hue lokavArtAkA adhyayana karane hetu bhI ye donoM pATha upayogI laga sakate haiM / isa prakArase ye loka-kathAyeM aneka dRSTise loka-zAstrajJako adhyayana-sAmagrIkI pUrti kara sake, jaisI hai| kinta, yahA~ kevala AdhArabIjake adhyayana hetu carcA-vicAra-karanekI AvazyakatA honeke kAraNa sva0 zrI gaurakI loka-kathAkA pATha vizeSa upayogI siddha hogA, aisA pratIta hotA hai| kyoMki, usakA sampAdana vizeSa karake mala lokakathAke AdhArapara sthita hai, aisA spaSTa aura vaijJAnika vicAra mAnasapara ubhara AtA hai| usakI vArtAkA sAra nimna hai / isa loka-vArtAkA kAla navamI zatAbdI kA hai| 1. saurASTra nI rasadhAra, bhAga 4, saMpAdaka : zrI jhaveracaMda meghANI, prakAzaka : zrI gurjara grantharatna kAryA laya, ahamadAbAda, paMcamAvRtti I0 sa0 1947, pR0 15 se 49 / 2. kacchakI gujarAtI lokavArtAoM, saMpAdaka : sva0 zrI kavi jIvarAma ajarAmara gaura, prakAzaka : rAjA rAmajI gaura jhAMjhIbAra, prathamAvRtti I0 sa0 1929, pR0 197 se 264 / 3. The Occen of Story, vol VIII, by C. H. Towny & N. M. Penzer, Pub. by Motila IBanarasidas, Varanasi, Indian Reprint, 1968, Forward, p. 10, 20, 21. 4. The Folk Tale, by Dr. Stith Thompson, Pub. by Holt Rinchart and Winston, Inc. New York, 1946, p. 456. 312 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #802 -------------------------------------------------------------------------- ________________ holake pAlaka pitAkA nAma sAMgaNa nimAgarA thaa| yaha kacchake kisI eka gA~va, jisakA nAma upalabdha nahIM ho rahA hai, kA nivAsI yA ise hoyala jaMgalameM par3I milI thii| rUpavatI hone ke kAraNa ise sabhI loga sampanna parivArakI kamyA honA mAnate the| isake saundaryake kAraNa loga ise indrakI apsarA bhI kahate the / tathA daivI strI mAnate the / vaha devAMganAmeM ginI jAtI thI / jaba hoyala vayaska ho gaI taba isake sAtha vivAha karane hetu aneka sthAnoMse mAMgaNI kI gaI kintu svayaM hothalane hI apane pAlaka-pitAse apane vivAha ke sambandhameM anicchA vyakta kara dI thI / yaha ( hothala) rAyara tAlukAke sAI gA~vake naiRtya meM lagabhaga 1 mIlakI dUrIpara hothalapurAke pahAr3a meM khode gaye eka bhUmi gRha meM kucheka dinoM taka ekAntameM rahI / vahA~ isane lUTa-phATa karane kI icchAse nikale hue hothI nimAgarA nAma dhAraNa kara palar3Ake saradAra bA~bhaNiyA samAke Dhora samUhako ghera lene hetu nikalI / usa samaya isakA mArga meM bhAI dvArA deza nikAlA diye hue oDhA jAma aura usakI phaujase milana huaa| parivartana kara puruSa veza meM thii| ina donoMne milakara vAMbhaNiyAke DhorasamUha lagabhaga ATha dina sAtha-sAtha hI bitaaye| inakA tabase ho premAlApa isa samaya hoyala apane vaizameM ( pazuoM) ko ghera liyA aura prArambha huA / jaba ye donoM eka dUsarese pRthak hue, taba inheM duHkha evaM vedanAkA anubhava huA / lagAtAra ATha dina taka snAna nahIM kiyA jAneke kAraNa hoyala apane vastra utAra kara cakAsarake sarovara meM snAna karane lagI / oDhA akelA hI ravAnA ho gayA / isakA ghor3A kahIM dUra calA gayA thA / ataH usakI khoja karane hetu najara daur3Ane ke liye jaba yaha U~cAIke sthAna -- tAlAbakI pAla - para car3hA to usane hothalake ghor3e ko eka per3ase baMdhA huA dekhaa| isake vastra use per3a ke nIce par3e hue dikhAI diye / sAtha hI sAtha tAlAba meM hopalako tairate hue bhI dekhA oDhA jAma vRkSake nIce Akara hoyalake vastroMpara baiTha gyaa| usa samaya hoyalane use vastra chor3a kara jAneke lie kahA / kintu oDhA jAmane isakI koI paravAha nahIM kI / taba isane kiMcit krodhita hote hue kahA, "tuma abhI yahA~ se dUra haTa jAo / pazcAt hama paraspara bAta kareMge / " "yadi tuma mujhase vivAha karanekA vacana do to maiM tumheM tumhAre aisA sunakara oDhA jAmane kahA, vastra de dU~ / " usa samaya hothalane eka padya kahA arthAt he oDhA ! tU sarovarakI pAlako lA~gha kara dUra calA jA / tatpazcAt hI jo tumhAre mana meM hai, usapara hama paraspara vicAra kreNge| tAtparya yaha hai ki tumhAre sAtha vivAha kruuNgii| hoyalane ohAke sammukha nimna zarteM rakhIM : "UThA aragothI se, laMge saravara pAra / kaMdhAsu seja gAla, jikA toje mana meM / " 1. hamAre paraspara vivAhita ho jAneke bAda maiM tumhAre gharapara nahIM AU~gI aura jahA~-jahA~ maiM rahU~ vahA~-vahA~ tumheM bhI rahanA hogA / 2. maiM kauna hU~, merA nAma kyA hai, isa sambandha meM kisI ko kucha bhI nahIM batAyA jAya / 3. ina zartoMke bhaMga honepara maiM turanta hI tumheM tyAga dU~gI / oDhA jAmane ina zartoMko svIkAra kara liyA aura inakA paraspara vivAha ho gayA / lagabhaga dasa vividha: 313 40 Page #803 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa taka ve pahAr3oMkI guphAoM meM rahe aura inake jabarA aura jaisaMga nAmaka do putra hue| eka dina oDhA jAma apane donoM putroMke sAtha prastara-zilApara baiThA thA, taba kisI morane apanI garadanako tIna bAra hilA-hilAkara dhvani kI | jabarAne morapara pattharase ghAva kara diyaa| usa samaya oDhA jAmane jabarAse kahA yaha mora, vismRta sage-sambandhiyoMkI smRtiko tAlI karA rahA hai| ataH ise mAranA nahIM caahie| isI samaya oDhAko apanA priya svadeza, pyAre parijana Adi yAda A gaye aura yaha udAsa ho gayA / usI samaya hothala vahA~ A pahu~cI aura oDhA jAmako udAsa dekhakara jaba isakA kAraNa pUchA to oTA jAmane kahA ki, svadezakA smaraNa ho Aneke kAraNa udAsI A gaI hai| aba to sage sambandhiyoMkA vichoha khaTaka rahA hai| isa sambandha meM donoMke madhya lambA vArtAlApa huA aura antameM yahI nizcaya jAma ke deza meM jAyA jAya avazya kintu vahA~ hothalase koI strI puruSa nahIM milegA holake sambandhameM koI bAta nahIM kahI jAvegI / ye apane dezameM gaye / hovIne apane choTe bhAIke kathanako svIkAra kara liyaa| usakI patnI mINAvatIkA dehAnta ho gayA thaa| isase oDhA kaSTakA aba koI kAraNa nahIM thA hothIne zAsana sattA oThako sauMpa dii| ohA jAma apane pUrva bhavanameM hoyala ke sAtha rahane lagA yahAM hoyala kisIse milatI nahIM thI / ataH isake sambandha meM sage-sambandhiyoM dvArA samaya-samaya para oDhAse pUchA bhI jAtA rahA / kintu, usake sambandha meM vaha apane mukhase eka bhI zabda nahIM kahatA thA / pariNAmasvarUpa yaha eka lokacarcAkA viSaya bana gayA ki oDhA jAmane kisI anajAna mahilAko rakhela svarUpa rakha liyA hai| ataH ina donoM (oDhA jAma aura hothala) kI yaha nindA hone lagI ki nAmAlUma yaha halake vaMzakI strI kauna hai ? eka bAra oDhA jAma naze meM madamasta thA / usa samaya usake aura usakI strI hothalake sambandha meM loga nindA karane lage / taba oDhAne kaha diyA ki mere gharameM aneka siddhiyoMko prApta huI svargakI devAMganA hai aura vabhiNasArake ghaDUlA soDhAke viruddha DAkA DAlanevAlI prasiddha sAMgaNa niyAmarAkI pAlita-putrI hai aura hama paraspara lagna-pranthi dvArA jur3e hue haiN| kiyA gayA ki jor3A aura or3hA Ama dvArA isa prakAra isa gupta bAtako oDhA jAmane prakAzita kara diyA jaba yaha samAcAra hoyala ke kAnoMpara par3e to usane turanta hI pRthak-pRthak nimna cAra patra likhe / 1. Apane, apane dvArA svIkAra kI gaI zartoMkA bhaMga kiyA hai / ataH maiM Apako tyAga rahI hU~ / 2. maiM sadaiva Apako dekhatI rahUMgI, kintu Apa mujhe nahIM dekha skeNge| 3. maiM ApakI evaM Apake donoM putroMkI rakSA aMtarikSa meM rahate hue bhI karatI rahU~gI / 4. apane donoM putroMke vivAha saMskArake avasaroMpara vaivAhika vidhAnAnusAra merI AvazyakatAkI pUrti hetu (paukhane kI kriyArtha ) upasthita rahUMgI | hoyala ina ciTTiyoMko dekara ravAnA ho gii| oDAko jisa samaya yaha sUcanA milI to yaha viyogake kAraNa pAMgala-sA banakara divasa vyatIta karane lagA / jaba oDhA jAnake putra vayaska ho gaye to calake do soDA saradAroM kI sundara kanyAoMke sAtha ina donoMkA vAgdAna ( sagAI) huA aura vivAha bhI ho gyaa| jisa samaya ye donoM vivAhakara vApasa ghara Aye, usa samaya ho vaivAhika kriyAnusAra apane dAyitvako pUrNa karane hetu upasthita ho gaI bar3I bahUne sAsase eka navalakhA hAra mAMgA jo isane use de diyA, kintu choTI vahUne apanI sAsakI dekha-rekha meM rahanA aura isakA nirantara sAmIpya mA~gA / 314 agaracanda nAhaTA abhinandana grantha : Page #804 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hothalane isa mAgako svIkAra kara liyA aura sadAke lie oDhA jAmake sAtha rahane laga gii| kacchakI bhUmipara kI yaha pracalita dantakathA RgvedakAlake jitanI hI purAnI hai| RgvedameM urvazI pururavAkI eka kathA AtI hai| usake sAtha isa kathAkA anubandha hai| urvazI-pururavAkI kathAke sAtha isa lokakathAkA atyanta sAmya hai, samAnatA hai|' pururavA pRthvIpara kA eka mRtyulokI-mAnava hai, jabaki urvazI eka apsarA hai / hothala bhI eka apsarA hI thI, aisA kahA gayA hai| ye donoM gAndharva vivAha dvArA vivAhita bana jAte haiM aura vivAha ke avasarapara urvazI bhI zata prastuta karatI hai 1. dina meM tInase adhika bAra AliMgana na kiyA jAya / 2. pururavA, nagnadehase urvazIkI dRSTike samIpa nahIM AnA caahie| 3. urvazIkI icchAke viruddha saha-zayana na kiyA jAya aura yadi inameMse kisI bhI eka zartakA bhaMga kiyA jAyagA to urvazI zIghra hI pururavAko tyAgakara calI jaaegii| ina zartoko pururavAne vivAhase pUrva hI svIkAra kara liyA thA hii| svargako tyAgakara pRthvIpara AI huI urvazIkA viyoga gandharva nahIM saha sake / isaliye ve ina zartIkA bhaMga karAne hetu yuktiyA~ lar3Ane laga gye| antameM pururavA nirvasana-sthitimeM urvazIke samIpa upasthita ho gyaa| usa samaya andhakAra avazya thA, kintu gandharvone vidyuta-camaka utpanna kara dI, tAki urvazI ise nagna dekha sake / pururavAke nagna zarIrapara dRSTipAta hote hI urvazIko zarta bhaMga ho jAnA pratIta huA aura jisaprakArase hothala calI gaI thI, usI prakAra urvazI bhI calI gayI / urvazIke cale jAnepara pururavA pAgala ho gyaa| isa rUpa meM snAna karatI huI urvazIne, kurukSetrake sarovara taTapara pururavAko dekhaa| yaha dayArdra ho gaI aura jaba urvazI pururavAke samIpa prakaTa huI taba usane urvazIse prArthanA kI ki tuma vApasa A jaao| antameM devatAoMke varadAna svarUpa pururavAne punaH urvazIko prApta kara liyaa| isa prakArase lagabhaga tIna hajAra varSa pUrvakI isa purANakathA Myth ke sAtha hI sAtha hothalapadmiNIkA ThIka-ThIka sambandha dikhAI detA hai / urvazI-pururavAkI kathA atyanta prAcIna premakathA hai| ise amara banAne ke lie isakA dRr3hatara kalA-pakSa hai / phira bhI yaha kathAnaka eka pratIkAtmaka rUpaka hai / pururavA urvazIkI suniyojita samasta kathA RgvedameM nahIM milatI hai / kintu zatapatha brAhmaNameM yaha upalabdha hotI hai / RgvedameM kevala aThAraha saMvAdAtmaka sUkta upalabdha hote haiM parantu zatapatha brAhmaNameM to yaha samasta kathAnaka vidyamAna hai| zrI penjharake matAnusAra mahAbhArata, viSNupurANa evaM anya purANoMmeMse bhI yaha kathA mila AtI hai| 1. Rgveda, saMpAdaka : paM0 zrIrAma zarmA AcArya, prakAzaka : saMskRti saMsthAna, barelI caturtha saMskaraNa 1, 31, 4:5 : 3 : 41 : 7, 23, 11:8, 18, 95, Rgveda kathA, saM0 : raghunAtha siMha, prakAzaka nezanala pabliziMga hAusa, dillI, pR0 226 se 245 / 2 kacchanI junI vArtAo, pR0 241, saurASTranI rasadhAra bhA0 4, pR0 47 / 3. The Occen of Story, vol. II, p. 245. 4. ejana, pR0 244, 251, 252 / 5. ejana, pR0 248 / vividha : 315 Page #805 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uvaMzI-pururavAke isa kathAnaka meM tulanAtmaka nimna mudde ye haiM 1. amartya - nArI, mAnava ke sAtha vivAha karatI hai / 2. lagna hetu devAMganA mAnavako zarte svIkAra karaneke lie kahatI haiM / 3. zarta bhaMga ho jAtI hai aura devAMganA mAnavakA tyAga kara detI hai / 4. devAMganA, haMsakumArIke rUpameM parivartana karatI hai| 5. devAMganA ekAnta-vAdana karatI hai| 6. vyathita mAnava ke prati devAMganAmeM anukampA utpanna hotI hai aura antameM 7. inakA punaH milana ho jAtA hai / hoyala kI loka kathA ke vastutattvamese mahatvake mudde nimna haiM, jo urvazI pururavAkI purANa kathAse milate-julate haiM 1. devAMganA jaisI hothala-nArIkA oDhA jAmake sAtha lagna honA / 2. lagnake sambandhameM hoyalakI zarteM / 3. zarta bhaMga aura oDhA jAmakA tyAga / 4. hothalakA ekAntavAsa / 5. punarAgamana aura oDhA jAnake sAtha hoyala kA sthAyI nivAsa / isa prakArase oDhA jAma aura hoyalakI danta kathA Rgveda aura zatapatha brAhmaNakI urvazI pururavAkI kathAke sAtha akalpanIya khAmyatA siddha karatI hai / , urvazI - pururavAkI kathA purANa kathA (Myth ) hai, jaba ki hothalako kathA mAtra sthAnIya danta-kathA (Local Legend ) vana gaI hai isa kathAko navama zatAbdIkI honA batAyA jAtA hai| isI prakArase usake rAjavaMza-kula, pitA- bhrAtA ke nAma, nivAsasthAna, bhramaNa sthala, yuddha ityAdike nAma nizcita rUpase milate haiM / isa prakArase bhramaNazIla aura visarita hokara Hoaling purANa kathA dantakathA banI huI hai / kintu mUlameM to yaha urvazI pururavAkI kathA hI hai| zrI pensara likhate haiM ki yaha AdhAra-bIja haMsakumArIkA (Swan-maiden ) hai aura yaha prAcIna saMskRta sAhitya meM upalabdha hotI hai / isa purANa kathAnakane pUrvarUpase saMskRta sAhitya meM vikasita hokara kathAkA rUpa prApta kara liyA hai| tatpazcAt hI yaha anya bhAratIya bhASAoM evaM loka vArtA meM jana sAdhAraNa yogya bana pAI aura aisA karaneke lie ThIka-ThIka samaya bhI vyatIta hotA gayA / urvazI - pururavAkI purANa kathA pUrva evaM pAzcAtya dezoMmeM prasArita hokara phaila rahI hai / * grIsa meM yaha 1. ejana, pR0 248 / 2. The Occen of Story, vol. 8, p. 234. 3. 4. " 17 Appendix 1 p. 213-234. 316 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #806 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathA "kyupiDa aura sAika"1 kI kathAke nAmase, jarmanI meM "svAna meiDana" ke nAmase, phrAsameM "melusinA"3 kI kathAke rUpameM, skATalaiNDameM "dI sIla vumana"4 ke rUpameM pracalita hai| jipsiyoMkI loka-kathAmeM "dI viNDa meiDana'' ke rUpameM pahacAnI jAtI hai / "kathA saritsAgara" meM marubhUtikI kathA hai| vaha bhI isI AdhAra-bIjakI kathA hai / bhAgavata purANameM kRSNa gopiyoMke vastroMkA haraNa karate haiN| yaha prasaMga bhI aisA hI hai, jo yahA~ dhyAna dene yogya hai| isa prakArase RgvedameMse utpanna yaha kathA bhAratabhUmipara likhe gaye zatapatha brAhmaNa, viSNupurANa, bhAgavatapurANa evaM anya purANoMmeM vikasita huI, isa pRthvIpara lAlanapAlana prApta kara rahI hai| yaha purANa-kathA bAda meM pAzcAtya dezoMmeM bhramaNArtha nikalatI hai| grosa kI ThIka-ThIka purANa kathAoM meM yahI AdhArabIja milatA hai| zrI ena0 ema0 penjharane isakA varNana vistArapUrvaka kiyA hai / 10 aura anumAna lagAte haiM ki yUropakI prAcIna mUla lokakathAmeM "haMsakumArI" ke AdhArabIjakA lezamAtra bhI anumAna nahIM milatA hai|" vaha kathA aura usakA AdhArabIja bhAratavarSa meM se yUropIya dezoMmeM AyA hai / isI prakArase hI yaha purANa kathA aphrIkAke aura madhya eziyAke dezoMmeM prasarita huI hai jo bhArata para kiye gaye yavana-AkramaNoM ke kAraNa hI / 2 __ yaha purANa kathA aura isakA AdhArabIja pUrva dezoMmeM bhI ghUmatA huA dRSTigocara ho rahA hai / jApAnameM urvazI-pururavAkI purANa kathAne apanA nAma badala liyA aura vahA~ yaha "hikohoho-DemI'3" ke nAmase 1. A Handbook of Greck mythology, by J. H. Rose, Pub. by Methuen University, paperback, London, 1964, p. 287. lokasAhityavijJAna, DaoN. satyendra, prakAzaka : zivalAla agravAla eNDa kaM0 AgarA, prathamAvRtti, pR0222. 2. The Dictionary of Folklore Mythology & Legends, vol. II, Maria Leach, p.1091. The Folk Tale, p. 88. 3. The Dictionary of lolklore Mythology & Legends, vol. II, p. 705. lokasAhityavijJAna, pR0 222 / 4. Folk-Tales from Scotland, by Philippa Gallomay, Pub. by Collins, London, ___reprint, 1945, p. 8. 5. The Gipsy Folk-Tales, by Dora B. Yeats, Pub. by Phonix House Ltd., London, 1948 p. 56. 6. The Occen of Story, vol. VIII, p. 58. 214. 8. ejana, pR0 217 / 9. ejana, pR0 226 / 10. ejana, pR0 226 / 11. ejana, pR0 226 / 12. The Occen of Story, vol. VIII, p. 227. 13. The Dictionary of Folklore Mythology and Legends, vol. II, p. 705. vividha : 317 Page #807 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakhyAta huI hai / mahAbhArata meM zAntanu aura gaMgAkI purANa kathA bhI isI AdhArabIjakI kathA hai / rAjasthAna meM kI dhAMdhalakI kathA bhI isIkA parivartita rUpa pratIta hotA hai / isa prakAra se yaha purANa kathA atyanta hI vyApaka Universal hai' kyoMki, usakA kathAvastutattva ati mohaka hai| saMsArake vArtA sAhityameM isa prakArakA advitIya anya kathAvastutatva kadAcit hI dRSTigata hotA hai / isa kathAkA kathAvastutattva hai, divya prema / DA0 sTitha thomsanane apane grantha "dI phAkTela" me aisI kathAoMke lakSaNa evaM AdhArabIjakI carcA vistArapUrvaka kI hai aura sArAMzake rUpameM batAyA hai ki devAMganAke sAtha puruSa zartoMkA svIkAra kara vivAha karatA hai tathA zartabhaMga hote hI strI, puruSako chor3akara calI jAtI hai| saMkSepameM kahA jAya to do premI paraspara lagna-granthi dvArA jur3ate haiM kintu unake madhya zarte nizcita hotI haiM aura zarta bhaMga hote hI devAMganA calI jAtI hai / aisA pratIta hotA hai ki DA0 sTitha thompasanane apane "dI phAkTela" meM mAnoM hothala aura oDhAkI bAta unheM jJAta hI ho aura ve usI para hI likha rahe hoM, aisI adAse likhA hai| Apane usameM batAyA hai ki nAyaka, devAMganAke sAtha vivAha karatA hai aura apane dina sukhapUrvaka vyatIta karatA hai | kisI eka prasaMgapara nAyakako apane deza (vatana) ko jAnA yAda AtA hai aura patnI bhI isake liye sahamata ho jAtI hai aura strI, nAyakako spaSTa zabdoM meM kahatI hai ki dekhanA zarta bhaMga na ho, isakA bhalI prakAra se dhyAna rkhnaa| vaha bhI kaha detI hai ki apane mukhase usakA nAma taka uccArita na ho jAya yA usakI jihvA se usake nAmase AvAja taka na de / 4 nAyaka svadeza jAtA hai aura apanI patnI ke sambandha meM jaba bar3hA-car3hAkara bAteM apanI patnIko kho baiThatA hai| pati apanI patnIko khojane nikalatA hai aura vaha aneka par3atA hai| unheM pAra kara lenepara antameM donoMkA punarmilana hotA hai / hothala aura oDhA jAmakI yahI loka-kathA hai jisakA AdhArabIja bhI premIkI orase "zarta-bhaMga aura tyAga" kA hai| ataH DA0 sTiya yompasana apanI orase isake mAnaka evaM AdhArabIjakA kramAMka likhate hue kahate hai This Series of notifes is frequently found in Type 400" isa prakAra hoyala aura oDhA jAnakI sthAnIya danta kathAkA mahatva saMsArakI aneka loka kathAoMke sAtha jor3A jA sakatA hai aura saMsAra bharakI loka kathAoMke kSetra meM usako bhI sammAnapUrNa sthAna avazya prApta ho / 1. The Occen of Story, vol. VIII, p. 234, 2. 233. 4. 5. The Folk-Tale, pp. 87-93. 91. 88. "" 17 318 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha karatA hai taba vaha kaThinAiyoMmeM jA Page #808 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'tejA'lokagItakA eka nayA rUpAntara zrI narottamadAsa svAmI pIThapati, rAjasthAnI jJAnapITha, bIkAnera tejAjI rAjasthAnake eka bahuta prasiddha loka-devatA haiN| ve jAtike jATa the aura nAgora paragane ke kasabe parabatasarake pAsa sthita kharanAla gA~vake nivAsI the| unakA vivAha kizanagar3hake pAsa sthita panera gAMvameM haA thaa| unakI patnIkA nAma bodala batAyA jAtA hai (gItoMmeM kahIM pemala aura kahIM sundara batAyA gayA hai)| jaba ve apanI patnIko lAne panera gaye hue the taba vahA~kI lAMchA gUjarIkI gAyoMko dhAr3avI meM ghera kara le gaye / lAMchAkI pukArapara tejAjI unheM chur3Ane ke lie 'vAra' cddh'e| gAyoMko chur3Ane meM unheM prANAntaka ghAva lage aura ve svargavAsI hue| yaha ghaTanA bhAdavA sudI 10 ke dina huii| tabhI se tejAjI devatAke rUpameM paje jAne lage / rAjasthAnameM sthAna-sthAnapara unakI 'devaliyAM' pAyI jAtI haiN| tejAjIkA sambandha nAgoMse bhI hai, sA~pake kATe hue ko tejAjIkI 'hA~tI' bA~dhate haiM jisase jahara nahIM cddh'taa| tejAjIkA gIta, jise tejo' kahate haiM, bahuta prasiddha aura kRSaka janatAmeM bahuta lokapriya hai| bahata lokapriya hone ke kAraNa usake aneka rUpAntara bana gaye haiM / hindI aura rAjasthAnIke suprasiddha anveSaka zrI agaracanda nAhaTAne pilANIke gaNapati svAmIdvArA saMgRhIta aura anuvAdita rUpAntarako marubhAratIke prathama bhAgake dvitIya aMkameM prakAzita karavAyA thaa| eka dUsarA rUpAntara kizanagar3ha ke paM0 vaMzIdhara zarmA bukselarane 'vIra kuMvara tejAjI' nAmaka pustakameM dUsare khaMDake rUpameM prakAzita kiyA thA / zrI nAhaTAjIne 'marubhAratI ke pA~caveM bhAgake prathama aMkameM zrI bhAskara rAmacandra bhAlerAvakA eka lekha prakAzita karAyA thA jisameM hAr3aulI meM pracalita tejA viSayaka eka gItake aMza diye gaye haiN| nAhaTAjIne rAjasthAna bhAratIke pAMcaveM bhAgake dUsare aMkameM tejAjIke sambandhameM eka lekha likhA jisameM prastuta lekhakake gIta-saMgrahake tIna apUrNa gItoM ko bhI prakAzita kraayaa| tejAjIse sambandhita eka anya gIta ajamerake zrItArAcanda ojhA dvArA prakAzita 'mAravAr3I strI-gIta saMgraha' meM chapA hai jo ghaTanAtmaka nahIM hai / tejAjIse sambandhita loka-gAthAyeM bhI janatAmeM pracalita haiN| hADautImeM pracalita lokagAthAko DaoN0 kanhaiyAlAla zarmAne prakAzita karavAyA hai| eka dUsarI lokagAthAkA prakAzana DaoN0 mahendra bhAnAvatane lokakalAke aMka 17meM kiyA hai| prastuta lekhakake saMgrahAgArameM lokagItoMkA vizAla saMgraha hai jo aneka satroMse prApta huA hai| isa saMgrahako sa~bhAlate samaya abhI pIle kAgajakI eka kApImeM pensilase likhA huA tejA gItakA rUpAntara upalabdha huaa| yaha kApI lekhakako koI paiMtIsa-chattIsa varSa pUrva prApta huI thii| upalabdha rUpAntara gaNapati svAmIdvArA saMgRhIta rUpAntarase paryApta bhinnatA rakhatA hai| bhASAbheda bhI hai aura kathAbheda bhii| paM0 vaMzIdhara zarmA dvArA prakAzita rUpAntarake sAtha isakA kisI aMzameM sAmya hai| vaMzIdhara zarmAvAle rUpAntarameM kucha ghaTanAyeM lokagAthAvAlI kathA kI mila gayI haiM jo isa rUpAntarameM nahIM haiM / isa rUpAntarakA aMtakA aMza khaMDita hai| yaha rUpAntara Age diyA jAtA hai| vividha : 319 Page #809 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 tejo gIta kA rUpAMtara [1] gAjyo gAjyo jeTha-asADha kaMvara tejAjI lagato hI vUTho sAvaNa-bhAdavo dharatI-ro mAMDaNa meva kaMvara tejAjI Abhai-rI mAMDaNa camakai vIjaLI chataro-ro mAMDaNa chAjo kaMtra ra tejAjI kUrva ro mAMDaNa maravo kevar3o .... gorI-ro mAMDaNa paraNyo sAyabo sUto sukha bhara nIMda kaMvara tejAjI ! thArA sAthIr3A vIjai kAMkar3a bAjaro jhUThI jhUTha mata bola me jaraNI mAtA! mhArA sAthIr3A hIM. raMga-rai pAlaNe jhaThI bolaM to rAma duvAI kaMvara tejAjI ! thArA sAthIr3A vIja kAMkar3a bAjaro kuNa bhAto bharai o jaraNI mAtA ! kuNa va lA bailAM-rI nIraNI ? bhAvaja bhAta bharai re kaMvara tejAjI ! bainar3a lAva bailAM-rI nIraNI kaThai bhAta utArUM kaMvara tejAjI ! kaThai utArUM bailAM-rI nIraNI ? khejar3a heThe bhAta utAro bhAvaja mhArI ! dhaurai to utAro bailAM-rI nIraNI bhAto mor3o lAyI e bhAvaja mhArI ! dUjA-ro dopAro tejAjI-ro jImaNo gharai mhArai kAma ghaNo re nAnar3iyA devara ! bhaiMsA-rI duvArI dina Ugiyo isar3o kAMI bhUkho re lhor3iyA devara ! isar3o bhUkhALU hai to lAva nI ghara-rI gorar3I kuNa mhArI sagAI karI bhAvaja mhArI ! kuNa paraNAyo pILA potar3AM vAvala thArI karI sagAI re kaMvara tejAjI ! mAmAM to paraNAyo pILA potar3AM A lai thArI rAsa-pirANI bhAvaja mhArI! khojyo to khaLakAyo ADA UmarAM bhojana to jIma padhAro lhor3iyA devara ! bhUkhA to gayAM to dhokhA mArasI bhojana to thAro mApha rAkho bhAvaja mhArI ! tejojI udamAdiyo cAlyo sAsarai kholo e bhacar3a-kiMvAr3a jaraNI mAtA ! bArai Ubho kaMvara lADalo dopArAM gharai kyU Ayo re kaMvara tejAjI !.... kAMI thArai haLa-rI hAla TUTI kaMvara tejAjI ! kAMI TUTI thArai nADI bAdhalI nahIM TUTI haLa-rI hALa jaraNI mAtA ! nahIM to TUTI nADI bAdhalo ... ... ... "jaraNI mAtA! tejo jAsI udamAdiyo sAsarai 320 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #810 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuNa tane cALA cALyA kaMvara tejAjI ! kuNa to cur3alALI moso boliyo ! sAthI cALA cALyA o jaraNI mAtA ! bhAvaja cur3alALI moso boliyo sAthIr3AM - rI rAMDa maro re kaMvara tejAjI ! bhAvaja rahajo o juga meM bAMjhar3I sAthIr3AM-rI vela vadho o jaraNI mAtA ! bhAvaja to phaLajo kar3ava ai nIMba jyUM haMsakara hukama do jaraNI mAtA ! tejojI udamAdiyo jAsI sAsara ghar3I doya jeja karo kaMvara tejAjI ! moratiyo kaDhAvAM sasvarai vAra-ro ghara josI-rai jAvo a bhUvA tejA-rI ! vAMco veda-purANa beTA josI kA ! kAMI suganAM nai jAsI tejojI sAsare vAMcAM veda-purANa bhUvA tejA-rI ! mhAre to suganA meM tejAjI rI devaLI vAMsAM khAla phor3AUM beTA josI kA ! UMco TerAUM hariyai nIMba- rai hiMdU dharama haTo kaMvara tejAjo ! thAro bAbala deto gAyAM dUjhatI gAyAM mhArai gora bharI beTA josI kA ! sakharI to le jA dho lI dUjhatI vAMcAM veda-purANa kaMvara tejAjI ! mhAre suganAM meM jAsI sAsare bAgAM karo vAva kaMvara tejAjI ! bAbala-rI chataDyAM bAMdho moLiyo paga dera bAra Avo bhAvaja mhArI ! kisoyaka bAgo devara lADalo kaThai karo vaNAva devara mhArA ! kuNAM raiM chataDyAM meM bAMdho moLiyo bAga meM vAva karAM o bhAvaja mhArI / bAbala rI chataDyAM meM bAMdho moLiyo sUkA bAgAM karo re vaNAva kaMvara tejAjI ! mur3adAM-rI chataDyAM bAMdho moLiyo ghor3e para jhATaka jINa kase re chorA cAkara-kA ! sakharo pilANa revata pAgar3o kaThai par3ayo pilANa kaMvara tejAjI ! kaThai par3ayo lIlai-ro tAjaNo ? par3a par3ayo pilANa chorA cAkara kA ! khUMTe par3ayo lIlai-ro tAjaNo ghor3o jINa nahIM jhelai re kaMvara tejAjI ! AMsUr3A nAkhe kAyara mora jyUM aNatolo ghI dIno tanai lIlA revata ! kAraja -rI beLA mAtho dhUNiyo lIlA ne dhIraja devo chorA cAkara kA ! AMsUr3A pUMcho hariyai rUmAla-sUM ghor3e jINa mAMDo re kaMvara tejAjI ! sakharo pilANa revata pANar3o haMsakara hukama devo jaraNI mAtA ! tejojI udamAdiyo cAlyo sAsara 2] sar3avar3a cAla cAlo re lIlA revata ! dina to ugAyo mALIjI-rai bAga meM kholo bhacar3a kiMvAr3a beTA mALI-kA ! bArai to Ubho kaMvara lADalo tALA sajar3a jar3ayA lIle ghor3e ALA ! kUMcI to le gayI gar3ha-rI gUjarI sAyaba ko nAMva beTA mALI kA ! sAyaba ke nAMva -lai tALA khula par3e kaThai vAsa vasai lIlai ghor3e ALA ! kisai rAjA-rI cAlo cAkarI ? khar3anAla mhAMro vAsa vase beTA mALI kA ! rAyamala mUMtA - rai sigaratha pAvaNA 41 vividha: 321 Page #811 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kariyo gajaba inyAya kaMvara tejAjI ! tALA to toDyA bIjaLasAra-rA ghor3e-nai ThANa baMdhAvo kaMvara tejAjI !..................... ghor3e-nai ghAsa nIrAvo kaMvara tejAjI ! karalai-nai nIrAvo nAgara-velar3I khar3anALe ghAsa ghaNo re beTA mALI-kA! velar3I vana chAyA nAgANai-rai gorava potolA re chorA cAkara-kA! amala-rI manavArA tejAjI-rai sAtha-rI amalAM meM to pUra chakiyA beTA mALI-kA | amalAM-rA chakiyA jAsAM sAsarai tUM chai bharama-ro vIra beTA mALI-kA! mAragiyo vatA dai sahara panera-ro DAvI DUMgara jAva re kaMvara tejAjI ! jIvaNI jAva sahara panera-nai . goThAM jIma padhAro kaMvara tejAjI !....." kuNAM-rA bAga-bagIcA beTA mALI-kA ! kuNAM-rA kahIrja kUvA-vAvar3I ? rAjAjI-rA bAga-bagIcA kaMvara tejAjI ! rAyamala-maMtai-rA kUvA-vAvar3I kAya-sUM bAga lagAvo beTA mALI-kA! kAya-sUM khodAvo kUvA-vAvar3I ? haLa-sUM bAga lagAvAM re kaMvara tejAjI ! hAthAM-sUM lagAvAM maravo kevar3o kAya-saM bAga siMcAvo beTA mALI-kA! kAya-sUsiMcAvo maravo-kevar3o? dUdhAM bAga siMcAyo kaMvara tejAjI ! dahiyAM siMcAyo maravo kevar3o kAya-sUbAga ninANo beTA mALI-kA! kAya-sU ninANo maravo-kevar3o ? khurapAM bAga ninANAM kaMvara tejAjI ! nakha-sUM ninANAM maravo-kevar3o bAgAM-meM kAMI rasAla re beTA mALI-kA !...." bAgAM-meM dAr3ama-dAkha kaMvara tejAjI ! dhoLA phULAM maravo-kevar3o kiNa gaLa phUla-mALA re beTA mALI-kA! kuNAM-rai pecAM maravo-kevar3o ? rAjA-rai gaLa phUla-mALA kaMvara tejAjI ! rAyamala mUtA-rai sira-ro sevaro tanai sonai-rI murakI re beTA mALI-kA ! thArI mALaNa-ne pairAU bAMko vAr3alo tanai paMcaraMga pAgha re beTA mALI-kA! thArI mALaNa-nai oDhAUM bo-raMga cUnar3I khar3iyA dhamala purAnA kaMvara tejAjI ! dinar3o to ugAyo sahara panera-meM ghor3e hIsa karI re kaMvara tejAjI paNihArayAM camakI sahara panera-rI caLU doya pANI pAvo........................ kaTa vAsa vasai rai lIlai ghor3e ALA ! kisa rAjA-rI cAlo cAkarI? khar3anAla vAsa vasai..................."rAyamala mUtA-rai sigaratha pAvaNA pAnIr3oM kAMI mAMgo re lhor3A bainoI ! jhArI to bhara lAUM kAcai dUdha-rI devAM lAkha badhAI bhoLI naNadala / pAtaLiyo naNadoI bAgAM Utarayo jhUThI jhUTha bolai e bhAvaja mahArI! mhAro to paraNyor3o nAgANa desa-meM jhUTha bolato rAmaduhAI bhoLI naNadala ! pAtaLiyo naNadoI bAgAM katarayo 322 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #812 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bugaco hAjara lA o chorI nAyAM-kI ! gahaNo to paharo ratana-jar3Ava-ro nAnI moMDhAM sIsa guMthAvo bhoLI naNadala! coTI ghAlo vAsaga-nAga jyUM sIpAM bhara suramo sAro bhoLI naNadala ! TIkI devo lAla siMdUra-rI paharo hAMsa gaLA-meM bhoLI naNadala ! Ara to paharo vAMko vADalo sAr3I-rai saLa ghAlo o bhoLI naNadala ! kAlai resama-rI pairo kAMcaLI lUma-lUmALA kasaNA bAMdho e bhoLI naNadala ! goroDai pUMcAM para gajaro gaiMda-ro kyA-rI IMDhoNI karU e bhAvaja mhArI ! kyA-ro to karU jala-ro bevar3o? motyAM-rI karo IMDhoNI o naNadala mhArI ! rUpai-ro to karo me jala-ro bevar3o cAlo pANI. talAva o naNadala mhArI ! nijarAM-ro meLo paraNyo sAyabo jhaThI jora bole o bhoLI bhAvaja! mhAro to paraNyoDo nAgANa desa-meM jhUThI bolU to rAmaduhAI bhoLI naNadala ! mhAro to naNadoI thAro sAyabo le lo sAtha sahelI bhoLI naNadala ! ......... paraNyai-rI karo pichANA bhoLI naNadala ! kAMI to sainANI paraNyo sAyabo ? bhaMvara parA vala ghaNo bhoLI bhAvaja ! vAMkar3alI mUchALo paraNyo sAyabo paraNI-rI pichANa karo lhor3iyA bainoI ! kAMI to sainoNI tejAjI-rI gorar3I sagaLAM-meM sughar3a ghaNI ...... sahaMsa kiraNAM meM to sUraja Ugiyo [4] sAlA nai jAya juhArayA kaMvara tejAjI sAlA nai juhArayA caupar3a khelatA mAno rAma-juhArA sALAM mhArAM! mujaro to mAno tejAjI-rai sAtha-ro mAnyA rAma-juhArA lhor3A bainoI ! mujaro to mAnyo tejAjI-rai sAtha-ro poto hAjara lA re chorA cAkara-kA ! amalA-rI manavArAM tejAjI-rai sAtha-rI sAsU-nai jAya juhArI kaMvara tejAjI sAsU-nai juhArI mahIr3o ghamor3atI mAno rAya-juhArA sAsU mhArI ! mujaro mAno tejAjI-rai sAtha-ro nita-rA kyA-rA rAma-jahArA lIlai ghoDa ALA o ghara khAyo nagarA pAbaNAM AyA jyUM re pAchA ghiro lIlA revata / ... mukhar3A-saiM bola saMbhALa jaraNI mAtA ! ghara AyA sAjana-nai dIno oLabho le lai rupiyo roka o lAlAM pADosaNa ! ghar3I doya vilamAvo paraNyai syAma-nai thArA nai tUM hI manAya pemala gorI ! ........... . sALI thArI laMbI lagAma kaMvara tejAjI ! gorI to lUnI paga-rai pAgar3e sALI-nai sela vAyo re kaMvara tejAjI! gorI-nai vAyo vaLato tAjaNo karI gajaba inyAya o jaraNI mAtA! ghara AyA sAjana-nai dIno olabho khAjo kALo nAga kaMvara tejAjI ! mhArI kUkU-rI DherI-nai vAyo tAjaNo vividha : 323 Page #813 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukhar3A-sUM bola saMbhALa a jaraNI mAtA ! nAga khAjo lhor3A vIra-nai kaLajuga jora varatAyo o chorI pemala ! vIreM sUM vAlho paraNyo sAyavo kada taiM lADa laDAyo o chorI pemala ! kada sAjyA pIvara-sAsarA hathaleva-meM lADa laDAyo o jaraNI mAtA ! caMvarI - meM sAjyA pIvara sAsarA mar3A meM basa ghar3I paraNyA sAyaba ! kharanALa cAlUM to pILo oDha pauDhaNa nai Thor3a batAvo sALI mhAMrI DAbariyA naiNAM meM niMdarA ghuLa rahI sALI thArI nega mAMgai re kaMvara tejAjI ! gorI to mAMge khAMDiyo khoparo nAgANo sahara vasai a sALI mhArI ! bALada bhara lAUM khAraka - khoparA vAMTU lUMga-supArI sALI mhArI ! gorI-na deUM khAraka- khoparA resama beja vaNo re kaMvara tejAjI ! dAvaNa to dhoLA pILA pATa-rI phUlAM thAMraiseja bichAUM kaMvara tejAjI ! osIco de lai re cur3alALI bAMya-ro sUtAM nIdaM na Ave o pemala gorI ! gUjarI kuraLAyI baLate kALajai [5] sUro thAro nAMva suNyo kaMvara tejAjI ! gAyAM to gherI mINAM coraTAM ghara bhomI jI - jAvo lAchAM gUjarI ! bhoma to khAva sahara panera-rI bhomiyAM vaira vasai kaMvara tejAjI ! bhomiyAM-rai bhedAM gAyAM nIkalI ghara gAMva-dhaNI-rai jAvo e lAchAM gUjarI ! hAsala to khAva sahara panera-rI ghara gAMva dhaNI - gayI o lAchAM gujarI gAMva-dhaNI nai jAya juhArI lAchAM gUjarI gAyAM to gherI mINAM coraTAM gAMva-dhaNI ghara nahIM lAchAM gUjarI ! kaMvara to bhoLA ghor3A dUbaLA ghara bhAMbhI-rai jA o lAchAM gUjarI ! helo to pAr3e caDhatI vAra- ro kUMDA mhAre pANa Tharai lAchAM gUjarI ! turiyAM para caDhiyA tejAjI - rA dhotiyA nita-rA pANa ThAro re beTA bhAMbhorA ! nita- kA rejo tAgA TUTatA ghara DholI- rai jA o lAchAM gUjarI ! Dhola bajAva tiravI (?) vAra- ro DholI jAya juhArI lAchAM gUjarI DholAM Dora nahIM o lAchAM gujarI ! DAMko le gayA bALaka khelatA resama - Dora karo beTA DholI- kA ! DAMko karo bIjaLasAra-ro sUro thAro nAMva suNyo kaMvara tejAjI ! gorAM meM rAMbha bALaka - vAchar3A ghor3A para jINa mAMDo chorA cAkara-kA ! kaThai par3ayo pilANa kaMvara tejAjI ! kaThai to par3ayo lIlA-ro tAjaNo par3a par3ayo pilANa chorA cAkara kA ! khUMTai to par3ayo lIlA-ro tAjaNo 324 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #814 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghor3o jINa nahIM jhelai kaMvara tejAjI ! AMsUr3A nAkhai kAyara mora jyU aNatolo ghI dono lIlA revRta ! kAraja-rI viriyAM mAtho dhUNiyo lIle nai dhIraja de re chorA cAkara kA! sakharo to pilANa revata pAgar3o ghor3A para jINa mAMDo sUrA baLavaMta ! sakharo pilANo revata pAgar3o de de o bhaMvara-badUka suMdara gorI ! DhAla taravAra dAdAjI - rai hAtha-rI mahaMdI hAtha bharayA o kaMvara tejAjI ! dasto lAgalA bhaMvara baMdUka re lAgato lAgaNa de o suMdara gorI ! saiNAM rI sainANI sAthai hAlasI sAthai to le ra padhAro kaMvara tejAjI ! jhagar3e-rI viriyAM ghur3alo DhAbasU lugAyAM - ro kAma nahIM o suMdara gorI ! sUrA to jUjhasI kAyara kAMpasI luLakara sAta silAma o sUraja nArAyaNa ! parataMgyA rAkhajo paraNyai syAma-rI DUMgara caDha hAMka karI kaMvara tejAjI cuga-cuga mArayA mINA coraTA o o DAgaLiye car3ha joya chorI dAsI ! avar3a-chevar3a gAyAM vaiba lAchAM gujarI ! vica meM vaiva gajabI ghUmato khola phaLasai-rI khIla o lAchAM gUjarI ! giNa-giNa melho bALaka vAchur3A gAmAM mhArI sagaLI AyI o kaMvara tejAjI ! gAyAM-ro mAMjhI Ayo nahIM kANo kerar3o to sUraja- sAMDa karatI kaMvara tejAjI ! kai karatI ratha-ro bailiyo Ayo jyUM pAcho ghara jyA lIlA revata ! loyAM-rI tisAyI lAchAM gUjarI mAragiyA-sUM dUra ho jA o rAjA vAsaga ! lIlai-rai khurAM meM cIMthyo jAvasI mukhar3e-sU bola saMbhAla kaMvara tejAjI ! ghor3e sUdhI kara deUM devalI vacana deyara padhAro kaMvara tejAjI ! kuNa sAkha bharai o rAjA vAsaga ! kuNa to kahIjai riMda meM sAmadI cAMda-sUraja sAkha bhare o lIle ghor3e ALA ! riMda meM sAyadI khAMDiyo khejar3o mhAM para mahara karo o rAjA vAsaga ! --- bAvana bhairU sAtha melo re rAjA vAsaga ! jUnai to kher3e-rI causaTa jogaNyAM gAya mhArI sagalI AyI re mINAM coraTA ! gAyAM ro mAMjhI nahIM Ayo kANo kerar3o kai sUraja-ro sAMDa kairatha-ro bailiyo Ayo jyU re pAcho ghira jA re lIlai ghor3e ALA ! ghor3a sUdhI kara dUM thArI devaLI kANo kerar3o hAjara lAvo re cuga-cuga to mArU mINA coraTA mukha- to bola saMbhAla kaMvara tejAjI ! bainar3a re - kahIjai putara akalo kada-rI baina lAge re mINAM coraTAM ! kada to dInI banar3a ne kAMcaLI gaMgAjI meM baina karI re kaMvara tejAjI ! pusakara dI pair3ayAM meM donI kAMcaLI vividha: 325 Page #815 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raNachor3abhaTTa kRta amara kAvya aura mahArANA pratApase saMbandhita do vivAdAspada prazna DaoNo vrajamohana jAvaliyA, ema0 e0, pI0 eca0 DI0 akabarane, siMhAsana saMbhAlane ke uparAnta rAjasthAnake rAjapUta rAjAoMko aneka prakArake rAjanItika dAvapecoMke prayogase apane adhIna karanekA prayAsa kiyA aura isameM saMdeha nahIM ki usane isa uddezya meM bahuta kucha saphalatA bhI prApta kI-- para mevAr3ake zAsaka mahArANA pratApapara usakI kisI bhI nItikA koI asara nahIM pdd'aa| akabara kI orase samaya-samayapara kaI pratinidhi bhI mahArANAko akabarakI adhInatA svIkAra kara leneke liye samajhAne hetu mevAr3a meM Aye / mahArANAne unheM rAjyocita sammAna diyA - para binA kisI saphalatAke unheM khAlI hAtha hI lauTanA par3A / inameM pramukha the jalAlakhA~ korcI, bhagavantadAsa, ToDaramala aura mAnasiMha | mevAr3a meM ina sabhI rAjadUtoMko yathocita sammAna diyA gayA - para durbhAgyase mAnasiMhako eka sAmAnya sI ghaTanA para mevAr3ase apamAnita hokara lauTanA pdd'aa| isa ghaTanA ke viSaya meM mevAr3a ke itihAsase saMbaMdhita lagabhaga sabhI rAjasthAnI, saMskRta Adi bhASAoM meM likhita aitihAsika kAvya graMthoM meM vivaraNa milatA hai / svayaM mAnasiMhake rAjakulase saMbaMdhita aitihAsika kAvya graMthoM aura khyAtoMmeM isa ghaTanAkA ullekha huA hai / phira bhI katipaya vidvAn navIna prApta sAmagrI ke AdhArapara athavA jJAta sAmagrIpara hI punaH manana karate hue naI sthApanAe~ samaya- samayapara isa viSayapara karate rahe haiM / kucha dinoM pUrva mevAr3ake hI nivAsI eka vidvAn DA0 devIlAla pAlIvAla, nidezaka, sAhityasaMsthAna, rAjasthAna vidyApITha, udayayurane mevAr3a rAjya itihAsa se saMbaMdhita aura mevAr3a ke mahArANA rAjasiMhake Azraya meM raNachor3abhaTTa dvArA viracita saMskRta kAvya graMtha "amara kAvya' ko pramANa rUpa meM prastuta karate hue apane eka lekhameM yaha saMketa diyA thA ki ukta kAvya graMtha meM mevAr3a meM kiye gaye mAnasiMha apamAnakA koI ullekha nahIM hai ataH aisI koI ghaTanA ghaTI bhI hogI usameM saMdeha haiaura anya rAjasthAnI aura mevAr3I kAvyoM meM diyA gayA vivaraNa kalpita hai / ' yadi anya graMthoMko aprAmANika mAnakara amarakAvyameM isa ghaTanAkA ullekha milanepara hI ise satya mAnA jA sakatA ho to maiM savinaya nivedana karanA cAhU~gA ki amarakAvyameM isa ghaTanAkA savistara vivaraNa prApta hai / isa graMtha meM saMvat 1630 vi0meM ghaTI ghaTanAoMse saMbaMdhita vivaraNa viSayaka zloka saM0 23 se 50 jo isa lekha ke pariziSTa bhAgameM diye jA rahe haiM, ye mahArANA pratApa dvArA yukti-pUrvaka kiye gaye mAnasiMhake apamAnakA spaSTa zabdoMmeM ullekha haiM yaha aMza svayaM DA0 devIlAla pAlIvAla dvArA saMpAdita "mahArANA pratApa smRti-graMtha' meM bhI prakAzita ho gayA hai / anya aitihAsika srotoMse isa kAvya meM svalpa aMtara avazya hai, aura vaha hai apamAnakI anubhUtike samaya mAtra kA / anya kAvyoM ke anusAra mAnasiMhane bhojanake samaya hI apane apamAnakA anubhava karake roSa prakaTa kiyA thA, parantu amarakAvyake anusAra mahArANA mAnasiMhako 1. zodhapatrikA varSa 19 aMka 4 pR0 44-49 / 2 mahArANA pratApa smRti graMtha - sAhitya saMsthAna, rAjasthAna vidyApITha, udayapura / 326 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #816 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhojana karAkara aura kapUra yukta bIr3A dekara prema-pUrvaka vidA kara dete haiM, aura usake bAda mAnasiMhako patA. calatA hai ki mahArANAne usa sthAnase rasoIke bartana Adi haTAkara usa sthAnakA jalase prakSAlana karavAkara pavitra miTTI aura gobarase saphAI karavAyI tathA gaMgAjalakA chir3akAva kiyA hai-taba vaha pUchatA hai ki yaha kyA bAta hai, aura eka vayovRddha sAmanta use sArA kAraNa batAtA hai| aura tabhI mAnasiMha kruddha hokara apamAnakA badalA lenekI pratijJA karatA huA akabarake pAsa jAkara saba vRttAnta kahatA hai / ' ataH yaha mAna lenA ki isa ghaTanAkA rAjasthAnI aura mevAr3I kAvyoMmeM diyA gayA vivaraNa kAlpanika hai-koI artha nahIM rakhatA vizeSarUpase usa samaya jabaki saMbaddha donoM pakSoMke aitihAsika srota usakI puSTi karate hoN| ___ eka dUsarA mahattvapUrNa prazna, jo akabara aura pratApake hI sambandhoMko lekara, abulaphajala dvArA akabaranAmemeM kiye gaye ullekhakI puSTimeM punaH khar3A kiyA gayA hai| vaha hai mahArANA pratApakA akabarake dvArA bhejI gaI khilaata pahananA aura pATavI kumAra amarasiMhako mugala darabArameM bhejanese saMbaMdhita / mevAr3ase viphala lauTe rAjadUtoMne apanI saMtuSTi aura apane svAmIkI saMtuSTi ke lie jo kucha bhI kahA yA vivaraNa likhA vaha svAbhAvika thaa| akabaranAme meM abulaphaz2alakA varNana bhI kucha aisA hI hai / AtmazlAghAke atirikta ise aura kucha nahIM kahA jA sakatA / yadi vIravinodake lekhaka kavirAjA zyAmalAdAsa, zrI gau0 hI0 ojhA, rAjasthAnakA itihAsa likhanevAle anya itihAsakAra yA rAjasthAnI sAhityakAra abulaphajalake isa kathanako asaMbhava aura asatya mAnate haiM to kaunasA anyAya karate hai| isa ghaTanAse saMbaMdhita koI likhita pramANa mila pAtA athavA isa ghaTanAke turanta bAda isake phalasvarUpa kisI anukUla pramANakI jhalaka bhI kahIM dikhAI de jAtI taba to unheM akabaranAmekI isa sUcanAko satya mAnane meM koI Apatti nahIM hotIpara koI pramANa milatA tabhI na ! yadi mahArANA pratApane khilaata pahana lI hotI, amarasiMhako akabarake darabArameM bheja diyA hotAto phira haldIghATIkI lar3AI aura usake bAda bhI pUre do yugoM taka mevAr3a ke sAtha saMgharSa cher3e rakhane kI akabarako kyA AvazyakatA A par3I thI? kyA apane pharjanda mAnasiMhakI AtmatuSTike lie hI yaha Avazyaka ho gayA thaa| sthiti spaSTa hai, pratApa AtmAbhimAnI thA-svatantratAke malyako samajhatA thA--aura isIlie usane vaha saba kRtya nahIM hI kiyA jisakA ullekha abulaphajala karatA hai aura yahI kAraNa thA mevAr3apara akabarake AkramaNa kaa| yadi abulaphajalakA kathana satya hai to jahA~gIranAmemeM jahA~gIrako yaha likhane kI AvazyakatA kyoM A par3I thI ki "rANA amarasiMha aura usake bApa-dAdoMne ghamaMDa aura pahAr3I makAnoMke bharose kisI bAdazAhake pAsa isase pahale hAjira hokara tAbedArI nahIM kI hai| yaha muAmilA mere samayameM bAkI na raha jaave|"3 isase pUrva bhI mahArANA amarasiMhapara paravejako bhejate samaya usane likhA hai-'rANA tumase Akara mile aura apane bar3e beTeko hamAre pAsa bheje to sulaha kara lenA / rANAkI upasthiti to sarvathA asaMbhava thI hI mugaloMke darabArameM, para pATavI putrakI mugaloMke darabArameM upasthitiko bhI AtmasamarpaNakA sUcaka mAna liyA gayA thaa| jahA~gIranAmAke uparyukta vAkyoMse spaSTa hai ki mugalabAdazAha apanI ijjata bacAneke lie 1. amarakAvya-patra saM0 zloka saM0 (rAja. prAcyavidyApratiSThAna zA0 kA udayapura graMtha saM0 720) 2. akabaranAmA-bivarIz2a dvArA saMpAdita-ji0 3 pR0 89-92-98 3. jahAMgIranAmA-anuvAdaka brajaratnadAsa -(nAgarI pracAriNI sabhA) prathama saMskaraNa--pR0 saM 341 / vividha : 327 Page #817 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahArANAke pATavI ku~varako apane darabArameM upasthita dekhakara hI saMtuSTa ho jAnA cAhate the / abulaphajalakA akabaranAmemeM yaha ullekha bhI akabarakI jhUThI zAnako bacAneke lie eka prayAsa mAtra thA, aura kucha nahIM / jahA~gIra dvArA bhI abula phajala ke ullekhapara koI dhyAna nahIM diyA gayA -- spaSTa hai abula phajalakA kathana jhUThA thaa| aura abula phajala ke isa kathanako jhuThalAnekA dUsarA prayAsa kiyA sara TAmasa rone', jo jahA~gIrake darabArameM ajamera meM upasthita thA / vaha bhI jahA~gIrake kathanakI puSTi karatA hai ki mahArANA amarasiMha aura usake bApa-dAdoMne kisI bAdazAha ke pAsa hAjira hokara tAbedArI nahIM kI / tIsarI puSTi usa sammAna aura samArohase ho jAtI hai jo mahArANA ke vaMzake pATavI ku~varako pahalI bAra mugaladarabAra meM upasthita honepara jahA~gIra dvArA kiye gaye the / akabara ke lie bhI mevAr3ako apane adhInakara mahArANAoM ko apane vaza meM karanekA vahI mahattva thA jo jahA~gIrake lie| phira jahA~gIra karNasiMhake mugala darabArameM upasthita honepara itanI khuziyA~ manA sakatA hai to akabarane aisI khuziyA~ kyoM nahIM manAyIM / vicAraNIya hai / isa prakAra varSoM pUrva vidvAn lekhaka DA0 pAlIvAlane nirNIta samasyAko phirase ubhArA hai / abula phajalakI puSTi karanevAlA aba taka koI anya srota upalabdha nahIM thA / DA0 pAlIvAlane pUrvokta amarakAvya granthako hI abulaphajalakI puSTike lie prastuta kiyA haiM / amarakAvya mahArANA rAjasiMhake kAlameM viracita mevAr3ake itihAsa se sambaMdhita utanA hI prAmANika graMtha hai, jitanI rAjaprazasti / ise rAjaprazasti mahAkAvyakA hI pUrvArddha kaha diyA jAya to anucita nahIM hogA / unhoMne amarakAvyase nimnalikhita aMza isakI puSTike uddhRta kiyA hai akabarasya pArzve'gAdamarezaH kumArakaH / yadA tadA mAnasiMha DoDiyA bhImamukhyakaiH // 77 amarezasya vIraiH saha vArtAM kratau laghu / kAMzcidvArtAmakathayattadA bhImo'vadatkudhA // 78 bhavAMstatra samAyAtu mayA ghoraraNe tadA / juhArastatra kartavyaH pUrvoktaM vAkyamityaho // 79 Azcarya hotA hai vidvAn lekhakane isa zlokase amarasiMhakA akabarake pAsa bhejA jAnA yA usakA svayaM akabara ke darabAra meM upasthita honA artha kaise lagA liyaa| vaise bhI jisa rUpa meM apane soce hue uddezyakI siddhi ke lie unhoMne pUrvAgraha sahita binA pUrvAparakA prasaMga uddhRta kiye hue, ina zlokoko uddhRta kiyA hai ataH yaha koI vizeSa artha nahIM rakhatA hai / aura yadi koI artha nikAlA bhI jAya to kamase kama vaha artha to nahIM hI nikalegA jo unhoMne nikAlA hai / ye zloka haldI ghATI ke yuddha meM mahArANA pratApa aura mAnasiMha meM honevAlI sIdhI TakkarakI velAse sambandhita haiM / mahArANA pratApake sAtha bhImasiMha DoDiyA mAnasiMha ke sAmane khar3A hai / yaha bhImasiMha DoDiyA vahI saradAra hai jisane udayasAgara tAlAba para mAnasiMhake apamAnakI durghaTanA ke samaya mAnasiMha aura mahArANA pratApa ke madhya honevAlI bAtacIta meM rAjakumAra amarasiMhake sAtha dautyakarma kiyA thA / aura jisane svayaM hI mAnasiMhakI garvoktikA uttara dete hue kahA thA ki yadi vaha mAnasiMha mevAr3ase nipaTanA hI cAhatA AkramaNa karane AyA to usakA hai to usake sAtha do-do hAtha avazya hoMge / yadi vaha apane hI balapara 1. zodhapatrikA - varSa 19, aMka 4 pR0 44-49 / 328 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #818 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmanA mAlapuremeM kiyA jAyagA aura yadi apane phUphA akabarake balapara AyA to mevAr3a meM jahA~ kahIM bhI ucita sthAna aura avasara milegA usakA yathocita svAgata kiyA jaaygaa| mAnasiMhake sAtha huI isa takarAra meM bhImasiMhane yaha bhI pratijJA kI thI ki vaha svayaM usa hAthIpara bhAlA pheMkane meM pahala karegA jisapara baiThakara mAnasiMha AyagA / mAnasiMha aura bhImasiMhake madhya hue isa ugra saMvAdakA ullekha rAvala rANAjI rI vAta' mevAr3akI vaMzAvaliyoM aura vIravinoda meM spaSTa rUpameM likhA milatA hai| haldIghATIke yuddhasthalameM bhImasiMha mAnasiMhake sAmane khar3A hai| use Aja mAnasiMhakA svAgata kara apanI pratijJA pUrI karanekA avasara prApta huA hai / vaha udayasAgara para mAnasiMhake sAtha huI apanI takarAra meM apane vacanoMkA smaraNakara mAnasiMhakA svAgata kara rahA hai| amarakAvyake DaoN0 pAlIvAla dvArA uddhRta aMza usI prasaMgase sambaddha haiN| usa aMzake pUrvake zloka nimna prakAra haiM, jinheM unhoMne uddhRta nahIM kiyA pratApasiMhasya purassarassa uddaNDasAMDAvata eva vIraH / sa DoDiyAjAtibhavazca bhImo bhImaprabhAvaH samareSu bhImaH / / 74 senAvRtaM vIkSya sa mAnasiMha, gajasthitaM saMzritalohakoSTham / siMhaprakoSThaM kila lohakoSTha, pUrvoktavAkyaM vivadatsu ityayam // 75 viziSTakaTTArakamutkaTAkSaH cikSepa pAde kSatakAritasya / eva vidhAyaiva juhArazabdaM, svasyA jagAdeti jagatprasiddham // 76 aura isase Age hI zrI pAlIvAla dvArA uddhRta aMza hai akabbarasya pArne'gAd amarezaH kumArakaH / yadA tadA mAnasiMho DoDiyAbhImamukhyakaiH // 77 amarezasya vIraiH saha vArtA kratau laghuH / kAMzcidvArtAm akathayattadA bhImo'vadat krudhA // 78 bhavAMstatra samAyAtu, mayA ghoraraNe tadA / juhArastatra kartavyaH pUrvoktaM vAkyaM ityaho // 79 aura isase Ageke zlokameM mahArANA pratApa dvArA mAnasiMha para bhAlese vAra karanekA vivaraNa hai / pratApasiMho'tha parapratApaH paraMparAprApitapUrNatApaH / tanmAnasiMhasya karIndrakuMbhe, cikSepa kuMtaM ca ziveva zuMbhe / / 80 sthiti sarvathA spaSTa hai / yahA~ bhImasiMha apane pUrvakathita vacanoMkA smaraNakara mAnasiMhakA juhAra karanA cAha rahA hai aura vaha apanI viziSTa kaTAra pheMkakara mAnasiMhake pAMvameM ghAva karatA huA usakA pAlana karatA hai| rAjaprazastimeM bhI yaha prasaMga thor3A bhinna rUpameM para inhIM zabdoMmeM diyA gayA hai| usameM bhImasiMhake bajAya amarasiMha mAnasiMhake hAthI para bhAlese vAra karatA hai| vIra vinodameM bhI bhImasiMha dvArA mAnasiMha para ina zabdoMke sAtha ki "lo maiM A gayA hU~" bhAlA pheMkanekA vivaraNa diyA hai| bhImasiMhakI mAnasiMhake sAtha takarAra aura pratijJAse saMbaddha zlokoMke sAtha zloka saM0 77 meM prathama caraNa "akabarasya pArve'gAd amarezaH kumArakaH-yadA" hI isa bhrAMtikA mUla kAraNa hai / jisameM nissaMdeha sIdhA sA artha yahI nikalatA hai ki "jaba amarasiMha kumAra akabbarake pAsa gayA / " aura agale caraNoMkA 1. rAvala rANAjI rI vAta-rAja-prAcyavidyA pratiSThAna, graMthAMka 876 pR0 104-6 / 2 vIravinoda-(ku~vara mAnasiMhase virodha)-pR0 146. 3. rAjaprazasti mahAkAvya--pratApa viSayaka aMza. -zloka 24 / 4. vIravinoda--(kuMvara mAnasiMhase virodha)--pR0 146 / vividha : 329 Page #819 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha hogA taba mAnasiMhane amarasiMhake vIroMmeM mukhya bhIma DoDiyAko bAtacItake daurAna koI ochI bAta kaha dI aura bhImane krodhita hote hue kahA 'jaba merA ghora yuddha hogA vahA~ Apa AyeMge to ApakA juhAra kruuNgaa| ye pUrvameM kahe hue vAkya the|' pUrvameM batAyA jA cukA hai ki bhImasiMha aura mAnasiMhake madhyakA yaha jhagar3A aura bhImasiMhakA upayukta kathana usa samaya haA thA jaba mAnasiMha apamAnita hokara kaTa aura oche vacana kahatA haA akabarake pAsa gayA thA / to prathamacaraNameM usI velAkA jikra honA caahie| rAjaprazastimeM isa prasaMgake aMtargata zloka saM0 22 meM 'akabbaraprabhoH pAveM mAnasiMhastato gataH / gahItvA dalaM grAme khaMbhanore samAgataH // 22 // amara kAvyameM hI zloka saM0 50 meM-kopAkula smazru muha spRzaH ca / jagAma dillIzvarapArzvamevaM, vArtAmimAM tatra jagAda sarva' aura sadAziva nAgarakRta rAjaratnAkara' meM 'smazru pramRjya karajana savAhanIka. zIghraM jagAma ca cakattanezagehaM, kI bhASA aura zabda vinyAsase amarakAvyake aMza 'akabbarasya pArve'gAd amarezaH kumArakaH' pAThako milAne para sthiti sApha ho jAyagI ki yaha aMza kisase honA cAhie / ina sArI bAtoMko dekhate hue hameM yaha mAna lenA cAhie ki amarakAnyakI prApta pratimeM, jo yadyapi bahuta prAcIna hai aura sambhavataH mUla Adarza prati bhI ho sakatI hai--isa caraNameM azuddhi ho gaI hai / yahA~ pATha honA cAhie 'akabarasya pArve'gAda aMbareza kumArakaH' arthAt ambara yA AmerAdhipatikA kumAra (mAnasiMha) jaba akabarake pAsa gyaa| mUla lekhakase 'aMbareza' ke sthAnapara amarezaH pATha isase Age Ane vAle caraNoMmeM 'amareza' zabdako baiThAne ke prayAsameM dhyAna vikendrita ho jAne ke kAraNa haA hai-- aisA sambhava hai / aisI azuddhiyoMkA ho jAnA eka manovaijJAnika satya hai| yadi yaha mala prati na hokara pratilipi ho to pratilipikArake ajJAnake kAraNa bhI aisA honA sambhava hai| zodhArthIko pUrNa adhikAra hai ki vaha niSpakSa hokara samyak vicArake uparAnta satyakA anusaMdhAna karatA huA pAMDulipiyoMke azuddha pAThoMkA saMzodhana karatA huA apanI khojameM Age baDhe--usI adhikArakA upayoga karate hae maiM yaha saMzodhana prastuta kara nivedana karanA cAhU~gA ki abulaphajalake kathanakI isa granthase puSTi nahIM hotI hai / amarasiMha kabhI akabara ke darabArameM upasthita nahIM huaa| jaba taka aura koI puSTa pramANa nahIM mila jAte zrI zyAmaladAsa aura zrI gau0 hI0 ojhA dvArA aneka vicAra maMthanake uparAnta die gaye nirNayako hI antima mAnA jAnA caahie| 1. rAjaratnAkara-(rAja-prAcyavidyA pratiSThAna) graM0 saM0 718 / 2. amarakAvya-graMtha saM0 720--rAja. prAcyavidyA pratiSThAna, zA0 kA0 udayapura / 330 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #820 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa amarakAvya meM bhojanArtha nimaMtrita mAnasiMhake apamAnakA vivaraNa utkaTamAnasaH / // 26 // / 'zate SoDazake triMzanmite'bde gurjara sthite / mAnasiMho medapATe AyAtaH punarudbhaTaH ||23|| athaikadA proddhatamAnasiMhaM prAghUrNikIbhRtamabhUtapUrvam / nimaMtrayAmAsa sugramaMtraH pratApasiMhaH pracurapratApaH ||24|| udayasAgaranAmajalAzaya pravilasattaTa rasavatIkaraNAya tadAdizat dvija (ja) nAnavanIzaziromaNiH ||25| tadA naraistatra tu pAkazAlA kRtA prayuktA sakalaiva zAlA / miSTaiH zubhAnnairdhRtapakvayuktairlehyAdipeyAdika bhojya saM AkAritastatra tu mAnasiMhaH samAgato bhAgyamiheti jAnan / subhojanaM rANamahIzvareNa sahakapaMktau mama bhAvi tasmAt ||27|| mudopaviSTaH suviziSTaziSTa: kulInarAjanyapavitrapaMktau / mahAnase vIragaNaiH sametaH sa mAnasiMho virarAja siMhaH ||28|| pratApasiMho bahuvastusiddhayai, uccaiH samutsArya vizAlacAla / bAhvoH samAjJApayati svakIya samastalokebhyaH udAravIraH // 29 // svarNAdipAtreSu samasta vastUni sUdaiH pariveSitAni / apUrvarUpAni ca tAni dRSTvA suvismayaM prApa sa mAnasiMhaH ||30|| sa mAnasiMho nijagAda vAkyaM pratApasiMhaM prati deva zIghraM / AyAhi paMktau zubhabhojanArthamuccAsane copavizatvitIza // 31 // pratApasiMhastu tadIyavAkyaM cakre zrutaM vAzrutavattadaiva / punarjagAdAtha sa mAnasiMhastadeva vAkyaM mahatA svareNa ||32|| rANezvaro me jaThare smiSTabhAra ityabravItkUrma narezaputra / kumArastvAyAttvavadattadeti pratApasiMhastu punarbabhASe ||33|| sa vastusiddhiM vidadhAti dhanyAM zrutvAkhilaM nirmalamAnasaH saH / jJAtvA tathaiveti ca mAnasiMhazcakAra sadbhojanamAdareNa ||34|| vIraH pravRddhaistu tadA tadIyaH pratApasiMhAzayazauryavidbhiH / kRto vicAro manasA dRzA ca mitho na yuktAtra bhujikriyeti ||35|| 1. gate zate SoDaza ekahona triMzadgate'bde zubha phAlgune'bhUt / vividha: 331 Page #821 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kUrmezaputrasya vRte pravIrairevaM vicAretha vicakSaNaistu | rAjenpravIrairapi tadvicAraM jJAtvA dRzA tAnprati sUcitaM ca // 36 // etAdRzesminsamaye tvabhojane bhAvyeSa yuSmAkamanartha utkaTaH / evaM vicAryocitamatra yadbhavetkAryaM bhavadbhistu tadeva dakSiNaiH / / 37 / / jJAtveti rANezvaravIratattva kUrmezaputrasya mahApravIraiH / vicAritaM ceti vicAradarbalAdakRtvA khalu bhojanAni // 38 / / utthAnamasmAbhiritaH kRtaM cedupadravastatra mahAMstadA syAt / bhujikriyA tatra kRteti savairlajjA vinamrIkRtanetrazIH // 39 // tatastu zuddhAcamanaM samastaiH sanmAnasiMhena sahaiva sarve / yathocita sthAnakRtopavezAH rANAsabhAyAM nitarAM virejuH / / 4 / / jiSNoH sabhAyAM tridazA yathaiva tataH sbhaamNddpmdhyshobhii| pratApasiMhoti pavitra vIraH // 4 // dattvAtha karpUravirAjitAni tAMbUlavRndAni sa tAni tebhyaH / saMpreSayAmAsa ca mAnasiMha prati prema pariplutoyaM // 42 / / pratApasiMhotha tadAjavena svAcAribhiH kArayatisma sUdaiH / ullekhanaM vA rasavattyavanyA bhAMDAdiniH sAraNameva vizvak // 43 // prakSAlana bhUmivilepanaM ca pavitramRtsnA zucigomayaizca / atrAtha gaMgAjalasekamucaiH pAkaM tataH kArayati sma tatra // 44 // kRtvA tataH puNyadavaizvadevaM kulInavIraiH sahitoti kAle / mudAkarot bhojanamatra rANA pratApasiMha pracurapratApaH // 45 // zrutveti vArtA paripUrNakopa stadA svakIyAnparipRcchatisma / kUrmezaputraH kimidaM tadokta teSveva kenApi vayodhikena // 46 // hetuM zRNuSva kSitipAla putra kopo vidheyo va mayi, tvA tu / mlecchezamAnIya gRhetha tasmai kanyAM prayacchaMti kalatradolA // 47 // athArpayaMtyeva sukhena labdhyai javarAti tRptyai / ye kacchavAhAdinRpA anacchA stAnmAnayaMtyatra pavitravIrAH // 48 / / na rANavaMzyAH kimu bhojanAni kurvanti taiH sAkabhime kathaMvit / zrutvA vacastatkila mAnasiMhaH kopAkula smazru muhuH spRzaMzca // 49 // jagAma dillIzvarapArzvamevaM vArtAmimAM tatra jagAda sarvA / pratApasiMhasya mahonnatatvaM zrutvaiva kopAruvaktranetraH / / 50 // 332 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #822 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DA0 daulatasiMha jI koThArI-abhinaMdana graMtha vimocana karate hue pAsa meM khar3e haiM abhinaMdana samitike maMtrI bha~varalAlajI koThArI evaM zrInAhaTAjI zrI agara canda nAhaTA abhinandana sama dinAMka zrI pUjyajI zrI jinacaMdrasUrijI mahArAja pravacana karate hue pAsa meM baiThe haiM ThAkura jugalasiMha vAra0 eTa0 lA aura paM0 hIrAlAlajI jaina Page #823 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agara canda nAhaTA bhinandana samAroha abhinaMdana samArohameM bhASaNa karate hue-akhila bhAratavarSIya sthAnakavAsI jaina saMghake adhyakSa zrI gumAnamalajI corar3iyA zrI agaracandanAha abhinandana samA 120-20 asela maMca para virAjita zrI daulatasiMhajI koThArIke sAtha zrI agaracaMda nAhaTA va zrI bhaMvaralAla nAhaTA Page #824 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI agara canda dana.22 prela 130 abhinaMdana samArohameM bhASaNa karate hue abhinaMdana graMtha ke saMyojaka zrI hajArImala bA~ThiyA nanda nAhaTA mAroha ra ravivAra 33000000000000 Gook 0 zrI bhaMvaralAla nAhaTAko abhinaMdana graMtha bheMTa karate hue sAMsad zrI muhammada usamAna Aripha Page #825 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samArohameM pravacana karatI huI viduSI AryAratna zrI hemaprabhAzrI jI Adi zrIangaracanda SITE niAka: DaoN0 daulatasiMha jI koThArI zrI agaracaMda nAhaTAko abhinaMdana graMtha bheMTa karate hue Page #826 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI agaracaMda nAhaTA abhinaMdanotsava-samAroha kA vivaraNa zodha-manISI, purAtattvavettA, tattvacitaka, samatvayogI zrI agaracaMda nAhaTA ke abhinaMdanotsava kA prathama samAroha caitra zuklA 10 tathA 11 saM0 2033, tadanusAra dinAMka 10 aura 11 apraila san 1976, ko unakI janmabhUmi evaM karmabhUmi bIkAnera meM Ayojita kiyA gyaa| samAroha ke lie eka vyApaka samAroha-samiti kA gaThana kiyA gayA thA jisake adhyakSa rASTra ke mahAna zikSAzAstrI vizvavidyAlaya-Ayoga ke avakAza prApta pradhAna DaoN0 daulatasiMhajI koThArI the| anya padAdhikArIgaNa isa prakAra the upAdhyakSa vidyAvAcaspati paM0 vidyAdhara zAstrI, AcArya narottamadAsa svAmI, DA0 chagana mehtaa| maMtrI zrI bhaMvaralAla koThArI / sahamaMtrI-zrI mUlacaMda pArIka, zrI jasakaraNa sukhANI, zrI prakAzacaMda seThiyA / koSAbyakSa-zrI lAla caMda koThArI / saMyojaka-zrI hajArImala bAMThiyA / saMrakSaka-DaoN0 sunItikumAra cATuA rASTIya prophesara, suprasiddha bhASAvid, adhyakSa, bhAratIya sAhitya akAdamI, dillI zrI harideva jozI bhUtapUrva mukhyamaMtrI, rAjasthAna zrI rAjabahAdura bhUtapUrva keMdrIyamaMtrI zrI rAmanivAsa mirdhA, bhUtapUrva keMdrIya rAjyamaMtrI, zrI caMdanalAla baida bhUtapUrva vittamaMtrI, rAjasthAna DaoN0 karaNIsiMha bhUtapUrva bIkAnera-mahArAjA va saMsada sadasya seTha kastUrabhAI lAlabhAI, ahamadAbAda sAhU zrI zAMtiprasAda jaina, dillI zrI zAdIlAla jaina, bambaI, seTha acalasiMha, bhUtapUrva saMsada sadasya, AgarA zrI mohanamala cauraDiyA, madrAsa zrI vijayasiMha nAhara bhUtapUrva upa mukhyamaMtrI, pazcima baMgAla, kalakattA, zrI akSayakumAra jaina, dillI agaracanda nAhaTA abhinandana grantha : 333 Page #827 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI prabhudayAla DAbalIvAla, kalakattA zrI sItArAma sekasariyA, kalakattA zrI bhAgIratha kAnoDiyA, kalakattA zrI gaNapatarAja boharA, bar3audA zrI rAjarUpa TAka, jayapura zrI bha~varamala sipI, kalakattA zrI AnaMdarAja surANA, dillI zrI gumAna mala coraDiyA, jayapura inake atirikta kAryasaMcAlana hetu kAryakArI maMDala evaM parAmarza maMDala kA bhI gaThana kiyA gayA jinake nAma pariziSTa meM diye jA rahe haiM / samAroha kA zubhAraMbha dinAMka 10-4-1976 ko dopahara ke eka baje huaa| prathama dina 'rAjasthAna ke sAhitya' viSaya para vicAragoSThI huii| isakI adhyakSatA bhAratIya vidyAmaMdira ke nidezaka zrI satyanArAyaNa pArIka ne kI tathA saMyojana zrI mahAvIra rAja gelar3A, prAdhyApaka, DUMgara kAleja, bIkAnera ne kiyaa| goSThI meM pramukha vaktA apane viSaya ke adhikArI vidvAn the, jinane rAjasthAna kI vibhinna bhASAoM ke sAhityoM ke vistRta vivaraNa prastuta kiye - DaoN0 nareMdra bhAnAvata ne hiMdI sAhitya kA, DA0 hIrAlAla mAhezvarI ne rAjasthAnI sAhitya kA, mahopAdhyAya zrI vinayasAgara ne saMskRta sAhitya kA aura zrI bhaMvaralAla nAhaTA ne prAkRta aura apabhraMza sAhitya kA vivecana kiyaa| usI dina rAtri ke sAr3he ATha baje bRhat kavi sammelana kA Ayojana kiyA gayA jisameM sthAnIya kavivaroM ke atirikta vanasthalI vidyApITha kI DA0 lakSmI zarmA ne bhI apane gIta evaM kavitA pATha prastuta kiye| DA0 nareMdra bhAnAvata ne sammelana kA saMyojana kiyaa| samAroha ke dUsare dina dinAMka 11 apraila, 1976 ko 'rAjasthAna kA jaina purAtatva' viSaya para eka bRhad goSThI kA Ayojana kiyA gyaa| isakI adhyakSatA rAjasthAna rAjya ke abhilekhAgAra vibhAga ke nidezaka zrI je0 ke0 jaina ne, tathA isakI saMyojanA zrI dInadayAla ojhA ne kI, isa goSThI meM jaina purAtattva ke vividha pakSoM para vizeSajJa vidvAnoM ne nibaMdha vAcana kiyA, zrI vijayazaMkara zrIvAstava ne jaina maMdira mUrti kalA para zrI motIcaMda khajAnacI aura bha~varalAla nAhaTA ne jaina citrakalA evaM lekhanakalA para tathA zrI rAmavallabha somANI ne jaina abhilekhoM para zodhapUrNa evaM navIna jAnakArI yukta nibaMdha pddh'e| usI dina tIsare pahara 1.30 baje mAnanIya daulatasiMhajI koThArI kI adhyakSatA meM mukhya samAroha saMpanna huA / prAraMbha meM chAtrAoM ne sarasvatI vaMdanA kI, tadanaMtara samAroha ke maMtrI zrI bha~varalAla koThArI ne svAgata bhASaNa kiyA, usake bAda bhU0 pU0 nagara vidhAyaka zrI gopAla jozI ne mAlyArpaNa kiyA tatpazcAt maMtrI ne vibhinna sthAnoM se Aye saMdezoM ko par3hakara sunAyA jo pariziSTa meM diye jA rahe haiM / J isake bAda sarvazrI nareMdra bhAnAvata, DA0 hIrAlAla mAhezvarI, zrI mahAvIrarAja gelar3A, zrI vinayasAgara, zrI vijayazaMkara zrIvAstava, DA0 chagana mohatA, zrI satyanArAyaNa pArIka, zrI usmAna Aripha sAMsada, zrI gopAla jozI vidhAyaka zrI munnAlAla goyala (jilAdhIza), zrI zrIlAla nathamala jozI, DA0 manohara zarmA, zrI prakAzacanda seThiyA, jugalasiMha khocI, paMDita zrI horAlAla siddhAntazAstrI (vyAvara), zrI dInadayAla ojhA, pro0 kanhaiyAlAla zarmA, zrI gumAnamala coraDiyA jayapura zrI yAdaveMdra zarmA 'candra', zrI harIza bhAdAnI, zrI jAnakInArAyaNa zrImAlI, DA0 lakSmI zarmA vanasthalI, zrI rAyacaMdra jaina eDavokeTa (gaMgAnagara ) 334 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #828 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA AcArya narottamadAsa svAmI ( samAroha ke upAdhyakSa ) Adi ne nAhaTAjI ke vyaktitva aura kRtitva ke vividha pakSoM para prakAza DAlA, zrI jasarAja sonAra ne apanI bhAvAMjali padya rUpa meM prastuta kI / abhinaMdana graMtha samiti ke saMyojaka zrI hajArImala bAMThiyA tathA prabaMdhaka saMpAdaka zrI rAmaballabha somAnI ne abhinaMdana grantha viSayaka vivaraNa prastuta kiyA, adhyakSa DA0 koThArI aura saMpAdana maMDala ke pratinidhi tathA upAdhyakSa pro0 narottamadAsa svAmI ne zrI nAhaTAjI ko abhinaMdana grantha kI prati bheMTa kI, grantha ke sAtha hI abhinaMdana-patra, uttarIya evaM zrIphala bhI bheMTa kiye gaye, zodhakArya meM nAiTAjI ke niraMtara sahayogI aura saha-kAryakartA unake bhatIje zrI bha~varalAlajI nAhaTA ko bhI grantha kI eka prati ke sAtha uttarIya tathA zrIphala bheMTa kiye gaye, tadanaMtara zrI nAhaTAjI ne mArmika evaM preraka udbodhana bhASaNa kiyaa| aMta meM samAroha - maMtrI zrI koTharI ne manISI nAhaTAjI ke preraka jIvana para prakAza DAlate hue Ayojana ko saphala banAne meM sahayogI sabhI sajjanoM aura kAryakattAoM ke prati AbhAra prakaTa kiyA, isa dhanyavAda bhASaNa ke sAtha samAroha saMpUrNa huA / nAhaTA abhinaMdanotsava kA dUsarA samAroha zIghra hI rAjadhAnI dillI meM saMpanna kiyA jAyagA, jisameM nAhaTAjI ko abhinaMdana grantha kA dUsarA khaMDa bheMTa kiyA jAyagA / bhaMvaralAla koThArI maMtrI agaracanda nAhaTA abhinandana grantha 335 Page #829 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinaMdanotsava samAroha para prApta AzIrvAda evaM zubha kAmanAoM ke saMdeza AcArya zrI tulasI caNDavAsa bahumukhI vyaktitva ke dhanI agaracandajI nAhaTA jaina samAja ke aura itihAsa ke kSetra meM eka dRSTi se unhoMne ullekhanIya sevAe~ dI haiM sAyI vyakti pArivArika dAyitva nirvAha ke sAtha jaina zAsana aura jaina sAhitya sevA kA itanA bar3A saMkalpa kara sakatA hai, yaha anukaraNIya Adarza hai / isa prasaMga para nAhaTA jI ke lie merA yahI saMdeza hai ki ve sAhitya sevAoM ke sAtha apane jIvana ko AdhyAtma kI ora vizeSa gatizIla banAyeM / AcArya zrI vijayadharma sUrijI samAroha kI saphalatA kI kAmanA cAhatA hU~ / zrI devendramunijI - vijayapura nAhaTA jI ko zubhArzIvAda / sAdhvI zrIvicakSaNAzrI jI, jayapura jaina samAja evaM dharma sabhI kSetroM meM nAhaTA jI kA yazasvI jIvana dIrghakAla taka sabhI ko gauravazAlI banAtA rahe, yahI gurudeva se prArthanA hai / AcArya zrI Ananda RSijI, pUnA viziSTa zrAvaka haiM / jaina sAhitya aura de rahe haiM / eka janmanA vyaya sarasvatI ke pujArI nAhaTA jI kA jIvana sAhitya sRjana kSetra meM kAphI U~cA rahA hai / satata prayatna ne unheM deza mUrdhanya sAhityakAroM kI zreNI meM biThA diyA hai, zodha sAhitya meM ApakI kalama ve jor3a rahI hai / bhArata sarakAra ke uparASTrapati mAnanIya zrI jattI mahodaya bar3I prasannatA hotI ki aise mauke para maiM svayaM upasthita ho pAtA / Andhrapradeza ke rAjyapAla zrI mohanalAlajI sukhAr3iyA zrI agaracanda jI kI jina kSetroM meM sevAe~ haiM unase hama bhalI-bhA~ti sabhI prakAra se paricita haiM / mujhe yaha jAnakara bar3I khuzI huI hai ki aise vyakti kA abhinandana samAroha manAyA jA rahA hai / paramAtmA unako dIrghAyu kareM / rAjasthAna ke mukhya mantrI zrI haridevajI jozI zrI nAhaTA jI kA sAhitya kSetra meM eka vizeSa sthAna hai aura unake abhinandana se saMbaMdhita honA saubhAgya kI bAta hai / rAjasthAna ke vittamantrI zrI caMdanamalajI baida nijI zrI agaracanda nAhaTA ke abhinandana samAroha meM upasthita hone kI bar3I icchA thI, parantu Avazyaka kAryoM ke kAraNa una dinoM jayapura nahIM chor3a sakA / 336 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #830 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSAAyukta zrI jagannAthasiMhajI mehatA, jayapura mujhe yaha jAnakara prasannatA huI ki rAjasthAna ke nivAsiyoM kI ora se suprasiddha vidvAn zrI agaracanda nAhaTA kA guNapreraka abhinandana kiyA jA rahA hai| zrIyut ratanacandajI agravAla, purAtattva saMgrahAlaya vibhAga, jayapura prabhu se karabaddha prArthanA hai ki rAjasthAna ke mUrdhanya vidvAn zrI agaracanda jI nAhaTA cirAyu hoM tAki ve rAjasthAna evaM bhArata ke sAhitya meM uttarottara vRddhi kara skeN| seTha zrIyut acalasiMhajI, saMsada sadasya, dillI zrI nAhaTA ko isa deza, samAja va sAhitya ke prati aneka sevAe~ hai, yaha kArya bahuta pahale ho jAnA cAhie thA phira bhI Apake prayAsa evaM Ayojana ke lie merI zubha kAmanAe~ haiM / lakSmI kumArI cUr3Avata, saMsada sadasya, dillI zrI nAhaTA jI kA abhinandana samAroha ko jAnakara prasannatA huI, hama sabhI kA kartavya hai ki ise saphala banAne kA prayatna kreN| zrImatI kAntA khatUriyA, sadasyA rAjasthAna vidhAna sabhA isa zubha kArya ke lie merA sakriya sahayoga Apake sAtha hai / mUrdhanya sAhityakAra banArasIdAsa caturvedI, phirojAbAda zraddhaya agaracandajI nAhaTA ne hindI sAhitya kI jo adbhuta sevA kI hai, usase unakA abhinandana honA hI cAhie thaa| isa suavasara para maiM apanI hArdika badhAI detA hai| zrIyuta akSayakumAra jo jaina, saMpAdaka, navabhArata TAimsa, dillI ___ samAroha kI saphalatA kI zubhakAmanA / zrI parameSThI dAsa jI jaina, saMpAdaka, vIra maiM vidyApati zrI agaracandajI nAhaTA kI sAhitya sevAoM para mugdha hU~, unakA ati prazaMsaka huuN| samAroha ke samaya merI ora se bhI hArdika abhinandana diijie| nAhaTA jI ke zatAyu hone kI kAmanA karatA huA, aura bhAvanA bhAtA hU~ ki ve sau varSa taka satata sAhitya sevA meM lage rheN| zrI jamanAlAlajI jaina, saha saMpAdaka, zramaNa, vArANasI nAhaTA jI ne apane jIvana meM jitanA kArya mAM bhAratI ke lie kiyA vaisA aura utanA kArya agara maiM atizayokti nahIM karatA to kahanA cAhatA hU~ ki eka sarvasAdhana sampanna vizva vidyAlaya bhI karane meM asamartha hai / ve hama sabako sevA evaM karmaThatA kA maMgala AzISa nirantara dete raheM, yahI prabhu se prArthanA hai| zrI rAjanAthajI, saMpAdaka sudhAbindu, ahamadAbAda ApakI bahamukhI sevAe~ sAhitya samAja kI mUlyavAna nidhi hai| prabhu se prArthanA karate haiM ki nAhaTA jI zatajIvI bana kara mAM bhAratI ke caraNoM meM anya kaI grantha puSpa rakhane ke lie sakSama baneM / zrI candanamalajI cAMda, prabandha saMpAdaka, jaina jagata zrI nAhaTA jI kA maNDala, jaina jagata evaM mere se atyanta ghaniSTha samparka hai aura unakI vidvattA vinamratA Adi bhAvoM se jana-jana paricita hai| agaracanda nAhaTA abhinandana grantha : 337 Page #831 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI yazapAlajI jaina, sastA sAhitya maNDala, dillI zrI nAhaTA jI ko merI Antarika badhAI diijie| unhoMne apane sAhitya dvArA samAja ko jo sevA ko hai vaha niHsandeha sarAhanIya hai| merI kAmanA hai ki ve dIrghAyu hoM, svastha raheM, aura apanI lekhanI dvArA cirakAla taka samAja kI sevA kreN| DA0 jyotiprasAda jI jaina, lakhanaU nAhaTajI hamArI samAja ke hI nahIM varan sampUrNa deza ke gaurava haiM aura hindI sAhitya jagat ke sUrya haiM / unakA abhinandana karanA sAkSAt sarasvatI kA abhinandana karanA hai / paM0 hIrAlAla jI siddhAntazAstrI, vyAbara sarasvatI ke barada putroM kA sammAna honA caahiye| maiM unake dIrghajIvI hone kI maMgala kAmanA karatA huuN| DA0 kastUracandajI kAsalIvAla, jayapura nAhaTA jI deza kI vibhUti haiM tathA samAja unase gauravAnvita hai / DA0 jagadIzacandajI jaina, va zrImatI jagadIza jaina. bambaI hama AzA karate haiM ki bhaviSya meM bhI ApakA jIvana vidyA devI kI sAdhanA meM vyatIta hogA / paM0 amRtalAlajI zAstrI, saMskRta vizvavidyAlaya, vArANasI ___ nAhaTA jI calatI phiratI lAibrarI haiM, sAhitya sAdhanA se unhoMne samUce jaina samAja kA gaurava bar3hAyA hai| zrI anUpacandajI nyAyatIrtha, jayapura nAhaTA jI ne apanI satata sAdhanA se mAM bhAratI kA mastiSka U~cA kara rASTra ko gauravAnvita kiyA hai| unakA sampUrNa jIvana sAhityamaya hai / pro0 pRthvIrAjajI jaina, ambAlA vividha kSetroM meM unake kAryoM kI gaNanA tAroM kI gaNanA ke samAna duHsAdhya hai / jaina sAhitya ko anamola sevA karate hue vartamAna va bhAvI pIr3hI ke lie mArgadarzaka prakAza staMbha bane raheM yahI prArthanA hai| paM0 mUlacandajI zAstrI, zrImahAvIrajI nAhaTA jI samAja meM apane buddhijIviyoM ke prati Adara bhAva kI jAgRti banAne meM agradUta baneM / zrI zobhAcanda jI bhArilla, bambaI nAhaTA jI cirajIvo hoM / zrI dalasUkha mAlavaNiyA, ahamadAbAda inakI sAhitya ke itihAsa kI dRSTi painI hai aura eka eka patroM meM se itihAsa kI bahumUlya sAmagrI kA capana saikar3oM lekhoM meM unhoMne kiyA hai| DA0 rAjArAma jaina, eca. DI. jaina kAleja. ArA zraddheya nAhaTA jo sAhitya jagat ke gaurava guru haiN| unameM guNADhya se lekara candara varadAI, yUnAtsAMga phAhiyAna se lekara vaniyara aura pANini se lekara TesiTarI taka ko Atma zaktiyAM samAhita haiN| 338 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha - - - Page #832 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAsyakavi zrI hajArIlAla jaina sakarAra jinakA sat sAhitya karAtA mokSa mArga darzana hai, jinakI kalama karAtI rahatI sadA jJAna vardhana hai, zodha manISI vidyAvAridhi unhIM nAhaTA jI kA isa punIta belA para 'kAkA' zata-zata abhinandana hai | pro0 zrIcaMdajI jaina, ujjaina vyakti vizeSa kA abhinandana na hokara maiM ise dharma kA sAhitya kA, saMskRti kA evaM kalA kA punIta satkAra mAna rahA hU~ / zrI pannAlAlajI, sAhityAcArya, maMtrI, bhAratavarSIya digambara jaina vidvat pariSada, sAgara zrI nAhaTA jI kI sAhitya sevA jaina samAja ke gaurava ko bar3hAne vAlI hai / zrI AnandarAja surAnA, sthAnakavAsI jaina krAnphrensa, dillI zrI nAhaTA jI eka vidvAn samAja sevI, karmaTha kAryakartA evaM lekhaka Adi sabhI se sampanna vyaktitva vAle haiM / zrI bhaMvaralAla siMghI, adhyakSa akhila bhAratIya mAravADI sammelana, kalakattA zrI agaracandajI nAhaTA jI ne jIvana bhara jo vidyA sAdhanA kI hai aura samAja evaM sAhitya ko jo avadAna kiyA hai vaha sadA abhinandanIya rahA hai va rahegA / unako jaisI sAdhanA bahuta kama logoM meM milatI hai| zrI daulatasiMhajI jaina, mantrI, akhila bhAratIya kharataragaccha, dillI zrI nAhaTA jI rASTra ke labdha pratiSTha vidvAn haiM / sahasroM amUlya granthoM kA saMgraha evaM avalokana kara itihAsa evaM sAhitya kI mahAn sevA kI hai / unhoMne isa gaccha kA nAma rozana kiyA hai / zrI kesaramalajI surAnA, mantrI, jaina zvetAmbara terApaMthI mAnava hitakArI saMgha, rAnAvAsa zrI agaracanda jI nAhaTA hamAre samAja ke agraNIya netA haiM / unhoMne jo hamAre samAja kI sevA ko hai vaha jaina itihAsa ke svarNa akSaroM meM likhI jAyegI / zrI seTha bhAgacandajI sonI, adhyakSa, akhila bhAratavarSIya digambara jaina mahAsabhA, ajamera ve jaina purAtattva ke gatizIla adhyetA tathA anusaMdhitsuoM ke preraNAsrota haiM / lakSmI aura sarasvatI kI una para samAna rUpa se kRpA hai / zrI vijayasiMhajI nAhara, bhUtapUrva upamukhya mantrI, pazcimI baMgAla, kalakattA unakA sAhitya, unakA vibhinna viSayoM para pAMDityapUrNa lekha unakI vidvattA kA paricAyaka haiM / unakA sAhitya evaM purAtatva viSayaka saMgraha apUrva hai / zrI ke0 ela0 boradiyA udayapura nAhaTA jI kI itihAsa tathA dhArmika granthoM ke saMbaMdha meM zodha atyanta sarAhanIya rahI hai unhoMne kaThina parizrama tathA satya kI khoja kA eka Adarza prastuta kiyA hai / zrI vRndAvanadAsa, mathurA nAhaTA kA abhinandana vAstava meM hindI zodha kA abhinandana hai / hindI ke sAhitya kSetra meM unakA vyaktitva vandanIya hai / agaracanda nAhaTA abhinandana grantha : 339 Page #833 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI devendrakumArajI hiraNa, rAjasamanda / zrI agaracanda jI nAhaTA sAhitya jagat ke ujjvala nakSatra hai aura zrI nAhaTA jI bAta ke dhanI hai| zrI dhIrajalAla zAha, bambaI unakI sAhitya sAdhanA apUrva hai| zrI prabhudayAla mittala, mathurA aise mahAn sAhitya sAdhaka kA jitanA sammAna kiyA jAya kama hai| zrI vidyAdharajI zAstrI, curU / ApakI yaha sAdhanA sadaiva pragati para hai Aja bhI Apa apane saMgraha ko samRddha kara rahe haiM / DA0 lakSmInArAyaNa dube, sAgara vizva vidyAlaya, sAgara ___ zrI agaracandajI nAhaTA jainadharma sAhitya aura rAjasthAnI vADmaya ke jIvita inasAiklopIDiyA haiN| zrI pUranacandajI jaina, jayapura bhAratIya purAtatva, vizeSataH jaina dharma, aura saMskRti-zodha tathA granthoM ke guNAdhAra hai / DA0 lAlacanda jaina, vanasthalI vidyApITha, zrI kailAsacanda jaina, ujjaina DA0 chaganalAla jI zAstrI, saradAra zahara zrI sundaralAlajI tAteDa, bIkAnera zrI bAlakavi vairAgI, manAsA zrI prakAza nAhaTA, anUpagar3ha DA0 zivagopAla mizra, ilAhAbAda zrI gulAbacanda bar3ajAtyA, bhopAla zrI harihara nivAda dvivedI, gvAliyara zrI mAnakacanda nAhara, madrAsa zrI jJAnacanda svataMtra, gaMjabAsaudA zrI puSkara, caMdaravAkara, gujarAta zrI ke0DI0 vAjapeyI, sAgara zrI sundaralAla nAhaTA, madrAsa zrI raghuvIrasiMha jI, sItAmaU zrI tejarAja bAphanA, sirohI zrI kanhaiyAlAla jI seThiyA, kalakattA zrI gopAlanArAyaNa bahurA, jayapura zrI jinadattasUrI jaina maNDala, madrAsa zrI riSabhadAsajI karanAvata, jodhapura zrI hIrAbhAI, indaura zrI dhanarAja sirohiyA, kalakattA zrI sArAbhAI nabAba, sUrata zrI zAMtilAla jI jaina, bhArata jaina mahAmaNDala, zrI rAvatamala tArAcanda seThiyA, silIguDI bhIlavAr3A zrI harIza candra baDerA, jayapura zrI kesarImala dIvAna, sIkara zrI bRjendranAtha zarmA, gAjiyAbAda rASTrabhASA pracAra samiti vardhA ke zrI rAmezvara dayAla duve, sahAyaka maMtrI zrI a0bhA0 jaina zve0 terApaMthI samAja, kalakattA evaM zrI zrIcanda jI jaina, Adi kI bhI samAroha kI saphalatA hetu zubha kAmanAe~ prApta huii| 340 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #834 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIkAnera meM Ayojita zrI agaracanda nAhaTA aminandana samAroha nimitta Arthika sahayoga dAtAoM kI zubha nAmAvalI 1001) seTha AnandarAja jI surANA dillI 1000) seTha kastUra bhAI lAla bhAI TrasTa ahamadAbAda 501) seTha gumAnamalajI corar3iyA jayapura 500) seTha zrIcandajI golechA jayapura 500) seTha harizcandra bar3era jayapura 500) seTha rAjamalajI surANA jayapura 500) seTha pugaliyAjI parivAra jayapura 500) seTha jugarAjajI se seThiyA bIkAnera 251) zrI rAvatamalajI tArAcandajI seThiyA gaMgAzahara 151) zrI durajanadAsajI hulAsacandajI seThiyA bhInAsara 101) zrI rikhabacandajI baida bIkAnera 101) zrI rAyacandajI jaina bIkAnera 101) zrI tana sukharAyajI DAgA bIkAnera 101) zrI vijayarAjajI pagAriyA bIkAnera 101) zrI bhaMvaralAlajI koThArI bIkAnera 101) zrI guptanAma 51) DaoN0 nandalAlajI bodiyA bIkAnera 51) zrI jugalasiMhajI khiccI bIkAnera 51) zrI bAlacandajI sAMDa bIkAnera 51) zrI giradharajI baida bIkAnera zrI agaracanda nAhaTA abhinandana grantha prakAzanArtha Arthika sahayoga denevAloM kI zubha nAmAvalI 1000) sAhU zAMtiprasAda jaina TrasTa dillI 1000) seTha bhAgIrathI kAnoDiyA kalakattA 501) seTha tolArAmajI dosI dezanoka 501) seTha maNilAlajI DosI dillI 251) me0 navaratanamala nirmalakumAra kAnapura 251) me0 satyanArAyaNarAya rAmAnandaprasAda kAnapura 251) me hIrAlAla ratanalAla kAnapura Page #835 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250) me0 vRSabhAna indra canda kAnapura 701) yU0 pI0 Ayala mIla ezosiyesana kAnapura ke sadasya mA0 pI0 sI0 kAnoDiyA 200) me0 jhaMvara brAdarsa kAnapura 251) me0 nAnUrAma jayagopAla kAnapura 251) meM rAmalAla manoharalAla dillI 251) seTha baccharAjajI muNota kAnapura 251) me0 harIzacandra rAjendrakumAra 251) me0 gopAla dAla mIla kAnapura 251) me0 puruSottamadAsa azokakumAra kAnapura 251) seTha mAMgIlAlajI beMgANI kAnapura 100) me0 ajIta dAla mIla kAnapura 101) me0 kailAza dAla mola iMdaura 1001) seTha rAmaprasAdajI poddAra presIDenTa sencurI mIla bambaI 251) zrI mA~gIlAlajI baiMbhANI 251) zrI durgAprasAdajI kAnapura Page #836 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Pe Private & Personal Use Only