Book Title: Jain Dharma me Aradhana ka Swaroop
Author(s): Priyadivyanjanashreeji
Publisher: Prachya Vidyapith Shajapur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001677/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvegaraMgazAlA meM pratipAdita jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa (eka tulanAtmaka adhyayana) QANIES AC gautama svAmi aMta samaya jArAdhanA 52190... preraka lekhikA pa. pU. sulocanA zrI jI sAdhvI divyAMjanA zrI prakAzaka-prAcya vidyApITha, sampAdaka evaM mArgadarzaka DaoN. sAgaramala jaina zAjApura Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSa prabhAvI dAdA gurudeva dAdA zrI jinadattasUrijI dAdA zrI jinakuzalasUrijI Jain Edue to ternata For & Personag Oni Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcya vidyApITha graMthamAlA-12 saMvegaraMgazAlA meM pratipAdita jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa (eka tulanAtmaka adhyayana) preraka pa.pU. sulocanA zrIjI pa.pU. priyaraMjanA zrIjI lekhikA sAdhvI priyadivyAMjanA zrIjI sampAdaka evaM nirdezaka DaoN. sAgaramala jaina Pr- - prakAzaka - prAcya vidyApITha zAjApura (ma.pra.) - Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha kA nAma- saMvegaraMgazAlA meM pratipAdita 'jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa' jaina vizvabhAratI saMsthAna (mAnya vi.vi.) dvArA pI-eca.DI.kI upAdhi hetu svIkRta zodha prabandha sampreraka - sAdhvIvaryA zrI sulocanA zrIjI; zrI sulakSaNA zrIjI evaM zrI priyaraMjanA zrIjI lekhikA - sAdhvI priyadivyAMjanA zrIjI prakAzaka - prAcya vidyApITha, zAjApura (ma.pra.) prAptisthAna - 1. prAcya vidyApITha, dupAr3A ror3a zAjApura (ma.pra.) 465001 2. sarasvatI pustaka bhaNDAra, hAthIkhAnA, ratanapola, ahamadAbAda (gujarAta) prakAzana varSa - prathama saMskaraNa I. san 2007 mUlya . - 250/ do sau pacAsa rupaye mAtra mudraka - AkRti oNphaseTa 5, naIpeTha, ujjaina (ma.pra.) dUrabhASa - 0734-2561720 mobAIla - 68276-77780 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI pArzvanAtha paramAtmA PUNE ACT 66 'zrI pArzvamaNi jaina tIrtha" peddatumbalama, AdonI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FATHERINA NE JA (OutO // samyagjJAnapradA bhUyAt bhavyAnAm bhktishaalinii|| Jele ntenedore! For Parete & Personal use only - www.jamemoraryong Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdarasamarpaNa pUjyA sulocanAzrIjI ma.sA. pUjyA sulakSaNAzrIjI ma.sA. paramAtma bhakti se jinakA jIvana mahakatA hai, yathA upavana ! tapa-japa-saMyama se jinakA jIvana bana gayA hai yathA darpaNa ! pArzvamaNi tIrthoddhAra se jinakA jIvana bana gayA hai dhanya-dhanya ! aisI guruvaryAzrIjI ke caraNoM meM koTi-koTi vandana ! mAtRhRdayA samanvita hai Apa vAtsalya-bhAva rasa amRta ! aisI guruvaryA ke caraNoM meM hai yaha merA jIvana arpita ! una parama zraddheyA, zAntamUrti parama pUjyA sulocanAzrIjI ma.sA. __ evaM pUjyA sulakSaNAzrIjI ma.sA. ke pAvana caraNoM meM yaha kRti sAdara samarpita / - priyadivyAMjanAzrI Jamducation international For Private Personal use only weerg Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Main Education International graMtha vimocana pUjyA sAdhvI zrI layasmitA zrIjI ma. sA. evaM pUjyA sAdhvI zrI priyaraMjanA zrIjI ma. sA. ke sAnnidhya meM lekhikA DaoN. pU. priyadivyAMjanA zrIjI ma. sA. ko vimocita graMtha kI prati bheMTa karate hue prAcya vidyApITha zAjApura ke saMsthApaka-nidezaka DaoN. sAgaramala jaina Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautamakumArajI, cainnaI 1 zrImAna ramezakumArajI nimmANI 2 zrImAna sva. hemacandajI sA. ke suputra manojakumAra, cainnaI lalitakumAra, saMjayakumAra jhAbaka 3 zrImAna nemIcandajI sA. rAjendrakumArajI kaTAriyA, ( marudhara meM pAdarU ) zrImAna bhavaMralAlajI sA. jayantIlAlajI gulecchA ( marudhara meM pAdarU ) 4 prakAzana sahayogI 4 azokakumArajI, zrImAna campAlAlajI, kAntilAlajI, azokakumAra, gautamakumAra gulecchA ( marudhara meM pAdarU ) cainnaI 6 | zrImAna dAdAguru bhakta maNDala cainnaI 7 zrImAna sva. javarIlAlajI kI dharmapatnI kamalAbAI cainnaI sA. TATiyA cainnaI cainnaI 8 zrImAna gumAnamalajI sA. tilokacandajI bhaMsAlI cainnaI 6 zrImAna khetamalajI sA. mAnamalajI sA tAter3a bAr3emara marudhara meM vizAlA 10 zrI jagavallabha pArzvanAtha jaina zve. mUrtipUjaka bijApura ArAdhaka saMgha Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubha AzIrvAda na janma hamAre hAtha meM hai, na mRtyu ! janma ke liye samaya, sthAna, ghara, pariveza Adi kA cunAva hamAre hAtha meM nahIM hai| na mRtyu kI tithi yA usa yogya ghaTanA kA cunAva kiyA jA sakatA hai| para hamAre hAtha meM hai jIvana ! jIvanacaryA ! kaise jInA ? isakA cintana/vizleSaNa kara nirNaya kiyA jA sakatA hai| ___ aura jIvana kA pariNAma hai- mRtyu kI sthiti ! bhale mRtyu kA kSaNa hamAre hAtha meM na ho, para mRtyu kI sthiti hamAre hAtha meM hai| sthiti kA artha hai- usa samaya kI mAnasika dazA ! aura yaha sabase jyAdA mahatvapUrNa hai| kyoMki yaha jIvana kA pariNAma hai| jisa vyakti kA cintana gaharAI se bhara gayA ho, vaha vyakti jIne ke liye jIvana nahIM jItA apitu mauta ke lie jItA hai aura saccAI yaha hai ki jo mauta ke liye jItA hai, vahI sahI arthoM meM jIvana jItA hai... usI kA jIvana sArthaka hai| vaha mauta kI pratIkSA nahIM karatA para Ane para saharSa svIkAra karatA hai| vaha jIvana bhI utane hI Ananda se jItA hai aura mRtyu ke kSaNoM ko bhI utanI hI prasannatA se svIkAra karatA hai| isIliye zAstroM meM kahA hai- jisakI mRtyu mahotsava banatI hai, usI kA jIvana utsava kahalAtA hai| mRtyu ke lie jIne kA artha hai- mRtyu ko samAdhimaya banAne kA puruSArtha krnaa| samAdhi avasthA meM mRtyu ko prApta karane kA artha hai- bhaviSya kA uttama nirmANa karanA aura vartamAna ko sArthaka krnaa| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhimaya mRtyu kA saMkalpa eka bhavya AtmA meM hI ho sakatA hai| adhikatara loga yA to mRtyu se Darate haiM yA phira jIvana se hAra jAte haiN| sAdhvI priyadivyAMjanA zrIjI ne apane zodha-prabandha ke liye eka anUThe viSaya kA cunAva kiyA hai| antima kSaNoM ko kaise ArAdhanAmaya banAyA jAya, yaha isakA pratipAdya viSaya hai| isa viSaya meM pUrvAcAryoM ne kaI granthoM/prakaraNoM kA lekhana kiyA hai| khataragacchAcArya zrI jinacandrasUri ma. dvArA racita saMvegaraMgazAlA eka khyAtanAma anupameya vizAla grantha hai| ina granthoM para parizIlana karake eka virAT kArya sampAdita kiyA hai| yaha zodha-prabandha samAdhi kA kAraka banegA aura jIvana va mRtyu ko mahotsava banAte hue ArAdhanA kI ora unmukha karegA, aisA vizvAsa hai| __ merA zubha AzIrvAda hai ki sAdhvI divyAMjanA zrIjI sAhitya-saMzodhana-lekhana Adi ke kSetra meM lagAtAra kArya karatI raheM... pragati sAdhate rheN| haidarAbAda - maNiprabhasAgara jI 07.07.07 - Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubhAzIrvAda jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM khrataragaccha ke AcAryoM kA sAhitya ke kSetra meM mahatvapUrNa avadAna rahA hai| unake dvArA racita lagabhaga pA~ca hajAra kRtiyoM kI jAnakArI Aja bhI upalabdha hai| kharataragaccha ke AcAryoM meM AcArya jinacandrasUri (prathama) kA nAma unakI mahatvapUrNa kRti 'saMvegaraMgazAlA' ke kAraNa sujJAta hai| saMvegaraMgazAlA eka vairAgya-preraka racanA hai| yaha kRti samAdhimaraNa sambandhI granthoM meM bRhadkAya hai aura prAkRta bhASA meM nibaddha hai| lagabhaga eka sahasra varSa pUrva racita isa kRti ko AdhAra banAkara sAdhvI priyadivyAMjanA zrIjI ne DaoN. sAgaramala jaina ke mArgadarzana meM jo zodhakArya kiyA aura jisa para unheM jaina vizvabhAratI saMsthAna lAMDanUM se pI-eca.DI. kI upAdhi prApta huI, vaha kRti Aja 'jainadharma meM ArAdhanA kA svarUpa' nAma se prakAzita ho rahI hai- yaha pramoda kA viSaya sAdhvI priyadivyAMjanA zrIjI kharataragaccha saMgha kI hI eka sAdhvI hai| ve adhyayanazIla evaM saumya svabhAva vAlI hai| unakI isa kRti ke prakAzana ke avasara para maiM unheM badhAI detI hU~ aura AzA karatI hU~ ki ve zrutasevA ke kSetra meM nirantara pragati patha para agrasara ho| isa kRti ke mArgadarzana, sampAdana evaM prakAzana meM DaoN. sAgaramalajI jaina aura prAcyavidyApITha zAjApura ne jo sahayoga dekara yaha kArya pUrNa kiyA hai usakI anumodanA karate hue unheM apanA AzIrvAda pradAna karatI huuN| ujjaina ASAr3ha zuklA ekAdazI 2065 mahattarA pada vibhUSitA sAdhvIvaryA zrI vinitAzrIjI ma.sA. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgala kAmanA saMvegaraMgazAlA AtmasAdhanA kA preraka grantha hai, kyoMki isameM nirdiSTa Agamika nirdezoM kA paripAlana kara vyakti jIvana ko sArthaka banA sakatA hai| yaha grantha isa loka paraloka meM samAdhi kI upalabdhi kA amogha mAdhyama hai| bhagavAna mahAvIra ne uttarAdhyayana sUtra ke unnatIsaveM adhyayana meM saMvega kI mahimA batAyI hai| gautama svAmI ne pUchA "saMvegeNa bhnte| jIve kiM jaNayai?" bhante! saMvega se jIva ko kyA prApta hotA hai? paramAtmA ne kahA-saMvega se jIva anattara dharma-zraddhA ko prApta karatA hai| dharma zraddhA se anaMtAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA aura lobha kA kSaya karake darzana vizuddhi ke dvArA samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra kA ArAdhaka bana jAtA hai tathA usI bhava meM yA tIsare bhava meM avazya hI mokSagAmI banatA hai| "saMvegaraMgazAlA" isa grantha ke kartA paramapUjya mahAupakArI AcArya zrI jinacandrasUrijI haiN| Apa navAMgI TIkAkAra parama gItArtha AcArya abhayadevasUrIzvarajI ke laghu guru bhrAtA the| bhava-bhIru prANiyoM ke mArgadarzana hetu isa vizAla grantha kI racanA kI hai| "saMvegaraMgazAlA" meM pratipAdita ArAdhanA kA svarUpa : eka tulanAtmaka adhyayana isa viSaya para sAdhvI priyadivyAMjanAzrIjI ne athaka parizrama kara anumodanIya zodha kArya kiyA hai| isameM unhoMne jana-jana ko samyak jIvana jIne kI zailI evaM AtmakalyANa kA mArgadarzana diyA hai| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakANDa vidvAna, prabuddha cintaka DaoN. sAgaramalajI sA. jaina ke pAvana sAnnidhya evaM mAgadarzana meM jJAnopArjana karake unhoMne yaha mahattvapUrNa janopayogI kArya kiyA hai| yaha grantha sAdhaka AtmAoM ke lie prakAza stambha banakara unake hRdaya paTala para AcchAdita ajJAna ke AvaraNa ko dUra karane kA uttama AlaMbana bneN| sAdhvI priyadivyAMjanA zrIjI zruta sAdhanA, ArAdhanA meM satat gatizIla hokara sva para kalyANa meM agrasara rahe yahI antara kAmanA aura hai| saha maMgala AzISa! 31.5.07 - sulocanAzrI pArzvamaNi tIrtha Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubhAzISa saMvegaraMgazAlA jaina sAhitya kA eka mahatvapUrNa graMtha hai| yaha graMtha prAkRta bhASA meM racita hai| isake racanAkAra kharataragaccha ke jinezvarasUri ke ziSya zrI jinacandrasUri (prathama) hai| raMgazAlA kA artha hai naattygRh| raMgazAlA do prakAra kI hai eka saMsAra raMgazAlA aura dUsarI sNvegrNgshaalaa| saMsAra raMgazAlA meM jIvAtmAe~ vibhinna yoniyoM meM janmamaraNa karate hue apanA abhinaya karatI hai, jabaki saMvegaraMgazAlA meM jIvAtmA saMsAra ke virakta hokara mokSa rUpI lakSya kI prApti hetu Atma-sAdhanA ke vividha upakrama karatA hai| saMsAra raMgazAlA bhavabhramaNa kA hetu hai jabaki saMvegaraMgazAlA mukti kA mArga hai| jina zAsana meM tIrthaMkara paramAtmA ne bhavabhramaNa se mukti kA mArga batAyA hai| saMvega zabda kA artha hai- vairAgya yA saMsAra ke prati anaaskti| rAga AtmA ko saMsAra se jor3atA hai, to vairAgya saMsAra ko tor3atA hai| saMvegaraMgazAlA meM AcArya zrI jinacandrasarijI ne vairAgya kI sAdhanA ke vividha upakrama batAye haiN| unhoMne bhavAbhinandI hone kI apekSA AtmAbhinandI hone kA mArga batAyA hai, jisase AtmA bhavabhramaNa se chaTakara mokSarUpI sAdhya kI prApti kara ske| sarva guNoM meM saMvega sarvazreSTha guNa haiM kyoMki yaha saMsAra paribhramaNa rUpa duHkhoM se mukti dilAkara mokSa ke zAzvata Ananda kA rasAsvAdana karatA AcArya jinacandrasUrijI ke antima ArAdhanA pradhAna isa graMtha ke svAdhyAya se AtmA nizcita hI mokSAnugAmI banatA hai| merI priya gurubhaginI sAdhvI divyAMjanA zrIjI ne isa mahatvapUrNa mahAgraMtha ko apane zodha kA viSaya Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banAkara AgamamarmajJa sarala evaM zAMta cintaka DaoN. sAgaramalajI jaina ke mArgadarzana meM isa vairAgya pradhAna graMtha para vizAlakAya zodhaprabandha likhakara pIeca.DI. kI upAdhi prApta kii| mere lie yaha atyanta hI pramoda kA viSaya hai aba unakA yaha zodha prabandha prakAzita ho rahA hai, unakA yaha prayatna saphala ho, aisA merA zubhASIza hai| sAtha hI pArzvamaNitIrtha ke mUlanAyaka pArzvaprabhu se yaha prArthanA karatI hU~, unake isa graMtha kA svAdhyAya kara jana-jana mokSAbhimukhI hokara sAdhanA aura ArAdhanA se judd'e| merI bhI yahI antima abhilASA hai ki isameM pratipAdita samyak ArAdhanA se jur3akara maiM bhI mukti rUpI lakSmI kA varaNa kruuN| saMvega hI hai samyak-darzana, jisase miTatA bhavabhramaNa rupa krndn| yaha mithyA AgrahoM se mukta banAtA, jIvana meM Atmika Ananda laataa|| - sAdhvI sulakSaNA zrI Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubhecchA jindagI kI Adi para hamArA utanA adhikAra nahIM hai, jitanA adhikAra hameM hamAre jIvana ke aMtima samaya ke liye milatA hai| "saMvegaraMgazAlA meM pratipAdita ArAdhanA kA svarUpa : eka tulanAtmaka adhyayana" zodhagraMtha meM pU. sAdhvI priyadivyAMjanAzrIjI ne darzAyA hai - kaba, kyoM aura kisa taraha jIvana kA anta ho tAki hama niHsahAya, Azrita sthiti se ubhara kara, pApoM se bacakara, sahiSNutApUrvaka saMsAra ko praNAma kara yahA~ se bahumAna sahita prayANa kara skeN| na jIne kI icchA ho, na karane kI abhilASA, na yaza kI AzA ho, na kAmanA ho isa loka kI, na paraloka kI - kAmanAoM se Upara niSkAma bhAva se, antima samaya kina maryAdAoM meM bIte isakA gahana adhyayana kiyA hai| zodhakartI sAdhvIjI ne aura unhoMne isa graMtha meM batAyI haijIvana ke anta ke pUrva kI sAhasika, vaMdanIya urdhvagAmI bhuumikaa| udAharaNoM se siddhAtoM kI samajha sarala hotI hai| isaliye isa graMtha meM aneka mahAtmAoM ke dRSTAMta diye gaye haiM jinhoMne apane jIvana ko, kAyA aura kaSAyoM ko, samabhAva se kSINa karate hue, preraNA pUrNa banAne kA adamya sAhasa kiyaa| mauta ko nimaMtraNa denA eka bAta hai| usakA svAgata karanA alg| mRtyu ko amRta banAne kI sahI rAha pradarzita karane vAlA yaha graMtha hara mumukSa ke lie upayogI hai| sAdhvIzrI sAdhuvAda kI pAtra haiM ki unhoMne eka aisA viziSTa viSaya cunA jo sva-para kI jindagI ke antima kSaNoM meM dIpa bana jIvana prajjavalita kara ske| - DaoN. jJAna jaina cainnaI Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAdhanA kA mahatvapUrNa grantha jaina dharma kI zvetAmbara evaM digambara zAkhAoM ke AcAryoM ne antima ArAdhanA yA samAdhimaraNa kI sAdhanA para vipula sAhitya kI racanA kI hai| digambara paramparA meM 'bhagavatI ArAdhanA' aura zvetAmbara paramparA meM maraNa samAdhi isa viSaya ke mahatvapUrNa grantha haiN| isI viSaya para zvetAmbara AcArya jinacandrasUri ne lagabhaga bArahavIM zatI meM prAkRta bhASA meM eka bRhadakAya grantha kI racanA kI thI, use hI AdhAragrantha banAkara sAdhvI divyAMjanA zrIjI ne 'jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa' nAmaka zodha-grantha kI racanA kI hai| isa grantha meM jaina dharma meM ArAdhanA kA kyA svarUpa hai, isakI carcA vistAra se kI gayI hai| grantha kI vizeSatA yaha hai ki isameM sAdhanA aura ArAdhanA se sambandhita aneka kathAe~ bhI ullekhita haiN| isase yaha grantha sAmAnya pAThaka kI bhI ruci kA viSaya bana gayA hai| ina kathAoM meM se aneka kathAe~ digambara paramparA ke ArAdhanA sambandhI granthoM jaise bhagavatI ArAdhanA, ArAdhanA kathAkoza Adi meM bhI milatI hai| sAdhvI divyAMjanA zrIjI ne una sandarbho kA bhI yathAsthAna ullekha kiyA hai, jo unakI vyApaka adhyayana dRSTi kA paricAyaka hai| grantha kI bhASA-zailI sugrAhaya hai| isa mahatvapUrNa kArya ke lie maiM sAdhvIjI ko badhAI detA huuN| bhopAla 10 julAI, 2007 - DaoN. ratanacandra jaina pUrva prophesara saMskRta evaM sampAdaka jinabhASita Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA pradhAna sundarakRti sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrIjI kA zodha-nibandha 'jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa'- eka mahatvapUrNa kRti hai| isa kRti kA AdhAra AcArya jinacandrasUri dvArA viracita 'saMvegaraMgazAlA' nAmaka grantha hai| mUlagrantha lagabhaga bArahavIM zatI meM prAkRta bhASA meM racita hai| pU. sAdhvIjI ne isI grantha ko AdhAra banAkara jaina dharma meM ArAdhanA kA kyA svarUpa rahA hai, ise vistAra se evaM pUrI spaSTatA se pratipAdita kiyA hai| yadyapi prastuta kRti kA mukhya pratipAdya to antima ArAdhanA arthAt samAdhimaraNa kI sAdhanA rahA hai, phira bhI prasaMgAnusAra isameM zrAvaka evaM muni varga kI sAmAnya sAdhanA kA bhI citraNa hai| merI dRSTi meM yaha kRti sabhI stara ke sAdhakoM ke lie upayogI hai| isa kRti ke anta meM jaina sAdhanA ke vividha pakSoM ke sandarbha meM lagabhaga eka sau preraka kathAe~ bhI mUlagrantha ke AdhAra para saMkSipta rUpa meM dI gaI haiM, jinheM par3hakara sAmAnya vyakti bhI jaina sAdhanA ke kSetra meM agrasara ho sakatA hai| isa mahatvapUrNa kRti ke yugAnurUpa hindI bhASA meM sRjana ke lie sAdhvIjI dhanyavAda kI pAtra haiN| prastuta kRti kA prakAzana DaoN. sAgaramala jaina ke sampAdakatva meM prAcya vidyApITha zAjApura dvArA ho rahA hai, etadartha ve evaM prakAzana saMsthA bhI badhAI kI pAtra hai| - DaoN. dharmacanda jaina prAdhyApaka, saMskRta vibhAga nidezaka, bauddha adhyayana ja.nA. vyAsa vizvavidyAlaya, jodhapura evaM sampAdaka, jinavANI Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana jainAcAryoM dvArA prAkRta saMskRta, apabhraMza, marugurjara, tamila, kannar3a, marAThI, gujarAtI aura hindI bhASA meM vipula sAhitya kA sarjana huA hai| AcArya jinacandrasUri ( prathama ) dvArA praNIta saMvegaraMgazAlA nAmaka yaha kRti mahArASTrI prAkRta kA eka vizAlakAya aura mahatvapUrNa grantha hai| isa grantha kA varNya viSaya jaina sAdhanA aura ArAdhanA kI vidhi hai| yaha upadezaparaka aura vairAgya pradhAna grantha hai| isa grantha kA saMvegaraMgazAlA nAma bhI sArthaka hai, kyoMki yaha saMvega arthAt vairAgya pradhAna tathA bhavabhramaNa se mukta karane vAlI sAdhanA vidhi ko prastuta karatA hai| raMga zAlA zabda kA artha nATyagRha yA raMga maMca hai| dArzanikoM ne isa saMsAra ko raMgamaMca kI saMjJA dI hai| yaha saMsAra eka raMgamaMca hai, jahAM jIvAtmAeM bhava- bhamraNa karate hue apanA-apanA abhinaya prastuta karatI hai / kintu AcArya jinacandrasUrijI eka anya raMgazAlA kI kalpanA kI hai, jise unhoMne saMvegaraMgazAlA nAma diyA hai| saMvega zabda sam + vega se niSpanna hotA hai arthAt jisameM AvegoM (mAnasika saMkalpa - vikalpoM yA mAnasika AvegoM) kA vega arthAt gati sam ho jAtI hai| use saMvega kahate hai| saMvega kA sAmAnya artha vairAgya yA anAsakti yA mAdhyasthavRtti | saMvega cetanA kI vaha avasthA hai jisameM AtmA icchAoM, AkAMkSAoM evaM saMkalpa-vikalpoM se mukta hokara nirAkula Atmika Ananda ko prApta karatI hai| vastutaH saMvega tanAva mukta hokara jIvana jIne kI eka zailI hai- yahI kAraNa hai ki ise vairAgya - mArga yA mokSamArga kahA gayA hai| isIlie AcArya jinacaMdrasUrijI ne isa kRti meM jaina dharma kI apekSA se sAdhanA evaM ArAdhanA kI vidhi prastuta karate hue unheM apanI jIvana-zailI kA aMga banAne kI Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ preraNA dI hai| yaha kRti tArkika yA dArzanika vAda-vivAda se pare hokara upadeza pradhAna hai| sAdhanA kI dRSTi se mahatvapUrNa hone se hI maiMne saMyamI jIvana kI sAdhanA meM rata sAdhvI priyadivyAMjanA zrI ko isa para zodhakArya karane kI preraNA dii| isa kRti ko zodha kA viSaya banAne kI merI dRSTi meM anya bhI kAraNa the| prathama to yaha ki prAkRta bhASA kA lagabhaga eka hajAra varSa prAcIna yaha grantha adhyayana kI dRSTi se prAyaH upekSita hI rahA hai| dUsare isa ke hindI bhASA meM eka acche anuvAda kI mahatI AvazyakatA thii| tIsare sAdhvIjI jisa kharataragaccha paramparA se sambandhita hai, yaha usI paramparA ke Adya AcArya kA grantha thaa| ina saba tathyoM para vicAra karake hI isa grantha para zodhakArya karavAne kA nizcaya kiyA gyaa| merI yaha avadhAraNA hai ki zodhakAryoM ke mAdhyama se prAkRta ke kucha prAcIna kinta upekSita granthoM ko punaH prakAza meM lAyA jaaye| isa dRSTi se yaha zodhakArya kiyA gayA hai| mujhe santoSa hai ki sAdhvI priyadivyAMjanA zrIjI ne lagabhaga Der3ha varSa mere sAnnidhya meM rahakara parizrama pUrvaka yaha kArya sampanna kiyA hai| jisa para unheM jaina vizvabhAratI se pIeca.DI. kI upAdhi bhI prApta ho cukI hai| Aja usake prakAzana kI isa belA meM maiM pramudita hU~ ki unakA yaha zrama aba jana-jana ke lAbhArtha sArthaka bana rahA hai| jahAM isa grantha ke prArambha ke prArambhika adhyayana jaina sAdhanA ke sAdhakoM kI dRSTi se upayogI hai, vahA~ isakA kathA bhAga bAlakoM aura mahilAoM ke lie bhI upayogI hogA aura unameM navanaitika aura dhArmika saMskAroM ko jAgrata kregii| vaizAkha zukla -10 vi. saMvat- 2064 bhavadIya DaoN. sAgaramala jaina prAcya vidyApITha zAjApura (ma.pra.) . Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA jaina-dharma sAdhanA pradhAna hai| isake anusAra mokSa kI prApti ke lie sAdhanA yA ArAdhanA Avazyaka hai| yadyapi mokSa kI prApti ke lie usameM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ko Avazyaka mAnA gayA hai, kintu mokSa kA antima hetu samyakcAritra hI hai| samyakcAritra kA paripAlana hI vastutaH sAdhanA yA ArAdhanA kahalAtA hai| sAdhanA evaM ArAdhanA hetu jaina-darzana meM vipula sAhitya kA sRjana huA hai| jaina-sAdhanAtmaka sAhitya ke granthoM meM Agama aura Agamika-vyAkhyAoM ke atirikta anya grantha bhI likhe gae haiN| ina granthoM meM bhI kucha grantha sAmAnya AcAra ko lekara likhe gae haiM, to kucha grantha antima ArAdhanA yA samAdhimaraNa kI sAdhanA ko lekara likhe gae haiN| Agama-sAhitya meM aneka prakIrNaka mUlataH ArAdhanA yA vizeSa rUpa se antima ArAdhanA (samAdhimaraNa kI ArAdhanA) se sambandhita haiN| jaina paramparA meM samAdhimaraNa kI ArAdhanA ko vizeSa mahatva diyA gayA hai| jainadarzana na kevala jIvana jIne kI kalA sikhAtA hai, apitu maraNa kI kalA bhI sikhAtA hai| jIvana aura maraNa- ye donoM hamAre jIvana ke anivArya pakSa haiN| aneka sthitiyoM meM yaha hotA hai ki vyakti jIvana to jI letA hai, kintu mRtyu se bhayabhIta hokara apane maraNa ko bigAr3a letA hai| mRtyu jIvana kA anivArya pakSa hai| jaba mRtyu jIvana ke dvAra para dastaka de rahI ho, to usakA svAgata kisa prakAra se karanA cAhie; yaha bAta jaina-dharma ke antima ArAdhanA sambandhI granthoM meM yA samAdhimaraNa kI sAdhanA sambandhI granthoM meM hameM milatI hai| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-dharma meM lagabhaga IsvI san kI dUsarI yA tIsarI zatAbdI se ArAdhanA sambandhI yA samAdhimaraNa kI sAdhanA se sambandhita sAhitya kA nirmANa hotA rahA hai| isa sAhitya meM maraNavibhakti, ArAdhanApatAkA, bhagavatIArAdhanA, vIrabhadra AcAryakRta ArAdhanApatAkA Adi aneka grantha likhe gae haiN| ina granthoM meM jIvana kaise jInA cAhie aura mRtyu kA avicalita bhAva se kaise svAgata karanA cAhie-ye donoM hI bAteM batAI gaI haiN| vastutaH, pratyeka sAdhaka ke lie yaha jIvana aura maraNa-donoM kI kalA jAnanA Avazyaka hai| eka jaina sAdhvI ke rUpa meM merA jIvana isa ArAdhanA yA sAdhanA ke lie samarpita hai, ataH maiMne yaha nizcaya kiyA ki ArAdhanA se sambandhita kisI grantha para zodhakArya kiyA jaae| maiM jisa paramparA meM dIkSita huI, usa paramparA meM ArAdhanA se sambandhita sabase prAcIna grantha AcArya jinacandra (prathama) dvArA praNIta saMvegaraMgazAlA hai| yadyapi ArAdhanA sambandhI aneka grantha likhe gae, kintu ina sabhI granthoM meM AkAra kI dRSTi se saMvegaraMgazAlA sabase vistRta grantha hai| kAlakrama kI dRSTi se bhI yaha grantha Aja se lagabhaga eka hajAra varSa pUrva gyArahavIM zatI meM likhA gayA hai| isa grantha meM 10054 gAthAe~ haiN| prAkRta bhASA meM racita ArAdhanA se sambandhita jaina sAhitya ke granthoM meM yaha sabase vistRta grantha hai, isI kAraNa yaha mere adhyayana ke AkarSaNa kA viSaya rhaa| yadyapi isake pUrva maraNavibhakti, bhagavatIArAdhanA, prAcIna AcAryakRta ArAdhanApatAkA, Adi grantha likhe jA cuke the, kintu ye sabhI grantha vidvat jagat meM suparicita the| bhagavatIArAdhanA para to paryApta rupa se zodhakArya bhI hue haiM, jabaki saMvegaraMgazAlA eka aisA grantha hai, jisake nAma se bhI vidvat-jagat prAyaH aparicita hI rahA hai| jahA~ taka saMvegaraMgazAlA kA prazna hai, yaha kRti Aja se lagabhaga 40 varSa pUrva taka vidvAnoM ko aprApta hI thii| kucha granthoM meM isake likhe jAne kI tathA kucha bhaNDAroM meM hI isakI hastaprata upalabdha hone kI sUcanAe~ thIM, kintu isa kRti ke sambandha meM vizeSa jAnakAriyoM kA prAyaH abhAva hI thaa| yahI kAraNa hai ki jaina-sAhitya ke bRhad itihAsa bhAga-5, jo prathamataH IsvI san 1666 meM chapA thA, usameM spaSTa rUpa se yaha nirdeza kiyA gayA hai ki yaha kR ti abhI taka aprakAzita hai| prastuta kRti kA sarvaprathama prakAzana bhI vikrama Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvat 2025, tadanusAra IsvI san 1666 meM mUla gAthAoM ke rUpa meM javerI kAntilAla maNilAla mumbaI ke dvArA kiyA gyaa| isakA sampAdana AcArya vijayamanoharasUri ke ziSya hemendravijayajI ne kiyA hai| isake prakAzana ke pUrva jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhAga - 5 likhA jA cukA thaa| isake pazcAt isa kRti ko unhIM AcArya vijayamanoharasUri ke ziSya AcArya bhadraMkarasUri ne gujarAtI anuvAda ke sAtha vikrama saMvat 2032 tadanusAra IsvI san 1676 meM mahAvIra jaina zvetAmbara mUrtipUjaka saMgha pAlar3I, ahamadAbAda ke dvArA prakAzita karavAyA gyaa| isI krama meM vikrama saMvat 2041 tadanusAra IsvI san 1685 meM panyAsa zrIpadmavijayajI ke dvArA isakA mAtra hindI anuvAda meraTha se prakAzita kiyA gayA hai| isa hindI anuvAda meM mUla gAthAe~ bhI nahIM dI gaI haiM aura unakA hindI anuvAda bhI vyAkaraNa Adi kI dRSTi se atyanta zuddha nahIM hai| isakI bhASA bhI pravAharahita hai aura viSaya ko pramANika rUpa se prastuta nahIM karatI hai| sthiti yaha hai ki anuvAda ke AdhAra para viSaya ko pakar3a pAnA bhI durUha hai| isa prakAra isa grantha ke prakAza meM Ane kI kathA adhika purAnI nahIM hai / grantha kI anupalabdhatA ke kAraNa pUrva meM kisI bhI jaina vidvAn ne isa para koI zodhakArya nahIM kiyA aura na hI isa grantha ko lekara koI zodha lekha likhA gyaa| isa prakAra samAdhimaraNa para eka mahatvapUrNa grantha hote hue bhI adyatana yaha grantha acarcita hI rahA / isIlie maiMne yaha socA ki isa zodha ke mAdhyama se isa grantha aura isakI viSayavastu se vidvat jagat aura jijJAsuoM ko paricita karavAyA jA sakatA hai| yahI socakara maiMne apane zodha kA viSaya " saMvegaraMgazAlA meM pratipAdita ArAdhanA kA svarUpa : eka adhyayana" aisA nirNIta kiyaa| maiM apane isa kArya meM kahA~ taka saphala ho sakI hU~, yaha to bhaviSya ke garbha meM nihita hai, kintu mujhe pUrA vizvAsa hai ki isa zodha ke mAdhyama se vidvat jagat eka atyanta mahatvapUrNa grantha se na kevala paricita hogA, apitu ArAdhanA sambandhI granthoM meM isa grantha ke mUlya aura mahatva ko bhI jAna sakegA / na kevala grantha-paricaya kI dRSTi se, apitu tulanAtmaka adhyayana kI dRSTi se bhI isa grantha para zodha kArya honA Avazyaka pratIta hotA hai| apane prArambhika adhyayana meM mujhe yaha jJAta huA ki isakI aneka gAthAe~ samAdhimaraNa sambandhI prakIrNakoM tathA prAcIna AcAryakRta ArAdhanApatAkA aura vIrabhadrakRta ArAdhanApatAkA ke samarUpa haiN| mAtra yaha hI nahIM, acela paramparA Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI bhagavatIArAdhanA se bhI isakI kucha gAthAoM kI samarUpatA pratIta hotI hai| vahIM paravartI granthoM vizeSa rUpa se pravacanasAroddhAra Adi meM bhI isakI gAthAoM kA anusaraNa dekhA jAtA hai| isa prakAra saMvegaraMgazAlA kI apane pUrvavartI aura paravartI granthoM se tulanA bhI prastuta zodha kA eka mahatvapUrNa pakSa mujhe dRSTigata hotA hai| ArAdhanA sambandhI pUrvavartI granthoM se isakI tulanA karane para mujhe sabase rUcikara viSaya isameM varNita ArAdhanA sambandhI kathAe~ lagatI haiN| Aja taka ArAdhanA sambandhI jo grantha mujhe dRSTigata hue haiM, unameM prAyaH kathAoM ke saMketa hI milate haiM, jabaki prastuta kRti meM ve kathAe~ adhika vistArapUrvaka dI gaI haiN| merI dRSTi meM ina kathAoM ke mUla srotoM kI khoja karanA bhI isa zodhakArya kA eka Avazyaka pakSa hai| prastuta zodha meM yaha jAnane kA prayAsa kiyA gayA hai ki isameM varNita kathAe~ prAcIna Agama-sAhitya, Agamika-vyAkhyA-sAhitya tathA anya kucha ArAdhanA sambandhI sAhitya meM kisa rUpa meM upalabdha haiN| zodha kI dRSTi se yaha tulanAtmaka adhyayana rucikara bhI hai aura mahatvapUrNa bhii| ArAdhanA sambandhI kathAoM ko vistAra se prastuta karane meM yaha saMvegaraMgazAlA advitIya grantha hai| yadyapi acela-paramparA meM ArAdhanA-kathAkoza ArAdhanA sambandhI kathA-sAhitya kA eka mahatvapUrNa grantha hai, phira bhI saMvegaraMgazAlA meM jitane vistAra se ArAdhanA sambandhI kathAe~ milatI haiM, utane vistAra se ArAdhanA sambandhI kathAe~ ArAdhanA-kathAkoza meM bhI nahIM haiN| tulanAtmaka adhyayana se ina saba tathyoM para adhika prakAza DAlA gayA hai aura isa dRSTi se merA socanA yaha hai ki zodha ke kSetra meM yaha adhyayana eka viziSTa avadAna pradAna kara skegaa| prastuta zodha-prabandha cha: adhyAyoM meM vibhakta hai| prathama adhyAya meM saMvegaraMgazAlA grantha ke racayitA AcArya jinacandrasUri ke vyaktitva aura kRtitva para saMkSepa meM prakAza DAlA gayA hai| dUsare adhyAya meM mukhya rUpa se sAmAnya ArAdhanA ke rUpa meM gRhasthadharma aura munidharma ke sAmAnya AcAra kA vistRta vivecana kiyA gayA hai| isameM mAnavIya guNoM ke rUpa meM sapta durvyasana-tyAga aura mArgAnusArI guNoM kI rcacA ke pazcAt gRhasthadharma kI carcA ke antargata bAraha aNuvratoM aura zrAvaka kI gyAraha pratimAoM Adi kA vistAra se varNana kiyA gayA hai| munidharma meM paMca-mahAvrata, pA~ca-samiti, Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trigupti, dasa yatidharma, bAIsa parISaha, bAraha prakAra ke tapa Adi kA nirUpaNa kiyA gayA hai| tIsare adhyAya meM samAdhimaraNa kI pUrva pIThikA evaM deha-visarjana-vidhi kI carcA kI gaI hai| isameM samAdhimaraNa kauna grahaNa kara sakatA hai; usakI kyA yogyatA yA arhatA hotI hai? isakA ullekha kiyA gayA hai / samAdhimaraNa kaba aura kyoM karanA cAhie, isa carcA meM kahA gayA hai ki jaba ArAdhaka ko apanA antima samaya najadIka dikhAI de, taba samAdhimaraNa aMgIkAra kiyA jAtA hai| samAdhimaraNa aMgIkAra karane se pahale saMlekhanA kI jAtI hai| saMlekhanA meM saba prakAra ke kaSAyoM ko kSINa karanA hotA hai| samyak rUpa se kAya evaM kaSAya kI lekhanA saMlekhanA hai arthAt samyak prakAra se kAya aura kaSAyoM ko kRza karanA saMlekhanA yA sallekhanA hai| isa prakAra jaba bAhara se kAya aura bhItara se kaSAya ko kRza kara diyA jAtA hai, taba sAdhaka samAdhimaraNa ko aMgIkAra karatA hai / samAdhimaraNa saMsAra se sadA ke lie chuTakArA pAne kA sAdhana hai| vyakti bhAvapUrvaka dIrgha vidhi se maraNa ko svIkAra kara sakatA hai| isI prasaMga meM granthakAra ne maraNa ke vividha rUpoM kI vistAra se carcA kI hai / mRtyu kI sannikaTatA jAnane ke vividha upAyoM ke sAtha, zayyA, saMstAraka kI khoja kisa prakAra karanI cAhie aura muni kI deha ko kisa prakAra visarjita karanA cAhie, isakA bhI vistRta vivecana kiyA gayA hai| cauthe adhyAya meM samAdhimaraNa kI bhUmikA taiyAra kI gaI hai| saMlekhanA karake sAdhaka bhUmikA kA nirmANa kara letA hai; AhAra kA, aThAraha prakAra ke pApoM kA evaM zarIra kA evaM zarIra ke prati mamatA kA parityAga kara detA hai| jisa zarIra kA bar3e yatna se pAlana-poSaNa kiyA thA, jise sardI-garmI aura rogoM se bacAyA thA, usake prati lezamAtra bhI mamatva dhAraNa nahIM karanA aura zAnti aura samabhAva se Atma-paramAtma ke svarUpa kA cintana karate hue use tyAga denA arthAt Asakti se mukti ke upAyasvarUpa bAraha bhAvanAoM kA cinatana karanA phira duSkRta garhA, sukRta anumodanA, kSamApanA Adi kI carcA isa adhyAya meM kI gaI hai| isake sAtha hI arihanta, siddha, sAdhu aura dharmaina cAroM kI zaraNa svIkAra karanA, indriya-viSayoM kA damana karanA, kaSAyajaya, lezyA evaM dhyAna, Adi para bhI prakAza DAlane kA prayatna kiyA Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gayA hai| pA~caveM adhyAya meM saMvegaraMgazAlA kI ArAdhanA se sambandhita kathAoM kA saMkSepa meM ullekha prastuta kiyA gayA hai| sAtha hI kathA kA prayojana aura unake mUla srota Agamika-vyAkhyA-sAhitya meM evaM samAdhimaraNa se sambandhita granthoM meM kahA~-kahA~ haiM, isakA bhI hamane anveSaNa karane kA prayAsa kiyA hai| antima chaThaveM adhyAya meM samasta adhyAyoM para upasaMhArarUpa apane cintana kA prastutIkaraNa karate hue sabhI adhyAyoM kA sAra saMkalita kiyA gayA hai| isa prakAra cha: adhyAyoM se yukta isa zodha-prabandha kI prastuti-velA meM nizcita hI maiM Antarika Ananda aura AhlAda kA anubhava kara rahI huuN| samAdhimaraNa ke svarUpa para Aja taka bahuta likhA jA cukA hai| yaha viSaya itanA gaharA aura vistRta hai ki isa para jitanA likhA jAegA, thor3A hI hogA, kyoMki samAdhimaraNa, arthAt antima ArAdhanA jIvana-nirmANa kI jar3a hai| phira bhI maiM mahasUsa karatI hU~ ki isa zodha kA apanA kucha mUlya aura upayoga avazya hogaa| samAdhimaraNa, arthAt antima ArAdhanA jaise gUr3ha viSaya ke cunAva para yadyapi mujhe zAstrIya-jJAna kI alpajJatA kA bhAna thA, phira bhI mujhe apane zodha-kArya ke lie yahI viSaya upayukta lgaa| maiM isa zodhakArya ko apanI saMyama-sAdhanA kA hI eka aMga mAnatI hU~ aura vizvAsa karatI hU~ ki isa adhyayana se merI sAdhanA hI sampuSTa huI hai| - sAdhvI priyadivyAMjanAzrI Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRtajJatA - jJApana sarvaprathama maiM saMvega yA vairAgya-mArga ke upadeSTa paramapAvana tIrthaMkara paramAtmA ke caraNoM meM hRdaya kI asIma AsthA ke sAtha vandanA karatI huuN| tatpazcAt unakI isa saMvega kI dhArA ko jIvanta banAe rakhane vAle gautamasvAmI evaM yugaprabhAvaka cAroM dAdA gurudevoM ke prati sarvatobhAvena natamastaka huuN| isa zodha-prabandha kI nirvighna sampannatA meM kahIM-na-kahIM Agamajyoti AtmasAdhikA pa.pU. guruvaryA pravattinIjI zrI premazrI ma.sA. kA divyAzISa bhI rahA hai| isa grantha kI pUrNAhuti kI pAvana velA meM maiM unake caraNoM meM samagrabhAvena sAdara savinaya natamastaka hU~ / paramapUjya prajJAmanISI upAdhyAyapravara zrI maNiprabhasAgarajI ma.sA. ke pAvana caraNoM meM merA zraddhAbhisikta koTi-koTi vandana / hamAre lie ApazrI kA sadaiva yahI Adeza rahatA hai ki jIvana kA prathama lakSya adhyayana hai| ataH Apa sabhI apanI-apanI ruci ke anusAra isa jJAna ke kSetra meM Age bar3hate rheN| bar3audarA meM ApazrI kI prabala preraNA se mujhameM utsAha jAgrata huA aura usI ke phalasvarUpa maiMne zodhakArya karane kA nizcaya kiyA / isa grantha kI sampannatA taka jinakI punIta preraNA rahI, ve haiM bahuzruta, prabuddha jJAnayogI, yuga-prabhAvaka ArcAya pravara zrI kAntisAgarasUrijI ma. sA. kI AjJAnuvarttinI, mama jIvana upakArI, adhyAtmayoginI, pArzvamaNitIrtha prerikA, zraddhAspada parama pUjya guruvaryA zrI sulocanA zrIjI ma.sA. evaM anuzAsanazIlA, gurusamarpitA, tapArAdhikA paramapUjya zrI sulakSaNAzrIjI ma. saa.| inake pAvana caraNoM meM, maiM vinamrabhAvena vandanA karatI huuN| ApakA varadahasta na kevala isa zodhakArya meM hI, apitu mere samagra vyaktigata ke nirmANa meM mahatvapUrNa rahA hai| maiM sadaiva ApakI RNa rhuuNgii| mere roma-roma meM Apake ananta upakAroM kI sugandha rama rahI hai| bhaviSya meM bhI ApakI kRpA banI rahe, maiM yahI kAmanA karatI huuN| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bI.e. se lekara ema.e. taka kI zikSAoM meM jinakA sahayoga milA, una guru bhaginiyoM ke prati kRtajJatA jJApana karanA merA sahaja dharma hai| sahaja snehila pUjya prItisudhAzrIjI ma.sA., vyutpanna pratibhA ke dhanI pUjya prItiyazAzrIjI ma.sA., saralamanA pUjya priyasmitAzrIjI ma.sA., madhurabhASiNI pUjya priyalatAzrIjI ma.sA., vyavahArakuzala pUjya priyavandanAzrIjI ma.sA., jinazAsana samarpita pUjya priyakalpanAzrIjI ma.sA., cAturya evaM mAdhurya guNayukta pUjya priyazraddhAMjanAzrIjI ma.sA., pratibhAsampanna pUjya priyasnehAMjanAzrIjI ma. sA. aura ArdrahRdayA pUjya priyasaumyAMjanAzrIjI ma.sA. ke pAvana caraNoM meM AtmabhAvena merA nmn| Apa sabhI kI maiM hRdaya se kRtajJa huuN| samaya-samaya para Apa sabhI kA sahayoga milatA rhaa| sva. priyabhavyAMjanAzrIjI, priyasvarNAjanAzrIjI, priyaprekSAMjanAzrIjI, priyazreyAMjanAzrIjI, priyabhaMtAjanAzrIjI, priyadarzAjanAzrIjI, priyajJAnAMjanAzrIjI evaM priyadakSAMjanAzrIjI kA bhI prazaMsanIya sahayoga rahA hai| una sabhI ke prati hRdaya se AbhAra abhivyakta karatI huuN| prAraMbhika zikSA se Aja taka kI merI zikSAyAtrA se jur3I rahI preraNApradIpa, madhuravaktA evaM prasannavadana pUjya priyaraMjanAzrIjI ma.sA. ke prati maiM ina kSaNoM meM apanI hArdika kRtajJatA abhivyakta kara unakI AtmIyatA kA avamUlyana nahIM kruuNgii| yadyapi bhAvAbhivyakti kI eka sImA hotI hai aura vaha mAtra cAra paMktiyoM meM simaTa kara raha jAtI hai, parantu unake prati AsthA asIma hai, kyoMki agara ve mujhe adhyayana se jur3e rahane kI nirantara preraNA nahIM detI to sambhavataH yaha yAtrA adhUrI hI raha sakatI thii| unhoMne mujhe guru-bahana ke rUpa meM sammAna diyA hI, sAtha hI guruvaryA banakara snehAsikta preraNA bhI dii| adhyayanarata priyazabhAMjanAzrIjI kA AtmIya sahayoga to isa grantha ke sAtha jur3A hI rahegA, jinhoMne sudIrgha avadhi taka mere adhyayana-kArya meM pUrNa yogadAna diyA hai| isa zodhakArya ko prArambha se lekara antima par3Ava taka kuzalatApUrvaka pahu~cAne vAle mUrdhanyamanISI, antarrASTrIya vidvAn mAnanIya DaoN. sAgaramalajI jaina ke prati maiM hRdaya se kRtajJa huuN| maiM apane-Apa ko bhAgyazAlI mAnatI hU~ ki unakA saphala nirdezana evaM sahayoga nirantara prApta hotA rhaa| udAra vyaktitva ke dhanI DaoN. sAgaramalajI jaina ne isa grantha ko sampUrNa karane hetu Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " prAcya vidyApITha" zAjApura meM jo-jo suvidhAe~ pradAna kI, usake lie maiM unakI AbhArI huuN| isa zodha-prabandha kA sapanA sArthaka karane meM unakA amUlya yogadAna rahA hai| niHsandeha, zodha - grantha ke nirmANa kA zreya unhIM ko jAtA hai| maiM vinamrabhAva se unake prati kRtajJatA jJApita karatI huuN| vastutaH, DaoN. sAgaramalajI jaina kI preraNA, prAcya vidyApITha kA vizAla pustakAlaya evaM zAnta vAtAvaraNa isa lakSya kI prApti meM sarvAdhika sahAyaka siddha hue haiN| maiM bar3audarA nivAsI pUrNimAbena dharmapatnI narezajI pArakha ke agAdha jJAnaprema evaM gurubhakti ko bhI vismRta nahIM kara sakatI huuN| unhoMne mujhe ahamadAbAda, mumbaI, sAMcaura, Adi sthAnoM se zodha-prabandha hetu adhyayana sAmagrI juTAne meM bhI sahayoga diyA hai, sAtha hI anya sevAoM kA bhI sampUrNa lAbha diyA hai| ApakI yaha sevAbhAvanA prazaMsanIya hai| Apa sAdhuvAda kI pAtra haiN| isake sAtha hI prakAzacandajI kaTAriyA (reNiguNTA ) evaM hemacandajI manojakumArajI jhAbaka (madrAsa) kI bhI sevAe~ rahI haiN| etadartha, maiM unakI bhI hRdaya se AbhArI huuN| zodha nimitta zAjApura pravAsa ke daurAna jinakI AtmIya snigdhatA milatI rahI- una DaoN. sAgaramalajI ke suputra zrI narendrakumArajI mANDalika, lokendrajI nAroliyA, rAjendrajI mANDalika, mANakamalajI zrIzrImAla, DaoN. rAjendrajI jaina evaM prAcya vidyApITha ke karmacAriyoM kI bhI maiM hRdaya se kRtajJa huuN| zAjApura saMgha, byAvara saMgha, madrAsa saMgha, bar3audarA saMgha, indaura saMgha, Adi kA sahayoga merI zrutasAdhanA meM smaraNIya rahA hai| isa zodha sAmagrI ko kampyuTarAijDa karane meM zrI saMjayajI saksenA evaM zrI ajayajI saksenA zAjApura kA evaM prupha - saMzodhana meM zrI caitanya kumArajI sonI zAjApura kA viziSTa sahayoga rahA hai| etadartha, unake prati bhI maiM apanI kRtajJatA jJApita karatI hU~ / inake atirikta pratyakSa yA parokSa rUpa se isa zodha-prabandha ke praNayana meM jo bhI sahayogI bane haiM, una sabake prati maiM hArdika kRtajJatA jJApita karatI huuN| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya anukramaNikA adhyAya-1 kRti evaM kRtikAra kA paricaya vivaraNa pR. saMkhyA h h h h m m @ m saMvegaraMgazAlA kI racanA kA prayojana saMvegaraMgazAlA ke racanAkAra jinacandrasUri aura unakI guru paramparA jinacandrasUri (prathama) kA gRhI jIvana jinacandrasUri kA dharma parivAra jinacandrasUri (prathama) kA vyaktitva saMvegaraMgazAlA ke lekhaka kI gaccha paramparA AcArya jinacandrasUri (prathama) kA kRtitva jinacandrasUri kA sattAkAla saMvegaraMgazAlA kA sAmAnya paricaya saMvegaraMgazAlA kA racanAkAla evaM saMzodhanakAla saMvegaraMgazAlA kI viSayavastu ArAdhanA sambandhI jaina sAhitya aura usameM saMvegaraMgazAlA kA sthAna / anya prakIrNaka granthoM meM samAdhimaraNa kI avadhAraNA saMvegaraMgazAlA aura ArAdhanApatAkA kI viSayavastu kA tulanAtmaka vivecana bhagavatIArAdhanA aura saMvegaraMgazAlA kA tulanAtmaka adhyayana antima ArAdhanA sambandhI jaina-sAhitya meM saMvegaraMgazAlA kA sthAna m h m bh sh * * * Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 72 93 75 adhyAya - 2 saMvegaraMgazAlA meM sAmAnya ArAdhanA kA svarUpa (gRhasthadharma aura munidharma) ArAdhanA kA svarUpa evaM prakAra jaina-dharma kA sAmAnya sAdhanAmArga ArAdhaka kI yogyatA (arhatA) gRhastha aura munijIvana ke lie sAmAnya zikSA gRhastha dharma :saptadurvyasana-tyAga aura aSTa mUlaguNadhAraNa zrAvaka ke mArgAnusArI guNa zrAvaka ke SaTAvazyaka kartavya zrAvaka ke dAna ke dasa kSetra zrAvaka ke vrata zrAvaka kI gyAraha pratimAe~ ArAdhaka gRhastha kI pahacAna (liMga) saMvegaraMgazAlA meM varNita gRhastha kA AdhyAtmika cintana munidharma :zramaNajIvana kA sAmAnya svarUpa zramaNadharma kA AdhAraH paMcamahAvrata aSTapravacana mAtA (pA~ca samiti aura tIna gupti) dasavidha munidharma parISaha dasavidha sAmAcArI bAraha prakAra ke tapa SaTAvazyaka sAdhu kI dinacaryA sAdhu ke sAmAnya liMga 101 104 105 106 107 116 120 126 126 130 136 142 142 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya - 3 samAdhimaraNa kI pUrvapIThikA evaM deha-visarjana vidhi 146 147 146 150 151 153 155 170 jainadarzana meM samAdhimaraNa kA svarUpa AgamoM meM samAdhimaraNa kI avadhAraNA samAdhimaraNa ke paryAyavAcI nAma jaina paramparA meM samAdhimaraNa kA sthAna samAdhimaraNa kaba aura kyoM? samAdhimaraNa lene vAle kI yogyatA mRtyukAla jAnane ke vividha upAya maraNa ke bheda maraNa ke sataraha prakAra paNDitamaraNa kI mahimA samAdhimaraNa grahaNa karane yogya sthala saMstAraka samAdhimaraNa hetu manonuzAsana kI prAthamikatA samAdhimaraNa sambandhI aticAra samAdhimaraNa prApta muni ke mRta zarIra kA visarjana (vijahaNA) kahA~ aura kaise? dehatyAga ke nakSatra aura unake pratiphala 175 160 161 163 165 168 200 203 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya - 4 samAdhimaraNa kI ArAdhanA vidhi 233 237 saMkSipta vizeSa ArAdhanA (tAtkAlika samAdhimaraNa kI sAdhanA) kA svarUpa 208 vistRta ArAdhanA (dIrghakAlika samAdhimaraNa kI sAdhanA) kA svarUpa 206 paragaNa saMkramaNa-vidhi 210 niryApaka AcArya kI khoja 212 niryApaka AcArya (susthita) 213 niryApaka AcArya dvArA svagaNa ke sAdhuoM kI sammati prApta karanA (pratIcchA)216 kSapaka kA paragaNapraveza (upasampadA) 220 niryApaka AcArya dvArA kSapaka ko hitazikSA (anuzAsti) 221 aThAraha pApoM kA svarUpa aura kSapaka dvArA unakA tyAga 222 samAdhimaraNa meM kI jAnevAlI tapArAdhanA kI vidhi tapArAdhanA kyoM? tapa ke prakAra kSapaka kI ArAdhanA ke mUla kartavya-AlocanA aura prAyazcitta 240 samAdhimaraNa meM Asakti-vimukti kA upAya, bAraha bhAvanAe~ 256 bhAvanA (cAra) 263 duSkRta gardA sukRta anumodanA 260 kSamApanA 262 samAdhimaraNa meM cAra zaraNa kI svIkRti 264 samAdhimaraNa meM indriyadamana kI AvazyakatA 266 samAdhimaraNa kA mukhya lakSya kaSAyajaya 267 lezyA 301 238 288 dhyAna 305 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya - 5 ArAdhanA sambandhI kathAoM kA tulanAtmaka adhyayana (isake antargata lagabhaga sau kathAoM kA vivaraNa evaM tulanAtmaka adhyayana prastuta hai, sAtha hI ina kathAoM ke mUla srotoM kI bhI khoja karane kA prayatna kiyA gayA hai|) 311 312 315 317 316 321 323 326 328 330 1. madhurAjA kI kathA 2. sukauzala muni kI kathA 3. kSullaka muni kI kathA 4. cilAtIputra kI kathA 5. kulabAlaka muni kI kathA 6. ajJadatta aura surendradatta kI kathA 7. zreNika rAjA kI kathA 8. nami rAjarSi kI kathA 6. vasudatta kI kathA 10. durgatA nArI kI kathA 11. karUcandra kI kathA 12. selakasari kI kathA 13. vajra aura kezarI kI kathA 14. sahasramala kI kathA 15. andhe putra kI kathA 16. jayasundara aura somadatta kI kathA 17. svayaMbhUdatta kI kathA 18. sundarI aura nanda kI kathA 16. Arya mahAgiri kI kathA 20. gaMgadatta kI kathA 21. zivabhadrAcArya kA prabandha 332 335 337 340 341 343 345 347 350 351 354 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22. nayazIlasUri kI kathA 23. sukumArikA kI kathA 24. . haridatta muni kI kathA 25. brAhmaNa putra kI kathA 26. sUrateja rAjA kA prabandha 27. do totoM kI kathA 28. gajasukumAla muni kI kathA arNikAputra AcArya kI kathA 26. 30. caNDarudrAcArya kI kathA 31. sAsa, bahU aura putrI kI kathA 32. vasurAjA aura nArada kI kathA 33. vasudatta kI kathA 34. tIna sakhiyoM kI kathA . lobhAnandI aura jinadatta kI kathA 35. 36. prasannacandrarAjarSi kI kathA 37. bAhubali kA dRSTAnta 38. sAdhvI paNDarA AryA kI kathA 36. arhannaka kI patnI aura arhamitra kI kathA 40. kapila brAhmaNa kI kathA 41. dharmaruci aNagAra kI kathA 42. harikezI muni kI kathA 43. rudra aura aMgarSi kI kathA 44. kSullakakumAra muni kI kathA 45. subandhumantrI aura cANakya kI kathA 46. satI subhadrA kI kathA 47. kUTa tapasvI kI kathA 48. . jamAlI kI kathA 46. brAhmaNa-putra sulasa kI kathA 355 357 358 362 363 365 367 368 370 372 374 376 377 376 381 382 384 386 387 386 362 364 366 388 401 403 405 407 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50. marIci kI kathA 51. kAMkadI ke do bhAiyoM kI kathA 52. malladeva rAjA kI kathA 53. sthUlabhadra kI kathA 54. dRr3haprahArI kI kathA 55. DhUMr3hanaNamuni kI kathA 56. do vyApAriyoM kI kathA 57. laukika RSi kI kathA 58. abhayakumAra kI kathA 56. kaNDarIka kI kathA 60. aMgadatta kI kathA 61. eka zrAvakaputra kI kathA 62. yava sAdhu kI kathA 63. cArudatta kI kathA 64. dhanaseTha kI putravadhuoM kI kathA 65. naggati rAjA kI kathA 66. anAthImuni kI kathA 67. tApasa seTha kI kathA 68. mahAvIra prabhu kA prabandha 66. sulasa aura zivakumAra kI kathA 70. brAhmaNa kI kathA . zivarAjarSi kI kathA 72. vaNikaputra kI kathA 73. puSpazAla kI kathA 74. samaradhIra kI kathA 71. 75.gandhapriya rAjakumAra kI kathA 6. sodAsa kI kathA 76. 77. somadeva brAhmaNa kI kathA 406 412 414 416 416 421 423 425 426 428 430 433 434 437 436 441 442 443 445 447 448 450 451 453 455 457 457 456 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78. brahmadatta kI kathA 76.pITha evaM mahApITha muniyoM kI kathA 80. nandamaNiyAra kI kathA 460 464 466 adhyAya - 6 upasaMhAra Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 1 adhyAya - 1 kRti evaM kRtikAra kA paricaya saMvegaraMgazAlA kI racanA kA prayojana : prAcIna bhAratIya saMskRti ke mukhya rUpa se do aMga haiM-1. vaidika saMskRti aura 2. zramaNa sNskRti| vartamAna hindU dharma mukhyataH vaidika saMskRti kA hI vikasita rUpa hai, jabaki vartamAna bauddha dharma aura jaina dharma zramaNa saMskRti kI hI zAkhAe~ haiN| jahA~ vaidika saMskRti pravRttiparaka rahI hai, vahIM zramaNa saMskRti nivRttiparaka hai| zramaNa saMskRti kA bala tapa aura tyAga para adhika rahA hai| vaha AdhyAtmika sAdhanA pradhAna hai| zramaNa saMskRti meM jIvana kI duHkhamayatA ko batAte hue nirvANa yA muktilAbha kA saMdeza diyA gayA hai| zramaNa saMskRti kA kahanA hai ki saMsAra duHkhamaya hai aura janma-jarA aura mRtyu ke cakra se chuTakArA pAnA hI jIvana kA lakSya honA caahie| vyakti meM rahI huI bhogAkAMkSA hI usake duHkha aura sAMsArika paribhramaNa kA mUla kAraNa hai, ataH zAntimaya aura samAdhipUrNa jIvana ke lie bhogoM se virakti Avazyaka hai| vyakti ko bhogoM se virakta hokara vairAgyapUrNa jIvana jInA caahie| sAmAnya rUpa se sabhI zramaNa dhamoM aura vizeSa rUpa se jaina dharma meM vairAgya ko pradhAnatA dI gaI hai| jainadharma ke anusAra rAga aura dveSa hI bandhana ke kAraNa haiN| inake kAraNa hI jIva saMsAra meM paribhramaNa karatA hai aura pariNAmasvarUpa janma-jarA aura mRtyu ke duHkha se duHkhI hotA hai| ina duHkhoM se vimukti pAne ke lie rAga-dveSa yA tRSNA ke cakra kA bhedana karanA hogaa| yaha bhedana vairAgya-bhAvanA ke dvArA hI sambhava ho sakatA hai| jaina paramparA meM vairAgya ke lie saMvega aura nirveda zabdoM kA prayoga hI upalabdha hotA hai| saMvega kA tAtparya hai- icchA aura AkAMkSAoM se utpanna tanAvoM ko dUra kara krodha, mAna, mAyA, aura lobharUpa kaSAyoM ke Avega se mukta rhnaa| isa prakAra saMvega zabda vairAgya kA hI paryAyavAcI Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI hai| jinacandrasUri kI saMvegaraMgazAlA nAmaka prastuta kRti vastutaH vairAgyapradhAna kRti hai| isa kRti kA mukhya prayojana vyakti ko bhogAsakti se Upara uThAkara tyAga aura vairAgya ke mArga meM pravRtta karanA hai| isI uddezya se prastuta kRti meM vairAgyapradhAna upadezoM aura kathAoM ko prastuta kiyA gayA hai| kRti kA nAmakaraNa 'saMvegaraMgazAlA' isa prayojana se kiyA gayA hai ki vaha vairAgya kA raMgamaMca prastuta karatI hai| __ saMvegaraMgazAlA mukhyataH sAdhanA yA ArAdhanApradhAna kRti hai| isa kRti meM lekhaka ne sAdhanA yA ArAdhanA ko do bhAgoM meM vibhAjita kiyA hai| prathama vibhAga ke antargata unhoMne gRhastha-jIvana aura muni-jIvana kI sAmAnya ArAdhanA-paddhati kA citraNa kiyA hai aura usake pazcAt jIvana ke aMtima caraNa meM vizeSa yA antima ArAdhanA yA samAdhimaraNa kI sAdhanA kisa prakAra kI jAe, isakA ullekha kiyA hai| yadi hama isa kRti kI gambhIratA para vicAra karate haiM, to yaha kRti mukhya rUpa se antima ArAdhanA yA samAdhimaraNa kI sAdhanA se hI sambandhita pratIta hotI hai, phira bhI samAdhimaraNa kI sAdhanA kI pUrva bhUmikA ke rUpa meM isa kRti meM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak-cAritra kI sAdhanA kA ullekha karate hue samyak-cAritra kI sAdhanA ke antargata gRhastha-dharma aura muni-dharma kI sAmAnya sAdhanA vidhi kA saMkSipta citraNa bhI upalabdha hotA hai| agrima adhyAyoM meM hamane sAmAnya ArAdhanA ke rUpa meM gRhastha-dharma aura muni-dharma kA vivecana prastuta kiyA hai, phira bhI yaha jJAtavya hai ki prastuta grantha kA mukhya pratipAdya samAdhimaraNa hone se hamane samAdhimaraNa kA vivecana adhika vistAra se kiyA hai| yahA~ sarvaprathama hama kRtikAra ke sambandha meM vizeSa rUpa se carcA kareMge / saMvegaraMgazAlA ke racanAkAra jinacandrasUri aura unakI guru-paramparA : saMvegaraMgazAlA ke racanAkAra AcArya jinacandrasari haiN| kharataragaccha meM jinacandrasUri nAma se aneka AcArya hue haiN| kharataragaccha meM yaha paramparA bhI rahI hai ki usameM hara cauthe AcArya ko jinacandrasUri kahA gayA hai| isa AdhAra para yaha kaThinAI utpanna hotI hai ki prastuta kRti ke kartA jinacandrasUri kaunase haiM? kintu, jinacandrasUri ne saMvegaraMgazAlA kI granthaprazasti meM spaSTa rUpa se isa samasyA kA samAdhAna prastuta kara diyA hai| granthaprazasti ke anusAra saMvegaraMgazAlA ke racanAkAra jinacandrasUri ne apane ko vardhamAnasUri kA praziSya, buddhisAgarasUri kA ziSya tathA navAMgI vRttikAra abhayadevasUri kA bar3A gurubhrAtA batAyA hai| jaina-dharma kI zvetAmbara-paramparA ko mAnya koTikagaNa kI vajrIzAkhA ke candrakula meM AcArya vardhamAnasUri hue| vardhamAnasUri ke do pramukha ziSya - 1. jinezvarasUri aura 2. Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 3 buddhisAgarasUri hue| buddhisAgarasUri ke ziSya saMvegaraMgazAlA ke kartA jinacandrasUri aura navAMgITIkAkAra abhayadevasUri the| isa prakAra grantha-prazasti ke AdhAra para yaha siddha hotA hai ki saMvegaraMgazAlA ke kartA jinacandrasUri buddhisAgarasUri ke ziSya the,' kintu kahIM-kahIM unheM jinezvarasUri kA ziSya bhI kahA gayA hai| vastutaH, jinezvarasUri buddhisAgarasUri ke bar3e gurubhrAtA the| dUsare vardhamAnasUri ke bAda unake paTTa para jinezvarasUri AsIna hue the, ataH AcArya pada ke dhAraka hone kI apekSA se jinacandrasUri ko jinezvarasUri kA ziSya bhI kahA jAtA hai| yaha to satya hai ki jinacandrasUri ne AcArya jinezvarasUri kI paramparA meM hI dIkSA lI thI, sAtha hI yaha bhI sambhava hai ki unheM dIkSA jinezvarasUri ne pradAna kI ho, ataH isa apekSA se bhI unheM jinezvarasUri kA ziSya bhI mAnA jA sakatA hai, kintu grantha-prazasti se yahI siddha hotA hai ki jinacandrasUri jinezvarasUri ke laghu gurubhrAtA buddhisAgarasUri ke ziSya the, sAtha hI prazasti se yaha bhI siddha hotA hai ki jinacandrasUri ne prastuta kRti kI racanA abhayadevasUri ke Agraha para kI thii| ataH, saMvegaraMgazAlA ke kartA jinacandrasUri, vardhamAnasUri ke praziSya evaM buddhisAgarasUri ke ziSya the| kharataragaccha paramparA kI apekSA se ve prathama jinacandrasUri haiN| jinacandrasUri (prathama) kA gRhI jIvana : durbhAgya se jinacandrasUri ke sAMsArika jIvana ke bAre meM koI bhI sUcanA upalabdha nahIM hai, ataH jinacandrasUri ke mAtA-pitA kauna the? ve kisa nagara meM utpanna hue the, Adi ke sambandha meM kucha bhI kaha pAnA sambhava nahIM hai| grantha kI prazasti meM yaha ullekha hai ki prastuta kRti kI racanA chatrAvalI nagara ke pAsanAga kI bastI meM vikrama saMvat 1125 meM huI thI aura isa pustaka kI prathama pratilipi jinacandrasUri ke ziSya jinadattagaNi ne kI thii| chatrAvalI nagarI sambhavataH vartamAna chatrAla ho, jo uttara gujarAta meM sthita hai| prazasti meM yaha bhI kahA gayA hai ki prasannacandragaNi kI abhyarthanA para saMzodhita saMvegaraMgazAlA vikrama saMvat 1203 meM baTavA nagara meM jyeSTha zukla caturdazI guruvAra ko lipibaddha kI gii| baTavA sambhavataH ahamadAbAda ke nikaTa sthita baTavA ho| grantha prazasti meM jina nagaroM kA ullekha hai, usase yahI siddha hotA hai ki isa grantha kI racanA gujarAta meM huI hai| grantha kA prArambha kaccha-deza ke varNana se hotA hai| lekhaka ne kaccha-deza kA varNana bahuta hI mArmika rUpa se kiyA hai| isase aisA lagatA hai ki kahIM usakA sambandha kaccha-deza se to nahIM rahA hai| dUsare, grantha ke prArambha meM hI kaccha deza ke bAda zrImAla nAma kI nagarI kA ullekha hai| usa nagara kA varNana bhI lekhaka ne atyanta 'saMvegaraMgazAlA 1035-1043 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI surucipUrvaka kiyA hai| yaha satya hai ki zrImAla nagarI, jo vartamAna meM bhinnamAla ke nAma se jAnI jAtI hai, eka samaya uttarI gujarAta kI pramukha nagarI rahI hai| ina sabase itanA sunizcita hai ki lekhaka kA vizeSa sambandha uttarI gujarAta evaM kaccha-deza se rahA hai| grantha kI saMzodhita pratilipi bhI ahamadAbAda ke nikaTa hI baTavA meM huI hai, ataH yaha mAna lene meM koI bAdhA nahIM hai ki granthakAra mukhyataH uttara gujarAta se sambandhita hai| jahA~ taka granthakAra ke gRhastha jIvana se sambandhita vaMza, kula, Adi kI jAnakArI kA prazna hai, isa sambandha meM prastuta grantha kI prazasti se aura anya kinhIM srota se kucha yaha patA nahIM calatA hai ki ve kisa jAti aura vaMza ke the, lekina yaha sunizcita satya hai ki AcArya jinacandrasUri jaina-dharma kI zvetAmbara-zAkhA meM dIkSita the| yaha sabhI ko nirvivAda rUpa se mAnya hai ki vardhamAnasUri ke do ziSya jinezvarasUri aura buddhisAgarasUri hue| jinezvarasUri aura buddhisAgarasUri-donoM sahodara the| buddhisAgarasUri ke kAla ke sambandha meM bahuta spaSTa rUpa se to jJAta nahIM hotA, kevala itanA hI jJAta hotA hai ki unhoMne vikrama saMvat 1080 meM paMcaliMgI nAmaka vyAkaraNa-grantha kI racanA kI thii| inhIM buddhisAgarasUri ke ziSya navAMgI TIkAkAra abhayadeva ke gurubhrAtA saMvegaraMgazAlA ke kartA jinacandrasUri the| jinacandrasUri kA dharma-parivAra : cAhe jinacandrasUri ke gRhastha parivAra ke sambandha meM hameM koI bhI jAnakArI upalabdha nahIM hotI ho, kintu unake dharma parivAra ke sambandha meM saMvegaraMgazAlA kI prazasti evaM anya granthoM se bikharI huI kucha jAnakAriyAM upalabdha ho jAtI haiN| kharataragaccha ke AdikAlIna itihAsa meM mahopAdhyAya candraprabhasAgara yaha likhate haiM ki jinezvarasUri ne jinacandra, abhayadeva, dhanezvara, haribhadra, prasannacandra, dharmadeva, sahadeva, sumati, Adi aneka vyaktiyoM ko dIkSA dekara unheM apanA ziSya banAyA, 2 kintu saMvegaraMgazAlA kI antima prazasti ke anusAra jinacandrasUri jinezvarasUri ke laghubhrAtA buddhisAgarasUri ke ziSya the| sambhAvanA yaha lagatI hai ki buddhisAgarasUri ne apane bhrAtA jinezvarasUri se hI jinacandrasUri aura abhayadevasUri ko dIkSA-maMtra pradAna karavAkara apanA ziSya banAyA ho| ataH, ziSya to ve buddhisAgarasUri ke hI the aura saMvegaraMgazAlA meM isI rUpa meM unhoMne apanA paricaya bhI diyA hai| yaha bhI satya hai ki navAMgI vRttikAra abhayadevasUri unake gurubhrAtA the, kyoMki unhoMne bhI apane ko buddhisAgarasUri kA ziSya batAyA hai| aisA kahA jAtA - kharataragaccha ke AdikAlIna itihAsa, pR.-100 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 5 hai ki jinezvarasUri ne apane laghubhrAtA buddhisAgarasUri ke ina donoM hI ziSyoM ko yogya jAnakara Age calakara AcArya pada pradAna kiyA hogaa| jinacandrasUri ke guru buddhisAgarasUri pArivArika dRSTi se aura dIkSA - guru kI apekSA se, arthAt donoM hI dRSTiyoM se jinezvarasUri ke anuja the| aisA bhI kahA jAtA hai ki aNahilapura-paTTana ke caityavAsiyoM ke sAtha hue vAda-vivAda meM jinezvarasUri aura buddhisAgarasUri- ina donoM bhAiyoM ne bhAga liyA thaa| prabhAvakacaritra ke anusAra usa vAda-vivAda ke samaya ye donoM gurubhrAtA vardhamAnasUri ke dvArA AcArya - pada para pratiSThita the| yadyapi upAdhyAya jinapAla ke anusAra aNahilapurapattana ke vAda-vivAda meM vijayI hone ke pazcAt hI jinezvarasUri ne buddhisAgara ko AcArya - pada aura unakI bahana AryA kalyANamati ko mahattarA - pada pradAna kiyA thA / jinacandrasUri ke gurU buddhisAgarasUri svayaM bhI eka vidvAna AcArya the| zvetAmbara-paramparA meM unakA saMskRta - vyAkaraNa 'paMcagranthI' eka mahatvapUrNa grantha mAnA jAtA hai| isakA apara nAma buddhisAgaravyAkaraNa aura zabdalakSma bhI hai| jinacandrasUri ke gurubhrAtAoM meM sUrasundarIcaritra ke racanAkAra dhanezvarasUri tathA navAMgI vRttikAra abhayadevasUri- donoM bhI prAkRta bhASA aura Agama - sAhitya ke marmajJa the| yahA~ yaha jJAtavya hai ki vikrama saMvat kI 12 vI zatAbdI meM abhayadevasUri nAma ke tIna AcArya hue haiN| inameM buddhisAgarasUri ke ziSya navAMgI TIkAkAra abhayadevasUri ke atirikta dUsare jo do abhayadevasUri haiM, unameM eka rAjagacchIya pradyumnasUri ke ziSya evaM mahArNavaTIkA ke racayitA abhayadevasUri haiM aura dUsare harSapurIyagaccha ke jayasiMhasUri ke ziSya maladhArI abhayadevasUri haiN| AcArya jinacandrasUri ke dharma - parivAra meM sumativAcaka ke ziSya devabhadrasUri bhI hue haiM, jinhoMne prasannacandrasUri kI abhyarthanA para jinacandrasUri dvArA vikrama saMvat 1125 meM racita saMvegaraMgazAlA ko saMzodhita kiyA thaa| isase aisA lagatA hai ki devabhadra bhI jinacandrasUri ke samakAlIna hI the| saMvegaraMgazAlA kI prazasti ke ullekha ke anusAra jinacandrasUri ke vineya prasannacandrasUri kI prArthanA para sumativAcaka ke ziSya tathA kathAratnakoza ke racayitA inhIM devabhadrasUri ne 1136 meM saMvegaraMgazAlA kA saMzodhana kiyA thaa| jJAtavya hai ki sumativAcaka bhI jinacandrasUri ke samakAlIna hI the| sumativAcaka ko jinezvarasUri kA hI ziSya batAyA jAtA hai| isa prakAra abhayadeva, prasannacandra, sumativAcaka, dhanezvarasUri, devabhadrasUri, jinadattasUri, Adi jinacandrasUri ke dharma-parivAra se sambandhita rahe haiN| jinacandrasUri kA yaha dharma-parivAra vastutaH vidvajjanoM kA parivAra thA aura ve saba bauddhika - kAryoM meM paraspara sahayoga bhI karate the| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI jinacandrasUri (prathama) kA vyaktitva : jinacandrasUri ke vyaktitva kA paricaya vastutaH unakI prastuta kRti 'saMvegaraMgazAlA' se hI ho jAtA hai| tyAga aura vairAgya ke bhAvoM se paripUrNa isa kRti kA praNayana vahI vyakti kara sakatA thA, jisakA jIvana svayaM tyAga aura vairAgya se paripUrNa ho| vastutaH, jinacandrasUri ne na kevala tyAga aura vairAgyapUrNa isa kRti kA praNayana kiyA thA, apitu ve svayaM bhI caityavAsI paramparA se bhinna saMvigna yA suvihita paramparA meM dIkSita hue the| yadi unakI jIvana dRSTi sukha-suvidhAoM kA lAbha uThAne kI hotI, to nizcaya hI ve saMvigna paramparA meM dIkSita na hokara caityavAsI paramparA meM hI dIkSita hote| yadyapi unake vyaktitva ke sambandha meM hameM vizeSa sUcanAe~ upalabdha nahIM hotI haiM, kintu unakI racanA, unakI gurU paramparA aura unake dharma parivAra se hama unake vyaktitva kA Akalana kara sakate haiN| unakI kRti aura unakI gurU paramparA se yaha niSkarSa nikalatA hai ki unakA vyaktitva bhogavAdI na hokara tyAga aura vairAgya pradhAna thaa| dUsare jaba hama unake gurubhrAtAoM aura dharma-parivAra ko dekhate haiM, to spaSTa rUpa se yaha bhI pratIta hotA hai ki ve sabhI apane yuga ke viziSTa vidvAn raheM haiN| jahA~ unake gurU prasiddha vaiyAkaraNavid the, vahIM unake gurubhrAtA abhayadevasUri Agamika paramparA ke viziSTa vidvAn the| jinacandrasUri kI prastuta kRti se yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki ve Atma sAdhaka hone ke sAtha-sAtha prAkRta bhASA aura sAhitya ke gambhIra adhyetA the| saMvega aura nirveda paraka unakI yaha kRti svayaM hI unake vyaktitva ko ujAgara kara detI hai| lagabhaga 10,000 prAkRta gAthAoM meM nibaddha yaha kRti unake jaina AgamoM aura jaina paramparA ke aneka granthoM ke vyApaka adhyayana kA hI pariNAma hai| saMvegaraMgazAlA lekhaka kI gaccha paramparA : saMvegaraMgazAlA ke javerI kAntilAla maNilAla bhAI mumbaI ke dvArA vikrama saMvat 2025 meM patrAkAra rUpa meM prakAzita saMvegaraMgazAlA meM saMvegaraMgazAlA ke karttA jinacandrasUri ko tapAgacchIya ullekhita kiyaa| yaha satya hai ki jinacandrasUri navAMgI vRttikAra abhayadevasUri ke gurubhrAtA haiM aura yaha bhI satya hai ki abhayadevasUri aura jinacandrasUri-donoM hI vardhamAnasUri ke praziSya aura jinezvarasUri ke gurubhrAtA buddhisAgarasUri ke ziSya haiN| vardhamAnasUri koTikagaNa kI vajrIzAkhA ke candrakula se sambandhita haiN| yahA~ yaha bhI jJAtavya hai ki vartamAna meM zvetAmbara mUrtipUjaka-paramparA meM upakezagaccha ko chor3akara zeSa sabhI gaccha koTikagaNa kI vajrIzAkhA se hI utpanna hue haiN| paramparA ke anusAra tapAgaccha ke saMsthApaka jagatcandrasUri mAne jAte haiN| jagatcandrasUri bRhadgacchIya (bar3agaccha) AcArya maNiratnasUri ke ziSyarUpa Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa /7 meM dIkSita hue the, kintu apane gaccha meM vyApta zithilAcAra ko dekhakara jagatcandra ne caitragacchIya AcArya dhanezvarasUri ke praziSya bhuvanacandrasUri ke ziSya devabhadragaNi ke pAsa punaH dIkSA grahaNa kI aura bAraha varSoM taka nirantara AyaMbila-tapa kiyA, jisase prabhAvita hokara AghATapura ke zAsaka jetrasiMha ne unheM vikrama saMvat 1285 meM, arthAt I.sa. 1226 meM, tapA-virUddha pradAna kiyaa| isI AdhAra para unakI ziSya-paramparA tapAgacchIya khlaaii| caitragacchIya dhanezvarasUri, unake praziSya devabhadragaNi kharataragacchIya dhanezvarasUri aura devabhadragaNi se bhinna the| jahA~ kharataragaccha kA prArambha durlabharAja kI sabhA meM jinezvarasUri ko 'kharatara viruda' dene ke kAraNa huA vahI tapAgaccha kA prAdurbhAva jaitrasiMha ke dvArA jagatcandrasUri ko 'tapA viruda' dene ke kAraNa huaa| yaha to suspaSTa hai ki jahA~ kharataragaccha kA AvirbhAva vi.saM. 1080 meM huA, vahIM tapAgaccha kA AvirbhAva vi.saM. 1285 meM huA, ataH dono gacchoM ke udbhavakAla meM 200 varSa kA antara hai| abhayadevasUri aura unake gurubhrAtA jinacandrasUri ko cAhe tapAgacchIya AcArya apanA pUrvapuruSa mAne, kintu yaha to spaSTa hai ki ve svayaM tapAgacchIya nahIM haiM, kyoMki tapAgaccha kA prAdurbhAva unake kAla se bhI lagabhaga 150 varSa pazcAt huaa| yahA~ yaha bhI jJAtavya hai ki saMvegaraMgazAlA ke kartA jinacandrasUri jinezvarasUri ke gurubhrAtA buddhisAgarasUri ke ziSya the aura lagabhaga jinezvarasUri ke samasAmayika hI the| jinezvarasUri ne vi.saM. 1108 meM kathAkoza-prakaraNa kI svopajJavRtti bhI likhI, ataH jinezvasUri vi.saM 1108 ke bAda hI kabhI svargavAsI hue| buddhisAgarasUri unake laghubhrAtA the, ataH buddhisAgarasUri ke jIvanakAla meM hI jinezvarasUri ko 'kharatara viruda' mila gayA hogA, kintu usa viruda ke kAraNa kharataragaccha nAma to unakI ziSya-paramparA se bAda meM hI pracalita huA hogaa| yaha satya hai ki jinacandrasUri ne saMvegaraMgazAlA kI prazasti meM aura abhayadevasUri ne apane AgamoM kI TIkA meM kahIM para bhI apane ko kharataragacchIya nahIM batAyA hai| sarvatra hI apane ko suvihita munijana, mukhya jinezvara AcArya ke anuja buddhisAgara AcArya kA ziSya kahA hai| abhayadeva ne apanI samavAyAMga kI vRtti meM bhI apanI guru paramparA ko vardhamAnasUri se prArambha karake jinezvasUri aura unake anuja buddhisAgarasUri kA ullekha kiyA hai aura apane ko buddhisAgarasUri kA ziSya batAyA hai| samavAyAMga kI isa TIkA kA kAla vi.saM. 1120 ullekhita hai| isase aisA lagatA hai ki jinezvarasUri kI ziSya-paramparA isake pazcAt jinacandra ke ziSya jinadatta ke kAla se hI kharataragaccha ke nAma se hI abhihita huI hai| phira bhI, itanA nizcita hai ki jinacandrasUri kharataragaccha-paramparA ke nikaTavartI pUrva puruSa haiN| unheM kisI bhI sthiti meM tapAgacchIya siddha nahIM kiyA jA sktaa| hA~, itanA avazya kaha sakate Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI haiM ki paravartIkAla meM tapAgaccha kI jo paramparA vikasita huI hai, vaha bhI koTikagaNa kI vajrIzAkhA se hI vikasita huI hai| kharataragaccha aura tapAgaccha-donoM hI eka hI paramparA kI do zAkhAe~ haiM, phira bhI kharataragaccha pUrvavartI hai aura tapAgaccha paravartI, ataH itanA nizcita hai ki saMvegaraMgazAlA ke karttA jinacandrasUri kA nikaTa sambandha to kharataragaccha kI paramparA se hI hai, kyoMki jinacandrasUri ke ziSya jinadattasUri ke kAla se yaha paramparA kharataragaccha ke nAma se abhihita hotI pratIta hotI hai| saMvegaraMgazAlA kI prazasti meM bhI saMvegaraMgazAlA ko jinadattasUri ke dvArA saM. 1125 meM lipibaddha kiyA jAnA ullekhita hai, ataH saMvegaraMgazAlA ko kharataragaccha kI paramparA se hI sambaddha mAnanA hogaa| yaha bhI spaSTa hai ki vaha caityavAsI - paramparAoM se bhinna suvihita-mArga yA saMvignapakSa ke AcArya jinacandrasUri dvArA racita hai aura saMvignapakSa kA prathama gaccha to kharataragaccha hI hai, ataH saMvegaraMgazAlA ke lekhaka ko tapAgacchIya kahanA to bilkula ucita nahIM hai| cAhe ve tapAgacchIya-paramparA ke bhI pUrvapuruSa mAne jAeM, kintu isa AdhAra para unheM tapAgacchIya nahIM kahA jA sakatA hai| yadi aisA hogA, to phira loga apane pUrvapuruSa ke rUpa meM mahAvIra ko bhI zvetAmbara yA digambara yA kharataragacchIya yA tapAgacchIya kahane lgeNge| satya to yaha hai ki jinacandrasUri ne saMvegaraMgazAlA kI racanA svayaM abhayadevasUri kI preraNA se kI thii| unhoMne aisA ullekha saMvegaraMgazAlA kI grantha-prazasti meM kiyA hai| abhayadevasUri ne apanI navAMgI vRttiyoM meM apane gurubhrAtA jinacandrasUri kA to koI ullekha nahIM kiyA, lekina itanA avazya batAyA hai ki ve jinezvarasUri ke praziSya aura buddhisAgarasUri ke ziSya haiN| abhayadevasUri ke gaccha ko lekara vivAdAspada sthiti rahI, kintu unakI guru-paramparA ke sambandha meM itanA sunizcita hai ki ve vardhamAnasUri ke ziSya jinezvarasUri ke variSTha gurubhrAtA buddhisAgarasUri ke ziSya the| buddhisAgarasUri ke do ziSya the abhayadevasUri aura jinacandrasUri / ataH jinacandrasUri aura abhayadevasUri ke gurubhrAtA hone meM koI saMdeha nahI / abhayadevasUri ne AgamoM kI apanI TIkA kI grantha prazasti meM apane ko saMvignavihArI kahA hai| jahA~ taka vardhamAnasUri ke gaccha kA prazna hai, nizcita rUpa se unake kAla taka koI bhI gaccha astitva meM nahI thA / ve svayaM apane ko candrakula kA kahate haiN| navAMgI vRttikAra abhayadevasUri bhI candrakula ke hI siddha hote haiN| ina vRttiyoM ke nivRtti kula ke AcArya droNa ke dvArA saMzodhita hone kA bhI ullekha huA hai| yaha bAta cAhe vivAdAspada bhI ho kharataragaccha kI utpatti kaba huI ? kintu itanA nirvivAda siddha hai ki vardhamAnasUri ne caityavAda kA parityAga karake saMvignapakSa kI sthApanA kI thI / abhayadevasUri ke Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa /9 dvArA apane ko saMvignavihArI kahanA yahI sUcita karatA hai ki ve caityavAsa kI virodhI saMvigna zAkhA meM hue the| cUMki usa samaya taka tapAgaccha, acalagaccha aura Agamikagaccha astitva meM nahIM Ae the, ataH abhayadevasUri kA inase sambandhita honA to svIkArya nahIM ho sktaa| yaha bhI satya hai ki AcArya vardhamAnasUri se jo saMvigna-zAkhA nikalI thI, vahI kAlAntara meM kharataragaccha ke rUpa meM prasiddha huii| isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki jinacandrasUri aura abhayadevasUri-donoM usa saMvigna-zAkhA ke AcArya rahe haiM, jo Age calakara kharataragaccha ke nAma se prasiddha huii| cAhe hama unheM spaSTa rUpa se kharataragaccha kA svIkAra na bhI kareM, to bhI itanA to mAnanA hI hogA ki ve usI saMvigna-zAkhA ke AcArya the, jise kharataragaccha kI pUrva-paramparA kahA jA sakatA hai| ataH, itanA to nirvivAda satya hai ki ve kharataragaccha ke pUrvapuruSa to avazya hI rahe haiM, yadyapi mahopAdhyAya candraprabhasAgarajI ne apane grantha kharataragaccha kA AdikAla kA itihAsa meM abhayadevasUri ko aneka pramANoM ke AdhAra para kharataragaccha kA AcArya siddha kiyA punaH, yadi abhayadeva kharataragaccha ke siddha hote haiM, to unake gurubhrAtA jinacandrasUri ko kharataragaccha se sambandhita mAnane meM koI bhI bAdhA nahIM honA caahie| kharataragaccha kI utpatti ke sambandha meM sAmAnyatayA yaha mAnA jAtA hai ki AcArya vardhamAnasUri ke ziSya jinezvarasUri aura buddhisAgarasUri jaba aNahilapura-pattana pahuMce, to caityavAsiyoM ke prabhAva ke kAraNa unheM nagara meM rahane ko sthAna bhI nahIM milaa| anta meM rAjapurohita ne unheM apanI azvazAlA meM Thaharane kI anumati dii| rAjapurohita kI preraNA se durlabharAja kI sabhA meM jinezvarasUri aura caityavAsiyoM ke bIca hue zAstrArtha meM ve vijetA rahe, tabhI jinezvarasUri ko "kharatara viruda" se sammAnita kiyaa| isI viruda ke kAraNa Age calakara jinezvarasUri kI ziSya paramparA kharataragaccha ke nAma se prasiddha huii| jinezvarasUri ke caityavAsiyoM ke sAtha hue vAda-vivAda kI sUcanA hameM aneka granthoM meM prApta hotI hai| isase isa ghaTanA kI aitihAsikatA sunizcita hotI hai| sAtha hI hama dekhate haiM ki itihAsa kI dRSTi se bhI jinezvarasUri kA kAla vahI hai, jo durlabharAja kA kAla hai| ghaTanA ke vivaraNa meM cAhe paravartI granthoM meM thor3A-bahuta antara ho, kintu isa ghaTanA kI satyatA para sandeha nahIM kiyA jA sakatA hai| vividha granthoM meM isa ghaTanA kA kAla vikrama saMvat 1080 batAyA gayA hai| itihAsa ke granthoM ke AdhAra para durlabharAja ke pitA cAmuNDarAja ne vikrama saMvat 1053 se kharataragaccha ke AdikAlIna itihAsa, pR.-116 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI 1066 taka rAjya kiyaa| isake bAda usake putra vallabharAja aura tatpazcAt durlabharAja ne rAjya kiyaa| vallabharAja kA rAjyakAla adhika lambA nahIM rhaa| aisA mAnA jAtA hai ki zItalA ke prakopa se usakI mRtyu cAmuNDarAya ke vAnaprasthIya jIvana kAla meM hI ho gaI thii| yahA~ yaha jJAtavya hai ki isa rAjavaMza meM adhikAMza rAjAoM ne apane jIvanakAla meM hI putroM ko rAjya dekara apane ko dharmasAdhanA se jor3a liyA thaa| yahA~ hamArA prayojana kevala itanA batAnA hI hai ki durlabharAja aura jinezvarasUri samakAlIna the; ataH durlabharAja ke dvArA jinezvarasUri ko diyA gayA "kharatara viruda" jinacandrasari kI prastuta kRti kI racanA ke pUrva hI diyA gayA thaa| jinezvarasUri aura jinacandrasUri kI yahI paramparA Age kharataragaccha ke nAma se abhihita huii| vardhamAnasUri kI isa paramparA meM jinacandrasUri caturtha paTTadhara hue, isI kAraNa Age calakara kharataragaccha paramparA meM yaha niyama banA ki cauthA AcArya jinacandrasUri ke nAma se jAnA jaaegaa| isase yaha bhI siddha hotA hai ki saMvegaraMgazAlA ke kartA jinacandrasUri kharataragaccha paramparA ke hI Adya AcAryoM meM se eka the| kharataragaccha ke sambandha meM sarvaprathama abhilekhIya sAkSya jesalamera durga ke pArzvanAtha mandira ke vi.saM. 1147 ke zilAlekha meM milatA hai| usameM spaSTa rUpa se likhA hai ki kharataragaccha jinazekharasUribhi; inake pazcAt kramazaH vikrama saMvat 1166, 1171, 1174, 1181 ke abhilekhoM meM bhI kharataragaccha kA ullekha pAyA jAtA hai| vi.saM. 1166 vi.saM. 1174 aura vi.saM. 1181 ke abhilekhoM meM kramazaH kharataragacche suvihitA, gaNAdhIzvara jinadattasUri aura kharataragaNAdhIzvara zrI jinadattasUribhiH ullekha hai, ataH yaha spaSTa hai ki kharataragaccha vikrama saMvat 1147 meM astitva meM thaa| prastuta kRti isa abhilekha ke lagabhaga 22, athavA matAntara se 8 varSa pUrva likhI gaI, ataH prastuta kRti ke racanAkAra jinacandrasUri kA kharataragaccha-paramparA se sambandha mAnane se koI bAdhA nahIM AtI hai|' AcArya jinacandrasUri (prathama) kA kRtitva : prastuta kRti ke kartA jinacandrasUri ke kRtitva ke viSaya meM hameM vizeSa jAnakArI to upalabdha nahIM hotI hai, mAtra unake dvArA kI gaI sAhitya-sevA ke sambandha meM yatra-tatra kucha nirdeza avazya milate haiN| yugapradhAna AcArya gurvAvali meM yaha ullekha hai ki unheM aSTAdazanAmamAlA Adi aneka grantha kaNThastha the|' jinacandrasUri dvArA racita granthoM ke sandarbha meM nimna sUcanAe~ upalabdha hotI haiM - aisA kahA jAtA hai ki javAlIpura (jAlaura) meM unhoMne caityavandanabhAvastava kI jo * kharataragaccha kA AdikAlIna itihAsa, pR. 74-75. 'yugapradhAnAcArya gurvAvalI, pR. 6. Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 11 vyAkhyA prastuta kI thI, usI ke AdhAra para unake ziSya ne 300 zloka-parimANa 'zrAvakadinacaryA' nAmaka grantha kI racanA kI thI / vartamAna meM yaha kRti anupalabdha hai, kevala kharataragaccha-paTTAvalI se isakI sUcanA prApta hotI hai| isake atirikta paMcaparameSThinamaskArakulaka, kSapakazikSAprakaraNa, jIvavibhakti, ArAdhanA, pArzvastotra, Adi kRtiyA~ bhI unake dvArA racita mAnI jAtI haiN| jinacandrasUri dvArA racita paMcanamaskAraphalakulaka nAmaka kRti 118 gAthAoM meM racita hai| hamArI jAnakArI meM yaha kRti abhI taka aprakAzita hai| jaina zvetAmbara kAnphrensa pAyadhuni mumbaI dvArA jo jainagranthAvalI prakAzita huI hai, usameM isa kRti kA ullekha hai| jinaratnakoza kI sUcanA ke anusAra yaha kRti limar3I ke zAstra-bhaNDAra meM upalabdha hai aura usakA kramAMka 1288 diyA gayA hai| jinacandrasUri kI dUsarI kRti 'kSapakazikSAprakaraNa' kA ullekha bhI hameM jaina-granthAvalI meM milatA hai| isake atirikta isa kRti kA ullekha jinaratnakoza meM bhI huA hai, jinaratnakoza ke anusAra yaha kRti 123 gAthAoM meM nibaddha hai| jinaratnakoza kI sUcanA ke anusAra yaha kRti DelA upAzraya zAstra-bhaNDAra ahamadAbAda meM upalabdha hai| isakA kramAMka 206 diyA gayA hai| isI prakAra pATana keTalAga meM bhI pRSTha 35 para isI kRti kA ullekha huA hai| hamArI jAnakArI meM yaha kRti abhI taka aprakAzita hI hai| jIvavibhaktiprakaraNa bhI AcArya jinacandragaNi kI eka laghu kRti hai| jinaratnakoza meM isakI gAthA saMkhyA 25 ullekhita hai tathA isakA racanAkAla 1186 ullekhita hai| isakA ullekha piTarasana kI riporTa meM bhI milatA hai| jinaratnakoza meM bhI isakA ullekha hai| jinaratnakoza ke anusAra pATana keTalAga meM pRSTha 362 para isa kRti ko vi.sa. 1186 kI batAyA gayA hai, kintu yaha saMvat kRti kI racanA kA hai, athavA usake lekhana-kAla kA hai, yaha nirNaya kara pAnA kaThina hai; kyoMki piTarasana kI riporTa meM isakA lekhana saMvat 1215 diyA hai| yadi hama saMvegaraMgazAlA kA racanAkAla 1125 mAnate haiM, taba do bAteM hameM mAnanA hoNgii| prathama yaha ki saMvegaraMgazAlA ko AcArya jinacandrasUri kI yuvAvasthA kI kRti mAnanA hogA, kintu kRti ke viSaya kI gambhIratA ko dekhakara aisA lagatA hai ki yaha kRti unake yauvana kI nahIM ho sktii| yadi jIvavibhaktiprakaraNa kA racanAkAla 1186 yA 1213 mAnate haiM to yA to yaha mAnanA hogA ki yaha kRti prathama jinacandrasUri kI na hokara dUsare jinacandrasUri kI kRti hai; yA phira jinaratnakoza meM isake jo saMvat ullekhita haiM; ve isake racanA-saMvat na hokara kRti ke pratilipi ke hI saMvat honA caahie| jinaratnakoza meM jinacandrasUriracita Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI ArAdhanA kA ullekha nahIM hai, yadyapi jinezvarasUri ke ziSya abhayadevasUri kI ArAdhanAkulaka nAmaka 85 gAthAoM kI eka kRti kA ullekha milatA hai| hameM aisA lagatA hai ki gurubhrAtA hone ke kAraNa bhrAntivaza yaha kRti jinacandrasUri kI mAna lI gaI hai| yaha bhI sambhava hai ki saMvegaraMgazAlA kI viSayavastu ArAdhanA se sambandhita hone ke kAraNa use hI 'ArAdhanA' kahA gayA ho yA unakI ArAdhanA nAmaka kRti hI saMvegaraMgazAlA kA koI saMkSipta rUpa ho| jahA~ taka pArzvanAthastotra kA prazna hai, jinaratnakoza meM jinacandrasUrikRta pArzvanAthastotra kA koI ullekha nahIM milA hai| jinaratnakoza meM hameM jinadatta ke pArzvanAthastotra aura jinabhadra ke pArzvanAthastotra kA ullekha milatA hai| sambhAvanA yaha hai ki jinadattasUri jinacandrasUri kI paramparA ke haiM, ataH unake dvArA racita pArzvanAthastotra ko kahIM jinacandrasUrikRta nahIM mAna liyA gayA ho| isI prakAra abhayadevasUrikRta pArzvanAthastotra kA bhI ullekha milatA hai, kintu jinacandrasUrikRta pArzvanAthastotra kA ullekha kahIM nahIM milatA hai| sambhAvanA yahI lagatI hai ki jinadattasUri ke pArzvanAthastotra ko hI jinacandrasUri kI kRti mAna liyA gayA hai, phira bhI jaba taka kRti upalabdha nahIM hotI hai aura usakA vizleSaNa nahIM kiyA jAtA hai, taba taka yaha nirNaya karanA kaThina hai ki jinacandrasUrikRta pArzvanAthastotra kauna-sA hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki jinacandrasUri prathama ke sambandha meM hameM kucha chuTapuTa ullekhoM ke atirikta prAmANika jAnakArI upalabdha nahIM hotii| vastutaH, prAcIna AcAryoM meM yaha pravRtti rahI hai ki ve apane sambandha meM kucha bhI nahI batAte haiM, ataH jinacandrasUri ke jIvanavRtta ke sandarbha meM adhika kucha kaha pAnA sambhava nahI hai| mAtra saMvegaraMgazAlA ke adhyayana se hI hama isa niSkarSa para pahu~ca sakate haiM ki jinacandrasUri prathama apane yuga ke eka mahAn AcArya the tathA unhoMne isa mahatvapUrNa kRti kA praNayana kara ise jaina sAhitya ke bhaNDAra ko samarpita kiyA hai| jinacandrasUri kA sattAkAla : jahA~ taka jinacandrasUri ke kAla kA prazna hai, unakI saMvegaraMgazAlA nAma kI kRti ke AdhAra para hI unake kAla kA nirdhAraNa kiyA jA sakatA hai| saMvegaraMgazAlA eka vRhat aura vairAgyarasa se paripUrNa kRti hai| aisA lagatA hai ki yaha kRti unakI praur3ha-avasthA kI racanA hogii| yahI kAraNa hai ki apanI vRddhAvasthA ke kAraNa ve isa kRti kA saMzodhana aura parimArjana nahIM kara ske| unake gurubhrAtA evaM ziSyoM ne isakA saMzodhana kiyaa| yadi saMvegaraMgazAlA kI kRti ke samaya unakI Ayu 60 varSa ke lagabhaga bhI mAneM, to unakA janma vikrama saMvat Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 13 kI 11vIM zatAbdI ke utarArddha meM huA hogA, ataH unakA jIvanakAla vikrama kI 11vIM zatAbdI ke utarArddha evaM 12vIM zatAbdI ke pUvArddha taka mAnA jA sakatA hai| saMvegaraMgazAlA kA sAmAnya paricaya : AcArya jinacandrasari kI kRtiyoM meM saMvegaraMgazAlA kA ullekha upalabdha hai| prastuta kRti prAkRta bhASA meM padyarUpa meM nibaddha hai| isa kRti meM 10054 gAthAe~ haiN| isakA grantha parimANa jaina dharma kA maulika itihAsa meM 18000 zloka parimANa batAyA gayA hai| vaha 32 akSaroM ke eka zloka ke AdhAra para samajhanA caahie| isa grantha kA apara nAma ArAdhanA-ratna bhI ullekhita hai| jaina-sAhitya ke vRhat itihAsa meM isake kartA sumativAcaka aura prasannacandrasUri ke ziSya devabhadrasUri ko batAyA gayA hai| unake isa ullekha kA AdhAra devabhadrasUri kA pArzvanAtha caritra tathA vikrama saM. 1158 meM racita kathAratnakoza hai, kintu jaina-sAhitya ke vRhat itihAsa meM ullekhita yaha kathya bhrAnta hai| vastutaH, jaba taka jaina-sAhitya ke vRhat itihAsa kI racanA huI taba taka yaha grantha prakAzita bhI nahIM huA thaa| yahI kAraNa hai ki jaina-sAhitya kA vRhat itihAsa meM yaha ullekha bhI hai ki isakI eka bhI prati abhI taka upalabdha bhI nahIM huI hai| vastutaH, isa bhrAnti kA kAraNa devabhadrasUri ke pArzvanAthacAritra aura kathAratnakoza ke ullekha hI haiM, aba yaha spaSTa ho gayA hai ki jinacandrasUri ke ziSya prasannacandrasUri kI abhyarthanA para sumativAcaka ke ziSya devabhadrasUri ne ise saMzodhita kiyA thA, ataH devabhadrasUri ko isa grantha kA saMzodhaka to mAnA jA sakatA hai, kintu kartA nhiiN| prastuta kRti jinacandrasUri kI racanA hai, yaha bAta svayaM grantha-prazasti se hI siddha ho jAtI hai| isakA apara nAma ArAdhanAratna hai, yaha bAta isa AdhAra para svIkAra kI jA sakatI hai ki saMvegaraMgazAlA kI viSayavastu mukhyataH ArAdhanA aura usameM bhI vizeSa rUpa se antima ArAdhanA yA samAdhimaraNa kI sAdhanA se sambandhita hai| prastuta kRti kA nAmakaraNa jo saMvegaraMgazAlA kiyA gayA hai, usakA mukhya kAraNa yahI hai ki yaha grantha saMvega yA vairAgyapradhAna hai| vastutaH, saMvega ko prApta vyakti jaba apane jIvana meM antima ArAdhanA, arthAt samAdhimaraNa kI sAdhanA ke lie tatpara hotA hai, to use kisa prakAra se yaha sAdhanA karanA cAhie aura niryApaka AcArya ko use kisa prakAra se upadeza denA cAhie, isakA vivaraNa isameM hone se ise raMgazAlA kahA gayA hai| raMgazAlA vastutaH nATakazAlA ko kahate haiN| jIvana ke isa nATaka kA upasaMhAra kaise ho, yahI batAnA prastuta kRti kA lakSya * jaina dharma kA maulika itihAsa, bhAga-4, pR. 146. Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI hai; isIlie ise saMvegaraMgazAlA nAma diyA gayA hai| prastuta kRti meM jahA~ eka ora vairAgyapUrNa upadezoM kA aura samAdhimaraNa kI sAdhanA-vidhi kA ullekha hai, vahIM vairAgya ke bhAvoM ko sampuSTa karane ke lie isa kRti meM pratyeka prasaMga ko lekara vistRta kathAe~ bhI dI gaI haiN| isameM lagabhaga 100 kathAe~ varNita haiN| vastutaH, isakI sabhI kathAoM kA uddezya vyakti meM vairAgya ke bhAvoM ko sampuSTa karanA hI hai| isa prakAra jahA~ eka aura yaha grantha samAdhimaraNa kI sAdhanA se sambaMdhita hai, vahIM yaha jaina-kathAoM kA eka Akara grantha bhI hai| samAdhimaraNa kI sAdhanA ke samaya samAdhimaraNa ke sAdhaka ko vairAgyavarddhaka kathAe~ sunAne kI prAcIna paramparA rahI hai, isI ko lakSya karake prastuta kRti meM vibhinna prasaMgoM ko lekara kathAe~ prastuta kI gaI haiN| samAdhimaraNa se sambandhita prAcIna granthoM meM, yathA-maraNasamAdhi, maraNavibhakti, bhagavatI-ArAdhanA, aura ArAdhanApatAkA, Adi meM isa prakAra kI vairAgyapradhAna kathAe~ dRSTAntoM ke rUpa meM ullekhita haiN| usI kA anusaraNa prastuta kRti meM bhI kiyA gayA hai| yahI nahIM, saMvegaraMgazAlA meM ullekhita adhikAMza kathAe~ prAcIna jaina-AgAmoM, Agamika-vyAkhyAoM evaM ArAdhanA sambandhI granthoM meM milatI hai| yadyapi jaina-paramparA meM ArAdhanA se sambandhita aneka grantha upalabdha haiM, kintu jinacandrasUrikRta saMvegaraMgazAlA una saba kI apekSA eka vRhatkAya grantha hai| isakI prAkRta bhASA sarala, kintu prAMjala hai| samAsa-bahula jaTila zabdoM kA isameM vizeSa prayoga nahIM huA hai, phira bhI bhASA pravAhayukta hai| yahA~ hamane grantha kA eka sAmAnya saMkSipta paricaya hI diyA hai| grantha kA vizeSa paricaya isakI viSayavastu kI carcA ke prasaMga meM hI diyA jaaegaa| saMvegaraMgazAlA kA racanAkAla evaM saMzodhanakAla : saMvegaraMgazAlA ke lekhaka ko lekara tIna ullekha upalabdha hote haiN| saMvegaraMgazAlA ke mumbaI se prakAzita saMskaraNa kI antima grantha-prazasti meM isake do lekhanakAloM kA ullekha hai| prathama ullekha mUla prAkRta gAthA meM hai| usameM yaha batAyA gayA hai ki jinacandrasUri dvArA racita yaha grantha unake vinayaguNa Adi se sampanna ziSya jinadattagaNi dvArA 1125 meM pustakArUr3ha kiyA gayA hai| isa ullekha se aisA lagatA hai ki jinacandrasUri dvArA likhita isa grantha kI unake ziSya jinadattagaNi dvArA 1125 meM pratilipi taiyAra kI gii| cUMki jinadattagaNi jinacandrasUri ke sAkSAt ziSya the, ataH grantha ke lekhanakAla aura usakI prathama pratilipi ke kAla meM vizeSa antara nahIM mAnA jA sakatA hai| isa prakAra vi. sa. 1125 ko saMvegaraMgazAlA kI racanAkAla aura prathama lekhanakAla mAnA jA sakatA Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 15 hai| yaha ullekha saMvegaraMgazAlA grantha kI prazasti gAthA kramAMka 10052 aura 10053 meM milatA hai| usake pazcAt kathAratnakoza kI prazasti meM yaha ullekha milatA hai ki vajrIzAkhA ke AcArya buddhisAgarasUri ke ziSya jinacandrasUri evaM navAMgI TIkAkAra abhayadevasUri hue| jinacandrasUri ne saMvegaraMgazAlA nAmaka ArAdhanA-grantha kI racanA kI thI, use prasannacandrasUri ke sevaka evaM sumativAcakasUri ke ziSya devabhadrasUri ne 1136 meM saMskArita kara bhavya jIvo ke yogya bnaayaa| isa ullekha se aisA lagatA hai ki sumativAcaka ke ziSya devabhadrasuri ne ise saMzodhita kara punaH vi. saM. 1136 meM isakI pratilipi taiyAra kii| jJAtavya hai ki yaha ullekha saMvegaraMgazAlA kI grantha prazasti meM na hokara kathAratnakoza kI prazasti meM milatA hai| mumbaI se javerI kAntilAla maNilAla dvArA prakAzita saMvegaraMgazAlA kI granthaprazasti meM prAkRtagAthA 10054 ke pazcAt dI gaI saMskR taprazasti meM yaha likhA gayA hai ki zrI jinacandrasUrikRta isa saMvegaraMgazAlA ko unake ziSya prasannacandra AcArya kI abhyarthanA para guNacandragaNi aura jinavallabhagaNi ne ise saMskArita aura saMzodhita kara vikrama saM. 1203 kI jyeSTha zukla caturdazI guruvAra ko vaTaprada nagara meM isakI pratilipi taiyAra kii| isake pazcAt saMvegaraMgazAlA ke isa saMskaraNa meM jesalamera grantha bhaNDAra kI tADapatrIya prati para isakI pratilipi karane vAle parivAra kI 27 zlokoM meM prazasti dI gaI hai; vaha prakAzita hai, kintu isa prazasti kA sambandha pratilipi karAne vAle parivAra ke sAtha rahA huA hai, ataH isakA isa prati ke lekhana aura saMzodhana se koI sambandha pratIta nahIM hotA hai / grantha-prazastiyoM ke uparyukta vivaraNa ko dRSTigata rakhate hue hama yaha kaha sakate haiM ki sarvaprathama saM. 1125 meM jinacandrasUri dvArA likhita saMvegaraMgazAlA kI yathAvat Adarza pratilipi unake ziSya jinadattasUri dvArA kI gaI hogii| usake pazcAt 1136 meM sumativAcaka ke ziSya devabhadra dvArA ise saMzodhita kara isakI pratilipi taiyAra kI gaI hogii| kharataragaccha-paTTAvalI meM prasannacandrasUri aura sumativAcaka (sUri) ko jinezvarasUri kA ziSya batAyA gayA hai, kintu maNidhArI jinacandrasUri aSTama zatAbdI smRtigrantha' meM prasannacandra aura devabhadra ko upAdhyAya sumati kA ziSya batAyA gayA hai| vAstavika sthiti kyA hai, yaha kahanA kaThina hai; phira bhI itanA to nizcita hai ki prasannacandra cAhe jinezvarasUri ke sAkSAt ziSya hoM yA sumativAcaka ke ziSya ho, ve AcArya jinacandrasUri ke samakAlIna hI the, ataH devabhadra ke dvArA saMvegaraMgazAlA saMzodhanakAla vi. saM. 1136 meM likhA gayA maNidhArI jinacandrasUri aSTamazatAbdI, pR. 4 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI hai, vaha ucita hI pratIta hotA hai| punaH, yadi prasannacandrasUri sumativAcaka ke ziSya hoM, to ve jinacandra se kiciMtU hI parivartita siddha hote haiN| prasannacandra kI abhyarthanA para guNacandragaNi aura jinavallabhagaNi ke dvArA ise punaH saMzodhita karavAkara vi. saM. 1203 meM punaH isakI pratilipi taiyAra kI gaI hogI, ataH yaha kAla bhI samucita hI pratIta hotA hai| jinavallabhasUri AcArya abhayadevasUri ke paTTadhara mAne gae haiN| isa prakAra ve jinacandrasUri ke laghu gurubhrAtA abhayadevasUri ke ziSya siddha hote haiN| jinavallabhagaNi ke kAla ke sambandha meM spaSTa rUpa se yaha ullekha milatA hai ki unhoMne zak saMvat 1028, arthAt vikrama saMvat 1163 meM vidhi-caitya kI pratiSThA kI thii| unake AcArya pada para pratiSTita hone kA kAla vikrama saM. 1166 batAyA jAtA hai aura vikrama saM. 1166 ke hI kArtika kRSNa dvAdazI kI rAtri meM svargavAsa bhI batAyA gayA hai, aisI sthati meM yaha eka vicAraNIya prazna upasthita hotA hai ki mUla grantha kI prazasti meM vi. saM. 1203 ko jo saMzodhita pratilipikAla kA batAyA gayA hai, vaha vastutaH jesalamera bhaNDAra kI tAr3apatrIya prati kA lekhanakAla hogaa| cUMki jinavallabhagaNi kA svargavAsa to usake chattIsa varSa pUrva hI ho cukA thA, ataH usakA saMzodhana to vi. saM. 1167 ke pUrva hI huA hogaa| phira bhI itanA nizcita hai ki saMvegaraMgazAlA kA saMzodhana do bAra huA hai| prathama saMzodhana sumativAcaka ke ziSya devabhadra ke dvArA aura dvitIya saMzodhana abhayadevasUri ke ziSya jinavallabhagaNi ke dvArA, yadyapi donoM hI saMzodhana prasannacandrasUri kI abhyarthanA para hI hue haiN| vi.saM. 1203 saMvegaraMgazAlA kI jo pratilipi taiyAra kI gaI thI, vaha antima rUpa se jinavallabhagaNi dvArA saMzodhita prati ke AdhAra para thii| saMvegaraMgazAlA kI viSayavastu : saMvegaraMgazAlA meM kula gAthAoM kI saMkhyA 10054 hai| isameM gRhastha aura muni viSayaka ArAdhanA kA vivaraNa hone se isakA apara nAma 'ArAdhanAratna' bhI hai| isameM jinacandrasUri ne gRhastha evaM muni jIvana kI sAmAnya ArAdhanA ke sAtha-sAtha antima ArAdhanA yA samAdhimaraNa kI sAdhanA vidhi kA sAMgopAMga evaM vistRta vivecana kiyA hai| saMvegaraMgazAlA ke grantha ke prArambha meM granthakAra dvArA maMgala aura abhidheya ke pazcAt saMsArarUpI aTavI meM dharma kI durlabhatA kA nirdeza karate hue dharma kI ArAdhanA kA adhikArI kauna ho sakatA hai, isakA nirUpaNa kiyA gayA hai| isameM Age granthakAra ne saMvega kI mahimA, grantha racanA kA hetu aura grantha kI mahattA, grantha ke nAmakaraNa kA hetu, Adi kA nirdeza kiyA hai| isake pazcAt gAthA saMkhyA Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 17 77 se gAthA saMkhyA 576 taka vistRta rUpa se mahAsena rAjA ke vairAgyavarddhaka caritra kA citraNa kiyA gayA hai| kisI muni ke dvArA apane pUrvabhavoM kA vRttAnta zravaNa kara mahAsenarAjA ko vairAgya utpanna honA, unakA jinezvaradeva ke prati kRtajJatA prakaTa karanA, saMyama kI tIvra bhAvanA lekara mahAvIra svAmI ke samavasaraNa meM jAnA aura vahA~ dIkSA grahaNa karane kA nirNaya lene kA ullekha hai| sAtha hI mahAsenarAjA kI dIkSA lene se pUrva rAjya kI vyavasthA hetu apane putra ko jo hitazikSAe~ dIM, unakA ullekha hai| isa prasaMga meM vinaya kI mahimA evaM viSa kI parIkSA ke upAya (lakSaNa) bhI batAe gae haiN| phira rAnI ko upadeza dekara usameM vairAgya jAgrata kara, mahAsenarAjA evaM rAnI- donoM ko prabhu ke dvArA dIkSA pradAna karane evaM hitazikSA dene kA ullekha hai| phira mahAvIra bhagavAn kA nirvANa, isake pazcAt viziSTa ArAdhanA ke lie rAjarSi dvArA gautamasvAmI ke pAsa prArthanA karane kA nirdeza hai| isa taraha mahAsenarAjA ke caritra kA citraNa karake gautamasvAmI dvArA jo ArAdhanA kA svarUpa batAyA gayA, usI kA saMvegaraMgazAlA meM vistAra se nirUpaNa hai| sarvaprathama gautamasvAmI dvArA ArAdhanA ke svarUpa kA ullekha karate hue usake (1) sAmAnya ArAdhanA aura ( 2 ) vizeSa ArAdhanA - isa taraha do bheda kie gae haiM; pazcAt, sAmAnya ArAdhanA ke cAra prakAra jJAna, darzana, cAritra aura tapa kA evaM vizeSa ArAdhanA, arthAt samAdhimaraNa kI sAdhanA ke svarUpa kA ullekha hai| isake pazcAt isa grantha meM saMkSipta vizeSa ArAdhanA evaM vistRta vizeSa ArAdhanA - isa taraha vizeSa ArAdhanA ke bhI do bhedoM kA nirdeza kiyA gayA hai| isameM saMkSipta vizeSa ArAdhanA kA svarUpa evaM usake sambandha meM madhurAjA evaM sukozala muni kA prabandha bhI ullekhita hai| yahA~ saMkSipta kA artha alpakAlika aura vistRta kA artha dIrghakAlika hai| isa grantha kI pUrvapIThikA ke anta meM vistRta, arthAt dIrghakAlika antima ArAdhanA ke svarUpa ke vivecana ke pUrva usake cAra mUla dvAroM kA ullekha hai - (1) parikarmavidhi - dvAra ( 2 ) paragaNasaMkramaNa - dvAra (3) mamatva - uccheda-dvAra aura (4) samAdhilAbha - dvAra / isa taraha viSaya-vivecana ko cAra bhAgoM meM vibhakta kara punaH ina dvAroM ko pratidvAroM meM vibhakta kiyA gayA hai| ina cAra dvAroM ke kramazaH pandraha, dasa, nau evaM nau pratidvAra yA upadvAra haiN| Age saMkSipta vizeSa antima ArAdhanA, arthAt alpakAlika samAdhimaraNa kI sAdhanA ke sambandha meM marudevImAtA kA prabandha, ArAdhanA kI virAdhanA ke viSaya para kSullakamuni kA prabandha evaM ArAdhanA ke phala Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI kA ullekha kiyA gayA hai tathA marudevI Adi ke dRSTAnta ko jAnakara jIvoM ko pramAda nahIM karane kI zikSA dI gaI hai| isake Age gRhastha evaM muni jIvana meM vizeSa ArAdhanA karane hetu parikarmavidhi nAmaka prathama mUla dvAra ke pandraha pratidvAroM ke nAmoM kA nirdeza hai| ve kramazaH isa prakAra kahe gae haiM - (1) arhatAdvAra (2) liMgadvAra (3) zikSAdvAra (4) vinayadvAra (5) samAdhidvAra (6) manonuzAstidvAra (7) aniyatavihAradvAra (8) rAjA kA aniyata vihAradvAra (6) pariNAmadvAra (10) tyAgadvAra (11) maraNavibhaktidvAra (12) adhigata (paNDita) maraNadvAra (13) zreNIdvAra (14) bhAvanAdvAra (15) sNlekhnaadvaar| (1) saMvegaraMgazAlA ke prathama parikarma-dvAra ke prathama arhatA pratidvAra meM ArAdhaka kI yogyatA kA varNana karate hue ArAdhaka (dharma) kI yogyatA ke sandarbha meM vaMkacUla evaM cilAtIputra ke kathAnaka ullekhita haiM, sAtha hI ArAdhaka kI yogyatA evaM ayogyatA kA varNana kiyA gayA hai| (3) dUsare liMga-dvAra ke antargata ArAdhaka gRhastha evaM muni ke bAhyaliMga kA nirdeza hai tathA muni ko muMhapatti Adi bAhyaliMga rakhane kA prayojana evaM lAbha kyA hai, yaha pradarzita kiyA gayA hai tathA donoM ke sAmAnya liMgoM kA varNana prastuta kiyA gayA hai| isa sandarbha meM kulavAlaka muni kA dRSTAnta bhI ullekhita hai| (3) tIsare zikSA-dvAra meM zikSA ke tIna bheda - grahaNa-zikSA, Asevana-zikSA, . aura tadubhaya-zikSA ke svarUpa kA vivecana karate hue zrutajJAna se hone vAle lAbha para surendradatta kI kathA dI gaI hai| isake pazcAt jJAna evaM kriyA kI paraspara sApekSatA kA ullekha kara kriyArahita jJAna ke sandarbha meM mathurA ke maMgu AcArya kI kathA evaM jJAnarahita kriyA ke sandarbha meM aMgAramardakAcArya kI kathA kA nirUpaNa kiyA gayA hai| sAtha hI Asevana-zikSA ke prakAroM meM gRhastha tathA muni ke sAmAnya AcAradharma ke sAtha-sAtha gRhastha ke vizeSa AcAradharma evaM muni ke vizeSa AcAradharma kA bhI vivecana kiyA gayA hai| (4) cauthe vinaya-dvAra ke antargata yaha batAyA gayA hai ki vinaya dharma kA mUla hai, vinaya se hI jJAna prApta hotA hai tathA isameM vinaya kI mahimA, vinaya kA Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 19 svarUpa, vinaya kI anivAryatA evaM vinaya ke prakAroM kA ullekha karate hue vinaya ke sambandha meM zreNikarAjA kI kathA kA nirdeza hai| (5) pA~caveM dvAra meM samAdhi kI carcA ke prasaMga meM dravya evaM bhAva-samAdhi ke svarUpa kA nirUpaNa karate hue isameM bhAva-samAdhi kI upAdeyatA evaM samAdhi kI mahimA, usake upAya, usake phala, Adi kA nirdeza kiyA gayA hai| isa sambandha meM namirAjarSi kA caritra ullekhita hai| (6) chaThaveM manonuzAsti-dvAra meM jIva ko samAdhimaraNa ke lie mana ko anuzAsita karane kA upadeza diyA gayA hai| cUMki saMsAra aura mukti kA mAdhyama mana hai, isalie isameM viSaya evaM kaSAyoM para vijaya prApta karane ke lie mana ko dI gaI vividha prakAra kI zikSAoM kA vistRta vivaraNa hai| isa viSaya para vasudatta kA prabandha upalabdha hai| yaha manonuzAsti pratyeka AtmArthI ko bAra-bAra cintanIya (7) sAtavA~ aniyatavihAra-dvAra hameM yaha sUcanA detA hai ki gRhastha tathA muni ko (vihAra) karanA anivArya hai| rAga-yAtrA ke prahANa hetu sAdhu ko naukalpI-vihAra evaM gRhastha ko bhI tIrthayAtrA Adi-rUpa vihAra karanA caahie| isameM vihAra-yAtrA karate samaya sadguru kI khoja karake unase Atmazuddhi hetu prAyazcitta Adi kA lAbha lenA caahie| isa dvAra meM tIrthayAtrA meM pUjA karane se hone vAle lAbhoM ke sandarbha meM durgatAnArI kI kathA dI gaI hai, sAtha hI sthiravAsa se kina doSoM kI utpatti hone kI sambhAvanA ho sakatI hai, isa viSaya meM selakAcArya ke dRSTAnta dvArA prAcIna muni-sAmAcArI Adi kA sundara vivecana prastuta kiyA gayA hai| (8) AThaveM rAjA ke aniyatavihAra-dvAra meM rAjA ko bhI tIrthayAtrA ke lie grAma, nagara, Adi meM vicaraNa karane kA ullekha hai| isa yAtrA meM mile hue sAdhuoM kI bhakti karate hue unheM svanagara meM padhArane hetu vinatI karanA cAhie tathA svayaM ke AvAsa meM muni ko ThaharAkara ArAdhanA karanA cAhie, isase vasatidAna kA viziSTa phala prApta hotA hai, aisA nirUpaNa bhI hai| isa viSaya para kurucandra kA dRSTAnta aura sammetazikhara tIrtha kI adbhuta mahimA kA varNana kiyA gayA hai| (E) nauveM pariNAma-upadvAra ke punaH ATha pratidvAra kahe gae haiN| prathama pariNAma pratidvAra meM bhAvazrAvaka kI bhAvanA yA manoratha kA varNana hai| . dvitIya putra-anuzAsti-pratidvAra meM putra ko loka-vyavahAra Adi kI zikSA dene kA nirdeza karane ke sAtha isameM yogya ziSya ko usakA adhikAra nahIM dene ke sandarbha meM vajrakezarI kA udAharaNa upalabdha hai| . Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI tRtIya kAlakSepa-pratidvAra meM pauSadhazAlA kA svarUpa evaM dharma karane ke lie pauSadhazAlA kahA~ banAe? kaisI banAe? isakA sundara pratipAdana hai| phira upAsaka gRhastha kI bAraha pratimAoM ke svarUpa kA nirdeza karake isameM pahale darzana-pratimA kA svarUpa batAte hue mithyAtva ke viSaya para andhoM kI kathA kA varNana hai, pratimAdhArI zrAvaka yadi anta meM pravrajyA grahaNa na kara sakatA ho, to svadhana se, athavA zakti nahIM hone para sAdhAraNa dravya se bhI jinamandira, jinabimba (jinapratimA), Adi kA jIrNoddhAra karAe, isakA ullekha hai| isa grantha meM prasaMgAnusAra, sAdhAraNa dravya kharca karane ke dasa sthAna batAe gae haiN| (1) jina bimba (2) jina mUrti yadi jIrNa-zIrNa ho; to kahA~, kisa taraha se usakA uddhAra karanA evaM sthAnAntara karane kI sthiti meM usakI luptaprAyaH vidhi kA varNana hai, sAtha hI jIrNoddhAra meM hotI huI atipravRtti Adi ke sambandha meM hitakArI jAnakArI kA vistRta varNana hai| isake pazcAt (3) jinapUjA (4) Agama-grantha (5) sAdhu (6) sAdhvI (7) zrAvaka (8) zrAvikA (E) pauSadhazAlA aura (10) jinazAsana ke kArya - ina dasa sthAnoM meM sAdhAraNa dravya kA upayoga karane ke lie upayogI evaM prazasta vidhi batAI gaI hai| caturtha putra-pratibodha-pratidvAra meM dIkSA kI anumati lene ke lie putra ko moha se mukta karane hetu kaisA bodhaprada upadeza denA cAhie, isakA tathA dIkSArthI kI kuTumba ke prati kyA javAbadArI hotI hai, dIkSA kA kyA mahatva hai, dIkSArthI kI kyA yogyatA hotI hai, Adi kA varNana hai| Age pAcaveM susthitaghaTanA-pratidvAra meM sadguru kI prApti evaM saMyama grahaNa karane ke lie unase kI gaI prArthanA kA pratipAdana hai| chaThaveM AlocanA pratidvAra meM AlocanA ke svarUpa kA nirdeza hai| sAtaveM kAlajJAna-pratidvAra ke antargata anazana karane vAle sazakta yA asazakta tathA rogI yA nirogI sAdhaka kA chaTyastha ke dvArA AyuSya ko jAnane kI vividha vidhiyoM kA ullekha hai| isa prasaMga meM (1) devatA (2) zakuna (3) zabdazravaNa (4) chAyA (5) nAr3I (6) nimitta (7) jyotiSa (8) svapna (6) riSTa (maMgala) (10) maMtraprayoga evaM (11) vidyA - aise gyAraha upAyoM kA sundara varNana kiyA gayA hai| AThaveM aNasanasvIkAra-pratidvAra meM anazana svIkAra karane vAle gRhastha athavA sAdhu ke pariNAma kaise honA cAhie, isakA sundara varNana hai| isa taraha saMvegaraMgazAlA meM nauveM pratidvAra ke ATha upadvAroM kA gAthA kramAMka 2484 se 3376 taka vistRta vivaraNa upalabdha hotA hai| (10) dasaveM tyAgadvAra ke antargata gRhastha ko dravya, kSetra, kAla, aura bhAva sambandhI mamatva ke tyAga karane kA nirdeza hai evaM isameM sAdhu ko AlocanA Adi Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 21 pA~ca prakAra kI zuddhi evaM jJAna, darzana, cAritra, vinaya tathA Avazyaka - aisI pA~ca prakAroM kI zuddhi kA nirdeza karate hue rasanendriya Adi pA~ca indriyoM ke viSayoM kA tathA zarIra, zayyA, sarvaupadhi, AhAra, pAnI aura vaiyAvRtyakAraka - ina pA~coM ke prati rAga ko tyAgane kA ullekha hai| isake pazcAt sarvatyAga ke viSaya para sahastramalla kI kathA kA ullekha upalabdha hotA hai| (11) gyArahaveM maraNavibhakti-dvAra meM avici Adi sattaraha prakAra ke maraNa kI carcA kI gaI hai| isameM vaikhAnasa (vehAyasa) aura gRddhapRSThamaraNoM kI kaMthacit upAdeyatA kA nirdeza karane ke sAtha isa viSaya para jayasundara aura somadatta kI kathA evaM udAyInRpa kA dRSTAnta upalabdha hai| isameM bhaktaparijJAmaraNa, iMginImaraNa evaM pAdapopagamanamaraNa svIkAra karane vAle kI yogyatA Adi kA bhI vistRta rUpa se vivecana kiyA gayA hai| (12) bArahaveM paNDitamaraNa-dvAra meM paNDita-paNDita-maraNa Adi pA~ca prakAra ke maraNoM kA vivecana hai, sAtha hI maraNa ke svarUpa evaM maraNa kA adhikArI kauna hai? tathA bAlamaraNa evaM bAla-bAla-maraNa se bhavoM kI vRddhi hotI hai, isakA samIcIna nirUpaNa kiyA gayA hai| isameM sundarI-nanda ke udAharaNa dvArA paNDita-maraNa kI mahimA kA vivecana prastuta kiyA gayA hai| (13) terahaveM zreNI-dvAra meM hameM yaha batAyA gayA hai ki zreNI-ArohaNa kramika AtmavikAsa kA sUcaka hai evaM zreNI se patita hone ke viSaya para svayaMbhUdatta kA prabandha tathA sarpadaMza kI duSTatA evaM aduSTatA kA ullekha hai| (14) caudahaveM bhAvanA-dvAra meM mukhyataH prazasta evaM aprazasta-bhAvanA ke pA~ca-pA~ca prakAroM kI carcA kI gaI hai| sarvaprathama bhAvanA ke do bheda - prazasta-bhAvanA evaM aprazasta-bhAvanA kI carcA karake, aprazasta bhAvanA ke antargata kandarpa Adi pA~ca bhAvanAoM kA aura unameM se pratyeka ke pA~ca-pA~ca bhedoM kA ullekha hai; sAtha hI bhAvanA ke svarUpa evaM usake phala kA rocaka nirUpaNa kiyA hai| tatpazcAt tapa, zruta, ekatva, satva aura dhairyabala-ina pA~ca prazasta-bhAvanAoM kI carcA hai| isameM ekatva-bhAvanA para jinakalpika muni ke dhairyabala para Arya mahAgiri kI kathA dI gaI hai| jinazAsana ke gauravasvarUpa gajAgrapadatIrtha kA rocaka itihAsa prastuta hai| (15) saMvegaraMgazAlA ke prathama parikarmadvAra ke antima pandrahaveM saMlekhanA-pratidvAra meM anazana Adi cha: bAhaya tapoM ke svarUpa kA ullekha hai| saMlekhanAvidhi ke jaghanya evaM utkRSTa kAlamAna kA nirdeza karate hue saMlekhanA kI virAdhanA ke sandarbha Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI meM gaMgadatta kA sundara udAharaNa prastuta kiyA gayA hai| isa prakAra isa kRti ke mUla parikarmavidhidvAra ke pandraha upadvAroM kA vivecana samApta hotA hai| dvitIya paragaNasaMkramaNa dvAra ke dasa pratidvAroM kA nirUpaNa isa prakAra hai - (1) prathama dizA-dvAra meM dizA kA artha gaccha batAyA gayA hai, phira svagaccha kI anujJApUrvaka anya gaccha meM praveza karane kI vidhi kA nirdeza hai tathA navIna gacchAdhipati kI yogyatA kA svarUpa, sva-paragaccha meM yogya niryApaka puruSaratna kI khoja, saMgha kI sammati evaM sAkSIpUrvaka yogya ziSya ko sUripada (AcAryapada) pradAna karane Adi kA nirdeza kiyA gayA hai| sAtha hI isameM gaccha kI anujJA kI vidhi, usameM jinazAsana kI sva-parahita vyavasthA,saMgharakSA hetu AcArya kI jimmedArI evaM vidhi-bhaMga ke aniSTa pariNAmoM ko samajhAte hue isameM zivabhadrAcArya kA dRSTAnta pratipAdita kiyA gayA hai| (2) dUsare kSAmaNA-dvAra meM yaha batAyA gayA hai ki gaNasaMkramaNa karane vAle AcArya prathama zramaNasaMgha se kSamAyAcanA kareM, pazcAt zramaNasaMgha bhI kRtajJabhAva se AcAryazrI se kSamAyAcanA kre| isameM kSamApanA para ati vairAgyajanaka udbodhana prastuta hai tathA samyak kSamApanA nahIM karane para hone vAle aniSToM ke viSaya para nayazIlasUri kA dRSTAnta bhI upalabdha hotA hai| (3) tIsare anuzAsti-dvAra meM pUrva AcArya ke dvArA nUtanAcArya evaM muni-maNDala ko dI gaI hitazikSAoM kA ullekha hai| isameM sAdhu ko sAdhvI evaM strI ke samparka se sambhAvita vividha doSoM kA nirdeza kiyA gayA hai, sAtha hI isa viSaya para sukumArikA kA dRSTAnta bhI upalabdha hotA hai| isI ke sAtha isameM strI ke svarUpa kA evaM siMhaguphAvAsI muni evaM kozAvezyA kI kathA kA nirdeza kiyA gayA hai| isake pazcAt pravartinI evaM sAdhvIvarga ko dI gaI hitazikSA, vaiyAvacca kI mahimA, pArzvasthAdi ke saMsarga ko tyAgane kA upadeza, kusaMsarga se hone vAle vividha doSa evaM ziSyoM dvArA kRtajJabhAvapUrvaka hitazikSAoM ko svIkAra karane kA viziSTa evaM vistRta varNana kiyA gayA hai| (4) cauthe paragaNagaveSaNA-dvAra ke antargata anya gaccha meM gamana ke lie AcArya ko bhI svagaccha se anumati mA~gane kA nirUpaNa hai, sAtha hI gaccha ke sAdhuoM dvArA svagaccha meM rukane kI vinatI evaM AcArya ke dvArA usakA vAtsalyapUrNa uttara Adi kA pradipAdana kiyA gayA hai| isake pazcAt yaha nirUpita kiyA gayA hai ki yadi gaccha kI prArthanA se koI AcArya svagaccha meM anazana (samAdhimaraNa) svIkAra karatA hai, to svagaccha meM rahane se 'AjJAkopa' Adi vinoM Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 23 ke utpanna hone kI sambhAvanA ho sakatI hai aura isase AcArya ko anazana meM asamAdhi utpanna hotI hai- aisA ullekha hai| (5) pA~caveM susthita- gaveSaNAdvAra meM kSapaka ko niryApaka AcArya kI khoja - kSetra se utkRSTa sAta sau yojana evaM kAla se utkRSTa 12 varSa taka kA varNana kiyA gayA hai tathA niryApaka AcArya ke AcAravAn, AdhAravAn, vyavahAravAn, apravIDaka, prakurvI, niryApaka, apAyadarzI aura aparizrAvI - ina ATha guNoM kA vistRta vivaraNa prastuta kiyA hai| (6) chaThaveM upasampadA -dvAra meM kSapaka dvArA niryApaka AcArya se apanI nizrA meM anazana vidhi svIkAra karavAne ke lie vinatI karane kA nirUpaNa kiyA gayA hai tathA niryApaka AcArya dvArA kSapaka ko protsAhita karanA evaM apane sAdhuoM se kSapaka ko svIkAra karanA, athavA nahIM karanA Adi kA rocaka vivecana upalabdha hai| (19) sAtaveM parIkSA-dvAra meM kSapaka ko niryApaka AcArya kI evaM niryApaka AcArya ko kSapaka kI yogyatA - ayogyatA kI parIkSA kisa prakAra karanA cAhie? Adi kA ullekha hai| (8) AThaveM pratilekhana-dvAra meM anazana svIkAra karane vAloM kI kAryasiddhi nirvighna hogI yA nahIM? ise jAnane ke lie AcArya yA guruparamparA se mile hue anubhavoM Adi ke dvArA nirNaya karake hI kSapaka ko anazana svIkAra karAne kA ullekha hai, anyathA doSoM kI utpatti kI sambhAvanA kA nirdeza karate hue isa para haridattamuni kA udAharaNa prastuta kiyA gayA hai / (E) nauveM pRcchA-dvAra meM niryApaka AcArya svagaccha ke sAdhuoM se yaha prazna karate haiM ki zaraNa meM Ae hue kSapaka para anugraha kareM, athavA nahIM ? isa taraha pUchakara unakI svIkRti ke AdhAra para hI kSapaka ko zaraNa dene kA ullekha hai| (10) dasaveM pratIcchA-dvAra meM yaha kahA gayA hai ki eka niryApaka AcArya eka sAtha kitane ArAdhakoM ko zaraNa de sakatA hai? evaM eka ko zaraNa meM rakhane ke pazcAt yadi dUsare yA tIsare kSapaka ( ArAdhaka ) Ate haiM, to unheM kyA karanA cAhie? isakA sAMgopAMga vivecana prastuta kiyA hai| tRtIya mamatva-vimocana - mUladvAra ke nau pratidvAroM kA vivecana : isake prathama AlocanAvidhi - pratidvAra meM AlocanA ke dasa upadvAroM kA vizada vivaraNa prastuta kiyA gayA hai, jo isa prakAra se kahe gae haiM. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI 1. AlocanA kaba aura kisake samakSa kI jAe, jisake samakSa AlocanA kI jAe, vaha kaisA ho 2. AlocanA karane vAlA kaisA ho 3. AlocanA ke dasa doSa kyA haiM 4. AlocanA nahIM karane se hone vAle doSa 5. AlocanA ke guNa 6. AlocanA dUsare kI sAkSI meM kyoM kareM 7. AlocanA kI vidhi meM AlocanA kI sAta maryAdAe~ 8. AlocanIya doSoM kA nirdeza 6. prAyazcitta ke prakAra evaM svarUpa 10. AlocanA kA phala kyA hai, aadi| isameM bhI jo choTe doSoM kI AlocanA nahIM karatA hai, to usase jo virAdhanA hotI hai; usa viSaya para brAhmaNaputra evaM suratejarAjA kA udAharaNa bhI diyA gayA hai| (2) dUsare zayyA-dvAra meM yaha pratipAdita kiyA gayA hai ki anazana kI ArAdhanA ke lie ArAdhaka kI vasati kaisI honI cAhie, kahA~ evaM kisake par3osa meM honI cAhie? sAtha hI isameM sajjana evaM asajjana ke saMsarga se utpanna hue guNa-doSoM ke viSaya para do totoM kI kathA kA nirUpaNa hai| sAtha hI jahA~ kSapaka kI ArAdhanA kA sthAna ho, vahA~ choTe (bAla) muniyoM evaM rAga paidA karane vAlI vastuoM ko nahIM rakhanA cAhie, ityAdi bAtoM kA yuktisaMgata varNana upalabdha hotA (3) tIsare saMstAraka-dvAra meM saMthAre (zayyA) ke prakAroM kA ullekha karate hue kSapaka ko samyak sthAna meM bhI kaisA saMthArA yogya hotA hai ? isake utsarga aura apavAda - donoM prakAroM kA nirUpaNa kiyA gayA hai, sAtha hI isameM bhAvasaMthArA ke svarUpa kI carcA bhI hai| agnisaMthAre ke sandarbha meM gajasukumAla kA cAritra evaM jalasaMthAre ke viSaya meM arNikAputra kI kathA tathA sacitta-saMthAre ke sambandha meM cilAtIputra ke dRSTAnta prastuta kie gae haiN| (4) cauthe niryAmaka-dvAra meM niryApaka AcArya kI yogyatA kI carcA karate hue isameM kSapaka kI bAraha prakAra kI vaiyAvRtya kA varNana hai| pratyeka prakAra ke vaiyAvRtya meM cAra-cAra muni kI tathA utsarga se do muni kI anivAryatA kA bhI nirdeza hai, sAtha hI ArAdhanA kaise karanI evaM kaise karavAnI cAhie, isakA bhI vistRta vivaraNa prastuta kiyA gayA hai| (5) pA~caveM darzana-dvAra meM yaha pratipAdita kiyA gayA hai ki kSapaka ko anazana, arthAt AhAra kA tyAga karAne se pUrva usake bhAvoM ko (pariNAmoM ko) jAnane ke lie uttama AhAra, pAnI, Adi dravya kisa taraha se dikhAnA, athavA denA caahie| (6) chaThaveM hAni-dvAra meM kSapaka ko AhArAdi ke prati rAga nahIM chuTA ho, to usako durdhyAna se bacAne ke liye gItArtha AcArya ke dvArA apavAdAdika kartavyoM kA Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 25 varNana prastuta kiyA gayA hai| kramazaH, isameM AhAra ko kama karate hue anta meM sampUrNa AhAra kA tyAga kaise karAne kA evaM niryApaka AcArya dvArA kSapaka ko samyak upadeza dene kA nirdeza hai tathA samyak prakAra se vidhi kA prayoga nahIM karane se kisa prakAra zAsana kI nindA ho sakatI hai, isakA sundara varNana upalabdha hotA (7) sAtaveM pratyAkhyAna-dvAra meM anazana meM chaH prakAra ke kalpya pAnI kA nirdeza karate hue isameM pAnI ke vividha prakAra guNAdi batAkara, vAtapitta, kapha, Adi ke prakopa meM kaisA pAnI denA cAhie ? isakA vivecana kiyA gayA hai| sAtha hI zrIsaMgha ke samakSa cAroM prakAra ke AhAra-tyAga karavAne kI vidhi ke nirdeza ke sAtha AhAra-tyAga ke pratyAkhyAna se mukti kI prApti hotI hai, isakA varNana hai| (8) AThaveM kSamApanA-dvAra ke antargata zrIsaMgha ko mAtA-pitA tulya mAnakara kRtajJabhAvoM se kSamAyAcanA karane kA ullekha hai| (6) nauveM svayaMkSAmaNA-dvAra meM vyavahAra se sarva jIvoM se kSamAyAcanA karane kA nirdeza hai| isake pazcAt nizcaya se sarva jIvoM ke prati rahe hue kaSAya Adi ke tyAgapUrvaka kSamAyAcanA karane kA nirdeza hai tathA kahA gayA hai ki kSamApanA tabhI saphala ho sakatI hai jaba sva-para kSamApanA ho; yadi ubhayapakSIya kSamApanA na ho, to eka pakSIya (svayaM) kSamApanA karane kA vidhAna batAyA gayA hai| isa prasaMga meM canDarudrAcArya kA dRSTAnta diyA gayA hai| caturtha samAdhilAbha-dvAra ke nau pratidvAroM kA pratipAdana : 1. prathama anuzAsti-dvAra meM pA~ca heya evaM teraha upAdeya - aise aThAraha pratidvAroM kA vivecana kiyA gayA hai| isameM prathama pratidvAra meM aThAraha pApasthAnakoM kA svarUpa batAyA gayA hai, tathA inake sevana se doSoM kI utpatti evaM inake tyAga se guNoM kI utpatti kA vistRta vivecana kiyA gayA hai| isameM aThAraha pApasthAnakoM kI aThAraha kathAe~ upalabdha hotI haiM, ve kramazaH isa prakAra haiM :- 1. prANAtipAta (ahiMsA) ke viSaya para sAsa-bahU kI kathA 2. mRSAvAda para vasu aura nArada kA prabandha 3. adattAdAna para zrAvakaputra aura maNDalI kI kathA 4. maithunaviramaNa-vrata ke sandarbha meM tIna sakhiyoM kI kathA 5. parigraha se doSoM kI utpatti ke prasaMga meM lobhAnaMdI jinadAsa kA udAharaNa 6. krodha ke sandarbha meM prasannacandra kA prabandha 7. mAna ke sandarbha meM bAhubalI kA dRSTAnta 8. mAyA ke viSaya para paMDaraAryA kA udAharaNa 6. lobha ke sambandha meM kapila brAhmaNa kA caritra 10. rAga ke viSaya para arhannaka kI patnI aura arhamitra kA dRSTAnta - Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI 11. dveSa ke sambandha meM dharmaruci aNagAra kI kathA 12. kalaha ke viSaya meM hariSeNa kA cAritra 13. abhyAkhyAna ke sandarbha meM rudra aura aMgarSi kI kathA 14. arati-rati ke sandarbha meM kSullakakumAra kI kathA 15. paizUnya ke viSaya meM subandhu evaM cANakya kA dRSTAnta 16. para-parivAda ke sambandha meM satI subhadrA kA cAritra 17. mAyAmRSAvAda ke prasaMga para kUTatApasa kA udAharaNa evaM 18. mithyAtvazalya ke sandarbha meM jamAlI kA udAharaNa prastuta kiyA gayA hai| dasare madatyAga pratidvAra meM ATha madoM ke svarUpa kA nirUpaNa hai tathA inake sevana se hAni evaM inake tyAga se lAbha kA ullekha kiyA gayA hai| ve mada nimna haiM:- 1. jAtimada ke vivecana para brAhmaNaputra kI kathA hai 2. kulamada ke ullekha para marIcI kA caritra hai 3. rUpamada ke viSaya para do bhAiyoM kA dRSTAnta hai 4. balamada ke prasaMga para malladeva rAjA kA udAharaNa hai 5. zrutamada ke sandarbha para Arya sthUlabhadra kA dRSTAnta hai 6. tapamada ke viSaya para dRr3haprahArI kI kathA hai 7. lAbha mada ke sandarbha para DhaMDhaNamuni kI kathA hai aura 8. aizvaryamada ke prasaMga para do vyApAriyoM kA udAharaNa upalabdha hotA hai| tIsare kaSAyatyAga-pratidvAra meM kaSAyoM ke tyAga kA nirdeza hai| yadyapi aThAraha pApasthAnakoM meM kaSAyoM ke tyAga kA nirdeza thA, phira bhI kaSAyatyAga-pratidvAra meM isakA punaH nirdeza kiyA gayA hai, kyoMki kaSAyoM kA tyAga karanA ati duSkara hotA hai| punaH, alpa bhI kaSAya rahane para ve punaH utpanna ho jAtI haiN| mahApuruSoM ne kaSAya ko vividha upamAoM se upamita kiyA hai, isakA bhI sundara vivaraNa prastuta dvAra meM hai| cauthA pramAdatyAga-pratidvAra meM pramAda ke pA~ca prakAroM kA svarUpa batAyA gayA hai| 1. madyapAna-pramAda para laukika RSi kA dRSTAnta hai| mAMsAhAra ke sevana se vividha doSoM kI utpatti kA nirdeza hai tathA mAMsa kI mUlyavattA ke nirNaya para abhayakumAra kI buddhi kA prasaMga hai| 2. viSaya-vAsanA ke sandarbha meM kaMDarika muni kA prabandha hai| 3. kaSAyapramAdadvAra ke sandarbha meM kaSAyoM kI duSTatA kA bodhaprada varNana hai| 4.nidrApramAdadvAra meM nidrA ke svarUpa kA evaM aMgadatta kA prabandha upalabdha hai| 5. vikathAdvAra meM vikathA ke bheda, usake svarUpa evaM usake sevana se hone vAle duSTa vipAkoM kA sundara nirdeza hai| 6. pramAdajugAradvAra meM jugAra (juA) kA svarUpa batAyA gayA hai, sAtha hI anya matAvalambiyoM dvArA mAnya anya ATha prakAra ke pramAda ke svarUpa nirdeza hai| ve ATha pramAda nimna haiM :-ajJAna, mithyAjJAna, saMzaya, rAga, dveSa, smRtidhvaMsa, dharma meM anAdara aura yoga ke dussprnnidhaan| inake bhI sevana se doSa evaM asevana se guNa kI prApti kA nirdeza hai| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 27 pA~caveM sarvasaMgatyAga pratidvAra meM dravya kSetra-kAla aura bhAva se sarvasaMga kA tyAga karane kA ullekha hai| sAtha hI usake prakAroM ko batAte hue sarvatyAga kA upadeza diyA gayA hai| chaTaveM samyaktva pratidvAra meM samyaktva kI upAdeyatA, anivAryatA evaM mahatva Adi kA sundara vivecana prastuta kiyA gayA hai| sAtaveM pratidvAra meM arihaMta, siddha, caitya, AcArya,upAdhyAya aura sAdhu-ina cha: ko mukti-mArga ke sArthavAha tulya kahA gayA hai| isameM unakI bhakti kI mahimA kA varNana hai| isa sandarbha meM kanakaratha rAjA kA prabandha upalabdha hotA hai| AThaveM paMcaparameSThi-namaskAra-pratidvAra meM mahAmaMtra kI aciMtya mahimA kA anupama varNana upalabdha hotA hai| isameM yaha batAyA gayA hai ki tInoM kAla meM aura tInoM loka meM prApta hone vAle sukha kA kAraNa namaskAra-mantra hI hai, isa para zrAvakaputra kA evaM zrImatI zrAvikA kA prabandha hai tathA pAralaukika sukha pradAna karane ke sambandha meM huMDikA yakSa kA dRSTAnta upalabdha hai| nauveM samyagjJAnopayoga pratidvAra meM samyagjJAna ke svarUpa evaM usakI mahimA kI carcA huI hai| isa para yavarAjarSi kA udAharaNa prastuta kiyA gayA hai| dasaveM paMcamahAvratarakSA-pratidvAra meM sAdhu ko mahAvratoM kI rakSA karane hetu upadeza kA nirUpaNa hai tathA pratyeka vrata kI ArAdhanA evaM virAdhanA se utpanna hone vAle guNa-doSoM kA varNana kiyA gayA hai| gyArahaveM pratidvAra meM arihaMta Adi ke cAra zaraNoM kA vistRta varNana evaM una zaraNoM ko svIkAra karane kA sundara upadeza prApta hotA hai| bArahaveM duSkRtagardA pratidvAra meM arihaMta Adi mahApuruSoM kI avajJA kI gardA kA nirdeza hai, isa sandarbha meM spaSTa rUpa se sarva pApoM kI gardA kA ullekha bhI milatA hai| aThAraha pApa-sthAnakoM kI evaM anya pApoM kI gardA, paMca-AcAra kI virAdhanA kI garhA, pRthvIkAyAdi jIvoM kI bhinna -bhinna rUpa se huI virAdhanA kI gardA kA varNana karate hue isameM anAdi bhavabhramaNa meM aneka jIvoM kI virAdhanA kA vistRta varNana karake usakI gardA karane kA vivecana prastuta kiyA gayA hai| terahaveM sukRtAnumodanA-pratidvAra meM paMcaparameSThi, zrAvaka evaM Asanna bhavya jIvoM ke guNa tathA upakAra evaM usakI anumodanA kA sundara vivecana kiyA gayA Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI caudahaveM pratidvAra meM bhAvoM kI mahimA batAI gaI hai evaM bhAvapUrvaka die gae dAnAdika kI saphalatA kA nirdeza karate hue isameM jIrNaseTha, baladeva ke hiraNa ke bhava kI kathA dI gaI hai| bhAvazUnyadAnAdi kI niSphalatA kA nirdeza karate hue abhinava seTha kA prabandha tathA zIla evaM tapa ke viSaya para karakaMDu muni kA evaM marudevA mAtA kA prabandha die gae haiN| isake pazcAt bAraha bhAvanAoM kA varNana hai, usameM anitya bhAvanA para naggati rAjA kA prabandha, azaraNabhAvanA para zreSThiputra kI kathA, saMsArabhAvanA para tApasaseTha kA udAharaNa, ekatvabhAvanA para zrI vIraprabhu kA caritra, anyatvabhAvanA para zivarAjarSi kA dRSTAnta, evaM bodhidurlabha-bhAvanA para vaNikaputra kA dRSTAnta hai| anta meM suguru kI durlabhatA evaM suguru ke guNoM kA vizada varNana prastuta hai| pandrahaveM zIlapAlana-pratidvAra meM nizcaya zIla kA artha AtmaramaNa evaM vyavahAra se zIla kA artha saMvara aura cAritra, athavA samAdhi batAyA gayA hai, isameM zIla ke svarUpa evaM usake lAbhoM kA ullekha upalabdha hotA hai| solahaveM indriyadamana pratidvAra meM indriyoM kI ucchaMkhalatA kA nirUpaNa hai tathA indriyajaya se hone vAle lAbhoM kA nirdeza hai| pA~coM indriyoM ke viSaya kramazaH zabda, rUpa, gandha, rasa aura sparza ke sandarbha meM anukrama se bhadrAsArthavAha, sArthavAha kI putrI, rAjaputra, sodAsa rAjA, evaM somadeva brAhmaNa kA prabandha pratipAdita hai| satarahaveM tapavidhAna pratidvAra meM bAhya-Abhyantara-tapa meM udyama karane kA nirUpaNa hai| sAtha hI tapa-zakti ko chipAne se vIryAntarAya evaM mAyA karane se mohanIya-karma kA bandha evaM sukhazIlatA se azAtAvedanIya kA aura pramAda karane se cAritramohanIya kA, ityAdi karmo ke bandha hone kA nirUpaNa hai; isameM tapa karane se viziSTa lAbha kA nirdeza hai, tathA jIvana meM tapa kI anivAryatA kA nirUpaNa kiyA gayA hai| antima aThArahaveM niHzalyatA-pratidvAra meM zalya ke tIna prakAra kI carcA karate hue nidAna zalya ke tIna prakAroM kA ullekha hai- 1. rAgadveSa aura mohakRta 2. aprazasta-prazastabhAvakRta aura 3. bhogakRta / zalya ke prakAroM kA nirdeza karane ke pazcAt isameM saMyama ke lie nidAnazalya prazasta hone para bhI muni ke lie isa zalya kI heyatA kA nirdeza kiyA gayA hai| isameM mohazalya para brahmadatta kI kathA, mAyAzalya para mahApITha kA prabandha evaM mithyAtvazalya para nandamaNiyAra kA prabandha hai| anta meM zalya rakhane se hone vAle doSoM kA vizada vivecana kiyA gayA hai| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 29 2. dUsare pratipatti-dvAra meM pratipatti kA artha batAte hue kahA gayA hai ki niryApaka AcArya kI stutipUrvaka kRtajJabhAva se pUrva anuzAsti ko svIkAra karane ke pazcAt kSapaka ko tivihAra, athavA anta meM covihAra anazana ko svIkAra karanA caahie| isake sAtha hI isa dvAra meM anazana svIkAra karane kI vidhi kA bhI nirdeza hai| yadi koI gRhastha anazana svIkAra karatA hai, to paMcAcAra kI AlocanA evaM zrIsaMgha se kSamAyAcanA karanA caahie| isake pazcAt Agama kI AzAtanA kA,vIrya ke gopAna kA, mithyAtva ke sevana kA evaM jar3a-cetana ke prati rAga kA tathA kaSAyapUrvaka kie hue pApoM kA pratikramaNa karane kA nirUpaNa kiyA gayA hai| isa dvAra meM dharma ko, athavA arihaMtadeva kI vANI ko, amRtapAna kI taraha zravaNa karane kA sundara evaM vyavasthita vivecana kiyA gayA hai| 3. tIsare sAraNAdvAra meM niryApaka AcArya ke kartavyoM kA varNana karate hue kahA gayA hai ki yadi kSapaka ko vAta-pitta ke prakopa se, athavA moha Adi vAsanAoM se vighna utpanna ho, to niryApaka AcArya dvArA unakA ucita upacAra kiyA jAnA caahie| 4. cauthe kavacadvAra meM yaha batAyA gayA hai ki samAdhimaraNa grahaNa karane vAle kSapaka ko cAritramohanIya-karma ke udaya se vivAha Adi karane ke pariNAma (bhAva) paidA hoM, to usake bhAvoM ko sthira karane ke lie anazana dhAraNa karane vAle aneka muniyoM, gRhasthoM athavA tiryacoM ke vividha dRSTAntoM kA usake samakSa nirUpaNa kiyA jAnA caahie| use yaha batAnA cAhie ki anazana se anantagunA sukha kI prApti hotI hai| 5. pA~caveM samatAdvAra meM kSapaka dvArA bAhya-Abhyantara pariSahoM ko parAjita karate hue sarva viSayoM ke rAga -dveSa ko tyAgakara samabhAva meM ramaNa karane kA nirUpaNa 6. chaThaveM dhyAnadvAra meM sAdhaka kSapaka ArtadhyAna -raudradhyAna ko chor3akara dharmadhyAna-zukladhyAna meM ramaNa kare, aisA nirUpaNa hai| sAtha hI dhyAna ke cAra bheda, dhyAna kA svarUpa tathA anta meM zarIra bala ke kSINa ho jAne para niryApaka ke kartavyoM kA vyavasthita vivecana kiyA gayA hai| 7. sAtaveM lezyAdvAra ke antargata chaH lezyAoM kI carcA ke sAtha una lezyAoM ke svarUpa para jambUbhakSaka tathA coroM ke dRSTAMta kA nirUpaNa upalabdha hai| isake pazcAt isameM lezyA ke lie pariNAmazuddhi karane kA evaM pariNAmazuddhi ke lie kaSAya manda karane kA, tathA kaSAya mandatA ke lie rAgAdi ke tyAga karane kA - Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI nirdeza karate hue kauna sI lezyAvAlA kahA~ utpanna hotA hai, isakA samyak vivecana kiyA gayA hai| 8. AThaveM phaladvAra meM uttama, madhyama aura jaghanya-aise tIna prakAra ke kSapakoM kA ullekha karate hue isameM kaunasI lezyAvAlA kSapaka uttama, madhyama athavA jaghanya kahalAtA hai? isakA nirUpaNa hai| mithyAtvI meM tejolezyA nahIM hotI hai, samyaktva Adi guNavAlA hI ArAdhaka kahalAtA hai, isakA bhI nirdeza hai| isake pazcAt siddha ke jIvoM ke zAzvata sukhoM ke svarUpa, evaM bhaktaparijJAmaraNa, iMginImaraNa evaM pAdapopagamanamaraNa ke zreSTha phala aura guNazreNI ke svarUpa kA vistRta evaM vyavasthita vivaraNa prastuta kiyA gayA hai| anta meM bhavya jIvoM ke lie bodhaprada tattva kA nirUpaNa hai| 6. nauveM vijahaNAdvAra meM kahA gayA hai ki anazana karane vAle kSapaka kI mRtyu para zoka nahIM karate haiN| Age muniyoM ke lie karane yogya bhavasthiti ke cintana kA vivaraNa hai, sAtha hI kSapaka kI anumodanA, kSapaka kI mRta deha kI vijahaNA, arthAt Agamokta mahApariSThApanikA kI prAcIna vidhi kA evaM nimittoM ke phala kA rocaka pratipAdana prastuta kiyA gayA hai| upasaMhAra evaM mahAsena muni kI zeSa ArAdhanA : ___ isa prakAra cAra mUladvAroM meM kahe gae upadeza ko sunakara mahAsena muni dvArA kI gaI saMlekhanA kA vivecana kiyA gayA hai| isI sandarbha meM anazana hetu kI gaI prArthanA, gautamasvAmI dvArA niryApaka ko sauMpane ke lie dI gaI sammati evaM AzIrvAda kA vivaraNa prastuta kiyA gayA hai| isake pazcAt mahAsena muni ke dvArA anazana svIkAra karake kI gaI sundara ArAdhanA hetu indra dvArA kI gaI prazaMsA, devatA dvArA die gae anukUla -pratikUla upasarga, mahAsenamuni kA merutulya anupama dhairya, Adi kA nirUpaNa kiyA gayA hai| sAtha hI isameM mahAsena rAjA ko anazana dvArA sarvArthasiddha vimAna meM deva-bhava prApta karane kA nirdeza hai| isake pazcAt niryApaka AcArya Adi ke dvArA kI gaI mRtaka kI vidhi evaM gautamasvAmI se mahAsena rAjA ke bhAvI bhava kI pRcchA, tathA gautamasvAmI dvArA batAyA gayA bhaviSyaphala, sarvArthasiddha vimAna se mahAvideha meM rAjaputra ke rUpa me janma, yahA~ kI gaI samyak ArAdhanA ke prabhAva se vahA~ bhI utkRSTa vairAgya kA utpanna honA, phira saMyama svIkAra karanA, akhaNDa ArAdhanA karate hue anta meM pAdapopagamanamaraNa dvArA nirvANa kI prApti kA ati sundara evaM vizada vivaraNa prastuta kiyA gayA hai| grantha ke anta meM mahAsena muni ke kathAnaka kA zravaNa kara muniyoM dvArA kI gaI anumodanA, kRtajJabhAva se gautamasvAmI kI stuti evaM cAritra meM vizeSa udyama karane Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 31 kA vyavasthita sandeza prastuta kiyA gayA hai| anta meM prazasti nirUpaNa meM granthakAra kI prazasti evaM mUla prati ke lekhaka kA paricaya, ityAdi viSayoM kA sarvAMgINa vizleSaNa prastuta kiyA gayA hai| ArAdhanA sambandhI jaina - sAhitya aura usameM saMvegaraMgazAlA kA sthAna : ArAdhanA se sambandhita jaina sAhitya vizAla hai / AgamakAla se lekara vartamAna yuga taka ArAdhanA sambandhI sAhitya kA sRjana hotA rahA hai| jaina-dharma meM ArAdhanA ke do rUpa upalabdha hote haiN| eka gRhastha aura zramaNa - jIvana kI sAmAnya sAdhanA va dUsarA jIvana ke antima caraNa meM kI jAne vAlI antima ArAdhanA yA samAdhimaraNa kI sAdhanA / jahA~ taka sAmAnya ArAdhanA kA prazna hai, hamako AgamoM, Agamika-vyAkhyAoM aura prakaraNa-granthoM meM usakA vistAra se ullekha milatA hai, yadyapi yahA~ yaha jJAtavya hai ki jahA~ taka gRhastha aura muni - jIvana kI sAdhanA se sambandhita granthoM kA prazna hai, unameM AgamoM kI apekSA caraNAnuyoga sambandhI sabhI grantha samAhita hote haiN| yahA~ vizeSa rUpa se hameM yaha dhyAna rakhanA cAhie ki AgamoM meM upAsakadazAMga ko chor3akara sAmAnyatayA jo bhI caraNAnuyoga sambandhI grantha haiM, ve mukhya rUpa se muni - AcAra kA vivecana karate haiM / Agama - sAhitya meM upAsaka dazAMga hI aisA grantha hai, jo zrAvaka - jIvana kI sAmAnya sAdhanA aura antima ArAdhanA kA vivecana prastuta karatA hai| Agamika-granthoM meM AcArAMga, sUtrakRtAMga, uttarAdhyayana, dazavaikAlika, dazAzrutaskandha, vRhatkalpa, jItakalpa, vyavahAra, nizItha, Adi granthoM kA sambandha muni - AcAra se hai| ina Agama granthoM kI niryukti, bhASya, cUrNi, Adi meM bhI muni - AcAra kA vistRta vivecana upalabdha hai| sAmAnyatayA, ina granthoM meM prasaMgAnusAra samAdhimaraNa kI sAdhanA kA bhI ullekha huA hai| vizeSa rUpa se AcArAMga ke prathama zrutaskandha ke AThaveM adhyayana meM aura uttarAdhyayanasUtra ke pA~caveM adhyayana meM samAdhimaraNa kI vistRta carcA hai| inakI apekSA bhI prakIrNaka granthoM meM samAdhimaraNa yA antima ArAdhanA ke sambandha meM hameM vistRta vivecana milatA hai| muni puNyavijayajI dvArA sampAdita aura mahAvIra jaina vidyAlaya mumbaI ke dvArA prakAzita paraNayasuttAI ke tIna bhAgoM meM saMgRhIta 33 prakIrNakoM se nimna 22 prakIrNaka samAdhimaraNa yA antima ArAdhanA se sambandhita haiM, ve nimna haiM : 1. candrAvedhyaka 2. maraNasamAdhi 3. AturapratyAkhyAna 4. mahApratyAkhyAna 5. saMstAraka 6. catuHzaraNa 7. AturapratyAkhyAna 8. bhaktaparijJA 6. vIrabhadrAcAryakRta AturapratyAkhyAna 10. prAcInAcAryaviracit ArAdhanApatAkA 11. Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI vIrabhadrAcAryaviracita ArAdhanApatAkA 12. paryantArAdhanA 13. ArAdhanApaMcakam 14. AturapratyAkhyAna 15 ArAdhanAprakaraNam 16. jinazekhara zrAvaka prati sulasa zrAvaka ArAdhita ArAdhanA 17. nandanamuni ArAdhita ArAdhanA 18. ArAdhanAkulakam 16. mithyAduH kRtakulakam 20. mithyAduH kRtakulakam AlocanAkulakam aura 22. Atmavizodhikulakam / 21. yahA~ yaha jJAtavya hai ki isa prakIrNaka sAhitya meM Atura pratyAkhyAna nAmaka tIna grantha upalabdha hote haiN| isI prakAra ArAdhanApatAkA nAma se bhI do grantha upalabdha haiN| ina antima ArAdhanA yA samAdhimaraNa se sambandhita granthoM meM adhikAMza kA sambandha muni jIvana meM kI gaI antima ArAdhanA se hai, kintu ina granthoM meM sulasa zrAvaka dvArA jinazekhara zrAvaka ko karAI gaI ArAdhanA kA bhI ullekha hai| isI prakAra upAsakadazAMgasUtra meM bhI zrAvakoM dvArA kI gaI antima ArAdhanA kA ullekha milatA hai| isa prakAra antima ArAdhanA yA samAdhimaraNa kI sAdhanA se sambandhita jo grantha upalabdha hote haiM, unameM prakIrNaka-sAhitya ke granthoM kA mahatvapUrNa sthAna hai| acela - paramparA yA digambara - paramparA meM bhI bhagavatI ArAdhanA yA mUlaArAdhanA nAmaka eka grantha upalabdha hotA hai, jisakA viSaya bhI gRhastha aura muni - jIvana kI antima ArAdhanA hai| ina Agamika-granthoM ke atirikta Agamika - vyAkhyA - sAhitya meM nizIthacUrNi meM bhI antima ArAdhanA se sambandhita vipula sAmagrI prApta hotI hai| digambara paramparA meM zrAvaka AcAra se sambandhita aneka grantha likhe gae haiN| ina sabhI granthoM meM bhI samAdhimaraNa kI sAdhanA kA ullekha hai| vistArabhaya se yahA~ una sabhI granthoM meM samAdhimaraNa se sambandhita jina sUcanAoM kA ullekha hai, unakA nirdeza kara pAnA sambhava nahIM hai, kintu isI prakAra na kevala jaina - sAdhanA se sambandhita granthoM meM, apitu jaina-kathA-sAhitya ke granthoM meM jahA~ sAmAnya zrAvaka - AcAra aura muni - AcAra sambandhI ullekha milate haiM, vahA~ ina granthoM meM bhI samAdhimaraNa se sambandhita ullekha upalabdha hote haiN| samAdhimaraNa yA antima ArAdhanA se sambandhita granthoM ke praNayana meM bhI jaina AcAryoM ne ina kathA - granthoM kI sAmagrI ke sambandhita aMzoM kA grahaNa kiyA hai| vizeSa rUpa se yadi hama apanI gaveSaNA ke mukhya grantha saMvegaraMgazAlA ko dekheM, to hameM aisA lagatA hai ki usakI kula gAthAoM meM lagabhaga do tihAI gAthAe~ to kathAoM se hI sambandhita hai, kyoMki jaina- paramparA meM kathA kA bhI pramukha uddezya, vyakti ke vairAgyabhAva ko jagAkara, use jIvana ke antima caraNa meM samAdhimaraNa kI sAdhanA ke lie tatpara banAnA hai| yahA~ hama isa sambandha meM vistRta vivecana na karate hue kevala itanA hI nirdezita karanA cAheMgeM ki hamArA vivecya grantha saMvegaraMgazAlA samAdhimaraNa sambandhI prakIrNaka - sAhitya se kisa prakAra Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 33 prabhAvita hai aura jaina dharma ke antima ArAdhanA, arthAt samAdhimaraNa kI sAdhanA sambandhI sAhitya meM usakA kyA sthAna hai ? isa krama meM sarvaprathama hama antima ArAdhanA se sambandhita kucha prakIrNakoM kI viSayavastu kA ullekha kareMge aura phira saMvegaraMgazAlA aura vIrabhadra AcAryakRta ArAdhanApatAkA kI viSayavastu kA tulanAtmaka vivecana prastuta karege / yahA~ yaha jJAtavya hai ki ArAdhanA sambandhI sAhitya meM saMvegaraMgazAlA yadi kisI grantha se bahuta prabhAvita hai, to vaha vIrabhadrakRta ArAdhanApatAkA hI hai| dUsare zabdoM meM kaheM, to saMvegaraMgazAlA vIrabhadrakRta ArAdhanA kA eka vistRta rUpa hai| jina viSayoM kA vivecana vIrabhadrakRta ArAdhanApatAkA meM mAtra 1000 gAthAoM meM huA hai, usI ko AcArya jinacandrasUri ne 10,000 gAthAoM meM vistRta aura vyApaka rUpa se prastuta kiyA hai| jinacandrasUrikRta saMvegaraMgazAlA antima ArAdhanA yA samAdhimaraNa sambandhI prakIrNaka granthoM se bhI prabhAvita hai, ataH sarvaprathama saMkSipta rUpa meM yahA~ unakA vivecana Avazyaka pratIta hotA hai| anya prakIrNaka granthoM meM samAdhimaraNa kI avadhAraNA : paiNNayasuttAiM ke tIna bhAgoM meM teMtIsa prakIrNaka saMgRhIta haiM, kintu yahA~ hama samAdhimaraNa viSayaka prakIrNakoM kI viSayavastu kI hI carcA kreNge| ullekhanIya hai ki ina prakIrNaka granthoM meM nandanamuni ArAdhita ArAdhanA - prakIrNaka ke atirikta antima ArAdhanA yA samAdhimaraNa se sambandhita zeSa samasta prakIrNaka prAkRta bhASA meM race gae haiM / AkAra kI dRSTi se ina granthoM meM jahA~ ArAdhanA - kulaka meM mAtra gAthAe haiM, vahIM vIrabhadrakRta ArAdhanApatAkA lagabhaga 1000 gAthAoM meM nibaddha hai| (1) ArAdhanA - kulaka : yaha prakIrNakoM meM sabase laghu prakIrNaka hai| isameM kula 8 gAthAe~ haiN| isameM kevala dvAroM ke nAma mAtra nirdeza kie gae haiM, ve nimna haiM : 1. ArAdhaka dvArA ArAdhanA vrata grahaNa kI icchA 2. kSamApanA 3. pApa-sthAnakoM kA tyAga 4. duSkRta - nindA 5. sukRta kA anumodana 6. catuH zaraNa - grahaNa aura 7. ekatva - bhAvanA. ' 8 ArAdhanAkulaka paiNNayasuttAI, bhAga 2, pR. 244, gAthA 1-8 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI (2) AlocanA - kulaka: isa prakIrNaka meM bhI mAtra 12 gAthAe~ haiN| isameM vividha duSkRtoM kI AlocanA kA ullekha hai evaM antima gAthA meM AlocanA kA mAhAtmya batAyA gayA hai / " (3) mithyAduSkRta - kulaka ( prathama ) : 'mithyAduSkRta - kulaka' meM ArAdhaka dvArA narakAdi cAra gatiyoM ke sabhI prANiyoM se kSamApanA karane aura mithyAduSkRtoM kI nindA karane kA nirUpaNa hai| 10 (4) mithyAduSkRta - kulaka (dvitIya): isa prakIrNaka meM 17 gAthAe~ haiN| kulaka ke Arambha meM ArAdhaka dvArA caurAsI lAkha jIvayoniyoM meM bhramaNa karate hue jina-jina prANiyoM ko duHkha diyA hai, usakA mithyAkRta karane, arthAt AlocanA karane kA nirUpaNa hai / " (5) Atmavizodhi - kulaka : isa prakIrNaka meM kula 24 gAthAe~ haiN| isameM ArAdhaka ke dvArA Atmavizuddhi ke lie vividha duSkRtoM kI nindA karane kA ullekha hai| isake pazcAt ArAdhaka dvArA AhAra aura samasta zArIrika gatividhiyoM ke tyAga kA nirdeza hai| anta meM AlocanA se hone vAlI Atmavizuddhi kA mAhAtmya batAyA gayA hai| 12 (6) catuHzaraNa- prakIrNaka : isameM kula 27 gAthAe~ haiN| isa prakIrNaka meM ArAdhaka kI kuzalatA hetu catuHzaraNa grahaNa, duSkRta garhA aura sukRta kA anumodana - ina tIna adhikAroM kA nirdeza hai| 13 (7) Atura - pratyAkhyAna ( prathama ): isa nAma ke tIna prakIrNaka upalabdha hote haiN| inameM prathama meM gadya-padya mizrita 30 gAthAe~ haiN| isa prakIrNaka meM pApa tyAga evaM mamatva - tyAga kI pratijJA aura kSAmaNA Adi kA nirUpaNa kiyA gayA hai| isameM AtmA ko ekatvabhAva kI 9 AlocanAkulaka paiNNayasuttAI, bhAga 2, pR. 246-250, gAthA 1-12. 10 mithyAduSkRta paiNNayasuttAI, bhAga 2, pR. 245 - 246, gAthA 1-12. 11 mithyAduSkRtakulaka (dvitIya) - paiNNayasuttAI, bhAga 2, pR. 247-248, gAthA 1-16. 12 Atmavizodhikulaka - paiNNayasuttAI, pR. 261-263, gAthA 1-24. 13 catuHzaraNa prakIrNaka - paiNNayasuttAI, bhAga 1, pR. 306 - 311, gAthA 1-27. Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 35 anuzAsti karane kA nirdeza hai, isIlie sabhI bahirbhAvoM ke tyAga kA upadeza diyA gayA hai / 14 (8) AturapratyAkhyAna - prakIrNaka (dvitIya) : isameM kula 34 gAthAe~ upalabdha haiN| isa prakIrNaka meM nimna ATha dvAroM meM samAdhimaraNa kA nirUpaNa kiyA gayA hai- 9. upodghAta 2. avirati pratyAkhyAna 3. mithyAduSkRta 4. mamatva - tyAga 5. zarIra ke mamatva ke lie upAlambha 6. zubhabhAvanA 7. arihaMtAdi kA smaraNa evaM 8. pApasthAnoM kA tyAga aura anta meM mithyAduSkRta kA ullekha hai| 15 (6) AturapratyAkhyAna (tRtIya): yaha prakIrNaka AcArya vIrabhadra dvArA racita hai| isameM kula 71 gAthAe~ hI samAdhimaraNa se sambandhita hone ke kAraNa ise 'antakAla prakIrNaka' bhI kahA jAtA hai aura ise 'bRhadAtura - pratyAkhyAna' bhI kahate haiN| isameM sarvaprathama maraNa ke tIna bheda:- 1. bAlamaraNa 2. bAlapaNDitasaraNa aura 3. paNDitamaraNa kA vivecana hai| usake bAda sAmAyika, sarvabAhyAbhyAntara - upadhi ke prati mamatva kA tyAga, aThAraha pApasthAnoM kA tyAga, ekamAtra AtmA kA Avalambana, ekatvabhAvanA, pratikramaNa, AlocanA aura kSamApanA kA nirUpaNa hai / " 16 (10) naMdanamunikRta ArAdhanA : yaha prakIrNaka saMskRta meM hai / isa prakIrNaka ke 40 zlokoM meM naMdanamunikRta duSkRta-garhA, samasta jIvoM se kSamApanA zubhabhAvanA, catuHzaraNagrahaNa, paMcaparameSThinamaskAra aura anazana karane ke chaH prakAroM kA vivecana hai / " (11) kuzalAnubandhI adhyayana : isa kuzalAnubandhI adhyayana kA dUsarA nAma catuHzaraNa - prakIrNaka bhI hai| isakI kula gAthAe~ 63 haiN| prathama gAthA meM isa prakIrNaka kI viSaya-vastu ke nAma varNita haiM, punaH chaH adhikAroM kA pRthak-pRthak nirUpaNa hai| isake bAda jinezvara ke 14 Atura pratyAkhyAna - paiNNayasuttAI, bhAga 1, pR. 160 - 163, gAthA 1-30. 15 Atura pratyAkhyAna - paiNNayasuttAI, bhAga 1, pR. 305-308, gAthA 1-34 16 Atura pratyAkhyAna paiNNayasuttAI, bhAga 2, pR. 7 nandana muni ArAdhita 'ArAdhanA' paiNNayasuttAI, 326-336, gAthA 148. bhAga 2, pR. 240-243, gAthA 140. Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI janma ke pUrva unakI mAtA dvArA dekhe gae caudaha svapnoM ke nAma aura catuHzaraNa-grahaNa, duSkRta kI nindA aura sukRta ke anumodana kA phala varNita hai|18 (12) jinazekhara zrAvaka prati sulasa zrAvaka prerita ArAdhanA : isa prakIrNaka meM bhI 74 gAthAe~ haiN| isameM anazana kI preraNA Adi ATha dvAroM kA ullekha hai| anta meM vedanA sahana karane aura anazana meM samabhAva rakhane kA upadeza diyA gayA hai| (13) abhayadevasUripraNIta 'ArAdhanA prakaraNa' : isa prakIrNaka meM 75 gAthAe~ haiN| antima gAthA meM 'abhayadevasariraiyaM isa ullekha se isake kartA abhayadevasari nizcita hote haiN| isameM 1. AlocanAdvAra 2. vratoccAradvAra 3. kSAmaNAdvAra 4. anazanadvAra 5. zubhabhAvanAdvAra aura 6. namaskAradvAra - isa prakAra chaH dvAroM kA vivecana karake anta meM namaskAradvAra meM paMcaparameSThi kI vandanA karate hue namokkAra mantra kA mAhAtmya pratipAdita kiyA gayA hai|20 (14) saMstArakaprakIrNaka : saMstAraka zabda kA tAtparya hai- antima ArAdhanA ke prasaMga meM grahaNa kiyA jAne vAlA darbhAdi kI shyyaa| isa prakIrNaka meM 122 gAthAe~ haiN| prakIrNaka ke prArambha meM prathama aura antima tIrthaMkara ko namaskAra karake saMstAraka prakIrNaka meM nibaddha viSayoM ko sunane kA nirdeza hai| isa prakIrNaka meM samAdhimaraNa se sambandhita vivecana hI prastuta kiyA gayA hai| gAthA kramAMka chappana se dRSTAnta ke rUpa meM samAdhimaraNa grahaNa karane vAlI puNyAtmAoM ke nAma prastuta haiM, yathA -arNikAputra, khandakamuni ke 500 ziSya, sukauzalamuni, avantIsukumAla, cANakya, abhayaghoSa, gajasukumAla, aadi| jJAtavya hai ki ye sabhI kathAe~ saMvegaraMgazAlA meM bhI varNita haiN| anta meM kSamApanA kA aura bhAvanAoM kA nirUpaNa hai|21 kuzalAnubandhi adhyayana, bhAga 1, pR. 268-304, gAthA 1-54. jinezvara zrAvaka prati sulasa zrAvaka prerita ArAdhanA, bhAga 2, pR. 232-236, gAthA 1-63 " zrI abhayadevaripraNIta ArAdhanA prakaraNa, bhAga 2, pR. 224-231, gA saMstAraka prakIrNaka paiNNayasattAI, bhAga 1, pR. 280-261, gAthA 1-122 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 37 (15) mahApratyAkhyAna : ArAdhaka dvArA anta samaya meM anazana vrata ( samAdhimaraNa ) svIkAra karake sabhI prakAra ke pApoM evaM bhogopabhoga kA yAvajjIvana hetu tyAga kiyA jAtA hai| isakA jisameM vivecana ho, use mahApratyAkhyAna kahate haiN| mahApratyAkhyAna kA zAbdika-artha hai- mahA, arthAt sabase bar3A aura pratyAkhyAna, arthAt tyAga, arthAt zarIrAdi sabhI kA tyaag| mahApratyAkhyAna - prakIrNaka meM kula 142 gAthAe~ haiM / isameM samAdhimaraNa svIkAra karane ke pazcAt ArAdhaka ko bAhya aura Abhyantara - upadhiyoM (parigraha ) ke tyAga kA kathana hai| sAtha hI yaha batAyA gayA hai ki mAyArahita evaM zalyarahita AlocanA karane vAlA hI ArAdhaka hotA hai / dUsare zabdoM meM, alpatama bhAvazalya se yukta vyakti bhI ArAdhaka nahIM hotA hai / isameM mahAvratoM kI rakSA ke lie vidheyAtmaka evaM niSedhAtmaka- donoM upAyoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| dhyAna aura zubha bhAvanA hI samAdhimaraNa kA Alambana hai| samAdhimaraNa meM mana kI vizuddhatA kA prAdhAnya hai / isameM samAdhimaraNa meM sAdhaka ko asaMyama kA tyAga karake kSamAbhAva aura vairAgya bhAva rakhane kA nirdeza kiyA gayA hai| 2 22 (16) bhaktaparijJA: bhaktaparijJA meM 173 gAthAe~ haiN| isameM bhaktaparijJA nAmaka samAdhimaraNa kA vivecana hai| bhakta, arthAt AhAra aura parijJA, arthAt viveka yA pratyAkhyAna / isa prakIrNaka meM AjIvana AhAra kA tyAga karane vAle, arthAt samAdhimaraNa ko svIkAra karane vAle sAdhakoM ke sambandha meM nirUpaNa hai| yaha prakIrNaka vIrabhadrAcArya racita hai| isa prakIrNaka meM maraNa ke sAdhakoM ke sambandha meM nirUpaNa hai| vIrabhadrAcAryaracita isa prakIrNaka ke prArambha meM maMgala aura abhidheya kA ullekha hai| phira abhyudyatamaraNa, arthAt samAdhimaraNa ke 1. bhaktaparijJA 2. iMginImaraNa aura 3. pAdapopagamanamaraNa aise tIna bhedoM kA vivecana hai| phira bhaktaparijJAmaraNa ke do bheda - savicArabhaktaparijJAmaraNa aura avicArabhaktaparijJAmaraNa kA nirUpaNa hai| tatpazcAt ziSya dvArA bhaktaparijJAmaraNa grahaNa karane kI abhilASA vyakta karane kA aura guru dvArA AlocanA evaM vratagrahaNapUrvaka kSamApanA se purassara bhaktaparijJAvrata grahaNa karane kI svIkRti kA ullekha hai / ArAdhaka kahatA hai- " maiM sabhI se apane 22 mahApratyAkhyAna prakIrNaka paiNNayasuttAI, bhAga 1, pR. 164- 178, gAthA 1-142 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI aparAdhoM kI kSamA cAhatA hU~ aura sabhI mujhe kSamA kreN|" isa prakAra kSamApanA aura gardA karate hue sAdhaka mRgAvatI kI bhAMti ananta bhavoM meM arjita karmoM kA kSaNa-bhara meM kSaya kara detA hai, jabaki mithyAtva se mohita cittavAlA turUmiNIdatta ke samAna dAruNa duHkha ko prApta karatA hai| isakA ullekha karane ke pazcAt yaha kahA gayA hai ki samyakdarzana se bhraSTa hI vAstava meM bhraSTa haiM, darzanabhraSTa kA nirvANa nahIM hotA hai| jo samyakdarzana prApta kara letA hai, usakA saMsAra meM paribhramaNa sImita ho jAtA hai| samyakdarzana se yukta vyakti hI mukti kA adhikArI bana jAtA hai| isake pazcAt jinoktasUtra kI mahattA batAte hue yavarAjarSi kI kathA dI gaI hai| phira upazama, viveka aura saMvara se cilAtIputra ne kevalajJAna tathA amaratva ko prApta kiyA, isakA ullekha hai| isake atirikta bhI isa prakIrNaka meM krodha ke sandarbha meM nanda, mAna ke sambandha meM parazurAma, mAyA ke sambandha meM pANDuAryA tathA lobha ke sambandha meM lobhAnandI kI kathAeM dI gaI haiM, jo saMvegaraMgazAlA meM bhI upalabdha haiN| phira indriya-viSayoM se vimukha rahane kA tathA vedanA evaM parISaha se vicalita na hone kA upadeza diyA gayA hai|24 saMvegaraMgazAlA ke samAna uttama samAdhimaraNa ko prApta hue aise sukauzalamuni, avantIsukumAra evaM cANakya Adi puNyAtmAoM kA bhI ullekha isameM milatA hai| tadanantara jaghanya bhaktaparijJA se sAdhaka nimna devaloka ko prApta hote haiM, madhyama bhaktaparijJA vAle ArAdhaka acyuta devaloka ko prApta hote haiM aura utkRSTa bhaktaparijJA karane vAle ArAdhaka nirvANarUpa sarvArthasiddha vimAna ko prApta karate haiM, yaha ullekha hai| isa bhaktaparijJA-prakIrNaka ke anta meM isa prakIrNaka ke mAhAtmya kA nirUpaNa kiyA gayA hai| (17) ArAdhanA-sAra, athavA paryantArAdhanA : ___ isa prakIrNaka meM 263 gAthAeM aura 24 dvAra haiN| prathama saMlekhanAdvAra meM usake do tathA tIna prakAroM kA ullekha hai| kAla kI dRSTi se saMlekhanA, bAraha dina, bAraha pakSa, bAraha mAsa, aura bAraha varSa kI hotI hai| dUsare sthAnadvAra meM dhyAna meM bAdhaka sthAnAdi ko ArAdhaka ke lie varjita batAyA gayA hai| tIsare vikaTanAdvAra meM gItArtha guru ke samIpa bhAvapUrvaka AlocanA karane kA nirdeza hai| bhaktaparijJA paiNNayasuttAI, bhAga 1, pR. 312-328, gAthA 1-74 2 bhaktaparijJA paiNNayasuttAI, bhAga 1, pR. 148-155, gAthA 1-74 bhaktaparijJA paiNNayasuttAI, bhAga 1, pR. 156-172, gAthA 1-74 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 39 cauthe samyakadvAra meM zaMkA, kAMkSAdi doSoM se rahita samyaktva prApta karane kI kAmanA kI gaI hai| pAMcaveM aNuvratadvAra evaM chaThaveM guNavatadvAra meM pA~ca aNuvrata evaM tIna guNavratoM kA pAlana karane kA nirdeza hai| sAtaveM pApasthAnadvAra meM 18 pApasthAnoM ke nAmoM kA nirdeza hai| AThaveM sAgAradvAra meM iSTa Adi ke tyAga kA evaM nauveM dvAra meM catuHzaraNa grahaNa karane kA nirdeza hai|26 dasaveM, gyArahaveM, bArahaveM, terahaveM, aura caudahaveM dvAroM meM kramazaH duSkRta garhA, sukRta-anumodanA, zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza ke viSayoM ke tyAga, saMghAdi se kSamApanA aura caturgati ke jIvoM se kSamApanA kA nirUpaNa hai| pandrahaveM dvAra meM caityavandanapUrvaka kAryAtsarga karane kA aura phira solahaveM dvAra meM guruvandanapUrvaka anazana kI pratipatti kA, satrahaveM dvAra meM vedanA pIr3ita kSapaka ke prati upadeza kA nirdeza hai| aThArahaveM bhAvanAdvAra tathA unnIsaveM kavacadvAra meM vedanAvaza caMcalacitta vAle ArAdhaka ke lie guru dvArA sthirIkaraNa kA upadeza hai| bIsaveM dvAra meM paMcaparameSThiyoM ko namaskAra kA, ikkIsaveM dvAra meM dhyAna kA, bAIsaveM dvAra meM nidAna nahIM karane kA, teIsaveM dvAra meM aticAroM kA aura antima caubIsaveM dvAra meM ArAdhanA ke phala kA ullekha hai|27 (18) ArAdhanA-paMcaka :- yaha samAdhimaraNa kA svatantra grantha nahIM hai, apitu udyotanasUrikRta kuvalayamAlA kA hI samAdhimaraNa se sambandhita aMza hai| isameM bhI samAdhimaraNa kA vistRta vivecana upalabdha hai| (16) maraNavibhakti yA maraNasamAdhi : ___ paramparAgata dasa prakIrNakoM meM yaha sabase bar3A hai| isameM 661 gAthAeM haiN| granthakAra ke anusAra 1. maraNavibhakti 2. maraNavizodhi 3. maraNasamAdhi 4. saMlekhanAzruta 5. bhaktaparijJA 6. AturapratyAkhyAna 7. mahApratyAkhyAna aura 8. ArAdhanA- ina ATha prAcIna zruta granthoM kI gAthAe~ prastuta prakIrNaka meM upalabdha haiN| anya laghu prakIrNako meM nirdezita tathyoM kA isameM vistAra se varNana kiyA gayA hai|28 isameM samAdhimaraNa ke AdhArabhUta caudaha dvAra batAe gae haiM- 1. AlocanAdvAra 2. saMlekhanAdvAra 3. kSamApanAdvAra 5. utsargadvAra 6. udgrAsadvAra 7. saMthArAdvAra . nisargadvAra 6. vairAgyadvAra 10. mokSadvAra 11. dhyAnavizeSadvAra 12. lezyAdvAra 13. samyaktvadvAra aura 14. paadpopgmndvaar| ArAdhanA sAra/paryantArAdhanA-paiNNayasuttAI, bhAga 2, pR. 166-162, gAthA 1-26 ArAdhanA sAra/paryantArAdhanA-paiNNayasuttAI, bhAga 2, gAthA 30-263 maraNavibhakti paiNNayasuttaI, bhAga 1, pR. 66-156, gAthA 1-661 - Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI isa prakIrNaka meM zalyarahita hokara AlocanA karane kA nirdeza hai| sAtha hI isameM tapa ke bAraha bhedoM kA tathA saMlekhanA ke bAhya aura Abhyantara - bhedoM kA nirUpaNa hai| isameM sarvasaMgha se kSamAyAcanA karane kA tathA vedanA ko sahana karane kA bhI upadeza hai, sAtha hI zarIra ke prati mamatva tyAga, upasarga aura parISaha sahana karanA tathA azubhadhyAna ke tyAga karane kA isameM varNana hai| isameM solaha prakAra ke rogAntakoM ko sahana karane ke sambandha meM sanatkumAra cakravartI kA dRSTAnta diyA gayA hai| isake atirikta municandra, sumanabhadra aura AryarakSita Adi ke bhI dRSTAnta upalabdha haiN| ye kathAeM saMvegaraMgazAlA meM bhI dI gaI haiN| sAMsArika duHkhoM ko manuSya vaise hI sukha mAnatA hai, jaise nIma ke vRkSa para utpanna kIr3A madhuratA se anabhijJa nIma kI kaTutA ko hI madhura mAnatA hai| anta meM lokasaMjJA ko jAnakara paNDitamaraNa maranA cAhie, aisA ullekha hai / " 20. prAcIna AcAryaviracita ArAdhanApatAkA : maMgala aura abhidheya ke pazcAt isameM 32 dvAroM meM samAdhimaraNa yA ArAdhanA kA ullekha hai| isameM 432 gAthAeM haiN| isake saMlekhanAdvAra meM kaSAya-saMlekhanArUpa Abhyantara - saMlekhanA aura zarIrasaMlekhanArUpa bAhya-saMlekhanA - aise saMlekhanA ke do bheda batAe gae haiN| agrima dvAroM meM saMlekhanAdhAraka kSapakamuni kA guru dvArA parIkSaNa, sAdhuoM ke karttavyoM kA nirUpaNa, bhaktaparijJA karane vAle kI yogyatA kA kathana, agItArtha ke samIpa anazana kA niSedha, dharmadhyAna meM bAdhaka sthAnoM kA niSedha, kSapakayogya vasati kA nirUpaNa, yogya saMstAraka kA varNana aura AhAra dAna ke viSaya meM nirUpaNa milatA hai| agrima dvAroM meM gaNanisargadvAra, AlocanAdvAra, vratoccAradvAra, anumodanadvAra, pApasthAnavyutsarjanadvAra mukhya haiN| aThAraha pApasthAnavyutsarjanadvAroM meM pratyeka pApa ke sandarbha meM eka-eka kathA dI gaI hai| anazanadvAra meM sAkAra aura nirAkAra ke tyAgapUrvaka kSapaka dvArA anazana - grahaNa kA vistAra se nirUpaNa hai| unnIsaveM anuziSTidvAra meM anuziSTi ke 17 pratidvAroM kA varNana hai| isake pazcAt kavacadvAra, ArAdhanAphaladvAra aura anta meM mokSaprApti ke lakSyapUrvaka ArAdhanA kA mAhAtmya batAyA gayA hai| 30 samAdhimaraNa se sambandhita prakIrNaka - sAhitya meM saMvegaraMgazAlA varNita cAra mUladvAroM ke pratidvAroM kA ullekha mAtra ' ArAdhanApatAkA' meM hI milatA hai, anya prakIrNakoM meM nhiiN| anya prakIrNakoM meM kevala mUladvAroM kA hI ullekha kiyA gayA hai| saMvegaraMgazAlA meM kevala samAdhimaraNa sambandhI vivecana na hokara, ArAdhanA 29 maraNasamAdhi, gAthA 176-661 30 ArAdhanApatAkA (prAcIna AcArya viracita) - paiNNayasuttAI, bhAga 2, gAthA 1-632 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 41 viSayaka pratyeka pakSa para vistAra se vivaraNa upalabdha hai, jabaki ina prakIrNakoM meM samAdhimaraNa sambandhI vivecana hI mukhyataH parilakSita hotA hai| saMvegaraMgazAlA evaM anya prakIrNakoM kI viSaya-vastu ke tulanAtmaka adhyayana hetu prakIrNakoM ko AkAra, arthAt gAthA saMkhyA kI apekSA se tIna vargoM meM vargIkRta kiyA gayA hai| atilaghu AkAra ke grantha, madhyama AkAra ke grantha aura vRhatkAya grantha / 1. laghu AkAra ke granthoM meM ve prakIrNaka Ate haiM, jinameM 50 se kama gAthAeM upalabdha haiM tathA jinameM dvAroM ke mAtra nAma evaM samAdhimaraNa sambandhI saMkSipta ullekha haiN| ve nimna haiM : 9. ArAdhanA-kulaka 2. AlocanA- kulaka 3. mithyAduSkRta- kulaka 4. Atmabodhi-kulaka 5. Atmavizodhi - kulaka 6. catuHzaraNa- prakIrNaka 7. prAcIna Atura - pratyAkhyAna aura 8. vIrabhadrakRta AturapratyAkhyAna / ye prakIrNaka atyanta laghu AkAra vAle haiN| ina prakIrNakoM meM varNita samAdhimaraNa se sambandhita viSayavastu mUlataH sabhI prakIrNakoM meM samAna rUpa se upalabdha hai, jo isa prakAra hai : 1. kSamApanAdvAra 2. AlocanAdvAra 3 anuzAstidvAra 4. pApasthAnakoM kA tyAgadvAra 5. zubhabhAvanAdvAra aura 6 anazanadvAra / saMvegaraMgazAlA meM aura ina prakIrNakoM meM varNita viSayavastu yA dvAroM ke nAmoM meM prAyaH samAnatA hai| 2. madhyama AkAra ke granthoM meM una prakIrNakoM kA ullekha kiyA gayA hai, jinameM 50 se adhika, kintu 200 se kama gAthAeM upalabdha haiN| inameM dvAroM kA pradipAdana nahIM hone para bhI samAdhimaraNa viSayaka viSayavastu kA pratipAdana samIcIna rUpa se milatA hai| inameM saMkSepa meM yA vistAra se kucha kathAnaka varNita haiN| ye grantha nimna haiM : 1. nandanamuni ArAdhita ArAdhanA 2. kuzalAnubandhI adhyayana ( catuHzaraNa) 3. AturapratyAkhyAna 4. jinazekhara zrAvaka prati sulasa zrAvaka ArAdhita ArAdhanA 5. abhayadevasUri praNIta ArAdhanA - prakaraNa 6 saMstAraka - prakIrNaka 7. mahApratyAkhyAna aura 8. bhaktaparijJA / ina prakIrNakoM meM prAyaH dvAroM ke nAmoM kA ullekha nahIM hai, phira bhI saMvegaraMgazAlA meM varNita viSayavastu evaM kathAnakoM kI prakIrNakoM meM varNita viSayavastu evaM kathAnakoM se samarUpatA parilakSita hotI hai| saMstAraka evaM bhaktaparijJA prakIrNaka Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI meM varNita yavarAjarSi, lobhAnandI, arNikAputra, sukauzalamuni, avantisukumAla, cANakya, cilAtiputra evaM gajasukumAla Adi ke kathAnakoM kI saMvegaraMgazAlA meM varNita kathAnakoM se samAnatA hai / 3. vRhatkAyagranthoM meM prakIrNakoM ke nAma sammilita haiM, jinameM 200 se lekara 1000 taka yA usase bhI adhika gAthAeM upalabdha haiN| ve prakIrNaka nimna haiM: 1. ArAdhanAsAra athavA paryantArAdhanA 2. ArAdhanApaMcaka 3. maraNavibhakti yA maraNasamAdhi 4. prAcIna AcAryaviracita ArAdhanApatAkA evaM 5. zrI vIrabhadrAcAryaviracita ArAdhanApatAkA | ina prakIrNakoM meM dvAroM kI saMkhyA bhI adhika hai evaM unakA vivecana bhI vistRta hai| kahIM-kahIM upadvAroM kA bhI ullekha hai, phira bhI saMvegaraMgazAlA kI apekSA ina prakIrNakoM kA AkAra choTA hI hai| inameM anya laghu prakIrNakoM meM pratipAdita viSayavastu kA vistAra se varNana hai tathA samAdhimaraNa sambandhI ArAdhanA kA bhI sAMgopAMga vivaraNa upalabdha hai| inameM varNita saMlekhanAdvAra, pApasthAnakadvAra, sAgAradvAra, anazanadvAra, anuzAstidvAra, bhAvanAdvAra, kavacadvAra, zubhadhyAnadvAra, AlocanAdvAra, kSamApanAdvAra, kSamAdvAra, lezyAdvAra, parIkSAdvAra, niryAmakadvAra, yogyatAdvAra, vasatidvAra, kSAmaNAdvAra aura ArAdhanAphaladvAra kA vivaraNa saMvegaraMgazAlA ke vivaraNa se bahuta kucha samAnatA rakhatA hai| saMvegaraMgazAlA aura ArAdhanApatAkA kI viSayavastu kA tulanAtmaka vivecana : saMvegaraMgazAlA nAmaka grantha meM sarvaprathama ArAdhanA ke do bheda kie gae haiN| prathama - sAmAnya ArAdhanA evaM dvitIya- vizeSa aaraadhnaa| Age sAmAnya ArAdhanA ke cAra bheda karane ke pazcAt vizeSa ArAdhanA ke bhI do bheda kie gae haiM saMkSipta vizeSa ArAdhanA aura vistRta vizeSa ArAdhanA / vistRta ArAdhanA ke cAra mUla dvAra haiN| 1. parikarmavidhidvAra 2. paragaNasaMkramaNadvAra 3. mamatva kA ucchedadvAra aura 4. samAdhidvAra / ina cAra dvAroM meM anukrama se pandraha, dasa, nau aura nau pratidvAra haiN| " 31 parikarmavidhidvAra ke pandraha upadvAra aura unake pratidvAra kramazaH isa prakAra haiM:- 1. arhadvAra 2. liMgadvAra 3. zikSAdvAra 4. vinayadvAra 5. samAdhidvAra 6. manonuzAstidvAra 7. aniyatadvAra 8. rAjadvAra 6. pariNAmadvAra 10. tyAgadvAra 31 saMvegaraMgazAlA, gAthA 1-10054 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 43 11. maraNavibhaktidvAra, 12. adhigata (paNDita) maraNadvAra 13. zreNidvAra 14 . bhAvanAdvAra aura 15. saMlekhanAdvAra | 32 dUsare paragaNasaMkramaNadvAra ke dasa pratidvAra isa prakAra haiM :- 1. dizAdvAra 2. kSAmaNAdvAra 3. anuzAstidvAra 4. paragaNasaMkramaNadvAra 5. susthitagaveSaNAdvAra 6. upasampadAdvAra 7. parIkSAdvAra 8. pratilekhanAdvAra 6. pRcchAdvAra aura 10. prtipRcchaadvaar| tIsare mamatvavicchedanadvAra ke nau antaradvAra haiM, ve isa prakAra haiM : 1. AlocanAdvAra 2. zayyAdvAra 3. saMthArAdvAra 4 niryApakadvAra 5. darzanadvAra 6. hAnidvAra 7. pratyAkhyAnadvAra 8. kSamApanAdvAra 6. kSAmaNAdvAra / 8. cauthe samAdhilAbhadvAra meM bhI nimna nau antaradvAra haiM :- 1. anuzAstidvAra 2. pratipattidvAra 3. sAraNAdvAra 4. kavacadvAra 5. samatAdvAra 6. dhyAnadvAra 7. lezyAdvAra ArAdhanAphaladvAra aura 6. mRta zarIra visarjanadvAra (vijhnaadvaar)| vIrabhadrAcAryaviracita ArAdhanApatAkA bhI mukhyataH antima ArAdhanA, arthAt samAdhimaraNa se sambandhita hai| isa prakIrNaka meM kula 686 gAthAeM haiN| isa prakIrNaka meM samAdhimaraNa kA sundara vivecana upalabdha hotA hai| sarvaprathama isameM maraNa ke bhedaprabhedoM kA varNana kiyA gayA hai| samAdhimaraNa ke do bhedoM meM avicAra - bhaktaparijJA aura savicAra - bhaktaparijJAmaraNa kA vistRta vivecana kiyA gayA haiN| isameM bhI sarvaprathama cAra dvAroM kA ullekha hai - 1. parikarma vidhidvAra 2. gaNasaMkramaNadvAra 3. mamatvachedadvAra aura 4. samAdhi laabhdvaar| isameM bhI isa taraha samAdhimaraNa sambandhI ArAdhanA ko cAra dvAroM meM vargIkRta kara punaH inheM pratidvAroM meM vibhakta kiyA gayA hai| ina cAroM dvAroM ke kramazaH gyAraha, dasa, dasa aura ATha pratidvAra haiN| grantha ke prArambha meM bhagavAn mahAvIra kI vandanA karake gautamAdi pUrvAcAryoM dvArA anubhUta aura kathita ArAdhanA ke svarUpa ke kathana kI pratijJA kI gaI hai| isake pazcAt lekhaka ne cAra upAyoM kA tathA pA~ca prakAra ke maraNa kA ullekha kiyA hai| phira zrutadevatA kI vandanA karane ke pazcAt savicArabhaktaparijJAmaraNa ke cAra dvAroM kA nirdeza haiN| prathama parikarmavidhidvAra ke antargata 1. arhatAdvAra, arthAt bhaktaparijJA karane vAle kI yogyatAdvAra 2. liMgadvAra 3 zikSAdvAra 4. vinayadvAra 5. samAdhidvAra 6. aniyatadvAra 7. pariNAmadvAra 8. tyAgadvAra 6. niHzreNidvAra 10. 32 zrI vIrabhadrAcArya viracita 'ArAdhanApatAkA' paiNNayasuttAI, bhAga-2, gAthA 1686 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI bhAvanAdvAra aura - 11. saMlekhanApratidvAra- aise gyAraha dvAra batAe haiN| phira saMlekhanA-pratikRti meM saMlekhanA ke do bheda-bAhya aura Abhyantara kA vistAra se nirUpaNa kiyA gayA hai| dvitIya gaNasaMkramaNadvAra ke dasa pratidvAroM kA ullekha isa prakAra hai : 1. dizAdvAra 2. kSamaNAdvAra 3. anuziSTidvAra 4. paragaNacaryAdvAra 5. susthitagaveSaNAdvAra 6. upasampadAdvAra 7. parijJAdvAra 8. pratilekhanAdvAra 6. ApRcchanAdvAra aura 10. pratIcchAdvAra / tRtIya mamatvavyucchedadvAra meM bhI dasa pratidvAra haiM - 1. AlocanAdvAra 2. guNadoSadvAra 3. zayyAdvAra 4. saMstArakadvAra 5. niryAmakadvAra 6. darzanadvAra 7. hAnidvAra 8. pratyAkhyAnadvAra 6. kSAmaNAdvAra aura 10. kssmnnaadvaar| isI krama meM caturtha samAdhilAbhadvAra ke ATha pratidvAra isa prakAra batAe gae haiM- 1. anuziSTidvAra 2. sAraNAdvAra 3. kavacadvAra 4. samatAdvAra 5. dhyAnadvAra 6. lezyAdvAra 7. ArAdhanAphaladvAra aura 8. vijahanAdvAra / saMvegaraMgazAlA evaM ArAdhanApatAkA-donoM hI granthoM meM ina granthoM kI viSayavastu ko sarvaprathama cAra dvAroM meM vibhAjita kiyA gayA hai:-1. parikarmavidhidvAra 2. paragaNasaMkramaNadvAra 3. mamatvavicchedadvAra aura 4. smaadhilaabhdvaar| isa prakAra donoM meM cAra dvAroM ke nAma samAna hI die gae haiN| prathama parikarmavidhi nAmaka mUladvAra meM arhatAdvAra, liMgadvAra, zikSAdvAra, vinayadvAra, samAdhidvAra, aniyatadvAra, pariNAmadvAra, tyAgadvAra, niHzreNidvAra, bhAvanAdvAra aura saMlekhanAdvAra-ina gyAraha upadvAroM ke nAmoM meM bhI donoM meM samAnatA pAI jAtI hai| dvitIya paragaNasaMkramaNa nAmaka mUladvAra meM dizAdvAra, kSamaNAdvAra, anuziSTidvAra, paragaNacaryAdvAra, susthitagaveSaNAdvAra, upasampadAdvAra, pratilekhanAdvAra, ApRcchanAdvAra aura pratIcchAdvAra-ina nau dvAroM ke nAma bhI donoM meM samAna rUpa se upalabdha hote haiN| isI prakAra tRtIya mamatva-uccheda nAmaka mUladvAra meM AlocanAdvAra, zayyAdvAra, saMstArakadvAra, niryApakadvAra, darzanadvAra, hAnidvAra, pratyAkhyAnadvAra, kSAmaNAdvAra - ina nau dvAroM ke nAmoM meM bhI donoM meM samarUpatA prApta hotI hai, mAtra eka dvAra kA nAma bhinna hai| caturtha samAdhilAbha nAmaka mUladvAra meM anuziSTidvAra, sAraNAdvAra, kavacadvAra, samatAdvAra, dhyAnadvAra, lezyAdvAra, ArAdhanAphaladvAra - ina sAtoM dvAroM kI donoM meM samAnatA hai, zeSa nAmoM meM bhinnatA hai| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 45 saMvegaraMgazAlA evaM ArAdhanApatAkA meM bhinnatA : racanA saMvegaraMgazAlA ke racayitA pUjya AcArya jinacandrasUri haiN| unhoMne isa grantha kI racanA vikrama saMvat 1125 meM kI thii| isa grantha meM kula 10054 prAkRta gAthAeM haiN| vIrabhadrAcAryaviracita ArAdhanApatAkA kI racanA isake pUrva vikrama saMvat 1008 meM huI hai| isa prakIrNaka meM kula 686 gAthAeM upalabdha haiN| isa prakAra saMvegaraMgazAlA ArAdhanApatAkA se paravartI aura vistRta hai| phira bhI donoM kI - zailI eka-dUsare se prabhAvita hai| saMvegaraMgazAlA meM ArAdhanA ke do bheda karake phira vistRta ArAdhanA ke cAra bheda kie gae haiM, jabaki ArAdhanApatAkA meM samAdhimaraNa ke vicAra aura savicAra - do bheda karake, savicAra - bhaktaparijJAmaraNa ke cAra bheda karake unakA vistRta vivecana kiyA gayA hai| saMvegaraMgazAlA meM cAra dvAroM ke kramazaH pandraha, dasa, nau aura nau pratidvAra haiM, parantu ArAdhanApatAkA meM cAra dvAroM ke kramazaH gyAraha, dasa, dasa aura ATha pratidvAra haiN| isa prakAra saMvegaraMgazAlA meM ArAdhanApatAkA kI apekSA pratidvAroM kI saMkhyA jyAdA hai| prathama parikarmavidhidvAra meM jahA~ ArAdhanApatAkA meM gyAraha dvAra haiM, vahIM saMvegaraMgazAlA meM pandraha dvAra haiN| yadyapi donoM meM gyAraha dvAroM ke nAma aura viSayavastu kI samAnatA hai, kintu saMvegaraMgazAlA meM upalabdha manonuzAstidvAra, rAjadvAra, maraNavibhaktidvAra aura adhigatadvAra- ina cAra dvAroM kA ullekha ArAdhanApatAkA meM nahIM hai| isa prakAra saMvegaraMgazAlA ArAdhanApatAkA kI apekSA ina cAra dvAroM kA vizeSa rUpa se ullekha karatI hai| isI prakAra dvitIya paragaNasaMkramaNadvAra ke pratidvAroM kI saMkhyA ko lekara donoM meM samAnatA parilakSita hotI hai| ArAdhanApatAkA meM paragaNasaMkramaNa ke jisa prakAra dasa dvAra batAe gae haiM, usI prakAra saMvegaraMgazAlA meM bhI paragaNasaMkramaNa ke dasa pratidvAroM kA hI ullekha hai| isa prakAra paragaNasaMkramaNa nAmaka dvitIya mUladvAra ke pratidvAroM ke nAmoM aura saMkhyAoM ko lekara donoM meM kisI prakAra kI bhinnatA nahIM hotI hai| tRtIya mamatvavicchedana nAmaka mUladvAra ke antaradvAroM kI saMkhyA jahA~ ArAdhanApatAkA meM dasa hai, vahIM saMvegaraMgazAlA meM nau hai / isa prakAra tRtIya mamatvavicchedanadvAra meM saMvegaraMgazAlA meM ArAdhanApatAkA kI apekSA eka dvAra kama hai| ArAdhanApatAkA meM isa mamatva - vicchedadvAra ke dasa pratidvAroM meM dUsarA guNadoSadvAra hai, kintu saMvegaraMgazAlA meM isa nAma ke kisI dvAra kA ullekha nahIM hai| zeSa nau dvAroM ke nAma aura viSayavastu, donoM granthoM meM samAna hI hai| saMvegaraMgazAlA aura ArAdhanApatAkA- ina donoM hI granthoM meM samAdhilAbha nAmaka caturtha mUladvAra meM dvAroM kI saMkhyA ko lekara antara hai| jahA~ vIrabhadra ne Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI ArAdhanApatAkA meM isake ATha pratidvAroM kA ullekha kiyA hai, vahA~ saMvegaraMgazAlA meM jinacandrasUrijI ne isake nau dvAra batAe haiN| isa prakAra ArAdhanApatAkA kI apekSA saMvegaraMgazAlA ke caturtha samAdhimaraNa lAbha nAmaka dvAra meM pratidvAroM kI saMkhyA meM eka kA antara hai, kyoMki jahA~ vIrabhadrAcArya ne isake ATha dvAra kahe haiM, vahIM jinacandrasUrijI ne isake nau dvAra batAe haiN| saMvegaraMgazAlA meM ArAdhanApatAkA kI apekSA pratipattidvAra nAmaka eka dvAra adhika hai| ArAdhanApatAkA meM pratipatti nAmaka dvAra kA koI ullekha nahIM hai| nAmoM kI apekSA se zeSa nAmoM meM samAnatA hI hai; mAtra eka antara yaha hai ki jahA~ ArAdhanApatAkA meM AThaveM pratidvAra kA nAma vijahanA hai, vahIM saMvegaraMgazAlA meM usakA nAma zarIra-tyAga hai; lekina viSaya-vastu kI dRSTi meM koI antara nahIM hai, kintu donoM hI isa dvAra meM kSapaka ke tyakta zarIra yA mRtadeha ke visarjana kI vidhi kA ullekha karate haiN| isa prakAra hama yaha dekhate haiM ki ArAdhanApatAkA aura saMvegaraMgazAlA meM mUla dvAroM meM aura unake pratidvAroM ke lekara koI vizeSa mahatvapUrNa antara parilakSita nahIM hotA hai| ___ yadyapi ArAdhanApatAkA kI apekSA saMvegaraMgazAlA ke prathama parikarma-vidhidvAra meM cAra dvAra, tRtIya mamatvaviccheda meM eka dvAra aura caturtha samAdhilAbhadvAra meM eka pratidvAra- isa prakAra chaH pratidvAra adhika haiN| isI prakAra gAthAoM kI saMkhyA bhI bahuta adhika hai| jahA~ ArAdhanApatAkA meM lagabhaga eka hajAra gAthAeM haiM, vahIM saMvegaraMgazAlA meM dasa hajAra gAthAeM haiN| gAthAoM kI saMkhyA meM eka anupAta dasa kA antara hai| isa antara kA mukhya kAraNa samAdhimaraNa sambandhI vivecanA na hokara mukhyatayA saMvegaraMgazAlA meM pratyeka viSaya para vistAra se udAharaNa ke rUpa meM kathAnakoM kA prastutikaraNa hai- saMvegaraMgazAlA meM lagabhaga sabhI kathAe~ vistAra se ullekhita haiM, jabaki ArAdhanApatAkA meM mAtra kathA kA nAma-nirdeza hI upalabdha hotA hai| phira bhI yaha bAta hameM svIkAra karanA hogI ki jinacandrasUri ne ArAdhanApatAkA ko AdhArabhUta mAnakara use vistAra dete hue saMvegaraMgazAlA kI racanA kii| bhagavatIArAdhanA aura saMvegaraMgazAlA kA tulanAtmaka adhyayana : saMvegaraMgazAlA meM sarvaprathama maMgala aura abhidheya karane ke pazcAt ArAdhanA kA svarUpa batAte hue ArAdhanA ke do bhedoM kA ullekha kiyA gayA hai| eka- samyakjJAna, darzana, caritra aura taparUpa sAmAnya ArAdhanA evaM dUsarIsamAdhimaraNarUpa vizeSa aaraadhnaa| punaH, vizeSa ArAdhanA ko nimna do vargo meM vibhAjita kiyA gayA hai- 1. saMkSipta vizeSa ArAdhanA, tatkAla mRtyu kA varaNa evaM 2. vistRta vizeSa ArAdhanA, arthAt vizeSa tapa Adi karate hue mRtyu kA varaNa Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 47 krnaa| jisa prakAra nagara kI cAroM dizAoM meM cAra dvAra hoM, to usameM praveza karanA sabake lie sarala hotA hai; usI prakAra AcArya jinacandrasUri ne saMvegaraMgazAlA meM ArAdhakoM ke lie samAdhimaraNa yA antima sAdhanA meM praveza karane hetu cAra mUladvAra batAe haiN| unake anusAra ina cAra mUladvAroM kA AdhAra lekara jo bhI ArAdhaka antima ArAdhanA karatA hai, una sabake lie samAdhimaraNa kI sAdhanA ati sarala ho jAtI hai| saMvegaraMgazAlA ke samAna hI digambara- paramparA meM bhagavatI ArAdhanA nAmaka samAdhimaraNa para eka sundara grantha hai tathA saMvegaraMgazAlA se lagabhaga 500 varSa pUrva likhA gayA hai| Age hama ina donoM granthoM kI viSayavastu kA tulanAtmaka vivaraNa prastuta kara rahe haiN| saMgaveraMgazAlA kI viSayavastu nimnAnusAra hai: ArAdhanA sAmAnya ArAdhanA jJAna darzana + parikarma vidhi 9. arhatAdvAra 2. liMgadvAra 3. zikSAdvAra 4. vinayadvAra 5. samAdhidvAra caritra tapa ArAdhanA | paragaNa saMkramaNa 6. manonuzAstidvAra 6. upasampadAdvAra 7. aniyata. vihAradvAra 7. parIkSAdvAra 8. rAjadvAra 8. pratilekhanAdvAra 6. pariNAmadvAra 9. dizAdvAra 1. AlocanAdvAra 2. kSAmaNAdvAra 2. zayyAdvAra 3. anuzAstidvAra 3. saMstArakadvAra 4. paragaNa gaveSaNAdvAra 4. niryApakadvAra 5. susthita ( niryApaka) 5. darzanadvAra gaveSaNAdvAra 6. pRcchAdvAra 10. pratipRcchAdvAra 10. tyAgadvAra 11. maraNavibhaktidvAra 12. adhigata (paNDita) maraNadvAra 13. zreNidvAra saMkSipta ArAdhanA + mamatva uccheda + 6. hAnidvAra 7. pratyAkhyAnadvAra 8. kSamApanAdvAra 6. kSAmaNAdvAra vizeSa ArAdhanA vistRta ArAdhanA + samAdhi lAbha + 1 anuzAstidvAra 2. pratipattidvAra 3. sAraNAdvAra 4. kavacadvAra 5. samatAdvAra 6. dhyAnadvAra 7. lezyAdvAra 8. ArAdhanA kA phaladvAra 6. zarIra kA tyAgadvAra Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI 14. bhAvanAdvAra 15. saMlekhanAdvAra bhagavatI-ArAdhanA kI viSayavastu : bhagavatIArAdhanA grantha ke prArambha meM siddha bhagavantoM ko namaskAra karake ArAdhanA ke svarUpa kA granthakAra dvArA kathana karane kA saMkalpa hai| isake pazcAt pIThikA ke rUpa me saMkSepa se ArAdhanA ke do evaM tIna prakAra kahe gae haiM, zraddhA evaM cAritra aura darzana, jJAna, cAritra kA pratipAdana kara maraNa ke sattaraha bhedoM kA ullekha hai| usake pazcAt bAlamaraNa kA tathA paNDita-maraNa ke tIna bheda pAdapopagamanamaraNa, bhaktaparijJAmaraNa aura iMginImaraNa Adi kA pratipAdana karate hue bhaktaparijJAmaraNa ke do bheda kie haiM :- 1. savicAramaraNa evaM 2. avicAramaraNa / __ savicAra kA artha hai- binA kisI prakAra kI vivazatA ke svecchApUrvaka tapa Adi karate hue dehatyAga kA nirNaya lenA tathA avicArapUrvaka bhaktapratyAkhyAna kA artha hai- tatkAla sAgArika-bhaktapratyAkhyAna grahaNa karanA / bhagavatIArAdhanA meM savicArabhaktapratyAkhyAna kA ullekha (kathana) cAra gAthAoM se cAlIsa adhikArasUtroM kI sahAyatA se kiyA jAtA hai| ve nimna haiM - 1. arhatA, arthAt yogyatA 2. liMga 3. zikSA 4. vinaya 5. samAdhi 6. aniyata-vihAra 7. pariNAma 8. parigrahatyAga 6. zreNI 10. bhAvanA 11. saMlekhanA 12. dizA 13. kSamaNa 14. anuziSTi 15. paragaNacaryA 16. mArgaNA 17. susthita 18. upasampadA 16. parIkSA 20. pratilekhanA 21. ApRcchA 22. pratikSaNa 23. AlocanA 24. guNadoSa 25. zayyA 26. saMstara 27. niryApaka 28. prakAzana 26. hAni 30. pratyAkhyAna 31. kSamApanA 32. kSamaNa 33. anuziSTi 34. smaraNa 35. kavaca 36. samatA 37. dhyAna 38. lezyA 36. phala evaM 40. prityaag| ___ isake pazcAt avicArabhaktapratyAkhyAna maraNa kA svarUpa batAte hue usake nimna tIna bhedoM kA varNana haiM-niruddha, niruddhastara aura parama niruddha / isa taraha saMvegaraMgazAlA evaM bhagavatIArAdhanA- ina donoM granthoM meM prastuta samAdhimaraNa kI viSayavastu kA saMkSipta nirdeza karane ke pazcAt ina donoM granthoM meM sthita asamAnatA kA tulanAtmaka vivaraNa prastuta kiyA jAtA hai| saMvegaraMgazAlA bhagavatIArAdhanA saMvegaraMgazAlA meM cAra | bhagavatIArAdhanA meM mUladvAroM kA nirdeza karane ke pazcAt savicArabhaktapratyAkhyAna kA vivecana Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 49 unake teMtAlIsa pratidvAroM kA vistRta cAlIsa adhikArasUtrapadoM kI sahAyatA se vivecana upalabdha hai| kiyA gayA hai| 1. prathama arhatAdvAra meM vairAgyabhAvoM se yukta rAjA se lekara jana-sAmAnya taka ko ArAdhanA ke yogya kahA gayA hai| 2. dUsare liMgadvAra meM gRhastha evaM sAdhu ke sAmAnya evaM vizeSa liMga kA varNana karate hue sAdhu ke nimna pAMca liMgoM kA varNana kiyA haimuhapatti, rajoharaNa, zArIrika - zuzrUSA nahIM karanA, acelatva evaM keza - loca / 3. zikSAdvAra meM zikSA ke tIna bhedoM kA varNana karate hue kriyA sahita jJAna ko sarvazreSTha kahA gayA hai| 4. vinayadvAra meM jJAna, darzana, cAritra, tapa evaM upacAra - isa taraha pA~ca prakAra ke vinaya kahakara sabake ATha-ATha bhedoM kA ullekha kiyA gayA 1 5. samAdhidvAra meM dravya samAdhi evaM bhAvasamAdhi - aise do vargoM meM vibhakta karake mana ko jItanA hI bhAva samAdhi hai| 6. manonuzAstidvAra meM mana ko ekAgra karane ke upadeza upalabdha haiN| 7. aniyatavihAradvAra meM 1. isameM vyAdhi, jarAvasthA evaM maraNAvasthA ke utpanna hone para hI bhakta pratyAkhyAna karane ko kahA gayA T 2. isameM bhI muhapatti ke atirikta anya cAroM liMgoM kA ullekha hai, sAtha hI isameM puruSa ko prArambha meM hI evaM strI ko anta meM autsargika- liMga (nagnAvasthA ) dhAraNa karanA hotA hai / 3. isameM pratidina zruta kA adhyayana karane se vyakti jIvAdi padArthoM kA pramANa evaM naya ke anusAra nirUpaNa karane meM kuzala hotA hai, aisA ullekha hai| 4. bhagavatI ArAdhanA meM ATha prakAra ke azubha karmoM ko vinaya ke dvArA dUra karane kA ullekha hai| ve ATha dvAra kAla, vinaya, upadhAna Adi haiN| 5. samAdhi adhikAra meM mana ko sthira rakhane kA ullekha hai, isameM alaga se manonuzAsti kA ullekha prApta nahIM hotA hai| 6. isameM sAdhu ko eka sthAna Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI aniyata vihAra karane se darzanazuddhi, | para nahIM rukanA tathA aniyata vihAra saMvega - nirveda dvArA dharma meM sthirIkaraNa karate rahane kA ullekha hai| isameM bhI chaH Adi chaH guNoM kI prApti kA nirUpaNa guNoM kI prApti kA nirUpaNa samAna hai| hai| bhagavatI ArAdhanA meM "rAjA ke aniyata vihAra" - isa dvAra kA ullekha upalabdha nahIM hai| 8. rAjA ke aniyatavihAravidhidvAra kA ullekha hai| 6. pariNAmadvAra meM ATha antaradvAra haiM, inameM gRhastha pariNAmoM kA vistRta ullekha milatA hai| 10. tyAgadvAra meM pA~ca prakAra kI zuddhi- jJAna, darzana, cAritra, vinaya evaM Avazyaka tathA pA~ca prakAra ke viveka indriya, kaSAya, upadhi, AhAra pAnI evaM zarIra kA tyAga karane kA ullekha hai| 11. maraNavibhaktidvAra meM maraNa ke 17 prakAroM kA svarUpa batAyA gayA hai| 12. adhigatamaraNadvAra meM paNDitamaraNa evaM bAlamaraNa kA svarUpa batAte hue 5 prakAra ke maraNa kA nirdeza hai| 13. zreNIdvAra meM bhAvoM kI zreNI meM car3hane ko, arthAt Upara se Upara ke guNasthAnoM ko prApta karane ko kahA gayA hai| 14. bhAvanAdvAra meM do prakAra 7. isa pariNAma adhikAra meM vyakti apane Atmahita kI cintA karatA huA AtmasAdhanA meM jur3atA hai| 8. isameM muni zeSa parigraha kA tyAga kara kamaNDala, picchI Adi saMyama ke upakaraNa ko hI pAsa meM rakhate haiN| bhagavatI ArAdhanA meM pUrvapIThikA meM hI maraNa ke 17 bhedoM kA ullekha samprApta hotA hai| isameM ina pAMca maraNoM kA bhI ullekha pUrvapIThikA meM kiyA gayA hai| 6. isameM kahA gayA hai ki vyakti ko bhAvazriti para ArohaNa karake vihAra karane kA prayatna karanA caahie| 10. bhAvanA, arthAt abhyAsa Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI bhAvanA kA ullekha kara usakA cintana karane ko hI bhAvanA kahA hai| 15. saMlekhanAdvAra meM tapa ke dvArA kAya evaM kaSAya ko kRza karanA kahA hai| jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 51 karanA / satata abhyAsa se zrutajJAna nirmala aura prabala ho jAtA hai| saMvegaraMgazAlA ke dUsare mUladvAra ke dasa pratidvAroM ke nAma evaM unakA vivecana bhagavatI ArAdhanA meM samAna rUpa se upalabdha hotA hai, isameM mArgaNA nAmaka eka adhikAra kA ullekha jyAdA milatA hai, jabaki saMvegaraMgazAlA meM mArgaNA nAmaka dvAra kA ullekha nahIM hone para bhI usakI vyAkhyA paragaNasaMkramaNadvAra meM upalabdha hotI hai| isI taraha saMvegaraMgazAlA ke tIsare mUla dvAra ke nau pratidvAroM ke nAmoM meM evaM bhagavatI ArAdhanA meM sthita adhikAroM ke nAmoM meM kucha bhinnatA najara AtI hai| bhagavatIArAdhanA meM guNadoSa nAmaka adhikAra kA varNana kiyA gayA hai evaM darzana ke sthAna para prakAzana adhikAra kA ullekha milatA hai, zeSa sabhI meM samAnatA dRSTigata hotI hai| jahA~ taka saMvegaraMgazAlA kA prazna hai, isameM AlocanAdvAra ke pazcAt zayyAdvAra kA varNana kiyA gayA hai| yahA~ guNadoSa nAmaka dvAra kA kahIM bhI ullekha nahIM milatA hai tathA isameM kSapaka ko AhAra kA darzana karAne hetu darzanadvAra kA pratipAdana kiyA gayA hai| saMvegaraMgazAlA meM caturtha samAdhilAbhadvAra ke nau pratidvAroM kA vistAra se nirUpaNa kiyA gayA hai, jabaki bhagavatI ArAdhanA ke anta meM ATha adhikAra milate haiN| isameM anuziSTi ke pazcAt pratipatti nAma kA ullekha nahIM milatA hai aura sIdhe smaraNa adhikAra kA pratipAdana kiyA gayA hai evaM anya sabhI nAmoM meM samAnatA parilakSita hotI hai / anta meM, isameM bhaktapratyAkhyAnamaraNa, pAdapopagamanamaraNa aura iMgiNImaraNa ke svarUpa evaM bhedoM kA varNana kiyA gayA hai| isa prakAra bhagavatI ArAdhanA aura saMvegaraMgazAlA meM viSaya vastugat bahuta samAnatA hai / yadyapi saMvegaraMgazAlA zvetAmbara paramparA kA grantha hai phira bhI isameM bhagavatI ArAdhanA ke samAna acela liMga kA pratipAdana hai - yaha bAta bhinna hai ki yahA~ AcArya jinacandrasUri acelatA kA artha alpacela karate haiN| bhagavatI ArAdhanA kI apekSA saMvegaraMgazAlA kI vizeSatA yaha hai ki jahA~ bhagavatI ArAdhanA meM samAdhimaraNa sambandhI kathAnaka ati saMkSepa meM varNita hai, vahIM saMvegaraMgazAlA meM isa kathAnaka kA ativistAra se varNana kiyA gayA hai| saMvegaraMgazAlA aura bhagavatI ArAdhanA meM aneka kathAnaka samAna rUpa se ullekhita haiM, isakI carcA kathAnaka sambandhI adhyayana meM kI hai| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI antima ArAdhanA sambandhI jaina - sAhitya meM saMvegaraMgazAlA kA sthAna : antima ArAdhanA sambandhI jaina - sAhitya meM saMvegaraMgazAlA kA kyA mahatva hai, yaha nirdhArita karane ke lie hameM usake pUrvavartI aura paravartI - sAhitya kA vicAra karanA hogaa| jaisA ki hamane pUrva meM ullekhita kiyA hai ki prAcIna jaina-AgamoM meM AcArAMgasUtra ke AThaveM adhyAya meM samAdhimaraNa kI sAdhanA kA saMkSipta ullekha upalabdha hotA hai, phira bhI AcArAMga ko samAdhimaraNa se sambandhita svatantra grantha nahIM mAnA jA sakatA hai, isI prakAra antakRtdazA, anuttaropapAtikadazA tathA vipAkadazA meM bhI kucha muniyoM evaM sAdhviyoM dvArA samAdhimaraNa grahaNa karane kA ullekha hai| isI prakAra upAsakadazA meM zrAvakoM dvArA samAdhimaraNa grahaNa karane ke ullekha haiM, kintu ina sabhI granthoM meM samAdhimaraNa sambandhI ullekha ati saMkSipta haiM; kahIM-kahIM to ye grantha mAtra samAdhimaraNa kA nirdeza hI karate haiM, usakI prakriyA Adi kI vistRta carcA nahIM karate haiN| yadyapi antakRtdazAoM meM aisA ullekha milatA hai ki jaba sAdhaka kA zarIra atyanta kRza ho jAe, taba vaha samAdhimaraNa ko grahaNa kara sakatA hai | AgamoM meM uttarAdhyayanasUtra avazya eka aisA grantha hai, jisameM samAdhimaraNa se sambandhita eka pUrA adhyAya hai; phira bhI ye sabhI grantha samAdhimaraNa se sambandhita svatantra grantha kI koTi meM nahIM Ate haiN| prakIrNaka sAhitya meM bhI yadyapi samAdhimaraNa se sambandhita lagabhaga 22 grantha upalabdha haiN| inameM bhI ArAdhanAkulaka Adi kucha grantha to atyanta saMkSipta haiN| AturapratyAkhyAna, mahApratyAkhyAna, Adi kucha grantha samAdhimaraNa se sambandhita to avazya haiM, kintu ye grantha mukhyatayA upadeza yA anuzAstiparaka haiN| prakIrNaka - sAhitya meM upalabdha granthoM meM maraNasamAdhi hI eka aisA grantha hai, jo samAdhimaraNa kA ativistAra se vivecana karatA hai / ina prakIrNaka granthoM meM eka saMstAraka - prakIrNaka hai, jo samAdhimaraNa kA sampUrNa rUpa se vivecana to karatA hai, phira bhI mAtra 122 gAthAoM meM nibaddha hone ke kAraNa saMkSipta hI kahA jAegA / isI prakAra vIrabhadrakRta bhaktaparijJA bhI samAdhimaraNa se sambandhita eka pUrNa grantha kahA jA sakatA hai, kintu AkAra kI apekSA yaha bhI mAtra 173 gAthAoM meM nibaddha hai| samAdhimaraNa se sambandhita prAcIna granthoM meM maraNasamAdhi yA maraNavibhakti nAmaka grantha eka vistRta grantha mAnA jA sakatA hai| yaha grantha ATha granthoM se milakara banA hai aura samAdhimaraNa ke sabhI pakSoM kA vivecana prastuta karatA hai| yaha grantha 661 gAthAoM meM sampUrNa huaa| tulanAtmaka dRSTi se vicAra kareM, to saMvegaraMgazAlA kA AkAra isase caudaha gunA adhika hai / kiciMta paravartI meM prAcIna AcAryakRta ArAdhanApatAkA bhI antima ArAdhanA se sambandhita mahatvapUrNa grantha hai| isa grantha meM 632 gAthAeM haiM, ataH yaha grantha bhI saMvegaraMgazAlA kI apekSA to Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa /53 usakA mAtra 10vA~ aMza hI hai| isa grantha meM antima ArAdhanA kA vivecana vibhinna dvAroM ke AdhAra para kiyA gayA hai| isameM kula 32 dvAra varNita haiN| zailI kI apekSA se isakI kucha samAnatA saMvegaraMgazAlA se dekhI jA sakatI hai, phira bhI jitanA vyavasthita vivecana vIrabhadra kI ArAdhanApatAkA meM huA hai, utanA vivecana ina prakIrNakoM meM nahIM huA hai| jahA~ taka digambara-paramparA kA prazna hai, usameM antima ArAdhanA yA samAdhimaraNa se sambandhita eka hI grantha hamAre dhyAna meM hai, yaha grantha bhagavatIArAdhanA yA mUlArAdhanA nAma se jAnA jAtA hai| yadyapi zvetAmbara paramparA ke pUrva ullekhita samAdhimaraNa se sambandhita granthoM kI apekSA isa grantha kA AkAra vistRta hai| yaha grantha 2164 gAthAoM meM varNita hai| yadyapi zvetAmbara-paramparA ke granthoM ke samAna yaha grantha bhI antima ArAdhanA yA samAdhimaraNa kI sAdhanA se sambandhita sabhI pakSoM kA varNana karatA hai, phira bhI isakA viSaya-vibhAjana saMvegaraMgazAlA se bhinna hI hai| isameM dvAra-pratidvAra jaisA vibhAjana parilakSita nahIM hotA hai| dUsare, ye sabhI grantha mukhyatayA samAdhimaraNa ke sAdhaka ko kisa prakAra kA AcaraNa karanA cAhie, isa para hI adhika bala dete haiN| samAdhimaraNa grahaNa karane kI vidhi ke kucha nirdeza to haiM, phira bhI ve utane vistRta aura vyApaka nahIM haiM, jairo saMvegaraMgazAlA meM prastuta kie gae haiN| saMvegaraMgazAlA meM jo dvAroM aura pratidvAroM kA ullekha hai, vaha vIrabhadrakRta ArAdhanApatAkA se prabhAvita hai| phira bhI jaisA hama spaSTa kara cuke haiM, vIrabhadrakRta ArAdhanApatAkA kI apekSA saMvegaraMgazAlA meM jo kathAoM kA vistRta vivecana upalabdha hotA hai, vaha anyatra upalabdha nahIM hai| yadyapi maraNavibhakti-saMstArakaprakIrNaka, prAcIna AcAryakRta ArAdhanApatAkA, bhagavatIArAdhanA aura vIrabhadrAcAryakRta ArAdhanApatAkA meM kathAoM ke nirdeza to milate haiM, kintu ve kathA ko samagra rUpa se prastuta nahIM karate haiN| isa dRSTi se yadi hama yaha dekheM, to jinacandrasUrikRta saMvegaraMgazAlA kA antima ArAdhanA yA samAdhimaraNa kI sAdhanA se sambandhita granthoM meM eka mahatvapUrNa sthAna siddha hotA hai| antima ArAdhanA yA samAdhimaraNa kI sAdhanA ko lekara lagabhaga 10000 gAthAoM meM likhA gayA yaha vRhatkAya grantha samAdhimaraNa sambandhI zvetAmbara aura digambara-sAhitya meM apanA viziSTa sthAna rakhatA hai| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI adhyAya - 2 saMvegaraMgazAlA meM sAmAnya ArAdhanA kA svarUpa (gRhasthadharma aura munidharma) ArAdhanA kA svarUpa evaM prakAra : saMvegaraMgazAlA mukhyataH ArAdhanA yA sAdhanApradhAna grantha hai| jaina-paramparA meM ArAdhanA yA sAdhanA ke do prakAra batAe gae haiM- 1. sAmAnya ArAdhanA aura 2. vizeSa aaraadhnaa| vizeSa ArAdhanA ko antima ArAdhanA yA samAdhimaraNa kI sAdhanA bhI kahA jAtA hai| sAdhaka jo apane jIvanakAla meM sAmAnya rUpa se vrata, niyama, Adi kI ArAdhanA, arthAt unakA pAlana karatA hai aura apanI jIvanacaryA ko jinAjJA ke anurUpa banAtA hai, use sAmAnya ArAdhanA ke nAma se jAnA jAtA hai; kintu jIvana ke antima caraNa meM jaba mRtyu jIvana ke dvAra para dastaka de rahI ho, taba vizeSa rUpa se jo ArAdhanA yA sAdhanA kI jAtI hai, use antima ArAdhanA yA samAdhimaraNa kI sAdhanA kahate haiN| saMvegaraMgazAlA meM jinacandrasUri ne donoM hI prakAra kI ArAdhanAoM kA varNana kiyA hai| yadyapi unakA bala mukhya rUpa se antima ArAdhanA yA samAdhimaraNa kI sAdhanA para rahA hai, phira bhI use antima ArAdhanA kI pUrva bhUmikA ke rUpa meM svIkAra kara sAmAnya ArAdhanA kA vivecana bhI unhoMne kiyA hai| jahA~ taka sAmAnya ArAdhanA kA prazna hai, jaina-paramparA meM use punaH do bhAgoM meM bA~TA gayA hai- 1. gRhastha-sAdhaka kI ArAdhanA aura 2. muni kI ArAdhanA; kintu isake sAtha hI eka aisI sAmAnya ArAdhanA yA sAdhanA bhI hai, jo gRhastha aura muni- donoM ke lie Avazyaka hai| isake antargata samyagdarzana aura samyagjJAna sambandhI ArAdhanA AtI hai| gRhastha-jIvana me rahate hue bhI jo Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 55 pA~ca aNavratoM aura gRhastha kI gyAraha pratimAoM kI sAdhanA kI jAtI hai, vaha gRhastha kI vizeSa ArAdhanA ke antargata AtI hai| dIkSita hokara vyakti jina pA~ca mahAvratoM tathA pA~ca samiti aura tIna guptirUpa ATha pravacanamAtAoM Adi kI jo ArAdhanA karatA hai, vaha muni-jIvana kI vizeSa ArAdhanA mAnI jAtI hai| jainadharma kI yaha vizeSatA hai ki usameM gRhastha aura muni-donoM ke lie jIvana ke antima kSaNoM meM antima ArAdhanA, arthAt samAdhimaraNa kI sAdhanA kA nirdeza diyA gayA hai| antima ArAdhanA yA samAdhimaraNa kI sAdhanA to vyakti cAhe gRhastha ho yA muni- donoM ke lie hI Avazyaka mAnI gaI hai| saMvegaraMgazAlA meM mukhyatA to antima ArAdhanA ko hI pradAna kI gaI hai, kintu prasaMgavaza gRhasthadharma aura munidharma kA bhI usameM ullekha huA hai| usake prathama parikarmavidhidvAra ke anrtagata dUsare liMga-upadvAra meM ArAdhaka gRhastha ke bAyaliMga kA vicAra kiyA gayA hai| isI prakAra isI parikarmavidhidvAra ke nauveM pariNAma upadvAra meM putra kI anuzAsti, arthAt putra kI zikSAoM kA ullekha huA hai| isameM putra ko gRhastha jIvana se sambandhita aneka zikSAe~ pradAna kI gaI haiN| prasaMgAnusAra isameM yaha bhI batAyA gayA hai ki gRhastha-jIvana kI pratimAoM ko svIkAra karane ke pazcAt jaba taka sAdhaka muni-dIkSA ko grahaNa nahIM karatA hai, taba taka use jinamandira Adi dasa sthAnoM para apanI arjita sampatti kA sadupayoga karanA caahie| isa prakAra gRhastha ke liMga (vezabhUSA), usake vrata, usakI pratimAe~, Adi kA ullekha hameM isa grantha meM saMkSipta rUpa meM mila jAtA hai| __jahA~ taka muni-jIvana kI ArAdhanA kA prazna hai, saMvegaraMgazAlA ke prathama parikarmavidhidvAra meM sAdhu ke bAhyaveza Adi kI carcA ke sAtha-sAtha usake tyAga, vinaya, aniyatavihAra, Adi kA bhI ullekha huA hai| prathama parikarmadvAra ke dUsare liMgadvAra aura tIsare zikSAdvAra meM hameM muni-AcAradharma kA ullekha milatA hai, kintu yaha vivecana atyanta saMkSipta rUpa meM hI upalabdha hotA hai| saMvegaraMgazAlA kA mukhya vivecya viSaya to antima ArAdhanA yA samAdhimaraNa kI sAdhanA hI hai| saMvegaraMgazAlA ke prathama parikarmadvAra ke tIsare zikSAdvAra meM grahaNa zikSA aura Asevana-zikSA aisI do prakAra kI zikSAoM kA ullekha huA hai| usI meM Asevana-zikSA ke antargata sarvaprathama samyagdarzana aura samyagjJAna kI sAmAnya carcA ke pazcAt gRhastha aura muni-donoM ke AcAradharma kA ullekha huA hai| usameM pahale gRhastha ke vizeSa AcAra-dharma kA aura tadanantara muni ke vizeSa AcAra-dharma kA ullekha huA hai| prastuta prasaMga meM hama isI AdhAra para sarvaprathama gRhastha aura muni kI sAmAnya ArAdhanA kI carcA kareMge aura usake pazcAt kramazaH gRhastha aura Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI muni ke vizeSa AcAra kI carcA kareMge, yadyapi yahA~ vizeSa AcAra se bhI hamArA tAtparya gRhastha-varga aura muni-varga kI sAmAnya AcAra-vidhi se hI hai| isake anantara hama donoM ke lie antima ArAdhanA yA samAdhimaraNa kI sAdhanA sambandhI vidhi kA eka saMkSipta vivaraNa prastuta kreNge| samAdhimaraNa sambandhI vizeSa sAdhanA kA ullekha to agrima adhyAyoM meM kiyA jaaegaa| jainadharma kA sAmAnya sAdhanA-mArga sAmAnya rUpa se tattvArthasUtra Adi meM ArAdhanA yA sAdhanA kA trividhamArga pratipAdita hai, lekina prAcIna jaina-AgamoM meM caturvidha mArga kA bhI ullekha milatA hai| zvetAmbara paramparA meM uttarAdhyayanasUtra meM aura digambara-paramparA meM kundakunda ke aSTaprAbhRta4 meM caturvidhamArga kA ullekha hai| saMvegaraMgazAlA meM bhI jJAna, darzana, cAritra aura tapa kI ArAdhanA kisa rUpa meM karanA cAhie, isakA saMkSipta vivecana karate hue kahA gayA hai ki ArAdhaka ko ina sabakI ArAdhanA niraticArapUrvaka karanA caahie| prastuta kRti meM ArAdhanA ke do rUpa batAe gae haiN| 1. sAmAnya ArAdhanA aura 2. vizeSa aaraadhnaa| 35 saMvegaraMgazAlA meM sarvaprathama sAmAnya ArAdhanA kA varNana nimna cAra vargoM meM kiyA gayA hai- 1. jJAnArAdhanA 2. darzanArAdhanA 3. casaritrArAdhanA aura 4. tpaaraadhnaa| 1. jJAnArAdhanA : jaina-darzana meM Agama yA zruta ke adhyayana ko jJAnArAdhanA kahA gayA hai| usameM AgamoM ko do bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai- 1. kAlika Agama aura 2. akaalik-aagm| zAstra ke par3hane yogya kAla meM hI jina AgamoM ko par3hanA cAhie, ve kAlika-Agama haiN| jaise- AcArAMga, aadi| inakA adhyayana, adhyayana-hetu nirdhArita kAla meM hI karanA hotA hai| jo zAstra kAla aura akAladonoM meM par3he jA sakate haiM, ve utkAlika Agama haiN| jaise - dazavaikAlika, aadi| jJAnArAdhanA ke sambandha meM saMvegaraMgazAlA meM yaha kahA gayA hai - sUtroM meM par3hane kA jo samaya nirdhArita kiyA gayA hai, usI samaya una sUtroM ko atyanta vinayapUrvaka par3hanA caahie| sUrya evaM candra-grahaNa, sandhyAkAla Adi meM zAstra nahIM par3hanA caahie| dUsare, Agama-granthoM ke zabdoM tathA svara, vyaMjana aura mAtrAoM kA zuddha uccAraNa karanA cAhie, sAtha hI zAstra kI AvRttimAtra na karake usakA artha samajhakara par3hanA caahie| dravya, kSetra, Adi kI zuddhi ke sAtha vinayapUrvaka 33 uttarAdhyayanasUtra - 28/2. 34 darzanaprAbhRta gAthA, 32 35 saMvegaraMgazAlA gAthA, 587-588. Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 57 zAstra abhyAsa karanA - yahI jJAnArAdhanA hai| zAstra ke mUla evaM artha kA bAra-bAra smaraNa karanA, mAtra itanA hI nahIM, ArAdhaka dvArA unheM vismRta nahIM hone dene ke lie niyamapUrvaka unakA paThana-pAThana karanA jJAnArAdhanA ke lie Avazyaka hai| jJAna ke upakaraNa evaM gurujanoM kA vinaya karanA cAhie tathA jisa zAstra kA jisa guru se jJAna prApta kiyA hai, usakA nAma nahIM chipAnA cAhie, apitu unake prati Adara bhAva rakhanA caahie| prastuta kRti meM kahA gayA hai jJAnArAdhanA hetu ArAdhaka ko ATha aticAroM yA doSoM se bacanA cAhie tathA kAlAcAra, vinayAcAra, bahumAnAcAra, upadhAnAcAra, anihUnavAcAra, zabdAcAra, arthAcAra, tadubhayAcAra - ina ATha AcAroM kA samyak rUpa se pAlana karanA caahie| isase samyagjJAna puSTa aura pariSkRta hotA hai| 37 saMvegaraMgazAlA meM spaSTa rUpa se yaha pratipAdita kiyA gayA hai ki jo ArAdhaka vAcanA, pRcchanA, parAvartanA, prarUpaNA aura dharmakathA - aise pA~ca prakAra ke svAdhyAya ko parama ekAgratA se karatA hai, usakI jJAnArAdhanA Age bar3hakara apane lakSya ko prApta kara sakatI hai| svAdhyAya cAhe dina meM kareM, athavA rAtri meM kareM, akele kareM, athavA sAmUhika rUpa se kareM, baiThe-baiThe kareM, athavA khar3e-khar3e kareM, lekina use mana- indriya aura zarIra ko saMyamita karake karanA caahie| ArAdhaka jisa kisI avasthA meM ho, usake citta meM jJAnArAdhanA hetu utsAha meM kamI nahIM AnA cAhie, arthAt yathAvat utsAhapUrvaka jJAna kA upArjana karanA cAhie / punaH, jJAna ko grahaNa karane ke pazcAt AcaraNa meM utArane kA prayatna karanA cAhie / saMvegaraMgazAlA meM kahA gayA hai- jo niraticArapUrvaka ATha jJAna- AcAroM kA pAlana karatA hai, vaha jJAnI puruSa ArAdhanA ke lakSya ko prApta karatA hai, jaise samyagjJAna guNa se yukta jJAnI puruSoM kI hamezA sevA, bhakti evaM Adara karanA caahie| isa prakAra ATha jJAnAcAroM kA pAlana karate hue, pA~ca prakAra kA svAdhyAya karanA evaM jJAna aura jJAnIjanoM ke prati vinaya karanA - yahI jJAnArAdhanA hai| 38 2. darzanArAdhanA : jaina darzana meM samyagdarzana ko dharma kA mUla AdhAra mAnA gayA hai| samyagdarzana ke abhAva meM na to samyagjJAna hotA hai aura na samyak cAritra hI / samyagdarzana ko mokSa - mahala kI prathama sIr3hI kahA gayA hai| yaha 36 saMvegaraMgazAlA, gAthA 586. 37 saMvegaraMgazAlA, gAthA 586 38 - saMvegaraMgazAlA, gAthA 560-566 . Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI hamArI vicArazuddhi kA AdhAra hai| AcArazuddhi ke lie vicAra kI zuddhi anivArya hai| jisa prakAra mAnava-zarIra meM do hAtha, do paira, nitamba, pITha, vakSasthala aura mastaka-ye ATha aMga hote haiM aura ina ATha aMgoM ke paripUrNa hone para hI manuSya koI kAma karane meM samartha hotA haiM, usI prakAra samyagdarzana ke bhI niHzaMkita, Adi ATha aMga haiN| ina ATha aMgoM se yukta samyagdarzana kA pAlana karane se hI saMsAra saMtati kA unmUlana hotA hai| saMvegaraMgazAlA meM samyagdarzana ke nimna ATha aMgoM kA vivecana upalabdha hotA hai|26 1. niHzaMkita :- vItarAga jinopadiSTa tatvoM meM vizvAsa karanA, unake prati zaMkArahita honA, arthAt vItarAga dvArA pratipAdita mokSamArga meM avizvAsa nahIM karanA- yahI niHzaMkita aMga hai| 2. niHkAMkSita :- loka-paraloka sambandhI viSaya-bhogoM kI AkAMkSA nahIM karanA Anandamaya paramAtmasvarUpa meM niSThAvAn rahanA - yaha niHkAMkSita guNa hai| jaina darzana ke atirikta anya darzanoM kI AkAMkSA nahIM karanA- ise samyagdarzana kA guNa mAnA gayA hai| 3. nirvicikitsA :- saMvegaraMgazAlA meM nirvicikitsA ke do artha upalabdha hote haiM- 1. phala ke prati saMdeha nahIM karanA aura 2. sAdhu ke prati durganchA nahIM karanA, arthAt dhArmikajanoM ke glAnijanaka rUpa ko dekhakara ghRNA nahIM karanA, apitu unake guNoM ke prati AdarabhAva rakhanA - ise nirvicikitsA guNa kahA gayA hai| punaH, maiM jo dharma yA sAdhanA kara rahA hU~, isakA phala mujhe milegA yA nahIM, merI yaha sAdhanA vyartha to nahIM calI jAegI-aisI AzaMkA rakhanA bhI vicikitsA hai| isa prakAra jainAcAryoM ke anusAra tapasvI evaM saMyamaparAyaNa muniyoM ke durbala evaM jarjara zarIra, athavA malina vezabhUSA Adi bAhyarUpa para dhyAna na dekara munigaNa ke sAdhanAtmaka guNoM para vicAra karanA cAhie, tathA dharmakriyA ke phala ke prati Azvasta rahanA cAhie - yahI nirvicikitsA hai| ___ 4. amUr3hadRSTi :- mUr3hatA, arthAt ajnyaan| heya-jJeya-upAdeya, yogya-ayogya ke madhya nirNAyaka kSamatA nahIM honA hI mUr3hatA hai| jainasAhitya meM mUr3hatA ke tIna prakAra upalabdha hote haiN| - devamUr3hatA, lokamUr3hatA aura smymuuddh'taa| 5. upabRMhaNa :- upabRMhaNa ke do artha haiM - prakaTa nahIM karanA, athavA poSaNa krnaa| dUsaroM ke doSoM ko aura apane guNoM ko chipAkara rakhanA tathA 39 saMvegaraMgazAlA, gAthA 567-566. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 59 AdhyAtmika guNoM kA poSaNa karanA hI upabRMhaNa guNa hai| samyak-AcaraNa karane vAle guNijanoM kI prazaMsA Adi karake unake samyak AcaraNa meM sahayoga denaa| 6. sthirIkaraNa :- kisI kAraNa dharma-mArga se cyuta hote hue, caMcala citta vAle vyakti ko sahayoga dekara use una guNoM meM, athavA dharmamArga meM sthira karanA, sthirIkaraNa guNa hai| ____7. vAtsalya :- sAdharmika ke prati, arthAt dharmAtmAoM ke prati sneha-bhAva rakhanA tathA unake kaSToM ko dUra karane kA prayatna karanA vAtsalya-guNa hai| vAtsalya kA pratIka gAya aura govatsa kA prema hai| vAtsalya-guNa kA saMgha evaM samAja ke vikAsa meM mahatvapUrNa yogadAna hotA hai| 8. prabhAvanA :- janakalyANa kI bhAvanA se apane AcaraNa aura pratibhA se dharma kA pracAra-prasAra karanA prabhAvanA nAmaka guNa hai| jisa prakAra kisI viSahArI mantra meM eka akSara ke bhI nyUna ho jAne se vaha viSa dUra karane meM samartha nahIM hotA, usI prakAra ina AThoM aMga meM se eka aMga se bhI hIna samyagdarzana hamArI saMsAra-saMtati ko naSTa karane meM samartha nahIM hotA hai| saMvegaraMgazAlA meM samyagdarzana ko usake upayukta ATha aMgoM se pAlana karanA hI darzanAcAra kahA gayA hai| 3. cAritra-ArAdhanA : saMvegaraMgazAlA meM samyak-cAritra ko ArAdhanA kA tRtIya caraNa kahA gayA hai| jaina-AcAra-darzana meM samyakcAritra kA kArya AtmA ke samatva kA saMsthApana mAnA gayA hai| prastuta kRti meM samyakcAritra ko paribhASita karate hue kahA gayA hai- sarvapApapravRttiyoM ke tyAgapUrvaka satpravRtti karanA hI samyakcAritra hai| cAritra ke do rUpa mAne gae haiM- 'nizcayacAritra' aura 'vyvhaarcaaritr'| nizcaya-cAritra ko nivRttimUlaka evaM vyavahAracAritra ko pravRttipUraka kahA gayA hai| rAgadveSAdi vaibhAvika bhAvoM se rahita hokara parama-AtmabhAva meM avasthita honA hI nizcayacAritra kahalAtA hai| yahI AtmaramaNa kI sthiti hai| 40 saMvegaraMgazAlA, gAthA 560-602 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI vyavahAracAritra kA sambandha AcAra niyamoM ke paripAlana se hai| mana-vacana -kAyA kI azubha pravRtti ko tyAgakara vrata, samiti Adi zubha pravRttiyoM meM lIna honA vyavahAracAritra hai| ise dezavirata aura sarvavirata-aise do vargoM meM vibhAjita kiyA gayA hai| dezaviratacAritra kA sambandha gRhastha se evaM sarvaviratacAritra kA sambandha muniyoM se hai|1 zramaNa-AcAra ke antargata pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti, tIna gupti, dasa yatidharmoM ke pAlana karane kA nirdeza hai| sAtha hI pA~ca indriyoM kA damana karanA, bAraha bhAvanAoM kA cintana karanA, brahmacarya kI nau gupti kA pAlana karanA, kaSAyoM kA nigraha karanA, bayAlisa doSoM se rahita piNDavizuddhi kA pAlana karanA, ityAdi vividha AcAroM kA ullekha kiyA gayA hai| saMvegaraMgazAlA meM Age yaha bhI pratipAdita kiyA gayA hai ki zramaNa ko bAraha bhikSu pratimAoM kA samyak pAlana karanA cAhie evaM sAmAyikcAritra, chedopasthApanIyacAritra, parihAravizuddhicAritra, sUkSmasamparAyacAritra aura yathAkhyAtacAritra-ina pA~coM cAritra kA zramaNa ko pAlana karanA caahie|*2 DaoN. sAgaramala jaina ne 'jaina, bauddha tathA gItA ke AcAra-darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana' meM cAritra ke vividha vargIkaraNoM kA ullekha kiyA hai| unameM prathama cAritra kA vargIkaraNa do rUpoM meM kiyA gayA hai- 1. nizcaya-cAritra aura 2. vyvhaarik-caaritr| trividha vargIkaraNa meM kSAyika, aupazamika aura kSAyopazamikaisa taraha tIna prakAra ke cAritra kA varNana kiyA gayA hai| caturvidha vargIkaraNa meM cAritra ko ghaTa kI upamA dekara phUTe ghar3e ke samAna, jarjarita ghaTa ke samAna, parizrAvI ghar3e ke samAna evaM aparizrAvI ghar3e ke samAna-aise cAra prakAra batAe gae haiN| paMcavidha vargIkaraNa meM sAmAyika Adi pA~ca cAritroM kA varNana kiyA gayA hai| __ isake atirikta unhoMne samyakcAritra kA svarUpa batAte hue kahA hai - citta athavA AtmA kI vAsanAoM kI malinatA aura asthiratA ko samApta karanA hI samyakcAritra kA artha hai| yaha asthiratA yA malinatA svAbhAvika nahIM, varan vaibhAvika hai, bAhya bhautika evaM tajjanita Antarika kAraNoM se hai|43 41 jainatatvavidyA (caraNAnuyoga), pR.- 137. 4- saMvegaraMgazAlA, gAthA 605-612 / 4 jaina, bauddha tathA gItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana, bhAga-2, pR.-84. Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 isa taraha samyak cAritra ke bhedoM kA pratipAdana sthAnAMga 45 sUtra evaM tatvArtha N sUtra meM bhI upalabdha hotA hai| isase yaha phalita hotA hai ki samyakcAritra ke AcaraNa se vyakti bAhya-saMyogoM ke mamatva ko tyAgakara samatva kI ora agrasara hotA hai tathA bhautikatA se AdhyAtmikatA kI dizA meM bar3hatA hai| "AcArya kundakunda kahate haiM ki cAritra hI vAstava meM dharma hai, jo dharma hai| vaha samatva hai aura moha evaM kSobha se rahita AtmA kI zuddha dazA ko prApta karanA hI samatva hai|,,46 isa taraha jaina AcAra darzana meM samyakcAritra kA kArya AtmA ke samatva kA saMsthApana mAnA gayA hai| 4. tapArAdhanA : sAmAnya rUpa meM jaina sAhitya meM sAdhanA kA trividhamArga pratipAdita hai, lekina prAcIna AgamoM meM eka caturvidhamArga kA bhI varNana milatA hai| "uttarAdhyayana aura darzanaprAbhRta meM caturvidhamArga kA varNana hai / 47 saMvegaraMgazAlA meM sAdhanA ke caturvidha mArga kA ullekha hai, jisameM sAdhanA kA cauthA aMga samyaktapa kahA gayA hai| Agama ke anusAra saMvegaraMgazAlA meM samyagjJAna, samyagdarzana, samyakcAritra ke sAtha-sAtha samyaktapa kA bhI ullekha hai| jainadarzana meM icchAoM ke nirodha ko tapa kahA gayA hai| tapa kI ArAdhanA meM jinacandrasUri ne yaha pratipAdita kiyA hai-sAdhaka kA mana, indriya aura deha sadaiva saMyamita honA cAhie, asaMyamita dazA meM nahIM honA cAhie / vAta, pitta aura kapha kA prakopa bhI nahIM honA cAhie evaM ArAdhanA meM vighna utpanna na ho, isa taraha uttarottara guNoM meM vRddhi karate hue bAraha prakAra ke tapa kA AcaraNa karanA caahie| ve bAraha prakAra ke tapa nimna haiM: 48 1. anazana 5. kAya kleza aura 6. 2. unodarI jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 61 pratisaMlinatA 44 sthAnAMgasUtra, 4/565 45 tatvArthasUtra, 6/2 46 pravacanasAra 1/7 47 uttarAdhyayana sUtra 28 / 2, 3/35, darzanaprAbhRta- 32 48 saMvegaraMgazAlA, gAthA 613-622. 3. vRtti saMkSepa 4. rasaparityAga ye chaH bAhya tapa haiM tathA 1. prAyazcitta 2. vinaya 3. vaiyAvacca 4. svAdhyAya 5. dhyAna aura 6. kAyotsarga- ye chaH prakAra ke Abhyantara tapa hai| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI ina bAraha prakAra ke tapoM kA vistRta vivecana hamane isI adhyAya meM munidharma ke antargata kiyA hai| saMvegaraMgazAlA meM tapa kI mahimA kA varNana karate hue bhagavAn mahAvIra ke sAdhanAkAla kA nirUpaNa kiyA gayA hai| jinezvara dvArA kathita tapa indriyoM kA damana karane vAlA hai, sarvadoSoM kA nigraha karanevAlA hai, sarvavighnoM kA haraNa karanevAlA hai, devatAoM ko vaza meM karanevAlA hai, nirjarArUpa phala pradAna karanevAlA hai evaM saMsAra - paribhramaNa ko naSTa karane vAlA hai| yaha Arogya pradAna karanevAlA bhI hai, ataH tapa uttama maMgalarUpa hai, isalie pratyeka sAdhaka ko zakti ke anusAra tapa kA AcaraNa karanA cAhie / 49 isI sandarbha meM tapa aura saMyama se yukta ahiMsA - dharma kI maMgalamayatA kA udghoSa karate hue jainAcArya kahate haiM dharma maMgalamaya hai, parantu kaunasA dharma ? ahiMsA, saMyama aura tapamaya dharma hI sarvotkRSTa tathA maMgalamaya hai| jo isa dharma ke pAlana meM dattacitta hai, use manuSya to kyA, devatA bhI namana karate haiN| 50 51 53 " , 1 isa samyak tapa kA vivecana Agama granthoM ke atirikta anya granthoM meM bhI upalabdha hotA hai / tatvArtha kI sarvArthasiddhiTIkA mUlAcA tattvArthasUtra Adi meM tapa ke svarUpa evaM bhedoM kA sundara citraNa kiyA gayA hai| karmakSaya karane meM tapa aNubama ke sadRza hai| tapa meM ananta zakti chipI hai, jisake dvArA sAdhaka apane anAdikAla ke bandhe hue karmapudgaloM ko naSTa kara sakatA hai| isa taraha tapa kI ArAdhanA se ArAdhaka saMsArarUpI aTavI ko pAra kara sakatA hai| ArAdhaka kI yogyatA ( arhatA ) mukhya pratipAdya viSaya samyak ArAdhanA karane ke lie kauna vyakti yogya hotA hai - yaha batAnA hai| jaina dharma meM ArAdhanA zabda mukhyatayA do arthoM meM prayukta hotA hai- prathama artha meM ArAdhanA kA tAtparya saMsAra ke bhogoM se virakta hokara zrAvaka yA zramaNa jIvana ko svIkAra karanA hai, jabaki dUsare artha meM ArAdhanA kA tAtparya samAdhimaraNa ko svIkAra karanA hai| prastuta kRti meM ArAdhanA zabda kA prayoga usake sAmAnya artha meM hI huA hai| 49 saMvegaraMgazAlA, gAthA 618-622 50 dazavaikAlika, 1/1. 51 sarvArthasiddhi, 6/11. 52 mUlAcAra, 5/53 53 tatvArthasUtra, 6 / 22. 52 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 63 ArAdhanA kA sAmAnya artha vItarAga paramAtmA ke AdezoM ke anusAra jIvana jIne kA prayatna karanA hai| prastuta dvAra meM sarvaprathama yaha batAyA gayA hai ki ArAdhaka hone ke lie jAti, kula, pada, varNa, Adi kA koI bandhana nahIM hai| vastutaH, ArAdhaka to vahI ho sakatA hai, jo jAti, kula, varNa, pada, Adi ke ahaMkAra se Upara uTha cukA hai| jaina dharma meM ArAdhaka banane ke lie varNa, jAti aura kula Adi kA koI bandhana nahIM hai| isa sambandha meM saMvegaraMgazAlA meM yaha kahA gayA hai ki jisa vyakti meM guNoM aura guNijanoM ke prati Adara kA bhAva ho, jo vinamra ho tathA jisake hRdaya meM ArAdhaka jIvoM ke prati vAtsalya kA bhAva ho, vaha vyakti ArAdhanA karane, arthAt jina-dharma ke paripAlana ke yogya hai| 54 isake sAtha hI yaha bhI kahA gayA hai ki jisameM ananta guNoM se alaMkRta arihanta paramAtmA ke prati pUjA aura satkAra ke bhAva hoM; deva, guru aura dharma ke prati jisakI aTUTa zraddhA ho, vaha vyakti ArAdhanA karane ke yogya hotA hai| isI tathya ko eka anya rUpa meM prastuta karate hue yaha bhI batAyA gayA hai ki jo vyakti dUsare vyaktiyoM ke guNoM ko dekhatA hai, jisameM dUsaroM ke doSadarzana kI pravRtti nahIM hai, aisA vyakti ArAdhanA karane ke, arthAt saMyama grahaNa karane ke yogya hai| Age punaH, ArAdhaka kI yogyatA ko spaSTa karate hue prastuta kRti meM kahA gayA hai ki jo vyakti bandara kI taraha caMcala evaM duSTa prakRti vAle mana kA nigraha karane meM samartha ho aura jo siMha ke samAna ati kaThinatA se vijita hone vAlI indriyoM kA niyantraNa karane meM samartha hotA hai, vahI vyakti ArAdhaka bana sakatA hai| 55 ArAdhaka kI tIsarI yogyatA usakA jJAnayukta honA hai| yahA~ AcArya ne jJAna ko dIpaka ke samAna kahA hai| jJAna ke mAdhyama se hI jIva loka - aloka, puNya-pApa, zubha-azubha, Adi kA viveka kara sakatA hai| jJAna ke abhAva meM manuSya jIvana pazuvat hotA hai, ataH yaha kahA gayA hai ki jo vyakti jJAnI ho tathA jJAnI puruSoM ke prati Adara aura satkAra kA bhAva rakhatA ho, vahI ArAdhaka bana sakatA hai, arthAt muni - jIvana ko svIkAra kara sakatA hai| 56 54 saMvegaraMgazAlA, gAthA 810-816. 55 savagaraMgazAlA, gAthA 817-616. 56 saMvegaraMgazAlA, gAthA 820-821 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI - jaina-dharma meM rAga-dveSajanya kaSAyoM ko kumArga kI dizA meM le jAne vAlA kahA gayA hai| ArAdhanA to sanmArga para calanA hai, jaba taka vyakti ke mana meM kaSAyarUpI zalya bhare hue haiM, taba taka vaha ArAdhanA ke mArga para gati nahIM kara sakatA hai, isalie prastuta kRti meM yaha batAyA gayA hai ki ArAdhaka ko kaSAyoM para vijaya prApta karake apane mana ko zAnta aura saumya banA lenA caahie| jisa vyakti ne kaSAyoM para vijaya prApta kara lI hai aura jo dUsare jIvoM ke kaSAyoM ko bhI upazAnta karane kA prayAsa karatA hai, vahI ArAdhanA yA saMyama-sAdhanA ke yogya hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki prastuta kRti meM ArAdhanA karane vAle vyakti ko samyakzraddhA (samyakdarzana), samyakjJAna aura samyakcAritra se yukta honA caahie| jisa vyakti meM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kA udaya hotA hai, vahI vyakti ArAdhanA karane ke yogya hotA hai| vyavahArika dRSTi se ArAdhaka banane ke lie saMvegaraMgazAlA meM kucha nirdeza bhI upalabdha hote hai| usameM kahA gayA hai ki ArAdhaka banane ke lie arthAt muni jIvana svIkAra karane ke lie vyakti ko apane parivArajanoM kI AjIvikA ko susthira karake, phira hI parivAra chor3ane kA nizcaya karanA caahie| dUsare zabdoM meM, parijanoM kI AjIvikA ko sanizcita karake hI vyakti ko saMyama mArga ko grahaNa karanA caahie| yadi vaha parijanoM kI AjIvikA kA sunizcita prabandha nahIM karatA hai, to eka ora parijana arthAbhAva meM duHkhI hote haiM tathA dUsarI ora vaha lokanindA kA pAtra bhI banatA hai, kintu yahA~ yaha prazna utpanna hotA hai ki jisa vyakti ke pAsa samyak AjIvikA ke sAdhana na hoM, arthAt arthAbhAva se grasta ho, to kyA use saMyamamArga grahaNa karane kA adhikAra nahIM hai? isa sambandha meM AcArya eka madhyamamArga ko prastuta karate haiM aura kahate haiM ki jo vyakti arthAbhAva se grasta ho athavA parivArajanoM kI AjIvikA kI vyavasthA kara pAne meM sakSama na ho, se bhI saMyamamArga grahaNa karane ke pUrva kisI viziSTa dhArmika vyakti ko unake paripAlana kA dAyitva dekara hI saMyamamArga kI sAdhanA yA ArAdhanA kA nirNaya lenA caahie| isase yaha bhI pratiphalita hotA hai ki saMvegaraMgazAlA meM AcAryazrI ne dharmArAdhanA ke pUrva sAmAjika-dAyitvoM ke paripAlana ke lie bhI paryApta bala diyA hai| pArivArika aura sAmAjika-dAyitvoM kI upekSA karake ve dharmArAdhanA, arthAt muni-jIvana svIkAra karane kI preraNA nahIM dete haiN| 57 saMvegaraMgazAlA, gAthA 822-824 58 saMvegaraMgazAlA, gAthA 625-837 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 65 gRhastha aura muni-jIvana ke lie sAmAnya zikSA __saMvegaraMgazAlA ke zikSA nAmaka tIsare dvAra meM ArAdhaka-gRhastha evaM ArAdhaka-sAdhu ko dI jAne vAlI zikSAoM kA ullekha karake unake sAmAnya aura vizeSa AcAra-dharma kA vivecana kiyA gayA hai| isameM 1. grahaNa zikSA 2. Asevana-zikSA aura 3. tadubhaya-zikSA- isa taraha zikSA ke tIna bhedoM kA vistAra se varNana kiyA gayA hai, jo isa prakAra hai - 1. grahaNa-zikSA : grahaNa-zikSA kA tAtparya hai - muni evaM gRhastha ko jina bAtoM kA jJAna Avazyaka hai, unheM jaannaa| saMvegaraMgazAlA ke prastuta dvAra meM zrutajJAna ke abhyAsarUpa zikSA ko grahaNa-zikSA kahA gayA hai| Age yaha kahA gayA hai ki jaghanyataH sAdhu ko aSTa pravacanamAtA, arthAt pA~ca samiti aura tIna gupti kA jJAna honA cAhie tathA utkRSTataH sAdhu ko bindusAra nAmaka caudahaveM pUrva taka kA jJAna honA cAhie aura gRhastha ko bhI jaghanyataH aSTa pravacanamAtA tathA utkRSTataH dazavaikAlikasUtra ke chajjIvanikAya nAmaka cauthe adhyayana aura piMDeSaNA nAmaka pA~caveM adhyayana ke artha kA jJAna honA cAhie, kyoMki gRhastha aSTa pravacanamAtA ke jJAna ke binA sAmAyika nahIM kara sakatA hai tathA chajjIvanikAya nAmaka adhyayana kA jJAna nahIM hone se jIvoM kI rakSA nahIM kara sakatA hai evaM piMDeSaNA nAmaka adhyayana ke artha ko jAne binA vaha sAdhu ko prAsuka AhAra nahIM de sakatA hai| prastuta dvAra meM grahaNa-zikSA se jina guNoM kI prApti hotI hai, unakA varNana karate hue batAyA gayA hai ki grahaNa-zikSA saMsAra ko pAra karane meM naukA ke sadRza hai| isase puNyAnubandhI puNya kA bandha hotA hai aura prazasta guNoM kI prApti hotI hai| isa taraha pahale jinavacanarUpI sUtroM kA gahana adhyayana karanA cAhie, usake pazcAt sadguru ke pAsa una sUtroM ke artha ko sunakara unakA jIvanaparyanta cintana-manana karanA caahie| saMvegaraMgazAlA ke prastuta dvAra meM zrutajJAna se kauna-kauna se lAbha hote haiM, unakA digdarzana karAyA gayA hai| zrutajJAna ke adhyayana se ArAdhaka jIva-ajIva Adi nava-tatvoM ko jAnane vAlA banatA hai, sAtha hI AbhyantararUpa bAraha prakAra ke tapa kA bhI jJAna hone lagatA hai aura bAraha prakAra kI bhAvanAoM (anuprekSAoM) ko 7 gahaNA''sevaNatadubhaya bheehiM sA bhave tihA tatthA nANabbhAsasaruvA, sikkhAvuccai ghnnsikkhaa|| saMvegaraMgazAlA, gAthA 1325. 60 saMvegaraMgazAlA, gAthA 1325-1330 61 saMvegaraMgazAlA, gAthA 1335-1343. Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI bhI vaha samajhane lagatA hai| isa prakAra vaha ihaloka aura paraloka sambandhI AtmA ke hita aura ahita ko jAnakara hitakAryoM meM pravRtti karatA hai aura ahitakara kAryoM se nivRtta hotA hai| vaha svAdhyAya ke dvArA pA~ca indriyoM ke vikAroM kA saMvara karatA hai tathA tInoM guptiyoM se gupta rahatA hai aura rAga-dveSa Adi bhAvoM kA zamana karatA hai| vaha apane hitAhita ko jAnakara zuddha pariNAmoM se mana ko sthira kara jJAna, darzana, cAritra aura tapa meM ramaNa karatA hai| 62 prastuta kRti meM yaha bhI kahA gayA hai ki jo Atmahita ko nahIM jAnatA hai, vaha pApakarma karatA hai aura jo pApakarma karatA hai, vaha ananta saMsAra meM bAra-bAra janma-maraNa karatA hai| sAtha hI isameM yaha bhI nirUpaNa kiyA gayA hai ki bAhya aura Abhyantara- tapa meM svAdhyAya ke jaisA dUsarA koI tapa nahIM hai / ekAgratApUrvaka svAdhyAya karane se sAdhaka ke pariNAma zuddha hone lagate haiM aura isase mRtyu ke samaya meM bhI ArAdhaka ke adhyavasAya zuddha rahate haiM, jisase usakI ArAdhanA saphala hotI hai| zrutajJAna kI sAdhanA ke mahatva ko batAte hue isameM kahA gayA hai ki zrutajJAnI ke upadeza se sva aura para kA kalyANa hotA hai, jJAnI ke prati zraddhA jAgrata hotI hai, jinazAsana kI prabhAvanA hotI hai tathA zrutajJAna kI bhakti hotI hai| isake pazcAt jIva anAdikAla se saMsAra meM paribhramaNa kyoM kara rahA hai, isakA vizleSaNa karate hue kahA gayA hai ki jIva anAdikAla ke ajJAnajanya saMskAroM ke kAraNa saMsAra meM bhaTaka rahA hai| AdhyAtmika zikSA ke binA bhI vyakti kAma aura artha meM to nipuNa ho sakatA hai, lekina dharma kA bodha to grahaNa-zikSA ke binA nahIM hotA hai, isalie jIvoM ko AdhyAtmika jJAna yA zrutajJAna kI prApti hetu avazya puruSArtha karanA cAhie / 63 prastuta kRti meM eka dRSTAnta ke dvArA sAdhaka ko zrutajJAna kI mahattA samajhAte hue kahA gayA hai ki jisa prakAra cikitsA meM aura dhana prApti meM vidhipUrvaka, arthAt niyamAnusAra kArya nahIM kiyA jAe, to vyakti kA prayatna niSphala hotA hai, usI prakAra avidhi se kI gaI dharma - kriyAe~ bhI niSphala hotI haiN| jJAna kI mahattA ke sambandha meM Age yaha kahA gayA hai ki jagat meM jJAna cintAmaNi- ratna, athavA zreSTha kalpavRkSa ke tulya hai, dharma sAdhanA meM jJAna cakSu ke 62 bArasavihammi vi tave, sabmintarabAhire kusaladiTThe / na'vi asthi na'vi ya hohI, sajjhAyasamaM tavokammaM / / saMvegaraMgazAlA, gAthA 1344. 63 saMvegaraMgazAlA gAthA, 1345-1347. Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 67 samAna hai evaM jJAna ke binA kI gaI dharma - kriyA ko janmAndha vyakti ke dvArA nATaka dekhane kI kriyA ke samAna nirarthaka kahA gayA hai| 64 prastuta viSaya meM jJAna naya aura kriyA-naya kA ullekha karate hue yaha kahA gayA hai ki jo kArya meM ruci rakhatA hai, use grahaNa - zikSA se heya upAdeya ke artha ko samyak rUpa se jAnakara usake bAda hI kArya meM pravRtti karanA cAhie, anyathA kArya ke pariNAma meM viparItatA A sakatI hai, cU~ki mithyAjJAna se pravRtti karane vAle ko viparIta phala kI prApti hotI hai, isalie samyagjJAna ko hI phala prApti kA hetu kahA gayA hai, kriyA ko nhiiN| jinezvara bhagavAn ne kahA hai ki "prathama jJAna, phira dayA (kriyA), " kyoMki saMsAra samudra se pAra utarane vAle arihaMtadeva ko bhI taba taka mokSa nahIM hotA, jaba taka unheM kevalajJAna prakaTa nahIM ho jAtA, isIlie grahaNa zikSA ko prApta karane ke lie prayatna karanA cAhie / isa sambandha meM indradatta ke ajJaputroM evaM surendradatta kI kathA varNita hai / " 65 2. Asevana - zikSA : saMvegaraMgazAlA ke tIsare zikSAdvAra meM Asevana - zikSA kA mahatva batAte hue kahA gayA hai ki jaise jaMgala meM utpanna hue mAlatI ke puSpa aura vidhavA ke rUpa Adi guNa samUha niSphala hote haiM, vaise hI Asevana - zikSA ke binA grahaNa - zikSA bhI niSphala hotI hai, kyoMki Asevana - zikSA, arthAt jina - AjJA kA samyak rUpa se AcaraNa karane vAle kI hI grahaNa - zikSA phaladAyaka hotI hai| sAdhaka ko zikSA kI prApti vinayapUrvaka guru kI sevA karane se, mana se sabhI vyAkSepoM kA tyAga karane se, pratipRcchA Adi buddhi ke AThoM guNoM ke prayoga karane se tathA gRhItajJAna kA AcaraNa karane se hI hotI hai aura isase grahaNa zikSA utkRSTatA ko prApta hotI hai| 66 grahaNa - zikSA meM bhI sarvaprathama vinaya pratipattirUpa Asevana, arthAt AcaraNa - zikSA hotI hai| Asevana- zikSA meM grahaNa - zikSA kA mana-vacana-kAyA se AcaraNa kiyA jAtA hai, tabhI jJAna meM vRddhi hotI hai aura mana sthira rahatA hai| grahaNa - zikSA bhI Asevana - zikSA ke abhAva meM prAyaH pUrI nahIM ho pAtI hai, isalie Asevana - zikSA meM udyama karanA sAdhaka ke lie jarUrI hai| isa viSaya meM kriyAnaya kA kahanA hai ki jisa kArya meM ruci ho, usameM samyak udyama karanA cAhie tathA heya aura upAdeya artha ko jAnakara abhISTa phala 64 saMvegaraMgazAlA gAthA, 1348 - 1351. 65 saMvegaraMgazAlA, gAthA 1351 - 1364. 66 saMvegaraMgazAlA, gAthA 1424 - 1331. Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI kI prApti ke lie upAdeya meM prayatna karanA caahie| binA pravRtti kie akelA jJAna phala pradAna nahIM kara sakatA hai, isalie kriyAvAdiyoM kA kahanA hai "kriyA hI phaladAyI hai, jJAna nhiiN|" jaise pyAsA vyakti pAnI ko dekhane ke pazcAt bhI jaba taka pIne Adi kI kriyA meM pravRtti nahIM karegA, taba taka use tRptirUpI phala kI prApti nahIM ho sakatI hai, vyakti ke sammukha iSTa bhojana par3A ho aura svayaM kSudhA se pIr3ita bhI ho, parantu svayaM ke hAtha hilAe binA aura muMha ko calAe binA usa puruSa kA peTa nahIM bhara sakatA hai, balki vaha bhUkha se mara sakatA hai| yadi ati vidvAn (paNDita) bhI prativAdI ko tuccha mAnakara vAda ke lie rAjasabhA meM gayA ho, kintu sabhA meM kucha bhI nahIM bole, to vaha bhI dhana evaM prazaMsA ko prApta nahIM kara sakatA hai| isa prakAra ihaloka68 evaM paraloka69 ke kalyANa heta Asevana, arthAta AcaraNarUpa zikSA jarUrI hai| vidhipUrvaka kArya karane se hI phala kI prApti ho sakatI hai, kyoMki bhagavAn ko bhI kevalajJAna ke bAda mokSa kI prApti hetu pahale zailezIkaraNa kI kriyA karanI par3atI hai| isa prakAra jJAna ke sAtha kriyA Avazyaka hotI hai| Asevana-zikSA ke binA grahaNa-zikSA sArthaka nahIM hotI hai| jAnane ke sAtha jInA Avazyaka hai| jJAna (grahaNa-zikSA) ke binA kriyA (Asevana-zikSA) andhI hotI hai aura kriyA (Asevana-zikSA) ke binA jJAna paMgu hai, arthAt usakI upayogitA zUnyavat hai, ataH grahaNa-zikSA, arthAt jJAna aura Asevana-zikSA, arthAt kriyA ke sahayoga se hI Atmopalabdhi sambhava hai| 3. jJAna evaM kriyA ke ubhaya pakSoM kI paraspara sApekSatA : saMvegaraMgazAlA ke prastuta dvAra meM grahaNa-zikSA (jJAna) aura Asevana-zikSA (kriyA) ke vivecana ke pazcAt tadubhaya-zikSA, arthAt jJAna evaM kriyA kA samanvaya karate hue yaha batAyA gayA hai ki jJAna-naya aura kriyA-naya ke dvArA ubhaya pakSoM kI kahI huI yuktiyoM ko sunakara tathA apane-apane sthAna para unakI yuktiyoM ke mahatva ko jAnakara vyakti ke mana meM saMzaya utpanna hone lagatA hai aura usa saMzaya ke kAraNa jJAna aura kriyA ke viSaya meM satya kyA hai? isakA patA lagAnA usake lie kaThina ho jAtA hai, jaise- eka aura khile hue ketakI ke puSpa evaM dUsarI 7 kiriya jjiya phalajaNaNI no nANaM saMjama'tyavisayANAvinnAyA vi suniuNaM, na nANamettA suhI hoi|| saMvegaraMgazAlA, gAthA 1435 0 aipaMDiyoM vi vAI, Ahasiya paraM gato nivsbhaae|vynnmvaavaarinto, na lahai atthaM salAhaM c|| saMvegaraMgazAlA, gAthA 1438. 69 saMvegaraMgazAlA, gAthA 143-1446. Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 69 ora arddha vikasita mAlatI kI kalI ko dekhakara usake gandha meM Asakta banA bhauMrA Akula ho jAtA hai| prastuta kRti meM guru apane ziSya ko grahaNa-zikSA aura Asevana-zikSAdonoM ko sApekSadRSTi se samajhAte hue kahate haiM ki ye donoM hI zikSA ke mUla tatva haiM, jJAna ke binA kriyA samyaka nahIM hotI aura Asevana-zikSA ke binA grahaNa-zikSA bhI saphala nahIM hotI hai| AgamoM ke jJAna ke AdhAra para kI gaI pravRtti hI samyak pravRtti hai tathA jJAnapUrvaka jo kriyA kI jAtI hai, vahIM mokSa ko prApta karA sakatI hai| dUsarI tarapha, jo tapa, saMyama tathA yoga dvArA kriyA ko vahana nahIM kara sakatA hai, vaha zrutajJAna meM pravRttivAlA bhI mokSa ko prApta nahIM kara sakatA hai| saMvegaraMgazAlA meM isa bAta ko nimna dRSTAnta se samajhAyA gayA hai ' jaise dAvAnala ko dekhatA huA bhI paMgu vyakti jalatA hai aura daur3atA huA bhI andhA hone se jalatA hai, vaise hI kriyArahita jJAna aura jJAnarahita kriyA ko bhI niSphala kahA gayA hai| jJAna aura kriyA- donoM kA saMyoga hone se hI phala kI prApti hotI hai| kahA bhI jAtA hai ki jaise- eka cakra se ratha nahIM calatA hai tathA andha aura paMgu donoM kA paraspara saMyoga hone se vana se nikalakara surakSita rUpa se nagara meM pahu~ca sakate haiM, kyoMki jJAna ko netra ke samAna kahA gayA hai tathA kriyA ko calane kI pravRtti ke smaan| donoM kA samanvaya hone se hI zivapura kI prApti sambhava hai| yahI bAta "vizeSAzvayakabhASya"13 meM gAthA kramAMka 1156 meM milatI hai| DaoN. sAgaramala jaina ne apane grantha "jaina, bauddha aura gItA ke AcAra-darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana, bhAga-2"4 meM isakA vistAra se ullekha kiyA hai| __ anta meM yaha kahA gayA hai ki sAdhaka ko prathama apane lakSya ko jAnakara, phira lakSya ke anurUpa kriyA karanI caahie| 70 saMvegaraMgazAlA, gAthA 1447-1453. 'saMvegaraMgazAlA, gAthA 1454. -saMyogasiddhie phala vayaMti, na hu egacakkeNa raho payAi.aMdho ya paMgu ya vaNe sameccA, te saMpauttA nagaraM pvitttthaa|| saMvegaraMgazAlA, gAthA kraM.-1455. 75 vizeSAvazyaka bhASya, gAthA 1156. " jaina, bauddha aura gItA ke AcAra-darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana, bhAga-2, pR. 31-32 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI grahaNa aura Asevana-zikSA ke bheda : saMvegaraMgazAlA ke prastuta dvAra meM zikSA ke uparyukta tIna prakAroM, arthAt grahaNa-zikSA, Asevana-zikSA aura tadubhaya-zikSA kA varNana karane ke pazcAt inake punaH do-do bheda kie gae haiN| eka sAmAnya AcaraNarUpa aura dUsarA vizeSa AcaraNarUpa tathA isake bhI punaH sAdhu-jIvana sambandhI aura gRhastha-jIvana smbndhii| isa taraha do-do prakAra batAe gae haiM, jo isa prakAra haiM :sAdhu evaM gRhastha ke AcAra-dharma : saMvegaraMgazAlA ke prastuta dvAra meM sAdhu evaM gRhastha ke AcAra ke svarUpa ko batAte hue kahA gayA hai ki ubhayaloka ke kalyANa hetu ina zikSAoM kA Asevana, arthAt paripAlana karanA jarUrI hai, tabhI sAdhaka apanI sAdhanA meM saphala ho sakatA hai| saMvegaraMgazAlA meM yaha bhI kahA gayA hai ki sAdhaka ko vizeSa ArAdhanA karane ke pahale sAmAnya ArAdhanA, arthAt sAmAnya AcaraNa kA pAlana jarUrI hai| jaise : __sAdhaka hamezA loka-nindita vyApAra kA tyAga kre| mana ke kaluSita bhAvoM ko dUra kre| harSa aura zoka se rahita rhe| kaSAyoM se mukta hokara nirmala cittavAlA bne| zaMkha kI kAnti ke samAna niSkalaMka bne| hiraNI ke netra ke samAna nirvikAra rhe| sAtha hI isameM yaha bhI kahA gayA hai ki uttama zrAvaka meM ye saba guNa to sahaja rUpa se prApta hote hI haiM, phira bhI ina guNoM kI vizeSatA hone se sAdhaka ko inheM jAna lenA jarUrI hai| isameM Age sAdhaka ke AcAra-dharma kA svarUpa batAte hue, usakI nimna mahattA batAI gaI hai| sAdhaka kA sarvaprathama yaha kartavya hotA hai ki vaha jJAnavRddha aura vayovRddha kI sevA karane meM sadaiva tatpara ho, zAstra kA abhyAsa karane vAlA ho; deva, guru aura atithi kA satkAra karanevAlA ho, snehapUrvaka vArtAlApa i s n xo is w 75 saMvegaraMgazAlA, gAthA 1506 76 saMvegaraMgazAlA, gAthA 1508-1510. Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 71 karanevAlA ho tathA vinIta svabhAva vAlA ho, sAtha hI yaha bhI batAyA gayA hai ki sAdhaka sarvataH krodha kA tyAgI ho, mithyA Agraha kA tyAgI ho, utsukatA kA tyAgI ho, AtmaprazaMsA kA tyAgI ho tathA sundaratA, dhairyatA, lajjAlutA, dIrghadarzitA, sthiratA, ekAgratA, saralatA, nyAyazIlatA, ityAdi guNoM se yukta ho| sAdhaka ko AtmA meM sthira rahakara jo ihaloka-paraloka meM kalyANakArI ho, una guNoM ko sadaiva prayatnapUrvaka grahaNa karanA caahie|" saMvegaraMgazAlA ke prastuta dvAra ke anta meM yaha batAyA gayA hai ki sAmAnya AcAra hI vizeSa AcAra meM mukhya hetu hote haiN| jo nizcaya se sAmAnya guNoM meM prayatna karatA hai, use hI vizeSa guNoM kI prApti hotI hai| isa prakAra ke sAmAnya AcAroM kI ArAdhanA gRhastha evaM sAdhu- donoM ke lie kahI gaI hai| AcArya hemacandrAcArya ne apane yogazAstra meM mArgAnusArI guNoM ke rUpa meM inhIM bAtoM kI carcA kI hai|78 gRhastha dharma : saMvegaraMgazAlA meM sAmAnya ArAdhanA ke cAritraguNa kI apekSA se do bheda kie gae haiM - 1. munidharma kI sAdhanA aura 2. gRhasthadharma kI saadhnaa| jaina-paramparA meM gRhasthadharma kI sAdhanA kI apekSA se nimna ArAdhanAe~ Avazyaka mAnI gaI haiM - sarvaprathama zrAvaka ko sapta durvyasanoM se mukta hokara zrAvaka ke mArgAnusArI guNoM kA pAlana karate hue gRhastha ke jo SaDAvazyaka kartavya batAe gae haiM, unakA pAlana karanA caahie| usake pazcAt zrAvaka ke pA~ca aNuvratoM, tIna gaNavratoM aura cAra zikSAvratoM kA niraticArapUrvaka pAlana karanA cAhie, tatpazcAt kramazaH zrAvaka-jIvana kI gyAraha pratimAoM kA paripAlana karate hue anta meM saMlekhanApUrvaka samAdhimaraNa ko prApta karanA caahie| sAmAnyatayA, jaina granthoM meM gRhasthadharma kI vivecanA meM sapta durvyasana tyAga, zrAvaka ke mArgAnusArI guNoM, zrAvaka ke SaDAvazyaka kartavyoM, bAraha vratoM aura gyAraha pratimAoM ke ullekha upalabdha hote haiM, kintu jahA~ taka saMvegaraMgazAlA kA prazna hai, usameM prathama parikarmadvAra ke nauveM pariNAma upadvAra meM zrAvaka kI manobhAvanA ke vivecana ke antargata tathA putra anuzAstidvAra ke antargata zrAvaka ke kucha kartavyoM kA ullekha huA hai| usameM mukhya rUpa se yaha batAyA gayA hai ki "saMvegaraMgazAlA, gAthA 1511-1516. 78 yogazAstra - 1/47-56. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI 'svopArjita dravya kA dasa kSetroM meM vyaya karate hue zrAvaka saMlekhanA grahaNa karane kI bhAvanA se gyAraha pratimAoM kA vahana kareM aura anta meM saMlekhanA ko dhAraNa kare / ' isa kRti meM hameM kahIM bhI sapta durvyasanoM ke tyAga kA tathA zrAvaka ke mArgAnusArI guNoM aura zrAvaka ke bAraha vratoM kA savistAra vivecana dekhane ko upalabdha nahIM hotA hai| mAtra gyAraha pratimAoM kI carcA ke daurAna dvitIya vratapratimA ke prasaMga meM pA~ca aNuvratoM kA ullekha prApta hotA hai| usake pazcAt gyAraha pratimAoM kA vivecana vratoM kI apekSA kiMcit vistArapUrvaka kiyA gayA hai| isameM bhI darzanapratimA kA svarUpa adhika vistAra se varNita hai| usake pazcAt vratapratimA, sAmAyikapratimA, pauSadhapratimA kA bhI kiMcit vistAra se ullekha kiyA gayA hai| zeSa pratimAoM kA ati saMkSipta vivecana hI upalabdha hotA hai| isa prakAra jahA~ taka prastuta kRti kA prazna hai, isameM zrAvaka kI gyAraha pratimAoM kI carcA hI vistAra se hai, phira bhI yahA~ hama zrAvakadharma kI sAmAnya vivecanA ko dRSTi meM rakhakara ati saMkSepa meM sapta durvyasanoM ke tyAga evaM prakArAntara se aSTa mUla guNoM ke dhAraNa kA nirdeza kreNge| usake pazcAt zrAvaka ke mArgAnusArI guNoM tathA zrAvaka ke Avazyaka SaTkarttavyoM kI carcA kreNge| usake pazcAt bAraha vratoM kA ullekha karake anta meM gyAraha pratimAoM kA vahana karate hue zrAvaka ko samAdhimaraNa kI sAdhanA kisa prakAra karanA cAhie, isakA prastuta grantha ke AdhAra para ullekha kreNge| sapta durvyasana- tyAga aura aSTa mUlaguNa dhAraNa : 79 jaina-AcAryoM ne gRhastha-sAdhaka ke lie aNuvrata - sAdhanA ke pUrva nimna sapta durvyasanoM ke tyAga kA vidhAna kiyA hai / " ve isa prakAra haiM :1. juA khelanA 2. mAMsAhAra 3. surApAna yA madyapAna 4. vaizyAgamana 5. zikAra 6. cauryakarma aura 7. parastrIgamana | jisa prakAra zvetAmbara - paramparA meM samyakdarzana kI ArAdhanA meM sapta durvyasanoM kA tyAga Avazyaka mAnA jAtA hai, usI prakAra digambara- paramparA meM aSTamUlaguNoM ke dhAraNa ko Avazyaka mAnA gayA hai| ye aSTa mUlaguNa kyA hai? isako lekara digambara - AcAryoM meM bhI matabheda rahA hai| prAcIna granthoM meM madya, mAMsa aura madhu ke sAtha-sAtha pA~ca aNuvratoM ke pAlana ko aSTa mUlaguNa kahA gayA hai, kintu paravartI AcAryoM ne zrAvaka-dharma kA paripAlana sahaja rUpa se ho sake, ise dRSTi meM rakhakara madya, mAMsa aura madhu ke tyAga ke sAtha-sAtha vaTa, pIpala, gUlara, pilaMkhana aura aMjIra - ina pA~ca audumbara phaloM ke tyAga ko 79 vasunandi zrAvakAcAra - 56 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 73 aSTa mUlaguNa mAnA hai, kintu jahA~ taka saMvegaraMgazAlA kA prazna hai, usameM hameM isa prakAra kA koI nirdeza nahIM milatA hai| zrAvaka ke mArgAnusArI guNa ____ zrAvaka ke mArgAnusArI guNoM kI carcA hameM AcArya haribhadra ke kAla se milane lagatI hai| haribhadra aura hemacandra ne 35 mArgAnusArI guNoM kA ullekha kiyA hai| 80 anya kucha AcAryoM ne 35 mArgAnusArI ke sthAna para zrAvaka ke 21 guNoM kA ullekha kiyA hai| digambara-paramparA meM paNDita AzAdharajI ne inameM se mAtra 14 guNoM kA nirdeza kiyA hai| yahA~ hama tInoM hI paramparAoM meM varNita zrAvaka ke guNoM kA nAmanirdeza mAtra hI kara rahe haiM, kyoMki prastuta kRti meM inake sambandha meM bhI yathAvat rUpa se eka hI sthala para eka sAtha hameM koI ullekha prApta nahIM hotA, yadyapi prakIrNa rUpa se inameM se adhikAMza kA ullekha mila jAtA hai| ve mArgAnusArI guNa nimna haiM:1. nyAya aura nItipUrvaka artha kA upArjana krnaa| 2. ziSTa puruSoM ke zreSTha AcAra kI prazaMsA krnaa| 3. samAna kula aura AcAra vicAra vAle svadharmI, kintu bhinna gotrotpannajanoM kI kanyA ke sAtha vivAha krnaa| 4. pApoM se bhaya rakhanA, arthAt pApAcAra kA tyAga krnaa| 5. apane deza va rASTra kI saMskRti va sabhyatA kA samucita pAlana krnaa| 6. dUsaroM kI nindA na krnaa| 7. gRhastha kA AvAsa na ekadama khulA ho aura na ekadama gupta hI ho| Adarza ghara ho| 8. ghara ke aneka dvAra na ho| 6. uttama AcAraniSTha evaM sadvicAravAna vyaktiyoM kI saMgati krnaa| 10. mAtA-pitA kA sammAna-satkAra krnaa| 11. kalaha se dUra rhnaa| 12. nindanIya AcaraNa na krnaa| 13. Aya ke anusAra vyaya krnaa| 14. deza, kAla va Arthika sthiti ke anusAra vastra phnnaa| 15. (1) jijJAsA (2) dharma-zravaNa (3) grahaNa (4) dhAraNA (5) vijJAna (6) Uha (7) apoha aura (8) tatvAbhiniveza- ina ATha prakAra kI buddhiyoM se yukta honaa| 16. ajIrNa hone para bhojana na krnaa| 17. niyata samaya para santoSa ke sAtha bhojana krnaa| 18. avarodhIbhAva se trivarga kI sAdhanA krnaa| 16. atithi kI sevA krnaa| 20. durAgraha ke vazIbhUta na honaa| 21. guNAnurAgI bnnaa| 22. deza-kAlocita aacrnn| 23. zakti ke anusAra kArya krnaa| 24. AcAravRddha evaM jJAnavRddha janoM kI yathocita sevA krnaa| 25. uttaradAyitva nibhaanaa| 26. dIrghadarzI 27. vizeSajJa 28. kRtajJa 26. lokapriya 30. lajjAzIla 31. dayAvAn 32. 70 (ka) dharmabinduprakaraNa - 1/4 - 58, (kha) yogazAstra, prathama prakAza - 47, 56 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI saumya 33. paropakArI 34. SaDripuoM ko jItanevAlA aura 35. indriyoM ko vaza meM karanevAlA | AcArya hemacandra ne mArgAnusArI ke ina paiMtIsa guNoM para cintana karate hue anta meM likhA hai ki 'gRhIdharmAya kalpate', arthAt ina guNoM ko jo dhAraNa karatA hai, vaha sadgRhastha kI bhUmikA para pratiSThita hotA hai / eka sadgRhastha meM mAnavatA ke guNa honA cAhie, ataH caturtha guNasthAnavartI samyagdRSTi zrAvaka meM ina mAnavIya guNoM kA honA Avazyaka hai| pravacanasAroddhAra Adi granthoM meM mArgAnusArI ke paiMtIsa guNoM ke sthAna para saMkSepa se nimna ikkIsa guNa hI ullekhita haiN| ve isa prakAra 81 : 10. 1. vizAla hRdayatA 2. svasthatA 3. saumyatA 4 lokapriyatA 5. akrUratA 6. pApabhIrUtA 7. azaThatA 8. sudakSatA ( dAnazIla ) 6. lajjAzIlatA dayAlutA 11. guNAnurAga 12. priyasambhASaNa 13. mAdhyasthavRtti 14. dIrghadRSTi 15. satkathana evaM supakSayukta 16. namratA 17. vizeSajJatA 18. vRddhAnugAmI 16. kRtajJa 20. parahitakArI (paropakArI ) 21. labdhalakSya ( jIvana ke sAdhya kA jJAtA ) . 82 paNDita AzAdharajI ne apane grantha sAgAra - dharmAmRta meM nimna guNoM kA nirdeza kiyA hai+- :- 1. nyAyapUrvaka dhana kA arjana karanevAlA 2. guNIjanoM ko mAnane vAlA 3. satyabhASI 4. dharma, artha aura kAma (trivarga) kA paraspara virodha-rahita sevana karanevAlA 5. yogya strI, yogya sthAna ( mohallA) evaM yogya makAna se yukta 6. lajjAzIla 7. yogya AhAra 8. yogya AcaraNa 6. zreSTha puruSoM kI saMgati 10. buddhimAn 11. kRtajJa 12 jitendriya 13. dharmopadeza zravaNa karanevAlA 14. dayAlu evaM pApoM se DaranevAlA aisA vyakti sAgAradharma ( gRhasthadharma) kA AcaraNa kre| jina guNoM kA ullekha sAgAradharmAmRta meM prApta hotA hai, unameM se adhikAMza kA nirdeza donoM pUrvavartI AcAryoM ke dvArA kiyA jA cukA saMvegaraMgazAlA meM zrAvaka ke paiMtIsa mArgAnusArI guNoM kA, athavA zrAvaka ke ikkIsa guNoM kA spaSTa rUpa se eka sthAna para koI ullekha to nahIM hai, kintu gAthA kramAMka 1507 se 1523 taka pandraha gAthAoM meM gRhastha kI sAmAnya AcAra rUpa Asevana zikSA kA ullekha hai| isake antargata nimna guNoM kA ullekha prApta hotA hai: 81 pravacanasAroddhAra 236 82 saMvegaraMgazAlA, gAthA - 1520/1521. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 75 1. loka-nindita vyApAra kA tyAga 2. kAluSyarahita saddharma-kriyA kA paripAlana 3. lokapriya vyavahAra (mArgAnusArikA) 4. jJAnavRddha aura vayovRddha janoM kI sevA 5. zAstra kA abhyAsa 6. paropakAra kI vRtti 7. guNIjanoM kI prazaMsA 8. dAkSiNyaparAyaNatA 6. guNoM ke prati anurAga 10. utsukatA yA caMcalatA kA tyAga 11. akSudrapanA, arthAt udAra dRSTikoNa 12. paralokabhIrUtA 13. krodha kA parihAra 14. deva-guru aura atithi kI pUjA 15. pakSapAta binA nyAya kA pAlana 16. durAgraha kA tyAga 17. dUsaroM ke prati snehapUrNa vyavahAra 18. saMkaTa ke samaya meM dhairya 16. sampatti kI upalabdhi meM bhI nirabhimAnatA 20. svayaM ke guNa kI prazaMsA sunane meM lajjA kA anubhava karanA 21. nyAyapUrvaka puruSArtha se dhanArjana karanA 22. lajjAzIlatA 23. dIrghadarzitA 24. uttama puruSoM ke mArga kA anusaraNa 25. pratijJA kA samyak prakAra se pAlana 26. sadguNoM kA satata abhyAsa 27. lokahita kI bhAvanA 28. vinamratA 26. hitopadeza kA AdarapUrvaka svIkAra karanA 30. deva-guru-dharma kA avarNavAda nahIM karanA 31. loka evaM paraloka meM kalyANakArI guNoM ko svIkAra krnaa| ina gaNoM ke nirdeza ke pazcAta saMvegaraMgazAlA meM yaha kahA gayA hai ki jo vyakti ina sAmAnya guNoM ke paripAlana meM bhI asamarthatA kA anubhava karatA hai, vaha vizeSa guNoM kA paripAlana kaise kara pAegA? jo vyakti sarasoM ke paudhe ko ukhAr3ane meM bhI kaThinAI kA anubhava karatA hai, vaha parvata ko kaise ukhAr3a paaegaa| 83 isa prakAra hama dekhate haiM ki cAhe saMvegaraMgazAlA meM paiMtIsa mArgAnusArI guNoM kA, athavA ikkIsa zrAvaka ke guNoM kA spaSTa rUpa se koI varNana nahIM hai, phira bhI prastuta prasaMga meM granthakAra ne una sabhI yogyatAoM kA nirdeza kiyA hai, jo eka zrAvaka ke lie paripAlanIya haiM, sAtha hI hama yaha bhI dekhate haiM ki jinacandra dvArA varNita ina guNoM meM pUrvokta sabhI guNa samAhita ho jAte haiN| isa prakAra zrAvaka ke mArgAnusArI guNoM ke sambandha meM AcArya jinacandrasUri ne prastuta kRti meM apanA maulika dRSTikoNa prastuta kiyA hai| zrAvaka ke SaTAvazyaka kartavya : jaina-granthoM meM zrAvaka ke SaTAvazyaka-kartavyoM kA bhI ullekha milatA hai| isa sambandha meM hameM do paramparAe~ milatI haiN| prAcIna paramparA ke anusAra nimna SaTAvazyaka ko hI zrAvaka ke SaT kartavya mAnA gayA hai - 1. sAmAyika 2. 85 saMvegaraMgazAlA, gAthA - 1520/1521. Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI caturviMzatistava 3. vandana 4. pratikramaNa 5. kAyotsarga aura 6. pratyAkhyAna, 84 kintu paravartI jaina-AcAryoM ne zrAvaka ke SaT kartavyoM kA ullekha kiMcit bhinna prakAra se kiyA hai, unake anusAra SaT karttavya nimna haiM - 1. devapUjA 2. guru sevA 3. svAdhyAya 4. saMyama 5. tapa aura 6. daan| jahA~ taka saMvegaraMgazAlA kA prazna hai, isameM isa prakAra se zrAvaka ke SaTAvazyakoM yA SaTkartavyoM kA ullekha to hameM nahIM milatA hai, kintu zrAvaka ko apane svopArjita dhana kA upayoga kina kSetroM meM karanA cAhie, isakI carcA ke prasaMga meM nimna dasa sthAnoM kA varNana kiyA gayA hai - 1. jinabhavana kA nirmANa 2. jinabimba kA nirmANa 3. jinapUjA 4. jinAgama saMrakSaNa 5. sAdhuvarga kI sevA 6. sAdhvIvarga kI sevA 7. zrAvakavarga kI sevA 8. zrAvikAvarga kI sevA 6. pauSadhazAlA nirmANa evaM 10. jinadarzana kI prbhaavnaa| cAhe zrAvaka ke SaTkartavyoM kA nirdeza saMvegaraMgazAlA meM eka sthAna para upalabdha nahIM hotA hai, kintu vibhinna prasaMgoM meM jinapUjA, gurujanoM kI sevA, svAdhyAya, saMyama, tapa aura dAna ke ullekha hameM prakIrNa rUpa se mila jAte haiN| udAharaNArtha- zrAvaka ko svadravya ke vyaya karane ke lie jo dasa sthAna batAe gae haiM, unameM jinapUjA aura gurujanoM kI sevA kA spaSTa ullekha milatA hai| isI prakAra jina-Agama-saMrakSaNa kI carcA ke prasaMga meM svAdhyAya karane aura karavAne kA nirdeza bhI upalabdha hotA hai| saMyama aura tapa ke ullekha to samAdhimaraNa grahaNa karane kI pUrva bhUmikA ke rUpa meM prApta hote hI haiM, jahA~ taka dAna kA prazna hai, dAna ke dasa kSetroM ke ullekha meM isakA nirdeza huA hI hai| mAtra yahI nahIM, zrAvaka kI dinacaryA ke ullekha meM spaSTa rUpa se yaha batAyA gayA hai ki vaha kisa prakAra prArthanA karake munijanoM ko AhAra dAna kre| isI prakAra prathama parikarmadvAra ke aniyatavihAra nAmaka upadvAra meM munijanoM ko kisa prakAra vasati pradAna karanA cAhie, isakA bhI ullekha hai, sAtha hI munijanoM ko vasati, arthAt rahane kA sthAna pradAna karane ke kyA lAbha haiM, isakI carcA bhI gAthA kramAMka 2230 se lekara 2310 taka kI gaI hai aura phira vasati-dAna ke sambandha meM kurucandra kI kathA bhI prastuta kI gaI hai| punaH, samAdhi kI ArAdhanA ke prasaMga meM saMyama aura tapa kI sAdhanA kA spaSTa nirdeza bhI milatA hai| isa prakAra saMvegaraMgazAlA meM prakArAntara se SaT kartavyoM kA ullekha mila jAtA hai| 84 jaina, bauddha tathA gItA ke AcAra-darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana, bhAga-2, pR.-316 8 jaina, bauddha tathA gItA ke AcAra-darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana, bhAga-2, pR.-362 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa /77 saMvegaraMgazAlA meM dAna ke prasaMga meM dAna ke jina dasa kSetroM kA ullekha hameM milatA hai, Age hama una para vistAra se carcA kreNge| zrAvaka ke dAna ke dasa kSetra :1. jinamandira :- saMvegaraMgazAlA ke prastuta dvAra meM kahA gayA hai ki vihAra karate hue, athavA tIrthayAtrA hetu paribhramaNa karate hue jaba muni, athavA gRhastha zrAvaka gA~va yA nagara meM praveza karate haiM, taba sthiratA se pahale caityavandana-vidhi Adi kareM, phira jinamandira meM koI TUTa-phUTa to nahIM hai, usakA nirIkSaNa kareM, athavA sthiratA ke abhAva meM saMkSipta vidhi se darzana karake, mandira ke usa TUTe hisse ko dekheM, yadi vizeSa TUTA-phUTA ho, to usake sambandha meM munIma Adi se kheN| muni bhI mandira sambandhI upadeza dekara usake sudhAra ke lie yathAyogya cintA rkheN| isameM Age granthakAra kA kahanA hai ki svadeza athavA kisI deza meM zrAvakoM kA abhAva ho, athavA unakI paristhiti kamajora ho, aise gA~va yA nagara meM jinamandira jIrNazIrNa ho gayA ho, dIvAra yA sandhisthAna TUTa gayA ho yA daravAje, dehalI Adi kSINa ho gae hoM, aisA kahIM para bhI dekhakara, athavA anya ke mukha se sunakara zrAvaka yaha vicAra karatA hai ki avazya kisI puNyazAlI gRhastha ne isa jinamandira kA nirmANa karAyA hai, kintu khedajanaka bAta yaha hai ki kAlakrama meM yaha jIrNazIrNa ho gayA hai, ataH isakA jIrNoddhAra karU~, kyoMki saMsAra kI sarva vastu nAzavAn hai, ataH ise pUrA tor3akara punaH nae rUpa meM taiyAra kraauuN| aisA karane se yaha mandira saMsArarUpI garta meM girane vAloM ke lie hastAvalambana jaisA bnegaa| aisA vicAra kara, zakti ho, to svayaM taiyAra kareM, anyathA anya zrAvakoM ko kaheM, isa taraha ke zrAvaka bhI kharca karane meM asamartha hoM, to aise samaya meM mandira ke sAdhAraNa khAte ke dravya kA upayoga karake bhI mandira kA jIrNoddhAra kreN| isa grantha meM zrAvaka sAdhAraNa dravya ko anya sthAna para kharca na karake, usa dravya ke kharca se mAtra jinamandira kA jIrNoddhAra kareM, aisA ullekha hai, kyoMki sAdhAraNa dravya se bhI kie gae jIrNoddhAra ke pazcAt jinamandira ke darzana, vandana se samyaktvI jIva ko bodhilAbha hotA hai| sAtha hI saMvegaraMgazAlA meM granthakAra ne yaha spaSTa rUpa se ullekha kiyA hai ki yadyapi jinamandira ke nirmANa meM nizcaya hI pRthvIkAya Adi jIvoM kI hiMsA hotI hai, to bhI samyagdRSTi jIvoM ko niyama se usa viSaya meM hiMsA kA pariNAma nahIM hotA hai, parantu anukampA (bhakti) kA pariNAma hotA hai| jinamandira ke nirmANa, athavA jIrNoddhAra karavAne se usake darzana, vandana karanevAle jIva bodha ko prApta karate haiM tathA sarvaviraticAritra grahaNa kara pRthvIkAya Adi 80 saMvegaraMgazAlA, gAthA - 2807-2630. . Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI jIvoM kI rakSA karate haiM aura anta meM samyak cAritra ke pAlana se mokSa ko prApta karate haiN| isa taraha anantakAla taka saMsArI jIvoM ko duHkha yA kaSTa nahIM dete haiN| isa prakAra jinamandira ke nirmANa se ahiMsA kI siddhi hotI hai|87 2. jinabimba :- pUrvokta vidhi ke anusAra gRhastha kisI gA~va meM praveza karatA hai, to vaha vahA~ ke bhavya jinAlayoM ko dekhakara jinadarzana hetu mandira ke andara praveza karatA hai, kintu jaba bhItara jAne para jinabimba athavA jinapratimA nahIM ho yA kisI ne usa pratimA kA haraNa kara liyA ho, athavA vaha pratimA khaNDita ho gaI ho, to zrAvaka svadravya se jinapratimA bharAe, arthAt taiyAra krvaae| pUrva meM batAI vidhi anusAra svayaM athavA anya kI zakti ke abhAva meM sAdhAraNa dravya se bhI jinabimba taiyAra karavAe evaM jinamandira meM unheM ucita vidhi se pratiSThita kare, kyoMki bhavya jIva una jina pratimAoM ke darzana se bodhi ko prApta karate haiM evaM dIkSA svIkAra kara anya jIvoM para karuNA va vAtsalya bhAva rakhate hue unakI rakSA karate haiN| saMvegaraMgazAlA meM sAtha hI yaha bhI kahA gayA hai ki kisI gA~va meM jinamandira jIrNa-zIrNa ho gayA ho, kintu jinapratimA sarvAMga sundaradarzanIya ho, to usa gA~va ke jinamandira meM se jinabimba kA utthApana karake, se anya gA~va ke mandira meM lAkara pratiSThita kreN| isa taraha sthAnAntara karane meM jina sAmagriyoM kI AvazyakatA par3atI hai, una sAmagriyoM ke lie svadravya kA vyaya kreN| svadravya ke abhAva meM anya ke pAsa prArthanA kreN| isa taraha dUsare ke pAsa bhI dhana kA abhAva hone para hI sAdhAraNa dravya kA upayoga kreN| aisA karane se bodhilAbha hotA hai| 3. jinapUjA-dvAra :- jisa kSetra meM ziSTAcAra Adi guNoM se yukta puruSa rahate hoM evaM vahA~ ke divya jinAlaya meM bhavya jinapratimAe~ doSa se rahita hoM, kintu jina-pUjA karane vAle evaM jinapUjA kI sAmagrI kA abhAva ho, to pUrva meM kahI vidhi anusAra zrAvaka svadravya se pUjA kI sAmagrI kI vyavasthA kare athavA svadravya kI alpatA meM anya zrAvakagaNa se ucita sAmagrI kI vyavasthA ke lie khe| prastuta kRti meM yaha ullekha kiyA gayA hai ki zrAvaka svayaM jinamandira ko avyavasthita dekhatA hai, athavA anya ke dvArA sunatA hai, to gA~va ke logoM ko ekatrita karake madhura vacanoM se unheM samajhAe ki Apa loga mahAn bhAgyazAlI va puNyazAlI ho, jisase Apake gA~va meM indrabhavana ke sadRza bhavya jinAlaya hai, jisameM divya jinapratimAoM ke durlabha darzana prApta hote haiN| ye jinadeva vandanIya evaM pUjanIya haiM, to phira yahA~ jinapUjA kyoM nahIM hotI hai| tuma sabako jinapUjA avazya karanA 87 saMvegaraMgazAlA, gAthA 2778-2806 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 79 cAhie, ityAdi mIThe vacanoM se (acche se) samajhAne para bhI ve nahIM mAnate haiM, to zrAvaka ko apane dhana se pUjA, dhUpa, dIpa, Adi karane ke lie kisI mAlI Adi kI vyavasthA karanA caahie| svadravya ke abhAva meM anya se evaM anya bhI ye kAma karane meM asamartha hoM, to sAdhAraNa dravya lekara bhI jinamandira meM pUjA, prakSAla Adi karane vAle kI vyavasthA kre| aisA karane se zrAvaka svadeza meM sabakA anurAgI hotA hai tathA jinazAsana kI va jinezvaradeva kI pUjA-prabhAvanA meM atizaya vRddhi hotI hai evaM jIva sulabhabodhi ko prApta karatA hai| 4. jinAgama-saMrakSaNa :- isameM kahA gayA hai ki jaba zrAvaka apane jaina-zAstroM ko nAza hote dekhatA hai, taba unameM se jo Agama gUDha artha vAle hoM, anuyoga ke hetu upayogI hoM, nimittazAstra evaM jyotiSazAstra Adi se sambandhita hoM, una granthoM va AgamoM ko use svayaM likhanA cAhie, yadi una granthoM ko svayaM likhane meM asamartha ho evaM dUsare bhI likhane meM asamarthatA vyakta karate hoM, to jJAna kI vRddhi ke lie sAdhAraNa dravya dekara bhI dUsaroM se likhavAnA caahie| una granthoM ko tAr3apatra para vyavasthita rUpa se tIna, cAra yA adhika paMktiyoM meM likhavAkara, jJAnavRddha puruSoM ko samarpita kare, athavA kisI yogya kSetra ko jAnakara usa saMgha ko samarpaNa kare athavA kuzala pratibhAzAlI munirAja ko dekara unake pAsa se zAstroM kA zravaNa kare athavA svayaM pddh'e| isa taraha AgamoM ko naSTa hote hue bacAne se mithyAtvadarzanavAloM dvArA zAsana kA parAbhava hone se roka sakate haiN| prAcIna granthoM kA saMzodhana karane se jaina zAsana kI rakSA hotI hai, bhavya jIvoM para anukampA (bhakti) hotI hai evaM jIvoM ko abhayadAna milatA hai| saMsArI jIvoM dvArA jo bhI upakAra yA puNyakArya kiyA jAtA hai, vaha saba zAstroM ke adhyayana va zravaNa kA hI pariNAma hai, ataH gRhastha zrAvaka ko jinAgama saMzodhana ke lie yathAzakti pravRtti karanA caahie| 5. munijanoM kI sevA :- prastuta kRti meM yaha ullekha kiyA gayA hai ki saMyama nirvAha ke lie muni zrAvaka se AhAra, vastra, Asana, pAtra, auSadha, Adi vastue~ nau koTi se vizuddha hone para hI grahaNa karatA hai, arthAt svayaM sacitta vastu ko acitta nahIM karanA, kisI vastu ko nahIM kharIdanA evaM nahIM pakAnA, aise na svayaM karanA na dUsaroM se karavAnA evaM na karate hue kA anumodana krnaa| zrAvaka ko bhI nau koTi se zuddha vastue~ denA caahie| prastuta kRti meM yaha prazna kiyA gayA hai ki saMyama kI puSTi ke lie hI jo sAdhu ko dAna detA hai, to unake lie pRthvIkAya Adi kI hiMsA karanA, yaha kaise yogya ginA jAtA hai? isake lie dinacaryA zrAddhavidhi meM kahA gayA hai ki saMyama nirvAha meM yadi rukAvaTa va bAdhA Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI utpanna nahIM hotI hai, phira bhI muni dUSita vastu kA sevana karatA hai, to vaha lenevAle evaM denevAle- donoM ke lie ahitakara hai, kintu saMyamI-jIvana kA nirvAha karanA duSkara ho gayA ho, taba aisI vastu lenevAle evaM denevAle- donoM ke lie hitakArI siddha hotI hai| ina apavAda kI sthitiyoM kA ullekha karate hue saMvegaraMgazAlA meM kahA gayA hai ki jaba duSkAla par3a gayA ho, vastra Adi ko luTere lUTa kara le gae hoM tathA anya apavAdamArga meM sarvaprayatna karane para bhI nirdoSa vastra, Asana, auSadha, Adi kI prApti na hotI ho, to zrAvaka ko svadhana kA sadvyaya karate hue sAdhu ko vastu Adi kharIda kara denA cAhie tathA AhAra bhI taiyAra karake dAna karanA caahie| zrAvaka bhI svadhana ke abhAva meM hI dUsaroM ko kahe tathA dUsare bhI zakti sampanna na hoM, to aise samaya meM sAdhAraNa dravya kA upayoga lekara bhI sAdhu kI sevA kreN| isI taraha sAdhu ko bhI cAhie ki vaha ina dUSita AhAra, vastra, Adi ko anAdarapUrvaka (udAsInatA se) svIkAra kre| isa taraha jinezvara bhagavAna ne ekAntaH koI AjJA pradAna nahIM kI hai aura ekAntaH koI niSedha bhI nahIM kiyA hai| unakI AjJA ke anusAra pratyeka kArya meM satyatA kA pAlana karanA evaM mAyA nahIM karanA hai| isa grantha meM utsarga-mArga ko rAjamArga kahA hai evaM apavAda ko usakA hI pratipakSI kahA hai, kyoMki jitane utsarga-mArga haiM, utane hI apavAda-mArga haiM, jitane apavAda-mArga haiM, utane hI utsarga-mArga haiN| 6. sAdhvIvarga kI sevA :- saMvegaraMgazAlA ke sAdhudvAra meM jina bAtoM kA ullekha kiyA gayA hai, unhIM bAtoM ko sAdhvI ke viSaya meM bhI samajhanA cAhie, aisA granthakAra kA ullekha hai| isameM sAdhviyoM ko paripakva (pake hue) evaM svAdiSTa phaloM se bhare hue bera ke vRkSa ke samAna kahA hai, kyoMki ve nau gupti bAr3a dvArA surakSA kavaca se gherI huI hone para bhI svabhAva se hI sarvabhogya hotI haiM, isalie zrAvaka ko sadaiva sAdhviyoM kI prayatnapUrvaka rakSA karanA caahie| kisI zatru ke dvArA, athavA durAcArI puruSa ke dvArA una para durAcAra kiyA jAtA ho, to sarvaprathama apane dravya se, anyathA dUsare ke dravya se tathA inake abhAva meM sAdhAraNa dravya kA kharca karake bhI saMyama meM vighna utpanna karane vAle nimittoM kA nAza karanA cAhie evaM saMyama kI rakSA karanA caahie| 7. zrAvakoM kI sevA :- ArAdhaka ko sAdharmika bandhuoM kI sevA karanA caahie| jina dharmAnurAgI zrAvakoM ke pAsa AjIvikA ke lie sampatti kA abhAva hai, kintu vaha vyApAra meM kuzala ho, saptadurvyasanoM se dUra rahatA ho, dAkSiNya Adi zreSTha guNa Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 81 vAlA ho, vinayaguNa se sampanna ho tathA dhana kA sadvyaya karanevAlA ho, to zrAvaka ko aise sAdharmika bhAI kI sahAyatA karanA cAhie | zrAvaka pahale apane dhana se usakI AjIvikA sambandhI vyavasthA kare, athavA svadhana ke abhAva meM sAdhAraNa dravya se bhI vyApAra ke lie use pUMjI de| yadi vaha vyApAra kalA meM akuzala ho, to use usakI AvazyakatA se AdhA yA cauthA bhAga Adi AjIvikA ke lie de / inase viparIta guNavAle sAdharmika kI sevA karane se logoM meM svayaM kI tathA zAsana kI nindA hone kI sambhAvanA hotI hai| 8. zrAvikAoM kI sevA :- saMvegaraMgazAlA meM zrAvakadvAra kI taraha hI zrAvikA-dvAra kA bhI nirdeza kiyA gayA hai| sAdhvIdvAra meM sAdhvI kI surakSA hetu zrAvaka kA jo karttavya hotA hai, vahI karttavya yahA~ vizeSa rUpa se ullekhanIya hai / isI prasaMga para yahA~ sAdharmika ke prati zrAvaka kA kaisA vyavahAra honA cAhie, usakA varNana bhI kiyA gayA hai zrAvaka ko svajana - parajana, athavA svajAti, kula kA bhedabhAva chor3akara apane sAtha meM dharmakriyA karanevAloM ko, ye mere dharmabandhu aisA mAnanA cAhie tathA dhArmika anuSThAnoM, putra-janmotsava, vivAhotsava, Adi meM unako smaraNapUrvaka Amantrita karanA caahie| unake prati 'svAmIvAtsalya bhAva rakhe, unako dekhate hI madhura vArtAlApa se sakuzala Adi pUche, pazcAt supArI Adi dekara satkAra kare, isa prakAra roga Adi meM auSadha dekara sevA kare, aMgamardana kare, vizrAnti de, unake sukha meM apane ko sukhI mAne tathA unake duHkha meM svayaM ko duHkhI maane| unake guNoM kI prazaMsA kare, kamajora paristhiti ho, to vyApAra meM jor3e, dharmakArya meM smaraNa kare, doSoM kA sevana karate hoM, to madhura vacanoM se samajhAe, nahIM mAnane para kaThora vacanoM se bhI bArambAra satkArya karane kI preraNA de evaM jJAna - darzana - cAritra meM samyak rUpa se sthira kre| isa taraha aneka prakAra se sAdharmikavAtsalya karane se zrAvaka avazyameva isa jagat meM jinazAsana kI vRddhi yA prabhAvanA karane vAlA hotA hai, isalie zrAvaka ko yathAzakti sAdharmikavAtsalya karane ke lie pravRtti karanA cAhie / 36 - 6. pauSadhazAlA-nirmANa :- isameM granthakAra kA kahanA hai ki kisI samRddhazAlI gA~va, nagara, Adi meM pauSadhazAlA jarjarita ho gaI ho evaM vahA~ ke zrAvakavarga parama zraddhAvanta, pApabhIrU evaM dharmAnurAgI hoM, lAbhAntarAya ke kAraNa jIvana - gAr3I muzkila se calatI ho, taba una uttama sadAcArI puruSoM kI pauSadhazAlA ke uddhAra karane kI icchA hone para bhI asamarthatAvaza uddhAra nahIM kara pAte hoM, to pahale zrAvaka svayaM samartha ho, to svayaM, anyathA upadeza dekara anya ke dvArA usakA uddhAra karAe, . Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI aura donoM hI uddhAra karAne meM asamartha hoM, to sAdhAraNa dravya lekara bhI usa pauSadhazAlA kA uddhAra karavAe / isa taraha jo pauSadhazAlA kA uddhAra karAtA hai, vaha dhanya puruSa dUsaroM kI satpravRttiyoM kA kAraNabhUta banatA hai| pauSadhazAlA meM zrAvakavarga sAmAyika Adi kriyA saMvegapUrvaka karate haiM tathA dhyAna, svAdhyAya, Adi karate hue bodhibIja ko prApta karate haiM; isase tIrtha kI prabhAvanA, guNAnurAgI ko guNa kI prApti, dharma kI rakSA, abhayadAna kI ghoSaNA, Adi kA lAbha pauSadhazAlA kA uddhAra karAnevAle ko milatA hai, kyoMki vahA~ jo pratibodha prApta kareMge, ve avazya mokSa ke adhikArI banate haiN| isa kAraNa pauSadhazAlA uddhAra karAne meM bhI bhaviSya meM hone vAlI hiMsA se anya jIvoM kA rakSaNa hotA hai| yadyapi upAsakadazAMga meM aisA ullekha milatA hai ki siMha, Ananda, Adi pratyeka zrAvaka ke ghara meM pauSadhazAlAe~ hotI thIM, kintu aneka ke bIca, arthAt eka saMgha meM eka pauSadhazAlA hone se doSa nahIM hai, kyoMki eka pauSadhazAlA meM paraspara milakara dharmakriyA karane se tathA vinayAdi AcaraNa karane se vizeSa lAbha prApta hote haiM, jaise- paraspara vinaya karanA, sAraNA - vAraNAdi karanA, dharmakathA, vAcanA, pRcchanA, AdirUpa svAdhyAya karanA, dharmabandhujanoM kI sukha sAtA pUchanA, sUtra - artha evaM tadubhaya kA paraspara pUchanA, sunanA, naI-purAnI sAmAcArI ko samajhanA, Adi aneka lAbha pauSadhazAlA meM dharmAnuSThAna karane se hote haiN| vyavahArasUtra meM rAjaputrAdi ko bhI pauSadhazAlA meM dharmaprasaMga Adi karane ke ullekha haiM, ataH uttama zrAvakoM ko bhI saddharma karane ke lie nizcaya se sarvasAdhAraNa ke lie eka pauSadhazAlA. banAnA yogya hai| 10. jainadharma kI prabhAvanA :- zrAvaka ko apane arjita dravya kA kina-kina kAryoM meM vyaya karanA cAhie, isakA ullekha karate hue jinacandrasUri ne jo dasa sthAna batAeM haiM, unameM dasavA~ sthAna darzanakArya kA hai| darzanakArya kA tAtparya jainadarzana kI prabhAvanA aura usake Upara AI vipattiyoM ke nirAkaraNa meM apane svadravya kA vyaya karane se hai| unhoMne sarvaprathama darzanakArya ko do bhAgoM meM vibhAjita kiyA 1. prazasta aura 2. aprazasta / jinase jainadarzana kI kIrti dhUmila hotI hoM, ve sabhI kArya aprazasta darzanakArya haiM aura jinake mAdhyama se jainadarzana kI mahattA saMsAra meM vRddhi ko prApta hotI hai, ve prazasta darzanakArya haiN| AcArya jinacandrasUri kahate haiM ki jisake karane se isa loka meM kIrti aura paraloka meM sadgati kI prApti ho, vahI prazasta darzanakArya hai / sAmAnya rUpa se jinake dvArA caitya (jinamandira) kula, gaNa, caturvidhasaMgha, AcArya, pravacana aura zruta Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 83 kI prabhAvanA hotI ho, ve sabhI kArya zrAvaka ke liye nija dravya vyaya karake karaNIya mAne gae haiN| kahA gayA hai ki jo zrAvaka apanI kSamatA ke anurUpa jinazAsana kI prabhAvanA ke lie dravya kA vyaya nahIM karatA hai, vaha jinapravacana kA vaMcaka, arthAt drohI mAnA jAtA hai, kyoMki vaha vastutaH jinazAsana ke viccheda kI icchA rakhanevAlA hai, ataH gRhastha ArAdhaka kA yaha kartavya hai ki vaha apanI sAmarthya ke anurUpa jinapravacana kI prabhAvanA ke lie dravya kA vyaya kre| isa prakAra saMvegaraMgazAlA meM gRhastha ko apane sadravya kA vyaya karane hetu dasa sthAnoM kA ullekha lagabhaga 130 gAthAoM meM ati vistAra se kiyA gayA hai| zrAvaka ke vrata : saMvegaraMgazAlA meM darzanapratimA ke pazcAt vratapratimA kA ullekha milatA hai| usameM vratapratimA ke antargata prANIvadha, asatya bhASaNa, adatta-grahaNa, abrahma-sevana aura parigraha-ina pA~ca vratoM kA ullekha huA hai| 88 saMvegaraMgazAlA meM tIna guNavratoM, arthAt dizAparimANa, upabhoga-paribhogaparimANa aura anarthadaNDa-viramaNa-ina tIna guNavratoM kA spaSTataH ullekha nahIM hai| isake atirikta cAra zikSAvratoM meM, saMvegaraMgazAlA meM tIsarI pratimA ke rUpa meM sAmAyikapratimA aura cauthI pratimA ke rUpa meM pauSadhapratimA kA ullekha huA hai, kintu dezAvakAzika-vrata kA ullekha nahIM hai| yadyapi pratimAoM kI isa carcA ke saMdarbha meM atithisaMvibhAgavata kA bhI ullekha nahIM haiM, kintu zrAvaka ke dAna-kartavya ke antargata muni ko AhAra-dAna, vasatidAna, Adi kA ullekha hone se tathA sadravya ke vyaya karane ke dasa sthAnoM meM muni ko vastra, auSadhi, Adi pradAna karane ke ullekha se hama yaha mAna sakate haiM ki cAhe jinacandrasUri ne alaga se ina vratoM kA ullekha na kiyA ho, kintu unheM zrAvaka ke dvArA ina vratoM kA pAlana abhipreta hai| punaH, yahA~ gAthA kramAMka 2737 meM ina vratoM ke bandha Adi aticAroM kA saMketa huA hai| yadyapi yahA~ sabhI aticAroM kA koI ullekha nahIM hai, phira bhI itanA to svIkAra kiyA jA sakatA hai ki jinacandrasUri kI dRSTi meM zrAvaka vratoM kA niraticAra pAlana kare, yaha abhipreta rahA hai| cAhe saMvegaraMgazAlA meM zrAvaka ke bAraha vratoM kA suspaSTa vivecana anupalabdha hai, kintu jinacandrasUri ne yahA~ unakA saMketa to avazya hI kiyA hai, ataH agrima pRSThoM meM hama zrAvaka ke pA~ca aNuvratoM, tIna guNavratoM aura cAra zikSAvratoM kA unake aticAroMsahita mAtra saMkSepa meM nirdeza kreNge| 88 saMvegaraMgazAlA, gAthA 2736. Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI jainadharma meM zrAvaka evaM zramaNa- donoM kI sAdhanA kA vistAra se nirUpaNa hai| zrAvakadharma ko saMyatAsaMyata, dezavirati aura dezacAritra kahA hai| zrAvaka gRhasthAzrama meM rahakara gRhastha ke karttavyoM kA pAlana karatA huA aNuvratarUpa ekadezIya vratoM kA pAlana karatA hai| sAdhaka kA eka hI lakSya hotA hai- hiMsA Adi se bacane kA / zramaNa aura zrAvaka - isI pragati kI do kakSAe~ haiN| sAdhu ahiMsAdi vratoM kA pUrNa rUpa se pAlana karatA hai, kintu gRhastha sAdhaka apanI maryAdA nizcita karatA hai / usa maryAdA ko saMkucita karanA usakI icchA para nirbhara haiM, para maryAdA se atikramaNa karane para athavA usakA ullaghaMna karane para vratabhaMga ho jAtA hai| isa prakAra jina doSoM se vrata TUTane kI sambhAvanA banI rahatI hai, unakA hI yahA~ vivecana kiyA gayA hai| zrAvaka ko inheM jAnanA cAhie, parantu inakA AcaraNa nahIM karanA cAhie, ina sambhAvita doSoM ko hI aticAra kahA gayA hai| jaina Agama sAhitya meM vrata ke atikramaNa kI cAra koTiyA~ banAI gaI haiMatikrama vrata ko ullaMghana karane kA mana meM jJAta va ajJAta rUpa se vicAra karanA / 1. 2. vyatikrama - vrata kA ullaMghana karane ke lie pravRtti karanA / aticAra - vrata kA AMzika rUpa se ullaMghana karanA / anAcAra vrata ko pUrNa rUpa se khaNDita karanA / 4. anajAne meM lage doSoM ko aticAra evaM jAna-bUjhakara vrata bhaMga karane ko anAcAra kahate haiN| zrAvaka ina cAra doSoM se apane vratoM kI rakSA karatA hai / zrAvaka ke bAraha vrata : 2. satya- - aNuvrata 3. acaurya - aNuvrata 5. parigraha - parimANa - vrata 6. dik-parimANa - vrata 7. upabhoga - parimANa - vrata 8. anarthadaNDa - viramaNa - vrata 6. sAmAyika - vrata 10. dezAvakAsika - vrata 11. pauSadhopavAsa- vrata evaM 12. atithi- saMvibhAga- vrata / 1. ahiMsA - aNuvrata :- jainadharma aura darzana kA vikAsa ahiMsA ke AdhAra para huA hai| ahiMsA jainadharma kA prANa hai| AcArya umAsvAti ne hiMsA kI paribhASA 1. ahiMsA - aNuvrata 4. svapatnI - saMtoSavrata Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 85 karate hue likhA hai- "pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsA", pramattayoga se prANoM kA vyaparopaNa karanA hiMsA hai| mana-vacana aura kAyA kI pramAdayukta pravRtti hiMsA hai|89 jainazAstroM ke antargata dasa prakAra ke prANoM kA ullekha haiM- pA~ca indriya, mana, vacana, kAyA, zvAsocchvAsa aura aayu| inakA vyaparopaNa AghAta aura pratibandha dvArA do prakAra se hotA hai| dUsaroM ko aisI coMTa pahu~cAnA, jisase dikhAI denA yA sunanA banda ho jAe, 'AghAta' hai| dUsaroM ko dekhane aura sunane se rokanA, uttakI svatantra pravRttiyoM meM bAdhA upasthita karanA 'pratibandha' hai| hiMsA do prakAra kI hai- sthAvara jIvoM kI hiMsA sUkSma hiMsA hai evaM trasajIvoM kI hiMsA sthUla hiMsA hai| zrAvaka ko sUkSma hiMsA kA vrata (tyAga) nahIM hotA hai| vaha kevala trasajIvoM kI saMkalpapUrvaka hiMsA kA tyAga karatA hai| isa prakAra zrAvaka ke ahiMsAvrata meM do AgAra (apavAda) haiM- prathama aparAdhI ko daNDa dene kA evaM dUsarA jIvana nirvAha ke lie sUkSma hiMsA kaa| inhIM AgAra ke AdhAra se zrAvaka ko sAgArI kahA jAtA hai evaM AgAroM kA abhAva hone se sAdhu ko aNagAra kahA hai| upAsakadazAsUtra evaM sthAnAMgasUtra meM gRhastha ke prathama ahiMsA aNuvrata ko "sthUla prANAtipAta viramaNa vrata" kahA hai| zrAvaka tIna yoga va do karaNa se hiMsA kA tyAgI hotA hai| vivekapUrNa sAvadhAnI rakhane para bhI yadi kisI prANI kI hiMsA ho jAeM, to zrAvaka kA ahiMsA vrata bhaMga nahIM hotaa| jaina-AcAryoM ne hiMsA ke saMkalpajA, ArambhajA, udyoginI aura virodhinI - ye cAra bheda kie haiN| zrAvaka ina cAra hiMsAoM meM se saMkalpajA-hiMsA kA pUrNa rUpa se tyAga karatA hai, zeSa tIna hiMsAoM ko vaha cAhate hue bhI tyAga nahIM sakatA hai, kintu unakI maryAdA kara sakatA hai| saMvegaraMgazAlA meM bhI cha: kAya jIvoM kI virAdhanA se vratabhaMga huA ho, to AlocanA lene kA varNana hai| ahiMsA vrata ke mukhya pA~ca aticAra : 1. bandhana :- prANiyoM ko bandhana meM ddaalnaa| kisI ko kisI prayojana yA hetu se bA~dhanA arthabandha hai, jaise rugNa yA pAgala vyakti ko cikitsA Adi ke lie baaNdhnaa| kaluSita bhAvanA se binA prayojana bA~dhanA anarthabandha hai, jo sarvathA hiMsA hai| 89 tatvArthasUtra 7/8. 1. 90 sthAnAMgasUtra 5/1/2. Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI 2. vadha :- apane Azrita vyaktiyoM ko yA anya prANiyoM ko lakar3I, cAbuka, patthara, Adi se mAranA evaM kisI kI lAcArI kA anAvazyaka lAbha uThAnA Adi vadha hai| 3. chaviccheda :-kisI prANI ke aMgoM ko kaattnaa| 4. atibhAra :- baila, U~Ta, ghor3A, Adi pazuoM para yA anucara para unakI zakti se adhika bojha lAdanA, athavA kArya karavAnA atibhAra hai|' 5. bhaktapAna-viccheda :- pazuoM yA dAsoM ko samaya para bhojana na denA, naukara ko samaya para vetana na denA annapAna viccheda hai| ahiMsA ke upAsaka ko ina aticAroM se sadA bacanA caahie| 2. satyANuvrata :- AcArya umAsvAtI ne anRta kI vyAkhyA karate hue kahA hai "asadabhidhAnaM anRtm|"2 asadabhidhAna ke tIna artha haiM- 1. asat, arthAt jo bAta nahIM hai, usako khnaa| 2. jaisI bAta hai, vaisI na kahakara dUsare rUpa meM khnaa| 3. asat, burAI yA durbhAvanA ko lekara kisI se khnaa| mAnava aneka kAraNoM se sthUla asatya kA prayoga karatA hai| upAsakadazA evaM yogazAstra meM sthUla asatya ke mukhya pA~ca bhedoM kA nirdeza hai| ve nirdeza ye haiM- 1. kanyA ke sambandha meM 2. gAya (pazu) ke sambandha meM 3. bhUmi ke sambandha meM 4. nyAsa-dharohara ke sambandha meM evaM 5. mithyA sAkSya dene ke lie asatya kA prayoga krnaa| satyANuvrata ke pA~ca aticAra yA doSa :1. avicArapUrvaka bolanA yA mithyA doSAropaNa krnaa| gopanIyatA bhaMga krnaa| svapatnI yA mitra ke gupta rahasyoM ko prakaTa krnaa| 4. mithyA upadeza, arthAt logoM ko bhkaanaa| 5. kUTalekhakaraNa, arthAt jhUThe dastAveja taiyAra karanA, nakalI mudrA(mohara) lagAnA, yA jAlI hastAkSara krnaa| pu'vidagAr3hagaNipavaNe, vaNe ya patteya'NaMtasvammi, biticaupaMcidiyagoya-ra pi aiyaarmaa''loe| saMvegaraMgazAlA, gAthA 3032. 9 tatvArthasUtra 7/6, upAsakadazA 1/14, yogazAstra 254/55 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 87 3. asteyANuvrata : - isa vrata meM vastu ke mAlika kI AjJA ke binA vastu Adi grahaNa karane ko varjya mAnA gayA hai| bhogoM ke prati Asakti ke kAraNa mAnava kisI dUsare ke ghara meM corI karatA hai, jeba kATatA hai, ataH gRhastha sAdhaka ko isa dUSita pravRtti se bacane ke lie asteyavrata kI surakSA ke lie anAvazyaka AvazyakatAoM ko kama karane kA nirdeza diyA gayA hai| asteyavrata ke pA~ca aticAra : 1. coro kI vastu kharIdanA 3. zAsakIya niyamoM kA atikramaNa tathA kara - apavaMcana 4. mApa-taula kI aprAmANikatA evaM 5. vastuoM meM milAvaTa 2. cauryakarma meM sahayoga denA krnaa| 4. svapatnI - saMtoSa vrata :- brahmacarya mAnava jIvana ke utthAna kA merudaNDa hai| mokSamArga kI sAdhanA ke lie brahmacarya kI sAdhanA Avazyaka mAnI gaI hai| gRhasthopAsaka kI kAma - pravRtti para aMkuza lagAne hetu isa vrata kA vidhAna kiyA gayA hai| isameM gRhastha zrAvaka parastrI ke sAtha sahavAsa kA sarvathA parityAga karatA hai aura svastrI ke sAtha bhI kAma sevana kI maryAdA nizcita karatA hai| svadArA - saMtoSavrata meM kisI bhI prakAra kI svacchandatA nahIM hotI hai| sAdhaka ko apane brahmacarya kI surakSA ke lie vilAsapUrNa vastra, AbhUSaNa, mAdaka vastuoM, gariSTha evaM tAmasika padArthoM ke sevana se bacanA cAhie / svapatnI - saMtoSavrata ke pA~ca aticAra : 9. alpavaya kI vivAhitA strI se, athavA samaya-vizeSa ke lie grahaNa kI gaI strI se, arthAt vezyA Adi se sambhoga karanA / 2. avivAhita strI, jisameM parastrI aura vezyA bhI samAhita hai, usase yauna-sambandha sthApita karanA / 3. aprAkRtika sAdhanoM se kAma-vAsanA ko santuSTa karanA, jaisehasta-maithuna, gudA-maithuna, samaliMgI-maithuna, aadi| 4. para- vivAhakaraNa, arthAt svasaMtAna ke atirikta dUsaroM ke vivAha sambandha krvaanaa| 5. viSayabhoga kI tIvra Asakti honA / . Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI ina aticAroM ke sevana se brahmacarya dUSita hotA hai, ataH zrAvaka ko ina aticAroM se bacanA caahie| 5. parigraha-parimANa - vrata :- parigraha ko pApa kA mUla mAnA hai, para bhrama se parigraha - pApa ko puNya mAna liyA jAtA hai| parigraha eka bhayaMkara pApa hai, jo jIvana ko patana ke gahare garta meM DAla detA hai| eka parigraha ke kAraNa anya aneka pApa panapate haiN| praznavyAkaraNa meM spaSTa kahA hai ki parigraha ke lie loga hiMsA karate haiM, jhUTha bolate haiM, coriyAM karate haiM, milAvaTa, dhokhebAjI karate haiM aura dUsaroM ko apamAnita karate haiN| zrAvaka pUrNa rUpa se parigraha kA tyAga nahIM kara sktaa| vaha ina nau prakAra ke parigrahoM meM se apane lie Avazyaka vastuoM kI maryAdA kara zeSa samasta vastuoM ke grahaNa va saMgraha kA tyAga karatA hai / yahI parigraha - parimANa vrata 1 parigraha-parimANa - vrata ke pA~ca aticAra nimna haiM : 1. kSetravAstu - parimANAtikrama 3. dvipada- catuSpada - parimANAtikrama 2. hiraNya - suvarNa parimANAtikrama 4. dhana-dhAnya- parimANAtikrama 5. kupya-pa - primaannaatikrm| maryAdA se adhika parigraha ho jAe, to dAnAdi meM upayoga kara lenA cAhie / isa vrata ko grahaNa karane se jIvana meM sAdagI, mitavyayitA aura zAnti anubhava hotI hai| guNavratoM kA mahatva :- aNuvratoM ke vikAsa ke lie guNavratoM kA vidhAna kiyA gayA hai| 1. dizAparimANa - vrata 2. upabhoga - paribhogaparimANa - vrata evaM 3. anarthadaNDa- virmnn-vrt| ye guNavrata mUla- guNoM kI rakSA karate haiM / aNuvrata svarNa ke sadRza haiM, to guNavrata svarNa kI camaka-damaka bar3hAne ke lie paoNliza ke sadRza haiN| guNavrata ke dvArA aNuvrata kI sImA meM rahI huI maryAdA ko aura adhika saMkucita kiyA jAtA hai| 6. dizAparimANa vrata :- pA~caveM guNavrata meM sampatti Adi kI maryAdA kI jAtI hai evaM prastuta vrata meM zrAvaka sampatti prApta karane kI una pravRttiyoM kA kSetra sImita karatA hai| vaha yaha pratijJA grahaNa karatA hai- "cAroM dizAoM meM va Upara-nIce nizcita sImA se Age bar3hakara maiM kiMcit bhI svArthamUlaka pravRtti nahIM kruuNgaa|' " Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 89 AcArya hemacandra ne kahA hai ki jisa mAnava ne divrata ko dhAraNa kara liyA hai, usane jagat para AkramaNa karane vAle lobharUpI samudra ko Age bar3hane se roka diyA hai| dizAparimANa-vrata ke pA~ca aticAra : 1. urdhvadizA-parimANAtikrama 2. adhodizA-parimANAtikrama 3. tiryakdizA-parimANAtikrama 4. kSetravRddhi evaM 5. smRtibhrNsh| 7. upabhoga-paribhoga-parimANavrata :- jo vastu eka bAra upabhoga meM AtI hai, use upabhoga kahate haiM aura punaH-punaH kAma meM Ane vAlI vastu paribhoga kahalAtI hai| upabhoga aura paribhoga meM Ane vAlI vastuoM kI maryAdA ko nizcita karanA upabhoga-paribhoga parimANavrata hai| zrAddhadinacaryA 65 meM isa vrata ke do bhedoM kA ullekha hai- 1. bhojana-sambandhI evaM 2. krm-smbndhii| bhojana ke sambandha meM gRhastha upAsaka dvArA bAIsa abhakSya, battIsa anantakAya ke tyAga kA varNana hai| isameM yaha kahA gayA hai ki jagat meM bhogopabhoga kI vastue~ aparimita haiM, ataH zrAvakoM ko usakA parimANa karanA cAhie, utsarga-mArga se to prabhuzAsana ko samarpita zrAvakoM ko acittabhojI honA cAhie, parantu aisA nahIM ho sakatA ho, to anta meM sacitta Adi dravya kA parimANa nirdhArita karanA caahie| isameM sAmAnya rUpa se zrAvaka ko nimna caudaha niyama to avazya karane kA ullekha hai- 1. sacitta 2. dravya 3. vikR ti 4. upAnaha 5. tAmbU 6. vastra 7. puSpa 8. vAhana 6. zayyA 10. vilepana 11. brahmacarya 12. dizAgamana 13. snAna aura 14. bhktpaan| ina caudaha niyamoM ko dhAraNa karane se nirupayogI bhoga ke aviratijanya pApa se bacA jA sakatA hai| - upAsakadazAMgasUtra ke anusAra gRhastha-sAdhaka ko upabhoga-paribhoga kI nimna vastuoM kA parimANa aura prakAra nizcita karanA hotA hai- 1. udvadravaNikA-vidhi 2. dantadhAvana-vidhi 3. phala-vidhi 4. abhyaMgana-vidhi 5. udvartana-vidhi 6. snAna-vidhi 7. vastra-vidhi 8. vilepana-vidhi 6. puSpa-vidhi 94 jagadAkRmamANasya prsrllobhvaaridheH| skhalanaM vidadhe tena, yena digviratiH kRtaa|| yogazAstra 3/3 95 zrAddhadinacaryA 54-61. 46 upAsakadazA 1/22-38. Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI 10. AbharaNa-vidhi 11. dhUpa-vidhi 12. bhojana-vidhi yA peya-vidhi 13. bhakSya-vidhi 14. odana-vidhi 15. sUpa-vidhi 16. ghRta-vidhi 17. zAka-vidhi 18. mAdhurya-vidhi 16. jImaNa-vidhi 20. pAnI-vidhi 21. mukhvaas-vidhi| isameM dasa prakAra ke annapAnAdi kI bhI maryAdA karane kA ullekha kiyA gayA hai| zrAvakapratikramaNasUtra meM dravya-parimANa kI saMkhyA chabbIsa batAI gaI hai, jisameM se 21 to uparyukta hI haiM evaM zeSa pA~ca nimna haiM- 1. vAhana 2. upAnaha 3. zayyAsana 4. sacitta dravya 5. drvy| isake pA~ca aticAra :1.maryAdA se atirikta sacitta AhAra krnaa| 2.sacitta-acitta, aisI mizra vastu kA AhAra krnaa| 3.binA pakA huA AhAra krnaa| 4.pUrI taraha nahIM pakA huA AhAra krnaa| 5.tuccha auSadhibhakSaNa- jo vastu kama khAI jAe aura adhika mAtrA meM bAhara DAlI jAe, aisI vastu kA sevana karanA, jaise- sItAphala, aadi| upAsakadazA" meM yaha bhI ullekhita hai ki gRhastha upAsaka ko kina sAdhanoM ke dvArA apanI AjIvikA kA upArjana karanA cAhie evaM kina sAdhanoM se AjIvikA kA upArjana nahIM karanA caahie| isameM pandraha prakAra ke vyavasAyoM ko gRhastha upAsaka ke lie niSiddha batAyA gayA hai, ve nimna haiM- 1. aMgAra karma 2. vana-karma 3. zakaTa-karma 4. bhATaka-karma 5. sphoTaka-karma 6. danta-vANijya 7. lAkSA-vANijya 8. rasa-vANijya 6. viSa-vANijya 10. keza-vANijya 11. yantrapIr3ana-karma 12. nilAMchana-karma 13. dAvAgnidApana 14. sara-draha-taDAgazoSana-karma aura 15. asatIjana-poSaNa-karma isa prakAra ye pandraha karmAdAnarUpa pandraha vyavasAya zrAvaka ke lie mana-vacana-kAyA va kRta-kArita-anumodita rUpa se sarvathA tyAjya haiN| 8. anarthadaNDa-vimaraNa-vrata :- AcArya abhayadeva ne anarthadaNDa ke sambandha meM cintana karate hue likhA hai ki artha kA abhiprAya prayojana hai| gRhastha apane kheta, 97 upAsakadazA 1/38. 17 artha prayojanam! gRhasthasya kSetra-vAstu dhana-dhAnya zarIra paripAlanAdi viSayaM, tadarthe Arambhe bhRtopmrdo'rthdnnddH| daNDo nigraho, yatanA, vinAza iti pryaayaaH| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 91 2. 3. ghara, dhanadhAnya kI rakSA tathA zarIra-pAlana prabhRti pravRttiyAM karatA hai| una pravRttiyoM meM Arambha dvArA prANiyoM kA jo upamardana hotA hai, vaha anarthadaNDa hai| daNDa, nigraha, yAtanA aura vinAza- ye cAroM zabda ekArthaka haiN| arthadaNDa ke viparIta niSprayojana nirarthaka prANiyoM kA vighAta karanA anarthadaNDa hai| AcArya samantabhadra 11 ne anarthadaNDarUpa pravRttiyoM ke nimna pA~ca AdhAra-stambha batAe haiM- 1. pApopadeza 2. hiMsAdAna 3. apadhyAna 4. pramAdacaryA aura 5. duHshruti| isa guNavrata ke pA~ca aticAra :1. kaMdarpa - kAmavAsanA ko uttejita karane vAlI ceSTAe~ krnaa| kautkucya - hAtha, mu~ha, A~kha, Adi se abhadra ceSTAe~ krnaa| maukharya - vAcAla bananA, bar3hA-car3hAkara bAteM karanA, apanI zekhI bghaarnaa| 4. saMyuktAdhikaraNa - anAvazyaka rUpa se hiMsA ke sAdhanoM kA saMgraha karanA aura unheM dUsaroM ko denaa|| 5. upabhoga-paribhogAtireka - AvazyakatA se adhika upabhoga kI sAmagrI kA saMcaya krnaa| isa taraha anarthadaNDa-viramaNa-vrata aura usake doSoM ke sandarbha meM cintana karate haiM, to vartamAna yuga meM isakI sArthakatA spaSTa ho jAtI hai| mAnava-samAja meM Aja bhI ye sabhI cAritrika-vikRtiyA~ vidyamAna haiM, ataH ina vikRtiyoM kA parimArjana isa vrata ko grahaNa karane se hotA hai, kyoMki isa vrata se zrAvaka kI mAnasika, vAcika aura kAyika- sabhI pravRttiyA~ vizuddha hotI haiM, jisase zrAvaka sAmAyika Adi sabhI zikSAvratoM kA samyak prakAra se pAlana kara sakatA hai| zikSAvrata :- zikSA kA artha abhyAsa hai| jisa prakAra vidyArthI punaH-punaH abhyAsa karatA hai, usI prakAra zrAvaka ko jina vratoM kA punaH-punaH abhyAsa karanA cAhie, una vratoM ko zikSAvrata kahA gayA hai| aNuvrata aura guNavrata jIvana meM eka hI bAra grahaNa kie jAte haiM, kintu zikSAvrata bAra-bAra grahaNa kie jAte haiN| ve vrata kucha samaya ke lie hI hote haiN| unake nAma nimna haiM 9 arthena prayojanena dnnddo'rthdnnddH| - upAsakadazAMga- TIkA Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI 1. sAmAyika 2. dezAvakAzika 3. pauSadhopavAsa aura 4. atithi sNvibhaag| 6. sAmAyika-vrata :- sAmAyika zikSAvrata kA prathama vrata hai, jisake nirantara abhyAsa se sAdhaka Atma-vikAsa ke carama lakSya ko prApta karatA hai| sAmAyika samabhAva kI sAdhanA hai| sAmAyika ke do prakAra haiM- AgAra sAmAyika aura angaar-saamaayik| AgAra-sAmAyika, arthAt gRhastha kI sAmAyika, jo alpakAlika hai| anagAra-sAmAyika, arthAt zramaNa kI sAmAyika, jo jIvanaparyanta ke lie hotI hai| niyata samaya taka hiMsAdi pApa-pravRttiyoM ko tIna yoga va do karaNa se karane kA tyAga karanA hI zrAvaka kA sAmAyika-vrata hai| sAmAyika-vrata ke pA~ca aticAra : 1. manaHduSpraNidhAna - sAmAyika meM mana meM sAMsArika prapaMcoM kI udher3abuna calate rhnaa| 2. vacanaduSpraNidhAna - sAmAyika meM vacana kA durupayoga karanA, apazabdoM kA prayoga krnaa| 3. kAyaduSpraNidhAna - sAmAyika meM zarIra se sAvadha pravRtti karanA, zarIra ko bArambAra hilAnA, prasAranA, aadi| ___4. smRtyakaraNa - sAmAyika kI smRti na rkhnaa| 5. anavasthitatA - sAmAyika ko asthira hokara yA zIghratA se karanA, vidhi ke anusAra nahIM krnaa| 10. dezAvakAzika-vrata :- dizAparimANa vrata meM jIvana bhara ke lie dasoM dizAoM kI maryAdA kI jAtI hai| una dizAoM kI maryAdAoM ke parimANa meM kucha ghaNToM ke lie yA dinoM ke lie vizeSa maryAdA nizcita karanA dezAvakAzika-vrata hai| 100 digparimANa-vrata eka varSa ke lie yA cAra mAsa ke lie bhI kiyA jAtA hai| dezAvakAzika-vrata prahara, muhUrta va dina bhara ke lie kiyA jAtA hai| kSetra-maryAdA ko saMkucita karane ke sAtha hI upalakSaNa se upabhoga-paribhogAdirUpa anya maryAdAoM ko bhI saMkucita karanA hI isa vrata meM garbhita hai| zrAddha-dinacaryA meM jina caudaha niyamoM kA ullekha milatA hai, unhIM caudaha niyamoM kA cintana prAcIna AcAryoM ne isa vrata meM kiyA hai| 100 yogazAstra, 3/84. Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa 193 2. dezAvakAzika-vrata ke pA~ca aticAra : 1. Anayana-prayoga - apane maryAdita kSetra ke bAhara se vastu lAnA yA mNgvaanaa| preSya-prayoga - maryAdita kSetra se bAhara kisI vastu ko bhejnaa| 3. zabdAnupAta - maryAdita kSetra ke bAhara zabda-saMketa se apanA kArya krnaa| 4. rUpAnupAta - maryAdita kSetra ke bAhara rUpa-saMketa (izAre) Adi ke dvArA kArya krvaanaa| 5. pudgala-prakSepa - kaMkara, patthara, Adi pheMkakara kisI kA dhyAna apanI ora AkarSita krnaa| 11. pauSadhopavAsa-vrata :- yaha vrata mukhya rUpa se nivRttiparaka jIvana kI sAdhanA ke nimitta hai| pauSadha zabda kA artha hai- dharmAcArya ke samIpa yA dharmasthAna meM rhnaa| dharmasthAna meM nivAsa karate hue upavAsa karanA, pauSadhopavAsa hai| isameM pauSadha evaM upavAsa- do zabdoM kA nirdeza hai| upAsakadazAMgasUtra kI TIkA meM pauSadha zabda kA artha aSTamI, caturdazI, Adi parvakAla kiyA hai evaM upavAsa kA artha cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga kiyA gayA hai| isa prakAra parvakAla meM cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga karanA pauSadha hai| pauSadha meM Atmacintana, Atmazodhana aura AtmavikAsa kA puruSArtha hI mukhya rUpa se kiyA jAtA hai| isa taraha ATha prahara taka jo pauSadha kiyA jAtA hai, vaha pratipUrNa pauSadha kahA jAtA hai| pauSadha-vrata ke pA~ca aticAra : 1. pauSadha-yogya sthAna Adi kA bhalI prakAra se nirIkSaNa na krnaa| 2. Asana, Adi kA pramArjana nahIM karanA, athavA asAvadhAnI se pramArjana krnaa| 3. mala-mUtra tyAgane ke sthAna kA nirIkSaNa na krnaa| 4. mala-mUtra tyAgane kI bhUmi ko sApha kie binA yA pramArjita kie binA usakA upayoga krnaa| pauSadhopavAsa kA samyak prakAra se pAlana na krnaa| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI 12. atithisaMvibhAga vrata :- atithi kA artha hai- jisake Ane kI koI tithi, dina yA samaya niyata nahIM hai| jo binA sUcanA ke anAyAsa A jAtA hai, vaha atithi hai| usa atithi ke lie vibhAga karanA atithisaMvibhAga hai| isa dRSTi se mukhyatayA sAdhu-sAdhvI ko hI atithi kahA jAtA hai, kintu zrAvakaprajJapti meM zramaNa, zramaNI, zrAvaka aura zrAvikA- ina cAroM ko atithi kahA gayA hai| isa vrata meM cAroM bAtoM kA dhyAna rakhanA Avazyaka hai- vidhi, dravya, dAtA evaM paatr| jo dAna ina cAra vizeSatAoM se yukta hai, vahI zreSTha supAtra dAna hai| prastuta vrata kA uddezya gRhastha meM sevA aura dAna kI vRtti ko jAgrata karanA hai| prastuta vrata meM yaha phalita hotA hai ki gRhastha ko apane parijanoM kI sevA ke sAtha-sAtha samAja va jina-zAsana kA dAyitva bhI sambhAlanA hotA hai, yaha vrata gRhastha sAdhaka ko apane dAyitva kA bodha detA hai ki use dIna-duHkhiyoM kA yathocita satkAra karanA caahie| atithisaMvibhAga ke pA~ca aticAra : 1. sacitta-nikSepaNa - dAna na dene kI bhAvanA se acitta vastu meM sacitta vastu kA saMmmizraNa kara denaa| 2. sacittApidhAna - acitta padArtha, jo zramaNa ke grahaNa karane yogya hai, usa para sacitta padArtha Dhaka denaa| 3. kAlAtikrama - zramaNa kI bhikSA kA samaya vyatIta ho jAne para bhojana taiyAra krnaa| 4. paravyapadeza - na dene kI icchA se yA kRpaNatA ke kAraNa apanI vastu ko dUsare kI btaanaa|| 5. mAtsarya - IrSyA va ahaMkAra kI bhAvanA se dAna denaa| __ ina aticAroM meM lobhavRtti, ahaMkAra, IrSyA, aura dveSavRtti rahI huI hai, jisase zrAvaka kA vrata dUSita yA bhaMga hotA hai| zrAvaka ko atyanta udAra honA caahie| koI bhI atithi usake dvAra se nirAza aura hatAza hokara na lauTe, yaha use dhyAna rakhanA caahie| uparyukta vrata vivecana meM bahuta hI saMkSepa meM vratoM ke svarUpa, mahatva evaM usameM lagane vAle doSoM ke sambandha meM cintana kiyA gayA hai, jisase prabuddha pAThakoM 101 abhidhAnarAjendrakoza, bhAga-7, pR. 812 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 95 ko zrAvaka vratoM kA hArda hRdayaMgama ho ske| prAcIna jaina mUrddhanya manISI AcAryoM ne bahuta vistAra se zrAvaka vrata ke sambandha meM vizleSaNa kiyA hai| vizeSa jijJAsuoM ko ve grantha avazya dekhanA cAhie / zrAvaka kI gyAraha pratimAe~ : jainadharma-darzana meM ArAdhanA kA mahatvapUrNa sthAna hai| jainadharma nivRtti pradhAna dharma hai| jaina - vicAraNA meM gRhastha jIvana ke AdhyAtmika vikAsa kA sundara citraNa zrAvaka kI gyAraha pratimAoM ke rUpa me upalabdha hotA hai| pratimA kA artha pratijJAvizeSa hai| naitika vikAsa ke pratyeka caraNa para sAdhaka dvArA prakaTa kiyA huA dRr3ha nizcaya hI pratimA kahA jAtA hai| zrAvaka - pratimAe~ gRhI - jIvana meM kI jAne vAlI sAdhanA kI vikAsonmukha zreNiyA~ haiM, jina para kramazaH car3hatA huA sAdhaka apanI AdhyAtmika pragati kara jIvana ke paramAdarza 'svasvarUpa' ko prApta kara letA hai| zrAvaka kI gyAraha zreNiyA~ haiM, jo sAdhaka ke uttarottara naitika yA Adhyatmika-vikAsa lie hue haiN| isameM sAdhaka pUrva-pUrva kI bhUmikAoM se uttarottara bhUmikAoM meM praveza karatA jAtA hai| jaise gyArahavIM kakSA meM praveza karane vAle vidyArthI meM dasavIM kakSA kI yogyatA honI cAhie, vaise hI uttara - uttara kI pratimAoM meM pUrva-pUrva ke guNa samAviSTa rahate haiN| zvetAmbara evaM digambara- donoM paramparAoM ke granthoM meM upAsaka kI ekAdaza pratimAoM kA varNana prApta hotA hai| . 102 103 104 zvetAmbara - paramparA meM - 1. upAsakadazAMgasUtra 2. samavAyAMgasUtra 3. dazAzrutaskandha 4. paMcAzakaprakaraNa, Adi granthoM meM upAsaka kI gyAraha pratimAoM kI carcA kI gaI hai| saMvegaraMgazAlA ke anusAra pratimA kA artha vratavizeSa yA pratijJAvizeSa hai| isameM sAdhaka zramaNa ke sadRza vizeSa vratoM kA pAlana karatA hai| isa grantha meM moha evaM rAga ke nivAraNa hetu gyAraha pratimAoM kA ullekha kiyA gayA hai, ve nimnAnusAra haiM:- 1. darzanapratimA 2. vratapratimA 3. sAmAyikapratimA 4. pauSadhapratimA 5 pratimApratimA 6 abrahmavarjanapratimA 7. sacittatyAgapratimA 8. ArambhavarjanapratimA 6. preSyavarjanapratimA 10. uddiSTavarjanapratimA aura 11. zramaNabhUtapratimA / 106 105 102 upAsakadarzAAMgasUtra 1/68, pR. 115-121 ( hindI TIkA ) | 103 samavAyAMgasUtra 11 / 1. 104 dazAzrutaskandha, pR. 40-46. 105 paMcAzakaprakaraNa- 18/10. saMvegaraMgazAlA, gAthA 2677. 106 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI digambara-paramparA meM cAritraprAbhRta, 107 ratnakaraNDakazrAvakAcAra, 10 vasunandizrAvakAcAra,06 sAgAradharmAmRta, Adi granthoM meM zrAvaka kI gyAraha zreNiyoM kA ullekha milatA hai, ve isa prakAra haiM :- 1. darzana 2. vrata 3. sAmAyika 4. pauSadha 5. sacitta-tyAga 6. rAtri-bhojana evaM divAmaithuna-virati 7. brahmacarya 8. Arambha-tyAga 6. parigraha-tyAga 10. anumati-tyAga aura 11. uddisstt-tyaag| isa taraha donoM paramparAoM meM upAsaka-pratimAoM ke nAma evaM krama meM kucha sAmya evaM kucha antara dRSTigata hotA hai, kintu digambara-AcAryoM meM inakI saMkhyA ke sambandha meM bhI kucha matabheda haiN| svAmI kArtikeya ne inakI saMkhyA 12 mAnI hai| isI prakAra donoM paramparAoM meM aura bhI mahatvapUrNa antara prApta hote haiM, jinakA vivecana DaoN. sAgaramala jaina ne apanI pustaka "jaina, bauddha tathA gItA ke AcAra-darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana" meM vistAra se kiyA hai|11 1. darzana-pratimA :- sAdhaka ko adhyAtmamArga kI yathArthatA ke sambandha meM dRr3ha niSThA evaM zraddhA honA hI darzana-pratimA hai| darzana kA artha hI dRSTikoNa kI vizuddhatA hai| dRSTikoNa kI vizuddhatA kaSAya kI mandatA binA nahIM hotI, arthAt anantAnubandhI kaSAyoM para vijaya prApta karane se darzana kI vizuddhi hotI hai aura taba hI hamArI prajJA samyaka rUpa se kArya kara sakatI hai| yaha pratimA samyagdarzana kI sudRr3ha nIMva para avasthita hai, jisake AdhAra para hI vratoM kA bhavya bhavana khar3A hotA hai| isa pratimA meM sAdhaka krodha, mAna, mAyA aura lobha- ina cAroM kaSAyoM kI tIvratA ko kama karake samyagdarzana prApta karatA hai| yaha gRhastha-dharma kI pahalI bhUmikA hai| zubha aura azubha, athavA dharma aura adharma ke madhya yathArtha viveka hI darzana yA dRSTikoNa kI vizuddhi kA tAtparya hai| isa avasthA meM zubha evaM azubha kA sahI jJAna hotA hai, lekina usake anusAra AcaraNa karanA usake lie jarUrI nahIM hotA hai| saMvegaraMgazAlA ke anusAra vahI paNDita puruSa hai, jo samyaktva kA niraticArapUrvaka pAlana karatA hai| samyaktva hI guNoM kA mUla hai| isake binA kI gaI kriyA Ikha ke puSpa ke samAna niSphala hai| kriyA karane vAlA sattvazAlI andhA vyakti jaise zatru ko jIta nahIM sakatA hai, vaise hI pApa kAryoM se nivRtta parISahoM cAritrapAbhRta, gAthA 21-22. 108 ratnakaraNDakazrAvakAcAra, 137-147. 109 vasanandizrAvakAcAra - 4. sAgAradharmAmRta, gAthA 17, pR. 32. vasunandizrAvakAcAra kI bhUmikA, pR. 50, uddhRta jaina, bauddha tathA gItA ke AcAradarzanoM kA tulanAtmaka adhyayana, bhAga 2, pR. 318-316 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 97 aura upasagoM ko sahana karane vAlA mithyAdRSTi jIva bhI mokSa ko prApta nahIM kara sakatA hai|112 2. vrata-pratimA :- darzana-vizuddhi ke pazcAt jaba upAsaka Age bar3hatA hai, to use pA~ca aNuvratoM kA AMzika rUpa meM pAlana karanA hotA hai| saMvegaraMgazAlA ke anusAra gRhastha-jIvana meM ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha - ina pA~ca aNuvratoM kA nirdoSa rUpa se pAlana karanA hI vrata-pratimA hai| isa vrata-pratimA meM sAdhaka aNudratoM ke aticAroM se nivRta evaM suvicAroM meM pravRtta hokara sadaiva zubha adhyavasAyoM meM vicaraNa karatA hai| samyaktvAdi guNoM se yukta hokara sAdhaka vrata-pratimA meM naitika AcaraNa kI dizA meM AMzika prayAsa prArambha karatA hai| __ vrata-pratimA ke sambandha meM kahIM pA~ca aNuvratoM kA, to kahIM bAraha vratoM kA ullekha milatA hai| zramaNasUtra ke anusAra zrAvaka isa pratimA meM pahalI pratimA kA samyak pAlana karate hue aticArarahita aNuvratoM, arthAt zrAvaka ke vratoM kA bhI pAlana karatA hai| 3. sAmAyika-pratimA :- isameM sAdhaka apane apUrva bala, vIrya, ullAsa se pUrva pratimAoM kA to samyak prakAra se pAlana karatA hI hai, sAtha hI dina meM aneka bAra sAmAyika kI sAdhanA karatA hai evaM dezAvakAzika-vrata kA bhI pAlana karatA hai| saMvegaraMgazAlA meM sAmAyika ke pA~ca guNa kahe gae haiM, ve nimna haiM - 1. udAsInatA, 2. mAdhyastha-bhAva 3. saMkleza kI vizuddhi 4. anAkUlatA aura 5. asNgtaa| 1. udAsInatA - virasa AhAra pAnI evaM pratikUla zayyA meM bhI citta kI dhairyatA hI udAsInatA hai, yaha sAmAyika kA mukhya aMga hai| 2. mAdhyastha - apane parAe kI bhAvanA se haTakara vizva-kuTumba kI bhAvanA ko mAdhyastha kahate haiN| 3. saMkleza kI vizuddhi - pratyeka paristhiti meM, arthAta kisI ke doSoM ko dekhakara bhI krodha (kleza) nahIM karanA hI saMkleza-vizuddhi hai| 4. anAkUlatA - sote, uThate, baiThate samaya harSa-viSAda kA abhAva hI anAkUlatA hai| 112 saMvegaraMgazAlA, gAthA 2713-2716. 113 saMvegaraMgazAlA, gAthA 2736-2736. 114 zrI mAhendra zramaNasUtra sArtha, pR. 83. Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI 5. asaMgatAe~ - zatru-mitra evaM sukha-duHkha meM samabhAva rakhanA hI asaMgatA hai| ___ vastutaH, sAdhaka ina pA~ca guNoM se yukta hokara sAmAyika karatA hai, to utkRSTa sAmAyika kahalAtI hai, kintu mAtra udAsInatA guNa se yukta hone para bhI zrAvaka kI sAmAyika zreSTha mAnI jAtI hai| isa taraha tIsarI pratimA meM gRhastha sAmAyika-pratimA kA samyak pAlana karatA hai tathA duSpraNidhAna Adi aticAroM kA tyAga karatA hai| isameM sAdhaka ko mAtra tyAga hI karanA nahIM hai, varan kucha pAnA bhI hotA hai, arthAt samabhAva prApta karane ko hI sAmAyika kahate haiN|' 4. pauSadha-pratimA :- prastuta pratimA meM mAsa meM cAra yA chaH dina pratipUrNa pauSadha karane kA vidhAna hai| isameM pUrva pratimAoM kA AcaraNapUrvaka upAsaka aSTamI, caturdazI ke dina pauSadha svIkAra karatA hai tathA apratilekhana, duSpratilekhana, zayyA-saMstAraka evaM uccAraprasavaNa-bhUmi Adi aticAroM kA tyAga karatA hai|'' pauSadhopavAsa-nivatti kI dizA meM bar3hA haA eka aura caraNa hai| yaha eka divasa kA zramaNatva hI hai| yaha gRhastha ke vikAsa kI cauthI bhUmikA hai, jisameM pravRttimaya jIvana meM rahate hue bhI avakAza ke dinoM meM nivRtti kA Ananda liyA jAtA hai| ___ dazAzrutaskandha 117 evaM zramaNasUtra18 meM spaSTa varNana hai ki pauSadha pratimA meM sAdhaka pUrva kI tIna pratimAoM kA pAlanapUrvaka parvo ke dinoM meM, arthAt do aSTamI aura do caturdazI ko niraticArapUrvaka pauSadha karate haiN| 5. pratimA-pratimA :- ise kAyotsarga evaM divAmaithunavirata-pratimA bhI kahate haiN| isameM pUrvokta pratimAoM kA nirdoSa pAlana karate hue pA~ca vizeSa niyama lie jAte haiM:- 1. snAna nahIM karanA 2. rAtribhojana nahIM karanA 3. dhotI kI eka lAMga nahIM lagAnA 4. dina meM brahmacarya kA pAlana karanA aura 5. rAtri meM maithuna kI maryAdA nizcita karanA tathA paryoM ke dina pauSadha ho, taba rAtri meM bhI sampUrNa brahmacarya kA pAlana krnaa| isI prakAra aSTamI, caturdazI Adi parva-tithiyoM meM rAtri-paryanta 115 saMvegaraMgazAlA, gAthA 2740-2752. 116 saMvegaraMgazAlA, gAthA, 2753-2754. 117 dazAzrutaskandha 6/4. 118 zrI mAhendra zramaNa sUtra sArtha, pR. 83. Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 99 dehAsakti kA tyAga kara kAyotsarga karanA / vastutaH isa pratimA meM kAmAsakti, bhogAsakti, athavA dehAsakti kama karane kA prayAsa kiyA jAtA hai| 119 6. abrahmavarjana - pratimA :- isa pratimA meM sAdhaka rAtri meM bhI mana, vacana aura kAyA se brahmacarya kA pUrNatayA pAlana karatA hai| isameM vaha pUrNa jitendriya bana jAtA hai / vaha indriya ke viSaya vikAroM meM Asakta nahIM hotA hai| vikAsa kI isa kakSA meM maithuna se sarvathA virata hokara brahmacarya grahaNa kara letA hai| isa prakAra nivRtti kI dizA meM eka aura caraNa Age bar3hAtA hai| isa pratimA meM vaha brahmacarya kI rakSA ke nimitta - 1. strI ke sAtha ekAnta kA sevana nahIM karatA hai 2. strI-varga se ati paricaya nahIM rakhatA hai 3. zrRMgAra nahIM karatA hai 4. strI- jAti ke rUpa-saundarya sambandhI tathA kAmavarddhaka vArttAlApa nahIM karatA hai aura 5. striyoM ke sAtha eka Asana para nahIM baiThatA hai| 120 7. sacittatyAga - pratimA :- pUrvokta pratimAoM ke niyamoM kA yathAvat pAlana karate hue apramatta sAdhaka Asakti ke tyAgapUrvaka sAtavIM pratimA meM sacitta AhAra kA tyAga karatA hai| vaha uSNa jala evaM acitta AhAra kA hI sevana karatA hai| AhAra pratyeka jIvAtmA ko Avazyaka hai, parantu jo bhakSya va acitta ho, vahI prastuta pratimAdhArI zrAvaka grahaNa kara sakatA hai| sacitta, arthAt harI vanaspati, sabjI, phala, guThalIyukta Ama, guThalIyukta piNDakhajUra, aadi| 121 8. Arambhavarjana-pratimA :- sAdhanA kI isa bhUmikA meM Ate hI sAdhaka pUrva sAdhanA ke sAtha AjIvikA ke lie svayaM vyavasAya ( sAvadya Arambha ) nahIM karatA hai, phira bhI vaha putra, naukarAdi ko yathAvasara vyAvasAyika evaM pArivArika kAryoM meM mArgadarzana karatA rahatA hai / isa prakAra vaha sabhI prakAra ke sAvadya Arambha yAnI hiMsAtmaka kriyAoM kA tyAga karatA hai| prastuta pratimA meM mana, vacana aura kAyA se hiMsA se bacA jAtA hai| 122 6. preSyavarjana - pratimA :- isameM pUrvokta pratimAoM kA pAlana karate hue sAdhaka putra para ghara kA bhAra chor3akara loka vyavahAra se bhI mukta hokara zrAvaka parama 119 saMvegaraMgazAlA, gAthA 2755-2757. 120 saMvegaraMgazAlA, gAthA 2758-2760. 121 sattama piDimAe puNo, sacittamA''hAramesa pariharai / puvvoiyaguNajuto, apamatto sata jA mAsA / / saMvegaraMgazAlA, gAthA 2760. 122 Arambhama'TThamIe, sAvajjaM kAraveI pesehiM / puvvavataM na sayaM vittikae aTUTha jA mAsA / / saMvegaraMgazAlA, gAthA 2761. . Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI saMvegI guNa vAlA evaM prApta dhana meM saMtoSa karake pApArambha ke nirdeza kA bhI tyAga karatA hai| AThavIM pratimA meM eka karaNa tIna yoga se Arambha kA tyAga karatA hai, jabaki nauvIM pratimA meM do karaNa tIna yoga se Arambha kA tyAga hotA hai| digambara paramparA ke anusAra isa pratimA meM anumati dene kI chUTa hotI hai| 125 10. udviSTavarjana pratimA :- isa pratimA ko svIkAra karane vAlA sAdhaka kSara se muNDana karAtA hai, kintu coTI rakhatA hai| svayaM ke nimitta taiyAra kie hue AhAra-pAnI kA tyAga karatA hai| nirantara svAdhyAya, dhyAna meM tallIna rahatA hai| isa avasthA meM gRhastha-upAsaka se koI pArivArika-samasyA kI bAta pUchatA hai, to vaha jAnatA hai, to kahatA hai, anyathA mauna rahatA hai, sAtha hI vaha aisI bhASA kA prayoga nahIM karatA hai, jisase kisI ko hAni ho| vaha bhASA kA pUrNa viveka rakhatA hai| 124 11. zramaNabhUta-pratimA :- saMvegaraMgazAlA meM yaha pratipAdita kiyA gayA hai ki isa pratimA ko dhAraNa karane vAle upAsaka kI samasta caryA sAdhu ke samAna hotI hai| isameM pratimAdhArI upAsaka kSurakarma se mastaka kA muNDana, athavA kezalUMcana karake rajoharaNa Adi upakaraNoM ko dhAraNa karatA hai| usakI vezabhUSA bhI nirgrantha kI bhAMti hotI hai| isa taraha prastuta pratimAdhArI zrAvaka zramaNa sadRza jIvana-yApana karatA hai| vaha zramaNa ke samAna nirdoSa bhikSA, pratilekhana, svAdhyAya, dhyAna, kAyotsarga, samAdhi, Adi meM lIna rahatA hai| sabhI pratimAoM kA niraticAra pAlana karatA hai| paMca samiti evaM trigupti kA paripAlana karate hue jaba vaha kisI gRhastha ke ghara para bhikSA ke lie jAtA hai, taba vaha kahatA hai - "pratimAdhArI zramaNopAsaka ko bhikSA do|" tAtparya yaha hai ki zramaNa evaM zramaNopAsaka kA veza ekasadRza hone se kahIM zramaNopAsaka ko zramaNa na samajha liyA jAe, isalie vaha spaSTIkaraNa karatA hai| dUsarI bAta yaha hai ki yadi use koI muni samajhakara vandana karatA hai, to vaha spaSTa zabdoM meM kaha detA hai- "maiM pratimAdhArI zramaNopAsaka hU~, AhAra Adi ke lie AyA huuN|" isa taraha gyArahavIM pratimA dhAraNa karane vAlA zrAvaka utkRSTa se gyAraha mahIne taka isI prakAra vicaraNa karatA hai, kintu jaghanya se eka dina, do dina, Adi icchAnusAra kAla taka bhI isakA pAlana kara sakatA hai| 123 saMvegaraMgazAlA, gAthA 2762 - 2763. 124 saMvegaraMgazAlA, gAthA 2764 - 2765. Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 101 125 126 anta meM saMvegaraMgazAlA ke anusAra gyArahavIM pratimA sampanna kara vaha zramaNopAsaka zramaNa bana jAtA hai tathA kabhI putrAdi para moha ho jAne se zramaNa na banakara gRhastha bhI rahatA hai| yahI dRSTikoNa dazAzrutaskaMdha meM evaM viMzatikA meM bhI upalabdha hotA hai| aisA zrAvaka jIvana ke sandhyAkAla meM samAdhimaraNa bhI svIkAra kara letA hai| 127 ArAdhaka-gRhastha kI pahacAna ( liMga ) saMvegaraMgazAlA meM sarvaprathama ArAdhanA ke yogya kauna-kauna haiM, isakA ullekha karane ke pazcAt usa ArAdhaka ke liMga, arthAt vezabhUSA ko batAyA gayA hai| prastuta kRti ke liMgadvAra meM sAdhu evaM gRhastha- donoM ke liMgoM ke ullekha milate haiN| saMvegaraMgazAlA meM yaha batAyA gayA hai ki "nizcaya se ihaloka aura paraloka ko sAdhane vAlA jinakathita liMga, jo pUrva meM arhatAdvAra meM kahA gayA hai, usameM rahakara saMvega yA vairAgya bhAva kI vRddhi karate hue sAdhanA karanA hI yogya - jIva kI ArAdhanA kA liMga (dvAra ) hai / ' ,,128 ArAdhaka-gRhastha kA sAmAnya lakSaNa ( liMga ) : saMvegaraMgazAlA meM ArAdhaka - gRhastha kina-kina lakSaNoM, arthAt liMgoM se pahacAne jA sakate haiM, isakA ullekha nimna rUpa se kiyA gayA hai gRhastha- ArAdhaka ko zastra, mUsala Adi upakaraNoM kA tyAga 9. karanA caahie| 2. 3. 4. : deha para candanAdi sabhI vilepanoM kA tyAga karanA caahie| lajjA Dhakane ke lie alpa vastra rakhanA caahie| ekAntasthAna meM rahakara svAdhyAya, sAmAyikAdi kriyAe~ karanA caahie| 5. pauSadha meM indriyaviSaya-sukha evaM saMsAra kI vastuoM ke prati rAga kA tyAga kara saMsAra kI anityatA, azaraNatA, Adi kA cintana karanA caahie| 6. sacitta anna aura jala kA tyAga karake parimita prAsuka bhojana evaM jala kA sevana karanA caahie| . 125 saMvegaraMgazAlA, gAthA 2760 - 2774 126 dazAzrutaskandha 6 / 11. 127 seviNa evaM koI pavvayai taha gihI hoI / tabbhAvabheyao cciya visuddhisaMkesabheeNaM - viMzatikA 10/18. 128 saMvegaraMgazAlA, gAthA 1200 - 1201 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI anta meM yaha batAyA gayA hai ki ArAdhaka ko ina guNoM kA pratidina abhyAsa karanA cAhie, nizcaya se yahI ArAdhaka-gRhastha kA liMga hai| saMvegaraMgazAlA meM varNita gRhastha kI dinacaryA : ___saMvegaraMgazAlA ke prastuta dvAra meM sAdhu evaM gRhastha ke sAmAnya AcAra-dharma kA vivecana karane ke pazcAt kevala gRhastha ke vizeSa AcAra-dharma kA ullekha karate hue kahA gayA hai ki zrAvaka ko dhana, yauvana aura Ayu ko vinazvara mAnate hue apane bhAvoM ko pratidina zubha pariNAmoM kI ora bar3hAnA caahie| svabhAva se vinIta, bhadrika, saMvegI aura udAracitta vAle buddhimAn zrAvaka ko sAdharmikavAtsalya aura jina-mandiroM ke jIrNoddhAra karAne meM dhana kA vyaya karanA cAhie tathA paranindA se bacanA caahie| 50 prastuta kRti meM Age zrAvaka kI dinacaryA evaM jIvanacaryA meM yaha batAyA gayA hai ki sarvaprathama nidrA se jAgrata hote hI zrAvaka paMcaparameSThI mahAmaMgala maMtra kA smaraNa kre| phira laghuzaMkAdi kA tyAga karake gRhamandira meM jina-pratimAoM ko vandana karake sAdhu bhagavanta ke upAzraya meM jAkara vahA~ pratikramaNa Adi Avazyaka kriyAe~ kre| isa prakAra karane se zrAvaka ko guru ke prati vinaya kA prakaTana tathA sUtra-artha kA vizeSa jJAna hotA hai, sAtha hI vaha rumAcArI yA AcAra ke niyamoM meM kuzala hotA hai, mithyAtvabuddhi kA nAza hotA hai, aura guru kI sAkSI meM dharma kriyA Adi vidhipUrvaka hotI hai aura isase jinezvara kI AjJA kA pAlana hotA hai| sAtha hI yaha bhI kahA gayA hai ki guru kI anupasthiti meM bhI upAzraya yA pauSadhazAlA Adi meM jAkara pratikramaNa Adi kriyAe~ kare tathA samayAnusAra svAdhyAya evaM nae sUtroM kA adhyayana Adi karake ghara jaae| ghara para vizeSa kArya na ho, to usI samaya zarIra kI zuddhi hetu snAna karake puSpa Adi pUjana kI sAmagrI lekara saparivAra mandira meM jAe tathA pA~ca prakAra ke abhigamoM kA pAlana karate hue vinayapUrvaka mandira meM praveza kare, phira vidhipUrvaka prabhu kI pUjA karake devavandana kre| kisI kAraNa se prAtaHkAla meM sAmAyika na kI ho, to pauSadhazAlA meM jAkara sAmAyika Adi kriyA karake muni se vandanapUrvaka pratyAkhyAna kre| phira samayAnusAra jinavANI zravaNa karake muni bhagavantoM ke saMyama-tapAdi kI sukhasAtA pUchakara 129 saMvegaraMgazAlA, gAthA 1202-1207 15 saMvegaraMgazAlA, gAthA 1524-1528 saMvegaraMgazAlA, gAthA 1526-1531 131 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 103 AhAra - auSadha Adi se ucita bhakti kare / usake pazcAt AjIvikA hetu loka evaM dharma kI nindA se rahita apanA vyApAra kre| 132 bhojana ke samaya ghara Akara snAna se nivRtta hokara jinamandira meM jAkara aSTaprakArI pUjA kre| dravyapUjA meM jala, candana aura puSpa se prabhu kI aMgapUjA kare tathA dhUpa, dIpa, akSata, naivedya aura phala se prabhu kI agrapUjA kare, vastra Adi se satkAra- pUjA evaM stuti, stotra Adi ke dvArA prabhu kI samyak rUpa se bhAva - pUjA kare / pUjA karane ke pazcAt zrAvaka kisa taraha sAdhu evaM sAdharmika kI bhakti kare, isakA varNana prastuta kRti meM nimna prakAra se hai- zrAvaka punaH sAdhu mahArAja ke pAsa jAkara vinatI kare- "he bhagavan! azanAdi vastuoM ko grahaNa karake, Apa mujha para anugraha kreN| " saMsArarUpI kue~ meM girate hue isa mujha pAmara ko hAtha kA sahArA do" - isa prakAra prArthanA kre| sAdhu bhagavanta ko apane sAtha ghara le jAe, ghara Ate hI svajanAdi sabhI sAdhu bhagavanta ke sAmane Akara bhAvapUrvaka vandana kareM, phira zraddhAyukta vidhipUrvaka supAtra dAna deM, phira vandanapUrvaka vidA kreN| isake pazcAt pitAjI Adi vayovRddha ko bhojana karavAkara pazu, naukaroM Adi ke yogya unake khAne kI vyavasthA karake, anya atithigaNa kI bhI bhakti karake tathA roga se grasta svajanoM Adi kI sAra-saMbhAla karake phira ucita Asana para baiThakara pratyAkhyAna kA smaraNa karake navakAramaMtra ke smaraNapUrvaka bhojana kare | 133 bhojana karane ke pazcAt ghara - mandira meM paramAtmA ke sAmane baiThakara caityavandana karake tivihAra kA pratyAkhyAna grahaNa kre| phira samayAnusAra svAdhyAya tathA sUtroM kA abhyAsa kare / punaH, jIvana nirvAha ke lie loka meM anindanIya ho, aisA vyApAra kre| sandhyA ke samaya punaH gRha - mandira meM pUjana, darzana karake phira zrIsaMgha ke jinamandira meM jAe / jinabimboM kI arcanA evaM caityavaMdana kare / jisa prakAra prAtaHkAla kI vidhi meM kahA gayA hai, usI prakAra zAma ko bhI sAmAyika pratikramaNAdi kriyA kre| sAdhu bhagavanta hoM, to upAzraya meM jAkara unakI vandanA kare tathA AlocanA aura kSamApanA karake pratyAkhyAna grahaNa kare tathA samayAnusAra dharmazAstra kA anuzravaNa karake, sAdhu kI sevA suzruSA kare / saMdigdha zabdoM kA artha pUchakara tathA zrAvakavarga ke karttavyoM ko samajhakara ghara jaae| 132 133 saMvegaraMgazAlA, gAthA 1532- 1542 saMvegaraMgazAlA, gAthA 1543-1550 . Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI dinacaryA-vidhi ke anta meM yaha batAyA gayA hai ki zrAvaka ko vidhipUrvaka zayana karate samaya deva-guru kA smaraNa karanA caahie| gRhastha ko yathAzakti utkRSTa brahmacarya-vrata kA pAlana karate hue, athavA maithuna Adi kI maryAdApUrvaka ekAnta sthAna meM zayana karanA caahie|134 AcArya hemacandra ne zrAvaka kI dinacaryA kA varNana karate hue yogazAstra meM likhA hai ki zrAvaka brahmamuhUrta meM uThakara dharma kA cintana kare, tatpazcAt pavitra hokara apane gRha-caitya meM jinendra bhagavAn kI pUjA kare, phira guru kI sevA meM upasthita hokara unakI sevA-bhakti kre| tatpazcAt dharmasthAna se lauTakara AjIvikA ke sthAna meM jAkara isa prakAra dhanopArjana kare ki usake vrata-niyamoM meM bAdhA na phuNce| isake bAda madhyAhanakAlIna sAdhanA kare aura phira bhojana karake zAstravettAoM ke sAtha zAstra ke artha kA vicAra kre| punaH, saMdhyA samaya deva-guru kI upAsanA evaM pratikramaNa Adi SaTAvazyaka kriyA kare, phira svAdhyAya karake alpanidrA le|135 saMvegaraMgazAlA meM varNita gRhastha kA AdhyAtmika-cintana : saMvegaraMgazAlA ke tIsare dvAra meM Age yaha batAyA gayA hai ki yadi gRhastha mohavaza kisI adharma-kArya meM pravRtti karatA ho, to moha ke vikAroM kA vega jaba bhI zAnta ho, taba bhAvapUrvaka isa prakAra cintana kare- moha sarva anarthoM evaM duHkhoM kA mUla hai, isake vaza meM par3A huA prANI hita ko ahita mAnatA hai| isake adhIna banA huA manuSya strI ke asAra mukhAdi ko candra Adi kI upamA detA hai, aise moha ko dhikkAra ho| 36 sAtha hI yaha kahA gayA hai ki jo mukha candra kI kAnti ke samAna manohara kahalAtA hai, vahI mukha gande maila kA jharanA bhI hai| vaha do cakSu, do kAna, do nAsikA-dvAra evaM eka mukha - aise sAta mUlasrota se yukta hai| peTa azuci kI peTI hai aura zeSa zarIra bhI mAMsa, haDDI aura nasoM kI racanAmAtra hai| yaha svabhAva se hI durgandhamaya mala se bharA huA hai, malina aura nAza hone vAlA hai| sAtha hI prakRti se hI adhogati kA dvAra, ghRNAjanaka aura tiraskAra karane yogya hai| isameM jo guhya vibhAga haiM, ve bhI lajjA utpanna karane vAle haiM tathA aniSTarUpa hone se unheM bhI DhaMkane kI jarUrata par3atI hai| itane para bhI manuSya kAmAsakta banA kAmabhogoM ko bhogatA hai, to isase bar3hakara kheda kI bAta kyA ho sakatI hai? aise 134 saMvegaraMgazAlA, gAthA 1551-1558 135 yogazAstra - 3/121-131. 136 saMvegaraMgazAlA, gAthA 1556-1562 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 105 doSoM se grasita striyoM ke zarIra ke bhoga se jo virakta hogA, vahI saMsAra meM punaH punaH janma, jarA aura maraNa ke cakra se mukta hogaa| isI meM Age vizeSa dharma ke guNoM ko batAte hue kahA gayA hai ki sAdhaka ko paMcavidha AcAravAle guru kI bhakti, suvihita sAdhujana kI sevA, guNIjanoM ke sAtha rahanA, unake guNoM ko prApta karanA, sUtroM kA abhyAsa karanA, apUrva artha evaM naI hitazikSA prApta karanA, samyaktva guNa kI vizuddhi karanA, sAdharmikoM se gAr3ha rAga rakhanA aura zAstrAnusAra atithi ko dAna Adi dene ke pazcAt bhojana karanA, isa loka ke laukika-kAryoM meM aruci aura anAdara tathA paraloka kI ArAdhanA meM ruci evaM Adara, cAritra ke guNoM meM tatparatA, ityAdi uttaraguNoM kI samyak ArAdhanA karate hue kulIna gRhastha samaya vyatIta kre| jaise- koI dhIre-dhIre kadama bar3hAne se bhI pahAr3a para car3ha jAtA hai, vaise hI dhIra puruSa kramazaH prayatna karate hue ArAdhanArUpI parvata ke Upara samArUr3ha ho jAtA hai| isa prakAra yahA~ dhArmika-gRhastha kA vizeSa AcAra kahA gayA hai|138 munidharma : saMvegaraMgazAlA meM sAmAnya ArAdhanA kA vivecana karate hue jinacandrasUri ne gRhasthadharma aura munidharma kA vivecana kiyA hai| munidharma ke vivecana ke prasaMga meM saMvegaraMgazAlA meM hameM paMca-mahAvratoM kA vivecana usake cauthe dvAra meM upalabdha hotA hai| paMca-mahAvratoM kA yaha vivecana to saMvegaraMgazAlA meM ati vistAra ke sAtha upalabdha hotA hai, kintu muni-jIvana ke prANarUpa paMca-samiti aura trigupti kA vivecana prastuta kRti meM utane vistAra se upalabdha nahIM hotA hai| prathama parikarmadvAra ke antargata caturtha vinaya-upadvAra meM muni ke vinaya-dharma kA ullekha karate hue AcArya jinacandrasUri ne paMca samiti aura trigapti kA nirdeza kiyA hai| 139 isI prakAra Asevana-zikSA ke antargata dasavidha-sAmAcArI kA tathA muni kI dainika-caryA ke rUpa meM pratilekhanA, pramArjanA, bhikSAcaryA, Adi kA ullekha kiyA hai| 140 sAtha hI, isa prasaMga meM unhoMne sthaNDilabhUmi-zuddhi Adi ko lekara bhI vicAra kiyA hai| isa prakAra jinacandrasUri ne yathAvasara munidharma kA vistRta nirdeza kiyA hai| isI manonuzAstidvAra meM mana ke saMyama kA upadeza diyA gayA hai| mana kA saMyama hI zarIra aura vANI ke saMyama kA AdhAra hotA hai| muni-jIvana meM mana, ___137 saMvegaraMgazAlA, gAthA 1563-1567 138 saMvegaraMgazAlA, gAthA 1568-1578. 139 saMvegaraMgazAlA, gAthA 1563 40 saMvegaraMgazAlA, gAthA 1564-1602 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI vacana aura zarIra kI pravRttiyoM ko kaise niyantrita kiyA jAe, isake sandarbha meM hameM AcArya jinacandra kI saMvegaraMgazAlA meM spaSTa nirdeza prApta hotA hai| isI krama meM muni - jIvana kI ArAdhanA ke lie AdhArabhUta kSamA Adi dasa dharmoM kA ullekha cAhe saMvegaraMgazAlA meM eka sthAna para vistRta rUpa meM upalabdha na ho, kintu AcArya jinacandrasUri ne prakIrNa sandarbhoM meM aura vibhinna kathAnakoM ke mAdhyama se kSamA Adi dharmoM kA ullekha bhI kiyA hai| muni - AcAra ke vivecana ke sandarbha meM saMvegaraMgazAlA kA vaiziSTya yaha hai ki vaha sAmAnya siddhAntoM kI carcA kI apekSA muni kI dainika dinacaryA ke vivecana para adhika bala detI hai| isa krama meM yaha dasavidha samAcArI kA ullekha karatI hai, sAtha hI pratilekhanA, pramArjanA, AlocanA Adi kI kriyAoM para adhika bala detI hai| munidharma kI carcA karate hue isameM vinaya para bhI vizeSa bala diyA gayA hai| jinacandrasUri ne prathama parikarmadvAra ke caturtha upadvAra meM vinaya kA vistRta vivecana kiyA hai| muni kisI eka sthAnavizeSa para pratibaddha hokara nahIM rahatA hai| rAga ke prahANa ke lie yaha Avazyaka hai| isa sandarbha meM jinacandrasUri ne saMvegaraMgazAlA meM muni ke lie sthiravAsa kA niSedha kara apratibaddhavihArI hone kA ullekha kiyA hai| samAdhimaraNa kI vizeSa ArAdhanA ke prasaMga meM saMvegaraMgazAlA meM tIna sthAnoM para tapa kA vivaraNa bhI hameM upalabdha hotA hai| prathamataH, gAthA kramAMka 613 se 622 taka tapa ke sAmAnya svarUpa aura upayogitA kI carcA kI gaI hai / punaH, prathama parikarma ke hI saMlekhanA - pratidvAra meM bhI gAthA kramAMka 4018 se lekara 4073 taka chaH prakAra ke bAhya- tapoM kA vistAra se ullekha milatA hai| isI prakAra cauthe samAdhilAbha nAmaka dvAra ke prathama anuzAsti nAmaka upadvAra ke sattarahaveM tapa nAmaka pratidvAra meM punaH tapa kA saMkSipta ullekha hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki saMvegaraMgazAlA meM jaina muni ke sAmAnya AcAra kA vivecana nimna zIrSakoM ke antargata upalabdha hotA hai| agrima paMktiyoM meM hama muni - AcAra ke isa svarUpa kA nirdeza nimna krama se kareMge - 1. paMca mahAvrata aura rAtribhojana - tyAga 2. paMca samiti aura tIna gupti 3. dasa prakAra ke yatidharma 5. bAIsa parISaha 6. bAraha prakAra ke tapa 8. SaDAvazyaka aura zramaNa jIvana kA sAmAnya svarUpa : 7. dasa prakAra kI sAmAcArI 6. muni ke dainika - karttavya / jIvamAtra kA eka hI lakSya hai- duHkha se mukta honA, sukha aura zAnti ko prApta karanA, isalie jaina vicArakoM ne jIva va jagat ke svarUpa kA cintana Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 107 karake Agama-granthoM ke AdhAra para bandhana se mukta hone kA rAstA batalAyA hai| unakA eka hI uddezya rahA hai ki vyakti jIvana evaM jagat ke svarUpa ko samajhe, bandha aura mukti ke kAraNoM evaM upAyoM kA parijJAna kare aura tadanantara sAdhanA ke dvArA apane sAdhya, arthAt janmamaraNa ke cakra se mukti ko prApta kre| isI dRSTikoNa ke AdhAra para jaina-manISiyoM ne mukti kA mArga batAte hue mahAvratoM kI sAdhanA ko mokSa prApti kA sAdhana kahA hai| jaina-paramparA mUlataH zramaNa-paramparA hai, isalie usameM zramaNa-jIvana kI pradhAnatA pramukha hai| zramaNa-jIvana kA tAtparya pApa-virati hai| zramaNa-jIvana meM vyakti ko hiMsAdi pApa-pravRttiyoM se bacate hue unakI kAraNabhUta rAgadveSAtmaka Antarika-vRttiyoM se Upara uThanA hotA hai| uttarAdhyayana meM zramaNa-sAdhanA kA mukhya lakSya samatvabhAva kI sAdhanA hI mAnA gayA hai| bhagavAna mahAvIra ne kahA hai ki kevala muMDita hone se hI koI zramaNa nahIM hotA hai, varan jo samatva kI sAdhanA karatA hai, vahI zramaNa hotA saMvegaraMgazAlA 142 meM sAmAnya rUpa se vratoM kA nirdeza karate hue zramaNa-jIvana kI spaSTa vyAkhyA kI gaI hai| jo sAdhaka zarIra ke prati mamatva-bhAva nahIM rakhatA, sAMsArikavastuoM kI icchA nahIM karatA, kisI prANI kI hiMsA nahIM karatA, jhUTha nahIM bolatA, maithuna aura parigraha ke vikAra se rahita hai; krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa, Adi jitane bhI karmAdAna ke kAraNa aura AtmA ke patana ke hetu haiM, una sabase nivRtta rahatA hai, jo indriyoM kA vijetA hai, mokSa-mArga kA saphala yAtrI hai, vahI zramaNa kahalAtA hai| yahI bAta prakArAntara se sUtrakRtAMga meM bhI kahI gaI hai| 43 zramaNadharma kA AdhAra : paMca mahAvrata : __ paMca mahAvrata zramaNa-jIvana ke mUlabhUta guNoM meM mAne gae haiN| saMvegaraMgazAlA meM zramaNa ke paMca mahAvratoM kA ullekha caturthadvAra ke prathama anuzAsti nAmaka pratidvAra ke dasaveM paMca-mahAvrata-rakSaNa upadvAra meM kiyA gayA hai| ve ye haiM - 1. ahiMsAvrata 2. asatya-tyAgavata 3. adattAdAnatyAgavata 4. brahmacaryavrata aura 5. aprigrhvrt| ye pA~coM vrata zrAvaka evaM zramaNa- donoM ke lie vihita haiM, antara yaha hai ki sAdhu ahiMsAdi vratoM kA pUrNa rUpa se pAlana karatA hai, kintu uttarAdhyayana, 25/32/ 142 saMvegaraMgazAlA, gAthA 7888 sUtrakRtAMga 1/16/2-3 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI gRhastha sAdhaka apanI maryAdA nizcita karake AMzika rUpa se unakA paripAlana karatA hai| apavAda binA pUrNa rUpa se ina vratoM kA pAlana karanA hI mahAvrata kahalAtA hai| sAmAnyatayA, muni ko ina mahAvratoM kA pAlana nava koTiyoM sahita karanA hotA hai| ahiMsAmahAvrata : saMvegaraMgazAlA meM ahiMsA vrata kA ullekha karate hue isameM zramaNa ko kyA pratijJA grahaNa karanA cAhie, isakA nirUpaNa isa prakAra kiyA gayA haijIvana-paryanta ke lie sarvathA prANAtipAta kA tyAga, arthAt trasa aura sthAvara jIvoM kI mana-vacana aura kAyA se hiMsA na karanA, dUsaroM se na karAnA aura hiMsA karane vAloM kA anumodana nahIM krnaa| Age isameM jIva ke bheda-prabheda kA ullekha karate hue kahA gayA hai ki una sarva jIvoM ko nijAtmA ke sadRza mAnakara una saba para dayAbhAva rakhanA cAhie; kyoMki nizcaya se ve sabhI jIva jInA cAhate haiM, isIlie dhIrapuruSa hiMsA kA sarvathA tyAga karate haiM, sAtha hI zramaNa ke lie hitopadeza kA varNana karate hue ve likhate haiM- he muni! cAhe tU bhUkha-pyAsa se pIr3ita ho aura zuddha AhAra bhI durlabha ho, to bhI tU svapna meM bhI kabhI kisI prANI kA vadha karane kA vicAra nahIM krnaa| hAsya, rati, arati, bhaya, zoka, Adi se yukta hokara bhoga-upabhoga ke lie jIvoM kI hiMsA mata krnaa| yadi indra bhI tIna jagat kI Rddhi aura prANarakSaNa- ina donoM meM se koI eka kA varadAna mAMgane ko kahe, to aisA kauna buddhimAn jIva hogA jo apane prANa ko chor3akara tIna jagat kI Rddhi kI yAcanA karegA? arthAt koI nahIM karegA, kyoMki mAnava-jIvana tInoM loka kI sampatti kI prApti se bhI jyAdA durlabha evaM sarva ko priya hai, donoM meM koI samAnatA ho nahIM sakatI hai| 44 granthakAra ahiMsA kI mahAnatA kA varNana karate hue kahate haiM ki jaise parvatoM meM meruparvata zreSTha hai, vaise hI vratoM meM ahiMsAvrata zreSTha hai, mahAn hai| jaise AkAza loka kA AdhAra hai, dvIpa, samudra-yAtrA meM AdhArabhUta haiM, vaise hI ahiMsA dAna, zIla, aura tapa kA AdhAra hai; sAtha hI granthakAra kahate haiM ki satya, acaurya, brahmacarya, aparigraha evaM rAtribhojana-tyAga, Adi ke pAlana binA ahiMsaka apane prayojana kI siddhi nahIM kara sakatA hai, kyoMki ye sabhI guNa ahiMsAvrata kI surakSA ke lie haiN| 145 isameM jIvahiMsA aura ajIvahiMsA- aise do prakAra kI hiMsA kA ullekha kara jIvahiMsA ke 108 bhedoM aura ajIvahiMsA ke 11 bhedoM kA ullekha 144 saMvegaraMgazAlA, gAthA 7886/7600 saMvegaraMgazAlA, gAthA 7601/7611 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiyA gayA hai| tIna yoga, cAra kaSAya, tIna karaNa evaM saMrambha, samArambha aura Arambha- ye tIna sthitiyA~ inako paraspara guNita karane se jIva-hiMsA ke 3x4x3x3 = 108 bheda hote haiN| isameM saMrambha, arthAt hiMsA kA saMkalpa karanA; samArambha, arthAt jIva ko paritApa denA yA hiMsA ke sAdhana juTAnA evaM Arambha, arthAt prANoM kA vinAza karanA - aise hiMsA ke tIna rUpa batAe gae haiN| nikSepa, nivRtti, saMyojana aura nisarga- ye cAra ajIvahiMsA ke mUla bheda haiN| jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 109 inameM pratyeka ke kramazaH cAra, do, do aura tIna- isa taraha gyAraha bheda kahe gae haiN| (1) 1. apramArjanA 2. duSpramArjanA anAbhoga- ye cAra bheda nikSepa ke haiN| (2) 1. kAyA se duSTa vyApAra karanA evaM ye nivRtti ke do bheda haiN| 3. sahasAkAra aura 4. 2. hiMsaka upakaraNa banAnA (3) 1. upakaraNa kA saMyojana karanA evaM 2. AhArapAnI kA saMyojana karanA - ye do saMyojana ke bheda haiN| (4) 1. mana 2. vacana aura 3. kAyA kI kumArga meM pravRtti - ye tIna bheda nisarga ke kahe gae haiN| 146 sAmAnya rUpa se pramatta yogapUrvaka prANaghAta karanA hiMsA hai| pramAda evaM atyadhika kaSAya- ina donoM se bhI jIva kI hiMsA hotI hai| gadhe ke mastaka para jaise sIMga nahIM hote haiM, vaise hI rasa - gArava, Rddhi - gArava evaM sAtA - gArava meM Asakti rakhane vAle aura nagara, kula, Adi se mamatva rakhane vAle ajJAnI mUDhAtmA meM ahiMsA nahIM hotI hai| jJAna, tapa, tyAga, sevA, svAdhyAya, Adi sabakA sAra ahiMsA hai| ahiMsAvrata kA vivekapUrvaka pAlana karane se ahiMsaka ko paraloka meM dIrgha AyuSya, ArogyatA, saubhAgya, surUpa, zubhavarNa, Adi kA yoga hotA hai| isase viparIta hiMsaka jIva ko paraloka meM alpAyuSya, azubhavarNa, gaMdha, rUpa, Adi kA yoga hotA hai| jo sadaiva sukha kI AkAMkSA vAlA ho, jIvadayA kA upayoga rakhatA ho, pratyeka vastu ke lene meM, rakhane meM, tathA uThane-baiThane Adi samasta kriyAoM meM apramatta evaM dayAlu ho, usa jIva ke jIvana meM nizcaya se ahiMsA hotI hai| 147 146 saMvegaraMgazAlA, gAthA 7612/7617. 147 saMvegaraMgazAlA, gAthA 7618 /7627. . Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI satya-mahAvrata : saMvegaraMgazAlA meM jinacandrasUri ne kSapakamuni ko cAra prakAra ke asatya bhASaNa kA tyAga karane kA ullekha kiyA hai| prathama asatya-sadbhUta padArthoM kA niSedha karanA, jaise- jIva nahIM hai| dUsarA asatya asadbhUta kathana karanA jaisejIva pA~ca bhUtoM se banA hai evaM kucha bhI sat nahIM hai| tIsarA asatya, jaise-jIva ko ekAnta rUpa se nitya, athavA anitya maannaa| cauthA asatya, aneka prakAra se sAvadha vacana bolanA, jaise-apriyavacana yA karkazavacana, cugalI, nindA, Adi krnaa| isase hiMsAdi kA doSa lagatA hai| 48 ___ muni ko hAsya, krodha, lobha, athavA bhaya se bhI asatya bolane kA tyAga karanA cAhie tathA priya, mita, madhura, sAvadyarahita, chalarahita, sabako sukhakara lage, aise prazasta vacana bolanA cAhie, kyoMki satyabhASI puruSa sadaiva mAtA ke samAna vizvasanIya, guru ke samAna pUjanIya evaM svajana ke samAna sarvapriya hotA hai| satya meM tapa, saMyama Adi sarvaguNoM kA samAveza hai| satya vacana bolane vAle satyavAdI puruSa kI agni, jala, deva, nadI, parvata, Adi bhI rakSaka banakara rakSA karate haiN| satya se grahadazA va pAgalapana bhI Tala jAtA hai, satyavAdI ko devatA bhI sadaiva namaskAra karate haiM evaM usake vaza meM rahate haiN| isa taraha sarvatra usakI prazaMsA hotI hai, kIrti phailatI hai aura prasiddhi hotI hai| asatya vacana ke bolane se asatyavAdI sadaiva avizvAsa kA pAtra hotA hai| vaha apakIrti, dhikkAra, kalaha, vaira, bhaya, zoka tathA dhana ke vinAza kA hetu hotA hai| dUsare bhava meM mRSAsambhASaNa nahIM karane para bhI isa bhava ke anya doSoM ke kAraNa usameM corI Adi aneka doSa utpanna hote haiM, ataH ina doSoM se bacane ke lie aura uparyukta guNoM ko prApta karane ke lie muni ko asatya sambhASaNa kA tyAga karanA caahie|149 adattAdAna-mahAvrata : sAdhu saMsAra kI koI bhI vastu cAhe sacitta ho yA acitta, alpamUlya kI ho yA bahumUlya, binA usake mAlika kI AjJA ke grahaNa nahIM kreN| adattAdAna-tyAgavata meM muni ko dantazodhana kI zalAkA bhI die binA lene kI icchA karane kA bhI niSedha kahA gayA hai| jaise piMjare meM banda bandara phaloM ko khAne ke lie daur3atA hai, vaise hI jIva paradhana ko dekhakara use lene kI icchA karatA hai| 14 saMvegaraMgazAlA, gAthA 7628/7631. 149 saMvegaraMgazAlA, gAthA 7632/7644. Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 111 mAnava saMsAra kA sampUrNa dhana prApta nahIM kara sakatA hai| yadi sampUrNa dhana kI prApti ho bhI jAe, to use vaha bhoga nahIM sktaa| yadi eka bAra vaha bhoga bhI le, to bhI usake mana kI tRpti nahIM hotI hai, kyoMki lobhI jIva sAre jagat se bhI tRpta nahIM hotA hai| kahA bhI hai ki lobha se lobha bar3hatA hai| 150 isa sambandha meM granthakAra kA kahanA hai ki corI karane se jIva - hiMsA kA doSa lagatA hai| jo jisake dhana kI corI karatA hai, vaha usake prANoM kA bhI haraNa karatA hai| vyakti ke pAsa dhana hone para vaha jItA hai aura dhana ke lie to prANa bhI de detA hai, isa taraha vaha dhana ko nahIM chor3atA hai evaM dhana ke pIche sAre parivAra kI bhI hiMsA hotI hai; isalie jIvadayArUpI paramadharma ko prApta kara mAnava ko adhama adatta - grahaNa nahIM karanA cAhie / zuddha cAritra ko pAlanevAlA (muni) eka tinakA bhI adatta - grahaNa karane se tRNa ke samAna tuccha evaM cora ke samAna avizvasanIya bana jAtA hai| 151 adatta grahaNa se cora kI dazA kA vivecana karate hue kahA hai ki cora hamezA corI pakar3e jAne kI zaMkA se bhayabhIta rahatA hai, nidrA bhI nahIM le sakatA hai, hariNa ke samAna sarvatra dekhatA huA bhaya se kAMpate hue bhAgatA phiratA hai / cUhe kI AvAja se bhI kAMpane lagatA hai| vadha, bandhana, Adi pIr3Ae~ sahana karatA hai, parabhava meM zoka prApta karatA hai; isa taraha apanA AtmasammAna khokara mRtyu ko prApta karatA hai, paraloka meM bhI naraka meM apanA sthAna banAtA hai tathA saMsAra meM anaMtakAla taka paribhramaNa karatA hai| isa taraha muni ko paradhana grahaNa se utpanna hone vAle doSoM ko jAnakara, usakA tyAga karane ke lie tatpara bananA cAhie / brahmacarya mahAvrata : 152 saMvegaraMgazAlA meM granthakAra kahate haiM- he muni ! tU strI ke prati Asakti se rahita hokara evaM nau prakAra kI brahmacarya kI gupti se suvizuddha rahate hue, tU brahmacarya kI rakSA kr| yaha jIva hI brahma hai, para deha kI cintA se rahita jo sAdhu bhI sva meM hI pravRtti karatA hai, use brahmacarya kahA hai| Age brahmacarya kI nau guptiyoM kA ullekha karate haiM- vasatizuddhi, sarAga kathAtyAga, Asana kA tyAga, aMgopAMgAdi ko rAgapUrvaka dekhane kA tyAga, dIvAra yA parade ke pAsa khar3e hokara strI ke vikArI zabdAdi sunane kA tyAga, pUrvakrIr3A kI smRti kA tyAga, praNIta 150 saMvegaraMgazAlA, gAthA 7645 / 7647 150 saMvegaraMgazAlA, gAthA 7645/7647 saMvegaraMgazAlA, gAthA 7652 / 7660 152 . Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI bhojana kA tyAga, atimAtrA meM AhAra kA tyAga aura vibhUSA kA tyAga- isa taraha ye nau guptiyA~ muni ke brahmacarya kI rakSA ke lie nau bAr3a ke rUpa meM kahI gaI haiN| 153 ___ kAmAsakta manuSya kI sthiti kA varNana karate hue kahate haiM ki kAma se pIr3ita puruSa zoka karatA hai, cintA karatA hai, kAMpatA hai, azubha dhyAna karatA hai, nidrArahita hotA hai evaM usakI kisI bhI kArya meM ruci nahIM hotI hai| eka kSaNa varSa jaisA lagatA hai, usake aMga zithila ho jAte haiM, vaha kAma meM unmAdI banA rahatA hai, vastu tathA icchita priya kI prApti nahIM hone para agni, parvata yA pAnI meM apaghAta kara letA hai, sAtha hI kAmI puruSa ko sarpa ke viSa se bhI jyAdA bhayaMkara kahA gayA hai| AzIviSa sarpa ke DaMka lagane se manuSya meM sAta vikAra hote haiM, parantu kAmarUpI sarpa kA DaMka ati duSTa pariNAma dene vAlA hai| usake kAraNa nimna dasa vikArI avasthAe~ prApta hotI haiM- kAmAsakta puruSa cintA karatA hai, dekhane kI icchA karatA hai, niHzvAsa letA hai, use jvara car3hatA hai, zarIra meM dAha utpanna hotA hai, vaha unmAdI hotA hai, behoza hotA hai aura anta meM prANa bhI tyAga detA hai| isameM bhI kAma-saMkalpa meM jitanI tIvratA aura mandatA hogI, utanI tIvratA aura maMdatA ina dasa avasthAoM kI hotI hai|154 kAma ko sUrya ke tApa se bhI adhika tApavAlA kahA hai, kyoMki sUrya kA tApa manuSya ko dina meM hI jalAtA hai, jabaki kAma kA tApa dina-rAta jalAtA hai| sUrya ke tApa se bacane ke lie chatra, Adi hote haiM, kintu kAma se tapta kA koI AcchAdana nahIM hotA hai| sUrya kA tApa jala-siMcana, Adi se zAnta hotA hai, jabaki kAmI puruSa kI kAmAgni kabhI zAnta nahIM hotI hai| sUrya kA tApa mAtra manuSya kI camar3I ko jalAtA hai, jabaki kAmAgni manuSya ko andara aura bAharadonoM aura se jalAtI hai| isa taraha kAmAgni se jalatA huA manuSya hitaiSI ko bhI zatru ke samAna dekhatA hai|155 kAmI puruSa arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu kI avajJA karatA hai, zrutaratna kA tyAga karatA hai| darzana, jJAna, cAritra aura taparUpI zreSTha guNoM ko tRNasadRza mAnatA hai| kAmAsakta puruSa isa janma meM prApta hone vAle 153 saMgaraMgazAlA, gAthA 7661/7664 154 saMvegaraMgazAlA, gAthA 7666/7676 155 saMvegaraMgazAlA, gAthA 76777676. Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 113 apayaza, anartha aura duHkha kA tathA paraloka meM hone vAlI durgati kA aura ananta saMsAra-paribhramaNa kA bhI vicAra nahIM karatA hai| 2156 granthakAra strI ke saMsarga se hone vAle doSoM kA nirUpaNa karate hue kahate haiM ki strI puruSa ko apane vaza meM karake isa janma aura paraloka donoM janmoM meM duHkha dene vAle doSoM ko prakaTa karane vAlI hotI hai, nirmala svabhAva vAle puruSa ko bhI malina karatI hai| strI puruSa kA anAdara karatI huI bhI kapaTa se puruSa ko TagatI hai aura udyama karane para bhI puruSa strI ko Thaga nahIM sakatA hai| puruSa ke lie strI ke mana ko jAnanA ati duSkara hai, aisA ullekha karate hue kahA gayA hai ki samudra meM jitanI jala-taraMgeM hotI haiM tathA nadiyoM meM jitane reta-kaNa hote haiM, usase bhI adhika strI ke mana ke abhiprAya hote haiN| AkAza, bhUmi, samudra, meruparvata evaM vAyu, Adi durjeya padArthoM ko puruSa jAna sakatA hai, kintu striyoM ke bhAvoM ko kisI bhI taraha se nahIM jAna sakatA hai| jisa prakAra pAnI kA bulabulA aura bijalI kA prakAza sthira nahIM rahatA hai, vaise hI striyoM kA citta eka puruSa se cirakAla taka prasanna nahIM rahatA hai| paramANu bhI eka bAra hAtha meM pakar3A jA sakatA hai, kintu strI ke mana kI ati sUkSmatA ko pakar3ane meM puruSa bhI zaktimAn nahIM hai| vikarAla siMha, sarpa evaM hAthI ko bhI puruSa kisI taraha vaza meM kara sakatA hai, kintu duSTa striyoM ko vaza meM nahIM kara sakatA hai| sambhava hai ki pAnI meM bhI patthara taira jAe, agni bhI zItalatA de, kintu strI kA citta kabhI bhI Rju yA sarala nahIM ho sakatA hai, ataH saralatA ke abhAva meM strI para vizvAsa kaise ho sakatA hai aura binA vizvAsa striyoM meM prIti kaise ho sakatI hai? isalie ina sarva kAraNoM se strI ke prati mamatvabuddhi sarvathA tyAjya hai|' 157 saMvegaraMgazAlA meM strI-cAritra kA vistRta vivecana karate hue kahA gayA hai. ki manuSya kA strI ke samAna dUsarA koI zatru nahIM hai, isalie strI ko na+ari=nArI kahate hai| strI ke saMsarga se utpanna hue doSoM kA cintana karane vAle vivekI puruSa kA mana prAyaH striyoM se virakta ho jAtA hai| jaise vivekI puruSa isa loka meM doSoM se yukta siMha, Adi kA tyAga karatA hai, vaise hI doSoM se yukta striyoM se bhI dUra rahatA hai| strI ke doSoM ke sambandha meM adhika kyA kaheM? saMvegaraMgazAlA meM jinacandrasUri ne kahA hai ki jo vastu zuddha sAmagrI se banI ho, usakA mUla kAraNa 156 157 saMvegaraMgazAlA, gAthA 7680 / 7683. saMvegaraMgazAlA, gAthA 7660-8011 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI zuddha hone se vaha zuddha hotI hai, kintu azuddhi se bane hue zarIra kI zuddhi kisa taraha ho sakatI hai| zarIra kI utpatti kA kAraNa zukra aura rudhira haiM aura ye donoM hI apavitra haiM, isalie azuci se banA huA strI zarIra bhI azuddha haiM vistArabhaya se yahA~ usakI carcA nahIM kI jA rahI hai| saMvegaraMgazAlA meM azuci se zarIra kI utpatti ke sambandha meM granthakAra ne garbhAvasthA ke svarUpa kA vistAra se vivecana kiyA hai| isa grantha meM strI-saMsarga se vipatti ko prApta karane vAle cArUdatta kI kathA kA bhI vistRta ullekha milatA hai| 158 aparigraha-mahAvrata : saMvegaraMgazAlA meM granthakAra aparigraha kA ullekha karate hue muni ko kahate haiM- he muni! tU bAhya evaM AbhyaMtara- donoM prakAra ke sarvaparigraha kI Asakti kA mana-vacana va kAyA se tyAga kr| isameM bAhya evaM Abhyantara ke kramazaH 6 evaM 14 bheda kahe gae haiM, ve ye haiM- cAra veda, hAsyAdiSaTka evaM cAra kaSAya- ye caudaha Abhyantara-parigraha haiN| kSetra, vAstu, dhana-dhAnya, dhAtu-sonA-cAMdI, dAsa-dAsI, pazu-pakSI, tathA zayana-AsanAdi nau prakAra ke bAhya parigraha haiN| jaise- kSAlayukta cAvala (dhAna) zuddha nahIM kahalAtA hai, vaise parigraha se yukta jIva bhI karmamala se zuddha nahIM ho sakatA hai, sAtha hI yaha bhI kahA gayA hai ki jaba gArava evaM parigraha-saMjJA kA udaya hotA hai, taba lAlacI jIva ko parigraha saMgraha karane kI buddhi panapatI hai| usake kAraNa vaha jIvoM kI hatyA karatA hai, jhUTha bolatA hai, corI karatA hai, maithuna kA sevana karatA hai aura aparimita dhana ekatrita karatA hai| dhana ke moha meM jIva ahaMkAra, cugalI, kalaha, kaThoratA, jhagar3A, Adi aneka doSoM kA sevana karatA hai| 159 dhana-prApti ke lie sardI, garmI, bhUkha, pyAsa, varSA, Adi aneka kaSToM kA bhAra-vahana karatA hai, sAtha hI nIca-karma bhI karatA hai, phira bhI manda bhAgya ke kAraNa dhana ko prApta nahIM kara pAtA hai| yadi kisI taraha dhana mila bhI jAe to use usa dhana se tRpti nahIM hotI hai, kyoMki lobha se lobha bar3hatA hai| jaise IMdhana se agni aura nadiyoM se samudra tRpta nahIM hotA, vaise hI jIva ko tIna loka kI Rddhi bhI mila jAe, phira bhI tRpti nahIM hotI hai| 158 viMgaraMgazAlA, 15 saMvaigaraMgazAlA, gAthA 8147/8153 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 115 dhana ke lie jIva mAtA, pitA, putra aura putrI para bhI vizvAsa nahIM karatA hai| dhana kI rakSA karate hue samagra rAtri jAgrata rahatA hai tathA jaba dhana kA vinAza hotA hai, taba puruSa unmatta hokara vilApa karatA hai, zoka karatA hai aura punaH dhana kI prApti kI utsukatA rakhatA hai| parigraha ke grahaNa evaM rakSaNa meM maryAdA se bhraSTa huA jIva zubhadhyAna Adi dharma nahIM kara sakatA hai| 100 jaise agni kA hetu lakar3I hai, vaise hI kaSAyoM kA hetu Asakti yA saMgraDbuddhi hai, isalie aparigrahI sAdhu kaSAyoM kA tyAga karate haiN| jo aparigrahI hotA hai, vahI namra evaM sabakA vizvAsa-pAtra banatA hai| jo parigrahoM meM Asakti rakhatA hai, vaha abhimAnI, cintAtura evaM zaMkA kA pAtra banatA hai, isalie he suvihita muni! tujhe bhUta, bhaviSya aura vartamAna ke sarvaparigraha kA tIna yoga va tIna karaNa se tyAga karanA caahie| isa taraha sarvaparigraha kA tyAgI sAdhu mokSa ko prApta karatA hai| 101 ahiMsA Adi mahAvratoM kI rakSA ke lie rAtribhojana kA tyAga anivArya hai, ataH Age rAtribhojanatyAga kI carcA kreNge| rAtribhojanatyAga-vrata : rAtri-bhojana ko mahApApa kahA hai| zAstrakAroM ne kahA hai- "dhuvar3a kAgane nAganA ai pAme avatArato", yAnI rAtribhojana karane se jIva ullU, kauA aura sarpa, ityAdi yoniyoM ko prApta karate haiN| ratnasaMcaya nAmaka grantha meM rAtri-bhojana se kitanA pApa lagatA hai, usakA ullekha hai| usameM kahA gayA hai ki 166 bhava taka parastrIgamana karane meM jitanA pApa lagatA hai, utanA pApa eka bAra rAtribhojana karane vAle ko lagatA hai, to phira pratidina rAtribhojana karane se kitanA pApa lagegA?162 AcArya jinabhadragaNi kSamAzramaNa ke anusAra rAta ko bhojana na karanA ahiMsA-mahAvrata kA saMrakSaka hone ke kAraNa samiti kI bhAMti uttaraguNa hai, phira bhI muni ke lie vaha ahiMsA mahAvrata kI taraha pAlanIya hai, ataH mUlaguNa ke antargata ginA jAtA hai| yahA~ yaha jJAtavya hai ki sAdhu ke paMca mahAvrata Adi 27 guNa ko mUlaguNa evaM mUlaguNoM ke saMrakSaka piNDavizuddhi Adi ko uttaraguNa kahA gayA hai| jahA~ taka saMvegaraMgazAlA kA prazna hai, isameM hameM rAtribhojanatyAga ke sambandha meM alaga se koI vizeSa carcA upalabdha nahIM hotI hai, kintu caturthadvAra ke prathama anuzAsti nAmaka pratidvAra ke dasaveM paMcamahAvrata nAmaka upadvAra meM ahiMsAvrata 160 saMvegaraMgazAlA, gAthA 8157/8165. 161 saMvegaraMgazAlA, gAthA 8171/8178. 162 zrAddhadinacaryA - 57. Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI meM evaM aparigrahaviramaNa vrata kI carcA ke sAtha hI rAtribhojana ke niSedha kA bhI ullekha milatA hai| rAtribhojana kyoM nahIM karanA cAhie, ise spaSTa karate hue dazavaikAlika sUtra meM kahA gayA hai ki rAtri meM pRthvI para sUkSma trasa evaM sthAvara jIva vyApta rahate haiM, ataH rAtribhojana meM unakI hiMsA se nahIM bacA jA sakatA hai| isI kAraNa sAdhu ko rAtribhojana kA niSedha hai| isa prakAra ahiMsA mahAvrata kI rakSA ke lie sAdhu rAtribhojana kA AjIvana parityAga karatA hai| isI prakAra uttarAdhyayana164, sUtrakRtAMga165, padmapurANa166, puruSArthasiddhayupAya167 Adi meM bhI rAtribhojana-niSedha kA ullekha milatA hai| aSTa pravacanamAtA (pA~ca samiti aura tIna gupti) : pUrvokta mahAvratoM ke rakSaNa evaM unakI paripuSTi karane ke lie jaina paramparA meM pA~ca samitiyoM aura tIna guptiyoM kA vidhAna hai| inheM aSTapravacana-mAtA bhI kahA jAtA hai| ye ATha guNa zramaNa-jIvana kA saMrakSaNa usI prakAra karate haiM, jaise mAtA apane putra kA saMrakSaNa karatI hai, isIlie inheM mAtA kahA jAtA hai| uttarAdhyayanasUtra evaM bhagavatIArAdhanA meM bhI pA~ca samiti aura tIna guptiyoM ko aSTapravacanamAtA ke nAma se abhihita kiyA gayA hai| 108 zramaNadharma nivRttipradhAna hai| zramaNa-sAdhanA ke do pakSa mAne gae haiM-prathama tIna guptiyA~, jo zramaNa-jIvana kI sAdhanA ke niSedhAtmaka pakSa ko prastuta karatI haiN| ve yaha batAtI haiM ki kyA nahIM karanA cAhie? dUsare pA~ca samitiyA~ usake vidheyAtmaka pakSa prastuta karatI haiM, ye pA~ca samitiyA~ pApa-pravRttiyoM se bacane ke lie haiN| muni-jIvana meM kI jAne vAlI ina pravRttiyoM ko samiti kahate haiN| ye pA~ca samitiyA~ mahAvratoM kI rakSA aura pAlana meM sahAyaka hone se sAdhu-AcAra kA mukhya aMga hai| zramaNajIvana meM samyak rUpa se saMyama kA nirvAha ho sake, usake lie jo kriyAe~ kI jAtI haiM, unako vivekapUrvaka sampAdita karanA hI samiti hai| uttarAdhyayanasUtra ke anusAra samitiyA~ saMyamI jIvana kI pravRtti ke lie hai| samitiyA~ pA~ca haiM :- 1. IryA 163 dazavakAlikabhASya - 6/23. 164 uttarAdhyayanasUtra - 16/30, 30/2. 10 sUtrakRtAMga, 1/6/28. 166 padmapurANa - prabhAsakhaNDa; uddhRta zrAddha dinacaryA. 167 puruSArthasiddhayupAya - 132. 168 (a) uttarAdhyayanasUtra - 24/8, (ba) bhagavatIArAdhanA gAthA, 1176. uttarAdhyayanasUtra - 24/3. Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( gamana) - samiti nikSepaNa 5. uccArAdi - pratisthApana samiti / 9. calanA caahie| 2. (1) IryA-samiti : jIvoM kI rakSA ke lie sAvadhAnI ke sAtha cAra hAtha jamIna dekhakara calanA IryAsamiti hai| zrImaddevacandrajI ne IrSyA-samiti kI sajjhAya meM sAdhu ke AvAgamana ke cAra kAraNa batAe haiM: 1. jinavandana 2. vihAra aadi| 170 3. AhAra aura 4. nihAra / uttarAdhyayana ke anusAra muni ko calane kI kriyA karate samaya svAdhyAya, bAtacIta, cintana karanA, Adi kriyAoM kA niSedha kiyA gayA hai tathA Alambana, kAla, mArga aura yatanA, Adi aneka niyama prastuta kie gae haiN| AcArAMgasUtra meM isI kI carcA aura vistAra se upalabdha hotI hai| 172 calate samaya sAvadhAnIpUrvaka sAmane kI bhUmi ko dekhate hue 4. jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 117 2. bhASA-samiti 3. eSaNA - samiti 4. 171 . AdAna-bhaNDa bhaya aura vismaya kA tyAga kara calanA caahie| vanaspati, traNa - pallava, Adi se eka hAtha dUra calanA caahie| calate samaya hAtha-pairoM ko Apasa meM TakarAnA nahIM cAhie, isa prakAra uparyukta vivecana se yaha spaSTa nirNaya liyA jA sakatA hai ki muni jIvana ke mUla meM hiMsA se bacane kA vidhAna hai, isalie AvAgamana kI kriyA atyanta Avazyaka kArya hone para hI kI jAnA cAhie, tAki muni sUkSma jIvoM kI virAdhanA se baca ske| (2) bhASA-samiti : yatanApUrvaka hita, mita, priya, niravadya evaM satya vacana bolane ko bhASA-samiti kahA gayA hai| muni ko sadoSa, karkaza, niSThura, anarthakArI, jIvoM ko 170 jinavandana gAmAntare jI ke AhAra nihAra, zrImad devacandra sajjhAyamAlA, bhAga-1, pR. 7 171 uttarAdhyayana sUtra - 2418. 172 AcArAMgasUtra - 2/13/2 - 11. Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI AghAta evaM paritApa dene vAlI bhASA nahIM bolanA cAhie, balki vANI kA viveka rakhate hue sAvadhAnIpUrvaka bolanA caahie| madhurabhASI vyakti svajanoM kA priya evaM vizvasanIya banatA hai, ataH vyakti ko atyanta alpa, vaha bhI pahale vicAra karake, phira bolanA caahie| pratyeka zabda ko taula-taula kara bolanA cAhie, vANI kA viveka zramaNa va zrAvaka jIvana- donoM ke lie Avazyaka hai| muni ko kaisI bhASA bolanA cAhie, isakI carcA satya-mahAvrata ke sandarbha meM vistAra se kI jA cukI hai, ataH yahA~ usakA punaH vivecana nahIM kiyA gayA hai| (3) eSaNA-samiti : mani ko saMyama-nirvAha ke lie AhAra aura sthAna Adi kI AvazyakatAe~ banI rahatI haiN| viveka rakhate hue muni ko yAcanA dvArA ina Avazyaka vastuoM ko prApta karanA cAhie, yahI eSaNA-samiti hai| uttarAdhyayana meM eSaNA ke tIna bheda pratipAdita kie gae haiM173 :- 1. gaveSaNA-khoja kI vidhi 2. grahaNaiSaNA-grahaNa (prApta) karane kI vidhi aura (3) paribhogaiSaNA-AhAra karane yA vastu kA upayoga karane kI vidhi- eSaNA; ye tInoM prakAra muni ke AhAra, upadhi (vastra-pAtra) aura zayyA (sthAna) ke sambandha meM batalAe gae haiN| jaina-muniyoM kI bhikSAvRtti anya dharma ke muniyoM se bilakula bhinna hai| muni apane saMyama-nirvAha hetu kisI eka ghara para bhArarUpa bane binA aneka gharoM se thor3A-thor3A AhAra lAtA hai, isa sambandha meM kahA bhI gayA hai ki jisa prakAra bhramara vibhinna vRkSoM ke phUloM ko kaSTa nahIM detA huA apanA AhAra grahaNa karatA hai, jaise gAya mUla se ghAsa na khAkara Upara-Upara se thor3I ghAsa khAkara apanA nirvAha karatI hai, usI prakAra muni bhI kisI ko kaSTa nahIM detA huA, thor3A AhAra grahaNa karatA hai| 174 muni ko rAjamahala, vezyA-gRha, guptacaroM ke maMtraNA-sthala Adi se AhAra lAnA niSiddha hai, kyoMki inake kAraNa se sandeha meM pakar3e jAne kA bhaya rahatA hai evaM yaha lokApavAda kA kAraNa bhI hotA hai|15 uttarAdhyayanasUtra ke anusAra bhikSuka dina ke prathama prahara meM dhyAna kare, dUsare prahara meM svAdhyAya kare, tIsare prahara meM bhikSA hetu nagara athavA gA~va meM praveza 173 uttarAdhyayanasUtra - 24/11 174 dazavakAlika - 1/2, 4 175 dazaivakAlika - 5/1/6,16 176uttarAdhyayanasUtra - 26/12 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 119 kre| isa taraha bhikSukAla evaM akAla kA vizeSa dhyAna rakhate hue bhikSA ke lie jaae| (4) AdAna-bhaNDa-nikSepaNa-samiti : jaise muni ko calate samaya, bolate samaya evaM AhAra lete samaya- isa taraha pratyeka kArya meM viveka rakhane ko kahA gayA hai, vaise hI cauthI samiti meM vastuoM ko uThAte evaM rakhate samaya bhI sAvadhAnI evaM viveka rakhane kA nirdeza diyA gayA hai, ise hI AdAna-bhaNDa-nikSepaNa-samiti kahate haiN| AdAna, arthAt uThAnA, lenA evaM nikSepaNa, yAnI vastu ko rakhanA- isa taraha vastu ko acchI taraha se dekhakara evaM pramArjana karake grahaNa kare yA rakhe, jisase muni-jIvana hiMsA se baca ske| (5) uccAra-prasravaNa-samiti : ___mala-mUtra Adi anAvazyaka vastue~ aise sthAna para visarjita karanA, jisase jIvoM kA ghAta na ho aura na jIvotpatti ho tathA dUsaroM ko ghRNA yA kaSTa na ho| uttarAdhyayana meM muni ke lie nimna parihArya vastue~ batAI gaI haiMmala-mUtra, kapha, nAka evaM zarIra kA maila, anAvazyaka AhAra, pAnI, anupayogI vastra evaM muni kA mRta shriir| bhikSuka ina saba parihAra karane yogya vastuoM ko vivetApUrvaka ucita sthAnoM para hI visarjita kre| AcArAMgasUtra78 meM mala-mUtra ke parihAra hetu do niSiddha sthAna batAe gae haiM- 1. vrata-bhaMga kI dRSTi se aura 2. lokApavAda kI dRSTi se| vrata bhaMga kI dRSTi se muni nAlI, pAkhAne, jIva-jantu yukta pradeza (sthAna) meM mala-mUtra Adi kA visarjana na kare, kyoMki usase jIvoM kI hiMsA hone se ahiMsAvrata bhaMga hotA hai| lokApavAda kI dRSTi se bhojana pakAne ke sthAna, sabhAgRha, devAlaya, upavana, pyAU, jahA~ manuSyoM kA AvAgamana hotA ho, ityAdi sthAnoM meM muni ko mala-mUtra Adi kA visarjana nahIM karanA cAhie, isase jinazAsana kI avahelanA hotI hai| isa prakAra muni ko mala-mUtra kA visarjana karate samaya prAsuka bhUmi ko dekhakara sAvadhAnIpUrvaka inheM visarjita karanA caahie| " uttarAdhyayanasUtra - 24/15. 'AcArAMgasUtra - dvitIya zrutaskandha, adhyayana 10 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI tIna guptiyA~ : __ mokSAbhilASI AtmA ko AtmarakSA ke lie indriya aura mana kA gopana karanA hI gupti kahalAtA hai| asatya pravRttiyoM yA azubha yogoM ko rokanA hI gupti hai| AtmA ko mana, vacana aura kAyA kI azubha pravRttiyoM se haTAkara usakI azubha se rakSA karanA hI gupti hai| gupti tIna haiM - 1. manogupti, 2. vacanagupti aura 3. kaaygupti| 1. manogupti : mana ko aprazasta, azubha evaM kutsita saMkalpa-vikalpoM se haTAnA yAnI Artta-raudradhyAna tathA saMrambha, samArambha, Arambha sambandhI mAnasika-saMkalpa-vikalpoM ko roka denaa| uttarAdhyayanasUtra ke anusAra zramaNa saMrambha, samArambha aura Arambha kI hiMsaka pravRttiyoM meM jAte hue mana ko roke, yahI manogupti hai| 179 2. vacanagupti : vacana ke azubha vyApAra ko rokanA, arthAt asatya, karkaza, kaThora, kaSTajanaka, ahitakara bhASA kA prayoga nahIM karanA vacanagupti hai| niyamasAra meM strI-kathA, rAja-kathA, cora-kathA, bhojana-kathA Adi meM vacana kI azubha pravRtti ko rokanA evaM asatya vacana kA parihAra karanA hI vacanagupti kahA hai| 3. kAyagupti : uThanA-baiThanA, khar3A honA, Adi kAyika vyApAra haiN| zarIra ko asat vyApAroM se nivRtta karanA aura pratyeka kriyA meM ayatanA yA asAvadhAnI kA parityAga karake sAvadhAnI rkhnaa| niyamasAra ke anusAra bandhana, chedana, mAraNa, AkuMcana, prasAraNa, Adi zArIrika kriyAoM se nivRtti kAyagupti hai| dasavidha munidharma : saMvegaraMgazAlA meM dasavidha muni-dharma kA ullekha to hai, kintu unake nAma tathA unakA vistRta vivaraNa eka sthAna para nahIM milatA hai| isameM pratyeka muni-dharma kA svatantra rUpa se ullekha avazya prApta hotA hai| muni-jIvana meM ina dazavidha dharmoM kA pAlana karanA anivArya hotA hai| jaina granthoM meM 'dazavidha zramaNa dharma' kA 17 uttarAdhyayanasUtra - 24/1. niyamasAra 67 181 niyamasAra 68. Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 121 varNana vyApaka rUpa meM upalabdha hotA hai, jaise uttarAdhyayanasUtra,182 AcArAMgasUtra,183 samavAyAMgasUtra,184 sthAnAMgasUtra,185 mUlAcAra, 186 tatvArthasUtra, 187 Adi granthoM meM ina dharmoM kA ullekha hameM prApta hotA hai, yadyapi saMkhyA yA krama meM AMzika antara milatA hai| jIva svabhAva se amara hai, lekina karmavazAt usakA eka zarIra se dUsare zarIra meM zarIrAnta hotA rahatA hai| apane ko amara karane kI abhilASA rakhakara bhI jIva nAzavAn padArthoM ke saMgraha meM juTA rahatA hai| una padArthoM ko prApta karane ke lie krodha, mAna, mAyA, lobha, Adi kaSAyoM meM rata rahane se usakA saMsAra-paribhramaNa samApta nahIM hotA hai| nAzavAn padArthoM kI Asakti use amara kaise banA sakatI hai| jo svayaM nAzavAn haiM, ve dUsaroM ko kaise amara banA sakeMge? amaratA prApti kA mArga hai- kSamA, mArdava, Adi dazavidha dharmoM kA paripAlana, ataH muni-jIvana meM inakA pAlana parama Avazyaka batalAyA hai| usakA saMkSipta vivaraNa isa prakAra hai :1. kSamA : kSamA ko AtmA kA sabase pramukha dharma kahA gayA hai, krodha ko doSoM kI khAna kahA hai| krodha ko utpanna na hone denA evaM utpanna hone para use jItanA, usakA zamana karanA kSamA hai| anAdikAla se saMsAra meM paribhramaNa karate hue saMsArI jIvoM ke bhItara rAga-dveSa, krodha-mAna, Adi kaSAeM palane lagatI haiM, isalie jaba sAdhaka ke antara-cetana meM krodharUpI agni jalane lage, taba use kSamArUpI nIra se zAnta kara dene se AtmA kA nija guNa prakaTa hotA hai| vRhatkalpabhASya188 meM kahA gayA hai ki sAdhu, sAdhviyoM ko paraspara kalaha ho jAne para tatkAla kSamAyAcanA karake use zAnta kara denA caahie| kSamA yAcanA kie binA gocarI Adi ke lie jAnA, svAdhyAya karanA evaM vihAra karanA bhI nahIM kalpatA hai| kSamAyAcanA karane vAlA sAdhu ArAdhaka aura na karane vAlA virAdhaka mAnA jAtA hai| jaina-paramparA meM kSamAguNa ko mAnava kA prANa kahA gayA hai, isalie prativarSa kSamApanA-parva ke rUpa meM maitrIdivasa manAyA jAtA hai| usa dina sabhI 182 uttarAdhyayanasUtra- 6/57. 183 AcArAMgasUtra - 1/6/5. 184 samavAyAMgasUtra - 10/1 185sthAnAMgasUtra - 10/14. 186 mUlAcAra - 11/15. 187 tatvArthasUtra - 6/6. vRhatkalpabhASya - 4/15. Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI sAdharmika bandhu evaM zramaNasaMgha milakara paraspara kSamAyAcanA karate haiN| ve kahate haiM"maiM sabhI jIvoM ko kSamA karatA hU~ aura sabhI prANI bhI mujhe kSamA kreN| merI sabhI prANiyoM se mitratA hai| kisI se merA vaira nahIM hai|" uttarAdhyayana meM kahA gayA hai'metti bhUesu kappae', arthAt sabhI prANiyoM ke prati maitrIbhAva dhAraNa kreN|189 saMvegaraMgazAlA meM sAdhaka ko yaha spaSTa nirdeza diyA gayA hai ki samAdhimaraNa grahaNa karane ke pUrva vaha sarvajIvoM se kSamAyAcanA kre|190 5. mArdava : mAna para vijaya prApta karanA, vinamravRtti rakhanA mArdava kahalAtA hai| saMvegaraMgazAlA meM vinaya ke pA~ca prakAroM kA ullekha kiyA gayA hai- prathama jJAnavinaya, dUsarA darzanavinaya, tIsarA cAritravinaya, cauthA tapavinaya evaM pA~cavA~ upacAravinaya hai| usameM jJAnavinaya ke ATha bheda- kAla, vinaya, bahumAna, upadhAna, anihnavaNa, vyaMjana, artha aura tadubhaya kahe gae haiN| 197 niHzaMkita, niSkAMkSita, Adi ATha prakAra ke darzanavinaya 192 evaM praNidhAnapUrvaka pA~ca samiti aura tIna guptiyoM meM Azrita hokara udyama karanA, vahI ATha prakAra kA cAritravinaya hai| 195 tapa meM udyama karanA tapavinaya hai 194 evaM aupacArikavinaya kAyika, vAcika aura mAnasika rUpa se tIna prakAra kA hai|195 isa taraha vinaya ke aneka bhedoM ko jAnakara ArAdhanA ke abhilASI sAdhaka ko vinayadharma kA AcaraNa karanA caahie| vinaya se vidyA prApta hotI hai, vinaya lakSmI kA mUla hai, samasta sukhoM kA mUla hai, nizcaya se to vinaya dharma kA mUla hai, tathA vinaya kalyANakArI-mokSa kA bhI mUla hai| vinayarahita sArA anuSThAna nirarthaka hai| abhimAna se vinaya naSTa hotA hai| mAna-kaSAya ke upazAMta hone para hI mArdava (vinamratA) dharma prakaTa hotA hai| abhimAna utpanna hone ke ATha kAraNa hone se mAna ke ATha bheda kahe gae haiM - jAtimada, kulamada, balamada, rUpamada, tapamada, jJAna (zruta) mada, lAbhamada, aura aizvarya (prabhutva) md| vyakti jisa vastu kA uttarAdhyayanasUtra - 6/2. saMvegaraMgazAlA, 4243-4280/5490-5466/5500-5510. saMvegaraMgazAlA, gAthA - 1561. saMvegaraMgazAlA, gAthA - 1562. saMvegaraMgazAlA, gAthA - 1563. saMvegaraMgazAlA, gAthA - 1564. 195 saMvegaraMgazAlA, gAthA - 1565 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 123 abhimAna karatA hai, usase usa vastu kI prApti meM kamI ho jAtI hai, jaise- jJAna kA ghamaNDa karane se mUrkhatA aura rUpa kA abhimAna karane se kurUpatA milatI hai, isIlie abhimAna karanA yogya nahIM hai| 196 uttarAdhyayanasUtra evaM dazavaikAlikasUtra vivecana upalabdha hotA hai| 3. Arjava : mAyA, chala, kapaTa, vakratA kA tyAga karanA tathA sarala vRtti rakhanA Arjava-dharma hai| Arjava-dharma kA pAlana karane se mana, vacana, kAya kI kathanI-karanI meM samAnatA kI prApti hotI hai| jaba vyakti kA mana mAyA, chala, kapaTa, Adi meM ulajhatA rahatA hai, to vaha mUDhAtmA apanI kAyA kI chAyA meM hI sukha ko khojane lagatA hai, ataH zAzvata sukha prApta karane ke lie kathanI va karanI meM saralatA va ekarUpatA jarUrI hai| 197 bauddha darzana meM RjutA ko kuzaladharma kahA gayA hai| 'aMguttaranikAya' meM kahA gayA hai ki mAyA yA zaThatA durgati kA kAraNa hai jabaki RjutA, sukha, sugati, svarga aura mokSa kA kAraNa hai| 198 meM vinaya dharma kA vistRta 4. mukti : lobha ko jItanA, yAnI nirlobhatA hI mukti hai| yaha paudgalika vastuoM kI Asakti kA tyAga karanA hai| isa dharma kA pAlana karane se aparigrahatva kI prApti hotI hai| kucha granthoM meM mukti-dharma ke sthAna para zauca, lAghava, Adi nAma bhI milate haiN| lobha pApoM kA mUla hai| lobha se jIva kI buddhi bigar3atI hai aura isase vaha anartha - kArya karatA hai| hiMsA, asatya bhASaNa, corI, Adi pApa-pravRtti karanA lobha kA hI pariNAma hai, ataH jIvoM ko santoSarUpI dhana ko dhAraNa kara sukhI jIvana jInA caahie| AkiMcanyabhAva ko mukti kA phala kahA gayA hai| 5. tapa : 196 1/45. uttarAdhyayana sUtra 197 dazaivakAlikasUtra aMguttaranikAya - 2 / 15, 17 8/36. 198 karmoM se vimukti prApta karane ke lie jo dharmArAdhanA kI jAtI hai, vaha tapa hai, arthAt jisa (dhArmika) anuSThAna dvArA zArIrika vikAroM aura jJAnAvaraNAdi - Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI kamoM ko tapAkara naSTa kiyA jAe, use tapa kahate haiN| tapa ke do bheda haiM- 1. bAhya tapa evaM 2. aabhyntr-tp| bAhya tapa ke anazana, unodarI, Adi chaH bheda hai evaM Abhyantara tapa ke prAyazcitta, vinaya, Adi cha: bheda hote haiN| kula milAkara tapa ke bAraha bheda kie gae haiN| inakA vivecana Age kiyA gayA hai| saMvegaraMgazAlA meM kahA gayA hai ki muni ko apanI zakti chipAe binA bAhya evaM Abhyantara-tapa karanA cAhie tathA jo apanI zakti chipAtA hai, vaha mAyA-kaSAya, evaM vIryAntarAya-karma kA bandha karatA hai tathA jo sukhazIlatA, pramAda evaM dehAsakti ke kAraNa tapa nahIM karatA hai, vaha kramazaH mAyA ke karaNa mohanIyakarma, sukhazIlatA ke kAraNa azAtAvedanIyakarma aura pramAda ke kAraNa cAritramohanIyakarma kA bandha karatA hai| punaH, dehAsakti se parigraha-doSa utpanna hotA hai| isa taraha yathAzakti tapa nahIM karane vAloM ko ye doSa lagate haiM evaM tapa karane vAloM ko isa loka aura paraloka meM guNoM kI prApti hotI hai| saMsAra meM kalyANa, Rddhi, sukha, Adi ke sAtha jo mAnavIya jIvana, daivIya-jIvana aura mokSa kA sukha milatA hai, vaha bhI tapa se hI prApta hotA hai| isa prakAra pAparUpI parvata tor3ane meM vajra ke daNDasadRza, kAmarUpI hAthI ko nAza karane meM bhayaMkara siMha ke samAna evaM bhavasamudra ko pAra utarane ke lie naukA ke tulya zreSTa mAtra tapa ko hI kahA gayA hai, isa taraha he muni! tU guNoM ke bhaNDArasvarUpa tapa ko jAnakara mana kI icchAoM ko rokakara, utsAhapUrvaka yathAzakti tapa meM pravRtti kr| 199 6. saMyama : sarva sAvadya vyApAroM se nivRtta honA saMyama-dharma hai| saMyama sattaraha prakAra ke haiM- pA~ca-Azrava se nivRtti, pA~ca indriyoM kA nigraha, cAra kaSAyoM para vijaya tathA mana-vacana-kAyA kI azubha pravRtti se virkti| samavAyAMgasUtra meM saMyama ke nimna sattaraha prakAra batAe gae haiN| 1. pRthvIkAya-saMyama 2. apakAya-saMyama 3. tejaskAya-saMyama 4. vAyukAya-saMyama 5. vanaspatikAya-saMyama 6. dvIndriya-saMyama 7. trIndriya-saMyama 8. caturindriya-saMyama 6. paMcendriya-saMyama 10. ajIvakAya-saMyama 11. prekSA-saMyama 12. upekSA-saMyama 13. apahRtya-saMyama 14. pramArjanA-saMyama 15. mana-saMyama 16. vacana-saMyama evaM 17. kaay-sNym| jisa prakAra karmoM kI nirjarA ke lie tapa-dharma kI ArAdhanA karanA anivArya hotA hai, usI prakAra bhAvI koM ke AsravoM ke nirodha hetu saMyama-dharma kI sAdhanA bhI Avazyaka hotI hai| 199 saMvegaraMgazAlA, gAthA - 6116/6127. 200 samavAyAMgasUtra - aSTAdaza sthAnaka 125, pR. 56. Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 125 7. satya : sAvadya, apriya evaM ahitakArI mana-vacana-kAyA kI pravRttiyoM kA sarvathA tyAga karanA, satya vyavahAra karanA, satya-dharma haiN| satyadharma kA pAlana karane vAloM ko hI sabhI prakAra kI Rddhi-siddhi kI prApti hotI hai, isalie sAdhu ko prANa dekara bhI satya kI surakSA karanA caahie| nyAya-nItipUrvaka yA ImAnadArIpUrvaka jIvana yApana karanA hI satya dharma hai| jainadharma meM satya dharma kA sarvAdhika mahatva hone se isake cAra rUA upalabdha hote haiM- 1. satyamahAvrata 2. bhASAsamiti 3. vacanagupti evaM 4. stydhrm| sAdhu ko sadaiva satya vacana bolanA caahie| isase satya dharma kA pAlana hotA hai evaM satya mahAvrata bhI khaNDita nahIM hotA hai| 8. zauca : viSaya-vAsanAoM yA kaSAyoM kI gaMdagI hamAre citta ko kaluSita karatI hai, ataH usakI zuddhi hI zaucadharma hai| jainadharma meM pavitratA ko zauca kahA jAtA hai| pavitratA do prakAra se hotI hai- zArIrika-pavitratA aura maansik-pvitrtaa| isa prakAra hama kaha sakate haiM ki zaucadharma, yAnI zArIrika-pavitratA, arthAt snAna, danta-prakSAlana, Adi evaM mAnasika-pavitratA, arthAt viSaya-kaSAya, Adi kI zuddhi ko hI kahA gayA hai| uttarAdhyayana meM kaluSita manobhAvoM ko dUra karane ke lie dharmarUpI sarovara meM snAna karane se jIva vimala evaM vizuddha bana jAtA hai, aisA ullekha hai| 6. akiMcanatA : akiMcanatA kA dUsarA nAma lAghava bhI hai| akiMcanatA kA artha hai- dravya se alpa upakaraNa rakhanA evaM bhAva se tIna prakAra ke gArava kA parityAga krnaa| gArava, yAnI mAna evaM lobhasahita azubha bhaavnaa| tattvArthabhASya 203 ke anusAra zarIra tathA dharmopakaraNa Adi meM mamatvabhAva kA sarvathA abhAva akiMcanatA dharma hai| isameM vyakti ekatvabhAvanA kA cintana karatA hai, isase lobha kI pravRtti ghaTatI hai aura nirlobhatA tathA aparigrahavRtti jAgrata hotI hai| jisa prakAra kapila brAhmaNa ne lobha kA tyAga karake kevalajJAna ko prApta kara anta meM mokSasukha ko prApta kiyA, usI prakAra muni bhI akiMcanatA kA pAlana kara mokSa ko prApta kre| 201 jaina, bauddha tathA gItA ke AdhAradarzanoM kA tulanAtmaka adhyayana, bhAga-2, pR. 414. 202 uttarAdhyayanasUtra - 12/46 203 tatvArthasUtra bhASya, pRSTha - 213. Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI 10. brahmacarya : saMvegaraMgazAlA meM 204 brahmacarya kA vyApaka artha upalabdha hotA hai| brahma, arthAt AtmA, aura carya, arthAt ramaNa / AtmA meM tallIna rahane ko brahmacarya kahate haiN| brahmacarya - dharma kA vistRta ullekha mahAvratoM evaM aNuvratoM ke sandarbha meM kiyA gayA hai | zramaNa ko samasta prakAra ke maithuna kA tyAga hotA hai, jabaki gRhastha - upAsaka ko svapatnI - santoSa kI maryAdA hotI hai / brahmacarya ke pAlana se vyakti aneka doSoM se bacatA hai, kyoMki eka bAra maithuna kA sevana karane se lAkhoM jIvoM kI hiMsA hotI hai tathA vaha mAnasika rUpa se azAnta banatA hai evaM deha meM bhI aneka roga utpanna hote haiN| isakI Asakti vyakti ko patana kI ora le jAtI hai, ataH zramaNa ko anivArya rUpa se isa dharma kA pAlana karanA cAhie / parISaha: Ae hue kaSToM ko samatA se sahana karanA hI parISaha hai| muni - jIvana meM sabase mahatvapUrNa yadi koI kaThina niyama hai, to vaha parISahoM ko samabhAvapUrvaka sahana karanA hai| gRhastha jIvana meM bhI aneka kaSToM kA sAmanA karanA par3atA hai, kintu usameM vaha samatA nahIM hotI hai, jo zramaNa - jIvana meM hotI hai| jaina dharma meM eka yA do hI nahIM, balki kula bAIsa parISaha kahe gae haiN| ina parISahoM ko sahana karane se muni ke karmoM kI nirjarA hotI hai, isalie kaSTa - sahiSNutA muni - jIvana ke lie anivArya hI nahIM, usakI jIvanacaryA kA eka Avazyaka aMga bhI hai| jo kaSTasahiSNu nahIM rahatA hai, vaha apane naitika - patha se vicalita ho jAtA hai / jaina - sAdhu ko dIkSA svIkAra karate hI ina bAIsa parISahoM ko sahana karanA hotA hai| saMvegaraMgazAlA meM inakA svatantra rUpa se to koI ullekha nahIM hai, kintu kSapaka ko parISahoM ko sahana karane ke nirdeza haiM / inakA vivecana uttarAdhyayana-206 meM upalabdha hotA hai, ve ye haiM 205 207 evaM samavAyAMgasUtra 1. kSudhA - parISaha :AhAra grahaNa na kare, balki bhUkha kI vedanA se pIr3ita hotA huA bhI bhikSu azuddha kSudhA - vedanA ko samabhAvapUrvaka sahana kare / 204 saMvegaraMgazAlA, gAthA - 8633- 8663. 205 saMvegaraMgazAlA, gAthA 2144. 206 207 uttarAdhyayanasUtra, adhyayana 2. samavAyAMga, 22/1. Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 127 2. tRSA - parISaha : bhayaMkara pyAsa meM vyAkula banA muni svapna meM bhI sacitta jala pIne kI icchA na kare, varan naraka ke jIvoM kI vedanA evaM mahApuruSoM ke kaSTamaya jIvana kA cintana karate hue pyAsa kI vedanA ko sahana kare / 3. zIta - parISaha : zItaRtu meM zIta parISaha ke nivAraNa hetu adhika vastroM ko dhAraNa na kare evaM alpa vastra ke kAraNa agni kA tApa bhI na le| 4. uSNa- parISaha : grISmakAla meM bhISaNa garmI se zarIra meM vyAkulatA hone para bhI muni snAna, athavA paMkhe kI havA Adi se garmI ko zAnta karane kA prayatna na kare, balki use samabhAva se sahana kare / 5. daMza-mazaka - parISaha :- DA~sa, macchara, Adi ke dvArA DaMka mArane para duHkha utpanna ho, to bhI krodha yA Aveza meM Akara unheM trAsa na de, varan upekSAbhAva rkhe| 6. acela - parISaha :- vastra ke abhAva kI cintA na kare, na vIbhatsa vastra ko dhAraNa kre| 7. arati - parISaha :- muni - jIvana meM sukha-suvidhAoM kA tyAga hotA hai, phira bhI yadi unake bhoga kA vicAra utpanna ho evaM saMyama meM ruci na rahe, to bhI mana lagAkara saMyama - dharma kA pAlana kare / 8. strI - parISaha :- strI-saMsarga ko Asakti, bandhana aura patana kA kAraNa jAnakara strI-saMga kI icchA na kare aura unase dUra rhe| sAdhviyoM ke sandarbha meM yahA~ puruSa - parISaha samajhanA cAhie / 6. caryA - parISaha :- cAturmAsa ke atirikta zeSakAla meM muni ko gAMva meM eka rAtri evaM nagara meM pA~ca rAtri se adhika sthiravAsa karane kA niSedha hai, ataH aneka prakAra ke kaSToM ko samatA se sahana karate hue sadaiva bhramaNa kare / 10. niSadyA - parISaha :- viSama, athavA kaMkarIlI bhUmi meM svAdhyAya, dhyAna, Adi ke lie ekAsana meM baiThanA par3e, to bhI mana meM bure vicAra na lAe evaM duHkhI na hote hue use samabhAvapUrvaka sahana kare / 11. zayyA - parISaha :- muni ko Thaharane, athavA sone ke lie viSama bhUmi ho, to komala zayyA kA vicAra nahIM kare, balki sahana kare / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI 12. Akroza-parISaha :- yadi koI bhI muni ko tAr3ana, tarjanA, Adi dvArA kaSTa de, athavA karkaza zabda yA kaThora vacana kahe, to bhI muni use sahana kre| 13. vadha-parISaha :- yadi koI muni ko lakar3I yA hAtha, Adi se mAre, athavA anya kisI zastra se vadha kare, to use usa vadha-parISaha ko samatA se sahana karanA caahie| 14. yAcanA-parISaha :- mAna aura apamAna kI bhAvanA se rahita hokara muni bhikSAvRti kre| Avazyaka vastue~ sulabhatA se prApta nahIM hotI haiM- aisA vicAra kara mana meM duHkhI na ho, balki 42 doSoM se rahita zuddha AhAra kI gaveSaNA kre| 15. alAbha-parISaha :- muni ko lAbhAntarAya-karma ke udaya se Avazyaka upadhi (vastra, pAtra) Adi nahIM milane para tathA AhAra kI prApti nahIM hone para, lAbhAntarAya-karma kA udaya jAnakara parISaha ko sahana kre| 16. roga-parISaha :- cikitsA ke abhAva meM roga kI pIr3A se duHkhI na hokara muni samatA se bImArI ko sahana kre| 17. tRNa-parISaha :- tRNa, Adi kI zayyA meM nidrA lene se tathA mArga meM naMge paira calane se tRNa yA kA~Te, Adi ke cubhane se hone vAlI vedanA ko karmoM kI nirjarA kA hetu jAnakara sahana kre| 18. mala-parISaha :- zarIra yA vastra meM pasIne se, athavA raja, Adi ke kAraNa maila, Adi jama jAne se durgandha utpanna ho, to bhI udvigna na hokara samabhAva se sahana kre| 16. satkAra-parISaha :- janatA dvArA mAna-sammAna ke prApta hone yA na hone para bhI prasanna yA khinna na hokara samabhAva rkhe| 20. prajJA-parISaha :- ziSyoM ko bAra-bAra sUtroM kA artha batAnA par3e, to adhIra hokara vidvAn muni ko yaha vicAra nahIM karanA cAhie ki isase to ajJAnI honA acchA hotaa| 21. ajJAna-parISaha :- mandabuddhi ke kAraNa zAstroM kA adhyayana na kara pAne se khinna hue binA muni ko parizramapUrvaka apanI sAdhanA meM lage rahanA caahie| 22. darzana-parISaha :- anya matAvalambiyoM ke camatkAra va ADambara ko dekhakara unakA anumodana nahIM karanA cAhie evaM svayaM ko hIna nahIM mAnanA caahie| isa prakAra ADambaroM ko dekhakara utpanna huI azraddhA ko miTAnA darzana priissh-hai| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 129 saMvegaraMgazAlA meM spaSTa rUpa se yaha varNana kiyA gayA hai ki aniyata vihAra karane se, bhUkha-pyAsa, sardI-garmI, ityAdi parISahoM ko sahana karane se evaM vasati, arthAt rahane kA sthAna jaisA bhI milatA hai, usake kaSTa ko samyak rUpa se sahana karane se cAritra kA abhyAsa hotA hai| 208 dasavidha sAmAcArI : muni ke lie vizeSa rUpa se pAlanIya niyama sAmAcArI kahe jAte haiN| sAmAcArI kA dUsarA artha samyak dinacaryA bhI hai| muni ko apane dainika jIvana ke niyamoM ke prati vizeSa rUpa se sajaga rahanA caahie| uttarAdhyayanasUtra meM dasa prakAra kI sAmAcArI kahI gaI haM, jo isa prakAra haiM:09 :1. AvazyakIya :- muni Avazyaka kArya hone para upAzraya (nivAsasthAna) se bAhara jaae| anAvazyaka rUpa se AvAgamana nahIM kre| 2. naiSedhikI :- upAzraya meM Ane para yaha vicAra kare ki maiM bAhara ke kAryoM se nivRtta hokara AyA huuN| aba nitAnta Avazyaka kArya ke sivAya mere lie bAhara jAnA niSiddha hai| 3. ApRcchanA :- apanA koI bhI kArya karane ke lie guru evaM gaNanAyaka kI AjJA prApta kre| 4. pratipRcchanA :- dUsare ke kArya ko guru evaM gaNanAyaka se pUchakara kre| 5. chaMdanA :- bhikSA dvArA apane upabhoga ke nimitta lAe gae padArthoM ke lie bhI apane sabhI sAmbhogika-sAdhuoM ko Amantrita kre| akelA cupacApa unakA upabhoga na kre| 6. icchAkAra :- gaNa ke sAdhuoM kI icchA jAnakara tadanukUla AcaraNa kre| 7. mithyAkAra :- pramAdavaza koI galatI ho jAe, to usake lie pazcAtApa kare tathA niyamAnusAra prAyazcit grahaNa kre| 8. pratizruta-tathyAkAra :- AcArya, gaNanAyaka, guru evaM bar3e sAdhuoM kI AjJA svIkAra kare evaM unheM ucita mAna de| 208 cariyA chuhA ya taNhA, sIyaM uhaM ca bhAviyaM hoii|ahiyaa siyA ya sejjA, samma anniyyvihaarenn|| saMvegaraMgazAlA, gAthA 2144. 209 uttarAdhyayanasUtra - 26/2-4 . Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI 6. gurupUjA abhyutthAna :- guru ke Agamana para vandanA, Adi ke dvArA guru kA satkAra-sammAna kre| 10. upasampadA :- AcArya, Adi kI sevA meM vinamrabhAva se rahate hue apanI dinacaryA kre| saMvegaraMgazAlA meM uttarAdhyayana ke samAna hI dasoM sAmAcAriyoM kA eka sAtha ullekha hameM prathama parikarmavidhi-dvAra ke tIsare zikSAdvAra meM saMkSipta rUpa meM prApta hotA hai| vahA~ kevala icchAkAra, mithyAkAra, Adi prArambha karake upasampadA taka sAdhu kI dasa sAmAcArI kahI gaI haiM.10 vahA~ dasoM sAmAcAriyoM ke nAma aura unake vivaraNa ullekhita nahIM haiM, kintu usake alaga-alaga dvAroM meM pRcchA, pratipRcchA, upasampadA, Adi kA vivecana huA hai| ina dasa sAmAcAriyoM kA sambandha muni-jIvana kI sAmAnya ArAdhanA se hai, cU~ki saMvegaraMgazAlA kA mukhya pratipAdya antima ArAdhanA hai, isalie AcArya jinacandrasUri ne inakA ekasAtha vistRta ullekha nahIM kiyA hai, phira bhI yaha sunizcita hai ki Agamika-sAdhvAcAra ke pAlana ke prati unakI jo niSThA rahI hai, use dekhate hue hama yaha kaha sakate haiM ki ye sAmAcArI unheM bhI mAnya rahI haiN| svayaM unhoMne yaha kahA hai ki ye dasa prakAra kI sAmAcArI suvihita sAdhujanoM ke lie pAlanIya haiN| bAraha prakAra ke tapa : jaina-sAdhanA kA lakSya mokSa yA zuddha Atmatattva kI upalabdhi hai aura vaha kevala tapasAdhanA (avipAka-nirjarA) se hI sambhava hai| jaina-sAdhanA meM tapa kA kyA sthAna hai, isa tathya ke sAkSI jainAgama hI nahIM haiM, varan bauddha aura hindU-AgamoM meM bhI jaina-sAdhanA ke tapomaya svarUpa kA varNana upalabdha hotA hai| 212 uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki AtmA kI zuddhi tapa se hotI hai| 213 saMvegaraMgazAlA meM caturtha ArAdhanA tapArAdhanA hai| 14 jAvi ya icchAmiccha-ppamuhA uvasaMpayA'vasANAo.suvihiya jaNapAuggA, sAmAyArI dspyaaraa|| saMvegaraMgazAlA, gAthA 158. " saMvegaraMgazAlA, gAthA kra. -4844-4853/4854-66/4715-4727. 212 (a) zrImadbhAgavat , 5/2, (ba) manjhimanikAya-cUla dukkhakkhantha sutt| 1 uttarAdhyayana, 30/6. 214 viMgaraMgazAlA, gAthA 613-622. Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 131 jainadharma meM ArAdhanA ke antargata tapa-sAdhanA ko Avazyaka mAnA gayA hai| cAhe muni-jIvana kI sAmAnya ArAdhanA ho yA antima ArAdhanA, donoM hI tapomaya haiN| binA tapa ke ArAdhanA sambhava nahIM hai| ArAdhanA kA mukhya prayojana mukti hai| mukti ke lie karmoM kI nirjarA Avazyaka hai aura karmoM kI nirjarA tapa ke dvArA hI sambhava hai, yahI kAraNa hai ki jaina-dharma meM nirjarA kI carcA karate hue tapoM kA hI vivecana kiyA gayA hai| jaina-paramparA meM tapa kA jo bAhya-tapa aura Abhyantara tapa kA vibheda kiyA gayA hai, vaha vibheda mukhyatayA isa AdhAra para hai ki jo bAhya-kriyAoM yA ghaTanAoM se sambandhita hai, athavA jinakA sambandha bAhya-vastu ke parityAga se hai, ve bAhya-tapa kahalAte haiM aura jinakA sambandha hamArI AtmA se hai, ve Antarika-tapa kahalAte haiN| saMvegaraMgazAlA meM AcArya jinacandrasUri ne saMlekhanA ke prasaMga meM mukhya rUpa se bAhya-tapoM kI carcA kI hai, kintu sAdhanA ke kSetra meM bAya-tapoM ke sAtha-sAtha Abhyantara-tapa bhI Avazyaka hai| yahA~ hama kramazaH prathama chaH bAhya-tapoM kI aura usake pazcAt chaH Abhyantara-tapoM kI vivecanA kreNge| bAhya-tapa chaH haiM - 1. anazana 2. uNodarikA 3. vRttisaMkSepa 4. rasatyAga 5. kAyakleza aura 6. sNliintaa| 1. anazana :- saMvegaraMgazAlA meM anazana do prakAra ke batAe gae haiM- sarva-anazana aura desh-anshn| jo jIvanaparyanta AhAra-tyAga kA pratyAkhyAna karatA hai, use bhavacarima, arthAt sarva-anazana kahate haiN| jo yathAzakti upavAsa, Adi tapa karatA hai, use deza-anazana kahate haiN|215 2. avamodarikA yA uNodarikA :- prastuta kRti meM dravya-uNodarikA evaM bhAva-uNodarikA- isa prakAra do bheda kie gae haiN| dravya-uNodarI upakaraNa evaM AhAra-pAnI ke viSaya meM hotI hai, upakaraNa-uNodarI jinakalpI muniyoM ko hotI hai| Agama-sAhitya meM puruSoM ke lie battIsa kavala AhAra evaM striyoM ke lie aTThAIsa kavala AhAra kI mAtrA kA ullekha hai| jo AkAra meM bar3e A~vale jitane, athavA jise sulabhatA se mukha meM praveza diyA jA sake utane AkAra ke jAnanA caahie| "uNodarikA-tapa meM kavala-maryAdA bhI pA~ca prakAra se batAI gaI hai- 1. alpAhAra, arthAt ATha kavala 2. apArddhA, arthAt bAraha kavala 3. dvibhAga, arthAt solaha kavala 4. prAptA, arthAt caubIsa kavala 21 dese sabve'NasaNaM, sabavA'NasaNaM bhaNati bhavacArimAMdese cautthamA''I, jahasattIe kuNai eso|| saMvegaraMgazAlA, gAthA 4020. . Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rikta thAhAra meM 132 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI aura 5. kiMcidaNA, arthAta ekatIsa kavalA" 216 isake atirikta AhAra meM eka-eka kavala kama karate hue anta meM eka kavala, AdhA kavala, athavA eka dAnA jitanA AhAra grahaNa karanA bhI sarvadravya-uNodarikA-tapa kahalAtA hai| jinavacanoM ke cintana-mananapUrvaka krodhAdi kaSAyoM kA tyAga karanA bhAva-uNodarikA kahalAtA hai| 3. vRtti-saMkSepa :- saMvegaraMgazAlA meM vRttisaMkSepa tapa kA nirdeza karate hue yaha nirUpaNa kiyA gayA hai ki bhikSAcaryA ke samaya itanI hI datti,217 athavA itanA hI AhAra grahaNa karU~gA, isakA parimANa karanA, piNDaiSaNA aura pANaiSaNA kA niyama karanA, athavA pratidina vicitra abhigraha karanA, use vRttisaMkSepa tapa kahA gayA hai| abhigraha bhI dravya, kSetra, kAla aura bhAva- isa taraha cAra prakAra se grahaNa kara sakate haiN| isake atirikta binA mA~ge diyA jAe to hI lU~gA, athavA bhojana karane ke lie uThAyA huA kavala mile, to AhAra lU~gA, athavA gAyana karatA yA rotA huA, isa taraha alaga-alaga avasthA meM AhAra diyA jAe, to lenA, anyathA nahIM lenA, ityAdi prakAra ke saMkalpa ko abhigraha kahA gayA hai| isa taraha vRttisaMkSepa ke lie aneka prakAra ke abhigraha grahaNa kara sakate haiN|218 4. rasatyAga :- saMvegaraMgazAlA meM granthakAra ne vikRtiyoM ko durgati kA mUla kahate hue use tyAga karane ke lie kahA hai| dUdha, dahI, ghI, tela, miThAI, Adi ko vikRti (vigaya) kahA gayA hai| inake sevana meM svAdAsakti hotI hai| inake tyAga ke binA saMyama kA pAlana nahIM ho sakatA hai, ataH pratidina kisI na kisI vikRti kA parihAra karanA caahie| yahI rasa-tyAga kahalAtA hai| makkhana, mAMsa, madirA aura zahada- ye cAroM mahAvikRtiyA~ haiM evaM Asakti, abrahma, aMhakAra aura asaMyama ko bar3hAne vAlI haiN| isameM Age yaha kahA gayA hai ki samAdhi kI icchA vAlA ina vikRtiyoM kA tyAga karatA hai tathA isake atirikta svAdiSTa evaM vikAra-utpAdaka anya vastuoM, yathA - namaka, lahasuna, Adi kA bhI tyAga karatA hai| 219 216 appA''hAra-avaDar3hA, dubhAgapattA taheva kiNcuunnaa|atttthduvaal sasolasa - cauvIsa tahekkatIsA yaa| saMvegaraMgazAlA, gAthA 4027. 217 datti - bhikSA meM dete samaya eka sAtha jitane AhAra yA pAnI kI mAtrA gire, use eka datti kahate haiN| 218 saMvegaraMgazAlA, gAthA 4030-4038. 219 khIrA''Iraso vigaI, tAsiM cAo u hoI prihaaro|sNthro jaMtAo, duggaimUlAu bhnniyaau|| saMvegaraMgazAlA, gAthA 4036-44. Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. kAyAkleza :- jainAgamoM ke anusAra zarIra ko vividha prakAra se kaSTa denA kAyAkleza hai| isameM aneka prakAra ke AsanoM ke dvArA kaSTa ko sahana karane kA evaM kAyA ko nirodha karane kA ullekha kiyA gayA hai| sUrya kI AtApanA lenA, kezaloca karanA, ThaNDa garmI Adi parISahoM ko sahana karanA, Adi kAyAkleza-tapa haiN| isase jIvoM ke prati dayA evaM karuNA ke bhAva paidA hote hai tathA paraloka meM hitabuddhi utpanna hotI hai| naraka kI vedanA kA smaraNa karate hue isa vedanA ko sahana karane se saMsAra se vairAgya utpanna hotA hai| anta meM, isameM kAyakleza ko nirveda prApta karAne meM rasAyanatulya kahA gayA hai| 220 6. saMlInatA - tapa :- saMvegaraMgazAlA meM granthakAra ne tIna prakAra kI saMlInatA kA vivecana kiyA hai 1. vasati saMlInatA 2. indriya-saMlInatA aura 3. mana-saMlInatA / jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 133 - (1) vasati-saMlInatA : isa kRti meM vasati saMlInatA kA varNana karate hue kahA gayA haiArAdhaka ke lie ArAdhanA kA sthAna cAhe AvAsa (ghara) meM ho, athavA vRkSa ke nIce, cAhe udyAna meM ho, athavA parvata kI guphA meM, kintu vaha sthAna udgama, utpAdana aura eSaNA ke doSoM se rahita honA caahie| pazu, pakSI, strI, naMpusaka, Adi se rahita honA cAhie tathA cAhe vaha gA~va meM ho, athavA gA~va se bAhara ho, viSama athavA sama ho, kintu svAdhyAya, dhyAnAdi meM vighna utpanna karane vAlA nahIM ho, arthAt aise sthAna meM sAdhaka ke dvArA apane aMgopAMga ko saMkucita kara rakhanA hI vasati-saMlInatA-tapa kahA jAtA hai| 221 (2) indriya-saMlInatA : uparyukta vasati meM rahate hue indriyoM ko vaza meM karanA indriya-saMlInatAtapa hai| isameM kahA gayA hai ki indriyoM ke zabdAdi koI bhI viSaya aise nahIM hai ki jinheM bhogakara vyakti tRpti prApta kara ske| viSatulya ina viSayoM meM se eka - eka viSaya bhI jIvana kA ghAta karane meM samartha hai, to jo pA~coM indriyoM ke viSayoM kA eka sAtha bhoga kare, vaha kuzala kaise raha sakatA hai ? ataH saMvegaraMgazAlA, gAthA 4052-4056. 220 ausUraM paDisUraM ca, uDar3hasUraM ca tiriyasUraM cAsamapAyamegapAyaM, gaddholINA'' iThANAI || saMvegaraMgazAlA, gAthA 4045-51. 221 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI ihaloka aura paraloka meM AtmA kA anartha yA ahita karane vAle ina indriyoM ke viSaya-sukhoM kA tyAga karanA caahie| dhIra puruSoM ne sadaiva hI duHkha ke vipAkarUpa ina viSayoM ko tyAgA hai, isalie viSayarUpI bhayaMkara jaMgala meM niraMkuza hokara jahA~-tahA~ paribhramaNa karane vAle indriyarUpI hAthI ko jJAnarUpI aMkuza se vaza karanA caahie| jisameM indriyoM ke sva-sva viSayoM ko sunakara, dekhakara, sevanakara, sUMghakara aura sparza karake bhI vyakti ko rati yA arati nahIM hotI, use hI indriya-saMlInatA - tapa kahate haiN| 222 (3) mana-saMlInatA : saMvegaraMgazAlA meM granthakAra kA kahanA hai ki dhairyavAn sAdhaka manarUpI hAthI ko vivake, buddhi evaM saMyamarUpI uttama upAyoM dvArA vaza meM kare, jisase mohajanya kaSAyoM para vijaya prApta kI jA ske| pA~ca samiti se samita aura tIna gupti se gupta banA muni manaH saMlInatA ke dvArA Atmahita meM tatpara banatA hai| isameM Age yaha kahA gayA hai ki saMyamI jIva dIrghakAla meM jina karmoM kI nirjarA karate haiM, unheM saMyamI sAdhaka antarmuhUrta meM hI kSINa kara detA hai| * 223 Abhyantara tapa ke bheda : Abhyantara-tapa bAhya-tapa se bhI adhika mahatvapUrNa evaM ucca hai| bAhya tapa sthUla hone se dikhAI detA hai, jabaki AbhyaMtara - tapa antaraMga evaM sUkSma hone se mAtra anubhava kiyA jAtA hai| ye tapa bAhara se taparUpa meM nahIM dikhAI dete haiN| Abhyantara tapa ke bhI chaH bheda haiM : 1. prAyazcitta :- apane pApoM kA pazcAtApa karanA, azubha AcaraNa ke prati glAni prakaTa karanA, una pApoM ko guru ke samakSa prakaTakara daNDa dene ke lie prArthanA karanA evaM unake dvArA die gae daNDa ko svIkAra karanA prAyazcitta - tapa hai| saMvegaraMgazAlA meM kahA gayA hai ki jo sAdhaka apane samasta doSoM ko ke guru samakSa prakaTa kara prAyazcitta grahaNa karatA hai, usako hI samAdhimaraNa ke lie kI gaI ArAdhanA sArthaka hotI hai| jaise- choTA-sA tRNa bhI zarIra ko pIr3A detA hai, vaise hI choTA-sA doSa bhI asamAdhi utpanna karatA hai| galatI honA mAnava kA 222 223 saMvegaraMgazAlA, gAthA 4057-4064. saMvegaraMgazAlA, gAthA 4065-6066. Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 135 svabhAva hai, kintu galatI kA nirAkaraNa nahIM karane se usa galatI kA sudhAra sambhava nahIM hai| 224 2. vinaya:- vinaya dharma kA mUla hai, prAyazcitta bhI binA vinaya ke sambhava nahIM hai| vinIta ziSya hI apane pApoM kA prAyazcitta karatA hai| saMvegaraMgazAlA ke anusAra jo jAti, kula, vinaya, jJAna se yukta ho, vaha hI prAyazcitta grahaNa karane ke yogya hai| vinaya ke binA samyak-jJAna, darzana, cAritra kI prApti asambhava hai| rAMsAra ke kArya meM bhI sarvaprathama ziSTAcAra kI AvazyakatA hotI hai| vinaya, arthAta gurujanoM kI AjJA kA pAlana karanA, unake nirdezAnusAra jIvana jInA hai| 25 3. vaiyAvRtya :- jaina-AgamoM meM sevA-zuzrUSA karanA vaiyAvRtya hai| bhikSu ko dasa prakAra ke sAdhakoM kI sevA-zuzrUSA karane kA kartavya hotA hai, ve isa prakAra haiMAcArya, upAdhyAya, tapasvI, guru, rogI, vRddhamuni, sahapAThI, apane bhikSu-saMgha kA sadasya, dIkSA sthApita aura lokasammAnita bhikSu- ina dasa kI sevA karanA vaiyAvRtya tapa hai| isake atirikta saMgha kI sevA bhI bhikSu kA kartavya hai| saMvegaraMgazAlA meM kSapakamuni kI ar3atAlIsa niryApakoM dvArA vaiyAvRtya karane kA ullekha milatA hai| 226 4. svAdhyAya :- svAdhyAya, arthAt sadgranthoM kA paThana, pAThana evaM manana, aadi| svAdhyAya ke nimna pA~ca bheda haiM 27 : 1. vAcanA- sadgranthoM kA adhyayana krnaa| 2. pRcchanA - zaMkAoM kA nirAkaraNa karane hetu gurujanoM se praznottara krnaa| 3. anuprekSA - arjita jJAna kA cintana krnaa| 4. parAvartana - arjita jJAna ke sthAyitva ke lie use punaH punaH dohraanaa| dharmakathA - dhArmika upadeza denaa| 5. vyutsarga :- vyutsarga zabda vi+utsarga zabda se banA hai| isa prakAra vyutsarga kA artha vizeSa rUpa se tyAganA yA chor3anA hai| vyutsarga ke nimna do bheda haiM : 224 saMvegaraMgazAlA, gAthA 4871-4678. saMvegaraMgazAlA, gAthA 1586-1616/4601/5035-5037. 226 saMvegaraMgazAlA, gAthA 5375. 227 saMvegaraMgazAlA, gAthA, 560. Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI ___ vyutsarga Abhyantara bAhya . kaSAya vyutsarga -saMsAravyutsarga karmavyutsarga kAyotsarga gaNavyutsarga upadhivyutsarga bhaktapAnavyutsarga zarIra ke sAmUhika vastra, pAtra bhojanAdi mamatva kA jIvana kA Adi kA kA tyaag| tyaag| tyaag| tyaag| krodha,mAna, rAga-dveSa mana-vacanamAyA aura kA tyaag| kAyA kI lobha kA pravRttiyoM tyaag| kA tyaag| 6. dhyAna :- saMvegaraMgazAlA meM dhyAna sambandha vicAra se vivecana upalabdha hotA hai| 228 bAraha prakAra ke tapa meM dhyAna tapa kA sabase adhika mahatva hai| dhyAna citta kI ekAgratA ko kahA gayA hai| sAdhaka kisI eka hI viSaya para yA AtmA para citta ko kendrita karatA hai, use dhyAna kahate haiN| jaina dharmagranthoM meM dhyAna ke cAra bhedoM kA ullekha milatA hai- ArtadhyAna, raudradhyAna, dharmadhyAna evaM shukldhyaan| prathama do dhyAnoM kA sAdhanA meM koI sthAna nahIM hone se ve tyAjya haiM, AdhyAtmika-sAdhanA kI dRSTi se antima do, arthAt dharmadhyAna evaM zukladhyAna mahatvapUrNa haiN| dharmadhyAna citta-vizuddhi kA prArambhika abhyAsa hai aura zukladhyAna citta-vizuddhi kI antima avasthA hai| SaDAvazyaka : __ jaina-AcAradarzana meM AcaraNa ke kucha sAmAnya niyama aise haiM, jinakA paripAlana karanA gRhastha aura zramaNa- donoM ke lie Avazyaka hai| saMvegaraMgazAlA ke prathama parikarma ke nauveM upadvAra ke tIsare pratidvAra meM hameM SaDAvazyakoM kA mAtra nAma nirdeza hI prApta hotA hai| 229 una niyamoM meM Avazyaka karma ko jaina-sAdhanA kA AdhArabhUta aMga mAnA gayA hai| jaina-zramaNa kA jIvana sAdhanA kI abhivRddhi ke lie hotA hai| anuyogadvAra ke anusAra bhI ye SaDAvazyaka gRhastha aura zramaNa-donoM 228 viMgaraMgazAlA, gAthA 6626-6664. 229 saMvegaraMgazAlA, gAthA 2881. Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 137 230 ke lie AcaraNIya haiN| Avazyaka ke nimna paryAyavAcI nAma bhI batAe gae haiM1. Avazyaka 2. avazyakaraNIya 3. dhruvanigraha ( anAdi karmoM kA nigraha karanevAlA ) 4. vizodhi (AtmA kI vizuddhi karane vAlA) 5. SaTka - adhyayana - varga 6. nyAya 7. ArAdhanA aura 8. mArga (mokSa kA upAya ) / Avazyaka zabda ke aneka artha haiN| vizeSAvazyakabhASya kI TIkA meM usake nimna artha kie gae haiM 231 1. 2. AvAsaka hai| jo avazya karane yogya kArya ho, ve Avazyaka kahalAte haiN| jo AdhyAtmika-sadguNoM kA pUrI taraha AzrayapradAtA ho, vaha 3. jo AtmA ko pUrI taraha durguNoM se haTAkara sadguNoM ke vaza karatA hai, use Avazyaka kahate haiN| 4. jo indriya, kaSAya, Adi bhAvazatruoM ko sarvataH vaza meM karatA hai, vaha Avazyaka hai| 5. jo AtmA ko jJAnAdi guNoM se suvAsita evaM anuraMjita karatA hai, use Avazyaka kahate haiM, athavA jo AtmA ko sadguNoM se suzobhita karate haiM, ve Avazyaka haiN| Atmavizuddhi hetu jaina AgamoM meM chaH Avazyaka karma mAne gae haiN| ve chaH Avazyaka karma isa prakAra haiN| 1. sAmAyika 2. stavana 3 vandana 4. pratikramaNa 5. kAyotsarga aura 6. pratyAkhyAna / 1. sAmAyika :- sAmAyika samatvavRtti kI sAdhanA hai| jainAcAradarzana meM samatva kI sAdhanA naitika - jIvana kA anivArya tattva hai| vaha naitika - sAdhanA kA atha aura iti - donoM hai / samatva sAdhanA ke do pakSa haiM- bAhyarUpa meM sAvadya ( hiMsaka ) pravRttiyoM kA tyAga hai, to AntarikarUpa meM vaha sabhI prANiyoM ke prati AtmabhAva tathA sukha-duHkha, jIvana-maraNa, lAbha-alAbha, nindA - prazaMsA meM samabhAva rakhanA hai| sAmAyika kA phala sAvadyayoga, arthAt pApa-kAryoM se virati hai / 232 233 gRhastha-sAdhaka sAmAyika - vrata sImita samaya ( 48 miniTa), arthAt eka muhUrta ke lie grahaNa karatA hai / Avazyaka kRtyoM meM isako sthAna dene kA prayojana yahI hai ki sAdhaka cAhe vaha gRhastha ho yA zramaNa, sadaiva yaha smRti banAe rakhe ki 230 anuyogadvArasUtra TIkA, uddhRta zramaNa sUtra, pR. 63. 231 vizeSAvazyakabhASya TIkA, uddhRta zramaNa sUtra, pR. 61-62. 232 niyamasAra, gAthA 125 233 uttarAdhyayanasUtra 16/60-61. Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI vaha samatva-yoga kI sAdhanA ke lie sAdhanA-patha meM prasthita huA hai| apane niSedhAtmaka rUpa meM sAmAyika sAvadya-kAryoM, arthAt pApa-kAryoM se virati hai, to apane vidhAyaka rUpa meM samatvabhAva kI sAdhanA hai|234 2. caturviMzatistava :- caubIsa tIrthaMkaroM yA vItarAga devoM kI stuti krnaa| sAmAyika-Avazyaka ke pazcAt dUsarA Avazyaka stavana yA stuti hai| sAdhanA do prakAra se hotI hai- Alambana evaM niraalmbn| jaba sAdhaka mokSa-prApti hetu sAdhanA ke lie kadama baDhAtA hai, taba sarvaprathama use kisI-na-kisI Alambana kI AvazyakatA hotI hai, ataH sAdhaka ko apane sAdhanAkAla meM caubIsa tIrthaMkara kI stutirUpa dvitIya Avazyaka kA vidhAna kiyA gayA hai| __sAmAnyataH, vyakti kA aisA vicAra hotA hai ki mere ArAdhyadeva kI kRpA se hI merI ArAdhanA saphala huI hai, kintu uttarAdhyayana ke pandrahaveM sUtra meM spaSTa rUpa se varNana kiyA gayA hai ki stavana/stuti se, arthAt bhagavadbhakti se pUrva saMcita kamoM kA kSaya hotA hai, jisase mokSa kI prApti hotI hai, kintu jaina-darzana meM bhagavadbhakti ke mAdhyama se prApta hone vAlI mukti yA karmanirjarA paramAtmA kI kRpA kA pariNAma nahIM hai, varan svayaM ke dRSTikoNa kI vizuddhi kA hI pariNAma hai| 35 sAdhaka stuti dvArA vItarAga paramAtmA ke guNoM kA guNagAna karatA hai ki he bhagavan! kisI janma meM Apa aura maiM- donoM ekasAtha khAte-pIte aura khelate the| sukha-duHkha meM eka-dUsare kA sAtha dete the| apane donoM meM ghaniSTha mitratA thii| apanI donoM kI AtmA bhI samAna hai, phira bhI Apa karmarahita ho aura maiM karma se jakar3A hU~, Apa mokSa meM virAjita haiM aura maiM ajJAna-dazA meM pApa karatA huA cAroM gati meM bhaTaka rahA huuN| isa taraha paramAtmA ApakA atIta aura merA atIta samAna hai, vartamAna meM antara ho gayA hai| yadi maiM, Apake guNoM ko yAda karate hue prayatna karUM, to maiM bhI Apake samAna bana sakatA huuN| mere vikAra naSTa ho sakate haiM aura bhaviSya meM bhI donoM kI ekarUpatA ho sakatI hai| 3. vandana :- sAdhaka ko apanI sAdhanA karane se pahale guru ko vandana kara AjJA lenA anivArya hotA hai| kahA bhI gayA hai, guru binA jJAna nahIM, ataH sAdhaka ko caturviMzatistava meM sAdhanA ke Adarza ke rUpa meM tIrthaMkaroM kI upAsanA ke pazcAt sAdhanA ke patha-pradarzaka guru ko vandana karane kA vidhAna hai| yahI vandana tIsarA Avazyaka hai| guru kI AjJA ko hI apanA mArgadarzaka mAnanA evaM unakI AjJA ke 14 jaina, bauddha tathA gItA ke AcAradarzanoM kA tulanAtmaka adhyayana, bhAga-2, pR. 364. 235 uttarAdhyayanasUtra - 26/15. Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 139 anusAra hI pratyeka kArya karanA sAdhaka ke lie Avazyaka hai, kyoMki vandana karane se karmoM kI nirjarA hotI hai| yadi vinIta ziSya guru kA vinaya karatA hai tathA mana-vacana-kAyA se unakI sevA karatA hai, to vaha ghAtIkarmoM ko nAza kara kevalajJAna ko prApta karatA hai evaM isa taraha anta meM mokSarUpI phala ko prApta karatA hai| 236 uttarAdhyayanasUtra ke anusAra vandana karane vAlA vyakti vinaya ke dvArA ucca gotra, abAdhita-saubhAgya evaM lokapriyatA ko prApta karatA hai| vandana kA mUla uddezya ahaMkAra kA visarjana karanA evaM jIvana meM vinaya ko sthAna denA hai| vinaya hI dharma kA AdhAra hai / 237 bhagavatIsUtra ke anusAra vandana ke phalasvarUpa gurujanoM ke satsaMga kA lAbha hotA hai| satsaMga se zAstrazravaNa, zAstrazravaNa se jJAna, jJAna se vijJAna aura phira kramazaH pratyAkhyAna, saMyama, anAzrava, tapa, karmanAza, akriyA evaM anta meM siddhi kI upalabdhi ho jAtI hai| jaina - AcAryoM ne vandana ke 32 doSa batAe haiN| inake atirikta bhI svArthabhAva, AkAMkSA, bhaya, anAdara kA bhAva, unake prati sammAnapUrvaka vacanoM kA prayoga nahIM karanA, unakI AjJA kA samyak prakAra se pAlana nahIM karanA tathA unakA sammAna nahIM karanA, Adi bhI vandana ke doSa haiM, ataH sampUrNa doSoM se rahita vandana ke lie nirdiSTa avasaroM para guru kA vandana karanA, yaha sAdhaka kA Avazyaka karttavya hai / 4. pratikramaNa :- AcArya hemacandra pratikramaNa kA nirvacana karate hue likhate haiM ki zubhayoga se azubhayoga kI ora gae hue apane-Apako punaH zubhayoga meM lauTA lAnA pratikramaNa hai| 28 sthAnAMgasUtra meM ina chaH bAtoM ke pratikramaNa kA nirdeza hai:uccAra - pratikramaNa - mala, Adi kA visarjana karane ke bAda Ane-jAne meM huI jIva - hiMsA kA pratikramaNa karanA / 1. 2. prazravaNa-pratikramaNa - pezAba karane ke bAda pratikramaNa karanA / itvara-pratikramaNa- Akasmika rUpa se kisI bhI doSa ke lagane yAvatkathika-pratikramaNa- sampUrNa jIvana ke lie pApanivRtta honA / 3. para pratikramaNa karanA / 4. 236 uttarAdhyayanasUtra 1/45. 237 bhagavatIsUtra - 2/5/112. 238 yogazAstra svopajJavRtti - 3. Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI 5. yatkicinmithyA-pratikramaNa- sAvadhAnIpUrvaka jIvana vyatIta karate hue bhI pramAda, athavA asAvadhAnI se kisI bhI prakAra kA asaMyamarUpa AcaraNa ho jAne para tatkAla usa bhUla ko svIkAra kara lenA aura usake sambandha meM pazcAtApa krnaa| 239 6. spapnAMtika-pratikramaNa- vikAra-vAsanArUpa kusvapna dekhane para usake sambandha meM pazcAtApa krnaa| ye tivecanA pramukhataH sAdhuoM kI jIvanacaryA se saMbaMdhita hai, kintu gRhastha ke lie bhI daivasika, Adi pratikramaNa karane kA vidhAna hai| sAdhakoM kI zreNI ke AdhAra para pratikramaNa ke do bheda haiM - zramaNa-pratikramaNa aura shraavk-prtikrmnn| kAlika-AdhAra para pratikramaNa ke pA~ca bheda haiM: 1. daivasika-pratikramaNa 2. rAtrika-pratikramaNa 3. pAkSika-pratikramaNa 4. cAturmAsika-pratikramaNa aura 5. saaNvtsrik-prtikrmnn| isa taraha bhagavAna mahAvIra ke sAdhuoM ko cAhe doSa lage athavA na lage, kintu pratikramaNa karanA anivArya hotA hai; jabaki pArzvanAtha ke sAdhu pApAcaraNa hone para hI usakI AlocanA ke rUpa meM pratikramaNa kara lete the| isase yaha phalita hotA hai ki bhagavAn mahAvIra ke zAsanakAla meM unake sAdhu pramAdAcaraNa karane vAle hoMge, isI sambhAvanA ko dhyAna meM rakhate hue vartamAna meM pratikramaNa kI anivAryatA para bala diyA gayA hai| cAhe pApAcaraNa huA ho yA na huA ho, phira bhI sAdhu ko niyamita rUpa se pratikramaNa karanA Avazyaka hai| 5. kAyotsarga :- zarIra kA tyAga karanA hI kAyotsarga-Avazyaka hai, lekina jIvita rahate hue zarIra kA tyAga saMbhava nahIM hai| yahA~ zarIra-tyAga kA artha haizArIrika caMcalatA evaM dehAsakti kA tyaag| kisI sImita samaya ke lie zarIra ke prati mamatva kA parityAga kara zArIrika kriyAoM kI caMcalatA ko samApta karane kA jo prayAsa kiyA jAtA hai, vaha kAyotsarga hai| jaina sAdhanA meM kAyotsarga kA mahatva bahuta adhika hai| pratyeka anuSThAna ke pUrva kAyotsarga kI paramparA hai| vastutaH, dehAsakti ko samApta karane ke lie kAyotsarga Avazyaka hai| 239 sthAnAMgasUtra - 6/538. Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 141 jaina-paramparA meM kAyotsarga ke lie tIna prakAra kI mudrAe~ batAI gaI haiN|240 jinamudrA meM khar3e hokara dhyAna karanA, sukhAsana meM baiThakara dhyAna karanA evaM leTakara dhyAna krnaa| kAyotsarga karate samaya 16 doSoM se bacane kA prayAsa karanA caahie| AcArya bhadrabAhu Avazyaniyukti meM zuddha kAyotsarga ke svarUpa para prakAza DAlate hue likhate haiM ki cAhe koI bhakti-bhAva se candana lagAe, cAhe koI dveSavaza vasUle ko chIle, cAhe jIvana rahe, cAhe usI kSaNa mRtyu A jAe, parantu jo sAdhaka deha meM Asakti nahIM rakhatA hai, ukta saba sthitiyoM meM samabhAva rakhatA hai, vastutaH usI kA kAyotsarga zuddha hotA hai| 6. pratyAkhyAna :- mAnava ke mana meM pratipala ananta icchAe~ utpanna hotI rahatI haiN| ataH una icchAoM ko rokanA hI pratyAkhyAna hai| pratyAkhyAna kA sahI artha pravRtti ko maryAdita, athavA sImita karanA hai| sAdhanA kI puSTi ke lie sAdhaka ko pratidina kisI-na-kisI prakAra kA pratyAkhyAna avazya karanA cAhie, isase vastu ke prati mamatva tathA Asakti kA bhAva kama hotA hai| pratyAkhyAna ke do rUpa haiM :(1) dravya-pratyAkhyAna evaM (2) bhAva-pratyAkhyAna pratyAkhyAna (1) dravya-pratyAkhyAna (2) bhAva-pratyAkhyAna azubha mAnasika AhAra sAmagrI vastra, parigraha Adi rAga dveSa kaSAya pravRttiyA~ Adi. isI taraha pratyAkhyAna ke anya do bheda bhI kahe gae hai: pratyAkhyAna (1) mUlaguNa pratyAkhyAna (2) uttaraguNa pratyAkhyAna upavAsa Abila ekAsana ahiMsA satya acaurya brahmacarya aparigraha upavAsa Ayambila ekAsana 240 jaina, bauddha tathA gItA ke AcAra-darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana, bhAga-2, pR. 404. Avazyakaniyukti 1548, uddhRta zramaNasUtra, pR.-66. Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI jainadharma kI mAnyatA ke anusAra durAcaraNa nahIM karane vAlA vyakti bhI jaba taka durAcaraNa nahIM karane kI pratijJA nahIM letA hai, taba taka vaha durAcaraNa ke doSa se mukta nahIM hai| pratijJA ke abhAva meM mAtra paristhitigata vivazatAoM ke kAraNa jo durAcAra meM pravRtta nahIM hai, vaha vastutaH durAcAra ke doSa se mukta nahIM hai| vRddha vezyA ke pAsa koI nahIM jAtA, to itane mAtra se vaha vezyAvRtta se nivRtti nahIM mAnI jA sktii| kArAgAra meM par3A huA cora, caurya-karma se nivRtta nahIM hai, isalie pratyAkhyAna durAcAra se nivRtta hone ke lie kiyA jAne vAlA dRr3ha saMkalpa hai| usake abhAva meM naitika-jIvana meM pragati sabhava nahIM hai| 12 . sAdhu kI dinacaryAH saMvegaraMgazAlA meM kahA gayA hai ki jaina-AgamoM meM sAdhu kI jo pratidina kI caryA kahI gaI hai, use hI zikSA kahate haiN| jisa zikSA kA jIvana meM pAlana kiyA jAtA hai, use hI Asevana zikSA kahA jAtA hai| isake antargata nimna kriyAe~ AtI haiM : pratilekhana, pramArjana, bhikSAcaryA, AlocanA, bhojana ke pAtra dhonA, sthaMDila bhUmi kI zuddhi, pratikramaNa, cintana-manana, dhyAna aura mithyAkAra, Adi dasa prakAra kI sAmAcArI kA paaln| sAmAcArI kA ullekha pUrva meM kiyA gayA hai| zAstroM kA paThana-pAThana kareM tathA tatvoM ke svarUpa kA cintana kreN| prastuta kRti meM yaha kahA gayA hai ki jo sAdhu ina vizeSa AcAroM kA samAdara evaM pAlana nahIM karatA ho, vaha muni mithyAtvI hai| isa taraha guNa-doSa kI parIkSA karake grahaNa-zikSArUpa jJAna ko prApta karake pratikSaNa Asevana-zikSA ke anusAra usakA pAlana kreN| isa prakAra sAmAnyatayA dharma ke sabhI pakSoM ko dhyAna meM rakhakara saMvegaraMgazAlA meM muni-jIvana kI kriyAoM kI zikSA dI gaI hai| jo inase yukta hokara ArAdhanA meM dattacitta ho, usa sAdhaka kA kyA kahanA? pUrva meM varNita muni-AcAra ke dRr3ha abhyAsa binA nizeSa ArAdhanA, arthAt samAdhimaraNa kI sAdhanA nahIM ho sakatI sAdhu ke sAmAnya liMga: prastuta kRti meM sAdhu ke liMga ke varNana meM sAdhutA ke pA~ca liMgoM kA pratipAdana kara unake guNoM kA ullekha kiyA gayA hai| ve nimna haiM : 242 jaina bauddha tathA gItA ke AcAra-darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana, bhAga-2, pR. 408. 243 saMvegaraMgazAlA, gAthA 1576-1588. Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 143 1. muhapatti, 2. rajoharaNa (oghA) 3. zarIra-zuzrUSA kA tyAga, 4. vastrarahitva (acelatva) aura 5. keza kA loca 44 sAdhu saMyama-jIvana meM ina liMgoM ko dhAraNa karake hI dharmArAdhanA karate haiN| 2. ye liMga samyak cAritra arthAt muni-jIvana kI nizAnI yA pahacAna hai| 3. inako dekhakara anya manuSyoM kA sAdhu ke prati vizvAsa evaM pUjya bhAva utpanna hotA hai| 4. inase saMyama meM sthiratA prApta hotI hai| 5. muni-veza ko dhAraNa karane se muni ko pratyeka pala yaha dhyAna banA rahatA hai ki maiMne gRhastha-jIvana kA tyAga kiyA hai tathA mujhe chaHkAya jIvoM kI rakSA karanI hai| isa prakAra vaha pratipala sajaga evaM apramata-avasthA meM rahakara dharmasAdhanA karatA hai| anta meM yaha batAyA gayA hai ki "usa veza ko sAdhu ko kisI bhI prakAra se vizeSa saMskAra kie binA, jaisA milA ho, vaisA hI saMyama meM bAdhArUpa na ho, isa taraha zarIra para dhAraNa karanA caahie| "245 ___saMvegaraMgazAlA meM sAdhu ke muhapatti Adi pA~ca liMgoM kA prayojana aura unase hone vAle lAbha kA jo vivecana upalabdha hai, usakA yahA~ saMkSipta vivaraNa prastuta kiyA jA rahA hai: 1. muhapatti-dvAra :- saMvegaraMgazAlA meM muhapatti kA artha mukhavastrikA batAkara usakA upayoga kisa prakAra karanA, isakA nirUpaNa kiyA gayA hai| mukhavastrikA mastaka tathA nAbhi ke Upara zarIra ko pramArjita karane ke lie hai tathA mukha se bolate tathA zvAsocchvAsa lete samaya jo vAyu nikalatI hai, unase jIvoM kI rakSA ke lie tathA dhUla se grasta mukha ko poMchane ke lie hai| isa taraha pahalA muhapatti nAmaka dvAra kahA gayA hai| 2. rajoharaNa-dvAra :- saMvegaraMgazAlA meM rajoharaNa, arthAt oghA kaisA honA cAhie, yaha batAyA gayA hai| rajoharaNa - raja, pasIne se rahita, mRdu, 244 saMvegaraMgazAlA, gAthA 1206. 245 saMvegaraMgazAlA, gAthA 1210 246 saMvegaraMgazAlA, gAthA 1211. Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI komala aura halakA honA caahie| aise pA~ca guNoM se yukta rajoharaNa kA upayoga kisa samaya kiyA jAtA hai, isakA nirdeza bhI kiyA gayA hai| kahIM Ane-jAne meM, uThane-baiThane meM, koI vastu rakhane yA uThAne meM aura sote samaya karavaTa badalane meM, ityAdi kAryoM meM pramArjana ke lie rajoharaNa hai| isa taraha yaha dUsarA rajoharaNa nAmaka dvAra kahA gyaa| 247 ye bAteM mUlAcAra evaM bhagavatI ArAdhanA nAmaka digambara-paramparA ke granthoM meM bhI kahI gaI haiN|248 3. zarIra-zuzrUSAtyAga-dvAra :- saMvegaraMgazAlA ke prastuta dvAra meM mani ko apane zarIra kI sevA-zuzrUSA, Adi nahIM karane kA bhI ullekha hai| kahA gayA hai ki muni ko zarIramardana, snAna, udvarta, Adi kA tyAga karanA caahie| keza, roma, nakha, Adi ko suzobhita nahIM karanA caahie| jo muni pasIne aura maila se yukta, kezaloca se azobhita mastaka vAlA, bar3e-bar3e nAkhUnoM se yukta tathA zarIra kI sevA-zuzrUSA se rahita ho, vaha brahmacarya kA rakSaka kahalAtA hai| isa taraha yaha tIsarA zarIra-zuzrUSAtyAga-dvAra kahA gyaa| 17 4. acela-dvAra :- saMvegaraMgazAlA meM prastuta dvAra meM pahale to acela kA artha vastrarahita batAkara acelatA ke guNoM evaM lAbhoM kA varNana kiyA gayA hai| tatpazcAt yaha kahA gayA hai ki jo muni purAne malina pramANopeta aura alpamUlya vAle vastra dhAraNa karatA hai, use bhI vastrarahita, arthAt acela hI kahA gayA hai| aise muni bhI aparigrahI kahalAte haiN| alpa-upadhi hone se alpa pratilekhana hotI hai, zarIra ke sukhoM kA anAdara hotA hai, ityAdi aneka guNoM kI prApti acelakatva se hotI hai|250 5. keza-locadvAra :- saMvegaraMgazAlA ke keza-locadvAra meM loca karane se prApta hone vAle lAbha evaM loca nahIM karane se utpanna doSoM kA digdarzana karAyA gayA hai| loca se lAbha :- 1. isase mahAsAttvikatA prakaTa hotI hai| 2. jinezvara bhagavAn kA bahumAna hotA hai| 3. duHkha athavA pIr3A sahana karane kI zakti prApta hotI hai| 4. narakAdi kI bhAvanA se nirveda hotA hai| 5. apanI sahanazIlatA kI parIkSA hotI hai| 6. dharma para zraddhA majabUta hotI hai| 7. sukhazIlatA kA tyAga 247 saMvegaraMgazAlA, gAthA 1213. 248 (a) mUlAcAra, 6/3, (ba) bhagavatIArAdhanA, 76-86. saMvegaraMgazAlA, gAthA,1214-1215. 250 viMgaraMgazAlA, gAthA 1217-1218. Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 145 hotA hai| 8. kSurakarma se hone vAle pUrvakarma evaM pazcAtkarma ke doSoM se baca jAtA hai| 6. zarIra ke prati nirmamatva kI sAdhanA hotI hai| 10. zobhA kI vRtti kA tyAga hotA hai| 11. nirvikAratA kA prakaTana hotA hai aura 12. AtmA kA damana hotA hai| isa prakAra saMvegaraMgazAlA meM loca ke vividha guNoM kA nirUpaNa hai| loca nahIM karane ke doSa :- loca nahIM karane se jUM, lIkha Adi utpanna hote haiN| usase mastaka meM pIr3A hotI hai, mana meM saMkleza hotA hai tathA bAra-bAra khujatI karane se paritApa hotA hai| isa prakAra loca na karane se aneka doSa upatra hote haiN|252 isa prakAra sAdhu sambandhI pA~ca dvAroM meM sAmAnya liMga kA vivecana kara sAdhu ke vizeSa liMgoM, arthAt usakI vizeSatA kA varNana kiyA gayA saMvegaraMgazAlA meM kahA gayA hai ki muni ko jJAnAdi guNoM se yukta guru kI sevA meM sadaiva tatpara rahanA caahie| apane choTe-choTe aparAdhoM kI bhI bAra-bAra nindA karanA cAhie evaM aparAdha hone para kSamAyAcanA karanA caahie| kSapaka muniyoM kI vairAgyapUrNa kathAe~ sunane ko utsuka rahanA cAhie aura niraticArapUrvaka saMyama kA pAlana karanA caahie| mUlaguNoM kI ArAdhanA meM vizeSa prIti honA caahie| use piNDavizuddhi Adi granthoM meM varNita muni-AcAra kA samyak rUpa se pAlana karate hue apane mokSarUpI lakSya ko prApta karane meM tatpara rahanA caahie|253 251 saMvegaraMgazAlA, gAthA 1220-1221. vigaraMgazAlA, gAthA 1222. saMvegaraMgazAlA, gAthA 1223-1226. . Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI adhyAya - 3 samAdhimaraNa kI pUrvapIThikA evaM deha visarjana vidhi jainadarzana meM samAdhimaraNa kA svarUpa : jIvana kyA hai aura ise sukhapUrvaka kisa taraha jInA cAhie? yaha eka ahama prazna hai| Aja vizva meM sukha ke sAdhanoM kI pUrti hetu aneka vaijJAnika takanIkoM kA vikAsa huA hai aura ho rahA hai, phira bhI manuSya sukhI nahIM ho sakA hai| jIvana ko kaise sukhI banAe? isake lie usane aneka prayatna bhI kie aura vividha kalAoM kA sRjana bhI kiyA, phira bhI vaha sukhI nahIM huA, kyoMki ye sAre sAdhana bAharI the, jabaki sukha kA srota to antas meM nihita hai| jaba taka manuSya icchAoM aura AkAMkSAoM se trasta hai aura mRtyu ke bhaya se bhayabhIta hai, vaha sukhI nahIM ho sakatA hai| cAhe manuSya ne sukhamaya jIvana jIne kI kalA sIkhane kA prayAsa bhI kiyA ho, kintu jIvana ke antima caraNa, arthAt mRtyu se abhI taka vaha aparicita hI rahA hai| usane jIvana jIne kI kalA to sIkhI, lekina zAntipUrvaka mRtyu ko svIkAra karane kI kalA nahIM siikhii| maraNa kA bhaya Aja bhI hamAre mana ko udvelita karatA hai, vaha hamAre vartamAna jIvana ko bhI azAnta banAtA kalpanA kIjie, koI manuSya apanA pUrA jIvana Ananda meM hI bitA rahA ho aura use cintA, zoka, vipatti, Adi kA bodha bhI nahIM ho, pratyeka dRSTi se apane meM sukhI anubhava karate hue bhI jaba mauta sAmane dikhAI detI hai to usake hAtha, paira kAMpane laga jAte haiM, vaha bhayabhIta hotA hai| mRtyu kA bhaya usI prakAra sampUrNa jIvana ke Ananda ko naSTa kara detA hai, jaise - olAvRSTi utpanna phasala ko naSTa kara detI hai| jisane samyak rUpa se maranA nahIM sIkhA, vaha jIvana ke Ananda se vaMcita rahatA hai, isalie mAnava ko jIvana kI kalA ke sAtha-sAtha mRtyu kI kalA bhI sIkhanA caahie| ' Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 147 bhAratIya-manISiyoM ne jIvana jIne kI kalA ke sAtha-sAtha mRtyu kI kalA para bhI cintana-manana kiyA hai| unhoMne ha~sate hue zarIra ko chor3ane kI kalA bhI batAI hai| jainadharma meM mokSa-prApti ke lie navIna karmabandha ko rokane ke sAtha-sAtha pUrvasaMcita karmoM ko kSaya karanA hotA hai| karmoM kA kSaya saMvara aura nirjarA ke dvArA hotA hai| saMyama aura tapa jainasAdhanA ke mahatvapUrNa aMga haiM, kyoMki saMyama navIna koM ke bandha se bacAtA hai, to tapa pUrvasaMcita koM kI nirjarA karatA hai| nirgranthoM kI kaThora tapa-sAdhanA prasiddha hai| tapa para vistAra se vivecana Age kiyA hai| jainadharma meM tapa ke bAraha bhedA meM se prathama tapa anazana hai| vaha samAdhimaraNa kA eka Avazyaka aMga hai, kyoMki dehAsakti se Upara uThane ke lie deha-poSaNa ke prayatnoM ko chor3anA hotA hai; usameM AhAra-tyAga Avazyaka hai, kyoMki vaha deha-poSaNa kA mukhya sAdhana hai| samAdhimaraNa meM anazana ke atirikta dhyAna, Adi kI bhI sAdhanA kI jAtI hai, kyoMki ve mAnasika-udvignatA ko samApta karate haiN| samAdhimaraNa kI sAdhanA na kevala zarIra-vyutsarga kI sAdhanA hai, apitu yaha kaSAya-vyutsarga, arthAt kaSAya-tyAga kI sAdhanA bhI hai| yaha cetanA ke antarmukhIkaraNa kI prakriyA hai, jo vyakti meM samatva kA bhAva jagAtI hai| jaina-paramparA meM samAdhimaraNa kI sAdhanA ko deha ke prati rahe hue mamatva ke tyAga kA aura AtmAnubhUti kA hetu mAnA gayA hai| isameM vyakti jIvana aura mRtyu-donoM hI paristhitiyoM meM 'sama' banA rahatA hai| use na jIvana kI AkAMkSA hotI hai aura na maraNa kI cAha; isa kAraNa hI ise samAdhimaraNa kahA gayA hai| ise mRtyu-kalA ke rUpa meM bhI jAnA jAtA hai, kyoMki isameM niSkAmabhAva se aura anudvignatApUrvaka mRtyu kA varaNa kiyA jAtA hai| sArarUpa meM kaheM, to mRtyu kI anivAryatA ko jAnakara jIvana ke dvAra para dastaka de rahI mRtyu ko anudvignatApUrvaka svIkAra karanA hI samAdhimaraNa hai| AgamoM meM samAdhimaraNa kI avadhAraNA : jaina-paramparA ke sAmAnya AcAra-niyamoM meM samAdhimaraNa eka mahatvapUrNa avadhAraNA hai| antakRtadazAMga254, anuttaropapAtika255 tathA upAsakadazAMga,256 Adi aneka AgamoM meM zramaNa-sAdhakoM evaM gRhastha-upAsakoM ke dvArA samAdhimaraNa kI sAdhanA karane ke ullekha milate haiN| AcArAMga257, samavAyAMga258, Adi prAcIna 254 antakRtadarzAga 8/1/4, 2 255 anuttaropapAtika 3/1, 256 upAsakadazAMga 1/73, AcArAMgasUtra 1/8/6,7,8. 257 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI Agama-granthoM meM samAdhimaraNa grahaNa karane kI vidhi sambandhI ullekha bhI milate haiN| maraNasamAdhi 260 bhagavatI ArAdhanA 261 Adi aneka ArAdhanApatAkA 259 1 zvetAmbara-digambara-granthoM meM samAdhimaraNa kI vistRta carcA huI hai| " "ratnakaraNDakazrAvakAcAra" meM AcArya samantabhadra ne samAdhimaraNa ke svarUpa kA jo vivecana kiyA hai, vaha isa prakAra hai| upasarga, durbhikSa, jarA, asAdhyaroga, athavA prANaghAtaka anivArya paristhiti ke upasthita ho jAne para dharma kI rakSA, athavA samabhAva kI sAdhanA ke lie jo dehatyAga kiyA jAtA hai, vaha samAdhimaraNa kahalAtA hai| 11262 " uttarAdhyayanasUtra meM samAdhimaraNa ko jIvana ke sandhyAkAla meM anAsaktabhAva se mRtyu kA samAdhimaraNa kahA jAtA hai / ' 11263 - samAdhimaraNa ke sAdhaka ko isa loka aura paraloka donoM kA hI AkarSaNa nahIM rahatA hai aura vaha bAhUyAbhimukhatA ko tyAgakara vizuddha bhAvadazA meM AtmA meM hI ramaNa karatA hai| samAdhimaraNa vizuddhacAritra se yukta AtmA kA AtmA ke sva svabhAva meM ramaNa karane kA nAma hai| vaha karttAbhoktA kA bhAva tyAgakara jJAtA - dRSTAbhAva meM jIne kI sAdhanA hai / 258 samavAyAMgasUtra 17 / 121 259 ArAdhanApatAkA, paiNNayasuttAI bhAga- 2, pR. 1168 260 maraNasamAdhi paiNNayasuttAI bhAga - 1, pR. 66-156, 261 bhagavatI ArAdhanA, zivacAryakRta 262 263 264 " " upAsakAdhyayana ke anusAra jaba vyakti ko yaha vidita ho jAtA hai ki usakA zarIra vinaSTa hone vAlA hai, to use samabhAvapUrvaka zarIra kA tyAga karane ke lie tatpara bana jAnA caahie|' 17264 ratnakaraNDaka zrAvakAcAra, 5/1, uttarAdhyayanasUtra - 7/2, 32. upAsakAdhyayana-811 paNDitamaraNa kahA gayA hai| varaNa karane kI kalA ko hI sAmAnya rUpa se vyakti deha ke prati rAgabhAva aura deha ke vinAza ke kAraNoM ke prati bhaya evaM dveSa kA bhAva hone se samabhAvapUrvaka maraNa ko prApta nahIM kara pAtA hai, lekina jo jJAnI puruSa haiM, ve apanI mRtyu se Darate nahIM haiN| unake anusAra samAdhimaraNa jIrNa-zIrNa zarIrarUpI piMjare se AtmA ko chuTakArA dilAtA Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 149 hai, ataH yaha to kalyANakArI mitra hai, aisI nirAkAMkSa evaM samabhAvapUrvaka mRtyu kI prApti ko uttamArtha, mRtyumahotsava, samAdhimaraNa, Adi kahA jAtA hai|265 tatvArthavArttika meM kahA gayA hai ki maraNa uttaraparyAya kI prApti ke sAtha pUrvaparyAya kA nAza hai, ataH maraNa ko sudhArane ke lie jIvana ke antima kSaNa meM samAdhimaraNa liyA jAtA hai, jisase kaSAyoM ke Avega upazamita yA kSaya hokara janma-maraNa kA pravAha samApta ho jAtA hai|266 vrata, niyama, tapa, saMthama, Adi kA pAlana karate hue jIvana kI antima sandhyA meM zAntipUrvaka jo mRtyu kI prApti hotI hai, vahI samAdhimaraNa hai| DaoN. mohanalAla mehatA ke anusAra jIvana ke antima kSaNoM meM AhArAdi kA tyAga karake samAdhipUrvaka mRtyu kA varaNa karanA samAdhimaraNa kahalAtA hai| vRddhAvasthA, athavA rUgNatA ke atirikta bhI jaba Akasmika rUpa meM mRtyu aparihArya bana gaI ho, to nirvikAra cittavRtti se deha kA tyAga karanA hI samAdhimaraNa hai|267 samAdhimaraNa ke svarUpa para kI gaI uparyukta carcAoM ke bAda hama isa niSkarSa para pahu~cate haiM ki jaba vyakti kA zarIra apane Avazyaka kAryoM meM akSama ho jAe, atyadhika vRddhAvasthA ke kAraNa zarIra kAMpane lage, asAdhya roga ho jAeM, tathA kucha aisI paristhitiyA~ utpanna ho jAeM, jisake kAraNa mRtyu jIvana kI dehalI para dastaka dene lage, athavA jaba jIvana-rakSaNa ke lie cAritra se patita hone vAlI paristhitiyA~ paidA ho jAe~, to vyakti ko dharmarakSArtha apane zarIra kA tyAga kara denA caahie| aisI paristhiti meM vyakti dvArA kiyA gayA dehatyAga usake saMyama aura dharma-donoM kI rakSA karatA hai, aura aisI paristhitiyoM meM yahI upAdeya hai| ataH, samAdhimaraNa hamAre samakSa samabhAvapUrvaka dehatyAga kI avadhAraNA upasthita karatA hai| aise dehatyAga ko naitika-dRSTi se tathA dhArmika-dRSTi se bhI ucita mAnA gayA hai| samAdhimaraNa ke paryAyavAcI nAma : jaina-vicArakoM ne samAdhimaraNa para vistAra se carcA kI hai aura use bhinna-bhinna paryAyavAcI nAmoM se prakaTa kiyA hai, udAharaNasvarUpa-saMlekhanA, saMthArA, 265 mRtyu mahotsava- 3, tatvArthavArtika-7/22 26 jaina AcAra, DaoN. mohanalAla mehatA, pra. 120. Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI paNDitamaraNa, sakAmamaraNa, antaHkriyA, uttamArtha, Adi sabhI nAma samAdhimaraNa ke hI paryAyavAcI hai| inake artha ko nimna rUpa meM spaSTa kiyA jA sakatA hai - saMlekhanA : samyak prakAra se kAya aura kaSAya ko kSINa karanA hI saMlekhanA hai| saMthArA : saMthArA yA saMstAraka, arthAt mRtyuzayyA para ArUr3ha honaa| saMlekhanA meM mRtyu ke Agamana kI pratIkSA ke lie vyakti jisa mRtyuzayyA ko grahaNa karatA hai, use saMstAraka yA saMthArA kahA jAtA hai| samAdhimaraNa : mana meM utpanna honevAle rAgAdi bhAvoM ko dUra karake atyanta zAnta bhAva se prANatyAga karanA samAdhimaraNa hai| paNDitamaraNa : paNDita zabda kA artha yahA~ jJAnI, athavA vidvAna hai| jJAnI vyakti ucca AdhyAtmika mUlyoM kI prApti ke lie deha ke prati nirmamatva kA bhAva rakhatA hai| isI bhAva ke vazIbhUta hokara vaha jo dehatyAga karatA hai, vaha paNDitamaraNa kahalAtA hai| sakAmamaraNa : kisI AdhyAtmika lakSya kI prApti hetu mRtyu ko svIkAra karanA sakAmamaraNa hai| saMnyAsamaraNa : deha ke prati mamatva kA tyAga karanA hI saMnyAsamaraNa hai| antaHkriyA, uttamArtha, upayuktamaraNa, Adi samAdhimaraNa ke aura bhI nAma haiM, jinakA artha AlocanApUrvaka tathA kSamApanApUrvaka mRtyu ko prApta karanA hai| jaina-paramparA meM samAdhimaraNa kA sthAna : jainadharma meM varNita sAdhanAoM meM samAdhimaraNa kI sAdhanA sabase kaThina hai| sAmAnyataH, yaha bhI mAnA jAtA hai ki mRtyu kI velA meM vyakti meM jisa prakAra kI manodazA hotI hai, bhAvI jIvana kI gati bhI usI taraha kI hotI hai| yahI kAraNa hai ki jaina-AcAryoM ne samAdhimaraNa ko Avazyaka mAnA hai aura use mukti kA dvAra kahA hai| samAdhimaraNa karanevAle ke mana meM bahuta hI uccakoTi ke vicAra uThate haiM tathA vaha socatA hai ki yaha zarIra merA nahIM hai| maiM zarIra kA nahIM huuN| yaha deha vikArI tathA kSaNabhaMgura hai aura AtmA zAzvata aura caitanyasvarUpa hai| yaha zarIra janma, jarA, maraNa se yukta hai, roga tathA Adhi-vyAdhi se ghirA huA hai| duHkha aura kaSTa deha ko hotA hai, AtmA ko nhiiN| saMsAra meM sampatti yA vipatti, saMyoga yA viyoga, janma yA maraNa, sukha yA duHkha, mitra yA zatru kI prApti, jo kucha bhI hotA hai, vaha sabhI pUrva meM kie gae pApa-puNya kA phala hai| maiM eka jJAyaka Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 151 svabhAvavAlI AtmA huuN| usI kI kartA, bhoktA aura anubhavakartA huuN| jJAyaka kA svabhAva to avinAzI hai, ataH yaha zarIra rahA to kyA? gayA to kyA? isalie zarIra para se apane mamatva kA tyAga karanA hI ucita hai| __ "bhagavatIArAdhanA ke anusAra samAdhimaraNa kA vrata lenevAlA vyakti apanA jIvana saphala karane ke sAtha-sAtha anya jIvoM kA jIvana bhI saphala karane meM sahAyaka banatA hai| jo vyakti samAdhimaraNa grahaNa karanevAloM ke darzana, vandana aura pUjana karate haiM, ve apane pApa ko kama kara lete haiN| samAdhimagNa grahaNa karanevAlA gRhastha bhoga-vilAsa kA tathA sampUrNa AhAra kA tyAga karatA hai, ataH usakI vandanA karane se muni ko vandanA karane jaisA lAbha prApta hotA hai| 268 samAdhimaraNa kA jaina-dharma meM kitanA adhika sammAna evaM mahatvapUrNa sthAna hai, isakA patA to isI se calatA hai ki pratyeka jainamuni evaM zrAvaka apanI jIvana-sAdhanA ke anta meM yahI kAmanA karatA hai - maiM samAdhimaraNa grahaNa kara isa deha kA samabhAvapUrvaka tyAga kara skuu| isa prakAra samAdhimaraNa kA sAdhaka samabhAvapUrvaka mRtyu ko svIkAra kara mokSa ko prApta karatA hai| samAdhimaraNa kaba aura kyoM? : __mUlArAdhanA meM saMlekhanA ke adhikArI kA varNana karate hue sAta mukhya kAraNa die gae haiM : 1. durcikitsyavyAdhi - saMyama kA parityAga kie binA vyAdhi kA upacAra karanA sambhava nahIM ho, aisI sthiti samutpanna hone pr| 2. vRddhAvasthA - jo zramaNa-jIvana kI sAdhanA karane meM bAdhaka ho| 3. mAnava, deva, tiryaca sambandhI kaThina upasarga upasthita ho| cAritravinAza ke lie upasarga kie jAte hoN| bhayaMkara duSkAla meM zuddha bhikSA prApta honA kaThina ho rahA ho| 5. bhayaMkara aTavI meM digvimUr3ha hokara patha-bhraSTa ho jaae| dekhane, zravaNa karane evaM paira se calane kI zakti kSINa ho jaae|269 26 bhagavatIArAdhanA, 1965-2003. 269 mUlArAdhanA 2, 71-74. Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI isI taraha ke anya kAraNa bhI upasthita ho jAne para sAdhaka anazana kA adhikArI hotA hai| saMkSepa meM kaheM, to mAraNAntika- upasarga, ativRddhAvasthA aura asAdhya roga kI sthiti meM hI vyakti samAdhimaraNa le sakatA hai| eka svastha vyakti, yadi vaha naitika- AcaraNa karate hue apanI sAdhanA yA saMgha - sevA karane meM sakSama hai- samAdhimaraNa grahaNa nahIM kara sakatA hai| jaba vyakti kA zarIra apanI saMyama-sAdhanA meM asamartha ho jAe aura apane lie aura saMgha ke lie bhArabhUta ho, tabhI vaha samAdhimaraNa grahaNa kara sakatA hai| AcArya samantabhadra ke anusAra pratikArarahita asAdhya roga ko prApta, mAraNAntika-upasarga, durbhikSa, jarA va rugnatA kI sthiti meM, athavA anya kisI kAraNa ke upasthita hone para nikaTa bhaviSya meM mRtyu ke aparihArya banane para sAdhaka saMlekhanA kara sakatA hai| 270 sAgAradharmAmRta ke anusAra AyuSya kA anta (mRtyu) nikaTa dikhAI de, athavA kisI upasarga ke upasthita hone para yaha nizcita ho ki aba jIvana kA vinAza sannikaTa hai - vidhipUrvaka mahAvratoM evaM anazana svIkAra karake darzana, Adi pratimA-viSayaka jo nitya naimettika - kriyAe~ kahI haiM, unheM saphala karanA cAhie / jIvana bhara jo dharma kiyA hai, usakI saphalatA samAdhipUrvaka maraNa se hI sambhava hai, anyathA vaha saba niSphala ho jAtA hai| 271 uparyukta vivecana ke anusAra samAdhipUrvaka dehatyAga ke nimna avasara, athavA paristhitiyA~ hotI haiM, jaise : 1. bAr3ha, durbhikSa, akAla, sUkhA, Adi viSama paristhitiyoM meM jaba khAdya-padArthoM kI ApUrti sugamatA se sambhava na ho aura usake abhAva meM jIvana jAne kA bhaya ho tathA apane dharma se patita ho jAne kI sambhAvanA ho, jaise- zarIra becakara, kisI kI hatyA karake, kisI kA dhana - anna curAkara jIvana bacAnA par3e, aadi| 2. jarA, arthAt atyadhika vRddhAvasthA ke kAraNa yA tapAdi kI sAdhanA ke kAraNa sabhI indriyoM kI zakti kSINa ho gaI ho, apane Avazyaka kAryoM ke sampAdana ke lie bhI dUsaroM para nirbhara rahanA par3atA ho, zarIra jaba bhArabhUta ho gayA ho, ityAdi / 270 upasarge durbhikSe jarasi rUjAyAM ca niHprtiikaare| dharmAya tanuvimocanamAhuH saMlekhanAmAryAH / / sAgAradharmAmRta, pU. 160. sAgAradharmAmRta gAthA 816 271 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 153 3. asAdhyaroga ho jAne para, arthAt kisI prayatna se bhI jisake ThIka hone kI sambhAvanA nahIM hai, upacAra karanevAle tathA karAnevAle bhI thaka gae hoM, atyadhika pIr3A ke kAraNa vyakti saMjJAzUnya avasthA meM par3A ho tathA jIvanarakSA kA koI bhI prayatna sambhava nahIM raha gayA ho, Adi / 4. anivArya prANaghAtaka paristhitiyoM meM phaMsa jAne para jahA~ se nikala pAnA sambhava nahIM ho, jaise- hiMsaka pazu yA duSTa vyakti ke caMgula meM phaMsa gae hoM, bhayaMkara jaMgala, marusthala Adi meM bhaTaka jAne para vahA~ se nikala pAne kI koI bhI sambhAvanA nahIM bacI ho / isake atirikta kucha aura bhI viSama paristhitiyA~ utpanna ho sakatI haiM, jinameM dharma se patita hone kI sambhAvanA ho| ina sArI paristhitiyoM para svayaM vyakti ko jJAnapUrvaka socavicAra kara upayukta aura anupayukta viveka rakhate hue samAdhipUrvaka dehatyAga ko svIkAra karanA caahie| jJAtavya hai ki asAdhya bImArI yA ati vRddhAvasthA meM jo samAdhimaraNa kiyA jAtA hai, vaha yAvajjIvana ke lie hotA hai, jabaki mAraNAntika saMkaTa / upasarga upasthita hone para jo samAdhimaraNa ke pratyAkhyAna kie jAte haiM, vaha sAgArI - saMthArA yA Atura - pratyAkhyAna kahalAtA hai, usa saMkaTa ke samApta ho jAne para vyakti punaH apanA sAmAnya jIvana jI sakatA hai| saMlekhanA yA samAdhimaraNa grahaNa karane kI anivArya zarta yahI hai ki jaba vyakti ko yaha anubhava ho ki aba mRtyu sannikaTa hai, tabhI vaha samAdhimaraNa grahaNa kara sakatA hai, kintu mRtyu kI sannikaTatA kA bodha kaise ho, isa hetu saMvegaraMgazAlA meM kucha upAya batAe haiM, Age hamane unakI carcA kI hai| samAdhimaraNa lene vAle kI yogyatA : jainadharma meM samAdhimaraNa yA antima ArAdhanA grahaNa karanA sarvazreSTha mAnA jAtA hai, kyoMki samAdhimaraNa kI sAdhanA meM sAdhaka ko kaThina tapa karanA par3atA hai aura pratyeka vyakti samabhAvapUrvaka kaSToM ko nahIM sahana kara pAtA hai, isalie jaina - paramparA meM samAdhimaraNa grahaNa karane kI yogyatAe~ kisameM haiM, isakA ullekha bhI jaina-AgamoM meM spaSTa rUpa se prApta hotA hai| saMvegaraMgazAlA 272 meM jAti-kula kA bhedabhAva rakhe binA rAjA, svAmI, senApati, maMtrI, kauTumbika, Adi sabhI ko ArAdhanA ke yogya svIkAra kiyA gayA hai| sAtha hI, jo Atmacintaka, buddhizAlI, 272 1. saMvegaraMgazAlA, gAthA 833-837. Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI zAnta (saumya) prakRtivAlA, sajjanoM se sammAnita ho, vaha ArAdhanA ke yogya hai evaM isase viparIta krUrakarmI, madirApAna karanevAlA, mAMsa evaM mAdaka vastuoM kA sevana karanevAlA, strI, bAla, vRddha kI hatyA karanevAlA, corI va parastrI sevana meM tatpara, asatya vacana kahanevAlA tathA dharma kI ha~sI karanevAlA, ityAdi puruSa bhI yadi anta meM vairAgya kA nimitta prApta karake prAyazcitta lekara pazcAtApa karanevAlA ho, parama upazamabhAva ko prApta karanevAlA ho evaM zubha-AzayavAlA ho, vahI dhIra puruSa ArAdhanA (samAdhimaraNa) grahaNa karane ke yogya kahA gayA hai| isa prasaMga meM vaMkacUla evaM cilAtiputra ke kathAnaka vistAra se die gae haiN| upAsakadazAMga 273 meM bhI samAdhimaraNa lenevAle vyakti kI yogyatA kA varNana kiyA gayA hai, jaise-Ananda, kAmadeva, culanIpitA, surAdeva, cullazataka, kuMDakaulika, sakaDAlaputra, gozAlaka, mahAzataka, nandinIpitA, sAlihIpitA, Adi ne zrAvaka kI pratimAoM kA vahana karate hue vRddhAvasthA meM samAdhipUrvaka dehatyAga kiyA thaa| bhagavatIArAdhanA 274 ke anusAra jisake duHsAdhya vyAdhi ho, athavA zrAmaNya-jIvana ko hAni pahu~cAnevAlI vRddhAvasthA ho, athavA devakRta, manuSyakRta aura tiryacakRta upasarga ho evaM anukUla bandhu yA mitra hoM, yA pratikUla zatru hoM, jo cAritra kA vinAza karanevAle hoM, bhayaMkara durbhikSa ho, athavA jaMgala meM bhaTaka gayA ho evaM jisake cakSu durbala hoM yA jisake zrotra durbala hoM, jo jaMghAbala se hIna ho, athavA vihAra karane meM asamartha ho, isa prakAra ukta kAraNoM ke atirikta anya bhI prabala kAraNa upasthita hone para virata, athavA avirata sAdhaka samAdhimaraNa grahaNa karane yogya hotA hai| ArAdhanApatAkA75 meM bhI samAdhimaraNa lenevAle kI yogyatA ke sambandha meM yahI bAta upalabdha hotI hai| uttarAdhyayanasUtra ke anusAra saMyamazIla, jitendriya aura cAritrayukta sakAma aura akAmamaraNa ke bheda jAnanevAlA tathA mRtyu ke svarUpa kA jJAtA evaM mRtyu se nahIM DaranevAlA vyakti samAdhimaraNa ke yogya hai|276 ___ maraNavibhakti ke anusAra zarIra aura kaSAya ko kSINa karanevAlA vyakti samAdhimaraNa ke yogya hai, arthAt vibhinna prakAra ke tapa, anazana kI sahAyatA se 274 21 upAsakadazAMga - prathama adhyayana se dasa adhyayana ke AdhAra pr| bhagavatIArAdhanA, gAthA 70, 71, 72, 73. 275 ArAdhanApatAkA, gAthA 58 - 61. 276 uttarAdhyayana - 5/26. Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ! jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 155 jisane kAyA ko durbala banA liyA, apanI kaSAyoM ko zubhabhAvanA ke cintana-manana se patalA kara liyA tathA samasta prakAra ke rAga-dveSa se mukta ho gayA, vaha samAdhimaraNa grahaNa karane ke yogya hai| 277 saMlekhanA - vrata grahaNa karanevAle sAdhaka kA mana vAsanA se mukta ho, usameM kisI bhI prakAra kI durbhAvanA nahIM honA caahie| mUlAcAra meM bhI samAdhimaraNa lenevAle kI yogyatA kA varNana karate hue kahA gayA hai ki mamatvarahita, ahaMkArarahita, kaSAyarahita, dhIra, nidAnarahita, samyagdarzana se sampanna, indriyoM ko apane vaza meM rakhanevAlA, sAMsArika rAga ko samajhanevAlA, alpakaSAyavAlA, indriya nigraha meM kuzala, cAritra ko svaccha rakhane meM prayAsarata tathA saMsAra ke samasta duHkhoM ko jAnakara evaM samajhakara isase virata rahanevAlA vyakti samAdhimaraNa karane kA adhikArI hotA hai| 278 uparyukta vivaraNa se yaha spaSTa ho jAtA hai ki sAdhaka ko sarvaprathama mana, vacana evaM kAyA kI pravRtti ko zAnta karanA hotA hai; krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa, Adi kaSAyoM ( Antarika - zatruoM) para vijaya prApta karanA hotA hai evaM indriyoM ke viSayoM ke prati mamatva kA tyAga karanA hotA hai / isa taraha mukhya rUpa se jisakI dehAsakti naSTa ho cukI ho evaM kaSAya bhI kSINa ho gae hoM, usI bhavya AtmA ko samAdhimaraNa grahaNa karane ke yogya jAnanA caahie| mRtyukAla jAnane ke upAya samAdhimaraNa grahaNa karane ke lie eka Avazyaka zarta yaha hai ki jaba mRtyu sannikaTa ho, tabhI samAdhimaraNa grahaNa kiyA jA sakatA hai, kintu prazna yaha hai ki mRtyu kI sannikaTatA ko kaise jAnA jAe? isa hetu jahA~ prAcIna jaina AgamoM meM mAnavIya evaM zArIrika lakSaNoM kI carcA hai, vahIM paravartI jaina AcAryoM ne kAla, arthAt mRtyu - jJAna ke anyAnya upAyoM kI carcA bhI kI hai| ina upAyoM meM aneka upAya svapnazAstra, zakunazAstra tathA tAntrika sAdhanA para AdhArita haiN| jaina paramparA para tantrazAstra kA prabhAva to dUsarI, tIsarI zatI se prArambha ho gayA thA, kintu nauvIM-dasavIM zatI taka vaha anya tAntrika - paramparAoM se pUrNataH prabhAvita bhI thaa| yahI kAraNa hai ki saMvegaraMgazAlA, yogazAstra, Adi granthoM meM mRtyukAla jAnane meM ina tAntrika vidhiyoM kA ullekha huA hai| AcArya jinacandrasUri ne saMvegaraMgazAlA ke kAlaparijJAna- dvAra meM spaSTa rUpa se pratipAdita kiyA hai ki vidyA, yaMtra, zakuna, Adi ke dvArA sAdhaka kI AyuSya 277 maraNavibhatti, 187, 186, 166, 176. 278 mUlAcAra (pUrvArddha) 103. . Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI ko jAnA jA sakatA hai, kyoMki samAdhimaraNa grahaNa karanevAle sAdhakoM ke mRtyukAla ko jAnane ke lie ye vidyAe~ upayogI hotI haiN| saMvegaraMgazAlA meM kahA gayA hai ki sAdhaka ko sampUrNa AlocanA karAne ke pazcAt cAhe sAdhaka sazakta ho, athavA azakta, yadi usakI mRtyu najadIka ho, to use zIghra bhakta-parijJA karA denA cAhie, kintu jina sAdhakoM kI mRtyu abhI dUra hai yA nikaTa hai, aisA jJAna nahIM hone para usa kAla meM jo ucita ho, usake anusAra pratijJA grahaNa karAnA caahie| yadyapi mRtyukAla kA sahI jJAna to sarvajJa paramAtmA ke atirikta koI nahIM jAna sakatA hai, phira bhI mRtyukAla ko jAnane ke lie granthakAra ne kucha upAyoM kA yA saMketoM kA ullekha kiyA hai| jaise- bAdala ke Ane se vRSTi kA jJAna honA, aMdhere meM dIpaka ke prakAza se vastu kA dikhAI denA, dhue~ se agni kI upasthiti ko evaM puSpa se phala kI utpatti ko jAnA jA sakatA hai, vaise hI zAstroM meM varNita nimna gyAraha upAyoM ke dvArA mRtyu ke kAla ko jAnA jA sakatA hai| ve gyAraha upAya isa prakAra haiM : (1) devatA-dvAra (2) zakuna-dvAra (3) upazruti-dvAra (4) chAyA-dvAra (5) nAr3I-dvAra (6) nimitta-dvAra (7) jyotiSa-dvAra (8) svapna-dvAra (E) riSTa-dvAra (10) vidyA-dvAra aura (11) yNtr-dvaar| 1. devatA-dvAra :- devatA-dvAra kA ullekha karate hue yaha kahA gayA hai ki isa vidyA ke dvArA vyakti apane mRtyukAla ko jAna sakatA hai| devatAoM kA AhvAna karate samaya vyakti sarvaprathama mana, vANI aura zarIra ko sthira kare aura vizuddha bhAvoM se citta ko bhAvita kre| zAstroM meM vidita niyamAnusAra nizcala mana se "U~ naravIre ThaH ThaH'- isa prakAra kI vidyA kA dasa hajAra ATha bAra jApa kre| pahale sUryagrahaNa, athavA candragrahaNa ke samaya isa vidyA kA vidhipUrvaka jApa karake isa vidyA ko siddha kre| phira prasaMga upasthita hone para isa vidyA kA punaH eka hajAra ATha bAra dhyAna kre|280 isa taraha zubhadhyAna (jApa) ke prabhAva se prabhAvita hokara vidyA kI adhiSThAyikA (devI) aMgUThe Adi sthAna meM utaratI hai| __ "isa taraha vidyA ke dvArA devatA ko darpaNa meM utArakara, phira usa darpaNa ko eka kanyA ko dikhAeM, jisase vaha kanyA darpaNa meM sthita devatA ke pratibimba ko dekhakara unake pAsa se sarva nirNaya sunakara praznakartA se kahatI hai| isa taraha 279 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3057-3065. 280 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3068-3066. Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 157 vaha puruSa usa kumArikA se AyuSya sambandhI kAla ko niHsaMzayapUrvaka jAna letA hai| isase yaha phalita hotA hai ki devatA ke dvArA manuSya apane yA dUsaroM ke mRtyukAla ko jAna sakatA hai| yaha vidyA sadAcArI evaM samyaktvI jIvoM ke hI vAMchita ko pUrNa karatI hai| 28 1 yogazAstra ke pA~caveM prakAza meM bhI devatAdvAra kA isI prakAra se nirUpaNa upalabdha hotA hai aura sAtha hI usameM yaha bhI kahA gayA hai ki devatA uttama guNoM se yukta sAdhaka se AkarSita hokara svayaM nirNayavAn hotA huA saMzayarahita trikAla sambandhI AyuSyajJAna ko kaha detA hai / 282 zakuna - dvAra :- saMvegaraMgazAlA meM zakuna nAmaka dUsare dvAra kA vivecana karate hue jinacandrasUri likhate haiM ki zakuna vidyA ke dvArA bhI rogI, athavA niroga vyakti ke AyuSyakAla ko jAnA jA sakatA hai| isameM pahale niroga puruSa ke AyuSya kA varNana karate hue kahate haiM ki kAla kA jJAna prApta karane ke lie zakuna dvAra meM yaha pratipAdita kiyA gayA hai ki sarvaprathama zubhabhAvoM se apane iSTa devatA ko namaskAra kareM, phira ekAgracitta hokara prazasta dina ghara meM yA bAhara zakuna ko dekhakara unake bhAva ( phaloM) kA samyak vicAra kreN| " jaise- sarpa, cUhe, kIr3e, gilaharI, bicchU, Adi kI ati vRddhi ho gaI ho, athavA ghara meM dImaka lagI ho, bhUmi meM cIrAr3a yA darAra A gaI ho, khaTamala, jUM, Adi kA bahuta jyAdA upadrava ho gayA ho, ghara meM makar3I kA jAla, anAja meM kIr3e, Adi binA kAraNa bar3ha gae hoM, to ghara meM udvega, kalaha, yuddha, dhana kA nAza, vyAdhi athavA mRtyu, Adi saMkaTa utpanna hote haiN| 283 sAtha hI isameM yaha bhI batAyA gayA hai- "jaba vyakti nidrA meM ho aura sahasA eka kauA Akara usake bAloM ko khIMcatA ho tathA usake vAhana, zastra, jUte, chatra, athavA zarIra ko niHzaMka rUpa se apanI coMca yA paMje se kATatA ho yA mAratA ho, to vaha zIghra yamaloka meM gamana karanevAlA hai - aisA samajhanA caahie| yadi azrupUrNa netra se koI gAya, Adi pazu paira se pRthvI ko khode, to vaha ghaTanA apane mAlika ke roga utpatti kA kAraNa ke sAtha-sAtha mRtyu kA hetu bhI banatI hai| 24 281 vigaraMgazAlA, gAthA 3070-3071. 282 yogazAstra, gAthA 173 - 176, prakAza - 5. 283 284 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3074-3076. vigaraMgazAlA, gAthA 3077.3080 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI isake pazcAt aba rogI ke mRtyukAla kA varNana karate hue kahate haiM - "yadi kuttA apane dAIM ora mukha maror3akara apanI pITha ko cATatA hai, to rogI eka hI dina meM mRtyu ko prApta hotA hai, yadi chAtI ko cATatA hai, to rogI do dina meM aura yadi pUMcha ko cATatA hai, to tIna dina meM rogI ke prANa cale jAte haiN|"285 isa sambandha meM zvAna-zakuna ke jJAtA yaha nirdeza karate haiM ki yadi kuttA nimittakAla ke samaya hI sarva aMgoM ko sikor3akara so rahA ho, to samajhanA ki rogI usI samaya maraNAvasthA ko prApta kregaa| "yadi kuttA apane donoM kAnoM ko jora se hilAkara evaM zarIra ko maror3akara kaMpakaMpI kare, taba bhI rogI avazya gRtyu ko prApta hotA hai| isI taraha yadi vaha khule mukha se lAra TapakAtA huA, donoM A~khoM ko banda karake ekadama sikur3akara so jAtA hai, to usa rogI kI mRtyu avazya hotI hai|"286 anta meM yaha bhI varNita kiyA gayA hai- "rogI ke ghara ke Upara tInoM saMdhyA meM kauoM ke samUha ko ekatrita hote dekheM, to jIva kA vinAza hotA hai| jisake zayanakakSa meM, athavA rasoIghara meM kauA camar3A, rassI, bAla yA haDDI, Adi DAla jAtA hai, to vaha rogI mRtyuzayyA meM so jAtA hai|"287 yogazAstra meM bhI yahI bAta zakunadvAra meM milatI hai|288 isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki saMvegaraMgazAlA ke anusAra rogI (puruSa) athavA nirogI puruSa kI mRtyu kA jJAna zakunoM kI sahAyatA se prApta ho sakatA hai, kyoMki ghara meM jIvoM kI vRddhi ko jAnakara yA kutte evaM kaue kI kriyA ko dekhakara pratyeka vyakti mRtyu ke kAla kA aMdAjA lagA sakatA hai| 2. upazrutidvAra :- saMvegaraMgazAlA ke anusAra upazruti, arthAt shbd-shrvnn| saMvegaraMgazAlA meM granthakAra ne usake upazruti-dvAra meM AyuSya kA nirNaya karate hue yaha nirUpaNa kiyA hai ki "sarvaprathama rAtri ke samaya AcArya apane donoM kAnoM ko namaskAramaMtra athavA sUrimaMtra se maMtrita kare, usake pazcAt zveta vastra pahanakara hAtha meM gandha, akSata, Adi lekara, kAnoM meM kisI anya ke zabda sunAI nahIM de, isalie kAna banda karake, ghara se bAhara nikle| isa taraha vaha kramazaH uttaradizA, IzAnadizA kI tarapha jaae| vahA~ cANDAla, vezyA, athavA zilpakAra Adi ke sthAna para, athavA bAjAra meM jAkara una akSatoM evaM gandha ko 285 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3081-3082. 286 viMgaraMgazAlA, gAthA 3084-3085. saMvaigaraMgazAlA, gAthA 3086-3087. 288 yogazAstra, gAthA 177-187. Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 159 pheNke| aisA karane ke pazcAt vahA~ se jo AvAja (zabda) sunAI detI hai, use upazruti kahate haiN|"289 ve zabda do prakAra ke hote haiM, prathama- arthAntaropradezya evaM dUsarA- svruup-upshruti| isa prathama upazruti meM artha kA nirdhAraNa, kalpanA athavA vicAra ke dvArA kiyA jAtA hai| dvitIya upazruti meM jaisA zabda suneM, vaisA hI artha dhAraNa karanA, arthAt zabda spaSTa artha ko prakaTa karane vAlA hotA hai| jaise- isa ghara kA stambha pA~ca dina ke pazcAt, athavA cha: mAsa yA sAta varSa ke bAda nizcaya se TUTa jAegA, athavA nahIM ttuuttegaa| yaha dIpaka lambe samaya taka jalatA rahegA, athavA TakarAne se zIghra naSTa ho jaaegaa| isa taraha padArtha sambandhI zabda ko sunakara inase apanI AyuSya kA anumAna lagA lenA caahie| yadi pIThikA, dIpaka kI zikhA, Adi strIliMga padArtha se sambandhita zabdoM kA zravaNa ho, to strI ke AyuSya kA andAja lagAnA caahie|290 isa taraha yaha prathama upazruti ke dvArA jJAna huaa| dvitIya svarUpa-upazruti kA varNana karate hue kahA gayA hai- "jisa prakAra ye strI-puruSa isa sthAna se jAeMge, athavA nahIM jaaeNge| hama unheM jAne nahIM deMge tathA ve bhI jAne kI icchA nahIM karate haiM athavA unheM jAne kI icchA hai aura maiM bhI unako bhejanA cAhatA hU~, isalie ve aba jaldI yahA~ se jAeMge, arthAt rokane para bhI nahIM rukeNgeN| vaha Aja, kala yA parasoM calA jaaegaa|7291 isa taraha yaha dUsare prakAra kI svarUpa-upazruti kahI gaI hai| anta meM upazruti kA artha batAte hue kahA gayA hai - "yadi jAne ke zabda sunAI deM, to usa vyakti kI mRtyu nikaTa hai aura yadi rukane ke zabda zravaNa hote hoM, to mRtyu abhI najadIka nahIM hai - aisA samajhanA caahie| isa taraha do prakAra ke zabdoM ko acchI taraha zravaNa karake, phira unake anurUpa ucita artha lagAkara vyakti ko kArya meM saMlagna honA caahie|1292 isa prakAra upazruti ke dvArA kuzala puruSa apanI AyuSya kA pramANa nikAla letA hai tathA una zabdoM ke mAdhyama se apanI mRtyu nikaTa hai, athavA dUra hai, aisA nirNaya kara letA hai| upazruti se AyuSya kA jJAna prApta karane ke sambandha meM saMvegaraMgazAlA meM jo vivecana milatA hai, vahI vivecana yogazAstra293 ke pA~caveM prakAza meM bhI milatA hai| isase nizcita vigaraMgazAlA, gAthA 3088-3064. saMvegaraMgazAlA, gAthA 3068. saMvegaraMgazAlA, gAthA 3066-3102. 292 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3103-3105. yogazAstra gAthA, paMcamaprakAza, 185-166. Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI rUpa se yaha jJAta hotA hai ki prAcInakAla meM upazruti ke dvArA mRtyu-kAla ko jAnane kI paramparA thii| 3. chAyAdvAra :- prastuta kRti ke anusAra AyuSya kI kAla maryAdA jAnane ke lie chAyA kA samyakUrUpa se nirIkSaNa karanA hotA hai| isameM puruSa sadaiva apanI chAyA ko ekAgra mana se nirIkSaNa karatA hai| phira zAstra ke anusAra "apanI parachAI se zubha yA azubha ko jAnatA hai| isameM sUrya ke prakAza meM, zIze meM, athavA pAnI Adi meM jo zarIra kI AkRti giratI hai, use pratichAyA kahA hai| jise apanI chAyA meM chedana-bhedana dikhAI de, athavA choTI yA bar3I dikhAI de, to vaha puruSa zIghra mRtyu ko prApta karatA hai|" 294 "pAnI meM apanI chAyA ko mastakarahita dekhe, athavA aneka mastakavAlI dekhe, taba vaha mRtyu ko prApta karatA hai| jise apanI chAyA dikhAI nahIM de, to dasa dina ke bAda aura do chAyA dikhAI de, to eka dina ke bAda, vaha maraNa ko prApta karatA hai| 295 nimittazAstra ke anusAra "sUryodaya se antarmuhurta pazcAta sthira citta se apanI parachAI ko dekhate hue jise apanI chAyA sarva aMgoM se akSata dikhAI de, to vaha kuzalatApUrvaka jIegA aura yadi paira dikhAI na de, to videzagamana hogaa| do jaMghA nahIM dikhe, to roga utpanna hogaa| peTa na dikhe, to dhana kA nAza hogA aura hRdaya dikhAI nahIM de, to mRtyu ko prApta hogaa| 296 isI taraha yadi "bAI evaM dAIM bhujA nahIM dikhe, to bhAI evaM putra kA nAza hogaa| mastaka dikhAI nahIM de, to chaH mahIne meM maraNa ko prApta hogA evaM sarva aMga dikhAI nahIM de to zIghra hI mRtyu hogI- aisA jAnanA caahie| jala athavA darpaNa Adi meM yadi apanI parachAI ko nahIM dekhe, athavA vikRta dekhe, to nizcaya hI mRtyu usake najadIka hI hai- aisA jAnanA caahie|297 isa prakAra chAyAdvAra se hameM yaha jJAta hotA hai ki samyak rUpa se prayatna karane para kuzala puruSa chAyA ke dvArA mRtyu-kAla ko jAna sakatA hai| 4. nAr3I-dvAra :- saMvegaraMgazAlA meM nAr3I-dvAra kA varNana karate hue granthakAra kahatA hai - "nAr3I tIna prakAra kI hotI hai - 1. IMDA 2. piMgalA aura 3. sussumnaa| iMDA nAr3I bAI nAsikA bhAga se calatI hai| piMgalA nADI dAI 294 saMvegaraMgazAlA gAthA, 3107-3110. 295 saviMgaraMgazAlA gAthA, 3112-3114. saMvegaraMgazAlA gAthA, 3115-3118. 297 saMvegaraMgazAlA gAthA, 3116-3121. Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 161 nAsikA-bhAga se calatI hai aura suSumnA nAr3I donoM bhAgoM se calatI hai| IMDA aura piMgalA nAr3I kramazaH DhAI ghar3I taka calatI hai aura suSumnA nAr3I eka kSaNamAtra calatI hai|"268 prastuta kRti meM isa viSaya para anya AcAryoM kA mata isa prakAra batAyA gayA hai - "IMDA nADI pA~ca ghar3I taka nirantara calatI hai evaM piMgalA nAr3I pA~ca ghar3I meM lagabhaga chaH prANa kama calatI hai aura zeSa chaH prANa suSumnA nAr3I calatI hai| isa taraha tInoM nAr3I dasa ghar3I taka calatI haiN|299 ___"isameM iMDA nAr3I ko candranAr3I aura piMgalA ko sUryanAr3I bhI kahA gayA hai| paramaharSi guru kA kahanA hai - AyuSya kA vicAra karate samaya vAyu andara praveza karatI hai, to vaha vyakti jIvita rahatA hai aura yadi vAya bAhara nikalatI hai, to vaha mRtyu ko prApta hotA hai| jisakI candranAr3I calane ke samaya sUryanAr3I calatI hai, athavA sUryanAr3I ke calane ke samaya candranAr3I calatI ho, isa taraha donoM nAr3I aniyamita calatI ho, to usa puruSa kA jIvana cha: mahIne zeSa hai- aisA jAnanA caahie|300 isameM sAtha hI yaha ullekha kiyA gayA hai - "uttarAyaNa ke dina se pA~ca dina taka akhaNDa sUryanAr3I cale, to usakI Ayu do varSa kI hai aura pandraha dina cale, to eka varSa kI jAnanA caahie| isI taraha uttarAyaNa ke dina se bIsa dina taka lagAtAra sUryanAr3I cale, to tIna mahIne ke pazcAt mRtyu hotI hai, chabbIsa dina cale, to do mahIne bAda, sattAIsa dina cale, to eka mAsa bAda, aTThAIsa dina cale, to pandraha dina bAda, unatIsa dina cale, to dasa dina bAda, tIsa dina cale, to pA~ca dina bAda, ikatIsa dina cale, to tIna dina bAda, battIsa dina cale, to do dina bAda aura taiMtIsa dina cale, to eka dina bAda mRtyu hotI hai| 301 prastuta grantha meM nAr3IjJAna se anya aneka ghaTanAoM ke ghaTane kA citraNa bhI kiyA gayA hai| eka dina pUre samaya sUryanAr3I calatI ho, to kucha utpAta kI sUcanA detI hai| 5. nimitta-dvAra :- saMvegaraMgazAlA meM jinacandrasUri nimitta-dvAra kA varNana karate hue kahate haiM- "jisako calate-calate yA khar3e rahate, baiThate, athavA 298 savegaraMgazAlA, gAthA 3123-3126 299 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3127-3126. 300 vigaraMgazAlA, gAthA 3130-3132. 301 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3133-3136. Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI sote hue binA kisI nimitta ke acAnaka bhUmi meM jvAlAe~ uThatI dikhAI de, athavA bhUmi phaTakara cakanAcUra hotI dikhAI de, athavA kisI ke rudana kI AvAja (zabda) sunAI de, to usakI cha: mAsa meM mRtyu hotI hai| dRSTibhramavaza jise anya ke mastaka para dhuA~, athavA kezarAzi meM agni dikhAI de evaM kutte kI haDDI yA mRtaka ke avayava ko jo ghara meM rakhe, to usase bhI vyakti kA maraNa hotA hai| 302 isameM Age granthakAra ne yaha ullekha kiyA hai - "yadi jise svaccha AkAza meM bhI saMgIta kI dhvani sunAI de, to use roga utpanna hotA hai evaM vAdyayantra kI AvAja Ane se nizcita mRtyu hotI hai- aisA jAnanA caahie| vyakti yadi AkAza meM ekasAtha do candra ko dekhatA hai, to vaha yamaloka jAne kI taiyArI karatA hai| yadi jIbha ke antima bhAga meM kAle bindu ko dekhatA hai tathA binA kAraNa usakA svara-parivartana ho jAtA hai, to niHsandeha vaha anya kAyA meM praveza karanevAlA hai"303 - aisA jAnanA caahie| saMvegaraMgazAlA ke nimittadvAra ke anta meM yaha nirUpaNa kiyA gayA hai - "jisa uttama puruSa ke lalATa para dIrgha (lambI) evaM sthUla eka, do, tIna, cAra, athavA pA~ca rekhAe~ hoM, to vaha anukrama se tIsa, cAlIsa, sATha, assI evaM sau varSa taka sundara jIvana yApana karatA hai| yadi binA kisI nimitta ke vikAra paidA hotA ho, kampana hotA ho, pasInA AtA ho, thakAvaTa lagatI ho evaM upacAra karane para bhI alpa-lAbha bhI nahIM hotA ho, to vaha vyakti tatkAla mRtyu ko prApta karatA hai- aisA jAnanA caahie|"304 6. jyotiSadvAra :- saMvegaraMgazAlA meM jyotiSadvAra kA vivecana karate hue yaha kahA gayA hai ki "sarvaprathama eka zanizcara puruSa kI AkRti ko banAe, usake pazcAta nimitta dekhate samaya jisa nakSatra meM zani ho, usa nakSatra ko mukha (madhya) meM sthApita kre| phira kramazaH cAra nakSatra dA~e hAtha meM, tIna-tIna nakSatra donoM pairoM meM cAra bA~e hAtha meM, pA~ca nakSatra hRdaya meM, tIna nakSatra mastaka meM, do-do nakSatra donoM netroM meM aura eka nakSatra guhyasthAna meM- isa taraha sattAIsa nakSatra sthApita kre| isa prakAra zanizcara puruSa-cakra meM nakSatroM kI sthApanA karake usameM janma evaM nAma nakSatra ko dekhe| yadi nimitta-jJAna prApta karate samaya zani-puruSa guhyasthAna meM AyA ho evaM usa para duSTa grahoM kI dRSTi giratI ho, athavA unake sAtha milApa hotA ho tathA saumyagrahoM kI dRSTi nahIM giratI ho, athavA milApa nahIM 302 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3133-3126. 303 viMgaraMgazAlA, gAthA 3153-3156. 304 viMgaraMgazAlA, gAthA 3161-3165. For.Private & Personal Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 163 hotA ho, to vaha manuSya nirogI hone para bhI mRtyu ko prApta karatA hai, to rogI kI to phira bAta hI kyA karanA ?"3 ( yahI bAta hemacandrAcArya ne bhI apane yogazAstra 306 ke pA~caveM prakAza meM kahI hai| prazna- lagna ke anusAra maraNakAla kA vivecana karate hue jyotiSadvAra meM yaha kahA gayA hai ki AyuSya sambandhI prazna karate samaya yadi krUra graha cauthe, sAtaveM yA dasaveM lagna meM rahA ho aura candramA chaThI yA AThavIM rAzi meM ho, to nizcaya se mRtyu hotI hai| 307 yogazAstra ke pA~caveM prakAza meM bhI aisA hI vivecana upalabdha hotA hai| yadi prazna karate samaya lagna - adhipati meSAdi rAzi meM guru, maMgala, zukrAdi ho, athavA cAlU lagna kA adhipati asta ho gayA ho, to nirogI manuSya kI bhI mRtyu hotI hai / 3082 isI taraha prazna karate samaya lagna meM candramA sthira ho, bArahaveM meM zani ho, nauMveM meM maMgala ho, AThaveM meM sUrya ho, kintu bRhaspati balavAn nahIM ho, to usakI mRtyu hotI hai aura yadi candramA dasaveM meM ho aura sUrya tIsare yA chaThe sthAna meM ho, to tIsare hI dina usakI duHkhapUrvaka mRtyu hone vAlI hai- aisA samajhanA caahie| yadi pApagraha ( kharAba graha ) lagna ke udayasthAna se cauthe yA bArahaveM meM hoM, to usakI (kAlamAna vAle puruSa kI ) tIsare dina mRtyu hogI - aisA batAte haiN| prazna karate samaya cAlU lagna meM, athavA pA~caveM sthAna meM pApagraha ho, to niHsaMdeha nirogI bhI pA~ca dina meM maregA / isI taraha yogazAstra meM cAlU lagna meM pApagraha pA~caveM sthAna meM ho, to manuSya kI ATha yA dasa dina ke bAda mRtyu hotI hai- aisA ullekha milatA hai| azubhagraha yadi dhanu rAzi aura mithuna rAzi meM tathA sAMtaveM sthAna meM hoM, to vyAdhi utpanna hotI hai, athavA mRtyu hotI hai - isa prakAra jyotiSa jAnane vAloM ne kahA hai / svapna-dvAra:- prastuta dvAra meM granthakAra ne svapna ke mAdhyama se mRtyukAla ko kisa prakAra jAnA jA sakatA hai, isakA pratipAdana kiyA hai- "jaise- svapna meM vikRta netravAlI baMdarI dvArA svayaM ko AliMgana karate dekhe, athavA dAr3hI, mU~cha, 305 vigaraMgazAlA, gAthA 3166-3170. 306 yogazAstra, gAthA 167 - 200. 307 savagaraMgazAlA, gAthA 3178- 3176 308 yogazAstra, gAthA 201-202. Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI bAla, nakha ko kATate hue dekhe, to usakI zIghra mRtyu hogI - aisA jAnanA cAhie / jaba svapna meM svayaM ko tela se athavA kAjala se vilepana kiyA huA dekhe, athavA svayaM kI kezarAzi ko bikharI huI dekhe, athavA svayaM ko vastrarahita evaM gadhe yA U~Ta para baiThakara dakSiNa dizA kI ora jAte hue dekhe, taba bhI vyakti kI jaldI mRtyu hotI hai| 309 yahI bAta yogazAstra meM kucha bhinna prakAra se pratipAdita kI gaI hai, jaise U~Ta yA sUara ke Upara svayaM ko savArI karate dekhe, athavA unake dvArA svayaM ko khiMcAtA huA dekhe, to eka varSa ke mRtyu hotI hai| "310 "jabaki saMvegaraMgazAlA meM aisA varNana milatA hai ki svapna meM jise siyAra ke bacce khIMca rahe hoM, vaha prAyaH bukhAra se mRtyu ko prApta karatA hai evaM jisako sUara, gadhA, kuttA, U~Ta, bher3iyA, bhaiMsA, Adi dakSiNa dizA meM khIMcakara le jAeM, usakI zvAsa kI bImArI se mRtyu hotI hai| " 3 / isa prakAra svapnadvAra - vivecana meM donoM granthoM meM kucha bhinnatA dRSTigata hotI hai| - "yadi manuSya svapna meM apane ko cANDAloM ke saMga ghI, tela, Adi snigdha vastuoM kA pAna karate hue dekheM, to vaha prameha doSa se maratA hai evaM sUrya-candra ko nIce girate hue dekhatA hai, to netraroga se maratA hai / sUryagrahaNa evaM candragrahaNa ko dekhe, to mUtrakRccha roga se mRtyu hotI hai| svapna meM jo supArI athavA tila - pApar3I kA bhakSaNa kare, to vaha usI prakAra ke varttana karate hue maratA hai| svapna meM svayaM ko lAla puSpoM se sajjita, sira se muNDita evaM vastra se rahita tathA svayaM ko cANDAla dakSiNa dizA meM khIMcatA ho aisA dekhe, taba bhI vaha zIghra maratA hai tathA svapna meM jisake mastaka para bAMsa kI latA utpanna huI ho, pakSI ghoMsalA DAlate hoM, kauA, giddha, Adi sira para car3hate hoM, to usa vyakti kI mRtyu bhayaMkara bImArI se hotI hai / "312 " jabaki yogazAstra meM, aise svapna dekhanevAloM kI chaH mahIne ke bAda mRtyu hotI hai- aisA ullekha kiyA gayA hai, sAtha hI yogazAstra meM aisA kahA gayA hai ki jo svapna meM ulTI, mUtra, viSThA, sonA evaM rUpA ko dekhatA hai, to vaha nau mahIne meM maratA hai evaM kAle varNa, kAle parivAra vAle manuSya ko dekhe, to tIna mahIne meM maratA hai / " 21313 309 310 312 311 vigaraMgazAlA, gAthA 3162-3163. saMvegaraMgazAlA, gAthA 3268-3204. yogazAstra, gAthA 151, 140. 313 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3186-3186. yogazAstra, gAthA 137. - Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 165 isa prakAra saMvegaraMgazAlA meM vibhinna nimittoM kA ullekha karate hue rogI evaM nirogI ke mRtyukAla kA varNana kiyA gayA hai / " jisa svapna meM maMgala vivAha, hAsyAdi kriyA hotI ho, svapna meM miThAI Adi bhojana grahaNa karane ke pazcAt ulTI yA virecana ho, sonA, cAMdI, lohA, Adi dhAtu kI prApti ho evaM svapna meM lar3AI-jhagar3A karatA ho, devamaMdira, nakSatra, cakSupradIpa athavA dAMta Adi girate hoM athavA kAle manuSya kA mukhadarzana ho tathA rAtri meM bhojana karatA ho, to vaha svastha manuSya bhI nizcaya se mRtyu ko prApta karatA hai aura rogI to avazyameva maratA hI hai| 44314 granthakAra ne svapna ke sAta prakAroM kA nirUpaNa kiyA hai, ve nimna haiM 1. dekhA huA 2. sunA huA 3. anubhava kiyA huA 4. vAtapitta, Adi doSa ke kAraNa 5. kAlAtItabhAva kA 6. icchita bhAva aura 7. karmoM ke udaya ke kAraNa, svapnoM kA aanaa| 15 inameM se prathama pA~ca prakAra ke svapna niSphala kahe gae haiM evaM antima do prakAra ke svapna hI zubhAzubha phala ke sUcaka haiM- aisA jAnanA caahie| saMvegaraMgazAlA kA svapna sambandhI yaha vizleSaNa Adhunika manovijJAna kI dRSTi se atyanta upayogI pratIta hotA hai, kyoMki usameM bhI svapna ke kAraNoM meM duSTa, zruta, anubhUta aura kalpita tathyoM kI pradhAnatA svIkAra kI gaI hai| " jo svapna ati lambA athavA ati choTA ho aura prathama rAtri meM dekhA huA ho, to vaha svapna lambe samaya bAda aura tuccha phala dene vAlA hotA hai, kintu jo svapna ati prabhAta meM dikhAI detA hai, vaha usI dina mahAn phala ko dene vAlA hotA hai| svapnaphala ke viSaya meM anya matoM kA aisA mAnanA hai ki rAtri ke prathama prahara meM dekhA huA svapna eka varSa meM phala pradAna karatA hai, dUsare prahara meM dekhA huA tIna mahIne meM, tIsare prahara meM dekhA huA do mahIne meM, cauthe prahara meM dekhA huA eka mahIne meM phala pradAna karatA hai| Age yaha spaSTa kiyA gayA hai ki yadi prathama aniSTa svapna ko dekhakara bAda meM iSTa svapna ko dekheM, to usakA phala zubha hotA hai tathA pahale zubha svapna ko dekhakara phira aniSTa (azubha) svapna ko dekheM, to usakA phala azubha hotA hai| namaskAra mahAmantra kA smaraNa karane se evaM tapa, 314 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3208 - 3215. 315 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3221. - . Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI saMyama, dAnAdi dhArmika anuSThAna karane se pApa (azubha) svapna bhI alpa (manda) phala dene vAlA hotA hai|"316 riSTadvAra :- prastuta grantha ke riSTadvAra meM maraNa ke upAyoM para prakAza DAlA gayA hai| isameM riSTa kA artha amaMgala kahA hai| mRtyu amaMgala ke binA nahIM hotI hai| amaMgala dekhane ke pazcAt jIvana bacatA nahIM hai| amaMgala mRtyu kA sUcaka hai, isalie isa para sadaiva dhyAna se vicAra karanA caahie| lakSaNa binA prakRti meM jo badalAva najara AtA hai, use hI riSTa (amaMgala) samajhanA cAhie, jaise- svayaM kA paira kIcar3a meM athavA retI meM dhaMsA huA apUrNa dikhAI detA ho, to ATha mahIne meM mRtyu ho jAtI hai| yadi rogI ghI ke pAtra meM sUrya kA pratibimba dekhate hue pUrva dizA ko khaNDita dekhe, to cha: mahIne meM, dakSiNa dizA ko khaNDita dekhe, to tIna mahIne meM, pazcima dizA ko khaNDita dekhe, to do mahIne meM aura uttara dizA ko khaNDita dekhe, to eka mahIne meM vaha maraNa ko prApta karatA hai|"317 sAtha hI isameM yadi sUrya ko rekhAoM se yukta dekhe, to pandraha dina taka, chidrayukta dekhe, to dasa dina taka aura dhUmrasahita dekhe, to pA~ca dina taka jIvana rahatA hai - aisA ullekha upalabdha hotA hai| 318 "yadi sUrya, candra aura tArAoM ke samUha ko jo nisteja dekhatA hai, vaha eka varSa taka jIvita rahatA hai, jo sarvathA hI nahIM dekhatA hai, vaha chaH mahIne taka jIvita rahatA hai| yadi sUrya, candra ke bimba akasmAt nIce girate hue dikheM, to bAraha dina evaM do sarya dikheM, to tIna mahIne zeSa jAnanA caahie| jisakI viSThA kAlI evaM khaNDita ho, to vaha zIghra maratA hai| jise netra se bhRkuTi na dikhe, to nau dina meM evaM aMgulI se A~kha ko DhaMkane para yadi bAI A~kha ke nIce prakAza dikhAI nahIM de, to chaH mahIne meM, kAna kI ora prakAza nahIM dikhe, to do mahIne meM, nAka kI ora prakAza nahIM dikhe, to eka mahIne meM mRtyu hotI hai|"319 - "hemacandrAcArya ne bhI yogazAstra ke pA~caveM prakAza meM riSTadvAra ke sandarbha meM yahI bAteM ullekhita kI haiN| isameM Age kahA hai ki nizcita hokara dekhane para bhI yadi nAsikA nahIM dikhe, to pA~ca dina evaM mukha se nikalI huI jIbha ke antima bhAga ko nahIM dekha sakatA ho, to vaha eka ahorAtri jIvita rahatA hai|"320 316 saMvegaraMgazAlA gAthA, 3222-3224. / saMvegaraMgazAlA gAthA, 3225-3228 tathA 3226 se 3232. 318 saMvegaraMgazAlA gAthA, 3233-3234. saMvegaraMgazAlA gAthA, 3253-3256. 320 yogazAstra, gAthA 126-136. Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 167 aba saMvegaraMgazAlA kI jina dasa gAthAoM meM kAlacakra kI vidhi prastuta kI gaI hai, usakA yahA~ nirUpaNa karate haiM - "sarvaprathama arihaMta paramAtmA kI pUjA karake dAhine hasta kI zuklapakSa evaM bAe~ hasta kI kRSNapakSa ke rUpa meM kalpanA kre| phira kaniSThikA aMgulI ke nIce ke parva meM pratipadA, madhyama parva meM SaSThI evaM Upara ke parva meM ekAdazI tithi kI kalpanA kre| isI taraha zeSa aMguliyoM meM bhI pradakSiNA-krama se zeSa tithiyoM kI kalpanA kareM, yAnI anAmikA aMgulI ke tInoM parva meM dvitIyA, tRtIyA evaM caturthI kI, madhyamA ke tInoM parva meM saptamI, aSTamI aura navamI kI tathA tarjanI ke tInoM parva meM dvAdazI, trayodazI aura caturdazI kI kalpanA kare aura aMgUThe ke tInoM parva meM paMcamI, dazamI aura pUrNimA kI kalpanA kre|"321 "jisa taraha dAeM hAtha ke samasta parvo meM sarva tithiyoM kI kalpanA kI gaI, usI taraha bAeM hAtha ke parva meM bhI kalpanA kre| phira mahAsAtvika AtmA ekAnta-pradeza meM jAkara padmAsana lagAkara, donoM hAthoM ko kamala ke AkAra meM jor3akara, prasanna aura sthira mana vAlA hokara, zveta vastra dhAraNa kie hue, eka lakSyavAlA hokara, usa hastakamala meM kAle varNa ke eka bindu kA cintana kre| tatpazcAt hastakamala ko kholane para jisa aMgulI ke parva meM zukla athavA kRSNa pakSa kI tithi meM kAlA bindu najara Ae, usI tithi ke dina niHsaMdeha mRtyu hogI- aisA samajhanA caahie| 322 aisA hI varNana yogazAstra ke pA~caveM prakAza meM zloka kramAMka 126 se 134 meM bhI parilakSita hotA hai|" isake atirikta saMvegaraMgazAlA meM mRtyukAla jAnane ke aneka vivaraNa prastuta kie gae haiN| zarIra ke aMgoM evaM upAMgoM ke vikRta hone para vyakti kI pRthak-pRthak samaya para mRtyu hotI hai, isakI vistRta carcA kI gaI hai; para vistAra-bhaya se hama unakI carcA yahA~ karanA nahIM cAhate haiM, kintu thor3A vivecana karanA anivArya samajhate haiM, jaise- "jisakI nAsikA sahasA Ter3hI ho jAe, phusI se yukta ho, yA sikur3a gaI ho, athavA chidravAlI ho gaI ho, to samajhanA ki vaha anya janma ko cAhatA hai| jisake zarIra ke ghAva meM se durgaMdha AtI ho, rakta ati kAlA ho, jIbha ke mUla meM pIr3A ho, hathelI meM asahya vedanA ho, jisake hRdaya meM atIva uSNatA rahe aura peTa meM ati zItalatA rahe, to vaha manuSya chaH dina meM yamapurI jAne vAlA hai- aisA jaaneN| 323 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3267-3171. saMvegaraMgazAlA, gAthA 3272-3275. saMvegaraMgazAlA, gAthA 3264-3268. . Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI 7. yantradvAra :- jinacandrasUri ne saMvegaraMgazAlA meM yantra kA prayoga kisa prakAra kareM, usakA vivecana karate hue yaha kahA hai- "sarvaprathama vyAkSepoM se rahita ( zAnta cittavAlA) hokara anya aupacArika - vidhi karake phira SaTkoNa yantra banAeM, usake madhya meM U~kAra sahita usa vyakti kA nAma likheN| phira yantra ke cAroM koNoM meM agni kI jvAlA, arthAt "rakAra" kI sthApanA kreN| usake pazcAt yantra ke bAharI chaH koNa meM chaH (bAra) svastika bnaaeN| phira anusvArasahita akAra Adi - aM, AM iM IM uM UM- ina chaH svaroM se bAla-bhAgoM ko dhereM / svastika evaM svara ke bIca-bIca meM chaH bAra 'svAha" zabda likheN| punaH cAroM ora visargasahita "yakAra" kI sthApanA kreN| usa yakAra ke cAroM bAjU "pAyu" ke pura se AvRtta (saMlagna ) cAra rekhAe~ khiiNceN| isa taraha mana meM aise yantra kI kalpanA kareM, athavA aisA yantra banAkara paira, hRdaya, mastaka aura saMdhiyoM meM sthApana kreN| 324 isameM Age yaha pratipAdita kiyA gayA hai ki "sva athavA para ke AyuSya kA nirNaya karane ke lie sUryodaya ke samaya pUrva dizA meM pRSThabhAga evaM pazcima meM mukha rakhakara apanI parachAI kA avalokana kre| yadi parachAI pUrNa dikhAI de, to vyakti ko eka varSa taka mRtyu kA bhaya nahIM hogA, yadi kAna nahIM dikhe, to vaha bAraha varSa taka jIvita rahegA, hAtha nahIM dikhe, to dasa varSa taka, aMguliyA~ na dikhe, to ATha varSa taka, kandhA na dikhe, to sAta varSa taka, kezarAzi na dikhe, to pA~ca varSa taka, pArzvabhAga na dikhe, to tIna varSa taka aura nAka na dikhe, to eka varSa taka jIvita rhegaa| isI prakAra yadi mastaka na dikhe, to chaH mahIne taka, gardana na dikhe, to eka mAsa taka A~kheM nahIM dikheM, to gyAraha dina taka aura hRdaya meM chidra dikhAI de, to sAta dina taka mRtyu ko prApta nahIM hotA hai"- aisA jAnanA caahie| 325 anta meM, isameM yaha nirUpita kiyA gayA hai ki yadi do chAyA dikhAI deM, to mRtyu ko atyanta najadIka jAnanA cAhie / yahI bAta " yogazAstra ke yantradvAra meM kAla ke sambandha meM kahI gaI hai| 326 isase yaha phalita hotA hai ki saMvegaraMgazAlA ke anusAra puruSa apanI AyuSya kA kAla yantra ke prayoga se bhalIbhAMti jAna sakatA hai| 324 325 326 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3300-3303. saMvegaraMgazAlA, gAthA 3304-3306. yogazAstra paMcamaprakAza, 208-215. Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 169 8. vidyAdvAra :- saMvegaraMgazAlA meM mRtyukAla ko jAnane ke gyAraha upAya batAe gae haiM, unameM gyArahaveM upAya kA nAma vidyAdvAra kahA gayA hai| anya dvAroM kI taraha vidyA-mantra ke dvArA bhI mRtyukAla ko jAnA jA sakatA hai| isa mantra kI sahAyatA se vyakti sva evaM para - donoM ke mRtyukAla ko samyak prakAra se jAna sakatA hai| isa mantra kI sthApanA karane se pUrva mana, vANI evaM zarIra ko zuddha banA le, pazcAt ekAgratApUrvaka zikhAsthAna meM "svAha", mastaka meM "OM", donoM AkhoM meM "kSi", hRdaya meM "pa", aura nAbhi meM "hA" - ina akSaroM kI sthApanA kre| phira nimna maMtra kA jApa kare - "U~ jusaH U~ mRtyuMjayAya, U~ vajrapANine, shuulpaannine| hara hara, daha daha, svarUpaM darzaya darzaya hUM phtt||"327 __ isa taraha prastuta kRti meM granthakAra ne yaha kahA hai ki "isa vidyA ko eka sau ATha bAra jApa karake pahale apane netroM ko mantrita kre| phira aruNodaya ke samaya sUrya kI tarapha pRSThabhAga karake evaM pazcima dizA kI tarapha mukha karake svayaM kI athavA anya kI chAyA ko dekhe| yadi vaha chAyA akhaNDa rUpa se dikhAI detI hai, to samajhanA vaha vyakti abhI eka varSa aura jIvita rhegaa| yadi parachAI meM paira, jaMghA, ghuTane, Adi aMga dikhAI na deM, to dasa mAsa ke andara evaM peTa nahIM dikhAI de, to pA~ca-cha: mAha ke andara usa vyakti kI mRtyu nizcita rUpa se ho jAtI hai- aisA samajhanA caahie|"328 isI taraha gardana nahIM dikhane se, cAra, tIna, do yA eka mAsa ke bAda, bagala nahIM dikhe, to pandraha dina ke bAda evaM bhujA najara meM nahIM Ae, to dasa dina ke bAda vaha vyakti paraloka kI yAtrA karatA hai| isameM hI Age yaha ullekha milatA hai ki kandhA nahIM dikhane se ATha dina meM, hRdaya meM chidra dikhane se cAra mahIne meM mRtyu ko prApta hotA hai|"329 "saMvegaraMgazAlA kI taraha hI yogazAstra meM bhI vidyAdvAra kA vivecana samAna rUpa meM milatA hai, kintu usameM hRdaya ke nahIM dikhAI dene para cAra prahara ke bAda mRtyu kA ullekha kiyA gayA hai,330 jabaki saMvegaraMgazAlA meM cAra mahIne ke bAda kA varNana prApta hotA hai| 327 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3313-3316. saMvegaraMgazAlA, gAthA 3317-3318. 329 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3319-3321. yoga-zAstra, paMcamaprakAza 216-224. Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI ___anta meM, yaha kahA gayA hai ki yadi puruSa ko apanA mastaka nahIM dikhAI de, to do prahara ke pazcAt evaM svayaM kI apanI chAyA sarvathA dikhAI na de, to usakA tatkAla maraNa ho jAtA hai| maraNa ke do bheda : saMlekhanA mana kI uccatama AdhyAtmika-dazA kA sUcaka hai| saMlekhanA mRtyu kA Akasmika varaNa nahIM hai aura na vaha mauta kA AhvAna hI hai, varan jIvana ke antima kSaNoM meM sajagatA evaM samabhAvapUrvaka jInA hai| vaha mRtyu kA mitra kI taraha svAgata karatA hai- mitra! AoM, maiM tumhArA svAgata karatA huuN| saMlekhanA ko eka dRSTi se mRtyu mahotsava bhI kahA jA sakatA hai| jaba vairAgya kA tIvra udaya hotA hai, taba sAdhaka ko zarIra aura jAgatik-viSayoM meM bandhana kI anubhUti hotI hai| vaha dehAdi ko bandhana samajhakara usase mukta honA cAhatA hai| mRtyu se bhayabhIta na hokara usakA svAgata karanA caahie| vaha anudvignatApUrvaka marane kI kalA hai| isa kalA ke sambandha meM jaina-manISiyoM ne vistAra se vizleSaNa kiyA hai| jainadharma meM gRhastha upAsakoM evaM zramaNa-sAdhakoMdonoM ke lie samabhAvapUrvaka mRtyu-varaNa kA vidhAna hai| saMvegaraMgazAlA evaM uttarAdhyayanasUtra meM mRtyu ke do rUpa batAe gae haiM - 1. nirbhayatApUrvaka mRtyuvaraNa evaM 2. anicchApUrvaka athavA bhayabhIta hokara mRtyu ko prApta krnaa| samAdhimaraNa meM manuSya kA mRtyu para zAsana hotA hai, jabaki anicchApUrvaka maraNa meM mRtyu manuSya para zAsana karatI hai| maraNa ke pahale prakAra ko paNDitamaraNa yA samAdhimaraNa kahA gayA hai aura dUsare prakAra ko bAla (ajJAnI) maraNa yA asamAdhimaraNa kahA gayA hai| eka jJAnIjana kA dehatyAga hai, to dUsarA ajJAnI evaM viSayAsakta kA maraNa hai, isalie vaha bAra-bAra maratA hai, jabaki jJAnI anAsakta hotA hai, isalie vaha eka bAra hI maratA hai| ajJAnI mRtyu ke bhaya se kAMpatA hai tathA usase bacane kA prayAsa karatA hai; kintu jJAnI mRtyu kA varaNa karatA hai| jJAnI mRtyu se bhayabhIta nahIM hotA, usa avasthA meM bhI vaha nirbhaya hotA hai, ataH amaratA kI dizA meM Age bar3ha jAtA hai| sAdhakoM ke prati mahAvIra kA sandeza yahI thA ki mRtyu ke upasthita hone para dehAsakti chor3akara usakA mitravat svAgata kro| 31 uttarAdhyayanasUtra -5/2, 3, 32. Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maraNa ke pA~ca prakAra : saMvegaraMgazAlA ke racayitA jinacandrasUri ne maraNavibhakti nAmaka gyArahaveM dvAra meM maraNa ke prakAroM kA aneka dRSTiyoM se ullekha karane ke pazcAt bArahaveM dvAra meM maraNa ke svarUpa kI carcA kI hai| isameM sarvaprathama racanAkAra paNDitamaraNa kA svarUpa batAte hue likhatA hai ki yaha duHkhoM ke samUharUpa latAoM kA nAza karane ke lie eka tIkSNa dhAravAlI kulhAr3I ke samAna hai| isake viparIta janma-maraNa aura duHkhoM kI paramparA ko bar3hAnevAle maraNa ke vItarAga bhagavAn ne bAlamaraNa kahA hai| punaH, ina donoM ke pA~ca upaprakAra batalAe haiM : 1. paNDita - paNDitamaraNa 2. paNDitamaraNa 3. bAlapaNDitamaraNa 4. bAlamaraNa aura 5. bAla- bAlamaraNa / 332 ina pA~ca prakAra ke maraNoM meM pahalA maraNa jinezvara devoM kA dUsarA maraNa sarvaviratidhara sAdhuoM kA, tIsarA maraNa dezavirati vAloM kA, cauthA maraNa aviratasamyagdRSTiyoM kA aura pA~cavA~ maraNa mithyAdRSTiyoM kA hotA hai| isake atirikta anya AcAryoM ne inakA vibhAjana dUsarI taraha se karate hue yaha bhI batAyA hai ki pA~ca prakAra ke maraNa meM prathama tIna paNDitamaraNa aura antima do bAlamaraNa haiN| pahale tInoM maraNa se maranevAle muniyoM ko samyagdRSTi- apramatta, svAzrayI aura apratibaddhavihArI kahA gayA tathA dUsare donoM maraNa se maranevAloM ko mithyAdRSTi aura pramatta kahA gayA hai / 333 jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 171 saMvegaraMgazAlA meM Age granthakAra ne jinezvara devoM ke vacanoM para zraddhA rakhane vAle evaM nahIM rakhane vAle jIvoM kA varNana karate hue isa prakAra kahA haisamyaktva upArjana karanevAlA jIva yadi mRtyu ke samaya asaMyamI ho jAtA hai, to bhI jinAjJA ke anusAra AcaraNa karane se alpa saMsArI hotA hai, kintu jo jina - vacanoM para zraddhA rakhate hue AcaraNa karatA hai, vaha nizcaya se ArAdhaka hotA hai| jinezvara kathita vacanoM para zraddhA nahIM rakhane vAle aneka jIva bhUtakAla meM ananta bAra bAlamaraNa ko prApta hue tathA phira bhI jJAnarahita evaM vivekazUnya ina jIvoM ko ina ananta maraNoM se lezamAtra bhI guNa prApta nahIM hue| 332 333 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3567-3600. saMvegaraMgazAlA, gAthA 3601-3607. Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI vastutaH, jinezvarakathita vacanoM meM jo zraddhA nahIM rakhate haiM, ve jIva ananta bAra janma-maraNa karane ke bAda bhI lezamAtra bhI nirveda guNa ko prApta nahIM karate haiN|334 sAtha hI, saMvegaraMgazAlA meM racanAkAra ne bAlamaraNa ke pariNAma kA saMkSepa meM isa prakAra se ullekha kiyA hai ki yaha saMsAra bhaMyakara durgama aTavI ke samAna hai, jisameM duHkha se pIr3ita yaha jIva bAlamaraNa se marate hue anAdikAla se paribhramaNa kara rahA hai| janma, jarA, maraNarUpI isa cakra meM paribhramaNa karate hue atyadhika thaka jAne se vaha pAra ko prApta nahIM hotA hai| jisa prakAra rahaTa meM bAMdhA huA baila dina-rAta ghUmatA hI rahatA hai, usI prakAra bAlamaraNa prApta karane vAle jIva bhI janma-maraNa karate rahate haiN| saMvegaraMgazAlA ke prastuta dvAra ke anta meM yaha kahA gayA hai ki bAlamaraNa ke bhayaMkara svarUpa ko jAnakara dhIra puruSoM ko paNDitamaraNa svIkAra karanA caahie| janma aura maraNa-ye do aise viSaya haiM, jina para manuSya anAdikAla se cintana karatA A rahA hai| vibhinna jaina-granthoM meM bhI mRtyu ke svarUpa kI carcA karate hue usake vibhinna prakAroM para prakAza DAlA gayA hai| yahA~ hama kucha jaina granthoM ke AdhAra para maraNa ke vibhinna prakAroM kA ullekha kreNge| uttarAdhyayana meM maraNa ke do prakAroM kA ullekha milatA hai| ve do prakAra haiM:- 1. akAmamaraNa aura 2. skaammrnn| 1. akAmamaraNa :- ajJAnavaza viSaya-vAsanAoM evaM bhogoM meM Asakta rahanA, dharma-mArga kA ullaMghana kara adharma ko svIkAra karanA tathA mithyA jagat ko satya samajhakara hamezA mRtyu ke bhaya se bhayabhIta rahanA, Adi guNa bAla jIva ke haiN| ina jIvoM ke maraNa ko hI akAmamaraNa athavA bAlamaraNa kahA gayA hai| bAla zabda kA artha mUrkha, mUr3ha, Adi hotA hai| mRtyu kI zAzvata satyatA ko jAnate hue bhI mRtyu ke upasthita hone para use asvIkAra karanA hI bAlamaraNa (akAmamaraNa) hai| yahA~ akAma zabda uddezyahIna maraNa kA bodhaka mAnA gayA hai| 2. sakAmamaraNa :- sakAma zabda kA artha hotA hai-kAmanAsahita, kintu yahA~ sakAma kA artha uddezyapUrvaka yA saprayojana hai| isameM vyakti anta samaya meM pramAdarahita samabhAvapUrvaka mRtyu kA varaNa karatA hai, isalie ise sakAmamaraNa, arthAt sArthakamaraNa kahA gayA hai| isameM usakI AtmA jAgrata evaM sajaga rahatI hai| 334 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3605-3611. 335 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3612-3617 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 173 yaha maraNa paNDita jIvoM ko prApta hotA hai| isa kAraNa ise paNDitamaraNa bhI kahA jAtA hai| paNDita zabda kA artha hai- jJAnI yA satya ko samajhanevAlA, usakA maraNa paNDitamaraNa hai|336 mUlAcAra meM AcArya vaTTakera ne bhI maraNa ke vividha rUpoM para prakAza DAlA hai| unake anusAra maraNa ke mukhya tIna bheda haiM- bAlamaraNa, bAlapaNDitamaraNa aura pnndditmrnn| 5. bAlamaraNa - aMsayata samyagdRSTi jIvoM kA maraNa bAlamaraNa kahalAtA 2. bAlapaNDitamaraNa - saMyatAsaMyata jIvoM ke maraNa ko bAlapaNDitamaraNa kahA gayA hai| 3. paNDitamaraNa - kevala jJAna ke dhAraka muni bhagavantoM kA deha-tyAga paNDitamaraNa kahA jAtA hai|37 samAdhimaraNotsAhadIpaka meM maraNa ke sAta prakAroM kA ullekha kiyA gayA hai| ve nimna haiM :-1. bAla-bAlamaraNa 2. bAlamaraNa 3. bAlapaNDitamaraNa 4. bhaktapratyAkhyAna-paNDitamaraNa 5. iMginIpaNDitamaraNa 6. prAyopagamana-paNDitamaraNa tathA 7. paNDita-paNDitamaraNA338 samAdhimaraNotsAhadIpaka meM varNita ina sAtoM prakAra ke maraNoM meM se bAla-bAlamaraNa ko azubha mAnA gayA hai| bAlapaNDitamaraNa, paNDitamaraNa evaM usake tInoM bhedoM ko tathA paNDita-paNDitamaraNa ko zubha mAnA gayA hai| punaH, isameM bhI paNDita-paNDitamaraNa ko parama zubha kahA gayA hai, paNDitamaraNa ko madhyama koTi kA zubha kahA gayA hai tathA bAlapaNDitamaraNa ko jaghanya koTi kA zubha kahA gayA hai| isa taraha se isa grantha meM uttama zubha, madhyama zubha aura jaghanya zubha ke rUpa meM maraNa ke tIna vibheda bhI kie gae haiN|339 550 santi me ya duve ThANA akkhAyA maarnnaantiyaa|akaam-mrnnN ceva sakAma-maraNa thaa|| uttarAdhyayana, 1/2. 337 tivihaM bhaNati maraNaM bAlANaM bAlapaMDiyANaM cAtaiyaM paMDiyamaraNa jaM kevaliNo anmrti| mUlAcAra (pUrvAddhI, 56 1136 maraNaM bAlabAlAkhyaM nindya bAlAyaM ttH| bAlapaNDitanAmAgha trividhaM pnndditaabhidhm|| samAdhimaraNotsAhadIpaka, 11 dviruktaM paNDitaM caite sapta bhedA matA mRteH| 339 samAdhimaraNotsAhadIpaka, pR. 10. Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI isa taraha vyAkhyAprajJapti evaM sthAnAMgasUtra meM maraNa ke vividha bhedoM para prakAza DAlA gayA hai| vyAkhyAprajJapti ke anusAra maraNa ke do prakAra- bAlamaraNa aura paNDitamaraNa haiM, jabaki sthAnAMgasUtra meM maraNa ke aprazastamaraNa aura prazastamaraNa - isa taraha do bheda kie gae haiN| punaH, bAlamaraNa evaM aprazastamaraNa ke bAraha-bAraha prakAroM kA ullekha karate hue paNDitamaraNa evaM prazastamaraNa ke do prakAroM kA varNana kiyA gayA hai| isa prakAra sthAnAMgasUtra evaM bhagavatIsUtra meM maraNa ke caudaha bheda milate haiN| 40 uttarAdhyayananiyukti kI vyAkhyA meM zAntAcArya ne bAlamaraNa ke bAraha bhedoM kA ullekha kiyA hai, jo nimna haiM:-341 (ka) aprazastamaraNa - yaha maraNa kaSAyoM ke Aveza meM hotA hai, isake bAraha bheda haiM: 1. balanmaraNa - parISahoM se pIr3ita hone para saMyama tyAga karake mrnaa| * 2. vazArtamaraNa - indriya viSayoM ke vazIbhUta hokara mrnaa| nidAnamaraNa - bhAvI jIvana meM dhana, vaibhava, bhoga, Adi kI prApti kI icchA rakhate hue mrnaa| 4. tadbhavamaraNa - usI bhava meM mrnaa| giripatanamaraNa - parvata se girakara mrnaa| tarUpatanamaraNa - vRkSa se girakara mrnaa| jalapravezamaraNa - nadI Adi ke jala meM DUbakara mrnaa| agnipravezamaraNa - Aga meM jalakara mrnaa| 6. viSabhakSaNamaraNa - viSapAna karake mrnaa| zastrAvapATanamaraNa - zastra kI sahAyatA se mrnaa| 11. vaihAyasamaraNa - phAMsI lagAkara mrnaa| . 540 duvihaM maraNe paNNate, taM jahA-bAlamaraNe ya pNddiymrnneyaa|(a) vyAkhyAprajJapti (madhukara muni), 2/1/25 pR. -180. (ba) sthAnAMgasUtra, 2/4/411, pR.-88 (madhukaramuni). 347 uttarAdhyayananiyukti, bhAga 2, adhyAya 5, pR. 237-38. Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maranA / jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 175 12. gRddhaspRSTamaraNa - vizAlakAya mRta pazu ke zarIra meM praveza karake (kha) prazastamaraNa - samabhAvapUrvaka maraNa prApta karanA prazastamaraNa kahalAtA hai, isake do bheda haiM342 : 1. bhaktapratyAkhyAnamaraNa bhakta - pAna ( AhAra - jala) kA krama se tyAga karate hue samAdhipUrvaka prANatyAga karane ko bhaktapratyAkhyAnamaraNa kahate haiN| isa maraNa meM vyakti dUsaroM dvArA kI gaI vaiyAvRtya ko svIkAra karane ke sAtha-sAtha svayaM bhI apane zarIra kI dekhabhAla karatA hai| 2. prAyopagamanamaraNa - kaTe hue vRkSa ke samAna nizceSTa par3e rahakara prANa tyAga karane ko prAyopagamanamaraNa kahate haiN| isa maraNa ko svIkAra karanevAlA vyakti na to svayaM apanI vaiyAvRtya ( sevA zuzrUSA) karatA hai aura na kisI anya se karavAtA hai / bhaktapratyAkhyAnamaraNa evaM prAyopagamanamaraNa donoM hI prakAra ke maraNa sarvamaraNoM meM uttama, arthAt zreSTha mAne jAte haiN| inake nihArima aura anihArima jaise do upavibhAga bhI kie gae haiN| nihArimamaraNa meM mRta zarIra ko maraNasthala se bAhara le jAnA yA haTA denA hotA hai| anihArimamaraNa, sthAna se mRta zarIra ko bAhara nahIM lAnA, use vahIM par3A rahane denA hai, tAki vaha vahIM pazu-pakSiyoM kA bhakSya bana jaae| 343 maraNa ke sattaraha prakAra : 342 saMvegaraMgazAlA ke racanAkAra jinacandrasUri ne maraNavibhakti nAmaka gyArahaveM dvAra meM isa prakAra kahA hai ki sarva kA tyAga mRtyu se hI sambhava ho sakatA hai, isalie maiM maraNavibhakti dvAra ko kahatA huuN| isameM maraNa ke sattaraha prakAroM kA ullekha kiyA gayA hai, ve ye haiM - 1. AvIcimaraNa 4. balAyamaraNa 7. tadbhavamaraNa 2. avadhimaraNa 5 vazArtamaraNa 8. bAlamaraNa (a) vyAkhyAprajJapti - 2/1/27, (ba) sthAnAMga - 2 / 4/414. 343 (a) vyAkhyAprajJapti 2/1/28, (ba) sthAnAMgasUtra 2/4/415 - 3. AtyAntika (antima) maraNa 6. antaHzalya (sazalya) maraNa 6. paNDitamaraNa Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI 10. bAlapaNDitamaraNa 11. chaTyasthamaraNa 12. kevalImaraNa 13. vehAyasamaraNa 14. gRddhapRSThamaraNa 15. bhaktaparijJAmaraNa 16. iMginImaraNa aura 17. pAdapopagamanamaraNa.344 samavAyAMgasUtra meM bhI maraNa ke uparyukta sattaraha prakAroM ke nAmoM kA ullekha milatA hai| isase yaha nizcita hotA hai ki granthakartA jinacandrasUri ne maraNa ke ina bhedoM kA ullekha isI Agama-grantha ke AdhAra para kiyA hai| samavAyAMga meM tathA saMvegaraMgazAlA meM maraNa ke ina nAmoM evaM unake anukrama kI samAnatA dRSTigocara hotI hai| isI taraha digambara-paramparA meM mAnya yApanIya-sampradAya ke grantha bhagavatIArAdhanA meM bhI maraNa ke nimna sattaraha prakAroM kA vivecana kiyA gayA hai| bhagavatIArAdhanA ke anusAra :1. avIcimaraNa 2. tadbhavamaraNa 3. avadhimaraNa 4. AdyantamaraNa 5 bAlamaraNa 6. paNDitamaraNa 7. AsaNNamaraNa 8. bAlapaNDitamaraNa 6. sazallamaraNa 10. bAlAyamaraNa 11. vasaTTamaraNa 12. vippANasamaraNa 13. giddhapRSThamaraNa 14. bhaktapratyAkhyAnamaraNa 15. iMginImaraNa 16. prAyopagamanamaraNa aura 17. kevliimrnn|346 saMvegaraMgazAlA evaM bhagavatIArAdhanA meM maraNa ke ina sattaraha prakAroM meM sAmAnya taura para to samAnatA hI dRSTigocara hotI hai, lekina kahIM-kahIM kucha nAmoM meM evaM unakI krama-saMkhyA meM kucha vibhinnatA bhI dikhAI detI hai| udAharaNasvarUpa- bhagavatIArAdhanA meM avadhimaraNa ke do vibhAga - 1. dezAvadhimaraNa aura 2. sarvAvadhimaraNa milate haiM, lekina saMvegaraMgazAlA meM avadhimaraNa kA isa taraha spaSTa vargIkaraNa nahIM huA hai| saMvegaraMgazAlA meM chadmasthamaraNa kA ullekha hai, jabaki bhagavatIArAdhanA meM isa nAma ke kisI maraNa kA ullekha nahIM milatA hai| bhagavatIArAdhanA meM AsaNNamaraNa kI carcA hai, 345 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3444-45 samavAyAMga, 17/121. 540 maraNANi sattarasa desidANi titthakarehiM jinnvynne| bhagavatIArAdhanA, gAthA 25. tatva vi ya paMca iha saMgaheNa maraNANi vocchaami|| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 177 jisakA vivaraNa saMvegaraMgazAlA meM nahIM hai| ina vibhinnatAoM ke atirikta maraNa ke prakAroM ke sambandha meM koI anya antara parilakSita nahIM hotA hai / saMvegaraMgazAlA meM varNita maraNa ke ina sattaraha prakAroM kA vivecana nimna rUpa meM upalabdha hotA hai : 9. avIcimaraNa :- saMvegaraMgazAlA ke anusAra pratisamaya AyuSya-karma kA kSaya honA hI avIcimaraNa hai| 347 samavAyAMgasUtra ke anusAra vIci, arthAt jala ko trNg| jisa prakAra jala meM eka taraMga ke pazcAt dUsaro taraMga uThatI hai, usI prakAra AyuSyakarma ke dalika pratisamaya udaya meM Akara naSTa hote rahate haiN| AyuSyakarma ke dalikoM kA kSaya honA hI maraNa hai, ataH pratisamaya honevAle isa maraNa ko avIcimaraNa kahate haiN| punaH, jisa maraNa meM koI viccheda yA vyavadhAna na ho, use avIcimaraNa kahate haiN| 348 "bhagavatI ArAdhanA ke anusAra AyuSya ke anubhava (udaya) ko jIvana kahate haiN| isI prakAra AyuSya ke kSINa hone yA samApta hone ko maraNa kahate haiN| AyuSya kA udaya tathA kSaya pratyeka kSaNa hotA rahatA hai, ataH pratyeka kSaNa hone vAle maraNa ko hI avIcimaraNa kahA jAtA hai| 2349 isa taraha hama dekhate haiM ki tInoM hI granthoM meM avIcimaraNa kA artha pratikSaNa honevAlA maraNa hI kahA gayA hai, ataH tInoM granthoM meM avIcimaraNa kI avadhAraNA samAna hai| 350 2. avadhimaraNa :- narakAdi gatiyoM meM utpanna hone ke nimitta bhUta AyuSyakarma ke dalikoM ko bhogakara vartamAna meM mRtyu ko prApta hotA hai tathA punaH usI prakAra ke karmadalikoM kA baMdha kara unako bhI usI prakAra bhogakara maratA hai, aise maraNa ko saMvegaraMgazAlA meM avadhimaraNa kahA gayA hai| samavAyAMgasUtra ke anusAra avadhi maryAdA ko kahate haiN| yadi koI jIva vartamAna meM jisa AyuSyakarma kA kSaya karake maraNa ko prApta hotA hai, yadi vaha AgAmI bhava hetu usI AyuSyakarma ko bA~dhakara maraNa ko prApta ho, arthAt AgAmI bhava meM unhIM karma - dalikoM ko bhogakara mare, to aise jIva ke vartamAna bhava ke maraNa ko avadhimaraNa kahA jAtA hai| tAtparya yaha hai ki jo jIva eka jIvana meM AyuSyakarma 347 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3447. 348 samavAyAMgasUtra 17 /121. 349 bhagavatI ArAdhanA, pR. 52 (hindI TIkA ) - 350 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3448. Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI ke jina dalikoM ko anubhava karake mRtyu ko prApta hotA hai, yadi punaH unhIM dalikoM kA anubhava karake mare, to vaha maraNa avadhimaraNa kahalAtA hai|| bhagavatIArAdhanA ke anusAra bhI jIva vartamAna meM jaisA maraNa prApta karatA hai, yadi AgAmI bhava meM bhI usI prakAra kA maraNa karegA, to aise maraNa ko avadhimaraNa kahA jAtA hai| yaha do prakAra kA hotA hai :-352 1. dezAvadhimaraNa :- vartamAna meM jaise AyuSyakarma kA udaya hotA hai, vaisA hI yadi eka dezabandha kara jIva maraNa ko prApta karatA hai, to vaha dezAvadhimaraNa hai| 2. sarvAdhimaraNa :- vartamAna meM AyuSyakarma kI jaisI prakRti, sthiti, anubhAga aura pradezoM kA udaya ho rahA hai, vaisI hI prakRti Adi kA punaH AyuSya-bandha karatA hai aura bhaviSya meM unakA usI prakAra kA udaya hotA hai, to vaha sarvAdhimaraNa kahA jAtA hai| 3. AtyantikamaraNa :- saMvegaraMgazAlA ke anusAra jo jIva narakAdi bhavoM meM jina AyuSyakarma ke dalikoM ko bhogakara mare aura punaH kabhI-bhI usI prakAra ke karma-dalikoM ko na bhoge, arthAt anubhava nahIM kare, to use AtyantikamaraNa kahate haiN|353 samavAyAMgasUtra meM isa prakAra kahA gayA hai ki jo jIva vartamAna meM Ayukarma ke jina dalikoM ko bhogakara maregA aura bhaviSya meM phira kabhI bhI usI prakAra Ayukarma ke dalika ko bhogakara nahIM mare, to usakA vartamAna maraNa AtyantikamaraNa kahA jAtA hai| 354 bhagavatIArAdhanA ke anusAra maraNa yadi bhAvI maraNa se asamAna hotA hai, to vaha maraNa AdyantamaraNa yA AtyantikamaraNa kahalAtA hai|355 4. balAyamaraNa :- saMvegaraMgazAlA ke anusAra jo jIva saMyama lekara tInoM yoga se cyuta ho gayA ho aura aisI sthiti meM jo maratA hai, vaha balAyamaraNa kahalAtA hai| 356 'samavAyAMgasUtra' meM jo jIva saMyama, vrata, niyamAdi dhAraNa kie hue ho aura anta samaya meM dharma se patita hote hue aktadazA meM maraNa ko prApta 351 samavAyAMgasUtra 17/121 bhagavatIArAdhanA, pR. 53. saMvegaraMgazAlA, gAthA 3446. samavAyAMgasUtra pR. 53. 355 bhagavatIArAdhanA pR. 53. 356 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3450. Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 179 karatA ho, aise jIva kA maraNa balAyamaraNa kahA gayA hai| 357 'bhagavatIArAdhanA' ke anusAra viSaya - vAsanAoM se mukta vyakti lambI avadhi se ratnatraya kA pAlana karatA rahA ho, lekina mRtyu ke samaya zubhadhyAna ke badale azubhadhyAna se grasta ho jAtA hai, to aise vyakti ke maraNa ko balAyamaraNa kahA gayA hai| 358 ataH, darzanapaNDita, jJAnapaNDita tathA cAritrapaNDita kA bhI balAyamaraNa sambhava kahA gayA 5. tazAtamaraNa :- saMgaraMgazAlA meM maraNa ke gA~caveM pakAra meM yaha kahA gayA hai ki jo jIva indriyoM ke viSayoM meM Asakta hokara maraNa ko prApta hotA hai, aise maraNa ko vazAtamaraNa kahate haiN| 'samavAyAMgasUtra' ke anusAra jo jIva indriya-viSayoM ke vaza hokara, arthAt unase pIr3ita hokara maraNa ko prApta hotA hai, usa maraNa ko vazAtamaraNa kahA gayA hai| jaise- rAta meM pataMge dIpaka kI jyoti se AkRSTa hokara marate haiM, usI prakAra kisI bhI indriya ke viSaya se pIr3ita hokara maranA hI vazAtamaraNa kahalAtA hai|56 ___'bhagavatIArAdhanA' ke anusAra aindrika-viSaya-vAsanAoM ke vazIbhUta hokara, arthAt Arta evaM raudradhyAnapUrvaka jIva kA jo maraNa hotA hai, usa maraNa ko vasaTTamaraNa kahA gayA hai| 6. antaHzalyamaraNa :- saMvegaraMgazAlA ke anusAra prastuta maraNa ke sandarbha meM yaha kahA gayA hai ki jo lajjAvaza, abhimAnavaza, athavA bahuzruta hone ke kAraNa apane duzcaritra ko guru ke samakSa prakaTa nahIM karate haiM, athavA gAravarUpa kIcar3a meM phaMse hue hone se apane aticAroM (doSoM) ko dUsare ke samakSa nahIM kahate haiM, ve nizcaya se ArAdhaka nahIM hote haiM, ataH anta samaya meM unakA darzana, jJAna aura cAritra zalyayukta hone se unakA maraNa antaHzalyamaraNa kahalAtA hai|361 "samavAyAMgasUtra ke anusAra mana ke bhItara kisI prakAra ke zalya ko rakhakara maranevAle jIva ke maraNa ko antaHzalyakaraNa kahA gayA hai, jaise- kisI saMyamI sAdhaka ke vratoM meM koI doSa laga gayA ho aura lajjA yA abhimAnavaza vaha, 357 samavAyAMgasUtra, pR. 53. 358 bhagavatIArAdhanA, pR. 57. 359 samavAyAMgasUtra, pR. 53. 360 bhagavatIArAdhanA, pR. 57. ..361 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3451-3452. Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI una doSoM kI AlocanA kie binA maraNa ko prApta hotA ho, to aise maraNa ko antaHzalyamaraNa kahate haiN|"362 ___ bhagavatIArAdhanA ke anusAra vicitra doSoM se yukta jIva apane doSoM kI AlocanA kie binA hI maraNa ko prApta hotA hai, to usake maraNa ko sazalyamaraNa nAma se abhihita kiyA jAtA hai| yaha maraNa saMyata, saMyatAsaMyata aura avirata-samyagdRSTi ko hotA hai|363 7. tazavamaraNa :- saMvegaraMgazAlA ke anusAra jo jIva antara meM zalya rakhakara maraNa ko prApta hotA hai, vaha jIva mahAbhayaMkara saMsAra-aTavI meM lambe samaya taka paribhramaNa karatA hai| tatpazcAt punaH, manuSya athavA tiryaca-bhava ke yogya AyuSyakarma ko bAMdhakara maranevAle aise manuSya evaM tiryaca kA maraNa tadbhavamaraNa kahalAtA hai| 364 samavAyAMgasUtra ke anusAra jo jIva vartamAna bhava meM jisa AyuSyakarma ke dalikoM ko bhoga rahA hai, vaha usI bhava ke yogya AyuSya ko bAMdhakara yadi maratA hai, to vaha maraNa tadbhavamaraNa kahalAtA hai| yaha maraNa manuSya yA tiryaca-gati ke jIvoM kA hI hotA hai, deva yA nArakoM kA nahIM hotA hai, kyoMki deva yA nArakI marakara punaH deva yA nArakI nahIM ho sakatA- aisA niyama hai| unakA janma manuSya yA tiryaMca-paMcendriya meM hI hotA hai|365 bhagavatIArAdhanA ke anusAraM bhavAntara meM usI bhava kI prAptipUrvaka maraNa tadbhavamaraNa kahalAtA hai| 366 Age, saMvegaraMgazAlA meM yaha batAyA gayA hai ki akarmabhUmi ke manuSya, akarmabhUmi ke tiryaMca, deva aura nArakI ke jIvoM ko chor3akara zeSa jIvoM meM tadbhavamaraNa sambhava hotA hai| 8. bAlamaraNa :- saMvegaraMgazAlA ke anusAra tapa, niyama, saMyamAdi se rahita avirata jIvoM kI mRtyu ko bAlamaraNa kahA gayA hai| 367 samavAyAMgasUtra meM avirata yA mithyAdRSTi jIvoM ko bAla kahA gayA hai| prathama guNasthAna se lekara cauthe guNasthAna taka jIvoM kA maraNa bAlamaraNa kahalAtA hai| 368 bhagavatIArAdhanA ke 303 . 362 samavAyAMgasUtra, pR. 53. 363 bhagavatIArAdhanA, pR. 58. 364 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3453-54. samavAyAMgasUtra, pR. 53 / bhagavatIArAdhanA, pR. 53. saMvegaraMgazAlA, gAthA 3456 samavAyAMgasUtra, pR. 53. 366 367 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 181 anusAra bAla, arthAt ajJAnI, abodha, mithyAdRSTi, asaMyamI, Adi ke maraNa ko bAlamaraNa kahA gayA hai| aviratasamyagdRSTi bhI cAritra kI apekSA se bAla hI hai| 6. paNDitamaraNa :- saMvegaraMgazAlA meM yama, niyama, saMyama, Adi sarvaviratiyukta jIva kI mRtyu ko paNDitamaraNa kahA gayA hai| 70 samavAyAMgasUtra meM samyagdRSTi jIva ko paNDita kahA hai tathA usake maraNa ko paNDitamaraNa kahA gayA hai| sAmAnyataH chaThaveM guNasthAna se lekara gyArahaveM guNasthAna taka ke jIvoM ke maraNa ko paNDitamaraNa kahA gayA hai| 371 bhagavatIArAdhanA meM jJAna, darzana aura cAritra se yukta jIva ko paNDita kahA gayA hai tathA aise jIvoM ke maraNa ko paNDitamaraNa kahA gayA hai| paNDita cAra prakAra ke batAe gae haiM, ve nimna haiM - 1. vyavahAra-paNDita 2. darzana paNDita 3. jJAna-paNDita aura 4. caaritr-pnnddit| inameM cAritra paNDita kA maraNa hI paNDitamaraNa hai|372 10. bAlapaNDitamaraNa :- saMvegaraMgazAlA meM bAlapaNDitamaraNa para prakAza DAlate hue kahA gayA hai ki dezavirati ko svIkAra karake jo jIva mRtyu ko prApta hotA hai, usakA maraNa bAlapaNDitamaraNa kahalAtA hai| 373 samavAyAMgasUtra meM bAlapaNDitamaraNa para carcA karate hue kahA gayA hai - jo jIva dezavirati ho, paMcama guNasthAnavartI ho, vratI zrAvaka ho, to aise manuSya yA tithaMca paMcendriya jIva ke maraNa ko bAlapaNDitamaraNa kahA jAtA hai| 374 bhagavatIArAdhanA meM samyagdRSTi-saMyatAsaMyata jIva ke maraNa ko bAlapaNDitamaraNa kahA gayA hai|75 11. chadmasthamaraNa :- matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna aura manaHparyavajJAna se yukta chyastha-zramaNa kA maraNa chyasthamaraNa kahalAtA hai| 376 samavAyAMgasUtra meM kevalajJAna utpanna hone ke pUrva bArahaveM guNasthAna taka ke jIva chayastha kahalAte haiM, 369 bhagavatIArAdhanA, pR. 53 37deg saMvegaraMgazAlA, gAthA 3456. 377 samavAyAMgasUtra, pR. 54. 372 bhagavatIArAdhanA, pR. 54-55. 373 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3457. samavAyAMgasUtra, pR. 54. bhagavatIArAdhanA, pR. 56. 376 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3458. Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI una jIvoM ke maraNa ko chyasthamaraNa kahA gayA hai| 377 bhagavatIArAdhanA meM chamastha-maraNa kA vivaraNa nahIM milatA hai, jabaki isameM osaNNamaraNa kA ullekha milatA hai| isameM saMgha se bahiSkRta saMyamiyoM ke maraNa ko osaNNamaraNa kahA gayA hai|378 12. kevalImaraNa :- saMvegaraMgazAlA meM kevalImaraNa kA ullekha karate hue kahA gayA hai ki jo jIva kevalajJAna prApta karake mRtyu ko prApta hotA hai, usakA maraNa kevalImaraNa kahalAtA hai| 79 samavAyAMgasUtra ke anusAra kevalajJAna ko dhAraNa karane vAle ayogI-kevalI ke maraNa ko kevalImaraNa kahA gayA hai|380 13. vaihAyasamaraNa :- jo gale meM phAMsI Adi lagAkara maraNa ko prApta hotA hai, usa maraNa ko saMvegaraMgazAlA meM vaihAyasa (vaikhAnasa) maraNa kahA gayA hai|381 samavAyAMgasUtra ke anusAra gale meM phAMsI lagAkara, arthAt kisI vRkSAdi se laTakakara marane ko vaihAyasamaraNa kahA gayA hai| 382 bhagavatIArAdhanA ke anusAra aparihArya upasarga kI sthiti meM yA na Talane vAlA saMkaTa, Adi ke upasthita ho jAne para jaba jIva ko yaha jJAta ho jAe ki upasthita saMkaTApanna sthiti se bacanA sambhava nahIM hai, athavA usake kAraNa dharma ke naSTa hone kI sthiti utpanna ho jAe, to dharma kI rakSA ke lie vyakti sAMsa rokakara jo maraNa karatA hai, vaha vaihAyasamaraNa kahalAtA hai|383 14. gRddhapRSThamaraNa :- saMvegaraMgazAlA ke anusAra jo jIva gRddhAdi ke bhakSaNa dvArA maraNa ko prApta hotA hai, to usa maraNa ko gRddhapRSThamaraNa kahA gayA hai| 384 samavAyAMgasUtra meM 'giddhapiTTha' pada ke saMskRta meM do rUpa banate haiM - gRddhapRSTha aura gRddhspRsstt| isameM giddha, cIla, Adi pakSiyoM ke dvArA jisakA mAMsa noMca-noMca kara khAyA jAtA ho, to aise maraNa ko gRddhAspRSTamaraNa kahA gayA hai evaM pare hue samavAyAMgasUtra, pR. 54. bhagavatIArAdhanA, pR. 56. saMvegaraMgazAlA, gAthA 3458. samavAyAMgasUtra, pR. 54. saMvegaraMgazAlA, gAthA 3456 samavAyAMgasUtra, pR. 54. bhagavatIArAdhanA, pR. 60 384 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3456. Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAthI, U~Ta, Adi ke zarIra meM pravezakara apane zarIra ko giddhoM Adi kA bhakSya banAkara maranevAle jIvoM ke maraNa ko gRddhapRSThamaraNa kahA gayA hai| 385 jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 183 bhagavatI ArAdhanA meM upasargAdi tathA saMkaTApanna avasthA meM dharma kI rakSA hetu zastra kI sahAyatA se jo maraNa prApta kiyA jAtA hai, use gRddhapRSThamaraNa kahA gayA hai / 386 saMvegaraMgazAlA meM maraNa kI carcA karate hue yaha kahA gayA hai vaihAyasa evaM gRddhapRSTha- ina donoM maraNa kI anujJA kisI vizeSa paristhiti meM hI dI gaI hai, kyoMki vizeSa paristhiti meM saMyama - rakSA hetu jJAnI muni kA avidhi se kiyA gayA maraNa bhI zuddha mAnA jAtA hai| jayasundara aura somadatta nAmaka do zreSTha muniyoM ne paristhitivaza ina donoM maraNoM ko svIkAra kiyA thA - aisA saMvegaraMgazAlA meM varNana milatA hai| 15. bhaktaparijJAmaraNa :- saMvegaraMgazAlA meM bhaktaparijJAmaraNa para prakAza DAlate hue yaha nirUpita kiyA gayA hai ki jIva ne isa saMsAra meM anAdikAla se AhAra grahaNa kiyA hai, phira bhI isa jIva ko AhAra se tRpti nahIM huii| isa jIva kI usake prati itanI ruci hai, jaise- pahale kabhI usakA nAma sunA nahIM ho, athavA use dekhA nahIM ho, athavA kabhI khAyA nahIM ho, athavA use prathama bAra hI milA ho| isa prakAra vaha AhAra ke prati lAlAyita banA rahatA hai, 387 kintu jisa AhAra ke prati yaha jIva Asakta banA hai, vaha azucitva, Adi aneka prakAra ke vikAroM ko utpanna karane vAlA hai| usakI Asakti pApabandha kA kAraNa hai, ataH aise AhAra ko grahaNa karane se aba mujhe kyA lAbha hai? isa taraha vicAra kara vaha jJAnI bhagavantoM ke vacanAnusAra viSaya-bhogoM ke heya svarUpa ko jAnakara unakA pratyAkhyAna karatA hai| pratyAkhyAna meM sAdhaka cAroM prakAra ke sabhI AhAra- pAnI, bAhUya - upadhi (vastra - pAtrAdi), aura AbhyAntara - upadhi ( rAgAdi ) - ina sarva kA yAvajjIvana ke lie tyAga karatA hai / 388 isa prakAra jo jIva tIna prakAra ke AhAra kA, athavA cAroM prakAra ke AhAra kA yAvajjIvana pratyAkhyAna karatA hai, use bhaktaparijJA kahate haiM / usako svIkAra karake maraNa ko prApta karanA, bhaktaparijJAmaraNa kahA jAtA hai / bhaktaparijJA 385 samavAyAMgasUtra, pR. 54. (hindI TIkA ) 386 bhagavatI ArAdhanA, pR. 60. (vijayodayA TIkA) 387 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3545 - 3546. 388 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3547-3546 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI grahaNa karanevAloM ko zarIra kI sevA-zuzrUSAdi karane kI chUTa hotI hai| isa bhaktaparijJAmaraNa ke savicAra aura avicAra- isa prakAra do bheda haiM, inakI carcA Age vistAra se kI gaI hai| 89 saMvegaraMgazAlA meM bhaktaparijJAmaraNa ke sambandha meM jo vivecana kiyA gayA hai, vahI vivecana samavAyAMgasUtra 390, AcArAMgasUtra 391 , sthAnAMgasUtra 392 , uttarAdhyayanasUtra 393, samAdhimaraNotsAhadIpaka 394, bhagavatIArAdhanA35, Adi aneka granthoM meM bhI upalabdha hotA hai| savicArabhaktaparijJAmaraNa use kahate haiM, jisameM vyakti vicArapUrvaka nizcaya karake kramazaH AhArAdi kA tyAga karate hue dehatyAga karatA hai| avicAra bhaktaparijJAmaraNa kisI Akasmika vipadA ke kAraNa jisa muni ko AhArAdi ke kramazaH tyAga karane kA samaya na ho usa sthiti meM hotA hai, arthAt anAyAsa maraNa ke upasthita ho jAne para vyakti avicArabhaktaparijJAmaraNa svIkAra kara sakatA hai| saMvegaraMgazAlA meM avicArabhaktaparijJAmaraNa ko nimna tIna bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai - prathama niruddha, dUsarA niruddhatara aura tIsarA parama niruddhtr|396 3. niruddha :- isameM niruddha ke svarUpa kA vivecana karate hue kahA gayA hai ki tatkAla maraNa kA kAraNa upasthita ho jAne para, arthAt asAdhya roga, Adi ke hone para apane hI saMgha meM rahakara tathA dUsaroM kI sahAyatA se ArAdhanA karate hue dehatyAga karanA, niruddha-bhaktaparijJAmaraNa kahalAtA hai| yaha maraNa bhI prakAza aura aprakAza-isa taraha do prakAra kA hai| 4. niruddhatara :- saMvegaraMgazAlA ke anusAra sarpa, agni, siMha, Adi ke nimitta se tatkAla AyuSya ko samApta hotA huA jAnakara muni ko jaba taka vANI banda nahIM huI ho aura citta vyathita nahIM huA ho, taba taka samIpastha AcArya, Adi ke samakSa samyak rUpa se aticAroM kI AlocanA karanA aura phira 389 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3550-3552. samavAyAMgasUtra, pR. 17/6. (A.tu.) AcArAMgasUtra, adhyAya-8, pR. sthAnAMgasUtra, (AcArya tulasI) ,2/41, 17/8 uttarAdhyayananiyukti, adhyAya-5, pR. 237-38 394 samAdhimaraNotsAhadIpaka, pR. 6. 395 bhagavatIArAdhanA, pR. 65. 396 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3552-3554. Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 185 AhAra Adi kA tyAga karake dehatyAga karanA, niruddhatara-bhaktaparijJAmaraNa kahA jAtA hai| 5. parama niruddhatara :- rogAdi athavA anAyAsa maraNa yA anya nimitta upasthita ho jAne se jaba sAdhaka kI vANI bhI banda ho jAe, arthAt vaha bolane meM asamartha ho jAe, taba usI samaya mana se hI cAroM zaraNa ko svIkAra kara sarva sAdhuoM se kSamAyAcanApUrvaka Atma-AlocanA karake, cAroM AhAra kA tyAga karake, zarIra chor3a. denA parama niruddhatara-bhaktaparijJAmaraNa kahA jAtA hai| 17 bhaktaparijJAmaraNa athavA bhaktapratyAkhyAnamaraNa kA saMkSipta vivaraNa bhagavatIArAdhanA98, sthAnAMgasUtra 11, samavAyAMgasUtra400 jaise AgamoM meM milatA hai| isakI vidhi, svarUpa evaM bhedoM kA vizeSa vivecana 'bhaktaparijJA'401 prakIrNaka meM tathA vIrabhadrAcAryakRta 'ArAdhanApatAkA' 402 meM milatA hai| bhaktapratyAkhyAna kA artha hai-AhAra kA tyAga krnaa| isa prakAra AhAra kA tyAga karake jo maraNa grahaNa kiyA jAtA hai, use bhaktaparijJAmaraNa kahA jAtA hai| uttarAdhyayanasUtra, 403 bhaktaparijJA, 404 ArAdhanApatAkA evaM bhagavatIArAdhanA 405 meM bhI bhaktaparijJAmaraNa ke uparyukta do bheda kie gae haiM - savicAra aura avicaar| "samaya rahate hue vidhipUrvaka jo bhaktaparijJAmaraNa grahaNa kiyA jAtA hai, use savicArabhaktaparijJAmaraNa kahA jAtA hai tathA tatkAla mRtyu kI sambhAvanA hone para binA zarIra-saMlekhanA-vidhi se jo bhaktaparijJAmaraNa grahaNa kiyA jAtA hai, vaha avicArabhaktaparijJAmaraNa hai|" "vIrabhadrAcArya ne ArAdhanA-patAkA meM savicAra bhaktaparijJAmaraNa ke cAra dvAra nirUpita kie haiM - 1. parikarmavidhi-dvAra 2. gaNasaMkramaNa-dvAra 3. mamatvavyuccheda-dvAra aura 4. smaadhilaabh-dvaar| punaH, parikarmavidhi-dvAra ke gyAraha, gaNasaMkramaNa-dvAra ke dasa, mamatvavyuccheda-dvAra ke dasa aura samAdhilAbha-dvAra ke ATha 397 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3555-3562. 398 bhagavatIArAdhanA, pR. 64. 399 sthAnAMgasUtra 1,2/44, 17/48 400 samavAyAMgasUtra, pR. 17/6. (A.tu.) 401 bhaktaparijJA - 10-11. 402 sampUrNa vivaraNa ke lie dRSTavya, ArAdhanApatAkA (vIrabhadra) uttarAdhyayanasUtra 30/12. bhaktaparijJA-prakIrNaka, gAthA 10/11. bhagavatIArAdhanA, pR. 64. 404 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI upabheda kie haiN| ina pratidvAroM kA ullekha hama pUrva meM kara cuke haiM, vistAra ke bhaya se yahA~ punaH unakI carcA Avazyaka nahI hai|''406 bhagavatIArAdhanA meM savicArabhaktaparijJA athavA bhaktapratyAkhyAna kA vivecana cAlIsa adhikAra sUtrapadoM kI sahAyatA se kiyA gayA hai; 407 ataH tulanAtmaka-dRSTi se vicAra karane para hama yaha pAte haiM ki jahA~ saMvegaraMgazAlA meM cAra mUladvAroM kA vivecana kiyA gayA hai, vahIM bhagavatIArAdhanA meM cAra mUla dvAroM kA ullekha nahIM milatA hai| saMvegaraMgazAlA meM kula teMtAlIsa pratidvAroM kA ullekha hai, jabaki bhagavatIArAdhanA meM cAlIsa adhikArasUtra upalabdha haiN| usameM manonusAstidvAra, rAjadvAra, maraNavibhaktidvAra, adhigata (paNDita) maraNadvAra, darzanadvAra, pratipattidvAra aura sAraNAdvAra- ina sAta dvAroM ke nAma nahIM pAe jAte haiN| sAtha hI kucha bhinna nAmoM ke adhikAra bhI pAe jAte haiM, jaise - mArgaNA, pratikSaNa, gunndoss-prkaashn| saMvegaraMgazAlA meM ina nAmoM ke dvAra nahIM haiN| bhagavatIArAdhanA evaM ArAdhanApatAkA meM avicArabhaktaparijJAmaraNa kA vivacena bhI saMvegaraMgazAlA ke samAna hI milatA hai| ArAdhanApatAkA evaM bhagavatIArAdhanA meM isake uparyukta tIna bheda karake unakA vivaraNa prastuta kiyA gayA hai, kintu bhaktaparijJA-prakIrNaka meM ina tIna bhedoM kA ullekha nahIM hai| mAtra sAmAnyatayA avicAramaraNa kA vivecana kiyA gayA hai| 16. iMginImaraNa :- saMvegaraMgazAlA meM iMginImaraNa kA artha batAte hue kahA gayA hai ki kSapaka gamanAgamana hetu kSetra kI sImA nirdhArita karake, usa kSetra meM ceSTA karate hue anazana dvArA dehatyAga karanA hI iMginImaraNa hai| yaha maraNa cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga karanevAle, zarIra kI sevA-zuzrUSA nahIM karanevAle aura eka vizeSa kSetra meM rahakara dehatyAga karane vAle ko hI prApta hotA hai| 408 __ grantha meM iMginImaraNa ko grahaNa karanevAle eka prajJAvAn muni ko anukUla evaM pratikUla upasargoM ko kisa taraha sahana karanA cAhie, isakA varNana kiyA gayA hai| sarvaprathama muni apane gaccha se kSamAyAcanA kare, phira prAsuka sthAna para tRNa bichAkara pUrva yA uttara dizA meM mukha karake baiThe aura arihanta kI sAkSI se AlocanA kare, usake pazcAt cAroM AhAra kA tyAga karake aMgoM ko saMkucita rkhe| bar3I nIta (mala) - laghunIta (mUtra) ko svayaM hI yogya sthAna para visarjita kre| devatA evaM kinnaroM ke upasarga utpanna hone para nirbhaya hokara una pratikUla 0 zrIvIrabhadrAcAryakRta "ArAdhanApatAkA", pR. 85. 407 7 bhagavatIArAdhanA, pR. 65. 408 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3563-3564. Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 187 upasargoM ko sahana kre| devakanyAe~ viSaya-bhogAdi ke lie prArthanA kareM, to alpamAtra bhI kSobha ko prApta na ho tathA unake dvArA mAna-sammAnAdi dene para tathA apanI Rddhi Adi ko dekhakara unheM anukUla upasarga mAnate hue vismaya ko prApta na kre|409 Age yaha bhI kahA gayA hai ki sAdhaka ko zArIrika-sukha athavA duHkha hone para bhI dhyAna se vicalita nahIM honA caahie| kabhI koI balapUrvaka sAdhaka ko sacitta bhUmi meM NTaka de, to usa samaya bhAva se zarIra aura AtmA bhinna-bhinna haiM, aisA vicAra kara vahIM par3A rahe aura jaba upasarga zAnta ho jAeM, to punaH acitta bhUmi para A jaae| sAdhaka usa sthiti meM sUtra kI vAcanA, pRcchanA, parAvartanA, dharmakathA, Adi kA tyAga karatA hai, kintu sthira mana se sUtra-artha kA smaraNa kara sakatA hai| vahA~ use pratilekhana, Adi kriyAe~ bhI nahIM karanI hotI haiM, ataH mAtra dhyAna meM lIna rahakara hI AtmasAdhanA karanA caahie| saMvegaraMgazAlA meM isa maraNa ke sambandha meM yaha nirUpita kiyA gayA hai ki sAdhaka ko anya kAryoM meM maunavrata dhAraNa karanA caahie| mAtra AcArya Adi ke praznoM ke uttara denA cAhie tathA manuSya dvArA prazna pUchane para dharmakathA karanA caahie| isa taraha saMvegaraMgazAlA meM zAstrAnusAra iMginImaraNa kA svarUpa kahA gayA hai| __ isI taraha iMginImaraNa ke svarUpa kA ullekha hameM AcArAMgasUtra, 411 samavAyAMgasUtra, 412 bhaktaparijJA, 413 bhagavatIArAdhanA, 414 ArAdhanApatAkA, 415 pravacanasAroddhAra,416 Adi aneka granthoM meM bhI milatA hai| ___ iMginImaraNa bhaktaparijJAmaraNa se viziSTa maraNa hai| "bhaktaparijJA meM kI jAne vAlI sAdhanA to isameM bhI kI jAtI hai, kintu isameM sAdhaka dUsaroM se kisI prakAra kI sevA na lekara saMthArA grahaNa karane ke anantara svayaM hI zarIra ke AkuMcana, prasAraNa, uccAra, Adi kI kriyAe~ karatA hai|" 417 AcArya zIlAMka AcArAMga kI TIkA meM iMginImaraNa ke svarUpa kA vivecana isa rUpa meM karate haiM - 409 saMvaigaraMgazAlA, gAthA 3565-3571. 410 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3572-3581. 477 AcArAMgasUtra (prathama bhAga), AtmArAmajI 8/6/217, pR. 566. 412 samavAyAMgasUtra, 17/6. 41 bhaktaparijJAprakIrNaka, gAthA 6. 414 bhagavatIArAdhanA, pR. 2026. 415 ArAdhanApatAkA, gAthA 608-616. 416 pravacanasAroddhAra. 41"ArAdhanApatAkA, gAthA 608. Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI "kSapaka niyamapUrvaka guru ke samIpa cAroM AhAra kA tyAga karatA hai aura maryAdita sthAna meM hI zArIrika kriyAe~ karatA hai| karavaTa badalanA, uThanA yA baiThanA, Adi kAyika-kriyAe~ evaM laghunIta-bar3InIta Adi kriyAe~ bhI svayaM karatA hai| dhairyavAn, balayukta muni sarvakArya apane-Apa karatA hai, dUsaroM kI sahAyatA nahIM letA hai| isa prakAra vidhipUrvaka iMginImaraNa karake paramapada kA adhikArI banatA hai|418 __"ArAdhanApatAkA meM iMginImaraNa se mRtyu ko prApta karanevAlA jIva prathama saMhanana, arthAt vajraRSabhanArAca-saMhanana se yukta hotA hai- aisA ullekha karate hue kahA gayA hai ki iMginImaraNa kA sAdhaka itanA nirbhaya evaM nirAkula hotA hai ki yadi saMsAra ke sAre pudgala bhI duHkharUpa meM pariNata ho jAeM, taba bhI use duHkhI nahIM kara skte| vaha dharmadhyAna evaM zukladhyAna meM hI rahatA hai, ArtadhyAna evaM raudradhyAna meM nahIM jAtA hai| svAdhyAya evaM zubhadhyAna hI usake jIvana ke aMga bana jAte haiN| mauna evaM abhigraha dhAraka usa ArAdhaka se yadi deva evaM manuSya kucha pUche, to vaha mAtra dharmakathA karatA hai|" yahI bAta bhagavatIArAdhanA meM bhI kahI gaI hai ki samasta parigrahoM kA tyAga karake dhairyabala se yukta vaha kSapaka saba parISahoM ko jItatA hai aura lezyA-vizuddhi se sampanna hokara dharmadhyAna karatA hai|"419 gommaTasAra (karmakANDa) meM iMginImaraNa ko spaSTa karate hue likhA gayA hai- "apane zarIra kI sevA-zuzrUSA vyakti svayaM kare, use kisI taraha kA roga ho jAe, to apane roga kA upacAra bhI svayaM kare, usakA upacAra anya se nahIM karAe, ityaadi| ina vidhiyoM kA pAlana karate hue yadi vyakti kI mRtyu ho jAtI hai, to isa maraNa ko iMginImaraNa kahA jAtA hai|7420 17. pAdapopagamanamaraNa : saMvegaraMgazAlA ke anusAra maraNa ke isa antima prakAra meM sAdhaka kaTe hue vRkSa kI taraha binA halana-calana kie mRtyuparyanta eka sthAna para par3A rahakara deha-tyAga karatA hai, ise pAdapopagamanAraNa kahate haiN| yaha pAdapopagamanamaraNa bhI do prakAra kA hai:- 1. nihArima aura 2. anihArimA sAdhaka ko koI haraNakara yA uThAkara le jAe aura isa prakAra usakA deha-tyAga anya sthAna para ho, to use nihArima-pAdapopagamanamaraNa kahate haiN| yadi sAdhaka apane sthAna para hI mRtyu ko prApta hotA hai, to use anihArima-pAdapopagamanamaraNa kahate haiN| isa maraNa ko (a) AcArAMgasUtra (zIlAMka TIkA) patrAMka-286. (ba) bhagavatIArAdhanA, pR. 2026. 419 " ArAdhanApatAkA, gAthA 607, 611, 116 Adi. 420 gommaTasAra (karmakANDa), 61. . Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 189 svIkAra karanevAlA sAdhaka na svayaM zarIra kI sevA karatA hai, na dUsaroM se sevA karavAtA hai| vaha zarIra ke prati pUrNataH mamatva kA tyAga karatA hai| kisI ke dvArA zarIra ko gandha-vilepana, Adi lagAne para yA deha ko kATa dene para bhI muni kisI prakAra se pratikriyA nahIM karatA hai| vaha zarIra ko jar3avat chor3a detA hai, kyoMki vaha halana-calana kI pravRtti se rahita hotA hai|421 AcArAMga meM kahA gayA hai- "isa maraNa ko aMgIkAra karane vAlA sAdhaka jIva-janturahita sthaNDilasthala kA samyak nirIkSaNa karake vahA~ acetanavat sthira hokara par3A rahatA hai,"422 jabaki bhagavatIArAdhanA meM prAyopagamana-maraNa para carcA karate hue kahA gayA hai ki- "jo vyakti apane zarIra ko samyak rUpa se kRza karatA hai, arthAt usakA asthi-carmamAtra hI zeSa raha jAtA hai, vahI prAyopagamanamaraNa karatA hai| isa maraNa meM sAdhaka tRNa yA ghAsa ke saMthAre kA prayoga nahIM karatA hai; kyoMki isameM vyakti na to svayaM apanI vaiyAvRtya (sevA) karatA hai aura na hI dUsaroM se karavAtA hai,423 parantu AcArAMgasUtra me tRNa athavA ghAsa ke saMstAraNa (saMthAre) kA prayoga karane kA nirdeza diyA gayA hai| bhaktaparijJAmaraNa evaM iMginImaraNa se bhI yaha maraNa utkRSTa hai, saMvegaraMgazAlA meM pAdapopagamanamaraNa ke lie jo vivecana prApta hotA hai, vahI vivaraNa ArAdhanApatAkA+24 meM bhI upalabdha hotA hai| maraNavibhakti yA maraNasamAdhi prakIrNaka meM pAdapopagamanamaraNa kA lakSaNa isa prakAra diyA gayA hai- nizcala rUpa me binA zArIrika pratikriyA ke jo maraNa grahaNa kiyA jAtA hai, vaha pAdapopagamanamaraNa kahalAtA hai| yaha maraNa sanihArima aura anihArima-isa taraha do prakAra kA hotA hai| jaba upasarga ke kAraNa maraNa hotA hai, to use sanihArima evaM upasarga binA jo maraNa hotA hai, use anihArima kahA jAtA hai| maraNasamAdhi-prakIrNaka meM cilAtIputra, skandhaka ke ziSyoM, gajasukumAla, Adi ke samAdhimaraNa ke ullekha prApta hote haiM tathA samAdhimaraNa kI sAdhanA kA utkRSTa nidarzana bhI milatA hai, jaise- cilAtIputra ke zarIra ko cIMTiyoM ke dvArA chalanI kara diyA gayA, kintu unhoMne unake prati mana se bhI dveSa nahIM kiyaa|425 421 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3582-3566. AcArAMgasUtra, 1/8/8/248. 423 bhagavatIArAdhanA, 2058. ArAdhanApatAkA, gAthA 622. maraNasamAdhi-prakIrNaka, gAthA 527,426. Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI "bhagavatIArAdhanA ke anusAra prAyopagamanamaraNa vahI kSapaka grahaNa karatA hai, jisakI Ayu ati alpa zeSa rahatI hai| isameM vaha na to svayaM apane zarIra kI sevA karatA hai, na dUsaroM se sevA karavAtA hai| isameM bhI prAyopagamanamaraNa ke pUrvokta do bheda kie gae haiN|1426 paNDitamaraNa kI mahimA : saMvegaraMgazAlA meM kahA gayA hai ki jisa jIva ne jIvanabhara durdhyAna karake pApa kI gaTharI bA~dha lI ho, vaha jIva bhI zantima samaya meM paNDitamaraNa ko prApta karake zuddha ho jAtA hai| anAdikAla se saMsArarUpI aTavI meM paribhramaNa karatA huA yaha jIva taba taka isa aTavI se pAra nahIM ho sakatA hai; jaba taka use paNDitamaraNa kI prApti na ho| paNDitamaraNa prApta karake yaha jIva usI bhava meM mokSa ko prApta kara sakatA hai, athavA devagati kA eka bhava karake punaH zrAvaka-kula meM janma lekara zuddha cAritra pAlakara tIsare bhava meM mokSa prApta kara letA hai, adhikatama AThaveM bhava meM to mukta ho hI jAtA hai| 427 isa grantha meM yaha bhI ullekha kiyA gayA hai ki paNDitamaraNa ko vahI prApta kara sakatA hai, jo prAsuka sthAna meM rahatA ho, jisane zalya kA tyAga karake kSamA ko dhAraNa kiyA ho, jo chaHkAya jIvoM kA rakSaka ho, jo zatru evaM mitra meM samabhAva rakhatA ho, jo jina-AjJA kA ArAdhaka ho, jisane kaSAyoM para vijaya prApta kara lI ho aura mana-vacana aura karma se zuddha ho| Age, paNDitamaraNa kA ullekha karate hue isameM kahA gayA hai ki yaha maraNa samyagdRSTi jIvoM ko hI hotA hai, mithyAdRSTi jIva ko nahIM hotA hai, kyoMki cintAmaNiratna pratyeka jIva ko prApta nahIM hotA hai| ajJajIva bAla-maraNa ko prApta hotA hai| vaha bAra-bAra kaThina tapa to karatA hai, kintu nidAna (phalAkAMkSA) Adi ke kAraNa mukta nahIM ho pAtA hai; kintu dhIra-puruSa eka bAra meM hI utkRSTa rUpa se saMyama kI zuddha ArAdhanA karake samAdhimaraNa ke dvArA mukti ko prApta kara letA hai|428 yahA~ yaha dRSTavya hai ki jo ratna ke karaNDaka ke samAna paNDitamaraNa ko prApta kara letA hai, vaha nizcaya se hI uttarottara vRddhi ko prApta karatA hai| yaha maraNa vizeSa puNyAnubandhI puNyavAle kisI jIva ko hI prApta hotA hai| jaise- eka 426 bhagavatIArAdhanA, pR. 885. saMvegaraMgazAlA, gAthA 3710-3714. 428 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3715-3722. Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 191 hI agni- kaNa IMdhana ke vRhat samUha ko jalAne meM samartha hotA hai, vaise hI eka hI paNDitamaraNa aneka bhavoM ke pApoM ko nAza karane meM samartha hotA hai / 429 anta meM granthakAra ne yaha pratipAdita kiyA hai ki isa jagat meM cintAmaNi ratna, kAmadhenu aura kalpavRkSa ke dvArA bhI jisakI prApti duHsAdhya hai, use prApta karAne meM paNDitamaraNa samartha hai| cU~ki eka paNDitamaraNa anAdikAla kI janma-maraNa kI "paramparA ko samApta kara detA hai, isalie pratyeka sAdhaka ko paNDitamaraNa ko prApta karanA cAhie / paNDitamaraNa se vyakti mukta hokara ajara-amara bana jAtA hai| jinako bAra-bAra mRtyu se bhaya lagatA hai, unheM paNDitamaraNa se hI mRtyu ko prApta karanA cAhie, kyoMki isase mRtyu kA hI nAza ho jAtA hai| isIlie dhIra-vIra puruSa paNDitamaraNa ke dvArA sarva karmoM kA kSaya karake mokSa prApta karate haiM / 430 samAdhimaraNa grahaNa karane yogya sthala : saMvegaraMgazAlA meM zayyA ko vasati, arthAt AvAsa - sthala kahA gayA hai| samAdhimaraNa kI ArAdhanA meM ArAdhaka ke lie kauna-sI vasati ayogya hai evaM kauna-sI yogya hai, usakA nirUpaNa kiyA gayA hai| prathama ayogya vasati kA kathana karate hue kahA hai ki ArAdhaka ke samIpa kaThora (duSTa) karma karanevAloM kI vasati nahIM honA cAhie, jaise corI karanevAle, vezyAgamana karanevAle, machalI pakar3anevAle, zikAra khelanevAle, prANIvadha karanevAle, asabhya vacana kahanevAle, napusaMka evaM vyabhicArI, Adi ke samIpa kA sthAna ( vasati) kSapaka ke ArAdhanA yogya nahIM hai| aisI vasati meM rahane se samAdhi meM vyAghAta hotA hai / indriyoM ke manojJa evaM amanojJa zabda, rUpa-rasa Adi viSayoM ke sambandha se tathA kolAhala se dhyAna meM vighna hotA hai, isalie ArAdhaka ke lie uparyukta vasati kA niSedha kiyA hai 1 431 sAtha hI kahA gayA hai ki jaba tiryaMca jIvoM ko bhI zubha evaM azubha saMsargavaza guNa evaM doSa prakaTa hote haiM, to tapa se kRzakAyavAle evaM aneka parISahoM, upasargoM ko sahana karate hue anazana meM udyamazIla bane muni ko kutsita saMsarga se dhyAna meM vighna utpanna hotA hai, isameM koI Azcarya nahIM hai, isalie jahA~ mana ko sakSobha utpanna karanevAle pA~coM indriyoM ke viSayoM meM utsukatApUrvaka 429 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3720-3735. 430 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3736-3743. saMvegaraMgazAlA, gAthA 5228-5231. 431 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI gamana sambhava nahIM ho, usa ekAnta vasati meM sAdhu ( kSapaka) ko mana-vacana evaM kAyA ko gupta karake sukhapUrvaka nivAsa karanA caahie| saMvegaraMgazAlA meM yogya vasati kA nirdeza karate hue granthakAra kahate haiMjo vasati udgama, utpAdana aura eSaNA doSa se rahita ho, muni yA kSapaka ke uddezya se jisameM lipAI putAI Adi nahIM karAI gaI ho, jisameM strI, napuMsaka, pazu, Adi prANI vAsa nahIM karate hoM, usa vasati meM sAMdhu nivAsa kare, sAtha hI jisakI dIvAra majabUta ho, jisameM daravAje hoM, jo gA~va ke bAhara aise sthAna para ho, jahA~ bAla, vRddha, Adi caturvidha saMgha kA AvAgamana sarala ho- aisI vasati meM, udyAna meM, parvata kI guphA meM athavA zUnya ghara meM kSapaka kA nivAsa hotA hai / jisameM binA kaSTa ke sukhapUrvaka praveza aura nirgamana hotA ho, jisakA dvAra khulA na ho, jisameM andhakAra na ho- aisI do yA tIna vasati ko grahaNa karanA caahie| inameM se eka vasati kSapaka ke lie rakheM, dUsarI vasati anya muni evaM dharma sunane ke lie zahara se Ae atithiyoM ke lie rkheN| anya sAdhu AhAra grahaNa kara rahe hoM, to kSapaka ko usakI gandha, Adi se bhojana karane kI icchA utpanna na ho jAe, isa kAraNa kSapaka kI vasati alaga honA cAhie, sAtha hI sAmAnya bAla, Adi sAdhuoM (apariNata) ko bhI kSapaka kI vasati meM Ane nahIM denA caahie| 43: yahA~ prazna uThatA hai ki sAmAnya sAdhuoM ko pAsa nahIM Ane dene kA kyA kAraNa hai? isakA uttara dete hue kahA gayA hai- sAmAnya muni ko samIpa nahIM rakhane kA mukhya kAraNa yaha hai ki kisI samaya kSapaka ko asamAdhi utpanna ho jAe, to usako azana, Adi dete dekhakara mugdha sAdhu ko kSapakamuni ke prati azraddhA ho jAtI hai, sAtha hI kSapaka ko bhI AhAra Adi dekhakara sahasA AhAra ke prati Asakti prakaTa ho sakatI hai| aisI sthiti meM ArAdhanArUpa mahAsamudra ke kinAre para pahu~ce hue tapasvI kI cAritrarUpI naukA para kisa samaya vighna A jAe, usase ArAdhanA kI surakSA lie yaha sAvadhAnI rakhanA hotI hai| AcArAMga 434 evaM vRhatkalpabhASya 35 meM nau prakAra kI zayyAoM kA vistAra se nirUpaNa hai| ve nau prakAra kI zayyAeM isa prakAra haiM : : 432 saMvegaraMgazAlA, gAthA 5255-5256. 433 saMvegaraMgazAlA, gAthA 5260-5264. 434 435 AcArAMgasUtra - 2/2/2. bRhatkalpamASya. - uddhRta AcArAMgasUtra dvitIya zrutaskandha ( madhukaramuni), pR. 142. Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 193 kAlAikkatovaTThANa abhikaMta aNabhikaMtA yA vajjA ya mahAvajjA sAvajja mahappakiriyA ya ||bRhtklpbhaassyaa| jaise : 1. kAlAtikrAntA 2. upasthAna 3. abhikrAntA 4. anabhikrAntA 5. vardhyA 6. mahAvA 7. sAvadyA 8. mahAsAvadyA 6. alpkriyaa| saMstAraka- saMvegaraMgazAlA meM ArAdhanA ke yogya saMstAraka kA varNana isa prakAra kiyA gayA hai- jahA~ chaHkAya jIvoM kI virAdhanA na ho, durgandha na ho, pRthvI Adi meM gaDDhe na hoM, vahA~ kSapakamuni pRthvI yA zilA athavA kASTha yA tRNa (ghAsa) kA saMthArA banAtA hai aura usa para uttara athavA pUrva-dizA kI ora mukha rakhakara baiThatA hai| Age saMvegaraMgazAlA meM pRthvIzilA Adi yogya saMstara kA kathana kiyA gayA hai| jo bhUmi kaThora na ho, U~cI-nIcI na ho, chidrAdi se rahita ho, sama ho, cIMTI Adi jIvajantu se rahita ho, prakAzayukta evaM samatala ho; kASTha kA saMstara-vistIrNa ho, halkA ho, bhUmi se jur3A ho, jar3a ho, ekarUpa ho, cikanA ho, acala ho, zabda na karatA ho, janturahita ho; tRNa kA saMstara-gAMTharahita ho, lambe tRNa kA ho, chidrarahita ho, mRdusparza vAlA evaM komala ho- ye yogya saMstara ke lakSaNa haiN| saMstAraka-bhUmi meM cIMTI Adi kA vAsa hone se jIvoM kI virAdhanA hotI hai, isalie bhUmi jIva-jantu se rahita ho, saMstara kSapaka ke yogya ho, pramANayukta ho, na choTA ho, na bar3A ho, donoM samaya (sUryodaya evaM sUryAsta) pratilekhana dvArA zuddha kiyA gayA ho evaM zAstra-anumodita niyamAnusAra banAyA gayA ho, aise saMstara para kSapaka ko tInoM gupti se gupta hokara ArohaNa karanA caahie| isameM yaha bhI kahA gayA hai ki yadi kaThora saMstara yA tIkSNa tRNa, Adi ke kAraNa kSapaka ko asamAdhi hotI ho; to eka, do athavA adhika kapar3e bichAe / apavAdamArga meM talAI Adi kA bhI upayoga le sakate haiN|436 saMvegaraMgazAlA meM do prakAra ke saMstara batAe gae haiM- dravya-saMstara evaM bhaav-sNstr| dravya-saMstara kI apekSA se aneka prakAra ke saMstara kA ullekha kiyA hai| aba bhAva kI apekSA se vividha prakAra ke saMstara kA varNana karate haiN| jisa prakAra rAga-dveSa, krodha-moha, Adi kA tyAga karake prazamabhAva ko prApta karanA hI AtmA kA bhAva-saMthArA hai, vaise hI sAvadha yoga se rahita, saMyamarUpI dhanavAlI, tIna 436 saMvegaraMgazAlA, gAthA 5271-5282. Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI gupti se gupta evaM pA~ca samiti se samita huI AtmA, mamatva evaM aMhakAra se rahita, samadRSTi evaM paramArtha se tattva ko jAnanevAlI AtmA, sva-para, zatru-mitra meM samacitta (samatA ) rakhanevAlI AtmA, dUsaroM ke dvArA hita yA ahita karane para bhI harSa athavA krodha ko nahIM dhAraNa karanevAlI AtmA aura sarvadravya, kSetra, kAla evaM bhAva meM rAga-dveSa ko tyAgane meM tatpara evaM sarva jIvoM ke prati mitratA rakhanevAlI AtmA hI bhAva - saMstAraka hai / samyakjJAna, darzana evaM cAritrarUpa guNa aisI AtmA meM hI surakSita rahate haiM, ataH AtmA hI bhAva saMstAraka hai / 437 isameM saMthAre ke do rUpa batAe haiM- zuddha-saMthArA aura azuddha- sNthaaraa| jo sAdhaka Azrava bhAvoM ko rokatA nahIM hai, upazamabhAva meM rahatA nahIM hai, AlocanA Adi nahIM letA hai, phira bhI anazana svIkAra karatA hai, to usakA saMstara azuddha kahalAtA hai; kintu jo guru ke pAsa AlocanA Adi grahaNa karatA hai, sarva vikathAoM se mukta rahatA hai, sAta bhaya evaM ATha mada se rahita hotA hai, nau brahmacarya kI gupti evaM dasa yatidharma kA samyak pAlana karatA hai, usakA saMthArA zuddha hotA hai| jo bAhya evaM AbhyAntara - guNoM se rahita hokara tathA doSoM se yukta hokara mAtra saMstara meM rahatA hai, vaha mokSa ko prApta nahIM karatA hai| isake viparIta jo bAhya - AbhyAntara guNasahita evaM doSoM se rahita hotA hai tathA saMstara meM bhI nahIM rahatA hai, to bhI vaha manovAMchita phala ko prApta karatA hai / 438 isa taraha saMvegaraMgazAlA meM kahA gayA hai tIna gupti se gupta jo zreSTha AtmA, saMlekhanA karane ke lie samyakdmavarUpI pRthvI evaM zuddha lezyArUpI zilA Adi saMstara para ArohaNa karatI hai, vahI AtmA hI saMstAraka hotI hai| vizuddhamaraNa (paNDitamaraNa) prApta karane vAloM ke lie tRNamaya saMstAraka athavA acita bhUmi ArAdhanA ke kAraNa nahIM haiM, kyoMki AtmA hI svayaM apanA saMstara kA AdhAra banatI hai| Atmasajaga sAdhaka kA agni, jala, harI vanaspati evaM trasa jIva ke Upara bhI saMstAraka hotA hai| saMvegaraMgazAlA meM agni, jala evaM trasa jIva Adi ke saMstAraka ke prasaMga para anukrama se gajasukumAra, arNikAputra aura cilAtIputra kA dRSTAnta upalabdha hotA hai / 439 440 2 saMvegaraMgazAlA kI taraha AcArAMgasUtra ArAdhanApatAkA evaM bhagavatI - ArAdhanA meM bhI zayyA, arthAt ArAdhaka ke rahane kA sthAna evaM saMstara, 437 saMvegaraMgazAlA, gAthA 5283-5260. 438 439 440 vigaraMgazAlA, gAthA 5261-5308. saMvegaraMgazAlA, gAthA 5306-5313. AcArAMgasUtra 2 / 2 / 3. 441 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 195 arthAt ArAdhaka ke baiThane va leTane kA sIna- donoM ArAdhanA ke anukUla hone cAhie- aisA ullekha milatA hai| sAtha hI bhagavatIArAdhanA meM kahA gayA hai ki gAyanazAlA, nRtyazAlA, gajazAlA, kumbhakArazAlA, yaMtrazAlA, dhobI, vAdya bajAnevAlA, Doma, naTa, rAjamArga ke samIpa kA sthAna, pattharoM kA kAma karanevAloM kA sthAna, puSpavATikA, mAlAkAra kA sthAna, jalAzaya ke samIpa kA sthAna kSapaka ke rahane yogya nahIM hai, kyoMki ina sthAnoM para honevAle kAryoM tathA zoragula se dhyAna-sAdhanA me vighna utpanna hotA hai|442 samAdhimaraNa hetu manonuzAsana kI prAthamikatA : samAdhimaraNa ke sAdhaka ke lie mana para niyantraNa rakhanA Avazyaka hai, ataH saMvegaraMgazAlA ke chaThaveM mana anuzAstidvAra meM granthakAra doSoM ko dUra karane evaM guNoM ko dhAraNa karane hetu citta ko sambodhita karate hue kahate haiM- he citta! vicitra raMgoMvAle citroM kI taraha tU bhI vividha vikalpoM ko dhAraNa karatA hai, parantu ina vikalpoM meM ulajhakara tU svayaM ko hI ThagatA hai| isa saMsAra meM jIvoM ko vibhinna vikAroM se grasita evaM unameM madonmatta banA dekhakara tU aisA vicAra kara ki maiM aisA AcaraNa karU~, jisase dUsaroM kI ha~sI kA pAtra nahIM bneN| kyA tU moharUpI sarpa se DaMse hue isa mithyA jagat ko nahIM dekhatA? ki jisase tU vivekarUpI mantra kA vismaraNakara vikalpoM (icchAoM) se vikala banA huA hai| he hRdaya! tU apanI caMcalatAvaza eka pala meM tala meM praveza karatA hai tathA dUsare pala meM AkAza meM pahu~ca jAtA hai aura kSaNabhara meM sarva dizAoM meM bhI bhramaNa kara AtA hai| terI yaha caMcalatA hI terI asthiratA evaM azAMti kA kAraNa hai| he mana! janma, jarA, maraNarUpI agni se saMsArarUpI bhavana cAroM tarapha se jala rahA hai| ataH tU jJAnarUpI samudra meM snAna karake svasthatA ko prApta kr| ____ he mana! ye dhana, vaibhava, Adi sabhI asthira haiM, inakI cintA karane se kyA prayojana? isake prati terI tRSNA abhI taka samApta nahIM huI; ataH aba to samtoSarUpI rasAyana kA pAna kara le|443 447 ArAthanApatAkA, gAthA 386-366. 42 bhagavatIArAdhanA, gAthA 632, 636. 443 saMvegaraMgazAlA, gAthA 1767-1804. Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI he citta! naraka aura svarga meM, zatru aura mitra meM, saMsAra aura mokSa meM, duHkha aura sukha meM, miTTI aura svarNa meM, jaba terI samadRSTi hogI, taba tU kRtArtha hogaa|444 isI dvAra meM Age jinacandrasUri ne mana ko sambodhita karate hue kahA haihe hRdaya! tU harapala apane nikaTa AnevAlI mRtyu kA vicAra kara jise koI bhI zakti rokane meM samartha nahIM hai| zeSa vikalpoM ke jAla meM ulajhane se kyA prayojana? are! tere Upara isa mahAmoha kA kaisA prabhAva par3A hai ki tU jarA se jIrNa hotI terI isa zarIrarUpI jhopar3I kA bhI khyAla nahIM karatA hai? he mUr3ha! loka me jarA-maraNa, roga-zoka, Adi duHkha pratyakSa dikhAI dete haiM, phira bhI tujhe vairAgya prApta nahIM huA, kyA tU apane ko ajarAmara samajhatA hai?445 ___ saMvegaraMgazAlA ke uparyukta dvAra meM vyakti kI tIna avasthAoM kA citraNa karate hue kahA gayA hai- he citta! bacapana meM aviveka ke kAraNa, bur3hApe meM indriyAdi kI vikalatA ke kAraNa dharma-kriyA ke abhAva se terA narabhava niSphala gayA hai| terA yauvana to prAyaH sabhI anarthoM kA kAraNa rahA hai| tUne kabhI dharma kI sAdhanA nahIM kii| yadi tU para kI cintA meM hI hamezA vyAkula banA rahegA, to tujhe zAnti kaise prApta hogI? isake lie tU citta kI nirAkulatA ko prApta kara aura nirAkulatA se kArya kara, kyoMki janma-maraNa kI paramparA kA aura icchAoM evaM tadjanya kriyA-kalApoM yA pravRttiyoM kA anta nahIM hai, sAtha hI yaha bhI kahA ki he citta! yadi tU pratidina cintAoM se grasita rahegA, to tU atyanta duSkara saMsAra samudra se pAra nahIM ho skegaa|446 granthakAra mati ko nirmala banAne ke lie citta ko sambodhita karate hue Age kahate haiM- duHkhoM ke samUharUpI meru parvata kI mathanI se terA manthana karane para bhI tujha meM vivakerUpI ratna prakaTa nahIM huA, ataH avivekarUpI kIcar3a se kaluSita terI mati taba taka nirmala nahIM hogI, jaba taka tU vivakerUpI jala se abhiSeka nahIM kregaa|447 prastuta dvAra meM mana ko viSaya-bhogoM ko tyAgane tathA vairAgya meM ramaNa karane ke lie yaha kahA gayA hai- he mana! zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza - ye pA~coM viSaya sva-iMdriyoM ko kSaNika sukha pradAna karate haiM tathA kSaNika sukha dekara, 444 saMvegaraMgazAlA, gAthA 1806 445 viMgaraMgazAlA, gAthA 1810-1813. saMvegaraMgazAlA, gAthA 1815-1825. saMvegaraMgazAlA, gAthA 1840-1842. Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phira viyoga kA ati bhaMyakara duHkha dete haiM / he citta ! aise viSayoM ke saMga meM ramaNa karane se kyA prayojana ? yadi vairAgya ko chor3akara viSayoM meM ramaNa karanA hI cAhatA hai, to terI vahI dazA hogI, jo kAlarUpI sarpa ke bila ke samIpa candana ke kASTha se aneka dvAroMvAlA sundara mahala banAkara, mAlatI ke puSpoM kI zayyA meM, yahA~ sukha hai - aisA samajhakara, nidrA lenevAle kI hotI hai, arthAt vaha zIghra mRtyu kA grAsa bana jAtA hai| 448 isake pazcAt jinacandrasUri ne AtmA meM rahe samyagjJAna ko prApta karane ke lie prerita karate hue kahA hai- he mana! yadi tU niSpApa AtmA ke aizvarya ko prApta karanA cAhatA hai, to samyagjJAnarUpI ratna ko dhAraNa kr| jaba taka tere bhItara ajJAnarUpI ghora aMdhakAra rahegA, taba taka terA jIvana aMdhakAramaya hI banA rahegA, isalie ajJAnarUpI aMdhakAra ko dUra karane ke lie jJAnarUpI sUrya ko apane antara meM prakaTa kr| moharUpI aMdhakAra se vyApta isa saMsArarUpI guphA meM se nikalane ke lie jJAnarUpI sUrya ke atirikta anya koI upAya nahIM hai| 449 punaH, saMvegaraMgazAlA meM mana ko anuzAsita karane ke vibhinna upAyoM kA ullekha karate hue kahA gayA hai- he mana! haDDI, mAMsa, carbI, nasa, Adi se bane isa zarIra para tU moha na kr| isa asAra saMsAra meM strI hI sAra hai aisI mithyA bhramarUpI madirA se madonmatta mata bana / bAhara se dekhane meM sundara pratIta hone para bhI ati durgandhamaya mala, mUtra, mAMsa, rudhira aura haDDI ke piMjararUpa strI ke zarIra meM tU rAga mata kr| he citta ! tU artha kI prApti hone para abhimAna karatA hai, nahIM milane para duHkhI rahatA hai aura milane ke bAda naSTa ho jAne para zoka karatA hai, isalie dhana kI AzA ko chor3akara tU santoSarUpI dhana ko prApta kr| pUrva meM tUne jaisA kiyA hai, vartamAna meM tujhe vaisA hI milA hai, isalie isameM harSa athavA kheda mata kr| karmoM ke pariNAmoM ko samatApUrvaka sahana kara 1 450 jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 197 granthakAra kahate haiM ki vahI vandanIya hai, jisane mana ko apane vaza meM kara liyaa| ve kahate haiM he citta! yadi tU lakSmI kA abhimAna nahIM karatA hai, rAgAdi antaraMga zatruoM ke vazIbhUta nahIM hotA hai, striyoM ke prati AkarSita nahIM hotA hai, viSayoM meM lolupatA nahIM rakhatA hai, santoSa ko nahIM chor3atA hai, icchAoM 448 449 450 - saMvegaraMgazAlA, gAthA 1843 - 1852. saMvegaraMgazAlA, gAthA 1853 - 1855. saMvegaraMgazAlA, gAthA 1857-1867. Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI ko Adara nahIM detA aura pApakarmoM kA saMkalana bhI nahIM karatA hai, to he citta! tujhe namaskAra hai| sacamuca tU vandanIya hai|451 Age granthakAra pramAdarUpI madirA ko pIkara masta bane mana ko sambodhita kara kahate haiM- yadi tujhe jinAjJA para zraddhA nahIM hai aura yadi tU yathAzakti sAdhu-jIvana kI vizuddha kriyA karane meM nirutsAhita banA huA hai, to he mUr3hAtmA! dharmarUpI nAva milane para bhI tU saMsArarUpI samudra meM DUba jaaegaa|452 - isa dvAra ke anta meM kahA garaga hai- yadi rAha jIta bhAvapUrvaka eka dina kI bhI dIkSA svIkAra kara le, to vaha cAhe mokSa ko prApta nahIM bhI kare, to bhI vaimAnikadeva to avazya bana jAtA hai| are! eka dina to bahuta jyAdA samaya hai, eka muhUrttamAtra bhI jJAna kA samyak pariNamaNa hone se iSTaphala kI prApti hotI hai| zAstra meM kahA bhI hai- ajJAnI jina karmoM kA karor3oM varSa meM kSaya karate haiM, utane karmoM ko tIna gupti se gupta puruSa eka ucchvAsa (zvAMsa) mAtra meM kSaya kara detA hai| prastuta kRti meM isa sambandha meM mitra ko zatru aura satya ko asatya mAnane vAle mana kI vRtti para vasudatta kI kathA ullekhita hai|453 samAdhimaraNa sambandhI aticAraH jainadarzana meM samAdhimaraNa grahaNa karane vAle kI yogyatA, samAdhimaraNa svIkAra karane kI vidhi evaM tatsambandhI hita-zikSA Adi kA vivaraNa upalabdha hotA hai| ina vidhiyoM evaM zikSAoM ko dhyAna meM rakhate hue sAvadhAnIpUrvaka samAdhimaraNa grahaNa karane ke pazcAt bhI pramAda athavA ajJAnadazA ke kAraNa jina doSoM ke lagane kI sambhAvanA hotI hai, unheM aticAra kahate haiN| samAdhimaraNa svIkAra karake usakI samyakpe Na sAdhanA karanA sarvAdhika kaThina kArya hai| lambI avadhi taka ArAdhanA karate hue samAdhi na hone para kabhI-kabhI anya vicAra bhI utpanna ho sakate haiN| sAdhaka ke mana meM jisa prakAra ke zubhAzubha vicAra uThate haiM, usI prakAra ke karmoM kA bandha hotA hai| ina zubhAzubha vicAroM se citta kI samAdhi ke khaNDita hone kI sambhAvanA hotI hai| jaina-AcAryoM ne samAdhimaraNa ke lie jina nimna pA~ca doSoM se bacane kA nirdeza kiyA hai, saMvegaraMgazAlA meM bhI unhIM pA~ca aticAroM se bacane kA ullekha milatA hai| usameM kahA gayA hai ki jo buddhimAn sAdhaka jIne 451 saMvegaraMgazAlA, gAthA 1610. 452 saMvegaraMgazAlA, gAthA 1854-1955. 453 saMvegaraMgazAlA, gAthA 1966-1671 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 199 kI evaM marane kI icchA tathA ihaloka evaM paraloka ke sukha kI AkAMkSA se mukta evaM kAmabhoga kA tyAgI hotA hai, vahI samAdhimaraNa ko prApta hotA hai|454 ___ upAsakadazAMgasUtra meM saMlekhanA ke nimna pA~ca aticAroM kA ullekha haiihalogAsaMsappaoge, paralogAsaMsappaoge, jIviAsaMsappaoge, maraNAsaMsappaoge, kaambhogaasNsppoge| 455 paMcapratikramaNasUtra meM bhI saMlekhanA ke pA~ca aticAra yahI batAe gae haiN| 1. ihaloka-AzaMsA-prayoga :- aihika-sukhoM kI kAmanA krnaa| dharma ke prabhAva se mujhe ihaloka-sambandhI rAjaRddhi, Adi kI prApti ho, aisI icchA karanA, jaise-maiM marakara rAjA yA samRddhizAlI bnuuN| 2. paraloka-AzaMsA-prayoga :- pAralaukika sukhoM kI kAmanA karanA, arthAt mRtyu ke pazcAt deva-devendra Adi sukhoM kI kAmanA krnaa| 3. jIvita-AzaMsA-prayoga :- jIvana jIne kA AkAMkSA karanA, jaise- kIrti Adi anya kAraNoM ke vazIbhUta hokara sukhI avasthA meM adhika jIne kI icchA krnaa| 4. maraNa-AzaMsA-prayoga :- mRtyu kI AkAMkSA krnaa| jaise - jIvana meM zArIrika-pratikUlatA meM, bhUkha-pyAsa yA anya duHkha Ane para mRtyu kI icchA karanA, aadi| 5. kAma-bhoga-AzaMsA-prayoga :- indriyajanya viSayoM ke bhogoM kI AkAMkSA krnaa| tattvArthasUtra 456 meM jIvitAzaMsA, maraNAzaMsA, mitrAnurAga, sukhAnubandha evaM nidAnakaraNa-isa taraha pA~ca aticAroM ke ullekha milate haiM, jabaki ratnakaraNDaka-zrAvakAcAra'57 meM sukhAnubandha ke sthAna para bhayAnuzaMsA nAmaka aticAra kA ullekha milatA hai| isame bhayAnuzaMsA ke ihalokabhaya evaM paralokabhaya - isa taraha do prakAra upalabdha hote haiN| puruSArthasiddhayupAya:58 meM bhI samAdhimaraNa ke pA~ca aticAroM kA nirdeza hai, kintu vahA~ bhI antara mAtra itanA hI hai ki mitrAnurAga 454 saMvegaraMgazAlA, gAthA 6434-6435. upAsakadazAMgasUtra 1/57. 120 tattvArthasUtra 7/32. ralakaraNDakazrAvakAcAra, 5/8. puruSArthasiddhayupAya, 165. Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI kI jagaha sahRdayAnurAga nAmollekha prApta hotA hai evaM sAgAradharmAmRta meM saMlekhanA ke pA~ca aticAroM kA artha isa prakAra hai- jIne kI icchA; yaha zarIra avazya heya hai, jala ke bulabule ke samAna anitya hai, ityAdi cintana na karake 'yaha zarIra kaise banA rahe- isa prakAra kI icchA honaa| apanA vizeSa Adara-satkAra tathA bahuta se sevakoM ko dekhakara, saba logoM se apanI prazaMsA sunakara aisA mAnanA ki cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga kara dene para bhI merA jIvita rahanA hI uttama hai, yaha prathama aticAra hai| dUsarA aticAra hai- marane kI icchA, roga Adi ke upadravoM se vyAkula hone se marane ke prati citta kA upayoga lagAnA, athavA AhA tyAga dene para bhI koI Adara nahIM karatA, na koI prazaMsA karatA hai, ataH maiM zIghra mara jAU~, to hI uttama hai- isa prakAra ke pariNAma hone para maraNAzaMsA nAmaka dUsarA aticAra hotA hai| bacapana meM sAtha-sAtha khelane, kaSTa meM sahAyaka hone, utsavoM meM Anandita hone Adi - mitroM ke anurAga kA smaraNa karanA tIsarA aticAra hai| maiMne jIvana meM isa prakAra ke bhoga bhoge haiM, maiM isa prakAra sotA thA, maiM isa prakAra krIr3A karatA thA - ityAdi anubhUta bhogoM kA smaraNa karanA sukhAnubandhasmaraNa nAma kA caturtha aticAra hai| isa kaThora tapa ke prabhAva se maiM AgAmI janma meM indra, cakravartI dharaNendra, Adi hoU~ - isa prakAra ke anAgata abhyudaya kI icchA nidAna nAmaka pA~cavA~ aticAra hai| ina aticAroM se kSapaka ko bacanA caahie|459 uparyukta granthoM ke AdhAra se yahI phalita hotA hai ki samAdhimaraNa ke mukhyataH pA~ca aticAra haiN| inake nAmoM meM cAhe bhinnatA ho, kintu artha yA bhAvoM meM to samAnatA najara AtI hai, isalie samAdhimaraNa kI prApti ke lie sAdhaka ko ina pA~ca aticAroM se mukta rahanA anivArya hai| samAdhimaraNa prApta muni ke mRta zarIra kA visarjana (vijahaNA) kahA~ aura kaise : __ saMvegaraMgazAlA me vijahaNA-dvAra kI carcA karate hue likhA gayA haizAstrokta-vidhi anusAra samAdhimaraNa yA antima ArAdhanA karate hue kSapaka (muni) jaba mRtyu ko prApta karatA hai, taba niryApaka AcArya ko usake zarIra ke visarjana ke viSaya meM samyak prakAra se vicAra karanA caahie| kSapaka ke deha-tyAga ke bAda jo kriyA kI jAtI hai, use vijahaNA yA zarIra-parityAga kahate haiN| 460 prAcIna paramparA meM kSapaka ke mRta zarIra ko jaMgala meM muniyoM dvArA hI visarjita kiyA jAtA thA, kintu vartamAna meM usakA gRhasthoM dvArA dAha-saMskAra kiyA jAtA hai| 45 sAgAradharmAmRta, adhyAya aSTama, gAthA 46. 460 saMvegaraMgazAlA gAthA - 6766. Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 201 (a) zoka - visarjana - jaba kSapaka kI mRtyu ho jAtI hai, to usake zarIra ko dekhakara - aho ! tuma logoM ne dIrghakAla taka auSadhAdi upacAroM se kSapaka kI sAra sambhAla evaM sevA kI tathA cirakAla taka vaha apane sAtha rahA, svAdhyAya kiyA tathA samAdhi grahaNakara hameM anugRhIta kiyA; isa taraha lambe samaya taka ke sahavAsa se tathA apane jJAnAdi guNoM ke dvArA vaha hama saba meM se kisI ko bandhu ke sadRza, to kisI ko putra ke tulya evaM anya munijanoM ko mitra ke samAna priya thA tathA zuddha prema kA parama pAtra thA, parantu phira bhI nirdaya mRtyu ne hama sabase tujhe kyoM chIna liyA? hA! hA! hama luTa gae, hama luTa gae isa taraha jora-jora se zabdoccAra karake cillAnA, ronA yA zoka prakaTa karanA, ityAdi niryApaka AcArya aura gaNastha sAdhuoM ko nahIM karanA cAhie, kyoMki aisA karane se cillAnevAle kA zarIra kRza hotA hai, zakti kSINa hotI hai, smRti bhraSTa hotI hai, buddhi viparIta ho jAtI hai, pAgalapana prakaTa hotA hai tathA hRdaya roga (hRdayAghAta) hone kI bhI sambhAvanA hotI hai| isa taraha bArambAra rone Adi kI kriyA karane se indriyA~ bhI zithila tathA kamajora ho jAtI haiM, viveka bhI naSTa ho jAtA hai, isase muni kI laghutA prakaTa hotI hai tathA loka vyavahAra meM ise acchA nahIM mAnA jAtA hai, kyoMki muni moha-mamatA kA tyAgI hotA hai| isase jyAdA kyA kahA jAe? kyoMki zoka sarva anarthoM kI khAna hai, isalie jJAnI puruSoM ko zoka kA parityAga karake apramattacitta se saMsAra kI sthiti kA vicAra karanA caahie| 1 isa bhavasthiti kA nirUpaNa karate hue kahA gayA hai- he jIva! tU bArambAra zoka kyoM karatA hai? kyA tU nahIM jAnatA hai ki jo janma letA hai, vaha mRtyuko prApta karatA hai, janma ke pazcAt mRtyu avazyambhAvI hai| janma lene ke bAda mRtyu kabhI rukatI nahIM hai, kyoMki janma ke bAda mRtyu evaM mRtyu ke bAda janma taraha donoM eka-dUsare ke pUraka haiM, lekina mRtyu ( nirvANa ) ke bAda janma lenA anivArya niyama nahIM hai, kintu janma ke pazcAt mRtyu honA- yaha zAzvata niyama hai, jaise - mahAvIra svAmI, aadi| yadi maraNa ko rokA jA sakatA, to duSTa bhaSmarAzi graha ke udaya hone para aura indra dvArA bArambAra vinatI karane para bhI atula balazAlI tIna loka ke nAtha mahAvIra paramAtmA ne siddhi gamana ke samaya alpa samaya ke lie bhI mRtyu ko kyoM nahIM rokA? ataH, lambI avadhi taka samAdhimaraNa kI sAdhanA karake kAladharma ko prApta hue usa kSapaka muni ke lie AMzika bhI zoka karanA yogya nahIM hai, isalie saMsAra kI viSama paristhiti kA samyakpUrvaka vicAra karate hue niryApaka AcArya ko - Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI udvegarahita hokara kSapaka ke mRtaka zarIra ko visarjita karane kI vidhi zIghra prArambha karanA caahie| ( ba ) mahApariSThApanA kI vidhi - jaba kSapaka deha tyAga detA hai, taba usake deha ko vaiyAvRtya karane vAle muni svayaM hI sAvadhAnIpUrvaka visarjita karate haiN| granthakAra jinacaMdrasUri saMvegaraMgazAlA meM mahApariSThApanA kI vidhi kA nirUpaNa karate hue likhate haiM ki varSA Rtu ke cAra mAsoM meM eka sthAna para vAsa prArambha karate samaya tathA Rtu yA mAsa ke prArambha meM sarva sAdhuoM ko niSIdhikA kI pratilekhanA karanA caahie| vizeSa rUpa se gItArtha muni ko mahAsthaNDila, arthAt mRtaka zarIra ke parityAga ke lie niravadya - bhUmi kI khoja karanI caahie| bhagavatI ArAdhanA ke anusAra niSadhikA kA lakSaNa isa prakAra kahA gayA hai- niSadhikA ekAnta sthAna meM honA cAhie, jahA~ dUsare loga use dekha na sakate hoN| vaha nagara, Adi se na ati dUra ho aura na ati nikaTa niSIdhikA vistIrNa honA cAhie, prAsuka tathA atidRr3ha honA caahie| vaha cITiyoM se rahita honA cAhie, chidroM se rahita honA cAhie, prakAzayukta honA caahie| bhUmi samatala, jIva-jantuoM se rahita tathA zuSka honA caahie| 46 1 saMvegaraMgazAlA meM deha visarjita karane kI dizAoM kA vicAra karate hue yaha batAyA gayA hai ki kisa dizA meM deha - visarjana karane se kyA lAbha yA hAni hotI hai| naiRtya, dakSiNa, pazcima, Agneya, vAyavya, pUrva, uttara aura IzAna - isa taraha ina ATha dizAoM meM prathama naiRtya dizA uttama hotI hai| jaise prathama, naiRtya-dizA meM deha visarjita karane se saMgha ko AhAra-lAbha sulabha hotA hai; dUsarI, dakSiNa dizA meM AhAra- pAnI kI prApti durlabhatA se hotI hai, pazcima - dizA meM vastra, pAtra, Adi upakaraNa kI prApti nahIM hotI hai / Agneya dizA meM svAdhyAya, Adi kA abhAva hotA hai| vAyavya-dizA meM paraspara kalaha paidA hotA hai, pUrva-dizA meM saMgha meM matabheda bar3hatA hai, uttara- dizA meM vyAdhi utpanna hotI hai evaM IzAna - dizA meM mRtaka kA parityAga karane se dUsare muni kI mRtyu hotI hai, ataH yogya dizA kA vicAra karake hI deha kA visarjana karanA caahie| 462 saMvegaraMgazAlA meM dakSiNa Adi dizA ke saMdarbha jo nirUpaNa kiyA gayA hai, vaha bhagavatI ArAdhanA se kucha bhinna pratIta hotA hai| usake anusAra niSIdhikA pazcima-dakSiNa dizA meM ho, to sarva saMgha ko samAdhilAbha hotA hai| yadi 461 bhagavatI ArAdhanA gAthA, 1662 - 1663. 462 saMvegaraMgazAlA, gAthA 6812-6815. Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 203 dakSiNa-dizA meM ho, to saMgha ko AhAralAbha sulabha hotA hai| yadi pazcima-dizA meM ho, to saMgha kA vihAra sukhapUrvaka hotA hai tathA upakaraNoM kA lAbha hotA hai, kintu pUrva-dakSiNa dizA meM hone se "maiM aisA hU~, tuma aise ho"- ityAdirUpa saMgharSa hotA hai, pazcimottara-dizA meM hone se kalaha hotA hai| pUrva-dizA meM hone se saMgha meM bheda paidA hotA hai, uttara-dizA meM hone se vyAdhi hotI hai, pUrvottara-dizA meM paraspara khIMcatAna hotI hai| isa prakAra ukta dizAoM meM niSadhA banAne kA phala batAyA gayA hai|463 granthakAra kA kahanA hai- yadi prathama dizA meM vyAghAta athavA vighna utpanna hotA ho, to dUsarI dakSiNa-dizA prathama dizA ke sadRza hI guNakArI va hitakArI siddha hotI hai, dUsarI dizA meM bhI yadi vighna utpanna hotA ho, to tIsarI pazcima-dizA bhI prathama dizA ke samAna uttama mAnI jAtI hai| isa taraha sarva dizAoM meM mahApariSThApanA ke lie zuddha bhUmi kI khoja karanA caahie| jisa samaya muni deha kA tyAga karatA hai, usI samaya deha ko vahA~ se le jAnA cAhie, kintu jaba kSapaka asamaya maraNa ko prApta karatA hai, taba gItArtha muni, arthAt jinhoMne aneka bAra kSapaka ke vaiyAvRtya kA kArya kiyA ho, aise mahAsattvazAlI evaM mahAparAkramI muni mRtaka ke hAtha, paira yA aMgUThe ko bAMdhate tathA chedate haiM tathA dhIra vRddha muni usa dina jAgaraNa karate haiM, kyoMki isa vidhi kA paripAlana nahIM karane se aneka doSa utpanna ho sakate haiM, jaise- vyantara, Adi manovinodI deva kautUhalavaza mRtaka ke zarIra meM praveza kara jAte haiM tathA use uThAkara daur3a sakate haiM; athavA krIr3A kara sakate haiM tathA aneka vighnoM ko utpanna kara sakate haiM, ataH aise samaya meM dhairyavAn muni ko zAstra-vidhi ke anusAra kSudradevatA, Adi ko zAnta karanA caahie| isa prakAra zruta ke marmajJa niryApaka AcArya tathA anya tapasvI muni ko ina saba bAtoM kA anusaraNa karate hue sAvadhAnIpUrvaka zIghra hI kSapaka ke deha kI pariSThApanA karanA caahie|404 dehatyAga ke nakSatra aura unake pratiphala isameM Age nakSatroM kI carcA karate hue graMthakAra kahate haiM - yadi kSapaka mahAnakSatra meM dehatyAga karatA hai, to zeSa muniyoM meM se do muniyoM kI mRtyu hotI hai, isalie saMgha kI rakSA ke abhiprAya se tRNoM ke do putale banAnA caahie| yadi madhyama nakSatra athavA samabhoga vAle nakSatra meM kAladharma karatA hai, to eka kI mRtyu 463 bhagavatIArAdhanA, gAthA 1665-1667. 5 saMvegaraMgazAlA, gAthA 9816 - 6818 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI hotI hai, ataH tRNoM (ghAsa) se eka putalA banAnA cAhie tathA arddhanakSatra, arthAt alpanakSatra meM kSapaka kA maraNa hotA hai, to sabakA kalyANa hone se putalA banAne kI AvazyakatA nahIM hotI hai| sAtha hI, nakSatroM kA nAmollekha karate hue unake kAla-mAna batAe haiM- uttarA-phAlgunI, uttarA-bhAdrapada, uttarA-ASAr3hA, punarvasu, rohiNI evaM vizAkhA- ye chaH nakSatra paiMtAlIsa muhUrta taka rahate haiM, inheM utkRSTa yA Der3ha bhogavAle nakSatra kahate haiN| zatabhiSA, bharaNI, ArdrA, svAti, AzleSA aura jyeSThA-ye chaH jaghanya nakSatra kahalAte haiM, jo pandraha muhUrta taka rahate haiM, inameM putalA banAkara rakhane kI AvazkatA nahIM hotI hai| zeSa sabhI nakSatra madhyama koTi meM gine jAte haiM, jaise-azvinI, kRtikA, mRgazirA, puSya, maghA, pUrva-phAlgunI, hasta, citrA, anurAdhA, mUla, pUrvASAr3hA, zravaNa, revatI, ghaniSThA aura puurvbhaadrpd| inameM se kisI eka nakSatra yA usake aMza meM bhI maraNa hone para eka anya muni kI bhI mRtyu hotI hai, ataH eka putalA banAkara rakhA jAtA hai| isa taraha niryApakAcArya ko dizAoM evaM nakSatroM ko dhyAna meM rakhate hue, usI anusAra mRtaka ke pAsa pUrva meM dI gaI sUcanAnusAra putale ko sthApita karake, unheM kSapaka ke sAtha bAMdha denA cAhie, jisase vaha uTha na ske| mRta kSapaka kA mastaka gAMva kI ora honA caahie| usa zibikA ko lekara pahale dekhe hue mArga se zIghra jAte haiN| na mArga meM sakate haiM aura na pIche kI ora dekhate haiN| isa prakAra vidhi karane kA matalaba yahI hai ki kahIM mRtaka ke zarIra meM yakSAdi praveza na kara jAe tathA nAcate hue punaH gAMva meM jAkara kautUhala na kara de, isalie vidhi kA jJAna avazya honA caahie| mRta zarIra ke visarjana-sthala para pahu~cane ke pahale usake Age eka gItArtha muni ko hAtha meM kuza (tRNa) tathA jala lekara vahA~ jAnA cAhie, usako bhI na mArga meM rukanA cAhie tathA na hI pIche dekhanA caahie| pahale se dekhe hue nISidhikA ke sthAna para jAkara una tRNoM ko samatala bichAkara eka saMstara banAnA caahie| usake pazcAt mRtaka ke zarIra ko usa para rakha denA caahie| saMstAraka Upara, madhya aura nIce sama honA caahie| yadi zayyA mRtaka ke mastaka ke bhAga meM viSama ho, to AcArya kA maraNa athavA unheM roga hotA hai| madhya meM arthAt kaTi- pradeza meM zayyA U~cI-nIcI ho, to vRSabhasAdhu (vRddha sAdhu) mRtyu ko prApta hotA hai, yA unheM vyAdhi hotI hai tathA nIce paira ke pAsa viSama hone para anya sAdhuoM kA maraNa yA unheM roga utpanna hotA hai|405 saMvegaraMgazAlA meM granthakAra ne isakA bhI saMketa kiyA hai ki jahA~ putale banAne hetu tRNa nahIM milate hoM, to vahAM cUrNa (cAvalAdi ke cUrNa) se tathA kesara 465 saMvegaraMgazAlA, gAthA 6816-9824. Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 205 ke pAnI kI akhaNDa dhArA se sthaNDila bhUmi meM Upara mastaka ke bhAga meM 'ka' evaM nIce paira ke bhAga meM 'ta' akSara likhanA caahie| 166 bhagavatI ArAdhanA meM jahA~ kuza nahI milate hoM, vahA~ cAvalAdi ke cUrNa se tathA prAsuka kesara se saMstara banAne kA ullekha milatA hai| isa gAthA meM "lehA" pATha milatA hai, usakA artha 'rekhA' hone se AzAdharajI ne usakA yaha artha kiyA hai ki cUrNa yA kesara se mastaka se paira taka samAna rekhA banAnA caahie| 467 bhagavatI ArAdhanA meM yaha bhI kahA gayA hai ki putalA banAne ke lie tRNa, Adi upalabdha na hoM, to IMTa, Adi ke cUrNa se athavA kSAra, Adi se Upara "ka" kAra likhakara usake nIce "ta" kAra likheN| saMvegaraMgazAlA evaM ArAdhanApatAkA meM isa sandarbha meM samAna gAthA upalabdha hotI hai| jJAtavya hai brAhmI lipi meM "ka" aura "ta" banAne se mAnava AkRti bana jAtI hai| AcArya jinacandrasUri likhate haiM- yadi mRtaka kisI samaya uThakara bhAge, to use gAMva kI tarapha jAne se rokanA caahie| zava ke uThane ke bhaya se jisa dizA meM gAMva ho, usa dizA meM usakA mastaka rakhA jAtA hai| mRtaka uThakara punaH vApasa na A jAe, isalie sAdhuoM ke dvArA mRtaka kI pradakSiNA dI jAtI hai, sAtha hI jisa dizA meM gAMva ho, usI ora rajoharaNa, colapaTTaka, muhapatti, Adi sAdhu ke upakaraNa mRtaka ke sAtha rakhanA cAhie, kyoMki sAdhu ke upakaraNa nahIM rakhane se doSa utpanna ho sakate haiM, jaise- jo muni mRtyu prApta karake devaloka meM deva hotA hai, vaha jJAna se apane pUrva zarIra (zava) ko dekhatA hai, taba mRta deha ke pAsa muni-cihna ke abhAva ko dekhakara vaha svayaM ko mithyAtvI mAnakara mithyAtva ko prApta hotA hai| kisI vyakti ne ise mAra DAlA hai, athavA isakA vadha kara diyA hai - aisA mAnakara rAjA gAMva ke logoM kA vadha, bandhana, Adi kara sakatA hai| isI taraha upakaraNa sthApita nahIM karane para anya bhI doSa utpanna ho sakate haiM, isakA nirUpaNa Avazyakaniryukti Adi aneka granthoM meM vistAra se kiyA gayA hai| mRtaka ko visarjita karake jo sAdhu jahA~ khar3A ho, vahA~ se sIdhe calakara apane sthAna meM jAe, kintu mRtaka kI pradakSiNA dete hue na jAe, isakA avazya dhyAna rakhanA caahie| vahA~ se kahIM ora na jAkara upAzraya meM Akara mahApariSThApanA kI vidhi meM koI AzAtanA huI ho, to guru ke pAsa Akara hI kAyotsarga karanA cAhie, mRtaka ke pAsa khar3e rahakara kAyotsarga nahIM karanA caahie| 468 466 saMvegaraMgazAlA, gAthA 6825. 467 jattha NaM hojja taNAI cuNNeha~ ti tattha kesarehiMvA / / saMdharidavvA lehA savvattha samA avucchiNNA / / bhagavatI ArAdhanA, gAthA 1678 468 jatya ya natyi taNAI cuNNehi ti tattha kesarehiMvA / / kAyAvvo'ttha kakAro heTThi takAraM ca badhijjA / / ArAdhanApatAkA, gAthA 876 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI isa taraha saMgha ke AcArya, athavA ratnAdhika prasiddha sAdhuoM, athavA anya sAdhu ke svajana yA jAti-kula vAle sAdhu kA svargavAsa hone para usa dina avazyameva upavAsa karanA cAhie tathA svAdhyAya nahIM karanA caahie| dUsare saMgha ke muni athavA kuSTha, Adi ke rogI muni kA maraNa hone para upavAsa nahIM karanA caahie| anya sthAna para aisA bhI likhA milatA hai ki dUsare gaNa ke sAdhu kA maraNa hone para 'Na sajjhAe paragaNatthe, ' arthAt svAdhyAya nahIM karanA cAhie, kintu upavAsa kara bhI sakate hai aura nahIM bhI karate haiN| 469 Age kSapaka kI gati acchI huI yA burI ise jAnane ke lie sUtrArtha meM vizArada gItArtha sthavira dUsare dina prAtaHkAla usa kSapaka ke mRta zarIra ko dekhane jAte haiN| yadi mRtaka ke zarIra ko kisI mAMsAhArI pazu-pakSI ne vRkSa yA parvata ke zikhara para DAla diyA ho, athavA mRtaka ke aMga parvata ke zikhara para dikhAI dete hoM, to vaha kSapaka mukti ko prApta huA hai- aisA jAnanA cAhie / yadi mRtaka kA mastaka, Adi aMga kisI U~cI (unnata) bhUmi para par3A dikhAI de, to vaha marakara vaimAnika -deva banA hai - aisA jAnanA cAhie / yadi zava samabhUmi meM dikhAI de, to vaha jyotiSa-deva athavA vANavyantara- deva huA - aisA jAnanA cAhie tathA kisI khAI yA gaDDhe meM girA huA dikhAI de, to vaha bhavanavAsI- deva huA- aisA jAnanA caahie| 470 anta meM AcArya jinacandrasUri mRtaka ke akhaNDa par3e rahane se gA~va kI sthiti kA nirUpaNa karate hue kahate haiM - jitane dinoM taka vaha mRta zarIra gIdaDa, Adi se asparzita evaM surakSita rahatA hai, utane varSoM taka usa rAjya meM subhikSa, yAnI sukAla va zAnti rahatI hai| mA~sAhArI zvApada, Adi dvArA mRta deha ko jisa dizA meM le jAyA gayA ho, usa dizA meM kSetra - kuzala, sukAla jAnakara saMgha ko usa dizA meM vihAra karanA caahie| usa dizA meM vihAra karane se saMgha para vighna utpanna nahIM hote haiM tathA munijana sukha - sAtApUrvaka anya sthAna para pahu~cate haiN| 471 ArAdhanApatAkA472 evaM bhagavatI ArAdhanA +7 3 ke vijahaNAdvAra meM bhI mRtaka ke deha-visarjana ke sambandha meM yahI vidhi samAna rUpa se upalabdha hotI hai| 469 saMvegaraMgazAlA, gAthA 6826 - 6826. 470 'saMvegaraMgazAlAzAlA, gAthA 6830 - 6831. 471 saMvegaraMgazAlA, gAthA 6832-6833. 472 ArAdhanApatAkA, gAthA 865-663 473 bhagavatI ArAdhanA, gAthA 1661-1664. Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 207 Avazyaka niyukti se lekara saMvegaraMgazAlA, arthAt bArahavIM zatAbdI taka ke granthoM meM kSapaka ke mRta deha ke visarjana kI vidhi ke ullekha ko dekhakara aisA lagatA hai ki prAcInakAla meM muni ke mRta deha kA dAha saMskAra nahIM hotA thA, use jaMgala meM visarjita kara diyA jAtA thaa| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI adhyAya - 4 samAdhimaraNa kI ArAdhanA vidhi saMvegaraMgazAlA meM ArAdhanA ke nimna rUpa se do bheda kie gae haiM - prathama, sAmAnya ArAdhanA kA svarUpa evaM dvitIya, vizeSa ArAdhanA kA svruup| usameM vizeSa ArAdhanA kA tAtparya samAdhimaraNa kI sAdhanA se hai, ataH usameM sarvaprathama sAmAnya ArAdhanA ke vivecana karane ke pazcAt vizeSa ArAdhanA kA varNana kiyA gayA hai| punaH, saMvegaraMgazAlA meM vizeSa ArAdhanA ko bhI saMkSipta ArAdhanA evaM antima ArAdhanA- isa taraha do bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai| saMkSipta vizeSa ArAdhanA (tAtkAlika samAdhimaraNa kI sAdhanA) kA svarUpa : saMvegaraMgazAlA meM vizeSa ArAdhanA ke svarUpa kA nirUpaNa karate hue kahA gayA hai ki sAdhaka dvArA kI gaI vizeSa ArAdhanA ko hI saMlekhanA yA samAdhimaraNa kahate haiN| tattvArthasUtra meM bhI saMlekhanA vrata ke viSaya meM kahA gayA hai - 'maraNAntikI saMlekhanAM joSitA,' arthAt jIvana ke anta meM saMlekhanA dhAraNa karanA caahie| yahA~ saMlekhanA kA sAmAnya artha hai- jIvana ke sandhyAkAla meM samyak prakAra se AtmAlocana krnaa| samAdhimaraNa kI yaha sAdhanA bhI do prakAra kI hai - saMkSipta ArAdhanA aura vistRta aaraadhnaa| saMkSipta ArAdhanA taba kI jAtI hai, jaba akasmAt mAraNAntika-saMkaTa upasthita ho jaae| usa samaya sAdhaka ke pAsa adhika samaya nahIM hotA hai| saMvegaraMgazAlA meM yaha kahA gayA hai ki jaba sAdhaka ko aisI anubhUti ho ki mRtyu ati sannikaTa A gaI hai, taba use guru ke samakSa samAdhimaraNa svIkAra karane kI icchA prakaTa karanA caahie| usa samaya AcArya bhagavanta ko sAdhaka ke citta kI sthiti ko parakhate hue vicArapUrvaka pUrva pApoM kA prAyazcitta karAkara phira samAdhimaraNa grahaNa karAnA caahie| isameM Age jinacandrasUri ne yaha nirUpaNa kiyA Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 209 hai ki sAmAnyatayA sAdhaka ko apane pApoM kA prAyazcitta guru ke samakSa hI karanA cAhie, kintu guru kI anupasthiti meM svayaM hI AlocanA karanA caahie| 474 isake pazcAt hAtha jor3akara paMcaparameSThi ko vandana - namana karate hue sAdhaka ko isa prakAra kahanA cAhie he bhgvNt| maiM Apase vinamratApUrvaka yaha prArthanA karatA hU~ ki jisa prakAra pUrva meM maiMne mithyAtva ko tyAga karake samyaktva ko grahaNa kiyA thA, usI prakAra aba punaH mithyAtva ko trividha - trividha rUpa se tyAga karake punaH samyaktva ko aMgIkAra karatA huuN| sAtha hI, paramAtmA ke guNoM kI stuti karate hue yaha kahe - arihanta aura siddha hI mere deva haiM tathA AcArya, upAdhyAya evaM sAdhu hI mere guru haiM, aisA maiMne pUrva meM svIkAra kiyA thA aura aba punaH vahI pratijJA vizeSa rUpa se svIkAra karatA huuN| isI taraha vratoM ko bhI maiM punaH vizeSa rUpa se svIkAra karatA huuN| 475 saMvegaraMgazAlA meM vizeSa ArAdhanA ke anta meM yaha pratipAdita kiyA gayA hai ki sarva jIvoM se vizeSa rUpa se kSamAyAcanA kara tathA sarva padArthoM evaM deha ke prati rAga-bhAva kA tyAga karate hue sAdhaka caturvidha AhAra-tyAga kA pratyAkhyAna kre| isa taraha anta meM sAdhaka paMcaparameSThi ke smaraNapUrvaka zubhadhyAna meM zarIra kA tyAga kre| isa sandarbha meM saMvegaraMgazAlA meM madhurAjA evaM sukauzalamuni kA dRSTAnta dRSTavya hai 1476 - isI sandarbha meM eka anya dRSTAnta sudarzana zrAvaka dvArA lie gae sAgArI - saMthAre kA ho sakatA hai| vistRta ArAdhanA (dIrghakAlika samAdhimaraNa kI sAdhanA ) kA svarUpaH vRddhAvasthA yA asAdhya bImArI Adi kI sthiti meM jaba mRtyu avazyambhAvI pratIta ho, kintu tatkAla usakI sambhAvanA nahIM ho, to vistRta ArAdhanA grahaNa kI jAtI hai| vistRta ArAdhanA, arthAt dIrghakAlika samAdhimaraNa kI sAdhanA meM sAdhaka kramazaH zarIra aura kaSAyoM ko kRza karate hue dIrghakAla ke pazcAt anta meM AhAra kA tyAga karake dehatyAga karatA hai| saMvegaraMgazAlA meM vistRta ArAdhanA kA vivecana karate hue yaha pratipAdita kiyA gayA hai ki jisa prakAra prAcInakAla meM nagara vizAla evaM ramaNIya huA karate 474 saMvegaraMgazAlA, gAthA 624-625. 475 svagaraMgazAlA, gAthA 626-635. 476 saMvegaraMgazAlA, gAthA 636 - 641. Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI the tathA una nagaroM meM praveza karane hetu cAroM ora cAra dvAra hote the, usI taraha ArAdhanA kA varNana bhI vistRta evaM ramaNIya hai| sAdhaka dvArA ArAdhanArUpI nagara meM praveza hetu cAra mUla dvAroM kA pratipAdana kiyA gayA hai| ve cAra dvAra nimna rUpa se varNita haiM - 1. parikarmavidhi dvAra 2. paragaNasaMkramaNa-dvAra 3. mamatva-uccheda-dvAra aura 4. smaadhilaabh-dvaar| jinacandrasUri ne cAra mUla dvAroM kA nirUpaNa karane ke pazcAt unake pandraha, dasa, nau aura nau - isa taraha teMtAlIsa upadvAroM kA kramazaH varNana kiyA hai| Age, isameM prathama parikarmadvAra ke arhatAdvAra, liMgadvAra, zikSAdvAra, Adi pandraha upadvAroM kA vistRta vivecana kiyA gayA hai evaM kahA gayA hai ki puNyarahita AtmA kI ArAdhanA saphala nahIM hotI hai| jaise- zAstroM meM kahA gayA hai-jJAna kA sAra uttama cAritra hai, cAritra kA sAra mokSa hai evaM mokSa kA sAra avyAbAdha sukha hai, vaise hI pravacana kA sAra ArAdhanA hai| yadi sAdhaka ne dIrghakAla taka niraticArapUrvaka ArAdhanA kI ho, kintu anta meM yadi jJAna-darzana-cAritra kI virAdhanA ho gaI ho, to bhI vaha ananta saMsArI hotA hai| yahA~ yaha bhI kahA gayA hai ki virAdhaka ko utkRSTa se arddhapudgala- parAvartanakAla ke pazcAta hI pUnaH dharma kI prApti hotI hai, kintu jagat meM aisI bhI kucha mahAn AtmAe~ hotI haiM, jo anta samaya meM mAyA evaM vikalpoM se rahita hokara ArAdhanA dvArA siddhAvasthA ko prApta kara letI haiN| 478 isa sandarbha meM saMvegaraMgazAlA meM marudevA-mAtA kA dRSTAnta varNita hai| paragaNasaMkramaNa-vidhi : __ saMvegaraMgazAlA ke anusAra paragaNasaMkramaNa-vidhi meM sarvaprathama AcArya apane sthAna para nUtana AcArya kI niyukti karatA hai| phira apane gaNa (samudAya) evaM nUtana AcArya ko bulAkara unase saMlekhanA grahaNa karane ke lie paragaNa meM praveza hetu anumati mAMgatA hai| jaba guru ke mukha se paragaNasaMkramaNa kI bAta sunate haiM, taba ziSyagaNa atyanta Ardra hRdaya evaM gadgad svara se guru se kahate haiM- he bhagavan! yaha Apa kyA kaha rahe ho? kyA hamameM aisI buddhi athavA gItArthatA nahIM hai? kyA hama Apake caraNoM kI sevA ke yogya bhI nahIM haiM? kyA hama saMlekhanA vidhi karAne meM akuzala haiM? he bhagavana! kyA ApazrI kA hameM chor3a denA ucita hai? Aja bhI yaha gaccha ApazrI se zobhAyamAna ho rahA hai| kAlacakra girane ke samAna aise vacana bolane se kyA lAbha?479 47 saMvaigaraMgazAlA, gAthA 710-716 478 saMvegaraMgazAlA, gAthA 717-722. 479 viMgaraMgazAlA, gAthA 4560-4602. Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 211 apane ziSyoM ke aise vacana sunakara AcArya apanI madhura vANI se isa prakAra kahate haiM - he mahAnubhAvoM! tumhAre dvArA aisA bolanA athavA cintana karanA bhI sarvathA anucita hai, kyoMki aisA kauna buddhizAlI vyakti hogA, jo ucita kArya karane meM bAdhakarUpa hogA? athavA kyA zAstroM meM isakI anumati nahIM dI gaI hai? athavA pUrva meM kisI ne bhI isakA AcaraNa nahIM kiyA hai aura phira isa kSaNika jIvana ko kyA tuma nahIM dekha rahe ho; jisase tuma saba amaryAdita evaM ati asad Agraha ke adhIna banakara aisA bola rahe ho?480 guru evaM AcArya kI vANI ko zravaNa kara ziSyAdi punaH unase isa taraha vinatI karate haiM- he bhagavan! yadi aisA hI hai, to anya gaccha meM jAne se kyA prayojana? yahA~ Apa apane gaccha meM hI icchita prayojana kI siddhi kareM; kyoMki yahA~ bhI prastuta kArya meM samartha, bhAravahana karane vAle aise gItArtha, utsAhI, nirbhayI, saMvegI, kSamAvAn, vinayavAn, Adi guNoM se yukta aneka sAdhu haiN| __isa taraha ziSyoM ke kathana para punaH-punaH vicAra karake, hita-ahita evaM lAbha-hAni kA cintana karate hue AcArya ko svagaNa athavA paragaNa meM saMkramaNa karanA caahie| saMvegaraMgazAlA meM svagaNa meM saMlekhanA grahaNa karane para AcArya ko kina-kina doSoM ke lagane kI sambhAvanA ho sakatI hai, unakA nirdeza kiyA gayA hai, jaise - 1. AjJAdoSa 2. kaThoravacana 3. kalahakaraNa 4. paritApa 5. svachandatA 6. sneha-rAga 7. karuNA 8. dhyAna meM vighna, Adi asamAdhi kI sthiti utpanna ho sakatI hai|481 isa bAta ko aura spaSTa karate hue isameM batAte haiM ki jaba AcArya apane hI gaccha meM anazana svIkAra kie hue ho aura sthavira, choTe muni, nUtana dIkSita muni, Adi AcArya kI AjJA kA anAdara karate hoM, to isase unheM asamAdhi ho sakatI hai| sAdhuoM ko asaMyama meM pravRtti karate dekhakara kabhI AcArya kaThora vacana kaha bhI de, kintu munijanoM meM sahanazIlatA na hone se ve unase kalaha karate hoM, to isase santApa-doSa lagatA hai| isI taraha kabhI-kabhI AcArya ko ziSyAdi ke prati mamatva-doSa se bhI asamAdhi utpanna ho sakatI hai|482 480 saMvegaraMgazAlA, gAthA 4603-4607. saMvegaraMgazAlA, gAthA 4605-4607. saMvegaraMgazAlA, gAthA 4614-4617. Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI isameM hI Age yaha bhI kahA gayA hai ki apane gaccha ke sAdhuoM ko rogAdi se pIr3ita dekhakara bhI AcArya ko duHkha yA sneha, Adi ke kAraNa asamAdhi ho sakatI hai; gaccha meM vizvAsapAtra hone se duHsaha tRSA evaM kSudhA meM AcArya nirbhaya hokara akalpanIya vastu kI yAcanA bhI kara sakatA hai| Atyantika viyoga, arthAt maraNa ke samaya bAlamuniyoM athavA sAdhviyoM ko rote dekhakara, athavA karuNa svara se bolate hue sunakara unake prati sneha, Adi se AcArya ko dhyAna meM vighna utpanna ho sakatA hai, sAtha hI ziSya varga AhAra- pAnI athavA sevA zuzrUSA meM yadi pramAda karatA ho, to bhI sAdhaka ko sAdhanA meM asamAdhi hone kI sambhAvanA hotI hai| isa taraha apane gaNa meM rahakara anazana svIkAra karanevAle ko evaM nUtana AcArya ko aprazamabhAva se ye doSa lagate haiN| inhIM doSoM se bacane ke lie tathA ArAdhanA kI nirvighna siddhi hetu hI AcArya paragaNa meM saMkramaNa karatA hai | 483 sAtha hI, isameM anta meM paragaNa ke muniyoM ke uccabhAvoM (vicAroM) kA varNana karate hue kahA gayA hai- paragaNa ke muniyoM ko yaha cintana karanA cAhie ki paragaNa ke sAdhu vidvAn aura bhaktibhAvavAle haiM, phira bhI apane gaccha ko chor3akara ye mahAtmA muni (AcArya) hamArI AzA lekara yahA~ padhAre haiN| aisA vicAra karake parama AdarapUrvaka apanI zakti ko chipAe binA bhakti-bha -bhAva se unakI sevA meM dRr3hatApUrvaka varttana karanA cAhie evaM gItArtha, cAritravAn AcArya ko bhI apane samudAya kI AjJA lekara Agantuka kA sarvathA AdarapUrvaka niryAmaka bananA caahie| isa taraha saMvijJa, pApabhIru evaM jinavacana ke sAra ko prApta karanevAle AcArya kI nizrA meM rahate hue Agantuka (AcArya) avazya ArAdhaka banate haiN| 484 niryApaka AcArya kI khoja : saMvegaraMgazAlA meM gaNasaMkramaNa hetu vaha kSapaka kina guNoM se yukta AcArya kA Azraya letA hai- yaha batAyA gayA hai| jisa taraha nagara se prasthAna karane se pUrva vyakti sArthavAha (sAthI) kI khoja karatA hai, usI taraha paragaNasaMkramaNa karane se pUrva kSapaka-niryApaka AcArya kI khoja karatA hai / vaha kSapaka kSetra kI apekSA se chaH sau yA sAta sau yojana taka evaM kAla kI apekSA se bAraha varSa taka niryApaka kI khoja karatA hai| 483 saMvegaraMgazAlA, gAthA 4618 - 4623. saMvegaraMgazAlA, gAthA 4624-4627. 484 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 213 niryApaka AcArya (susthita) :- cAritra se zreSTha, zaraNAgatavatsala, sthira, saumya, gambhIra, mahAsAtvika, Adi-ye sAmAnya guNa AcArya meM sahaja (svabhAva) hI hote haiN| inake atirikta bhI kSapaka-1. AcAravAn 2. AdhAravAn 3. vyavahAravAn 4. lajjA dUra karane vAlA-ovIlaga 5. zuddhi karane vAlA-prakurvI, 6. nirvAha karanevAlA-niryAmaka 7. apAya-darzaka aura 8.aparizrAvI - ina ATha vizeSa guNoM se yukta AcArya kI khoja karatA hai| 1. AcAravAn :- ukta guNoM meM se sarvaprathama AcAratva guNa kI vyAkhyA karate haiM- jo niraticArapUrvaka paMcAcAra kA pAlana karatA hai tathA dUsaroM ko bhI pAMca prakAra ke AcAra ke niraticAra pAlana meM lagAtA hai aura zAstrAnusAra AcAra kA upadeza detA hai, vaha AcAravAn kahA jAtA hai| isameM dUsare prakAra se bhI AcAratva ko batAyA gayA hai| jo AcArya dasa prakAra ke kalpoM kA pAlana karatA hai tathA pAMca samiti aura tIna guptiyoM se yukta hotA hai, vaha AcAravAn hai|485 bhagavatIArAdhanA486 meM bhI AcArya ke vizeSa guNoM kA ullekha karane ke pazcAt niryApaka-AcArya ke AcAravAn hone para kSapaka ko kyA lAbha hotA hai, yaha batalAyA gayA hai| jo AcArya paMcAcAra meM tatpara rahatA hai aura jisakI saba pravRttiyA~ samyak hotI haiM, vaha kSapaka se bhI pA~ca prakAra ke AcAroM ke pAlana meM udyoga karAtA hai| jo AcArya AcAravAn nahIM hotA, usakA Azraya lene meM nimna doSa hote haiM jJAnAcAra, Adi se thor3A-sA bhI cyuta huA AcArya udgama Adi doSoM se dUSita azuddha vasati, upakaraNa, saMstara aura bhaktapAna kI vyavasthA karegA tathA aise paricAyaka muniyoM ko niyukta karegA, jinheM yaha bhaya nahIM hai ki isa prakAra kA asaMyama karane para mahAn karmabandha hogA aura usase hamArA saMsAra bar3hegA, jo aneka ApattiyoM kA mUla hai; kintu AcAravAn AcArya ina doSoM se rahita hotA hai, isalie jo doSoM se dUra rahatA hai aura guNoM meM pravRtti karatA hai- aisA AcAravAn AcArya hI niryApaka hotA hai, dUsarA nhiiN| isa prakAra AcAratva guNa kA kathana kiyA hai| 485 saMvegaraMgazAlA, gAthA 4630-4638. 486 bhagavatI ArAdhanA, 318-380. Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI 2. "AdhAravAn :- saMvegaraMgazAlA meM Age niryApaka ke AdhAravAn guNa kA kathana hai jo caudaha pUrva, dasa pUrva athavA nau pUrva dhArI ho, mahAbuddhizAlI ho, sAgara ke samAna gambhIra ho, kalpa, vyavahAra, Adi prAyazcitta zAstroM kA jJAtA ho, vaha jJAnI AdhAravAn hotA hai| vaha jJAna, darzana, cAritra aura tapa kA AdhAravAlA hone se AdhAravAn kahA jAtA hai| jJAna AdhAra hai aura jo jJAnavAn hai, vaha AdhAravAn hai / jo jJAnavAn nahIM hai, usakA Azraya lene meM doSa sambhava hai / jisane sUtra ke artha ko grahaNa nahIM kiyA hai, aisA AcArya usa kSapaka ke caturaMgoM ko naSTa kara detA hai| isa janma meM caturaMgoM (manuSyatva, dharma-zravaNa, zraddhA aura saMyama meM udyamazIlatA) ke naSTa hone para punaH inakI prApti sulabha nahIM hai, kyoMki inake naSTa hone para vaha mithyAtva se grasita hokara kuyoni meM calA jAtA hai| - isa saMsArarUpI samudra meM bhayaMkara duHkharUpa jala bharA hai| isameM bhramaNa karate hue jIva bar3e kaSTa se manuSya-bhava ko prApta karatA hai / usameM bhI deza, kula, jAti, rUpa, Arogya, Ayu, buddhi, dharma kA sunanA, use grahaNa karanA, usa para zraddhA honA tathA saMyama kI sAdhanA karanA - ye saba ati durlabha haiN| isa prakAra paramparArUpa se durlabha saMyama ko pAkara kSapaka alpajJa AcArya ke pAsa se vairAgyaparaka dezanA nahIM prApta karatA hai / cirakAla taka asaMyama ke tyAgapUrvaka saMyama ko dhAraNa karake AdhAratva - guNa se rahita AcArya ke pAsa mRtyu ke samaya samyak upadeza prApta nahIM karane se kSapaka saMyama se gira jAtA hai yA patita ho jAtA hai, kyoMki yaha jIva AhAramaya hai, anna hI isakA prANa hai| AhAra ke na milane para Arta aura raudradhyAna se pIr3ita hokara saMyama - taparUpI upavana meM ramaNa nahIM kara pAtA hai, kintu jJAnI AcArya ke dvArA jinAjJArUpa amRtapAna karAne se evaM hita- zikSArUpa bhojana karAne se kSudhA tRSA se pIr3ita hone para bhI dhyAna meM ekAgra bana jAtA hai / yaha duHsaha kSudhA tRSA se pIr3ita usa kSapaka ko agItArtha (AcArya) samAdhi kA upadeza nahIM karatA hai, to vaha alpajJa kSapaka bhUkha-pyAsa se pIr3ita ho, zubhabhAva ko chor3a detA hai, rUdana karatA hai, yAcanA karatA hai, dInatA prakaTa karatA hai, athavA cillAne lagatA hai tathA yaha dharma pIr3AdAyaka hai - aise nindAyukta citta se mithyAtva ko prApta hotA hai tathA asamAdhipUrvaka maraNa ko prApta hotA hai| yadi usake rone-cillAne para pratikAra kare, to bhAga bhI sakatA hai, isase dharma evaM saMgha para dUSaNa lagatA hai| isa prakAra alpajJa AcArya yogya upAya ko na jAnatA huA kSapaka kA jIvana naSTa kara detA hai| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 215 aisI paristhiti meM gItArtha AcArya kyA karatA hai, ise kahate haiM-gItArtha AcArya vidhipUrvaka kSapaka kI icchA kI pUrti karake, jo vaha cAhatA hai, vaha dekara samAdhi karatA hai, arthAt ratnatraya meM usakA mana sthira karatA hai| gItArtha, kSapaka ke nirAza citta ko samyak upAyoM se jaise- zAntidAyaka vacana, upakaraNadAna evaM pUrva meM hue kSapakoM ke dRSTAnta, Adi se vidhipUrvaka zAnta karatA hai| zAstra ke artha ko hRdayaMgama karanevAle AcArya kSapaka kI vedanA ko naSTa karane meM samartha evaM vAta, pitta evaM kapha kA prakopa hone para unakA bhI pratikAra karane meM bhI samartha hote haiM, jisase kSapaka punaH prazamaguNa ko prApta hotA hai tathA deha ke prati mamatvabhAva ko chor3akara harSa-zoka se rahita banatA hai evaM punaH dharmadhyAna evaM zukladhyAna se moha ko naSTa karake nirvANa-sukha ko prApta karatA hai| isa taraha AdhAravAn gItArtha kI nizrA meM lI huI samAdhi saphala banatI hai, ataH saMkleza na ho evaM asAdhAraNa (zreSTha) samAdhi prakaTa ho, isalie AdhArabhUta AcArya kI nizrA grahaNa karanA caahie|487 3. vyavahAravAn :- saMvegaraMgazAlA meM jinacandrasUri Age vyavahAravAn guNa kA nirUpaNa karate haiM - jise pAMca prakAra ke vyavahAra kA jJAna ho, arthAt jo prAyazcitta dene meM anubhavI ho, vaha AcArya vyavahAravAn hotA hai| prAyazcitta-zAstra kA jJAna, prAyazcitta karma kA viveka tathA prAyazcitta dene kA anubhava - ye tIna guNa jisameM haiM, usa AcArya ko vyavahAravAn kahate haiM-1. AjJA 2. zruta 3. Agama 4. dhAraNA aura 5. jIta - yaha pA~ca prakAra kA vyavahAra hai| inakI vistRta prarUpaNA prAcIna zAstroM meM upalabdha hai| vyavahAravAna AcArya dUsaroM ke doSoM kA prAyazcitta kaise detA hai? isakA varNana karate haiM-AcArya dravya, kSetra, kAla, bhAva, karaNa, pariNAma, utsAha, zarIrabala, pravrajyAkAla, AgamajJAna aura vyakti kI paristhiti ko jAnakara prAyazcitta detA hai| punaH, prAyazcitta dene me kuzala, jinAjJArUpa AgamoM meM dakSa, var3a AcArya rAga-dveSa rahita, arthAt mAdhyasthabhAva se vivekapUrvaka prAyazcitta detA hai| __ jo AcArya prAyazcittazAstra ko jAne binA prAyazcitta detA hai, to vaha saMsArarUpI kIcar3a meM phaMsatA hai evaM azubhakarmoM kA bandha karatA hai| jaise- akuzala vaidya vyAdhi kI cikitsA nahIM kara pAtA hai, vaise hI vyavahAra ko nahIM jAnanevAlA AcArya ratnatraya kI vizuddhi ke icchuka kSapaka ko zuddha nahIM kara pAtA hai, isalie kSapaka ko Atmazuddhi ke lie prAyazcitta ke jJAtA vyavahAravAn AcArya ke pAdamUla saMvegaraMgazAlA, gAthA 4636-4656. Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI meM sthiratA karanA caahie| unake caraNoM meM rahane se nizcaya se doSa-zuddhi hokara samAdhi samyak hotI hai|488 4. prabhAvazAlI (avapIr3aka) :- prastuta kRti meM avapIr3aka kA artha batAte hue granthakAra kahate haiM- jo ojasvI-balavAn, tejasvI-pratApavAn, varcasvI-praznoM ke uttara dene meM kuzala, prasiddha kIrtizAlI aura siMha ke samAna nirbhaya hote haiM, unheM jinezvara bhagavAn ne avapIr3aka AcArya kahA hai| snigdha, madhura, hRdayagrAhI aura sukhakara vacanoM ke dvArA ekAnta meM samajhAne para bhI koI kSapaka apane doSoM ko samyak rUpa se nahIM kahatA hai, to jaise-siMha siyAra ke peTa meM gae mAMsa ko bhI ugalavAtA hai, vaise hI avapIr3aka-AcArya usa anutsAhI kSapaka ke antara meM chipe hue mAyAzalya ke doSoM ko bAhara nikalavAtA hai| kaTu auSadha kI taraha usake kaThora vacana bhI usa kSapaka ke lie hitakArI hote haiM, kyoMki svahita meM tatpara kintu parahita kI upekSA karanevAle jIva jagat meM bahuta sulabha haiM, kintu svahita kI taraha parahita kI cintA karanevAle manuSya loka meM durlabha haiN| yadi AcArya kSapaka ke doSoM ko na nikAle, to doSoM se nivRtta hue binA vaha niraticAra ratnatraya kI sAdhanA meM pravRtta nahIM hotA hai, isIlie avapIr3aka AcArya ko kSapaka ke sarva doSa ugalavAnA cAhie, kyoMki isI meM kSapaka kA hita hai|489 5. prakurvI :- prakurvI guNa kA pratipAdana karate hue kahA gayA haijo AcArya kSapaka ke vasati se nikalane athavA usameM praveza karane meM, vasati (zayyA), saMstara, upakaraNa, Adi zodhana meM, AhAra lAne meM, baiThane meM, khar3A hone meM, sone meM, zarIra se mala dUra karane meM tathA isI prakAra paNDitamaraNa sambandhI caryA meM pUrNa Adara evaM utkRSTa bhakti se hastAvalambana dvArA utkRSTa upakAra karate haiM, ve hI AcArya prakurvaka hote haiN| - isa prakAra apane zrama kI paravAha na karake jo AcArya kSapaka kI sarva prakAra se sevA karate haiM, ve prakurvaka kahe jAte haiM, isIlie roga se grasta kSapaka AcArya ke sevA-guNa se prasannatA (sukha) prApta karatA hai, ataH kSapaka ko sevA karanevAle AcArya ke pAsa ThaharanA caahie|490 6. niryApaka athavA nirvAhaka :- saMvegaraMgazAlA ke anusAra niryApaka AcArya ke binA kSapaka saMstara aura bhojanapAna mana ke anukUla na hone para, athavA unameM derI hone para, vaiyAvRtya meM pramAda karane para yA nae sAdhuoM ke 488 saMvegaraMgazAlA, gAthA 4657-4663. 489 saMvaigaraMgazAlA, gAthA 4664-4671. 490 saMvaigaraMgazAlA, gAthA 4672-4675. Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 217 kaThora evaM pratikUla vacanoM se kupita ho sakatA hai, athavA maryAdA kA ullaMghana kara sakatA hai| jaba kSapaka zIta, uSNa, bhUkha, pyAsa se pIr3ita hone para maryAdA ko tor3ane kI icchA karatA hai, taba vicalita na honevAle, kSamAzIla muni evaM abhimAnarahita AcArya ko santoSayukta vacana kahate hue, usa kupita athavA maryAdA ko lAMghane ke icchuka kSapaka ke citta ko zAnta karanA caahie| isa grantha meM Age AcArya kisa prakAra kSapaka kA citta zAnta karate haiM, vaha batAte haiM- jo AcArya zruta-puruSa ke samAna zrutoM kA jJAtA, vividha yoga se zruta kA nirUpaNa karanevAlA, ratnatraya ke aticAroM kA jJAtA evaM jitendriya mahAtmA hotA hai, vahI niryApaka-AcArya snigdha, madhura, gambhIra evaM priyavacanoM se prItikara kathA kahatA hai, jisase kSapaka ko pahale abhyAsa kie hue zruta ke artha kA smaraNa hotA hai| isa taraha niryApaka AcArya saMyama aura guNoM se pUrNa, kintu pariSaharUpa laharoM se caMcala hue kSapakarUpI jahAja kA madhura evaM hitakArI upadezoM se saMrakSaNa karatA hai| yadi vaha Atma-hitakara aisI madhuravANI kSapaka ke kAnoM meM na sunAe, to mokSa-sukha ko lAnevAlI ArAdhanA ko kSapaka chor3a baiThatA hai, ataH niryApaka guNa se yukta AcArya kSapaka kA upakArI hotA hai aura usakI kIrti sarvatra phailatI 7. apAyadarzI :- apAyadarzI guNa kA kathana karate hue granthakAra kahate haiM - yadyapi kSapaka saMsAra-samudra ke kinAre pahu~ca jAtA hai, phira bhI use tIvra rAga-dveSa kI bhAvanA utpanna ho sakatI hai| ArAdhanA ke antima kSaNoM meM karmavaza kSudhA-tRSA vedanA se kSapaka ko durdhyAna ho sakatA hai| pUrva meM kSapaka pratijJA karatA hai ki dIkSA lene ke dina se samAdhi dhAraNa karane ke dina taka ratnatraya meM jo doSa lageMge, una sabako vaha guru ke samakSa nivedana kregaa| aisI pratijJA karake bhI jaba aparAdha-nivedana kA samaya AtA hai, taba kSapaka usa aparAdha ko kahane meM lajjA kA anubhava karatA hai| vaha kSapaka DaratA hai ki usake aparAdha ko jAnakara ve saba usakI avajJA kreNge| usakI icchA apanI pratiSThA bar3hAne kI hotI hai| vaha cAhatA hai ki saba usakA mAna kareM, kintu aparAdha jJAta hone para ve saba usakA mAna nahIM 491 saMvegaraMgazAlA, gAthA 4676-4684. Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI kareMge, aparAdhI jAnakara ve use tyAga deMge- isase bhI vaha DaratA hai, ataH apane aparAdha aura zarIra ko tyAgane ke lie tatpara hotA huA bhI vaha guru se apane doSoM ko nahIM kaha pAtA hai| ... usa samaya AcArya ko yaha batalAnA cAhie ki jo apane doSoM kI AlocanA nahIM karatA hai, athavA AlocanA karate hue bhI mAyAcArapUrvaka AlocanA karatA hai, athavA apanA aparAdha nahIM kahatA, use doSa lagatA hai| AcArya ise dRSTAnta dvArA batAte haiM- jaise zarIra meM lage bANa, kAMTA, Adi zalya ko na nikAlane para manuSya kaSTa se pIr3ita hotA hai, usI prakAra bhAvazalya se yukta bhikSu bhI tIvra duHkhoM se pIr3ita hotA hai aura bhaya se vicalita hotA hai| vaha vicAra karatA hai ki zalya ko dUra nahIM karane para vaha kisa gati meM jAegA? isa taraha lajjA, bhaya aura garva se pratibaddha kSapaka ke bhAvazalya ko yadi dUra na kiyA jAe, to vaha usake vrata, zIla aura guNoM ko naSTa karatA hai| dIrghakAla taka dIkSA dhAraNa karake jo bodhilAbha prApta kiyA thA, vaha naSTa ho jAtA hai aura janmamaraNarUpI bhaMvaroM se yukta bhaMyakara bhavasamudra meM anantakAla taka bhramaNa karatA hai evaM bhayaMkara duHkhoM ko bhogatA hai, isalie saMsAra se bhayabhIta zramaNa ko pramAdavaza eka muhUrttamAtra ke lie bhI zalyasahita ratnatraya ke sAtha rahanA ucita nahIM hai| ataH, ukta guNavAle AcArya ke sAnnidhya meM use apane doSoM (zalya) ko nikAla denA caahie| janma-jarA-maraNa ke duHkha se bhayabhIta kSapaka ko bhaya evaM lajjA ko chor3a Arjava (saralatA) aura mArdava (vinamratA) se yukta honA caahie| dhIra kSapaka punarjanmarUpI latA ke mUla bhAvazalya ko ukhAr3akara ananta bhavasAgara se tira jAte haiM saMvegaraMgazAlA meM ukta kathana kA upasaMhAra karate hue jinacandrasUri kahate haiM- yadi AcArya kSapaka ko AlocanA, arthAt aparAdha ko kahate hue guNa va doSa na batalAe, to vaha kSapaka pUrvokta mAyAzalya doSa se nivRtta nahIM hogA aura niHzalya-guNa se yukta nahIM hogA, ataH AcArya ko kSapaka ke bhAvazalya ko madhura vacana se dUra karanA caahie| aparizrAvI :- saMvegaraMgazAlA meM anta meM aparizrAvI-guNa kA ullekha kiyA gayA hai| jaise- lohe ke pAtra meM rakhA huA jala bAhara nahIM nikalatA hai, vaise hI jisa AcArya ke samakSa kahe gae doSa anya muniyoM para prakaTa nahIM hote, vaha AcArya aparizrAvI-guNa se yukta hotA hai| kisI kSapaka ke samyagdarzana Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 219 meM aticAra lagA ho, to vaha kSapaka vizvAsapUrvaka apane doSoM ko AcArya se kahatA hai aura yadi AcArya una aparAdhoM ko dUsaroM ko kaha detA hai, to usa AcArya ne aisA karake usa sAdhu kA hI tyAga kara diyA, kyoMki usane yaha vicAra nahIM kiyA ki mere dvArA isake doSa prakaTa kara dene para yaha lajjita hokara duHkhI hogA, athavA AtmaghAta kara legA, athavA kruddha hokara ratnatraya ko chor3a degA / aisA karake usa AcArya ne apanI AtmA kA tyAga kiyA, gaNa kA tyAga kiyA, saMgha kA tyAga kiyaa| itanA hI nahIM, usase mithyAtva kI ArAdhanA kA doSa bhI hotA hai| usa AcArya ne AtmatyAga kaise kiyA, use kahate haiM para koI kSapaka dveSI banakara usa AcArya ko mAra sakatA hai, DAla sakatA hai, athavA virodhI ho sakatA hai| jo AcArya pUchane para athavA binA pUche ziSyoM ke dvArA prakaTa kie doSoM ko dUsaroM se nahIM kahatA, vaha rahasya ko gupta rakhanevAlA AcArya aparizrAvI hotA hai aura use Upara kahe doSa jarA bhI nahIM chUte haiM / 492 niryApaka- AcArya dvArA svagaNa ke sAdhuoM kI sammati prApta karanA (pratIcchA ): saMvegaraMgazAlA meM varNita uparyukta vidhi ke anusAra niryApaka AcArya Ae hue kSapaka ko AdarapUrvaka svIkAra karate haiN| yadi eka sAtha do kSapaka ArAdhanA ke lie A jAte hoM, to eka saMstAraka ( saMthArA) meM rahakara ArAdhanA dvArA zarIra kA tyAga karatA hai evaM dUsarA ugra tapa ke dvArA kAya aura kaSAyoM ko kRza karatA hai| sAtha hI, yadi tIsarA kSapaka bhI A jAtA hai, to niryApaka usako svIkAra nahIM karatA hai, kyoMki vaiyAvRtyakArakoM ke abhAva meM samAdhi samyak rUpa se pUrNa nahIM hotI hai, kintu adhika paricArakoM ke hone para unakI anumati se usa tIsare kSapaka ko bhI svIkAra kara lete haiN| rahasya-bheda karane athavA gaNa meM bheda isa taraha niryApaka zAstra - vihita vidhi ke anusAra kSapaka kI sevA zuzrUSA karate haiN| yadi kabhI kSapaka anazana ( tapa) karane meM asamartha ho evaM use atyadhika zithilatA kA anubhava hotA ho, to niryApaka AcArya usa kSapaka kA sthAnAntaraNa karate haiM evaM dUsare kSapaka ko bAhara rakhakara donoM ke bIca (madhya) paradA rakhate haiN| sAtha hI usa kSapaka ke svajanAdi vandanArtha padhAreM, to mAtra kSapaka ke darzana karAte haiM evaM usake badale bAhara rahe kSapaka kI vandanA karavAte haiM, 492 saMvegaraMgazAlA, gAthA 4706-4714 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI anyathA kSapaka kI zithilatA ko dekhakara jina zAsana kI nindA, Adi kA doSa utpanna hone kA bhaya rahatA hai| isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki eka niryApaka AcArya kI dekha-rekha meM eka sAtha do muni sallekhanA kara sakate haiM, tIsare muni kI anujJA nahIM hai| isakA kAraNa spaSTa hai ki yadi do yA tIna kSapaka saMstara (saMthArA) para A jAe~, to citta ko samAdhAna denevAlI vinaya-vaiyAvRtya meM kamI AtI hai, isalie AcArya eka yA do hI kSapaka ko svIkAra karate haiN|493 kSapaka kA paragaNapraveza (upasampadA) : saMvegaraMgazAlA meM sAdhanA meM susthita vyakti ke guNoM kA vivecana karane ke pazcAt upasampadA kA nirUpaNa kiyA gayA hai- ratnatrayI ke guNoM se yukta kSapaka AcAratva Adi guNoM se yukta niryApaka-AcArya ko khojakara unase upasaMpadA (punardIkSA) svIkAra karatA hai| sarvaprathama kSapaka niryApaka-AcArya kI vidhipUrvaka vandanA karatA hai, phira vaha mumukSu kSapaka vinayapUrvaka donoM hAthoM ko jor3akara aMjali banAkara AcArya se isa taraha kahatA hai-he bhagavan! Apa dvAdazAMga zruta sAgara ke pAragAmI ho, jinazAsanarUpI prAsAda ke AdhAra stambha ho, saMgha ke niryApaka ho, saMsArarUpI vana meM bhramaNa karate thake hue prANiyoM ke lie samAdhi kA sthAna ho evaM isa saMsAra meM Apa hI gati ho, mati ho, hama azaraNoM ke zaraNa ho, hama anAthoM ke nAtha ho| he bhagavan! maiM apane karane yogya kartavyoM ko pUrNa karake aba ApazrI ke caraNoM meM rahakara apane zrAmaNya-jIvana kI vizuddhi karane hetu AyA huuN| dIkSA grahaNa karane se lekara Aja paryanta maiMne jo bhI doSa kie haiM, una sarva aparAdhoM kI samyak rUpa se AlocanA karake apane ratnatraya ko vizuddha karanA cAhatA hU~, aura aba taka jo cAritra kA pAlana kiyA, usakI vizuddhi karake niHzalya ArAdhanA karane kI icchA karatA huuN|494 niryApaka-AcArya uttama cAritravAle kSapaka ke ukta vacanoM ko zravaNakara isa prakAra kahate haiM- he bhadra! maiM tumhAre manovAMcchita kArya ko nirvighnatApUrvaka zIghra siddha kruuNgaa| he suvihita! tuma dhanya ho, puNyazAlI ho, jo tuma cAra gatiyoM meM paribhramaNarUpa saMsAra meM jo duHkha haiM, una duHkhoM ko naSTa karane hetu niSpApa ArAdhanA karane ke lie utsAhI bane ho| ArAdhanA se hI kamoM kA vinAza hotA 493 saMvegaraMgazAlA, gAthA 4854-4866. 494 saMvegaraMgazAlA, gAthA 4715-4721. Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 221 hai evaM kamoM kA vinAza hone se hI duHkha se chuTakArA hotA hai| he subhaga! tuma vizvasta hokara apane citta ko vyAkula kie binA yahA~ rho| hama kSaNa bhara vaiyAvRtyakArakoM (sevA karanevAloM) ke sAtha isa viSaya para nirNaya (vicAra) karate prastuta kRti meM granthakAra pRcchA kA tAtparya batAte hue kahate haiM- nizrA meM Ae kSapaka kI icchA ko jAnakara niryApaka-AcArya paricaryA karanevAle munijanoM se pUchate haiM ki yaha kSapaka ratnatraya kI sAdhanA meM hamArI sahAyatA cAhatA hai, arthAt hamArI nizrA meM vizuddha ArAdhanA karane kI icchA rakhatA hai, ataH kahie, hama loga isa para anugraha kareM yA na kareM? isake sAtha hI AcArya kahate haiM ki yadi isa kSetra meM tapasvI ke lie samAdhijanaka anna, jala, Adi vastue~ sulabha ho evaM tuma saba inakA vinaya-vaiyAvRtya svIkAra karate ho, to hama isa mahAnubhAva tapasvI ko svIkAra kreN| isake pazcAt paricAyaka AcArya ke vacanoM ko bahumAn dete hue ve kahate haiM-he bhagavan! tapasvI ke sAdhanA hetu yaha kSetra anukUla hai| yahA~ AhAra-pAnI kI sulabhatA hai evaM hama bhI kSapaka ke ratnatraya kI sAdhanA meM sahAyatA karane ke lie taiyAra haiM, ataH Apa isa para anugraha kreN| ziSyoM dvArA aisA kahane para AcArya tapasvI kSapaka ko gaNa meM svIkAra karate haiM evaM kSapaka kI sAdhanA ko nirvighnatApUrvaka pUrNa karAte haiN| isa taraha pRcchA se paraspara asamAdhi utpanna nahIM hotI hai tathA yaha niryApaka-AcArya, ArAdhaka evaM sevA karanevAle munijanoM ke lie kalyANakArI siddha hotA hai|496 niryApaka-AcArya dvArA kSapaka ko hitazikSA (anuzAsti) : saMvegaraMgazAlA ke caturtha samAdhilAbha dvAra ke prathama anuzAsti pratidvAra meM niryApaka-AcArya kSapakamuni ko upadeza dete hue kahate haiN| he devAnupriya! tuma dhanya ho| tumane sarvazreSTha manuSya jIvana ko prApta kiyA tathA gRhasthAzrama ko tRNavat tyAgakara bhagavatI-dIkSA ko svIkAra kiyaa| usake pazcAt bhI atiduSkara isa anazana ko svIkAra karake isa taraha apramatta citta se sAdhanA ke lie tatpara bane ho, ataH tumhArI sAdhanA nirvijatApUrvaka pUrNa ho, isa dRSTi se maiM tumheM kiMcita zikSA denA cAhatA huuN| ina zikSAoM ko jIvana meM utArane se sAdhaka-AtmA 495 saMvegaraMgazAlA, gAthA 4854-4866. 496 saMvegaraMgazAlA, gAthA 4544-4853. Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI mokSarUpI phala ko prApta karatI hai| isa prakAra anuzAstidvAra ke pA~ca pratidvAroM meM tyAga karane yogya evaM teraha pratidvAroM meM AcaraNa karane yogya viSayoM kA pratipAdana kiyA gayA hai, ve isa prakAra haiM 497 : (a) tyAga karane yogya viSaya :- 1. aTThAraha pApasthAnaka 2. ATha mada sthAna 3. krodhAdi cAra kaSAya 4. pramAda aura 5. vighnoM kA tyAga-ye pA~ca niSedha-dvAra haiN| (ba) AcaraNa karane yogya zikSAe~ :- 1. samyaktva meM sthiratA 2. arihaMta, Adi kI bhakti 3. paMcaparameSThi-namaskAra meM tatparatA 4. samyagjJAna kI upalabdhi 5. pA~ca mahAvratoM kI rakSA 6. kSapaka ke dvArA cAra zaraNa kA svIkAra 7. duSkRtoM kI gardA karanA 8. sukRta kI anumodanA karanA 6. bAraha bhAvanA se yukta honA 10. zIla kA pAlana karanA 11. indriyoM kA damana karanA 12. tapa meM udyamazIlatA aura 13. niHshlytaa| aThAraha pApoM kA svarUpa aura kSapaka dvArA unakA tyAga :- jo azubha karma AtmA ko malina karate haiM, ve pApa kahalAte haiM tathA jina azubha kamoM se AtmA malina hotI hai, unheM pApasthAna kahate haiN| ye pApasthAna aThAraha haiN| ve isa prakAra haiM:-498 1. prANIvadha 2. alIka-vacana (asatya) 3. adattagrahaNa 4. maithunasevana 5. parigraha 6. krodha 7. mAna 8. mAyA 6. lobha 10. prema (rAga) 11. dveSa 12. kalaha 13. abhyAkhyAna 14. arati -rati 15. paizunya 16. para-parivAda 17. mAyA-mRSAvacana aura 18. mithyaadrshn-shly| 1. prANIvadha :- zvAsozvAsa Adi dasa prANoM kA vadha karanA, viyoga karanA, chedana Adi karanA prANIvadha kahalAtA hai| prANIvadha ko aneka upamAoM se upamita kiyA gayA hai| prANIvadha atyanta durgama durgatirUpI parvata kI guphA kA bar3A praveza-dvAra hai, saMsArarUpI bhaTTI meM tape hue aneka prANiyoM ko lohe ke hathaur3e se mArane ke lie eraNa hai, kSamA, Adi guNarUpa dhAnya ko pIsane ke lie majabUta cakkI hai tathA narakarUpI tAlAba meM athavA guphA meM utarane ke lie sarala sIr3hI hai| isa taraha jIva hiMsA karanevAlA usI janma meM vadha, bandhana, nirdhanatA ko prApta 497 saMvegaraMgazAlA, gAthA 5563-5574. 498 saMvegaraMgazAlA, gAthA 5575-5580. Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 223 karatA hai| jIvadayA ke binA saMyamagrahaNa, devapUjA, dhyAna, tapa, vinaya, Adi sarva anuSThAna bhI nirarthaka hote haiN| 49 sAtha hI kahA gayA hai, gohatyA, brahmahatyA aura strIhatyA kI nivRtti se yadi paramadharma hotA hai, to sarvajIvoM kI rakSA karane se usase bhI utkRSTa dharma kaise nahIM hogA ? saMsAracakra meM anAdikAla se paribhramaNa karate hue jIva ne sarva jIvoM ke sAtha sabhI prakAra ke sambandha kie haiM, ataH jIva-hiMsA karanevAlA hiMsaka vyakti apane hI svajana evaM sambandhiyoM kI hiMsA karatA hai| jo eka jIva kI hiMsA karatA hai, vaha karor3oM janma taka aneka bAra aneka prakAra se maraNa ko prApta hotA hai| jIva kI hiMsA karanevAlA sarvaprathama svayaM kA vadha karatA hai, phira dUsaroM kA, isalie vadha, bandhana se bacane ke lie AtmArthI jIva ko sarvathA hiMsA kA tyAga karanA caahie| 500 prastuta kRti meM granthakAra kahate haiM- sarva prANiyoM ke prati vaisA hI bhAva rakheM, jaisA ki apanI AtmA ke prati rakhate ho| kahA hai ki jaise svayaM ko choTA-sA kAMTA bhI lagatA hai, to tIvra vedanA hotI hai, vaise hI anya jIvoM para bhI zastra, Adi se prahAra karane se unheM bhayaMkara vedanA hotI hai| 501 jo kArya svayaM ke lie aniSTakArI hai, vaha kArya dUsaroM ke lie bhI karane yogya nahIM hai| jo jaisA karma karatA hai, vaha mRtyu ke bAda vaisA hI phala prApta karatA hai| jagat ke sabhI jIvoM ko apane prANa sarvAdhika priya hote haiM, isalie sabhI jIvoM ke prati karuNA, vAtsalya evaM dayA bhAva rakhanA cAhie / sAtha hI kahA gayA hai, jo vyakti jIva kI hiMsA karatA hai, vaha pApa ke bhAra se bhArI hokara naraka meM giratA hai evaM jo jIvoM para dayA, karuNA karatA hai, vaha devaloka ke sukha ko prApta karatA hai / dayA - guNa ke prabhAva se jIva jagat ke jIvoM ko sukha denevAlA hotA hai, isase vaha dIrgha AyuSya, nirogI kAyA, surUpa, saubhAgya, vipula sampatti, atulabala Adi guNoM ko prApta karatA hai / isa prakAra puNyAnubandhI puNya kA bandha karatA hai tathA jaina-dharma ko prApta kara, vidhipUrvaka samAdhimaraNa kI ArAdhanA dvArA jIvadayA ke pAramArthika- phala ko prApta karatA hai| isa grantha meM hiMsA, ahiMsA ke sandarbha meM sAsa, bahU aura putrI kA dRSTAnta upalabdha hai 1 502 499 500 501 502 saMvegaraMgazAlA, gAthA 5581-5586. saMvegaraMgazAlA, gAthA 5560-5565. saMvegaraMgazAlA, gAthA 5566. saMvegaraMgazAlA, gAthA 5605-5625. Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI 2. mRSAvAda :- saMvegaraMgazAlA meM granthakAra mRSAvAda ke viSaya meM ullekha karate hue kahate haiM- mRSAvacana avizvAsarUpa vRkSoM ke samUha kA ati bhayaMkara kaMda hai| manuSyoM ke vizvAsarUpa parvata ke zikhara para vajrAgni kA giranA hai, nindArUpI vezyA ko AbhUSaNa kA dAna hai, sadbhAvarUpI agni me jala kA chir3akAva hai aura apayazarUpI kulaTA ko milane kA sAMketika - ghara hai, donoM janma meM utpanna hone vAle ApattirUpa kamaloM ko vikasita karanevAlA zarada-: da Rtu kA candra hai| yaha vizuddha dharmarUpI dhAnya- sampattiyoM ko naSTa karane meM duSTa vAyu hai evaM sajjanatArUpI vana ko jalAne meM tIvra dAvAnala ke samAna hai, isalie sAdhaka ko isakA tyAga karanA cAhie 1503 jaise viSamizrita bhojana tathA jarAyukta - yauvana donoM hI zarIra ke lie parama ghAtaka siddha hote haiM, vaise hI asatya bhASaNa ko bhI dharma kA vinAzaka evaM ghAta karanevAlA jAnanA caahie| eka bAra bhI kahA gayA asatya, aneka bAra kahe gae satya kA nAza kara detA hai aura isase vaha avizvAsa kA pAtra banatA hai| jo rizvata lekara jhUThI sAkSI detA hai, vaha svayaM kI AtmA kA ghAta karake mahAbhayaMkara naraka meM giratA hai tathA sadAcAra, kula, lajjA, maryAdA, yaza, jAti, nyAya, zAstra aura dharma kA tyAga karatA hai evaM indriya-rahita, jar3a, mUka ( gUMgA), besvara, durgandha mukhavAlA evaM nindA kA pAtra banatA hai / mRSAvacana svarga evaM mokSa ke daravAje ko banda karanevAlI jaMjIra haiM tathA durgati kA sarala mArga hai, isalie sAdhaka AtmA ko jhUTha nahIM bolanA cAhie / asatya vacana jo ahitakArI, pIr3AkArI evaM duHkhajanaka hoM, to hAsya meM bhI kabhI nahIM kahanA cAhie, kintu jo vacana kIrtikArI, naraka ke dvAra ko banda karane meM jaMjIra ke samAna, sukha evaM puNya kA nidhAnarUpa, guNoM kA dIpakarU, madhura, sva-para-pIr3AnAzaka, prakRti se saumya - zItala, niSpApa Adi guNoM se yukta hoM, usI vacana ko satya jAnakara sAdhaka ko hita - mita- priya vacana kahanA caahie| isa prakAra satya vacana kahanevAlA manuSya sukhI rahatA hai, samAdhi prApta karatA hai, pramoda - guNa se yukta prItiparAyaNa, prazaMsanIya evaM zubha prakRti Adi se parijanoM kA priya banatA hai| / isa taraha satya kI hamezA jIta hotI hai| satya meM tapa hai, satya meM saMyama hai aura satya meM hI sarva guNa rahe hue haiM, isalie he kSapaka! satya evaM asatya ke guNa-doSa ko jAnakara asatyavacana kA tyAga kara evaM satyavacana kA uccAraNa kara / isa prasaMga meM vasurAjA aura nArada kI kathA kahI gaI hai / ' 504 503 saMvegaraMgazAlA, gAthA 5680-5684. 504 saMvegaraMgazAlA, gAthA 5667-5720. Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 225 3. adattAdAna : saMvegaraMgazAlA ke anusAra jaise kIcar3a jala ko malina karatA hai, maila darpaNa ko malina karatA hai aura dhuMA dIvAra ke citroM ko malina karatA hai, vaise hI paradhana lene kA bhAva bhI cittarUpI ratna ko malina karatA hai| isameM paradhana ke prati Asakti rakhanevAle jIva kI sthiti kA varNana karate hue kahA gayA hai - jisa prakAra mRga ko saMgIta meM Asakti, pataMga ko dIpaka meM Asakti, matsya ko lohe ke kAMTe para sthita mAMsa para Asakti, bhramara ko kamala para Asakti evaM hAthI kI hathinI para Asakti hone se ve apane hI prANoM kA nAza karate haiM, usI prakAra jo paradhana ( adatta ) para Asakti karatA hai, vaha manuSya usI bhava (janma) meM hAtha, paira, kAna, Adi aMgoM meM chedana - bhedana ko prApta hotA hai aura isa taraha vaha tIvra vedanA se duHkhI hotA hai| 505 sAtha hI isameM kahA gayA hai- anya aparAdha karanevAle aparAdhI ko to eka bAra svajana apane ghara meM rahane ko sthAna de dete haiM, kintu paradhana kI corI karane se svayaM kI mAtA bhI ghara meM rahane kA sthAna nahIM detI hai| yadi use kisI taraha kisI ke ghara meM Azraya milatA bhI hai, to vaha use binA kAraNa hI apayaza, duHkha evaM mahAsaMkaTa meM phaMsA detA hai| saMsAra meM prANI atyanta kaThinAI se dhana kA saMgraha karatA hai evaM usakI prANoM se bhI adhika rakSA karatA hai| aise prANoM se bhI priya usa dhana kI corI kA jo pApa karatA hai, to usase adhika bar3A pApa aura kyA hogA? usake dhana kI corI karanevAlA pApI jIva dUsaroM ko jIte jI mAra DAlatA hai| isa taraha adattAdAna (corI) karanevAlA jIva prANI kA vadha karatA hai, jhUTha bhI bolatA hai, isase vaha aneka prakAra ke saMkaToM evaM mRtyu ko prApta karatA hai| isa prakAra corI ke pApa se jIva janmAntara meM daridratA, bhIrutA evaM mAtA, pitA, putra, strI, Adi ke viyoga, ityAdi doSoM ko prApta karatA hai| jo paradhana Asakti kA tyAga karatA hai, usakI durgati TalatI hai aura vaha devasukha ko prApta karatA hai, phira vahA~ se uttama kula meM janma lekara tathA zuddha dharma ko prApta kara Atmahita meM pravRtti karatA hai| 506 4. maithuna :- saMvegaraMgazAlA meM granthakAra caturtha pApasthAnaka kA vistAra se vivecana karate hue kahatA hai- kAmI puruSa strI ke saudarya kA vicAra karate hue strI ko hI sarvasva mAnatA huA kahatA hai ki jisakA cintana - smaraNa bhI zata 505 506 saMvegaraMgazAlA, gAthA 5753-5757. saMvegaraMgazAlA, gAthA 5760- 5781. Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI mUlyavAlA hai, darzana sahastra mUlyavAlA hai, vArtAlApa koTi mUlyavAlA hai, to aMga kA sambhoga to amUlya hogA hii| aisA vicAra karate hue usakI viveka-cetanA naSTa ho jAtI hai, vaha dina-rAta, bhUkha-pyAsa, sukha-duHkha, sardI-garmI, yogya-ayogya, Adi kisI bhI vastu kA khyAla nahIM rakhatA hai| mukha chipAkara lambe niHzvAsa letA hai, pazcAtApa karatA hai, kampAyamAna hotA hai, vilApa karatA hai, rotA hai, sotA hai aura jamhAI (ubAsI) letA hai| isa taraha ananta cintA kI paramparA se kheda karate hue kAmI-puruSa ke vikAroM ko dekhakara maithuna kA, dravya se deva, manuSya aura tiryaMca ke sambandha meM, kSetra se urdhva, adho evaM tiya-loka meM, kAla se dina athavA rAtri meM, aura bhAva se rAga evaM dveSapUrvaka tyAga karanA caahie| maithuna-doSa ko mahApApa evaM sarva kaSToM kA kAraNa jAnakara mana se bhI kabhI isakI icchA nahIM karanA caahie| maithuna bhaya se vAcA ko vyAkula karane vAlA hai, nirlajja hai aura nindanIya hai, isI kAraNa vaha gupta rUpa se sevana karane yogya hai, isa prakAra maithuna vividha prakAra kI vyAdhiyoM kA kAraNa aura apathya bhojana ke samAna zakti ko ghaTAnevAlA, prArambha meM sukha evaM anta meM duHkha denevAlA, kiMpAka phala ke samAna hai| tuccha nRtyakAra ke nRtya ke samAna evaM gaMdharva nagara ke samAna bhrAnti utpanna karanevAlA hai evaM tInoM loka meM tiraskAra ko prApta karanevAle zvAna, Adi adhama prANiyoM ke samAna hai|507 isa prakAra maithuna sevana se paraloka meM dharma-artha kA abhAva hotA hai| jaise- pAnI meM lohe kA golA DAlane se sIdhe nIce jAtA hai, vaise hI maithuna-pApa ke bhAra se bhArI banA manuSya naraka meM jAtA hai| Age brahmacarya ke guNoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai- jo akhaNDa brahmacarya kA pAlana karatA hai, vaha puNyazAlI jIva icchAmAtra se prayojana ko siddha karanevAlA hotA hai aura devatva ko prApta karatA hai| vahA~ se cyavanakara manuSyaloka meM viziSTa kula, jAti, sundara zarIra, aTUTa samRddhi, Adi ko prApta karatA hai| sAtha hI, vaha saubhAgyazAlI, dIrghAyuSI, vivekI, tejasvI, brahmacArI, madhurabhASI tathA nirogI hotA hai evaM anya aneka guNoM ko bhI prApta karatA hai| isa prakAra cauthe pApasthAnaka meM pravRtti ke doSa evaM nivRtti ke guNa ke viSaya meM tIna sakhiyoM kI kathA kA nirUpaNa kiyA gayA hai|508 5. parigraha :- saMvegaraMgazAlA meM granthakAra ne parigraha ko sabhI pApasthAnakoM ke mahaloM kI majabUta buniyAda evaM saMsArarUpI gahare kue~ ke aneka srotoM kA pravAha kahA hai| parigraha, paNDitoM ke dvArA bhI aneka kuvikalparUpI aMkuroM ko ugAnevAlA vasantotsava hai, ekAgracittatArUpI bAvar3I ko sukhAne vAlI 507 viMgaraMgazAlA, gAthA 5708-5731, 508 saMvegaraMgazAlA, gAthA 5732-5841. Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 227 - grISma Rtu kI garmI ke sadRza hai, jJAnAdi nirmala guNarUpI rAjahaMsoM ke samUha ke lie vighnabhUta varSA Rtu hai, mahA- ArambharUpI atyadhika anAja utpanna karane ke lie zarada Rtu kA Agamana hai, sAtha hI yaha parigraha viziSTa sukharUpa kamalinI ke vana ko jalAne vAlI hemanta Rtu hai, vizuddha dharmarUpI vRkSa ke pattoM kA nAza karane vAlI zizira Rtu hai, mUrcchArUpI latA kA akhaNDa maNDapa hai, duHkharUpI vRkSoM kA vana hai, santoSarUpI zarada Rtu ke candra ko kSINa karanevAlA rAhU kA mukha hai, atyanta avizvAsa kA pAtra hai evaM kaSAyoM kA ghara hai| aise parigraha kI icchA karanA bhI mahApApa hai, kyoMki icchA ko kisI bhI taraha se pUrNa nahIM kiyA jA sakatA hai| jaise saMsAra meM jIva sau se hajAra kI icchA karatA hai, hajAra se lAkha kI, lAkha se karor3a kI, karor3a se rAjya sukha kI, rAjyasukha se deva ke sukha kI aura phira indra ke sukha kI icchA karatA hai, isa taraha indra kI Rddhi milane para bhI jIva ko santoSa nahIM hotA hai| cU~ki icchA to AkAza ke samAna ananta hotI hai, isalie vaha apUrNa hI rahatI hai| 509 isameM kahA gayA hai ki icchA ko adhika bar3hAnA sadgati ko lAta mArakara durgati kA pathika bananA hai / alpa puNyavAlA jIva yadi parigraha bar3hAne kI icchA karatA hai, to vaha apane hAtha se AkAza-tala ko pakar3ane kI icchA karatA hai, arthAt vaha mUDhAtmA dhana kI icchA se adhUre manoratha se hI mRtyu ko prApta karatA hai| cU~ki dhana-sampatti AtmA ko kabhI pUrNa santuSTa nahIM kara sakatI hai, isalie icchA ke viccheda ke lie santoSa ko dhAraNa karanA hI sarvottama mArga hai| isa sandarbha meM saMvegaraMgazAlA meM lobhAnandI aura jinadAsa zrAvaka kI kathA kA ullekha hai| " 510 6. krodha :- saMvegaraMgazAlA meM jinacandrasUri ne krodha kI vyAkhyA isa prakAra kI hai - krodha durgandhayukta vastu se utpanna huI durgandha hI hai / isa durgandhamaya krodha se udvega utpanna hotA hai, isalie mahApuruSoM ne isakA dUra se hI tyAga kiyA hai| krodhAgni kI jvAlAoM se grasita avivekI puruSa sva aura para ko pahacAna nahIM pAtA hai| jaise- agni jahA~ utpanna hotI hai, use hI pahale jalAtI hai, usI taraha krodhAgni bhI jisameM utpanna hotI hai, usa puruSa ko hI pahale jalAtI hai| krodha dUsaroM ko jalAe athavA nahIM jalAe - yaha niyama nahIM hai, kintu svayaM ko avazya jalAtA hai| krodhI puruSa ihaloka - paraloka ke sukhoM ko naSTa karatA hai| duzmana eka hI janma meM ahita karatA hai, kintu krodha donoM janmoM meM ahita karanevAlA hotA 509 saMvegaraMgazAlA, gAthA 5865-5877. 510 saMvegaraMgazAlA, gAthA 5878-5887. Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI hai| krodha se buddhi kA nAza hotA hai aura isameM vaha sarva pApasthAnakoM kA sevana karatA hai, isalie he muni ! tU kSamArUpI tIkSNa talavAra se mahApApI mallarUpI krodha ko caturAI se samApta karake upazamarUpI vijayalakSmI ko prApta kara / krodha duHkhoM kA mUla hai, isalie usakA upazama karanA hI zreSTha upAya hai| isa prasaMga para prasannacandra rAjarSi kI kathA dI gaI hai | | | 7. mAna :- saMvegaraMgazAlA meM mAna ko laghutA kA mUla kahA hai tathA yaha bhI kahA gayA hai ki mAna se yaza, kIrti evaM priya bandhujanoM kA vinAza hotA hai| abhimAnI puruSa meM vinaya nahIM hotA hai, isalie vinaya se rahita vyakti meM jJAna kI prApti nahIM hotI evaM jJAna ke binA cAritra kI prApti nahIM hotI, cAritra ke binA karmoM kI nirjarA nahIM hotI evaM nirjarA ke abhAva meM mokSa nahIM hotA hai| isa taraha mokSa ke abhAva meM zAzvata sukha kaise prApta kara sakatA hai? mAnI puruSa svayaM ko tyAgI, guNI evaM jJAnI mAnatA hai evaM anya guNavAn, tyAgI mahApuruSoM kA apamAna karatA hai| yahA~ granthakAra kahate haiM ki sva-para ke ghAtaka evaM ubhayaloka meM duHkha denevAle isa mAna kA vivekI puruSa sarvathA tyAga kara dete haiM, isalie hai kSapaka! yadi tU nirdoSa ArAdhanA kI icchA karatA hai, to sarvaprathama mAna kA tyAga kara, kyoMki pratipakSa kA kSaya karane se pakSa kI siddhi hotI hai| jaise- bukhAra ke jAne se zarIra meM svasthatA prakaTa hotI hai, vaise hI mAna ke jAte hI AtmA kA kSamA- guNa prakaTa hotA hai| isa sandarbha meM bAhubalI kA dRSTAnta dRSTavya hai / 1512 8. mAyA :- saMvegaraMgazAlA meM kahA gayA hai ki mAyA se udvega evaM pApa utpanna hotA hai evaM dharma kA nAza hotA hai| darzana, jJAna, cAritra evaM tapa meM kI gaI pravRtti yadi mAyAsahita ho, to ve guNa bhI naSTa ho jAte haiN| mAyA se manuSya Akar3e kI rUI se bhI tuccha hotA hai, avizvAsa kA pAtra banatA hai, isalie he suvihita! mAyA guNoM ko naSTa karanevAlI hai evaM doSoM ko bar3hAnevAlI hai- aisA vicAra kara tujhe bhI usakA tyAga karanA cAhie / mAyA ke parityAga se saralatA - guNa prakaTa hotA hai| kyoMki sajjana puruSa kI sarvatra prazaMsA hotI hai, isalie guNIjanoM ko mAyA kA tyAga karane kA prayatna karanA hI yogya hai| isa grantha meM mAyA- pApasthAnaka para paNDarA AryA kA dRSTAnta diyA gayA hai| 513 6. lobha :- saMvegaraMgazAlA ke anusAra lobha bAdala kI taraha prakaTa hotA hai aura bAdala kI hI taraha hara samaya vRddhi karatA rahatA hai| lobha ke bar3hane 511 saMvegaraMgazAlA, gAthA 5606-5623. 512 saMvegaraMgazAlA, gAthA 5646-5671. 513 saMvegaraMgazAlA, gAthA 5666 - 6005 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 229 se manuSya karttavya - akarttavya ke vicAra se rahita ho jAtA hai, tathA mRtyu bhI usake lie nagaNya ho jAtI hai| lobha ke vazIbhUta manuSya parvata kI guphA meM evaM samudra kI gaharAI meM bhI praveza kara letA hai, yuddhabhUmi meM bhayaMkara yuddha karatA hai, apane evaM svajanoM ke prANa tyAga kA kAraNa banatA hai| isa prakAra icchita dhana kI prApti hone para bhI lobhI jIva kI tRSNA kabhI samApta nahIM hotI hai, balki vaha tRSNA AkAza ko chUne daur3atI hai| lobha akhaNDa vyAdhirUpa hai, sarva - vinAzaka hai, parivAra meM bhedabhAva karAnevAlA hai, sarva - ApattiyoM ko utpanna karanevAlA hai tathA durgati meM le jAnevAlA rAjamArga hai, isalie aise lobha kA sampUrNa tyAga karanA cAhie, kyoMki "santoSI sadA sukhI", - kahA gayA hai| jo santoSa dhAraNa karatA hai, vahI sacce sukha ko prApta karatA hai| isa sandarbha meM kapila brAhmaNa kI kathA upalabdha hai| 514 10. rAga :- isameM granthakAra rAga (prema) kA artha batAte hue kahate haiMrAga (prema) puruSa ke zarIra meM binA agni kI bhaMyakara jalana hai| yaha binA viSa kI mUrcchA hai, zakti, Adi ke hone para bhI vyakti kA nirbala honA, A~kheM hone para bhI andhA honA evaM kAna hone para bhI baharA honA hai, paravaza evaM vyAkulatA honA hai| isa prakAra jvara evaM rAga meM alpa bhI lakSaNa-bheda nahIM hai| jisa prakAra jvara hone para zarIra meM paritApa, kampana, durbalatA, nidrA kA abhAva, aprasannatA, Adi doSa utpanna hote haiM, vaise hI rAga meM bhI zarIra meM ye doSa utpanna hote haiN| rAga ke kAraNa kulIna manuSya bhI akArya karatA hai| paNDita puruSoM ne jise azucimaya, durgandhamaya evaM vIbhatsa jAnakara tyAga diyA hai, usI ke sAtha yaha mUDhAtmA rAga karatA hai| duHkha kI bAta to yaha hai ki phira vaha kisameM rAga nahIM karatA hogA? vaha dhana, dhAnya, sonA, cA~dI, kSetra, vastu, Adi sabhI meM rAga karatA hai aura una vastuoM kI prApti ke lie videza gamana karatA huA duHkha ko prApta karatA hai evaM unake durdhyAna se vaha ihaloka evaM paraloka meM duHkhI hotA hai| isa prakAra rAga ( Asakti) hI saMsAra kA mUla kAraNa hone se sAdhaka ko rAga kA tyAga karanA cAhie | Sis 11. dveSa :- ati krodha evaM mAna se utpanna hue azubha Atma-pariNAma ko yahA~ dveSa kahA hai, kyoMki isase paraspara manuSyoM meM dveSa utpanna hotA hai / dveSa anartha kA ghara hai, bhaya hai, kalaha hai, duHkha evaM anyAya kA bhaNDAra hai, azAnti evaM droha utpanna karane vAlA hai, sarva guNa - vinAzaka hai| dveSI vyakti sadaiva dUsaroM ke 514 saMvegaraMgazAlA, gAthA 6023-6032 515 saMvegaraMgazAlA, gAthA, 6066-6120 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI dvArA kahe gae dharmopadeza ko bhI doSayukta mAnatA hai| dveSI vyakti dveSarUpI dAvAnala / ke yoga se bAra-bAra jalatA hai evaM samatArUpI varSA ke jala se punaH nayA saMjIvana prApta karatA hai| isa grantha meM dharmaruci aNagAra ke udAharaNa se yaha samajhAyA gayA hai ki dveSa se cAritra azuddha hotA hai evaM saMvega se cAritra zuddha hotA hai|516 12. kalaha :- saMvegaraMgazAlA meM granthakAra ne kalaha kI paribhASA meM kahA hai ki krodhAviSTa manuSya ke vAgyuddharUpa vacana hI kalaha hai| yaha zArIrika evaM mAnasika-sukhoM kA zatru hai| kalaha mana ko kaluSita karanevAlA hai, vaira-paramparA ko bar3hAne vAlA hai, dhana kA vinAza kara daridratA pradAna karanevAlA hai evaM aviveka kA phala hai| kalaha se jIva aneka bhavoM meM ati duHsaha durbhAgya ko prApta karatA hai evaM dharma kA nAza karate hue pApa kA vistAra karatA hai| vyAkaraNoM meM ise isa prakAra kahA hai- "kalaM hananti iti kalaha", arthAt jo saundarya, Arogya, santoSa evaM buddhi kA nAza kare, vaha kalaha hai| yaha zarIra meM utpanna hue phor3e ke samAna duHkha prakaTa karanevAlA hai, isalie he dhIra! kalaha ko tyAga kara, zubha se rAga kara evaM paraspara kalaha na ho, vaisA kArya kr| isa sandarbha meM yahA~ hariSeNa kI kathA varNita hai|517 13. abhyAkhyAna :- doSa ke abhAva meM bhI doSa kA AropaNa karanA hI abhyAkhyAna hai| abhyAkhyAna sva, para evaM ubhaya ke mana meM dveSa paidA karatA hai| isa grantha meM kahA gayA hai ki abhyAkhyAna ke pariNAmavAlA puruSa kauna-kauna se pApoM kA bandha nahIM karatA hai, arthAt vaha puruSa pUrva meM kahe gae sabhI doSoM kA bandha karatA hai| yadyapi abhyAkhyAna dene kA pApa ati alpa ho, to bhI eka bAra bhI diyA huA jaghanya se dasa gunA phala denevAlA hotA hai evaM tIvra-tIvratara pradveSa karane se to sau gunA, hajAra gunA, lAkha gunA, karor3a gunA Adi vipAka denevAlA hotA hai| isalie sarvasukhoM kA nAza karane meM zatru ke samAna evaM sarva duHkhoM kA kAraNabhUta isa abhyAkhyAna ke pApa ko jAnakara isakA tyAga karanA caahie| isa sandarbha meM rudra aura aMgarSi kI kathA kA nirUpaNa kiyA gayA hai|518 14. arati-rati :- saMvegaraMgazAlA meM granthakAra kahate haiM-arati evaM rati-donoM hI pApa sthAnaka haiM, jisa prakAra icchita vastu kI prApti nahIM hone para arati utpanna hotI hai, usI prakAra icchita vastu kI prApti hone para rati hotI hai aura usakA nAza hone para rati arati meM badala jAtI hai| isa prakAra inake 516 saMvegaraMgazAlA, gAthA, 6111-6120. 517 saMvegaraMgazAlA, gAthA, 6155-6170. saMvegaraMgazAlA, gAthA 6243-6252. Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 231 AdhIna banA jIva AlasI, vyAkula evaM gRddha banatA hai, ihaloka evaM paraloka ke kArya karane meM pramAdI banatA hai| aise jIva ko kisI bhI kArya meM utsAhita karane para bhI vaha utsAhI nahIM banatA hai| isa taraha saMsAra bhAvanA kA cintana karate hue jIva ko asaMyama meM arati evaM saMyama meM rati paidA karanA caahie| isa prasaMga meM kSullaka kumAra kI kathA varNita hai|519 15. paizunya :- gupta bAta ko prakAzita karanA arthAt kisI kI satya yA asatya bAta kI cugalI karanA paizunya kahalAtA hai| cugalI karanevAle ko isa loka meM "yaha cugalakhora hai"-aisA kahA jAtA hai| mitratA taba taka hI TikatI hai, jaba taka bIca meM cugalakhora nahIM AtA hai arthAt cugalakhora cugalI karake mitratA kA sambandha khatma kara detA hai| cugalakhorarupI bhaMyakara kuttA ruke binA logoM ke pITha pIche bhauMkatA huA hamezA kAna ko khAtA hai, arthAt dUsare ke kAna ko bharatA hai| cugalakhora vyakti sajjanoM ke saMyoga se bhI guNavAn nahIM hotA hai| saMvegaraMgazAlA meM kahA gayA hai ki isa janma meM mAtra eka paizunya doSa ho, to anya doSa-samUha se koI prayojana nahIM hai, kyoMki yaha akelA hI ubhayaloka ko niSphala karane meM samartha hai| paizunya-doSa se jIva mAyA, asatya, durjanatA, nirdhanatA Adi aneka doSoM kA bhI sevana karatA hai| dUsare ke mastaka kA chedana karanA eka bAra hitakara hogA, kintu dUsaroM kI cugalI karanA jIva ke lie hitakara nahIM hai, kyoMki mastaka-chedana se eka bhava meM hI duHkha sahana karanA par3atA hai, kintu paizunya-doSa se aneka bhavoM meM duHkha sahanA par3atA hai, isalie AtmArthI ko paizunya-doSa kA tyAga karanA caahie| isa sandarbha meM isa grantha meM subandhu aura cANakya kI kathA varNita hai| 520 16. para-parivAda :- IrSyAvaza anya ke doSoM ko logoM ke samakSa prakaTa karanA hI para-parivAda kahalAtA hai| matsara (IrSyA) ke kAraNa manuSya dUsaroM ke dvArA kie gae upakAra, sneha, sajjanatA, satkarma, Adi kI avamAnanA karatA hai aura hamezA dUsarA kaise calatA hai? kaisA vyavahAra karatA hai? kyA vicAra karatA hai? kyA kahatA hai, athavA kyA karatA hai? isa taraha dUsare ke chidra dekhatA rahatA hai| manuSya jaise-jaise para-parivAda karatA hai, vaise-vaise nIcatA ko prApta karatA hai, tiraskAra kA pAtra banatA hai, guNoM kA nAza karatA hai| isa taraha para parivAda anartha evaM amaMgala 519 saMvegaraMgazAlA, gAthA 6270-6285. 520 saMvegaraMgazAlA, gAthA 6327-6340. Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI kA kAraNa hai| jinezvara bhagavAn ne taMdulavayAliya grantha meM kahA hai - jo sadA para-nindA karatA hai, ATha madoM meM ati prasanna hotA hai, anya kI lakSmI ko dekhakara IrSyA karatA hai, vaha sakaSAyI hamezA duHkhI hotA hai| kula, gaNa evaM saMgha se bAhara kie gae aise sAdhu ko devaloka meM devoM kI sabhAoM meM baiThane kA sthAna nahIM milatA hai| saMyama meM udyamazIla sAdhu ko bhI 1. Atma-prazaMsA 2. paranindA 3. jIbha kI lolupatA 4. jananendriya-lolupatA aura 5. kaSAya-ye pAMcoM saMyama se bhraSTa karate haiM, isI kAraNa se mokSAbhilASiyoM ko para-parivAdadoSa kA sarvathA tyAga karanA caahie| isa prasaMga para grantha meM subhadrA kI kathA nirdezita kI gaI hai| 17. mAyA-mRSAvAda :- saMvegaraMgazAlA meM jinacandrasUri mAyA-mRSAvAda kI paribhASA ko sundara DhaMga se prastuta karate haiM-atyanta kleza ke pariNAma se utpanna hue vacana ko mAyA kahate haiM evaM kuTilatA se yukta mRSAvacana ko mAyA-mRSAvAda yA mAyA-doSa kahate haiN| yadyapi dUsare evaM AThaveM pApasthAnaka meM mRSA evaM mAyA doSa kA varNana kiyA gayA hai, phira bhI manuSya dUsaroM ko Thagane meM catura, vANI dvArA pApa meM pravRtti karatA hai, isa kAraNa isa pApasthAna ko alaga se kahA gayA hai| mAyA mRSAvacana bolane se manuSya apakIrti ko prApta karatA hai, vinaya kA nAza karatA hai, isalie buddhizAlI manuSya mAyAmRSAdoSa kA sadaiva tyAga karatA hai| yahA~ jIva ko samajhAte hue yaha kahA gayA hai ki mastaka se parvata ko tor3anA, AtmA ko karavata se kATanA, yama ke mukha meM praveza karanA, Adi kArya karanA, parantu nimeSamAtra kAla jitanA bhI mAyA-mRSAvAda mata krnaa| kyoMki mAyA se yukta mRSAvAda ananta bhavoM taka bhaMyakara phala denevAlA hotA hai, isalie jIva ko isa pApasthAnaka kA tyAga karanA caahie| isa prasaMga para kUTa tapasvI kI kathA milatI 18. mithyAdarzanazalya :- viparIta dRSTi yA viparIta darzana honaa| jaise eka sAtha do candra ke darzana honA mithyAdarzana hai, vaise hI viparIta dRSTi ko mithyAdarzana kahA hai| yaha zalya ke samAna duHkha denevAlA hone se mithyAdarzanazalya kahA jAtA hai| zalya do prakAra ke hote haiM- 1. dravya zalya - talavAra, bhAlA, Adi zastra evaM 2. bhAvazalya-mithyAdarzanazalyA yaha mithyAdarzanazalya digbhramita karanevAlA hai, A~khoM para baMdhI huI paTTI ke samAna hai, janma se andhe ke sadRza hai, jagat meM paribhramaNa karAne vAlA cakra hai| anAdikAla se mithyAtva-bhAvanA se mUr3ha banA jIva 527 saMvegaraMgazAlA, gAthA 6377-6366. 522 saMvegaraMgazAlA, gAthA 6438-6453. Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mithyAtva kA kSayopazama hone para bhI muzkila se ( duHkha se ) samyaktva se prIti karatA hai| mithyAtva saMsAra-paribhamraNarUpa vRkSa kA bIja hai, isalie AtmArthI ko usakA tyAga karanA caahie| he suvihita ! yaha mithyAdarzanazalya vastu kA viparIta bodha karAnevAlA hai, saddharma ko dUSita karanevAlA aura saMsAra - aTavI meM paribhramaNa karAnevAlA hai, isalie mana-mandira meM samyaktvarUpa dIpaka ko prakAzita kara, jisase mithyAtvarUpa pracaNDa pavana tujhe vicalita na kara sake, tere jJAnarUpI dIpaka ko bujhA na ske| isa prasaMga para isameM jamAlI kI kathA upalabdha hotI hai| 523 -526 sthAnAMgasUtra, ArAdhanAsAra yA paryantArAdhanA 25 evaM pravacanasAroddhAra meM aThAraha pApasthAnakoM ke nAmoM kA ullekha milatA hai| pravacanasAroddhAra meM arati-rati ko pApasthAnaka meM nahIM mAnA hai, parantu usake sthAna para rAtribhojana ko pApasthAnaka mAnA hai, jabaki saMvegaraMgazAlA evaM sthAnAMgasUtra - donoM meM rAtribhojana ko pApasthAnaka nahIM mAnA hai evaM arati - rati ko pApasthAnaka mAnA hai| jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 233 524 isase yaha phalita hotA hai ki saMvegaraMgazAlA meM niryApaka AcArya kSapaka muni ko ina aThAraha pApasthAnakoM kA svarUpa batAte hue ina pApoM ke sevana se bacane ke lie kahate haiN| jo mumukSu uparyukta aThAraha pApasthAnakoM kA tyAga karatA hai evaM guNoM kA cintana aura manana karatA hai, vaha mana aura indriyoM para vijaya prAptakara AtmA meM svAnubhava karane lagatA hai| isa prakAra aisA mumukSu pavitra mana aura vacana ko dhAraNa kara anta meM samyagdarzana Adi utkRSTa guNoM ke dvArA nirvANa - pada prApta karatA hai| prAcIna AcAryaviracita ArAdhanApatAkA ke sattAisaveM pApasthAna vyutsarjanadvAra meM bhI aThAraha pApasthAnoM ke tyAga kA nirUpaNa evaM aThAraha pApasthAnoM ke tyAga ke sambandha meM aThAraha dRSTAntoM kA nirUpaNa milatA hai| samAdhimaraNa meM kI jAne vAlI tapa ArAdhanA kI vidhi : 527 saMvegaraMgazAlA ke saMlekhanA -dvAra meM samAdhimaraNa ke sAdhaka ke lie ArAdhanA karane kI vidhiyA~ batAI gaIM haiN| vaha ArAdhanA bhAvoM kI zuddhi ke binA nahIM hotI hai| bhAvoM kI zuddhi rAgAdi ke nAza ke binA nahIM hotI hai| rAgAdi kA 523 saMvegaraMgazAlA gAthA 6473-6508. 524 sthAnAMgasUtra sthAnaprathama / 61-108. 525 paryantArAdhanA / ArAdhanAsAra, pR. 172/22-23. 526 pravacanasAroddhAra, 13511353. 527 prAcIna AcArya viracita ArAdhanApatAkA, 522-535. Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI nAza prAyaH zArIrika-vAsanAoM aura kaSAyoM ke kRza karane se sambhava hai aura rAgAdi meM yaha kRzatA tapAdi se hotI hai aura tapa kI pUrNatA saMlekhanA kA anusaraNa karane se hotI hai, isalie prastuta kRti meM saMlekhanA nAmaka pandrahaveM dvAra meM ArAdhanA-vidhi kA vistAra se ullekha kiyA gayA hai|528 saMvegaraMgazAlA ke anusAra jinezvaradeva ne saMlekhanA ko tapa kahA hai. kyoMki isake dvArA kAyA aura kaSAya ko kRza kiyA jA sakatA hai| sAmAnyataH to sabhI tapa kaSAyoM ko kSINa karanevAle hote haiM, phira bhI anta samaya meM svIkAra kI gaI saMlekhanA eka aisA viziSTa tapa hai, jo kaSAyoM ko kSINa kara mukti ko pradAna karatA hai| isa kRti meM Age yaha bhI batAyA gayA hai ki sAdhu athavA zrAvaka ko isa saMlekhanArUpI tapa ko asAdhya-vyAdhi, upasarga athavA duSkAla, Adi anya kAraNoM ke upasthita hone para hI karanA caahie| aneka zrAvakoM evaM muniyoM ne jIvanaparyanta sAdhanA karate hue bhI anta samaya meM saMlekhanA grahaNa karake tapa ke dvArA zarIra ko aura bhAvoM ke dvArA kaSAyoM ko kRza kiyA hai| kaSAyoM kI samApti hone para hI mukti hotI hai|529 RSabhadeva, Adi tIrthakara jo loka ke tilaka samAna, kevalajJAna kI kiraNoM se jJAna kA prakAza karanevAle tathA avazyameva siddhi prApta karanevAle hote haiM; ve bhI nirvANa ke samaya savizeSa tapa karake hI mokSa ko prApta hote haiM, isalie mokSa kI icchAvAlI bhavabhIru AtmA ko ArAdhanA karate hue anta meM saMlekhanArUpI tapa karanA caahie|530 saMvegaraMgazAlA ke prastuta dvAra meM saMlekhanA ke utkRSTa aura jaghanya-isa prakAra do bheda karake punaH inheM dravya evaM bhAva kI apekSA do-do bhAgoM meM bA~TA hai| isameM dravya se zarIra ko evaM bhAvoM se kaSAyoM ko kSINa karate hue utkRSTa saMlekhanA bAraha varSa kI aura jaghanya saMlekhanA chaH mAsa kI batAI gaI hai|531 __ yahA~ utkRSTa saMlekhanA-kAla kI vidhi kA vivecana karate hue kahA gayA hai ki sAdhaka vividha abhigraha sahita eka, do yA tIna upavAsa Adi vividha tapoM meM sarasa AhAra se pAraNA karate hue cAra varSa pUrNa kre| isake pazcAt punaH cAra 28 . .. .... saMvegaraMgazAlA, gAthA 3683-3687. 59 saMlehaNA ya etthaM tavakiriyA jiNavarehiM pnntaa| jaM tIe saMlihijjai dehakasAyA''i niymenn|| saMvegaraMgazAlA, gAthA 3988-3665. 530 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3666-3666. 531 saMvegaraMgazAlA, gAthA 4004-4005. Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 235 varSa taka viziSTa tapa kare, phira do varSa taka pAraNe meM AyaMbilapUrvaka ekAntara upavAsa kA tapa kre| isa taraha dasa varSa pUrNa hue| aba gyArahaveM varSa meM pahale cha: mAsa meM kliSTa tapa na karake parimita-AhAra lete hue AyaMbila kare aura antima cha: mAsa meM punaH kliSTa tapa karake pAraNe meM zarIra ko TikAne ke lie AyaMbila meM AvazyakatAnusAra bhojana grahaNa kre|32 antima bArahaveM varSa meM utkRSTa AyaMbila tapa kre| anta ke zeSa cAra mAsa meM sAdhaka ko lambe samaya taka mukha meM tela bharakara kullA karane ko kahA gayA hai| aisA karane se sAdhaka kA mukha vAyu se banda nahIM hotA hai tathA mRtyukAla meM bhI vaha namaskAra-mahAmantra kA smaraNa binA kaSTa ke kara sakatA hai| anta meM yaha kahA gayA hai ki antima samaya meM isa saMlekhanA ko chaH mAsa athavA cAra mAsa meM pUrNa kiyA jAe, to vaha jaghanya saMlekhanA kahalAtI hai|533 saMvegaraMgazAlA meM samAdhimaraNa ke utkRSTa aura jaghanya-do bheda kie gae haiN| saMvegaraMgazAlA aura uttarAdhyayanasUtra534 - donoM hI granthoM meM utkRSTa saMlekhanA bAraha varSa kI tathA jaghanya saMlekhanA chaH mAsa kI batAI gaI hai, kintu uttarAdhyayanasUtra meM madhyama saMlekhanA ko eka varSa kI kahA gayA hai| punaH, donoM hI granthoM meM bAraha varSa se utkRSTa saMlekhanA kI vidhi batAI gaI hai| usa vidhi meM yaha batAyA gayA hai ki kina-kina varSoM meM kisa-kisa prakAra kA tapa karanA caahie| isa carcA meM bAraha varSa kI jo saMlekhanA-vidhi hai, usameM cAra-cAra varSa ke tIna vibhAga kie gae haiN| punaH, tIsare vibhAga meM do varSa, eka varSa, chaH mAha, pA~ca mAha, aura eka mAha kI viziSTa tapa-vidhi batAI gaI hai| tulanAtmaka dRSTi se vicAra karane para hama yaha pAte haiM ki jahA~ uttarAdhyayanasUtra meM prathama cAra varSa meM vigaya tyAga kA ullekha kiyA hai, vahIM jinacandrasUri ne saMvegaraMgazAlA meM prathama cAra varSa taka vividha prakAra ke tapa karane kA ullekha kiyA hai tathA unake pAraNe meM vigayoM ke sevana kI anumati bhI dii| dUsare cAra varSoM meM uttarAdhyayanasUtra ke anusAra vividha tapa karane kA ullekha hai, jabaki saMvegaraMgazAlA meM vividha tapa karane kA ullekha hote hue bhI unake pAraNe meM vigaya-tyAga kA nirdeza kiyA gayA hai| isake pazcAt nauveM aura dasaveM varSa meM donoM hI granthoM meM ekAntara-tapa aura pAraNe meM AyaMbila karane kA nirdeza hai| gyArahaveM varSa ke prathama chaH mAsa meM AyaMbila kare aura vikRSTa-tapa na kare- aisA nirdeza hai| 512 saMvaigaraMgazAlA, gAthA 4006-4011. 555 saMvegaraMgazAlA, gAthA 4012-4016. 534 uttarAdhyayanasUtra, a. 36/gA. 251-255. Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI punaH, gyArahaveM varSa ke antima chaH mAsa meM vikRSTa- -tapa karate hue AyaMbila se pAraNA kare- aisA nirdeza hai| antima bArahaveM varSa meM prathama chaH mAsa meM koTisahita AyaMbila tapa kare, phira bArahaveM varSa ke antima cAra athavA pA~ca mahIne taka AyaMbila karate hue bhI tela, Adi muMha meM bharakara kullA karatA rhe| yahA~ uttarAdhyayanasUtra aura saMvegaraMgazAlA meM hameM antara parilakSita hotA hai| uttarAdhyayana meM telAdi se kulle karane kA koI ullekha nahIM hai, usameM kevala itanA hI ullekha hai ki bArahave varSa meM koTisahita AyaMbila kare aura anta meM eka pakSa yA mAsa kA anazana kre| saMlekhanA ke madhyama prakAra ko lekara bhI uttarAdhyayanasUtra aura saMvegaraMgazAlA meM antara parilakSita hotA hai| saMvegaraMgazAlA meM madhyama saMlekhanA kA koI ullekha nahIM hai, jabaki uttarAdhyayanasUtra meM madhyama saMlekhanA eka varSa kI batAI gaI hai| isI prakAra uttarAdhyayanasUtra meM jaghanya saMlekhanA chaH mAsa kI batAI gaI hai| saMvegaraMgazAlA meM chaH mAsa, cAra mAsa, Adi kI jaghanya saMlekhanA kA ullekha hai / yadyapi saiddhAntika - dRSTi se donoM granthoM meM saMlekhanA ke prakAroM kI carcA meM koI vizeSa antara nahIM hai, kintu vidhi ko lekara donoM meM jo AMzika antara hai, usakA hamane yahA~ nirdeza kara diyA hai| saMvegaraMgazAlA meM bhAva - saMlekhanA ke vivecana meM kahA hai ki sva-sva viSayoM meM Asakta indriyoM, kaSAyoM aura yogoM (mAnasika, vAcika aura kAyika) kI gatividhiyoM ke nigraha ko bhAva-saMlekhanA kahate haiN| isa prakAra dravya aura bhAva - saMlekhanA kI carcA karake jinacandrasUri ne Age saMlekhanA vidhi kI carcA karate hue usake antargata- 1. anazana 2. uNodarikA 3. vRtti-saMkSepa 4. rasa- tyAga 5. kAyakleza 6. saMlInatA Adi chaH prakAra ke tapa karane kA ullekha kiyA hai / ' vastutaH, saMlekhanA tapa kI ArAdhanA hI hai, isalie yahA~ saMlekhanA vidhi kI carcA ke antargata tapoM kI carcA kI gaI hai| isa prasaMga meM yaha jJAtavya hai ki jinacandrasUri ne yahA~ mAtra chaH prakAra ke bAhUya - tapoM kA hI ullekha kiyA hai| ina bAhUya- tapoM kI vistRta vivecanA hama dUsare adhyAya meM muni-jIvana kI sAmAnya ArAdhanA ke prasaMga meM kara cuke haiM, ataH yahA~ mAtra nAma-nirdeza kiyA hai| 535 bAhUyatapoM se zarIra kRza hotA hai, zarIra ke kRza hone se kaSAya kRza hote haiM, isalie kahA gayA hai ki tapasyA se vyakti ke kaSAya itane nirbala ho jAte haiM ki bAhya - nimittoM ke dvArA kaSAyoM ko jAgrata karane kA avasara hone para bhI unameM kaSAya prakaTa nahIM hote haiN| kaSAyoM kA nigraha karane se honevAle lAbha kA 535 saMvegaraMgazAlA, gAthA 4017-4016. Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 237 nirUpaNa karate hue kahA gayA hai ki isase sundara rUpa, ucca gotra, avisAdI evaM ekAntika sukha, Adi aneka lAbha hote haiM, isIlie kaSAyarUpI dAvAnala ke utpanna hote hI use zIghra hI kSamAbhAvarUpI pAnI se bujhA denA caahie| sAtha hI, yahA~ taka bhI batAyA gayA hai ki jo apanI mati se isa vidhi se viparIta kriyA meM pravRtti karatA hai, vaha gaMgadata ke samAna virAdhaka hotA hai| 536 vastutaH, bAhUya-tapa se zarIra kRza hotA hai, kintu zarIra ke kRza hone para kaSAya bhI kRza hote haiN| phira bhI samAdhimaraNa ke sAdhaka, ko dranya, kSetra, kAla aura bhAva tathA apanI zArIrika paristhiti ko jAnakara hI tapa karane ko kahA gayA hai, jisase vAta-pitta-kapha kA prakopa na ho, mana meM aniSTa kA cintana na ho tathA saMyamI - jIvana kI Avazyaka kriyAoM kA samyak sampAdana ho ske| yadi aise tapa karane kI zakti na ho, to udgama, utpAdana aura eSaNA ke doSoM se rahita anukrama se AhAra ko kama karate hue zarIra kI saMlInatA kare / kSapaka adhyavasAyoM kI zuddhi hetu sadaiva pratyana kare, kyoMki adhyavasAyoM kI vizuddhi binA jo kliSTa tapa karatA hai, usakI vizuddhi kadApi nahIM hotI hai| kaSAyoM kI vizuddhi hetu sAdhaka ko preraNA dete hue granthakAra kahate haiM- tU zIghra hI krodha para kSamA se, mAna para mArdava se, mAyA para Arjava se aura lobha para santoSa se vijaya prApta kara / kaSAya karake manuSya kucha kama pUrvakoTi varSa taka jo cAritra kI sAdhanA kI hai, . use eka muhUrta meM hI samApta kara detA hai| kaSAyarUpI agni samagra cAritrarUpI dhana ko jalAkara bhasma kara detI hai aura anta meM jIva ke samyaktva ko naSTa kara use ananta saMsArI banA detI hai, 537 isalie samAdhimaraNa ke sAdhaka ko dravya-tapa se zarIra ko aura bhAva - tapa se kaSAya ko kRza karanA caahie| tapArAdhanA kyoM? zramaNa-saMskRti tapaH pradhAna saMskRti hai / tapa zramaNa saMskRti kA prANatattva hai, jIvana jIne kI samyak kalA hai, AtmA kI antaHsphUrta pavitratA hai, jIvana kA divya Aloka hai, Atma-zodhana kI prakriyA hai / tapa kI mahimA aura garimA kA jo gaurava gAna zramaNa- -saMskRti ne gAyA hai, vaha apUrva hai, anUThA hai| 'zramaNa' zabda 'zrama' dhAtu se niSpanna huA hai, jisakA artha hai- 'zrama karanA', ataH jo mokSamArga athavA Atmazuddhi hetu parizrama karatA hai, vahI zramaNa hai| AcArya haribhadra ne dazavaikAlikavRtti meM tapa kA apara nAma 'zramaNa' diyA 536 saMvegaraMgazAlA, gAthA 4085 - 4063. 537 saMvegaraMgazAlA, gAthA 4070-4084 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI hai| 538 "jo sAdhaka sAdhanA meM zrama karatA hai, tapa karatA hai, tapa se zarIra ko kSINa karatA hai, jo apane hI zrama se utkarSa kI prApti karatA hai, vaha zramaNa hai|539 vastutaH, zramaNa zabda tapasvI kA vAcaka hai| jaina-zramaNa kaThina tapa kA jIvanta pratIka hai, tapa hI usakA dharma hai, vaha AtmasAdhanA ke lie, antarAtmA se paramAtmA banane ke lie aura jana se jina banane ke lie kaThora zrama karatA hai| bhagavAn RSabhadeva ne chadmastha-avasthA meM eka hajAra varSa taka aura bhagavAn mahAvIra ne bAraha varSa aura teraha pakSa taka utkRSTa tapa kI sAdhanA kI thii|540 tapa jIvanotthAna kA prazasta-patha hai| tapa kI utkRSTa ArAdhanA aura sAdhanA se tIrthakara jaise gauravapUrNa pada kI bhI upalabdhi hotI hai| zabda-racanA kI dRSTi se tapa zabda 'tap' dhAtu se banA hai, jisakA artha 'tapanA' hai| jo ATha prakAra ke karma ko tapAtA ho, unheM naSTa karane meM samartha ho, vaha tapa hai| 541 samAdhimaraNa ke ArAdhaka kA mukhya lakSya tapa ke dvArA pUrvasaMcita karmoM kI nirjarA yA kSaya kara mukti prApta karanA hai| tapa ke prakAra : jaina-Agama-sAhitya meM tapa ko mukhya rUpa se do bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai| prathama bAhya-tapa evaM dUsarA aabhyntr-tp| jisa tapa meM zArIrika-kriyA kI pradhAnatA hotI hai aura jo apane bAhUya-rUpa meM dUsaroM ko dRSTigocara hotA hai, vaha bAhya-tapa hai| jisa tapa meM mAnasika-kriyA kI pradhAnatA hotI hai, antarvRttiyoM kI vizeSa parizuddhi hotI hai aura jo mukhya rUpa se bAhya vastuoM kI apekSA na rakhane ke kAraNa dUsaroM ko dikhAI nahIM detA hai, vaha Abhyantara-tapa hai, kintu bAhya aura Abhyantara- donoM hI prakAra ke tapoM kA lakSya Atmazodhana hI hai| bAhya-tapa evaM Abhyantara-tapa donoM ke cha:-cha: prakAra haiM, jinameM bAhya tapa ke cha: prakAra nimna haiM : 1. 2. anazana - AhAra kA tyaag| UnodarI - AhArAdi kI mAtrA meM kmii| 539 saMtrata 538 dazavakAlikavRtti - 1/3 saMtrakRtAMga 1/1/6/1rIlAMgaTIkA patra 263. 540 (ka) Avazyakaniyukti 526-535, (kha) mahAvIracariyaM (guNacandra), 7/18, pR. 250. 541 (ka) Avazyaka (malayagiri) khaNDa 2, adhyAya 1, (kha) nizIthacUrNi 46. Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 239 3. bhikSAcArI - abhigraha, Adi ke sAtha vidhipUrvaka bhikSA grahaNa krnaa| ___4. rasa-parityAga - praNItaH snigdha, evaM svAdiSTa bhojana kA tyaag| 5. kAyakleza - zarIra ko vividha Asana, Adi ke dvArA kaSTa-sahiSNu banAkara sAdhanA karanA tathA usakI caMcalatA kama krnaa| 6. saMlInatA - zarIra, indriya, mana, vacana tathA kaSAya Adi kA saMyama karane hetu ekAntasthAna meM rhnaa| Abhyantara-tapa ke chaH prakAra nimnAnusAra haiM : 1. prAyazcitta - doSa-vizuddhi hetu sarala hRdaya se prAyazcitta krnaa| 2. . in x vinaya - gurujanoM ke prati bhakti, Adara evaM bahumAna pradarzita krnaa| vaiyAvRtya - guru, saMgha, rogI, bAla, Adi kI sevA krnaa| svAdhyAya - zAstroM kA adhyayana, anucintana evaM manana krnaa| dhyAna - mana ko ekAgra karake zubhadhyAna meM lgaanaa| vyutsarga - kaSAya Adi kA tyAga karanA, zarIra kI mamatA ko chor3akara use sAdhanA meM sthira karanA tathA saMlekhanA ke samaya svagaNa, Adi kA bhI parityAga krnaa| isa taraha jaina dharma me tapa kA sahI svarUpa varNita kiyA gayA hai| sAdhaka ko apanI zakti evaM sAmarthya ke anusAra tapa karanA caahie| uttarAdhyayana, 542 bhagavatIsUtra,543 sthAnAMgasUtra,544 Adi aneka granthoM meM tapa ke vividha bhedoM kI carcA kI gaI hai| si w 542 uttarAdhyayanasUtra, 30/8. 543 bhagavatIsUtra 25/7. 544 sthAnAMgasUtra dazamasthAna/sUtra 70 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI kSapaka kI ArAdhanA kA mUla kartavya AlocanA aura prAyazcitta : pUrva meM tapa ke do bheda kahe gae haiM, unameM se Abhyantara-tapa kA prathama upavibhAga prAyazcitta kahA gayA hai| dharmasaMgraha meM prAyazcitta kA artha batAte hue kahA hai- "prAyaH pApaMvinirdiSTaM cittaM tasya vishodhnm|" / ___ arthAt pApa kA vizodhana karane kI kriyA kA nAma prAyazcitta hai| 'prAyaH' arthAt aparAdha evaM 'cittaM', arthAt shuddhi| jisa prakriyA se aparAdha kI zuddhi ho, vaha prAyazcitta hai|545 prAkRta-bhASA meM prAyazcitta ke lie "pAyacchita" zabda AtA hai, vahA~ "pAya" kA artha pApa hotA hai| jo pApa kA chedana karatA hai, vaha pAyacchita hai|546 ___ vaise jainadharma meM prAyazcitta zabda kA jo artha hai, vaha arthadaNDa zabda se bhinna hai| prAyazcitta aura daNDa ke svarUpa meM bhinnatA hai| prAyazcitta meM sAdhaka apane doSoM ko apanI icchA se guru ke samakSa prakaTakara unakI zuddhi hetu daNDa kI yAcanA karatA hai| isake viparIta daNDa ko vyakti apanI icchA se nahIM, balki vivazatA se svIkAra karatA hai| usake mana meM duSkRta ke prati kisI bhI prakAra glAni nahIM hotI hai| sAmAnya aparAdhI aparAdha ko svecchA se nahIM, kintu dUsaroM ke dabAva meM svIkAra karatA hai| isa taraha daNDa Upara se Aropita kiyA jAtA hai, jabaki prAyazcitta antarhRdaya se grahaNa kiyA jAtA hai, isalie rAjanIti meM daNDa kA vidhAna hai, to dharmanIti meM prAyazcitta kA vidhAna hai| saMsAra meM vyakti aneka prakAra kI galatiyA~ karatA hai| galatiyoM (bhUloM) evaM unakI paristhitiyoM ke anusAra prAyazcitta ke bhI vividha bheda kie gae haiN| bhagavatIsUtra 547 evaM sthAnAMgasUtra 548 meM prAyazcitta ke dasa prakAra batAe gae haiM, jabaki tattvArthasUtra-49 meM pArAMcika ko chor3akara prAyazcitta ke nau bheda kie gae haiN| prAyazcitta ke dasa bheda isa prakAra haiM : 1. AlocanArha 2. pratikramaNArha 3. tadubhayArha 4. vivekArha 5. vyutsargArha 6. tapArha 7. chedArha 8. mUlArha 6. anavasthApyAha aura 10. paaraaNcikaah| 545 (ka) dharmasaMgraha adhikAra-3, (kha) rAjavArtika 6/22/1. 546 paMcAzaka saTIka vivaraNa, 16/13. 547 bhagavatIsUtra 25/7. 548 sthAnAMgasUtra sthAna 10. 549 tattvArthasUtra 6/22. Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 241 AlocanA :- apane doSoM ko atyanta saralatA se AcArya ke samakSa prakaTa karanA hI AlocanA hai| AlocanA sva nindA hai| para nindA karanA sarala hai, parantu svayaM ke duSkRtyoM ko jAnakara unakI nindA karanA kaThina hI nahIM, balki kaThinatama hai| " jisakA mana bAlaka ke sadRza sarala hotA hai, vahI apane doSoM ko prakaTa kara sakatA hai| 550 saMvegaraMgazAlA ke AlocanAvidhAnadvAra meM jinacandrasUri likhate haiMratnatrayI kI sAdhanA hetu kSapaka paragaNa meM AcAravAn Adi guNoM se yukta niryApaka kI zaraNa ko svIkAra karatA hai| isa taraha vaha paragaNasaMkramaNa kara vahA~ AlocanA karake zalyarahita hokara antima ArAdhanA dvArA apanI AtmA ko zuddha karane kA prayatna karatA hai| yadi kisI kAraNavaza vaha kSapaka niryApaka- AcArya ke pAsa apane duSkRtyoM kI AlocanA nahIM karatA hai, to apanI AtmA ko zuddha nahIM kara pAtA hai aura pariNAmasvarUpa saMsAra se bhI mukta nahIM ho pAtA hai / ataH, sAdhaka ke bhAvoM kI vizeSa zuddhi ke lie AlocanA- vidhAna meM yaha nirUpita kiyA gayA hai ki Ae hue kSapaka ko niryApaka- AcArya apane madhura vacanoM se gaNa ke samakSa isa prakAra kahate haiM- he bhadra! jinAjJA ke anurUpa saMyama ( cAritra) ko grahaNa karake tUne kAya evaM kaSAya ko kRza kiyA hai, sarva karttavyoM kA bhalIbhAMti pAlana kiyA hai, gurusevA meM sadaiva tatpara rahA hai| isa taraha tU cAritrika guNoM kA Akara (khAna) hai| aisA durlabha cAritra binA puNya ke prApta nahIM hotA hai / usa cAritra ko tUne prApta kiyA hai| ataH he suvihita kSapaka! aba tujhe isa deha ke prati mamatvabhAva evaM abhimAna kA vizeSa rUpa se tyAga karanA hai| indriya, kaSAya, gArava evaM moharUpI sainya kA parAbhava karanA hai| he Atmahitecchu ! yadi tere bhItara alpa bhI duSkRtyarUpa doSa rahA huA ho, to usa doSa kI zIghra AlocanA kara le| isameM hI terI AtmA kA kalyANa hai| - saMvegaraMgazAlA meM AlocanA ke dasa dvAroM kA vivaraNa kiyA gayA hai, jo isa prakAra hai| 1. AlocanA kaba aura kisake samakSa kI jAe, jisake samakSa AlocanA kI jAe, vaha kaisA ho 2. AlocanA karanevAle kA svarUpa 3. AlocanA ke dasa doSa 4. AlocanA nahIM karane se honevAle doSa 5. AlocanA ke guNa 6 . AlocanA dUsare kI sAkSI meM kareM 7. AlocanA kI vidhi 8. AlocanA kI sAta maryAdAe~ 6. prAyazcitta - vidhi evaM 10. AlocanA kA phala | 550 o niyukti, 801 551 saMvegaraMgazAlA, gAthA 4871-4876. Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI 1. AlocanA kaba karanA cAhie? :- jisake paira meM kAMTA lagA ho, vaha mArga meM jisa taraha sAvadhAna yA apramatta hokara calatA hai, usI taraha sAdhaka ko bhI apramatta hokara yatanApUrvaka sampUrNa kriyAe~ karanA caahie| vaise to sAdhaka apramatta hokara hI saMyama ArAdhanA karatA hai, phira bhI karmodaya vaza muni-AcAra, athavA vratoM meM doSa laga jAte haiN| una doSoM kI zuddhi hetu AlocanA (mithyA-duSkRtya) karanA caahie| yadi kisI kAraNavaza koI aparAdha kahanA bhUla gayA ho, to usa aparAdha kI AlocanA bhI pAkSika athavA cAturmAsika yA vArSika-pratikramaNa ke dina avazya kara lenA caahie| isa taraha AlocanA kA avasara prApta hone para pramatta evaM apramatta- donoM prakAra ke sAdhuoM ko apane pApoM kA prAyazcitta karanA caahie|52 AlocanA kisakI :- saMvegaraMgazAlA meM kahA gayA hai ki ArAdhanA meM udyamazIla bane uttama sAdhaka ko durdhyAna ke adhIna banakara aisA cintana nahIM karanA cAhie ki maiMne aneka AcAryoM ke pAsa apane pApoM kI AlocanA kara lI hai evaM unake dvArA pradatta prAyazcitta bhI kara lie haiM, sarvakriyAoM ko sAvadhAnIpUrvaka AcaraNa karane se aba mujhe AlocanA karane kI AvazyakatA nahIM hai| gRhastha-upAsaka ko bhI apane vratoM meM lage hue sUkSma aticAroM kI bhI AlocanA karanA caahie| saMvegaraMgazAlA meM kahA gayA hai ki dezacAritra svIkAra karanevAle zrAvaka ko doSa lagate hI haiM, kyoMki vaha sarvavirati nahIM hai, jaise-prathama vrata meM vaha chaHkAya jIvoM kI virAdhanA se virata nahIM hotA hai, mAtra trasakAya ke jIvoM kI hiMsA se virata hotA hai| ekendriya jIvoM kI samyak yatanA nahIM kara pAne se ina jIvoM ko paritApa, duHkha, Adi dene se jo aticAra lagA ho, use AcArya ke pAsa prakaTa kre| isI taraha dUsare vrata mRSAvAda viramaNa meM abhyAkhyAna, Adi, adattAdAna-viramaNa meM dRSTibandhana, Adi, maithuna viramaNa meM svapna meM bhI parastrI ke saMga krIr3A yA aMgasparza yA prema, vivAha, Adi jo kucha huA ho, una sabhI aticAroM kI AlocanA kre| parigraha-viramaNa meM dhana-dhAnyAdi nau prakAra ke parigraha, parimANa meM diziparimANavrata meM maryAdA se adhika bhUmi meM svayaM jAne se yA dUsaroM ko bhejane se yA kSetrAdi kA ullaghaMna karane se, upabhoga-paribhoga-vrata meM anantakAya, bahubIja, Adi kA bhojana karane se tathA karmAdAnoM meM aMgArakarma, Adi pApakarma karane se, anarthadaNDavrata meM pA~ca prakAra ke pramAda-sevana, pApopadeza, hiMsaka zastrAdi pradAna kiyA ho, yA durdhyAna kiyA ho, to unakI samyak AlocanA karanA caahie| 552 saMvegaraMgazAlA, gAthA 4677-4883. Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAyika-vrata meM sacittAdi kA sparza karanA, mana-vacana-kAyA ke duSpraNidhAna Adi se chedana - bhedana karanA, caravale kI daNDI se kautUhala - vRtti karanA, anukUlatA hone para bhI sAmAyika nahIM karanA, ityAdi doSa lagane para; dezAvagAsika - vrata meM yoga-saMvara nahIM karane se, asAvadhAnI se kapar3e, Adi dhone ityAdi se, pauSavrata meM saMstAraka sthaNDilabhUmi Adi kA pratilekhana nahIM kiyA ho, athavA avidhi se kiyA ho, ityAdi tathA atithisaMvibhAga- vrata meM sAdhu-sAdhvI Adi ko azuddha AhAra- pAnI diyA ho evaM zudhda kalpya - AhArAdi hote hue bhI nahIM diyA ho Adi, ina sabhI aticAroM kI AlocanA zrAvaka ko svIkAra karanA caahie| 553 jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 243 isa taraha saMvegaraMgazAlA meM bAraha aNuvratoM kI AlocanA ke pazcAt tapa, vIrya evaM darzana sambandhI AlocanA kA varNana kiyA gayA hai| uttama zrAvaka ko ina sabhI aticAroM kI samyak AlocanA karane ke pazcAt jaina AgamoM ke viruddha jo kucha bhI kArya kiyA ho yA karane yogya kArya na kie hoM, athavA karate hue bhI unheM samyak prakAra se nahIM kiyA ho tathA jinavacana meM zraddhA nahIM kI ho - ina sabakI samyak rUpa se AlocanA karanA caahie| saMvegaraMgazAlA meM zrAvaka kI AlocanA ke pazcAt muni kI AlocanA kA ullekha hai| usameM aneka sthAnoM para aSTapravacanamAtA, arthAt pA~ca samiti evaM tIna gupti kA ullekha milatA hai, sAtha hI AlocanA- vidhAnadvAra meM muni ko kina-kina aticAroM kI AlocanA karanA cAhie? isakA spaSTa ullekha hai / usameM kahA gayA hai ki jJAna, darzana, cAritra, tapa aura vIrya - ina pA~ca prakAra ke AcAroM meM jo bhI viruddha pravRtti ke hoM, to una aticAroM kI muni AlocanA kre| jJAna evaM darzana ke aticAroM kA ullekha karane ke pazcAt cAritrAcAra meM pA~ca mahAvratoM evaM chaThaveM rAtribhojana tyAga ke arntagata jina aticAroM kA sevana kiyA ho, una sabhI kI guru ke samakSa AlocanA karanA cAhie, sAtha hI isake atirikta bAraha pratimAoM, bAraha bhAvanAoM, pratilekhana, pramArjana, pAtra, upadhi athavA baiThate-uThate Adi anya kisI kriyA meM jisa kisI aticAra kA sevana kiyA ho, usakI AlocanA muni ko karanA caahie| 554 isI prakAra IryAsamiti meM sAvadhAnI binA calane-phirane se, bhASA samiti meM sAvadha yA avadhAraNI bhASA bolane se, eSaNA - samiti meM azuddha AhAra- pAnI 553 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3027-3046. 554 saMvegaraMgazAlA, gAthA 5045-5062. Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI lene se, AdAnabhaNDamatta nikSepaNA-samiti meM pratilekhana, pramArjana binA pAtra, upakaraNa, Adi lene-rakhane se evaM pAriSThApanikA-samiti meM uccAra, prazravaNa, Adi ko azuddha bhUmi meM vaise-taise paraThane se- isa taraha pA~ca samiti meM tathA tIna gupti meM pramAda ke kAraNa jo koI bhI aticAra lagA ho, una sabakI AlocanA avazya karanA caahie| isa prakAra tapAcAra evaM vIryAcAra meM bhI jo aticAra lage hoM, unakI samyakpa se AlocanA karanA caahie| isa prakAra muni ko bhI apanI municaryA meM jo doSa lage hoM, unakI AlocanA karane ke pazcAt hI samAdhimaraNa svIkAra karanA caahie| 2. AlocanA kisake samakSa karanA cAhie? :- jisa prakAra rogI puruSa apane rogoM ko kisI kuzala cikitsaka ke samakSa hI prakaTa karatA hai, usI taraha sAdhaka ko bhI apane doSa kuzala AcArya ke samakSa hI prakaTa karanA caahie| prAyazcittadAtA ko zAstroM kA jAnakAra, apramAdI, samadRSTivAn evaM dIrghadRSTA honA caahie| aise AcAryAdi ke samakSa apane bhAvazalya ko bAhara nikAlanA caahie| saMvegaraMgazAlA meM prAyazcitta dene ke do AdhAra kahe gae haiM - 1. AgamavyavahAra evaM 2. shrutvyvhaar| 556 paravartIkAla meM AjJA-vyavahAra, dhAraNA-vyavahAra evaM jItavyavahAra ko bhI prAyazcitta kA AdhAra mAnA gyaa| isI taraha pravacanasAroddhAra meM bhI prAyazcitta ke pA~ca AdhAra batAe gae haiN|557 AlocanA ke pA~ca AdhAra (vyavahAra) : 1. TAgama-vyavahAra :- Agama, yAnI vastu-svarUpa kA bodha karAnevAlA jJAna evaM vyavahAra, arthAt prvRtti| Agama ke anusAra pravRtti Agama-vyavahAra hai| 1.kevalajJAnI 2. manaHparyavajJAnI 3. avadhijJAnI 4. caudahapUrvI 5. dasapUrvI aura naupUrvI-ye chaH AcArya Agama-vyavahArI kahe jAte haiN| 2. zruta-vyavahAra :- mahAnizItha, jItakalpa, AcAraprakalpa, Adi chedasUtroM ke AdhAra para honevAlA vyavahAra zruta-vyavahAra hai, inheM dhAraNa karanevAle zruta-vyavahArI haiN| ve ina granthoM ko AdhAra mAnakara prAyazcitta kA vidhAna karate saMvegaraMgazAlA, gAthA 5063-4066. savaigaraMgazAlA, gAthA 4885-4886. pravacanasAroddhAra, gAthA 854, dvAra 126. 557 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 245 3. TAjJA-vyavahAra :- anyatra virAjamAna gItArtha ke pAsa gUr3ha kathana ke dvArA AlocanA karanA AjJA-vyavahAra hai| jaMghAbala kSINa hone para anya dezoM meM rahe hue AcAryoM ke pAsa agItArtha muni dvArA gupta rUpa se sUcanA bhejakara gItArtha AlocanAdAtA se zuddha prAyazcitta lenA hI AjJA vyavahAra hai| 4. dhAraNA-vyavahAra :- AcArya Adi ne kisI aparAdha meM anya ko jisa prakAra prAyazcitta diyA gayA thA, usakA avadhAraNa kara, arthAt guru dvArA die gae prAyazcittoM ko smRti meM rakhate hue ziNa dvArA tathAnidha aparAdha meM usI prakAra kA prAyazcitta denA hI dhAraNA vyavahAra hai| 5. jIta-vyavahAra :- niyuktipUrvaka sUtrArtha ko gambhIratA se jAnanevAlA gItArtha dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA se jo prAyazcitta pradAna karatA hai, vaha jIta-vyavahAra kahalAtA hai|558 uparyukta pA~ca prakAra ke vyavahAra ko jAnanevAle hI prAyazcitta dene ke adhikArI haiN| ina pA~coM vyavahAroM meM se kisI eka vyavahAra ke AdhAra para gItArtha hI prAyazcitta dene kA adhikArI hai, agItArtha ko prAyazcitta dene kA sarvathA niSedha saMvegaraMgazAlA meM Age ayogya ke pAsa AlocanA lene se honevAlI hAni kA varNana dRSTAnta dvArA kiyA gayA hai-jisa taraha akuzala cikitsaka ke dvArA kI gaI cikitsA se rogI puruSa ke roga meM abhivRddhi hotI hai, sAtha hI vaha mRtyu kA kAraNa bhI banatA hai, usI taraha akuzala AcArya ke dvArA dI gaI mithyA-AlocanA se sAdhaka ke doSa meM abhivRddhi hotI hai, usase cAritra naSTa hotA hai aura ArAdhanA samApta ho jAtI hai| isa taraha sAdhaka virAdhaka ho, anya janmoM meM nindA kA pAtra banatA hai, kuyoni meM utpanna hotA hai tathA dIrghakAla taka saMsAra meM paribhramaNa karatA hai| kahA hai ki agItArtha AcArya vyavasthita prAyazcitta nahIM de sakatA, nyUnAdhika detA hai| isase prAyazcitta denevAle aura lenevAle-donoM hI saMsAra meM DUbate haiN|559 3. AlocanA karanevAle kA svarUpa :- AlocanA vahI vyakti kara sakatA hai, jo jAti, kula evaM vinaya se sampanna ho| jJAna, darzana evaM cAritra 550 saMvegaraMgazAlA, gAthA 4887-4867. 559 saMvegaraMgazAlA, gAthA 4868-4600. Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI (ratnatrayI) ke guNoM se yukta ho, kSamA, dAna ko dhAraNa karanevAlA ho evaM mAyAcAra se rahita tathA apazcAtApI ho| 1. jAti-kulasampanna :- nindita kArya karate nahIM haiM aura kisI samaya karate bhI haiM, to usakI samyak AlocanA karate haiN| 2. vinayasampanna :- svabhAva se vinIta hone se pApoM kI svayaM yathArtha rUpa meM AlocanA karate haiN| 3. jJAnasampanna-jJAnI puruSa apane aparAdhoM ke ghora vipAkoM ko jAnakara prasannatA se AlocanA karate haiN| 4. darzanasampanna :- aparAdhoM kI AlocanA karake "maiM doSoM se zuddha huA"- aisI zraddhA karate haiN| 5. cAritrasampanna :- cAritraguNasampanna jIva dobArA doSoM kA sevana nahIM karate haiM tathA 'AlocanA kie binA mere cAritra zuddha nahIM ho sakate haiM'aisA samajhakara samyak AlocanA karate haiN| 6. kSamAzIla :- AcArya ke kaThora vacanoM ko zravaNa karake bhI Aveza nahIM karate haiM evaM unake dvArA die gae prAyazcitta ko prasannatApUrvaka pUrNa karate haiN| 7. dAnta :- indriyaviSayoM ke vijetA hote haiN| 8. amAyAcArI :- pApoM ko chipAte nahIM haiN| 6. apazcAtApI :- apane doSa ko svIkAra karake pazcAtApa nahIM karanevAle hote haiN|560 saMvegaraMgazAlA kI taraha sthAnAMgasUtra evaM bhagavatIsUtra meM bhI dasa sthAnoM se sampanna anagAra hI apane doSoM kI AlocanA karane ke yogya hotA hai- aisA kahA gayA hai, 561 isalie saMvegI, apazcAtApI, Adi guNoM se yukta sAdhu ko hI AlocanA denA caahie| prAyazcitta lekara mana meM aisA vicAra AnA cAhie ki maiM dhanya banA hU~ ki jisase isa janma meM hI AcAryazrI ne mere doSoM ko vizuddha kara diyA, anyathA paraloka meM ina duSkRtyoM ke bhayaMkara pariNAma (kaSTa) sahana karane 500 saMvegaraMgazAlA, gAthA 4601-4610. 561 (ka) saMvegaraMgazAlA, gAthA 4611. (kha) sthAnAMgasUtra 10,7 (ga) bhagavatIsUtra 25/107. Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 247 par3ate, ataH prAyazcitta lekara maiM nirbhaya banA aura punaH doSarahita jIvana-yApana karane ke lie udyamI bnuuN| AlocanA ke doSa :- saMvegaraMgazAlA meM AlocanA ke dasa doSa kahe gae haiM :- 1. Akampya-Akampita - doSa 2. anumanya yA anumAnita - doSa 3. dRSTa-doSa 4. bAdara - doSa 5. sUkSma-doSa 6 channa-doSa 7. zabdAkulita - doSa 8. bahujana - doSa 6. avyakta - doSa evaM tatsevI - doSa / saMvegaraMgazAlA meM AlocanA ke dasa doSoM kI pratipAdaka jo gAthA dI gaI hai, vahI gAthA sthAnAMgasUtra 2 meM bhI milatI hai| 1. akampya yA Akampita doSa :- AlocanA karanevAle ke mana meM aisA cintana honA ki "maiM guru kI aisI sevA, bhakti, Adi karU~, jisase guru prasanna hokara mujhe alpa prAyazcitta deN| isa taraha alpa prAyazcitta se sampUrNa pApoM kA prakSAlana kara lU~"- aisI bhAvanA se AhAra, jala, upakaraNa, Adi kI sevA se guru ko adhIna karake phira AlocanA karU~, to vaha AlocanA kA prathama doSa hai, jaise jIvitAkAMkSAyukta manuSya ahita ko bhI hita mAnatA hai, vaise hI isa doSa ko samajhanA caahie| 2. anumAnya yA anumAnita - doSa :- isameM ziSya apanI durbalatA prakaTa karake tadanusAra guru ke samakSa doSa nivedana karatA hai, jisase ki guru adhika prAyazcitta na de, arthAt guru alpa prAyazcitta deM - isa bhAva se vaha anunaya kara AlocanA karatA hai| isa doSa ko, sukha kI cAha se, ahitakara bhojana ko bhI hitakArI mAnakara khAne ke samAna kahA gayA hai| 3. dRSTa doSa :isameM guru Adi ke dvArA jo doSa dekha lie jAte haiM, ziSya (sAdhaka) unhIM doSoM kI AlocanA karatA hai, anya adRSTa doSoM kI AlocanA nahIM karatA hai| isa doSa ko khode hue~ kue~ meM phira se miTTI bharane ke samAna kahA gayA hai| 4. bAdara - doSa :- isameM ziSya ( sAdhaka) kevala sthUla yA bar3e doSa kI AlocanA karatA hai, sUkSma doSa kI AlocanA nahIM karatA hai| jisa prakAra kA~se kI thAlI bAhara se ujjvala tathA bhItara se zyAmavarNa kI hotI hai, usI 562 AkaMpaittA aNumAittA, jaM diDuM bAyaraMcasuhumaM baa| dazamasthAna, pR. 707. chaSNaM saddAulagaM, bahujaNa avyakta tatsevI / / sthAnAMgasUtra, Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI prakAra sazalya AtmA bAhara se nirdoSa evaM bhItara se sadoSa, arthAt kAle pariNAmoMvAlI hotI hai| 5. sUkSma - doSa :- isameM ziSya ( sAdhaka) kevala choTe-doSoM kI AlocanA karatA hai, arthAt bhaya, mAyA, abhimAna, Adi se jo kevala sUkSma (sAmAnya) doSa haiM, una doSoM kI AlocanA karatA hai, lekina sthUla doSoM ko gupta rakhatA hai| aise AlocanA ke pA~caveM doSa ko pItala para sone kA jhola car3hAne ke samAna kahA gayA hai| uparyukta donoM doSoM meM yaha vicAradhArA rahI hotI hai ki jo bar3e-se-bar3e doSoM kI AlocanA kara sakatA hai, vaha choTe doSoM kI AlocanA kyoM na karegA? yahA~ bar3e yA choTe doSoM kI AlocanA kara bar3e doSoM ko chipAne kI bhAvanA rahatI hai| / isa taraha yaha mana meM dhUrtatA rakhakara AlocanA karanA hai| 563 6. channa-doSa :- kisI sAdhaka ke pa~ca mahAvrata meM se koI bhI vrata ke khaNDita hone para use jo prAyazcitta diyA jAtA hai, use jAnakara AcArya ke samakSa AlocanA lie binA hI vaha svayaM usa prAyazcitta ko svIkAra kara letA hai| isI prakAra vaha lajjA kA pradarzana karatA hai aura ekAnta sthAna meM le jAkara itane dhIre aura aspaSTa zabdoM meM AlocanA karatA hai ki jisase prAyazcitta denevAle evaM anya suna na sakeM / jo doSoM ko kahe binA zuddhi kI icchA rakhatA ho, use marIcikA ke jala ke AbhAsa ke samAna jAnanA caahie| jaise usa ( mRga ) kI icchA pUrNa nahIM hotI hai, vaise hI apane doSoM ko kahe binA AtmA kI zuddhi nahIM ho sakatI hai| 19. saMddaulayaM yA zabdAkulita-doSa :- isa doSa meM sAdhaka pAkSika, Adi pratikramaNa ke samaya kolAhalapUrNa vAtAvaraNa meM apane doSoM ko isa taraha se kahatA hai ki jisase kisI ko sunAI nahIM de| isa doSa ko phUTe ghar3e ke samAna kahA hai| jaise phUTe ghar3e meM pAnI nahIM TikatA hai, vaise hI AlocanA kA phala use prApta nahIM hotA hai| sthAnAMgasUtra ke anusAra isa doSa meM ucca svara se bolakara AlocanA karanA, jisase ki dUsare agItArtha sAdhu suna leM- aisA ullekha hai| 8. bahujana doSa :phira zaMkAzIla ho, usI doSa kI 563 saMvegaraMgazAlA, gAthA 4612-4626. isameM sAdhaka guru ke pAsa AlocanA karake, anya aneka AcAryoM ke pAsa jAkara AlocanA Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karatA haiN| " maiM kitanA pApabhIru hUM, loga merI prazaMsA kareM" - isa bhAva se bhI aneka AcAryoM ke pAsa AlocanA karatA hai, use bahujana nAma kA AThavA~ doSa kahA gayA hai| jaise- andara zalya raha jAne para rogI ko bhayaMkara vedanA hotI hai, vaise hI yaha prAyazcitta bhI bhayaMkara duHkhadAyI hai / 6. avyakta - doSa :- ziSya aise agItArtha guru ke pAsa AlocanA karatA hai, jise yaha bhI jJAta nahIM ki kisa doSa kA kyA prAyazcitta AtA hai| jaise - durjana se kI gaI maitrI anta meM ahitakara hotI hai, vaise hI isa taraha se liyA huA prAyazcitta lAbhadAyaka nahIM hotA hai| jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 249 10. tatsevI - doSa :- jisa doSa kI AlocanA karanI hai, usI doSa kA jisane sevana kiyA ho, usake pAsa AlocanA karanA, jisameM guru evaM ziSyadonoM kA samAna aparAdha ho, use tatsevI - doSa kahate haiN| isa doSa meM, guru mujhe adhika prAyazcitta nahIM degA- aisA vicAra kara vaha AlocanA karatA hai| jo mUDhAtmA rakta se sane kapar3e ko rakta se sApha karatA hai, vaha usa vastra ko zuddha nahIM kara pAtA hai, usI taraha isa AlocanA ke doSa ko jAnanA cAhie | 564 Alocaka ko AlocanA ke ina dasoM doSoM se bacanA cAhie / jaba svayaM ko zuddha karane kA nizcaya kara liyA hai, taba AcArya bhagavan kitanA prAyazcitta deMge, Adi ke vikalpa ko chor3akara jo bhI prAyazcitta mile, use svIkAra karanA caahie| 4. AlocanA nahIM karane se honevAle doSa :- lajjA, gArava athavA bahuzrutajJAna, Adi ke abhimAna se jo apanA duzcaritra (doSa) guru ke sammukha prakaTa nahIM karatA hai, vaha nizcaya se ArAdhaka nahIM hotA hai, ataH kiMcit bhI bhUla ho jAe, to sAdhaka ko guru ke pAsa Akara binA lajjA una doSoM ko kahanA caahie| lajjA hamezA akArya karane meM honA caahie| isa viSaya meM eka yuvarAja kA udAharaNa kahA gayA hai| eka yuvarAja pratidina maithuna kA sevana karatA thA, jisase use roga utpanna huA, kintu lajjAvaza vaha apanA roga vaidya ke samakSa prakaTa nahIM karatA thaa| isase usakA roga aura bar3hane lagA, jisase vaha bhoga se vaMcita huA evaM anta meM tIvra vedanA se mRtyu ko prApta huA / 564 saMvegaraMgazAlA, gAthA 4630-4666. Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI isase yaha phalita hotA hai ki jisa prakAra lajjAvaza yuvarAja ne apane prANoM ko khoyA, usI prakAra AlocanA karate samaya lajjA rakhane se sAdhaka asaMyama meM vRddhi karatA huA apane saMyama ko kho detA hai|565 5. AlocanA ke guNa :- svayaM ke doSoM kI AlocanA karane se sAdhaka ko ATha guNa prakaTa hote haiN| ve anukrama se isa prakAra kahe gae haiM : 1. laghutA 2. prasannatA 3. sva-paradoSa-nivRtti 4. mAyA kA tyAga 5. AtmA kI zuddhi 6. duSkara-kriyA 7. vinaya kI prApti evaM 8. niHshlytaa| jo sAdhaka sarala hRdaya se aparAdhoM ko prakaTa karatA hai, vaha uparyukta ina ATha guNoM ko prApta karatA hai| 1. laghutA :- jaba vyakti apane karmoM ke samUha se itanA bhArI ho jAtA hai ki usa bhAra se thakA huA zivapurI jAne meM asamartha ho jAtA hai, taba vaha saMkleza ko chor3akara zuddha bhAva se AlocanA karake karmabandha ke mahAn bhAra ko halkA karatA hai| isa taraha mokSa kA kAraNabhUta cAritra guNa kI apekSA dvArA paramArtha se mahAn kamoM kI laghutA prApta karatA hai| 2. prasannatA :- muni jaise-jaise apane aparAdhoM ko guru ke samakSa prakaTa karatA hai, vaise-vaise use prasannatA prApta hotI hai| vaha vicAra karatA hai ki maiM dhanya hUM ki mujhe ati durlabha uttama vaidyarUpa niryApaka-AcArya prApta hue haiM, ataH lajjA, bhayAdi ko chor3akara zuddha bhAva se AlocanA karUM evaM saMsAra ke duHkhoM ko naSTa karane hetu anazana, tapa, Adi svIkAra karU~- isa taraha vaha prasannatA vyakta karatA hai ki zubhabhAvapUrvaka AlocanA karake vaha apanI AtmA ko zuddha kara sakatA hai| 3. sva-paradoSa-nivRtti :- uttama guNoM se yukta AcArya ke sAnidhya meM rahane se unake bhaya se evaM lajjA ke vazIbhUta hokara ziSya duSkRtya karane se bacatA hai, kyoMki eka muni ko cAritravAn dekhakara anya munijana bhI pApa ke bhaya se akArya karane se bhayabhIta hote haiN| isa taraha apane aura dUsare ke doSoM kI nivRtti hone se sva-para kA upakAra hotA hai, kyoMki sva-para ke kalyANa se mahAn dUsarA koI upakAra nahIM hai| 4-5. mAyA tyAga evaM Atmazuddhi :- mAyAcAra (kapaTa) se rahita, zuddha bhAvoM se AlocanA karane se saMsAra kA bhaya naSTa hotA hai, evaM jIva parama nivRtti 565 saMvegaraMgazAlA, gAthA 4645-4653. Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 251 ko prApta karatA hai- aisA tIrthaMkaroM kA kahanA hai, kyoMki mAyA se rahita sarala jIvoM kI AtmA hI zuddha hotI hai| zuddha AtmA meM hI dharma sthira rahatA hai, kintu mAyAvI jIva to kliSTa kamoM kA bandha karate haiM evaM una karmoM ko bhogate samaya punaH pApakarmoM kA hI upArjana karate haiN| isa taraha paraspara kArya-kAraNarUpa meM saMsAra kI vRddhi karate rahate haiM, isalie mAyA ko sarva duHkhoM kA mUla kahA hai aura AlocanA karane se mAyA kA unmUlana hotA hai| isase saralatA prakaTa hotI hai aura AtmA kI zuddhi bhI hotI hai| 6. duSkara-kriyA :- karmadoSa se athavA pramAda se jIva doSoM kA sevana sukhapUrvaka karatA hai evaM yathAsthita AlocanA karane meM use duHkha utpanna hotA hai| kyoMki AlocanA karanA ati duSkara hai, ataH karma-doSa se aneka bhavoM meM pApa-doSa kA sevana karatA huA bhI yadi lajjA, abhimAna ko chor3akara jo AlocanA karatA hai, vaha duSkara-kAraka kahalAtA hai evaM vahIM niSkalaMka zuddha ArAdhanA ko bhI prApta kara sakatA hai| 7. vinaya :- jinezvara bhagavAn kI AjJA kA pAlana karate hue samyak AlocanA karanA AjJA-vinaya kahalAtA hai| isase guru kA vinaya hotA hai evaM jJAna kI abhivRddhi hotI hai| kahA bhI gayA hai ki vinaya dharma kA mUla hai, ataH saMyatamuni vinIta hote haiN| avinIta ko dharma kI prApti asaMbhava hai| kyoMki caturgati se mukti ke lie aSTakamoM kA kSaya bhI vinaya se hI hotA hai, isalie vItarAga paramAtmA ne vinaya ko saMsAra se mukti prApta karAne meM zreSTha kahA hai| 8. niHzalyatA :- samyak AlocanA karane se hI vyakti zalyarahita evaM zuddha ho sakatA hai, anyathA zuddha nahIM ho sakatA hai| isa kAraNa AlocanA kA antima guNa niHzalyatA kahA gayA hai| AtmA gAravarahita hokara hI mithyAdarzanazalya, mAyAzalya evaM nidAnazalyarUpI pApa kI jar3a ko mUla se ukhAr3a sakatI hai| jisa taraha majadUra apane kandhe se bhAra ko utArakara apane ko halkA anubhava karatA hai, usI prakAra sAdhu bhI AcArya yA guru ke pAsa jAkara apane duSkRtyoM kI AlocanA, nindA karake tathA antaHzalyoM ko bAhara nikAlakara koM ke bhAra se mukta hotA hai, yAnI halkA hotA hai|566 6. AlocanA dUsaroM kI sAkSI meM kareM :- mere jaisA prAyazcittadAtA arthAt jAnakAra dUsarA koI nahIM hai, athavA mujhase adhika jJAnavAn dUsarA kauna hai- isa taraha abhimAnavaza jo apane aparAdhoM ko prakaTa nahIM karatA hai, vaha 200 saMvegaraMgazAlA, gAthA 4661-5017. Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI mahAtmA, pramAdAdi se roga kI auSadha nahIM karanevAle rogI-vaidya (cikitsaka) ke samAna ArAdhanArUpI ArogyatA ko prApta nahIM karatA hai| jaise- koI vaidya roga se grasita ho evaM abhimAnavaza apane roga ko anya vaidya ke samakSa prakaTa nahIM karatA ho, to vaha saikar3oM auSadha karane para bhI roga kI pIr3A se mara jAtA hai, usI taraha jo apane aparAdharUpI rogoM ko AcArya ke nikaTa prakaTa nahIM karatA hai, usa jJAnI puruSa kA jJAna naSTa hotA hai, kyoMki vyavahAra meM kuzala, chattIsa guNoM se suzobhita AcArya ko bhI sadaiva para kI sAkSI meM hI AlocanA karanA caahie| jaise-kuzala vaidya apane roga kI cikitsA dUsare uttama vaidya se karavAtA hai, to usakI zreSTha cikitsA hotI hai, vaise hI prAyazcitta-vidhi meM kuzala AcArya ko bhI apane doSa athavA zalya ko anya uttama AcArya ke samakSa hI nikAlanA caahie| sAdhu yadi anya AlocanAcArya ke samakSa AlocanA kie binA hI, "ve to AlocanA karAte nahIM"- aisA mAnakara svayaM hI prAyazcitta kara letA hai, to vaha ArAdhaka nahIM kahalAtA hai, isalie prAyazcitta lene ke lie gItArtha kI khoja kSetra se sAta sau yojana evaM kAla se bAraha varSa taka (utkRSTa se) karanA caahie|67 7. AlocanA kI vidhi evaM maryAdAe~ :- sAdhaka ko AlocanA karate samaya kisa vidhi kA pAlana karanA cAhie, isakA varNana karate hue saMvegaraMgazAlA meM batAyA gayA hai ki AlocanA karate samaya sAta maryAdAoM kA pAlana karanA cAhie, jo isa prakAra haiM-1. avyAkSipta 2. prazasta-dravyAdi kA yoga 3. prazasta dizA ke sammukha baiThakara 4. vinayapUrvaka 5. sarala bhAvapUrvaka 6. Asevana, Adi kramapUrvaka aura 7. cha: zravaNa ke madhya AlocanA krnaa| 1. avyAkSipta :- sAdhu ko pratyeka viSaya-vastu ke prati sadaiva avyAkSiptatA, arthAt anAsaktatA ke bhAva honA cAhie evaM AlocanA karate samaya sAdhu ko vizeSa rUpa se vyAkSiptatA se rahita honA caahie| sAdhaka ko do yA tIna dina meM AlocanA le lenA caahie| apane pUrva-janmoM ke karma kA chedana-bhedana karane ke lie sarvaprathama sAdhaka ko sthira mana evaM saralatama bhAvoM se apane doSoM ko punaH-punaH smaraNa karanA cAhie, usake pazcAt guru ke caraNoM meM Akara saMvega (vairAgya) bhAvoM se apane doSoM ko isa taraha prakaTa karanA cAhie, jisase isa loka tathA paraloka- donoM janmoM ke karmoM kA kSaya ho jaae| 2. prazasta-kSetrAdi kA yoga hone para :- saMvegaraMgazAlA meM dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke, prazasta evaM aprazasta-aise do bheda kie gae haiN| sAdhaka ko 567 saMvegaraMgazAlA, gAthA 4676-4660. Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 253 AlocanA sadaiva prazasta kSetrAdi meM hI karanA cAhie, aprazasta kSetrAdi meM nahIM, jaise aprazasta dravya aprazasta- -kSetra aprazasta-kAla caturthI evaM ekAdazI. - tuccha vRkSa, tuccha dhAnya ke Dhera, Adi. dagdha ghara, ujAr3a bhUmi, Adi. dagdhAtithi amAvasyA, donoM aSTamI, navamI, SaSThI, sandhyA, ravivAra, kunakSatra, azubha yoga- inheM aprazastakAla jAnanA caahie| aprazasta bhAva- rAga, dveSa, pramAda, moha, Adi ke aprazastabhAva jAnanA caahie| ye sabhI svadoSa haiM, ina aprazasta dravyakSetrAdi meM AlocanA nahIM karanA cAhie | isake viparIta (pratipakSI) prazastadravyAdi meM AlocanA karanA cAhie / prazasta - dravya :- kSIrayukta vRkSa, Adi ke yoga meN| prazasta kSetra :- ganne kA kSetra, akSata (cAvala) kA kSetra, jinamandira, Adi sthAna meN| prazasta - kAlaH- pUrva meM kahI gaI tithiyoM ke atirikta zeSa tithiyoM evaM sunakSatra Adi meN| prazasta-bhAva :- prasanna mana, graha, lagna, Adi sabhI ucca sthAna meM hoM, taba prazastabhAvoM se yukta hokara sAdhaka ko AlocanA karanA caahie| 3. prazasta - dizA :- pUrva athavA uttara- dizA meM evaM tIrthaMkarAdi jisa dizA meM vicaraNa karate haiM, athavA jisa dizA meM jinamandira hai, usa dizA ko AlocanA karane ke lie uttama jAnanA cAhie / yadi AcArya bhagavan pUrvAbhimukha karake baiThe hoM, to AlocanAkAraka ko uttarAbhimukha hokara dAhinI ora baiThanA caahie| yadi AcArya uttarAbhimukha baiThe hoM, to sAdhaka ko pUrvAbhimukha karake bAIM ora baiThanA caahie| isI taraha upakArI AcArya ko pUrva athavA uttara- dizA meM sammukha baiTha kara AlocanA sunanA caahie| 4. vinaya :- aTUTa zraddhA-bhaktibhAva se pUrita hokara guru ko uttama Asana para virAjamAna kare, pazcAt vandanA karake donoM hAthoM ko jor3akara guru ke sammukha Akara khar3A ho jAe, phira apane doSoM ko spaSTa uccAraNa se prakaTa kare / yadi sAdhu rogAdi se pIr3ita ho, athavA apane doSoM ko kahane meM adhika samaya Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI lagAtA ho, to guru kI AjJA se Asana para baiThakara phira vinamratApUrvaka doSoM ko yathArtha rUpa se nivedana kre| 5. RjubhAva (saralatA) :- sadaiva bAlaka ke sadRza sarala hRdayavAlA hokara sAdhaka ko AcArya ke samakSa apane doSoM ko prakaTa karanA caahie| 6. kramapUrvaka :- saMvegaraMgazAlA meM Asevanakrama evaM AlocanAkrama-aise do prakAra ke krama kahe gae haiN| Asevanakrama, arthAt jisa krama se doSoM kA sevana kiyA, usI krama se AlocanA karanA caahie| AlocanAkrama, arthAt prathama sUkSma (choTe) doSa kahanA, bAda meM bar3e aparAdhoM kI AlocanA krnaa| jisa prakAra prAyazcitta meM vRddhi ho, usa krama se kahanA, akuTilatA (akapaTa) dvArA doSoM kA sevana kiyA ho, kapaTa dvArA, pramAda dvArA, kalpanA se, yatanApUrvaka (kAraNa ke upasthita hone para jayaNApUrvaka) koI bhI aparAdha kA sevana kiyA ho, to una sarva doSoM ko yathAprakAra se sevana kiyA ho, tathAprakAra se AlocanA karanA caahie| 7. chaHzravaNa :- saMvegaraMgazAlA meM kahA gayA hai ki sAdhu ko cha: kAnoM meM sunAI de, isa prakAra AlocanA karanA caahie| prAyazcitta karanevAle (kSapakamuni) ke do kAna, prAyazcitta denevAle (niryApaka-AcArya) ke do kAna evaM jisakI sAkSI meM prAyazcitta kare, usake do kAna- isa taraha kula milAkara cha: kAnoM meM zravaNa-yogya AlocanA karanA caahie| yadi sAdhu yuvAvasthA meM AlocanA svIkAra karatA hai, to use ATha kAnoM meM AlocanA karanA cAhie evaM vRddhAvasthA meM sAdhu cAra kAnoM ke meM AlocanA kara sakatA hai|568 8. prAyazcitta kI vidhi :- pUrva meM AlocanA, pratikramaNa, tadubhaya, Adi prAyazcitta ke dasa bheda kahe gae haiM, unhIM kA yahA~ ullekha kiyA gayA hai| isameM jo aticAra jisa prAyazcitta se zuddha hotA ho, use usake yogya jAnanA caahie| jaise-koI aticAra AlocanAmAtra se zuddha hotA hai, to kAI pratikramaNa karane se zuddha hotA hai| AlocanArUpa prAyazcitta kI carcA pUrva meM kara cuke haiM, aba prAyazcitta ke anya rUpoM kI carcA karate haiN| 1. pratikramaNArha :- prAyazcitta kA dUsarA bheda pratikramaNa hai| sAdhaka jisa kriyA ke dvArA Atma-nirIkSaNa evaM pazcAtApa ke dvArA apane kie hue aparAdhoM evaM pApoM kA prakSAlaNa karatA hai, vaha pratikramaNa hai| pratikramaNa kA artha hai- "punaH aanaa"| pramAdavaza sAdhaka kA mana yadi zubhayoga se azubhayoga meM calA jAe, to azubhayoga se punaH zubhayoga meM AnA pratikramaNa hai| pratikramaNa se sAdhaka 568 saMvegaraMgazAlA, gAthA 5018-5044. Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 255 pApa se nivRtta hotA hai| usake mana meM pApa ke prati ghRNA hotI hai / asAvadhAnI se jo bhI skhalanA huI ho, una bhUloM kA vaha parimArjana karatA hai| 2. tadubhayArha :- prAyazcitta kA tIsarA bheda tadubhayArha hai| jisa doSa kI AlocanA evaM pratikramaNa - donoM karane se zuddhi hotI hai, vaha tadubhayArha hai, jisa prakAra pancendriya Adi jIvoM kA saMghaTTa (sparza) Adi ho jAne para usakA pratikramaNa bhI kiyA jAtA hai evaM AlocanA bhI kI jAtI hai| 3. vivekArha :- viveka, yAnI tyAga athavA chor3anA / AdhAkarma, Adi AhAra A jAne para usa AhAra ko savidhi paraThanA par3atA hai, tabhI usa pApa se mukta ho sakate haiN| 4. vyutsargArha :- nadI, Adi ko pAra karane meM tathA mArga, Adi meM calane se asAvadhAnI ke kAraNa yadi koI doSa laga gayA ho, to kAyotsarga kara usa doSa kI vizuddhi kI jAtI hai / 5. tapArha :- jisa doSa kI vizuddhi ke lie Agamokta - vidhi ke anusAra tapa kiyA jAtA hai, vaha tapAI hai| isameM AMyabila Adi SaNmAsika tapa kA vidhAna hai| 6. chedArha :- cheda, arthAt kATanA yA kama karanA / jisa prAyazcitta meM doSa kI vizuddhi ke lie dIkSA - paryAya kA chedana kiyA jAtA hai, vaha chedAI hai| doSa kI gurutA va laghutA ke anusAra isameM prAyazcitta diyA jAtA hai| isameM mAsika, cAturmAsika va SaNmAsika taka prAyazcitta diyA jAtA hai| prastuta prAyazcitta ke vyavahAra meM yaha pariNAma AtA hai ki jitane samaya kA cheda kiyA jAtA hai, usa avadhi meM jo dIkSita hotA hai, usako vaha namana, Adi karatA hai / isa prAyazcitta meM prAyazcitta lene vAle ke ahaM para sIdhA prahAra hotA hai, isalie yaha prAyazcitta anya tapoM meM kaThina hai| 7. mUlAI :- chadmastha-zramaNa kabhI-kabhI gurutara doSa kA sevana kara letA hai, jisase usakA caritra naSTa ho jAtA hai| aise doSa kI zuddhi AlocanA, tapa aura cheda se nahIM ho sakatI, ataH usake lie punaH mahAvrata Aropita kie jAte haiM, dIkSA-paryAya kA pUrNa chedana kara naI dIkSA dI jAtI hai| mahAvrata mUla hai, isalie isa prAyazcitta ko mUla yogya kahA gayA hai| anavasthApyArha :- jisa gurutara doSa kI vizuddhi ke lie anavasthApita honA par3atA hai, zramaNa-saMgha se pRthak hokara gRhastha- veza dhAraNa kiyA 8. Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI jAtA hai aura tapa kiyA jAtA hai tathA usake bAda punaH naI dIkSA dI jAtI hai, vaha anavasthApyAha-prAyazcitta kahalAtA hai| 6. pArAMcikAha :- jisa mahAdoSa kI vizuddhi hetu sAdhaka zramaNa-veza kA aura kSetra kA bhI parityAga kara cha: mahIne se lekara bAraha varSa taka gaNa, sAdhuveza aura apane kSetra ko chor3akara jinakalpika, zramaNa kI taraha ugra tapasyA karatA hai, usa avadhi ke pUrNa hone para naI dIkSA lekara zramaNa-saMgha meM sammilita hotA hai, vaha pArAMcikArha-prAyazcitta kahalAtA hai|569 yaha prAyazcitta una sAdhakoM ko AtA hai, jo gaNa (samudAya) meM phUTa DAlate haiM, phUTa kI yojanA banAte haiM, zramaNa ko mArane ke bhAva rakhate haiM, mArane kI yojanA banAte haiM evaM usa yojanA ko saphala banAne ke lie samaya, Adi kA anveSaNa karate haiN| ___TIkAkAra kA abhimata hai ki dasavA~ prAyazcitta vizeSa sAmarthyavAn AcArya ko diyA jAtA hai| upAdhyAya ke lie nauveM prAyazcitta taka kA vidhAna hai evaM anya sAmAnya zramaNoM ke lie AThaveM prAyazcitta taka kA hI vidhAna hai| prAyazcitta ke jo uparyukta prakAra batAe gae haiM, unase yaha phalita hotA hai ki prAyazcitta vahI sAdhaka grahaNa karatA hai, jisakA hRdaya sarala ho aura jisameM doSamukta hone kI bhAvanA ho| doSa cAhe kitanA hI bar3A yA choTA ho, apramatta-bhAva se pApoM kI zuddhi (prAyazcitta) karanevAloM ko doSa se mukta banAyA jA sakatA hai, kyoMki mUlataH AtmA doSI nahIM hai| doSa, pramAda va kaSAya ke kAraNa hotA hai, isalie doSa se mukta hone ke lie prAyazcitta kI AvazyakatA rahatI hai| 6. AlocanA kA phala :- rAga-dveSa se rahita sarvajJa paramAtmA ne sarva duHkhoM kA kSaya hone se zAzvata sukharUpa mokSa kI prApti ko hI AlocanA kA phala kahA hai, kyoMki samyak jJAna, darzana, cAritra aura tapa ko mokSamArga kA hetu kahA hai| tattvArthasUtra meM bhI mokSamArga ke yahI hetu batAe gae haiN|570 "samyagdarzanajJAna cAritrANimokSamArgaH" cAritra ke sAtha samyak jJAna aura darzana-donoM avazya hote haiM, kintu cAritra-vrata svIkAra karake bhI pramAdavaza sAdhaka mahAvratoM evaM muni-AcAra meM doSa lagAte hue apane lAkhoM bhavoM ke cAritra kA nAza kara letA hai| ataH sAdhaka una 569 saMvegaraMgazAlA, gAthA 5085-5061. 570 tattvArthasUtra 1/1. Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 257 mahAn doSoM kI bhI zuddhi AlocanA ke dvArA kara sakatA hai, kyoMki zuddhacAritra kA pAlana karate hue apramatta dhIra-vIra sAdhu apane zeSakoM kA kSaya karake alpakAla meM kevalajJAna prApta karatA hai tathA kevalajJAna prApta karake usI bhava meM zAzvata sukha, arthAt mokSa ko prApta karatA hai| isa taraha prAyazcitta ke phala ko jAnakara kSapakamuni aMhakAra kA tyAga kara, nirabhimAnI ho, utkRSTa ArAdhanA-vidhi ke anusAra ArAdhanA karane kI icchA kre| "he dhIra puruSa! baiThate-uThate, calate Adi kriyAoM meM jo bhI aticAra lage hoM, usakI tU samyak prakAra se AlocanA kara, kyoMki jaise jahara kA pratikAra nahIM karane se jahara kA eka kaNa bhI avazya prANa le sakatA hai, vaise hI alpa bhI aticAra prAyaH aneka aniSTa phala ko denevAlA hotA hai|" isa sandarbha meM saMvegaraMgazAlA meM sUratejarAjA kA udAharaNa upalabdha hotA hai|571 10. AlocanIya doSoM kA nirdeza :- sAdhaka ko jJAnAcAra, Adi pA~ca AcAra sambandhI sabhI choTe-bar3e aticAroM kI acchI taraha AlocanA karanA caahie| AcAra ke jJAna, darzana, cAritra, tapa aura vIrya-ye pA~ca bheda haiN| jJAnAcAra ke kAla, vinaya, bahumAna, upadhAna, aninava, vyaMjana, artha aura tadubhaya- ye ATha prakAra haiN| jaise- svAdhyAya ke samaya svAdhyAya na karake akAla meM kiyA jJAna, jJAnI aura jJAna ke upakaraNa pustakAdi kI upacArarUpa se vinaya, bahumAna nahIM karanA, tapapUrvaka adhyayana nahIM karanA, zratu kA apalApa, arthAt satya ko chipAnerUpa kArya karanA, sUtra va akSara jisa rUpa meM hoM, usI rUpa meM unheM nahIM likhanA yA nahIM par3hanA, sUtrAdi kA anya artha karanA evaM sUtra-artha ko azuddha bolanA athavA likhanA - inameM se jo koI bhI aticAra sUkSma yA sthUla rUpa se lagA ho, to unakI AlocanA karanA caahie| darzanAcAra ke nimna ATha prakAra - niHzaMkita, niHkAMkSita, nirvicikitsA, amUDhadRSTi, upavRMhaNa, sthirIkaraNa, vAtsalya evaM prabhAvanA, jaise- kabhI pramAdavaza jinavacanoM meM zaMkA kI ho, anya darzana athavA karmaphala kI AkAMkSA kI ho, sadAcAra ke phala ke prati zaMkA kI ho, anya dharmo kA camatkAra dekhakara bhramita huA ho, svadharmI bhAiyoM ke guNoM kI prazaMsA na kI ho, sAdharmika ko dharma meM sthira nahIM kiyA ho, sAdharmika kA premapUrvaka kArya nahIM kiyA ho evaM zrutajJAnAdi se jaina-zAsana kI prabhAvanA nahIM kI ho Adi darzanAcAra sambandhI jo bhI aticAra lage hoM, to unakI AlocanA karanA caahie| 571 saMvegaraMgazAlA, gAthA 5062-5100. Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI cAritrAcAra- mahAvrata, Adi mUlaguNa evaM piNDavizuddhi Adi uttaraguNarUpa tathA pA~ca samiti aura tIna guptirUpa cAritrAcAra meM jo aticAra lagA ho, unakI AlocanA karanA caahie| sAdhu ke mUlaguNa dharmarUpI kalpavRkSa ke mUla (jar3a) ke samAna haiM aura uttaraguNa unakI zAkhAoM ke samAna hai| 1. prANAtipAtaviramaNavrata - pRthvI, jala, agni, vAyu, vanaspati, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paMcendriya, sambandhI-saMghaTana, paritApa aura vinAza- ye prathama mUlaguNa ke aticAra haiN| 2. mRSAvAdaviramaNa-vrata - krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya athavA bhaya se asatya vacana bolanA- ye dUsare mUlaguNa ke aticAra haiN| 3. adattAdAnaviramaNavrata - mAlika dvArA nahIM die jAne para sacitta, acitta yA mizra dravya kA haraNa krnaa| 4. maithanaviramaNavrata - deva, tiryaca yA manuSya kI striyoM ke bhoga kI mana se abhilASA karanA, vacana se prArthanA karanA aura kAyA se sparza, Adi krnaa| 5. parigrahaviramaNavrata - deza, kula, svajana tathA vastuoM para mamatva rahA ho| 6. rAtribhojanaviramaNavrata - dina meM lAyA huA bhojana rAta meM, rAta meM lAyA huA dina meM aura pUrva dina meM lAyA huA dUsare dina meM- isa taraha cAra prakAra ke rAtribhojana ke andara jo aticAra sevana kiyA ho, una sabakI samyak rUpa se AcArya ke pAsa AlocanA karanA cAhie / uttaragaNa ke aticAra - akalpya bhojana ko grahaNa karanA, eSaNA ke sivAya cAra samitiyoM meM prayatna kA abhAva, mahAvratoM kI rakSA karanevAlI paccIsa bhAvanAoM athavA bAraha anuprekSAoM kA anubhAvana na krnaa| isa prakAra rAgAdivaza hokara viveka naSTa hone se piNDa-vizuddhi, samiti, bhAvanA, pratimA, abhigraha aura taparUpa uttaraguNoM meM lage aticAroM kI cAritravizuddhi hetu AlocanA karanA caahie| anazana Adi chaH prakAra ke bAhyatapa evaM prAyazcitta Adi chaH prakAra ke Abhyantara-tapa meM zakti hone para bhI jo pramAda ke kAraNa anAcaraNa kiyA ho, to una aticAroM kI AlocanA bhI karane yogya hotI hai| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 259 vIryAcAra meM zivagati ke kAraNabhUta kAryoM meM apane vIrya-parAkrama ko chipAnerUpa jina aticAroM kA sevana kiyA ho, unheM bhI AlocanA karane ke yogya jAnanA caahie|572 jinacandrasarikRta saMvegaraMgazAlA meM varNita AlocanAvidhAna dvAra meM evaM AcArya haribhadrasUrikRta paMcAzakaprakaraNa 573 meM varNita AlocanA-vidhi meM samAnatA pAI jAtI hai, phira bhI paMcAzakaprakaraNa me prAyazcitta-vidhi kI vistRta carcA kI gaI hai, jabaki saMvegaraMgazAlA meM prAyazcitta-vidhi kI adhika carcA nahIM kI gaI hai| samAdhimaraNa meM Asakti-vimukti kA upAya-bhAvanAe~ : saMvegaraMgazAlA meM granthakAra ne prathama parikarmadvAra ke caudahaveM upadvAra meM bhAvanA kA vivecana karate hue yaha kahA hai ki bhAvoM kI zreNI meM car3hane ke pazcAt yadi bhAvoM meM sthiratA nahIM rahe, to punaH jIva kA patana sambhava hai, isalie bhAvoM meM dRr3hatA lAne ke lie bhAvanAoM kA punaH-punaH cintana Avazyaka hai| saMvegaraMgazAlA meM bhAvanA ke do prakAra batAe gae haiM : 1. aprazasta-bhAvanA aura 2. prazasta bhaavnaa| usake bAda punaH aprazasta-bhAvanA ke nimna pA~ca vibhAga kie gae haiM - 1. kandarpa 2. kilviSika 3.Abhiyogika 4. AsurI aura 5. smmoh| 574 1. kandarpa-bhAvanA :- aprazasta bhAvanA kA prathama prakAra kandarpa-bhAvanA hai| isameM yaha kahA gayA hai ki kAmuka hAsyAdi kardapa-bhAvanA ke antargata Ate haiN| kautkucya, vismaya, bar3I AvAja se ha~sanA, dUsaroM ko ha~sAnA, kAmavarddhaka zabda kahanA, kAmayAcanA, kAmuka upadeza aura kAmavRtti kI prazaMsA, Adi kandarpa-bhAvanA ke bheda haiN|575 . kautkucya-bhAvanA :- netra, bhRkuTI evaM anya aMgopAMga dvArA svayaM haMse binA dUsaroM ko hNsaanaa| drutazIlatva-bhAvanA :- aMhakAravaza sarvakArya zIghra-zIghra krnaa| vigaraMgazAlA, gAthA 5045-5072. paMcAzakaprakaraNa, pR. 257. saMvegaraMgazAlA, gAthA 3845-3548. 575 saMvaigaraMgazAlA, gAthA 3846-3853. Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI hAsyakriyA-bhAvanA :- vicitra vezabhUSA evaM vikArI vacanoM dvArA sva-para ko hNsnaa| paravismayakara-bhAvanA :- maMtra-taMtra, Adi se jagat ko Azcaryacakita krnaa| 2. kilviSika-bhAvanA :- saMvegaraMgazAlA meM deva-AyuSya kA bandha karanevAlI dUsarI kilviSika-bhAvanA ko bhI pA~ca bhAgoM meM bA~TA gayA hai- 1. zrutajJAna kI avajJA 2. kevalI bhagavanta kI avajJA 3. dharmAcArya kI avajJA 4. sAdhuoM kI avajJA aura 5. gAr3ha mAyA krnaa|76 isake bhI aneka rUpa haiM 1. vrata, pratyAkhyAna, Adi kI jo carcA eka grantha meM hai, vahI carcA dUsare granthoM meM bhI hai- aisA kahakara zruta kA apamAna karanA hI zrutajJAna kI avajJA kahA jAtA hai| 2. yadi ve sacce vItarAga haiM, to pakSapAtayukta hokara kevala bhavya jIvoM ko hI dharmopadeza kyoM dete haiM?- isa taraha vItarAgiyoM kI nindA karanA kevalI kI avajJA hai| ___3. dharmAcAryoM ke jAti, kula, jJAna Adi kI nindA karanA, dharmocArya kI avajJA kahI jAtI hai| 4. sAdhuoM ko eka kSetra se santoSa nahIM hotA hai, isalie gA~va-gA~va ghUmate haiM, ityAdi apazabda kahakara sarva sAdhuoM kI nindA karanA sAdhuoM kI avajJA hai| 5. kapaTavRtti, jIvana meM doharApana, kathanI aura karanI meM antara gAr3ha mAyA hai| yaha kilviSika-bhAvanA kA hI eka rUpa hai|577 3. Abhiyogika-bhAvanA :- viSayAsakti ke kAraNa vazIkaraNa-mantra, Adi se svayaM ko bhAvita karanA Abhiyogika-bhAvanA hai| yaha bhAvanA bhI pA~ca prakAra kI hai| ve pA~ca prakAra nimna haiM - 1. kautuka-bhAvanA 2. bhUmikarma-bhAvanA 3. prazna-bhAvanA 4. praznAprazna-bhAvanA aura 5. nimitt-bhaavnaa| agni ke andara homa karake, auSadhAdi dvArA anya ko vaza meM karake, rakSAsUtra se dUsaroM kI rakSA karake, aMgUThe Adi meM deva utArakara dUsaroM ke praznoM kA uttara dekara, svapna-vidyA, 576 suyanANa kevalINaM dhammAyariyANa svvsaahuunn| avvanna bhAsaNaM taha ya gAr3hamAillayA iti|| saMvegaraMgazAlA, gAthA 3855. saMviMgaraMgazAlA, gAthA 3855-3856. Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 261 ghaMTAkarNa, pizAcAdi kI vidyA se para ke artha kA nirNaya karake, nimittazAstra dvArA dUsaroM ko lAbha-hAni Adi batAkara AjIvikA calAnA Abhiyogika-bhAvanA hai| 78 4. AsurI-bhAvanA :- saMvegaraMgazAlA meM asura-nikAya ke devoM kI sampatti denevAlI AsurI-bhAvanA kA varNana nimna pA~ca prakAra se kiyA gayA hai- 1. bAra-bAra jhagar3A karanA 2. Asaktisahita tapa karanA 3. nimitta-kathana karanA 4. karuNA kA abhAva aura 5. anukampA kA abhaav| ina pA~coM kA vizleSaNa karate hue kahA gayA hai ki pahalI bhAvanAvAlA hamezA lar3AI-jhagar3e karane meM ruci rakhatA hai, dUsarI bhAvanA vAlA AhArAdi prApta karane ke lie tapa karatA hai, tIsarI bhAvanAvAlA abhimAna athavA dUsaroM ke prati dveSavaza gRhastha ko bhUta-bhaviSya batalAtA hai, cauthI bhAvanAvAlA trasAdi jIvoM para karuNA nahIM karatA hai aura pA~cavI bhAvanAvAlA dUsaroM ko duHkha se pIr3ita evaM bhayabhIta hote dekhakara bhI niSThura hRdayavAlA hotA hai| 579 5. sammoha-bhAvanA :- saMvegaraMgazAlA ke bhAvanAdvAra meM sva-para ko mohita karanevAlI sammoha nAmaka aprazasta-bhAvanA kA ullekha kiyA gayA hai| isake bhI pA~ca bheda kie gae haiM, jo nimna haiM - 1. unmArga-dezanA :- samyagjJAnAdi ko doSapUrNa batAkara usase viparIta mokSamArga kA upadeza karanA unmArga-dezanA hai| 2. mArgadUSaNa :- mokSamArga, arthAt samyak jJAna, darzana, evaM cAritra meM sthita manuSyoM ke doSoM ko batAnA mArgadUSaNa-bhAvanA kahalAtA hai| 3. mArga-vipratipatti :- apane svachanda vitakoM se mokSamArga ko dUSita mAnakara unmArga kA anusaraNa karanevAle vyakti kA anumodana mArga-vipratipatti-bhAvanA hai| ___4. moha (mUr3hatA) :- anya dharma evaM darzanoM kI pUjA-pratiSThA ko dekhakara mohita honA mUr3hatA kahA gayA hai| 5. mohajanana-bhAvanA :- gairika, tApasa, zAkyAbhikSu, Adi ke dharma meM zraddhA rakhanA, athavA loka meM jinakI pUjA aura satkAra hotA hai, una dharmadarzanoM ke prati AdarabhAva mohajanana-bhAvanA hai|580 578 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3861-3866. 579 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3867-3872. 580 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3873-3880. Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI saMvegaraMgazAlA meM kahA gayA hai ki saMyatacAritravAn muni yA samAdhimaraNa kA sAdhaka bhI yadi ina aprazasta - bhAvanAoM meM se kisI bhI prakAra kI bhAvanA meM pravRtti karatA hai, to vaha bhavAntara meM devayoni meM utpanna hotA hai aura vahA~ se AyuSya pUrNa karake saMsAra meM paribhramaNa karatA hai, ataH cAritra kI malinatA meM hetubhUta aura durgati ko denevAlI ina pA~coM aprazasta bhAvanAoM se samAdhimaraNa ke sAdhaka ko dUra rahanA cAhie / prazasta - bhAvanA :- saMvegaraMgazAlA meM isI prasaMga meM Age prazasta - bhAvanA ke pA~ca bhedoM kA varNana nimna rUpa se prastuta kiyA gayA hai - 1. tapa-bhAvanA 2. zruta-bhAvanA 3. satva - bhAvanA 4. ekatva - bhAvanA aura 5. dhIraja - bhAvanA / 1. tapa - bhAvanA :- saMvegaraMgazAlA ke anusAra jisane apanI pA~coM indriyoM ko vaza meM kara liyA hai- aise jitendriya sAdhaka ina pA~coM indriyoM ko samAdhimaraNa grahaNa karane meM sAdhanarUpa banAte haiN| jisane apanI indriyoM ko damana nahIM kiyA, arthAt jo indriya-sukhoM meM Asakta hai tathA parISahoM se parAjita huA hai - aisA sAdhaka ArAdhanAkAla meM vyAkula banatA hai| AcArya yahA~ ghor3e ke dRSTAnta dvArA yaha pratipAdita karate haiM ki jisa ghor3e kA lambe samaya taka sukha se lAlana-pAlana kiyA ho aura karane yogya abhyAsa ko nahIM sikhAyA gayA ho, aisA ghor3A yuddha ke maidAna meM apanA kArya siddha nahIM kara sakatA hai, usI taraha pUrva - abhyAsa se rahita jIva anta samaya meM samAdhi kI icchA hone para bhI parISahoM ko sahana karane meM asamartha hotA hai, kyoMki vaha viSaya - sukha ko chor3a nahIM pAtA 581 2. zruta-bhAvanA :- zruta kA gahana jJAna hone se sAdhaka AtmA meM jJAna, darzana, cAritra aura tapa ramaNa karate haiN| sAdhaka vivekapUrvaka tInoM yoga se jinAjJA kA anusaraNa karatA hai aura ghora parISahoM ko bhI ha~sate-ha~sate sahana kara letA hai tathA patha - bhraSTa nahIM hotA hai| 582 3. stva-bhAvanA :- satva-bhAvanA kI carcA karate hue saMvegaraMgazAlA meM yaha kahA gayA hai ki zArIrika aura mAnasika-duHkha jaba eka sAtha A jAte haiM, taba satva-bhAvanA se yukta jIva 'narakAdi pUrva bhavoM meM anake bAra bhISaNa duHkhoM ko bhogA hai tathA isa jIva ne ananta bAra bAlamaraNa ko prApta kiyA hai'- aisA vicArakara duHkhI nahIM hote haiM tathA mRtyu Ane para ghabarAte nahIM hai| jaise- subhaTa 581 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3885-3886. 582 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3886-3861. Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 263 apane nirantara abhyAsa ke dvArA raNabhUmi meM ghabarAtA nahIM hai, vaise hI satva-bhAvanA se yukta muni upasagoM se ghabarAte nahIM haiN|583 4. ekatva-bhAvanA :- isa sambandha meM granthakAra kA kahanA haiekatva-bhAvanA meM vairAgya ko prApta karanevAlA jIva kAma-bhogoM meM Asakta nahIM hotA hai, apitu zreSTha dharma kA pAlana karatA hai| ekatvabhAva vAlA jinakalpI muni vipattiyoM se ghabarAtA nahIM hai, kyoMki vaha jAnatA hai- merI AtmA ke atirikta koI bhI merA-apanA nahIM hai|584 5. dhairyabala-bhAvanA :- muni kI dhairyatA kA varNana karate hue kahA gayA hai ki parISahoM evaM upasoM kI senA car3hakara A bhI jAe, to dhIra-vIra sAdhaka atyanta dRr3hatApUrvaka pIr3A ko samabhAva se sahana karatA hai| vaha anAkula nahIM banatA aura apane jJAna, darzana, cAritra ke guNoM meM utkRSTatA se ramaNa karatA hai| isa sambandha meM dhairyavAn Arya mahAgiri kA dRSTAnta diyA gayA hai|585 bhAvanA :- jainadharma meM vairAgyopAdaka evaM tattvaparaka cintana ko anuprekSA yA bhAvanA kahA gayA hai, isalie samAdhimaraNa kI sAdhanA meM vyakti ko apanA mana zubhacintana meM lagAnA caahie| jainadarzana meM bhAvanA mana kA vaha bhAvanAtmaka pahalU hai, jo sAdhaka ko usakI vastusthiti kA bodha karAtA hai| "jaina-paramparA meM bhAvanAoM ke mahatva ko pratipAdita karate hue kahA gayA hai- dAna, zIla, tapa evaM bhAvanA ke bheda se dharma cAra prakAra kA hai| pratyeka dharma kA apanA alaga-alaga mahatva hai, lekina jahA~ taka prabhAva kI bAta hai, to ina caturvidha dharmoM meM bhAvanA hI adhika prabhAvazAlI hai| saMsAra meM jitane bhI sukRtya haiM, dharma haiM, unameM kevala bhAvanA hI pradhAna hai| bhAva hI dharma kA sAdhaka kahA gayA hai aura tIrthaMkaroM ne bhI bhAva ko hI samyaktva kA mUla mantra batAyA hai|586 saMvegaraMgazAlA meM granthakAra ne bhAvanA ko samAdhimaraNa kA Avazyaka aMga kahA hai| jaise- namaka ke mizraNa se bhojana rasayukta banatA hai tathA pAre ke rasa ke saMyoga se lohA svarNamaya banatA hai, vaise hI dharma ke jo dAnAdi cAra aMga haiM, ve bhI bhAvanA ke saMyoga se vAMchita phala pradAna karanevAle banate haiN| saMvegaraMgazAlA meM granthakAra ne bhAvanA se icchita phala ko prApta karanevAloM kA dRSTAnta dete hue 583 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3862-3865. 584 saMvaigaraMgazAlA, gAthA 3866-3867. 585 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3607-3612. 00 prAkRtasUkti saroja, bhAvanAdhikAra, 3,16. Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI sAdhaka ko bhAvoM kI zuddhi karane ke lie puruSArtha karane ko kahA hai| bhAvanArahita kArya ko niSphala batAyA gayA hai, jaise- abhinava seTha kA bhAvanArahita dAna evaM kaNDarika kI bhAvanArahita kaThina tapasyA evaM akhaNDa zIla kA pAlana niSphala gayA, isake viparIta baladeva ko pAraNA karAne kI bhAvanA se hariNa ne jo dAna kI preraNA dI tathA bhagavAn mahAvIra ko pAraNA karAne kI bhAvanA se jiraNa seTha ne mahApuNya prApta kiyA tathA zIla aura tapa ke abhAva meM bhI kevala zuddha pariNAmoM se marudevA mAtA siddha huii| isI prakAra alpa tapa evaM zIla kA pAlana karanevAle avantikumAra ne bhI zubhabhAvanA se deva-pada prApta kiyaa| Age yahA~ batAyA gayA hai ki dAna meM dhana kI apekSA hotI hai aura tapa evaM zIla meM saMghayaNa kI, kintu bhAvanA to zubha citta se hI prakaTa hotI hai| isameM kisI bhI vastu kI apekSA nahIM hotI hai| ataH bhAvoM ko zuddha karane ke lie prayatna karanA caahie|587 "kahA bhI gayA hai cAhe koI vyakti vipula sampatti dAna kare, cAhe samagra jina-pravacana ko kaNThastha kara le, cAhe ugra se ugra tapasyA kare, bhUmi para zayana kare, dIrghakAla taka munidharma kA pAlana kare, lekina yadi usake mAnasa meM zubha bhAvoM kI udbhAvanA nahIM hotI hai, to usakI samasta kriyAeM usI prakAra niSphala haiM, jisa prakAra se dhAnya ke chilake kA bonA niSphala hai|"588 "saMvegaraMgazAlA meM kahA gayA hai ki jisa prakAra dAnAdi meM vastuoM kI apekSA rahatI hai, usI prakAra bhAvanA meM bhI bAhaya kAraNoM yA nimittoM kI apekSA rahatI hai| udvigna manavAlA vyakti apekSita sAmagrI ke binA zubhadhyAna meM samartha nahIM hotA hai, kintu yaha kathana mana kA nirodha karane meM asamartha muni kI apekSA se hI satya hai| jisane kaSAyoM para vijaya prApta kara lI ho, tathA jisane mana ke AvegoM ko roka liyA ho, unheM samAdhi hetu bAhya-kAraNoM kI apekSA nahIM hotI hai| yahA~ skandakamuni ke ziSyoM kA dRSTAnta dete hue samajhAyA gayA hai ki dUsaroM ke dvArA zarIra ko atyadhika pIr3A dene para bhI kaSAyoM se mukta baneM ve ziSya apane zubhadhyAna se jarA bhI calAyamAna nahIM hue| isase yaha spaSTa hotA hai ki zubhadhyAna yA zubha bhAvanAoM ke lie bAya-nimitta se koI prayojana nahIM hai|589 "AcArya kundakunda ne bhAvaprAbhRta meM kahA hai ki vyakti cAhe zramaNa ho athavA gRhastha, bhAva hI usake vikAsa meM kAraNabhUta hotA hai| bhAvarahita zravaNa evaM 587 saMvegaraMgazAlA, gAthA 8541-8550. 588 sUktisaMgraha - 41. 589 saMvegaraMgazAlA, gAthA 8553-8555. Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 265 adhyayana kA kyA lAbha?"590 saMvegaraMgazAlA meM granthakAra ne zubha evaM azubha- donoM prakAra ke bhAvoM ko svAdhIna batAte hue kahA hai- saMsAra meM aisA kauna paNDita vyakti hogA, jo svAdhIna zubharUpI amRta ko chor3akara azubharUpI jahara ko svIkAra karegA, ataH kahA bhI gayA hai, jo nizcaya se ekAnta zubhabhAva hai, vahI bhAvanA hai aura jo bhAvanA hai, vahI ekAnta zubhabhAva hai|" jaina-AcAryoM ne bhAvanAoM ko mokSa kA sopAna kahA hai| aneka jaina-granthoM meM bhAvanAoM para carcA kI gaI hai, jinameM se kucha pramukha grantha haiMuttarAdhyayanasUtra 592 , bhAvaprAbhRta 59 , bhagavatIArAdhanA 594 , yogazAstra , bArassa-aNuvekkhA, kArtikeyA-anuprekSA,97 aadi| saMvegaraMgazAlA meM bAraha bhAvanAoM yA anuprekSAoM kA ullekha kiyA gayA hai- ve bhAvanAe~ nimna haiM - 1. anitya-bhAvanA 2. azaraNa-bhAvanA 3. saMsAra-bhAvanA 4. ekatva-bhAvanA 5. anyatva-bhAvanA 6. azuci-bhAvanA 7. Azrava-bhAvanA 8. saMvara-bhAvanA 6. karmanirjarA-bhAvanA 10. loka bhAvanA 11. bodhidurlabha bhAvanA aura 12. dhrmguru-durlbhtaa-bhaavnaa|595 ina bAraha bhAvanAoM kA cintana karane se saMvega (vairAgya) prakaTa hotA hai| cintana-dhArA kA samyak niyamana hI bAraha bhAvanAoM kA mUla pratipAdya hai, kyoMki isa prakAra ke cintana se hI vairAgyotpAdaka samyak dizAbodha prApta ho sakatA hai| yadi hama vairAgyotpAdaka evaM tattvaparaka-dRSTi se adhyayana kareM, to sahaja hI pAeMge ki uparyukta bAraha bhAvanAoM meM se Arambha kI chaH bhAvanAeM vairAgyotpAdaka aura anta kI chaH bhAvanAe~ tatvaparaka haiN| inake krama meM bhI eka sahaja vikAsa dRSTigocara hotA hai| yahA~ hameM bhAva aura bhAvanA ke antara ko samajha lenA hogaa| bhAva eka vicAra hai, mana kI taraMga hai| vaha jala kI bUnda kI taraha hai| jaba bhAva pravAharUpa 590 bhAvaprAbhRta, gAthA 66. 591 saMvegaraMgazAlA, gAthA 8556-8556. uttarAdhyayanasUtra . 16 a bhAvaprAbhRta. gAthA 64 bhagavatIArAdhanA, 1710. yogazAstra, 4/55-56. 900 bArassa aNuvekkhA, gAthA-60. kArtikeyAnuprekSA, 1/2. 598 saMvegaraMgazAlA, gAthA 8560-8562. Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI meM pravAhita hotA hai, taba vaha bhAvanA ke rUpa meM pariNata ho jAtA hai| bhAvanA meM akhaNDa pravAha hotA hai, jisase mana meM saMskAra sthAI ho jAte haiN| bhAva pUrvarUpa hai, to bhAvanA uttararUpa, ataH hama kaha sakate hai ki bhAva bIjarUpa hai, jabaki bhAvanA usase vikasita vRkss| bhAvanA manuSya ke vicAroM ko pariSkRta karane kI praNAlI hai, jo susthira saMskAroM kA nirmANa karatI hai| samAdhimaraNa kI sAdhanA meM bhAvanA eka aMga kA eka pakSa hai, jisake dvArA AtmA meM gahare jame hue vikRta saMskAroM kA zodhana kara unheM pariSkRta kiyA jAtA hai, tAki manuSya apane mamatva-bhAva ko alpa kara ske| Age hama bhAvanAoM ke svarUpa para vicAra kreNge| 1. anitya - bhAvanA :- saMvegaraMgazAlA meM saMsAra kI vastuoM kI anityatA para prakAza DAlate hue kahA gayA hai ki saMsAra ke sabhI padArthoM kI asthiratA evaM kSaNabhaMguratA kA vairAgyaparaka cintana hI anitya - bhAvanA hai / punaH, sabhI padArthoM kI asthiratA kA ullekha karate hue kahA gayA hai ki yauvana bijalI ke samAna asthira hai aura rUpa, bala, Arogya- ye sabhI bhI asthira haiN| sukha-sampadAe~ sandhyA ke bAdala ke samAna zIghra vilupta honevAlI haiN| jIvana pAnI ke bulabule ke samAna zIghra hI naSTa honevAlA hai| isI taraha bhavanapati, vyantara, jyotiSa aura vaimAnika devoM ke zarIra, rUpa, Adi bhI sthAI nahIM haiN| isa loka aura paraloka kI jo bhI saMyogika upalabdhiyA~ haiM, ve sabhI bhI kSaNika haiN| mAtA, pitA, patnI, putra, mitra evaM svajanoM ke sAtha jo saMyoga hai, usakA viyoga nizcita hai| makAna, dukAna, bAga-bagIce, yAna aura vAhana eka dina yahIM chUTa jaaeNge| isa taraha sarvagata anityatA ko jAnakara jo uttama puruSa dharma meM udyama rahatA hai, vahIM apanA kalyANa kara sakatA hai| isa sambandha meM saMvegaraMgazAlA meM naggati rAjA kA kathAnaka upalabdha hotA hai| 599 jagat meM sabhI padArtha kAlakrama meM parivartita hote rahate haiN| saMsAra kA jo svarUpa prAtaHkAla thA, vaha madhyAhUnakAla meM nahIM rahatA hai aura jo madhyAhUnakAla meM thA, vaha aparAhUnakAla meM nahIM rahatA hai, isalie vyakti ko isa zarIra evaM saMsAra kI vastuoM ke prati honevAle mamatva-bhAva kA tyAga karanA cAhie / AcArya kundakunda ke zabdoM meM samagra sAMsArika - vaibhava, indriyA~, rUpa, yauvana, bala, Arogya, Adi sabhI indradhanuSa ke samAna kSaNika haiM, saMyogajanya haiM, isalie vyakti ko samagra sAMsArika upalabdhiyoM kI anityatA evaM saMyogajanyatA ko samajhakara unake 599 vijjuvva jovvaNaM saMpanyA vi saMjha'bmarAgarehavva / saMvegaraMgazAlA, gAthA 8564-66. jalabubbuo vva jIviyaM ma'ccatama 'Niccameva' ho / / Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 267 prati Asakta nahIM rahanA caahie| 600 bhagavatI ArAdhanA ke anusAra vyakti kA zarIra phena ke bulabule ke samAna nazvara hai| jisa prakAra phena ke bulabule naSTa hote haiM, usI prakAra zarIra bhI avazya naSTa hotA hai| 601 isalie kahA gayA hai ki "vyakti ko isa zarIra ke naSTa hone para duHkhI nahIM honA caahie| use isa bAta kA jJAna honA cAhie ki jisa prakAra pakSI dina nikalane para vRkSa ko chor3akara apane-apane rAste kI tarapha cala par3ate haiM; usI prakAra prANI bhI apanI Ayu pUrNa hone para apane-apane karmoM ke anusAra anya yoniyoM meM utpanna hote haiN| 602 uttarAdhyayana meM bhI kahA gayA hai ki vyakti kA yaha zarIra anitya hai, apavitra hai aura isakI utpatti azuci se huI hai| isameM jIva kA nivAsa bhI azAzvata hai| 603 isa taraha saMvegaraMgazAlA ke samAna hI aneka jaina-granthoM meM bhI anitya - bhAvanA kA ullekha kiyA gayA hai| anitya - bhAvanA ke cintana se vyakti ke mana meM sAMsArika vastuoM evaM zarIra kI nazvaratA, Adi kA jJAna hotA hai, isake dvArA vyakti kA unake prati rahA huA rAga-bhAva samApta hotA hai aura vaha apane lakSya kI prApti ke lie ekAgracitta hokara Age bar3hatA hai| 2. azaraNa-bhAvanA :- "vyakti ko mRtyu ke mukha se bacAne meM koI samartha nahI hai"- isa prakAra kI bhAvanA ko azaraNa - bhAvanA kahate haiN| saMvegaraMgazAlA meM granthakAra ne azaraNa - bhAvanA kA citraNa karate hue kahA hai- sarva jIvoM kA rakSaNa karane meM samartha (karuNAvatsala) vItarAga paramAtmA hI zaraNabhUta hai| inako chor3akara janma, jarA, maraNa, udvega, zoka, duHkha aura vyAdhiyoM se grasta isa bhayaMkara saMsAra - aTavI meM prANiyoM ke lie koI bhI zaraNa nahIM hai| 604 isameM Age yaha bhI kahA gayA hai ki jina-vacana para zraddhA rakhanevAlI AtmAoM ke dvArA yA nItibala ke dvArA athavA puruSArtha bala ke dvArA na to pUrva meM mRtyu para vijaya prApta kI, na vartamAna meM vijaya prApta kI hai aura na bhaviSya meM vijaya prApta kara skegaa| sAtha hI yaha kahA gayA hai ki mAtA-pitA, putra-putrI, atyanta snehI svajana aura dhana-sampatti - inameM se koI bhI roga se pIr3ita manuSya ko ( roga zAnta karane meM) alpa bhI zaraNa dene meM samartha nahIM hai| isase yaha phalita hotA hai ki manuSya apane 600 bArasANuprekkhA, gAthA 3 se 5 601 bhagavatI ArAdhanA 17/11. 602 bhAvanAyoga - 5 603 604 uttarAdhyayanasUtra 16 /12. saMvegaraMgazAlA, gAthA 85-86. Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI kamoM kA bhoktA svayaM hai| usake samasta bandhu, bAndhava, svajanAdi use usake kamoM ke bhoga se bacA nahIM sakate haiN|605 saMvegaraMgazAlA meM Age yaha bhI kahA gayA hai ki vyakti yadi aneka mantroM ke mantrita jala se snAna kare, athavA mantrita cUrNAdi kA sevana kare, kintu ve mantra evaM auSadhiyA~ usa vyakti kI mRtyu se rakSA karane meM asamartha haiM, isalie sAdhaka ko saMsArI vastuoM meM rAga-bhAva kA tyAga karake ekAgracitta se unakI azaraNatA kI bhAvanA kA cintana karanA cAhie - saMsAra meM koI bhI zaraNabhUta nahIM hai| mAtra dharma kI hI zaraNa satya evaM zAzvata hai, anya sabhI zaraNa asatya evaM azaraNarUpa haiN| isa grantha meM anAthImuni ke kathAnaka dvArA saMsAra kI isa azaraNatA kA pratipAdana kiyA gayA hai|606 uttarAdhyayana meM bhI kahA gayA hai ki jisa prakAra vana meM mRga ko siMha pakar3akara le jAtA hai, usI prakAra anta samaya meM mRtyu bhI manuSya ko le jAtI hai| mAtA-pitA, bhAI-bahana yA koI bhI use mRtyu ke paMje se mukta nahIM karA pAtA hai|607 "maraNavibhakti ke anusAra janma-jarA-maraNa se koI nahIM baca sakatA hai| vividha prakAra ke mAMgalika kArya, mantra, tantra, putra, mitra, bandhu-bAndhava bhI jIva ko mRtyu se nahIM bacA sakate haiN|608 - isase yahI phalita hotA hai ki manuSya mRtyu se bacane ke lie agaNita prayatna karatA hai, kintu ve sabhI prayAsa kabhI bhI saphala nahIM hue haiM, na hoMge, ataH ina nirarthaka prayAsoM meM manuSya ko ulajhanA nahIM cAhie aura isa azaraNa-bhAvanA ke dvArA sAMsArika-jIvana se virakta honA caahie| "bhagavatI ArAdhanA meM bhI azaraNa-bhAvanA para prakAza DAlate hue yaha kahA gayA hai ki vyakti ko karmoM ke vipAka ke bhoga se koI bhI nahIM bacA sakatA hai| yaha AtmA apane karmoM ke kAraNa hI bandhana meM par3atI hai| jIva ke kaSAyarUpa 605 saMvegaraMgazAlA, gAthA 8560-8562 606 saMvegaraMgazAlA gAthA, 8563-8565. 607 jaheha sIho va miyaM gahAya maccU naraM neI hu antkaale| na tassa mAyA va piyA va bhAyA kAlammi taammi'shraabhvNti|| uttarAdhyayana, 13/22. 60deg janma-jarA-maraNabhae abhihae viviha vAhi saMttelogAmmi natyi saraNaM jiNiMda varasAsaNaM mRt|| maraNavibhatti 576, evaM gAthA 581-582. Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariNAmoM ke nimitta se karmo kA bandha hotA hai| jaba ve karma apanA azubha phala dete haiM, to usase vyakti ko koI nahIM bacA pAtA hai| 009 " AtmA para karmoM kA AvaraNa rahane ke kAraNa vyakti saMsAra ko apanA zaraNasthala samajhane lagatA hai| vaha nAnA prakAra ke duHkhoM ko bhogatA huA bhI isa saMsAra meM rahane kI kAmanA karatA rahatA hai, lekina vyakti ko aisA vicAra karanA cAhie ki asAtAvedanIya karmoM ko naSTa karane meM samyagdarzana, samyakjJAna, samyak cAritra aura samyaktapa hI samartha haiM, ataH ye hI mere lie rakSaka aura zaraNarUpa haiN| "610 jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 269 isa prakAra niSkarSa yaha nikalatA hai ki azaraNabhAvanA samAdhimaraNa meM sahAyakarUpa hai| ekAgra mana se isa bhAvanA kA cintana karane se vyakti ko yaha jJAna hotA hai ki apane karmoM kA karttA aura bhoktA vaha svayaM hai, ataH vaha apane kaSAyoM ko kRzakara moha kA tyAga karatA hai, tathA rAgAdi bhAvoM ko dUra karatA hai aura isa prakAra mukti - patha para agrasara hotA hai| 3. saMsAra-bhAvanA :- saMsAra kI duHkhamayatA kA vicAra karanA hI saMsAra - bhAvanA hai| saMvegaraMgazAlA meM kahA gayA hai ki isa saMsAra meM jo vItarAga paramAtmA kI AjJA ko zirodhArya nahIM karatA hai, vaha moharUpI jAla meM phaMsakara parAbhava ko prApta karatA hai tathA vikAroM se vikRta hokara ekendriya, Adi vibhinna tiryaMca yoniyoM meM bhramaNa karatA hai tathA deva, manuSya, tiryaMca evaM naraka - yoni meM paribhramaNa karatA huA vaha jIva bAra-bAra janma maraNa karatA hai| itanA hI nahIM, pratyeka yoni meM janma lekara vividha prakAra ke bandha-bandhana, apamAna, mahAroga, zoka aura kleza ko prApta karatA hai / "" yahA~ granthakAra ke kahane kA tAtparya yaha hai ki Urdhvaloka, tiryacaloka aura adholoka - isa prakAra ina tInoM lokoM meM aisA koI eka bhI AkAza-pradeza nahIM hogA, jahA~ jIva ne aneka bAra janma- jarA - maraNa ko prApta nahIM kiyA ho / 612 saMvegaraMgazAlA meM Age kahA gayA hai ki jisa bhoga-sAmagrI ko prApta karane ke lie vyakti duHkhI ho rahA hai, usa bhoga-sAmagrI ko yaha jIva pUrva meM aneka bAra prApta kara chor3a cukA hai, isalie usa jIva ke sAtha anya jIvoM ke 609 610 611 saMvegaraMgazAlA, gAthA 8623-8625. 612 saMvegaraMgazAlA, gAthA 8626.... bhagavatI ArAdhanA, 1726. bhagavatI ArAdhanA, 1741. Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI sambandha ko lekara isa grantha meM yaha pratipAdita kiyA gayA hai ki isa saMsAra meM paribhramaNa karate hue isa jIva ne pratyeka jIva ke sAtha svajana, mitra, svAmI, sevaka, zatru, Adi vividha rUpoM meM aneka bAra sambandha banAe haiN| 6 1 3 isa saMsAra meM mAtA marakara putrI ho jAtI hai aura pitA marakara putra hotA hai| isI jagat meM jIva apane zarIra ke rUpa evaM yauvana kA abhimAna karatA hai / kAlAntara meM marakara punaH apane hI zarIra meM kIr3oM ke rUpa meM utpanna ho jAtA hai| yahA~ mAtA marakara pazu, Adi yoni meM janma lekara apane hI putra ke zarIra ke mA~sa ko khAtI hai| isa saMsAra se mahAkaSTakAraka aura kyA ho sakatA hai ? jahA~ svAmI sevaka banatA hai aura sevaka mAlika banatA hai| pitA putra banatA hai aura pUrva vairabhAva ke kAraNa pitA putra ke hAthoM mArA jAtA hai / anta meM saMsAra - bhAvanA ke sandarbha meM eka tApasa kI kathA kA varNana karate hue kahA gayA hai ki aise saMsAra ke svarUpa ko dhikkAra ho, jahA~ jIva lambI avadhi taka duHkhoM ko prApta karatA hai| 614 saMsaraNa hI saMsAra hai aura caturgati meM paribhramaNa hI saMsaraNa hai| ye cAroM gatiyA~ duHkhI jIvoM se bharI par3I haiN| ina gatiyoM meM kahIM bhI sukha (sAra) nahIM hai| uttarAdhyayanasUtra meM saMsAra kI duHkhamayatA ko pratipAdita karate hue kahA gayA hai ki janma duHkhamaya hai, roga aura maraNa duHkhamaya haiM, yaha sampUrNa saMsAra duHkhamaya hai, jisameM prANI ko kleza prApta ho rahA hai| yaha loka mRtyu se pIr3ita hai, jarA se ghirA huA hai aura rAta - dinarUpI zastra dhArA se truTita hai| 15 maraNavibhatti ke anusAra yaha saMsAra duHkhamaya hai| yahA~ jIva aneka prakAra ke bandhanoM se bandhA huA duHkha bhogatA hai| jIva apane bandhu-bAndhava, mitra-putra, dhana-vaibhava, bhoga-vilAsa ke sAdhanoM Adi kA vinAza hone para evaM zarIra meM rogAdi hone para duHkhI hotA hai / isa saMsAra meM aisA koI sthAna nahIM hai, jahA~ vyakti janma- jarA - maraNa, Adi ke klezoM se mukta ho| 16 613 saMvegaraMgazAlA, gAthA 8627-8626. 614 sohaggarUvagavvaM samuvvahaMto juvA vi mariUNa / ttatheva niyasarIre, jAyaI jammi kimitte / / saMvegaraMgazAlA, gAthA 8630-8633. jasma dukkhaM jarA dukkha rogAya mrnnaanniy| aho! dukkhoM hu saMsAro jatthakIsanti jntvo| / uttarAdhyayana 615 16/15. 6167 so natyi ihogAsa loe vAlaggakoDimitto vi / jammaNa maraNA bAhA aNegaso jattha na ya pattA / / maraNavibhatti - 565. Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 271 bhagavatI ArAdhanA ke anusAra bhI yaha saMsAra - samudra ananta aura athAha duHkharUpI jala se bharA par3A hai| 17 isa saMsAra meM duHkhoM kA sAmrAjya hai, jahA~ jIva anantakAla se paribhramaNa karatA A rahA hai tathA anya jIvoM ke sAtha mAtA-pitA, bhAI-bahana, putra-putrI, pati-patnI, Adi vividha sambandhoM ko jor3akara duHkhI hotA rahA hai| 018 samAdhimaraNa kI dRSTi se dekhA jAe, to sAdhanA ke kSetra meM saMsAra - bhAvanA kI upayogitA yahI hai ki isake cintana ke dvArA vyakti saMsArajanita tRSNA ko tyAgakara bhava- paribhramaNa se mukti prApta kara sakatA hai| 4. ekatva - bhAvanA :- saMvegaraMgazAlA meM ekatva - bhAvanA ke svarUpa ke sambandha meM yaha pratipAdita kiyA gayA hai ki jIva akelA janma letA hai, vaha akelA karmoM ko bA~dhatA hai, akelA hI bhogatA hai aura akelA hI mRtyu ko prApta karatA hai| yaha jIva akelA hI paraloka ko jAtA hai aura vahA~ apane zubhAzubha karmoM kA upabhoga bhI akelA hI karatA hai / mRtyu ke Agamana para sampUrNa sAMsArika - vaibhava tathA parivAra kA parityAga karake zoka karate svajanoM ke madhya se vaha akelA hI prayANa karatA hai| usa samaya pitA, putra, strI, mitrAdi koI bhI usake sAtha nahIM jAte haiN| 619 saMvegaraMgazAlA meM Age yaha bhI nirUpaNa kiyA gayA hai ki kauna, kisake sAtha janmA hai ? kauna, kisake sAtha parabhava meM gayA hai ? kauna, kisakA kyA hita karatA hai? aura kauna, kisakA kyA bigAr3atA hai? kahane kA tAtparya yahI hai ki koI bhI vyakti kisI kA sAtha nahIM detA hai| sabhI jIva akele hI sukha-duHkha ko sahana karate haiM, ataH jIva ko yaha vicAra karanA cAhie ki na koI merA hai aura na maiM kisI kA huuN| phira bhI ajJAnI jIva, jo parabhava cale gae una manuSyoM ke lie zoka karatA hai, kintu saMsAra meM svayaM akelA duHkhoM ko bhoga rahA hai - isakI cintA nahIM karatA hai| jaba jIva naraka meM akelA duHkha sahana karatA hai, taba vahA~ koI naukara yA svajana nahIM hote haiM aura jaba svarga meM akelA sukha bhogatA hai, taba bhI svajanAdi usake sAtha nahIM hote haiN| isa taraha samasta svajanoM evaM padArthoM ko chor3akara ihaloka se paraloka meM jIva akelA hI jAtA hai| anta meM kahA gayA hai ki jIva saMsArarUpI kIcar3a meM phaMsA huA akelA hI duHkhI hotA hai, usa samaya 617 618 619 bhagavatI ArAdhanA, 1764. jJAnAparva - saMsArabhAvanA. saMvegaraMgazAlA, gAthA 8652-8655. Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI usake sAtha duHkha bhogane ke lie koI nahIM AtA hai, isalie kaThora upasargoM meM bhI muni ko dUsare se sahAyatA kI icchA nahIM karanA caahie| - uttarAdhyayana-sUtra meM ekatva-bhAvanA kI carcA karate hue kahA gayA hai ki AtmA hI apane sukha-duHkha kA kartA hai, bhoktA hai aura yahI AtmA karmoM kA kSaya karanevAlI hai| zreSTha AcAra se yukta AtmA apanA hI mitra tathA durAcAra se yukta AtmA apanI hI zatru hai| durAcAra meM pravRtta AtmA apanA jitanA adhika aniSTa karatI hai, utanA anartha usakA galA kATanevAlA zatru bhI nahIM karatA, ataH apane para hI vijaya prApta karanA caahie|"621 maraNavibhakti meM ekatva-bhAvanA para vicAra karate hue kahA gayA hai ki jIva akele hI karma karatA hai aura akele hI apane kamoM kA phala bhI bhogatA hai| jIva akele hI sadgati (mRtyu) ko prApta karatA hai| maraNoparAnta vaha akele hI paraloka-gamana karatA hai| usake sAtha usake svajana paraloka nahIM jAte haiN| 622 bhagavatIArAdhanA meM ekatva-bhAvanA kA artha spaSTa karate hue likhA gayA hai ki isa loka meM jo hamAre bandhu-bAndhava haiM, ve paraloka meM hamAre bandhu-bAndhava nahIM hoNge| isI prakAra dhana, zarIra, zayana, AsanAdi samasta parigraha isI loka meM kAma Ate haiM, paraloka meM sAtha nahIM jaaeNge| kabhI-kabhI to ye parigraha isa loka meM hI vyakti kA sAtha chor3a dete haiM, ataH yaha AzA karanA vyartha hai ki ye samasta svajana evaM parigrahAdi paraloka meM hamAre sAtha rheNge|"623 isa prakAra samAdhimaraNa kI sAdhanA ke samaya jo sAdhaka ekatva-bhAvanA kA cintana karatA hai usake mana meM AtmavizvAsa jagatA hai aura usakI parAGmukhatA samApta hotI hai| ekatva-bhAvanA se vyakti apanA kalyANa kara sakatA hai, kyoMki kalyANa aura akalyANa-donoM vyakti ke apane hI hAthoM meM hai| 5. anyatva-bhAvanA :- jagat ke sampUrNa padArthoM se svayaM ko bhinna samajhanA aura isa bhinnatA kA punaH-punaH vicAra karanA hI anyatva-bhAvanA hai| saMvegaraMgazAlA meM kahA hai ki jIva svayaM hI apane kie karmoM kA phala bhogatA hai, 620 saMvegaraMgazAlA, gAthA 8656-8661. 021 na taM arI kaMThachettA kareI jaM se kareM appaNiyA durappA se nAhiI maccumuhaM tu patte pacchANutAveNa dyaavihuunno|| uttarAdhyayana, 20/48. 622 ikko karei kammaM phalamavi tassakao smnnuhvi| ikko jAyai maraiya, paraloyaM ikkAoM jaai|| maraNavibhakti, 586. 025 ihaloga baMdhvA te NiyayA parassa hoti logassA taha ceva ghaNaM deho saMgA sayaNAsagA dii|| bhagavatIArAdhanA, 1746. Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 273 isa saMsAra meM kauna kisakA svajana hai? athavA kauna kisakA parajana hai? arthAt sabhI parAe yA anya haiN| yaha jIva svayaM zarIra se bhinna hai, vaibhavAdi se bhinna hai, priyA, putra, mitra, pitAdi se bhI bhinna hai, isalie apanA hita vyakti ko svayaM karanA caahie|624 maraNavibhakti ke anusAra AtmA se yaha zarIra bhinna hai, bandhu-bAndhava tathA saMsAra ke samasta bhautika padArtha aura rizte-nAte, sabhI hamase bhinna haiN| sAtha hI hama (AtmA) bhI una para padArtho se bhinna haiN| sAdhaka ko isa bhinnatA kA bodha karanA caahie|625 anyatvabhAvanA kA svarUpa spaSTa karate hue AcArya kundakunda likhate haiMAtmA jJAnadarzanasvarUpa hai aura zarIrAdika sabhI bAhya-padArtha isase bhinna haiM- isa prakAra cintana karanA anyatvabhAvanA hai| 626 AcArya zivArya kA kathana hai ki upakAra aura upakAra karane ke kAraNa hI koI kisI kA svajana yA parijana hotA hai, yathA - mAtA-pitA putra kA pAlana isa Azaya se karate haiM ki vRddhAvasthA meM putra unakA sahAyaka hogaa| putra mAtA-pitA kA Adara-satkAra isa vicAra se karatA hai ki inhIM ke kAraNa merA janma huA hai, arthAt inhIM kI kRpA se isa loka meM merA Agamana huA hai, kintu yadi kisI kAraNavaza ina sambandhoM meM paraspara koI tanAva utpanna ho jAtA hai, to vahI mAtA-pitA, putra, Adi eka dUsare ko parAyA samajhane lagate haiN| 627 AcArya amitagapti bhI jIva se bhinna dehAdi saMyogoM para se dRSTi haTA lene kI preraNA dete hue kahate haiM- jisa AtmA kA zarIra ke sAtha bhI aikya nahIM hai, usakA putra, patnI aura mitra ke sAtha aikya kaise ho sakatA hai? ThIka hI hai, kyoMki zarIra se camar3I dUra kara dene para romachidra kaise raha sakate haiM?628 AcArya kArtikeya kA mata hai ki mAtA-pitA, bandhu-bAndhava evaM putrAdi sabhI iSTajana mere nahIM haiN| yaha AtmA unase sambandhita nahIM hai| ve sabhI karmavazAt 624 saMvegaraMgazAlA, gAthA 8683-8686. 050 annaM imaM sarIra anoha, baMdhavA vi me atre| evaM nAuNa khamaM, kusalassa na ta khamaM kaauN|| maraNavibhakti, 560. 626 aNNaM imaM sarIrAdigaM, pi jaM hojja bAhiraM davA NaNaM dasaNamAdA evaM ciMtehi annnntaa| bArassa aNuvekkhA gAthA, 23. 627 mAyA posei surya AdhAro meM avissadi imottiA posedi sudo mAdaM ganme pariyoM imaaettiaa| bhagavatIArAdhanA, 1755. 628 paMthe pahiya-jaNANaM jaha saMjoo havei khaNamittA baMdhu jaNANaM ca tahA saMjoo adbhuo hoi|| kArtikeyAnuprekSA, 118. Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI saMsAra meM paribhramaNa kara rahe haiM aura pathika kI bhAMti milate evaM bichur3ate haiN| 629 sarvArthasiddhi meM AcArya pUjyapAda kA kathana hai ki zarIra se anyatva kA cintana karanA anyatvAnuprekSA hai| abheda pratIta hone para bhI lakSaNa ke bheda se maiM anya hU~ aura zarIra anya hai, maiM zarIra aindrika hU~, maiM atIndriya hU~; zarIra ajJa hai, maiM jJAtA hU~; zarIra anitya hai, maiM nitya hU~, zarIra Adi-antavAlA hai aura maiM ananta hU~; saMsAra meM paribhramaNa karate hue mere lAkhoM zarIra atIta ho gae, maiM usase bhinna nahIM hU~; isa prakAra zarIra se bhI jaba maiM anya hU~, taba he vatsa! maiM bAhya padArtho se bhinna hoU~, to isameM kyA Azcarya? __"AtmA aura zarIrAdi saMyogoM kI paraspara bhinnatA aura abhinnatA kI vAstavika sthiti kyA hai? isakA sodAharaNa citraNa karate hue paNDita-pravara daulatarAmajI likhate haiM- yadyapi AtmA aura zarIra dUdha aura pAnI kI bhAMti mile hue haiM, tathApi ve abhinna nahIM haiM, pUrNataH bhinna hI haiN| jaba (ekakSetrAvagAhI) zarIra bhI jIva se bhinna hai, to phira dhana, makAna, putra, putrI, patnI, jIva ke apane kaise ho sakate haiM?"630 isI prakAra ke bhAva padmanaMdikRta paMcaviMzati meM bhI vyakta kiyA gayA hai| paNDita dIpacandajIkRta bAraha bhAvanA meM yaha bAta aura bhI adhika spaSTa rUpa se kahI gaI hai| samayasAra kI 27vIM gAthA meM AcArya kundakunda ne sApha-sApha likhA haivyavahAranaya se jIva aura zarIra eka hI hai, para nizcaya se to jIva aura deha kadApi eka nahIM ho skte|631 . isase yaha phalita hotA hai ki para se sva kI bhinnatA kA jJAna hI bheda-vijJAna hai aura para se bhinna nija cetana Atmatattva ko jAnanA, mAnanA aura anubhava karanA hI AtmAnubhUti hai, Atma-sAdhanA hai, Atma-ArAdhanA hai| sampUrNa jinAgama aura jaina-adhyAtma kA sAra isameM samAhita hai| anyatva-bhAvanA ke cintana kI carama pariNati bhI yahI hai, ataH cintana-manana ke vikalpoM se virata hokara mAtra nija ko hI jAnate rahanA hai| para se antara sthApita karane para anantavIrya ullAsita hogA, Ananda kA sAgara taraMgita ho uThegA, deha-devala bhI usakI taraMgoM se taraMgApita ho romAMcita ho uThegA, tejoddIpta ho utthegaa| jaba yaha saba antara meM sarvArthasiddhi : adhyAya sUtra 7 kI TIkA. deg jala-patha jyoM jiya-tana melA, pai bhitra-bhitra nahI bhelaa| to pragaTa jude dhana dhAmA, kyoM ho tavai ika milI suta raamaa|| chaha DhAlA, paMcama DhAla, chanda 7. 017 samayasAra gAthA 27. prA. hukamacanda bhArilla, bAraha bhAvanA eka anuzIlana. Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 275 ghaTita hogA, tabhI para se ekatva aura mamatva vighaTita hogA, tabhI anyatva - bhAvanA kA cintana saphala hogA, sArthaka hogaa| 6. azuci - bhAvanA :- azuci kA "apavitratA" artha karate hue saMvegaraMgazAlA meM granthakAra ne jIva kI pavitratA evaM deha kI apavitratA kA vivecana kiyA hai| jIva evaM zarIra - donoM pRthak-pRthak haiM, ataH mukta jIva pavitra hai aura saMsArI jIva apavitra hai, kyoMki saMsArI jIva sazarIrI hai aura zarIra sadaiva azuci se yukta hotA hai aura siddha jIva azarIrI hote haiM, ataH ve pavitra haiN| yadi donoM, arthAt jIva aura zarIra meM bhinnatA nahIM hotI, to jIvoM kA pavitra honA sambhava nahIM hotaa| 632 Age, zarIra kI azucitA kA ullekha karate hue kahA gayA hai ki zarIra kA vikAsa garbhAvAsa meM hotA hai, jahA~ vaha nau mahInoM taka mala, mUtra, Adi azuci padArthoM se vikasita hotA hai| usake pazcAt bhI pratipala zarIra ke pasIne Adi kI durgandha se; mA~sa, majjA, Adi se yukta hone se, rogoM se grasta hone se, viSThA evaM mUtra ke saMgraha se evaM nau chidroM se nirantara azuddha padArthoM ke jharate rahane se yaha zarIra apavitra hI rahatA hai| 633 sAtha hI isameM yaha bhI nirUpita kiyA gayA hai ki aneka upAyoM ke dvArA bhI zarIra kI apavitratA ko dUra nahIM kiyA jA sakatA hai, kyoMki yaha zarIra azuci se bhare hue ghar3e ke samAna hai, isako cAhe samasta tIrthoM ke pavitra jala se jIvana bhara dhoyA jAe, athavA snAna karAyA jAe, phira bhI isakI thor3I bhI zuddhi nahIM hotI hai| saMvegaraMgazAlA meM zarIrI kI azucitA kA bodha karAkara isake prati mamatva kA tyAga karane ko kahA gayA hai| 634 yaha zarIra azuci kA bhaNDAra hai, ataH zarIra - sambandhI moha ko naSTa karane ke lie aneka jaina AcAryoM ne apane - apane granthoM meM azuci - bhAvanA kA vidhAna kiyA hai| saMvegaraMgazAlA meM azuci - bhAvanA ke vivecana meM zarIra kI azucitA evaM azAzvatatA para jaisA prakAza DAlA gayA hai, vaisA hI uttarAdhyayana sUtra 35, maraNavibhatti, 36 bhagavatI ArAdhanA, 637 jJAnArNava, . 638 Adi granthoM meM bhI samAna rUpa se milatA hai| 632 ettharammi maNimaya gAthA, 8115. 633 saMvegaraMgazAlA, gAthA 8117- 8116. 634 saMvegaraMgazAlA, gAthA 81208121. 635 636 mauDoNAmiyAsiro suro ei / vaMdaiyacArUdattaM, par3hama pacchA tavassiM pi|| saMvegaraMgazAlA uttarAdhyayanasUtra, 19/13. maraNavibhakti, 606. Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI deha-sambandhI rAgAtmaka vikalpoM ke zamana ke lie deha kI azucitA kA bAra-bAra cintana karanA caahie| paNDita daulatarAmajI kahate haiM- "kapha aura carbI, Adi se mailI yaha deha mA~sa, khUna evaM pIparUpI mala kI thailI hai| isake A~kha, kAna, nAka, mu~ha, Adi nau dvAroM se nirantara ghRNAspada maile padArtha hI bahate rahate haiN| he Atman! tU aisI ghRNAspada isa deha se sneha kyoM karatA hai?"639 "jIvoM kA yaha zarIra asthiyoM se banA aura carmoM ke AvaraNa se DhaMkA hai| kaI taraha kI vikRtiyoM evaM durgandhoM se yukta yaha sabhI rogarUpI sapoM kA ghara hai, isake prati rAga rakhanA vyartha hai|"640 isI bAta ko paNDita jayacandajI chAbar3A ne isa prakAra vyakta kiyA hai- "apanI AtmA atyanta nirmala hai aura yaha deha apavitratA kA ghara hai| he bhavya jIvoM! isa prakAra isa deha se sneha chor3o aura nijabhAva kA dhyAna kro|"641 ina sabakA tAtparya yahI hai ki yaha zarIra svayaM to azucimaya hai hI, isake saMsarga meM AnevAle pratyeka padArtha bhI isake saMyoga se apavitra ho jAte haiN| prAtaH sApha, svaccha vastra pahanate haiM, to zAma taka maile ho hI jAte haiM, pasIne kI gandha Ane lagatI hai, zuddha sAtvika-bhojana isake saMsarga meM Ate hI ucchiSTa (apavitra) ho jAtA hai| nirmala jala se snAna karane para zarIra ke saMyoga se vaha jala bhI mailA ho jAtA hai| isa bAta kI carcA karate hue snAnASTaka meM kahA gayA __"jisa zarIra kI samIpatA ke kAraNa uttama mAlA, Adi padArtha chUne ke yogya nahIM rahate haiM, jo mala-mUtrAdi se bharA huA hai, rasa-rudhirAdi sapta dhAtuoM se racA gayA hai, bhayAnaka durgandha se yukta hai tathA jo nirmala AtmA ko bhI malina karatA hai, samasta apavitratAoM ke saMgrahasthala ke samAna yaha manuSyoM kA zarIra jala ke snAna se kaise zuddha ho sakatA hai?"642_ ukta sampUrNa kathanoM kA sAra yahI hai ki svabhAva se hI azucimaya deha ke mamatva meM isa durlabha narabhava ko samApta kara denA ucita nahIM hai| isa deha se atyanta bhinna svabhAvavAle parama pavitra AtmA kI sAdhanA-ArAdhanA karanA hI mAnava jIvana kA ekamAtra lakSya hai| 637 bhagavatIArAdhanA, 1807. 638 jJAnArNava (azucibhAvanA) 69 chaha DhAlA, paMcama DhAla, chanda 8. 640 jJAnArNava (azucibhAvanA) 641 bAraha bhAvanA. 642 pAnandi paMcaviMzatiH adhyAya 25, chanda 1. Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 277. 7. Azrava-bhAvanA :- bandhana ke kAraNoM para vicAra karanA Azrava-bhAvanA hai| saMvegaraMgazAlA meM Azrava-bhAvanA ke sambandha meM kahA gayA hai ki saMsAra meM jIva jina duHkhoM ko prApta karate haiM, ve unake pUrva-pApoM ke hI pariNAmasvarUpa hote haiN| jisa prakAra sarovara meM jala Ane ke aneka mArga hote haiM, jisase vaha vizAla jala kA saMcaya karatA hai, usI prakAra hiMsAdi aneka duSpravRttiyoM se jIva pApakarma kA saMcaya karatA hai| yadi jala Ane ke sarva mArga ko banda nahIM kiyA jAegA, to malina jala kA sarovara meM praveza hotA rahegA aura vaha sarovara ke svaccha jala ko bhI gandA kara degaa| yadi hiMsA, corI, Adi duSpravRttiyoM kA tyAga nahIM kiyA jAegA, to AtmA meM pApakarmoM kA praveza hotA rahegA aura pApakarma meM DUbA jIva duHkhoM ko prApta kara saMsAra meM paribhramaNa karatA rahegA, ataH ahiMsAdi vratoM ko svIkAra karake Azrava-dvAroM ko banda kara lenA caahie| samAdhimaraNa kI sAdhanA dvArA ina vratoM kA pAlana karate hue vyakti icchita phala ko prApta kara sakatA hai|643 yahI bAta maraNavibhakti meM bhI kahI gaI hai- "ISyA, dveSa, viSAda, krodha, mAna, lobha, Adi Azrava ke dvAra haiN| ina Azrava-dvAroM ke mAdhyama se kamoM kA Agamana hotA hai| karmoM kA yaha Agamana jIvoM ke guNoM ke vinAza kA kAraNa banatA hai| jisa prakAra samudra yA nadI meM rahI huI chidrayukta naukA jala bhara jAne ke kAraNa DUba jAtI hai, usI prakAra jIva bhI karma-pudgaloM ke bhAra se saMsAra-samudra meM DUbA rahatA hai|"644 yogazAstra45, bhagavatIArAdhanA646, mokSamArga-prakAzaka:47, samayasAra, Adi aneka jaina-granthoM meM bhI karmabandha ke mUla kAraNa ko Azrava kahA gayA hai, tathA prathama azubha-Azrava kA aura phira zubha Azrava kA bhI tyAga karane kA ullekha kiyA gayA hai| nizcayanayavAdiyoM kI mAnyatA hai ki Azravatattva meM jo pApAzrava haiM, jIva unheM heya jAnatA hai aura jo puNyAzrava haiM, unheM upAdeya mAnatA hai, parantu ye donoM hI karmabandha ke kAraNa haiN| inameM puNyAzrava ko upAdeyatA mAnanA mithyAdRSTi hai| samayasAra ke bandhAdhikAra meM yahI kahA hai- "sarva jIvoM ke sukha-duHkha apane karma ke nimitta se hote haiN| jahA~ anya jIva ke ina kAryoM kA kartA ho, vaha 643 saMvaigaraMgazAlA, gAthA 753-8756. 644 maraNavibhakti, 611 645 yogazAstra - 4/76. 646 bhagavatIArAdhanA, 1816. 647 mokSamArga-prakAzaka, pR. 226. Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI mithyAdhyavasAya-bandha kA kAraNa hai, vahIM anya jIvoM ko jilAne kA athavA sukhI karane kA adhyavasAya ho, to vaha puNyabandha kA kAraNa hai aura mArane kA athavA duHkhI karane kA adhyavasAya ho, to vaha pApabandha kA kAraNa hai| isa prakAra ahiMsAvrata satyAdika to puNyabandha ke kAraNa haiM aura hiMsAvata asatyAdika pApabandha ke kAraNa hai| ye sarva mithyAdhyavasAya haiM, ve tyAjya haiM, isalie hiMsAdivat ahiMsAdika ko bhI bandha kA kAraNa jAnakara heya hI maannaa|"641 yogasAra meM kahA gayA hai- "pApa ko pApa to sArA jagata mAnatA hai, jJAnI to vaha hai, jo puNya ko bhI pApa jaane| tAtparya yaha hai ki jo pApAzrava ke samAna puNyAzrava ko bhI heya mAnatA hai, vahI jJAnI hai|"649 __samayasAra meM to yahA~ taka kahA hai- "jaba taka vyakti AtmA aura Azrava-ina donoM meM paraspara bheda nahIM jAnatA hai, taba taka vaha ajJAnI rahatA huA krodhAdikarUpa Azrava-bhAvoM meM hI pravartita rahatA hai|" 650 ataH yaha atyanta Avazyaka hai ki hama AtmA kI hI paryAya meM utpanna moha-rAga-dveSarUpa puNya-pAparUpa Azrava-bhAvoM kI paraspara bhinnatA ko bhalIbhAMti jAne tathA AtmA ke upAdeyatva evaM AzravoM ke heyatva kA nirantara cintana kareM, vicAra kreN| yahI cintana-vicAra Azrava-bhAvanA hai| isa bhAvanA ke pariNAmasvarUpa AtmA bandha ke hetuoM se mukta hotI hai| 8. saMvara-bhAvanA :- saMvara bhAvanA ke bAra-bAra cintana se jIva sarvaduHkhoM se mukta ho sakatA hai- aisA ullekha karate hue saMvegaraMgazAlA meM kahA gayA hai- "sarva jIva Atmavat haiN|" aisA svIkAra karanevAlA jIva AzravadvAroM ko saMvarabhAvanA ke dvArA banda kara detA hai, arthAt jIvarUpI sarovara meM pAparUpI jala ke Agamana ko banda kara detA hai| Agamana ke dvAra banda kie hue sarovara meM jisa prakAra navIna jala kA praveza nahIM hotA hai, vaise hI AzravarUpI dvAroM ko banda kara dene se jIva meM navIna pApakarmoM kA praveza nahIM hotA hai| Age kahA gayA hai ki jinhoMne mithyAtvAdika pA~coM AzravadvAroM ko saMvarabhAvanA ke cintana se banda kara die haiM, ve muni dhanya haiN| sAdhaka ko Azrava kA virodha karane ke lie saMvarabhAvanA kA cintana karanA caahie| isase jIva zarIra ke prati anAsakta aura kaSAyoM se mukta hokara mokSa ko prApta karatA hai|651 648 samayasAra, gAthA 252-260. 649 joindu yogasAra - dUhA 71. 650 samayasAra, gAthA 66. 'savvajiya appatallo, saMvariyA'sesa aasvdvaaro| Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 279 jina-jina kAraNoM se Azrava kI utpatti hotI hai, una-una kAraNoM kA nirodha karanA hI saMvara hai| saMvara ke svarUpa kA bAra-bAra cintana karanA saMvarabhAvanA hai| tattvArthasUtra ke anusAra- " Azrava kA nirodha saMvara hai aura vaha saMvara tIna gupti, pA~ca samiti, dasa dharma, bAraha bhAvanA, bAIsa parISaha, jaya aura pA~ca prakAra ke cAritra ke pAlana se hotA hai|"652 isa prakAra saMvarabhAvanA aura saMvaratattva meM kAraNa - kArya sambandha atyanta spaSTa najara AtA hai, kyoMki bAraha bhAvanAoM ko saMvara ke kAraNoM meM ginAyA gayA hai tathA saMvarabhAvanA bhI bAraha bhAvanAoM meM eka bhAvanA hai| isa prakAra yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki saMvarabhAvanA kAraNa hai aura saMvaratattva kArya hai| abheda-dRSTi se dekheM, to donoM eka hI siddha hote haiN| maraNavibhakti ke anusAra jIva ko karma-AzravoM kA nirodha karanA caahie| isake lie use mana, vacana, kAya se iMdriyoM kA nirodha evaM kaSAyoM kA nAza karanA caahie| "saMvara kI prApti ke lie udyama karane vAle vyakti ko cAhie ki vaha kSamA se krodha kA, namratA se mAna kA, saralatA se mAyA kA aura nispRhatA se lobha kA nivAraNa kre|" hemacandrAcArya ne yogazAstra meM saMvarabhAvanA ke cintana meM kina-kina AzravoM kA kina-kina upAyoM se nirodha kiyA jA sakatA hai- usakA nirUpaNa karate hue kahA hai ki saMyama kI sAdhanA ke dvArA iMdriyoM kI svacchanda pravRti ko balavAn banane vAle viSa ke samAna viSayoM kA tathA viSayoM kI kAmanA kA nirodha kreN| tIna guptiyoM dvArA tInoM yogoM kA, apramAda se pramAda kA aura sAvadya-yoga ke tyAga se avrata kA nivAraNa kreN| samyagdarzana ke dvArA mithyAtva ko tathA zubha-bhAvanA se azubha-bhAvanA kA nirodha kara citta ko sthira karake Artta-raudradhyAna ko parAsta kreN|"655 isa prakAra AcArya ne Azrava ke hetuoM ke nirodha kA upAya batAkara sAdhaka kI sAdhanA ko sarala banA diyA hai| isase yaha spaSTa hai ki saMvarabhAvanA ke cintana meM saMvara ke upAyoM kA jAnanA hI paryApta nahIM hai, apitu unako AcaraNa meM lAnA bhI Avazyaka hai| jIvoM na talAgo ina, pUrijjai paavslilehi|| saMvegaraMgazAlA, gAthA 6760-8763. 652 AcArya umAsvAmIH tatvArthasUtra, adhyAya 6, sUtra 1-2. 653 maraNavibhakti - 620. jJAnArNava (saMvarabhAvanA), 6. 655 yogazAstra - 4/81. Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI saMvarabhAvanA kI cintana-prakriyA meM bheda-vijJAna aura AtmAnubhUti kI mukhyatA hai| yahA~ samiti, gupti, Adi ke bheda-prabhedoM ke vistAra meM jAne kI koI AvazyakatA nahIM hai| paNDita daulatarAmajI kA kahanA hai- "jinhoMne puNya-pAparUpa AzravabhAvoM ko na karake AtmA ke anubhava meM citta ko lagAyA hai, unhoMne hI Ate hue dravyakoM ko roka diyA hai| isa prakAra dravyAzrava va bhAvAzrava ke abhAvapUrvaka jinhoMne dravya va bhAva-saMvara ko prApta kiyA hai, unhIM ne sukha kA anubhava kiyA hai, arthAt sukha prApta kiyA hai|"656 yahA~ AtmAnubhava ko saMvara evaM usakI bhAvanA ko saMvarabhAvanA kahA hai| yaha anubhava bheda-jJAna se hotA hai| isa taraha saMvara-bhAvanA meM bheda-vijJAna aura AtmAnubhUti kI bhAvanA hI pradhAna hai| sampUrNa saMsAra ko sva aura para meM vibhAjita karake para se vimukha hokara sva ke sammukha honA hI bheda-vijJAna hai, AtmAnubhUti hai, saMvara hai, saMvarabhAvanA kA phala hai| isa prakAra hama kaha sakate haiM ki rAgAdi bhAva Azrava haiM aura inake abhAva meM honevAlA vItarAga bhAva-saMvara hai| yaha saMvara hI mukti-mArga kA prathama praveza dvAra hai| isa saMvara kI utpatti bheda-vijJAnapUrvaka huI AtmAnubhUti ke samaya hI hotI hai| 6. nirjarA-bhAvanA :- saMvegaraMgazAlA meM kahA gayA hai- Azrava ko saMvara kI sahAyatA se rokakara tapa kI sahAyatA se pUrvasaMcita karmoM kA kSaya karanA hI nirjarA hai| nirjarA ke viSaya meM cintana karanA nirjarA-bhAvanA hai| vyakti hiMsAtmaka bhAvoM se hiMsA kI kriyA karake jo karmabandha karatA hai| use nikAcita karmabaMdha kahate haiM, ina karmo se mukti inake phala bhogane se hI hotI hai| ahiMsAtmaka bhAvoM se hiMsA karake jo karmabandha hotA hai, use nikAcita-karma kahate haiN| sAmAnyataH, karmoM kI nirjarA (mukti) zubha adhyavasAyoM (bhAvoM) se hotI hai, kintu isa taraha pUrvakRta nikAcita-karmoM kI nirjarA vividha tapoM ke dvArA bhI hotI hai| 657 tapa kI paribhASA karate hue kahA gayA hai- jo kAyA evaM kaSAyoM ko tapAtA hai, use tapa kahate haiN| aneka naraka evaM tithaMca ke jIva bhI duHkhoM ko sahana karate hue zubha adhyavasAyoM se kamoM ko kSINakara, manuSyabhava ko prAptakara, anta meM mukta hue haiN| zAmba, pradyumna, Adi mahApuruSoM ne vividha tapAdi ke dvArA apane karmoM kI nirjarA kI hai|658 prastuta kRti meM bhAvoM kI vizuddhatA kA pratipAdana karate hue kahA gayA hai ki narakAdi meM jIvoM kI azubhabhAvanA ke kAraNa kaSToM ko sahana karate hue bhI 656 paNDita daulatarAmajI - chaHThAlAHpaMcamaDhAla, chanda 10. saMvegaraMgazAlA, gAthA 8764-6766. tAvei tayArUhirA''i-dhAuNo taha ya svvkmmaanni| teNa tavo vi nirUttaM, tavassa samayannuNo biti|| saMvegaraMgazAlA, gAthA 6767. Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 281 karmoM kI alpanirjarA hotI hai, jabaki zubhabhAvoM se yukta jIvoM ke karmoM kI adhika nirjarA hotI hai| anta meM, jalAzaya ke dRSTAnta ke dvArA yaha batAyA gayA hai ki jisa prakAra navIna jala kA praveza banda kara dene se jalAzaya meM rahA huA purAnA jala garmI Adi ke tApa se sUkha jAtA hai, usI prakAra Azrava ke dvAroM ke banda kara dene se jIva meM rahe hue pUrva karma tapa, tyAga, dhyAna evaM svAdhyAya, Adi se kSaya ho jAte haiN| 659 nirjarAbhAvanA sambandhI upalabdha samagra cintana ko paNDita daulatarAmajI ne apanI kRti chaH DhAle meM isa prakAra pratipAdita kiyA hai- " samaya Ane para jo karma nirjarita hote haiM, unase Atmahita kA kArya siddha nahIM hotA; tapa ke dvArA karmoM kA jo kSaya kiyA jAtA hai, usase hI mokSasukha kI prApti hotI hai / "660 kArtikeyAnuprekSA meM nirjarA ke kAraNoM kI carcA isa prakAra kI gaI hai- "ahaMkAra aura nidAnarahita jJAnI ke bAraha prakAra ke tapa se tathA vairAgya - bhAvanA se nirjarA hotI hai| jo sAmyabhAvarUpa sukha meM lIna hokara bAra-bAra Atma kA smaraNa karatA hai tathA indriyoM aura kaSAyoM ko jItatA hai; usakI utkRSTa nirjarA hotI hai / 2661 nirjarAbhAvanA ke svarUpa aura prakAroM kI carcA AcArya kundakunda dvAdazAnuprekSA meM isa prakAra karate haiM: "karmabandha ke pradezoM kA galanA nirjarA hai aura jina kAraNoM se saMvara hotA hai, unhIM se nirjarA hotI hai - aisA jinezvara paramAtmA ne kahA hai / vaha nirjarA do prakAra kI hotI hai| prathama to svasamaya meM ( karma kI sthiti pUrNa hone para) honevAlI savipAka - nirjarA aura dUsarI tapa ke dvArA niSpanna honevAlI avipAka nirjraa| pahalI savipAka - nirjarA to caturgati ke sabhI jIvoM ko hotI hai aura dUsarI avipAka - nirjarA samyagjJAnI vratadhAriyoM ko hI hotI hai| 602 isa prakAra hameM yaha jJAta hotA hai ki Azrava nirodha aura saMvara - mAtra se hI karmoM kA kSaya nahIM ho jAtA hai| pUrva ke karmoM ke kSaya ke lie tapa kI AvazyakatA hotI hai| kahA bhI gayA hai- surakSita rakhA gayA dhana taba taka kharca nahIM hotA hai, jaba taka ki usakA upayoga nahIM kiyA jAe / AcArya kundakunda spaSTa rUpa se kahate haiM- " zubhAzubhabhAva ke nirodharUpa saMvara aura zuddhopayogarUpa yoga se yukta jo jIva aneka prakAra ke tapa karatA hai, vaha niyama se aneka karmoM 659 saMvegaraMgazAlA, gAthA 8766-8775. 660 paMDita daulatarAmajI chahaDhAlAH paMcama DhAla, chanda 11. 661 kArtikeyAnuprekSA, gAthA 102, 104. 662 dvAdazAnuprekSA, gAthA 66-67. Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI kI nirjarA karatA hai| 663 yahI bAta maraNavibhakti, 664 bhagavatIArAdhanA,665 Adi granthoM meM bhI kahI gaI hai| __ saMvara ke dvArA navIna kamoM ke Agamana ko rokA jAtA hai tathA nirjarA ke dvArA pUrva saMcita karmo kA kSaya kiyA jAtA hai| saMvara mokSamArga kA Arambha hai aura nirjarA mokSamArga kI yAtrA hai; ataH saMvarapUrvaka nirjarArUpa pariNamana hI mokSa-mArga meM ArUr3ha honA hai| isa taraha nirjarA-bhAvanA meM nirantara prayatnazIla rahane se vyakti sarvakarmoM ko kSaya karake kaSAyoM se mukta ho jAtA hai| isake pariNAmasvarUpa vyakti mokSa ko prApta karatA hai| 10. lokasvarUpa bhAvanA :- saMvegaraMgazAlA meM lokasvarUpa-bhAvanA kA citraNa karate hue kahA gayA hai ki loka kI racanA, AkRti, svarUpa, Adi para vicAra karanA lokasvarUpa-bhAvanA hai| isameM urdhva, tiryak aura adholoka kI sthiti evaM unameM rahe hue sarva padArthoM ke sva-para upayogapUrvaka vicAra karanA hotA hai| urdhvaloka meM devavimAna, tiryakloka meM asaMkhyAta dvIpa tathA samudra aura adholoka meM sAta naraka bhUmi-saMkSepa meM yahI loka kA svarUpa hai| granthakAra ne Age yaha kahA hai ki loka-sthiti ke yathArthasvarUpa ko nahIM jAnane vAle jIva svakArya ko siddha nahIM kara pAte haiM evaM jo loka meM yathArthasvarUpa ke samyagjJAtA hote haiM, ve hI svakArya ko siddha karate haiN| isa prasaMga meM saMvegaraMgazAlA meM zivarAjarSi kI kathA dI gaI hai|666 uttarAdhyayanasUtra meM loka kA artha batAte hue kahA gayA hai- "dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala aura jIva- ye chaH dravya jahA~ pAe jAte haiM, usa sthAnavizeSa ko, athavA ina chaH dravyoM ke samuccaya ko hI loka kahate haiN| loka meM aisA koI sthAna nahIM hai, jahA~ ye cha: dravya na hoN| Sar3adravyoM meM se AkAza dravya sarvatra vyApta hai aura anya dravya lokAkAza meM vyApta hai| AkAza ke jitane bhAga meM cha: dravya sthita haiM, utane AkAza-khaNDa ko hI loka kahate haiN| jisa AkAza-khaNDa meM SaDdravya na hoM, sirpha AkAza ho, vaha aloka hai|" isa loka kI racanA kisI ne nahIM kI hai, balki yaha anAdikAla se calA A rahA hai| isa viSaya kI puSTi karate hue paNDita daulatarAmajI kahate haiM- "ina cha: dravyoM ke 603 paMcAstikAya saMgraha, gAthA 144. 664 maraNavibhakti gAthA 628. 665 bhagavatIArAdhanA 1840. 666 saMvegaraMgazAlA, gAthA 877-8776. 'uttarAdhyayanasUtra 28/7. Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 283 samudAyarUpa loka ko na to kisI ne banAyA hai, aura na hI koI ise dhAraNa kie hue hai aura na koI isakA vinAza hI kara sakatA hai| isa loka meM yaha AtmA anAdikAla se bhramaNa karatI huI ananta duHkha saha rahI hai|"668 sampUrNa loka meM aisA koI sthAna nahIM hai; jahA~ isa AtmA kA janma na huA ho| he Atman! tU isa meM hI kyoM raca-paca rahA hai| yadi karmo ke bandhana se bacanA hai, to isase apanatva tor3o, rAga chor3o, isI meM hI bhalA hai|"609 "isa jagata meM terA kucha bhI nahIM hai| jagat alaga hai aura tU jalaga haiyaha spaSTa pratibhAsita hotA hai, kyoMki jagat SaDdravyoM kA AvAsa hai, SaDdravyamayI hai aura tU caitanyamUrti bhagavAn AtmA hai|"670 __ isa prakAra loka-bhAvanA kI viSayavastu kA citraNa tattvArthasUtra, 671 kArtikeyAnuprekSA,672 jJAnArNava 673, bhagavatIArAdhanA, vRhadadravyasaMgraha, Adi aneka jaina-granthoM meM kiyA gayA hai| loka-bhAvanA meM sampUrNa loka ke svarUpa kA cintana samAhita hai, kintu isa cintana kI dizA bhedavijJAnaparaka aura vairAgya preraka honA caahie| bhagavatIArAdhanA meM isa bAta ko siddha karate hue kahA gayA hai- "yadyapi loka aneka prakAra kA hai, arthAt loka zabda ke aneka artha hote haiM; tathApi yahA~ loka zabda se jIvadravya ko hI loka kahA jA rahA hai|"674 vRhadrvyasaMgraha meM loka-bhAvanA kA svarUpa spaSTa karate hue kahA gayA hai"jisa prakAra darpaNa meM pratibimba jhalakate haiM, usI prakAra Adi, madhya aura anta-rahita zuddha-buddha eka svabhAvavAle paramAtmA ke sampUrNa nirmala kevalajJAna meM sabhI padArtha Alokita hote haiM; dikhAI dete haiM, jJAta hote haiM - isa kAraNa yaha AtmA hI nizcayaloka hai, athavA isa nizcayalokarUpa nijazuddhAtmA kA avalokana hI nizcaya se loka-bhAvanA hai|"675 lokabhAvanA meM loka ke svarUpa evaM jIvAdi padArtho kA cintana karate hue mukhyataH caitanyaloka kA cintana karanA hai| SaDdravyoM meM yaha AtmA hI loka kA 00 paNDita daulatarAmajI, chahaDhAlA, paMcamaDhAla, chanda 12. 669 kavivara budhajanakRta bAraha bhAvanA. 0 bhaiyA bhagavatIdAsakRta bAraha bhAvanA. 671 tattvArtha sUtra 3/1. 672 kArtikeyAnuprekSA, gAthA 283. 673 jJAnArNava (lokabhAvanA), 2. bhagavatIArAdhanA gAthA 1762 kI utthAnikA, pRSTha 768. vRhadravya saMgraha, pRSTha 162-163. Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI jJAtA hai| isa taraha loka ke yathArthasvarUpa ko jAnakara sAdhaka ko AtmA meM ramaNa karanA cAhie, kyoMki lokabhAvanA ke cintana kA asalI uddezya to AtmArAdhanA hI hai| bodhidurlabha-bhAvanA :- bodhidurlabha-bhAvanA ke dvArA yaha cintana kiyA jAtA hai ki sanmArga kA jo bodha prApta huA hai, usakA samyak AcaraNa karanA atyanta duSkara hai- isa durlabha bodha ko pAkara bhI yadi samyak AcaraNa ke dvArA AtmavikAsa nahIM kiyA, to punaH aisA bodha prApta honA atyanta kaThina hai| saMvegaraMgazAlA meM jinacandrasUri ne bodhidurlabhatA kA vivecana karate hue kahA hai- karma kI paratantratAvaza jIva saMsArarUpI aTavI meM anAdikAla se paribhramaNa kara rahA hai| isa bhavasAgara meM aise ananta jIva haiM, jinheM abhI taka trasaparyAya bhI prApta nahIM huA, ataH jisa prakAra bAlU ke samudra me girI huI vajrasiktA kI kaNikA kA milanA durlabha hai, usI prakAra sthAvara jIvoM se bhare hue isa bhavasAgara meM trasaparyAya kA milanA atyanta durlabha hai| atyanta durlabhatA se hI kucha jIvoM ko trasaparyAya milatI bhI hai, to bhI ve beindriya, teindriya, caturindriya Adi paryAyoM meM hI bhramaNa karate rahate haiM, kintu paMcendriya paryAya ko prApta nahIM ho pAte hai| jisa prakAra guNoM ke samUha meM kRtajJatA kA milanA ati durlabha hai, usI prakAra trasaparyAya se paMcendriyaparyAya samprApta karanA atyanta durlabha hai| ati durlabhatA se paMcendriyaparyAya ko prApta karane ke pazcAt bhI vaha jalacara, nabhacara, sthalacara, khecara, Adi paryAyoM meM utpanna hotA rahatA hai, kintu jisa prakAra caurAhe para khoI huI ratnarAzi kA punaH prApta honA kaThina hai, usI prakAra manuSyaparyAya kA prApta honA bhI ati kaThina hai| saMvegaraMgazAlA meM manuSyaparyAya milanA kitanA duSkara hai, use eka udAharaNa dvArA batAyA gayA hai| svayaMbhUramaNa samudra meM pUrva-dizA ke kinAre se eka juA pAnI meM taira rahA thA aura pazcima kinAre se eka kiilii| kyA kabhI havA ke jhokoM se laharoM para tairatI huI kIlI jue~ ke cheda meM apane-Apa Akara laga sakatI hai? yaha asambhava hai| phira bhI, yadi yaha mAna leM ki aisA kabhI sambhava ho bhI sakatA hai, to bhI eka bAra manuSya-bhava ko kho dene para punaH prApta kara lenA atyanta kaThina hai| puruSArtha ke dvArA athavA puNya ke dvArA yA bhAgya ke yoga se yenakena-prakAreNa jIva manuSyabhava ko atyanta kaThinatA se prApta karatA hai, kintu manuSyaparyAya mila jAne se hI sampUrNatA kI prApti nahIM ho sakatI hai| eka bAra Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 285 manuSyaparyAya mila bhI jAe, kintu manuSyabhava meM punaH uttama deza, kula, svastha indriyA~ aura svastha zarIra kI prApti honA atyanta durlabha samajhanA caahie| 676 mAna lIjie bamuzkilaye sabhI prApta bhI ho jAeM, kintu jisa prakAra A~khoM ke binA mukha vyartha hai, usI prakAra saddharma ke binA manuSya - janma kA prApta honA vyartha hai / saMvegaraMgazAlA meM yaha bhI varNana kiyA gayA hai ki loka meM manuSya kA AvAsa (nivAsa) tIna sthAnoM para hI hai, unameM se akarmabhUmi aura antara dvIpoM meM dharma kA abhAva hai, ataH vahA~ bodha prApta karanA asambhava hai| karmabhUmi meM bhI chaHkhaNDa meM se pA~ca khaNDa sarvathA anAryadeza haiM; aura bharata meM jo chaThavA~ khaNDa hai, vahI zreSTha hai| usameM bhI ayodhyA ke madhya se sAr3he paccIsa deza hI Arya haiM, zeSa sabhI anArya haiN| isameM magadhadeza meM rAjagRhI, aMgadeza meM campAnagarI, baMgadeza meM tAmralipti, kaliMgadeza meM kaMcanapura, Adi sAr3he paccIsa dezoM ke nAmoM kA ullekha kiyA gayA hai| inhIM dezoM meM tIrthaMkara, cakravartI, baladeva, vAsudeva, Adi ke janma hote haiM tathA inameM sAdhu-sAdhvI bhagavaMtoM kA vicaraNa hone se ina kSetroM ko jJAnAdika guNayukta ratnoM kA nidhAna kahA gayA hai| 677 sAtha hI isameM yaha bhI ullekha hai- he devAnupriya ! tU bodhi kI ati durlabhatA ko jAnakara prApta huI bodhi kI prApti kA vicAra (cintana) karanA, kyoMki eka bAra bodhi kho dene ke pazcAt use kisI bhI mUlya meM punaH prApta nahIM kara skegaa| tUne naraka evaM tiryacoM ke duHkhoM ko sahana kiyA tathA paropadeza se unake duHkhoM ko zravaNa kiyA phira bhI amUlya bodhi ko grahaNa nahIM karatA hai / jaise ratna kI parIkSA ko nahIM jAnanevAlA cintAmaNi ko pheMka detA hai, vaise hI mUDhAtmA muzkila se mile hue uttama bodhiratna ko zIghra chor3a detA hai, isalie sAdhaka ko yaha prayAsa karanA cAhie ki jo amUlya avasara prApta huA hai, vaha punaH hAtha se na nikala jaae| 678 bodhidurlabhatA ke sambandha meM yahI bAta tattvArthasUtra kI savArthasiddhi TIkA meM bhI milatI hai| 679 bodhidurlabhatA kA sandeza dete hue paramAtmA mahAvIra kahate haiM 676 saMvegaraMgazAlA, gAthA 8767-8800. 677 saMvegaraMgazAlA, gAthA 8801 - 8810. 678 saMvegaraMgazAlA, gAthA 8815-8817, 8820-8822. 679 sarvArthasiddhi, 6/7 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI he sujJa! bodha ko prApta kareM, kyoMki mRtyu ke bAda bodha prApta honA kaThina hai| bItI huI rAtriyA~ punaH nahIM lauTatI aura phira se manuSya-janma milanA bhI durlabha hai|680 jaina-darzana meM cAra vastuoM kI upalabdhi atyanta kaThina (durlabha) kahI gaI hai- (1) saMsAra meM prANI ko manuSyatva kI prApti (2) dharmazravaNa (3) zuddhazraddhA aura (4) saMyamamArga meM purussaarth| "maraNavibhakti ke anusAra jIva mAnavaparyAya, acchA vaMza, sundara rUpa, bala, zraddhA, darzana, jJAna, Adi prApta kara sakatA hai, lekina bodhi kI prApti atyanta durlabha hai|681 isa taraha hama dekhate haiM ki eka bAra mAnavaparyAya kaThinatA se prApta bhI ho jAe, lekina uttama bodhi-bIja ko prApta karanA atyanta hI durlabha hai| bodhi ko prApta kie binA sAdhaka kI mukti asambhava hai, ataH sAdhaka ko bodhi yA jJAna kI prApti ke lie prayAsa karanA caahie| 12. dharmAcArya-durlabha-bhAvanA : saMvegaraMgazAlA meM dharma evaM dharmAcArya (dharma ke dAtA) kI durlabhatA kA vivecana karate hue kahA gayA hai ki jisa prakAra jagat meM ratnAdika aura usake dAtAra alpa hote haiM, usI prakAra dharmArthI aura usa dharma ke dAtA, arthAt upadezaka bhI alpa hote haiN| isameM kaSAyarahita, viziSTa jJAna se yukta sAdhu ko hI nizcaya se bhAva sAdhu evaM ina guNoM se rahita sAdhu ko asAdhu kahA gayA hai| isame sAdhu ko svarNa ke samAna upamA dekara batAyA hai ki jaise svarNa 1. viSaghAtaka 2. rasAyana 3. maMgalarUpa 4. vinIta 5. pradakSiNAvarta 6. bhArI 7. adAhya aura 8. akutsita-ina ATha guNoM se yukta hotA hai, usI prakAra sAdhu bhI- (1) moharUpI viSa kA ghAta karanevAlA (2) mokSarUpI rasAyana kA upadeza karanevAlA (3) guNoM se maMgalasvarUpa (4) mana-vacana- kAyA ke yoga se vinIta tathA (5) mArgAnusArI hone se pradakSiNAvarta hotA hai| punaH, (6) gambhIra hone se guru (bhArI) hotA hai (7) krodharUpI agni se nahI jalanevAlA aura (8) zIla kA pAlana karanevAlA hone se doSoM se sadA rahita hotA hai| isa taraha saMvegaraMgazAlA meM svarNa ke guNa ke samAna sAdhu ke guNa kahe gae haiN| 82 isameM dharmopadezaka guru ke guNoM kA varNana karate hue batAyA gayA hai ki vaha svazAstra-parazAstra ko jAnakAra ho, saMvegI ho, dUsaroM ko saMvega prakaTa 680 sUtrakRtAMga, 2/1/1. uttarAdhyayana, 3/1. 682 saMvegaraMgazAlA, gAthA kra. 9844-8850 681 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 287 karAnevAlA ho, madhyastha ho, kRtakaraNa ho, grAhaNakuzala ho, jIvoM ke upakAra karane meM rakta ho, dRr3ha pratijJAvAlA ho, anuvartaka ho aura buddhimAn ho; aise AcArya ko hI jinakathita dharmopadeza dene kA adhikAra hai|683 saMvegaraMgazAlA meM jJAniyoM ne usI dharmaguru kI prazaMsA kI hai, jo pRthvI ke sadRza sarvabhAra sahana karanevAlA ho, meru ke tulya dharma meM sthira ho aura candra sama saumyalezyAvAlA ho, vahI dharmaguru prazaMsanIya hai tathA deza-kAla kA jAnakAra ho, laukika, vaidika lokottara, anyAnya zAstroM meM pAraMgata ho, vahI dharmagurU. prazaMsA karane yogya hai; kintu aise jinakathita nirgrantha pravacana (saMsAra se mukta hone ke mArga) ko jAnanevAle dharmaguru kA milanA durlabha hai| jisa prakAra eka dIpaka se saiMkar3oM dIpaka prajvalita hote haiM aura pradeza ko prakAzita karate haiM, usI taraha dIpaka ke samAna hI dharmaguru bhI sva aura para ko prakAzita karate haiN| saMvegaraMgazAlA meM aise guru kI prApti ko bhI durlabha batAyA gayA hai| uttarAdhyanasUtra meM bhI dharma kI zaraNa ko hI uttama zaraNa kahate hue kahA hai ki saMsAra meM dharma hI zaraNa hai, isake atirikta anya koI rakSaka nahIM hai| jarA-mRtyu ke pravAha ke vega meM DUbate hue prANiyoM ke lie dharmadvIpa hI uttama sthAna aura zaraNarUpa hai|685 AcArya guNabhadra ne AtmAnuzAsana meM dharma ko uttama phala pradAna karanevAlA kahA hai, jo isa prakAra hai- "kalpavRkSa saMkalpa karane para athavA mAMgane para manokAmanAe~ pUrNa karatA hai, cintAmaNi cintana karane para phala pradAna karatI hai, kintu dharma se binA mAMge hI uttama phala kI prApti hotI hai|"686 bhagavatIArAdhanA ke anusAra dharma meM zraddhA karane para, dharma ko sunane para, dharma ko jAnane para, dharma kA smaraNa karane para phala kI prApti hotI hai tathA dharma kA pAlana karane para mana ko zAnti milatI hai| dharma se manuSya pUjya hotA hai, sabakA vizvAsapAtra hotA hai, sabakA priya hotA hai aura yazasvI hotA hai| AcArya hemacandra ke anusAra durgati meM girate hue jIvoM ko jo dhAraNa karatA hai, bacAtA hai, vaha dharma hai| sarvajJa ke dvArA kathita kSamA, Adi ke bheda se jo dasa prakAra ke dharma batAe gae haiM, ve hI mokSa kI prApti karAne meM samartha haiN| jinakA saMsAra meM koI bandhu nahIM hai, unakA dharma 683 saMvegaraMgazAlA, gAthA kra. 8602-8603 684 saMviMgaraMgazAlA, gAthA kra. 8614-8625. uttarAdhyayana 14/40, 23/63. AcArya guNabhadra AtmAnuzAsana, chanda 22. 686 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI bandhu hai, jinakA koI sakhA nahIM hai, unakA dharma sakhA hai, unakA dharma nAtha hai, jinakA koI nAtha nahIM hai| akhila jagat meM ekamAtra dharma hI rakSaka hai| 687 isase yaha phalita hotA hai ki ina sabhI granthoM meM dharma ke svarUpa evaM usakI AtmavizvAsa kI zakti kA vicAra karanA hI dharma - bhAvanA hai, ina saba granthoM meM dharma ke vAstavika svarUpa kA vicAra kara usake pAlana karane kA hI ullekha hai, jabaki saMvegaraMgazAlA meM dharmArthI evaM dharma pradAna karanevAle dharmAcArya kI durlabhatA kA vistRta varNana kiyA gayA hai| isa prakAra isa bhAvanA ke svarUpa ke sambandha meM saMvegaraMgazAlA kA anya granthoM se antara hai| saMvegaraMgazAlA meM anta meM yaha batAyA gayA hai ki isa duSkara saMsArarUpI dIvAra ko tor3ane ke lie, bAraha bhAvanAoMrUpI hAthI kI senA samartha hai| vairAgya ke utkarSa hetu ina bhAvanAoM kA citta meM bAra-bAra cintana karanA caahie| jisa prakAra sUryodaya ke hone se andhakAra naSTa ho jAtA hai, usI prakAra jaise-jaise vyakti meM vairAgya utpanna hotA hai, vaise-vaise karma kSaya hote haiN| jaise- agni ke samparka se moma pighala jAtA hai, vaise pratisamaya pUrNa sadbhAvapUrvaka bhAvanAoM ke cintana se bhavyAtmA ke cirasaMcita karma zIghra naSTa ho jAte haiM, phira ve navIna karma kA bandha nahIM karate haiN| isa taraha he jIva ! tU bhI ina bAraha bhAvanAoM kA pratisamaya cintana kara tathA zubhadhyAna ke dvArA apane pracaNDa azubha karmoM kA kSaya 688 kr| duSkRta - ga : saMvegaraMgazAlA meM niryApaka AcArya ke dvArA kSapaka ko cAra zaraNa svIkAra karavAne ke pazcAt pUrvakRta karmoM ke bhAvI kaTu vipAka ko rokane ke lie duSkRtya kI garhA, arthAt pUrva meM kie gae pApoM kI nindA karane kA nirdeza kiyA gayA hai| niryApaka- AcArya kSapakamuni se kahate haiM- he muni! tune yadi arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya evaM sAdhu-sAdhvI ke viSaya meM vandana, pUjana, satkAra, sammAna, Adi karane yogya kArya nahIM kie hoM, mAtA, pitA, bandhu, mitra evaM upakAriyoM ke viSaya meM mana-vacana-kAyA se kisI prakAra kA anucita vyavahAra kiyA ho, to una sabakI trividha-trividha garhA kara / punaH, ATha madasthAnoM tathA aThAraha pApasthAnakoM meM kabhI koI pravRtti kI ho, krodhAdi kaSAyoM ke vaza hokara koI choTA-bar3A pApa kiyA ho, rAga-dveSa, ajJAnatA, aviveka ke vazIbhUta hokara ihaloka yA paraloka meM 687 688 bhagavatI ArAdhanA gAthA, 1852. saMvegaraMgazAlA, gAthA 8626-8631. Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 289 maryAdA-viruddha koI kArya kiyA ho, jinamandira, jinapratimA, jinAgama evaM zrIsaMgha, Adi kA mana-vacana-kAyA se avarNavAda, arthAt nindA kI ho, athavA unakA nAzAdi kiyA ho, sUkSma evaM bAdara athavA trasa evaM sthAvara jIvoM kI virAdhanArUpa Arambha-samArambha kiyA ho, zrAvaka-jIvana meM aNuvrata, guNavrata, Adi meM jo koI aticAra lagA ho tathA samyaktva prApta karane ke pazcAt rAgAdivaza koI bhI jinAjJA-viruddha AcaraNa kiyA ho, to una sarvapApoM kI bhI tU samyak prakAra se gardA kara, nindA kr|689 __ gRhastha-jIvana meM pandraha karmAdAnoM (niSiddha vyavasAya) kA sevana kiyA ho, karAyA ho yA anumodana kiyA ho, muni-jIvana meM dasavidha sAmAcArI, paMcAcAra, niyamoM, vratoM kA bhaMga kiyA ho, isa janma meM athavA anya janma meM mithyAtvavaza dharma ko adharma, tattva ko atattva, sudeva ko kudeva mAnA ho, gRhastha evaM muni ke mUlaguNoM evaM uttaragaNoM meM choTe-bar3e aticAroM kA sevana kiyA ho, AhAra, bhaya, maithuna, Adi saMjJAoM ke vazIbhUta koI pApa-AcaraNa kiyA ho, nAraka-jIvana meM naraka ke anya jIvoM ko uttara vaikriyarUpa zarIra se kaThora duHsaha vedanA dI ho, tiryaMca jIvana meM ekendriya-yoni prApta kara pRthvIkAya, Adi ekendriya jIvoM kI anyonya milanarUpa zastra se kisI prakAra kI virAdhanA kI ho, isI taraha dvIndriya se paMcendriya taka ke jIvoM kI virAdhanA kI ho, to una sabakI avazyameva trividha-trividha rUpa se gardA kr|690 manuSya-jIvana meM kisI samaya rAjA yA maMtrI Adi avasthA prApta kara anya manuSya ko phAMsI para laTakAyA ho, kaTuvacana bolA ho, anyAya kiyA ho, tAr3ana, mAraNa tathA pIr3A dI ho, parastrI kA sevana kiyA ho, garbha ko galAyA, Tukar3e-Tukar3e karake nikAlA ho, nAza kiyA ho, pati kA ghAta kiyA ho, bAlaka kA haraNa kiyA ho, bhUta, Adi nimna jAti ke devoM ko mantra-tantrAdi kI zakti ke prayoga se AjJA dekara yA apanA iSTa banAkara kaSTa diyA ho, athavA kisI vyakti meM unakA praveza karavAyA yA unako nikAlA ho, ityAdi anya jo bhI ghora pApa kie hoM, he kSapaka muni! punaH saMvega prApta karake vAMchita phala kI prApti, arthAt nirvighna ArAdhanA ke lie unakI trividha-trividha rUpa se gardA kara, nindA kr|691 bhavanapati, vANavyantara aura vaimAnika Adi deva kA jIvana prApta kara tUne yadi nAraka, tithaMca, manuSya athavA devoM ko duHkhI kiyA ho, pUrva vaira kA badalA 2 saMvegaraMgazAlA, gAthA 8324-8343. 690 saMvaigaraMgazAlA, gAthA 8344-8432. 691 saMvaigaraMgazAlA, gAthA 8433-8458. Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI lene hetu manuSya Adi kA apaharaNa kiyA ho, unheM bandhana, vadha, chedana, bhedana, AdirUpa bhayaMkara kaSTa die hoM, devatva meM bhI anya devoM se jabaradastI AjJA-pAlana karavAI ho, to nAraka, tiryaMca, manuSya evaM devoM se trividha-trividha rUpa se kSamAyAcanA kr| pAMca mahAvratoM ke pratyeka aticAra kA tyAga nahIM kiyA ho, jagat ke sUkSma yA bAdara sarvajIvoM ko isa janma yA anya janmoM meM jo bhI alpamAtra duHkha diyA ho, to una sabhI kI nindA kr| isa taraha sarvapApoM ko samyak rUpa se jAnakara duHkhoM kA sarvathA nAza karane hetu arihanta, siddha, guru evaM zrIsaMgha kI sAkSI meM una sarva kI sarvaprakAra se samyak nindA phara, gardA kara aura pratikramaNa kr| ArAdhanA meM citta ko ramAnevAle, saMvega kI vRddhivAle he kSapakamuni! samasta pApoM kI zuddhi ke lie mukhya aMgabhUta 'micchAmi dukkaDaM' zabda bhAvapUrvaka bola! punaH-punaH micchAmi dukkaDaM kA uccAraNa kara aura anta meM punaH micchAmi dukkaDaM bolakara ina pApoM ko punaH kabhI nahIM karane kA nizcaya kr| isa prakAra apane duSkRtoM kI AlocanA-nindA karake sAdhaka sukRta kA anumodana kre|692 sukRta-anumodanA : saMvegaraMgazAlA ke sukRta anumodanA nAmaka terahaveM dvAra meM niryApaka-AcArya dvArA kSapakamuni ko sukRtoM kI anumodanA karane kA nirdeza diyA gayA hai| isake anusAra- jisa prakAra rogI puruSa kuzala vaidya ke kathanAnusAra pathya kA sevana karatA hai, usI prakAra muni bhI bhAva-ArogyatA ke lie jinezvara bhagavAn ne jina zubhakriyAoM kA kathana kiyA hai, unakA Asevana kare, unakI samyak anumodanA kre| janma se mati, zruta aura avadhijJAnavAle, janmAdi paMcakalyANaka ke samaya cAra-nikAya ke devoM dvArA pUje jAnevAle, sarvotkRSTa guNa evaM sarvottama puNyavAle, sarvAtizayoM se yukta rAga-dveSa-mohAdi se rahita, lokAloka-prakAzaka, kevalajJAnarUpa lakSmI se yukta, ATha pratihAryoM se suzobhita, janma-jarA-maraNarahita zAzvata-sukha ke sthAna mokSa ko prApta karanevAle sarvajJa, sarvadarzI jinezvara-bhagavAn ke guNoM kI tU trividha-trividha rUpa se samyak anumodanA kr| 63 isI taraha siddha paramAtmA ke sabhI guNoM kA bhI anumodana kara, jaise - ve samasta karmoM kA kSaya karake siddhazilA ke Upara zAzvata rUpa se rahane vAle haiM, unhoMne ajJAnarUpI andhakAra kA nAza kara diyA hai, ve sarva duHkhoM se rahita, 692 viMgaraMgazAlA, gAthA 8460-8467. 693 vigaraMgazAlA, gAthA 8466-8511. Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 291 pApa - rahita, klezarahita, rAga-dveSa se rahita, kriyArahita tathA sarva apekSAoM se rahita haiM, ve tIna loka meM cUr3AmaNi ke samAna haiM, isa taraha tIna loka meM vandanIya, sarva siddha bhagavantoM ke guNoM kI bhI trividha - trividha rUpa se samyak anumodanA karanA caahie| 694 jo svayaM pA~ca AcAra kA samyak rUpa se pAlana karanevAle haiM aura sarva bhavyajIvoM ko una AcAroM kA samyak upadeza denevAle tathA unakA pAlana karAne vAle haiM, aise AcArya ke sarva guNoM kI bhI tU samyak prakAra se anumodanA kara / saMvegaraMgazAlA meM upAdhyAyoM ko ratnoM kI peTI ke samAna kahA gayA hai| jo aMga, upAMga aura prakIrNaka, Adi jinapraNIta sUtroM ko svayaM sUtra - artha evaM tadubhaya rUpa se par3hanevAle aura dUsaroM ko par3hAnevAle haiM, aise upAdhyAya ke guNoM ko, he kSapaka muni! tU sadA trividha - trividha rUpa se anumodana kara / isI prakAra he muni! cAritra - cUr3AmaNi, dhIra, vIra, gambhIra, guNarUpI ratnoM ke bhaNDArasvarUpa jagat ke prati vAtsalyabhAva rakhanevAle, mamatvarahita, samacitta, apramatta, adhyayanazIla, prazamarasI, ekalakSya, paramArtha- gaveSaka, saMsAradazA kI nirguNatA kA vicAra rakhanevAle sAdhuoM ke guNoM kA tU trividha - trividha rUpa se anumodana kara jina dharma ke prati zraddhAvAn jIva, ajIva, Adi nava padArthoM ko jAnane meM parama kuzala, devAdi dvArA bhI nirgrantha-pravacana ke prati kSobha, Adi ko prApta nahIM karane vAle aura samyagdarzana Adi mokSa ke sAdhaka guNoM kA ati dRr3hatA se pAlana karane vAle sAdhuoM kA anumodana kr| anya bhI jo bhadrika, pariNAmI, alpa- saMsArI, laghukarmI, deva, manuSya athavA tiryaMca haiM, una sarvajIvoM ke mArgAnusArI jIvana kA tU samyak anumodana kr| isa prakAra arihanta, Adi ke sadguNoM kA pratikSaNa samyak rUpa se smaraNa karate hue tujhe apane guNoM ko zithila nahIM karanA hai, balki una guNoM kI rakSA karanA hai| isI taraha sarva guNoM kA anumodana karane se hI, he suvihita muni! terI ArAdhanA saphala hogI / ' 695 697 ArAdhanAkulaka696 mithyAduSkRtakulaka 699 catuHzaraNa AturapratyAkhyAna , , 695 694 saMvegaraMgazAlA, gAthA 8512-8520. saMvegaraMgazAlA, gAthA 84218536. ArAdhanAkulaka, gAthA 5,6. mithyAduSkRtakulaka, gAthA 1-12. 696 697 700 " 698 " Atmavizodhikulaka kuzalAnubaMdhi-adhyayana paryantArAdhanA 702 " " 701 7 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI ArAdhanApatAkA, 703 Adi samAdhimaraNa sambandhI prakIrNakoM meM duSkRta-gardA evaM sukRta-anumodana kA ullekha milatA hai| kSamApanA : saMvegaraMgazAlA ke kSamApanA-dvAra meM sarvaprathama guru evaM ziSya ke dvArA paraspara kSamA mAMgane kA nirdeza kiyA gayA hai| isameM kahA gayA hai ki samAdhimaraNa ke icchuka AcArya ko apane muni-samudAya ko bulAkara madhura vANI meM isa prakAra kahanA cAhie- he devAnupriya! pratiphala sAtha rahanedAloM ke sAtha nizcaya se pUkSma yA sthUla rUpa se aprIti honA svAbhAvika hai| AhAra, pAnI, vastra, pAtra tathA anya koI kalpanIya dharmopakaraNa mere pAsa vidyamAna hone para bhI maiMne tumheM nahIM die hoM tathA use dUsaroM ko dene se rokA ho, tumhAre dvArA pUchane para bhI sUtra evaM artha kA samyak prakAra se adhyayana nahIM karavAyA ho, yA bhalI prakAra se samajhAyA na ho, kaThora vacana se bArambAra preraNA tathA tarjanA kI ho tathA sadguNoM kI prApti hetu kisI kAraNavaza usa samaya tumhAre utsAha meM vRddhi na kI ho, to zalya evaM kaSAyarahita hokara maiM una sarva aparAdhoM kI tumase kSamAyAcanA karatA huuN| muni-jIvana meM isase adhika kyA kahA jAe? phira bhI dravya, kSetra, kAla evaM bhAva se mere dvArA jo kucha bhI anucita huA ho, una sabakI trividha-trividha rUpa se kSamA mAMgatA huuN| isa taraha guru ko kSamA yAcanA karate hue dekhakara ziSyoM ko apanI A~khoM se A~sU girAte hue gadgad svara meM isa prakAra kahanA cAhie-he svAmI! sarvaprakAra ke kaSToM ko sahana karate hue bhI Apane hamezA hamArA samyak-cAritra dvArA pAlana-poSaNa kiyA hai, isa taraha Apa hamAre upakArI hote hue bhI "tuma saba mujhe kSamA karanA"- aisA yaha vacana kyoM kahate ho? Apa to hamAre pitA ke tulya ho, aprApta guNoM ko prApta karAne vAle ho, ekAntahita karanevAle ho, muktipurI le jAnevAle eka zreSTha sArthavAha ho, priya bandhu ho, saMyama meM sahAyaka ho, jagat ke jIvoM ke rakSaka ho tathA bhayabhIta ko nirbhaya banAnevAle ho, phira Apa upayoga ke abhAva meM tathA pramAdavaza kisI kA anucita cintana bhI kaise kara sakate ho? ekAntahita karanevAle Apako bhI kSamA mAMgane yogya kucha nahIM ho 698 Atmavizodhikulaka, gAthA +24. 699 catuHzaraNa, gAthA 7-25. 10 AturapratyAkhyAna, gAthA, 2-3. kuzalAnubaMdhi-adhyayana, gAthA 55-63. 702 paryantArAdhanA, gAthA 30-106. ArAdhanApatAkA, gAthA 272-346. Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 293 sakatA hai, phira bhI "aisA kahane se hame lAbha hogA"- aisA mAnakara Apane jo kucha bhI kaThoratApUrvaka hamase kahA, vaha bhI eka uttama vaidya kI kar3avI auSadha ke samAna pariNAma kI apekSA hamAre lie hitakara hI thA, apitu hamAre dvArA Apake prati kisI prakAra kA anucita vyavahAra huA ho, to unakI kSamAyAcanA karanA hamAre lie ucita hai| ataH he bhagavan! ajJAnavaza, kaSAya ke vazIbhUta hokara, upayoga binA mana-vacana-kAyA se jo bhI aparAdha kiyA ho, karAyA ho, athavA karanevAle ko acchA kahA ho, to una sarvadoSoM kI hama bhI Apase kSamA yAcanA karate haiN| 704 isake pazcAt ziSya bhI apane dvArA hue aparAdhoM kA kathana karate hue guru se kSamAyAcanA karate haiM-he svAmI! Apake dvArA sadaiva hita karane para bhI hamane mana se viparIta kalpanA kI ho, ApakI pITha pIche nindA kI ho, apazabda kaheM hoM, avinaya AzAtanA kI ho tathA Apake dvArA sAraNA, vAraNA, Adi karate hue koI vastu yA zikSA prema se dene para bhI use avinaya se svIkAra kiyA ho, to una sabhI aparAdhoM kI mana-vacana-kAyA se kSamAyAcanA karate haiN| isa taraha ziSya ko bhI A~sU bahAte hue mastaka jhukAkara apanI sarva bhUloM kI yathAyogya kSamA mA~ganA caahie| ___ sAtha hI saMvegaraMgazAlA meM granthakAra yaha bhI kahate haiM ki niryApaka AcArya ko, kSapaka ko, zrIsaMgha se evaM sarvaprANiyoM se apane sarvapApoM kI kSamAyAcanA karane ke lie kahanA caahie| phira, kSapaka donoM hAthoM se aMjalI banAkara mastaka namAkara zrIsaMgha se kSamAyAcanA karate hue kahatA hai- Apa nizcaya se loka ke samagra jIvoM ke mAtA-pitAtulya ho, isalie Apase kSamA mAMgane se vizva ke sAtha kSamAyAcanA ho jAtI hai| anta meM kSapaka kahatA hai-AcArya, upAdhyAya, ziSya, sAdharmika-kula tathA gaNa ke prati maiMne kaSAya kiyA ho, athavA karAyA ho, yA anumodita kiyA ho, una sabhI kI samyak prakAra se kSamAyAcanA karatA hU~ evaM ve sabhI bhI mujhe kSamA pradAna kreN|706 bhagavatIArAdhanA ke anusAra kSamAyAcanA karanA kSamApanA hai| kSapaka-saMgha ke samasta sadasyoM se kSamAyAcanA karatA hai| yadi kSapaka sabake pAsa kSamA mA~gane nahIM jA sakatA hai, to usakI tarapha se sabakI ora se kSamAyAcanA kA saMdeza lekara AcArya jAte haiN| ve apane sAtha usa kSapaka kI picchikA lekara jAte haiM 704 saMvegaraMgazAlA, gAthA 4243-4267. 705 saMvagaraMgazAlA, gAthA 4268-4278. 706 saMvegatgazAlA, gAthA 5450-5468. Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI aura saMgha ke samasta sadasyoM ko usakI picchikA dikhAkara kahate haiM ki vaha kSapaka Apa sabase kSamA mA~gatA hai|07 sAgAradharmAmRta meM kahA gayA hai ki rAga yA dveSa se athavA mamatvabhAva se jise bhI duHkha diyA ho, yA kaSTa pahu~cAyA ho, usase mana-vacana-kAyA se kSamA mA~geM tathA jisane apane se vaira kiyA ho, apane ko kaSTa pahu~cAyA ho, use bhI mana-vacana-kAyA se kSamA pradAna kre|708 samAdhizaraNa meM cAra zaraNa kI svIkRti : saMvegaraMgazAlA meM niryApaka-AcArya cha: vratoM kA samyaka paripAlana karane vAle kSapaka ko kahate haiM- he suvihita! aba tU arihanta, siddha, sAdhu aura dharma-ina cAra kI zaraNa ko svIkAra kr| isameM arihanta kA svarUpa batAte hue ve kahate haiM- jinhoMne jJAnAvaraNIya Adi cAra ghAtIkoM ko kSaya kara diyA hai aura kabhI naSTa nahIM honevAle anantajJAna evaM anantadarzana ko prApta kiyA hai tathA saMsArarUpI aTavI meM paribhramaNa ke kAraNoM ko samApta karake arihanta-pada ko prApta kiyA hai, aise janma-maraNa se rahita eka hajAra ATha lakSaNa se yukta, sarvaguNoM se zobhita, sarvajIvoM ke hitasvI, paramabandhu, paramapuruSa, paramAtmA evaM paramezvara, parama maMgalabhUta, tIna loka ke bhUSaNarUpa arihanta paramAtmA haiN| he mani! ve tIna loka kI lakSmI ke tilaka ke sadRza haiM, mithyAtvarUpI andhakAra ko miTAne meM ve sUrya ke samAna haiM, mohamalla ko jItane meM mahAmalla ke tulya haiN| ve mahAsatva, tInoM lokoM meM pUjya, apratihata, ajeya evaM atula teja ke dhAraka haiN| aise parama kAruNika evaM prakRSTa jayavAle arihantoM kI tU zaraNa svIkAra kr|706 isI prakAra siddhoM ke svarUpa ko jAnakara unakI zaraNa svIkAra kr| jo manuSya-janma meM saMyama-jIvana svIkAra kara AzravoM ko rokakara, paNDitamaraNa se mRtyu prAptakara, saMsAra-pArebhramaNa ko dUra kara kRtakRtya ho siddha pada ko prApta haiM, jo nirmala kevalajJAna se yukta haiM, saMsAra se mukta haiM aura jinhoMne sukharUpI lakSmI kA varaNa kara sarva duHkhoM kA anta kara diyA hai, aise ve siddha paramAtmA haiN| he muni! jinake sarvakarmoM ke AvaraNa naSTa ho gae haiM, jo janma-jarA-maraNa se pAra ho gae haiM, tIna loka ke mastaka ke mukuTarUpa evaM sarva 707 bhagavatIArAdhanA - 704. 708 sAgAradharmAmRta, gAthA 32. saMvegaraMgazAlA, gAthA 8247-826, Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 295 jIvoM ke zreSTha zaraNabhUta, pUjanIya, zAzvata sukhasvarUpa, maMgala kA ghara evaM maMgala ke kAraNabhUta, jJAnamaya (jJAnAtmaka zarIravAle) aise siddha bhagavantoM kA zaraNa svIkAra kara, kyoMki ve arUpI, ananta, akSaya, acintya, ajaya, avyAbAdha, achedya, abhedya, punaH saMsArI nahIM honevAle paramezvara zaraNa svIkAra karane ke yogya haiN| 710 sAdhu kA svarUpa evaM unakI zaraNa svIkArane kA nirdeza dete hue saMvegaraMgazAlA meM kahA gayA hai- jinhoMne jIva Adi nau tattvoM ko jAnA hai, jo zundra kriyA meM parAyaNa tathA sAraNA, vAraNA, Adi karane meM kuzala haiM, punaH jo pratilekhana, pramArjanA, Adi kriyAoM tathA dasavidha sAmAcArI ke prati atyanta rAgI hai, vividha tapa karanevAle haiM, jo pA~ca samiti kA pAlana karanevAle tathA pAMca AcAroM ko dhAraNa karanevAle haiM, jo pApoM kA upazamana karanevAle, viSaya- kaSAyoM ko jItanevAle, nidrA, matsara evaM mada ke vijetA aura parISahoM ko sahana karanevAle haiM, he muni ! tU aise sAdhu bhagavantoM kI zaraNa svIkAra kara / punaH Age likhA gayA hai- mAna-apamAna, sukha - duHkha, zatru-mitra meM samAna cittavAle, svAdhyAya meM tatpara, AzravadvAra ko banda karanevAle, mana-vacana evaM kAya se gupta prazasta lezyAvAle-aise zramaNa bhagavantoM kI zaraNa kalyANakAraNa hai| 71 jinadharma kA svarUpa evaM usakI zaraNa svIkAra karane kA nirdeza : sarva atizayoM kA nidhAnarUpa, anya mata ke samasta dharmazAsanoM meM mukhya, nirUpama sukha kA kAraNa, duHkha se pIr3ita jIvoM ko dundubhinAda sadRza Ananda denevAlA, rAgAdi kA nAza karanevAlA, svarga aura mokSa ke sukha kA pradAtA aise dharma kA jinezvara bhagavantoM ne munijanoM ko upadeza diyA hai| vaha jinadharma moha kA nAza karanevAlA hai, Adi - anta se rahita, zAzvata, sarva jIvoM kA hitakara, amUlya, amita, ajita, mahAarthavAlA, mahAmahimAvAlA, mahAprakaraNayukta, zubha- Azaya kA kAraNa, samasta klezoM kA nAzaka, padArthoM ke viSaya meM heya, upAdeya kA viveka karAne meM samartha hai| vaha dIna-duHkhI ko AzvAsana dene meM AzIrvAdatulya, saMsAra-samudra meM DUbate jIvoM ke lie dvIpa ke samAna, icchA se adhika denevAlA hone se cintAmaNi se bhI adhika mUlyavAn pitA ke samAna hitakArI, mAtA ke samAna vAtsalyakArI, bandhu ke samAna guNakAraka, mitra ke samAna droha nahIM karanevAlA, vizvasanIya evaM loka meM ati durlabha, aMga-praviSTha, anaMga-praviSTha- ubhaya prakAra ke zrutarUpa dharma kA 710 711 saMvegaraMgazAlA, gAthA 8262-8275. saMvegaraMgazAlA, gAthA 8276-8266. - Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI yathArthabodha karAnevAlA, karma ke samUha ko nAza karanevAlA, lokottama guNavAlA, sarvazreSTha phala denevAlA, kevalI bhagavantoM ke dvArA kathita aura siddhAntarUpa meM gaNadharoM dvArA racita- aise dharma kI tU samyak prakAra se zaraNa svIkAra kr| 12 / isa prakAra he kSapaka! ina cAra zaraNa ko svIkAra karake karmarupI zatru se nirbhaya banakara tU zIghra hI icchita artha, arthAt mokSa ko prApta kr| samAdhimaraNa meM indriya-damana kI AvazyakatA : __ saMvegaraMgazAlA me jIva ko jJAnAdi guNarUpI lakSmI ke kror3A-bhavana sadRza tathA indriya ko usa bhavana ke jharokhe yA dvAra, Adi ke sadRza kahA hai| isameM zabdAdi viSayarUpI daravAjoM se praveza karate hue aneka kuvikalpoMrUpI pAparaja ke samUha se jIva malina hotA hai, athavA indriyarUpI dvAra banda nahIM hone se jIvarUpI prasAda meM praveza karake, duSTa viSayarUpI pracaNDa luTere jJAnAdi guNa ko lUTa lete haiN| ataH, he dhIra puruSa! tujhe jJAnAdi guNoM ke saMrakSaNa ke lie indriyarUpI dvAra ko acchI taraha se baMda karake rakhanA caahie| Age granthakAra kahate haiM- svazAstra tathA parazAstra ke jJAna ke abhyAsI mahAna paNDita puruSa bhI indriya-viSayoM ke vega se parAjita ho jAte haiM, cAhe ve vratI hoM, tapasvI hoM, guru kI zaraNa svIkAra karate hoM, sUtra aura artha kA smaraNa karate hoM, kintu jitendriya na hoM, to unake ve sabhI guNa dhAnya ke chilake ko kUTane ke samAna niSphala hote haiN| vyakti kI kIrti yA pratiSThA taba taka hI hotI hai, jaba taka indriyA~ usake vaza meM hotI haiM, parantu jaba manuSya indriyoM ke vaza meM ho jAtA hai, to vaha apane kula, yaza, dharma, saMgha, mAtA-pitA, gurujanoM Adi ko avazya kalaMkita karatA hai| indriya-viSayoM kA samUha ati balavAn hai, vyakti zAstroM meM kathita indriya-damana ke vividha upAyoM ko jAnate hue bhI unheM damita kara nahIM pAtA hai| isa jagata meM jisane indriyoM para vijaya prApta kI hai, vahI zUravIra hai, guNI hai, vahI kula kA dIpaka hai, yazasvI hai, matimAn hai evaM use hI samAdhi-sukha kI prApti hotI hai| devatAoM se pUjita indra svarga meM Ananda karatA hai| vaha saba indriyoM ko AMzika rUpa se damana karane kA hI phala hai| jo indriya-vijetA hai, vahI sudeva hai, suguru hai, usako namaskAra karanA cAhie tathA usakI zaraNa svIkAra 712 viMgaraMgazAlA, gAthA 8267-8321. 713 saMvegaraMgazAlA, gAthA 8664-8668. 1 vigaraMgazAlA, gAthA 8666-8673. Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 297 karanA caahie| jisane indriyoM ke vikAra ko rokA hai, usI ne puNya se manuSya - janma prApta kiyA hai, usI kA jIvana saphala hai, isalie he devAnupriya ! tere hI hita kI bAta kahatA hU~ ki tU bhI aisA viziSTa vartana kara ki jinase terI indriyA~ nirvikArI evaM AtmarAgI bneN| jo indriyajanya sukha dikhAI detA hai, vaha sukha nahIM sukha kI bhrAnti hai, karmoM kI vRddhi ke lie hai| jo jIva zIla evaM guNarUpI donoM paMkha se rahita hotA hai, vaha kaTe paMkhavAle pakSI ke samAna saMsArarUpI bhayaMkara guphA se nikala nahIM pAtA hai| jaise- bhISaNa garmI ke teja tApa se ghabarAkara puruSa tuccha vRkSa kI alpa chAyA meM hI sukha mAna letA hai, vaise hI indriyajanya sukha ko jAnanA cAhie / ' 715 samAdhimaraNa kA mukhya lakSya kaSAyajaya : saMvegaraMgazAlA meM cAroM kaSAyoM kA vistRta vivecana aThAraha pApasthAnakoM ke antargata kiyA gayA hai| kaSAyoM kA tyAga karanA atyanta duSkara hone se niryApaka- AcArya kSapaka se kahate haiM- he satpuruSa! krodhAdi kaSAyoM ke vipAka ko jAnakara kaSAyarUpI zatruoM para vijaya prApta kr| tInoM loka meM jo atyadhika viSama duHkha evaM jo zreSTha sukha prApta hotA hai, vaha kramazaH kaSAyoM kI vRddhi evaM kSaya ke kAraNa hI hotA hai| zatru, siMha evaM vyAdhi bhI muni kA jitanA apakAra nahIM karate haiM, usase jyAdA apakAra krodha, Adi cAra kaSAyarUpI zatru karate haiN| kaSAyayukta AtmA jinezvara paramAtmA ke vacanoM kA bhI anAdara karatI hai aura anantakAla taka saMsAra cakra meM paribhramaNa karatI rahatI hai| 716 DaoN. sAgaramala jaina kaSAya kI paribhASA karate hue likhate haiM- ve manovRttiyA~ yA mAnasika Avega, jo hamArI AtmA ko kaluSita karate haiM, hamAre AtmIya - sadguNoM ko kRza karate haiM, jinase AtmA bandhana meM AtI hai aura usase saMsAra - paribhramaNa, arthAt janma-maraNa meM vRddhi hotI hai, unheM kaSAya kahate haiN| 717 saMvegaraMgazAlA meM bhI kahA gayA hai ki rAga-dveSa ke adhIna tathA kaSAyoM se vyAmUr3ha banI AtmA jina AjJA kA pAlana nahIM kara pAtI hai| ye kaSAeM rAga-dveSajanya haiN| ' 1 7 18 vizeSAvazyakabhASya meM vibhinna nayoM yA apekSAoM ke AdhAra para rAga-dveSa se kaSAyoM ke sambandha kI vistRta carcA kI gaI hai| saMgrahanaya kI apekSA se krodha aura mAna dveSarUpa haiM; jabaki mAyA aura lobha rAgarUpa haiM, kyoMki prathama do meM dUsare kI 715 saMvegaraMgazAlA, gAthA 8684-8666. 716 . saMvegaraMgazAlA, gAthA 7022-7026. 717 kaSAya- eka tulanAtmaka adhyayana, pR. 7. 718 saMvegaraMgazAlA, gAthA 7027. Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI ahita-bhAvanA hai, antima do meM apanI svArtha-sAdhanA kA lakSya hai| vyavahAranaya kI dRSTi se krodha, mAna aura mAyA-tInoM dveSarUpa haiM, kevala lobha akelA rAgAtmaka hai, RjusUtranaya kI dRSTi se krodha hI dveSarUpa hai, zeSa tInoM kaSAya ko ekAntarUpa se na rAgaprerita, na dveSaprerita kahA jA sakatA hai, ve rAgaprerita hone se rAgarUpa evaM dveSaprerita hone se dveSarUpa hotI haiN| isa prakAra rAga-dveSa se kaSAyoM kA janma hotA hai, aura rAga-dveSa kA mUlabhUta kAraNa moha hai| ise hama ajJAna athavA aviveka bhI kaha sakate haiM, ataH moha, ajJAna, aviveka, Adi mithyAtvarUpa haiN| kaSAyoM ke do mukhya bheda haiM- kaSAya evaM nokssaay| tIvra AvegoM ko kaSAya evaM manda AvegoM ko nokaSAya kahA jAtA hai| anya apekSA se kaSAya ke cAra bheda bhI haiM- 1. krodha 2. mAna 3. mAyA aura 4. lobh| nokaSAya (upakaSAya) ke nau bheda isa prakAra haiM :- 1. hAsya 2. rati 3. arati 4. zoka 5. bhaya 6. ghRNA 7. strIveda 8. puruSaveda aura 6. npuNskved| yahA~ veda kA artha kAmavAsanA 1. krodha : saMvegaraMgazAlA meM krodha ko apUrva agni kI upamA dI gaI hai, kyoMki agni mAtra zarIra ko jalAtI hai, jabaki krodha deha evaM citta- donoM ko jalAtA hai| krodha eka vairI yA zatru hai, kyoMki zatru to eka janma meM aniSTa karatA hai, lekina krodha janma-janmAntara meM aniSTa karatA hai| krodha eka aisA mAnasika-uttejaka Avega hai, jisake utpanna hote hI vyakti kA zArIrika evaM mAnasika-saMtulana bigar3a jAtA hai, usakI vicAra-kSamatA evaM tarka-zakti zithila ho jAtI hai| 20 karmagrantha meM krodha ke Avega kI tIvratA evaM mandatA ke AdhAra para cAra bheda kie gae haiM, jo isa prakAra haiM: 1. anantAnubaMdhI-krodha (tIvratama) :- patthara meM par3I darAra ke samAna krodha, jo kisI ke prati eka bAra utpanna hone para jIvanaparyanta banA rahe, kabhI samApta na ho| apratyAkhyAnI-krodha (tIvratara)-sUkhate hue jalAzaya kI bhUmi meM par3I darAra jaise AgAmI varSA hote hI miTa jAtI hai, vaise hI apratyAkhyAnI-krodha eka varSa se adhika sthAI nahIM rahatA hai, samajhAne para zAnta ho jAtA hai| 719 A vizeSAvazyakabhASya, 2668-2671. 720 saMvegaraMgazAlA, gAthA - 5610-5612. 721 karmagrantha - 1/16. Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 299 pratyAkhyAnI-krodha (tIvra)-bAlU kI rekhA jaise havA ke jhoMkoM se jaldI hI miTa jAtI hai, vaise hI pratyAkhyAnI-krodha cAra mAsa se adhika sthAI nahIM hotA hai| 4. saMjvalana-krodha (alpa)-zIghra hI miTa jAnevAlI pAnI meM khIMcI gaI rekhA ke samAna isa krodha meM sthAyitva nahIM hotA hai| 2. mAna : saMvegaraMgazAlA ke anusAra mAna-kaSAya kA artha hai- aMhakAra karanA, phira cAhe vaha aMhakAra kula kA hai| yA dhana kA, jJAna kA ho yA bala kaa| mAna-kaSAya parAbhava kA mUla hai evaM akkhar3atA ke doSa se apane yaza evaM kIrti ko nAza karanevAlA hai| abhimAnI vyakti apane guNoM evaM yogyatAoM kA bar3he-car3he rUpa meM pradarzana karatA hai, jaise- hama hI tyAgI evaM zrutavAn haiM, hama hI guNI evaM ugra kriyA karanevAle haiM, anya to kutsita, mAtra vezadhArI haiN| isa taraha manuSya mAnarUpI agni se pUrva meM kie tapa evaM vidyamAna guNarUpI vana ko jala detA hai, svayaM jIvoM kI hiMsA karatA hai, sadaiva zAstraviruddha karmoM ko karatA hai aura tisa para bhI garva karatA hai ki isa jagat meM dharma kA pAlana karanevAlA kevala vaha hI ahaMkAra kI tIvratA evaM mandatA se mAna ke bhI cAra bheda haiM - 1. anantAnubandhI-mAna :- patthara ke khambhe ke samAna jo jhukatA nahIM? arthAt jisameM vinaya-guNanAma mAtra bhI nahIM hai| 2. apratyAkhyAnI-mAna :- haDDI ke samAna kaThinatA se jhukanevAlA, arthAt jo vizeSa paristhitiyoM meM bAhya-dabAva ke kAraNa vinamra ho jAtA hai| 3. pratyAkhyAnI-mAna :- lakar3I ke samAna prayatna se jhuka jAnevAlA, arthAt jisake andara vinamratA to hotI hai, lekina jisakA prakaTana vizeSa sthiti meM hI hotA hai| 4. saMjvalana-mAna :- beMta ke samAna atyanta saralatA se jhuka jAnevAlA, arthAt jo Atmagaurava ko rakhate hue bhI vinamra banA rahatA hai| 25 3. mAyA : saMvegaraMgazAlA meM kahA hai- mAyA vivakerUpI candra ko nigalanevAle rAhU graha ke samAna hai, kuTilatA kI bodhaka hai| 24 yogazAstra meM kahA 722 vigaraMgazAlA, gAthA 5655-5657. 723 karmagrantha, 1/a, gAthA 16. . Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI hai- mAyA kA Azraya kabhI nahIM lenA cAhie, kyoMki ye asatya kI jananI, zIla vRkSa ko kATane vAlI kulhAr3I, mithyAtva aura ajJAna kI janmabhUmi tathA durgati kA kAraNa hai| mAyA ke cAra bheda isa prakAra haiM : anantAbanubandhI-mAyA - bAMsa kI jar3a ke samAna kuTila. apratyAkhyAnI-mAyA - bhaiMsa ke sIMga ke samAna kuTila. pratyAkhyAnI-mAyA - gomUtra kI dhArA ke samAna kuTila. saMjvalana-mAyA - bAMsa ke chilake ke samAna kuTila. 4. lobha : saMvegaraMgazAlA meM granthakAra kahate haiM- lobha se tRSNA bar3hatI hai tathA svapna meM bhI usakI tRpti nahIM hotI hai| lobha akhaNDa vyAdhi hai, svayaMbhUramaNa samudra ke samAna kisI taraha zAnta nahIM honevAlA hai| jaise- Idhana se agni bar3hatI hai, vaise- lAbha se lobha bar3hatA jAtA hai| mohanIyakarma ke udaya se citta meM jo tRSNA yA lAlasA utpanna hotI hai, vahI lobha kahalAtI hai| lobha ke cAra prakAra haiM : 1. tAnubandhI-lobha - majIThiyA raMga ke samAna; jo chUTe nahIM, vaisA lobha. 2. apratyAkhyAnI-lobha - gAr3I ke pahie ke augana ke samAna, muzkila se chUTane vAlA lobha. 3. pratyAkhyAnI-lobha - kIcar3a ke samAna, prayatna karane para chUTanevAlA lobha. ___ 4. saMjvalana-lobha - haldI ke samAna, zIghratA se dUra ho jAnevAlA lobha 28 kaSAyajaya :- sAdhaka ko apanI Atma-sAdhanA yA Atma-vikAsa ke lie vAsanAoM evaM kaSAyoM kA tyAga karanA yA unase Upara uThanA anivArya hotA hai| jaba taka vyakti kaSAyoM ko tyAgakara inase Upara nahIM uThatA hai, taba taka vaha 724 saMvegaraMgazAlA, gAthA 5667 725 yogazAstraprakAza/4, gAthA-14. 80 karmagraMtha, 1/a, gAthA - 20. 727 saMvegaraMgazAlA, gAthA 6026-6027. 728 karmagrantha, 1/a, gAthA 20. Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 301 naitika-pragati nahIM kara sakatA hai| AdhyAtmika-vikAsa kI sAdhanA ke lie ina kaSAyoM ko kyoM chor3anA cAhie? isa tarka ke uttara meM AcArya hemacandra kahate haiM ki mAna-vinaya, zruta, zIla-sadAcAra evaM trivarga kA ghAtaka hai, vaha vivakerUpI netroM ko naSTa karake manuSya ko andhA banA detA hai| krodha jaba utpanna hotA hai, to Aga kI taraha prathama usI ko jalAtA hai, jisameM vaha utpanna hotA hai| mAyA, avidyA aura asatya kI janaka hai aura zIlarUpI vRkSa ko naSTa karane meM kulhAr3e ke samAna hai tathA adhogati kA kAraNa hai| lobha samasta doSoM kI utpatti kA kAraNa hai, samasta sadguNoM ko nigala jAnevAlA rAkSasa hai, sAre duHkhoM kA mUla kAraNa hai aura dharmakArya meM puruSArtha kA bAdhaka hai|726 isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki cAroM kaSAyoM meM bhI lobha ko sarva sadguNoM ke vinAza kA kAraNa kahA gayA hai| lobha eka aisI manovRtti hai, jisake vazIbhUta hokara manuSya pApoM ke daladala meM pAMva rakhane ke lie taiyAra ho jAtA hai| lobha-kaSAya ke sandarbha meM mammaNaseTha kA udAharaNa sarvaprasiddha hai| saMvegaraMgazAlA meM kaSAya para vijaya prApta karanevAle dhanya puruSoM kA ullekha aneka upamAoM sahita kiyA gayA hai, jaise- dhanya puruSoM meM bhI vaha puruSa dhanya hai, jo kaSAyarUpa gehUM aura jau ke kaNoM ko pUrNatayA cUrNa karane ke lie cakkI meM pisate haiM, isalie he devAnupriya! krodhAdi kaSAyoM kA nirodha karake tU bhI usI taraha vijaya prApta kara ki jisase terI ArAdhanA samyak ho ske|730 lezyA : citta meM uThanevAlI vicAra-taraMgoM ko lezyA kahA gayA hai| jaise- havA kA jhoMkA Ane para sAgara meM laharoM para lahareM uThanI prArambha ho jAtI haiN| vaise hI AtmA meM bhAva-karma ke udaya hone para viSaya-vikAra, vicAroM ke bavaNDara uThane lagate haiM, yahI lezyAe~ haiN| jinake dvArA AtmA karma-lipta hotI hai, unheM sthAnAMga-vRtti meM lezyA kahA gayA hai|31 prajJApanA ke anusAra lezyA kaSAya kA pariNAma hai|732 729 yogazAstra, 4/10, 18. 150 savagaraMgazAlA, gAthA 7034-7035. 731 sthAnAMgavRtti, patra 26. prajJApanA-pada, 17/ malayagiri ttiikaa| 732 Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI ArAdhanApatAkA 733 evaM bhagavatIArAdhanA 734 ke anusAra kaSAya se anurakta mana, vacana, kAya kI pravRtti ko lezyA kahate haiN| saMvegaraMgazAlA ke anusAra manobhAvoM kI vividhatA ke pariNAma hI lezyA haiN| lezyA chaH prakAra kI hotI hai-1. kRSNalezyA 2. nIlalezyA 3. kApota-lezyA 4. tejolezyA 5. padmalezyA aura 6. shuklleshyaa| ye chaHhoM lezyAe~ vividha manobhAvoM vAlI hotI haiM tathA karmadala ke sAnnidhya se sphaTikamaNi ke sadRza nirmala svabhAvavAle jIva ko bhI malina kara detI haiN| 735 inameM prathama tIna lezyAe~ azubha aura antima tIna lezyAe~ zubha mAnI gaI haiN| uttarAdhyayanasUtra6 meM ina sabhI lezyAoM ke do-do bheda kie gae haiN| 1. dravyalezyA evaM 2. bhaavleshyaa| sAgAradharmAmRta37 meM bhI lezyA ke dravya evaM bhAva-aise do bheda karake donoM ke chaH-chaH bheda kie gae haiN| 1. dravya-lezyA : zarIra ke raMga ko dravya-lezyA kahate haiN| AtmA dvArA grahaNa kie gae jo pudgala-paramANu lezyArUpa meM pariNamana karate haiM, unheM lezyA kahate haiN| lezyA varNa rasa sparza 1. kRSNa kAjala sama kAlA mRta kutte jaisI ati kaTu ati durgandha karkaza 2. nIla vaidUryamaNi sama marI gAya samAna ati tIkhA khuradarA durgandha kabUtara kI grIvA sar3I lAza jaisI kasailA kama kApota jaisA durgandha khuradarA 4. tejas navodita sUrya sama gulAba-puSpa jaisI khaTTA-mIThA komala lAla sugandha :. padma kamala-puSpa jaisA / kamala-puSpa jaisI mIThA mRdu gandha nIlA sugandha 6. zukla zaMkha ke samAna zveta kevar3A jaisI sugantha ati madhura ati mRdu ArAdhanApatAkA, 836-845. 734 bhagavatIArAdhanA, gAthA 1900-1604. savigaraMgazAlA, gAthA 6666-6667. uttarAdhyayana, 31/34, gAthA 4-7. 737 sAgAradharmAmRta, pR. 121. Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 303 lezyA kI vizuddhi ke mAdhyama se kSapaka samasta prakAra ke kaSAyoM se mukta hokara samatAbhAva ko prApta karatA hai aura bhAva-vizuddhipUrvaka kramazaH pIta, padma aura zukla-ina tIna zubha lezyAoM meM pariNamana karatA huA, upazama yA kSapaka-zreNI para ArohaNa karatA hai| ina zubha lezyAoM kI sahAyatA se kSapaka samasta pApoM kA sarvathA ke lie tyAga kara detA hai, jisase usakI cittavRtti vizuddha ho jAtI hai| 2. bhAva lezyA : kaSAyoM ke udaya se raMgIna banI mana-vacana-kagyA kI pravRtti ko bhAva-lezyA kahate haiN| kaSAyoM kI tIvratA evaM mandatA ke anusAra bhAva-lezyA meM vaividhya hotA hai| prArambha kI tIna lezyAe~ kaSAyoM kI tIvratA ke kAraNa hotI haiM, isalie ye tInoM adharma yA azubha lezyA kahalAtI haiN| inake kAraNa nAraka, Adi azubha yoniyoM kI prApti hotI hai| zeSa tIna lezyAe~ kaSAya kI mandatA ke kAraNa hotI haiM, isalie ye tInoM lezyA dharma yA zubha lezyAe~ kahalAtI haiN| isake kAraNa jIva ko svarga athavA mokSa kI prApti hotI hai| saMvegaraMgazAlA meM chaH lezyAoM ke bhAvoM ko jAmuna khAne kI icchAvAle cha: puruSoM ke pariNAmoM, arthAt manobhAvoM kI vibhinnatA se samajhAyA gayA hai| kisI eka jaMgala me bhUkha se vyAkula chaH puruSa bhramaNa kara rahe the| vahA~ unheM phaloM se ladA jAmuna kA eka vizAla vRkSa dikhA, jisa para pake hue jAmuna ke phala lage the, jisakI aneka choTI-bar3I TahaniyA~ vistAra se phailI huI thiiN| sampUrNa vRkSa jAmuna ke gucchoM se lakA huA thaa| pavana ke kAraNa pake phala nIce gire hue the| isa prakAra yaha vRkSa una puruSoM ke lie mAno sAkSAt kalpavRkSa hI thaa| usa vRkSa ko dekhakara sabake mana meM una amRtaphaloM ko khAne kI icchA huI, parantu phaloM ko kisa prakAra khAyA jAe? isa vicAra se eka puruSa ne kahA- "vRkSa ke Upara car3hane se prANa jAne kA sandeha ho sakatA hai, ataH vRkSa ko mUla se kATa diyA jaae|" taba dUsare ne kahA- "isa sampUrNa vRkSa ko kATane se kyA lAbha? hameM phala hI khAne haiM, to isakI sirpha bar3I-bar3I zAkhAe~ kATI jaaeN|" tIsare ne kahA"bar3I zAkhAoM ko tor3ane se bhI kyA prayojana? choTI zAkhAoM se hI phala prApta ho sakate haiN|" cauthe ne kahA- "nahIM! nhiiN| phala ke gucche tor3a lenA hI paryApta hogaa|" pA~cave ne kahA- "hameM to kevala pake phala khAne haiM, to gucche tor3ane se kyA lAbha? isameM to kacce evaM pake- sabhI phala hoMge, isalie hameM kevala pake hue phaloM ko hI tor3anA caahie|" taba anta meM chaThavA~ puruSa karuNArdra hokara kahane lagA- "kacce athavA pake phala ko tor3ane kI AvazyakatA hI kyA hai? jitane Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI phaloM kI hameM AvazyakatA hai, utane pake phala jamIna para gire par3e haiM, ataH inheM uThAo aura khaao| inhIM se apane prANoM kA nirvAha ho jaaegaa|" ___isa dRSTAnta ke mAdhyama se yaha phalita hotA hai ki chahoM ke vicAroM meM kitanI bhinnatA hai aura ina vibhinna pariNAmoM kA kAraNa lezyA hai| isameM prathamaper3a ko mUla se kATanevAlA puruSa kRSNalezyAvAlA hai, dUsarA- nIlalezyAvAlA hai, tIsarA- kApota lezyAvAlA hai, cauthA- tejas-lezyAvAlA hai, pAMcavA- padmalezyAvAlA hai aura chaThavA~- nIce gire phaloM ko grahaNa karane kA upadeza denevAlA zukla-lezyAvAlA hai|738 isI taraha saMvegaraMgazAlA meM eka aura dRSTAnta kA ullekha karate hue kSapakamuni ko aprazasta-lezyA kA tyAga karane evaM prazasta-lezyA ko prApta karane kA nirUpaNa kiyA gayA hai| eka bAra chaH cora eka gA~va ko lUTane ke lie aae| taba eka cora kahatA hai- "manuSya athavA pazu, jinheM dekho, tuma sabako mAro," ataH vaha cora kRSNalezyAvAlA hai| dUsare cora ne kahA- "pazuoM ko kyoM mAreM? kevala manuSyoM ko hI mAro," ataH vaha cora nIlalezyAvAlA hai| tIsare cora ne kahA- "strI, Adi ko chor3akara kevala puruSoM ko hI maaro|" ataH vaha cora tejas-lezyAvAlA hai| pAMcave cora ne kahA- "jo zastradhArI hamAre Upara prahAra kareM, kevala unheM hI maaro|" ataH vaha cora padmalezyAvAlA hai aura antima chaThaveM cora ne kahA- "eka to hama nirdayI-pApI banakara unakA dhana lUTa rahe haiM aura dUsare manuSya ko bhI mAra rahe haiN| aho! yaha kaisA mahApApa hai? isalie aisA kareM, kisI ko mAro mata, mAtra dhana kI hI corI kara lo|" ataH isa antima cora ko zukla-lezyAvAlA jAnanA cAhie,39 kyoMki usameM hiMsA ke bhAva kA abhAva hai| isa dRSTAnta ko hiMsA. kI taratamatA ke AdhAra para samajhanA cAhie, corI ke AdhAra para nhiiN| _isa dRSTAnta se yaha spaSTa hotA hai ki vizuddha bhAvavAle tathA saMvega (vairAgya) prApta karanevAle vyakti ko kRSNa, nIla evaM kApota-lezyA ko chor3anA cAhie aura tejas, padma evaM zukla-lezyA ko grahaNa karanA caahie| saMvegaraMgazAlA meM kahA gayA hai ki jIva ko lezyAoM kI zuddhi, pariNAmoM kI zuddhi se hotI hai, pariNAmoM kI zuddhi manda kaSAyavAloM ko hotI hai, kaSAyoM kI mandatA bAhya-vastuoM ke prati rAga ko chor3ane se hotI hai, isa prakAra samAdhimaraNa prApta karanevAle dehAsakti se rahita jIva ko zuddhalezyA prApta hotI hai| jaise chilake ke sahita dhAna 738 saMvaigaraMgazAlA, gAthA 6668-6676. 739 saMvegaraMgazAlA, gAthA 6680-8684. Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 305 azuddha hotA hai, vaise hI lezyAsahita jIva zuddha nahIM hotA hai, isalie jo jIva zuddhalezyA se deha kA tyAga karatA hai, to vaha vizuddha ArAdhanA ko prApta karatA hai| jIva jisa lezyA meM mRtyu ko prApta karatA hai, usI lezyA meM punaH usakA janma hotA hai, isalie pratyeka jIva ko apanI lezyA ko zuddha karane ke lie avazyameva prayatna karanA caahie| isa prakAra lezyArahita jIva kaSAyoM ko naSTa karake akSaya sukha-samRddhirUpa mokSa (siddhi) ko prApta karate haiN| 740 dhyAna : saMvegaraMgazAlA meM AcArya jinacandrasUri ne samAdhimaraNa ke sAdhaka ke lie dhyAna-sAdhanA ko Avazyaka mAnA hai| unhoMne dhyAna ko mana kI ekAgratA athavA cittanirodha kahA hai| kisI eka viSaya yA vastu para ekAgratA dhyAna hai| vyakti ke mastiSka meM aneka prakAra ke vicAra utpanna hote haiM aura ve vicAra zubha aura azubha do prakAra ke ho sakate haiN| dhyAna meM zubha evaM azubha- donoM prakAroM ke vicAroM kI ekAgratA pAI jAtI hai| isI apekSA se saMvegaraMgazAlA meM dhyAna ke cAra bheda batAe gae haiN| ve nimna haiM : 1. ArttadhyAna 2. raudradhyAna 3. dharmadhyAna aura 4. zukladhyAna. 1. ArttadhyAna : Arta arthAt zokAvasthA, duHkhI hone kA dhyaan| ise aprazasta evaM azubhadhyAna bhI kahate haiN| isake dhyAna se karmoM kI nirjarA nahIM hotI, apitu karma-bandhana avazya hote haiN| ArttadhyAna indriya-viSayoM ke prati anurAga ke kAraNa hotA hai / granthakAra ne isake cAra bheda batAe haiM 1. aniSTa-saMyoga apriya vyakti athavA vastu kA saMyoga hone para usake viyoga kI cintA karanA / 2. iSTa-viyoga priya vyakti yA kisI padArtha kA viyoga hone para yA usakI kalpanA se ArtanAda evaM karuNa krandana karanA / zarIra ke rogoM ke nivAraNa hetu 3. nirantara cintana karanA / 740 - vyAdhi yA roga kI cintA saMvegaraMgazAlA, gAthA 6665-6664. - 4. paraloka kI lakSmI kI abhilASA ( nidAna) - bhogAkAMkSA athavA anya kisI prayojana se bhaviSya ke lie saMkalpa, Adi karanA / - Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI 2. raudradhyAna : mana, vacana aura kAyA se hiMsAdi ke prati AsaktivAlA hokara raudradhyAnavAlA hotA hai| isameM kaSAyoM kI tIvratA hotI hai| isa dhyAna se bhI vyakti durgati meM jAtA hai| isake bhI nimna cAra bheda haiM 1. hiMsAnubandhI - dveSa-buddhi se pratizodha lene ke pazcAt prasannatA kA anubhava krnaa| 2. mRSAnubandhI - krodhAdi ke vazIbhUta ho asatya bhASaNa ke pazcAt harSAbhivyaktiH 3. steyAnubandhI - loka-kaSAya ke vazIbhUta hokara cauryakarma karane ke pazcAt Ananda-vibhora honaa| 4. dhanasaMrakSaNAnubandhI - saMgraha-lAlasA ke pariNAmasvarUpa parigraha meM gAr3ha-Asakti rakhakara usameM bAdhaka tathyoM para krodha krnaa| 3. dharmadhyAna : isa dhyAna meM vyakti kaSAyoM kA tyAgakara zubhavRttiyoM meM apanA dhyAna ekAgra karatA hai| yaha dhyAna dharma yA zubha pravRttiyoM ke prati anurAga rakhanevAlA hotA hai| kaSAyoM kI mandatA hone se vyakti meM zubha vicAra utpanna hote haiN| zubha vicAroM se sadgati prApta hotI hai| saMvegaraMgazAlA meM dharma-dhyAna ke nimna cAra bheda kahe haiM 1. AjJA-vicaya - isameM vItarAga prarUpita jinavANI kA cintana karanA hotA hai, jaise- paramAtmA kI AjJA hai- "na rAga karo aura na dveSa karo", kyoMki rAga aura dveSa- donoM hI karmabandha ke hetu haiM, isalie tyAjya haiN| paramAtmA kI vANI nirdoSa, niSpApa, mahAn arthavAlI, trikAla meM abAdhita hitakara, ajeya, satya, mohanAzaka, gambhIra, karNapriya evaM cintya mahimAvAlI hone se grahaNa (cintana) karane yogya hai| 2. apAyavicaya-svayaM ke kaSAyAdi doSoM kA avalokana kara doSa-mukti ke upAyoM kA cintana krnaa| isameM vyakti svayaM ke duHkhoM kA kAraNa dUsaroM ko nahIM mAnakara svayaM ke pUrva karmoM ko mAnatA hai| isameM indriya-viSaya, kaSAya aura AzravAdi paccIsa kriyAoM ke sevana, avratAdi meM vartana tathA narakAdi meM janma ke duSpariNAmoM kA cintana kiyA jAtA hai| 3. vipAkavicaya-karmoM ke vipAka ko cintana karanA, arthAt pUrva karmo ke udgata sukha-duHkhAtmaka vibhinna paristhitiyoM kA cintana karanA vipAka-vicaya dharmadhyAna hai| Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 307 4. saMsthAnavicaya - dharma, adharma, AkAza, pudgala aura jIva ke svarUpa kA tathA loka ke adholoka, urdhvaloka evaM tiryakloka, Adi vibhAgoM kA cintana karanA saMsthAnavicaya-dharmadhyAna hai| isI prakAra zarIra ke svarUpa kA cintana karanA bhI saMsthAnavicaya hai| bAraha bhAvanAoM kA cintana, manana karate hue dharma-dhyAna pUrNa kara kSapaka zukladhyAna meM ArUr3ha hotA hai| 4. zukladhyAna : AtmasvarUpa meM ramaNa karanA zukladhyAna kahalAtA hai| para-pariNati se haTakara svabhAva meM AnA, vahI zukladhyAna hai| yaha rAgAdi kaSAyoM se rahita hotA hai, isalie zukladhyAnavAlI AtmA jJAtA dRSTA bhAvarUpa apramattAvasthA meM rahatI hai| zukladhyAna ke cAra bheda isa prakAra haiM - 1. pRthaktvavitarka-savicAra 2. ekatvavitarka-avicAra 3. sUkSma-kriyA-anivRtti 4. vyucchinnakriyA-apratipatti / 1. pRthaktvavitarka-savicAra - saMvegaraMgazAlA meM prathama zukladhyAna kA artha spaSTa karate hue kahA gayA hai ki yahA~ pRthaktva kA artha vistArapUrvaka samajhanA caahie| jar3a, cetana, Adi kisI bhI eka dravya meM utpatti, vinAza, rUpI, arUpI, Adi vividha paryAyoM kA vistArapUrvaka naya-nikSepoM dvArA vicAra karanA pRthaktva kahalAtA hai| vitarka, arthAt pUrvagata zruta ke kathana-anusAra cintana krnaa| isakA artha yaha bhI hai- artha se vyaMjana meM aura vyaMjana se artha meM saMkramaNa karanA, yahI cintanavitarka kahalAtA hai| artha evaM vyaMjana kA bhAvArtha batAte hue kahA gayA hai ki dravya yA padArtha ko artha kahate haiM aura akSaroM ko vyaMjana kahate haiN| yaha vasturUpa se zabdarUpa meM vicAra kA saMkramaNa hai| savicAra mana-vacana-kAyA ke yoga dvArA anyAnya avAntara bhedoM yA paryAyoM meM jo praveza kiyA jAtA hai, use vicAra kahate haiN| vicArasahita ko savicAra kahate haiN| kula milAkara yaha spaSTa hotA hai ki padArtha aura usakI vividha paryAyoM meM zabda athavA artha ke AdhAra para mana, Adi vividha yogoM ke dvArA pUrvagata zruta ke anusAra jo cintana kiyA jAe, vaha vicAra pRthaktvavitarkasavicAra nAmaka prathama zukladhyAna kahA jAtA hai| 2. ekatvavitarka-avicAra - isameM vastutattva kI utpAda, vyaya aura sthiti meM se kisI eka hI paryAya meM dhyAna hotA hai| isameM anya yogoM meM saMkramaNa nahIM hone se ise avicAra kahA jAtA hai| isa taraha yaha dhyAna pavanarahita dIpaka kI lI ke samAna sthira hotA hai| Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308/sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI 3. sUkSmakriyA-anivRtti - kevalI ko sUkSma kAyayoga kA nirodha karate samaya tIsarA sUkSmakriyA-anivRtti dhyAna hotA hai| 4. akriyA (vyucchinna-kriyA) - apratipAtti, yaha cauthA dhyAna hai, yaha dhyAna yoga-nirodha ke bAda zailezIkaraNa meM hotA hai| ___ isa taraha dhyAna ke svarUpa ko batAkara niryApaka AcArya kSapakamuni ko kahate haiM- viSaya-kaSAyoM ko jItanevAle, moharUpI zatru kA nAza karanevAle tathA saMsgararUpI vRkSa ko mUla se kATanevAle he kSapakamuni! isa samaya tujhe apanI kuzala buddhi ke dvArA duHkhoM ke mahAbhaNDAra sadRza ArtadhyAna evaM raudradhyAna ko jAnakara unakA tyAga karanA cAhie evaM klezoM ko naSTa karane meM vIra puruSa kI taraha dharmadhyAna evaM zukladhyAna kA hI dhyAna (cintana) karanA caahie| parISahoM evaM upasargoM se pIr3ita hone para bhI tU ArtadhyAna evaM raudradhyAna-ina donoM duAna kA cintana kabhI mata karanA, kyoMki ina azubha dhyAna se AtmA-vizuddhi kA nAza hotA hai| zastrarahita subhaTa ke samAna dhyAnarahita kSapaka bhI karmoM ko jIta nahIM sakatA hai| isI prakAra dhyAna karate hue kSapaka jaba bolane meM asamartha hotA hai, taba vaha iMgita dvArA apanI bAta kahatA hai, aura niryApaka usake dvArA kie gae iMgita se usake mana kI icchA ko jAna jAtA hai| isa prakAra samatA ko prApta karake prazastabhAvanA tathA dharma evaM zukladhyAnapUrvaka lezyA kI vizuddhatA ko prApta karake vaha kSapakamuni guNazreNI kA ArohaNa karatA hai|41 ArAdhanApatAkA742 evaM bhagavatIArAdhanA743 meM bhI dhyAna ke sandarbha meM yahI ullekha prApta hotA hai| unameM bhI dhyAna ke cAra bhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai tathA kahA gayA hai ki dhyAna kI sahAyatA se hI kSapaka kaSAyoM kA nAza karatA hai, kyoMki kaSAyoM ke saMhAra (nAza) karane meM dhyAna Ayudha kA kArya karatA hai| dhyAna dvArA samasta kaSAyoM kA nAza karake kSapaka bhaktapratyAkhyAna karane ko tatpara hotA hai aura jaba vaha bolane meM asamartha ho jAtA hai, taba apanI bAtoM ko vaha izAre se batAtA hai, jaise- hAthoM kI aMjuli banAkara, bhau meM gati dekara, muTThI banAkara yA sira hilAkara, aadi| isameM AcArya ko yaha jJAna ho jAtA hai ki kSapaka apanI samAdhimaraNa kI prakriyA meM rata hai| 741 vimaraMgazAlA, gAthA 6633-6664. ArAdhanApatAkA, 803-835. bhagavatIArAdhanA, gAthA 753. Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 309 isI taraha uttarAdhyayana'44 evaM tattvArthasUtra'45 meM bhI uttama saMhananavAle ke ekAgracitta nirodha ko dhyAna kahA gayA hai tathA unameM bhI dhyAna ke inhIM cAra bhedoM kA varNana kiyA gayA hai| inameM sthAnAMgasUtra meM zukladhyAna ke cAra lakSaNa batAe gae haiM- (ka) parISaha, upasarga Adi se vyathita na honA (kha) kisI prakAra kA moha utpanna na honA (ga) bheda-jJAna (gha) zarIrAdi ke prati mamatvabhAva kA pUrNa tyaag| vastutaH, samAdhimaraNa kI sAdhanA hetu kSapaka meM zukladhyAna ke ina cAroM lakSaNoM kA honA Avazyaka hai| ina cAroM lakSaNoM se yukta zukladhyAna kA sAdhaka kSapaka anta meM zukladhyAna ke vyuchinakriyA-apratipatti nAmaka caturtha caraNa ko prApta kara usake mAdhyama se mokSalakSmI kA varaNa karatA hai|746 744 uttarAdhyayanasUtra, 30/35. 745 tatvArthasUtra, 1/26 27. 746 sthAnAMgasUtra 4/60. Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI adhyAya - 5 ArAdhanA-sambandhI kathAoM kA tulanAtmaka-adhyayana saMvegaraMgazAlA mUlataH ArAdhanA se sambandhita grantha hai, kintu isake kartA AcArya jinacandrasUri ne grantha kI viSaya-vastu janasAmAnya ko samyak rUpa se samajha meM A jAe, isa dRSTikoNa se pratyeka prasaMga para pUrva-paramparA meM ullekhita vibhinna kathAe~ prastuta kI haiN| kathA ke do lAbha hote haiM- eka to sAdhaka ko usa ArAdhanA ke sambandha meM eka dRr3haniSThA hotI hai| vaha yaha mAnane lagatA hai ki pUrva meM bhI ArAdhakoM ne isa prakAra kI sAdhanA kI hai, ataH mujhe bhI isa sAdhanA se vicalita nahIM honA caahie| kathA kA dUsarA lAbha yaha hotA hai ki kathA ke mAdhyama se sAmAnya pAThaka bhI usa sAdhanA ke mahatva aura mUlya ko samyak prakAra se samajha letA hai| yahI kAraNa hai ki saMvegaraMgazAlA meM sAdhanAparaka viSaya-vivecana ke sAtha-sAtha kathAoM kA ati vistAra se ullekha huA hai| jahA~ saMvegaraMgazAlA kI pUrva kRtiyoM, jaise- maraNavibhakti, bhagavatIArAdhanA, prAcIna AcAryakRta ArAdhanApatAkA, vIrabhadrakRta ArAdhanApatAkA, Adi granthoM meM hameM mAtra kathAoM ke saMketa milate haiM, vahIM isa saMvegaraMgazAlA meM vistAra se kathAe~ varNita kI gaI haiN| saMvegaraMgazAlA ke 80 pratizata bhAga meM kathAe~ varNita haiN| prastuta adhyAya meM hamaneM jo kathAe~ prastuta kI haiM, usakA uddezya kathA se paricita karAnA nahIM, kyoMki hama yaha mAnate haiM ki eka zodhakArya meM kathA-varNana adhika mahatva nahIM rakhatA hai; isIlie sarvaprathama to hamane kathAoM ko apane sandarbha ke sAtha atyanta saMkSipta meM hI ullekhita kiyA hai| dUsare, zodha kI apekSA se hamane kathAoM ke mUla srotoM ko dekhane kA prayAsa kiyA hai| isameM bhI vizeSa rUpa se yaha jAnane kA prayAsa kiyA hai ki ye kathAe~ Agama aura Agamika-vyAkhyAoM tathA samAdhimaraNa se sambandhita granthoM meM kisa rUpa meM Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 311 ullekhita haiN| gaveSaNAtmaka-dRSTi se aisA karate hue hameM yaha jJAta huA hai ki saMvegaraMgazAlA meM varNita ina kathAoM meM se adhikAMza kathAe~ pUrvavartI granthoM meM ullekhita haiM, yadyapi tulanAtmaka dRSTi se vivecana karate samaya hameM yaha spaSTa rUpa se jJAta hotA hai ki jinacandrasUri ne saMvegaraMgazAlA meM ina kathAoM ko jitanA vistAra diyA hai, utanA vistAra pUrvavartI granthoM meM nahIM diyA gayA hai| aisA lagatA hai ki zruta-paramparA se AI ina kathAoM ko jinacandrasUri ne adhika vistRta kiyA hai, ataH isa adhyAya meM hamane pratyeka kathA ke anta meM yaha batAne kA prayAsa kiyA hai ki prastuta kathA pUrvavartI granthoM meM kahA~-kahA~ upalabdha hai| yadyapi yahA~ hama kathAoM kA tulanAtmaka-vivecana hI karanA cAhate the, kintu prathama to vistArabhaya se aura dUsare adhikAMza pUrvavartI granthoM meM kathA kA mAtra nAma-nirdeza hone se hama kathA ke tulanAtmaka-vivecana ke sambandha meM adhika vistAra meM nahIM ge| kahIM-kahIM avazya hI hameM ghaTanAkrama meM antara bhI dekhane ko milA hai| kucha kathAoM meM jinacandrasUri vyakti ke nAma kA nirdeza bhI na karake mAtra zrAvakaputroM kI kathA, brAhmaNaputra kI kathA jaise saMketoM kA hI prayoga kiyA gayA hai| hameM aisA lagatA hai ki kathAoM ke vivecana meM jinacandrasUri ne pUrvavartI granthoM kI apekSA paramparA se prApta anuzruti ko hI mahatva diyA hai| grantha kA kathApakSa zodha kI dRSTi se upekSita na rahe, ise lakSya meM rakhakara hI prastuta adhyAya meM sandarbha kA nirdeza karate hue kathA ko prastuta kiyA hai aura usake pazcAt vaha kathA pUrvavartI granthoM meM kahA~ upalabdha hotI hai, isakA nirdeza bhI kiyA gayA hai| hameM AzA hai ki prastuta vivecana kathA-sAhitya ke viSaya meM zodha karanevAloM ke lie adhika upayogI hogaa| isI vizvAsa ke sAtha agrima pRSThoM para kramazaH kathAoM ko prastuta kiyA jA rahA hai| yahA~ kathAoM ke krama ke sambandha meM saMvegaraMgazAlA ko hI AdhAra mAnakara, usameM jisa krama se kathAe~ milatI haiM, usI krama kA anusaraNa kiyA gayA hai| madhu rAjA kI kathA saMkSipta ArAdhanA ke svarUpa ke viSaya meM saMvegaraMgazAlA meM madhurAjA kA dRSTAnta upalabdha hotA hai, vaha isa prakAra hai747 : mathurA nagarI meM madhu nAma kA rAjA rAjya karatA thaa| eka dina, rAjA krIr3A kara rahA hai| aisA jAnakara zatru rAjA ne apanI vizAla senA dvArA rAjya ko ghera liyA tathA madhu rAjA ko yuddha ke lie llkaaraa| usakI lalakAra sunakara 747 saMvimaraMgazAlA, gAthA 642-667. Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI krodhita banA rAjA hAthI para baiThakara yuddha karane lgaa| yuddha meM aneka prANI ghAyala hue aura bahuta-se mara bhI gae / zatruoM se ghAyala huA madhu rAjA yuddhabhUmi se bAhara nikala gayA / vahA~ se calate-calate vaha mana meM saMsAra kI asAratA kA cintana karane lgaa| isa taraha saMsAra se vairAgI banA rAjA mana meM vicAra karane lagA - 'cAhe maiM bAhya dRSTi se rAjya karatA rahA hU~, para merA manoratha yahI thA ki maiM jinakathita pravrajyA ko grahaNa karake vizeSa ArAdhanA ke dvArA saMlekhanA grahaNa karU~ / ' aba jyAdA vicAra na karake mujhe zIghra hI hAthI kI pITha para hI saMthArA kara lenA ucita hogA- aisA cintana kara usane saMthArA grahaNa kara liyA aura sabhI sAvadya - pravRttiyoM kA trividha - trividha rUpa se tyAga kara sabhI jIvoM se kSamAyAcanA kii| tatpazcAt anazana - vrata grahaNa kara rAjA ne paMcaparameSThi ko namaskAra kiyA aura bhaktipUrvaka namaskAra karate hI usake prANa pakherU ur3a ge| isa kathA kA sAra yahI hai ki anta samaya meM zubhabhAvapUrvaka saMlekhanA grahaNa karane se vyakti svarga-sukha athavA mokSarUpI lakSmI ko prApta kara sakatA hai| isa prakAra akasmAt mRtyu upasthita hone para samAdhimaraNa kI saMkSipta ArAdhanA ke sambandha meM saMvegaraMgazAlA meM madhu rAjA kA dRSTAnta upalabdha hotA hai| AcArya jinacandrasUri dvArA prastuta isa dRSTAnta ke saMketa hameM RSibhASita ( adhyAya - 15 ) meM upalabdha hote haiN| isameM dravya, kSetra, kAla evaM bhAva se caturvidha AhAra kA sAgAra aura anAgAra - pratyAkhyAna karake zarIra ke prati rAgabhAva kA bhI tyAga karane kA nirdeza hai tathA anta meM zubhadhyAna meM ArUr3ha hote hue dehatyAga karane kA ullekha kiyA gayA hai| sukauzala muni kI kathA saMvegaraMgazAlA meM saMkSipta ArAdhanA ke sambandha meM sukauzala muni kI kathA kahI gaI hai 748 : sAketanagara meM kIrtidhara nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| usake sahadevI nAma kI rAnI tathA sukauzala nAmaka putra thaa| eka dina rAjA ko tIvra vairAgya utpanna huA aura sukauzala kA rAjyAbhiSeka karake svayaM AcAryazrI ke pAsa jAkara usane saMyama svIkAra kara liyaa| vahA~ se vihAra kara muni anya grAma evaM nagaroM meM 748 savigaraMgazAlA, gAthA 666-707. Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 313 vicarane lge| eka dina kIrtidhara muni vicarate hue sAketanagara meM pdhaare| ekadA rAnI ne muni ko bhikSA ke lie nagara meM bhramaNa karate hue dekhaa| isase vaha vicAra karane lagI- 'kahIM yaha muni mere putra ko bhI dIkSA na de de !' aisA vicAra kara rAnI ne apane sevakoM se kahakara muni ko nagara se bAhara nikalavA diyaa| usI samaya dhAyamAtA ko rote hue dekhakara sukauzala ne usase pUchA - "he mAtA! Apa isa prakAra kyoM ro rahI ho?" dhAyamAtA ne rAjA ko sarva satya vRttAnta batA diyA / dhAyamAtA kI bAta sunakara rAjA sukauzala vahA~ se nikalakara zIghra apane pitA muni ko vandana karane ke lie cala diyaa| jaMgala meM vaha apane pitA muni ko khojane lgaa| acAnaka eka vRkSa ke nIce dhyAna meM sthita eka muni ko dekhakara, usane turanta apane pitA ko pahacAna liyA aura bhAvapUrvaka unake caraNoM meM girakara unheM vandana kiyA aura bolA- "he bhagavan! kyA apane priya putra ko isa taraha agni se jalate hue ghara meM chor3akara pitA ko dIkSA lenA yogya hai| he bhagavan! abhI bhI Apa mujhe dIkSArUpI hAtha kA Alambana dekara bacA lIjie | " muni ne 'putra ko tIvra vairAgyabhAva utpanna hue hai'- aisA jAnakara use dIkSA pradAna kii| rAnI ko apane putra kI dIkSA kA samAcAra milA, jise sunakara use atyanta duHkha aura krodha utpanna huA aura krodhAveza meM vaha mahala se girakara mara gii| rAnI vahA~ se marakara moMggila nAmaka parvata para zeranI ke rUpa meM utpanna huii| idhara muni bhI vicarate hue usI parvata para phuNce| vahA~ muni ne cAra mahIne dhyAna-sAdhanA kii| tatpazcAt zaradakAla meM jaba vihAra karane lage, taba muni ko dekhakara pUrva vaira se krodhita banI zeranI ne una para chalAMga lgaaii| muni ne 'zeranI kA tIvra upasarga upasthita huA hai'- aisA jAnakara sAgAra - pratyAkhyAna kiyA tathA kAyotsarga meM khar3e ho ge| zeranI ne muni ko pRthvI para girAkara unakA bhakSaNa karanA prArambha kiyaa| usa samaya muni usa pIr3A ko samatA se sahana karate hue cintana karane lage 'isa saMsAra meM duHkha to paga-paga para haiM, parantu jaina-dharma milanA durlabha hai| yaha dharma mujhe puNyodaya se prApta huA hai, isalie merA janma bhI saphala hai; lekina basa eka hI cintA hai ki maiM isa zeranI ke karmabandhana meM nimitta banA huuN| mujhe merI AtmA kA zoka nahIM hai, balki duHkha- samudra meM par3I huI isa zeranI kA zoka hai, isalie jina mahApuruSoM ne mokSa ko prApta kara liyA unako maiM bhAva se namana karatA huuN| aisA cintana-manana karate hue sarva karmamala ko dhokara dharma - dhyAna se zukla - dhyAna meM uttarottara bar3hate hue antakRta - kevalI hokara kauzala rAjarSi ne siddhagati ko prApta kiyaa| ... Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI zreSTha pariNAmoM se yukta vyakti eka lakSyavAlA ho, to usake lie kyA duHsAdhya hai, arthAt kaThina paristhitiyoM meM bhI uttama bhAvoM se saMlekhanA grahaNa karane se vyakti mokSa ke sukha ko prApta karatA hai| Akasmika rUpa se mRtyu ke sAmane upasthita hone para sAgArI saMthArA grahaNa karane ke sambandha meM prastuta kRti meM sukauzalamuni kI kathA dI gaI hai| AcArya jinacandrasUri dvArA prastuta yaha kathAnaka hameM maraNasamAdhi, saMstAraka aura bhaktaparijJA nAmaka prAcIna granthoM meM bhI upalabdha hotA hai| isake atirikta prastuta kathAnaka AvazyakasUtra meM bhI upalabdha hotA hai / hamArI dRSTi meM AcArya jinacandrasUri ne prastuta kathAnaka ko sambhavataH samAdhimaraNa se sambandhita saMstAraka, maraNasamAdhi, bhaktaparijJA, Adi prAcIna granthoM se hI grahaNa kiyA hogA / jaina - paramparA meM yaha kathAnaka vizeSa rUpa se pracalita rahA hai, yahI kAraNa hai ki paravartIkAla meM uttarAdhyayana sUtra kI kamalasaMyama kI vRtti meM bhI isa kathAnaka kA ullekha milatA hai| jahA~ taka digambara-paramparA kA prazna hai, prastuta kathAnaka hameM bhagavatI ArAdhanA meM bhI upalabdha hotA hai, yadyapi bhagavatI ArAdhanA meM yaha kathAnaka ati saMkSipta rUpa meM mAtra eka gAthA meM diyA gayA hai| usameM yaha batAyA gayA hai ki siddhArtha rAjA ke priya putra sukauzalamuni ko poggilagiri nAmaka parvata para apanI pUrvajanma kI mAtA vyAghrI ke dvArA khAe jAne para bhI ve uttama artha ( samAdhimaraNa ) ko prApta hue| zvetAmbara aura digambara- paramparAoM meM isa kathA ke sambandha meM yaha antara dekhA jAtA hai ki jahA~ jinacandrasUri ne sukauzalasUri ke pitA kA nAma kIrtidhara batAyA hai, vahIM bhagavatI ArAdhanA meM unakA nAma siddhArtha batAyA gayA hai| dUsare, bhagavatI ArAdhanA ke phalaTana se prakAzita pUrva saMskaraNa meM mauggilagiri kA hI ullekha hai, ataH phalaTana vAle saMskaraNa meM jo poggilagiri pATha diyA gayA hai, vaha azuddha pratIta hotA hai| ina ullekhoM se yaha nizcita hotA hai ki jaina- paramparA meM prastuta kathAnaka IsA kI pA~cavIM zatAbdI ke pUrva bhI pracalita rahA hai aura jinacandrasUri ne use hI prastuta kRti meM vistRta rUpa meM prastuta kiyA hai| Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 315 kSullaka muni kI kathA saMvegaraMgazAlA meM ArAdhanA-virAdhanA ke viSaya meM kSullakamuni kI kathA kA saMkSipta vivaraNa prastuta kiyA gayA hai|749 jJAnAdi guNarUpI ratnoM ke bhaNDArarUpa zrI dharmaghoSasUrizvarajI mahArAja apane nirmala guNa vAle pA~ca sau muni-maNDala ke sAtha mahImaNDala nagara ke udyAna meM pdhaare| una ziSyoM meM durAcAra aura krUramativAlA eka rudra nAma kA kSallaka sAdhu thaa| anya sAdhu dvArA madhura zabdoM se samajhAne para bhI kSullakamuni apanI duSTa pravRttiyoM kA tyAga nahIM karatA thA, taba AcArya ne use kaThora zabdoM meM kahA- "he duHzikSita! he duSTAzaya! yadi aba duSTa pravRtti karegA, to tujhe gaccha se bAhara nikAla diyA jaaegaa|" isa prakAra sunakara usa rudra nAmaka kSullaka ne roSa meM Akara sabhI muniyoM ko mArane kI icchA se sAdhuoM ke pIne ke pAnI meM jahara milA diyaa| jaise hI sabhI sAdhu pAnI pIne lage, tabhI unake cAritra, Adi guNoM se prasanna hokara devI prakaTa huii| devI ne sabako pAnI pIne se rokA aura kahA ki isameM duSTa ziSya ne jahara milAyA hai| isa prakAra jAnakara una sabhI ne usa pAnI kA aura usa duSTa ziSya kA tyAga kiyaa| sAdhuoM ko mArane ke adhyavasAya se duSTa ziSya ne bhayaMkara pApa kA upArjana kiyA tathA usI janma meM tIvra roga se grasita bnaa| Arta, raudra-dhyAna se marakara usane anukrama se sAtoM naraka ke utkRSTa AyuSya kA bandhana kiyA tathA bIca-bIca meM tuccha evaM nindanIya tiryaMca yoniyoM kI Ayu kA bhI bandha kiyaa| isa prakAra caurAsI lAkha yoniyoM meM anantakAla taka anantabhavoM meM bhramaNa karate hue mahAduHkhoM ko sahanakara bAra-bAra mRtyu ke mukha meM gyaa| kSullakamuni ke jIva ne aneka janmoM taka duHkhoM ko sahana kiyA, tatpazcAt pApakarma ke alpa hone evaM kaSAyoM ke kama hone para campApura nagara meM vaizramaNa seTha ke yahA~ putrarUpa meM janma liyA, jisakA 'guNAkara' nAmakaraNa kiyA gyaa| campApura nagara meM eka dina tIrthakara paramAtmA pdhaare| unake upadeza se aneka logoM ne viratidharma grahaNa kiyA aura aneka loga pratibodhita hokara mithyAtva kA tyAga kara samyaktva ko prApta hue| seThaputra guNAkara ne bhI jagatprabhu ko namaskAra karake kahA- "he bhagavan! pUrvajanma me maiM kauna thA? ise jAnane kI merI 749 savigaraMgazAlA, gAthA 748-797. Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI tIvra icchA hai, ataH Apa kahie / " jagatprabhu ne use hitakara jAnakara rudra nAmaka kSullaka sAdhu se lekara usake pUrva ke sAre bhavoM kA vRttAnta vistArapUrvaka kahA / use sunakara guNAkara gAr3ha pazcAtApa karate hue bolA- " isa mahApApa kA prAyazcitta kyA hogA?" jagatprabhu ne kahA - " AdarapUrvaka sAdhujanoM kI sevA karane se ina pApoM se chuTakArA milegaa|" usI samaya guNAkara ne pA~ca sau sAdhuoM ko vandana karane kA abhigraha liyaa| isa taraha chaH mahIne taka abhigraha kA pAlana kara, anta meM saMlekhanApUrvaka marakara pAMcave brahmadevaloka meM devarUpa meM utpanna huaa| vahA~ bhI avadhijJAna se bhUtakAla kA vRttAnta jAnakara usane tIrthaMkara aura sAdhuoM ko vandana karate hue devabhava pUrNa kiyA / vahA~ se cyavakara candrarAjA kA putra huaa| usakA nAma priyasAdhu rakhA gayA / yuvAvasthA meM saMyama grahaNa kara tapasvI sAdhuoM kI sevA karake anta meM jIvanaparyanta saMlekhanA karake anukrama se sahasrAra Adi devaloka ke sukhoM kA anubhava karate hue anta meM sarvArthasiddha - vimAna meM sarvotkRSTa sukhoM ko bhogakara, yahA~ manuSya janma prAptakara dIkSA aMgIkAra kI, phira moharUpI yoddhAoM ko parAsta karake, karmoM ke samUha ko samApta kara ujjvala zivapura ko prApta kiyaa| isa taraha isa kathA se yaha zikSA milatI hai ki jo pratyeka janma meM zreSTha sAdhu - jIvana kA pAlana karate hue muni kI sevA karatA hai, vaha ArAdhanA ke dvArA mokSarUpI lakSmI ko prApta kara sakatA hai| isa kathAnaka ke mAdhyama se yaha batAyA gayA hai ki pUrva meM zubhayoga ke abhyAsa binA vaha muni ugra parISaha ke saMkaToM se yukta mRtyukAla meM ArAdhanA kI nirmala vidhi ko prApta nahIM kara sakatA hai; kyoMki nipuNa abhyAsI bhI atyanta pramAdI hone ke kAraNa svakArya ko siddha nahIM kara sakatA hai, to vaha mRtyu ke samaya kaise siddha kara sakegA? isa viSaya meM saMvegaraMgazAlA meM saMyama se bhraSTa hue kSullakamuni kA udAharaNa prastuta kiyA gayA hai| yahI dRSTAnta hameM AvazyakacUrNi ( bhAga - 2, pR. 161), AvazyakavRtti (pR. 701 ) meM bhI isI rUpa meM upalabdha hotA hai| isase yaha phalita hotA hai ki AcArya jinacandrasUri ne prastuta dRSTAnta inhIM prAcIna granthoM se grahaNa kiyA hogaa| Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cilAtIputra kI kathA saMvegaraMgazAlA meM ArAdhaka kI arhatA batAte hue usa prasaMga meM cilAtIputra kI kathA prastuta kI gaI hai 1 750 pRthvI pratiSThita nagara meM paNDita yajJadeva nAma kA eka abhimAnI brAhmaNa rahatA thaa| eka dina kisI vidvAn muni ne use vAda meM parAjita karake dIkSA de dI, parantu patnI se gAr3ha prema hone se use dIkSA tyAgane kI icchA utpanna huii| taba devI ne use niSedha kiyaa| isase vaha dharma meM to nizcala banA, kintu zarIra evaM vastra para maila jama jAne para vaha mana meM ghRNA karatA rhaa| eka dina vaha muni apanI patnI dvArA die gae dUSita AhAra ko grahaNakara mRtyu ko prApta huA aura marakara deva bnaa| pati ( muni) kI mRtyu ke pazcAt virakta hokara patnI ne bhI dIkSA le lI, lekina vaha bhI binA AlocanA kie mRtyu ko prApta huI aura marakara devaloka meM utpanna huii| jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 317 sAdhutva se ghRNA karane ke kAraNa yajJadeva kA vaha jIva svarga se cyuta hokara dhanasArthavAha kI cilAtI nAmaka dAsI kA putra banA, isalie vaha cilAtIputra nAma se prasiddha huA / yajJadeva kI patnI bhI dhanasArthavAha ke pA~ca putroM ke bAda suSamA nAma kI putrI ke rUpa meM paidA huii| usa putrI kI dekhabhAla cilAtIputra karatA thaa| bar3A hone para ati uddaNDatA karane se sArthavAha ne cilAtIputra ko ghara se nikAla diyaa| isa taraha vaha ghUmatA phiratA eka pallI meM gyaa| vahA~ ke logoM ne use pallIpati banA diyaa| eka samaya vaha coroM ke sAtha rAjagRha nagarI meM gyaa| vahA~ ke logoM ko avasvApinI - nidrA dekara usane dhanasArthavAha ke ghara meM praveza kiyaa| taba coroM ne vahA~ se dhana lUTA aura cilAtIputra suSamA ko lekara jaldI hI anya sthAna ko calA gyaa| sUryodaya hote hI pitA apane putra aura subhaToM sahita putrI kI khoja meM niklaa| unheM Ate dekha cora bhaya se dhana chor3akara bhAga gae aura subhaTa loga dhana ko lekara cale ge| sArthavAha aura usake pAMcoM putra jaise hI cilAtIputra ke pAsa pahu~ce, vaise hI usane 'merI nahIM to yaha suSamA kisI kI bhI na ho' - aisA socakara usakA galA kATa diyA aura usake mastaka ko lekara bhAga gyaa| Age jaMgala meM usane muni ko dekhakara kahA- " aho mahAmuni mujhe saMkSepa meM dharma 750 saMvegaraMgazAlA, gAthA 1131-1166. Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI samajhAo, anyathA maiM tumhArA bhI mastaka kabITaphala ke samAna kATa duuNgaa|" nirbhIka muni ne eka kSaNa vicAra kara 'upakAra honevAlA hai'- aisA jAnakara turanta kahA"upazama, viveka aura saMvara-ina tIna padoM meM hI dharma kA sarvasva hai|" cilAtIputra ina padoM ko dhAraNakara ekAnta meM samyak rUpa se cintana karane lagA- 'krodhAdika kaSAyoM kA upazama kSamA, namratA Adi guNoM kA sevana karane se ho sakatA hai| aba talavAra aura mastaka se kyA lAbha? aisA vicAra karanA viveka hai evaM mana aura indriya ke viSayoM kI nivRtti hI saMvara hai|' isa prakAra vaha bAra-bAra tInoM padoM kA cintana karatA huA usakI gaharAI meM DUba gayA aura vahIM meruparvata ke samAna nizcala kAyotsarga-dhyAna meM khar3A ho gyaa| usake zarIra para lage khUna kI durgandha se asaMkhya cITiyA~ Akara cAroM ora se usakA bhakSaNa karane lagIM tathA usake zarIra ko chalanI kara diyaa| isa taraha DhAI dina taka ghora kaSTa ko samabhAvapUrvaka sahanakara uttama cAritravAle usa mahAtmA ne sahastrAra nAma ke AThaveM devaloka kA sukha prApta kiyaa| isa prakAra atyanta ugra mana, vacana aura kAyA dvArA pApa karanevAlA naraka kA adhikArI bhI ArAdhanA ke dvArA svarga-sukha kA adhikArI bana sakatA hai| isa prakAra saMvegaraMgazAlA meM sAmAnyataH vairAgyagarbhita (saMvegayukta) jIvoM ko samAdhimaraNa kI ArAdhanA ke yogya batAte hue isa sandarbha meM cilAtIputra kI kathA prastuta kI gaI hai| AcArya jinacandrasUri dvArA racita saMvegaraMgazAlA meM varNita yaha kathA hameM - AvazyakacUrNi (bhAga 1, pR. 467-68), AcArAMgacUrNi (pR. 136), Avazyakaniyukti (gA. 73), vyavahArasUtrabhASya (10-564), jJAtAdharmakathA (gA. 136-40), saMstAraka (gA.86), jItakalpabhASya (gA. 532), vizeSAvazyakabhASya (gA. 3341-44) Adi aneka granthoM meM upalabdha hotI hai| Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kulabAlaka muni kI kathA saMvegaraMgazAlA meM sAdhu ke vizeSa liMga kI carcA karate hue sAdhu ko niraticArapUrvaka jIvana vyatIta karanevAlA, saMyama meM sthiratA rakhanevAlA - ityAdi guNoM se yukta honA cAhie - aisA varNana hai| isa sandarbha meM isameM kulabAlaka muni kI kathA upalabdha hotI hai| 751 AcArya saMgamasiMha ke aneka ziSya the| unameM se eka ziSya prakRti se uddaNDa thaa| vaha apanI kalpanA se duSkara tapasyA karatA, kintu guru kI AjJAnusAra cAritra - dharma kA pAlana nahIM karatA thA, isalie AcArya zrI use preraNA karate - isa taraha tU zAstra - virUddha kaSTa sahana karake AtmA ko kyoM nirarthaka saMtApa de rahA hai? jina - AjJA ke pAlana meM hI cAritra hai / isa prakAra bAra-bAra zikSA dene se vaha guru ke prati ugra vairabhAva rakhane lgaa| kisI eka dina AcAryazrI use sAtha lekara niSedhikA ko vandana karane ke lie eka parvata para cddh'e| vahA~ se vandana kara jaba utarane lage, taba usa durvinIta ziSya ne vicAra kiyA ki mujhe yaha acchA maukA milA hai| maiM ina AcArya ko yahIM mAra duuN| aisA socakara usane pIche se eka patthara kI zilA ko dhakkA dekara girA diyaa| saMyogavaza guru ne pIche dekhA * aura zIghra vahA~ se haTa gae aura usase kahane lage- "he guru ke zatru ! tU kyoM yaha mahApApa karatA hai| isa pApa nivRtti ke kAraNa tU nizcaya hI strI ke nimitta se cAritra kA tyAga kregaa|" aisA zrApa dekara AcAryazrI vApasa A ge| jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 319 AcAryazrI ke vacana ko asatya karane ke lie vaha kuziSya adhika ugra tapa karane lgaa| usake tapa ke prabhAva se devI prasanna huI evaM varSAkAla meM nadI ke pravAha meM muni baha na jAe, isalie usane nadI kA pravAha dUsarI dizA meM badala diyaa| logoM ne bhI usake guNoM ke anurUpa usakA nAma kulabAlaka rakha diyaa| idhara campAnagarI meM zreNika nAma kA rAjA rahatA thaa| usane apane bar3e putra ko campAnagarI kA rAjya diyA tathA choTe putra halla aura vihalla ko zreSTha hAthI aura hAra pradAna kie evaM abhayakumAra ne bhI unhIM donoM ko rezamI vastra aura kuNDala die| isase ve donoM choTe bhAI una vastroM ko dhAraNakara, hAra evaM kuNDaloM se suzobhita hokara hAthI para baiThakara nagara meM krIr3A karate the| deva ke samAna unako krIr3A karate dekhakara IrSyA se rAnI ne azokacandra (kuNika) rAjA se kahA- "he deva! rAjalakSmI to Apake bhAiyoM ko hI milI hai, jisase ve Ananda 751 saMvegaraMgazAlA, gAthA 1230 - 1323. Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI kA anubhava karate haiN| Apa unase hAthI, hAra, Adi kyoM nahIM mAMga lete|" rAjA ne kahA- "he mRgAkSI! pitAjI dvArA dI gaI una vastuoM ko unase mA~ganA ucita nahIM hai|" rAnI ne kahA- "Apa unake badale inheM dUsare hAthI Adi de diijie|" rAnI kI bAta sunakara rAjA ne halla-vihalla ko bulAkara kahA- "he bhAiyoM! rAjya meM anya bahuta se hAthI, ghor3e evaM ratna, Adi haiM, ataH inake badale tuma zreSTha hasti tathA hAra hameM de do|" taba, "ApakI isa bAta para hama vicAra kareMge"aisA kahakara ve donoM hAthI para baiThakara ceTaka rAjA (mAmA) ke pAsa cale ge| azokacandra ne ceTaka mAmA se dUta ke dvArA bhAiyoM ko zIghra bhejane kA nivedana kiyaa| jaba ceTaka rAjA ne bhAiyoM ko nahIM bhejA, taba azokacandra ne ceTaka rAjA para car3hAI kara dii| yuddha ke prArambha meM hI ceTaka rAjA ne azokacandra (kuNika) ke kAla Adi dasa sautele bhAiyoM ko dasa dina meM mAra diyaa| gyArahaveM dina 'aba merI bArI hai'- aisA jAnakara azokacandra ne aTThama-tapa kI ArAdhanA kii| tapa dvArA devatA ko prasanna kara usane devatA se ceTaka rAjA ko mArane ke lie khaa| deva ne kahA- "ceTaka rAjA samyagdRSTi zrAvaka hai, unheM mArane ke bajAya, maiM tumhArI sahAyatA kara sakatA huuN|" isa taraha yuddha meM aneka sainika mAre gae, parantu U~ce kile meM zobhita vaha nagara kisI taraha se khaNDita nahIM huaa| taba deva ne Akara rAjA se kahA- "jaba kulabAlaka nAmaka sAdhu mAgadhikA vezyA kA sevana karegA, taba hI tuma vaizAlI nagarI para adhikAra kara paaoge|" rAjA ne mAgadhikA vezyA ko bulAkara kahA- "he bhadre! tU kisI bhI taraha se kulabAlaka muni ko yahA~ le aa|" vezyA ne atyanta vinaya se rAjA kI AjJA ko svIkAra kara liyaa| vaha vezyA kapaTI zrAvikA banakara muni ko vandana kara kahane lagI- "he munivara! Apa mere hAthoM se bhikSA grahaNakara mujhe kRtArtha kreN|" isa prakAra usane muni ko dUSita laDDU die, jisase ve muni atisAra-roga se grasta ho ge| vezyA dvArA sevA karane se jaba muni svastha baneM, taba vezyA ne muni se kahA- "he nAtha! hama jaba taka jieM, taba taka pA~coM indriyoM ke viSayoM kA sevana kreN|" isa taraha usakI komala vANI ke prabhAva se muni ne saMyama-jIvana kA tyAga kara diyaa| eka dina vezyA use apane sAtha lekara rAjA ke pAsa pahuMcI aura kahane lagI- "he deva! yaha kulabAlaka merA prANanAtha hai| isake dvArA jo kArya karavAnA hai, usakI AjJA diijie|" rAjA ne kahA- "he bhadra! tU aisA kArya kara jisase yaha nagara naSTa ho jaae|" taba muni tridaNDI kA rUpa dhAraNa kara nagara meM gayA aura muni suvratasvAmI kA stUpa dekhakara nagaravAsiyoM se kahane lagA- "yadi nagarI kI surakSA cAhate ho, to isa stUpa ko haTA do|" logoM ne paraspara vicAra kiyA aura Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 321 jaise hI usa stUpa ko tor3A, vaise hI rAjA ne usa nagarI para hamalA kara use apane adhikAra meM kara liyaa| isa prakAra guru ke prati dveSa karane se kulabAlaka muni aise mahApApa kA bhAgI banA, ataH ArAdhaka ko sadaiva hI guru AjJA kA pAlana karanA caahie| prastuta kathA meM kahA gayA hai ki guru kI sevA-zuzrUSA karane meM tatpara evaM apane alpatama aparAdhoM kI bhI nindA evaM savizeSa ArAdhanA meM tallIna muni sadgati ko prApta karatA hai evaM isase viparIta AcaraNa karanevAlA muni durgati ko prApta karatA hai| isI sambandha meM saMvegaraMgazAlA meM uparyukta kulabAlakamuni kA dRSTAnta prastuta kiyA hai| prastuta dRSTAnta hameM AvazyakacUrNi (bhAga 2, pR.74), AvazyakavRtti (pR.685), uttarAdhyayanavRtti (pR. 5), bRhatkalpabhASya (21645) tathA sthAnAMgavRtti (pR. 185) meM bhI upalabdha hotA hai| ajJadatta aura surendradatta kI kathA jJAna se hI manuSya vizva meM gaurava prApta karatA hai| isa viSaya para saMvegaraMgazAlA meM indradatta ke putra ajJadatta aura surendradatta kI kathA prastuta kI gaI hai|52 indrapura nagara meM indradatta nAma kA eka rAjA rahatA thaa| usakI bAIsa rAniyA~ tathA bAIsa putra the| eka samaya usa rAjA ne ghara para krIr3A karatI huI rati ke samAna eka sundara bAlA ko dekhakara anucara se pUchA- "yaha kisakI putrI hai?" anucara ne kahA- "yaha mantrIzvara kI putrI hai|" usake prati rAgI bane rAjA ne mantrI se usa bAlA kI yAcanA kara usase vivAha kiyA aura use apane antaHpura meM dAkhila kara liyaa| tatpazcAt anyAnya striyoM ke sAtha bhoga-vilAsa meM rata hokara vaha use bhUla gyaa| eka dina use khir3akI meM baiThI dekhakara rAjA ne kaMcukI se pUchA- "yaha kamala ke samAna netroMvAlI sundara strI kauna hai?" kaMcukI ne kahA"yaha to mantrI kI putrI hai, jisako Apane pUrva meM vivAha kara chor3a diyA hai|" usI rAtri meM rAjA usake sAtha rahA aura vaha garbhavatI bnii| mantrI dvArA usake garbhavatI hone kA kAraNa pUchane para usane sArA vRttAnta khaa| mantrI ne vaha vRttAnta bhojapatra para likhakara rakha diyaa| samaya pUrNa hone para 752 saMvegaraMgazAlA, gAthA 1365-1423. Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI rAnI ne eka svastha putra ko janma diyA tathA usakA nAma surendradatta rkhaa| mantrI ne use kalAcArya ke pAsa par3hane bhejaa| vahA~ anya rAjaputroM ke sAtha rahate hue usane vividha kalAe~ sIkhIM, parantu zrImAlI Adi anya bAIsa putra kucha par3hate nahIM the tathA upAdhyAya ke alpa mArane para bhI rote aura mAtA se kahate ki unhoMne hameM isa taraha se mArA hai| ataH, krodhita banI huI rAniyoM ne upAdhyAya kA kaThora vacanoM dvArA tiraskAra kiyA, jisase upAdhyAya ne una sabhI putroM kI upekSA kara dii| phalataH, anya rAjaputra atyanta mUrkha rahe, parantu rAjA apane mana meM apane sabhI putroM ko atyanta kuzala mAnatA rhaa| eka samaya mathurA nagarI ke parvatarAja nAmaka rAjA ne apanI putrI se kahA- "tujhe jo bhI vara pasanda ho, vaha mujhe batA denaa|" putrI ne kahA- "indradatta rAjA ke putra kalA kuzala evaM acche rUpavAle sune jAte haiM, Apa kaho to vahIM jAkara rAdhAvedha dvArA unakI parIkSA lekara unameM se kisI eka ko varaNa kruuN|" pitA kI AjJA pAkara vaha kanyA rAjaRddhi sahita indrapurI nagarI pahu~cI tathA rAjA se nivedana karane lagI ki tumhArA jo bhI putra rAdhAvedha ko bIMdhegA, vahI mujhase zAdI kregaa| pariNAmataH, ucita sthala para rAdhAvedha kA bar3A stambha lagAyA gyaa| rAjA ne apane sabhI putroM ko bulAkara rAjakumArI ko prApta karane ke lie rAdhAvedha ko sAdhane ke lie khaa| taba apanI asamarthatA ko jAnate hue zrImAlI ne lajjita hote hue dhanuSa ko uThAyA aura usake Upara ati kaThinAI se bANa car3hAkara binA lakSya ke hI bANa chor3a diyaa| vaha bANa stambha se TakarAkara TUTa gyaa| isase saba loga gupta rUpa se haMsane lge| isa taraha kalArahita zeSa ikkIsa rAjaputroM ne bhI jaise-taise bANa pheMkA, kintu eka bhI lakSya kA bhedana nahIM kara paayaa| isa kAraNa rAjA nirAza evaM lajjita hokara zoka karane lgaa| taba mantrI ne Akara kahA- "Apake eka anya putra kI bhI parIkSA le lo|" rAjA ne kahA"jisa prakAra ye kArya siddha nahIM kara sake, usI taraha vaha bhI aisA hI kregaa| phira bhI yadi tumhArA Agraha hai, to usa putra kI yogyatA bhI dekha lete haiN|" rAjA ne kahA- "he putra! rAdhAvedha kara merI icchA pUrNa kara aura isa rAja kanyA se vivAha kara tathA rAjya ko prApta kr|" surendradatta ne uThakara atyanta vinamratA se rAjA evaM guru ko praNAma kiyA tathA yoddhA kI mudrA banAkara dhanuSa-daNDa grahaNakara, tela se bhare kuNDa meM pratibimba ko dekhA, jisase vaha sthira dRSTivAlA banA aura usane zIghra rAdhA kA vedhana kara diyaa| rAdhAvedhana se prasanna huI rAjaputrI ne usake gale meM varamAlA phnaaii| isase rAjA Anandita huaa| surendradatta Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 323 kI sarvatra jaya-jayakAra hone lgii| rAjA ne usakA vivAha-mahotsava kiyA aura rAjya bhI use hI de diyaa| isa taraha surendradatta ne jJAna se hI gaurava prApta kiyaa| jJAna isa loka aura paraloka meM sukha denevAlA hai, ataH zikSA grahaNakara jJAna-abhyAsa meM udyama karanA cAhie, kyoMki zikSA ke binA vyakti mUr3ha rahatA hai tathA zrImAlI Adi rAjaputroM ke samAna janasamUha meM Adara kA pAtra nahIM banatA isa prakAra saMvegaraMgazAlA kI prastuta kathA meM jJAna kI mahattA kA pratipAdana karate hue samyagjJAna ko mokSa kA sAdhana batAyA gayA hai| isameM samyagjJAna kI prApti hetu nirantara prayatna karane kA nirdeza hai| isa prasaMga meM granthakAra ne jJAna ke abhAva meM indradatta ke anya putroM kI sthiti evaM jJAna se yukta usake hI putra surendradatta kI sthiti kA sundara citraNa kiyA hai| indradatta ke ajJaputroM aura surendradatta kI yaha kathA hameM AvazyakacUrNi (bhAga 1, pR.447), AvazyakavRtti (pR. 344, 404, 702), uttarAdhyayanavRtti (pR. 148-150) tathA vyavahArasUtrabhASya (6/213) meM bhI prApta hotI hai| zreNika rAjA kI kathA vidyA vinaya se prApta hotI hai| durvinIta ko vidyA prApta nahIM hotI hai| saMvegaraMgazAlA meM zreNika rAjA kI kathA meM yahI batAyA gayA hai ki zreNika rAjA ne vinIta banakara hI vidyA prApta kI thii|53 rAjagRha nagarI meM zreNika nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| usakI sabhI rAniyoM meM celanA mukhya rAnI thii| cAroM prakAra kI buddhi se yukta abhayakumAra nAmaka usakA putra mantrI thaa| eka samaya rAnI ne rAjA se kahA- "he rAjan! Apa mere lie eka stambhavAlA mahala banavA diijie|" rAjA ne rAnI kI bAta svIkAra kara abhayakumAra ko yaha kArya karane kA Adeza diyaa| abhayakumAra satAra ko lekara jaMgala meM gyaa| vahA~ bar3I zAkhAoMvAlA eka vRkSa dekhA aura vahIM tapapUrvaka vRkSa ke devatA kI ArAdhanA karane lgaa| rAtri meM deva ne Akara abhayakumAra se kahA- "tuma isa vRkSa ko mata kaatto| maiM tumheM sarvaRtuoM ke phala aura puSpoM se yukta vRkSoM ke manohara bAga se suzobhita eka 753 saMvegaraMgazAlA, gAthA 1618-1660. Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI stambhavAlA mahala banA duuNgaa|" taba abhayakumAra sutAra ko lekara vApasa calA gyaa| deva ne turanta ArAmadAyaka eka stambhavAlA mahala bnaayaa| usI mahala meM rAnI ke sAtha vividha krIr3A karate hue rAjA ke kaI dina vyatIta hue| kisI dina usa nagara meM cANDAla kI patnI ne garbha-dhAraNa kiyaa| garbha ke prabhAva se use eka dina Ama khAne kA dohada utpanna huA, parantu usakA dohada pUrNa nahIM huaa| usake sarva aMga kSINa hote dekhakara cANDAla ne pUchA- "he priyA! tuma sarva aMga se kSINa kyoM ho rahI ho?" taba usane apane paripakva Amraphala kA dohada btaayaa| cANDAla ne kahA- "yadyapi Amraphala kA kAla nahIM hai, phira bhI he sutanu! maiM tujhe kahIM se bhI Amraphala lAkara duuNgaa|" rAjA kA bAga sarvaRtuoM ke phaloM vAlA hai, aisA maiMne sunA hai- aisA vicArakara vaha cANDAla bAga meM lage vRkSoM ko dekhane calA gyaa| rAtri meM usane avanAminI-vidyA se zAkhA ko apanI ora jhukAyA tathA Amraphala lekara uttama pratyavanAminI-vidyA se zAkhA ko punaH apane sthAna para pahuMcA diyaa| isa taraha prasanna hote hue, usa cANDAla ne una phaloM ko apanI patnI ko diyaa| isase apanA dohada pUrNa kara garbha kI rakSA karate hue patnI sukhapUrvaka rahane lgii| idhara rAjA ne AmravRkSa ko phala ke binA dekhakara bAgavAna se pUchA"isa per3a kA phala kisane liyA?" usane kahA- "nizcaya hI yahA~ koI manuSya nahIM aayaa| yaha Azcarya hai|" zreNika rAjA ne abhayakumAra ko kahA- "aisA kArya karane meM samartha cora ko jaldI pakar3o, kyoMki Aja jaise phaloM kI corI kI hai, vaise hI vaha kisI dina merI rAnI kA bhI haraNa kregaa|" rAjA kI AjJA ko zirodhArya kara abhayakumAra cora kI khoja karane lgaa| kaI dina bIta gae, parantu cora kA koI patA nahIM lgaa| kucha samaya pazcAt rAjya meM eka naTa aayaa| usane kaI taraha ke nATaka prastuta kie| usake nATaka kI kIrti rAja-darabAra taka phuNcii| rAjA ne abhayakumAra se rAjasabhA meM nATaka prastuta karane ko khaa| abhayakumAra ne nATakakAra ko rAjasabhA meM nATaka prastuta karane kA Adeza diyaa| naTa turanta rAjasabhA meM hAjira huA aura nATaka prArambha karane lgaa| tabhI cintAtura bane abhayakumAra ne logoM se kahA- "nATaka prArambha ho, usake pahale Apa logoM ko maiM eka kathA sunAtA huuN|" yaha kahakara abhayakumAra ne eka kahAnI sunAkara logoM se prazna pUchA- "bhAiyoM pati, cora, rAkSasa aura mAlI-ina cAroM meM se duSkara kArya kisane kiyA?" IrSyAluoM ne kahA"pati ne ati duSkara kArya kiyA hai|" paradArika bole- "mAlI ne duSkara kArya kiyA hai|" cANDAla ne kahA- "koI kucha bhI kahe, parantu cora ne duSkara kArya Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 325 kiyA hai|" aisA kahane se abhayakumAra ne 'yaha cora hai'- aisA nirNaya karake cANDAla ko pakar3avAkara pUchA- "tumane bAga meM se Ama kI corI kisa prakAra kii|" usane kahA- "maiMne vidyA ke bala se Ama kI corI kI hai|" phira abhayakumAra ne zurU se anta taka kA sArA vRttAnta zreNika rAjA ko batA diyaa| rAjA ne kahA- "yadi vaha apanI vidyA mujhe sikhAtA ho, to use chor3a do, anyathA use khatma kara do|" cANDAla ne vidyA denA svIkAra kiyaa| rAjA siMhAsana para baiThe-baiThe vidyA kA abhyAsa karane lgaa| bAra-bAra prayatna karane para bhI vidyA prApta nahIM hone se rAjA cANDAla ko upAlambha dene lgaa| taba abhayakumAra ne kahA- "isameM isakA koI doSa nahIM hai| vidyA vinaya se prApta kI jAtI hai, ataH Apa nIce Asana para baiTho evaM use U~ce Asana para baiThAo, phira vidyA kI sAdhanA kro|" rAjA ne usI prakAra apanA Asana parivartana kiyA aura unheM vidyA prApta ho gii| phira cANDAla kA satkArAdi karake use chor3a diyA gyaa| isa kathA se yaha niSkarSa nikalatA hai ki vidyA vinaya se prApta hotI hai| saMvegaraMgazAlA me vinaya ko lakSmI, sukha, dharma aura mokSa kA mUla kahA gayA hai, sAtha hI avinIta dvArA kie gae prayatna nirarthaka hote haiM evaM vinIta dvArA kie gae anuSThAna sArthaka hote haiM-yaha pratipAdita kiyA gayA hai| vinayarahita ko dI gaI vidyA bhI nirarthaka ho jAtI hai, kyoMki vidyA kA phala hI vinaya hai| prastuta kati meM avinaya se vidyA kA nAza kaise hotA hai, isakA nirUpaNa karate hue isa sandarbha meM zreNika rAjA kI kathA kahI gaI hai| saMvegaraMgazAlA ke kartA AcArya jinacandrasUri dvArA pratipAdita prastuta kathAnaka hameM dazavaikAlikacUrNi (pR. 44), sthAnAMgavRtti (pR. 256) meM bhI upalabdha hotA hai| isase yaha spaSTa hotA hai ki granthakAra ne ina kathAnakoM ko prAcIna granthoM se hI grahaNa kiyA hai| Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI nami rAjarSi kI kathA jo moha mamatA se rahita uttama saMyamI sAdhaka zreSTha samAdhi meM lIna rahate haiM, ve sarva pApasthAnoM se mukta hote haiN| unakA mana mitra, putra, svajana, dhana Adi kA vinAza hote dekhakara bhI meruparvata ke samAna aDiga rahatA hai| isa viSaya meM saMvegaraMgazAlA meM nami rAjarSi kI kathA varNita hai| vaha kathA isa prakAra hai| 754 dhana-dhAnya se samRddha evaM ramaNIya videhadeza meM mithilA nAmaka nagarI thii| usa nagara meM nyAyApreya evaM vinaya, Adi viziSTa guNoM se yukta nami nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| kisI samaya rAjA ko mahAbhayaMkara dAhajvara huA, jisake kAraNa usake zarIra meM asahya pIr3A hone lgii| turanta rAjakIya vaidyoM ko bulavAyA gyaa| vaidyoM ne aneka auSadhiyoM kA prayoga kiyA tathA lepa lagAyA, kintu dAha lezamAtra bhI zAnta nahIM huaa| taba loka meM prasiddha mAntrikoM evaM tAntrikoM ko bulavAyA gayA, parantu ve bhI roga ko zAnta karane meM asaphala rhe| anta meM, dAhajvara se pIr3ita rAjA ke zarIra para candana kA lepa lagAyA gyaa| isase rAjA ko AMzika ArAma milaa| pati ke duHkha se duHkhita sabhI rAniyA~ eka sAtha satat candana ghIsane lagIM, phalataH unake svarNakaMkaNoM kI TakarAhaTa se utpanna huI raNa - jhaNakAra kI dhvani sarvatra phaila gii| usa dhvani ko sunakara rAjA ko atyadhika vedanA hone lgii| rAjA ne pUchA- " aho! yaha atyanta azAtAkArI dhvani kahA~ se A rahI hai?" rAjA kI pIr3A ko jAnakara rAniyoM ne eka-eka kaMkaNa rakhakara anya sabhI kaMkaNoM ko nikAla diyaa| eka kSaNa pazcAt punaH rAjA ne pUchA- "aba vaha AvAja kyoM nahIM sunAI de rahI hai?" logoM ne kahA - "kevala eka hI kaMkaNa zeSa hone se paraspara TakarAhaTa ke abhAva meM vaha AvAja nahIM A rahI hai|" isase ati prasanna hote hue rAjA ne mana meM vicAra kiyA- "isa akele kaMkaNa meM koI AvAja nahIM hai| akele meM hI zAnti hai| nizcaya se akele jIva ko kisI prakAra kI azAnti nahIM hotI hai| vyakti jitanI mAtrA meM paravastu ke saMga kA tyAga karegA, utane hI parimANa meM usako zAnti milegI, ataH maiM bhI saMga chor3akara niHsaMga bnuuN|" isa taraha saMsAra ke prati saMvega prApta hone para rAjA ko jAtismaraNa- jJAna prakaTa huA, sAtha hI vedanIyakarma ke kSayopazama se dAhajvara bhI dUra ho gyaa| rAjA 754 saMvegaraMgazAlA, gAthA 1712-1766. Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 327 ne apane sthAna para putra ko sthApita kiyA aura svayaM muni-veza dhAraNa kara liyaa| isa taraha sarva saMga ko chor3akara nagara se bAhara udyAna meM jAkara rAjA kAyotsarga-mudrA meM dhyAnastha ho gyaa| nami rAjarSi ke bhAvoM kI parIkSA kI jAnA cAhie- aisA vicAra kara indra ne brAhmaNa kA rUpa dhAraNa kiyA aura muni ke pAsa Akara kahA- "he muni! puMga mithilA nagarI bhayaMkara Aga meM jala rahI hai| sarvatra prajA vilApa kara rahI hai| unheM dekho? kyA Apako unake karuNa zabda sunAI nahIM de rahe haiM?" isake pratyuttara meM nami rAjarSi ne kahA- "jaba mahA chAyAvAlA tathA phala-phUla denevAlA vRkSa teja pavana se TUTa jAtA hai, taba zaraNarahita duHkhI hue pakSI vilApa karate haiM, usI taraha nagara ke naSTa hone para prajAjana vilApa kara rahe haiN|" __indra ne phira kahA- "ApakA parivAra, priyajana evaM mahala Adi jala rahe haiM, antaHpura meM krandana karatI huI striyA~ kaha rahI haiM, he nAtha! rakSA karo! unakI yaha dayanIya sthiti to dekho|" muni ne kahA- "mitra, svajana aura striyA~-ina sabako maiMne chor3a diyA hai| AtmA ke atirikta merA kucha bhI to nahIM hai| mithilA jalatI ho, to isameM merA kyA jala rahA hai|" punaH, indra ne isa prakAra kahA- "he muni! Apa prajA ke vAtsalyapradAtA evaM rakSaka haiM, isalie nagara meM kile Adi banavAkara phira tumheM dIkSA lenA thaa|" muni bole- "maiMne zraddhArUpI nagarI meM saMvararUpI argalA ko lagAyA hai, dharmarUpI U~cA kilA banavAkara karmarUpI zatru kA vinAza karane ke lie taparUpI bANa tathA parAkramarUpI dhanuSa ko taiyAra kiyA hai| isa prakAra maiM apanI AtmA kI rakSA kara rahA huuN|" indra ne punaH kahA- "he muni! tumheM cora Adi ko pakar3akara evaM zatru rAjAoM ko jItakara phira dIkSA lenA cAhie thii|" rAjarSi bole- "hanana to Antarika zatruoM kA karanA cAhie, vahI AtmA kA ahita karanevAlA hai| saMsAra meM agara kucha durjeya hai, to vaha AtmA hai| jisane krodhAdi kaSAyoM evaM pA~coM indriyoM ko jIta liyA, usane jItane yogya sarva rAjAoM ko jIta liyA hai|" isa prakAra indra ne bhayabhIta karane evaM lalacAnevAle aneka praznoM ko pUchakara muni kI parIkSA lI, jisameM muni ko svarNa ke samAna zuddha svarUpavAlA jAnakara ve ati harSita hue| anta meM indra ne pUchA- "he rAjana! rAjya-bhogoM kA tyAga karake punaH santApa se pIr3ita kyoM hote ho?" muni ne uttara diyA- "ekadA viSa kA pAna lAbhakArI ho sakatA hai tathA agni meM jalakara maranA hitakara ho sakatA hai, lekina Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI bhoga meM phaMsanA acchA nahIM hai| inakI to icchAmAtra hI naraka kA dvAra hai| isa taraha viSaya kaSAyoM kA tyAga karake maiM uttama sAdhutA ko grahaNa kara rahA huuN|" aneka yuktiyoM se parIkSA karane ke pazcAt indra ati harSa se isa prakAra rAjarSi kI stuti karane lagA- "he kaSAyajayI! he munivarya! Apa vijayI hoN| putra, parivAra, Adi kA tyAga karanevAle Apa parama pUjya ho, uttama ho| Apa nizcaya se karmazatruoM ko naSTa karake tIna jagat meM vijaya prAptakara siddha-avasthA ko prApta kroge|" isa prakAra muni kI stuti kara indra devaloka meM calA gyaa| saMvegaraMgazAlA meM prastuta kathAnaka ke mAdhyama se yaha kahA gayA hai ki samAdhimaraNa ke sAdhaka ko sarva vastuoM evaM svajanoM ke prati mamatva-bhAva kA tyAga karanA cAhie tathA dUsaroM ke dvArA upekSA karane para bhI samAdhibhAva meM sthira hue sukha kA anubhava karanA caahie| isI sandarbha meM isameM nami rAjarSi kI kathA dI gaI hai| prastuta kathAnaka hameM uttarAdhyayanasUtra (adhyAya-6), AvazyakacUrNi (bhAga 1-75), uttarAdhyayanacUrNi (pR. 77, 177) evaM sUtrakRtAMgacUrNi (pR. 120) meM bhI prApta hotA hai| sarvaprathama isa kathAnaka ke racanAkAra ne uttarAdhyayana ke nauveM adhyAya meM jo varNita hai, usase hI isa kathA ko uddhRta kiyA ho| mana kI caMcalatA para vasudatta kI kathA saMvegaraMgazAlA meM mana kI caMcalatA ko spaSTa karane hetu vasudatta kI kathA prastuta kI gaI hai| ujjaina nagara meM surateja nAma kA rAjA rahatA thaa| usake rAjya meM sarva-darzana ko jAnanevAlA somaprabha nAmaka brAhmaNa purohita rahatA thaa| apane sadvyavahAra se vaha sabakA priya thaa| somaprabha ko vasudatta nAma kA putra thA, jo par3hA-likhA nahIM thA, ataH rAjA ne somaprabha ke sthAna para anya ko purohita ke pada para sthApita kiyaa| apanA parAbhava hotA jAnakara vasudatta ko atyanta kheda huA aura ujjaina se nikalakara adhyayana hetu vaha pATalIputra calA gyaa| kucha kAla pazcAt sarva vidyAoM kA adhyayana kara icchita kArya ko siddha karane ke lie vaha ujjaina phuNcaa| yahA~ Akara vasudatta ne apanI vidyA dvArA rAjA ko prasanna kiyA, jisase 755 saMvegaraMgazAlA, gAthA 1683-2042. Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa /329 rAjA evaM prajA- sabhI usakA khUba sammAna karane lge| atisammAna milane se tathA aizvarya evaM zrutamada se madonmatta hokara vaha jagat ke logoM ko tRNa ke samAna mAnane lgaa| eka dina mitroM ke kahane para vasudatta rAtri meM naTa kA nATaka dekhane gyaa| vahA~ usane nATaka ke prArambha meM eka yuvatI ko vidUSaka ke sAtha isa taraha bolate hue sunA- "he subhaga! Aja tere darzana prApta hone se mujhe kUTa paNDita se chuTakArA milaa| Ao jaba taka vaha paNDita apanA samaya vahA~ tyatIta kara rahA hai, taba taka hama yahA~ krIr3A kara leM aura phira apane-apane ghara jaaeN|" isa taraha usakI snehayukta vANI ko sunakara usa paNDita ke mana meM aisA vikalpa utpanna huA ki yaha merI hI patnI hai, jo svayaM to para puruSa ke sAtha krIr3A karatI hai aura mujhe kUTa paNDita kahatI hai| maiM abhI jAkara ise zikSA detA huuN| aisA vicAra kara tIvra krodha ke vazIbhUta huA vaha zIghra apane ghara phuNcaa| usa samaya apanI bahana ko ghara meM praveza karate hue dekhakara, yahI merI patnI hai-aisA mAnakara use apazabda kahane lgaa| apazabda sunate hI bahana ne kahA- "bhaiyyA yaha kyA bola rahe ho? maiM kauna hU~?" paranta krodha ke Aveza meM Akara usane apanI bahana ko bhI nahIM pahacAnA aura lakar3I se usake marmasthAna para prahAra kara diyA, jisase vaha turanta mara gii| mitroM dvArA roke jAne para vaha una para bhI galata Aropa lagAne lagA aura kahane lagA- "tuma saba merI dRSTi se dUra cale jaao|" isa prakAra nirdoSa hote hue bhI tiraskArita hone se ve saba mitra apane-apane ghara cale ge| ghara ke bAhara atyadhika kolAhala hone se turanta usakI patnI andara se bAhara AI aura jaba vahA~ apanI nananda kI aisI hAlata dekhI, to vaha cillAkara kahane lagI- "he nirlajja! he nirdayI! apanI hI bahana ko kyoM mArA? aisA akArya cANDAla bhI nahIM karatA hai|" ati kuvikalpoM se ghabarAe hue manavAle usa vasudatta ne yaha vicAra kiyA ki merI patnI duScaritra vAlI hI nahIM, zAkinI bhI hai, jo mujhe vyAmUr3ha karake svayaM to yahA~ se haTa gaI aura merI bahana ko mAra gii| isI ke chala se maiM apanI bahana ko pahacAna nahIM paayaa| isI ne mujhe vibhramita kara merI bahana kA nAza kiyA hai| aisI kalpanA karate hue usane talavAra nikAlakara apanI patnI ke donoM oMTha evaM nAka ko kATa diyaa| " jaba rAjA ne rAtri meM ghaTita ghaTanA kA sArA vRttAnta sunA, taba usane turanta vasudatta ko nagara se bAhara nikAla diyaa| vahA~ se vasudatta vaI deza meM phuNcaa| vahA~ usane apane buddhibala se tArApITha ke rAjA ko prasanna kiyA aura naukarI prApta kara vahIM rahane lgaa| eka dina usake mana meM sUryagrahaNa ke dina Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI brAhmaNoM ko bhojana karAne kA vicAra AyA aura vicAroM meM usane yaha nirNaya kiyA ki rAjA ke gar3ariyoM se dUdha mNgvaauugaaN| yadi bAra-bAra vinayapUrvaka mAMgane para bhI ve nahIM deMge, to apanA apaghAta kara unheM brahmahatyA kA pApa duuNgaa| aisA vicAra kara kalpanA meM hI jaba bahuta samaya taka mAMgane para bhI gar3arie ne dUdha nahIM diyA, taba vAstava meM krodha ke vazIbhUta hokara vaha kahane lagA- "rAjA ke gar3arie ko brahmahatyA kA pApa dene ke nimitta se maiM svayaM kI hatyA kara rahA huuN|" aisA kahate hue zastra ke eka hI prahAra se usane apanI hatyA bhI kara lii| isa prakAra raudra-dhyAna ke kAraNa vaha marakara naraka meM gyaa| vyakti apanI hI mAnasika-kalpanAoM ke dvArA akRtya karatA hai aura naraka ko prApta hotA hai| vastutaH, jo vyakti manokalpanA meM jItA hai, vaha anta meM duHkhI hotA hai, yahI isa kathA kA sAra hai| prastuta kathA kisI anya grantha meM upalabdha nahIM hotI hai| durgatA nArI kI kathA yadi kisI vyakti kI akAla mRtyu ho jAe aura tIrthAdi ke darzana-pUjana kI bhAvanA mana meM raha jAe, taba zubhadhyAna mAtra se manuSya siddhi ko prApta kara sakatA hai| isa sambandha meM saMvegaraMgazAlA meM durgatA nArI kI kathA upalabdha hotI hai, vaha isa prakAra hai-756 eka samaya kI bAta hai jaba mahAvIra prabhu kAkaMdIpurI nagarI meM pdhaare| taba devoM ne vahA~ svarNa-siMhAsana se yukta manohara samavasaraNa kI racanA kii| usa siMhAsana para prabhu pUrvAbhimukha karake virAjamAna hue| usI samaya deva, vidyAdhara, rAjA, Adi sabhI prabhu ko vandana karane ke lie Ane lge| sAtha hI nagara ke prajAjana bhI sundara vastroM se sajjita hokara hAthoM meM dhUpa, candana, puSpa, Adi lekara jinapUjana evaM vandana karane hetu kramazaH jAne lge| isa taraha logoM ko ekasAtha jAte hue dekhakara eka daridra vRddhA strI ne logoM se Azcarya se pUchA- "he bhadra! Apa sabhI loga eka hI dizA meM kahA~ jA rahe ho?" taba logoM ne batAyA ki ve sabhI tIna loka ke nAtha zrI mahAvIra prabhu kA vandana, pUjana karane tathA dharmopadeza sunane hetu samavasaraNa para jA rahe haiN| 756 saMvegaraMgazAlA, gAthA 2010-2131. Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 331 yaha sunate hI puNyakarma ke yoga se vRddhA strI ke mana meM bhI zubhabhAva utpanna hue, jisase usake mana meM bhI jinapUjA karane kI bhAvanA paidA huii| apanI daridrAvasthA kA vicAra karatI huI vaha kahIM se kucha puSpa prApta kara bar3hate bhAvoM se jinapUjana hetu samavasaraNa kI tarapha jAne lagI, kintu calate-calate atyanta thaka jAne se (vizuddha bhAvanAvAlI) usa vRddhA strI ne arddhamArga meM hI prANa tyAga die| usa samaya paramAtma-pUjana kI zubhabhAvanAmAtra se usane puNya kA upArjana kiyA aura marakara saudharma-devaloka meM devarUpa meM utpanna huii| mArga meM par3I usa vRddhA strI ko mUrcchita jAnakara nagarajana paramAtmA se pUchane lage- "he bhagavan! kyA mAge meM par3I vaha strI jIvita hai? athavA mara gaI hai?" prabhu ne kahA- "vaha vRddhA to mara cukI hai, kintu usakA jIva deva banakara apane avadhijJAna se pUrvabhava ko jAnakara, parama bhaktibhAva se mujhe vandana karane ke pazcAt mere hI pAsa baiThA huA hai|" logoM ne Azcarya se pUchA- "he bhagavana! usane jJAna, dAna, tapAdi sukRta kucha bhI nahIM kie| phira aisI devaRddhi kisa taraha prApta kii|" jagadguru ne logoM ke saMzaya ko dUra karane ke lie usa vRddhA kI ucca bhAvanA kA sArA vRttAnta khaa| punaH, logoM ne pUchA- "he bhagavana! jise jinezvara ke guNoM kA alpa bhI jJAna nahIM hai, vaha jIva mAtra pUjA ke bhAva se kaise devaloka meM utpanna ho sakatA hai|" bhagavAn ne kahA- "jisa prakAra rogI ko maNi Adi ratnoM ke guNoM kA jJAna nahIM hone para bhI vaha maNi rogI ke rogoM ko naSTa karatI hai, usI taraha paramAtmA ananta guNoM se zobhita hai-aisA nahIM jAnanevAlA manuSya bhI yadi paramAtmA kI vandanA, satkAra evaM pUjA karatA hai, to usake azubhakarma naSTa hote haiN| isI kAraNa jina-zAsana meM gRhastha upAsakoM ko paramAtmA kI dravyapUjA karane kI anujJA dI gaI hai| jinapUjA ke abhAva meM darzanazuddhi nahIM ho sakatI hai| jinapUjA manovAMchita phala pradAna karanevAlI hone para bhI kaI mUr3ha. jIvoM ko isa cintAmaNi-ratna ko prApta karane kI icchA nahIM hotI hai| isIlie, he devAnapriya! yaha kitane Azcarya kA viSaya hai ki pUjAdi karane ke bhAva mAtra se yaha AtmA zivapada ko prApta kara sakatI hai| sarvaprathama usa vRddhA kA jIva devabhava ke bAda zreSTha kula meM janma legA, vahA~ sAdhanA karake vaha punaH deva hogA, phira manuSyabhava prApta kregaa| isa taraha AThaveM bhava meM vaha kanakapura nAmaka nagara meM dhvaja nAma kA rAjA hogaa| eka dina vaha indra-mahotsava dekhane jaaegaa| vahA~ meMDhaka ko nigalate sarpa ko, sarpa ko nigalate kurarapakSI ko, kurarapakSI ko nigalate yama ke samAna ajagara ko dekhakara yaha vicAra karegA ki pApI jIvoM ko bar3e adhikAriyoM dvArA, bar3e adhikAriyoM ko rAjA dvArA, rAjA ko Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI yamarAja dvArA daNDita kiyA jAtA hai, isalie mAnavIya-bhogoM ko bhogane kI icchA karanA bhI mUr3hatA hai- aisA cintana kara rAjya tathA prajAjanoM ko tyAgakara vaha sAdhu bana jAegA aura sarvakoM ko samApta karake zivapada ko prApta kregaa|" isa prakAra arihanta bhagavAn kI pUjA karane kI bhAvanAmAtra bhI mokSadAyI bana sakatI hai| saMvegaraMgazAlA meM varNita prastuta kathA kA ullekha hameM jaina-Agama-granthoM meM upalabdha nahIM hotA hai| vasatidAna para kurucandra kI kathA saMvegaraMgazAlA meM vasatidAna ke sambandha meM kurucandra kI kathA varNita hai| kurucandra dvArA binA icchA ke bhI sAdhuoM ko vasati dene se tathA pratidina sAdhuoM ke darzana se, unake prati prazasta-rAgabhAva hone se kAlAntara meM use jAti-smaraNa-jJAna prApta huA aura vaha svayameva pratibodhita huA, jisakI kathA isa prakAra varNita hai-757 zrAvastI nagarI meM AdivarAha nAma kA rAjA rahatA thaa| usake tArAcandra nAma kA putra thaa| tArAcandra kA eka mitra thA, jisakA nAma kurucandra thaa| rAjA apane anya kumAroM meM tArAcandra ko yuvarAja-pada ke lie zreSTha mAnatA thA, isa kAraNa tArAcandra kI sautelI mA~ apane putra ke rAjya-prApti meM tArAcandra ko vighnarUpa mAnane lagI aura usane tArAcandra ko gupta rUpa se bhojana meM viSa milAkara khilA diyaa| usa bhojana ke vikAra se tArAcandra ko mahAvyAdhi utpanna huI tathA usakA rUpa, bala aura zarIra-saba naSTa hone lgaa| vyAdhi se grasta banA tArAcandra socane lagA- aba yahA~ rahanA ucita nahIM hai aura aisA socakara vaha akelA hI vahA~ se cala diyaa| calate -calate vaha sammeta nAmaka mahAparvata ke najadIka eka zahara meM phuNcaa| vahA~ ke logoM dvArA parvata kI mahimA sunakara darzana karane kI bhAvanA se vaha Upara cddh'aa| Upara usane sabhI jina-pratimAoM kI pUjA tathA zuddha bhAvanA se stuti kii| mana meM prasanna huA vaha jarjarita zarIra kA tyAga karane ke lie jaba dUsare U~ce parvata para car3hane lagA, taba vahA~ usane kAyotsarga-mudrA meM khar3e sAdhu ko dekhaa| marane se pahale 'muni ko namaskAra kara lUM'- aisA vicAra kara tArAcandra ne muni ko namaskAra kiyaa| usI samaya AkAza-mArga se eka vidyAdhara yugala nIce AyA aura harSita mana se muni ko namaskAra kara unake guNoM kI stuti karane lgaa| 757 saMvegaraMgazAlA, gAthA 2311-2482. Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 333 tArAcandra ke zarIra ko rogoM se grasita dekhakara vidyAdhara ne kahA- "are mahAzaya! tuma ina muni ke caraNoM ko sparza karake kyoM nahIM isa roga ko dUra kara lete ho?" tArAcandra ne usI kSaNa muni ke caraNoM ko sparza kiyA aura usakI kAyA kaMcana ke samAna nirmala bana gii| use punaH nayA jIvana mila gyaa| phira vaha muni kI stuti karate hue kahane lagA- "he munizvara! aba Apa hI mere mAtA-pitA ho, ataH mere karane yogya kArya kI AjJA diijie|" taba muni ne use zrAvaka ke bAraha vratoM ko samajhAte hue saddharma kA paricaya diyaa| tArAcandra ne zraddhA se zuddha dharma ko svIkAra kiyaa| phira ve tInoM vahA~ se anyatra cale ge| vidyAdhara ne tArAcandra ko viSa nivAraNa kI auSadhi dekara use nigala jAne ko khaa| tatpazcAt vaha yugala AkAza meM ur3a gyaa| auSadhi lekara tArAcandra ratnapura nagara meM phuNcaa| usI nagarI meM madana-maMjUSA nAma kI vezyA ne tArAcandra ko dekhaa| usake rUpa para AkarSita huI vezyA ne apanI mAtA ko kahakara use apane ghara meM rakha liyaa| bahuta samaya vyatIta hone ke pazcAt mA~ ne tArAcandra ko chor3ane ke lie putrI ko vividha prakAra se samajhAyA, parantu vaha usake binA mara jAne kI bAta kahane lagI, taba mAtA ne jahara dvArA do bAra tArAcandra ko mArane kA prayAsa kiyA, para auSadhi ke prabhAva se vaha saphala nahIM ho skii| eka dina vaha ammA (vezyA) dAsiyoM ke sAtha idhara-udhara TahalatI huI samudra-kinAre phuNcii| vahA~ paradeza se Ae hue eka jahAja ko dekhakara vaha vicAra karane lagI ki tArAcandra ko jahAja meM car3hA diyA jAe, to putrI prANa-tyAga nahIM kregii| isa prakAra vicAra kara usane jahAja ke mAlika se ekAnta meM bAtacIta kI aura dAsiyoM ke dvArA rAtri meM tArAcandra ko jahAja meM car3havA diyaa| maMgalarUpa vAdyayantra bajAte hue jahAja kA calanA prArambha huaa| una vAdyoM kI dhvani se tArAcandra kI A~kheM khulI aura vaha idhara-udhara dekhakara vicAra karane lagA- maiM kahA~ hU~? yaha kauna-sA deza hai? jaba acAnaka use samudra dikhAI diyA, taba use usa vezyA kI cAlAkI samajhate dera nahIM lgii| prAtaHkAla tArAcandra jahAja ke svAmI se milaa| vahA~ kurucandra ko dekhakara tArAcandra apane mitra ko turanta pahacAna gyaa| mitra tArAcandra ko AliMgana kara kurucandra ne pUchA- "tU jahAja meM kisa prakAra naAyA? zrAvastI se nikalakara itanA samaya kahA~ vyatIta kiyA?" tArAcandra ne use apanA sArA vRttAnta kaha sunAyA, aura ghara meM pitAjI, mAtAjI Adi sabhI kI kuzalakSema puuchii| kurucandra ne bhI tArAcandra ko apane jIvana kA sarva vRttAnta kaha sunAyA aura prasannacitta banA vaha kahane lagA- "he mitra! merA ratnapura AnA kitanA phaladAyaka huA hai, jisase tU Aja mujhe acAnaka mila gyaa|" Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI idhara madana-maMjUSA tArAcandra ko ghara meM nahIM dekhakara rudana karane lgii| isa para mAtA ne use kahA- "he putrI! vaha to ratna-alaMkAroM kI corI karake bhAga gayA hai| usase tU Aja ThagI gaI hai| mere dvArA bAra-bAra rokane para bhI usa nirdhana paradezI se tUne rAga kiyaa|" isa prakAra kahakara kaThora vacanoM se mAtA usakA tiraskAra karane lagI, jisase vaha bhayabhIta hokara cupa ho gii| __ idhara donoM mitra zrAvastI nagarI ke bAhara phuNce| putra kA Agamana jAnakara rAjA ne usakA dhUmadhAma se nagara meM praveza krvaayaa| tatpazcAt rAjA dvArA pUchane para kumAra ne apanA sArA vRttAnta kaha sunaayaa| mana meM prasanna hue rAjA ne kurucandra ko mantrI pada diyA, tArAcandra ko rAjasiMhAsana para baiThAyA aura svayaM dIkSA lekara zreSTha Atma-sAdhanA dvArA devaloka meM janma liyaa| tArAcandra niSpApa jIvana jIne lagA aura anAsakta-bhAva se rAjya ke bhogoM ko bhogane lgaa| eka dina AcArya vijayasenasUri kA nagarI meM Agamana jAnakara tArAcandra ne vizeSa dharma sunane ke lie AcAryazrI ko apane mahalaM meM vasati dI aura pratidina unase zAstroM kA zravaNa karane lgaa| isase tArAcandra ne antima saMlekhanA-vrata taka kA sarva paramArtha jaanaa| isa taraha zAstra-zravaNa se kurucandra ke sivAya aneka loga pratibodhita hue| paropakAra kI dRSTi se tArAcandra ne kurucandra se muni ko vasati-dAna karane ke lie khaa| rAjA ke Agraha se usane muni ko ghara meM rahane kA sthAna diyA aura unase upadeza bhI sunane lagA, parantu usane apanI sadbhAvanA se dharma ko svIkAra nahIM kiyaa| AgamAnusAra, tArAcandra dAna, zIla, tapa aura bhAva, Adi cAra prakAra ke dharma meM pravRtti karane lgaa| usane mandira-nirmANa karavAkara aSTAnikA, Adi mahotsava krvaae| apane mahala ke samIpa pauSadhazAlA banavAkara vaha svayaM aSTamI-caturdazI ko pauSadha karane lgaa| isa prakAra vizeSa ArAdhanA kA abhilASI zuddha pariNAmavAlA vaha rAjA apanI mRtyu ke pazcAt bArahaveM devaloka meM deva bnaa| kurucandra ajJAna evaM pramAdavaza ArttadhyAna meM pravRtti karane lagA. jisase use marakara aneka bAra tiryaMcayoni meM janma lenA pdd'aa| kAlAntara meM usakA jIva jaMgala meM bhIlarUpa meM utpanna huaa| vahA~ jaina-sAdhuoM ko dekhakara usako jAti-smaraNa-jJAna huA, jisase vaha apane pUrvajanmoM ko dekhane lagA evaM cintana karane lgaa| 'rAjA ke dvArA kitanA samajhAe jAne para bhI merA kalyANa nahIM ho skaa| maiM kitanA bhArIkarmI jIva huuN| mujhe sadgati kaise milegI? aba mujhe zIghra Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 335 anazana grahaNa kara sudeva, suguru evaM sudharma kI ArAdhanA karanA caahie| isase hI maiM zIghra apanA kArya siddha kara skuuNgaa|' aisA vicAra kara bhIla ne cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga kara niSkalaMka samyaktva ko prApta kiyA aura anta meM marakara saudharma-devaloka meM utpanna huaa| isa taraha kurucandra kI kathA se yaha jJAta hotA hai ki dUsaroM ke dabAva se bhI sAdhuoM ko diyA huA vasatidAna parabhava meM usake kalyANa kA kAraNa banatA saMvegaraMgazAlA meM prastuta kathAnaka ke dvArA vasatidAna kA mahatva batAte hue yaha kahA gayA hai - sumanojJa-Asana, zayyA tathA AhAra ke dAna se mahAn lAbha milatA hai| isake dvArA sAdhu dhyAna-sAdhanA meM nirAkula banatA hai| yaha bhI batAyA gayA hai ki jisake Azrama meM muni muhUrttamAtra bhI vizrAma karatA hai, vaha puNyazAlI kRtakRtya bana jAtA hai| isI sandarbha meM kurucandra kI isa kathA kA nirUpaNa kiyA gayA hai| saMvegaraMgazAlA ke kartA jinacandrasUri dvArA pratipAdita prastuta kathAnaka hameM AvazyakacUrNi (bhAga 1, pR. 166-170) evaM AvazyakavRtti (pR. 221) meM upalabdha hotA hai| selakasUri kI kathA saMvegaraMgazAlA meM sthiravAsa aura niyatavihAra- ina donoM se kramazaH prApta hone vAle guNa-doSoM ko spaSTa karane kI dRSTi se selakasUri kA dRSTAnta ullekhita hai| vaha isa prakAra hai-758 selakapura nAma ke nagara meM selaka nAma kA rAjA rahatA thaa| usakI padmAvatI nAma kI rAnI thI aura maNDUka nAma kA putra thaa| thAvacyAputra sUri ke caraNoM meM rAjA ne jainadharma svIkAra kiyaa| eka bAra zukasUri vihAra karate hue usI nagara meM padhAre tathA mRgavana nAmaka udyAna meM tthhre| AcAryazrI kA Agamana jAnakara rAjA apane parivArasahita unake vandanArtha AyA tathA guru-caraNoM meM namaskAra kara, harSapUrvaka dharmopadeza sunane ke lie baitthaa| AcAryazrI ne bhI use yogya jAnakara saMsAra ke viSayoM ke prati vairAgya utpanna ho- aisI dharmakathA khii| 758 saMvegaraMgazAlA, gAthA 2151-2181. Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI isa prakAra pratibodhita huA rAjA AcArya ko vandanakara rAjamahala meM AyA aura maNDUkakumAra ko rAjya dekara turanta guru mahArAja ke pAsa Akara muni-dIkSA svIkAra kii| tatpazcAt pratidina dharma-kriyA karate hue usane gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyA, phira duSkara tapa karate hue apratibaddhavihAra karane lgaa| eka samaya AcAryazrI ne panthaka Adi pA~ca sau maniyoM ke garu selaka muni ko sUripada para sthApita kiyA aura svayaM eka hajAra muniyoM ke parivAra sahita vicaraNa karane lge| kAlAntara meM AcAryazrI eka hajAra muniyoM sahita puNDarIka-giri para anazana karake mokSa ge| idhara selakasUri dvArA kI gaI atyanta utkRSTa tapa-sAdhanA se unakA zarIra atikRza ho gyaa| ekadA selakasUri vyAdhigrasita kRzakAyA se apratibaddha vihAra karate hue selakapura nagara phuNce| vahA~ unhoMne mRgavana udyAna meM sthiratA kI tathA prIti ke bandhana se yukta maNDUka rAjA ne selakasUrijI ko vandana kiyA aura dharmakathA zravaNakara zrAvakavrata grahaNa kiyaa| maNDUka rAjA sUrijI ke zarIra ko atyanta durbala evaM rogagrasta dekhakara nivedana karane lagA- "he bhagavanta! yadi AjJA ho, to maiM binA nimitta taiyAra kiyA huA nirdoSa AhAra aura auSadhi se ApazrI kI cikitsA karU~?" selakasUrijI ne binA nimitta kA AhAra evaM auSadhi jAnakara upacAra karavAnA svIkAra kiyaa| pratidina auSadha kA sevana karane se selakasUrijI kA zarIra svastha ho gayA, lekina ve prabala mAdaka rasayukta AhAra meM rAgI ho ge| isase sAdhu ke guNoM se vimukha banakara ve vahIM sthira hokara rahane lage tathA panthaka ke sivAya zeSa sAdhu unheM chor3akara cale ge| eka bAra rAtri meM gAr3ha nidrA meM soe selakasUrijI se cAturmAsika-kSamAyAcanA karane ke lie kisI ne unake mastaka se pAdasparza kiyaa| isase ve jAga gae aura krodhita hokara kahane lagA- "kauna durAcArI mastaka se mere pairoM ko gharSaNa kara rahA hai|" muni ne kahA- "he bhagavan! maiM paMthaka nAma kA sAdhu cAturmAsika-kSamAyAcanA karatA huuN| Apa mujhe eka bAra kSamA kara deM, phira maiM aisA kArya nahIM kruuNgaa|" ziSya ke vacanoM ko sunakara selakasUri saMvega ko prAptakara isa prakAra kahane lage- "he paMthaka! zrasagArava, Adi ke kAraNa mujha vipathagAmI ko tUne jAgrata kiyA hai| aba mujhe yahA~ para sthiravAsa ke sukha se kyA prayojana hai? aba mujhe vihAra karanA hai|" isa prakAra selakasUri vahA~ se vihArakara apratibaddha vicaraNa karane lge| unheM aniyatavihAra karate dekhakara unake sAre ziSya bhI punaH Akara mila ge| kAlAntara meM karma-raja kA sampUrNa unmUlana karane hetu unhoMne zatrujaya-giri para saMthArA grahaNa kara anuttara mokSa-sukha ko prApta kiyaa| Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 337 saMvegaraMgazAlA meM isa kathA ke dvArA yaha batAyA gayA hai ki jaba taka jaMghAbala kSINa nahIM ho, taba taka muni ko aniyatavihAra, arthAt apratibaddha-vihAra karanA caahie| balavAn hone para bhI yadi muni rasalolupatA yA suvidhAvaza vihAra karane meM pramAda karatA hai, to anya munijana usakA tyAga kara cale jAte haiN| yadi vahI vyakti zubhabhAva se yukta hokara punaH vihAra karane meM udyamazIla banatA hai, to vaha punaH sAdhu ke guNoM se yukta bana jAtA hai| isa kathA meM bhI yaha kahA gayA hai ki aniyatavihAra karane se darzanazuddhi, saMvega tathA nirveda dvArA dharma meM sthirIkaraNa, cAritra ke prati abhiruci, sUtroM ke vizeSa artha kI prApti, kuzalatA aura vividha dezoM kA paricaya-ina cha: guNoM kI prApti hotI hai| isI sandarbha meM saMvegaraMgazAlA meM selakasUri kI kathA varNita hai| prastuta kathAnaka hameM jJAtAdharmakathA (adhyAya 55), AvazyakacUrNi (bhAga 1, pR. 173, 201, 386), sthAnAMgavRtti (pR. 182-218), samavAyAMgavRtti (pR. 118), gacchAcAraprakIrNakavRtti (pR. 7), Adi prAcIna granthoM meM bhI upalabdha hotA hai| vajra aura kezarI kI kathA / pratidina dharma ArAdhanA karanevAlA sAdhaka apane putra ko ucita zikSA na detA ho aura dhana ke prati mUrchAdi ke kAraNa apanA dhana nahIM batalAtA ho, to dhanAsaktivaza Ata-raudradhyAna se ve sabhI durgati ko prApta hote haiN| isa sambandha meM saMvegaraMgazAlA meM vajra evaM kezarI kI kathA dI gaI hai-759 kusumasthala nagara meM mahARddhi kA svAmI dhanasAra nAmaka seTha rahatA thaa| usako vajra nAmaka eka putra thaa| vajra kA vivAha vinayavatI nAma kI kanyA ke sAtha huaa| seTha dhanasAra jIvana ko kSaNabhaMgura mAnatA thA, ataH usane apane sthAna para putra ko sthApita kiyA aura vaha dharmArAdhanA karane lgaa| kucha samaya pazcAt dhanasAra seTha kI mRtyu ho gii| pitA kI mRtyu hone se vajra khUba vilApa karane lgaa| zoka se pIr3ita vajra ne pitA kA antima-saMskAra kiyaa| svajanoM dvArA nirantara sAMtvanA dene para jaba vajra apane pitA ke zoka ke bhAra se mukta huA, taba kuTumba kA paripAlana evaM dAnAdi dharma-kriyA meM pravRtti karane lgaa| 759 saMvegaraMgazAlA, gAthA 2570-2656. Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI pApodaya se dhIre-dhIre usakA dhana naSTa hone lagA, sAtha hI anAja ke godAma bhI jala gae aura vaha sampUrNa nirdhana ho gyaa| svajana bhI parAe ho ge| zokAtura bane vajra ne mitra kSomila se anya deza meM jAne kI icchA prakaTa kI, jisase mitra bhI sAtha calane ko taiyAra huaa| donoM mitra apane nagara se nikalakara svarNabhUmi meM phuNce| vahA~ bhAgyodaya se donoM ne bahuta dhana prApta kiyaa| usa dhana se unhoMne ATha bahumUlya ratna kharIde aura ghara-parivAra kI bahuta yAda Ane se vApasa apane nagara kI ora cala pdd'e| arddhamArga meM kSomila kI nIyata bigdd'ii| vaha vajra ko Thagane ke lie upAya socane lgaa| eka bAra jaba vajra gAMva meM gayA, taba kapaTa se kSomila una AThoM ratnoM ko eka gaTharI meM bAMdhane lagA tathA kucha pattharoM ko eka dUsarI gaTharI meM / itane meM vajra gAMva se vApasa A gyaa| kahIM isane mujhe dekha na liyA ho - isa bhaya se vaha kahane lagA- " mitra ! isa jaMgala meM cora na jAne hameM kaba lUTa leM, isalie ratnoM kI do gaTharI banA lI hai| kSomila ne galatI se asalI ratnoM kI gaTharI vajra ko de dI aura svayaM nakalI gaTharI lekara so gyaa| madhyarAtri meM kSomila ne uThakara apanI gaTharI lI aura mitra ko chor3akara cala diyaa| sAta yojana calane ke pazcAt jaba vaha gaTharI kholakara dekhane lagA, to usameM ratna kI jagaha patthara nikle| ratna nahIM milane se usake hRdaya meM gaharA AghAta phuNcaa| kSomila vicArane lagA ki mitra ke sAtha ThagAI karane se vidhAtA dvArA mujhe isI bhava meM pApa kA phala prApta ho gyaa| thake-hAre tathA bhUkhe-pyAse kSomila ne bhikSA ke lie kisI gAMva meM praveza kiyaa| vahA~ kisI ke ghara jAkara usane bhikSA kI yAcanA kI / dayAbhAva se gRhasvAminI use bhojana dene lgii| usI samaya usakA pati vahA~ AyA tathA use bhojana dete dekhakara krodha se patnI ko kahane lagA- "he pApinI ! durAcAriNI! mere jAne ke bAda tU aisA pApa karatI hai / " isa prakAra usa pati ne apanI patnI ko aneka apazabda kahe tathA kSomila ko vyabhicArI batAkara use rAjapuruSa ko sauMpa diyaa| rAjA ne rAjapuruSa ko usake vadha kA Adeza diyaa| rAjapuruSoM ne useM vadhasthAna para le jAkara eka vRkSa para rassI se laTakA diyA aura cale gae, kintu kSomila ke prANa nikalane se pahale hI vaha rassI TUTa gaI aura vaha nIce gira gayA / vana kI zItala havA se svastha mahasUsa kara vaha dhIre-dhIre khar3A huA aura rAjA ke bhaya se zIghra bhAgane lgaa| bhAgate hue dUra jaMgala meM use eka muni dikhAI die| vaha muni ke pAsa Akara unheM namaskAra karake vahIM baiTha gyaa| muni ne use yogya jAnakara dharmopadeza Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 339 diyA, jisase pratibodhita hokara kSomila ne muni ke pAsa dIkSA svIkAra kara lii| idhara vajra ko apanA mitra nahIM milane para vaha apane nagara meM phuNcaa| vahA~ ratnoM ko becakara usane khUba dhana-sampatti prApta kii| sAMsArika-sukhoM kA sevana karate hue usake yahA~ putra kA janma huaa| usakA nAma kezarI rakhA gyaa| vajra ne alpa samaya meM atyadhika dhana prApta kiyA, jisase svajana bhI usake anukUla ho ge| isase vajra ne vicAra kiyA- 'isa jagat meM mAnava dhana ke binA anAdara prApta karatA hai, isalie prANoM se bhI adhika isakI rakSA karanA caahie|' aisA vicAra karake usane putra ko batAe binA hI dhana ko gupta rUpa se jamIna meM gAr3ha diyaa| kucha dina pazcAt tapa se atyanta kRza kAyAvAle kSomilamuni usI nagarI meM pdhaare| vajra ne kaThinAI se muni ko pahacAnakara vandana kiyA evaM muni se pUchA"Apa muni kaise ho gae?" muni ne niSkapaTabhAva se sarvavRttAnta vajra ko sunaayaa| isase pratibodhita hokara vajra ne bhI jaina-dharma svIkAra kiyaa| vRddhAvasthA A jAne se vajra ne apane sthAna para kezarI ko sthApita kiyA aura svayaM vizeSa ArAdhanA karane lgaa| vajra dharma kA niraticArapUrvaka pAlana karane lagA, parantu dhana ke prati usakA moha jarA bhI nahIM chuuttaa| putra dvArA bAra-bAra pUchane para bhI mohavaza vajra dhana nahIM btaataa| vaha sadaiva sAmAyika-pauSadha meM sthira rhtaa| aisA karate hue eka dina vaha mRtyu ko prApta huaa| dhana kI mUrchA se duHkhI putra vimUr3ha manavAlA bana gayA aura kahane lagA- "he pApI pitA! tU apane putra kA parama vairI banA? tUne dharatI meM dhana gAr3hakara usa nidhAna kA koI upayoga nahIM kiyA aura use yUM hI naSTa kara diyA, tere dharma ko dhikkAra ho|" aisA vilApa karatA huA marakara vaha tiryaMcagati meM gyaa| isa taraha ArAdhaka ke lie mUrchAbhAva rakhakara karmabandhana meM nimitta bananA yogya nahIM hai, aisA nirdeza karate hue AcAryazrI ne saMvegaraMgazAlA meM vajra aura kezarI kI kathA kahI hai| yaha kathA hameM kisI anya grantha meM upatabdha nahIM hotI hai| Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI tyAga para sahastramalla kI kathA saMvegaraMgazAlA meM tyAga, vairAgya aura ArAdhanA ke sandarbha meM sahastramalla kI kathA prastuta kI gaI hai, vaha isa prakAra hai-760 zaMkhapura nagara meM kanakaketu nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| usakI sevA meM kuzala guNAnurAgI vIrasena nAma kA eka sevaka thaa| usake rAjya kI sImA para kAlasena nAmaka pallipati rahatA thaa| kAlasena dvArA apane rAjya ke dhana kA haraNa hote dekhakara eka dena rAjA ne apane sevako se pUchA- "kAlasena ko jItane meM kauna samartha hai?" taba sAmanta, sainika, Adi sabhI ke dvArA manA karane para vIrasena ne kahA- "he deva! maiM samartha huuN| Apa mujha akele ko hI jAne kI AjJA pradAna kreN|" rAjA ne prasannatApUrvaka apane hastakamala se tAmbUla dekara use bhejaa| vIrasena rAjA ko namaskAra kara nagara meM se nikalakara zIghra hI pallipati ke pAsa phuNcaa| vIrasena ne kAlasena ko rAjA se sandhi karane ko kahA, lekina usane sandhi nahIM kI, apitu use akelA jAnakara usakI avagaNanA kii| isase ruSTa ho vIrasena ne zUravIra kI taraha yuddhakara kAlasena kI kezarAzi pakar3akara use bandI banA liyA aura kanakaketu ko sauMpa diyaa| vIrasena para prasanna hokara rAjA ne use eka hajAra gAMva die aura usakA nAma sahastramalla rkhaa| tatpazcAt rAjA kanakaketu ne kAlasena ke sAtha bhI sandhi kara lI aura harSita mana se usakA satkAra kara use apane sthAna para bheja diyaa| eka dina sahastramalla ne nagara ke udyAna meM sudarzana nAma ke AcArya ko dekhaa| usane bhaktipUrvaka unheM namaskAra kara unase dharma-upadeza sunaa| AcAryazrI ne bhI saMsAra kI asAratA ko batalAnevAlA aura mokSaprAptirUpa phala denevAlA jina-kathita dharma khaa| jainadharma kA svarUpa samajhakara use vairAgya utpanna huA aura vaha guru ke caraNoM meM namaskAra kara kahane lagA- "aba saMsAra meM rahane kA merA alpa prayojana bhI nahIM hai| aba mujhe zIghra dIkSA pradAna kreN|" guru ne use janma-maraNa ke duHkhoM ko kSaya karanevAlI bhagavatI-dIkSA pradAna kii| tyAga aura vairAgyapUrvaka aniyatavihAra karate hue eka dina sahastramallamuni kAlasena ke maNDapa meM phuNce| kAlasena muni ko dekhakara unheM turanta pahacAna gyaa| "yaha merA zatru hai, ataH isake abhimAna ko naSTa karo"- aisA usane apane sevakoM se khaa| 760 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3364-3440. Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 341 yaha sunakara una puruSoM ne vividha zastroM se muni para prahAra kie| muni vicAra karane lage- "he jIva! ina para mujhe jarA bhI dveSa nahIM rakhanA caahie| sabhI jIva apane-apane karmoM kA phala prApta karate haiN| he jIvAtmA! tujhe ina tIkSNa kaSToM ko sahana karanA hai| jisa taraha bhagavAn mahAvIra, Adi ne duHkhoM ko samatAbhAva se sahana kiyA thA, vaisA hI tujhe bhI karanA hai| yadi tUne apanI upadhi tathA gurukulavAsa ke prati rAga kA tyAga kiyA hai, to isa nAzavAn zarIra para moha kisalie karatA hai|"- aisA vicArakara ve muni zubhadhyAna meM nimagna hue| una puruSoM ne talavAra kI tIkSNa dhAra se muni para teja prahAra kara unheM mAra diyaa| maraNoparAnta muni sarvArthasiddha meM devarUpa meM utpanna hue| isa prakAra ke tyAgI aura nirmala bhAvoM se yukta muni sahajatA se mokSarUpI sukha ko prApta karate haiN| sahastramalla kI yaha kathA jisa rUpa meM yahA~ prastuta kI gaI hai, usa rUpa meM to hameM upalabdha nahIM hotI hai, kintu digambara, zvetAmbara-vivAda ke sambandha meM sahastramalla kI kathA milatI hai, parantu isa kathA meM aura usa kathA meM nAma ko chor3akara anya koI samarUpatA parilakSita nahIM hotI hai| mithyAtva ke viSaya para eka andhe putra kI kathA jo vyakti utkRSTa se saMyama kA pAlana karatA ho aura anukUla evaM pratikUla sarva parISahoM evaM upasoM ko sahana karatA ho, lekina usakI dRSTi samyak nahIM ho, to vaha mokSa ko prApta nahIM kara sakatA hai| isa viSaya para saMvegaraMgazAlA meM eka andhe putra kI kathA varNita hai, vaha kathA isa prakAra hai - vasantapura nagara meM ripumardana nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| usakA prathama putra andhA aura dUsarA putra divyacakSuvAlA thaa| rAjA ne una donoM ko adhyayana ke lie upAdhyAya ko sauNpaa| upAdhyAya andhe putra ko dhanurveda-vidyA ko chor3akara saMgIta, vAMjitra, Adi anya sarva kalAe~ sikhAne lage, lekina dUsare putra ko dhanurveda sahita sabhI kalAoM kI zikSA dene lge| andhe putra ne ise apanA apamAna mAnakara upAdhyAya se kahA- "mujhe zastrakalA, Adi kyoM nahIM sikhAte ho?" upAdhyAya ne atyanta madhura vacana se use 76"sevegaraMgazAlA, gAthA 2717-2734. Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI kahA- "aho mahAbhAga! tuma parizramI avazya ho, lekina cakSurahita hone ke kAraNa tumheM yaha kalA kisa taraha sikhAU~?" vaha kumAra punaH kalA sikhAne ke lie ati Agraha karane lagA tathA usake bAra-bAra kahane para upAdhyAya ne use dhanurvidyA kA adhyayana kraayaa| tIvra buddhi ke bala se usane zabdavedhI bANa calAne kI kalA siikhii| isa taraha donoM hI putra kalAoM meM ati kuzala bneN| eka samaya zatru-senA ne vasantapura rAjya ko cAroM ora se ghera liyA, jisase choTA putra zatru-senA ko jItane hetu pitA se AjJA lekara yuddha ke lie jAne lagA, lekina "bar3e bhAI ke rahate choTA bhAI kaise jA sakatA hai"- aisA kahakara vaha andhA putra krodhita huaa| rAjA ne kahA- "buddhi evaM bhujAoM se balavAn hote hue bhI cakSurahita hone se tumhArA yuddha meM jAnA yogya nahIM hai|" rAjA ne aneka prakAra se samajhAkara andhe putra ko rokanA cAhA, parantu vaha rAjA ke vacanoM ko mAna na dekara, majabUta bakhtara se zarIra ko sajAkara, hAthI para baiThakara zIghratApUrvaka nagara se nikala gyaa| yuddhabhUmi meM use jisa ora se zabda sunAI detA, usI ora vaha bANa calAne lgtaa| isase zatruoM ne use zabdavedhI jAnakara mauna dhAraNa kara liyaa| andhe putra dvArA bANa ke prahAra ko rukate hue dekhakara zatruoM ne maunapUrvaka sarva dizAoM se usa para prahAra kiyaa| bar3e bhAI para prahAra hote dekha choTe bhAI ne use bacAne kA prayatna kiyaa| sarva sampati ko tyAga karanevAlA, parISahoM evaM upasagoM ko sahana karanevAlA muni bhI yadi samyaktva se rahita ho, to andhe putra kI taraha zatru ko jIta nahIM sakatA hai| isa kAraNa ArAdhaka ko sarvaprathama samyaktva ko grahaNa kara phira niraticArapUrvaka darzana-pratimA ko svIkAra karanA caahie| usake pazcAt hI sadAcAra kA pAlana phalaprada hotA hai| . prastuta kathA kA mUla srota dekhane kA hamane prayAsa kiyA, kintu cUrNikAla taka isa kathA kA mUla srota hameM jJAta nahIM huaa| Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayasundara aura somadatta kI kathA AgAr3ha upasarga se bacane kA koI avasara na ho, athavA duSkAla ho, taba avidhi se kiyA huA maraNa bhI zuddha mAnA gayA hai| saMvegaraMgazAlA meM isakA ullekha jayasundara aura somadatta kI kathA meM milatA hai, jinhoMne vizeSa kAraNoM se vaihAnasa aura gRddhapRSThamaraNa ko svIkAra kiyA thA 762 jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 343 vaidezAt nagara meM sudarzana nAma kA eka seTha rahatA thaa| usake do putra the- prathama, jayasundara aura dUsarA, somadatta / donoM rUpa, kalA evaM guNoM se yukta the| eka dina ve donoM vyApAra hetu ahichatrA nagarI ge| vahA~ jayavarddhana seTha se unakI mitratA ho gii| usa seTha kI somazrI aura vijayazrI nAma kI do putriyAM thiiN| seTha ne apanI donoM putriyoM kA vivAha una donoM bhAiyoM ke sAtha kara diyaa| ve donoM bhAI vahIM Ananda se rahane lge| eka samaya vaidezAt nagarI se Ae puruSoM dvArA pitAjI kI asvasthatA ko jAnakara, ve donoM apanI patniyoM ko vahIM chor3akara apane ghara phuNce| vahA~ unhoMne zokagrasta parivArajanoM ko rote dekhA / pitAjI hameM chor3akara cale gae haiM- aisA vicAra kara ve bhI jora se rone lge| phira unhoMne pUchA - "kyA pitAjI ne hamAre lie koI sandeza kahA hai?" parijanoM ne kahA"hameM to nahIM khaa| mAtra putradarzana kI AzA meM hI unake prANa nikala ge|" yaha sunakara ve donoM phira se rudana karane lage aura yamarAja ko kosane lage- "he niSThura yama ! pitA se hamArA milApa to karA detA / " pitA ke viyoga se duHkhita hue bhAiyoM ne khAnA-pInA chor3a diyaa| parijanoM dvArA aneka prakAra se samajhAne para ve anyamanaska hokara kArya meM pravRtti karane lage / kisI eka samaya donoM bhAiyoM ne damaghoSasUri ke pAsa sarvajJakathita dharma kA zravaNa kiyaa| isase unheM vairAgya utpanna huaa| donoM ne hAtha jor3akara AcArya se nivedana kiyA- "he bhagavanta ! hama Apake pAsa dIkSA lenA cAhate haiN|" inake bhaviSya meM kucha vighna AegA- apane zrutajJAna se aisA jAnakara AcArya ne kahA" he mahAnubhAvoM ! bhaviSya meM tumheM striyoM kA mahAn upasarga hogaa| yadi prANa dekara bhI usa upasarga ko samyak prakAra se sahana karoge, to dIkSA svIkAra karo aura mokSa ke lie udyama karo, anyathA car3hakara gira jAne kI ghaTanA loka meM hAsya kA kAraNa banatI hai|" unhoMne kahA- "saMsAra ke prati hameM alpa bhI rAga hotA, to sarvavirati kI bhAvanA nahIM karate, ataH Apa to hameM dIkSA de diijie| " tatpazcAt dIkSA dekara AcArya ne unheM sarva sUtroM ke arthoM kA gahana adhyayana kraayaa| phira 762 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3462-3524. Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI lambe samaya ke pazcAt donoM muni AcArya se AjJA lekara akele vicaraNa karane lge| aniyata vicaraNa karate hue jayasundaramuni eka samaya ahichatrA nagarI phuNce| idhara vaha pApinI somazrI apane duzcaritra ko chipAne ke lie jayasundaramuni ko cAritra se patita karanA cAhatI thii| isI kAraNa se usane bhikSA hetu muni ko ghara bulAkara vinayapUrvaka namaskAra kiyA aura unase kahA- "he prANanAtha! Apa isa duSkara cAritra kA tyAga kreN| ApakI dIkSA kI bAta sunakara mujhe vajra ke prahAra se bhI adhika duHkha huA aura Aja taka maiM mAtra Apake darzana kI AzA meM hI jIvita huuN| aba merA jInA yA maranA Apake hAtha hai| Apako jo rucikara ho, vaha kro|" muni ko AcArya ke vacana yAda aae| isa dharmasaMkaTa se bacane ke lie mujhe kucha upAya karanA hogA- aisA socakara muni ne kahA- "he bhadre! eka kSaNa tuma ghara ke bAhara khar3I rho|" aisA kahakara muni andara ge| saMvegayukta bhAvoM se anazana svIkAra kara maraNa hetu gale meM phAMsI lagAkara laTaka gae aura marakara ve acyuta devaloka meM utpanna hue| idhara nagara meM yaha bAta phaila gaI ki somazrI ne sAdhu ko mAra diyA hai| isase pitA ne use apamAnita kara ghara se nikAla diyaa| atyanta snehavaza vijayazrI bhI usake sAtha calI gii| prasUti-doSa ke kAraNa somazrI mArga meM hI mara gii| tatpazcAt vijayazrI tApasI-dIkSA svIkAra kara eka Azrama meM rahane lgii| somadatta muni vihAra karate hue usI sthAna para aae| paira meM tIkSNa kAMTA laga jAne se ve Age calane meM asamarthatA kA anubhava karane lage aura vahIM Azrama ke pAsa baiTha ge| vahA~ vijayazrI muni ko dekhate hI pahacAna gii| muni ko dekha usake mana meM kAma-vAsanA jAgrata ho gii| vAsanA ke vazIbhUta ho vaha muni ko bAra-bAra kSobhita karane lgii| usa pApinI se kSobhita hue muni ko AcArya ke vacana smaraNa meM aae| yadyapi muni eka kadama bhI Age calane meM asamartha the, parantu strI dvArA upasarga jAnakara muni ne prANaghAta karane kA vicAra kiyaa| anya koI upAya nahIM hone para muni ne gRddhapRSThamaraNa ko zreya maanaa| vahA~ se muni dhIre-dhIre calakara raNabhUmi meM gae aura vahAM zavoM ke bIca zava ke samAna banakara leTa ge| vahA~ hiMsaka pakSiyoM dvArA muni ke zarIra kA bhakSaNa kiyA gyaa| isa prakAra muni bhayaMkara vedanA ko sahana karate hue samAdhimaraNa ko prApta hue evaM jayanta-vimAna meM devarUpa meM utpanna hue| saMvegaraMgazAlA meM isa kathA ke mAdhyama se jayasundara aura somadatta dvArA grahaNa kie gae utkRSTa maraNa kA ullekha kiyA hai| prastuta kathA hameM Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 345 jaina-Agama-granthoM meM upalabdha nahIM hotI hai| isa kathA kA mUla srota dekhane kA hamane prayAsa kiyA, kintu cUrNikAla taka isa kathA kA mUla srota hameM jJAta nahIM huaa| svayambhUdatta kI kathA sAdhaka ko samyak ArAdhanA karane kI prabala icchA ho, parantu parijanoM ke moha meM usakA dhyAna vicalita ho jAe, to vaha zreNI se patita ho jAtA hai evaM usakI ArAdhanA bhI naSTa ho jAtI hai| isa viSaya para saMvegaraMgazAlA meM svayambhUdatta kI nimna kathA varNita hai :-76.3 kancanapura nagara meM svayambhUdatta aura sugupta nAma ke do bhAI rahate the| ve donoM apane kulAcAra ke anurUpa apanI AjIvikA calAte the| eka samaya nagara meM ati bhaMyakara duSkAla pdd'aa| usa duSkAla ke kAraNa atyanta kSudhA se dhana evaM svajanoM kA nAza ho jAne se tathA roga utpanna ho jAne se bahuta loga marane lge| pariNAmataH, bace hue loga anya dezoM meM jAne lge| idhara svayambhUdatta aura sugupta ne bhI eka sArthavAha ko jAte hue dekhA aura sAtha jAne kA vicAra kara ve donoM bhI usake sAtha cala die| calate-calate jaba ve eka araNya meM pahu~ce, taba vahA~ bhilloM kA eka samUha AyA aura unako lUTane lgaa| sArthapati ke subhaToM evaM bhilloM ne paraspara yuddha kiyA, parantu atyanta nirdayI aura pracaNDa balavAle bhilloM ne sampUrNa sArtha ko lUTa liyaa| kucha loga bhaya se bhAga gae, isase donoM bhAI bhI alaga-alaga ho ge| bhilloM ne svayambhUdatta ko pakar3A, usa para cAbuka se prahAra kiyA aura dhana mA~gane lge| usake pAsa dhana nahIM milane para ve loga bali ke lie use cAmuNDA devI ke mandira le ge| vahA~ ve loga talavAra se usakA ghAta karane lge| tabhI bAhara se AvAja sunAI dene lagI- "are ise chor3o, apane Apako bcaao|" aisA sunate hI ve saba svayambhUdatta ko chor3akara vahA~ se bhAga ge| maukA pAkara svayambhUdatta bhI vahA~ se bhAga niklaa| isa taraha bhAgate-bhAgate mArga meM bhayaMkara sarpa ne use DaMsa liyA, jisase use mahAbhayaMkara vedanA hone lgii| taba vaha vicArane lagA- 'aba maiM nizcaya hI mara jaauugaaN| hA!hA! vidhi kA yaha vicitra vidhAna hai|' aisA vicArakara vaha eka vRkSa ke 763 saMvegaraMgazAlA gAthA, 3754-3766. Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI pAsa gyaa| vahA~ use eka cAraNa muni dikhAI die| unheM dekhakara vaha kahane lagA"he bhagavan! sarpa ke jahara se grasita mujhe bacA lo, aba Apa hI mere rakSaka ho / " aisA kahakara vaha mUcchita hokara vahIM nIce gira pdd'aa| upakAra kI dRSTi se muni samyak ArAdhanApUrvaka mantra - jApAdi karane lage, jisase vaha ( svayambhUdatta ) kucha hI samaya meM svastha hotA huA dhIre-dhIre uThane lagA, phira uThakara muni ko dekhakara bolA- "he bhagavan! Apa mere jIvanadAtA haiM evaM upakArI haiM, maiM Apako kyA de sakatA hU~, jisase maiM isa RNa se mukta ho skuuN|" muni ne kahA- "yadi tU RNamukta honA cAhatA hai, to niSpApa pravrajyA ko svIkAra kr|" usane kahA- "he bhagavan! maiM aisA hI karU~gA, parantu mujhe mere choTe bhAI ke prati rAga hone se mana usase milane ko betAba ho rahA hai| yadi eka bAra use dekha lU~, to phira maiM dIkSA zIghra svIkAra kara luugaaN|" muni ne kahA- "he bhadra! yadi tU sarpa ke jahara se mara jAtA, to kisa taraha apane choTe bhAI se milatA ? ataH nirarthaka rAga ko chor3a / " muni ke aisA kahane se svayambhUdatta ne vinayapUrvaka pravrajyA svIkAra kI, phira vividha tapasyA karane lgaa| duHsaha parISaha ko sahana karatA huA vaha apane guru ke sAtha vicaraNa karane lgaa| anta meM apanI AyuSya alpa jAnakara usane anazana svIkAra karAne ke lie guru se khaa| isa para guru use samajhAne lagA- "he mune! puNyavAn vyakti hI savizeSa ArAdhanA kara sakatA hai| ArAdhaka ko svajana, upadhi, kula aura adhika kyA, apane zarIra ke prati bhI rAga nahIM karanA hotA hai, kyoMki vaha rAga hI anarthoM kA mUla hai| " guru kI vANI se dRr3ha banakara svayambhUdatta muni ne anazana svIkAra kiyA, jisase svayambhUdatta muni ke darzana ke lie nagara ke loga Ane lge| pUrva meM bichur3A huA usakA choTA bhAI bhI sugupta paribhramaNa karatA huA usa sthAna para phuNcaa| janasamUha ko eka hI dizA meM jAte dekhakara sugupta ne logoM se pUchA - "ye sabhI loga kahA~ jA rahe haiM?" kisI eka vyakti ne usase kahA"yahA~ pratyakSa sadharma ke bhaNDArarUpa eka muni ne anazana kiyA hai; usI ke darzana karane jA rahe haiN| " aisA sunakara kautUhalavaza sugupta bhI vahA~ phuNcaa| vahA~ usane muni ke rUpa meM apane bhAI svayambhUdatta ko dekhA aura jora se rudana karatA huA kahane lagA- "he bhAI! kapaTI sAdhuoM dvArA tU kisa taraha chalA gayA / tere viyoga se merA hRdaya phaTA jA rahA hai|" svayambhUdatta ko bhAI para kiMcit rAga hone se usane use apane pAsa bulAkara pUrNa vRttAnta sunaayaa| isase anta samaya meM muni ko sarvArtha siddhi - vimAna kI prApti ke yogya adhyavasAya hone para bhI sneharUpI doSa huaa| isa kAraNa marakara vaha muni saudharma-devaloka meM madhyama AyuSyavAlA deva bnaa| Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 347 isa taraha zreNI-ArohaNa meM jo yoga bAdhaka hoM, unheM ArAdhaka prayatnapUrvaka dUra kre| use mAtra AcArya ke sAtha hI AlApa-saMlApa karane kI chUTa rakhakara mithyAdRSTi logoM se mauna rakhanA caahie| anazana karanevAle ko sarva sukhazIlatA kA tyAga karake kSapaka-zreNI se ArohaNa karake mokSa prApta karanA caahie| saMvegaraMgazAlA meM varNita prastuta kathA kA ullekha hameM jaina-Agama-granthoM meM upalabdha nahIM hotA hai| sundarI evaM nanda kI kathA ___ isa saMsAra meM janma lekara sabhI ko avazya maranA hotA hai, ataH aise zreSTha maraNa ko prApta karanA cAhie ki jisase punaH maranA na pdd'e| jIva yadi kisI taraha paNDitamaraNa ko prApta kara le, to vaha janma-maraNa ke cakra se mukti prApta kara sakatA hai| isa sambandha meM saMvegaraMgazAlA meM sundarI va nanda kI kathA kA ullekha milatA hai-764 campAnagarI meM dhana nAma kA eka dhanADhya seTha rahatA thaa| usakA vasu nAma kA eka mitra thaa| apanI mitratA akhaNDa rakhane ke lie seTha ne apanI putrI sundarI kA vivAha vasu seTha ke putra nanda se kiyaa| donoM kA dAmpatya jIvana sukhapUrvaka vyatIta ho rahA thaa| eka dina nanda ne vicAra kiyA- 'jo vidyA, parAkrama, Adi guNoM se yukta hotA hai, vaha svArjita AjIvikA prApta karatA hai aura usI kA jIvana hI prazaMsanIya hotA hai| pUrvajoM ke dhana se Ananda karane meM merI kyA mahattA hai?' aisA vicArakara nanda apane pitAjI se AjJA mA~gakara dhanArjana hetu jAne ke lie taiyAra huaa| . nanda ko jAne ke lie ati utsuka dekhakara sundarI bhI sAtha calane ke lie Agraha karane lgii| dhana-dhAnya se jahAja ko bharakara vahA~ se zreSTha samaya meM donoM ne prasthAna kiyaa| kucha samaya bAda ve eka dvIpa meM phuNce| usa dvIpa meM nanda ne anAjoM kA kraya-vikraya kara khUba dhana kmaayaa| phira vahA~ se anya dvIpa jAne ke lie jahAja se prasthAna kiyaa| samudra meM kucha hI samaya meM ati teja tUphAna Ane se usa jahAja ke Tukar3e-Tukar3e ho ge| bhavitavyatA se una donoM ko lakar3I kA 764 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3631-3708. Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI eka-eka takhtA milA aura usake sahAre saMyoga se ve donoM eka hI dvIpa para phuNce| viraha se vyAkula bane donoM kA Apasa meM milana huA / nanda ko dekhate hI sundarI usase lipaTakara khUba rone lgii| taba nanda sundarI ko jinapraNIta vacana dvArA isa prakAra samajhAne lagA- "pUrva meM saMcita puNya kA kSaya hone para devendra bhI duHkhI hotA hai / ataH, he sutanu ! vRkSa aura chAyA ke samAna duHkha kI paramparA jisake sAtha hI paribhramaNa karatI hai, una jIvoM ko karmoM ke vaza par3A jAnanA caahie|" aise vacanoM se sundarI ko samajhAkara donoM gAMva kI ora cle| thor3I dUra calakara sundarI ne kahA- "he nAtha! parizrama se thakI tRSAtura aba maiM eka kadama bhI Age calane meM asamartha huuN|" nanda ne use eka sthAna para vizrAma karane ko kahA aura svayaM jala lene ke lie calA gyaa| vaha kucha hI dUra gayA ki durbhAgyavaza vahA~ usane yama ke samAna mukha phAr3e hue eka siMha ko acAnaka dekhaa| siMha ke bhaya se bhayabhIta huA nanda antima ArAdhanA karanA bhUla gyaa| antima ArAdhanArahita usa nanda ko siMha ne mAra diyaa| isa prakAra bAlamaraNa ke doSa se vaha usI vana meM bandararUpa meM utpanna huaa| sundarI jaMgala meM baiThI huI pUrA dina pati kI pratIkSA karatI rhii| pati kI pratIkSA meM sundarI ne pUrA dina vyatIta kiyaa| jaba nanda nahIM lauTA, taba 'kisI hiMsaka pazu ne pati ko mAra diyA hogA' - aisA vicAra karate hI vaha jamIna para mUrcchita hokara gira gii| kucha kSaNa bAda sugandhita manda pavana ke jhoMkoM se usakI mUrcchA dUra huI aura vaha uThakara jora se rone lgii| phira jinezvara paramAtmA evaM mAtA-pitA ko yAda karate hue vaha isa taraha kahane lagI- "he pApI deva! dhana, svajana aura ghara kA nAza karane para bhI tujhe santoSa nahIM huaa|" usI samaya zrIpura nagara kA priyaMkara rAjA azva-krIr3A ke lie vahA~ aayaa| vahA~ usa sundarI ko dekhakara vismita mana se rAjA kahane lagA- "he sutanu ! tU kauna hai? kahA~ se AI hai ? aura isa taraha kyoM rudana kara rahI hai ?" sundarI ne kahA- "he mahAsAtvika ! saMkaToM kI paramparA meM khar3I mujha dukhiyArI kI bAtoM ko jAnakara kyA kroge|" "uttamakula meM janma lenevAlI yaha strI apanA vRttAnta nahIM kahegI' - aisA socakara rAjA use zAnta kara apane ghara le gyaa| vahA~ use bhojanAdi karAyA, phira anurAgavaza rAjA usake manovAMchita pUrNa karane lgaa| eka dina rAjA ne sundarI se kahA - "he candramukhI ! mana ko udvigna karane vAle pUrva meM bane vRttAnta ko bhUlakara, mere sAtha icchAnusAra viSayasukha kA bhoga kr| dIpaka kI jyoti se jaise mAlatI kI mAlA sUkha jAtI hai, vaise hI zoka Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 349 se tapta terI komala kAyA sUkha rahI hai / tujhe adhika kyA kahU~? merI prArthanA ko tU saphala kr|" vrata-bhaMga ke bhaya se viSaya sukha sevana karanA ucita nahIM hai - aisA socakara sundarI dvArA manA karane para bhI rAjA punaH Agraha karane lgaa| rAjA kA ati Agraha jAnakara sundarI ne kahA- "ThIka hai / merA abhigraha jaba taka pUrNa nahIM ho jAtA, taba taka tuma pratIkSA kro|" isa taraha prasanna huA rAjA sundarI ko nATaka, khelAdi dikhAtA huA samaya vyatIta karane lgaa| nanda kA jIva jo bandara banA, use eka madArI ne pkdd'aa| madArI bandara ko aneka kalAe~ sikhAkara tathA gAMva evaM zahara meM khela dikhAtA huA zrIpura nagara phuNcaa| khela kA zauka hone se rAjA ne madArI ko bulavAkara khela dikhAne ke lie khaa| rAjamahala meM nAcate hue bandara ne sundarI ko rAjA ke pAsa dekhA aura vicAra karane lagA ki maiMne ise kahIM dekhA hai| isa prakAra vahA~ use jAti-smaraNa-jJAna utpanna huA, jisase usane apane pUrvabhava ko dekhA aura apane-Apako dhikkArane lgaa| vaha dharmAnurAgI evaM zAstrAnusAra anuSThAna karanevAlA hone para bhI bAla ( ajJAna) maraNa ko prApta huA thA, isalie 'maiM tiryaMca jIvana jI rahA hU~, kintu aba maiM kyA kara sakatA hU~?'- aisA vicArakara usane cAroM AhAroM kA tyAga kiyA aura anazana svIkAra kara vaha paMcaparameSThi kA nirantara smaraNa karane lagA, jisase vaha marakara devaloka meM devarUpa meM utpanna huA aura vahA~ se avadhijJAna lagAkara rAjA aura sundarI ko pUrva vRttAnta sunAkara pratibodha kiyA, jisase donoM ne pravrajyA grahaNa kii| isa prakAra tiryaMcayoni ko prApta huA jIva bhI vizeSa ArAdhanA ke dvArA saMlekhanA karake paNDitamaraNa prApta kara sadgati ko prApta kara sakatA hai| prastuta kathA meM yaha batAyA gayA hai ki jise mRtyu se bhaya lagatA hai, use paNDitamaraNa svIkAra kara lenA cAhie, kyoMki eka bAra svIkAra kiyA gayA paNDitamaraNa janma-janmAtara ke maraNa ko naSTa kara detA hai| isa sandarbha meM saMvegaraMgazAlA meM jo sundarI aura nanda kI kathA dI gaI hai, vaha kathA hameM AvazyakacUrNa (bhAga 1, pR. 566 ), AvazyakavRtti (pR. 436 ), sthAnAMgavRtti (pR. 474), nandIsUtravRtti (pR. 167), Adi aneka granthoM meM bhI upalabdha hotI hai| Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI Arya mahAgiri kA prabandha jinakalpa kA viccheda hone para bhI jisane jinakalpa kA parikarma, arthAt AcaraNa kiyA thA, una Arya mahAgiri kA prabandha saMvegaraMgazAlA meM isa prakAra varNita hai-765 kusumapura nagara meM nanda rAjA kA zakaDAla nAmaka eka mantrI thaa| usa mantrI kA atyanta vilAsI sthUlabhadra nAma kA putra thaa| jaba zakaDAla jahara khAkara mRtyu ko prApta ho gayA, taba mahAsAtvika sthUlabhadra ko rAjA ne kahA- "he dhIra! tumhAre pitA ke isa mantrI-pada ko aba tuma svIkAra karo", kintu sthUlabhadra ne gRhavAsa ko madhura, lekina pariNAma se ahitakara jAnakara indriya-viSayAsakti ko chor3akara saMyama ko svIkAra kara liyaa| AcArya saMbhUtavijaya ke pAsa sUtra-artha kA gahana abhyAsa karake kAlAntara meM vaha anuyogAcArya bnaa| sthUlabhadramuni ne prathama cAturmAsa pUrva paricita kozA vezyA ke ghara kiyA, jisase AcAryazrI ne uttama cAra muniyoM ke samakSa unakI atiduSkara, atiduSkarakArI-aisA kahakara prazaMsA kii| kozA vezyA ne bhI bhaktipUrvaka unake saMyama kI prazaMsA kii| sthUlabhadra mahAmuni ke Arya mahAgiri tathA Aryasuhasti nAma ke do ziSya the| ve bhI kAmavijetA, sarva anuyogoM ke samartha abhyAsI the| Arya mahAgiri ne Arya suhasti ko apanA gaNa, arthAt samudAya sauMpakara 'jinakalpa kA viccheda huA hai'-aisA jAnate hue bhI usake anurUpa sAdhanA prArambha kara dii| eka samaya AryamahAgiri vihAra karate hue pATalIputra nagara meM pdhaare| vahA~ unhoMne bhikSA hetu nagara meM praveza kiyaa| taba vasubhUti seTha apane svajanoM ko bodha karAne hetu AryasuhastisUri ko apane ghara le gyaa| usI ghara para Arya mahAgiri bhI bhikSA ke lie pdhaare| AryamahAgiri ko dekhakara Aryasuhasti bhAvapUrvaka vandana karane hetu khar3e hue| taba seTha ne pUchA- "kyA Apase bhI bar3e koI AcArya haiM, jisake kAraNa Apa vinaya hetu khar3e hue|" AryasuhastisUri ne kahA- "jinakalpa kA viccheda hone para bhI ye usakI sAdhanA karate haiM aura gRhastha dvArA pheMkane yogya AhAra-pAnI ko hI grahaNa karate haiN| moha-mamatA se rahita hokara pratipala dhyAna meM sthira rahate haiM tathA zUnya gRhoM meM vividha AsanoM evaM mudrAoM kI sAdhanA karate hue rahate haiN| isa prakAra AryamahAgiri ke guNoM kI prazaMsA karake, vasubhUti ke svajanoM ko dharma meM sthira kara, Aryasuhasti punaH upAzraya meM lautte| 765 saMvegaraMgazAlA, gAthA 3913-3646. Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa /351 AryamahAgiri ke cale jAne ke bAda vasubhUti ne apane svajanoM ko samajhAyA ki aisA sAdhu agara bhikSA ke lie Ae, to AhAra-pAnI nirupayogI hai- aisA kahakara AdarapUrvaka denaa| kisI dina Arya mahAgiri bhikSA hetu seTha ke ghara phuNce| zikSA-anusAra anna-pAnI dene meM sabako tatpara banA dekhakara, merusamAna dhIratA dhAraNa kara, dravyakSetra kA upayoga lagAkara 'yaha kapaTa-racanA hai'- aisA jAnakara bhikSA lie binA hI cale ge| phira unhoMne Aryasuhasti ko kahA- "mujhe Ate dekhakara khar3e hokara vinaya karane se tumane merA AhAra dUSita kiyA hai|" isake bAda donoM vahA~ se eka sAtha vihAra kara avantI nagarI phuNce| isa taraha jinakalpa ko svIkAra kara mahAmuni AtmasAmarthya ko hI prakaTa karate haiN| saMvegaraMgazAlA meM isa kathA ke mAdhyama se yaha batAyA gayA hai ki yadi atyanta duHsaha parISahoM kI senA upasagoM sahita car3hAI kara de, to bhI dhIrapuruSa una upasagoM ko dhairyatA se sahana karatA hai| isa sambandha meM AryamahAgiri kI kathA upalabdha hotI hai| yaha kathAnaka hameM AvazyakacUrNi (pR. 155-157) meM bhI upalabdha hotA hai| gaMgadatta kI kathA jo dravya-bhAva se samyak saMlekhanA karatA hai, vaha mahAtmA samAdhimaraNa kI ArAdhanA se mukti-nilaya ko prApta karatA hai, kintu jo apanI mati se isa vidhi se viparIta kriyA karatA hai, vaha ArAdhaka nahIM hotA hai| isa sambandha meM saMvegaraMgazAlA meM gaMgadatta kI nimna kathA prastuta kI gaI hai.66 : jayavarddhana nAma ke prasiddha nagara meM bandhupriya nAma kA eka seTha rahatA thaa| usako ati vinIta gaMgadatta nAmaka eka putra thA, jisakA vivAha usane kisI vaNika kI putrI ke sAtha taya kiyaa| gaMgadatta ke hastamilApa ke samaya vaNika-putrI ko duHsaha dAharoga utpanna huaa| isase vaha socane lagI- 'are kyA maiMne agni kA sparza kiyA, athavA mere zarIra meM jahara car3ha gayA hai|' aisA cintana kara vaha rone lgii| use rote hue dekhakara pitA ne pUchA- "he putrI! harSa ke samaya tU isa taraha santApa kyoM karatI hai? yadi tujhe koI pIr3A ho rahI ho, to mujhe niHzaMka hokara spaSTa vacanoM se kaha, jisase maiM terI pIr3A dUra kara skuuN|" putrI ne kahA"pitAjI! jo kArya ho cukA ho, use aba kahane se kyA prayojana hai? 100 savagaraMgazAlA, gAthA 4046-4164 Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI mastaka-muNDana ke bAda nakSatra dekhane se kyA lAbha?" parantu pitA dvArA atiAgraha karane para putrI ne apanA sarvavRttAnta kaha sunaayaa| use sunakara pitA para jaise vajrapAta huA, vaha nisteja ho gyaa| vivAha kA kArya pUrNa hone para jaba pati ke sAtha jAne kA samaya AyA, taba pati se bacane ke lie anya kucha upAya nahIM milane para makAna ke zikhara se nIce girakara usane apane prANa tyAga die| sabhI ne isakI mRtyu kA kAraNa gaMgadatta ko maanaa| isase jaba gaMgadatta apane durbhAgya ke kAraNa nagara meM lajjita hone lagA, taba pitA ne usase kahA- "he putra! isa viSaya meM tU jarA bhI duHkha mata krnaa|" pitA ne aura adhika sampatti kharca karake putra kA dUsarA vivAha kara diyaa| dUsarI patnI ke Ane para usake sAtha bhI vaisI hI ghaTanA ghaTita huI aura vaha bhI phAMsI lagAkara mara gii| isa taraha gaMgadatta ko duHsaha kalaMka lgaa| isase vaha vicArane lagA- 'maiMne aisA kaunasA pApakarma kiyA hai, jisase maiM striyoM ke dveSa kA nimittarUpa banatA huuN|' sAtha hI vaha sanatkumAra, Adi mahAtmAoM ke tyAga kA smaraNa kara apane-Apako dhikkArane lagA- 'aho! niSphala viSayatRSNA se maiM mRgatRSNA sama duHkhI ho rahA huuN|' taba pitA ne kahA- "he putra! yahA~ AcArya guNasAgarasUri padhAre haiN| calo, vahA~ calakara unako namaskAra kreN|" vahA~ Akara donoM ne AcArya bhagavanta ko namaskAra kiyA tathA apane yogya sthAna grahaNa kara pravacana zravaNa karane lge| anta meM gaMgadatta ne AcArya se pUchA- "maiMne pUrvajanma meM aisA kaunasA pApakarma kiyA hai, jisase isa bhava meM maiM striyoM kA atidveSI banA?" AcArya ne use usakA pUrvabhava sunAnA prArambha kiyaa| "pUrvabhava meM tuma zatadvAra nagara meM zekhara nAmaka rAjA kI kAma-bhogoM meM atiAsakta evaM atipriya rAnI thii| rAjA kI anya aura pA~ca sau rAniyA~ thiiN| rAjA ke sAtha nirvina bhoga kI icchA hone se usa priyarAnI ne una pA~ca sau rAniyoM ko mantra-tantra se mAra diyaa| isa pApakarma se usane durbhAgya nAmakarma kA upArjana kiyaa| antakAla meM aneka rogoM se marakara daha rAnI naraka evaM tiyaMca-gati meM gii| vahA~ aneka bAra duHkhoM ko bhogakara durlabhatA se manuSyabhava ko prApta kiyaa| isa taraha pUrvakarma ke kAraNa hI isa bhava meM bhI tU durbhAgya kA anubhava kara rahA hai|" sarvavRttAnta sunakara gaMgadatta dharma ke prati zraddhAvanata banA aura usane saMsAra se udvega prApta kiyaa| usane pitA se AjJA lekara AcArya ke pAsa dIkSA svIkAra kI aura zAstroM kA gahana adhyayana kara pRthvItala para vicarane lgaa| kucha kAla pazcAt jaba usane anazana karane kA nizcaya kiyA, taba sthaviroM ne use Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 353 manA karate hue yaha samajhAyA ki puSTa zarIravAloM ko abhI anazana karanA ucita nahIM hai, vividha tapasyA karane ke pazcAt hI kramazaH saMlekhanA karanA cAhie, anyathA vistrotasikA-durdhyAna Adi se yaha anazana bahuta saMkaToM ko utpanna karanevAlA ho sakatA hai| sthaviroM dvArA samajhAne para bhI unakI vANI kA apamAna karake vaha anazana karane hetu parvata kI zilA para ekacitta hokara baiTha gyaa| anazana meM sthira gaMgadatta muni ne vahA~ aneka striyoM se yukta eka vidyAdhara ko dekhA, jisase muni kA mana calAyamAna huaa| usa samaya muni vicAra karane lagA'merA kitanA durbhAgya hai ki maiM akhaNDa dehavAlA hokara bhI saubhAgya ko prApta nahIM kara sakA,' ataH usane nizcaya kiyA ki yadi isa sAdhu-jIvana kA kucha phala ho, to maiM AgAmI jIvana meM isake jaisA hI saubhAgyazAlI bnuuN| aisA nidAna karake vaha mahendrakalpa meM zreSTha devarUpa meM utpanna huaa| vahA~ se AyuSya pUrNakara ujjaina nagara meM samarasiMha rAjA ke yahA~ raNazUra nAmaka putra ke rUpa meM utpanna huaa| pUrvanidAna ke kAraNa usane amaryAdita saubhAgya ko prApta kiyaa| rAjA, mahArAjA, senApati, bar3e-bar3e dhanADhya, sAmanta aura mantriyoM kI aneka putriyoM ke sAtha usakA vivAha huA aura usane lambe samaya taka unake sAtha pA~coM prakAra ke viSayasukhoM kA bhoga kiyaa| vahA~ se marakara raNazUra apane durAcaraNa ke kAraNa saMsArarUpI garta meM girA aura ananta duHkhoM ko prApta kiyaa| isIlie kahA gayA hai ki pahale dravya aura bhAva-donoM prakAra kI saMlekhanA karane ke bAda hI bhaktapratyAkhyAna, arthAt anazana karanA caahie| ArAdhaka ko apanI ArAdhanA bhaMga na ho- aisI sajagatA rakhanA caahie| saMvegaraMgazAlA ke anusAra jisa prakriyA athavA vidhi dvArA zarIra evaM kaSAya-vRttiyoM ko kRza yA kSINa kiyA jAtA hai, usakA nAma hai-sNlekhnaa| jainadarzana meM karmabandha kA mUla kAraNa mAnA gayA hai - yoga aura kssaay| yoga kA AdhAra kAyA (zarIra) hai, ataH ina donoM kAraNoM ko kRza karanA yA patalA karanA hI karma-mukti kA upAya hai| saMvegaraMgazAlA meM prastuta prasaMga para granthakAra ne gaMgadatta kI uparyukta kathA kA nirUpaNa kiyA hai| prastuta kathA ke saMketa hameM Avazyakaniyukti (bhAga 1, pR. 474-475), samavAyAMga (158), tIrthodgAlika (gA. 605, 606), bhaktaparijJA (gA.137), Adi aneka granthoM meM upalabdha hote Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI zivabhadrAcArya kA prabandha samAdhimaraNa kA icchuka AcArya kisI guNasampanna sAdhu ko zAstrokta vidhi se AcArya pada para sthApita kare, tatpazcAt samagra ke samakSa 'yaha gaNa aba tumhArA hai'- aisA kahakara gaNa-samarpaNa kre| yadi AcArya anya sAdhu ko AcArya - pada para sthApana nahIM karatA hai; to AcArya svayaM kA tathA gaccha kA ahita karatA hai| isa sandarbha meM saMvegaraMgazAlA meM zivabhadrAcArya kI kathA upalabdha hai : 767 kaMcanapura nagara meM zivabhadra nAmaka AcArya the| eka bAra ve apane AyuSya ko jAnane ke lie madhyarAtri meM AkAza dekhane lge| AkAza meM unheM ujjvala do candra samakAla meM dikhAI die / AcArya ne 'yaha satya hai, yA asatya' - yaha nirNaya karane hetu vismitacitta se eka muni ko jAgrata kara pUchA - "he bhadra! kyA tujhe AkAza meM do candra dikhAI de rahe haiM?" muni ne kahA- "mujhe to eka hI candra dikha rahA hai|" AcArya ne anumAna lagAyA- aba merI Ayu atyanta alpa hai, kyoMki lambI AyuSyavAlA vyakti aise utpAta ko nahIM dekhatA hai, ataH aba vikalpa se kyA prayojana hai| 'jIvana kuzAgra jalabindu kI taraha anitya hai, to usakI nazvaratA ke sandarbha meM Azcarya kyoM? uttama zIla kA AcaraNa karanevAloM evaM ghora tapasyA karanevAloM ke lie to mRtyu bhI mana ko Ananda pradAna karatI hai, parantu binA pAtheya ke musAphira - samAna jo parabhava jAne ke samaya saddharma kA upArjana nahIM karatA hai, vaha duHkhI hotA hai, isalie aba maiM uttama guNavAle sAdhu ko AcArya pada para niyukta karU~ evaM utkRSTa tapasyA dvArA kAyA ko kRza karake ekAgra mana se dIrgha sAdhu - jIvana kA phala prApta karU~'- zivabhadra aisA vicAra karane lge| zivabhadra ko apane ziSyoM meM kisI-na-kisI prakAra ke avaguNa dikhAI die| isa taraha ziSyoM meM AcArya-yogya guNa na pAkara unhoMne kisI bhI ziSya ko gaNadhara - pada para niyukta nahIM kiyaa| ve vicAra karane lage- "jAnate hue bhI jo sneharAga ke vazIbhUta ho AcArya pada para kupAtra kA sthApana karatA hai, vaha jinazAsana kA pratyanika (vidrohI) kahalAtA hai| isa taraha unhoMne aneka guNoM se yukta ziSyoM kI avagaNanA kI, phira bhaviSya kA vicAra kie binA saMlekhanA karake anazana svIkAra kiyaa| anazana meM rahane ke kAraNa zivabhadra apane ziSyoM ko zAraNa - vAraNAdi nahIM kara pAte the, jisase ziSya varga jaMgalI hAthiyoM ke samAna 767 saMvegaraMgazAlA, gAthA 4213- 4241. Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 355 nirakuMza bana gae tathA guru kI apane prati upekSAvRtti dekhakara ziSya unakI sevA Adi kAryoM meM manda AdaravAle ho ge| unakI aisI pravRtti dekhakara zivabhadra hRdaya meM santApa karane se virAdhaka hokara asura-devoM meM utpanna hue| phira guru kI anupasthiti meM ziSyoM ne zithilatA ko dhAraNa kiyA aura mantra-tantra Adi meM pravRtti karane lge| isa kathA kA sAra yaha hai ki uttama guNavAle ziSya ke abhAva meM madhyama guNa vAle ziSya ko AcArya - pada dekara, phira hI AcArya ko anazana grahaNa karanA cAhie, anyathA jinazAsana kI nindA, dharma kA nAza evaM karmabandhana, Adi doSa lagane kI sambhAvanA hotI hai| saMvegaraMgazAlA meM jo ziva - AcArya kI kathA dI gaI hai, usakA mUla srota dekhane kA hamane prayAsa kiyA, kintu jaina AgamoM meM hameM isakA mUla srota upalabdha nahIM hotA hai| AcArya nayazIlasUri kI kathA AtmA kI zuddhi evaM vaira bhAva ko upazAnta karane meM kSamApanA uttama guNa hai| isake abhAva meM vyakti kA jJAnAbhyAsa evaM dharmArAdhanA niSphala ho jAtI hai| isa prasaMga para saMvegaraMgazAlA meM nayazIlasUri kI nimna kathA prastuta kI gaI hai| 768 eka vizAla samudAya meM mahAzrutajJAnI evaM mahopadezaka - aise nayazIla nAma ke AcArya the, parantu pramAdavaza ve saMyama kI kriyA nahIM karate the| unakA eka ziSya thA, jo samyagjJAna aura samyakcAritra se yukta thaa| vicakSaNa buddhivAle munigaNa zAstroM kA abhyAsa karane usake pAsa hI jAte the aura usake cAritra kI prazaMsA karate the| apane ziSya kI sevA, prazaMsA hote dekha AcArya vicAra karane lage- 'maiMne ise dIkSita kara isakA pAlana kiyA tathA ise bahuzrutajJAnI evaM guNavAn banAyA hai, phira bhI yaha merI parSadA meM merA hI apamAna (merI hI avagaNanA) kara rahA hai| isakI pravRtti ko rokU~gA, to loga mujhe IrSyAvAlA smjheNge|' isa prakAra use kucha na kahakara AcArya usakI apekSA karake usake prati dveSa-bhAva rakhane lge| isa taraha AcArya anta samaya taka mana meM saMklezabhAva lie ziSya se 768 saMvegaraMgazAlA, gAthA 4281-4311. Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI. kSamAyAcanA kie binA mRtyu ko prApta hue| usa saMkleza doSa se AcArya marakara usI vana meM ati krUra zyAmavarNa ke sarpa ke rUpa meM utpanna hue| vaha sarpa usa ziSya ke irda-girda hI ghUmane lgaa| eka dina jaba muni (ziSya) svAdhyAya karane kI icchA se bAhara jAne lage, taba apazakuna hone se sthaviroM ne unheM rokaa| kucha kSaNa rUkane ke pazcAt jaba ve punaH calane lage, taba punaH vaisA hI apazakuna huaa| usa samaya sthaviroM ne vicAra kiyA ki kucha amaMgala hone kI sambhAvanA hai, ataH hameM bhI inake sAtha calanA caahie| aisA mAnakara anya muni bhI unake sAtha cle| sarpa ne sthaviroM ke bIca apane pUrvabhava ke usa ziSya ko baiThA dekhA aura IrSyAvaza bhaMyakara krodha se Avezita ho usakI tarapha Ane lgaa| muniyoM ne sarpa ko usakI tarapha Ate dekha prayatnapUrvaka use roka diyaa| kucha samaya pazcAt vahA~ kevalI bhagavAn pdhaare| sthaviroM ne vinayapUrvaka bhagavAn ko namaskAra kara unase sarvavRttAnta puuchaa| bhagavAn ne unako usa sarpa kA pUrvabhava sunaayaa| isase muni bole- "aho! pradveSa kA pariNAma itanA bhayaMkara hai|" phira pUchA- "bhagavAna! vairabhAva kA upazama kisa prakAra ho sakatA hai?" kevalI bhagavanta ne kahA- usake pAsa jAkara kSamAyAcanA karo aura usako kaho ki vaha bhI kSamApanA kre| isase use jAti-smaraNa-jJAna hogA aura vaha dharmabhAvanA se asUyA kA tyAga kregaa| sthaviroM ne usI taraha kiyaa| sarpa ne bhI IrSyA, Adi kA tyAga kiyA aura anta meM anazana, Adi kriyA karake marakara devaloka meM utpanna huaa| isa taraha kathA kA sAra yaha hai ki vaira-paramparA ko upazAnta karane hetu anazana ke samaya savizeSa kSamApanA karane se zubhagati kI prApti hotI hai| kSamApanA karane se niHzalyatA kA bhAva, vinaya-guNa, karma kI laghutA, rAgarUpI bandhana kA tyAga, Adi guNoM kI prApti hotI hai| saMvegaraMgazAlA meM prastuta kathA kA mUla srota DhUMDhane kA hamane prayAsa kiyA, kintu cUrNikAla taka isa kathA kA mUla srota hameM upalabdha nahIM huaa| Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukumArikA kI kathA puSpoM kI taraha sukomala aMgavAlI striyA~ puruSoM kA mana moha letI haiN| apane rUpa - lAvaNya se moha utpanna karanevAlI striyoM kA AliMgana sarpa ke viSa kI taraha vyakti ke vinAza kA kAraNa hotA hai| isa sandarbha meM saMvegaraMgazAlA meM sukumArikA kI kathA varNita hai - 7 769 basantapura nagara meM jitazatru nAma kA rAjA rAjya karatA thaa| usakI apratima rUpavAlI sukumArikA nAma kI rAnI thii| rAjA ko apanI rAnI para atyadhika prema thaa| rAga meM phaMsA rAjA apane rAjya kArya Adi bhUlakara satata kAma-krIr3A meM samaya vyatIta karatA thaa| usa samaya rAjya kA vinAza hote dekhakara mantriyoM ne sahasA rAnIsahita rAjA ko rAjya se nikAla diyA evaM rAjakumAra kA rAjyAbhiSeka kara diyaa| jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 357 ve donoM calate-calate eka dina sunasAna jaMgala meM phuNce| ati parizrama ke kAraNa tRSA se pIr3ita rAnI ne pAnI pIne kI yAcanA kI, taba Asa-pAsa kahIM bhI pAnI nahIM hone para 'rAnI bhayabhIta na ho'- aisA vicArakara rAjA ne rAnI kI A~khoM para paTTI bAMdhakara apanI bhujA kA rakta use pilaayaa| jaba vaha kSudhA se pIr3ita huI taba rAjA ne apanI jaMghA se mAMsa nikAlakara use khilAyA / isa prakAra se rAjA ne rAnI kI bhUkha-pyAsa ko zAnta kiyA aura svayaM ne saMrohiNI-auSadhi kA sevana kara apane ko svastha kiyaa| usake pazcAt rAjA-rAnI punaH calakara jaMgala ko pAra karate hue kisI nagara meM phuNce| nagara meM Akara vyApAra hetu rAjA ne rAnI ke sarva AbhUSaNoM ko beca diyA aura usa dhana se sarvakalAoM meM kuzala vaha rAjA vyApAra karane lagA, lekina 'aba rAnI ko kahA~ rakhU~ ?"- aisA socakara rAjA ne eka paMgu AdamI ko nirvikArI jAnakara rakSaNa ke lie rAnI ke pAsa rakha diyaa| vaha paMgu AdamI gIta-saMgIta, Adi kalAoM meM nipuNa thaa| rAjA pratidina vyApAra ke kAraNa bAhara jAne lgaa| idhara vaha paMgu pratidina rAnI ko apane madhura kaNTha se gIta sunAtA aura kathA khtaa| isa prakAra usane sumadhura gItoM evaM kathA - kauzala, Adi se rAnI ko vaza meM kara liyaa| rAnI bhI usake moha meM mugdha banakara apane prANapriya pati se dveSa karane lagI aura ekadA maukA pAkara vaha usake sAtha krIr3A karane lagI kAma-vAsanA meM Asakta banI rAnI ko aba rAjA zatrurUpa lagane lgaa| 769 saMvegaraMgazAlA, gAthA 4421-4430. Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI eka dina rAjA rAnI ke sAtha udyAna meM krIr3A hetu gyaa| vahA~ rAnI ne ativizvAsI jitazatru nAmaka apane pati ko atyadhika mAtrA meM madirA kA pAna karAyA tathA behozI kI avasthA Ane para use uThAkara gaMgA nadI meM pheMka diyaa| yahA~ isa kathA kA tAtparya yaha hai ki rAjA ne apanA mA~sa khilAkara tathA rakta pilAkara bhI usake prANoM kI rakSA kara usake zarIra kA poSaNa kiyA, lekina itanA karane para bhI usa kAmuka strI ne upakAra ko bhUlakara apane hI pati kI hatyA kara dii| nirdayI strI puruSa ko vANI se vaza meM karatI hai aura hRdaya se nAza karatI hai| usakI vANI madhura aura hRdaya viSa ke samAna hotA hai| kahA gayA hai ki strI svacchanda nadI, pApa kI guphA, kapaTa kA ghara, kleza karanevAlI aura sukha kI zatru hotI hai| 'ekAnta meM mana vikArI banatA hai'- isa bhaya se mahApuruSa mAtA, bahana evaM putrI ke sAtha bhI ekAnta meM bAta nahIM karate haiN| saMvegaraMgazAlA ke paragaNasaMkramaNa-dvAra meM gaNa parityAga ke pUrva AcArya apane ziSya-samudAya ko hitazikSA dete hue strI evaM sAdhvI ke saMsarga se utpanna honevAle doSoM kA nirUpaNa karate hue kahate haiM ki strI-saMsarga agni ke samAna cAritra ko naSTa kara detA hai| prastuta sandarbha meM granthakAra ne sukumArikA kI kathA varNita kI hai| prastuta kathAnaka hameM jJAtAdharmakathA ke draupadI-adhyayana evaM bhagavatIsUtra kI vRtti (pR.51) Adi granthoM meM upalabdha hotA hai| haridatta muni kI kathA niryApaka-AcArya, sAdhaka kI ArAdhanA meM kisI prakAra kA vighna utpanna hogA yA nahIM hogA-isakI samIkSA kre| ArAdhanA meM rAjya-rAjAdi se sambandhita koI vina AnevAlA to nahIM hai?-isakI samIkSA kie binA niryApaka-AcArya dvArA samAdhimaraNa karavAne para hatyAdi ke aneka Aropa A sakate haiM, isalie sAdhaka ke kalyANa tathA kuzalatA ke lie rAjya meM sukAlAdi ko dekhakara, bhaviSya meM vyAghAta to nahIM hone vAlA hai-aisA jAnakara hI samAdhimaraNa karavAnA svIkAra kare, anyathA rAjA, Adi ke viSaya meM samyak vicAra kie binA anazana-vrata svIkAra karane se haridatta muni ke samAna ArAdhanA meM vighna bhI A sakatA hai| isa sandarbha meM saMvegaraMgazAlA meM haridattamuni kI nimna kathA kA ullekha milatA hai : 70 770 saMvegaraMgazAlA, gAthA 4763-4842. Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 359 zaMkhapura nagara meM zivabhadra nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| rAjA kA matisAra nAmaka purohita rAjya-sukha ke lie rAjA ko nirantara yajJa kAryoM meM lagAe rakhatA thaa| eka samaya guNazekhara AcArya kA apane ziSyoM sahita nagara ke bAhara udyAna meM padArpaNa huaa| nagara meM AcArya kA Agamana jAnakara prajAjana unake vandana hetu jAne lge| usI mArga para rAjA aura purohita bhI azvakrIr3A karane ke lie jA rahe the| logoM ke kolAhala ko dekhakara rAjA ne pUchA- "kyA Aja koI mahotsava hai, jo sabhI loga zreSTha alaMkAroM se sajjita ho isa dizA meM jA rahe ho?" logoM ne rAjA ko usakA rahasya btaayaa| isase Azcaryacakita banA rAjA bhI usa udyAna meM pahuMcA aura AcArya ko vandana karake apane yogya sthAna para baiTha gyaa| tatpazcAt AcArya ne megha-garjana ke samAna gambhIra vANI se dharmakathA prArambha kii| AcArya ne kahA- "he rAjan! sarva zAstroM kA sArabhUta evaM sarva jIvoM ko sukhakara eka jIvadayArUpI dharma hI prazaMsA karane yogya hai| jaise- rAtri candramA ke binA nahIM zobhatI, vaise hI tapa aura niyamoM se yukta hone para bhI dharma dayA ke binA lezamAtra bhI suzobhita nahIM hotA hai| jo dharma jIva-dayA se rahita ho, use bhayaMkara sarpa ke samAna dUra se hI tyAga denA caahie|" AcArya ke pravacana zravaNa karane ke pazcAt rAjA ne yajJa ke puruSaka purohita ko dekhaa| AcArya para atyanta krodhita hote hue purohita ne kahA- "he munivara! tuma veda evaM zAstroM ke rahasya se anabhijJa ho, isalie hamAre yajJa kI nindA karate ho|" AcArya ne kahA- "he bhadra! kyA tumhAre pUrvaracita zAstroM meM jIva-dayA kA ullekha nahIM hai? kyA tumane zAstra ke una vacanoM ko nahIM sunA, jinake anusAra hajAroM gAyoM aura saikar3oM azvoM kA dAna denevAlA bhI usa vyakti kI barAbarI nahIM kara sakatA, jo sarva prANiyoM ko abhayadAna detA hai| eka vyakti hajAroM zreSTha gAya brAhmaNoM ko dAna meM de aura dUsarA eka jIva ko jIvanadAna de, to hajAroM gAyoM kA dAna karanevAlA vyakti usa abhayadAnI kI solahavIM kalA ke bhI yogya nahIM hai| zAstroM ke anusAra yajJa aura tIrthoM kA snAna bhI taba taka phaladAyaka nahIM hotA, jaba taka usameM prANiyoM ke prati dayA na ho| isa taraha he mahAzaya! tuma apane zAstroM ke una vacanoM kA smaraNa kyoM nahIM karate ho, jinake abhAva meM tattvoM ko jAnanevAle hone para bhI tuma jIva-dayA ke mahatva ko svIkAra nahIM kara rahe ho|" AcArya ke upadezoM ko sunakara purohita unase dveSa karane lagA tathA rAjA bhadra pariNAmavAlA huaa| usake pazcAt AcArya ne bhavya jIvoM ko jina kathita dharma Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI meM sthira karake anyatra vihAra kiyaa| anya aneka kSetroM meM vicaraNa karane ke pazcAt AcArya ziSya-maNDala ke sAtha punaH usI nagara meM pdhaare| eka dina haridatta nAmaka ziSya ne kAyA aura kaSAyoM kI saMlekhanA karake anazana karane ke lie AcArya ko vinayapUrvaka vandana kara kahA- "he bhagavanta! maine saMlekhanA svIkAra kara lI hai, aba Apa mujha para saMsAra-samudra ko pAra karane hetu anazana kA pratyAkhyAna karAne kA anugraha kreN|" AcArya ne anazana ke viSaya meM bhaviSya meM utpanna honevAle vighna kA vicAra kie binA hI ziSya kI yAcanA svIkAra kara zIghra gaNa se AjJA lekara zubha muhUrta meM use anazana kraayaa| ___ haridatta muni ke anazana kI prasiddhi nagara meM phailI, jise sunakara nagarajana unake darzana evaM vandana hetu Ane lge| idhara eka dina rAjA kA bar3A putra bImAra ho gyaa| usake roga-nivAraNa hetu aneka uttama vaidyoM dvArA cikitsA karavAI gaI, kintu aMzamAtra bhI pIr3A zAnta nahIM huii| isase udAsIna huA rAjA zoka karane lgaa| usa samaya maukA dekhakara jaina-dharma ke dveSI usa purohita ne rAjA se kahA- "he deva! jisa nagara meM sAdhu binA kAraNa AhAra kA tyAga kara marate hoM, usa nagara meM sukha kisa taraha ho sakatA hai|" aisA kahate hue usane anazana meM rahe sAdhu kA vRttAnta rAjA se khaa| ise sunakara rAjA sAdhuoM para krodhita huaa| usane rAjapuruSoM ko bulAkara kahA- tuma aisA kArya karo, jisase sabhI sAdhu isa nagarI ko chor3akara anyatra cale jaaeN| rAjasevakoM ne rAjA kI AjJA AcArya ko sunaaii| usa samaya pracaNDa vidyAbala se yukta usa anazanadhArI muni ne jainadharma kI avahelanA hote dekhakara AvezapUrvaka kahA- "are! mUr3ha logoM! tuma apanI maryAdA kA ullaghaMna kyoM kara rahe ho? tuma nahIM jAnate ki jahA~ muni jinAjJA ke anusAra dharmArAdhanA karate hoM, vahA~ aziva, Adi upadrava to svataH hI naSTa ho jAte haiN| isake pazcAt bhI yadi upadrava hotA ho, to yaha saba apane karmoM kA hI doSa hai, ataH tuma sAdhuoM ke prati roSa kyoM kara rahe ho|" rAjapuruSoM ne kahA- "he saadhu| adhika mata bolo| yadi tumheM yahIM rahane kI icchA hai, to svayameva jAkara rAjA ko smjhaao|" / muni ne rAjA ko bhI aneka prakAra se samajhAyA aura anta meM kahA"he rAjan! tuma aisA mata samajhanA ki sAdhujana hamArA kucha bhI nahIM kara sakate haiM, kyoMki ati ghisane para candana bhI agni prakaTa karatA hai|" aisA kahane para bhI jaba rAjA ne apanA durAgraha nahIM chor3A, taba muni ne 'yaha duSTa hai'- aisA mAnakara vidyAbala se mahala evaM stambha, Adi ko calita kiyaa| aisA dekhakara rAjA bhayabhIta huA aura mAnapUrvaka sAdhu ke pairoM meM girakara vinatI karane lagA- "he bhagavanta! Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 361 Apa dayA ke sAgararUpa haiM, Apa hI saMsArarUpI kue~ meM gire hue jIvoM ko hAtha kA sahArA dekara bacAnevAle haiM, ataH merA eka aparAdha kSamA kro| punaH maiM aisA kArya nahIM kruuNgaa| he munIndra! putra kI vyAkulatA tathA duSTa preraNA se maiMne yaha kArya kiyaa| aba isa prasaMga se merA viveka jAgrata ho gayA hai| aba mujhe putra evaM isa rAjya se koI prayojana nahIM, jisake kAraNa maiM ApakI pratikUlatA kA kAraNa bnaa|" rAjA ko bhayabhIta hote dekha muni ne rAjA ko madhura vacanoM se AzvAsana dekara nirbhaya bnaayaa| usa samaya vahA~ jinadAsa zrAvaka muni se prabhAvita huA aura usane rAjA se kahA- "he deva! muni ke nAma lene mAtra se bhUta, pizAca, grahAdi zAnta ho jAte haiM tathA inake caraNoM ke prakSAlita jala se to viSama roga bhI zAnta ho jAte haiN|" aisA sunakara rAjA ne muni ke caraNoM ke prakSAlana-jala se putra kA siMcana kiyA aura putra turanta svastha zarIravAlA bnaa| isase rAjA jaina-dharma para zraddhAnvita huA tathA usane saddharma ko svIkAra kara jinadharma virodhI purohita ko deza se bAhara nikAla diyaa| phira rAjA ne AdarapUrvaka kSapakamuni kA satkAra-bahumAna kiyaa| isa prakAra anazana meM sthira haridatta muni kI ArAdhanA meM utpanna hue vighna ko rokane ke lie muni ko vidyAbala kA prayoga karanA par3A, jo muni ke lie karaNIya nahIM hai; isalie vighna kA vicAra kie binA na to anazana svIkAra karanA cAhie aura na hI anazana kA pratyAkhyAna karavAnA caahie| haridatta muni kI yaha kathA hameM saMvegaraMgazAlA meM jisa rUpa meM upalabdha hotI hai, usa rUpa meM kinhIM anya jaina granthoM meM ullekhita ho- yaha jJAta nahIM hotA hai, kintu isameM sAmAnya rUpa se dAna dene meM aura svayaM kA paripAlana karate hue jIvoM ko abhayadAna dene meM jo mahAn antara batAyA gayA hai, usakA mUla srota uttarAdhyayanasUtra meM milatA hai| vahA~ bhI kahA gayA hai ki jo vyakti hajAroM gAyoM ko dAna meM detA hai, usakI apekSA jo saMyama kA paripAlana karatA hai, vaha adhika zreSTha hai| Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI lajjA se doSa chupAnevAle brAhmaNa-putra kI kathA mAnava lajjAvaza apane aparAdha ko chapAne kI koziza karatA hai. kinta lajjA ke adhIna aparAdha ko samyak rUpa se nahIM batAne se vaha doSa kA bhAgI hotA hai tathA lajjA se rahita hokara apanA aparAdha kaha dene se usameM guNa prakaTa hotA hai| ise samajhAne ke lie saMvegaraMgazAlA meM brAhmaNa-putra kA dRSTAnta dRSTavya jagata meM pATalIputra nAmaka prasiddha nagara meM veda aura purANa kA jJAtA, dharma meM udyamazIla tathA buddhimAn kapila nAma kA brAhmaNa rahatA thaa| usane apanI buddhi se saMsAra ke svarUpa ko jAnA tathA viSaya-sukha ko kiMpAkaphala ke samAna prArambha meM madhura aura pariNAma meM duHkhada mAnakara apane ghara kA rAga chor3a diyA aura jaMgala meM jAkara tApasI dIkSA svIkAra kara lii| vahA~ vaha vividha tapasyA karatA huA, kanda, mUla, Adi khAkara tApasI jIvana kA nirvAha karane lgaa| eka dina vaha snAna karane ke lie nadI kinAre gyaa| vahA~ usane machuAre ko machalI kA mA~sa khAte dekhaa| isase usakI rasanendriya vaza meM na rahI aura use mA~sa-bhakSaNa karane kI tIvra icchA jAgrata huI, lekina apanI icchA kA damana nahIM ho pAne se usane machuAre ke pAsa se mA~sa mA~ga kara khaayaa| mA~sa-bhakSaNa se usake peTa meM tIvra pIr3A huI aura ajIrNa-doSa ke kAraNa use bukhAra bhI A gyaa| usakI cikitsA hetu nagara ke kuzala vaidya ko bulAyA gyaa| vaidya ne usase pUchA- "he bhadra! bukhAra se pUrva tUne kyA bhakSaNa kiyA thA?" lajjAvaza satyatA ko chupAte hue usane kahA- "tApasajana jo khAte haiM, usI kanda, mUla, Adi kA maiMne AhAra kiyA hai|" vaidya ne bukhAra zAnta karane ke lie usakA sAmAnya upacAra kiyA, parantu usase koI lAbha nahIM huaa| vaidya ne punaH pUchA aura lajjAvaza tApasa ne punaH vahIM bAta btaaii| vaidya ne aba usakA upacAra vizeSa rUpa se kiyaa| isa taraha galata upacAra se vedanA bar3hane lgii| tIvra vedanA aura mauta ke bhaya se usakA zarIra kA~pane lagA, taba kapila tApasa ne lajjA kA tyAga kara ekAnta meM vaidyajI ko mA~sa-bhakSaNa kA vRttAnta khaa| vaidya ne kahA- "he mUr3ha! itane dina isa bAta ko chupAkara apanI AtmA ko kaSTa meM kyoM rakhA? aba bhI satya batAkara tUne apanI AtmA kA ahita hone 771 'saMvegaraMgazAlA, gAthA 4654-4675. Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 363 se bacA liyA hai|" isa taraha satya bAta jAnakara vaidya ne zreSTha davA, Adi kA prayoga karake use svastha kara diyaa| isa prakAra lajjA ko tyAgakara jo bhUloM ko svIkAra kara letA hai, vahI Arogyamaya siddhaloka meM zAzvata sukhoM ko prApta karatA hai / prastuta kathAnaka kA mUla srota DhUMr3hane kA hamane prayAsa kiyA, kintu cUrNikAla taka kI kathAoM meM isa kathA kA mUla srota hameM jJAta nahIM huaa| isase yaha sambhAvita ho sakatA hai ki AcAryazrI ne yaha kathA kisI anya grantha se grahaNa kI ho / vizeSa ArAdhanA kI icchAvAle ArAdhaka ko saMyama kriyA meM lage hue sUkSmatama aticAroM kA bhI prAyazcitta kara lenA caahie| jaise- jahara kA sampUrNataH pratikAra nahIM karane se usakA eka kaNa bhI prANa haraNa kara letA hai, vaise hI alpatama cAritrika - doSa aniSTa phala ko denevAlA hotA hai| saMvegaraMgazAlA meM isa sambandha meM sUrateja rAjA kI kathA varNita hai| 772 sUrateja rAjA kA prabandha padmAvatI nagarI meM sUrateja nAma kA rAjA rAjya karatA thA / use niSkapaTa prema karanevAlI dhAriNI nAma kI rAnI thii| dAmpatya-jIvana kA upabhoga karate hue rAjA dharma meM pravRtti karane lgaa| eka samaya koI AcArya nagara ke bAhara udyAna meM pdhaare| unakA Agamana sunakara rAjA apane parivAra tathA prajAjana saMhita udyAna meM pahu~cA evaM AcAryazrI ke caraNoM meM namaskAra karake Asana grahaNa kara jinavANI kA zravaNa karane lgaa| AcArya ne usakI yogyatA ko dekhakara apanI gambhIra vANI se saddharma kA upadeza denA prArambha kiyA 772 jIvAtmA atyanta dularbhatA se manuSya-bhava ko prApta karatA haiN| usameM bhI kabhI anAryakSetra meM utpanna hotA hai, to kabhI ucca kula, jAtirahita hotA hai, to kabhI pA~ca indriya kI paTutA, ArogyatA se rahita hotA hai, isa prakAra zubhakArya meM pravRtti nahIM kara pAtA hai| dIrgha AyuSyavAlA jIva buddhi ke abhAva meM dharma-pravRtti se vimukha, vividha ApattiyoM se ghirA huA, avantInAtha ke samAna manuSyabhava ko niSphala gavA~kara mRtyu ko prApta karatA hai, jabaki uttama jIva buddhi ke dvArA saMvegaraMgazAlA, gAthA 5101-5215. - Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI viSayajanya sukha ke anarthoM ko jAnakara zIghra hI narasundara rAjA ke samAna dharma meM ati AdaravAlA banatA hai| isa prakAra dharmopadeza sunAkara AcArya ne kahA- "he sUrateja ! sarva azubha pravRttiyoM ko chor3akara koI aisI uttama pravRtti karo, jisase tuma devoM se bhI tejasvI kahalAne lago / " AcArya ke dharmopadeza ko sunakara rAjA ne saMvega (vairAgya) prApta kiyA aura rAnI ke sAtha guru ke pAsa dIkSA svIkAra kara lii| chaTTha, aTThama, Adi tapa karate hue, niraticArapUrvaka sAdhu-jIvana kA pAlana karate hue apramatta-bhAva meM donoM ke dina vyatIta hone lge| eka samaya una muni kA hastinApura nagara meM Agamana huA aura ve ucita sthAna meM cAturmAsa karane ke lie tthhre| vaha sAdhvI bhI usI nagara meM prAsuka sthAna meM cAturmAsa hetu rukii| aba usa nagara meM jo vRttAnta banA, use yahA~ batAte haiN| viSNu nAma ke dhanapati ko datta nAma kA eka putra thaa| eka dina vaha nATaka dekhane gyaa| vahA~ usane eka naTa - putrI ko dekhA aura use usa para rAga utpanna ho gayA, jisase vaha sarvapravRtti chor3akara sirpha pAgala ke samAna baiThA rahane lgaa| pitA dvArA aneka upAya karane para bhI jaba vaha ThIka nahIM huA, taba usake pitA ne nirlajjatApUrvaka naTa ko dhana, Adi dAna meM dekara naTa - putrI ke sAtha usakA vivAha karavAyA / 'aho ! yaha akArya kiyA'- yaha lokApavAda sarvatra phaila gyaa| manuSyoM ke mukha se paraspara phailatI huI vaha bAta sUrateja muni ne sunI aura alparAgavaza evaM vismayapUrvaka unhoMne kahA - " nizcaya hI rAga para vijaya pAnA kaThina hai, anyathA uttama kula meM janma lekara bhI vaha isa prakAra kA akArya kyoM karatA?" usa samaya vahA~ vandana ke lie vaha sAdhvI bhI AI huI thii| usa vRttAnta ko sunakara alpadveSavaza usane kahA - " kAmAndha ke dvArA akArya sambhava hai, isameM nindA karane yogya kyA hai?" isa taraha paraspara bAta karane se muni ko sUkSmarAga aura sAdhvI ko sUkSmadveSa huaa| isa kAraNa donoM ne nIcagotra kA bandha kiyA aura pramAdavaza donoM AlocanA kie binA hI anta meM mRtyu ko prApta hue aura marakara saudharma-devaloka meM utpanna hue / vahA~ se sUrateja kA jIva dhanavAn vaNik ke ghara putrarUpa meM paidA huaa| sAdhvI ke jIva ne naTa ke ghara putrI ke rUpa meM janma liyA / yauvana - vaya meM sUrateja ke jIva ko anya yuvatiyoM meM tathA naTa- putrI ko anya puruSoM meM rAgabuddhi utpanna nahIM huii| kAlAntara meM donoM kA milApa huaa| jaise- pUrva meM datta ke pitA ne naTa ko dhana dekara usakA vivAha karavAyA, vaisA hI vaNik-putra ke pitA ne apane putra ke lie kiyaa| vaha lajjA chor3akara naTaputrI ke sAtha ghUmane lgaa| eka samaya unheM Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 365 eka muni ke darzana hue| muni-darzana kA punaH-punaH cintana (UhApoha) hone se donoM ko jAtismaraNajJAna huA, jisase donoM viSayarAga ko tyAgakara punaH dIkSita hue aura zuddha ArAdhanA karake anta meM marakara devaloka meM utpanna hue| isa prakAra sampUrNa AlocanA ke abhAva meM zeSa rahA huA alpa aticAra bhI akalyANakArI aura mahAkaSTakArI hotA hai| AtmahitaiSI jIva ko zAstra meM vihita vidhi anusAra uttama prakAra se AtmA kI zuddhi karanA caahie| mumukSu jIva isa sambandha meM satarka rahate haiN| ve zukladhyAnarUpI agni se samasta karmoM ko jalAkara loka ke agrabhAga meM sthita mukti ko prApta karate haiN| saMvegaraMgazAlA meM varNita prastuta kathA kA mUla srota dekhane kA hamane prayAsa kiyA, kintu Agama evaM Agamika-granthoM meM isa kathA kA mUla srota hameM jJAta nahIM huaa| do totoM kI kathA ArAdhaka ke lie ArAdhanA ke yogya vasati honA caahie| ayogya vasati meM rahane se kSapakamuni ko anucita zabdAdi sunakara yA dekhakara samAdhi meM vyAghAta utpanna hone kA bhaya banA rahatA hai, kyoMki sundara bhAvoM se yukta buddhimAn vyakti kI buddhi bhI kutsita kI saMgati se bigar3a jAtI hai| isI kAraNa se, jahA~ sAdhanA se vicalita hone kI sambhAvanA ho, aise sthAna kA niSedha kiyA gayA hai| tiryaMca yoni vAle jIvoM ko bhI azubha saMsarga se doSa aura zubha saMsarga se guNa prakaTa hote haiN| isa sambandha meM saMvegaraMgazAlA meM parvata para rahanevAle do totoM kA dRSTAnta upalabdha hotA hai|73 vindhyAcala parvata ke samIpa kAdambarI nAmaka eka aTavI thii| aTavI meM aneka prakAra ke puSpoM evaM phaloM se yukta vRkSoM ke samUha suzobhita the| vahA~ eka bar3e vRkSa ke khokhara meM eka totI ne do sundara totoM ko janma diyA tathA unheM dAneM khilAkara unakA poSaNa karate hue ina donoM ko bar3A kiyaa| phira eka dina donoM tote ur3ane lage, parantu paMkhoM kI nirbalatA ke kAraNa thakakara arddhamArga meM hI nIce gira ge| usa samaya eka tote ko eka tApasa apane Azrama meM le gayA tathA dUsare ko bhilla apanI corapallI meM le gyaa| cora kI pallI meM rahanevAlA totA 773 "saMvaigaraMgazAlA, gAthA 5233-5254. Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI hara samaya bhilloM ke "mAro, kATo, tor3o, usakA mA~sa khAo, khUna pIo'ityAdi duSTa zabdoM ko suna-sunakara atyanta krUra manavAlA bana gayA aura dUsarA karuNA, prema ke antaHkaraNa vAle tApasa muni ke "jIvoM ko mata mAro, duHkhI prANiyoM ke prati anukampA karo", ityAdi-vacanoM se atyanta dayAlu bnaa| eka samaya kisI vRkSa para bhilloM kA totA baiThA huA thaa| usa samaya kanakaketu rAjA ko vahA~ Ate dekhakara pApa-vicAroM se yukta usa tote ne kahA"are bhilloM! daur3o, jAte hue rAjA ko zIghra pkdd'o| usake alaMkAroM ko zIghra lUTa lo|" ise sunakara 'jisa pradeza meM aise duSTa pakSI rahate hoM, usa pradeza ko dUra se hI tyAga denA cAhie'- aisA socakara rAjA vApasa vahA~ se nikala gayA aura tApasa ke Azrama ke najadIka phuNcaa| vahA~ tApasa ke tote ne rAjA ko dekhakara madhura vANI se kahA- "he tApasa muniyoM! eka rAjA yahA~ AyA hai, isalie usakI sevAbhakti karo, ucita vinaya kro|" usa tote ke vacana sunakara tApasa AdarapUrvaka rAjA ko apane Azrama meM le gyaa| vahA~ bhojana, Adi se satkAra kiyaa| rAjA ne Azcarya se tote se pUchA- "tuma donoM kA tiryaca jIvana hote hue bhI AcaraNa paraspara viruddha kyoM hai?" taba tote ne kahA- "hama donoM ke mAtA-pitA eka haiM, parantu antara sirpha itanA hai ki vaha bhilloM kI pallI meM palA aura maiM tApasoM ke Azrama meM, isalie hamAre andara saMsargajanya yaha guNa-doSa prakaTa hue haiN| yaha Apane bhI abhI dekhA hai|" isa taraha saMsargavaza tiryaMcoM meM bhI guNa-doSabhAva paidA ho jAte haiM, to anazana kI sAdhanA meM prayatnazIla bane tapasvI meM duSTa manuSyoM ke samIpa rahane se svAdhyAya meM vighna, Adi kyoM nahIM ho sakate haiM? arthAt unakA bhI patana ho sakatA hai| kuzIla vyakti ke samAgama se samatAvAlA vyakti bhI kaluSita bhAvavAlA bana sakatA hai, isameM koI Azcarya nahIM hai| manuSyoM se rahita ekAnta vasati meM svAdhyAya karane se muni ko adhyayana meM vija nahIM hotA hai, isalie jahA~ mana meM kSobha karane vAle pA~coM iMdriyoM ke viSaya na ho, vahA~ tInoM gupti se gupta kSapaka muni zubhadhyAna meM sthira raha sakatA hai| saMvegaraMgazAlA meM jo do totoM kI kathA kahI gaI hai, vaha kathA hameM anya jaina-granthoM meM upalabdha nahIM hotI hai| isase yaha anumAna lagAyA jA sakatA hai ki granthakAra ne yaha kathA kisI anya grantha se grahaNa kI ho aura use apane DhaMga se viSaya ke anurUpa parimArjita karake likhA ho| Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 367 agni ke upasarga meM gajasukumAla kI antima ArAdhanA kI kathA saMvegaraMgazAlA ke saMstAraka dvAra meM yaha batAyA gayA hai ki jo sAdhaka apanI AtmA ko upazama bhAva meM sthita rakhakara AzravoM ko rokatA hai tathA apane pApoM kI AlocanA karatA hai, usakI ArAdhanA vizuddha hotI hai| isa sambandha meM saMvegaraMgazAlA meM kramazaH agni evaM jala ke upasarga ko samabhAva se sahana karanevAle gajasukumAla evaM arNikAputra dvArA kI gaI antima ArAdhanA kI kathA prastuta kI gaI hai|74 dvArikA nagarI meM vAsudeva zrIkRSNa rahate the| unake gajasukumAla nAmaka eka choTA bhAI thaa| icchA na hone para bhI usane mAtA devakI aura vAsudeva zrIkRSNa ke ati Agraha se somazarmA nAmaka brAhmaNa kI putrI ke sAtha vivAha kA prastAva svIkAra kiyaa| usI dina usane neminAtha bhagavAn ke pAsa jAkara dharma-zravaNa kiyA tathA sarvajJa paramAtmA dvArA saMsAra kA svarUpa jAnakara use vairAgya utpanna huA aura rUpa-lAvaNya se yukta tathA alpavayaska hone para bhI vaha carama zarIrI mahAsatvazAlI gajasukumAlamuni bana gyaa| usI dina vaha gajasukumAlamuni neminAtha bhagavAn se AjJA lekara zmazAna meM jAkara kAyotsarga meM sthira ho ge| kisI kAraNa vahA~ somazarmA AyA aura muni ko dekhakara, 'yaha vahI hai, jisane merI putrI se vivAha kA prastAva karake usakA tyAga kiyA hai'- aisA vicArakara use tIvra krodha utpanna huaa| muni ko mArane kI bhAvanA se usane unake sira para miTTI kI pAla bA~dhI aura pAla ke andara jalate hue aMgAre DAla die| isa kAraNa muni kA mastaka agni se jalane lgaa| usa tIvra vedanA kI avasthA meM bhI gajasukumAla zubhadhyAna meM sthira rhe| jIvoM ke prati kSamA ke bhAva se anta meM muni antakRta kevalI banakara siddha, buddha aura mukta hue| gajasukumAla isa taraha agni kA upasarga hone para bhI samabhAva meM sthira rahe aura isa prakAra unakI antima ArAdhanA saphala huii| 774 saMvegaraMgazAlA, gAthA 5314-5323, 5324-5365. Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI jala ke upasarga meM arNikAputra AcArya ke samAdhimaraNa kI kathA puSpabhadra nagara meM puSpaketu nAma kA rAjA aura usakI puSpavatI nAma kI rAnI rahatI thii| rAnI ne eka yugala ko janma diyaa| putra kA nAma puSpacula aura putrI kA nAma puSpaculA rakhA gyaa| una donoM kA paraspara ati sneha dekhakara rAjA ne unakA viyoga na ho- isa kAraNa unakA vivAha kara diyaa| puSpavatI ko isase nirveda, arthAt vairAgya utpanna huA aura usane dIkSA le lii| anta meM vaha sAdhanA karake devaloka meM utpanna huii| vahA~ se devI ne puSpaculA ko pratibodha dene ke lie svapna meM bhayaMkara duHkhoM se duHkhita nArakI jIvoM ko btaayaa| usa vIbhatsa svapna ko dekhakara usane rAjA ko naraka kA vRttAnta khaa| rAjA ne vizvAsa ke lie bahuzruta arNikAputra AcArya se usa sambandha meM puuchaa| unhoMne bhI naraka ke yathArthasvarUpa kA varNana kiyaa| puSpaculA rAnI ne kahA- "he bhagavan! kyA Apane bhI svapna meM aisA vRttAnta dekhA thaa|" AcAryazrI ne kahA- "he bhadre! jagat meM aisA kucha nahIM hai, jise jinezvara paramAtmA dvArA kathita Agama se nahIM jAnA jA ske|" punaH, isI taraha puSpaculA ne svapna meM svargaloka dekhaa| AcArya ne usakA bhI yathArtha svarUpa btaayaa| ise sunakara harSita huI rAnI bhAvapUrvaka guru ke caraNoM meM namaskAra karake kahane lagI- "he bhagavanta! Apane mujhe naraka ke duHkhoM aura svarga ke sukhoM kA samyak bodha karAyA hai|" puSpaculA rAnI ne vairAgya prApta kara rAjA se dIkSA kI anumati maaNgii| ise sunakara rAjA ko atyanta duHkha huaa| phira 'anyatra vihAra na karake isI kSetra meM rahanA'- aisI pratijJA ke sAtha ati kaThinAI se rAjA ne use dIkSA kI AjJA pradAna kii| puSpaculA sAdhvI dIkSA lekara tapa ke dvArA karma-nirjarA karane lgii| eka samaya nagara meM bhArI duSkAla pdd'aa| AcArya ne sabhI ziSyoM ko dUra vihAra karAkara svayaM kI asvasthatA ke kAraNa vahIM sthiravAsa kiyaa| puSpaculA sAdhvI unheM rAjamahala se AhAra pAnI lAkara detI thii| isa taraha vizuddha pariNAmavAlI sAdhvI ne apratipAti kevalajJAna ko prApta kiyA, parantu kevalIrUpa meM prasiddha hone se pUrva kevalI apanA pUrva-AcAra kA ullaMghana nahIM karate haiM tathA vinayapUrvaka AcAra kA pAlana karate haiN| eka samaya zleSma se pIr3ita AcArya ko tikta AhAra khAne kI icchA huI to sAdhvI ne unakI icchA ko usI taraha pUrNa kiyaa| isase vismaya mana vAle AcArya ne kahA- "he Arye! tUne mere mAnasika gupta cintana ko kisa taraha se jAnA?" sAdhvI ne kahA- "jJAna se|" AcArya ne Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 369 pUchA- "kauna se jJAna se?" "apratipAtI jJAna ke dvaaraa|" yaha sunakara- 'dhikkAra ho! mujhe dhikkAra ho! maiMne kevalI kI AzAtanA kI hai'- isa taraha AcArya zoka karane lge| taba sAdhvI ne kahA- "he munizvara ! zoka mata karo, kyoMki 'yaha kevalI hai'- aisA jAhira hue binA kevalI bhI pUrva vyavahAra ko nahIM chor3ate haiN|" phira AcArya ne pUchA- "maiM dIrghakAla se uttama cAritra kI ArAdhanA karatA huuN| maiM nirvANa-pada ko prApta karU~gA yA nahIM?" sAdhvIjI ne kahA- "he munizaH! nirvANa ke lie saMzaya kyoM karate ho, kyoMki gaMgA nadI ke pAra utarakara tuma bhI zIghra hI karmakSaya kroge|" yaha sunakara AcArya gaMgA pAra karane hetu nAva para baitthe| AcArya ke nAva para baiThate hI vaha nAva DUbane lgii| isase, sarva kA nAza hogA- aisA jAnakara niryAmaka ne AcArya ko uThAkara nadI meM pheMka diyaa| yaha jAnakara AcArya prazama-rasa meM sampUrNa nimagna ho sabhI AzravadvAroM ko rokanevAle zukladhyAna meM sthira hue, jisase unhoMne karmoM kA kSaya karake kevalajJAna ko prApta kiyaa| jala meM hI sarvayogoM kA sampUrNa nirodha karake mokSapada prApta kiyaa| isa taraha kaThina upasoM meM bhI samatA dhAraNakara ArAdhanApUrvaka sAdhaka antakRta kevalI bana sakatA hai, ataH munizreSTha tapa ke dvArA samAdhi meM nimagna hokara sahajatA se anAdikAla ke karmoM ko kSayakara zAzvata sukhoM ko prApta kara sakatA hai| saMstAraka yA saMthArA, jIvana kI usa niSkAma, niHsaMga aura sthitaprajJa sthiti meM praveza hai, jahA~ na to bhogoM kI kAmanA zeSa rahatI hai, na zarIra ke prati aaskti| kSudhA kI pIr3A, zarIra kI vedanA, svajana aura mitroM kI mamatA aura kaSAyoM kI tapana-saba kucha vahA~ zAnta ho jAtI hai| prAyazcitta dvArA vaha apanI AtmA kI zuddhi kara letA hai aura parama prasanna, zAnta aura nirvikAra sthiti meM AtmaramaNa karane lagatA hai| saMvegaraMgazAlA meM agni ke upasarga ke sambandha meM gajasukamAla kI kathA varNita hai| yaha kathA AvazyakacUrNi (bhAga 1, pR. 355-358, 362-604), vyavahArasUtrabhASya (bhAga-4 pR. 105), antakRtadazA (varga-6), maraNasamAdhi (gAthA 637), mahAnizItha (176), vRhatkalpabhASya (gA. 6166), Adi meM bhI upalabdha hotI hai| jala ke upasarga ke sambandha meM arNikAputra AcArya ke samAdhimaraNa kI kathA kA vivecana AcArya jinacandrasUri ne kiyA hai| yaha kathAnaka hameM AvazyakacUrNi ( bhAga 2, pR. 177, 36), saMstAraka (gAthA 56, 57), nizIthacUrNi (bhAga 2, pR. 231), AvazyakavRtti (pR. 421-30), Adi granthoM meM bhI upalabdha hotA hai| Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI caNDarudrAcArya kI kathA saMvegaraMgazAlA ke kSamApanA-dvAra meM yaha ullekha milatA hai ki jo mAnava sarva jIvoM se kSamAyAcanA karake unheM kSamA pradAna karatA hai, vaha caNDarudrAcArya ke samAna karmakSaya kara letA hai-775 ujjaina nagara meM caNDarudra nAmaka eka prasiddha AcArya the| ve svabhAva se atyanta krodhI the, isalie ve prayatnapUrvaka apane krodha kA upazama kara sAdhuoM se rahita ekAnta meM hI svAdhyAya evaM dhyAna karate the| eka samaya mitra-maNDalI se yukta navavivAhita yuvaka krIr3A karate hue muni ko dekha vandanArtha aae| taba mitroM ne haMsI-majAka meM kahA- "he bhagavanta! saMsAravAsa se atyanta udvigna banA yaha hamArA mitra dIkSA lene kI icchA karatA hai, isIlie yaha zreSTha zrRMgAra karake AyA hai| Apa ise dIkSA deN|" AcArya unakI majAka kA koI pratyuttara na dekara cupa rahe, kintu mitra-maNDala dvArA punaH-punaH Agraha karane para 'are! ye mere sAtha bhI haMsI karate haiM'- aisA socakara AcArya ko tIvra krodha huaa| duHzikSita ko zikSA dene ke uddezya se unhoMne use majabUtI se pakar3akara namaskAra mantra sunAkara usakA loca kara diyAbhavitavyatApUrvaka kisI ne kucha bhI nahIM khaa| loca hone ke bAda zreSThI-putra ne kahA- "he bhagavAna! itane samaya taka to hama majAka kara rahe the, parantu aba sadbhAva prakaTa huA, isalie dIkSA pradAna kro|" usake aisA kahane para AcArya ne use dIkSA pradAna kii| nUtana dIkSita muni ne kahA- "he bhagavant! yahA~ mere svajana-sambandhI bahuta haiM, isalie maiM yahA nirvighna dharma-ArAdhanA nahIM kara sakatA hU~, ataH yahA~ se vihAra karake hama kahIM anyatra cleN|" AcArya ne nUtana muni kI bAta svIkAra kara rAtri meM hI vihAra kara diyaa| vRddhAvasthA ke kAraNa AcArya kA~pate hue muni ke kandhe para hAtha rakhakara dhIre-dhIre calane lge| rAtri meM andhakAra hone se alpa bhI paira DagamagAtA, to krodhAtura hokara ve nae muni kA kaThora zabdoM se tiraskRta krte| isa taraha bAra-bAra tiraskAra karane ke sAtha hI daNDa se nae muNDita muni ke mastaka para prahAra bhI krte| nava dIkSita muni mana-hI-mana cintana karatA- 'aho! maiMne gurudeva ko duHkha-rUpI samudra meM DAlA hai| maiM ziSya ke bahAne ina gurudeva kA zatru banA huuN| mujhe dhikkAra ho! dhikkAra ho mere durAcaraNa ko!' muni zubhabhAvapUrvaka apane doSoM 775 saMvegaraMgazAlA, gAthA 551165560. Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 371 kI nindA evaM garhA karane lgaa| isa prakAra pApoM kA mithyAduSkRta dete hue muni ko kevalajJAna prakaTa huaa| apane nirmala zuddha jJAna se jagat pratyakSa dikhAI dene lagA, jisase vaha ziSya samyak rUpa se calane lagA aura guru ke pairoM kI skhalanA bhI banda ho gii| isa prakAra rAtabhara calate rahane ke bAda jaba prabhAta huA, taba ziSya ke mastaka para daNDa ke prahAra se nikalA huA khUna aura mastaka para lagI coTa ko dekhakara caNDarudrAcArya ne vicAra kiyA- 'aho ! prathama dina ke dIkSita isa nae muni kI aisI kSamA hai aura cirakAla hone para bhI merA aisA AcaraNa hai| kSamA-guNa se rahita mere viveka ko dhikkAra hai! merI zrutasampatti ko dhikkAra hai! mere AcArya pada ko bhI dhikkAra hai|' isa taraha saMvega prAptakara ziSya se bAra-bAra kSamAyAcanA karate hue caNDarudrAcArya bhI kevalI bana ge| isa prakAra kSamAyAcanA karake evaM kSamA pradAna karake jIva apane karma ke samUha ko naSTa kara letA hai| isa taraha pApI vyakti bhI zuddha bhAvapUrvaka sarva jIvoM se kSamAyAcanA karake apane karmamala ko dho sakatA hai, ataH kSapaka muni ko candana - vRkSa ke sadRza apakArI evaM upakArI ke prati samabhAvavAlA hokara, sarva jIvoM se kSamAyAcanA karake tathA unheM kSamA pradAna karake antima ArAdhanA karanA caahie| isa kathA meM batAyA gayA hai ki saMstAraka grahaNa karane se pUrva kSapakamuni ko sarva jIvarAzi se apane aparAdhoM kI samyak prakAra se kSamAyAcanA karanA caahie| yadi sAmanevAlA bhI kSamAyAcanA karatA hai, to yaha ubhaya pakSa ke lie kalyANakara hotA hai| yadi : abhimAna ke vazIbhUta ho sAmanevAlA vyakti kSamAyAcanA nahIM karatA hai, to bhI samabhAva se kSamApanA karanevAle muni ko to nizcaya se lAbha hotA hI hai| isa prasaMga meM AcArya jinacandrasUri ne caNDarudrAcArya kA dRSTAnta pratipAdita kiyA hai| prastuta kathAnaka hameM AvazyakavRtti (pR. 567), uttarAdhyayanavRtti (pR. 50), uttarAdhyayanacUrNi-vRhatkalpabhASya (6102 - 4 ) meM upalabdha hotA hai| Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI - sAsa, bahU aura putrI kI kathA saMvegaraMgazAlA ke prANIvadha-dvAra meM zvAsozvAsa, Adi jaivika-zaktiyoM kA hanana karanA, athavA unheM viyojita karanA hI prANavadha mAnA gayA hai| hiMsA naraka kA dvAra hai tathA dharmadhyAna ko naSTa karane meM yaha agni ke samAna hai| jIvadayA ke binA sabhI kriyAe~ evaM vrata-anuSThAna nirarthaka haiN| saMvegaraMgazAlA meM hiMsA evaM ahiMsA ke sandarbha meM sAsa-bahU aura putrI kA dRSTAnta diyA gayA hai-76 zaMkhapura nAmaka nagara meM bala nAma kA rAjA thaa| usa nagara meM ati mAnanIya sAgaradatta nAma kA nagaraseTha thaa| usa seTha kI sampadA nAmaka strI, municandra nAmaka putra, bandhumati nAma kI putrI evaM thAvara nAmaka naukara thaa| seTha kabhI-kabhI gokula meM jAkara apanI gAyoM ke samUha ko dekha aataa| gokula se pratyeka mahIne ghI, dUdha lAtA aura dIna-duHkhiyoM ko detA thaa| bandhumati bhI jinavANI kA zravaNakara hiMsAdi pApoM kA tyAga karake zrAvikA bana gaI thii| eka dina sAgaradatta seTha kI mRtyu ho gii| rAjA ne nagaraseTha ke sthAna para usake putra municandra ko niyukta kiyaa| thAvara naukara pUrva kI taraha hI gRhakArya karatA thaa| ekadA kAmAgni se pIr3ita banI sampadA apane naukara thAvara para Asakta ho gaI aura 'municandra ko mArakara thAvara ko apane ghara kA mAlika banAU~'- aisA socane lgii| isa prakAra vaha lajjA ko tyAgakara usake sAtha apanI kAmatRSNA ko bujhAne lagI aura thAvara se kahA- "he bhadra! municandra ko mAra de aura ghara kA mAlika banakara mere sAtha bhogoM ko bhog|" usane pUchA- "kisa taraha mAsa~?" taba sampadA ne batAyA ki maiM tujhe aura municandra ko gokula dekhane bhejuuNgii| taba tU use talavAra se mAra denaa|" yaha bAta bahina bandhumati ne suna lI aura apane bhAI ko batA dii| dUsare dina mA~ ke kahane para municandra aura thAvara ghor3e para baiThakara gokula kI ora cle| thAvara maukA dekhakara municandra ko mArane ke lie socane lagA, jabaki municandra banthumati ke vacanAnusAra apramatta banakara cala rahA thaa| thAvara ne eka bAra mArane kI koziza bhI kI, para vaha nAkAmayAba rhaa| samaya para donoM gokula phuNce| vahA~ gokula ke rakSakoM ne unakA Adara-satkAra kiyaa| thAvara pratisamaya municandra ko mArane kA maukA khojatA rhaa| rAtri meM municandra ne apanI zayyA gAya, bhaiMsa ke bAr3e meM lagAI, phira apanI zayyA para eka bar3I lakar3I rakhakara Upara se eka kapar3A DhaMka diyA, jisase aisA pratIta hone lagA ki koI 776 saMvegaraMgazAlA, gAthA 5626-5678. Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa /373 soyA ho aura municandra eka tarapha chupa gyaa| thor3I dera bAda thAvara bAr3e meM AyA aura municandra ko soyA jAnakara talavAra se prahAra karane lgaa| usI samaya municandra ne pIche se thAvara para talavAra se vAra kiyA, jisase vaha mara gyaa| isake bAda municandra ne pazuoM ko bAhara lAkara chor3a diyA aura kahane lagA- "are bhAgo, coroM ne gAyoM kA haraNa kara liyA tathA thAvara ko mAra diyA hai|" isase logoM ne usakI bAta ko satya mAna liyaa| idhara, cintAtura banI mAtA thAvara kA intajAra kara rahI thii| itane meM municandra akelA ghara pahuMcA aura talavAra rakhakara Asana para baiTha gyaa| zokAtura mAtA ne pUchA- "he putra! thAvara kahA~ hai?" beTe ne kahA- "mAtAjI, vo mandagati se pIche A rahA hai|" mA~ ne sAmane khUna se raMgI talavAra ko dekhA, taba usane krodhAgni meM jalate hue usI talavAra ko uThAkara anya kArya meM ekacitta bane municandra kA mastaka zIghratA se kATa diyaa| apane pati ko mArate dekhakara municandra kI patnI ko tIvra krodha utpanna huA aura usane mUsala se prahAra kara sAsa ko mAra diyaa| jIva-hiMsA se vairAgI banI bandhumati mana meM zoka dhAraNa kara eka sthAna para baiTha gii| turanta nagarajanoM kI bhIr3a laga gaI tathA logoM ne bandhumati se pUchA"tumane mAtA ko mAranevAlI isa bahU ko kyoM nahIM mArA?" taba bandhumati ne kahA"mujhe kisI jIva kI hiMsA nahIM karane kA pratyAkhyAna hai|" isase loga usakI prazaMsA karane lage aura bahU ko dhikkArane lge| idhara ghara kI sampatti ko rAjasevakoM dvArA rAjabhaNDAra meM DAla diyA gayA tathA bahU ko kaidakhAne meM banda kara diyA gayA, parantu hiMsA ke tyAga kA niyama hone se logoM ne bandhumati kA bahumAna kiyaa| . isa taraha kathA kA sAra yaha hai ki hiMsAdi pApa-sthAnakoM kA tyAgakara prazamaguNavAlI bandhumati satkAra karane yogya bnii| isalie jo jIvoM ko abhayadAna detA hai, una para dayAbhAva rakhatA hai, vahI saccA dAnavIra hai| hiMsA sarvathA tyAga karane yogya hai| jo hiMsA ko chor3atA hai, vaha durgati ko bhI chor3a detA hai| jaise lohe kA golA pAnI meM giratA hai, to sIdhe nIce sthAna para jAtA hai, vaise hI hiMsAjanya pApa ke bhAra se bhArI banA jIva nIce naraka meM giratA hai| isa taraha prANIvadha anartha kA kAraNa hai, aisA samajhanA caahie| prastuta kathA kA mUla srota dekhane kA hamane prayAsa kiyA kintu cUrNikAla taka hameM isa kathA kA mUla srota upalabdha nahIM huaa| Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI vasurAjA aura nArada kI kathA mRSAvacana sajjanatA ko naSTa karane meM dAvAnala ke samAna haiN| jaise jahara-mizrita bhojana prANoM kA vinAzaka hai, jarA yauvana kA ghAtaka hai, vaise hI asatya vacana bhI nizcaya hI sarvadharma kA vinAzaka hai, kyoMki eka bAra bhI asatya bolanA aneka bAra bole hue satya vacanoM kA nAza karanA hotA hai| isa taraha satya-asatya ke guNa-doSoM ko jAnakara asatya vacana kA tyAga kara satya vacana kA hI prayoga kreN| isa sandarbha meM saMvegaraMgazAlA meM vasurAjA aura nArada kI kathA varNita hai| vaha kathA isa prakAra hai -777 zaktimati nAma ke nagara meM abhicandra nAma kA rAjA evaM vasu nAma kA usakA putra rahatA thaa| apane putra ko veda kA abhyAsa karAne ke lie rAjA ne use kadambaka upAdhyAya ko sauNpaa| upAdhyAya kA eka putra parvata aura nArada- ina donoM ke sAtha rAjaputra abhicandra bhI veda kA abhyAsa karane lgaa| eka dina koI mahAmuni AkAzamArga se jA rahe the| dharatI para tInoM ko par3hate dekhakara muni ne kahA- "ye jo tInoM veda par3ha rahe haiM, unameM se do nIcagati meM tathA eka urdhvagati meM jAnevAlA hai| ise sunakara upAdhyAya ne vicAra kiyA- 'aise ziSyoM ko abhyAsa karAnA nirarthaka hai|' isa prakAra upAdhyAya unase vairAgya prApta kara dIkSita ho gae aura unhoMne mokSa-pada ko prApta kiyaa| rAjA ne bhI apane putra kA rAjyAbhiSeka kara saMyama grahaNa kara liyaa| ekadA vasu rAjA ko eka puruSa ne sphaTikaratna kI zilA lAkara dii| rAjA ne siMhAsana banAne ke lie usa zilA ko kalAkAroM ko sauNpaa| jaba usa zilA se bane siMhAsana ko sabhA maNDapa meM sthApita kiyA gayA taba usa para baiThA huA rAjA aisA dikhAI detA thA, mAnoM vaha havA meM laTaka rahA ho| nagarajanoM ko vismaya hone lagA tathA anya rAjAoM meM vasurAjA kI yaha prasiddhi phaila gaI ki vasu rAjA satya ke prabhAva se antarikSa meM baiThatA hai| kisI eka samaya nArada pUrvasneha se apane guruputra parvata ke pAsa AyA, parvata ne apane mitra kA Adara-satkAra kiyA aura donoM paraspara carcA karane lge| prasaMgopAta atimUr3ha parvata ne yajJa ke adhikAra sambandhI vyAkhyAna kiyA "ajahi jaTThavaM"- isa vedapada se aja, arthAt bakare ke dvArA yajJa karanA caahie| aisA pratipAdana karanevAle parvata ko sunakara nArada ne kahA- "yahA~ isa sandarbha meM aja zabda kA artha tIna varSa kA purAnA anAja, yA jo phira se utpanna na ho- aise jau, 777 saMvegaraMgazAlA, gAthA 5721-5751. Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 375 brIhI, Adi haiN| unake dvArA hI yajJa karanA - aisA gurujI ne kahA hai / " isa vacana ko parvata ne nahIM mAnA aura donoM meM vAda hone lgaa| isase yaha nirNaya huA ki jo vAda meM hAra jAegA, usakI jIbha kA chedana kiyA jaaegaa| aisI pratijJA kara ve donoM vasu rAjA ke pAsa ge| nArada ko satyavAdI jAnakara parvata kI mAtA bhayabhIta huii| vaha rAjA ke pAsa gii| gurumAtA ko Ate dekhakara rAjA ne khar3e hokara unakA abhivAdana kiyA, phira gurumAtA ne ekAnta meM vasu rAjA ko nArada aura parvata kA sArA vRttAnta btaayaa| vasu rAjA ne kahA- "he mAtA! Apa hI kaho / isameM mujhe kyA karanA cAhie / " usane kahA- "mere putra kI jIta ho, vaisA kro| " dUsare dina donoM rAjA ke sAmane aae| rAjA ko satya bAta sunAkara nArada ne kahA- "he rAjan! Apa isa viSaya meM dharma kI tarAjU ho| isalie kaho 'ajehiM jaTThavvaM'- isakI gurujI ne kisa taraha vyAkhyA kI thI?" rAjA ne kahA"he bhadra! TajehiM, arthAt bakare ke dvArA, jaTThavvaM, arthAt yajJa karanA cAhie- aisA kahA hai|" aisA bolate hI kupita huI kuladevI ne use sphaTika ke siMhAsana se nIce girAkara mAra diyaa| parvata asatyavAdI hai- aisA mAnakara logoM ne use dhikkArA / vasurAjA yahA~ se marakara naraka meM utpanna huaa| satyavAdI ke rUpa meM nArada kA satkAra huA, usakI candra samAna ujjvala kIrti phailI aura usane mRtyu ke bAda devaloka kI sukha sampatti prApta kI / isa taraha mRSAvacana svarga aura mokSa ke daravAje ko banda karanevAlI jaMjIra hai - aisA samajhakara satya bhASaNa kreN| jo vacana kIrtikArI evaM guNoM ko prakaTa karane vAlA ho, ziSTa puruSoM ko iSTa aura madhura ho, sva aura para pIr3A kA nAzaka ho, buddhipUrvaka vicAra kiyA huA ho, prakRti se saumya, zItala, niSpApa aura kArya siddha karanevAlA ho, usI vacana ko satya jAnanA cAhie / saMvegaraMgazAlA meM prastuta kathAnaka ke mAdhyama se yaha batAyA gayA hai ki asatya bhASaNa karanevAle durgati ko prApta hote haiM evaM satya bhASaNa karanevAle sadaiva sadgati ko prApta karate haiN| prastuta prasaMga para saMvegaraMgazAlA meM vasurAjA aura nArada kI kathA dI gaI hai| prastuta kathAnaka ke saMketa hameM jIvAjIvAbhigama (cE), jIvAjIvAbhigamavRtti (pR. 121), bhaktaparijJA (101), Adi meM bhI upalabdha hotA hai| ////// Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI vasudatta kI kathA paradhana lene kI vRtti citta ko dUSita kara detI hai / adattAdAna, arthAt cauryakarma ko ahita kA kAraNa jAnakara Atmahita meM sthita cittavAle vyakti ko isakA tyAga kara denA caahie| isa sandarbha meM saMvegaraMgazAlA meM zrAvakaputra aura duSTamaNDalI kA nimna dRSTAnta varNita hai - 778 basantapura nagara meM basantasenA nAmaka eka vRddhA rahatI thii| usane eka dina eka bar3A Ayojana kiyA, jisameM sabhI nagarajanoM ko bhojana krvaayaa| usI nagara meM eka duSTa maNDalI ( TolI ) bhI rahatI thii| unhoMne usa vRddhA ke ghara meM aTUTa dhana-sampatti ko dekhA aura dhana lUTane kI bhAvanA se ve saba rAtri meM usake ghara meM ghuse| usa maNDalI kA eka sadasya zrAvakaputra vasudatta bhI thA / usane sabhI ko dhana lUTate dekhakara unako "are! corI mata karo, corI mata karo" - aisA kahA, kyoMki vaha svayaM bhI corI nahIM karatA thaa| usakI AvAja sunakara vRddhA uThakara AI aura usa zrAvakaputra kI ora dekhakara sevakoM ko izArA kara bolI"isake atirikta anya sabake pairoM para nizAna lagAkara chor3a do| " vRddhA ke AdezAnusAra sevakoM ne sabake pairoM para mayUrapiccha ke nizAna lagA die| dUsare dina prAtaH kAla vRddhA ne rAjA ko sarvavRttAnta sunaayaa| rAjA kA Adeza prAptakara rAjapuruSoM ne una coroM ko DhUMDhanA prArambha kiyaa| svacchanda vicarate una coroM ke pairoM ke nizAna dekhakara unako pakar3A gayA evaM vasudatta ke paira ko anaMkita dekhakara use chor3a diyA gyaa| tatpazcAt una coroM ke zarIra kA chedana - bhedana kara, unako aneka pIr3Ae~ dekara, maraNa ke zaraNa kara diyA gyaa| tIsare cauryakarma nAmaka pApasthAnaka meM Asakta jIva isa janma meM bhI bandhana, Adi kaSToM ko evaM paraloka meM durgati ko prApta hotA hai, kintu jo isakA parityAga kara detA hai, vaha apane zuddha svabhAva se hI usI samUha meM rahate hue bhI vasudatta ke samAna kabhI - kabhI duHkha ko prApta nahIM karatA hai| isa taraha adattAdAna meM pravRtti karanevAle aura usakA pratyAkhyAna karanevAle jIvoM ke azubha tathA zubha phala ko dekhakara usakA parityAga kara denA caahie| adattAdAna (corI) karanevAlA prANI vadha bhI karatA hai aura jhUTha bhI bolatA hai, isase vaha isI janma meM aneka prakAra ke duHkhoM ko prApta karatA hai, yahA~ taka ki mRtyudaNDa ko bhI prApta karatA hai ! - punaH, corI karane ke pApa se jIva 778 saMvegaraMgazAlA, gAthA 5782-5760. Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 377 janmAntara meM daridratA, bhIrutA aura svajanoM ke viyoga, ityAdi ko prApta karatA hai, isalie paradhana-icchA kA bhI sarvathA tyAga karanA caahie| saMvegaraMgazAlA meM jo zrAvakaputra kI kathA dI gaI hai, usakA mUla srota hameM jJAta nahIM huaa| sambhAvanA yaha bhI ho sakatI hai ki yaha kathA kisI jainettara srota se grahaNa kI gaI ho aura AcAryazrI ne use apane DhaMga se viSaya ke anurUpa parimArjita karake likhA ho| tIna sakhiyoM kI kathA dravya se deva, manuSya aura tiryaMca sambandhI, sAtha hI rAga-bhAva aura dveSa-bhAva se maithuna-doSa ko sarva kaSToM kA kAraNa jAnakara mana meM bhI icchA nahIM karanA caahie| maithuna se prakaTa hue pApa ke dvArA jIva anantakAla taka saMsAra meM paribhramaNa karatA hai| saMvegaraMgazAlA meM isa cauthe pApasthAnaka meM pravRtti ke doSa aura nivRtti ke guNoM ke viSaya meM tIna sakhiyoM aura unake putroM kI nimna kathA upalabdha hai-779 girinagara meM tIna dhanavAna seThoM kI tIna putriyA~ sakhiyoM ke rUpa meM rahatI thiiN| una tInoM kA vivAha bhI usI nagara meM huaa| yogya samaya tInoM ne eka-eka putra ko janma diyaa| kisI eka dina nagara ke pAsa udyAna meM tInoM sakhiyA~ krIr3A kara rahI thiiN| usI samaya kucha cora vahA~ Ae aura una tInoM ko pakar3akara pArasa nAmaka deza cale ge| vahA~ unhoMne una tInoM ko eka vezyA ke pAsa beca diyaa| vezyA ne una tInoM ko apanI sampUrNa kalAe~ sikhaaii| tatpazcAt zreSThiyoM evaM vyApAriyoM Adi ke putroM ke upabhoga ke lie una sakhiyoM ko niyukta kara diyaa| isa taraha unhoMne logoM se prasiddhi prApta kii| ..... tInoM sakhiyoM ke ve tInoM putra yauvanavaya ko prApta hue| apanI mAtAoM ke samAna tInoM putroM meM bhI paraspara mitravat prIti thii| unameM se eka mitra zrAvakaputra thA, jo bAraha aNuvratadhArI evaM svadArA-saMtoSI thaa| dUsare donoM mitra mithyAdRSTi the| kisI samaya ve dhana kamAne pArasa bandaragAha meM aae| bhavitavyatAvaza ve tInoM unhIM vezyAoM ke koThe para ge| zrAvakaputra ko nirvikArI manavAlA jAnakara eka vezyA ne usase pUchA- "he bhaMdra! tuma kahA~ se Ae ho aura ye donoM tumhAre kyA hote haiM?" usane kahA- "he bhadre! 'hama girinagara se Ae haiN| 179 saMvegaraMgazAlA, gAthA 5842-5663. Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI hama tInoM paraspara mitra haiM aura hamArI tInoM kI mAtAe~ bhI paraspara sakhiyA~ thIM, jinheM coroM ne haraNa kara liyA hai|" usa vezyA ne punaH pUchA- "he bhadra! kyA vartamAna meM jinadatta, priyamitra aura dhanadatta-ye tInoM vyApArI vahIM haiM?" isa prazna kA uttara dene se pUrva zrAvakaputra ne usase hI phira prazna pUchA- "he bhadre! tumhArA unake sAtha kyA sambandha hai?" vezyA ne kahA- "ve tInoM hamAre patideva haiM aura hama tInoM ke bhI eka-eka putra hai| isa prakAra usane sArA vRttAnta kaha sunaayaa| isa para zrAvakaputra ne kahA- "maiM jinadatta kA putra hU~ aura mere ye donoM mitra bhI priyamitra aura dhanadatta ke putra haiN|" aisA sunate hI vezyA use apanA putra jAnakara gale se AliMgana kara khUba rone lagI, sAtha hI putra bhI mA~ se milakara usI taraha rone lgaa| mAtA ke sukha-duHkha kA hAla pUchakara vaha mitroM ko akArya karane se rokane kI buddhi se zIghratApUrvaka unake pAsa gayA aura ekAnta meM jAkara usane vaha sArI bAta apane mitroM ko btaaii| taba taka mAtA ke sAtha pApakArya (akRtya) kara cukane ke kAraNa ve donoM atyanta vyAkula hue| tatpazcAt tInoM mitroM ne dhana, Adi dekara una tInoM mAtAoM ko vezyAoM ke hAthoM se chur3avAyA, phira unako sAtha lekara apane nagara kI ora cle| samudramArga se calate hue una donoM mitroM ne vicAra kiyA ki hamane mahAbhayaMkara akRtya kiyA hai, hama svajanoM ko apanA mukha kisa taraha dikhaaeNge| isa taraha saMkSobha ke kAraNa lajjAvaza donoM mitra paradeza meM cale gae aura unakI mAtAe~ vahIM samudra meM girakara mara giiN| mAtra aNuvratadhArI zrAvakaputra ne apanI mAtA ko lekara apane nagara meM praveza kiyaa| nagarajanoM ne usase sarvaghaTita ghaTanA sunI aura usakI prazaMsA kii| jisane sarva prakAra ke maithuna kA samyak rUpa se tyAga kara diyA hai, usane apanI durgati kA dvAra banda kara liyA hai| satya yaha hai ki akhaNDa brahmacarya kA pAlana kara puNyavAn manuSya devatva ko prApta karatA hai aura vahA~ se punaH manuSyaloka meM janma lekara deva ke samAna bhoga-upabhoga kI sAmagrI, pavitra zarIra, viziSTa kula aura jAti se yukta hotA hai| isa kathA kA bhI mUla srota DhUMDhane kA hamane prayAsa kiyA, kintu AgamoM meM isa kathA kA koI ullekha upalabdha nahIM hotA hai| isase yaha phalita hotA hai ki saMvegaraMgazAlA ke kartA jinacandrasUri ne isa kathAnaka kA cayana kisI anya grantha se kiyA hogaa| Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 379 lobhAnandI aura jinadAsa kI kathA saMvegaraMgazAlA meM parigraha kI mUcha kaisI hotI hai, isakI carcA karate hue kahA gayA hai ki parigraha sarva pApasthAnakarUpI bhavana kI majabUta buniyAda hai tathA saMsArarUpI gahare kueM kI aneka nIkoM kA pravAharUpa hai| svargaloka kI sampatti milane para bhI manuSya kI icchA kabhI pUrNa nahIM hotI hai, kyoMki icchA AkAza ke samAna ananta hone se apUrNa hI rahatI hai| isa prasaMga para granthakAra ne lobhAnandI aura jinadAsa kI kathA kA nirUpaNa kiyA hai-780 pATalIputra nagara meM jayasena nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| usI nagara meM kubera se bhI adhika dhanADhya nanda Adi vyApArI aura jinadAsa Adi zrAvaka rahate the| eka bAra usa nagara meM samudradatta nAma ke vyApArI ne eka prAcIna sarovara ko khudvaayaa| sarovara kI khudAI karate hue majadUroM ko vahA~ miTTI se yukta svarNa ke sikke mile| atyadhika samaya se sarovara meM dabe rahane se malina hue svarNa ke sikkoM ko lohA samajhakara majadUra unheM becane ke lie eka vyApArI ke pAsa ge| jinadAsa vyApArI ne una sikkoM ko lohe ke sikke samajhakara mAtra do sikke lie, parantu jaba sikkoM ko kasauTI para kasane lagA, to jJAta huA ki ye sikke to svarNa ke sikke haiM, ataH parigraha-parimANa kA ullaMghana hone ke bhaya se jinadAsa seTha ne una sikkoM ko mandira meM arpita kara diyA aura unase zeSa sikke bhI nahIM lie| taba ve majadUra una sikkoM ko lekara nanda seTha ke pAsa ge| nanda ne sikkoM ko svarNa kA jAnakara unheM adhika mUlya dekara le liyA aura kahA- "yadi tumhAre pAsa aura bhI lohe ke sikke hoM, to kisI anya ko mata denA, maiM tumheM icchita mUlya dUMgA, isalie mujhe hI lAkara denaa|" majadUroM ne use svIkAra kara liyaa| dUsare dina nanda seTha kA mitra ati Agraha karake use apane ghara bhojana karAne le gyaa| usa samaya nanda ne apane putra se kahA- "beTA! suno, yadi majadUra sikke lekara AeM, to ve jitanA mUlya mAMge, utanA dekara sikke le lenaa|" putra ne usa bAta ko svIkAra kara liyaa| nandaseTha apane mitra ke ghara bhojana karane calA gyaa| idhara paramArtha ko na jAnane ke kAraNa usa putra ne majadUra ke dvArA mAMge gae mUlya ko adhika jAnakara sikke nahIM kharIde, ataH ve majadUra sikkoM ko lekara anya sthAna para cale ge| phira idhara-udhara ghUmate rahane se una sikkoM para lagI miTTI utarane lagI, jisase ve sikke svarNamaya dikhane lge| rAjapuruSoM ne 780 saMvegaraMgazAlA, gAlA 5858-5.07. Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI majadUroM ke pAsa itanI svarNamudrAe~ dekhakara unheM pakar3a liyA aura rAjA ko sauMpa diyaa| rAjA ne sikkoM ko dekhakara unase pUchA- "tumheM ye sikke kahA~ se mile aura tumane unheM kise becA?" unhoMne kahA- "rAjan! hamane do sikke jinadAsa ko tathA zeSa nanda vyApArI ko beca die haiN|" isa taraha sarvavRttAnta sunakara rAjA ne jinadAsa ko bulAkara puuchaa| jinadAsa ne sArI ghaTanA yathAvat kaha sunaaii| isase rAjA ne usakA sammAna kiyA tathA use ghara jAne diyaa| idhara nanda seTha ne apanI dukAna para Akara apane putra se pUchA- "he putra! tUne una sikkoM ko kharIdA, athavA nahIM?" putra ne kahA- "pitAjI! atyadhika mUlya ke hone se maiMne unheM nahIM lie|" isase nandaseTha apanI chAtI pITane lagA aura bolA- "hAya! maiM luTa gyaa| mere ina pairoM kA hI doSa hai, jinake dvArA maiM paraghara bhojana karane gyaa|" isake sAtha hI vaha apane pairoM ko tor3ane lgaa| tatpazcAt rAjA ne usako bulavAkara rAjasevaka ko usakA vadha karane kI AjJA dI aura usakA sarvadhana le lene ko khaa| isa taraha tRSNA-avirati ke kAraNa jIva pApakArya karatA hai aura duHkhI hotA hai, isalie mana ko parigraha meM tanika bhI nahIM jor3anA caahie| yaha parigraha dekhate-dekhate hI kSaNa meM naSTa honevAlA hai, isalie dhIra puruSa isakI icchA nahIM karatA hai| jaise- isa jagat kI vAyu ko thaile meM bharA nahIM jA sakatA hai, vaise hI AtmA ko bhI dhana se kabhI pUrNa santuSTa nahIM kiyA jA sakatA hai, isalie icchA kA tyAgakara santoSa dhAraNa karanA hI sarvottama hai| santoSI nizcaya hI sukhoM ko prApta karatA hai aura asaMtoSI ko aneka duHkha prApta hote haiN| isa prakAra parigraha meM Asakti rakhanA ucita nahIM hai| saMvegaraMgazAlA kI isa kathA meM parigraha ko mUrchArUpI latAoM kA maNDapa kahA gayA hai| isameM batAyA gayA hai ki pUrva puNya se rahita jo mUr3hAtmA mAtra dhana kI icchA karatA hai, usakA manoratha kabhI pUrNa nahIM hotaa| isa viSaya para varNita lobhAnandI aura jinadAsa kI yaha kathA hameM AvazyakacUrNi (bhAga 1, pR. 528) meM bhI milatI hai| Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 381 prasannacandra rAjarSi kI kathA jisa prakAra durgandha se sabako ghabarAhaTa hotI hai, usI prakAra krodha se sabako udvega hotA hai| durdAnta zatru to eka bhava kA hI ahita karatA hai, jabaki krodha aneka bhavoM kA ahita karanevAlA hotA hai, isIlie jisa kArya ko upazama, arthAt zAnta svabhAvavAlA vyakti siddha kara sakatA hai, usa kArya ko krodhI kadApi siddha nahIM kara pAtA hai, kyoMki usakI buddhi nirmala nahIM hotI hai| saMvegaraMgazAlA meM isa sandarbha meM prasatracandra rAjarSi kI nimna kathA varNita hai :-781 potanapura nagara meM prasannacandra nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| usane rAjya kA tyAga kara vIraprabhu ke pAsa dIkSA svIkAra kara lii| vahA~ se prasannacandra rAjarSi prabhu mahAvIra ke sAtha vihAra karate hue rAjagRha nagarI meM phuNce| yahA~ Akara ve (prasannacandra rAjarSi) khaDgAsana meM kAyotsarga kara dhyAna meM sthira ho ge| jisa samaya rAjA zreNika apane sainyasahita mahAvIra prabhu ko vandanA karane ke lie usI rAste se nikalA, usI samaya sumukha aura durmukha nAmaka do dUtoM ne mahAtmA (prasannacandra) ko dekhaa| sumukha ne kahA- "ye vijayI haiN| inakA jIvana saphala hai, kyoMki inhoMne rAjya ko chor3akara saMyama aMgIkAra kiyA hai|" yaha sunakara durmukha ne kahA- "he bhadra! yaha to kAyara hai, jisane apane nirbala putra ko rAjya-siMhAsana para baiThAkara svayaM zatruoM ke bhaya se dIkSA svIkAra kara lii| inake kAraNa rAjaputra tathA prajA zatruoM se pIr3ita ho rahI hai|" jaise hI durmukha ke vacana rAjarSi ke karNapaTala se TakarAe, ve tatkAla saMyama kI maryAdA ko bhUla gae aura kupita hote hue cintana karane lage- "are! mere jIvita hote hue kauna mere putra evaM rAjya para AkramaNa kara rahA hai? maiM mAnatA hU~ ki yaha sImA ke duSTa rAjAoM kI hI cAlabAjI hai| aba maiM unako parAjita karake hI zAnta bnuuNgaa|" aisA vicAra kara rAjarSi kAyotsarga meM hI mana se yuddha karane lge| idhara prasannacandra rAjarSi ko dhyAnamagna dekhakara zreNika rAjA vismita huA aura unheM bhAvapUrvaka namaskAra kara vaha bhagavAna ke pAsa pahu~cA tathA bhagavAn se pUchane lagA- "he bhagavana! dhyAna meM nirata prasannacandra rAjarSi kI yadi mRtyu ho jAe, to ve kahA~ utpanna hoMge?" prabhu ne kahA- "sAtavI naraka meM utpanna hoNge|" isa para zreNika vicAra karane lagA- '(zAyada) maiMne ThIka taraha se nahIM sunaa|' ataH vaha bAra-bAra vahI prazna pUchane lgaa| vigaraMgazAlA, gAthA 5624-5644. Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI idhara mana dvArA yuddha karate hue rAjarSi ke sarva zastra khatma ho gae, ataH mukuTa dvArA zatru ko mArane kI icchA se rAjarSi ne apane mastaka ko hAtha lagAyA aura loca kie hue mastaka kA sparza hote hI unakI cetanA jAgrata huii| 'are! maiM zramaNa hU~, aura isa taraha yuddha kara rahA hU~'- isa prakAra tIvra vivAda karate rAjarSi ne zukladhyAna ko prApta kiyA, jisase unheM usI samaya kevalajJAna prakaTa huaa| tatkAla devoM ne dundubhI-nAda kiyaa| rAjA zreNika ne bhagavAn se pUchA- "he bhgvnt| yaha divya dhvani kisa kAraNa se ho rahI hai?" bhagavAn ne kahA"prasannacandra rAjarSi ko kevalajJAna utpanna huA hai, isalie devatA kevala mahotsava manA rahe haiN|" AzcaryapUrvaka rAjA punaH prabhu se pUchane lagA- "he nAtha! Apane unake sambandha meM pahale to naraka meM utpanna hone kI bAta kahI thI aura aba kevalajJAna hone kI sUcanA de rahe haiM, isakA kyA kAraNa hai?" usa samaya prabhu ne zreNika rAjA ko sarva vRttAnta yathAvat kahA- "yaha saba manobhAvoM kA khela hai| usa samaya ve tIvra Akroza meM the aura aba pUrNataH shaant| krodha anarthoM kA mUla hai, krodhI vyakti hiMsA karatA hai, mRSA bhASaNa karatA hai, adatta grahaNa karatA hai, brahmacaryavrata ko bhaMga karatA hai tathA parigraha-saMgraha karatA hai, isalie muni ko sadaiva hI kSamA se krodha ko parAjita kara denA caahie|" isa prasaMga meM saMvegaraMgazAlA meM prasannacandra rAjarSi kA dRSTAnta diyA gayA hai| prastuta kathAnaka hameM AvazyakacUrNi (bhAga 1, 456), nizIthasUtracUrNi (bhAga 4 pR. 68) meM bhI upalabdha hotA hai| bAhubalI kA dRSTAnta mAna se vinaya guNa kA nAza hotA hai| mAna ko stambha kI upamA dete hue kahA gayA hai ki stambha kI taraha abhimAnI vyakti kabhI jhukatA nahI hai| jaise jvara ke zAnta ho jAne para pathya kA sevana karane se zarIra svastha hotA hai, vaise hI mAnarUpI jvara ke zAnta hone para ArAdhanArUpI pathya ke sevana se AtmA svastha ho jAtI hai| mAna ke sandarbha meM saMvegaraMzAlA meM bAhubalI kI nimna kathA varNita hai-782 takSazilA nagara meM bhagavAn RSabhadeva kA putra bAhubalI nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| usase choTe aTThAnaveM bhAiyoM ne rAjya kA tyAgakara RSabhadeva bhagavAn ke pAsa dIkSA svIkAra kara lI thii| tatpazcAt jyeSTha bhrAtA bharata cakravartI ne bAhubalI se kahA- "tuma apane svatantra rAjya ko mere adhIna kara merI AjJA kA pAlana 782 saMvegaraMgazAlA, gAthA 5672-5664. Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 383 karo, anyathA mere sAtha yuddha ke lie taiyAra ho jaao|" bharata cakravartI kI isa AjJA ko sunakara bAhubalI usakI adhInatA svIkAra na kara, usake sAtha yuddha karane ke lie taiyAra huaa| donoM ora se yuddha prArambha huA, jisameM aneka hAthI, ghor3e, sainika, Adi marane lge| yoddhAoM ko marate dekha bAhubalI dayA se sikta banA apane bhAI se bolA- "he bharata! vaira to paraspara hama donoM kA hai, phira ina niraparAdhI jIvoM ko mArane se kyA lAbha hai ? ataH yuddha hama donoM ko hI karanA caahie|" bharata ne usakI bAta ko svIkAra kara liyA phira donoM ne dRSTi, muSTi, Adi yuddha karanA prArambha kiyaa| ina pratyeka prakAra ke yuddha meM bAhubalI bharata cakravartI ko harAne lgaa| 'kyA maiM cakravartI nahIM hU~, jo sAmAnya manuSya kI taraha isakI bhujAbala ke dvArA hAra rahA hU~'- aisA cintana karate hI bharata cakravartI ke hAtha meM atyanta camakatA huA daNDaratna aayaa| daNDaratna ko dekhate hI bAhubalI krodhita huA aura usane daNDasahita bharata cakravartI ko mAra dene kA vicAra kiyA, kintu turanta use kuzala buddhi jAgrata huI aura vaha rAjya ke prati apanI viSayAsakti ko dhikkArane lgaa| 'isa rAga ke kAraNa jIvAtmA apane svajana, bandhu ko bhI tRNatulya samajhatA hai aura akArya karane ke lie taiyAra ho jAtA hai'- aisA zubha cintana karate hI use vairAgya utpanna huA aura apane uThe hue hAtha ko punaH nIce na karake, usI hAtha se svayameva paMcamuSThi-loca kara usane dIkSA grahaNa kara lii| tatpazcAt bAhubalI ne mana meM vicAra kiyA- 'bhagavAn ke pAsa jAU~gA, to mujhe mere choTe bhAIyoM ko vandana karanA paDegA', isa abhimAna ke kAraNa bAhubalI vahIM kAryotsarga dhyAna meM khar3A ho gayA tathA 'kevalajJAna ke bAda hI paramAtmA ke pAsa jAU~gA'- aisI pratijJA karake nirAhAra khar3A rhaa| isa taraha eka varSa taka kI kaThina sAdhanA se usakA zarIra atyanta kRza ho gyaa| varSa ke anta meM RSabhadeva bhagavAna ne brAhmI aura sundarI-ina do sAdhviyoM ko bAhubalI ke pAsa bhejaa| vahA~ jAkara unhoMne apane bhAI se kahA- "are bhaiyA! RSabhadeva bhagavAna ne kahA hai ki hAthI ke Upara car3hane se kevalajJAna prakaTa nahIM hotA, ataH hAthI kA tyAga kro|" apanI bahanoM ke vacana sunakara bAhubalI samyak vicAra karane lagA ki merI bahaneM mRSA vacana nahIM kaha sakatI, para maiM kisa hAthI para car3hA huA hU~?" gaharAI se cintana karane se use vicAra AyA- 'hA~! maiM mAnarUpI hAthI para car3hA huA huuN| usI kA mujhe tyAga karanA hai|' satya bAta jJAta hote hI use zukladhyAna prakaTa huA aura vaha mAna kA tyAgakara prabhu ke caraNoM meM Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI jAne ke lie pA~va uThAne lagA ki use kevalajJAna prApta ho gyaa| isa prakAra bAhubalI pUrNa pratijJA vAlA banA / mAna - laghutA - vinaya guNa meM avarodharUpa hai, sadgati kA bAdhaka hai tathA durgati kA mArga hai| jIvAtmA mAna ke kAraNa se apane yaza ko samApta karatA hai aura tiraskAra kA pAtra banatA hai, isalie vivekI puruSa ihaloka aura paraloka meM duHkha denevAle mAna kA tyAga kara detA hai / isa kathA ke mAdhyama se saMvegaraMgazAlA meM granthakAra kahatA hai- "jaise-jaise manuSya mAna karatA hai, vaise-vaise vaha apane guNoM kA nAza karatA hai| isa prakAra kramazaH guNoM ke nAza hone se vaha guNarahita ho jAtA hai| guNarahita manuSya uttama kula, jAti meM janmA huA hone para bhI guNa (pratyaMcA ) rahita dhanuSa ke samAna icchita prayojana kI siddhi nahIM kara sakatA hai, isalie sva-para ubhaya ke hitoM ke ghAtaka, viSama duHkha denevAle mAnakaSAya ko vivekI puruSa sarvathA tyAga dete haiN| " isa sambandha meM AcArya jinacandrasUri ne bAhubalI kA yaha dRSTAnta pratipAdita kiyA hai| prastuta dRSTAnta hameM AvazyakacUrNi (bhAga 1, pR. 180, 210, 211 ), vizeSAvazyakabhASya (gA. 1714, 1720, 1730), kalpasUtravRtti ( 235), AcArAMgavRtti (pR. 133), Adi aneka prAcIna granthoM meM upalabdha hotA hai / sAdhvI paNDarA AryA kI kathA mAyA, arthAt kapaTavRtti ke kAraNa loka meM avizvAsa kA janma hotA hai, kintu mAyA ( kapaTavRtti) ke tyAga se saralatA kA guNa prakaTa hotA hai| saMvegaraMgazAlA meM isa sambandha meM sAdhvI paNDarA AryA kI kathA varNita kI gaI hai:- 783 eka zahara meM eka uttama zrAvaka rahatA thaa| usakI eka putrI thii| use bacapana meM hI jina dharma para aTUTa zraddhA thI, jisase vaha jinapraNIta kathana se saMsAra ke svarUpa ko jAnane lagI / kAlAntara meM use vairAgya utpanna huA aura usane dIkSA svIkAra kara lii| vaha apanI gurujI mahattarA ke sAtha rahakara saMyama ArAdhanA karane lagI, kintu vaha malaparISaha ko sahana nahIM kara pAne ke kAraNa zarIra tathA vastra ko svaccha rakhatI thii| usakI gurujI mahattarA sAdhvI use sadaiva kahatI thI ki aisA karane se sAdhvI- jIvana ( saMyama - jIvana ) meM doSa lagatA hai, 783 saMvegaraMgazAlA, gAthA 6006 - 6016. Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 385 isalie yaha karanA yogya nahIM hai / mahattarA kI zikSA ko mAnya nahIM karake vaha alaga upAzraya meM rahane lgii| vahA~ sAdhvI ke zarIra evaM vastra ko ujjvala dekhakara logoM ne usakA nAma sAdhvI paNDarA AryA rakha diyaa| vaha apanI mAna-pratiSThA ke lie vidyAbala kA prayoga karake logoM ko AkarSita karane lagI / taduparAnta usakA viveka jAgrata huA aura usane guru ke samakSa apane durAcAroM kA prAyazcitta karake anazana svIkAra kara liyaa| zubha - dhyAna meM lIna rahate hue bhI apanI pUjA aura satkAra ke lie vaha mantra kA prayoga karane lgii| isase loga AkarSita hone lge| nagara ke logoM ko hamezA usake pAsa Ate-jAte dekhakara gurujI ne kahA- "he AryA ! isa taraha bAra-bAra mantra kA prayoga karanA saMyama - jIvana meM ucita nahIM hai|" gurujI ke zabdoM ko sunakara usane mithyAduSkRt (micchAmidukkaDaM ) kiyA aura kahA- "punaH aisA nahIM kruuNgii| ApakI aisI preraNA mujhe bahuta acchI lgii| " kucha dinoM bAda ekAnta meM nahIM raha sakane ke kAraNa usane punaH mantra dvArA logoM ko AkarSita kiyaa| gurujI ne punaH usakA niSedha kiyA / mAyA se yukta banI vaha kahane lagI- "he bhagavatI ! maiM kisI bhI vidyA kA prayoga nahIM karatI hU~, kintu ye loga svayameva zAtA pUchane Ate haiN|" isa taraha usane mAyA ke adhIna banakara ArAdhanA kA phala naSTa kara diyA aura anta samaya meM vaha marakara saudharmakalpa kI devI ke rUpa meM utpanna huii| isa taraha isa kathA kA sAra yaha hai ki mAyA guNoM ko samApta karanevAlI aura doSoM ko bar3hAnevAlI hai| vaha vivekarUpI candrabimba ko galAnevAle rAhu graha ke samAna hai| jJAna, darzana aura cAritra kA pAlana lambe samaya taka kiyA ho, parantu yaha mAyArahita na ho, to vaha sarva ko naSTa karanevAlA hotA hai| mAyAvI manuSya sarpa ke samAna bhayajanaka dikhAI detA hai / prastuta kathA kA mUla srota hameM kisI bhI grantha meM upalabdha nahIM huA / . Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI arhannaka kI patnI aura arhamitra kI kathA lobha aura Asaktijanya ko hI jinezvara bhagavAn ne rAga kahA hai| cAhe binduoM se samudra ko bharA jA sakatA ho, athavA IMdhana se agni ko tRpta kiyA jA sakatA ho, kintu tRSNA kI pUrti sambhava nahIM hai| isa sandarbha meM saMvegaraMgazAlA meM arhantraka kI patnI aura arhamitra kI kathA varNita hai :- 784 zrI kSiti pratiSThita nagara meM arhannaka aura arhamitra nAmaka paraspara dRr3ha prema vAle do bhAI rahate the| eka dina tIvra kAmAsakti ke kAraNa bar3e bhAI kI strI choTe bhAI se bhoga karane ke lie prArthanA karane lagI / devara dvArA bAra-bAra manA karane para bhI jaba vaha usako vivaza karane lagI, taba arhamitra ne kahA- "bhAbhI Apa to merI mAtA ke tulya haiN| Apako to bhaiyA se hI santoSa karanA caahie| " usa duSTa strI ne kAmAsakta banakara apane pati ko khatma kara diyA aura arhamitra se kahane lagI- "maiMne Apake lie Apake bhAI ko mAra diyA hai, phira bhI Apa mujhe kyoM nahIM cAhate ho?" 'jaba isa strI ne mere bhAI ko mAra diyA hai, to Age isakA kyA bharosA ?'- isa prakAra cintana karate hue use vairAgya ho gayA aura usane bhagavatI-dIkSA svIkAra kara lI tathA sAdhuoM ke sAtha anyatra vicarane lagA / arha mitra dvArA dIkSA grahaNa kara lene para vaha strI ArttadhyAna ke kAraNa marakara kutiyA bnii| eka dina arhamitra muni vicarate hue usI gAMva meM padhAre, jahA~ vaha kutiyA rahatI thii| pUrva snehavaza vaha kutiyA bhI usa muni ke pAsa rahane lgii| dUra bhagAne para bhI vaha nahIM bhAgatI thI / taba muni ise upasarga mAnakara rAtri meM vahA~ se vihAra karake anyatra cale ge| vaha kutiyA unake viyoga meM marakara jaMgala meM vAnarI ke rUpa meM utpanna huI / ekadA muni vihAra karate hue usI jaMgala meM phuNce| vahA~ usa vAnarI ne muni ko dekhA aura pUrva prItivaza unase lipaTa gii| ise dekha sabhI muniyoM ne milakara una muni ko mahAmuzkila se usa bandariyA se chudd'aayaa| tatpazcAt ve muni usase bacane ke lie kahIM chipa ge| yahA~ bhI unake viraha ko sahana na kara pAne se marakara punaH vaha yakSiNI bnii| tatpazcAt vaha yakSiNI bhI arhamitra ko satAne kA maukA dekhane lagI / anya munigaNa arhamitra kI haMsI ur3Ane lage- " arhamitra! tuma dhanya ho ! tuma to kutiyA aura bandarI ko bhI atyanta priya lagate ho|" muniyoM dvArA aisA kahane para bhI arhamitra kaSAyarahita ho, samatA meM vicarane lge| 784 saMvegaraMgazAlA, gAthA 6063-6106. Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 387 kisI eka samaya muni choTI nadI ko pAra karane ke lie lambA Daga bharakara jAne lage, taba usa yakSiNI ne, jo muni se vaira lenA cAhatI thI, muni kI jaMghA kATa dii| usa samaya ve muni 'aho ! mere dvArA apkAya jIvoM kI virAdhanA na ho' - aisA zubha cintana karane lge| taba kisI samakita devI ne usa yakSiNI ko parAjita kara muni kI jaMghA ko jor3akara use punaH akhaNDa banA diyaa| isa taraha rAga se vairAgya meM pravRtti karanevAle ne sadgati prApta kI aura rAga se parAjita banI yakSiNI viDambanA kI pAtra banI / isalie, mukti yA siddhi ko prApta karane ke lie jinavacanarUpI nirmala jala se kAmAsakti ko zAnta kara antima ArAdhanA karanA caahie| uttama ratnoM ke samUha ke sAmane jaise kA~ca kI maNiyA~ zobhAyamAna nahIM hotI haiM, vaise hI Asaktirahita vyakti ke sAmane devoM athavA manuSyoM ke zreSTha sukha bhI nagaNya hote haiN| isa kathA ke mAdhyama se yaha batAyA gayA hai ki jaba kisI padArtha yA prANI ke prati AkarSaNa paidA hotA hai, to use rAga kahate haiN| rAga tIna prakAra kA hotA hai- sneharAga, kAmarAga aura dRSTirAga / Atmahita ke bhAva se kie gae niHsvArtha prema (prazastarAga) ko chor3akara anya sarvaprakAra ke rAga saMsAra paribhramaNa karAne vAle kahe gae haiN| icchA bhI rAga kA eka rUpa hai, kyoMki bhogecchA kA saMskAra janma-janmAntara taka calatA hai| isa sandarbha meM saMvegaraMgazAlA meM arhannaka kI patnI evaM arhamitra kI kathA varNita hai| kAmarAga ke sandarbha meM dI gaI yaha kathA hameM AvazyakacUrNi (bhAga 1, pR. 514), AvazyakavRtti (pR. 388), gacchAcAryaprakIrNakavRtti (pR. 26), Adi granthoM meM bhI upalabdha hotI hai| kapila brAhmaNa kI kathA lobha sarva duHkhoM kA mUla hai tathA yaha durgati meM le jAnevAlA rAjamArga hai, ataH lobha kA tyAga hI zreyaskara hai| isa sandarbha meM saMvegaraMgazAlA meM kapila brAhmaNa kI nimna kathA varNita hai - 785 kauzAmbI nagarI meM yazodA nAma kI eka brAhmaNI rahatI thii| usako kapila nAma kA eka putra thaa| putra kI alpa Ayu meM hI usake pitA kA dehAnta 785 //// saMvegaraMgazAlA, gAthA 6033-6064. Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI ho gayA thaa| eka dina vaha brAhmaNI eka vidvAn brAhmaNa ko dekhakara rone lgii| putra dvArA rone kA kAraNa pUchane para usa brAhmaNI ne kahA- "he putra! aba jindagI meM rone ke sivAya bacA bhI kyA hai?" dekha, usa vidvAna brAhmaNa kI taraha tere pitA ke pAsa bhI bahuta sampatti thI, parantu tere janma lene ke sAtha hI sArI sampatti samApta ho gii|" kapila ne kahA- "mA~ pitAjI ne itanI sampatti kahA~ se prApta kI thI?" mA~ ne kahA- "beTA! tere pitAjI vedoM ke vidvAn paNDita the| unhoMne apanI vidvattA ke dvArA hI bahuta-sA dhana arjita kiyA thaa|" aisA sunate hI kapila ne bhI vedoM kA abhyAsa karane kA nirNaya kiyA aura isa hetu vaha vahA~ se nikalakara zrAvastI nagarI phuNcaa| kapila indradatta nAmaka upAdhyAya ke pAsa phuNcaa| vahA~ usane adhyayana karanA prArambha kiyA, kintu vaha bhojana dhana nAmaka seTha ke yahA~ karatA thaa| seTha kI dAsI kapila ke bhojana kA dhyAna rakhatI thii| isa taraha vaha upAdhyAya aura dhana seTha kI kRpA se vedoM kA adhyayana karane lgaa| dAsI use sadaiva premapUrvaka bhojana karAtI evaM usase madhuravANI meM vArtAlApa krtii| isase Apasa meM donoM kA prema bar3hane lgaa| eka dina usa dAsI ne kapila se kahA-"kala nagara meM utsava honevAlA hai, vahA~ sabhI striyA~ sundara vastra evaM alaMkAroM se susajjita hokara Ae~gI, isalie Apa bhI mere lie sundara vastra evaM alaMkAra lA do|" kapila kahane lagA"priye! maiM tumheM vastrAlaMkAra kahA~ se lAkara duuN| mere pAsa to kucha bhI nahIM hai|" dAsI ne kahA- "hamAre nagara meM jo brAhmaNa apane AzIrvacanoM se rAjA ko sabase pahale jAgrata karatA hai, use rAjA do mAzA svarNadAna dekara usakA satkAra karate haiM, isalie tuma bhI vahA~ jAo aura dhana le aao|" kapila dAsI ke kahane para rAtri meM hI rAjamArga para cala diyaa| rAjapuruSoM ne use rAtri meM rAjamArga para jAte dekhA, to use cora samajhakara pakar3a liyA aura rAjA ko sauMpa diyaa| prAtaHkAla rAjA ne usa cora se pUchA- "he bhadra! tU yahA~ kisalie AyA hai?" taba kapila ne rAjA ko apanA sarvavRttAnta btaayaa| isa para rAjA ne use jitanA dhana cAhie, utanA mAMgane ke lie khaa| kapila ekAnta meM jAkara vicAra karane lagA- 'kyA maiM bIsa mudrA mAMga lU~?' phira socane lagA- 'nhiiN| itane se to AbhUSaNa bhI nahIM aaeNge| to phira sau mudrA mAMga letA huuN| nahIM, isase bhI kucha nahIM hogaa|' lobhI mana lambI-lambI ur3AneM bharane lgaa| sau se hajAra, hajAra se lAkha aura karor3a taka mana pahu~ca gyaa| dhana kI icchA ko uttarottara bar3hatA dekha kapila vicAra karane lagA ki jaise-jaise jIva ko lAbha hotA Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 389 jAtA hai, vaise-vaise lobha bar3hatA jAtA hai| do mAzA kA socakara AyA thA, aba karor3a se bhI icchA pUrNa nahIM ho rahI hai| yaha lobha hI pApa kA mUla hai| aisA cintana karate-karate use jAtismaraNa-jJAna ho gyaa| jJAna se usane apane pUrvabhavoM ko dekhA, jisase use vairAgya utpanna huA aura phira usane dIkSA lene kA nizcaya kara liyaa| dIkSA lekara kapila rAjA ke pAsa phuNcaa| taba rAjA ne pUchA- "he bhadra! tUne kyA vicAra kiyA?" usane apane eka karor3a svarNamohara taka ke vicAra ko prakaTa kiyaa| rAjA ko icchApUrti karane hetu tatpara banA dekhakara muni ne kahA- "he rAjan! aba mujhe isa parigraha se koI prayojana nahIM hai|" aisA kahakara kapila muni rAjasabhA se bAhara Ae aura usI samaya unheM kevalajJAna prakaTa huaa| jo lobhI vyakti apane lobha kA prAyazcitta kie binA maratA hai, use lambe samaya taka saMsAra meM paribhramaNa karanA par3atA hai tathA jina mahApuruSoM ne lobha ke vipAka ko jAnakara santoSa dhAraNa kara liyA hai, unhoMne hI zAzvata sukha, arthAt mokSa-sukha ko prApta kiyA hai| isa kathA ke dvArA saMvegaraMgazAlA meM yaha batAyA gayA hai ki vyakti ko lobhavatti se hAni evaM santoSa se lAbha hotA hai| isa sambandha meM kapila brAhmaNa kI yaha kathA dI gaI hai| lobhakaSAya kI prabalatA sarvatra dikhAI detI hai| lobha ko 'pApa kA bApa' kahA gayA hai, kyoMki svarNamudrAoM ko dekhakara lobha ke vazIbhUta banA jIva apane vratoM ko chor3ane ke lie bhI tatpara banatA hai| prastuta kathAnaka hameM uttarAdhyayana (adhyAya 8), uttarAdhyayanavRtti (pR. 168), uttarAdhyayanacUrNi (pR. 168-170) meM upalabdha hotA hai| isake atirikta nandIsUtravRtti (pR. 26) meM bhI prastuta kathA kA ullekha milatA hai| isase yaha pratIta hotA hai ki jinacandrasUri ne prastuta dRSTAnta uttarAdhyayanasUtra se hI grahaNa kiyA hogaa| dharmaruci aNagAra kI kathA dveSa anartha kA ghara hai| bhaya, kalaha aura tanAvoM kI utpatti kA kAraNa hai| vaha premiyoM aura mitroM meM bhI droha utpanna karanevAlA hai| vastutaH, ati krodha aura mAna se utpanna hue azubha Atma-pariNAma hI dveSa haiN| isa sandarbha meM saMvegaraMgazAlA meM dharmaruci aNagAra kI nimna kathA varNita hai-786 780 saMvegaraMgazAlA, gAthA 6121-6153. Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI gaMgA nadI ke kinAre nanda nAma kA eka nAvika rahatA thaa| vaha logoM se nadI pAra karavAne kA adhika kirAyA letA thaa| eka dina vahA~ dharmaruci muni kA Agamana huaa| muni ko bhI nadI pAra karanA thI, parantu unake pAsa nAvika ko dene ke lie kirAyA nahIM thA, isalie nAvika ne unheM gaMgA nadI ke pAra jAne se roka rakhA thaa| bhikSA kA samaya bhI Tala gyaa| prAtaH kAla se Ae muni ko madhyAhUnakAla ho gyaa| sUrya kI teja kiraNoM se pIr3ita ho rahe muni para nAvika ko jarA bhI dayA nahIM aaii| jaba kisI bhI prakAra se nAvika unheM muphta meM le jAne ke lie taiyAra nahIM huA, taba muni ko nAvika para tIvra krodha utpanna huA aura unhoMne apanI dRSTirupI jvAlA se nAvika ko bhasmasAt kara diyA tathA svayaM anyatra cale ge| vaha nAvika marakara koyala banA aura eka sabhA bhavana meM rahane lagA / anyatra vicarate hue eka dina muni ne AhAra- pAnI lekara AhAra karane ke lie usI sabhA meM praveza kiyaa| vahA~ muni ko dekhakara koyala ko pUrva vaira jAgrata huaa| jaba muni AhAra karane baiThe, taba vaha koyala Upara se una para kacarA girAne lgii| isa taraha muni dvArA bAra-bAra sthAna parivartana karane para bhI vaha usI taraha kacarA girAtI rhii| muni ko koyala para tIvra krodha utpanna huA aura krodha meM ve kahane lage- "kauna hai, jo nanda ke samAna mere sAtha duSTa pravRtti kara rahA hai ?" aisA kahakara muni ne use bhI apanI dRSTijvAlA se jalAkara bhasma kara diyaa| yahA~ se marakara usa nAvika kA jIva gaMgA nadI ke kinAre haMsa banA, tatpazcAt vahA~ se marakara vaha aMjana parvata para siMharUpa meM utpanna huA aura usake pazcAt vahA~ se bhI marakara vaha vArANasI meM baTuka brAhmaNa bnaa| vaha pratyeka bhava meM muni ko dekhakara krodhAtura banatA aura unakA aniSTa krtaa| idhara muni bhI pUrva vaira ke kAraNa pratyeka bhava meM use dRSTijvAlA se jalAkara bhasma karate rhe| phira vahA~ se bhI marakara vaha eka rAjA bnaa| rAjya - sukha bhogatA huA rAjA apane pUrvabhava kA cintana karane lagA, jisase use jAti- smaraNa - jJAna utpanna huaa| muni ke sAtha pUrva vaira hone se bhayabhIta banA rAjA vicAra karane lagA ki yadi isa bhava meM bhI muni mujhe mAra degA, to maiM rAjya - sukha se vaMcita raha jAU~gA / isa prakAra cintita rAjA usase bacane ke lie upAya socane lgaa| kucha vicArakara rAjA ne ( muni ko khojane ke lie ) eka zloka kI tIna paMktiyAM banAkara rAjamahala ke bAhara TAMga dii| phira isa taraha kI udghoSaNA karavAI ki jo bhI isa zloka ko pUrNa karegA use rAjA apanA AdhA rAjya degA / Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 391 eka dina dharmaruci vihAra karake usI nagara ke udyAna meM phuNce| vahA~ unhoMne mAlI ko eka hI pada ko bAra-bAra bolate sunaa| muni ne usa mAlI se pUchA- "he bhadra! isa apUrNa zloka ko tU bAra-bAra kyoM bola rahA hai?" usane muni ko sarvavRttAnta khaa| isa para muni ne usa zloka ke rahasya ko jAnakara usakI AkhirI paMkti isa prakAra racI- "jo usakA ghAtaka thA, vahI yahA~ AyA hai|" usa zloka ko lekara mAlI rAjA ke pAsa pahu~cA aura usane rAjA ko zloka sunaayaa| zloka sunate hI mauta ke bhaya se rAjA ne apanI A~kheM banda kara lii| 'yaha mAlI rAjA kA aniSTa karanevAlA hai'- aisA jAnakara loga use mArane lge| mAlI cillAte hue kahane lagA- "maiMne isa zloka kI racanA nahIM kI hai, isa zloka ko eka sAdhu ne racA hai|" mAlI dvArA usa muni kA sthAna pUchakara rAjA usa sthAna para gayA aura vahA~ muni ko vandana karake, dharmopadeza sunakara rAjA ne zrAvaka-vrata svIkAra kiyaa| dharmaruci muni apane pUrva pApAcaraNa kA smaraNa kara usakI AlocanA karane lage tathA punaH-punaH apane pApoM kA mithyAduSkRta dene lge| isa prakAra ghora pazcAtApapUrvaka unhoMne sarva karmoM kA kSaya karake dveSarUpI vRkSa ko mUla se ukhAr3a diyA tathA acala anuttara ziva-sukha ko prApta kiyaa| dharmaruci aNagAra ne dveSa ke dvArA cAritra ko dUSita kiyA thA, kintu unhoMne kAlAntara meM saMvega prAptakara prAyazcitta dvArA saMyamajIvana ko zuddha kiyaa| isa taraha dveSarUpI dAvAnala ko prazamrUpI jala se zAnta karanA cAhie, kyoMki vyakti dveSa ke kAraNa janma-janmAntara meM duHkhI hotA hai, kintu citta meM samatAbhAva aura samAdhi ke dvArA karmoM kA kSayakara mukti prApta karatA hai| saMvegaraMgazAlA kA uparyukta kathAnaka yaha batAtA hai ki dveSa duHkhoM kA bhaNDAra hai, isalie muni ko sukha ke prati rAga nahIM karanA cAhie evaM duHkha se dveSa nahIM karanA caahie| isI taraha, zatru se dveSa nahIM karate hue aura mitra se rAga nahIM rakhate hue samatAbhAva rakhanA caahie| isI sandarbha meM saMvegaraMgazAlA meM dharmaruci aNagAra kI yaha kathA varNita hai| prastuta kathAnaka hameM oghavRtti (pR. 156-160) meM bhI upalabdha hotA hai| Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI harikezI muni kI kathA krodhI manuSya dvArA kie gae vAkyuddha ko kalaha kA hI rUpa kahA gayA hai| kalaha dhana kA nAza karanevAlA hai| yaha daridratA kA sthAna hai aura yaha aviveka kA pariNAma hai| kalaha se mana kaluSita hotA hai evaM vaira kI paramparA bar3hatI hai| isa sambandha meM saMvegaraMgazAlA meM harikezI kI kathA varNita hai-787 mathurA nagarI meM zaMkha nAma kA rAjA rAjya karatA thaa| eka dina usane rAjya-sukhoM ko tyAgakara dIkSA svIkAra kara lii| bAda meM usa muni ne sUtroM kA gahana adhyayana kiyaa| eka bAra ve muni vihAra karate hue gajapura nagara meM phuNce| bhikSA hetu nagara meM praveza karane ke lie muni ne agniyukta mArga ke pAsa khar3e hue somadatta purohita se pUchA- "he bhadra! kyA maiM isa rAste se jA sakatA hU~?" muni ko agni meM jalate hue dekhane kI icchA se somadatta ne muni ko usa mArga se jAne ko kahA jisa mArga para agni thii| muni IryApathikI kA pAlana karate hue usa mArga se jAne lge| muni ko usI mArga se dhIre-dhIre jAte hue dekhakara somadatta Azcaryacakita huaa| 'jisa mArga meM agni thI, vaha mArga zItala kaise ho gayA'- aisA socate hue vismita hokara vaha svayaM ko dhikkArane lagA- 'are! maiM pApI huuN| maiMne pApa-kArya kiyA hai|' somadatta phira vicAra karane lagA ki jinake prabhAva se agni bhI zItala bana gaI, aise tyAgI muni ke to mujhe darzana-vandana karanA cAhie, ataH usane muni ke pAsa Akara apane durAcaraNa ke lie kheda prakaTa kiyA aura punaH-punaH kSamAyAcanA karane lgaa| phira somadatta, muni banakara saMyamI jIvana kA niraticArapUrvaka pAlana karane lagA, kintu anta taka usane jAti-mada ko nahIM chor3A, ataH vaha marakara deva bnaa| pUrvabhava meM prAyazcitta nahIM karane se vaha devabhava se cyuta hokara cANDAla-kula meM utpanna huaa| usa (cANDAla) bAlaka kA rUpa-raMga atyanta vIbhatsa thA, isalie mohalle ke bAlaka usake sAtha khela nahIM khelate the, sabhI usase dUra rahane ko kahate aura isase vaha dUra khar3A sabako dekhatA rhtaa| eka dina jahA~ sabhI bacce khela rahe the, vahA~ se zyAmavarNa kA bhayaMkara viSailA sarpa niklaa| sabhI baccoM ne turanta milakara usa sarpa ko lAThI se mAra diyaa| kucha dera pazcAt phira eka sarpa nikalA, kintu viSarahita hone se usako kisI ne nahIM maaraa| cANDAla isa dRzya ko dUra se dekha rahA thaa| isase vaha vicAra karane lagA ki sabhI jIva apane hI guNa athavA doSa se zubha aura azubha phala ko prApta saMvegaraMgazAlA, gAthA 6171-6241. Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 393 karate haiM, ataH mujhe bhI apane doSoM kA tyAga karake guNoM ko prakaTa karanA caahie| aisA socakara vaha eka muni ke pAsa gayA aura vahA~ usane jina-praNIta vacana ko zravaNa kiyA, jisase use vairAgya utpanna huA aura usane dIkSA svIkAra kara lii| usakA nAma mAtaMga muni rakhA gyaa| eka dina vicarate hue ve muni vArANasI nagarI ke yakSa mandira meM phuNce| vahA~ mAtaMga muni dvArA kI gaI anya muniyoM kI sevA-bhakti ko dekhakara vahA~ kA yakSa muni para ati prasanna huA aura jIvana bhara unakI sevA meM rahane lgaa| ____eka bAra kauzaladeza ke rAjA kI putrI bhadrA yakSa ke mandira meM aaii| vahA~ usane muni ko dhyAna meM khar3e dekhakara unakI nindA kii| isase yakSa kupita hokara bhadrA ke zarIra meM praveza kara gayA, aura use taMga karane lgaa| kisI taraha bhadrA rAjamahala phuNcii| rAjA dvArA bhadrA kA aneka upacAra karane para bhI koI lAbha nahIM huaa| eka dina yakSa ne rAjA se kahA- "isa kanyA ne muni kI nindA kI hai, isako muni ko sauMpa diyA jAe, tabhI chuTakArA milegaa|" putrI ke prANoM kI rakSA ke lie rAjA usakA vivAha muni ke sAtha karane ko taiyAra ho gyaa| bhadrA bhI muni ke pAsa Akara mAphI mAMgane lagI aura svayaM ko svIkAra karane kI vinatI karane lgii| muni to dhyAnastha the, aura dhyAna meM hI khar3e rahe, unhoMne usakA koI pratyuttara nahIM diyA, kintu yakSa ne usa bhadrA ko khUba parezAna kiyaa| vahA~ se punaH muzkila se chUTakara vaha bhadrA apane mAtA-pitA ke pAsa rAjamahala meM aaii| bhadrA ko dekhakara rAjapurohita ne rAjA se kahA- "yaha kanyA to sAdhu dvArA tyAga kI gaI hai, ataH isakA vivAha brAhmaNa ke sAtha karanA hogaa|" rAjA ne apanI putrI kA vivAha rudradeva brAhmaNa ke sAtha kiyA, phira bhadrA usa brAhmaNa ke sAtha apane dina vyatIta karane lgii| __ eka dina rudradeva dvArA eka bar3e yajJa kA Ayojana kiyA gyaa| usa yajJa meM aneka paNDitoM ko bulAyA gayA, usa yajJa ke pazcAt sabake bhojana kI vyavasthA bhI kI gii| usI dina mAtaMga muni ke mAsakSamaNa kA pAraNA thA, ataH ve bhikSA hetu usI yajJazAlA meM pdhaare| vahA~ brAhmaNoM ne unheM dAna nahIM diyA aura pApI, duSTa, Adi apazabda kahakara dutkArate hue bAhara nikAla diyaa| isa taraha muni kI nindA karate dekha vaha yakSa mAtaMga muni ke zarIra meM pravezakara unase phira bhikSA mAMgane lgaa| isa para brAhmaNoM ne muni ko nikAlane ke lie kumAroM ko bhejaa| isase kupita huA yakSa una brAhmaNoM ko mArane lgaa| isa dRzya ko dekhakara rAjaputrI bhadrA ne una brAhmaNoM ko rokakara kahA- "ye vahI muni haiM, jinhoMne mujhe yakSa se mukta kiyA thaa| Apa sabhI inase kSamA maaNgo|" ve sabhI muni se Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI kSamAyAcanA karane lge| muni ne kahA- "jo jinezvara ke dvArA batAe gae mArga para calatA hai, vaha kabhI krodha nahIM karatA hai| krodha to yaha merI bhakti meM tatpara banA huA yakSa kara rahA hai| tuma saba usako prasanna kro| " turanta sabhI ne muni ko AhAradAna dekara yakSa ko zAnta kiyaa| isase prasanna hue yakSa ne vahA~ svarNa va ratnoM kI vRSTi kii| kalaha dharma ko naSTa karatA hai aura pApa phailAtA hai| vaha kugati meM le jAne ke lie eka sahaja pagaDaNDI hai / kalaha se guNoM kI hAni evaM doSoM kI vRddhi hotI hai, isalie hAthI ke bacce ke samAna bar3hate kalaha ko prArambha meM hI roka denA cAhie / rudra aura aMgarSi kI kathA saMvegaraMgazAlA ke anusAra sajjana vyakti para doSAropaNa karanA hI abhyAkhyAna kahA jAtA hai tathA ise sarva sukhoM kA nAza karane meM duSTa zatru ke samAna kahA gayA hai, ataH kSapaka muni ko abhyAkhyAna - doSa kA dUra se parityAga karanA caahie| isa sandarbha meM saMvegaraMgazAlA meM rudra aura aMgarSi kI nimna kathA varNita hai - 788 campAnagara meM kauzikAcArya nAmaka eka upAdhyAya rahate the| unake pAsa aMgarSa aura rudra nAmaka do vidyArthI zAstroM kA adhyayana karate the| avakAza ke dina upAdhyAya ne donoM ko lakar3iyoM kA eka-eka gaTThara lAne ko khaa| aMgarSi sarala prakRtivAlA hone se, turanta guru kI AjJA svIkAra kara lakar3iyA~ lene jaMgala meM calA gyaa| isase viparIta rudra duSTa svabhAvavAlA thA, ataH guru- AjJA ko svIkAra kie binA hI vahA~ se jAkara bAlakoM ke sAtha khelane lgaa| sandhyA ke samaya jaba aMgarSi jaMgala se lakar3iyA~ lekara A rahA thA, taba rudra use dekhakara bhayabhIta huaa| itane meM usane eka vRddhA ko bhI sira para lakar3iyA~ uThAkara lAte hue dekhaa| binA vicAra kie rudra ne usI kSaNa usa vRddhA ko mAra diyA aura use gaDDhe meM gAr3ha diyA, phira turanta una lakar3iyoM ke gaTThara ko uThAyA aura zIghratA se Azrama meM pahu~cakara gurujI se kahane lagA- "he upAdhyAyajI ! Apako jo ziSya priya hai, vaha kitanA pApI hai, use Apane kabhI dekhA ?" guru dvArA spaSTa bAta pUchane para usane kahA- "gurujI ! Apake sAmane to vaha pApI jaMgala jAne ke lie ravAnA huA aura pIche se vaha pUre dina baccoM ke sAtha khelatA rahA, phira zAma saMvegaraMgazAlA, gAthA 6253-6268. 788 Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 395 hote hI usane eka vRddhA ke sira para gaTThara dekhakara usako mAra diyaa| aba vaha lakar3iyoM kA gaTThara lekara jaldI se idhara hI A rahA hai| yadi Apako vizvAsa nahIM ho, to Apa svayaM calakara dekha liijie|" isa prakAra rudra dvArA aMgarSi ke sambandha meM managaDhanta banAI gaI bAtoM ko sunakara upAdhyAya ko usa para tIvra krodha huA aura usake Ate hI unhoMne kahA- "he pApI! tUne aisA akArya kiyA? jA merI najaroM se dUra ho jA! aise duSTa ziSya ko adhyayana karAne se kyA lAbha hai?" upAdhyAya ke mukha se ina zabdoM ko sunakara aMgarSi para mAnoM vajrapAta huaa| vaha atyanta kheda karatA huA cintana karane lagA- 'he pApI jIva! pUrva bhava meM avazya hI tUne ghora pApakarma kiyA hogA, jisase tujha para ati duHsaha, asatya Aropa lgaa|' isa taraha cintana-manana karane se aMgarSi ko jAti-smaraNa-jJAna utpanna huaa| isa jJAna se pUrvabhava ko jAnakara usane saMyama svIkAra kiyA aura zubhadhyAna se zukladhyAna meM ArUr3ha huaa| isa taraha usane sarvakarmoM ko kSayakara kevalajJAna ko prApta kiyaa| isase aMgarSi kI sarvatra prazaMsA huI aura rudra kI sarvatra nindA hone lgii| sarvajJa paramAtmA ne kahA hai ki eka bAra bhI kiyA huA abhyAkhyAna kA pApa (jaghanya se) kama-se-kama dasa gunA hotA hai aura tIvratara pradveSa karane se karor3a gunA se bhI bahuta jyAdA pApa lagatA hai, ataH manuSya ko sarvaprathama isa abhyAkhyAna-doSa kA parityAga kara denA caahie| nirdoSa vyakti para doSAropaNa karanA abhyAkhyAna hai| IrSyAlu vyakti parasukha-asahiSNu hotA hai, kyoMki IrSyA ke vazIbhUta hokara vaha kisI vyakti ke utkarSa yA pratiSThA ko sahana nahIM kara pAtA hai, aura usa vyakti meM doSa nahIM hone para bhI usa para mithyA doSAropaNa karatA hai, jisase usakA apayaza ho| IrSyAlu jIva kuTila hotA hai, isake pariNAmasvarUpa vaha tIvra pApoM kA bandha karake atizaya duHkha ko prApta hotA hai| prastuta sandarbha meM granthakAra ne rudra aura aMgarSi ke kathAnaka die haiN| yaha kathAnaka hameM mAtra AvazyakavRtti (pR. 704) meM samprApta hotA hai| isase yaha spaSTa hotA hai ki AcAryazrI ne prastuta kathAnaka kA cayana AvazyakavRtti se hI kiyA hogaa| Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI kSullaka muni kI kathA icchita vastu kI aprApti se jahA~ arati utpanna hotI hai, vahIM usakI prApti hone se usa para rati utpanna hotI hai| isa taraha arati aura rati ko saMsAra bhAvanA kA kAraNa jAnakara iSTa viSaya para rati na ho aura aniSTa viSaya para arati na ho-aise samatAbhAva se ArAdhanA karanA caahie| isa sambandha meM saMvegaraMgazAlA meM kSullaka muni kI nimna kathA varNita hai :-789 sAketa nagara meM puNDarIka nAma kA rAjA rahatA thaa| usakA kaNDarIka nAma kA choTA bhAI thaa| kaNDarIka kI patnI kA nAma yazobhadrA thaa| eka dina puNDarIka kI dRSTi yazobhadrA para pdd'ii| use dekhate hI rAjA usa para Asakta ho * gyaa| rAjA ne usako prApta karane kI lAlasA se dAsI ke sAtha yazobhadrA ko sandeza khlvaayaa| yazobhadrA dvArA spaSTatayA asvIkAra kara dene para bhI rAjA usase ati Agraha karane lgaa| yazobhadrA ne rAjA se kahA- "kyA Apako apane choTe bhAI kI patnI se yaha kahate hue zarma nahIM AtI hai, anyathA kyA Apako paraloka kA bhaya nahIM lagatA hai, jo Apa aisA pApakArya karanA cAhate ho?" kAmAsakta bane hue rAjA ne apane choTe bhAI ko gupta rUpa se maravA diyaa| punaH, rAjA yazobhadrA ke pAsa Akara viSaya-bhogoM ko bhogane kA Agraha karane lgaa| tabhI yazobhadrA apane zIla kI surakSA ke lie kucha AbhUSaNoM ko lekara maukA milate hI eka rAtri ko rAjamahala se nikala gii| jaMgala meM bhaTakatI huI vaha eka dina zrAvastI nagarI meM phuNcii| vahA~ zrIjinasenasUri kI ziSyA kIrtimati nAma kI mahattarA apane sAdhvImaNDala ke sAtha virAjita thii| yazobhadrA sAdhvI ke darzana hetu vahA~ gii| sAdhvI dvArA pUchane para usane apanA sarvavRttAnta kaha sunaayaa| sAdhvIjI ne lAbha jAnakara use dharmopadeza diyA, jisase vairAgya pAkara usane dIkSA svIkAra kara lI, parantu apane garbha dhAraNa kI bAta gupta rkhii| kAlAntara meM usakA garbha bar3hatA dekha eka dina sAdhvI ne usase ekAnta meM isakI satyatA pUchI, taba usane apanI satya bAta btaaii| isa kAraNa se usako prasava hone taka eka gupta sthAna para rakhA gyaa| ucita samaya para usane eka putra ko janma diyA, tathA usakA pAlana-poSaNa eka zrAvaka ke yahA~ hone lgaa| kucha varSa pazcAt usa bAlaka ne AcArya ke pAsa dIkSA grahaNa kara lii| choTA hone se usakA nAma kSullakakumAra muni pdd'aa| usane sAdhu-jIvana kI sAmAcArI Adi kA gahana adhyayana kiyA, lekina yauvanAvasthA meM saMyamajIvana kA pAlana 789 saMvegaraMgazAlA, gAthA 6286-6325. Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 397 usake lie kaThina ho gyaa| vaha apanI mAtA sAdhvI se saMyama tyAgane kI bAta kahane lgaa| sAdhvI ne use aneka dRSTAnta dekara samajhAyA, phira bhI nahIM mAnane para usane kahA- "mere kahane se bAraha varSa taka tU ruka jaa|" kSullaka muni ne bAraha varSa taka phira saMyama kA pAlana kiyaa| jaise hI bAraha varSa pUrNa hue, vaha punaH jAne kI icchA vyakta karane lgaa| aisA hone para mAtA sAdhvI ne apanI guruNIjI kI tarapha se bAraha varSa aura rokA, isI taraha AcArya ke kahane para bhI vaha bAraha varSa rukA aura upAdhyAya ke kahane para phira bAraha varSa rukaa| isa prakAra ar3atAlIsa varSa vyatIta ho jAne para bhI saMsAra ke prati usakI Asakti banI rhii| pUrvakarma kA udaya jAnakara mAtA sAdhvI ne pUrva meM apane sAtha lAe hue ratna, kambala aura usake pitA ke nAma kI aMgUThI nikAlakara use dI aura kahA- "he putra! sAketa nagara meM puNDarIka rAjA ke pAsa jAnA, ve tere pitAjI ke bar3e bhAI haiN| tU unheM ye aMgUThI dikhAnA, jisase ve pahacAna jAeMge aura tujhe rAjya de deNge|" vahA~ se nikalakara kSullakamuni sAketa nagara phuNcaa| kSullakakumAra jaba rAjamahala ke andara gayA, to vahA~ nATaka cala rahA thaa| vaha bhI vahA~ baiThakara nATaka dekhane lgaa| nATaka ke daurAna pUrI rAtri nAcate rahane ke kAraNa jaba naTanI thaka gaI, taba akkA (naTanI ke pitA) ne kahA- "bahuta gaI, thor3I rahI, thor3I bhI jaae| thor3e samaya ke kAraNe, tAla meM bhaMga na bhaae|" arthAt aba mAtra thor3e samaya ke lie pramAda mata kr| aisA sunakara kSullakakumAra ne usa nArI ko ratnakambala bheMTa meM diyaa| rAjakumAra ne bhI ratnakuNDala bheMTa meM diyA tathA kisI ne svarNahAra, kisI ne ratnajar3ita kaMgana-isa prakAra sabhI ne use bahumUlya vastue~ bheMTa kii| ina sabakA rahasya jAnane ke lie rAjA ne sarvaprathama kSullaka se pUchA"he bhadra! tUne yaha vastu kyoM dI?" kSullaka ne prArambha se apanA vRttAnta kaha sunaayaa| phira kahane lagA- "he rAjan! maiM yahA~ rAjya prApta karane AyA thA, parantu gIta kI paMktiyA~ sunakara mujhe samyak bodha jAgrata huA, jisase maiM punaH dIkSA meM sthira banA hU~ aura isalie maiMne use guru mAnakara ratnakambala bheMTa diyA hai|" phira usako pahacAnakara rAjA ne kahA- "he putra! rAjya svIkAra kr|" kSullaka ne kahA"aba mujhe isa rAjya se kyA prayojana hai?" isake bAda rAjakumAra se pUchane para usane kahA- "maiM Apako mArakara rAjya prApta karanA cAhatA thA, parantu isa gIta ne mujhe anartha kArya karane se rokA tathA rAjya kI merI icchA aba vairAgya meM badala gii|" isa taraha rAjA sabhI ke abhiprAyoM ko sunakara prasanna huA tathA usane unako AjJA dI ki tuma sabako jo yogya lage, vaisA kro| anta meM rAjAsahita sabhI ne usI samaya kSullakamuni ke pAsa dIkSA lii| Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI isa taraha kSullakamuni punaH sakalajana ke pUjya bane aura sabhI ke sAtha vahA~ se vihArakara cala die| saMyama-bhAra uThAne meM thake kSullaka muni ke samAna dharma meM arati aura adharma meM rati vyakti ko saMsAra meM zoka kA pAtra banA detI hai| rati-mohanIyakarma ke vazIbhUta banA jIva kIcar3a meM phaMsI huI vRddha gAya kI taraha isa loka ke kArya ko bhI siddha nahIM kara sakatA hai, to paraloka ke kArya ko kisa taraha siddha kregaa| ___ saMvegaraMgazAlA meM varNita isa kathAnaka meM jinacandrasUri ne yaha batAne kA prayAsa kiyA hai ki muni ko galata kadama uThAne se pahale gurujanoM kI AjJA lenA caahie| isase vyakti kA patana hone se bacAva hotA hai| isI sambandha meM kSullaka muni kI kathA dI gaI hai, jo hameM anya kisI jaina-grantha meM upalabdha nahIM hotI hai| subandhu mantrI aura cANakya kI kathA kisI ke gupta satya yA asatya doSa ko prakAzita karanA paizunya kahalAtA hai tathA aisA vyakti cugalakhora kahA jAtA hai| cugalakhora kulhAr3I ke samAna hai, jo manuSya ke premarUpI kASThoM (lakar3iyoM) ko cIratA hai aura paraspara vaira karavAtA hai| isa sambandha meM saMvegaraMgazAlA meM subandhu mantrI aura cANakya kI nimna kathA varNita hai-790 pATalIputra nagara meM mauryavaMzI bindusAra nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| usakA cANakya nAmaka eka uttama mantrI thaa| vaha jainadharma meM rata hokara zAsana-prabhAvanA karatA huA dina vyatIta karatA thaa| eka dina nanda rAjA kA subandhu mantrI pUrva vaira ke kAraNa cANakya ke doSoM kA nirIkSaNa karake rAjA se kahane lagA- "he deva! cANakya ne ApakI mAtA ko churI se peTa cIrakara mArA thA, ataH ApakA isase bar3A zatru aura kauna ho sakatA hai?" aisA sunakara rAjA ne dhAyamAtA se pUchA, to usane bhI yahI uttara diyA, lekina mUla bAta thAyamAtA ne gupta rkhii| usI samaya cANakya ko rAjasabhA meM Ate dekhakara krodhAtura banA rAjA usase vimukha ho gyaa| saMvegaraMgazAlA, gAthA 6341-6375. Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 399 'zAyada kisI ne rAjA kI maryAdA kA apamAna kiyA hai, kintu isa taraha mujhase vimukha hone kA kyA kAraNa ho sakatA hai'- aisA vicArakara cANakya ghara calA aayaa| autpAtikI-buddhi se yukta cANakya ne rAjA ke krodhita hone kA kAraNa jAna liyaa| phira usane aisA vicAra kiyA- 'maiM aisA koI kArya karU~, jisase usa vyakti ko lambe samaya taka duHkha prApta ho|' cANakya ne thor3A sugandhita cUrNa taiyArakara use eka Dibbe meM DAla diyA, sAtha meM eka bhojapatra para yaha likhakara bhI usa Dibbe meM rakhA ki jo puruSa ise sUMghakara indriya-viSayasukha kA bhoga karegA, usakI mRtyu hogI, athavA jo vastra, AbhUSaNa, Adi para yA snAna tathA zrRMgAra karake isakA vilepana karegA, vaha zIghra mara jaaegaa| isake bAda cANakya ne usa Dibbe ko eka sandUka meM rakhakara use kamare meM rakhA aura kamare kA daravAjA bandakara usa para bar3A-sA tAlA lagA diyaa| tatpazcAt svajanoM ko jaina-dharma meM yojitakara svayaM ne iMginImaraNa, arthAt anazana svIkAra kara liyaa| idhara dhAyamAtA rAjA se kahane lagI- "he rAjan! tere pitA se bhI adhika pUjanIya cANakya mantrI kA tUne parAbhava kyoM kiyA?" taba rAjA dvArA punaH prazna pUchane para dhAyamAtA ne kahA- "jaba tU mA~ ke garbha meM thA, taba viSamizrita AhAra kA kaura khAte hI jahara se vyAkula hokara terI mAtA mara gaI, taba turanta tujhe bacAne ke lie cANakya ne terI mAtA kA peTa churI se cIrA aura tujhe nikAlakara bcaayaa| agara usane tujhe nahIM nikAlA hotA, to Aja tU isa duniyA~ meM nahIM hotaa| usa samaya tere mastaka para viSabindu lagane se nizAna ho gayA thA, isI se terA nAma bindusAra rakhA gyaa|" aisA sunate hI rAjA ko atyanta duHkha huA aura vaha turanta ADambarasahita cANakya ke pAsa gyaa| vahA~ usane cANakya ko upale ke Dhera (gobara) ke ghara ke Upara baiThA dekhaa| rAjA ne use AdarapUrvaka namaskAra kiyaa| usane aneka bAra kSamAyAcanA kii| phira rAjA ne mahAtmA cANakya ko nagara meM padhArane aura rAjya ko sambhAlane ke lie khaa| usa samaya cANakya ne kahA- "maiMne anazana svIkAra kara liyA hai| aba mujhe kisI ke prati rAga-dveSa nahIM hai|" subandhu kI hI cAlabAjI thI -aisA jAnate hue bhI usane rAjA se kucha nahIM khaa| subandhu ne rAjA se mahAtmA kI sevA karane kI AjJA maaNgii| subandhu rAjA dvArA AjJA prAptakara dhUpa jalAkara usake aMgAre upale ke Dhera para DAlane lagA, phira bhI cANakya zuddhalezyA meM sthita rhaa| isase vaha agni meM jala gayA aura anta meM marakara vaha deva bnaa| subandhu mantrI usake maraNa kA Ananda manAne lgaa| Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI kisI dina subandhu mantrI rAjA se AjJA prApta kara cANakya ke ghara gyaa| vahA~ ghara para majabUta tAle ko dekhakara 'sArA dhana yahIM hogA'- aisA vicArakara dhana kI AzA meM usane tAle ko tor3A aura peTI bAhara nikaalii| peTI meM se usane usa Dibbe ko nikAlakara kholA, usake andara rakhe sugandhita cUrNa ko usane sUMghA aura sAtha meM rakhA huA bhojapatra bhI pddh'aa| mantrI usakA samyak artha samajha gyaa| usa cUrNa kA prabhAva dekhane ke lie usane eka puruSa para usakA prayoga karane hetu use cUrNa suNghaayaa| usa cUrNa ke sUMghane ke pazcAt usa puruSa ne bhoga kiyA, jisase vaha mara gyaa| subandhu ne kahA- "are cANakya! svayaM marate hue bhI tUne mujhe bhI mAra ddaalaa|" indriya-viSayasukhoM ko bhogane kI icchA hone para bhI vaha mantrI una bhogAdi kA tyAga kara rahane lagA, kyoMki usane bhI usa cUrNa ko sUMghA thA aura yadi vaha viSayabhoga karatA, to vaha svayaM bhI mara jaataa| kahA bhI gayA hai ki dUsare ke mastaka para chedana karanA acchA hai, lekina cugalI karanA acchA nahIM hai|yh eka doSa bhI ubhayaloka ko niSphala karanevAlA hai, ataH ArAdhaka ko aneka doSa se yukta paizunya kA mana se hI tyAga kara denA caahie| mithyA doSAropaNa karanevAlA tathA pizunavRttivAlA dUsaroM ke doSoM ko dekhatA hai| usakI dRSTi chidrAnveSI hotI hai| gambhIratA ke abhAva aura saMkIrNa manaH-sthiti hone ke kAraNa aise vyakti meM maitrIbhAva evaM vANI kA viveka nahIM hotA hai| vivekazIla vyakti vicArapUrvaka vANI kA upayoga karatA hai, kintu ajJa-puruSa kisI kI bAta ko usake pariNAma kA vicAra kie binA hI sabake samakSa prakAzita kara detA hai| isa sandarbha meM saMvegaraMgazAlA meM subandhu aura cANakya kA kathAnaka ullekhita hai| prastuta kathAnaka hameM vyavahAravRtti (10/562), nizIthacUrNi (bhAga-2, pR.-33), maraNasamAdhi (gA. 478), prAcIna AcAryaviracita ArAdhanApatAkA (bhAga 2, pR. 72) evaM bhagavatIArAdhanA (pR. 805) Adi granthoM meM upalabdha hotA hai| Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satI subhadrA kI kathA dUsaroM ke doSoM ko anya ke samakSa prakaTa karanA hI paraparivAda kahalAtA hai / yaha paraparivAda mAtsaryavRtti kA utkarSa dikhAne kI bhAvanA se hI utpanna hotA hai| IrSyAlu vyakti hamezA dUsaroM ke chidroM (kamiyoM) ko dekhatA hai| paraparivAda saMgharSa aura vivAda kA mukhya kAraNa hai| isa sandarbha meM saMvegaraMgazAlA meM satI subhadrA kI nimna kathA varNita hai - 791 campAnagarI meM eka bauddha vyApArI kA putra rahatA thaa| usane kisI prasaMga para jinadatta zrAvaka kI subhadrA nAmaka putrI ko dekhA, jisase usake prati use tIvra rAga utpanna huA tathA usake rUpa meM mohita banA vaha bauddhaputra usase vivAha karane kA icchuka huaa| eka dina usane vivAha ke lie jinadatta zrAvaka se prArthanA kI, lekina jinadatta zrAvaka ne kisI mithyAdRSTi ke sAtha apanI putrI kA vivAha karane se iMkAra kara diyaa| phalataH, usane eka kapaTavRtti apanAI aura jaina muni ke pAsa jAkara zrAvakadharma svIkAra kara liyaa| isa taraha usane bauddhadharma se apane-Apako jainadharma meM parivartita kara liyaa| pratidina use dharma-zravaNa karate dekhakara jinadatta zrAvaka ne vicAra kiyA- 'lagatA hai ise jainadharma ke prati saccA anurAga ho gayA hai aura aisA mAnakara usane subhadrA kA vivAha usake sAtha kara diyA tathA kahA ki isakI dharma- - sAdhanA meM kahIM AMca na Ae, isakA khyAla rakhanA, kyoMki viparIta dharma se yukta svajanoM ke sAtha rahakara vaha apanI dharmasAdhanA nahIM kara pAegI / apane zvasura kI AjJA ko svIkAra karane ke bAda donoM apane ghara phuNce| vahA~ jAkara subhadrA pratidina jinendradeva kI sevA, pUjA tathA supAtradAna, Adi dharmakriyA karane lagI, parantu zvasurapakSa hamezA usake chidra dekhatA rahatA aura usakI nindA karatA, phira bhI vaha saddharma meM rata rahatI thii| jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 401 kisI dina eka muni bhikSArtha usake ghara pdhaare| usa samaya muni kI AMkhoM meM tRNa girA huA thA / 'muni ko pIr3A hotI hogI' - aisA vicArakara subhadrA ne sAvadhAnI se vizeSa sparza kie binA jIbha se tRNa nikAla diyA, lekina isa daurAna subhadrA ke mastaka kA tilaka muni ke mastaka para laga gyaa| isa dRzya ko subhadrA kI nananda ne dUra se dekhA aura vaha apane bhAI se bolI- "terI strI ne abhI eka muni ke sAtha kAma - bhogakara usako vidA kiyA hai| yadi tujhe mujha para vizvAsa nahIM hai, to usa muni ke lalATa ko dekh|" usane muni ke lalATa para tilaka dekhA aura binA vicAra kie hI vaha subhadrA kI upekSA karane lagA / 791 saMvegaraMgazAlA, gAthA 6400-6436. Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI isa taraha sasurAla pakSa meM use doSI ghoSita kara diyA gyaa| pati ko apane se parAGmukha dekhakara tathA logoM ke mukha se jainadharma kI nindA sunakara subhadrA ne paramAtmA kI pUjana, Adi kriyA kI aura kahA- "jaba taka zAsanadeva merI sahAyatA nahIM kareMge, taba taka maiM kAyotsarga pUrNa nahIM kruuNgii|" usakI bhAvabhakti se samyagdRSTi deva prasanna huA aura usane kahA- "he bhadre! maiM tumhArI kyA sevA kara sakatA hU~?" taba subhadrA ne kAyotsarga pUrNakara kahA- "he deva! tumheM aisA kArya karanA hai, jisase jinazAsana kI jo nindA ho rahI hai, vaha dUra ho jAe aura zIghra jainadharma kI mahatI prabhAvanA bhI ho jaae|" deva tathAstu kahakara adRzya ho gyaa| dUsare hI dina nagara ke cAroM daravAje banda ho ge| isase nagarajana Akula-vyAkula hone lge| kucha samaya bAda AkAza se devavANI huI- jisa dina zIlavatI strI ke dvArA calanI meM jala lekara dvAra para chIMTe DAle jAe~ge, usa dina hI ye dvAra khuleNge| isa para rAjA kI aneka rAniyA~, uttamakula kI putravadhue~ Adi aneka striyA~ dvAra kholane ke lie Ane lagI, kintu calanI meM jala sthira nahIM raha pAne ke kAraNa ve sabhI dvAra kholane meM asamartha huii| isase jana-samUha vyAkula hone lagA aura punaH zIlavatI strI kI khoja hone lgii| usa samaya subhadrA apanI sAsa se kahane lagI- "mA~! yadi ApakI AjJA ho, to maiM bhI dvAra kholane jaauuN|" taba sAsa ha~sate hue kahane lagI- "vAha! apane-Apako satI-sAvitrI samajhatI hai, jA dekheM to sahI, tU kaisI satI hai?" sAsa dvArA isa taraha pratyuttara dene para subhadrA turanta snAna karake zveta vastra dhAraNakara vahA~ phuNcii| vahA~ pahu~cakara subhadrA ne calanI meM jala bharA aura dvAra para ddaalaa| isa taraha tInoM dvAroM para pAnI DAlA aura tInoM dvAra khula ge| "isa cauthe dvAra ko mere samAna koI zIlavatI strI hI kholegI, taba yaha khulegA"- aisA kahakara cauthe dvAra ko usane yUM hI chor3a diyaa| usI samaya rAjA tathA prajAjanoM dvArA jainadharma kI khUba prazaMsA huI aura usakA bahuta satkAra huaa| nagarajanoM dvArA sammAna prApta kara subhadrA jaba ghara pahuMcI, taba sabhI ne vastusthiti phcaanii| sabhI ne subhadrA kI prazaMsA kI aura usake sasurAla-pakSa kI khUba nindA kii| saMyama meM udyamazIla sAdhu ko AtmaprazaMsA, paranindA, jivAlolupatA, jananendriya-lolupatA aura kaSAya- ye pAMcoM saMyama se bhraSTa karate haiN| paraparivAda kA vipAka atikaTu hai, aneka saMkaToM kA samUha hai, janma-janmAntara meM durgati meM girAnevAlA hai| jo vyakti dUsaroM ke prati mAtsaryabhAva rakhakara apanI AtmazlAghA ke lie paranindA karatA hai, vaha kaI janmoM taka nimna yoniyoM meM paribhramaNa karatA Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 403 paraparivAda, arthAt dUsaroM kI cugalI yA nindA krnaa| abhyAkhyAna evaM paraparivAda meM antara yaha hai ki abhyAkhyAna meM tIvra dveSa kI pariNati meM jhUThA kalaMka lagAyA jAtA hai, jabaki paraparivAda meM IrSyAvaza, athavA paranindA kA vyasana hone se dUsare kI AlocanA kI jAtI hai| nindaka ko pITha kA mAMsabhakSaka kahA gayA hai| saMvegaraMgazAlA meM isa sambandha meM subhadrA kI kathA dI gaI hai| AcArya jinacandrasUri dvArA prastuta yaha kathAnaka hameM AvazyakacUrNi (bhAga-2, pR. 266-270), vyavahAravRtti (bhAga-2, pR. 34), sthAnAMgavRtti (pR. 257), bRhatkalpavRtti (pR. 1633), dazavaikAlikacUrNi (pR. 48), Adi prAcIna granthoM meM bhI upalabdha hotA hai| kUTa tapasvI kI kathA kuTilatA se yukta mRSAvacana ko mAyA mRSAvAda kahA gayA hai| yaha maitrI kA nAzaka, vinaya kA bhaMjaka aura akIrti kA kAraNa hai, isalie buddhimAn puruSa isakA AcaraNa nahIM karatA hai| isa sambandha meM saMvegaraMgazAlA meM kUTa tapasvI kI nimna kathA varNita hai-792 ujjayinI nagarI meM ziva nAma kA eka kapaTI brAhmaNa rahatA thaa| vaha sabako Thagane kA kArya karatA thA, isalie logoM ne use nagara se bAhara nikAla diyA aura vaha anya deza ko calA gyaa| vahA~ vaha coroM kI maNDalI ke sAtha mila gayA aura unase kahane lagA- "yadi tuma merI sevA karoge, to maiM sAdhu banakara logoM se dhana kA sthAna jAnakara tumako batAUgA~, phira tuma sabhI sukhapUrvaka corI krnaa|" sabhI ne usakI bAta mAna lii| vaha tridaNDI kA veza dhAraNakara tIna gAMvoM ke bIca upavana meM rahane lgaa| idhara coroM ne gA~va meM pracAra kiyA ki yahA~ jJAnI evaM mahAtapasvI sAdhu virAjita haiM, jo sabhI kI manokAmanA pUrNa karate haiN| aisI bAta jAnakara loga usa nakalI kUTa tapasvI kI sevAbhakti karane lage aura usase apane dhana-vaibhava kI bAta bhI batAne lge| pratidina gA~va ke loga usakI sevA karate, lekina vaha bagule kI taraha Upara se svayaM ko upakArI dikhAtA aura andara se coroM ko unake bheda batAtA tathA rAtri meM unake sAtha jAkara corI bhI kara letaa| kAlAntara meM una grAmoM meM eka bhI ghara aisA nahIM bacA, jisameM corI na huI ho| 792 saMvegaraMgazAlA, gAthA 6454-6471. Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI eka bAra jaba ve sabhI cora eka ghara ke pAsa seMdha lagA rahe the, taba usa ghara ke mAlika ne unheM dekhaa| vaha usa seMdha ke mukha ke pAsa Akara khar3A ho gyaa| eka cora ko sA~pa kI taraha ghara meM ghusate hue dekhakara usane use turanta pakar3a liyaa| apane sAthI ko pakar3ate hue dekhakara dUsare sabhI cora bhAga ge| dUsare dina prAtaHkAla usa puruSa ne cora ko rAjA ke samakSa prastuta kiyaa| rAjA ne cora se kahA- "yadi tU satya kahegA, to tujhe chor3a diyA jAegA", kintu usane kucha bhI nahIM khaa| jaba cAbuka tathA daNDa se use mArA gayA, taba usane sarva satya-vRttAnta khaa| isa taraha sarvavRttAnta jAnakara turanta hI usa kapaTI tridaNDI sAdhu evaM coroM ko pakar3akara lAyA gayA aura unako taba taka mArA gayA, jaba taka una logoM ne apane durAcAroM ko svIkAra nahIM kiyaa| bAda meM, 'yaha tridaNDI brAhmaNaputra hai'- aisA jAnakara rAjA ne usakI donoM A~kheM nikalavA dI aura usakA khUba tiraskAra karavAkara nagara se bAhara nikAla diyaa| jaba vaha brAhmaNa bhikSA ke lie ghara-ghara bhaTakane lagA, taba logoM ke dvArA phira tiraskRta kiyA gyaa| isa duHkha se pIr3ita hokara pazcAtApa karate hue vaha vicArane lagA- 'hA! maiMne yaha kaisA kArya kiyA hai?' aisA vicAra kara vaha svayaM pachatAne lgaa| isa kathA kA sAra yaha hai ki avinaya evaM anyAya ke bhaNDArarUpa mAyA mRSAvAda kA tyAga karake mana meM samAdhi prApta karanA caahie| kapaTayukta mRSAvacana (mAyAmRSAvAda) manuSyoM ke manarUpI hariNa ko vaza meM karane ke lie jala ke samAna hai| yaha ananta bhavoM taka kaTuphala denevAlA hai| jaise- khaTTe padArtha se dUdha bigar3a jAtA hai, vaise hI mAyAmRSAvAda se dharmakriyA bhI niSphala ho jAtI hai| yadi mAyAmRSAvAda meM aneka doSa nahIM hote, to pUrva munijana isakA tyAga karane ko nahIM khte| isa kathA kA ullekha hameM anya granthoM meM upalabdha nahIM hotA hai| Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 405 jamAlI kI kathA jina-praNIta tattvoM ke viparIta mAnyatA yA zraddhA hI mithyAdarzana hai| yaha zalya kI taraha duHkha denevAlA hone se ise mithyAdarzana-zalya kahA jAtA hai| zalya do prakAra ke haiM-prathama dravyazalya, jaise- bhAlA, talavAra Adi, zastra aura dvitIya bhAvazalya, jaise- mithyaadrshn| isa viSaya para saMvegaraMgazAlA meM jamAlI kI nimna kathA varNita hai-793 jahA~ eka ora jamAlI bhagavAna mahAvIra kI bahina kA putra thA, to dUsarI ora vaha unakA jAmAtA bhI thaa| usane rAjya-sukhoM ko tyAgakara pA~ca sau rAjapUtroM ke sAtha dIkSA lI thii| jamAlI zraddhApUrvaka dharmasAdhanA karatA thaa| eka dina jamAlI ko pittajvara kI tIvra pIr3A huii| asahanIya pIr3A hone para usane zayana ke lie sthaviroM ko saMthArA bichAne ko khaa| jamAlI ke kahane para sAdhu zIghratA se saMthArA bichAne lge| darda sahana karane meM asamartha hone se thor3e hI samaya bAda jamAlI ne punaH sAdhuoM se pUchA- "kyA saMthArA bichA diyA gayA hai, athavA nahIM?" sAdhuoM ne thor3A hI saMthArA bichAyA thA, ataH unhoMne kahA ki saMthArA bichA diyA gayA hai| jamAlI usa sthAna para AyA aura saMthAre ko bichAte hue dekhakara sahasA bhramita huaa| usane kahA- "he muniyoM! tuma asatya kyoM bola rahe ho? saMthArA bichAte hue bhI saMthAre ko bichA diyA gayA-aisA kyoM bolate ho?" sthaviroM ne kahA- "jisa kArya kA prArambha ho gayA ho, vaha kArya huA, arthAt kriyamAna kRtya hai- aisA vIra paramAtmA kahate haiM, to bichAte hue saMthAre ko, bichA diyA aisA kahane meM kyA ayukta hai?" sthaviroM dvArA samajhAne para bhI vaha isa mithyA mAnyatA se grasita ho gayA ki kriyamAn akRta hai| apane durAgraha se vaha samyaktva se cyuta huA aura yaha mAnane lagA ki kArya pUrNa hone para hI kArya huA- aisA kahanA caahie| isa prakAra galata pakSa kI sthApanA kara vaha vIra prabhu ke zAsana se nimana banA aura duSkara tapa karate hue lambe samaya taka pRthvItala para vicaraNa karane lgaa| bhagavAn mahAvIra kI putrI va jamAlI kI patnI priyadarzanA bhI bhagavAn ke pAsa dIkSA lI huI thI, vaha bhI jamAlI ke mata ko mAnanevAlI bnii| DhaMka kumbhakAra dvArA punaH samajhAne para vaha phira se mahAvIra ke siddhAnta kA anusaraNa karanevAlI banI, kintu mithyAbhimAna meM DUbA huA jamAlI apane tapa evaM saMyama 19 saMvegaraMgazAlA, gAthA 6506-6538. Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI ko viphala banAkara apanI mRtyu ke bAda lAMtaka-kalpa meM kilviSika-deva banA, sAtha hI usake cAritra aura jJAna ke sabhI guNa ekasAtha naSTa ho ge| kahA gayA hai ki mithyAtva jitanA ahita karatA hai, utanA ahita agni, sarpa yA jahara bhI nahIM karate haiN| jaise- svaccha jala se dhoe hue kaDue pAtra meM rakhA huA dUdha dUSita ho jAtA hai, vaise hI mithyAtva se kaluSita jIva meM prakaTa huA jJAna, darzana, cAritra aura tapa bhI vinAza ko prApta hotA hai| yaha mithyAdarzanazalya vastu kA ulTA/viparIta bodha karAtA hai tathA saddharma ko dUSita karatA hai aura saMsArarUpI aTavI meM paribhramaNa karAtA hai| isalie mokSAbhilASI jIva ko isakA tyAga karanA caahie| use vivakerUpI amRta kA pAna kara, mithyAtvarUpI jahara kA vamana karake samyaktva kI ArAdhanA karanA caahie| saMvegaraMgazAlA meM mithyAdarzanazalya ko samasta pApoM kA mUla batAyA gayA hai| mithyAtvabhAva ke zalya kA AtmA kI gaharAiyoM meM praviSTa honA hI mithyAtvazalya hai| sthAnAMga meM mithyAtva ke dasa rUpoM kA ullekha kiyA gayA hai- dharma ko adharma, adharma ko dharma, mArga ko kumArga, kumArga ko mArga, jIva ko ajIva, ajIva ko jIva, sAdhu ko asAdhu, asAdhu ko sAdhu, mukta ko amukta, amukta ko mukta smjhnaa| saMvegaraMgazAlA meM yaha bhI kahA gayA hai ki puNyodaya se samyagdarzana prApta karane para bhI mithyAbhimAnarUpI madirA se madonmatta banA huA jIva samyaktva ko naSTa kara detA hai| isa viSaya meM saMvegaraMgazAlA meM uparyukta jamAlI kI kathA ullekhita hai| prastuta kathAnaka hameM Avazyakaniyukti (gA. 780), vyAkhyAprajJapti (386-387), bhagavatIvRtti (pR. 16), samavAyAMgavRtti (pR. 132), sthAnAMga (pR. 587), nizIthabhASya (pR. 5567), sUtrakRtAMgacUrNi (pR. 273), vizeSAvazyakabhASya (pR. 2802-07) Adi prAcIna granthoM meM upalabdha hotA hai| Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brAhmaNaputra sulasa kI kathA jAtimada anarthoM kA mUla kAraNa hai, isake kAraNa vyakti nIca yoniyoM meM utpanna hokara duHkhoM se pIr3ita hotA hai| vyakti jAtimada tabhI kara sakatA hai, jaba usakA uttama jAti, kula, rUpa, guNa, Adi hamezA sthira raheM, anyathA vAyu se phUlI huI mazaka ke samAna mithyAmada karane se kyA lAbha? jAtimada karane se nIcagotra kA hI bandha hotA hai| isa sambandha meM saMvegaraMgazAlA meM brAhmaNaputra kA dRSTAnta dRSTavya hai - 794 zrAvastI nagarI meM narendrasiMha nAmaka rAjA rahatA thA / usakA amaradatta nAmaka eka rAjapurohita thA / usa purohita ko sulasa nAmaka eka putra thaa| sulasa apane zrutajJAna, vaibhava tathA rAjA se prApta satkAra ke AdhAra para garva karatA thA, isalie vaha nirakuMza hAthI kI taraha rAjamArga meM svacchandatApUrvaka ghUmatA rahatA thaa| eka dina eka mAlI ne use Amra-maMjarI bheMTa meM dI, jisase vasanta Rtu kA Agamana huA jAnakara vaha nandana - udyAna meM gyaa| vahA~ ke vanarakSaka dvArA vana kI prazaMsA sunakara dugune utsAha se vaha nandanavana meM paribhramaNa karane lgaa| acAnaka vahA~ vRkSoM ke bIca eka muni ko dhyAna meM khar3e dekhaa| apanI jAti kA abhimAna karate hue muni kI ha~sI karane ke uddezya se sulasa unake pAsa AyA aura vandanakara kahane lagA- "he bhagavanta ! maiM saMsAra se bhayabhIta huA Apake pAsa AyA hU~, ataH Apa mujhe dharma sunAie, jisase maiM ApakI caraNa- sevA karane ke lie Apake pAsa dIkSA svIkAra karU~ / jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 407 sarala svabhAvI muni ne use jinezvara praNIta vacana kahe / dharma kA mUla jIvadayA hai| isase mokSa prApta hotA hai| muni ke isa pravacana ko zravaNakara sulasa ha~sate hue kahane lagA- "jIvadayA dharma kA mUla hai aura usakA phala mokSa hai, aisA kahakara kisane tujhe ThagA hai ? kyoM isa saMsAra ke viSaya - sukhoM ko chor3akara kaSTa ko sahana kara rahA hai? isa pAkhaNDa - paMtha ko chor3akara mere sAtha cala aura rAjamahala meM sthita sundara striyoM ke sAtha svecchAnusAra bhoga-vilAsa kara / " aisA kahakara vaha usa muni ko hAtha pakar3akara ghara le jAne lagA / sulasa dvArA muni kA hAsya karane se vanadevI krodhita huI aura usane sulasa ko mUrcchita kara pRthvI para girA diyA, phira bhI rAga-dveSarahita muni dhyAna meM sthira khar3e rahe / rAjasevakoM ne sulasa ko kisI taraha 794 saMvegaraMgazAlA, gAthA 6555-6614. Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI uThAyA aura rAjapurohita ko sauMpa diyaa| usane pitA se sArI bAta btaaii| pitA ne apane putra kI svasthatA aura zAnti ke lie aneka upAya kie, parantu unase koI lAbha nahIM huaa| anta meM use muni ke pAsa le jAyA gayA / purohita ne muni se kahA- "he bhagavan! isane ApakA apamAna kiyA hai, Apa ise kSamA kara, svastha kara do|" vahA~ vanadevI ne kahA- "yadi ise jIvita dekhanA cAhate ho, to ise muni ko sauMpa do / " purohita vicAra karane lagA - 'muni ko sauMpane se merA putra jIvita to rahegA aura maiM ise dekha bhI skuuNgaa|' ataH pitA ne muni ko apanA putra svIkAra karane ke lie khaa| muni kahane lage- sAdhu asaMyamI gRhastha ko svIkAra nahIM karate haiN| yadi yaha dIkSA svIkAra karatA hai, to mere pAsa rhe| taba pitA ke kahane para anicchA se usane muni ke pAsa dIkSA svIkAra kI tathA vinayapUrvaka sUtroM kA gahana adhyayana kiyaa| isa taraha vaha niraticArapUrvaka saMyama kA pAlana karane lgaa| mada karane se azubha phala kI prApti hotI hai - aisA jAnate hue bhI usane jAtimada ko nahIM chor3A aura anta meM prAyazcitta kie binA hI marakara vaha saudharma-devaloka meM deva banA / vahA~ se cyavanakara jAtimada - doSa ke kAraNa nandIvarddhana nagara meM cANDAla ke ghara putra ke rUpa meM utpanna huaa| vahA~ usane alpa sukRta ke yoga se rUpAdi guNoM se yukta yauvanavaya ko prApta kiyaa| eka dina vaha nAgarikoM ko vilAsa karate dekhakara vicAra karane lagA ki ziSTajanoM ke dvArA nindita huA mujhe dhikkAra hai| he vidhAtA ! yadi tUne mujhe nindita kula meM janma diyA hai, to rUpAdi guNa kisalie diyA ? isa taraha vicArakara vaha anya deza meM calA gayA, jahA~ usakI jAti ke viSaya meM koI nahIM jAnatA thaa| vahA~ se kuNDinanagara meM pahu~cakara vaha rAjA ke mantrI kI sevA karane lagA tathA apane guNoM se usane mantrI ko prasanna kara liyaa| aba vaha pA~coM indriyoM ke viSaya - sukhoM ko bhogate hue vahA~ rahane lgaa| 27 eka dina zrAvastI nagarI meM ghUmate hue saMgIta meM kuzala usa cANDAla ke mitra vahA~ Ae aura mantrI ko gIta sunAne lge| vahAM mantrI ke pAsa baiThe apane mitra ko dekhakara bhaviSya meM ahita kA vicAra kie binA ve mitra se kahane lage" he mitra ! idhara A ! bahuta samaya ke bAda tere darzana hue haiN| ' isa taraha kahate hue cANDAla ke mitra use pAsa bulAkara usakA AliMgana karane lage tathA usake pitA ke bAre meM batAne lge| una sabhI mitroM ko dekhakara vaha mu~ha chipAkara vahA~ se calA gyaa| isase vismita hue mantrI ne una cANDAloM se usakA vRttAnta pUchA aura unhoMne sArI vAstavikatA batA dii| isase cANDAlaputra ko sUlI para car3hAne kA Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 409 Adeza diyA gyaa| rAjapuruSoM ne use gadhe para biThAkara tiraskArapUrvaka pUre nagara meM ghumAyA aura use sUlI ke pAsa le gae, kintu usakA prasanna rUpa dekhakara unheM usa para karuNA utpanna huI aura unhoMne usakI A~khoM meM aMjana DAlakara use deza se bAhara bheja diyaa| isa taraha bhaTakatA huA anta meM marakara vaha aneka bhava taka nimna yoniyoM meM utpanna huaa| phira eka bhava meM manuSya banA aura kevalI bhagavanta se pUrvabhava ko jAnakara usane dIkSA svIkAra kii| anta meM marakara mahendrakalpa meM vaha devarUpa meM utpanna huaa| isa taraha saMsAra meM jAtimada ke kAraNa jIva aneka prakAra kI jAtiyoM ko prApta karatA hai, kintu ye jAtiyA~ bhI zAzvata nahIM hotI haiN| isa jIvana meM rAjA athavA brAhmaNa hokara bhI janmAntara meM vaha karmavaza cANDAla bhI hotA hai, to use jAtimada se kyA lAbha? loka meM guNavAnoM kI hI pUjA hotI hai| jAti se zreSTha, kintu guNoM se hIna vyakti kI pUjA nahIM hotI hai| prastuta kathA kA mUla srota dekhane kA prayAsa karane para bhI hameM isa kathA kA mUla srota jJAta nahIM huaa| marIci kI kathA kIcar3a para utpanna hue kamala ko bhI jaise manuSya mastaka para dhAraNa karatA hai, vaise hI hIna kula meM janma liyA huA guNavAn bhI loka meM pUjya banatA hai| yadi uttama kulavAle manuSya bhI zIla, bala, rasa, Adi se rahita hoM, to kulamada karane se kyA lAbha? isa sandarbha meM saMvegaraMgazAlA meM marIciputra kI nimna kathA varNita hai:-795 nAbhi-putra RSabhadeva ke rAjyAbhiSeka ke samaya yugalikoM kI AvazyakatA ko dekhakara indra ne vinItA nagarI bsaaii| RSabhadeva ke dIkSA lene ke pazcAt bharata rAjA vinItA nagarI meM zAsana karane lge| usakI vAmA nAma kI eka priya rAnI thii| usakA marIci nAmaka eka putra thaa| bAlyAvasthA ke bAda eka dina vaha bhagavAn RSabhadeva kA pravacana zravaNa kara pratibodhita huA aura jIvana ko kamalinI-patra ke agrabhAga para lage hue jalabindu ke samAna asthira aura saMsAra kI vastuoM ko vinazvara jAnakara usane bhagavAn ke pAsa dIkSA svIkAra kara lii| tatpazcAt sthaviroM ke pAsa sUtroM kA adhyayana karatA huA vaha bhagavAn ke sAtha vicarane lgaa| 795 saMvegaraMgazAlA, gAthA 6624-6668. Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI ekadA grISmaRtu meM sUrya kI kiraNeM teja hone se, dharatI tapta huI tathA garama havAe~ calane lagI, jisase pasIne ke kAraNa marIci ke zarIra se durgandha Ane lgii| taba marIci apanI AcAra-maryAdA meM parivartana para cintana karane lagA- 'maiM tridaNDa dhAraNa karanevAlA banU~gA tathA kSura se muNDana karU~gA, coTI rakhUgA, sthUla hiMsA nahIM karanevAlA tathA alpaparigraha rakhanevAlA bnuuNgaa| moha se AcchAdita huA maiM chatra, jUte aura kaSAyavastra ko dhAraNa karU~gA, kyoMki kaSAya se kaluSita mativAlA maiM inake yogya hI huuN| maiM parimita sacitta jala se snAna karU~gA aura usakA pAna bhI kruuNgaa|' isa taraha vaha svachanda buddhi se kalpanA karake vicitra yuktiyoM se yukta nirgrantha sAdhuoM ke vilakSaNa vezavAlA hokara jinezvara bhagavAn ke sAtha vihAra karatA tathA bhavya jIvoM ko pratibodha dekara unheM RSabhadeva bhagavAn ke pAsa bhejatA thaa| eka dina bharata ne vaibhavazAlI aizvarya se yukta samavasaraNa ko dekhakara bhagavAn RSabhadeva se pUchA- "he tAta! Apake samAna isa bharatakSetra meM aura kitane tIrthakara hoMge?" jagadguru ne kahA- "ajitanAtha Adi 23 tIrthakara aura hoNge| isake atirikta cakravartI, vAsudeva aura baladeva bhI hoNge|" bharata ne punaH pUchA"he bhagavanta! kyA ApakI deva, manuSya, asura kI itanI vizAla sabhA meM se koI jIva bhaviSya meM tIrthakara honevAlA hai?" bhagavAn ne bharata se kahA- "jo sira se Upara chatra dhAraNa karanevAlA, yAnI tridaNDa ko dhAraNa karanevAlA hai tathA isa samavasaraNa ke bAhara sthita hai, vaha marIci kA jIva antima tIrthakara hogaa| yahI potanapura meM prathama vAsudeva hogA aura mahAvideha kSetra meM mUkAnagarI meM cakravartI bhI hogaa|" yaha sunakara bharata harSa se prabhu kI AjJA lekara marIci ko vandana karane lgaa| parama-bhakti se yukta bharata ne marIci kI tIna pradakSiNA kI tathA samyak prakAra se vandana karake madhura vacanoM se kahA- "he mahAzaya! Apa dhanya ho! isa saMsAra meM prApta karane yogya saba kucha Apane prApta kiyaa|" maiM Apake isa parivrAjaka veza ko vandana nahIM karatA hU~, balki Apa bhaviSya meM antima tIrthakara hoMge, isalie maiM Apako namaskAra kara rahA huuN|" isa prakAra stuti karake bharata calA gyaa| bharata kI isa bAta ko sunakara marIci ko apAra harSa huA aura vaha apane viveka ko bhUlakara tridaNDa ko tIna bAra ghumAkara aura apanI bhujAoM ko uThAkara logoM se kahane lagA- "aho dekho! maiM vAsudevoM meM prathama vAsudeva hU~, cakravartI bhI hU~ aura tIrthakaroM meM bhI antima tIrthakara huuN| aho! maiMne saba kucha prApta kara liyA hai| maiM vAsudevoM meM prathama hU~, mere pitA bhI prathama cakravartI haiM aura mere dAdA bhI prathama tIrthakara haiN| aho! merA kula kitanA uttama hai| isa taraha Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 411 apane kula kI prazaMsA karane se tIvra bhAvAveza meM usane nIcagotrakarma kA bandha kiyaa| isa karmabandhana ke kAraNa vaha chaH bhavoM taka, arthAt bhikSuka (brAhmaNa) kula meM aura anya kaI bhavoM taka nimna kula meM utpanna huaa| phira vAsudeva cakravartI Adi kI lakSmI ko bhogakara usane arihanta, Adi bIsa - sthAnakoM kI ArAdhanA kii| anta meM, arihanta hone para bhI kulamada se nIcagotra ke bandha ke kAraNa brAhmaNa, arthAt bhikSuka - kula meM devAnandA brAhmaNI ke garbha meM utpanna huaa| bayAsI dina bAda indra ne 'yaha anucita hai' - aisA jAnakara hariNagameSI deva dvArA siddhArtha rAjA kI patnI trizalA mahArAnI ke garbha meM usakA parivartana kraayaa| ucita samaya para usakA janma huA aura devoM dvArA meruparvata para usakA janmAbhiSeka huA, bAda meM usane dIkSA svIkAra kara kevalajJAna prApta kiyA / tIrthaMkara paramAtmA bhI aisI avasthA ko prApta karate haiN| isa prakAra yaha jAnakara sAmAnya puruSoM ko kulamada kI icchA nahIM karanA caahie| kulamada ke kAraNa uttamakula meM janma lenevAle vyakti ko hIna kulavAle kA mukha dekhanA par3atA hai, arthAt usakA dAsatva svIkAra karanA par3atA hai, ataH kulamada karane kI apekSA maranA hI zreyaskara hai| prastuta kathA kA sAra yaha hai ki abhimAna cAhe dhana kA ho, athavA kula kA, vaha jIva ko caturgati meM paribhramaNa karAtA hI hai| jaina paramparA meM isa sambandha meM marIci kA dRSTAnta prasiddha hai| usakI kula paramparA isa prakAra thI- marIci ke dAdA prathama tIrthaMkara the, pitA prathama cakravartI the aura vaha svayaM bhI bhaviSya meM prathama vAsudeva evaM antima bhava meM 24vAM tIrthaMkara honevAlA thaa| isa taraha usakI kula paramparA ucca thI, phira bhI abhimAna karane ke kAraNa antima bhava meM yAcaka kula meM garbha meM AnA pdd'aa| prastuta sandarbha meM AcArya jinacandrasUri ne marIci kA dRSTAnta dete hue, vyakti ko kula kA mada nahIM karanA cAhie aisA nirdeza kiyA hai| prastuta kathA hameM AvazyakacUrNi (bhAga 1, pR. 221-228 ) tathA kalpasUtravRtti (pR. 41 ) meM bhI upalabdha hotI hai| Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI kAMkadI ke do bhAiyoM kI kathA pudgala kA svabhAva sar3anA, galanA aura vidhvaMsa honA hai| cAhe sugandhita dravya, bahumUlya vastra, AbhUSaNAdi ke saMyoga se isa zarIra kI zobhA dikhAI detI ho, lekina bhItara se to yaha durgandha se bharA huA hai| bAhara kevala sundara camar3I se lipaTe hue aise asthirUpa kA mada karane kA koI bhI AdhAra nahIM hai, kyoMki karmavaza virUpavAlA bhI rUpavAn aura rUpavAn bhI kurUpavAn ho jAtA hai - isa sandarbha meM saMvegaraMgazAlA meM kAMkadI ke do bhAIyoM kI nimna kathA varNita hai - 796 kAMkadI nagarI meM yaza nAmaka eka dhanapati seTha rahatA thA / usakI patnI kA nAma kanakavatI thaa| usake do putra the| jyeSTha putra vasudeva, jo kAmadeva ke sadRza rUpavAn thA tathA dUsarA putra skandaka ati kurUpa thaa| kautuhalavaza loga dUra-dUra se ina donoM ko dekhane ke lie Ate the| ekadA avadhijJAnI vimalayaza nAma ke AcArya kA vahA~ AnA huaa| unakA Agamana jAnakara rAjA apane parivAra, nagarajana tathA usa dhanapati ke donoM putroM ke sAtha unako vandana karane ke lie gyaa| ve saba AcArya ke caraNoM meM vandana karake apane-apane yogya sthAna para baitthe| AcArya kI dRSTi acAnaka una donoM bhAiyoM para gii| AcArya ne apane jJAnacakSu se unake pUrvabhava ko dekhA aura vismita hokara kahane lage- "are! yaha karma kA kaisA khela hai, jo surUpa ko kurUpa aura kurUpa ko surUpa banA detA hai / " jaba parSadA ke logoM ne pUchA- "he bhagavanta ! isa tathya kA kyA rahasya hai, jarA hamako bhI sunAiye", taba AcArya ne kahA- "suno! dhanapati ke ye donoM putra pUrvabhava meM tAmralipti nagarI meM dhanarakSita aura dharmadeva nAma ke do mitra the / dhanarakSita rUpavAn tathA dharmadeva virUpa thaa| donoM mitra paraspara krIr3A karate the / dhanarakSita apane rUpamada ke kAraNa dharmadeva kI kurUpatA para logoM ke samakSa aneka taraha se ha~sI karatA thaa| eka samaya dhanarakSita ne dharmadeva se kahA- " are mitra! patnI ke binA gRhavAsa sUnA hai| yadi tujhe vivAha na karanA hai, to yUM hI kyoM dina vyatIta kara rahA hai? isakI apekSA to tU sAdhu bana jA / " sarala svabhAvI dharmadeva ne usase kahA - "he mitra ! terI yaha bAta to satya hai, parantu saMsAra meM strI kI prApti meM do mukhya hetu haiM, eka to manuSya ke mana ko haraNa karanevAlA rUpa honA cAhie aura dUsare usake pAsa vizAla vaibhava honA cAhie, kintu durbhAgyavaza ye donoM hI mere pAsa nahIM hai| agara tU apanI buddhi dvArA koI upAya nikAla de, to kucha bAta bana sakatI hai|" usakI bAta sunakara dharmarakSita ne kahA- "he mitra ! tU nizcinta raha / maiM terI hara manokAmanA ko pUrNa kara duuNgaa|" isa taraha dhanarakSita ne 796 saMvegaraMgazAlA, gAthA 6674-6723. Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 413 apane hI samAna vaibhavavAlI kubera seTha kI putrI ke pAsa eka dUtI bhejakara kahalavAyA ki yadi vaha binA vikalpa ke, dhanarakSita jo kahe use svIkAra kare, to dhanarakSita usakA vivAha kAmadeva ke samAna rUpavAle puruSa ke sAtha karA degA / usane niHzaMkatA se usakI bAta svIkAra kara lii| dhanarakSita ne use rAtri meM mukunda ke mandira meM Ane ko khaa| dhanarakSita vivAha kI ucita sAmagrI lekara prasannacitta hokara dharmadeva ke sAtha mukunda mandira pahu~cA / usI samaya siMhaputrI bhI mandira meM aaii| tatpazcAt saMkSipta meM donoM kI vivAhavidhi pUrNa kI gii| dhanarakSita ne harSita hokara eka dIpaka usake sAmane rakhakara kahA - "he bhadre ! pati ke mukha kA darzana to kr|" usane lajjApUrvaka apanA mukha dhIre-dhIre Upara uThAyA aura dIpaka ke prakAza meM dharmadeva ke vIbhatsa cehare ko dekhA / usakA svayaM kA mukha bhI vaisA hI thA, kevala dAr3hI-mUMcha ke bAloM se rahita hone kA hI bheda thA / vaha krodhita huI tathA mu~ha mor3akara kahane lagI- "he dhanarakSita! nizcaya hI tUne mujhe dhokhA diyA hai| kAmadeva ke samAna kahakara pizAca ke samAna vyakti se merA vivAha karavAkara tUne merI AtmA kA apamAna kiyA hai / " dhanarakSita ne kahA- " isameM merA kyA doSa hai ? vidhAtA ne hI tuma donoM kI yogya jor3I banAI hai, ataH mere prati krodha karane se kyA lAbha?" taba vaha strI tIvra krodha ke kAraNa dAMta se hoTha kATatI huI aspaSTa AvAja se manda manda kucha bolatI rahI aura kaMkaNoM ko utArakara zIghratA se mukunda ke mandira se nikalakara calI gaI / dhanarakSita ne apane mitra se kahA- "he mitra ! tU kyoM kucha bhI nahIM bola rahA hai?" ati duHkhita mana se usane saralatApUrvaka kahA- "he bhAI! aba bolane jaisA rahA bhI kyA hai, jo maiM bolUM / jA tU apane ghara calA jaa| aba mujhe bhI jIne se kyA prayojana hai?" aisA kahate hue vahA~ se nikalakara dharmadeva ne eka tApasa muni ke pAsa dIkSA svIkAra kara lii| ajJAna tapa karake anta meM marakara vaha devaloka meM utpanna huaa| vahA~ se calakara vaha dhanapati seTha kA putra vasudeva banA / rUpamada se atyanta unmatta manavAlA dhanarakSita prAyazcitta kie binA hI mRtyu ko prApta huaa| isase vaha lambe samaya taka tiryaMca, Adi nimna gatiyoM meM bhramaNa karatA rhaa| tatpazcAt vaha sarva aMgoM se vikala evaM rUpa - lAvaNya se rahita usI seTha kA skandhaka nAma kA putra bnaa|" isa taraha AcArya ne kahA ki tuma logoM ne jo paramArtha pUchA, vaha yahI hai / saca bhI hai ki zukra aura rudhira ke saMyoga se jisa rUpa kI utpatti hotI hai, prathama to usa rUpa ko prApta kara mada karanA hI yogya nahIM hai, kyoMki isa pudgala kA svabhAva hI sar3anA - galanA aura vidhvaMsa honA hai| jo aise nAzavanta Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI rUpa kA mada karatA hai, vaha mUr3ha vyakti dhanarakSita kI taraha kurUpa ko prApta karatA hai, isalie jJAniyoM ne rUpamada kA tyAga karane ko kahA hai| saMvegaraMgazAlA meM varNita prastuta kathA kA mUla srota dekhane kA hamane prayAsa kiyA, kintu cUrNikAla taka isa kathA kA mUla srota hameM jJAta nahIM huA / sambhAvanA yaha bhI ho sakatI hai ki yaha kathA kisI jainettara srota se grahaNa kI gaI ho aura AcArya jinacandrasUri ne use apane DhaMga se viSaya ke anurUpa parimArjita karake likhA ho / malladeva rAjA kI kathA jIvoM ke zarIra kA bala anitya hai, kyoMki vaha bar3hatA aura ghaTatA rahatA hai - aisA jAnakara buddhimAn manuSya ko usakA mada, arthAt abhimAna nahIM karanA caahie| isa sambandha meM saMvegaraMgazAlA meM malladeva rAjA kI nimna kathA varNita hai :- 797 zrIpura nagara meM vijayasena nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| eka samaya rAjA rAjasiMhAsana para baiThA huA thA, usa samaya senApati bAhara se AyA aura rAjA ko namaskAra kara rAjA ke pAsa baiTha gyaa| use kSaNabhara snehabharI dRSTi se dekhakara rAjA ne usase pUchA - " saba kuzala to hai?" senApati ne kahA- " Apake caraNoM kI kRpA se sarvakuzala hone ke sAtha hI maiM dakSiNa ke rAjA ko jItakara AyA huuN| " senApati ne rAjA ko, yuddha meM kisa taraha se vijaya prApta kI, usakA sarvavRtAnta sunaayaa| senApati ke AdezAnusAra rAjapuruSa zatru rAjA ke bhaNDAra aura ATha varSa ke putra ko lekara aae| phira senApati ne rAjA se kahA - "he rAjan ! ye bhaNDAra tathA yaha putra - donoM dakSiNa rAjA ke haiM, inake sambandha meM Apako jaisA ucita lage, vaisA kreN| usake putra ko dekhate hI vijayasena rAjA ko usa para vaisA rAga (prema) utpanna huA, jaise vaha usakA svayaM kA putra ho / rAjA pyAra se usake mastaka para cumbana karate hue usase kahane lagA- " he vatsa! tuma ise apanA hI ghara samajhakara prasannatA se rho|" usa putra kI dekharekha hetu rAjA ne use rAnI ko sauNpaa| kramazaH, kumArAvasthA ko prAptakara usane sarva kalAoM kA abhyAsa kiyA / yuvAvasthA meM usane devatAoM se bhI adhika saundarya ko prApta kiyaa| apane bhujabala se usane 797 saMvegaraMgazAlA, gAthA 6732-6776. Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 415 bar3e-bar3e malloM ko bhI jItA aura isalie usakA nAma malladeva prasiddha huaa| rAjA ne malladeva ko rAjA banane yogya jAnakara usakA rAjyAbhiSeka kiyA aura svayaM ne tApasI dIkSA svIkAra kara lii| malladeva apane bhujabala se sImA ke sabhI rAjAoM ko jItakara prajA kA pAlana karane lgaa| eka dina usane udghoSaNA karavAI ki jo vyakti usakA pratimalla batalAegA, use eka lAkha sone kI mohareM dI jaaegii| usa ghoSaNA ko sunakara eka paradezI puruSa ne rAjA ke pAsa Akara kahA- "he rAjan! maiMne pUrva-dizA meM vajradhara nAmaka rAjA ko dekhA hai, jo apane prakRSTa bala se "trailokya vIra" kahalAtA hai| usake bhujabala kI bAta to alaga hI hai| usake sahaja hastaprahAramAtra se niraMkuza hAthI bhI vaza meM hokara sahI mArga para calane laga jAtA hai|" aisA sunakara rAjA ne use eka lAkha sone kI mohareM dekara vidA kiyA aura apane dUta se kahA- "tuma jAkara trailokyavIra nAmaka usa rAjA se kahanA ki kisI ne ApakI 'trailokyavIra' ke rUpa meM stuti kI hai, yadi Apa vastutaH trailokyavIra haiM, to hamAre rAjA se yuddha kreN|" dUta ke dvArA vaisA hI kahane para vajradhara rAjA apanI bhRkuTI car3hAkara kahane lagA- "are! terA rAjA kauna hai? usakA nAma bhI maiM nahIM jaantaa| merI yuddharUpI agnizikhA meM usakI dazA pataMge ke samAna hogii|" vajradhara ke ye vacana usa dUta ne Akara malladeva rAjA ko usI prakAra kaha die| malladeva ne yuddha hetu vahA~ se turanta prasthAna kiyaa| usakA Agamana jAnakara vajradhara bhI zIghra sAmane aayaa| donoM meM paraspara yuddha huaa| apane anya sabhI subhaToM kA vinAza dekhakara donoM ne paraspara yuddha karane kA nizcaya kiyaa| una donoM meM mallayuddha prArambha huaa| apane pracaNDa bhujabala se vajradhara ne malladeva ko zIghra hI harA diyaa| isa taraha malladeva balamada ke kAraNa mRtyu ko prApta huaa| sAmAnya rAjA bala meM zreSTha hotA hai, kintu baladeva unase bhI zreSTha hotA hai aura baladevoM se bhI adhika zreSTha cakravartI hotA hai| cakravartI se bhI tIrthakara prabhu anantabalI hote haiN| isa taraha uttarottara eka dUsare se bala meM zreSTha hote haiM, phira bhI ajJajana bala kA mithyAbhimAna karate haiN| malladeva rAjA kI kathA kA mUla srota dekhane kA hamane prayAsa kiyA, kintu anya jaina granthoM meM isa kathA kA mUla srota hameM jJAta nahIM huaa| Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI sthUlabhadra kI kathA zrutajJAna yadi madarahita ho, to vaha kevalajJAna ko prApta karavAtA hai, kintu zruta samudra kA pAragAmI bhI yadi madarahita ho, to dIrghakAla taka saMsAra meM bhaTakatA hai; isalie zrutajJAna ko prApta karake thor3A-sA bhI mada nahIM karanA caahie| isa sandarbha meM saMvegaraMgazAlA meM Arya sthUlabhadra kI nimna kathA varNita hai:- 798 pATalIputra nagara meM nanda nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| usake yahA~ zakaDAla nAmaka eka mantrI thaa| usa mantrI ko sthUlabhadra evaM zrIyaka nAmaka do putra tathA yakSA Adi sAta putriyA~ thiiN| unameM se seNA, veNA aura reNA-ye tInoM choTI putriyA~ anukrama se eka, do aura tIna bAra nae zruta ko sunate hI yAda kara letI thiiN| usI nagara meM vararuci nAmaka eka brAhmaNa thA, jo rAjA kI pratidina eka sau ATha kAvyoM se stuti karatA thA, parantu zakaDAla mantrI usa brAhmaNa kI kabhI prazaMsA nahIM karatA; isalie rAjA kI icchA hone para bhI rAjA use dAna nahIM de pAtA thaa| taba vararuci ne mantrI kI patnI ko puSpAdi bheMTa meM dekara use prasanna kiyA tathA usase sarvavRttAnta kahA / vararuci kI bAta sunakara mantrI se usakI patnI ne kahA- " Apa rAjA ke samakSa vararuci ke kAvya kI prazaMsA kyoM nahIM karate?" mantrI ne kahA- "jo mithyAdRSTi hai, usakI prazaMsA maiM kaise karUM ? " bAra-bAra patnI dvArA Agraha karane para mantrI ne usakI bAta svIkAra kara lii| agale dina mantrI ne rAjA ke sAmane vararuci brAhmaNa ke kAvya kI prazaMsA kI / mantrI ke mukha se usakI prazaMsA sunakara rAjA ne use eka sau ATha svarNamudrAe~ pradAna kii| isa taraha vararuci pratidina kAvya sunAkara rAjA se eka sau ATha svarNa mudrAe~ le jAtA thaa| isa prakAra dhana kA kSaya hote dekhakara mantrI ne rAjA se pUchA - "he deva! Apa pratidina ise itanA dAna kyoM dete ho?" rAjA ne kahA - "tere dvArA isakI prazaMsA sunakara hI maiM ise dAna detA huuN|" taba mantrI ne kahA - "he rAjan ! yaha brAhmaNa navIna kAvya kI racanA nahIM karatA, apitu logoM ke kAvyoM ko sunakara unheM yathAvat doharA detA hai - aisA jAnakara maiMne usakI prazaMsA kI thI; lekina isa taraha to akhaNDarUpa se merI putriyA~ bhI bola sakatI haiN| " mantrI ne apanI putriyoM ko rAjA ke samakSa anukrama se eka bAra do bAra aura tIna bAra kAvya-pada ko sunaayaa| ise sunakara ve svayameva racita racanA ho, isa 798 saMvegaraMgazAlA, gAthA 67616818. Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 417 prakAra rAjA ke sAmane bolane lgiiN| isase krodhita hokara rAjA ne vararuci kA rAjyasabhA meM AnA banda karavA diyaa| eka bAra vararuci ne rAjya meM yaha bAta phailAI ki usakI stuti se prasanna hokara gaMgA maiyA use sone kI mohareM detI haiN| isa prakAra jhUTha bolane vAle vararuci kI yahA~ bhI mantrI ne pola khola dii| aba rAjA, Adi sabhI usa para ha~sane lge| yaha dekhakara vararuci mantrI para krodhita huA aura usakA chidra khojane lgaa| ekadA zakaDAla mantrI rAjA ko bheMTa karane ke lie gupta rUpa se apane ghara para vividha prakAra ke zastra banavAne lagA, kintu pUrva dveSa ke kAraNa vararuci ne rAjA ko yaha batAyA ki mantrI rAjA ko mArane ke lie vividha zastra banavA rahA hai| isase rAjA mantrI se vimukha ho gyaa| apane se rAjA ko vimukha dekhakara mantrI apane ghara gayA tathA apane parivAra ke prANoM kI rakSA hetu svayaM ne tAlapuTa viSa khAkara zrIyaka dvArA rAjyasabhA meM apanA mastaka kaTavA diyaa| zrIyaka ko mastaka kATate dekhakara "hA! hA! aho ! yaha kyA akArya kiyA hai?" aisA kahatA huA rAjA khar3A ho gyaa| zrIyaka ne kahA- "he rAjan ! Apa vyAkula kyoM ho rahe ho ? jo ApakA virodhI hai, vaha cAhe pitA hI kyoM na ho, use sajA milanI hI caahie|" isa para rAjA ne zrIyaka ko mantrIpada svIkAra karane ke lie kahA, to zrIyaka ne apane bar3e bhAI ko mantrIpada dene kA prastAva kiyaa| sthUlabhadra ko vezyA ke ghara se bulavAkara mantrIpada svIkAra karane ke lie kahA gyaa| sthUlabhadra isa viSaya para vicAra karane lagA tathA vicAra karate-karate use saMsAra kI asAratA kA bodha hone se vairAgya utpanna huA aura svayaM paMcamuSThi - loca karake usane muniveza dhAraNa kara liyaa| tatpazcAt vaha sambhUtavijayajI ke pAsa dIkSita huA / sthUlabhadra adhyayana hetu AcArya bhadrabAhusvAmI ke pAsa rhaa| vahA~ usane kucha nyUna dasa pUrva kA adhyayana kiyaa| tatpazcAt vaha AcAryazrI ke sAtha vihArakara pATalIputra nagara meM phuNcaa| vahA~ dIkSita huI yakSA, Adi unakI sAtoM bahineM apane bhAI muni ko vandana karane ke lie aaiiN| ve AcArya se pUchakara vandana hetu devakulikA ke pAsa jAne lgiiN| apanI sAdhvI bahinoM ko AtA dekhakara apanI jJAna (zruta) lakSmI kA prabhAva dikhAne ke lie sthUlabhadra muni ne kesarI siMha kA rUpa banA liyaa| vahA~ Akara ve AryAe~ bhAI kI apekSA siMha ko dekhakara bhayabhIta huIM aura AcArya se nivedana karane lagI- "he bhagavanta! siMha ne hamAre bar3e bhAI kA bhakSaNa kara liyA hai|" zrutajJAna kA upayoga kara AcArya ne kahA" jo dikhAI de rahA hai, vahI sthUlabhadra hai, ataH tuma punaH jAkara dekho| " taba ve punaH vahA~ giiN| vahA~ apane bhAI muni ko dekhakara unhoMne usakA vandana kiyA aura Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI svasthAna para lauTa giiN| dUsare dina sthUlabhadra adhyayana karane hetu AcArya ke pAsa aayaa| taba AcAryazrI ne 'tU ayogya hai'- aisA kahakara par3hAne kA niSedha kara diyaa| isase sthUlabhadra ne siMharUpa banAne kA apanA doSa jAnakara AcAryazrI se namra nivedana kiyA- "he bhagavanta! punaH aisI galatI nahIM kruuNgaa| mere isa aparAdha ko kSamA kara diijie|" ati Agraha karane para AcArya ne use kevala antima cArapUrvo ke mAtra mUlapATha kA adhyayana karavAyA aura zeSa kA adhyayana karavAne se manA kara diyaa| ve cArapUrva bAda meM viccheda ho ge| isIlie kahA gayA hai ki anarthakAraka zrutamada karanA uttama muniyoM ke yogya nahIM hai| 'vartamAna meM maiM akelA hI zrutajJAnarUpI sUrya hU~'- muni ko isa taraha kA alpamAtra bhI zrutamada nahIM karanA caahie| jinako sUtra-artha tadubhayasahita caudahapUrva kA jJAna hotA hai, unako bhI yadi jJAna ke utkarSa yA apakarSarUpa tAratamya sunane meM AtA hai, to jinakI mati alpa hai tathA zruta samRddhi bhI aisI viziSTa nahIM hai, unako zrutamada, arthAt 'maiM paNDita hU~'- aisA abhimAna nahIM karanA caahie| isa prakAra prastuta kathA meM yaha batAyA gayA hai ki jJAna kI AzAtanA karane se, athavA jJAna kA abhimAna karane se jIva samyaktva se cyuta hotA hai aura mithyAtva ko prApta karatA hai| zrutajJAna ke mada se yukta jIva apane ko jJAnI kahate haiM evaM dUsaroM ko mUr3ha athavA ajJAnI samajhate haiN| saMvegaraMgazAlA meM jinacandrasUri ne jJAna ke ahaMkAra ke sambandha meM sthUlabhadra kI kathA prastuta kara zrutajJAna ke mada se sthUlabhadra ko dI gaI zikSA kA nirUpaNa kiyA hai| prastuta kathAnaka hameM tIrthodgAlika (gA. 701), AvazyakacUrNi (bhAga 2 pR. 187) meM upalabdha hotA hai| inake atirikta aneka prabandhoM meM bhI sthUlabhadra kI yaha kathA dRSTigata hotI hai| Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRDhaprahArI kI kathA 'maiM hI ugra tapasvI hU~'- isa taraha se kiyA gayA mada yA ahaMkAra ugra tapa ko bhI niSphala kara detA hai, isalie tapa - mada ko bAMsa se utpanna huI agni ke samAna kahA gayA hai, jo svayaM ko hI jalA detI hai| isa sandarbha meM saMvegaraMgazAlA meM dRr3haprahArI kI nimna kathA kA ullekha milatA hai - 799 eka brAhmaNa thA, usane apane avinIta putra ko ghara se nikAla diyA, jisase vaha ghUmate-ghUmate kisI cora kI bastI meM pahu~ca gyaa| vahA~ vaha pallIpati ke sAtha rahane lagA tathA usane apane buddhibala se talavAra, Adi zastra calAne kI kalA siikhii| vaha jIvoM para nirdayatApUrvaka kaThora prahAra karatA thA, jisase harSita hokara pallIpati ne usakA nAma dRr3haprahArI rkhaa| kucha samaya pazcAt hI pallIpati kA dehAnta ho gayA, ataH usakI jagaha dRr3haprahArI ko pallIpati pada para sthApita kiyA gyaa| dRr3haprahArI nirbhayatApUrvaka zahara aura gAMva ko lUTakara pallI ke logoM kA pUrva ke pallIpati kI taraha pAlana karane lgaa| jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 419 eka dina ve saba dhana lUTane ke lie kuzasthala gAMva ge| vahA~ devazarmA nAmaka ati daridra brAhmaNa rahatA thaa| usI dina usake putra ne khIra khAne kI jidda kii| usa brAhmaNa ne atyanta kaThinAI se cAvala aura dUdha bhIkha meM mAMgakara patnI ko khIra banAne ke lie die| idhara khIra taiyAra ho rahI thI aura udhara vaha brAhmaNa pUjA karane hetu nadI kinAre gyaa| usa samaya cora usake ghara meM ghuse aura taiyAra khIra dekhakara bhUkha se pIr3ita eka cora ne use khA lii| khIra kI corI hote dekhakara brAhmaNa kA bAlaka daur3atA huA apane pitA devazarmA ke pAsa gayA aura unheM vaha ghaTanA btaaii| isase krodhita huA devazarmA turanta ghara AyA aura kahane lagA- " are pApI! mleccha ! aba mujhase bacakara kahA~ jaaegaa|" aisA kahate hue vaha coroM ke sAtha lar3ane lgaa| taba usakI garbhavatI patnI ne bIca meM Akara una sabako lar3ane se rokA, lekina brAhmaNa rukA nhiiN| usa brAhmaNa dvArA apanI pallI ke logoM ko mArate hue dekhakara dRr3haprahArI atyanta krodha ke vazIbhUta huA aura turanta usane myAna se tIkSNa talavAra khIMcakara brAhmaNa aura usakI patnI ko kATa diyA / talavAra ke vAra se kaTakara tar3apate hue garbha ke do Tukar3oM ko dekhakara dRr3haprahArI ko tIvra pazcAtApa huA aura vaha vicAra karane lagA - "hA! hA! yaha atyanta duHkhada hai| aho ! maiMne kaisA bhayaMkara pApa kara diyA hai| isa pApa se maiM 799 saMvegaraMgazAlA, gAthA 6857-6888. Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI kaise chuTakArA prApta kruuNgaa|" isa taraha vaha apane pApoM se chuTakArA prApta karane ke lie vibhinna prakAra se vicAra karane lgaa| pApa kI vizuddhi ke lie udvigna manavAle dRr3haprahArI ne eka muni ko dekhA, jo dhyAna meM sthira khar3e the| usane parama zraddhApUrvaka unako namana kiyA, tatpazcAt unase kahA- "he bhagavanta ! maiM isa prakAra kA ghora pApI huuN| merI vizuddhi ke lie Apa koI upAya batAie / " muni ne use zramaNadharma kA upadeza diyaa| karma ke kSayopazama se pallIpati ko muni ke pravacana amRta ke samAna rucikara lagane lage aura usane vairAgya ko prAptakara una muni bhagavanta ke pAsa dIkSA aMgIkAra kii| tatpazcAt 'jisa dina mujhe usa duzcaritra kA smaraNa hogA, usa dina bhojana (AhAra) nahIM karU~gA' - aisA abhigraha svIkAra kara dRr3haprahArI muni usI gAMva meM vicarane lgaa| use gAMva meM bhikSA hetu jAte hue dekhakara gAMva ke loga use mahApApI kahate tathA 'isI ne aisA pApakArya kiyA hai'- aisA kahate hue usakI nindA karate aura use maarte| muni gAMva ke logoM kI tAr3anA, tarjanA, nindA, Adi ko samatApUrvaka sahana karatA aura apanI AtmA kI nindA karatA tathA abhigraha ke kAraNa AhAra bhI grahaNa nahIM karatA, isa prakAra vaha dharmadhyAna meM sthira rahane lgaa| dharmadhyAna se zukladhyAna meM ArUr3ha hokara muni ne kevalajJAna prApta kiyA tathA sarva karmoM kA kSaya kara mukti prApta kii| isa taraha dRr3haprahArI muni kI kathA ko sunakara tapa karanevAloM ko tapa kA thor3A-sA bhI mada nahIM karanA cAhie / saMvegaraMgazAlA kA uparyukta kathAnaka yaha batAtA hai ki nirjarA kA kAraNa tapa hai| tapa eka aisI agni hai, jisake dvArA saMcita karmoM ko zIghra hI bhasmIbhUta kiyA jA sakatA hai, kintu isa taparUpI agni se bhI bhayaMkara agni ahaMkAra kI hai, jo pUrva meM kI gaI sampUrNa ugra tapasyA ko kSaNabhara meM bhasma kara detI hai; ataH sAdhaka ko yaha dhyAna rakhanA cAhie ki vivekapUrvaka kiyA gayA tapa hI mukti meM sAdhaka banatA hai| isI sandarbha meM saMvegaraMgazAlA meM dRr3haprahArI kI yaha kathA varNita hai| prastuta kathAnaka hameM vizeSAvazyakabhASya (36, 46 ), AvazyakavRtti (pR. 438 ), uttarAdhyayanavRtti (pR. 56 - 61), Adi meM bhI upalabdha hotA hai| Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DhaMDhaNa muni kI kathA lAbhAntarAya nAmaka karma ke kSayopazama se lAbha kA udaya hotA hai aura punaH usase alAbha bhI hotA hai, isalie vivekI puruSa ko lAbha hone para 'maiM labdhivanta hU~'- aisA ahaMkAra nahIM karanA cAhie aura lAbha nahIM hone para viSAda bhI nahIM karanA cAhie - 80 800 magadhadeza meM dhanyapura nAmaka eka zreSTha gAMva thA / vahA~ kRzI pArAzara nAma kA dhanADhya brAhmaNa rahatA thaa| vaha dhana ke lie khetI Adi jo bhI kArya karatA, usameM use lAbha hI lAbha hotA thA / ' yaha lakSmI kA phala hai'- aisA mAnatA huA vaha apane svajanoM ke sAtha Ananda se rahatA thaa| magadha ke rAjA ke AdezAnusAra gAMva ke puruSoM ko pAMca sau haloM se hamezA rAjA kA kheta jotanA hotA thaa| jaba kisAna bhojana ke sAtha rAjA ke kheta kI jutAI se nivRtta ho jAte, taba vaha brAhmaNa nirdayatApUrvaka usI samaya una bhUkha se pIr3ita kisAnoM se apane kheta meM kArya karavAtA thaa| usa nimitta se usa brAhmaNa ne gAr3ha antarAyakarma kA bandha kiyA aura anta meM marakara vaha narakaka- gati ko prApta huaa| vahA~ se calakara vividha tiryaMca yoniyoM meM utpanna hotA huA aura kisI taraha puNya kA upArjana kara usane devabhava aura manuSyabhava ko prApta kiyaa| kAlAntara meM usane zrIkRSNa vAsudeva ke DhaNakumAra nAmaka putra ke rUpa meM janma liyA / sarva kalAoM kA abhyAsa kara vaha putra kramazaH yauvanavaya ko prApta huA aura aneka yuvatiyoM ke sAtha vivAha kara vaha kAmadevasadRza bhoga-vilAsa karane lgaa| jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 421 kisI dina aThAraha hajAra uttama sAdhuoM se yukta zAsana prabhAvaka zrI ariSTanemi bhagavAn grAmAnugrAma vicarate hue dvArakA nagarI ke raivata nAmaka udyAna meM pdhaare| udyAnapAlaka ne bhagavAn ke Agamana kI sUcanA zrIkRSNa mahArAja ko dii| aisA zubha samAcAra sunakara zrIkRSNa ne use ucita dAna diyA aura yAdavoM sahita ve neminAtha bhagavAn ko vandanArtha nikle| phira bhagavAn tathA muniyoM ko vandana karake sabhI ne apane yogya sthAna grahaNa kiyA / jinezvara bhagavAn ne sarva-sAdhAraNa ko apanI vANI se dharmadezanA denA prArambha kiyaa| unakI vANI ko sunakara DhaMDhaNakumAra sahita aneka prANiyoM ko pratibodha huA / DhaMDhaNakumAra ne viSaya-sukhoM kA tyAga kara prabhu ke pAsa dIkSA svIkAra kI / sadA saMsAra kI asAratA kA cintana karate hue tathA zrutajJAna kA abhyAsa karate hue DhaMDhaNamuni sarvajJa paramAtmA ke sAtha vicarane lge| isa taraha vicarate hue DhaMDhaNamuni ne pUrvabhava 800 saMvegaraMgazAlA, gAthA 6863-6637. Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI meM jo gAr3ha antarAyakarma kA bandha kiyA thA, vaha karma udaya meM aayaa| karma ke doSa se DhaMDhaNmuni jina sAdhuoM ke sAtha bhikSA lene jAte, unheM bhI bhikSA prApta nahIM hotI thii| eka samaya sAdhuoM ne unheM bhikSA nahIM milane kI bAta prabhu se khii| paramAtmA ne DhaMDhaNamuni ke pUrva karmabandhana kA vRttAnta sunaayaa| yaha sunakara DhaMDhaNamuni ne paramAtmA ke pAsa abhigraha kiyA ki aba se maiM dUsaroM kI labdhi se milA huA AhAra kadApi grahaNa nahIM kruuNgaa| isa prakAra DhaMDhaNamuni, mAnoM amRtarUpI zreSTha bhojana karate hue tRpta hue ho- isa taraha se dina vyatIta karane lge| ___ eka dina zrIkRSNa ne bhagavAn se pUchA- "he bhagavan! ina aThAraha hajAra sAdhuoM meM sabase utkRSTa muni kauna hai?" prabhu ne kahA- "nizcaya se sabhI utkRSTa haiM, lekina inameM bhI duSkarakArI DhaMDhaNamuni hai, kyoMki dhairyatA ko dhAraNa kara duHsaha ugra alAbha-parISaha ko samyak rUpa se sahana karate hue unako bahuta samaya vyatIta ho gayA hai|" yaha sunakara zrIkRSNa ne 've dhanya haiM aura kRtapuNya haiM, jinakI prabhu ne svayaM prazaMsA kI haiM'- aisA vicAra kiyaa| nagarI meM praveza karate hI unhoMne bhAgya-yoga se U~ca-nIca gharoM meM bhikSArtha ghUmate hue DhaMDhaNamuni ko dekhaa| unhoMne hAthI se utarakara muni kA vandana kiyaa| zrIkRSNa vAsudeva dvArA muni ko vandana karate hue dekhakara eka dhanADhya seTha ne vicAra kiyA- 'yaha mahAtmA dhanya hai, jise vAsudeva vandana karate haiN|' zrIkRSNa ke cale jAne ke bAda vinayapUrvaka seTha ne muni ko apane ghara le jAkara bhAvapUrvaka kesariyA modaka se bhare thAla meM se unheM modaka die| muni ne prabhu ke pAsa Akara namana karake kahA- "he bhagavanta! kyA merA antarAyakarma Aja khatma ho gayA hai?" prabhu ne kahA- "abhI usakA aMza vidyamAna hai| tumheM jo bhojana milA hai, vaha labdhi zrIkRSNa kI hai, kyoMki usa seTha ne tumheM kRSNa ko praNAma karate hue dekhakara hI dAna diyA hai|" prabhu ne jaba aisA kahA to anya kI labdhi se prApta hone se una laDDuoM ko grahaNa na karake vaha muni prAsuka zuddha bhUmi dekhakara una laDDuoM ko samyak vidhi se paraThane lgaa| muni laDDu paraThate hue apane karmoM ke kaTu vipAkoM kA cintana karane lgaa| isa prakAra sarvakarmoM kA kSayakara muni ne zuddha zukladhyAna ke prabhAva se kevalajJAna prApta kiyaa| isase yaha jJAta hotA hai ki jo vyakti isa janma meM lAbha prApta kara usakA abhimAna karatA hai, to dUsare bhava meM use usa lAbha meM antarAya AtI hai aura bhikSA kI prApti nahIM hotI hai, ataH mAnava ko lAbhamada nahIM karanA caahie| Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 423 karmasiddhAnta kA niyama hai ki lAbhAntarAyakarma ke kSayopazama se padArthoM kA lAbha hotA hai evaM lAbhAntarAyakarma ke udaya se padArthoM kA alAbha hotA hai| jaba manuSya ko padArthoM kA atilAbha hotA hai, taba usakA mada (abhimAna) bhI bar3hatA hai, jo usake patana kA kAraNa hotA hai| prastuta sandarbha meM saMvegaraMgazAlA meM DhaMDhaNamuni kI jo kathA dI gaI hai, vaha hameM zAntisUriviracita uttarAdhyayanavRtti (pR. 116) meM prApta hotI hai| do vyApAriyoM kI kathA mere pAsa vipula dhana, dhAnya, kSetra, vastu, Adi haiM tathA strI-putrAdi parivAra mere anurAgI haiN| mere pAsa aizvarya kA vistAra hai, ataH maiM hI sAkSAta kubera hU~- aizvarya kA aisA mada nahIM karanA cAhie, kyoMki saMsAra meM sabhI padArtha nAzavAn haiN| isa sandarbha meM saMvegaraMgazAlA meM do vyApAriyoM kI nimna kathA upalabdha hai :- 8021 uttara mathurA nagarI meM viSaya-bhogoM meM nirata dhanasAra nAmaka eka bar3A dhanika rahatA thaa| eka samaya vaha kAryavaza dakSiNa mathurA meM gyaa| vahA~ usake samAna hI vaibhava se zobhita dhanamitra nAmaka vyApArI ke sAtha usakI ghaniSTha mitratA huii| eka dina donoM Apasa meM vArttAlApa karane lage ki apanI mitratA kisa taraha akhaNDa banI rhe| 'yadi hamAre yahA~ putra athavA putrI kA janma ho, to una donoM kA sambandha kara deM'- isa taraha kA vicAra yogya lagane se, vikalpa binA hI, donoM ne svIkAra kara liyaa| saMyogavaza dhanamitra ke yahA~ putra kA aura dhanasAra ke ghara putrI kA janma huaa| pUrva saMkalpa ke anusAra donoM mitroM ne una donoM kI sagAI kara dii| kisI samaya dhanamitra seTha kA svargavAsa ho gyaa| seTha ke cale jAne ke bAda usake sthAna para usakA putra adhikArI bnaa| eka dina vaha sone, tAmbe, Adi ke aneka kalazoM meM bhare sugandhita jala se snAna kara rahA thA ki indradhanuSa ke samAna caMcala lakSmI kI taraha kalaza, Adi sabhI vastue~ AkAza meM ur3a ge| jaba vaha uThA to vividha maNiyoM se prakAzita svarNa kA pATa bhI ur3a gyaa| isase vaha bahuta duHkhI huaa| bhojana ke samaya usake anucaroM ne usake sAmane vividha prakAra kA SaDrasa bhojana sone, cAMdI kI thAliyoM meM parosA / jaba vaha bhojana 801 saMvegaraMgazAlA, gAthA 6646-7020. Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI prArambha karane lagA, taba eka-eka karake krama se sabhI thAliyA~, kaToriyA~, Adi bhI ur3ane lgii| anta meM jaba mUla thAlI bhI ur3ane lagI, taba usane vismita hokara usa thAla ko pakar3anA cAhA, lekina usane thAlI kA jitanA bhAga pakar3A, utanA bhAga hI usake hAtha meM raha gayA aura zeSa bhAga bhI ur3a gyaa| tatpazcAt vaha apane bhaNDAra ko dekhane gayA, to vahA~ bhaNDAra bhI khAlI milaa| isa taraha usakA sampUrNa dhana, vaibhava, jamIna, jAyadAda, Adi sabhI naSTa ho gyaa| dAsa-dAsI Adi bhI use chor3akara cale gae, svajana parAe ho ge| koI bhI usakI sahAyatA karane ko taiyAra nahIM thaa| isa taraha lakSmI ko svapnavat tathA anitya mAnakara zokAtura ho vaha vicAra karane lagA ki aise mandabhAgI jIvana ko dhikkAra hai, jisakA eka hI dina meM saba kucha badala gyaa| maiM karor3apati se kaMgAla bana gyaa| satpuruSa to sampatti ko prApta karate haiM, kintu maiMne to prApta huI sampatti ko bhI kho diyA hai| pUrvajanma meM avazya hI maiMne kucha puNya karane meM kamI kI hai| aisA socakara puNya kA upArjana karane ke lie vaha dharmaghoSasUri ke pAsa dIkSita ho gyaa| vahA~ usane gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyA, lekina bhaviSya meM punaH usa thAla ko dekhane kI icchA se vaha usa thAla ke Tukar3e ko bhI apane sAtha hI rakhatA rhaa| eka dina vaha muni vihAra karate hue uttara mathurA nagarI meM phuNcaa| vahA~ vaha dhanasAra seTha ke ghara bhikSArtha gyaa| usa samaya seTha usI thAlI meM bhojana kara rahA thA aura usakI putrI apane pitA ko paMkhA jhala rahI thii| muni kA dhyAna seTha kI thAlI para gayA aura vaha vismita hokara use dekhane lgaa| seTha ne muni se pUchA- "he bhagavant! Apa merI putrI ko kyoM dekha rahe ho?" muni ne kahA- "he bhadra! mujhe tumhArI putrI se koI prayojana nahIM hai, kintu yaha batAo ki tumheM yaha thAlI kahA~ se milI hai?" seTha ne kahA- "bhagavanta! mujhe snAna karate samaya snAna kI sAmagrI aura bhojana karate samaya bhojana ke sAdhana prApta hue| sAtha hI vipula dhana se bharA bhaNDAra bhI milaa|" muni ne kahA- "yaha saba to merA dhana hai|" seTha ke dvArA pUchane para usa muni ne apane pAsa rakhe usa thAlI ke Tukar3e ko seTha kI thAlI ke TUTe bhAga se jor3akara dikhA diyaa| phira muni ne apane gA~va tathA pitA kA nAma batAyA evaM vaibhava ke nAza hone kI sarva bAta khii| isase seTha ne 'yaha to apanA jaMvAI hai'- aisA jAnakara rote hue kahA- "ApakA sampUrNa dhana yahA~ surakSita hai tathA merI putrI bhI Apake adhIna hai| ye naukara-cAkara sabhI ApakI AjJAnusAra vartana karanevAle haiM, ataH Apa dIkSA ko chor3akara apane hI ghara ke samAna svecchApUrvaka yahA~ nivAsa kreN|" isa para muni ne kahA- "prathama to puruSa ko hI kAma-bhoga chor3anA cAhie, anyathA viSaya-bhoga svayaM puruSa ko chor3a dete haiM, Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 425 ataH jisane ise chor3a diyA hai, use aba una viSayoM ko punaH grahaNa karanA yogya nahIM hai| zarada-Rtu ke bAdala ke samAna nAza honevAle viSayoM se merA koI sambandha nahIM hai|" aisA sunakara usa seTha ko bhI vairAgya utpanna ho gayA aura usane bhI socA ki viSaya-vAsanA mujhe chor3e, usase pahale maiM hI unheM chor3a duuN| aisI bhAvanA se seTha bhI turanta dIkSita huaa| viziSTa vaibhava hone para bhI usa aizvarya kA isa taraha nAza hote dekhakara kauna buddhizAlI usakA mada kregaa| isa prakAra saMvegaraMgazAlA meM aizvaryamada ke sambandha meM uttara mathurA evaM dakSiNa mathurA nagarI ke do vyApAriyoM kI yaha kathA dI gaI hai| prastuta kathA kA mUla srota dekhane kA hamane prayAsa kiyA, kintu anya jaina-granthoM meM isa kathA ke saMketa hameM prApta nahIM hue haiN| laukika RSi kI kathA jIva jisake dvArA dharma meM pramAdI banatA hai, use pramAda kahate haiN| madya, pramAda kA mukhya hetu hai aura citta ko dUSita karanevAlA hai| isa sandarbha meM saMvegaraMgazAlA meM laukika RSi kI nimna kathA upalabdha hotI hai :-802 ekadA eka nagara ke bAhara eka RSi ugra tapasyA kara rahA thaa| usake tapa se bhayabhIta hokara indra ne use kSobhita karane ke lie deviyoM ko bhejaa| ina deviyoM ne Akara vinaya se usa RSi ko prasanna kiyA, jisase RSi unako varadAna dene ko taiyAra ho gyaa| taba ve deviyAM kahane lagI- "he RSi! Apa madyapAna karo, hiMsA karo, hamArA sevana karo tathA deva kI mUrti kA khaNDana kro| yadi ina cAroM kA sevana na karate ho, to he bhagavanta! Apa inameM se koI bhI eka kA sevana kroN|" aisA sunakara RSi ne socA- "zeSa saba pApakarma ke hetu haiM, ataH madyapAna hI sukhakAraka hai| svamati se aisA nirNayakara vaha madya (madirA) pIne lgaa| madirA se madonmatta hokara vaha mAMsa kA paribhoga karane lgaa| usa mAMsa ko pakAne ke lie kASTha kI devamUrti ke Tukar3e karake jalAne lagA aura lajjA ko chor3akara, arthAt maryAdA kA tyAgakara usane una deviyoM ke sAtha sambhoga bhI kiyaa| isase vaha tapa kI zakti ko khaNDita karanevAlA banA aura marakara durgati meM gyaa| 802 saMvegaraMgazAlA, gAthA 7068-7075. Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI madirA kA pAna aneka pApoM kA kAraNa aura doSoM kA samUha hai| isI se yAdava-kula kA bhI nAza huaa| aise atidAruNa doSa ko sunakara madyajaya-pramAda ko dUra karanA cAhie aura madya kA AjIvana tyAga kara denA caahie| jisane bhI madirA kA tyAga kiyA hai, usakI dharma-sAdhanA hamezA akhaNDa rahI hai aura usI ne atula phala prApta kiyA hai| laukika RSi kI prastuta kathA saMvegaraMgazAlA meM jisa rUpa meM upalabdha hotI hai, usa rUpa meM kinhIM anya jaina-granthoM meM ullekhita ho- yaha jJAta nahIM hotA hai; kintu sambhAvanA yaha ho sakatI hai ki yaha kathA kisI jainetara srota se grahaNa kI gaI ho aura AcArya ne use apane DhaMga se viSaya ke anurUpa parimArjita karake likhA ho| abhayakumAra kI kathA jaise madyapAna karanA pApa hai, vaise hI mAMsa kA bhakSaNa karanA bhI bahuta pApakArI hai| satata jIvotpatti hone se, ziSTa puruSoM se nindanIya hone se aura sampAtika (ur3akara girate) jIvoM kA vinAza hone se isakA sevana doSarUpa hai| dharma kA sAra hI dayA hai, isalie buddhimAna manuSyoM ko mAMsabhakSaNa kA AjIvana tyAga kara denA caahie| isa sambandha meM saMvegaraMgazAlA meM abhayakumAra kI nimna kathA varNita hai :_803 rAjagRha nagara meM zreNika rAjA rAjya karatA thaa| usakA abhayakumAra nAmaka atyanta medhAvI putra thA, jo rAjya kA pramukha mantrI bhI thaa| eka dina rAjA apane putra abhayakumAra tathA anya mantriyoM ke sAtha rAjasabhA meM baiThA thaa| usa samaya eka pradhAna ne rAjA se kahA- "he deva! Apake rAjya meM anAjAdi ke bhAva teja ho gae haiM aura vaha sabhI ke lie durlabha bhI hotA jA rahA hai, kevala eka mAMsa hI sastA aura sarvatra sulabha hai|" usake vacana sunakara abhayakumAra ko chor3akara rAjA, mantrI evaM sAmanta, Adi sabhI ne usa bAta ko svIkAra kiyaa| abhayakumAra ne rAjA se kahA- "he tAta! isa taraha Apa sabhI bhrAnta mAnyatA ke vaza kyoM hote ho? isa jagat meM nizcaya se mAMsa hI sabase maMhagA evaM durlabha hai| usakI apekSA bahumUlya dhAtue~ aura vastra, Adi saste tathA sulabha haiN|" isa para sabhI ne ekasAtha kahA- "Apa mAMsa ko ati maMhagA kisa pramANa se kahate ho? Apa pratyakSa hI dekho| dUsarI sabhI vastue~ bahuta dhana dene para hI prApta hotI haiM, saMvegaraMgazAlA, gAthA 7150-7172. Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 427 arthAt atyanta mUlyavAn haiN|" usa samaya abhayakumAra mauna rhaa| phira apane kathana ko siddha karane ke lie abhayakumAra ne rAjA se kahA- "he tAta! kevala pA~ca dina ke lie maiM rAjyasiMhAsana para baiThanA cAhatA huuN|" rAjA ne prajAjanoM ko bulavAkara kahA- "mere sira meM teja darda ho rahA hai, isalie kucha dina ke lie abhayakumAra ko rAjyasiMhAsana para sthApana karatA huuN|" tatpazcAt rAjA antaHpura meM rahane lgaa| abhayakumAra ne jIvoM ko abhayadAna dete hue rAjya meM ahiMsA-pAlana kI udghoSaNA krvaaii| isa taraha pA~cavAM dina bItane para usa rAta ko abhayakumAra sAmAnya veza dhAraNa kara sAmantoM evaM mantriyoM ke ghara gyaa| ve mantrI abhayakumAra ko pahacAnakara pUchane lage- "nAtha! isa taraha rAtri meM padhArane kA kyA kAraNa hai?" taba abhayakumAra ne kahA- "rAjA zreNika mastaka kI vedanA se atyanta pIr3ita haiM, unake lie vaidyoM ne uttama puruSoM ke kaleje ke mAMsa kI auSadhi batAI hai| Apa zIghratApUrvaka apane kaleje kA tIna jau jitanA mAMsa de do|" mantriyoM ne socA ki abhayakumAra prakRti se to dhanalolupa hai hI, ataH use rizvata (lA~ca) dekara hama kyoM na chUTa jaaeN|" aisA vicAra kara unhoMne apanI rakSA ke lie abhayakumAra ko rAtri meM aThAraha karor3a sone kI mohareM (svarNamudrAeM) de dii| ___ pA~ca dina pUrNa hone para chaThaveM dina prabhAtakAla meM abhayakumAra ne apane pitA ko punaH rAjya para sthApita kiyA aura rAjasabhA meM aThAraha karor3a sone kI moharoM kA Dhera lagA diyaa| vipula dhana ko dekhakara vismita huA zreNika rAjA vicAra karane lagA ki nizcaya hI isa abhaya ne rAjya ke logoM ko lUTakara nirdhana banA diyA hai, anyathA itanI vipula sampatti kahA~ se prApta hotI? nagara ke logoM kI manodazA ko jAnane ke lie rAjA ne apane guptacaroM ko sabhI mArgoM evaM bar3e-bar3e sthAnoM para niyukta karane ke lie Adeza diyaa| nagara ke sabhI gRhoM meM nagarajanoM ke mukha se abhayakumAra kI yazogAthA evaM jaya-jayakAra dhvani ke zabda sunakara guptacaroM ne rAjA ko sampUrNa vastusthiti se avagata kraayaa| mana se vyAkula bane rAjA ne abhayakumAra se pUchA- "he putra! itanI vizAla dhanarAzi kahA~ se prApta kI hai?" abhayakumAra ne vismita mana vAle pitA ko tIna jau ke dAnoM ke pramANa jitane mAMsa kI yAcanA se sambandhita sArA vRttAnta yathAvat sunaayaa| usake pazcAt rAjA sahita sabhI logoM ne nirvivAda rUpa se mAMsa ko atyanta mahaMgA aura atidurlabha ke rUpa meM svIkAra kiyaa| mAMsa khAnevAloM kA isa loka meM anAdara hotA hai tathA janmAntara meM unheM daridratA evaM nIcakula kI prApti hotI hai, ataH aneka doSoM se yukta mAMsa ko mana se bhI khAne kI icchA nahIM karanA caahie| vyakti lAkhoM gAyoM athavA svarNamudrAoM Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI kA dAna dekara jitane puNya kA bandha karatA hai, usase adhika puNya kA bandha mAMsa kA tyAga karanevAlA karatA hai| mAMsa kA bhakSaNa naraka kA eka kAraNa hai, yaha apavitra, anucita tathA sarvathA tyAga karane yogya hai| mAMsa abhakSya hai, ataH isakA sarvathA parityAga kara denA caahie| kaNDarIka kI kathA aindrika-viSayoM kA sevana nizcaya se mahAzalya hai, paraloka bigAr3anevAlA mahAzatru hai| yaha mahAvyAdhiyoM aura daridratA kA hetu hai| jaise- hRdaya meM cubhA huA zalya prANiyoM ko duHkhI karatA hai, vaise hI hRdaya meM viSaya-sevana kA vicAra bhI jIva ko duHkhI karatA hai| viSayAsakta jIva vacanoM ko bhI bhUla jAtA hai| isa prakAra ArAdhakoM ko viSayoM ke alpasukha ko chor3akara prazamarasa ke aparimita sukha kA bhoga karanA caahie| isa sandarbha meM saMvegaraMgazAlA meM kaNDarIka kI nimna kathA upalabdha hai:-804 puNDarIkiNI nagarI meM puNDarIka nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| use jaina-dharma para dRr3ha anurAga thA, isase saMsAra ke viSayasukha ko kiMpAkaphala ke samAna jAnakara usako vairAgya utpanna huaa| rAjA ne dIkSA lene kI icchA se apane choTe bhAI kaNDarIka ko bulAkara kahA- "he bhAI! aba tU ina rAjya-sukhoM kA bhoga kara aura maiM saMsAra ke viSaya-sukhoM ko chor3akara dIkSA svIkAra karatA huuN|" kaNDarIka ne kahA- "he mahAbhAga! viSayasukha yadi durgati kA mUla hai, to maiM bhI dIkSA svIkAra karUMgA, mujhe rAjya se kyA prayojana haiM?" rAjA ne use vibhinna prakAra se samajhAkara rokane kI koziza kI, kintu usane AcArya ke pAsa jAkara dIkSA le lii| anya nagaroM meM vicarate hue rUkSa AhAra grahaNa karane se kaNDarIka muni ke zarIra meM vyAdhi utpanna huii| eka dina ve puNDarIkiNI nagarI meM phuNce| rAjA ne vaidya se auSadhopacAra karavAkara muni kI sevA kii| isase muni kA zarIra punaH svastha huA, lekina muni rasalolupatA ke kAraNa anyatra vihAra karane ke lie nirutsAhI huaa| rAjA apanI madhura vANI se unheM utsAhI karate hue bolA- "he mahAzaya! Apa dhanya ho! tapa ke dvArA kRzakAya hone para bhI Apako apane zarIra para alpamAtra bhI Asakti nahIM hai| Apane apratibaddha vihAra kiyA hai, isalie Apa mere dvArA vinatI karane para bhI nahIM ruka rahe ho?" 804 saMvegaraMgazAlA, gAthA 7231-7261. Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 429 rAjA ke utsAhakAraka vacanoM se muni ne anyatra vihAra kiyA, parantu sulabha, susvAdu, puSTikara bhojana (AhAra) Adi ke prati rAga utpanna hone se ve punaH rAjya - upabhoga kI icchA se usI nagarI meM vApasa aae| nagarI ke bAhara udyAna meM vRkSa kI zAkhA para cAritra ke upakaraNoM ko TAMgakara ( laTakAkara ) lajjArahita hokara muni hari vanaspati se yukta bhUmi para baiTha ge| ise sunakara rAjA vahA~ AyA aura muni ko saMyama meM sthira karane ke lie kahane lagA- "he muni! Apa dhanya ho, Apa dIkSA lekara usakA niraticArapUrvaka pAlana karate ho aura maiM rAjya ke sukha - bhoga ke bandhana meM par3A huA kucha bhI dharma-kArya nahIM kara sakatA huuN|" aisA kahate hue rAjA kI dRSTi vRkSa para par3I, taba bhI ve muni kucha nahIM bole, to vairAgya ko dhAraNa karate hue rAjA ne phira kahA- "he mUr3ha ! pUrva meM maiM jaba tujhe dIkSA hetu roka rahA thA tathA rAjya de rahA thA, taba tUne nahIM liyA aura aba pratijJA ko tor3akara tRNa se bhI halkA bana gayA hai| aba tujhe isa rAjya ko lekara kyA sukha milegA ?" aisA kahakara puNDarIka rAjA ne apanA sArA rAjya use sauMpa diyA aura svayaM loca karake muni ke saMyama kA veza grahaNa kara liyaa| AcArya ke pAsa jAkara rAjA ne vidhipUrvaka dIkSA svIkAra kI, kintu chaTTha tapa (do upavAsa) ke pAraNe meM zarIra ke pratikUla AhAra lene se usake peTa meM bhayaMkara pIr3A huI, jisase marakara vaha sarvArthasiddha vimAna meM devarUpa meM utpanna huaa| idhara kaNDarIka antaHpura meM gyaa| mantrI, sAmanta, Adi sAre logoM ne 'yaha dIkSA chor3anevAlA pApI hai'- isa taraha kahakara usakA tiraskAra kiyA / rasa- lolupatA ke kAraNa vaha bhojana - pAnI meM Asakta bnaa| rAjamahala kA atipuSTikara bhojana zarIra ke pratikUla hone se vaha vizucikA roga se grasita huA aura raudradhyAna ke kAraNa marakara vaha sAtaveM naraka meM utpanna huaa| isa taraha viSayAsakta jIva viSayoM ko bhoge binA bhI durgati ko prApta karatA hai, isalie viSaya-bhogoM ko chor3akara ArAdhanA meM mana lagAnA caahie| viSayarUpI graha ke adhIna par3A mUDhAtmA pitA ko mArane kA prayatna karatA hai, bandhu ko zatru mAnatA hai aura svecchAcArI ho jAtA hai| viSaya anartha kA patha hai| isa taraha viSaya-bhoga- sevana ke jvara se AkrAnta jIva ko zrIkhaNDa kA pAna karane ke samAna kahA gayA hai| viSayoM kA sevana jIva ke lie viSarUpa meM hI pariNata hone vAlA hotA hai| yadi viSayoM meM guNa hotA, to tIrthaMkara, cakravartI aura baladeva isa taraha viSayasukha ko chor3akara dharmarUpI udyAna meM krIr3A nahIM karate; isalie ve sAdhu dhanya haiM, jinhoMne saMsAra ke viSayasukhoM ko sarpaviSa ke samAna atyanta ghAtaka jAnakara tyAga diyA hai| Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI saMvegaraMgazAlA ke isa kathAnaka kA phalita yaha hai ki viSayAsakta muni saMyamamArga se bhraSTa ho jAtA hai, usakI buddhi naSTa ho jAtI hai tathA parAkrama sambhava nahIM hotA hai| vaha guru ke hitakara upadezoM ko bhI bhUla jAtA hai| ataH tIna loka ke bhUSaNarUpa saMyama jIvana grahaNa karane ke pazcAt muni ko viSayAsakti se dUra rahanA caahie| isa sandarbha meM saMvegaraMgazAlA meM jo kaNDarIka kI kathA nirUpita kI gaI hai, vaha hameM AvazyakacUrNi (bhAga 1, pR. 546), AcArAMgacUrNi (pR. 58-211), AcArAMgavRtti (pR. 113, 241), jJAtAdharmakathA (141-7), AvazyakavRtti (pR. 288), uttarAdhyayanavRtti (pR. 326), maraNasamAdhi (gA. 637), sthAnAMga (240), mahAnizItha (176), sthAnAMgavRtti (pR. 360), sUtrakR tAMgavRtti (pR. 147), Adi aneka granthoM meM bhI upalabdha hotI hai| aMgadatta kI kathA manuSya nidrAvasthA meM jIvita hote hue bhI mRtaka ke sadRza ho jAtA hai| nidrA se vaha mUrchita aura satvarahita bana jAtA hai| nidrA jJAna kA abhAva hai, guNa samUha kA pardA hai aura vivakerUpI candra ko Dhakane ke lie ghane bAdala ke tulya hai| isa sandarbha meM saMvegaraMgazAlA meM aMgadatta kI nimna kathA varNita hai :-805 ujjayinI nagarI meM jitazatru nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| usakA amogharatha nAmaka eka sArathI thaa| usa sArathI kI yazomati nAmaka patnI aura aMgadatta nAmaka eka putra thaa| aMgadatta jaba bAlaka hI thA, tabhI usake pitA kI mRtyu ho gii| isa para rAjA ne usake pitA ke sthAna para dUsare sArathI ko rkhaa| nae sArathI ko bhoga-vilAsa karate dekha yazomati apane putra kI cintA meM rudana karatI rhtii| eka dina mA~ ko rote hue dekhakara putra ne pUchA- "he mA~! tU hamezA kyoM rotI rahatI hai?" putra dvArA ati Agraha karane para mA~ ne use rone kA kAraNa btaayaa| usake bAda mA~ ne putra kI kalA sIkhane kI jijJAsA ko jAnakara use kalA sIkhane hetu kauzAmbI nagarI bhejA, jahA~ usake pitA kA mitra dRr3haprahArI rahatA thaa| usane aMgadatta ko apane putra ke samAna rakhA aura use zastrAdi kalAoM meM kuzala bnaayaa| eka dina dRr3haprahArI usakA kalA-kauzala dikhAne ke lie use kauzAmbI ke rAjA ke pAsa le gyaa| aMgadatta rAjasabhA meM apanI kalA ko pradarzita karane lgaa| usakI kalA ko dekhakara nagarajana usakI prazaMsA karane lage, lekina rAjA 805 saMvegaraMgazAlA, gAthA 7266-7358. Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 431 prasanna nahIM huaa| phira bhI rAjA ne usase pUchA- "bola tujhe kauna-sI AjIvikA cAhie?" aMgadatta ne kahA- "yadi Apako merI kalA se prasannatA nahIM hai, to dAna se mujhe kyA prayojana hai?" usI samaya nagarajanoM ne rAjA se nivedana kiyA- "he rAjan! isa nagara meM koI cora nagaravAsiyoM ko lUTa rahA hai, ataH Apa isakA nivAraNa kreN|" rAjA ne kotavAla ko sAta dina meM cora ko pakar3akara lAne kA Adeza diyaa| jaba kotavAla A~kheM banda kara cupacApa khar3A rahA, taba aMgadatta ne kahA- "he deva! kRpA karake yaha Adeza mujhe diijie|" rAjA se Adeza prApta kara vaha rAjadarabAra se nikalA aura una coroM kI khoja karane lgaa| cora adhikAMzataH zUnyagRha, sabhAsthAna, Azrama aura devakulikA, Adi sthAnoM meM hI rahate haiM- aisA vicAra kara vaha aise sthAnoM para unakI khoja kara phira nagarI ke bAhara udyAna meM phuNcaa| aMgadatta eka AmravRkSa ke nIce baiThakara cora ko pakar3ane kA upAya soca rahA thaa| usI samaya eka parivrAjaka saMnyAsI vahA~ AyA aura usake samIpa Akara baiTha gyaa| usa saMnyAsI ne aMgadatta se kahA- "he vatsa! tU kahA~ se AyA hai aura kyoM bhramaNa kara rahA hai?" usane kahA- "he bhagavanta! maiM ujjaina se AyA hU~ aura nirdhana hone se bhaTaka rahA huuN|" saMnyAsI ne kahA- "he putra! yadi aisA hI hai, to maiM tujhe dhana duuNgaa|" saMdhyA pUrNa hote hI jaba andhakAra ho gayA, taba tridaNDa meM se tIkSNadhAravAlI talavAra nikAlakara vaha sanyAsI aMgadatta ke sAtha nagarI meM gyaa| vahA~ usane eka dhanika seTha ke ghara meM DAkA DAlakara bahuta-sA dhana luuttaa| tatpazcAt aMgadatta ko vahA~ khar3Akara vaha svayaM devabhavana meM soe hue apane manuSyoM ko uThAkara lAyA tathA dhana ke poTaloM ko unake dvArA uThavAkara udyAna meM le gyaa| arddharAtri hone se saMnyAsI ne sabako kucha dera sone ke lie khaa| usakI bAta svIkAra kara saba gAr3ha nidrA meM so gae, kevala aMgadatta kapaTanidrA karake eka kSaNa soyA aura turanta vahA~ se uThakara vRkSoM ke samUha meM chipa gyaa| usa parivrAjaka ne apane manuSyoM ko nidrAdhIna jAnakara mAra diyA aura aMgadatta ko vahA~ nahIM dekhakara use vRkSasamUha meM khojane lgaa| saMnyAsI ko sAmane Ate dekha aMgadatta ne usa para talavAra se teja prahAra kiyaa| tIvra vedanA se pIr3ita usa parivrAjakarUpI cora ne kahA- "he putra! aba merA jIvana samApta ho gayA hai, merI talavAra ko svIkAra kara aura zmazAna ke pRSTha bhAga meM jaa| vahA~ tU caNDikA ke mandira se AvAja denA, jise sunakara bhauMre meM se merI bahana aaegii| use yaha talavAra dikhAnA, jisase vaha terI patnI banegI aura tujhe bhauMre meM rakhA dhana kA sthAna btlaaegii|" Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI saMnyAsI ke kahe anusAra aMgadatta usa bhauMre taka pahu~cA tathA vahA~ usane eka sundara yuvatI ko dekhaa| usa yuvatI dvArA pUchane para aMgadatta ne use talavAra nikAlakara dikhaaii| isase apane bhAI kA maraNa jAnakara yuvatI ne apanA zoka chipAkara usake svAgata hetu use yantrayukta palaMga para ArAma karane ke lie kahA / aMgadatta usa palaMga para baiThA, lekina jAgrata rhaa| jaise hI vaha yuvatI yantra dabAne ke lie gaI ki turanta hI aMgadatta usa palaMga ko chor3akara chipa gyaa| kucha hI kSaNa meM jaba palaMga TUTa gayA, taba prasanna hRdayavAlI usa yuvatI ne kahA- "hA! hA! mere bhAI kA vinAza karanevAle pApI ko maiMne mAra diyA. aba mujhe mAranevAlA kauna hai ?" aisA suna aMgadatta ne usakI coTI ko pakar3A aura use rAjA ke pAsa le AyA / vahA~ usane rAjA ko sarva vRttAnta khaa| isase prasanna hokara rAjA ne use jIvana bhara kI AjIvikA dene kI ghoSaNA kii| vaha logoM meM pUjya banA aura sarvatra usakI prazaMsA huI / kAlAntara meM vaha apane nagara meM gyaa| vahA~ rAjA ne usakA satkAra kiyA aura usako usake pitA ke sthAna para niyukta kiyaa| nidrA dhyAna evaM sAdhanA meM vighnakArI hai, isalie nidrA para vijaya prApta karanA cAhie, kyoMki bhagavAn ne jayantI zrAvikA ko kahA thA ki dharmI vyakti ko jAgrata aura adharmI vyakti ko nidrA meM rahanA zreyaskara hai / soe hue kA jJAna bhI so jAtA hai, jabaki jAgrata vyakti kA jJAna sthira aura dRr3ha rahatA hai| jo ajagara ke samAna nidrAmagna hotA hai, usakA amRtatulya zrutajJAna naSTa ho jAtA hai, ataH nidrArUpI zatru ko jItakara mAnava ko sadaiva jAgrata rahanA cAhie | nidrAdhIna puruSa mUrcchita avasthA meM rahatA hai| nidrA meM karavaTa badalate samaya vaha sUkSma jIvoM kI hiMsA kara detA hai| nidrA udyama meM vighnakArI evaM mahAn bhaya ke prAdurbhAva kA kAraNa hai| prastuta viSaya para saMvegaraMgazAlA meM aMgadatta kI jisa kathA kA pratipAdana kiyA gayA hai, vaha kathAnaka hameM vyavahArasUtravRtti ( bhAga 4, pR. 36) grantha meM upalabdha hotA hai| Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka zrAvakaputra kI kathA jo manuSya jinezvara bhagavAn kI pUjA karake eka lAkha bAra namaskAra - mantra kA akhaNDa jApa karatA hai, vaha tIrthaMkara nAmakarma kA bandha karatA hai | namaskAra - mantra ke prabhAva se avazya hI janmAntara meM bhI zreSTha jAti, kula, rUpa, Arogya aura atula sampatti, ityAdi kI prApti hotI hai| yaha namaskAra - mantra ArAdhanA meM vijayadhvaja ko grahaNa karane ke lie hAtha hai, svarga aura mokSa kA mArga hai tathA durgati ke dvAra ko banda karane ke lie argalA hai| isa sambandha meM saMvegaraMgazAlA meM eka zrAvakaputra kA dRSTAnta dRSTavya hai 806 : eka nagara meM eka zrAvaka rahatA thA / usakA putra yauvana se unmatta, vezyA aura jueM kA vyasanI thA / putra ko akArya karate dekha pitA ne usako bahuta samajhAyA aura dharma karane ke lie kahA, parantu phira bhI dharma meM usakI ruci nahIM jagI aura vaha niraMkuza hAthI kI taraha svacchanda bhoga-vilAsa karane lgaa| eka dina marate samaya pitA ne use bulAkara kahA- " he putra ! yadyapi tU pramAdI hai, phira bhI manovAMchita phala ko denevAle isa namaskAra - mantra ko tU yAda kara le aura hamezA duHkha athavA saMkaTa meM isa mantra kA smaraNa krnaa| isake prabhAva se bhUta, vetAla, Adi ke upadrava nahIM hoNge|" pitA dvArA ati Agraha karane para unakA mAna rakhane ke lie putra ne unake vacanoM ko svIkAra kiyaa| kucha samaya bAda pitA kI mRtyu ho gii| pitA kI mRtyu ke bAda ghara meM dhana evaM sampatti kA bhI nAza ho gayA, jisase vaha ghara ko chor3akara eka tridaNDI se mitratA karake usake sAtha rahane lgaa| jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 433 eka dina tridaNDI ne vizvAsapUrvaka zrAvakaputra se kahA- "he bhadra! yadi tU kAlI caturdazI kI rAtri meM akhaNDa zreSTha aMgavAle mRtaka ke zarIra ko lekara AegA, to usa mRta zarIra ko maiM sAdhanA dvArA mantrita kara terI daridratA dUra kara dUMgA / usakI bAta ko svIkAra kara zrAvakaputra ne kAlI caturdazI kI rAtri meM nirjana zmazAna se mRtaka kA zarIra lAkara use diyA / tridaNDI ne usa murde ke hAtha meM talavAra dekara maNDala - AkAra banAkara usake Upara mRta zarIra ko baiThAyA aura usI ke sAmane zrAvakaputra ko bhI baitthaayaa| tatpazcAt tridaNDI ne jora se vidyA kA jApa prArambha kiyaa| usa zakti se vaha murdA uThane lagA / zrAvakaputra murde ko uThatA dekha Darane lagA aura turanta hI pitA dvArA die gae namaskAra - mahAmantra kA smaraNa karane lagA / namaskAra - mantra ke prabhAva se murdA jamIna para gira gyaa| punaH, tridaNDI 806 saMvegaraMgazAlA, gAthA 7746-7766. Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI dvArA vidyA kA jApa karane se murdA uThA aura namaskAra-mahAmantra ke prabhAva se vaha phira gira gyaa| tridaNDI ne kahA- "he zrAvaka putra! kyA tU mantrAdi kucha vidyA jAnatA hai?" usane kahA- "maiM kucha bhI nahIM jAnatA huuN|" punaH tridaNDI apanI vidyA kA jApa karane lagA, kintu namaskAra-mantra ke prabhAva se vaha murdA zrAvakaputra ko mArane meM asamartha banA, lekina usane usa tridaNDI ko mArakara usake Tukar3e kara die| usa talavAra ke prahAra se tridaNDI kA mRta zarIra svarNamaya bana gyaa| zrAvakaputra use svarNamaya dekhakara prasanna huA aura ise paMcaparameSThi-mantra kA prabhAva jaanaa| usa svarNa ko ghara le jAkara usane apanA bhaNDAra bharA aura isa taraha vaha dhanADhya bana gyaa| yaha kathA par3hakara hRdaya meM isa prakAra ke bhAvoM kA cintana kareM ki yaha namaskAra-mantra vipula vaibhava kA pradAtA hai aura vaha vaibhava kisI bhAgyavAn vyakti ko hI prApta ho sakatA hai, maiM dhanya hU~ ki anAdi-ananta saMsAra-samudra meM acintya cintAmaNi sadRza yaha paMcaparameSThi-mantra maiMne prApta kiyA hai| __ saMvegaraMgazAlA meM varNita prastuta kathA kA mUla srota dekhane kA hamane prayAsa kiyA, kintu cUrNikAla taka isa kathA kA mUla srota hameM jJAta nahIM huaa| paravartIkAla meM prastuta kathA svarNapuruSa kI kathA ke nAma se upalabdha hotI hai, jo hameM kalpasUtravRtti meM milatI hai| yava sAdhu kI kathA jJAna prakRSTa dIpaka hai aura tInoM lokoM ko prakAzita karanevAlA kAMkiNI ratna hai| pApa se nivRtti, dharma meM pravRtti aura vinaya kI prApti-ye tInoM jJAna ke mukhya phala haiN| naraka kA jIva jina karmoM ko karor3oM varSa meM kSaya karatA hai, unhIM karmoM ko jJAnI puruSa eka zvAsozvAsa meM hI kSaya kara detA hai; isalie buddhimAn jIvoM ko prayatnapUrvaka jJAna kA abhyAsa karanA caahie| isa sambandha meM saMvegaraMgazAlA meM yava muni kA nimna prabandha dRSTavya hai-807 ujjaina nagara meM yava nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| usako gardabha nAmaka eka putra aura aDollikA nAmaka eka sundara putrI thii| usakA dIrghapRSTha nAmaka eka mantrI thaa| ekadA gardabha yuvarAja apanI hI bahana ko dekhakara usa para Asakta ho gyaa| kisI bhI prakAra se use prApta nahIM kara pAne se yuvarAja pratidina durbala hone saMvegaraMgazAlA, gAthA 7852-7887. Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 435 lgaa| eka dina mantrI ne yuvarAja se pUchA- "he kumAra ! tuma durbala kyoM hote jA rahe ho ?" ati AgrahapUrvaka pUchane para usane ekAnta meM mantrI ko kAraNa btaayaa| taba mantrI ne kahA- "he kumAra ! koI nahIM jAna sake, isa prakAra se tuma use bhaureM meM chupakara viSaya-sukhoM kA bhoga kro| tumhAre dvArA isa prakAra karane se loga bhI yahI jAneMge ki nizcaya se kisI ne isakA apaharaNa kiyA hai|" kAmAsakta bane rAjakumAra ne mantrI kI bAta svIkAra kara usI prakAra AcaraNa kiyaa| yaha bAta yava rAjA ko jJAta hone para unheM apAra nirveda utpanna huA aura unhoMne putra ko rAjya para sthApita kara svayaM sadguru ke pAsa dIkSA svIkAra kara lii| saMyama lekara yava rAjarSi kA mana adhyayana meM nahIM lagatA thaa| gurudeva dvArA bAra-bAra kahane para bhI yava rAjarSi par3hane meM vizeSa udyama nahIM karate aura putra para moha hone se bAra-bAra nagarI meM aate| eka samaya ujjaina kI ora Ate hue yava rAjarSi ne jau ke kheta kI rakSA meM tatpara kheta ke mAlika ko eka gadhe se eka zloka ke rUpa meM yaha kahate hue sunA " adhAvasi pathAvasi mamaM ceva nirikkhisi / lakkhi to te mae bhAo, javaM patthesi gdhaa||" arthAt sAmane AtA hai, pIche bhAgatA hai aura mujhe dekhatA hai, isalie he gadhe! maiM tere bhAva ko jAnatA hU~ ki tU jau (java) cAhatA hai| yava rAjarSi kautUhalavaza usa zloka ko yAda karake Age calane lge| Age eka sthAna para kucha bacce gillI khela rahe the / eka lar3ake ne gillI jora se pheMkI, jisase vaha gaDDhe meM gira gii| cAroM tarapha khoja karane para bhI jaba gillI nahIM milI, taba eka lar3ake ne eka gaDDhe meM gillI ko dekhakara isa prakAra kahA " io gayA, tIyo gayA, maggijjaMti na diisii| ahameyaM viyANAMsi, bile par3iyA addoliyaa|" arthAta idhara gaI ki udhara gaI-isa prakAra khoja karane para bhI nahIM milI, parantu maiM ise jAnatA hU~ ki gillI gaDDhe meM girI hai| isa zloka ko bhI muni ne yAda kara liyA, phira muni ujjaina nagarI meM pahu~ce aura vahA~ eka kumbhakAra ke ghara Thahare / vahA~ bhI kumbhakAra ne bhAgate hue cUhe ko isa taraha zloka kahA Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI sukumalayA bhaddalayA, rati hiddnnsiilyaa| dIha pidastha bIhehi natthi te mamao ayN|| arthAt rAtri meM ghUmane ke svabhAvavAle he sukumAra bhadraka cUhe! tU cAhe sarpa se DaratA ho, parantu mujhase tujhe kisI prakAra kA bhaya nahIM hai| isa zloka ko bhI yava rAjarSi ne yAda kara liyaa| rAjarSi ne tInoM zlokoM ko kaNThastha kara liyA, phira ve dharma-sAdhanA karane lge| yava rAjarSi ke sAtha dIrghapRSTha mantrI kA kucha pUrva vaira hone se usane kumbhakAra ke ghara kucha zastra chipAkara yava ke putra se kahA- "he rAjana! Apake pitAmuni Apako mArakara rAjya lene Ae haiN|" aisA kahakara usa sthAna para chupAe hue zastroM ko dikhaayaa| rAjya-apaharaNa evaM mauta ke bhaya se rAjA mantrI ke sAtha kAlI rAtri meM kumbhakAra ke ghara phuNcaa| usa samaya kisI kAraNavaza muni ne prathama zloka kA uccAraNa kiyaa| rAjA ne zloka sunakara vicAra kiyA ki nizcaya se inhoMne mujhe jAna liyA hai| jaba muni ne dUsarA zloka kahA taba use sunakara rAjA ko Azcarya huA- aho! ye bahana kA vRttAnta bhI jAnate haiN| phira muni ne tIsare zloka kA uccAraNa kiyA aura use sunakara rAjA ne pitAmuni ko apanA hitaiSI jAnakara mantrI ko zatru maanaa| rAjA ko mantrI para tIvra krodha utpanna huA aura usI talavAra se rAjA ne usakA mastaka kATa diyaa| anta meM rAjA ne andara jAkara apane pitAmuni ko apanA sarvavRttAnta kahA, jise sunakara muni ne vicAra kiyA ki ajJAnI jIvoM dvArA kahe gae zlokoM ko yAda karane se mere jIvana kI rakSA ho gaI, to jinezvara paramAtmA dvArA kathita vacanoM kA adhyayana karane se vaha kitanA phaladAyaka hogaa| aisA vicAra kara ve apane guru ke pAsa gae aura apane avinaya kI kSamAyAcanA kara zrutajJAna kA adhyayana karane lge| isa taraha yava rAjarSi ke prANa evaM saMyama-jIvana kI rakSA huii| prastuta kathA kA sAra yaha hai ki jJAnI puruSa kI sarvatra pUjA hotI hai aura ajJAnI puruSa dara-dara kI Thokara khAtA hai| isa sambandha meM saMvegaraMgazAlA meM yava muni kI kathA varNita hai| prastuta kathA hameM bRhatkalpabhASya (1155) aura bRhatkalpavRtti (pR.356) meM bhI upalabdha hotI hai| Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 437 cArudatta kI kathA sarpo meM maNi, hAthiyoM meM dA~ta aura camarI gAya meM usakI pUMcha kA samUha (cAmara) sArabhUta hote haiM, parantu manuSya ke zarIra meM koI eka aMga bhI sArabhUta nahIM hai| gAya ke gobara, mUtra aura dUdha meM tathA siMha ke camar3e meM pavitratA dikhAI detI hai, lekina manuSya-deha me alpa bhI pavitratA dikhAI nahI detI hai| jisa prakAra sarovara meM patthara pheMkane se kIcar3a uchalatA hai, usI taraha kAminI ke raMga se prazAnta mana bhI udbolata ho jAtA hai| mitratA ke doSa se cArudatta ne Apatti prApta kI tathA vRddha kI sevA karane se punaH unnati ko prApta kiyaa| isa prasaMga meM saMvegaraMgazAlA meM cArudatta kI nimna kathA upalabdha hai-808 ___ campAnagarI meM bhAnu nAmaka zrAvaka rahatA thaa| use subhadrA nAmakI patnI aura cArudatta nAma kA eka putra thaa| cArudatta yuvAvasthA ko prApta huA, phira bhI vaha sAdhuoM kI taraha nirvikArI manavAlA hI thA, isalie mAtA-pitA ne usakA mana badalane ke lie durvyasanI mitroM ke sAtha usakI saMgati karA dii| isa kAraNa usameM indriya-viSayoM ko bhogane kI icchA jAgrata huii| kAmAsakta banA cArudatta vasantasenA nAmaka vezyA ke ghara bAraha varSa taka rhaa| cArudatta ne apanA sampUrNa dhana vezyA ko dekara samApta kara diyA, isa para vezyA ne use apane ghara se nikAla diyaa| jaba vaha vApasa apane ghara lauTA, taba vahA~ apane mAtA-pitA kI mRtyu kA samAcAra sunakara ati duHkhI huaa| tatpazcAt vyApAra kI icchA se patnI ke AbhUSaNa lekara vaha mAmA ke sAtha anya nagara ko calA gyaa| vahA~ se rUI kharIdakara use anyatra becane gyaa| rAste meM bIca jaMgala meM dAvAnala lagane se rUI jalakara rAkha ho gii| taba vaha priyaMgu nagara aayaa| vahA~ usake pitA ke mitra ne use putra kI taraha rkhaa| eka dina vaha jahAja bharakara anya bandaragAha meM gyaa| vahA~ usane ATha karor3a jitanA dhana prApta kiyaa| punaH, apane nagara lauTate samaya usakA jahAja samudra meM naSTa ho gyaa| kisI taraha se use lakar3I kA eka takhtA milaa| usake sahAre vaha rAjapura nagara meM phuNcaa| vahA~ use eka tridaNDI sAdhu milaa| sAdhu ke dvArA pUche jAne para usane satya ghaTanA sunaaii| tridaNDI ne use dhanADhya banAne ke lie parvata para sthita kue se rasa lAne ko khaa| cArudatta gahare kue meM praveza karake tumbe meM rasa lene lagA, taba andara se kisI ne use rokA, kintu sarva paristhiti batAne para usane use tumbe meM rasa bharakara diyaa| tridaNDI dvArA rassI se cArudatta ko bAhara nahIM nikAla pAne para krodhita hokara usane rasa 808 saMvegaraMgazAlA, gAthA 8065-8145. Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI ko pheMka diyaa| isase tridaNDI use vahIM chor3akara cala diyaa| aba jIne kI AzA nahIM hai - aisA vicArakara vaha sAgAra - pratyAkhyAna karake paMcaparameSThi kA smaraNa karane lgaa| kue meM eka candana goha AI aura jaba vaha rasa pIkara jAne lagI, taba cArudatta ne usakI pU~cha pakar3a lI aura kue se bAhara nikala gayA / cArudatta prasanna huA aura usane bar3I muzkila se jaMgala ko pAra kiyA / calate-calate Age eka choTA gAMva AyA, jahA~ use apane rudra nAmaka mAmA kA mitra milaa| donoM ne TaMkaNa deza meM jAkara do balavAn bakare kharIde aura vahA~ se ve svarNabhUmi jAne lage, lekina Age jAne kA rAstA nahIM thaa| taba rudra ne bakaroM ko mArakara samudra pAra karane kA upAya btaayaa| use sunakara cArudatta ko karuNA utpanna huI / cArudatta dvArA inkAra karane para bhI rudra apane bakare ko mArane lgaa| usI samaya cArudatta ne bakare ke kAna meM paMcaparameSThi namaskAra - mahAmantra sunaayaa| use sunakara vaha bakarA zubhabhAva dvArA marakara devaloka meM devarUpa meM utpanna huaa| phira rudra ne zIghra hI usa bakare ke camar3e meM cArudatta ko banda kara diyA aura svayaM ne dUsare bakare ko mArakara usameM praveza kiyaa| usake bAda bhAraNDa pakSiyoM ne mAMsa ke lobha se donoM ko uThAyA, parantu pakSiyoM meM paraspara yuddha hone se cArudatta pAnI meM gira gyaa| camar3e ko zastra se cIrakara garbha se jaise jIva nikalatA hai, vaise vaha bAhara niklaa| isa taraha durjana kI saMgati se use saMkaTa kA sAmanA karanA pdd'aa| aba ziSTa puruSoM kI saMgati se kisa prakAra usane dhana prApta kiyA, isakA prabandha isa prakAra hai -- usa samudra ko pArakara cArudatta ratnadvIpa para phuNcaa| vahA~ usane amitagati nAmaka eka cAraNa muni ko dekhA / cArudatta atiprasanna huaa| usane muni kI vandanA kii| donoM ne eka-dUsare ko phcaanaa| usI samaya do vidyAdhara AkAza se nIce utare aura unhoMne muni ko vandana kiyA, tabhI vahA~ eka deva aayaa| usane pahale cArudatta ko, phira muni ko namana kiyaa| vidyAdhara dvArA pUchane para deva ne kahA- "ye cArudatta mere dharmaguru haiM, kyoMki jaba maiM bakarA thA, taba mRtyu ke samaya inhoMne mujhe paMcaparameSThi- mantra kA zravaNa karAyA, jisase mujhe ati durlabha devabhava kI lakSmI prApta huI hai| inake dvArA hI maiM sarvajJa paramAtmA ko jAnanevAlA banA huuN|" deva ne cArudatta ko varadAna mAMgane ko kahA, taba cArudatta ne kahA- " jaba bhI maiM ApakA smaraNa karU~, taba Apa A jaanaa|" deva use Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 439 svIkAra kara apane sthAna ko calA gyaa| vidyAdhara cArudatta ko guNavAn jAnakara apane sAtha campApurI le ge| vahA~ cArudatta ne vipula sampatti prApta kii| __isa taraha isa jagat meM duSTa aura ziSTajanoM kI saMgati se usI ke anurUpa phala milatA hai| ise dekhakara nirmala guNoM se yukta hokara vRddhoM kI sevA karanA caahie| vyakti cAhe vayovRddha ho, jJAnavAn ho, pramANika ho, adhika kyA lokamAnya muni evaM tapasvI bhI ho, phira bhI striyoM ke saMsarga se vaha alpakAla meM doSoM ko prApta karatA hai, phira yuvAna, alpajJa, ati svachandAcArI, markha vyakti strI ke saMsarga se vratoM se bhraSTa ho jAe, to isameM kyA Azcarya hai? ataH ise samajhakara jo puruSa jahara ke samAna samajhakara strI ke saMsarga ko sarvathA tyAga detA hai, vahI nizcala brahmacarya kA bhI pAlana kara sakatA hai| saMvegaraMgazAlA meM isa kathA ke mAdhyama se yaha batAyA gayA hai ki vRddha, bAla, glAna, Adi kI sevA-zuzrUSA se jahA~ vyakti jIvana meM utkarSa evaM pratiSThA ko prApta karatA hai, vahIM durjanoM kI saMgati se sajjana puruSa kA mana evaM indriyA~ bhI caMcala bana jAtI haiM aura vaha svecchAcArI banakara viSaya-bhoga sambandhI doSoM se apakarSa ko prApta karatA hai| isa sambandha meM saMvegaraMgazAlA meM cArudatta kI kathA upalabdha hotI hai| jinadattasUri dvArA pratipAdita yaha kathAnaka hameM AcArAMgacUrNi (pR. 50) tathA sUtrakRtAMgavRtti (pR. 166) meM bhI upalabdha hotA hai| dhana seTha kI putravadhuoM kI kathA mahAvratoM kA dRr3hatApUrvaka pAlana karane se aneka jIva isa saMsAra-samudra se pAra hue haiM aura ho rahe haiM aura hoNge| kyoMki puNyAtmAoM ko hI ye mahAvrata prApta hote haiM aura unako hI unameM atidRr3hatA AtI haiM, isIlie atidurlabha paMca mahAvratarUpI ratnoM ko prAptakara unheM pheMka nahIM denA caahie| isa sambandha meM saMvegaraMgazAlA meM dhana seTha kI putravadhuoM kI nimna kathA varNita hai :-809 rAjagRhI nagarI meM dhana nAmaka seTha rahatA thaa| usake dhanapAla, Adi cAra putra aura unakI cAra putravadhue~ thiiN| umra se paripakva ho jAne para seThajI ko cintA huI ki ghara kA kAryabhAra kisa putravadhU ko sauNpuuN| taba seTha ne putravadhuoM kI parIkSA karane kA vicAra kiyaa| eka dina seTha ne apane sambandhIjanoM ke samakSa apanI cAroM putravadhuoM ko pA~ca-pA~ca dhAnya ke dAne dekara isa prakAra kahA- "inheM 809 saMvegaraMgazAlA, gAthA 6223-8245. Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI sambhAlakara rakhanA aura jaba maiM mAMgU, taba de denaa|" dhAnya ke dAne lekara pahalI bahU ne unako pheMka diyA tathA dUsarI ne dhAnya ke dAnoM ko usI samaya khA liyA, tIsarI ne unheM sAr3I ke pallU meM bAMdha liyA aura bAda meM tijorI meM surakSita rakha diyA tathA cauthI ne vidhipUrvaka kheta meM vapana karane ke lie unheM apane pitRgRha bheja diyaa| kucha varSoM ke pazcAt seTha ne pUrva kI taraha apane sambandhIjanoM ko bhojana karavAyA aura unake samakSa apanI putravadhuoM ko bulAkara unase dhAnya ke dAnoM ko vApasa lauTAne ke lie khaa| yaha sunakara pahalI aura dUsarI putravadhU eka-dUsare kA mukha dekhane lgii| tIsarI putravadhU ne tijorI se una dAnoM ko nikAlakara seThajI ko de diyaa| antima cauthI putravadhU ne kahA- " vAhana ko bhejakara mere pitRgRha se una dAnoM se utpanna dhAnya ko maMgavA lIjie, kyoMki Apake vacana kA pAlana to una dhAnya ke dAnoM kI vRddhi karane se hI hotA hai, zakti hone para bhI usa dhAnya kA vinAza karanA samyak ( ucita ) nahIM mAnA jaataa|" dhanaseTha ne apane svajanoM se pUchA - " isa viSaya meM mujhe kyA karanA ucita hogA / " taba sabhI ne kahA- "Apa svayaM anubhavI haiN| Apa jo yogya samajheM tathA kareM, vahI hama sabhI ko mAnya hai / " isase dhanaseTha ne putravadhuoM ko anukrama se ghara kI saphAI, ghara kI bhojana vyavasthA, ghara ke bhaNDAra ke saMrakSaNa aura ghara kI abhivRddhi evaM svAmitva kA kArya sauMpa diyaa| isa prakAra ( nyAya) karane se seThajI kI sabhI ne bahuta prazaMsA kI / isa dRSTAnta kA upanaya isa prakAra jAnanA cAhie ki seTha, arthAt dharmaguru, svajana arthAt zramaNasaMgha, putravadhU arthAt bhavyajIva aura dhAnya ke dAne paMca mahAvratarUpa haiN| jaise rohiNI putravadhU ne dhAnya ke dAnoM kI abhivRddhi kara ghara kA svAmitva prApta kiyA, usI prakAra jo bhavyAtmAe~ mahAvratoM ko svIkAra kara, unakA samyak pAlana kara unameM vRddhi karatI haiM, ve hI prazaMsA kI pAtra hotI haiM aura siddhagati ko bhI prApta karatI haiN| Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 441 naggati rAjA kI kathA yauvana bijalI ke samAna asthira hai, sukha-sampadA bhI sandhyA ke bAdala kI bhAMti zIghra vilupta honevAlI aura jIvana pAnI ke bulabule ke samAna anitya hai| isa loka, paraloka meM jo bhI saMyoga haiM, ve sabhI anitya haiN| eka kI anityatA ko dekhakara anumAna se sarvagata anityatA ko mAnakara jo uttama puruSa naggati rAjA ke samAna dharma meM udyama rahatA hai, vahI apanA kalyANa kara sakatA hai| isa sambandha meM saMvegaraMgazAlA meM naggati rAjA kA nimna kathAnaka upalabdha hai:-810 gaMdhAra deza kA svAmI naggati nAmaka eka rAjA thaa| vaha vasanta kA Agamana hone para apane udyAna kI zobhA dekhane ke lie nagara se niklaa| vahA~ jAte hue usane mArga para sthita phala-phUla aura pattoM se lade eka AmravRkSa ko dekhaa| usakI ramaNIyatA se prasannacitta hokara usa rAjA ne vahA~ se jAte hue kautUhalavaza eka maMjarI tor3a lii| yaha dekha apane svAmI ke mArgAnusAra calanevAle sevakoM meM se bhI kisI ne maMjarI, to kisI ne pattoM ke samUha, kisI ne gucche, to kisI ne DAlI ke agrabhAga ko tor3a liyaa| kisI ne kacce phala tor3akara ekatrita kara lie| isa taraha sabane milakara kSaNabhara meM usa vRkSa ko DhUMTha jaisA banA diyaa| Age calate hue sabhI usa udyAna meM phuNce| thor3e samaya ghUmakara phira sabhI usa mArga para hI vApasa lautte| mArga meM usa vRkSa ko nahIM dekhakara rAjA ne logoM se pUchA- "vaha Ama kA vRkSa kahA~ gayA?" taba logoM ne lUMTa ke rUpavAle usa AmravRkSa ko dikhaayaa| vismita manavAle rAjA ne kahA- "yaha aisA kaise bana gayA?" taba logoM ne pUrva kI sArI bAta btaaii| - ise sunakara rAjA parama saMvega (vairAgya) ko prApta huaa| rAjA atyanta sUkSma buddhi se vicArakara kahane lagA- "aho! merI duSTa ceSTA ko dhikkAra hai| saMsAra meM aisI eka bhI vastu nahIM hai, jisakA nAza nahIM hotA ho, arthAt sabhI vastu anitya haiM, koI bhI vastu nitya nahIM hai| isa AmravRkSa ke samAna hI zarIra Adi sarva vastue~ vinAzazIla haiN|" isa prakAra cintana kara mahAsatvazAlI vaha rAjA rAjya, antaHpura aura nagara ko chor3akara, virakta ho, pratyeka buddha ke cAritravAlA sAdhu bana gyaa| 1 saMvegaraMgazAlA, gAthA 8070-8586. Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI isa prakAra saMsAra kI samasta vastuoM kI anityatA ko jAnakara tathA isase prANiyoM ko alpamAtra bhI zaraNa yA trANa nahIM milatA hai- aisA jAnakara unakA tyAga kara denA caahie| zarIra, yauvana, Adi kI anityatA kA cintana karanA hI anitya-bhAvanA yA anuprekSA kahalAtA hai| saMvegaraMgazAlA meM anityatA ke cintana ke sambandha meM naggati rAjA kA prabandha upalabdha hotA hai| prastuta kathA ke saMketa hameM AvazyakacUrNi (bhAga-2, pR. 208) evaM uttarAdhyayanasUtra (18/46) Adi granthoM meM upalabdha hote haiN| anAthI muni kI kathA janma, jarA, maraNa, udvega, zoka, santApa aura vyAdhiyoM se grasta isa bhayaMkara saMsAra-aTavI meM prANiyoM kA koI zaraNabhUta nahIM hai| sarva jIvoM kA rakSaNa karane meM samartha karuNAvatsala vItarAga paramAtmA kI jinAjJA hai| dharma kI hI zaraNa satya evaM zAzvata hai, anya sabhI zaraNa azaraNa haiN| isa sambandha meM saMvegaraMgazAlA meM anAthI muni kI nimna kathA varNita hai :-8 / / rAjagRhI nagarI ke svAmI rAjA zreNika eka bAra maNDita kukSI udyAna meM phuNce| vahA~ udyAna kI zobhA ko dekhate hue unakI A~kheM eka dhyAnastha muni para jA ttikii| usa muni ke adbhuta rUpa-lAvaNya ko dekhakara ve vismita hue| unhoMne muni se pUchA- "Apa taruNa haiM, bhoga bhogane yogya haiM, phira Apane isa Ayu meM saMnyAsa kyoM grahaNa kiyA?" uttara meM muni ne kahA- "maiM anAtha thA, merA koI bhI nAtha nahIM thA, isalie maiM muni bnaa|" rAjA ne muskurAte hue kahA"zarIra-sampadA se Apa aizvaryazAlI pratIta hote haiM, phira bhI anAtha kaise? maiM ApakA nAtha banatA huuN| Apa mere sAtha caleM tathA sukhapUrvaka bhoga bhogeN|" muni ne kahA- "tuma svayaM anAtha ho| mere nAtha kaise bana sakoge?" rAjA ko yaha vAkya tIkSNa zastra kI taraha cubha gyaa| usane kahA- "Apa jhUTha bolate haiN| mere pAsa virATa sampadA hai, mere Azraya meM hajAroM vyakti haiN| aisI avasthA meM maiM anAtha kaise?" muni ne samAdhAna karate hue kahA- "tuma anAtha kA artha nahIM jaante| maiM tumheM isakA rahasya batAtA huuN| maiM gRhasthAzrama meM kauzAmbI nagarI meM rahatA thaa| mere pitA ke pAsa virATa vaibhava thaa| merA vivAha ucca kula meM 811 saMvegaraMgazAlA, gAthA 5566-8621. Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 443 huA thaa| mujhe eka bAra asahya akSi-roga (netrapIr3A) huaa| sabhI parivArajanoM ne roga dUra karane ke khUba prayatna kie, sabhI ne merI vedanA para A~sU bahAe, para ve merI vedanA ko bA~Ta nahIM ske| yaha thI merI anaathtaa| taba maiMne dRr3ha saMkalpa kiyA ki yadi maiM vedanA se mukta ho jAU~, to maiM muni bana jaauuNgaa| isa saMkalpa ke sAtha maiM so gyaa| jyoM-jyoM rAtri bItatI gaI, merA roga zAnta hotA gyaa| subaha hone para maiMne apane Apako pUrNa rUpa se svastha paayaa| maiM vidhipUrvaka zramaNa banakara sabhI trasa evaM sthAvara prANiyoM kA nAtha bana gyaa| maiMne AtmA para zAsana kiyA aura aba maiM vidhipUrvaka zramaNadharma kA paripAlana karatA huuN| yaha merI sanAthatA hai|" samrATa zreNika ne pahalI bAra hI sanAtha-anAtha kA vivecana sunaa| usake jJAnacakSu khula ge| samrATa zreNika ne kahA- "vastutaH Apa hI sanAtha haiM aura sabhI ke bAndhava haiN|" isa prakAra muni anAthI ne samrATa zreNika ko saMsAra kI azaraNatA kA marma batA diyaa| vikarAla mRtyu se bacAne meM koI samartha nahIM hai-isa prakAra kI bhAvanA hI azaraNabhAvanA hai| jisa prakAra mRga ko siMha pakar3akara le jAtA hai, usI prakAra anta samaya meM mRtyu bhI manuSya ko le jAtI hai| mAtA-pitA, bhAI-bahana, athavA koI bhI parijana use mRtyu ke paMje se mukta nahIM karA sakate haiN| saMvegaraMgazAlA meM varNita prastuta kathAnaka hameM uttarAdhyayanasUtra ke 20 veM adhyAya meM upalabdha hotA hai| sAtha hI prastuta kathAnaka uttarAdhyayananiyukti, uttarAdhyayanabhASya evaM uttarAdhyayanacUrNi meM bhI prApta hotA hai| isase yaha nizcita rUpa se kahA jA sakatA hai ki AcArya jinacandrasUri ne prastuta kathAnaka uttarAdhyayanasUtra se hI grahaNa kiyA hogaa| tApasa seTha kI kathA - saMsAra kI duHkhamayatA kA vicAra karanA saMsArabhAvanA hai| janma duHkhamaya hai, roga aura mRtyu bhI duHkhamaya hai| jisameM prANI ko kleza prApta ho rahA hai, vaha sampUrNa saMsAra duHkhamaya hai| duHkha se paripUrNa isa saMsAra meM jIva anantakAla se bhramaNa karatA A rahA hai tathA anya samasta jIvoM ke sAtha mAtA-pitA, bhAI-bahana, putra-putrI, pati-patnI, Adi sApekSa sambandhoM se pIr3ita hotA rahA hai| kahane kA tAtparya yaha hai ki isa saMsAra meM aisA koI sambandha nahIM hai, jo eka jIva ne dUsare Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI anya jIvoM ke sAtha nahIM bhogA hai| isa sambandha meM saMvegaraMgazAlA meM tApasa seTha kI kathA kahI gaI hai, jo nimna hai:-812 kauzAmbI nagarI meM tApasa nAma kA eka seTha rahatA thaa| vaha dharma se vimukhabuddhi vAlA thaa| use apane parijanoM se ati moha thA, isase vaha marakara mohavaza apane hI ghara meM sUara ke rUpa meM paidA huaa| vahA~ apane svajanoM ko dekhakara use jAtismaraNa jJAna utpanna huaa| pitA kI mRtyu ke eka varSa pazcAt putra ne apane pitA kA vArSika zrAddha kiyaa| usa dina bhojana, Adi kA Ayojana rakhA gyaa| putra ne bhojana ke lie brAhmaNa, sanyAsI, svajana, Adi ko nimantrita kiyA tathA sabhI ke lie mA~sa kA bhojana (sAmiSa bhojana) banAyA, lekina eka billI ne usa bhojana ko AmantritoM ko parosane ke pUrva hI jUThA kara diyaa| taba punaH bhojana banAne ke lie dUsarA koI jIva nahIM milane para usa putra ne usI sUara ko mArakara usakA bhojana bnvaayaa| isa taraha vahA~ se marakara vaha seTha punaH usI ghara meM sarpa bnaa| vahA~ para apane hI mA~sa kA bhojana banatA huA dekhakara usa sarpa ko apane pUrvabhava kA smaraNa huaa| idhara sarpa ko dekhakara logoM meM bhaya se kolAhala maca gyaa| ikaTThA hue logoM ne milakara usa sarpa ko mAra diyaa| vaha sarpa marakara punaH apane hI putra ke yahA~ putrarUpa meM utpanna huaa| aba use punaH pUrvabhava kA smaraNa huaa| isa para vaha mana meM vicAra karane lagA- maiM apane hI putra ko pitA aura putravadhU ko mAtA kaise kahU~? isa asamaMjasa meM par3A vaha saMkalpapUrvaka mauna rahane lgaa| kAlAntara meM vaha taruNAvasthA ko prApta huaa| eka dina kauzAmbI nagarI meM dharmastha nAmaka AcArya kA padArpaNa huaa| unhoMne apane jJAna se jAnA ki isa nagarI meM kisI jIva ke pratibodhita hone kI sambhAvanA hai| apane jJAna se AcArya ne usa maunadhArI putra ko yogya jaanaa| AcArya ne usake pUrvabhava se sambandhita eka zloka kI racanA kara use sunAyA aura use dharma svIkAra karane ko khaa| isa taraha apane pUrvabhava kA vRttAnta sunakara use vairAgya utpanna huA, jisase usane AcArya ke pAsa dIkSA svIkAra kara lii| jina-dharma ke prApta hone para yadi mAnava use svIkAra nahIM karatA hai, to vaha saMsAra meM duHsaha duHkhoM ko prApta karatA hai, ataH saMsAra ke padArthoM ko duHkhoM ke kAraNabhUta jAnakara ArAdhaka ko vizeSa ArAdhanA karane meM udyata rahanA caahie| 812 saMvegaraMgazAlA, gAthA 2634-8650. Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 445 prastuta kathA kA mUla srota dekhane kA hamane prayAsa kiyA, kintu cUrNikAla taka isa kathA kA mUla srota hameM jJAta nahIM huaa| sambhAvanA yaha bhI ho sakatI hai ki yaha kathA kisI jainetara srota se grahaNa kI gaI ho aura AcAryazrI ne use apane DhaMga se viSaya ke anurUpa parimArjita karake likhA ho| mahAvIra prabhu kA prabandha ekatvabhAvanA kA artha hai-prANI akele hI janma letA hai, akele hI mRtyu ko prApta karatA hai aura akelA hI apane zubhAzubha kamoM ko bhogatA hai| mRtyu ke Agamana para sampUrNa sAMsArika-vaibhava tathA kuTumba kA parityAga karake vyakti ko akele hI yahA~ se prayANa karanA hotA hai| AtmA hI sukha-duHkharUpa karmoM kI kartA hai aura unake phala bhogatI hai| yahI AtmA apane pUrvabaddha karmoM kA kSaya karanevAlI hai| zreSTha AcAra se yukta AtmA mitra aura durAcAra se yukta AtmA zatru hai| isa sambandha meM saMvegaraMgazAlA meM mahAvIra prabhu kA prabandha dRSTavya hai :-813 kSatriyakuNDa nagara meM siddhArtha nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| usakA vardhamAna nAmaka putra thaa| eka dina parijanoM evaM rAjya ke vaibhava ko chor3akara vardhamAna kumAra ne svayaM paMcamuSTi locakara dIkSA grahaNa kara lii| dIkSA lekara prathama dina ve bAhya-udyAna meM kAyotsarga meM sthira rhe| usa samaya eka gvAle ne prabhu se kahA- "he devArya! maiM abhI vApasa AtA hU~, taba taka Apa mere bailoM kA dhyAna rkhnaa|" dhyAna meM khar3e bhagavAn ko isa prakAra kahakara vaha gvAlA vahA~ se calA gyaa| usa samaya bhramaNa karate hue ve baila jaMgala meM praveza kara ge| idhara thor3I hI dera meM gvAlA aayaa| usa sthAna para bailoM ko nahIM pAkara usane bhagavAna se pUchA- "he devArya! mere baila kahA~ haiM?" unake dvArA pratyuttara nahIM milane para vaha duHkhI hotA huA bailoM ko Asa-pAsa ke sthAnoM meM khojane lagA, kintu use baila nahIM mile| idhara kucha samaya pazcAt baila ghAsa carakara prabhu ke pAsa Akara baiTha ge| gvAlA bhI rAtabhara bhaTakakara vApasa vahIM aayaa| usane prabhu ke pAsa apane bailoM ko jugAra karate hue dekhA, jisase usane yaha nizcaya kiyA ki isa devArya ne hI mere bailoM kI corI karane kI icchA se inheM itanI dera chipAkara rakhA thA, 813 saMvegaraMgazAlA, gAthA 8662-8681. Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI anyathA mere pUchane para kucha to khtaa| isa prakAra vaha kuvikalpoM ke kAraNa tIvra krodha se ubala par3A aura prabhu kA bahuta tiraskAra kara unheM mArane ke lie daudd'aa| usa samaya saudharmendra ne apane avadhijJAna kA prayoga kiyA tathA prabhu kI aisI avasthA dekhakara zIghra devaloka se nIce AyA aura vahA~ Akara gvAle ko rokaa| phira usane prabhu kI tIna pradakSiNA dekara namaskAra kiyA tathA bhaktipUrvaka kahane lagA- "bhagavan! Aja se bAraha varSa taka Apako ghora upasarga hoNge| ataH, he prabhu! Apa mujhe AjJA dIjie, jisase maiM Apake sAtha rahakara ApakI sevA kara skuuN| maiM ApakI sAdhanA meM AnevAle upasagoM evaM manuSya, tiryaca aura devoM dvArA kRta vighnoM ko dUra kruuNgaa| Apa mujhe apane pAsa rahane ke lie AjJA pradAna kiijie|" prabhu ne kahA- "he devendra! tU yaha kaha rahA hai, kintu aisA kadApi na huA hai, na hotA hai aura na hogaa| isa ananta saMsAra meM paribhramaNa karate hue jIvoM ne svayaM jina karmoM kA bandha kiyA hai, una karmoM kA kSaya bhI svayaM ko hI karanA hogaa| punaH, una karmoM kI nirjarA bhI duSkara tapasyA ke binA sambhava nahIM hai| karmAdhIna jIva akelA hI sukha-duHkha kA anubhava karatA hai, anya to nimittamAtra haiN|" isa prakAra devendra ko kahakara prabhu akele hI apane duHsaha parISahoM ko sahana karane meM tatpara bne| vIra paramAtmA ne bhI akele hI apane pUrvabaddha karmoM ke vipAka ko sahana kara zivasukha ko prApta kiyA, ataH ArAdhaka ko bhI isI prakAra ekatvabhAvanA kA cintana karanA caahie| bhagavAna mahAvIra ke kAnoM meM kIleM Thokane kI ghaTanA kA sarvaprathama ullekha Avazyakaniyukti ke sAmAyika adhyayana kI gAthA 525 meM milatA hai| isake pazcAt isa ghaTanA kA ullekha AvazyakacUrNi meM ati vistAra se upalabdha hotA hai| AvazyakacUrNi ke pazcAt mahAvIra ke jIvana-caritra sambandhI vividha granthoM meM bhI isa ghaTanA kA ullekha hameM milatA hai| sambhavataH, jinacandrasUri ne prastuta kathAnaka Avazyakaniyukti se hI grahaNa kiyA ho- aisI sambhAvanA hai| Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sulasa aura zivakumAra kI kathA jagat ke sampUrNa padArthoM se svayaM ko bhinna samajhanA aura isa bhinnatA kA punaH punaH vicAra karanA hI anyatvabhAvanA hai| yaha zarIra AtmA se bhinna hai / svajana tathA bhautika padArtha bhI hamase anya haiN| vyakti ko sadaiva yaha vicAra karanA cAhie ki koI kisI kA svajana nahIM hai| ananta atItakAla meM yaha jIva, ananta prANiyoM kA svajana yA parijana banA thaa| isa sandarbha meM saMvegaraMgazAlA meM sulasa evaM zivakumAra kI nimna kathA varNita hai:- 814 jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 447 dazArNapura nAmaka nagara meM sulasa aura zivakumAra nAmaka do bhAI rahate the| sulasa prakRti se krUrakarmI thA tathA zivakumAra halukarmI, arthAt dayAlu thaa| zivakumAra apane choTe bhAI ko vividha dRSTAntoM evaM yuktiyoM se samajhAkara dharma meM jor3ane kI koziza karatA rahA, phira bhI sulasa jainadharma meM zraddhAvAn nahIM bnaa| zivakumAra jinezvarakathita dharma ko svIkAra kara sAdhu-sevA, Adi kArya karatA thA / eka dina snehavaza zivakumAra ne apane bhAI sulasa se kahA - "he bhAI! tU ayogya karmoM ko kyoM karatA hai? aMjali ke jala kI taraha yaha AyuSya pratikSaNa kSINa ho rahI hai, zaradaRtu ke bAdala kI zobhA sadRzya isa Ayu ko naSTa hote hue tU kyoM nahIM dekhatA hai? kSaNa bhara meM zarIra kI sundaratA kA nAza hote hue tU kyoM nahIM dekhatA hai? tU kyoM ina pApakarmoM kA AcaraNa kara rahA hai aura dAna, zIla, tapa aura dharma meM alpa bhI puruSArtha nahIM kara rahA hai| " taba sulasa ne usase kahA - "are bhole bhAI! dhUtoM ke dvArA tuma Thage gae ho| deha-duHkha ke kAraNa tapa ke dvArA apanI kAyA ko tapA rahe ho| puruSArtha se prApta kie gae dhana ko tIrthoM Adi meM dAna kara dete ho aura jIvoM ke rakSaNa ke lie pRthvI para bhI vaira nahIM rakhate ho| aisI zikSA se kyA prayojana hai, jisase alpa bhI lAbha na ho, ataH kauna pratyakSa sukha ko chor3akara Atmasukha kI bAta kare / " isa taraha sulasa ko dharma kI ha~sI ur3Ate hue dekhakara zivakumAra ko saMvega, arthAt vairAgyabhAva utpanna huaa| isase sadguru ke pAsa jAkara usane dIkSA svIkAra kara lii| lambI avadhi taka ugra tapasyA evaM sAdhanA karake anta meM marakara zivakumAra muni acyuta devaloka meM deva bnaa| sulasa apane pApoM ke dvArA azubha karma kA bandha kara anta meM marakara tIsarI naraka meM nArakI kA jIva bnaa| vahA~ use paramAdhAmI devoM dvArA atyanta 814 saMvegaraMgazAlA, gAthA 8687-8713. Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI duHkha, pIr3A, santApa, Adi diyA jAtA thaa| zivakumAra deva ne devaloka se apane jJAna kA upayoga kiyA tathA pUrva sneha ke vazIbhUta usane apane bhAI ko duHkhI dekhakara usake pAsa jAkara kahA- "he bhadra! kyA tU mujhe jAnatA hai?" isa prakAra pUchakara use zivakumAra ne apanA pUrva paricaya diyA aura use anyatvabhAvanA kI sazikSA dete hue kahA- "kAyA ko jitanA kaSTa diyA jAe, utanA hI vaha phaladAyaka siddha hotA hai|" taba sulasa ne kahA- "to mere usa mRta zarIra ko tuma pIr3A de do, jisase maiM sukhI ho jaauuNgaa|" taba deva ne kahA- "jIvarahita kAyA kA koI artha nahIM hai, aba use pIr3A dene se koI lAbha nahIM, aba to mAtra kie hue karmoM ke phala ko samatvabhAva se sahana kro|" isa prakAra nArakIya-jIvana ke duHkhoM ke azakya pratikAra ko use samajhAkara deva svarga meM calA gayA aura sulasa lambe samaya taka naraka meM rhaa| isIlie buddhimAn manuSya ko dhana, zarIra aura svajanoM ko bhI parAyA yA anya samajhakara dharma meM prayatnazIla rahanA caahie| sulasa aura zivakumAra kI yaha kathA hameM saMvegaraMgazAlA meM jisa rUpa meM upalabdha hotI hai, usa rUpa meM kisI anya jaina-grantha meM ullekhita ho- yaha jJAta nahIM hotA hai; kintu jaina-granthoM meM sulasa nAma se aneka kathAnakoM ke ullekha prApta hote haiN| brAhmaNa kI kathA azuci kA artha apavitratA hai| azuci-bhAvanA meM sAdhaka mukhya rUpa se yaha vicAra karatA hai ki jisa deha, rUpa, yauvana, Adi kA hama abhimAna karate haiM, jisa deha ke prati hama mamatva rakhate haiM, vaha azuci kA bhaNDAra hai| yaha zarIra kRmiyoM se bharA huA, bhItara se durgandhita, vIbhatsa rUpavAlA, malamUtra se pUrita tathA rudhira, mAMsa, majjA, Adi aneka azuci vastuoM se banA hai| zarIra kI azucitA para saMvegaraMgazAlA meM eka brAhmaNa kI nimna kathA varNita hai:-815 eka nagara meM eka brAhmaNa rahatA thaa| vaha veda-purANa meM kuzala buddhivAlA thA tathA zucivAda mAnatA thaa| vaha eka tAmrapAtra meM darbha aura tandulamizrita pAnI lekara pUre nagara meM chir3akatA tathA sabase kahatA thA ki yaha bhUmi apavitra hai| eka dina usane mana meM nizcaya kiyA ki mujhe vasativAle pradeza meM nahIM rahanA hai| 815 saMvegaraMgazAlA, gAthA 6722-8021. Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 449 apavitra manuSyoM ke sAtha rahakara maiM bhI apavitra hotA huuN| aisA saMkalpa karake vaha jahAja se IkhavAle dvIpa meM calA gayA, vahA~ vaha brAhmaNa kSudhA lagane para ganne kA hI sevana karatA huA apane jIvana nirvAha ke lie vahIM rahane lgaa| pratidina eka hI vastu kA sevana karake vaha Uba gayA aura dUsare bhojana kI icchA se vaha idhara-udhara khoja karane lgaa| ekadA samudra meM kisI vyApArI kA jahAja DUbane ke kAraNa vaha vyApArI bhI usI dvIpa meM raha rahA thaa| vaha bhI Ikha ke rasa se hI apanI kSudhA tRpta karanA thA, isalie use gur3a jaisI viSThA hotI thii| jagaha-jagaha par3I viSThA dekhakara brAhmaNa use Ikha kA phala mAnakara khAne lgaa| kucha samaya bAda usa vyApArI kA usa brAhmaNa se milana huaa| donoM meM paraspara prema ho gyaa| eka dina brAhmaNa ke bhojana kA samaya ho jAne para usane vyApArI se pUchA - " tuma kyA khAte ho ?" vyApArI ne kahA- "Ikha !" brAhmaNa kahane lagA- "are! tuma Ikha ke phaloM ko kyoM nahIM khAte?" vyApArI ne kahA- " Ikha kA phala to hotA hI nahIM hai / " isa para brAhmaNa use phala dikhAne ke lie apane sAtha le gyaa| vahA~ usane jamIna para sUkhI par3I huI viSThA ko Ikha kA phala kahakara vyApArI ko dikhaayaa| vyApArI ne kahA"hA! hA! mahAzaya! tuma vimUr3ha bana gae ho| yaha to merI viSThA hai|" yaha sunakara parama saMzayavAle brAhmaNa ne kahA - " aisA kaise ho sakatA hai?" vyApArI ne anya viSThA se usakI tulanA kara use satya kI pratIti karavAI / taba parama zoka karatA huA vaha brAhmaNa apane deza ke lie ravAnA ho gyaa| isa prakAra vastu ke svarUpa se ajJAnI jIva zocarUpI graha se grasita hokara ihaloka aura paraloka meM anarthoM kA bhAgI banatA hai aura punaH azuci ke prati durgaMcchA ke pApa se aneka bAra nimna yoniyoM meM janma Adi prApta karatA hai, isIlie deha ke azucitva ko jAnakara AtmA ko parama pavitra banAne ke lie dharma meM vizeSa udyama karanA caahie| azuci - bhAvanA ke sambandha meM saMvegaraMgazAlA meM jo brAhmaNa kI kathA upalabdha hotI hai, vaha kathA hameM anya jaina - granthoM meM nahIM milatI hai| isase yaha phalita hotA hai ki AcAryazrI ne yaha kathA kisI jainetara srota se grahaNa kI ho / Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI zivarAjarSi kI kathA loka kI racanA, AkRti, svarUpa, Adi para vicAra karanA lokabhAvanA hai| loka kA artha kyA hai? dharma, adharma, AkAza, pudgala, kAla aura jIva- ye chaH dravya jahA~ pAe jAte haiM, usa sthAnavizeSa ko loka kahate haiN| urdhvaloka, tiryakloka evaM adholoka - aise loka ke tIna vibhAga haiN| urdhvaloka devavimAna, tiryakloka meM asaMkhya dvIpa samudra tathA adholoka meM sAta narakAvAsa haiN| lokabhAvanA ke sambandha meM saMvegaraMgazAlA meM zivarAjarSi kI nimna kathA varNita hai:- 816 hastinApura nagara meM "ziva" nAmaka rAjA rahatA thaa| usakI dhAriNI nAmaka paTarAnI thii| rAtri ke tRtIya prahara meM use yaha adhyavasAya utpanna huA ki merA putra bar3A ho gayA hai, maiM use rAjya kA kAryabhAra sauMpakara pravrajyA grahaNa karUM / tadanusAra usane pravrajyA grahaNa kI aura eka ugra abhigraha grahaNa kiyA / yAvajjIvana nirantara bele- bele kI tapasyA karate hue "dikcakravAla tapakarma se donoM hAtha U~ce rakhakara mujhe rahanA kalpanA hai"- isa prakAra ugra abhigraha dhAraNa kara prathama bele kI tapasyA ke pAraNe ke dina zivarAjarSi AtApanA - bhUmi se nIce utarA tathA valkala ke vastra dhAraNa kara bAMsa kI chabar3I aura kAvar3a ko lekara pahale pUrva-dizA ke soma mahArAjA se AjJA lI aura pUrva dizA meM rahe hue kanda, mUla, phala, chAla, patra, puSpa, Adi vanaspati grahaNa kii| punaH kAvar3a nIce rakhakara usane apanI vedikA kA parimArjana kiyA aura lIpakara use zuddha kiyaa| phira DAbha aura kalaza hAtha meM lekara gaMgA nadI para AyA, usameM DubakI lagAI aura jhopar3I meM Akara DAbha aura bAlukA se vedikA kA nirmANa kiyA / araNI kI lakar3I ko ghIsakara agni prajvalita kI, dAhinI ora sAta vastuoM ko rakhA - sakathA ( upakaraNa vizeSa ), valkala, dIpa, zayyA ke upakaraNa, kamaNDala, daNDa aura svayaM kA zarIra / madhu, ghRta, cAvala dvArA agni meM homa kara vaizvadeva kI arcanA kii| atithi kI pUjA karake AhAra grahaNa kiyaa| dUsarI bAra usI taraha dakSiNa, pazcima aura uttara - sabhI lokapAloM kI AjJA lekara usane pAraNA kiyaa| dikcakravAla-tapa, AlApanA, prakRti kI bhadratA Adi se zivarAjarSi ko vibhaMgajJAna huA jisase vaha sAta dvIpa aura samudra ko dekhane lgaa| usane yaha udghoSaNA kI ki loka meM sAta dvIpa aura sAta samudra hI haiN| bhagavAn mahAvIra hastinApura nagarI ke udyAna meM pdhaare| indrabhUti gautama ne zivarAjarSi ke atizaya jJAna kI carcA sunii| unhoMne bhagavAn mahAvIra se nivedana 816 saMvegaraMgazAlA, gAthA 8780-8765. Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 451 kiyA- "bhagavAn! satya kyA hai|" prabhu ne spaSTa zabdoM meM kahA- "zivarAjarSi kA kathana mithyA hai| jambUdvIpa Adi sabhI vRttAkAra haiN| vistAra meM eka-dUsare se dugune haiM tathA asaMkhyAta dvIpa aura asaMkhyAta samudra haiM / " zivarAjarSi ne bhagavAn mahAvIra kI vaha bAta sunI, to use apane jJAna ke prati saMzaya paidA huaa| vaha bhagavAn ke pAsa pahu~cakara sahI samAdhAna pAkara prabuddha huA, usane pravrajyA grahaNa kara aMgoM kA adhyayana kiyaa| karmoM ko naSTa kara vaha siddha, buddha aura mukta huaa| lokabhAvanA kA yaha cintana hameM yaha sandeza detA hai ki anya dravyoM kI bhAMti hamArI AtmA bhI isa loka kA dravya hai| hameM usakA yathArthasvarUpa jAnakara anya padArthoM se mamatA chor3a AtmabhAvanA kA abhyAsa karanA caahie| AtmabhAvanA kI yaha sAdhanA nirmamatva-bhAva kI prApti meM sahAyatA karatI hai| vaNikputra kI kathA jaina - zAstroM meM kahA gayA hai ki ina cAra vastuoM kI upalabdhi atyanta durlabha hai - saMsAra meM manuSyatva kI prApti, dharmazravaNa, zuddhazraddhA aura saMyamamArga meM puruSArtha / jaina - paramparA ke anusAra nirvANa kI prApti kevala mAnavaparyAya meM hI sambhava hai| sadbhAgya se mAnava-jIvana prApta ho bhI jAe, to satyadharma kA zravaNa honA atyanta kaThina hai| satyadharma ke zravaNa kA avasara mila bhI jAe, lekina aisI aneka AtmAe~ bhI haiM, jinheM dharmazravaNa ke pazcAt bhI usa para zraddhA nahIM hotI hai| zraddhA ho jAne para bhI usake anukUla AcaraNa karanA atyanta kaThina hai| isa prakAra satyadharma kI upalabdhi aura usa para AcaraNa karanA atyanta durlabha hai| isa sandarbha meM saMvegaraMgazAlA meM vaNikputra kI nimna kathA ullekhita hai:- 817 eka bar3e nagara meM zivadatta nAmaka eka dhanADhya seTha rahatA thaa| usake pAsa jvara, bhUta, pizAca aura zAkinI sambandhI upadravoM ko dUra bhagAne ke vividha ratna the| una ratnoM ko vaha apane prANoM se adhika sambhAlakara rakhatA thA tathA putroM ko bhI kabhI unheM nahIM dikhAtA thA / usa nagara meM prativarSa dhvajA - mahotsava hotA thaa| usa dina jisake pAsa jitane karor3a kI sampatti hotI thI, utanI hI dhvajA usake bhavana ke Upara car3hAI jAtI thii| eka bAra usa mahotsava para sabhI dhanADhya candra samAna ujjvala koTidhvajA apane - apane bhavana ke Upara car3hAne lge| sabake bhavanoM para dhvajAoM ko laharAte dekha zivadatta seTha ke putroM ne pitA se 817 //// saMvegaraMgazAlA, gAthA 8823-8842. Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI kahA- "he tAta! Apa bhI ina ratnoM ko beca kyoM nahIM dete? ina ratnoM se kyA kAma hai? inako becakara nakada rupae le Ao, jisase hama bhI apane bhavana para koTi dhvajA car3hA skeN| isase apanA dhana suzobhita hogaa|" putra kI bAta sunakara seTha ko tIvra krodha utpanna huaa| krodhita hue seTha ne kahA- "are! tuma loga mere sAmane phira kabhI isa prakAra kI bAta mata khnaa| maiM kisI bhI hAlata meM inheM nahIM becuugaaN|" isa taraha pitA ke dRr3ha vacanoM ko sunakara putroM ne mauna dhAraNa kara liyaa| ekadA seTha kisI kAryavaza anya gA~va meM gyaa| taba pitA kI anupasthiti meM anya vicAra kie binA putroM ne dUra deza se Ae vyApAriyoM ko ve amUlya ratna beca die| phira una ratnoM ke badale prApta huI sampatti kI gaNanA karake putroM ne zaMkha samAna ujjvala koTi dhvajAe~ apane bhavana ke Upara cddh'aaii| kucha dina bAda jaba seTha ghara lauTA, to makAna para dhvajA laharAte dekhii| isase vismita hokara usane putroM se pUchA ki yaha saba kyA hai? putroM ne pitAjI ko sarva satya vRttAnta khaa| vRttAnta sunakara seTha krodha se ubala par3A aura tIkSNa kaThora zabdoM se putroM kA tiraskAra karane lgaa| phira "una ratnoM ko punaH prApta karake hI mere ghara AnA"- aisA kahate hue usane putroM ko dhakkA dekara ghara se bAhara nikAla diyaa| una putroM ko dIrghakAla taka bhramaNa karane para bhI ve ratna nahIM mile| ratnoM kI khoja meM vaidhAnika putra varSoM taka idhara-udhara bhaTakate rahe tathA apane ghara kabhI lauTa nahIM paae| sAdhaka ko Upara varNita cAra vastuoM kI durlabhatA kA vicAra karate hue hamezA yaha prayAsa karanA cAhie ki bodhi-prApti kA jo avasara upalabdha huA hai, vaha kahIM hAthoM se nikala nahIM jaae| sAdhaka ko isa avasara kA pUrA lAbha uThAnA caahie| uparyukta kathA se bhI yahI spaSTa hotA hai ki yadi kisI deva kI sahAyatA se una putroM ko ve ratna mila bhI jAte, to bhI eka bAra prApta kara nAza hue bodhi ko punaH prApta karanA atyanta durlabha hai| saMvegaraMgazAlA meM isa kathA ke mAdhyama se yaha batAyA gayA hai ki saMsAra meM sabase bahumUlya vastueM cAra haiM, jinheM prApta karane ke pazcAta jIva ko pramAda nahIM karanA cAhie, anyathA dubArA ina amUlya vastuoM kA milanA muzkila hI nahIM, durlabha hai| saMvegaraMgazAlA meM prastuta sandarbha meM jo vaNikputra kI kathA dI gaI hai, vaha kathA hameM anya kisI jaina grantha meM upalabdha nahIM hotI hai| Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 453 puSpazAla kI kathA viSayAsakta jIva sarva aniSToM ko prApta hotA hai| mastaka se parvata ko tor3A jA sakatA hai aura jvAlAoM se vikarAla agni ko bhI pI sakate haiM, kintu indriyarUpI azvoM ko vaza meM karanA muzkila hai / aindrika - viSaya-vAsanAoM ke kAraNa jIva ko aneka kaSTa uThAne hote haiN| ina kaSToM se pIr3ita hokara vaha vAsanAoM ke adhIna hI maraNa ko prApta karatA hai| jaise- rAta meM kITa-pataMge dIpa kI jyoti se AkRSTa hokara jalakara marate haiM, usI prakAra kisI eka indriya ke viSaya ke prati bhI Asakta hokara vyakti kI mRtyu nizcita hai / saMvegaraMgazAlA meM puSpazAla kA yaha kathAnaka, zrotendriya ke viSayoM meM Asakta hone kA kyA pariNAma hotA hai, use batAtA hai - 818 basantapura nagara meM puSpazAla nAmaka eka saMgItakAra rahatA thaa| vaha ati kurUpa thA lekina apane sumadhura svara ke kAraNa nagara meM prasiddha thaa| usI nagara meM eka sArthavAha bhI rahatA thaa| ekadA vyApAra hetu usane videzagamana kiyaa| aba usakI patnI bhadrA ghara kI sAra-sambhAla karatI thii| bhadrA ne dAsI ko kucha sAmAna lAne ke lie bAjAra bhejaa| usa dAsI ne rAste meM bhIr3a (samUha) ke bIca puSpazAla ko kinnara kI taraha gIta gAte hue sunA / saMgIta ke svaroM ko sunakara vaha dAsI dIvAra para citrita citra kI bhAMti sthira khar3I raha gaI aura isa kAraNa se dAsI dera se ghara pahu~cI / dAsI ko vilamba se ghara Ate dekhakara bhadrA ko krodha utpanna huA aura vaha kaThora vacanoM se use DAMTane-phaTakArane lgii| taba dAsI ne kahA"he svAminI ! Apa krodhita mata hoie tathA merI bAta sunie / yahA~ eka aisA saMgItakAra rahatA hai, jisake gItoM ko sunakara pazu-pakSiyoM kA bhI mana vaza meM nahIM rahatA hai, to anya kA kyA khnaa|" yaha sunakara bhadrA ne bhI usake darzana karane evaM usakA saMgIta sunane kI icchA prakaTa kI / eka dina nagara meM deva mandira kI yAtrA prArambha huI, jisase logoM kA nagara meM AvAgamana sUryodaya se hI prArambha ho gyaa| bhadrA bhI apanI dAsiyoM ke sAtha deva - mandira AI / puSpazAla atyadhika thaka jAne se vahIM mandira ke pAsa so rahA thaa| dAsI ne puSpazAla kI ora izArA karate hue bhadrA se kahA- "yahI vaha puSpazAla hai, jo acchA saMgItajJa hai| " bhadrA usake vIbhatsa rUpa ko dekhakara kahane lagI- "hU~! aise rUpavAle ke gIta ko suna liyaa|" isa taraha kahate hue ulTA mukha karake usane tiraskArapUrvaka jamIna para thUkA / nIMda se uThe hue puSpazAla ne jaba 818 saMvegaraMgazAlA, gAthA 6002-6023. Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI yaha sunA to krodhAgni se jalate hue kahane lagA- "hA dhik ni ginI! tU mujhe dekhakara kyA haMsatI hai?" isa prakAra krodha ke vazIbhUta banA puSpazAla apane sarvakArya ko chor3akara usa bhadrA kA apakAra karane kI icchA se usake ghara phuNcaa| vahA~ apane sumadhura svara se AdarapUrvaka paradeza gae pativAlI strI kA vRttAnta isa taraha gAne lagA, jaise- sArthavAha bAra-bAra usakA vRttAnta pUchatA hai, hamezA patra bhejatA hai, patnI kA nAma sunakara atyanta prasanna hotA hai, darzana ke lie utsuka huA vaha vApasa ghara AtA hai aura aba ghara meM praveza kara rahA hai, ityaadi| use sunakara bhadrA ne use satya mAna liyA aura hoza bhUlakara apane pati ke pAsa daur3ane lgii| isa taraha mUrchita-avasthA meM bhAgane se vaha mahala se nIce gira gaI aura mara gii| kucha dina bAda usakA pati ghara AyA, taba patnI kA sArA vRttAnta sunakara usane puSpazAla ko apane ghara bulAyA aura use bharapeTa uttama bhojana khilaayaa| phira kahA- "he bhadra! gIta gAtA huA mahala ke Upara phuNc|" car3hanA aura gAnA- isa taraha dugune parizrama se usakI zvAMsa phUlane lagI, jisase usake mastaka kI nasa phaTa gaI aura vaha vahIM mara gyaa| isa taraha zrotendriya ke viSaya meM Asakta bane jIva kI burI hAlata hotI hai| __isa kathA ke mAdhyama se jinacandrasUri batAte hai ki indriyoM tathA mana kI viSayAbhilASA meM jaba koI prANI Asakta ho jAtA hai, taba ve viSaya usake lie bandhana kA kAraNa bana jAte haiN| ina manojJa yA amanojJa viSayoM meM Asakta honevAlA vinAza ko prApta hotA hai, jaise- sapere kI bIna meM mugdha banA sarpa punaH jahara cUsane AtA hai, saMgIta-lahariyoM se mantra-mugdha huA hariNa daur3a nahIM pAtA hai aura pakar3A jAtA hai| prastuta prasaMga meM saMvegaraMgazAlA meM jo puSpazAla kI kathA dI gaI hai, vaha hameM AvazyakavRtti (pR. 368) evaM AcArAMgavRtti (154) meM upalabdha hotI hai| Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 455 samaradhIra kI kathA saMvegaraMgazAlA meM samaradhIra rAjA kA kathAnaka yaha batAtA hai ki cakSurendriya ke viSayoM meM Asakta hone kA kyA pariNAma hotA hai:-819 padmakhaNDa nagara meM samaradhIra nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| vaha nyAyapriya aura nItivAn thaa| vaha parastrI ko mAtA ke samAna, paradhana ko tRNa ke samAna aura para kArya ko apane kArya ke samAna samajhatA thA, apane jIvana se adhika dUsare ke jIvana ko mahatva detA thaa| eka dina ziva nAmaka sArthapati ne rAjA se kahA- "he deva! merI unmAdinI nAmaka eka putrI hai, jisakA rUpa rambhA ko bhI lajjita karanevAlA hai| vaha striyoM meM ratnabhUta hai aura Apa ratnoM ke nAtha haiN| yadi Apako ucita lage, to usa ratna ko svIkAra kreN| he deva! Apako dikhAe binA apanA kanyAratna kisI anya ko dUM, to merI svAmIbhakti kisa taraha ginI jaaegii| isa kAraNa he deva! Apake atirikta anya koI usakA pati na ho|" rAjA ne usake kahane para kucha vizvAsI vyaktiyoM ko usake sAtha bhejaa| vahA~ una logoM ne usa kanyA ko dekhA aura usake rUpa para AkarSita hue| phira ve madonmatta bane, isa taraha ekAnta meM baiThakara vicAra karane lage'isake rUpa evaM aMga kI zobhA to apsarA ko bhI parAjita karanevAlI hai| hamAre jaise vayovRddha bhI isake darzanamAtra se kAmAsakta ho gae haiM, to viSayAsakta rAjA isake vaza se parAdhIna kaise nahIM hogaa| phira paravaza bane rAjA se rAjya kI vyavasthA nahIM sambhAlI jaaegii|' aisA vicArakara ve saba rAjasabhA meM aae| rAjA ko AdarapUrvaka namaskAra kara ve kahane lage- "he deva! vaha kanyA rUpAdi sarva guNoM se suzobhita hai| kevala pati kA vadha karanevAlI hone se dRSTa lakSaNavAlI hai|" aisA sunakara rAjA ne usa kanyA se vivAha ke vicAra ko chor3a diyaa| phira sArthavAha ne rAjA ke senApati ke sAtha usa kanyA kA vivAha kiyaa| senApati usake rUpa-lAvaNya para AkarSita hokara usake vaza meM ho gyaa| __ kucha dina vyatIta hone ke pazcAt ekadA rAjA usa senApati ke sAtha ghUmane ke lie niklaa| idhara senApati kI patnI ne socA ki rAjA ne mujhe apalakSaNI hone se svIkAra nahIM kiyA, lekina maiM to usake darzana kruuN| aisA vicArakara vaha ati mUlyavAn vastra dhAraNa kara makAna para car3hakara rAjA ko dekhane lgii| rAjA bhI krIr3A karake punaH lauTa rahA thA ki acAnaka ghor3e para savAra rAjA 819 saMvegaraMgazAlA, gAthA 6025-6075. Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI kI dRSTi usa para pdd'ii| isase rAjA vicArane lagA ki yaha rambhA hai yA paataalknyaa| isa prakAra cintana kara rAjA eka kSaNa khar3A rhaa| jaise- duSTa azva lagAma se kAbU meM AtA hai, vaise hI apane cakSu ko lajjArUpI lagAma se acchI taraha ghumAkara vaha muzkila se apane mahala ko phuNcaa| phira rAjA kA aMga-aMga kAmavAsanA se pIr3ita hone lgaa| usI samaya vahA~ senApati aayaa| rAjA ne usase pUchA ki usake ghara ke Upara khar3I strI kauna thI? usane kahA- "he deva! sArthavAha kI kanyA se Apane vivAha nahIM kiyA, vahI kanyA aba merI patnI hai|" 'are! nirdoSa hone para bhI use dUSita batAkara una pApI puruSoM ne mujhe ThagA hai'- isa prakAra cintana karatA huA kAmAsakta rAjA kAmAgni se duHsaha duHkha ko prApta huaa| rAjA ke duHkha ko jAnakara senApati ne kahA- "he rAjan! kRpA kara merI patnI ko Apa svIkAra kara liijie|" rAjA ne kahA- "he bhadra! aise akArya ke lie punaH kabhI mujhe mata khnaa| yaha narakarUpI nagara kA dvAra hai|" taba senApati ne kahA- "he deva! yadi paradArA hone se Apa use svIkAra nahIM karate ho, to maiM Apake mahala meM nAcanevAlI vezyA ke rUpa meM use dU~?" rAjA ne kahA-"maraNAnta meM bhI maiM aisA akArya nahIM karUgA~, ataH, he senApati! aba tumhArA jyAdA bolanA banda kro|" rAjA ko namaskAra kara senApati ghara lauTa gyaa| rAjA usa rUpasI ko dekhane ke kAraNa kAmarUpI tIvra agni meM jalane lagA aura rAjakAryoM ko chor3akara hRdaya meM tIvra AghAta lagane se ArtadhyAna ke vaza meM hokara marane ke bAda vaha tiryaca meM utpanna huaa| isa kathA ko sunakara sAdhaka ko cakSurendriya ke doSa se bacanA caahie| saMvegaraMgazAlA meM varNita prastuta kathA kA mUla srota dekhane kA hamane prayAsa kiyA, kintu cUrNikAla taka isa kathA kA mUla srota hameM jJAta nahIM huaa| sambhAvanA yaha ho sakatI hai ki yaha kathA kisI jainetara srota se grahaNa kI gaI ho aura AcAryazrI ne use apane DhaMga se viSaya ke anurUpa parimArjita karake likhA ho| Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 457 gandhapriya kI kathA saMvegaraMgazAlA meM gandhapriya kA yaha kathAnaka ghrANendriya ke viSayoM meM Asakta hone kA kyA pariNAma hotA hai, usako batAtA hai:-820 eka nagara meM eka gandhapriya rAjakumAra rahatA thaa| vaha jina padArthoM ko dekhatA thA, una sabako sUMghatA rahatA thaa| kisI samaya apane mitroM ke sAtha vaha nAva meM baiThakara nadI ke jala meM krIr3A kara rahA thaa| use isa prakAra krIr3A karate hue jAnakara apane putra ko rAjya dene kI icchA se usakI sautelI mAtA ne use mArane kI socii| sautelI mAtA ne ati kuzalatA se peTI meM jahara rakhakara, usa peTI ko nadI meM bahate chor3a diyaa| nadI meM krIr3A karate hue rAjakumAra ne peTI ko Ate dekhA aura use bAhara nikAlakara kholA, usameM rakhA huA eka DibbA dekhA, to use bhI kholaa| Dibbe meM eka gaTharI thii| gaTharI ko kholakara rAjakumAra ne usameM rakhe jahara ko sUMghA aura sUMghate hI vaha gandhapriya rAjakumAra usI samaya mara gyaa| saMvegaraMgazAlA meM isa kathA ke dvArA yaha batAyA gayA hai ki jisa prakAra kamala kI sugandha meM pha~sA bhramara sandhyA hone para kamala kI paMkhur3iyoM meM kaida ho jAtA hai evaM prAtaH sarovara para AnevAle hAthiyoM ke pairoM tale kucalA jAtA hai, usI prakAra ghrANendriya ke viSaya meM Asakta banA jIva vinAza ko prApta hotA hai| prastuta sandarbha meM saMvegaraMgazAlA meM gandhapriya rAjakumAra kA dRSTAnta diyA gayA hai| ___ yaha dRSTAnta hameM AvazyakacUrNi (bhAga-1, pR. 533) tathA AcArAMgavRtti (pR. 154) meM milatA hai| sodAsa kI kathA saMvegaraMgazAlA meM sodAsa rAjA kA yaha kathAnaka rasanendriya ke viSayoM meM Asakta hone kA kyA pariNAma hotA hai, use batAtA hai:-821 bhUmi pratiSThita nagara meM mAMsa kA atyanta zaukIna sodAsa nAma kA rAjA thaa| usane sAre nagara meM amAri, arthAt ahiMsA kI udghoSaNA karavAI thI, parantu vaha svayaM gupta rUpa se mAMsa khAtA thaa| eka dina rasoie kI anupasthiti meM eka saMvegaraMgazAlA, gAthA 6077-9082. 821 saMvegaraMgazAlA, gAthA 6064-6065. Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI bilAva ne pAkazAlA se mA~sa kA haraNa kara liyaa| isase bhayabhIta hue rasoie ne kasAI kI dukAna se mA~sa kharIdanA cAhA, kintu use mA~sa nahIM milaa| taba kisI ajJAta bAlaka ko ekAnta meM mArakara usake mA~sa ko bahuta acchI taraha saMskArita kara, arthAt svAdiSTa banAkara rasoie ne bhojana ke samaya use rAjA ko diyaa| mAMsa khAkara prasanna hue rAjA ne kahA- "he rasoie! kaho, yaha mA~sa kahA~ se milA hai?" usa rasoie ne mAMsa ko jisa prakAra se prApta kiyA, vaisA batA diyaa| yaha sunakara rasAsakti se pIr3ita rAjA ne manuSya ke mA~sa kI prApti ke lie rasoie ko utsAhita kiyaa| isase rAjapuruSoM se ghirA huA vaha rasoiyA hamezA manuSya ko mArakara usakA mA~sa rAjA ke lie banAtA thaa| isa prakAra bahuta dina vyatIta hone para nyAyAdhIza ne usa rAjA ko rAkSasa samajhakara ekadA rAtri meM bahuta madirA pilAkara jaMgala meM phikavA diyaa| vahA~ bhI vaha hAtha meM gadA pakar3akara usa mArga meM Ate-jAte manuSya ko mArakara khAtA thA aura yama ke samAna niHzaMka hokara ghUmatA rahatA thaa| kisI samaya rAtri meM usa pradeza se eka sArtha nikalA, parantu soyA huA rAjA usa sArtha ko nahIM jAna sakA, kevala kisI kAraNa se usane apane sAthiyoM se alaga par3e muniyoM ko Avazyaka-kriyA karate dekhaa| vaha pApI unako mArane ke lie unake samIpa gayA, parantu tapa ke prabala teja se parAbhava hote sAdhu ke pAsa khar3A rahanA bhI usake lie azakya banA, taba vaha dharma zravaNakara usakA cintana karate hue pratibodha ko prApta huA, parantu apane rasanA ke doSa se vaha rAjyabhraSTatA Adi ko prApta huaa| indriyoM kA svabhAva apane viSaya ko grahaNa karanA hai evaM cetanA kA kArya gRhIta viSayoM meM Asakta honA hai| eka indriya kA viSaya bhI yadi prANI ke prANoM ko saMkaTa meM DAla detA hai, to jahA~ pA~coM indriyoM kI viSaya-sevana vRttiyA~ tanmaya hoM, vahA~ prANI kI kyA dazA hogI? jaise- ATe kI golI meM lubdha banI machalI ATA dekhatI hai, kA~TA nahIM; vaha kA~TA gale meM pha~sakara usake prANaharaNa kara letA hai, usI prakAra rasanendriya ke viSaya meM phaMse hue sodAsa nAmaka rAjA ko jaMgala meM pheMka diyA jAtA hai| uparyukta viSaya para saMvegaraMgazAlA meM sodAsa rAjA kA jo kathAnaka upalabdha hotA hai, usake saMketa hameM AvazyakacUrNi (bhAga-1, pR. 106,534, bhAga-2, pR.271), AvazyakavRtti (pR. 401), vizeSAvazyakabhASya (gA. 3577), AcArAMgavRtti (pR. 154), bhaktaparijJA (gA. 145), Adi aneka prAcIna granthoM meM upalabdha hote haiN| Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 459 somadeva brAhmaNa kI kathA saMvegaraMgazAlA meM somadeva brAhmaNa kI kathA yaha batAtI hai, ki sparzanendriya ke viSayoM meM Asakta hone kA kyA pariNAma hotA hai-822 zatadvAra nagara meM somadeva nAmaka eka brAhmaNaputra rahatA thaa| vaha yauvana ko prApta karane para ratisundarI nAmaka vezyA ke rUpa para Asakta ho gayA, jisa kAraNa usake sAtha hI rahane lgaa| usane ghara meM rahI sampUrNa sampatti kA nAza kara kiyaa| dhana ke abhAva meM vezyA ne bhI use ghara se nikAla diyaa| isase cintAtura hokara tathA kAmabhoga kI icchApUrti hetu vaha dhana-prApti ke lie aneka upAya socane lgaa| koI upAya nahIM milane para vaha gA~va ke gharoM meM corI karane lgaa| isa taraha vaha dhana prApta kara punaH vezyA ke ghara kAmabhogI kI taraha lAlasA lekara gyaa| lobhI vezyA bhI usake dhana ko dekhakara prasanna huii| / pratidina corI kI ghaTanA se atyanta parezAna nagara ke logoM ne rAjA ke sammukha cora ke upadrava kI bAta khii| rAjA ne turanta kotavAla ko cora ko pakar3ane kA Adeza diyA aura kahA ki yadi cora nahIM pakar3A gayA, to tumheM daNDa diyA jaaegaa| rAjA ke Adeza se bhayabhIta kotavAla aneka gupta sthAnoM para cora ko khojane gyaa| vahA~ kotavAla ne dhanADhyaputra ke samAna usa brAhmaNa ko vezyA ke sAtha bhoga-vilAsa karate hue dekhaa| isase kotavAla ne vicAra kiyA ki pratidina kI AjIvikA ke lie anya gharoM se bhIkha mAMganevAle brAhmaNa ko isa prakAra kA zreSTha bhoga kahA~ se prApta ho sakatA hai? yahI cora honA caahie| aisA vicArakara usane kRtrima krodha karate hue usase cillAkara kahA- "are! samagra nagara ko lUTakara yahA~ chipakara baiThA hai, aba tU mujhase bacakara kahA~ jaaegaa| are! tU kyA socatA hai ki hama tujhe jAnate nahIM hai?" kotavAla kI bAteM suna, 'mujhe isane pahacAna liyA hai'- aisA mAnakara pApakarma ke doSa ke bhaya se vyAkula huA brAhmaNa bhAgane lgaa| jaba use bhAgate dekhA, to kotavAla ko dRr3ha vizvAsa ho gayA ki yahI cora hai aura taba kotavAla ne use pakar3akara rAjA ko sauMpa diyaa| phira rAjA ne vezyA ke ghara kI talAzI lekara nagaravAsiyoM ko apane-apane dhana tathA sAmagrI le jAne ke lie khaa| rAjA ne vezyA ko nagara se bAhara nikala jAne kA daNDa diyA tathA brAhmaNaputra ko kumbhIpAka meM mArane kI AjJA dii| isa prakAra sparzendriya ke vazIbhUta brAhmaNaputra ko atIva duHkha bhoganA pdd'aa| 822 saMvegaraMgazAlA, gAthA 6066 se . Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI isIlie sAdhaka ko viSayarUpI kumArga meM jAte hue indriyarUpI azvoM ko rokakara aura vairAgyarUpI lagAma se use khIMcakara sanmArga meM jAne denA caahie| sva-sva viSaya kI ora daur3ate ina indriyarUpa mRgoM ke samUha ko samyagjJAnarUpI jAla se bAMdhakara rakhanA caahie| jIva ko indriyarUpI ghor3oM kA buddhibala se isa taraha damana karanA cAhie, jisase antaraMga zatru naSTa ho jAeM aura ArAdhanArUpI patAkA phaharAne lge| ___saMvegaraMgazAlA meM prastuta kathAnaka ke mAdhyama se yaha batAyA gayA hai ki jisa prakAra kachuA khatare ke samaya apane aMga-pratyaMgoM ko sameTa letA hai, usI prakAra sAdhaka ko bhI viSayAbhimukha hotI apanI indriyoM ko saMyamita kara lenA caahie| jaise- sparzendriyajanya kAma-vAsanA jaba prabala banatI hai, taba svecchAvihAra karanevAlA madonmatta gajarAja bhI bandhanoM meM baMdha jAtA hai, vaise hI sparzendriya ke viSaya ke vazIbhUta banA jIva bhI somadeva brAhmaNa ke kotavAla dvArA DAle gae bandhana ke anusAra hI bAMdha diyA jAtA hai| isa sambandha meM saMvegaraMgazAlA meM prastuta somadeva brAhmaNa kI yaha kathA hameM AvazyakavRtti (pR. 266), uttarAdhyayanavRtti (66, 37), vizeSAvazyakabhASya (gA. 2787), Adi aneka granthoM meM upalabdha hotI hai brahmadatta kI kathA zalya ke tIna bheda haiM- 1.nidAnazalya 2. mAyAzalya aura 3. mithyaadrshnshly| isameM nidAnazalya rAgajanya, dveSajanya aura mohajanya-aisA tIna prakAra kA hotA hai| rAgajanya nidAna to rUpa, saubhAgya aura bhoga kI prArthanArUpa hai| dveSajanya nidAna pratyeka janma meM dUsare kA aniSTa karanevAlA hai aura mohajanya nidAna hIna kula Adi kI prArthanArUpa hai| nidAna Arambha meM madhura aura anta meM duHkharUpa hai| isake kAraNa jIva brahmadatta ke samAna naraka ko prApta hotA hai| isa sambandha meM saMvegaraMgazAlA meM brahmadatta kA prabandha upalabdha hai:-823 sAketa nagara meM candrAvantasaka nAmaka eka rAjA rahatA thaa| use municandra nAmaka eka putra thaa| eka dina usane sAgaracandra AcArya ke pAsa jAkara dIkSA svIkAra kara lii| AcArya ke sAtha vihAra karate muni municandra kisI kAraNa se alaga huA, phira akele calane se mArga bhUla gyaa| isase muni thaka gayA tathA jaMgala meM bhUkha evaM pyAsa se atyanta pIr3ita huaa| jaMgala meM cAra bAlakoM ne usa 823 saMvegaraMgazAlA, gAthA 6143-6218. Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 461 muni kI sevA kii| svastha hone para muni ne unako dharma kA upadeza diyA, jisase ve cAroM, muni ke pAsa dIkSita hue tathA cAritradharma kA pAlana karane lage, kintu unameM se do muni se durgandha karane lge| kAlAntara meM ve marakara tapa ke prabhAva se deva bne| vahA~ se ve donoM cyavakara dAsI kI kukSI se yugala putroM ke rUpa meM jnmeN| kisI samaya donoM vRkSa ke nIce soe the| vahA~ una donoM ko eka sarpa ne Dasa liyA, jisase donoM sAtha meM mara ge| phira ve donoM gaMgA nadI ke kinAre yugala ha~sa rUpa meM jnmeN| vahA~ bhI kisI machalImAra ne donoM kI gardana maror3akara unheM mAra diyaa| vahA~ se ve paraspara snehavaza vArANasI nagarI meM bhUtadinna nAmaka cANDAla ke ghara citra aura sambhUti nAmaka do putroM ke rUpa meM jnmeN| eka samaya isI nagara ke zaMkha nAmaka rAjA ke namaci nAmaka mantrI ne mahA aparAdha kiyA, ataH rAjA ne use mArane ke lie bhUtadinna cANDAla ko Adeza diyaa| cANDAla ne namuci se kahA- "yadi tuma bhauMre meM rahakara mere putroM ko adhyayana karAte ho, to maiM tumheM chor3a detA huuN|" jIne kI icchA se namuci ne cANDAla kI bAta svIkAra kI aura usake putroM ko abhyAsa karAne lagA, parantu yahA~ bhI usane apanI maryAdA chor3akara cANDAla kI strI ke sAtha vyabhicAra kiyaa| cANDAla ne namuci ko "jAra" mAnakara use mArane kA vicAra kiyaa| putroM dvArA yaha bAta jAnakara namuci bhAgakara hastinApura nagara gayA aura vahA~ sanatkumAra cakravartI kA mantrI bnaa| gIta-saMgIta ityAdi meM kuzala bane cANDAlaputroM ne vArANasI ke logoM ko AkarSita kiyA, jisase nagara ke sAre puruSa tathA striyA~ unake pIche daur3ane lge| isase brAhmaNa, Adi jana cANDAlaputroM se IrSyA karane lage tathA rAjA se kahakara unheM nagara se bAhara nikalavA diyaa| kaumudI-mahotsava ke dina cANDAla-putroM ne veza parivartana kara nagara meM praveza kiyA tathA vastra se mu~ha DhaMkakara harSapUrvaka gIta gAne lge| gIta se AkarSita hue logoM ne unheM pahacAna ke lie unake mukha se vastra haTAkara dekhaa| ye to ve hI cANDAlaputra haiM- aisA kahakara sabhI loga unheM lakar3I, iMTa aura patthara se mArane lge| mAra khAte-khAte ve bar3I muzkila se nagara ke bAhara nikale aura pIr3A se vicAra karane lage ki rUpAdi guNa hote hue bhI hamAre jIvana ko dhikkAra hai ki hama apanI nindya jAti ke kAraNa tiraskAra ke pAtra bneN| isa taraha donoM ne saMsAra se vairAgya prApta kiyA aura marane kA nizcaya kara parvata para cddh'e| vahA~ donoM ne kAyotsarga meM khar3e eka muni ko dekhaa| donoM ne pAsa jAkara unako vandana kiyaa| muni ne yogya jAnakara dhyAnapUrNa karake unase pUchA ki ve kahA~ se Ae haiM? unhoMne apanI sArI bAta batAI tathA parvata se girakara marane kA Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI saMkalpa bhI muni se khaa| phira muni ne kahA- "aisA vicAra karanA bhI anucita hai| yadi tumheM vAstavika vairAgya utpanna huA ho, to sAdhudharma ko svIkAra kro|" unake vacanoM ko mAnakara donoM unake pAsa dIkSita ho ge| kAlAntara meM ve muni gItArtha baneM tathA nirantara duSkara tapa karate hue vicarane lge| eka dina ve hastinApura nagara meM phuNce| vahA~ pahu~cakara ve nagara ke udyAna meM sthira hue| eka dina mAsakSamaNa ke pAraNe hetu sambhUtimuni ne bhikSArtha nagara meM praveza kiyaa| vahA~ namucimuni ne sambhUtimuni ko dekhA aura pUrva paricaya kA smaraNa kara 'yaha merA durAcaraNa logoM se kaha degA'- aisA mAnakara atyanta kuvikalpavaza hokara unhoMne apane puruSoM ko bhejakara muni ko lakar3I, mukke, Adi ke prahAroM se maravAkara nagara se bAhara nikalavA diyaa| isase sambhUtimuni ko pracaNDa krodha utpanna huaa| ve samasta manuSyoM ko jalAne ke lie mukha se agni nikAlane lge| usake dhueM se sarvatra ghane bAdala ho gae aura nagara meM andhakAra chA gyaa| usa samaya sanat cakravartI Adi ke dvArA muni ko zAnta karane kA prayatna kiyA gayA, parantu jaba ve zAnta nahIM hue taba logoM ke dvArA samasta ghaTanAoM ko sunakara citramuni vahA~ zIghratApUrvaka padhAre aura unheM madhura vANI se samajhAne lage"bho! bho! mahAyazasvI jinezvara ke vacanoM ko jAnate hue bhI tuma krodha kyoM kara rahe ho? ananta bhavabhramaNa ke hetubhUta isa krodha se ApakA saMsAra paribhramaNa hogA, ise kyA Apa nahIM jAnate ho?" apakAra karanevAle namuci kA bhI kyA doSa hai, kyoMki jIvoM ke sukha-duHkha unake karmoM ke kAraNa hote haiN| isa taraha citramuni ke uttama vacanoM ko sunakara krodha-kaSAya se yukta bane sambhUtimuni upazAnta hue tathA vahA~ se ve donoM udyAna meM ge| vahA~ ve anazana svIkArakara usake eka bhAga meM baiTha ge| ekadA sanatkumAra cakravartI ne apanI paTTarAnI sahita sambhUtimuni ko namaskAra kiyaa| strIratna kI kezarAzi kA sparza hone se sukha kA anubhava karate hue sambhUtimuni ne mana meM vicAra kiyA ki yadi mere isa tapa kA phala ho, to maiM bhI janmAntara meM cakravartI bnuuN| cittamuni ne unheM samajhAyA ki yaha saMsAra bhoga karane jaisA nahIM hai, kintu aneka prakAra se samajhAne para bhI sambhUtimuni ne nidAna kara liyaa| anta meM marakara ve donoM saudharma-devaloka meM dedIpyamAna deva hue| vahA~ se cyavakara cittabhUti kA jIva purimatAla nagara meM dhanavAn seTha ke ghara putrarUpa meM utpanna huA aura sambhUtimuni kA jIva kapilapura meM brahmarAjA kI cUlaNI rAnI ke putrarUpa meM utpanna huaa| usakA brahmadatta nAma rakhA gayA tathA kAlAntara meM chaH khaNDa ko sAdhakara vaha cakravartI bnaa| phira cakravartI kI taraha vaha Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 463 pA~coM indriyoM ke viSaya-sukhoM ko bhogane lgaa| ekadA use jAti-smaraNajJAna utpanna huaa| isase pUrvajanma ke bhAI kI khoja karAne ke lie usane apane pA~ca bhavoM ke vivecanavAlA eka AdhA zloka banAyA - "Asva dAsau mRgai hasau mAMtagAvamarau tathA" __ arthAt hama donoM dAsa, mRga, haMsa, cANDAla aura deva the| logoM ko dikhAne ke lie ise rAjadarabAra meM eka sthAna para laTakA diyA tathA yaha ghoSaNA karavAI ki jo isa zloka kA uttarArddha pUrNa karegA, use maiM apanA AdhA rAjya duuNgaa| idhara pUrva ke cittabhUti ke jIva ko bhI jAtismaraNajJAna hone se usane ghara kA tyAga kara dIkSA svIkAra kI aura vihAra karake usI nagara meM phuNcaa| dharma-dhyAna meM tallIna ho, vaha eka udyAna meM rahane lgaa| usa samaya vahA~ eka rahaTa calAnevAle ke mukha se usane vaha AdhA zloka sunaa| phira muni ko usakA artha samajha me Ate hI unhoMne usakA uttarArddha zloka isa prakAra kahA "eSAnauSaSTikA jAti, ranyonyAbhyAM viyuktayA", arthAta yaha hamArA chaThavA~ janma hai, jisameM hama eka-dUsare se alaga hue haiN| rahaTa calAnevAle ne muni ke mukha se AdhI paMkti sunii| vaha rAjA ke pAsa gayA aura usa zloka kA uttarArddha rAjA ko sunAkara vaha zloka pUrA kiyaa| use sunate hI pUrva bhAI ke premavaza rAjA mUrchita ho gyaa| idhara rAjapuruSa 'yaha rAjA kA aniSTakAraka hai'- aisA mAnakara use mArane lge| taba usane kahA- "mujhe mata mAro, yaha zloka muni ne racA hai|" usake ina zabdoM ko rAjA ne sunA aura prasannacitta hokara rAjA bhAI muni ke pAsa gayA aura atIva snehabhAva se usake caraNoM meM namaskAra kara vahA~ baiTha gyaa| muni ne use dharma upadeza diyaa| usakI upekSA karake cakravartI ne muni se kahA- "he bhagavanta! kRpA karake Apa rAjya svIkAra kareM, viSaya-sukhoM ko bhogeM aura isa dIkSA ko chor3a deN|" muni ne kahA"he rAjan! rAjya aura bhoga durgati kA mArga hai| jina-vacanoM ke rahasya ko jAnakara tU ina rAjyasukhoM kA tyAga kara aura jaldI dIkSA svIkAra kara, jisase hama donoM sAtha-sAtha tapa kreNge|" rAjA ne kahA- "he bhagavanta! pratyakSa sukhoM ko chor3akara parokSa ke lie kyoM duHkhI hote ho?" phira muni 'nidAnarUpa duzceSTita ke prabhAva se rAjA ko samajhAnA ati duSkara hai'-aisA jAnakara use dharma upadeza kahane se ruka ge| kAlAntara meM muni ne apane kamoM ko kSaya karake zAzvata sukha mokSa prApta kiyaa| cakravartI apane aneka pApakoM ke kAraNa anta samaya meM raudradhyAna karake Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI mRtyu ko prApta huA aura sAtavIM naraka meM utkRSTa AyuSyavAlA naraka kA jIva bnaa| saMyama ke lie parAkrama, zakti (satva), bala, vIrya, buddhi, kula, Adi ke lie jo nidAna karatA hai, vaha prazasta nidAna mAnA gayA hai aura abhimAna ke kAraNa jo nidAna karatA hai, vaha aprazasta mAnA gayA hai| saMyama ke zikhara para ArUr3ha hone vAlI, kaThina tapasyA karanevAlI aura trigupti se gupta AtmA bhI parISaha se parAbhava prApta kara aura anupama zivasukha kI avagaNanA karake ati tuccha viSaya-sukha ke lie nidAna karatI hai, vaha kA~ca kI maNi ke lie vaidUryamaNi ko kho detI hai| saMvegaraMgazAlA ke prastuta kathAnaka meM niHzalyatA kA varNata karate hue nidAnazalya ke aneka prakAroM kA ullekha kiyA gayA hai| isameM saMyama hetu parAkrama, satva, bala, vIrya, saMghayaNa, buddhi, svajana, kula, Adi ke sambandha meM jo nidAna kiyA jAtA hai, use prazastanidAna kahA gayA hai evaM mAna, kaSAya, Adi kI pUrti hetu saubhAgya, jAti, kula, rUpa, pada, Adi kA jo nidAna kiyA jAtA hai, use aprazastanidAna kahA hai| nidAna ke duSpariNAmoM ke sandarbha meM granthakAra ne jo . brahmadatta kI kathA dI hai, vaha hameM vyavahAravRtti (bhAga 4, pR. 41), bRhatkalpavRtti (1600), uttarAdhyayanacUrNi (pR. 214), Adi granthoM meM bhI upalabdha hotI hai| pITha evaM mahApITha muniyoM kI kathA jo cAritra-vrata kA samyak pAlana karate hue alpa aticAra lagane para usakI AlocanA nahIM karatA hai, parantu mAyAyukta rahatA hai tathA mAyAzalya ko tyAge binA lambe samaya taka tapa kA kaSTa sahana karatA hai, usa AtmA ko usa tapa kA zubha phala bhI nahIM milatA hai| cirakAla taka duSkara tapa karanevAle pITha aura mahApITha- donoM ko strItva prApta huaa| isa sambandha meM saMvegaraMgazAlA meM pITha aura mahApITha muniyoM kI nimna kathA kA ullekha hai:- 824 rAjA, mantrI, seTha, sArthapati evaM vaidya- ina pA~coM ke pA~ca putra Apasa meM mitra the| unameM vaidya kA putra RSabhadeva bhagavAn kA jIva thaa| eka samaya unhoMne kuSTha-roga se grasta kSINa hue zarIravAle eka muni ko dharma-dhyAna meM lIna dekhaa| isase vaidyaputra ko unakI sevAbhakti karane kI icchA prakaTa huii| sabhI ne milakara 824 saMvegaraMgazAlA, gAthA 6224-6245. Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa /465 unakI cikitsA kI, isase zreSTha puNya kA bandha kiyA aura AyuSya pUrNa hone para pAMcoM marakara acyuta devaloka meM samRddhazAlI deva bneN| phira pAMcoM vahA~ se calakara isI jambUdvIpa meM puNDarIkiNI nAmaka nagarI meM indra se pUjita vajrasena rAjA kI dhAraNIdevI kI kukSI se atisundara putrarUpa meM utpanna hue| ve pA~coM kumAra vRddhi karate hue yauvanAvasthA ko prApta hue| unameM prathama vajranAbha cakravartI, dUsarA bAhukumAra, tIsarA subAhukumAra, cauthA pITha aura pA~cavAM mahApITha nAma se prasiddha huaa| tIrthakara-nAmakarma ke kAraNa vajrasena rAjA ne apanA pada, rAjya, vajranAbha cakravartI ko sauMpa diyA aura svayaM dIkSA svIkAra kara uttama sAdhutva meM, moha ko jItakara kevalajJAna ko prApta kara bhavya jIvoM ko pratibodha karate hue pRthvImaNDala meM vicarane lge| rAjarSi gAMva, nagara, jaMgala meM (Azrama, zUnyagharoM meM) vihAra karate hue puNDarIkiNI nagarI meM pdhaare| vahA~ devoM ne AzcaryakAraka sarvazreSTha samavasaraNa kI racanA kii| usameM vajrasena tIrthaMkara virAjamAna hue| usI samaya bhagavAn kA Agamana jAnakara vajranAbhacakravartI apane bhAiyoM ke sAtha prabhu ko vandana-stuti karane AyA aura ucita sthAna para baitthaa| bhagavAn ne saMsAra meM janma, jarA aura mRtyu ke mahAbhaya ko nAza karane kA dharmopadeza diyaa| dezanA sunakara cAroM bhAiyoM sahita vajranAbha cakravartI ne dIkSA svIkAra kii| vajranAbha svAdhyAya-dhyAna meM ekAgracitta banA ArAdhanA meM dina vyatIta kara rahA thaa| bAhu aura subAhu gyAraha aMgoM kA abhyAsa kara zubha mana se tapasvI sAdhuoM kI AhAra-pAnI Adi se sevAbhakti karate the| pITha aura mahApITha- donoM utkara, Adi Asana karate hue svAdhyAya dhyAna meM lIna rhte| vajranAbhamuni bAhu aura subAhu kI nizcala sevA ko dekhakara unakI prazaMsA krte| isase pITha aura mahApITha ne socA ki jo vinayavAn hote haiM, unakI prazaMsA hotI hai, svAdhyAya karanevAloM kI prazaMsA nahIM hotI hai| isa prakAra ke kuvikalpoM ko AlocanA karate samaya guru se nahIM khaa| isa taraha dIrghakAla taka vizuddha ArAdhanA karate hue bhI donoM ne strItva-nAmakarma kA bandha kiyaa| phira AyuSya pUrNa hone para vajranAbha kA jIva bharatakSetra meM nAbhIkulakara ke putra RSabhadeva bhagavAn bnaa| bAhu kA jIva RSabhadeva kA prathama putra bharata nAma se cakravartI banA aura subAhu bAhubalI nAmaka ati baliSTha dUsarA putra huaa| pITha aura mahApITha- donoM RSabhadeva kI brAhmI aura sundarI putriyA~ huiiN| isa prakAra AlocanA nahIM karane para mAyAzalya kA doSa azubha aura strInAmakarma ke bandha kA kAraNa hotA hai, isalie mAyAzalya kA tyAga karanA caahie| Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI saMvegaraMgazAlA meM prastuta kathAnaka ke dvArA yaha batAyA gayA hai ki mAyA kuTilatA kA hI apara nAma hai| mAyAcArI ke bhAvoM meM malinatA, vacanoM meM madhuratA aura vyavahAra meM vizvAsaghAta hotA hai| vaha chala-kapaTa dvArA kAryasiddhi cAhatA hai; ataH kSapakamuni ko samAdhimaraNa kI ArAdhanA hetu mAyAzalya kA tyAga karanA anivArya hotA hai| mAyA ( kapaTa ) zalyasahita kie gae ugra tapa se bhI AtmA ko zubha phala kI prApti nahIM hotI hai| isa sandarbha meM granthakAra ne pITha - mahApITha kI kathA kA nirdeza kiyA hai| prastuta kathAnaka ke saMketa hameM AvazyakacUrNi ( bhAga 1, pR. 133 evaM 180 ) meM bhI prApta hote haiN| nandamaNiyAra kI kathA mithyAtva kA AdhAra mithyAdarzanazalya ko kahA gayA hai, isa zalya se jIva ko mithyAtvamohanIyakarma kA udaya hotA hai- buddhi ke bheda se, kutIrthiyoM kI prazaMsA se aura abhiniveza, arthAt mithyA Agraha karane se yaha zalya hotA hai| mithyAtvarUpI zalya se yukta vyakti dAnAdi dharma karate hue bhI apanI malina buddhi se samyaktva ko naSTa karake nandamaNiyAra nAmaka vyApArI ke samAna durgati meM jAtA hai| isa prasaMga meM saMvegaraMgazAlA meM nandamaNiyAra kI nimna kathA varNita hai: 825 rAjagRha nagarI meM zreNika rAjA rAjya karatA thaa| vahA~ nanda nAmaka seTha maNiyoM kA vyApAra karatA thaa| eka dina vIra paramAtmA kA usa nagara ke udyAna meM Agamana huA / bhagavAn ke Agamana kI bAta sunakara nanda seTha zIghra udyAna meM pahu~cA aura bhagavAn ko vandana kiyA / phira dharmadezanA zravaNa karane ke lie ucita sthAna para baitthaa| usa samaya vIra paramAtmA ne bhavya jIvoM ko pA~ca mahAvratarUpa sAdhudharma kA aura bAraha vratarUpa gRhasthadharma kA upadeza diyaa| dezanA zravaNakara nanda seTha ne gRhastha-dharma ke karane yogya bAraha vratoM ko svIkAra kiyaa| phira seTha ne punaH bhAvapUrvaka paramAtmA ko vandana kiyA aura svayaM ko saMsAra se pAra utarane ke samAna mAnatA huA paramAtmA kI aneka vizeSaNoM se yukta stuti karane lgaa| seTha pratidina harSollAsapUrvaka apane niyamoM kA pAlana karane lgaa| paramAtmA kA jaba anyatra vihAra ho gayA, taba dhIre-dhIre nanda seTha kA mana dharma se vicalita hone lgaa| vIra paramAtmA evaM saMyatiyoM kA vihAra hone se 825 saMvegaraMgazAlA, gAthA 6250-6306. Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 467 aura asaMyatiyoM kA samparka hone se nanda seTha samyaktva se cyuta ho gyaa| eka bAra seTha ne jyeSTha mAsa meM pauSadhazAlA meM pauSadhasahita aTTama tapa ( tIna upavAsa ) kI ArAdhanA kii| sUrya ke pracaNDa tApa se seTha ke zarIra meM zithilatA AI tathA vaha tRSA aura bhUkha se pIr3ita bnaa| usa samaya nanda seTha ne samIpa meM jala se bharI bAvar3I ( bAr3I) ko dekhA aura mana meM vicAra kiyA ki ve loga dhanya haiM, kRtapuNya haiM, jinhoMne yaha bAvar3I banAI hai, ataH maiM bhI kala rAjA se AjJA prApta kara eka sundara evaM bar3I bAvar3I taiyAra karAU~gA / aisA vicArakara usane dUsare dina sUryodaya hote hA pauSadha ko pAra kara snAna kiyA aura vizuddha vastroM ko dhAraNa kara tathA bheMTa ke lie vividha vastue~ lekara vaha rAjA ke pAsa gyaa| rAjA ko vinayapUrvaka namaskAra karake usane kahA- "he deva ! ApazrI kI AjJA se maiM nagara ke samIpa bAhara hI bAvar3I banAne kI icchA karatA huuN| aisA kahakara rAjA kI AjJA prAptakara usane musAphiroM ke lie bhojanazAlA se yukta vibhinna prakAra ke kamala evaM svaccha jala se yukta nanda nAmaka ramaNIya bAvar3I taiyAra kii| vahA~ se snAna karate, jalakrIr3A karate tathA jala ko pIte hue loga paraspara aisA bolate ki nandamaNiyAra dhanya hai, jisane yaha sundara bAvar3I banavAI hai| logoM se apanI aisI prazaMsA sunakara nanda seTha atyanta prasanna hotA / kucha samaya pazcAt pUrvajanma ke azubha karmoM ke doSa se zatru ke samAna duHkhakAraka khAMsI 4. dAha 5. netrazUla 6. peTa meM darda 7. mastaka meM darda 8. koda 6. khasarA 10. bavAsIra 11. jalodara 12. kAna meM darda 13. netra meM pIr3A 14. ajIrNa 15. aruci aura 16 bhagandara - isa taraha ati bhayaMkara solaha vyAdhiyoM ne ekasAtha usake zarIra ko A gheraa| usa vedanA se pIr3ita seTha ne nagara meM ghoSaNA karavAI ki jo mere ina rogoM meM se eka roga kA bhI zamana kara degA, maiM usakI daridratA dUra kara duuNgaa| aneka vaidya Ae, kintu sabhI nirAza hokara lauTa gae / vedanA se pIr3ita nanda seTha anta meM marakara apanI hI bAvar3I meM garbhaja meMDhaka ke rUpa meM utpanna huA / 'vaha nanda seTha dhanya hai, jisane yaha bAvar3I banavAI hai'- aisA logoM ke mukha se sunakara meMDhakarUpadhArI nanda seTha ko apane pUrvajanma kA smaraNa huA tathA vairAgyabhAva ko prApta hote hI, 'yaha mithyAtva kA hI phala hai'- aisA vicAra karate hue vaha punaH pUrva kI taraha apane vratoM kA pAlana karane lagA tathA aisA abhigraha kiyA ki Aja se maiM hamezA chaTTa-chaTTa pAraNA ( arthAt do-do upavAsa phira pAraNA ) kruuNgaa| pAraNeM meM bhI purAnI sevAla kA hI sevana kruuNgaa| aisA nizcaya karake vaha meMDhaka mahAtmAsvarUpa vrata - pratyAkhyAna meM lIna rahane lagA / 1. jvara 2. zvAsa 3. eka samaya vahA~ mahAvIra paramAtmA pdhaare| taba logoM ke mukha se 'calo! zIghra calo! vIra paramAtmA padhAreM haiM, unheM vandana kareM' aisA kahate sunakara meMDhaka - Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI ko bhI paramAtmA kI bhakti karane kI icchA huI aura turanta unako vandana karane ke lie apanI teja cAla se vaha guNazIla udyAna meM jAne lgaa| idhara zreNika mahArAjA bhI vizAla janasamUhasahita paramAtmA ke darzana aura vandanArtha cle| usa samaya rAjA ke ghor3e ke khura ke agrabhAga se meMDhaka daba gayA aura usane usI samaya anazana svIkAra kiyA tathA prabhu kA smaraNa karatA huA vaha meMDhaka marakara saudharma-devaloka meM durdurAMka nAmaka deva banA / vahA~ se cyavakara anukrama se vaha mahAvideha-kSetra meM utpanna hokara mukti ko prApta karegA / ApAtakAla meM siddhi ko prApta karanevAle nanda maNiyAra ne mithyAtvazalya ke kAraNa meMDhaka kI nimna gati ko prApta kiyA, ataH isa kathAnaka ko par3hakara sAdhaka ko isa zalya kA tyAga kara denA cAhie / saMvegaraMgazAlA meM yaha batAyA gayA hai ki mithyAtva eka zalya hai| mithyAtvamohanIya karma ke udaya se manuSya kI samajha viparIta ho jAtI hai| vaha jIva ko ajIva tathA dharma ko adharma mAnane lagatA hai| aisI dhAraNAoM se ghirA huA vyakti apane samyaktva kA nAza kara letA hai| isa sandarbha meM jo nandana maNiyAra kI kathA dI gaI hai, vaha hameM jJAtAdharmakathA ( 63 - 65 ) meM bhI upalabdha hotI hai| jinacandrasUri ne prastuta kathAnaka jJAtAdharmakathA se hI saMkalita kiyA hogA- aisI sambhAvanA hai| Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa /469 adhyAya - 6 upasaMhAra jaina-dharma sAdhanApradhAnayA ArAdhanApradhAna hai| usameM ArAdhanA ke do rUpa haiM- sAmAnya ArAdhanA aura vizeSa aaraadhnaa| sAmAnya ArAdhanA ke antargata gRhasthadharma aura munidharma kI sAdhanA AtI hai, jabaki vizeSa ArAdhanA kA tAtparya samAdhimaraNa kI sAdhanA hai| jaina-dharma meM samAdhimaraNa kI ArAdhanA kI paramparA ati prAcIna hai| upalabdha jaina-sAhitya meM AcArAMgasUtra kA prathamazrutaskandha prAcInatama mAnA gayA hai| AcArAMgasUtra ke prathamazrutaskandha ke AThaveM adhyayana meM samAdhimaraNa ke prakAroM aura vidhi kA ullekha upalabdha hotA hai| isI prakAra uttarAdhyayanasUtra meM bhI do sthaloM para samAdhimaraNa sambandhI ullekha upalabdha hote haiN| sarvaprathama usake paMcama adhyayana meM bAlamaraNa aura paNDitamaraNa kA vistAra se ullekha huA hai| usake pazcAt usake chattIsaveM adhyayana ke anta meM samAdhimaraNa kI vidhi kA pratipAdana karate hue usake jaghanya, madhyama aura utkRSTa-aise tIna vibhAga kie gae haiM aura utkRSTa samAdhimaraNa kA kAla bAraha varSa batAyA gayA hai| isake atirikta upAsakadazA, antakRtadazA, anuttaropapAtikadazA, Adi granthoM meM bhI vibhinna muniyoM aura sAdhviyoM ke jIvanavRtta kA citraNa karate hue unake dvArA gRhIta samAdhimaraNa aura usake kAla kA nirdeza milatA hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki aitihAsika-sAkSyoM kI dRSTi se bhI mahAvIra ke pUrva se lekara Aja taka samAdhimaraNa kI yaha paramparA yathAvata jIvita hai| sAhityika-sAkSyoM ke atirikta yadi hama purAtAtvika-sAkSyoM kI ora jAeM, to hameM IsA pUrva se hI aneka purAtAtvika aura abhilekhIya-sAkSya milate haiM, jinameM samAdhimaraNa grahaNa karanevAloM ke nirdeza haiN| tamilanADu aura karnATaka meM aisI aneka abhilekhayukta guphAeM haiM, jinameM sAdhakoM ne samAdhimaraNa grahaNa kiyA thaa| vastutaH, jaina-saMgha meM samAdhimaraNa grahaNa karane kI paramparA ati prAcInakAla se lekara Aja taka jIvita hai| Aja bhI prativarSa aneka jaina-ArAdhaka samAdhimaraNa grahaNa karate haiN| Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI yahI kAraNa hai ki AgamoM evaM prakIrNaka-granthoM ke atirikta bhI usameM bhagavatIArAdhanA, maraNasamAdhi, ArAdhanApatAkA, saMvegaraMgazAlA, Adi samAdhimaraNa se sambandhita aneka svatantra grantha likhe gae haiN| prastuta gaveSaNA meM maiMne samAdhimaraNa kI sAdhanA se sambandhita saMvegaraMgazAlA kA cayana vizeSa rUpa se isalie kiyA hai ki samAdhimaraNa sambandhI jo bhI sAhitya Aja upalabdha hai, una sabhI meM yaha grantha sabase vizAla hai tathA prAcIna hote hue bhI vigata paccIsa-tIsa varSoM meM hI prakAza meM AyA hai| maraNasamAdhi, bhagavatIArAdhanA, ArAdhanApatAkA tathA vIrabhadrakRta ArAdhanApatAkA, Adi samAdhimaraNa se sambandhita ina sabhI svatantra granthoM meM saMvegaraMgazAlA hI eka aisA grantha hai, jo lagabhaga dasa hajAra gAthAoM meM samApta hotA hai| yaha grantha lagabhaga IsA kI 11vIM zatAbdI ke uttarArddha kA hai, kintu samAdhimaraNa para likhe jAnevAle svatantra granthoM kI zrRMkhalA meM prAkRta bhASA meM racita yaha antima grantha hai| isake pazcAt prAkRta-bhASA meM samAdhimaraNa se sambandhita itanA vizAla Akara grantha likhA gayA ho, aisA hamArI jAnakArI meM nahIM hai| saMskRta aura marugurjara meM bhI isa viSaya para itanA vizAla grantha nahIM likhA gayA hai| isa prakAra samAdhimaraNa para prAkRta-bhASA meM racita bhAratIya-sAhitya kA yaha antima grantha hai, jo samAdhimaraNa kI prAcIna paramparA ko apane meM sameTe jahA~ taka saMvegaraMgazAlA kA prazna hai, yaha kRti Aja se lagabhaga 40 varSa pUrva taka vidvAnoM ko aprApta hI thii| mAtra kucha granthoM meM isake likhe jAne kI sUcanA thI, to kucha bhaNDAroM meM hI isakI hastaprata upalabdha hone kI sUcanA thI, kintu isa kRti ke sambandha meM vizeSa jAnakAriyoM kA prAyaH abhAva thaa| yahI kAraNa hai ki jaina-sAhitya ke bRhad itihAsa, bhAga-5, jo prathamataH IsvI san 1666 meM chapA thA, usameM spaSTa rUpa se yaha nirdeza kiyA gayA hai ki yaha kRti abhI taka aprakAzita hai| prastuta kRti kA sarvaprathama prakAzana vikrama saMvat 2025, tadanusAra IsvI san 1666 meM mUla gAthAoM ke rUpa meM javerI kAntilAla maNilAla mumbaI ke dvArA kiyA gyaa| isakA sampAdana AcArya vijayamanoharasUri ke ziSya hemendravijayajI ne kiyA hai| usake pazcAt isa kRti ko unhIM AcArya vijayamanoharasUri ke ziSya AcArya bhadraMkarasUri ne gujarAtI anuvAda ke sAtha vikrama saMvat 2032, tadanusAra IsvI san 1676 meM mahAvIra jaina zvetAmbara mUrtipUjaka saMgha pAlar3I ahamadAbAda ke dvArA prakAzita krvaayaa| isI krama meM vikrama saMvat 2041, tadanusAra IsvI san 1985 meM panyAsa zrIpadmavijayajI ke dvArA isakA mAtra hindI-anuvAda meraTha se prakAzita kiyA gayA hai| isa prakAra isa grantha ke prakAza meM Ane kI kathA adhika purAnI nahIM hai| grantha kI anupalabdhatA ke kAraNa Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa /471 pUrva meM kisI bhI jaina-vidvAn ne isa para koI zodha-kArya nahIM kiyA aura na hI isa grantha ko lekara zodhalekha likhe ge| isa prakAra samAdhimaraNa para eka mahatvapUrNa grantha hote hue bhI adyatana yaha grantha acarcita hI rhaa| uparyukta tathyoM ko dRSTigata rakhate hue DaoN. sAgaramala jaina ke nirdezAnusAra maiMne ise apane zodha kA viSaya banAne kA nizcaya kiyaa| yadyapi yaha grantha ati vistAra ke sAtha maulika rUpa meM likhA gayA hai, phira bhI samAdhimaraNa sambandhI pUrva granthoM se aprabhAvita nahIM hai| isakI pratipATana-zailI, viSayavastu aura kathAnaka- tInoM meM hI pUrvavartI AcAryoM kA anusaraNa dekhA jAtA hai| yahA~ taka ki ina granthoM kI aneka gAthAeM bhI AMzika antara ke sAtha upalabdha hotI haiN| vIrabhadrakRta ArAdhanApatAkA se isa grantha kA vibhAga-vargIkaraNa aura kathAnakadonoM hI pUrNatayA prabhAvita pratIta hote haiM, kintu isa AdhAra para ise apanI pUrvavartI paramparA kI mAtra anukRti nahIM kahA jA sakatA hai| isake cintana meM aneka maulika-tattva samAe hue haiM; vizeSa rUpa se isakA kathA-vibhAga ati vistRta jaisA ki pUrva meM ullekhita kiyA gayA hai, jaina-paramparA meM AcArAMga se lekara paravartI aneka AgamoM meM samAdhimaraNa kA ullekha upalabdha hotA hai| vizeSa rUpa se AcArAMga, sUtrakRtAMga, uttarAdhyayana, upAsakadazAMga, antakRtadazAMga, anuttaropapAtika-dazAMga Adi mUlabhUta AgamoM meM tathA unake pazcAt prakIrNakasAhitya meM vizeSa rUpa se candravaidhyaka, maraNasamAdhi, maraNavibhakti, AturapratyAkhyAna, mahApratyAkhyAna, Adi meM samAdhimaraNa kA ullekha upalabdha hai| na kevala AgamoM evaM prakIrNakoM meM, kintu AgamoM ke pazcAt bhI jaina-AcAryoM ne samAdhimaraNa kI avadhAraNA para svatantra granthoM kI racanA kI hai| ina granthoM meM jinacandrasUri ke Alocya grantha saMvegaraMgazAlA kA eka mahatvapUrNa sthAna hai| samAdhimaraNa ko lekara zvetAmbara-paramparA meM maraNasamAdhi, maraNavibhakti, ArAdhanApatAkA (prAcIna AcAryakRta) Adi svatantra grantha to baneM haiM, kintu isake sAtha-sAtha caritra sambandhI aneka granthoM meM bhI samAdhimaraNa ke vistRta ullekha prastuta kie gae haiN| na kevala zvetAmbara-paramparA meM, apitu digambara-paramparA meM bhI mUla ArAdhanA yA bhagavatIArAdhanA (lagabhaga 6ThI zatI) ke nAma se eka svatantra grantha yApanIya AcArya zivAdi ke dvArA likhA gayA aura usa para aparAjitasUri ke dvArA lagabhaga dasavIM zatI meM bRhadkAya-TIkA bhI likhI gii| isa prakAra hama dekhate haiM ki zvetAmbara aura digambara-paramparAoM meM saMlekhanA yA samAdhimaraNa sambandhI aneka grantha bane haiN| ina granthoM meM AcArya jinacandrasUri kI kRti saMvegaraMgazAlA kA bhI Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI mahatvapUrNa sthAna hai, jisakI carcA prathama adhyAya meM kara cuke haiN| isa saMvegaraMgazAlA kI zvetAmbara-paramparA meM jahA~ vIrabhadrakRta ArAdhanApatAkA se atyanta sannikaTatA dekhI jAtI hai, vahI yaha grantha digambara-paramparA kI bhagavatIArAdhanA se bhI nikaTatA rakhatA hai| isa sambandha meM eka vizeSa dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki samAdhimaraNa grahaNa karanevAle vyakti ke liMga kI carcA ko lekara bhagavatIArAdhanA meM gRhastha ko bhI muni kA acela-liMga pradAna karane kA ullekha hai, vahIM saMvegaraMgazAlA meM na kevala sAdhu ko, apitu gRhastha ko bhI acela-liMga svIkAra karane kI bAta kahI gaI hai| yadyapi yaha eka bhinna jAta hai ki jinacandrasUri ne acelatA ko spaSTa karate samaya alpa evaM jIrNa vastradhAraka ko bhI acela kahA hai| acelatA kI yaha vyAkhyA zvetAmbara-paramparA se prabhAvita hai| isa taraha hama dekhate haiM ki saMvegaraMgazAlA para yApanIya-paramparA meM racita bhagavatIArAdhanA kA vyApaka prabhAva hai| isI prasaMga meM pratilekhana ke jina guNoM kA ullekha saMvegaraMgazAlA meM huA hai, vahI ullekha bhagavatIArAdhanA meM yathAvat rUpa se milatA hai| vaise to saMvegaraMgazAlA mUlataH zvetAmbara paramparA meM racA gayA hai, phira bhI usameM acelatva kA samarthana eka mahatvapUrNa tathya hai, jo usa acela-paramparA ke prabhAva ko sUcita karatA hai| isI prakAra saMvegaraMgazAlA meM samAdhimaraNa karanevAle vibhinna sAdhakoM kI jo kathAe~ dI gaI haiM, ve bhI bhagavatIArAdhanA, ArAdhanApatAkA se bahuta kucha samarUpatA lie hue haiN| isakA eka artha yaha bhI hai ki saMvegaraMgazAlA ke kartA AcArya jinacandrasUri na kevala zvetAmbara-paramparA se paricita the, apitu ve bhagavatIArAdhanA kI acela-paramparA se bhI prabhAvita the| bhagavatIArAdhanA saMvegaraMgazAlA ke apekSAkRta pUrvavartI grantha hai, kintu usake kathAsrota vahI haiM, jo zvetAmbara aura digambara-donoM hI paramparAoM meM lokavizruta raheM haiM, phira bhI AcArya jinacandrasUri kI saMvegaraMgazAlA kA isI vidyA ke anya granthoM se yaha vaiziSTya hai ki jahA~ bhagavatIArAdhanA, ArAdhanApatAkA, Adi mUla siddhAnta kI carcA adhika vistAra se karate haiM aura kathA-bhAga kA ati saMkSipta meM mAtra nAma nirdeza karate haiM, vahA~ saMvegaraMgazAlA meM siddhAnta-pakSa kI apekSA bhI kathApakSa ko adhika mahatva dete hue usakA vistAra ke sAtha ullekha kiyA gayA hai| yahA~ yaha bhI jJAtavya hai ki bhagavatIArAdhanA aura ArAdhanApatAkA- donoM hI grantha saMvegaraMgazAlA se pUrvavartI haiM aura isalie yaha mAnanA samucita hogA ki saMvegaraMgazAlA digambara-paramparA kI bhagavatIArAdhanA aura usakI aparAjitasUri kI TIkA se tathA zvetAmbara-paramparA kI vIrabhadrakRta ArAdhanApatAkA se adhika prabhAvita rahI hai, kintu dUsarI ora isa grantha kA prabhAva isake paravartI sAhitya para bhI dekhA jAtA hai, vizeSa rUpa se AcArya hemacandrakRta yogazAstra kA paMcama prakAza, jo mRtyukAla Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 473 jAnane ke vividha upAyoM kI carcA karatA hai, saMvegaraMgazAlA se atyadhika prabhAvita hai, kyoMki usameM nimitta, zakuna, Adi dvArA mRtyu kI sannikaTatA jAnane ke jo upAya varNita haiM, ve jaina - paramparA meM saMvegaraMgazAlA meM hI prathama bAra ullekhita haiM aura saMvegaraMgazAlA yogazAstra se pUrvavartI hai| hamArI jAnakArI meM saMvegaraMgazAlA ke pUrva jaina- paramparA meM inakA ullekha dekhA nahIM jAtA hai / yadyapi yaha grantha mukhya rUpa se samAdhimaraNa para likhA gayA hai, kintu samAdhimaraNa grahaNa karane kI pUrvapIThikA ke rUpa meM ArAdhanA - vidhi kI carcA karate hue isameM gRhasthadharma aura munidharma kA vivecana bhI mila jAtA hai| vastutaH, isameM sAmAnya ArAdhanA ke rUpa meM gRhasthadharma aura munidharma kI vistRta vivecanA kA mukhya kAraNa yaha hai ki gRhasthadharma aura munidharma kA pAlana vastutaH samAdhimaraNa kI sAdhanA kI pUrvapIThikA hai| jisa taraha nIMva ke binA bhavana taiyAra nahIM hotA, usI prakAra jIvana ke pUrvArddha meM gRhasthadharma aura munidharma kI sAdhanA kie binA samAdhimaraNa kI sAdhanA bhI sambhava nahIM hotI hai| prastuta zodhaprabandha meM sarvaprathama hamane grantha aura granthakAra ke viSaya meM carcA karate hue yaha dekhane kA prayAsa kiyA hai ki jaina - sAhitya meM aura vizeSa rUpa se samAdhimaraNa se sambandhita jaina sAhitya meM prastuta kRti kA kyA sthAna aura mahatva hai| kRti ke mahatva aura sthAna ke sambandha meM hama pUrva meM kucha saMketa kara cuke haiM, yadyapi isa kRti ke racayitA AcArya jinacandrasUri IsvI san ke 11vIM zatAbdI meM hue haiN| ve jainadharma ke suvihita paramparA ke eka prasiddha AcArya rahe haiM, jo mUlataH caityavAsI yati - paramparA se bhinna rahI hai| kharataragaccha meM apane Adya AcAryoM ke rUpa meM jinacandrasUri kA bhI ullekha milatA hai, phira bhI yaha durbhAgya kA viSaya hI rahA hai ki unake vyakti evaM jIvanavRtta ke sambandha meM vistRta jAnakArI prAyaH anupalabdha hI hai| unake sambandha meM jo sabase mahatvapUrNa jAnakArI upalabdha hotI hai, usase yaha jJAta hotA hai ki ve navAMgI - TIkAkAra AcArya abhayadevasUri ke bar3e gurubhrAtA the| isase yaha bhI phalita hotA hai ki ve jisa paramparA meM hue haiM, vaha paramparA vidvAn AcAryoM kI paramparA rahI hai| yadyapi unake jIvanavRtta ke sambandha meM vistRta jAnakArI kA to abhAva hai, kintu prastuta kRti evaM unakI anyAnya kRtiyoM se hama isa niSkarSa para pahu~ce haiM ki ve apane yuga ke eka prabhAvazAlI AcArya rahe haiN| isa zodhagrantha ke prathama adhyAya meM hamane unake jIvana-caritra ke sAtha-sAtha prastuta kRti kI viSayavastu kA ati vistAra se vivecana kiyA hai, sAtha hI yaha batAne kA prayAsa bhI kiyA hai ki viSayavastu ke vivecana kI apekSA se prastuta kRti kina-kina pUrvavartI granthoM kA anusaraNa karatI Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI pratIta hotI hai| viSayavastu ke nirUpaNa kI zailI kI apekSA se yaha kRti vIrabhadrakRta ArAdhanA - patAkA se prabhAvita hai| tatpazcAt sAmAnya ArAdhanA ke rUpa meM mukhya rUpa se gRhasthadharma aura munidharma kA vivecana kiyA gayA hai| saMvegaraMgazAlA kA vaiziSTya yaha hai ki cAhe vaha mUlataH samAdhimaraNa se sambandhita grantha ho, kintu usameM samAdhimaraNa grahaNa karane ke pUrva gRhasthajIvana aura munijIvana meM jo sAdhanA kI jAnA cAhie, usakA bhI vistRta ullekha upalabdha hotA hai| saMvegaraMgazAlA ke anusAra samAdhimaraNa kI sAdhanA vahI vyakti saphalatApUrvaka kara sakatA hai, jisane gRhIdharma aura munidharma kA samyak prakAra se pAlana kiyA ho, isalie prastuta kRti ke dUsare adhyAya meM hamaneM gRhasthajIvana aura munijIvana ke sAmAnya AcAra kA vistRta vivecana prastuta kiyA hai| gRhastha - AcAra kI pUrva bhUmikA ke rUpa meM cAhe saMvegaraMgazAlA meM spaSTa rUpa se mArgAnusArI- guNoM kA ullekha na huA ho, kintu usameM samAdhimaraNa grahaNa karane ke pUrva zrAvaka ke dvArA apane putra ko dI jAnevAlI hita- zikSAoM meM aneka mArgAnusArI guNoM kA ullekha huA hai| jaina-dharma kA yaha mAnanA hai ki gRhIdharma kI ArAdhanA ke pUrva vyakti ko sAmAnya rUpa se una mAnavIya guNoM kA vikAsa kara lenA cAhie, jinake binA gRhIdharma kA samyak paripAlana sambhava nahIM hai| isase yaha spaSTa hotA hai ki jaina-dharma meM dhArmika yA ArAdhaka hone se pUrva vyakti kA manuSya honA Avazyaka hai / mAnavIya guNoM ke binA koI bhI puruSa kisI bhI dharma kA ArAdhaka nahIM mAnA jA sakatA hai| uttarAdhyayanasUtra ke caturtha adhyayana kI prathama gAthA meM hI spaSTa rUpa se yaha kahA gayA hai ki manuSya ke lie jo bAteM atyanta durlabha kahI gaIM haiM, usameM sabase pramukha manuSyatva, arthAt mAnavIya guNoM kA vikAsa Avazyaka hai| mAnava zarIra ko prApta karanA itanA kaThina nahIM hai, jitanA mAnavIya guNoM ko prApta karanA hai| koI bhI vyakti mAnavIya guNoM ke abhAva meM acchA jaina, acchA bauddha, acchA hindU yA acchA musalamAna nahIM ho sakatA hai| yahI kAraNa hai ki saMvegaraMgazAlA meM samAdhimaraNa ke lie tatpara gRhastha- ArAdhaka bhI sarvaprathama apane putra ko mAnavIya guNoM ke vikAsa ke lie hita- zikSA detA hai / jaba taka vyakti meM mAnavatA kA vikAsa nahIM hotA, taba taka vaha dhArmika bhI nahIM hotaa| jaina-dharma ke anusAra samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra kI ArAdhanA bhI tabhI sambhava hai, jaba vyakti kA jIvana mAnavIya guNoM se otaprota ho| mAnavIya guNoM ke rUpa meM saptadurvyasana- tyAga aura mArgAnusArI guNoM ke pAlana kI carcA hai| isakI carcA ke pazcAt prastuta kRti ke dUsare adhyAya meM gRhasthoM ke bAraha aNuvratoM aura unake aticAroM kA vistRta ullekha kiyA gayA hai| Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 475 saptadurvyasana-tyAga aura mArgAnusArI guNoM kA paripAlana yaha batAtA hai ki yaha vyakti jaina-gRhastha hone kI yogyatA rakhatA hai| yadyapi prastuta grantha meM inakA kramabaddha vivecana to upalabdha nahIM hai, kintu prakIrNa rUpa se inakI carcA hameM mila jAtI hai, jisakA nirdeza samAdhimaraNa ke icchuka pitA dvArA putra ko dI jAnevAlI hita-zikSA meM milatA hai| gRhasthadharma kI carcA ke antargata bAraha aNuvratoM aura zrAvaka kI gyAraha pratimAoM kA ullekha bhI isa grantha meM saMkSipta rUpa se hI milatA hai| jahA~ taka saMvegaraMgazAlA meM zrAvakadharma ke vivecana kA prazna hai, isa grantha meM do sandoM meM zrAvakadharma kA vivecana huA hai-prathama to samAdhimaraNa ke icchuka sAdhaka ke dvArA apane putra ko dI jAnevAlI zikSA meM tathA dUsare gyAraha pratimAoM kI kramika-sAdhanA ke sandarbha meN| isa prakAra hama dekhate haiM ki prastuta kRti paravartI digambara-vidvAn AzAdhara ke samAna gyAraha pratimAoM ko AdhAra banAkara hI gRhastha-dharma kA vivecana prastuta karatI hai| isameM dUsarI vrata-pratimA kI carcA meM hI pA~ca aNuvratoM kI carcA huI hai, gRhastha ke zeSa vratoM kA ullekha nahIM huA hai| anta meM, zrAvaka ko samAdhimaraNa ke lie prerita kiyA gayA hai| jahA~ taka munijIvana kA prazna hai, prastuta kRti meM paMca-mahAvrata, paMcasamiti, trigupti, dasa yatidharma, bAIsa parISaha, bAraha prakAra ke tapa, Adi kA ullekha upalabdha hotA hai| isa prakAra isa kRti kA dvitIya adhyAya gRhasthadharma aura munidharma kI sAmAnya vivecanA meM, zrAvakadharma kI prastuta vivecanA meM jinacandrasUri ne prAcIna paramparA kA hI anusaraNa kiyA hai, apanI ora se koI navIna tathya prastuta nahIM kiyA hai| isa zodhaprabandha meM gRhasthadharma aura munidharma ke vivecana ke pazcAt samAdhimaraNa kI pUrvapIThikA ke rUpa meM una bAtoM kA mukhya rUpa se vivecana kiyA hai, jinakA jJAna aura anusaraNa samAdhimaraNa ko grahaNa karane ke pUrva Avazyaka hai| samAdhimaraNa kauna grahaNa kara sakatA hai, usakI kyA yogyatA yA arhatA honA cAhie, isakI carcA isa bhAga meM kI gaI hai| prastuta carcA meM sabase mahatvapUrNa tathya yaha hai ki samAdhimaraNa ko svIkAra karane kI yogyatA usI vyakti meM hotI hai, jisako mRtyu apane ati sannikaTa pratIta ho aura jisake maraNa kI aparihArya sthiti bana gaI ho, taba sAdhaka dvArA samAdhimaraNa svIkAra kiyA jA sakatA hai| isa sambandha meM vizeSa rUpa se yaha jJAtavya hai ki yadi svastha hote hue bhI aura yuvAvasthA meM bhI asAdhyaroga yA prANAntaka saMkaTa ke kAraNa acAnaka mRtyu kI sthiti aparihArya bana gaI ho, to sAdhaka ko saMkSipta vidhi ke dvArA sAgArI-saMthArA svIkAra karanA cAhie, arthAt yaha pratijJA grahaNa karanA cAhie ki yadi isa Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI upasarga meM merI mRtyu hotI hai, to mujhe yAvajjIvana ke lie AhAra, Adi kA tyAga hai, kintu yadi yaha upasarga yA saMkaTa Tala jAtA hai, to mujhe sAmAnya jIvana jIne kA adhikAra hai| vistRta samAdhimaraNa kI sAdhanA ke sambandha meM yaha kahA gayA hai ki jaba vRddhAvasthA ke kAraNa jIvana kA saMdhyAkAla ati sannikaTa pratIta ho, saMyamI-jIvana jInA apane lie aura dUsaroM ke lie bhArabhUta bana gayA ho, asAdhya rogAdi ke kAraNa nikaTa bhaviSya meM hI mRtyu kI sambhAvanA ho, to vaha vyakti bhAvapUrvaka dIrgha vidhi se samAdhimaraNa ko svIkAra kara sakatA hai| isI prasaMga meM grandhakAra ne maraNa ke vividha rUpoM kI vistAra se carcA kI hai aura yaha batAyA hai ki samAdhimaraNa ke sAdhaka ko kisa prakAra kA maraNa svIkAra karanA caahie| sAtha hI, isI prasaMga meM mRtyu kI sannikaTatA ko jAnane ke jo vividha upAya haiM, unakI carcA bhI jinacandrasUri ne prastuta kRti meM kI hai| jinacandrasUri ne yahA~ na kevala zArIrika-lakSaNoM ke AdhAra para mRtyu kI sannikaTatA ko jAnane ke upAya batAe haiM, apitu unhoMne devatA, zakuna, nimitta, mantra, Adi sAdhanA se bhI mRtyu kI sannikaTatA ko jAnane kI vidhi prastuta kI hai| yaha to satya hai ki usa kAla meM ye vidhiyA~ pracalita thiiN| AcArya hemacandra ne bhI apane yogazAstra meM inakA anusaraNa kiyA hai, kintu inakI vaijJAnika-satyatA kitanI hai- yaha anveSaNIya hai| isake sAtha hI prastuta adhyAya meM samAdhimaraNa grahaNa karane ke yogya sthala, saMstAraka, Adi kI khoja kisa prakAra karanA cAhie aura kisa prakAra ke saMstara, Adi ko grahaNa karanA cAhie, isakI bhI vistRta carcA kI gaI hai| isa adhyAya ke anta meM vijahaNAdvAra ke AdhAra para samAdhimaraNa dvArA mRtyu ko prApta kSapaka kI deha kA visarjana kisa prakAra kiyA jAnA cAhie, isakA ullekha kiyA hai| isa sambandha meM pUrvakRtiyoM evaM prastuta kRti se yaha jJAta hotA hai ki prAcInakAla meM mRta muni ke deha kA na to dAha-saMskAra hotA thA aura na hI use bhUmi meM gAr3A jAtA thA, apitu usa deha ko parvata para yA jaMgala meM muniyoM dvArA visarjita kara diyA jAtA thaa| isa sambandha meM kucha Tone-ToTake kA ullekha bhI Avazyakaniyukti, AvazyakacUrNi, bhagavatIArAdhanA ke samAna hI isa kRti meM bhI dekhane ko milatA hai, yathA- zava kI aMgulI Adi meM cheda karanA yA bAMdhanA, nakSatra ke AdhAra para tRNa ke putale banAkara zava ke sAtha rakhanA, aadi| samAdhimaraNa kI pUrvapIThikA evaM dehavisarjana-vidhi para prakAza DAlane ke uparAnta prastuta zodhaprabandha ke agale khaNDa meM sarvaprathama samAdhimaraNa kI ArAdhanA-vidhi kI carcA karate hue alpakAlika samAdhimaraNa kI sAdhanA aura dIrghakAlika samAdhimaraNa kI sAdhanA ke svarUpa kA vivecana kiyA gayA hai| usake pazcAta dIrghakAlika samAdhimaraNa kI sAdhanA kI prakriyA ko spaSTa karate hue yaha Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 477 batAyA gayA hai ki sarvaprathama samAdhimaraNa ke sAdhaka ko apane gaNa evaM ziSyapa-samUha se samAdhimaraNa kI svIkRti prApta karanA hotA hai / isa carcA ke prasaMga meM jinacandrasUri ne yaha batAyA hai ki samAdhimaraNa ke icchuka sAdhaka ko kisa prakAra apane ziSyoM ko sambodhita karanA cAhie aura unase anumati prApta karane kA prayatna karanA caahie| isI prasaMga meM ziSya bhI apane guru ko kisa prakAra sambodhita kare, isakA bhI ullekha kiyA gayA hai| yaha samagra carcA prastuta kRti ke paragaNasaMkramaNa - vidhi upadvAra meM bhI kI gaI hai| isase yaha pratiphalita hotA hai ki sAdhaka ke kucha saMghIya dAyitva hote haiM, unase mukta hokara hI samAdhimaraNa kiyA jA sakatA hai| yadi sAdhaka AcArya ke pada para adhiSThita ho, to dUsare AcArya, Adi kI niyukti karake saMgha kA dAyitva unheM sauMpa denA caahie| ziSyoM kI evaM gaNa kI svIkRti milane ke pazcAt samAdhimaraNa ke icchuka muni kA dUsarA mahattvapUrNa kArya niryApaka- AcArya kI khoja karanA hotA hai| sAdhaka ko spaSTa rUpa se yaha nirdeza hai ki use na kevala nikaTa kSetra meM, apitu sudUra kSetroM meM bhI niryApaka- AcArya kI khoja karanA caahie| isI prasaMga meM niryApaka AcArya kI yogyatA evaM guNoM kI carcA bhI yahA~ hamane saMvegaraMgazAlA ke AdhAra para prastuta kR ti meM kI hai| isa carcA ke prasaMga meM jinacandrasUri ne yaha bhI ullekha kiyA hai ki niryApaka- AcArya ko kisI kSapaka ko svIkAra karane ke pUrva apane svagaNa ke sAdhuoM kI sahamati bhI prApta kara lenA cAhie / yadi niryApaka- AcArya ke svagaNa ke sAdhuoM kI anumati ho, to hI niryApaka AcArya ko usa kSapaka ko apane gaNa meM praveza dene hetu upasampadA pradAna karanA caahie| jJAtavya hai ki samAdhimaraNa ke sAdhaka ko svagaNa kA tyAga karake paragaNa meM praveza ke samaya punaH upasampadA grahaNa karanA hotA hai| samAdhimaraNa kI sAdhanA meM svagaNa kA tyAga isalie Avazyaka mAnA gayA hai ki ziSyoM ke prati moha, Adi ke kAraNa usakI samAdhimaraNa kI sAdhanA meM bAdhA ho sakatI hai| vastutaH, ziSyoM aura gaNa ke prati jo Asakti aura mamatva kA bhAva hai, usake ucchedana ke lie yaha prakriyA Avazyaka mAnI gaI hai| kSapaka ke paragaNa ke praveza ke samaya upasampadA pradAna karane ke pazcAt prastuta adhyAya meM saMvegaraMgazAlA ke AdhAra para yaha batAyA gayA hai ki niryApaka- AcArya kSapaka ko kisa prakAra anuzAsita kare, yA hitazikSA de, tAki usakA manobala aura bhAva-vizuddhi banI rahe / paragaNa meM praveza ke pazcAt samAdhimaraNa ke sAdhaka kSapaka ko viziSTa prakAra kI tapArAdhanA karanA hotI hai| ye tapa ArAdhanAe~ mukhya rUpa se eka ora zarIra ko kRza karane ke lie kI jAtI haiM, to dUsarI ora vyakti kI zarIra ke prati rahI Asakti ko tor3ane ke lie kI jAtI haiN| prastuta caturtha adhyAya ke isa Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI sandarbha meM hamane bAhaya evaM Abhyantara-tapa ke prakAroM kA saMkSepa meM ullekha karate hue yaha batAne kA prayAsa kiyA hai ki kSapaka ko bAhya-tapoM ke dvArA zarIra ko kRza karane ke sAtha-sAtha apane doSoM kI vizuddhi ke lie Abhyantara-tapoM para vizeSa bala denA caahie| prastuta kRti meM Abhyantara tapa meM bhI pramukhatA AlocanA aura prAyazcitta ko dI gaI hai| isa prasaMga meM saMvegaraMgazAlA ke AdhAra para prAyazcitta kA nirdhAraNa karane ke lie jaina-paramparA meM pracalita pA~ca prakAra ke vyavahAroM kI carcA kI gaI hai| isa carcA meM jinacandrasUri ne yaha batAne kA prayAsa kiyA hai ki prAyazcitta dene ke pA~ca AdhAra ho sakate haiN| sarvaprathama jinapraNIta AgamoM ke AdhAra para prAyazcitta diyA jAnA cAhie, yadi Agama meM usa prakAra ke aparAdha aura usake prAyazcitta ke vidhAna kA spaSTa ullekha na ho, athavA AgamajJAtA AcArya Adi na hoM, to AgamoM para AdhArita zrutakevalI praNIta anya granthoM, arthAt zruta ko AdhAra banAnA caahie| yadi zruta meM bhI aisI vyavasthA na ho, yA zrutadhara upalabdha na ho, to gItArtha-AcArya se mArgadarzana prApta karake unakI AjJA ke anusAra prAyazcitta diyA jAnA caahie| yadi gItArtha-AcArya kI upalabdhi bhI sambhava na ho, to phira pUrva paramparA, arthAt apanI dhAraNA yA jAnakArI ke AdhAra para prAyazcitta kA vidhAna kiyA jAtA hai| yahA~ dhAraNA se tAtparya apanI gaNa-paramparA ko yA gurujanoM se prApta paramparA ko hI dhAraNA kahA gayA hai| uparyukta cAroM ke abhAva meM jIta, arthAt svaviveka ke AdhAra para prAyazcitta diyA jAtA hai| prastuta adhyAya meM hamane saMvegaraMgazAlA ke anusAra ina pA~coM hI AdhAroM kI carcA prastuta kI hai| isake pazcAt AlocanA karate samaya kina-kina doSoM se bacanA Avazyaka hotA hai, isakI carcA karate hue AlocanA ke dasa doSoM kA ullekha kiyA gayA hai| kSapaka ko AlocanA ke mAdhyama se apane pUrva doSoM kI vizuddhi karake sAMsArika-bhogoM ke prati Asakti se Upara uThane ke lie bAraha bhAvanAoM yA anuprekSAoM ke cintana kI AvazyakatA hotI hai| jaina paramparA meM bAraha bhAvanAe~ yA anuprekSAe~ kahI gaI haiN| anuprekSAe~ vastutaH Asakti se vimukti ke sahaja upAya haiN| isa prakAra kSapaka ko AlocanA ke dvArA pUrvakRta pApoM se aura anuprekSA ke dvArA sAMsArika-bhogoM kI Asakti se Upara uThakara duSkRta kI gardA aura sukR tyoM kI anumodanA karate hue saMsAra ke samasta prANiyoM se nirmala hRdaya se kSamAyAcanA karanA hotA hai| kSamAyAcanA ke pazcAt kSapaka ko cAra zaraNa kisa prakAra svIkAra karanA cAhie, isakA ullekha saMvegaraMgazAlA ke AdhAra para prastuta adhyAya meM kiyA gayA hai| samAdhimaraNa ke sAdhanA-kAla meM kSapaka ko apanI indriyoM para saMyama rakhane kI AvazyakatA hotI hai, ataH saMvegaraMgazAlA meM Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 479 jinacandrasUri ne indriyadamana kI AvazyakatA para atyadhika bala diyA hai, kintu samAdhimaraNa kA mukhya lakSya to kaSAyoM se Upara uThanA cAhie, isakI carcA saMvegaraMgazAlA ke AdhAra para kI hai| kaSAyoM kA sambandha lezyAoM, arthAta manobhAvoM se hotA hai| jaise-jaise vyakti kaSAyoM se Upara uThatA hai, vaise-vaise usakI lezyAoM kI vizuddhi hotI hai, ataH yahA~ hamane jaina-darzana ke anusAra SaTlezyAoM kI carcA karate hue yaha batAyA hai ki samAdhimaraNa kA sAdhaka kisa prakAra aprazasta lezyAoM se Upara uThakara prazasta lezyAoM ke mAdhyama se zubha evaM zuddha bhAvoM meM apane dhyAna ko kendrita kre| isIlie prastuta caturtha adhyAya meM hamane saMvegaraMgazAlA ke AdhAra para cAra dhyAnoM kA ullekha karate hue yaha pratipAdita kiyA hai ki sAdhaka ko Artta aura raudra-dhyAna se Upara uThakara dharma aura zukladhyAna para ArUr3ha honA caahie| dharmadhyAna aura zukladhyAna para ArUr3ha hone ke lie unake svarUpa kA bodha bhI Avazyaka hai, isalie prastuta adhyAya meM hamane ina dhyAnoM ke lakSaNa, prakAra Adi kI vistRta carcA kI hai aura yaha batAyA hai ki ina dhyAnoM ke vibhinna caraNoM se vikAsa karate hue anta meM sAdhaka apratipAti-kriyAvyuccheda-zukladhyAna ko prApta karake nirvANa ko prApta kara letA hai| samAdhimaraNa kI ArAdhanA vidhi ke vistRta vivecana ke pazcAta prastuta kRti ke agale bhAga meM saMvegaraMgazAlA kI ArAdhanA se sambandhita kathAoM ko saMkSepa meM prastuta karane kA pratyana kiyA hai| jaisA ki pUrva meM ullekha kiyA gayA hai ki saMvegaraMgazAlA ke vRhadAkAra kA kAraNa usameM ArAdhanA se sambandhita kathAoM kA vistRta vivecana hai| saMvegaraMgazAlA meM ArAdhanA sambandhI vividha pakSoM ke prastutikaraNa ke sAtha-sAtha sAmAnyatayA eka aura kahIM-kahIM do-do kathAe~ bhI ullekhita haiN| saMvegaraMgazAlA meM ullekhita ye sabhI kathAe~ AcArya jinacandrasUri ko apanI pUrva paramparA se hI prApta rahIM haiN| prastuta kRti ke adhyayana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki prastuta kathAoM meM koI bhI kathA AcArya jinacandrasUri kI apanI kalpanA nahIM hai| unhoMne ina kathAoM kA cayana mukhyataH AgamoM evaM Agamika-vyAkhyA-sAhitya ke AdhAra para kiyA hai| saMvegaraMgazAlA meM ArAdhanA se sambandhita vibhinna sandoM meM 66 kathAe~ dI gaI haiN| inameM se kucha kathAe~ to bhagavatIsUtra, jJAtAdharmakathA, upAsakadazA, antakRtadazA, anuttaropapAtikadazA, uttarAdhyayana, Adi aMga-AgamoM meM ullekhita haiM, kintu adhikAMza kathAe~ Avazyakaniyukti, AcArAMganiyukti, oghaniyukti, AvazyakamUla-bhASya, vizeSAvazyakabhASya, AvazyakacUrNi, uttarAdhyayanacUrNi, nizIthacUrNi, bRhatkalpabhASya, Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI vyavahArabhASya, nandIsUtra, haribhadrIyavRtti, sUtrakRtAMgavRtti, uttarAdhyayanavRtti, oghavRtti, AvazyakavRtti, Adi Agamika - vyAkhyA - sAhitya se gRhIta kI gaI haiN| kauna sI kathA kisa Agama se, athavA Agamika - vyAkhyA - sAhitya ke kisa grantha se udghRta kI gaI hai, isakA hamane isa adhyAya meM pratyeka kathA ke sandarbha meM yathAprasaMga ullekha kiyA hai / AgamoM aura Agamika vyAkhyA sAhitya ke atirikta isameM ullekhita kucha kathAe~ zvetAmbara - paramparA meM maraNasamAdhi, maraNavibhakti, prAcIna AcAryapraNIta ArAdhanApatAkA aura vIrabhadrakRta ArAdhanApatAkA, Adi samAdhikaraNa se sambandhita svatantra granthoM meM bhI jinacandra dvArA saMvegaraMgazAlA meM gRhIta kI gaI haiN| jJAtavya hai ki prastuta kathAe~ uparyukta granthoM meM saMkSiptarUpa meM yA saMketa rUpa meM upalabdha hotI haiN| jahA~ taka digambara - paramparA kA prazna hai, usameM bhagavatI ArAdhanA, ArAdhanA - kathAkoza meM bhI ArAdhanA sambandhI aneka kathAe~ upalabdha ho jAtI haiN| jinacandra dvArA ullekhita ina kathAoM kI unase bhI kucha samarUpatA hai| prastuta adhyAya meM hamane ina vibhinna kathAoM kA ullekha karate hue bhagavatI ArAdhanA, Adi meM kauna-kaunasI kathAe~ haiM, isakA saMketa bhI yathAprasaMga kiyaa| isa prakAra prastuta zodhaprabandha kA yaha paMcama adhyAya na kevala saMvegaraMgazAlA ke kathAoM kA saMkalana hai, apitu vaha kisa kathA kA kyA prayojana hai aura saMvegaraMgazAlA meM usa kathA ko kisa sandarbha meM upasthita kiyA gayA hai aura unake mUlasrota Agamika - vyAkhyA - sAhitya meM evaM samAdhimaraNa se sambandhita granthoM meM kahA~-kahA~ haiM, isakA hamane anveSaNa karane kA prayatna kiyA hai aura isa anveSaNa meM hamane yaha pAyA hai ki saMvegaraMgazAlA meM jinacandrasUri dvArA prastuta prAcIna srota Agama aura Agamika-vyAkhyAe~ rahIM, phira bhI jinacandrasUri ne ina ArAdhanA se sambandhita kathAoM ko jitane vistAra se prastuta kiyA hai, utane vistAra se na to ve AgamoM meM haiM aura na hI ve Agamika - vyAkhyAoM meM upalabdha hotI haiN| donoM ArAdhanApatAkAoM meM tathA zivArya kI bhagavatI ArAdhanA meM bhI ina kathAoM ke mAtra saMketa hI upalabdha haiN| isa prakAra jainakathA - sAhitya aura vizeSa rUpa se ArAdhanA se sambandhita kathA - sAhitya ke mUla srotoM ke sambandha meM prastuta adhyAya aneka mahattvapUrNa sUcanAe~ pradAna karatA hai| isa zodhapUrNa adhyayana meM hameM DaoN. mohanalAla mehatA aura RSabhacandra dvArA praNIta 'prAkRta prApara nema' bhAga 1 -2 se vizeSa sahAyatA milI hai, kintu donoM ArAdhanApatAkAoM meM aura bhagavatI ArAdhanA meM ina kathAoM ko khojane kA prayatna hamane svayaM kiyA hai| isa prakAra yaha paMcama adhyAya vivaraNAtmaka hote hue bhI, zodha kI dRSTi se upayogI bane, isakA hamane pUrA dhyAna rakhA hai| Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 481 prastuta zodhaprabandha kA upasaMhArarUpa jo antima adhyayana hai, vaha jahA~ eka ora pUrva ke adhyAyoM kA saMkSipta vivaraNa prastuta karatA hai, vahI una adhyAyoM ke vaiziSTya ko bhI iMgita karatA hai / isa upasaMhAra meM uparyukta saMkSipta vivaraNa ke pazcAt anta meM hama yaha dekhane kA prayatna kareMge ki samAdhimaraNa kI avadhAraNA jaina - paramparA ke atirikta anya paramparAoM meM kisa rUpa meM upasthita rahI aura usakI kyA mUlyavattA aura upAdeyatA hai / samAdhimaraNa kA tulanAtmaka - vivecana : samAdhimaraNa kI avadhAraNA saMvegaraMgazAlA kA mukhya vivecya viSaya hai| jainadharma meM jIvana ke sandhyAkAla meM, athavA sAmAnya avasthA meM bhI jaba mRtyu aparihArya tathA atyanta sannikaTa pratIta ho, taba samAdhimaraNa svIkAra karane kI paramparA atyanta prAcInakAla se pAI jAtI hai| jaina AcAryoM kA yahI sandeza rahA hai ki mRtyu ke upasthita hone para zarIra Adi bAhya evaM kaSAya, Adi Abhyantara-parigraha se anAsakta hokara samAdhibhAvapUrvaka mRtyu kA AliMgana karanA caahie| unakA mAnanA hai ki jo sAdhaka mRtyu ko sannikaTa dekhakara udvigna hotA hai, mRtyu se bacanA cAhatA hai, usane vastutaH anAsakta jIvana jIne kI kalA ko nahIM sIkhA hai| vastutaH, na kevala jainasAdhanA-paddhati, apitu samasta bhAratIya-sAdhanA-paddhatiyoM meM anAsakta jIvanadRSTi ke vikAsa ko sampUrNa sAdhanA kA sAratattva mAnA gayA hai, ataH mRtyu ke sannikaTa hone para anAsakta bhAva se usakA svAgata karate hue zarIra kA visarjana kara denA hI sAdhanA kA sAratattva hai / vastutaH, samAdhimaraNa kA tAtparya yahI hai ki jIvana kI sandhyA velA meM bAhya aura Abhyantara-parigraha ke prati hI nahIM, apitu apane zarIra ke prati bhI anAsakta hokara mRtyu kA saharSa svAgata karanA caahie| isa prakAra samAdhimaraNa anAsakta-bhAva se deha ke visarjana kI eka prakriyA hai| jaina - paramparA meM saMvegaraMgazAlA meM ullekhita samAdhimaraNa svIkAra karane kI yaha paramparA prAcInakAla se lekara Adhunika yuga taka pracalita hai / bauddha - paramparA meM samAdhimaraNa grahaNa karane kI yaha prakriyA kevala jaina - paramparA meM hI hai, anyatra nahIM hai- aisA mAnanA ucita nahIM hogA, kyoMki jainadharma ke sahavartI bauddha-dharma meM bhI yaha paramparA rahI hai| saMyuktanikAya meM asAdhyaroga se pIr3ita bhikSu valkali tathA bhikSu chaNNa ke dvArA zastra, Adi ke mAdhyama se bhI zarIra tyAga karane kA samarthana svayaM bhagavAn buddha ne kiyA thaa| unhoMne ina bhikSuoM ko nirdoSa kahakara parinirvANa ko prApta karane vAlA btaayaa| isase yaha siddha hotA hai ki bhagavAn buddha kA samAdhimaraNa kI sAdhanA se koI Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI virodha nahIM hai| Aja bhI jApAnI-bauddhoM meM harI-karI kI prathA pracalita hai| yadyapi isa sambandha meM jaina aura bauddha-paramparA meM mukhya antara yaha hai ki jahA~ bauddha-paramparA meM zastra, Adi ke mAdhyama se tatkAla mRtyuvaraNa kara lenA vaidha mAnA jAtA hai, vahIM jaina-paramparA meM sAmAnyatayA zAstra, Adi ke mAdhyama se tAtkAlika-mRtyu grahaNa karane kA virodha kiyA gayA hai, kyoMki jaina-paramparA ke anusAra sAmAnya paristhiti meM zastra, Adi ke mAdhyama se mRtyu kA varaNa karanA kisI-na-kisI rUpa meM maraNa kI AkAMkSA kA sUcaka hai, kyoMki yadi vyakti meM maraNAkAMkSA nahIM hai, to phira maraNa ke lie itanI AturatA bhI kyoM? jaina-paramparA ke anusAra samAdhimaraNa meM maraNAkAMkSA ko eka doSa yA aticAra mAnA gayA hai| jaina-paramparA meM zastra, Adi ke mAdhyama se tatkAla mRtyu ko prApta karanA sAmAnya rUpa meM mithyAdRSTi kA pariNAma hai| jaina dharma ke anusAra zastra Adi ke mAdhyama se tatkAla deha kA visarjana kara denA kevala unhIM vizeSa paristhitiyoM meM mAnya ho sakatA hai, jaba aisA pratIta ho ki AdhyAtmika aura cAritrika-mUlyoM kA saMrakSaNa kevala mRtyu ko prApta karake hI sambhava hai| aisI paristhiti ko chor3akara anya paristhitiyoM meM zastra, viSa, Adi ke mAdhyama se tAtkAlika-rUpa meM deha-visarjana ko jainadharma meM anucita mAnA gayA hai| hindU-paramparA aura samAdhimaraNa : __ jahA~ taka hindU-paramparA kA savAla hai, usameM bhI AtmahatyA ko anucita batAyA gayA hai, kintu paristhitivizeSa meM AtmahatyA karanevAle ko ucita bhI mAnA gayA hai| pArAzarasmRti meM kahA gayA hai ki jo kleza, bhaya, ahaMkAra aura krodha ke vazIbhUta hokara AtmahatyA karatA hai, vaha sATha hajAra varSa taka naraka kI yAtanAe~ bhogatA hai| isa prakAra hindU-dharma meM bhI sAmAnya rUpa se svecchA se mRtyuvaraNa yA AtmahatyA ko asvIkAra kiyA gayA hai, kintu hindU-dharmazAstra meM aise bhI aneka sandarbha upalabdha hote haiM, jahA~ mRtyuvaraNa ko samarthana milatA hai| manusmRti (11/60, 61), yAjJavalkyasmRti (3253), gautamasmRti (231), vaziSThadharmasUtra (2022), Apastambha-dharmasUtra (1/6/25/1-6) meM prAyazcitta ke nimitta agni, Adi meM jalakara deha kA visarjana kara denA ucita mAnA gayA hai| na kevala inameM, apitu mahAbhArata ke anuzAsanaparva (25/62, 64), vanaparva (85/1300), tathA matsyapurANa (146/34, 35) meM agnipraveza, jalapraveza, giripatana, viSaprayoga evaM upavAsa, Adi ke mAdhyama se brahmaloka kI prApti hotI hai- aisA bhI kahA gayA hai, kintu yahA~ yaha jJAtavya hai ki hindU-paramparA kevala zAstra-anumodita paristhitiyoM meM hI mRtyuvaraNa ko mAnyatA pradAna karatI hai, phira bhI nirmamatva bhAva se zAntipUrvaka deha-visarjana kI jo prakriyA jainadharma meM dekhI jAtI hai, vaha anyatra Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 483 durlabha hai| hindU-paramparA meM prayAga meM akSayavaTa se kUdakara, athavA kAzI meM karavata lene kI paramparA pracalita rahI hai, phira bhI itanA nizcita hai ki samAdhimaraNa ke sambandha meM jaina-paramparA meM jitanI gambhIratA se vicAra kiyA gayA hai, utanI gambhIratA se anya paramparAoM meM vicAra upalabdha nahIM hotA hai| samAdhimaraNa aura AtmahatyA meM antara : sAmAnyatayA yaha dekhA jAtA hai ki jina logoM ko samAdhimaraNa ke sambandha meM sahI jAnakArI nahIM hai, ve samAdhimaraNa aura AtmahatyA ko eka hI mAna lete haiM, kyoMki donoM meM hI svecchApUrvaka dehatyAga kiyA jAtA hai; kintu gaharAI se cintana karane para yaha spaSTa hue binA nahIM rahatA hai ki samAdhimaraNa AtmahatyA nahIM hai| samAdhimaraNa aura AtmahatyA meM mUlabhUta antara vyakti ke dRSTikoNa kA hai| jinakA jIvana bhautikatA se grasita hai, jo jarA-sA bhI bhautika kaSTa sahana nahIM kara sakate haiM, jinakA manobala TUTa cukA hai, jinheM AtmA kI nityatA kA vizvAsa nahIM hai, ve hI vyakti mukhya rUpa se apanI samasyAoM se Ubakara mana kI sAMvegika-avasthA se grasita hone para AtmahatyA karate haiM; parantu jinheM AtmA kI amaratA kA parijJAna hai, jinheM dRr3ha vizvAsa hai ki AtmA aura deha-donoM pRthak haiM, ve hI vyakti samAdhimaraNa meM mana kI sAMvegika-avasthAoM se pUrI taraha mukta hokara samabhAvapUrvaka mRtyu kA varaNa karate haiM tathA unheM dehatyAga ke samaya kiMcit mAtra bhI cintA nahIM hotI hai, jaise- eka yAtrI ko agalI yAtrA ke lie hoTala kA kamarA chor3ate samaya mana meM kiMcit bhI pIr3A nahIM hotii| vyakti AtmahatyA kyoM karatA hai? isa prazna para thAmasa masAraka ne apane vicAra isa prakAra prastuta kie haiM326- vyakti apanI samasyAoM se ghirA rahatA hai, vaha una samasyAoM se mukta honA cAhatA hai, isake lie vaha athaka prayAsa karatA hai, lekina jaba vaha ina samasyAoM se mukta nahIM ho pAtA hai, to AtmahatyA yA prANAghAta karake samasyAoM se chuTakArA pA letA hai| AtmahatyA kina-kina paristhitiyoM evaM kina samasyAoM ke kAraNa kI jAtI hai, isake kAraNoM para prakAza DAlate hue ve likhate haiM- vyakti prAkRtika, bhautika evaM sAmAjika-samasyAoM se bacane ke lie AtmahatyA karatA hai| 826 samAdhimaraNa, udadhRta pR. 76. Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI prAkRtika-paristhiti ke kAraNa - usa sthAnavizeSa yA dezavizeSa kA pariveza anukUla nahIM hone para vyakti AtmahatyA karatA hai| ___ bhautika-paristhiti ke kAraNa - zArIrika-akSamatA, sAmAjika-pratiSThA para AghAta lagane ke kAraNa, rAjanItika-santrAsa ke kAraNa tathA Arthika abhAva yA bar3A ghATA lagane ke kaarnn| inase utpanna samasyAoM se chuTakArA nahIM pAne se unase bacane hetu hI vyakti AtmahatyA kara letA hai| jasTisa TI.ke. tukola apanI pustaka Sallekhana is not suicide meM AtmahatyA ke kAraNoM kA ullekha karate hue likhate haiM ki vyakti mAnasika, zArIrika, sAmAjika evaM vyaktigata kaSToM se gambhIra rUpa se grasta hone para hI AtmahatyA karatA hai| kisI bhI vyakti ke samakSa vyaktigata samasyAoM meM parivAra, vivAha, prema, rojI-roTI, iSTa-viyoga, aniSTa-milana, zArIrika durbalatA, Adi kI samasyAe~ hotI haiN| eka ora vyakti meM sAmAjika-stara para samAja meM apanA ucca sthAna kAyama rakhane kI, adhika. dhana-daulata kamAne kI, yaza pAne kI kAmanA rahatI hai; to dUsarI ora vaha apamAna, glAni, kSobha se bacanA cAhatA hai| kabhI-kabhI vyakti ke samakSa rAjanItika-samasyA bhI mu~ha bAeM khar3I rahatI hai| pratyeka vyakti deza meM sammAna yA deza ke sarvocca padoM ko pAne kI icchA rakhatA hai, samasyAoM kA nidAna karanA cAhatA hai| yadi yaha sambhava hotA hai, to ThIka hai, anyathA vyakti AtmahatyA kara letA hai|827 yuvAcArya mahAprajJajI ke anusAra vyakti AtmahatyA kisI taraha ke Aveza, Avega yA uttejanA ke vazIbhUta hokara karatA hai| isa avasthA meM vyakti pahAr3a se lur3hakakara, vRkSa se girakara, AtmadAha, viSapAna, Adi bAhUya-vidhiyoM kI sahAyatA se AtmaghAta karatA hai| 20 uparyukta cintana ke AdhAra para hama isa niSkarSa para pahu~cate haiM ki AtmahatyA sAmAnya vyakti kI nahIM, balki asAmAnya vyakti kI manodazA kI paricAyaka hai| sAmAnya avasthA meM vyakti dehatyAga ke viSaya meM soca bhI nahIM sakatA hai, lekina kucha paristhitiyoMvaza samasyAoM ke nirAkaraNa meM asaphala hone para vaha dehatyAga kara detA hai| vyakti jaba uttejanA kI carama sImA ko pAra kara detA hai, taba hI AtmahatyA karatA hai, mAtra sAmAnya mohagrastadazA meM vaha dehatyAga nahIM 827 T.K. Tukol, Sallekhana is not suicide P.71 828 aNuvrata, apraila 1688, pR. 24. Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 485 krtaa| samAdhimaraNa kI prakriyA meM bhI dehatyAga kiyA jAtA hai, lekina donoM avasthAoM meM kie jAnevAle dehatyAga meM bahuta bar3A antara hai| eka Avega aura Avezayukta avasthA meM kiyA jAtA hai, to dUsarA Avega aura Avezamukta avasthA samAdhimaraNa evaM AtmahatyA meM pAe jAnevAle antaroM kA citraNa Adhunika jaina-cintakoM ne manovaijJAnika-AdhAroM para gaharAI se kiyA hai| jainadarzana ke mUrdhanya manISiyoM ne kahA hai ki samAdhimaraNa AtmahatyA nahIM hai, kyoMki samAdhimaraNa meM mRtyu kI kabhI icchA nahIM hotI hai| samAdhimaraNa ke samaya jo AhArAdi kA tyAga kiyA jAtA hai, usa parityAga kA kAraNa dehapoSaNa kI icchA kA abhAva hotA hai| AhAra ke parityAga se usakI mRtyu ho sakatI hai, kintu usako mRtyu kI AkAMkSA nahIM hotI hai| jaise- kisI vyakti ke zarIra meM yadi koI phor3A ho cukA hai, DAkTara usakI zalyacikitsA karatA hai; zalyacikitsA se use vedanA avazya hotI hai, lekina usameM vedanA kI AkAMkSA nahIM hotI hai| AkAMkSA to svastha hone kI hotI hai| vaha zalyacikitsA vyakti ko kaSTa dene ke lie nahIM, apitu usake kaSTa ke pratikAra ke lie hai| vaise hI saMthArA-saMlekhanA kI jo prakriyA hai, vaha mRtyu ke lie nahIM, parantu janma-maraNa kI prakriyA ke pratikAra ke lie hai| 829 yadi eka rUgNa vyakti kI cikitsA ke daurAna mRtyu ho jAtI hai, to vaha mRtyu hatyA nahIM kahalAtI hai, phira samAdhimaraNa meM honevAlI mRtyu AtmahatyA kaise ho sakatI hai, kyoMki eka daihika jIvana kI rakSA ke lie, to dUsarI AdhyAtmika-jIvana kI rakSA ke lie hai| samAdhimaraNa aura AtmahatyA meM maulika antara hai| AtmahatyA meM vyakti jIvana ke saMgharSoM se Ubakara jIvana se bhAganA cAhatA hai, usake mUla meM kAyaratA hai, jabaki samAdhimaraNa meM deha aura saMyama kI rakSA ke anivArya vikalpoM meM se saMyama kI rakSA ke vikalpa ko cunakara mRtyu kA sAhasapUrvaka sAmanA kiyA jAtA hai| samAdhimaraNa meM jIvana se bhAgane kA prayAsa nahIM, varan jIvana kI sAndhyabelA meM dvAra para khar3I mRtyu kA svAgata hai| AtmahatyA meM jIvana se bhaya hotA hai, jabaki samAdhimaraNa meM mRtyu se nirbhayatA hotI hai| AtmahatyA asamaya meM mRtyu kA AmantraNa hai, jabaki saMthArA yA samAdhimaraNa mAtra mRtyu ke upasthita hone para usakA saharSa AliMgana hai|830 829 darzana aura cintana, uddhRta pR. 536. 830 jaina, bauddha tathA gItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana, pR. 440. Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI jainadharma meM AtmaghAta ko pApa evaM AtmA ke lie ahitakArI kahA gayA hai| yaha ThIka hai ki AtmaghAta aura saMlekhanA-donoM meM prANoM kA vimocana hotA hai, para donoM kI manovRtti meM mahAn antara hai| AtmaghAta jIvana ke prati atyadhika nirAzA evaM tIvra mAnasika asantulana kI sthiti meM kiyA jAtA hai, jabaki saMlekhanA yA samAdhimaraNa parama utsAha se samabhAva dhAraNa karake kI jAtI hai| AtmaghAta kaSAyoM se prerita hokara kiyA jAtA hai, to saMlekhanA kA mUlAdhAra samatA hai| AtmaghAtI ko AtmA kI amaratA ke prati AsthA nahIM hotI, vaha to dIpaka ke bujha jAne kI taraha zarIra ke vinAza ko hI jIvana kI mukti samajhatA hai, jabaki saMlekhanA kA pramukha AdhAra AtmA kI amaratA ko samajhakara apanI paraloka-yAtrA ko sudhAranA hai| ___ AtmahatyA meM vyakti kI mAnasikatA behozI, arthAt aviveka kI hotI hai, jabaki samAdhimaraNa citta kI eka samyagdazA hai| isameM vyakti apanI mauta kA sAkSI hotA hai| AtmahatyA durgati kA kAraNa hai, jabaki samAdhimaraNa sadgati kaa| tatvArthavArtika ke anusAra rAga-dveSa krodhAdipUrvaka prANoM ke nAza kie jAne ko apaghAta yA AtmahatyA kahate haiM, lekina samAdhimaraNa meM na to rAga hai, na dveSa aura na hI prANoM ke tyAga kA abhiprAya hI hai| ise grahaNa karanevAlA vyakti jIvana aura maraNa-donoM ke prati anAsakta rahatA hai| 832 yaha zarIra nAzavAn hai, isake prati rAga rakhanA vyartha hai tathA isa deha kI rakSA karane se koI lAbha nahIM hai, ataH vyakti dehAsakti ko tyAgakara samAdhimaraNa svIkAra karatA hai, jabaki AtmahatyA karanevAle ke mana meM mAtra yahI bhAvanA rahatI hai ki deha kA tyAga zIghrAtizIghra kara de| vaha apane tIvra AvegoM kI dazA meM hI dehatyAga karatA hai| sarvArthasiddhi meM eka udAharaNa se isI bAta ko spaSTa karate hue kahA gayA hai ki kisI gRhastha ke ghara meM bahumUlya vastu rakhI ho aura kadAcit ghara meM Aga laga jAe, to vaha yena-kena-prakAreNa agni bujhAne kA prayAsa karatA hai, para hara sambhava prayAsa ke bAda bhI yadi Aga bekAbU hokara bar3hatI hI jAtI hai, to usa viSama paristhiti meM vaha catura vyakti apane makAna kA mamatva chor3akara bahumUlya vastuoM ko bacAne meM laga jAtA hai| usa gRhastha ko makAna kA vidhvaMsaka nahIM kahA jA sakatA hai, kyoMki usane apanI ora se rakSA karane kI pUrI koziza kI, isI taraha rogAdikoM se AkrAnta hone para ekadama-se sallekhanA (samAdhimaraNa) nahIM lI jAtI hai, sAdhaka to zarIra ko apanI sAdhanA kA vizeSa sAdhana samajhakara 831 jaina tattvavidyA, pR. 177. 832 tattvArthavArttika 7/22/7. Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 487 yathAsambhava rogAdikoM kA yogya upacAra/pratikAra karatA hai, kintu pUrI koziza karane para bhI jaba roga asAdhya dikhatA hai, usakA pratikAra sambhava pratIta nahIM hotA hai, taba usa viSama paristhiti meM mRtyu ko avazyambhAvI jAnakara apane vratoM kI rakSA meM udyata hotA huA, apane saMyama kI rakSA ke lie anudvignatA evaM samabhAvapUrvaka mRtyu ke svAgata meM tatpara ho jAtA hai| 83.3 sAgAradharmAmRta meM samAdhimaraNa ko AtmaghAta nahIM mAnate hue kahA gayA hai ki svIkAra kie hue vratoM ke vinAza ke kAraNa upasthita hone para jo vyakti vidhi ke anusAra bhaktapratyAkhyAna, Adi ke dvArA samyak rIti se dehatyAga karatA hai, use AtmahatyA kA doSa nahIM lagatA hai, kintu krodhAdi ke AvezoM meM jo viSapAna karake yA zastraghAta dvArA yA jala meM DUbakara, athavA Aga lagAkara prANoM kA ghAta karatA hai, use AtmaghAta kA doSa hotA hai| 834 tAtparya yaha hai ki AtmahatyA karanevAlA vyakti mana meM vibhinna taraha kI bhautika-abhilASAoM ko saMjoe rahatA hai, usakI abhilASA agara pUrNa ho jAtI hai, to use khuzI hotI hai, vaha maranA nahIM cAhatA hai, anyathA usI atRpti ke duHkha se duHkhI ho vaha apanA prANatyAga karatA hai, ataH samAdhimaraNa jahA~ prItipUrvaka niHzalya, niHkaSAya-bhAva se kiyA jAtA hai, vahI AtmahatyA duHkhapUrvaka sazalya aura sakaSAyabhAva se kI jAtI hai| nyAyavid zrI tukola ke anusAra samAdhimaraNa karanevAlA vyakti janma-maraNa ke cakkara se bacane ke lie tathA mokSa-prApti kI bhAvanA se hI dehatyAga karatA hai| mokSa-prApti ke lie samasta saMcita karmoM kA kSaya tathA Age AnevAle karmoM ko rokanA hotA hai| isake lie vyakti dIrgha samaya taka nAnA prakAra ke tapoM kI sAdhanA karatA hai, jisase ki usake karmoM kA kSaya ho aura mana nirmala ho jAe, lekina AtmahatyA to vyakti usa samaya utpanna asammAnajanaka paristhitiyoM se bacane ke lie karatA hai| ye paristhitiyA~ apamAna, aparAdha, bhAvanAtmaka lagAva, Adi haiN| inase bacane ke lie vaha zIghra mRtyu kI kAmanA karatA hai| kisI prakAra kI sAdhanA kI apekSA bAhya sAdhanoM kI sahAyatA se vaha tatkAla apanA prANAghAta karatA hai| 835 sarvArthasiddhi pR. 363. sAgAradharmAmRta 8/8. 35 Sallekhana is not Suicide-P-87. Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488/ sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI samAdhimaraNa evaM AtmahatyA ke antara para bhalIbhAMti vicAra karane ke pazcAt unake grahaNa karane kI paristhitiyoM meM bhI bhinnatA dRSTigata hotI hai| samAdhimaraNa jIvana ke anta samaya meM zarIra kI atyadhika nirbalatA, bhArabhUtatA, vRddhAvasthA, asAdhyaroga, Adi ke kAraNa zarIra ke jarjarita ho jAne para dharmarakSArtha mRtyu ko aparihArya mAnakara kI jAtI hai, jabaki AtmaghAta jIva ke kisI bhI kSaNa tIvra AvegoM kI dazA meM kiyA jA sakatA hai| AtmaghAtI ke pariNAmoM meM dInatA, bhIti, udAsI pAI jAtI hai| usakA mana sAMsArika-vastuoM aura bhogavilAsoM meM lagA rahatA hai| samAdhimaraNa meM parama utsAha, nirbhIkatA, vIratA kA sadbhAva pAyA jAtA hai tathA usake mana meM sAMsArika-vastuoM tathA anya bhautika-padArthoM ke prati AsaktiyA~ nahIM hotI haiN| kAkA kAlelakara samAdhimaraNa aura AtmahatyA ke antara ko spaSTa karate hue kahate haiM ki AtmahatyA meM vyakti nirAza hokara kAyaratApUrNa DhaMga apanAkara dehatyAga karatA hai, vahIM dUsarI ora jaba vyakti yaha socatA hai ki usake jIvana kA prayojana pUrNa huA, jyAdA jIne kI AvazyakatA nahIM rahI, taba vaha Atma-sAdhanA ke lie samAdhimaraNa karatA hai, arthAt samabhAvapUrvaka zarIra-tyAga karatA hai|836 phUlacandra baraiyA ke anusAra samAdhimaraNa aura AtmahatyA kI vidhi meM bhI antara hai| jahA~ AtmahatyA duHkha se chuTakArA pAne kI bhAvanA se kI jAtI hai, vahIM samAdhimaraNa prItipUrvaka yA premapUrvaka kiyA jAtA hai| vyakti ko jaba yaha bhalIbhAMti vidita ho jAtA hai ki usakA maraNakAla A cukA hai, taba vaha niHzalya, niHkaSAya-bhAva se jIne yA marane kI abhilASA se, athavA mitrAnurAga, sukhAnubandha, Adi kI AkAMkSA se rahita hokara samAdhimaraNa karatA hai|837 manuSya ke bhItara do prakAra kI AkAMkSAeM hotI haiM, eka- jIne kI abhilASA aura dUsarI- marane kI aakaaNkssaa| jina logoM kI jIne kI AkAMkSA yA jijIviSA rUgNa ho jAtI hai, to vaha maraNAkAMkSA meM badala jAtI hai, phira ve AtmahatyA karane meM tatpara ho jAte haiN| vyakti cAhatA hai ki yaha vastu mujhe mile aura nahIM milatI hai, to vaha AtmahatyA ke lie taiyAra ho jAtA hai, kintu yadi vaha vastu use mila jAe, to vaha AtmahatyA ke lie taiyAra nahIM hotA hai| vyakti cAhatA hai ki vaha bar3I pratiSThA, yaza aura ijjata ke sAtha jiie| jaba vaha ijjata nahIM raha jAtI hai, pratiSThA gira jAtI hai, taba vaha AtmahatyA karane ke lie taiyAra 836 paramasakhA mRtyu, pR. 43. 837 jainamitra, varSa 67, pR. 136. Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 489 ho jAtA hai, kintu yadi use vaha pratiSThA, ijjata vApasa milatI hai, to vaha AkhirI kinAre se, yAnI mauta se vApasa lauTakara Ane ko tatpara rahatA hai| kisI kA dhana, pada, Adi kho jAtA hai, to vaha marane ko taiyAra ho jAtA hai| isakA artha yaha hai ki vyakti mRtyu nahIM cAhatA hai, usameM eka jIvana kA itanA prabala Agraha hai ki vaha yaha nirNaya letA hai ki maiM isa dhana, pada yA sammAna ke sAtha hI jIU~gA, yadi yaha dhana, pada, sammAna nahIM hai, to maiM mara jaauuNgaa| isa prakAra jIne kI AkAMkSA eka viziSTa Agraha ko pakar3a letI hai| vaha Agraha itanA gaharA bhI ho sakatA hai ki vaha pUrNa nahIM hokara apane se viparIta bhI jA sakatA hai| marane taka ko taiyAra ho sakatA hai, lekina gaharAI meM jIvana kI hI AkAMkSA hai| jitanI bhI AtmahatyAe~ kI jAtI haiM, Aveza ke kSaNoM meM hI kI jAtI haiM, vaha kSaNa khatma ho jAe, to AtmahatyA nahIM ho sakatI hai| Aveza kSaNika hotA hai| usa Aveza meM AdamI itanA pAgala ho jAtA hai ki vaha nadI meM, kUda par3atA hai, apane ko Aga meM jalA detA hai, yA jahara pI letA hai| isa taraha yaha spaSTa hotA hai ki samAdhimaraNa evaM AtmahatyA bhinna-bhinna hai, kyoMki pUrvokta vivecana se yaha siddha hotA hai ki samAdhimaraNa evaM AtmahatyA ke kAraNa, uddezya, paristhiti Adi meM pUrNataH bhinnatA hai| jahA~ taka AtmaghAta vikRta cittavRtti kA pariNAma hai, to samAdhimaraNa nirvikAra mAnasikatA kA phala hai| AtmaghAta meM jahA~ marane kA lakSya hai, to samAdhimaraNa kA dhyeya samabhAvapUrvaka mRtyu ko mitra banAkara apane sadguNoM kI rakSA hetu zarIra ke moha kA tyAga hai| eka kA lakSya apane jIvana ko bigAr3anA hai, to dUsare kA lakSya jIvana ko saMvAranA hai| AtmahatyA ke samaya vyakti khinnatA, udvignatA tathA parAjayatA ke bhAvoM kA zikAra hotA hai, jabaki samAdhimaraNa kA sAdhaka prasannatA, samatA, nirbhayatA tathA vAsanAoM para AtmA kI vijaya ke bhAvoM se sarAbora hotA hai| kisI kRti kA mUlyAMkana kevala ina tathyoM para nirbhara nahIM hotA hai ki kRti kaba aura kisa bhASA meM likhI gaI, kRtikAra kauna hai aura kRti kI viSayavastu kyA hai, athavA yaha ki kRti apane pUrvAcAryoM kI kRtiyoM se kisa prakAra prabhAvita hai aura usane apane paravartI AcAryoM ko kisa rUpa meM prabhAvita kiyA hai| saMvegaraMgazAlA ke sambandha meM hamane ina sabhI tathyoM para vicAra bhI karane kA prayAsa kiyA hai, lekina ye saba samIkSAe~ kRti ke kalevara ko hI chU pAtI haiM, usakI antarAtmA ko nhiiN| kisI bhI kRti kI saMracanA ke pIche lekhaka kA koI mUlabhUta prayojana hotA hai, koI lakSya hotA hai, jise vaha kRti ke mAdhyama se abhivyakta karanA cAhatA hai| kRti kI racanA meM kRtikAra kA sandeza sabase adhika Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI mahatvapUrNa aura mUlyavAn hotA hai, ataH isa upasaMhAra meM hameM yaha vicAra karanA hogA ki kRti kA mUlabhUta sandeza kyA hai| vaha sAmAnya AcAra ke rUpa meM gRhasthadharma aura munidharma kA vivecana karane ke pazcAt vizeSa ArAdhanA ke rUpa meM samAdhimaraNa kA jo vivecana kara rahA hai, usake pIche usakA mUlabhUta dRSTikoNa kyA hai? prastuta kRti saMvegaraMgazAlA meM AcArya jinacandrasUri ne gRhIdharma aura munidharma kI sAmAnya vivecanA ke pazcAt vizeSa rUpa se samAdhimaraNa kI sAdhanA para adhika bala diyA hai| samAdhimaraNa kI sAdhanA kyoM Avazyaka hai aura usakI samakAlIna paristhatiyoM meM kyA upayogitA hai, isa para vicAra karake hI hama lekhaka ke sandeza ko samyak prakAra se samajha sakate haiN| samAdhimaraNa zabda do zabdoM se milakara banA hai- smaadhi+mrnn| samAdhimaraNa kA lakSya yahI hai ki mRtyu kI upasthiti meM vyakti kI cetanA anudvigna aura zAnta rhe| zAntipUrvaka yA samabhAvapUrvaka zarIra kA tyAga karanA hI samAdhimaraNa hai, jise jaina-paramparA meM saMlekhanA yA saMthAre ke rUpa meM jAnA jAtA hai| prazna yaha hotA hai ki samAdhimaraNa kI kyA upayogitA yA sArthakatA hai| janma lenA aura mRtyu ko prApta honA-yaha hamArI hI kyA, sampUrNa prANI-jagat kI mUlabhUta pravRtti hai| mRtyu kI aparihAryatA eka aisA tathya hai ki jisase koI bhI baca nahIM pAtA hai, kintu yaha bhI eka anubhUta satya hai ki sAmAnya vyakti jaba apanI mRtyu ko nikaTa dekhatA hai, taba vaha bhayabhIta hotA hai, udvigna hotA hai aura duHkhI bhI hotA hai| mRtyu kA bhaya eka aisA bhaya hai ki duniyA ke sAre bhaya usake pIche chUTa jAte haiN| vyakti kabhI nahIM cAhatA hai ki usakA maraNa ho| vaha vyakti saMsAra meM rahakara bhI amaratA kI kAmanA karatA hai| upaniSad meM RSiyoM ne kahA thA 'mRtyormAmRtagamaya', arthAt hama mRtyu se amaratA kI ora bar3heM, kintu jaba taka manuSya ke mana meM mRtyu kA bhaya rahA huA hai, vaha amaratA kA pathika nahIM ho sktaa| antara meM maraNa kA bhaya aura bAhara amaratA kA saMghoSa saMgatipUrNa nhiiN| vyakti mRtyu se DaratA hai, lekina yaha Dara eka nirarthaka aura ayathArtha hai| vastutaH, mRtyu se hamArA AmanA-sAmanA kabhI hotA hI nahIM hai, kyoMki jaba taka hama haiM, mRtyu nahIM hai, aura jaba mRtyu hai, taba hama nahIM haiN| maraNa ke isa nirarthaka bhaya ko samApta karane ke lie hI samAdhimaraNa kI sAdhanA kI jAtI hai| vaha samabhAva aura zAntipUrvaka mRtyu ke AliMgana kA prayAsa hai| janma aura mRtyu jIvana ke do aise chora haiM, jina para vyakti kA adhikAra nahIM hai| ina do choroM ke bIca jo jIvana kI dhArA bahatI hai; vahI hamArI apanI hai| jo isa dhArA kA pAna karake tRpta ho jAtA hai, icchAoM aura AkAMkSAoM se Upara uTha jAtA hai, vahI abhaya ko prApta hotA hai| janma aura maraNa jIvana ke do aise chora haiM, jo hamAre adhikAra meM nahIM hai kintu ina donoM Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 491 choroM ke bIca rahA huA jIvana hamArI nijI sampadA hai| yadi vyakti isakA samyak rUpa se upayoga kara letA hai, to mRtyu kA bhaya use vicalita nahIM karatA hai| samAdhibharaNa kI sAdhanA vastutaH jIvana ko sArthaka banAne kA prayatna hai| vaha nirbhayatA kI sAdhanA hai| Aja vizva meM jitane bhI tanAva haiM, sabake pIche yA to manuSya kI icchAe~ aura AkAMkSAe~ haiM, yA phira maraNa ke viyoga kA bhaya hai| jinacandrasUri kI prastuta kRti kA sAra yahI hai ki hama apanA jIvana isa prakAra se jIeM ki mRtyu ke samaya udvignatA hamAre pAsa bhI na phaTakane paae| jIvana ke sandhyAkAla meM aisI udvignatA kI anubhUtimAtra vahI sAdhaka kara sakatA hai, jo samAdhimaraNa kI sAdhanA ke lie sadaiva tatpara rahatA hai| aise vyakti kI mRtyu bhI mahotsava bana jAtI hai, kyoMki usakA aisA dRr3ha vizvAsa hotA hai ki mRtyu to purAne jarjara zarIra ko tyAgakara yA to nae zarIra ko prApta karanA hai, yA amaratA ko varaNa karanA hai| mRtyu se bhayabhIta vahI hotA hai, jo usake lie pUrva taiyArI nahIM karatA hai; jisa prakAra parIkSA se vahI vidyArthI DaratA hai, jo varSabhara apanI taiyArI nahIM karatA hai| hamArI dRSTi meM prastuta kRti kA lakSya yadi koI hai, to vaha manuSya ko mRtyu ke bhaya se vimukta banAkara use amaratA kA pathagAmI banAnA hai aura kRtikAra apane isa uddezya meM pUrNataH saphala kahA jA sakatA hai| Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI nAma saM. 1981 antaddazA anuttaropapAtikasUtra 1656 anuyogadvArasUtra sahAyaka grantha sUcI lekhaka kA nAma samiti saM.- madhukaramuni zrI Agama prakAzana samiti, byAvara (rAja.) zrI kanhaiyAlAlajI a.bhA.sve.rathA.jaina mahArAja zAstroM dvArA samiti, mU. rAjakoTa (saurASTra) Agamodaya samiti, mumbaI anu.-bhadanta kalakattA Ananda kausalyAyan mahAbaudhi sabhA kundakundAcArya dehalI se prakAzita zrI mizrImalajI zrI AgamaprakAza mahArAja madhukara samiti byAvara bhadrabAhu ratalAma jinadAsagaNI ratalAma bhadrabAhu Agamodaya samiti, 1624 aMguttaranikAya (tIna bhAga) aSTapAhuDa AcArAMgasUtra 1ECE 1641 AcArAMganiyukti AcArAMgacUrNi Avazyakaniyukti 1641 2454 mumbaI AvazyakacUrNi malayagirI 2454 AvazyakavRtti malayagirI 1628,36 Agamodaya samiti, mumbaI Agamodaya samiti, mumbaI vijayadAnasUri, jaina siriz2a, sUrata jaina prakAzana AvazyakabhASya 1636,46 AcArAMgasUtra (1,2 A. zrI 1663 Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ skandha) nAma AcArAMgasUtra ( tInoM bhAga) AtmAnuzAsana ArAdhanApatAkA ( vIrabhadrakRta bhAga - 2 ArAdhanAkathAkoza isibhAsiyama (RSibhASita) uttarAdhyayana sUtra ArAdhanApatAkA ( prAcIna sva. puNyavijayajI AcAryakRta) - 2) upAsakadazAMgasUtra upAsaka dazAMgavRtti uttarAdhyayanavRtti uttarAdhyayanacUrNi orghaniryukti lekhaka kA nAma AtmArAmajI muni zrI kanhaiyAlAlajI AcArya guNabhadra zAntikumAra jayakumAra sa. zrI madhukara jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 493 zrI AtmArAmajI abhayadeva kamala saMyama samiti samiti, jaina sthAnaka, ludhiyAnA a. bhA. sve. rathA. jaina zAstrodvAra samiti, rAjakoTa zrI gaNeza varNI di. jaina saMsthAna, nariyA, vArANasI zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, mumbaI jaina saMskRti saMrakSaNa saMgha, zaulApura sUrata zrI Agama prakAzana samiti, byAvara (rAja.) lakSmIcaMdajaina lAibrerI, AgarA riSabhadeva kesarImala, ratalAma Agamodaya samiti, saM. 1664 1657 vI. saM. 2506 1687 1678 1627 jaina prakAzana samiti, 1664 ludhiyAnA 1684 1623 1633 1616 Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI ovRtti kArtikeyAnuprekSA kalpasUtra karmagrantha kaSAya nAma gommaTasAra zrImadbhagavadgItA chahaDhAlA jaina dharma kA maulika itihAsa lekhaka kA nAma droNAcArya kharataragaccha dIkSA nandI saM. bhaMvaralAla sUcI nAhaTA ma. vinayasAgara paM. manoharalAla zAstrI sAdhvI prajJAzrI zrI saNNana upakaraNa bhaNDAra zivajI rAma bhavana, jayapura munijIvavijayajIkRta zrI jaina zreyaskara maNDala veNicaMda suracaMda zAha, mehasANA AcArya nemicanda paM. daulatarAmajI samiti bambaI mehasANA preraNA AcArya hastImalajI Agamodaya samiti, bambaI mehasANA zrI paramazruta prabhAvaka jaina maNDala, mumbaI zrIvicakSaNa prakAzana, naIduniyA, iMdaura prAkRta bhAratI akAdamI 3826,yati zyAmalAlajI kA upAzraya motIsiMha bhaumiyoM kA rAstA, jayapura zrI parama zruta prabhAvaka gItApresa, gorakhapura jaina itihAsa samiti A. vinayacanda jJAna bhaNDAra lAla bhavana, caur3A rAstA, jayapura saM. 1616 1628 2054 zrI di. jaina svAdhyAya vI. saM. mandiraTrasTa, sonagar3ha 2505 (saurASTra) 1615 1666 1687 1665 Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 495 nAma jaina sAhitya kA bRhad itihAsa saM. 1968 1661 lekhaka kA nAma DA~. moharalAla mehatA pro. hIrAlAla Ara.kApa DiyA zrI devendramuni zAstrI samiti pArzvanAtha vidyAzrama zogha saMsthAna AI. TI.AI ror3a, karauMdI, vArANasI-5 zrI tAraka guru jaina granthAlaya, udayapura 1677 jaina Agama sAhitya, manana aura mImAMsA 1682 1667 2000 jaina, bauddha tathA gItA DaoN. sAgaramala jaina rAjasthAna prAkRta ke AcAra-darzanoM kA bhAratI saMsthAna, tulanAtmaka adhyayana, jayapura (rAja.) jaina-dharma aura DaoN. sAgaramala jaina pArzvanAtha vidyApITha, tAntrika-sAdhanA AI.TI.AI. ror3a, karauMdI, vArANasI jaina tattvavidyA NasAgara bhAratIya jJAnapITha 16-inTITyUzanala eriyA lodI ror3a, naI dillI tattvArthasUtra paM. sukhalAla saMghavI pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI tattvArthavArttika (bhAga-2) DaoN. mahendrasAgara bhAratIya jJAnapITha, jaina nyAyacArya tattvArthasUtra umAsvAti sanmati jJAnapITha, AgarA zolApura tattvArthasUtra sarvArtha- pUjyapAda zolApura siddhi TIkA tattvArthasUtra rAjavArtika- TakalaMka kalakattA TIkA 1676 1657 kAzI 1836 1626 Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI nAma tIrthodgAlaka darzanapAhuDa dvAdazAnuprekSA paMcAzaka-prakaraNam dharmAmRta (sAgara) dharmAmRta (anagAra) dharmasaMgraha nandisUtra nizIthacUrNi prakIrNaka sAhitya, manana DA~. sureza aura mImAMsA sisodiyA iyattAI ( bhAga muni puNyavijaya 1,2) padmanandi- paMcaviMzati pravacana - sAroddhAra bhAga- 1, 2 puruSArthasiddhayupAya paMcAstikAya saMgraha lekhaka kA nAma puNyavijayajI kundakunda paM. kailAzacandra zAstrI paM. kailAzacandra zAstrI muni hastImalajI dvArA sampAdita jinadAsagaNI DA~. dInAnAtha zarmA ( anuvAdaka), saM. pro. sAgaramala jaina zrI bAlacandrajI siddhAntazAstrI anuvAdikA sAdhvI prabhAzrI amRtacandra zrIlAla jaina samiti dekhie aSTapAhuDa bhAratIya jJAnapITha prakAzana, dillI bhAratIya jJAnapITha prakAzana, dillI jaina Agama graMthamAlA sanmati jJAnapITha AgarA saMsthAna, padminI mArga udayapura mahAvIra jaina vidyAlaya, mumbaI pArzvanAtha vidyApITha vArANasI AI. TI. AI. ror3a, karauMdI, vArANasI jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura devendrarAja mehatA, prAkRta bhAratI akAdamI, mAlavIya nagara, jayapura senTrala jaina pablika hAusa, lakhanaU A. zrI saM. 1678 1677 1657 1665 1687 1667 vI.saM. 2506 1666 2000 1933 1668 Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 497 nAma saM. lekhaka kA nAma nyAyatIrtha samiti bharatasAgarajI ma. saMgha prajJApanA saM. mudhakaramuni 1665 zrI Agama prakAzana samiti, byAvara bAraha bhAvanA saMgraha bArasa aNuvekkhA bRhadkalpabhASya bRhadkalpaniyukti bhagavatIsUtra paM. lAdurAma mahendra bhavana, vI. saM. mANikacanda ajamera madanagaMja, kizanagar3ha 2505 (rAja.) A. kundakunda kAntAbena choTAlAla vI.saM. vorA prakAzana, moTA 2468 AMkaDiyA (saurASTra) saM. puNyavijayajI AtmAnaMda jaina sabhA, 1633 bhAvanagara saM. puNyavijayajI AtmAnaMda jaina sabhA, 1633 bhAvanagara ghAsIlAlajI jaina zAstroddhAra 1671 samiti paM. kailAzacandra jaina saMskRti saMrakSaka 1678 siddhAntazAstrI saMgha, zolApura AryikAratna bhAratIya jJAnapITha 1984 jJAnamatIjI prakAzana paM. ToDaramala paM. ToDaramala smAraka 1982 TrasTa e-4 bApUnagara, jayapura (rAja.) bhikSu jagadIza nava nAlaMdA mahAvihAra kAzyapa saMskaraNa bhagavatI- ArAdhanA (donoM bhAga) mUlAcAra (pUrvArddha) mokSamArga prakAzana majjhinikAya guNacandra mahAvIracariyaM ma samAdhi Agamodaya samiti 1627 Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanAzrI nAma lekhaka kA nAma saM. . yogazAstra A. kezara sUrIzvarajI ma. 1677 yogasAra zrImad yogIndudeva 1660 1672 ratnakaraNDakazrAvakAcAra paM. pannAlAla "basanta" rAjavArtika akaMlakadeva samiti mumbaI zrI municandra zramaNa ArAdhanA TrasTa girivihAra taleTI ror3a, pAlItANA zrImad rAyacandra Azrama, AgAsa (gujarAta) vIra sevA mandira TrasTa prakAzana, dillI bhAratIya jJAnapITha dillI Agama prakAzana samiti, byAvara (rAja.) zrI vItarAga sat sAhitya prasAraka TrasTa, bhAvanagara (guja.) bhAratIya jJAnapITha, saM. madhukara muni 1986 vyAkhyAprajJapti (bhAga 3,4) bRhadrvya saMgraha zrImad nemicandra siddhAnta deva vI.saM. 2503 vasunandizrAvakAcAra saM. hIrAlAla jaina 1652 kAzI. vizeSAvazyakabhASya banArasa 2441 zrI jinabhadragaNi kSamAzramaNa TIkA hemacanda, harSacandra, bhUrAbhAI zrIbhadrabAhu svAmI kezavalAla premacandra saM. zrI madhukara vyavahArabhASya ahamadAbAda samavAyAMgasUtra zrI Agama prakAzana 1982 Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa / 499 muni kAzI _ nAma lekhaka kA nAma samiti saM. samiti, byAvara sthAnAMgasUtra saM. zrI madhukara zrI Agama prakAzana 1962 muni samiti zrI samAdhizataka TIkA brahmacArI zItala jaina mitra sUrata 1687 prasAda sarvArthasiddhiH paM. phUlacandra bhAratIya jJAnapITha, 1955 siddhAntazAstrI samAdhimaraNotsAhadIpaka hIrAlAla jaina vIra sevA mandira 1982 siddhAntazAstrI TrasTa, dillI samayasAra jyacanda jinavANI prakAzana vi.saM. vibhAga, zrI jaina 2468 maMdira sarAya, rohataka samAdhimaraNa DaoN. rajjanakumAra pArzvanAtha vidyApITha 2001 saM. sAgaramala jaina AI.TI.AI.ror3a, vijaya kumAra karaudI, vArANasI saMvegaraMgazAlA (hindI) panyAsa zrI sarasvatI pustaka 1685 padmavijaya bhaNDAra hAthIkhAnA, vi.saM. ratanapola, 2041 ahamadAbAda zrIsaMvegaraMgazAlA paNDita bAbubhAI 1250 (mUlagrantha) jinacandrasUri, saM. savacaMda 655/a vi.saM. muni hemendravijaya manasukhabhAI pola, 2025 paM. bAbubhAI savacaMda kAlupura ahamadAbAda-1 saMvegaraMgazAlA graMtha zrI mahAvIra jaina zve. 1687 (gujarAtI) vijayabhadraMkarasUrijI mUrtipUjaka saMgha 2442 operA so. pAlaDI, ahamadAbAda Agamodaya samiti granthakAra zrI A. Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 / sAdhvI zrI priyadivyAMjanA zrI sUtrakRtAMgaTIkA jJANArNava nAma jJAtAdharmakathAMga trINi chedasUtrANi zramaNasUtra zrAvakadharma lekhaka kA nAma zIlaMkAcArya paM. bAlacandajI zAstrI zrI mizrImalajI ( madhukara ) amaramunijI mahArAja samiti saMsthApaka dIpa ratnasAgara, Agama ArAdhanA kendra, ahamadAbAda mahAsatI ujjvala kumArI jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura byAvara (rAja.) yuvAcArya zrI madhukara zrI Agama prakAzana samiti, muni zrI Agama prakAzana samiti, byAvara (rAja.) sanmati jJAnapITha AgarA sanmati jJAnapITha, AgarA saM. 2000 1677 1681 1662 1666 1654 Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcya vidyApITha : eka paricaya DaoN. sAgaramala jaina pAramArthika zikSaNa nyAsa dvArA san 1997 meM saMcAlita prAcya vidyApITha, zAjApura AgarA- -mumbaI rASTrIya rAjamArga para sthita hai| isa saMsthAna kA mukhya uddezya bhAratIya prAcya vidyAoM ke ucca starIya adhyayana, prazikSaNa evaM zodhakArya ke sAtha-sAtha bhAratIya sAMskRtika mUlyoM ko puna: pratiSThita karanA hai| isa vidyApITha meM jaina, bauddha aura hindU dharma Adi ke lagabhaga 10,000 durlabha grantha upalabdha hai / isake atirikta 700 hasta likhita pANDulipiyA~ hai / yahA~ 40 patra-patrikAe~ bhI niyamita AtI hai| isa parisara meM sAdhu-sAdhviyoM, zodhArthiyoM aura mumukSujanoM ke lie adhyayana-adhyApana ke sAtha-sAtha nivAsa, bhojana Adi kI bhI uttama vyavasthA hai| zodhakAryoM ke mArgadarzana evaM zikSaNa hetu DaoN. sAgaramalajI jaina kA satat sAnidhya prApta hai| ise vikrama vizvavidyAlaya ujjaina dvArA zodha saMsthAna ke rUpa meM mAnyatA pradAna kI gaI hai| prakAzana sUcI 1. jaina darzana ke nava tattva-DaoN. dharmazIlAjI 2. Peace and Religious Hormony - Dr. Sagarmal Jain 3. ahiMsA kI prAsaMgikatA-DaoN. sAgaramala jaina 4. jaina dharma kI aitihAsika vikAsa yAtrA - DaoN. sAgaramala jaina 5. jaina gRhastha ke SoDaza saMskAra-anu. sAdhvI mokSaratnA zrI 6. jaina muni jIvana ke vidhi-vidhAna anu. sAdhvI mokSaratnAzrI 7. anubhUti evaM darzana-sAdhvI rUcidarzanAzrI 8. jaina vidhi-vidhAnoM ke sAhityoM kA bRhada itihAsa- sAdhvI saumyaguNAzrI 9. pratiSThA, zAntikakarma, pauSTika karma evaM bali vidhAna anu. sAdhvI mokSaratnAzrI 10. prAyazcita, Avazyaka, tapa evaM padAropaNa vidhi-anu. mokSaratnAzrI 11. dharma kA marma-DaoN. sAgaramala jaina 12. jaina dharma kI aitihAsika vikAsa yAtrA - DaoN. sAgaramala jaina Mate & Personal Only jainen parzorg Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma sAMsArikanAma janmasthAna pitAzrI mAtuzrI dIkSA dIkSA sthala laghudIkSAdAtA bar3I dIkSA dAtA dIkSA gurU vihAra kSetra lerikhakA eka paricaya.... sAdhvI priyadivyAMjanAzrI zazikalA jhAbaka cainnaI (madrAsa) hemacaMdrajIsA. jhAbaka yazabAlA jhAbaka 8/8/1973 23/2/1994 cainnaI (madrAsa) zrImad vijayakalApUrNa sUrizvarajI ma.sA. upAdhyAya pravara zrI maNiprabhasAgarajI ma. sA. pArzvamaNi tIrtha prerikA pa.pU. sulocanA zrI jI ma. sA. tAmilanADu, mahArASTra, madhyapradeza, rAjasthAna, gujarAta, AMdhapradeza, karnATaka hindI, saMskRta, tarka-nyAya, vyAkaraNa, Agama Adi ema.e.-jaina vidyA aura tulanAtmaka dharma-darzana pIeca.DI.-saMvegaraMgazAlA meM sAdhanA aura ArAdhanA svarUpa mAsakSamaNa, varSItapa, vIzasthAnaka tapa, vardhamAna Ayambila tapa, aTThAI, navapada olI alpavaya meM hI Apane jJAna, sAdhanA, aura tapa ArAdhanA ke zikhara ko chuA hai| ApakA tapa evaM saMyama se vibhUSita ApakA jIvana preraNAdAyI hai / / vAkpaTutA evaM praphullita saumya ceharA pratyeka vyakti ko prabhAvita karatA hai| ApakA jIvana AtmaciMtana, tapa-tyAgamaya jIvana, madhuravANI, saralatA, kSamA, paropakAra AdiguNoM se surabhita hai| adhyayana tapazcaryA vizeSatA For Privat Printed at Akrati Offset. MAIN Ph. 0734-2561720, 9827242489298376 77710