Book Title: Anuttar Yogi Tirthankar Mahavir Part 03
Author(s): Virendrakumar Jain
Publisher: Veer Nirvan Granth Prakashan Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003847/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anatarayogIH3) tIrthaMkara mahAvIra vIrendrakumAra jaina en Educational nallona Fort ersahalar vadise Only wwwjalne nalog Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Hauntem HI phailandal rAma, kRSNa, buddha, krIsta Adi sabhI pramukha jyotirdharoM para, saMsAra meM sarvatra hI, Adhunika sRjana aura kalA kI sabhI vidhAoM meM paryApta kAma huA hai| prakaTa hai ki atimAnavoM kI isa zreNI meM kevala tIrthaMkara mahAvIra hI aise haiM, jina para Aja taka koI mahattvapUrNa sRjanAtmaka kRti prastuta na ho| skii| prastuta upanyAsa isa dizA meM sArI duniyA meM isa prakAra kA sarvaprathama zuddha sRjanAtmaka prayAsa hai| yahA~ pahalI bAra bhagavAna ko, paccIsa sadI vyApI sAmpradAyikatA ke jar3a kArAgAra se mukta karake unake nisarga vizva-puruSa rUpa meM prakaTa kiyA gayA hai| upalabdha srotoM meM mahAvIra-jIvana ke jo yatkicit upAdAna milate haiM, unake AdhAra para racanA karanA, eka ati duHsAdhya karma thaa| pracalita itihAsa meM bhI mahAvIra kA vyaktitva aneka bhrAnta aura paraspara virodhI dhAraNAoM se DhaMkA huA hai| aise meM kalpaka manISA ke apratima dhanI, prasiddha kavi-kathAkAra aura maulika cintaka zrI vIrendrakumAra jaina ne, apane pAradarzI vijana-vAtAyana para sIdhasIdhe mahAvIra kA antaHsAkSAtkAra karake, unheM racane kA eka sAhasika prayoga kiyA hai| hajAroM varSoM ke bhAratIya purANa-itihAsa, dharma, saMskRti, darzana, adhyAtma kA atalagAmI manthana karake, lekhaka ne yahA~ ThIka itihAsa ke paTa para mahAvIra ko jIvanta aura jvalanta kiyA hai| mAnava ko atimAnava ke rUpa meM, aura atimAnava ko mAnava ke rUpa meM ekabAragI hI racanA, kisI bhI racanAkAra ke lie eka duHsAdhya kasauTI hai| vIrendra isa kasauTI para kitane khare utare haiM, isakA nirNaya to prabuddha pAThaka aura samaya svayam hI kara skegaa| ___pahalI bAra yahA~ zizu, bAlaka, kizora, yuvA, tapasvI, tIrthaMkara aura bhagavAna mahAvIra, nitAnta manuSya ke rUpa meM sAMgopAMga avatIrNa hue haiN| DhAI hajAra varSa bAda phira Apa yahA~, mahAvIra ko ThIka abhI aura Aja ke bhAratavarSa kI dharatI para calate hue dekheNge| aitihAsika aura parAaitihAsika mahAvIra kA eka adbhuta samarasa sAmaMjasya isa upanyAsa meM sahaja hI siddha ho sakA hai| divakAla-vijetA yogIzvara mahAvIra yahA~ pahalI bAra kavi ke vijana dvArA, itihAsavidhAtA ke rUpa meM pratyakSa aura mUrtimAna hue haiN| isa kRti ke mahAvIra kI vANI meM hamAre yuga kI tamAma vaiyaktika, sArvajanika, bhautika-Atmika, sAmAjika, Arthika, rAjanItika samasyAe~ anAyAsa pratidhvanita huI haiM. aura unakA maulika samAdhAna bhI prastuta haA hai| vIrendra ke mahAvIra ekabAragI hI prAsaMgika aura prajJA-puruSa haiM, zAzvata aura samakAlIna haiN| * 'ananta asIma avakAza aura kAla ke bodha ko yahA~ sRjana dvArA aindrika anubhUti kA viSaya banAyA gayA hai| aindrika aura atIndrika anubhUtisaMvedana kA aisA saMyojana vizva-sAhitya meM virala hI milatA hai| sRjana dvArA AdhyAtmika cetanA ko manovijJAna pradAna karane kI dizA meM yaha apane DhaMga kA eka nirAlA prayoga hai| vIrendra bAlapana se hI apane Antarika antarikSa aura only. zeSa AkharI phlaipa para Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuttara yogI : tIrthaMkara mahAvIra vIrendrakumAra jaina zrI vIra nirvANa graMtha - prakAzana samiti, indaura Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMtrI : bAbUlAla pATodI, zrI vIra nirvANa graMtha prakAzana samiti, 48, sItalAmAtA bAjAra, indaura - 2, madhya pradeza AvaraNa- citra : gomaTezvara, zravaNa velagolA kA eka viziSTa sAiDa-poja Avazyaka saMzodhana ke sAtha prastuta tIrthakara mudrA kA pratIka (c) bIrendrakumAra jaina * anutara yogI : tIrthaMkara mahAvIra upanyAsa bIrendrakumAra jaMga * prakAzaka : zrI vI. ni. graM.pra. samiti, 48, sItalAmAtA bAjAra, indaura - 2 * prathama AvRtti : 1100 vIra nirvANa samvat 2500 IsvI san : 1975 dvitIya AvRtti 1500 bIra nirvANa saMvat 2505 IsvI san 1979 * mUlya: tIsa rupaye Jain Educationa International sarvAdhikAra surakSita All rights reserved mudraka : naIduniyA presa, indaura - 2 For Personal and Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna meM cA~danapura meM jIvanta virAjamAna trailokyezvara zrI mahAvIra prabhu ke caraNoM meM : vizvadharma ke adhunAtana maMtra-dRSTA pUjya mumIzvara zrI vidyAnanda svAmI ke sArasvata kara-kamaloM meM Jain Educationa International saubhAgyavatI anilA rAnI jaina ke lie, jinhoMne mere tamAma tUphAnoM ke bIca ghara kA dIyA jalAye rakhakhA For Personal and Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya khaNDa tIrthaMkara kA dharmacakra-pravartana Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrama 1. 38 91 108 126 135 154 1. zrotA kI khoja meM 2. bailokyezvara kA samavasaraNa 3. carama virodhI kI pratIkSA 4. bhagavadpAda indrabhUti gautama 5. anekAnta kA mAnastambha 6. prathama dharma-dezanA 7. yuna-tIrtha kI sthApanA 8. aham ke vIrAnoM meM 9. ananta zayana hamArI pratIkSA meM hai 10. a~dhiyArI khoha ke pAra 11. vaha koI nahIM raha gayA 12. saundarya aura yauvana ke sImAnta 13. vaha gaNikA gAyatrI : kAma, saundarya aura kalA 14. martya manuSya kI mA~ ko uttara do, mahAvIra 15. sarvahArA kI prabhutA 16. sacamuca, A gaye mere yajJapuruSa 17. mahAsattA kA visphoTa 18. anavadyA priyadarzanA 19. prabhu-drohI kI mukti avazyambhAvI 20. vAsanA ke sulagate jaMgala 21. ananta-AyAmI kaivalya-kalA 22. itihAsa kA agni-snAna 23. kyA kalkI avatAra hone ko hai ? 171 188 0 C 207 r 230 251 257 265 280 304 mmm mr 316 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrotA kI khoja meM haThAt zacI aura zakrendra kA aTUTa AliMgana TUTa gayA / unakI zaiyA meM yaha kaisA bhUkampa hai ? ' aura jAne kaba ve eka-dUsare se chiTaka kara apane kalpakAma zayana kakSa do virodhI choroM para, Amane-sAmane khar3e ho gaye / ve jaise eka-dUsare ko pahacAna nahIM pA rahe haiN| ve naye sire se eka-dUsare ko sAkSAt kara rahe haiM. aura pahacAna rahe haiM / apUrva sundarI hai Aja kI yaha zacI / apUrva sundara hai Aja kA yaha zakrendra to phira AliMgana kyoM TUTa gayA ? 'dehoM ke AliMgana kI sImA A gaI ? to kyA isase Age kA bhI koI AliMgana hai ? kyA koI aisA milana bhI hai, jisameM viccheda nahIM ? jisameM viyoga nahIM ? kSaNArddha se bhI kama, eka samaya mAtra meM ye prazna unake bhItara se guz2ara gaye / aura ve aura bhI uddIpta, aura bhI jAjvalya ho kara eka-dUsare ko pUchate-se tAka rahe haiM / unakI dehoM meM qhAmoza bijaliyA~ kar3aka rahI haiN| romAMca ke asahya hilore A rahe haiM / 'are yaha kyA, ki unakI zaiyA jaise jhaMjhA ke jhakoroM meM parvata kI taraha kA~pa rahI hai / unakA vaha vilAsa kakSa aura usakA samUcA aizvarya mAno eka vAtyAcakra meM ulaTa-palaTa kara UbhacUbha ho rahA hai / unake pairoM tale kI dharatI dhUjatI huI, nIce dhasakatI jA rahI hai / mAthe para kA AkAza jaise haTa gayA hai / ve kahA~ khar3e raheM, kaise khar3e raheM ? purAnI dharatI china gaI, purAne AdhAra lupta ho gaye / are koI nayI dharatI, koI naye AdhAra kahIM haiM ? aura ve donoM adhara meM chaTapaTA rahe haiM / * aura taba indra ne apane astitva ke bAre meM Azvasta honA cAhA / usane apanI svargapati sattA kA AdhAra khojanA cAhA / "vaha jhapaTatA huA apanI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saudharma sabhA meM gavA / zacI ne usakA anusaraNa kiyaa| indra apane siMhAsana para jA baiThA aura usane apanI sattA ko mahasUsa karanA caahaa| * * para yaha kyA, ki usakA siMhAsana havA meM patte kI taraha tharatharA rahA hai / usake nIce kI farza meM viplavI bhUkampa ke hilore A rahe haiM / vizAla sabhAbhavana kI dIvAreM DolatI huI dharAzAyI hotI jA rahI haiN| indra siMhAsana chor3a kara zacI ke sammukha A khar3A huaa| para khar3e rahanA bhI jaise isa kSaNa muhAla hai / ___'zacI, zacI, dekho, dekho, svarga kI ajeya sattA ko phira pArthiva kI mATI ne cunautI dI hai| svarga dhvasta hokara, ThIka hamArI A~khoM ke sAmane bharabharA kara bikhara rahA hai / bolo, bolo, hama kahAM khar3e raheM, kahA~ jAyeM, prANa ?' 'prabhu, mere indrezvara mujhe lo, majhe apane meM sameTa lo / bAbo nAtha, bacAo isa pralaya se / maiM aba khar3I nahIM raha sakatI / ' __... nahIM, aba maiM tumheM apane AliMgana meM nahIM le sakatA / vaha AliMgana madA ke liye TUTa gyaa| usameM aba hama eka-dUsare ko zaraNa nahIM de sakate / * vaha zaraNa kahIM aura hai / ' 'kahA~ hai vaha zaraNa, cupa kyoM ho gaye, bolo nAtha !' 'patA nahIM ! lekina dekho, dekho, yaha saba kyA hai . . . ? 'kyA hai svAmI, tuma aise bhayabhIta kyoM ? saudharmapati zakrendra, apAra sattA aura aizvarya kA prbhu| aura itanA bhayabhIta ?' 'zacI, nahIM, maiM kucha nhiiN| maiM niHzeSa ho gayA / merI sattA samApta ho gyii| yaha koI sArI sattAoM kI sattA hai, jo . jo, isa kSaNa hamAre Upara ArUr3ha ho gaI hai|' _ 'kahA~ hai vaha sattAoM kI sattA ? dikhAo na, dikhaao| nahIM, yaha tumhArI bhrAnti hai| __alakSya meM kahIM eka pralayaMkara visphoTa sunAI pdd'aa| kAnoM meM nahIM, nAr3iyoM 'oha zacI, dekho na, sAre svargoM ke paTala hila rahe haiN| tamAma indroM ke siMhAsana Dola rahe haiN| hara svarga ke indroM aura indrANiyoM ke, devoM aura devAMganAoM ke AliMgana TUTa gaye haiM / apsarAoM ke lAvaNya dhUla meM mila rahe haiM / . . . ' ... * 'nAtha, nAtha, yaha kyA kaha rahe ho ?' 'dekho na zacI, hamArI isa indra sabhA ke indranIla jhUmara haThAt bajha gaye haiN| sAre svargoM kI ratna-prabhAe~ manda par3a gaI haiM / jyotirAMga jAti ke kalpavRkSoM kI amanda vibhAeM patajhara ke pattoM kI taraha jhar3I jA rahI haiN| kAlacakra se pare ke Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamAre sadodita sUrya aura candramA astaprAya haiN| * * *o zacI, dekho, dekho, svoM kA Aloka abhI-abhI DUba jAne kI anI para hai| zacI, mujhe thAmo, mujhe * / ' 'nAtha, mujhe thAmo, mujhe apane meM lIna kara lo / ' 'maiM kauna ? kahA~ hai koI zakendra ? koI nahIM, kahIM nhiiN| tuma kauna ? kahA~ hai koI zacI? koI nahIM, kahIM nahIM / zacI, tuma merI koI nahIM / maiM tumhArA koI nahIM / koI tIsarI hI sattA hamAre astitvoM kI nirNAyaka hai, isa kSaNa!' ___eka aphATa nistabdhatA meM donoM kA~pate prazna-cinha mAtra raha gaye haiM / eka dUsare ke aamne-saamne| ___ - ki acAnaka eka navodaya ke AbhAsa se ve saMcetana ho uThate haiM / mAnoM ki haThAt kisI dhruva ne unheM thAma liyA hai| unheM astitva de diyA hai / _ 'Ananda, Ananda, zacI / hama phira apane meM lauTa aaye| dekho na, eka apUrva navIna AbhA se sAre svarga jhalamalA uThe haiM / hamAre ratna-dIpoM meM nayI jyotiyA~ ujala uThI haiM / hamAre jyotirAMga kalpavRkSoM ke purAtana phala-phUla jhara pdd'e| unameM nAnA raMgI rozaniyoM ke nita-navya phala-phUla phUTa Aye haiN| ApoApa, anacAhe, jAne kaisI nava-nUtana bhoga-sAmagriyA~ unase utara kara hamAre sAmane calI A rahI haiM / * apUrva hai yaha ghttnaa|' 'mere prANezvara, pA gaI tumheM / apane sarvasva ko| pA gaI saba kucha, pahalI bAra / apUrva laga rahe ho Aja tum| apUrva laga rahe haiM, tumhAre sAre svargoM ke vaibhava / unameM koI nayA hI pariNamana ghaTita ho rahA hai| * * aise sukha kA anubhava isase pahale kabhI na huA / ' 'saca kaha rahI ho, merI aindrilA, merI aatmaa| yatparonAsti hai hamAre asthihIna zarIroM meM yaha sukhAnubhati / o zacI, mere avadhijJAna ke bahuta dUragAmI vAtAyana khula par3e haiM / loka ke atalAntoM meM prakAza kI suraMgeM laga gaI haiN| vizva-brahmANDa ko thAmane vAle tInoM vAtavalaya mAnoM indradhanuSoM kI taraMgita nadiyA~ ho gaye haiM / saba se antima tala ke usa nigodiyA jIvoM ke saMsAra ko dekho / vahA~ to cirakAla abhedya aMdhakAra kA hI sAmrAjya chAyA rahatA hai / aura usameM ve asaMkhya ekendriya prANI bezumAra mAMsa-rAziyoM meM bebasa lar3akate rahate haiN| / Aja mahAtamas ke usa loka meM bhI ujAle kI kiraNeM phaTa par3I haiN| una ghora ajJAnI jIvoM ke bhItara bhI eka nayI cetanA sphurita ho uThI hai| . . . 'tuma dekha rahe ho svAmI, aura maiM kevala anubhava kara pA rahI huuN| maiM tumhArI nArI, tumhArI anubhUti !' dekho merI ardhAMginI, dekho, palyoM, sAgaroM, karor3oM varSoM se naraka ke anirvaca duHkhoM meM chaTapaTAte una nara-nAriyoM ko / cirantana saMtrAsa meM jI rahe, una Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nArakiyoM ke prANa bhI isa kSaNa anAyAsa sukha se pulakita ho uThe haiM / unakI zUla zaiyAoM meM ekAeka yaha kaisI phUloM kI chuvana-sI bhara AyI hai| * * * mujhe spaSTa AbhAsa ho rahA hai, ki isa muhUrta meM tInoM lokoM ke prANimAtra kI AtmA meM sukha kI anubhUti hilore le rahI hai / karma-sattA mAnoM isa kSaNa thama gaI hai / usake rajopAza jaise DhIle par3a gaye haiM / jIva mAtra kSaNa bhara ko apane-apane svabhAvagata sukha se vibhora ho gaye haiM / duHkha kI vibhAva-rAtri isa samaya brahmANDa para se tirohita ho gaI hai / tattva isa kSaNa apane zuddha pariNamana meM Atma-vilAsa kara rahA hai / . . . ' 'Azcarya, Azcarya, Ananda, Ananda, saudharma-pati / dekho, dekho, maiM aura kI aura huI jA rahI huuN| mere sAre purAtana saundarya aura zRMgAra jhar3a rahe haiM / maiM nagna se nagnatara hotI jA rahI huuN| maiM apane hI lAvaNya ke jala meM nahA rahI huuN| mere svAmI, merI isa carama nagnatA ko nahIM dekhoge ? mere saundarya ke isa salila meM mere sAtha jalakeli nahIM karoge?' ___dekho zacI, dekho, bhItara kI ora dekho, tumhAre nagna lAvaNya kI antima jhIla meM maiM tumhAre sAtha taira rahA hU~ / tuma mere ArapAra taira rahI ho, maiM tumhAre ArapAra taira rahA huuN| hamAre zarIra kitane pAradarzaka aura pAragamya ho gaye haiN| kahIM koI bAdhA hI nahIM rahI hamAre bIca / jaise apratiruddha aura carama hai hamArA yaha ramaNa / ' 'suneM, svAmI suneM, havA meM ye kaisI vINAe~ acAnaka baja uThI haiM ? virAToM meM ye kaise vAjiba akasmAt gUMja rahe haiM ? sAre svargoM se utsava-vAdyoM kI dhvaniyA~ uTha rahI haiN|' ___'suno zacI, suno, kalpavAsI devoM ke vimAnoM meM ApoApa avirAma ghaMTanAda ho rahA hai| jyotiSI devoM kA loka Akasmika siMhanAda se tharrA rahA hai / vyantaroM ke bhavanoM meM svayameva hI megha-garjana kI taraha nakkAr3e baja rahe haiN| bhavanavAsI devoM kI aTAriyoM para bina phUMke hI, tumula zaMkha-dhvaniyA~ ho rahI hai| sAre brahmANDa meM jaise lAsya kA mRdaMga baja rahA hai / . . kisa mahAzakti kA yaha jAduI khela hai, merI hRdayezvarI ?' ___ 'o' . 'o' . 'dekho, dekho, mere prabhu, sAre svargoM ke kalpa-vRkSoM se divya mandAra phUloM kI jhar3iyA~ laga gaI haiM / dhArAsAra barasate hue ye phUla pRthvI kI ora jA rahe haiM / kisakA abhiSeka karane ke liye ? kauna hai vaha pRthA kA puruSottama ? kauna hai vaha nArAyaNa ? jisake zrIcaraNoM meM sAre svargoM ke amara kahalAte aizvarya pUjArghya bana kara Dhalaka rahe haiM ? * . . ' 'saca kaha rahe ho nAtha, tumhArI zacI kA lAvaNya usa ajJAta sattA-puruSa ke caraNoM kI dhUla ho jAne ko macala uThA hai / mere urojoM kA akSayya kahalAtA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yauvana usake padanakhoM para lauTa-lauTa jAne ko pAgala ho uThA hai| kauna hai, kauna hai vaha aisA pRthvI-putra, jisane tumhArI zacI ko tumase chIna liyA hai, zakrendra ?' * 'indra ko yaha sunate-sunate eka gahare AlhAda kI marjI A gii| vaha samAdhi lIna-sA ho kara apane antaratama meM jhA~ka rahA hai / * "haThAt, usake avadhijJAna kA carama vAtAyana eka vidyut-TaMkAra ke sAtha khula par3A / * jo dRzya use dikhAI par3A, use dekha kara usakA Ananda usakI divya deha ke taTabandha tor3ane lgaa| vaha amita ullAsa se kilakAra uThA : - 'svargezvarI, dekho, dekho sudUra pRthvI para khar3A vaha AkAza-puruSa / virATajyoti kA vaha himAcala / jo isa kSaNa calAyamAna hone ko udyata hai / bharatakSetra ke magadha deza meM, RjubAlikA nadI ke taTa para, mahAzramaNa mahAvIra ko kaivalya-lAbha ho gayA hai| anuttara sarvajJa mahAvIra kI usI kaivalya-prabhA se isa kSaNa ananta koTi brahmANDa jagamagA uThe haiN| unhIM trilokInAtha ke prabhAmaNDala se tInoM loka isa samaya bhAsvara ho uThe haiN| usI qhAmoza visphoTa se hamAre svargoM meM rozanI aura rUpAMtara kA eka viplava-sA ghaTita huA hai| * * * merI AtmezvarI aindrilA, trailokyezvara prabhu kI usa kaivalya-jyoti meM Aja hamArA nayA janma huA hai / unhIM mahAviSNu ke vakSa ke zrIvatsa cihna meM hamArA AliMgana aTUTa ho sakatA hai / vahIM, kevalaM vahIM sambhava hai, nirantara bhoga, anAhata ramaNa / ' 'unhIM mahAkAlezvara bhagavAna kI vakSa-guhA meM maiM tumhAre saMga utsaMgita hU~ isa kSaNa, o mere indrezvara / ' 'dekho, zacI , dekho hamAre solahoM svarga, mAhendroM aura ahamindroM kI sarvArthasiddhiyA~ apane-apane vimAnoM para car3ha kara, tIrthaMkara mahAvIra kA kaivalyAbhiSeka karane ko pRthvI kI ora dhAvamAna haiM / gatimAna deva-sRSTiyoM kI indradhanuSI ratna-prabhAoM se, sArA AkAza eka saMcAriNI citramAyA-sA bhAsvara ho uThA hai / calo zacI, calo, hama bhI una sarvadarzI prabhu ke zrIcaraNoM kI pUjA ko pRthvI para caleM |clo, hama unake samavasaraNa kI racanA meM apane samasta svargoM ke vaibhava ko cukA deM, tAki zAyada hamAre nazvara sukhoM meM, unake anazvara aura nirantara sukha kA amRta utara Aye / ' ___'calo nAtha, calo, aba eka kSaNa ko bhI yahA~ virAma nhiiN| mujhe hI banA lo apanA pujApA / mere hI bhItara, apane svargoM ke sArabhUta aizvarya ko una vizvezvara ke caraNoM meM car3hA do| una zrIcaraNo meM vijita hue binA, aba tumhArA carama AliMgana pAnA sambhava nhiiN| * * * tuma, jo isa kSaNa merI chuvana se bAhara ho gaye ho / tuma, jo isa antar-muhUrta meM merI pakar3a se chiTaka gaye ho / vaha pakar3a sarvadarzI prabhu kI netra-prabhA meM hI phira se pA sakatI hU~ / ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saudharma-pati zakendra ne vizAla cAMdI ke ghaNTa ko kAsya ke DaMke se pratAr3ita kiyaa| * kucha hI kSaNoM meM kubera A upasthita huA : 'AjJA kareM, indrezvara zakendra, sevA meM prastuta hai| adbhuta hai ullAsa kA yaha kSaNa / merI ye bA~heM sahasrabAhu ho kara, koI apUrva racanA karane ko akulA rahI haiM / devalokoM ke mahAzilpI aura vAstukAra RbhugaNoM kI A~khoM meM navanavIna saundarya sRSTiyA~ ubhara rahI haiN| unake aMga-aMga kisI apUrva sarjanA ke unmAda se jhUma rahe haiM / yaha kisa parama racanA kA unmeSa hai ? AjJA kareM, zakrendra / ___jAnate to ho, lakSmIpati, Aja tumhArI saundarya-sampadA ke dhanya hone kI carama ghar3I A pahu~cI hai / calo Rju-bAlikA ke taTa pr| devAdhideva tIrthaMkara mahAvIra kI kaivalya-bodhi ko jhelane yogya, samavasaraNa kI racanA karo / jAno bandhu, bAraha varSa, pA~ca mAsa, pandraha dina kI akhaMDa mauna taposAdhanA ke bAda, mAja sarvajJa arhat mahAvAra kI dharma-dezanA avyAvAca jharanoM kI taraha phUTa par3ane ko hai| ve apanI nizcala mahAsamAdhi se bAhara A gaye haiN| unake nayanoM ke unmIlana meM tInoM loka, tInoM kAla ke aNu-aNu ke sAre pariNamana jhalaka rahe haiN| ve aba kisI bhI kSaNa cala par3ane ko udyata haiN| isase pahale ki bhagavAna kA prathama caraNa uThe, yA prathama vacana phUTe, tatkAla pRthvI para cala kara unake parisara meM samavasaraNa kI racanA karo / aisA samavasaraNa, jahA~ se pravAhita hone vAlI tIrthakarI vANI, kalikAla ke hajAroM varSoM ke andha prANika saMghoM meM, cupacApa AtmAoM kI bhItarI rAheM Alokita karatI rhe|' 'hama to kevala mAdhyama ke racanAkAra haiM, saudharmapati / para una jagadIzvara kI pAramezvarI UrjA hI usa mAdhyama ko apane yogya banAne meM samartha ho sakatI hai / hama prayANako udyata haiM, shkrendr| dekho, hamArI hastizAlA meM virATa dhavala airAvata hAthI, sahasroM sUMDoM ke sAtha DolatA huA AvirmAna huA hai / vaha prasthAna kA saMketa mA~ga rahA hai| * * hamArI nidhiyA~ usakI pITha para ArUr3ha ho cukI haiN| . . anugamana ko prastuta hU~, svarga kI tamAma RddhiyoM, siddhiyoM, vibhUtiyoM ke sAtha / ' * * *zakendra ne anAyAsa zaMkhanAda kiyaa| usase antarikSoM ke stabdha paramANu jhaMkRta ho utthe| aura saudharma svarga kI deva-saSTi, tumala nRtya, gAna aura vAjita dhvaniyoM ke sAtha, prasthAna kara gii| unake gatimAna vimAnoM kI nAnAraMgI maNi-prabhA, aura RddhiyoM ke jyotipuMjoM se AkAza-maNDala citrita ho utthe| . . 'RjubAlikA nadI aucaka hI cauMka utthii| vaha ruka gaI, aura usane mur3a kara dekhaa| usakI laharoM para yaha kaisI raMgAraMga rozanI kI jagatI utara rahI hai ? usake pAniyoM meM ye kaise gahana mRdaMga aura vINAe~ baja rahI haiM ? usakI taraMga-taraMga para urvaziyA~ aura apsarAeM nRtya kara rahI haiN| raMgIna prakAza kA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha saMcArI jagata, digantoM ko pAra karatA huA, jambU dvIpa kI taTa-vediyoM ko atikrAnta kara rahA hai / aura usakI dhurI para khar3e haiM trilokapati tIrthaMkara mahAvIra / * aura lo, una prabhu ne pahalA caraNa uThAyA hai / to mahAmeru aura kulAcala hila uThe hai, unake prathama caraNapAta se oMkAra dhvani kA eka birAT maMDala unake vyaktitva meM se prasArita hotA huA, tamAma deza-kAla meM vyApatA calA jA rahA hai / usameM se phUTate hue ye tIna pada : 'uppanei vA, vigamei vA, dhuvei vA,' hajAboM meM anuguMjita ho rahe haiM / aindrika sukhoM meM mUcchita devasRSTi usa alakSya bodhi-dhvani se aprabhAvita raha gaI / zabda zUnya meM DUba gaye / prabhu kI vaha prathama divya dhvani mahAmauna meM se uTha kara usI meM visarjita ho gayI / vaha kahIM pratita na ho sakI / bhoga- mUcchita devoM aura ajJAnI mAnavoM kI sImA para TakarA kara vaha vyartha ho gayI / kaivalya - strota bhagavAna, zrotA kI khoja meM Age bar3ha gaye / rAta ho AI hai / aura isa abelA meM hI bhagavAna nakSatra se nakSatra taka kI Dana bharate bihAra kara rahe haiM / parama yogIzvara ke nirdhAra zarIra kI pagacApa jhelane meM mArila pRthvI saMkoca meM par3a gayI hai / pavanaMjayI prabhu adhara antarikSa meM hI bihAra kara rahe haiN| deza-kAla kI tamAma gatiyoM se pare kI hai yaha gati / . . . apane tapazcaryAkAla meM prabhu sUryAsta ke bAda kabhI vihAra nahIM karate the / vaha unakI mahAvratI ahiMsaka caryA meM varjita thA / para Aja ve trikAlezvara bhagavAna sArI maryAdAoM kA atikramaNa kara, vibarjita aura aniruddha vicara rahe haiN| unake bhItara jJAna ke durdamya prapAta dhasamasA rahe haiM / isa mahAvisphoTa meM sArI maryAdAe~ DUba gayI haiM, belA - abelA ke sAre viveka aura varjana pIche chUTa gaye haiM / samasta deza-kAloM kA svAmI deza-kAla kI maryAdAoM se uttIrNa ho gayA hai / sAre vrata, niyama, AcAra jisa mahAsattA ke srota meM se Ate haiM, usakA yaha adhIzvara hai / isI se yaha jIvanmukta puruSottama Aja sArI vrata-maryAdAoM ko tor3akara, bhavAraNya kI isa mahAndhakAra rAtri meM, ekAkI sUrya kI taraha nirdvandva aura nirbAdha vihAra kara rahA hai / usakI padacApa mAtra se yahA~ ke mahAtamas ke parvata vidIrNa ho rahe hai| 1 sudUra madhyama pAvA nagarI se veda maMtroccAra kI tumula dhvaniyA~ A rahI haiM / yajJoM ke AkAzagAmI hutAzana prabhu ke AjJAcakra meM jhalaka rahe haiM / yajJapuruSa ekAgra gati se, gArUr3I vega se, mAno usa hutAzana para ArUr3ha hone ko dhAvamAna hai / usake calAyamAna caraNoM tale paga-paga para havA meM vizAla suvarNa-kamala bichate jA rahe haiM / usakI padaraja ko jhela kara ve sugandha aura makaranda se bharabhara uThate haiN| svarga-sRSTiyA~ usake AsapAsa bhA~vareM detI cala rahI haiM / 1 aura Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha unake hAtha nahIM A rahA / isa kSaNa kI usako aniri gati ke andhar3a meM, ve jAne kahA~ pIche chUTa jAtI haiN| madhyama pAvA nagarI ke mahAsenavana nAmA udyAna meM, prabhu calate-calate acAnaka thama gye| * * dekhate-dekhate ve acAkSuSa ho gye| aura acAnaka hI ve, dUra Arya somila ke prAMgaNa meM cala rahe mahAna yajJa kI agniyoM meM 'agnimIle purohitaM' ho kara cupacApa guz2ara gaye / mahAsenavana kI caitya-bhUmi meM, padmAsanAsIna prabhu kA sUkSma jyotirmaya svarUpa kevala deva-sRSTiyoM ko dikhAI par3a rahA hai / kubera ke vizvakarmA RbhugaNa, saMketa pA kara prabhu ke cahu~ ora divya samavasaraNa ke nirmANa meM saMlagna ho gye| loka kI A~khoM se ojhala, lokezvara mahAvIra kI kaivalya-jyoti sarvatra udbhAsita hote hue bhI mauna hai / mAnuSottara samudra thame hue haiM, usa mAnuSottara parvata ke bhItara-manuSya loka me baha jAne ke liye / para vaha mauna hai, nispanda hai, nistabdha hai / usakI vAcA nahIM phUTa rhii| use kisakI pratIkSA hai ? kyA loka meM kahIM usakA koI zrotA nahIM ? kahA~ hai vaha narottama prathama zrotA ? kahA~ hai vaha vartamAna loka kA brAhmaNa-zreSTha, jo brahma-puruSa kI parabrAhmI jJAnajyoti ko jhela kara, use samasta carAcara prANiyoM ke hRdayoM taka pahuMcA sake ? kahIM nahIM hai vaha, koI nahIM hai vaha yahA~, isa deza-kAla meM ? kahIM yajJa-puruSa se virahita, yajJoM ke maMtroccAra vyartha ho rahe haiM / * * *yajJabhUmi ke antarikSa meM, hutAzata kI udagra noka para, eka nIrava dhvani ma~DalA rahI hai : paMceva atthikAyA, chajjIva-NikAyA mahanvayA pNc| aTTha yapavayaNa-mAdA saheuo baMdha-mokkho ya / / __ ise sunakara tumula maMtroccAra ke kolAhala meM bhI yajJa kA mahARtvika indrabhUti gautama cauMka uThA / yaha kisane yajJa-bhaMga kara diyA ? devavANI ke isa divya pravAha ke bIca, kisane uccarita kI yaha asaMskRta lokabhASA ? oha, lekina apUrva hai tattva kA yaha nayA paramANavika visphoTa ! yaha uttara mAMga rahA hai, yaha Ahuti mA~ga rahA hai / mere aham kI ? * * 'yaha merI sattA ko lalakAra rahA hai / maiM hU~, yA nahIM hU~ ? * * 'kahA~ milegA isakA uttara ? kauna degA isakA uttara ? ... * "yahA~ milegA isakA uttara, maiM hU~ isakA uttara!' * * 'yaha kisakI AvAz2a hai ? indrabhUti gautama eka marmAntaka AghAta se jhallA utthaa| * * 'mujhase bar3ha kara jJAnI loka meM kauna ho sakatA hai, jo merA uttara ho sake ? mAyA hai yaha / aura ukta Antara dhvani kI avajJA kara, mastaka Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pIche ko pheMkatA huA, vaha apane yajJopavIta ko behada behada tAnatA huA, caNDa se caNDatara ghoSa ke sAtha mantroccAra karatA huA, samasta yAjanika maNDala ko uttejita karane lagA / ki kahIM vaha vicitra loka bhASA kI dhvani kisI ke kAna meM na par3a jAye / * aura haThAt padmAsanAsIna arhatu mahAvIra khar3e hokara antarikSa meM Daga bharane lage / asaMkhya- koTi devoM tathA indroM kI zobhAyAtrA se parivarita ve trilokInAtha vidyut-vega se vipulAcala kI ora vihAra kara rahe haiM / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trailokyezvara kA samavasaraNa pApitya zramaNa RSabhasena vindhyAcala ke eka durgamya kUTa para dhyAnastha haiN| ve AtmA ke gyArahaveM guNasthAna upazAnta-kaSAva para aTake haiM / yahA~ kaSAyeM cetana ke gahare vivaroM meM mUcchita nAgiliyoM-sI zAnta par3I haiN| para kabhI bhI mana kI havA kA koI jhoMkA khA kara ve kuMkakAra uTha sakatI haiM / yogI RSabha kA cita, bezaka isa kSaNa eka maharI zAnti meM lIna hai / lekina phira bhI unheM bhItara meM kahIM, caina nahIM hai| jaise yaha eka no meM DUbane kI zAnti hai / nazA utarate hI chUmaMtara ho jaayegii| eka sUkSma kasaka unheM bhItara ke bhItara meM kureda rahI hai / upazAMta kaSAya kI yaha chadama zAnti Akhira bhaMga hone ko hai|. . . 'to phira kSapaka zreNI para kaise ArUr3ha ho sakatA hU~? Atma-jyoti kA vaha zikhara, jahA~ utkrAnta hone para, yogI ke zarIra aura mana ke karma-paramANu patasara ke pattoM kI taraha ApoApa jhar3ate cale jAte haiN| jahAM mAtmA eka sadAbasanta saundarya aura yauvana kI bIviyoM meM vicarane lagatA hai|' mahana kAyotsarga meM lIna yogI RSabha kI cetanA aba nIraba-nIrava cItkAra uThI : 'kSapaka zreNI * kSapaka zreNI * kSapaka shrennii| kahA~ hai, kitanI dUra hai merI antara-priyA kA vaha vAtAyana ?' yogI kI tapovedanA sImAntoM ko bIMdha rahI hai| .. ___aura asahyatA kI hada para pahu~ca kara yogI RSabha mAno, vindhyAcala ke usa khataranAfa kUTa se, sAmane kI atala khandA meM chalaoNna mAra gaye / * * * aura jaise kahIM havA meM tairate kAsanI rozanI ke eka bAdala ne unheM jhela liyaa| jAmunI jAlI meM se chanatI AtmA ko zubhra cA~danI kA baha loka / zukladhyAna se pUrva kI vaha nIlI-kesariyA dvAbhA / kSapaka zreNI kA vaha prathama nIlAbha sopAna / yomI RSabha amita ullAsa ke naze meM jhUmate hue, Urdhva ke jyotirvalaya meM, usa AhatI vallabhA ko Tohane lage / unakI dRSTi lokAkAza Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 meM abyAbAdha yAtrita hai / kahA~ hai, kahA~ hai, vaha amitAbha mukhamaNDala ? apane hI svarUpa kA / aura haThAt unakI dRSTi vaibhAra parvata kI eka cUlikA para sthira ho gayI / aura vahA~ se sahasA hI unheM dikhAyI par3I : vipulAcala kI vaha sarvocca cUr3A / vahA~ nIlimA ke eka nisarga Alaya meM, udbhAsita hai vaha amitAbha mukha-maNDala / - zUnya meM se udgIrNa mahAsattA kI taraha, antarikSa meM anAlamba khar3e haiM, yogIzvara mahAbIra / nirjana hai isa kSaNa vaha sArA zikhara- prAntara / aura lo, AsamAna ke paTaloM para se utara rahI haiM raMgAraMga ratna- prabhAoM se jhalamalAtI deva-sRSTiyA~ / apArthiva saMgIta-nRtya, vAjitroM kI jhaMkAreM aura tAleM / indra-indrANiyoM, deva-devAMganAoM ke vimAna mandAra phUloM kI rAziyA~ barasAte hue vipulAcala para utara rahe haiN| una vimAnoM ke reliMgoM para nAcatI gAtI apsarAe~ paMcazaila ke kaMgUroM para utara kara unmAdaka aMgar3AiyA~ tor3a rahI haiN| hajAra-haz2Ara bhaMgoM meM bala khAkara vipulAcala kI havAoM meM nichAvara ho rahI haiM / * mRdaMgoM aura DamaruoM meM sRjana ke dhrupada-dhamAra megha manda dhvani se ghaharAne lage / vINA kA kharaja pRthvI ke garbhoM meM TaMkArane lagA / aura vizvakarmA Rbhudeva nAda kI mahanagAmI TaoNkiyoM se vipulAcala ke nIla zUnyoM meM dharmacakravartI tIrthaMkara mahAvIra kA samavasaraNa ubhArane lage / * dekhate-dekhate, yogI RSabhasena kI AMkhoM ke samakSa khulane lagI eka mahAmaNDalAkAra, hajAroM janamanAtI meharAboMvAlI dharmasabhA / 'oha, kaisA kho gayA thA maiM vindhyAraNya kI vIrAniyoM meM ! patA hI na calA mujhe, aura loka kI sarvopari ghaTanA AryAvarta meM ghaTita ho gaI / baizAlI ke rAjarSi mahAzramaNa mahAbora nitya, buddha, anuttara kevalI ho gaye / rAjagRhI ke vipulAcala para svargoM ne utara kara unakI tIrthaMkarI vANI ko jhelane ke liye birAT samavasaraNa kI racanA kI hai / bhagavAn pArzvanAtha ke kaivalyakalyANaka aura samavasaraNa kI gAthA hama bAlapana se hI sunate Aye the / para kalpaloka kI dantakathA se adhika to vaha kabhI lagI nhiiN| phira bhI usa bhavya kalpanA aura svapna se kaisI ajala preraNA aura zakti sadA milatI rahI hai| usI mithaka-mAyA ne mere bhItara sarvocca zukladhyAna kI abhIpsA jagAI / usI mahAmAyA ne parama puruSa hone ke liye mujhe lAcAra kara diyA / aura Aja Aja kSapaka-zreNI ke prathama sopAna para khar3A ho kara, maiM alaukika aizvarya ke usa mahAsvapna ko apanI khulI AMkhoM ke sAmane sAkAra hote dekha rahA hU~ / mAmA hI mUrtimAna satya ho kara sAmane A gaI hai / ? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 * * para isa suvarNa-ratnoM ke indrajAla meM kahA~ kho gaye ve prabhu ? kahA~ antardhAna ho gaye ve zubhra niraMjana kaivalyanAtha ? . . kendra kI sarvopari gandhakuTI kA akhaNDa hIraka siMhAsana aba bhI sUnA hai / vaha trailokyezvara kI pratIkSA meM hai| kisI bhI kSaNa ve prabhu vahA~ ArohaNa kara birAjamAna ho sakate haiN| lekina yaha samavasaraNa bhI to uso ananta puruSa kI mahimA aura saundarya kA prakaTIkaraNa hai / isakI sarvaprakAzinI kalAoM kA sAkSAtkAra kara rahA huuN| jaise sahasrAra kA mahAsukha-kamala ThIka merI A~khoM Age paMkhurI-paMkhurI khula rahA hai / hara pA~khurI meM, hajAra pA~khurI / hara reze meM, bezumAra reshe| A~khoM kA dekhanA yahA~ samApta hai / cAkSuSa saundarya kA yaha cUr3Anta utkarSa hai| * yaha tIrthakara kA samavasaraNa hai| yahA~ sarva ko samAdhAna hai, nikhila ko zaraNa hai| yahA~ sakala carAcara svarUpastha aura sukhI ho kara upasthita haiM / yahA~ sarvakAla ke sAre praznoM ke uttara apane Apa dhvanita hote haiN| yahA~ samatva kI goda meM Azraya pAkara prANi mAtra nizcinta, nirbhaya, nirdadva ho gaye haiN| ___ yahA~ mAhendroM aura ahamindroM ke svarga utare haiM, apane samasta vaibhava ke sAtha / saundarya, kalA aura zilpa kI yaha parAkASThA hai / yahA~ kalA, kavitA, nATya, zilpa, zRMgAra, pratipala apUrva nUtana AyAmoM meM prakaTa ho rahe haiM / yahA~ utpanna aura anutpanna, sambhUta aura sambhAvya tamAma ratnoM aura padArthoM meM hor3a macI hai| trailokyezvara ke siMhAsana meM jar3ita ho jAne ke liye / unake chatra aura bhAmaNDala meM prabhAsvara hone ke lie / trikAla aura triloka ke samasta vastupariNamana kA sAra-saundarya yahA~ sarvasattAdhIza tIrthakara-deva ke samavasaraNa kI racanA meM prastuta hai / vastumAtra ko jisane apane svarUpa meM svataMtra rakkhA hai, aura Apa jo svarUpa meM lIna ho gayA hai / jise koI cAha nahIM, jo parama vItarAga hai, AptakAma hai| jise kisI cIz2a kI kAmanA nahIM raha gayI hai. usake zrIcaraNoM meM anantoM kA aizvarya yahA~ samarpita huA hai| kRtArtha hone ke liye, svarUpa meM lauTa Ane ke liye / vizuddha pariNamana ke isa jyotirmAna darpaNa meM, hara sattA yahA~ apanI mUrata dekhane AyI hai / yaha pArthiva aura divya kI milana-dvAbhA kA sImAnta hai| yaha dharmacakrezvara bhagavAna mahAvIra kA samavasaraNa hai / .. dhyAnastha yogI RSabhasena ke bhItara jaise mantroccAra ho rahA hai| aura usame unmapita ho kara unakA vaikrayika zarIra samavasaraNa ke AkAza meM meMDalA rahA hai| apanI parikramAoM meM se ve dekha rahe haiM / * * * pArthiva bhUgola Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 meM yaha samavasaraNa kevala kucha yojanoM meM sImita hai| lekina sAvalaukika bhUgola meM, yaha paramANuoM ke bezumAra maNDaloM meM saMkrAnta hotA jA rahA hai / jambudvIpa aura ar3hAI dvIpa ko pAra karatA huA, antima loka-samudroM kA atikramaNa karatA huA, jaise yaha brahmANDa ke choroM taka calA gayA hai| kaivalya ke darpaNa se bAhara kahIM kucha nahIM hai / * * * dekha rahA hU~ maiM samagra samavasaraNa ko, asaMkhya raMgoM ke bezumAra maNDaloM meM / raMga-taraMgoM kA eka maNDalAkAra mhaasaagr| * * *Arya RSabha samavasaraNa ke pukharAja prAMgaNa meM utara Aye haiM / aura ve stabdha vibhora khar3e dekhate raha gaye haiM : 'dekhatA hU~ : yaha samavasaraNa kI bhUmi hai| yaha prAkRtika bhUmi se eka hAya U~cI hai / usase aura eka hAtha U~cI vaha kalpa-bhUmi hai / jo caukora hai, aura jisake cAra AyAmoM meM sAre saundarya aura sukhabhoga ghanIbhata ho kara samAhita haiM / cinmayI hai isa kalpabhUmi kI maattii| isa kalpabhUmi ke catuSkoNa meM, virAT kamalAkAra phailo hai samavasaraNa ko prakRta bhUmi / usake kendra meM prabhu kI gandhakuTI phUTane ko Akula kamala-koraka kI taraha unnIta hai / aura samavasaraNa kA bAhya vistAra apAra kamala-daloM ke rUpa meM vikAsamAna hai| yaha kamalAkAra bhUmi indranIla maNi kI AbhA se dIpita hai| isakA prAMgaNa billaurI darpaNoM kI taraha svaccha hai| usameM saba kucha anAyAsa pratibimbita hai / asaMkhya manuSya, deva, pazu, pakSI, nAnA tiyaMca, samavasaraNa meM umar3e cale rahe haiN| para yaha sImita bhUmi saba ko samAye calI jA rahI hai| yaha mA~ hai / __ mAnAMganA bhUmi meM meruoM kI hAramAlA kI taraha khar3e haiM, AkAzagAmI mAnastambha / loka ke tamAma astitvoM ke ye mAnadaNDa haiM / nIlama aura hIre ke ye mAnastambha mAnoM AkAza meM se hI utkIrNa ho Aye haiN| inake cAroM ora urehe AlayoM meM jina-mudrAe~ zilpita haiN| inake AdhAra-kumbha meM pRthvIdhara zeSanAga lipaTe haiN| inake zIrSa para jinezvara prabhu kI catura-AyAmI brahmamUrti birAjamAna hai| jisake AbhAvalaya ko dUra se dekha kara hI, sAre indroM, mAhendroM, cakravatiyoM, dhana-kuberoM, vijetAoM ke ahaMkAra pAnI-pAnI ho jAte haiN| yaha samavasaraNa kA mAnastaMbha hai, isakI dIvAroM, gavAkSoM aura AlayoM meM triloka kI sArI vibhUtiyA~ maNiyoM meM taraMgita haiM / isake samakSa Ate hI mana zAnta, vItarAga, nirAkula ho jAtA hai / citta kA cAMcalya sahasA hI virAma pA jAtA hai / yaha vizvambhara kA mUrtimAna AzvAsana hai| yati RSabha kI unmanI citavana bArIka se bArIka hotI jA rahI hai| ve samavasaraNa ke isa tamAma racanA-lauka meM jAne kitane pratIkoM aura rahasyoM ke saMketa par3ha rahe haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * . 'mAnAMganA bhUmi ke cAroM ora jAne kitanI vIthiyA~, eka-dUsarI ko kATatI huI, aura bhItara, aura Age ke pariprekSya dikhA rahI haiN| aura unake bIca kahIM vaha AsthAMganA bhUmi hai, jo padmarAga mANikoM se jar3I hai| yahA~ pahu~cate hI sura, asura, manuSya, tiryaca AsthA meM sthita ho kara sASTAMga praNipAta meM nata ho jAte haiM / yahA~ pahu~cane para ghora nakAravAdI aura sandehI ke citta meM bhI anAyAsa zraddhA kA udaya ho jAtA hai / saMzayAtmA yahA~ vinAza ko prApta ho kara, navajanma pAtA hai / yaha AhatI anugRha kI vedI hai| yogI RSabha dekha rahe haiM, dUra-dUra jAtI aneka vIthiyoM aura parikramAoM ko| unake caurAhoM para jagaha-jagaha jAne kitane hI ratna-taraMgita mAnastambha meruoM aura kulAcaloM kI taraha khar3e haiM / jo sArI pRthviyoM aura lokoM ko ekatra bAMdhe hue haiN| zrIdevo ke cUr3AmaNi teja se bhI adhika jAjvalyamAna haiM ye mAnastambha / inakI panima pAlikAoM ke makhAgra para tamAma pRthviyoM kI mizrita mATiyoM se bane vizAla kumbha haiN| jinameM sAre hI samudroM aura nadiyoM ke pAnI saMcita haiN| jagata kI hara pyAsa ko pyAU haiM, ye mAnastambha / mAnastambhoM kI cAroM dizAoM meM, tarala sphaTika jaise nirmala marovara haiN| unake ujjvala pAniyoM meM zuddha pariNamana kI gahana sAraMgI baja rahI hai| kamala vahA~ haMsa ho gaye haiM, hama vahA~ cakravAka ho gaye haiN| cakravAka-mithuna vahA~ devamithuna ho gaye haiM / ye kalpakAma marovara haiN| yahA~ hara kalpanA mUrta hotI hai| yahA~ hara svapna sAkAra hotA hai / yahA~ hara kAmanA apane hI sambhoga meM mokSa pA jAtI hai| * phira eka ke bAda eka ye kaI parakoTa haiM / kahIM sphaTika ke parakoTa haiN| kahIM nIlama aura pukharAja ke parakoTa haiN| jAne kaise-kaise ajUbA ratnoM, pattharoM, jalakAnta zilAoM ke parakoTa haiN| sUryakAnta, candrakAnta caTTAnoM ke parakoTa haiM / ayaskAnta maNiyoM ke parakoTa haiM / prAkRta hIraka-darpaNoM ke parakoTa haiN| unake bhItara nAnA raMgI maNipaMjoM jaisI kitanI hI nagariyA~ haiN| unameM nadI-tar3Aga haiM, per3a-pAlo haiM, vanAMgana haiN| parvata-pATiyA~ haiM / jharane haiM / nara-nArI haiN| krIr3A-keli haiN| karma-vyApAra hai| hATa-bATa hai / hara nagarI apane meM svAdhIna hai / parAzrita nahIM hai / lena-dena kA hisAba nahIM hai| manacAhA de do, manacAhA le lo| parakoTa ke bAda parakoTa haiM, suvarNa ke,cA~dI ke, tA~be ke, lohe ke, vajra ke / tana aura tana ke bIca parakoTa hai / mana aura mana ke bIca parakoTa hai| para ina sAre parakoToM meM Aja jharoke khula gaye haiN| inameM rozanI kI paccIkAriyA~ ho gaI haiN| aura hara parakoTa ke cAroM ora nirmala jaloM kI parikhAe~ haiN| vaiDUrya maNi kI caTTAnoM ko kATatI huI, ve pAradarza jaloM se umar3atI rahatI haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unake samarasa zAnta bhAgoM meM kahIM-kahIM digaMganAeM jhuka kara apane Arakta mukha nihAra rahI haiN| ina parikhAoM ke taTa-pradezoM meM elA aura lavaMga latAjoM ke vana haiN| unakI virala-zItala chAyA meM nagna deva-gandharva yugala jalakeli meM lIna haiN| kaI parakoToM aura parikhAoM ke pAra ve cAroM dizAoM meM khulate cAra uttuMga mopura dikhAI par3a rahe haiN| khagola kA samasta saura-maNDala una birATa toraNoM ke zikharoM meM parikramA de rahA hai| una gopuroM ke burjI aura gavAkSoM meM aneka yakSa, kinnara, mandharva, vyantara, pizAca, satata sAvadhAna raha kara paharA de rahe haiN| jo yahAM Aye, use apramata aura jAgarUka ho jAnA pdd'egaa| ahaMkAra, pramAda aura andhakAra kA praveza yahA~ asaMbhava hai| pApa svayaM yahA~ jAga kara, praharI ho gayA hai| mAna ke parvata ina yopuroM kI toraNa-deharI para cUra-cUra ho jAte haiN| vaha sarva carAcara-vallabha trilokInAtha kI rAjasabhA hai / yaha dharmacakrezvara mahAvIra kI dharma-sabhA hai| dekha rahe haiM yogI RSabha / pratyeka gopura ke zIrSa para chatra, camara, zrRMgAra Adi eka sau ATha maMgala-dravyoM ko paMkti dedIpyamAna hai| hara goSura ke donoM pAzvoM meM nATya-zAlAe~ balI huI haiN| hara nATya-zAlA meM tIna-tIna khaNDa haiM / sarvopari khaNDa meM basIsa-battIma devAMganA nirantara natya karatI rahatI haiN| nIce ke donoM khaMDoM meM kinnara aura gandharva jAti ke devatA apanI aMganAoM ke sAtha saMsAra jIvana ko bahamukhI lIlA ko nAnA nATya-prayogoM meM vyakta karate rahate haiN| ina gopuroM ko pAra kara jo parimaNDala hai, usameM cAra mahAbana eka mekhalA kI taraha saMkalita haiN| pUrva dizA meM azoka bana hai : jimako chAyA meM pahu~cate ho AtmA vItazoka ho jAtI hai| dakSiNa meM maptaparNa vana hai : jisake pallavamarmara meM jinezvara kathita sapta-tattva kA bodha anumuMjita hotA rahatA hai / pazcima meM campaka vana hai : jisake pIle-sapheda campaka phUloM ko bahuta mahIna bhInI gaMdha meM antazcetanA ko zItala USmA bASpita hotI rahatI hai / aura uttara dizA meM hai vaha Amravana / usakI zyAmala chAyA meM jhukI DAloM para piyarAte AmoM ke laTAlUma jhumake haiM / una AmoM kI gaharI kezariyA mAdhurI meM, sparza-mukha amUrta ho gayA hai| ye cAroM vana caitya-vRkSoM ke haiM / inakI pannima hariyAliyoM meM citi-zakti kiraNoM se halke phenila raMgoM meM bahuAyAmI citra oNkatI rahatI hai| yahA~ havAeM AkAza kI niraMjanatA ko manamAnA zilpita karatI rahatI haiM / inake pallavoM kI nasoM meM nisarga se hI loka-lokAntaroM kI vividha racanAe~ aMkita hotI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM / inakI pukharAjI DAliyoM aura inake tanoM kI chAloM meM asaMkhya jina mudrAeM sahaja hI utkhanita haiN| inakI koTaroM ke gaharAva meM bezumAra jina-pratimAeM maNiyoM-sI jhalamalAtI dikhAyI par3atI haiN| ina billaurI guhAoM meM, zveta raMga aneka raMgoM meM phaTatA hai : aura ve aneka raMga, phira usa eka zveta raMga meM nirvANa pAte rahate haiN| __ aura ina vanoM ke pariprekSyoM meM jahA~-tahA~ tikonI, caukonI, vartulAkara, maNi-toraNa maMDita bAvar3iyA~ haiN| kahIM matsyAkAra, kahIM makarAkAra, kahIM zaMkhAkAra / unakI nIlI, harI, bhUrI, lalauhIM sIr3hiyoM para, laharAte pAniyoM ne apanI layeM aMkita kara dI haiN| gaharAiyoM kI isa laya-bhASA meM akSaroM ke aneka bhaMga mUrta hote rahate haiN| haMsoM, cakavoM aura aneka jala-paMkhiyoM ke kalarava meM una bAvar3iyoM kI gopanatAe~ premAlApa karatI haiM / . . . __Arya RSabha kA mana saundarya se itanA Umila ho uThA hai, ki cAroM mahAvanoM kI bAvar3iyoM ke nAma aneka bhAvArthoM ke sAtha unake mana meM sphurita ho rahe haiM / . . vahA~ ve azoka vana kI naMdA, naMdottarA, AnandA, nandavatI, abhinandinI aura nandaghoSA nAmA chaha bAvar3iyA~ haiM : unakI laharoM meM Ananda nAnA rUpoM, AkRtiyoM, AyAmoM meM dhvanita aura taraMgita hai / aura vaha saptaparNa vana kI vijayA bAvar3I jAne kaba abhijayA ho gyii| abhijayA kI kokha se jayantI bAvar3I phUTa par3I / jayantI ke jala uchala-uchala kara, vaijayantI ho gaye / vaijayantI ulaTa kara usakA tala AkAza meM khula gayA / to vaha aparAjitA ho gyii| aura aparAjitA para eka antarikSIya vaTa uga AyA, to vaha jayottarA ho gii| __ aura kitanI raMgima nIhAroM se chAyA hai vaha campaka vana kA pradeza / vahA~ kI kumudA bAvalI meM saMkocinI lajjA rahatI hai / vahA~ kI nalinI bAvalI meM prANiyoM ke nIla snAyu-jAla citrita haiM / padmA aura puSkarA bAvaliyA~ saheliyoM sI galabAhIM DAle, mana kI kaMcita gAMThe khola rahI haiN| aura vaha vikacotpalA bAvar3I apane uddAma yauvana vakSa ko uchAlatI huI, kamalA ho gii| isa kamalA bAvalI ko jala-kaMcukI meM se nidhiyA~ uphanAtI rahatI haiN| . . . aura yati RSabha cakita haiM dekha kara, ki Amravana ke kAdamba jharate gahare andhakAra ko bAvar3iyA~ hI saba se ujjvala haiN| usa rasAla aMdhiyAre kI galiyoM meM prabhAsA, bhAsvatI, bhAsA, suprabhA, bhAnumAlinI aura svayaMprabhA bAvaliyAM, uttarottara saMkramaNazIla haiN| ve jyoti kI nAnA AbhAoM vAlI kanyAoM-sI vicara rahI haiN| yogI RSabha kI A~kheM, dekhate-dekhate jaise svayam yaha racanA huI jA rahI haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ * * gopuroM ke pAra, aneka toraNoM kI paramparA meM se vajramayI vedI kA vartula vistAra dikhAyI par3atA hai / usakI parikramA ke donoM pAvoM meM kezariyA, lAla, zveta dhvajAe~ paMktibaddha rUpa se phaharA rahI haiN| unake kinAroM meM guMthI choTI-choTI ghaMTiyA~ havA meM runajhunA rahI haiM / haMsa, garur3a, mAlA, siMha, hAthI, magara, kamala, vRSabha aura cakroM ke dasa vibhinna cinhoM se ve dhvajAe~ cinhita haiM / pratyeka dizA meM eka karor3a, solaha lAkha, causaTha haz2Ara dhvajAoM ke paTa ghaMTiyoM kI zItala vAyavI runajhuna ke sAtha anupala phar3aphar3Ate haiM, aura yoM cAroM dizAoM kI vIthiyoM meM karor3oM dhvajAe~, eka se eka Age bar3hatI huI achora meM lIna hotI jAtI haiN| raMga aura dhvaniyoM ke isa vistAra meM, yogI RSabha eka zUnya ke kinAre A khar3e ho jAte haiN| aura adhara meM se raMga aura dhvaniyoM ke sote phaTate dekha lete haiM / * * * yaha sAkSAtkAra kI aTArI hai ! _ vajramayI vedI kI cAroM dizAoM meM pA~ca khaNDoM vAlI gola natyazAlAe~ haiN| unameM bhavanavAsI devoM kI devAMganAe~ avirAma nRtya karatI rahatI haiN| unakI tAloM aura jhaMkAroM meM makti ke lie chaTapaTAtI AtmA kI vikala vAsanA, aneka kaMcita bhaMgoM aura mIr3a-murchanAoM meM nivedita hotI rahatI hai| isake anantara phira cAra toraNa-dvAroM vAlA suvaNima prAkAra hai / usa prAkAra ke kaMgUroM para ratnamAlAoM se zobhita, zrIphala-kamala se AcchAdita, panne ke jala bhare kalazoM kI hAramAlA hai| isa kalaza-maNDala ko dekhate hI sundariyoM ke stanoM meM nitanavya yauvana hilore lene lagatA hai| dvAra-pakSoM meM bhavanavAsI deva kalpavRkSoM kI DAleM char3iyoM kI taraha dhAraNa kiye rAta-dina paharA dete rahate haiM / 'jAgate raho, jAgate raho' kI pukAroM se ve haz2AroM AgaMtuka AtmAoM ko udbodhita karate rahate haiM / prAkAra ke bhItara praveza karate hI, jo parimaNDala hai, usameM jagaha-jagaha nAnA vicitra upaloM kI kumbhiyoM para indragopa zilA ke bhavya dhUpAyana avasthita haiN| unameM se aSTAMga-dhUpa kI dhana-lahareM uTha rahI haiM / mAno ki ramaNI ke laharadAra kezapAza meM, usakI mohinI nagna ho kara, apanI Ahuti de rahI hai| usake Age kI madhyamA bhUmi meM siddhArtha nAmA kalpavRkSoM ke vana haiM / unakI jAmanI ujiyAloM meM, jahA~-tahA~ U~cI kSIra-sphaTika zilAoM ke ArapAra siddhoM kI pratimAe~ utkIrNa haiM / kSaNa-kSaNa raMga badalate isa kSIra-sphaTika meM amUrta aura mUrta eka-dUsare meM saMkrAnta ho rahe haiM / ArapAra kaTI ye nirAkAra siddha puruSAkRtiyA~ khar3agAsana haiN| inameM se mAno nirantara deza-kAloM kA raMgIna kAravA~ calatA rahatA hai| isake uparAnta AtI hai, guhAkAra dvAroM vAlI 'manokAma' nAmA vnvedii| usakI pratyeka bIthI meM toraNoM se yukta nau-nau stUpa haiN| unake alindoM meM muniyoM aura devoM ke sabhA-kakSa haiN| bhogI aura yogI ke bIca vahA~ satata saMvAda cala rahA hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 aura sAmane hI dikhAyI par3a rahA hai satakhaNDe dvAroM vAlA ratnoM se AkIca tRtIya prAkAra / isa prAkAra ke pUrvIya dvAra ko koI vijaya kahatA hai, koI vizruta kahatA hai / koI kIrti, bimala, udaya, vizvadhuka nAma se ise pukArate haiM / koI-koI ise vAsavIrya yA varadvAra bhI kahate haiN| pazcima dvAra jayanta, amita, sAra, sudhAmA, akSobhya, suprabha, baruNa aura varada, ina ATha saMjJAoM se pahacAnA jAtA hai| aura uttara dvAra aparAjita, arca, atulArtha, amogha, udita, akSaya udita, kaura aura pUrNakAma nAnoM se aMkita hai / dakSiNa dvAra vaijayanta, ziva, jyeSTha, variSTha, anaba, dhAraNa, yAmya, apratiSa jaise nAmoM se bodhagamya hotA hai / hara vyakti AtnA apanI prakRti, ruci, vAsanA ke anusAra ina dvAroM ko pukAratI huI, inameM praveza karatI hai| hara cetanA kI atyanta nijI khoja ke uttara meM khule haiM ye dvAra / ina dvAroM meM praveza karate hI, sAmane eka golAkAra darpaNa -loka AtA hai| isake sAre hI AyAma darpaNamaya haiM / jagaha-jagaha manimaya darpaNoM ke mahala haiM, aTAriyA~ haiM / darpaNoM kI karza, darpaNoM kI dIvAreM, darpaNoM ke hI dvAra-vAtAyana, darpaNoM kI hI chteN| aura bIca-bIca bane udyAnoM meM mANikya- vediyoM para vizAla lokAkAra darpaNa khar3e haiM / inake samakSa khar3e hote hI, deva-muni, nara-nArI apane Apa ko bhItara-bAhara nagna dekha lete haiM / aura mana kI, mana se bhI goSana cAha ko sAkSAt kara lete haiM / aura usa atyanta nijI cAha kI, atyanta nijI pUrti pA kara be kSaNa bhara hI sahI, pUrNakAmatA anubhava karate haiM / 1 * acAnaka yati RSabhasena ko zravaNa kI saMcetanA huii| aura cAroM ora ke maNDaloM se tathA samasta gopuroM ke gavAkSoM se tumula jayakAreM sunAI par3ane lagIM : jaya ho, kalyANa ho, maMgala ho ! trilokInAtha mahAvIra pratipala pratIkSita haiM; jayabanto, jayavanto, jayabanto ! carama tIrthaMkara mahAvIra hameM pukAra rahe haiM; jayabanto, jayavanto, jayavanto ! 'nAnA uktiyoM aura bhAvArthoM vAlI avirAma jayadhvaniyoM se samasta samavasaraNa - bhUmi Andolita hai / aura yogirAT RSabhasena ko dikhAyI par3a rahe haiM, kaI hiraNyastUpoM ke puSparAga maNiyoM se Alokita zikhara / isa stUpoM kI jagatI kI cAroM dizAoM meM ratna vediyoM aura dvAroM se maNDita cAra vizAla vApikAe~ haiM / inameM snAna karane vAle jIvAtmA, tatkAla apane pUrva ke eka Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhava ko jAna lete haiN| inake pavitra candanI jaloM meM sarvajJa prabhu ke sparza pravAhita haiM / jo manuSya inameM apanA pratibimba dekhate haiM, unheM bIte hue tIna bhavoM, AgAmI tIna bhavoM tathA vartamAna bhava ke sAre jAne-anajAne AtmIyoM ke mamatAkula mukhar3e dikhAyI par3a jAte haiN| ___isake Age 'indradhvaja' nAmA eka jayAMgana hai| vahA~ vipula jAjvalyamAna citrakAriyoM se zobhita aneka niketana haiM / unameM sura, asura, manuja, danuja, rAkSasapizAca apane vRtti-bhedoM ko bhUla kara sAtha-sAtha rahate haiM, aura dharmacaryA karate haiN| ina bhavanoM kI dIvAroM para purANa-itihAsa kI aneka mArmika kathAe~, nAnA-bhAvI saMvedana-raMgoM meM citrita haiN| pApa aura pUNya yahA~ AliMgana-baddha haiN| ve donoM hI nirAvila caitanya ke jala meM visarjita ho rahe haiM / dekhate-dekhate yahA~ svarga ke citra naraka ke citra ho jAte haiM : aura naraka ke citra svarga ke citra ho jAte haiM / puNya aura pApa donoM hI yahA~ parAjita ho gaye haiN| ___indradhvaja ke madhya meM eka vizAla hiraNya-pITha vidyamAna hai / vaha bhagavAna kI jayalakSmI kI mUrtimAna deha-sA pratApI aura AkarSaka hai| isake bAda eka hajAra pravAla stambhoM ke madhya meM 'mahodaya' nAmaka mahAmaNDapa hai| usameM 'mUrtimatI' nAma ko zrutadevI nivAsa karatI hai / yaha zrI bhagavAna kI pAramezvarI priyA mahAsarasvatI kA rAjya hai / zrutadevI ke AsapAsa aneka manISiyoM se parivarita bhagavAna zrutakevalI birAjate haiN| aura ve sarvakAla pavitra zruta kA vyAkhyAna karate rahate haiM / 'mahodaya maNDapa' kI parikramA meM pAna ke AkAra vAle kaI kathA-maNDapa haiN| unameM baiTha kara mukti-kAmI kathA-premI jana AkSepiNI, vikSepiNI, saMvedinI, nirvedinI nAmA cAra prakAra kI kathAe~ karate rahate haiM / ye kAvya aura sAhitya kI jagatiyA~ haiM / inase lage hae Adi RddhiyoM ke svAmI RSiyoM ke siddhipITha haiM / vahA~ ve RSigaNa nAnA ajJAta RddhiyoM-siddhiyoM, taMtra-maMtra-yaMtroM, aura vidyAoM ke nigUr3ha rahasya kholate rahate haiN| ____ yahA~ se Age calane para, vaikrayika dehadhArI yati RSabha nAnA latA-vitAnoM se maMDalita eka hemakUTa ke prAntara meM A khar3e hue haiM / usakI maktA-sampuTa jaisI cUlikA meM zrIkalpA nAmA eka apsarA rahatI hai| usake urojoM ke gaharAva meM aisI gahana vApI hai, jisakI sambhoga-surA pI kara sArasvata RSigaNa dIrghakAla kaivalyarasa ke naze meM jhUmate rahate haiM / bar3e-bar3e virAgI, dhyAnI muni, apane vrata-saMyama ko bhUla kara isa mAyAvatI ke stanapAna ko tarasa jAte haiN| para aisI mAninI aura mahimAvatI hai yaha pramadA, ki kavi kI siddha vANI ke AghAta binA isake dvAra nahIM khula sakate haiM / yaha hemakUTa-rAjya 'vAruNI' nAmakI aneka nATyazAlAoM se ghirA huA hai / ina raMga-zAlAoM meM sAre samaya kalpa-vAsinI deviyA~ nRtya-lAsyoM meM jhUmatI rahatI haiM / unakI napura-jhaMkAroM meM kAvya kI preraNA, ujjvala jala ke srotoM kI taraha umar3atI hai| . . . Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 aura RSabha muni ne acAnaka hI apane ko aba vijayAMgana ke nIla- billaurI prasAra meM khar3e pAyA / isake konoM para eka-eka yojana U~ce cAra loka- stUpa khar3e haiN| ve mUla bhAga meM vetrAsana ke AkAra haiM, madhya-bhAga meM jhallarI ke samAna haiM, Upara mRdaMga-tulya haiM / aura inake sphaTika - zikhara AkAza meM adhara laharAte sarovaroM jaise nirmala, phira bhI raMgIna haiM / stUpoM kI pAradarza dIvAroM meM se nAnA loka-racanAe~, hara kSaNa navIna hotI huI jhalakatI rahatI haiM / inake Age madhya-lokoM ke stUpa haiM / ve mATI, jala aura hariyAlI kI AbhA vAle haiM / unake vAtAyanoM para jaise nadiyoM ke parde laharAte haiN| aura unakI laharoM meM madhyaloka kI kAlika jIvana-caryA kA darzana hotA rahatA hai / aura Age maMdarAcala ke samAna dedIpyamAna mandara nAma ke stUpa haiM / ve sattA ke mat ke sAkSI haiM / ve nizcala cetanA - sthiti ke dhruva haiM / ina stUpoM kI pAlikA meM sahasrakUTa caityAlaya haiM / jinameM utkIrNa haz2AroM jina-mudrAe~. nispanda dRSTi se nikhila ko nihAra rahI haiM / aura RSabha Age bar3he to 'kalpavAsa' stUpoM kA jagata sAmane AyA / inameM kalpa svargoM kI sArI racanAe~, caMcala citrapaTa kI taraha pherI detI rahatI haiM / nipaTa bhoga kA yaha saMsAra, kitanA saMkIrNa aura ubAU lagatA hai| isameM saMgharSa kI Takkara nahIM, isI se pratirodha nahIM / isI se navIna kI khoja kA puruSArtha nahIM / 'aura phira ye 'graiveyaka stUpa' haiM / yaha nau graiveyaka ke uccAtmA devoM kA rAjya hai / inakI sArI vAsanAe~ antarmukhI ho gayI haiM / ye Atmasambhoga meM samartha haiM / lekina isa U~cAI se bhI ye gira kara phira caurAsI lAkha yoniyoM meM bhaTaka sakate haiN| yogI RSabha sahama Aye / aiM aisA bhI ho sakatA hai ? aura unakI yaugika bhUmikA meM bhUkampa A gayA / aura ve Age bar3ha gaye / Age anudiza aura anuttara stUpoM kA ati sUkSma vAyavIya pradeza hai / ina vimAnoM ke vAsI devAtmA zarIrI hote hue bhI azarIrI aura aspRzya jaise lagate haiM / mAnoM apanI parama kAma-cetanA ke anurUpa nita navya zarIra dhAraNa karate rahate haiM / deha se uttIrNa anirbhara rati-sukha kI nirantara taraMga - keli hI mAno inakA astitva hai / usake Age 'sarvArthasiddhi' nAmaka stUpoM kI zreNiyA~ haiM / ina devoM ke sarva artha siddha ho cuke haiN| AptakAma hone se inakA dehabandha jaise sthira aura amara ho gayA hai| ye cAheM to eka hI zarIra meM ananta kAla jI sakate haiM / para inakA dehabhAva aura rAga samApta ho cukA hai, isI se ye videha zAntiyoM meM hI vicarate haiM / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yati RSabha ko yahA~ taka A kara bhI paritoSa nahIM hai / ve aura z2arA Upara kI ora nihArane lge| to vahA~ jala-sphaTika kI taraha nirmala 'siddha' nAmA stUpa haiN| jinameM darpaNoM kI AbhA jaise siddhoM ke svarUpa dikhAyI par3ate haiN| usake bAda sUryakAnta maNiyoM se jagamagAte 'bhavyakaTa' nAmA stUpa haiM, jinakI prabhA itanI prakhara hotI hai ki abhavya jana usakI ora nihAra bhI nahIM sktaa| .. 'Arya RSabha ko eka vicitra AkarSaNa kA khiMcAva mahasUsa huA / ve barabasa Age bar3ha gaye / * * *oha, ye 'pramoha' nAmA stUpa haiM / moha kI zuddha kastUrI se ye nirmita haiM / moha yahA~ puMjIbhUta aura samAdhistha hai / isI se vaha svayaM ko atikrAnta kara gayA hai / mohI jIva inheM dekhate hI apane Adima ghara lauTa Ane kA sukha anubhava karate haiM / aura ve tatkAla nirmoha ho jAte haiN| sarvatra bhaTaka kara ghara lauTa AnA hI kyA kama muktidAyaka hai / moha svayaM apane hI rAjya meM, yahA~ mokSa ho gayA hai / adbhuta anaikAntika hai yaha sAkSAtkAra ! aura yati RSabha gahare AzvAsana se bhara Aye haiN| . . . aura phira ye 'prabodha' nAmA stUpa haiN| AkAza ke pyAle meM jaise bodha kI surA chalaka rahI hai| usameM tamAma padArtha-jagata apanI zuddha tanmAtrAoM meM A~khoM Age khulatA calA jAtA hai / taba rAga kSINa hone se bhItara rasa ke samudra uchalane lagate haiM / A~khoM meM tattva kA candrodaya chAyA rahatA hai| aura haThAt Arya RSabha eka Akasmika Aloka' se cauMka utthe| * oha, yaha navama aura antima prAkAra hai samavasaraNa kA / isakI prabhA bar3I zItala aura sukhakArI hai| jaise AkAza meM nIle-motiyA bAdaloM ke jharokhe kaTe hue hoN| atIndrika ke rAjya kA yaha aindrika sImAnta hai / yahA~ citi-zakti apane sUkSmatama rUpa-saundaryoM meM vyakta ho rahI hai / virAT nIlimA meM kezara ke phUla lahaka rahe haiN| yaha jaise kisI parAtpara candramA kA prabhAmaNDala hai| ___ yogI RSabha para akasmAt gaharI dhyAna-taMdrA chA gyii| aura unheM apane mUlAdhAra se AjJA-cakra ke bIca kI suSumnA meM eka bijalI kI lahara khelatI anubhava huI / o, yaha koI prabala UrjA-taraMga hai ! yaha kisI carama nirmANa kI mahecchA hai, jo antarikSoM ke ArapAra kauMdha rahI hai| sAre lokAkAza para eka hI abhIpsA chAyI hai : koI aisA carama nirmANa rUpAkAra meM ho, jisameM jar3a pudgala bhI apane sUkSmatama jyotirmaya paramANuoM meM vighaTita ho jaae| vaha caitanya kI akhaNDa prabhA meM nirvANa pA jAya / jisake sAre hI rUpoM, AkAroM, bimboM, aura zarIroM meM dravya mahIna rozanI ke bAdaloM-sA narma ho jAe / namya ho jaae| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 aura yogArUr3ha RSabha ko sara se paira taka eka prakampana hilA gyaa| nirmANa kI yaha vaizvAnarI icchA eka vibhrATa ulkApAta kI taraha nIrava TaMkAra kara utthii| * : aura vahA~ acAnaka eka 'zivapurI' avatIrNa ho gyii| rUpI zabdoM meM usa mahAbhAva saundarya ke niraMjana avayavoM kA varNana kaise ho? yahA~ guga hI rUpa ho gayA hai : rUpa hI guNa ho gayA hai / yahA~ mAno deha ko AtmA ho jAnA par3A hai / yahA~ mAno AtmA ko deha ho jAnA par3A hai| yuga-yuga ke yogadarzI mahAkaviyoM ne isa 'zivapurI' ko sau nAmoM se pukArA hai / aura yogI RSabha ke sahasrAra meM ve nAma jaise kamaloM kI taraha phUTa rahe haiM : triloka sAra, zrIpura, loka kAMti, lokaalok-prkaashaadyau| * * "phira bIca meM kaI nAma dUriyoM meM DUba jAte haiN| phira kaI nAma sunAI par3ate haiM : puSpakAspada, bhuvaHsvarbhUH, tapaHsatya, lokAlokottama, zaraNAvatI, amRtezvarI, amRta-prabhA, Aditya-jayantI, aMcala-saMpura, parArghya, mahimAlaya, svAyambhuva . . * * *phira prakAza ke kucha bindu : phira prasphuTana dhvaniyA~ : kucha aura nAma : kAmabhU, gaganAbhogA, kalinAzinI, padmAvatI, prabhAcalA, jyotirAMgI, svAyambhuvA, sukhAvatI, amarAvatI, virajA, vItazokA, vinayAvani, bhUtadhAtrI, purAkalpA, ajarA, amarA, RtambharA. . . * * *phira Upara jAtI nIla-sindUrI sIr3hiyoM jaise kucha aura bhI nAma . yogI RSabha kI dhyAna-samAdhi meM jhalake : pratiSThA, brahmaniSTho:, ketamAlinI, aniditA. manokAmyA, tamaHpArA, aratnA, saMratnA, ratnakozA, ayodhyA, aparA, parA, brahmaparA, zivAyanI, zivezvarI, nAdinI, baindavI, kalAvatI, nAda-bindu-kalAtItA parA kalA parabrAhmI sarasvatI aura jaise ye sArI maMtra-dhvaniyA~ anuloma cakravedha karatI huI mUlAdhAra kI antima bhUmi meM gaharAne lgiiN| piMDastha aura rUpastha hone lgiiN| akSarAyamAna ho kara padastha hone lgiiN| aneka bIjAkSara vAtAmaNDala meM mUrta ho kara tairane lge| aura unakI vicitra agni-prabhAoM se samavasaraNa kI mUla bhUmiyoM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 ubharane lagI, jaise AdhI rAta samudra ke kisI dUravartI pradeza meM acAnaka koI jantI avatIrNa ho jAye, aura apane asaMkhya dIpAlokita kakSoM ke raMga-biraMge Aloka se tamAma carAcara loka ko cakita kara de / " mahAsattA ke icchA karane mAtra se yaha virAT nirmANa sahasA hI AvirmAna jhe uThA hai| sAre zilpa, kalA, bidyA, kalpanA, kavitA, vAstu, sthApatya, sAre nirmANa yahA~ sthagita haiN| kyoMki sAre sRjanoM ke mUla srota svayaM yahA~ sIdhe prakaTa ho kara, apanI abhivyakti kA cUr3Anta sparza kara rahe haiM / sAre RSi, kavi, kalAkAra, dRSTA, jJAnI, yogI, yahA~ apanI kArayitrI pratibhA ke chora para kara stambhita haiM / mAhezvarI, sarasvatI aura lakSmI yahA~ apane carama saundarya ko anAbarita kara nivedita haiN| nAnA guNoM, zaktiyoM, vibhUtiyoM kI sArI hI deviyA~ yahA~ avne vaibhava aura lAvaNya ke vasana utAratI huIM jaise nagna jyotiyoM kI taraha maNDalAkAra nRtya kara rahI haiM / aura mahA avakAza meM sRjana ke jvAra tarala ratna - rAziyoM kI taraha hilore le rahe haiM / I * yogI RSabha apane harSa ko hiye meM samA nahIM pA rahe haiM / kaba jAnA thA ki isI jIvana meM ve sattA ke mUla srotoM taka pahu~ca jAyeMge / ve unheM A~khoM jAne kUTate aura bahate dekheMge / unake nirjharoM kI maulika vidyut-taMragoM meM nahAyeMge, DUbe-utarAyeMge / para zukladhyAna kI lakSmI unheM apane vakSa para khIMca rahI hai / yahA~ kyA azakya hai ? isa mahA sambhavA bhUmi ke taTa para sAre asambhavoM kI katAreM Dhaha gayI haiM / sArI nirAzAoM, viphalatAoM ke kAle mastUla yahA~ acAnaka sirA gaye haiM / aura RSabhasena muni eka mUlagAmI dhakke ke sAtha, usa prAcIra ke mahAgopuram meM praveza kara ge| jisake parimANa AkAra-prakAra aura mApa se pare bezumAra hote jA rahe haiM / jo kisI jyAmiti, jyotirvidyA yA loka-vijJAna kI parigaNanA meM nahIM Ate / aura eka para eka Upara jAtI huI aneka prAkAroM kI saraNiyA~ A~khoM ke pAra calI gayI haiM / nava ratna, sAta tattva, nava padArtha ke sArAMzika tattva meM se yaha pUrI racanA anupala nava-navIna rUpoM, AkAroM, raMgoM meM AkRta hotI laga rahI hai| sAre prAkAroM para aSTa maMgala dravyoM kI paMktiyA~ kaI raMgoM kI taraMgita nadiyoM sI lagatI haiM / rUpa, rasa, gandha, varNa, sparza mAno yahA~, sthUla padArthoM ke Azrita na raha kara, sunagna tanmAtrAe~ mAtrA raha gaye haiM / unhIM meM se pahale nAnA raMgI sUkSma ratna phUTate haiM / phira vahI ratna padArthoM meM pariNata hote haiM / ... * para vaha kramika prakriyA bhI yahA~ mamApta hai / asaMkhya ratna aura asaMkhya padArtha- dravya yahA~ tarala Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 bahate jala-lokoM meM raMgIna laharoM ke bhaMgoM aura challoM meM chaharate hue, apane phenoM kI zveta-prabhA meM raMgAtIta citrasArI kara rahe haiN| antarikSa ke bArIka vivara kumArI ke garbha kI taraha khula rahe haiN| aura unameM se nidhiyA~ aura vibhUtiyA~, RddhiyA~ aura siddhiyA~, sundariyoM kI rAzi kI taraha umar3a rahI haiM / mUrta aura amUrta, sUkSma aura sthUla, AtmA aura zarIra kI yaha tAttvika sambhoga-zaiyA hai| aura RSabha ne dekhA ki yahA~ kI bhUmi nirantara pravAhita ho kara bhI, chora para, nizcala dIkhatI hai| yahA~ ke nadI-nirjhara aMgUrI nIhArikA meM raMgoM ko layAvaliyoM se citrita hote rahate haiM / yahA~ ratna nahIM hai, svarNa nahIM hai, dhAtu nahIM hai, padArtha nahIM hai / unake arko aura rasAyanoM se yahA~ raMgasArI ho rahI hai| yahA~ harI AbhAoM ke vRkSa haiN| megha-medura vibhA kI girimAlAe~ haiN| unake zikharoM para nIla prabhA ke mayUra nAca rahe haiN| una giriyoM ke hArda meM pIle kamaloM ke kesara se jhar3atI vApiyA~ haiM / kunda-pArijAta kI kaNikAoM jaise sarovara haiN| markata kI nadI meM se panima zItala vRkSAvaliyA~ AvirmAna haiN| unameM gulAbI, pIlI, motiyA, kAzanI, sandalI, kesariyA jyotiyoM ke phala-phUla aMkurita hote rahate haiM / prabhA ke mAnasarovaroM meM padmarAga jyoti ke kamala khile haiN| ve mana ke gopana ghara kI taraha dIpita haiN| unake kinAre, phUTate ujAle ke bAdaloM jaise haMsa krIr3A kara rahe haiM / isa antarikSIya jagatI kA zabdoM meM sAkSAtkAra zakya nahIM / RSabha ke bhItara eka anahada nAda cala rahA hai, vahI eka nAda aneka pakSiyoM meM kalarava kara rahA hai, nAnA suroM meM, boliyoM meM, bhAva-bhaMgimAoM meM, sUrata-sIrata meM, citra-vicitra bhUgola-khagola meM AkRta ho rahA hai / bhItara ke isa ekAgra bodha meM se hI RSabha isa ananta raMgI, ananta AyAmI aura AyAma se bhI atIta ho rahI jagatI kA ekAgra aindrika anubhava kara rahe haiM / aindrika sukha isase Age nahIM jA sakatA / vahI yahA~ apanI carama vAsanA kI vidagdha aMgar3AI tor3a kara atIndrika ho jAtA hai| isa avabodhana aura rasAsvAdana meM, aindrika aura atIndrika kI sImAe~ DUba gaI haiM, kho gaI haiN| * Ananda ke isa samudra meN| * * * avabodhana aura samvedana ke isa anuttara bindu para khar3e ho kara, yogI RSabha ne acAnaka dekhA : virAT siddhacakra maMDala kI taraha hiraNya AbhA se jhalamalAtA zrImaMDapa sammakha taira AyA hai| aisI gaharI Atmika sugandha se mahaka rahI hai yaha bhUmi, jaise Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezara yahA~ savarNa ho gayI hai : suvarNa yahA~ kezara ho gayA hai| AdyA mA~ pRthA yahA~ apanI hI nAbhi ke kamala para nagna leTI hai, parAga ke cIra utAratI huI, apanI yoni ko apane urojoM ke bIca vilIna karatI huI, apane urojoM ko apane hRdaya ke padma-koraka meM sameTatI huI / zrImaMDapa kI parikramA meM bezumAra dhvajAe~ aura toraNa, nAnAraMgI agnimaMDapoM kI racanA kara rahe haiN| jinameM yajJoM ke hutAzana haiN| prANoM kI gahana a~dherI nAr3iyoM meM se nIrAjana ujala rahe haiM / sugandhita dhUmra-laharoM meM se suvarNaratnoM ke dhUpAyanoM kI paMktiyA~ uTha-uTha kara lIna ho rahI haiM / unakI chAyA meM deva-devAMganA, gandharva-kinnariyA~, urvaziyA~, rambhAe~, ajJAta antarikSIya saMgIta kI sura-mAlAoM meM nAcate-gAte ullAsa se mUrchita hote jA rahe haiN| * * *oha, bhagarbha meM yaha kaisA garjana ho rahA hai ? yaha kaisA anAhata meghanAda gar3agar3A rahA hai / oha, samasta brahmANDa athAha nakkAr3e kI taraha baja rahA hai| yaha avirAma, akhaNDa dundubhi ghoSa na devoM kA hai, na dAnavoM kA hai, na mAnavoM kA / yaha vizuddha nAda tattva hai| sarvathA svAdhIna, svataMtra, vAdyoM se pare, vINAoM, mRdaMgoM, zaMkha-ghaMTAoM se pare / AkAza se bhI pare, yaha nirAlamba zUnya meM se uThA A rahA hai / yaha sarvataMtra-svataMtra, mukta, svacchanda nAda tattva hai / isa meM eka sAtha asaMkhya dundubhiyA~, asaMkhya vINAe~, anaginatI DamarU, paNava, tuNava, kAhala, kAsya ghaMTa, zaMkha, zahanAiyA~ eka mahA samaveta meM baja rahI haiN| maMgItakAra yahA~ kahIM koI nahIM haiN| * * *aura stabdha AkAza, samudroM ko bajA rahA hai| atala-vitala ko jhaMkRta kara rahA hai, samasta UMcAiyoM ko galA kara trilokI nAtha ke pAdaprAnta meM bahAye de rahA hai / ___ yogI RSabha ke Ananda aura Azcarya kA pAra gahIM hai / rUpI aura aindrika saundarya bhI kitanA sUkSma, ananta aura avyAhata ho sakatA hai| bhaMgura kahI jAtI yaha lIlA bhI kitanI avirala aura nitya laga rahI hai| mAno mRtyu aura vinAza hai hI nhiiN| tattva meM aura sattA meM hara cIz2a, hara jIvana, satata jArI hai| anAhata aura akSaya hai astitva kI yaha dhArA / jar3a aura cetana kA bhedavijJAna yahA~ luptaprAya hai| yahA~ to kucha bhI jar3a nahIM dikhAI par3atA hai, sabhI kucha yahA~ cinmaya aura cetana hai / hara AvirbhAva yahA~ Atma-saMcetana hai / svayam ko dekha rahA hai / svayam ko bhoga rahA hai / saba kucha yahA~ jIvana kI USmA se bhAvita hai, acUka hai, akSuNNa hai| . . aura isa hiraNyAbhA ke virAT prasAra ke kendra meM eka para eka kaI kaTaniyoM aura parikramAoM vAlA golAkAra vizAla siMhAsana udaya ho rahA hai| jaise sUrNima AbhA kI saraNiyoM para saraNiyA~ uTha rahI haiM / maNDala meM se maNDala Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uTha rahA hai| aura ye maNDala eka dUsare se uttIrNa hote UoM ke chora taka mAno cale jA rahe haiN| aura ima mahAna ArohaNa prakriyA meM acAnaka RSabha ko eka kUTa ke AkAra kA siMhAsana stabdha dikhAyI pdd'aa| utpAda aura vyaya ke nirantara jArI khela ke bhItara, yaha sattA kA dhruvAsana hai| yaha nityazAzvata kA avinAzI rAjya hai| yaha trilokInAtha kA siMhAsana hai| tInoM loka, tInoM kAla ke nirantara pariNamanazIla dravyoM ke sadbhuta sArAMza ne yahA~ ekatra ho kara rUpa-parigraha kiyA hai / yahA~ zubhra-niraMjana sattA-puruSa ne bhaMgura pudgala ko amara ke saundarya se bhAsvara kara diyA hai| yahA~ mRNmaya svayaM hI cinmaya ho uThA hai / ananta koTi brahmANDoM ke mastaka para bichA hai yaha siNhaasn| svarga, naraka, naraloka, pazuloka ke cAra pAyoM para yaha AsIna hai| tInoM lokoM meM maNDalAkAra vyApatA huA, yaha mAno U~cAI meM lokAgra kI prAgbhAra-pRthvI ko sparza kara rahA hai / siddhAlaya kI arddha-candrAkAra parabrAhmI bhUmi para hI mAno isakI cUr3Anta gandhakuTI uTI hai| isakI aneka parikramAoM aura kaTaniyoM ke reliMgoM meM ratna-prabhAe~ taraMgita haiM / asaMkhyAta dvIpa-samudra unake ore-chore bhA~vare de rahe haiN| solahoM svargoM kI deva-sRSTiyA~ una kaTaniyoM meM vihAra kara rahI haiM / avayeka, anudiza, sarvArthasiddhiyoM ke vimAna una reliMgoM aura aliMdoM meM jhUma rahe haiN| ve ratnoM kI bandanavAroM kI taraha jagamagA rahe haiN| divya saMgItoM meM baja rahe haiN| ___ DamarU ke AkAra uThe isa hiraNya siMhAsana kI mUrdhA para vistRta 'brAhmI' nAma kI bhUmi hai| usake vakSa-pramANa parakoTa, ghUmate sauramaNDala aura tArAmaNDala se nirmita haiN| kitane hI sUrya aura candramA una tArA-maNDaloM ke bIca-bIca meM parikramAyita haiN| aura eka mahAcandra tathA mahAsUrya se banA hai isakA gopura, jisakI mUrdhA para brahmANDa-golaka ghUma rahA hai| isa vaidUrya ratnAbhA vAlI bhUmi kI zobhA aindrajAlika hai| bAdaloM kI ujalI jAliyoM meM jaise indradhanuSa taira rahe haiN| zubhra jyoti ke maidAnoM meM jaise prakRta raMgoM kI nadiyA~ baha rahI haiN| indragopa ke isa mAyA-rAjya meM yaha kauna jAdUgarI khela rahI hai ? rozanI kI nAvoM meM jaise kaI hariyAlI pRthiviyA~ uThI haiM / aura aisI hI eka pRthivI ke kAlAguru parvata para cAroM dizAoM meM mukha kiye, cAra sonahale siMha yoM mastaka uThAye baiThe haiM, mAno svastika raca rahe hoN| unake mastakoM para prodbhAsita hai, uSA ke vakSadeza jaisA sahasradala kamala / jisakI kiMzukI paMkhuriyA~, digantoM ke usa pAra kA patA de rahI haiN| isakI kesara-kaNikA meM ziva-zakti ke zAzvata parirambhaNa para ArUr3ha haiM, trailokyezvara Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 tIrthaMkara kI gandhakuTI / AkAza- sphaTika kI candrima AbhA se yaha nirmita hai / yaha eka aisA sphaTikA hai, jo candramA kI caTTAna meM se kaTa kara AyA hai / isake bhItara vizuddha jala laharAtA rahatA hai / isI se apanI AbhA meM sthira ho kara bhI yaha gandhakuTI apane hI Apa meM pravAhita hai : bahate jala kA sA AbhAsa detI hai / apane hI Apa meM Urmila koI cA~danI kA sarovara / dravya kA zuddha aura nagna pariNamana hI isa gandhakuTI meM sAkAra huA hai / isa gandhakuTI kI mUrdhA para eka sthirIbhUta rakta jvAlA kA Asana hai / jo kabhI vizAla kezariyA kamala-sA pratibhAsita hotA hai / kabhI padmarAga Arakta zatadala - sA / mAno sRSTi ke sArAMzika rakta se udbhinna huA hai yaha kamala / yaha rakta-lohita kamalAsana cAroM ora se khulA hai / yahA~ koI kaTanI, AdhAra, avalamba, reliMga, dvAra nahIM / sunIla cidAkAza meM vaha unmukta bichA hai / dizA, deza, kAla yahA~ se nIce chUTa gaye haiM / * lekina phira bhI isake pariprekSya meM vidyamAna hai, vaha jIvanta markata - pallavoM se maNDita, azoka vRkSa | usakI haritAbha cUr3A meM mukti ramaNI ke ujjvala gaura caraNa jhalaka rahe haiM / aura Upara ke anAhata antarikSa meM se jhUla rahe haiM, eka ke nIce eka tIna projjvala chatra, usa kamalAsana ke Upara / yahA~ AkAza apane hI darpaNa meM apane ko dekha rahA hai| mAno ki siddhAlaya kI candra-zilA se ho kaTa kara jhUla Aye haiM ye tIna chatra, akhilezvara ke mastaka para / ' para kahA~ hai vaha akhilezvara ? lohita kamalAsana sUnA hai / vaha pratIkSamAna hai / dizAe~ pratIkSamAna haiM / kAla cakra stambhita ho kara mahAkAlezvara prabhu kI pratIkSA meM hai / kahA~ aTaka gaye ve deza- kAloM ke rAjarAjezvara ? unheM aura aTaka kaisI ? kaivalya - jyoti kA vaha mahAsamudra kahA~ stambhita aura ojhala hai ? lokAloka sUrya ne kyoM apane ko chupA rakhA hai ? kahA~ antarita raha gayA vaha ? triloka, trikAla cauMka kara tAka rahe haiM, dizAoM ke choroM meM / kyA sRSTi ko ruka jAnA hogA ? sArvalaukika samavasaraNa kA vibhrATa vasantotsava sahasA hI stambhita ho gayA hai / hara parakoTa, gavAkSa, prAMgaNa, alinda para nAcatI apsarAe~ citra - likhita - sI raha gayI haiM / saMgIta - vAjintroM kI visphoTaka dhvaniyA~ aura anavarata Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gUMjatI jayakAreM vikala-pAgala hokara antarikSoM meM bhaTaka rahI haiM / gandhakuTI kI kaTaniyoM aura sIr3hiyoM meM indra-indrANiyA~, deva-devAMganAe~ sA~sa roka kara udgrIva baiThe haiM / sarvArthasiddhiyoM ke pAra tAka rahe haiM / kahA~ haiM prabhu, kahA~ haiM ve sarvasattAdhIzvara? kahA~ haiM ve sarvavallabha bhagavAna, jinake viyoga meM sRSTi zUnya ho kara tAka rahI hai| ___eka virAT pratIkSA ekAgra, ekAyana ho kara niHsIma ke paTala bIMdha rahI hai| saba kucha usameM tirodhAna pA gayA hai| kamalAsana kI koroM para vihvala - AvAhana ke hutAzana uTha rahe haiM / saMtrasta saMsAra kA gahana ArtanAda zUnya ke maNDaloM meM ma~DalA rahA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carama virodhI kI pratIkSA saMtrasta saMsAra kA gahana ArtanAda zUnya ke maNDaloM meM ghaharA rahA hai / kahIM ekAkI baiThI pRthvI antahIna AlApa meM apanI zokAntikA gA rahI hai / sarva deza aura kAla ke prANiyoM kI duHkha - kAtara pukAroM kA samaveta nAda, dUriyoM meM DUba kara, phira-phira uTha rahA hai / vindhyAcala ke durgamya kUTa para dhyAnastha RSabha kI samAdhi haThAt TUTa gayI / ve bhI sAre saMsAra kI pIr3A ke sAtha samvedita ho Aye / becaina ho kara ve pukAra uThe : he bhagavAna, he samavasaraNa - nAtha, tuma kahA~ ho ? tumhAre svAgata meM bichA, tumhAre dhAraNa ko tatpara vaha samavasaraNa indrajAla kI taraha kahA~ lupta ho gayA ? tumhArI anupasthiti meM triloka kA sArabhUta aizvarya bhI zUnya ho kara raha gayA hai / vaha ThukarAyA, parityakta ho par3A hai / abhI-abhI maiMne tumheM vipulAcala se usa nirjana nirAlaya meM dekhA thA / gahana ke nIlama meM se avatIrNa vaha abhitAbha mukha maNDala | aura phira maiM tumhAre samavasaraNa kI devopanIta mAyA meM kho gayA / aisA khoyA ki he sumeru-puruSa, tumhIM mere hAtha se nikala gaye / para kyA yaha samavamaraNa tumhArA hI vaizvika zarIra nahIM hai ? isI mahA zarIra ke mAdhyama se to hama tumheM dekha sakate haiM, suna sakate haiM, chU sakate haiM / nahIM to tumhArI usa prabhAvila deha se apane dUkhate aMgoM ko sahalAne kA aura koI upAya nahIM hai / hamArI ye indriyA~, hamAre ye mAMsala hAtha-paira kaise tumheM samUcA grahaNa kara sakate haiM ? 'nahIM, aba tumhAre usa brahmANDIya zarIra ke saMsparza se maiM dUra nahIM raha sakatA / tumhAre sparza kI usa USmA se vaMcita raha kara, he nArAyaNa, maiM zukladhyAna aura kSapaka zreNI para bhI ArUr3ha honA nahIM cAhatA / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogI RSabha eka kSaNa bhI aura vahA~ Thahara na ske| unakI utkaTa aura aniri vedanA ke uttara meM cAraNa-Rddhi vahA~ prastuta ho gyii| tatkAla usa para ArUr3ha ho kara, khar3e-khar3e hI AkAza-gamana karate hue yogI RSabha vipulAcala ke samavasaraNa meM sadeha mamUce A utare / kisI alakSya dUra kone meM antarita khar3e ho rahe / vahIM se ve gandhakuTI ke mUrdhanya kamalAsana kI sUnimA meM A~kheM gar3A stabdha ho rhe| 'nahIM, vaha abhAva kA rikta nahIM hai| vaha mahAbhAva kI pUrampUra sabharatA hai / kisI parAtpara AvirbhAva kI Urjasvala taraMgeM usa rakta kamala meM uTha rahI haiN| yA agni kA vaha Alaya hai / parama savitA kA vaha udayAcala hai / ananta koTi sUrya aura candramA usakI koroM meM udaya hone ko kasamasA rahe haiM / '' ___ haThAt yogI RSabha ko sunAyI par3A / saMtrasta saMsAra kA vaha ArtanAda svayam hI kisI anahada nAda meM pariNata ho rahA hai| * * * sahasA hI deva-dundubhiyoM, zaMkhoM, ghaNTAoM, vipula bAjintroM ke ghoSa se samasta samavasaraNa-bhUmi tharrA utthii| stutiyoM aura vandanAoM kI asaMkhya gAna-dhvaniyA~ uThane lgiiN| mAnastambhoM, kUToM, stUpoM, gopuroM, gavAkSoM, alindoM, ke hara ka~gare aura kinAre para apsarAoM aura deviyoM kI hAramAlAe~ nRtyoM meM Thumaka utthiiN| svara, tAla aura jhaMkAroM ke dariye dhasamasA kara bahane lage / mastI se uchalane lage / gandha kuTI ke azoka-vRkSa se lagA kara, mAnAMganA bhUmi ke mAnastambhoM taka se asaMkhya ekAkAra jaya-dhvaniyA~ uThane lagIM / avirAma jayakAroM se diggaja Dolane lage, antima mamudroM ke pAnI uchalane lage : carama tIrthakara bhagavAna mahAvIra jayavanta ho / kalikAla ke mahAkAlezvara zaMkara jayavanta hoN| ananta-koTi brahmANDoM ke rAjarAjezvara jayavanta hoM / kAla-kAlAntara ke vidhAtA jayavanta hoN| loka-lokAntara ke draSTA aura sraSTA jayavanta ho / kaivalya-kamalApati mahAviSNa jayavanta hoN| avasarpiNI ke carama tIrthaMkara jayavanta hoN| trailokyezvara, sarvajJa, sarvazaktimAna mahAvIra jayavanta hoN| aura acAnaka hI samasta samavasaraNa kI bhUmi para eka virATa Aloka kI chAyA par3I / gandhakuTI kA kamalAsana rakta-jvAlAoM se spandita ho uThA / asaMkhya devoM, muniyoM, dAnavoM. mAnavoM, pazuoM kI A~khoM ne eka sAtha dekhA : samavasaraNa kI vIthiyoM aura parikramAoM meM savarNima padama-pA~var3oM ke AbhAsa camakArane lge| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahasA hI mAnAMganA bhUmi kA mAnastambha namrIbhUta ho gayA / eka himAcala ke samAna uttuMga jyoti-puruSa ne use bA~hoM meM bhara kara, apane mastaka se bhI U~cA kara diyaa|... 'bhagavAna A gaye, bhagavAna A gaye, bhagavAna A gaye . . .' kI vihvala-pAmala Ananda-dhvaniyoM meM prANi mAtra ke zarIra jaise gala-gala kara bahane lge| hara (zai ne) hAtha pasAra kara usa tribhuvana-mohana mukhar3e ke saundarya ko apanI chAtI meM samA lenA cAhA / . . . A gaye hamAre jagannAtha : mamanAtha jagannAtha / A gaye hamAre sarvasva, hamAre hRdayanAtha, hamAre AtmanAtha / A gaye hamAre aMga-aMga ke dulAra, hamArI pIr3AoM kI pucakAra, hamAre aNu-aNu kI cItkAra, hamAre antaratama kI pukAra, hamAre janama-janama ke viyogoM ke pyAra A gaye A gaye A gaye A gaye . . sRSTi ke sAre tana-mana pulakita-kampita ho aaye| saba ke prANoM meM aisI hI mamatA ke pArAvAra chalaka rahe haiM / aisI hI dhvaniyA~, guhAreM, nivedana pora-pora, kora-kora meM se phUTa rahI haiN| * * pUrva dvAra meM se akasmAt bhagavAna ne mamavamaraNa meM praveza kiyaa| milana ke Ananda-vedana kI sisakAriyA~ marvatra phUTa par3IM / antaratama kI kAtara AtmIya dhvaniyA~ mAno prabhu ke uma jyotirmaya nizcala zarIra ko bhI romAMcita karane lgiiN| prabhu ne prathama sammukha Aye praticchandaka caitya-vRkSa kI tIna pradakSiNAeM kii| phira ve ullamba bAha bhagavAna arhat mAno sarva ko dUra se hI AliMgana dete samavasaraNa kI vIthiyoM meM vihAra karane lge| unake hara caraNapAta ko jhelane ke liye kadama-kadama para sone ke vizAla kamala tara Ate haiM / prabhu avikalpa paga, tRtIya netra se sabako ekAgra citavana-sukha dete hue, isa sArI racanA meM se gujarane lge| 'saMsAra-sAram' ve jinezvara isa saMsAra ke aNu-aNu ko svataMtra aura sArthaka karane Aye haiN| para yaha kyA, ki dhariNI unheM dhAraNa karane meM asamartha ho gayI hai / vaha sa~kucA jAtI hai, unake anaMga caraNAghAta se / aura lo, ve prabhu to adhara meM, aspRSTa cala rahe haiN| dharatI para calate dIkha rahe haiM / para ve AkAza ke bhI Upara cala rahe haiM / ve apane hI bhItara cala rahe haiN| phira bhI ve samavasaraNa kI tamAma parikramAoM meM cala Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 * aura aucaka hI asaMkhya draSTiyoM ko apanI A~khoM meM samA kara, yogI RSabha dekha uThe : jAne kaba ve arhat gandhakuTI kI sIr3hiyA~ car3ha kara usa lohitAkSa kamalAsana ke eka ora nagna jyoti kI taraha daNDAyamAna dikhAyI par3e / taba nikhila carAcara ke praNamya una trilokInAtha prabhu ne ISat namrIbhUta ho kara : vizva-tattva ko praNAma kiyA / phira apane kaivalya meM jhalaka rahe triloka aura trikAla ke samasta pariNamanoM ko praNAma kiyA / phira apane yuga-tIrtha kA vandana kiyA / aura taba ve jhuka AyI prAgbhAra pRthvI kI taraha gandhakuTI ke raktAbha kamalAsana para ArUr3ha ho gaye / yadyapi ye bhagavAna aba sAre hI rUpI, paryAyI aizvaryoM se Upara uTha gaye haiM / phira bhI triloka kI samagra saundarya - lakSmI ko apanI kalpA aura niyoginI jAna, unhoMne sahaja hI usako aMgIkAra kiyA / usakA varaNa kara liyA / lekina pRthvI ke gurutvAkarSaNa se aba ve arhat pare jA cuke haiN| yogIzvara kA yaha carama sundara zarIra nirbhara ho gayA hai / kaivalya-kSaNa se hI unakA Asana utthAna ho cukA hai / unake zvAsa, prANa aura samagra nAr3I maMDala, unake bhrUmadhya-cakra saMkendrita haiM / unakI tamAma indriyA~ usI ekAgra bindu se saMcArita hotI aura kAma karatI haiM ! 1 so kamalAsana para padmAsana meM baiThe dikhAyI par3a rahe ve bhagavAna usase asparzita haiM / usakI raktima - kezariyA kAnti se ve uttIrNa haiM / unakI vaha niraMjana gaurAMga mUrti adhara antarikSa meM AsIna hai / unake sarva carAcara - mohana mukha - maMDala ke cAroM ora eka vizAla bhAmaNDala anAyAsa prodbhAsita hai / usameM ananta koTi sUryacandra, graha-tArA-maNDala, khamaNDala, bhUmaNDala avirala cakrAyamAna haiN| usameM vizva - tattva amanda AbhA ke sAtha nirantara pariNamanazIla hai / usameM se sarvakAmapUrana padArtha bhAe~ pravAhita ho kara jana-jana, kaNa-kaNa kI antaratam kAmanA ko isa kSaNa pUrI kara rahI haiN| usake sarva loka- kAla vyApI virAT kiraNa-bimboM se samasta antarikSa AcchAdita hai / ve sarvezvara prabhu pUrvAbhimukha birAjamAna haiM / - para dasoM dizAoM kI ora ve unmukha jAna par3ate haiN| hara dizA ke prANiyoM ko lagatA hai, ki ve unhIM kI ora dekha rahe haiM | ve apane meM dhruva, nizcala haiM / para hara kisI ko lagatA hai ki ve 1 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samUce usI kI ora pravAhita haiN| sRSTi kA pratyeka aNu-paramANu romAMcita ho kara anubhava karatA hai, ki ve jyoti-puruSa usake ArapAra yAtrA kara rahe haiM / sAre andhakAra aura atala-vitala jAne kisa sparza se bhAsvara ho gaye haiN| samavasaraNa kI 'zivapurI' nAmA maulika bhUmi ke parimaNDala meM cAroM nikAya ke jIvAtmA bAraha sabhAoM meM upasthita haiN| ye sabhAeM jaise AkAzI pIThoM se vibhAjita haiN| jinake bhItara ve sAre prANI anAyAsa eka-dUsare meM apane ko prativimbita dekha lete haiN| eka-dUsare meM pUrNa avakAza pA jAte haiN| paraspara ke liye Atmopama bhAva se bhara uThate haiN| * * * ve anajAne hI sarvAtma-bhAva se AplAvita haiN| eka hI akhaNDa samvedana ke bhItara ve apane nijatva ko abhivyakta pA rahe haiM / isI se unake aham-svArtha, rAga-dveSa Apo Apa zAnta ho gaye haiM / vRkSoM kI taraha phaladrUpa ho kara, ve eka gaharI sabharatA se namIbhUta ho gaye haiN| yaha Atma-zAstA kI dharma-sabhA hai / isI se saba yahAM svataH anuzAsita haiM / saMyama, maryAdA aura anuzAsana kA yaha svayambhU rAjya hai / hIna-mahat, guru-laghu, choTAbar3A, U~ca-nIca, dhanI-nirdhana ke bheda yahA~ samApta haiN| rAta aura dina kA antara yahA~ vilupta ho gayA hai / aharniza yahA~ sarvatra prakAza hI vyApta rahatA hai / udaya aura asta, utthAna aura avasAna yahA~ ekAkAra ho gaye haiN| _ 'zivapUrI' keprAkAra-maNDala meM nirmita bAraha sabhAoM meM eka anokhI saMkalanA cala rahI hai / pahalo sabhA meM muni-yati, AcArya-upAdhyAya birAjamAna haiN| 'Namo loye savva mAhUNam' kA bodha yahA~ pratyakSa hai| ve tapojjvala zramaNa, bhagavAna ke svarUpa ke aMza jaise bhAsita hote haiN| dUsarI sabhA meM pIta kamala jaisI rUpAbhA vAlI kalpavAsI devoM kI deviyA~ baiThI haiN| ve bhagavAna kI bAhya vibhUtiyoM ke sAkSAt prakaTIkaraNa jaisI lagatI haiN| tIsarI sabhA meM jaise lajjA, kSamA, dhRti, zAMti, titikSA, mumukSA kI mUrtiyoM baiThI haiN| ye sAdhvI AyikAeM haiN| ye dharma kI saMvAhaka paMktiyoM jaisI pratIta hotI haiN| cauthI sabhA meM tIkSNa prabhA se dedIpyamAna jyotiS devoM kI aMganAe~ zobhita haiN| unakI nAnA bhaMgima dehoM se, bhItara chupe moha kI kAjala jhar3a rahI hai / aura vaha arhat kI sUryAbhA meM nirvApita ho rahI hai| pAMcavIM sabhA meM vana-vAsinI vyantara deviyA~ phUloM ke uttarIya or3he, vanamAlA dhAraNa kiye, namrIbhUta baiThI haiN| mAno ki loka kI tamAma suramya prakRti vahA~ zrI bhagavAna ke caraNoM meM samarpita hai / chaThavIM sabhA meM bhavana vAsI deviyoM prabhu kI divyadhvani ko jhelane ke liye AMcala pasAre baiThI haiM / ve Atmotsarga kI dIpa-zikhAoM-sI lagatI haiN| ve hajAroM jota vAlI AratI kI taraha bhagavAna kI ora uThI huI haiM / sAtavIM sabhA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM sarpa-phaNoM kI chAyA meM baiThe bhavana vAsI deva bhayArta svara meM bhagavAna se prArthanA kara rahe haiN| AThavIM sabhA meM mAyika saundarya se sadA caMcala rahane vAle vyantara deva, ekAeka sthira ho gaye haiN| ve bodha pAne ko samutsuka baiThe haiM / unheM nahIM patA hai, ki ve yahA~ kyoM Aye haiN| phira bhI ve pRcchA ke kautUhala se stabdha tAka rahe haiN| navamI sabhA meM sUrya-candra, tArAlokoM ke vAsI jyotiSa deva baiThe haiN| triloka-sUrya ke prabhA-maNDala meM lIna ho kara, ve aura bhI adhika prakAzamAna hone ko vyAkula haiN| dasavIM sabhA meM bhagavAna ke Atmaja-svarUpa parama sundara, sukhI saudharma Adi svargoM ke kalpavAsI deva baiThe haiN| unake vimAnoM kI chatoM para graivayeka, anudiza aura sarvArthasiddhiyoM ke vAsI uccAtmA devarSi baiThe haiN| ve bhagavAna ke pada-nakhoM meM apane svarUpa-darzana ko vyAkula haiN| gyArahavIM sabhA meM cakravartI, rAjA, rAjavaMzI, zreSThi aura sarva-sAmAnya sAre hI nara-nArI samAna bhAva se baiThe haiM / yahA~ unake bIca varga, padastha, pratiSThA, sattA, sampatti, vaibhava kI dIvAreM nahIM haiM / yaha sArvabhaumika manuSya kA rAjya hai / yahA~ jana-jana apanA hI rAjA hai, apanA hI svAmI hai / koI kisI se choTA nahIM hai| koI kisI ke adhIna nhiiN| bArahaveM prakoSTha meM tithaMca pazu-pakSiyoM kA vizAla sAmrAjya upasthita hai / lokAlaya, jaMgala, parvata, nadI-samudra, bila-bAmbI aura khatare kI ghATiyoM se nikalanikala kara ke yahA~ ekatra umar3a par3e haiM / gAya, bhaiMsa, caupAye, siMha, harina, rIcha, bher3iye, aSTApada, sarpa, mayUra, nakula, kharagoza-saba kA aisA zambhU-melA kabhI dekhane meM na AyA / vana-vanAntara ke raMga-biraMge mAsUma paMkhI aSTApada ke ayAla-vana meM nirbhaya kalarava kara rahe haiN| gAya ke stanoM kI dUdha bharI USmA meM siMha guDI-mur3I ho kara so gaye haiN| gauvatsa siMhanI kA dUdha pI rahe haiN| mRgI vyAghra ke AliMgana meM sukha se aceta ho gayI hai| ___ garur3a mahAviSNu kA vAhana banane ko tatpara paMkha pasAre hai / aura usakI TA~goM meM sarpa lipaTa rahe haiM / nAcate mayUra kI nIlI-harI paMkha-prabhA meM vAsukI nAga citra-likhita-sA raha gayA hai / rIchoM ke garma jhabarIle lomoM meM, lAvA pakSiyoM ne nIr3a bA~dha liye haiM / jalAzayoM se bAhara nikala kara magara, maccha, kachuve bar3e sukha se dhUpa seMka rahe haiM / avakAza kI laharoM meM raMga-biraMgI machaliyA~ unmukta tairatI huI gandhakuTI ke pAdamUla meM vilIna ho rahI haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35. mUSaka mArjArI kI kokha meM cipaka kara jaise sadA ko nirbhaya ho gaye haiM / jalacara, thalacara, nabhacara, sAre hI tiyaMca prANi eka-dUsare meM rUpAntarita hote-se dikhAyI par3a rahe haiM / Arya RSabha vismaya se avAk haiM, ki ye ajJAnI jIva jJAna ke garvI manuSya ko parAjita kara apanI nirdoSatA ke kAraNa, bhagavAna ke adhika priyapAtra ho gaye haiM / ve gandhakuTI kI reliMgoM para tIrthaMkara ke cihna bana kara pratiSThita ho gaye haiM / aura ye cAroM nikAya aura caurAsI lAkha yoniyA~ udagra haiM / stabdha haiM / kaivalya - sUrya kI divyadhvani sunane ke liye / kaNa-kaNa meM jaise kAna uga Aye haiM / dizAe~ caukannI aura utkaNThita haiM / lekina sarvajJa prabhu, trikAlezvara bhagavAna mauna haiN| loka ke purANa aura itihAsa meM apUrva hai yaha ghaTanA / yaha eka mahAzcarya hai / mahAsattA kA niyama hai, ki kaivalya lAbha hote hI tIrthaMkara vAkmAna ho jAte haiM / unake tapazcaryAkAla kA varSoM vyApI akhaNDa mauna haThAt bhaMga ho jAtA hai / kaivalya-sUrya ke udaya hote hI, agama-nigama ke jJAna-nirjhara sarvajJa prabhu ke zrImukha se phUTa par3ate haiM / kintu yaha kaisA apalApa ghaTita huA hai, dvApara yuga ke isa antima parva meM ! ki kevalI ho kara bhI tIrthaMkara mahAvIra nirvAk haiM / RjubAlikA ke taTa para devendroM ke samavasaraNa unheM pAne meM asamartha rahe / trilokI nAtha gandhakuTI se palAyana kara gaye / baha unake pIche daur3atI phirI, ve hAtha na Aye / jJAna kI tripadI vahA~ havA meM gUMjatI huI vyartha ho gayI / bhoga mUrcchita deva sRSTiyA~ usase pratibuddha na ho sakIM, jAga na sakIM / phira bhagavAna vidyut-taraMga kI taraha madhyama pAvA ke homa dhUmrAcchanna AkAza meM saMcarita hue / vizva-tattva yajJa ke hutAzana para ucchvasita huaa| para jJAna-garva se pramatta brAhmaNoM kI khokhalI mantra -dhvaniyoM meM vaha kho gayA / kyA Aja ke isa arAjaka loka meM arhat ko pahacAnane vAlA koI nahIM hai ? taba bhagavAna vipulAcala ke zikhara para A khar3e hue| ekAkI, adRzya, nistabdha / ' aura usa nistabdhatA meM anahada nAda ghuTatA rhaa| paMcazaila dekha kara tharatharAte rhe| taba vipala mAtra meM hI asaMkhya devaloka yahA~ utsava - kolAhala ke sAtha utara aaye| trilokaH aura trikAla kA sArAMzika aizcarya yahA~ sarvasattAdhIza mahAvIra ke samavasaraNa meM mUrta ho gayA / cAroM nikAya aura caurAsI lAkha yoniyA~ yahA~ umar3a AyIM / hara prANa, hara sA~sa, hara dRSTi prabhu ke darzana ko Akula udagra thI / kSaNa, muhUrta, ghar3iyA~ bIta rahI thIM / samasta loka pratIkSAmAna thA; kintu prabhu kA vaha amitAbha mukha-maNDala gandhakuTI ke kamalAsana para udaya nahIM ho rahA thA / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taba svayam vizva-tattva jaise vAkmAna hone ko chaTapaTA uThA / aNu-paramANu ro Aye / samasta lokAloka eka antahIna ArtanAda meM phUTa pdd'e| aura ThIka usake utkaTa chora para prabhu samavasaraNa meM utara Aye / loka ke isa puMjIbhUta vaibhava ko apanI dRSTi aura caraNa-raja se kRtArtha kiyA / dRSTi mAtra kI kendra gandhakuTI meM aba ve vizvambhara AsIna haiM / lekina phira bhI avAk ! Azcarya, mahAzcarya, apUrva apavAda / sArvalaukika niyama-vidhAna kA aisA bhaMga kabhI na huaa| ananta jJAna ke samudra antarikSa ke marma meM ghumar3a rahe haiM / sattA jaise TUTa par3ane kI anI para hai / sattA-puruSa mauna hai / nistabdha hai| nispanda hai| para bhItara jaise usake sUraja ubala rahe haiM, candramA kasaka rahe haiM / phira bhI vaha cupa hai, aura cupa rahane ko vivaza hai| kauna samajhegA trilokInAtha ke isa darda ko? yaha nikhila ke dardI kA darada hai| ise koI yogI nahIM samajha sakatA / koI kavi hI isakA samavedI aura saMgI ho sakatA hai / are, triloka kA sUrya Aja kucha bolanA cAhatA hai / vaha bolane ko bebasa hai| aura aNu-paramANu sunane ko vyAkula haiN| * * * para * * para, kahA~ hai vaha gaNadhara, kahA~ hai vaha pAtra, vaha mAdhyama, vaha saMkrAntA, jo sarvajJa kI anantinI vANI ko grahaNa kara sake, jhela sake, sahana kara sake, prasArita kara sake, sarva carAcara taka pahuMcA sake / usa nirakSarI divya-dhvani ko akSara, zabda, bhASA meM sampreSita kara sake ? kahA~ hai vaha marmI, jo 'mujhe pahacAna sake, samajha sake, suna sake, sabako sunA sake ?' asaMkhya gAna-nRtya lIna, jaya-jayakAra karate devendroM aura mAhendroM se parivarita bhagavAna adhara meM nistabdha haiM / gandhakuTI kI sarvopari sIr3hI para baiThA saudharmendra avAk, udagra bhagavAna kI ora tAka rahA hai| koI dhvani nahIM, spandana nahIM / zakrendra ne vyagra ho kara samavasaraNa ke tamAma maNDaloM para nigAha ddaalii| utsava aura vAdyoM ke sAre kolAhala meM jaise eka kasaka bharI khAmozI ghula rahI hai| dhUpAyanoM se uThatI dhUmra-lahariyoM meM apsarAoM ke kezapAza vikSubdha nAginiyoM se chaTapaTA rahe haiM / indrANiyoM, devAMganAoM, kinnariyoM kI nAcatI nUpura-jhaMkAreM ro AyI haiN| cAroM dizAoM ke gopuroM ke ArapAra, hajAroM AroM vAle hiraNya-ratnima dharmacakroM kI saraNiyA~ jaise lokAnta taka calI gayI haiM / ve calAyamAna hone ko adhIra haiN| para kahA~ haiM unakA cakrezvara ? kauna unakA paricAlana kare ? kauna isa arAjaka vizva meM svabhAva-dharma kA cakra-pravartana kare ? sArathI valgA khIMca kara, hAtha kandhe para TikAye, usa para sara DhAle hai / rathAsIna trilokapati kA iMgita nahIM milA hai| loka kA ratha cale to kaise cale ? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 sAre hI indra, mAhendra, ahamindra, siMhAsana kI sIr3hiyoM para aura kaTaniyoM meM udvigna haiM, pRcchA bhAva se vikala haiN| surezvara bhagavAna ke donoM ora cAmara DhAlate hue kumAra aura IzAna indroM ke hAthoM meM Dulate Dhulaka par3ate haiN| balIndra aura asurezvara camarendra raha-raha kara aTaka jAte haiM / sanat markata-maNi ke vijana raha-raha kara pAdaprAnta meM nRtya-gAna huI jA rahI haiM / indrANiyA~, devA~ganAe~ aura apsarAe~ gandhakuTI ke karatI huI jAne kaisI asahya viraha vyathA se mUrcchita aura saudharmendra gambhIra cintA meM par3a gayA hai| Aja paiMsaTha dina ho gaye, bhagavAna ko kaivalya-lAbha hue| unakI kaivalya - jyoti se lokAloka prakAzamAna aura Anandita ho gayA hai / nikhila ke prANa unakI sarva prakAzinI vANI ko sunane ke liye tar3apa rahe haiM / phira bhI ye mana-mana ke mohana, prANa-prANa ke prItama cupa kyoM haiM ? saudharmendra kI pRcchA chora para pahuMca kara nidAruNa pIr3A ho gayI / vedanA se usakI taheM bhidane lgiiN| aura use apane antazcetana ke kendra meM se dhvanita sunAI par3A : " 'jAno svargapati, sarvajJa tIrthaMkara ko apane gaNadhara kI pratIkSA hai / brahma-puruSa kI anAhata vANI ko loka kA koI mUrdhanya brAhmaNa hI AtmasAt karake use lokavizruta banA sakatA hai / trikAla jJAnezvara prabhu ima kSaNa loka ke usI mahAbrAhmaNa kI pratIkSA meM haiM !' 'kauna hai vaha ? kahA~ hai vaha ? use kahA~ khojanA hogA ?" 'madhyama pAvA meM Arya saumila, vaidika dharma kI luptaprAya dhArA ko phira se pratiSThita karane ke liye eka mahAna yajJa kara rahe haiM / indrabhUti gautama haiM usake mahAyajanika / AryAvarta kA yaha brAhmaNa zreSTha zramaNa dharma kA kaTTara virodhI aura zatru hai | vahI hai, zakrendra, vahI hai mahAvIra kA gaNadhara / vizva- vallabha prabhu apane usa sabase bar3e pratirodhI aura virodhI kI pratIkSA meM haiM / vahI unakA ekameva pratispardhI, unakA ekameva prathama zrotA ho sakatA hai| usake Aye binA sarvajJa kI divya - dhvani zabdAyamAna nahIM ho sakatI ! Jain Educationa International 'aise durdAnta virodhI ko yahA~ lAne kA upAya kyA ?' aura haThAt 'vaha tuma jAno, zakrendra ! vaha tumhArA karttavya hai / use tuma dekho / ' aura zandra saudharma - pati aura bhI gaharI cintA meM DUba gayA / ... use kucha sUjhA / vaha praphullita ho AyA |upaay karane ko udyata ho kara zakrendra cupacApa vahA~ se antardhAna ho gayA / For Personal and Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavadpAda indrabhUti gautama magadha meM Arya somila pUrvIya bhArata ke brAhmaNoM ke pratApI netA haiN| unakI vidvattA aura pratiSThA kI dhAka sudUra pazcimAMcala taka jamI huI hai / ve svayam eka kIrtimAna yAjaka haiN| aura zrI-sampanna yajamAna bhii| madhyama pAvA meM unhoMne hI isa virAT yajJa kA Ayojana kiyA hai / uddezya yaha hai ki cAroM ora cala rahe veda-virodha kA nirAkaraNa ho, aura vaidika dharma kI bhavya punarpratiSThA kI jAye / tamAma AryAvarta ke diggaja bhU-devatA usameM Amantrita haiN| dvivedI, trivedI, caturvedI, kRSNa yajurvedI, zukla yajurvedI, yAjJavalkI, naciketasI.sAre bhedabhAva bhUlakara yahA~ ekatra haiN| ki samasta brAhmaNatva ekIbhUta ho jAye, aura Atma-rakSA kA upAya kre| svara-vihArI zramaNoM ne brAhmaNa prabhutA kI jar3eM hilA dI haiM / veda aura upaniSad ke sammukha cunautI hai| savitA aura sAvitrI ke chandakAra RSiyoM ke vaMzaja yaha kaise saha sakate haiM / unakI bhRkuTiyA~ Ter3hI ho gayI haiN| unhoMne vidrohI zramaNoM kI isa cunautI ko svIkArA hai / aura usI kA eka amogha uttara dene ke lie isa punarnavA somayAga kA Ayojana kiyA hai| vedavedAnta, saMhitA, zruti, smRti Adi samagra vaidika vAGamaya ke dhurandhara adhikArI paNDita yahA~ upasthita haiM / unakA vacana pramANa mAnA jAtA hai| zruti aura smRti para unakA nirNaya antima hotA hai| eka ora subaha se zAma taka homa-havana meM akhaNDa AhutiyA~ calatI rahatI haiN| avirAma mantra-dhvaniyA~ gUMjatI rahatI haiM / dUsarI ora sugandhita havyoM aura dhUpoM se pAvana usa vAtAvaraNa meM, parNa-zAlAoM meM baiThakara aneka paMDita maMDaliyA~ vAGamaya kI nayI saMkalanA meM saMlagna haiN| zrutiyoM kI naye sire se vAcanA ho rahI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| unakA saMzodhana aura punakhyiAna ho rahA hai| unameM naye artha aura sambhAvanAeM khojI jA rahI haiN| ___Aja kI vastu-sthiti yaha hai, ki RSi-kuloM meM phUTa par3a gayI hai| unake vaMzaja brAhmaNa aneka upagotroM aura zAkhA-prazAkhAoM meM ba~Ta gaye haiN| unameM paraspara vigraha hai, kalaha hai, sira-phaDauvala hai / apanI nayI iyattA sthApita karane ke liye, vibhinna gotrIya brAhmaNoM ne mantroM aura sUtroM taka meM mana-mAne pAThAntara kara liye haiN| kapola-kalpita RSiyoM ke nAma para bezumAra maMtra raca DAle haiN| apane-apane rAjA, kSatriya, vaNika yajamAnoM kI svArtha-pUrti aura prasannatA ke lie Ula-jalUla naye maMtroM aura karmakANDoM taka kI racanA kara DAlI gayI hai| giratI huI brAhmaNa-prabhutA ko thAmane ke lie, aura brAhmaNatva ke durga ko abhedya banAne ke lie, yajurvediyoM ne kaThora niyama-vidhAna gar3ha liye haiM / nayI AcAra-saMhitAeM aura brAhmaNa-graMtha raca kara samasta savarNI prajA ko apane aMgUThe tale dabA rakhane ke krUra SaDayaMtra cala rahe haiM / * * *apane aihika svArthoM aura lipsAoM kI tRpti ke lie, ina RSi-vaMziyoM ne dharma ko vANijya kI hATa banA diyA hai / isI se bhArgavoM, vAziSThoM aura pArAzaroM kA AdikAlIna brahma-teja maMda par3a gayA hai| __kahA~ haiM Aja Rk-sAma yajurveda ke ve maMtrakAra, jo apane maMtroccAra, sparza yA jala-chir3akana mAtra se asAdhya roga hara lete the, mRtakoM ko jilA dete the? jo apane sUrya-soma rasAyanoM se pArada ko bA~dha dete the / loha ko suvarNa banA dete the / kSara mATI kI kAyA ko siddha akSara zarIra meM pariNata kara dete the| dhUlikaNoM ko ratna kI DheriyoM meM badala dete the| jinakI maMtra-dhvaniyoM se vanaspatiyoM meM amRta kA saMcAra hotA thaa| jo soma-vallI aura kalpa-vallI ke rahasyoM ko jAnate the / jaMgaloM meM jar3I-bUTiyA~ jinheM pukAra kara apane-apane auSadhika guNoM kI jyoti se unheM camatkRta kara detI thIM / pIr3hI-dara-pIr3hI unhoMne durddharSa tapa kiye the| unake tapasteja meM se hI amata nitara kara soma-vanoM kI nasoM meM vyApa jAtA thA / aura usI somarasa ko pIkara ke ve agama-nigama ke rahasyoM ko prakAzita karate the| pUSan ke Urdhva maNDaloM meM ur3AneM bharate the| Aja unhIM mRtyujayI RSiyoM kI santAne rAjAoM, zreSThiyoM aura vaNikoM ke dvAra kI bhikhArI ho gayIM thiiN| bhATa, cAraNa aura bhojana-bhaTTa ho kara raha gayI thiiN| ___ brAhmaNatva ke patana aura bhraSTAcAra kI isI parAkASThA para se ye zramaNa uThe haiM / inhoMne tamAma paramparAgata zrutiyoM ko nakAra diyA hai / vikRta brAhmaNatva kA bhaNDAphor3a kiyA hai| inhoMne veda-vedAnta ke nAma para cala rahe zoSaNa aura Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAcAra ke viruddha vidroha kA bavaMDara jagAyA hai| inakI yaha bag2Avata nakAra kI carama sImA taka pahu~ca gayI hai| inhoMne sArI paramparAgata vidyAoM aura jJAna kI virAsata ko jhuThalA diyA hai / inhoMne dharma kI buniyAda meM hI suraMgeM lagA dI haiN| inhoMne antima samasyAoM para tIkhe prazna uThA kara, sArI prajA ko nAstika aura arAjaka banA diyA hai| chaha pramukha zramaNa isa vidroha ke netA haiN| ye apane ko tIrthak yA tIrthaMkara kahate haiN| ina saba meM paraspara tIvra matabheda haiM, vivAda haiN| vicAra meM, AcAra meM, darzana meN| para sAmAnyata: ye sabhI ugra tapasvI haiN| vaidika bhogavAda, aura upaniSadik brahmavAda tathA AnandavAda kI nipaTa Atma-kendrita aura Atma-lipsu vyAkhyAoM ke viruddha inhoMne, AcAra, upalabdhi aura sAmAjika naitikatA kI tIkhI cunautiyA~ khar3I kI haiN| cintana aura darzana ko jIvana meM AnA hogA / use pratidina kI caryA meM utaranA hogA / brahma ko dharatI para calanA hogA / apanI isa satya-niSThA se ve itane jvalanta ho uThe haiM, ki usake vala unhoMne dharma, rAja aura samAja ke tamAma sattApatiyoM ko lalakArA hai| unase javAba-talaba kiyA hai / hajAroM varSoM ke sthApita dharma aura saMskRti kA prAsAda bharabharA kara Dhaha jAne ke qhatare meM par3A hai| ye tIrthaka naMge hokara caurAhoM para khar3e ho gaye haiM / satya kI Aga se vahnimAna hokara inhoMne tamAma bhagavAnoM, vaikuNThoM, devoM kI sattA ko lalakArA hai| satya kI jijJAsA aura mumukSA se ye itane jvalanta haiM, ki inhoMne sattA ke niSkriya zUnyoM meM utara jAne kA qhatarA uThA liyA hai / ye sattA aura savitA ko lalakAra rahe haiM, ki sAmane Ao, sAre pratibandha aura parde tor3a kara / ye brahmavilAsa para nahIM ruka sakate / ye jIvana meM brahma kA prakAza cAhate haiN| tarka ke tIra para ye hara tattva ko taulate haiN| ___ isI vidroha kI AMdhI kA mukAbalA karane ke lie samasta AryAvarta ke koTibhaTa brAhmaNa aura dharmAcArya yahA~ ekatrita haiN| inake sarvopari netA haiM bhagavadpAda indrabhUti gautama, aura unake do anuja, mahApaMDita agnibhUti gautama aura vAyubhUti gautama / inake atirikta aura bhI ATha dhurandhara dharmAcArya aura zAstra-vAcaspati yahA~ upasthita haiN| unake nAma haiM kramazaH vyakta, sudharmA, maNDika, mauryaputra, akampika, acala bhrAtA, metArya aura prbhaas| inameM se tInoM gautama-putroM ke pA~ca-pA~ca so ziSya haiM / vyakta aura sudharmA ke bhI pA~ca sau anugAmI yahA~ Aye haiM / maMDika aura mauryaputra, pratyeka sAr3he tIna-sau ziSya-maNDala se parivarita haiN| akampika, acala bhrAtA, metArya aura prabhAsa tIna-tIna sau ziSya-sampadA se maNDita haiM / ye Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyAraha paMDita veda-vedAGga ke pAragAmI haiM / ye vartamAna vaidika dharma, vAGamaya aura saMskRti ke cUr3AmaNi haiM / inhIM ke netRtva aura nirdezana meM veda-vedAnta, zruti-smRti, sUtra-saMhitAoM kA punarvAcana,, punarsakalana, saMzodhana aura nUtana vidhAyana yahA~ ho rahA hai| eka dina uSaHkAla kI pavitra sugandhita belA meM uparokta gyAraha brAhmaNa zreSTha bar3I tanmayatA se sAmagAna karate hue vizAla yajJazAlA kA paurohitya kara rahe the| khule AkAza ke noce, AmravanoM ko chA~va meM vizAla vartulAkAra yajJamaNDapa nirmita hai / vipula phUla-pallava. kadalI-stambha, toraNa-bandanavAroM se vaha sajjita hai| usake kendra meM oMkAra kA vigraha-svarUpa vizAla havana-kuNDa dhagadhagAyamAna hai| usI ke eka ora kI vedI para AsIna haiM bhavya gaurAMga tInoM Arya-putra gautama indrabhUti, agnibhUti, vAyubhUti / vahI isa mahAyAga ke pramukha agnihotrI haiN| aura sarvopari mahARtvika hai, bhagavadpAda indrabhUti gautama / isa kendrIya yajJa-kuNDa ke cAroM ora kuNDalAkAra meM, saikar3oM havana-kuNDa dhadhaka rahe haiM / kezariyA paridhAnoM meM sajjita sahasroM brAhmaNa pracaNDa ghoSa ke sAtha samaveta maMtragAna karate hue unameM AhutiyA~ de rahe haiM / homAgniyoM kI aneka mekhalAeM jaise parikramA karatI huI pherI de rahI haiN| AsthAvAna citta anubhava karatA hai, ki ina yajJoM ke hutAzanoM para sAkSAt prajApati apane vizAla devakula ke sAtha utara rahe haiN| . . ki acAnaka hI AkAza meM deva-dundubhiyoM kA gaMbhIra ghoSa sunAyI pdd'aa| aneka deva-vimAnoM kI kAMtimAna, vakrAkAra paMktiyA~ pRthivI kI ora AtI dikhAyI par3I / sAre yajJa-maNDapa meM harSa chA gyaa| mahARtvik indrabhUti gautama sahita gyArahoM pramukha agnihotrI brAhmaNa-zreSTha ullamba bAhu maMtroccAra karate hue yajJamaNDapa ke dvAra para A khar3e hue| ve Urdhva bAhu ho kara Agantuka devasRSTiyoM kI ora AvAhana ke maMtroccAra karane lage : svasti naH indro vRddhazravAH svasti naH pUSaH vizvavedAH / svasti nastAyo ariSTanemiH svasti no bRhaspatirdadhAtu / / pRSadazvA marutaH pRznimAtaraH zubhayAvAno vidatheSu jagmayaH / agnijihvA manavaH sUracakSaso vizva no devA avasAgamaniha / / unake gaMbhIra RcA-ghoSa meM kRtArthatA kA harSa chalaka rahA thA / unheM aura sAre hI vizAla yAjJika brAhmaNa-maNDala ko spaSTa pratIti ho rahI thI, ki hamArI yajJA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , 42 hutiyoM aura mAMtrika AhvAnoM se AkRSTa ho kara hI ye deva-sRSTiyA~ pRthvI para A rahI haiN| unheM nizcaya ho gayA thA ki abhI-abhI ve yajJa-bhUmi meM utara, vaidika dharma kI vijaya-patAkA phaharA kara sAre saMsAra ko jhukA deNgii| samasta brAhmaNa-jagata una deva-vimAnoM para TakaTakI lagAye, pracaNDatara vega se maMtradhvaniyA~ uccarita kara rahA hai| ... ki haThAt AkAza para uThI hajAroM A~khoM ne dekhA : ki ve deva-vimAnoM kI paMktiyA~ eka tiryak mor3a lekara vipulAcala kI ora dhAvamAna ho gii| dekhakara sArI yajJabhUmi sanAkA khA gii| sahasroM A~kheM dUriyoM meM ojhala hotI devasRSTiyoM ko hatAza tAkatI raha gyiiN| unameM zUnya ke bagule cakkara kATane lge| indrabhUti gautama aura unake sahavartI gyAraha mahAyAjaka patharAye-se dharatI para jar3ita raha gye| ___ indrabhUti gautama soca meM par3a gaye / devoM ne bhI hameM dhokhA de diyA ? hama aba taka vyartha hI unake AvAhana-maMtra likhate rahe ? sAre veda, sAre RSi, sAre deva jhUThe par3a gaye ? AryoM ke sAre tapa-teja vyartha ho gaye ? svayam prajApati hamAre sAtha chala khela gaye? yA ve haiM hI nahIM ? sat, Rt, tapas kyA mAtra eka kapola-kalpanA hai ? brahma kevala palAyana kA Ayatana hai ? ki ThIka tabhI eka brAhmaNa daur3atA huA AyA aura bolA : 'devapAda indrabhUti gautama, suneM ! mahAzramaNa varddhamAna mahAvIra sarvajJa ho gye| RjubAlikA nadI ke taTa para unheM parama kaivalya-labdhi prApta ho gyii| vipulAcala para unakA samavasaraNa ho rahA hai / ye sAre deva-vimAna unhIM kI vandanA ko vipulAcala para jA rahe haiN|' bhagavadArya indrabhUti gautama kA mUlAdhAra jaise visphoTita ho uThA / ve kA~pakA~pa Aye / bhRkuTi-bhaMga kara ve garaja uThe : 'vaizAlI kA rAjapatra zramaNa varddhamAna sarvajJa ho gayA ? isase bar3A jhUTha pRthvI para kyA ho sakatA hai ? veda-puruSa kA upahAsa kara rahA hai re, bhAmaTe ! terI z2abAna kaTa kyoM nahIM par3atI ! mere hote, dUsarA koI sarvajJa pRthvI para kaise cala sakatA hai ? eka myAna meM do talavAra nahIM samA sktii| yaha jhUTha hai, yaha eka mahAna bhrAnti hai| yaha mithyA pravAda hai| yaha bakavAsa hai| yaha savitA aura sAvitrI kA ghora apamAna hai| aisA nahIM ho sktaa| maiM kahatA hU~-aisA kabhI huA nahIM, hai nahIM, hogA nhiiN| na bhUto na bhaviSyati / . . .' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tabhI sAhasa kara eka aura brAhmaNa kampita svara meM bolA : . 'bhagavadpAda gautama, jo pratyakSa hai usakA nakAra kaisA? hama loga svayam apanI AMkhoM dekha Aye haiN| vipUlAcala para sarvajJa mahAvIra tIrthaMkara ho kara, gandhakuTI para AsIna haiN| asaMkhya devalokoM ne unake ceha~ ora virAT samavasaraNa kI racanA kI hai| Rgveda kI RcAoM meM jisa arhat ke svarUpa kA varNana hai, vaha Aja vipulAcala para sAkSAt prAkaTyamAna hai / jaise samUcA brahmANDa vahA~ piNDa rUpa meM upasthita hai| aura usake zIrSa para brahmANDapati svayam AsIna haiM / apUrva hai vaha dRzya, devArya gautama / veda bhagavAna ko hama apanI khulI A~khoM dekha Aye !' ___ indrabhUti gautama kA vaza cale to ve isa pralApI brAhmaNa ko astitva meM se poMcha denA cAhate haiM / ve bhItara hI bhItara jvAlAmukhI ho uThe haiN| ve hoTa bhIMca kara dA~ta pIsa rahe haiM, aura kha na ke ghuTa utAra rahe haiM / yajJa kI mantra-dhvaniyA~ manda ho kara jaise avasAna pA rahI haiM / eka aphATa khAmozI meM ekAkI oMkAra dhvani uTha kara jaise ukta samvAda kA samarthana kara rahI hai| aura indrabhUti gautama phira mAno samhalate hue aTTahAsa kara uThe : 'ThIka hI to hai, jaisA yaha sarvajJa jhUThA hai, vaisI hI ye deva-sRSTiyA~ jhUThI hai| sacce svarga aura sacce devatA hamAre yajJa kI avajJA kaise kara sakate haiM ? ve svayam hamAre maMtroM ke vigraha haiM / ve hI hamAre maMtra, maMtrI, maMtrezvara haiN| ve apanI hI avahelanA kaise kara sakate haiM ? nahIM, ye deva-vimAna nahIM the, ye deva-sRSTiyAM nahIM thiiN| pizAca aura preta, devoM kA rUpa dhara kara hameM Thagane aura bharamAne Aye the|' indrabhUti gautama dAMta kiTakiTAte hue, kSaNa bhara khAmoza ho kara AkAza tAkate raha gaye / aura sahasA hI ve phira bhabhaka uThe : ___'sarAsara yaha bhrAnti hai, yaha marIcikA hai| yaha koI aindrajAlika sarvajJa hai, koI mAyAvI jAdUgara hai| usane apanI mAyA kA vistAra kara sAre hI loka kI A~khoM ko bA~dha diyA hai| kIlaka aura vazIkaraNa karake, yaha dhUrta pAkhaNDI apanA manacAhA rUpa aura vaibhava bholI-bhAlI prajAoM ko dikhA rahA hai / aura unheM bhaTakA rahA hai, bharamA rahA hai|' . . . tabhI pAsa khar3e eka brAhmaNa ne bhagavadpAda kA samarthana kiyA : 'satya kaha rahe haiM, bhagavadpAda ! parama satya / Apa se bar3ha kara satyavAdI aura sarvajJa pRthvI para Aja koI nhiiN| eka hI AkAza meM do sUrya eka sAtha kaise raha sakate haiN|' 'do sUrya ? isa pravAda ko duharAnA bhI pApa hai, bhUdeva / vaha bharga aura bhUmA kA apamAna hai| vaha parama savitA ko asvIkAra karanA hai| ... Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 suno Aryo, suno brAhmaNo, hamArA saMkaTa aura bhI bar3A ho gayA / AsurI andhakAra kI mAyAvI zaktiyA~ dala bA~dha kara hama para TUTa par3I haiM / hamAre somavanoM meM parAkrAnta dasyu vAhiniyA~ ghusa AyI haiM / inakA nirAkaraNa karanA hogA / mahAatharvaNa ke maMtroM dvArA isa mahA aindrajAlika ko dhvasta kara denA hogA / uTho brAhmaNo, uTho aura asura saMhAra ke maMtroccAra karo ...!' ki agale hI kSaNa zatrusaMhAriNI rudrAgni ke AvAhana maMtra uccarita hone lage : vayaM dviSmaH / vayaM dviSmaH / agne yat te tapastena taM prati tapa yosmAn dveSTi yaM agne yat te harastena taM prati hara yosmAn dveSTi yaM agne yat te'rcistena taM pratyarca yosmAn dveSTi yaM agne yat te zocistena taM prati zoca yosmAn dveSTi yaM vayaM dviSmaH / agne yat te tejastena tamatejasaM kRNu yosmAn dveSTi yaM vayaM dviSmaH / / vayaM dviSmaH / * ki ThIka usI kSaNa eka bholA-bhAlA tejasvI baTuka indrabhUti gautama ke sAmane A khar3A huA / usakI mudrA nitAnta nATakIya hai / aura Azcaryajanaka hai isa baTuka kI kautuka - krIr3A / kabhI vaha nirA abodha sundara kizora lagatA hai| kabhI atyanta jarA-jIrNa Adi purAtana brAhmaNa lagatA hai / usakI oMDI A~khoM meM jalate tIra-sA eka tIkhA prazna hai / para bahuta akiMcana, namra, jijJAsu hai usakI bhaMgimA / indrabhUti gautama use dekha kara stambhita ho rahe / usane bhagavadpAda gautama ko sASTAMga praNipAta kiyA / phira usane nivedana kiyA : 'devArya gautama, maiM veda-vidyA kA eka akiMcana sAdhaka aura sevaka hU~ / parivrAjana karatA huA, jagaha-jagaha lokajana ko RkoM kA gAna sunAtA hU~ / RtambharA prajJA ko jana-mAnasa meM prakAzita karane ke liye nirantara tIrthATana karatA rahatA hU~ / ' sunakara indrabhUti gautama Azvasta prasanna dIkhe / bole : I 'sAdhu, sAdhu baTuka, veda-vidyA nizcaya hI jIvita hai / tumane sAkSI dI hai / aura koI nayA samvAda ? koI nayA anubhava ? ' 'bhagavadpAda gautama, yAtrA meM rAha calate, eka guMjAna araNya meM mujhe koI gAthA gUMjatI sunAI par3I ! ' 'gAthA ? RcA nahIM ? zloka nahIM ? gAthA ? ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'hA~ bhagavan, RcA nahIM, gAthA sunAI pdd'ii| usakA zabdArtha to maiM samajha na sakA / para usakI dhvani ne hI mujhe haThAt apane mUla se uccATita kara diyA / mere aba taka ke sAre arjana ko visarjana kara diyaa| merI sArI sAdhanA aura jJAna ko ulaTa-pulaTa kara rakha diyaa| merI cUleM hila gaI haiM / maiM khar3A nahIM raha sakatA / usa gAthA ke artha aura tattva ko jAne binA mujhe kSaNa bhara bhI caina nahIM, prabhu !' 'aisI bhI koI gAthA ho sakatI hai ? tumheM koI bhrama ho gayA, baTuka !' 'nahIM devapAda gautama, yaha bhrama nahIM, yaha satyoM kA satya hai / isake marma ko samajhe binA maiM astitva meM nahIM raha sakatA / isakA uttara pAnA hogA, yA mara jAnA hogA / apUrva hai yaha tattvajJAna, pahale kabhI sunA na gayA !' gautama ko phira kisI SaDayaMtra kI gandha-sI aayii| ve z2arA uttejita ho aTTahAsa kara uThe : ___ 'indrabhUti gautama ke jJAna se bAhara koI tattvajJAna pRthvI para nhiiN| hamAre liye kucha apUrva nahIM / tuma veda meM azraddhA kara rahe ho, baTuka, sAvadhAna !' 'nahIM bhagavan, azraddhA nahIM kara rahA / lekina merI zraddhA isa gAthA kI coTa se aura bhI tIvra aura sateja ho gayI hai| vaha apanA AdhAra khojane ko becaina ho uThI hai / vahI pAne ko to bhaTTAraka gautama ke pAsa AyA huuN| Apake jJAna kI yazogAthA se diganta guMja rahe haiN| Apake bhItara hI isa samaya veda-bhagavAna pRthvI para prakAzamAna haiN| AryAvarta Apake bhItara sAkSAt pUSana ko loka meM vicarate dekhatA hai| sAre hI janapadoM meM bhaTaka AyA hU~, isa gAthA ko le kara / bar3e-bar3e vedAntI aura vAgIzvara bhI ise thAha na ske| sara dhuna kara raha gye| taba socA ki bhagavadpAda gautama ke sivAya isa abUjha ko koI bUjha na skegaa| so sevA meM upasthita huuN| devArya AjJA deM, to gAthA prastuta kruuN|' gautama ke Ahata ahaMkAra ko jaise isa baTuka ne sahArA diyA, sahalA diyaa|ve usake vinIta bhAva se gadgad ho Aye / aura bole : 'AyuSyamAn vaTuka, tuma sacce jijJAsu ho / apanI gAthA prastuta kro|' aura bAlaka-mukhI vRddha brAhmaNa ne gAthA uccarita kI : 'paMceva atthikAyA, chajjIva-NikAyA mahaNvayA paMca / aTTha yapavayaNa-mAdA, saheuo baMdha-mokkho ya // ' 'yahI vaha gAthA hai, Arya gautama / mujhe Alokita karane kA anugRha kreN|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama ko bahuta gahare meM kahIM bhAna-sA haA : jaise ye zabda aparicita nahIM haiN| jaise kahIM sunI hai pahale yaha gaathaa| kisI alakSya meM gUMjate ve zabda ! aise hI kucha to the / jinako maiMne * * * maiMne * * anasunA kara diyA thaa| yaha kaisA vicitra yogAyoga hai ! gotama eka ajJAta bhaya se sihara aaye| gAthA ke prAkRta zabdoM ko tiraskArapUrvaka hI sahI, gautama ne sUnA, smjhaa| lekina unakA udgama, Azaya, bhAvArtha ? unheM kucha bhI samajha na AyA / unakA dImAga cakarAne lgaa| vizva-tattva kA aisA sUnirdiSTa abhinava vyAkhyAna, saca hI unhoMne pahale kabhI na sunA thaa| * * * gautama ne parAjaya kA gaharA AghAta anubhava kiyaa| ve jhaMjhalA Aye aura bole : 'brAhmaNa, deza-bhASA prAkRta meM koI tattvajJAna nahIM kahA jA sktaa| hamane sunA, samajhA, phira bhI isa anArya aura abhadra bhASA meM darzana sunane aura samajhane se hama inakAra karate haiN| deva-bhASA saMskRta meM isa gAthA kA bhASAntara karake kho|' 'saneM devapAda gautama, saMskRta meM suneM: 'kAlyaM dravyaSaTakaM navapada sahitaM jIva-SaTkAya-lezyAH / paJcAnye cAstikAyA vrata-samiti-gati-jJAna-cAritrabhedAH / / ityetanmokSamalaM tribhuvanamahitaH proktamahaMdirozaH / pratyeti zraghAti spRzati ca matimAn yaH sa vai zuddhadRSTiH / / indrabhUti gautama suna kara avAka raha gye| unakI samajha meM kucha na aayaa| A~kheM mIca dhyAnastha hone kA bahAnA kara, ve apanI samajha ko mathane lge| lekina vizva-tattva kA yaha maulika vidhAna kisI bhI taraha unakI buddhi kI pakar3a meM na A rahA thaa| mAno ki yaha kevala buddhi yA kevala saMvedana se gamya nhiiN| kona hai isakA pravaktA? yaha kisakI durabhisandhi hai ? yaha kauna hai . jo mujhe - majhe pukAra rahA hai ? khIMca rahA hai| * * *aura jaise mastaka pIche pheMka kara unhoMne usa durnivAra sammohana se bacanA cAhA / ve phira jhallA kara bole : 'suna AyuSyamAn , yaha sAkSAtkRta veda-vANI nahIM / yaha zabdoM kA indrajAla hai / yaha tattvajJAna nahIM, tattvAbhAsa hai, tattva-droha hai| isa kujJAna ke cakkara meM par3egA, to ananta naraka kA bhAgI hogaa| tattva-bodha cAhatA ho to merA anumaraNa kr| ___'maiM to bhagavadpAda kA anugAmI ha~ hI / isI se to apanI isa tIna aura aTala pRcchA kA samAdhAna pAne ko antataH pUjyazrI ke pAsa AyA huuN|' 'araNya meM sunI isa pretavANI ko tU mastiSka se nikAla de, baTuka / Aja kala hamAre AryAvarta meM suroM ke viruddha asura bhayaMkara abhiyAna calA rahe haiM / ve Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aneka chala-prapaMcoM dvArA lokajana ko Thaga rahe haiM, bharamA rahe haiM / yaha koI tattva-jJAna nahIM, arthahIna pralApa hai|' ___ 'bhagavadpAda gautama, aisA nahIM hai| maiM pratyAyita hU~, maiM vedanA meM haiN| yaha gAthA jaise mere astitva ke atala meM se uTha rahI hai / yaha anirvAra hai / isakA uttara mujhe pAnA hogA, yA phira khatma ho jAnA hogA / . . .' 'tuma vedacyuta ho gaye, baTaka / yaha veda-vidroha hai| aura veda-vidrohI ko mere sAmane se haTa jAnA hogA, yA hamAre prati samarpita ho jAnA hogaa| aura koI vikalpa nhiiN| nirNaya karo turanta / ' 'mujhe aisI AzA nahIM thI ki Arya-zreSTha gautama indrabhUti bhI mujhe nirAza kara deNge| nahIM socA thA ki Apako sarvajJAnI prajJA se bAhara bhI kucha ho sakatA hai| lekina aba pramANita hai, ki kucha aisA bhI hai, jo bhagavadpAda gautama ko bhI gamya nhiiN| ThIka hai prabhu, jAtA haiN| yadi mujhe jInA haiM, to isa jijJAsA kA uttara pAnA hI hogaa| acchA, AjJA letA hU~, devArya !' usa brAhmaNa kI nirbhayatA aura dhruva nizcaya ko dekha gautama sara se paira taka sihara uThe / nahIM, isa baTuka ko ve chor3a nahIM sakate, jAne nahIM de sakate / jaise yaha anivArya hai, aura unake astitva kI zarta hai| 'hameM chor3a kara kahA~ jAoge, baTuka, jarA jAnanA cAhU~gA!' gautama ke svara meM bhayaMkara roSa aura upAlambha thaa| aura vivazatA bhI thii| 'vipulAcala para jAU~gA, devArya gautama / munatA hU~, mahAzramaNa varddhamAna sarvasa ho gaye haiM / ve vipulAcala para devopanIta samavasaraNa kI gandhakuTI meM adhara para AsIna haiN| pRthvI se Upara uTa kara vihara rahe haiM ve pRthvInAtha ! havAoM meM khabara hai, ki sAre praznoM ke uttara unake zrImakha se apane Apa dhvanita hote haiN| aisA koI prazna Aja taka na uThA, jisakA uttara unake pAsa na ho| mujhe spaSTa pratIta ho rahA hai, ki merI gAthA kA gUDhArtha koI sarvajJa hI khola sakatA hai / socatA hU~, sarvajJa arhat mahAvIra mujhe nirAza na kreNge|' 'AtmaghAtI kAyakleza ko hI tapa mAnane vAlA vaha nagna zramaNa sarvajJa ho gayA ? (nidAruNa aTTahAsa) vAha re vAha usakI sarvajJatA ! mere sAmane Aye to usakI sarvajJatA kSaNa mAtra meM chumantara ho jAye / ajJAnI baTuka, tU nahIM jAnatA ki tU kisake sAmane khar3A hai ? tujhe mahAvIra kI sarvajJatA ko pramANita karanA hogaa| nahIM to isa veda-vidroha kA mUlya apane prANoM se cukAnA hogA !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 'vedamUrti bhagavadpAda gautama ko kauna nahIM jAnatA / Apake pAMDitya aura pratibhA ke prati maiM praNata huuN| isI se to Apake nikaTa samAdhAna pAne AyA huuN| para Apa bhI jaba niruttara ho gaye, to apanA uttara to mujhe kahIM pAnA hI hogaa| cAhe phira usake liye agama-nigama ko ulaTa DAlanA par3e / ' 'matimanda brAhmaNa. dekha, tere samakSa kauna khar3A hai ? veda-vedAnta, zruti-smRti, brAhmaNa-saMhitA, saMsAra ke sAre hI jJAna-vijJAna mere jihvAna para haiN| Aja taka aisI koI zruti uccarita na huI, jo gautama se anajAnI ho| maiM zabda kA svAmI aura vANI kA vAcaspati haiN| svayam prajApati mere maMtroccAroM para utarate haiN| svayam vRhaspati merI vANI meM bolate haiN| aura ta kahatA hai ki mere sivAya bhI koI sarvajJa hai, koI arhat mahAvIra hai, aura maiM niruttara ho gayA, aura vaha tere prazna kA uttara degA ? pramANa de baTuka, nahIM to prANa de denA hogA !' 'hAtha kaMgana ko ArasI kyA, devArya ? svayam hI vipulAcala para cala kara dekheM, aura pramANa pAyeM / sarvajJatA zabda-prAmANya kaise ho sakatI hai ? vaha to sAkSAtkAra kA viSaya hai / mere sAtha vipulAcala para caleM prabhu, aura merA tathA AryAvarta kA vANa kreN| nahIM to hamAre trikAlajJAnI RSi-pUrvajoM kI RtambharA prajJA ko baTTA laga jAyegA!' ___ yaha cunautI indrabhati gautama ke astitva-mUla ko bIMdha gaI / ve uttejita ho kara caMkramaNa karane lage / ve jvAlAgiri kI taraha bhItara-bhItara ubalane lge| unhoMne apane ko pratibaddha, kaTibaddha pAyA / ThIka kahatA hai yaha baTuka / usa chadma sarvajJa kA sAmanA karanA hogaa| use antima rUpa se parAjita kiye binA vaidika dharma kI punarpratiSThA sambhava nahIM / use dhvasta kiye binA AryAvarta meM dharma ko jIvita nahIM rakkhA jA sakatA / mahAvIra, tuma rahoge, yA maiM rahU~gA ! sattAeM do nahIM ho sakatIM, savitA do nahIM ho sakate, sauramaNDala do nahIM ho sakate, dharma do nahIM ho sakate / sAvadhAna, sarvajJa kahe jAte mahAvIra, maiM AtA hU~ ! mahAkAla Rk-puruSa kA sAmanA karane ko taiyAra ho jaao| . ___ bhaTTAraka gautama sannaddha ho gye| bhUmi para apane eka paira se unhoMne prahAra kiyA aura krodhAnala se bhabhakate ve vahA~ se uTha khar3e hue| yajJazAlA meM jAkara prajApati kA vandana kiyaa| phira lalATa para dvAdaza tilaka aMkita kiye| sUrNima yajJopavIta dhAraNa kiyA / kamara para pItAmbara pahanA, deha para svarNa-khacita kezariyA uttarIya dhAraNa kiyaa| darbhAsana aura kamaNDalu uThA liyA / aura apane pAMca-sau ziSyoM se parivarita deva-kalpa indrabhUti gautama usa ajJAta baTuka ke sAtha rAjagRhI ke vipulAcala kI ora prasthAna kara gye| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * * ye vedavidyA-nidhAna, vedAnta-vAcaspati bhagavadpAda indrabhUti gautama cala rahe haiM / zrutiyA~, smRtiyA~, RcAe~, sUtra unheM cAroM ora se ghera kara cala rahe haiN| para ve unase achUte aura abhAvita haiN| ve apane hI aham meM ApAda-mastaka DUbe haiM / garjana-tarjana kI bijaliyA~ unake aMga-aMga meM tar3aka rahI haiN| para ve apane ko kisI taraha samhAle hue haiM / ve kasa kara oMTha bhIMce hue haiM, aura dA~ta pIsa rahe haiM / jaise parvatoM ko cabA jaayeNge| ye veda-vedAnta ke pAragAmI, tarka-vAgIzvara, durdAnta vAdIbhagaja-keharI, siddhAntazArdUla indrabhUti gautama cala rahe haiN| pralayakAla ke samudra kI taraha unakI AtmA vikSubdha hai / ve apane sattAmUla se uccATita ho kara. mAno zanya kI khaMdakoM meM chalAMgeM bhara rahe haiM / jaise apane hI bar3avAnala se vidagdha koI mahAsAgara cala rahA hai| jisakI mA~ kA nAma pRthvI hai, jisake pitA haiM vizva-vikhyAta mahApaMDita basubhUti gautama / pRthA aura vasuoM ke Atmaja ve janmajAta devAMzI haiM / 'gobhisto dhvastaM yasya' - aise gautama vaMza ke ve mArtaNDa haiM / Rgveda ke aneka sUktoM ke racayitA prakhyAta gautamoM ke ve vaMzaja haiM / para kitanI azAnta, kitanI marmAhata hai unakI AtmA / ve ajita-jAnI sUryAMzI Aja vijita ho gaye ? apAra jalarAzi kA AgAra, jJAna kA yaha pArAvAra kyA svayam hI pyAsA hai ? unake hote yahA~ dUsarA sarvajJa aura kauna ho sakatA hai ? ve use dekhanA cAhate haiN| * * * 'chadma sarvajJa mahAvIra, maiM A rahA hU~, bharbhuvaH svaH kA vartamAna pRthvI para eka mAtra mantra-dRSTA, indrabhUti gautama ! maiM AtA huuN| ' pAMca sau ziSyoM se maNDalita isa mahAbrAhmaNa ko, yoM prabhaMjana kI taraha vipulAcala kI ora dhAvita dekha kara, magadha ke prajAjanoM ke bhaya aura Azcarya kA pAra nahIM / kyA pralayaMkara mahAkAla svayam , zivaMkara zaMkara se milane jA rahe haiM ? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta kA mAnastambha rAjagRhI ke garvIle prAsAda-zikhara caukanne ho uThe / paMca zaila ke tapovana kezariyA Aloka se jagamagA utthe| zaMkha-dhvaniyoM se AkAza utkSipta hai| pAMca sau ziSyoM se parivarita bhagavadpAda indrabhUti gautama vipulAcala ko ora agrasara haiM / jaise kampAyamAna meru parvata cala rahA hai| usameM tUphAna samhale hue haiM / ekAgra / eka zikhara se TakarAne ke liye, jise jaya kiye binA vaidika dharma kA punaratthAna sambhava nahIM / __Arya gotama ko Aja spaSTa sAkSAtkAra ho gayA hai / mAre veda-vidrohI tIrthakaroM kA pujIbhUta vigraha hai, tathAkathita sarvajJa mahAvIra / vahI Aja ke loka meM, gautama ke mana, AdikAlIna vaidika dharma kA sabase bar3A pratirodhI, virodhI aura zatru hai / Aja usakA khula kara sAmanA kara lenA hogA / use antima rUpa se parAjita kara denA hogA / taba anya svairAcArI tIrthaka bhI Apa hI dhvasta ho jaayeNge| Arya gautama kRtanizcaya haiM, kaTibaddha haiM / unakI mudrA aura bhaMgimA AkramaNakArI kI hai / parAkrAnta deva-senApati kArtikeya kI taraha ve jAjvalyamAna haiM / unakI tUphAnI alakoM meM madhucchandA kI maMtra-dhvaniyA~ laharA rahI haiM / unake lalATa para vaizvAnara dhadhaka rahe haiM / mahAmaNDalezvara devapAda gautama apane sabase bar3e pratidvaMdvI aura pratirodhI se Takkara lene jA rahe haiM / / / samavasaraNa kI mAnAMganA bhUmi meM pahu~cate hI, Arya gautama ko dUra para khar3A mAnastambha dikhAyo par3A / usa para dRSTipAta karate hI mAno unakA ahaMkAra kapUra kI taraha chUmaMtara ho gyaa| jaise bhItara-bAhara ke kaI koSa anAyAsa utara gaye / ve bahuta halakApana mahasUsa karane lge| ve svastha aura adhika Urjasvala ho gye| snAyuoM kA tanAva yoM DhIlA ho gayA, jaise mukta-kuntalA sAvitrI ne unheM apane hRdaya meM DhA~pa liyA ho / ve nizcala paga Age bar3he, ki dekhU, kahA~ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai vaha sarvajJa tIrthaMkara ? calane meM prayAsa nahIM rahA / jaise ve taira rahe hoM / . . . yaha kaisA khicAva hai ? nahIM, unheM koI nahIM bA~dha sakatA / unakI bhRkuTiyA~ tana gayIM / unakI vaizvAnarI A~kheM Upara uThIM / samavasaraNa kI apAra vaibhava-vibhA ke kendra meM, gandhakuTI ke antarikSa meM adhara AsIna haiM jyotirmaya pUSan / svayam mahAviSNu prajApati / kyA yahI sarvajJa mahAvIra hai ? patA nahIM / * lekina Arya gautama ne vaha dekha liyA, jise dekha lene para dekhanA samApta ho jAtA hai / socanA samApta ho jAtA hai / * * * parantu * * 'nahIM, yaha koI mAyika indrajAla hai| unhoMne apane zarIra ke Thosa dravya ko mahasUsA / kasa kara pakar3A / kahIM ur3a na jAye / yaha mAyAvatI hai, kisI jAdUgaranI kA deza / lekina patA karanA hogaa| kauna hai yaha ? kisakA yaha mohaka, kIlaka aura stambhaka utpAta hai ? Arya gautama ke mana meM sphurita huA : 'o antarikSacArI deva, tU sarvajJa hogA to mujhe nAma le kara pukAregA !' aura dharmacakroM kI suvarNa-ratnim prabhAoM se AkRSTa hote-se bhagavadpAda gautama Age bar3hate cale gaye / - haThAt unakI dRSTi phira gandhakuTI para jA lgii| aucaka hI usa adharAsIna puruSottama ke mastaka ke cAroM ora virATa indradhanuSI maNDala prasArita hone lage / ve mAno deza-kAla ko pAra karate zUnya meM lIna hone lage / aura unameM se eka anahada nAda uTha kara samasta lokAloka meM vyApta hone lgaa| eka maNDalAkAra guMjatI oMkAra dhvani se tamAma carAcarasRSTi AplAvita hone lgii| Arya gautama kI AtmA meM eka tIkhA prazna cItkAra uThA / 'mujhe pahacAnate ho sarvajJa ? to pukAro merA nAma, aura pramANa do apanI sarvajJatA kaa|' aura vaha anahada garjana zabdAyamAna haA / gandhakuTI ke zIrSa para se AvAz2a AyI : 'indrabhUti gautama !' Arya gautama nistabdha ho rahe / ve avicala usa uttAna jyotIzvara ko tAkate raha gaye / akasmAta unake muMha se barabasa hI phUTA : 'maiM praNata huA, sarvajJa arhat !' 'AryAvarta ke brAhmaNa-zreSTha, gautama ! kaivalya-puruSa ko tumhArI pratIkSA thii| tuma Aye, arhat ApyAyita hue, tumheM pA kara, he brahmaputra !' 'brahmateja mUrtimAna hai sAmane ! mere brAhmaNatva kA garva kharva ho gayA, bhagavan !' 'arhat kevalI vikalpa nahIM bolate / apane ko pahacAno, gautama !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'Apa jAneM, devArya / ' 'Ape meM Ao, brahman / ' 'ApA to maiM hAra gayA zrIcaraNoM meM / maiM miTa gayA / ' 'aba jo zeSa hai, vahI tuma ho, brahman / ' 'maiM * brahman ? maiM aura brahman ? nahIM, sAkSAt parabrahma sammukha haiM / parama savitA, bhargadeva, prajApati / maiM koI nhiiN|' 'kevalI kA vacana mithyA nahIM hotA, gautama / tat tvam asi / darpaNa sammukha hai, apane ko dekho gautm|' gautama apane ko dekhane se inakAra karate haiM / ve sara jhukA kara cupa raha gaye haiM / ve phira zaMkAkula ho Aye haiM / bhItara se jaise eka tIra phUTA A rahA hai / mana hI mana bole : 'nAma merA isa arhata ne sunA hogA, isI se pukAra liyA / para jo carama prazna merI cetanA ko rAta-dina utpIDita rakhatA hai, use yaha Arya svayam hI batA de to jAnUM ki yaha sarvajJa hai / ' 'tumheM apane hone meM saMzaya hai, gautama ?' 'devArya, * * yaha kyA suna rahA hU~ ?' 'tumhAre mana meM zaMkA hai, puruSa ke astitva para, AtmA kI sattA para !' 'kaivalya-sUrya ko praNAma karatA huuN|' 'tIrthaMkara ko loka ke sabase bar3e saMzayAtmA ko pratIkSA thI / amRta, pAtra ke liye pratIkSamAna thA / so tuma Aye gautama, aura zabda-brahma vAkmAna hue|' 'merI dhanyatA vacanAtIta hai, prabhu / ' 'sarvopari prazna kA sarvopari uttara prastuta hai, gautama / sarvopari saMzaya kA sarvopari samAdhAna prastuta hai, gautam / ' 'bhagavato, arhato, sambuddho . . .' 'apane hone meM saMzaya, yahI sarvopari saMzaya hai / aura tuma sarvopari saMzayAtmA / carama saMzaya ko dhAra para hI parama samAdhAna utaratA hai, gautm|' mukta kareM, prabhu / ' 'tumheM apane hone para zaMkA hai ? pUchatA hU~, yaha zaMkA kauna karatA hai ?' 'maiM prabhu . . . ?' 'isa maiM para tumheM zaMkA nahIM ?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'maiM . . . ? maiM . . . maiM na hoU~ to phira zaMkA kauna kisa para kare ?' 'tumhArA prazna hI tumhArA uttara hai, vatsa / apane ko svayam suno|' gahana vizrabdhatA vyApa gayI / vAk parAvAk meM lIna ho gaye / akhaNDa maMDalAkAra oMkAra dhvani phira nikhila meM guMjAyamAna hone lago / sASTAMga praNipAta meM se uTha kara bole gautama : 'maiM niHzaMka huA, bhagavan / ' 'tuma aura adhika svayam Apa hue, gautama / appa dIpobhava / ' 'kintuH ..' 'jAnatA hU~, tuma veda-vedAnta ke pAragAmo ho|' 'vedamUrti bhagavAna samakSa haiM / merA abhimAna cUra-cUra ho gayA, nAtha / ' 'tumhAre mana meM aba bhI zaMkA hai, ki puruSa ko lekara zruti-vAkyoM meM virodha hai !' 'virodha spaSTa hai, prabhu / antaryAmI se kyA chupA hai ? * * * to kyA mAna lUM ki veda mithyA hai ?' ___ 'veda samyaka hai, tumhArA jJAna samyaka nahIM / kyoMki tumhArA darzana samyak nhiiN| tumhArI dRSTi anekAnta nahIM / veda anekAnta hai / veda Alokita hai, gautm|' 'pratibuddha kareM, bhagavan / ' 'sa vai ayamAtmA jJAnamayaH / eka ora tumhAre mana meM yaha upaniSat vAkya hai, jo jJAnamaya caitanya-puruSa kA udghoSaka hai / dUsarI ora yaha veda vAkya hai : vijJAnaghana evaitebhyo bhUtebhyaH samutthAya tAnyevAnu vinazyati na pretya saMjJAsti / isameM tuma yaha sunate ho ki bhUta samudAya se cetana padArtha utpanna hotA hai, aura usI meM lIna ho jAtA hai / koI amara AtmA nahIM / koI janmAntara nahIM / bhUta samudAya ke atirikta kisI puruSa kA astitva nahIM / tumhAre eka ora bhUtavAdI veda hai, dUsarI ora AtmavAdI upaniSad hai / veda aura vedAnta ke bIca tumheM virodha bhAsa rahA hai / aura tumhArI ulajhana kA anta nahIM / tumhArI vedanA kI sImA nhiiN| tuma apane prati pala ke zvAsa ko Toka rahe ho, gautama ? pUcha rahe ho ki, yadi maiM koI akSuNNa sattA nahIM, to kyoM jiyA jAye, kyoM sA~sa lI jAye ? tuma loka ke sabase sacetana aura becaina vyakti ho, gautama / tumhArI pIr3A ko samajha rahA huuN|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 'mere sukha-duHkha, janma-maraNa ke sAthI ! isase adhika kauna mujhe samajhegA ! hara jIva yahA~ tumheM hI to khoja rahA hai|' 'tathAstu, gautama / ' 'to kyA mAna lUM, devArya, ki veda aura vedAnta meM virodha hai ? aura jo jJAna avirodha-vAk na ho, vaha jJAnAbhAsa hai, aura vaha tyAjya hI ho sakatA hai ?' virodha tumhArI mati meM hai, zruti meM nahIM / virodha tumhArI aikAntika sImita dRSTi meM hai, veda aura vedAnta meM nahIM / zruti kA hara kathana anaikAntika hotA hai| zruti meM eka bAragI hI, jJAna-vijJAna kI nAnA kalAe~ prakaTa hotI haiN| vaha saMyukta sattA ko dhvanita karatI hai|' 'sarvajJa arhat jayavanta hoM! aura bhI prabuddha huA, bhagavan / ' 'yaha veda kA vijJAnaghana vaha AtmA hI hai, gautama, jisameM hara kSaNa aneka jJAna-paryAya prakaTa ho rahI haiM / hara kSaNa yaha kucha jAna rahA hai, aura usa jJAna ke AkAra meM pariNamana kara rahA hai| jaba yaha paMcabhUta ko bhogatA hai, jAnatA hai, to usameM vyakta hotA hai, prakaTa hotA hai / rUpAyita hotA hai| pratibhAsita hotA hai| phira svayam meM lIna ho jAtA hai| bAhara kucha rahatA nahIM / usa anirukta puruSa ke atirikta kahIM kucha nahIM / usase bAhara kucha nahIM / veda kahatA hai : jo eka aura avyakta hai, vaha anirukta prajApati hai| jo vyakta aura aneka hai, vaha nirukta prajApati hai / asti aura AviH ke bIca virodha kaise ho sakatA hai / samajho, gautama / ' 'samAdhIta huA, svAmin / ' 'eka sadviprA bahudhA vadanti' / yahI anekAnta hai / yahI vedavANI hai / aneka RSi, aneka dRSTA, aneka devatA, eka hI bAta aneka chandoM aura maMtroM meM kaha rahe haiM / zabda meM kathana sApekSa hI ho sakatA hai| grahaNa bhI sApekSa hI ho sakatA hai| vRhadAraNyaka ne 'sa vai ayamAtmA jJAnamayaH' kaha kara usI jJAnaghana AtmA ke anirukta, antastha svarUpa kA sAkSAtkAra kiyA hai / vedoM ne sattA kI 'AviH', abhivyakti, gati, pragati kA gAna kiyA / upaniSat ne sattA ke asti, avyaya, avyakta, antabhukta svarUpa kA sAkSAtkAra kiyA hai| eka hI sattA ke ina do anivArya pakSoM kI abhivyakti bhinna ho sakatI hai, para unameM virodha kaise ho sakatA hai| jAno gautama, sarvajJa veda aura vedAnta meM, eka aura aneka meM, sthiti aura gati meM koI virodha nahIM dekhte|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'maiM mukta huA, ni:zaMka huA, nidvaMdva huA, naath| phira loga kyoM kahate haiM ki varddhamAna mahAvIra Rk-drohI hai / veda-virodhI hai / yaha apalApa kyoM ? ___'veda parama pravAhI jJAna hai / vaha graMtha nahIM, nigraMtha hai / vaha zabdAyamAna ho kara bhI zabda-baddha nahIM, sArvabhauma hai / arhata veda-drohI nahIM, vAda-vidrohI hai| sat anekAnta hai, vastu anekAnta hai, so usakA jJAna bhI anekAnta hai| sarvajJa anekAnta dekhatA hai, anekAnta jAnatA hai, anekAnta kahatA hai / sarvajJa avirodhavAk hotA hai / vastu meM tuma ekAnta dekhate ho, ekAnta jAnate ho, ekAnta bolate ho / isI se zruti meM bhI tuma ekAnta par3hate ho| isI se bhrama hotA hai / isI se veda kA vedAbhAsa ho gayA hai / mahavIra veda kA viccheda karane nahIM AyA, virodha karane nahIM aayaa| vaha vedArtha ko akhaNDa aura sampUrNa prakAzita karane AyA hai / use loka meM caritArtha karane AyA hai|' indrabhUti gautama sunate-sunate mAno bodha kI eka gaharI samAdhi meM DUba gye| unakI AtmA meM Ananda kA samudra uchala rahA hai / ve nirvAk ho gaye / kevala parAvAk pravAhita hai| ve usI meM tallIna ho rahe haiM / ___ 'zruti avirala aura aparichinna hai. gautm| kyoM ki sattA avirala aura aparichinna hai| zruti mahAbhAva hai / kyoM ki sattA svayam mahAbhAva hai| isI se zruti kavitA hai, vaha nita-navya ramaNIya hai / vikalpa tumhAre mana meM hai, tumhArI dRSTi meM hai| isI se tuma zrati meM vikalpa aura virodha dekhate ho / pratikRta hue, saumya ? pratizruta hae, devAnupriya ?' __ 'pratibuddha huA, bhante, pratikRta huA, bhante, pratizruta huA, bhante / * * * samyak dekha rahA hU~, samyak jAna rahA hU~, samyak ho rahA huuN| merI trikuTI meM yaha kauna tIsarI A~kha khula AyI !' 'mahAvIra kRtArtha huA, gautama !' / 'mere trilokInAtha prabha, mere sarvasva, mere sarvAntaryAmI / ' 'tathAstu, gautama / ' 'bhante brahmANDapati / om bhU muMvaH svaH / tatsaviturvareNyaM bhargo devasya dhImahi / dhiyo yo naH pracodayAt ! -savitA ko A~khoM Age sAkSAt dekha rahA huuN| anantoM meM veda-puruSa mahAvIra jayavanta hoN|' 'AyuSyamAn bhava, AtmasUrya bhava gautama !' 'maiM anugata huA, bhante / maiM zrIcaraNoM meM samarpita huA, bhante !' 'nigraMtha digambara ho, devAnupriya / cidambarA kA varaNa kara, devAnupriya / ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 'graMthiyA~ TUTa rahI haiM, bhante, AvaraNa utara rahe haiM, bhante / mujhe apane jaisA hI banA lo, svAmI / Apta banA do, prabhu, anApta meM nahIM jiyA jAtA / mere mujhe svarUpa meM lIna kara lo / ' svarUpa, 'jinezvarI sAvitrI tumhArA varaNa karane AyI hai, bhagavadpATa indrabhUti gautama / ise nirAvaraNa ho kara aMgIkAra karo / ' * vipala mAtra meM indrabhUti gautama ke zarIra para se sAre vasana yoM utara gaye, jaise sarpa ne anAyAsa kaMcuka utAra diyA ho / unake pA~ca sau ziSya bhI tatkAla usI taraha anAvaraNa ho gaye / ve pA~ca sau eka puruSa gandhakuTI kI ora donoM bhujAeM pasAre digambara khar3e haiN| aura bhagavAna ke rakta kamalAsana meM se eka mayUra picchI aura eka kamaNDala taira AyA / gautama kI phailI bAhuoM ne unheM jhela liyA / eka hAtha meM kamaNDala aura dUsare hAtha meM pIchI dhAraNa kara ve bhavya gaurAMga Arya puruSa, kAyotsarga mudrA meM bhagavAna ke sammukha khar3e raha gaye / unake mastaka para eka zveta kamala A kara girA / una para candana-vRSTi huI, puSpa vRSTi huI, vAsakSepa vRSTi huI / ve namrIbhUta ho kara apane jagadIzvara zrI gurunAtha ke caraNaprAntara meM bhUmisAt ho rahe / 'bhagavadpAda indrabhUti gautama ! ' 'Adeza, trilokInAtha ! ' 'tIrthaMkara mahAvIra, apane gaNadhara gautama ko pA kara kRtakAma hue| gandhakuTI ke kamalAsana kI parikramA meM AsIna hoM, vedavAcaspati indrabhUti gautama / sarvajJa kI divyadhvani ko jheleM, AtmasAt kareM, Aja ke dravya, kSetra, kAla, bhAva anusAra use kholeM, vAgIzvara gautama / AtmA kI anAdikAlIna prajJAdhArA kA samvahana karo, gautama / AgAmI yugAntaroM meM / kAla ke ArapAra / tumhAre bhItara se AryoM kA AgAmI manavantara phUTegA / pratizruta hoo gautama, pratikRta hoo gautama / ' 'mere bhagavAn, mujhe tadrUpa banA lo, mujhe manamAnA tor3a do, aura mor3a do / mujhe sva-rUpa meM DhAla do| mujhe apanI kaivalya jyoti kA bhAjana banA lo, bhagavan ! maiM prastuta hU~ / ' agavAnI meM zarkendra gandhakuTI se nIce utara AyA / usane zveta kamaloM ke pA~var3e- racAye, aura bhagavadArya gautama kA AvAhana karatA huA, unheM Upara livA le gayA / gautama kI A~kha prabhu kI A~kha se milI, aura ve eka agAdha saundarya ke mAdhurya meM mUrcchita ho gaye / ThIka trailokyezvara prabhu kI sarva prakAzI citavana Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 tale, ve rakta kamalAsana kI parikramA meM, ujjvala siMhAsana para AsIna ho gaye / asaMkhya deva sRSTiyA~ aura mAnava sRSTiyA~ harSAyamAna ho kara jayadhvani karane lagI : sarvajJa arhanta mahAvIra jayavanta hoM jagadguru bhagavAna mahAvIra jayavanta hoM bhagavadpAda indrabhUti gautama jayavanta hoM mahAbrAhmaNa, paTTagaNadhara gautama jayavanta hoM / aura gandhakuTI para se divya-dhvani huI : 'madhyama pAvA kA punarnavA somayAga, vipulAcala ke samavasaraNa meM sampanna huA, gautama / yahI hai nUtana yuga ke vivasvAn kA Asana / yahIM se AgAmI manavantara kI gAyatrI guMjita hogI / yahIM se veda aura upaniSat ko jIvana meM sAkAra karane vAle nUtana sAmagAna kI dhArAe~ phUTeMgI / ' gautama ke zrImukha se lokAtmA kA anAdi siddha mantra uccarita hone lagA : 'om namo arhantANam, namo siddhANam namo AyariyANam, namo uvajjhAyANam, namo loye savva sAhuNam / cattAri maMgalam, arhanta maMgalam, siddha maMgalama ...aura usI meM se madhucchandA kI mantra dhvaniyA~, anAyAsa, anAhata pratidhvanita hone lagIM / asaMkhya kaMThoM ke samaveta maMtroccAroM, aura jayakAroM se dikkAla ke paTala hilane lage / unameM navyamAna sRSTiyA~ jvAroM kI taraha umar3ane lagIM / samasta AryAvarta meM bijalI kI taraha khabara phaila gayI : vartamAna loka ke mUrdhanya brAhmaNa, bhagadpAda indrabhUti gautama ne, zramaNa tIrthaMkara mahAvIra ke zrIcaraNoM meM AtmArpaNa kara diyA / ve vipala mAtra meM hI jinezvarI dIkSA aMgIkAra kara digambara ho gaye / ve sarvajJa mahAvIra ke gaNadhara pada para AsIna ho gaye / 1 Jain Educationa International * suna kara, madhyama pAvA kI yajJabhUmi meM sannATA chA gayA / mantroccAra acAnaka thama gaye / saikar3oM yAjakoM ke AhutiyA~ homate hAtha adhara meM staMbhita ho rahe / lekina yaha kyA, ki maMtra - dhvaniyoM aura AhutiyoM ke thama jAne para For Personal and Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI,homa-kuNDoM ke hutAzana caNDa se caNDatara ho kara dhadhakane lge| homAgniyAM AkAza cUmane lgiiN| yaha kauna alakSya yAjaka Ahuti de rahA hai ? dekha kara, samasta brAhmaNa-maNDala kisI apArthiva bhaya se tharrA uThA / adhvaryuzreSTha agnibhUti gautama aura vAyubhUti gautama cintAmagna ho gye| unheM haThAt lagA ki parama agni aMgirA kopAyamAna hue haiM / tatkAla upAya na kiyA gayA, to ve samasta loka kA bhakSaNa kara jaayeNge| vahI sarjaka brahmA haiM, vahI saMhAraka mahezvara bhI haiN| anAdikAlIna dharma kA apalApa huA hai| hama pralaya ke kinAre khar3e haiN| agnibhUti gautama udvigna ho Aye / ve garjana kara uThe : 'AryAvarta kA samasta brAhmaNa-maMDala sune| veda ke itihAsa meM saMkaTa kI yaha ghar3I apUrva hai / zramaNa ne rAhu kI taraha brahma aura brAhmaNa kA khagrAsa kara liyA hai| Adi agni aMgirA pralayaMkara ho uThe haiM / kabhI bhI ve apane hI sarje vizva kA grAsa kara sakate haiM / tatkAla pratikAra karanA hogaa| kauna hai yaha mahAvIra, jisane nikhila ko uccATita kara diyA hai| brAhmaNo, sAvadhAna !' vAyubhUti gautama svabhAva se hI gambhIra haiM / isa samaya unameM udvega se adhika eka tIvra jijJAsA hai / ve bole : 'Arya agnibhUti, kyA yaha saca hai ki brAhmaNa-ziromaNi indrabhUti gautama mahAvIra ke zaraNAgata aura ziSya ho gaye ? sarvajJa varddhamAna ne unheM apanA gaNadhara banA liyA ?' 'anuja vAyu, aisI bAta kA uccAraNa hI veda-hatyA kA aparAdha hai| yaha mithyA pravAda hai| yaha brahma-drohiyoM kA SaDyaMtra hai|' 'kinnu he AryazreSTha, agraja devapAda indrabhUti gautama jo mahAvIra ko parAjita karane gaye, to phira lauTa kara nahIM Aye / isakA kyA rahasya hai ?' agnibhUti khAmoza prazna cinha-se thame rahe gye| phira Arta roSa ke svara meM bole : ___ 'nizcaya hI zramaNa parAjita huA hai| isI se usake caroM ne prabhu ko pA~ca sau ziSyoM sahita kArAgAra meM DAla diyA hai / maiM jAnatA hU~, sUrya-candra Tala jAyeM, dhuriyA~ hila jAyeM, para brahmapuruSa indrabhUti gautama ko loka kI koI zakti parAjita Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM kara sktii| maiM usa jhUThe sarvajJa kA bhaNDA phor3a kara dUMgA / satya kA sUrya prakaTa ho kara rhegaa|' 59 dhIra zItala svara meM bole vAyubhUti 'to phira kyA vilamba hai ?" 'eka kSaNa kA bhI vilamba nahIM / mere aMgabhUta ziSyo, prayANa ko prastuta ho jAo / mahAatharvaNa mRtyuMjaya ho kara vipulAcala ko prasthAna kareMge / apane eka bhrUbhaMga mAtra se usa samavasaraNa kI mAyApurI ko bhUsAt kara deMge ,, : aura apane yajJopavIta ko tAnate hue, pRthvI ko dhamadhamA hue, mahApaMDita agnibhUti gautama, apane pA~ca sau ziSyoM ke maNDala se ghire hue, sAkSAta agni deva ke samAna vipulAcala kI ora dhAvamAna ho gaye / phira RSi putroM ke cunautI bhare zaMkhanAda se paMcazaila kI araNyAniyA~ hila 1 uThIM / parvatI caTTAneM romAMcita ho uThIM / aura agale hI kSaNa pA~ca sau ziSyoM se maMDalita mahAatharvaNa agnibhUti gautama vipulAcala para car3ha Aye / mAnAMganA bhUmi mAnavatI nAyikA kI taraha tIvra kaTAkSapAt kara unakA svAgata kiyA / ... after ko anubhava huA ki koI balAtkArI bAhubandha unheM kasa rahA hai / ve pasIja kara avaza hue jA rahe haiM / unakA vaha durdAnta 'maiM' kahA~ antardhAna ho gayA ? unhoMne jaise isa AviSTatA ko jhaMjhor3a kara tor3a denA cAhA / apanI pUrNa zikhA ko lapaToM kI taraha uchAla kara unhoMne mAnastambha para yoM bhrUnikSepa kiyA, for mAnoM apane eka hI dRSTipAta se ve samavasaraNa kI isa nAka ko tor3a kara, : isa sArI aindrajAlika mAyApurI ko bhasma kara deNge| lekina mAnastambha para nigAha DAlate hI, unake pairoM tale kI dharatI jaise khasaka AkAza vidIrNa ho gayA / ve apane astitva ko rakhane ke yI dharatI, nayA AkAza khojane lage / gandhakuTI ke adhara - puruSa para jA aTakI / gayI / mAthe para kA liye, cAroM ora koI ki haThAt unakI bhaTakatI nigAha, ... o, yaha kauna hai, jo anAlamba adhara meM AsIna hai / sAre jAne hue dharatI AkAza se pare, Apa hI apanI dharatI, apanA AkAza ho gayA hai / lekina vaha sarvajJa ? kahA~ hai vaha kauna hai vaha ? apane parAtpara jJAna kA pramANa do, arhat varddhamAna mahAvIra ! nAdabrahma phira zUnya meM ghaharAne lage / gandhakuTI para se AvAz2a AyI : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'A gaye mahAatharvaNa agnibhUmi gautama ! zAstA ko tumhArI pratIkSA thii| akAla puruSa mahAkAla kA svAgata karate haiN|' ___ aura eka parAvAk zakti ke sammohana se ba~dhe, agnibhUmi gautama, sIdhe zrImaNDapa kI bhUmi meM khiMca Aye / tarala sUrya kI taraha pAradarza mahAvIra ko sammukha antarikSa meM AsIna dekha ve hatabuddha, parAhata ho rahe / aura zrIcaraNoM meM dAyIM aura upaniSat haiM agraja indramati gautama / sarvajJa kI puMjIbhUta vibhA ke mUrtimAna pratibimba / unake sunagna saundarya meM unheM deva-kavi uzanaS ke darzana hue| unheM spaSTa bhAna huA, ki yahA~ se lauTA nahIM jA sktaa| aura yaha kaisI anubhUti ho rahI hai, ki yahA~ na koI vijetA hai, na koI vijita hai| eka jina vahA~ Upara hai, jo AtmajayI hai, sarvajayI hai vaha ziSya banAne nahIM baiThA / vaha saba ko apane hI jaisA jinendra banAne baiThA hai| aura eka tIkhA prazna agnibhUti kI A~khoM meM nagna ho kara camaka utthaa| ve usI jAjvalya dRSTi se sarvajJa ko tAka utthe| aura acAnaka unheM sunAI par3A : 'agnibhUti gautama, tumhAre citta meM karma ke astitva para zaMkA hai !' 'sarvAntaryAmin, gautama-putra agnibhUti namita huaa|' 'karma anumAna nahIM, svataH pramANita jJAna hai, gautm|' 'Alokita kareM, svAmin / ' 'tuma jo bhI kucha socate ho, karate ho, usakA koI pariNAma hotA hai, AyuSyamAn ? tuma para bhI, auroM para bhI ? ' 'hotA bhI hai. nahIM bhI hotA hai / vaha jJeya nahIM, kathya nahIM, prbhu|' 'nahIM jAnate ho, isI se jJeya nahIM, nahIM kaha sakate, isI se kathya nahIM? aisA kaise ho sakatA hai ? socanA, karanA, saba pariNAmahIna hai, to usakA honA vyartha hai| taba tana, mana, vacana, karma saba vyartha hai| taba jIvana bhI vyartha hai| pariNAma ke abhAva meM, sattA ke hone kA pramANa kyA ?' ___ 'samajha rahA hU~, bhagavan / aura bhI pratibuddha kareM, bhante / ' 'jaisA bhAva, jaisI kriyA, vaisA hI pariNamana cetanA meM hotA hai| vahIM jIvana meM pratiphalita hotA hai| zubha bhAva aura zubha kriyA se zubha prinnmn| usake jIvana meM aneka lAbhoM kA pratiphalana / zuddha bhAva aura zuddha kriyA se zuddha pariNamana / vahI nirbandhan, vahI mukti-ramaNa / pariNAma pratyakSa hai, atayaM hai, gautama / ' 'pariNAma anivArya hai, bhante / aura bhI spaSTa kreN|' 'tumhArA vartamAna, tumhAre vigata kA pariNAma hai, gautama !' 'vigata to vilupta ho gayA, bhante / Aja abhI jo hU~, vahI maiM hU~, bhante !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'to kala tuma jo the, parasoM jo tuma the, barasoM pahale jo tuma the, vaha kauna thA, gautama ?' 'vaha * * * vaha * * maiM hI thA bhante, maiM hI hU~ bhante! ' 'isI nyAya se aura bhI pahale, aura bhI pahale, pUrva janmAntaroM meM, ananta kAla meM tuma nahIM the, isakA kyA pramANa ?' 'so nizcaya kase ho, bhante ?' 'abhI apane hone kA nizcaya tumheM hai ?' 'abhI to maiM hU~ hI ?' 'yaha maiM kauna hai, kahA~ se AyA ?' . 'maiM maiM hU~, aura pitR-saMyoga se, mAtR-garbha se janmA hU~ !' 've mAtA-pitA kahA~ se Aye, unake raja-vIrya meM tuma kahA~ se Aye?' 'vaha do padArthoM ke milana kI pratikRti hai, bhagavan / ' 'yaha tIsarA padArtha pahale kahA~ thA ? ' 'vaha padArthoM meM kahIM avyakta rahA hogA !' 'vaha avyakta kahA~ se AyA ? ' 'kahIM kucha hai hI antata : / ' 'vaha kucha hI saba-kucha hai, gautama / vaha zAzvata hai, aura vaha nAnA rUpAtmaka padArthoM meM paraspara kriyA-pratikriyA dvArA paramparita hai / yahI kriyA-pratikriyA, kAraNa-kArya kI zRMkhalA, karma-zRMkhalA hai / tuma aura yahA~ kA hara padArtha, hara vyakti, isI anAdi zRMkhalA kI eka aura kar3I hai| tumhAre sukha-dukha, sAtAasAtA, rAga-dveSa, harSa-viSAda, isI pArasparika pratikriyA ke pariNAma haiM / kyA tuma ina dvaMdvoM se pare ho ?' 'nahIM hU~, bhante / lekina isa sthiti se kaise ubarU~? ubare binA caina nhiiN| maiM svataMtra honA cAhatA huuN| para kaise ?' 'tumhArI vartamAna sthiti kisakA phala hai ? ' 'merI paristhiti kA?' 'isa viziSTha paristhiti kA janaka kauna ?' 'ajJAta pUrva paristhitiyA~ ? ' 'unakA janaka ?' 'vaha jAnane kA upAya nahIM, bhante! ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'vahI upAya to sarvajJa hai / dekho gautama, tuma tInoM bhAI eka hI mAtApitA kI santAna ho, eka hI pariveza meM rahate ho, eka hI guru se vidyA - lAbha kiyA hai / phira tumhAre rUpa-raMga, AkAra-prakAra, sukha-dukha, bhAva-vicAra, rAga-dveSa bhinna-bhinna kyoM haiM ? eka hI paristhiti meM utpanna tuma tInoM kI sthitiyA~ bhinna kyoM ? ' 62 'bhautika paramANuoM ke jor3a-tor3a kI viSamatA se vibhinna vyaktiyA~, vibhinna sthitiyA~, vibhinna bhAva svabhAva haiM, lAbhAlAbha haiM / 9 'isa jor3a-tor3a kA koI niyama vidhAna nahIM ? koI niyantA zakti nahIM ? 'kauna jAne, saba andhAdhundha lagatA hai, bhante / saba anizcita hai / ' 'anizcaya aura arAjakatA ke bIca bhI jo rAjakatA aura vyavasthA anAyAsa kSata hotI hai, usakA niyAmaka kauna ? rAjakatA binA sattA kaisI ? ' 'koI parama satya hai hI, parama sattA hai hI / 'usI kA paricAlaka niyama vidhAna hai karma / apane-apane kSaNa-kSaNa ke bhAvAnusAra, jIvana kA aneka rUpoM meM pariNamana hotA hai / yahI pariNamana cAra gati aura caurAsI lAkha yoni meM nirantara pratiphalita aura paramparita ho rahA hai / yaha saba karma - sattA kA khela hai, devAnupriya gautama ! ' 'pratibuddha huA, bhagavan / lekina Rgveda kA puruSa sUkta kahatA hai : puruSa evedaM gni sarvaM yadbhUtaM yacca bhAvyam utAmRtatvasvaMzano yadannevAtirohita / yaha zruti kevala eka advaita puruSa yA AtmA ko sattA mAnatI hai| isake anusAra to dRzya, adRzya, bAhya, abhyantara, bhUta, bhaviSyat saba kucha vaha puruSa hI hai / usake atirikta aura koI sattA yA padArtha hai hI nahIM / phira karma kA astitva usase bhinna kaise svIkArU~ ? svIkArU~, to zruti mithyA siddha hotI hai / kyA zruti ko mithyA mAna lUM, bhante svAmin ? ' . Jain Educationa International zruti mithyA nahIM, tumhArI dRSTi mithyA haiM, gautama / ukta zruti-vAkya meM kevala anubhUti pakSa kA kathana hai / puruSa AtmAnubhava karatA hai, to vaha apane atirikta aura kucha anubhava nahIM karatA / vaha akhaNDa mahAsattA kA anubhava hotA hai / usameM darzana, jJAna, cAritra ekAkAra ho jAteM haiM / tattva aura padArtha mAtra usa ekameva kevalajJAna meM tadAkAra ho jAte haiM / jJAtA, jJeya aura jJAna vahA~ eka aura ekIbhUta ho jAte haiM / parama anubhUti meM advaita kA hI sAkSAtkAra hotA hai / kyoMki vahA~ vikalpa, naya, dRSTikoNa, bheda-vijJAna kI bhinnatA ko avakAza nahIM / ' 'taba phira karma kI sattA ko kahA~ avakAza hai, bhante ?' For Personal and Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'sthiti meM advaita hai, gautama, anubhUti meM advaita hai, gautama / kintu abhivyakti meM dvaita hai, anekatva hai, dvaMdva hai, paraspara kriyA-pratikriyA hai| yaha mahAsattA ke antargata AvAntara sattA kA khela hai / isI ko jinezvaroM ne sAta tattva aura nava padArtha kA samuccaya rUpa vizva kahA hai / abhivyakti hI vizva-lIlA hai / usameM dvaita aura dvaMdva pratyakSa hai| vaha karma-vidhAna se cAlita hai / vaha to pratyakSa hI hai, vaha pratipala anubhavagamya hai, usako pramANa kyA ?, 'Alokita huA, bhante / zruti yaha bhI to kahatI hai ki eko'ham bahusyAm : maiM eka hI bahu hotA huuN|' 'AyuSyamAna bhava, gautama / tU prabuddha huA, gautama / ekAnta dvaita bhI satya nahIM, ekAnta advaita bhI satya nahIM / vaha sattA dvaita bhI hai, advaita bhI, eka bhI hai, aneka bhI hai| vaha ananta-kalA-prakAzI hai| vaha ananta guNa-paryAya-vilAsI hai| vaha ananta sambhAvI hai| so vaha atayaM aura anirvaca hai / vaha kevala ekAgra, samagra, anubhavagamya hai : vaha kathya nahIM, zabda-prAmANya nahIM / vaha kevala eka avirala bodha hai, anubhUti hai| acintya prakAza hai, draSTA aura dRzya se pare kA tallIna nijAnanda hai / pUcha nahIM, gautama, cupa ho jA, stabdha ho jA, kevala dekha, kevala jAna, kevala anubhava kara / vikalpa na kr| kevala bodha kara, kevala bodha kara aura khupa raha, mizcala raha / * * dekha bhI nahIM, jAna bhI nahIM, dRzya bhI nahIM, dRSTA bhI nahI / kevala tU ho, tU hotA raha / tU nahIM, vaha ho jA / tat tvam asi / aura tere sAre praznoM kA uttara tujhe anAyAsa mila jAyegA / so'ham, mo'ham, so'ham, gautm| __'jayavanta hoM trilokInAtha, mahAvIra / meM saMcetana huA, bhante / meM samyaka dekha rahA hU~, maiM samyak jAna rahA hU~, maiM samyaka ho rahA hU~ / nAda-brahma mujha meM rUpAyamAna ho rahe haiN| merI AtmA ke pAtra meM arhat kA amRta r3hala rahA hai| apane ko pahacAna rahA hU~, bhante / ' __'deza-kAla kI mRtyu-khelA meM isa amRta kA samvahana kara, gautama / Adi sUktoM aura RcAoM ke gAyaka gautamoM ke vaMzadhara gautama, zAstA terI pratIkSA meM the / tU A gayA, tU sarvajJa arhat kA eka aura gaNadhara huA / kalpa-kalpa meM kaivalyajyoti ko pravAhita kara, gautama / 'Adeza, Adeza, trilokInAtha / ' 'digambara ho kara, RtambharA prajJA kA varaNa kara, gautama / ' ... aura gandhakuTI ke pAda-prAnta meM pAMca sau ziSyoM sahita aMgirasa agnibhUti gautama, dekhate-dekhate digambara ho gye| mAno madhyama pAvA ke yajJa-hutAzana, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa zrImaNDapa meM dhadhaka uThe haiN| aneka deva-devAMganA, mayUra-picchiyA~ aura kamaNDala liye gandhakuTI ke sopAna se utara aaye| unheM dhAraNa kara, pAMca sau ziSyoM se parivarita maharSi agnibhUti gautama apane zrIgurunAtha mahAvIra ke caraNoM meM samarpita ho gye| indra ne pIta kamaloM ke pAMvar3e bichAye aura namana kara gautama kA AvAhana kiyA / aura agnibhUti gautama una kamaloM para paga dhAraNa karate, gandhakuTI ke sopAna car3ha gaye / bhagavAna kI dRSTi se dRSTi milate hI ve jaise eka Urdhva valaya meM utkrAnta ho gaye / bhagavadpAda indrabhUti gautama ke ThIka nIce kI parikramA meM, ve pItAbha siMhAsana para ArUr3ha ho gaye / unakA ziSya maNDala jyeSTha gautama ke ziSyoM ke sAtha hI zrImaNDapa meM utviSTa ho gyaa| asaMkhya jayakAroM se samavasaraNa ke sAre maNDala Andolita ho utthe| parjanyoM ke mandra gabhIra svara meM Arya vAyubhUti gautama ne pAvA kI vizAla yajJa-sabhA ko sambodhana kiyA : 'yajamAna-ziromaNi mahAyAjaka Arya somila suneM / samasta AryAvarta kA brAhmaNa-maNDala sune / tejamUrti agraja agnibhUti gautama bhI arhat mahAvIra ke samavasaraNa meM jA kara lauTa na sake / ve bhI pala mAtra meM samAdhIta aura rUpAntarita ho kara tIrthaMkara ko samarpita ho gaye / mahAvIra kI sarvajJatA isa kSaNa sUrya-candra kI taraha AryAvarta ke AkAza para ujAgara hai / vaha aba hamAre svIkArane yA na svIkArane para nirbhara nahIM krtii| aba bhI use na mAnane kI haTha karanA, apanA hI sara phor3ane kI taraha AtmaghAtaka hai / Arya somila nirNaya kareM, samasta brAhmaNa samudAya nirNaya kare / ki hamArA agalA kadama kyA ho ? 'marudputra vAyubhUti gautama hI nirNAyaka hoN| unhIM kA vacana aba hameM pramANa hai|' 'mere mana meM koI vikalpa nahIM / hama saba saMyukta ho kara vipulAcala para jaayeN| jisa sattA ko indra aura agni ke aMzAvatAra donoM jyeSTha gautama samarpita ho gaye, use A~khoM dekheM, kAnoM suneN| satya kA sAkSAtkAra, usake pratyakSa darzana aura zravaNa binA sambhava nahIM / bezaka, hama sarvajJa ke AvirbhAva se Azvasta hue haiM / para usakA nizcaya to usake Amane-sAmane khar3e ho kara hI ho sakatA hai| vaha nizcaya kiye binA aba hama apane astitva ko kahA~ rakkheM, kaise rakkhe, yahI Aja to praznoM kA prazna ho gayA hai|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 'Adeza kare vAyudeva, gautama !' 'hama saba tatkAsa vipulAcala ko prasthAna kara jAyeM / ' 'kyA yajJa ko hama adhUrA hI chor3a jAyeMge ? anartha ho jAyegA, vAyudeva zItama / caitanya aMgirA sadA ko so jAyeMge / loka jar3a ho jAyegA / ' 'yajJa-puruSa isa samaya vipulAcala kI gandhakuTI para utare haiM / sahasrAbdiyoM ke bAda vahA~ aMgirA deha dhAraNa kara upasthita haiM / apane eka haz2Ara ziSyoM sahita devAMzI gautamoM ne gandhakuTI ke zrImaNDapa meM zata-zata havana kuNDa prajvalita kara diye haiM / ve sAre brAhmaNa apane Atma ko, apane Atma se hI jvalita kara, apane Atma meM hI ho rahe haiM / paramAgti anAyAsa pAvA se vipulAcala para atikramaNa kara gaye haiM / brAhmaNa aura zramaNa ke bIca eka hI cidagni avirala pravAhita ho gayI hai / ' * brahmaloka sune, bhUdeva suneM, maiM sarvajJa mahAvIra ke samavasaraNa kI parikramAoM meM, eka sAtha lakSa - lakSa yajJa-kuNDa dhagadhagAyamAna dekha rahA hU~ / deva, danuja, manuja, pazu-paMkhI, vahA~ upasthita samasta AtmAe~ unameM apane karmamala kI Ahuti de rahI haiM / parAtpara yajJa-puruSa ke zrIcaraNoM meM pAvA kA punarnavA somayAga apanI pUrNAhuti para pahu~ca rahA hai / vahA~ brahmajJAnI brAhmaNa kA punarjanma huA hai / vahIM sacce brAhmaNatva kI punarpratiSThA ho rahI hai / Ao, hama caleM vahA~ aura sarvajJa kA sAkSAtkAra kara apane carama praznoM kA samAdhAna pAyeM / ' * * aura haz2AroM uttama brAhmaNoM se pariveSThita Arya vAyubhUti gautama aura mahAyajamAna somila, vipulAcala kI ora prasthAna kara gaye / zaMkha, ghaNTA, mRdaMga, bheriyoM ke tuMga aura tumula nAda se sArA AryAvarta yoM camatkRta ho uThA, jaise acAnaka AkAza meM vedoM ke devatA prakAzamAna ho uThe hoM / zrI maNDapa ke upAnta bhAga meM A kara pAvA kI yajJa-sabhA stabdha aura praNipAta meM nata hai / sabase Age gandhakuTI ke pAda- prAnta meM khar3e haiM vAyubhUti gautama / unake ThIka anusaraNa meM kramaza: khar3e haiM ATha anya brahmaNa zreSTha parama zrotriya : vyakta, sudharmA, maMDika, mauryaputra, akampika, acala bhrAtA, metArya aura prabhAsa / una saba kA vizAla ziSya - maNDala upAnta kI parikramA meM namrIbhUta ho kara upaviSTa hai / sabakI dRSTiyA~ ekAgra gandhakuTI ke cUr3Anta para adharAsIna prajApati para lagI haiM / una saba ke antaratama ke saMzaya aura prazna, unake nAsAgra para taira Aye haiM / ve udagra haiM, vyAkula haiM ki unheM pahacAnA jAye / ve utkaNThita haiM, jijJAsu haiM, ki unheM nAma kara pukArA jAye / 1 aura haThAt antarikSa meM varuNa ke jala laharAne lage / aura unameM se parjanya ghoSAyamAna hone lage / udgItha dhvanita hone lage / aura kendra para se pukAra AyI : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 'marutoM ke saMvAhaka vAyubhUti gautama ! zAstA ko tumhArI pratIkSA thI / tuma Aye / trilokInAtha kRtArtha hue / ' 'zrIcaraNe zaraNAgata huA. bhante / pIr3A kA pAra nhiiN| samAdhIta kareM, sarvajJa arhanta / ' 'tumhAre mana meM zaMkA hai, gautama, ki kyA deha se pare koI dehI hai ? kyA zarIra se bhinna koI AtmA hai ?' 'vallabha haiM, svAmin / mujhe mujha se adhika jAnate haiM / mere jI kA kA~TA nikAla kara mujhe dikhA diyA, prabhu / isa zaMkA ke rahate, jInA dUbhara hai / yadi vinAzI zarIra se bhinna koI avinAzI AtmA nahIM, koI amara maiM nahIM, to koI kyoM jiye, kaise jiye, kisa lie jiye ? jaba naSTa ho jAnA hI merI eka mAtra niyati hai, to jIvana kA artha kyA, prayojana kyA ?' kiMcit ruka kara ve phira bole : 'lekina martya zarIra se bhinna kisI amara AtmA ke hone kA pramANa kyA? zruti meM bhI virodhI kathana hai / phira pratyaya kaise ho, bhagavan ?' 'tU maranA cAhatA hai, gautama ?' 'nahIM maranA cAhatA, bhante ?' 'jo nahIM maranA cAhatA, vaha kauna hai, AyuSyamAn ?' 'vaha maiM hU~, bhante / ' 'aura jo maratA hai, vaha kauna hai AyuSyamAna?' "maiM, merA yaha zarIra, jo maiM hai !' 'ta zarIra aura AtmA ko bhinna kaha rahA hai, gautama / isI se paraspara virodhI kathana kara rahA hai / bhinna anubhava kara rahA hai, isI se bhinna kI bhASA bola rahA hai| bhASA mAtra avyakta kI abhivyakti hai / apanI bhASA Apa hI suna aura avabodhana prApta kara / ' 'yaha jo merA zarIra hai, yahI to maiM hU~, bhante / bhinna kahA~ koI hU~ ?' kyA vivazatA hai ki zarIra ko 'maiM' kahane kI koI bhASA hI astitva meM nahIM / sAvadhAna gautama, tU zarIra ko 'merA' kaha rahA hai, maiM nahIM kaha rahA / maiM zarIra hU~, yaha tujhe alaga se kahanA par3a rahA hai / yaha parokSa kathana hai| yaha terA pratyakSa anubhava nahIM, parokSa Agraha hai / yaha buddhi kA vikalpa hai, bodhi kA sAkSAtkAra nhiiN|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'bhASA kA yaha bodha apUrva hai, bhante / yaha vyAkaraNa nahIM, avyAkaraNa hai| yaha vizleSaNa nahIM, saMzleSaNa hai| yaha bheda bhI hai, abheda bhI hai / ' 'sattA anekAnta hai, isI se bhASA bhI anivArya anekAntika hai. gautama / sat dvaitAdvaita hai, bhedAbheda hai-eka bAragI, isI se bhASA bhI anekArthI hai, dhvanyAtmaka hai / apane hI AtyaMtika avabodhana se jAna, gautama / apane hI brahmanAda meM mattA ko sUna, gautama / bhASAtIta kA nirNaya bhASA meM sambhava nahIM / vaha mAtra dhvanita karatI hai, sAkSAtkRta nahIM kraatii|' ___- 'sarvajJa prabhu hI baneM merA avabodhana / mujhe zUnya kareM, bhante, mujhe Apa kareM, nAtha / merI buddhi samApta ho gyii|' 'aura bhI soca dekha, gautm| aura bhI samajha dekha, gautama / ' 'soca samApta huA, bhante / samajha thama gayI, bhnte| jo hai, use kevala dekha rahA hU~, kevala jAna rahA hU~, kevala vaha ho rahA huuN| prazna bhI nahIM rahA, uttara bhI nahIM rahA / basa uttIrNa ho rahA hU~, aura Ananda kA pAra nahIM, nAtha / ' 'sarvajJa kRtArtha hue, gautama / ' 'Adeza, Adeza, he nikhilezvara bhagavAna !' 'nisarga huA tU, to nisarga caryA kara, digambara, digambara / vahI cidambara, vahI vizvambhara / he marutavAhana, sakala carAcara ke zvAsoM meM kaivalya-jyoti pravAhita kara / ' ..' aura nA kucha samaya meM hI pAMca sau ziSyoM ke maNDala sahita, vizva ke zvAsa rUpa marutoM ke saMvAhaka' vAyubhUti gautama digambara ho gye| ve tIrthaMkara dvAga pradatta pIchI-kamaNDala se maNDita ho. sarvezvara bhagavAna ke zrIcaraNoM meM samarpita ho gye| indra ne nIla kamaloM ke pA~var3e bichAye, aura una para paga dhAraNa karate, gandhakuTI ke sopAna car3ha kara, AryazreSTha vAyubhUti gautama tRtIya karNikA ke nIlAbha siMhAsana para ArUr3ha ho gye| 'vyakta bhAradvAja kA svAgata hai|' 'prabhu ne mujhe pahacAnA / ananta koTi brahmANDoM ke adhIzvara ne merA nAma pukaaraa| merA honA sArthaka huA / ' 'kollAga snniveshii| vAruNI aura dhanamitra ke putra / maharSi bhAradvAja ke vNshaavtNs| tuma ArapAra samakSa ho / ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 'mere jI meM khaTaka hai, bhagavan / azAnti kA pAra nahIM / ' ' vyakta ho kara bhI, vyakta ko asvIkAra karoge, bhAradvAja ? tumheM brahma ke sivAya anya bhUta padArthoM kI vAstavikatA meM sandeha hai, AyuSyamAn ! ' 'Atman, sarvajJa ke sivAya kauna mere bhItara yoM samavedita ho sakatA hai ! zaMkA kA nirasana kareM, zrIgurunAtha / ' 'mujhe samakSa dekha kara bhI dekhane se inakAra karoge, saumya ? maiM bhI nahIM, tuma bhI nahIM, nAma-rUpa- saMjJAtmaka paMcabhUta nahIM ? kevala brahma ? kevala avyakta, arUpa, anAma ? to kauna ho tuma kauna hU~ maiM ? tuma yahA~ kyoM Aye ? zaMkA kisa para kara rahe ho ? brahma ke sivAya bhUta hai hI nahIM, to usa para zaMkA kaisI ? yaha 'avyakta' saMjJA kahatI hai, ki vaha bhI hai, jo vyakta nahIM hai / to sthApita huA / bhASA svayaM bhUta kI sAkSI de rahI hai / bhASA pratipala ke vyakta saMvedana kA vyaMjana hai / isI se to zabda ko bhI brahma kahA gayA hai / zabda meM jo sahaja hI vyakta hai, use buddhi ke tarka se tor3a-maror3a kara kyoM durbodha banA rahe ho, bhAradvAja ? bhUta ko brahma taka pahu~ce binA nistAra nahIM / aura brahma hat bhUta hue binA jAnane kA upAya nahIM / hamAre vAstavika jIvana kI prati pala kI abhivyakti meM bhUta aura brahma paraspara eka dUsare ko pramANita kara rahe haiM / vyakta bhAradvAja, bhUta ko dekha, mujhe dekha apane ko dekha / sattA mamakSa khar3I hai, nagna / dehadhArI ke binA dehI kI sAkSI kauna de ? dekha dekha jAna jAna, jI jI, vyakta bhAradvAja / sattA pratyakSa hai, use pramANa kyA ? ' 9 'sarvasattAdhIza bhagavAna ko sAkSAt kara rahA hU~ / ' 'tathAstu, AyuSyamAn / ' 'vikalpa samApta ho gayA, bhante / vastu ko kevala dekha rahA hU~, kevala jAna rahA hU~, kevala jI rahA hU~ / tanmaya huA, bhante / tadgata, tathAgata, vAstava mUrti bhagavAna mere samakSa haiN| bhUta aura brahma kA nirNaya unameM ApoApa ho rahA hai / vahI mujha meM jhalaka rahA hai, isa kSaNa / vacanAtIta hai yaha saundarya, he samaya sundara bhagavAn / ' 'tadrUpa bhad bhAradvAja, madrUpa bhav bhAradvAja ! 'Adeza, Adeza, anirukta prajApati zrIgurunAtha / ' 'digambara ho jA aura dekha, ki brahma kyA hai, bhUta kyA hai / nagna ho kara Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 69 hI nagnatattva kA AliMgana sambhava hai / tattva ko pAye binA astitva asahya ho jAtA hai / ' 'he parama Apta, maiM apane pA~ca sau antevAsiyoM sahita zrIcaraNoM meM zaraNAgata hU~ / hameM apane hI-sA banA leM, bhagavAn ! ' cAroM ora se jayakAreM gUMja uThIM : triloka guru bhagavAna mahAvIra jayavanta ho ! trikAla guru bhagavAna arhanta jayavanta ho ! vyakta bhAradvAja apane pA~ca sau ziSyoM sahita jinezvarI dIkSA kA varaNa kara digambara ho ge| bhagavAna ko sASTAMga praNipAta kara ziSyamaNDala parikramA meM upaniviSTa huA / vyakta bhAradvAja ko indra ne puSpa vRSTi ke sAtha gandhakuTI meM caturtha gaNadhara ke siMhAsana para AsIna kiyA / zabda phira brahmalIna ho kara stabdha ho rahA / parAvAk phira vAkmAna hue / 'sudharmA agnivaizyAyana ! tuma pratIkSita the, vatsa | atithi devo bhava ! ' 'niraMjana jyoti ne mujhe pukArA / apane astitva kA prathama bAra bodha huA, bhagavAn ! ' 'hilA aura dhammila ke putra, kollAga sannivezI uttama brAhmaNa / havyavAhana ke vaMzaja / tumheM pA kara arhat ApyAyita hue / ' 'he sarva ke AdhAra, mujhe AdhArita kareM / ' 'agni vaizyAyana sudharmA, agniyoM ke Atmaja / agni AdyA haiM, ve nirAdhAra meM se hI prakaTa hue haiM / ve Apa hI apane AdhAra haiM / svayamAna ho, devAnupriya / ' 'lekina kaise, bhagavan ! Aja manuSya hU~, kala pazu bhI ho sakatA hU~ / zruti kahatI hai : zRMgAlo vai eSa jAyate yaH sapurISo dahyate / yAnI Aja manuSya hU~, to bhavAntara meM siyAla bhI ho sakatA hU~ / kitanA anizcita aura bhayAvaha hai yaha astitva ! isase mana bahuta viSaNNa aura ucATa hai, bhagavan / ' 'nirNAyaka niyati nahIM, niyantA hai, sudharmA / tU yaha zarIra nahIM, isakA svAmI aura niyantA puruSa hai / saMkalpa tU kara sakatA hai, zarIra nahIM / ta~ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 zRgAla na honA cAhe, to koI niyati tujhe vaha nahIM banA sakatI / t hI apanA niyantA, so tU hI apanI niyati hai, agnivaizyAyana !' _ 'lekina zruti meM bhI paraspara virodha hai, bhagavana / veda kahatA hai : puruSo vai puruSatvamaznute : puruSa sadA puruSa hI hotA hai, pazu sadA pazu hI hotA hai| Apta-vAkyoM meM hI jaba virodha ho, to nizcaya kase ho, bhagavan / lagatA hai, jJAna mAtra anumAna hai| isI se hara jJAna eka hada ke bAda mithyA ho jAtA hai| ajJAna kI aisI lAcArI meM kaba taka jIU~ bhagavan ? kaise, kase ?' 'zrati meM koI virodha nahIM, sudharmA, virodha terI ekAMgI dRSTi meM hai / veda-vAkya kA bhAva grahaNa kara, saumya / puruSo vai puruSatvamaznute pazavaH pazutvam : arthAt jo puruSa-bhAva meM jiyegA, vaha puruSa janmegA, jo pazu-bhAva meM jiyagA, vaha pazu janmegA / AtmakAmI madA puruSa hogA, parakAmI sadA pazu hogA / bujjhaha, bujjhaha, agnivazyAyana / ' 'Alokita huA, bhante ! dUsarA zruti-vAkya bhI kholeM, bhante / ' 'zrRgAlo vai eSa jAyate ya: sapurISo dahyate / * * 'jo puruSa ho kara bhI zRMgAla kI taraha kapaTa-ceSTA meM jiyegA, vaha zRgAla hogA hI bhavAntara meM, sudharmA / jaisA bhAva, jaisA vicAra, vaisA hI hogA tumhArA AkAra, prakAra, avatAra / tU sambuddha sarvasamartha AtmA hai, saumy| jo cAhegA, vahI tU ho jaayegaa| apane astitva kA nirNAyaka tU svayaM hI hai, tU svayaM hI apanA kartA, dhartA aura hartA hai| phira bhaya kisa bAta kA ?' 'Azvasta huA, bhante / abhaya huA, bhante / apramatta huA, bhante !' 'svAyambhuva, svayaMprakAza, sva-niyantA ho jA, AyuSyamAn / ' 'adhika-adhika svayaM ko dekha rahA hU~, svayaM ko jAna rahA hU~, svayaM ho rahA hU~, bhante / zrIguru ko pA kara apane ko pA gayA, bhante / 'brahmAnandaM paramasukhadaM kevalaM jJAnamUrti / dvaMdvAtItaM gaganasadRzaM tattvamasyAdi lakSyam // eka nityaM vimalacalaM sarvaghIsAkSibhUtaM / mAvAtItaMtrimala rahitaM sadgurum taM namAmi / / ' 'tathAstu, sudharmA / yahI tumhArA svarUpa hai, ise sAkSAt karo / ' 'apane pA~ca sau ziSyoM sahita zrIcaraNoM meM samarpita hU~, trilokInAtha prabhu ! Adeza, Adeza !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 'niraMjana AtmarUpa digambara ho jA, agnivazyAyana / agni to sadA digambara haiN| AvaraNa mAtra unheM asahya haiM / jo unheM DhA~kegA, vaha jala kara bhasma ho jAyegA / pazu bhI nahIM, manuSya bhI nahIM, gati bhI nahIM, yoni bhI nhiiN| vaha ho jA, jisameM se saba yoniyA~ AtI haiM, saba liMga uThate haiM : aura phira usI meM saba nirvANa pA jAte haiN| jota niraMjana, jota digambara / evamastu, AyuSyamAn / ' jayakAre gUMja uThI: 'guruNAM guru trailokyezvara bhagavAna mahAvIra jayavanta hoM !' . . . pA~casau-eka jAtarUpa digambara puruSa pazupatinAtha mahAvIra ke samakSa natamAtha samarpita haiM / prabhu-pradata picchI-kamaNDala se maNDita haiM, ve Arhat dharma ke bhAvI parivrAjaka / Adeza sunAyI par3A : 'agnivaizyAyana sudharmA, tumhIM kAla-zeSa meM avaziSTa raha kara, jinezvaroM kI kaivalya-jyoti ko kalikAla meM prasArita karoge / tumhI devAtmA agni ko pApa ke narakoM meM le jAkara, pApiyoM ko anAyAsa apane hI Aloka se ujjvala aura pavitra kara doge / upaniSat hoo, aMgIraso !' . agnivazyAyana sudharmA gandhakuTI meM pA~caveM gaNadhara ke Asana para ArUr3ha hue| pA~ca sau ziSya parikramA meM upaviSTa hue / 'A gaye maMDika vAsiSTha ! maitrAvaruNa ke vaMzaja / tumheM bandha aura mokSa ke viSaya meM zaMkA hai ?' _ 'sarvajJa prabhu se kyA chupA hai| mere tana-mana ke eka-eka paramANu meM ramaNa kara rahe ho, svAmin / merI graMthiyoM kA mocana karo, arhat / mere hara prazna kA uttara kevala tuma de sakate ho, he jAtaveda / ' ___ 'bandha aura mokSa nahIM mAnatA, to graMthi-mocana kisakA cAhatA hai ? terI vedanA sAkSI hai, terA anubhava pratyaya hai, tere zabda pramANa haiM, bandhana aura mocana ke / terI abhIpsA svayaM terA uttara hai, Atman / ' 'lekina zAstra to AtmA ko triguNAtIta, abaddha aura vibhu batAvA hai, bhante / zruti-vAkya hai : 'na eSa triguNo vimurna badhyate saMsarati vA na mucyate mocayati vA, navA eSa bAhyAbhyantaraM vA veda / ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 'zruti trikAla satya hai, vAmiSTa / para anubhava se use bhAvita karanA hogA / tabhI vaha bodha ho sakatI hai| viguNa, vibhu aura abaddha jise kahA hai, vaha muktAtmA hai / 'abaddha' meM bandhana kA kahIM, kabhI honA garbhita hai| aura bandhana ke anubhava meM, mokSa kI kAmanA aura sambhAvanA gabhita hai / graMthi kahIM hai, ki nigraMtha hai / baddha kahIM hai, ki 'abaddha' kahIM hai|' 'lekina bhagavan, brahma-vidyA kahatI hai ki ina donoM se jo pare hai, kevala vahI sat hai, aura saba avidyA hai, AbhAsa hai, mAyA hai / upAdhi ke kAraNa hI sukha-dukha, apanA-parAyA, rAga-dveSa Adi dvaMdvoM kA anubhava hai / vaha mAyA hai, usakA astitva nahIM / sat kevala eka vaha brahma hai, anya saba padArtha aura anubhava asat haiM / haiM hI nhiiN|' 'jo nahIM hai, usakA kathana kyoM karanA par3A ? isa nakAra meM usa 'asat' kA svIkAra hai / usa asat ko upAdhi aura mAthA kahanA par3A / anya zabda kA AvirbhAva svayaM, anya sattA kA patA de rahA hai / jo abhI aura yahA~ kA yathArtha hai, vAstava hai, jo pratyakSa anubhavya aura saMvedya hai, usakA nakAra sattA kA apUrNa sAkSAtkAra hai / vaha mithyA hai aura pIr3aka hai| usameM samAdhAna nhiiN| maMDika vAziSTha, sattA kevala sthiti nahIM, gati bhI hai| kendra meM bhI vahI hai, prasAra meM bhI vahI hai / gati meM prasArita honA vizva-vistAra hai| vaha sImA aura bandhana kA khela hai| sthiti meM lauTanA, mokSa hai| muktAtmA sthiti aura gati meM eka sAtha khelatA hai / isI se vaha bandha-mokSa se rahita hai| vaha pUrNa puruSa hai / lekina bandha hai, apUrNatA hai, ki mokSa hai, pUrNatA hai| sattA anekAnta hai| use sApekSa dekho, sApekSa jAno, sApekSa kaho, maMDika vAsiSTha / jo nirapekSa pUrNa sattA hai, vaha kevala anubhavya hai / vaha anirvaca hai / pUcho nahIM, jAno nahIM, kevala anubhava karo, maMDika !' aura bhagavAna ko bhRkuTI meM se eka kiraNa phUTa kara maMDika kA antastala bIMdha gayI / vaha mauna. pRcchAhIna, samAdhistha ho rahA / usake sAr3he tIna sau antavAsI bhI kSaNa bhara nirvicAra, praznAtIta, dhyAnastha ho rahe / 'sthiti meM upaviSTa hue tuma, tattva hue tuma / aba bAhara Ao, astitva ho o, gati meM viharo tuma / digambara ho kara gatimAna vizva meM nirbAdha vicaraNa karo / gatimAna loka ke Artta aura baddha jIvAtmAoM ko sthiti kA maMtra-darzana pradAna kro| sthiti aura gati meM samvAda ke svara saadho| tAki mere yuga-tIrtha meM manuSya jIvanmukta ho kara, jIvana ko jI cAhA bhoge aura khele| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 karma-saMkula kalikAla meM, karma-bandhana ke bIca hI mokSa kI lIlA hogI / bharga kI usI nUtana agni ke saMvAhaka bano, maMDika vAsiSTha / tathAstu / ' 'tIna sau ikyAvana parivrAjaka nitAnta nagna bAlakoM kI taraha bhagavAna ke zrIpAda meM yathAsthAna upaviSTa ho gaye / jayakAra gUMja uThI : 'maharSi maitrAvaruNa - vasiSTha jayavanta hoM / parama vAsiSTha bhagavAna mahAvIra jayavanta hoM / ' 'A gaye kAzyapa mauryaputra ! zAstA ke eka aura gaNadhara / kAzyapa varddhamAna ke raktavaMzI / kevalI ko tumhArI pratIkSA thI / arhat apyAyita hue / ' 'apUrva hai milana kI yaha anubhUti, devArya ! merI AtmA cira kAla se isI ko khoja rahI thI / lekina ?' 'sAre devaloka yahA~ upasthita haiM, phira bhI tumheM unake hone meM saMzaya hai, kAzyapa ?' 'aindrika aizvarya kI yaha sImA hai, bhante / aura antIndrika aizvarya kI yaha bhUmA hai, bhante / ise dekha kara bhI, isake hone para vizvAsa nahIM hotA / kyoMki deza-kAla meM yaha apUrva aura asambhava hai / ' 'yaha kaivalya kI bhUmA kA rAjya hai, kAzyapa / yahA~ asIma bhI sImA meM udIyamAna hai, pratIyamAna hai / prAkaTyamAna hai / kintu vatsa, tujhe apanI A~kha aura anubhUti taka para bharosA nahIM ? isI carama nakAra para parama sakAra utareMge, devAnupriya ! ' 'pratyAzI hU~ jinezvara ! kintu zruti kahatI hai ki 'hA~, AyuSyamAn, zruti kahatI hai ki : ko jAnAti mAyopamAn gIrvANa nindrayamravaruNa kuberAdIn / arthAt indra, yama, varuNa kubera saba svapna - mAyA haiM, inheM kauna jAnatA hai / aura phira Rgveda saMhitA yaha bhI kahatI hai : apAma somamRtA abhUmAgaman jyotiravidAm devAn / kiM nUnamasmAtRNavadarAtiH kimu dhUrtiramRta martyasya / yaha kathana svarga ko sakAratA hai / ina do virodhI kathanoM ke bIca tumhArI ulajhana kA anta nahIM ? parama samAdhAna tumhAre samakSa mUrtimAna hai, kAzyapa / ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 'mere antara meM reMgate vAkyoM taka ko prabhu par3ha rahe haiM ! merI hara ulajhana aura saMgharSa meM sAtha cala rahe haiM / veda aura upaniSad ne jisake svapna dekhe, jisakI abhIpsA kI, vaha yahA~ mUrtimAna hai|' 'phira bhI pratyAyita nahIM ho rahe, kAzyapa ?' _ 'prazna to sAre sirA gaye, paramAtmana / para aindrika bodha apanI sImA para aTala hai| dekha kara bhI anadekhA kare, yaha Adata hai haThIle mana aura buddhi kii| jo indriyoM ke cAlaka haiM / kyA svarga kA kahIM koI mUrta astitva hai, yA apane abhIpsita parama sukha kA yaha svapna yA Adarza mAtra dekhA hai, cirantan indriya sukha kI lAlasA ne ?' _ 'vaha mUrta hai, kAzyapa, loka meM yathA sthAna / vaha sabhI parivartamAna padArthoM kI taraha bhaMgura ho kara bhI, astitvamAna hai| vaha tumhAre samakSa yahA~ pratyakSa hai, phira bhI tuma saMdigdha ho ?' ___'apUrva ko A~khoM dekha kara bhI, antara meM pratIti nahIM ho rhii| asambhava ko sambhava dekha kara mana kI zaMkA parakASThA para hai|' __'vizva ananta hai, padArtha ananta hai, so vaha sadA apUrva hai, kAzyapa / usakI kSaNa-kSaNa kI hara nayI paryAya apUrva hai / yaha sarvajJa kA rAjya hai, yahA~ hara apUrva pratyakSa ho rahA hai, hara asambhava sambhava ho rahA hai| sRSTi ke isa rahasya ko.avaloko, kAzyapa, bUjho kaashyp|' 'tattvaM ke sUkSma pariNamana kA kiMcit bodha ho rahA hai, svAmin / ' 'sukha, aura sukha, aura bhI sukha ! isI aindrika utkaMThA kA mUrtana hai, svarga, kAzyapa / araboM varSa isa sukha kA bhoga kara ke bhI deva Aqhira mara jAte haiM, maurya, zAzvata aura avinAzI sukha kI abhIpsA le kara / usI abhIpsA kA mUrtana hai arhat, kAzyapa / dekha, dekha, dekh| samajha, samajha, samajha / prabuddha bhava, kAzyapa / ' 'pratyAyita huA, sarvajJa jaatved| zabdAtIta jJAnI ne, zabda taka ko mere lie Alokita kara diyA, satya ko usameM mUrta kara diyA mere lie / svargoM kA sAkSAtkAra huA, bhante, unheM samagra, ekAgra bhoga rahA hU~, jI rahA hU~, isa kSaNa / para he ananta sukha, kevala tumheM pAnA cAhatA hU~ !...' 'tadrUpa bhav, kAzyapa / madrUpa bhav kAzyapa !' 'ho rahA hU~, bhagavAn / Adeza, Adeza, shaastaa|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 'apane sAr3he tIna-sau ziSyoM sahita, digambara ho kara dikkAla kA nirantara sukha bhoga, kAzyapa / digambara hue binA, digjayA kAmyA kA AliMgana sambhava nahIM !' aura agale hI kSaNa tIna-sau ikyAvana maurya-putra digambara ho kara jinezvara ke parivrAjaka ho gye| yuga-yugAntaroM ke ArapAra AhatI prajJA kA samvahana karane ke lie| jayadhvani guMjAyamAna huI : 'sarvasvargezvara mahAvIra jayavanta hoN| gaNadhara kAzyapa maurya jayavanta hoN|' mauryaputra kAzyapa indra ke AvAhana para saptama gaNadhara ke siMhAsana para AsIna ho gaye / ziSya, ziSya-maNDala meM samAhita ho gaye / 'jayantI-putra akampika gautama ! tumhAre mana meM zaMkA hai ki naraka hai yA nahIM ?' __ 'mujhe apanA liyaa| mujhe ArapAra dekha liyaa| merA navajanma ho gayA, bhante !' 'tuma naraka cAhate ho, gautama ?' 'nahIM cAhatA, bhagavan / ' 'tuma naraka se Darate ho, gautama ?' 'DaratA hU~, bhagavan !' 'jo hai hI nahIM, usakA bhaya kyoM gautama ?' 'bhrAnti bhI to bhaya upajAtI hai, bhagavan / ' 'bhaya aura bhrAnti jaba taka hai, taba taka naraka hai ho, gautama ? 'kyA vaha brahmANDa meM koI sthAna hai, svAmin ? kyA vaha kahIM pratyakSa aura mUrta hai ?' 'bhaya aura bhrAnti svabhAva nahIM, vibhAva hai, gautm| vaha moha-janya hai| rAga aura moha meM se hI saMsAra paramparita hai, saumya ? kapAya ke sUkSma karmaparamANu hI sthUla pudgala meM mUrta ho jAte haiM / svarga, manda moha kA mUrtana hai| naraka tIvra moha kA mUrtana hai| madhya kA mAnava-loka manda aura tIvra moha ke mizraNa aura saMgharSa kA mUrtana hai| isI se yahA~ mokSa kA puruSArtha sambhava hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naraka kI sAta pRthviyoM ko maiM hathelI para ravakhe keMkar3e kI taraha pratyakSa dekha rahA hU~, gautm|' 'naraka se bacane kA koI upAya, mahAkAruNika prabhu ?' 'vibhAva se svabhAva meM lauTa A / nakAra se sakAra meM pratikramaNa kara / samaya se nikala kara samayasAra ho jaa| samaya kA khilaunA jaba taka tU hai, naraka kA qhatarA sadA hai| sva-samaya ho kara samaya ko khela, to naraka bhI khela ho jAyegA / kRSNa ne naraka ko bhI khelA thaa| svayaM naraka bhoga kara usane naraka ko jaya kiyaa| nizcinta ho jA, gautama / akampa ho jA, akampika / phira naraka kahIM nahIM hai|' 'akampa dekha rahA hU~, akampa jAna rahA hU~, akampa ho rahA hU~, svAmin / anugata hU~, zaraNAgata huuN| AjJA kareM, shaastaa|' 'nirbhaya, nizcinta honA hai, to nirAvaraNa ho jA, akampika / ' 'nizcinta ho rahA hU~, bhante, nirbhaya ho rahA hU~, bhante, nirAvaraNa ho rahA hU~, bhnte|' * . aura apane tIna sau antevAsiyoM ke sAtha akampika gautama ne digambarA bhUmA kA varaNa kiyaa| akampika aSTama gaNadhara ke pada para abhiSikta hue / ziSyagaNa parikramA meM upaviSTa hue| jayadhvani huI: 'narakajayI nigraMtha jayavanta hoN|' 'acala-bhrAtA hArIta, tuma A gaye, devAnupriya ! zAstA ke navam gaNadhara / mApta bhava hArIta / ' 'mujhe nAma de kara pukArA, mujhe apanAyA, naath| maiM Apta huA. bhagavan / ' 'terA soca hai, vatsa, ki puNya aura pApa pRthak nahIM haiM / ' 'kyoM ki zruti kahatI hai, bhagavan, ...' 'hA~, zruti eka ora to : puruSa evedaM gni sarva yadbhUtaM yacca mAvyaM-kaha kara eka advaita puruSa ke atirikta anya hara astitva ko nakAra detI hai| dUsarI ora 'puNyaH puNyena, pApaH pApena karmaNA' veda-vAkya hai| jaba puruSa ke sivAya kucha hai hI nahIM, to puNya-pApa kyoM ? yahI tumhArI ulajhana hai, hArIta acala prAtA!' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 'mujhe bUjhA, mujhe pakar3a liyA prabhu ne / ' 'samayasAra AtmA meM pApa-puNya, aura anya padArtha mAtra, sArAMzabhUta ho kara tallIna ho jAte haiM / vaha mahAsattA kA sAkSAtkAra hai / para vaha samayasAra samaya meM prasArita ho kara aneka hotA hai / nAnA bhAva, nAnA padArtha, nAnA puruSa hotA hai / vaha arUpa mahAsattA kA, rUpAyamAna avAntara sattA meM vyaktIkaraNa hai / 'eko'haM bahusyAm' zruti-maMtra hai / eka bhI, aneka bhI / abheda bhI, bheda bhI / vyakta mattA jIvana hai, usameM bhAva ke pariNamana anusAra, padArtha aura puruSa pariNAma utpanna karate haiM / asad bhAva azubha meM mUrta ho kara duHkha dete haiM, sad bhAva zubha meM mUrta ho kara sukha dete haiM / yahI pApa-puNya kA dvaMdva hai / parama puruSa pApa-puNya donoM se pare hotA hai / tumheM vaha honA hai, hArIta / ' 'puruSAdvaita kA anubhava itanA prabala hai, bhante, mujha meM ki yaha dvaMdva bhAmatA nahIM / ' 'yaha paramArthika avasthA hai, tU bhavya hai, devAnupriya / tU divya hai, AyuSmAn / para ekAnta paramArtha hI satya nahIM, prapaMca bhI utanA hI satya hai / paramArtha hI prapaMca meM vyakta ho kara khela rahe haiM / asti aura Avi: meM virodha nahIM hai / bhI satya hai, dvaMdvAtIta bhI satya hai / anekAnta dekha, jAna aura ho, bhavyamAn / ' 'anekAnta dekha, jAna aura ho rahA hU~, mere bhagavAn / ' 'puNyapApa ke koSa utAra kara, nirgrantha ho jA, hArIta / cidambara ho jA, hArIta / ' 1 aura apane tIna sau ziSya - parikara sahita acala bhrAtA hArIta jinezvarI dIkSA meM pravajita ho gaye / devarAja ne hArIta ko navama gaNadhara ke pada para abhiSikta kiyA / ziSyavarga parikramA meM upaviSTa huA / jayadhvani guMjita huI : 'pApa-puNyAtIta parama puruSa jayavanta hoM / ' 'varuNadevA ke putra, metArya kauDinya / zaMkita ho ki punarjanma hai yA nahIM ?' 'mere mana-manAntara ke draSTA, mujhe pUrA jAna liyA / merA darda chU diyA, svAmin ! jaba punarjanma nahIM, to jIne kA artha kyA ? aura veda AtmA ko kevala paMcabhUta kI eka vinAzI taraMga mAnatA hai / jaba AtmA hI nahIM, to punarjanma kaisA ? maiM hU~ hI nahIM, merA koI bhavitavya nahIM, to jiyA kaise jAye, bhagavan ? ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 'jIne kI cAha tuma meM hai, to jIvana anivArya hai / aura jIvana meM amaratva kI abhIpsA hai, to akSara akSuNNa AsmA hai hii| aura AtmA hai, to sAtatya aura janmAntara hai hI / amara jIvana hai hii| loka-paraloka hai hI, AyuSyamAn / ' 'udgata huA bhante, udbuddha huA bhante / tadgata huA bhante / nitya bhI hU~, aura satata ho rahA hU~, bhante / janma-janmAntara, loka-lokAntara, kAla-kAlAntara ke dvAra mujha meM khula rahe haiM, bhagavAn / ' 'jinezvarI kRpA ne tumheM kRtArtha kiyA, metArya / zAstA ke dasaveM gaNadhara kA pada tumhArI pratIkSA meM hai / mujha jaise ho kara, mere pAsa aao|' aura tIna sau antevAsiyoM sahita metArya hArIta bhagavAna kI taraha hI digambara ho kara, unake samakSa praNipAta meM vinata ho gaye / bhagavAna ne maMtra-darzana diyA : OM namo arhantANam * * * OM namo uvajjhAyANam ..' jayadhvani guMjAyamAna huI : 'lokAloka ke jJAtA prabhu jayavanta hoN|' 'atibhadrA ke putra, prabhAsa kauDinya / solaha varSa ke sukumAra kavi / tumheM mokSa para sandeha hai !' 'mokSa parikalpanA mAtra lagatA hai, prabhu / vaha padArtha nahIM, vaha sattA nhiiN| so anubhavya nahIM, gamya nahIM, prApya nahIM / rUpAtIta meM merI AsthA nahIM, prabhu / maiM rUpa aura saundarya meM hI mokSa dekhatA hU~, bhnte|' 'tuma kavi ho, vatsa, muktikAmI nahIM, bhuktikAmI ho / mokSa nahIM, bhoga cAhate ho / lekina nitya bhoga, nitya kAma cAhate ho na?' 'merI pIr3A bola rahe haiM, prabhu / mere vallabha !' 'pIr3A hI prajJA kI janetA hai, prabhAsa / pUchatA hU~, vatsa, mokSa terA kAmya hI nahIM, to pIr3A kisa lie? kyA pAne ke lie ?' 'nitya bhoga, nitya kAma, nitya sukha / ' 'rUpa-saundarya meM vaha nahIM milA tujhe ?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'milatA hai, para raha-raha kara bhaMga ho jAtA hai, usameM sAtatya nhiiN| vaha TikatA nahIM, badala-badala jAtA hai / usameM ThaharAva nahIM, mukAma nahIM, udvega. hai, parAyApana hai| anizcaya hai, AkulatA hai, bhaMguratA hai|' rUpa-saundarya meM hI nitya, nirAkula, nirantara bhoga aura kAma cAhatA hai, AyuSyamAna ?' 'Apane mere mana ko antima bAta batA dI, bhante / mere sarvakAmapUrana priyatama, prabhu !' 'rUpa aura arUpa, donoM meM usa sukha ko kevala muktAtmA bhoga sakatA hai, devAnupriya / mukta ho, vatsa, aura sArI bhuktiyA~ terI caraNa-ceriyA~ ho kara rheNgii| dekha vatsa, arhat ke isa samavasaraNa meM loka kA kauna-sA rUpa-saundarya, bhoga aura kAma nahIM hai ? kyA isase bar3A aura pare koI saundarya, aizvarya, bhoga kahIM hai ?' 'nahIM hai, bhagavan / maiM pratibuddha huA, bhante / ' 'bAla bhAgavata kavi prabhAsa, mokSa kA vikalpa bhI tyAga de / jIvana ko pUrNa yoga pUrvaka, tallIna bhAva se bhoga, jAna aura jI jA, prabhAsa / aura mukti svayaM tujhe khojatI haI A jAyegI, saumya / vaha anAyAsa terA AliMgana kara legii| kavirmanISI parimuH svymbhuH| tere lie koI bandhana nahIM / niHzaMka, nirdvandva aura nirbandhan ho kara jIvana ko jiyo kavi, to jinezvara sadA mokSa bana kara tumhAre sAtha vicreNge| kavi-yogI vidhi-niSedha se Upara hai / kavana meM jIvana ko jItA jA, racatA jA kavi, aura mokSa tere lie anAvazyaka ho jaayegaa| terA hara bhoga, terI karma-nirjarA hogii| nizcinta vicara, prabhAsa / tU anugRhIta huA, tU nirdvandva huA, kauDinya / tU anAyAsa mukta ho jaayegaa| ___ 'maiM mukti nahIM jIvana cAhatA hU~, bhagavan / satata aura nirantara, amara aura abAdha jIvana / ' 'evamastu, AyuSyamAn / yahI kavi ke yogya hai / jinezvarI sarasvatI kA kavi, anantakAla jIvana meM hI mukta ho kara, nirantara bhukta hotA rahegA, devaanupriy| evamastu / ' ___ he mere ekameva Atman, sAre bhogoM meM maiM kevala tumhArA hI AsvAdana karU~ !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'nagna ho kara nikhila rUpa-saundarya meM nitya-nirantara ramaNa kara, kavi-yogI prabhAsa / ' 'maiM nitya saundarya, nitya bhoga ko samyak dekha rahA hU~, jAna rahA hU~, samyak bhoga rahA hU~, prabhu / maiM nagna se nagnatara ho rahA huuN|' 'zAstA ke gyArahaveM gaNadhara kA pada tumhArI pratIkSA meM hai, bAla bhAgavata prabhAsa / rUpa-saundarya ke sarjanakAroM ke bIca zAzvatI sundarI kA vahana karo, AyuSyamAn / ' * * *aura vipala mAtra meM hI prabhAsa kauDinya, apane tIna sau ziSyoM sahita digambara ho kara 'kavInAm kavi' bhagavAn ke anugata, zaraNAgata ho gaye / antima gaNadhara prabhAsa ko aindrilA ne apanI komala bAhu kA sahArA de, padmarAga phUloM ke siMhAsana para abhiSikta kiyaa| unake ziSya, samudAya meM anupraviSTa ho gaye / jayadhvani guMjita huI : 'zAzvatI sundarI ke nitya bhoktA bhagavAna jayavanta hoN|' vaha ASAr3hI pUrNimA kA dina thaa| usa eka dina meM hI AryAvarta ke cArahaz2Ara-cAra-sau-gyAraha zreSTha brAhmaNoM ne zrIgurunAtha mahAvIra kA anugaha prApta kara, jinezvarI dIkSA kA varaNa kiyA / taba ve 'eko'ham dvitIyo nAsti bhagavAna', 'eko'ham bahusyAm' ho kara sAre loka aura kAla meM vyApa jAne ko prastuta hue| cAra hajAra cAra sau gyAraha ziSya-samudAya se maNDita una prabhu ke bhItara, mAno loka kA virAT zarIra sAmane pratyakSa ho uThA thA / kahate haiM ki usI dina se ASAr3hI pUrNimA loka meM guru-pUrNimA ke nAma se pratiSThita ho gyii| kyoMki usa dina sakala carAcara loka ko zrIguru kI prApti huI thii| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama dharma-dezanA [zrAvaNa kRSNA pratipadA : I. pU. chaThavIM-sadI] ASAr3hI pUrNimA kI sandhyA / nirabhra AkAza meM sahasA hI bAdala gaharAne lage / haTAt unameM eka pracchanna sahAsamudra garajane lagA / sArA brahmANDa jaise eka prakANDa mRdaMga kI taraha bajane lagA / tumula garjanA karate meghoM kI goda meM bijalI kAminI kI taraha bala khAne lagI / vaha chaTapaTAtI huI, sau-sau bhaMgoM meM samarpita hone lgii| __ aura sArI rAta avirAma jhar3iyA~ baramatI rahIM / samavasaraNa kA caitya vRkSa haharAtA huA DolatA rahA / para usake tale dhruva 'praticchandA' nAmA kakSa meM bhagavAna nizcala, apane Apa meM vizrabdha haiM / aura unake bhItara mAno sArI sRSTi eka virAT vINA kI taraha baja rahI hai| yaha parama milana kA mahotsava hai / AkAza gala-gala kara mATI meM mila rahA hai / aura mATI AkAza ho rahI hai / zrAvaNa kRSNA pratipadA kI pau phUTane ke sAtha hI acAnaka jhar3iyA~ ruka giiN| AkAza kSIra-sphaTika kI taraha svaccha ho gayA / samavasaraNa meM devoM ke vRndavAdya bajane lage / zaMkha, ghaMTA, ghar3iyAla kI ekatAna dhvaniyA~ sAre lokAlaya ko maMgala AvAhana dene lgiiN| apsarAoM aura indrANiyoM kI nRtya-jhaMkAra tamAma carAcara ko AnaMda se unmeSita karane lgii| dekhate-dekhate muni, mAnuSa, pazu, tiryaMca aura devoM ke samUha samavasaraNa kI sabhAoM meM umar3ane lge| sAre lokAloka jaise nAkucha samaya meM hI vahA~ A kara upasthita ho gye| aucaka hI eka gahana pratIkSA kI nistabdhatA sarvatra chA gaI / vipulAcala ke zIrSa para ekAeka dhIre se divo-duhitA USA ne apanA dhUMghaTa uThAyA / aura sahasA hI prabhu gaMdhakuTI kI sIr3hiyA~ car3hate dikhAI par3e / agale hI kSaNa ve apane Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamalAsana para virAjamAna dikhAI pdd'e| unakI mastaka-pIThikA se sUrya bhAmaMDala kI taraha udaya hote Aye / paTTa gaNadhara indrabhUti gautama ne sammukha ho kara, sASTAMga praNipAta kiyA / phira natazira khar3e ho kara binatI kI : 'he lokAloka ke svAmI, prANi mAtra svabhAva se hI niraMtara sukha khoja rahe haiN| ve duHkha se hara kSaNa pIr3ita aura bhayabhIta haiM / AdikAla se hI sAre loka-paraloka Arta aura saMtrasta kyoM haiM ? yaha itanI sundara sRSTi kyA sadA duHkha meM hI rahane ko racI gayI hai ? hara jIva yahA~ apane ko anAtha, arakSita anubhava karatA hai| kAlAntaroM meM aneka arhat, sarvajJAnI, tIrthaMkara, tAranahAra yahA~ Aye, para isa saMmAra kI niyati na badala skii| isakA durbhAgya sumeru kI taraha aTala rahA / 'Aja phira tInoM kAloM aura lokoM ke nAtha hamAre samakSa haiM / cirakAla ke anAtha azaraNa jIva mAtra isa kSaNa apane ko sanAtha aura surakSita anubhava kara rahe haiM / unake sukha kA pAra nahIM / nArakIya jIva taka isa kSaNa sukha kI anubhUti se romAMcita haiN| para kyA yaha mAtra kSaNika mAyA hai ? sadA kI bhA~ti phira loka ko usI taraha apane kuTila bhAgya ke bharose chUTa jAnA hogA ? ___ 'he nikhila ke nAtha, sarva ke paritrAtA, koI aisA trANa kA upAya hameM batAyeM, ki hara jIvAtmA svatantra, svAdhIna ho kara, nitya sukha meM avasthita ho sake / aura he devAdhideva, jaba taka vinAza, kSaya, jarA, roga aura mRtyu hai, unakI adhInatA hai, taba taka sukha kahA~ ? kyA inheM jaya kiyA jA sakatA hai ? kyA prANI inase pare ho kara amara jIvana jI sakatA hai ? inase nistAra kA koI carama upAya batAyeM, he mahAkAruNika prabhu !' eka asIma nIravatA meM saba stabdha ho rahe / bodha pAne ko utkaMThita, udgrova / * * * aura yogI RSabhasena ke dhyAna meM akasmAt jhalakA : __ sRSTi ke kendra meM avasthita mahAbindu kI asmitA prakampita huI / usameM se vistArita hote bimba kI taraha nAda utsarita hone lagA / vaha gahana se gahanatara hotA huA marvatra vyApane lagA / aura sahasA hI usameM se asaMkhya kalAe~ phUTane lagIM / do trikoNa paraspara AliMgita dikhAI par3e / anAdi liga aura AdyA yoni kA parirambhaNa / usameM se nikhila ko AplAvita karatI oMkAra dhvani uThane lgii| avyaya akSara, svayam kSarita hone lage / aura unameM se Adima sRSTi mAno pratyakSa A~khoM Age umar3ane lgii| turIyAtIta prabhu turIyamAna hue / aura sahasA hI turIyA vAkmAna huI / eka nirakSarI divya-dhvani anAhata sunAyI par3ane lagI.. / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arhat mahAvIra kI dharma-dezanA Arambha ho gaI : 'sakala carAcara suneM, yaha vizva eka vAstavikatA hai / yaha mAyA nahIM, bhrAnti nahIM / yaha parama sat vastu hai / yaha Thosa padArthoM kA samuccaya hai| padArtha yathArtha hai / vaha mAtra AbhAsa nhiiN| vaha apane Apa meM sakriya, svayambhU sattA hai / vaha anAdi ananta hai / usakA koI kartA, dhartA, hartA nhiiN| vaha Apa hI apanA kartA, dhartA, hartA hai| svayam hI anupala apane ko utpanna karatA hai, svayam hI apane ko dhAraNa karatA hai, svayam hI apane ko visarjana karatA hai / kintu apane nitya sat svarUpa meM vaha dhruva bhI hai / mUla meM vaha dravya padArtha sthiti rUpa hai / usa sthiti ke bhItara hI sarjana aura visarjana, gati aura pragati kA khela niraMtara cala rahA hai / 'para yaha dravya dhruva ho kara bhI kUTastha nahIM, pariNamanazIla hai| yaha niraMtara gati-pragatimAna hai / isI se anantakAla meM, nita-navya rUpoM meM sRSTi prakaTa ho rahI hai / yaha sRSTi, yaha jIvana, yaha jagata nitya hai, zAzvata hai| isakA vinAza nahIM / visarjana kevala rUpa aura paryAya kA hotA hai| jo puruSa hai, jo paryAyI hai, vaha akSara avinAzI hai| sthiti ke binA gati-pragati sambhava nahIM / gati-pragati hai, to sarjana aura visarjana kI prakriyA anivArya hai| jo nita navya hai, vahI sukhada aura sundara ho sakatA hai, gautama / yadi padArtha kUTastha ho, aparivartamAna ho, to vaha bAsI ho jAyegA / vaha ubA degA / isI se padArtha aura usakA jJAtA-dRSTA, bhoktA puruSa, donoM apane Apa meM niraMtara gatimAna haiN| pragatimAna haiN| isI se saundarya, Ananda, jJAna, sRSTi aura usakA bhoga sambhava hai / 'uppanne i vA, vigame i vA, dhuve i vA, gautama' 'vaha utpanna hotA hai, vaha vyaya hotA hai, vaha visarjana hotA hai, aura vahI dhruva bhI hotA hai , gautama ! sattA jaisI sAmane A rahI hai, usakA nisarga svarUpa yahI hai / yaha avadhAraNA nahIM, parikalpanA nahIM, paribhASA nahIM, yaha sAkSAtkAra hai| sarvajJa paribhASA nahIM karate / paribhASA parokSa jJAnI karatA hai / arhat pratyakSa dekhate haiM, pratyakSa kahate haiM, pratyakSa hote haiM / ____ 'jo samakSa hai, aura dekhane jAnane meM AtA hai, vaha saba sattA hai| vaha saba asti hai / vaha saba Avi: hai| vaha niraMtara sambhAvI hai| vaha sadA hai, vaha sadA ho rahA hai, sadA hotA rhegaa| jaba yaha dekhanA aura jAnanA indriya aura mana se hotA hai, taba bhI vaha satya hI hotA hai / para vaha adhUrA hI dekhatA-jAnatA hai / vaha apUrNa jJAna hai, vaha arddha satya hai. para hai vaha satya / nirI bhrAnti nahIM / 'padArthoM kA yaha jagata jo, jitanA, jaisA hameM prApta hai, samakSa hai, use ekAgra dekho, ekAgra jAno, ekAgra anubhava kro| pUrNa saMcetanA ke sAtha / to pAoge ki do prakAra kI vastu hAtha AtI hai| kucha hai jo jAnatA hai, dekhatA hai, saMvedita hotA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 hai / sukha-dukha kA anubhava karatA hai / yaha apane ko bhI dekhatA, jAnatA, samvedita karatA hai, anyoM ko bhii| 'yaha cetana tattva hai / yaha jIva tattva hai / yahI apane zuddha, samagra rUpa meM Atma tattva hai / kucha hai jo dekhA, jAnA, anubhava kiyA jA sakatA hai| para jo na to anya padArthoM ko jAnatA, dekhatA, anubhavatA, saMvedatA hai, na apane ko / vaha cit nahIM, acit hai| vaha jJAyaka Atma nahIM, mAtra jJeya padArtha hai / yaha acetana nattva hai / isI ko koI jar3a bhI kahate haiM / jinezvaroM ne ise pudgala kahA hai| 'sAre lokAkAza meM yaha pudgala dravya paramANuoM ke rUpa meM vyApta hai / ye paramANu svabhAvagata AkarSaNa, saMkarSaNa, vikarSaNa se jur3ate aura vilagAte rahate haiM / isI nisarga jor3a tor3a kI prakriyA meM se yaha nAnA rUpa, raMga, AkAra, chAyA, prakAza vAlI sRSTi-lIlA satata prakaTa ho rahI hai, aura vilupta ho rahI hai / yaha acetana pudgala bhI akriya nahIM hai| isI se jinezvaroM ne ise jar3a nahIM kahA, sva-sakriya pudgala khaa| isa meM se ApoApa nirantara aneka rUpa, paryAya, AkAra, prakAra utpanna ho rahe haiM / isI ko pariNamana kahate haiM / isa pudgala kI nitya pariNAmI UrjA meM se hI prakANDa zaktiyA~ visphoTita ho kara vizva-lIlA kA paricAlana kara rahI haiM / para yaha acetana pudgala svabhAvataH sakriya ho kara bhI, sva aura para kA darzaka, jJAyaka, samvedaka nhiiN| 'isase bhinna jo cetana hai, vaha svayam kA aura sarva kA jJAyaka, darzaka, samvedaka bhI hai / yaha baddha avasthA meM jIva kahalAtA hai, mukta avasthA meM zuddha buddha AtmA kahalAtA hai / jIva aura ajIva, cetana aura acetana ke bIca nirantara eka AkarSaNa-vikarSaNa vyApAra cala rahA hai| cetana aura acetana ke isa anavarata saMbhoga meM se hI saMsAra saMsarAyamAna hai, gatimAna hai, pragatimAna hai / 'apane zuddha aura mUla rUpa meM cetana aura acetana donoM hI dravya svatantra haiN| ve eka-dUsare ke bAdhaka nahIM, baMdhaka nahIM / ve paraspara eka-dUsare ke kartA, dhartA, hartA nahIM / apane prakRta rUpa meM ve iSTa bhI nahIM, aniSTa bhI nahIM / apane sva-samaya meM, sva-bhAva ve parama sundara haiM, sahaja hI Anandamaya haiM / 'samasta lokAkAza meM pudgala ke paramANu adRzya nIhArikA kI taraha vyApta haiM / apane samaya meM avyAbAdha / jIvAtmA prANa, mana, indriya, deha dvArA unase anupala sampati aura saMsparzita hotA rahatA hai / AliMgita, AzleSita hotA rahatA hai| taba usameM prakaMpana hotA hai| vaha rAga, vedana, samvedana, sammohana se Avila aura vikala hotA hai| taba ve pudgala ke sUkSmAtisUkSma kArmika paramANu usa rAga se AkRSTa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho kara, cetana para anAyAsa eka pAza yA AvaraNa bunate cale jAte haiN| isI ko karma-baMdhana kahate haiM / jaba cetana meM rAga kA prakaMpana aura spandana hotA hai, to AsapAsa sarvatra vyApta kArmika paramANuoM kI adRzya raja usameM dhArAsAra prazravita hotI hai| isI ko jinezvaroM ne karmoM kA Azrava kahA hai / isa AzravaNa se hI karmAvaraNa AtmA para chAtA calA jAtA hai / / 'iSTa, aniSTa nAnA kaSAya rUpa bhAvoM ke anusAra, karma ke Azrava aura bandha, vividha rUpoM, AkAroM, bhAvoM meM, surUpa-kurUpa, sundara-asundara,-iSTa aniSTa, sukhaduHkha, harSa-viSAda meM pratiphalita hote haiM / isI ko karma-phala kahate haiM / yaha karma-vidhAna andha bhAgyavAda nahIM / svatantra, svAdhIna kriyAvAda hai| hara AtmA koI bhI bhAva, samvedana, karma karane yA na karane ko svatantra hai / apanI sattA aura saMbhAvanA kA vaha sarvataMtra-svataMtra vidhAtA hai / vaha cunane ko sadA svatantra hai| vaha jo cAhe, vaha ho sakatA hai| _ 'jJAtA aura jJeya donoM hI apane Apa meM acche yA bure nahIM / apane zuddha svabhAva meM ve kevala apane hI kartA yA bhoktA haiN| anya ke nahIM / na cetana acetana kA kartA, na acetana cetana kA kartA hai| una donoM meM nirantara apane svatantra pariNAma utpanna ho rahe haiM / / yadi unake bIca kA paraspara sambandha rAgAtmaka na ho kara, jJAna-darzanAtmaka ho, to ve nitya saundarya, AnaMda aura prakAza meM vicaraNa kreNge| vahI muktAvasthA hai / vahI jIvana-mukti hai| 'jJAyaka aura jJeya, padArtha aura puruSa, nara aura nArI, eka-dUsare ko dekheM, jAneM, tadrUpa samvedita kareM / dekhate hI jAyeM, dekhate hI jAyeM / jAnate hI jAyeM, jAnate hI jAyeM / Atmastha bhAva se antahIna samvedita karate cale jaayeN| to ekAgra aura samagra jJAyaka, ekAgra aura samagra jJeya ko sadA ke liye sulabha kara legaa| taba sArI kAmanAe~ apane hI Apa meM pUrNa ho rheNgii| apanI tRpti ke liye unheM para kI apekSA na rahegI / dekhane, jAnane, samvedane, anubhavane kI yaha saMpUrNa saMcetanA hI, saMpUrNa jJAna, prakAza, saundarya, Ananda meM nirantara aura nirbAdha jInA hai / ___'isa prakAra apane sva-bhAva meM, sva-samaya meM samvarita ho kara jInA hI AtmasaMvaraNa hai / apane meM simaTa rahanA hai| / Atma-samAhita, akampa rahanA hai / aura phira kevala dekhanA, dekhate hI jAnA / dekhane se bar3A koI sukha nahIM, koI prApti nahIM, Ananda nahIM / dekhate, dekhate, dekhate, dekhate - eka carama para pahu~ca kara dekhanA haThAt samApta ho jAtA hai / jo darzana kA viSaya hai, vaha Atma meM, jJAna meM, anAyAsa saMpUrNa prakAzita ho uThatA hai| cakSu bAhara se banda ho bhItara khula jAte haiN| aura phira jaba Atma-saMcetana ho kara bAhara para khulate haiM, to sRSTiko samyak Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI dekhate haiM, samyak hI jAnate haiM, samyak hI jIte haiN| isI bindu para jJAtA aura jJeya ke bIca, premika aura preya ke bIca, ananta sambhoga, aTUTa milana sambhava hotA hai / yahI pUrNa prApti hai, pUrNa kAma hai / yahI pUrNa bhoga hai, nitya aura nirAkula sukha hai / _ 'isa sthiti meM jIne para, bhoga se bhI karma kA bandha nahIM hotA, karma kI nirjarA hI hotI hai / taba bhoga bhI yoga ho jAtA hai, bhukti hI mukti aura mukti hI bhukti ho jAtI hai / kSaya, vinAza, roga, jarA, mRtyu, zoka, viyoga apane Apa meM koI sattA nahIM / ye svabhAva nahIM, vibhAva haiM / ye abhAvAtmaka, anAtmika sthitiyA~ haiN| jJAnI inheM kevala dekhatA aura jAnatA hai / anubhava nahIM karatA / mithyAjJAnI inheM karatA hai, anubhavatA hai, bhogatA hai| jaba jJAtA jJeya ko, premika preya ko samyak dekhatA, samyak jAnatA, samyak samvedatA, samyak anubhavatA aura samyak jItA hai, taba kSaya, roga, vinAza, jarA, mRtyu, roga, zoka, viyoga anubhava meM hI nahIM aate| __'yaha samyak darzana, samyak jJAna, samyak avabodhana, samyak caryA kA cetanAstara hai| ise kaha kara anubhava nahIM karAyA jA sakatA, gautama / ise upalabdha ho kara hI, isako pratyakSa sAkSAt aura anubhava kiyA jA sakatA hai / jiyA jA sakatA hai| vaha svabhAva ho jAnA cAhiye / vaha jIvana ho jAnA caahiye| ___ 'o lokAloka kI AtmAo, o mere yugatIrtha ke logo, jo maiM dekha aura jAna rahA hU~, vahI kaha rahA huuN| avibhAjya samayANu meM arhat ekabAragI hI darzana, jJAna aura kathana kara rahe haiM / yahI zuddha sattA ko jInA hai| yahI mukti hai| yahI anAhata jIvana hai / arhat ko upasthiti usakA pratyakSa pramANa hai| usakI pravRtti aura atikrAnti usakA pariNAma hai| 'o triloka aura trikAla kI asaMkhyAta A~khoM, merI A~khoM meM jhaaNko| aura dekho svayam ko aura sarva ko, tadgata, yathAvat / yathArtha, nizcaya, dhruva dravya svarUpa meM / nitya vartamAna, nirantara pravarttamAna, anavarata varddhamAna / nita navya sundara sattA, jo satata ho rahI hai, phira bhI vahI hai / apane aura sarva ke antima, asalI cehare dekho samakSa / kaivalya kA darpaNa tumhAre sAmane hai / 'isase Age saMpreSaNa nahIM, gautama / kevala avabodhana hai, kevala avagAhana hai| kevala sva-saMvedana hai, kevala sva kA anubhAvana hai| kevala dekho, dekho aura dekho| kevala jAno, jAno aura jAno / aura 'kevala' ho jaao| kevala hote rho| yahI mukti hai, yahI maraNa-jaya hai| yahI avyAbAdha, nitya bhoga hai / yahI ananta milana hai / yahI ananta jIvana hai, gautama ! Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dekho dekho dekho : jAno jAno jAno avikalpa antahIna . aura haThAt yavanikA uTha jAyegI : dekhanA samyak ho jAyegA, jAnanA samyak ho jAyegA jInA samyak ho jAyegA pAsaha pAsaha, pAsaha gautama jANaha jANaha, jANaha gautama bujjhaha bujjhaha bujjhaha gautama pratibuddha hoo, gautama : sarva ko pratibuddha karo, gautama arahante saraNaM pavvajjAmi siddhe saraNaM patvajjAmi __sAhU saraNaM pavvajjAmi kevalipaNNattaM ghamma saraNaM pavvajjAmi . . . aura bhagavAna cupa ho gaye / unmanI dRSTi se ve sarva ko nizcala nihArate raha gaye / aura muni, mAnava, deva, pazu, sarva nikAya ke prANi mAtra kI asaMkhya A~kheM prabhu kI usa ekAgra dRSTi se tadrUpa ho rhiiN| usameM unhoMne apane asalI cehare dekha liye / apane ko aura sarva ko kSaNa bhara ArapAra dekha liyA / ___ arhata kI nirakSarI divya-dhvani, anAyAsa unakI AtmAoM meM akSara huI, zabda huI, bhAva huI, artha huI : aura phira azeSa bodha ho rahI / nabhacara, jalacara, thalacara sAre hI pazu-paMkhI usase, akSara aura zabda se pare bhAvita hue, sahaja samAdhAna aura zAMti pA gaye / kSaNa bhara ko kevala svayam ho rahe / lekina paTTa gaNadhara gautama ko sarvajJa kI prajJA kA zabdakAra honA hai / use mAnava ke liye manogamya aura buddhigamya banAnA hai| so unhoMne zabdoM kI bhASA meM samIcIna tattvajJAna pAnA cAhA / ve prazna karane ko hI the ki-- -- "haThAt turIyAtIta prabhu turIyavAk hue : 'sarvajJa tattva nahIM kahate, astitva kahate haiM, gautama / arhata sAmane prastuta jIvana kahate haiM / astitva-bodha samyaka ho, to tattva svataH bhItara prakAzita ho uThatA hai|' 'phira bhI jAne binA caina nahIM, prabhu / anAhata zabda ko zruti honA hai, tAki / vaha deza-kAla meM sarva ko buddhigamya ho ske| isI se merI jijJAsA ko virAma nahIM / jAnanA cAhatA hU~, bhagavan ki . . .' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * * * 'jAnanA cAhate ho, gautama, ki cetana aura acetana yadi sarvathA bhinna haiM, to prakaTa astitva meM ve eka-dUsare se Abaddha, saMyukta kyoM kara haiM ? kyoM kara ve eka-dUsare meM kriyA-pratikriyA karate dikhAI par3ate haiM ? tumhArA prazna prastuta hai gautama, saMgata hai gautama !' 'arhata antaryAmI haiM / mere prazna bhI vahI, mere uttara bhI vhii|' 'prakaTa meM dekhate ho, bachar3e ke gale meM par3I rassI use bA~dhe hue hai / para yathArtha meM dekho, to rassI, rassI ko hI bA~dhe hue hai / rassI kI gA~Tha rassI meM hI par3I hai| vaha bachar3e ko kahA~ bA~dhe hue hai ? vaha bachar3e ko bA~dha sakatI hI nahIM / vaha svabhAva nahIM, so vaha zakya nahIM, devAnupriya / ' 'to bhante, cetana aura acetana antima rUpa se bhinna haiM, do haiM, kadApi kAla eka nahIM ho sakate ? dvaita hI antima satya hai ? advaita mAtra bhrAnti hai ?' 'sattA anekAnta hai, gautama / samagra mahAsattA ke rUpa meM vaha advaita hai. gautama / bahurUpA avAntara sattA ke rUpa meM vaha dvaita hai, gautama / astitva meM cetana aura acetana dravya, kabhI bhinna bhAsate haiM, kabhI abhinna bhAsate haiN| kevalajJAnI, unheM yathAsthAna, tadrUpa dekhatA-jAnatA hai / isa anekAntinI lIlA ko, prastuta prasaMgAnusAra vaha dvaita bhI kahatA hai, advaita bhI kahatA hai| vyakta aura prakaTa kI bahuAyAmitA kA, zabda meM sApekSakathana hI ho sakatA hai|' 'to phira antima nizcaya kaise ho, bhante ?' 'nizcaya tattva kathya nahIM, vaha kevala anubhavya hai, kevala bodhagamya hai / use kevala jiyA jA sakatA hai, kahA nahIM jA sakatA / vaha to basa jo hai, vaha hai / kathana meM apalApa anivArya hai, aikAntikatA anivArya hai / tattva se astitva, aura astitva se tattva taka kI yAtrA kevala jJeya hai, saMvedya hai, bodhya hai, kathya nahIM / vaha mahAsattA kA carama gopana rahasya hai / ' ___ 'mujhe to kucha bhI acetana nahIM dIkhatA, bhante / ekobrahma dvitIyo nAsti kyoM nahIM? 'hai, gautama / vaha bhI hai| vahI mahAsattA hai / AtmalIna hone para, sarvalIna honA anivArya hai| sarvatra citi hI dekhate ho, cetana hI dekhate ho, jar3a nahIM dekhate ? tathAstu gautama / mUla meM to kucha bhI acetana nahIM, gautama / jar3a kASTha mUlataH cetana vRkSa thaa| jar3a dIkhatA patthara, apanI khAna meM pRthvI-kAyika jIva thaa| jar3a dIkhatA ratna, apanI khAna meM jIvanta thaa| nirjIva ho gaI vastu mAtra apane mUla srota meM kabhI jIva thI hI / pRthvI, jala, vAyu, agni, vanaspati ye saba ekendriya sthAvara jIva haiM / AkAza kA rezA-rezA citi-zakti kI UrjA se avyAhata parivyApta hai / zabda, chAyA, prakAza kahIM malataH citi ke saMghAta se utpanna haiM / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattA ke mUla meM cetana aura acetana ke bIca kona rekhA khIMca sakatA hai ? jar3a-cetana kA bheda-vijJAna avAntara sattA meM hai, mahAsattA meM nahIM, gautm| ___kintu suno, gautama, cetana vRkSa se kaTA kASTha, cetana pRthvI se bichur3A patthara, pudgala hai, acetana hai / vaha sva-saMvedaka nahIM / para-saMvedaka nahIM / yaha pratyakSa anubhavagamya hai / zAstA prastuta prAsaMgika ko bhI dekhate haiM, ve kevala parama, pUrNa aura nizcaya hI nahIM dekhate / ve antima aura upasthita ko ekAgra eka sAtha dekhate haiM / ve yathArthadarzI haiM, vAstava jJAnI haiM / ve bheda-vijJAnI bhI haiM, bhedAtIta jJAnI bhI haiM / ve dvaMdva aura dvaMdvAtIta meM eka sAtha khelate haiM / 'pratibuddha huA, bhante / Alokita huA, svAmin / ' 'evamastu, devaanupriy|' 'aura bhagavan, prakRti aura puruSa, nara aura nArI ke isa cirantana dvaMdva ko Alokita kreN|' 'dvaMdva meM se hI sRSTi hai / isa yugma meM se hI AvirbhAva hai| isa saMyukti meM se hI abhivyakti hai / isa dvaita lIlA meM bhI, prakRti aura puruSa ke bhItara, nara aura nArI ke bhItara, aTTa milana kI anirvAra pukAra sarvatra lakSita hai| vaha kyA phira se advaita meM tadAkAra ho rahane kI adamya mahAvAsanA hI nahIM hai ?' 'merI adITha graMthi khula gaI, prabhu / aura bhI Alokita kareM, devArya / ' 'mattA-puruSa svabhAva se hI nirantara aneka rUpa-paryAya meM pariNamana kara rahe haiM / usa pariNamana kI abhivyakti hI prakRti hai / vaise hI nArI yahA~, nara ke ananta svapna aura vIrya kI abhivyakti hai / strI, puruSa kI lhAdinI kriyAzakti hai, gautama / vaha saccidAnanda kI cidAnaMdinI kAmAyanI hai / bhavanAtha ziva ke bhItara jaba sRjana kI UrjA kA unmeSa hotA hai, to vaha vidhAtrI zakti bhavAnI ke rUpa meM yahA~ prakaTa hotI hai / . . . 'yaha to Apa brAhmaNa vAGamaya bola rahe haiM, bhante !' 'prazna jahA~ se A rahA hai, vahIM se uttara A rahA hai / prazna bhAva meM se A rahA hai, to uttara mahAbhAva meM se A rahA hai| brAhmaNa vAGamaya sattA aura AtmA kI kavitA hai, gautama / zramaNa vAGamaya sattA aura AtmA kA vijJAna hai, gautama / donoM hI astitva ke anivArya, aura paraspara pUraka pahalU haiM, gautama / ' ___to kyA brAhmaNa-darzana aura zramaNa-darzana meM koI bheda nahIM, bhante, virodha nahIM, bhante / ' ___ 'vastuta: koI bheda nahIM, kevala dRSTi-bindu kA bheda hai, gautama / bhinna dRSTibindu se bAta bhinna rUpa meM kahI jAtI hai| mUla mahAsattA meM koI vibhAjana nahIM, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhinnatA nahIM / abhivyakti, bhItara kI tAtkAlika pukAra aura jijJAsA ke anusAra hotI hai|' 'kintu parAtpara sadAziva mahAvIra to ekAkI puruSa haiM / ve ekala vihArI haiM / ve nArI-saMga nahIM svIkArate / bhavAnI nahIM sviikaarte| to ve parama puruSa yahA~ kaise vyakta hoM, isa sRSTi meM ? saMcAriNI kriyA-zakti nArI ke binA, ve akele dharma-cakra kA pravartana kaise kareM, svAmin ?' mahAvIra ekala aura yugala, nitya eka sAtha hai, gautama / vaha arddhanArIzvara hai| usake bhItara baiThI usakI ekameva nArI, ThIka samaya para sadeha prakaTa ho utthegii|' 'pravattinI bhagavatI bhagavan ?' . 'abhIpsA kara, gautama !' 'mA ke binA sRSTi kaise ho, he lokAloka ke parama pitA?' zrI bhagavAna ne koI uttara na diyaa| prakampita mahAbindu apanI asmitA meM lIna ho gaye / kalA nAda meM, nAda bindu meM vizrabdha ho gaye! Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuga-tIrtha kI sthApanA kauzAmbo ke rAjamahala kI aTArI para candanA akelI khar3I hai / vaha unmana aura udAsa hai| bhItara vaha nitAnta zUnya hai| ArapAra khAlI aura khulI hai / bhara jAne ke liye / para kauna hai vaha, kahA~ hai vaha, jo use bhara degA ? vaha parama bhartAra ! aura candanA mana hI mana bolI : ... . 'usa dina tuma mujha bandinI ko mukta kara gaye / sarvasva le gaye / aura sarvasva de gaye / aura phira apanI rAha lauTa gaye / eka bAra mur3a kara bhI nahIM dekhaa| nirmama poTha de kara nizcala paga cale gaye / mero chAtI ko niHzaMka gUMdhate hue nikala gye| kitanA tarasa gaI ! eka bAra bola jAte to ? kucha kama par3a jAte ? * . . ___ 'para Aja usa dina ke abole hI kitane bhale laga rahe ho! tumhAre usa mauna meM nirantara avagAhana karatI rahI huuN| kevala yahI to aba merA jIvana hai| * * lekina tumhArA vaha ceharA sAmane pAne ko tarasa jAtI huuN| vaha saundarya, vaha AbhA, jisako sImA nhiiN| * vaha mukhar3A, jisa para sAre jagata kA viSAda chAyA dekhA thaa| ve dardIlI AMkheM, jinameM sArI sRSTi kA darada kAjala ko taraha a~jA huA thA / vaha citavana, jisase adhika apanA aura kucha nahIM lagatA / aura isa saba para khilI thI vaha muskAna : sarovara se udbhinna kamala / ___... 'nArI hU~, tumheM sadeha aura samagra, samIpa pAye binA mujhe caina nhiiN| kahA~ ho tuma, kitanI dUra, kisa nirjana meM ? RjubAlikA ke taTa para tumhArI akhaNDa samAdhi kI qhabareM sunatI rahI huuN| kyA vaha kabhI TUTegI nahIM ? usase tuma bAhara na Aoge? to * to maiM use tor3a dUMgI, maan| tumheM bAhara AnA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hogaa| nahIM Ate bAhara, to mere yahA~ hone kA prayojana kyA ? phira nArI kA astitva kisa liye ? . . .'. - aTArI kI reliMga para donoM hatheliyoM meM cibuka TikAye candanA, sAmane phaile yamunA ke vistAra ko ekaTaka dekha rahI hai / laharoM para ArohaNa karatI usakI A~kheM, jala ke digantoM taka calI gaI haiN| * * Age-Age jA rahe eka caraNa-yugala kI chApoM kA anusaraNa karatI huIM / ekAeka jaise usa chora ke mor3a para ve aTaka gii| mAno nadI svayam thama gaI / usakI antima taraMga para eka jvAlA kI pAdukA chUTa gaI / aura vaha AbhA-puruSa, sAmane ke athAha meM chalAMga mAra gyaa| 'lo, maiM bhI AyI, mAna ! aba nahIM ruka sktii..|' aura candanA reliMga phA~dane ko huI, yamunA ke pravAha meM kUda jAne ke liye| ki tabhI kisI ne pIche se use donoM bA~hoM meM bA~dha kara apanI chAtI para bhIMca liyA / .. . .. 'oha, tuma, tuma . . 'tuma kaise cAlAka aura nirmama khilAr3I ho! parde ke pIche se khelate ho, aura hAtha nahIM Ate / basa, pIr3ita kiye cale jAte ho| chIlate cale jAte ho / parta-parta bIMdhate cale jAte ho / raga-raga meM dhaMse cale Ate ho / eka-eka raktANu ko phor3ate cale jAte ho| _ 'chor3a do mujhe / chor3a do, maiM nahIM rukU~gI / maiM * * * maiM * * 'nahIM pukArU~gI tumheM, varddhamAna !' ___ * * * aura acAnaka divya vAjiMtroM kI dhvaniyoM se kauzAmbI kA AkAza bhara uThA / maNiprabha deva-vimAnoM kI uDDIyamAna paMktiyA~ / mandAra mAlAeM barasAtI huI devAMganAe~ / jayakAroM se guMjAyamAna digantoM kA maNDala / aura kauzAmbI ke rAjapatha para se sahasroM mAnava-medinI kI harSAkula jaya-dhvaniyA~ sunAI par3IM : 'sarvajJa arhat mahAvIra jayavanta hoM / trailokyezvara bhagavAna mahAvIra jayavanta hoN| vipUlAcala kA samavasaraNa jayavanta ho / cara-acara, jar3a-jaMgama, lokAloka suneM, vipulAcala ke zikhara para se sarvajJa kI divya dhvani nirantara pravAhita hai| . . .' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candanA kI parta-parta meM prakampana kI hiloreM daur3a gii| .: : tuma mujhase bole binA hI cale gaye / kaNa-kaNa se bola rahe ho Aja / aura maiM tumhArI koI nahIM, kahIM nahIM ? mere binA bhI tuma bola sake ? merA kyA mUlya ? aura jo kaNa-kaNa kA ho gayA, vaha mujhe kyoM pahacAnegA ? tumhAre virATa samavasaraNa meM, eka anajAna strI kI kyA hastI ? 'nahIM, maiM nahIM AU~gI vahA~ ! maiM nahIM pukArUMgI tumheM * * * !' ___.. aura candanA eka gahana mAdhurya kI mUrchA meM DUbatI-utarAtI calI gaI / * *ekAeka use apane nAbhi-kamala meM sunAI par3A : 'candana, tuma pratIkSita ho / mahAvIra ko anAhata vANI thama gaI hai / vaha sRSTi hone ke liye tumhAre A~cala kI pratIkSA meM hai|' 'oha, tumane mujhe pukArA ! maiM * * * maiM AI. . .' aura vaha daur3I, phira reliMga para car3ha kara yamunA meM kUda jAne ke liye| jyoMhI usane chalA~ga mArI, to zakrendra ke vimAna ne use jhela liyaa| zacI ne use apanI chAtI se cA~pa liyaa| aura vaha puSpaka vimAna havAoM ko cIratA, AkAza ko tarAzatA, vipulAcala kI ora ur3A jA rahA hai| 'bhagavan, vaizAlI kI rAjabAlA candanA, zrIcaraNoM meM upasthita hai|' adhara para AsIna arhat mauna, niruttr| mauna gaharAtA gyaa| sArA samavasaraNa stabdha / apAra cuppI / diganta taka vyApta / ha~sa kI pA~khoM jaisA ujjvala paridhAna / donoM kandhoM para laharAte mukta kezoM kA vaibhava er3iyA~ cUma rahA hai / pUnama ke ugate candramA-sA tapaskAnta vizAla cehraa| ardhonmIlita tallIna dRSTi / candana bAlA ekAgra unmukha, prabhu kI usa nizcala mukha mudrA ko nihAratI raha gaIM / hAtha jor3e nahIM, hAtha uThAye / sara jhukAye nahIM, unnata zIza / udyat, usa rakta-kamalAsana kI eka paMkhurI ho jAne ke liye| ArapAra, khAlI, khulI, phailii| vizvambhara se bhara uThane ke liye| indrabhUti gautama ne usa anAhata mauna ko tor3A : 'bhagavatI A gaIM, bhagavAna ?' arhat cupa, mauna, akampa, nizcala / 'arddhanArIzvara kI ardhAMginI, unhIM ke bhItara se prakaTa ho gaI ?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 anuttara puruSa niruttara hai, svayam lIna hai / yahI usakA uttara hai| 'bhagavatI bhagavAna ke varaNa ko prastuta hai, bhante svAmin / ' romAMcana se candanA videha, vibhora ho rahI / A~kheM muMda gaIM / bar3I-bar3I mudrita palakoM ko barauniyoM meM bijalI barasa jAne ko vikala thamI hai| ___ 'mA~ A gaI, he triloka-pitA paramezvara / tumhArI sRSTi ko apane garbha meM dhAraNa karane ke liye / ' tIrthaMkara ke prabhAmaNDala meM eka vidyullekhA TaMkAra uThI / jala, thala, AkAza, prANi mAtra hila uThe / haThAt sunAI par3A : 'nigraMtha aura nirAvaraNa ho kara sammukha Ao, candana !' candanA natazIza ho gaI / muMdI barauniyoM se gAloM para A~sU bahate aaye| janama-janama kI graMthiyA~ jaise eka sAtha gala aaiiN| 'digambarI ho kara sammukha Ao, mA~ / sakala carAcara tumhAre stana-pAna ko tarasa rahA hai !' aura candanA ke Upara se jaise eka antahIna vasana utaratA calA gyaa| Dhera-Dhera zveta vasana nIce giratA haA, cAroM ora nadiyoM kI taraha phaila claa| svayam sattA ke yajJa-hutAzana ke bIca, lokAloka ne digambarI mA~ ke darzana kiye / mA~ kA vaha ananta cIra A~cala bana kara phaila gayA / nikhila ko apanI USmA meM DhA~pa kara, vaha A~cala akAla-puruSa kI nUtana sRSTi jhelane ko prastuta ho gyaa| 'arhat ApyAyita hue, devI !' 'kiMkarI kRtArtha huI, naath|' 'kiMkarI nahIM, maaheshvrii| jgdiishvrii| nikhila kI mahArAnI-mA~ ?' candanA sadhakuTI ke sopAnoM para sASTAMga praNipAta meM Dhalaka pdd'iiN| ve phUTa kara ro pdd'ii| 'apane liye nahIM, mere liye nahIM, prANi mAtra ke liye roo, candana / hara dukhiyA ke AMsU meM roo, cndn| hara pIr3ita ke hRdaya kA candana-lepa ho jAo, candana / ' 'nAtha, vaha saba tumhAre hAtha hai|' sopAna para ghuTanoM ke bala uTha kara, candanA aMjali kI taraha prabhu kI ora uThI raha gii| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'Arya gautama, mahAsatI candana bAlA pravartinI ke siMhAsana para AsIna hoM!' prabhu ke rakta kamalAsana ke bAyIM ora kI parikramA meM bhagavatI kA jalakAnta siMhAsana prastuta huA / dAyIM ora virAjamAna haiM, paTTagaNadhara bhagavadpAda indrabhUti gautama / gautama vinIta, namrIbhUta bhAva se bhagavatI kA svAgata karane gaMndhakuTI ke sopAna utara Aye / indrezvarI zacI, devI candana bAlA ko bar3e hI gaurava-sambhrama se uThA kara, unheM apane vakSa kA aura bA~ha kA avalambana detIM, Upara le aaii|* * *aura vipala mAtra meM asaMkhya A~khoM ne dekhA : bhagavato candana bAlA pravartinI ke siMhAsana para AsIna haiN| deva duMdubhiyA~ ghoSAyamAna huIM / zaMkha, ghaMTA, vAjiMtra sahasA hI baja utthe| achora jayadhvaniyA~ hotI calI gaIM : mahAsatI candanabAlA jayavanta hoM jagadIzvarI candanabAlA jayavanta hoM paramezvarI mahAzakti jayavanta hoM tribhuvana-mohinI mA~ jayavanta hoM * * *aura haThAt phira nIravatA vyApa gaI / 'zAstA ke sAtha saMnyAsinI hI raha sakatI hai, gautama / devI candana bAlA saMnyasta ho kara picchI kamaNDalu dhAraNa kreN|' 'bhagavatI, aura saMnyAsa ? ve mA~ to sarvAtIta haiM hI, prbhu|' 'saMnyAsa binA nUtana vinyAsa sambhava nahIM, gautama / ' 'so kaise, bhante mahAprabhu ?' 'vigata aura vartamAna ke sAre saMskAra-bandhanoM ko tor3e binA navya jIvana kI USA kaise phUTa sakatI hai ? bhagavAna svayam saMnyasta hue, gautama, tAki loka meM AcAra aura mukti kA rAjamArga prazasta ho| dharma-prasthApanA ke lie cAritrya-cakravartI arhat svayam, cAritrya meM lIlA bhAva se vicarate haiM / loka meM muktipatha kI ujjvala rekhA khIMcane ke lie, bhagavatI ko saMnyasta honA pdd'egaa|...' 'lekina bhagavan, vaidika AryoM kI paramparA meM, strI ke liye saMnyAsa varjita hai|' 'zAstA sAre jar3IbhUta bhedoM aura niSedhoM ko tor3ane Aye haiM / ve mRta ho cukIM, purAtana maryAdAoM kA bhaMjana karane Aye haiN| ve nUtana deza-kAla anusAra, navya maryAdAoM kA sRjana karane Aye haiM / kyA sAvitrI savitA kI hI uttarAMzinI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 nahIM ? kyA nArAyaNI, nArAyaNa ko hI arddhAMginI nahIM ? brAhmaNoM ne apanI bhoga- lAlasA aura prabhutA ke durga ko sudRr3ha banAne ke liye, nArI ko usakI maulika mahimA se padacyuta kiyA hai| eka ora mA~ aura bhagavatI kaha kara ve usakI pUjA karate haiM / dUsarI ora jIvana meM ve use apanI vAsanA - dAsI banA kara, usako aneka vidhi - niSedhoM ke kArAgAra meM bandinI banA kara rakhate haiM / 'zAstA puruSa-sattAka sabhyatA ke usa nAgapAza ko tor3ane Aye haiM / ve nArI ko usakI maulika mukta bhagavattA ke Asana para AsIna karane Aye haiM / ' 'prabuddha huA, bhagavan / apUrva hai yaha vidhAna, he tAranahAra / lekina mahAzramaNa tathAgata gautama bhI strI pravrajyA kA niSedha karate haiM / unake paTTa gaNadhara Ananda ne kaI bAra unase anurodha kiyA, ki aneka mahArAniyA~ aura rAjabAlAe~ tathAgata kI bhikSuNiyA~ hone kI prArthinI haiM / para zAstA gautama buddha ne koI uttara na diyA / vajrenA kA hAtha uThA kara mauna ho gaye / . . . ' 'devAnupriya gautama, arhat kevalI AptakAma hote haiM / ve kAma aura kAminI se bhayabhIta nahIM / ve nArI se palAyana nahIM karate / ve usakI parama kAminI AtmA kA varaNa karate haiM / nigaMTha nAtaputta use, nigraMtha bhAva se aMgIkAra karate haiM / ' tathAgata buddha mahAkAruNika haiM, gautama | dekhoge, nArI kI mumukSA se ve anukampita hue binA na raha sakeMge / aura eka dina strI unake dharmasaMgha meM bhikSuNI ho kara rahegI, devAnupriya / svabhAva ke adhikAra se kauna kisI ko vaMcita kara sakatA hai / ' aura suno gautama, jinezvarI sarasvatI ke kaviyoM ne AdikAla se mukti ko bhI ramaNI kaha kara gAyA hai| parama tattva ramaNa hI hai / parama UrjA ramaNI hI hai| para ramaNa nahIM, Atma- ramaNa / para- ramaNI nahIM, Apta- ramaNI / aisI udAra aura unmukta hai, jinezvaroM kI maryAdA / ve naitika pravacanakAra nahIM / ve svabhAva ke sAkSAtkAra haiM / so ve nigraMtha sahaja hI saMyata, saMvegavAna, svairAcArI haiM / vidhi - niSedha nahIM, unmukta Atma-vilAsa, yahI jinoM kA ekameva prAptavya hai, gautama / saMyama usa mukti kI sahaja yati hai, usakA mukta chanda hai, usakI layakArI hai / he brAhmaNottama gautama, savitA aura sAvitrI ke usa aTUTa yugala ko sAkSAt karo yahA~ / mAre bhedoM aura niSedhoM se pare / aura dharma ke nava manavantara kA vahana karo, gautama 1 / ' pravrajyA ke niyamAnusAra, devI candanabAlA ke samakSa keza- luMcana ke liye suvarNa pAtra prastuta huA / devI donoM hAtha uThA kara usa bhuvana mohana kezapAza ko ukhAr3a pheMkane ko prastuta huIM / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahasA hI parama Adeza sunAI par3A : 'nahIM, nahIM, tribhuvana-sundarI mA~ kI keza chA~va meM loka ke prANi mAtra Azraya paayeNge| yaha saundarya pArthiva nahIM, divya hai| yaha tyAga aura bhoga se Upara hai| yaha zuddha aura zAzvata saundarya hai / isameM mamatA hI anAyAsa samatA ho uThatI hai / moha hI na jAne kaba mukti ho uThatA hai / yaha saundarya cirakAla akSuNNa rahegA, gautama / ' bhagavAna cupa ho gaye / unake padmAsana ke gopana meM se anAyAsa picchokamaNDalu taira Aye / sammukha prastuta ho kara, mahA bhikSuNI candanabAlA ne unheM natazira ho kara zirodhArya kiyaa| phira ve bhagavAna ko tIna pradakSiNA de kara, pravartinI ke Asana para virAjamAna ho giiN| bhUtabhAvana bhagavAna mahAvIra jayavanta hoM bhUtabhAvanI bhagavatI candanabAlA jayavanta hoM dharma-parSadA sthagita ho gaI / bhagavAna gaMdhakuTI se utara kara, caityavRkSa ke tale sthita 'devacchandaka' meM vizrAma karane cale gye| agale prAtaHkAla kI dharma-parSadA meM bhagavAna ko kisI ne Ate na dekhA / ve anAyAsa hI Urdhva meM utthiSTha dikhAI par3e / bhagavadpAda gautama prabhu ke kamalAsana kI tIna pradakSiNA de kara, sammukha praNipAta meM nata ho rahe / akhaNDa mauna vyApa rahA / sahasA hI anuzAstA gautama ne nivedana kiyA : 'kalikAla ke tIrthaMkara mahAvIra, apane yuga-tIrtha kA pravartana kareM, bhagavan / ' nIravatA gaharAne lagI / aura vahIM eka gahana nAda meM taraMgita ho uThI : 'uppanane i vA, vigame i vA, dhuve i vA uppatne i vA, vigame i vA, dhuve i vA uppanne i vA, vigame i vA, dhuve i vA' prabhupAda gautama ko smaraNa ho AyA : madhyama pAvA ke yajJa-maNDapa meM haThAt yahI dhvani to guMjita sunAI par3I thI / oha, to prabhu kA sAr3he bAraha varSa vyApI akhaNDa mauna, sarvaprathama isI tripadI meM phUTA thA ? * * *aura gautama isa navya gAyatrI meM gaharAne lage / sRSTi kA srota, aura usakI sArI abhivyaktiyA~, tamAma AyAma ina zabdoM meM khulane lge| svayam gautama to zabdAtIta bhAva se prabuddha hue / para sarvajana ke pratibodha aura kalyANa ke bhAva se prerita ho kara unhoMne prazna kiyA : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'bhante, tattva kyA hai ?' 'arhat tattva nahIM kahate, astittva kahate haiM, padArtha kahate haiM, gautama / ' 'to vahI kaheM, nAtha / ' 'padArtha utpanna hotA hai|' 'bhante, padArtha utpanna hotA hI jAyegA, to vaha loka meM kaise samAyegA ?' 'padArtha vyaya hotA hai|' 'bhante, yadi padArtha vyaya hotA hai, to vaha utpanna hogA aura naSTa ho jaayegaa| phira zeSa kyA rahegA ?' 'padArtha dhruva hai, devaanupriy|' 'bhante, jo utsAda-vyaya dharmA hai, vaha dhruva kaise hogA? kyA utpAda, vyaya, aura dhrauvya meM virodha nahIM ?' 'vaha virodha nahIM, virodhAbhAsa hai, gautama / vaha dravya kA anaikAntika svabhAva hai, gautama / yahI usakI maulika sthiti hai / dravya eka AyAmI nahIM, bahu AyAmI hai| vaha ananta guNa aura ananta paryAya-dharmA hai| zAstA use yathAvat dekhate haiM, yathAvat jAnate haiM, yathAvat kahate haiN| ve anumAnI nahIM, pratyakSa jJAnI haiN| isI se ve padArtha kI vyAkhyA nahIM karate, paribhASA nahIM krte| ve use sAkSAt karate haiN| aura usI pratyakSa darzana-jJAna ko kahate haiM / unake liye dravya svayam hI darzana, jJAna, cAritrya aura kathana ho gayA hai / sattA svayam unake bhItara se dhvanita hotI hai, zabda meM avatarita ho kara, sarva ko bodhagamya hotI hai| vaha sattA ekamukhI nahIM, nAnAmukhI hai / vaha sarala nahIM, saMkula hai| vaha viyukta nahIM, saMyukta hai| isI se virodhAbhAsI hote bhI, vaha svayam meM avirodhI aura samanvita hai / vaha sarva samAvezI hai, sarvatomukhI hai / ' 'aisA lagatA hai, prabhu, ki jaise yaha saba sAmane khula rahA hai| jaise tAle TUTa rahe haiM, jaMjIreM gira rahI haiM / parde haTa rahe haiM, dvAra khula rahe haiN|' 'vahI vahI, gautama / tuma anugRhIta hue, tuma dharma-cakSu hue, saumya / ' 'lekina lokajana to kramazaH samajhanA cAheMge, svAmin !' 'pUcha, gautm|' 'Apane dravya kA svarUpa khaa| usakA lakSaNa kaheM, bhnte| usakI saba se bar3I pahacAna kyA ?' 'sallakSaNaM dravyaM / dravya kA lakSaNa sat hai / vaha hai| aura jo hai, vaha sadA hai| usakA vinAza nahIM, abhAva nhiiN|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'usa sat kA lakSaNa kaheM, svAmin / ' 'utpAda-vyaya-dhrauvya yuktaM satvam / vaha sat ekabAragI hI utpAda, vyaya, dhruvatva ye yukta hai| vaha pratikSaNa utpanna ho rahA hai, vyaya ho rahA hai, phira bhI sadA vahI hai / hara vyakti, hara vastu, hara padArtha kI yahI maulika sthiti hai| yahI sat hai, gautama / ' 'dharma kyA hai, bhante?' 'vastu svabhAvo dhammo / vastu kA svabhAva hI dharma hai, devaanupriy|' 'vaha dharma jIvana meM kaise Aye, bhante ?' 'vastu kA jo utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka svabhAva hai, usake anusaraNa meM jInA hI, dharma ko jInA hai|' 'ise spaSTa kareM, devArya / ' 'pratyeka vyakti aura vastu meM anukSaNa kucha bIta rahA hai, kucha nayA A rahA hai, kucha hai jo sadA vahI hai / taba Avazyaka hai ki hara anya vastu aura vyakti ke sAtha, apane sambandha aura vyavahAra meM, hama usake svabhAva ke sAtha tanmaya jiyeN| usameM jo bIta rahA hai, usake sAtha hama bIteM, usameM jo nayA A rahA hai, usake sAtha hama bhI naye hoM, usameM jo dhruva hai, usake sAtha hama dhruva rheN| merA bhI yahI svabhAva hai, anya kA bhI yahI svabhAva hai / svabhAvoM kI isa samvAditA meM jInA hI, dharma ko jInA hai / vahI jIvana kA saundarya hai, saMgIta hai, Ananda hai, mokSa hai, AyuSyamAn / ' 'isa dharma aura mokSa ke mArga ko sunirdhArita kareM, bhagavan / ' 'samyak darzana jJAna cAritrANi mokSamArgaH / vastuoM aura vyaktiyoM ko samyak dekhanA, samyak jAnanA, unake sAtha samyak sambandha aura vyavahAra meM jInA, yahI mokSa-mArga hai| jo isa prakAra jItA hai, vaha anupala mukta hotA rahatA hai| vaha jIvana meM hI mokSa ko jItA hai| vaha jIvanmukta hai / ' 'isakA artha huA, vItarAga jIvana jInA / lekina rAga na ho, to koI jIvana kyoM jiye, kaise jiye? rAga hI to jIvana hai, bhante prabhu / ' ___'rAga jIvana nahIM, mRtyu hai| rAga hote hI vastu hAtha se nikala jAtI hai. vyakti se viyoga ho jAtA hai / jIvana kI anAhata dhArA, Ahata ho jAtI hai| jJAyaka aura jJeya, bhogya aura bhoktA, donoM hI anukSaNa badala rahe haiM / to unake bIca kA sambandha bhI anukSaNa navIna hI ho sakatA hai / avasthA vizeSa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wd se rAga ho jAye, to jo navIna A rahA hai, usase hama vaMcita raha jAyeM / rAga Ate hI, vastu aura vyakti se viccheda anivArya hai, gautama nita navyatA hI jIvana hai, gautama / rAga hai, jar3a vigata paryAya se cipaTe rahanA / vahI duHkha hai / vahI mRtyu hai / ' 'sattA ke sAtha, aTUTa saMyoga meM jInA cAhatA hU~, bhante / hara prANI yahI to cAhatA hai / sabake sAtha sadA jur3Ava meM jInA / ' 'prANI mAtra kI vaha jijIviSA parama satya hai / para ajJAnajanya moha ke kAraNa vaha sampUrNa jIvana nahIM jI pA rahA hai / aura apUrNa jIvana use sadA Artta aura tRSNAkula banAye rakhatA hai / sattA ke sAtha samvAda meM jInA hI sampUrNa jInA hai / aisA samvAdI anAyAsa vItarAgI hogA hI / kyoMki sattA svayam hI vItarAga hai / kaNa-kaNa, jana-jana apanI sattA meM svatantra haiM / ve eka-dUsare meM hastakSepa nahIM karate, nahIM kara skte| phira bhI hama balAt hastakSepa karate haiM / to hAtha lagatA hai vigraha, kalaha, saMgharSa / raktapAta, mahAyuddha | hiMsA kA duzcakra / yaha pUrA itihAsa / 'jAno gautama, vyaktiyoM aura vastuoM ke bIca kA maulika sambandha, rAga kA nahIM, paraspara avakAza aura avagAhana kA hai / hama eka dUsare ko avakAza deM / hama saha-astitva meM jiyeM aura svatantra raheM / avakAza yaha ki, hama saba sabako samAyeM / pratiruddha na raheM, TakarAyeM nahIM, avyAbAdha mArdava se eka-dUsare ko paraspara meM samAte jAyeM / paraspara ke svabhAvagata svAtantrya ko akSuNNa rakhate hue / yahI prema hai / yahI sarva ke sAtha aTUTa saMyoga meM jInA hai / ' 'lekina yaha to vaiyaktika sukha aura mukti kA mArga huA, bhagavan / samAja meM jo aneka vigraha haiM, saMgharSa haiM, vaiSamya haiM, unakA nirasana kaise ho, svAmin ?' 'samAja bhI to sattA kA hI eka sAmudAyika rUpa hai| hara vyakti eka sattA hai, hara vastu eka sattA hai, unakA samudAya eka virATa sattA hai / yadi jana-jana sattA-svarUpa ke sAtha samvAda meM jIne kI kalA sIkha jAyeM, to artha, samAja, rAja ke sAre vaiSamya anAyAsa samatA meM pariNata ho jAyeM / sattA ke sAtha samvAda meM jInA hI, samatva meM jInA hai / sattA apane mUla meM hI samatva meM virAjamAna hai | apane ahaMjanya rAga - mamakAra, adhikAra se hamane use viSama aura vyabhicarita kara diyA hai / ' 'Aja ke AryAvarta meM yaha vaiSamya parAkASThA para hai, bhagavan / dharma luptaprAya hai / isakA nirAkaraNa kaise ho, prabhu ?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'yaha vyavasthA, sattA ke svabhAva para AdhArita nhiiN| rAjya aura vANijya, parama sattA aura usakI sampatti para balAt adhikAra karate haiM / ye kabjA karate haiN| ye sattA ko kaida karate haiM / usakI hatyA karate haiM / usake svAtantrya kA apaharaNa karate haiN| to U~ca-nIca, dhanI-nirdhana, zAsaka-zAsita, zoSaka-zoSita ke bhedoM aura varga-vigrahoM kA anta nhiiN| pUrA itihAsa vahI duzcakrI zRMkhalA hai / sattA ke samyak darzana aura samyak jJAna ke sAtha, svabhAva ke tAratamya meM jIne se jo vyavasthA pratiphalita hogI, vahI isa duzcakra ko tor3a sakegI / vahI itihAsa ko ulaTa sakegI / vahI TikAU hogI / sattA kA maulika samatva, jaba sahI darzana, jJAna, caryA dvArA jana-jana meM udita ho uThegA, to samAja aura saMsAra kI vyavasthA ApoApa hI samvAdI ho utthegii|' 'ise jIvana ke stara para sIdhA kaheM, svAmin / ' 'hama vastu aura vyakti kA Adara nahIM karate, use prema nahIM karate, usakA upayoga karate haiN| apane ahaM-rAgajanya svArthoM kI pUrti ke liye| yahI zoSaNa hai / jIvoM meM paraspara upagraha ho sakatA hai, zoSaNa kaise ho sakatA hai| vaha svabhAva nahIM, usakI hatyA hai / _ 'maiM kahatA hU~, gautama, hama apane ko kendra meM rakha kara, sarva ko paridhi meM rakhate haiM / hama ekameva bhoktA hokara rahate haiM, aura sarva ko bhogya mAnate haiM / merA bhojana, merA vasana, merA zayana, merA maithuna, merA kIrtana, merA dhana saba se Upara aura Age hai / usakI prApti ke liye anya saba sAdhana haiM / vastu aura vyakti mAtra yahAM paraspara eka dUsare ke upayogI sAdhana ho gaye haiM !' 'merI A~kheM khula gaI, bhante / maiM itihAsa kI pUrI sar3AMdha ko ArapAra sAfa dekha rahA huuN|' ___ 'vastutaH yahA~ koI kisI kA sAdhana nahIM. gautama / ho nahIM sktaa| vaha svabhAva nahIM / hama sAdhana banane aura banAne ke bhrama meM jIte haiM, ki naSTa-bhraSTa hote haiN| apAra duHkhoM kI sRSTi karate haiN| sArA loka asundara ho uThatA hai|' 'maiM kahatA hU~, gautama, yahAM hara sattA, phira vaha cetana ho ki acetana ho, svayam hI apanA sAdhya hai / yahAM mUlataH hama paraspara eka dUsare ke sAdhana nahIM, sAdhya hI ho sakate haiN| arthAt usa anya ko bhI usI ke liye upalabdha karanA hai, tabhI use apane liye bhI hama upalabdha kara skeNge| anya kA svArtha hI merA svArtha ho jAye / to saba paramArtha ho jAye / ' 'isa jIvana-prakriyA ko aura bhI spaSTa kaheM, bhagavan / ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'usa anya ke svabhAva se saMgata jInA hai| usake sAtha sura-samvAda meM jInA hai| usake chanda laya tAla meM, apane chanda laya tAla ko milA kara jInA hai| yahI pUrNa prema hai, yahI pUrNa bhoga hai|' 'hara AtmA pUrNa bhoga, nitya saMbhoga meM hI to jInA cAhatA hai, nAtha / prANa-prANa ke vallabha, prANa-prANa kI dAha aura cAha bola rahe haiM / ' 'hAM gautama, paraspara pUrNa bhoga, aTUTa aura nitya sambhoga / kevalI usI parama rasa ke AsvAdaka aura bhoktA haiN| aise bhoga meM hama paraspara kA upayoga nahIM karate, zoSaNa nahIM karate, paraspara ko upalabdha hote haiM / paraspara ko sampUrita karate haiM, ApyAyita karate haiM, kRtArtha karate haiN|' 'yaha kisa prakriyA se sambhava hai, prabhu ?' 'prakRti aura sRSTi ko pUrNa saMcetanA se dekho aura jAno, gautama / to pAoge ki cetana-acetana hara sattA yahA~ svabhAva se hI AtmadAnamayI hai| saba apane ko anyoM ke prati de rahe haiM / mAno de kara hI ve jI sakate haiM, sukhI, sArthaka aura mukta ho sakate haiN| pRthvI, jala, vAyu, agni, AkAza aura vnsptiyaaN| latAoM se lipaTe vRkSa-vana / sAre dhAtu, sAre khanija, jalacara, thalacara, nabhacara prANi mAtra kisI na kisI rUpa meM apanA AtmadAna karake hI sarva ke sAtha ekAtmya bhAva se jI rahe haiN| yahA~ taka ki prANiyoM ke bIca jo yauna lAlasA hai, vaha bhI AtmadAna kI hI eka prakRta pukAra hai| samAja, samudAya, vizvajIvana isI saMyukti meM se sambhava hai / jaMgala haiM, pazu haiM, kITa-pataMga haiM, ki mAnavaloka jIvana-dhAraNa karatA hai / sabhI nikAya, hama saba, yahAM eka dUsare ke liye anivArya haiN| saha-astitva se hI sva-astitva sambhava hai|' 'oha prabhu, nikhila ke sAtha adbhut tAdAtmya anubhava kara rahA huuN|' 'vItarAga, niSkAma, naisargika AtmadAna / ye phUTate jharane, ye parvata, nadiyA~, sAgara / paMkhiyoM kUjate AkAza / Rtu-vAtAsa, havA-ujAsa / vasanta kI vnshrii| kUkatI koyala / barasate bAdala / kar3akatI bijalI / hara nara-nArI ke prANa meM apane ko de DAlane kI vyAkulatA / vItarAga, niSkAma, naisargika AtmadAna / sArI sRSTi meM nirsaga se hI, paraspara AtmadAna kA yaha yajJa nirantara cala rahA hai / isI umar3ana meM se sRSTi kA udbhava, AvirbhAva aura vikAsa hai / isI meM usakI sampUrti aura mukti hai|' lekina yaha yajJa hara pala bhaMga ho rahA hai, bhante / yaha kaise akhaNDa rahe ?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'apane ahaMjanya moha-mamakAra, rAga-dveSa ke kaSAya se hama hara kSaNa isa yajJa ko bhaMga karate haiM / hama anupala sattA ke svabhAva ko apane svArtha-rAga se vikRta karate rahate haiM / hama havA, pAnI aura antarikSoM para bhI apane svAmitva aura adhikAra kI mohara mAranA cAhate haiM / hama nadI ko, mA~ ke dUdha ko, sAgara ke ratnakoSa ko, apane qhaz2Ane meM banda karate haiM / hama karor3oM ko vaMcita kara aura abhAva meM jilA kara, sAre jagata ke aizvarya ko akele bhoganA cAhate haiM / hamane pRthvI mAM ke stanoM ko balAt usakI asaMkhya santAnoM ke hAthoM aura hoThoM se chIna kara, use apane Theke aura bhoga kI vastu banA liyA hai / anya ko vaMcita kiye binA jInA hamArI Adata meM nahIM / yaha ahaMkAra-mamakAra hI, hara samaya mahAsattA ke isa 'parasparopagraha jIvAnAm' yajJa ko bhaMga kara rahA hai|' 'yaha yajJa kaise abhaMga ho sakatA hai, bhante ?' ___ 'phira kahatA hai, vahI sarva ke sAtha svabhAvagata samvAda meM jI kara / vANijya aura rAjya kI AsurI zaktiyA~ usa yajJa ko satata bhaMga karane meM lagI huI haiM / vANijya aura rAjya ko samApta ho jAnA par3egA / svayam yajJapuruSa hI, apanI nirantara AtmAhuti se isa buniyAdI balAtkAra kI jar3oM ko nirmUla kara sakatA hai / usake AtmadAna kA pravAha carAcara ko AplAvita kara de, to anAyAsa viplava ho jAye / siMhAsana ulaTa jAyeM, aura qhajAne khula kara rAstoM para baha jaayeN| saba saba kA ho jaaye| 'yaha zakya ho jAye, gautama, to vyakti, samAja, rASTra se lagA kara samasta bhUmaNDala, itihAsa taka ke sAre vaiSamya aura saMgharSa, ApoApa samApta ho jaayeN|' __ "trilokInAtha yajJapuruSa sammukha haiM / svayam jAtaveda, parama hutAzana jagata meM cala rahe haiN| loka aura itihAsa unake dharma-cakra pravartana kI pratIkSA 'tathAstu, gautama !' 'he yugandhara tIrthaMkara prabhu, ye asaMkhya saMsArI jana, dharma-mArga kI koI spaSTa rekhA sammukha pAnA cAhate haiM / sarvajana isa vicAra ko AcAra meM kaise lAyeM, prabhu / usakA koI sahaja mArga ?' ___ 'yaha vicAra nahIM, sAkSAtkAra hai, gautama / vicAra vaikalpika aura anukramika hotA hai / sAkSAtkAra Akasmika, avikalpa aura sAmagrika hotA hai| zAstA vicAra nahIM bolate, sAkSAtkAra bolate haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 'jAno AyuSyamAna, padArtha aura vizva ke svabhAva ko sAkSAt karanA hogA / unakI saMgati meM jInA hogA / kaNa-kaNa, jana-jana ke prati nirantara prastuta aura khule rahanA hogA / apane aura sRSTi ke hara bhAva, spandana, vRttipravRtti, kriyA-pratikriyA ke prati saMcetana raho / anukSaNa apramatta, jAgRta bhAva se jiyo / yahI mArga hai / ' 'lekina tIrthaMkara pArzvanAtha ne to caturyAma dharma mArga kA pravartana kiyA thaa| unhoMne loka ko AcAra saMhitA pradAna kI thii| vaha kyA mArga nahIM prabhu ?' 'AcAra jaba saMhitA banatA hai, vidhi-niSedha meM baddha hotA hai, to vaha antataH jar3a rUr3hI ho kara raha jAtA hai| pArzva ke caturyAma dharma kI bhI vahI gati huii| vaha kucha zramaNoM aura zreSThiyoM kI sAThagA~Tha kA saudA ho kara raha gayA / AcAra kI rekhA, svayam sattA meM se pratikSaNa jIvanta prakAzita ho rahI hai / niHsandeha satya, ahiMsA, acaurya, aparigraha aura brahmacarya kA sarvatomukhI AcAra mArga jinezvaroM ne nirdhArita kiyA hai / para vaha koI bAhya naitika vidhAna nahIM / ye svayaMsattA meM se udbhUta, pravAhita pratijJAe~ hai / ye pAlane kI cIz2a nahIM, jIne kI cIz2a hai / 'suno devAnupriya, jo svabhAva hai, vaha balAtkAra kaise ho sakatA hai, vaha svairAcAra hI ho sakatA hai / sarva ke prati anukSaNa saMcetana bhAva se jInA hI, satya, ahiMsA, asteya, aparigraha, brahmacarya ko anAyAsa pratipala jInA hai / yaha naitikatA nahIM, AtmikatA hai / yaha vidhi - niSedha nahIM, Atma-samveda hai / yaha nirA tattva nahIM, Atmatva hai, nijatva hai, svayam astitva hai / yahI amaratva hai / 'isI se kahatA hU~, gautama, eka kSaNa ke liye bhI pramAda na kara / pramAda hI mRtyu hai / nirantara saMcetana bhAva se jInA hI, sarva ke prati hara samaya satya, ahiMsA, acaurya, aparigraha, brahmacarya meM jInA hai / saMcetanA, saMcetanA, akhaNDa saMcetanA, avikala saMcetanA / isI meM jinezvaroM dvArA kathita sAre aNuvrata aura mahAvrata samAye haiM / yahI eka mAtra saccA vrata hai / anya saba vratAbhAsa aura bAhyAcAra hai / usase pradarzana aura pAkhaNDa nipajatA hai / 1 'vratI vaha gautama, jo vicakSaNa ho / vicakSaNa vaha gautama, jisakA cakSaNa viziSTa ho, ekAgra ho, sampUrNa ho / jo abhIkSNa jJAnopayoga meM jiye / jo abAdha, anAhata saMcetanA meM jiye / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'jAno anuzAstA, jo isa saMcetanA ko khaNDa rUpa se jI pAte haiM, ve aNuvratI haiN| jo isameM akhaNDa jIte haiM, ve mahAvratI haiM |jo dharma kA zravaNa kara, use jIne ke prayAsI haiM, ve zrAvaka haiN| jinakI caryA hI aisI ho, ki usameM dharma, anukSaNa karma ho kara pravAhita ho, ve zramaNa haiM / zramaNa apane hara evAsa meM sAvadhAna hai |hvaa, pAnI, mATI taka ko unakI anumati se hI grahaNa karatA hai / usakA jIvana nirantara AtmAhuti kA yajJa hotA hai| __'devAna priya gautama, dharma ke saMvahana ke liye, saMgha anivArya hai / saMgha hI mahAsattA kA samaSTika pratinidhi hai / yaha saMgha svabhAvataH cAra AyAmoM meM saMghaTita hai| zrAvaka aura zrAvikAe~, zramaNa aura zramaNiyA~ / zrAvikA aura zramaNI-saMgha kI adhiSThAtrI hoM, mahAsatI candanabAlA / zrAvaka aura zramaNa-saMgha ke adhiSThAtA pada para tuma niyukta hue, gautama / yaha caturvidhi dharma-saMgha hI AgAmI kalikAla meM jinezvaroM ke 'vastu-svabhAvo dhammo' kA saMvahana kregaa| zAstA apane Atmahavana ke hutAzana para isa dharma-saMgha ko prasthApita karate haiM / ___ 'bhagavatI candanabAlA, bhagavadpAda gautama, isa catuAyAmI saMgha ke sAtha, mahAvIra ke yuga-tIrtha kA netRtva kareM / ' aura jayadhvani guMjAyamAna huI : 'triloka aura trikAla ke adhIzvara.parama paramezvara, tIrthaMkara mahAvIra jayavanta hoN|' aura anusaraNa meM asaMkhya kaNThoM se jayakAre gUMja utthiiN| 'Adeza, Adeza, he kalikAla ke paritrAtA / jIva mAtra ke ekameva hitaMkara, aura Atma-svarUpa bhagavAna !' ___ 'mahAsattA ke isa parama muhUrta meM, ekala mahAvIra sakala ho gayA, gautama / vyaSTi samaSTi ho gii| vyakti svayam samAja ho gyaa| piNDa brahmANDa ho gyaa| avAntara sattA kI isa dvaMdva-khelA ke bIca dvaMdvAtIta mahAsattA svayam vicaraNa karegI / ekameva puruSa ananta dhArAoM meM pravAhita hoNge| _ 'yaha saMgha hI arhat kA vaha brahmANDIya zarIra hai| isa meM tuma saba ekAgra, ekAkAra hoM raho / suno, suno, daso dizAoM se Rgveda gA rahe haiM : saGgacchadhvaM saM vadadhvaM saM vo manAMsi jAnatAma / devA mAgaM yathA pUrve sajAnAnA upAsate // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAno mantraH samitiH samAnI samAnaM manaH saha citteSAm / samAnaM mantramabhi mantraye vaH samAnena vo haviSA juhomi / / samAnI va AkUtiH samAnA hRdayAni vH| mamAnamastu vo mano yathA va sushaasti|| samasta lokAkAza isa RcAgAna se AplAvita ho gyaa| sahasA hI phira jayadhvaniyAM gUMja uThI : parama sattAdhIza arhanta jayavanta hoM traikAlyezvara mahAkAla puruSa jayavanta hoM veda puruSa mahAvIra jayavanta hoM phira Adeza sunAyI par3A : 'nikhila kI mA~ bhagavatI candana bAlA, zAstA ke prathama dharmacakra ko saMcAlita kareM! kalikAla ke dharma-dhurandhara anuzAstA indrabhUti gautama dvitIya dharmacaka kA saMcAlana kareM !' aura agale hI kSaNa zacI ke kandhe para hAtha rakha, zakrendra dvArA vAhita mahAsatI candana bAlA gandhakuTI ke sopAna utara aayiiN| mA~ kI usa dhIragAmI mArdavI bhaMgimA se prANi mAtra athAha USmA meM Azvasta ho gaye / zrImaNDapa ke pUrva dvAra meM, ThIka zAstA ke sammukha birAjamAna hiraNya-ralima dharmacakra ko jaba mA~ ne hAtha uThA kara cakrAyamAna kara diyA, to samavasaraNa kI sabhI dizAoM aura vIthiyoM meM birAjita zata-zata dharmacakra calAyamAna ho uThe / aneka prabhAmaDaNloM kI zreNiyA~ eka sAtha sAre samavaraNa meM kauMdha uThIM / jaise parama satya kA sudarzana cakra, ajJAna ke jar3IbhUta dhvAntoM ko ArapAra cIratA huA, lokatrANa ke liye digantoM taka vyApta ho gyaa| usake anusaraNa meM anuzAstA gautama ne, dvitIya dharmacakra kA saMcAlana kiyA / aura dharmacakroM kI eka antahIna paramparA cAroM dizAoM meM, itihAsa meM, bhUgola meM, khagola' meM eka bAragI hI dhAvamAna dikhAI pdd'ii| __ anaginatI zrAvaka-zrAvikA, zramaNa-zramaNI, AbAla-vRddha-vanitA nara-nArI,zrI bhagavAna ke anugraha se unmeSita ho utthe| ve zrImaNDapa kI vizAla prAMgaNa-bhUmi meM umar3a Aye / prabhu ne udbodhana aura trANa kA hAtha uThA diyA / ve saba A~suoM meM pighala kara gandhakuTI ke pAdaprAnta meM namita ho gaye / zrIgurukRpA se ve kSaNa mAtra meM hI saMcetana ho utthe| ve vicakSaNa vratI ho gye| unakI bhRkuTi meM dharmacakSu ujala uThA / ve anAyAsa dhyAnastha ho gye| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utpAda vyaya dhrauvya yuktaM satvam utpAda vyaya dhrauvya yuktaM satvam utpAda vyaya dhrauvya yuktaM satvam samyak darzana jJAna cAritrANi mokSamArgaH samyak darzana jJAna cAritrANi mokSamArgaH samyak darzana jJAna cAritrANi mokSamArga: -kA mahAmaMtra avirala avirAma unake raktachanda meM dhvanita hotA calA gyaa| aura A~kheM kholate hI unhoMne eka gahana harSAghAta ke sAtha anubhava kiyAH ki jagata aura jIvana ko ve eka apUrva nUtana Aloka meM mAsvara dekha rahe haiM, martya pRthvI kA ceharA itanA sundara to pahale kabhI nahIM dikhAyI par3A thA ! Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aham ke vIrAnoM meM idhara mahAvIra vana se nikala kara jana meM prakaTa ho gye| udhara zreNika jana se palAyana kara, vijana meM kho gaye / para ve isa bhUgola se bhAga kara jAyeM, to kahA~ jaayeN| magadha kA sImAnta lA~gha kara, ve isa campAraNya meM bhaTaka par3e haiN| para yahA~ bhI kahIM chupane yA kho jAne kI jagaha ve nahIM Toha pA rahe haiN| yahA~ bhI saba kucha kitanA ujAgara, ujjIvita, caukannA hai| yahA~ bhI cappe-cappe para eka avirAma pagacApa gUMja rahI hai| kaNa-kaNa aura kSaNa-kSaNa ke bhItara koI cala rahA hai| isase bacata kahA~ ? campAraNya ke aise bhayAvaha narjanyoM taka meM ve ghusate cale gaye haiM, jahA~ kabhI manuSya kA pada-saMcAra hI nahIM huaa| aDAbIr3a, pathahIna aTaviyoM meM ve andhAdhundha bhaTaka rahe haiM / * para yaha kyA hai, ki jahA~ ve paira rakhate haiM, vahIM eka pagaDaMDI prakaTa ho uThatI hai / dUriyoM meM jAtA eka prazasta rAstA khulatA dikhAyI par3atA hai| jidhara dekhate haiM, udhara hI rAste khulate dikhAyI par3ate haiN| lekina yaha kyA, ki hara rAstA vipulAcala ko jA rahA hai / zreNika kI A~kha meM bijalI kI taraha kauMdha jAtA hai, vaha zikhara / aura ve ulTe pairoM lauTa par3ate haiN| to udhara bhI vahI rAstA sAmane par3a kara, pairoM ko betahAzA khIcatA hai| * * yA to ve usa rAste para cala par3eM aura cale jAyeM, jahA~ vaha le jaaye| yA phira ve apane hI Atma ke parama nibhRta meM lIna ho jaayeN| aura koI vikalpa sambhava nhiiN| . - lekina unheM caina nahIM, virAma nahIM ki ve kahIM ruka sakeM, thama sakeM / baiThanA aura leTanA taka unake vaza kA nahIM raha gayA hai| calate hI cale jA rahe haiM, nirlakSya, badahavAsa, campAraNya ke sunasAna aura khUkhAra jaMgaloM meM / unake atyanta nijI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 parikara ke kucha loga, zastrAstroM se laisa dUra-dUra raha kara unakA pIchA kara rahe haiN| apane isa durdAnta yAyAvara samrATa ke sAmane par3ane kA sAhasa unameM nahIM hai| uma dina kA vaha visphoTaka prabhAta samrATa ke mana meM rAta-dina cakkara kATa . rahA hai| * * paMcazela kI ghATiyA~ aura upatyakAeM usa savere haThAt deva-dundubhiyoM se ghoSAyamAna ho uThI thiiN| divya vAjiMtroM se antarikSa guMjarita ho rahe the| magadha ke AkAza utarate devamaNDaloM ke vimAnoM se jhalamalA uThe the / aura zreNika ne apane prAsAda ke sarvocca vAtAyana se dekhA thAH vipulAcala aura vaibhAra ke ka~gUroM para apparAyeM nAca rahIM thiiN| dina-rAta saundarya aura vilAsa ko tarasatI zreNika kI AtmA ko de urdaziyA~ aura tilottamAe~ antima rUpa se uccATita kiye de rahIM thIM / oha, asahya dAhaka thA lAvaNya kA vaha prajjvalita lok| mAno ki usameM Ahuta ho jAnA hogA, aura upAya nahIM / kisane ujAlI hai yaha homAgni ? .. __... ' aura rAjagRhI ke paNyoM aura cauka-caurAhoM meM avirAma jayadhvaniyA~ uTha rahIM thiiN| rAha-rAha para sArI prajA eka julUsa meM umar3a par3I thii| ThIka magadhezvara ke rAja-prAsAdoM ke sAmane se guz2aratI bhIr3a kA diganta-bhedI ghoSa uTha rahA thA : vaizAlI ke rAja-saMnyAsI varddhamAna mahAvIra sarvajJa ho gaye : vipulAcala para deva-sRSTiyA~ utara rahI haiM, ve kaivalyasya' prabhu kA samavasaraNa raca rahI hai, trailokyezvara bhagavAna mahAvIra jayavanta hoM, samrAToM ke samrATa, ananta koTi brahmANDanAyaka tIrthakara mahAvIra jayavanta hoM ! - sunakara samrATa apane gopana-kakSa ke gavAkSa meM stambhita ho rahe / jaise kisI ne mAraNa, mohana, vazIkaraNa, kolana una para eka sAtha kiyA ho / unake kAna kA antima pardA bheda kara unakI stabdha cetanA meM kevala eka hI dhvani gUMja rahI hai : 'samrAToM ke samrATa, ananta koTi brahmANDa-nAyaka bhagavAna mahAvIra !' . . aisI bhI koI sattA ho sakatI hai ? to merI sattA samApta ho gaI ? merI hI dharatI meM dhaMsa kara, kisI ne mujhe dharAzAyI kara diyA ! mere hI rAjanagara rAjagRhI meM, merI nahIM, usakI jayakAreM gUMja rahI haiM! - 'oha, mere ratnakakSa kA yaha vaibhava, yaha merI vilAsa-zaiyA hI mujha se chiTaka kara dUra khar3I ho gayI hai / apane hI bAhubala se jItI merI yaha pRthvI taka mere pairoM tale se khisaka gaI hai| mujhe sahArA dene ko vaha taiyAra nhiiN| yahA~ kA saba Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kucha mere liye parAyA, baig2AnA ho gayA hai| hara zai ne mujhe dhokhA de diyA hai| eka nagna aura niSkriya bhikSuka ne, eka u~galI taka hilAye binA, A~kha taka uThAye binA, apAra bAhubala aura pauruSa se jIte mere sAmrAjya para anAyAsa qabjA kara liyA ? ___ . . 'aisA kaise ho sakatA hai ? itihAsa meM aisA sunA nahIM gyaa| yaha vAstavika nahIM, mAyika lagatA hai| yaha kisI tAMtrika vidyAdhara kA indrajAla hai| ___.. mere sara para maNDalA rahe ye deva-devAMganAoM ke ratnoM jhalamalAte vimaan| paMcala ke marmoM meM gAja rahe mRdaMga aura nakkAr3e / vipulAcala kI zikharamAlA para nAcatI ve apsariyA~ ! * "aura unakI jhaMkAroM meM se uThatA A rahA raMgAraMga AbhAoM kA eka virAT bhvn| jise loga sarvajJa mahAvIra kA samavasaraNa kaha rahe haiN| usakI dhrm-sbhaa| dharma-sAmrAjya-nAyaka kA rAja-darabAra / '.. lekina yaha saba vAstavika nahIM / Thosa nhiiN| grAhya nhiiN| buddhigamya taka nhiiN| nizcaya hI mahAvIra ne nidAruNa tapasyA karake koI carama taMtra-vidyA siddha kara lI hai| aura usI ke bala usane ye sAre indrajAla dikhA kara merI prajAoM ko sammohita aura mUrcchita kara diyA hai / aura saba ke tana-mana, indriyoM ko kIlita kara, unako apane mAyAvI aizvarya kI mahimA se digbhramita kara diyA hai|' . . aura apane hI aTTahAsa ko suna kara zreNika svayam se bhayabhIta ho uThA thaa| parvatoM ko hilA dene vAlA usakA vIrya tharathara kA~pa rahA thaa| usakI bhujAe~ mAno pakSAghAta se luMThita-sI ho gaI thiiN| * * usane cIkha kara pukArA thA: celanA ! raha-raha kara kaI baar| para koI uttara nahIM lauTA thaa| koI dAsa-dAsI yA paricArikA taka usakI pukAra para upasthita na huI / vaha andhar3a kI taraha bhAgA huA, celanA ke antaHpura meM gayA thaa| mahArAnI ke kakSa meM phUloM kA vasantotsava chAyA thA / dhUpAyanoM se aguru-dhUpa ke challe uTha kara vAtAvaraNa meM jaise sapanoM kI citrasArI kara rahe the| samrATa ne pukArA : 'celanA * * celanA * celanA!' nistabdha kakSa meM se koI uttara na lauttaa| . . acAnaka zreNika ko AbhAsa huA, jaise sudUra pariprekSya meM eka nIlI AbhA kA gaharAva khula rahA hai| aura usameM zveta paridhAna kiye, khule bAloM, hAtha uThAye celanA eka tejaHkAya nagna puruSa ke pIche bhAgI jA rahI hai| . . 'ulTe pairoM lauTa par3A thA smraatt| kAMcana, kAminI, sAmrAjya, samrAjJI, saba usase pITha phera kara jaise usa naMge bhikSuka ke pIche daur3a rahe haiN| usa para Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 1 nichAvara ho rahe haiM, usakA bhogya ho jAne ke liye / aura vaha hai, ki lauTa kara unakI tarafa dekhatA bhI nahIM / buddhi aura bAhubala donoM se pare hai yaha ghaTanA ! aura aparAjeya zreNika, aisI caumukhI parAjaya ke bIca Thahare to kaise Thahare / nahIM, nahIM, nahIM, rhAgaz2a nahIM / isa vastu-sthiti ko hI vaha mahIM svIkAra sakatA / jisa pRthvI para vaha sarvopari nahIM, sabase bar3A nahIM, vahA~ vaha nahIM Thahara sakatA / zreNika ke liye vastu aura vizva ko apanI rAha badala denI hogI / yA phira vaha unase inakAra kara degA / .. vastu aura vizva apanI gati meM aTala dIkhe / ve mahAvIra ke oredore ghUmate dIkhe / to samrATa nimiSa mAtra meM veza badala kara mahala se bAhara ho gayA / azvazAlA meM jA kara svayam hI apanA azva khola liyA / aura pahane kapar3oM, nihatthA aura besaraMjAma, vaha ghor3A pheMkatA huA, rAjagRhI ke sImAntoM pAra ojhala ho gayA / lekina koTTapAla ne samrATa ke valgA khIMcane ke andAz2a se unheM pahacAna liyA / so turanta sAre saraMjAma ke sAtha zastra - sajjita aMga-rakSakoM kA eka dala palaka mArate meM samrATa ke pIche ho liyA / * celanA mana hI mana saba samajha gaI thI / gahare meM vaha kahIM nizcinta thI, ki aba 'unakA' koI amaMgala nahIM ho sakatA / triloka kI saba se bar3I puNyaprabhA rAjagRhI ke vipulAcala para birAja rahI hai| mRtyuMjayI mahAvIra usake zikharoM para se bola rahe haiM / vaha acchI taraha jAnatI thI ki ve prabhu hI zreNika ke saba se bar3e mitra, parama premika aura premAspada haiN| unake hote akalyANa kaisA ? lekina kahA~ cale gaye ve ? pahane kapar3oM gaye haiM / nihatthe aura niHsaMga gaye haiM / aura jitane uccATita ve gaye haiM, to siMhoM kI mA~doM, aura mauta kI qhandaqoM ke idhara nahIM attkeNge|'' 'to celanA kahA~ ruke ? kaise thame ? sukomala, sugandhI zaiyAoM ko kaise sahe ? bhojana kA grAsa kaise uThAye ? sA~sa kyoM kara le ? * ve sAtha nahIM haiM, to jIvana aura jagata usake jIne, rahane, calane yogya nahIM / ve sAtha nahIM haiM, to apanI sattA ke svAmI, trilokInAtha mahAvIra ke pAsa bhI vaha nahIM jA sakatI ! nahIM nAtha, maiM akelI nahIM AU~gI tumhAre pAsa / tIna loka, tIna kAla ke kaNa-kaNa ko tuma Aja sambodhita kara rahe ho / tIrthaMkara se bar3I sattA aura mahimA pRthvI para anya nahIM / 'jAnatI hU~, mere hI kAraNa tuma paMcazaila meM sabase adhika tape / yahIM carama samAdhi meM utare / yahIM tuma arhat kevalI ho kara prakaTa hue / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 . . aura mere hI prAMgaNa ke vipulAcala para, tamAma devalokoM ne utara kara tumhArA samavasaraNa rcaa| aura maiM apane 'ekastambha prAsAda' ke cUr3Anta vAtAyana para se, dUra gandhakuTI para AsIna tumhAre parama lAvaNya aura bhAmaNDala ko . aharniza TakaTakI lagAye dekha rahI hU~ / mehArAba para mAthA DhalakAye, reliMga para bA~heM DhAle, tumhArI vANI ko kSaNa-kSaNa pI rahI huuN| * * * mAno ki tuma merI A~khoM meM hI baiThe ho, aura mere nAbhi-kamala meM se hI bola rahe ho| __. . phira bhI kitanI vikala hU~ tumhAre sammukha Ane ko| para tuma kaise niSThura khilAr3I ho| ThIka isa mahAmuhUrta meM tumane mujhe unase bichur3A diyaa| ki akelI hI AU~ tumhAre pAsa ? * * 'nahIM, aisA nahIM ho sakatA / cAho to aTUTa yugala meM hI hameM svIkAro, yA hameM chor3a do| tumhAre pyAra ke ye cakrAvartI pIr3ana aura atyAcAra aba nahIM sahe jAte, mere prabhu / ' ____aura celanA yoM Dhalaka par3atI hai apanI zaiyA meM mUchita ho kara, mAno ki apane sarvasva ke caraNoM meM A par3I ho / samudrajayI magadhezvara kA sAmrAjI siMhAsana sUnA par3A hai| rAjasabhA sannATA khIMca rahI hai| maMtrI, sAmanta, tamAma rAja parikara vipulAcala ke samavasaraNa meM cale gaye haiM / siMhatoraNa ke naubatakhAne taka khAmoza par3e haiN| samaya sUcaka ghar3iyAla bajAne vAle bhI, samaya ko bhUla, samAyasAra zrI bhagavAna kI divya-dhvani meM tallIna ho gaye haiN| anya sArI mahiSiyA~, rAjaputra, samasta rAja-parivAra vipulAcala para upasthita hai / ekAkinI celanA apanI prAsAda-cUr3A meM akelI baiThI, eka ora vipulAcala ko ekaTaka nihAra rahI hai| dUsarI ora gaMgA pAra ke campAraNya kI khandakoM aura vIrAniyoM me apanI A~khoM ke gIle nargisa bichA rahI hai| __ zreNika parezAna hai, ki isa vIrAne meM bhI koI deva-mAyA usakA pIchA kara rahI hai| yaha kyA, ki pUrvAhna aura sAyahna kI donoM bhojana-belA meM, acAnaka kisI vRkSa-chAyA meM bhojana kI thAlI rakkhI dikhAyI par3a jAtI hai / kyA isa araNya kA koI adRSTa rAjA usakI sevA meM niyukta hai ? usakI sattA prakRti taka meM vyApta hai ? * * aura zreNika kI bhUkha ujala uThatI hai| ajJAta meM se prastuta thAlI para vaha jhapaTa par3atA hai, aura bhojana kara letA hai| aura dopaharI ke vizrAma ke samaya kisI chAyAlasa vana meM, vana-kadalI aura phUloM kI sukhada zaiyA bichI dikhAyI par3a jAtI hai| samrATa vijayonmAda meM jhUmatA usa zaiyA para leTa kara vizrAma-sukha anubhava karanA cAhatA hai / lekina karavaTeM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 badalate hI dopaharI bIta jAtI hai| vijetA ko vizrAma kaisA ? ananta koTi brahmANDoM kI cunautI sAmane maNDalAtI hai / aura vaha pRthvIpati, pRthvI ke garbha ko rauMdatA huA, abhedya jaMgala ko bhedane ke liye, usameM dha~sa par3atA hai / 1 * aura yaha kyA, ki rAta gaharI hote hI, kisI maidAnI caTTAna para koI tambU gar3A dokha jAtA hai| usake Upara Ta~gA hai AkAza-dIpa / bhItara Aloka hai, ujalI sukha- zaiyA hai| kitanI tatparatA se yaha jaMgala usakI rakSA aura sevA kara rahA hai! lekina usa sukha - zaiyA para leTate hI samrATa AzaMkita ho uThatA hai / yaha saba mAnuSikaH nahIM, daivika hai ! z2arUra koI Sar3ayaMtra use cAroM aura se ghere hue hai / varnA varnA, isa mAnuSahIna nirjana meM sabhya jagata ke ye sukha-sAdhana kyoM kara ho sakate haiM ? nahIM, yaha merI vijaya kA pratApa nahIM, yaha eka virAT kArAgAra hai; jisake cakrAkAra parakoToM kA anta nahIM / isa qaidakhAne ko bhedanA hogaa| lekina kaise ? bAhara TakarAne aura tor3ane ko koI dIvAra to ho ! samrATa kA gupta saMrakSaka - sainya, jaMgaloM kI oTa raha kara, hara samaya unakA pIchA karatA rahatA hai / vahI apane svAmI ke liye ThIka samaya para bhojana-zaya na tathA anya jIvana-sAdhana upasthita kara detA hai / para ve anucara dekhate haiM, ki unakA samrATa khA kara bhI khAtA nahIM, so kara bhI sotA nhiiN| baiTha kara bhI baiThatA nahIM / azAnta, parezAna, vaha tIra khAye siMha kI taraha ina vIrAnoM meM daur3A phiratA hai / para ve kara hI kyA sakate haiN| apane kartavya ke Age unakI gati nahIM / yaha rAjezvara apanA hI sagA nahIM, to dUsare kI kyA bisAta / sAvana ko mahInA hai | cAhe jaba mandra garjana ke sAtha bAdala ghira Ate haiM / aura paharoM samarasa bhAva se jhar3iyA~ barasatI rahatI haiN| zreNika unameM bhIMjatA calA jAtA hai, ki zAyada usake bhItara kI rAta-dina dhadhakatI bhaTTI zAnta ho jAye / vaha gala jAye, zItala ho jAye / baha jAye / lekina nahIM, vaisA kucha nahIM hotA / vana ke pragAr3ha pallava-paricchada meM, jaladhArAe~ marmarAtI rahatI haiM / unameM kaisI mohaka, mArmika, gopana phusaphusAhaTa hai / rAjA mohAkula ho uThatA hai / pallava-jAloM kI bhItaramA use khIMcatI hai / mAno vahIM kahIM koI mArdavI zaiyA hai / oha, vaha use mUrcchita kara degI / nahIM, yaha nahIM hogA / vaha sRSTi kI antima koma - latA se bhI hAra nahIM mAnegA / aura rAta meM uddaNDa barasAtI havAe~ calatI haiM / sArA vanaspati-rAjya hahara uThatA hai / dAruNa garjana ke sAtha kahIM bijalI TUTatI hai / vizva-vijetA cakravartI dahala uThatA hai / vaha kisI USma bAhumUla kI atala mRdutA meM chupa jAnA cAhatA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 hai / ''lekina nahIM, jhUTha hai vaha / celanA dagA de gayI, to aba jagata kI kauna-sI komalatA satya ho sakatI hai ? * vaha apane hI bhItaratama ke nibhRta kakSa meM surakSA khojanA cAhatA hai / para vahA~ to ghup a~dherA hai / aura usameM bIhar3a caTTAneM sira dhuna rahI haiN| rAjA jar3a, mRtavat ho kara par3a rahatA hai / mana, cetana, vicAra saba hAra kara nirvApita ho jAte haiM / vaha koI nahIM, kucha nahIM / iyattA kAfUra ho jAtI hai / zarIra g2Ayaba ho jAtA hai / aura samrATa nIMda ke samudra meM g2arka ho jAtA hai / kabhI sabere hI, sAvana kI suhAnI mulAyama dhUpa nikala AtI hai / sArI bhIMgI vanazrI pannoM kI AbhA se jagamagA uThatI hai| hariyAlI dhAnI or3hanI meM yaha kauna navor3hA, samrATa ke sAmane samarpita baiThI hai / usake gopita zarIra kA saghana mArdava zreNika ko cAroM ora se cA~pe le rahA hai / ApoApa hI rAjA ke zarIra meM rabhasa-rasa jvArita hotA rahatA hai / kitanI paricita hai isa gopita zarIra kI gandha aura USmA ! Adima dUdha kI sugandha / soma-latA kI mAdaka mahaka / vahI ekameva deha- gandha, jisase adhika use kucha bhI priya na rahA / 1 6. * ' celanA, tumhAre isa chala aura pIr3ana se maiM se Ajiz2a A gayA hU~ / mujhe akelA chor3a kara, usa nagna zramaNa ke pIche bhAgI phira rahI ho ! aura phira bhI yaha kaisI kapaTa- mAyA hai, ki hara pala mere AsapAsa bhA~vare de rahI ho / pAsa nahIM AtI, letI nahIM mujhe, aura phira bhI kasa kara bA~dhe ho mujhe, apanI bAhuoM ke nAgapAza meN| .. ''tumheM apanI chAtI meM bhIMca lene ko hotA hU~, to dekhatA hU~, ki merI bA~hoM kA gherA zUnya par3A hai / uph, mAyAvinI, spaSTa hai ki Aja taka tuma mere AliMgana meM kabhI na AyIM ! kisI mAyAvI zarIra se mere samasta ko bahalAtI, bharamAtI rahI / chalatI rahI / 6.. 'maiM tumhAre kAmarAjya kI dIvAreM phA~da kara isa jaMgala meM mukta vicarane calA AyA / magara yahA~ bhI, DAla-DAla pAta-pAta, tuma mujhase pakar3A-pATI khela rahI ho / mUla se cUla taka mujhe kasa kara pakar3e hue ho, aura svayam kahIM se bhI merI pakar3AI meM nahIM AtI / oha, yaha sArA bhedI jaMgala mere viruddha eka bhayAnaka SaDayaMtra hai / diganta-vyApI yaha vizAla aura sundara prakRti apane samasta yauvana ko ubhAra kara merI AtmA para hara pala coTa kara rahI hai / 'AkSitija leTe siMha jaisI yaha sAmane kI prakANDa parvata-pATI / yaha hara kSaNa raMga badala rahI hai / yaha kauna pracaNDa caTTAnI puruSa itamInAna se leTA hai ? yaha sArA jaMgala jaise isakI vajra-kaThora aura kusuma - komala kAyA hai / isake piNDa meM sAre brahmANDa hara pala cakkara kATa rahe haiM / ananta koTi brahmANDa ? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 maiM ise pachAr3a hai, hai 'oha asahya ! isa parvata ko mUla se ukhAr3a kara, maiM dUMgA / kahA~, kisa para ? kahIM koI pratirodha nahIM, kucha Thosa nahIM ! maiM ina ananta koTi brahmANDoM ko mahAkAla kI caTTAna para pachAr3a duuNgaa|' aura haThAt samrATa kI A~khoM ke jAle phaTa jAte haiM: ve dekhate haiM ki vaha mahAkAla bhI isa brahmANDIya zarIra ke bAhara kahIM nahIM / vaha bhI mAtra isI ke bhItara se prastuta isakA vAhana hai / koI bAta nahIM / zreNika kAphI hai apane liye / vaha isa jaMgala - zarIrI parvata - puruSa se malla-yuddha karegA / vaha cuTakI bajAte meM ise, isI ke kapAla para pachAr3a degA / aura bhuvanajayI zreNika bhujAe~ ThoMkatA hai, jA~ghoM para hAtha phaTakAratA hai, aura siMha- chalA~geM bharatA huA, jaise usa pracaNDa parvata kAyA para TUTa par3atA hai / * * *lekina parvata acala hai / vaha usake AkramaNa kA javAba nahIM detA / ye caTTAneM use pratirodha nahIM detIM / phUloM- pattoM ladI eka gahana mArdavI chAtI use apane meM samAtI calI jAtI hai / pRthvI ke ajeya zUramA bhaMbhAsAra zreNika kA aisA apamAna ? ki usase koI lar3ane taka ko taiyAra nahIM ? use eka kAminI kI chAtI meM qaida karake, mUrchita kara dene kA kUTacakra racA jA rahA hai ? dharaNI kA hariyAlA A~cala gahare se gaharA ho kara, use apanI pattoM aura paTaliyoM meM lapeTe le rahA hai / usameM eka mahAkAma kA hillolana huA, ki vaha isa kuTila kAminI kI antima gopanatA ko bheda kara caina legA / aura vaha lAvaNya aura saundarya ke usa loka meM ArapAra bhramaNa karatA calA jAtA hai / "uphanAtI latAoM se AveSThita bar3e-bar3e vRkSoM ke tane / raMga-biraMge phUloM chAyI vIthiyA~ / unameM surapunnAga vRkSoM tale bichI prakRta phUla- zaiyAe~ / lAla, nIlI, harI, pIlI coMcoM vAle vicitra raMgI pakSiyoM kI krIr3A aura kUjana / kahIM alakSya meM koyala Tahuka kara Toka detI hai / kahIM bAdala chAyA meM nAcatA mayUra, kinhIM ghanazyAma kezoM ke pAza kI yAda dilA kara, hRdaya ko cIra detA hai / aura zreNika eka durvAra AkarSaNa se unmatta ho, usa abhedya lagatI harItimA meM dha~satA calA jAtA hai, dha~satA calA jAtA hai / haThAt kahIM koI kamaloM chAyI sarasI jhA~ka kara, use eka adRSTa gaharAva se chuhalA detI hai / vaha aura bhI durmatta ho kara, usa gopana AmaMtraNa ko rauMda jAtA hai / " * ora sahasA hI durbhedya vanimA ke pannIle paTala bhida jAte haiM / aura eka vizAla khulAva sAmane AtA hai / hariyAlI kA cIra khasakA kara sunagna aura unmukta leTI sundarI-sI eka sAvanI nadI kI uphanAtI dhArA dikhAI par3atI hai / rAjA kI naseM balavA kara uThatI haiM / vaha AkrAmaka kI taraha usa para TUTa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 par3ane ko hotA hai| koyala nAma pUchatI hai| papIhA pIhU-pIhU kI raTa lagA detA hai / phUloM ke khulate antaHpuroM meM, sArA jaMgala cir3iyoM meM gAtA hai / aura rAjA ko lagA ki usakA AkramaNa nadI -sundarI kI bahatI jaMghAoM meM babUlA ho kara phUTa par3A hai / kahIM koI pratirodha nahIM / kahIM nahIM haiM vaha vajra kaThoratA, jisase jUjhe binA, TakarAye binA, jisa para pachAr3a khAye binA use caina nahIM / yahA~ kA saba kucha avikala sundara hai / apAra aura nitya sundara / rUpa aura lAvaNya yahAM sImAhIna ho kara bikharA hai / samrATa ko asahya hai yaha saundarya / use prakRti aura sRSTi ke isa ananta saundarya se IrSyA hai / bhISaNa zatrutA hai / usakA vaza cale to saundarya mAtra ko vaha loka meM se poMcha denA cAhatA hai kyoMki yaha sArA rUpa aura saundarya usa ekameva nArI kA hai, jisake binA vaha jI nahIM sakatA / '... "mere sAmane se haTa jAo, celanA / cappe-cappe para tumane apane ko bichA kara merI rAha hu~dha lI hai| maiM parta-parta tumheM bIMdha kara niHzeSa kara denA cAhatA hU~ / para yaha kyA, ki mere hara AghAta ke uttara meM tuma ananta hotI calI jAtI ho / tuma mere hara krodha ko kAma meM badala kAma ke hara kaSAghAtako tuma apane abAdha aura agAdha detI ho / ".. 1 * * AkheTa, AkheTa, AkheTa / maiM zikAra karU~gA / maiM mArUMgA / maiM hatyA karU~gA / maiM khUna bahA dUMgA / 'kisakA ?' 'tumhAre saundarya ke isa virAT rAjya kA / eka-eka latA, gulma, pazu, paMbI, jala, thala aura AkAza ke ina sAre ramya pradezoM ko maiM apane nAkhUnoM se cIra kara lahUluhAna kara dUMgA / ' aura samrATa paMje tAnakara, AkAza para tamAce mAratA hai| havA para lAteM pheMkatA hai / aura durdAnta vyAdha kI taraha prakRti ke isa asIma saundarya - rAjya para TUTa par3atA hai / isakA AkheTa karane ke liye / ... detI ho / aura mere mArdava meM vyartha kara vaha vRkSoM ko ukhAr3ane lagA, to binA hI z2ora lagAye vRkSa ukhar3a kara jaise usake kaMdhoM para mitra kI taraha jhUma uThe / latAoM ko noca pAye, usase pahale hI ve Apa hI pyAra se ghAyala ho usase lipaTa gii| raMga-biraMgI nanhIM-nanhIM cir3iyoM ko pakar3a kara masala dene ko jhapaTA, to ve vanyAe~ khuda hI kilaka kara usake tIkhe paMjoM para A baiThIM / usakI bA~hoM, kandhoM aura kezoM para baiTha kara usa para yoM bali ho gaIM, ki jo cAhe unakA kare, noce, masale, khA jAye, unheM. Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 koI Apatti nahIM / unakI nanhIM-nanhIM nirdoSa A~khoM meM, yaha kina acItI A~khoM kI mohana mAyA hai / jaMgaloM meM caukar3I bharate hiranoM ke pIche vaha daur3atA hai, ki unheM pakar3a kara unakA TeMTuA masaka degA / para ve hirana haiM ki svayam hI usakI ora daur3a Ate haiM / use ucakA kara apanI pIThoM para car3hA lete haiM / yA use sammukha le apanI donoM TA~geM, usake gale meM DAla usakI A~khoM meM apanI bholI A~kheM gar3A dete haiM / * oha, usa ekameva mRga nayanI kI kajarArI A~khoM kA vahI pAradarza bholApana, vahI saralapana / vahI samarpaNa / vahI anAhata raktadAna aura AtmadAna kI cAha : una hiranoM kI kastUrI A~khoM meM / rAjA kI buddhi aura samajha ne javAba de diyA hai / vaha stabdha hai / use apane ko rakhanA asaha ho uThA hai| nirmana aura nirvicAra vaha kevala dekhane ko abhizapta hai / * ki haThAt cAra-pA~ca kharagozoM kI eka TolI, kisI jhAr3I meM se nikala kara usakI ora daur3I A rahI hai / samrATa ne uttejita ho kara z2ora se eka paira paTakA / lekina ve nanheM prANi jarA bhI bhayabhIta na hue| uph, usase ye kSudra prANI taka bhayabhIta nahIM hote ? jisa cakravartI ke vIratva aura pratApa kI dhAka mahAcIna se lagA kara, pArasya aura yavana deza grIsa taka vyApta hai, usase koI DaratA taka nahIM, isa bIhar3a vana ke rAjya meM ? rAjA mana hI mana behada dainya aura AkiMcanya anubhava karane lagA / vaha niDhAla aura nirupAya ho kara eka caTTAna para baiTha gayA / ve kharagoza nidhar3aka usake zarIra para car3ha Aye / usakI goda aura bAhumUloM meM dubaka rahe / use dulArane aura pucakArane se lage / unakI lomaza masRNa kAyA ke garma sparzo se rAjA kA jamA huA khUna baha AyA / use apane romoM meM eka ajIba pulakakampana anubhava hone lgaa| eka anUThI komalatA ke dabAva ne use cAroM ora se Avarita kara liyA / * aura yaha kyA, ki usakI bA~hoM aura kandhoM para tote A baiThe haiM / usake vipula kezoM ke chatanAra meM baiTha kara mainA gA rahI hai| saundarya, komalatA, pyAra ke isa sAmrAjya meM vaha apane ko bahuta bebasa aura nirIha pA rahA hai / lekina agale hI kSaNa samrATa ko isameM eka AqhirI hAra kA anubhava huA / prakRti ne puruSa ko itanA niHsatva aura adhIna kara liyA ? o nArI, tujhe Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 ajeya to kabhI na jAnA thaa| mA~ ? nahIM, zreNika mA~ ko nahIM svIkAratA / aura ramaNI se bar3ha kara puruSa ke pauruSa kI koI sImA aura nahIM / use aisI koI komalatA svIkArya nahIM, jo usakI prabhutA ko galA de, visarjita kara de / maiM maiM, durdAnta barbara, Adi puruSa maiM / niHsaMga, nArIhIna, ekAkI / maiM ayonija hU~, AmAtRka haiM, ajanmA huuN| maiM eka zAzvata ajeya sattA - puruSa huuN| aura samaya ke ArapAra askhalita jArI hU~ / ' aura haThAt samrATa khar3A ho gyaa| usane cAroM ora hAtha-paira mAra kara, mAno apane Upara A chAyI sArI prakRti kI ramaNIyatA ko jaise jhaMjhor3a kara dUra pheMka diyA / eka lomaharSI huMkAra se vaha dahAr3a uThA / ".. maiM maiM maiM, cakravartiyoM kA cakravartI, ekameva puruSa zreNika bhambhAsAra huuN| maiM loka kA Adima aherI huuN| maiM saundarya, prema, komalatA kA janmajAta zikArI hU~ / maiMne cirakAla unheM bhogA, para ve mujhe na bhoga sake / aura aba * Aja, ve merA AhAra kiyA cAhate haiM ? 'AkheTa, AkheTa, AkheTa ! o prakRti kI antima krUratA, bhayAnakatA, khula kara mere sAmane Ao / o campAraNya, kahA~ haiM tere ve loka vizruta vyAghra, aSTApada aura bher3iye, jinakI jhalaka mAtra pA kara bar3e-bar3e zUramA tharrA uThate haiN| jinakI kahAniyoM se upadravI baccoM ko DarAyA jAtA hai| kyA ve mujhase Dara kara bhAga gaye haiM ? o jaMgala, dekha dekha, maiM abhI tere pahAr3oM, guphAoM, khohoM aura qhandakoM ko komalatA kI lAzoM se pATa dUMgA / 'o AsamAna, mujhe tIra-kamAna do| pahalI bAra maiM nihatthA aura niSkavaca nikala par3A huuN| maiM aba ananta koTi brahmANDoM para rAja nahIM karanA cAhatA / maiM unakA zikAra karUMgA, unakI hatyA karUMgA, unheM sadara ke liye z2amIMdoja kara dUMgA / 'maiM durdAnta aherI, AkheTaka, zikArI, mahAvyAdha / maiM mAra kara caina lUMgA / hara zai ko mAra kara / are kahIM koI hai, jo merI AvAz2a sunegA ? mujhe tIrameM kamAna do, mujhe vaha zArGgadhara dhanuSa do, jo kRSNa vAsudeva kI AyudhazAlA janmA thA / tIra-kamAna, tIra-kamAna, tIra-kamAna samrAT ke anucara dUra se unako itanA kAtara, trasta, vikSipta dekha kara pasIja gaye / ro Aye / ve apane ko roka na sake / ve nata mastaka zreNika ke sammukha A 1 1 I khar3e hue| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'AjJA deM, prabhu, AjJA !' zreNika pahale z2arA khIjA, phira use eka ajIba rAhata anubhava hii| usakI prabhutA ko sahArA milaa| sainikoM ke saradAra ne samrATa ke caraNoM meM eka prakANDa dhanuSa aura tIroM kA tUNIra prastuta kiyA / * * * nahIM, ye mAnuSika dhanuSa-bANa vaha na legA / AsamAna se utaranA hogA usake vizvakoTi dhanuSa ko, kAlabhedI bANa ko / aura eka bhaMyakara garjanA karake, samrATa sAmane ke parvata para car3ha gyaa| eka zRMga para khar3e ho kara usane apanI huMkAra se campAraNya ke rAjezvara kesarI ko llkaaraa| usakI dahAr3oM se khoheM aura khandakeM dahala utthiiN| Adima andhakAroM ke jantuloka khalabhalA uThe / haThAt kisI agamya a~dherI mA~da ke muhAne ko cIratA, eka mahAvyAghra pralayaMkara garjanA karatA sAmane kI khandaqa meM kUda par3A / aura vahIM se samrATa ko lalakArane lgaa| eka vicitra khanI mRtyu-gandha se rAjA mohita aura matta ho utthaa| use apane pauruSa kI sArthakatA anubhava huii| har3akampI garjanA karate siMha kI vikarAla DAr3hoM ne zreNika ko betahAzA khiiNcaa| aura chalAMga bhara kara vaha usakI DAr3hoM para hI jaise kUda pdd'aa| * * lekina yaha kyA, ki siMha ne bhI use dagA de diyaa| vahA~ khaMkhAra jabar3A nahIM thaa| vyAghrarAja kI samarpita pITha thI, jisake lomoM meM rAjA ke paira dhaMsaka rahe the| zreNika ne apanI samasta krUratA se use khUndA aura kucala kara bhUsAt kara denA caahaa| magara vaha jaMgala kA rAjezvara usakI hara khUndana se adhika-adhika namya aura narma ho kara, use apane meM dhaMsAye le rahA thaa| rAjA ke krodha kA pAra na rhaa| prakRti kI yaha antima krUratA aura bhISaNatA bhI use pratirodha dene ko taiyAra nahIM ? yahA~ usase koI bhI lar3anA nahIM cAhatA? koI * * koI * koI bhI usakI pakar3a, usake paMje, usakI hatyA ko uttara nahIM denA cAhatA? rAjA vyAghra kI pITha se nIce utara aayaa| usane eka lAta mAra kara sammohita, mUchitaprAya siMha ko jhaMjhor3A, jgaayaa| ___'are uTha o maradUda, tU ne bhI apanA svadharma chor3a diyA ? o jar3a-jaMgama ke rAjA, maiM terI dayA aura prIta pAne nahIM AyA / tujhase lar3ane AyA hU~ / sAvadhAna keharI, taiyAra ho jA, maiM tujha se kuztI ldduuNgaa| maiM terI sarvabhakSI aMtar3iyoM ko apane paMjoM se phAr3a kara, tere jaMgala-rAjya ko anAtha kara duuNgaa| A* * * A* * *A / le maiM AyA / ..' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 samrATa kI lalakAra ko mAno vyAghrarAja ne sviikaaraa| vaha apane pichale pairoM ke bala uttAna khar3A ho gyaa| usane apane agale paMje, bhujAoM kI taraha pasAra kara mAno samrATa ko malla-yuddha ke liye AvAhana diyaa| samrATa ne sIdhe eka bhayaMkara cUMsA mAra kara, siMha ke vakSa ko vidIrNa kara denA cAhA / apanI muThiyoM se usake gurrAte jabar3e kI DAr3hoM ko tor3a denA cAhA / * * lekina saba vyrth| siMha ne apane cAroM paMjoM ke bIca rAjA ko jakar3a liyaa| samrATa ke anucara sainya trAhimAm kara uThe / siMha para tIra calAyeM bhI to kaise ? rAjA jo usakI chAtI para jakar3A hai| siMha ko mAra kara, rAjA ko nahIM bacAyA jA sktaa| hAhAkAra karate hue ve saMnya-jana cIkhate raha gaye / . 'aura siMha ke AliMgana meM samrATa ko mRdutA aura Ananda kI mUrchA-sI A gyii| jaba zreNika kI tandrA TUTI, to koI vyAghra vahA~ nahIM thaa| aura vaha phUlasA halakA ho kara mauta kI usa qhAndaka meM gumasuma khar3A thaa| . : oha, usase koI bhayabhIta nahIM, koI AtaMkita nahIM ? isa siMha ne bhI usakI lalakAra ko vyartha kara diyA / mahAkUra, mahAbhayAnaka ke isa carama ne bhI use pratirodha na diyA ? zreNika lar3e to kisase lar3e, jIte to kisako jIte ? yahA~ to saba sahaja hI vijita ho kara, paraspara samarpita haiN| hiMsratA ke avatAra isa aSTApada ne bhI yahA~ hiMsA ko tyAga diyA hai| yaha kisakI sattA kA pratApa . . eka nArI hai kahIM, magadha ke antaHpura ke ekAnta kakSa meN| eka puruSa hai kahIM, magadha ke vipulAcala para / puruSa aura prakRti ne mila kara usake viruddha aisA dAruNa SaDayaMtra kiyA hai, ki use apanI iyattA kAyama rakhanA muzkila ho gayA hai| vanaspati aura tiryaMca, kITa-pataMga, jar3a-jaMgama, jalacara, thalacara, nabhacaraprANi mAtra isa SaDayaMtra meM zarIka ho gaye haiN| ajeya balI zreNika ke viruddha ? ThIka hai, vaha unakA sIdhA sAmanA kregaa| kAlajayI zreNika ke vaz2a ko tor3a de, aisI komalatA astitva meM nahIM raha sakatI / vaha ise dekha legaa| * * aura magadhezvara lauTa pdd'e| unakA aMgarakSaka sainya unakA anusaraNa karane lgaa| pIche kaI azva aura sainika cala rahe haiN| saraMjAma kA eka pUrA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 121 kAravA~ cala rahA hai| aura sabase pIche A rahe haiM, pA~ca sau zikArI kutte / samrATa ke ThIka pIche unakA azva cala rahA hai| rAjezvara kAraNahIna vijayonmAda se jhUmate, eka ajIba naze meM lar3akhar3Ate-se, pathahIna araNyAniyoM ke jhAr3IjhaMkhAr3oM ko gUMdhate, phAndate pAra kara rahe haiN| * * sadiyoM kI supta prakRti rAjA ke pairoM ke dhamAkoM se jAga rahI hai| * * *aura haThAt una dhamAkoM ko kisI ne bhaMga kara diyaa| calate-calate samrATa ThiThaka kara dekhatA raha gayA / vana ke eka bahuta bhItarI nIrava ekAnta meM, koI puruSa pratimAvat nizcala baiThA hai / eka stana kI taraha ubharI caTTAna para vaha siddhAsana meM avasthita hai / Upara ke khule AkAza kI taraha hI vaha nagna aura nirAvaraNa hai| mAno usI kA vaha eka mAnuSika mUrtana hai| jisa prakRti ke bIca vaha baiThA hai, mAno usI kA vaha eka udabhinna vyaktikaraNa hai / yA vaha prakRti usI ke bhItara se prasArita hai / latA, gulma, per3a, patte, zAkhAe~, sArA vana mAno usake zarIra para citrasArI kI taraha ubhara rahA hai / zreNika ke bhItara eka lapaTa-sI lahaka uThI : 'o, mahAvIra ? tuma yahA~ bhI maujUda ho? tuma sarvatra merA pIchA kara rahe ho ? eka aura mahAvIra, eka aura mahAvIra, eka aura * * *usase bAhara, usase pare, kyA sattA sambhava nahIM. . . ? nahIM, zreNika ko yaha maMjUra nhiiN| sattA do nahIM, eka hI ho sakatI hai / yA to usakI apanI, yA phira kisI kI nahIM / 'mahAvIra, sAvadhAn / zreNika bimbisAra Aja do TUka phaisalA karake dama legaa| celanA ke do svAmI nahIM ho sakate / pRthvI ke do adhIzvara nahIM ho sakate / mahAvIra, tuma yA maiM ? zikArI zreNika ke liye, isa jaMgala aura jagata kI hara zai kevala AkheTa hai| le jhela, merA bANa, yA merI prabhutA svIkAra kara . . .!' haThAt jaMgala ke marma meM se eka AvAz2a sunAI par3I : 'sAvadhAn, zreNika ! yogirAT yazodhara yahA~ turiyAtIta samAdhi meM lIna haiN| prazama, saMvega aura samatva ke zikhara para ve ArUr3ha haiN| ve mahAvIra ke hI eka pUrvAbhAsa aura pratirUpa haiN| ve sadA trikAlI yoga dhAraNa kiye rahate haiM / muniyoM ke bIca ye munIzvara haiN| tapa ke ye himAcala haiM / asaMkhyAtI paryAyoM kA ye yugapat jJAna kara rahe haiM / * * A~kha khola kara dekha zreNika * dekha * dekha...' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 rAjA stabdha ho rahA / yogirAT yazodharaH . . ? yaha nAma kitanA paricita hai ! * * o, yAda AyA / celanA ke pArvAnugAmI guru, licchaviyoM ke kula-guru ! mahAvIra ke dharma-pUrvaja / adbhuta hai yaha suyog| zreNika ko apanA sampUrNa akheTa eka hI jagaha upalabdha ho gayA / jaMgala kI isa caTTAna para / jinoM ke vaMzoccheda kA aisA ekAgra saMyoga isa araNya ke sivAya aura kahA~ mila sakatA thaa| 'sAvadhAna, o dhUrta yogirAT / dekhU tere tapa kA pratApa ! sainiko, hamAre ye pA~ca sau zikArI kutte isa muni para chor3a do| avilamba AjJA kA pAlana ho !' isa krUratA se sainika dahala utthe| unakI himmata na huI, usa nirdoSa, niraparAdha bAlakavat yogI para apane hiMsaka kutte chor3a dene kI / samrAT maka krodha se pAgala-sA ho gayA / sainikoM ko usane lAtoM se khader3a diyA / aura eka sainika ke hAtha se ballama ne kara huMkAratA huA, vaha una kuttoM ke jhuNDa para TUTa pdd'aa| aura unheM ballama kI nokoM se koMca-kauMca kara, balAt munirATa para daur3A diyaa| khUkhAra kutte eka sAtha paMje uThA kara, cItoM kI taraha guratei hue muni para TUTa pdd'e| .. lekina yaha kyA huA, ki agale hI kSaNa ve kutte muni ke cAroM ora maMDala bA~dha kara stambhita, samarpita se raha gye| unake AkramaNa ko uThe khUnI paMje, jur3e hAthoM kI taraha vandanA kI mudrA meM uThe dikhAI par3e / aura vipala mAtra meM hI mAno ve daNDavata karate-se yogI ke caraNoM meM loTa gaye / Arati aura prIti kI subakiyoM aura karAhoM ke sAtha be munIzvara ke aMgoM se lipaTa kara rabhasa karane lge| __ zreNika ke hRdaya para jaise kisI ne eka bUMsA mArA ho| vaha parAhata, msAna, parAjita dekhatA raha gyaa| use dAruNa nirAzA kA cakkara-sA A gyaa| ... oha, isa tApasa ne apanI kisI tapo-Rddhi se ina kuttoM ko bhI stambhita kara diyA hai| mere cAroM ora jAdUgaroM aura vidyAdharoM kA mAyAvI maMtrajAla phailA hai| * * ThIka hai, aba maiM svayam hI, isa nagna sAdhu kI chAtI bIMdha kara, isa khela ko sadA ke liye khatma kara dUMgA * * * !' aura rAjA ne eka sainika se caNDa dhanuSa chIna kara usa para bANa car3hA diyaa| aura pUrI tAqata se tIra ko kAna taka khIMca kara jyoM hI munIzvara kI chAtI meM bhoMka dene ko huA, ki eka phaNidhara mahAsarpa dharatI meM se prasphoTita ho kara phuphakAra uThA / vaha pratimAyoga meM sthira yogI aura rAjA ke bIca utthAyamAna ho apanI phaNAe~ phaTakArane lgaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 123 samrATa ne mApA kho diyaa| vaha dhamaka kara sarpa para TUTa pdd'aa| aura usake kanoM ko apanI ThokaroM se hatAhata kara, usa mahAnAga ke vizAla DIla ko usane apane pairoM se rauMda kara kucala diyaa| phira eka bhayaMkara aTTahAsa karake usane usa mRta sarpa ko nizcala yogAsIna munIzvara ke gale meM DAla diyaa| muni ne koI bacAva na kiyA / ve aprabhAvita aura akampa, mAno vaha caTTAna aura sArA jaMgala ho rahe / * * para rAjA ko kahIM vijaya kI gaharI tRpti anubhava huii| kAlasarpa ko usane kucala kara mAra diyaa| aura mahAvIra ke agraja, tavA celanA ke guru ko usane mRta sarpa kI mAlA pahanA kara, sadA ke liye samApta kara diyA / . . jinoM kA vaMzoccheda ho gyaa| . aura samrATa ko lagA ki usakA lakSya kahIM siddha huA hai| vaha jIta gayA hai| baha sAre jaMgala, prakRti aura sRSTi ko parAjita kara AyA hai| Aja taka ke bajita araNya-rAjya kI nIrandhra nistabdhatAgoM ko mAno usane bheda diyA hai| mora mAno pAtAlI zaMSanAga kI usane sadA ke liye hatyA kara dI hai| celanA aura mahAvIra ke durga kA usane bhaMjana kara diyA hai| ___.. aura usakA jI cAhA, ki vaha phira lauTa kara magadha para, aura sasAmarA pRthvI para rAjya kre| lauTa kara samrATa sIdhA rAjagRhI nahIM aayaa| gaMgAtaTa ke sImAnta-vartI mahaloM aura udyAnoM meM tIna dina apanI vijaya kA mahotsava manAtA rhaa| cauthe dina subaha uThate hI, mahArAja ne anubhava kiyA, ki jaba taka celanA unakI vijaya ke isa samvAda ko unhIM ke muMha se na suna le, taba taka unakI vijaya para muhara nahIM laga sktii| ... samrATa ne rAjagRhI pahuMca kara sahasA hI, celanA ke mudriTa kapAToM para dastaka dii| samrAjJI ne vaha dastaka pahacAna lii| ruddha dvAra khulA / mukta kuntala, ujjvala vezI tApasI jaisI mahArAnI ne sammukha ho kara samrATa kI balAyeM liiN| aura unake caraNoM meM namrIbhUta ho gaI / samrATa khilakhilA kara ha~sa pdd'aa| phira rAnI ke keza-kuntaloM se khelate hue, usane upahAsa ke svara meM campAraNya meM ghaTita apanI parAkrama-kathA kaha sunaaii| suna kara celanA kA roMyA-roMyA ro mAyA / vaha gambhIra rudana meM phUTa pdd'ii| phira bhayArta, kampita AvAz2a meM bolI : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 'ghora amaMgala ho gayA, devatA / mahAyogI yazodhara kI samAdhi meM AghAta pahu~cA kara tumane janama-janama ke liye apanA hI ghAta kara liyaa| tapasvI ke rakSaka devatA mahAsarpa ko mAra kara unake gale meM DAla diyA ? tumane apane liye narakoM ke dvAra khola liye, svAmI ! isa pApa kA pRthvI para koI prAyazcita sambhava nhiiN| karma-vidhAna ke parama niyama ko aTala dekha rahI hU~, A~khoM Age / hAya nAtha, maiM * * * maiM tumheM kaise bacAU~, kahA~ chupAU~ ?' 'kaise ghora ajJAna meM tuma jI rahI ho, devI / vaha dhUrta zramaNa, mere pITha pherate hI, usa sarpa ko dUra pheMka, kahIM campata ho gayA hogA, kabhI kaa| kisa bhrAMti meM par3I ho, mahArAnI !' . _ 'yaha trikAla sambhava nahIM, mere devatA / kAza, vAtarazanA jinoM ke tapasteja ko tuma pahacAna sakate ! . . ' pratyakSa merI A~khoM Age, ve kSamA-zramaNa apanI jagaha aTala haiN| aura vaha sarpa unake gale meM vaisA hI avicala hai / aura * * * aura * * sahasroM cITiyA~ mRta sarpa para chA kara, una yogIzvara ke zarIra ko calanI kiye de rahI haiN| * * * Aha, Aha, asahya hai, asahya hai, anukampA ke avatAra una mahA tapasvI para hone vAlA yaha upasarga . . . !' ___ aura celanA phUTa-phUTa kara rone lgii| aura gur3I-mur3I ho kara farza para par3a rahI / samrAjJI kI sisakiyoM se mahArAja pasIja utthe| bole : __ 'to calo, devI, hama isI kSaNa campAraNya ko prasthAna kreN| svayam cala kara dekho, aura apane bhrama se mukta ho lo| tumhArI yaha graMthi sadA ko kaTa jAye, aura hamAre bIca kI dIvAra TUTa jAye ! ...' ___ 'calo, calo mere nAtha / aura dekho pratyakSa, ki kauna bhrama meM hai ? celanA ke sat kI antima parIkSA ho jaaye|' madhyAhna kI prakhara dhUpa meM yogirAT yazodhara usa stanAkAra tapta caTTAna para avicala samAdhistha haiN| mRta kAla-sarpa vaisA hI unake gale meM par3A hai / aura zata lakSa cIMTiyoM se unakA samasta zarIra AcchAdita hai| dekhakara zreNika svayam sthANu kI taraha acala ho rahA / jaise kATha mAra gayA ho / aura usake bhItara jamA vajra anAyAsa hI gala-sA AyA / apane bAvajUda, apane ko bhUla kara, vaha munIzvara ke caraNoM meM Dhalaka par3A / usake mAthe se mAthA saTA kara celanA bhI Dhalaka pdd'ii| apane vedanA se vidIrNa hote vakSa aura hRdaya se Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 vaha apane parama Apta guru ke eka-eka aMga-pratyaMga ko sahalAne aura cA~pane lgii| aura usakI nasoM meM jaise zItala gandhajala kI dhArAe~ bahane lgiiN| rAjA athAha prAyazcitta kI Aga meM havana hotA, gur3amur3I dharatI para Dhalaka rahA / celanA ne subakate-sisakate, kampita hAthoM se sarpa ko munIzvara ke gale se nikAla kara pAsa kI eka jhAr3I tale sAdara liTA diyaa| kyoMki vaha yogI kA eka prema-pAlita, sva-niyukta sevaka thA / anantara celanA pAsa hI ke eka jharane se nirmala zItala jala kA kalaza bhara laayii| phira apane kezoM ke mudula choroM se muni ke zarIra para reMgatI tamAma cIMTiyoM ko bahuta hI halake hAthoM utArautAra kara pAsa kI hariyAlI meM visarjita kara diyA / taba apane A~cala ko vanaspatiyoM se mahakate tAjA jala meM bhiMgoM-bhiMgoM kara, apane zrIguru ke zarIra ko sparzAtIta mArdava se prakSAlita kara diyA / anantara apane vipula sugandhita kezapAza se usa tapasvI kI malayojjavala deha kA aMga-luMchana kiyaa| * * mahArAnI ne vihvala rudana ke svara meM, apane svAmI kI ora se aneka saraha anunaya, prArthanA, kSamA yAcanA kii| zrIgurunAtha anukampA se bhAvita ho muskurA Aye / samatA kI usa muskAna meM sArI sRSTi ko abhayakA AzvAsana thaa| samrATa eka apArthiva bhaya se tharatharA rahA thaa| usane bhI anAyAsa eka gaharI Azvasti anubhava kI / phira bAlaka kI taraha macala kara usane jijJAsA kI : 'zreNika bimbisAra ke pApa ko kahIM kSamA hai, pRthvI para, he yogirAT ?' pratapta lU ke jhakoroM meM dhvanita sunAI par3A : 'vipulAcala, vipulAcala, vipulAcala / parama kSamA, carama zaraNa / vahI eka samava-saraNa / vahA~ nahIM, to kahIM nhiiN| nirbhaya ho jA, rAjan / ' vItarAga yogI kA hAtha, udbodhana meM uTha gyaa| dhIra-gaMbhIra gati se, halake phUla kI taraha celanA, Age-Age cala rahI hai / aura anutApase vikala, bhArAhuta zreNika cupacApa usakA anusaraNa kara rahA hai| usakI antarvedanA kevalI-gamya hai| apane meM lauTane ko Thaura nhiiN| aura bAhara, kevala vipulAcala / kevala mahAvIra / aura bhItara ke zUnya meM yaha kauna eka tIsarI sattA ubhara rahI hai| . . ! Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ananta zayana hamArI pratIkSA meM hai samrATa biMbisAra zreNika apane 'mahAnIla prasAda' kI sabase UMcI chata para akele khar3e haiM |sii sA~jha hI vipulAcala ke zikhara para pUnama kA bar3A sArA cA~da uga AyA hai| chata kI sphaTika reliMga aura nIlamI farza meM cA~danI jhalamalA rahI hai / udyAna ke kAminI-kuMjoM kI halkI-halkI mahaka havA meM sapane terA rahI hai / reliMga para khar3e samrATa kI nigAha, jahA~ taka jA sakatI thI, usase Age calI gayI hai / unheM nahIM patA ki ve kahA~ haiM, kyA khoja rahe haiM, kyA cAhate haiM / ekAeka bahuta hI mahIna nupura-rava se samrATa kA ekAMta caukannA ho utthaa| vaizAlI kI vicitra phulala-gandha ne magadhezvara ke ajJAtoM meM yAtrita mana ko sahasA hI Toka diyaa| 'svAmI, maiM hI hU~, aura koI nahIM * * * / ' 'Ao celanI, magadha kI mahArAnI ko jhijhaka kaisI ?' 'samrATa kA ekAMta maiMne bhaMga kara diyaa|' 'samrAjJI kA usa para nirbAdha adhikAra hai|' 'dekhatI hUM, bahuta dinoM se usa ekAnta kI sahacAriNI nahIM raha gayI hU~ / ' 'celA, tuma to apanI jagaha para ho, zAyada maiM hI vahA~ nahIM hU~ / vicitra lagegA tumheM, nahIM ? 'kahA~ vicara rahe haiM, mere devatA?' 'tumhArI A~khoM ke mRga-vana meN|' . Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 'mRga marIcikAoM meM vihAra karake kyA pAyeMge ? kyA khoja rahe haiM vahIM, mere prabhu ?' 'kastUrI * !' 'mere devatA ko vahA~ kastUrI milI ?" 'rAnI kI kaMcukiyoM kA anta nahIM, aura nAbhi-kamala kI gaharAiyA~ athAha haiM / thAhate - thAhate thaka gayA hU~ / ' 'phira bhI kastUrI nahIM milI ?" 'mahArAnI apane manodeza meM se jAne kahA~ calI gayI haiM / abhI to unhIM kI talAza meM hU~ / ' 'maiM to apanI jagaha para hU~ ! so devatA ke caraNoM meM bhI hUM hI / para ve caraNa hI vahA~ nahIM haiM / ' 'kahA~ cale gaye haiM. priye ?' 'mere apane hI bahuta bhItara, jAne kahA~ vilIna ho gaye haiM / ' 'vipulAcala para udaya hote usa jalAbha candramA meM dekho, celA, zAyada vahA~ dikhAyI par3a jAe~ !' 'dekha rahI hU~, ve kamala-caraNa dUra-dUra cale jA rahe haiM, A~khoM ke pAra / ' 'celanI ke bAhu- mRNAla, kyA unheM bA~dha kara lauTA lAne meM asamartha rahe ?" 'zAyada, choTe par3a gaye / mRNAla se chUTa kara kamala jAne kahA~ bhAga nikale / ' 'to chor3o celA, unheM apanI rAha jAne do| kyoM parezAna hotI ho !' 'parezAnI apane lie nahIM, unake lie hai / ve mujha meM na sahI, apane meM hI lauTa aayeN| phira maiM to vahA~ hU~ hI / ' 'tuma to apanI jagaha para ho, tuma vahA~ kahA~ ho ? 'apane meM ho kara bhI maiM saba kahIM hU~, aura kahIM nahIM hU~ / ' 'phira tumheM kaise pA sakatA hU~ ?' 'apane meM !' 'kAza, maiM apane meM raha sakatA !' 'magadha ke samrATa ko kisa bAta kI kamI hai ? ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 'tumhArI '!' 'apanI celA ko kyoM lajjita karate haiM? maiM kahA~ calI gayI hU~ !" 'tumhI jAno, rAnI / ' 'chor3iye mujhe, apane bAhubala se arjita vizAla magadha sAmrAjya kI prabhutA ko dekhie / rAjagRhI ke paNyoM meM 'svayambhU-ramaNa samudra' ke ratna parakhe jAte haiM / usake suramya upavanoM kI cA~danI rAtoM meM, deva-devAMganA ramaNa karane ko utarate haiM / usake vipulAcala para tIrthaMkara mahAvIra kA samavasaraNa vihAra karatA hai / usake rAjapathoM para dharmacakra pravartamAna hai| mahArAja biMbisAra zreNika aisI tIrtha - bhUmi ke samrATa haiM / unheM kisa bAta kI kamI hai ? " 'celanI jo isa sAmrAjya se nirvAsita ho gaI hai !' 'apane bhItara ke antaHpura meM Ao, devatA, maiM to vahA~ cirakAla se tumhArI pratIkSA meM baiThI hU~ / ' 'mujhe vahA~ livA le calo, prANa / mere basa kA aba kucha bhI nahIM rahA 'caliye na kala savere, 'samyaka - upavana' meM vihAra kiye kitane dina ho gaye / vahAM ke 'antara-maNi sarovara meM tumhAre sAtha jala-krIr3A karane ko jI cAhatA hai / ketakI -kuMjoM kI parAga zaiyA para vahA~ mRga yugala parama keli meM lIna rahate haiM !' aise kisI upavana yA sarovara kA nAma to apane sAmrAjya meM hamane nahIM sunA, devI / ' 'samrAjJI ne sunA hai' ! kala apane 'sahastrAra - ratha' para Apako vahA~ livA le calU~gI / caleMge na mere sAtha ?' 'vahA~ kastUrI milegI ?" 'athAhoM ko thAhoge, to milegI !' 'tumhArI A~khoM kI isa gahana kajarArI rAta meM Aja kahA~ rahanA hogA, prANa ? ' 'calanI ke kamala - kakSa kA dvAra, Aja rAta devatA ke paga-dhAraNa kI pratIkSA karegA / ' aura apane hIraka nUpuroM kI jhalamalAtI jhaMkAra se pUnama kI cA~danI meM lahare uThAtI huI, mahArAnI celanA devI dhIre-dhIre calI gayIM / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 mahArAja ne umaga kara, cA~da ko ArasI kI taraha AsamAna ke Alaya para se utAra liyA, aura usameM apanA ceharA nihArane lage / dekha kara unheM apane Apa para hI pyAra A gayA / astAcala para. vizAla bhAmaMDala sA candramA nirvANa kI taTa-velA kI ora tez2I se bar3ha rahA thA / dvAbhA meM chiTakI bahuta hI sUkSma A~cala sI cAMdanI meM, magadha kI mahArAnI celanA, apane 'sahastrAra' nAmA ratha kA svayaM sArathya karatI huIM, mahArAja biMbisAra ko 'samyaka upavana' meM vihAra karAne le jA rahI haiM / pArijAta phUloM kA bhInA bhInA parimala, brAhmI velA kI saMjIvanI havA meM anajAna gaharAiyA~ khola rahA hai / ... 'samyaka upavana' ke tamAla-kuMja kI ghanI chA~va meM kevala eka nIlI tArikA kI akelI kirana khela rahI hai / vaizAlI kI vaidehI ke ghane kuMtala - pAza meM vaha bhI acAnaka kho gayI / isa surabhita andhakAra kI jAmunI AbhA meM DUba kara zreNikarAja ne celanI ke vakSa para se sara utthaayaa| pUchA priyA ne : 'kastUrI milI *?' 'milakara bhI vaha to phira-phira hirana ho jAtI hai, celA / tumhArI lIlA aparampAra hai / pA kara bhI tumheM pA nahIM sakA / tumhAre aNu-aNu meM ramaNa karake bhI, tumheM jAna nahIM sakA / kamala kI pA~khurI para osa-bindu Thahara nahIM pAtA hai| taTa kI retI ko chala kara samudra phira-phira apane kSitija meM vilaya ho jAtA hai / ' 'to Ao priyatama, 'antara - maNi' sarovara meM jala-krIr3A kareM candramA astAcala kI ghATI meM utara gayA / 'antara-maNi' sarovara ke. cAroM ora ghirI tamAla kI vanAlI meM rAta kA AqharI pahara jAte-jAte ThiThaka gayA hai / Aja kI bhora ugane vAlA sUraja, isa ghar3I videha - rAjabAlA celanA kI kaMcukI meM bandI hai / cidambarA Aja yahA~ digambara ke sAtha ramaNa karane AyI hai / 'antara- maNi' sarovara ke nIlamI jaloM meM vasana tarala se taralatara hote hue, jAne kaba Apo Apa hI utara kara apane Apa meM lIna ho gaye / nigraMtha vaidehI kI bAhuoM meM zaraNa khojate se zreNikarAja eka zizu kI taraha Dhulaka par3e / * aura celanA kI antima kaMcukI ke banda tor3a kara pUrvAcala .. Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 para sUraja kI raktAbha kiraNa phUTa par3I / * * * mahArAja ne apane sara ko apanI hI bAMhoM meM DhalakA pAyA |unkaa antastala ArapAra biMdha gyaa| - 'taTa para khar3I mahArAnI pukAra rahI thIM : "dina uga AyA, prabhu, caliye caitya-kAnana meM vihAra karane kI belA A phuNcii|' mahArAja eka vicitra dvAbhA meM khote se mahArAnI ke sAtha calane lage / rAta bhI nahIM hai / dina bhI nahIM hai| unake antara meM koI tIsarI hI belA bAhara Ane ko sugabugA rahI hai / akhaNDa mauna meM donoM sAtha-sAtha cale jA rahe haiM / bAhara tapovana tape hue hiraNya kI AbhA se dIpita hai, lekina magadhezvara kI A~khe apane bhItara hI jAne kyA khojatI calI jA rahI haiN| vihAra karatA-karatA rAjayugala 'maMDita kukSi' nAmaka caitya se guz2arA / mahArAja ekAeka bahirmukha ho Aye / dekhate kyA haiM, ki eka vRkSa ke mUladeza meM eka ati sundara sukumAra yuvA digambara svarUpa meM samAdhistha hai| dekhakara mahArAja kA hRdaya sahasA hI marmAhata ho gyaa| calate-calate ve ThiThaka gaye / eka Taka usa taruNa tapasvI ko nihArate raha gaye / mana hI mana ve socane lage : are, svarga kI kalpa-kusuma zaiyA tyAga kara yaha kauna devakumAra, maryoM kI pRthvI para aisI kaThora tapasyA karane ko utara AyA hai? apane svarga meM ise kisa sukha kI kamI raha gayI? kyA apanI devAMganA kI kesara-komala bA~hoM meM bhI ise jI cAhA sukha na mila sakA ? jAnanA cAhatA hUM, isake mana meM aisI kaunasI vyathA samAyI hai, jo yaha apanI sone kI taruNAI ko yoM miTTI meM milA rahA hai| .. yuvA tapasvI kAyotsarga se phira kAyA meM lauTa aaye| unakI A~kheM dUra para khar3e yugala kI ora utthiiN| vItarAga smita ke sAtha ve sarva carAcara ke aMza rUpa rAjA-rAnI ko bhI samyaka dRSTi se dekhate rhe| tapasvI ke yugala caraNoM meM namana kara, pradakSiNA dekara, na bahuta dUra, na bahuta pAsa khar3e raha kara, samrATa zreNika ne pUchA : 'he Arya, aisI komala kumAra vaya meM tumane aisA ugra tapa kyoM dhAraNa kiyA hai? ratnoM ke palaMga para, phUloM kI sejoM meM krIr3A karane lAyaka saundarya aura yauvana le kara, vijana araNyoM kI kaNTaka-zaiyA para kyoM utara Aye ho ?' 'isaliye rAjan, ki maiM anAtha thaa| maiMne pAyA ki koI AtmIya aura mitra yahA~ nahIM hai| koI apanA nahIM hai / mujhe pUrNa sahAnubhUti aura anukampA kahIM na mila sakI / isI se maiM isa saMsAra se abhiniSkramaNa kara gyaa|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suna kara magadhezvara gaMbhIra ho gaye / aise RddhimAna aura kAntimAna yuvA ko kisI ne apanAyA nahIM? ise koI vallabha na milA, koI nAtha na milA? . . . aisA ho nahIM sakatA / kAntAra ke kAMToM aura kaMkar3oM meM isane Azraya khojA hai| lar3akA bahuta nAdAna mAlUma hotA hai| mahArAja karuNA se kAtara ho aaye| _ 'saMyatin, aise saundarya aura vaibhava ko kisI ne apanAyA nahIM? use koI nAtha aura sAtha na milA ? samajha meM nahIM aataa| magadharAja zreNika ke deza meM koI anAtha nahIM raha sakatA / maiM tumheM sanAtha kruuNgaa| calo, mere mahaloM kA aizvarya tumhArI pratIkSA meM hai| aura AryAvarta kI saundarya-lakSmI celanA kI goda tumheM zaraNa degii|' 'rAjezvara, tuma, tumhArI rAjezvarI aura tumhArA vaibhava, sabhI to anAtha haiN| aura jo svayaM hI anAtha hai, vaha dUsare ko sanAtha kaise kara sakatA hai ?' ___ magadhezvara se aisI duHsAhasika bAta kahane kA sAhasa to Aja taka kisI ne kiyA nahIM thA / suna kara ve vismaya se avAk raha gye| 'suno AraNyaka, indroM aura mAhendroM ke svarga rAjagRhI kI ralima chatoM para nichAvara hote haiM / apsarAe~ mere antaHpuroM ko tarasatI haiM / aura tuma mujhe anAtha kahate ho ? Azcarya !' 'he pArthiva, kAza anAtha aura sanAtha ke parama artha ko tuma jAna sakate ! vaha kevala anubhavagamya hai / ' 'yogin, Apatti na ho to tumhArA anubhava sunanA cAhatA huuN|' _ 'rAjan, loka-vizruta prAcIna nagarI kauzAmbI kA nAma tumane sunA hogA / maiM vahIM ke eka rAjavI dhanasaMcaya kA putra thaa| Arambhika taruNAI meM eka bAra merI A~khoM meM asahya pIr3A utpanna huI / aura usake kAraNa mere sAre zarIra meM dAhajvara vyApa gayA / aMga-aMga meM aMgAra se dhadhakane lge| kisI zatru ke tIkhe zastroM ke phala jaise mere roma-roma ko bIMdhane lage / indra ke vajra kI taraha usa dAha-jvara kI vedanA mero kamara, mastaka aura hRdaya ko umeThane lgii| merI chaTapaTAhaTa dekha kara mere svajanoM kI A~kheM muMda jAtIM / merI Arta cItkAreM suna kara ve apane kAnoM meM U~galiyA~ de lete / yahI merA anAthatva thaa| samasta deza ke niSNAta vaidya, mAMtrika-tAMtrika merI cikitsA ke lie bulA liye gaye / Ayurveda, maMtra-taMtra, jar3I-bUTI saba parAjita ho gye| candra kAnta maNi Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 ke zItala jala bhI merI usa dAha ko zAnta na kara sake / yahI merA anAthatva thaa| 'mere pitA kA apAra vAtsalya aura vaibhava bhI muMha tAkatA khar3A raha gyaa| vaha bhI merA paritrANa na kara skaa| yahI merA anAthatva thaa| ___'mA~ kI agAdha mamatAlI goda se bhI uchala kara maiM dharatI para A giratA / ekAkI aura anAtha cIkhatA rahatA / sAntvanA ke zabda phUTa nahIM pAte the / yahI merA anAthatva thaa| 'eka hI mA~ ke jane bhAiyoM aura bahanoM ke pyAra aura paricaryA ne bhI hAra mAna lii| yahI merA anAthatva thaa| _ 'aura merI parama sundarI patnI thI / vaha mujhe paramezvara samajhatI thii| usakI pati-bhakti loka meM anupama thii| rAta aura dina kA mAna bhUla kara vaha mujhI meM ramI rahatI / aisA lagatA thA ki usakI AtmA merI AtmA se bhinna nahIM hai / aTUTa vaha, mere aMga-aMga se jur3I rahatI / vaha sacce artha meM merI ardhAMginI thI / bhojana, vasana, zayana, sugandha, zRMgAra, sabhI kA parityAga kara, kevala majhI meM usakA prANa aTakA rahatA / kSaNa bhara ke lie bhI mere mAthe ko vaha apanI goda se na utAratI / apanI kisalaya-komala bAhuoM se vaha hara samaya mujhe ghere rahatI / tuhina se bhI tarala aura mRdula apanI UMgaliyoM ke parasa se vaha merA pora-pora sahalAtI rhtii| apanI bhuvanamohinI A~khoM se hara samaya vaha mujhe hI eka Taka nihAratI rhtii| apane malayAnila jaise kuntaloM se vaha mujhe chAye rhtii| prIti ke AMsuoM se vaha mere hRdaya ko nirantara sIMcatI rhtii| ___ 'kintu he pArthiva, aisI parama vallabhA priyA bhI merI usa pIr3A kI sahabhAginI na ho sakI / usake bhItara bhI merI AtmA ko zaraNa na milI / * * * taba antima rUpa se mujhe yaha pratIti ho gayI, ki saMsAra kI bar3I se bar3I prIti bhI manuSya ko sanAtha nahIM kara sakatI / yahA~ kI hara vastu, yahA~ kA hara vyakti anAtha hai, anAlamba hai / koI kisI ko sahArA nahIM de sakatA / 'eka rAta ke madhya prahara meM, merI pIr3A parAkASThA para pahuMcI / mRtyu mere sAmane A kara khar3I ho gyii| usa kSaNa priyA kA AkhirI A~su mere sisakate moThoM para girA, aura vyartha ho kara Dhulaka gyaa| * * * maiM antima rUpa se anAtha ho gyaa| carama viraha kI andhakAra rAtri mere bhItara vyApa gyii| 'antara muharta mAtra meM apane bhItara se bhI bhItara ke bhItara meM maiM jAga uThA. . . Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 'maiMne mana-hI-mana saMkalpa kiyA: isa rAta ke bItane taka, yadi merI vedanA dUra ho jAyagI, to kala savere maiM abhiniSkramaNa karake anAgArI pravrajyA grahaNa kara lUMgA / 'he devAnupriya isa saMkalpa ke sAtha hI merI pIr3A, utarate jvAra kI taraha dhIre-dhIre kama hotI calI gayI / brAhma muhUrta meM maiMne anubhava kiyA ki merI pIr3A sarvathA tirohita ho gayI hai / maiM pUrNa svastha ho gayA hU~ / . . . aura sUrya kI pahalI kiraNa ke sAtha hI, apanI priyA aura parijanoM ke krandanoM ko pITha de kara, maiM rAjamahala se abhiniSkramaNa kara gayA / ' kSaNa bhara ko eka aphATa mauna meM, sArA vana prAntara vizrabdha ho gyaa| taba zreNikarAja kI antima jijJAsA mukhara ho uThI : 'phira kahIM zaraNa milI, Arya ?' 'nirgratha jJAtRputra mahAvIra ke zrI caraNoM meM jA kara maiM samarpita ho gayA / kaivalya jyoti kA darpaNa sammukha thA / usameM apanA asalI ceharA pahalI bAra dekhA / maiMne apane ko pahacAna liyA / mujhe zaraNa mila gaI / ' 'nigraMtha jJAtRputra ke caraNoM meM ?' 'nahIM, apane bhItara / apane svarUpa meM / 'phira kyA huA, yogin ? ' 'maiM antima rUpa se sanAtha ho gayA / maiM svayaMnAtha ho gayA / aura apana nAtha ho kara, maiM sarva carAcara kA nAtha ho gayA / ' 'so kaise, bhagavan ?' 'aba nikhila carAcara mere bhItara hai, aura maiM usake bhItara hU~ / bAhara kucha bhI nahIM rahA / viraha sadA ko miTa gayA / pUrNa milana ho gayA / ' 'maiM pratibuddha huA, bhagavan, ApakI jaya ho / ' aura aba taka mauna khar3I magadha kI rAjezvarI ekAeka pukAra uThI : 'AryAvarta ke bAla yogIzvara jayavanta hoM ! ' aura rAja-dampati eka sAtha, yogI ke caraNoM meM sASTAMga praNina meM namita ho gaye / jAne kitane kSaNoM bAda ve uThe, to pAyA ki yogI vahA~ nahIM tha / catyakAna kI vIthikA meM eka arUpa AbhA dUra-dUra calI jA rahI thI / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 pratipadA kA suvarNAbha candra maNDala, Aja kI sandhyA meM khelanA ke vAtAyana para utara AyA hai / 'celA, Aja tumheM pahalI bAra pahacAnA ! ' 'apane devatA ko Aja pahalI bAra maiM antima rUpa se pA gayI ! 'mujhe bhItara le calo, Atman '' 'calo mere nAtha, vipulAcala ke zikhara deza para, ananta zayana hamArI pratIkSA meM hai !' diganta vAhinI havA meM jAne kaisI kesara mahaka rahI hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMdhiyArI khoha ke pAra rAjAdhirAja bimbisAra zreNika apanI paTTamahiSI celanA ke sAtha, apane 'tribhuvana-jayI hAthI para ArUr3ha haiN| vipulAcala ke samavasaraNa meM jAne ke lie, vizAla zobhAyAtrA dhIra gati se cala rahI hai / suvarNa-mInA khacita ambAr3I meM, marakata-muktA ke chatra tale. samrAjJI ke kandhe para kohanI TikA kara, samrATa eka ghuTane ke bala siMha-mudrA meM AsIna haiN| nigAha ke pAra taka calI gayI apanI caturaMginI senA para unhoMne, dhanuSa-sandhAna ke tevara ke sAtha dRSTipAta kiyA / aura apane isa vaibhava aura pratApa ke Age, unheM kSaNa bhara ko vipulAcala kA samavasaraNa phIkA jAna pdd'aa| samrATa apane jAne to, apane tamAma aizvarya ke sAtha bhagavAna mahAvIra ke darzana ko hI jA rahe haiN| para yaha mudrA darzanArthI kI nahIM, jijJAsu aura mumukSu kI nahIM / yaha bhaMgimA eka vijayonmatta AkramaNakArI kI hai / caturaMga senA lekara yaha parAkAnta yoddhA, mAno apane carama zatru aura aMtima bhUkhaMDa para car3hAI karane ko nikala par3A hai| tribhavana-jayo' hAthI ke Age tIna khaMDe rathoM kI eka zreNI cala rahI hai / ina rathoM kI ratna-chAyA tale magadhezvara kI aneka mahArAniyA~, upa-patniyA~ aura vallabhAe~ vipula siMgAra-sajjA ke sAtha birAjita haiM / unake Age, guMjAna jaMgaloM meM saMgIta se vazIbhata kie gae, aneka durvAra hAthiyoM kI katAreM jhUma rahI haiM / una para abhaya rAjakumAra, meghakumAra, vAriSeNa, halla-vihalla Adi samrATa ke pramukha rAja-putra aura rAja-putriyA~ ArUr3ha haiM / zeSa hastiyoM para magadha ke coTI ke dharnudhara, koTibhaTa yoddhA, senApati, sAmanta, ziromaNi zreSThi aura kaI mantrIzvara AsIna haiN| Adi vedakAla se hI sumAgadhI taTavartI magadha deza samrAToM kI svapnabhUmi rahA hai / yahI vedoM kA RSi-caraNa cArita kITaka janapada hai| rAjatva Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 yahA~ bAra-bAra RSitva se maMDita huA hai| yaha cirakAla se hI rAjarSiyoM ke vilAsa aura saMnyAsa kI saMyukta krIr3AbhUmi rahI hai| dvApara meM vasuvaMza ke rAjA bRhadratha ne yahA~ sAmrAjI zalAkA sthApita kI thii| eka bAra vRSabhagiri parvata para, eka mahA bhayAnaka jaMgalI geMDe ne bRhadratha ko dhara pakar3A thaa| rAjA ne mallayuddha meM geMDe ko pachAr3a kara usakA kAma tamAma kara diyA thaa| usa geMDe ke peTa aura pITha se bane nakkAr3e Aja bhI magadha kI AyudhazAlA meM surakSita haiN| Aja caturaMga sainya ke mokhare para vahI nakkAr3e vajraghoSa karate hue vipulAcala ke zikhara ko mAno lalakAra rahe haiN| aura ukta vArhadratha vaMza meM hI dvApara ke zeSa meM jarAsandha huaa| usane sAkSAt nArAyaNa kRSNa taka ko apane AtaMka se tharrA kara magadha meM sarvaprathama ekarAT sAmrAjya kI sthApanA kI thii| aura abhI eka zatI pUrva isa mAgadhI bhUmi para rAjA zizunAga ne zaizunAga vaMza kI nIMva DAlI thii| aura apane saMkalpa-bala se cakravartitva kA sAkA calAyA thaa| aura usI kI pAMcavIM pIr3hI meM bhaMbhAsAra zreNika ne isa bhUmi ke pIr3hiyoM ke svapna ko apane ajeya bAhubala se mUrtimAna kiyA hai| magadha kI Adi purAtana rAjya-lakSmI ke bhedI qhajAne Aja pahalI bAra khule haiN| sadiyoM se banda par3I bhUgarbhI AyudhazAlAoM ke tAle Aja tor3e gaye haiN| aura unameM ajJAta kAla se saMcita zastroM aura astroM kI amUlya sampatti ne, jAne kitanI a~dherI zatiyoM ke bAda dina kA ujAlA dekhA hai| unameM saMgrahIta zaMkha, ghar3iyAla, damAme, bheriyA~, turahiyA~, Aja ucca ghoSoM meM baja rahI haiN| mAnoM kAla ke sAre antarAloM ko pATa kara, use eka dhArA meM pravAhita kara rahI haiN| isase pUrva magadha ke AdikAlIna z2amIdoz2a zastrAgAroM kI ora zreNika kA dhyAna kabhI na gayA thaa| lekina Aja use yaha kyA sUjhA, ki eka pUrI sAmrAjI paramparA ke aTUTa silasile ko eka sAtha pradarzita karake vaha mAno apane Adima adhikAra kA dAvA kiyA cAhatA hai| rAja-tAMtrikoM ne giravraja ke maNimAna nAga kA AvAhana kara usase daivI nAgapAza prApta kiyA hai| vaibhAra aura gRdhrakUTa ke gandharvo ko jagA kara unase saMgrAma kA mArU aura jujhArU bAjA Aja bar3I bhora se hI bajavAyA jA rahA hai| hajAroM cunindA azva-ratnoM para ArUr3ha azvArohiyoM ne dharatI meM se utkhanita mahApurAcIna zastrAstroM ko dhAraNa kiyA hai| unake ballamoM aura bhAloM para ur3atI rakta-zveta patAkAoM se diganta jaise romAMcita ho rahe haiN| aura saba se Age vizAla padAti sainya eka hAtha meM jalate khappara aura dUsare meM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 137 nagna talavAreM liye, yA dhanuSa-kamAna car3hAe ekonmukha bhAva se vipulAcala kI ora dhIra gati se agrasara haiM / sainika abhiyAna-vAdya ke sAtha milakara, mArU bAjoM kA jhaMjhAghoSa paMcazaila kI talahaTiyoM ko jaise pralaya ke jvAra se Alor3ita kie de rahA hai| anAdyanta itihAsa kA lohA aura faulAda nagna hokara, isa sainya-samudra para vAhita hai| aura samrATa bimbisAra zreNika bArambAra usa para nigAha DAlatA huA, apanI prabhutA ke zikhara para apane ko uttolita anubhava kara rahA hai / use vizvAsa ho gayA hai ki usakI sattA ko mAta karane vAlI koI sattA abhI dharatI para nahIM jnmii| . . 'rAjarAjezvarI celanA saba-kucha ko sApha dekhatI huI nirmana aura nirvicAra, apane meM avasthita hai / apane svAmI ke tana, mana, cetana, bhItarabAhara ko usase adhika kauna anukSaNa jAnatA hai| Aqhira to usI ke kandhe para kohanI Teka kara yaha vijetA apanI prabhutA kI coTiyoM para ma~DalA rahA hai, itarA rahA hai| celanA yadi apanA kandhA vahA~ se haTA de to ? * * * ___ . . lekina prakaTa meM yaha satya hai ki, Aja pahalI bAra magadha ke samrATa aura samrAjJI apane samasta parikara aura vaibhava ke sAtha sarvajJa mahAvIra prabhu ke samavasaraNa meM vandanA ke lie jA rahe haiM / zreNika ke zarIra ke eka-eka aNu meM jaise bhUkampa thame hue haiM / aura vaha apane antaratama meM jAna rahA hai, ki usake bhItara eka visphoTa ghumar3a rahA hai| vaha phUTA to, itihAsa ko eka bAra zIrSAsana meM ulaTa kara rakha degaa| * * *Age-Age cala rahI haiM rAjarAjezvarI celanA devii| unakA anusaraNa kara rahe haiM, rAjAdhirAja bimbisAra zreNika / samavasaraNa ke parisara meM pahu~cate hI zreNika ko lagA, jaise unake paira bahuta mulAyama havA meM par3a rahe haiN| bhItara kI haThIlI haDDiyA~ mAnoM ekAeka tarala ho AyI haiN| hAtha se nikale jA rahe apane pracaMDa zarIra ko zreNika ne thAma kara rakhanA cAhA / apane sirAte astitva ko kasa kara bhIMcane kI becainI se ve chaTapaTA rahe haiN| .. mAnAMganA bhUmi meM pahuMcate hI ve caukanne ho ge| unakI nigAheM koI sahArA khojane lagIM, ki TikI raha skeN| aura haThAt ve mAninI A~kheM, mAnastambha para jA TikIM / to haTa na skiiN| kucha aisA dekhA, jisameM unake sAre svapna eka sAtha mUrta dikhAI pdd'e| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 samrATa ke sIne meM akasmAt eka khAmoza visphoTa huaa| koI Adima caTTAna TUTa kara chu-maMtara ho gii| apane bhItara ke usa athAha rikta meM vaha pRthvIpati besahArA chUTa gyaa| vaha pAnI se bichur3I machalI kI taraha tar3apane lagA / ki sahasA hI usa zUnya meM koI bahuta hI namya dravya ubharane lgaa| usakA sparza itanA gaharA aura sukhada hai, ki usameM eka vicitra visarjana kI anubhUti hotI hai / antara-sukha kI isa dhArA meM mana ke sAre AsaMga aura avarodha jAdU kI taraha lupta ho gae haiN| rAjA itanA AlhAdita ho AyA, ki vaha Age bar3ha kara celanA ke dAyIM ora calane lagA / una saMga calatI do dehoM ke bIca kI havA kaisI candanI aura pAvana hai / zreNika kA jI cAhA ki saTa kara aura aTUTa cale celanA ke sAtha / * * lekina bIca kA yaha abakAza aisA tarala aura sukhada hai, ki chuvana usameM avirala jArI hai / 'samrATa kI A~khoM meM aucaka hI aisA nazA chA gayA hai, jisake Age sArI pArthiva madirAeM phIkI par3a gaI haiM / aura usI Ananda ke naze meM jhUmate hue samrATa ne dekhA, ki usake cAroM ora ananta aura anAhata aizvarya kA rAjya phailA hai| aura apanI mAhezvarI ke sAtha vaha isake bIca nirdvandva vihAra kara rahA hai| patA hI na calA ki kaba kitane parakoTa aura ratna-toraNa pAra ho ge| kitane mAnastambha aura dharmacakra unake lie, eka ke bAda eka dvAroM kI taraha khulate cale ge| zrImaMDapa meM praveza karate hue, zreNika ko lagA ki vaha namrIbhUta ho AyA hai| usakA aMga-aMga phalabhAra se jhuke vRkSa kI taraha lacIlA ho gayA hai / aura celanA kalpa-latA kI taraha usa para cAroM ora se chA gaI hai| gandhakuTI ke zrIpAda meM pahu~cate hI, donoM acAnaka thama ge| zIrSa ke kamalAsana para unakI nigAheM uThIM, to apalaka nihAratI raha gaIM / ve donoM nayana mAtra raha ge| celanA A~suoM meM pighala calI, aura zreNika usa bhIMgI USmA meM AtmahArA ho gyaa| * * *aura haThAt celanA pIche chUTa gyii| aura rAjA ne usa rakta kamalAsana para karor3oM kAmadevoM ko lajjita kara dene vAlA saundarya dekhaa| eka aisA mukhamaNDala, jo lAvaNya kA samudra hai| aura trikAla kI sArI sundariyA~ aura kAminiyA~ jisakI taraMgeM mAtra haiN| vahA~ eka sAtha haz2AroM celanAeM haiM, haz2AroM mahArAniyA~ haiM, hajAroM vallabhAe~ haiN| usa kAmezvara arhata kI A~kheM animeSa celanA aura zreNika ko bhrUmadhya meM ekAgra ho kara dekha rahI haiN| aura prabhu kI palakoM kI una kajarArI koroM para urvaziyA~ vidagdha aMgar3AiyoM ke sAtha nichAvara ho rahI haiN| zreNika kA kAmAkula mana, nizcinta aura upazAnta ho gyaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 139 zreNika aura celanA aura adhika vaha svarUpa sahana na kara ske| unakI A~kheM muMda giiN| sASTAMga praNipAta meM ve samarpita ho gye| phira gandhakuTI kI tIna pradakSiNA de kara ve punaH zrIbhagavAna ke sammukha khar3e ho gye| bhagavadpAda gautama ne AlhAdita ho kara ghoSita kiyA : 'magadhezvarI celanA aura magadhezvara zreNika bimbisAra zrIcaraNoM meM upasthita haiM, bhnte|' bhagavAna cupa, avicala rhe| unake oThoM para samatva kI eka ati skSma muskAna vyApa gyii| jaise pUrvAcala kA koI abhinava kSitija khulA ho| zreNika ke liye vijaya kA eka aura zikhara sAmane aayaa| vaha harSita ho kara phira svayaM Apa ho utthaa| usakA khoyA ApA lauTa aayaa| usakI asmitA use lauTA dI gyii| usakA antima aham bhujaMgama kI taraha phuphakAra kara jAga uThA : 'vahA~ adhara meM, vaha jo virAT puruSa baiThA hai, vaha mujha se Upara hai| aura samudra-kampI magadhezvara yahA~ usake pAdaprAnta meM khar3A hai! AtmahArA, sarvahArA, nipaTa akiNcn| * * *o, merI sattA samApta ho gaI ? to * * * to * * * phira kahA~ khar3A rahU~ ? kaise? kahA~ ? kauna? maiM nahIM to kauna ? phira Arya indrabhUti kA ucca svara gUMjA : 'rAjarAjezvarI celanA aura mahArAjAdhirAja zreNika bimbisAra zrIbhagavAna kI kRpA-dRSTi tale upasthita haiN| ve anugRha ke pratyAzI haiN|' zrI bhagavAna aura bhI gahanatara mauna meM DUba gye| vaha mauna bAhara bhI apAra vyApatA gyaa| gaharAtA gayA / zreNika ko phira mAnabhaMga kA AghAta anubhava huaa| usakA jI cAhA ki yahA~ se calA jaaye| lekina vaha murtivat stambhita hai / aura tanatA hI calA jA rahA hai| eka sanAtana sA~kala TUTa jAne kI anI para tana kara kar3akar3A rahI hai| aura celanA akampa samarpita hai| use apane-parAye kI sudha bisara gaI hai| aura zreNika isa kSaNa usa celanA se saTa kara thamanA cAhatA hai| 'he trailokyezvara, zrIcaraNoM meM upasthita haiM, magadha ke samrATa aura smraajnyii|' 've anupasthita kaba the, gautama ? ve anugRhIta aura svIkRta haiM / ' aura bhagavAna ne udbodhana kA hAtha uThA diyaa| rAjA aura rAnI ko sAmIpya aura jur3Ava kI eka akathya anubhUti huii| samrATa ne unnata mastaka, sInA tAna kara mahAvIra ko muqAbila dekhanA aura Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 pAnA caahaa| aura use lagA ki koI AkAza bana kara usa para chAyA hai, usake Upara vaha ho to kaise ho / AkAza ko kahA~ se pakar3A jAye, use kaise dabAyA yA jhukAyA jAe ? zreNika nirupAya vedanA se vikSipta ho utthaa| ki acAnaka hI sunAI par3A : __'kevala bhUtAkAza ko dekha rahA hai,zreNika ? apane bhItara ke cidAkAza ko dekha / vahA~ Upara-nIce, Age-pIche, bhItara-bAhara kucha nahIM hai / vahA~ kevala tU hai, AyAmahIna tU / vahA~ maiM nahIM, kevala tU hai, mujha-nirapekSa tU / usa sattA kA tU ekameva aura zAzvata svAmI hai| vahA~ tU jaya aura parAjaya se pare kA svAyatta samrATa hai, zreNika / ' 'dekha rahA hU~, kevala tumheM, bhante prabhu / aura apanI sattA rakhanA kaThina ho gayA hai|' 'zAstA terI sattA chInane nahIM aae| ve tujhe sarvasattAdhIza banAne Ae haiM / hara astitva ko jinezvaroM ne eka svataMtra sattA ke rUpa meM pahacAnA hai| yahA~ koI kisI ke adhIna nahIM / yahA~ kisI para kisI kA koI Adhipatya nhiiN|' 'lekina dekha rahA hU~ sAmane eka prabhutA, jisake Age itihAsa kI tamAma prabhutAe~ parAjita khar3I haiM / loka kI samasta sattAe~ yahA~ choTI par3a gaI haiN| to maiM kauna ?' ___tu kevala svayam Apa / tU choTA bhI nahIM, bar3A bhI nhiiN| kisI se bar3A ho kara rahanA cAhegA, to kisI se choTA honA hI par3egA / tU kisI se bar3A bhI nahIM, kisI se choTA bhI nahIM / tU svayam-paryApta hai| apane hone ke lie tU kisI anya para nirbhara nahIM / aisA maiM jAnatA aura kahatA hU~, shrennik|' 'lekina mahAvIra ke sAmane hote, zreNika nahIM Thahara pA rahA, bhante / merI pIr3A ko kauna samajhegA ?' 'maiM hU~ tumhArI pIr3A, zreNika / merI ora dekho / dekho, dekho, dekho, zreNika / dekho yahA~, isa gandhakuTI kI mUrdhA pr| dekho merI A~khoM meM / * *aura pahacAno ki tuma mahAvIra ho| aura maiM zreNika huuN| isa samayAtIta muhUrta meM / tuma arhat ke isa rakta-kamalAsana para adhara meM uttAna birAjamAna ho / aura maiM zreNika huuN| tumhAre pAdaprAnta meM upasthita / * * *pazyaH pazyaH, bujjhaha bujjhaha, jANaha jANaha zreNika / ' aura zreNika ne ThIka yahI dRzya dekhaa| zreNika mahAvIra ho gayA hai, mahAvIra zreNika ho gayA hai / aba vaha jIte to kise jIte, mAre to kise Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141 mAre ? eka zreNika maratA jA rahA hai, eka aura zreNika usakI lacIlI mATI meM se uThA A rahA hai| aura use sahasA hI sunAI par3A : 1 'jise tU bar3A dekhatA hai, vaha tU hI hai / jise tU choTA dekhatA hai, vaha bhI tU hI hai / jisakA tU hanana karanA cAhatA hai, vaha tU hI hai / jise tU adhIna karanA cAhatA hai, vaha bhI tU hI hai / jise tU paritApa denA cAhatA hai, vaha tU hI hai / jise tU dabAnA cAhatA hai, vaha bhI tU hI hai / jise tU harAnA cAhatA hai, vaha tU hI hai / jise tU jItanA cAhatA hai, vaha bhI tU hI hai| jisa para tU prahAra karanA cAhatA hai, vaha tU hI hai| jisakA tU AkheTa karanA cAhatA hai, vaha bhI tU hI hai / jise tU mAra DAlanA cAhatA hai, vaha tU hI hai| jise tU miTA denA cAhatA hai, vaha bhI tU hI hai / tere sivAya anya koI nahIM, jisa para tU koI kAryavAhI kara ske| vaha terA adhikAra nahIM / vaha terA svabhAva nahIM, zreNika / ' 'to mere usa svabhAva kA svarUpa kaheM, bhante svAmin / ' 'vaha kathya nahIM, kevala anubhavya hai / vaha kevala neti neti se jAnA jA sakatA hai| * vANI vahA~ se lauTa AtI hai| vahA~ koI tarka nahIM pahu~ca sakatA / buddhi vahA~ praveza nahIM kara sakatI / jo AtmA hai, vahI vijJAtA hai / jo vijJAtA hai, vahI AtmA hai / 'vaha lambA nahIM hai, choTA nahIM haiM. gola nahIM hai, Ter3hA nahIM hai / vaha caurasa bhI nahIM, maNDalAkAra bhI nahIM / vaha Upara bhI nahIM, nIce bhI nahIM / Age bhI nahIM, pIche bhI nahIM / vaha zarIra nahIM hai, saMgI nahIM hai / vaha strI nahIM hai, puruSa nahIM hai, aura napuMsaka bhI nahIM hai / vaha jJAtA hai, vijJAtA hai, usako koI upamA nahIM / vaha zabda nahIM hai, rUpa nahIM hai, gandha nahIM hai, rasa nahIM hai, sparza nahIM hai / phira bhI vaha yaha saba eka sAtha hai| vaha indriyA~ nahIM hai, phira bhI sArI indriyA~ eka sAtha hai / aisA maiM pratyakSa dekhatA hU~, aura kahatA hU~, zreNika ! 'jo yaha dekhatA hai, vaha dekhatA hai / jo yaha jAnatA hai, vaha jAnatA hai, devAnupriya zreNika / ' sunate-sunate zreNika ke mana kA cirakAla kA kolAhala zAnta ho gayA / vaha nIrava se nIravatara hotA calA AyA / vaha pala bhara jaise nirmana, vizrabdha ho rahA / aura phira sahasA hI bolA : 'satya dekha rahA hU~, satya jAna rahA hU~, satya ho rahA hU~, he arhanta / maiM kRtakRtya hukA, maiM dhanya huA, maiM kRtArtha huA, bhante trilokInAtha / ' 'zreNika bhambhAsAra arhat ko upalabdha hue / arhat unheM upalabdha hue / zreNika rAjezvara kA graMthicheda ho gayA, gautama / samyaktva-cakSu unake bhrUmadhya meM khula gayA, gautama / ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 phira eka akhaMDa zAnti vyApa gyii| sAre jIvAtmA usameM gahare sukha se AplAvita hue| acAnaka zreNika ne pUchA : 'aura merA bhaviSya, prabhu ?' 'pahale apane bhUtakAla ko jAna, to bhaviSya bhI jAnegA, saumya / kAla kI akhaMDa dhArA meM apane samagra kA bodha prApta kara / aneka kAloM meM tU aneka rUpa janmA, khelaa| Age bhI khelegA / ina sAre vyatItamAna janmoM aura rUpoM meM, tU kauna, yaha jAna zreNika / to bhaviSya hI nahIM, janmAntara jaanegaa| pichalA bhI, agalA bhii|' 'vaha kaise jAnUM, svAmin ? vaisI sAmarthya kahA~ ?' 'tU trikAlI dhruva sattA hai| janmoM aura jIvanoM kI sArI gujaratI avasthAoM meM, tU to sadA vahI hai, eka vahI / vahI na ho, to vividha kA yaha jJAna kauna kara rahA hai ? kyA tU kabhI thA, aura aba nahIM hai ? aura Age nahIM hogA?' 'vaha to asahya hai, bhante / maiM vahI eka na hoU~, to prazna hI Age nahIM jaataa|' 'tu uttama bhavyAtmA hai, zreNikarAja / ' 'apane viSama vartamAna ko dekhatA hU~, to jAnane ko Akula hU~, ki merI yaha sthiti kyoM hai ? bhavyAtmA ho kara maiM itanA vimUr3ha kyoM?' 'vaha tU nahIM, kevala terI eka bhaMgura paryAya, eka avsthaa| jo AI hai, to bIta jaayegii| jo AtA nahIM, vaha jAtA bhI nhiiN| vaha bItatA nhiiN| phira jo sadA vahI rahatA hai, vahI tU hai, rAjan / tU vimUr3ha nahIM, vijJAtA hai, abhI aura yhaaN| jo vimUr3ha hai, vaha kevala ekaH vItamAna avsthaa| aisA maiM dekhatA hU~, aura kahatA huuN|' zreNika ke bhItara jaise rozanI ke kaI kamare pAra hote cale gye|... lekina phira eka aMdherI khoha sAmane A gyii| rAha ruMdha gyii| isake pAra vahA~ maiM kauna hU~, kauna thA? 'apane pUrva janma ko jAna, zreNikaH / tabhI graMthimocana hogaa|' 'kaise, kaise jAnUM, he kevalin / ' 'jA, apane bhItara jaa| bhItara ke samudra kI yAtrA kara / bhItara ke antarikSoM ko pAra kr| jA, jA, jA, calA jA, apane ko bhUla kara calA jA, apane pArAntara meN|'... Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 . . * aura zreNika ko lagA ki koI atyanta loca bharI dehayaSTi, apanI bA~hoM para use uThAye, pAra-pArAntara ko bhede jA rahI hai| * * * aura acAnaka jaise eka Thosa taTa para jahAz2a kA laMgara par3a gyaa| aura zreNika ne apane potagavAkSa se sAmane dekhA : '.. yaha bharata kSetra kA vasantapura nagara hai| yahA~ ke rAjA jitazatru aura rAnI amarasundarI kA putra sumaMgala sAmane khar3A hai| rUpa meM kandarpa aura kalAoM kA candramA / maMtrIputra senaka usakA parama mitra hai| ullU jaisI capaTI nAka, mArjAra jaisI piMgala A~kheM, U~Ta-sI lambI gardana, cUhe jaise kAna vAlA senaka kurUpatA kA avatAra hai| loka meM vaha sabake hAsa-parihAsa kA khilaunA hai| rAjaputra sumaMgala ke liye bhI vaha mana bahalAva kA uttama sAdhana hai| senaka ke sAmane Ate hI, rAjaputra usake vikRta rUpa para vyaMgavidrUpa kI jhar3iyA~ barasAtA hai| senaka tilamilA kara raha jAtA hai| 'rAta-dina ke isa apamAna se pIr3ita ho kara senaka kA citta saMsAra se virakta ho gyaa| unmatta kI taraha hRdaya-zUnya ho kara vaha nagara se nikala pdd'aa| guMjAna aTavI meM ghUmate bhaTakate, use eka kulapati tApasa mila gyaa| usase usane uSTrikA vrata grahaNa kara liyaa| aura U~Ta kI taraha sUrya kI ora gardana uThA kara, vaha tIvra tapa se apanI AtmA kA damana aura pIr3ana karane lgaa| nirantara apanI viDambanA aura kadarthanA karatA huA, senaka vanacArI tApasa kA jIvana bitAne lgaa| 'ekadA acAnaka vaha aTana karatA huA vasantapura ke upAnta bhAga meM A phNcaa| vahIM caryA karane lgaa| muddata bAda tApasa maMtrIputra kI vApasI se loga harSita hue| usakA dAruNa uSTrikA tapa dekha ve usakI pUjA karane lge| usake isa kaThora vairAgya kA kAraNa pUchane para usane batAyA ki : sumaMgala kumAra ke nirantara hAsa-vyaMga se glAna ho kara hI usane saMsAra tyAga diyA thaa| rAja-putra ke parihAsa ne use tapobala prApta karA diyaa| vaha unakA kRtajJa hai| .. sumaMgala aba vasantapura ke rAjA the| senaka tApasa kI vinamra vArtA suna, ve usake darzana ko aaye| usake Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 tapa ko ve namita hue / aneka prakAra kSamA yAcanA kara use Adara-pUrvaka pAraNa kA nimaMtraNa de gye| .. * mAsakSapaNa pUrA hone para tApasa ko rAjA kI prArthanA kA smaraNa ho aayaa| vaha zAnta bhAva se rAjabhavana ke dvAra para pAraNagocarI ko aayaa| para rAjA usa dina asvastha hone se rAjadvAra banda dikhAI pdd'aa| bhikSuka anapahacAnA, avahelita lauTa aayaa| usane raMca bhI roSa na kiyA aura phira eka aura mAsa-kSapaNa dhAraNa kara uSTrikA-tapa meM aharniza tapane lgaa| ___ 'rAjA ko kisI sUtra se patA cala gayA, ki mahAtapasvI senaka usake dvAra se abhukta lauTa gayA thaa| vaha daur3A AyA aura aneka vidha kSamA-yAcanA kara phira agale pAraNa kA AmaMtraNa de gayA / sumaMgala pAraNa-dina ko u~galiyoM para ginatA pratIkSA karane lgaa| .. lekina ThIka vaha tithi Ane para phira rAjA asvastha ho gyaa| senaka ne phira dvAra banda paayaa| vaha phira bhUkhA hI lauTa kara, aura bhI kaThora saMkalpa se uSTrikA tapane lgaa| rAjA phira usI prakAra anutApa-vivhala ho senaka ke nikaTa namrIbhUta aura kSamAprArthI huaa| phira usane mAsa-kSapaNa ke agale pAraNa kA AmaMtraNa diyaa| 'tIsarA mAsa-kSapaNa pUrNa hone para phira senaka muni rAjadvAra para bhikSArtha aaye| isa bAra phira rAjA vyAdhigrasta thA, aura rAjabhavana ke dvAra vajra-kapATa kI taraha acala jar3e dIkhe / tApasa eka durddharSa saMkalpa-bala se jar3ita dvAra ko ninimeSa takatA rhaa| * * ki acAnaka dvAra khulA aura dvArapAla bAhara AyA / senaka ko dekha use bahuta krodha aayaa| nizcaya hI isa tApasa ke Agamana se hI mahArAja bArambAra rugNa ho jAte haiM / usane rakSakoM ko cupacApa AjJA dI ki ve usa U~Ta-tapasvI ko sarpa kI taraha rAjAMgana se bAhara kara deM, aura phira kabhI usa amaMgalI kI chAyA rAjadvAra para na par3ane deN|... ___'durdAma tapasvI kI tapAgni dAruNa krodha meM phUTapa ddii| usane nidAna kiyA ki : maiM apane tapobala se isa rAjA kA vadha karane ke lie utpanna hoU~ !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 * * zreNika usa ugra tapasvI ke isa nidAna se tharrA uThA / usake mUlAdhAra meM pralaya garjana karane lgaa| aura vaha phira dekhatA hI raha gyaa| * * * usane pratyakSa dekhA : tApasa senaka usa ArtadhyAna se mara kara alpa-Rddhi vAlA vAnavyantara deva huaa| * * *aura yathAkAla sumaMgala rAjA bhI mara kara usI gati meM jnmaa| aura phira do preta vyantaroM kA vaha paizAcika saMgharSa . . . ! zreNika kI sA~soM meM prazna kI ArI-sI calane lgii| kauna hai yaha sumaMgala ? kauna hai yaha senaka ? .. aura inake baira ke duzcakra kA kyA koI anta nahIM kahIM? aura . . . . aura Age kyA hogA ina donoM kA . . . ? prANAntaka pIr3A se zreNika kI cetanA meM aiMThana aura umeThana bar3hatI hI calI gyii| * * * kauna hai yaha sumaMgala, kauna hai yaha senaka, aura merA inase kyA lenA-denA ki maiM . . . maiM inake duzcakro vaira kI bhaTTI meM jIte jo jhoMka diyA gayA huuN| maiM kauna * * * maiM kauna * * * maiM kauna ? * * *aura adhara meM AsIna zrI bhagavAna ne uttara diyA : 'tU hI vaha sumaMgala rAjA hai, shrennik| vAna-vyantara ke bhava se cayita ho kara tU mahArAja prasenajita kI rAnI dhAriNI ke garbha se zreNika nAmA putra janmA zreNika ko lagA ki vaha sAmane A gayo a~dhiyArI khoha pAra ho gayI hai| aura vaha isa ujiyAle taTa para zrI bhagavAna ke samakSa khar3A hai| * * * ki haThAt phira eka tIkhe prazna ke bANa ne biMdha kara, usako cetanA ko hatAhata kara diyA : 'aura vaha senaka kyA huA, bhagavan ?' 'vaha celanA ko kokha se tere jyeSTha putra kUNika ajAtazatru ke rUpa meM janmA hai|' zreNika agalI sA~sa na le skaa| aura pUcha baiThA : 'to kyA senaka kA saMkalpa siddha hogA? kyA kuNika merA vadha karegA, devArya ?' 'tapasvI kA antima nidAna vyartha nahIM ho sakatA, shrennik| jo tapAgni parama nirmANa karatI hai, vahI nimitta pA kara carama vinAza bhI karatI hai|' 'to kyA apane hI putra ke hAthoM merA vadha hogA, nAtha ?' 'niyati kA vidhAna aTala hai, aura tU abhizapta hai use jhelane ko / kaNika tujhe bandhana meM DAlegA, aura tU AtmaghAta karegA!' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'Apake hote, bhagavan, merA bhaviSya, merA anta itanA bhayaMkara ?' 'karma ke parama niyama - vidhAna ko arhanta bhI nahIM kATa sakate / apane karma - vipAka ko mahAvIra ne bhI cupacApa sahana kiyA hai| usakI tapasyA ke sAr3he bAraha varSa isake sAkSI haiN| eka hI puruSArtha tere hAtha hai / saMsAra kA duzcakra kATa kara tU mukta ho sakatA hai / apane bandha aura mokSa kA svAmI, tU cAhe to svayaM ho sakatA hai / ' 'para koI saMkalpa, koI vrata, koI cAritrya mere vaza kA nahIM, prabhu / tumhArI taraha tapa aura saMyama maiM nahIM kara sakatA / to phira merA kyA hogA ? ' 'tujha meM uttama samyaktva kI dRSTi khula gayI hai / isI se tU jo karegA, usakA samyak jJAna tujhe hotA rahegA / aura usI ke bala tU bhava kA tamosAgara tara jAyegA / ' 'nirantara pApa karate hue bhI ?' * aura nirantara pApa kA 146 ... jAegA / ' phala bhogate hue bhI ! nizcaya hI tU tara 'abUjha hai yaha rahasya, bhante ! 'vratI tU nahIM ho sakatA / vrata se milatA hai svarga / usa suvarNa kI sA~kala aba tU nahIM ba~dhegA / tU narakAgni meM nahA kara sIdhA mukti-sundarI kI bAhuoM meM ramaNa karegA 'naraka ? maiM Apake hote naraka jAU~gA, trilokInAtha ?' 'apanA vidhAtA tU Apa hai / apanA svarga, apanA naraka, apanA mokSa tu Apa hai / koI trilokInAtha usameM hastakSepa nahIM kara sakatA / ' 'maiM naraka kyoM jAU~gA, bhante Arya ?' 'apane aham se pUcha | tapasvI ke rakSaka sarpa devatA ko kucala kara mAra dene vAlI apanI er3I ke phaulAda se pUcha / aura phira yazodhara muni ke gale meM DAle hue usa mRta sarpa se pUcha / jagajjayI bhambhAsAra ke hiMsaka yuddhoM, SaDayaMtroM, vijaya ke durmatta abhimAnoM se pUcha ? aura koI nahIM, tU hI nirantara apanA ghAta karatA calA gayA hai / tU hI apanA hatyArA hai / tere sivAya tujhe aura kauna bacA sakatA hai ? ' Jain Educationa International - 'maiM kucha nahIM kara sakatA, prabhu maiM kevala dekhane, jAnane, bhogane ko abhizapta hU~ / mere trAtA haiM kevala mahAvIra / ve mAreM yA tAreM, maiM samarpita hU~ / maiM nahIM rahA, kevala tuma ho, mere vallabha ! ' For Personal and Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 'jo hai, vahI raha zreNika / koI vikalpa na kara, glAni na kara / cintA na kara, ceSTA nakara / jotU hai, vahI raha / aura vaha tU, saMsAra, naraka, svarga, mokSa se bhI pare trikAlI dhruva hai / kevala itanA jAna, aura isameM raha, devaanupriy|' ___ 'pratibuddha huA, bhagavan / Azvasta huA, bhante / phira bhI pUche binA caina nhiiN| merA agalA bhava kahA~ hogA, prabhu ?' 'ratnaprabhA nAmA prathama naraka kI pRthvI meN| AtmaghAta karake tU mregaa| aura apane se bichur3a kara tU ratnaprabhA ke paMkila aMdhakAra meM dIrghakAla Alor3ana kregaa|' 'AtmaghAta karU~gA? naraka ke andhakAra meM bilama jAUMgA! Aha, jagajjayI zreNika kA aisA anta ?' 'vaha terA anta nahIM, vaha mAtra eka avasthA hai, jisameM se yAtrA karanA terI niyati hai / apanA Adi aura anta tU Apa hai / aura tU ananta hai / phira cintA kyA?' 'mere naraka kA koI anta, koI kinArA, bhante ?' 'tU Aja kSAyika samyak-dRSTi ho gayA, AyuSyamAn / aba tU jo kucha bhI karegA, vaha bandhaka nahIM hogA, bandha kA kSAyaka hogA, muktidAyaka hogA / terI hara kriyA se aba karma jhar3eMge, baMdhege nahIM, bar3heMge nhiiN| tU Asanna bhavyAtmA hai, naranAtha / nirbhaya ho jaa|' 'kyA hai vaha merI bhavyatA, merA vaha bhavitavya ?' 'tujhe aba kSAyika samyaktva lAbha ho gayA, zreNika / yaha nizcala, avinAzI aura utkRSTa sampadA hai| bhavyottama rAjezvara, aba tU kisI bAta kA bhaya na kara / tU nirdvandva bhoga, aura mukta hotA jaaegaa| terI bhukti hI, terI mukti hotI jaaegii| naroM meM tU sadA zreSTha rahA, to eka dina narottama nArAyaNa ho kara loka kI mUrdhA para bhI AsIna hogaa| usa dina jagat kI sArI sattAe~ tujhe jhukeNgii|' 'mere hara svapna ko siddha kara diyA, prabhu ! lekina kyA hogA usakA rUpa? merA bhavitavya ?' 'bhaviSyAtIta mahA bhaviSyat / samyak-darzana kI kRpA se AgAmI utsapiNIkAla meM, tU isI bharata-kSetra meM padmanAbha nAmA prathama tIrthakara hogaa| Aja jahA~ mahAvIra baiThA hai, kala tU bhI usI antarikSa para AsIna hogaa|' samrATa kA harSa usake hiye meM na samAyA / use apane vartamAna meM ThaharanA asambhava pratIta huaa| eka prabala saMvega se vaha unmeSita ho utthaa| use lagA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 ki vaha lokAloka ke Upara zUnyoM meM cala rahA hai / aura isa UMcAI se yadi vaha girA to, pAtAloM meM bhI usakA patA na clegaa| zreNika bhaya se kA~pa utthaa| 'nahIM, aba tU gira nahIM sakatA, zreNika / aba tU nIce nahIM AegA, Upara hI jaaegaa| aba tU pApa se pare jA cukaa| aba tU kucha bhI asundara nahIM kara sktaa| naraka meM bhI calegA, to kamala khileNge| sAre karma-vyApAra aura bhogoM ke bIca bhI tU prazama, saMvega aura samatva meM AsIna rhegaa| jA, isa pRthvI ko tyAga kara, ise sampUrNa bhog| jo sarvasva tyAga detA hai, vahI sarva ko avikala bhoga sakatA hai| . 'akiMcano'hamityAsamva trailokyAdhipatirbhavaH / yogigamyam tava proktaM rahasyam paramAtmanaH / / 'isa bhAva se jIvana jI, zreNika, ki kucha bhI merA nahIM hai, aura tU tIna loka kA adhipati ho jaaegaa| bhagavattA ke isa rahasya ko kevala yogiyoM ne jAnA hai| vahI maiM tujha se kahatA hU~, rAjezvara / ' 'sAkSAt dekha rahA hU~, jAna rahA hU~, ki kucha bhI merA nahIM hai| lekina.. lekina .. 'celanA ?' 'merI antima graMthi ko pakar3a liyA, prabhu ne ?' 'tU svayam hI jAnegA, celanA terI kauna hai ?' - 'celanA merI hai, bhante ?' 'terI hai, phira bhI terI nahIM / samatva meM saba kucha terA hai, mamatva meM kucha bhI terA nahIM hai / sattA mAtra svataMtra hai| use upalabdha kiyA jA sakatA hai, usa para adhikAra nahIM kiyA jA sktaa| tyAga de celanA ko, aura vaha cirakAla terI hai !' 'tyAga dUM? hameM bichar3a jAnA hogaa| aura celanA mahAvIra kI bhikSuNI ho jAyegI ? aura maiM * * * maiM * * * akelA rahane ko abhizapta hU~gA?' ___ zAntam, zAntam, zAntam, AyuSyamAn / arhat yugala ko tor3ane nahIM Aye, use akhaNDa meM jor3ane Aye haiN| use Atma meM saMyukta aura kRtArtha karane Aye haiN| use viyoga, zoka aura mRtyu se pare zAzvatI meM ajara, amara, sundara karane Aye haiN| celanA tumhArI bhukti aura mukti eka sAtha hai, aura rhegii| para apane Atma meM vaha svataMtra hai| tuma bhI apane Apa meM svataMtra ho| praNaya vaha cidAkAza hai, jisameM do yugala AtmAe~, eka dUsare ke astitva ko pUrNa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 149 avakAza detI haiN| ve avyAbAdha eka-dUsare ke pAra hotI calI jAtI haiN| aura eka dina lau ke bhItara lau lIna ho jAtI hai / ekala aura yugala se pare usa parama milana meM jiyo, rAjan / ' celanA kI muMdI A~khoM se avirala A~sU baha rahe haiN| jaise himrAdri kI zikhara-guhA se gaMgA phUTa par3I hai| aura zreNika lhAdinI celanA kI usa ujjvala dhArA meM mukta taira rahA hai| kSaNa bhara ko viyoga, vyathA, jarA, mRtyu kA sarvatra tirobhAva ho gyaa| jIvoM ne mukta milana ke nirbAdha sukha ko anubhava kiyaa| 'bhagavan, celanA ko jAna kara bhI na jAna skaa| pA kara bhI pUrI na pA skaa| kyA kAraNa hai, bhante ?' 'kyoMki pUrI pAye binA tumheM caina na thaa| jo pUrNa priyA ko pAne kI abhIpsA rakhatA hai, use viyoga aura vyathA kI zaiyA para hI sadA sonA hotA hai| deha kI sImA meM milana nhiiN| deha ke bhoga meM nityatva nahIM / tU avirala maithuna cAhatA hai, tU nitya bhoga cAhatA hai, rAjan / tU pUrNa aura Apta nArIbhoga cAhatA hai| vaha deha-rAjya kI sImA meM sambhava nhiiN| vaha Atma-rAjya kI bhUmA meM hI sambhava hai| jahA~ terI kAmyA hI terI AtmA ho jAtI hai| jahA~ terI AtmA hI, terI ekameva kAmyA ho jAtI hai| jo priyA bAhara hai, vaha parAdhIna sattA hai| aura parAdhInatA meM sukha kahA~, milana kahA~, nizciti kahA~ / * * * terI celanA tere bhItara baiThI hai, vaha bAhara kahIM nahIM hai, rAjan / ' 'prabhu kA aisA anugRha ho, ki use bAhara na khojUM, bhItara hI pA luuN|' 'terA samyaktva hI tujha para vaha anugRha karegA / vaha tujhase terA anacAhA bhI karavA legaa| tero aba koI cAha nahIM ho sakatI / terA vidhAtA hai, aba kevala terA samyaktva / vaha jo svarUpa dikhAyegA, vahI tU dekhegA / vaha jo janAyegA, vahI tU jaanegaa| vaha jo degA, vahI terA parama bhogya hogA / bhoga, aura jAna le apanI cAha ke carama choroM ko| taba cAha mAtra samApta ho jAyegI / aura bina cAhe hI, cirakAla kA sArA manacAhA tujhe mila jaayegaa| nirvikalpa, nirvicAra ho kara jI / nirdvandva aura tanmaya ho kara jI / to hara anubhava ke chora para apane ko dhruva, avicala khar3A pAyegA / phira bhaya kaisA, zreNika ?' _'arhat kI azoka-chAyA meM, nirbhaya huA, nAtha ! aura prabhu, celanA kA bhaviSya ?' _ 'utkRSTa kSAyika samyaktva le kara hI janmI hai, celanA / vaha janma jAta yoginI hai| tU dhanya hai, ki tU use sahayoginI ke rUpa meM pA gyaa| Atmasaha varI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 pAne ko hI to sRSTi kA hara prANa tarasa rahA hai / use tU pA gayA / bhukti ke bhItara hI tujhe mukti kA AsvAda karAne AyI hai. celanA / ' 'lekina jaba maiM na rahU~gA, to vaha kahA~ hogI ? kyA karegI ? kisa ke sAtha calegI ? use kaSTa to na hogA ? usakI saMkaTa - rAtriyoM kA saMgI kauna hogA ?" zrI bhagavAna kiMcit muskurA Aye : 'uttama samyak - dRSTi ho kara bhI, tU kitanA moha meM DUbA hai, Atman ? jaba tU aura celanA nahIM mile the, taba bhI vaha thI, aura tere binA vaha raha sakatI / aura taba tU bhI thA, aura usake binA bhI jItA raha sakatA thA / yahA~ koI kisI ke astitva kI zarta nahIM / saba svAyatta aura sva-nirbhara haiM / koI kisI para avalambita nahIM / parAvalambana nahIM, svAvalambana hI naisargika hai / vahI svabhAva hai / anya saba mohajanya bhrAnti hai / ' 'lekina celanA kahA~ rahegI, kyA karegI, kaise jiyegI, kisake sAtha calegI? kauna hogA usakA saMgI ?" zrI bhagavAna phira kiMcit muskurA Ae / 'vaha apane meM rahegI / apane upAdAna meM se jo AyegA, use hI vaha karegI / apane svabhAva meM, svabhAva se jiyegii| apane sAtha calegI / Apa hI apanI saMgI hogI / celanA aisI cetanA le kara hI janmI hai, rAjan / tumhArA Azraya vaha ho sakatI hai, para tuma meM vaha Azraya nahIM khojatI / tumheM vaha sahArA de sakatI hai, para tumhAre sahAre para vaha avalambita nahIM / vaha nirmoha aura nirbhrAnta hai, rAjezvara / ' 'nirmoha ho kara bhI vaha mujhe itanA pyAra kara sakI, prabhu ?' 'nirmoha ho kara hI koI aisA amogha pyAra de sakatA hai| aisA asIma bhoga de sakatA hai / jaisA celanA ne tumheM diyA hai / ramaNI ke rAjya meM, celanA apratima hai, zreNika / vaha Apta-kAma hai / isI se vaha nirgrantha aura parama ramaNI bhI hai| jisa sukha ko athAha bhogA, use darzana aura jJAna meM pAo, rAjan / svAnubhava ke Aloka meM hI usa rahasya ko sAkSAt karoge / ' 'aura jaba maiM naraka meM hU~gA, taba celanA kahA~ hogI, bhagavan ?' 'vaha mahAvIra ke AryikA saMgha meM sahaja tapa ke teja se, loka meM candramA kI taraha prakAzita hogI / vaha anekoM kA Azraya hogI / vaha dukhI mAtra kI zaraNadAtrI, pUrNa dhAtrI mA~ hogI / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 ' aura jAno zreNika, jaba tuma naraka kI agniyoM meM caloge, taba vaha sarvArtha siddhi ke anuttara vimAna meM ucca devAtmA hogI / vaha liMgAtIta arddhanArIzvarI hogI / tumhArI duHsaha naraka yAtrA meM bhI vaha tumhAre pIche sadA surakSA kA kavaca ho kara rahegI / vaha tumhAre una krandana bhare andhakAroM meM samatva kI rAginI hokara bajatI rahego / aura padmanAbha tIrthaMkara ke rUpa meM tumheM loka-cUr3A para baiThA kara, vaha antardhAna ho jAegI / ' 'sadA ke lie kho jAego, adRSTa ho jAegI ?' 'kaivalya - sUrya meM kucha bhI khotA nahIM, kucha bhI adRSTa nahIM hotA / saba sulabha ho jAtA hai, saba hathelI kI rekhAvat A~khoM Age dRSTa aura prakaTa ho uThatA hai / jo dekhatA hU~, jo jAnatA hU~, vahI kaha rahA hU~, zreNika / ' 'aura phira celanA bhI mokSa-lAbha kara jAegI ? to usake bAda ?' / bhagavAna eka vatsala citavana se zreNika ko dekha uThe / ! 'nirA bAlaka hai, zreNikarAja tU utkRSTa samyak dRSTi kA moha bhI kitanI dUra taka jAtA hai ! phira bhI vaha bandhaka nahIM, mokSaka hai / apane isa bAlaka svabhAva se hI tU celanA ko pA gayA, uttama samyaktva ratna pA gayA / terI pRcchA aura jijJAsA kA anta nahIM | tere moha kI mAnuSottara tIvratA hI, terI mukti kA dvAra bana gayo, zreNika / vicitra hai sattA kA yaha khela, agamya AtmA ke rahasya / tU pUcha aura prajJAyita ho / tU jAna aura Atmastha ho / ' 'celanA ke mokSa-lAbha ke bAda ? ' 'usake bAda, koI kAlakrama nahIM / pahale aura bAda nahIM / padmanAbha tIrthaMkara svayam jAneMge aura tujhe sAkSAt karAyeMge, ki taba tU kahA~ hogA, celanA kahA~ hogI / mukta se mukta ke milana ke rahasya ko kauna kaha sakatA hai / vahA~ tU vaha ho jAtA hai, vaha tu ho jAtA hai / ' 'maiM pUrNa niHzaMka ho gayA, bhagavan / maiM pUrNa nizcita ho gayA / maiM pUrNa Azvasta ho gayA / maiM pUrNa nirbhaya ho gayA, bhante ? mere carama prazna kA parama uttara mila gayA ! celanA unmanI samAdhi meM nimajjita hai / vaha prabhu kI kaivalya jyoti ke sAtha mAno tadAkAra ho gayI hai / 'bAhara Ao, celanA / samAdhi meM baMda na rahogI, usake samAdhAna ko lokajIvana meM saMcArita karogI / mahAvIra kI mausiyA~, jaganmAtA hokara calane ko hI isa pRthvI para janmI haiM / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 'samasta loka sune / zrAvikA-saMgha kI adhIzvarI hoMgI, samrAjJI celanA / zrAvaka-saMgha kA netRtva kareMge, samrATa zreNika bhambhAsAra / zreNika kI jijJAsA antahIna hai| usakI pRcchA sarvabhedI hai / usakI mumukSA bhogAgniyoM se pratapta hai| ___ 'isI se bhagavadpAda gautama ke bAda Arya zreNika hI, loka meM zAstA ke saba se bar3e zrotA aura praznakartA haiM / yaha zreNika sATha hajAra prazna pUchegA / aura ise milane vAle uttara itihAsa kI nAr3iyoM meM vyApa jaayeNge| jana-jana, kaNakaNa kI zirAoM meM ve saMcarita hoNge| kalikAla ke dIrgha prasAra meM, ve aneka zalAkA-puruSoM aura jyotirdharoM dvArA nAnA bhAvinI vANI meM uccarita hoNge| aisA maiM jAnatA aura kahatA hU~, gautama / ' bhagavAna cupa ho gye| eka virAT nistabdhatA vyApa gaI! . . * lagA ki bhagavAna uThane hI vAle haiN| ki tabhI sunAyI par3A : 'AyuSyamAna abhaya rAjakumAra, meghakumAra, vAriSeNa, halla-vihalla / magadhezvara kI aneka mahArAniyo, raajkumaariyo| tumako dekha rahA hU~, jaise saba ko dekha rahA huuN| Asanna bhavyAtmAoM kA eka pUrA parivAra dekha rahA huuN| devAnupriyo, tuma saba kRtakAma hoo|' 'hamAre liye dharma kaheM, bhagavan / mArga kaheM, bhnte|' 'dharma zravaNa karo, aura use sIdhe karma meM zravita kro| vastu-svabhAva ke anusAra hI jiyo| vahI ekameva dharma hai, vahI ekameva AcAra hai| jIva mAtra ko nirbAdha jIne do, svayaM nirbAdha jiyo| yahI svabhAva hai, yahI ahiMsA hai| vastu jaisI hai, vaisI yathArtha jAno, vahI kaho, vahI jiyo, yahI svabhAva hai, yahI satya hai| jo sarva kA hai, use curA kara usa para adhikAra na jamAo, yahI svabhAva hai, yahI acaurya hai| mamakAra kI mUrchA se Upara raho, yahI aparigraha hai, yahI svabhAva hai| ramaNa para meM nahIM, apane meM kro| yahI svabhAva hai, yahI brahmacarya hai| ina pA~ca rUpoM meM hI tuma vizva se yoga karate ho| isI se yaha paMca-AyAma dharma kahA gyaa|' 'jo loka meM karma karate hae, ina paMca dharmoM meM vicarate haiM, ve aNuvratI haiN| jo bAhya karma se saMnyasta ho kara pratipala vastu-svabhAva aura Atma-svabhAva meM hI vicarate haiM, ve mahAvratI haiN| yaha Aropita vidhAna nahIM, vastu-sattA se nirgata svAbhAvika AcAra-mArga hai| yaha pAlane kI cIz2a nahIM, svabhAva meM sahaja vicaraNa karanA hai| ise jo dekhatA hai, vaha dekhatA hai| ise jo jAnatA hai, vaha jAnatA hai| aisA maiM kahatA hU~, he rAjavaMziyo! . . . Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'rAjabhoga aura rAja - lakSmI kyA tumhArI hai ? jAno zreNika, jAno abhijAta-putro, tuma jisa sampatti para adhikAra kiye ho, vaha corI aura balAkAra kI hai / parAI vastu kA svAmitva kaba taka bhogoge ? jo isa kSaNa apanA laga rahA hai, vaha agale hI kSaNa parAyA ho jAtA hai / cIjeM badala jAtI haiM, nigAheM badala jAtI haiM / saundarya aura yauvana Dhala jAte haiM / sAmrAjya smazAna ho jAte haiM / sattAe~ ulaTa-palaTa jAtI haiM / 153 'bhoga ? svAmitva ? kauna, kisakA kara sakatA hai ? saMcetana, saMcetana, saMcetana / sAvadhAn gautama, sAvadhAn rAjavaMziyo, eka kSaNa ko bhI pramAda na karo / jAgo, jiyo aura jAno / jI kara jAno, jAna kara avasthAoM kI isa bAdala-khelA meM, trikAlI dhruva raha kara, magana raho / jiyo | badalatI sukha -samAdhi meM 'vahI amaratva hai, anya saba martya hai, mRtyu hai, gautama / aisA arhat jAnate haiM aura kahate haiM / AtmavAn bhavetu sarvam / AptakAma bhavetu sarvam / ' * aura nimiSa mAtra meM vANI kI vaha anAhata dhArA, eka virAT oMkAra dhvani meM lIna ho gayI / aura vaha oMkAra dhvani, anAyAsa cidAkAza meM mauna ho gayI / bhagavAna palaka mArate meM gandhakuTI kI sIr3hiyA~ utarate dikhAyI pdd'e| aura sArA hI rAja-parivAra A~suoM kI mahAbhAva dhArA meM visarjita ho gayA / aura jayadhvani guMjAyamAna ho uThI : samrAToM ke samrATa zrI bhagavAna jayavanta hoM ! ananta-koTi-brahmANDa nAyaka mahAvIra jayavanta hoM ! aura zreNika ko sahaja hI prabodhana prApta huA : .... mujha meM apanA rUpa vahI to maiM hU~ / una bhagavAna ne mujhe apane saMga ekatAna kara liyA / dikhA diyaa| unase bhinna maiM anya kahA~ raha gayA ? jo ve haiM, ananta koTi brahmANDa - nAyaka, sarvasattAdhIza una parama pitA kA Atmaja- maiN| maiM nahIM, kevala ve / tat-tvam asi / ' aura samrATa suSumnA meM sukhalIna ho gayA / aura calanA ne khumArI meM DUbe samrATa ke kandhe para hAtha rakha diyA / aura zreNika cupacApa mahAdevI kA anusaraNa karane lagA / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha koI nahIM raha gayA magadha kA yuvarAja meghkumaar| rAnI dhAriNI kI kokha se janmA zreNika kA eka jyeSTha rAjaputra / usa dina vipulAcala ke samavasaraNa meM mahAvIra ko dekha lene ke bAda vaha mAno ghara na lauTa skaa| lauTA thA usakA chAyA-zarIra, jo usake ekAnta kakSa kI surabhita zaiyA meM rAto dina chaTapaTA rahA hai| ___ gandhakuTI ke kamalAsana para vaha eka aise pUrNatva ko dekha aura suna AyA thA, jise pAne aura bhogane kI tIvra abhIpsA usameM bAlapana se hI jAga uThI thii| usa pUrNatva ko zarIra meM pratyakSa dekha lene ke bAda, vaha isa apUrNa ke jagata meM ghara kaise lauTa sakatA thaa| meghakumAra svabhAva se hI anagAra thaa| isa duniyA meM vaha kahIM ghara pA hI na sakA thaa| phUloM ke cAdaroM aura itroM meM base rezamI lihAfoM kI mulAyamiyata meM bhI, usake mana ko surakSA aura vizrAma kA anubhava nahIM ho pAtA thaa| apanI ATha rAniyoM ke athAha AliMganoM meM bhI, vaha becaina aura atRpta hI raha jAtA thaa| - 'yahA~ kahIM surakSA nahIM, zaraNa nahIM, ghara nahIM, muqAma nhiiN| ghara aura kahIM hai, asaMkhyAta loka-samudroM ke paar| vahIM jAnA hogaa| isa devopama bhoga aura aizvarya meM bho ThaharAva nahIM, kevala guz2ara jAnA hai, kevala bIta jAnA hai| kevala rota jAnA hai| aura phira Age bar3ha jAnA hai| __para usa dina zrIbhagavAna ko jo unmIlita citavana aura akAraNa muskAna usane dekhI, to use tatkAla pratyaya ho gayA, ki ghara yahA~ hai, zaiyA yahA~ hai, vizrAma yahA~ hai| phira bhI vaha chAyAvat, yaMtravat saba ke sAtha na jAne kyoM rAjagRhI ke mahaloM meM lauTa AyA hai| lekina kyA saca hI lauTA hai ? cAhe jaba sAvana ke bAdala Tupura-Tupura barasate rahate haiN| aura usa yakasA dhvani meM, ThIka vAtAyana ke sAmane kA kacanAra vRkSa jhar3atA rahatA hai| Dhera-Dhera Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 kAsanI phUla phaMhAroM meM barasate rahate haiN| unakI USma aura zItala gandha ghara aura priyA kI mamatA se vyAkula hai| meghakumAra ke jI meM kSaNa bhara, kisI rAnI ke vakSa meM DUba kara vizrabdha ho jAne kI cAha kasaka uThatI hai| para yaha naI bAta to nhiiN| usa kAdamba rasa meM bhI kyA kabhI vaha pUrA DUba sakA? Uba gayA, aura tairatA huA kisI videzI taTa kI khoja meM bhaTaka gyaa| sAvana kI havAe~ aura phhaareN| sArI rAta udyAna meM kacanAra aura kAminI ke phulavana jharate rahate haiN| aura kumAra apane gaupana kakSa kI zaiyA para becaina karavaTeM badalatA rahatA hai| pIr3A carama taka pahu~catI hai, aura eka-eka mohagraMthi caTaka kara TUTatI rahatI hai| usase haDDiyA~ taka tir3akatI rahatI haiN| megha apane atIta meM dUra taka nigAha DAla kara dekha rahA hai| vaha apane pUre vyatIta ko phira gaharI karuNA aura avasAda ke sAtha isa vakta jIne ko vivaza hai| tAki usase mukta ho ske| use yAda A rahA hai, ki smati aura samajha jAgane ke pahale dina se hI, usakA mana isa jagata se ucaTa-sA gayA thaa| usane logoM ko rogI aura bUr3he hote dekhA thaa| usane manuSya ko marate dekhA thaa| aura usa kAraNa AtmIyoM ko hone vAle zoka-santApa kI A~ca meM vaha sadA jalatA rahA thaa| yadi mRtyu hai, aura yahA~ kA saba vinAzIka hai, to jIvana kA kyA artha aura prayojana raha jAtA hai ? jaba hara vastu aura vyakti meM mRtyu kA kITa lagA hai, to vaha kyoM jiye? maraNa-dharmA jIvana ke avizvasanIya aura dagAbAz2a sukhoM ko vaha kaise bhoge? bhojana ke AsvAda, zItala sugandhita havA kI lahara, phUloM kI seja, aura priyA ke sparza-sukha meM DUbA hI cAhatA hai, ki koI use Toka detA hai : 'megha, isa sukha meM virAma kahA~ ? isakA AdhAra kyA ? bahatI havA aura lahara ko bA~dhanA cAhatA hai, usameM ba~dhanA cAhatA hai ? vaha svabhAva nahIM, megha, tU anahonI meM kaise lipta ho sakatA hai !' aura usakI sA~sa meM vyathA kI AriyA~ calane laga jaatiiN| hara samaya mRtyu kA soca usakA pIchA karatA rahatA thaa| aura vaha use yahA~ ke hara martya sukha ko bhogane kI anI para ucATa kara detA thaa| use lagatA thA ki vaha apane bhItara vedanA, viSAda aura karuNA lekara hI janmA thaa| roga, jarA, mRtyu, zoka, viyoga ke bIca rula rahe isa saMsAra ke hAla para usake jI meM bahuta hAhAkAra thaa| prANI mAtra kI karuNA-vyathA se vaha rAta-dina saMtapta rahatA thaa| * * *kitanA mahAna hai manuSya, kitanA samartha ! usake pauruSa aura parAkrama kI jayalekhAe~ kAla ke bhAla para aMkita haiN| phira bhI kitanA asamartha, ki eka dina vaha mara jAtA hai| aura usake bAda * * * ? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 -rAta aura dina kA bheda miTa gayA hai / meghakumAra kI cetanA cintA aura cintan kI eka nadI ho kara raha gaI hai / jo sAre kinAre pIche chor3atI huI, usa antima kinAre kI ora daur3a rahI hai, jise vaha dUra se dekha AyA hai / rAtodina kAminI aura kacanAra ke phUla jhar3ate rahate haiM / taladeza meM phUloM kI bhInI zaiyA mahakatI hai / aura usameM se eka antahIna karuNA kI rAginI uThatI rahatI hai / meghakumAra karavaToM kI kaThora caTTAnoM ko bhedatA, kisI ajJAta kI ora hAtha-paira mAra rahA hai / lekina yaha virAgI yuvarAja, vilAsI bhI kama nahIM thA / jitanA hI tIvra usakA virAga thA; utanA hI nivir3a usakA vilAsa bhI thA / vaha isa deha ke sukha-bhogoM meM hI pUrNatva kA khojI aura abhilASI thA / kyoM nahIM indriyoM ke sukha hI ananta aura acUka ho jAyeM ? kyoM na isa deha meM hI aisA pUrNatva A jAye, ki deha kA kAma hI pUrNakAma ho jAye ? apane antaHpuroM kI saurabha-vidhura zaiyAoM meM, apanI rAniyoM ke abAdha AliMganoM meM, vaha isa pUrNatva kI khoja meM, parAkASThAoM taka gayA hai / lekina hara bAra, vaha bichur3a kara akelA chUTa gayA hai / kSaNa bhara pUrva kI AliMgana - baddha ramaNI, zaiyA para tyakta aura parAyIsI ho par3I hai / vaha apane meM avasanna aura banda ho gayI hai / aura megha kI kAma-vyathA tar3apane ko akelI chUTa gayI hai / usane apane vilAsa mahaloM kI tamAma sukha -sAmagrI ko bAra- bAra eka pUrNatva aura samvAda meM sa~jonA cAhA hai| lekina hara bhoga kI sImA sAmane Ate hI, samvAda eka jhaTakA de kara acAnaka TUTa jAtA hai| eka besurI rAginI bajane lagatI hai / yahA~ kA nivir3atama sukha bhI kitanA adhUrA hai ? hara sukha meM kahIM bAdhA hai, sImA hai, upAdhi hai / yahA~ kA koI sukha, bhoga aura tRpti nirupAdhika nahIM / chora para eka niHsAratA sAmane A khar3I hotI hai / aura vaha eka gaharI Aha bhara kara, phira kisI anya aindrika sukha meM pUrNatva Tohane lagatA hai / usake antaHpura meM ATha rAniyA~ haiM / usakA saundarya - khojI vilAsI mana, lAvaNya kI ye ATha vilakSaNa mudrAe~ dvIpa - dvIpAntara se khoja lAyA hai / unameM se hara eka kA saundarya eka-dUsarI se bar3ha kara hai, phira bhI apane Apa meM apratima hai / hara rAnI kI apanI eka nirAlI bhaMgimA hai / hara eka kA apanA eka launApana hai / hara eka kI apanI eka anokhI deha- gandha hai / hara eka kA apanA eka ramaNa - AsvAdana hai / para hara eka meM kucha cUkatA naz2ara AtA hai / kucha adhUrA bhAsa hotA hai / koI aisI phA~sa acAnaka kasaka jAtI hai, ka vaha use do TUka apanI ramaNI se alaga kara detI hai / vaha samagra, ekAgra, saba rAniyoM ko pUrNa pA lenA cAhatA hai / para ve TUTI mAlA ke manakoM kI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 taraha usake hAtha se bikhara par3atI haiN| sAre saMsAra kA ramaNItva eka sAtha kyoM na pA lU~? para kaise? aura apanI sImita deha ko dekha kara vaha hAyahAya kara uThatA hai| kamala-nAla kI taraha komala aura namya hai yaha meghkumaar| havA aura pAnI kI taraha yaha caMcala hai| eka ke bAda eka nAnA aindrika sukhoM meM usakA mana bhaTakatA calA jAtA hai| koI pUrNatva, koI kinArA, koI virAma, koI zaiyA, koI sugandha, koI ramaNI kahIM hai, jo antima ho aura parama ho? ki vaha usameM lIna ho kara ApA bhUla jaaye| basa eka mAtra 'vaha' ho kara raha jaaye| para vaisA ho nahIM paataa| usakI lavaMga-latA jaisI lacIlI sukumAra kAyA ke bhItara kahIM eka nizcala dhruva kI caTTAna bhI hai| usI para akelA chUTa, sthira ho, vaha isa martya jagata kI vinAza-lIlA kA mAtra draSTA ho rahatA hai| ___.. dekhate-dekhate yauvana-dIpta cehare kI yaha snigdhatA aura tarAza DhIlI par3a jAtI hai| utphulla lAvaNya ke kamala murajhA jAte haiN| kAminI kI sughara salaunI bA~hoM ke takiyoM meM silavaTeM par3a jAtI haiN| ve zithila ho jAtI haiM, aura kAmanA kA uttara nahIM detiiN| to kyA isa deha meM pUrNatva sambhava hI nahIM? aura dehAtIta koI pUrNatva kahIM ho, to use kisane dekhA jAnA hai ? jisakA koI rUpAkAra nahIM, usameM saundarya kaise sambhava hai, lAvaNya aura bhaMgimA kaise sambhava hai ? jo indriya-bhogya nahIM, jo mUrta nahIM, usameM sukha kI kyA kalpanA ho sakatI hai? maithuna kI carama tanmayatA meM, usane parama aura pUrNa ko chUnA, pAnA, AliMgana karanA cAhA hai| para usa mUrchA meM jAne kaba bAhu-bandha chUTa gaye haiM, AliMgana TUTa gaye haiN| aura vaha bahuta-bahuta vIrAna, avasanna, akelA chuTa gayA hai| ___ usane apane ramaNa ke chora para cAhA hai, ki usakI yaha bhoga-zayA ananta aura virATa para bicha jaaye| para huA yaha hai ki vaha zaiyA simaTa kara svalpa aura zUnya ho gaI hai| vaha khandaka meM lur3haka par3A hai| usakI vedanA abUjha ho gaI hai| para usakI ramaNI usameM sahabhAgI nhiiN| kabhI na ho skii| vAtAyana ke bAhara Tupura-Tupura vRSTi meM kacanAra aura kAminI ke phUla barAbara phUla rahe haiM, aura jhar3a rahe haiN| meghakumAra kI vedanA chora para pahu~ca kara apanA hI atikramaNa kara rahI hai| ____ antaHpura meM hara rAnI, hara rAta phUloM kI agAdha zaiyA meM, A~khoM ke kumuda bichAye, kumAra kI pratIkSA karatI thaka jAtI hai| para usake kakSa para Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 koI dastaka nahIM hotii| dastaka detA hai eka niSphala, niHsAra savere kA ujaalaa| aura kumhalAI phUla-rAziyoM ke bIca, vaha apane ko ThukarAI latA sI anubhava karatI hai| . . aura phira hara rAnI, bArI-bArI se AdhI rAta A kara kumAra ke nija-kakSa ke dvAra para apanA sara pachAr3a gii| lekina meghakumAra kI viSAdasamAdhi nahIM TUTI, to nahIM ttuuttii| usakI A~khoM meM eka aise pUrNakAma saundarya kA ceharA chAyA huA hai, jise dekhane ke bAda usakI AtmA isa mahala meM nahIM lauTa sakI hai| lauTA hai kevala usakA kAma-mAnasika zarIra / apUrNa, atRpta vAsanAoM kA eka piNDa, eka pret| aura vaha aizvaryoM ke isa ratnAloka meM, apanI iyattA khojatA, rAtodina kAla kI caTTAna para apanA sara mAra rahA hai| aura rAta-dina ke bheda se pare madhu-mAlatI aura kAminI-kacanAra ke kuMjoM meM phUloM kI rAziyA~ jhar3a rahI haiN| vyartha aura niSphala / ve apanI niyati kA patA pUchatI huI mahaka rahI haiN| aura meghakumAra una para se lur3hakatA huA, antarikSa ke nIla meM khoyA jA rahA hai| nahIM, aba vaha isa mahala meM, kSaNa bhara bhI nahIM Thahara sktaa| mahArAnI dhAriNI ke pAvasa-prAsAda kA suramya udyAna / ujjvala marmara pASANa ko eka paccIkArI vAlI bArAdarI meM samrATa devI ke sAmIpya meM baiThe haiN| Ude-Ude bAdala AkAza meM chAe haiN| ki haThAta eka vidyut-zalAkA kI taraha meghakumAra sAmane A khar3A huA / 'maiM aba yahA~ nahIM ruka sakatA, samrATa !' zreNika aura dhAriNI hakke-bakke se raha gaye / bole zreNikarAja : 'tuma megha, isa samaya, yahA~ ? maiM samajhA nahIM / tuma kisI saMkaTa meM ho?' 'antima saMkaTa / aura maiM isake cakravyUha ko tor3a jAnA cAhatA hU~ / ' 'tuma kisI ulajhana meM ho ? spaSTa kaho, apanI mnovythaa|' 'maiM isa kArAgAra meM aba china bhara bhI nahIM Thahara sktaa| mujhe cale jAnA hogA / isakI dIvAreM mujhe asahya ho gayI haiN|' 'kArAgAra ?' 'yaha saMsAra / yaha mahala / ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 159 pUchA dhAriNI devI ne : 'loka ke bAhara kauna jA sakA hai ? usase bAhara to siddha aura sattA kI bhI gati nahIM, beTA / ' 'loka sattA hai, vaha satya hai / saMsAra ajJAna hai, vaha asatya hai / vaha mithyA hai / janma aura maraNa kA duzcakra hI saMsAra hai| ise jAna kara jo bheda jAtA hai, vaha jJAtA dRSTA ho kara sattA aura loka ko pUrNatva meM bhogatA hai, jItA hai, jAtA hai / saMsAra se mukta hone kA artha, kisI nirvANa meM qaida honA nahIM hai / loka se pare ho jAnA nahIM hai / saMsAra se bAhara ho jAne kA matalaba hai, janma-maraNa kI jaMjIra tor3a kara, pUrNa jJAna meM jInA / isa loka ke saundarya ko pUrNatva meM bhoganA / zAzvata aura trikAlI dhruva meM jIvana dhAraNa karanA / ' cakita aura mugdha ho kara zreNika bole : 'tuma itane jJAnI ho gaye ho, yuvarAja, yaha to hamane sapane meM bhI nahIM socA thA / ' 'maiM jJAnI kahA~, tAta ! basa, kevala apane ajJAna ko dekhane lagA hU~ to isameM kahIM cale jAne kI bAta kahA~ AtI hai ?' 'vartamAna kA atikramaNa karane ke liye, kisI qhAsa deza aura kAla se bhI abhiniSkramaNa karanA hotA hai / mujhe isa moha kI andhI galI se bAhara cale jAnA hogA / ' 'kahA~ jAoge, beTe ?' 'maiM jahA~ kA hU~, jahA~ se AyA hU~, vahIM / apane ghara lauTa jAnA cAhatA hU~ / ' 'ghara tumhArA yahA~ nahIM, to aura kahA~ hai ? ' ''' 'jahA~ hama saba anAtha haiM, arakSA aura anizcaya meM jI rahe haiM / jahA~ apanI sA~sa bhI sagI nahIM, vahA~ merA yA kisI kA bhI ghara kaise ho sakatA hai ! AkAza ko bA~dhane, aura tAre tor3ane ke ajJAna meM kaba taka jIU~ ! bikharate bAdaloM meM ghara kaise basAU~, mahArAja ! ' Jain Educationa International dhAriNI devI beTe kI isa U~cAI para mana hI mana A~cala vAra giiN| gaurava se unakI chAtI umagI A rahI hai / para yaha beTA A~cala jhaTaka jAyegA, yaha unheM nizcaya ho gayA hai / ve cupa na raha sakIM / kAtara svara meM bolIM : 'jAnatI hU~, tumheM roka na skuuNgii| para jahA~ bhI jAnA hai, kaha kara jAo / ' 'usase kyA antara par3egA, mA~ ?' For Personal and Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 'Akhira deza aura kAla ke bAhara to nahIM jA rhe| jA bhI nahIM skte| to pUchatI hU~ usa sthAna kA patA, jahA~ jAne ko tuma udyata ho|' 'deza-kAla meM ho kara bhI, usase bAhara / tIrthaMkara mahAvIra ke zrIcaraNoM meN| ve bhagavAna deza-kAla meM sadeha vidyamAna haiM, phira bhI usase Upara haiM, apanI cetanA meN| merA ghara vahA~ hai| kyoMki vahA~ mRtyu nhiiN|' 'samajha rahI hU~ tumheN| para merI ina ATa yuvarAniyoM ne kyA aparAdha kiyA hai| ki unase unakA sarvasva chIna jaaoge| samudroM ko pAra kara, tuma jinheM khoja lAye, aisI ve vilakSaNa sundriyaaN| yauvana kI majhadhAra meM, unheM dagA de jAoge?' saundarya aura yauvana ? darpaNa meM apanA ceharA dekhatA hU~ to lagatA hai, merA yaha lAvaNya se dIpta, snigdha ceharA, hara kSaNa mujhe dhokhA de rahA hai| dekhatedekhate yaha kSaya ho rahA hai| aura eka dina yaha bUr3hA ho jaayegaa| jhurriyoM se bhara kara virUpa ho uThegA, mA~! 'uph, merA yaha komala kAnta ceharA eka dina bur3hApe se jarjara ho jAyegA! yaha mujhe asahya hai| merA rUpa-yauvana hI jaba apanA nahIM, to yuvarAniyoM ke rUpayauvana kA maiM kyA karU~gA? aura sarvasva yahA~ kauna kisI kA ho sakatA hai, sivAya apane Apake, aura use kauna kisI se chIna sakatA hai !' tumhArI yaha phUloM meM lAlita sukUmAra kaayaa| tumhArA yaha vilAsI mana / aura tuma kaMkar3a-kA~ToM para caloge? kaThora zilAoM para leToge?' 'komala zaiyA, aura vilAsa meM bhI caina kahA~ AyA, mA~ ? jAnA cAhatA hU~ usa zaiyA, vilAsa aura ramaNI kI khoja meM, jo kSaya na ho, dag2A na de| jo svAdhIna ho| priyA, jo anyA na ho, apanI hI ananyA ho' ___ zarIra meM vaha sambhava nhiiN| yaha korI haTha hai, bettaa| bhrAnti hai, kevala eka uddAma ur3Ana kA nazA hai|' ___'arhat mahAvIra sadeha, zAzvata saundarya aura yauvana meM, A~khoM Age vidyamAna haiN| tuma svayaM unheM dekha AyI ho| kyA mahAvIra haTha hai, bhrAnti hai, naze kI ur3Ana mAtra hai?' rAjA aura rAnI niruttara, mUrtivat raha gye| samrATa ne zataraMja kI cAla kI taraha eka vikalpa sarakAyA : 'suno beTe, abhaya rAjakumAra AgAmI magadha sAmrAjya kA sUtradhAra hai| phira bhI maiM jAnatA hU~ ki vaha siMhAsana nahIM sviikaaregaa| kuNIka ajAtazatru ne campA meM magadha ke viruddha prati-sAmrAjya kI nIMva DAlI hai| to phira magadha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke rAjyAsana kA uttarAdhikArI tumhAre sivAya aura kauna ho sakatA hai, beTA ! kSatriya ho kara rAjya ke dAyitva se muMha mor3anA, tumhAre jaise jJAnI ke yogya nhiiN|' "rAjya kisa liye, rAjA kisa liye, bApU ?' 'prajA ke pAlana, paritrANa, aura saMrakSaNa ke liye|' 'pRthvI para isase bar3A koI jhUTha nahIM, mhaaraaj| hajAroM varSa ke purANa aura itihAsa meM, hara rAjA ne kevala apane aham aura svArtha kI tuSTi ke liye rAja kiyA hai| hara sattAdhArI apanI sattA, mahattA, prabhutA ke bhoga ke liye yahA~ rAjya karatA hai| prajA kA paripAlana aura paritrANa to eka oTa aura bahAnA mAtra hai|' 'to kyA sArA itihAsa mithyA hai, kevala tuma satya ho ?' 'itihAsa apanI jAne / maiM kisI bhrAnti meM nahIM huuN| mahAvIra ne isa bhrAnti ko tor3A hai| isI se tInoM loka aura kAla ke Upara AsIna ho gaye haiN|' ____'loka kA paripAlana to rAjalakSmI ke Asana se hI ho sakatA hai, bette| vaha mA~ hai, jagata kI dhAtrI hai|' 'usa rAja-lakSmI ke Asana para bApa aura beTe ke bIca talavAreM tanI huI haiN| ajAtazatru kI sAmrAjya-lAlasA zreNika ke rakta kI pyAsI hai| jise Apa rAja-lakSmI kahate haiM, vaha mA~ nahIM, vArAMganA hai| vaha kabhI kisI kI huI nahIM, hogI nhiiN| usake mAyAjAla aura duzcakroM kA anta nhiiN| 'ora suneM mahArAja, hara zAsaka sattA para Ate hI prajA ko gulAbI sapanoM meM bharamAtA hai| dharatI para svarga lAne kA AzvAsana detA hai| aura usakA anta hotA hai, aham aura svArtha kI mohaka kuhelikA meN| antataH vaha zoSaka aura pIr3aka ho kara rahatA hai| rAjya aura rAjanIti ke isa vArAMganA-vilAsa ne, manuSya ke tamAma itihAsa ko khakhAra zUlI banA kara chor3a diyA hai|' 'rAjya dharma kA bhI ho sakatA hai, megha / zreNika ne kucha bhI kiyA ho, vaha paritrAtA hai, aura dharma kI maryAdA usane nahIM lopI hai|' 'AdikAla se yaha dharma-rAjya kI bAta calatI AyI hai, smraatt| RSabha, raghu, rAma aura kRSNa ne dharmarAjya kI sthApanA ke liye aparAjeya saMgharSa kiyaa| apanI sampUrNa AtmAhuti de dii| phira bhI kutte kI duma Ter3hI hI raha gii| rAma ko bhI eka dina viSAda vyApA hii| astitva ke saMtrAsa aura niSphalatA ne unheM udAsa kara diyaa| svayaM bhagavAna rAma, rAjya tyAga kara vana cale gye| apanI AtmA kI khoja meN| pUrNa puruSottama kRSNa ne, asura zakti kI parAjaya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura dharmarAjya kI saMsthApanA ke liye mahAbhArata ke khakhAra yuddha kA sArathya kiyaa| pariNAma kyA huA, mahArAja? vedavyAsa sAkSI haiM, yuddha ke bAda dvArikA lauTa kara svayaM bhagavAna kRSNa, apanI svapna-nagarI ko AtmanAza kI lapaToM se na bacA ske| nidAna khuda hI, isa kAmarAjya se nirvAsana le kara, guMjAna bIhar3oM meM nikala pdd'e| eka ajJAnI vyAdha ke tIra se jaMgala meM ekAkI mara jAnA pasanda kiyA !' __to kyA kRSNa hAra gaye, dharma hAra gayA, megha?' 'vAsudeva kRSNa hAra-jIta se Upara hI janmA thaa| para martya mAnava kI hAra-jIta kI lIlA meM apanA khela vaha ThIka manuSya ho kara khelaa| aura Akhira 'anityam asukham' kaha kara isa saMsAra kA upasaMhAra kara gyaa| astitva kI trAsadI ko usane manuSya kI taraha jhelA, khenA, svIkArA, aura eka hI chalA~ga meM phira use lA~gha gyaa| dikhA gayA, ki yaha saMsAra isase Age nahIM jA pA rhaa| aura bhI uttejita ho kara bolatA hI calA gayA meghakumAra : 'to pUchatA hU~ kRSNa se, itanA bar3A mahAbhArata kisa liye ? aisA nirghaNa raktapAta, aisI amAnuSI smazAna-lolA kisa liye? isIliye ki apano vijaya meM bhI dharmarAja yudhiSThira ko Akhira hAra kI glAni anubhava huI ! lAkhoM ke rakta se nahAye siMhAsana para dharmarAja ko kabhI caina na aayaa| dharmarAjya kevala eka svapna ho kara raha gayA, mahArAja! 'aura jAneM mahArAja, isa dharatI kA aura kucha bhI yudhiSThira ke sAtha na gyaa| sAtha gayA eka ajJAta kuttA. jise chor3a kara unhoMne svarga meM praveza karane se bhI inakAra kara diyaa| vaha kuttA hI unakA dharma thaa| vahI unakI asmitA thii| para rAjya ? usameM to janmejaya ke nAgayajJoM kI paramparA aTUTa rhii| usa pRthvI para mujhe rAjya karane ko kahate haiM, bApU ?' zreNika kI A~kheM khula gii| dhAriNI devI umar3atI AMkhoM pahacAnatI raha gaI / kyA yaha unhIM kI kokha bola rahI hai ? eka aTUTa cuppo vyApa rhii| Aha dabA kara, samrATa ne kAtara svara meM kahA : 'antima anurodha karatA huuN| eka dina ke liye magadha ke siMhAsana para rAjya kara jAo, tAki dharma-sAmrAjya kI paramparA aTUTa raha ske|' 'vaisI koI paramparA yahA~ nahIM, bApU / hotI to maiM kyoM jAtA yahA~ se ?' 'to kahIM aura hai vaha sambhAvanA ?' 'antima aura asambhava meM merA vizvAsa nahIM, bhante tAta / mahAvIra meM saba sambhava hai, yaha pratyakSa dekha-suna AyA hU~ / maiM usa samvAdI sattA kI khoja Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM hI mahAvIra ke pAsa jA rahA hU~, jisake AdhAra para yaha vizva svayama ho, binA kisI rAjA yA sattAdhIza ke svAyatta kalyANa-rAjya ho jAye / usa sattA ko pAye binA mujhe janmAntaroM meM bhI virAma nhiiN|' 'eka dina ke lie magadha ke siMhAsana para paga-dhAraNa kro| usameM apanA yaha maMtra saMcarita kara jAo, AyuSyamAn !' 'ApakI AjJA zirodhArya hai, bApU / ' 'jayavanta hoo, beTA !' kahate-kahate mA~ kA galA ruMdha gyaa| agale dina kI brAhma-muhurta belA meM, tumula zaMkhanAdoM, maMgala vAjiMtroM, jayakAroM ke bIca meghakumAra kA magadha ke siMhAsana para rAjyAbhiSeka ho gayA / pahale aura antima dina kI apanI rAjasabhA meM samrATa meghakumAra akhaNDa dina mauna, akampa baiThe rhe| cupacApa usa rAjya-lakSmI ko dekhate rahe, jAnate rahe, aura usake satva ko bhogate rahe / * * "sA~jha ho aayii| sUrya astAcala para aTake raha gaye, kisI Adeza kI pratIkSA meM / ____ aura acAnaka samrATa meghakumAra kA mauna bhaMga huaa| gagana-gambhIra svara meM udghoSaNA huI : ___ 'yahA~ kisI kI kisI para sattA nhiiN| yaha siMhAsana merA nahIM, kisI samrATa kA nahIM, svayama sattA kA hai, svayama dharma kA hai| jo isa para apanI prabhutA sthApita karatA hai, vaha sattA-mA~ para balAtkAra karatA hai / vaha parama pitA kI corI karatA hai| rAjya vahI kare isa pRthvI para, jo pahale apanA rAjA ho sake, apanA svAmI ho jaae| ____ yahI merA mudrAlekha hai / yahI merI ekamAtra vasIyata aura rAjAjJA hai| ise isa rAjya-sabhAgAra ke dvAra-zIrSa para prakRta caTTAna meM aMkita kara diyA jaaye| jayakAroM ke bIca meghakumAra jAne kaba, apane antaHpura meM cala gae / AThoM rAniyoM ke bIca eka sAtha jo vaha antima rAta bItI, vaha virAga kI thI yA vilAsa kI, isakA nirNaya kyA bhASA meM sambhava hai ? eka bhASAtIta prIti meM AThoM rAniyA~ rammANa ho rahIM / unheM patA hI na calA, ki kaba acAnaka bar3I bhora hI samrATa meghakumAra unake mohana-rAjya se niSkramaNa kara gye| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 zrI bhagavAna vipulAcala se utara Ae haiM / rAjagRhI ke guNazIla udyAna meM ve samavasarita haiN| prAtaHkAla kI dharmasabhA meM gahana - gaMbhIra oMkAra dhvani ma~DalA rahI hai / vaha dhIre-dhIre Upara uThatI huI asIma meM vistArita ho rahI hai / sahasA hI usameM se zrI bhagavAna kI vANI sunAI par3I : ' A gaye meghakumAra ? tuma pratyAzita the ! ' 'devArya kA anugRha prApta huaa| maiM dhanya huA / ' 'hU~' kaha kara bhagavAna cupa raha gaye / meghakumAra AbhA se valayita usa sarvasvahArI saundarya meM khoyA sA raha gayA / 'apane manacIte pUrNatva ko deha meM sAkAra dekha rahA hU~, bhagavan ! isI kI khoja meM to bacapana se hI sadA vyathita rahA hU~ / kyA arhatu kA yaha saundarya sadA ajara-amara rahegA ? ' prabhu ke 'jisa padArtha se yaha banA hai, usa dravya kA to trikAla vinAza nahIM / usI meM naye-naye rUpa - paryAya prakaTa aura vilaya hote rahate haiM / kyA tU cAhegA ki eka hI rUpa sadA banA rahe ? kyA nita navyatA ke binA saundarya sambhava hai ? jo anukSaNa navIna na ho, vaha saundarya amara aura ananta kaise ho sakatA hai !' 'to prabhu kA yaha pUrNa saundarya bhI eka dina lupta ho jAyegA ? yaha divya carama zarIra bhI kSaya ho jAyegA ? phira vahI zUnya / rUpAkAra ke binA pUrNatva kA pramANa kaise mile ? ' paryAya kA parivartana bhale hI ho, rUpa bhI yahA~ utanA hI satata hai, jitanA ki arUpa niraMjana AtmA / ' 'to zarIra meM koI nitya pUrNatva sambhava nahIM, svAmin ? ' 'zarIra ke bhItara zarIra hai, usa ke bhItara eka aura bhI zarIra hai| eka aura zarIra, eka aura zarIra / jitane raktakoza, utane zarIra / hara zarIra meM apAra rahasyoM aura zaktiyoM ke srota haiM / zaktiyoM, nAnAraMgI jyotiyoM, aneka bhAvoM aura rasoM ke zarIra haiM / martya aura vinAzI lagane vAlA yaha zarIra agama nigama ke ananta rahasyoM kA AgAra hai / sAre zarIra pAra hone para jo dehAtIta siddha hai, vaha bhI apane antima zarIra ke parimANa meM hI nitya vidyamAna hai / zarIra kA sampUrNa vinAza sambhava hotA, to muktAtmA meM vigata deha kA parimANa. kyoM ?' Jain Educationa International 'to antataH kahIM zarIra bhI amara hai, nAtha ? kahIM maiM sadeha pUrNa aura akhaNDa hU~ hI / ' For Personal and Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'terA darzana samyak hai, meghakumAra, isI se jJAna aura cAritrya bhI maulika aura vilakSaNa hai / tU eka Atyantika vyakti hai| nirAlA hai terA bhAva, terI prajJA / bola kyA cAhatA hai ?' 'usa pUrNatva meM apane ko sAkSAt karanA cAhatA huuN| usameM jInA cAhatA hU~, yahA~ pRthvI para, jaise mere prabhu use jI rahe haiN|' 'terA svapna siddha hogA, devAnapriya !' 'deha-siddhi pA sakU~gA ? ajara-amara deha ko upalabdha ho sakU~gA?' 'terI mA~ga bahuta svalpa, bahuta sImita, bahuta choTI hai, saumy| tU sImA meM rahanA cAhatA hai, bhUmA meM Ane se bhayabhIta hai / ki kahIM kho na jAU~ ! merI asmitA kA kyA hogA? yahI na, megha ?' 'mere aNu-aNu ke svAmI, Azcarya ! maiM ArapAra samUcA prabhu kI hathelI para hU~ / ' ___'apanI abhIpsA ko akSuNNa rahane de / isa dehakAma kI tIvratA meM se hI, eka dina tU deha se uttIrNa AtmakAma ho rahegA / vikalpa tyAga kara, apanI utkaMThA kI agni ko sAre lokAkAza meM chA jAne de / jo honA cAhatA hai, usI para dRSTi aTala rakha / aura antataH ApoApa vaha ho jAyegA, jo tU mUlataH hai, jo tU honA cAhatA hai / taba deha aura dehI ke rahasila yoga kA gopana anubhava tU pA jaayegaa| sAre prazna taba nirvANa pA jAyeMge / usa pUrNatva ko tU jiyegA, sadeha, aneka dehoM meM- aura antima deha taka / . . . 'AkAra aura nirAkAra meM antata: bheda nahIM, meghakumAra / kevala do alagaalaga vaataayn| sUkSmatama se sthUlatama taka eka sAtatya pratyakSa dekhegaa| svabhAva meM sthita ho, aura jAna ki tU kyA hai, terI cAha kyA hai, aura usakA uttara kyA hai ?' meghakumAra ko lagA ki tarka, prazna, saMkalpa ke kinAre hAtha se chUTa rahe haiN| zarIra khola kI taraha utarA jA rahA hai / bhItara se eka ke bAda ekaH, navya se navyatara zarIra prakaTa ho rahe haiM / ananta, asaMkhya shriir| aura haThAt eka deha, eka paryAya kI moha-graMthi vigalita ho gyii| vaha zrIcaraNoM meM ApAda-zIza vinata ho gyaa| _ 'maiM samarpita hU~, he ananta deha bhagavAna / sahasrAkSa, sahasrabAhu, sahasrapAda virAT puruSa ko sAkSAt kara rahA huuN|' 'tathAstu, devAnupriya !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'maiM zrIcaraNoM meM jinezvarI dIkSA aMgIkAra karanA cAhatA hU~, bhagavan / ' bhagavAna ne koI uttara na diyaa| eka nistaraMga mauna meM saba stabdha ho rhaa| 'AjJA deM svAmin, AvaraNa-vasana aba asahya laga rahe haiN|' 'tujhe jisameM sukha ho, vahI kara, vatsa / ' 'kyA prabhu ne mujhe apanAyA nahIM? mujhe apane hI Upara chor3a diyA ?' 'nidAna vahI satya hai, megha rAjakumAra / zAstA kA Adeza bhI tumhAre hI upAdAna meM se AtA hai|' 'to merA upAdAna itanA nirbala hai, ki bhagavAna Adeza nahIM de rahe ?' _ 'tU nirA komala hI raha gayA, megha / paruSa kI Takkara se anajAnA hai| tU kaThina aura durgama se palAyana karatA hai| duHkha, jarA, mRtyu, viyoga ko tUne svIkArA nhiiN| unheM yathAsthAna svIkAre binA, unheM jaya kaise kara sakatA hai ? astitva kI trAsadI kA sAmanA karanA hogaa| usase sIdhe A~kha milAte hue, use haDDI-haDDI meM jhelate hue, usase pAra ho jAnA hogaa| viSama ke cUr3Anta para hI samatva kA siMhAsana bichA hai| durgama kI khar3I car3hAI svayaM car3he binA, agama meM kaise pahu~ca sakatA hai ? mRtyu ko AliMgana diye binA amaratva meM kaise uttIrNa hogA?' 'to maiM prabhu kI kasauTI para kharA na utarA?' "zAstA kasauTI nahIM karate, ve kevala darpaNa sAmane rakhate haiN| ki apane ko samyak samUcA dekho, jAno aura paao| apane randhra ko bhI dekha, apane nIrandhra ko bhI dekha / ' pala bhara ko phira eka gaharI nistabdhatA vyApa gii| usameM koI alakSya spandana, koI acUka kriyA kahIM hotI rhii| 'darpaNa meM mere Dhera-Dhera koza utara rahe haiM, devArya / apanI sArI sImAoM, durbalatAoM ko dekha rahA huuN| para una para rukU kaise ? yaha gati aroka aura anirvAra hai / prabhu kA pratirUpa na ho jAU~, to astitva meM ThaharanA nahIM ho sakatA / ' 'tU nirvasana ho gayA, meghakumAra ! para itanA hI paryApta nhiiN| talavAra kI dhAra sAmane hai| isase aba bacata nahIM / cala isa para, aura jAna apanI sAmarthya / ' zacI Arya gautama dvArA pradatta mayUra-pIchikA aura kamaNDala le kara prastuta huI / meghakumAra gandhakuTI kI tIna pradakSiNA de, gandhakuTI ke antima sopAna Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 167 para sASTAMga praNipAta meM nata ho gayA / phira uTha kara usane zacI ke hAtha se pIchI - kamaMDala aMgIkAra kiyA / vaha jinezvarI pravrajyA meM dIkSita ho gayA / Arya gautama ke iMgita para vaha zramaNoM ke prakoSTha meM jA kara baiTha gayA / isa bIca bhagavAna ke zramaNa saMgha kA paryApta vistAra ho gayA thA / ucca samvedanazIla AtmAe~, eka bAra zrIbhagavAna ke sammukha A kara lauTa nahIM pAtI thIM / aneka rAjA, rAjaputra, zreSThI, rAjavaMzI aura sarva sAdhAraNa jana tathA antyaja sarvahArA taka samAna rUpa se prabhu ke bhItara apanA parama AtmIya dekha, unake aMgabhUta zramaNa ho gae the / I prabhu ke zramaNAgAra meM Aja meghakumAra ke lie dIkSA ke bAda kI pahalI rAtri thI / anuzAsana ke anusAra, choTe-bar3e ke krama se muni meghakumAra antima saMthAre para leTe the / isI se a~dhere meM bAhara Ate-jAte muniyoM ke paira sukumAra zramaNa megha ke aMgoM para par3a jAte the / use lagA ki vaha anekoM kI ThokaroM meM leTA hai / mAno use kaI paira gUMdhate hue nikala rahe haiM / isameM megha ne bhArI avamAnanA anubhava kI / sukha aura vaibhava ke mRdula AcchAdana meM rasA-basA aham jAga kara droha kara uThA / megha meM eka tIvra pratikriyA huI : 'Aja maiM vaibhavahIna ho gayA, isI se manuSya kI ThokaroM meM A par3A hU~ / magadha ke yuvarAja ke rUpa meM yahI zramaNa merA kitanA sammAna karate the / vaha AvaraNa utara gayA, to maiM asaMga anagAra zramaNoM kI nigAha meM bhI mahAvIra ke zramaNAgAra meM bhI vaibhava jAte zramaNa bhI sattA aura sampadA se kyA sArthakatA ?' kaur3I mola kA ho gayA / kyA samatva- mUrti kI hI pUjA hai ? kyA ye nirgrantha kahe AtaMkita haiM ? to phira mere yahA~ hone kI aura kuMThita ho kara megha ne nirNaya liyA : 'nahIM, maiM yahA~ skuuNgaa| kala prAtaHkAla hI prabhu ke nikaTa pravrajyA kA parityAga prasthAna kara jAU~gA / ' Jain Educationa International nahIM Thahara kara yahA~ se prAtaH kI dharma-parSadA meM, taruNa muni meghakumAra, nata mastaka samakSa upasthita hue / unakI AtmA pratikriyA aura vidroha se unakI nasa-nasa meM aiMThana ho rahI hai| unakA bola phUTa nahIM pA rahA / carama zaraNa jAnA thA, vahA~ bhI kyA use zaraNa nahIM ? eka sunAI par3A : bhagavAna ke vikSubdha hai / * jise For Personal and Private Use Only 'zaraNa na mahAvIra meM hai, na zramaNAgAra meM hai, megha / vaha sthAna tere bhItara hai, bAhara ke kisI bhI vyakti aura saMsthAna meM nahIM / kisI bhugola meM nahIM / ' * aura use ekA Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 megha ko lagA ki jaise yaha AvAz2a usake apane bhItara ke bhItara se A rahI hai / ye prabhu kitane ananya apane haiM / ThIka usakI pIr3A aura kuNThA ko chU kara bola rahe haiM / 'pUrNatva kA khojI, apUrNa kI svalpa sImA ke eka hI AghAta se cUra-cUra ho gayA ? apUrNa kI Takkara se pratikriyAgrasta ho gayA ? pratikriyA jaba taka hai, akhaMDa aura pUrNa meM avasthAna kaise sambhava ho / jo apratikRta rahatA hai, hI akhaMDita raha sakatA hai, megh| jisakI mahimA oroM para nirbhara ho, vaha mahima kahA~ ?' 'lekina svayam prabhu kA pariveza itanA viSama ho, to zraddhA kaise ho, AsthA kahA~ Tike ?' 'jo viSama haiM, vahI to yahA~ sama hone Aye haiM / ve sama hote, to yahA~ te hI kyoM ? arhata ke pariveza meM sAre vaiSamya antima rUpa se ubharate haiM / dekha, terA mAna kaSAya bhI yahA~ nagna ho kara sAmane A gayA !-* 'aura suna devAnupriya, jAna-bUjha kara kisI ne tujhe nahIM gaMdhA hai / kaI zarIra jahA~ eka sAtha astitva aura Atma-rakSA ke saMgharSa meM haiM, vahA~ Takkara to kadama-kadama para hai, sukumAra zramaNa megha / vahA~ saba ajJAnavaza hI eka-dUsare kA pIr3ana, avahelana kara rahe haiM / nahIM cAhate bhI, anajAne saba eka-dUsare ko coTa de rahe haiM / isakA eka hI nirAkaraNa hai : hama eka-dUsare ko avakAza deM / paraspara kI sImAoM ko jAneM aura saheM / saha-astitva hI ekamAtra dharmya hai / hama eka-dUsare ke lie bali de kara, eka-dUsare ko samAyeM / titikSA se hI isa vaiSamya ko tarA jA sakatA hai| 'avasthita ho rahA hU~, bhante devArya / para bhItara dhruva kI vaha caTTAna abhI hAtha nahIM A rahI / ' 'apanI usa titikSA ko dekha, apanI usa anukampA ko jAna, jisake kAraNa Aja tU yahA~ hai / apanI mahimA ko tU svayam sAkSAt kara !' 'meghakumAra para sahasA hI ati sukomala phUloM kI rAziyA~ barasane lagIM / vaha zItala, zAnta, nistaraMga ho gayA / vaha kevala dRSTi mAtra raha gayA / usane bhagavAna ke zrIvatsa cinhita vakSa deza meM A~kheM sthira kara diiN| zrI meM eka athAha andhakAra kA samudra khula AyA / aura meghukumAra una vIrAna pAniyoM meM gote lagAtA, mRtyu se jUjhatA, hAtha-paira mAratA, tairatA calA gayA... Jain Educationa International aura sahasA hI vaitADhyagiri kI talahaTI meM utara kara, usane pAyA ki vaha meghakumAra nahIM, meruprabha nAmA For Personal and Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 169 Jain Educationa International uThA hai / so pAnI pIne calA hAthI hai / acAnaka vana meM dAvAnala sulaga tArta ho kara meruprabha hAthI sarovara meM gyaa| vahA~ kIcar3a meM pha~sa gayA / use nirbala, niDhAla dekha, usake zatru hasti ne A kara use danta prahAra se kara diyaa| sAtaveM dina usa pIr3A se mara kara vindhyAcala meM hAthI ho gayA hai / * eka dA yahA~ bhI dAvAnala jAgA dekha, use pUrva janma kI vedanA kI smRti ho AyI / use jAti- smaraNa ho gyaa| vaha pratibodha pA gyaa| vaha vindhyAcala ke samasta hasti - maMDala kA hastirAja hai| use apane yUtha kI rakSA kI cintA huI / usane jhAr3a-jhAr3iyoM kA unmUlana karake, yUtha ke saMrakSaNa hetu nadI kinAre tIna sthaMDila banAye, jinameM usakI hasti prajA dAvAnala ke prakopa se baca kara zaraNa pA sakatI hai / lahU-luhAna vaha phira anyadA phira dAvAnala prakaTA / hastirAja meruprabha apane race una sthaMDiloM kI ora bhAgA / vahA~ pahale hI mRgAdi aneka nirdoSa prANiyoM ne zaraNa khoja lI thI / do sthaMDila khacAkhaca bhara cuke the / tIsare sthaMDila meM use kaThinAI se khar3e rahane bhara kI jagaha milii| vahA~ ekAeka zarIra khujAne ko usane eka paga U~cA kiyA / ThIka tabhI paraspara aneka prANiyoM ke saMgharSa meM kucalA jA rahA eka qharagoza, hastirAja ke paira vAlI jagaha meM A khar3A huA / hastirAja jyoM hI paira TikAne ko huA, to vahA~ mRdula qharagoza ko dekha, usakA paira uThA hI raha gayA / anukampA se usakA sArA prANa spandita ho uThA / vaha tIna pagoM para hI akampa khar3A raha gayA / DhAI dina meM huA / DhAI dina hastirAja tIna pagoM para hI dAvAnala zAnta hote hI, vaha zazaka aura anya apanI rAha cale gaye / dAvAnala zAnta aura acAnaka gandha-kuTI ke zIrSa para se sunAI par3A : bhUkha pyAsa se pIr3ita hastirAja bhI pAnI kI Toha daur3a par3A / para DhAI dina taka na Tikane se usakA cauthA paira sunna ho gayA thA / vaha Tika na sakA, aura hAthI - rAjA dharatI para lur3haka pdd'aa| bhUkha pyAsa se tar3apate ghAyala hastirAja ne tIsare dina prANa tyAga diye / For Personal and Private Use Only Ta~gA rahA / sAre prANI Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 'vahI meruprabhu hastirAja, anukampA kI vedanA meM tapa kara, magadha kA aizvaryalAlita rAjaputra meghakumAra huaa| tere garbhakAla meM terI mA~ ko dohada par3A thA, ki akAla hI megha-varSA ho, aura vaha usameM nahAye / usakI sAdha pUrI huI, sArI sRSTi megha-varSA meM nahA kara zAnta ho gayI / aura meghakumAra kA janma huA / ___ jisameM anukampA hotI hai, usake caraNoM meM aizvarya anAhUta AtA hai| para tU use chilake kI taraha utAra kara pheMka aayaa| ajJAnI pazu meruprabha hAthI meM bhI jaba aisI anukampA aura titikSA thI, to jJAnI meghakumAra kyA usase kamatara ho jAyegA ? apane nijatva ko pahacAna, devAnupriya / hAthI se yahA~ taka kI yAtrA meM, jo sadA tujha meM dhruva rahA, use dekha / dekha, dekha, dekha ! jAna, jAna, jAna !' ___ eka mahAmauna ke maMDala meM oMkAra dhvani ke chora lIna hone lage / meghakumAra ko lagA ki use prabhu ke zrIcaraNa-kamala meM uThA liyA gayA hai / vaha praharSita hokara bolA : ___ 'maiM apanI dhurI para nizcala ho gayA, bhante bhagavAna / maMdarAcala hila jAye, para yaha samyak zradA calita nahIM ho sktii| mahAvIra kA caraNa mere vakSa para chapa gayA hai| pUrNa puruSottama prabhu jayavanta hoM!' 'apane pUrNatva ko dekha, saumya / vaha sadA vahA~ hai / tU usameM virAjita ho|' mauna / usakI taraMgoM meM eka utsava-rAginI uTha rahI hai| 'lagatA hai, prabhu, caMcala zarIra taka ne bhItara ke acala meM laMgara DAla diyA hai / jaise maiM kSuNNa ho hI nahIM sktaa| yaha anubhava itanA pratyakSa aura zArIrika hai, ki deha aura dehI kA bheda hI samApta ho gayA hai| yaha kaisA aizvarya hai, svAmin ?' ___ 'arhat ke rAjya meM, aise aneka aizvaryoM ke mahala dekhegaa| amRta ke srotoM para krIr3A kregaa| svayambhuva ho, devAnupriya / zAzvata meM jI, AyuSmAn !' meghakumAra ko anubhava huA, ki vaha pUrNatva ke samudra meM sama aura svacchanda taira rahA hai / aura taTa para khar3A ho kara, apanI usa krIr3A ko dekha bhI rahA hai / sahasA hI bhagavadpAda gautama kA Adeza sunAI par3A : 'Arya meghakumAra zramaNoM ke bIca upaviSTa hoN|' aura meghakumAra dhIra gati se calatA haA, zramaNa-prakoSTha meM virAjamAna aneka zramaNa-muNDoM ke vana meM kho gayA / vaha unhIM meM se eka ho gyaa| unameM se hara koI ho gyaa| * * *aura use lagA, ki vaha koI nahIM raha gayA hai ! Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saundarya aura yauvana ke sImAnta mahArAnI celanA kA dvitIya putra vAriSeNa apanI dRSTi meM eka tIkhA prazna lekara janmA hai / bacapana se hI vaha apane Asa-pAsa kI tamAma cIjoM kA nAmapatA pUchatA rahatA thA / para cIjeM uttara meM mUka, kuNThita raha jAtIM / unake sAtha usakA koI yoga sambandha sthApita nahIM ho pAtA / mAno ve svatantra nahIM haiM, unakI svataMtratA chIna lI gaI hai / unake saundarya ko dabA diyA gayA hai, masala diyA gayA hai / meM use lagatA ki ratna kakSa kI sukhada zaiyA meM AvAhana nahIM hai / suvarNa thAloM * sammukha Aye rasAla bhojana, nIrasa mATI se lagate haiM / rAjodyAna ke vRkSa, gulma, latA, phUla, phala, vimukha aura udAsa lagate haiM / unheM jhapaTa kara tor3a lenA par3atA hai, ve svayam apane ko kumAra ke prati dete nahIM / sarovaroM ke jaloM meM zItala sugandha aura tAz2agI nahIM, eka bAsIpana hai, eka asvAbhAvika tApa hai / kyA jala ne bhI isa rAjodyAna meM apanI zItalatA tyAga dI hai ? vaha mana hI mana pUcha uThatA : 'o jala, tuma tumheM jura A gayA hai kyA ? o phUla, tuma mere gAloM ko pyAra kyoM nahIM karate, mujhe apane parAga se kyoM nahIM nahalAte ? o sarovara ke haMsa, maiM tuma para savAra honA cAhatA hU~, to tuma bhAga kyoM khar3e hote ho ? o krIr3A parvata ke hariNo, maiM tumhArI kAlI bholI A~khoM ko cUmanA cAhatA / para tuma mujha se A~kheM curA kara sallakI vana meM jA chupate ho / o zazaka, tumhAre mulAyama royeM, ekAeka merI bA~hoM meM kA~TeM kyoM ho uThate haiM ?' para vAriSeNa ko koI uttara na milatA / sAre hI saundarya, komalatA, svAda, bhogya padArtha jaise udAsa ho kara usase mu~ha phera lete haiM / vAriSeNa isI vyathA meM kizora se taruNa ho calA / samajha jAgane ke sAtha usakA santApa aura bhI bar3hatA hI gayA / usake jI meM bhAva aura prIti kI lau-sI jala utthtii| vaha apanatva denA aura pAnA cAhatA thA / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 para vaha dekhatA thA ki isa sAmrAjI pariveza meM kahIM apanatva kI USmA nahIM, gandha taka nahIM / yaha eka sarvathA parAyA deza hai / yahA~ vastuoM aura vyaktiyoM ke bIca koI svAbhAvika sambandha nahIM / ve paraspara ko avakAza nahIM dete, svIkArate nhiiN| sajIva aura nirjIva sAre padArtha, prANI aura manuSya yahA~ eka-dUsare ko ajanabI haiM / nirantara kI prazna-vedanA ke kAraNa, kabhI-kabhI usakA darzana aura avabodhana bahuta sUkSma aura gaharA ho jAtA / vaha isa apAra rAjyazvarya kI viSama sthiti ko nagna dekha letA thA / use haThAt ahasAsa hotA : ki yahA~ kI sArI cIjeM, sAre vyakti, tamAma cehare eka vikSipta vidroha se rAta dina ubala rahe haiN| jaise ve kisI dAruNa bandhana aura balAtkAra ke aMgUThe tale dabe haiM / ve sahaja svayam rahane yA kriyA karane ko svataMtra nahIM / yahA~ ve nirantara eka hatyA aura mRtyu meM jIne ko abhizapta haiN| itanA bar3A ho gayA vAriSeNa, para aba bhI use apanI mA~ kA A~cala khIMcatA hai / mA~ kA dUdha use milA hI nahIM / dhAya mAtAoM aura dAsiyoM ke qharIde stanoM kA dUdha pI kara hI vaha bar3A huA hai / jaba vaha dhAvana karatA to una krItAoM ke rakta meM ubAla na aataa| unakI chAtI meM dUdha kI umar3ana na hotii| mAtR-payas ke liye Ata, tRSita vAriSeNa ke aMgoM meM aura dA~toM meM eka kirakirI-sI hotii| kyoM nahIM ye bA~heM kasa kara mujhe apanI chAtI se cA~pa letIM ? kyoM nahIM inake stana mere muMha meM barabasa umar3a Ate ? aura kumAra apane rakta kI kulana se vivaza ho, dhAya-mA~ ke stanoM ko dA~toM se bhIMca, balAt unase dUdha khIMca kara pItA / vaha dUdha hotA thA, yA khUna hotA thA, kauna jAne ? mAtR-stana kI gaMdha aura USmA, tathA usake dUdha kA vaha nivir3a mamatAkula sukha usane mAno jAnA hI nahIM / samrAjJI ke vakSadeza para pahalA aura antima adhikAra samrATa kA thA / samajhadAra ho kara vAriSeNa ina kaTu satyoM ko gaharAI meM bUjhane lagA thaa| zaizava meM mA~ use kitanA cAhatI thI, yaha vaha dekha sakA thA / mA~ acAnaka mauqA pA kara vivhala gAya-sI rambhAtI AtI, aura apane bachar3e ko chAtI meM bhIMcabhIMca letI ki sahasA hI parikara kI hajAra A~kheM use pakar3a letIM, mA~ kA mana kuNThA se bhara jaataa| mahArAnI kA gaurava-sambhrama Upara A chA rhtaa| AjJA meM prastuta dhAya-dAsI ke hAtha bAlaka ko thamA, ve chAtI meM rudana dabAtI huIM, apane vilAsa-kakSa meM jA letttiiN| para mA~ kA ronA, usako mamatA vahA~ vaidha na Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173 thii| kyoMki samrATa kabhI bhI A sakate the / aura samrAjJI kI zaiyA apanI nahIM, ramaNa ko thI, samrATa kI thii| bar3hatI huI vaya ke sAtha vArikumAra sAmrAjya, sattA, sampatti ke guMthIle nAga-cUr3a ko bahuta sAfa aura ArapAra dekhane lagA thA / yahA~ jaise sA~sa bhI kapaTakUTa meM hI lI jA sakatI hai / samvedana aura bhAva bhI uThate hue Darate haiN| lukachupa kara uThate haiM, aura vyakta hone se pUrva hI ghuTa kara mara jAte haiM / yahA~ vyaktiyoM aura vastuoM ke bIca aneka anubandha hai, pratibandha haiN| unake bIca eka bAz2Ara hai| ve khula kara eka-dUsare se ghula mila nahIM sakate, eka-dUsare ko de nahIM skte| jIvajIva ke vIca yahA~ paraspara upagraha nahIM / yahA~ saba becA aura qharIdA huA hai| saba ke bIca yahA~ zarta aura saudA hai / samrATa kI aneka rAniyA~ haiN| dezadezAntaroM se AyI aparUpa sundarI priyAe~ haiM / loka-mohinI gaNikAe~ haiM / unake sAtha rAjA kA sambandha sIdhA, sarala aura svAbhAvika nahIM / unake uddAma yauvana aura lAvaNya zartoM ko kaMcukiyoM meM jakar3e haiM / mukta rakta aura nagna dehoM ke bIca yahA~ sIdhA samparka nahIM, tvacA se tvacA bolatI nahIM / kAminI kA saundarya aura kAma yahA~ kAMcana se Avarita hai| tvacA se tvacA eka jIva nahIM hotI, suvarNa se suvarNa TakarAtA hai / mAMsa ke pIpoM ke bIca, bArUda ke adRzya gole haiM, jo kabhI bhI phUTa aura phaTa sakate haiM / aura saundarya yahA~ kevala usameM bhasma ho jAne ko hai| ___sAmrAjI siMhAsana ke tala meM atala a~dhiyArI khandaka khulI hai| usameM itihAsa kA sar3A khUna khadabadA rahA hai| usameM se Akranda karate pretoM kI cItkAreM sunAI par3atI haiM / vAriSeNa rAjamabhA meM baiThA acAnaka unheM sunatA hai| usakA dama ghuTane lagatA hai / vaha bhAga jAne kI dizAe~ TohatA hai| para cAroM tarapha bhAloM aura talavAroM ke jaMgala haiM / ballamoM aura tIroM ke parakoTa haiM / havA meM phA~siyoM ke phande haiM / aura samrATa ke ratnachatra para auMdhI zUlI sadA tula rahI hai / * * * vAriSeNa lalakAra uThanA cAhatA hai : 'o rAjA, tU samrATa nahIM, gulAma hai| tU eka virAT kArAgAra meM kaida hai| tere krIr3A-kuMjoM aura vilAsa-zaiyAoM meM sarpo kI snigdha rAziyA~ bichI haiN| unameM nIle-hare kAlakUTa kI nIhArikAe~ TaMgI haiN| terI ramaNiyoM kI jAMghoM meM rabhasa nahIM, rilamilAte bhujaMgama haiM, daMza karate vRzcika haiN| caudaha pRthviyoM ke cakravartI, tU hara pala eka virATa SaDyaMtra ke bIca sA~sa le rahA hai ! . . .' ___aura isa sAkSAtkAra kI UrjA vAriSeNa ko kahIM aura hI utkrAnta kara ke mukta kara detI hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 vAriSeNa ke antaHpura meM kaI yuvarAniyA~ thiiN| para jisa rati-sukha kA pUrvaAsvAda usake mana meM thA, use vaha apane ranivAsa meM kabhI pA na sakA thaa| use pratIti huI thI ki sAmrAjI antaHpura kI rAniyoM aura priyAoM ko chuTTI hI nahIM thI, ki ve apane ko de sakeM, vyakta kara sakeM / eka prakANDa suvarNa-ziSna ke haThIle AghAtoM tale kasamasAtI mAMsa kI putaliyA~ jhaThI AheM aura sisakAriyA~ bharatI thiiN| koI kisI kI bA~hoM meM nahIM thA, phira bhI eka parirambhaNa yahA~ antahIna cala rahA thaa| mahArAnI nandazrI ke AtmadAna kI saMsAra meM tulanA nhiiN| celanA ne kyA bacAyA zreNika se ? nandA aura dhAriNI ke lAvaNya-samudra AkAzoM meM avArita chaTapaTAye / para unakA bhoktA hiraNya ke pAtra meM kaidI thaa| isI se usake pyAra aura vAsanA kI ananta pukAra kisI rAnI kI AtmA ke taTa ko bIMdha nahIM pAtI thii| kitane vivaza haiM ye saba isa jar3atva ke aMdhakAra meN| kIr3oM kI taraha bajabajAne ke liye| paraspara eka dUsare se vyartha hI TakarAne ke liye| __yahA~ ugane ke dina se hI vAriSeNa apanatva khojatA rahA hai / aura uttara meM sAmane AyA hai, reta kA smudr| usakI dUriyoM meM mohaka laharoM kI taraMgeM haiM, AkarSaNa ke bhaMvara haiM, zItala jalAzaya aura chA~va kA AmaMtraNa hai / para pAsa pahuMcate hI vahA~, eka nicATa vIrAna sUnakAra hI usA~seM bharatA sAmane AtA hai| vAriSeNa apane Apako hI parAyA aura ajanavI ho gyaa| vaha jAye to kahA~ jAye, kare to kyA kare ? ___ acAnaka hI ThIka muhUrta A pahu~cA / kumAra vAriSeNa apane sAmrAjI parivAra ke sAtha zrI bhagavAna ke samavasaraNa meM gayA / __vaibhava aura aizvarya ke bezamAra maNDala / svarga aura pRthvI ke sArabhUta saundarya ke kendra meM usane arhat mahAvIra ko gandhakuTI kI mUrdhA para ArUr3ha dekhA / kAminI aura kAMcana unake caraNoM meM luTa rahe the / aura ve usase achUte, adhara meM AsIna the| usa kendra ke utsa meM se hI mAno yaha sArI sampadA pravAhita hai| phira kendra unheM kyoM baTore ? hiraNmaya puruSa kI padaraja se hI to yaha mArA hiraNya jhar3a rahA hai| vAriSeNa ne vandanA karake, mastaka Upara utthaayaa| use lagA ki prabhu ekaTaka kevala use hI dekha rahe haiM / unakI vaha unmIlita citavana mAno eka mAtra usI ke liye hai / vArikumAra kI nasoM meM eka khAmoza bijalI kar3akI / aura Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 haThAt usake deha, prANa, mana meM eka viplavI uthala-puthala sI huI / usakA nAr3ImaNDala jhanajhanA uThA / usake snAyujAla meM eka ajIba sukhada sarasarAhaTa huii| phira haThAt usakA samagra astitva eka stabdhatA meM nizcala ho gayA / ' aura agale hI kSaNa use lagA ki usakI sA~soM meM nandanavana kI surabhita havA baha rahI hai / usake rakta meM madhucchandA kI gAna laharI uTha rahI hai| usake tana, mana, cetana meM eka ajIba aura apUrva surAvaTa sadha gayI hai / cAroM ora kI tamAma prakRti aura sRSTi mAno usake sAtha susamvAdI ho gayI hai / hara vastu aura vyakti kI maulika samvAditA usakI indriyoM meM dhrupada ke AlApa kI taraha baja rahI hai / usake aMga-aMga meM jAne kaisA mArdava jvArita ho rahA hai / jaise usake zarIra meM se asthiyoM kA avarodha chU-mantara ho gayA hai / eka sunamyatA meM vaha visarjita hotA jA rahA hai / 3 use lagA ki yahA~ padArtha aura prANi mAtra mukta haiM, svAdhIna haiN| eka-dUsare ko jakar3e hue nahIM haiN| eka-dUsare meM sahaja samAhita haiM, phira bhI apane Apa meM svataMtra avasthita haiM / yahA~ kA vaibhava, aizvarya aura bhoga, kisI ke aMgUThe tale dabA nahIM hai / vaha balAtkRta nahIM, vyabhicarita nahIM prakRta hai / sabhI eka-dUsare ko yahA~ sahaja hI de rahe haiM / koI kisI ko bhogatA nahIM / eka bhItarI yoga hai, svAbhAvika saMyuti hai / usameM ve paraspara sahaja hI bhakta haiM, phira bhI mukta haiM / vAriSeNa ne usa saundarya aura saMvAda ko apane rakta chanda meM upalabdha kara liyA, jisake liye mAno janmoM se usakI AtmA tarasa rahI thI / usane prabhu ke zrImukha se sunA : 'rAjabhoga aura rAjalakSmI kyA tumhArI hai ? jAno abhijAta putro, tuma jisa sampatti para adhikAra kiye ho, vaha corI aura balAtkAra kI hai / parAI vastu kA svAmitva kaba taka bhogoge ? aura bhoga ? svAmitva ? vaha kauna kisakA kara sakatA hai ? svayam Izvara hue binA aizvarya kA mukta aura zAzvata bhoga kaise sambhava haiM ? - ' rAjagRhI ke rAja-prAsAdoM meM jisa trAsadI se vaha janma se hI pIr3ita rahA, usake mUla srota ko usane khulI A~khoM spaSTa dekha liyA / usameM vaha aba kaise lauTa sakatA hai ? phira bhI to saMskAra pUre hone the / aupacArika rUpa se usakA zarIra rAjagRha lauTA hI / apanI naI A~khoM se eka bAra vaha usa parityaktA rAjalakSmI ko dekhanA cAhatA thA / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 vaha AyA, aura sAre mahaloM, udyAnoM, antaHpuroM meM akAraNa hI pherI detA rhaa| vaha saba-kucha ko kevala dekhatA rahA, jAnatA rahA / hara vastu aura vyakti ke choroM taka abAdha yAtrA karatA rahA / hara padArtha aura prANi ke asalI cehare ke saundarya ko usane prathama bAra dekhA / . . * aura usa pariprekSya meM yaha bhI dekhA, ki kaise usakA virUpana aura vikRtana ho rahA hai / zuddha se vyabhicaraNa taka kI sArI prakriyA meM se vaha behicaka guz2arA / / apane antaHpuroM se bhI usane aba palAyana na kiyA / unameM gayA, rammANa huA / apanI rAniyoM ko usane pahalI bAra, mukta akuNThita hRdaya se pyAra kiyaa| nigraMtha sparza se unake tana-mana kI parta-parta ko dularA-sahalA diyA / una cira dina kI avahelitAoM ne eka ajIba aura apUrva mukti tathA tRpti kA anubhava kiyA / unhoMne nahIM cAhA ki ve apane pati aura prItama ko apanI bA~hoM aura coliyoM meM bA~dha kara rakha leM / unheM lagA ki unakI apanI vastu hai, kahIM jAne vAlI nahIM / unake bIca kI ApasI IrSyA ke daMza ubhara hI na ske| hara rAnI ko sahaja Azvasti mahasUsa huI, ki svAmI usakA ekameva aura ekAnta apanA hai / hara rAnI saba rAnI hai / sauta hai hI nhiiN| aura vAriSeNa yoM apane antaHpuroM se sahaja hI niSkrAnta ho gyaa| viyoga mAno huA hI nahIM, apane yoga meM sabako anAyAsa AtmasAt kara gayA / use pratIti huI ki arhanta kA anugRha, kitanA vyApaka aura dUragAmI hotA hai / __.. lekina rukanA aba yahA~ sambhava nahIM / kahIM bhI, aura kisI para bhI rukA nahIM jA sktaa| kisI para bhI rukanA, use bA~dhanA aura usase ba~dhanA hai / aura bandhana jahA~ hai, vahA~ bichur3ana hai hii| laMgara nahIM DAlA jA sakatA, kisI bhI kinAre meM / vaha dhruva meM hI sambhava hai, jahA~ asaMkhyAta dvIpa-samudra, unakI sRSTiyA~, ye sAre antaHpura aura sundariyA~, deza-kAla kI bAdhA se pare, use pratipala sahaja sulabha ho jaayeNge| kitanA mohaka sapanA hai ? para isakA jIvana meM rUpAyana kyA itanA sarala hai ? * * * aura haThAt usake sAmane mRtyu prazna-cinha ko taraha A khar3I huI / usake ajJAta aura athAha andhakAra ko sammukha pA kara vaha tharrA uThA / kyA yaha sundara jIvana-jagata, isake sAre USma sambandha, isake sAre AkarSaNa aura saundarya kevala mRtyu meM samApta ho jAne ke liye haiM ? kyA ve mRtyu se Age nahIM jAte ? use pAra karake, kyA ve kisI sundaratara AgAmI jIvana meM atikrAnta nahIM hote ? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 mRtyu kI isa abujha bhayAvanI khoha ke chora taka jAnA hogA / jAnanA hogA ki usake pAra kyA hai ? eka rAta usane apane prANa ke tala meM eka visphoTaka dhakkA anubhava kiyaa| vaha saMcetana aura sannaddha ho uTha khar3A huA / usameM sphurita huA : 'mRtyu-cintana karanA hI mRtyu kA grAsa honA hai / use mRtyu kA AmanA-sAmanA karanA hogaa| usakI cunautI ko jhelanA hogA / ' - aura brAhma-muharta meM sahasA hI apanI sukha-zaiyA tyAga kara, apanI yuvarAnI ke bAhupAza ko aucaka hI sirA kara vaha smazAna meM calA gayA / eka citA ke avazeSa meM apane vastra jhoMka diye / smazAna kI rAkha ko apane keza, mukha aura zarIra para pota liyA |aur eka bujhI huI citA ke bhasmAvazeSa meM baiTha kara, apanI mahAvedanA meM sara ke bala sIdhe DUbatA calA gayA / usakA hoza calA gayA / tamisrA ke eka apArthiva adholoka meM, vaha paTala ke bAda paTala bhedatA, betahAzA nIce. aura nIce, aura nIce utaratA calA gayA / vaha sAkSAt mRtyu kI goda meM samAdhistha ho gayA / * * * agale dina smazAna yAtriyoM ne eka aghorI ko smazAnasiddhi meM tapomagna dekhA / unake kautUhala aura bhayAdara kA pAra na rhaa| usa dina rAta ke prathama prahara meM, rAjagRhI kA prasiddha cora vidyuta, apanI gaNikA-priyA magadha-sundarI se usake bhUgarbha-gRha meM milane gayA / gaNikA ne Aja zarta badI, ki samrAjJI celanA kA akUta ratnahAra curA kara lAo, tabhI mujhe chU sakate ho, varnA nahIM / cora ke sAmane asAdhya kI cunautI thI / para usakI vikala vAsanA ne use aparAjeya zakti aura nizcaya se kaTibaddha kara diyA / cora mAno anaMga kAmadeva kI taraha mahArAnI celanA ke zayanakakSa meM praveza kara gayA ! soI rAnI ke kaNTha meM se bemAlUma hAra nikAla kara raphU-cakkara ho gyaa| lekina koTTapAla ne use mahala ke chajje-jharokhe phA~da kara bhAgate dekha liyA / usane bedama vidyuta kA pIchA kiyaa| vidyata pakar3e jAne ke bhaya se tharrA utthaa| vaha smazAna ko ora daur3A / vahA~ usane eka naMga-dhaDaMga avadhUta ko dhyAnastha dekhA / vidyuta ne hAra cupacApa vAriSeNa ke pairoM ke pAsa girA diyA, aura nadI pAra kI jhAr3iyoM meM gAyaba ho gayA / koTTapAla apane sipAhiyoM ke sAtha cora ko TohatA smazAna meM A lagA, ki acAnaka usane dhyAnastha vAriSeNa ke padmAsana tale ratnoM kI eka rAzi Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 jagamagAtI dekhii| uThA kara pAyA ki, are yahI to mahAdevI kA anamola ratnahAra hai / aura yaha cora sAdhu kA DhoMga raca kara, yahA~ dhyAnalIna ho gayA hai| koTapAla bijalI kI taraha kAr3akA : 'sipAhiyo, isa dhUrta kapaTI sAdhu ko giraphtAra kara lo / ' sipAhiyoM ne palaka mArate meM vAriSeNa ke hAtha-pairoM meM hathakar3I-ber3I DAla dI / aura use Dhakelate hue le jAkara sAmrAjI kArAgAra meM banda kara diyaa| vAriSeNa ko lagA ki mRtyu ke rAjya kI koI bhISaNa Dyor3hI pAra ho rahI hai| magadha kA sAmrAjya vahI to hai| jahA~ coroM ke zrIpUjya svayam, sAhukAra aura lokapAla rAjA bane baiThe haiM / svataMtra padArtha aura sattA para jaba adhikAra kI muhara mAra dI jAtI hai, to vahIM se mRtyu kA tamas-rAjya Arambha ho jAtA hai / prAtaHkAla kI rAjasabhA meM, mahAdevI ke divya hAra ke taskara ko samrATa zreNika ke samakSa nyAya-nirNaya ke liye upasthita kiyA gayA / vAriSeNa kA teja chupA na raha skaa| samrATa ne vipala mAtra meM pahacAna liyA / sAmane svayam unakA prANAdhika priya beTA, apanI mA~ ke hAra ke cora ke rUpa meM nagna khar3A hai / sampatti mAtra kI rAkha jisane tana para lapeTa lI hai, aisA yaha nirmoha puruSa sampatti kA cora kaise ho sakatA hai ? samrATa kI taheM kAMpa uThIM, unheM ThaNDe pasIne A gye| ve Azcarya meM digmUr3ha the| * * vArikumAra ko mA~ kA hAra curAne kI kyA z2arUrata thI ? vaha cAhatA to sIdhe mA~ se mA~ga letA, yA unake gale se utAra khada pahana letaa|* * * lekina nyAya ke Asana para pitA ke vikalpa ko kahA~ avkaash| samrATa ne tana kara apanI mamatA ko jhaTaka diyA / cora se javAba talaba kiyaa| cora mUr3ha, mauna, avicala rhaa| usane nyAyAvatAra rAjA ke rAjya aura nyAya donoM kI avahelanA kara dii| usane mAno isa nyAya ko svIkArA hI nhiiN| anyAya para Tike sAmrAjya kA svAmI auroM kA nyAyAdhIza kaise ho sakatA hai ? samrATa-pitA ne vajra kA hRdaya karake, nyAyAnusAra samrAjJI ke hAra ke cora ko gaMbhIra svara meM prANadaNDa sunA diyA / aura kSaNa mAtra meM uTha kara ve lar3akhar3Atese rAjasabhA ke nepathya meM gAyaba ho gaye / * * * vAriSeNa vadhasthala kI caTTAna para yaMtravat AsIna ho gayA / cANDAla vadhikoM ne jyoM hI usake vadha ke liye talavAreM tAnI, to ve tanI kI tanI raha gii| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 179 vadhika prastarIbhUta jar3ita-se raha gaye / kahIM Upara alakSya meM vAriSeNa kI jayakAreM gUMjI / adRSya meM se usa para phUloM kI rAziyA~ barasane lagIM / ___ vadhika vismaya se vimUr3ha aura romAMcita ho gye| bhAga kara unhoMne samrATa ke pAsa yaha samvAda pahuMcAyA / zoka-magna samrAjJI aura samrATa suna kara Ananda se uchala par3e / ve para-paidala hI calate hue vadhasthala para daur3e Aye / vadhasthala kI kAlI-sindUrI caTTAna-vedI para vAriSeNa ko dhruva, acala dhyAnastha dekha ve Ananda vedanA se ro Aye / samrATa ne vinata ho kara kSamA yAcanA kii| mahArAnI mA~ dUra se hI isa anokhe beTe kA apane avirala bahate A~suoM se abhiSeka karatI rahIM / bola unakA phUTa na sakA / unake AMcala meM apUrva jvAra-se umar3e A rahe the| samrATa ne isa mahAmahima beTe se mahaloM meM lauTa calane kI vinatI kii| vAriSeNa ne A~kha uThA kara bhI na dekhA / ve parvata kI taraha nispanda, aTala, niruttara rahe / samrATa ne bAra-bAra apanI vinatI doharAI / vaha mAno kisI agama guhA meM se pratidhvani bana kara lauTa AyI / hAra mAna kara mAtA-pitA cupacApa A~sU DhAlate khar3e raha gaye / ve mana hI mana anunaya karate hI cale gye| * * haThAt uttara sunAI par3A : 'corI aura balAtkAra para Tike rAjya aura aizvarya meM aba vAriSeNa nahIM lauTa sktaa| usa ratnahAra para magadha-sundarI vezyA kA bhI utanA hI adhikAra hai, jitanA samrAjJI celanA devI kaa| samrATa ne vaha hAra de kara apanI mahArAnI ko prIta kiyA, to vidyata cora bhI apanI gaNikA priyA ko kyoM na usase prIta kare ? hAra para samrATa ne adhikAra kiyA hai, to vidyuta cora use curAyegA hii| . . . isa duzcakra kA anta nahIM, mhaaraaj| maine gaI rAta use tor3a diyaa| aba maiM usameM nahIM lauTa sakatA / smazAna kI citA meM maiMne sAmrAjya ko mAnavatA ke eka mahAmaghaTa ke rUpa meM sulagate-dahakate dekhA / maiM pIr3ana aura zoSaNa kI nirantara hiMsA aura hatyA ke usa vadhasthAna meM aba nahIM lauTa sakatA / mukta jIvana kA taTa mujhe pukAra rahA hai / maiM vahIM jA rahA haiN|' 'kumAra vAriSeNa, kahA~ hai vaha taTa ? kisI para loka meM ?' 'nahIM, isI pRthvI para / isI mAgadhI ke hariyAle A~cala meM / arhat mahAvIra ke samavasaraNa meM / jahA~ kA aizvarya martya nahIM, curAyA huA nahIM, jaMjIroM meM jakar3A huA nahIM / jahA~ dravya aura satA mukta sA~sa le rahe haiM / AjJA deM, mA~ aura bhante tAta / ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 * . samrATa aura samrAjJI Ananda ke A~suoM meM vizrabdha, avAk ho rhe| vAriSeNa kumAra acala pITha diye dUra-dUra, dUra-dUra calA jA rahA thA / rAjA aura rAnI ne bhUkampI AghAta ke sAtha anubhava kiyA : pRthvI unheM dhAraNa karane se mukara gayI hai / nahIM, isa vasundharA para unakA koI adhikAra nhiiN| vAriSeNa ko natamAtha sAmane khar3e dekha, akAla-purupa mahAvIra kI divya-dhvani uccarita huI : _ 'smazAna ko pAra kara Aye, AyuSyamAn / mRtyu ko pahana kara Aye ho / digambara se pare tuma cidambara ho Aye / sahana siddha ko sAdhanA kyA ? saMgha ke anuzAsana se mukta, sarvatra svataMtra vicaraNa karo / sva-sattAdhIza anuzAsana se Upara hai| 'saMsAra meM jAo vAriSeNa / isa bhavAraNya meM aneka sandara AtmAe~, apanI mukti kI khoja meM svacchanda bhaTaka rahI haiM / unheM iMgita mAtra se unake sva-chanda meM sthira kara do / upadeza dvArA nahIM, apane AcAra ke saundarya dvArA / virAga una para lAdo nahIM, unake anurAga ko hI AtmarAga meM mor3a do| jAo vAriSeNa, jayavanta hoo| mahAvIra tumhAre sAtha hai / ' zrIbhagavAna kI saundarya-vibhA se dUra vicarane kA Adeza suna vAriSeNa kSaNa bhara kAtara ho aayaa| usakI A~khoM meM A~sU A gaye / ki tatkAla use prabhu kA kaThora vajrAghAta anubhava haa| vaha haThAt nirvikalpa ho, muMha phera kara, samavasaraNa ke maNDaloM ko pAra kara gayA / deva, danuja, manuja stambhita dekhate raha gye| _ nirlakSya ora akAraNa mani vAriSeNa loka meM bhramaNa kara rahe haiM / aura anajAne hI ajJAta sundara AtmAoM ko khojate vicara rahe haiM / ____ eka dina ve polAsapura kI rAha para vihAra kara rahe the / tabhI acAnaka rAjamaMtrI kA putra aura unakA abhinna mitra somadata sAmane A khar3A huA / vaha yAtrA para thA, aura pAsa hI eka Amra-kAnana meM taMbU tAna kara ThaharA huA thaa| sukumAra mitra vAriSeNa ko isa nigraMtha mudrA meM kaThora caryA karate dekha, vaha moha se bhara AyA / usane muni ko sAzrunayana namana kiyaa| unakA par3agAhana-AvAhana kara, unheM apane apane Dere para le gayA, aura unheM AhAradAna kiyA / ___ anantara vAriSeNa ko eka zilAsana para AsIna kiyaa| muni kucha bole nahIM, cupacApa ve somadatta kI ora muskurAte rahe / unhoMne bhava-samudra kI eka mohaka machalI ko apane jAla meM phaMsA liyA thA / ve jAne ko udyata hue / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 somadatta ro AyA / kaThinAI se bolA : 'janama-janama ke sakhA ho mere / mujhe chor3a jAoge ? patthara kahIM ke !' 'cala sakate ho mere sAtha, soma, lekina merI hI taraha anagAra ho kara / sAgAra aura anagAra kA sAtha kaise nibhe ? jAo, sukhapUrvaka apane antaHpura meM krIr3A-keli karo / phira mileNge|' kaha kara vAriSeNa cala pdd'e| soma phUTa par3A / usane vAriSeNa ke paira pakar3a liye / bolA : 'nahIM, mujhe chor3a kara tuma nahIM jA sakate, vArikumAra !' _____ aura agale hI kSaNa usane apane sAre vastrAbharaNa utAra kara tambU para pheMka diye / sevakoM ko Adeza diyA : 'DerA uThA kara mahAlaya lauTa jaao| aba hama lauTa nahIM skeNge|' vAriSeNa kA kamaNDalu somadatta ne uThA liyA / vAri mani ne mayUra-pIMchI se usake sarvAMga ko sparza-snAna karA diyA / vaha pAvana ho gayA, aura vAriSeNa kA anugamana karane ggaa| ___ mArga meM nadI-taTa para eka suramya vetasa-kuMja aura ketakIvana dikhAI pdd'aa| somadatta bhAvita ho AyA : 'vAriSeNa, yAda karo, yaha vahI latAkuMja hai, jahA~ hama apanI vadhuoM aura vallabhAoM ke sAtha krIr3A kiyA karate the / ThIka vaisI hI koyala sudUra meM bola rahI hai| . . aura mero zyAmA ne eka dina yahA~ apanI vINA para basanta rAga gAyA thA / ...' aura somadatta kA galA ruMdha gayA / vAriSeNa kucha na bole, mitra kI kAtaratA meM cupacApa sahabhAgI hote rahe / usake samvedana ko svayam meM sahate rahe / tabhI somadatta ne kiMcit svastha ho kara pUchA : . kyA mahAvIra ke saMgha meM krIr3A-keli kA Ananda hai, vAriSeNa? kyA vahA~ bhI saMgIta kI surAvaliyA~ haiM ?' 'suno soma, yahA~ krIr3A-keli aura saMgIta meM ramane ke liye, manuSya ko kAla se chInA-jhapaTI karanI par3atI hai| yaha ramaNa pratipala jarA, roga, maraNa aura parAdhInatA se bAdhita hai / aura dekhate-dekhate yaha sukha kAla meM vilIna ho jAtA hai / * * lekina mahAvIra ke parisara meM nirantara nirbAdha krIr3A-keli cala rahI hai| vahA~ ke ananta AlApa saMgIta meM jagata ke sAre saMgIta nirvANa pA jAte haiM / svarga aura pRthvI ke sAre kAmabhoga, rUpa-saundarya aura kalA-vilAsa arhanta ke samavasaraNa meM sArthaka hone ko samarpita haiN| cAho to cala kara svayaM hI dekho, somadatta ! hAtha kaMgana ko ArasI kyA ?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 udAsa Atura svara meM somadatta bolA : _ 'majhe turanta vahA~ le calo, vAriSeNa / keli aura saMgIta ke binA majhe caina nhiiN| merI zyAmA, jAne kahA~ * * * hogI ? vaha viyoginI mere vichoha meM chIja rahI hogI, ro rahI hogI, vArikumAra * * !" ___ aura somadatta kA kaNThAvarodha ho gyaa| vaha chAtI meM sisakI dabAtA-sA vAriSeNa ke pIche cala par3A / somadatta samavasaraNa kI zobhA ko dekha avAka raha gyaa|devaaNgnaaoN, apsarAoM indrANiyoM ke rUpa-lAvaNya samudroM kI taraha umar3a kara arhat mahAvIra ke zrI caraNoM meM visarjita ho rahe haiM / deva-gandharvo aura kinnaroM kI saMgIta-surAvaliyoM para urvaziyoM ke uttolita yauvana nAnA nRtya-bhaMgoM meM nichAvara ho rahe haiM / zrIbhagavAna kI vandanA kara donoM muni zramaNoM ke sabhA-koSTha meM upaviSTa ho gye| somadatta ko dikhAI par3A : zrIbhagavAna kI bhrUlatAoM para rati aura kAmadeva pratyakSa zAzvata krIr3A-keli meM lIna haiN| usakI vAsanA aura samvedanA ubhara kara tIvratama ho AI / use apanI prANezvarI patnI zyAmA kI yAda ne atyanta vivhala aura becaina kara diyaa| ThIka tabhI, somadatta kI DUbana aura tallInatA ko dekha, pAsa baiThe eka zramaNa / kahA : 'dhanya ho zramaNa somadatta, prabhu ke zrImukha ko nihArate-nihArate hI tuma samAdhisukha meM lIna ho gaye / tuma nizcaya hI zIghra zukladhyAna ke ucca zikhara para ArohaNa kroge|' tabhI eka aura pAsa baiThe vidveSI zramaNa ne kaTu vyaMga ke svara meM kahA : 'soma aura zukladhyAna ! hada ho gii| ise kyA maiM jAnatA nhiiN| merA pUrAnA mitra hai / apanI kAlI-kalUTI strI ke rUpa-yauvana meM hI yaha rAta-dina lipta rahatA thaa| muni ho kara yahA~ zAyada bhagavAna se apanI priyA ke liye amRta mA~gane AyA hai / * * * taba se barAbara suna rahA hU~, yaha bisUra rahA hai|' vidviSTa zramaNa ke isa vyaMga ne soma ke vidagdha hRdaya para jaise lavaNa chir3aka diyA / ThIka tabhI use apane pichale pravAsa meM sunA kinnara-kinnarI kA gIta yAda A gyaa| usameM usakI apanI zyAmA kI viyoga-vyathA kA bar3A karuNa aura sAMgopAMga citraNa thA / kinnara-yugala gA rahA thA : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 kuvalaya navadala sama ruci nayane sarasija dala vibhava kara caraNe zruti sukha kara paramRta vacane kuru jina nati mayi sakhi vidhu-vadane / bahu matta malina zarIrA malina kucelAdhi vigata tanu zomA tadgamanadagdha hRdaya zokAtapa zuSka mukha kamalA vigatA gata lAvaNyA varakAMti kalAkalAvaSIra muktA kiM jIviSyatyavanikA nAthepi gate vayaM yoyam / isa vidagdha praNayagIta kI smRti se somadatta pAgala-mAtula sA ho gyaa| 'oha, kaise haiM ye bhagavAna ! inakI mukha chabi ne merI kAma-vAsanA, milanAkulatA aura viraha-vyathA ko haz2Ara gunA kara diyaa|' ekAeka vaha uccATita ho utthaa| pAsa baiThe vAriSeNa se bolA : 'vArikumAra, tuma mere cira dina ke antara-sakhA ho| merI prANa-pIr3A ko tuma se adhika kauna samajhegA / maiM yahA~ eka pala bhara bhI nahIM Thahara sakatA / zrI bhagavAna kI A~khoM meM maiMne sunA hai, dekhA hai, merI zyAmA mujhe anantoM meM DAka de rahI hai| usakI viraha vedanA maiM saha nahIM sktaa| maiM calA vAriSeNa !' kaha kara prakoSTha ke pichale dvAra se somadatta nikala par3A / tatkAla vAriSeNa bhI usake pIche cala par3A / samavasaraNa se bAhara nikala kara, mArga meM vAriSeNa ne kahA : 'mitra soma, aisI ucATa manodazA meM tumheM akelA na jAne duuNgaa| calo maiM tumheM tumhAre ghara pahuMcA aauuN| eka vinatI mAnoge? rAste meM rAjagRhI pdd'egii| kRpayA, kucha dera mere ghara kA Atithya svIkAra karanA / phira hama Age bar3ha jaayeNge|' 'tuma kitane sahRdaya ho, vArikumAra / merI vyathA ke sacce sahacara ho / jo tuma kahoge, vahI hogaa|' aura donoM mitra druta pagoM se rAjagRhI kI rAha para bar3hate cale gye| apane mahala ke alinda meM asamaya hI do taruNa muniyoM ko atithi rUpa meM khar3e dekha, celanA vismaya se vimUr3ha ho rahI / kyA vAriSeNa apane asidhArA patha se cyuta ho kara ghara lauTa AyA hai ? aura yaha eka aura sukumAra zramaNa ? yaha kauna hai ? kyA ye donoM hI yoga-bhraSTa ho kara isa antaHpura meM zaraNa khojane Aye haiM ? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 lekina usakA tejAMzI putra vAriSeNa, aura yoga-bhraSTa ho jAye ? usakI kokha kyA use hI dagA de gaI ? usakA dUdha miTTI meM mila gayA? vAriSeNa to janmajAta yogI hai / usake abhiniSkramaNa ke samaya usakA jo tejomAna rUpa dekhA thA, kyA vaha mAtra bhrAnti thI ? rAnI ke asamaMjasa ko vAriSeNa kutUhala kI mauna muskAna ke sAtha dekhatA raha gayA / phira usane pahelI ko eka aura taraha dI / vaha bolA : 'janmajAta yoginI celanA devI, zramaNa kI nirbandha atithi-caryA ko nahIM samajha pAyIM ?' rAnI AsamAna se nIce A girI / use spaSTa lagA ki yaha parIkSA kI ghar3I hai| vaha Ape meM AI, samhalI, aura svAgata ko prastuta huI / bolI : 'atithi vAtarazanAoM ko praNAma karatI huuN| unakA svAgata hai|' aura jhukakara mahArAnI ne muniyoM kA vandana kiyA / phira tatkAla do Asana sammukha bichA diye / eka DAbha kA Asana, dUsarA ratna-jaTita suvarNa-tAra kA aasn| 'birAjeM, bhagavan !' vAriSeNa ne somadatta ko Asana grahaNa karane kA iMgita kiyaa| soma kucha jhijhakA, cunAva karatA-sA diikhaa| phira kA~patA-sA ratnAsana para baiTha gyaa| vAriSeNa ne apane sarvathA yogya DAbha ke Asana ko aMgIkAra kiyA / haThAta vAriSeNa bolA : 'mahAdevI se eka anurodha hai| vigata ke yuvarAja vAriSeNa kI saba yuvarAniyA~ solahoM siMgAra kara yahA~ prastuta hoM!' rAnI ko kisI durghaTanA kI AzaMkA huii| para vAriSeNa kA svara sattAzIla thA / usameM aisI AjJA thI, jisakA ullaMghana nahIM kiyA jA sakatA thA / mahAdevI ne yuvarAniyoM ke antaHpura meM sandeza bheja diyaa| phira ve ghuTanoM ke bala pharza para upaviSTa huIM / kSaNa bhara soca meM par3I isa rahasyamayI ghaTanA kI thAha letI rahIM / phira bolIM: 'vAriSeNa, eka kahAnI sunoge ?' 'mA~ ke pAsa kahAnI sunane to AyA hI huuN| tAki apane bAlapana ko phira eka bAra jI jAU~ / ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 'to suno kahAnI, vaarissenn| subhadrA gvAlina kA putra subhadra thaa| vaha gAya carAkara apanI AjIvikA sampanna karatA thaa| eka dina usake sAthI gvAloM ne use khIra khilaayii| subhadra ko vaha khIra bahuta acchI lgii| usane ghara Akara mA~ se vaisI ho khIra khAne kA Agraha kiyaa| garIba mA~ ne putra kI haTha ko pUrA karane ke lie, ar3osa-par3osa se yAcanA karake khIra bnaayii| rasanA-lolupa subhadra ne itanI adhika khIra khAyI ki use vamana ho gayA / taba bhI vaha khIra khAtA gayA, aura vamana karatA gayA / jaba mA~ ke pAsa use khilAne ko aura khIra na bacI, to usane jhallA kara vamana kI gayI khIra ko hI usake sAmane rakha diyaa| rasanA-lampaTa subhadra use bhI khA gayA / munIzvara vAriSeNa, kyA usane ucita kiyA ?' vAriSeNa celanA ke gUr3ha abhiprAya ko samajha gayA / vaha ha~sa par3A, aura kautukI mudrA meM bolA: 'suno mA~, eka kahAnI maiM bhI kahatA huuN| ekadA ujjayinI kA rAjA thA vasupAla, usakI rAnI thI vsumtii| donoM meM pragAr3ha prema thA / eka dina rAnI ko sarpa ne DaMsa liyaa| maMtravAdI bulAye gaye / eka maMtravAdI ne usa sarpa ko bulA liyA, jisane rAnI ko DaMsA thA / parantu vaha sarpa itanA krodhI thA, ki usane rAnI ko nirviSa na kiyA / usane svayaM agni meM jala maranA hI ucita samajhA / sarpa kA haTha apanI jagaha hai, para koI to ho, jo use saMcetana karane ko, agni meM apanA hAtha jhoMka de? kyA yaha ucita nahIM ?' ___rAnI cakarA gii| isa gar3hArtha ko vaha samajha na paayii| ThIka tabhI vAriSeNa kI sArI yuvarAniyA~, sampUrNa zRMgAra kiye, prastuta huIM / pati ke Agamana aura darzana kA saubhAgya pA kara, unakA saundarya aura yauvana pUrNimA ke samudra kI taraha kallolita aura hillolita dikhAyI par3A / rAniyA~ apane yogI priyatama kA mArdava aura teja dekha Atmavibhora, ThagI-sI raha giiN| vandanA karanA taka bhUla gayIM, basa mara rahIM, miTa rhiiN| utsarga ho rhiiN| tabhI haThAt vAriSeNa ne apane mitra somadatta ko sambodhana kiyA : 'dekhate ho mitra, ina ramaNiyoM kA rUpa aura yauvana ? kyA tumhArI zyAmA inase bhI adhika sundara hai ? sauMdarya hI bhoganA hai, to zreSTha bhogo / bhoga bhI antataH yoga kI tallInatA ko sparza kara jAtA hai| vahA~ nAma, rUpa, deha kA antara vyartha ho jAtA hai| bhoga, bhoga hai, isa deha kA ho yA usa deha kA ho / kyA antara par3atA hai ? bhogo vAriSeNa ke antaHpura ko, aura bhoga ke carama Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 ko jAno / tuma mere abhinna keli-sakhA rahe ho| kAma ke kAdamba andhakAra meM tuma bhogo yA maiM bhogaM, kyA pharka par3atA hai| viSaya mAtra eka hai, viSayI mAtra eka hai, somadatta !' aura vAriSeNa ne dekhA ki somadatta dharatI meM gar3A jA rahA hai| simaTa kara gaTharI huA jA rahA hai| 'saMkoca meM par3e ho, soma ? jJAna meM para puruSa aura para nArI kA bheda nhiiN| bheda hai kevala brahmabhoga aura abrahmabhoga kA / nirbhaya ho kara cunAva kro| aura apanA pAtheya, jahA~ bhI dIkhe, use nirvikalpa aMgIkAra kro| pApa vikalpa meM hai, nizcaya meM nhiiN| pApa kA bhaya jaba taka hai, pApa se nistAra kahA~ ? aisA bhogI jo bhI bhogegA, vaidha yA avaidha, vaha pApa hI hogaa| para jo nirvikalpa hai, vaha kucha bhI bhoge, bhoga kara bhI bhogAtIta hotA jaayegaa| bhogatA hai vaha kevala apane ko / ... ___ 'somadatta, apanI hI Aga meM calane se Daroge ? apanI hI vAsanA se bhAgoge ? use pApa kaha kara guNAnuguNita karoge? * * * to jAno, ki maiM jhoMka dUMgA apane ko tumhArI Aga meM !' 'oha vAriSeNa, merI aisI kar3I parIkSA na lo / maiM * * * maiM . . . ' 'zyAmA ke pAsa gaye binA, tumheM caina nahIM ? yaha saundarya tumheM tuccha dIkhatA hai ?' 'vAriSeNa, mujhe pAtAla meM na Dhakelo / saundarya aura yauvana ke sImAnta sammukha haiM / zyAmA aba aura kahIM nahIM / yahA~ nahIM, to anyatra usakA astitva hI nhiiN|' 'to use upalabdha hoo| use bhogo, jAno aura tara jaao| vAriSeNa kA antaHpura Aja kI rAta tumhArI pratIkSA meM khulA hai|' ... * vaha mere bhItara khula gayA, vAriSeNa ! aura ye sArI ramaNiyA~, mere roma-roma meM ekAgra, samagra ramaNa kara rahI haiN| ina yuvarAniyoM ke saundarya kA cira kRtajJa huuN| mAtezvarI celanA devI ne mujhe apanA liyA / vAriSeNa, tuma . . . tuma * * * tuma kauna ho ? koI nahIM, kevala mahAvIra / ve bhagavAna sammukha haiM, tumhAre cehare meM, tumhArI A~khoM meN| ina sArI sundariyoM kI A~khoM meN| aba kahIM jAnA nahIM hai / saba abhI, yahA~ mujha meM jaise paripUrNa chalaka rahA hai|' mahAdevI aura yuvarAniyA~, saba jaise usI ekameva mahAsamudra kI taraMgeM ho rhiiN| ve nAma rUpa se pare apane nijatva meM lIna ho gayI haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 agale hI kSaNa donoM sundara sukumAra zramaNa, rAjagRhI ke prazasta rAjamArga para lauTate dikhAyI par3e / dekhate-dekhate unakI pIThe jana ke mahAvana meM vilIna ho gii| yugala muni vAriSeNa aura somadatta jaba samavasaraNa meM lauTa kara, zrI bhagavAna ke caraNoM meM namita hue, to devoM ne puSpa-vRSTi karate hue jayaninAda kiyA: pUrNakAma yogI vAriSeNa jayavanta hoM AptakAma mogI somadatta jayavanta hoM bhagavadpAda gautama kA gaMbhIra svara haThAt sunAI par3A : 'sthitikaraNa ke mandarAcala haiM, munIzvara vAriSeNa / caMcala meM acala aura acala meM caMcala kA ve mUrtimAna svarUpa haiN| vilakSaNa hai unakA vyaktitva / bhoga aura tyAga ke bheda se pare ve sahajAnanda yogI haiN| ananta kalA-puruSa bhagavAna kI eka aura kalA unake dvArA vizva meM udbhAsita huii| parama rasezvara bhagavAna mahAvIra jayavanta hoM .. jayavanta hoM jayavanta hoM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha gaNikA gAyatrI : saundarya, kAma aura kalA vizrAntiryasya sambhoge, sA kalA na kalA mtaa| lIyate paramAnande yayAtmA sA parA kalA / / apane mahala ke AkAzI vAtAyana para baiThA magadha kA rAjaputra nandiSeNa gahare soca meM DUbA hai| * * * meghakumAra aura vAriSeNa jo mahAvIra ke samavasaraNa meM gaye, to phira lauTe hI nhiiN| ve anagAra udAsI saMnyAsI ho gaye / ve jagata aura jIvana ke sukha aura saundaryoM ko vamana kI taraha tyAga kara cale gaye / isa ghaTanA ne nandiSeNa ko jaise cheda diyA hai / usakA sArA bhItara mAno ulaTa kara vAhara A gayA hai / aura prazna hai ki apane isa Ardra tarala bhItara ko vaha isa bAhara ke jagata meM kahA~ rakkhe ? megha aura vAri ke niSkramaNa ne jaise sAre saMsAra para pANDura sandhyA kI udAsa cAdara DAla dI hai| nandiSeNa ke mana meM avirAma manthana cala rahA hai / * * kyA yaha jIvana aura jagata jIne yogya nahIM, bhogane yogya nahIM ? kyA yaha saMsAra kevala mAyAmarIcikA hai ? kyA isake hone aura calane kA koI artha hI nahIM ? kyA yaha asat hai ? asat hai, to isakA astitva kyoM kara hai ? kyA asat meM se AvirbhAva aura sRSTi ho sakatI hai ? mahAvIra ne to vizva ko eka vAstavikatA kahA hai| yahA~ ke padArtha aura prANi mAtra ko sat kahA hai| aura jo sat hai, vaha nirarthaka aura tyAjya kaise ho sakatA hai ? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 189 * * *saMsAra hai ki sAre tIrthaMkara, avatAra aura zalAkA puruSa janme haiN| unhoMne isa jagata ke sukhoM aura aizvaryoM ko choroM taka bhogA hai, aura isa pRthvI para khar3e raha kara hI unhoMne mokSa taka kA anAhata parAkrama kiyA hai| aura siddhAlaya ke mokSa dhAma meM baiTha kara bhI Akhira ve kyA kara rahe haiM ? jinezvaroM ne kahA hai ki ve siddhAtmA nirantara isa jagata aura jIvana ko dekha aura jAna rahe haiN| dekhanA-jAnanA hI unakA ekamAtra astitva hai, unakA jIvana hai| unakA to zarIra bhI jJAna hai, aura AtmA bhI jJAna hai| yaha jagata-jIvana aura saMsAra na ho, to ve kyA dekheM, kyA jAneM? yaha vizva-sattA, yaha nirantara gatimAna sRSTi hI to unake jJAna kA viSaya hai, jJeya hai| taba kyA yaha jJeya hI unakA sAra-satva nahIM? to phira use tyAga jAne kA kyA artha hai ? yadi yaha nirarthaka mithyA-mAyA hai, to ajIba haiM ve siddha, jo hara pala ise jAnane ke pramAda aura gorakha dhandhe meM par3e haiN| nandiSeNa ko laga rahA hai, ki ye sAre saMnyAsI aura siddha isa jagata ko pUrNatva taka racane aura bhogane meM asamartha parAjita ho kara isase palAyana kara gaye haiN| usake mana meM eka aTala haTha hai, ki nahIM, vaha isa sRSTi se bhAgegA nahIM, ho sake to ise bdlegaa| isakI sArI traTiyoM aura sImAoM kA atikramaNa kara ise pUrNatva meM jiye aura bhogegaa| isameM apane svapna aura abhIpsA ko racegA, sAkAra kregaa| magadhezvara kI ajJAta kula-zIla rAnI bindumatI kA putra nandiSeNa bar3I hI sUkSma sukomala saMvedanA kA kavi hai| vaha alaukika raMga-prabhAoM kA citrakAra hai / vaha antarikSa ke gUr3hatama prakampanoM kA saMgItakAra hai / usakA vedana-taMtra itanA nAjuka aura saMsparzI hai, ki havA kI eka bemAlUma lahara, eka pattI kA hilanA taka use vicitra spandanoM se ka~pA detA hai / prakRti ke virAT saundayoM ke bIca jaba vaha khar3A hotA hai, to usake zarIra meM romAcanoM ke hilore Ate haiN| kisI cehare kI vicitra vidagdha bhaMgimA, kinhIM guz2aratI A~khoM kI citavana se vaha anAyAsa ghAyala ho uThatA hai / eka ajIba alakSya viraha se vaha kAtara ho jAtA hai| usakI A~khoM meM A~sU A jAte haiM / ___ usane apane sarjana meM isa sRSTi ke sUkSmatama aura adRzya saundaryoM taka ko racA hai| agama ke rahasyoM ko apane citroM aura zilpoM meM kholA hai| anahada ko apane saMgIta ke svara-grAmoM meM bA~dhA hai| apanI 'samudra-mekhalA' vINA meM usane cetanA ke aba taka agamya pradezoM ko pakar3ane ke lie naye tAroM aura saptakoM kA AviSkAra kiyA hai / kucha bhI doharAnA use rucikara nahIM hai / zAstra ke bandhanoM aura taMtroM ko tor3a kara usane kalAoM ko parvatI havAoM kI taraha svacchanda banAyA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sambhava ke jagata meM usakA paira nahIM Tika paataa| vaha apane chandoM, raMgoM, TA~kiyoM aura TaMkAroM se asambhava ke zUnyoM meM chalA~geM bharatA hai, agamyoM ke dvAroM ko khaTakhaTAtA hai, vIrAniyoM ko apane ucchavAsoM kI tar3apa se becaina kara detA hai / pariNAma yaha huA hai ki pArthiva meM vaha nitAnta akelA par3a gayA hai / yahA~ koI saMgI-sAthI na pA sakA hai| magadhezvara ke darabAra aura ranivAsoM meM vaha kautuka, kautUhala aura parihAsa kA viSaya banA rahatA hai / para vaha itanA gumazudA aura khoyA hai, ki use patA hI nahIM ki usake bAre meM koI kyA kahatA hai ? nandiSeNa kI sabase bar3I vedanA yaha hai, ki jina saundaryoM, pUrNatvoM, divyatAoM ke sapane vaha apanI kalA meM racatA hai, unheM jIvana meM kaise sAkSAt aura sAkAra kiyA jaaye| sRjana aura jIvana ke bIca eka athAha khAI par3I huI hai / jo vaha jIvana meM dekhatA hai, bhogatA hai, anubhava karatA hai, usakI samvedanA ko vaha apanI kalA meM kevala jyoM kA tyoM Alekhita kara caina nahIM pAtA / vaha kevala pratikriyA para nahIM ruktaa| apanI atyanta nijI kriyA ke upodghAta se yahA~ ke sAre bhoge hue samvedana ko kisI Urdhva meM utkrAnta karanA cAhatA hai, jahA~ vaha anubhava akSuNNa raha ske| para usa Urdhva meM jo zAzvatI khulatI hai, jo eka apUrva vibhA kA sotA phUTatA hai, use vaha jIvana kI mATI meM kyoM nahIM khIMca aura sIMca pAtA? abhI-abhI apane vAtAyana se vaha dekha rahA hai : sudUra vaibhAra parvata kI vanAliyoM meM pUnama kA bar3A sArA campaI candramA ugA A rahA hai| usakI AbhA meM vanimA kI pattiyA~ aura bArIka DAleM hila rahI haiN| * * *aura ThIka vahIM mAno kisI anavadyA kA apUrva saundarya-mukha jhA~ka rahA hai| * * *aura vaha chaTapaTA kara raha jAtA hai / vaha mukha usake antaHpura meM kyoM nahIM AtA ? vaha nirA vAyavIya kyoM hai ? vaha Thosa padArtha meM AkRta ho kara usakI bA~hoM meM kyoM nahIM A pAtA? sAmAnya loga jaise isa jagata ke yathArtha ko dekhate aura svIkArate haiM, usa taraha nandiSeNa nahIM kara pAtA / yahA~ kI jina truTiyoM aura sImAoM para auroM kI nigAha taka nahIM jAtI, ve usake citta meM phA~sa kI taraha gar3a kara, kasakatI rahatI haiN| lAvaNya aura yauvana kI AbhA se dIpta ceharoM meM jo hrAsa kI prakriyA bemAlUma calatI rahatI hai, usa para usakI dRSTi nirantara lagI hai| * * kabhI kisI sundarI ko pIle-gulAbI Amra-phala kI taraha tAjA, snigdha, rasAla aura sugandhita dekhA thaa| * * * usakI citavana se citavana milI thI, to kaisI madhura coTa huI thii| bhAva aura kalpanA kI apAra taraMgeM uThI thiiN| milana kI adbhuta mohoSmA jAgI thii| mAno ki koI alaukika ghaTanA ghaTI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191 thii| kucha arse bAda dekhA hai, ki vahI sundarI kaI baccoM kI mA~ ho gaI hai / usake cehare kA vaha opa kumhalA gayA hai / nAka-nakza kI dhAra kuMThita ho gayI hai / kamanIya bA~hoM kI peziyA~ DhIlI par3a gaIM haiN| vakSoja ke unnata kumbha Dhalaka Aye haiM / usakI A~kha se A~kha milane para aba koI Azcarya ghaTanA nahIM ghaTatI / koI bhAva yA spandana nahIM jAgatA / 'cAroM ora sarvatra yahI dIkhatA hai / rakta-mAMsa kI vahI jAduI mAyA dekhate-dekhate avasanna ho jAtI hai| phaile par3e haiM cAroM ora rUpa-yauvana ke ThIkare, khaNDahara, Dhalate mAMsa ke bhANDa, jinameM se sar3Ana aura durgandha Ane lagatI hai / saba kucha sAdhAraNa ho jAtA hai / saba kucha nirantara kSayagrasta haiN| loga ise sahaja svIkAra kara isameM jiye cale jA rahe haiM / lekina nandiSeNa kA mana isako svIkArane meM asamartha haiM / isa mAMsa, mala, vamana, bhiSTA, durgandhi meM usakA jI ghuTane lagatA hai / saMsAra kI isa anivArya niyati para usakA prANa sadA saMtrasta aura udAsa lIlA se bhAga kara bAhara khar3A ho gayA hai| isase nirantara saMtrasta hotA rahatA hai / rahatA hai| vaha isa nAzaisakA dRSTA ho gayA hai, aura pUrNa kAminI ko usane prathama dina se hI khojA hai| eka ke bAda eka aneka striyoM ko vaha khoja - khoja kara byAha lAyA hai| hara nayI rAnI ke saundarya meM koI randhra, koI truTi dekha vaha uccATita huA hai / bhAga nikalA hai aura bhI naI kI khoja meM / vetravatI ke tIra gandharvasenA ko kinnariyoM ke sAtha krIr3A karate dekha, kaise divya saundarya - samvedana se vaha abhibhUta ho gayA thA / phira use byAha kara, vaha usake rUpa-samudra meM kaisI gaharI samAdhi meM mUcchita ho gayA thA / eka dina vaha usake nIlama - jaTita snAnAgAra meM chupa kara baiTha gayA thA / usake snAna karate sunagna aMgoM kI maror3oM meM kaisI azruta saMgIta-layoM kA usane anubhava kiyA thaa| acAnaka usakI nigAha apanI parama priyA kI bagaloM meM uge kezapuMjoM para calI gaI thii| use kaisI glAni ho gaI thii| kaMcukI meM Abaddha jina bhujamUloM kI mohoSma gaharAI meM sara DubA kara vaha parama surakSA anubhava karatA thA, vahA~ kaise kAle kadarya bAloM ke guccha uga Ate haiM / maila ke puMja / * aura usake bAda gandharvasenA se vaha mu~ha bacAtA thA / usakI rUpazrI aura prIti usakI nigAha meM phIkI par3a gayI thI / Jain Educationa International apanI eka aura rAnI madhugandhA ke sugola stana ke nIce use acAnaka eka bar3A sA kAlA massA dIkha gayA thA, jisameM do-tIna choTe keza uge the / to una stanoM kI vaha sugola AkRti kAphUra ho gayI thI / glAni se usakA jI kasailA ho gayA thA / AliMgana TUTa gayA thA / mandAravatI ke zarIra meM eka For Personal and Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 svAbhAvika malaya- gandha sI basI huI thI / para eka rAta zaiyA meM sahasA hI usane vAyu - visarjana kara diyA / eka sar3I gandhaM se sArA sugandhita vAtAvaraNa vikRta ho gayA / vaha bahAnA banA kara, turanta bhAgA thA, aura dUsarI rAnI ke calA gayA thA / rAnI ketumatI ke dA~toM meM muktAphaloM kI rAzi kA saundarya thA / usake oThoM meM Ama kI phA~ka-sI tarAza aura miThAsa thI / vAsanA kI vAruNI se ve chalakate rahate the / eka bAra cumbana-kSaNa meM usake mukha se aisI tIvra durgandha kI lapaTa AI, ki nandiSeNa ko matalI ho AI / vaha snAnAgAra meM daur3a gayA / use vamana ho gayA / aura apane hI vamana kI durgandha se usakA mAthA phaTane lagA / apanI hI deha ke sAre mala-mUtra, zleSma, vikAra ke dvAra use pratyakSa ho uThe / apanI hI kAyA kI sArI kurUpatAoM, durgandhoM kA use sAkSAtkAra ho gayA / vaha eka tIvra glAni, vicikitsA, virakti se bhara uThA / nandiSeNa ko astitva asahya ho gayA / use pratyaya ho gayA ki, yahA~ hara sundara kI pariNati anivAryata: asundara meM hotI hai / mohaka devatulya zizu marane ko hI janma letA hai / hara yauvana yahA~ bUr3hA hone ke liye hai / hara lAvaNya yahA~ murajhA jAne ke liye hai / hara ramya komalatA kI niyati kaThora aura bhayAnaka ho jAnA hai| hara surUpa ko eka dina kurUpa honA hI hai| divya bhojana kI bhI antima pariNati bhiSTA hai / madhurAnna, Amraphala, sauMdhe zAka-sabz2I sabako Akhira mala meM badala jAnA hai / hara AhAra ko antataH nihAra honA hai / usa AhAra se banane vAle rasa aura saptadhAtu svAsthya aura kAnti meM pariNata ho kara bhI, antataH kSaya hote haiM, bujha jAte haiM / 'divyatama deha ke bhItara se bhI nirantara mala pravAhita hai / aura eka dina use jarA aura mRtyu kA grAsa honA hI hai| mAnA ki annamaya koza meM hI prANa aura mana kI bhavya bhUmikAeM uThatI haiM / rakta kI USmA meM se hI samvedana aura jJAna ke AkAzagAmI zikhara utthAna karate haiM / para kyA ve hameM amaratva de pAte haiM ? gahare se gahare praNaya aura pyAra ke samvedana bhI nidAna cuka jAte haiM, ruka jAte haiM, chUche ho jAte haiM / isa virAT vidrUpa aura virodha ke bIca koI kyoM jiye, kaise jiye ? nandiSeNa ne isakA nirAkaraNa kalA aura sarjanA meM khojA hai / rakta-mAMsa meM vyakta saundarya kI dyuti ko usane kavitA meM amRta pilAnA cAhA hai / bhAva-samvedana kI tIvra lau ko usane saMgIta ke AlApa meM ananta kara denA cAhA hai / priyA kI citavana ke darada ko usane aneka gItoM meM bA~dha kara, use / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 193 maMtra banA denA cAhA hai| ramaNI deha ke ubhAroM, gaharAvoM, bhaMgoM aura mor3oM ko usane citra aura zilpa meM sAtatya pradAna karane kI ceSTA kI hai| prAyaH hI sarjanA ke ina kSaNoM meM use amaratva kA kaisA acUka anubhava aura ahasAsa huA hai| rakta-mAMsa ke sAnnidhya, saMsparza aura USmA meM DUba kara use bArambAra lagA hai ki athAha aura antahIna hai yaha sukha, yaha Ananda, yaha tRpti| una kSaNoM meM use kaisI aTala pratIti huI hai, ki nahIM, nahIM, nahIM-yaha rati, yaha Arati vinAzika nahIM, bhaMgura nahIM, yaha akSuNNa aura ananta hai| vaha ghara para hai, yahA~ virAma hai, mukAma hai, prazraya hai| aura apanI kalA meM usane isa sacoTa aura jvalanta anubhUti ko zAzvatI meM utkrAnta aura unnIta kiyA hai| apanI kRti meM use spaSTa lagA hai, ki vaha mRtyu ko tara gayA hai, amRta meM utsaMgita ho gayA hai / lekina yaha kyA hai, ki saundarya, saMvedana, bhAva, anubhUti, milana, bhoga, AliMgana kA vaha kalA-vilAsa bhI agale hI kSaNa kapUra ke mahaloM kI taraha vilaya hotA lagatA hai| kavitA kA divya vaibhava jIvana meM nahIM utara pAtA hai| kalA kI bAdala-khelA AkAza meM citrita hotI rahatI hai, aura dharatI para jIvana mRtyu, kSaya, vinAza, durgandha, saDA~dha meM karAhatA cIqhatA rahatA hai| * * * nandiSaNa usa sArI rAta ghaTatA rahA, rotA rahA, Akranda karatA rhaa| hAya, vaha kahA~ jAye, kyA kare, kaise apane astitva ko isa martyatA meM se uThA kara kisI sambhAvya amaratva meM ArapAra mukta aura mUrta kre| videha nirvANa meM nahIM, pratyakSa mUrta aindrika jIvana ke caMcala, gatimAna stara para / usake jI meM utkaTa aura aparAjeya prazna hai, ki kavitA, kalA, sarjanA kI rAha hI abhISTa mukti, rUpAntara, parama prApti kyoM na sambhava ho? apane racanA-kSaNoM kI tanmaya prakriyA meM, use acaka rUpa se apane bhItara amRta kA srAva aura sAkSAtkAra anubhava hotA rahA hai| kyA vaha pratIti nirI bhrAMti hai ? kyA usakA vaha sAkSAtkAra kevala kSaNika iMdrajAla hai ? nandiSeNa ke bhItara eka anirvAra haTha hai, acala saMkalpa hai : vaha kalA ke mAdhyama se hI apane mana cAhe pUrNatva ko upalabdha karake caina legaa| use nahIM lagatA ki usake liye abhiniSkramaNa, gRha-tyAga, vairAgya, dehadamana, manodamana, kRcch taposAdhanA anivArya hai| nivRtti ke dvArA vaha nirvANa meM zUnya ho jAne ko taiyAra nhiiN| vaha rUpa, raMga, nAma, vaividhya ke isa lIlA-caMcala jIvana-jagata meM.hI, nirupAdhika nidhi sukha ko upalabdha honA cAhatA hai| para kaise ? Aja taka ke sAre siddha nivRtti kI rAha para hI gaye haiN| usase vaha ThIka ulaTI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dizA meM apanA prApya khojane ko udyata hai| vaha asambhava para apanA dAva lagAye hai| vaha zUnya meM kho jAne kA qhataranAka khela khela rahA hai| * . 'are kauna usakI isa mahAvedanA ko samajhegA? manuSya kI sahAnubhUti se pare hai, usakI yaha piidd'aa| vaha nitAMta akelA par3a gayA hai apanI rAha para / kahA~ milegA use koI kUla-kinArA? usakI uccATita AtmA ko kahA~ milegA koI ghara, AdhAra, Ayatana ? nandiSeNa rAjakula ke sAtha zrI bhagavAna kI vandanA ko nahIM gayA thA / vaha apane vIrAnoM meM lApatA. lAmaqAma khoyA thaa| kise par3I thI use khoja nikAlane kI ? usakI mA~ rAnI bindumati rAja-parivAra ke sAtha bhagavanta ke samavasaraNa meM gayI thii| usake mu~ha se usane sunA thA ki arhanta mahAvIra ke pAsa aisA rasAyana hai, jisase astitva aura deha kA rUpAntara ho jAtA hai / ve svayam usake pramANa haiM / una prabhu ke AhAra bhI nahIM, so nihAra bhI nhiiN| unake bhItara hI amRta kA sotA bahatA rahatA hai / / usase ve sahaja hI poSaNa pA kara paritRpta rahate haiM, aura jIvana dhAraNa karate haiM / pRthvI ke gurutvAkarSaNa se unakA zarIra mukta ho gayA hai / so unakI kAyA aba pRthvI-baddha nhiiN| ve phUla-se halake ho kara antarikSa meM rammANa haiN| ve adhara meM hI uThate-baiThate, calate-phirate haiN| pArthiva mATI se ve kucha grahaNa nahIM krte| isI se bhArahIna ho kara, pRthvI se Upara uTha gaye haiN| aura antarikSa meM vicara rahe haiN| Aja madhya-rAtri kI nistabdha belA meM, carama uccATana kI pIr3A meM, nandiSeNa ko mA~ kI vaha bAta smaraNa ho AyI / use eka sahArA-sA milaa| usane eka duranta khiMcAva anubhava kiyaa| eka aroka sammohana se vaha AkRSTa hotA calA gyaa| * * *aura belA-abelA kA bhAna bhUla kara, vaha usa asUjha a~dhiyArI rAta meM biyAbAna kI rAha para nikala par3A / vaha apane bAvajUda apane moha-rAjya se abhiniSkramaNa kara gyaa| rAjagRhI ke guNazIla udyAna se bhagavAna kabhI ke vihAra kara cuke the| magadha ke aneka grAmoM, nagaroM, vanoM, udyAnoM ko apanI dharma-dezanA se plAvita karate hue, ve prabhu isa samaya videha deza ke sImAnta para, azoka-vana caitya meM samavasarita the| nandiSeNa ne samavasaraNa meM pahu~ca kara sukhada Azcarya kA acUka AghAta anubhava kiyaa| use pratIti huI ki usakA cira dina kA svapna yahA~ sAkAra huA hai| usane apanI sarjanA meM bhAva aura saundarya kA jo vizva sAkSAt kiyA thA, vaha mAno yahA~ mUrta aura pratyakSa ho uThA hai| ye devAMganAe~, ye Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 195 indrANiyA~, ye devakula, ye apsarAe~, yaha ratnoM kA AbhAloka, ye nATyazAlAeM, ye kinnara-gandharvo ke gAna-natya ! saundarya yahA~ pUrNa aura zAzvata meM AkRta dIkhatA hai| kalA aura kavitA yahA~ nirI vAyavIya nahIM, usane spRzya deha dhAraNa kI hai| atIndrika aizvarya, bhoga, saundarya yahA~ indriyoM dvArA saMvedya, AsvAdya aura grAhya ho gayA hai| nandiSeNa mantra-sammohita sA zrImaNDapa meM calA aayaa| sahasA hI usakI A~kheM gandhakuTI kI mUrdhA para jA attkiiN| usa cidghana saundarya kI vibhA ko usane Thosa zarIra meM AkRta aura saMvarita dekhaa| eka aisA zarIra jise vaha abhI-abhI cha sakatA hai| usake sAnnidhya aura sukhoSmA se samvedita ho kara vaha tarala ho aayaa| use kisI ne apanA liyA, apane vakSa ke zrIvatsa meM cA~pa liyaa| usakI A~kheM chalaka aaii| vaha gandhakuTI ke pAda-kamala ko lalATa aura bAhuoM meM bhIMca kara, bicha gyaa| kasa kara pakar3atA hI calA gayA kinhIM caraNoM ko, jo usake hRdaya para utara Aye the| aura use acAnaka eka jhaTakA anubhava huaa| kisI ne ve caraNa khIMca liye / vaha apane khAlI hAthoM ko tAkatA stabdha khar3A raha gyaa| sahasA hI usane sAhasa pUrvaka ruddha kaNTha se anurodha kiyA : 'merI antima pIr3A ke sahabhAgI, mere nAtha / mujhe apane hI jaisA banA leM!' use koI uttara na milaa| eka sannATe meM vaha akelA chUTa gyaa| vaha bAra-bAra apanI vinatI ko duharAtA rhaa| para usa adhara para baiThe kAmadeva ne koI uttara na diyaa| nandiSeNa sira dhunatA rahA, bhItara hI bhItara Akranda meM phUTatA rhaa| mAno ki usa arhat ke rakta-kamalAsana para apanA lalATa ragar3atA rhaa| uttara meM vyApta rahI eka niHsaMga, nirmama cuppI / hAra kara vaha niDhAla samarpita, jAnuoM ke bala baiTha gyaa| vicAra aura vikalpa kI dhArA khAmoza ho gyii| vaha kevala zravaNendriya ho kara, zUnya meM udagra ho rhaa| haThAt sunAI par3AH 'nandiSeNa, abhI samaya nahIM AyA !' 'sarvajJa ne mere akiMcana nAma-rUpa ko sviikaaraa| merI dhanyatA kA pAra nhiiN| mujhe apanA leM, mere svAmI !' 'nahIM to yahAM kaise A sakatA, devAnupriya !' 'mujhe jinezvarI dIkSA pradAna kareM, bhagavan !' bhagavAna phira mauna raha gye| eka nispanda nIravatA meM nandiSeNa chaTapaTAtA rhaa| mana hI mana usane raTa lagA dI : 'mujhe zrIcaraNoM meM aMgIkAra kareM, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devArya / mujhe apanA hI bimba pradAna kareM, bhnte| maiM aba prabhu se alaga astitva meM Thahara nahIM sktaa|. . .' nAnA taraha se vaha kAtara vinatI karatA rhaa| ve sabhI prArthanAe~ usa kaThora vItarAga ke taTa se TakarA kara ghAyala lauTa aaiiN| vaha ro aayaa| donoM ghuTanoM meM apanI bilakhatI chAtI aura A~sU DUbe cehare ko chupA liyaa| acAnaka sunAI par3A : 'nandiSeNa, pratIkSA kr| abhI vaha parama muhUrta nahIM AyA !' 'abUjha hai yaha pahelI, nAtha / prati kSaNa jInA dUbhara hai, aura trilokInAtha taka mujhe zaraNa nahIM de rahe ?' 'zaraNa kisI trilokInAtha meM nhiiN| svayam tujha meM hai| vahA~ upasthita ho, devaanupriy|' 'vaha mere vaza kA nahIM, bhante parama pitaa|' 'hai, maiM dekha rahA huuN| nirNAyaka tU hai, arhat nhiiN|' 'digambara hae binA, aba deha dhAraNa sambhava nahIM mere liye, svAmin / ' 'digambara ho bhI jAye, to bhI bhogAnubandha pUre ho kara rheNge| tujhe jisameM sukha ho, vahI kara, AyuSyamAn / ' 'to prabhu ne mujhe Thela diyA? apanAyA nahIM?' . 'Thela diyA hai ki jA, apanI vAsanA ke chora chu aa| lauTa kara ghara to AyegA hii| cintA kisa bAta kI ?' 'pArthiva meM merI vAsanA kA uttara kahIM nahIM, prbhu| use carama taka bhoga AyA / ' 'to parama taka bhoga aa| digambara ho kara digambarI kA AzleSa kr| usa dvAra se hI hama meM praveza kara skegaa|' 'mere tana, mana, cetana kI saba tuma jAnate ho, antaryAmin / mere vaza kA kucha na rhaa|' 'tathAstu * * * !' 'mujhe pravRjita kareM, bhagavan / ' bhagavAna ne koI uttara na diyaa| antarikSa meM se dhvani huI : 'nandiSeNa, abhI samaya nahIM aayaa| moha kI antima mahArAtri sammukha hai| usa meM jaa|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 197 'to maiM kahA~ jAU~, kyA karU~ ?' prabhu kI vidhAyaka mRdu vANI sunAI par3I : ___ 'apanA nirNaya Apa kara, saumy| jisameM tujhe sukha ho, vahI kr| svachanda meM raha aura svacchanda vicaraNa kr|' nandiSeNa ne hRdaya kaThora karake, prabhu ke Adeza se hI, prabhu ke niSedha kI avajJA kara dii| usane svayam hI digambarI dIkSA dhAraNa kara lii| usane pIchI-kamaNDalu ke liye hAtha pasAra diye| koI pratyuttara na milaa| bhagavatI candana bAlA ko usa para karuNA A gii| unhoMne zacI ke hAthoM use pIchI-kamaNDalu pradAna kiye| agale hI kSaNa nandiSeNa vahA~ se nikAla pdd'aa| anAtha, kAtara, azaraNa vaha apane hI Atma kI khoja meM jana aura vijana meM avirAma aTana karane lgaa| nandiSeNa muni bekhaTaka svataMtra caryA kara rahe haiN| unheM apane sAtha sadA mahAvIra kI upasthiti anubhava hotI hai| aneka vana, kAntAra, parvata pAra karate, nAnA dezAntaroM meM vicara rahe haiN| ve kisI bhI dvAra para bhikSA ko nahIM jaate| ayAcita bhikSA kA kaThora vrata ve dhAraNa kiye haiN| anAyAsa koI dAtA sammukha A jAye, to usake diye AhAra ko prAsuka jAna grahaNa kara lete haiM / indriyoM para unhoMne utkaTa nigraha kara liyA hai / cAroM ora se cetanA ke dvAra banda kara lie haiM / durddharSa brahmacarya kA pAlana kara rahe haiN| anindya sundarI bhI sAmane se guz2ara jAye, to A~kha uThA kara nahIM dekhate / strI kI chAyA taka se ve baca kara nikalate haiM / sAmane koI yoSitA A rahI ho, to muMha phera kara ulaTI dizA meM cala par3ate haiN| digambara puruSa brahmacarya ko kavaca kI taraha Upara or3ha kara, apane zIlaratna ko bacAtA phira rahA hai| usake Atma-damana aura Atma-saMkleza kA pAra nahIM / dAruNa tapa se usane apanI deha ko galA diyA hai| rAja-putra kA vaha komala kAnta saundarya, nirantara AtApanA se kaThora aura zuSka ho gayA hai| eka dina tIsare pahara nandiSeNa mani AlaMbhikA nagarI ke eka cauhaTTe se gaz2ara rahe the / acAnaka kisI aTTAlikA ke timaMz2ile se eka bahata hI mahIna, laraz2a-bharI gAna-laharI sunAI par3I / tilaka-kAmoda kI rAginI meM viraha kI bar3I vivaza vyathA nivedita kI jA rahI thI / milana ke lie jo tar3apa usameM thI, usameM niHzeSa samarpaNa : ati Akula vinatI umar3a rahI thii| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 nandiSeNa mani calate-calate aTaka gaye / usa dardIle saMgIta ke AlApa meM ve samAdhi-lIna se ho gye| kisI rAhagIra ne vyaMga-bANa mArA : 'yaha to nagaravadhU indranIlA kI aTTAlikA hai| dhanya hai yaha DhoMgI zramaNa, jo gaNikA ke gAna se behoza ho gayA hai! nandiSeNa para isakA koI prabhAva na pdd'aa| ve avikalpa usa rasadhArA meM lIna rahe / gaNikA ko nahIM, ve mAno gAyatrI kI sandhyA-rAginI ko sAkSAt suna rahe the| unheM pratyaya ho rahA thA, ki kalA yahA~ sokSa ke siddhAcala para ArohaNa kara gaI hai / * * 'oha, merA abhISTa yahA~ hai, yahA~ hai, yahA~ hai|' vahA~ timaMz2ile para gAte-gAte indranIlA bhI jAne kisa janmAntara kI moharAtri meM mUcchita ho gii| mAno ki usakA gAna, apane lakSita prItama taka pahuMca gayA hai / * * 'haThAt eka gahare AghAta se usakI mUrchA TUTI, kisI adRSTa ne use aroka khiiNcaa| vaha AviSTa-sI andhar3a kI taraha bhAgI, aura dvAra para A khar3I huI / nandiSeNa kI samAdhi TUTa gyii| unhoMne apane sammukha usa saMgIta ke dardIle saundarya ko mUrtimAna dekhA / A~khoM se A~kheM milIM / ThagaurI par3a gaI / prANa meM prANa biMdhane lge| * * *acAnaka nandiSeNa muni saMcetana ho aaye| ve vItarAga aura taTastha dIkhe / unake mukha se nikalA : 'dharmalAbha, devI !' vezyA ghAyala nAgina kI taraha phuphakAra uThI : 'yahA~ dharma-lAbha kA kyA kAma ! yahA~ to artha-lAbha cAhiye, mahArAja ! gaNikA kA dvAra zramaNa ke lie nahIM, zreSThi ke lie khulatA hai|' nandiSeNa kI sukumAra samvedanA ko jaise kisI ne khar3A cIra kara pheMka diyA / vyathA aura roSa se ve rudra aura vikSubdha ho uThe / krodha se tapasvI kI UrjA apane carama para pahuMca gii| aisI ki vaha jo cAhe, vahI ho jAye / unhoMne eka tinakA dharatI para se uThAyA, aura use bIca se do TUka tor3a kara gaNikA ke pairoM para DAla diyA, aura bole : 'le yaha artha-lAbha !' aura antara-muhUrta mAtra meM usa TUTe tinake ke bhItara se suvarNa aura ratnoM kI rAziyA~ bikhara pdd'ii| ' 'udhara nandiSeNa muni tatkAla muMha mor3a kara cala diye / ve sudRr3ha qadamoM se dUra para jAte dIkhe / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indranIlA ne bAla bikhera liye| kaMcuki-banda tor3a diye / aura vaha Akranda vilApa karatI zramaNa ke pIche daur3I : 'hAya prANanAtha, mujha se bhArI bhUla ho gii| aparAdha kSamA kreN| mere janama-janama ke svAmI dvAra para Aye, aura maiM unheM pahacAna na skii| ruko, ruko mere sarvasva, nahIM tuma aba kahIM nahIM jA sakate / tumhArI yAda aura talAza meM hI to saMgIta ke saptaka tor3a rahI huuN| * * 'mere prabhu, lauTa Ao, lauTa clo| merI zaiyA cira kAla se tumhArI pratIkSA meM hai| use aMgIkAro, mujhe divA-rAtri bhogo, merI janama-janama kI pyAsa hro| mujhe kRtArtha karo, mere devtaa|' aura rudana se bisUratI huI, vaha zramaNa ke una lauTate caraNoM meM loTa gayI / usane saMnyAsI ke una dhUla bhare aura bivAiyA~ phaTe pairoM ko, apanI kamanIya bA~hoM meM jakar3a apane vakSa ke gaharAva meM sameTa liyaa| saMnyAsI kIlita, bebasa, kaidI ho rahA / kisI cira paricita prIti kI rati-rAtri meM vaha mUcchita ho gayA / usakA Atma-bhAna calA gyaa| vaha jaise kisI anya hI janma ke taTa para jAga uThA / * * * vaha cupacApa kIlita-sA indranIlA kA anusaraNa karatA, usakI aTTAlikA meM calA aayaa| 'kaba usa nagna tApasa ko snAna-aMgarAga karavA kara, bahumUlya vastroM aura AbharaNoM se maMDita kara diyA gayA, use patA hI na claa| kaba rAta huI aura vaha indranIlA ke bAhupAza meM AzleSita huA, isakA use bhAna hI nahIM rhaa| * * *isI prakAra kaI dina bIta cale / kAla-cetanA meM jaise vaha nahIM raha gayA hai| dina aura rAta kA bheda lupta ho gayA hai| eka ati nigUr3ha Apta bhAva se, vaha isa kAminI ke bhoga-samudra meM svacchanda santaraNa kara rahA hai| basa, jaise parimala-parAga meM taira rahA hai / deha-cetanA aura Atma-cetanA kI eka anokhI sAndhya dvAbhA meM vaha anAyAsa vicaraNa kara rahA hai| use lagatA hI nahIM ki vaha deha hai| yadi vaha kucha hai, to basa eka cetanA hai, jo vivarjita hai, aura sahaja baha rahI hai| yaha rambhA jaisI vArAMganA, usakI caraNa-dAsI ho kara raha gayI hai| hara samaya usake AsapAsa bhA~vareM detI rahatI hai| nAnA siMgAra, nita-nUtana bhAvabhaMgimA aura lIlA-kaTAkSa se use rijhAtI rahatI hai / apane saMgIta aura nRtya ke ati sUkSma gopana pradezoM meM use le jAkara, apane bAhupAza meM use samAdhistha kara detI hai| vaha jitanI hI adhika caMcala hai, mandiSeNa utanA hI apanI jagaha acala hai| use mAno kucha karanA hI nahIM hai, yaha ramaNI hI usase saba Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 kucha karavA letI hai / phira bhI nandiSeNa akriya nahIM hai / usameM aisI eka zuddha kriyA hai, jo sambhoga taka ko cinmaya aura Alokita kara detI hai / indranIlA ko lagatA hai, ki isa sukha kA ora-chora nahIM / / nandiSeNa apane meM thira aura pUrNa bhogatA hai, usa saba ko vaha nirantara avirAma ke li-krIr3A calatI rahatI hai meM ramaNa karatA hai / kAmakalA ke nita-navya AyAma usakI meM prakaTa hote haiM / aura nIlA ke vismaya aura vimugdhatA use lagatA hai, ki yaha puruSa hara pala usameM eka nayA zarIra raca rahA hai, nayA saundarya anAvarita kara rahA hai| krIr3A meM lIna jaba vaha chata aura dIvAroM ke darpaNoM meM apane ko dekhatI hai, to pahacAna nahIM pAtI hai / kA anta nahIM / saMcetana hai / vaha jo bhI kucha karatA hai, dekhatA rahatA hai / phUloM-ladI zaiyA meM sAkSAt kAmadeva kI taraha vaha isa rati kavitA aura kalA nandiSeNa rati meM AprANa DUba jAtA hai, phira bhI taTa para khar3e ho kara bana ko dekhatA hai / use ekAgra aura samagra mahasUsatA hai / priyA ke aMgoM ke tor3oM, maror3oM, bhaMgoM kI eka-eka sUkSmatama ceSTA ko, usakI tamAma bArIkiyoM meM vaha tanmaya ho kara dekhatA rahatA hai| usake zarIra ke gopana pradezoM meM vaha hara dina nita naye rahasyoM kI guphAe~ khulatI dekhatA hai / unake nivir3a andhakAroM meM vaha bedhar3aka yAtrA karatA calA jAtA hai / indranIlA ke eka - eka aMga aura avayava ke sauSThava meM, vaha jAne kitanI kavitAeM par3hatA hai, jAne kitane citra A~katA hai, jAne kitane zilpa urehatA hai / use lagatA hai ki usakI kalA ne martya mATI kI deha meM amRta ke sote khola diye haiM / hara dina savere indranIlA use apane hAthoM nAnA sugandha-jaloM aura aMgarAgoM se nahalAtI hai / phira svayam usakI goda meM baiTha nahAtI hai / nhAna kI jaladhArAoM meM deha mAno ur3a-sI jAtI hai| basa, eka sugandha meM dUsarI sugandha sarasarAtI rahatI hai / snAnoparAnta indrA nandiSeNa ko hara dina naye tAz2e aMzuka kA antarvAsaka aura uttarIya pahanAtI hai / phira use phulaila meM basA kara, puSpahAra pahanA detI hai / anantara ghara ke kAmoM meM laga jAtI hai| apane hAthoM svayam rasoI banAtI hai| usakI hara sevA svayam karatI hai / dAsiyoM kA usameM koI kAma nahIM / kAma meM lagI ho kara bhI, bAra-bAra jhA~ka kara eka daradabharA kaTAkSa de jAtI hai / Jain Educationa International nandiSeNa cupacApa muskAtA huA, isa moha mAyA ke naye-naye AyAmoM aura koNoM kA IkSaNa karatA rahatA hai / unheM avirAma adhika-adhika jAnatA rahatA hai| nayI-nayI parteM khulatI jAtI haiM, jaise kamala ke bezumAra dala ekaeka kara khula rahe hoM / 'aura anAyAsa viSayAnanda hI AtmAnanda ho rahatA For Personal and Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 201 hai| mahAvIra ke zabda maMtra kI taraha usake romoM meM gUMjate haiN| vaha unake prati kRtajJatA se sajala ho AtA hai| kabhI-kabhI ekAeka lagatA hai, ki vaha kahIM nahIM hai, ve mahAvIra hI haiM, jo yahA~ upasthita haiN| * * * vaha haThAt apanI deha meM mahAvIra ko krIr3A karate dekha letA hai| nandiSeNa ko lagatA hai, ki usakA bhoga hI jJAna ho gayA hai| usakA anubhava hI prakAza ho gayA hai| use apane meM se jJAna bahatA dIkhatA hai| vaha svayam nahIM, koI tIsarI sattA usameM yahA~ sakriya hai| usane saMkalpa kara liyA hai, ki vaha prati dina prAta: dasa vyaktiyoM ko pratibodha dekara, zrIbhagavAna ke samavasaraNa meM bhejegA, tabhI bhojana grahaNa kregaa| usake jJAna kI sugandha AsapAsa ke loka-jana meM phaila gayI hai| hara dina aneka vyakti usake pAsa pratibodha pAne ko khice cale Ate haiN| unake prati apane ko nivedana kara vaha kRtakAmatA anubhava karatA hai| eka dina kI baat| nau AtmAeM pratibuddha ho kara prabhu ke samavasaraNa meM calI gyiiN| dasavA~ vyakti nahIM aayaa| nahIM AyA to nahIM aayaa| jaise kahIM aTaka laga gayI hai| zarta bada gayI hai| belA TalatI calI gyii| nandiSeNa udagra dvArApekSaNa karatA rhaa| para koI parachA~hIM taka na jhaaNkii| nandiSeNa udAsa aura vikala ho aayaa| udhara pAkazAlA meM indrA ne usake liye pATA-caukI bichaaye| divya rasavatI sa~jo kara, use bulAne aayii| nandiSeNa ne usakI ora dhyAna na diyaa| usake sAre nihore, aura sneha-kaTAkSa parAjita ho gye| nandiSaNa ne usakI ora A~kha uThA kara taka na dekhaa| indrA thaka gayI, jhallA gyii| usane apane nArItva ko avahelita anubhava kiyaa| eka marmAntaka apamAna se vaha ghAyala ho gyii| roSa se uttejita ho kara, usane pAsa A kara nandiSeNa ko jhakajhora diyA : ___'tumheM Aja kyA ho gayA hai? kucha hoza hai ki nahIM! rasavatI kA thAla lagA hai, bhojana ThaNDA ho rahA hai| aura maiM pukArate-pukArate thaka gyii| para tumhAre kAna para jUM taka nahIM reMgatI ? uTho' - 'uTho' * * uTho na !' ___ nandiSeNa Tasa se masa na huaa| usakI dRSTi patha para ekaTaka lagI hai| usakI A~kheM patharA gaI haiN| vaha acala diGamUr3ha sA baiThA hai, eka hI Asana meM addig| use pralaya bhI nahIM hilA sktaa| indranIlA ro aaii| usane phira jhuMjhalA kara nandiSeNa ko jhNjhodd'aa| 'munoge ki nahIM ? varnA maiM apanA sira phor3a duuNgii|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 'indrA, dasavIM AtmA Aja pratibodha pAne nahIM aaii| usake Aye binA hI maiM anna-jala grahaNa kaise kara sakatA huuN| maiM pratibaddha huuN|' 'kisake prati ? mere prati ki mahAvIra ke prati ?' 'apane prati !' indrA suna kara sanna raha gyii| vaha dAruNa IrSyA se jala utthii| usane tIkhI AvAz2a meM pUchA : 'aura vaha dasavIM AtmA Aye hI nahIM to?' 'to' . 'to' * 'maiM anna-jala grahaNa nahIM kara sakatA !' 'kaba taka?' 'jaba taka vaha A na jAye !' 'kabhI na Aye to?' .. * kabhI nahIM !' indranIlA kA dhairya TUTa gyaa| vaha cIkha uThI : 'to tumhIM vaha dasavIM AtmA ho jaao| aura merA piNDa chor3o!'. nandiSeNa kSaNa bhara stabdha raha kara, usa indranIlA ko tAkatA raha gyaa| phira mAno kisI apUrva prakAza meM jAga kara bolA : 'oha, merI satI rAnI, tumane merA tRtIya netra khola diyA ! merI avaruddha rAha ko mukta kara diyaa| tuma gaNikA nahIM, saca hI merI gAyatrI ho| maiM calA, devii|' aura tatkAla uTha kara nandiSeNa ne indranIlA ke caraNa chU liye, aura vaha garur3a pakSI kI taraha usake hAtha se ur3a niklaa| indrA nirupAya, hataceta tAkatI raha gyii| aura nandiSeNa jaise AkAza-patha para kahIM vilIna ho gyaa| indranIlA dhar3Ama se mUrchita ho kara gira pdd'ii| aura nandiSeNa ko paMkha laga gaye the| vaha pavana ke vega se prabhu ke samavasaraNa kI ora dhAvamAna thaa| zrI bhagavAna phira magadha meM vihAra kara rahe haiN| nAlanda ke upAntavartI zrIpadma udyAna meM ve samavasarita haiN| maNDalAkAra oMkAra dhvani acAnaka ruka gyii| nandiSaNa zrIpAda meM upasthita hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 'terA bhogAnubandha pUrA huA, saumya / ' 'samApta ho gayA, bhagavan ?' 'sampUrita huaa| samApta kucha hotA hI nahIM, kevala Apta hotA hai|' 'prabhu ke anugraha se maiMne kavitA aura kalA ko deha meM jiyA, bhogaa| martya mATI meM amaratva kA AsvAda paayaa|' 'abhI bahuta kucha zeSa hai| ananta hai|' 'to maiM bhrAnti meM thA, bhagavan ?' 'nahIM to lauTa kara yahA~ kyoM AtA, nandiSeNa ?' 'to prabhu, indranIlA kA vaha saMgIta, vaha saundarya, vaha kalA mAtra mAyA thI, jise maiMne mahInoM bhogA, racA, jiyA, jAnA?' 'mAyA to kucha bhI nahIM yhaaN| saba saghana padArtha haiM, jo pazya hai, jJeya hai, isI se bhogya hai| hotA hai kevala atikramaNa, uccatara meM ArohaNa / ' 'to bhagavan, kyA kalA dvArA carama labdhi sambhava nahIM?' 'kalA svayam eka yoga hai, devaanupriy| usase kucha bhI asAdhya nhiiN| para taba, jaba vaha citkalA ho jaaye| jisa kalA kI sAdhanA tuma kara rahe ho, vaha ucca prANa aura ucca mana se Age nahIM jaatii| vaha pArthiva aura divya kI sandhyA hai| vaha mizra raMgoM aura prakAzoM kA arAjaka loka hai| vaha parama mAnasI kalA hai| yaha aparA kalA bhI parA kalA ke jyotirmaya taTa cUma AtI hai| para vahA~ raha nahIM paatii| usa taTa para utara kara jo vahIM rama jAye, vahI kalA tumheM sIkhanA hai, nandiSeNa / ' 'prabhu ke anugRha se Apo Apa sIkha jaauuNgaa| para pUchatA hUM prabhu, yaha aparA kalA kahA~ taka le jA sakatI hai? Alokita kareM, prabhu !' 'yaha aparA kalA isa apAradarza pudgala ko pAradarza banAne kI dRSTi de sakatI hai| mRNamaya ke tamasa meM cinmaya kA diyA jalA sakatI hai| lekina andhakAra ke AvaraNoM ko antima rUpa se chinna nahIM kara sktii| darzana, avabodhana, sarjana eka bAta hai, tadrUpa ho jAnA dUsarI bAta hai|' 'pratibuddha huA, naath| kAma aura kalA ko aura bhI Alokita kreN|' 'sarjana meM kAma-kalA kA vilAsa hotA hai| bindu se nAda, aura nAda se kalA kA prakaTIkaraNa hotA hai| mAnuSI kalA AtmAbhivyakti taka hI jA pAtI hai| Atma-saMsthiti taka nahIM pahuMca paatii| vaha kalA prasAraNa mAtra hai, apasAraNa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 nhiiN| jaba eka hI avibhakta kSaNa meM prasAraNa aura apasAraNa sambhava hotA hai, taba jAno ki AtmakalA kA utsRjana huA hai| usameM pratikriyA ruka jAtI hai, aura zuddha kriyA prakaTa hotI hai|' 'to mAnuSI kalA kI upalabdhi kyA, bhagavan ?' 'vaha pazyantI hai| vaha vastuoM aura vyaktiyoM kI antarimA meM jhA~katI hai| use ujAlatI hai, Alokita karatI hai| use parA-bhautika darzana aura anubhUti kA viSaya banAtI hai| vaha pArAntara taka dikhA sakatI hai| para usameM bhItara bAhara nahIM ho pAtA, bAhara bhItara nahIM ho paataa| usameM bhItara-bAhara eka nahIM ho paataa| vaha sirpha kaivalya-kalA dvArA sambhava hai| vahIM parA kalA 'to pUchatA hU~ prabhu, kyA mAnuSI kalA aura kavitA kiMcita bhI astitva aura manuSya kA manacAhA rUpAntara nahIM kara sakatI ? kyA vaha hameM caitanya meM avasthita nahIM kara sakatI?' 'aindrikaH kalA se vaha zakya nhiiN| atIndrika sRjana meM hI vaha sambhava hai ?' 'maiMne gaNikA indranIlA ke saMgIta aura utsaMga meM, aindrika sukha ko hI atIndrika meM pariNata hote anubhava kiyaa| kyA vaha merA bhrama thA ?' 'usameM terI cetanA kA udAttIkaraNa huA, prazastIkaraNa huaa| UrvIkaraNa huaa| aindrika bodhajanya kalA vahIM taka jA sakatI hai| para tU vaha nahIM ho skaa| tU svayam 'rasovaisaH' nahIM ho skaa|' 'pUchatA hU~, prabhu, kyA kalA deha, prANa, indriya, mana kA rUpAntaraNa nahIM kara sakatI? kyA vaha hamArI deha kI kozikAoM ko badala kara eka naye manuSya ko nahIM raca sakatI ?' 'vikAsa ho sakatA hai| eka uccatara daihika, mAnasika, aindrika manuSya kramaza: prakaTa ho sakatA hai| yahA~ upasthita yaha devasRSTi vahI to hai| para yaha saba kevala jaivika-mAnasika vikAsa aura utkrAnti hai| yaha samUla atikrAnti nhiiN| 'vaha kaba, kaise sambhava hai, bhagavan ?' 'jaba Atma apane meM avasthita hotA hai, deha ko usI meM avasthita rahane detA hai| jaba deha, prANa, mana, indriya paraspara samvAdI ho kara bhI eka-dUsare meM hastakSepa nahIM krte| taba svataH hI manuSya kI UrjA-graMthiyoM kA srAva nIce kI ora honA banda ho jAtA hai| vaha ulaTa kara Upara kI ora hone lagatA hai| isI ko to parAvijJAnI yogiyoM ne Urdhvaretas honA kahA hai|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 205 'Urdhvaretas hone para kyA hotA hai, prabhu ?' 'bindu sthira ho kara Upara kI ora ArohaNa karatA hai| UrjA avyaya aura akSayya ho jAtI hai / vaha vyaya aura kSarita hue binA hI, ananta aura apAra saundarya kA sRjana karatI hai| pAre meM DUbA loha svayam siddha-rasa meM lIna ho jAtA hai| taba sambhoga aura sRjana, svayam sattA meM hI maulika rUpAntara upasthita karatA hai| tumhAre sammukha upasthita arhat kA pAradarza divya zarIra usakA pramANa hai| yahI AtmakalA hai, citkalA hai, parA kalA hai|' 'to mAnuSI kalA svayam hI apanI sAdhanA meM uttarottara parAmAnuSI ho sakatI hai ?' . 'nirbhara karatA hai, sAdhaka kI abhIpsA para, usakI sAdhanA ke sAtatya pr| jo cAhegA, vahI to pA skegaa| ramaNI para hI terI cAha rukI ho, to vahI to pA sakegA!' 'to ramaNI anantinI nahIM ho sakatI, svAmin ?' 'tu vaha cAhegA taba na? ramaNI meM ananta ramaNa karane ko usakI deha ke sImAnta se niSkramaNa kara jAnA hotA hai| tU kara AyA na, apanI pukAra aura abhIpsA se becaina hokara !' 'to AtmA aura kAma meM virodha hai, bhagavan ?' 'kaivalya-draSTA kaviyoM ne, AtmA kA eka nAma kAma bhI kahA hai !' 'Azcarya, bhante bhagavAn / ' 'vaha AtmA kAma hai, kyoM ki vaha rAma hai| ramaNa usakA svabhAva hai| lekina sva meM ramaNa, para meM nhiiN| atra, anyatra nhiiN| kAma hI yahA~ rAma kA sAkSya prastuta karatA hai| kAma kA eka mAtra aura anivArya gantavya hai, rAma / kAma hai hI isaliye, ki vaha rAma ho jaaye| vahI usakI ekameva niyati hai| kAma hai, to vaha rAma ho kara rhegaa| phira usase bhaya kaisA ? donoM meM virodha kaisA? kevala darzana aura jJAna samyaka ho jAye, to sAre virodha aura dvandva svataH samApta ho jAte haiN|' 'vaha kaise sambhava hai, prabhu ? azakya lagatA hai| kalpanA meM nahIM aataa|' 'vaha kalpya nahIM, manodhArya nahIM, cintya nhiiN| vaha kevala bhavya hai, anubhavya hai, udbhavya hai| vaha ho kara jAna, ki vaha kyA hai !' 'kaise prabhu, kaise hoU~ ?' 'pUcha mata, cupa ho jaa| aprazna, stabdha, akriya ho jaa| apane hI prati apane ko nirbAdha khola de| apane hI meM samarpita, visajita ho jaa|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' kisa upAya se ?' 'nirupAya ho jA / kucha aura honA hai, yaha abhIpsA taka tyAga de / basa jo hai, abhI aura yahA~, vahI raha / aura dekhadekha, jAna 'jAna, ho' ho| vaha jo tU hai hI / 206 nandiSeNa ko lagA ki usakA zarIra antarikSa meM visarjita ho rahA hai / vaha apane bhItara ke athAha meM utarA jA rahA hai / vahA~ bAhara kI sArI anamya AkRtiyA~ sunamya ho rahI haiM / pudgala meM jo kucha bAdhita, haThIlA aura kaThora hai, vaha lacIlA, nirbAdha aura narma ho rahA hai| paridhiyA~ jala-bha~vara kI taraha phailatI huI, jAne kahA~ tiromAna ho rahI haiM / dravya mAtra locabharI mATI kI taraha ho kara, usakI manokAmya AkRtiyoM meM Dhala rahA hai / usameM indranIlA se lagA kara atIta aura anAgata janmAntaroM taka kI sArI kAminiyA~ taraMgoM kI taraha uTha aura miTa rahI haiN| miTa miTa kara phira uTha rahI haiN| usake apane hI bhItara / kahIM kucha bhI to khotA nahIM, naSTa nahIM hotA / saba usake bhItara nitya vidyamAna aura pariNamanazIla hai / nita naye pariNAma utpanna kara rahA hai / nita navya sRjana ho rahA hai / 'oha, mujhe parA - kalA upalabdha ho gaI ? maiM apane parA kAmya aura bhogya ko svayam hI raca sakatA hU~ ? vahI ho sakatA hU~ use sunAI par3A : 'evamastu .. aura nandiSeNa bindu-nAda - kalA kA atikramaNa karatA huA, unase pare turiyAtIta samAdhi meM stabdha ho gayA / !' Jain Educationa International ThIka usI kSaNa indranIlA A kara zrIbhagavAna ke caraNa-prAntara meM zaraNAgata huI / arhata ne use apanA liyA / * aura vipala mAtra meM hI vaha prabhu kI satI ho gaI / For Personal and Private Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ martya manuSya kI mA~ ko uttara do, mahAvIra nAga rathika kI patnI sulasA candana latA kI taraha lacIlI, sundara aura pavitra hai / bahuta vicitra mana pAyA hai usane / nadI ko dekhatI hai, to svayaM nadI ho rahatI hai / aura tanmayatA meM haThAt vaha jAga kara dekhatI hai ki vaha nadI nahIM, usakI sthira zaiyA hai, aura nadI usameM se rAta-dina bahatI rahatI hai / yaha nadI mAno usakA vakSoja hai| aura usameM saba kucha Aligita hai| vaha per3a ko dekhatI hai, to kevala use hI dekhatI hai| usakI nAma-saMjJA taka bhUla jAtI hai| kevala per3a, ekAgra / usake bAhara kucha bhI nhiiN| * * *aura acAnaka pAtI hai, ki vaha kevala apane ko dekha rahI hai| kitanI sundara hai vaha svayaM ! kahA~ haiM ve A~kheM, jo usake isa rUpa ko dekha aura pahacAna sakeMgI ? usakA apanA vaha ceharA, jisake bAhara aura kucha bhI hone kA AbhAsa nhiiN| kevala ekameva vaha svyN| itanI bar3I garimA ko vaha saha nahIM pAtI hai / sahama-sahama jAtI hai| yaha kyA ho rahA hai usake sAtha ? nadI se pAnI bhara kara lauTatI hai, to kauna usakI mAthe kI kalasI meM chalaka-chalaka uThatA hai ? kauna usakI kamara para dharI gAgara ke jala meM use nAma dekara pukAratA hai ? gAgara kI gardana meM par3I usakI galabAhI kisI ajJAta, anAma prItama kI grIvA meM par3a jAtI hai| usake stanoM para koI sara dhara detA hai / usake zarIra meM koI vidyut-puruSa nirbandha khelatA hai| hAya, vaha kaise sahe, itanI usakI samAyI nhiiN| eka rAta sulasA ko sapane meM vaha rUpa dikhAyI pdd'aa| kitanA spaSTa, sAMgopAMga / lagA ki usa cehare ko pahale kahIM dekhA hai| yAda nahIM AtA, kahA~ dekhA hai / kaisI AtmIya mudrA hai ! janama-janama meM sadA hI to yaha sAtha calA hai / * * *usakI taheM ubhara kara bAhara A giiN| aura una para vaha ceharA, vaha tribhaMgI rUpa chapa gayA / aura jaise kisI ne kahA : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 'merA citra A~ka, sulasA, aura pahacAna maiM kauna hU~ !' haThAt sulasA kI A~kha khula gyii| khir3akI meM se brAhma muhUrta kA gopana ujAlA phUTa rahA thA / vaha 'arhanta' kahatI huI uTha baitthii| aura vasana uThA kara nadI ke eka atyanta ekAnta pradeza meM nahAne calI gayI / vaha behicaka nirvasana ho kara, tairatI huI nadI kI majhadhAra meM calI gayI / nadI kI bAhoM meM kisI ne use bA~dha liyA / aura use lagA ki vaha svayaM eka anantinI nadI ho gayI hai| taTa para A kara usane vasana dhAraNa kiye / aura USA phuTane se pUrva ke jAmunI ujAle meM, vaha nadI taTa para zaMkha, sIpI, raMgIna patthara cunane lgii| kagAra para se alaga-alaga raMgoM kI miTTiyA~ baTora liiN| aura acAnaka use eka liMgAkAra snigdha patthara dikhAyI par3A / itanI komala aura saMsparzI hai usa patthara kI tvacA, ki mAno use chUte hI, usameM se rakta chalaka uThegA / sulasA mugdha, vismita ho rhii| usane bar3e samAdara se usa sugola zilA ke prakRta liMga ko apane mAthe se lagA, A~cala meM baTora liyaa| phira ghUghaTa DAla kara A~cala ke bhItara hI usa mRdu zilA ko bahuta hI halake parasa ke sAtha, jAne kaise pyAra se sahalAne lgii| * * *aura dekhate-dekhate usa liMgam meM yaha kaisI mohinI murata ubharI A rahI hai / nakza kI mahIna se mahIna rekhAe~ taka sajala ho AI haiN| kauna hai yaha ? vaha vakSabhAra se namrIbhUta hotI sI ghara kI rAha cala pdd'ii| ghara lauTa kara turata pati kI rathazAlA meM gyii| vahA~ se TUTe ratha kA eka paTiyA uThA laayii| use dho, poMcha kara svaccha kara liyaa| aura A~gana ke maulazrI vRkSa tale baiTha kara vaha paroM se usa para citra A~kane baiTha gyii| nAnA raMgI miTTiyA~, pAnI kI harI kAI, sIpI-zaMkha ke cUrNa / gerU, khariyA, haldI, kuMkuma / mATI ke sakoroM meM sAmane phaile haiM / aura vaha paroM kI tUlI calAtI rahI / sapane meM dekhA vaha rUpa paTTikA para ubharatA AyA / oha, kitanA paricita aura nikaTa kA hai yaha jana ! phira bhI kitanA dUra, aparicita, kisI anyatratA kA prvaasii| kauna hai yaha ? ___ sulasA jaise mana hI mana samajha gyii| usake pati nAgadeva nadI snAna ko gaye the| vaha apane avakAza meM mukta vicara rahI thii| cupacApa jA kara apane pUjA-kakSa ko kholaa| caukI para kI mUlanAyaka arhat pratimA ke pAsa hI usane vaha citrapaTa vahA~ birAjamAna kara diyaa| usake sammukha vaha prakRta liMgam' sthApita kara diyaa| usakA abhiSeka kara ke use apane A~cala se poMcha diyA / phira pUjArghya dhara kara dIpaka ujAlA / * * *aura lo, dhUpa-zalAkA kI gandha meM devatA utthAna karate diikhe| phala-phUla, kamala, pallava car3hA kara, kezara chir3aka Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 dii| donoM hAthoM meM thamI kapUra kI jhUlatI AratI meM vaha svayaM nivedita ho rhii| mana hI mana pukArA : 'kauna ho tuma ? o citrapaTa ke puruSa ?' aura sulasA ko apane bhItara dhvanita sunAI par3A : 'vaizAlI kA yogI rAjaputra varddhamAna !' sulasA bisUra kara Aha bhara utthii| oha, mujhe aisA hI kucha to bhAna ho rahA thA / ' . . svAmI, mere citra meM utara kara tuma jIvanta svAmI ho gaye ! hara samaya sAmane hI to baiThe ho, aura bola rahe ho / mujha sAdhAraNa nArI para aisI kRpA kyoM kara huI ? maiM eka kuTIravAsI akiMcana rathika kI bhAryA hU~ / aura tuma vaizAlI ke apsarA-kUjita rAjamahaloM ke nivAsI ho / sunatI hU~, parvatoM aura biyAbAnoM ke pravAsI ho / ekAntoM ke vilAsI ho| patA nahIM, kisa nIlimA ke nilaya meM bichA hai tumhArA zayana ! bhalA maiM tumheM kahA~ aura kaise dekha sakatI huuN| usa rAjaizvarya ke loka meM mujha kiMkarI ko kauna praveza karane degA? . . . _ 'Aryaputra nAga rathika ne eka bAra tumheM anomA ke taTa para akele vicarate dekhA thA / tumhArI jo bhaMgimA unhoMne batAyI thI, vaha kabhI bhUla na sakI thii| raha-raha kara A~khoM meM ujala uThatI thii| aura yaha kyA anartha kiyA tumane, ki tuma merI u~galiyoM para utara kara, mere isa pUjA-kuTIra meM A baiThe ? * .. ___... 'o, majha se bhUla ho gayI, apane rathika pati ko Aryaputra kahane kA aparAdha ho gayA / AryoM ke sUrya varddhamAna mere isa bar3a bolepana se nArAja ho gaye ? rathika pati ko Aryaputra kaise kahA jA sakatA hai, tumhAre sAmane !' aura sulasA kA galA bhara AyA / haThAt bhItara sunAI par3A : 'mahAvIra bhI Arya nahIM vrAtya hai, sulasA, bhAratoM kI isa bhUmi kA mUla Atmaja / ikSavAku RSabhadeva kA vaMzaja / AryoM ne hameM vrAtya kaha kara nIcA oNkA hai / maiM bhI eka choTA-moTA rathika hI hU~, sulasA, tumhArI hI jAti kaa| para tumhAre kuzala sArathI pati se choTA / tumhAre svAmI nAga, sacamuca hI Arya-putra haiN| ve AtmA ke aizvarya se maMDita haiN| abhijAta ho tuma dono| vaizAlI kA vaibhava tuma para vArI hai, sulasA ! kAza maiM bhI tumhArA Aryaputra ho sakatA!' aura gahare DUbate kaMTha se kaha pAI sulasA : 'mere Aryaputra !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 aura sulasA ne akasmAt dekhA, pUjAsana para sthita jIvanta - svAmI ke citrapaTa para nAga rathika kI sajala mUrti ubhara AyI / sulasA pukAra uThI : 'tuma kahA~ cale gaye, mere prabhu ? ' 'tumhAre sAmane to hU~, isa citrapaTa meM ! ' sulasA ke bhItara acAnaka dvaita aura bheda kI dIvAreM TUTa giiN| vaha devatA ke caraNoM meM nata-vinata ho rahI / ki sahasA hI, pUjA - gRha ke mudrita kapATa para dastaka huii| sulasA ne kapATa khole / sAmane snAna se pAvana, tilaka dhAraNa kiye nAga rathika khar3e the / sulasA ke mu~ha se barbasa phUTA : 'Aryaputra ! ' aura usane jhuka kara pati ke caraNoM ko apanI A~khoM se chuhalA diyA / yoM to sulasA nitya hI pUjA ke bAda pati kA pAda - sparza karatI hai / para Aja nAga rathika ko lagA ki vaha svayaM kucha bahuta adhika ho gayA hai| vaha eka aura koI iyattA ho gayA hai / dUra se hI usane caukI para virAjita jIvanta svAmI kA eka jhalaka darzana pAyA / 'oha, anomA ke taTa para prabhu rAjakumAra kI jo mudrA dekhI thI, vahI to sulasA ke pUjAsana para virAjita hai / usane gaharI dRSTi se sulasA kI nivedita A~khoM meM jhA~kA / aura A~khoM hI A~khoM meM donoM ne samajha liyA, ki kucha asambhava ghaTita huA hai / * devarSi rAjaputra varddhamAna, aura hamAre kuTIra meM ? aura nAga rathika cupacApa dUra se hI namana kara, vahA~ se apane rathAgAra meM calA gayA / nAga rathika samrATa vimbisAra zreNika kA priyapAtra sArathI hai / samrATa ke sArathI to aneka haiM, para nAga rathika ko ve apane dAyeM hAtha kI taraha mAnate haiM / aneka durgama rAhoM meM, unhoMne nAga kI sArathya-kalA kI kasauTI kI hai / jahA~ rAha ava ruddha ho gaI hai, vahA~ nAga ne apane dizA-jJAna aura bhU-vijJAna se naI rAha khola dI hai| gaMgA-zo ke saMgama para vaizAlI aura magadha ke bIca barasoM se cala rahe zItayuddha meM, aneka bAra zatru kI morcebandI kA patA pAne ke liye, vaha prANoM kI bAz2I lagA kara vaizAlakoM ke skandhAvAra meM sara ke bala ghusatA calA gayA hai / unake ziviroM meM cala rahI yuddha kI vyUha racanA kI vArtAoM kA patA le AyA hai / rathika kI svAmI bhakti para mana hI mana nichAvara haiM / ve kevala usI se aneka gurA parAmarga taka karate haiM / kaI bAra yuddha kI vikaTa ghar3iyoM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 meM jaba samrATa ke prANa khatare meM par3eM haiM, to nAga unheM a~dhiyArI khandaka ke kinAre se ubAra lAyA hai / aise hI eka avasara para samrATa ne usase kahA thA : 'bhaNe nAga, tU mere vijetA kI A~kha hai / jaise saMjaya sArathI andhe kaurava samrATa dhRtarASTra kI A~kha thaa| jaise saMjaya ne hastiAnApura ke rAja-siMhAsana para baiThe-baiThe hI dhRtarASTra ko pUrA mahAbhArata kA yuddha dikhA diyA thA, vaise hI tU mere sAre raNa-kSetroM ko merI hathelI kI rekhAoM meM dikhA detA hai| tisa para tUne to mujhe kauravarAja kI adho-gati ke saMkaTa se bhI bAra-bAra ubAra liyA hai / tU kevala rathika nahIM nAga, tU merA saMrakSaka aura yuddha-maMtrI bhI hai| . . . ' uttara meM nAga ne itanA hI kahA thA : 'maiM to apanA karttavya mAtra kara rahA hU~, mahArAja / zeSa to saba Apake bAhubala aura puNya kA hI pratApa hai|' ____ aura zreNika usa sAdhAraNa sevaka kI mahimA ko dekha kara mana hI mana vinata ho gayA thaa| mRtyu ke mukha meM se turata lauTe samrATa ke mukha se sunI yaha bAta nAga rathika kabhI bhUlatA nahIM thaa| para use kabhI koI abhimAna na huA / vaha kevala sArathI hI nahIM thaa| sAMgopAMga ratha-vidyA aura sArathya-kalA kA vaha niSNAta thaa| vaha ratha kA eka vicakSaNa vAstukAra aura zilpI bhI thaa| yaMtra, maMtra, taMtra vidyA kA bhI vaha durlabha jAnakAra thaa| usane eka mahArathI guru se jyotirvidyA bhI sIkhI thii| graha-nakSatroM kI gati-vidhiyoM ko vaha hastAmalaka vat par3hatA aura samajhatA thA / use sahaja Rtu-bodha bhI thaa| AgAmI Rtu-saMkaTa, varSA-tUfAna, zIta-jhaMjhAoM kI use AgAhI ho jAtI thii| ar3AbIr3a, pathahIna jaMgaloM meM bhI graha-tAroM kI sthitiyoM se vaha sahI mArga kA patA pA letA thaa| ___ aura apanI ina sArI vidyAoM, vijJAnoM, kalAoM kA use koI mAna-gumAna hI nahIM thaa| ina vidyAoM se Age bhI kyA koI vidyA hai ? isakI jijJAsA aura saMcetanA use sadA banI rahatI thii| bhUgola aura khagola kI rAhoM se pare bhI kyA kahIM koI mahApaMtha hai? vaha apanI hara durgama yAtrA meM anajAne hI usa paMtha ko TohatA rahatA thaa| isa saba ke bAvajUda Aqhira to vaha samrATa kA eka AjJA-pAlaka aura sAdhAraNa sevaka thaa| dizAe~ usake bhAla para khulatI thIM, phira bhI vaha bhAla eka samrATa ke Age Adeza pAne ko nata-mastaka thaa| rAjagRhI ke upAnta bhAga meM, eka sAlavana ke vizAla kSetra meM, pramukha sAmrAjI sevakoM aura kammakaroM kA puravA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 basA huA thaa| usI meM usane bhI apanA eka atyanta sundara kalAtmaka kuTIra banA rakkhA thaa| nikaTa meM hI usakI rathazAlA thI, jahA~ vaha kevala rathoM kA saMrakSaNa hI nahIM karatA, balki unake zilpa, vAstu aura racanA meM bhI naye-naye AviSkAra karatA rahatA thaa| aneka rAjakIya vaddhika aura kammAra usakI kammazAlA meM kAma karate the| para usane apane ko eka sAdhAraNa sArathI se adhika kabhI nahIM maanaa| kucha hI dUra para 'nIlatArA' nadI bahatI thii| usake kaI ekAnta aura nibhRta pradezoM se vaha paricita thA / avakAza ke samaya vahIM jA kara, vaha ghar3iyoM, paharoM nadI kI dhArA ko tAkatA, jAne kyA socatA rahatA thaa| usake mana meM eka pukAra-sI uThatI: 'kyA ve jIvanta svAmI, kabhI isa nadI kI rAha hamAre ghara AyeMge?' aura jo uttara use milatA, usase vaha mudita, magana, mauna ho rahatA thaa| sulasA ke pUjA-gRha kI bAta ko, tathA ajJAta meM se Ate ina uttaroM ko ve donoM hI dampatti atyanta gopana rakhate the| paraspara taka bhI usakI bAta kabhI na krte| * * * idhara kaI dinoM se nAga rathika bahuta udAsa lagatA thaa| usakA A~gana sUnA thaa| yaha bAta usake hRdaya ko sadA sAlatI rahatI thii| par3osa ke sundara baccoM ko jaba vaha aneka caMcala krIr3Ae~ karate dekhatA, to mugdha ho kara unheM kolI bhara letA / unheM bahuta pyAra-dulAra karatA / usakI chAtI meM sisakiyA~ uTha-uTha AtI thiiN| vaha Ahe dabA letA thaa| usakI A~kheM bhara AtI thiiN| idhara sulasA meM eka apUrva lAvaNya kA opa prakaTa haA thaa| itanI sundara to vaha pahale kabhI nahIM lagI thii| sabere jaba pUjA-gRha se nikala kara AtI, to nAga ko sacoTa anubhava hotA ki, yaha mAMsa-mATI kI sAmAnya nArI nahIM hai / kisI parapAra kI apArthiva AbhA se vaha mAno valayita dikhAyI par3atI thii| usakI A~khoM meM asaMkhyAta dvIpa-samudroM kI dUriyA~ jhA~katI thiiN| usake cehare para eka acala zAMti, dIpti aura Azvasti birAjatI thii| use dekhate hI nAga rathika jAne kaise vidyut ke vega se bhara uThatA thaa| usakI citavana ke nimaMtraNa ko sahanA use kaThina ho jAtA thaa| yaha mujhe kina agamyoM meM khIMca le jAnA cAhatI hai?'- vaha mana hI Akranda kara uThatA / hara rAta usake bAhubandha meM A kara bhI yaha sulasA kitanI aspRSTa, aura hara pakar3a se bAhara hai / isa mahimA ko kauna sA 'bAhubandha' apane meM sameTa sakatA hai ? aura nAga rathika kI udAsI aura bhI adhika bar3ha jaatii| kaise vaha isa mahIyasI kI kokha taka pahuMca sakatA hai? pahoMca ke pAra hai mAno isakA garbha! to Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 213 kaise isameM santAna utpanna kare? kyoM na kara sakA aba taka ? Aha kAza, isa kalyANI ke bhItara vaha navajanma pA sakatA, piNDa dhAraNa kara sakatA / kaise vaha isake divya saundarya meM apane ko pratimUrta aura zilpita kara sakatA hai ? sthAyitva de sakatA hai ? isI vedanA se vaha sadA vidagdha hotA rahatA thA / sulasA mana hI mana pati kI isa nigar3ha manovedanA ko samajhatI rahI hai| usI ke bhItara basa kara, use sahatI rahI hai / usakI sahabhAginI hotI rahI hai / nAga ne prAyaH sulasA kI usa manovedhaka vyathita dRSTi ko dekhA hai / aura vaha apanI pIr3A meM aura bhI gahare DUba kara cuppI sAdhe rahA hai| Akhira asahya ho gaI sulasA ko, unake bIca mahinoM se gaharAtI yaha cuppii| eka dina sandhyA samaya nAga rathika 'nIlatArA' ke taTavartI eka zilAkhaNDa para ekAkI baiThA thA / mAno nadI ko apanI manovyathA sunA rahA thaa| tabhI cupacApa dabe paroM sulasA vahA~ pahu~ca gii| pIche se kandhoM para hAtha rakha snehakAtara svara meM bolI : ___ 'jAnatI hU~ tumhArI pIr3A ko / maiM kaisI abhAgina hU~, eka santAna taka tumheM na de skii| mujha vandhyA kI rAha kaba taka dekhoge ?' nAga rathika ne hAtha uThA kara, sulasA ke bolate oThoM ko dabA diyA : 'mujhe itanA pAmara samajhatI ho?' 'pAmara nahIM, parama puruSa samajhatI hU~ / aura tumhAre pauruSa ke yogya apane ko nahIM pAtI / tumhAre teja ko mUrta na kara sakI maiM hatabhAginI, apane raktamAMsa meM / isakA saMtApa mana meM kama nahIM hai|' 'cupa karo, sulasA, cupa karo / mujhe apane yogya rahane do...|' aura phira usane sulasA ke oThoM para apanI u~galiyA~ dAba dI / 'nahIM, mujhe Aja bola lene do| bahuta dina dhIraja rakkhA / tumhArI vyathA mujha se sahI nahIM jAtI / suno, aneka sundarI striyoM se vivAha karo, aura unameM santAna utpanna kara apane pauruSa ko sArthaka kro|' __'aisA tuma soca bhI kaise sakI, salasA ? nAga sArathI kI aMganA eka hI ho sakatI hai / tuma se bar3ha kara pRthvI para kucha nahIM / aise saundarya ko pA kara maiM vyabhicArI nahIM ho sakatA, devI / ' 'isameM vyabhicAra kI kyA bAta hai| AdikAla se puruSa bahu strIgAmI hotA AyA hai / prakRti meM puruSa isI taraha banA hai / samrATa zreNika ke antaHpuroM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 meM kitanI sArI rAniyA~ haiM, kitanI sArI priyAe~ haiN| kintu mahArAja meM visI ne doSa to dekhA nahIM !' 'para samrATa zreNika ke antaHpura meM sulasA nahIM hai, jisa para unakI sArI rAniyoM ko vAra sakatA huuN| tuma eka nahIM sulasA, anaginatI rAniyA~ ho merI / mere hara mana cAhe rUpa aura bhaMga meM tuma mujhe milI ho / * * * samrATa biMbisAra, kAza, celanA ko pahacAna pAte !' 'samrAjJI celanA to unakI kaustubha-maNi hai hii|' 'phira bhI ve kA~ca-khaNDoM meM rulate rahate haiM / . . aura phira ve samrATa haiM, maiM ThaharA eka tuccha saarthii| samrATa ke aneka patniyA~ bhale hI hoM, sArathI ke eka hI patnI ho sakatI hai|' 'mujha jaisI eka zaMkhinI vandhyA, jo tumhArI goda na bhara sakI !' 'sulasA, mujhe aura nIce na giraao| mujhe apane yogya banAo, ki isa kSudra pArthiva kAMkSA se Upara uTha sakU / mujhe tuma letI ho, aura apane ko detI ho, yaha kyA kama divya ghaTanA hai ?' _. 'to suno, pUjA-gRha meM jo kautukI tribhaMgI mudrA meM baiThA hai, use hI apanA beTA hama kyoM na banA leM ?' 'kahA~ hama sAdhAraNa rAja-rathika, aura kahA~ vaha vaizAlI kA devarSi rAjaputra ! pRthvI ke mahArathiyoM kA bhI mhaarthii| vaisA bhAgya hamArA kahA~, sulasA ?' 'mUrta sthUla hI to saba kucha nahIM, devatA / bhAva meM Ao mere pAsa, aura merI goda meM so kara svayaM vaha ho jaao|' / nAgadeva eka gaMbhIra romAMcana se kA~pa-kA~pa AyA / AviSTa-sA vaha sulasA kI goda meM Dhalaka aayaa| vaha nirA bAlaka ho gyaa| . . aura usane apane hI usa bAla rUpa ko kolI bharanA aura cUma-cUma-lenA cAhA / para kisI A~cala kI chA~va meM, eka mahAcumbana tale vaha asamprajJAta cetanA meM DUbatA calA gyaa| aura sulasA ko lagA ki usake pUjA-gaha kA vAsI devatA, usake aMgAMgoM meM samudra kI taraha umar3A calA A rahA hai| eka dina acAnaka eka vicitra ghaTanA ghaTI / nava mallikA kI taraha vikasita sulasA apane pUjA-gRha se bAhara AI / kusumbI paridhAna meM vaha prAtaH kAla kI sandhyA jaisI, bhavana dvAra meM A khar3I huI / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 ki tabhI acAnaka 'dharmalAbha !' kahatA huA eka sAdhu usake sAmane A khar3A huA / sulasA bhaktibhAva se dravita ho gaI / usane namita ho kara muni ko vandanA kI aura bolI : 'kyA sevA kara sakatI hU~, he atithi mahAbhAga ? ' 'kisI vaidya ne mujhe batAyA hai. devI, ki tumhAre ghara meM lakSapAka tela hai / vaha aneka rogoM kI rAmabANa rasAyana auSadhi hai / eka glAna sAdhu ke liye usakI AvazyakatA hai / usI unakI prANa-rakSA ho sakatI hai / ' 'mere lakSapAka tela ko kRtArtha kareM, bhante zramaNa / maiM abhI lAI / ' gayI / le kara A rahI thI, / kaha kara vaha harSita hotI tela kA kumbha lene ki haThAt jaise kisI ne jhapaTTA mAra kara vaha kumbha girA diyA / mahAmUlya tela dharatI para bikhara gayA / sulasA cupa, akSubdha dekhatI raha gayI / phira ghara meM daur3I, dUsarA kumbha lAne ko / phira usI taraha jaise antarikSa meM se kisI ne vaha tela-kumbha jhaTaka kara girA diyaa| sulasA kI A~khoM meM cakkara- sA A gyaa| vaha samhalI, aura sthira nizcala isa aghaTa durghaTa ko dekhatI rhii| usane hAra na mAnI, vaha phira tela kA tIsarA kumbha lene gaI : aura phira usI durghaTanA kI punarAvRtti huI / sulasA kSubdha hone ke bajAya, anukampA se kAtara ho kara ro AI / 'hAya maiM kaisI hata - puNyA hU~, ki dvAra para bhikSuka yAcanA meM hAtha phailAe khar3e haiM / mere ghara meM yaha durlabha cintAmaNi tela hai / phira bhI zramaNa kI yAcanA niSphala ho rahI hai / sacamuca hIM maiM vandhyA hU~ / ' vaha sAdhu kI ora daudd'ii| unake caraNoM meM gira kara kSamA-yAcanA karanI cAhI / para yaha kyA, vahA~ sAdhu nahIM, eka deva khar3A thA ! sulasA Azcarya se stabdha use tAkatI raha gaI / deva praNata ho gayA aura bolA : 'nahIM, tuma vandhyA nahIM ho, devo / ke Asana kI taraha aTala hai / aura unakI paradukha-kAtaratA loka meM anupama hai / maiM unake satI sulasA kI titikSA, arhanta anukampA kA pAra nahIM / unakI darzana pAkara dhanya huA / ' Jain Educationa International 'mahAnubhAva deva, Apake anugRha ke yogya ho sakI, yaha merI kama dhanyatA nahIM / ' 'maiM IzAna svarga se AyA hU~ / devasabhA meM zakrendra ne eka dina kahA : rAjagRhI meM nAga sArathI kI patnI sulasA ne apanI divyatA se, svargoM ke teja ko manda kara diyA hai| sAre devaloka aura manuja loka meM atulya hai usakA tapoteja / vaha titikSA kA himAcala hai / For Personal and Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 'aura devI sulasA, maiM udvigna ho utthaa| devalokoM kI prabhA ko apane teja se manda kara de, aisI vaha martya mAnavI kauna hai ? dekhU usake dharya ko| * * * aura maiM uddhata mulasA kI parIkSA lene calA aayaa| * * * para dhanya ho gayA, mahAdevI / maiMne dekhA ki bhagavatI AtmA devatva se bhI Upara hai / aura vaha pRthvI kI martya mATI meM hI deha dhAraNa karatI hai| tAki amaratva pramANita ho sake / ' ___ 'devAnupriya IzAna kumAra, ApakI atizaya kRtajJa huuN| pramANa to Apake pAsa hai, maiM kyA jAnUM !' 'maiM yahA~ sevA-niyukta hU~, dvii| maiM satI kA kyA priya kara sakatA hU~ ?' 'Apa eka kiMkarI ke dvAra para Aye, yahI kyA kama priya kiyA Apane ?' 'devI kI goda sUnI hai| A~gana udAsa hai / yaha goda bhara jAye, yaha A~gana cahaka uThe / yahI karane AyA huuN|' 'Aryaputra nAga rathI kI sAdha pUrI kreN| ve pAr3ita haiN| unakI goda bhara denA cAhatI huuN|' _ 'tathAstu, mahAsatI / vahI hogaa|' __ aura IzAna kumAra deva ne apane maNijaTita kamara-paTTa meM se sphaTika kI eka choTI-sI kumbhikA nikaalii| usameM sunahalI guTikAe~ camaka rahI thIM / vaha donoM hAthoM se sulasA ko arpita karate hue usane kahA : ____ 'isameM ye battIsa guTikAe~ haiM / ye hiraNya-bIja haiM / anukrama se devI inakA sevana kreN| hara guTikA se devI kI goda eka battIsa lakSaNe bAlaka se bhara jaayegii| kramazaH jitanI guTikAe~ haiM, utane battIsa lakSaNe putra isa A~gana meM kheleMge / jaba bhI merA prayojana ho, mujhe smaraNa kreN| sevA meM prastuta huuNgaa|' aura vipala mAtra meM IzAna kumAra antardhAna ho gyaa| sulasA ne apane pUjA-gRha ke ekAnta meM vicAra kiyA : anukrama se sArI guTikAe~ khAU~gI to aneka bAlaka jnmeNge| usa azuci meM kyoM pdd'e| eka sAtha saba guTikAe~ khA jAU~, to eka hI sarvalakSaNa maMDita putra janUM, aura Aryaputra kI sAdha pUrI kara dUM / kevala eka putra ho ! kevala ekameva / pUrNa manuSya / ___ aura sulasA apane 'jIvaMta svAmI' kA vandana kara, ve battIsoM guTikAe~ eka sAtha nigala gii| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 217 kucha mAsa bIta gaye / kAla pA kara, usake udara meM eka sAtha battIsa garbha utpanna hue| vipula phalabhAra se jhuka AI drAkSA-vallI kI taraha vaha pRthvI se tadAkAra ho rhii| vaha kRSodarI vajra ke sAra jaise battIsa garbho ko sahane meM asamartha ho gayI / nirantara pIr3A se usakI peziyA~ aura snAyujAla phaTane-se lage / usa dhRti ne acala ho kara kAyotsarga dhAraNa kara liyaa| apanI usa mahA garbha-vedanA ko prabhu ke prati samarpita kara diyaa| ki tabhI vaha devakumAra sammukha A upasthita huA aura bolA : __'devI ne eka sAtha sArI guTikAe~ bhakSaNa kara lIM, yaha anartha ho gayA / sAre hiraNya-bIja eka sAtha aMkurita ho uThe / bhavitavya aTala hai / samAna Ayu vAle battIsa putroM ko devI eka sAtha teja zikhAoM kI taraha jneNgiiN| vaha Tala nahIM sakatA / lekina aba Apako prasava-pIr3A nahIM hogii| sahaja hI yathA samaya prasava ho jaayegaa| devI nizcinta hokara sukha se kAla-yApana kreN|' aura tatkAla deva antardhAna ho gyaa| sulasA ko lagA ki usakA kaTideza phUla kI taraha halkA ho gayA hai / usakA zarIra nirbhAra ho gayA hai / aura jaise vaha sugandha meM taira rahI hai| aura usI dina se vaha pRthvI kI taraha gUDha garbhA ho kara, mukta vicarane lgii| __ garbhavatI sulasA ke cehare para, pake Ama kI pIlimA damaka uThI hai| mAno usake tana-mana madhura Amra-gaMdha meM hI base rahate haiM / itakA halakApana to usane pahale bhI kabhI apane zarIra meM anubhava na kiyA thaa| phira bhI jaise vaha rasa se chalAchala bhara uThI hai / usa IzAna deva ke Agamana kI daivI ghaTanA use bhUlatI nahIM hai| mAno vaha eka sapanA mAtra thaa| lekina vaha jo usake zarIra meM mUrta ho rahA hai, use nirI svapna-mAyA kaha kara kaise nakAre ? usa apArthiva ghaTanA kA yahA~ pArthiva meM pramANa mila rahA hai| * * * merA zarIra aura mere battIsa garbha usakI sAkSI de rahe haiM / mere zarIra ke taTa para, divya ne pArthiva meM praveza kiyA hai|' deva-sRSTi aura paralokoM kI dharma-kathAe~ vaha bacapana se sunatI rahI hai| socatI thI vaha saba eka bhavya kalpanA mAtra hai, jo manuSya ko utsAhita karatI hai, prerita karatI hai| vaha koI vAstavikatA nahIM, nirI danta-kathA hai| lekina jo usake jIvana meM ghaTA hai, usane usakI dRSTi ko hI badala diyA hai| usakA vizva aba asIma taka vistRta ho gayA hai| hara cIz2a ke para pAra aura bhI bahuta Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 kucha hai / anta kahIM nahIM hai| asaMkhya parokSa jagatiyA~ hamAre AsapAsa ke avakAza meM maujUda haiM, jinheM hama apane sImita cakSu se dekha nahIM pAte / Age aura nahIM hai, isakA kisI ke pAsa kyA pramANa hai ? * * sulasA ke citta meM usa ghaTanA se darzana aura jJAna ke naye vAtAyana khula gaye haiN| vaha eka gahana Azvasti anubhava karatI hai| isa ananta meM mRtyu to use kahIM dikhAyI nahIM pdd'tii| garbhakAla pUrA hone para, sulasA ne zubha dina aura zubha lagna meM, eka sAtha battIsa lakSaNoM vAle battIsa putroM ko janma diyaa| jaise acAnaka eka subaha madhumAlatI latA meM anaginata phUla phUTe hoN| dhAtriyoM kI sahAyatA se lAlita ve bAlaka, vindhyagiri meM jaise hAthI ke bacce akhaNDa manoratha raha kara palate aura bar3e hote haiM, vaise hI parvariza pAne lage / unakI bAr3ha asAdhAraNa thI / sAmAnya bAlakoM se kahIM bahuta adhika / pUnama ke samudra jvAroM kI taraha ve tez2I se bar3e hone lage / kizora vaya meM hI. ve tejasvI, balavAna taruNoM kI taraha dIkhane lage the / * ve devAMzI the, aura unake saundarya aura zUrAtana kI loka meM kahAniyAM cala par3I thIM / pitA nAga rathika moha vaza hara samaya unheM ghere rahate the| para pitA aura mA~ kI sneha-cintA kI avagaNanA kara ve sadA saMkaToM se khelate rahate the| unake vIratva aura teja se magadha ke rAjaputra bhI unakI ora AkRSTa hue / rAja-sevaka ke parAkramI putroM ko sAmrAjI mahaloM kA AmaMtraNa milA / para ve utsuka nahIM dIkhe / pitA kI AjJA kA pAlana karane ko, ve karttavya vaza rAjagRhI ke mahAlaya meM gye| vahA~ ke aizvarya aura pratApa kA una para koI prabhAva na par3A / mAno ki ve kisI aise vaibhava-loka meM se Aye haiM, jisake sAmane dharatI ke sAre aizvarya pAnI bharate haiN| * * * unake apane hI zarIra battIsa lakSaNoM se dIpita haiM / aura unheM lagatA hai, ki ve kisI apArthika sattA ke uttarAdhikArI haiN| ___ magadha ke vaibhava meM AloTate, itarAte rAja-dulAroM ne sulasA ke putroM ke sAtha svAmitva kA hI vyavahAra kiyA / prabhu aura sevaka kI dUrI akSuNNa thI, aura ina sArathI-kumAroM ko mAno avasara diyA gayA thA ki ve samrATa aura sAmrAjya kI sevA meM apane ko arpita karake apanA jIvana kRtArtha kreN| lekina sulasA ke jAye aprabhAvita, anata hI lauTa aaye| unameM koI pratikriyA bhI na huI / ve hara pala UrjA se chalakate rahate the| pAre kI taraha caMcala Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura pravAhI the| koI mAnavIya mAnApamAna unakI cetanA taka pahu~catA hI nahIM thA / ve to hara dina koI nayA parAkrama karane ko macalate rahate the| rAjAjJA hone para ve sainika veza meM sajja ho kara, bedhar3aka bhISaNa aura bhayAnaka meM kUda par3ate the / magadha ke sImAnta unake zUrAtana aura pratApa se adhika surakSita ho gaye the| magara samrATa, sAmrAjya aura rAjaputroM se unakA kucha lenAdenA nahIM thA / ve unake liye mAno astitva meM hI nahIM the / ve parAkrama karate the, kevala apane bala ko AjamAne ke liye| ve yuddha karate the kevala, apane se adhika balI kisI yoddhA kA patA pAne ko| unake liye yaha saba khela thaa| aura yaha khela hI unakA jIvana thA / * * *tabhI eka asAdhAraNa ghaTanA ghttii| jaba abhayakumAra celanA kA haraNa kara lAye, to licchaviyoM ke krodha kA pAra na rhaa| licchaviyoM kI eka gupta vAhinI suraMga kI rAha cupacApa magadha ke mahaloM meM pahu~ca kara, celanA ko lauTA lAne ke liye cala pdd'ii| sImAnta pradeza meM siMhoM kI taraha vicarate sulasA-kumAroM ko sahaja-jJAna se patA cala gayA ki bhUgarbha meM kucha halacala hai / unhoMne ThIka jagaha para kudAlI maarii| bhItara se pratirodha AyA, aura eka sUrAkha meM se kolAhala sunAI par3A : 'mAgadha, mAgadha, mAgadha A gaye, A gaye, sAvadhAna !' ___ sArathI-putroM ne turanta apane khode gaDDhe meM mATI DAla kara, use pATa diyaa| aura unhoMne tatkAla samrATa ko sUcanA dii| yuddha-premI samrATa svayam hI eka vAhinI le kara daur3e Aye / nAga rathI unake ratha kA sArathya kara rahA thA / samrATa kA ratha mokhare para A lagA / rathI-putroM ne vipala mAtra meM suraMga tor3a dii| saikar3oM licchavi suraMga ke muhAne para car3ha kara, tIroM se muqAbilA karane lge| samrATa apanI vAhinI ke sAtha apratihata zaurya se pratirodha dete rhe| nAga rathI kA zarIra tIroM kI bauchAra se chidA jA rahA thA / para vaha thA ki samrATa ke 'ajitaMjaya' ratha ko aparAjeya zakti ke sAtha, suraMga ke muhAne para ar3Aye rahA / aura apane azvoM kI TApoM se licchaviyoM ke mastaka bhaMjana karavAtA rhaa| ki haThAta visphoTa kA bhUkampI dhamAkA huaa| aura haz2AroM licchavI magadha kI bhUmi para kha nI yuddha khelane lage / ThIka tabhI sArathI-kumAroM ne samrATa ke ratha ko cAroM ora se ghera liyA, aura zreNika tathA magadha-sAmrAjya kI rakSA ke liye ve maraNAntaka yuddha meM jUjhane lge| isa bIca jAne kaba mAgadhI vAhinI bhAga khar3I huI thii| aura sahasroM licchaviyoM ko kevala una battIsa yoddhAoM ne kaI ghaNToM taka nAkoM cane cbvaaye| lekina, avadhi A gayI una mAnavI ke jAyoM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 ke bala kI / dekhate-dekhate, antima sA~sa taka jUjhate eka ke bAda eka ve battIsoM sulasA-putra licchaviyoM kI nRzaMsa talavAroM ke AkheTa ho gaye / / * * * nAga rathika cItkAra kara uThA, aura hataceta ho kara dharAzAyI ho gayA / licchaviyoM ne dekhA ki zreNika svayam hatabuddha-se ratha meM pratikAra hIna baiThe raha gaye haiN| ki cAhe to koI bhI unakI hatyA kara de| licchavi dekha kara diGmUr3ha ho rhe| pratikAra-hIna yoddhA kI hatyA karanA unheM apane gaurava ke viruddha lgaa| so ve suraMga meM utara kara phira vaizAlI ko lauTa pdd'e| samrATa ko nahIM sUjhA ki vaha kyA kare, isa santAna-viyoga se mUcchita pitA kA, aura usakI rakSArtha kaTa gaye ina battIsa kumAroM kI lAzoM kA, jinake battIsa lakSaNa vyartha ho gaye haiM ! usakI A~khoM meM A~sU A gye| para * * * para.. vaha kara hI kyA sakatA hai ? __ utkaTa aparAdha-bodha se bhArI hRdaya liye samrATa, svayam ratha hA~katA mahaloM meM lauTa AyA / tatkAla Adeza diyA gayA ki nAga rathika ko ghara pahu~cavAyA jAye / aura una battIsa sArathI-putroM kI rAjasI gaurava ke sAtha antyeSTi kara dI jAye / * * *aura zreNika apane aparAdha-bodha se palAyana kara, apane antaHpuroM kI rUpasiyoM meM bilama gyaa| yaha samvAda jaba sulasA ko milA, to usake hRdaya kI dhar3akana thama gyii| usakI nAr3iyoM kA khUna jama gayA / zUnya A~khA se vaha zUnya tAkatI raha gayI / usakI A~kha se eka bhI A~sU na giraa| ____eka chAyAkRti kI taraha mUcchita pati kA sara goda meM le kara, unakA upacAra karane laga gaI / jaba nAga rathika hoza meM AyA to bacce kI taraha bilakha kara sulasA se lipaTa gyaa| usake eka-eka aMga meM sara gar3A-gar3A kara, vaha phUTaphUTa kara rone lgaa| usake ArtanAda aura vilApa se sArA puravA pasIja gyaa| nIlatArA nadI kA pravAha bhI jaise ruka kara patharA gyaa| sulasA mauna mUka, cupacApa pati ko sahAratI, samhAlatI, jhelatI rahI / kevala apane sparzoM ke mArdava se use AzvAsana detI rhii| para zabda usameM nahIM thA, usakI A~kheM ekadama sUkhI aura sUnI thiiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 221 * nAga rathika ke A~gana meM usake battIsa tejomAna putroM ke zava, cInAMzukoM, phUlamAlAoM, maNi - muktAoM se sajjita kara paMktibaddha bichA diye gaye / antima darzana ke liye / magadha ke vIragati prApta narasiMhoM ko rAjakIya sammAna diyA jA rahA thA / bAhara vAjintroM meM zoka kA karuNa gaMbhIra, pracchanna saMgIta baja rahA thA / haz2AroM nAgarika unake antima darzana ko vahA~ ekatrita the / saba z2Ara-z2Ara ro rahe the / para sulasA kI A~kha meM A~sU nahIM thA / vaha stabdha, anAvila AkAza kI taraha kevala dekha rahI thI / kevala dekha rahI thI, aura samajha rahI thI / kevala vastu-sthiti kI sAkSI de rahI thI / * ki acAnaka vaha cIqha kara, jahA~ khar3I thI vahIM hataceta ho kara gira par3I / aura jAne kitane sarvahArA dIna-dalita bukkA phAr3a kara ro uThe / aura thor3I hI dera bAda eka vizAla zavayAtrA rAjasI tAmajhAma ke sAtha sAlavana ke usa purave se smazAna kI ora cala par3I / sAmrAjya aura samrATa kI rakSA ke liye, antima sA~sa taka jUjhate hue bali ho jAne vAle magadha ke vIroM ko sAmrAjI sammAnapUrvaka antyeSTI ke liye le jAyA jA rahA thA ! idhara rAjagRhI ke rAjamahAlaya meM samrATa zreNika celanA ke sAtha apane gAndharva-pariNaya kA utsava racA rahe the / sArA nagara toraNa-patAkAoM se raMgIna ho uThA thA / nAca-gAna, surApAna meM mAgadha pramatta ho rahe the / utsavI vAdyoM kI ullAsa bharI tAnoM se dizAe~ pulaka uThI thIM / aura udhara rAjagRhI ke 'tamasAvana' smazAna meM, sulasA ke hutAtmA beToM kI citAe~ dhadhaka rahI thIM / zoka-vAjintroM kI rudantI dhvaniyA~ AkAza ke paTala cIra rahI thIM / pUrvIya samudrezvara zreNika ke cakravartI sAmrAjya meM, jahA~ rAjya aura prajA ke saMrakSaNa ke nAma Aye dina haz2AroM manuSya kaTate rahate the, vahA~ eka adanA sArathI ke battIsa putroM ke jIvana yA maraNa kA kyA mUlya ho sakatA thA ? 'sulasA apane pUjA-gRha meM banda ho kara, apane 'jIvanta - svAmI' prabhu ke sammukha jAnuoM ke bala baiThI thI / nAga sArathI nipaTa zaraNArthI bAlaka kI taraha usakI goda meM sara DhAle leTA thA / dIpAloka meM prabhu kI vaha mukha-mudrA nizcala dIkhI / nispanda aura staMbhita / aTala aura aprabhAvita / para unake oThoM para samatva kI eka muskAna khilI thI / mana hI mana sulasA ne Avedana kiyA : 'tuma mere kaise prabhu ? itane kaThora, itane nirmama, ki muskurA bhara diye ho ! eka mA~ para hone vAle isa vajrapAta se tumhArA koI sarokAra nahIM ? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 tuma para usakA koI asara na par3A ? eka dina kRpAvanta ho kara dAyeM hAtha se jo apanI isa dAsI ko tumane diyA thA, use Aja akAraNa bAyeM hAtha se chIna liyA ? tuma hamAre jIvanoM ke sAtha khelate ho ? tuma kaise bhagavAna ? tuma kaise mere Aryaputra ? .... sulasA kA galA ru~dha AyA / vaha prabhu kI usa lIlAyita tribhaMgI mudrA ko eka Taka nihAratI rahI / phira anabole hI kahatI gayI : 'phUla se bhI komala tuma itane kaThora aura karAla bhI ho sakate ho ? Aqhira to vizva kI siramaura nagarI vaizAlI ke devAMzI rAjaputra ho / zreNika ho ki varddhamAna ho, vahI eka rAjavaMzI rakta hai na ? kyAM antara par3atA hai ! rAjA kI jAta sarvatra vahI hai / sAre itihAsa meM / aura usa itihAsa meM sArathI sadA sArathI rahatA AyA hai / usake putroM kI hatyA para tuma apane samatva ke yogAsana para cuppI sAdha hI sakate ho ! 1 'tuma ThIka bhagavAna kI taraha corI-corI banda darvAz2oM ke bhItara hI, mere pAsa Aye / mere sapane kI rAha mere hRdaya meM Asana jamA baiThe, to haTane kA nAma na liyA / ... maiMne to tumheM apanA vallabha aura svAmI jAnA thA / vahI pAyA bhI thA / Aja patA calA ki tuma Aqhira to bhagavAnoM ke vaMzaja, pASANa ke prabhu ho / aura sAre prabhuoM ne hamAre kaSToM para kevala karuNA kA jala chir3akA hai, para unheM ve hara na sake / mere kaleje ke battIsa Tukar3e eka sAtha citA para car3ha 1 gaye / aura tuma sirpha vItarAga muskAna ke sAtha cupacApa yaha sArA dRzya dekha rahe ho ? paritrAtA ho kara bhI kucha na kiyA / kucha kara na sake ! 1 sulasA bisUrane lagI / ki haThAt 'jIvanta svAmI' ke ve citrita oMTha hile / sunAI par3A : 'hA~ sulasA, kucha na kara sakA, kucha kara nahIM sakatA / tuma bhI kucha na kara sakI, kara nahIM sakatI / apane hI zarIra ke Tukar3oM ko, unakI janetA aura dhAtrI na bacA sakI, to koI bhagavAna usase bar3ha kara kyA kara sakatA hai ? manuSya kI mA~ ke Age hara bhagavAna choTA par3a jAtA hai / ' I 'tumhArI ina vyaMgyoktiyoM ko maiM kyA samajhU ? sarvazaktimAna sunatI rahI hU~ bhagavAna ko / aura tuma kahate ho, kucha nahIM kara sakate, to maiM tumhArA kyA karU~ ? kyA tuma koI nyAya bhI nahIM kara sakate ? itane taTastha ki anyAya ko bhI svIkArate ho / bolo, kisa liye kaTa gaye mere battIsa beTe ? prajA aura usake pratipAlaka kI rakSA ke liye ? yA sAmrAjya aura samrATa kI rakSA ke liye ? yA tumhArI samrAjJI mausI celanA kA gAndharva-pariNaya racAne ke liye ? kyA pRthvI para kabhI isa sattAdhIza aura rAjA kI jAta ne prajA- pAlana ke liye Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 223 rAja kiyA hai ? yA apane hI liye kiyA ? tuma to saca bolo, mahAvIra ! kisake liye kaTa gaye mere battIsa mAsUma chaune ?' citrapaTa meM se uttara sunAI par3A : 'apane liye, apanI AtmA ke liye| apane svadharma ke pAlana ke liye / apane kSAtra-vrata kI Ana ke liye / ..' bijalI kI taraha tar3apa kara jaise sulasA ne kahA : 'sArathI-putra aura kSatriya ? merA apamAna mata karo / cupa raho . / ' 'kSatriya AtmA se hotA hai, vaMza se nahIM hotA, salasA / tere beTe rAjavaMzI nahIM, AtmavaMzI paritrAtA the / ve hajAroM ke viruddha kevala eka akele vyakti kI prANa-rakSA ke liye lar3e / apane vIratva ke liye havana ho gaye / ve apane hI liye hutAtmA hue, kisI samrATa ke liye nahIM / aura jo apane hI liye apanI AhutI detA hai, vahI saccA prajApati hotA hai / aise anapahacAne viSNuoM kI jagata meM kamI nahIM, sulasA / para unakA nAma itihAsa meM nahIM likhA jAtA / vaha zAzvata manuSya kI nAr3iyoM meM vyApa jAtA hai|' 'eka mA~ ko uttara nahIM diyA tumane, mahAvIra? mere hRdaya ke Tukar3e mujhase chIna liye gaye, aura tuma bacata nikAla rahe ho ? tuma kyoM kucha na kara sake ? sunatI hU~, mRtyu se khelate ho| to mere baccoM ko usase chIna kara kyoM na lA sake ?' ___'hara AtmA svayaM hI apane jIvana aura maraNa kA vidhAtA hai, sulasA / apane hI rAga-dveSoM se vaha apanA bhAgya racatA hai| apane kiye kA phala bhoge binA chuTakArA nahIM / karma ke isa aTala niyama-vidhAna meM koI bhagavAna yA tIrthaMkara hastakSepa nahIM kara sakatA / tere battIsa putra apanI mauta mare, koI zreNika unheM kaTavA nahIM sakatA thA, koI vaizAlaka unheM kATa nahIM sakatA thaa| * * phira bhI unheM kATA aura kaTavAyA gayA hai, yaha bhI apanI jagaha utanA hI satya hai / zoSaka samrATa aura hatyAre vaizAlika ko parama nyAya kSamA nahIM kregaa| nirNAyaka vahI hai, maiM nahIM !" ___to tuma jAo, mujhe aise bhagavAna kI z2arUrata nahIM hai| tuma satya aura nyAya ke nirNaya taka se bacate ho ?' * * *aura usa dina jo apane pUjA-kakSa ke kiMvAr3a sulasA ne banda kara diye, to phira khula na sake / * * *aba aura kisI ko vaha nahIM puujegii| apane hI ko puujegii| * * *aura haThAt use apane bhItara sunAI par3A thA : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 'hA~ salasA, kevala apanI hI pUjA karo / merI nahIM / kisI bhI bhagavAna kI nahIM / apanI vidhAtA svayaM ho jAo, to mRtyu tumhArI cerI ho jaayegii|' ___.. 'usa dina ke bAda sulasA ne eka bhI AMsU na ttpkaayaa| eka bhI sisakI na bharI / use anubhava hotA thA, ki usake ve devAMzI putra kahIM gaye nahIM haiM / usI ke bhItara lauTa Aye haiN| apanI mAtR-chAtI use bharI-bharI lagatI thii| paryAya se haTa kara usakI dRSTi dravya ke dhruvatva para khula gayI thii| isI se vaha anAyAsa hI vItazoka ho gayI thii| use lagatA thA, ki vaha eka harI ghAsa ke tinake yA titalI taka kI mA~ ho gayI hai| ___ nAga rathI bahuta samaya taka bhI putra-zoka se ubara na pAyA thaa| sulasA ko bolanA acchA na lagatA / vaha kevala sahalA kara pati ko Azvasta karatI rahatI thii| jJAna nahIM bolatI thI, kevala samvedanA se apane Aryaputra ko apanI chAtI meM saheje rakhatI thii| eka dina kisI purAnI yAda se nAga rathika kI vedanA qAbU se bAhara ho gii| taba sulasA se bole binA na rahA gayA : 'tuma to janaka ho / aise divya battIsa putra tumane mujha meM utpanna kiye / to aura kyA nahIM kara sakate ? maiM tumhArI hU~, mujha meM apane hara svapna ko rco| santAna hI to saba kucha nahIM / aura jo yahA~ utpanna hai, usakA vinAza hai hii| aura santAna bhI kisakI huI hai ? aura kauna kisI ko bacA sakA hai ? jaba hamAre zarIra hI apane nhiiN| svayam nArAyaNa kRSNa jisa abhimanyu ke mAmA the, vaha kuTila kauravoM ke cakravyUha kA AkheTa ho gyaa| kyoM svayam bhagavAna kRSNa use bacA na sake ? use jilA na sake ? aura ve kRSNa kyA apane hI ko vyAdha ke tIra se bacA sake ? bhAI-bhAI Apasa meM lar3a mare, aura kuruvaMza kA mUloccheda ho gyaa| sau putroM ke pitA dhRtarASTra ko putra-viyoga ke sivAya aura kyA milA? 'santAna ho ki koI ho, apanI mauta kA kSaNa hama sAtha lAye haiM, jo Tala nahIM sktaa| IzvaroM ne bhI ThIka samaya Ane para mRtyu kA varaNa kiyA hai| .. 'lekina suno Aryaputra, kucha bhI to kahIM jAtA nahIM / mAo yahA~, dekho, ye rahe tumhAre battIsoM putra ! . . . ' aura sulasA ne asIma mArdava ke sAtha, pati ko chAtI se cA~pa liyA / eka dina rAjamahAlaya se abhaya rAjakumAra zoka-sAntvana ko Aye the| bar3I dera taka cupa baiThe santapta mAtA-pitA ko dekhate rahe the| phira bhArI svara meM bole the : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... 225 'devI, abhaya ke hote tumhAre putra bali car3ha gaye / merI lajjA kA anta nhiiN| kAza, maiM Apake putroM ko bacA pAtA / para nahIM bacA sakA / zAyada bacA sakatA hI nahIM / mRtyu kA tarka samajha se bAhara hai| samrATa aura sevaka donoM ke liye vaha eka hI taraha kAma karatA hai| karma kA vidhAna aTala hai, kalyANI / tIrthakara aura avatAra bhI usake adhIna hote haiM / to hamArI kyA bisAta ?' bahuta dinoM se zAnta ho gaI sulasA, ekAeka tapa AI thI : 'isa upadeza ke liye magadha ke pATavI yuvarAja ne eka kiMkarI ke kuTIra taka Ane kA kaSTa kiyA, AbhArI huuN| kintu mahArAjakumAra, mujhe kisI upadeza yA tIrthaMkara kI z2arUrata nhiiN| maiM apane liye kAphI huuN| Apa sarvatra jayavanta hoM !' kaha kara sulasA ne A~sU bhIMge A~cala se abhaya rAjakumAra kI AratI utAra lI / abhaya dekhate raha gaye / yaha strI unakI sAntvanA se pare hai / yaha hamAre sAmrAjya se bAhara khar3I hai| magadha kA yAyAvara aura sarvajayI rAjaputra isa nArI kI garimA dekha kara pAnI-pAnI ho gyaa| dina aura rAta ke safeda-kAle ghor3oM para savAra ho kara, jAne kitane hI barasa kAla kI dhArA meM lIna ho gaye / sulasA kI dRSTi isa vyatItamAna para nahIM thI / vaha sahaja hI nitya vartamAna meM jIne kI abhyasta ho gayI thii| jo bhI sAmane AtA, use dekhatI thI : aura dekhate-dekhate usase guz2ara kara Age bar3ha jAtI thii| paryAyI raha kara paryAya meM avikalpa jInA use sulabha ho gayA thA / __ina pandraha varSoM meM sthitiyA~ kitanI badala gayIM thiiN| usake 'jIvanta svAmI', ve vaizAlI ke yogI rAjaputra gRhatyAga kara gaye the / suna kara use viccheda kA AghAta bhI lagA thaa| apanA hI ghara-A~gana sUnA lagA thaa| mana hI mana kahA thA : 'tuma bhI biyAbAnoM meM kho gaye? to aba loka meM mujhe kisakA sahArA rahA ?' * * 'phira sahasA hI vaha AzA se bhara AyI thI / * * 'rAjamahala chor3a kara nikala par3e ho, to zAyada kisI dina merI kuTiyA ke dvAra para A khar3e hoo ! zAyada kisI dina nIlatArA nadI ke taTa tumhArI pagacApoM se romAMcita ho utthe|' * * *aura sulamA hara rAha-bATa meM pratIkSA kI A~kheM bichAye calatI thii| . phira zramaNa mahAvIra ke vikaTa upasargoM ke udanta Aye dina sunAyI par3ate the / caNDakauzika nAga dvArA unhoMne apanA hRdaya DaeNsavA liyA sunA, to use mUrchA A .. Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 gayI thii| cAhe jaba laga AtA, ki usake apane hRdaya se rakta Tapaka rahA hai / A~cala bhIMja gayA hai| jaba bhI koI utkaTa upasarga prabhu ko hotA thA, vaha AdhI rAta sapanoM meM Dara kara jAga uThatI thI / socatI thI : 'tuma z2arUra phira kisI saMkaTa kI khAI meM kUda gaye ho|' 'tuma z2arUra phira mRtyu kI karAla DAr3ha para car3ha baiThe ho|' aura taba hAra kara vaha apanA pUjA-kakSa kholane ko vivaza ho gyii| hara upasarga kA vRttAnta suna kara, yA rAta meM duHsvapna Ane para, vaha pUjA-kakSa meM dhUpa-dIpa karake apane svAmI ke cehare kI balAyeM letI / tantara-Tone karatI, nIbU aura mirca utAratI / kacce sUta meM ba~dhI ha~DiyA para apane svAmI kI sArI alAya-balAya utAra dene kI yuktiyA~ krtii| kabhI jI bahuta hI bekAbU ho jAtA, to rAha-bATa meM saba kahIM vaha mana hI mana apane prabhu ke yAtrA-pantha para apanI chAtI bichAtI huI calatI / ki 'isa para calo, ise apanA padatrANa banA lo / merI chAtI yoM naMge pairoM se kaba taka chIloge ?' kaTapUtanA ke upasarga ko usa rAta sulasA ko jAne kaisI uddhignatA ho gayI thI, ki vaha AdhI rAta bAhara nikala kara, bhayaMkara zIta-pAle aura kohare meM jAne kahA~ bhaTakatI phirI thii| tez2a jvara se tharrAtI lauTI thii| aura kaI dina khaTiyA se uTha na sakI thI / use apane hara kaSTa, roga, bAdhA meM lagatA thA, ki vaha sArA-kucha apane 'unake liye hI vaha saha rahI hai| aura isase apane duHkha meM use eka gaharI saMtRpti aura paripUrti anubhava hotI thii| karNavedha ke upasarga ke dina use acAnaka lagA thA, ki eka ke bAda eka kaI tapatI zalAkAoM se usake zarIra ko dAg2A jA rahA hai| phira aisA dAhajvara uThA thA, ki hara pala prANa nikalane kI anI para hI vaha kaI dina jItI rahI thii| nAga rathika avizrAnta cikitsA karAtA, sevA-upacAra meM lagA rhtaa| usa asahya vedanA meM bhI vaha rathika ke zItala lepoM aura auSadhi-prayogoM para ha~sa par3atI / kahatI : 'vyartha hai yaha saba, merA vaidya koI aura hI hai| usake pAsa mahAmRtyuMjaya rasAyana hai / vaha jaba AyegA, to pala mAtra meM mere sAre roga aura kaSTa hara legaa|' __ paMcazaila kI talahaTiyoM meM mahInoM-mahInoM bhagavAna ne durddharSa tapa kiyA / sulasA ke A~gana meM hI ve tapa rahe the / anekoM ko acAnaka darzana ho jAtA thA / aneka strI-puruSa unakI jhalaka bhara pAne ko vaibhAra aura gRdhrakUTa ke kAntAroM ko chAnate phirate the| unakI kAla-kampI tapazcaryA ke aneka vRttAnta Aye dina sunAI par3ate the / suna kara sulasA ke stanoM meM dUdha umar3a AtA thA / chupA kara A~sU poMcha letI thii| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 227 para vaha prabhu kI khoja meM nahIM gaI / nahIM gaI, nahIM jAyegI / to ve svayam hI mere dvAra para AyeMge ! ' .... isa bIca kitanA pukArA tumheM apane pUjA-kakSa meM, eka bAra bhI na bole / barasoM-barasoM koI sudha na lI merI / sadA-sadA pITha phere dUra-dUra jAte dikhAI par3e ho / pIr3A se chAtI darakane lagatI hai, para kabhI mu~ha phera kara taka na dekhA / nIlatArA nadI tumheM pukAra rahI hai, maiM nahIM, mahAvIra !' 'AnA cAheMge, phira RjubAlikA ke taTa para mahAzramaNa kI carama samAdhi kI qhabara sunI thI / loka-vAyakA calatI thI ki mahAvIra jar3a, acala, zilIbhUta ho kara khar3e haiM usa nadI ke kachAra meM / usa caTTAna puruSa kI kAyotsarga mudrA para nadI mAtula uttAla ho kara TUTatI rahatI hai / tapa ke usa himAcala ke bhItara se A~dhiyA~ uThakara pRthvI kI dhurI ko hilAtI haiM / sUrya kA pratApa usake tapasteja ke Age manda par3a jAtA hai / jina bhI logoM ne prabhu kI usa antima tapo-samAdhi kA darzana pA liyA thA, ve apane bhItara zAMti kA koI gUr3ha sotA phUTatA - sA anubhava karate the / para sulasA ko yaha maMjUra na ho sakA, ki mahAvIra kI usa mahAsamAdhi nt vaha dekhane jAye / 'nahIM, mujhe nahIM dekhanI tumhArI samAdhi ! mujhe nahIM cAhiye tumhArI acala zAMti / isa saMsAra ke kaSToM para merI vyAkulatA kA anta nahIM / hama saba yahA~ eka andha bhAgya ke khilaune haiM / hamArI hara sA~sa meM yahA~ mRtyu chupI baiThI hai / kitanA anizcita, avizvasanIya aura andhA hai yaha jIvana aura astitva / balavAna sadA nirbala kI chAtI para car3hA baiThA hai / ... * kyoM janme the sulasA kI kokha se battIsa - lakSaNe, battIsa putra ? kevala eka balAtkArI samrATa kI rakSArtha kaTa jAne ke liye ? ...jaba taka manuSya kI isa niyati ko tuma na badala sako, tumhArI samAdhi kI zAMti mujhe nahIM cAhiye / maiM sAre saMsAra ke trANa ke liye santapta hU~ / kevala apanI zAMti, apane mokSa kI mujhe cAha nahIM ? maiM mA~ hU~, mahAvIra ! maiM tumhArI mahAsamAdhi ko dekhane nahIM AU~gI / ' Jain Educationa International aura phira eka dina mahAvIra arhanta kevalI ho gaye / unake kaivalya ke prabhAmaNDala se lokAloka prakAzita ho uThe / prANi mAtra ke prANa Ananda se AplAvita ho uThe / yaha samvAda suna kara sulasA ko lagA thA ki usakI rakta-zirAoM meM koI Aloka kA samudra umar3a par3A hai / eka mahAjyoti ke AliMgana meM For Personal and Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 vaha niHzeSa ho gayI hai, azeSa ho gayI hai| usakI kokha bola uThI thI : 'Aja mere battIsa beTe eka sAtha bhagavAna ho gaye !' phira usane sunA ki usake ghara-AMgana ke vipulAcala para hI, indroM aura mAhendroM ke svarga utare haiN| unhoMne carama tIrthaMkara mahAvIra kA samavasaraNa racA hai / tInoM loka aura kAla ke sAre aizvarya vahA~ puMjIbhUta hue haiM / aura usa samavasaraNa kI gandhakuTI para se trailokyezvara arhanta mahAvIra kaNa-kaNa aura jana-jana ko sambodhana kara rahe haiM / haz2AroM nara-nArI prati dina unake darzanavandana ko umar3ate haiM / kitanI hI AtmAeM unake zrIcaraNoM meM bhavasAgara ko tarane kA upAya pA gayI haiN| hA~, ananta-koTi brahmANDanAyaka mahAvIra kI pAramezvarI rAja-sabhA usake A~gana meM birAjI hai / sArA loka unake darzanoM ko umar3a par3A hai / lekina sulasA na gii| apane pUjA-gRha ko banda karake kaI dina vaha usI meM baiThI raha gaI thii| divA-rAtri dhUpa-gandha se base usa saumya dIpAlokita kakSa meM ghuTanoM ke bala ekAsana meM avicala ho rahI thI / mana hI mana kahatI calI gaI thI: 'kitanA-kitanA pukArA tumheM, havAoM para, dizAoM para / apanI phaTatI huI chAtI meM se / mauta ke paMje meM se / vinAza kI bahiyA para se / tanu-vAtavalaya ke tIra para khar3e ho kara tumheM pukArA, ki eka bAra merI rAha Ao / maiM janamajanama se tumhArI pratIkSA meM chAtI bichAye baiThI huuN| tuma yahIM kahIM AsapAsa se guz2ara gaye hoge, saikar3oM bAra / magara mere dvAra na Aye / sulasA kI z2aqhmoM se tAra-tAra chAtI ko dekhane kI himmata tumheM na huii| kyoMki o anuttara ke yogI, sulasA kI usa vedanA kA uttara tumhAre pAsa nahIM thaa| . . ___ 'phira tumhAre brahmANDIya dharma-darabAra meM mere Ane kA kyA prayojana ho sakatA thA? kyoM AUM Aqhira? kyA hai tumhAre pAsa mujhe dene ko ? aura phira lagatA nahIM, ki mujhase bAhara kahIM aura tumhAre Izvaratva kA siMhAsana bichA hai| indroM aura mAhendroM ke samavasaraNa meM to tuma Aja Aye ho / para sulasA kI kuTiyA meM to tuma tabhI A gaye the, jaba tuma vaizAlI ke vaikuMTha-vilAsI rAjamahala meM rahate the| vipulAcala ke samavasaraNa meM to deza-kAla ke aneka kUTa-cakroM kA bhedana karate hue tuma Aye ho / lekina mere bhItara to tuma anAyAsa eka rAta mapane kI parAgavIthI se cupacApa A gaye the / * * Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 229 'usa dina se Aja taka tuma anavarata merI zirAoM ke rakta meM cala rahe ho / mere eka-eka rakta-koza meM hara dina tumhAre saiMkar3oM samavasaraNoM kI racanA ho rahI hai| 'mere roma-roma meM se tumhArI divya-dhvani nirantara jhara rahI hai| mere urumaNDala meM tuma hara savere nayA janma le rahe ho / merI trivalI kI buniyAda para tumhAre anAhata prakAza ke mahala jhUma rahe haiN| . . . aura martya manuSya kI isa mA~ ko dene ke liye tumhAre pAsa koI uttara nahIM hai, mahAvIra ? _ 'nahIM, maiM tumhAre samavasaraNa meM nahIM AUMgI, o trilokInAtha tIrthaMkara ! nahIM AU~gI / nahIM aauuNgii| nahIM aauuNgii|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvahArA kI prabhutA usa kAla usa samaya, pAMcAla deza ke ambar3a parivrAjaka pazcimAMcala meM vaidika dharma ke eka pratApI netA the / ve bhAradvAja RSi-kula kI santAna the / zukla yajurvedI zAkhA ke mumukSu brAhmaNa the| rAjarSi pratardana ko unhoMne apane jJAna-guru ke rUpa meM pAyA thaa| svabhAva se hI ve anagAra saMnyAsI aura parivrAjaka the / loka meM ve SaDaMga veda-vidyA ke pAragAmI vikhyAta the / kAmpilyapura ke nivAsI the / nagara se dUra atibhadrA nadI ke vanAMcala meM unakA eka vizAla Azrama thA / usameM unake sAta sau ziSya nivAsa karate the| ye saba parivrAjaka caryA se rahate the, aura parabrahma kI paryupAsanA karate the / nirantara veda-vedAMga ke adhyayana meM saMlagna rahate the| aMbar3a parivrAjaka kASAya veza paridhAna karate the| tridaNDa, kamaNDalu dhAraNa karate the| unake gale meM ekAkSo rudrAkSa kI mAlA zobhatI thii| kalAI para gaNetrikA pahanate the, aura anAmikA uMgalI meM tAMbe kI pvitrii| kintu mRttikA pAtra, kASThAsana, AdhArI, aMkuza, kaizarikA-pramAjika, chatra, upAnaha, pAdukA Adi parivrAjakoM ke nAnA upakaraNoM kA parigraha unhoMne tyAga diyA thaa| ve svataMtra cetanA ke vyakti the, svatantra Atma kA anusaraNa karate the| eka bAra ve gaMgA kI ghATI meM parivrAjana kara rahe the| tabhI vahA~ vicarate kucha pApitya zramaNoM se acAnaka unakI bheMTa ho gaI / unakI anagAra aura aparigrahI jIvana-caryA se ve behada prabhAvita hue| tabhI se ve cupacApa pArzvanAtha ke catura AyAma dharma kA AcaraNa karane lage the| ve bahatI huI nadI kA kevala eka 'prastha' jala grahaNa karate / ayAcita Ane vAle AhAra ke kucha grAsa lete / binA diyA huA kucha bhI grahaNa nahIM karate / atithi bhAva se vicarate the / cAhe jaba cAhe jahA~ cala dete the| nirantara parivrAjana, avirAma yAtrA, yahI unake mana svataMtra AtmA kI jIvana-caryA ho sakatI thii| una dinoM bhagavAna mahAvIra, campA ke jambUvana caitya meM samavasarita the / tabhI ambar3a parivrAjaka apanI niruddezya pada-yAtrA meM vaizAlI pahu~ce the / vahA~ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 231 unhoMne arhanta mahAvIra kI sarvajJatA aura sarvapriyatA ke viSaya meM bahuta kucha sunaa| ve bahuta bhAvita ho aaye| mahAvIra ke smaraNa mAtra se unheM romAMcana, prasvedana, azrupAta hone laga jAtA / so eka adamya AkarSaNa se khiMce ve campA cale Aye / rakta-kamalAsana para dedIpyamAna prabhu kI prema-mUrti ko dekha ve hila utthe| arhat ke kaivalya-teja ko sAmane pAkara unheM Rk-maMtroM aura chAndogya ke sUtroM kA sAkSAtkAra-sA huaa| ambar3a svayam bhI maMtra-draSTA the| unhoMne svAnubhava se prerita ho kara aneka maulika RcA aura sUtroM kI racanA kI thii| mahAvIra kI pAradarza deha meM unhoMne apane una sAre mantroccAroM ko mUrtimAna dekhA aura sunaa| tIna pradakSiNA dekara unhoMne prabhu kA abhivandana kiyA, aura samumkha ho kara nivedana kiyA : 'he nAtha, aisA to kaise kahU~ ki maiM Apake citta meM varta / kintu Apa mere citta meM varte to phira mere liye anya kisI kA prayojana na raha jAye / aneka dhUrta guru kopa, kRpA, tuSTi, anugRha Adi ke nAnA abhinaya karake sarala saMsAriyoM ko chalate haiN| kahate haiM, ki hameM prasanna karo aura phala pAo / lekina cintAmaNi ratna to acetana hote hue bhI phala detA hai / 'dekha rahA hU~, arahat mahAvIra to nirantara kRpAvanta haiM, phalavanta haiM, premavanta haiM / ve prema karate nahIM, anugRha karate nahIM, vaha unameM se ayAcita hI sadA pravAhita hotA rahatA hai| isI se he vItarAga, ApakI sevA se bhI adhika Apake Adeza kA pAlana kRtakRtya karatA hai / 'pAyA hai jinezvara kA upadeza / ki AtmA ke bhItara karma-mala kA Azrava saMsAra kA kAraNa hai| ki Atma-saMvaraNa kara use roka denA, mokSa kA kAraNa hai| saMsAra duHkha hai / mokSa sukha hai / jisameM sukha dIkhe vahI kro|' * * arhatoM ke isa dharmopadeza se ananta kAla meM ananta AtmAe~ tara gaIM / dInatA kA tyAga kara prasanna citta se, jo kevala arhat ke isa Adeza para calatA hai, vaha anAyAsa karma ke paMjara se mukta ho jAtA hai / ' . ' darzana pA kara anugRhIta huA, paramAtman / ' aura ambar3a parivrAjaka deva kI bhA~ti animeSa dRSTi se prabhu ke premAspada zrImukha ko tAkate raha gaye * / acAnaka unheM sunAI par3A : / 'AtmarUpa hone ke liye arhata aura usake Adeza kA bhI atikramaNa kara jAnA hotA hai, devAnupriya ambar3a !' 'apUrva suna rahA hUM, bhagavan !' 'svabhAva kA hara agalA anubhava apUrva aura abhinava hotA hai, AyuSyamAn / ' 'yaha vANI ananya hai, azrutapUrva hai, maulika hai, bhnte|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 'tujhe patA nahIM, saumya, para tU anAyAsa bhItara kI AbhA se maNDita hai / tere mukha para ArhatI mudrA hai / ' romAMcana se ambar3a parivrAjaka sihara Aye / unakI A~kheM kisI abUjha prIti se chalaka AIM / zrIbhagavAna ullasita ho Aye : 'kAmpilyapura meM tU eka sAtha sau gharoM meM AhAra letA hai, aura sau gharoM meM nivAsa karatA hai, saumya / aura phira bhI tU eSaNA se Upara hai, aura anagAra hai| tU AtmA hai| tU anirbandha hai / ' 'prabhu kA anugRha pA kara maiM kRtakAma huA / kadAcit prabhu kA prema bhI pA sakU~ / ' bhagavAna niruttara, anuttara ho rahe / unake kRpA-kaTAkSa se A~kha milate hI ambar3a ko lagA ki unakA zarIra ur3A jA rahA hai / ve anaMga hue jA rahe haiM / ve thama kara Thaura pAnA cAhate haiM / kahIM apanI iyattA ko rakhanA aura dekhanA cAhate haiM / ThIka tabhI bhagavAna bole : 'rAjagRhI jA rahe ho, AyuSyamAna ambar3a parivrAjaka ?' 'parivrAjaka kI pratyeka patha-rekhA prabhu ke karatala meM prakAzita hai / sarvajJa mahAvIra se kyA chupA hai ? ' 'rAjagRhI ke sAlavana vartI sevaka grAma meM nAga rathakAra kI patnI sulasA rahatI hai / mRdu vacana se usakI kuzala pUchanA / aura use hamArA dharmalAbha kahanA / ' suna kara ambar3a parivrAjaka Azcarya se stambhita ho rahe / sAre samavasaraNa meM sannATA chA gyaa| tInoM lokoM ne sunA / tInoM kAloM ne sunaa| havA, pAnI, AkAza, prakAza bhI suna kara caukanne ho rahe / sura, asura, manuSya, nAga, gandharva yakSa, kinnara, jalacara, nabhacara, thalacara saba dekhate raha gaye / sunate raha gaye / lokAloka kI asaMkhyAta jagatiyoM 'se, trilokapati mahAvIra ne nAma le kara yAda kiyA, kevala rAjagRhI kI eka akiMcana rathika patnI sulasA ko ? usakA kuzala pUchA ? use dharmalAbha preSita kiyA / jisa mahAvIra ke kiMcit kRpA-kaTAkSa ko pAne ke liye bar3e-bar3e rAjAdhirAja, tapasvI, zakrendra aura mAhendra taka tarasate the / jinake zrImukha se eka-bAra 'dharmalAbha' kA AzIrvacana sunane ke liye AryAvarta kI samrAjJiyA~, mahArAniyA~, rAja Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 kanyAe~ kaThora vrata aura tapasyAe~ karatI thiiN| usa cakravatiyoM ke cakravartI ne sulasA jaisI eka adanA, anajAna, anasunI nArI kA kuzala-kSema puchavAyA ? eka nagaNya rathika-patnI ko dharmalAbha bhejA ? eka tridaNDI parivrAjaka ke hAtha, khule Ama, asaMkhya manuja, danuja, deva, samrATa, tiryaJcoM ko bharI sabhA meM ? ambar3a parivrAjaka ke Azcarya kI sImA nahIM hai / ve rAjagRhI kI rAha para pavana ke vega se padayAtrA kara rahe haiM / ve vyagra haiM ki kaba pahu~ceM usa sAlavana ke sevaka purave meM, aura kaba usa adbhuta strI ko dekheM, jisa para trilokInAtha mahAvIra akAraNa hI kRpAvanta haiM / ambar3a kA citta isa eka mAtra jijJAsA aura vAsanA meM hI saMkendrita hai / ve anukSaNa yaha jAna lene ko Atura haiM, ki sevaka varga kI eka sAmAnya nArI ne, kisa zakti ke bala AtmajayI mahAvIra kA hRdaya jIta liyA hai| apane kisa saundarya kI citavana se usane vItarAga arhat ke hRdaya-padma para aisA akSuNNa Asana jamA liyA hai ? aisA acUka ekAdhikAra sthApita kara liyA hai ? ambar3a parivrAjaka apane jIvana kI eka sarvopari jIvanta upalabdhi ko dekhane jA rahe the| unake paira mAno dharatI para nahIM, havA meM par3a rahe the / dUra para rAjagRhI ke haMsa jaise ujale saudha, bhavana aura suramya udyAna dIkhane lage haiM / ratnima rAja prAsAda aura mandiroM ke suvarNa zikhara / una para ur3atI kezariyA dhvajAoM kI paramparA / vaibhava kI isa alakApurI meM AryAvarta kA cakravartI samrATa zreNika rahatA hai| rAjamAtA celanA devI rahatI haiM / samudra paryanta pRthvI ke hara taTa para jinake pota laMgara DAlate haiM, aise dhanazreSThi rahate haiM / diggaja sUrI aura sUramA yahA~ nivAsa karate haiM / inameM se kisI ko bhI sarvajJa prabhu ne yAda na kiyA, apanA 'dharmalAbha' na kahalAyA / yAda kiyA hai kisI anajAna sArathI-patnI sulasA ko / kevala usI kI kuzala pUchI hai / kevala usI ko bhejA hai dharmalAbha' / jisakA nAma, gA~va, ghara bhI rAjagRhI meM koI na jAnatA hogaa| isa bhavya mahAnagarI kI ratna-chAyA meM kahA~ khoI hogI vaha sulasA ? . . ambar3a RSi samvedita ho Aye / veda kI aditi, gAyatrI, sAvitrI unheM yAda Ane lgii| unake tez2a kadama jaise pRthvI se haTa kara par3a rahe haiN| lekina ve sAlavana ke usa sevaka-grAma meM jA rahe haiM, jahA~ zuddha pRthvI hai| jahA~ prakRti svayaM hai / jahA~ mATI ke ghara haiM, jinameM mATI ke dIye jalate haiN| jahA~ vanaspati manuSya ke sAtha jur3I huI hai| ____ ambar3a parivrAjaka kI gati sthira aura dhImI ho gaI / ve Azvasta bhAva se dharatI para calane lge| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 zarada Rtu ke savere kI mulAyama dhUpa meM puravA prasannatA se nahA rahA hai / zAla vRkSoM meM zItala nIlI havA Dola rahI hai| Arya ambar3a ne apane lakSita ghara kA anusandhAna pA liyA hai| * * *thor3I hI dera meM vaha dvAra unheM khulA dikhAI par3A, jahA~ sulasA rahatI hai| dvAra jaise kisI kI pratIkSA meM hai| Arya ambar3a eka zAla vRkSa ke tane kI oTa ho rahe / ve khula kara sIdhe sAmane AnA nahIM caahte| vaisA kareMge to sulasA ke hRdaya kI guhA taka kaise pahuMca skeNge| unheM jAnanA hai, pahacAnanA hai usa nArI ko, usakI usa cumbakI zakti ko, jisane mukta mahAvIra ko khIMca liyA hai| bA~dha liyA hai| ambar3a dvAra para TakaTakI lagAye rhe| ki haThAt pUjA-kakSa se nikala kara sulasA dvAra para A khar3I huI / divo-duhitA USA ko RSi ne sAmane khar3e dekhaa| sulasA atithi ke liye dvArApekSaNa kara rahI hai / atithi ko AhAra-dAna diye binA vaha bhojana nahIM karatI / Arya ambar3a ne apanI vaikriya-labdhi se apanA rUpa badala liyaa| apanI asaliyata ko chupA liyaa| * * *aura sulasA ke dvAra para acAnaka eka sAdhu khar3A dikhAI par3A / usane pukArA : 'bhikSAm dehi annapUrNe!' sulasA sthira cupa ekaTaka usa sAdhu ko cIhnatI khar3I raha gaI / use lagA, yaha asalI vyakti nahIM hai| usane dAsI ko bulAkara AjJA dI ki vaha sAdhu ko bhikSA de de| aura vaha svayaM dvAra-pakSa meM calI gii| ambar3a sulasA ke atithi na ho ske| vikriyA-labdhi ke camatkAra ko sulasA na jhuka sakI / ambar3a ko pratyaya huA ki yaha komala kamalanAla kisI caTTAna meM se phUTI huI hai / ambar3a dAsI se bhikSA lekara cala par3e, aura unhoMne vaibhAra kI talahaTI ke eka tApasa-Azrama meM DerA jamAyA / aura ve soca meM par3a gaye ki kaise sulasA ke hRdaya taka pahu~cA jAye ? koI acUka yukti unheM nahIM sUjha rahI thii| ____ ambar3a parivrAjaka koI mAMtrika-tAMtrika nahIM the / kintu unakI tapolakSmI kI sevA meM Rddhi-siddhi, maMtra-taMtra hAtha bA~dhe khar3e rahate the| apane sat, Rt, tapas ke teja se unheM mahAatharvaNa kI kaI vidyAe~ svataH siddha ho gaI thiiN| para inakA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235 upayoga unhoMne kabhI na kiyA thaa| lekina isa samaya ve eka aise durgama se gujara rahe the, ki jahA~ rAstA asUjha ho gayA thaa| tabhI zukla yajurveda kI eka amogha vidyA unake bhItara prakaTa huii| usane kahA : 'brahmarSi ambar3a deva, mujhe AjJA deM, aura maiM Apako rAjagRhI meM kahIM bhI, bar3e se bar3e devatA, devAdhideva, tIrthaMkara ke rUpa meM prakaTa kara duuNgii| taba Apako patA cala jAyegA ki sulasA kA ArAdhya kauna hai ?' vidyA antardhAna ho gayI / aura Arya ambar3a ko mArga kA saMketa mila gyaa|... eka savere sArI rAjagRhI meM udanta phaila gayA, ki nagara ke pUrva dvAra para sAkSAt brahmA prakaTa hue haiN| ve padmAsana meM birAjamAna haiN| unake cAra mukha aura cAra bhujAe~ haiN| unhoMne brahmAstra, tIna akSasUtra tathA jaTA-mukuTa dhAraNa kiye haiN| unake bAyIM ora sAvitrI birAjI haiN| aura pAsa hI unakA vAhana haMsa khar3A hai / aura ve vartamAna kAla kI vidhAtrI vANI bola rahe haiN| so brahmA ke darzanArtha rAjagRhI ke tamAma AbAla-vRddha-vanitA nara-nArI, nagara ke pUrva dvAra ko ora umar3a par3e haiN| sulasA kI saheliyA~ bhI darzana ko calI to usake dvAra para pahuMcI aura bolI ki : 'calo devI, nagara ke pUrva dvAra para sAkSAt brahmA avatare haiM, hama bhI unake darzana kA puNya-lAbha kareM / ' sulasA cupa raho / usane koI uttara na diyaa| saheliyoM ke bahuta nihorA karane para vaha dhIre se bolI : ___'mujhe kisI brahmA ke darzana nahIM karane / maiM jAna gaI hU~ ki merA kartA, dhartA, hartA kahIM anyatra koI nhiiN| vaha maiM svayaM hI huuN| yadi kahIM koI sRSTi ke kartA, vidhAtA brahmA hote, to aisI g2alata sRSTi kyoM kara racate, jisameM mere nirdoSa battIsa beTe, binA kisI aparAdha ke hI kATa DAle gaye / aisI viSama sRSTi jinhoMne racI hai, aise koI brahmA sacamuca kahIM hoM bhI to mujhe unake darzana nahIM karane / ' saheliyA~ mu~ha tAkatI raha gaI / unake pAsa sacamuca hI sulasA ko dene ko koI uttara nahIM thaa| ve bahuta nirAza ho kara brahmA ke darzana ko calI gii| * rAjagRhI ke lAkhoM nara-nArI brahmA ke darzana ko Aye / unakI vANI meM nahAye, aura kRtArtha hue| lekina brahmA ne spaSTa lakSita kiyA : ki kevala sulasA hI unake darzana ko nahIM AI hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 nikhila ke vidhAtA brahmA apanI isa parAjaya se mlAna aura udAsa ho gye| ve saba ke dekhate-dekhate vahA~ se antardhAna ho gye| phira eka savere rAjagRhI meM eka udanta phailA, ki nagara ke dakSiNa dvAra para garur3a ke vAhana para ArUr3ha sAkSAt loka-pratipAlaka viSNu bhagavAna prakaTa hue haiN| ve sahasra bAhu, sahasrAkSa aura sahasrapAda janArdana haiM / unhoMne zaMkha, cakra, gadA, padma, khar3ag Adi lokatrANa ke aneka upakaraNa dhAraNa kiye haiN| unake vAma kakSa meM bhagavatI lakSmI virAjI haiN| ve vartamAna loka ke paritrANa kI amogha maMtra-vANI uccarita kara rahe haiN| * *aura lo, rAjagRhI kI samasta prajA unake darzana ko umar3a par3I hai| usa dina phira sulasA kI kucha antaraMga saheliyoM ne A kara usase anurodha kiyA ki : 'calo sulasA, paritrAtA nArAyaNa svayaM tumheM darzana dene Aye haiM / ve tumhAre putroM ko jIvanadAna dekara tumhAre kaSTa ko hara leNge|' sulasA ko sunakara ha~sI A gaI / vaha dRr3ha kintu kAtara roSa ke svara meM bolI : 'kaise vicitra haiM ve paritrAtA, pratipAlaka viSNu ki mere putroM ko unhoMne apanI mauta marane ko chor3a diyaa| aura aba ve unheM jIvanadAna dene Aye haiM ! nahIM, mujhe aise viSNu ke darzana nahIM karane / maiM acchI taraha jAna gaI hU~, ki merA koI kartA, dhartA, hartA nahIM / merA koI pAlanahAra yA tAranahAra nahIM / vaha maiM svayaM hI hU~ / vaha mere divaMgata beTe svayaM hI haiN| yadi aise koI tAranahAra viSNu sacamuca kahIM astitva meM hoM bhI, to mujhe unake darzana nahIM karane, mujhe unakI vANI nahIM sunanI / mujhe unakI jarUrata nahIM hai| maiM aba kisI bhrAnti meM nahIM huuN|' ___ saheliyA~ niruttara ho gii| saca hI sulasA ke prazna kA uttara kisI ke pAsa nahIM / ve saheliyA~ bahuta hatAza aura kiMkartavya-vimUr3ha ho, apanI rAha lauTa giiN| nagara ke dakSiNa dvAra para sArI rAjagRhI sAkSAt nArAyaNa mahAviSNu ke darzana ko umdd'ii| unakI trANadAyinI vANI suna kara Azvasta huii| kintu mahAviSNu ne spaSTa lakSita kiyA, ki sArA AsapAsa kA loka unake darzanArtha AyA, lekina akelI sulasA hI usa lAkhoM kI bhIr3a meM kahIM na dikhAI pdd'ii| loka ke pAlanahAra aura tAranahAra nArAyaNa isase bahuta hatAza aura udAsa ho gaye / hAra mAna kara ve sabake dekhate-dekhate antardhAna ho gye| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 phira eka dina rAjagRhI meM udanta phailA ki nagara ke pazcima dvAra para sAkSAt mahAkAlezvara zaMkara avatarita hue haiM / ve vRSabha ke vAhana para ArUr3ha haiM / unake lalATa para candramA zobhita hai| unakI jaTA meM gaMgA phUTa rahI hai / bhagavatI pArvatI unake aMga-saMga aTUTa jur3I haiM / ve mahezvara gajacarma paridhAna kiye haiM / ve trilocana haiN| unakI digambara deha para bhasma kA aMgarAga Alepita hai / bhujAoM meM khaTvAGga, trizUla aura pinAka dhAraNa kiye haiM / unakI nIlakaNTha gardana ruMDa-muMDoM kI mAlA se maNDita hai / unake gaNoM ke rUpa meM nAnA bhUta-pizAca, vaitAlika unakI sevA meM prastuta haiM / ve vartamAna kAla kI vakra aura viSama dhArA ko apane tANDava nRtya se chinna-bhinna kara, maMgala kalyANa kI nUtana zaMkarI dhArA pravAhita karane Aye haiM / unakI vANI meM eka sAtha rudra roSa, aura sarvatoSa ke maMtra uccarita ho rahe haiM / isa bAra to sArA magadha janapada unake darzanoM ko umar3a AyA hai / janajana ko sarvakAmapUrana zAMbhavI kRpA aura dIkSA prApta ho rahI hai / mulasA kI eka abhinna sahelI Aja phira usase devAdhideva zaMkara ke darzana kA anurodha karane AyI 'calo mulasA, mahAkAla ke svAmI svayaM tumhAre putroM ko kAla ke kavala se chInakara tumhArI goda meM lauTA dene Aye haiM / anekoM mRtakoM ko punarjIvana de kara ve apanI saMjIvanI zakti kA pramANa de rahe haiM / ' sulasA apanI jAjvalya ekAgra dRSTi se AkAza ke zUnya ko bhedatI - sI bolI : 'nahIM vaijayantI, mujhe kisI mahAkAlezvara ke darzana nahIM karane / yadi ve svayaM mahAkAla hote, aura kAla ke svAmI hote, yadi ve apane dAve ke anusAra mRtyuMjayI hote, to kisa nyAya se unhoMne mere niraparAdha beToM ko apane AjJAkArI kAla kA grAma ho jAne diyA / aura aba kisa nyAya se ve mere kAla-kavalita beToM ko lauTAne Aye haiM 'nahIM vaijayantI, maiM nahIM AU~gI / aise koI mahAkAlezvara zaMkara sacamuca sattA meM vidyamAna bhI hoM, to mujhe unase koI prayojana nahIM / 'mujhe nizcita pratIti ho gaI hai, ki merA aura mere putroM kA karttA, dhartA, hartA mere aura unake svayaM ke sivAya, anyatra kahIM koI nhiiN| hama svayaM hI apane karttA, dharttA aura harttA haiM / svayaM hI apane jIvana aura maraNa ke svAmI, vidhAtA, paritrAtA haiM / hama svayaM hI mahAkAla mRtyuMjaya ho kara, apane ko mRtyu se ubAra makate haiM / kisI anya Izvara, deva, danuja manuja kI aisI sattA nahIM jo mujhe mRtyu de sake, yA usase tAra sake / merA taraNa tAraNa, mere sivAya anya koI nahIM / ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 vaijayantI suna kara stabdha raha gii| sulasA ke isa prazna kA sacamuca koI uttara usake pAsa nhiiN| vaha bahuta parAhata, zlatha pagoM se apanI rAha lauTa gii| dUra-dUra ke aneka janapada mahAkAlezvara bhagavAna zaMkara ke darzana ko umdd'e| unakI pralayaMkArI tANDava lIlA, aura zaMkarI vANI se unake sAre pApa-tApa zAnta ho gaye / para mahezvara zaMkara ne spaSTa lakSita kiyA, ki lakSa koTi mAnavoM ke isa muNDa-samudra meM sulasA kA vaha tapojjvala ceharA kahIM na dikhAI pdd'aa| manuSya mAtra unake darzanArtha Aye, kevala sulasA nahIM aaii| devAdhideva zaMkara ne pahalI bAra apane paramezvaratva ko, apanI mRtyaMjayI mahAkAla sattA ko parAjita paayaa| ve eka akiMcana mAnavI se hAra gye| ve bahuta hataprabha aura Ahata ho kara, lAkhoM A~khoM ke dekhate, haThAt antardhAna ho gye| Aryaputra nAga rathika sadA ekAgra citta se apanI rathazAlA ke bhItara, nAnA AviSkAra, nirmANa aura zilpa meM saMlagna rahate the| bAhara kI duniyA se koI prayojana nahIM rakhate the| ve jo bhI kucha karate, usameM mAtra sulasA ke iMgita kA anusaraNa karate the| eka dina nAga rathika svayaM Azcarya se bhare sulasA ke pAsa, pUjA-gRha meM daur3e Aye / harSita aura romAMcita hote bole : 'devI, rAjagRhI kI uttara dizA meM, ThIka hamAre puraveM ke prAMgaNa meM jinendra bhagavAna kA bhavya divya samavasaraNa devoM ne racA hai| usakI gaMdhakuTI para AsIna tIrthaMkara prabhu bhavyoM ke kalyANa hetu dharma dezanA kara rahe haiN| vipulAcala para hama mahAvIra prabhu ke samavasaraNa meM na gaye, to jAna par3atA hai ve svayaM hameM darzanaupadeza aura AzvAsana dene ko hamAre purave ke ThIka bAhara A upasthita hue haiM / calo devI, darzana kareM, aura una prabhu kA anugRha prApta kreN|' kSaNa bhara sulasA cupa rahI / phira tapAka se bolI : 'Apa kisa bhrAMti meM par3e haiM, Aryaputra / kisI tIrthaMkara ko hamArI par3I nahIM, vaha mahAvIra ho ki aura koI / aura mahAvIra kyoM Ane lage ? Ate to tabhI A jAte mere dvAra, jaba vipulAcala para unakA prathama samavasaraNa huA / jAnatI hU~, hamAre jIne-marane se unheM koI prayojana nahIM / nahIM, mujhe kisI mahAvIra ke darzana nahIM karane / use darzana denA hogA to svayam mere dvAra para AyegA !' ___ kahatI huI vaha pUjA-gRha se bAhara A kara, dvAra para atithi kI pratIkSA karane lagI / nAga rathika mana mAre, mUka usake pIche khar3e raha gye| tabhI sulasA kI eka antaraMga priya sakhI jayanA A kara bolI : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 239 'pyArI sulasA, bhUla jA mahAvIra ko / hamAre purave ke bAhara paccIsaveM tIrthaMkara prakaTa hue haiN| aneka devendroM aura mAhendroM ke svargoM dvArA ve samavasarita aura sevita haiM / candana lepa-sI zItala vANI bolate haiM / unake darzana mAtra se sAre bhavatApa zAnta ho jAte haiM / calo rAnI, unake darzana zravaNa dvArA apanI pIr3A se nistAra pAo / ' sulasA aTTahAsa karake ha~sa par3I : Aja taka to caubIsa tIrthakara hI sunatI AyI hU~ / ye paccIsaveM tIrthaMkara acAnaka kahA~ se Tapaka par3e ? caubIsaveM aura carama tIrthaMkara to isa samaya loka meM kevala varddhamAna mahAvIra haiN| unake hote aura koI paccIsavA~ tIrthaMkara kaise ho sakatA hai / jAna par3atA hai, jayanA, koI chadma tIrthaMkara apane indrajAla se sarala lokajanoM ko Thagane nikala par3A hai / maiM kisI bhrAnti meM nahIM, jayanA, aura mujhe kisI jinendra kI darakAra nahIM ! jayanA ne sulasA kI chAtI meM dabe duHkha se kAtara ho kara kahA : 'eka bAra svayaM hI cala kara dekha, sulasA, tabhI to patiyA sakegI ki satya kyA hai aura asatya kyA hai ?' 'maiM dekha kara bhI nahIM patiyA sakatI, jayanI / svayaM carama tIrthaMkara mahAvIra kA samavasaraNa vipulAcala para huaa| tInoM loka aura tamAma carAcara sRSTi ne unakA sAkSya prastuta kiyA / narezvara, surezvara, asurezvara, kIr3I-kuMjara taka ne unakI sarvajJatA kA pramANa paayaa| maiMne apanI A~khoM vipulAcala para deva-sRSTiyoM ke jAjvalyamAna vimAnoM ko utarate aura samavasaraNa racate dekhA / phira bhI maiM trilokapati arhanta mahAvIra ke samavasaraNa meM na gaI / phira isa paccIsaveM tIrthaMkara kA maiM kyA karU~gI ! ' 'tuma jaisI satI aura jJAninI ko aisA haTha nahIM zobhatA, sulasA / sAkSAt sarvajJa arhanta se tUne mukha mor3a liyA / kyA sArI manuSya kI jAti se tuma itanI alaga ho, ki jIva mAtra prabhu ke darzanArtha umar3e aura tuma na gaIM ?' 'hA~, jayanA, maiM sabase bahuta alaga janmI hU~, apanI mA~ ke garbha se hI / mujha jaisI hatabhAginI aura kahA~ pAogI ? lekina apanI hI AtmA kI pukAra ko anasunI kara, kisI tIrthaMkara kI vANI meM sAntvanA kaise khoja sakatI hU~ ? kisI arhanta ne Aja taka yaha AzvAsana nahIM diyA, ki vaha apane sivAya kisI anya AtmA kA uddhAra kara sakatA hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 sulasA kI vANI eka sAtha tarala aura anala ho AI : 'mahAvIra ko taba se jAnatI hU~, jaba ve tIrthaMkara nahIM hue the / jaba ve vaizAlI ke nire spapna-vihArI rAjaputra the / unakI mRtyuMjayI tapasyA kI bhI sAkSI rahI maiM / aura unake arhanta rUpa se bhI aparicita nahIM hU~ maiM / aura una trikAlajJAnI se merA duHkha anajAnA nahIM hai / para mujhe patA hai ki hataputrA manuSya kI mA~ ko dene ke liye unake pAsa koI uttara nahIM hai / ve apane mRtyuMjayI ho sakate haiM, mere aura mere beToM ke nahIM, Aryaputra nAgadeva ke nahIM, tumhAre nahIM, kisI ke nahIM / kevala apane / unakA spaSTa vacana hai, ki hara AtmA apanI karttA, dharttA, harttA svayaM hI hai / vaha kisI anya kA duHkha harane yA trANa karane meM samartha nahIM / 'to suno jayanI, jaba apanI karttA, dharttA, harttA maiM svayaM hI hU~, to phira kisI jina yA tIrthaMkara ke pAsa kyA jhaka mArane jAU~ ? aise asamartha arhanta se merA kyA prayojana ho sakatA hai ? jaba apane A~gana meM baiThe mahAvIra taka ko dekhane-sunane nahIM gaI, to yaha paccIsavA~ tIrthaMkara kisa kheta kI mUlI hai ? nahIM jayanA, maiM apane liye kAphI hU~, mujhe kisI trAtA, upadeSTA, arhanta kI jarUrata nahIM / ' kaha kara sulasA lauTa kara druta pagoM se apane pUjA gRha meM jA kara banda ho gaI / nAgadeva aura jayanA Ahata, pIr3ita tAkate raha gaye / . udhara uttara ke prAMgaNa vartI samavasaraNa kI mUrdhA para virAjita paccIsaveM tIrthaMkara ne apanI yaugika dUra-zravaNa zakti se sulasA, nAgadeva aura jayanA ke isa sAre vArtAlApa ko suna liyA / aura phira tIna dina ve ajasra vANI meM divya dhvani karate hue lakSa-lakSa nara-nArI ko maraNa se tara jAne kA amRtopadeza pilAte rahe / sA~sa roka kara pala-pala sulasA kI pratIkSA karate rahe / para una haz2AroM-lAkhoM mAnavoM ke mahAsAgara meM sulasA kA vaha USA - mukha unheM kahIM na dikhAyI par3A / sArA jagata paccIsaveM tIrthaMkara ke darzana aura pratibodha - lAbha ko AyA / kevala mulasA nahIM AyI / Akhira ve paccIsaveM tIrthakara antima rUpa se nirAza aura udAsa ho gaye / aura lakSa-lakSa A~khoM ke dekhate unakA vaha devopanIta samavasaraNa, bAdala ke mahalo sA bikhara gayA / aura usameM ve tIrthaMkara svayaM bhI jAne kahA~ lupta ho gaye / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zukla yajurveda kI devaMkarI vidyA kAragara ho gaI / mahAnubhAva ambar3a parivrAjaka ko patA cala gayA ki sulasA kisakI paryupAsanA karatI hai / vaha apane se bAhara ke kisI Izvara, devatA yA arhanta kI ArAdhanA nahIM krtii| vaha apane hI svAdhIna Atma kI ArAdhikA hai / kyA apane hI ko pyAra karane aura pUjane kI sAmarthya vaha pA gayI hai ? ___ mahAvIra taka kI zaraNa meM jAnA usane svIkAra na kiyA ! ambar3a RSi ko spaSTa pratIti ho gaI, ki yahI to sulasA kI vaha zakti hai, jisake bala usane mahAvIra ke hRdaya meM Asana jamA liyA hai| aura apanI bhakti se mahAvIra ko usane apane hI bhItara upalabdha kara liyA hai / usakI cetanA meM prema hI prajJA aura zakti meM jvalita ho uThA hai| bhakti usake citta meM anAyAsa zakti ke sAtha samanvita ho gaI hai / 'kasmai devAya' ke anAdi prazna kA uttara usane apane saMtrAsa meM se svayaM hI prApta kara liyA hai| svayaM mahAvIra usake usI kendra meM se bole the / so vaha bhItara samAdhAna pA gaI thI, para bAhara sRSTi kI mA~ nArI kA dAvA rudra aura aTala prazna bana kara khar3A thaa| ambar3a parivrAjaka ko 'bRhadAraNyaka upaniSada,' kA vaha sUtra smaraNa ho AyA : atha po'nyA desatAm upAste anyo'sau anyau ' hama asmAti na sa veda, yathA pazurevaM sa devatAnAm / -ki 'jo vyakti bhagavAna ko apane se bAhara kI sattA ke rUpa meM pUjatA hai, vaha unheM nahIM jaantaa| vaha devatAoM ke pazu ke samAna hai|' . . kyA sulasA isa jIva bhAva se zivabhAva meM uttIrNa ho gaI hai ? eka sarala premikA nArI apane pyAra ke bala svayam bhagavAna se balavA karake unake pyAra ko sabase adhika adhikAriNI ho gaI ? * * * vicitra hai isa caitanya zakti kA khela ! kahate haiM ki arhanta anugraha nahIM karate / para bhAvika hI isa marma ko samajhegA, ki isase bar3A anugraha kyA ho sakatA hai ? kevala jJAna hI satya nhiiN| mahAbhAva bhI utanA hI satya hai| arhanta prakaTata: anugraha na karake bhI carama anugRha karate haiN| . . . Arya ambar3a ke Azcarya aura Ananda kI sImA nahIM hai / ve sulasA ke hRdayapadma kI sugandha ko pA gaye haiN| unheM patA cala gayA hai ki kyoM trilokInAtha ne sAre loka ko A~kha se ojhala kara kevala sulasA ko 'dharmalAbha' bhejA hai| * * *aura eka prAtaHkAla sulasA atithi kI rAha dekha rahI thii| tabhI eka tuMga kAya bhavya gaura tridaNDI saMnyAsI ne 'naSedhikI' bolate hue usake dvAra meM praveza kiyaa| dekha kara sulasA AlhAdita ho utthii| AvAhana karatI huI bolI : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 'ahA, mere prabhu ke parivrAjaka mere A~gana meM padhAre / merA tana-mana, gharabAhara saba pAvana ho gayA / ' Arya ambar3a ko yaha svara AtmIya aura suparicita lgaa| jaise sudUra atIta meM kahIM isa kalyANI ko dekhA hai| isakI AvAz2a sunI hai / unake hRdaya meM mahAvIra kI vItarAga smita jhalaka mAra gaI / eka ananubhUta gUr3ha saMvedana se ve sihara aaye| _sulasA ne apane A~gana ke cabUtare para atithi ko puSpAsana para baitthaayaa| aura vandana karatI huI namita ho maI / ambar3a svayaM prativandanA meM jhuka-se Aye / sulasA bhara A kara bolI : 'eka akiMcana nArI para itanA bhAra na DAleM, Arya / kRpA huI, Apa pdhaare|' 'jisa para svayaM arhanta mahAvIra kapAvanta haiM, usa para maiM kyA kRpA kara sakatA hU~, bhadre !' sulasA cauMkI / udgrIva, utsuka sunatI raha gii| 'trilokI meM tuma eka hI nArI ho, jisakI kuzala svayaM trailokyezvara mahAvIra ne bharI sabhA meM pUchI hai| jise una parama paramezvara prabhu ne 'dharmalAbha' kahalA bhejA hai| zrI bhagavAna kA vahI sandeza maiM devI sulasA taka pahuMcAne ko AyA huuN| marA ahobhAgya! maiMne mahAvIra kI eka parama satI kA darzana pAyA / ' sunate-sunate sulasA eka acintya AtmarAga meM lIna-sI ho rhii| samAdhi laga jAne kI anI para vaha sAvadhAna huI / kahIM atithi kI avamAnanA na ho jaaye| vaha DUbe kaNTha se bolo : 'Apa svAmI kA sandeza le kara Aye haiM / unhIM ke pratirUpa haiM Apa mere mana, he devArya !' sulasA ne bar3e bhakti bhAva se Arya ambar3a ke caraNa dhoye| mAtRvatsala bhAva se unheM apane AMcala se poNchaa| una para phala-kezara barasAye / aura unheM apane gRha-caitya ko vandanA karAne le gii| ___.. 'pUjAgRha meM jIvanta svAmI ke usa rAjasI rUpa kA darzana kara ambar3a RSi ko jaganniyantA Izvara kA mAno sAkSAtkAra-sA huA / lagA ki Atmadharma aura bhAgavad dharma meM koI virodha nahIM hai / sulasA ko 'dharmalAbha' unhIM parama bhAgavata premika prabhu ne bhejA hai| aura unhIM arhanta ne use asaMga akelI kara diyA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 caitya-vandanA karake mahAnubhAva ambar3a ne sulasA se kahA : 'devI, merA vacana hai, tuma zAzvata ke caityoM meM biraajogii| maiMne ArhatI sarasvatI ke darzana pAye / dhanya bhAga !' kaha kara saMnyAsI turanta uTha kara calane kohe| ki tabhI sulasA payas kI jhArI lekara sammukha prastuta huI / parivrAjaka ne pANi-pAtra pasAra kara tIna aMjuri payas kA AhAra kiyA / sulasA ne caMdanavAsita luMchanoM se saMnyAsI ke aMgoM kA prakSAlana-luMchana kiyaa| aura vinata ho rahI / usakI jhukI A~khoM se Dharaka kara A~sU Arya ambar3a ke caraNoM para Tapakate rahe / Arya ambar3a bhArI pairoM vahA~ se prasthAna kara gaye / mur3a kara unhoMne nahIM dekhA / jahA~ svAmI ke ve sakhA khar3e the, vahA~ sulasA ne apanA A~cala bichA kara mAthA rakha diyaa| . . phira uTha kara dhIre-dhIre vaha pUjA-gRha meM calI gii| dvAra ur3akA liye| svAmI ke sammukha jAnuoM para DhalakI-sI baiThI raha gaI / mana hI mana bolI : 'tumane apanI dAsI ko yAda kiyaa| tumane use bulAyA, pukArA * trilokI meM kevala isa akiMcanA kI kuzala pUchI? ise dharmalAbha bhejA? . . kintu tumhAre prati mere roSa aura pratikAra kA anta nahIM / tumase sadA lar3atI hI to rahI huuN| tumheM kama nahIM kosA maiMne / tumhAre prati merI nArAjI kI sImA nahIM / lekina tuma ho, ki mere hara prahAra ke uttara meM pyAra se muskarAte rahe / ' ___.. - uttara milA yA nahIM, mujhe nahIM mAlUma / para mere Aryaputra ne merA nAma le kara mujhe khule AkAza meM DAka dI hai / mujhe bulAvA bhejA hai / livA lAne Aye, unake sakhA ambar3a parivrAjaka / ' sulasA kI chAtI jAne kaisI eka mIThI rulAI se umar3atI AI / bahuta dhIre se bolI : 'AU~gI tumhAre triloka cakravartI darabAra meN| tumase kama nArAz2a nahIM huuN| merI lAja rakha lenA / . . .' sulasA para eka gaharI yoga-tandrA chA gaI / use apane gaharAva meM se sunAI par3AH 'tuma kyoM kaSTa karogI? maiM svayaM AU~gA tumhAre A~gana meM bhikSuka ho kr| kyA dogI mujhe ?' aura sulasA jaise manAnIta sukha kI saurabha-seja meM visarjita ho rhii| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 agale dina bar3I bhora hI, zaMkhanAda aura tUryanAda ke sAtha sArI rAjagRhI meM samvAda phaila gayA : parama bhaTTAraka tIrthaMkara mahAvIra ne phira hamAre nagara ko pAvana kiyA hai| veNuvana udyAna meM zrIbhagavAna kA samavasaraNa birAjamAna hai| zAlavana ke sevaka-purave meM bhI isa khabara se harSa aura romAMca kI lahara daur3a gyii| __ suna kara sulasA aura nAga rathika jahA~ khar3e the, vahIM praNipAta meM nata ho gye| ve isa sukha ko zarIra meM kaise smaayeN| DUbI-DUbI A~kheM Upara uThA kara mana hI mana sulasA ne kahA : 'nahIM jAnA thA ki itanI jaldI A jAoge / bhinasAre hI A kara dAsI kA dvAra khaTakhaTA diyaa|' phira prakaTa meM apane pati ko bahuta mamatA se nihAratI huI bolI : 'zrI bhagavAna svayaM hamAre AMgana meM Aye haiN| calo devatA, ve hamArI pratIkSA meM haiN|' loka ke tanu-vAtavalaya se siddhAlaya taka vyApatI huI oMkAra dhvani veNuvana udyAna ke samavasaraNa meM kendrIbhUta ho kara gUMja rahI hai| bhagavadpAda gautama ne udghoSa kiyA : 'prabhu kI satI sulasA aura Arya nAga rathika zrIcaraNoM meM upasthita haiN|' zrI bhagavAna kI cuppI itanI gaharI ho gaI ki sabane usakI chuvana ko anubhava kiyA / anaginatI sajala A~kheM prabhu para kendrita ho giiN| sulasA A~kheM na uThA sakI / jisa teja ko eka dina apane muMde garbha meM cupacApa dhAraNa kiyA thA, use vaha khulI A~khoM se kaise sahe ? use to samarpita hI huA jA sakatA hai| prabhu kI nirakSarI divya dhvani meM eka nijI gopanatA A gii| vaha zabda meM anuguMjita na huI / vAtAvaraNa meM kevala bhAva aura samvedana sphurita hotA rahA / sAre zrotA usameM bhIMjate rhe| eka anabolA samvAda cala rahA thA : 'tuma AIM, sulasA !' sulasA DUbatI-sI bhare gale se bolI : 'Ane aura na Ane vAlI maiM kauna hotI haiN| svAmI svayaM hI Aye / ' 'tumhArI sattA para adhikAra karane nahIM AyA maiM / tuma svataMtra ho / ' 'vaha sattA maiMne apanI nahIM rakkhI / rakha sakatI, to kabhI na aatii|' 'nidAna tuma AIM, sulasA !' 'maiM to Aja bhI nahIM hI AI / Aryaputra ko hI AnA pdd'aa|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'arhat prasanna haiM, ki tuma apanI sattA meM dhruva aTala rahIM / isI liye to prabhu tumhArI prIti ke prArthI ho gye|' 'usameM merA kyA hai ? vaha saba tumhArA diyA huA hai| tumhArI prIti ne hI pratIti jagA dii|' 'prabhu yadi na Ate Aja, to kyA tuma kabhI na AtIM, sulasA, unake pAsa ?' 'kiMkarI jAtI kahA~ ? kisI dina hAra kara AtI hI / lekina Aja vaha jIta gyii| jinezvara svayaM Aye / ' 'na Ate to?' 'saca to hai, trilokI sattA ke adhIzvara eka dAsI kI kuTiyA meM kaise A sakate the ?' 'AyA na ! jaba mujhe koI nahIM pahacAnatA thA, tabhI A gayA thA / vaizAlI ke svapna-vihArI rAjaputra kI kisako par3I thI ?' ___'kahIM koI to thI hii| ki sapanoM kI rAha tuma usake sarvasva ke svAmI ho baiThe / ' "phira kyA huA, sulasA?' __'tuma usakI raktavAhiniyoM meM taraMgita ho uThe / tumane usakI sUnI goda bhara dii|' 'anantara sulasA?' * * aura haThAt divya-dhvani kA gopana mukhara ho uThA / prakaTa me zabda sunAyI par3ane lage : 'trilokapati ne eka akiMcana nArI ke sAtha manamAnI kii| use prakAza ke battIsa puMja dekara usase vApasa chIna liye / vaha sarvasattAdhIza kA khilaunA ho gaI !' 'arhat tumhArA abhiyukta hai| tInoM loka ke sAre aparAdha usake haiM / kyoM ki vaha unako satata dekha, jAna aura saha rahA hai / abhiyukta sammukha hai, devI, sAre Aropa zirodhArya haiM / ' ___'yaha nArI-mA~ ke prazna kA uttara nahIM, svAmI / usake kaSTa kA nirAkaraNa nhiiN|' "nirAkaraNa aura nirNaya to dUsarA koI kisI kA kara nahIM sakatA, sulasA / koI mA~ apane jAye taka ke astitva kI nirdhAraka nhiiN| apane astitva aura sthiti ke antima nirNAyaka hama svayam hI haiN|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 'so to sunatI hI rahI haiN| isameM nayA kyA hai ?' 'nayA bhI nahIM, purAnA bhI nahIM / yaha zAzvata sat kA zAzvata vidhAna hai / ' . . . . ki sainika kaTate raheM, aura samrATa tathA usakA sAmrAjya phalate-phUlate raheM? ve garvase itarAte raheM ?' 'sainika ho ki sevaka ho ki samrATa ho, vaha yahA~ apane pUrvAjita karma ko hI bhoga rahA hai / yahA~ koI kisI kA tAranahAra aura mAranahAra nahIM / apane pIr3aka, hatyAre yA paritrAtA hama svayam hI haiN|' 'pUrvAjita karma hI saba kucha hai ? manuSya ho kara hamArA koI kartRtva nahIM ? paraspara ke prati hamArA koI karttavya nahIM ? to sattA kI svataMtratA kyA ? ahiMsA aura aparigraha kA AcAra mArga kisa liye ?' ___ 'kartRtva aura kartavya hI prAthamika hai, devii| usase jaba hama cyuta hote haiM, tabhI to Atma para karma kA AvaraNa par3a jAtA hai / hama svarUpa aura sva-bhAva ko bhUlakara para meM rAga aura dveSa karate haiN| socate haiM, hama anya ke kartA, dhartA, hartA haiM / anya ko banA yA bigAr3a sakate haiM / lekina vaha yathArtha kA samyak darza nahIM, samyak jJAna nahIM / vaha mithyA darzana hai, mithyA jJAna hai / vaha mohajanya bhrAnti hai| usake vazIbhUta ho kara hama karma ke kartA hote haiM, aura usake bandhanoM meM baMdhate cale jAte 'to abhI aura yahA~ jo hara sabala durbala para car3hA baiThA hai / jo karor3oM jIvanoM kI kImata para sattA aura sukha bhogatA hai, kyA use kevala apanA karmodaya jAna mUka pazu kI taraha sahate hI jAnA hogA ? usakA koI pratikAra yA saMhAra mAnuSika kartavya nahIM ?' 'abhI aura yahA~ karttavya hai, ki samatva meM acala hokara, hama AtatAyI ko apane dhruvatva ko dhRti se parAjita kara deN| vahI to tumane kiyA hai, sulasA ! kauna-sI talavAra vaha kara sakatI thI ?' 'mahAvIra ke licchaviyoM kI talavAra mere battIsa beToM ko kATa kara bhI kyA hAra gaI?' 'hAra gaI, devI, nahIM to licchavi mahAvIra tumhAre sAmane abhiyukta ho kara na AtA ! vaha kSamA kA yAcaka hai, tumhAre dvAra pr|' . manuSya kI kyA bAta, vAyukAya ke adRzya sUkSma jIva taka isa samavedanA se sihara Aye / kaNa-kaNa, tRNa-tRNa romAMcita ho gyaa| sulasA ke muMha se cIkha nikala par3I: Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 247 'mere bhagavAna, itanA atyAcAra na karo apanI caraNa raja pr| mujhe kSamA na kara sake ?' 'maiM kauna vaha karane vAlA ? cAho to svayam hI apane ko khamAo, to mahAvIra ko bhI kSamA mila jAyegI / ' 'tumhArI rItiyA~ nirAlI haiM, naath| kucha samajha nahIM AtA '' 'mahAvIra apane svabhAva meM kartavya kara rahA hai / tuma apane svabhAva meM karttavyamAna ho / aura pariNAma dekho ki samrATa aura sAmrAjya tumhAre nikaTa parAjita haiM / ' sulasA / 'samrATa aura zreSThi kI hAra kabhI nahIM ho sakatI, bhagavan / hAra hotI hai sadA sArathI - patnI sulasA kI / AdikAla se yahI to hotA AyA hai / itihAsa sAkSI hai / ' 'itihAsa para astitva samApta nahIM, sulasA / itihAsa kA ajeya samrATa zreNika, kala usase pare, naraka kI sarvabhakSI Aga meM jhoMka diyA jAyegA / usake roma-roma meM daMza karate bicchU usase pUcheMge : 'sulasA ke battIsa beTe kyoM kaTa gaye ? tene apanI sAmrAjya lipsA meM lAkhoM ko kyoM svAhA kara diyA ? *le bhoga zreNika, tU jala apanI hI sulagAI jvAlAoM meM !' aura sarvasamartha zreNika hAra jaayegaa| koI uttara na de sakegA / usase basa jalate hI banegA / 1 'aura jAno, sulasA, yaha zreNika isI janma meM apane hI vIryAMza ke hAthoM nA jAyegA | beTe ke prahAra kA bhaya khA kara, svayam hI AtmaghAta kara legA / yaha mahAsattA kA nyAya - vidhAna hai / tumheM apane putroM ke hatyAroM se pratizodha mila gayA, sulasA ? isI janma meM vaha tumheM mila jAyegA / dekhogI / * * .' kSaNa bhara cuppI vyApa rahI, phira bhagavAna bole : "licchavi mahAvIra aura samrATa zreNika donoM yahA~ upasthita haiM / apane ina rAjavaMzI putra ghAtakoM se aura bhI jo pratizodha cAho, lo kalyANI !' manuSyoM ke prakoSTha meM baiThA zreNika aparAdha-bodha aura pazcAttApa se mUrcchita ho dharatI meM gar3A jA rahA thaa| prabhu ke vItarAga nayanoM se cinagAriyA~ phUTa rahI thIM / sulasA ArtanAda kara ro utthii| vihvala ho kara vaha behicaka gandhakuTI kI sIr3hiyA~ car3ha gayI / prabhu ke rakta - kamalAsana meM sara gar3A kara bolI : Jain Educationa International 'nahIM, nahIM, nahIM mere nAtha ! mujhe koI pratizodha nahIM cAhiye / eka hI pratizodha cAhatI hU~, ki yaha zreNika putra ke prahAra aura AtmaghAta se baca jAye / ise For Personal and Private Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 narakAgni se ubAra lo, naath| mujhe sahana nahIM hotA / cAho to merA jIvana le lo, para itanA kara do / ' 'mahAsattA ke nyAya-vidhAna meM usakA vidhAtA bhI hastakSepa nahIM kara sakatA / phira maiM kauna ? yaha dhruva kI lakIra hai / ise apane dhruva se dekha, jAna aura isase uttIrNa ho, kalyANI / ' 'aise amogha nyAya-vidhAna ke hote, jagata meM sarvatra asatya aura anyAya kI hI vijaya kyoM hai, bhagavan ? vaizAlI aura magadha apanI sattA aura sampadA ko akSuNNa rakhane ke liye aura use sau gunA karane ke liye varSoM se khUnI yuddha lar3a rahe haiN| hajAroM sainikoM ko kaTavA kara ye sattAdhIza apane sukha bhoga ko surakSita aura akSuNNa rakhane meM magana haiM / yaha kisa nyAya ke antargata ? kaba taka, prabhu ?' 'suno sulasA, sune sArA AryAvarta, vaizAlI yadi mahAvIra ke hote bhI na jAgegI, to vaha dina dUra nahIM ki vaha apanI hI Aga meM jala kara bhasma ho jAyegI / aura magadha kI sAmrAjya - lipsA yadi na aTakI, to rAjagRhI kA sAmrAjI siMhAsana eka dina dhUlisAt ho jAyegA / jisane talavAra uThAyI hai, use svayaM usase kaTa jAnA hogA ! ' 'yaha saba ho kara bhI samrATa antataH samrATa hI rahegA, bhante trilokInAtha ! svayaM sarvajJa mahAvIra kA vacana hai, ki AgAmI utsarpiNI kAla kI caubIsI meM zreNika prathama tIrthaMkara padmanAbha hoMge / aura ve svayaM ApakI hI taraha loka kI mUrdhA para baiTheMge / taba sulasA kAla ke pravAha meM jAne kahA~ kho jAyegI / use kauna jAnegA ? ' use jAnatA hai mahAvIra, aura sadA jAnegA / sakala carAcara suneM, Aja kI yaha rathika- patnI sulasA bhI AgAmI utsarpiNIkAla kI caubIsI meM pandrahavA~ tIrthaMkara hogI / vaha bhI eka dina trilokapati ke siMhAsana para birAjamAna hogI / aura Arya nAgarathika unake paTTa gaNadhara hoMge, jaise yahA~ bhagavadpAda gautama haiM / ' 1 sArA zrotA - maNDala sanAkA khA gayA / trilokI meM Azcarya kA sannATA chA gyaa| sulasA ne A~cala pasAra kara apane svAmI ke ovArane le liye / vaha * bhagavatI candanabAlA ke zveta kamalAsana tale samAdhilIna ho gayI / eka kAlAtIta zAMti meM jAne kitanA samaya bIta gayA / ... sulasA zrImaNDapa meM utara A kara, prabhu ke usa koTisUrya mukha maNDala kI ananta AbhA meM khoyI rhii| phira acAnaka dhIre se bolI : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 249 'parama nyAyAdhIza aura parama nyAya-vidhAna kA sAkSAtkAra huA, nAtha ! maiM niHzaMka haI / maiM apane se nikala AyI / majhe zrIcaraNoM kI anugAminI banA leN| sulasA ko bhagavatI dIkSA pradAna kareM, svAmin / ' 'anugAminI nahIM, mahAvIra ke zrAvikA-saMgha kI agragAminI ho kara rhogii| gRhiNI raha kara hI, lokamAtA ke Asana para birAjegI, mahAsatI sulsaa| usakI AtmAhuti ke samakSa aneka zramaNa-zramaNiyoM ke tapa-saMyama aura mahAvrata phIke par3a jAyeMge / zramaNI hue binA hI vaha eka dina apane mAtRteja se siddhAlaya ke siddhoM taka ko apanI anukampA se romAMcita kara degI !' 'aba lauTa kara kahIM jAnA mere vaza kA nahIM, svAmI ! zrIcaraNoM meM hI raha jAne do|' 'mere sakhA nAga rathika kI dekha-bhAla kauna karegA, mA~ ? pIr3ita loka-janoM ko apanI anukampA se kauna Azvasta aura duHkha-mukta karegA? . . . aura udhara dekho, ve zreNika aura celanA tumhArI chAto meM AzvAsana pAnA cAhate haiM / unakI ora nahIM dekhogI sulasA ?' sulasA cauMko aura pIche lauTa kara dekhaa|* * * magadha ke samrATa aura samrAjJI sulasA ke caraNoM meM natazIza ho gye| bole : ___ 'hamAre aparAdha kA anta nahIM, bhagavatI / hamAre rAjavaMzI rakta kI hajAroM pIr3hiyA~ tumhArI aparAdhI haiN| kyA hameM kSamAdAna karogI?' sulasA avAka raha gayI / usake sarvAMga meM jAne kaisI prIti kI rulAI-sI umar3a aayii| usakA roma-roma anukampA se harSita ho aayaa| bolI sulasA : 'zrI bhagavAna kI eka kiMkarI para, itanA gurutara bhAra na DAleM, mahAdevI aura mahArAja / maiM to triloka-pati ke nyAyAsana ko eka cerI mAtra huuN|prbhu kA eka pAyadAna hU~, jahA~ nikhila ko zaraNa hai / maiM koI nhiiN|' aura aucaka hI sulasA celanA ko bhujAoM meM bhara kara ro par3I / nAga rathika kI chAtI para Dhalaka kara samrATa bAlaka kI taraha subakane lage / antarikSa se candana, kezara aura kalpa-kusuma kI varSA hone lgii| dUrAnta vyApI jayakAroM meM sAre loka kA prANa DUba gyaa| agale dina brAhma muhUrta meM acAnaka dvAra para dastaka huI / sulasA usa samaya nitya niyamAnusAra gaharI dhyAna samAdhi meM nimagna thI / vaha Asana para aTala rahI, aura use lagA ki usI ne jA kara kiMvAr3a bhI khola diye haiN| . . . Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . * sAmane bAlakavat abodha eka digambara sUrya khar3A thaa| 'hAya svAmI, Apa, yahA~ ? ho nahIM sktaa| kyoM ? kisa liye ? kauna ho tuma ? kyA cAhate ho ?' 'bhikSArthI hU~, tumhAre dvAra para !' 'merA to sarvasva le cuke, aba dene ko kyA bacA mere pAsa, mere nAtha ?' 'bahuta kucha bacA hai / tere battIsa beTe abhI terI chAtI se nahIM chUTe / unheM mujhe de de, aura jo cAhe mA~ga le / triloka kA sAmrAjya tujhe de dUMgA !' 'merI sattA ke svAmI, unheM to tuma pahale hI le cuke / unakI yAda bhI cAho tole lo, aura badale meM ...' ' 'badale meM tIna loka kA sAmrAjya kama par3egA ?' 'hA~, kama par3egA / vaha nahIM cAhiye / mujhe vaha trilokapati svayaM cAhiye / vaha * * * vaha * * * merA * * * merA * * * merA beTA ho jAye ! merA eka mAtra bettaa|' 'tathAstu, sulasA / terA yaha beTA kalikAla meM sarvahAriyoM para sarvahArA kI prabhutA sthApita karegA !' sulasA eka gahare harSAghAta se samAdhi nirgata ho gayI / daur3a kara dvAra para AI / vahA~ koI nahIM thaa| pUjA-gRha se uSaHkAlIna AratI kA ghaNTA-rava A rahA thaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sacamuca, A gaye mere yajJapuruSa ? zrI bhagavAna avirAma vihAra kara rahe haiM / nirantara bola rahe haiN| unake mauna meM se bhI satata vANI pravAhita ho rahI hai| atithi aura anAyAsa ve svacchanda vicara rahe haiM / cAhe jaba cAhe jahA~ cala par3ate haiM / * * * samavasaraNa pratIkSA meM udagra tAkatA raha jAtA hai / gandhakuTI kA kamalAsana pratyAzA meM stabdha, sUnA hI par3A raha jAtA hai| abelA ho gaI, usake svAmI Aja usa para A kara nahIM baiThe / haThAt ghoSaNA hotI hai, zrI bhagavAna vihAra kara gye| samavasaraNa unake pIche bhAgatA hai| indraloka ke aizvarya unake AsapAsa bhA~vareM dete haiN| lekina ve una sArI gatiyoM ke svAmI ko ghera nahIM pAte, pakar3a nahIM paate| hAre, parAjita dekhate raha jAte haiM, usa gatimAna mahA pITha ko| usa AkAza vAhI bhavya mastaka ko| antarikSa meM adhara aura avirAma cala rahe haiM ve prabhu / pRthvI bAra-bAra ujhaka kara una caraNoM ko pakar3anA cAhatI hai, para ve hAtha nahIM Ate / jala, vAyu, agni, vanaspati, sAre tattvoM se guz2arate hue ve Age bar3hate cale jAte haiM / para koI usa vAtyAcakra ko roka nahIM pAtA, bA~dha nahIM paataa| - rAta-dina, Rtu-kAla kI koI maryAdA nahIM hai / varSA kI tUfAnI aMdhiyArI rAta ho, ki zItakAla kA jhaMjhAnila aura himapAta ho, arhanta mahAvIra usake rukane kI pratIkSA nahIM karate / kaNa-kaNa unheM niraMtara khIMca rahA hai, pukAra rahA hai| alokAkAza se lagA kara, lokAgra kI siddhazilA taka unheM hara pala DAka de rahI hai| aura ve anirdhArita cAhe jaba, cAhe jahA~ cala par3ate haiN| samaya unakA vAhaka / nahIM, ve samaya ke vAhaka haiM / kAla unake iMgita para apanA pravAha badalatA hai| grAma, nagara, pura, pattana, araNya, aTavI, parvata, nadI, maidAna, hATa-bATa, sarvatra ve unmukta vicara rahe haiM / pramatta bhI nahIM hai, apramatta bhI nahIM hai yaha avadhUta / kucha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 bhI lakSita nahIM, phira bhI saba kucha nirdhArita hai| Avazyaka nahIM ki samavasaraNa janAlaya meM aura bastiyoM meM hI ho / vaha mAnuSa se agamya kAntAroM meM bhI ho sakatA hai / vanaspatiyA~, kITa-pataMga, jaMgala ke sAre pazu-paMkhI, AsapAsa ke jalacara anAyAsa unake samavasaraNa ke ekAgra zrotA ho rahate haiM / ve prabhu nicATa maidAnoM ke Ara-pAra parvatoM se bolate haiM / nadI aura jalAzaya sunate haiM / samudra ruka kara kAna lagA dete haiM / cANDAla, zUdra, kammakAroM kI bastiyoM se lagA kara, mahAnagaroM aura mahArAjyoM taka, zreSThiyoM aura samrAToM taka ve samAna bhAva se vicarate haiN| avasarpiNI ke carama tIrthaMkara mahAvIra, apane kAla kI mUrdhA para ArUr3ha ho kara, apane yuga-tIrtha meM dharmacakra kA pravartana kara rahe haiN| brAhmaNa-kuNDapura ke parisara meM dUra se jayakAreM sunAI par3a rahI haiM : jJAtRputra bhagavAna mahAvIra jayavanta ho / trizalA-nandana arhanta mahAvIra jayavanta hoN| jAlandharI devAnandA ne nigAha uThA kara dUra para dekhA / hiraNyavatI ke pAnI thama gaye haiM, aura una para eka AbhA-valayita bAlaka cala rahA hai / devA kA jI cAhA ki daur3a kara use pakar3a le, sudUra atIta ke usa eka savere kI trh| aura * * * aura * * * use . . / nahIM, nahIM, yaha nahIM socA jA sakatA / usakI chAtI TIsa uThI / * * * nahIM ise nahIM pakar3A jA sakatA / yaha kisI kA huA nahIM, hogA nhiiN| * * * 'nahIM to usa dina, mere uphanate akulAte stana ko jhaTaka kara bhAga na khar3A hotA / vaizAlI ke bAlaka rAjA ko usa dina balAt isI hiraNyAke taTa para maiMne apanI chAtI meM AtmasAt kara lenA cAhA thaa| para ... / ' devA nandA kI A~kheM bhInI ho aayiiN| ___A~gana ke udyAna meM saMgamarmara kA eka caukora cabUtarA hai| usa para ujjvala marmara kI hI arddhacandrAkAra siddha-zilA AkAza meM unnIta hai / pRSThabhUmi meM dUra haTa kara khar3e eka nIlAbha pASANa meM niraMjana nirAkAra siddha kI puruSAkRti Ara-pAra kaTI huI hai / arddhacandrA siddhazilA para vaha mAno adhara meM thamIsI lagatI hai| usameM se kAla aura avakAza sadA baha rahA hai| yahI brAhmaNI devAnandA kA khulA caityAlaya hai / yahI usakI yajJazAlA hai / yahIM aMgirA aura sAre deva-maNDala birAjita haiM / devAnandA ne jhArI uThA kara siddhazilA aura siddha pratimA kA abhiSeka kiyaa| una para kezara-candana aura kunda phUla brsaaye| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 253 usake hRdaya nahIM, vaha sadeha arhanta kI pUjA nahIM karatI / kyoM ki vaha kamala meM garbhadhAraNa kara ke bhI, use dhokhA de gayA thaa| phira sunAI par3A : trizalAnandana bhagavAna mahAvIra jayavanta hoM / niggaThanAtaputta mahAvIra jayavanta hoM / devAnandA pasIja kara dhappa se apane pUjAsana para baiTha gaI / usakI A~kheM mu~da kara Aja se cavAlIsa varSoM ke pAra khula gayIM / usa smRti ko sahanA agnisnAna karanA hai / para usase bacata kahA~ / mana hI mana apane se bAta kara, vaha usa yajJa kI jvAlA ko sahya banA rahI hai / jAne kyoM, kitanA kucha usameM se ucchvasita ho rahA hai / "... * saca hI to hai, trizalA ke nandana ho ! vaizAlI ke ikSvAku kSatriya rAjaputra ho / RSabha aura rAma ke vaMzaja ho / eka brAhmaNI ke garbha meM tuma kaise piNDa dhAraNa kara sakate the ? vedabhraSTa brAhmaNa-vaMza ke rakta-mAMsa ko aMgIkAra kara tuma nUtana udgItha kA gAna kaise kara sakate the ? 'koI anuyoga mana meM kabhI na aayaa| tumane usI kSaNa itanA samAhita, Atmastha kara diyA thA, ki apane-parAye kI bAta mana meM kabhI uThI hI nahIM / nahIM socA, ki 'tuma ne merI goda kyoM na bharI ? mere AMgana meM kyoM na khele ? . para Aja mere bhItara kI nArI - mA~ jAga kara IrSyAlu kyoM ho uThI hai ? saca hI to trizalA ke nandana ho / isa brAhmaNI ko kauna pahacAnatA hai ? - 'koI nahIM jAnatA, koI kabhI nahIM jAnegA, ki usa rAta ke antima prahara meM merI kokha kI AkrandabharI pukAra ko tuma Thela nahIM sake the / ambhoja kI taraha uTha kara AkAza ko trasta kara diyA thA mere cIkhate garbha ne / aura taba tuma ruka na sake the, o yajJa puruSa ! suvarNa ke siMha para sUrya kI taraha savAra ho kara mere usa dhadhakate ambhoja meM utara Aye the / aura tumhArI usa Ahuti se paripUrita ho kara, vaha nizcala samAdhIta aura zAnta ho gayA thA / aura phira tuma anAyAsa kSatriya kuNDapura kI ora dhAvamAna dikhAyI par3e the / para usa kSaNa koI abhiyoga, anuyoga tumhAre prati mana meM nahIM jAgA thA / merI pukAra kA uttara tumane de diyA thaa| brAhmaNI meM utara kara brAhmaNatva kA nayA garbhAdhAna kara diyA thA / mujhe aura kyA cAhiye thA ? Jain Educationa International 'lekina usa bAta ko kauna jAnatA hai ? tumhAre aura mere sivAya / loka meM aura itihAsa meM kabhI koI nahIM jAnegA, nahIM kahegA 'devAnandana bhagavAna mahAvIra jayavanta hoM ! ' samaya ke anta taka yahI sunA jAyegA : 'trizalAnandana bhagavAna mahAvIra For Personal and Private Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 jayavanta hoM / ' aura yahI to vaidha aura ucita hai / yajJa-puruSa kI mA~ kIrtimAna kyoM kara ho ? Ahuti honA hI jisa brAhmaNI kA uttarAdhikAra hai, usakA yazogAna aura jayakAra kyoM ho ? itihAsa meM rAjarAnI trizalA hI tIrthaMkara kI janetA hone kA gaurava pA sakatI hai / ... o rI devA, aMgirA aura bhArgavoM kI agni-jAyA ho kara zilApaTTa para nAma likhavAnA cAhatI hai ? dhikkAra hai tujhe ! 'suno mere vareNya savitA, mujhe isa adha: pAta se bacA lo| mujhe isa kAMkSA se Upara uThA lo / maiM tumhAre yajJa kI Ahuti hU~, tuma mere yajJa kI Ahuti ho / mujhe yaha zobhA nahIM detA ki maiM usa trizalA se IrSyA karU~, jisane mere tejAMza ko loka-sUrya kA bhavya zarIra pradAna kiyA hai / ... para mere A~gana meM Aye ho, to merI vyathA kA nivedana sunoge ? tumhArI mA~ ko tuma se zikAyata hai / ... pAMcAla kI nadI ghATiyA~ Aja bhI azvamedha aura naramedha yajJoM kI cItkAroM se saMtrasta haiM / vitastA ke pAnI abhI bhI usakI santAnoM ke nirdoSa raktapAta se sisaka rahe haiM / tumhAre hote, aba bhI merI sRSTi sarvabhakSiyoM ke lobha, svArtha aura aham kA AkheTa banI huI hai / abhI bhI vedoM kI mantra vANiyA~ balAt havana hote prANiyoM kI cIkhoM meM pariNata ho rahIM haiM ? 1 4... jAnatI hU~, gyAraha brAhmaNa zreSThoM ne tumhAre navyamAna vedoccAra pratidI aura svIkArA hai / brAhmaNatva eka navotthAna ke taTa para udgIrNa huA hai / phira bhI, merI ghAyala kokha kA rakta srAva jArI hai| maiM aba bhI tumhArI niruttaratA ke vIrAna meM vivaza chaTapaTA rahI hU~ / kaba taka mahAvIra, kaba taka ? .... 'merI guhAra aura kauna sunegA yahA~ ? mujhe yahA~ kauna pahacAnatA hai ? kauna jAnatA hai usa rAta kI vaha gopana bAta ? koI kabhI nahIM jAnegA ki tuma tuma mere brAhmaNa-kuNDapura ke upAntavartI bahuzAla caitya - upavana meM zrI bhagavAna kA samavasaraNa virAjita hai / nagara aura pAsa-par3osa ke sAre sannivezoM kI prajA prabhu kI dharma-sabhA meM upasthita hai / oMkAra dhvani hiraNyavatI ke jaloM ko romAMcita karatI huI, lokAloka meM vyApa rahI hai / anAyAsa nIravatA chA gaI / arhanta RcAyamAna hue : 'o aMgirasa ke vaMzajo gAyatrI ke putro, brAhmaNatva lupta nahIM huA / usakA punarAbhyudaya ho rahA hai / dekha sako to dekho, mahAbrAhmaNa sammukha upasthita hai ! Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 . suno sAvitrI aura savitA, trizalAnandana atIta kI bAta ho gayI hai / jAlandhara vAsiSTha devAnandana mahAvIra bola rahA hai| hiraNyA ke jala uttolita haiM, sapta sindhu kI ghATiyA~ kampAyamAna haiN| zastra aura zAstra, donoM hI parAjita haiM / veda cupa hai, vedAnta vAkmAna hai / dvaita visarjita hai, advaita kaivalya prodbhAsita hai / brAhmaNa aura kSatriya ke vaMzAbhimAna vyartha ho gaye haiM / vaMzAtIta brahmapuruSa prAkaTyamAna hai / phira kSobha kisa liye, bhedAbheda kisa liye, apanA parAyA kaba taka * * * ?' aucaka hI cuppI vyApa gii| zrotAmaNDala isa vANI kA gUDhArtha bujhatA-sA stabdha raha gayA hai| gandhakuTI ke pAda-prAnta meM Aye RSabhadatta aura AryA devAnandA praNipAta meM vinata ho gaye haiN| aura phira mastaka uThA kara samutsuka dRSTi se prabhu ko ekAgra nihAra rahe haiM / bhagavadpAda indrabhUti gautama unheM eka Taka dekha rahe haiM / unakI sUkSma dRSTi ne kucha apavAda ghaTate dekha liyA hai / ve saMzaya aura vismaya meM par3e haiN| sahasA hI unhoMne prabhu se jijJAsA kI : 'he prabhu, arhat ko nihAratI isa jAlaMdharI devAnandA kI dRSTi devavadhu kI taraha ninimeSa kyoM ho gaI hai ? yaha viraha-vidhurA mA~ kI taraha vikala aura romAMcita kyoM hai ? isakA A~cala dUdha se bhInA ho gayA hai ! kyA kAraNa hai, bhante prabhu ?' 'devAnupriya gautama, yaha brAhmaNI devAnandA arhat mahAvIra ke brahmateja kI garbhadhAriNI mAtA hai / ' 'to phira mahArAnI trizalA devI kauna haiM, bhagavan !' 'vaha kSatrANI trAtA tIrthaMkara ke kSAtrateja kI piNDa-dAtrI janetA hai, gautam / ' Aja taka jisa rahasya ko koI nahIM jAnatA thA, use prabhu ne svayam hI khola diyA / sArA loka isa rahasyodghATana se cakita aura stambhita raha gyaa| suna kara devAnandA ke liye mAno zarIra meM ThaharanA bhara ho gayA / isa kRtArthatA aura Ananda ko vaha kaise chupAye, kahA~ samAye ! usakI A~kheM vinata ho gaIM / A~sU barauniyoM meM thame raha gaye / mana hI mana bolI : 'tuma to mere aNu-aNu kI jAnate ho / merI kSaNika-sI vedanA bhI tuma se achUtI nahIM / tumhArI mA~ ho kara bhI maiM choTI kyoM ho gaI ? merA hAtha jhAlo, maiM gira jAU~gI !' aura use Upara se sunAI par3A : 'AryA devA, Arya RSabha, arhat ko parabrAhmI caryA tuma donoM kA AvAhana karatI hai / sAvitrI aura savitA ke aTUTa yugala kI taraha, arhat ke saMga raha kara, brahmajJAna kA navotthAna kro|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 Arya RSabhadatta ne kRtajJa svara meM nivedana kiyA : 'hamArA brAhmaNatva kRtakAma huA, nAtha / hameM bharga prajApati ne abrahma aura avidyA ke andhakAra se ubAra liyA / hamArI sArI brAhmaNapurI zrIcaraNoM kI anugAminI hai|' 'tathAstu, jAtaveda aMgirasa ke vaMzajo ! loka ke yajJakuNDa pukAra rahe haiM / ve digambara aura digambarI kI Ahuti mA~ga rahe haiN| devAnandA aura RSabha hI arhat ke isa mahAyajJa ke purodhA hoMge / varnA yaha yajJa sampanna nahIM ho sakatA !' devAnandA ke bhare gale se anAyAsa ucchavasita-sA huA : 'sacamuca, A gaye mere yajJa-puruSa ? mujhe kRtArtha karane ko svayam hI mere dvAra para Aye / prabhu kI AjJA zirodhArya hai| hama astitvamAna hue, bhante nAtha !' 'Arya gautama, devA aura RSabha ko bhAgavatI dIkSA se abhiSikta kro|' * * zrI bhagavAna ke Adeza kA tatkAla pAlana huaa| devAnandA ne bhagavatI candanabAlA ke nikaTa jinezvarI pravrajyA svIkAra kii| RSabha ne Arya gautama ke hAthoM ArhatI dIkSA kA varaNa kiyaa| 'AryA devAnandA, jAnatA hU~, tuma carAcara kI mA~ ho / tamhArI vedanA se zAstA aparicita nahIM / jo cAhogI, pUrA hogaa|' aura dIkSA grahaNa kara devA aura RSabha yathAsthAna upaviSTa hue / aura sAre upasthita brAhmaNa sanniveza pukAra uThe : 'mahAbrAhmaNa bhagavAna mahAvIra jayavanta hoM !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhu ko karNa-vedha kA upasarga hone ke bAda mA~ trizalA devI samUcI apane bhItara simaTa gayIM thIM / itanA Atma-samAhita ho gayA thA unakA jIvana, ki unake kahIM hone taka kA patA nahIM calatA thA / para yaha virakti nahIM thI, jagata aura jIvana kI avajJA nahIM thI / ve jaise sadA apane arhanta beTe ke sAtha tanmaya rahatI thIM / nirantara mAno usake pIche calatI thIM / usakI sArI gatividhiyoM ko dekhatI thIM / usakI vANI ko hara pala sunatI aura apane rakta meM jhelatI thIM / mahAsattA kA visphoTa * aura usakI hara pagacApa, aura kriyA-kalApa meM anajAne hI apane prazna kA uttara khojatI thIM : 'kyA yaha jagata aura jIvana yahA~ apane Apa meM hI antima rUpa se kRtArtha hone ko nahIM hai ? kyA yaha antataH heya aura tyAjya hI hai ? to phira eka mA~ isa sRSTi ke prasava kI pIr3A kyoM sahe ? kyoM vaha apanI chAtI apanI santAna kI rAha ke zUloM se chidavAye ? kevala mRtyu meM kho jAne ke liye ? yA nirvANa meM adRzya aura zUnya ho jAne ke liye ? .... dUra sanniveza ke sImAnta se jayakAreM sunAI par3a rahI haiM / aura kSitija para ye ratnoM se jhalamalAte kisake antarikSa yAna AvAgamana kara rahe haiM ? devavimAna ? kyA phira svarga kSatriya-kuNDa para utara rahe haiM ? 'gRha tyAga kI pUrva sandhyA meM tumane kahA thA mAna : 'maiM mukti le kara phira ghara lauTa AU~gA / " " kyA saca hI tuma lauTa Aye, mere mAna ? aura kyA vaha sahasra pahalU hIrA lAye ho, jisa meM tInoM kAla aura tInoM loka nirantara jhalakate rahate haiM ? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 * * isa kSaNa patA calA, ki maiM tumhArI pratIkSA meM hI aba taka jItI rahI huuN| varnA to jIne ko tuma chor3a hI kyA gaye the ? so sadA tumhAre sAtha hI to bhAgI phira rahI thI, apanI cetanA meM / koI alaga jInA to apanA rahA nahIM thaa| 'phira bhI to, yaha zarIra isa mahala meM chUTA par3A thA / aura Aryaputra mahArAja ko akele chor3a kara jA bhI kaise sakatI thii|* * to pratIkSA kI TakaTakI rAjadvAra para na bhI lagI ho, para apane samAhita ekAnta meM to dvAra khole, diyA ujAle baiThI hI thii| 'uTha kara AyI hU~, aura dekha rahI hU~ / rAjadvAra, jo pandraha varSa pahale sUnA ho gayA thA, vaha harSita hai, pratyAzita hai / vahA~ eka upasthiti AkAra letI-sI laga rahI hai| aura usake zIrSa para ke naubatakhAne nakkAr3oM aura zahanAiyoM se gUMja rahe haiN| ye kisakI pahunAI meM bAje baja rahe haiM ? ___aura apane vAtAyana se sAre kSatriya-kuNDapura para merI nigAha daur3a gii|. . . dekha rahI hU~, hamAre siMhatoraNa se le kara nagara-dvAra taka ke sAre paNya aura mArga phUloM ke dvAroM, bandanavAroM se bhara uThe haiN| 'kyA maiM sapanA dekha rahI hU~ ? yA tuma sacamuca * * * abhI abhI dikhAI par3a jAoge?' haThAt pratihArI ne A kara mahAdevI para phUla barasAte hue sUcanA dI : 'mahArAnI mA~, Ananda kA samvAda suneM / hamAre prabhu-rAjA varddhamAna kumAra tIrthakara ho kara kSatriya-kuNDapura padhAre haiM / dyutipalAza caitya meM arhanta mahAvIra kA samavasaraNa birAjamAna hai / mahArAnI mAM jayavanta hoM / hamAre prabhu-rAjA jayavanta hoM !' trizalAdevI nispanda ho rhiiN| ninimeSa zUnya ko nihAratI rahIM / unake palaka jhapaka na sake / phira pratihArI kI ora AtmIya bhAva se dekhatI huI muskarA aaii| barauniyoM meM pAnI kI AratI-sI ujala utthii| - pratihArI mahAdevI ko namana kara, dhIre-dhIre calI gii| * * * aura trizalA ko nahIM sUjhA ki vaha kyA kare ? paira uThatA nahIM hai| nahIM, unheM kahIM jAnA nahIM hai / basa, apane meM saMvarita rahanA hai| unakI A~kheM muMda gii| gAloM para Dhalake A~sU thame raha gaye / ve nahIM raha giiN| aura jo avakAza chUTA, vaha bhara uThA hai / sArA AsapAsa kitanA USma aura ghanIbhUta ho gayA hai| 'tumhI A gaye mere pAsa? mujhe na AnA pdd'aa| . . para tumhAre triloka cakravartI aizvarya ko dekhane AU~gI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 259 aura mahAdevI phira vAtAyana para aaiiN| sArA rAja-prAMgaNa aura sampUrNa nagara utsava ke tumula kolAhala se bhara uThA hai / kSatriya kuNDapura ke parakoToM, kaMgUroM, mahaloM ke chajjoM para apsarAe~ nAca rahI haiM / divya vAjiMtroM kI dhvaniyoM se diganta pulakita ho uThe haiM / acAnaka mahArAja kA svara sunAI par3A : _ 'tumhArA beTA lokAloka kA rAjarAjezvara ho kara AyA hai| usase milane nahIM calogI, trizalA ?' kSaNa bhara trizalA bola na skii| phira kampita svara meM bolI : 'vItarAga mahAvIra kisI kA beTA nahIM / aura usake koI mAtA-pitA nhiiN| mila to vaha sakala se rahA hai| usa milana para hamArA koI vizeSa adhikAra to nahIM ! arhanta kA darzana-vandana hI ho sakatA hai / * * to Aryaputra kA anusaraNa karU~gI hii|' 'kyA socatI ho trizalA, mahAvIra ke hote licchaviyoM kI vaizAlI * * / ' 'vaizAlI licchaviyoM kI ho, yA aura kisI kI, mahAvIra kA usase kyA sarokAra? vaha tIrthaMkara ho kara sarvaprathama magadha kI bhUmi para claa| vahIM ke vipula zaila para usakA prathama samavasaraNa huaa|* * *aura isIliye to tuma udAsa ho gaye the| apane arhanta beTe ko dekhane taka se mukara gaye the| * * * lekina usake liye kyA magadha aura kyA vaizAlI / saba samajha kara bhI kisa moha meM par3e ho ?' 'saca hI trizalA, siddhArtha kA rAjavaMza zeSa ho gyaa| kSatriya-kuNDapura kA siMhAsana sUnA hai| usakA koI uttarAdhikArI nhiiN| phira bhI licchaviyoM kI vaizAlI ke moha meM par3A hU~ !' 'tumhArA rAjavaMza azeSa ho gayA ! tumhArA uttarAdhikArI trilokI sattA kA samrATa hai| usakA siMhAsana to brahmANDa para bichA hai / kuNDapura kI rAjagaddI samasta loka kI ho gaI / aura vaizAlI ke saMthAgAra meM triloka-sUrya kA zAsana utarA hai| aura tuma itane kAtara ho gaye, mere svAmI ? itanI bar3I mahimA pA kara bhI moha se ubara na sake ?' 'saca hI tuma arhanta kI mA~ ho, trizalA / maiM usakA pitA na ho sakA-aba taka ? Azcarya !' 'aisA kaha kara apane tejAMzI beTe ko apamAnita na karo, devtaa| calo, prabhubeTe kI vandanA ko caleM / apanA uttara usI se pAo / maiM kauna hotI hU~, vaha dene vAlI !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 'tathAstu mAtezvarI / siddhArtha tumhArA anusaraNa karegA / ' jisa kAla, jisa kSaNa, mahArAnI trizalA devI aura mahArAja siddhArtha zrImaNDapa meM praveza kara, prabhu ke samakSa sASTAMga praNipAta meM nata ho gaye, to sArA samavasaraNa pukAra uThA : trizalA nandana bhagavAna mahAvIra jayavanta ho / siddhArtha nandana tIrthaMkara mahAvIra jayavanta hoN| bar3I dera taka jayadhvani kI punarAvRtti hotI rahI / samasta jar3a-jaMgama pasIja gaye / trailokyezvara ke rakta kamalAsana kI paMkhuriyA~ taka romAMcita ho gii| lekina una para adhara birAjita puruSa ke zarIra kA eka paramANu taka kampita na huA / usakA svAbhAvika pariNamana bhI isa kSaNa jaise thama gayA hai| hajAroM A~khoM ne dekhA, ki mAno eka nizcala jvAlA antarikSa meM trikoNAkAra avasthita hai| * * * vaha kisakI Ahuti mAMga rahI hai ? rAjapitA aura rAjamAtA ko usake samakSa deha meM rahanA jaise asahya ho gayA / usa adharAsIna mAtarizvana ne mAno unake zarIra kI pRthvI kA apaharaNa kara liyA hai / antara-muhUrta mAtra meM vaha atimAnuSa dRSya antardhAna ho gyaa| mA~ kI A~khoM ne spaSTa dekhA, ki vahA~ eka pAradarza zizu donoM hAtha uThA kara Urdhva meM krIr3A kara rahA hai| jo unake A~cala meM A kara bhI, AkAza ke pAra khar3A hai / jo siddhAlaya kI arddhacandrA zilA para leTA hai, phira bhI unakI sA~sa ko sahalA rahA hai| bhuvanezvarI mA~ ucchavasita ho AIM / bahuta hI asphuTa svara meM kaha sakI : 'saca hI sahasra pahalU hIrA le kara lauTa Aye ho| kitanA vajra, phira bhI kitanA tarala / isake bAhara to koI loka nahIM, koI kAla nhiiN| koI vastu nahIM, koI vyakti nhiiN| koI tana, mana, cetana, avasthA, paryAya, samvedanA, eSaNA isase bAhara nhiiN| * * brahmANDa ko lA kara merI goda meM DAla diyaa| phira bhI to... ?' ye zabda kevala prabhu taka sampreSita hue| zrotAmaNDala meM aTUTa mauna chAyA hai| aura eka sambodhi meM prANi mAtra Azvasta haiM / phira bhI ve praznAyita haiM / uttarApekSI haiN| haThAt bhagavadpAda gautama ne anurodha kiyA : 'yaha dIrgha mauna to apavAda hai, bhagavan / siddhArtharAja aura trizalA devI paryutsuka haiM / itane kaThora to prabhu kabhI na hue|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 261 aura arhanta zabdAyamAna hue : 'yaha moharAjya kA sImAnta hai, gautama / ise TUTanA hogaa|' eka vedhaka sannATA, apane hI ko cIratA rahA / gautama ne use tor3A : 'prabhu phira cupa ho gye| to yaha kaise TUTe ?' 'janmAntaroM kI zRMkhalA hai yaha, gautama / vajra se hI vajra kA bhedana sambhava hai|' anukampita aura kAtara svara meM bola uThIM trizalA devI : "isa saMsAra kI sA~kala ko Aja taka kauna-sA vajra tor3a sakA hai, bhagavan ?' 'jinezvaroM ne use sadA tor3A hai, klyaannii| arhat jinendra yahA~ upasthita 'loka ko sat aura nitya kaha kara bhI usake vinAza ko udyata haiM, arhanta ?' 'arhat lokahArI nahIM, saMsArahArI haiM / loka zAzvata hai, sattA zAzvata hai, jIvana zAzvata hai| kintu saMsAra azAzvata hai / vaha maraNa aura vinAza ke bIca cala rahA hai| vaha sadbhAva nahIM, abhAva hai, vibhAva hai| vaha jIvana nahIM, bandhana hai| vaha jIvanAbhAsa mAtra hai| moha TUTe to maraNa parAjita ho jAye, jIvana kI dhArA akhaMDa ho jAye / * zAstA jIvana-jagata ko nakArane nahIM Aye, use paripUrNa karane Aye haiM / use apane svabhAva meM sthita kara, satya, nitya, sundara kara dene Aye trizalA devI ke svara meM tIvratA A gayI : 'zAstA to eka dina siddhAcala meM nirvANa pA jAyeMge / aura hamArA yaha jagata vaisA hI moha aura maraNa meM rulane ko chUTa jAyegA / ananta kAla meM kor3A-kor3I arhanta Aye, aura antataH siddha ho kara mokSa mahala meM lupta ho gaye / unhoMne phira lauTa kara nahIM dekhA, ki hama yahA~ kaise jIte haiM ?' ___ 'dekha to ve anukSaNa rahe haiM, isa loka aura isake hara pariNamana ko| para ve isameM hastakSepa nahIM kara sakate / vaha svabhAva nahIM / unakA ananta darzana, ananta jJAna, ananta vIrya, ananta sukha vidyamAna hai, ki manuSya kI yAtrA maraNa ke bIca bhI Urdhva aura amRta kI ora hai / prakAza aura saundarya kI ora hai / manuSya ke jJAna-vijJAna, vidyA, kalA, sarjana, sAre parAkrama, usake pramANa haiN|' "phira bhI mRtyu apanI jagaha para aTala hai, prabhu / manuSya ke sAre saundaryoM, sarjanoM, nirmANoM ko eka dina kAla ke gAla meM samA jAnA hotA hai|' __ 'mRtyu ko hI dekhogI, trizalA ? usa para hara kSaNa vijayI hote jIvana ko nahIM dekhogI ? vahI Atma hai, vahI sattA hai, vahI svabhAva hai, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 vahI svarUpa hai / usako samyak dekhanA, samyak jAnanA, samyak jInA hI, vaha ho jAnA hai / vaha jo nitya buddha, satya aura sundara hai / jo avinAzI hai / 'samyak zraddhA hai ki tuma ho, aura yaha saba bhI hai| tuma bhI bItate ho, yaha bhI bItatA hai / eka paryAya jAtI hai, dUsarI AtI hai / avasthAe~ badalatI jAtI haiM / para jo Atma isa saba kA sAkSya de rahA hai, vaha to apane meM dhruva aura acala hai / tuma jo AdikAla se Aja taka ke loka kI sAkSI de rahI ho, apanI yoni se, apane garbha se / tuma kauna ho ? tuma ho ki nahIM, aneka janmoM aura mRtyuoM ke hote bhI ? ' 'hU~, isI se to uttara mA~ga rahI hUM, bhante prabhu! maiM sRSTi kI mA~ hU~, aura sRSTi mRtyu kA avasAda aura viSAda saha nahIM sakatI / avasAna, avasAna, saba kucha nidAna avasAna pA rahA hai !' 'utthAna bhI to kara rahA hai / aura koI eka sAtha avasAna aura utthAna ko dekha rahA hai / aura vaha donoM se Upara hai kahIM / usa draSTA ko nahIM dekhogI, devAnupriye ?' 'usa draSTA ke hote bhI to sRSTi maraNadharmA hai hI, bhagavAn !' 'dRSTi samyak ho jAye, to sArI sRSTi samyak aura samvAdI dIkhane lagatI hai / usameM mRtyu kahIM dIkhatI nahIM / sRSTi apane mUla aura samagra meM, amara aura samvAdI hI hai / hamArA jJAna darzana moha se Acchanna hai, ki mRtyu dikhatI hai, anubhava meM AtI hai / jaba Atma isa moha se mukta ho jAtA hai, to mRtyu raha jAtI hai mAtra eka dvAra aura bhI mahattara aura vRhattara ke rAjya meM praveza karane ke liye / ' 'to kyA sArA jagata kabhI, aise pUrNa jJAna meM jiyegA ? vaha mRtyu kI pIr3A se ubara sakegA ? ' 'vizva ananta hai, sattA ananta hai, vastu ananta hai / so sambhAvanA bhI ananta hai / kyA varddhamAna kI janetA kevala kSaNika paryAya ko hI dekhegI, usI meM jiyegI ? apane zAzvata dhruva dravya meM sthita nahIM hogI ? vaha ho jAye, to prazna uThegA hI nahIM / saba svata: samajha meM A jAyegA / sat kA sAkSAtkAra karo, aura jAno yathArtha kyA hai / taba mRtyu kA tamasa kSaNa mAtra meM vilaya ho jAyegA / eka acUka nairantarya meM jIne lagogI, devAnupriye / ' 'mA~ ke vaza kA kucha nahIM / vaha kevala sUrya ko jananA jAnatI hai / sUrya dekhe ki usakI janetA kahA~ chUTI hai / maiM to sRSTi hU~, jo cAho merA karo / maiM kucha na karU~gI, kara nahIM sakatI / ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263 'yahI samyak sthiti hai, trizalA vaidehI / kucha na karo, basa raho, hoo / arhat ke ananta vIrya ke prati khulI raho / aura tumhArI manacItI racanA ApoApa hotI jaayegii|' eka pUrampUra mauna ke gahana meM saba DUba gyaa| acAnaka apane bhItara ke parapAra meM se AviSTa-sI bolIM trizalA devI : ___'mere gopana ke antarikSa meM yaha kauna pArAvAra umar3A A rahA hai ? yaha kasA ubhAra hai ? yaha kaisA sambhAra hai ? kaTi ke sImAnta TUTa gaye haiM / maiM kevala ho rahI hU~ vaha, aura apane ko hote dekha rahI huuN| maiM nahIM hU~, aura kevala maiM hI to huuN| yaha kyA * ki maiM svayam apanI yoni ko bheda gayI huuN| ayonijA, ayonija kI janetA / nahIM vaha bhI nahIM * / liMgAtIta, sambandhAtIta kevala maiM, aura yaha saba, svayam Apa / svabhAva / kevl|' aura mahArAnI bhItara ke agama meM vizrabdha ho giiN| zrI bhagavAna ke oSThakamala para eka muskAna-rekhA khila uThI / mahArAja siddhArtha binA kucha pUche hI anAyAsa jaise pratyAyita ho gaye haiM / ve Azvasta svara meM bole : 'vaizAlI kA sUrya loka-zIrSa para udbhAsita hai| to vaizAlI ko kauna naSTa kara sakatA hai ?' 'yaha mamatva bhI kyoM, rAjan ? isa sUrya kA pratApa vaizAlI ko bhasma bhI to kara sakatA hai| eka hI vaizAlI ajeya hai, mahArAja / vaha jo Apake bhItara hai, mere bhItara hai| usakI buniyAda dhruva kI caTTAna meM par3I hai, usakA parakoTa-bhaMga kauna kara sakatA hai ? isa vaizAlI ke parakoTa ballamoM aura bhAloM ke bharose khar3e haiN| to koI dUsarA ballama isakA burja-bhaMga kara hI sakatA hai| Dhala cukA vaha ph'aulaad| aura vaizAlI para ma~DalA rahA hai / sAvadhAna, licchavi !' ___ aura samavasaraNa meM upasthita haz2AroM licchaviyoM ke hAthoM kI talavAreM chaTa gyiiN| unakI krodha se tanI bhRkuTiyAM DhIlI par3a gayIM / aura ghAyala siMha kI taraha antima bAra jaise garaja uThe mahArAja siddhArtha : 'tIrthaMkara mahAvIra kyA isI liye licchavi kula meM janme haiM ? apane hI vaMza kA vinAza kara dene ke liye ?' ___ 'arhata vaMzoccheda karane hI Ate haiM, rAjan / mithyAtva kI paramparA kA bhaMjana kara ke hI, arhattA prakaTa hotI hai| hama jor3ane nahIM, tor3ane Aye haiN| hama bacane aura bacAne nahIM, svAha ho jAne Aye haiN| tAki loka meM vastu aura vyakti mAtra svataMtra ho jaaye| adhikAra aura parigraha ke tAle ttuutteN| tAki mahAsattA kA mukta aura nitya-satya rAjya pRthvI para prakaTa ho / jahA~ zAsaka aura zAsita nhiiN| svAmI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 aura Azrita nhiiN| jahA~ hara sattA apanI rAjA hai, apanI svAmI hai| jahA~ apane vinAza aura utthAna hama svayaM haiN| anya koI nhiiN|' _ 'to mahAvIra tIrthaMkara aura paritrAtA kisa liye ?' 'svayaM Ahuta ho kara, prakAza kI lakIra ho jAne ke liye / tAki saba apane ko pahacAneM, sarva ko pahacAneM / arhat kucha karate nahIM, svayaMprakAza ho kara sarvatra vicarate haiN| aura saba kucha svayaMprakAza hotA calA jAtA hai| dizAoM para pantha khulate haiN| kaNa-kaNa meM ApoApa atikrAnti hotI calatI hai| cIjeM apane Apa badalatI dikhAyI par3atI haiN|' - eka gaharI qhAmozI vyApa gayo / aura usameM kahIM atala meM kucha TUTane kAsA nIrava ahasAsa hotA hai / aura gandhakuTI ke cUr3Anta para se sunAI par3atA hai : 'yaha mahAsattA kA visphoTa hai, rAjezvara ! ise jhelo aura jAno ki tuma kauna ho? aura hoo vaha, jo honA cAhate ho| jo hue binA raha nahIM skte| aisA maiM jAnatA hU~, aisA maiM dekhatA hU~, aisA maiM kahatA huuN|' mahArAja siddhArtha ko kucha aisA anubhava huA ki apanI hI citA-bhasma meM se ve phira uTha rahe haiM, vaizAlI phira uTha rahI hai / saba uTha rahe haiN| eka naye hI Aloka ke antarikSa meN| zaMkhanAda aura duMdubhighoSa anahada ke paTaloM ko hilA rahe haiN| aura zrI bhagavAna haThAt gandhakuTI kI dakSiNI sIr3hiyA~ utarate dikhAI pdd'e| urvaziyoM ke uroja unake pagadhAraNa ko kamala bana kara bicha rahe haiN| / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anavadyA priyadarzanA kSatriya kuNDapura ke upAnta meM mahArAjakumAra jamAli kA AlIzAna mahala aura udyAna thaa| vaha eka licchavi aSTakulaka vaMza ke rAjavI kA ikalautA beTA thaa| AsapAsa ke kaI sannivezoM kA vaha bhAvI svatvAdhikArI thaa| mahAvIra kI cacerI bahana sudarzanA kA putra hone ke nAte, vaha unakA bhAMjA thaa| jamAli svabhAva se hI svapnazIla thaa| usakA mana sadA kalpanA ke AkAzoM meM ur3atA rahatA thaa| usakI A~khoM meM svayambhU-ramaNa samudra ke taTavartI deva-caityoM ke sapane base the| uddAma kAma ko taraMga para khelatA usakA citta IzAna svarga kI urvaziyoM ke sAtha kor3A karatA rahatA thaa| bar3I vidagdha aura vedhaka thI usako vAsanA / aneka rAjaputriyoM se vivAha karake bhI usakA mana virAma nahIM pA rahA thA / vaha eka aisA ceharA khoja rahA thA, jisameM usake sAre saundaryasvapna eka sAtha rUpAyita hue hoN| mahAvIra ke cacere bhAI jayavarddhana kI beTI priyadarzanA apanI citavana meM eka anokhA darada le kara janmI thii| aisI vidagdha aura cuTIlI thI usakI bhaMgimA, ki mAno sArI sRSTi kA viSAda saMyuta ho kara usake aMga-aMga meM aMgar3AI letA rahatA thaa| eka utsavI sandhyA meM jamAli ko khojabharI dRSTi acAnaka priyadarzanA para jA aTakI / vaha Amoda-pramoda meM DUbe strI-puruSoM ke samudAya se chiTaka kara, rAjodyAna kI eka choravartI saMgamarmarI bArAdarI ke khambhe para sara DhalakAye ekAko khar3I thii| surekha ujalI kohanI ke koNa para ISat baMkima sA ThaharA thA usakA mAthA / prathama ASAr3ha ke umar3ate meghoM jaisA keshbhaar| - yaha priyadarzanA utsava se palAyana kara yahA~ kyA khojane AyI hai ? yaha kitanI akelI aura bichur3I-sI lagatI hai| * * * priyadarzanA ke usa udAsa saundarya ko dekha kara, jamAli Ape meM na raha sakA / apanI mamerI bahana kI una dardIlI A~khoM meM use sArA jagata DUbatA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 dikhAI par3A | usake janmAntara jAga uThe / usakI rAteM nidrAhIna ho gayIM / usane nizcaya kara liyA ki usake hote priyadarzanA ko aura koI nahIM byAha sakatA / vaha usake svapna kI rUpasI hai, usakI AdikAla kI niyoginI nArI hai / usa z2amAne ke kSatriyoM meM yaha Teka thI ki mAmA kI beTI ko bhAMjA na byAhe to kauna byAhe ? so jamAli usa Teka kI koTi pakar3a kara priyadarzanA ko byAha lAyA / bhagavAna jaba kSatriya-kuNDapura ke rAjamahAlaya meM kumAra kAla bitA rahe the, tabhI yaha ghaTanA ghaTI thI / prabhu rAjakumAra ke jIvana meM taba bhI vyaktigata yA nijI sambandha jaisI koI cIz2a bana hI na sakI thii| lekina na jAne kisa pUrva RNAnubandha se, priyadarzanA para yuvA bhagavAna kI vatsala dRSTi ho gayI thI / kAzyapoM ke sAre rAjamahAlaya meM kevala eka isI lar3akI para prabhu ke mana meM eka vicitra nijatva kA bhAva thA / ve use 'anavadyA' yA 'AdyA' kaha kara pukArA karate the / isI se sAre parivAra meM usake do nAma calate the- priyadarzanA aura anavadyA / aura saba ko IrSyA hotI thI, ki kevala use hI prabhu ne nAma de kara pukArA hai / 1 * vivAha ke bAda bidAI ke samaya, parijanoM ke bIca jaba anavadyA ko mahAvIra kahIM na dikhAI par3e, to vaha kitanI - kitanI TUTa kara roI thI / mana hI mana usane kahA thA : 'tuma manuSya ho ki patthara ho, varddhamAna ? pitA kI taraha apanA kara bhI, beTI ko tumane havA para pheMka diyA / ... maiM sadA ke liye tumhAre dvAra se bidA le rahI huuN| aura tumhAre darzana taka durlabha haiM -!' kitanI pIr3A lekara vaha pIhara se sasurAla gaI thI / usake bAda vaha jaba bhI kabhI pIhara meM AtI, to mahAvIra ke sAmane par3ane se sadA bacatI thI / dUra se unakI jhalaka dekha kara ekAnta meM ro par3atI aura mana hI mana pukAra uThatI : 'mAna bApU, tuma kaba kisI ke hue ho ? ho nahIM sakate / ' aura phira gRha-tyAga ke usa utsavI prabhAta meM, jaba sAre licchavi kula prabhu ko bidA dene Aye the, taba akelI priyadarzanA hI nahIM AyI thI / vaha apane kakSa meM banda hokara rotI par3I rahI thI / aura use haThAt lagA thA, jaise kisI ne pukArA ho : 'beTI anavadyA, dekho maiM hU~ na !' kitanI paricita AvAz2a thI ! kumAra jamAli AcUr3a vilAsa meM DUbA rahatA thA / apane ratnima kakSoM ke aizvarya, apanI ramaNiyoM ke lAvaNya aura yauvana tathA apane udyAna ke krIr3A-kuMjoM se bAhara vaha jhA~katA taka nahIM thA / varddhamAna ke virAgI aura yAyAvara vyaktitva se use cir3ha thI / anavadyA ke parama premAspada isa dharmapitA se usake mana meM eka gupta IrSyA bhI thI / * isI se unake mahAbhiniSkramaNa para vaha aTTahAsa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267 kara uThA thA / unake tapasyAkAla ke bhISaNa upasargoM ke udanta suna kara vaha unheM 'satyAnAzI' kaha kara unakA majAka ur3AyA karatA thaa| aura aba Aja ? kSatriya kuNDapura ke sImAntoM para devalokoM ke vaibhava utarate dekha kara jamAli baukhalA gayA thA / dyutipalAza caitya meM birAjita mahAvIra ke samavasaraNa meM vaha kinAroM se jhA~ka AyA thaa| ' . . . o, aisI bhI koI prabhutA ho sakatI hai ?' aura usake samakSa use apanI tamAma sattA, sampadA aura licchaviyoM kI vaizAlI mujhaye phUloM-sI nirmAlya lagI thii| usa sandhyA ke pItAbha Aloka meM, jamAli apane alinda meM akelA baiThA, markata ke caSaka meM madirApAna kara rahA thaa| tabhI acAnaka priyadarzanA vahA~ aayii| jamAli kI usa mAtula avasthA ko dekha use AghAta lagA / bolI : _ 'yaha kyA ho gayA hai tumheM ? tIna dina se avirAma pI rahe ho / mujha se bhI vAruNI adhika priya ho gaI ?' jamAli cupacApa pItA rahA / ekaTaka priyadarzanA ko dekhatA rahA / phira jaise budabudAyA : 'tuma ho ki vAruNI ho ki vaizAlI ho, kyA farka par3atA hai / maiM hAra gayA, darzA !' 'kisase . . . ?' jamAli se uttara na aayaa| vaha Tukura-Tukura nirlakSya meM kucha khojatA rhaa| 'kisase hAra gaye tuma ? tumane to apane ko sadA hara sattA se Upara mAnA !' 'apane hI se hAra gayA, darzanA !' 'maiM samajhI nhiiN| itanA udAsa to tumheM pahale kabhI na dekhA / ' 'ina roja-roz2a ke eka jaise bhoga-vilAsoM se maiM Uba gayA haiN| inako duharAte-duharAte sArI umra bIta gyii| aba ye nIrasa aura bAsI lagate haiM / vitRSNA hotI hai| jI nahIM lagatA aba yhaaN|' 'itane bar3e bhUkhaNDa ke svAmI ho / sAre aihika sukha tumhAre adhIna haiM / manamAnA inheM bhogane ko svataMtra ho / phira Uba kaisI ?' 'aisA bhI kyA sukha, jisameM koI antarAya nahIM, koI saMgharSa nhiiN| cIz2oM ke sAtha koI TakarAva nahIM, saba pAlita pazu kI taraha mujhe samarpita hai| isa mRta Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 aura niSprANa ko bhogane meM koI pauruSa nahIM lagatA / yaha apanA arjana nahIM, niraMkuza balAtkAra hai| are balAtkAra taka nahIM, bala ko bhI yahA~ avasara nahIM / apanI yaha napuMsakatA aba mujhe khalatI hai|' 'jI khola kara kaho svAmI, kyA cAhate ho ? maiM kyA kara sakatI hU~, tumhArA jI lagAne ko ?' 'yahI ki tuma durlabha ho jAo, yaha sArA aizvarya mujhe alabhya ho jaaye| tAki maiM ise pAne ko koI mahA puruSArtha karU~ / isa prApti kI rAha meM Ane vAlI bAdhAoM aura antarAyoM se juujhN| jIvana ke pravAha meM andhar3a aura tUfAna AyeM, bAdhAoM ke parvata khar3e hoM saamne| tAki tUfAnoM para savAra ho kara, bAdhAoM aura vighnoM kI ina parvata-sA~kaloM kA bhedana karUM / isa saba ko jaya karake, arjita karake, ise jI cAhA bhoguuN| aise hI sukha meM nityatA ho sakatI hai, navInatA aura tAjagI ho sakatI hai / vahI eka puruSottama kA bhogya ho sakatA hai|' 'acAnaka hI sUjhA tumheM Aja yaha ?' 'Akasmika nahIM, darzanA / eka arse se mere bhItara halacala thI / cIjeM TUTa rahI thIM, mara rahI thiiN| phira bhI vivaza thA, paMgu thA apane pramAda meM / kisI coTa ke binA vaha kaise hotA ?' 'vaha coTa kahIM milI, Aryaputra ?' 'dyutipalAza caitya meM arhat mahAvIra ko samavasarita dekhA / to lagA ki yaha vijetA hai / apanI durdAnta aura dIrgha tapasyA se triloka aura trikAla kI sArI sattAoM ko isane jItA hai| aura sarvakAla ke sAre sukhaizvarya isake caraNoM meM A par3e haiM / vaha inheM dRSTi mAtra se bhogatA hai, aura ye nita navIna tAz2A ho kara, use samarpita hote cale jAte haiM / aura mujhe spaSTa lagA, ki eka jujhArU aura jetA hI nita navya kA bhoktA ho sakatA hai|' priyadarzanA Ananda se umaga kara khilakhilA par3I / bolI : 'tuma to prabhu-rAjA kA sadA hI upahAsa karate rahe / mahala meM raha kara ve virAgI rahe, to tuma unheM durbhAgI, puNyahIna kahate the| unake svayaM-varita tapas ke kaSToM, klezoM, mAraka upasargoM ke udanta suna, tuma aTTahAsa karake kahate rahe-kitanA jar3a aura mUr3ha hai yaha mahAvIra, prApta ko ThukarA kara aprApta ke cakkara meM vIrAnoM kI khAka chAna rahA hai| tuma unheM pAgala, satyAnAzI, palAtaka, vaMzavinAzaka, napuMsaka taka kahate rahe / aura Aja?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 269 'Aja dekha rahA hU~, ki indrANiyA~ usa para ca~vara DhAlatI haiN| tInoM loka usake sara para tIna chatra bana kara laTaka gaye haiM / apsarAoM ke lAvaNya usakI pagadhUli hone ko tarasate haiM / cakravartI samrATa usake eka kaTAkSa ke bhikhArI haiN| haz2AroM nirgrantha zramaNoM ke sAtha jaba vaha AryAvarta ke janapadoM meM vihAra karatA hai, to raMgarAga se gUMjate antaH puroM kI vadhue~ aura kumAriyA~ chajjoM-jharokhoM se usa para phUla barasAtI haiM, apane amUlya ratnahAra usa para nichAvara karatI haiN| lakSa-lakSa nara-nArI usake gatimAna caraNoM meM sASTAMga praNipAta karate hue bicha jAte haiN| _ . . ' aura vicitra hai yaha mahAvIra, ina saba ke Upara ho kara tairatA-sA nikala jAtA hai| A~kha uThA kara dekhatA taka nahIM, phira bhI hara kisI ko lagatA hai, ki vaha usase AliMgita aura kRtArtha ho rahA hai / aisI sattA ke sAmane hote, apanI sattA ko kahA~ rakkhU ? kaise bhogU, kucha bhI to apanA nahIM laga rahA, priyadarzanA !' 'maiM bhI nahIM, devatA ?' 'tuma merI kahA~ ? kabhI thI nahIM, huI nhiiN| kyA mujha se chupA hai ki tuma pahale apane mAna bApU kI beTI rahI, phira merI pariNItA bhAryA / * * * terI nigAha sadA usa avadhUta ke alakSya rAstoM para bichI rhii| aura aba to terA pitA jagadIzvara ho kara AyA hai, tere hI A~gana meM / maiM kauna ho sakatA hU~ terA aba, priyadarzanA ?' priyadarzanA kaoNpa-kA~pa AyI / A~cala meM muMha DhA~pa kara sisaka uThI / bhara Ate kaNTha se bolI: 'majhe to unhoMne kabhI beTI kaha kara pukArA taka nhiiN| hA~, unakI dRSTi meM acAnaka dhvanita lagatA-'beTI !' lekina merI bidAI ke samaya ve kahA~ the ? maiM kahIM jAU~, unheM kyA par3I thI ? aura aba to ve triloka-pitA ho gaye, mujha abhAginI ko pahacAneMge bhI nahIM / * * tumhAre sivAya merA koI nahIM, mere prANa !' 'maiM khuda hI apanA na rahA aba, priydrshnaa| to tumhArA kauna, kyA ho sakatA hai ? ...' priyadarzanA eka bahuta bhItarI cIqha ke sAtha ro pdd'ii| aura bisUrane lgii| 'avanadyA, rotI kyoM ho ? tumhAre pitA tumheM lene Aye haiM / calo, tumheM unake hAtha soMpa AU~ / aura uRNa ho jaauuN|' 'aura tuma mujhe chor3a jAoge ?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 'chor3ane aura lene kI sattA to usa trilokInAtha kI hai, merI kahA~, anvdyaa| ho sakA to maiM bhI usa sattA ko prApta karanA caahuuNgaa| usake binA astittva zakya nahIM / ' 'mere liye kyA AjJA hai, mere prabhu !' 'kala savere arhanta mahAvIra ke samavasaraNa meM tumheM pahu~cAne calUMgA / bar3I bhora hI hama prasthAna kara jaayeNge|' 'jo AjJA, svAmI !' aura priyadarzanA ke hRdaya meM Ananda ke sindhu ghaharAne lge| aura usI rAta jamAli ne apane sabhAgAra meM, apane cunindA pA~ca sau sAmantoM aura sainikoM ko bulA kara yoM sambodhana kiyA : 'licchavi vIro, licchavi mahAvIra apane tapobala aura Atmabala se trilokI ke samrATa ho kara hamAre A~gana meM Aye haiN| magadhezvara zreNika taka unakA zaraNAgata ho gyaa| usakA cakravartitva dhUla cATa rahA hai| sasAgarA pRthvI para aba mAgadha nahIM, licchavi rAjya kreNge| ___ 'lekina suno mere sAthiyoM, Azcarya nahIM ki zaraNAgata ho kara bhI zreNika rAjagRhI ke garbhagRhoM meM mahAvIra ke viruddha SaDyaMtra kara rahA ho / aura ajAta zatru kUNIka kI talavAra aba bhI vaizAlI para tula rahI hai| . . . 'sAvadhAna licchaviyo, ina qhataroM se hameM jUjhanA hogA / aba taka magadha-vaizAlI ke yuddhoM meM hamane sAfa dekha liyA, ki pazubala ko pazubala se nahIM harAyA jA sakatA / tapobala aura Atmabala se hI usakA mUloccheda kiyA jA sakatA hai| mahAvIra ne use pramANita kara diyA / 'to mitro, Aja kI sandhyA meM, merA yahI antima nirNaya hai ki hama kala prAtaH tIrthaMkara mahAvIra kI zaraNa meM jA kara unake zramaNa ho jAyeM / aura apanI tapasyA kI agni meM magadha ko bhasma kara ke sArI pRthvI para rAjya kreN| pratizruta hue mere kSatriyo ?' aura uttejanA ke Aveza meM pA~ca sau licchaviyoM ne eka svara meM svIkArA : 'hama pratizruta haiM, deva / rAjAjJA zirodhArya hai, mhaaraajkumaar| loka dekhe, ki zramaNa bala kaise sainyabala ko dhUlisAt kara sakatA hai / triloka chatrapati mahAvIra jayavanta hoN| vaizAlI gaNataMtra amara ho / mahArAjakumAra jamAli jayavanta hoM!' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 271 aura udhara antaHpura ke sabhAgAra meM devI priyadarzanA ne apane parikara kI eka hajAra kSatrANiyoM ko sambodhana karate hue kahA : 'licchavi vaMza kI janetriyo, hama kaba taka apane jAyoM ko pravaMcaka, niHsAra, jhUThe yuddhoM meM kaTavAne ko prasava pIr3A jhelatI rheNgii| yuddha ke bala jItA rAjya kabhI kisI kA huA nahIM, hogA nahIM / Ao, hama isa mithyA ke duzcakra ko todd'eN| __ 'vaizAlI ke beTe mahAvIra, lokasUrya ho kara hamAre paritrANa ko Aye haiN| calo, kala prAtaH hama unake zrIcaraNoM meM samarpita ho kara unakI bhikSuNiyA~ ho jAyeM / tapas ke dvArA apane bhItara-bAhara ke tamAma zatruoM ko jaya karake amara rAjya kI svAminI ho jAyeM / tAki koI puruSa yA prabhutA hamAre garbha para balAtkAra na kara sake / yahI to vaizAlI kI svataMtrA beTiyoM aura bahuoM ke yogya hai|' aura eka hajAra licchavi kSatrANiyoM ne gadgad kaNTha se samarthana kiyA : 'devI priyadarzanA kA Adeza hamAre sara-A~khoM para hai / hama hara prabhutA ke dAsatva ko tor3a kara saccI kSatrANiyoM kI taraha jiyeNgii| hama apane A~sU aura dUdha ko aba miTTI meM milAne ke liye nahIM bhaayeNgii| _ 'bhagavatI candanabAlA jayavanta hoN| bhagavAna mahAvIra jayavanta hoM / mAtezvarI priyadarzanA jayavanta hoM !' zrI maNDapa meM pA~ca sau kSatriyoM aura eka haz2Ara kSatrANiyoM sahita mahArAjakumAra jamAli tathA devI priyadarzanA prabhu ke pAdaprAnta meM namita aura samarpita khar3e haiM / deva-dundubhiyoM ke ghoSa se uttejita aura AtaMkita jamAli ne mAno kaTibaddha ho kara, zrI bhagavAna kI ora apanI bhujAe~ pasAra dii| zAstA nispanda niruttara haiN| jamAli kI bhRkuTiyA~ aura peziyA~ tana rahI haiN| kyA mahAvIra ne usakI avagaNanA kara dI? to * * * to . . haThAt prabhu kA meghamandra svara sunAI par3A : 'anavadyA priyadarzanA !' 'parama pitA ne mujhe phcaanaa| nAma dekara pukArA / maiM * * * maiM . . .' aura priyadarzanA se bolA na gyaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 'anavadya arhatoM kI duhitA ho / apane ko pahacAno / Apa ko upalabdha hoo|' 'AhatI dIkSA pradAna kara mujhe apanA leM, bhante trilokInAtha / parama pitA ke sivAya anavadyA ko kauna kRtArtha kara sakatA hai !' zAstA mauna ho rhe| anavadyA udvigna ho aaii| 'bhante tAta, maiM akelI nahIM, hama eka-sahasra-eka kSatrANiyAM zaraNAgata haiN| kyA nArI liMgAtIta hone meM samartha nahIM ? strI ko isa cira kAla ke dAsatva se tumhAre sivAya kauna ubAra sakatA hai?' 'svayaM hI bhavatAriNI ho, kalyANI / tumheM koI anya ubAre, to dAsatva kA anta kaise ho ?' 'itanI nirAdhAra na karo, mere nAtha !' 'arhat AdhAra dene nahIM Aye, sAre AdhAra tor3ane Aye haiM / ve zaraNa dene nahIM Aye, antima rUpa se azaraNa karane Aye haiM / azaraNa ho jAo, anvdyaa|' 'apanI satI banA lo, to zAyada vaha sAmarthya prApta kara skuuN|' 'jisameM sukha lage, vahI karo, o licchavi ksstraanniyo|' aura prabhu kA dRSTi-saMketa pAkara, eka sahasra kSatrANiyoM sahita priyadarzanA ne bhagavatI candanabAlA ke zrIpAda meM bhAgavatI dIkSA kA varaNa kiyaa| jamAli pratyaMcA kI taraha tanA khar3A hai| usane apane ko avahelita anabhava kiyA / usake faulAda kI dhAra tIkSNatara ho rahI hai| vaha utsargita nahIM, udyata hai, kucha kara gujarane ko / * * * sahasA hI use lagA ki usakI dhAra kuNThita ho gayI hai| use kisI ne do TUka kATa kara usI ke sAmane DAla diyA hai / vaha bola uThA : 'prabhu mujhe apane jaisA banA leN|' 'vaha koI banA nahIM sakatA, svayaM bana jAnA hotA hai, licchavi / ' 'maiM prabhu kI prabhutA ke yogya nahIM ?' 'kSatriya dUsare kI prabhutA kA prArthI kyoM ho? jo tuma pAnA cAhate ho, vaha tapobala se nahIM, talavAra se hI mila sakatA hai !' 'maiM talavAra pheMka AyA, bhante, use antima rUpa se harA dene ke liye / ' 'pheMka nahIM Aye, svayaM talavAra ho kara Aye ho, licchavi / to mahAvIra tumhAre sipurda hai / vaha cAhatA hai ki tuma use kATa do, aura apanA abhISTa prApta kara lo|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 273 'mahAvIra ke sivAya merA koI abhISTa nahIM, bhagavan / ' 'to use le sakate ho| usameM apanI cAha pUrI karo / ' 'apane pA~ca sau licchavi kSatriyoM sahita, maiM prabhu kI ArhatI pravrajyA grahaNa karanA cAhatA hU~ / AjJA deM, bhante svAmin / ' 'jAno licchavi, jinendra kA rAjya pRthvI kA nahIM / yahA~ saba hAra denA hotA hai / apane kucha hone kA abhimAna aura bhAna taka kho denA hotA hai / jamAli na rahoge, to kyA karoge ? ' 'mahAvIra ho kara rahU~gA ! ' 'vaha bhI eka marIcikA hai, saumya / yaha nAma, yaha zarIra eka dina antadhana ho jAyegA / ' 'to kyA zeSa rahegA, nAtha ?' 'eka arUpa nirnAma mahAsattA, jise koI nahIM pahacAnatA, sivA apane Apake / para vaha saba ko pahacAnatI hai / ' 'to miTa jAnA cAhU~gA / mujhe aura mere sainya sAmantoM ko apane zramaNa banA leM, bhagavan / hama kRtanizcaya haiM, lauTa kara nahIM jAyeMge / prabhu ke anugAmI ho kara raheMge / 'jo tumhArA kalpa ho, vahI karo devAnupriyo !' 'AjJA deM nAtha, AjJA deM, AjJA mAli ke bAra-bAra anunaya karane para bhI zrIbhagavAna ne koI uttara na diyA / Ahata ho kara usane apanI prArthanA ko prabhupAda gautama ke nikaTa nivedita kiyA / gautama ne prabhu kI nizcala nAsAgra citavana ko vaha prArthanA nivedita kii| lambe mauna ke bAda sunAI par3A : 'yaha vidhAna aTala hai, gautama / ise pUrA hone do / ' aura mahArAjakumAra jamAli ne pA~ca sau kSatriyoM sahita Arya gautama ke hAthoM jinezvarI pravrajyA aMgIkAra kI / mAli ko lagA ki usake bhItara zakti kA prapAta ghumar3a rahA hai| zrI bhagavAna kI mahAzakti kA sparza pA kara vaha unmatta aura AlhAdita ho uThA / apane saMgiyoM sahita vaha zrIpAda meM ApAta mastaka bhUsAt ho rahA / jamAla ke sAmane zrI bhagavAna kI tapasyA kA Adarza thA / use nizcaya ho gayA thA, ki mahAvIra jaisA satyAnAzI tapa kiye binA sarvasattAdhIza nahIM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 huA jA sktaa| aura vaha hue binA use caina nahIM thA / sattA, mahattA, prabhutA ! bhagavAna kA kevala yahI bimba usake mana para chAyA thaa| aura use vaha apane jIvana meM mUrta karanA cAhatA thaa| vaha mahatvAkAMkSI thA, mahadAkAMkSI nahIM thaa| sattA kI isa aroka vAsanA se udvelita ho kara usane apane ko amAnuSika tapa meM homa diyaa| usane bahuta ugra aura dAruNa tapasyA kii| chaTThama, aTThama tapa, mAsopavAsa, varSI tapa Adi nirantara karatA rahatA thaa| apoSita bhUkhA zarIra vidroha karatA thaa| lakSya meM AtmA nahIM thI, sattA thii| Atma se viyukta sattA thI / vaha patthara aura lohe taka ko cabA kara sarvopari sattAsana para car3hanA cAhatA thaa| satata kAyakleza meM jI kara hI vaha auroM se apane ko mahattara anubhava kara pAtA thaa| para vicitra thA ki zrI bhagavAna usake isa tapa se raMca bhI AkRSTa nahIM ho sake the / jamAli ke mana meM isa bAta kA gaharA daMza thaa| kaI avirata aura saumya caryA vAle zramaNoM para bhI prabhu prIta aura prasanna the / aura jisa jamAli ne apane tapa meM ThIka mahAvIra ke hI ugra tapazcaraNa kA anusaraNa kiyA, usa para prabhu kA kabhI dhyAna taka na gyaa| isase usake mana meM prabhu ke prati kama kSobha aura Akroza nahIM thaa| para vaha cupa rahatA thA, aura bhItara-bhItara sulagatA rahatA thA / aura apanI hI manamAnI mahattA meM khoyA vicaratA thaa| pichale kaI mahInoM ke vihAra meM use yaha bhI spaSTa ho gayA thA, ki yahA~ A kara use ekadama mAmUlI aura bepahacAna ho jAnA par3A hai / yahA~ koI kisI ko mahatva nahIM detA, para saba eka-dUsare ke sAtha sama bhAva meM rahate haiM, baratate haiM / kSatriya kuNDapura meM vaha mahArAjakumAra thA, viziSTa thA, prajAoM kA svAmI thaa| use jana jhukatA thA / yahA~ usakI vaha viziSTatA aura iyattA samApta ho gayI hai| hajAroM zramaNoM meM vaha bhI eka hai| alaga koI kahIM kucha nhiiN| isase use satata apanI avamAnanA anubhava hotI thii| guruNAm-guru mahAvIra ke caraNoM meM jagata kI sArI sattAe~ aura mahattAe~ A kara jhukatI thiiN| samarpita hotI thIM / taba hara samaya jamAli ke mana meM eka TIsa uThatI : 'isake sAmane samasta jagata jhukatA hai ! * * to maiM koI nahIM ? mujhe koI pahacAnatA taka nahIM ?' use tIvra hInabhAva aura tucchatA kA ahasAsa hotaa| mahAvIra ke samakSa use hara vaqta lagatA rahatA, ki usakA apamAna ho rahA hai, usakI avahelanA ho rahI hai / '* * * maiM vaha kyoM nahIM ? kyA isa himAlaya jaise uttuMga puruSa kA anugamana karane meM hI mujhe bIta jAnA hogA ? maiM svayaM guru kyoM nahIM?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 275 'nahIM, vaha yahA~ kho jAne nahIM AyA, sArI pRthvI para rAja karane kA svapna le kara AyA hai / mahAvIra apane mahA tapa ke bala yadi jagatapati ho sakatA hai, to maiM kyoM nahIM ? aura vaha rAta-dina tapAgni kI zaiyA para hI jIne lagA / vaha prabhu-drohI ho kara Atma- drohI ho gayA / apanA hI zatru ho gayA / vaha hara pala AtmaghAta meM jI rahA thA / prabhu kI dRSTi sama thI, isI se sarvadarzI thii| kisI vizeSa para dhyAna kendrita na ho kara bhI, unake dhyAna se bAhara kucha nahIM thA / jamAli kI vikSipta aura kaSAya - kliSTa cittasthiti prabhu se chupI nahIM thI / usake mana kI sUkSmatama gatividhi bhI unake kaivalya meM jhalakatI rahatI thI / eka dina acAnaka prabhu ne gautama se kahA : 'devAnupriya gautama, mahA tapasvI jamAli ko usake pA~ca sau kSatriya zramaNoM ke AcAryapada para pratiSThita kara diyA jAye / ' 'prabhu, vaha to pahale hI pramatta hai, aura bhI pramatta ho jAyegA / ' 'ho jAne do, gautama, usake mAna aura mada ko dabAo nahIM / use khula kara sAmane Ane do / ' 'vaha to pahale hI drohI hai, prabhu, aura bhI pracaNDa drohI ho jAyegA / ' 'ho jAne do, gautama / usake droha ko dabAo nahIM, use khula kara sAmane Ane do / ' 'tathAstu, bhante nAtha / ' ' aura anavadyA ko usakI eka sahasra kSatrANiyoM kI adhiSThAtrI banA do, gautama / jamAli isa pUre gaccha kA adhipati hogA / ' 'anartha ho jAyegA, bhante / devI anavadyA kA bala pA kara jamAli aura bhI unmatta ho jAyegA / ' ' ho jAne do, gautama, RNAnubandha pUre ho kara raheMge / ' aura jamAli pA~ca sau licchavi zramaNoM ke AcArya ho gaye / devI priyadarzanA eka haz2Ara kSatrANiyoM kI adhiSThAtrI ho gayIM / aba ve zrIsaMgha meM ucca padAsIna ho kara, saba ke dvArA sammAnita ho gaye / jamAli ke hRdaya meM gar3atI apamAna kI phA~sa nikala gayI / prati dina eka sahasra ziSyoM dvArA praNati pA kara jamAli kA ahaMkAra khula kara khelane lagA / vaha zrIguru ke pada para AsIna ho gayA / vaha apane antevAsiyoM ko apanA hI svacchandI tattvajJAna sikhAne lagA / vaha unake samakSa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 sarvajJa ke pratyakSa aura anubhUta tattvajJAna para vitarka aura TIkA-TippaNI karane lagA / ziSyagaNa prabhu ke pravacana se bhAvita aura pratyAyita the / ve sarvajJa ke vacana meM baddhamUla the / phira bhI cupa raha kara ve AcArya kI dezanA sunate aura unakI AjJA kA pAlana karate rahate / mAli aura bhI ugratara tapasyA karane lagA, ghaMToM sUrya kI ora tAkatA AtApanA lene lagA / mAno sUraja ko lIla kara vaha mahAsUrya honA cAhatA hai ! aura yoM apane tapa ke teja aura pratApa se vaha apane ziSyoM para ekadaNDa zAsana karane lagA / jamAli ko eka dina samakSa pA kara bhagavAna ne gautama se kahA : 'lakSya AtmA ho, AtApanA aura Atmadamana nahIM / tapa kiyA nahIM jAtA, AtmalIna hone para vaha svataH hotA hai, gautama / kAyakleza nahIM, kAyasiddhi abhISTa hai / kAyakleza se kAma mila sakatA hai, rAma nahIM / 'isI se kahatA hU~, gautama, balAt dehadamana mata karo, prANadamana mata karo, manodamana mata karo, indriyadamana mata karo / Atmadamana mata karo / AtmaramaNa karo, aura deha, prANa, mana, indriyA~ ApoApa apane hI meM lIna ho kara, AtmalIna ho raheMgI / ' acAnaka pUcha uThA jamAli : 'to svayaM prabhu ne sAr3he bAraha varSa aisA ghanaghora tapa kyoM kiyA ?' 'tapa nahIM, kAyotsarga kiyA, kAyA se uttIrNa ho kara Atma meM avasthita hone ke liye / tapasteja se Atmateja prakaTa nahIM hotA, Atmateja se tapasteja prakaTa hotA hai / mahAvIra ne dehanAza nahIM, dehajaya kiyA / AtmanAza nahIM, Atmajaya kiyA / kAyakleza nahIM, Atma-saMzleSa kiyaa| mAra ko mArA nahIM, use bhI AliMgana meM le kara tAra diyA / " 'lekina mahAvIra ke tapasteja ko hI to jagata jhukA hai !' 'nahIM, Atmateja ko / bujjhaha, bujjhaha, he jamAli !' 'to tapasyA vyartha hai, bhante ?' 'vyartha yahA~ kucha nahIM / tapa se svarga mila sakatA hai, sampadA mila sakatI hai, sattA mila sakatI hai, jagata kA rAjya mila sakatA hai, para rAma nahIM mila sakatA ! 'mahAvIra kI devanagarI vaizAlI ko sarvanAza kI lapaToM se to bacAyA hI jA sakatA hai ! ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277 'AtmanAza karake ?' 'maiM AtmanAza kara rahA hU~, bhante ?' 'AtmatrANa kara, vats, AtmalAbha kara, saumya / vaizAlI kA trANa usI meM samAhita hai|' 'to phira Atma-labdha mahAvIra ke hote, vaizAlI nirantara AkrAnta kyoM ?' 'kyoM ki vaha mahAvIra se viyukta hai / kyoM ki licchavi Atmayukta nahIM, saMyukta nahIM, Atmalipta haiM, Atma-matta haiM / ' 'to usameM mahAvIra kucha kara nahIM sakate ?' ___ 'mahAvIra kucha karatA nahIM, vaha kevala hotA hai| usa hone meM vinAza, trANa, nirmANa saMyukta hai| utpAda, vyaya, dhruva kI ekAgra saMyuti hotA hai arhat / anivArya kA nivAraNa, sarvajJa ke vidhAna meM nhiiN|' 'to usa anivArya kA pratikAra karegA jamAli !' 'Rmika paryAya meM vaha bhI eka paryAya ho hI sakatI hai|' 'lekina antima pariNAma ?' 'vaha to tumane apane hAtha meM le hI liyA, saumya ?' 'trilokI nAtha ne mujhe anAtha karake chor3a diyA !' 'tathAstu, jamAli ! trilokInAtha kA kartRtva pUrA huA !' jamAli kI buniyAdeM TUTa giiN| usake bhItara jvAlAmukhI ghumar3ane lge| maniyoM ke prakoSTha meM jamAli, siddhAsana tyAga kara, ghuTane ke bala siMhamudrA meM kaTibaddha dIkhA / sahasA hI bhagavAna bole : 'jo kriyamANa hai, vaha ho cukA, gautama / jo ho rahA hai, vaha ho gayA, gautama !' 'jo kArya hone kI prakriyA meM hai, vaha pUrNa nahIM bhI to ho sakatA hai, prabhu ?' __ 'jo paryAya udaya meM A cukI hai, vaha apanI carama pariNati para pahu~cegI hI / kArya ke Arambha meM kArya kI samApti gabhita hai, gautama / kAla nahIM, pariNamana pramANa hai' tapAka se khar3e ho kara, jamAli ne pRcchA kI : 'to merA jo abhI pariNamana hai, vahI merI carama pariNati hai, bhante ?' 'jo paryAya abhI cala rahI hai, vaha kahIM samApita ho cukI / jo tU abhI ho rahA hai, vaha tU ho cukA, saumya / ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 'merA AtmanAza ho cukA ?' 'tU abhI AtmanAza meM pravRtta hai ?' 'sarvajJa ke kathana ko kevala duharA rahA hU~, aura unakA nirNaya mA~ga rahA huuN|' 'sarvajJa kevala dRSTa ko kahate haiM, adRSTa ko kahate haiM, nirNaya nahIM krte| sat ko sAkSAt karate haiM, usa para hAvI nahIM hote|' 'maiM vartamAna paryAya se baMdhA nhiiN| varnA maiM svataMtra AtmA kaisA, prabhu ?' 'tU paryAya nahIM / kintu paryAya apanI prakriyA meM bhI kRta hai| nahIM ho cukI, phira bhI ho cukI / tU apanA nidAna kara cukA, AyuSyamAn / apanI niyati kA sAmanA kara / ' jamAli ne anubhava kiyA ki usakI dharatI chIna lI gayI hai / use uccATita kara diyA gayA hai / lekina chor3e hue kaMcuka kI tarafa sarpa kaise lauTe / vaha paryAya vyatIta ho gayI / aura Age ? Age use zUnya meM Daga bharanA hai / jamAli kI saMcita tapAgni eka pracaNDa saMkalpa meM sphoTita ho utthii| usane sudRr3ha gambhIra svara meM kahA : ___ 'maiM apane zramaNa-saMgha ke sAtha aniyata aura svAdhIna vihAra karanA cAhatA hU~, bhante / maiM janapada vihAra karanA cAhatA hU~, bhante / AjJA pradAna kreN|' prabhu cupa, nizcala, stabdha rahe / 'jo maiM abhI ho rahA hU~, vaha ho cukA, yaha mujhe svIkArya nahIM / maiM vaha ho kara rahU~gA, jo honA cAhatA huuN| prabhu ne mujhe akelA, anAtha kara diyA / to maiM akelA anAtha hI vicarU~, bhante / vaha ho kara rahU~gA, jo honA cAhatA huuN|' prabhu cupa, niruttara, samAhita rahe / eka antarikSa-dhvani sunAI par3I: 'jo tU abhI kriyamANa hai, vaha tU kRta hai| yaha tene hI prakArAntara se svIkAra liyA, saumya !' 'nahIM. * 'nahIM. * * nahIM *hagiz2a nhiiN| kriyamANa aura kRta ke bIca mere puruSa kA saMkalpa khar3A hai / nirNaya merA hai, kramika praryAya kA nahIM / prakriyA nahIM, prajJA prAthamika hai / kartRtva merA hai, padArtha kA nahIM / AjJA deM zAstA aura AzIrvAda deM, ki svataMtra vicarU~, aura apane abhISTa taka pahu~cUM / mukta puruSa mahAvIra sarva ke svAdhIna pariNamana ke hAmI haiN| AjJA deM, bhante tIrthaMkara, ki maiM apane svAdhIna pariNamana kA anusaraNa karatA huA, svataMtra vihAra karU~! .... Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 279 zrI bhagavAna ne koI uttara na diyA / AcArya jamAli ne bhagavAna ke mauna ko anumati kA lakSaNa mAnA / __.. aura AcArya jamAli ne apane pA~ca-sau ziSyoM ko anugamana karane kA Adeza de diyA / aura ve samavasaraNa se prayANa kara gye| priyadarzanA anavadyA ke nAr3ImaMDala meM bijaliyA~ TUTane lgiiN| vaha hatAhata ho kara, eka Taka zrI bhagavAna kI ora apalaka dekhatI raha gaI / hAya, vaha ardhAMginI nArI ho kara, kyA kare ? eka ora jagadIzvara pitA haiM, dUsarI ora vaha hai, jo usake tana-mana kA svAmI * * * thA ? . . . hai ? thA. . . ? hai . . . ? anajAne hI priyadarzanA gahare soca meM DUba gaI : . . . 'hAya, hamArA yugala yajJa TUTa gayA ? saMyukta siddhi kA mahAsvapna bhaMga ho gayA ? hamane pratijJA kI thI paraspara: ki jIvana meM sAtha rahe, to mukti meM bhI sAtha hI raheMge / lekina hAya, svayaM pitA ne anavadyA ko pati se bichur3A diyaa| para maiM kisI kI patnI nahIM, zramaNI huuN| arhat kI satI huuN| mujhe choha kyA, vichoha kyA ? milana kyA, bichur3ana kyA ? . . .' aura priyadarzanA ke bhItara hI bhItara rulAI ghumar3atI calI AI / tabhI acAnaka sunAI par3A : 'AryA anavadyA, arhat tumheM bichur3Ane nahIM Aye, parama meM milAne Aye haiM / Arya jamAli kA anusaraNa kro| ve mahAndhakAra ke rAjya meM apane ko khojane nikala par3e haiN| unakA hAtha nahIM jhAlogI? nAsti ke vIrAnoM meM, tumhIM to asti kA Aloka aura AzvAsana ho, anavadyA / yahI jinezvaroM kI jAyA ke yogya hai|' eka anAhata mauna kA prasAra / 'jo kriyamANa hai, vaha kRta hai, isakI sambodhi aura sAkSI ho tuma, anvdyaa| apanI eka sahasra zramaNiyoM ke saMga, AcArya jamAli kA anugamana karo, devii| avilamba / ' apane saMgha sahita prasthAna karate jamAli kI pITha ne isa vANI ko sunA aura unake pairoM tale dharatI lauTa aaii| aura AryA anavadyA priyadarzanA ne avirala bahate A~suoM ke sAtha prabhu kA vandana kiyA, aura ve apanI eka hajAra bhikSuNiyoM ke saMga, Arya jamAli kA anugamana kara giiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhu-drohI kI mukti avazyambhAvI jamAli aba magadha, videha. kAzI. kauzala, tathA vatsadeza ke janapadoM meM, apane saMgha ke sAtha svacchanda vihAra karane lgaa| priyadarzanA bhI mahAvIra ko chor3a kara usake pIche calI AI thI / isameM vaha bhagavAna para apanI vijaya anubhava karatA thA / aura isa kAraNa vaha ullasita ho kara aura bhI adhika pramatta aura uddhata ho gayA thaa| kucha samaya meM hI usane apanI eka duniyA khar3I kara lii| pUrvAMcala ke sAre hI janapadoM meM lokavAyakA pracArita ho gaI, ki AcArya jamAli sarvajJa aura arhanta ho kara mahAvIra ke samakakSI ho gaye haiN| svayaM jamAli ke pravacanoM meM yaha pratidhvanita hotA thA ki mahAvIra to kevala eka paramparAgata tIrthaMkara haiM / kiMtu vaha tamAma prAcIna paramparAoM ko tor3a kara, apanI svataMtra prajJA ke bala, pratitIrthaMkara ho gayA hai| saccA prativAdI mahAvIra nahIM, jamAli hai| usI ne Aja taka ke sAre vAdoM kA bhaMjana kiyA hai| aura prativAda dvArA eka nUtana aura maulika vAda ko upalabdha kiyA hai / ___ vastutaH zrI bhagavAna hI samakAlIna vizva kI saba se bar3I prativAdI zakti ke rUpa meM sarvatra pratiSThita ho cuke the| kyoMki unakA darzana kisI pratikriyA meM se nahIM AyA thaa| usameM kisI pUrva vAdI ke khaNDana yA maNDana kA Agraha nahIM thA / vaha unake Atma kI zuddha cikriyA meM se AyA thaa| unhoMne apane kaivalya meM vizva aura vastu-tattva kA sIdhA aura pratyakSa sAkSAtkAra kiyA thaa| ve IhA, avAya yA dhAraNA nahIM bolate the / vastu kA prakRta svarUpa svayaM unakI vANI meM bolatA thA / mAno ki ve nahIM bolate the, vastu svayaM unameM se bolatI thii| bhagavAna tarka se kisI siddhAMta kA pratipAdana nahIM karate the / ve vastu ke anaikAntika svarUpa ko apane ekAgra kevalajJAna meM jaisA sAkSAt karate the, usI kA avikalpa kathana karate the| ve siddhAMtakAra nahIM, sAkSAtkAra the| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 jamAli ne jAna-bUjha kara bhagavAna ke vyaktitva aura vANI ko vikRta aura vyabhicarita kiyaa| vaha unake sAre kathanoM ko tor3a-maror3a kara, unake pUrvApara sandarbho se kATa kara, unako g2alata vyAkhyA logoM ke sAmane prastuta karane lgaa| usane mahAvIra ko eka kaTTara siddhAMtakAra ke rUpa meM sthApita kiyaa| unheM vAdI ke rUpa meM sAmane rkkhaa| aura unake siddhAMta ke virodha meM apanA prati-siddhAMta raca kara, unake prativAdI ke rUpa meM apane ko ujAgara karane lgaa| usane apanA kucha aisA bimba khar3A kiyA, ki prati-tIrthaMkara jamAli A gayA hai, aura usane tIrthaMkara mahAvIra ko apadastha kara diyA hai| vahI apane kAla kA saba se bar3A yugandhara aura yugaMkara hai| pRthvI para vahI isa samaya eka mAtra sarvajJa pUrNa jJAnI aura arhanta hai| vaha kahatA hai ki vaha purogAmI hai, mahAvIra pratigAmI hai| vaha kriyAvAdI hai, mahAvIra akriyAvAdI hai / vaha Age le jAtA hai, mahAvIra pIche le jAtA hai| vaha pragativAdI hai, mahAvIra apragativAdI aura yathAsthitivAdI hai| isa prakAra ke bhrAmaka aura ekAntavAdI kathana kara ke vaha bhagavAna kI anaikAntinI vANI ko vikRta kara rahA thaa| aura lokajanoM ko bharamA rahA thaa| bhagavAna ne jamAli kI Atma-haMtA tapasyA kI avagaNanA kara dI thI / isakA z2akhma bhI usake hRdaya meM kama gaharA nahIM thA / usake Akroza aura pratizodha bhAva kI sImA nahIM thii| hara samaya vaha ubalatA hI rahatA thA / ___ usake mana meM yaha acala dhAraNA thI, ki mahAvIra ne apane satyAnAzI tapa ke bala para hI jagata ko jhukAyA hai / to usane haTha ThAna liyA aura dAvA kiyA ki vaha mahAvIra se bhI adhika bhayaMkara aura prakhara tapasyA karegA / vaha apane tapa ke pratApa se trilokI ko tharrA degA, aura mahAvIra ko harA degaa| so aba jamAli aghorI tapasyA ke tamasa meM chalAMga bhara gyaa| usane sArI niyama-maryAdA tor3a do| vaha ghUroM para, mala ke DheroM para, kardama-kIcar3a meM baiTha kara, kA~ToM kI jhAr3iyoM aura zmazAna kI citAoM meM leTa kara dhyAna karane lagA / haTha aura kaSAya kI ekAgratA ke kAraNa use gaharA aura ghora Artta-dhyAna hotA thaa| deha bhAna calA jAtA, aura vaha khataroM meM par3A pAyA jaataa| deha-damana kI parAkASThA taka jA kara, vaha mahAvIra ke tribhuvana-mohana saundarya ko nisteja aura tuccha kara denA cAhatA thaa| isI unmatta dazA meM apane saMgha ke sAtha bhramaNa karatA, eka dina jamAli zrAvastI ke koSTaka caitya meM A phuNcaa| vaha aba pahale kA kAMtimAna jamAli nahIM raha gayA thA / aniyata caryA meM lUkhe-sUkhe, bAsI, akhAdya AhAra karane se usakI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 kAMti naSTa ho gayI thii| prabala bhUkha-pyAsa sahane kI kaSTa-kriyA ke kAraNa, aura samaya-asamaya pramANa rahita bhojana karane se, usakA sukumAra zarIra vyAdhigrasta ho gayA thaa| phira usakA sabase ugra tapa to usakA apanA hI kaSAya thaa| usake aMtara meM vaira aura pratispardhA kI Aga sadA dhU-dhU dhadhakatI rahatI thii| aura usI meM vaha niraMtara apanI Ahuti de rahA thaa| isI se usakA vaha sukomala ceharA vikRta aura vikarAla ho gayA thA / vaha eka AtaMka aura bhaya kI sRSTi kara ke loka-hRdaya para rAjya karanA cAhatA thaa| niraMtara kI isa jalana ke kAraNa zrAvastI Ane para use pitta-jvara ne daboca liyaa| usake aMga-aMga meM dAha utpanna huaa| baiThanA aura leTanA taka usako muhAla ho gyaa| ugra dAha jvara meM bhI vaha becaina preta kI taraha calatA hI dikhAyI par3atA thaa| para eka dina sahana-zakti kI sImA A gyii| taba usane khinna Akroza ke svara meM Adeza diyA : 'zramaNo, saMthArA bichaao| svAmI letteNge|' zramaNa Adeza pAte hI phurtI se ghAsa kI zaiyA bichAne lge| ki tabhI jamAli ne pIr3A se udvigna ho kara phira pukArAH 'santhArA bicha gayA, zramaNo ?' eka sAdhu ne sahaja hI uttara diyA ki : 'hA~, santhArA bicha cukA, bhante !' yAnI bicha hI rahA thA, aura AcArya ke vahA~ Ane taka vaha bicha hI jAtA / jo kriyamANa thA, vaha kRta thA hI / isI gahare jJAna-saMskAra meM se zramaNa bolA thaa| jamAli ne A kara dekhA to zaiyA abhI lagI nahIM thI, laga rahI thii| vaha to hara kSaNa mahAvIra ke siddhAMta kA khaNDanakAra ho kara hI jItA thA / use sacoTa pramANa milA, ki mahAvIra kI bAta g2alata ho gayI / bichAne kI kriyA ko hI zramaNa ne kRta kaha kara, mahAvIra kA samarthana karanA cAhA hai / usake nakha se zikha taka Aga laga gii| vaha bhabhaka kara bolA : 'are mithyAvAdiyo, abhI zaiyA bichI nahIM, taba bhI bicha gaI kahate tumheM zarama nahIM AtI / eka kSaNa kI bhI jo dera ho, to saMthArA ho gayA, aisA kaise kahA jA sakatA hai / tumhAre mana se abhI mahAvIra kI lezyA gayI nhiiN| lekina o re andho, pratyakSa ko pramANa kyA ? sarAsara bistara lagA nahIM hai, aura tumane laga gayA kaha diyaa| lekina lagA nahIM hai, aura mahAvIra jhUThA par3a gayA hai / tuma jhUThe par3a gaye ho / are pAkhaMDiyo, tuma usa mithyAvAdI jAdUgara mahAvIra ko bhUla nahIM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 283 sake ho| satyavAdI ke sAtha raha kara bhI use pahacAnate nhiiN| to jAo, aura DUba maro, kisI aMdhe kue~ meM !' ___ cIkha-cIkha kara jamAli yaha pralApa kara rahA thA, ki tabhI devI avavadyA priyadarzanA vahA~ A pahu~cI / zramaNa avicala khar3e the, aura jamAli z2oroM se bakavAsa kara rahA thaa| devI ne bahuta zAMta mRdu svara meM zramaNoM ko ulahanA diyAH 'eka to AcArya kI tabiyata ThIka nahIM hai| Upara se unheM isa taraha khijAnA kyA ucita hai ?' devI virala hI kabhI AcArya ke sAmane AtI thiiN| dUra se hI unakA yathAzakya jatana calatA rahatA thaa| unakI bolI bhI kabhI muzkila se hI sunAyI par3atI thI / eka zramaNa ne vinayapUrvaka nivedana kiyA : 'lekina AyeM, isameM koI hamArA aparAdha ho to hameM avazya daNDita kreN| zaiyA bicha hI rahI thI, aura bicha jAne ko thI, agale hI kSaNa / itanI pratyakSa thI yaha bAta ki jo satya thA, vahI hamAre muMha se sahaja nikala gyaa| AcArya ke Ane taka bistara laga hI jAtA, laga bhI gyaa| phira bhI ve akAraNa hI krodha se bhabhaka pdd'e| 'lekina itanA to samajhanA hI hogA, saumya, ki yadi eka tapasvI pittajvara ke asahya dAha se pIr3ita ho, to itanA bhI vilamba kaise sahana kara sakatA ___ 'vilamba kA to prazna hI nahIM thA, mA~, unakA Adeza pAte hI hama saMthArA lagAne lage the| lagAne aura laga cukane meM aMtara hI kahA~ thaa| tathya hI satya rUpa meM hamAre mukha se nikala gayA / AcArya ke samakSa to sadA mahAvIra rama rahe haiM, usameM hamArA kyA doSa ? hameM siddhAnta.kA bhAna thA hI nahIM, hamane to sahaja satya khaa| aura vastuta: mahAvIra bhI siddhAnta nahIM kahate, pratyakSa aura sahaja satya kahate haiN| hamane bhI apanA svataMtra bodha kahA, usameM mahAvIra kahA~ se A gaye ?' jamAli bIca meM hI ghAyala bher3iye kI taraha dahAr3a uThA : 'dhUrtoM, mere saMgha meM raha kara, cAlAkI se mahAvIra kA maNDana karate ho ! haz2Ara bAra kaha cukA aura phira kahatA hU~, ki kriyamANa ko kRta kahane kA siddhAnta jhUThA hai| aura tumhAre hI karma ne abhI yaha pramANita kara diyA / pratyakSa ko bhI jhuThalA kara, jhUTha kA pakSapAta karate tumhArI jI. kyoM nahIM kaTa par3atIM, tumhAre mastaka kyoM nahIM gira jAte !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 phira priyadarzanA ko lakSya kara jamAli bolA : 'suno Arye, isameM nyAya aura tarka kA bArIka kA~TA lagAne kI z2arUrata hI kyA hai / vyavahAra kI nihAI para tumhAre pitA kA siddhAnta Tika na sakA / tumhI soco, jo kriyamANa ko kRta mAna liyA jAye, to mujha jaise pIr3ita kI kaisI durdazA ho / eka sAmAnya zabdArtha kI sacAI bhI tumhAre pitA meM na ho, to ve kaise padArtha-jJAnI, kaise sarvajJAnI ? are koI to mere pratyakSa satyavAda ko samajhe / koI to use sAkSya aura samarthana de !' ___ isa kSaNa jamAli ke prati priyadarzanA kI samavedanA ajasra vega se pravAhita thii| eka to usakI kumhalAI kAlI par3a gayI deha, usa para asAdhya roga kA AkramaNa, aura tisa para vaha cAroM ora se hatAhata, parAhata aura besahArA ho gayA thaa| aura isa vakta usake udvega aura kSobha kA pAra nahIM thA / priyadarzanA kI chAtI meM vaha udvigna ceharA zUla-sA gar3a utthaa| vaha kAtara ho kara bolI : 'samajha rahI hU~ AcArya deva, satya Apake pakSa meM hai| usameM kisI pitA ke pakSapAta ko avakAza nahIM !' 'basa to jahA~ satya, vahIM sarvajJatA !' aura jamAli apanI parAjaya kI kuNThA se mukta ho kara ullasita ho utthaa| usane rAhata kI eka gaharI niHzvAsa chodd'ii| vaha saMthAre para leTate hue nizcala svara meM bolA : 'prati-tIrthaMkara jamAli kA dhruva sthApita ho gyaa| * * * mahAvIra, tuma hAra gaye / satya mere pakSa meM pramANita ho gayA !' aura usake muMha se jvara-dAha kI eka gaharI karAha nikala pdd'ii| devI priyadarzanA ne eka dRSTi bhara AcArya ko eka Taka dekhA / aura ve cupacApa AryikA vAsa meM calI giiN| * * * ThIka usI samaya kaI zramaNa bhI jamAli ke saMgha kA tyAga kara cupacApa apane abhISTa kI ora vihAra kara gaye / anya aneka zramaNa AcArya kI bhAvI prabhutA kA svapna dekhate unhIM ke sAtha virama rahe / uttarottara zramaNa to adhikAMza jamAli ke saMgha kA tyAga kara prabhu ke pAsa lauTa gaye the / kintu zramaNI eka bhI na gaI / kyoM ki zramaNiyoM ke samakSa AryA priyadarzanA kA vyaktitva thA, jo isa samaya mohAviSTa hote hue bhI zAnti aura dAnti ke saundarya se ujjvala thaa| unakI mauna prIti se tiryaMca prANI taka vazIbhUta the, to zramaNiyoM kI kyA bAta / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 285 devI priyadarzanA ke iMgita para hI sAre saMgha kA saMcAlana hotA rahA / AcArya ko apanI aghorI sAdhanA se avakAza hI kahA~ thA ? zarIra se svastha hone para jamAli apane saMgha sahita zrAvastI se vihAra kara gayA / para mana se vaha adhika-adhika vikSipta aura vAtula hotA jA rahA thaa| aham aura pratidvaMdvitA kI jo tIvra kaSAya usakI cetanA ko gahare meM matha rahI thI, vahA~ kisI satya yA viveka ko avakAza nahIM thaa| devI priyadarzanA use chor3a jAtIM, to zAyada usakA madajvara utara jaataa| para ve usake saMga acala paga cala rahI thiiN| aura unakI eka hajAra zramaNiyoM ke bIca jamAli nIla paMkha pasAre mayUra kI taraha itarAtA huA vicaratA thaa| usake ahaMkAra, unmAda aura udbhrAnti ko isase bar3A bala milatA thA / janapadoM meM vihAra karate hue, vaha apane sthApita tarka ko bar3I ojasvI ghoSaNAoM ke sAtha pracArita karatA rahatA thA / mahAvIra kA virodha hI usakI eka mAtra jIvana-caryA thii| bhagavAna kI zAmaka aura unnAyaka vANI ke prabhAva ko, vaha sarvatra apane kaSAya ke dhUmra se malina aura AcchAdita kara dene kI ceSTA karatA rahatA thA / ajJAnI loka-jana ko bharamAne meM usane koI kasara nahIM rakha chodd'ii| gautama ne aneka bAra cAhA ki bhagavAna jamAli kA pratikAra kareM / usake viSa-vamana ko apane kaivalya ke teja se rokeN| para vaha mahAvIra kA mArga nahIM thaa| lokAloka kI tamAma daivI, dAnavI, mAnavI zaktiyA~ unakI sevA meM prastuta thiiN| yadi ve unakA upayoga karanA cAhate, to apane sAre virodhiyoM kA kSaNa mAtra meM utpATana karavA sakate the| jamAli ke tana aura mana ko tabhI kolita karavA sakate the, jaba usane vidviSTa hokara bhagavAna se alaga vihAra karane kA prastAva kiyA thaa| ve spaSTa dekha rahe the, ki jamAli unakA durdAnta drohI hokara loka meM khar3A hogA / vaha unakI dharmadezanA kA apalApa karegA / lekina arhanta virodhI zaktiyoM kA pratikAra nahIM karate, ve acala raha kara apane satya ke prakAza meM unheM yathA samaya galA dete haiN| virodha kI dhAra para hI ve apane vizvambharatva aura arhatva ko prakAzita karate haiM / priyadarzanA to apavAda rUpa se unakI priya pAtra rahI thii| vaha unakI AtmA kI beTI thii| vaha tIrthaMkara kI duhitA thI / usa apanI hI prabhA kI eka kiraNa ko apane meM sameTa lenA bhagavAna ke liye krIr3A mAtra thI / lekina usase bhI prabhu asampRkta hI rhe| use bhI prabhAvita karane yA khIMcane kI koI ceSTA unhoMne kabhI nahIM kii| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 saca pUcho to ulaTI hI bAta thI / jaba jamAli aura priyadarzanA bhagavAna ke sAnnidhya meM rahate the, taba priyadarzanA ne eka bar3I sUkSma bAta ko lakSya kiyA thaa| jaba bhI jamAli apane ziSyoM sahita, bhagavAna ko praNAma kara unakI dharma-sabhA se jAne lagatA, to prabhu bahuta mRdu dRSTi se priyadarzanA ko avalokate / mAno ki pUcha rahe hoM : 'jAogI ? acchA jAo, sukha se vicaro!' una kaNa-kaNa ke antaryAmI se kyA chupA thaa| nara-nArI ke sAre hI gopana kheloM meM ve unmukta vicarate the| unheM rokate-Tokate nahIM the / unake svataMtra pariNamana ko nirbAdha rUpa se parA pImA taka jAne dete the| ve antaratama ke mAlika jAnate the, ki eka dina to hara mI ko ghara lauTanA hI hai| ve AropaNa aura balajabarI se manuSya ke mana ko mor3ane kI ceSTA kabhI na karate / hara vyakti ko apane patha-nirNaya kI svAdhInatA, unakA vidhAna thA / vidhi-niSedha ko ve mAtra saMgha ke anuzAsana kI dRSTi se Avazyaka mAnate the / vaha unake mana eka anivArya bAhyAcAra thA / para vyaktiyoM kI nijI AtmAoM kA jahA~ sarokAra hotA thA, vahA~ kisI ko kabhI na kahate ki 'yaha kara, vaha mata kr|' unakA eka hI Apta-vAkya thA : yathA sukhAH jisameM tumheM sukha lage, vahI karo / yAnI apane sukha ke svarUpa ko svayaM hI kramazaH jAno / anubhava kI saMgharSayAtrA dvArA apane abhilaSita sukha ke carama svarUpa taka svayaM hI pahu~co / damana se nahIM, samajhana se svayaM ko upalabdha huA jA sakatA hai / jo vAsanA vyakti meM sarvopari hai, usI kI rAha cala kara vyakti eka dina acUka apane gantavya para pahu~ca jAyegA / bhagavAna kevala vastu-svarUpa kahate the, Atma-svarUpa kahate the / sthitiyoM ke AvaraNa haTA dete the| lekina hastakSepa unake vidhAna meM nahIM thaa| * * * isa vidhAna ke calate, jamAli ke ahaMkAra ko khula kara khelane kA avasara diyA gayA / priyadarzanA jaisI apanI AtmajA ko bhI andhakAra meM kho jAne kI chuTTI de dI gaI / are, bheja diyA svayaM / svAtaMtrya kA anuttara sUrya thA mhaaviir| ____ jamAli kA pratApa isa samaya carama para pahuMca cukA thaa| zrI bhagavAna campA ke pUrNabhadra caitya meM vihAra kara rahe the / tabhI eka dina acAnaka jamAli prabhu ke sammukha A khar3A huA / usane uddaNDa ho kara prabhu ko lalakArA : 'Arya mahAvIra, tumhArA tIrthakaratva samApta ho cukaa| prati-tIrthaMkara jamAli nUtana yuga-tIrtha kA pravartana kara rahe haiM / unake siddhAnta kA DaMkA AsamAnoM para Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 287 baja rahA hai| arhanta kevalI tuma nahIM, jamAli hai| tumhArA sUrya asta ho cukA, tumhArI prabhA loka se lupta ho gyii| * * * isa samaya janapadoM ke citta para jamAli ke siddhAnta kA rAjya hai| 'maiM phira kahatA hU~, mahAvIra, kriyamANa kRta nahIM hai / tumhArA tarka vyavahAra kI nihAI para g2alata siddha ho cukA / apanI haTha chor3a do, nahIM to eka dina pachatAnA hogA!' zrI bhagavAna niSkampa nirvAta dIpazikhA kI taraha acala rhe| sArI parSadA meM sannATA vyApa gyaa| jaise isa AvAz2a ko kisI ne sunA hI nahIM / vaha vyartha ho gyii| jamAli ne phira kahA : 'devAnapriya mahAvIra, jAno ki tumhAre aneka ziSyoM kI taraha maiM chadmastha nahIM vihara rahA / maiM kevalI-vihAra se vicara rahA hU~ / maiM sarvajJa haiN| yaha jAna lo, aura antima rUpa se mAna lo|' __ zrI bhagavAna anAhata mauna meM samAdhistha ho rhe| gautama anukampA se bhara Aye / bahuta mRdu vANI meM bole : 'mahAnubhAva jamAli, kevala-jJAna aura kevala-darzana to aisI jyoti hai, jisakA prakAza ApoApa hI lokAloka meM phaila jAtA hai| use phailAnA nahIM par3atA, usakI udghoSaNA anAvazyaka hai / jo sarvavyApI Aloka nadI, samudra, gaganabhedI parvatamAlAoM se bhI skhalita nahIM hotA, jisa prakAza ke Age abhedya aMdherI guphAeM aura tamas ke kSetra bhI hathelI para rakkhe A~vale kI taraha Alokita ho uThate haiM, vaha to svayaM hI pahacAna liyA jAtA hai / tuma arhanta ho to loka jAna hI legA, ki tuma kauna ho / zAnta ktsa, zAnta / jisameM sukha lage, vahI kro|' jamAli asamaMjasa meM par3a gyaa| jo usakI rAha meM AnA hI nahIM cAhatA, use vaha kyA kaha kara lalakAre / dhIre se pUchA gautama ne : 'mahAnubhAva jamAli, loka zAzvata hai ki azAzvata hai ?' jamAli se uttara na AyA / vaha vikalpa meM par3a gayA ki, hA~ kahe yA nA kahe / vaha mana-hI-mana jAnatA thA ki anekAnta meM usakA hara ekAnta uttara jhUThA siddha ho sakatA hai| para anekAnta ko vaha kaise svIkAre ? jamAli cupa raha gayA / sAmane samvAdI itanA anAgrahI hai, ki usake sammukha kisI bhI Agraha ko avakAza khaaN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 'devAnupriya jamAli, jAno, yahI mahAvIra hai / ekAnta kA Agraha sarvajJa ke samakSa TikatA nahIM / tumhArA mauna hI tumhArA samIcIna uttara hai / ' jamAli ko lagA ki usake aise pracaNDa virodha ko bhI yahA~ abAdha avakAza hai| usakA pratikAra nahIM / isa aniruddha sattA ke Age, koI Agraha, koI avarodha TikatA hI nhiiN| eka gahare vyarthatA - bodha se mlAna aura kSubdha ho kara jamAli cupacApa vahA~ se calA gayA / use nahIM samajha AyA, ki isa anuttara ko kaise uttara diyA jAye ? eka dA jamAli apane saMgha ke sAtha vihAra karatA huA phira zrAvastI pahu~cA / vaha apane zramaNoM sahita kisI kammAra kI kammazAlA meM ThaharA / aura AryA priyadarzanA apanI zramaNiyoM ke saMga DhaMka kumhAra kI bhANDazAlA meM ThaharIM yogAyoga ki pahalI bAra ve alaga-alaga sthAnoM para Thahare the / DhaMka bhagavAna mahAvIra kA parama bhakta zrAvaka thA / prabhu ke prati jamAli ke droha vaha pUrI taraha paricita thA / isase usake hRdaya meM gaharI vyathA thI / DhaMka koI vidvAna nahIM thA / vaha bhAvika thA, aura bhagavAna kI vANI ko usane hRdaya ke bhAva meM grahaNa kiyA thA / vaha siddhAnta nahIM samajhatA thA, usane apanI bhakti aura prIti se hI prabhu kI dezanA ko apane bhItara AtmasAta kara liyA thA / devI priyadarzanA ko nikaTa pA kara usako vyathA umar3a AyI / prabhu ke prati - rUpa jaisI unakI yaha ekameva beTI apane jagatpati pitA se bichur3a gayI hai / satya kA yaha apalApa use asahya ho uThA / vivAda use nahIM rucA, usane eka yukti karake anavadyA ke akalaMka hRdaya taka pahu~canA cAhA / eka dina suyoga dekha kara usane Aga kI kucha cinagAriyA~ anavadyA ke nikaTa phailA diiN| eka cinagArI ur3a kara priyadarzanA ke vastra meM jA par3I, aura vastra jalane lagA / priyadarzanA ekadama bola par3I : 'vatsa DhaMka, yaha Aga kahA~ se AI ? merA vastra jala gayA ! ' 'AyeM, ApakA vastra jala gayA ki jala rahA hai ?" 'saumya, pUcha kyA rahe ho, tumhArI A~khoM Age vastra jala rahA hai, use nahIM dekha sakate ? ' 'hA~ to yoM kaheM, bhagavatI, ki vastra jala rahA hai / Apa to bola par3I thIM, ki jala gayA hai ! ' anavadyA ne Aga ko to vahIM masala diyA, para ve soca meM par3a gayIM / DhaMka ne unakI A~kha meM u~galI DAla kara unheM satya dikhA diyA thA / dikhA diyA thA, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 289 ki satya sahaja svAbhAvika hotA hai, vaha tarkita nahIM hotaa| unheM avAk dekha kara DhaMka phira bolA : 'isI kriyamANa aura kRta ke vivAda kI khAtira Apane apane trailokye zvara pitA kA parityAga kara diyaa| isI kI khAtira prabhu ke avibhakta saMgha ko Apane khaNDita ho jAne diyaa| lekina jaba svayaM ApakI saMghATi meM Aga laga gaI, to satya Apake muMha se hI barabasa nikala gyaa| zeSa to Apa jAneM !' priyadarzanA ko haThAt lagA ki jaise unakI A~khoM ke sAmane se eka sAtha andhakAra ke kaI paTala haTa gaye haiM / ve bhAvita aura ucchavasita ho AI / bhara Aye svara meM bolI : 'saumya DhaMka, tumane mujhe anAdi kI mUrchA se jagA diyA / merI moha-rAtri ko kSaNa mAtra meM kATa diyaa| * * * tumhAre prati merI kRtajJatA kA anta nahIM !' 'maiM kauna hotA hU~, bhagavatI, yaha to una sarvazaktimAna prabhu kA anugraha hai / ThIka muhUrta Ane para ve svayaM hI pardA haTA dete haiN| apane jIvana meM aneka bAra isakA anubhava kiyA hai / ' 'devAnupriya DhaMka, bAlapana se hI unake itanI naz2adIka rahI / sAre naMdyAvarta meM kevala mujhI para unakI pitR-dRSTi thii| mujhe ve beTI mAnate the, yaha saba koI jAnate the / nAma rakkhA thA, anavadyA / to parivAra kI sArI lar3akiyoM ko IrSyA ho gayI thI / prabhu ne merA nAma rkkhaa| usase mujhe pukArA / ___ . . . aura phira unakI virATa dharmasabhA dekhI, unake saMgha meM raha kara aura unake saMga vihAra kara, unakI aMgabhUta ho rhii| phira bhI maiM unheM na samajha skii| aura tumane unheM dUra se hI pUrA samajha liyA, saumya DhaMka / * * * aura maiM hatabhAginI unheM chor3a kara nikala pdd'ii|' 'glAni na kareM, devI, jo kucha huA hai, vaha prabhu kI icchA aura anumati se hI huA hai| nirAle haiM unake khela / unheM kauna samajha sakatA hai ! * * *aura vahI to Apako ghara lauTA lAye Aja / maiM to nimitta mAtra thA / isa lIlA kA pAra nahIM / ' 'eka vicitra vyaMga ko sAmane dekha rahI hU~, AyuSyamAna DhaMka / lokatAraka apanoM ke bIca hI sabase jyAdA ayAnA hotA hai| usake apane kuTumbI,paricita,mitra hI use saba se kama jAnate aura pahacAnate haiN| vahI usakI sabase adhika avahelanA karate haiN| usakA tiraskAra aura pIr3ana taka karate haiN| maiMne apane pitA ko kama duHkha na diyaa| * * *hAya maiM abhAginI ! 'aura anavadyA kI chAtI TUka-TUka hone lgii| 'ThIka hI kaha rahI haiM, devii| jagata meM sadA se yahI rIta calI AyI hai| malayAgiri kI bhIlanI ke mana candana kA koI mola nahIM hotA / vaha use babUla Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 kI lakar3I kI taraha jalA detI hai / apane samaya ke avatArI ko pahacAnanA sahaja nahIM, devI / svayaM usI ke anugraha se vaha saMbhava ho pAtA hai|' _ 'saca kaha rahe ho, devaanupriy| tumhArI kriyA aura tumhArA vacana, una prabhu kA hI to thaa| unakA anugraha mujha hatabhAginI ko bhI prApta ho gayA / * * * maiMne apane paramezvara pitA ko pahacAna liyA !' devI anavadyA haThAt khar3I ho gaIM / mana-hI-mana pratijJA kI : 'aba apane svAmI ke zrI caraNoM meM pahu~ca kara hI, anna-jala grahaNa kruuNgii|' aura tatkAla ve usa dizA meM vihAra kara gayIM, jidhara zrI bhagavanta pA~ca yojana para samavasarita the| unakI zramaNiyA~ bhI avikalpa unakA anugamana kara gayIM / 'Ao anavadyA / tumheM AnA hI thaa| subaha kA bhaTakA sA~jha ko ghara lauTatA hI hai| saba yathA samaya, yathA svabhAva hotA hai|' anavadyA kI A~khoM se dhArAsAra A~sU baha rahe the / nigar3ita kaNTha se ve bolI : 'maiM apane vizvambhara pitA ko na pahacAna skii| dhikkAra hai mujha kRtyA ko !' 'tumheM AdikAla se jAnatA hU~, anvdyaa| aura tuma bhI AdikAla se mujhe pahacAnatI ho / prANi mAtra ke bIca mohAndhakAra kI asaMkhya rAtriyA~ par3I haiM / zuddha pariNamana kA muhurta Ane para hI parama milana anAyAsa hotA hai| kabhI tumheM anavadyA kahA thA, priydrshnaa| tumheM kalaMka laga hI nahIM sakatA ! phira glAni kyoM? tuma kRtArtha huIM, anavadyA, tuma paripUrta huI / ' kiMtu anavadyA ke bhItara se umar3atI rulAI ruka hI nahIM pA rahI thI / zrI bhagavAna bole : 'tumhArI samavedanA ko bajha rahA hU~, devAnupriye / yahI mahAvIra kI duhitA ke yogya hai| * * * nizcinta ho jaao| Arya jamAli divaMgata ho gaye / ve lAntaka devaloka meM kilviSa deva ho kara isa samaya kusuma-zaiyA meM sukha se soye haiM / aba unheM tumhAre sahAre kI z2arUrata nhiiN|' 'unakA bhavitavya prabha ?' 'Asanna bhavya haiM, Arya jamAli / kucha janmAntaroM ke bAda nikaTa bhaviSya meM hI mokSa lAbha kareMge / mahAvIra ke drohI kI mukti avazyambhAvI hai / jisane mujhe hara sA~sa meM yAda kiyA, use to mukta honA hI hai !' priyadarzanA kI bhavarAtri samApta ho gyii| kSaNa mAtra meM usake janama-janama ke mohAndhakAra kaTa gaye / usake bhrUmadhya meM jaise koI apUrva sUryodaya ho gyaa| vaha sASTAMga praNipAta meM prabhu ke samakSa nivedita ho gyii| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAsanA ke sulagate jaMgala kauzAmbI kI vidhavA mahArAnI mRgAvatI ko lagA, ki vAtAvaraNa meM Aja eka vicitra kampana hai / sArA AkAza-vAtAsa jaise ekAeka samvedanA se bhara uThA hai| pattI-pattI kitanI jIvanta aura pratyakSa ho uThI hai| unheM romAMcaka siharana ke sAtha naye sire se smaraNa ho rahA hai, ki ve tIrthakara mahAvIra kI sabase bar3I mausI haiM / ve usa vatsarAja udayana kI mA~ haiM. jisake parAkrama aura prema kI kathAeM sudUra ke ajJAta samudra-taToM taka vyApta haiM / abhI kala hI kI to bAta hai, jaba mahAzramaNa varddhamAna, apanI taposAdhanA ke antima dinoM meM kauzAmbI Aye the| eka ber3iyoM meM bandinI rAjakumArI dAsI ke hI hAtha kA AhAra lene kA kaThora abhigraha kara, do mahIne kauzAmbI ke rAstoM aura galiyoM meM upAse bhaTakate rahe the / apane bhAvI jagatapati beTe kI aisI dAruNa tapasyA se mRgAvatI pasIja uThI thiiN| mahArAnI yaha to na samajha sakI thI, ki vaha dAsatva kA maloccheda karane nikalA hai| para yaha z2arUra samajha gayI thIM, ki sAkSAt bhagavAna kauzAmbI kI pApa meM DUbI andhI galiyoM meM bhaTaka rahe haiN| * yaha nirA manuSya ho kara bhI, usase Upara hai / aura unake AnandAzcarya kA pAra nahIM thA yaha dekha kara, ki yaha prabhu unhIM kA rakta hai| ___ aura bandinI dAsI ke rUpa meM milI thI, svayam candanA / unakI dulArI choTI bahana / usane svayam dAsatva grahaNa kara, dAsatva ke sthApaka apane paramparAgata rAjavaMzI rakta ke itihAsa-vyApI aparAdha kA prAyazcita kiyA thA / aura usa candanA kI ber3iyA~ tor3a kara prabhu ne sadiyoM se calI AyI dAsatva kI sA~kala ko tor3a diyA thA / usake bAda candanA, mausI mRgAvatI ke pAsa hI kauzAmbI ke rAjamahala meM rahI / prabhu kI pukAra ke liye vikala usakI pratIkSAkula rAtoM ko mRgAvatI ne dekhA thaa| eka dina bulAvA AyA, aura vaha candanA bhI calI gayI / lekina mRgAvatI kA kauna hai ? unakA beTA vatsarAja udayana to murA, sundarI aura saMgIta meM khoyA hai / use apanI praNaya-krIr3A. aura durdAnta bhramaNoM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA zUrAtanoM se kahA~ phursata ? aura trilokapati mahAvIra kise pahacAneMge yA pukAreMge, kahA nahIM jA sktaa| yaha saba socate hue, mahArAnI kA mana bahuta kAtara, udAsa ho gyaa| vaha sudUra atIta ke choroM taka bhaTakatA calA gayA / yAda ho Aye ve dina, jaba samavayaska udayana aura mahAvIra kizora the| aura donoM hI apane-apane sapane kI khoja meM kuMvAre jaMgaloM ko bIMdhate phirate the / udayana apanI kuMjara-vimohinI vINA se, aura mahAvIra apanI pUchatI A~khoM kI sarvabhedI jijJasA se / una donoM hI ko taba kyA patA thA, ki mahArAnI-mA~ usa kAla kitane bar3e saMkaTa se gujarI thiiN| ___ ve Aja soca rahI haiM, ki eka antara-darzI citrakAra kI pIchI kaise eka sAtha kaI jIvanoM aura sambandhoM ke bhAgya badala sakatI hai / rAjyoM aura janapadoM ke itihAsa ko eka nayA mor3a de sakatI hai / aura itihAsa meM vaha citrakAra sadA anapahacAnA hI rahatA hai / . . . aura usa kathA kI nAyikA ve svayam rahIM ! * * * mRgAvatI usa pUre atIta ko isa kSaNa phira se jI rahI haiM / yAda A rahA hai, sAketapura meM taba surapriya yakSa kA devAlaya thA / vahA~ prati varSa loga usakI pratimA kA citrAMkana karavA kara, usakA mahotsava karate the| jo citrakAra usakA citra oNkatA, use yakSa lIla jAtA thaa| aura citrakAra citra na A~ke, to yakSa nagara meM mahAmArI vikukti kara detA thaa| isase bhayabhIta ho kara sAre citrakAra usa nagara se palAyana karane lage / apanI prajA meM mahAmArI utpanna hone ke bhaya se rAjA ne citrakAroM ko jAne se rokA / unakI z2amAnateM lekara, unake nAma kI ciTThiyA~ yamarAja ke kArAgAra jaise eka bar3e ghar3e meM DAla dI gaIM / prati varSa eka ciTThI nikAlI jAtI, aura jisakA nAma nikalatA, usa citrakAra ko yakSa kA citra A~kane bheja diyA jAtA / usakI bali car3ha jAtI, aura prajA bhaya-mukti kA mahotsava manAtI / yaha vyavasthA rAjA aura prajA ne mila kara kI thii| prajA ke trANa ko sAmane rakha kara / aura eka paritrAtA kalAkAra prati varSa bali car3ha kara gumanAma ho jAtA thaa| .. kaise ajJAna meM DUbI thI usa kAla kI prajA / Izvara kA sthAna hIna devayoni ke yakSoM, pizAcoM aura vyantaroM ne le rakkhA thaa| tIna-cauthAI prajA ko zikSA se vaMcita rakkhA jAtA thA, aura vaha bhaya aura ajJAna meM jI rahI thI / bhaya hI unakA bhagavAna ho gayA thA / isa bhaya ke devatA the, avacetanA ke Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 293 andhakAra vAsI yakSa aura pretAtmAgaNa / ve apanI adhogAmI devI zaktiyoM se bhayabhIta prajAoM kA pIr3ana karake apanI prabhutA loka meM calAte the / usa kAla ke ajJAnI mAnava-citta para bhaya kA kAlabhairava hI rAjya kara rahA thaa| bAda ko mahAvIra ne apane tapasyAkAla meM zUlapANi yakSa ko apanI nirbhayatA se jaya karake, yakSoM kI hatyArI sattA ko samApta kara diyA thA / aura Aja to AryAvarta kI cetanA eka naye hI loka meM jaise uttIrNa ho gaI hai / - - - lekina jaba mahAvIra paridRzya para prakaTe nahIM the, taba kauzAmbI ke eka citrakAra ne apanI tUlI ke camatkAra se sAketa ke surapriya yakSa kA hRdaya jIta liyA thA / kalAkAra kA yaha paritrAtA rUpa sadA gupta aura anapahacAnA hI rahA / usakI AtmAhuti ko bhI kauna jAna pAtA hai ? kalAkAra udayana kI mA~ mRgAvatI kA hRdaya, kalAkAra kI isa niyati ke smaraNa se bhara AyA / aura bahuta kAtara ho gaIM ve / unheM yAda AyA kauzAmbI kA vaha citrakAra puSpadanta, jo eka bAra sAketapurI meM eka vRddhA ke yahA~ jA kara ThaharA thaa| vRddhA kA putra nIlAkSa svayam bhI eka rUpadakSa citrakAra thA / donoM meM gAr3ha maitrI thI, aura isI se puSpadanta nIlAkSa ke pAsa A kara TikA thaa| unhIM dinoM surapriya yakSa kA vArSika mahotsava nikaTa A pahu~cA thA / aura isa bAra ciTThI nIlAkSa ke nAma kI nikalI thii| vRddhA putra-viyoga ko sAmane pA kara rAta-dina rudana-vilApa karane lagI thii| dekha kara puSpadanta bahuta hatAhata ho gayA / usane vRddhA ko sAntvanA dI ki vaha nizcinta ho jAye, nIlAkSa ko vaha na jAne degA, svayam hI usake badale jA kara yakSa kA citrAMkana karegA / vRddhA ne ro kara kahA-'nahIM, tuma kyoM jAoge? tuma bhI to mere hI putra ho / aura tumhArI mA~-bahana bhI to kahIM tumhArI rAha dekhatI hogii| kyA unase unakA bhAI aura beTA chInaMgI?' vRddhA ko puSpadanta ne samajhAyA, ki usakI citravidyA amogha hai, aura usase vaha yakSa ko acUka prasanna kara, svayam bhI usase ubara aayegaa| vRddhA ko jAne kaise usake AzvAsana para pratIti ho gii| puSpadanta ne usa marma ko samajha liyA thA, jise jana-sAdhAraNa samajha nahIM pA rahe the / use lagA ki yakSa kA sahI citra A~kane ke liye, pahale use samajha kara usake vyaktitva aura aham kA vinaya karanA hogA / so puSpadanta ne ThIka muhUrta Ane para, isa taraha taiyArI kI, jaise kisI pAvana pUjA-anuSThAna ke liye jA rahA ho / usane chaTTha kA tapa kiyA, snAna kara candana vilepana Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 kiyA / mahAziva ke tRtiyAkSa samAna rudrAkSa dhAraNa kiyA / navIna rezamI vastra pahane / mukha para pavitra vastra kA 'AThapar3A' (ATha tahoM vAlI paTTI) bA~dhA, tAki yakSamUrti aura citra ko usake zvAsa kI koI malinatA sparza na kara pAye / aura taba nayI pIMchiyoM aura camakadAra raMgoM kI maMjUSA le kara vaha yakSa pratimA ke samakSa jA baiThA / aura atyanta pUjA bhAva se citrAMkana kiyA / anantara vaha yakSa ko namita ho kara bolA : 'he surapriya devazreSTha, loka ke zreSTha citrakAra bhI ApakA citra A~kane meM samartha nahIM, to maiM to eka dIna mugdha bAlaka mAtra huuN| tathApi he yakSarAja, apanI zakti bhara jo bhI yukta-ayukta kiyA hai, use apane bAlaka kI pUjA jAna kara aMgIkAra kareM / bhUla-cUka kSamA kara deM, kyoM ki Apa nigRha aura anugRha karane meM samartha haiM / ' suna kara cira kAla se prema aura Adara kA bhUkhA yakSa-devatA gadgad ho utthaa| bolA : 'vatsa, maiM tujha para prIta huA, vara mA~ga / ' puSpadanta bolA : 'devatA, jo Apa saca hI prasanna hue haiM, to yahI vara deM ki Aja ke bAda Apa kisI citrakAra kI bali nahIM leNge|' yakSa bolA : 'maiMne tujhe mArA nahIM, isI se yaha to svataH siddha hai ki bhaviSya meM vaisA na hogaa| lekina he bhadra, apanI svArtha-siddhi ke liye koI aura vara mA~ga le / ' yuvAna citrakAra aura bhI namrobhUta ho kara bolA 'he deva, Apane isa nagara meM se mahAmArI kA nivAraNa kara diyA, maiM to usI se kRtArtha ho gyaa|' yakSadeva aura bhI prIta, gadgad ho kara bole : 'he saumya, tene paramArtha ke liye hI varadAna mA~ge, isase maiM atyanta prasannodaya huaa| jA tujhe mer| varadAna hai, ki Aja ke bAda terI citrakalA pazyantI ho kara, kisI bhI manuSya, pazu, deva kA eka aMza mAtra dekha kara hI, usake sarvAMga kA samagra Alekhana karane kI zakti pA jaayegii| tathAstu, AyuSyamAn !' kaha kara yakSarAja antardhAna ho gayA / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa samvAda se sArI sAketa nagarI Ananda meM jhUma uThI / jana-jana ne Adi bhaya-AtaMka se mukti kI gaharI sA~sa lI / yakSa ke pUjA-mahotsava meM prajAjanoM ne puSpadanta kA bhI paryApta pUjana-abhinandana kiyaa|* * * aura zIghra hI vaha kauzAmbI lauTa aayaa| vahA~ bhI usane bhArI loka-sammAna pAyA / unhIM dinoM ekadA kauzAmbIpati mahArAja zatAnIka apanI lakSmI se garvita hote, apanI rAja-sabhA meM baiThe the| unhoMne paradeza jAte-Ate eka dUta se pUchA ki : 'he rAjadUta, kyA koI aisI vibhUti hai, jo anya rAjAoM ke pAsa ho, aura hamAre pAsa nahIM ho / ' dUta ne namrIbhUta ho kara kahA : 'mahArAja, hamAre yahAM koI citrasabhA nahIM hai| yadi yaha abhAva na rahe, to kauzAmbI se pUrNatara koI rAjya pRthvI para nhiiN|' __ suna kara rAjA ne vatsa deza ke sAre citrakAroM ko AmaMtrita kiyA, aura citrasabhA kI sthApanA kI / unheM rAjamahAlaya ke parisara meM hI apane-apane citrAlaya banAne ko bhUmi bA~Ta dI gyii| yogAyoga ki yuvAna citrakAra puSpadanta ko antaHpura ke nikaTa kI bhUmi milii| . . eka dina apane citrAlaya meM citrAMkana karate hue puSpadanta ko acAnaka mahala kI jAlI meM se eka rakta kamala jaisI lAla pagatalI dikhAI par3a gyii| usakI antardRSTi meM jhalakA : yaha to mahArAnI mRgAvatI kI pagatalI hai / vaha pratyAyita huA, aura adbhuta saundarya se unmeSita ho uThA / yakSa-prIti se prApta parokSa ke sAkSAtkAra kI vidyA ke bala, usane vatsadeza kI mAhezvarI kA citra A~kanA zurU kara diyaa| citra sAMgopAMga ubharatA aayaa| jaba vaha rAnI ke netroM ko antima sparza de rahA thA, tabhI acAnaka eka masi-bindu magAvatI kI citrita jA~gha para A kara girA / citrakAra ne turanta use poMcha diyaa| bindu phira girA, to use bhI poMcha diyA / phira tIsarI bAra vaha kAlA bindu rAnI kI jA~gha para ThIka usI jagaha A kara pdd'aa| vicakSaNa citrakAra ko tatkAla bodha-sA huA, ki nizcaya hI isa strI ke urupradeza para vaisA koI tila yA lAMchana honA caahiye| to yaha lAMchana bhale hI rahe, maiM aba ise poDUMgA nhiiN| * * *aura usane mRgAvatI ke citra ko samApita kara ke citrAlaya kI dIvAra para TA~ga diyaa| acAnaka eka subaha rAjA usa kalA-nagarI meM citrakArI dekhane A phuNce| puSpadanta ke citrAlaya meM apanI prANezvarI mahArAnI kA sAMgopAMga citra dekha kara, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 ve vismita, vimUr3ha, vimugdha ho rahe / sahasA hI jA~gha para aMkita kAle tila-lAMchana ko dekha rAjA cauMka utthe| * * kSaNa mAtra meM ve krodha se lAla ho gye| avazya hI isa citrakAra ne merI patnI ko nagna dekhane kI dhRSTatA kI hai, use bhraSTa kiyA hai, nahIM to vipula vastroM meM chupe lAMchana ko yaha durAzaya kaise jAna sakA ? rAjA kA kopAnala bhabhaka uThA / usane puSpadanta ko apane rakSApati ke hAthoM sauMpa diyA, aura Adeza diyA ki use kaThora daNDa diyA jaaye| taba anya citrakAroM ne rAjA se mila kara nivedana kiyA ki : 'he rAjezvara, isa citrakAra ko eka yakSa-devatA se yaha vara prApta hai, ki vaha kisI ke bho eka aMza ko dekha kara usakA rAI-rattI sampUrNa citrAMkana kara sakatA hai| isane apanI pavitra antarda STi se saundarya kA antaHsAkSAtkAra karake, taTastha bhAva se kevala saundaryacitraNa kiyA hai / anyathA vaha nirAsakta aura niraparAdha hai|' zaMkAgrasta rAjA ne parIkSArtha kisI kubar3I dAsI kA eka aMga puSpadanta ko dikhA kara, usakA citrAMkana karane kA Adeza diyaa| tAdRSTa aura paripUrNa citra sAmane pA kara, rAjA Azvasta to huA, phira bhI apanI priyA ke nagna saundarya kA aisA bArIka citrAMkana karane kI dhRSTatA karane ke liye, puSpadanta ke dAyeM hAtha kA aMgUThA kaTavA diyaa| citrakAra ko rAjA ke atyAcAra se parAhata aura santapta dekha yakSarAja surapriya prakaTa huaa| usane vara diyA ki- 'jA, Aja ke bAda terA bA~yA hAtha bhI dA~yeM hAtha kI taraha hI sahaja citra A~ka sakegA !' puSpadanta eka uccAtmA aura sAtvika prakRti kA rUpadakSa thaa| yakSa kA hRdaya jIta kara aura usase varadAna prApta kara ke, usane sAketapurI meM lokatrANa kA mahAna anuSThAna kiyA thaa| para jaba usake sAtha anyAya huA, to usa kalAkAra kI svataMtra cetA AtmA vidroha kara utthii| * * usake mana meM eka bhayAnaka saMkalpa jAgA / vaha apanI tUlo kI qhAmoza tAqata ke bala, ina garviSTha rAjezvaroM ke takhte hilA degaa| puSpadanta isI pratyAveza meM kauzAmbI chor3a kara, mahA pratApI avantInAtha caNDa pradyota kI kalA-vilAsI nagarI ujjayinI meM jA bsaa| usane mahArAnI mRgAvatI ke pUrvokta citra kI eka aura ThIka vaisI hI anukRti aMkita kI, aura use caNDa pradyota ko bheMTa kiyaa| rAjA avAk mugdha stabdha dekhatA raha gayA / phira bolA : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 297 'citrakAra puSpasena, dharatI para aura svarga meM bhI aisA saundarya Aja taka dekhAsunA na gyaa| pRthvI para kahA~ basI hai yaha strI ? yadi vaha kahIM zarIra meM hai, to usakA eka mAtra adhikArI caNDapradyota hai !' citrakAra apane saMkalpa kI siddhi ko sammukha pA, harSita phira bhI vyathita ho kara bolA : __ 'he rAjana, citrapaTa ko yaha sundarI kauzAmbIpati. mahArAja zatAnIka kI paTTa-mahiSI mahArAnI mRgAdevI hai| pUrNa mRgAMka jaise mukhavAlI yaha mRgAkSI kinnaroM aura gandharvo ko bhI moha-mUchita kara sakatI hai| usake rUpa ko A~kane meM vizvakarmA bhI samartha nahIM / maiMne to kiMcit jhalaka mAtra hI A~kI hai / bAkI to vaha rUpa, vacana aura aMkana se pare hai !' rAjA cupa aura samAhita ho gyaa| puSpadaMta ko paryApta puraskAra de kara bidA kara diyA / * agale hI dina avantInAtha ne apane eka vizvasta dUta ko yaha sandeza le kara kauzAmbIpati ke pAsa bhejA ki-'mere hote mRgAvatI jaisI sundarI kA bhoktA hone kI spardhA koI anya narapati kaise kara sakatA hai ? mujhe patA laga gayA hai, ki vaha kaI janmoM kI merI rAnI hai| use mujhe lauTA do, nahIM to kauzAmbI ko bhUsAt karake apane bAhubala se maiM apane strI-ratna para adhikAra kara lUMgA !' ___ zatAnIka yaha sandeza suna kara krodha se vahnimAna ho utthaa| usane ujjayinI ke rAjadUta vajrajaMgha se kahA : 'o re adhama dUta, aise anAcAra kI bAta kahate terI jIbha kyoM na kaTa pdd'ii| dUta-maryAdA ko mAnya kara terA vadha na karUMgA, para apane rAjA se kaha denA ki jo narapati para-patnI para aisI pApa-dRSTi kara sakatA hai, vaha apanI adhInastha prajA para kaisA atyAcAra karatA hogA ! kaha denA pradyota se, ki svayam mere sAmane Aye apanA bAhubala le kara, to usake caNDatva ko dhUla caTavA dUM, aura usakI avantI ko mRgAvatI ke caraNoM meM DAla duuN|' __rAjadUta vajrajaMgha ulaTe pairoM ujjayinI lauTa aayaa| usake mukha se zatAnIka ke ye vacana suna kara, caNDapradyota kA rakta khaula uThA / vizAla sainya le kara vaha dizAoM ko AcchAdita karatA huA, maryAdAhIna samudra kI taraha kauzAmbI kI rAha para cala pdd'aa| usa kAla, usa samaya ke tamAma mahArAjyoM ke rAjezvaroM ke bIca sadA hI prabala baira-jahara, kUTa-kalaha, mArakATa calatI rahatI thii| zatAnIka saumya aura zAMtipriya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 thA, yuddha se usakA mana parAGamukha thA / jana-trANa ke sivAya anya koI yuddha use mAnya na thaa| so parAkrAMta aura durjeya caNDapradyota ke AkramaNa kA samAcAra suna kara, zatAnIka rAta-dina ciMtA meM ghulane lgaa| usase use tIvra atisAra kA roga ho gayA / aura nA kucha samaya meM hI vaha deha-tyAga kara gyaa| sAre vatsa deza meM hAhAkAra maca gyaa| parama dharmAtmA rAjA ke isa Akasmika nidhana se anAtha ho gaI prajA ne, jaba caNDapradyota kI dardAnta vAhiniyoM ko kauzAmbI para car3ha Ate dekhA, to unakI dharatiyA~ hila utthiiN|.. yoM akasmAt karkApAta se chatrabhaMga hone para mahAdevI mRgAvatI, eka dina-rAta to apAra zoka-samudra meM gote khAtI rhiiN| para usa mahAna kSatrANI ke sAmane kaThora karttavya khar3A thaa| vizAla vatsa deza kI prajA apanI rakSA ke liye mahArAnI ko pukAra rahI thii| udhara unakA putra udayana nipaTa kizora thA / tisa para vaha bAlA-rAjA kama utpAtI nahIM thA / ghara meM usakA paira TikatA nahIM thA / sukumAra bAlya vaya se hI vaha vINA bajAne meM kuzala ho gayA thaa| usakI saMgIta-vAsanA anirvAra thI / vaha apane parikara ke saMga vindhyAraNya ke hasti-vanoM meM vINAvAdana karatA huA, durdAnta hastiyoM ko vazIbhUta kara unase khelane meM magana rahatA thaa| unakI pIThoM para savAra ho kara vaha durbhedya aura janahIna araNyoM meM jAne kyA khojatA phiratA thaa| jaba yaha durghaTanA ghaTita huI, taba bhI udayana kumAra ghara para nahIM thaa| rAjya aura cAradIvArI ke banda sukha-bhogoM meM vaha virama nahIM pAtA thaa| use rAjya meM raMca bhI ruci nahIM thI / apane svapna-rAjya meM hI vaha unmana aura tallIna vicaratA rahatA thA / kizora udayana usa alpAyu meM hI dantakathAoM kA nAyaka bana gayA thaa| udhara nandyAvarta ke rAjamahala meM usake mausere bhAI kumAra varddhamAna kA bhI yahI hAla thA / * * * saMkaTa ko sara para maMDalatA dekha mahArAnI magAvatI ne zoka tyAga diyA, aura sannaddha sAvadhAna ho giiN| zAbdika satItva kI maryAdA unheM isa kSaNa vyartha lgii| unakA zIla tejazikhA bana kara prakaTa huA / kuzala karma-yoginI kI taraha unhoMne saMkaTa ke sammukha kUTanIti kA avalambana kiyaa| mahAmaMtrI yaugandharAyaNa se parAmarza karake, mahAdevI ne caNDapradyota ke pAsa likhita sandeza bhijavAyA ki : 'mere pati mahArAja zatAnIka to svargastha ho gye| aba to maiM ApakI hI zaraNAgatA huuN| para merA putra udayana abhI avayaska bAlaka hai / isI se yadi use Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 299 abhI chor3a dUMgI, to anya zatru rAjA bhI use akelA pA kara kauzAmbI para car3ha aayeNge| taba merA Apa taka pahu~canA bhI duHsAdhya ho jaayegaa| _ 'isI se he dhIravIra avantInAtha, Apa kucha samaya dhairya dhAraNa kara merA tathA mere putra aura rAjya kA saMrakSaNa kreN| taba Apa jaise vIra ke hote mere putra aura kauzAmbI kA parAbhava kauna kara sakegA ? 'isa bIca Apa se vinatI hai ki ujjayinI se IMTa-patthara-cUnA Adi ma~gavA kara, kauzAmbI ke cAro ora parakoTa baMdhavA kara, use sudRr3ha surakSita karavA deN| hamArI nagarI koTavihIna aura khulI hai / parakoTa ho jAye aura nagarI surakSita ho rahe, to eka dina vahI Apako dUsarI rAjadhAnI ho jAyegI / AzA hai, Apa jaise chatrapati lokapAla apane yogya kreNge|' caNDa pradyota kI chAvanI meM pahu~ca kara jaba dUta ne mahArAnI kA yaha patra usake hAtha diyA, to par3ha kara vaha harSita aura romAMcita ho utthaa| use lagA ki mRgAvatI usakI ho gayI, aura usakA eka aura antaHpura kauzAmbI meM khula gayA / pradyota ne kahalA bhejA, ki usake rahate mRgAvato aura udayana kA koI bAla bA~kA nahIM kara sktaa| anantara caNDa pradyota ne agale hI dina rAjAjJA prasArita kara dI, ki usakI senAe~ kauzambI ke cAroM ora sudRr3ha durga-racanA meM juTa jaayeN| phira apanI kumata para Aye apane caudaha mANDalika rAjAoM ko, unake parikara-parivAra ke sAtha ujjayinI aura kauzAmbI ke bIca zreNibaddha rUpa se basA diyaa| isake uparAnta apane hajAroM sainikoM ko donoM rAja-nagaroM ke bIca zRMkhalAbaddha rUpa se niyojita kara, ujjayinI se kauzAmbI meM IMTa-patthara Adi nirmANa sAmagrI hAthoM-hAtha pahu~cAnA Arambha kara diyA / bahuta tejI se vizAla durga-prAcIra cunA jAne lgaa| svayam avantInAtha aura usake caudaha mANDalika rAjA nirmANa ke morcoM para A DaTe / pradyotarAja svayam apane hAthoM nauMveM khoda kara, kauzAmbI ke nUtana durga kI buniyAdeM DAlane lagA / usake sahayogI rAjA nipaTa rAja-majUroM kI taraha paMkti meM khar3e ho kara IMTa-patthara Dhote hue kauzAmbI pahu~cAne lge| kala jo anAcArI AtatAyI kauzAmbI para satyAnAzI AkramaNa karane ko car3ha AyA thA, vaha nA kucha samaya meM hI ghara Aye sajjana atithi kI taraha vatsadeza ke saMrakSaNa meM laga gyaa| prajAe~ dekha kara cakita, stabdha raha giiN| 'yaha kyA camatkAra huA ? kyA rAnI ne Atma-samarpaNa kara diyA ? * * bhAI, triyA-caritra ko kauna jAna sakatA hai ?' aisI aneka afavAheM sarvatra vyApa giiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 ghaNDa pratApI yoddhA pradyotarAja, apanI rUpa-lipsA ke vazIbhUta ho kara, pAlatU pazu-sA khAmoza ho gayA / kauzAmbI ke cAroM ora sthAyI chAvaniyA~ DAla kara vaha vahIM nivAsa karane lagA / aura mRgAvatI ko pAne kI pratIkSA meM, mahInoM para mahIne dhIra bhAva se guz2Arane lgaa| zUrAtana aura sundarI-vilAsa hI pradyota kI eka mAtra saMyukta vAsanA thii| vaha sapanoM meM bhI kauzAmbI ke durga kI dIvAreM cunatA rahatA thaa| mAno unakI nIvoM meM vaha apane hI ko DAla rahA thA / kyoMki yaha durga usakI rUparAnI aura avantI kI bhAvI paTTamahiSI ke liye cunA jA rahA thaa| mahAvIra kI mausI aura mRgAvatI kI choTI bahana ziMvAdevI pradyota kI paTarAnI thii| una para usa samaya kyA bIta rahI hogI, kauna jAna sakatA hai ? idhara prAcIra para prAcIra uTha rahe the, udhara mRgAvatI ne caNDa pradyota ko kahalavAyA ki aba ve kauzAmbI ke bhaNDAroM ko dhana-dhAnya aura vastu-sampadA se bhara deM, tAki bAlA rAjA udayana ke rAjya ko sampUrNa surakSita kara ve nizcinta bhAva se caNDa pradyota ke pAsa calI aayeN| citrapaTa meM aMkita sundarI kI mohamAyA meM dina-rAta AviSTa pradyotarAja, usakI hara AjJA kA pAlana acUka rUpa se karane lgaa| isa prakriyA meM cAra-pA~ca varSa bAta kI bAta meM nikala gaye / isa bIca mahArAnI mRgAvatI ne kauzAmbI ke parakoToM ko sahasroM sainyoM aura zastrAstroM se paribaddha kara diyaa| aba yuvarAja udayana kumAra paccIsa varSa kA pracaNDa yoddhA aura bhuvana-mohana rAjapuruSa ho gayA thaa| usane apanI mA~ se sArA vRttAnta jAna liyA thaa| so vaha bhI eka mAyAvI vidyAdhara kI taraha caNDa pradyota ko bharamAye rakhane lgaa| apane antahIna sAhasika bhramaNoM aura parAkramoM dvArA vaha jo dezAntaroM kI sundariyoM ko jIta lAtA thA, unakA eka vizAla antaHpura usane nirmANa karavAyA thA / aura vaha pradyota ko sadA yaha pralobhana detA rahatA thA, ki usI ko bheMTa karane ke liye yaha saikar3oM sundariyoM kA antaHpura vaha banA rahA hai| usane apanI kuMjaravimohinI vINA se sammohita kara jo kaI durlabha hasti-ratna vindhyAraNya se prApta kiye the, unheM vaha caNDa pradyota ko bheMTa-svarUpa bhejatA rahatA thA / vaha kabhI-kabhI avantInAtha se milane ujjayinI bhI jAtA rahatA thaa| usane unake sAtha eka gupta sandhi kara lI thI, ki avantI aura vatsa deza mila kara eka ajeya mahArAjya sthApita kareMge, aura usake ekachatra samrATa hoMge avantInAtha caNDa pradyota / udayana ko rAjya meM ruci nahIM thI / yaha surakSita mahArAjya bana Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAne para vaha to apanI gandharva-pradatta vINA bajAtA huA, sapanoM ke lAvaNyadezoM meM nizcinta aura unmukta vicaranA cAhatA thaa| caNDa pradyota ina sAre AzvAsanoM se behada abhibhUta ho gayA thaa| udayana dvArA vijita aura preSita vindhyAraNya kI adbhuta sundarI kRSNA bhilla kumAriyoM kI bheMTa pA kara vaha paritRpta ho gayA thaa| mRgAvatI kI vaha citrapaTa chabi, usakI vAsanA ke sulagate jaMgaloM meM kAla pA kara dhUmila par3a gayI thii| ____ isa bIca usane yaha bhI suna liyA thA, ki citrapaTa kI vaha sundarI atiraMjita rUpa se aMkita kI gayI thii| mahArAnI mRgAvatI kI asalI rUpAkRti vaha nahIM thii| idhara guz2arate barasoM ke sAtha vidhavA mRgAvatI kA rUpa-lAvaNya bhI nirantara tapasyA aura tyAga ke zuSka jIvana ke kAraNa dhula gayA thaa| vaha mohana mAdaka mUrti jAne kahA~ lupta ho gayI thii| usake vyaktitva meM eka tApasI kA kAruNika aura tejomAna rUpa prakaTa ho uThA thA / idhara pradyota aba kauzAmbI ke siMhAsana para ArUDha vatsarAja udayana kA eka antaraMga keli-sakhA-sA ho gayA thaa| isa bIca ujjayinI kI rAjabAlA vAsavadattA ke saundarya kI kIti AryAvarta ke digantoM para gaMja rahI thii| cirantan saundarya-vihArI udayana ne eka bAra ujjayinI meM usake nijI udyAna meM usakI eka jhalaka dekhI thii| una donoM kI A~kheM kSaNa bhara milI thiiN| aura unake bIca ThagaurI par3a gayI thii| use prApta kara lenA udayana ke liye eka kaTAkSapAta mAtra kA khela thaa| para vaha vAsavadattA kA haraNa karanA nahIM cAhatA thA, use jIta lAnA cAhatA thaa| udhara vAsavI bhI udayana ke svapna aura azruta saMgIta meM hI rAta-dina jIne lagI thii| apanI ghoSA vINA meM vaha sadA usI ke prati apanA praNaya nivedana karatI rahatI thii| caNDa pradyota svayam bhI mana hI mana jAnatA thA, ki vAsavadattA kA pANigrahaNa karane yogya koI eka hI rAjapuruSa sasAgarA pRthvI para ho sakatA thA, to vaha vatsarAja udayana thA / lekina vaha svAbhimAnI udayana ko jAnatA thaa| vaha apane prastAva kA asvIkRta honA sahana nahIM kara sakatA thaa| usane apane maMtriyoM se parAmarza karake udayana ko pakar3a maMgavAne ke liye eka yukti kA prayoga kiyaa| usane vindhyAraNya meM, apane 'analagiri' hastI-ratna kI eka mAyAvI AkRti ko vicaratI char3avA diyaa| usa hAthI para udayana kI nigAha bahuta pahale se thI / vaha sadA use hastagata karane kI aneka yuktiyA~ socatA rahatA thaa| usane jaba apane krIDAMgana meM hI ume unmatta vicarate dekhA, to apanI vINA se use balAt AkRSTa kara usa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 para savAra ho jAnA cAhA / jyoM hI usake kuMbha-sthala meM usane aMkuza mArA, to saikar3oM sainika usameM se nikala par3e aura nakalI hAthI lupta ho gyaa| cAroM ora se anya sainika bhI daur3a Aye / unhoMne udayana ko bandI banA liyaa| udayana ko pakar3a kara ve ujjayinI le aaye| aura use sasammAna rAjabAlA vAsavadattA ko vINAvAdana sikhAne para adhyApaka niyukta kara diyA gyaa| saba kI manacAhI bAta eka pUre nATaka se guz2ara kara zakya huI / ujjayinI ke ArAtrika gaMjita vilAsa-mahaloM aura kSiprA ke taTavartI krIr3A-kuMjoM meM, vAsavadattA kI lAvaNya rAzi udayana kI vINA bajAtI u~galiyoM para laharAne lgii| caNDa pradyota ne cupacApa udayana ko naz2ara kaida meM DAla diyaa| dizAoM para khelane vAle udayana se kyA chupA raha sakatA thaa| usane bhI vAsavI ko eka rAta apane pragAr3ha AliMgana meM le kara, vahA~ se bhAga calane ko rAjI kara liyaa| SaDayaMtra racA gyaa| * *aura ThIka muhUrta Ane para vaha 'analagiri' hAthI aura 'anilavegA bhadrAvatI' hastinI para savAra ho kara, vAsavadattA kA haraNa kara le gayA / pradyota ke mana kI cAha pUrI huI thii| para usakI beTI kA haraNa koI kara jAye, aura usake hasti-ratnoM ko bhI koI ur3A le jAye, aura usakI anabyAhI beTI AvArA udayana kI sahattinI ho kara jaMgala-jaMgala bhaTake, yaha use sahya na huaa| usane vAsavadattA ko lauTAne ke aneka gupta SaDayantra kiye, para khula kara vaha durjeya vatsarAja udayana se zatrutva nahIM karanA cAhatA thaa| aura vaha apanI beTI ko kauzAmbI ke mahArAnI pada para abhiSika dekhane ko bhI kama Atura nahIM thA / . . . ThIka muhUrta Ane para gAndharva pariNaya dvArA vAsavI se vivAha kara ke, udayana ne use kauzAmbI ke paTTamahiSI pada para apane samakakSa AsIna kiyaa| __lekina mRgAvatI ke prati jo eka gahana svapna- vAsanA pradyota ke mana ko bhUgarbhI A~ca kI taraha sadA tapta karatI rahatI thI, vaha phira eka bAra dhAra pakar3ane lgii| eka bAra citrapaTa kI mRganayanI ko bAhuoM meM bA~dhe binA, vaha apane pauruSa ko parAjita anubhava karatA rahatA / eka AdhArahIna mohinI barasoM-barasoM usake prabala Asakta citta ko dina-rAta mathatI rhii| * * * mahArAnI mRgAvatI mAno eka gaharI dhyAna-tandrA meM lIna ho kara, bIca ke pandraha-bIsa varSoM kI ukta ghaTanAoM ko ekAgra apanI yAda ke parde para chAyA-khelA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 303 1 kI taraha dekhatI calI giiN| jItI calI giiN| unheM yAda A rahA thA, ki isI bIca varddhamAna mahAbhiniSkramaNa kara gaye the / phira unakI bAraha varSa vyApI tapasyA ke ve lomaharSI vRttAnta | phira kauzAmbI meM unake laMbe upavAsoM aura avadhUta bhramaNa kA vaha hRdaya vidAraka dRzya / candanA kA bandhana - mocana / dAsatva ke utpATana dvArA paritrAtA kI vaha qhAmoza krAnti / aura phira RjubAlikA ke taTa para unakI carama samAdhi ke ve hRdaya hilA dene vAle udanta / * aura aba mahArAnI mRgAvatI kA vaha bhAvI jagatpati beTA, trilokInAtha ho kara AryAvarta ke nAr3I-cakroM meM ArapAra bhramaNa kara rahA hai / mahArAnI mRgAvatI ne apane prAsAda kI sarvocca aTArI para car3ha kara dUra dizAntoM para pratIkSA kI A~kheM phailA dIM / 'aura haThAt unheM dIkhA, ki sAmane baha rahI yamunA ke vistRta pATa para, isa AdhI rAta kI cA~danI meM, yaha kauna mAtarizvan cupacApa Daga bharatA cala rahA hai ! Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ananta AyAmI kaivalya-kalA AkAza meM suvarNa mallikA jaisI sandhyA khilo hai| aura yamunA ke bIca sthita apane 'suyAmuna prAsAda' ke tuMga vAyAtana para khar3A hai vatsarAja udayana / yaha sone kI sA~jha use Aja apUrva aura Alaukika lgii| aisI sandhyA usane pahale kabhI na dekhI thii| haThAt usakI nigAha, nIce phaile vizAla udyAna para gii| yaha kyA huA * * * ki udyAna meM khar3I zAlabhaMjikAe~ lAsya nRtya karatI huI, a~gar3AiyA~ le rahI haiN| rAjadvAra ke donoM ora khar3I dhanurdharoM kI pratyAlIr3ha mUrtiyA~ Dola rahI haiN| ___* * * cauMka kara apane kakSa meM dekhA : sAtha-sAtha par3I vAsavadattA kI ghoSA aura udayana kI kuMjara-vimohinI vINAyeM ApoApa baja rahI haiN| kakSa-dvAra para surAvAhiniyoM kI pratimAoM ke vakSa surA-kumbhoM kI taraha uphana Aye haiN| usane vAsavadattA ko pukaaraa| vaha kahIM nahIM thii| udayana ne apanI vilAsa-zaiyA ko thara-tharAte dekhaa| * * *oha, vaha yahA~ kitanA akelA hai ! vaha jagajjayI yoddhA AdRta bhaya se sihara aayaa| * * *aura usI pichalI rAta mahArAnI mRgAvato ko sapanA AyA, ki ve apane mahala meM nahIM haiM, apane kakSa meM nahIM haiM, apanI zaiyA meM nahIM haiN| usa sUne meM bhayabhIta ho, ve apane ko khojane lgiiN| aura sahasA hI unhoMne dekhA, ki ve isa jagat se bAhara-kahIM ujale haMsoM ke vana meM akelI khar3I haiN| aura unake mAthe ke AsapAsa eka AbhAvalaya hai| . . "mahArAnI jAga utthiiN| phira sonA zakya na rhaa| eka nIrava zAnta sukha meM lIna ho kara, ve dhyAna meM baiTha gii| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305 bar3I bhora hI sArI kauzAmbI meM udanta phaila gayA, ki jJAtRputra bhagavAna mahAvIra yamunA taTavartI 'candrAvataraNa' caitya meM samavasarita haiM / * rAjamahaloM se le kara, nagara ke parakoToM taka, utsava ko dhUma maca gyii| udayana ke siMhadvAroM para 'hastirAja' nakkAr3e, zahanAiyA~ aura turahiyA~ gUMjane lagIM / aura sampUrNa vaibhava aura tAmajhAma ke sAtha vatsarAja udayana, rAjamAtA mRgAvatI tathA apanI buA jayantI devI ke sAtha zrIbhagavAna ke vandana ko gayA / udayana samavasaraNa ko vibhA aura vibhUti ko dekha kara diGmUr3ha ho rahA / yaha eka zRMgacArI saMnyAsI kI lakSmI hai ! aura strI kA jo lAvaNya usane yahA~ dekhA, to use apanI hajAroM vilAsa- rAteM phIkI jAna par3IM / * 'mahAvIra, tuma mere mausere bhAI, itane bar3e aura aise virAT ho, yaha to socA bhI nahIM thA / tumhArI tapasyA kI vikaTatA para maiMne kama aTTahAsa na kiyA / lekina sunA thA, tuma mujhe dUra se hI pyAra karate ho / kAza, tumase pahale milanA ho sakatA, varddhamAna ! - lekina aba to tuma bhagavAna ho gye| aura maiM tumhAre eka kaTAkSapAta kA prArthI huuN| maiM vatsarAja udayana, tumhArA mauserA bhAI / udayana, jisakI citavana kI dhAra para sAmrAjya aura sundarI eka sAtha khelate haiM / tumhArI gandhakuTI ke pAdaprAnta meM khar3e, tumheM nihArate mujhe itanI dera ho gayI / aura tumane A~kha uThA kara merI ora dekhA taka nahIM ? ekAeka zrI bhagavAna vAkmAna hue : 'surA, sundarI aura saMgIta ke yogo udayana, arhat prIta hue, tuma Aye / mahAvIra kI yAda meM tuma sadA rahe! ' vatsapati udayana sASTAMga praNipAta meM nata ho gayA / mahAdevI mRgAvatI aura jayantI devI ne bhI anusaraNa kiyA / udayana se bolA na gayA / vaha tanniSTha apalaka dekhatA hI raha gayA prabhu ke usa akSaya komala cehare ko / 'ekala hI Aye, udayana ? vAsavI ko sAtha na lAye ? vAsavadattA kI ghoSA ke sAtha tumhArI vAsukI vINA kA yugala-vAdana sunanA cAhatA hU~ ! ' . jaise, bhagavan, 'vAsavI Aja kahIM na dIkhI. svAmI / vaha abhAgI, prabhu taka na A sakI / aura prabhu kI vANI ke sammukha kauna vINA baja sakatI hai ! aura arhat ke saMga hote maiM ekala kahA~ ? vAsavI merI hI vAsanA hai, aura isa pala vaha mujhI meM lIna ho rahI hai / isa kSaNa laga rahA hai, jaise ! vicitra hai yaha anubhUti, nAtha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 'suno udayana, vAsavadattA bhI mAnavI nahIM, tuma bhI mAnuSa nhiiN| donoM hI gandharva ho / lekina mAnava tana meM prakaTe ho, saMgIta dvArA manuSya meM amRta kA sRjana karane ke liye / tuma nahIM jAnate, tuma kauna ho !' 'Aja to aisA hI laga rahA hai, prabhu / kintu Azcarya hai ki surA aura sundarI kI moharAtri meM DUbA udayana vItarAga jinezvara kA priya ho sakA ?' 'jinezvara manuSya ke bAhya se usake bhItara kA nirNaya nahIM krte| ve citta para nahIM aTakate, citi ko dekhate haiM / unakI dRSTi antazcetanA kI lau para hotI hai / udayana kI cetanA aura vAsavI ke citta ko cirakAla se dekha rahA hU~, devAnupriya ! ' 'vicitra hai, bhante svAmI ! ' * vindhyAraNya meM hastiyoM aura mRgoM ko apane vINA vAdana se mohita karate kizora udayana ko dekha rahA hU~ / vahA~ usane kisI bhIla dvArA balAt pakar3e hue eka mahAsarpa ko dekhaa| usane karuNA se bhara kara usa zabara se kahAisa sarpa ko chor3a do / sa~perA rAjI na huA, vaha usakI roz2I thii| kaI dinoM ke zrama ke bAda usane usa sarpa ko pakar3A thA / * aura taba udayana ne apanA vaha alabhya kaMkaNa use de diyA, jo usakI mA~ mRgAvatI ne apane hAtha nikAla kara use pahanA diyA thA, aura jisa para usake pitA zatAnIka kA hastAkSara aMkita thaa| kaMkaNa pA kara sa~pere ne sarpa ko chor3a diyA / ' aura suno udayana, haThAt vaha sarpa manuSya rUpa meM tumhAre sAmane khar3A ho gayA aura tumheM praNAma karane lgaa| phira usane tumheM tumhArI kuMjara - vimohinI vINA pradAna ko, jo gAndharvI hai, azrutapUrva svaroM kI vAhaka hai / aura usane tumheM kabhI na kumhalAnevAlI mAlA arpita kii| aura kabhI na sUkhane vAlI pAna kI latA bhI bheMTa kI / ki vaha svayam vAsukI nAga hai ! usakI prANa-rakSA kI prIta huA / tilaka yukti ke sAtha phira kara baddha bolA, tumane | vaha tuma para 'aura tuma anajAne hI gandharvo aura vidyAdharoM ke rAjA ho gaye / Aja apane saMgIta se tuma jar3a-jaMgama para rAjya karate ho| tumhArI cetanA kI usa anukampA ko mahAvIra ne dekhA hai / ' bhagavAna kSaNaika cupa ho rahe / phira haThAt mukharita hue : 'bola, kyA cAhatA hai, udayana ?' udayana ko lagA ki vaha koI aura hI ho gayA hai, aura vaha apane ko pahacAnane-sA lagA / eka vicitra dvaMdva aura asamaMjasa meM se bolA : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'surA, sundarI aura saMgIta se bAhara kucha bhI pAne kI icchA nahIM, prabhu ! zeSa to Apa jAneM / ' ___ 'tathAstu, udayana / jahA~ terA citta lagA hai, vahIM se tujhe terA caitanya labdha ho jaayegaa| vahIM tU ekAgra Apa hai / isI se tU saundarya aura saMgIta kA yogI hai| yoga se bAhara to kucha bhI nhiiN| yoga sarvasamAvezI hai| usameM hara viSayAnanda, AtmAnanda taka pahu~ca kara hI virama sakatA hai / aisA maiM tujha meM dekhatA hU~, jAnatA hU~ aura kahatA huuN|' 'ramaNI ke AliMgana kA samudra agAdha hai, prabhu / vahIM samAdhi laga jAtI hai, to taTa para kaise kauna pahu~ce ?' ___'samAdhi meM majhadhAra aura taTa ekAkAra ho jAte haiM, udayana / tU taTa para bhI hai, aura majhadhAra meM bhI hai|' 'lekina kitanI anizcita hai yaha moharAtri, bhagavan ! kAla ke pravAha meM eka dina ..' 'eka dina nahIM, abhI aura yahA~ tU apane nijAnanda ke rasa meM lIna hai / yaha dhArA kAla-pravAha ke Upara hai / isI meM tairatA tU vAsavI ke sAtha apanI vINA bajA rahA hai| . .' ___ 'lekina eka dina vAsavI aura vINA donoM hI lapta ho jAyeMge, jAne kahA~ ! martya pRthvI para yahI to manuSya kI niyati hai / ' ___ 'nahIM, tU hI vAsavI, tU hI vINA, tU hI samudra ho jaaygaa| tU para nahIM rahegA, parAzrita na rhegaa| para meM na ramegA / Atma meM hI rmegaa|' _ 'mujha jaisA vilAsI, dilAsa ke bIca hI tara sakatA hai, aisA Aja taka trilokI meM sunA nahIM gayA, prabhu !' _ 'sunane kI kyA bAta, dekha apane Apako / abhI aura yahA~ jo vilAsamagna hai, vaha kauna hai ? kauna hai yaha bhoktA ? jo bhogate hue apane ko dekha aura jAna rahA hai / jo bhoga-kSaNa botane para ramaNa ke viramaNa kA bhI sAkSI hai| hara bhoga ke bItane para bhI jo svayam botatA nahIM, rItatA nahIM / jisakI vAsanA ananta hai| jo anAhata vAsanA-puruSa hai / jo svayam apano vAsanA hai, svayam hI usakI bhukti aura tRpti hai, vahI tU hai| vaha, jo yugala nahIM, ekala yahA~ AyA hai / vAsavI sAmane nahIM hai, phira bhI jo itanA Urjasvala, Anandita, taraMgita hai| vahI tU hai|' _ 'apUrva hai anubhUti kA yaha kSaNa, nAtha / isa antara-muhurta meM apane Atma meM acala hU~. bhagavan / IhAtIta kSaNa meM vizrabdha haiN| apane jaisA banA le Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 naath| rAjya, ramaNI, bhoga meM aba vizrAnti nhiiN| mujhe jinezvarI pravrajyA pradAna kareM, bhagavan !' bhagavAna ne koI uttara na diyaa| udayana mana hI mana A~sU bharI A~khoM se prabhu kI manuhAra kara rahA hai| prabhu kA mauna kisI taraha TUTatA nhiiN| udayana ko uttara nahIM mila rhaa| vaha kahA~ jAye, kyA kare ? kahA~ lauTe ?. . . haThAt use sunAI par3A : ___ 'lauTa jA apane vilAsa-rAjya meM, udyn| vAsavI kI A~khoM kI madirA abhI cukI nhiiN| cukegI bhI nhiiN| tumhAre yugala-saMgIta kI dhArA anAhata bhegii| aura terI moharAtri meM hI eka dina acAnaka mukti kA mahAsukha kamala khila utthegaa| amUrta ko mUrta, aura mUrta ko amUrta karane vAlI terI zruti-kalA hI svayam tujhe tere carama gantavya para pahu~cA degii|' 'lekina yaha rAjasattA mere vaza kI nahIM, prabhu / kSatriya kA adha:patana ho rahA hai| apanI punsatvahInatA para lajjita huuN|' ___'terA rAjya talavAra kA nahIM, ahaMkAra kA nahIM, kUTacakroM kA nahIM, hiMsA kA nhiiN| vaha kalA aura saundarya kA rUpAntarakArI rAjya hai| AryAvarta ke hiMsaka sattA-saMgharSoM kI cUr3A para baiThA tU vAsavI ke saMga vINA bajA rahA hai| tujha meM eka yugAntara jArI hai| tU atikrAntikArI hai| terI saMgIta-laharI para pazutva kA lohA gala rahA hai| jana-jana terI komala krIr3A se raMjita aura udbuddha hai| tU anajAne hI asaMkhya AtmAoM meM mArdava, Arjava aura saMvega jagA rahA hai / . . . 'jA udayana, pUcha nahIM, jo apane jIvana ko, nirdvadva! aura rAjya-krAntiyA~ apane Apa hoNgii| apane yuddhoM meM bhI tU kalAkAra hI rhegaa| aura zatAbdiyA~ tere kalA-vilAsa kI kahAniyA~ kahatI rheNgii| usase ananta jIvana kI preraNA pAtI rheNgii| tU jayavanta ho, devAnupriya !' udayana kI A~khoM se dhArAsAra A~sU baha rahe the| vaha udbuddha ho kara bola uThA : 'pratibuddha huA bhagavan, AtmakAma huA, bhagavan !' aura udayana bhagavAna kI tIna pradakSiNA de, bhUsAt praNipAta karake, manuSyoM ke prakoSTha meM baiTha gyaa| 'vatsadeza kI rAjamAtA, mRgAdevI ! arhat tumhAre saMkaToM se anajAna nhiiN|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _ 'phira bhI lokAloka ke nAtha cupa hI rahe / mere sImanta para balAtkArI kI talavAra tulatI rhii| merA sindUra ujar3a gyaa| tIrthaMkaroM kI cirakAlIna krIr3AbhUmi kauzAmbI vinAza kI kagAra para jhUlatI rhii| carAcara ke trAtA, yaha saba dekhate rahe, aura cupa hI rahe / ' 'mahAsattA sakriya rahI, devI / maiM animeSa use dekhatA rahA, aura vaha amogha pratikAra karatI rhii| * * * tumane caNDa pradyota kA hRdaya jIta kara, usakI sattA ko padAnata kara diyA / magadhezvara kI kanyA byAha kara bhI, usake zUrAtana ko cane cabavA dene vAlA caNDa pradyota, tumhArA kiMkara ho kara, tumhAre durgaprAcIroM kI buniyAdeM DAlane lgaa| sArI avantI kI sampatti aura vaibhava usane tumhAre koSAgAroM meM bharavA diyaa| ujjayinI ne kauzAmbI taka phaila kara tumhAre caraNa pakar3a liye| * * * yaha kisakA pratApa hai, kalyANI ? maiM koI nahIM, tumhArI apanI hI mahAsattA !' parama AtmIya bhagavAna kA sambala pA kara devI mRgAvatI apanI dabI vyathA ko u~DelatI calI gaIM : 'eka anAtha kizora kI vidhavA mA~ ne saMkaTa kI ghar3I meM, apane trANa kA lAcAra upAya kiyA / tumhAre hote usane kapaTa-kUTa kiyaa| apane zabda se usane apane satItva kI maryAdA lopa dii| maiMne avantipati ko AtmArpaNa karane kA vAdA kiyA / tumhAre hote maiM adha:patita huI !' aura mahArAnI phUTa kara ro aaii| _ 'mere hote nahIM, apane hote, tuma patita na huIM, unnata huIM / tumane apanI Atmazakti ke nirNaya se dikhAvaTI satItva ke pAza ko tor3a kara, apane parama satItva kI rakSA kI / apane yuvarAja aura rAjya kI rakSA kI |tumne pradyota ke prati mukta AtmadAna kI mudrA apanA kara, usake caNDatva' ko galA diyaa| mahAsattA svayam tumhAre sat ke teja se pasIja kara, tumhAre bhItara sakriya huI / tumane AtmatrANa kiyaa| tuma mahAvIra ko priyatara huIM / tumhArI nirAlambatA aura anAthatva kI usa ghar3I meM, tumheM mahAvIra ne svayamnAtha hote dekhaa| vaha eka mahAna dRzya thaa| AryAvarta kI satiyoM meM tumhArA satItva anokhA aura atulya hai, devI !' kSaNa bhara stabdhatA chAyI rahI / usake bAda haThAt jita ho kara bola uThI mahArAnI mRgAvatI : 'maiM pratibuddha huii| maiM samAdhIta huI, bhagavan / aba maiM nivRtta huI, nAtha / maiM kRtakAma huI / mujhe jinezvarI dIkSA pradAna kara, apanI anugatA banA leM, prabhu / ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 'tumheM jisameM sukha lage vahI karo, devAnupriye / tumane apanA mArga svayam hI kholA hai| usI para behicaka calI clo|' 'isa kSaNa ke bAda merA mArga svayam mahAvIra haiN| lekina jAneM prabhu , maiM avantInAtha kI vAgdattA huuN| sUryavaMza kI ApUtivacana kSatrANI huuN| pradyotarAja ko diyA vacana toDUMgI nhiiN| unase anumati cAhatI hU~, ki isa zarIra ko arhat kA naivedya ho jAne deN|' bhagavAna nizcala vItarAga smita se tattva ke pariNamana ko dekhate rhe| * * *caNDa pradyota usa samaya prabhu kI parSadA meM upasthita thaa| mahAdevI mRgAvatI ke usa Atmotsarga ko dekha, vaha pazcAtApa aura prAyazcitta se pasIja utthaa| turanta apane sthAna se uTha AyA, aura mahArAnI mRgAvatI ke caraNoM meM bhUsAt namrIbhUta ho gyaa| phira bhara Ate kaNTha se bolA : 'jagadambA ko anumati dene vAlA maiM kauna hotA hU~, devI ? satI para Asakta hone kA aparAdha karake bhI, usakI prIti kA bhAjana ho gyaa| maiM kRtakRtya huaa| Adeza deM devI, ApakA kyA priya karU~ ?' ____ Adeza to yahA~ kevala prabhu de sakate haiN| jagata ne caNDa pradyota ke caNDatva ko hI jaanaa| maiMne unakI komalatA ko bhI dekhA aura jaanaa| arhat ke anugRha se manuSya ke bhItara ke manuSya ke saundarya ko dekhA, maiM kRtArtha huii|' __aura tabhI, ujjayinI kI paTTamahiSI zivAdevI ke hRdaya meM, isa jagatprapaMca kI niHsAratA sAmane dekha kara, anirvAra vairAgya jAga utthaa| pradyotarAja kI aneka anya rAniyoM sahita, ve bhagavAna ke caraNoM meM prastuta huiiN| una saba ne nivedana kiyA ki ve bhAgavatI dIkSA grahaNa kara prabhu ko satiyA~ ho jAnA cAhatI haiN| ____ mA paDibandhaM kareha / koI pratibandha nhiiN| jisameM tumheM apanA sukha lage, vahI karo, ksstraanniyo|' aura prabhu kI do mahArAnI mausiyoM-mRgAvatI aura zivAdevI ke saMga, caNDapradyota kA eka pUrA antaHpura prabhu kI caraNa-raja ho rahA / bhagavatI candana bAlA ne devI mRgAvatI ko sammukha rakha kara, pA~ca sau rAniyoM ko tatkAla bhagavatI dIkSA pradAna kii| jayakAre gUMja uThI : 'parama satI-vallabha bhagavAna mahAvIra jayavanta hoM!' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAtaHkAla kI dharma - parSadA meM jayantI devI prabhu ke sammukha na A sakI thIM / prabhu ke zrImukha kA darzana karate hI, unhoMne eka ananubhUta halakApana anubhava kiyA thA / eka vicitra lInatA meM ve tairatI rahI thiiN| isa anubhava dvArA ve prabhu meM itanI tanmaya ho gayI thIM, ki alaga se koI saMlApa yA prazna saMbhava hI na huA / Amane-sAmane ho kara bhI ve mAno prabhu meM hI rammANa ho rahI thIM / 311 dopahara bAda jayantI devI kucha nirgata ho skiiN| aura jisa anubhava se guz2arI thIM, usameM sthira hone kI khoja meM, unake mana meM kucha prazna uThate cale gye| so aparAhna kI dharma-sabhA meM ve nata mastaka prabhu ke sammukha aaiiN| prazna unake oThoM taka Aye, usase pahale hI unheM sunAI par3A : 'devAnupriye, AtmA svabhAva se hI halakA hotA hai, bhArI nahIM hotA / tuma svabhAva se hI halakI huIM / svAnubhava pramANa hai / ' 'to phira prabhu, jIva bhArI kyoM hotA hai ? jisa halakepana ko maiMne savere anubhava kiyA, vaha tirohita ho gyaa| maiM phira bhArI ho gayI / kyA vaha halakApana sthira nahIM ho sakatA ? ' 'tUmbA to pAnI para tairatA hI hai / vaha usakA svabhAva hai / lekina usa para mATI kI ATha pateM car3hA kara pAnI meM DAlo, to vaha DUba jAyegA / parteM utara jAyeM, to vaha Upara taira AyegA / halakApana aura tairanA usakA svabhAva hai| mATI usakA vibhAva hai, vaha Upara se Alepita vastu hai / kI parteM kATa do, to tuma sadA ko halakI ho jAo, kalyANI ! ' usa mATI 'to prabhu, kyA jIva para bhI mATI kI parteM car3hatI haiM ? ' 'car3hatI haiM, devI / ' 'so kaise, prabhu 'jIvoM ke aham TakarAte haiN| usase unameM rAga-dveSAtmaka pratikriyA hotI hai| usase jIva kI cetanA kSubdha hotI hai / usameM bhArI halana calana aura kampana hotA hai / yahI kaSAya hai / isa kaSAya se, AkAza meM sarvatra vyApta karma ke jar3a pudgala paramANu AkRSTa ho kara AtmA para chA jAte haiM / aura partadara-parta mATI ke pAza AtmA para bunate jAte haiM, use bA~dhate cale jAte haiM / usI jIva bhArI hotA hai, jayantI / ' ?' 've kauna kaSAyeM haiM, bhante, jinase jIva para mATI ke ye pAza gAr3ha se gAr3hatara hote cale jAte haiM ? aura jinase jIva bhArI hotA calA jAtA hai ? ' Jain Educationa International 'he jayantI, hiMsA se, asatya se, corI se, maithuna se, parigraha se jIva bhArila hotA hai / krodha se, mAna se mAyA se, lobha se, rAga se, dveSa se, kalaha For Personal and Private Use Only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 se jIva bhArila hotA hai / mithyA-doSAropaNa se, cug2alI khAne se, rati aura arati se, pramAda se, kapaTAcAra se, g2alata darzana se, g2alata jJAna se jIva bhArila hotA _ 'ina vibhAvAtmaka kampanoM se ubara kara, jo jIva apane sva-bhAva meM sthira nahIM hotA, vaha jar3a mATI ke hAthoM khelatA, mATI meM hI milatA rahatA hai|' 'jo halakApana Aja prAtaH anubhava kiyA, vaha mujha meM sthira kaise ho prabhu ?' 'apane Atma meM sthira rho| apane svabhAva meM acala rho| anya ke prati koI pratikriyA na kro| usase TakarAo nhiiN| use apane meM pUrNa avakAza do| saha-astitva meM samabhAva aura sahAnubhUti se jiyo| svayam jaise nirbAdha jInA cAhatI ho, vaise hI auroM ko bhI nirbAdha jIne do| to kaSAya na jaageNge| phalataH cetanA meM karma kA AzravaNa na hogaa| cinmaya para mRNmaya kA Alepana na hogaa| to tuma sadA halakI rhogii| apane hI Ananda meM tairatI rhogii| dekho na jayantI, arhat, itane halake ho gaye haiM, ki anAyAsa adhara meM hI vicara rahe haiN| pRthvI unheM khIMca nahIM pAtI, bA~dha nahIM paatii| phira bhI unase bar3A pRthvI kA bhoktA aura kauna ho sakatA hai ?' ____ pratibuddha huI, bhagavan / . . merA yaha zarIra kaisI eka kapUra kI-sI sugandha meM Upara se Upara tairatA jA rahA hai !' 'tathAstu, devaanupriye|' 'bhante kSamAzramaNa, mukti svabhAva hai, ki pariNAma hai ?' 'vaha svabhAva hai, jayantI, pariNAma nhiiN| Adi, madhya, anta meM AtmA sadA muvata hai, abhI aura yahA~ / so mukta honA nahIM hai, mukta rahanA hai| vahI maulika sthiti hai, AtmA kii| jo yoM jItA hai, vahI sampUrNa jItA hai| aisA maiM jItA hU~, aura kahatA huuN|' 'jIvana aura mukti meM samarasa jIne kI kalA kamala kI taraha bhItara svayameva hI vikasita ho rahI hai, prabhu !' 'tU uttama bhavyAtmA hai, jyntii|' 'anugRhavatI huI, devAdhideva prbhu| pUchatI hU~, sonA acchA yA jAganA acchA ?' 'koI sote hue bhI jAgatA hai| koI jAgate hue bhI sotA hai| isI se apane meM hI sonA aura apane meM hI jAganA acchA hai| anya saba bhrAnti Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___313 'prabhu, sabala honA acchA, yA durbala honA acchA ?' 'na sabala na durbala, svabala honA acchA hai| kyoMki svabala na kisI se pIr3ita hotA hai, na kisI ko pIr3ita karatA hai| sva-vIrya meM rahanA acchA hai, kyoM ki vaha na ghAtya hotA hai, na ghAtaka hotA hai|' 'he svAmin, udyama acchA ki Alasya acchA ?' 'pramAdI bhI udyamI ho sakatA hai, udyamI bhI pramAdI ho sakatA hai| kriyA bAhara hI nahIM, bhItara bhI hotI hai| vahI nirNAyaka hai| apramatta rahanA acchA hai| usameM udyama aura ArAma, anAyAsa eka sAtha hotA hai|' 'apramatta kaise hoU~, bhante ?' 'prati kSaNa, apane aura sarva ke prati saMcetana raha, jyntii| Apa hI apramatta ho jaayegii| * * lekina pramatta bhI nahIM, apramatta bhI nahIM, aisI hai maulika sthiti, devaanupriye|' 'yaha to virodhAbhAsa hai, bhagavan, samajha se bAhara hai|' 'yaha udaya aura asta kI saMyukta sandhyA hai, devii| ise samajhA nahIM jA sktaa| kevala jiyA jA sakatA hai| tU aisA jiyegI, jayantI !' 'he parama kRpAnAtha, vaha saba tumhAre hAtha hai| maiM anugata huI, mujhe zrIcaraNoM meM prajita kareM, prbhu|' 'mA paDibandha kraa| koI pratibandha nhiiN| tujhe jisameM sukha lage, vahI kara, jyntii| tU svataMtra hai| tU hI nirNAyaka hai|' aura prabhu kI parama zrAvikA, kauzAmbIpati zatAnIka kI bahana, vatsarAja udayana kI buA jayantI devI, bhagavatI candana bAlA ke hAthoM jinezvarI dIkSA aMgIkAra kara prabhu kI bhikSuNI ho gii| jaya-dhvani ke sAtha una para puSpa-varSA huii| aura ve jahA~ khar3I thIM, vahIM kAyotsarga meM nizcala ho giiN| unheM lagA ki ve halakI ho kara Upara, Upara, aura Upara uThatI jA rahI haiN| isa bIca AsapAsa ke aneka sannivezoM meM, prajAoM ko pratibodha dete hue zrI bhagavAna phira kauzAmbI aaye| jambU vana caitya meM samavasarita hue| dina kA antima pahara nama rahA thaa| ki haThAt sAre AkAza meM eka vibhrATa udyota huaa| virAT prabhA-puMjoM ke samAna do zAzvata vimAna, zrImaNDapa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 meM sahasA hI avatarita hue| unameM se utara kara sUrya aura candramA ne brahmANDapati bhagavAna kI parikramA kii| unakA vandana kiyaa| samasta prajAjana kautUhala se stabdha dekhate raha gye| dina-mAna kA anumAna zakya na rhaa| dina aura rAta ke sraSTA, svayam yahA~ sadeha upasthita the| prabhupAda gautama ne sabakI ora se jijJAsA kI: 'jo kabhI na huA, vaha A~khoM Age pratyakSa hai, prabhu ? samaya thama gayA, pahara thama gaye, belAyeM Thahara gyiiN| dina aura rAta kA bheda miTa gyaa| gatiyAM ruka giiN| aisA bhI ho sakatA hai, prabhu ?' 'jo samakSa hai, usa para sandeha karoge, gautama ?' 'svayam sUrya aura candramA apanI dhuriyoM se utara kara prabhu ke vandana ko aaye| duniyA ruka gaI, prabhu !' ___ 'vaha apane meM A gii| saba apane meM stabdha ho gayA, gautm| yahI sthiti hai, aura sUrya-candra kA avirAma paribhramaNa hI gati hai, pragati hai| yahA~ isa kSaNa, sthiti, gati, pragati saMyukta upasthita aura sakriya hai, gautm| arhat kA trikAlI jJAna yahA~ sadeha pramANita hai, gautama / zAzvatI meM yahA~ pratyakSa jiyo, gautama !' aura sArI dharma-parSadA isa jJAna ke Aloka meM amaratva kA anubhava karane lgii| zAzvatI meM jIne lgii| .. isa bIca mahAyoginI candana bAlA, apane sva-samaya meM saMcetana ho aaiiN| ve ThIka samaya para niyamAnusAra apane sAdhvI-saMgha ke sAtha prabhu kA vandana kara, sva-sthAna ko calI giiN| AryA mRgAvatI apanI dhruva sthiti se bAhara na A skii| triloka-sUrya sAmane prakAzita thaa| unake liye rAta na ho skii| unheM AryArAma meM lauTane kA bhAna hI na rhaa| . . * mRgAvatI jaba apanI samAdhi se jAgI, to pAyA ki sUrya-candra jA cuke the| bhagavAna jA cuke the / parSadA samApita ho cukI thii| rAta ho cukI thii| samaya kA atikramaNa ho gayA jAna kara, mRgAvatI asamaMjasa meM par3a giiN| ve tvarApUrvaka upAzraya meM lauttiiN| mahApravattinI devI candanA ne kiMcit zAsana ke svara meM kahA : 'AryA mRgAvatI hI anuzAsana kA apalApa kareMgI, to sAdhvI-saMgha kI maryAdA kitane dina TikegI?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 315 mRgAvatI namrIbhUta ho rahIM / unhoMne koI pratyuttara na diyA / unameM koI pratikriyA na huI / ve anAyAsa apane meM pratikramaNa karatI calI giiN| aura anAyAsa ve samatva meM sthira ho gaIM / haThAt, unheM lagA ki koI arUpa sUrya unakI A~khoM meM jhA~ka rahA hai| a~dherA bhI nahIM hai, ujAlA bhI nahIM hai / kucha bhI adRzya nahIM raha gayA hai / ve apanI tRNa - zaiyA meM, saba kucha ko rAI - rattI dekhatI huIM, Ananda meM magana ho rahIM / patA nahIM, isa avasthA meM kitanI rAta bIta gayI / ' acAnaka mRgAvatI ko dikhAyI par3A, ki bhagavatI candana bAlA gaharI nidrA meM lIna haiM / aura unakI ora eka mahAsarpa tejI se rilamilAtA calA A rahA hai| mRgAvatI turanta sarpa ko lA~gha kara bhagavatI ke pAsa pahu~ca gyiiN| unakA caraNa-sparza kara unheM sAvadhAna kiyA : 'bhagavatI mA~, kSamA kareM mujhe / eka mahAsarpa ApakI zaiyA kI ora A rahA hai ! 'are isa sUcIbhedya andhakAra meM tumheM sarpa kaise dikhAI par3A, bhadre ? ' 'mujhe saba kucha dIkha rahA hai, mA~ / koI zAzvata prakAza saba ora chAyA hai / kucha bhI adITha na rahA / yaha kyA ho gayA, mA~ mujhe ? mere Ananda kA pAra nahIM hai / ' 'AryA mRdAvatI prabhu kI kaivalya jyoti meM utkrAnta huIM ! mujha se bhagavatI kA AzAtanA ho gaI / kSamA kareM, devI ! ' aura mahAvIra kI sarvopari satI bhagavatI candana bAlA apanI ziSyA mRgAvatI ke prati praNipAta meM nata ho gayIM / ' mRgAvatI acala, nistabdha dekhatI raha gayIM / haThAt usa abhedya andhakAra meM eka jyoti-ghaTa visphoTita huA / bhagavatI candana bAlA ne dekhA -- ki ve saba kucha ko ujAle kI taraha spaSTa dekha rahI haiM / ' aura vaha sarpa mRgAvatI kA vandana kara, svayam devI candana bAlA ke sAmane phaNA - maNDala unnata kara namita ho gayA hai / * bhagavatI candanA ne dekhA, ki unakI A~khoM se prabhu kI kaivalya jyoti avirala baha rahI haiM / usameM sUrya aura candramA, rAta aura dina saba lupta ho gaye haiM / 'Aja unheM yaha kyA ho gayA hai ? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihAsa kA agni snAna I tIrthaMkara mahAvIra grAmAnugrAma vihAra karate vaizAlI kI ora bar3ha rahe haiM / bhagavAna kI gati kA anugamana karanA to sAdhya nahIM / phira bhI yathA zakya tvarita gati se sahastroM sAdhu-sAdhviyoM kA vizAla saMgha unakA anusaraNa kara rahA hai| acAnaka mArga meM dUra para vANijya grAma ke zreSThiyoM kI U~cI zveta aTTAlikAe~ camakatI dikhAI par3IM / jina caityoM ke zikharoM kI ratnavibhA se AkAza raMgIna citrapaTa sA bhAsvara ho uThA hai / vANijya grAma, pArzvapatya jaina zrAvaka zreSThiyoM aura sArthavAhoM kA eka zaktizAlI kendra hai / unake tahakhAnoM meM akUta suvarNa aura ratna - sampatti bharI par3I hai / mAno sAre saMsAra kA dhana apane bhaMDAroM meM baTora lene kI eka hor3asI ina vyApAriyoM ke bIca badI huI hai / isI vANijya grAma meM rahatA hai, prasiddha sArthavAha Ananda gRhapati / himAdri ke parvatI pradezoM se lagA kara sudUra dakSiNAvarta ke kumArI antarIpa taka, ora pUrva meM brahmadeza se lagA kara, pazcima meM TheTha gAndhAra taka usake vyApArI sAtha kA silasilA sadA jArI rahatA hai / usake vANijya pota tAmralipti se, dakSiNa meM tAmraparNI taka, aura pUrva meM suvarNadvIpa aura mahAcIna taka ke samudra pattanoM meM laMgara DAlate haiM / to pazcima meM Ardraka, misra, pArasya aura yavana dezoM ke samudroM meM bhI usake jahAz2I ber3e chAye hue haiM / Ananda gRhapati ke yahA~ cAra karor3a suvarNa mudrAe~ bhaMDAra meM saMcita haiM / dUsarI cAra karor3a cakravRddhi byAja para sAre deza ke bAjAroM meM calatI haiM / tIsarI cAra karor3a svarNa mudrAe~ usake vizAla vyApAra vyavasAya aura ghara kharca meM niyojita haiM / uparAnta dasa-dasa hajAra gAyoM ke cAra vrajoM kA vaha mAlika hai / usake kheta khalihAnoM kA pAra nahIM / AsapAsa ke pradezoM meM aneka grAmoM aura bhUmiyoM kA vaha svAmI hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda gAthApati mUlataH jJAtavaMzI kSatriya hai| aura isa nAte vaha svayaM bhagavAna mahAvIra kA hI sagotrIya hone meM bhArI garva anubhava karatA hai / lekina pArvAnuyAyI jinadharmI hone se, jIva-dayA pAlana ke atireka ke kAraNa vaha apanI kulajAta kSAtravRtti se vicyuta ho gayA hai / so vaha aba suvidhAjIvI vaNika vyApArI bana gayA hai| brahmajJAna kI upAsanA ati para pahu~ca kara korA brahmavicAra raha gayI thii| usameM AcAra kI sarvathA avajJA ho gaI thii| isI se mahAzramaNa pArzva ne jaba isa ati ke nivAraNa ke liye AcAra kA Agraha kiyA, to anuyAyiyoM ke bIca vaha dUsarI ati ke chora para pahu~ca gyaa| AcAra para itanA adhika jora A gayA, ki rUr3ha vrata-niyama kA pAlana hI eka mAtra dharma ho rahA / usakA carama prAptavya jo Atma yA parabrahma hai, vaha luptaprAya ho gayA / isI ati ke bindu para pahu~ca kara, atiraMjita jIva dayA pAlana ke kAraNa brAhmaNa aura kSatriya bhI apane-apane svadharmoM se vicalita hokara, suvidhA aura svArthajIvI narma vaizyavRtti se grasta ho gaye / so jinoM kA brahmateja aura kSAtrateja se saMyukta Atmadharma, bAda ke kAloM meM mAtra vyavasAyI vaNikoM kA mulAyama aura svakeMdrita AcAra-cauvihAra mArga hokara raha gazA / jIva-dayA kI oTa meM kAyaratA aura svArtha hI sarvopari ho uThe / jJAtavaMzI kSatriya Ananda gRhapati meM itihAsa kA vaha atigAmI skhalana aura vyatikramaNa spaSTa rUpa se lakSita hotA hai| usase patA calatA hai, ki kyoM jinezvaroM kA AtmakAmI dharma, nitAnta arthakAmI vaNikoM kI aikAntika virAsata ho kara raha gayA / vaha Ananda gRhapati pAsa-par3osa ke sannivezoM meM catura-cUr3AmaNi saMghavI ke rUpa meM pratiSThita hai| eka sayAne parAmarzadAtA ke rUpa meM usakI khyAti dUra-dUra taka phailI hai / aneka rAjA, yuvarAja, talavara, mAMDabika, kauTumbika, ibhyagaNa, zreSThi, sAmanta, senApati aura sArthavAha usase salAha lene Ate haiM / vaha Avazyaka kAmoM, vivAhAdi prayojanoM, cintanIya bAbatoM, khAnagI rakhane yogya kauTumbika mAmaloM, rahasyoM, nirNayoM, vyavahAroM, gaMbhIra sthitiyoM meM pUchane yogya parAmarza lene yogya mAnA jAtA hai / sAre hI lokajana use pramANa rUpa, AdhAra rUpa, Alambana rUpa, cakSu rUpa samajhate haiN| usake saMsAra sukha meM kahIM aNu mAtra bhI kamI nahIM hai / koI bhI duHkha, abhAva use anajAnA hai| usakI bhAryA zivAnandA, usase candramA ke saMga Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 . rohiNI kI taraha jur3I huI hai / vaha usakI bahuta manabhAyI manacAhI hai| jahA~ vaha paramA sundarI rUpasI hai, vahIM dUsarI ora svabhAva se atyanta mRdu, madhura aura snehavatI hai| usakI pratiniSThA lokameM apratima mAnI jAtI hai| usake sneha, samarpaNa aura sevA se Ananda ke jIvana meM sadA-vasanta kI sukha-suSamA chAyI rahatI hai| aura atyanta pativratA hone para bhI, vaha zivAnandA loka meM sarvapriya mAnI jAtI hai / putra-kalatra, zrI sampatti, saundarya, iSTa-mitra, snehI-parijana, sabhI dRSTiyoM se Ananda gRhapati kA jIvana itanA bharApUrA hai, ki use dekha kara yaha maraNa-dharmA saMsAra bhI sukha kA dhAma pratIta hone lagatA hai / . . 'dIrghakAla taka aisA yakasA sukha bhogane ke bAda, Ananda gRhapati ke mana meM eka anajAna khaTaka paidA ho gaI hai| usake jI meM raha-raha kara eka zaMkA kI phA~sa gar3a uThatI hai, ki yaha sukha kI dhArA acAnaka kahIM bhaMga na ho jAye / use yaha sukha anizcita aura parAdhIna lagane lagA hai / jAne kaba yaha indradhanuSa vilaya ho jAye, kyA bharosA ? saMsAra meM sarvatra bhaMguratA aura mRtyu dekhane meM AtI hai| usakI bhayAnakatA, kisI AdhI rAta nIMda ur3ane para Ananda ke avacetana meM acAnaka sAkAra ho uThatI hai| yaha sArA vaibhava jAne kaba hAtha se nikala jaaye| zivAnandA jaisI sundarI snehinI patnI se kabhI bhI viyoga ho hI sakatA hai / . . 'to vaha kaise jI sakegA? sArA sukha aizvarya taba miTTI ho jAyegA / * * *aura kabhI usakA svayaM kA zarIra hI dagA de jAye to? to * * *to * * *to? aura usake liye jInA muhAla ho gyaa| astitva ke mUla meM hI biMdhI isa trAsadI se kauna baca sakatA hai ? yaha eka anivArya niyati hai| to kyA isase trANa kA koI upAya nahIM ? .. isa nirantara kI prazna-vedanA ke calate. Ananda gRhapati ko apane prApta sukha kI sImA kA bodha atyanta spaSTa ho gayA hai / use pratyakSa dIkhane lagA hai, ki yaha sukha sapATa aura satahI hai / yaha Adi, madhya aura anta meM yakasA saghana nahIM hai, nIrandhra nahIM hai / yaha cautarafA aura samUcA nahIM hai / isameM gaharAI, U~cAI aura vistAra nahIM hai| hara aihika sukha bhogate samaya use lagatA hai, ki yaha adhUrA hai, paripUrNa nahIM hai| saba kucha bhoga kara bhI pyAsa banI hI raha jAtI hai / isa sukha meM nirAkulatA, samarasatA nahIM / abAdha tanmayatA aura nizcintatA nhiiN| nivir3atama viSaya-sukha bhogane ke kSaNoM meM bhI eka ArtatA, eka kasaka, eka TIsa bhItara barAbara jArI rahatI hai / hara aindrika sukha bhoga lene ke uparAnta usakA svAda g2Ayaba ho jAtA hai / eka niHsAratA, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viphalatA aura asthiratA kA bodha bhItara hI bhItara kuredatA rahatA hai / hara sukha meM kucha cUkatA-sA lagatA hai / vaha acUka aura abAdha nahIM lagatA / isa saMsAra ke bar3e se bar3e prema-pyAra aura sukha meM bhI upAdhi aura AkulatA kA kATauM sadA khaTakatA rahatA hai / * * * - 'kucha hI samaya meM Ananda gRhapati kI yaha becainI itanI bar3ha gaI, ki pratipala ke jIne ko vaha Tokane lagA, use sandeha kI dRSTi se dekhane lgaa| candramA kI aTUTa rohiNI jaisI prANa priyA zivanandA bhI use apanI na lagane lgii| vaha bhI bichur3a kara, parAI parAdhIna sI pratIta hone lgii| apane vizAla vyavasAya aura vaibhava meM se usakA citta ucaTa gayA / abhinna priyA patnI, vaha sA~soM meM guMthI saMginI bhI usakI vedanA ko na thAha sakI / gRhapati cAhe jaba, AdhI rAta, usake bAhupAza meM se chaTaka kara, cupacApa bAhara nikala pdd'taa| vIrAnoM meM bhaTakatA aura kaba ghara lauTatA, nizcita nahIM raha gayA thA / . . . zivA ne aneka vrata-upavAsa kiye, manautiyA~ mAnIM, aneka deva pUje, magara zreSThi kI manovedanA rAta dina bar3hatI hI calI gii| ___ Ananda gRhapati nirantara saMvega se udvelita rahane lgaa| usameM eka anivArya pukAra cIkheM mAra rahI thI : kyA kahIM koI aisA sukha nahIM, jo sthAyI ho, jo nirAkula ho ? jisameM bhaMguratA, mRtyu aura viyoga kI darAra na ho ? jo samarasa, zAMta aura agAdha ho ? pApitya jinadharmI hone se zrAvaka ke SaT Avazyaka to vaha pAlatA hI thaa| vizeSa pUjA, svAdhyAya, dAna, vrata Adi bhI dhArmika paryoM meM karatA hI rahatA thaa| dharma pAlana karate to usako sArI umra bItI thI / saMsAra kI niHsAratA aura mokSa ke sthAyI sukha kA zAstra bhI usane kama nahIM sunA thaa| lekina Aja isa carama vedanA kI ghar3I meM, use sAkSAt ho rahA thA, ki vaha sArA dharma-pravacana totA-raTanta khokhale zabdoM ke atirikta kucha nahIM thaa| vaha sArA dharma-pAlana eka nirjIva, niHsAra kriyA-kANDa ke sivAya aura kucha nahIM thaa| vaha pariNAmahIna thA, aura usake saMtrAsa ko ghaTAne ke bajAya vaha bar3hAtA hI thaa| saMsAra kI asAratA aura duHkhoM ke bhayAnaka varNana, narakoM kI yAtanAoM ke ve bhISaNa citra, usakI citta-vedanA ko sau gunA karake chor3a dete the / usakI cetanA ko khatare meM DAla dete the / so vaha jar3a dharma bhI use zatruvat lagane lagA thaa| isI bIca sarvajJa arhanta mahAvIra ke tAraka aura zAntidAyaka vyaktitva aura pravacana kI carcA saba ora vyApta thI / arse se Ananda gahapati kA jI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 unake darzana-zravaNa ko tarasa rahA thaa| para muhUrta nahIM AyA thA, aura vaha una taka jA na sakA thaa| hAla hI meM acAnaka vANijya-grAma meM samvAda pahuMcA thA, ki mahAvIra kauzAmbI aura kAzI ke janapadoM meM vihAra kara rahe haiN| Azcarya nahIM, ki kabhI bhI ve vANijya-grAma meM bhI vihAra kreN| . . . Ananda kA hRdaya isa samvAda se kucha Azvasta huaa| vaha vyAkulatA se prabhu ke padhArane kI pratIkSA karane lgaa| ekAgra citta se vaha hara samaya unheM mana hI mana pukArane lgaa| * * * mere eka mAtra vANa, mujhe isa jIte jI kI mRtyu se ubaaro| hara sA~sa meM phA~sI laga rahI hai / * * * mere nagara-prAMgaNa meM padhAro / mujhe zaraNa do / mujhe dharma-kathA sunAo / aura apane bAraha vratoM meM dIkSita kara, mujhe apanA zrAvaka banA lo| . . . usa dina prAtaHkAla vANijya grAma meM ekAeka AghoSaNA huI, ki carama tIrthaMkara mahAvIra prabhu hamAre nagara ke prAMgaNa meM padhAre haiM / ve nIlamaNi udyAna meM samavasarita haiM / sArA pariveza unakI kaivalya-prabhA se jagamagA uThA hai| trilokI nAtha mahAvIra jayavanta hoN| aura bAta kI bAta meM vANijya grAma utsava kI sajjA aura maMgala vAjitroM kI dhvaniyoM se ullasita ho uThA / hajAroM nara-nArI nava-navIna vastroM meM saja kara prabhu ke vandana ko cala pdd'e| sAre sanniveza ko aisA anubhava huA, ki unake isa zrI-sampanna nagara kA koI alaukika navajanma ho gayA hai / Ananda gRhapati ko spaSTa pratIti huI, ki usI kI pukAra para trilokI ke tAranahAra prabhu usake A~gana meM svayaM hI padhAre haiM / usane cIna deza ke mahAmUlya rezamI vastra aura mahaddhika ratnAbharaNa dhAraNa kiye / sudUra dvIpoM ke durlabha phulailoM ko aMgoM meM basA liyaa| candana-kezara kA tilaka lalATa para lgaayaa| aura apane samasta vaibhava parikara ke sAtha zrI bhagavAna ke vandana ko gayA / prabhu ke zrImukha kA darzana karate hI, jaise usake mana ke sAre paritApa aura prazna anAyAsa zAnta ho gaye / gandhakuTI kI tIna pradakSiNA kara, sASTAMga praNipAta ke uparAnta vaha zrIbhagavAna ke samakSa namrIbhUta khar3A ho gyaa| bhAvAkulatA ke kAraNa usakA bola phUTa nahIM pA rahA thaa| prabhu kI dharma-dezanA usa kSaNa thama gayI thI / usa gaharI nIravatA meM kucha udbuddha hote hue Ananda gRhapati ne nivedana kiyA : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 321 'zrI caraNoM meM zaraNAgata hU~, bhagavanta / antaryAmI mere tana-mana kI sArI vedanAeM jAnate haiM / mujhe isa pIr3A se ubAra leM, bhagavan !' cuppI anAhata vyApta rhii| Ananda gRhapati phira adhIra ho kara bolA : 'maiM prabhu kA vratI zrAvaka honA cAhatA huuN| mujhe pAMca aNuvrata aura sAta zikSA-vratoM meM dIkSita kareM, svAmin / ' bhagavAna cupa rhe| Ananda kA mana isa kaThora niruttaratA se vyathita ho uThA / prANi mAtra ke akAraNa bandhu bhagavAna kI ora se use koI pratisAda na milA ? baha cupa na raha skaa| vaha arhat kA upAsaka hone ke liye utAvalA ho uThA / usane nivedana kiyA : 'zrIbhagavAna kI sAkSI meM, maiM isa prakAra zrAvaka ke pAMca aNubrata dhAraNa karatA hU~ : ___ 'maiM Aja se sarva prakAra kI sthUla hiMsA kA tyAga karatA huuN| apane jAne kisI jIva ko kaSTa na pahu~cAU~gA / kisI ko bA~dhaMgA nahIM, kisI kA vadha nahIM kruuNgaa| sAmarthya se adhika kisI para bhAra na ddaaluuNgaa| zakti se adhika kisI se kAma na karAUMgA / kisI kA zoSaNa na kruuNgaa| kisI kA bhojana-pAna banda na karU~gA / isa prakAra maiM ahiMsA aNuvrata dhAraNa karatA hU~, bhante prabhu / _ 'svArtha sAdhana ke liye sthUla jhUTha nahIM bolUMgA / kapaTAcaraNa aura mAyAcAra na kruuNgaa| bina soce kisI para Aropa na lgaauuNgaa| kisI kI gupta bAta prakAzita na karUMgA / strI kI gopanatA ko prakAzita na kruuNgaa| khoTI salAha na dUMgA, khoTe lekha na likhUgA, khoTI gavAhI na dUMgA / isa prakAra maiM satya aNuvrata dhAraNa karatA hU~, prabhu / 'maiM sarva prakAra kI sthUla corI kA tyAga karatA huuN| corI kA mAla nahIM rkkhNgaa| cora-bAz2ArI na kruuNgaa| khoTe taula-mApa nahIM rkkhNgaa| milAvaTa karake banAvaTI vastu ko mUla vastu ke sthAna para nahIM becUMgA / isa prakAra maiM asteya aNuvrata grahaNa karatA hU~, bhante bhagavAn / 'sva-patnI meM hI santoSa dhAraNa karU~gA / para strI kI abhilASA na kruuNgaa| vezyAgamana na kruuNgaa| kumArI yA vidhavA se saMsarga na kruuNgaa| parakIyAoM ke saMga zrRMgAra-ceSTA na kruuNgaa| kAmabhoga kI tIvra abhilASA na kruuNgaa| isa prakAra maiM Aja se brahmacarya aNuvrata meM pratibaddha huA, bhagavan / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 'eka nizcita parimANa meM hI maiM sampatti aura bhoga-sAmagrI rakkhUgA / zeSa sAre dhana, bhogopabhoga, vaibhava, vastu-sampadA kA svAmitva tyAga dUMgA / isa prakAra maiM Aja se parigraha-parimANa aNuvrata kA vratI huA, bhagavan * * *!' kSaNa bhara ruka kara Ananda ne arhat mahAvIra kI ora dekhA, aura prabhu ke pratisAda kI apekSA kii| lekina use koI uttara yA iMgita na milaa| prabhu kI isa udAsInatA se vaha marmAhata ho aayaa| phira bhI mana ko jur3A kara usane phira nivedana kiyA : 'maiM nimna prakAra se zrAvaka ke sAta zikSAvrata dhAraNa karatA hU~, antaryAminH 'maiM eka niyamita pratijJA ke anusAra prati dina Urdhva dizA, adho dizA, tiryag dizA kI sImA kA ullaMghana na kruuNgaa| vyApAra, vyavahAra, saMkalpita kArya ke liye nirdhArita kSetra se bAhara na jaauuNgaa| isa prakAra maiM digvrata meM dIkSita huA, bhagavan / 'maiM eka nirdhArita maryAdA meM hI bhojana, vasana, alaMkAra, aMgarAga, sugandhaphulala tathA anya bhoga-sAmagrI grahaNa kruuNgaa| isa prakAra maiM bhoga-paribhoga-parimANa vrata kA dhAraka huA, bhagavan / ___ 'maiM kAmottejaka kathA-vArtA na kruuNgaa| bhA~r3a kI taraha zArIrika kuceSTAe~ na kruuNgaa| muzala, kudAlI, talavAra, zastra-astra Adi anarthakara sAdhanoM se saMyukta na rhuuNgaa| yoM maiM anarthadaNDa vrata meM paribaddha hotA hU~, prbhu| ___ 'maiM prati dina niyamita, eka nizcita samayAvadhi taka, sAmAyika dhyAna meM baiTha kara mana, vacana, kAya kI halana-calana ko rokU~gA / cittavRttiyoM kA nirodha kruuNgaa| bhAva, bhASA aura deha kA duSTa pravRti meM prayoga na karU~gA / yoM maiM Aja se sAmAyika kA vratI huA, bhante bhagavan / _ 'aSTamI, caturdazI, aSTAnhikA, paryuSaNa Adi pavitra tithiyoM aura dharma-parvo para maiM proSadhopavAsa dhAraNa kruuNgaa| sarva prakAra ke anna-jala, bhoga-paribhoga kA tyAga kara, mauna aura sAmAyika pUrvaka kAla yApana kruuNgaa| isa prakAra maiM proSadhopavAsa kA vratI huA, svAmin / _ 'Aja se prati dina maiM bhojana se pUrva atithi ke liye dvArApekSaNa kruuNgaa| aura kisI tapasvI, sAdha, paradezI, bhojanApekSI supAtra atithi ko AhAradAna de kara hI bhojana grahaNa karU~gA / apanA bhojana anya ke sAtha bA~Ta kara hI maiM AhAra kruuNgaa| isa taraha maiM cirakAla ke liye atithi-saMvibhAga kA vratI huA, bhagavan / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 323 'isa taraha maiM pA~ca aNuvrata aura sAta zikSA vrata vAle prabhu ke zrAvaka-dharma ko aMgIkAra kara, jIvana paryanta ke liye arhanta mahAvIra kA zramaNopAsaka hotA hU~, svAmin / ' aura Ananda gRhapati ne atyanta utkaMThita aura utsAhita ho kara phira prabhu kI usa sarvadarzI citavana para TakaTakI lagA dii| vaha pAradarzI vItarAga citavana usake ArapAra dekhatI rahI / para ve A~kheM Ananda kI ora na uThIM / prabhu se use koI pratisAda yA pratyuttara prApta na huA / Ananda hatAhata, kuNThita, udagra dekhatA hI raha gayA / sara se paira taka kA~pa - kA~pa aayaa| usake romoM meM kA~Te uga Aye / hAya, kyA sarvatrAtA sarvajJa arhat mahAvIra ne use na svIkArA ? zaraNa pradAna na kI ? usakI avajJA kara dI, upekSA kara dI ? prANi mAtra ke akAraNa bandhu aura vallabha sune jAte tIrthaMkara mahAvIra kyA itane nirmama aura bedarda bhI ho sakate haiM ? ki unhoMne usakI dAruNa vedanA, samarpaNa aura usake vrata- grahaNa kI aisI ghora avamAnanA kara dI ? aura siharate tharatharAte Ananda gRhapati kI A~khoM se avirala A~sU bahate Aye / para jaise prabhu ne usake A~suoM ko bhI anadekhA kara diyA / isa avajJA se pahale to Ananda bahuta nirAza huaa| lekina phira adhika svastha aura dRr3ha hokara usane socA ki bhoga- paribhoga kA jo tyAga usane kiyA hai, use usane spaSTa nirdiSTa nahIM kiyA hai, isI se zAyada prabhu ne usake vrata aura tyAga kI avajJA kara dI hai| so usane utsAhita ho kara una bhogya padArthoM ko nAma dekara kahA, jinakA tyAga karane ko vaha tatpara haiN| usane dRr3ha saMkalpa ke svara meM apanI pratijJA ko yoM uccarita kiyA : 'lokAloka ke parama paramezvara prabhu, suneM / maiM zivAnandA ke sivAya anya strI mAtra kA yAvat jIvana ke liye tyAga karatA hU~ / nidhi meM, byAja meM tathA vyApAra meM nivezita bAraha koTi hiraNya ke atirikta, anya samasta dravya kA tyAga karatA hU~ / gAyoM ke cAra gokula sivAya anya sAre gokuloM kA, pA~ca sau hala sivAya anya saba haloM kA, tathA sau kSetroM (khetoM ) uparAnta, anya saba kSetroM kA sadA ke liye tyAga karatA hU~ / prabhu suneM, prabhu lakSya kareM / 'vyApArika mAla - vahana ke nimitta pA~ca sau zakaTa ( gAr3iyoM ) mAtra rakha kara, anya tamAma zakaToM kA tyAga karatA hU~ / nijI samudra yAtrA ke liye kevala cAra ratna jaTita mahApota rakha kara, anya sAre jagata-vyApI apane jahAz2I ber3oM kA tyAga karatA hU~ / svadeza ke nadI-pathoM aura sthala- pathoM ke alAvA, kevala suvarNa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 dvIpoM aura ratna-dvIpoM kI yAtrA karU~gA / anya samudra-paryanta pRthvI para yAtrA karane kA tyAga karatA hU~ / sarvatyAgI prabhu, mere nivedana ko suneM ! 'gaMdha-kASAyI rakta aMga-luMchana vastra (tauliyA) ke sivAya, anya sAre luMchana-vasanoM kA tyAga karatA hU~ / Ardra madhuyaSTi ke atirikta anya sAre danta-dhAvana kA tyAga karatA huuN| kSIrAmalaka madhura phala aura Amra phala ko chor3a, anya phaloM kA tyAga karatA huuN| sahasrapAka tathA zatapAka tela ke atirikta, anya sAre abhyaMganoM kA tyAga karatA huuN| jAtivanta sugandhI gaMdhADhya udvartana ko chor3a, anya sAre udvartanoM kA tyAga karatA hU~ / ATha auSTrika jala-kuMbhoM se hI snAna karake santuSTa ho lUMgA / usase adhika snAna-jala kA tyAga karatA hU~ / misra dezIya kapAsa tathA conI rezama ke kSauma yugala ko chor3a, anya sAre vastroM kA tyAga karatA hU~ / he bhagavan, Aja se jIvana-paryanta ina padArthoM ko ko nahIM bhoguuNgaa| 'zrIkhaMDa, aguru tathA kezara-kastUrI ko chor3a, anya sAre aMgarAgoM kA tyAga karatA huuN| mAlatI mAlA aura kamala ke atirikta anya koI puSpa aba maiM grahaNa na karU~gA / nIlAMjana dvIpa ke alabhya ratnoM ke kuMDala, kaNThahAra tathA nAmAMkita mudrikA ko chor3a kara, anya sAre AbhUSaNoM kA tyAga karatA hU~ / turuSka, aguru tathA malayAgiri candana kI dhUpa sivAya, anya sAre dhUpoM kA tyAga karatA huuN| gaMdhazAli ke payas tadhA ghevara-phainI ko chor3a anya sAre miSThAnnoM kA tyAga karatA huuN| kASThapeyA ke atirikta anya peya bhojanoM kA tyAga karatA huuN| kamala-zAli ko chor3a kara anya sAre cAvala tathA ur3ada, mUMga aura kalAya maTara ke sivAya, anya sAre dAla khAdyoM kA tyAga karatA huuN| ___ 'he sarvabhogajayI prabhu, suneM, maiM Aja se zarada Rtu ke gAya ke ghI ko chor3a, anya tamAma ghRtoM kA tyAga karatA huuN| svastika, maMDukI tathA bAlukI sivAya anya sAre zAka sadA ke liye tyAgatA huuN| imalI ke sivAya anya amla padArthoM kA tyAga karatA hU~ / AkAza ke jala ko chor3a, anya jaloM kAtyAga karatA huuN| paMca-sugandhI tAmbUla ke sivAya, anya sAre mukhavAsa padArthoM kA sadA ke liye tyAga karatA hU~ / * *isake atirikta prabhu jo bhI AjJA kareMge, usa saba kA tyAga karane ko prastuta hU~ !' isa taraha sabhI prakAra ke kucha utkRSTa bhogya padArthoM ko cuna kara, zreSThIziromaNi Ananda gRhapati ne anya sarva bhogoM kA yAvajjIvana tyAga kara diyaa| aura vaha bar3I AzA aura udagratA se eka Taka prabhu kI ora nihArane lgaa| ki Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 325 aba to avazya hI prabhu usakI lambI tyAga sUcI ko suna kara prasanna hue hoMge / aura avazya hI use apanA zrAvaka svIkAra leMge / * lekina prabhu meru kI taraha nizcala aura aprabhAvita dIkhe / unakI dRSTi animeSa nAsAgra para TikI thii| mAno ki unhoMne Ananda ke isa vrata - grahaNa aura mahA tyAga ko lakSya hI na kiyA ho / Ananda kA hRdaya eka gaharA jhaTakA khA kara TUka-TUka ho gyaa| usake jI meM eka tIkhA roSa aura vidroha-sA ghumar3ane lagA / mana hI mana vaha bolA : 'kyA mere tyAga kA koI mUlya nahIM, arhanta mahAvIra kI dRSTi meM ?'. aura akasmAt tattvalIna arhanta vAkmAna hue : 'jo vastu mUla meM hI terI nahIM, usakA tyAga kaisA, devAnupriya Ananda ? ye jo karor3oM hiraNya- raupya aura mANika - muktA tUne apane apane nidhAnoM meM baTore haiM, to usakI qhAtira tUne karor3o manuSyoM ko vaMcita, tRSita, zoSita, pIr3ita rakkhA hai / karor3oM ko bhUkhe naMge rakha kara hI tU koTyAdhipati huA hai, devAnupriya ! kyA yaha sampadA terI hai, jo tU ise tyAgane kA dambha karatA hai ?" aura bhagavAna cupa ho kara eka-Taka Ananda ko dekhate rhe| phira bole : 'pUchatA hU~, jo bAraha koTi hiraNya dravya tene rakkhA, vaha kyA terA hai ? aura jo ananta koTi hiraNya dravya tere pAsa hai hI nahIM, usakA tyAga kaisA ? ye sArI bhoga-sAmagriyA~ aura sampadAe~ jo tene tyAga dIM, ve kyA terI haiM ? aura jo sarvazreSTha bhoga-sAmagriyA~ tene rakkhIM, ve kyA terI haiM ?' bhagavAna kSaNaika cupa rhe| prazna vAtAvaraNa meM ma~DalAtA rahA / Ananda kA~pa AyA, use koI uttara na suujhaa| phira sunAI par3A : ' isa paramA sundarI zivAnandA ko tumane rakkhA, vaha kyA tumhArI hai ? kyA tuma usako kabhI bhoga sake ho, kyA use trikAla meM bhI kabhI bhoga sakoge ? aura nArI kyA kevala tumhArI bhoMgyA hone ke liye hai ? apane sivAya anya ko bhoganA svabhAvataH hI zakya nahIM, phira usakA tyAga kaisA, Ananda ? zivAnandA ko tumane bhogya mAnA, anya nArI mAtra ko tyAjya mAnA / kintu inameM se koI mUla meM hI tumhArI bhogyA nahIM / to bhoga aura tyAga, grahaNa aura nivAraNa kisakA karate ho ? vezyA, kumArI, bAlA yA vidhavA ke bhoga aura tyAga kA nirNaya kyA tumhAre hAtha hai ? kyA ve apane Apa meM koI nahIM ? tumheM kyA adhikAra unheM grahaNa karane yA tyAga dene kA ? una para apane aham aura svAmitva kI mohara mAranA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAhate ho? kyA ve tumhArI krIr3A-puttaliyA~ haiM, ki jaba cAho bhogo, jaba cAho tyAga do ?' prabhu phira virama gye| usa nIravatA meM prazna tIvra se tIvratara hotA gayA / Ananda kAThamArA sA cupa ho rahA / phira anahada nAda zabdAyamAna huA : ___ 'yahA~ kauna kisI ko bhoga sakatA hai ? hara vyakti svayaM apane ko bhogatA haiM / hara vastu svayaM apane ko bhogatI hai / para dvArA, para kA bhoga svabhAva nahIM, sadbhata nahIM / nimitta-naimittika sambandhoM ke kAraNa paraspara ko bhogane ko bhrAnti hotI hai / hama anya ko jaba bhogate haiM, to use nahIM bhogate, usake vyAja se apane hI ko bhogate haiM / tuma apanI hI AtmA sI abhinna lagatI zivAnandA ko bhI bhoga nahIM sakate / to kise bhogate ho, kise tyAgate ho ? bahate pavana aura bahate pAnI ko bhogane aura tyAgane kI chalanA meM par3e ho, gRhapati Ananda ? svakIyA zivAnandA ho ki parakIyA anya nArI ho, jo svayaM hI apane tana-mana kI svAminI nahIM, use bhogane yA tyAgane vAle tuma kauna hote ho?' - prabhu kI isa dezanA meM vastu-svabhAva kA koI apUrva hI AyAma prakaTa ho rahA thaa| jo paramparAgata jinavANI meM kahIM par3hane-sunane meM na AyA thA / deva-guru vRhaspati se lagA kara sAre pAzrvAnusArI yati, AcArya aura vedAMta vAridhI gautama taka yaha azrutapUrva vANI suna kara cakita the / baukhalA gaye the / taba becAre Ananda gRhapati kI kyA bisAta ? usa abUjha nistabdhatA ko tor3ate hue Arya gautama ne saba ke hRdayoM meM uTha rahe tIvra prazna ko uccarita kiyA : 'pUchatA hU~, he sarvadarzI, sarvajJAnI prabhu / jinezvarI paramparA meM jo zrAvakoM ke bAraha vrata, tathA zramaNoM ke mahAvratoM kA vidhAna hai, vaha kyA heya hai bhagavan ?' 'paramparA kevala prajJA ko hoto hai, vidhi-vidhAna kI nahIM hotI, gautama / nIti-niyama, AcAra-vicAra, vidhi-vidhAna yugAnurUpa badalate rahate haiM / Aja kA tIrthaMkara, vigata kala ke tIrthakara ko duharA nahIM sktaa| vaha ananta sattApurUSa kA svabhAva nahIM / ve trikAlI dhrava arhata, vastu svabhAva se cAritrya kA nirNaya karate haiM, vidhi-vidhAna aura vidhi-niSedha se nahIM / ' 'lekina, bhante svAmin, zAstroM meM to nirdhArita AcAra-mArga hai hii| vrataniyama kA vidhi-vidhAna hai hii| kyA vaha g2alata hai, aura usakI avagaNanA kI jA sakatI hai ?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 327 4 zAstra tAtkAlika hotA hai, vaha trikAlika nahIM hotA, gautama / trikAlika Atma-vastu kA antima nirNaya, tAtkAlika zAstra kaise kara sakatA hai ? zAstra zAzvata nahIM, sAmayika hai / aura jAno gautama, zAstra kI zabda - sImA meM, ananta padArtha, unake guNa- paryAya, unake ananta pariNamana kaise ba~dha sakate haiM ? Aja aura yahA~ jo naitika aura vaidha hai, vaha kala yA aura kahIM anaitika aura avaidha bhI ho sakatA hai / Aja jo tyAjya dikhatA hai, vaha kala grAhya bhI ho sakatA hai|' gRhapati Ananda uttarottara udbuddha hone lagA / usane harSita ho kara apanI zaMkAoM kA nivAraNa cAhA / usane nivedana kiyA : 'bhante trilokInAtha, adbhuta mUktidAyaka hai yaha jina-vANI / lekina maiM to prabhu kA upAsaka zrAvaka hone AyA hU~ / so Agama meM zrAvaka ke jo vrata kahe haiM, unhIM ko maiMne aMgIkAra kiyA, bhagavan / ' 'zAstra aura Agama par3ha kara mere pAsa pratibodha pAne Aye ho, Ananda ? unhIM ke anusAra cAritrya grahaNa karane Aye ho ? zAstra meM likhita pratijJAe~ duharA kara mujha se unakA samarthana pAnA cAhate ho ? una para tuma mahAvIra kI muhara cAhate ho ? lekina mahAvIra ko pUrva kathita yA pUrva grathita pramANa nahIM / mahAvIra ko koI zAstra pramANa nahIM / zAstra hI alam hai, to usI se pratijJA le lo, mere pAsa kyoM Aye ?' 'bhagavan, mujha ajJAnI ko kSamA kreN| maiM to eka ajJa vaNika vyApArI hU~ / mujhe apane vANijya se dama mArane kI phursata nahIM / para aba apane dhana aura bhoga se Uba gayA hU~ / aba taka dharma ko zramaNoM aura zAstroM se hI sunA thA / usI vidhAna kI rAha prabhu kA zrAvaka hone AyA hU~ / ' 'jAnatA hU~, Ananda, vANijya hI vaNika kI AtmA ho rahatA hai| vahI usakA jIvana-prANa hotA hai / usI meM vaha itanA khoyA rahatA hai, ki jina sukha -bhogoM ke liye vaha dhana kamAtA hai, unako pA kara bhI, unheM bhogane kA avakAza use nahIM / lobha, lobha, gRddha-lobha, sarvabhakSI lobha / mUrtimAna zoSaNa, bhakSaNa. sattA mAtra ke apaharaNa aura AharaNa kI sarvagrAsI vAsanA / yahI vaNika kI paribhASA hai| apanI zreSTha sundarI bhAryA ko bhI bhogane kA avakAza vaNika ko nahIM / anghar3a meM bahatA usakA preta hI use bhoga pAtA hai / 'ThIka hI to hai Ananda, vaNika dharmakarma, pUjA-upAsanA, dayA dAna, vrata AcAra bhI hisAba-kitAba se hI karatA hai / vaNika apane bhoga taka meM hisAbI - kitAbI hai| vivAha jaise pavitra saMskAra meM bhI vaha vara-kanyA kA saudA karatA hai / prema praNaya meM bhI vaha lena-dena kI caukasI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 rakhane meM bhUla nahIM kara sktaa| isI se to zAstra par3ha kara, apane bhoga aura tyAga kI tAlikA banA lAye ho mere pAsa / aura usa para dharma-rAjezvara tIrthaMkara kA sikkA lagavAnA cAhate ho / kyA maiM yathArtha nahIM kahatA, Ananda ?' 'sarvadarzI, sarvajJAnI arhanta ayathArtha kaise kaha sakate haiM ? apanI adhogAmI vaNik-jIvitA kA pahalI bAra nagna sAkSAtkAra pAyA, prabhu ! maiM pratibuddha huA, svAmin / maiM ubara AyA, nAtha / pUchatA hU~, bhagavan, kyA arhat zAstra-virodhI haiM ?' ___ 'arhata kisI ke virodhI nhiiN| zAstra kevala sUcaka hai, vaha dizA-darzaka yaMtra mAtra hai / lekina trikAlavartI arhanta zAstra-sammata aura zAstra-sImita nahIM / vaha zAstra se bAdhita ora maryAdita nahIM / usakI ananta kaivalya-jyoti meM mukti ke nita navya pantha sadA khula rahe haiM / usameM anupala padArtha aura prANi mAtra apane nita navya rahasya aura rUpa khola rahe haiN| isI se arhat kSaNAnukSaNa atyanta prAsaMgika aura tAtkAlika bhI hai| aura isI se vaha sarvakAlika hai / usake jJAna meM tatkAla aura sarvakAla ke bIca virodha nahIM, yugapat bhAva hai / vaha svayam itihAsa hai, aura phira bhI itihAsa se atota hai| vaha svayam zAstra hai, aura sarva zAstra se agamya aura uttIrNa hai / sAre zAstroM kA vahI udgama hai, aura hara likhita zAstra ko vaha nakAra detA hai|' ___. eka aise nakAra kA sannATA sarvatra vyApa gayA, ki usameM aba taka ke sAre AdhAra cUra-cUra hote. dikhAyI pdd'e| prabhu kI dezanA ke ekameva marmajJa bhagavadpAda gautama bhI tharrA utthe| koI anusandhAna pAne ke liye unhoMne prazna uThAyA :. ___he agama jJAnI prabhu, jur3Ava aura ThaharAva ke sAre sUtra hAtha se nikala rahe haiN| hama sImita jJAnI, bhUmA ke isa asIma meM kahA~ avasthita hoM, kaise koI samyak aura abhISTa jIvana hama jiye? AcAra kA koI rAjamArma na ho, to asaMkhya ajJAnI jana dharma aura mokSa kI rAha para kaise bar3he ?' 'arhat hara AtmA meM nitya prakAzita haiM gautama, unheM yathArtha jAnanA hI, yathArtha jInA hai| apane hI antarvAsI arhata kI pahacAna pAye binA, bAhara ke sAre vrata tathA AcAra vyartha haiM, mithyA haiM / ve bandhaka haiM, mokSadAyaka nhiiN|' 'pUchatA hU~, prabhu, bhagavAna pArzvanAtha ne bhI to cAturyAma dharma kA mArga nirdhArita kiyA thA ? kyA vaha samyak nahIM thA ? kyA vaha mithyA aura bandhaka thA ?' 'pArzva ne kevala svabhAvagata dharma khaa| ahiMsA, satya, asteya, aparigraha, brahmacarya vastu-svAbhAva haiM / ye koI bAhara se nirdhArita bAhyAcAra yA vidhiniSedha nhiiN| ye vrata nahIM, prAkRta haiM, svakRta haiM / jo svabhAva ko jAna kara usameM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 329 jiyegA, vaha sahaja hI ina dharmoM meM vyakta hogA / svabhAva se hI ye AcAra prakaTa hote haiM / ina AcAroM kA pAlana kara ke svabhAva taka nahIM pahuMcA jA sktaa| AcAra se AtmA nahIM milatA, AtmA se AcAra pravAhita hotA hai / ' Ananda gRhapati ne aura bhI spaSTIkaraNa cAhate hue pUchA : 'to zrAvakoM ke ina pA~ca aNuvrata aura sAta zikSAvratoM kA kyA Azaya hai, bhagavan ? tIrthaMkara pArzvanAtha ke zramaNa cirakAla se inakA pravacana kara rahe haiM, kyA vaha mithyA hai ?' 'pArzva ne AcAroM kA vargIkaraNa aura saMkhyA nirdhAraNa na kiyA / abheda jJAnI bhedabhAva se Upara hotA hai / padArtha, AtmA aura sattA, bheda aura vargIkaraNa se pare hai / vargIkaraNa karake hama vastu-sattA ko sImita kara dete haiN| use usake svabhAvagata ananta se skhalita kara dete haiN|' pUchA gautama ne : 'to phira zAstroM meM yaha vargIkaraNa aura saMkhyA-nirdhAraNa kahA~ se AyA, bhante kSamA-zramaNa ?' ___'padArthoM, vicAroM, bhAvoM, guNoM, karmoM kA bhedIkaraNa aura vargIkaraNa pIche se anuyAyI zramaNoM ne suvidhA ke liye kiyaa| tattva ko darzana aura praNAlI meM baoNdhA, lIka banAnI cAhI ki pantha cale, anuyAyI bddh'e| dharma suvidhApUrvaka pAlana kI vastu ho jaaye| yaha sArA buddhi aura tarka kA svArtha-nyasta khilavAr3a hai| deva, zAstra, guru kI gaddiyA~ bichA kara, dharma kI gaddI calAne kA upakrama hai / vaNika prabhutA ke yuga meM isa prakAra dharma bhI vyApAra-vyavasAya ho kara raha gayA ___Ananda gRhapati ko apane astitva kA AdhAra dhvasta hotA anubhava huaa| usane kampita svara meM anunaya kI : 'koI spaSTa aura vidhAyaka mArga-rekhA sujhAyeM, prabhu / arhat pArzva bhI hAtha se nikala rahe haiM, bhagavan / aura mahAvIra taka pahu~ca nahIM ! . . . ' 'pArzva kI samyak pahacAna pAnA hogA, Ananda / pArzva ne Atma-dharma kahA, vastu-svabhAva kahA, sattA-svarUpa kahA, dravya aura unake ananta guNa tathA paryAya kahe / anuyAyI zramaNoM aura zAstriyoM ne unheM sImA, varga, paribhASA meM bA~dha kara sampradAya calAyA / paMtha calAye / bhedAbheda kA jaMgala ugA diyA / usameM AtmA kahA~ hai ? vaha to ahaMkAra aura anAtmA kA saMgharSa-rAjya hai / vaha dharma nahIM, adharma aura adhogati kA rAstA hai|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 'lekina Aja bhI jinezvaroM kA zrAvaka aura zramaNa dharma usI AdhAra para to TikA hai, prabhu !' 'dharma bhedAbheda ke ina prapaMcoM aura pAkhaNDoM para nahIM TikA hai / vaha viziSTa bhavyAtmAoM kI Antarika jyoti ke prakAza para TikA hai / aura unake svataMtra AtmAlokana ne siddha kara diyA hai, ki bAhya vrata, AcAra, naitika niyamavidhAna, vidhi-niSedha se kevala pAkhaNDoM ke sudRr3ha durga khar3e hue haiM / unameM AtmajJAna kI svatantra dhArA pravAhita na ho sakI hai| dharma ke nAma para ina sAre sthApitasvArthI SaDyantroM ke calate bhI, samyak dRSTi aura samyak-jJAnI vahI ho sake jinhoMne ina sArI lIkoM ko tor3a diyA / aura apanI antaratama pukAra aura pIr3A kA uttara khojane ko, jo vidhi-niSedhahIna mahA mukti-pantha ke yAtrI ho gye|' 'to phira yaha dayA-dAna, japa-tapa, pUjA-pATha, vrata-AcAra kA dharma-mArga kyA sarvathA mithyA aura niSphala hai, bhante mahAprabhu ?' ____ 'ye AtmA ke svabhAva nahIM, vibhAvAtmaka pariNAma haiM / ye sadbhUta AtmA ke asadbhUta vikalpa haiN| sva-vastu ke abhAva ko bharane kA yaha bhrAmaka abhikrama aura upakrama hai / yaha jhUThI AtmatuSTi kA vyAja aura bahAnA hai / yaha chidroM ko DhA~kane kA sundara AstaraNa hai| khAlI AdamI tapa-tyAga, pUjA-pATha, vrata-AcaraNa kA dikhAvA karake auroM se asAmAnya aura bar3A dIkhanA cAhatA hai / varnA to maiMne tathAkathita dharmiyoM ke bIca, kalaMkita vyabhicArI ko, sahaja brahmacArI dekhA aura jAnA hai| maiMne madyapa ko atyanta apramatta, nidvaMdva aura Atmastha vicarate bhI dekhA hai !' sArI dharma-parSadA isa visphoTaka aura khataranAka vANI ko suna kara sanna raha gayI / gautama ne phira pRcchA kI : to bhagavana, kyA mAna lenA hogA ki Apake yuga-tIrtha meM loga svacchandAcArI aura svaira-vihArI hoMge ? kyA dharma kA koI rAjamArga na hogA ?' -- 'mere yuga-tIrtha meM loga bAharI pratijJA se nahIM, Antarika prajJA se cleNge| jAno gautama, hara bAharI pratijJA TUTane ko hotI hai| vaha antataH adhogAmI hotI hai / lekina prajJA Atmottha aura Atma-sphUrta hotI hai / so vaha acUka aura UrdhvagAmI hotI hai| mere yuga-tIrtha meM loga vijJAnI aura prabuddha ho kara, vrata-AcAra ke sAre bAharI sA~coM, DhAMcoM aura zrRMkhalAoM ko tor3a deNge| unake pAkhaNDoM aura prapaMcoM kA bhaNDAphor3a kara deMge !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 331 _ 'prabhu kI isa kharadhAra vANI ne, Ananda gRhapati kI jar3oM meM baddhamUla usake sAre saMskAroM kA dhvaMsa kara diyA / vaha kSata-vikSata hokara apanI sthiti kA saMrakSaNa khojane lgaa| usane tar3apa kara pUchA : __ 'kSamA kareM, bhante kSamA-zramaNa, Apa zrAvaka zreSThiyoM ke prati itane kaThora kyoM haiM ?' ___'isaliye ki pAnI taka chAna kara pIne vAle ye dayA ke pAlaka zrAvakazreSThI, AdamI ke lahU kA mUlya pAnI se bhI kama A~kate haiM ! manuSya kA sarvasva chIna kara bhI, ve dayA ke avatAra bane rahate haiM / apanI eka-eka damar3I ke badale, AdamI kI camar3I partta-dara-parta utAra sakate haiN| usakI eka-eka rakta bUMda se, apanI eka-eka kaur3I vasUla kara lete haiN| phira bhI inakI mRdutA aura miThAsa kA javAba nahIM / ... inakA SaDyantra AdikAla se Aja taka itihAsa meM akhaNDa rUpa se antarvyApta hai / karor3oM-araboM mAnavoM kI anaginatI pIr3hiyoM ko, karma-vidhAna kI oTa meM ajJAnI aura asaMskRta rakha kara, apane cAlAka zoSaNa se ye unheM cirakAla dIna-daridra aura parAdhIna banAye rakhate haiM / aura yoM apanI sampatti aura AbhijAtya kI jar3a paramparAoM ko aTUTa aura akSuNNa rakhate haiM / ... jJAtRputra kSatriya ho kara bhI, tuma byAja-upajAU vaNika ho kara raha gaye Ananda ! mahAjanI sabhyatA ke isa sarvagrAsI abhizApa ko khulI A~khoM dekho, Ananda / ye sArI manuSya kI jAti ko saudAgara banA dene para tule haiM / tuma svayam isake jvalanta udAharaNa ho !' ___ 'isI se to sarva ke tAranahAra prabhu ke zrIcaraNoM meM, apane parigrahoM, bhogoM, sampadAoM kA tyAga karane AyA huuN|' ___ 'sAre loka se curAI sampatti kA tyAga aura parigraha-parimANa karane Aye tuma mere pAsa ? jo mUla meM hI tumhArA nahIM, jo auroM se chInA-jhapaTA huA hai, usa taskarI kI sampatti para apane tyAga kI mudrA A~kane Aye tuma mere pAsa ? kitanA hAsyAspada, nirAdhAra aura prapaMcI hai, yaha tathAkathita tyAgatapa, vrata-AcAra kA suvidhAjIvI dhrm-maarg| yaha paraMparAgata rUDha zrAvakAcAra, yaha svArtha meM DUbe vaNika zreSThiyoM kA mulAyama ahiMsA dharma, aura aparigrahavAda kA cAlAka siddhAnta ! . . . 'jAno zreSThI, suno gautama, ye ve loga haiM jo sacce dharmI, marmI, premI, kavi, kalAkAra, jJAnI, tattvadarzI aura paNDita ko bhI apane manoraMjana aura baddhivilAsa kA sAdhana aura sevaka mAnate haiM / jo tIrthaMkara taka ko apane vyavasAya kA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 vijJApana banA kara rakhate haiM yaha asat aura vibhAva kI vyavasthA hai, gRhapati Ananda, jisameM sadI-dara-sadI dhanika adhika dhanika hotA jAtA hai| garIba adhika g2arIba hotA jAtA hai| brahajJAnI yAjJavalkya taka ko inhoMne sammAna kA Asana de kara, apanA bhRtya aura yAcaka banAye rakhane kA SaDayaMtra rcaa| zatAbdiyoM ke Ara-pAra vyApta isa dhokhe aura andhakAra ke cakravyUha kA bhedana karane AyA hai, tIrthaMkara mahAvIra * * * !' aura acAnaka bhagavAna cupa ho gaye / sAre vAtAvaraNa meM lapaTeM uThatI-sI anubhava huiiN| Ananda gRhapati bilabilA kara ro aayaa| prabhu ke eka-eka zabda se mAno usake janmAntara vyApI kaMcuka eka ke bAda eka utarate cale gye| usane svayam apanI hI kAyA kI utaratI tvacAoM meM itihAsa ko naMgA hote dekhA / usane rakta ke A~sU rote hue pUchanA cAhA : maiM kauna hU~, prabhu ? merA astitva yahA~ kyoM hai ? mujhe kyA honA hai, kyA pAnA hai ? merI nAr3iyA~ TUTa gayIM : maiM bikhara gayA : mujhe * * * mujhe * * * apanI sattA meM lauTAo, prabhu ! * * *ki haThAt sahasroM A~khoM ne dekhA : zrIbhagavAna gandhakuTI ke dakSiNa dvAra kI sIr3hiyA~ utara rahe haiM / aura aucaka hI ve dvAra ke bAda dvAra pAra karate, dUra-dUra jAte dikhAI pdd'e| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvAhna kI dharma - parSadA meM Ananda gRhapati vIrAna aura akelA chUTa gayA thA / bhItara ThaharAva nahIM hai, bAhara khar3e rahane kI jagaha nahIM / mahAvIra kI churI ne sAre jur3Ava kATa diye, aba taka ke sAre TikAva tor3a diye / sArI baisAkhiyA~ chIna lIM / aura sahArA bhI na diyA / apanAyA nahIM, nitAnta akelA kara diyA / 1 aba vaha kyA kare ? kahA~ jAye ? pArzva bhI hAtha se nikala gaye / aura mahAvIra pahoMca se bAhara haiN| vrata, niyama, AcAra, pratibandha nahIM ! dharma kI koI mArga- rekhA nahIM ? to vaha kahA~ cale ? kisa para cale ? kisa ora cale ? kyA kalkI avatAra hone ko hai ? aura vaha aparAhna kI dharma-sabhA meM phira bhagavAna ke sammukha upasthita huaa| pUchane ko bacA hI kyA hai / yaha zAstA to prazna ko uThane se pahale hI , #* maiM * aura acAnaka sunAI par3A : kATa detA hai / maiM 1 'yaha maiM ki nahIM ?' maiM maiM kauna hai ? vahI tU hai, vahI carama satya hai / tU hai 'hU~, bhagavan !' 'usI ko pakar3a le, aura usI meM raha, usI meM cala, usI ora cala !' 'lekina calane ko koI lIka to cAhiye, prabhu / koI lakIra deM prabhu, ki usa para calUM / ' Jain Educationa International 'jo prApta hai, use hI pAnA cAhatA hai ? AkAza meM lakIra khIMcanA cAhatA hai ? pAnI para citra A~kanA cAhatA hai ? belIka ko lIka meM bA~dhanA cAhatA hai, AyuSyamAn ? ' 'lekina AkAza aura pAnI para calane ko koI yAna to cAhiye na, prabhu ?' For Personal and Private Use Only Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'tere mana se vrata kA moha gayA nahIM, Ananda ? vrata kI nAva meM surakSita baiTha kara, ananta bhava-samudra taranA cAhatA hai ? so to sAre jahAz2I ber3e tyAga kara, nijI yAtrA ke liye ratnapota rakkheM hI haiM tUne !' 'vaha bhI tyAgatA hU~, prabhu / ' 'tU nahIM jAnatA AyuSyamAn, ki apane hara tyAga meM tU kucha bacA kara rakha rahA hai / maiM sAre taTa aura sArI nAveM chIna lene AyA hU~ / kahA~ taka tyAga karegA ? terA kucha chor3A hI nahIM maiMne / saba chIna liyaa|' 'merA tyAga sArthaka ho gayA, bhante !' 'terA tyAga vyartha ho gayA, AyuSyamAn !' 'so kaise, bhante ?' 'ahiMsA aNuvrata ? ahiMsA svabhAva hai / vaha vrata kI sImA meM kaise A sakatI hai ? ahiMsA kyA mArane aura na mArane meM hai ? mAranA aura na mAranA donoM hI, tere svAyatta adhikAra meM nahIM / ahiMsA dayA nahIM / auroM para dayA karane vAlA tU kauna hotA hai ? karor3oM manuSyoM kI hiMsA para TikI bAraha koTi hiraNya kI sampatti rakha kara, ahiMsA kA vratI hone AyA hai ? 'satya aNuvrata ? satya kA vratI ho kara, saba se bar3A jhUTha bola rahA hai, ki jo satya meM terA hai hI nahIM, usake tyAga kI bAta rahA hai ! _ 'acaurya aNuvata ? sAre loka kA dhana curA kara, acaurya kA vrato hone AyA hai ? _ 'aparigraha aNuvrata ? zreSTha bhogya ko apane liye bacA kara, zeSa kA tyAga ? jo bacA kara rakkhA hai, vaha kyA terA hai ? bhoga kara bhI bhukta na ho sakA, phira bhI bhoga-vAsanA kA anta nahIM ! yaha mUrchA jaba taka banI hai, taba taka aparigraha kahA~ ? rAjarSi bharata cakravartI sarvabhogI ho kara bhI anAyAsa sarvatyAgI thA / isI se use tyAga aura parimANa kI jarUrata na pdd'o| ramaNI ke avagAr3ha utsaMga meM bhI vaha AtmalIna rahA / ____ 'brahmacarya aNuvrata ? bharata rAjarSi bahupriyA-ramaNa thA / amaryAda ramaNa / para usane ramaNI meM ramaNa kiyA hI nahIM / apane hI meM rammANa rahA / phira eka ramaNI bhoge, ki asaMkhya bhoge, kyA antara par3atA hai| bharata ko yAda hI na AyA, ki kitanI ramaNI bhoga rahA hai / para ko usane bhogA hI nahIM, to tyAga kisakA karatA? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 335 'aura yaha zivAnandA eka nahIM, ananta ramaNI hai| ise bhogane kI tujha meM sAmarthya kahA~ ? isI se to hicaka hai, pApa kA bhaya hai, abrahma kI glAni hai / aparAdha-bhAva hai / maryAdA bA~dha kara isa bhaya se bacanA cAhatA hai ! brahmabhoga meM raha, to ananta zivAnandA meM anAyAsa ramaNa kregaa| zivAnandA, para nArI, kumArI, vidhavA--kyA antara par3atA hai ? hara tyAga bhogAsakti kA hI eka paryAya hai / hara bhoga meM kevala apane hI ko bhoga, to sahaja brahmacArI ho rahegA / taba bhoga hogA hI nahIM, kevala yoga hogaa| ___'digvata ? vastu digambara hai / AtmA digambara hai / samaya digambara hai / usa digambara ko dik aura kAla meM bA~dhanA cAhatA hai ? 'bhogopabhoga parimANa vrata ? tU hI bhoktA, tU hI bhogya, phira parimANa kauna kisa kA kare ? 'anarthadaNDa-tyAga vrata ? trAtA kSatriya talavAra se kATa kara ke bhI kATatA nhiiN| tene kSatriya ho kara talavAra tyAga dI ! lekina anaginatI hara dina kaTate haiM, ki tU aura yaha zivAnandA alabhya ratnoM ko dhAraNa kara Aye ho / aura hala tU na calAyegA, lekina kheta tere raheMge, aura khalihAna tere bhareMge / yaha vrata hai yA Atma-vaMcanA ? 'sAmAyika vrata ? rajo-ghaTikA sAmane rakha kara, utanA samaya bitAne kA saMkalpa, usake bAda uTha khar3e hone kA vikalpa ? samaya-sUcaka ghar3I para TaMgA samayasAra AtmA ? jAno Ananda, samaya-sImA meM Atma-cintan sAmAyika nhiiN| hara kSaNa, saba karma karate hue, samayAtIta sva-samaya meM jInA, vahI sAmAyika hai| kAla ke abhigraha meM banda ho kara, kAlAtIta meM ramaNa kaise ho sakatA hai ? 'dezAvakAzika vrata ? bhItara ke asIma avakAza meM jo sadA yAtrA kara rahA hai, vaha bAhara ke avakAza meM sImA bA~dha kara vicarane ke jhaMjhaTa yA vikalpa meM kyoM par3e? 'proSadhopavAsa vrata ? eka tithi yA parva para upavAsa, pratikramaNa, pratyAkhyAna jo karane baiThA, vaha anya dina svacchanda vicarane kI chUTa le rahA hai / upavAsa hai atma-sahavAsa / anna-tyAga mAtra se Atma-sahavAsa nahIM hotA, pramAda hotA hai, ubAsiyAM AtI haiM / usameM deha-damana kA Agraha hai, Atma-ramaNa aura AtmArAma nahIM / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 'atithi saMvibhAga vrata ? loka kI vastu sampadA mAtra avibhakta rUpa se sarva kI hai, sampUrNa / usa meM qhAneM aura qhaz2Ane banA kara, auroM se use ba~TAne kA dambha karate ho ? sarva ke mAla ke mAlika bana kara dUsaroM kI hissedArI usameM rakhane kA ahasAna karanA cAhate ho ? 'hara vrata Atma- pravaMcanA ho kara raha gayA hai, Ananda ? isa bhrama meM kaba taka jiyoge ?' 'to maiM sAre vratoM ko tyAga detA hU~, prabhu ?' 'tyAga bhI nahIM, grahaNa bhI nahIM / vrata bhI nahIM, avrata bhI nahIM / virata raho, saMvRta raho / apane meM samvarita ho raho / aura apane hI bhItara kI sambhAvanA meM se jo sammukha Aye, usameM anAyAsa ramate raho / ramaNa bhI nahIM, viramaNa bhI nahIM, kevala samvaraNa / bhoga bhI nahIM tyAga bhI nahIM / nikhila meM nitya saMbhoga / apane hI meM avirala maithuna / usameM hara kAmya sahaja bhogya hai, anacAhe Atmavat sulabha hai / bhukti aura mukti vahA~ tadAkAra hai ' 1 sunate-sunate Ananda anAyAsa sambodha kI zAnti meM utaratA AyA / usa para bahuta sukhada yoga- tandrA sI chAne lagI / use phira sunAI par3A : 'saccA vratI vaha, jo bhItara meM sahaja hI virata ho / anyathA to bAharI vrata mAtra vikalpa hai, Ananda | vikalpa ke rahate to koI tanmaya aiMdrika bhoga bhI zakya nahIM / to vikalpa meM raha kara parama Atma-sambhoga kaise sambhava hai ? tathAkathita vratI kA citta hara samaya vrata ke jaMjAla meM lagA rahatA hai / sAdhya AtmA alakSya ho rahatI hai / sAdhana hI pradhAna ho jAtA hai / vrata meM ahaMtuSTi hI sarvopari ho uThatI hai / ahaMjanya vikalpoM ke usa jaMgala meM AtmA to jAne kahA~ kho rahatI hai / lekina vratI isa jhUThe santoSa meM jItA hai, ki vaha AtmalAbha aura mokSa kI sAdhanA kara rahA hai / 'jAno Ananda, vrata ke phalasvarUpa janmAntara meM kSaNika bhoga mila sakatA hai, zAzvata mokSa nahIM / anAhata sukha nahIM / isa jhUThI tuSTi aura khaNDita sukha meM hI jInA cAhatA hai, Ananda ?' 'aihika sukha ko to carama taka bhoga liyA, prabhu / usase aba maiM Uba gayA hU~ / akhaNDa sukha ke liye AtmA tarasatI hai / ' 'jAnatA hU~, tU nitya bhoga cAhatA hai / tujha meM saMvega jAgA hai / tU AtmArthI hai, tU mokSArthI hai, devAnupriya ! ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'prabhu ne merI ora dekhA, mujhe pahacAnA aura apanAyA / maiM kRtakRtya huA, maiM Azvasta huA, svAmin / ' 'tU ubuddha huA, tU uttiSTha huA, Atman / ...' 'aihika sukha se Uba gayA hUM, bhagavan / usase glAna aura klAnta ho gayA hU~ / Akula hUM kisI aise sukha ke liye, jisakI dhArA Te nhiiN|' . 'jahAM Asakti hai, AsaMga hai, vahAM Uba hai hii| niHsaMga raha kara hI hara vyakti aura vastu meM pUrNa utsaMgita huA jA sakatA hai| vyakti aura vastu to svabhAva se hI pratipala nayI ho rahI hai| lekina vyaktiyoM aura vastuoM ke bIca jo rAgAtmaka sambandha aura ulajhAva hai, usase AvaraNa par3ate haiN| hamAre bIca sImAe~, bAdhAe~ khar3I hotI haiN| hama paraspara ko pAradarza nahIM ho pAte / isI se eka-dUsare ke nita nAvinya, saundarya aura tAjagI kA sukha nahIM bhoga pAte / sImA to ubAyegI hii| kyoM ki usameM duharAva hotA hai / asImA meM hI apAra ikasAra sukha sambhava hai|' 'hRSTa-tuSTa huA, bhagavan, udbodhita huA, svAmin / Ananda zrAvaka arhanta ko avirAma zravaNa karanA cAhatA hai| grahaNa karanA cAhatA hai, pAnA cAhatA hai|' 'jAno Ananda, vastuoM aura vyaktiyoM ke bIca kA svAbhAvika sambandha jJAnAtmaka hai / jJAnAtmaka sambandha meM hI hama eka-dUsare ko pAradarza ho kara, pUrNatA meM bhoga sakate haiN| usI meM nitanava ramaNIya, aura nava-navya unmeSI sukha sambhava hai| kyoM ki usameM akhaNDa saundarya kA ceharA sAmane AtA hai| saundarya hI to navyatA-bodha hai| _ 'jAnate ho Ananda, vaha saundarya kyA hai, kahA~ hai ? vaha samaya meM hai / samaya vaha AtmA hai, jo kAlagata bhI hai aura kAlAtIta bhI hai, usI eka kSaNa meN| 'sam' arthAt eka sAtha / 'ay' arthAt gati bhI aura jJAna bhI, eka sAtha / vaha AtmA eka sAtha gati bhI karatI hai, aura jJAna bhI karatI hai| vaha sthiti aura gati eka sAtha hai / vaha eka ho muhUrta meM pariNamana bhI karatI hai, aura jAnatI bhI hai| vaha satata akhaNDa kAla meM jIvana ko jotI bhI hai, bhogatI bhI hai, jAnatI bhI hai / aura phira bhI usase pare dhruva acala raha kara, isa saba kA jJAna bhI karatI hai| 'kevala pariNamana, kevala jIvana usakA AdhA hI pakSa hai| usI meM sImita rahanA, ajJAna meM raha kara andha cakrAvartana karanA hai / lekina jJAna pUrvaka jInA, hara pala mukta honA hai| isI se jJAnI bhogate hue bhI Atmayukta rahatA hai, mukta rahatA hai| bhoga se use karma-bandha nahIM hotA, ulaTe karma kA kSaraNa hotA hai / 'jJAnI prati pala saMcetanA aura jJAna meM jItA hai, isI se vaha avirala saundarya kA bhoga karatA hai / vaha saundarya AtmA ke ekatva aura ananyatva meM hai / hara Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA apane-apane svarUpa meM ananya aura vilakSaNa hai| usakI apanI eka iyattA hai, jo anya se sarvathA bhinna hai| vahI usakA saudarya hai| vahI ekatvanizcayagata samaya arthAt AtmA loka meM sarvatra sundara hai| aisI ananya svabhAvI AtmAe~ jaba apane svatva se cyuta ho kara, paraspara eka-dUsare ko bA~dhatI haiM, to vaha bandhana visamvAda paidA karatA hai| vaha samaya ke saundarya ko naSTa kara detA hai / saudarya samvAda hai, visamvAda nahIM, Ananda ! _ 'jahA~ samvAda hai, vahIM saundarya hai| jahA~ saundarya hai, vahIM nirantara nAvinya hai| jahAM nirantara nAvinya hai, vahA~ Uba nahIM, uparAmatA nahIM, virakti nahIM, glAni nahIM, klAnti nhiiN| vahIM nitya bhoga, avirala sukha, acala zAnti sambhava hai| ___ 'hama saba apane sva-samaya meM askhalita jiyeN| eka-dUsare ko adhikatara jAneM, para eka-dUsare meM AsaMgita na hoN| sva-samaya se nikala kara jaba hama para-samaya meM jIte haiM, to vaha sambandha rAga-dveSa kA hotA hai| paraspara ke AsaMga meM nahIM, jJAna meM jInA hI samvAda meM jInA hai| paraspara ke AsaMga meM jInA, visamvAda meM jInA hai / jahA~ samvAda hai, vahIM saudarya hai| vahIM paraspara hama dvaita bhI haiM, advaita bhI haiM / saMyukta bhI haiM, svayukta bhI haiN| ___ 'tU vastu aura vyakti mAtra ke sAtha jJAna meM jI, Ananda, to samvAda meM jiyegaa| to saundarya meM jiyegA / to nita navya meM jiyegA / to binA Ube hI nitya-bhoga kA sukha pA skegaa| taba rati ke bAda kI virati, tU nahIM jaanegaa| bhoga ke bAda kA avasAda tujhe anajAnA ho jAyegA / ..' Ananda ko usa saundarya aura bhoga kI pratIti-sI hone lgii| kSaNa mAtra meM hI vaha eka bhArI halacala aura viplava se guz2arA / jAne kitanA kucha Adi purAtana TUTA, Uba aura udAsI kI jAne kitanI patte laharoM kI taraha haTatI giiN| aura kisI bhItarI avicalatA kI dhurI kA use ahasAsa hone lagA / vaha harSita ho kara aura bhI jAnane ko utkaMThita ho AyA / _ 'loka meM sarvatra sundara usa samaya meM kaise avasthita haA jA sakatA hai, bhagavan ? apane hI bhItara vaha bhagavatI AtmA birAjita hai, para vahA~ kaise pahu~cUM ? kahA~ cInhU~ usa sthAna ko / maiM to apAra bandhanoM meM par3A hU~ / isa jaMgala meM usa unmuktA ko kahA~ khojUM, kaise khojUM?" _ 'nahIM Ananda, vaha AtmA kI sundarI sthAna-paribaddha nahIM / vaha bandhana aura mukti donoM se pare, nirapekSa aura svatantra hai / usa parama priyA AtmA kA koI yogasthAna nahIM, bandhasthAna bhI nhiiN| usakA koI ramaNa sthAna bhI nhiiN| koI saMklezasthAna bhI nhiiN| vizuddhi-sthAna bhI nhiiN| usakA koI saMyama-niyama-labdhi Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 339 sthAna bhI nahIM / usakA koI jIvasthAna bhI nahIM, guNasthAna bhI nahIM / kyoM ki ye saba apane se para padArtha pudgala dravya ke pariNAma haiM / sva-samaya meM nitya sundarI, usa AtmA ko kisI sthAna yA sthiti meM cInhA nahIM jA sktaa| apane meM virama jAne para, vaha parama priyA na jAne kisa alakSya athAha meM se uTha kara, sahasA hI hameM apane utsaMga meM le kara, anAhata ramaNa meM lIna kara letI hai|...' .. suna kara sakala zrotAgaNa ke aMga-aMga kisI apUrva rati-sukha se vibhora ho| Aye / Ananda ko lagA, ki zivAnandA to bhItara hI baiThI hai / vaha tyAga aura bhoga se pare ananyA hai| usakI ora usane dekhA, to pAyA ki saundarya kA aisA ceharA to pahalI bAra dekhA usane ! prathama rAtri meM bhI Aja jaiso anUr3hA aura navor3hA vaha nahIM lagI thii| * * sahasA hI Ananda gRhapati pUchane ko vivaza huA : 'bhagavan, abhI to merA bhogAnubandha achora hai| bhoga se bhAga kara jAUMgA kahA~ ? isI se to tyAga dvArA bhoga ko parimita karane AyA thA, jisase ki Uba se ubarU~, aura apane meM kucha Thahara sakU~ / ' 'bhoga se bhAga kara koI kahA~ jAyegA? vaha dhokhA hai, Atma-vaMcanA hai, bhrAnti hai, kSaNika palAyana mAtra hai| bhoga-vAsanA ko tor3A nahIM jA sakatA, use kevala bhItara mor3A jA sakatA hai| use kevala para-sambhoga kI bhrAnti se nikAla kara, Atmasambhoga meM saMnyasta kiyA jA sakatA hai / kyoM ki vahIM bhoga pUrNa, sArthaka, santRpta aura zAzvata ho sakatA hai| vahI usakA gantavya hai / ' ____ 'usake liye kyA mujhe sarvatyAgI zramaNa honA par3egA, bhante ? kyA gArhastha meM raha kara vaha sambhava nahIM ?' _ 'AtmArAma meM ramane ko sthAna aura sthiti badalane kI z2arUrata nahIM / zrAvaka apane samyak-jJAna se Atma-dhyAna ke aise zikhara taka bhI pahuMca sakatA hai, jahA~ pahuMcane meM eka ajJAnI zramaNa ko kaI janma laga sakate haiM / koTi janma tapa tapane para ajJAnI ke jitane karma jhar3ate haiM, jJAnI ke utane karma eka china meM kaTa sakate haiN| tere bhogAnubandha abhI zeSa haiM, unheM nizcinta aura nirvikalpa ho kara bhog| kevala yaha jAna ki tU vahI nahIM hai / ba~dhanA aura bA~dhanA terA svabhAva nahIM hai / aise bhoga, jaise jala meM DUbI gAgara / usake bhItara-bAhara jala hI jala hai, para gAgara meM bhara kara bhI vaha usameM baMdhA nahIM hai / aise bhoga, ki jaise ghaTa ke bhItara aura bAhara AkAza hI AkAza hai, AkAza ghaTa meM ba~dhA nahIM, aura ghaTa ko AkAza bA~dhatA nhiiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 'aura suna Ananda, ghaTa ke bhItara, bAhara tathA madhya meM AkAza hai, to vaha ghaTa ko tyAge bhI kaise, aura grahaNa bhI kaise kare ? usI taraha isa jagata-saMsAra ke andara-bAhara aura madhya meM jo sva-samyak jJAnI AtmA hai, vaha kyA tyAge aura kyA grahaNa kare? darpaNa-kakSa meM ho rahI rati-krIr3A, vahA~ ke darpaNa-darpaNa meM anagina ho kara eka sAtha ho rahI hai / para phira bhI vaha darpaNa meM kahIM nahIM ho rhii| kevalI ke jJAna meM ananta deza-kAla kI sArI moha-bandha lIlAe~ eka sAtha jhalaka rahI haiM / ve jJAna meM lIna ho jAtI haiM, jJAna unameM lIna nahIM hotA / .. 'isI parA kalA meM bhoga, Ananda, to bhoga kara bhI adhika-adhika mukti ke sukha kA AsvAdana karatA jaayegaa| bhoga kI carama tallInatA meM hI, parama yoga ke dvAra acAnaka khula jaayeNge| tere liye, eka dina !' 'usa parA kalA ko kaise upalabdha hoU~, bhagavan ?' 'sva-samaya ke dhruva meM acala raha kara, para-samaya meM jJAna-pUrvaka abhisAra kara / yahI vajrolI hai / vajrolI kA siddhayogI sadA Urdhva-retas rahatA hai| bhogate hue bhI, usakA vIrya nIce kI ora nahIM jAtA, bindupAta nahIM hotaa| bhoga ke kSaNa meM bhI, usakA bindu Upara ho jAtA hai| usakI hara UrjA, vAsanA aura kriyA Urdhvastha jJAna-sUrya se pravAhita hotI hai, aura sarva meM sambhoga karatI huI bhI, usI Urdhva ke cidAkAza meM gatimAna rahatI hai| apane sUrya se skhalita ho kara, vaha jar3a mATI meM nahIM miltii| isI kAraNa saccA bhoktA, Urdhva-retA askhalita-bindu yogI hI ho sakatA hai / bindupAta hone para to bhoga-sukha kI dhArA khaNDita ho jAtI hai| anaMgajayI arhat hI sarvopari bhoktA hai, Ananda / ' 'para vaha sukha kaise labhya hai, bhagavan, kisa vidhi se ?' 'sAmAyika dvArA ! lekina sAmAyika vidhi nahIM, svabhAva hai|' 'to proSadhazAlA meM raha kara sAmAyika kI sAdhanA karanI hogI, bhagavan / ' 'sAmAyika samayagata aura sthAnagata kriyA nahIM / eka qhAsa samaya aura sthAna para hone vAlA sAmAyika, jIvana se alaga par3a jAtA hai| jIvana se jur3a kara usameM pravAhita nahIM hotA / taba sAdhaka sAmAyika ke samaya to kiMcit svasamaya (AtmA) meM ThaharatA hai| para usake bAda sAre samaya vaha pramatta ho kara, para samaya meM, para padArtha aura para vyakti meM khoyA rahatA hai| isI se jIvana ke hara kSaNa meM, hara karma meM sAmAyika kI sthiti banI rahanI caahiye| kyoM ki jo samaya arthAt sam-ay hai, vaha sthiti aura gati, jJAna aura abhiyAna eka sAtha hai / isI se vaha gati karate hue bhI sthira aura jJAnI rahatA hai| usameM gati kA niSedha nhiiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para gati jJAna meM ho, yahI sahI sthiti hai, aura vahI sAmAyika hai / isI se jIvana kA hara pala sAmAyika ho jAnA cAhiye , Ananda / ' 'vaha kaise karU~, bhagavan ?' 'anukSaNa sva-samaya meM saMcetana raha kara hI, jIvana-jagata ke sAre vyavahAra kr| sAre karma aura bhoga vyApAra meM, apane dhruva para nizcala raha kara, sahaja bhAvena saba kucha kara, saba kucha bhoga / apane pratyeka karma aura bhoga ko, akarma aura abhukta raha kara, dekha aura jAna / apane sambhoga kI rAI-rattI hara bhAva-bhaMgimA, kriyA, prakriyA ko sUkSmAtisUkSma dekhatA hI jA, jAnatA hI jA, aura bhI jAnatA hI jA / itanA ki, tujha se bAhara kisI para meM terI koI kriyA raha hI nahIM jaaye| * * * sAmAyika, sAmAyika, jIvana kA pratyeka kSaNa sAmAyika / hara kriyA, hara bhoga, hara ceSTA, hara sarjana, kalA, parAkrama sAmAyika / yahI jIvanmukti hai- abhI aura yahA~ / yahI parA kalA hai, yahI parama sukha aura saundarya meM zAzvata jIvana-dhAraNa hai / . . .' .. Ananda kI A~khoM meM jaise avabodhana aura darzana kI eka nayI USA udaya ho aayii| use lagA ki saba-kucha eka sahaja saundarya se abhiSikta aura praphallita ho uThA hai / usakI unmanI citavana ke unmIlana meM nita naye saundarya kI eka avirala nadI baha rahI hai| aura acAnaka hI zivAnandA kisI apUrva Ananda ke naze meM jhamatI haI, bhagavAna ke sAmane aayii| jaise samudra-manthana meM se AvirmAna lakSmI ho / aura vaha apane vakSoja ke kumbha se divya madirA bahAtI A rahI hai| zrIbhagavAna ke caraNa-prAntara meM loTa kara vaha mAdinI dehAtIta sukha meM vebhAnasI ho gyii| zrIbhagavAna bole : 'dekho Ananda, zivAnandA sAmAyika ke parama saundarya aura sambhoga meM lIna ho gayI hai| ho sake to isa zivAnI ke sAtha tanmaya ho jaao| aura jAno, ki bhoga meM hI yoga kaise sambhava hai|' _ aura Ananda gRhapati, vipala mAtra meM, apane sva-samaya ke kakSa meM praveza kara, cidkeli meM mUcchita ho gyaa| Ananda gRhapati ke jIvana kI dhArA hI badala gayI hai| vaha aura kA aura ho gayA hai| kabhI-kabhI haThAt antastala niSkampa ho jAtA hai / aura usameM se bodha ke naye-naye AyAma sphurita hote rahate haiM : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 * * * AkAza kA sUrya pAnI bhare ghaTa meM pratibimbita ho rahA hai| aura jaisA AkAza meM hai, vaisA hI ghaTa meM hai| jaisA vahA~ hai, vaisA hI yahA~ hai| jaisA yahA~ hai, vaisA hI vahA~ hai / lekina phira vaha to yahA~ bhI nahIM hai, vahA~ bhI nahIM hai / vaha to jaisA hai vaisA hai, jahA~ hai vahA~ hai| * * * aise hI merI yaha AtmA bhI jahA~ kI tahA~, jaisI kI taiso, sadA svAnubhava-gamya hai| ___... 'dvaita meM bhI hU~, advaita meM bhI hU~ / jar3a,jar3a meM khela rahA hai| cetana, cetana meM khela rahA hai / zAkhAoM meM lipaTe AkAza kI taraha ye donoM tattva, eka-dUsare se yukta aura viyukta eka sAtha haiM / indriyA~ apane rasa meM DUbI haiM / prANa apane meM tanmaya hai / mana apane meM gatimaya hai| cetana apane meM rammANa hai / aticetana AtmA apane meM acala hai / saba eka dUsare ko jAna rahe haiM, aura samvAda meM jI rahe haiM / kisI ko kisI se virodha nahIM / lekina paraspara meM hastakSepa nahIM / eka avirodha saMgati meM ve tanmaya haiM / yaha jo sarva meM tanmaya hai, vahI cinmaya hai / dIpaka kI niSkampa lau se, sAre kakSa ko bhoga-mAyA Alokita aura ujjvala hai| . . .' Ananda zreSThi ke karma meM aba kAmanA nahIM raha gayI hai| isI se unake karma kA sukauzala bar3hatA jA rahA hai| karma karate hue bhI, ve akarma haiN| pravRtti karate hue bhI, nivRtta haiM / isI se vyApAra-vyavahAra saba unake liye yoga ho gayA hai| usa meM eka apUrNa UrjA, gati aura surAvaTa A gayI hai / Ananda gRhapati kA arjana sau gunA bar3ha gayA hai / aisA vyApArika kauzala to pahale kabhI prakaTa na huaa| isaliye ki yaha arjana aba apane liye nahIM raha gayA hai, sarva ke lAbha ko samarpita ho gayA hai / unhoMne apanI tamAma acala, cala aura varddhamAna sampatti mana hI mana mahAvIra ko apita kara dI hai / AsapAsa ke sannivezoM ke pratinidhiyoM kA eka nyAsa usa sampatti kA lekhA-jokhA, vyavasthA aura vitaraNa karatA hai / vaha sArA dravya Asa-pAsa ke janapada meM, jana-jana meM vitarita ho jAtA hai / aura badale meM jana, mahAjana ke arjana-parAkrama meM bezarta sahayogI ho gaye haiN| phalataH bina mA~ge hI saba ko paryApta dhana-dhAnya milatA calA jAtA hai / koI anubandha nahIM, koI mAlikasevaka nahIM / eka hI loka-sampadA ke saba sahakarmI aura sahabhogI haiM / vaizAlI ke isa pradeza meM. jIvana kA eka anokhA samavAdI aura samvAdI rUpa cupacApa prakaTa hoM rahA hai| . . . __ aura zreSThI ko lagatA hai, ki ve kucha kara nahIM rahe, saba apane Apa ho rahA hai| karate hue bhI kucha nahIM kara rahe haiM / kucha na karate hue bhI avirAma kara rahe haiM / apanI samRddhi bar3hAne kA koI udvega unake mana meM aba nahIM hai / munAfe aura Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 343 pratispardhA kI AkUlatA nahIM rhii| to sampatti apAra ho kara saba ora se A rahI hai, ora saba meM ikasAra vyApa rahI hai| * isa niSkAma karma meM zreSThi eka adbhat caitanya, UrjA aura Ananda kA anubhava karate haiM / vyApAra ke sAre udyamoM aura upakaraNoM meM ve eka nirvikalpa tanmayatA mahasUsa karate haiN| taula kA kA~TA apanI jagaha tula rahA hai, bATa apanA kAma kara rahe haiM, mApa apanI jagaha para hai, aura zreSThi svayaM Apa apanI jagaha para haiM / kA~Te para unakI nigAha sthira hai, aura sAre taula-mApa cupacApa apane Apa ThIka-ThAka ho rahe haiN| * * *aura prAyaH aisA hotA hai, ki zreSThi kaI dina gaddI para dikhAyI nahIM pdd'te| kisI ko patA nahIM hotA ki kahA~ gaye haiN| seThAnI zivAnandA ko bhI nahIM / panaghaTa aura nadoghATa kI striyoM ne unheM sAmane se jAte dekhA hai| aura ve tana-badana aura vasana kI sudha bhUlI dekhatI raha gayI haiM / zmazAna meM AdhI rAta ekastha dIkhe haiM / jhAr3akhaNDoM ke nicATa meM dUra-dUra jAte dIkhe haiN| * . aura phira acAnaka zivAnandA ke kakSa meM A ramate haiN| to dinoM ve bAhara nahIM aate| asUryapazyA ke AliMgana-sukha ko unase adhika kauna jAnegA ! zivAnandA usa puruSa ke rUpa ko sammukha pA kara apalaka dekhatI raha jAtI hai| bhRkuTI meM guMthI donoM A~khoM kI isa marmIlI citavana se to kAmadeva bhI ghAyala ho jAtA hai| to zivAnandA kA kyA vaza hai, ki usa ArapAra bIMdhate kaTAkSa se vivhala aura vivasana na ho jaaye| zreSThi zivA ke rUpa ko animeSa paharoM dekhate raha jAte haiM / aura zivA usa ekAgra tanmaya dRSTi se adhika-adhika sundara aura digambara hotI huI, apane meM lIna aura besudha ho rahatI hai| * * vaha jaba aMgar3AI letI huI usa AzleSa-sukha se bAhara AtI hai, to zreSThi ke mukha se asphuTa sambodhana phUTatA hai: 'zivAnI!' 'mere ziva !' aura sAre kakSa meM pratidhvanita hotA hai : zivo'ham - 'zivo'ham - 'zivo'ham . . . ! isa bIca bhagavAna acAnaka lokAlaya se antardhAna ho gaye the| jana kI AMkhoM se ojhala, aise nirjanoM meM vihAra kara rahe the, jahA~ mAnuSa kA saMcAra nhiiN| - pahAr3a, jaMgala, nadI, jalacara, thalacara, nabhacara, khecara unheM apane bIca ekAkI pA romAMcita ho Aye / cupa, nispanda ho una bhagavAna ko sunate raha gaye : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 'o prakRti, tuma digambarI ho| digambara tuma se abhisAra karane AyA hai| tuma niHsaMga ho, asaMga tumheM utsaMgita karane AyA hai / tuma samvit-rUpA ho, prakRti, tuma apane Apa meM nirAmaya aura nirmala ho / manuSya tumheM apane rAga se malina aura vyabhicarita kara detA hai / vaha tumhAre samaya-sundara rUpa ko kSata-vikSata kara detA hai / apane kAma kI hiMsA se, vaha tumhAre nitya-vasanta yauvana ko chinna-bhinna kara detA hai| apane bandhana se vaha tumheM visaMga, virUpa aura visamvAdI banA detA hai| 'nahIM to o prakRti, o sattA, apane dravya meM tuma bhI utanI hI zuddha, sundara aura zAzvata ho, jitane ki arhanta aura siddha zuddha, sundara aura zAzvata haiN| 'o prakRti, tuma prANi mAtra kI mA~ ho, sacetana manuSya kI mAM ho / apanI asaMga prIti se usakI mUrchA ko bhaMga karo, aura usameM apane zuddha saundarya aura samvAda ko saMcarita kro| . . ' * * *aura AkAza ke palaMga para nadiyoM aura vanoM ke cIra or3ha kara leTI prakRti kI zirA-zirA meM jAne kaisA apUrva rasAplAvana huaa| eka amogha vIrya ke antaHsaMcAra se vaha navya garbhA huI / vizva ke antarAla meM sRjana kI naI RcAe~ saraMgita hone lgiiN| acAnaka phira bhagavAna vANijya grAma meM samavasarita hue| * Ananda gRhapati caitra kI suhAnI sandhyA meM, apane 'ziva-ramaNI' udyAna ke marmara sarovara ke taTa para sukha se AsIna haiM / sAmane hI eka vidruma ke bhadrAsana para zivAnandA baiThI hai / donoM ke bIca koI vacanAlApa nhiiN| donoM paraspara ko darpaNavat, antara keli meM lIna haiN| acAnaka zreSThi ullasita ho kara bole : 'zivA, yaha kyA ho gayA mujhe ! maiM udyAna meM nahIM huuN| prabhu ke samavasaraNa meM haiN| kyA prabhu araNyoM se lauTa Aye ? ve sIdhe yahA~ cale Aye ? yahIM mujhe ghera kara prabha kA samavasaraNa raca mayA hai . . 'aura yaha kyA huA zivAnandA, deza aura kAla kI jAne kitanI dUriyAM eka sAtha merI A~khoM meM jhalaka mAra rahI haiN| jAne kahIM-kahIM ke kitane hI taToM meM eka sAtha mere pota laMgara DAla rahe haiN| jAne kina-kina dvIpoM aura gharoM ke Alokita kakSoM meM baiThA hU~ / jAne kitane anadekhe snehI ekAeka mila gaye haiN| * * aura tuma, zivA, tuma yahA~ bhI ho, vahA~ bhI ho| maiM yahA~ bhI hU~, vahA~ bhI hU~, tumhAre sNg| aura meM kahIM nahIM hU~, maiM kisI ke saMga nahIM huuN| tuma ho to maiM nahIM huuN| maiM hU~ to tuma Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM ho / jAnanA / ' 345 kitanA sukhada, vismayakArI aura unnAyaka hai - yaha dekhanA, yaha aura antara- muhUrta mAtra meM hI zivA aura zreSThi yathAsthAna, gahana sAmAyika meM lIna ho gaye / agale dina savere zreSThi bhojana se pUrva apane bhavana-dvAra para atithi ke liye dvArApekSaNa kara rahe haiM / sahasA hI kyA dekhate haiM, ki bhagavaddvAda gautama gocarI karate unhIM kI ora A rahe haiM / Ananda harSa se ati samvegita ho Aye / pulakita ho kara par3agAhana kiyA : ... * tiSTha: tiSThaH svAmin, AhAra-jala grahaNa kareM kareM !' yathAvidhi AhAra le kara gautama svAmI udyAna ke zirISa kuMja meM sphaTika ke siMhAsana para birAje / zivA aura Ananda zrAvaka unake zrIcaraNoM meM upaviSTa hue / mauna gaharAtA gayA / akampa, athAha tanmayatA vyApa gayI / haThAt bola par3e Ananda zreSThi : AhAra - jala grahaNa 'ahA, ahA, yaha mujhe kyA ho gayA, bhadanta mahAzramaNa ! maiM pUrva, pazcima aura dakSiNa dizA meM pA~ca sau yojana taka ke 'lavaNa samudra' ke kSetra ko yahIM baiThA pratyakSa dekha aura jAna rahA hU~ / aura uttara meM 'culla - himavanta varSadhara parvata' taka ke sAre kSetra ko dekha aura jAna rahA huuN| Upara saudharma svarga ke jyotirAMga kalpa-vanoM meM yahIM baiThe vicaraNa kara rahA hU~ / nIce ratnaprabhA pRthvI ke 'loluyacyuya naraka' taka ke pradezoM ko abhI aura yahA~ pratyakSa dekha aura jAna rahA hU~ / yaha kaisA mahAzcarya ghaTita ho rahA hai, he guru bhagavanta ?' 'tujhe avadhijJAna prApta huA Ananda, tU jayavanta ho !' 'kyA ghara meM raha kara bhI gRhastha kI avadhijJAna ho sakatA hai, svAmin ?' 'ho sakatA hai, devAnupriya / lekina gRhastha ko itanA dUragAmI avadhijJAna nahIM ho sakatA / tU bhUla meM hai, Ananda, tU bhrAnti meM par3a gayA hai / prAyazcita kara, vatsa ! ' Jain Educationa International Ananda ko apanA avadhijJAna atyanta pratyakSa thA / vaha avikalpa pratyAyita thA / usameM ajasra Atma-zraddhA jAga uThI thI / vaha nirbhIka aTala svara meM bolA : For Personal and Private Use Only Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 'he svAmin, jo vastu satya ho, tathya ho, pratyakSa ho, sadbhUta ho, kyA usake liye bhI jinezvaroM ke mArga meM prAyazcitta karanA hotA hai ? yadi maiM satya hoU~ to he mahAyatin, Apako prAyazcitta karanA hogA !' isa nirbhaya niHzaMka vANI ko suna kara gautama svayam zaMkA meM par3a gye| ve bole kucha nahIM / sambodha kA hAtha uThA kara tatkAla vahA~ se vihAra kara gaye / aura sIdhe zrIbhagavAna ke samIpa Aye / unhoMne Ananda gRhapati kI sthiti ko yathAvat bhagavAna ke samakSa nivedana kiyaa| phira pUchAH . 'he trikAla-vihArI paramAtman, kyA gRhastha ko itanA dUragAmI avadhijJAna ho sakatA hai ? nirNaya kareM, bhante, Ananda kA kathana satya hai, yA merA kathana satya hai ? prAyazcitta use karanA hogA, yA mujhe karanA hogA?' prabhu kiMcit muskurA Aye / uttara sunAI par3A : 'Ananda kA kathana satya hai, devAnupriya gautama / prAyazcitta tumheM karanA hogA, saumya / jA kara zrAvakottama Ananda se kSamA yAcanA kro| ve nizcaya hI 'culla -himavanta varSadhara parvata' se yahA~ taka dasoM dizAoM meM jo jAna aura dekha rahe haiM, vaha yathArtha hai, vaha satya hai, vaha tathya hai, gautama !' sahasra-sahasra zramaNa-saMgha ke ziromaNi, paTTagaNadhara bhagavadpAda indrabhUti gautama kSamA, mArdava aura Arjava se namrIbhUta ho aaye| unhoMne prabhu ko vandana kara, unake samakSa mana hI mana kSamAyAcanA kI, pratikramaNa kiyA / aura ve tatkAla Ananda gRhapati ke nikaTa pahuMce / gRhapati sASTAMga praNipAta meM unake zrIcaraNoM meM namita ho gyaa| 'zrAvaka-zreSTha Ananda gRhapati jayavanta hoM, jayavanta hoM! svayam kevalI bhagavanta ne sAkSI dI hai, tumhArA avadhijJAna satya hai, tumhArA anubhava pramANa hai / maiM tuma se kSamA yAcanA karatA hU~, maiM apanI bhUla ke liye prAyazcitta karatA hU~, devAnupriya !' zivAnandA aura Ananda ko samyak vAtsalya kI bhAva-samAdhi laga gii| unakI muMdI A~khoM se A~sU Dharakate Aye / 'Asanna bhavya ho, devAnupriya Ananda / Apta kAminI ho, devI shivaanndaa| dharmalAbha!' ...aura jAne kaba bhagavadpAda gautama vahA~ se jA cuke the| isI paramparA meM, samaya-samaya para AryAvarta ke dasa mahAzreSThi aura gAthApati kramazaH zrIbhagavAna ke sarvopari zrAvaka aura upAsaka hue| campA nagarI kA kAmadeva, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArANasI kA cUlanI-pitA kAzI janapada kA surAdeva, AlabhikA nivAsI cullazataka, pAMcAla dezIya kAmpilyapura kA kuMDa kaulika, polAsapura kA saddAlaputra, rAjagRhI kA mahAzataka, zrAvastI kA nandinI-pitA aura sAketavAsI sAlihI pitaa| __ ye sAre hI gRhapati, Ananda gRhapati kI taraha hI vipula sampatti ke svAmI, jagata-vikhyAta sArthavAha the / sabhI rUr3hi aura paramparAnusAra apane vrata aura tyAga kI sUciyA~ banA kara zrI bhagavAna ke pAsa zrAvaka-dharma meM dIkSita hone Aye the| para bhagavAna ne unakI tamAma tyAga-sUciyoM ko cheka diyA ! ina sabhI kI AtmAe~, hiraNya-ghaTa meM bandI hote hue bhI, mumukSA se utkaNThita thIM / samveda se bhAvita thiiN| prabhu se pratibodha pA kara, ye sabhI bAhyAcAra se Upara uTha kara, sAmAyika meM utkrAnta hue| inakI nizcala samAdhi se bhayabhIta ho kara, aneka sura aura asura zaktiyoM ne IrSyAvaza inake kAyotsarga ko bhaMga karanA caahaa| inheM dhyAna ke bhItara bhISaNa yAtanAoM aura parIkSAoM meM DAlA gyaa| para ye apanI dhurI se vicalita na kiye jA ske| inakI sArI sampatti loka ko arpita ho gyii| apane-apane pradezoM meM ye prajApati kI taraha pUje gye| sAmAyika-krAnti kI rAha mahAvIra ne usa kAla usa muhUrta meM, vaNika-sabhyatA ke sudRr3ha durga kI buniyAdoM meM samyak-jJAna kI suraMgeM lagA dI * * *! * * *Aja eka-eka kara ve bIja visphoTita ho rahe haiN| samayasAra AtmA hamAre samaya ke azva para ArUr3ha hai| usane itihAsa kI dhArA ko sapATa se uThA kara, Upara ko mor3a diyA hai / aura sapATa ke sAre khela lar3akhar3Ate dIkha raheM haiN| itihAsa zIrSAsana karane kI mudrA meM hai| * * * kyA kalkI avatAra hone ko hai ? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 'anuttara yogI' ke aba taka prakAzita do khaNDoM meM atarka bhAvaka to rasalIna ho gaye, lekina satarka samIkSaka mitroM ke mana meM kucha tIkhe prazna uThe haiM / kucha cunautiyA~ bhI sAmane AyI haiM / isa pariziSTa ke antargata prastuta 'saMyojikA' meM unakA mAkUla samAdhAna karate hue, sampUrNa kRti kI saMyojanA para cautarafA rozanI DAlI gayI hai| vAMchanIya hai, ki pahale kRti ko par3hA jAe, aura phira sambhavita praznoM aura zaMkAoM ke uttara isa 'saMyojikA' meM khoje jA sakate haiN| yaha z2arUrI hai ki yaha bhUmikA mUla kRti aura bhAvaka ke bIca na aaye| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyojikA zurU meM pratijJA yaha thI, ki 'anuttara yogI' tIna khaMDoM meM samApita ho / yaha vibhAjana svAbhAvika thA : prathama khaMDa meM pUrva bhavAntara kathA, aura mahAvIra ke kumArakAla se, unake mahAbhiniSkramaNa taka kA vRttAnta / dvitIya khaMDa meM unakI tapasyA : prAkRtika, mAnavI, devI, pAzavI, AsurI zavitayoM se unakA saMgharSa aura antataH kaivalya kI prApti / tRtIya khaMDa meM zrI bhagavAna kA tAranahAra tIrtha kara ke rUpa meM loka meM punarAgamana, dharmacakra pravartana : samakAlIna loka kI prajAoM ke pAsa jAnA, unase samvAda, unake prati apanA Atma-nivedana, zAstA arhanta dvArA lokamAnasa meM krAnti aura atikrAnti kA bhUgarbhI visphoTa / tRtIya khaMDa kI sAmagrI jaba sAmane AyI, to dekhA ki usameM kathA ke vipula upAdAna haiM, eka amApa vistAra kA AyAma khulatA hai, tIrthaMkara kI parAvAk kaMvalya-jyoti se jJAna aura samAdhAna kA apAra samudra umar3atA dikhAI par3atA hai / manastattva kI gaharAiyoM aura graMthiyoM kA saMketa dene vAlI kaI sundara kathAe~ haiM; aisI dantakathAe~ haiM, jinameM kAvya kA apUrva saundarya, aura rasa hai| eka anokhA sUkSma bhAvaloka khulatA hai / aise pAtra haiM, jinake mAdhyama se astittvagata saMtrAsa, aura jIvana-jagata para uThane vAle antima aura prAsaMgika praznoM ko eka atyanta Adhunika aura manovaijJAnika abhivyakti dI jA sakatI hai / nirvANa kI pUrva sandhyA meM mahAvIra kI aisI bhaviSya-vANiyA~ haiM, jinameM eka sAMketika aura sandhyA-bhASA dvArA Aja ke pUre yuga para rozanI par3a sakatI hai / maiM hairAna thA, ki kaise yaha sArA-kucha tRtIya khaNDa meM simaTegA ? maiMne socanA aura samayabaddha yojanA banAnA banda kara diyA / maiMne chor3a diyA mahAvIra para, ki jisa taraha cAheM ve prakaTa hoM, apanA samaya aura Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vistAra ve leM, maiM kevala likhatA calA jAU~ / aura jaba pRSTha-saMkhyA kI sImA sAmane A khar3I huI, to maiMne kalama rakha dI / aura Adeza sunAI par3A : 'caturtha khaNDa likhanA hogaa| 'jAte kahA~ ho ? abhI maiM tumheM nahIM choDUMgA / kamI nahIM / Age bhI jo racoge, usameM mujhe vyApta paaoge| . .' to tRtIya khaNDa Apake hAtha meM hai, aura caturtha ke liye Apako phira dhairya se pratIkSA karanI hogI / samaya aura avakAza mahAvIra kA hai, merA nahIM / Apake becaina intajAra kI khavara mujha taka pahuMcI hai, aura maiM kama becaina nahIM hU~, pUrA graMtha Apa taka pahu~cA dene ke liye / lekina mahAvIra apanA vaqta le rahe haiM, ve apane samaya se calate haiM, usameM merA kyA dakhala / prasiddha sAhitya-cintaka ramezacandra zAha ne eka bAra mujha se eka mArke kI bAta kahI thii| bole ki--'virATatva kA jo viz2ana jainoM ke dRSTA-kaviyoM ne prastuta kiyA hai, vaha apratima hai|' isakA bodha mujha meM bAlapana se hI thA : aura zAyada merI svabhAvataH 'kaoNsmika' cetanA ke vikAsa meM jaina tattva-darzana, lokazAstra aura purAkathA kA bhI paryApta yogadAna rahA ho| merI dhArAvata kAlacetanA meM bhI zAyada usakA prasphuraNa ho / ___ukta virATatva kA ekAgra svarUpa sava se jyAdA jainoM ke loka-zAstra (kaoNsmogrAfI yA kaoNsmolaoNjI) meM sAmane AtA hai| tIna antima vAtavalayoM se veSThita, kamara para hAtha dhare puruSAkAra yA DamarU ke AkAra vAle tIna loka, unase pare alokAkAza kA sattAhIna mahAzUnya / loka kI mUrdhA para mAra se atIta prAgbhAra pRthvI, siddhAlaya kI vaha arddhacandrAkAra siddhazilA, jahA~ mokSalAbha ke bAda asaMkhya azarIrI siddha birAjate haiM / usake nIce kramazaH adhika unnIta kaI anuttara devaloka, unake nIce kalpavAsI aura bhavanavAsI devoM ke solaha svarga / unameM bhI sUkSmatara hote aindrika bhoga ko vikAsa-zreNiyA~ / aiMdrika aura atIndrika cetanA ke bIca ke nAnA raMgI mizra loka / unake nIce DamarU-madhya meM virAT golAkAra madhya-loka / mAnavoM aura tiryaMca pazuoM kA jagata / isakA antima mAnuSottara parvata, jisake Age manuSya kI gati nahIM / isase pUrva mAnuSottara samudra, jisake pAra manuSya nahIM jA sakatA / phira kAlodadhi, lavaNodadhi jaise mahAsamudroM se veSThita asaMkhyAt dvIpasamudroM ke bezumAra maMDala / unake parvatoM, nadiyoM, nagaroM, aizvaryo, taTa-vediyoM ke atyanta kAvyAtmaka nAma aura varNana / aura antima-madhya meM asaMkhyAta dvIpa-samudroM se valayita, jambU vRkSoM kI zreNiyoM se maNDalita jambUdvIpa : jisake kendra meM eka virAT jambU vRkSa / isa jambU dvIpa ke mI kendrIya bharata Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa meM hai prAcInoM kA AryAvarta aura hamArA bhAratavarSa / isI kI mUrdhA para khar3e haiM, avasarpiNI kAla ke carama tIrthaMkara mahAvIra / jainoM ke anusAra vahI hamAre vartamAna kalikAla ke zAstA aura vidhAtA haiM / unhIM kA dharmacakra hamAre yuga meM pravartamAna hai / cakrAkAra rUpa meM, kramazaH bArambAra dharma kA patana aura phira usakA abhyutthAna, yahI isa dharmacakra dvArA pratIkAyita hai / bhagavAna kundakunda hoM, ki bhagavAna hemacandra hoM, ki bhagavAn zaMkara, vallabha, rAmAnuja, nAnaka hoM, ki Aja ke bhagavAna rAmakRSNa, ramaNa maharSi, zrI aravinda hoM, ki vartamAna ke bhAratIya yogIguru hoM, ki paurvAtya-pazcima kI juDAika santa paramparA ho, ki krIsta aura unake anuzAstA santoM kI dhArA ho, ki mohammada aura jathustra hoM, ki sUfiyoM kA digambara sarmada ho, ki pazcimI golArdha ke sukarAta-pleTo-erisTaoNTala hoM, ki AinsTIna aura kArla mArksa hoM, ye saba usI ekameva dharmacakra pravartana kI deza-kAlAnurUpa abhivyaktiyA~ haiM / isa virATa aura dhArAvAhI paTa para jaba vizva-puruSa mahAvIra kA viz2ana mere kavi ke samakSa prakaTa huA, to deza-kAlagata mUgola meM bhI unake uttuMga aura AkAzI vyaktitva kI sArvabhaumika vyApti ko kalA dvArA mUrta karanA mujhe anivArya jAna par3A / mItara ke ananta antarikSa ke svAmI ko, bAhara ke virAT antarikSa meM, eka mUrta bhUgola aura itihAsa ke ArapAra lokayAtrA karate dikhAnA z2arUrI mahasUsa huaa| mahAvIra kA vyaktitva jisa qadara 'globala' thA, sarvatomukhI aura sArvabhaumika thA, usI ke anurUpa jAnI huI pRthvI para unakA brahmANDIya parikramaNa aura caMkramaNa kalA meM mUrta na ho, to mahAvIra kI samagra 'imeja' (pramUrti) aura vyaktimattA kA pUrNatva bodhagamya nahIM ho sakatA / jJAta pRthvI ke choroM taka vicaratA eka digambara AkAzapuruSa, jo haThAt eka dina pRthvI kI sImA kA atikramaNa kara, hamArI A~khoM ke pAra ojhala ho jAtA hai, nirvANaM ke taTa meM utara jAtA hai| tAki apane hI trikAlAbAdhita jJAna kI parikramA meM, bArambAra apane dharmacakra pravartana dvArA, yugayugAntara ke navanavIna sUryapuruSoM aura zalAkA puruSoM meM vaha prakaTa ho ske| tatIya khaNDa meM tIrthaMkara kA dharmacakra-pravartana, satya ko sadA bandI rakhane vAle hiraNmaya ghaTa ke visphoTa, aura usake sAtha usase niSpanna vaNika sabhyatA ke mUloccheda para A kara, eka yugAntarakArI aitihAsika mor3a para virAma letA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai / aura bhAvI kalkI avatAra kI sAMketika sUcanA para graMtha thama jAtA hai| __ lekina zrI bhagavAna kA vizvavyApI dharmacakra pravartana abhI jArI hai, aura antima caturtha khaNDa meM vaha anuttara yogI atimAnava ke carama sImollaMghana para samApta hogA / jainoM ke ukta brahmANDIya lokazAstra kI paTabhUmi para hI, usakI 'kaoNsmika imeja' ke tAratamya meM hI, tIrthaMkara ke virATatva kA samIcIna Alekhana sambhava hai / aura samakAlIna itihAsa-bhUgola ke sArvabhaumika vistAra meM choroM taka bhramaNa-vihAra aura parivrAjana dvArA hI, uvata virATatva ko pratIkAyita kiyA jA sakatA hai / isI anivAryatA meM se acAnaka cauthA khaNDa sAmane A khar3A huA / kevala janoM ko hI nahIM, lagamaga sabhI pramukha bhAratIya draSTAoM kI dezakAla kI avadhAraNA prakArAMtara se eka jaisI hI hai| kAraNa, vaha sAkSAtkRta satya aura tathya hai, koI AnumAnika-tArkika cintana nahIM hai| bhAratIya jJAniyoM kI dRSTi meM deza aura kAla donoM, akhaNDa bhI haiM, aura khaNDa bhI haiN| kyoM ki yahI vastusthiti hai . yahI sattA kA anakAntika svarUpa hai| jaise sattA, akhaNDa mahAsattA bhI hai, aura khaNDa avAntara sattA bhii| usI kI taratamatA meM deza-kAla mI akhaNDa, aura avAntara yA khaNDa eka sAtha haiN| usase bhI pare jJAyaka cetanA kI eka aisI parAtpara avasthA hotI hai, jo deza-kAla se atIta ho kara bhI, nirantara deza-kAla kI jJAtA-dRSTA aura ekAgra bhoktA bhI hotI hai| jaina adhyAtma, darzana aura purANoM meM mI, deza-kAla ke ina donoM yugapat pahaluoM kA varNana samAna rUpa se milatA hai| jahA~ eka ora mahAsattA aura anantakAla kA nirUpaNa hai, anAhata puruSa arhanta aura ananta puruSa siddha kA sAkSAtkAra hai, vahIM usa sthiti taka pahuMcane ke pUrva kI janmAntara vyApI jIvana-yAtrA ko bhI atyanta vizad aura tathyAtmaka 'DoTela' ke sAtha citrita kiyA gayA hai| deza-kAla meM jo vyakti, ghaTanA, bhAva, sambandha aura saundarya kI lIlA hai, vAstavika jIvana ke jo astitvagata anivArya saMtrAsa haiM, unakA bhI jaina purANoM meM bar3I bArIkI se Alekhana huA hai| mahAvIra vAstavavAdI aura kriyAvAdI the| ve mAyAvAdI aura zUnyavAdI nahIM the| isa kAraNa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA jur3Ava anAyAsa Aja ke zrI aravinda se sIdhA ho jAtA hai| yaha bhI kama dilacaspa nahIM, ki zrI aravinda ne mAnava-deha meM hI jisa akSayya aura apAtya pUrNapuruSa ati-mAnava kA sAkSAtkAra kiyA hai, usakA eka mukammila aura samIcIna mUrtana hameM arhat mahAvIra meM mila sakatA hai| isI se akhaNDa yA dhArAvAhI deza-kAla ke isa virAT paTa para, jaba kahIM koI bhI ghaTanA hotI hai, to samagra sattA meM usake prakampana pravAhita hote haiN| * * 'jaba marata-khaNDa ke magadha deza meM eka dina acAnaka mahAvIra ko kevalajJAna ho gayA, to ve tInoM loka aura tInoM kAla ko hathelI para rakkhe A~vale kI taraha dekhane lge| isase bar3I ghaTanA loka meM aura kyA ho sakatI hai| anAdi-ananta deza-kAla meM isa mahAghaTanA ke prakampana vyApa gye| to svargoM meM bhI halacala maca gii| aisA visphoTaka prakAza triloka meM vyApta huA, ki usake samakSa svargoM kI sArI prabhAe~ manda par3a gii| vahA~ ke amara kahe jAte aizvarya-moga kSaya aura mRtyu ke grAsa hote dikhAI pdd'e| deva-devendroM kA apanI tathAkathita amaratA kA gumAna samApta ho gayA / pRthvI ke eka martya manuSya ne apane anAhata parAkrama aura kaivalya ke prakAza se mRtyu ko jaya kara liyA thaa| usa jyotisphoTa se svargoM meM pralaya A gayA, devendroM kI sattA samApta ho gii| svarga bharabharA kara TUTate, bikharate, lur3hakate, dhvasta hote dikhAI pdd'e| eka sArvalauki (kaoNsmika) atikrAnti huii| svargoM kA abhimAna cUra-cUra ho gyaa| - 'unheM apane avadhijJAna se mahAvIra ke kaMvalyalAma kA patA claa| ve namrImUta ho kara samarpita ho gaye, aura svargoM meM phira se naI racanA prakaTa ho aaii| isa vaizvika atibhautikI (phinaoNmenana) ko upanyAsa meM mUrta karane kA eka anokhA kalAtmaka AkarSaNa maiM roka na sakA / isameM deza-kAla ke akhaNDa aura khaNDa donoM rUpoM kA ekAgra citraNa kara ke, mRtyubodha ko ThIka samvedana ke stara para samApta karane kA yaha sRjanAtmaka suyoga mujhe apUrva lgaa| isI se prastuta tRtIya khaNDa ke prathama adhyAya 'zrotA kI khoja meM' ko maiMne ukta kathAnaka ke paTa para, eka upodghAta ke rUpa meM rcaa| svarga meM zacI aura zakrendra kA aTUTa AliMgana TUTa gyaa| ve chiTaka kara Amane-sAmane khar3e ho gye| unake bIca vihvala samvAda cala rahA hai, aura ve eka hI samaya meM samasta svargoM ke pralaya aura navyodaya ke sAkSI hote haiN| yaha ghaTanA dhArAvAhika deza-kAla meM hotI hai, phira bhI khaNDa vyakti, deza, kAla, bhAva ke mAdhyama se vyakta ho kara, akhaNDa mahAdeza-mahAkAla se samanvita ho jAtI hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 dUsare isa adhyAya meM prAcIna paurANika mithaka ke eka anokhe 'moTipha' ko, eka naye pratIkAtmaka, manovaijJAnika prayoga ke rUpa meM racanA bhI kama dilacaspa nahIM thA / dUsarA adhyAya hai, ' trailokyezvara kA samavasaraNa' / mahAvIra ke kaivalya-lAbha kA pratibhAsa pA kara, tamAma svargoM ke deva maNDala, apane zreSTha vaibhava ke sAtha mandAra phUloM kI varSA karate, gAte-nAcate, vRnda-vAdana karate hue, rAjagRhI ke vipulAcala para utara kara sarvajJa tIrthaMkara mahAvIra kA samavasaraNa racate haiM / jaina purAkathA ke anusAra, unake zalAkA-puruSoM kI vibhinna zreNiyoM meM, tIrthaMkara hI loka kI sarvopari vyaktimattA hotA hai / vaha tInoM loka aura tInoM kAla kA adhIzvara hotA hai / devaloka jo unake samavasaraNa kI racanA karate haiM, vaha eka prakAra se unakI bhAgavadIya dharmasabhA hotI hai / vaha trailokyAdhipati kA IzvarIya rAja darabAra hotA hai / mAno samagra vizva-brahmANDa kA vaha eka 'mIniyecara' rUpa hotA hai / sarvakAla aura sarvadeza ke tamAma ekatrita aizvaryoM kA usameM samAveza hotA hai / vaha prANi - mAtra ke ekameva vallabha, trilokInAtha kI brahmANDIya rAja sabhA hotI hai| usameM cAra gati aura caurAsI lAkha yoni ke samasta jIva prabhu ke zrotA bana kara upasthita hote haiN| sAre jIvoM ko vahA~ una jagadIzvara ke caraNoM meM anAyAsa zaraNa, zAnti aura samAdhAna milatA hai / usameM samrATa se lagA kara zramika aura zUdra taka ko samAna sthAna prApta hotA hai / samatva, zaraNa aura samAdhAna kA vaha carama tIrtha-sthala hotA hai / samavasaraNa kI parikalpanA meM tIrthaMkara kendrIya gandhakuTI kI mUrdhA para adhara meM AsIna hote haiM / aura unake cAroM ora aneka vartuloM meM vyApta, mahA-maNDalAkAra samavasaraNa kI devopanIta ratnima racanA hotI hai / jaina kaviyogiyoM ne apane paurANika mahAkAvyoM meM samavasaraNa kI racanA ke varNana meM apanI sArI kavitAI ko cukA diyA hai / virATatva, devatva aura bhagavatA kA aisA sAMgopAMga vijana anyatra milanA muzkila hai / isa taraha samavasaraNa jaina saundaryabodha, kalA, kavitA, nATya, nRtya, citrasArI, zilpa aura sthApatya kA eka adbhuta samanvita pratIka prastuta karatA hai / vaha eka samagra aura zAzvata saundarya kA sthAyI kalA- 'moTika' ho gayA hai| sabhI jaina mahAkavi, bArambAra isa 'moTifa' ke kalAtmaka mUrtana meM parA sImA taka gaye haiM / eka prakAra se samavasaraNa ananta deza - kAlagata jIvana-jagata aura usake vividha pariNamanoM kA eka kalAtmaka sAkSAtkAra aura pratimUrtana hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 isa 'moTipha' kA jaina citrakalA aura zilpa meM bhI pracuratA se sRjana huA hai| Aja bhI kaI viziSTa jaina mandiroM, tIrthoM aura dharmAyatanoM meM samavasaraNa kI racanA ke bhitticitra, paTacitra, aura zilpa dekhe jA sakate haiM / kucha sthAnoM para, citra, mUrti, aura nAnA padArthoM ke ekatra upayoga dvArA, vizAla bhavana ke bIca maNDalAkAra samavasaraNa kI racanA dekhane ko milatI hai / ise dekha kara, deza-kAla kI sImA meM hI deza - kAlAtIta kisI mahAsattA ET AbhAsa-sA hotA hai / manuSya kI uttuMga Antarika iyattA, aura sarvopari prabhutA kA eka bhavya-divya romAMcaka sAkSAtkAra hotA hai| prastuta tRtIya khaNDa ke dvitIya adhyAya meM, zAzvata saundarya ke pratIkasvarUpa isa samavasaraNa ke 'moTika' ko maiMne eka navyatara saundarya-bodha, aura abhinava kAvya-zilpa dvArA racane kA prayatna kiyA hai| hamAre deza ke sAhityakSetra meM abhI pazcima se AyAtita Adhunika viSayavastu (thIma) aura 'moTifa' kA aisA prabala dabAva aura prabhAva hai, ki hamAre adhikatara racanAkAra na to prAcIna mithakoM aura pratIkoM se yatheSTa rUpa meM paricita haiM, aura na unakI zAzvata mAva-darzitA aura artha - garbhitA meM gahare utarane kI antara-dRSTi unake pAsa hai / taba apane sRjana meM unheM yugAnurUpa navyatara Azaya aura rUpa denA to bahuta dUra kI bAta hai / dharma, adhyAtma, darzana, yoga, kalA aura sAhitya kI hamArI jo jIvanta aura samRddha paramparA hai, hamArI Aja kI zikSA-paddhati meM usako avakAza hI nahIM / kucha apavAdoM ko chor3a kara, gaharAI se usakA koI adhyayana-adhyApana yA anveSaNa huA hI nahIM / hamArI naI pIr3hiyA~ yA to usase sarvathA aparicita haiM, yA use mahaja kalpanA kI ur3Ana yA romAnI yUTopiyA kaha kara usakA majjAqa ur3A detI haiN| eka bahuta satahI prAsaMgikatA se naI pIr3hI itanI bhramita hai, ki jJAna aura saMskRti kI jo amRtasrAvI virAsata hamAre pAsa hai, vaha use mahaja purAtattvAlaya ( myUz2iyama) kI vastu lagatI hai| use lagatA hai, ki ThIka Aja ke prasaMga meM usakA koI mUlya nahIM, artha nahIM, yogadAna nahIM / yAnI kSaNika sAmayikatA para hI saba samApta hai, zAzvata bhAva, saundarya yA zAzvata cetanA athavA sattA jaisI koI cIja unake mana astitva meM hI nahIM / lekina bhArata kI isa kAlAbAdhita virAsata ko samajhA hai maiksa mUlara ne, jarmanI ke mahApaNDitoM ne, henarikha jhImara ne, kArla gusteva juMga ne, madAma balAtskI aura mahAkavi yITsa ne, aura AnandakumAra svAmI ne, jo Adhe yUropiyana aura Adhe bhAratIya the / henarikha jhImara kI do lAjavAba kitAbeM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'miths aeNNDa simbaoNlsa oNfa iNDiyA' tathA 'philaoNsaoNfIz2a oNfa iNDiyA par3ha kara patA calatA hai, ki bhArata ke adhikAMza prabuddha jana bhI paramparAgata bhArata deza ke darzana, mithaka, moTifa, maNDaloM aura pratIkoM se kitane anabhijJa haiM ? lekina maiMne lakSita kiyA hai ki hamAre Adhunika citrakAroM ne isa sampatti ke zAzvata saundarya aura mAvAzaya ko samajhA hai| tAMtrika maNDaloM ko AdhAra banA kara svAminAthan jaise hamAre kaI zIrSastha citrakAroM ne bhavya citroM kI racanA kI hai| itanA hI nahIM, kaI pazcimI citrakAroM ne bhI prAcIna bhAratIya moTifa, maNDaloM, mithakoM ko le kara vilakSaNa racanA-kArya kiyA hai| lekina hamArA Adhunika kAvya aura sAhitya, virala apavAdoM ko chor3a kara, isa srota se sarvathA achUtA hI raha gyaa| hamArA Adhunika zilpa bhI amUrtana yA vilakSaNa mUrtana ke AsapAsa hI cakkara kATa rahA hai| hamAre saMgIta aura nRtya to paramparA se itane aTUTa jur3e hue haiM, ki koI zikAyata ho sakatI hai to yahI ki kyoM ye pazcimI saMgIta-nRtya kI taraha gatizIla (DAyanamika) nahIM, pragatizIla nahIM ? kyoM inameM nita-navya aura svacchanda racanA nahIM ho pA rahI ? __kucha barasa pahale, jaoNrja nAma ke eka amarIkI kavi mitra se gaNezapurI ke 'zrIgurudeva Azrama' meM bheMTa huI thii| unhoMne hamAre paramparAgata dhArmika kAvyamoTifa 'mAnasa-pUjA' ko AdhAra banA kara, aMgrejI meM 'zrIguru mAnasa pUjA' nAma kI eka lambI kavitA racI thI, jisameM 'ziva mAnasa-pUjA' jaise stotroM ko samakSa rakha kara, mAnasa-pUjA ke sAre hI aMgoM aura upakaraNoM kA atyanta Adhunika kAvya-bhaMgimA meM viniyojana kiyA gayA thaa| vaha ghaTanA mujhe mUlatI nhiiN| Azcarya hai, ki Adhunika bhAratIya pratimA meM gaharAI aura sUkSmatA kA AyAma kitanA vighaTita ho gayA hai| jaba ki pazcimI kalAoM meM vaha uttarottara bar3hatA jA rahA hai| sUkSmatA, gaharAI yA amUrtana ke nAma para hama binA samajhe-bUjhe pazcima kI naqala mAtra karate haiN| zurU se hI mere mana meM thA, ki tIrthaMkara ke samavasaraNa ke bhavya brahmANDIya 'moTifa' ko maiM yathA prasaMga eka abhinava saundaryabodha, mAvAzaya, aura navyatara zilpa meM rcuuNgaa| isa khaNDa ke ukta dvitIya adhyAya meM maiMne vaha kAma kiyA hai| eka sapATa paTa para kevala eka-AyAmI citra ke rUpa meM maiMne usakA nirA varNana nahIM kiyA hai| maiMne use akasmAt devoM dvArA kriyamANa eka bahuAyAmI racanA yA atimautikI (phinaoNmanana) ghaTanA ke rUpa meM prastuta kiyA hai| vaha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 sapATa varNana nahIM, balki eka prakriyAtmaka anAvaraNa aura sRjana hai| usameM kevala raMga, AkRti, citra, zilpa, sthApatya, nATya-saMgIta ke byaure nahIM, balki gahare bhASAzaya haiM, bhAva-zabala aura artha-zabala vicitra pratIkoM kA anubhAvana, udbhAvana aura jIvantIkaraNa hai| usameM gaharAI, U~cAI, vistAra aura sUkSmatA ke sAre AyAmoM kA eka saMzliSTa aura ananta-sambhava, ananta-AyAmI racanAprayoga hai| vindhyAcala kI eka U~cI coTI para, ekAkI samAdhIta yogI RSamasena ko ekAeka dhyAna meM mahAvIra ke kaMvalya-lAma kA bhAna hotA hai| unakA dhyAna gahiratara ho jAtA hai| aura vipulAcala para ekAkI avasthita mahAvIra kI kaivalya-jyoti kA unheM sAkSAt darzana hotA hai| usake bAda samavasaraNa kI racanA kI sArI prakriyA uttarottara unake dhyAna-vijana meM anAparita hotI jAtI hai, aura ve pratyayakArI jJAnAtmaka samvedanA se unmeSita aura abhibhUta ho kara, kramazaH jo dekhate haiM, use mana hI mana kahate cale jAte haiN| apane dhyAna meM apane sthAna para acala raha kara mI, ve mAno apanI jJAnAtmaka UrjA se paricAlita ho kara, bezumAra maNDalAkAra samavasaraNa kI hara parikramA meM vicaraNa karate haiM, pratyeka racanA ke sUkSma se sUkSma 'DITela' taka ke sAtha tanmaya hote haiM, usake gahare bhAvAzaya aura bodha meM avagAhana karate haiM, aura apanI usa jJAnAnubhUti aura saundaryAnubhUti ko mAno apane svayaM ke udbodhana ke lie hI kahate cale jAte haiN| __isa prakAra dhyAnastha yogI RSamasena ke mAdhyama se hI maiMne samavasaraNa kI virAT, bhavya-divya racanA kA sAkSAtkAra sRjana dvArA apane bhAvuka ko karAyA hai| usameM jahA~ eka ora kaoNsmika AkAra-prakAra kI bhavyatA aura uttuMgatA hai, vahIM eka-eka DITela kA sArthaka, bhAvAtmaka, nAma-guNa-saMjJAtmaka vivaraNa mI hai| piNDa meM brahmANDa aura brahmANDa meM piNDa kA Akalana karane kI dizA meM vaha eka atyanta sajIva kalA-prayoga ho sakA hai| eka taraha se yaha adhyAya eka antahIna dhArAvAhika kavitA jaisA ho gayA hai| ananta aura asIma puruSa kI trikAla-vAhI vyaktimattA ke anurUpa hii| sAdhAraNa, sapATa kathAruci kA pAThaka isase Uba sakatA hai| lekina sUkSma, gaharI bhAva aura saundaryacetanA se jvalita pAThaka, AzA hai, isa lambI kavitA meM anAyAsa tanmaya aura rammANa ho rhegaa| pahalI bAta to yaha, ki yaha sArA citraNa lekhaka nahIM krtaa| vaha yogI RSamasena ke dhyAna meM eka jAduI prakriyA yA atibhautikI ke rUpa meM jhalakatA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| isa vidhi se raMga, bhAva, saundarya kI isa tarala dhArA ko eka ThosakA~krITa kinArA mila jAtA hai, sthUla mAnavIya AdhAra aura samvedana prApta ho jAtA hai| yogI RSama vahA~ eka anavarata dRSTA, jJAtA, mAvaka bhoktA, aura sAkSI ke rUpa meM upasthita haiN| ve eka avirala aura jvalanta anubhUti ke sAtha, mAva-rasa-samvedana ke AplAvana meM UmacUma hote hue, isa virATa saundarya kA sAkSAtkAra isa taraha kara rahe haiM, jaise eka ke bAda eka parde uThate jAte haiM, aura maNDala-pratimaNDala nava-navyamAna racanA khulatI jAtI hai, hotI jAtI hai| to vahA~ bhAvaka aura bhAvya kI saMyukti itanI saghana, manovaijJAnika aura saMvegAtmaka hai, sRjanAtmaka hai, ki vaha varNana na laga kara, eka vicitra divya sRSTi kA sAkSAtkAra lagatA hai| vahA~ ke raMga, rUpa, nAma, AkAra, kriyAe~ saba bhAvita aura gatimAna haiN| phira yAda dilAU~ ki isa adhyAya ko maiMne jAna-bUjha kara, tIrthaMkara ke samavasaraNa ke paramparAgata bhavya 'moTipha' ko eka abhinava kalA-deha pradAna karane ke uddezya hI, itane vistAra meM racA hai| tamAma upalabdha mithakIya aura pratIkAtmaka sAmagrI kA maiMne isa meM niHzeSa upayoga kiyA hai| padArthoM, bhavanoM, lokoM, nadI-samudra-parvatoM, bAvaliyoM, raMgazAlAoM, nRtya-saMgItoM, devadeviyoM ke jo apAra vicitra nAma jaina loka-zAstra meM upalabdha haiM, una sabake bhAvAzayoM aura saMketoM ko bhI maiMne racanAtmaka prAsaMgikatA ke sAtha nava-navya jIvana-sandarbho meM udghATita aura Alokita kiyA hai| mujhe nahIM patA ki mere bhAvaka kisa hada taka mere isa prayoga kA rasAsvAdana kara sakeMge, yA isameM tanmaya ho skeNge| antataH maiM ise eka jokhima bharA aura nayA sRjana-prayoga hI mAna kara santuSTa huuN| lekina yaha jJAtavya hai, ki isa prakAra ke prayoga pazcima ke atyAdhunika sAhitya meM bahutAyAta se pAye jAte haiN| prAcIna mithakIya 'moTifa' kA, kathA, kavitA, citrakalA aura saMgIta taka meM abhinava rUpataMtra ke mAdhyama se punarasRjana unake yahA~ eka viziSTa kalAtmaka upalabdhi mAnA jAtA hai| aMgrejI meM Adhunika upanyAsa-kalA ke agradUta jemma jvAyasa ne, apane vilakSaNa upanyAsa 'yalisisa' meM, grIka mithaka-puruSa yUlisisa ke pratIkAtmaka mAdhyama se Adhunika mAnava-cetanA kI kathA kahI hai| ThIka abhI hAla meM amarIkA ke 'kelIphorniyA viz2anarIz2a ke nAma se abhihita citrakAra, prAcIna misrI aura tibbatI moTifoM kA apanI kalA meM punarasRjana karate dikhAyI par3ate haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa taraha hama dekhate haiM, ki pazcima apanI jIvanta klAsikala paramparAoM se vicchinna nahIM ho sakA hai, unake sAtha sahaja hI jur3A huA hai| arvAcIna bhAratIya sAhitya meM yaha jar3Ava, zaikSaNika vipannatA ke kAraNa luptaprAya-sA hai| isI se Adhunika bhAratIya sAhitya meM, kAlajayI kRtiyoM kA abhAva spaSTa lakSita hotA hai| jainoM kI tIrthaMkara kI avadhAraNA meM yaha sunirdiSTa hai ki apane tapasyAkAla kI chadma avasthA meM vaha sarvathA mauna rahatA hai| lekina kaivalya lAbha karate hI, acUka rUpa se sarvajJa prabhu ke zrImukha se dharmadezanA jharane kI taraha phUTa par3atI hai, aura antima sA~sa taka vaha dhArAsAra pravAhita hotI calI jAtI hai| magara mahAvIra ke mAmale meM eka apavAda ghaTita huaa| kaivalyalAbha ke bAda bhI, paisaTha dina taka prabhu mauna rhe| loka isa apavAda se zaMkita aura AtaMkita ho rhaa| deva-maNDala gahare asamaMjasa meM par3a gyaa| samasta loka udAsa ho kara, bhItara-bhItara hAhAkAra kara utthaa| * * tIthaM kara ko apane prathama zrotA paTTa-gaNadhara kI pratIkSA thii| loka ke eka mUrdhanya mahAbrAhmaNa ke intajAra meM trilokInAtha paisaTha dina cuppI sAdhe rhe| mahAvIra ke ve bhAvI gaNadhara the bhagavadpAda indrabhUti gautama, jo usa kAla vaidika dharma ke dhurINa stambha the| ve usa samaya magadha ke madhyamapAvAnagara meM hI, apane anuja agnibhUti aura vAyubhUti gautama tathA anya ATha brAhmaNa-zreSThoM ke sAtha vaidika dharma ke punarutthAna ke liye punarnavA somayAga kara rahe the| ve zramaNadhArA ke pracaNDa virodhI the, aura usakI bar3hatI huI zakti ko dabAne ke lie vaidika dharma ke eka aura mahAprasthAna kA bhavya Ayojana karane meM satat saMlagna the| mahAzramaNa mahAvIra kA yaha saba se bar3A virodhI hI, unakA prathama zrotA aura unakI divya-dhvani kA ekamAtra saMvAhaka hone kI pAtratA rakhatA thaa| yahI gautama kI anirvAra niyati thii| Akhira saudharmendra ko apane avadhijJAna se isa tathya kA patA laga jAtA hai| vaha vidyAbala se eka vRddha brAhmaNa kA rUpa banA kara madhyama-pAvA kI yajJamUmi meM jAtA hai, aura kuzala upAya-yukti se kisI taraha indrabhUti gautama ko, vipulAcala ke samavasaraNa meM Ane ko vivaza kara detA hai| bhagavadpAda gautama ko, prabhu ke sammukha Ate hI, unako sarvajJatA kA pramANa mila gyaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ve samarpita ho kara prabhu ke paTTa- gaNadhara ke Asana para birAjamAna ho gaye / usake bAda kramazaH donoM anuja gautama, anya ATha brAhmaNa zreSTha aura pAvA ke yajJa kA samasta brAhmaNa-maNDala vipulAcala para AtA hai / ve saba prabhu ke zaraNAgata ho jAte haiN| unheM spaSTa sAkSAtkAra hotA hai, ki svayam mahAvIra hI usa kAla, usa muhUrta meM sAkSAt veda bhagavAna ke rUpa meM avatarita hue haiM / pAvA kA punarnavA somayAga vahIM apanI pUrNAhuti para pahu~ca rahA hai / vahIM se vaidika dharma kI nUtana gAyatrI uccarita ho rahI hai / samanvaya kA eka maulika, svAbhAvika aura adbhuta dRzya upasthita hotA hai / isa prakaraNa ko yahA~ duharAne kA eka viziSTa prayojana hai / bhArata ke pazcimI itihAsakAra, aura unhIM ko prAkArantara se duharAne vAle bhAratIya itihAsakAra bhI isa mudde para lagabhaga ekamata haiM, ki buddha aura mahAvIra vaidika dharma ke virodhI aura ucchedaka the / jahA~ taka buddha kI bAta hai, bauddha vAGgamaya meM aisI uktiyA~ aura prasaMga mojUda haiM, jahA~ svayam bhagavAna buddha brAhmaNa aura brAhmaNa dharma kI tIkhI AlocanA karate sunAI par3ate haiM / aura vaha aprAsaMgika bhI nahIM thA, balki svAbhAvika thA / kyoM ki brAhmaNa dharma kA usa kAla jaisA patana huA thA, aura sAre loka para usakA jo duSprabhAva par3a rahA thA, usake viruddha buddha jaisA satya - sAkSAtkArI yogIzvara vidroha aura maMjana kI vANI uccarita kara hI sakatA thA / aura mere mana vaha sarvathA vandanIya hai / lekina Apako Azcarya hogA jAna kara, ki samUce Agama-vAGgamaya meM mahAvIra kahIM bhI veda aura brAhmaNa ke viruddha bolate nahIM sunAI par3ate / ve virodha kI vANI bole hI nahIM, unhoMne kisI mI tatkAlIna mata-sampradAya kA virodha nahIM kiyA / ve kevala apane sAkSAtkRta satya kI vidhAyaka vANI bolate rahe / itanA hI nahIM, jaba tInoM gautama-putra aura ATha anya brAhmaNa zreSTha tathA sArA pratinidhi brAhmaNa maNDala unakA zaraNAgata ho gayA, aura jaba prathama gyAraha brAhmaNa zreSThoM ne svayam veda aura upaniSad ke kathanoM meM virodha dekhA aura prabhu ke sAmane zaMkA prakaTa kI ki jisa zruti meM pUrvApara virodha pAyA jAtA ho, vaha zruti satya kaise ho sakatI hai ? taba bhagavAna ne spaSTa kahA ki'virodha zruti meM nahIM, tumhArI mati meM hai, brAhmaNo ! aura anantara samajhAyA ki- 'veda RcA yathA-sthAna satya hai, upaniSad yathA sandarbha satya hai / sattA anaikAntika hai, so kathana aura grahaNa donoM sApekSa hI ho sakatA hai / ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 isa prasaMga para eka aura acambhA yaha hotA hai, ki upasthita brAhmaNoM ke mana meM paraspara virodhI veda-upaniSad vAkya Ate na Ate, bhagavAna pahale hI svayam una vAkyoM ko uccarita kara ke, unameM jhalakate virodhAbhAsa ko kSaNa mAtra meM, atyanta pratyayakArI DhaMga se visarjita kara dete haiN| isakA kAraNa yaha thA ki ve sarvajJa the, aura unakA sattA-sAkSAtkAra anekAntika thA, anantaAyAmI thaa| usameM ekatva aura vaividhya eka sAtha jhalaka rahe the| usameM sAre hI vastu-pariNamana aura unakI vividhamukhI abhivyaktiyoM kA samAveza aura svIkAra thaa| jaba sattA apane svabhAva meM hI anekAntika hai, to avabodhana (parsepzana), abhijJA aura abhivyakti kA vaividhya anivArya hai| unheM sApekSa dRSTi se dekha kara, ekatva meM susaMgata aura samanvita karanA hogaa| anekAnta meM virodha kA prazna hI nahIM uThatA, samaveta aura samAveza hI usakI eka mAtra pariNati ho sakatI hai| isa kAraNa, yaha to mUlataH hI sambhava na thA, ki mahAvIra veda aura brAhmaNa kA virodha krte| ulTe Agama meM eka aisA dastAvez2I sAkSya maujUda hai-'gaNagharavAda' nAmaka grantha, jisameM apane gyAraha brAhmaNa zreSTha gaNadharoM ke sAtha bhagavAna kA eka lambA samvAda hai| usameM Adi se anta taka mahAvIra ne, una brAhmaNa paNDitoM dvArA paraspara virodhI veda-upaniSad vAkya uddhRta kiye jAne para, use virodhAbhAsa mAtra kara kara nakAra diyA hai, aura apanI anekAntinI kaivalya-prabhA meM unheM yathA-sandarbha pUrNa svIkRti dI hai| sAdhAraNataH sArA Agama vAGgamaya, aura khAsa taura para 'gaNadharavAda' grantha isa bAta kA akATya sAkSya prastuta karatA hai, ki mahAvIra veda aura brAhmaNa virodhI kataI nahIM the| ulTe ve to paisaTha dina usa kAla ke mUrdhanya veda-vAcaspati indrabhUti gautama kI pratIkSA meM mauna rhe| vahI ekameva mahAbrAhmaNa bhagavAna kA prathama zrotA aura Arya prajJA kI mahAdhArA kA AgAmI saMvAhaka ho sakatA thaa| saMsAra meM, eka sAtha virodhAbhAsa aura samanvaya kA dUsarA aisA stambha cInhanA muzkila hai| aisA mahAvIra, veda-virodhI kaise ho sakatA hai ? itihAsa meM rUr3ha ho calI isa mahAbhrAnti kA eka kAraNa yaha ho sakatA hai, ki uttarakAla meM jinezvarI prajJA ne jaba sampradAya kA rUpa le liyA, to sAmpradAyikatA se unmeSita diggaja jaina AcAryoM ne anekAnta aura syAdvAda ko samanvaya aura maNDana ke bajAya khaNDana aura vikhaNDana kA astra bnaayaa| anekAnta kI sarvoparitA aura satyatA jaba vaidika paramparA ko asahya ho gayI, to usake bhaMjana ke liye prakhara tArkika nyAya-zAstra kI racanA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI gyii| to usakA mukAbilA karane ko jainAcAryoM ne bhI aparAjeya nyAyazAstra racA / isa tArkika saMgrAma ke vAgjAla meM mahAvIra aura anekAnta kA avirodhI aura samanvayakArI maulika svarUpa hI luptaprAya ho rhaa| mahAvIra ko veda-virodhI mUrti yahIM kahIM se ubharatI lagatI hai| aura vaha Aja ke pUre itihAsa meM eka aTala bhrAnti bana kara pratiSThita ho gayI hai| sAre saMsAra ke itihAsakAroM se merA vinamra anurodha hai, ki mere ukta kathana para gaura kareM, aura usakI prAmANikatA ko svayam jA~ca kara, itihAsa ke isa bhayaMkara 'blaMDara' kA khAtmA kreN| kramazaH tIsare, cauthe, pAMcaveM adhyAyoM meM maiMne uparokta pUre prakaraNa kA samAveza kiyA hai| pA~cavA~ adhyAya hai : 'anekAnta kA maanstmbh'| usameM samavasaraNa meM samAgata gyAraha gaNadharoM ke sAtha zAstA mahAvIra kA jo kramazaH samvAda hai, usake antargata, tArkika nahIM--zuddha anubhUti-samvedana ke stara para, kalA kI sRjanAtmaka UrjasvalatA ke sAtha, mahAvIra ke usa sarvAzleSI, sarvasamanvayI vizva-puruSa rUpa ko, AtmAnubhUti ke atarya AdhAra para pratiSThita karane kI koziza kI gayI hai| . yahA~ merA uddezya ina pA~ca adhyAyoM kI kaifiyata denA nahIM hai| lekina inameM kucha aise z2arUrI mudde haiM, jo zaMkita kara sakate haiM pAThaka ko, isI se unakI prAmANikatA ko AdhArita kara denA jarUrI lgaa| samavasaraNa ke 'moTipha' para bhI jo savistAra kahA maiMne, usakA makasada hai apane sahadharmI racanAkAroM kA dhyAna, abhivyakti ke eka bahuta sampanna aura prijmeTika (sahasra-pahalU billaura) mAdhyama yA pratIka kI ora AkRSTa karanA / zeSa adhyAyoM ke kaI vilakSaNa kathyoM aura vividha zilpa-prayogoM ke bAre meM koI carcA yahA~ prAsaMgika nahIM / racanA apane saundarya ko prakaTa karane meM svayam samartha hai| mahAvIra-kathA ke jo aitihAsika upAdAna milate haiM, unake AdhAra para eka rUpa-rekhA yA kaNTUra bhara ubhara sakatA hai / mahAvIra kA janma-sthAna, unakA rAjavaMzI sandarbha, unake pArivArika sambandha, unake tapasyAkAla aura tIrthakarakAla ke bhramaNa-vihAra kA bhUgola, usa kAla ke AryAvarta kA videziyoM dvArA saMyojita vivaraNa, rAja-samAja-arthanItika vyavasthA kA viniyojita Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 byaurA, aura bahuta kama aisI ghaTanAe~ jinheM aitihAsika kahA jA ske| zeSa meM to mahAvIra kA jaina kavi-purANakAroM dvArA saMracita vaha vaizvika vyaktitva hai, jo hara aitihAsikatA se adhika jIvanta, jvalanta saccA aura tarkAtIta hai / maiMne mUlataH kavi-dRSTAoM dvArA sAkSAtkRta prabhu ke usa upalabdha vyaktitva ko hI apanA maulika AdhAra-srota banAyA hai, jo loka-mAnasa meM Aja taka akSuNNa jIvanta raha sakA hai / jo zilAlekhoM se adhika, cirantan manuSya kI satat vartamAna rakta-zirAoM meM hI adhika sacAI ke sAtha utkIrNita hai / jahA~ taka ghaTanAoM kA sambandha hai, ve aitihAsika se adhika paurANika, farara aura danta kathAtmaka haiM / ve jinezvarI prajJA aura paramparA ke kaviyoM dvArA prastuta sAkSya haiM / unameM kathAnaka, nAma aura sambandhoM ko le kara, vibhinna graMthoM meM kiMcit bhinnatA bhI pAyI jAtI hai / jaise digambara kathA meM candanabAlA mahAvIra kI saba se choTI mausI ke rUpa meM Alekhita haiM, jaba ki zvetAmbara kathA meM ve campA kI rAjakumArI candra bhadrA - zIlacandanA haiM | campA kI mahArAnI padmAvatI mahAvIra kI mosI haiM / aura unakI beTI zIlacandana unakI putrI ho kara, mahAvIra kI mauserI bahana haiM / maiMne pichale do khaNDoM meM ina donoM candanAoM ko yathA sthAna svIkAra kara, unakA yatheSTa upayoga kara liyA hai / aise aura bhI kathA-bheda aura sambandha-bheda pAye jAte haiM, jinameM se maiMne sRjanAtmaka sambhAvanA ke anurUpa cunAva kara liyA hai / jaba pichale kaviyoM ko yaha chUTa rahI, ki unhoMne apanI kAvyAtmaka jarUrata aura nijI ruci ke anusAra kathAnakoM aura sambandhoM kA nayA tAratamya baiThA liyA, to Aja ke kavi ko bhI vaha adhikAra to racanAdharmitA ke nAte anAyAsa hI prApta hai / prastuta khaNDa meM qhAsa kara anavadyA priyadarzanA aura jamAli ke kathAnaka aura pAtroM meM, aisA hI eka parivartana karane kI chUTa maiMne lI hai / digambara graMthoM meM to yaha kathAnaka hai hI nahIM, balki mahAvIra jIvana kI koI ghaTanApradhAna zrRMkhalita kathA hI vahA~ nahIM hai / zvetAmbara AgamoM meM yaha kathAnaka aura ye donoM pAtra eka sArthaka aura rocaka kathA utpanna karate haiM / unake anusAra priyadarzanA mahAvIra kI beTI thI, aura jamAli unakI bahana sudarzanA kA putra hone se unakA bhAMjA thA / usa kAla ke kSatriya rivAja ke anusAra mAmA- buA ke ye bhAI-bahana vivAha - sUtra meM ba~dha gaye the / mahAvIra jaba tIrthaMkara ho kara pahalI bAra kSatriya kuNDapura Aye, taba jamAli aura priyadarzanA ne unake nikaTa eka haz2Ara kSatrANiyoM aura pA~ca sau kSatriyoM sahita Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 18 zramaNa-pravajyA aMgIkAra kara lI thI / bAda ko jamAli kA damita aham jAgA, aura vaha bhagavAna kA drohI ho gayA, jise Agama ne 'ninhava' honA kahA hai / buddhakathA meM aisA eka "ninhava" yA drohI svayam bhagavAna buddha kA mAI devadatta pAyA jAtA hai / mahAvIra kathA meM prabhu ke aise do drohI haiM, pahalA maMkhali gozAlaka, dUsarA jamAli / eka AjIvaka mata kA pravartaka aura samakAlIna tIrthak, aura dUsarA apanA hI raktajAta jAmAtA jamAli / ye virodhI zaktiyoM ke pratinidhi the, jo mahAvIra kI arahattA ko loka meM antima rUpa se pramANita karane ke liye kasoTI bane / krIsta ke jIvana meM bhI yUdAsa virodhI andhakAra-zakti kA pratinidhi thA / maiMne apanI saMvedanAtmaka z2arUrata meM se prathamataH digambara kathA ko svIkArA, aura mahAvIra kA apanI maMgetara yazodA ke sAtha milana to karAyA, lekina vivAha nahIM / vivAha na karA kara, maiMne unake bIca ke bhAvAtmaka praNaya ko akSuNNa ravakhA, aura use antahInatA pradAna kara dI / anavadyA aura jamAli kI kathA eka aisI sazavata pratIkAtmaka sArthakatA rakhatI hai, ki usako racanA merI mahAvIra-avadhAraNA kI eka anivArya AvazyakatA thii| mere mahAvIra ne to vivAha kiyA nahIM, to priyadarzanA unakI beTI kaise ho, aura jamAli jAmAtA kyoM kara ho ? aura isa sambandha kA nirvAha bhI manovaijJAnika aura samvedanAtmaka dRSTi se z2arUrI thA / lekina vaha nirvAha ho kaise ? maiMne sambandhoM meM kiMcita satahI parivartana karane kI jokhima uThA kara, ina pAtroM ko jyoM kA tyoM apanA liyA / priyadarzanA ko mahAvIra ke kinhIM cacere bhAI jayavarddhana kI beTI dikhA diyA, aura mAMje jamAli ko kisI cacerI bahana, sudarzanA kA beTA / to beTI-dAmAda ve bane raha gaye / aura isa taraha apane hI rakta dvArA prabhu ke droha kI mArmika kathA ko racane kI bhUmikA sulama ho gayI / jaba pUrvaja kaviyoM ke bIca kathAnaka-meda milate haiM, to A ja kavi apane bhAvAnusAra yaha chuTa kyoM nahIM le sakatA ? tathyadharmI itihAsapaMDita aura kaTTara sAmpradAyika sAdhuoM ko yaha chUTa aura parivartana akhara sakatA hai / lekina yadi ve eka racanAkAra kI bhItarI jarUrata ke tarka ko samajheMge, to gambhIra Apatti hone kA koI kAraNa nahIM hai| yaha bhI yahA~ prAsaMgika aura dRSTavya hai, ki hamArI sadI ke AThaveM dazaka meM itihAsa aba mahaz2a tithi-Rmika ghaTanAoM kA byaurA nahIM raha gayA hai / manovijJAna kI taraha hI, itihAsa meM bhI gaharAI kA AyAma pramukha ho gayA hai / aura aba ke itihAsakAra mahaz2a tathyoM ke zodha paMDita nahIM, ve itihAsa-dArzanika haiM, aura ve aba tathyoM para nahIM aTakate, itihAsa kA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 dArzanika aura cetanAtmaka anveSaNa karate haiM / ve pUre itihAsa kI antargAmI cetanA-dhArAoM kA atalagAmI paryavekSaNa karate haiM, aura itihAsa ke yugoM, pAtroM, vyaktitvoM, kalA-sRjanoM, dharmoM, yogiyoM, dArzanikoM, kalAkAroM kA cetanAtmaka adhyayana karake, eka sarvathA nayA, sRjanAtmaka, anubhUti-cintanAtmaka prati-itihAsa likhate haiM / hIgala, ToyanabI, speMgalara, zrIaravinda, henarikha jhImara aura kumArasvAmI isI kisma ke itihAsakAra haiM / unhoMne yugoM, vyavitatatvoM, jAtiyoM kI dhArAvAhika rUpa se vikAsamAna cetanA meM avagAhana karake, use naye sire se udbhAvita kiyA hai / eka prakAra se 'anuttara yogI' mI ThIka usI taraha, sRjana ke kSetra meM eka itihAsa-dArzanika racanA karane kA jokhima bharA prayoga hai / aisI sthiti meM tathyoM, nAmoM, kathAnakoM meM yadi aicchika parivartana karane kI chUTa lI gayI hai, to zAyada vaha avaidha aura Apattijanaka nahIM kahI jA sakatI / aura phira purAkathA z2arUrI taura para itihAsa hai bhI nahIM, ki tathyoM ko tor3anemaror3ane kA Aropa A sake / ___ itihAsa ko cetanAtmaka jarUrata meM se rUpAntarita karane kI chu Ta maiMne pichale do khaNDoM meM bhI lI hai / kucha samIkSAkAra mitroM ne prazna uThA kara chor3a diyA hai, ki usa taraha kI chUTa lene meM kahA~ taka aucitya hai ? yaha Apatti aise hI logoM ke mana meM uThatI hai, jina para tathyAtmakatA aura vAstavavAditA hAvI hotI hai, aura jo racanA kA kiMcit marma samajha kara mI, usake sAtha samagrataH tanmaya nahIM ho pAte haiM / vaisI tanmayatA ho sake, to samIkSaka pratyakSa kA IkSaka ho jAye, aura vaha itihAsa kI Antarika anviti aura dhArAvAhikatA ke sAtha jur3a jAye / vaha itanI AdhArika aura pratyayakArI hotI hai, ki tathya usameM jIvanta hokara, apane sahI pariprekSya meM mAsvara ho uThatA hai| aise pAradarzI avabodhana aura samvedana ke abhAva meM hI, samIkSaka aitihAsika anaucitya kA prazna uThAte haiM / hindI meM abhI aise antardarzI samIkSaka gine-cune hI haiM, jo itihAsa kI isa Antarika anviti aura cetanAgata laya kA sUkSma anveSaNa kara skeN| yaha kAma koI virala sRjanadharmo samIkSaka hI kara pAte haiM, jinake nAma ginAnA bhI Aja muhAla hai / kyoM ki loga caukeMge, aura galata samajheMge / hindI kI adyatana samIkSA itanI rUr3ha aura mahadUda ho gaI hai, ki usameM bhayaMkara punarAvRtti aura maoNnoTaeNnI kA bodha hotA hai| koI tAjagI nahIM, anveSaNa kA koI nayA unmeSa nahIM / naI cetanA aura mUlya-mAna ke naye AdhAra khojane kA koI atikramaNakArI prasthAna nahIM / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka aura bhI mahatvapUrNa bAta isa sandarbha meM kahanA cAhU~gA / Aja ekAnta bhautika vAstavavAda para hI, jIvana-jagata aura usakI yathArthatA samApta hai / to jo cAkSuSa nahIM, aise bhAva-saMvedanoM ke ananubhUta aura ananveSita tamAma kSetroM kI sambhAvanA ko hI nakAra diyA gayA hai / samvedyatA ke jo AdhAra aba taka videzI sAhitya-zAstra meM svIkRta rahe haiM, unhIM para hamArI pUrI samIkSA aba taka aTakI hai / vaha sAhitya-zAstra jisa pazcima se AyAtita hai, vahA~ sAhitya aura kalAoM meM hI nahIM, darzana aura vijJAnoM meM bhI purAnI maryAdAe~ nirAdhAra siddha ho cukI haiM / naI maryAdAoM aura sambhAvanAoM kI khoja anavarata jArI hai / khoja kA kSetra bahuta adhika vistRta ho gayA hai, naye kSitijoM kA udaya huA hai / hama unake diye 'riyalijma' para hI khatma haiM, aura ve 'alTImeTa riyAliTI' ke kSetroM meM nayI sambhAvanA aura samvedanA ko khoja rahe haiM / ebrAhama meralo ne manovijJAna ko adhyAtma se jor3a diyA hai / aura vizva-vikhyAta kathAkAra saoNla belo tathA Aiz2aka siMgara, pUrva-janma-smRti aura maraNottara jIvana ke samvedana ko apanI kathA meM ca rahe haiM / cAkSuSa para hI aTakA hindI kA vAstavavAdI rUr3ha Alocaka, se avizvasanIya anubhava kaha dene meM z2arA bhI nahIM hickegaa| kyoM ki kucha ko nayA grahaNa karane ko vaha khulA aura prastuta nahIM / apanI isI avaruddha aura rUr3ha cetanA ke kAraNa, kucha samIkSakoM ne 'anuttara yogI' kI samvedyatA para bhI prazna uThAyA hai / ye samvedana bahuta aparicita aura naye haiM, kyA ina meM pAThaka hissedArI kara sakatA haiM ? yaha eka Ama samIkSakIya prazna hAziye meM dIkhA / lekina Azcarya hai, ki ausata jAgRta bhAratIya pAThaka aura bhAvaka 'anuttara yogI' ko pI kara magana ho gayA hai / usakI mugdhatA aura tRpti kA anta nahIM / vaha itanA tanmaya ho gayA, ki asamvedyatA kA prazna hI usake sAmane nahIM uThA / muzkila yaha hai ki usane pazcimI sAhitya-zAstra nahIM par3hA hai, bhAratIya bhI nahIM / vaha mahaz2a eka utsuka rasika, jijJAsu aura eka taraha se muyukSu kisma kA pAThaka hai / vaha racanA meM apane praznoM ke uttara aura kuNThAoM ko mukti bhI anajAne hI khojatA hai / vaha use mila jAtA hai, to aura kucha usakA sarokAra nahIM / isa taraha dekhatA hU~, ki racanA kA saccA aura acUka mUlyAMkana prabuddha aura satarka samIkSA ke stara para nahIM hotA, sIdhe-sIdhe racanAkAra ko 'risIva karane vAle 'anasaoNfisTIkeTeDa' vizaddha bhAvaka pAThaka ke stara para hotA hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 lekina phira bhI 'anuttara yogI' kA yaha saubhAgya rahA, ki kaI zraddheya agrajoM aura gabhIra prakRti ke khojI samIkSaka mitroM ne usakI lokAntarakArI ur3AnoM aura apUrva anokhI, ku~vArI samvedanAoM ko AsvAdita kiyA hai, grahaNa kiyA hai, aura mukta kaNTa se usako svIkRti dI hai / isase yaha kRti to kRtArtha huI hI, para yaha bhI sAkSya milA ki hamAre bIca kucha aise agragAmI aura atikrAntikArI sAhitya-manISI bhI haiM, jinakI cetanA mukta aura vizAla hai, aura jo sRjana kI AgAmI bhUmikAoM ke prati pUrNa rUpa se saMcetana haiM / AzA karatA hU~, ki aitihAsika tathyoM aura purAkathAoM ke prApta upAdAnoM meM maiMne yadi samvedanAtmaka UrUrata meM se koI heraphera kiye haiM, to unake aucitya ko sRjana ke uvata naye unmeSa ke pariprekSya meM sahI tarIke se samajhA aura svIkArA jAyegA / 'anuttara yogI' ke lekhana ke bAda, pAThakoM aura vivecakoM ko aisI bhrAnti ho sakatI hai, ki ekameva mahAvIra hI mere antima Adarza aura ArAdhya haiM, aura unake nAma se pracalita jaina darzana hI, merA apanA bhI tatvadarzana aura jIvana-darzana hai / aisI sthiti meM maiM yaha antima rUpa se sUcita kara denA cAhatA hU~, ki mahAvIra aura jaina tattvajJAna ke sAtha mujhe isa taraha 'AiDeNTIphAI' karanA, yA tadAkAra dekhanA eka bahuta bar3I g2alatafahamI hogI / hA~, yaha saca hai ki anuttara yogI mahAvIra ke bhItara maiMne apane samasta ko racA hai, aura una bhagavAna kA yaha anugRha hai ki unhoMne mere bhItara AkAra lenA svIkAra kiyA hai| bacapana se hI merI cetanA, ThIka mero Antarika pukAra aura pIr3A ke uttara kI svataMtra khoja ke rUpa meM Age bar3hI hai| merI prArambhika zikSA bezaka jaina pAThazAlA meM huii| kizora vaya meM hI jaina darzana ke AdhArabhUta tattvoM se maiM avagata ho gayA thA / svamAvataH hI dhArmika cetanA hone se, maiM jaina ArAdhanA aura AcaraNa kA bhI taba anAyAsa anusaraNa karatA thA / lekina paramparAgata jaina darzana meM jo jIvana-jagata kA tiraskAra hai, vaha tabhI mujhe samAdhAna na de sakA thA / usake prati mere bAlaka citta meM bahuta tIkhA prazna aura vidroha bhI thA / usake calate kaI bAra mere kizora mana para aisA gaharA viSAda aura avasAda chA jAtA thA, ki mere parijana aura maiM svayam bhI use bUjha pAne meM asamartha rahate the / jaina mandiroM meM narakoM ke citra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dekha kara merI AtmA balavA kara uThatI thI / ATha varSa kI vaya meM hI mere jI meM mRtyu kA prazna agni-zalAkA kI taraha uThA thA, aura merA par3hA-jAnA jaina dharma yA usake paNDita yA sAdhu bhI kamI phira merA samAdhAna na kara sake the| saMsAra ko asAratA aura astitvagata trAsadI kI anivAryatA kA jo atirekapUrNa nirUpaNa jaina graMthoM meM milatA hai, use jyoM kA tyoM svIkAra lenA mere liye kamI sambhava na ho skaa| vaya-vikAsa, zikSA aura sRjanAtmaka pravRtti ke bar3hate caraNoM ke sAtha merI cetanA adhika svataMtra hotI gayI hai| kisI bhI sthApita tIrthakara, paMg2ambara, dharmapravartaka aura usake nAma para pracArita dharma-siddhAnta kA abhiniveza merI cetanA para antima rUpa se kabhI hAvI na ho skaa| veda-vedAnta, kRSNa, mahAvIra, buddha, IsA, mohammada, nAnaka, zAkta, zaiva, vaiSNava tathA isa yuga ke rAmakRSNa, ramaNa, zrIaravinda, mAvarsa, phaoNyaDa aura sAre hI pazcimI darzana aura vijJAna-saba meM se maiM gujarA huuN| para maiMne kahIM antima par3Ava nahIM DAlA / maiM kahIM ruka na skaa| maiM anuyAyI na ho sakA / merI Atma aura jIvana-jagata kI khoja nitAnta merI svataMtra pRcchA, pukAra aura pIr3A ke anusaraNa meM hI calatI rahI hai| ___aura Aja to maiM itanA svataMtracetA ho gayA hU~, ki jina 'zrIguru' kI kRpA se mujhe dvaMdvAtIta parama prajJA aura paramAnanda kA kiMcit anubhava-AsvAda milA, unakA bhI hara zabda mere liye aba AjJA nahIM raha gayA hai| unake prati bhI koI bAharI yA zAbdika pratibaddhatA mujha meM sambhava na ho sakI hai| balki yaha eka sukhada Azcarya aura lagabhaga camatkAra hai, ki maiMne apane 'zrIguru' ke nigUDha Antarika Adeza se hI, unake bhI sAre bAhya AdezoM aura vidhi-niSedhoM kI maryAdA tor3a dI hai| aura paga-paga para prati kSaNa pratIti ho rahI hai, ki isa atikramaNa se maiM 'zrIguru' ke nikaTa se nikaTatara pahuMca rahA huuN| kaI bAra to haThAt maiM apane ko unake sAtha tadAkAra anubhava karatA hU~ : acAnaka laga uThatA hai ki ve svayam mujha meM cala rahe haiN| prasaMgAta acAnaka unhIM kI eka khAsa bolI ke andAz2a meM bolane lagatA huuN| zrotA stabdha, vimora dIkhate haiN| parama upasthiti kA vAtAvaraNa meM bodha hotA hai| gahare meM dvaMdva aura prazna samApta prAya dIkhate haiN| * maiM kisI kA anuyAyI nahIM, svayam -hI apanA sUrya huuN| aura mujha meM yaha spaSTa pratIti hai, ki isa Atma-sthiti ko jo kiMcit upalabdha ho sakA hai, yaha mere 'zrIguru' ke anugraha kA hI pratyakSa prasAda hai| atyanta kaThora zAsaka una 'zrIguru' ne ho, mujhe svayam sAre dharmAdezoM, vidhi-niSedhoM se Upara uThA diyA hai| aura isa sRjana ke daurAna mahAvIra ne bhI to mere sAtha yahI kiyA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 prastuta tRtIya khaNDa meM mahAvIra svayam eka sthala para kahate sutAyI par3ate haiM : 'mahAnubhAva ambar3a parivrAjaka, jo svayam arhat ke bhI Adeza kA atikramaNa kara jAye, vahI arhat ko upalabdha ho sakatA hai|' ___ aise meM bhI kisI eka jyotirdhara yA tIrthakara aura usake upadezoM ke sAtha mujhe tadAkAra dekhanA (AyaDenTIphAi karanA), eka himAlayana blaNDara hogaa| maiM apanI atyanta nijI prakAra kI AtmavedanA aura AtmAnubhUti ke atirikta anya kisI bAharI dharma, darzana, kalTa yA krIDo se pratibaddha nahIM / jo bhI kiMcit prajJAtmaka abhivyakti Aja merI qalama se ho rahI hai, vaha nitAnta apane saMgharSoM, yAtanAoM, viziSTa prakAra kI apanI samvedanAtmaka pukAroM aura eka lambe aura karAre jIvanAnubhava se arjita merA apanA svatantra jIvana-darzana hai| lekina apanI khoja-yAtrA meM sabhI jyotirgharoM, jJAniyoM-vijJAniyoM ke prajJAloka se gujara huuN| sAdhu-saMgati bhI zurU se hI merA parama priya vyasana rahA hai| aura isa yAtrA meM milane vAle hara sAdhu-santa kA gaharA pyAra aura anugRha mI mujhe prApta hotA rahA hai / mAnava-jAti kI Aja taka kI tamAma jJAnAtmaka, sRjanAtmaka, sAMskRtika virAsata ke srotoM para maiMne Abe-hayAta piyA hai, aura vaha sArI saMcita jJAnarAzi merI cetanA meM anusyUta aura samAhita hai| maiM usa mahAdhArA se alaga nahIM, usI kA eka aura agalA pravAha huuN| usa ananta-sambhAvI mahAsattA kI eka aura bhI sambhAvanA huuN| aura anAdyantakAlIna manuSya kI isa uttarottara vikAsamAna jayayAtrA kA maiM RNI hU~, usake prati merI kRtajJatA kA anta nahIM / aura usa zAzvata caitanya ke prati yadi merI koI pratibaddhatA ho sakatI hai, to yahI ki usakI kisI bhI eka abhivyakti para na rukU~, usakI hara abhivyakti kA nirantara atikramaNa karatA hamA, vikAsa aura sambhAvanA ke navyatara zikharoM para ArohaNa karatA jaauuN| jIvana svayam yahI sikhAtA hai| jIvana-devatA kA yahI ekamAtra pratyakSa AvhAna aura vidhAna hai| ___isI se yaha sadA ke liye spaSTa ho jAnA cAhiye, ki maiM kisI bhI pUrvagAmI jyotirdhara aura usake dvArA upadiSTa mArga kA anuyAyI nahIM / usakI zAzvatI aura ananta cetanAdhArA kA agalA saMvAhaka hI ho sakatA huuN| mere anuttara yogI mahAvIra svayam kahate haiM ki : 'hara agalA tIrthakara, apane pUrvagAmI tIrthaMkara se navyatara aura Age kA hotA hai| AtmA meM ananta guNaparyAyoM kA pariNamana nirantara cala rahA hai| sattA svayam ananta-pariNAmI hai| usameM punarAvRtti sambhava nahIM / koI bhI saccA tIrthaMkara, apane pUrvagAmI ko duharAtA nahIM, use AtmasAt kara usase Age bar3ha jAtA hai|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastutaH maiMne prasaMgAt mahAvIra ko mAdhyama rUpa meM svIkAra karake, mukta aura zAzvata caitanya-puruSa kI jayayAtrA kA AkhyAna hI 'anuttara yogI' meM likhA hai| paramparAgata prAmANika srotoM se mahAvIra dvArA upadiSTa tatvajJAna, adhyAtma aura jIvana-darzana ke jo AdhArika sUtra upalabdha hote haiM, aura unake dvArA mahAvIra ke vyaktitva kA jo sAkSAtkAra hotA hai, usameM paryApta mAtrA meM aise maulika tattva maujUda haiM, jo eka cirantan gatimattA aura pragatizIlatA kA samarthana karate haiN| masalana mahAvIra dvArA sAkSAtkRta sattA-svarUpa, vastu-svarUpa aura anekAnta aise srota haiM, jo hamAre gatimAna jIvanAnubhava meM hara pala pratyakSa hote haiM / sattA yA vastu meM utpatti, vinAza aura dhruvatva eka sAtha satata vidyamAna haiN| kucha nirantara badala rahA hai, to kucha aisA bhI hai jo sadA dhrava aura sthAyI hai| gati hai to sthiti bhI hai| donoM milakara hI sampUrNa aura saMyukta satya hai / padArtha mUlataH dhruva hai, tabhI to usameM naye-naye pariNAma, rUpa-paryAyoM tathA mUlyoM kA sRjana sambhava hai| gaura karane para sattA kI yaha nisarga sthiti pratyakSa anubhava meM AtI hai| sattA jaba ananta guNa-paryAya-dharmA hai, to vaha apanI maulika sthiti meM hI anekAntika hai, arthAt aneka-dharmA hai, aneka-rUpA hai, nAnAmukhI hai, bahuAyAmI hai / to usakI abhivyakti bhI anaMkAntika hI ho sakatI hai| zabda kI sImA meM, eka bAra meM vastu kA ekadeza kathana hI sambhava hai| isI se usakA Akalana sApekSa hI honA caahiye| zabda meM antima aura sampUrNa kathana sambhava hI nhiiN| isake mAne ye hue ki yaha jo nitya gati-pragati-vikAsamAna vizva hamAre sAmane hai, isakA nirNaya aura mUlyAMkana apanI ThIka Aja kI jJAna-cetanA se karane ko hama pUrNa svataMtra haiN| mahAvIra ke sattA-svarUpa aura anekAnta meM isake liye sampUrNa samarthana upalabdha hotA hai / maiMne praNAlIbaddha jaina darzana ko isa kRti meM avakAza hI nahIM diyA hai| mahAvIra sattA ko, padArtha ko, jIvana-jagata ko TIka apane sAmane rakha kara, apane kaivalya meM usakA pratipala navyatara sAkSAtkAra karate hue usI kI pratidhvani ke rUpa meM bolate aura vartana karate dikhAI par3ate haiM / mAno ki vyakti mahAvIra nahIM, svayam mahAsattA bola rahI hai, sAmane khula rahI hai, acUka kArya kara rahI hai| mere mahAvIra siddhAntakAra nahIM, kaivalya-jyoti se Alokita trikAlAbAdhita jJAna ke mUrtimAna svarUpa aura dRSTA haiM / unhoMne svayam bhI prathama khaNDa meM eka jagaha kahA hai : 'sattA anaMkAntika hai, aura anekAnta kA siddhAnta Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 kaise bana sakatA hai ?" vastutaH koI bhI jyotirvara yA dRSTA mUlataH siddhAntakAra hotA hI nahIM, vaha sattA kA eka sAkSAtkArI, svAnubhavI dRSTA aura sAkSI hI hotA hai / usakI bodhavANI kI zabda- sImA se grasta ho kara, bAda ko usake anuyAyI usake nAma para siddhAnta racate haiM, aura sampradAya calAte haiM / mahAvIra ne bAra-bAra apane pAsa Ane vAle mumukSuoM se kahA hai : 'mA paribandham kareha / ' 'koI pratibandha nahIM / ' 'yathA sukhA:' 'jisameM tujhe sukha lage, vahI kara / ve anaikAntika kaivalya - puruSa kisI ko bA~dhate nahIM, Adeza nahIM dete| ve hara AtmA ko yaha svataMtratA dete haiM, ki apane jIvana aura muktipatha kA nirNaya vaha svayam kare, apane svAnubhava meM se hI apanA muktimArga prazasta kare / aise kucha mUlabhUta upAdAna mahAvIra ke vyaktitva aura kRtitva meM upalabdha haiM, jinake AdhAra para mahAvIra ko eka vizva- puruSa ke rUpa meM racane meM mujhe bahuta suvidhA ho gayI hai / merI Atyantika svataMtra cetanA, mahAvIra - darzana kI isa mUlagata gatyAtmakatA ( DAyanamiz2ma) kA anveSaNa karane meM paryApta rUpa se vedhaka aura sahAyaka siddha huI hai| mahAvIra mere liye pramukhataH isa racanA meM eka mAdhyama haiM, zAzvata kaivalya - jyoti kA eka mahAdvAra haiM, jisake dvArA maiMne cira svatantrA, cirantan gatimatI, ananta AyAmI mahAsattA kA eka gatimAna sAkSAtkAra kiyA hai / mahAvIra meM vaha Antarika mahA avakAza mujhe mila sakA, jo sarvatomukhI aura sarvasamAvezI hai| prasiddha Adhunika samIkSaka zrI prabhAtakumAra tripAThI ne eka bahuta mArke kI bAta kahI hai| unakA kathana hai ki 'anuttara yogI vastutaH koI mahAvIra jIvanI nahIM hai, vaha racanAkAra vIrendra dvArA mahAvIra ke bhItara kI kavitA kI talAza hai|' isa eka vAkya meM isa grantha ko sahI pariprekSya meM samajhane kI eka sampUrNa kuMjI hAtha A jAtI hai / bhakti, zakti, jJAna, karma Adi, bahumukhI cetanA kI svAbhAvika sphuraNAe~ aura pravRttiyA~ haiM / veda-vedAnta, vaiSNava- zaiva-zAkta Adi pratyeka viziSTa sAdhanA-mArga meM ukta pravRttiyoM meM se kisI eka para Atyantika bhAra diyA gayA hai / lekina ye sAre rAste antataH usI eka parama lakSya para pahu~cate haiN| mujha meM svabhAva se hI prema, samvedana, saundarya, bhAva, bhakti, zAkta, jJAna aura sRjana kI vividha cetanAe~ eka sAtha aura ekAgra rUpa se sajaga rahI haiM / ina sabhI ke dvArA mujhe parama tattva kA sparza aura samAdhAna yathA prasaMga milatA rahA hai| isI kAraNa mujha meM vaiSNava, zaiva, zAkta bhAva sadA yakasA prasphurita hote rhe| IsA, mohammada, jarathustra aura lAotsa mujhe kRSNa, mahAvIra yA buddha se jarA bhI kama priya nahIM / zrIgurU kRpA ke unmeSa se mujhe ina sabhI ke dharmA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatanoM meM eka-sI antara-sukha kI sphuraNA aura romAMcana anubhava hotA hai| yahI kAraNa hai ki kaI acche marmI aura samvedanazIla pAThakoM ne mere mahAvIra meM, zaMkara, mavAnI, kRSNa, buddha, IsA, mohammada, paramahaMsa, ramaNa maharSi, zrI aravinda, zrI nityAnanda-muvatAnanda, yahA~ taka ki Aja ke mArksa, phaoNyaDa, juMga aura AinsTIna-saba ko yathAsthAna prativimbita pAyA aura saMyukta rUpa se anubhava kiyA hai / merI isa maulika cetanA sthiti ke prakAza meM yaha spaSTa hai, ki mujha meM kisI bhI prakAra kI bAharI pratibaddhatA yA sAmpradAyika pUrvagraha sambhava hI nhiiN| kucha samIkSakoM ne 'anuttarayogI' meM sAmpradAyika aminiveza ko cInhanane kI ceSTA kI hai| para yaha mujhe unhIM ke avabodhana aura grahaNa kI sImA lagatI hai| unameM svayam meM kahIM koI avacetanika sAmpradAyika pUrvagraha hai, jisake kAraNa ve isa racanA meM sImA aura sAmpradAyikatA dekhate haiN| vyApaka dRSTi ke adhIta, marma gAmI, tanmaya pAThakoM aura samIkSakoM ko to aisI kisI cIz2a kA khyAla taka na aayaa| bhagavAna buddha ke jo ekAdha ullekha pichale khaNDoM meM hue haiM, unameM kucha mitroM ko aisA lagA hai ki maiMne mahAvIra kI tulanA meM buddha ko nicale stara para dikhAyA hai| lekina yaha eka pUvagrahIta aura sImita pAThaka kA sthUla aura asAvadhAna artha-grahaNa hai| bauddhAgama, jainAgama aura itihAsa meM mahAvIra aura buddha ke vyaktitvoM kI jo asmitA aura iyattA upalabdha hotI hai, aura unakA jo tattvadarzana sammukha hai, usI kI taratamatA meM maiMne unake vyaktitvoM ko sandamita kiyA hai| pUrvagraha aura dRSTi-sImA ke kAraNa aise samIkSakoM ne sandarbha se haTA kara kore tathya-grahaNa ke kAraNa aisA anargala aura nirAdhAra Aropa lagAyA hai| upalabdha jaina kAvya-bhASA meM mahAvIra ke virATa aura ananta svarUpa kA jo Alekhana aura guNagAna dikhAyI par3atA hai, vaha vizva purUSa kA hai, kisI jaina mahAvIra kA nahIM / maiM yathA sthAna kRSNa, buddha yA IsA kA bhI aisA hI citraNa, unakI iyattA, paramparA aura pariveza ke anurUpa bhASA meM kara sakatA huuN| paramparAgata jainAgama meM bhaktibhAva ko lagabhaga sthAna hai hI nahIM / pramukhatA to nizcaya hI nahIM hai| lekina merI isa kRti meM jJAna, bhakti, zakti aura karma kA anAyAsa eka adabhut samarasa samAyojana ApoApa huA hai / mere mana jJAna aura prema, prajJA aura samvedana, zakti aura bhakti paraspara pUraka aura anivArya cetanAsthitiyA~ haiN| mahAvIra kitane hI nirmama vItarAgI kyoM na hoM, yaha asvAbhAvika hai, ki yathAsthAna unameM jJAna aura prema kA samAnAntara unmeSa na ho| jisameM vaizvika prema kI samvedanA na rahI ho, vaha sakala carAcara aura prANi mAtra ke Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prati itanA anukampAzIla kaise ho sakatA thA ? candanA, calanA, vainateyI, sulasA, priyadarzanA Adi ke caritroM meM, atyanta nijI samvedanA ke stara para hI mahAbhAva prema kI abhivyakti huI hai, premalakSaNA bhakti kA kathA gAna huA hai| aura vaha prema svayam bhagavAna meM se pravAhita hai, aura ve parama vItarAga puruSa bhI usa prema se sahaja hI bhAvita haiM / anAyAsa usake bandI haiM, aura usake prati samarpita haiN| merI varSoM vyApI mAtR-sAdhanA mI yathA prasaMga isa kRti meM pratibimbita hai| jahA~ bhI nArI mahAvIra ke nikaTa AyI hai, vahA~ AdyA bhagavatI mA~ kA AvirbhAva svabhAvataH huA hai| mA~ merI samasta kRti meM antarvyApta hai| ziva aura zakti ke bhAgavadIya mithuna aura mithaka ko bhI aneka sthaloM para spaSTa lakSita pAyA jA sakatA hai / mahAvIra mujhe bArambAra arddhanArIzvara ke rUpa meM dikhAyI par3ate haiM / aisI sthiti meM isa kRti meM sAmpradAyikatA sUMghanA, bhAvaka kI apanI hI sthUla dRSTi aura cetanA kI sImA kahI jA sakatI hai| dikkata yaha ho gayI hai, ki merI cetanA kucha isa kadara sarvatomukhI aura nAnA-AyAmI hai, ki mere sRjana meM kisI ko arhat dIkhatA hai, kisI ko brahma, kisI ko vedavidyA kA kavi, koI mujhe tAMtrika kahatA hai, koI mujha meM vaiSNava, zAkta yA zava dekhatA aura par3hatA hai| aura yadi eka sAtha ye sArI sphuraNAe~ aura samvedanAe~ mujha meM sakriya haiM, to yaha merI antima vivazatA hai| isakA upAya hI kyA hai ? jo mujhe ika taraphA (yUnIleTarala) dekhegA, vaha mujhe g2alata samajhegA, jo mujhe cautaraphA (inTIgrala) dekhegA, vahI mujhe sahI samajha skegaa| isa kRti ke kAlabodha ko le kara kAphI galatafahamI dekhI jAtI hai| bhAratIya dRSTAoM kI kAla-saMkalpanA se aba hama paricita nahIM rhe| lekina satata pragati-dharmI pazcima ke dArzanika hI nahIM, kalAkAra mI AdikAlIna yahUdI aura grIka prajJA se jur3e raha kara, Aja bhI apanI racanAoM meM kAlacetanA kA nita naye sire se anveSaNa aura sRjana kara rahe haiN| unakI saMcetanA vaizvika hai, mAtra sapATa aitihAsika nhiiN| bhArata meM khAsa kara Aja kA sAhitya, sapATa aitihAsika kAla se Age nahIM jA pA rahA / astitva kA saMgharSa hI jaba sarvasvahArI ho, to tattva taka jAne kA avakAza hI kahA~ hai cetanA meN| lekina pazcimI sRjana kI kAla-saMcetanA maulika, tAtvika, gahana aura sarvatomukhI hai| jemsa jaoNyasa ne apane upanyAsa 'yalosisa' meM. Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka hI ghara ke sImita avakAza meM, kula tIna dinoM ke bhItara, samagra jIvana ko eka anAhata dhArAvat citrita kiyA hai| ve tIna dina ekAgra bhUta-bhaviSyavartamAna kAla ho rahate haiN| yaha lIlA kAla meM ho kara bhI, kAla kI avadhigata sImA ko samvedana ke stara para visarjita kara detI hai| kAla mAno ki luptaprAya hai| usakA astitva hI nahIM raha jaataa| AiMsTIna ne to kAla ko bhI sApekSa kaha kara, usakI hastI ko hI khatma kara diyA hai| acAnaka 'yoga vAsiSTha' kI yAda A jAtI hai| prAktana bhAratIya sAhitya-zAstra aura adhunAtana pazcimI kAvya-zAstra meM mI, epika athavA mahAkAvya kI kAla-cetanA ko lekara bahuta gaveSaNAtmaka, vizada aura sUkSma vivecana huA hai| hamAre yahA~ adhunAtana sAhitya meM, abhI vaMsI vyApaka saMcetanA aura gaMbhIra anveSaNA lakSita nahIM hotii| 'anuttarayogI' ke kAla-bodha ko le kara isI kAraNa kucha g2alatafahamI huI hai, aura Age adhika hone kI sambhAvanA hai| to isa viSaya meM kucha khulAsA z2arUrI hai| yahA~ yaha ullekhanIya hai, ki zrI anantakumAra pASANa ne 'anuttara yogI' kI kAla-saMkalpanA para bar3A vedhaka prakAza DAlA hai| pASANa pazcimI sAhitya ke gahana adhyetA haiM, svayam eka samartha racanAkAra haiM, aura bhAratIya darzana ke pariprekSya se sambaddha haiM, isI se una jaisI samIkSA-dRSTi Aja kucha ginecune samIkSakoM ko chor3a kara anyatra durlabha hai| __maiM yahA~ 'anutara yogI' kI kAla-saMkalpanA para, sAmAnyataH bhAratIya aura jaina dRSTAoM kI kAla-saMcetanA aura apane svAnubhUta kAlabodha ke jariye rozanI ddaaluuNgaa| jina dRSTAoM ne cetana, acetana, dharma, adharma, AkAza aura kAla--ina chaha davyoM ke samuccaya ko loka yA vizva kahA hai| inameM cetana aura acetana dravya apanI svataMtra sattA meM hI svataH sakriya haiN| acetana apanI kriyA meM cetana kI saMcAlanA kI apekSA nahIM rkhtaa| donoM hI samAna aura svataMtra rUpa se apane hI meM pariNAma utpanna kara rahe haiN| dharma gati meM sahAyaka hai, adharma ThaharAva meM / ye cAlaka yA niyaMtraka nahIM, nimitta mAtra haiM--bahAva aura ThaharAva ke / isI prakAra kAla dravya bhI samasta dravyoM ke utpatti, vinAza aura dhruvatva-svarUpa pariNamana meM sahakArI nimitta mAtra hai| vaha bhI cetana-acetana Adi dravyoM kA cAlaka yA nirNAyaka nhiiN| kAla kA lakSaNa hai-vrtnaa| vaha svayam parivartana karate hue anya dravyoM ke parivartana meM sahakArI hotA hai| AkAza tamAma padArthoM ko rahane kA avakAza yA sthAna detA hai| vaha lokA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 yatana hai, jisameM loka avasthita hai / lekina phira bhI hara dravya apane meM svataMtra hai, aura apane astitva ke liye anya para nirbhara nahIM / ve pariNamana meM paraspara ko nimitta aura sahakArI mAtra haiN| unakI kriyA svataHsphUrta hai, vaha anya dravyoM se cAlita nahIM / aura phira, AtmAnubhUti kA eka aisA kSaNa bhI AtA hai, jaba anya dravyoM kA bodha hI zeSa nahIM raha jAtA, ve saba caitanya meM antarbhukta ho kara kevala svAnubhava kI Anandamaya taraMgeM bhara ho rahate haiM / veda aura upaniSad meM, deza-kAla aura sAre tattva ekameva parama sattA ke prasAra mAtra haiM / anubhUti meM advaita aura abhivyakti meM dvaita yathAsthAna svIkRta haiM / upaniSad ke mAyAvAdI bhASyakAra zaMkara ne dvaita ko samUcA hI nakAra diyA, kevala 'ekobrahma dvitIyo nAsti' para hI ve samApta ho gye| lekina uttara kAla ke bhAgavata dharmI vaiSNavoM, zaivoM, zAvatoM ne punaH dvaita aura advaita ko sApekSataH sviikaaraa| nahIM to jagata-lIlA kaise sambhava ho ? aura usake Ananda aura sArthakatA kA AdhAra kyA ? vaidika, jaina yA anya pramukha bhAratIya darzana bhI antataH vizva aura kAla kI anantatA para pahu~ca kara hI samAdhAna pA sake haiN| sattA, caitanya aura padArtha yadi ananta haiM, to unake saMvahana kA nimitta kAla bhI ananta hI ho sakatA hai| jina dRSTAoM kA spaSTa kathana hai ki yaha loka anAdi aura ananta hai / aura yaha anAdi-ananta kAla meM samvAhita hai / bhUta, bhaviSya, vartamAna, samvatsara, mAsa, divasa, ghar3I-pala ye saba usI eka anAhata kAladhArA kI taraMgeM yA pariNamana mAtra haiM / kintu apanI svAyattatA meM vaha kAla ananta hai / aura yadi zuddha caitanya ananta hai, padArtha-jagata ananta hai, to unameM hone vAlA vizuddha kAla-bodha bhI ananta hI ho sakatA hai| isI kAraNa kSaNa meM mI sarvakAla aura zAzvatI ( iTarniTI) ko anubhUti ho sakatI hai / aura rasAnanda gaharA ho jAye, to kaI mahIne aura barasa bhI palaka mArate meM guz2ara sakate haiN| asalI cIz2a hai caitanya aura cetanA, kAla aMtataH raha jAtA hai, mAtra usakI trNg| isI anubhava ko jaoNyasa ne 'yUlIsisa' meM mUrta kiyA hai| aura 'yoga vAsiSTha' meM isI anantakAla -vetanA ke bhItara, amuka kathA - pAtroM ke kaI fara aura anAgata jIvanoM ko samAdhistha avasthA meM, kucha hI paharoM ke bhItara dikhA diyA gayA hai| yAnI cetanA ke stara para kAlabodha bhI antarmukha aura antaravartI ho jAtA hai| isI kAraNa to arhat sarvajJa mahAvIra tInoM kAla aura tInoM lokoM ko hastAmalakavat dekhate haiN| yAnI anAdi-ananta loka aura kAla unakI hathelI para rakkhe A~vale meM nirantara pariNamanazIla haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ O jina - dRSTAoM ne kAla kI gati ko jisa taraha apane kaivalya meM tadgatarUpa se pratyakSa kiyA, usake anusAra unhoMne usake pariNamana ko cakrAkAra pAyA hai| eka hI akhaNDa cakra meM kramaza: unhoMne chaha utsarpiNI aura chaha avasarpiNI kAloM kA avAntara cakrAvartana dekhA / utsarpiNI ke chaha AroM meM loka uttarottara utkarSa karatA jAtA hai; avasarpiNI ke chaha AroM meM palaTa kara loka kA uttarottara apakarSa hotA hai / aura yaha krama eka 'sAikila' ke rUpa meM aTUTa calatA hai / isa taraha anekAnta - dRSTA jinoM ne khaNDa kAla aura akhaNDa kAla donoM ko vAstavika svIkRti dI hai| lekina AtmAnubhUti advaita taka calI jAtI hai, aura vahA~ khaNDakAla kI lIlA mI, arhat yA siddha ke akhaNDa jJAna kI taraMgeM mAtra raha jAtI haiN| bhagavAna kundakunda deva ke ananya svAnubhUta adhyAtma-zAstra 'samayasAra' se yaha pramANita hai / 'anuttara yogI' ke nAyaka ananta - puruSa mahAvIra haiM / anya sArA ghaTanAcakra unake cAroM ora parikramAyita hai / isa taraha yaha kathA eka vaizvika (kaoNsmika) paTa para ghaTita hotI hai / to svAbhAvika hai ki isameM akhaNDa aura khaNDa kAla kI lIlA saMyukta rUpa se eka bAragI hI, hara jagaha jhalaka mAratI rahatI hai / mahAvIra janmajAta yogI the, aura unakI cetanA Arambha se hI mahAkAla aura avAntara kAla kI saMyuti meM sakriya dikhAyI par3atI hai| ve eka sAtha akhaNDa aura khaNDa kAla ke saMyukta cetanA stara para jIte aura vartana karate dikhAyI par3ate haiM / hamArA Aja kA samIkSaka mahAvIra ko, tithi kramika itihAsa ke sapATa mAnacitra aura usake bahuta sImita yuga - vibhAjanoM ke pariprekSya meM hI dekha pAtA hai / akSat dhArAvAhI kAla kI cetanA to use muhAla hai, para yugavibhAjita kAla kA bhI usakA bodha bahuta saMkIrNa hai| pazcima meM to gaharAI ke AyAma kA ahasAsa prabalatara hone se, purAnA sapATa itihAsa-vijJAna AuTa-moDeDa hotA jA rahA hai, aura dArzanika tathA cetanA- pradhAna itihAsalekhana hI Aja pradhAna hai| lekina hama abhI bhI, pazcima se bahuta pahale AyAtita tArIkha itihAsa ke sapATa kAla se hI cipaTe haiN| hama 'keleNDara ' ke atyanta saMkIrNa kAlabodha meM hI jI rahe haiM, aura usI kI sImA meM kathA kA sRjana aura samIkSaNa bhI kara rahe haiM / isI se anuttara yogI ke dhArAvAhI kAla kA Akalana nahIM ho pA rahA hai / eka samajhadAra samIkSaka mitra ne prathama khaNDa kI samIkSA meM prazna uThAyA ki viplavI mahAvIra ne jo tIrthaMkara ke nAte apane yuga-tIrtha meM samakAlIna thA, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 siMhAsanoM ko ulaTa dene, aura sArI vyavasthA meM atikrAnti ghaTita karane kI udghoSaNAeM kI haiM, dekhanA hogA ki lekhaka kahA~ taka Age ina pratijJAoM kI paripUrti dikhA pAtA hai ? cunautI thI ki kaise vaha isa mahAkrAnti ko mahAvIra ke jIvanakAla meM, aura pariNAmataH bIca ke DhAI hajAra varSoM meM pratiphalita dikhAtA hai ? kyoM ki na to mahAvIra ke jIvana kAla meM, aura na Aja taka vaha atikrAnti spaSTa, Thosa ghaTanA ke rUpa meM dikhAI par3atI hai / to samIkSaka mahodaya ke mana vaha saba eka romAnI khAmakhyAlI yA ur3Ana thI, aura kisI avAstavika yUTopiyA ke atirikta, una pratijJAoM kI koI sakriya pariNati unheM pratyAzita nahIM thI / dvitIya khaNDa meM mahAvIra karmakSetra meM haiM hI nahIM, aura akhaNDa mona sAdha kara 'riTrITa' meM vicara rahe haiM, aura apane abhISTa kaivalya aura anAhata vIrya kI upalabdhi ke liye ekAgra kAyotsarga kara rahe haiN| phira bhI ve cetanA meM sakriya haiM, aura rAha meM milane vAlI anekoM AtmAoM ke sAtha bhItara se jur3a kara, unake janmAntaroM kA bodha unheM karA kara, gaharAI ke stara para eka vaizvika aura antargAmI atikrAnti kara rahe haiM / sthUla vyavasthA - parivartana kA sIdhA aura yAMtrika rAstA mUlataH hI unakA nahIM / satahI vyavasthA ko bhI yadi abhISTa rUpa meM badalanA hai, to pahale kucha ikAiyoM ke mAdhyama se sAre vaizvika mAnava kI cetanA meM mUlagAmI rUpAntara karanA hogA / aura dvitIya khaNDa meM, antardarzI sAhitya- paryavekSaka aura anvIkSaka isa atikrAnti kI prakriyA dekha sakatA hai, samvedita kara sakatA hai / lekina ukta samIkSaka mahodaya ne dvitIya khaNDa kI samIkSA meM phira apanI cunautI ko duharAyA, ki mahAvIra kI prAthamika pratijJAe~ isa khaNDa meM mI pratiphalita nahIM huI haiM, sivAya eka apavAda ke / ki bhautika mUlya-mAna kA pratinidhi samrATa zreNika, AdhyAtmika mUlya-mAna ke stambha mahAvIra se parAjita ho jAtA hai / eka naMge, nihatthe, mauna, Upara se lagabhaga akriya nirIha dIkhate eka tapomagna zramaNa ne, eka U~galI taka uThAye binA, bhautika sattA ke sarvopari adhIzvara zreNika ko bhItara hI bhItara parAjita kara diyA -- cetanA ke stara para / parAjita hI nahIM kiyA, use apane pyAra se galA kara apanA parama priya pAtra banA liyA / indrabhUti gautama ke bAda, bhagavAna kA sarvopari nikaTa praznakartA aura zrotA hai zreNika, jisane sATha hajAra prazna mahAvIra se pUche / aura mahAvIra dvArA diye gaye jinake uttara itihAsa kI nAr3iyoM meM vyApa gaye / mere tathyavAdI aura sthUla ghaTanAvAdI samIkSaka mitra kI dRSTi meM yaha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 mAtra eka apavAda-svarUpa sImita ghaTanA bhara hai / ve yaha na dekha pAye, ki zreNika ke rUpa meM eka ikAI ke mAdhyama se, aura anya sAre hI pAtroM ke nimitta se, bhagavAna ne usa ekAntika, antarmukha tapasyAkAla meM bhI, apanI cidagni se vaizvika cetanA stara para, eka talagAmI atikrAnti kA acUka sUtrapAta kara diyA thaa| maMkhali gozAlaka, zreNika, celanA, candanA, trizalA tathA bhagavAna ko nAnA prANahArI upasargoM dvArA pIr3ita karane vAle yakSoMpizAcoM, mAnavoM devoM-dAnavoM, pazuoM taka meM, una prabhu ne cetanika rUpAntara ghaTita kara ke maulika atikrAnti kA acunautya pramANa upasthita kara diyA thaa| eka prakAra se devI, dAnavI, mAnavI, pAzavI aura prAkRtika zaktiyoM ke nirantara saMgharSa - rAjya meM, unhoMne apane samatva aura saMvega kI Atmika prIti se, samvAda aura samavAda kI antazcetanA ke gahare agni-bIja DAla diye the / vikAsa sapATa kAla- rekhA meM nahIM hotA, vaha eka 'sAyaklika' yAnI cAvartI prakriyA hai / utsarpiNI aura avasarpiNI ke kAlacakra mI lAkhoMkaror3oM varSoM se gujara kara hI patana yA utthAna ke krama ko carama taka pahu~cA pAte haiN| vartamAna ke mUtavijJAna, prANivijJAna, manovijJAna aura aba parAmanovijJAna tathA itihAsa - vijJAna taka, lagabhaga kAla cakra kI isa prakriyA para sahamata dikhAI par3ate haiN| pazcima ke sRjanA kSetroM meM bhI isa kAla-prakriyA kA kalAoM meM anAyAsa samAveza lakSita hone lagA hai| isa vastu-sthiti ke pariprekSya meM yaha samajhanA hogA, ki mahAvIra jaise kAlottara aura lokottara akAla puruSa kI pratizruta atikrAnti ke sthUla pratyakSa pariNAmoM ko kucha varSoM yA sadiyoM ke sapATa aura sImita paTa kI paridhi meM mUrtaM pratyakSa dekhane kI pratyAzA karanA hI apane Apa meM eka bahuta moTe aura sapATa najariye kA dyotaka hai| mahAvIra, bezaka, prathama khaNDa meM hI artha-rAja-samAjanItika atikrAnti aura rUpAntara kA bhI acUka udghoSa aura vidhAna karate sunAI par3ate haiM / lekina sAtha hI usakI vidhi aura prakriyA kA jo cetanAtmaka mArga ve AviSkAra karate haiM, use mI najarandAz2a nahIM karanA cAhiye / sthUla aura asthAyI krAnti bezaka bahuta satahI kAlapaTa para ghaTita ho sakatI hai, aura utanI hI tejI se viphala aura vighaTita bhI / aura mahAvIra kI mUlagAmI atikrAnti ko, isa satahI krAnti ke sadRzya yA isase milA kara dekhanA, behada parimita aura ulajhI ( kaoNnphyUjDa) dRSTi kA sUcaka hai| pazcima ke jaiva Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 vijJAnI vikAsavAdiyoM ne, tathA zrI aravinda jaise AtmavijJAnI vikAsavAdI ne bhI, samAna rUpa se vikAsa aura pragati ko eka dhIragAmI aura antargAmI prakriyA mAnA hai, jisake pratiphalana meM sadiyA~ to kyA, lAkho varSa laga jAte haiN| pichale kaI hajAra varSoM meM sabhI deza-kAloM ke pAradRSTA jyotirdharoM ne mAnavIya cetanA ke vikAsa, rUpAntara aura jIvana-jagata meM abhISTa parivartana ke jo caitanya-bIja DAle the, ve Aja phUTate dikhAI par3a rahe haiN| itihAsa kI tamAma krAntiyA~ unhIM bIjoM kA AMzika, apUrNa visphoTana bhara haiN| anubhavajanya vikAsa kI aneka parikramAoM se gujara kara hI, krAntiyoM kI yaha zRMkhalA sambhavataH eka sthAyI atikrAnti aura rUpAntara ke rUpa meM pRthvI ke ThIka pArthiva mAdhyamoM meM pratiphalita ho sakatI hai| mahAvIra bhI isa maulika mahA-prakriyA ke apavAda nahIM haiN| maiMne jo kiyA hai, vaha kevala itanA hI hai ki isa gahanagAmI prakriyA ko sRjana ke stara para anAvarita kiyA hai, use kalA meM mUrta aura samvedya banAne kA eka vinamra prayAsa kiyA hai| AdikAla se jyotirdharoM kI jo paramparA calI AyI hai, jo sArvabhaumika prajJA kI anAhata mahAdhArA pravAhita hai, mahAvIra mI usI ke eka vaMzadhara aura samvAhaka the| ___maiM Aja apane yuga meM baiTha kara svabhAvataH apane yuga kI vyathA-kathA hI jaba mahAvIra ko kendra meM rakha kara likha rahA hU~, to bezaka merA yuga mahAvIrayuga meM svAbhAvika aura vAstavika DhaMga se pratibimbita ho sakA hai| aura jAhira hai ki maiMne mahAvIra se apane yuga kI yAtanA aura samasyA kA javAba talaba kiyA hai| aura vaha javAba unameM se barAbara A bhI rahA hai| lekina use khaNDa aura akhaNDa kAla ke pArasparika ulajhAva ke sUkSma vaizvika stara para hI samIcIna rUpa se saMvedita aura upalabdha kiyA jA sakatA hai| tRtIya aura caturtha khaNDa meM vyApta mahAvIra ke tIrthaMkara kAla meM, jaba bhagavAna pUrNapuruSa, pUrNajJAnI, apratihatavIrya loka-paritrAtA aura vidhAtA ke rUpa meM sAmane A rahe haiM, taba prabhu dvArA cetanAtmaka rUpa se pravartita isa atikrAnti kA paryApta rUpa se grAhya aura mUrta svarUpa bhI sAmane A rahA hai| bhAvaka kI dRSTi yadi cunautI, nakAra aura khaNDana kI na ho kara, svIkAra, maNDana, jijJAsA aura samAdhAna prApti kI ho, to sAhitya kA bodha aura grahaNa adhika samIcIna, samagrAtmaka aura udbodhaka ho sakatA hai| Apake sAmane tRtIya khaNDa hai| ise z2arA maharAI se par3hane para, Apako mahAvIra kI atikrAnti kA ThIka abhI aura yahA~ ke loka-stara para bhI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAkSAtkAra ho skegaa| anAyAsa hI mahAvIra kI prAthamika pratijJAe~ yahA~ mUrta aura paripUrta hotI dikhAyI pdd'eNgii| prathama adhyAya meM hI, mahAvIra ke kaMvalya-visphoTa se svargoM taka meM pralaya aura navodaya hotA hai| mRtyuMjayI mahAvIra ke prAkaTya ke sAtha devoM ke tathAkathita 'amaratva' kA bhramabhaMga ho jAtA hai| bhautika aizvarya para Atmika aizvarya kI vijaya di samvedita hotI hai| dUsare adhyAya meM tIrthaMkara kA samavasaraNa isa mahimA kA eka pratIkAtmaka sAkSya prastuta karatA hai| tIsare, cauthe, pAMcaveM adhyAyoM meM dharma-adhyAtma aura jJAna-vijJAna kI sAmpradAyika sImAe~ TUTatI haiN| akhaNDa kaMvalya-sUrya ke sarvaprakAzI Aloka meM brAhmaNa aura zramaNa ke bIca kI dIvAra Dhaha jAtI hai| anekAnta ke mAnastambha mahAvIra ke mItara jJAna kI sabhI dhArAoM kA samanvaya aura samAveza anAyAsa hotA hai| uThane vAle hara antima prazna kA acUka uttara milatA hai| dvaMdvAtIta vizvapuruSa ke bhItara sAre dvaMdvoM ko svIkRti aura samAhAra eka sAtha prApta hotA hai| isa maulika atikrAnti se bar3I kauna-sI kAnti ho sakatI hai ? ___ zrI bhagavAna ke nikaTa jaba candanabAlA AtI haiM, to sArI sthApita aura rUr3ha dhArmika tathA naitika maryAdAe~ TUTatI haiN| strI kI mahimA aura sAmarthya kA eka nayA dhruva sthApita hotA hai| brAhmaNa aura bauddha donoM hI ne nArI ke liye saMnyAsa aura mokSa varjita mAna ravakhA thaa| mahAvIra ne usa varjanA ko tor3a kara, nArI ko behicaka saMnyAsa aura mokSa kA adhikAra diyA, aura mahAsatI candanabAlA ko apane samakakSa hI bhagavatI jaganmAtA ke Asana para pratiSThita kiyaa| ___ 'aham ke vIrAnoM meM tathA adhiyArI khoha ke pAra' zIrSaka adhyAyoM meM, mahAvIra zreNika kI carama bhautika pramutA ko apanI Atmika prabhutA, prIti aura sarvazavitamattA se lIlA mAtra meM parAjita kara dete haiN| jAgatika sattA kI vikRta aura sar3I huI jar3oM kA unmUlana hotA hai, usakI buniyAdoM meM hI suraMga laga jAtI hai| Aja jo ekarAT rAjyatva kA anta huA hai, usake mUla meM mahAvIra kI vaha atikrAnti tAttvika aura prakriyAtmaka rUpa se, DhAI hajAra varSoM ke Ara-pAra sakriya rahI hai| ___mahAvIra kI isI atikrAnti se Alokita aura unmeSita ho kara, zreNika-putra meghakumAra rAjyatva kA buniyAdI taura para maMjana karatA hai, vaha samrATattva aura siMhAsana ko ThukarA kara, mahAvIra kI samUlI krAnti kA zramaNa-sainika ho jAtA hai| isI prakAra zreNika ke do anya rAjaputra pAriSaNa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura nandiSeNa mahAvIra ke pUrNatva, pUrNa saundarya, aura pUrNakAma sammohana se AkRSTa ho kara unake pAsa jAte haiM, aura saundarya, kAma, kalA, prema aura nara-nArI sambandha kA eka atyanta maulika aura sarvathA nayA AyAma upalabdha karate haiN| kAma aura rAma kA dvaMdva sirjita karake mahAvIra unheM akuNTha, nigraMtha aura dvaMdvAtIta rUpa se jIvanmukta banA dete haiN| kyA yaha mUlagAmI atikrAnti prAthamika rUpa se anivArya nahIM, tAki pahale manuSya apanI janmajAta kAmika kuNThAoM se mukta ho, aura taba eka svastha samaMjasa aura akhaNDa mAnava ikAI ke rUpa meM khar3A ho kara, satahI vyavasthAgata vaiSamyoM kA AmUlacUla unmUlana kara ske| rathika-patnI sulasA kI kathA meM, eka anajAna akiMcana nimnavargIya nArI ko, sAre samrAToM kI UMcAiyAM lAMgha kara, zrImagavAna kA aikAntika prema aura anugraha prApta hotA hai| samrATa aura sAmrAjya kI rakSA ke liye bali ho jAne vAle sulasA ke battIsa mRta beToM kI sAmrAjI sammAna ke sAtha smazAna-yAtrA aura antyeSTi hotI hai| lAkhoM nirIha sainikoM ko kaTavA kara, apanI sattA ko kAyama rakhane vAle Aja taka ke sattAdhIzoM dvArA mRta sainikoM ke rAjya-sammAna kI jo kUra, zoSaka aura pravaMcaka paramparA Aja bhI jArI hai, usakA tIkhA vyaMga isa kathA meM svataH umara AyA hai| lekina mahAvIra ke samavasaraNa meM antataH samrATa zreNika sulasA kI caraNa-dhUli ho jAnA cAhatA hai| aura anta meM mahAvIra eka brAhma-muhUrta meM sulasA ke dvAra para acAnaka dastaka de kara, use vacana dete haiM ki : 'lo, tumhArA beTA bA gyaa| aura tumhArA yaha beTA kalikAla meM sarvahAriyoM para sarvahArA kI prabhutA sthApita kregaa|' isa prakaraNa dvArA mahApIra bhI vai.zvaka atikrAnti, ThIka Aja ke sandarbha se jur3a kara, isa kSaNa taka sakriya dikhAI par3atI hai| mArsa bhI una mahAvIra kI hI aTUTa jyotirmAna paramparA ke, eka yugIna aMzAvatAra hI haiN| mahAvIra vyakti nahIM vizva thA, vizvambhara thaa| aura usakI atikrAnti kA dharmacakra Aja bhI usake yugatIrtha meM nirantara pravartamAna hai| __ aura prastuta tRtIya khaNDa ke antima AkhyAna ke nAyaka Ananda gRhapati meM, paNika sabhyatA kA samUcA pAkhaNDa mUrtimAna huA hai| usake mAdhyama se mahAvIra yugAntara-vyApI, sarvabhakSI vaNika caritra aura vyavasthA ke kurUpa kadarya cehare ko nagna karate haiM, aura vaNikattva kA antima rUpa se bhaMjana kara dete haiN| Ananda gRhapati ko hI nimitta banA kara, ve lokabaddha rUr3ha dharmamArga kI mithyA, pAkhaNDI aura zoSaNa kI hathiyAra svarUpa jhUThI AcAra-saMhitAoM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke bakhiye udher3a dete haiM, aura unake AtmavaMcaka fareba aura niHsAratA ko benakAba kara dete haiN| isa prakaraNa meM mahAvIra sampatti ke svAmittva mAtra ko sarvopari pApa aura hiMsA siddha kara ke, usakI jar3oM ko ukhAr3a pheMkate haiN| phalataH Ananda zreSThi kI cetanA meM maulika rUpAntara ghaTita hotA hai, vaha apane vizvavyApI vyavasAya aura sampatti kA eka saMcAlaka-niyAmaka mAtra raha kara, use loka ke bharaNa-poSaNa ke liye arpita kara detA hai| usa kAla kI yaha ghaTanA, ThIka Aja aura AgAmI kala kI sambhAvanA ko saMketita aura pratibimbita karatI hai| __isa taraha Apa yadi dhArAvAhika kAla ke paTa para likhita isa kRti ko usakI mUlagata saMkalpanA ke pariprekSya meM par3heMge, to mahAvIra kI atikrAnti ke cakrAvartI, sArvakAlika virAT svarUpa ko ThIka se hRdayaMgama kara skeNge| yoM to vaha svayam racanA meM hI ujAgara hai| lekina phira bhI sImita najariye ke kAraNa prazna uThate haiM, to mahAkAvya ke akhaNDa aura khaNDa kAla-tattva ke ulajhAva kI pRSThabhUmi para, eka antima spaSTIkaraNa karane kI koziza yahA~ kI gaI hai| jaisA ki pahale bhI pichale khaNDoM kI bhUmikAoM meM spaSTa kara cukA hU~, ki usa kAla ke samakAlIna pAtroM kI vibhinna vayoM kA lekhA-jokhA karane kI vyartha ceSTA maiMne nahIM kI hai| ghaTanA-krama meM unakI vayoM ke antara Apa hI kiMcit jhalaka jAte haiN| sAre pAtra eka dhArAvAhika kAla-pravAha meM yathAsamaya Ate haiM, aura cale bhI jAte haiN| unakI viziSTa prAsaMgikatA hI unakI vayoM aura sthitiyoM kI nirNAyaka hai| cUMki maiMne sapATa kAla-paTa para nahIM likhA hai, zazI se kathA-krama meM mI sIdhA aura raikhika (lIniyara) silasilA nahIM hai| merA dhArAvAhika kAla cakrAkAra (sAyavilaka) gati se calatA hai| to kathAe~ bhI eka cakrAkAra pravAha meM bAra-bAra pIche taka jA kara, vartamAna meM ghaTatI huI, anAgata taka meM vyApta hotI calI jAtI haiN| merI kAla-dhAraNA aura cetanA ko ThIka samajha lene para, aneka uThane vAle praznoM ke uttara Apa hI mila jaayeNge| isa kRti meM maiMne mahAvIra ke nAma para cala rahe praNAligata dharma-darzana ko avakAza nahIM diyA hai| usakA prayoga, usakI padAvali jahA~ bhI AI hai, vaha pratIka mAtra hai| kevala eka sugaThita 'phaoNrma' yA DhA~ce kI taraha maiMne Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usakA upayoga kiyA hai| usa prakAra kI asmitA yA vaividhya, kalA meM eka naye sRjanAtmaka mAdhyama ko baratane kA rasAsvAdana mI karAtA hai| usameM yadi sAmpradAyika bhASA kA viniyojana bhI hai, to kisI sampradAya yA darzana kI prasthApanA yA puSTi usakA lakSya nhiiN| vaha naz2ariyA eka svayam sampradAya-grasta Alocaka kA hI ho sakatA hai, racanAkAra kA nhiiN| jisa artha meM 'rAmAyaNa' aura 'mahAbhArata', 'kumAra sambhavam' aura 'buddha carit', dAnte kI 'kameDiyA DivinA' aura zrI aravinda kI 'sAvitrI' yA munzI kA 'kRSNAvatAra' yA prasAda kI 'kAmAyanI' sAmpradAyika nahIM kahI jA sakatI, usI artha meM 'anuttara yogI' ko bhI sAmpradAyika nahIM kahA jA sktaa| mujhe to zaktipAta (AtmAnubhUti) kI dIkSA bhI zaiva guru se prApta huii| merI to sArI sAdhanA zevazArata aura vaiSNavI rhii| maiMne mariyama ke mandira meM mAM kI parAtpara sundara kalAI aura hathelI kA pratyakSa ravata-mAMsa meM darzana kiyaa| zrIaravinda aura zrImA merI nAr3iyoM meM vyApa gye| kRSNa mere manodeza kA eka mAtra mahAnAyaka hai| vRndAvana meM Aja bhI mere mana rAsalIlA cala rahI hai| mahArASTra ke santa-tIrthoM meM mujhe Aja bhI dattAtreya, paMDharInAtha, jJAnezvara, ekanAtha, tukArAma kI jIvana-lIlA pratyakSa anubhava hotI hai| ___ mere 'anutara yogI' mahAvIra merI isI sArvabhaumika cetanA meM se mUrtimAna ho kara avatarita hue haiN| jo isa mUmA aura gaharAI se sarvathA achUte haiM, jinameM koI vRhattara prajJA prakAzita nahIM, unheM hI 'anuttara yogI' meM sAmpradAyikatA kI gandha A sakatI hai| yaha buddhi kA sImita aura khaNDita rAjya nahIM, yaha mahAbhAva kA aparisIma bhUmA-rAjya hai| ___mere mahAvIra dArzanika nahIM, AdhyAtmika haiM, ananta-AyAmI caitanyapuruSa haiN| unakI kaivalya-jyoti meM triloka aura trikAla ke sAre pariNamana eka sAtha jhalaka rahe haiN| yahI kAraNa hai ki kisI jar3a-rUr3ha ho gaye paramparAgata jaina adhyAtma yA AcAra-saMhitA se ve ba~dhe nahIM haiN| unakA adhyAtma eka vizuddha yAtmAnubhUti hai, nAnAmukhI sattA mAtra kA eka anekAntika, musta darzana aura jJAna hai| yahI bAta sabhI dharmoM ke mUla utsabhUta adhyAtma aura parama puruSoM para samAna rUpa se lAgU hotI hai| adhyAtma kA zAbdika artha hai, 'aghi' arthAt jAnanA, 'Atma' ko| apane Atma ke svarUpa ko samyak aura antima rUpa se jAna lenA hI adhyAtma hai| jaba apane 'Atma' yAnI 'maiM' kA hameM samyak jJAna ho jAtA hai, to loka kI anya sattAoM aura unake sAtha ke hamAre sambandha kA bhI samyak jJAna ho jAtA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI samyak vastusthiti meM se samyak AcAra yA cAritrya prakaTa ho sakatA hai| kahanA cAhatA hU~ ki AtmA meM se AcAra AtA hai, AcAra se AtmA nahIM miltii| pahale hama apane ko sahI jAna, tamI to auroM ke sAtha hama sahI salaka kara skeNge| kRSNa, mahAvIra, buddha, IsA, mohammada aura zrI aravinda taka kA adhyAtma prakRta rUpa meM yahI hai| isI meM se unake svayam ke udAharaNa dvArA, AcAramArga svataH pravAhita huaa| lekina jaba hara Atma-puruSa ke nAma para sampradAya banA, dharmAyatana bane, paTTAdhIzoM kI gadiyA~ bichI, to jo mUla srota Atma yA adhi-Atma yA AtmajJAna hai, vaha to lupta ho gayA / aura usase kaTa kara banA raha gayA kevala rUr3ha-naitika AcAra-mArga, tathA vidhi-niSedha (yaha karo, vaha mata karo) kA nirjIva aura khokhalA vidhAna / jisakI oTa meM sadI-dara-sadI ajJAna aura pAkhaNDa kI amarabela bar3hatI gaI, zoSaNa kI eka purutA aura aTala vyApArika koThI sthApita ho gii| vartamAna vaijJAnika yuga ke prabuddha aura jAgRta puruSa ne isa sAre saMsthAyita dharma ke pAkhaNDa ko benakAba kara ke nakAra diyA hai| vaha apanI Atmika mukti ke liye aba dharma ko kansalTa nahIM karatA, apanI antara-AtmA ko kansalTa karatA hai| apanI aura sarva ko mukti kA mArga Aja vaha apane sIdhe saMgharSa, jIvanAnubhava aura usase ajita apanI sarvataMtra-svatantra prajJA meM se khoja rahA hai| isa khoja meM se jo AcAra svataH prakaTa hotA hai, vahI Aja ke manuSya kA abhipreta aura amISTa ho sakatA hai| asaliyata meM hara avatAra, tIrthakara yA paigambara kA mI muktimArga aisA hI thaa| ajJAnI anuyAyiyoM ne apane svArtha, loma aura ahaMkAra meM use jakar3a kara, usakI nisarga aura sahaja dhArA ko avarUddha kara diyA hai| apanI isI svAnubhava se ajita prajJA aura mumukSA kI tIvratA meM se maiMne mahAvIra ko, apane liye aura apane samaya ke saMsAra ke liye 'riDiskavara'punarudghATita kiyA hai| isI se mere mahAvIra ne prathamataH sAre prasthApita rUr3ha AcAra-mArga ko nakAra diyA hai| unakA AdhArika sUtra hai-pahale apane ko ThIka jAno, to saba ko ThIka jAna sakoge, aura saba ke sAtha ThIka vartana kara skoge| mere mahAvIra ne prAthamikatA AtmajJAna ko dI hai, AcAra ko nhiiN| sahI AtmajJAna hone para usameM se sahI AcAra svataH prakaTa hotA hai| eka khAsa AcArasaMhitA ke pAlana se AtmajJAna nahIM ho sktaa| AdhyAtmikatA naitikatA nahIM hai : vaha hara naye deza-kAla-vyakti ke anurUpa nayI naitikatA kI nirNAyaka hai| aura yaha nirNaya AcAra-saMhitAoM meM nahIM ba~dha sakatA, jIvana ke anupala AcAra meM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svataH prakaTa hotA hai, samakAlIna manuSya kI pUrI jAti ke bhItara rUpAntara, atikrAnti aura aticetanA ke rUpa meM saMcarita hotA hai| yahI kAraNa hai ki Aja ke manuSya kI AcAra dRSTi sarvathA badala gaI hai| vaha anAyAsa hI AdhyAtmika hai, cetanA-pradhAna hai, bAhyAcAra pradhAna nhiiN| naitikatA deza-kAla-vyakti sApekSa hai, AdhyAtmikatA ekAgra sarva-sApekSa aura sarva-nirapekSa eka sAtha hai| jJAtA hI prathamataH jJeya aura dhyeya kA nirNAyaka hai| usakA jJAna hI usake hara AcaraNa kA nirNAyaka hai| hara vyakti kA muktimArga vilakSaNa, judA aura svatantra hai : eka mAtra cAlaka taMtra hai apanA AtmA, usakI jvalanta anubhUti, usakA UrjA-kendra aura prjnyaa-kendr| mahAvIra yadi triloka aura trikAla ke sAre pariNamanoM ke jJAtA-dRSTA eka sAtha haiM, to Aja ke yuga meM jo vastu kA pariNamana hai, usameM bhI mahAvIra ke ananta jJAna kA tadrUpa pariNamana hai hii| Aja ke manuSya kI vilakSaNa mUla cetanA bhI mahAvIra kI cetanA hai hii| maiMne abhI aura yahA~, ThIka isa vaqta ke AdamI ke liye 'TU-DeTa' sambhava mahAvIra kI talAza isa kitAba meM kI hai| 'sambhavAmI yuge-yuge' kaha kara kRSNa ne isa DAyanAmika (gatidharmA) vastu-sthiti ko sadA ke lie zAzvata ke bhAla para likha diyA hai| mahAvIra isI ko pramANita karane ke liye, apane samaya kI mAMga kA uttara ho kara Aye the| aura ve mahAvIra yadi trikAlavartI aura trikAlajJAnI haiM, to svAbhAvika hai, ki Aja unakA sRjanAtmaka prakaTIkaraNa, Aja ke yuga ke pariNamana aura bhASA ke mAdhyama se hI ho sakatA hai| __ Arambha se hI mere mahAvIra kI AdhyAtmika dRSTi aura cetanA yahI rahI hai| unhoMne hara AgAmI tIrthaMkara ko pichale se alaga aura Age kA batAyA hai / janoM kI jJAnAtmaka avadhAraNA kA mI prakRta svarUpa yahI hai| jo anantajJAnI hai, vaha pichale ko duharA kaise sakatA hai ? prastuta tRtIya khaNDa meM mahAvIra jaba pUrNajJAnI tIrthakara hokera loka ke pAsa Aye haiM, to unakI vaha kaMvalya-cetanA, yahAM pratyakSa vartana aura AcAra ke rUpa meM pravAhita hotI hai| bhagavAna kisI ba~dhe-baghAye AcAra-mArga kA upadeza nahIM dete| ve hara sammukha Ane vAle vyakti kI eka viziSTa cetanA aura saMracanA ke anurUpa ho, usakI mukti kA mArga anAvarita karate haiN| apane hara zaraNAgata ko unhoMne apane svataMtra mukti-mArga para jAne kA Adeza diyA hai| aura vaha Adeza-vAkya kevala itanA hI hai 'ahAsuhaM devANuppiyA, mA par3ibandhaM kareha !' 'devAnupriya, apane ko jisameM sukha lage, vahI kro| kisI bhI prakAra kA pratibandha na sviikaaro|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahI mahAvIra ke vyaktitva kA mUla svara aura svarUpa hai| yahI sAre AgamoM meM, aura 'samayasAra' jaise jaina adhyAtma ke anumava-siddha graMtha meM Aja bhI jyoM kA tyoM upalabdha hai| isI mUla srota se upalabdha mahAvIra ko, maiMne Aja ke manuSya kI vastusthiti aura manaHsthiti kI bhUmikA para phira se racA hai| Aja ke manuSya ke manovijJAna aura cetanA ke sAtha jo mahAvIra tadAkAra na ho sake, use Akhira Aja kA koI AdamI kyoM par3hanA cAhegA ? ye mahAvIra vyakti ke bAhya ko nahIM usake abhyantara ko dekhate haiN| ye manuSya ke dikhAvaTI naitika AcAra se nahIM, usakI antazcetanA se usake cAritrya kA nirNaya karate haiN| isI se to carama ahaMkAra kI pratimUrti aura sattA tathA sundarI ke ucchaMkhala durdAnta vilAsI samrATa zreNika ko usake tamAma anAcAroM ke bAvajUda, mahAvIra Arambha se hI pyAra karate haiN| aura svayam mahAvIra kI hatyA ke saMkalpa se pramatta usa samrATa ke sAmane Ate hI, kSaNa mAtra meM prabhu usakA graMthimocana kara dete haiN| surA, sundarI aura saMgIta meM DUbe vatsarAja udayana ko ve tyAga-virAga kA upadeza nahIM dete| usake usa sAre kalA-vilAsa aura saundarya -vilAsa ko hI 'yoga' kaha kara svIkAra lete haiM / lekina bhItarI cetanA meM anAyAsa use anAsakta aura mukta kara dete haiN| anavadyA priyadarzanA ko loka meM apanI ekameva beTI ke rUpa meM unhoMne pAyA thA, lekina jaba apane pati jamAli sahita ve prabhu ke zramaNa-zramaNI ho kara rahe, aura jaba jamAli ne prabhu kA drohI ho kara saMgha tyAga diyA, to svayam bhagavAna ne priyadarzanA ko Adeza diyA ki jamAli kA anusaraNa karo, usakI kavaca hokara usake sAtha rho| zramaNa-zramaNI hone para bhI pUrvAzrama kA anurAgabandha unake bIca banA huA thaa| prabhu ne use tor3A nhiiN| usI kI rAha donoM ko apanA kara, unakI usa aTUTa prIti ke mAdhyama se hI unheM apanI mukti kA mArga dikhA diyaa| yaha rUr3ha naitika AcAravAdiyoM ko vicitra aura durAcAra mUlaka bhI laga sakatA hai / kyoM ki unakI dRSTi bahuta sImita haiM, ve ajJAna meM haiN| ve mahAvIra aura unake adhyAtma se paricita nahIM / dRSTi meM nizcaya (vizuddha AtmAnubhUti) aura vyavahAra meM usase phalita AcAra : mahAvIra kI nizcaya aura vyavahAragata jIvana-dRSTi isa eka vAkya meM sampUrNa samAhita hai| .. - rUr3ha naitikatA se jakar3e kaTTara sAmpradAyika janoM ko, jo kevala zabda ke rUDhArtha se cipaTe haiM, usakI bhAvArthaka vyApti meM jinakI pahoMca nahIM, unheM mere upayukta mahAvIra-vartana se AghAta pahuMca sakatA hai| vaha jarUrI bhI hai| pUrva Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 dhAraNAoM aura abhinivezoM ko tor3e binA kaise sambhava hai ? aura yaha saba maiM jainoM ke yuvataM satvam' ke AdhAra para hI kaha rahA huuN| ananta dhArA - puruSa kA sAkSAtkAra mUla sattA-darzana- 'utpAda-vyaya-dhaumya to prazna uTha hI nahIM sakatA / uparyukta pRSThabhUmi para hI, prastuta khaNDa ke do aura prakaraNoM kA khulAsA jarUrI hai| kyoMki sthUla dRSTi ke kaTTara sAmpradAyika pAThakoM ko usameM bhArI g2alataphahamI ho sakatI hai| eka vaha prakaraNa, jisameM mahAsatI candanabAlA, prathama bAra tIrthaMkara mahAvIra ke samavasaraNa meM AtI haiN| prathama khaNDa kI bhUmikA meM hI maiM spaSTa kara cukA hU~, ki mere kavi ke mahAbhAva vijana meM candanA bhagavAna ke saMga aTUTa yugalita bhagavatI ke rUpa meM khar3I dikhAI par3atI haiM / prasaMgAntara meM maiMne isa sandarbha meM ziva aura zakti ke pratIkoM kA bhI upayoga kiyA hai| saca pUchA jAye to isa kRti meM maiMne Aja taka ke sAre bhAratIya sAdhanA -mArgoM ke pratIkoM kA viniyojana mukta bhAva se kiyA hai| yaha bhAva kI sarvasamAvezI bhASA hai, buddhi kI vizleSaka aura vibhedakArI bhASA nahIM / anAdyantakAlIna samagra vaizvika prajJA kI mahAdhArA hI anuttara yogI mahAvIra meM mUrti mAna huI hai / candanabAlA ke Agamana ke prakaraNa meM, vaidika brAhmaNa paramparA se saMskArita paTTagaNadhara gautama svayam bhagavatI kI pratIkSA se bhAvita ho kara bhagavatI kA AvAhana karate haiM / bhagavAna unakI bhAva-cetanA aura bhASA ko svIkAra lete haiN| ve gautama kI jijJAsA ke uttara meM brAhmaNa aura zramaNa cetanA ke mUlagata ekatva ko udghoSita karate haiN| ve kahate haiM ki : 'brAhmaNa vAGamaya AtmA aura sattA , kavitA hai, to zramaNa vAGmaya AtmA aura sattA kA vijJAna hai| donoM yugapat, paraspara pUraka aura anivArya haiM / ' Jain Educationa International dIrgha mauna ke bAda bhagavAna candanabAlA ko sambodhana karate haiM : 'digambarI ho kara sAmane Ao, mA~ / sakala carAcara tumhAre stana pAna ko tarasa rahA hai !' sAmpradAyika jaina ke liye yaha ukti anarthakArI hai, kyoMki bhAva kI bhASA se vaha paricita nhiiN| vaha kevala vidhi-niSedha ko rUr3ha bhASA kA abhyasta hai / lekina yahA~ mahAbhAva cetanA ko bhUmi para bhagavAna ne nArI ko, AdyA zakti jaganmAtA, sakala carAcara kI mA~ ke rUpa meM svIkRti dI hai| sRSTi meM nArImA~ kA jo dhAtrI svarUpa ujAgara hai, usI ko prabhu ne candanabAlA ke rUpa meM sakala carAcara ko sAkSAt karA kara, anAtha mAnavatA ko parama AzvAsana diyA hai / Age isI prakaraNa meM bhagavAna candanA ke keza luMcana kA niSedha kara dete haiM / tribhuvana sundarI mAM kA rUpa, mAgha-cetanA meM kSamya aura vinAzIka nahIM / For Personal and Private Use Only Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha amara aura akhaNDa saundarya hai / vaha tyAga aura bhoga se, vidhi aura niSedha se Upara hai| maiM bhagavAna aura bhagavatI kA mahAmAva kavi hU~, unakA zuSka zAbdika vyAkhyAkAra aura nirUpaNakAra nhiiN| kavi kI isa mukta cetanA, saMvedanA, avagAhanA aura bhASA ko, hRdaya ke bhAva meM grahaNa karanA hogA, tarka-nirNIta paribhASA se nhiiN| kyoMki mahAvIra kA samagra Akalana usa taraha sammava nhiiN| aise aura bhI kaI prakaraNa haiM, jahAM kaTTara zabdabaddha pUrvagrahIta jaina kI jar3IbhUta dhAraNA ko gaharA dhakkA lgegaa| use aisA lagegA, ki bhagavAna kI vItarAgatA meM dUSaNa lagA hai, vaha kSuNNa huI hai, usakI 'AsAtanA' (avamAnanA) huI hai / kyoM ki jainoM kI vItarAgatA kI dhAraNA, mahAvIra kI mAtra pASANamUrti ho kara raha gayI hai| vaha kevala pratimAbaddha patthara kA bhagavAna hai, jIvanta manuSya vaha hai hI nhiiN| mAva-samvedana, saundarya, anubhUti-saba se pare vaha nirA nizcala, ThaNDA, nirjIva patthara hai| spandana, samvedana, anu kampana se vaha pare hai| to aisA vItarAga mahAvIra hameM kaise saMvedya ho sakatA hai ? kama se kama ThIka Aja kA manuSya to aise kisI mahAvIra kI talAza meM nahIM, usase AkRSTa nahIM ho sktaa| vItarAga vaha, jo pUrNarAga ho / niSkAma vaha, jo pUrNakAma ho / usake pUrNarAga aura pUrNakAma meM, khaNDa rAga yA kAma kA inakAra nahIM, samAveza aura svIkAra hI ho sakatA hai| jo bhagavAna hameM ThIka isa kSaNa yathAsthAna nahIM svIkAratA, use svIkArane yA pAne kI mudrA meM hama Aja nahIM haiN| jisakI cetanA sakala carAcara aura kaNakaNa ke sAtha jJAnAtmaka rUpa se sambaMdita thI, usakI vItarAgatA patthara kaise ho sakatI thI, vaha to sarva ke prati nirapekSa aura niSkAma bhAva se pravAhita pUrNa prema meM hI pratiphalita ho sakatI thii| yadi mere zabda se aisI koI niSprANa vItarAgatA kSuNNa huI hai, to ThIka hI huA hai, kyoM ki aisI kisI nispanda vItarAgatA meM merI koI dilacaspI nahIM hai| jainoM ke anusAra hI arhanta aura siddha meM ananta guNa aura sambhAvanAe~ ekAgra prakaTa ho uThatI haiN| to usameM niSedha aura asvIkAra ko avakAza hI kahA~ hai ? siddhAtmA sarva-samAvezI hI ho sakate haiM : kyoM ki triloka aura trikAla satata unake jJAna ke parama bhogya viSaya bane hue haiN| aura satata pariNamana ke nirantara jJAnI, kriyAvAdI mahAvIra kI vItarAgatA jar3a, kUTastha, nispanda kaise ho sakatI hai ? sattA kA lakSaNa hI hai nirantara pariNamana, prakampana, anukampana, nirantara samvedana aura anAdyanta vikAsa kI dhArA, ananta jJAna-darzana-sukha-vIrya kI anAhata pravahamAnatA / mahAvIra mere mana eka sarvatomukhI (inTIgrala) pUrNa puruSa haiN| ve anekAnta sattA-puruSa hai| sAre deza-kAla, unakI sArI lIlAe~, unake jJAna meM anAyAsa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzleSita aura samAvezita haiM / vastu ke svAbhAvika (paoNjiTiva) aura vaibhASika (nigeTiva), donoM hI pariNamana unheM yathA sthAna svIkArya haiM, kyoMki ve yathAsandarbha anivArya haiN| isI kAraNa isa pUrNa yogIzvara ne moga ko bhI nakArA nahIM hai| vaiyaktika cetanA ke vikAsa kI kramabaddha bhUmikAoM yA paryAyoM meM, unhoMne hara kAmika sphuraNA kA mI UrvIkaraNa kI eka anivArya prakriyA ke rUpa meM samyak upayoga kara liyA hai| mahAvIra brahma-parinirvANa para samApta nhiiN| unakI sarvajJa aura sarvakAlavartI jJAna-cetanA ne, asaMkhya vaiyaktika AtmAoM kI anAdyanta vidyamAnatA ko svIkRti dI hai| hara AtmA yahA~ antataH brahma meM kho jAne ko nahIM hai, vaha anantakAla meM uttarottara ananta pUrNatva meM uttIrNa hote jAne ke liye hai| yahI hara AtmA kI niyati hai| usakI iyattA aura asmitA, Adi se anta taka zAzvatI (iTaniTI) meM vaiyaktika rUpa se maujUda rahane vAlI hai| zrI aravinda ne bhI isI ko svIkArA hai| IsAiyata aura islAma meM bhI hara AtmA kI 'AiDeMTiTI' (vyaktimattA) sarvakAla rahane vAlI mAnI gaI hai| isI sarva-samAvezI aura ananta pariprekSya meM, bhoga aura yoga kI saMyukta sthiti kA sAkSAtkAra hotA hai| jaba sattA svayam hI hara pala 'inTIgrala' hai, nAnA-AyAmI hai, anekAntika hai, to bhoga aura yoga ke bIca koI antima vibhAjaka-rekhA kaise khIMcI jA sakatI hai| sattA ke isa 'kaoNsmogrAfa' meM kaba eka hI AtmA kSaNAza mAtra meM hI, bhoga se yoga meM aura yoga se bhoga meM atikramita ho jAyegI, isakA nirNaya kevala pUrNajJAnI, sarvajJa yogIzvara hI kara sakatA hai| koI nIti-zAstra, AcAra-zAstra aura tathAkathita pIThAdhIza dharma-guru isakA nirNaya nahIM kara sktaa| isa kRti meM Apa upayukta sUkSma, nigar3ha aura agamya cetanA-pariNamanoM kI bar3I nATakIya aura virodhAbhAsI sthitiyoM kA sRjanAtmaka lIlA-khela jagaha-jagaha paayeNge| sattA aura Atma-cetanA ke isa nirantara anaMkAntika pariNamana ke kAraNa, aura mahAvara dvArA usake tadpa ekAgra darzana-jJAna ke kAraNa, jagaha-jagaha pATaka ko pArasparika virodha yA 'kaoNnTreDikzana-inaTarmas' kI bhrAMti ho sakatI hai| lekina jaba sattA svayam hI ekabAragI hI, nAnA rUpoM meM pariNamana karatI dikhAI par3atI hai, to zabda meM usakA kathana svabhAvata. pirodhAbhAsI (perADAvarsIkala) laga sakatA hai| kyoM ki yaha zabda kI sImA hai, ki vaha eka bAra meM eka-deza kathana hI kara sakatA hai| isI se prAyaH parama jJAniyoM kI bhASA sandhyA-bhASA rahI hai : pratIkoM aura saMketoM meM hI ve bolate sunAI par3ate haiN| eka hI kathana meM aneka gar3ha bhAva aura Azaya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gamita rahate haiN| bezaka sarvajJa avirodha-vAk hotA hai| usakI tattva-prarUpaNA meM pUrvApara virodha nahIM hotaa| nahIM ho sktaa| lekina vibhinna sandarbho meM usakA kathana sApekSa hI hotA hai| mahAvIra kahIM kahate haiM ki : 'maiM tor3ane nahIM, jor3ane AyA huuN|' to anyatra yaha bhI kahate sunAI par3ate haiM ki : 'hama jor3ane nahIM, tor3ane Aye haiN| kabIra kI ulaTa-bAMsiyoM bhI isake acche udAharaNa haiN| upaniSad aura advaita vedAnta kI sArI bhASA eka sAtha itanI bahumukhI hai, ki use artha se nahIM, bhAva se hI hRdayaMgama kiyA jA sakatA hai| vaha sAkSAtkRta aura sarvasamAvezI parama tattva kI nAnA bhAvinI aura zAzvata kaSitA hai| pUrNajJAnI sarvajJa kI vANI, kavitA kI sarvatomAvI bhASA meM hI vyavata ho sakatI hai| isI se sAre zAstAoM aura jyotirgharoM kI mUla vANiyA~ kavitA meM uccarita haiM, dArzanika tattvajJAna meM nhiiN| mahAvIra kI divya-dhvani mI eka sarva-samvedya kAvya-vANI hI hai, jise pazu-pakSI taka samajha lete haiN| darzana aura siddhAnta to bAda ko anuyAyiyoM ne banAye haiN| unase mahAvIra kA samyak Akalana sambhava nhiiN| isI liye 'anuttara yogI' ko kAvya meM hI sRjita honA pdd'aa| aura isI kAraNa upanyAsa kI vidhAgata sImA aura DhA~ce ko bhI usane tor3a diyaa| isI liye isa kRti ko svayam apane Apa meM eka svataMtra vidhA ho jAnA pdd'aa| maulika aura asalI mahAvIra kI khoja aura racanA isa mukta mahA-kAvyAtmaka stara ke atirikta sambhava nahIM ho sakatI thii| - prastuta tRtIya khaNDa ke antima do adhyAya haiM : 'itihAsa kA agni-snAna' aura 'kyA kalkI avatAra hone ko hai ?' / inameM Ananda gRhapati (zrAvaka) ke kathAnaka ko, vartamAna yuga-cetanA ke sandarbha meM maiMne eka nayA mor3a diyA hai| AgamoM meM eka grantha hai : 'uvAsaga dasAoM--arthAt bhagavAna mahAvIra ke 'dasa upaask'| ye dasoM upAsaka apAra sampatti ke svAmI zrImanta the, aura mahAvIra ke pramukha dasa zreSThI upAsaka zrAvakoM ke rUpa meM supratiSThita haiN| vastuta: ye Adarza zrAvaka-zreSTha mAne gaye haiN| ye mUlataH uccAtmA the, aura bhagavAna ke pAsa apane tyAga, vrata aura parigraha-parimANa kI eka lambI tAlikA lekara Ate haiN| mUla kathAoM ke anusAra bhagavAna inheM zrAvaka ke bAraha vratoM meM dIkSita karate haiM, inake parigraha-tyAya ko svIkArate haiM, phira ye grAhasthya meM raha kara hI sAmAyika-dhyAna kI gaharI sAdhanA karate haiM, jisameM aneka AsurI zaktiyAM ina para AkramaNa kara ke inakI niSThA ko tor3anA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 cAhatI haiM, para ye una agni parIkSAoM meM se avicala pAra utara kara, maraNoparAnta ucca devalokoM meM janma lete haiN| yaha prakriyA itanI rUr3ha aura pAlatU qisma kI hai, ki isako jyoM kA tyoM racanA Aja ke sandarbha meM sarvathA aprAsaMgika aura khokhalA jAna par3A / ina dasoM upAsakoM kI kathAe~ lagabhaga eka jaisI haiN| so maiMne kevala zrAvaka - ziromaNi Ananda gRhapati ke AkhyAna ko pratIka rUpa meM cuna kara, use eka yugAnurUpa mor3a, mantavya aura Azaya pradAna kiyA hai| Ananda gRhapati bezaka apanI mUla cetanA meM eka uccAtmA aura saccA mumukSu hai| vaha apanI sampadA aura bhoga se Uba gayA hai| usameM zAzvata sukha ke liye eka tIvra pukAra jAgI hai| vaha zAstra aura zramaNa se sune dharma kI rUr3hI ke anusAra, apane vrata-tyAga kI eka lambI sUcI mana hI mana banA lAtA hai, aura bhagavAna ke Age use nivedana kara unakI zrAvaka - dIkSA pAnA cAhatA hai| bhagavAna usa vrata-tyAga kI sUcI se sarvathA aprabhAvita rahate haiM / Ananda ko unase koI pratisAda ( respaoNnsa ) yA uttara nahIM miltaa| bhagavAna ekadama kaThora, nizcala aura udAsIna haiM--usake lambe vrata - vyAkhyAna ke prati / Ananda nirAza aura nArAja ho jAtA hai / tabhI haThAt bhagavAna kahate sunAI par3ate haiM. 'jo mUla meM hI terA nahIM, usakA tyAga kaisA, Ananda ? ....' yahA~ se Arambha ho kara bhagavAna ke sAtha jo Ananda gRhapati kA lambA vArtAlApa hotA hai, usameM zAstA arhat mahAvIra apanI kharadhAra satya vANI se usake vratoM kI sArI tAlikA ko cheka dete haiM / use 'rijekTa' kara dete haiN| use buniyAdI taura para hI nirAdhAra, nAjAyaz2a aura gairakAnUnI qarAra de dete haiN| ve usa sAre vrata-tyAga ke pIche chupe 'svAmitva' ke ahaMkAra-mamakAra ko ujAgara kara dete haiM / vastu-svabhAva hI dharma hai / parigraha, adhikAra, mAlikI vastu svabhAva ke viruddha hai / ata: vaha adharma hai / vaha dharma aura AtmA ke sAtha dagAbAjI hai| isa taraha jinezvaroM dvArA sAkSAtkRta sattA - svarUpa aura vastu-svabhAva ke AdhAra para hI mahAvIra, itihAsa meM Adi se anta taka vyApta sattA- sampatti - svAmitva mAtra ko nakAra dete haiM, kATa dete haiM / use manuSya dvArA manuSya ke viruddha jaghanyatama aparAdha qarAra de dete haiN| jinezvaroM ne rAga-mamakAra aura parigraha ko hI sAre pApoM kA mUla batAyA hai| isa prasthApanA ke AdhAra para, mArksa mahAvIra ke hI eka vartamAna AyAma ke rUpa meM prakaTa ho uThate haiN| mArsa kI yadi sImAe~ haiM, to ve dravya, kSetra, kAla, tre ke anusAra svAbhAvika aura anivArya haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 vastu-svabhAvI zAzvata dharma kI isI bhUmi para bhagavAna Ananda gRhapati kI rUr3ha vrata-tyAga kI sUcI ko vyartha kara dete haiM / ve spaSTa kahate haiM, ki jo vastu-svabhAva aura Atma-svabhAva se saMgata nahIM, aisA tamAma paramparAgata vrataniyama-tyAga - AcAra mAtra pAkhaNDa hai, jhUTha hai, bebuniyAda hai / vaha Atma-pravacanA hai / mAtra bAhya AcAra- pAlana se AtmajJAna sambhava nahIM / AtmabhAna ke uttarotara prakaTIkaraNa se hI, anAyAsa samyak AcAra jIvana meM prakaTa hotA jAtA hai / Aja ke manuSya kI jo manovaijJAnika Atma-sthiti hai, usase bhI yahI bAta saMgata siddha ho sakatI hai| Aja kA manuSya kisI bAharI tyAga-virAga, vrata-niyama- AcAra ko kabhI na sviikaaregaa| kyoM ki usake pAkhaNDa se vaha khUba paricita ho cukA hai| vaha dhyAna-samAdhi dvArA sIdhe AtmAnubhava taka jAnA cAhatA hai / usa AtmAnubhava meM se jo AcAra sahaja usake jIvana meM utaregA, vahIM usake mana saccI aura sthAyI upalabdhi ho sakatI hai / satyaahiMsA - aparigraha ke 'pAlana' se samAdhi nahIM mila sakatI, samAdhi meM se hI ye svabhAvagata dharma prakaTa ho sakate haiM / yaha prakriyA mahAvIra ke mUla sAkSAtkRta dharma se lagA kara, Aja ke TU-DeTa manovijJAna aura samAjavAda taka atyanta saMgata rUpa se upalabdha ho jAtI hai| yaha merI vyAkhyA nahIM hai, 'riDiskavarI' hai, punarudghATana mAtra haiN| sthUla naitikatA aura vrata AcAra meM hI dharma kI itizrI dekhane vAle jainoM tathA anya dharmiyoM ko bhI, dharma ke isa punarsAkSAtkAra se gaharA dhakkA pahu~cegA / unake pairoM tale kI z2amIna haTa jAyegI, unake mithyAtva kI jar3eM ukhar3a jAyeMgI / lekina yaha anivArya hai / aura yahI mahAvIra kA viplavI aura atikrAntikArI svarUpa hai / varga-prabhutA, varga-vigraha, zoSaNa Adi vaiSamya sabhyatA ke itihAsa meM Arambha se hI cale Aye haiN| hamAre vaijJAnika yuga ne itihAsa ke isa baddhamUla kaiMsara ko pakar3a kara sAmane paTaka diyA hai| mahAvIra yadi trikAlajJAnI aura trikAla - vartI haiM, to svabhAvataH Aja ke yuga meM jaba unake vyaktittva kA punasRjana hogA, to Aja ke manuSya ko ve ThIka Aja kI bhASA meM hI sambodhana karate sunAI pdd'eNge| unakI vANI meM yadi varga -vigraha yA zoSaNa jaise zabda Ate haiM, to yuga sandarbha meM, ThIka mahAvIra ke upalabdha vyaktitva kI saMgati meM hIM, ve atyanta svAbhAvika, sahI, saMgata aura anivArya haiN| Aja ke manuSya kepIr3ana kI pukAra ke uttara meM, mahAvIra Aja kI bhASA hI bola sakate haiN| aitihAsika pariprekSya cAhe unake yuga kA hI kyoM na ho| kyoM ki jo taba prAsaMgika thA, vahI Aja bhI prAsaMgika hai / aura sarvajJa mahAvIra sarvakAlIna Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 bhASA hI bola sakate haiN| sarvajJa kI bhASA samakAlIna aura sarvakAlIna eka sAtha hotI hai| jaisA ki pahale kaha cukA hU~, kucha virala apavAdoM ko chor3a kara, hamAre adhikAMza samIkSakoM kA aitihAsika dRSTikoNa atyanta tathyAtmaka aura satahI pAyA jAtA hai| dhArAvAhika kAla-dRSTi se unakI mAnasikatA aura cetanA sarvathA achUtI aura anajAna hai| ve aisA sthUla savAla uThA ho sakate haiM, ki mahAvIra ke kAla ke sAtha 'sarvahArA', 'sarvahArI', 'zoSaka-zoSita', 'prabhu-varga' Adi zabda kaise saMgata ho sakate haiM ? usa sArI satahI itihAsa-dRSTi kI bhrAnti ko AmUla khatma kara dene ke liye hI upayukta vivecana anivArya jAna pdd'aa| pahale hI spaSTa kara cukA hU~, ki anekAnta-dRSTA mahAvIra kI vANI meM pUrvApara virodha to sambhava nahIM, lekina prasaMgAnusAra virodhAbhAsI uktiyAM mila sakatI haiN| masalana kahIM to mahAvIra akartA bhAva se bolate sunAI par3ate haiM, aura kahIM kartA bhAva se| kahIM ve kahate haiM, ki 'mahAvIra para meM hastakSepa nahIM karatA, vaha kucha karatA nahIM, pariNAma svataH prakaTa hotA hai|' to kahIM ve sAre itihAsa ke duzcakra ko ulaTa dene kI bAta karate haiN| ve aneka udghoSaNAe~ karate sunAI par3ate haiM, ki maiM yaha karane AyA hU~, maiM vaha karane AyA huuN| yaha ThIka vaisA hI hai, jaise gItA meM zrIkRSNa eka ora to sArA kartRtva apane hAtha meM le lete haiM, aura dUsarI ora 'na kartRtvam na karmANIca... ' kaha kara sAre kartRtva se apane ko mukta kara lete haiN| yahA~ vahI anekAntavAda aura sApekSavAda sammukha AtA hai| kRSNa hoM ki mahAvIra hoM, apekSA vizeSa se ve kartA bhI haiM, apekSA vizeSa se ve akartA bhI haiN| kyoM ki yaha anekAntikatA, yaha sApekSatA, vastu-svabhAva hai, Atma-svabhAva hai| anekAntika sattA sapATa rekhAvat nahIM hotI, vaha cakrAkAra aura antargata hotI hai| isI se usakI abhivyakti kI bhASA bhI, sapATa rekhila na ho kara, cakrila hotI hai, aura isI kAraNa satahI pAThaka ko usameM antavirodha kI g2alatafahamI hotI hai| jahAM bhI pAThakoM ko aisA koI antarvirodha dikhAI par3e, vahA~ ve upayukta spaSTIkaraNa kI rozanI meM samAdhAna pA sakate haiN| ekAdha mitra ne samagra kRti ke rUpa-bandha yA sTrakcara kA prazna uThAyA hai| apekSA kI gayI hai, ki itanI virAT kRti ko yojanAbaddha aura susaMgaThita Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48. rUpa se likhA jAnA cAhiye thaa| unheM isameM tathyAtmaka saMyojanA yA saMgati cUkatI najara AtI hai| yaha isa kAraNa, ki hamAre yahA~ rUpabandha (sTrakcara), vidhA aura saMgati sambandhI dhAraNA bhI rUr3higrasta ho gayI hai| isa mudde para lekhaka aura samIkSaka donoM hI meM maulikatA, antardRSTi aura pahala kA abhAva spaSTa lakSita hotA hai| 'anuttara yogI' meM sTrakcara, saMgati aura viSAgata sArI pUrva dhAraNAe~ anAyAsa TUTI haiN| kyoM ki isa racanA kA kendrIya nAyaka hai, ananta-AyAmI ananta-puruSa mahAvIra / svayam viSaya-vastu ke isa DAyanamijma ne, racanA-stara para anAyAsa sArI aisI kRtrima sImAoM ko chinna-bhinna kara diyA hai| isa kRti ke sTrakcara ko, ThIka prakRti meM cala rahI naisargika rUpAyanagata prakriyA se samajhA jA sakatA hai| jaise parvata kA prakaTIkaraNa hotA hai, svayam pRthvI kI eka antarakriyAgata cetanA yA anupreraNA se / jaise samudra meM eka pravAla kA phUla phUTatA hai, aura samudra kI naisargika gatimattA se eka dina vaha pravAla kI eka vizAla caTTAna kA rUpa dhAraNa kara letA hai| vaise hI jaise lAvA pakSI kA sunirmita, suzilpita jAlIdAra ghoMsalA anAyAsika hotA hai| 'ana tara yogI' kA sTrakcara aura usakI racanA-prakriyA bhI ThIka usI prakAra hai| mahAvIra eka aisI sattA hai, jisakA kalAtmaka rUpAyana bhI svayam usakI cetanA meM se hI prakaTa hotA hai| jaise samudra ke hillolana me se svataH AvibhUta ratnoM kI raashiyaaN| aura kalA meM saMgati tArkika nahIM, mAvika hotI hai, yaha hamAre Adhunika pAThaka aura samIkSaka ko bhI yadi nahIM mAlUma, to isa kRti se mAlUma ho jAnA caahiye| starIya pAThakoM aura sAhitya-vivecakoM ke bIca yaha kRti kahA~ taka saphala yA viphala huI, isakA nirNaya to svayam samaya kregaa| lekina pUre arvAcIna bhAratIya vAGamaya meM, yaha kitAba apanI taraha kI bahuta alaga sAbita huI hai| mahAvIra ko niyati racanA-stara para yahI ho sakatI thii| isa niyati kA sAhitya meM kyA anjAma hotA hai, yaha to vakta dekhe / magara mujhe isakI racanA se do ujAgara aura acUka lAbha ho gye| eka to sRjana ke isa bemuddata lambe riyAja ke daurAna, maiMne kalA-sambhAvanA ke kaI adbhuta dvIpa khoja nikAle, aura kathya tathA zilpa ke kaI ajJAta aura akUta khajAnoM ko kuMjiyA~ mere hAtha laga giiN| dUsare, maiM mahAvIra ke jovanta sRjana meM saphala ho sakA yA nahIM, yaha mahAvIra khuda jAneM, lekina isa sRjana se merI antazcetanA aura mere antara-bAhya vyaktitva kA jo eka sarvathA apUrva navajanma aura navasRjana huA hai, vaha vacanAtIta hai| isa sRjana ne mujhe eka aTala nizcaya (sarTITyUDa) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI dhruva caTTAna para avicala khar3A kara diyA hai| eka aisI gaharAI bhItara khulatI jA rahI hai, jisameM sAre dvaMdva, vikalpa, anAyAsa visarjita hote dikhAI par3ate haiN| aba mere mana meM koI prazna yo sandeha nahIM utthtaa| jo hai so hai, yathAsthAna / aura maiM mAno yathA-prasaMga behicaka ThIka kAryavAhI karatA jA rahA hU~ / itanA yadi ho sakA hai, to kRti kI anya kisI saphalatA kA maiM qAyala nahIM / 49 Azcaryo kA Azcarya to yaha hai, ki praziSTha (saoNfisTIkeTeDa) pAThaka isa kitAba ko aksara durUha aura sAmAnya pAThaka kI pahoMca ke bAhara kahate sune jAte haiM, jaba ki vAstavikatA yaha hai ki yaha racanA sacce bhAvaka aura rasika qisma ke sarva sAmAnya pAThakoM ke bIca hI adhika lokapriya hotI dikhAI par3a rahI hai| unheM isameM gaharA rasa aura samAdhAna milatA hai| mere ye nAma ajJAta pAThaka hI mere sacce AtmIya bhAvaka, aura merI kRti ke asalI mUlyAMkanakAra haiM / mahAkAla kI dhArA meM yahI mUlyAMkana Tikane vAlA hai| mere ye anajAna daradI aura maramI, jaba cAheM mujhe talaba kara sakate haiN| unake prati merI kRtajJatA zabda se pare hai / zrI mA~ janmazatI divasa ; 21 pharavarI, 1678 govinda nivAsa, sarojinI roDa, vile pArale (pazcima), bambaI - 56 Jain Educationa International - vIrendrakumAra jaina For Personal and Private Use Only Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . vIrendrakumAra jaina antazcetanA ke becaina anveSI rahe haiM / yaha racanA unakI jIvanavyApI yAtanA aura tapo-sAdhanA tathA usase ajita sahaja yogAnubhUti kA eka jvalanta pratiphala hai| vIrendra ke lie yoga-adhyAtma mahaja khyAlI ayyAzI nahIM rahA, balki pratipala kI anivArya pukAra, vedanA aura anubhUti rahA, jisake bala para ve jIvita raha sake aura racanA-karma kara ske| Adi se anta taka yaha racanA Apako eka atyAdhunika prayoga kA ahasAsa kraayegii| yaha prayoga svataHkathya ke unmeSa aura sajana kI UrjA meM se anAyAsa Avirbhata hai| prayoga ke lie prayoga karane, aura zilpa tathA rUpAvaraNa (phaoNrma) ko satarkatApUrvaka gar3hane kA koI bauddhika prayAsa yahA~ nahIM hai| yaha eka maulika prAtima visphoTa meM se Avi ni navyatA-bodha kA nava-nUtana zilpana hai| Atmika UrjA kA pala-pala kA nita-navya pariNamana hI yahA~ rUpazilpana ke vilakSaNa vaicitrya kI sRSTi karatA hai| isa upanyAsa meM ekabAragI hI bhAvaka-pAThaka, mahAkAvya meM upanyAsa aura upanyAsa meM mahAkAvya kA rasAsvAdana kreNge| ThIka isa 6 rA deza aura jagata jisa gatyavarodha aura mahAmRtyu se re haiM, usake bIca purogamana aura navajIvana kA apU dvAra kholate dikhAyI par3ate haiM ye mahAvIra / zAsana, aura sampatti-saMcaya kI anivArya mauta ghoSita karake, yahAM mahAvIra ne manuSya aura manuSya tathA manuSya aura vastu ke bIca ke navIna mAMgalika sambandha kI udghoSaNA aura prasthApanA kI hai| isa taraha isa kRti meM ve prabhu hamAre yuga ke eka acUka yugAntara-dRSTA aura itihAsa-vidhAtA ke rUpa me AvirmAna hue haiN| For Personal and Private Use Only Jain Educationa International Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuttara yogI: tIrthaMkara mahAvIra cAra khaNDoM meM 1500 pRSTha-vyApI mahAkAvyAtmaka upanyAsa prathama khaNDa : vaizAlI kA vidrohI rAjaputra : kumAra kAla dvitIya khaNDa: asidhArA-patha kA yAtrI : sAdhanA-tapasyA kAla tRtIya khaNDa: tIrthaMkara kA dharma cakra-pravartana : tIrthaMkara kAla caturtha khaNDa : anantapuruSa kI jaya-yAtrA (zIghra prakAzya) mUlya : pratyeka khaNDa kA mUlya ru. 30) cAroM khaNDoM kA agrima mUlya ru. 100) va DAka kharca pRthaka / prakAzaka: zrI vIra nirvANa grantha prakAzana-samiti 48, sItalAmAtA bAjAra, indaura-2 (ma. pra.) Jan Educationales tonal For Personal and private only wwwjanelibrary.org,