Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ "aho ! zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra 165 vibhakatyartha nirNaya : dravya sahAyaka : pU. A. zrI prema-bhuvanabhAnusUrIzvarajI ma.sA. samudAyanA dIkSA dAnezvarI pU. A. zrI guNaratnasUrIzvarajI ma.sA.nA AjJAvartinI pU. sAdhvI zrI pUNyarekhAzrIjI ma.sA.nI ziSyA pU. sAdhvI zrI kularekhAzrIjI ma.sA. nI preraNAthI zrI vizAnImA jaina dharmazALA-pAlitANA saM. 2068nA cAturmAsamAM zrAvikA upAzrayanI jJAnakhAtAnI upajamAMthI : saMyojaka : zAha bAbulAla sanemala beDAvALA zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra zA. vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, sAbaramatI, amadAvAda-5 (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 saMvata 2069 I. 2013
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra pRSTha ___84 ___810 010 011 saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.)22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2065 (I. 2009) seTa naM.-1 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake ww.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| kramAMka pustakanuM nAma kartA-TIkAkAra-saMpAdaka 001 | zrI naMdIsUtra avacUrI | pU. vikramasUrijI ma.sA. 238 | 002 | zrI uttarAdhyayana sUtra cUrNI | pU. jinadAsagaNi cUrNIkAra 286 003 zrI arhadgItA-bhagavadgItA pa. meghavijayajI gaNi ma.sA. 004 | zrI arhaccUDAmaNi sArasaTIkaH pU. bhadrabAhusvAmI ma.sA. | 005 | zrI yUkti prakAzasUtraM pU. padmasAgarajI gaNi ma.sA. | 006 | zrI mAnatuGgazAstram | pU. mAnatuMgavijayajI ma.sA. | 007 | aparAjitapRcchA zrI bI. bhaTTAcArya 008 zilpa smRti vAstu vidyAyAm zrI naMdalAla cunilAla somapurA 850 | 009 | zilparatnam bhAga-1 zrIkumAra ke. sabhAtsava zAstrI 322 zilparatnam bhAga-2 zrIkumAra ke. sabhAtsava zAstrI 280 prAsAdatilaka zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 162 | 012 | kAzyazilpam zrI vinAyaka gaNeza ApaTe 302 prAsAdamajarI zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 156 014 | rAjavallabha yAne zilpazAstra zrI nArAyaNa bhAratI goMsAI 352 | zilpadIpaka zrI gaMgAdharajI praNIta 120 | vAstusAra zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI dIpArNava uttarArdha zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 110 jinaprAsAda mArtaNDa zrI naMdalAla cunIlAla somapurA 498 | jaina graMthAvalI zrI jaina zvetAmbara konphransa 502 | hIrakalaza jaina jyotiSa zrI himatarAma mahAzaMkara jAnI 021 nyAyapravezaH bhAga-1 zrI AnaMdazaMkara bI. dhruva 022 | dIpArNava pUrvArdha zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 023 anekAnta jayapatAkAkhyaM bhAga-1 pU. municaMdrasUrijI ma.sA. 452 024 | anekAnta jayapatAkAkhyaM bhAga-2 zrI eca. Ara. kApaDIA 500 025 | prAkRta vyAkaraNa bhASAMtara saha zrI becaradAsa jIvarAja dozI 454 026 tattpopaplavasiMhaH | zrI jayarAzI bhaTTa, bI. bhaTTAcArya 188 | 027 | zaktivAdAdarzaH | zrI sudarzanAcArya zAstrI 214 | kSIrArNava zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 414 029 | vedhavAstu prabhAkara zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI ___192 013 010 454 226 640
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 824 288 30 | zinjaratnAkara prAsAda maMDana zrI siddhahema bRhadavRtti bRhannyAsa adhyAya-1 | zrI siddhahema bRhadvRtti bRhannyAsa adhyAya-2 zrI siddhahema bRhavRtti bRhannyAsa adhyAya-3 zrI narmadAzaMkara zAstrI | paM. bhagavAnadAsa jaina pU. lAvaNyasUrijI ma.sA. pU. bhAvasUrinI ma.sA. 520 034 (). pU. bhAvasUri ma.sA. zrI siddhahema bRhavRtti bRhannyAsa adhyAya-3 (2) 324 302 196 039. 190 040 | tilaka 202 480 228 60 044 218 036. | zrI siddhahema bRhavRtti bRhannyAsa adhyAya-5 037 vAstunighaMTu 038 | tilakamannarI bhAga-1 tilakamagnarI bhAga-2 tilakamajharI bhAga-3 sakhasandhAna mahAkAvyam saptabhaphImimAMsA nyAyAvatAra vyutpattivAda guDhArthatattvaloka sAmAnya niryukti guDhArthatattvAloka 046 saptabhInayapradIpa bAlabodhinIvivRttiH vyutpattivAda zAstrArthakalA TIkA nayopadeza bhAga-1 taraSiNIkaraNI nayopadeza bhAga-2 tarakiNItaraNI nyAyasamuccaya cAdyArthaprakAzaH dina zuddhi prakaraNa 053 bRhad dhAraNA yaMtra 05 | jyotirmahodaya pU. bhAvasUrinI ma.sA. pU. bhAvasUrina ma.sA. prabhAzaMkara oghaDabhAI somapurA pU. lAvaNyasUrijI pU. lAvaNyasUrijI pU. lAvaNyasUrijI pU. vijayaamRtasUrizvarajI pU. paM. zivAnandavijayajI satiSacaMdra vidyAbhUSaNa zrI dharmadattasUri (bacchA jhA) zrI dharmadattasUri (bacchA jhA) pU. lAvaNyasUrijI. zrIveNImAdhava zAstrI pU. lAvaNyasUrijI pU. lAvaNyasUrijI pU. lAvaNyasUrijI pU. lAvaNyasUrijI pU. darzanavijayajI pU. darzanavijayajI sa. pU. akSayavijayajI 045 190 138 296 (04) 210 274 286 216 532 113 112
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAna bhaMDAra bhASA | 218. | 164 saMyojaka - bAbulAla saremala zAha zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIzana sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, mahAvAha-04. (mo.) 8427585804 (yo) 2213 2543 (5-mela) ahoshrut.bs@gmail.com maho zrutajJAnamajtha ddhiAra - saMvata 2075 (5. 2010)- seTa naM-2 prAyaH jIrNa aprApya pustakone skena karAvIne DI.vI.DI. banAvI tenI yAdI. yA pustasI www.ahoshrut.org vebasAITa 52thI ugl stGirls sii zAze. krama pustakanuM nAma tA-TI8152-saMpaES pRSTha 055 | zrI siddhahema bRhavRtti bRhadanyAsa adhyAya-6 | pU. lAvaNyasUrijI ma.sA. 296 056 | vividha tIrtha kalpa pa. jinavijayajI ma.sA. 160 057 lAratIya Tana bhe| saMskRti sanomana pU. pUNyavijayajI ma.sA. 058 | siddhAntalakSaNagUDhArtha tattvalokaH zrI dharmadattasUri 202 059 | vyApti paJcaka vivRtti TIkA zrI dharmadattasUri jaina saMgIta rAgamALA zrI mAMgaroLa jaina saMgIta maMDaLI | 306 061 | caturviMzatIprabandha (prabaMdha koza) | zrI rasikalAla eca. kApaDIA 062 | vyutpattivAda Adarza vyAkhyayA saMpUrNa 6 adhyAya |saM zrI sudarzanAcArya 668 063 | candraprabhA hemakaumudI saM pU. meghavijayajI gaNi 516 064| viveka vilAsa saM/. | zrI dAmodara goviMdAcArya 268 065 | paJcazatI prabodha prabaMdha | pU. mRgendravijayajI ma.sA. 456 066 | sanmatitattvasopAnam | saM pU. labdhisUrijI ma.sA. 420 06764zamAtA vahI guzanuvAha gu4. pU. hemasAgarasUrijI ma.sA. 638 068 | moharAjAparAjayam saM pU. caturavijayajI ma.sA. 192 069 | kriyAkoza saM/hiM zrI mohanalAla bAMThiyA 428 070 | kAlikAcAryakathAsaMgraha saM/. | zrI aMbAlAla premacaMda 406 071 | sAmAnyanirukti caMdrakalA kalAvilAsa TIkA | saM. zrI vAmAcaraNa bhaTTAcArya 308 072 | janmasamudrajAtaka saM/hiM zrI bhagavAnadAsa jaina 128 meghamahodaya varSaprabodha saM/hiM zrI bhagavAnadAsa jaina 532 on jaina sAmudrikanAM pAMca graMtho 14. zrI himmatarAma mahAzaMkara jAnI 376 060 322 073
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ '075 374 238 194 192 254 260 | jaina citra kalpadruma bhAga-1 16 | jaina citra kalpadruma bhAga-2 77) saMgIta nATya rUpAvalI 13 bhAratanAM jaina tIrtho ane tenuM zilpa sthApatya 79 | zilpa cintAmaNi bhAga-1 080 | bRhad zilpa zAstra bhAga-1 081 bRhad zilpa zAstra bhAga-2 | bRhad zilpa zAstra bhAga-3 083. AyurvedanA anubhUta prayogo bhAga-1 kalyANa kAraka 085 | vinorana zora kathA ratna koza bhAga-1 kathA ratna koza bhAga-2 088 | hastasagnIvanama 238 260 guja. | | zrI sArAbhAI navAba guja. | zrI saYTmAruM navAva guja. | zrI vidyA saramA navIna guja. | zrI sArAmAruM navIna guja. | zrI manasubAna muvAmana guja. | zrI nannAtha maMvArama guja. | zrI nannAtha maMvArama guja. | zrI gagannAtha maMvArama guja. | . vantisAgaranI guja. | zrI vardhamAna parvanAtha zatrI saM./hiM zrI naMdalAla zarmA guja. | zrI levalAsa gIvarAna kozI guja. | zrI levalAsa navarIna lozI sa. pU. meniyanI saM. pU.vinayanI, pU. puNyavijayajI AcArya zrI vijayadarzanasUrijI 114 '084. 910 436 336 087 230 322 (089/ 114 endracaturvizatikA sammati tarka mahArNavAvatArikA 560
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra 272 240 254 282 118 466 342 362 134 70 316 224 612 307 saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.)22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. _aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2067 (I. 2011) seTa naM.-3 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| | pustaka nAma kartA / TIkAkAra bhASA saMpAdaka / prakAzaka 91 | syAdvAda ratnAkara bhAga-1 vAdidevasUrijI saM. motIlAla lAghAjI punA 92 | | syAdvAda ratnAkara bhAga-2 vAdidevasUrijI | motIlAla lAghAjI punA 93 | syAdvAda ratnAkara bhAga-3 bAdidevasUrijI | motIlAla lAghAjI punA 94 | syAdvAda ratnAkara bhAga-4 vAdidevasUrijI motIlAla lAghAjI punA syAdvAda ratnAkara bhAga-5 bAdidevasUrijI | motIlAla lAghAjI punA 96 | pavitra kalpasUtra puNyavijayajI sArAbhAI navAba 97 | samarAGgaNa sUtradhAra bhAga-1 | bhojadeva | TI. gaNapati zAstrI 98 | samarAGgaNa sUtradhAra bhAga-2 bhojadeva | TI. gaNapati zAstrI 99 | bhuvanadIpaka padmaprabhasUrijI | veMkaTeza presa 100 | gAthAsahastrI samayasuMdarajI saM. | sukhalAlajI 101 | bhAratIya prAcIna lipImAlA | gaurIzaMkara ojhA hindI | munzIrAma manohararAma 102 | zabdaratnAkara sAdhusundarajI saM. haragovindadAsa becaradAsa 103 | sabodhavANI prakAza nyAyavijayajI |sN./g / hemacaMdrAcArya jaina sabhA 104 | laghu prabaMdha saMgraha | jayaMta pI. ThAkara saM. orIenTa insTITyuTa baroDA 105 | jaina stotra saMcaya-1-2-3 mANikyasAgarasUrijI / AgamoddhAraka sabhA 106 | sanmati tarka prakaraNa bhAga-1,2,3 siddhasena divAkara sukhalAla saMghavI 107 | sanmati tarka prakaraNa bhAga-4.5 siddhasena divAkara sukhalAla saMghavI 108 | nyAyasAra - nyAyatAtparyadIpikA satiSacaMdra vidyAbhUSaNa esiyATIka sosAyaTI 109 | jaina lekha saMgraha bhAga-1 puraNacaMdra nAhara | puraNacaMdra nAhara 110 | jaina lekha saMgraha bhAga-2 puraNacaMdra nAhara saM./hi | puraNacaMdra nAhara 111 | jaina lekha saMgraha bhAga-3 puraNacaMdra nAhara saM./hi / puraNacaMdra nAhara 112 | jaina dhAtu pratimA lekha bhAga-1 kAMtivijayajI saM./hi | jinadattasUri jJAnabhaMDAra 113 | jaina pratimA lekha saMgraha daulatasiMha loDhA saM./hi | aravinda dhAmaNiyA 114 | rAdhanapura pratimA lekha saMdoha vizAlavijayajI saM./gu | yazovijayajI graMthamALA 115 | prAcina lekha saMgraha-1 vijayadharmasUrijI saM./gu | yazovijayajI graMthamALA 116 | bIkAnera jaina lekha saMgraha agaracaMda nAhaTA saM./hi nAhaTA bradharsa 117 | prAcIna jaina lekha saMgraha bhAga-1 jinavijayajI saM./hi / jaina AtmAnaMda sabhA 118 | prAcina jaina lekha saMgraha bhAga-2 jinavijayajI saM./hi | jaina AtmAnaMda sabhA 119 | gujarAtanA aitihAsika lekho-1 girajAzaMkara zAstrI saM./gu | phArbasa gujarAtI sabhA 120 | gujarAtanA aitihAsika lekho-2 girajAzaMkara zAstrI saM./gu | phArbasa gujarAtI sabhA 121 | gujarAtanA aitihAsika lekho-3 girajAzaMkara zAstrI | phArbasa gujarAtI sabhA 122 | oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. ina maMbaI sarkala-1 pI. pITarasana raoNyala eziyATIka jarnala 123 | oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. ina muMbaI sarkala-4 pI. pITarasana raoNyala eziyATIka jarnala 124 | oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. ina muMbaI sarkala-5 pI. pITarasana raoNyala eziyATIka jarnala 125 | kalekzana oNpha prAkRta enDa saMskRta inskrIpzansa pI. pITarasana | bhAvanagara ArcIoNlaoNjIkala DipA. 126 | vijayadeva mAhAtmyam jinavijayajI | jaina satya saMzodhaka saM./hi 514 454 354 337 354 372 142 336 364 218 656 122 764 404 404 540 274 414 400
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra 754 84 194 90 310 276 69 100 136 266 244 saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2068 (I. 2012) seTa naM.-4 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIsI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| krama | pustaka nAma kartA / saMpAdaka bhASA | prakAzaka 127 | mahAprabhAvika navasmaraNa sArAbhAI navAba guja. sArAbhAI navAba 128 | jaina citra kalpalatA sArAbhAI navAba guja. sArAbhAI navAba 129 | jaina dharmano prAcIna itihAsa bhAga-2 hIrAlAla haMsarAja guja. | hIrAlAla haMsarAja 130 | oparezana ina sarca opha saM. menyu. bhAga-6 pI. pITarasana aMgrejI | eziyATIka sosAyaTI 131 | jaina gaNita vicAra kuMvarajI ANaMdajI guja. | jaina dharma prasAraka sabhA 132 | daivajJa kAmadhenu (prAcina jyotiSa graMtha) zIla khaMDa saM. braja. bI. dAsa banArasa 133 | karaNa prakAzaH brahmadeva saM./aM. | sudhAkara dvivedi 134 | nyAyavizArada maho. yazovijayajI svahastalikhita kRti saMgraha | yazodevasUrijI guja. | yazobhAratI prakAzana 135 | bhaugolika koza-1 DAhyAbhAI pItAMbaradAsa guja. | gujarAta barnAkyulara sosAyaTI 136 | bhaugolika koza-2 DAhyAbhAI pItAMbaradAsa guja. | gujarAta barnAkyulara sosAyaTI 137 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-1 aMka-1, 2 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 138 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-1 aMka-3, 4 jinavijayajI hindI / jaina sAhitya saMzodhaka punA 139 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-2 aMka-1, 2 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 140 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-2 aMka-3, 4 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 141 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-3 aMka-1, 2 / jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 142 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-3 aMka-3, 4 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 143 | navapadonI AnupUrvI bhAga-1 | somavijayajI guja. zAha bAbulAla savacaMda 144 | navapadonI AnupUrvI bhAga-2 somavijayajI | zAha bAbulAla savacaMda 145 | navapadonI AnupUrvI bhAga-3 somavijayajI guja. zAha bAbulAla savacaMda 146 | bhASavati zatAnaMda mArachatA saM./hi | eca.bI. guptA enDa sansa banArasa 147 | jaina siddhAMta kaumudI (ardhamAgadhI vyAkaraNa) ratnacaMdra svAmI prA./saM. | bhairodAna seThIyA 148 | maMtrarAja guNakalpa mahodadhi jayadayAla zarmA hindI | jayadayAla zarmA 149 | phakkIkA ratnamaMjUSA-1, 2 kanakalAla ThAkUra saM. | harikRSNa nibaMdha 150 | anubhUta siddha vizAyaMtra (cha kalpa saMgraha) meghavijayajI saM./guja | mahAvIra graMthamALA 151 | sArAvali kalyANa bardhana saM. pAMDuraMga jIvAjI 152 | jyotiSa siddhAMta saMgraha vizvezvaraprasAda dvivedI saM. brIjabhUSaNadAsa banArasa 153 | jJAna pradIpikA tathA sAmudrika zAstram rAmavyAsa pAnDeya saM. | jaina siddhAMta bhavana nUtana saMkalana | A. caMdrasAgarasUrijI jJAnabhaMDAra - ujjaina hastaprata sUcIpatra hindI | zrI AzApuraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra 2 | zrI gujarAtI zve.mU. jaina saMgha-hastaprata bhaMDAra - kalakattA | hastaprata sUcIpatra hindI | zrI AzApuraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra 274 168 282 182 384 376 387 guja. 174 320 286 272 142 260 232 160 bhavana
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra | pRSTha 304 122 208 70 saMskRta 310 462 512 264 tIrtha 144 256 saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2069 (I. 2013) seTa naM.-5 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| | krama | pustaka nAma kartA/saMpAdaka viSaya bhASA saMpAdaka/prakAzaka 154 | uNAdi sUtro opha hemacaMdrAcArya | pU. hemacaMdrAcArya | vyAkaraNa | saMskRta johana kriSTe | 155 | uNAdi gaNa vivRtti / | pU. hemacaMdrAcArya vyAkaraNa saMskRta pU. manoharavijayajI 156 | prAkRta prakAza-saTIka bhAmAha vyAkaraNa prAkRta jaya kRSNadAsa guptA 157 | dravya parikSA aura dhAtu utpatti / | Thakkara pherU dhAtu saMskRta /hindI | bhaMvaralAla nAhaTA 158 | Arambhasidhdhi-saTIka pU. udayaprabhadevasUrijI jyotISa pU. jitendravijayajI 159 | khaMDaharo kA vaibhava pU. kAntIsAgarajI zIlpa | hindI bhAratIya jJAnapITha 160 | bAlabhArata pU. amaracaMdrasUrijI | kAvya saMskRta paM. zIvadatta 161 | giranAra mAhAtmya daulatacaMda paraSottamadAsa / tIrtha | saMskRta /gujarAtI | jaina patra / 162 | giranAra galpa pU. lalitavijayajI saMskRta/gujarAtI | haMsakavijaya phrI lAyabrerI 163 | praznottara sArdha zataka pU. kSamAkalyANavijayajI | prakaraNa hindI sAdhvIjI vicakSaNAzrIjI 164 | bhAratiya saMpAdana zAstra | mUlarAja jaina sAhitya hindI jaina vidyAbhavana, lAhora 165 | vibhaktyartha nirNaya giridhara jhA nyAya saMskRta caukhambA prakAzana 166 | vyoma vatI-1 zivAcArya nyAya saMskRta saMpUrNAnaMda saMskRta yunivarsiTI 167 | vyoma batI-2 zivAcArya nyAya saMskRta saMpUrNAnaMda saMskRta vidyAlaya 168 | jaina nyAyakhaMDa khAdyam upA. yazovijayajI | nyAya | saMskRta /hindI | badrInAtha zukla 169 | haritakAvyAdi nighaMTU | bhAva mitha Ayurveda saMskRta /hindI zIva zarmA 170 | yoga ciMtAmaNi-saTIka pU. harSakIrtisUrijI | saMskRta/hindI | lakSmI veMkaTeza presa 171 | vasaMtarAja zakunam pU. bhAnucandra gaNi TIkA | jyotiSa | saMskRta khemarAja kRSNadAsa 172 | mahAvidyA viDaMbanA pU. bhuvanasundarasUri TIkA | jyotiSa | saMskRta senTrala lAyabrerI 173 | jyotirnivandha zivarAja | jyotiSa | saMskRta AnaMda Azrama 174 | meghamAlA vicAra pU. vijayaprabhasUrijI | jyotiSa saMskRta/gujarAtI meghajI hIrajI 175 | muhUrta ciMtAmaNi-saTIka rAmakRta pramitAkSaya TIkA | jyotiSa saMskRta anapa mitha 176| mAnasollAsa saTIka-1 bhulAkamalla somezvara | jyotiSa saMskRta orienTa insTITyUTa 177 | mAnasollAsa saTIka-2 bhulAkamalla somezvara | jyotiSa saMskRta orienTa insTITyUTa 178 | jyotiSa sAra prAkRta bhagavAnadAsa jaina jyotiSa prAkRta/hindI | bhagavAnadAsa jaina 179 | muhUrta saMgraha aMbAlAla zarmA jyotiSa | gujarAtI | zAstrI jagannAtha parazurAma dvivedI 180 | hindu esTrolojI | pitAmbaradAsa trIbhovanadAsa | jyotiSa | gujarAtI pitAmbaradAsa TI. mahetA 75 488 | 226 365 190 480 352 596 250 391 114 238 166 368 88 356 168
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543. E-mail : ahoshrut.bs@gmail.com zAha vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-380005. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2071 (I. 2015) seTa naM.-6 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI DijiTAijhezana dvArA DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustakewww.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| / viSaya bhASA pRSTha | saMpAdaka / prakAzaka pUjya jinavijayajI saMskRta 364 222 330 156 248 504 448 444 616 632 pustaka nAma kartA TikAkAra 181 kAvyaprakAza bhAga-1 pUjya mammaTAcArya kRta 182 kAvyaprakAza bhAga-2 pUjya mammaTAcArya kRta 183 kAvyaprakAza ullAsa-2 ane3 / upA. yazovijayajI 184 | nRtyaratna koza bhAga-1 zrI kumbhakarNa nRpati 185 | nRtyaratra koza bhAga-2 zrI kumbhakarNa nRpati 186 | nRtyAdhyAya zrI azokamalajI 187 | saMgIranAkara bhAga-1 saTIka | zrI sAraMgadeva 188 | saMgIratnAkara bhAga-2 saTIka zrI sAraMgadeva 189 | saMgIratnAkara bhAga-3 saTIka zrI sAraMgadeva 190 saMgIranAkara bhAga-4 saTIka zrI sAraMgadeva 191 saMgIta makaranda saMgIta nRtya ane nATya saMbaMdhI 192 jaina graMtho zrI hIrAlAla kApaDIyA 193 | nyAyabiMdu saTIka pUjya dharmotarAcArya 194 | zIghrabodha bhAga-1 thI 5 pUjya jJAnasundarajI 195 | zIghrabodha bhAga-6 thI 10 pUjya jJAnasundarajI 196 | zIghrabodha bhAga-11 thI 15 pUjya jJAnasundarajI 197 | zIghrabodha bhAga-16 thI 20 pUjya jJAnasundarajI 198 | zIghrabodha bhAga-21 thI 25 pUjya jJAnasundarajI 199 | adhyAtmasAra saTIka pUjya gaMbhIravijayajI 200 | chandonuzAsana eca. DI. velanakara 201 | maggAnusAriyA zrI DI. esa zAha saMskRta pUjya jinavijayajI saMskRta yazobhArati jaina prakAzana samiti saMskRta zrI rasIkalAla choTAlAla saMskRta zrI rasIkalAla choTAlAla saMskRta /hindI | zrI vAcaspati gairobhA saMskRta/aMgrejI | zrI subramaNyama zAstrI saMskRta/aMgrejI | zrI subramaNyama zAstrI saMskRta/aMgrejI | zrI subramaNyama zAstrI saMskRta/aMgrejI | zrI subramaNyama zAstrI saMskRta zrI maMgeza rAmakRSNa telaMga gujarAtI mukti-kamala-jaina mohana graMthamAlA saMskRta zrI caMdrazekhara zAstrI hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA saMskRta/gujarAtI | narottamadAsa bhAnajI nArada 84 | 244 220 422 304 446 414 409 476 siMghI jaina zAstra zikSApITha 444 saMskRta saMskRta/gujarAtI | jJAtaputra bhagavAna mahAvIra TrasTa 146
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra saMyojaka - zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543. E-mail : ahoshrut.bs@gmail.com zAha vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-380005. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2072 (I. 2016) seTa naM.-7 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI DijiTAijhezana dvArA DIvIDI banAI usakI suucii| pRSTha 285 280 315 307 361 301 263 395 krama pustaka nAma 202 | AcArAMga sUtra bhAga-1 niyukti+TIkA 203 | AcArAMga sUtra bhAga-2 niyukti+TIkA 204 | AcArAMga sUtra bhAga-3 niyukti+TIkA 205 | AcArAMga sUtra bhAga-4 niyukti+TIkA 206 AcArAMga sUtra bhAga-5 niyukti+TIkA 207 | suyagaDAMga sUtra bhAga-1 saTIka 208 | suyagaDAMga sUtra bhAga-2 saTIka 209 | suyagaDAMga sUtra bhAga-3 saTIka 210 | suyagaDAMga sUtra bhAga-4 saTIka 211 | suyagaDAMga sUtra bhAga-5 saTIka 212 | rAyapaseNiya sUtra 213 | prAcIna tIrthamALA bhAga-1 214 | dhAtu pArAyaNam 215 | siddhahema zabdAnuzAsana laghuvRtti bhAga-1 216 | siddhahema zabdAnuzAsana laghuvRtti bhAga-2 217 | siddhahema zabdAnuzAsana laghuvRtti bhAga-3 218 | tArkika rakSA sAra saMgraha bAdArtha saMgraha bhAga-1 (sphoTa tattva nirUpaNa, sphoTa candrikA, 219 pratipAdika saMjJAvAda, vAkyavAda, vAkyadIpikA) vAdArtha saMgraha bhAga-2 (SaTkAraka vivecana, kAraka vAdArtha, 220 samAsavAdArtha, vakAravAdArtha) | bAdArtha saMgraha bhAga-3 (vAdasudhAkara, laghuvibhaktyartha nirNaya, 221 __ zAbdabodhaprakAzikA) 222 | bAdArtha saMgraha bhAga-4 (AkhyAta zaktivAda chaH TIkA) kartA / TikAkAra bhASA saMpAdaka/prakAzaka thI zIlaMkAcArya | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | | gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI malayagiri / gujarAtI | zrI becaradAsa dozI A.zrI dharmasUri | saM./gujarAtI | zrI yazovijayajI graMthamALA zrI hemacaMdrAcArya | saMskRta | A. zrI municaMdrasUri zrI hemacaMdrAcArya | saM./gujarAtI | zrI becaradAsa dozI zrI hemacaMdrAcArya | saM./gujarAtI | zrI becaradAsa dozI zrI hemacaMdrAcArya | saM./gujarAtI zrI becaradAsa dozI A. zrI baradarAja saMskRta rAjakIya saMskRta pustakAlaya vividha kartA mahAdeva zarmA 386 351 260 272 530 648 510 560 427 saMskRta 88 vividha kartA / saMskRta | mahAdeva zarmA 78 vividha kartA saMskRta mahAdeva zarmA 112 raghunAtha ziromaNi | saMskRta mahAdeva zarmA 228
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ caukhambA-saMskRta-granthamAlA ! (granthasaMkhyA 12) vibhaktArthanirNayaH / / nyAyAnusAriprathamAdisaptavibhaktivistRtavicArarUpaH / naiyAyikAgraNImahAmahopAdhyAyajhopAkhyaH 110. __zrIgiridharopAdhyAyaviracitaH / ........ AmrewariciswwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwULa * tarkatIrthanyAyaratnazrIjIvanAthamizreNa parizodhitaH indrasAgara kAzyAm vidyAvilAsanAmni yantrAlaye zrIyuta vAvU . haridAsaguptena mudrayitvA prakAzitaH / san 1902 IsvI vaikramasaMvat 1958 zubham / Aho! Shrutgyanam
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ Aho! Shrutgyanam
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhuumikaa| viditamastvetatkhalu sarveSAmevAtrabhavatAM kArakArthAnadhijigamiSUNAM vyutpitsatAM ca tatra, tatrApi nyAyadhoraNIpariSkRtamanasA prekSAvatAM sNmdaavhkaarym| ___yatkila jAgarUkeSvapi prathamAdinikhilavibhaktivyutpAdanaca yogyatAkeSu naiyAyikamatAnusAriSu vyutpattivAdazabdazaktiprakAzikApavAkyaratnAkarazabdArtharatnAdiSu bahuSu nibandheSu yathA'yaM mudrayitvA prakAzanAyopakrAntaH purAtano'pyadhunaiva prakAzanAnnavyatAmiva dadhAno'nvarthAmAkhyAM bibhrada vibhaktyarthanirNayanAmA natidurUhatayA, vistRtatayA, paripUrNapratipAdyaviSayatayA, paroktinirAkRtisadyuktyAdigarbhitatayA cedAnIntanapracArazAlIdRzagranthApekSayA 5vazyaM khakIyaviSayabubhutsujanamAnasebhyo 'dhikaM rociSyate nibandho na tathA nibandhAntaram iti saMbhAvyate / atra ca krameNa prathamAdisaptaviMbhaktivicAro bhagavatpANinikRtasuvibhaktividhAyakasUtravivaraNavyAjAnnyAyamatamanurundhAnena granthaka; vihitaH / asya praNetA mithilAdezIyo magarolIgrAmavAstavyaH phaNadahakulajanmA jhopAkhyo giridharopAdhyAyaH / ayaM ca mahopAdhyAyavAgIzazarmato jayantIdevyA'lambhi, padavAkyaratnAkarAmRtodayAdivividhanibandhanibandhurazeSazAstrAmbudhipAradRzvanaH zrInagaranRpAlaphatehasAguroH khakIyapaitRvyabhrAtuH zrIgokulanAthopAdhyAyAtU samadhigatavidyazca sNpnnH| gokulanAthopAdhyAyaH paJcadazAdhikaSoDazazatatamazakAbde mithilAmabhUSayaditi tadIyagranthAdito nizcIyate'to'rthAttacchiSyasyAsya granthakarsarapi tatsamakAlateti nirvicikitsam / tacchiSyatA tu khayamevAnena vibhaktyarthanirNaye tatra tatra " iti padadvAkyaratnAkare'smadUgurucaraNA" ityAdilekhena prkaashitaa| pavAkyaratnAkarasya gokulanAthopAdhyAyakartRtve ca tatkRtagranthAntimalekha eva prAmANyapadavImadhirohati / asya ca vibhaktyarthanirNayasyaikameva pustakamadhigataM tadevAzritya zrIyutabAbUharidAsaguptavikSaptyanurodhAdetadgrantharatnaM saM. C Aho ! Shrutgyanama
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ zodhya tadIyavidyAvilAsanAmake yantrAlaye prAcIkazam / etadgranthakartRsamayAdyavadhAraNe mAmakaH zramastu darabhaGgAbhUpAzritamahAmahopAdhyAyacitradharamitraiH khayameva tatsUcayitvA parihata iti bhRzametadIyopakAraM kalayAmi, asya ca kRte'pi zramapurassare zodhane zarIrimAtrasAdhAraNabhrAntyAdijanitaM doSaM saujanyadhurINaiH sAraspRhayAlabhiH parizIlitamarAlacAturIkai vipazcidvarairupekSyamANamAzAsAnaH, sakalAdhyetradhyApakAdisaukaryametadgranthAtsaMbhAvayan nibandhurapi tAdRzabudhaikajanavedanIyazramasAphalyamadhunaivAvadhArayan zodhanaprakAzanAdInAM cApi guNihakpathagAmitayaiva sArthakatAM manyamAno guNijanAvibhUtimevaitadvyApArAtprIyamANaH paramezvaro viddhAtviti kaamyte| . 1959 varSAnte } . tarkatIrthanyAyaratnopAdhikaH zrIjIvanAthamiznaH shubhm| Aho! Shrutgyanam
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhipatram / mmsvvv pR0 paM0 azuddham 38 yatkicidU 3 23 anavacchadakatva 1 rUpAntarasya / 5 rambhasaMgaccha 20 vacchinatvaM 14 nvayenAmArtha 24 tirthasya 84 syatItyAdI 21 yogitbenA 24 tadUbAraNa 25 khArthakasav . 7 karaNatvenA'vyA 19 dvitIyAthatA . 20 mavachinnA 18 dvAnutpatyAnvaya 19 unyaratvasyai / 6 nibhAdizakala 9 svArthaprasidhyA 30 6 bahuja ghaTita 30 16 vizeSaNayA .. 32 23 nAgakAlayo / 34 17 tAvacchadaka 39 3 pravazanIya 39 9 dhikaraNya 47 14 pAtpartha . 48 24 vacanAbahuza 51 10 siAdhyapunarvasU zuddham yatkicid anavacchedakatva rUpAntarasya rambhaHsaMgaccha vacchinnatvaM nvaye nAmArtha tirthasya syatItyAdau yogittvenA tadvAraNa khArthakasub karaNatve nA'vyA dvitIyArthatA. mavacchinnA dvAnutpattyAnvaya Ganyataratvasyai nibhAdisakala khArthAprasidhyA bahughaTita vizeSaNatayA nAgatakAlayo tAvacchedaka, pravezanIya dhikaraNya tAtparya vacanAdU vahuzaH sidhyapunarvasU Aho I Shrutavanam
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 10 sabodhanam 55 12 mamupapannam 56 1 sambodhasya 61 10 cchabdasyanyatrA 71 12 kriya sambodhanam manupapannam sambodhyasya cchandasyAnyatA kriyA nupapa yati phalavya viyoga iyAM saMsarga dhikaraNa pArasyA rakyaM / 71 22. papa 10 pyati 11 phavya 23 viroga 3 iyaM 77 12 sasarga 78 15 dhikara 79 3 pArAsyA 80 11 rekyaM 81 22 dheyava0 17 pavatyapi 22 karmaNAM karmatA 10 pratayo 13 ramatyA 84 19 kartRvaM 15 myAda 1 ditI 11 prakRtyArthA 13 yAcchinna 17 ditI 7 syaiva 8 mamave 8810 tatrabodha 88 25 yatano .. dheyatva pacatyapi karmaNAM zarANAM karmatA pratiyo namatyA kartRtvaM . myAdi dvitI prakRtyarthA / yAvacchinna dvitI sthaiva . samave naJA bodha yatazcaitro syando 91 4 dati diti Aho! Shrutgyanam
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhatvAtU . 93 5 dhavAtU 93 6 niSadha 93 . 24 mallA 94 13 yena 95 23 miyatra niSedha. mallo tmyena mityatra kA pra bhedasya khyArtha kaNThaH bhi yo 97 10 bhesya 99 18 khyAtartha 102 6 kaNTaH 102 17 mi 102 19 ya 103 17 vo 109 24 krivA 113 20 nAyA 114 10 vizeSa 114 17 khyAvA 118 21 patayA 123 2 tyatti 115 13 kriyA nA 1238 jJAnakharUpa kriyA nAmA niveza khyAtavA SayatayA spatti kriyA yasya kriyA nA zAnakharUpakriyAprayojyatvAbhAvAt kriyate ghaTaH khayameghetyatra tutipratyayArthasyotpateH kRtisvarUpakriyA tpatti paJca payo / tvamarthaH ityA viSayata patti vyApArA 127 2 tyatti 138 24 paJja 139 13 payA 142 3 tvarthaH 142 7 iyA jANAra 142 18 viSata 143 12 patta 14412 vyArA Aho Shontavanam
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ khalpa cidA no taNDulA tAdRza 145 18 khalya 146 20 bhidA 147 10 to 150 2 taNDalAM . 150 15 tAdaza 151 17 yaj 157 11 dogdhA 159 20 tvAta 163 3 yAttA rAyantA 168 8 tyadha 183 23 phalavA 186 25 pArtha 184 2 vAka 184 8 dvitIyayozca dvayaM paj dogdhI tvAtU yAntA NyantA tyadha phalAvA yArtha vAcaka dvitIyayozca paratvAnvayisamavetatvamavadhizca dvayaM panthaM tathA devaMde jJApha , sUtre sUtraM 186.17 pantha 187 11 tatha 187 16 devade 187 25 zAphA 188 2 sUtra 188 4 sUtra 189 19 NecA 190 18 vdana 190 25 kAyAM 191 23 vacchedaka 192 10 mAmA 196 12 pratidhAta 186 14 dIpyate rartha 204 17 dvitIyavA 211 21 prakatyA 212 1 dveNaiH NecchAcA bdena kAM ghacchedakatA'vacchedaka mAnA pratighAta dIpyaterartha dvitIyAvA prakRtyA - droNaiH . Aho! Shrutgyanam
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAdinA matubarthatA darzita 212 5 mAdinA 212 9 matuvarthatA 218 7 dazita 221.8 pattyAmaha 222 18 cchedakasavandhA 222 21 vizaSyatayA 222 21 vizaSaNatayA 222 22 cAdhayatva 223. 5. kanyAbhinna : 223 12 vizeSye'vAdhe 224 24 sahArthaH evaM 224 24 divasavRttervA 2251 stadvataH 228 22 kAlikatvavize 231 25 nigamakAle 2328 vidhayAya'stena 237 24 yatra dvitIyAM 243 12 yuktapradhAne 243 25 cAzuprayoja 249 2 kAryabhAva 253 6 vyAvRttaH pratIte 253 24 bhAvadyAvarta 260 15 dhamapadaM 263 5 padesya, 266 18 pratiyogitA 268. 4 tRtiiyaath| 268 14 karmatiDyogAta 271 2 kAmanayA gavi patnyA saha cchedakasaMbandhA vizeSpatayA vizeSaNatayA cAdheyatva kanyA'bhinna vizeSye bodha sahArthaH samAnakAlikatvaM sahArthe kAlikaM vizeSaNatayA daizikaM vizeSyatayA dIrghatvamanveti zvAsaNDA ityasya daNDasahazA:zvAsA ityarthaH evaM divasavRtternizAvRttevI stadvantaH kAlikatve vizeSa nirgamakAle vidhayA'rthastena yatra tu paya iti dvitIyA sahayukta pradhAne cAkSuSaprayojakAryAbhAva vyAvRtteH pratIte bhAvavadyAvarta dhUmapadaM padasya pratiyogitA tRtIyArtha karmatiyogAta kAmanayA dIyamAnAyAM gAva . Aho! Shrutgyanam
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 1 tvatrAhanyamAnaH 275 17 saMbhavevA 279 12 hutistiSThatiH 20 1 bhAve vA phale 280 20 tatrecchAyAMutkarSa 281 (4) 1 nirUpitAvacchedakatAyAH pratiyogitvenasamvandhenacA 289 6 dheyatvaM vA bhAryAkarma 290 18 prayogAnupapateH 312 19 sambandhasya ghaTake 322 9 patrAtpatapita 323 2 zrAntAH racanA 325 15 bandhasya pratiyogi * 339 11 prayojakonizcayastvarthAkartavyatvapra 352 23 jJAnasyacaraNA 354 19 vayovAdhyaH 354 12 zeSeSaSThayava 354 15 nvayabAdhaH 354 18 papattaH tyagA 354 20 yavebhyA 355 22 zabdanA 360 1 trINi pitRta 360 2 maMjAnaH iti 363 9 darzitaH prabhavatyartha 363 12 nasyacAkSuSasyavA tyatrAhanyamAnaH saMbhavena nhuvistiSThatiH bhAve jJAnasAmAnyaviSayatvA bhAve vA phale tatrecchAyAM caturthyarthe utkarSa ... 800 dheyatvaM vA bhAryAvizeSitamanviti bhAryAkarma prayoge caturthIprayogAnupapateH sambandhasya saMyogasamavAyasvarUpasya ghaTake patrAtpatati pataGge zrAntAH saMsargaracanA bandhena patrAntaraniSTha bhedasyApi patane sattvAt vRttyaniyAmakasaMbandhasya pratiyogi prayojako nizcayAbhAva iti vAkyArthaH nizcayastvarthAtkartavyatvapra jJAnamandhasya caraNa nvayo bodhyaH zeSe SaSThayeva nvayabodhaH papattiH tyAgA yavebhyo zabdenA trINi mAtRtaH trINi pitRtaH bhajAnaH pitRta iti darzitaH prakAzaH prabhavatyarthaH znasya laukikasya cAkSuSasyapratyakSasya vA Aho ! Shrutgyanam
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 9 zAdezyasyavAabhAva 379 22 bhedasyAprasiddhAvapi 402 1 traprAti 4061 pratiyogika 406 25 ThatvaM 4086 nirUpakatvA 408 20 dhAtvatha 409 23 naMdIkUlAni 418 3 candramasaH 421 17 pakkapUrvI vedA sAdezyasyasaMyogasya vA abhAvazca bhedasyA'vyAvartakatvepi tadva sAmAnyAbhedasya prasiddhAvapi tra vibhaktyarthAdheyatvadvAraivAnvayaH yatra tunAnvayastatra prAti pratiyogitAka rUpyatvaM nirUpakakhAmitvA dhAtvartha nadI kUlAni candramaH pakkapUrvI sUpAn adhItapUrvI vedAn miti kRtapUrvIkaTamityatra kRta pramANatvasya karnu kaTa vArANasI 'tasyati vATTaindhana tvazabdena titvasya' nti 429 damiti kRta 42717 pramANa vasya 427 25 tarka 429 7 kaTa 4298 vArANAsI 43120 tasyati 44111 vArdandhana 446 14 svazadena 451 10 tivasya 45418 ntiDa 454 19 ratA karaNata 459 12 bhadasya 459 13 rAtara 45924 tvAtUnaca 461 9 pattaH 467 24 tve'bhyu 4696 tAdi 469 24 narANAM madhye rayA karaNatA bhedasyarottara tvAt na yuktametad naca patteH tvAbhyu tyAdi narANAM madhye kSatriyaH zUra ityAdI madhye saptamI 475 5 paJcamI
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ano ! Shnutyanar
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ vissysuucii| pU0 paM0 4 granthArambhaH 11 vibhaktyarthadvaividhyama 12 kArakatvAnugamapUrvapakSaH 23 kArakatvAnugamapariSkAraH 3 kArakalakSaNapadakRtyam 20 9 vibhaktitvAnugamapUrvapakSaH 22 23 vibhaktilakSaNam 5 pratyayatvAnugamapUrvakSaH 26 8 pratyayalakSaNasiddhAntaH 15 pratyayalakSaNapadakRtyam 31 4 tipratyayazaktyAdivicAraH 34 1 subarthanirUpaNArambhaH 2 prAtipadikArthetisUtrArtha: 37 19 uktasUtrArthe padvAkyaratnAkarakRnmatam 11 22 bhAvAkhyAtasthalIyabahuvacane phaNibhASyakRnmatam 547 saMbodhanetaraprathamA'rthavicArasamAptiH . " 9 saMbodhanaprathamA'rthArambhaH "10 saMbodhane cetisUtrArthaH 56 24 atraiva padavAkyaratnAkarakRnmatama 587 saMbodhanaprathamA'rthaH 63 23 dArzanikarItito'cetanasaMbodhyatvAsaMgatinirAkaraNam 644 AlaMkArikagItatastannirAkRtiH 15 vArtikakUnmatena vAkyalakSaNam 67 14 mahAbhASyamatena tallakSaNam 17. padavAkyapramANavidAM nayairdhAtvarthatiGantArthaprathamAntArtha prAdhAnyabodhanam 683 saMbodhanaprathamA'rthavicArasamAptiH.. 69 2 dvitIyArthArambhaH / " 9 karturIpsitetisUtrArthaH: 138 1 tathAyuktamitisUtrArthaH " 12 akathitaM cetisUtrArthaH 153 21 akarmakadhAtubhiritivArtikArthaH 155 4 gatibuddhiritisUtrArthaH . Aho ! Shrutgyanam
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 25 jalpatizrugrahetivArtikArthaH 168 21 dRzezcetivArtikArthaH 169 25 abhivAdihazoritivArtikArthaH 17124 hakroritisUtrArthaH 173 19 nIvahyoritivArttikArthaH " 22 vaheraniyantRkartRkotivArtikArthaH 174 2 AdikhAdyoritivArtikArthaH .6 bhanerahiMsetivArtikArthaH / " 15 zabdAyateritivArtikArthaH " 18 adhizIGitisUtrArthaH / 175 6 abhinivizazcetisUtrArthaH 176 7 upAnvetisUtrArthaH " 12 abhuktyarthetivArtikArthaH 177 1 krudruhorupetisUtrArthaH " 11 kArakadvitIyA'rthavicArasamApti " 13 kAraketaradvitIyA'rthArambhaH 180 18 ubhasarvatasorityasyArthaH 183 9 abhita ityasyArthaH / 184 5 antarAntareNetisUtrArthaH 185 10 anurlakSaNa itisUtrArthaH . 11 karmapravacanIyayukta itisUtrArthaH " 19 tRtIyA'rtha itisUtrArthaH " 22 hIna itisUtrArtha:" ". 25 upo'dhike cetisUtrArtha: 186 5 lakSaNetthamitisUtrArthaH .... 187 16 abhirabhAga itisUtrArthaH " 23 adhiparI itisUtrArthaH 1884 suH pUjetisUtrArthaH "7 atiratItisUtrArthaH " 24 apiH padetisUtrArthaH 191 4 kAlAdhvanoritisUtrArthaH 193 3 kAraketaradvitIyA'rthavicArasamAtie 194 1 tRtIyA'rthavicArArambhaH " 6 kartRkaraNayoritisUtrArthaH Aho I Shrutgyanais
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 153 14 svatantraH kataitisUtrArthaH 200 13 sAdhakatamamitisUtrArthaH 203 8 divaH karma cautisUtrArthaH 204 17 saMjJo'nyataretisUtrArthaH 205 11 tRtIyA ca hozchandasItisUtrArthaH " 18 aziSTavyavahAra itivArtikArthaH 206 9 apavarga itisUtrArthaH / 207 14 kArakatRtIyA'rthavicArasamAptiH " 16 akArakatRtIyA'rthavicArArambhaH " 18 prakRtyAdizya itivArtikArthaH 220 14 sahayukta pretisUtrArthaH / 243 16 yenAGgetisUtrArthaH 250 15 itthaMbhUtetisUtrArthaH 260 6 hetAvitisUtrArthaH 263 11 SaSThI hetvitisUtrArthaH " 25 sarvanAsnastRtIyA cetisUtrArthaH 264 18 nimittetivArtikArthaH "25 prasitetisUtvArthaH 265 12 nakSatre cetisUtrArtha: 266 11 tulyArtharitisUtrArthaH 268 20 tRtIyAvicArasamAptiH 269 2 caturthIvicArArambhaH 7 caturthI saMpradAna itisUtrArtha: " 10 karmaNA yamabhItisUtrArthaH / 4315 kriyAgrahaNamitivArtikArthaH 27810 rucyarthetisUtrArthaH 279 12 zlAghanhuGitisUtrArthaH 283 14 dhAreruttamatisUtrArthaH 285 3 spRhoritisUtrArthaH 287 8 krudhaduherpAtisUtrArthaH 291 17 rAdhIkSyoritisUtrArthaH 292 23 pratyAjhyAmitisUtrArthaH 295 25 anupratIptisUtrArthaH / 297 14 parikrayaNa itisUtrArthaH Aho! Shrutgyanam
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 299 14 karmaNaH karaNasaMkSetivArttikArthaH 300 13 gatyarthakarmaNItisUtrArthaH 301 8 kriyArthopapadasyetisUtrArthaH 302 20. tumarthAccetisUtrArthaH 304 15 manyakarmetisUtrArthaH 307 5. kArakacaturthIvicArasamAptiH 7 akArakacaturthIvicArArambhaH ". 9 tAdarthya itivArtikArthaH 308 6 kvipi saMpativArtikArthaH 309 2 utpAtenetivArtikArthaH " 17 hitayoge cetivArtikArthaH 310 5 caturthI cAziSyetisUtrArthaH " 9 namaHkhastItisUtrArthaH 318 8 caturthI vicArasamAptiH 319 2 paJcamIvibhaktivicArArambhaH " 7 apAdAne paJcetisUtrAthaH " 12 dhruvamapotasUtrArthaH 337 17 jugupsAvirAmetivArttikArtha: 339 18 bhItisUtrArthaH 345 24 parAjeritisUtrArthaH 347 17 vAraNArthetisUtrArthaH 355 8 antardhAvitisUtrArthaH 357 5. AkhyAtopetisUtnArthaH 359 6 janika ritisUtrArthaH 361 25 bhuva itisUtrArthaH 364 25 karaNe cetisUtrArthaH 365 14 lyablopa itivArttikArthaH 366 14 kArakapaJcamIvicArasamAptiH " 16 akArakapaJcamIvicArArambhaH " 19 yatazcAdhvetivArtikArthaH 368 14 anyArAdItisUtrArthaH / 376 25 ) apparI itisUtrArthaH . 377 3 AGmaryAdetisUtrArthaH " 10 paJcamyapetisUtrArthaH kA Ano Shrutgyanan
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 387 25 pratiH pratItisUtrArthaH 388 3 pratinidhItisUtrArthaH 389 20 akartetisUtrArthaH 390 9 vibhASA guNa itisUtrArthaH 399 16 pRthagiti sUtrArthaH 401 3 dUrAntikArthairitisUtrArthaH 14 dUrAntikArthebhya iti sUtrArthaH 402 5 paJcamI vibhakta itisUtrArthaH 404 24 akArakapaJcamIvicArasamAptiH 405 2 SaSThIvibhaktivicArArambhaH 39 55 7 SaSThI zeSa itisUtrArthaH 407: 2 jJo'videtisUtrArthaH 55 408 18 adhIgetisUtrArthaH 9 kRJaH pratItisUtrArthaH 409 14 rujArthetisUtrArthaH 410 2 ajvarItivArttikArthaH 55 8 AziSi nAtha itisUtrArthaH 17 jAsinipretisUtrArthaH 411 7 vyavahRpaNoritisUtrArthaH, 59 (5) 412 4 kRtvo'rtheti sUtrArthaH 416 3 divastadetisUtrArthaH 55 12 vibhASopetisUtrArthaH 20 dvitIyA brAhmaNaiti sUtrArthaH " 417 4 preSyabruvArItisUtrArthaH 24 caturthyartha itisUtrArthaH 27 418 9 yajezcetisUtrArthaH 39 20 karttRkarmetisUtrArthaH 425 18 ubhayaprAptAvitisUtrArthaH 426 5 akakArayoritivArttikArthaH 427 12 tasya cetisUtrArthaH 428 5 adhikaraNetisUtrArthaH 39 16 na loketi sUtrArthaH 429 10 kameraniSedha itivArttikArthaH 430 1 dviSaH zetivArttikArthaH Aho ! Shrutgyanam
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ " 7 akenoritisUtrArthaH . 432 8 kRtyAnAmitisUtrArthaH " 19 guNakarmaNItivArtikArthaH / ... " 21 kArakaSaSTIvicArasamAptiH 433 1 akArakaSaSThIvicArArambhaH " 8 caturthI cetisUtrArthaH " 24 SaSThyarthe caturthItivArtikArthaH 434 5 SaSThyatasetisUtrArthaH " 20 .enapetisUtrArthaH 435 5 SaSThIvicArasamAptiH 436 2 saptamIvibhaktivicArArambha " 7 saptamyadhItisUtrArthaH " 12 AdhAro'dhItisUtrArthaH 439 17 ktasyenitivArtikArthaH 440 4 kArakasaptamIvicArasamAptiH " 6 akArakasaptamIvicArArambha 447 10 sAdhvasAdhvitivArttikArthaH " 22 arhANAmitivArtikArthaH 448 21 nimittAditivArtikArthaH 450 23 yasya ca bhAvanetisUtrArthaH 455 1 SaSThI cAnetisUtrArthaH / 456 9 svAmIzvaretisUtrArtha .. 457 10 AyuktetisUtrArthaH 458 2 yatazcetisUtrArthaH 470 11 sAdhunipuNetisUtrArtha: 471 12 apratyetivArttikArthaH " 17 saptamIpaJcamyAvitisUtnArthaH 475 2 adhirItisUtrArthaH " 6 yasmAdadhikamitisUtrArthaH 476 7 vibhASA kRtrItisUtrArthaH 477 12 akArakasaptamIvicArasamAptiH " 15 granthasamAptiH 16 granthakRtpitrAdyullekhaH . iti / zubham / .. o! Shtutgyanara
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvanIkurUkuMbhAra 2sana534AnA AMAEne senile ATTA S vibhaktayarthanirNayaH / ka kramAMka MC zrIgaNezAya na ma bahuvidharUpaparigrahajagadabhinATanamihAkAin / svayamapi naTati sukutuko yastasmai zaMbhavastu nmH||1|| dhruvo'pAye kameMhitaphalahitaH sAdhakatamaH sadAdhAro'bhauSTaH paraphalakabhAvena jagatAm // svatantraH kartAsi mphuTavalayazeSaH prathamayA suliGgakhyAtastvaM vizadaya vibhaktI giriza tA: // 2 // iha khalu sarveSAM vibhaktyarthAnAM bhagavatyanvaya iti vibhaktyartho nirUpyate / tatra kArakAkArakabhedAtma dvedhA / nanu kArakatvasthAnugatatvAbhAvena na tena rUpeNa vibhatyarthatA kArakANAM prAtikhikarUpeNa tadarthatve dvedhA vibhAgo 'nupapannaH / na ca kriyAnvayitvarUpaM kArakatva nAnanugatamiti vAcyam / kumArya iva kAntasya trasyanti sTahayanti cetyAdI SaSyarthazeSasyApi kriyAnvayitvAttavAtivyApteH / na ca SaTyarthabhinnalamapi vizeSaNamiti vAcyam / tathA sati taNDulasya poka ityAdau SayarthasyAkArakatvApatteH / atha kartRkarmaNoH kRtIti sUtnavihitaSayAH kArakArthakatvena taNDulasya pAka ityAdau SaSyarthasya kAra paM.zrI caMdrasAgarajI gnnivr| Aho ! Shrutgyanam
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArakasAmAnya villAraH katve'pi nAvyAptiH kRtAnyaSaSyarthabhinnatve mati kriyA: nvayitvasvarUpasya kArakatvasya kArakalakSaNatvenAbhyupagamAddarzitaSayAH kRAktatvena tadarthasya niruktakArakatvAnapAyAditi cenna / surANAM pAtAsAvityAdau - tatheSaSaSThayA arthe 'tivyAptestatra niruktakArakatvasya satvAt / na ca dhAtvarthetarAnvayAyogyatvamastu vizeSaNaM tathA ca zeSaSaSThArthasya dhAtvarthetarasmin rAjaH puruSa ityAdau puruSAdAvanvayAnAtivyAptiriti vAcyam / evaM sati hitIyAdyarthakArake'vyApteH / daNDaM dadhAtItyAdau yAdRzo'dhikaraNAdiditauyArtho dhAraNAnvayI tAdRzasyaivAdhikaraNAdehitIyArthasyAnudaNDaM jAtirityAdau jAtyanva yaat| kiJca dhAtvarthetarAnvayAyogyatvaM dhAtvarthatarAnvayayogyatvamavijJAya dugrahaM tacca kArakAnyatvameva tathA satyanyonyAzrayaH syAt tAdRzAnvayAyogyatvasvarUpakArakatvajJAnasya tAdRzAnvayayogyatvarUpakArakAnyatvajJAnasya ca parasparAdhaunatvAt / etena dhAtvarthAnvayAyogyatvaM zeSatvaM zeSabhinnatvaM kArakatvamityapi parAstam / dhAtvarthAnvayAyogyatvasya kArakatvasvarUpAgrahe durgraha tvenAnyonyAzrayaprasaGgAt / kiM ca zeSatvamapi nedRzaM bhavati mama pratibhAti kAntasya trasyatItyAdau zeSasya dhAtvarthAnvayitvAt / etena dhAtvaryAnvitabarthatvaM kArakatvaM vibhaktyarthasya vibhaktyarthadvAraka kriyAnvayitvaM kArakatvaM vibhakti prakRtyarthasyetyapi parAstam / dArzataSaSThayA arthe prakRtyarthaM caativyaaptH| yattvapodAnAdyanyatamatvaM kArakatvaM nAta: kApyavyAsyativyAptau iti tanna apAdAnatvAderapi kvacitSaSThArthatvAt / kiM cApAdAnatvAdikamapi naikaM dhruvatvAsoDhatvAdibhedena bahuvidhatvAt iti Aho ! Shtutgyanar
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktavarthanirNaye kathamuktAnyatamatvaM kArakatvamiti / na ca dhUvAdyanyatamatvenApAdAnAdiM nirucya tAvadanyatamatvaM kArakatvaM nirvAcyamiti vAcyam / katipayApAdAnAdikaM jAnatAM sakalApAdAnAdikamajAnatAM dhravAdI kArakattvagrahAnApateH / pratiyogitjJAnaM vinA yAvadapAdAnAdibhedasyaiva durgahatvena tadanyatamatvasya nitarAM durga hatvAt / na ca tAvadapAdAnAdittigaganAbhAvAdivyaktirevAnyatamatvaM tasya yatkiMcidapAdAnAdigrahe'pi grahasaMbhavAditi vAcyam / gaganAbhAvAdivyatestAvadapAdAnAdittitvavaiziSTyotaubaujAbhAvAt sarveSAmeva kadA citta citkArakatvena tAvahuttigaganAbhAvAderavyAvartakatvAt vyAghrAdibhetItyAdau yAdRzasya hetutvAderapAdAnatvaM tAdRzahetutvAdervyAghrasya bhayamityAdau SaSThArthatvAt / etena tAvadanyatamatvaM kArakapadapravRttinimittamiti kArakapadavAcyatvameva kArakatvamiti nirastam tAvadanyatamatvasya nirvahanAsahatvAditi cet / ucyate / nAmArthAnvayaprayojakatAnavacchedakIbhUtakriyAnvayitAvacchedakadharmavatve sati padontarAsamabhivyAhRtamubarthatvaM kArakatvaM kAntasya basyataulyAdau SaSThayartha vAraNAya bhUtAntaM dharmavizeSaNam / na ca nAmArthAnvayAprayojakatvameva taddAraNArthamastu kimanavacchedakatvavivacayeti vAcyam vyAdhAvibhetItyAdau hetutAdeH kArakasyAvyApanAt vyAghrasya bhayamityAdau nAmArthAnvayivAt anavacchedakatvavivakSaNe tu tAdRzasya hetutAtvAdeH satvAnnAvyAptiH tAvatApi darzita SaSThavarthe 'tivyAptiH tatva hetutAdeH saMbandhatvena rUpeNAnvayAt saMbandhatvasya nirutAnavacchedakatvavirahe'pi tAdRzasya rUpAntarasya satvA - Aho! Shrutgyanam
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAraka sAmAnyavicAraH / divyavacchedakAntaM vizeSaNaM tena bhayahetutAtvAde rUpAntaH rasya prakRte kriyAnvayitAnavacchedakatvAt zeSatvena bhayahetutAdeH kArakasyAnvaye'pi hetutAtvAdinA nanvayAt ata eva kartRtvAdikArakasya kadantAyeM karTa tvatvAdinA 'nvayArthaM karTa karmaNoH kRtItyAdiSTathaksUcArambhasaMgacchate anyathA zeSatvena kArakasya sarvasyAnvayasaMbhave pRthaka sUtra praNayanasya vaiyarthyApatteH zeSatvaM tu saMbandhatvaM sapratiyogitvaM vetyanyadetadityAdikaM SaSThIvivaraNe vyakaubhaviSyati karmAdipadopAttAnAM karmAdInAM kArakatvavAraNAya subarthatvamuktam tatrApi daNDaM dadhAtItyAdau daNDavRttitvAdisvarUpa karmatvasyAnudaNDaM jAtirityAdau nAmArthanA tAvanvayAt karmakAra ke 'vyAptiH syAttaddAraNAya padAntarAsamabhivyAhRtatvaM supo vizeSaNam darzitakarmatvAmArthAnvaye karmapravacanIyAnvAdipadasamabhivyAhArasya tatra satvAt anyathA daNDaM jAtirityAdAvapi tAhazAnvayabodhaprasaGgAt / nanvevamapi gehe pacatItyAdau gehavRttitvasya pAkAnvayitvena kArakatvaM tasya gehe ghaTa dUtyAdI ghaTAdinAmArthe 'nvayAnniruktakArakattvavirahAtsa | kArake'vyAptiH / na ca kartR karmAnyatara ghaTitapara parAsaMsargAvacchinnaSTattitvasyaiva saptamyarthatayA kArakatvaM tAdRttitvasya nAmArthe'nvayAsaMbhavAt kathamavyAptiriti vAthyam saptamyadhikaraNe ceti sUtreNA''dheyatva sAmAnyasyaiva saptamyarthatvana pratipAdanAddarzitaparaMparAghaTitadRttitvasya saptamyarthatva ena pratipAdane gehe ghaTa ityAdAvAdheyatvasAmAnyasyAnAnuzAsanikatvApatteriti ced / maivam / darzitasUtreNAdheyatva sAmAnyasya darzitaparaMparA saMsargAva anag
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye cchinnAdheyatvasya ca dvayoryoga vibhAgena saptamyarthatvapratipAdanAt | yahA yAdRzasaMsargeNa kriyAyAmanvaya stAdRzasaMsauva nAmArthe 'nvayo vivakSitaH evamAdheyatvasAmAnyasya saptamyarthatvo 'pi na catistasya darzitaparamparAdhaTitAdheyatvauyasvarUpasambandhena kriyAyAmantrayAt nAmArthe tu saMyogAdyavacchinAdheyatvIya svarUpa sambandheneti darzitaparamparAghaTitAdheyatvIya svarUpasambandhenAnvayasambhavAtsaptamyarthAdheyatvakArake nAvyAptiH / nAmArthAnvayastu nAmArthavize SyakazAbdabodhe bodhyaH anyathA supAM liGgasayAtiriktasvArthe prakRtibhUtanAmArthavize SakazAbdajanakatvaniyamAdasambhavApatteH / tathApi gaganaM na pazyatItyAdau dvitIyAdeH svArthavize SaNaka naJarthavize SyakabodhajanakatvAdvyAptiriti nAmni nipAtAtiriktatva vizeSaNam / yadi ti karTa karmaNorapi kArakatva N tadA nyAyamate tatrAvyAptiH tiGaH prathamAntArthavize SyakazAbdaprayoMjakatvAditi vibhAvyate tadA nAmArthAnvayaprayojakatAvacchedake tirthatAnavacchedakatvaM vizeSaNam / suppadasyAne vibhaktipadaM ca bodhyam / zAbdikamate ca nAvyAptirato na taddizeSaNam / nanu yadi kriyAyAM nAmArthe cAnvaye ekasaMbandhAvacchinatvaM vizeSaNam tadA saptamyartha - kArake 'vyAptirdarzita para parAghaTitA dheyatvIyasaMsargeNAdheyatvaviSayakanAmArthavizeSyakazabdAprasiddheH tAdRzasaMsargakA dheyatva viSayakazAbdabodhaupayikAkAGkSAyA nAni virahAt tathA ca todRzazAbdaprayojakatAnavacchedakatvaghaTitalakSaNAprasiddhyA sarvatraivAsaMbhavaH / SaSTha vinA padAntarAsamabhivyAhRtavibhaktaunA marthasya kriyAnva Aho ! Shrutgyanam -
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaarksaamaanyvicaarH| yaghaTakasaMbadhena nAmArthe'nanvayAditi cenna / hividhAdheyatvasya saptamyarthatvAnyupagamena saMbandhavizeSAnavacchinnAnvayasya lakSaNe'pravezAt / ekasaMbandhAvacchinnA vayavivakSaNe tu kriyAnirUpitasaMbandhAvacchinna prakAratAnirUpitavizeSyatAsaMbandhAvacchinnapratiyogitAkasya nAmArthaniThasya zAbdAbhAvasya prayojakatAvacchedakatvameva nAmArthAsvayaprayojakatAnavacchedakatvaM bodhyam / tAdRzazAbdAbhAvaprayojakatAvacchedakatvaM vibhaktyarthatAvacchedakApAdAnatvavAdI saMbhavati / tathA hi / kriyAnirUpitatvopalakSitatatsaMbandhAvacchinnavibhaktyarthaprakAratAnirUpitavizeSyatAsaMbandhena zAbdaM prati nAmajanyopasthite vizeSyatAsaMbandhana pratibandhakatvaM vaktavyam / na ca vRkSAtyatatItyAdau vibhAgAsamavAyijanakatvasya paJcamyarthasya patana kriyAnvayino'nvayenAmArthasyAyogyatvAdeva kSAtparNamityAdau zAbdabodho na bhavati nAmajanyopasthiteH pratibandhakatvamayuktAmiti vAcyam / kacidayogyatve'pi nAmArthasya sarvatra tathAtvavirahAt vRkSAkarmetyAdau yogyatAyAH satvAcchAbdApattivAraNAya darzitapratibadhyapratibandhakabhAvAvazayakatvAt / evaM kriyAnvitApAdAnatvAdyarthakatattavibhatarnAmnA mamamanAkAGgatvena todRzazAbdAbhAvaprayojakanAmanirAkAGgatvAzrayavibhaktijanyopasthitiprakArakatvAtmakatAdRzazAbdAbhAvaprayojakatAvacchedakatvakharUpanAmArthAnvayaprayojakatAnavacchedakatvaM vibhaktyarthatAvacchedakespaSTam / evaM dhAtusAkAkavibhaktijanyopasthitiprakAratvasvarUpaM kriyAnvayitAvacchedakatvamapi spaSTam / tAdRzasaMbandhAvacchinnavibhaktyarthaprakAratAnirUpitavizeSyatAsaM Aho ! Shtutgyanan
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaya bandhena zAndaM prati dhAtujanyopasthitervizeSyatAsaMbandhena haitutvAt / IduzahetuhetumadbhAvagrahArthameva nAmArthopasthiteH pratibandhakatvaM pradarzitam na tu vAstavam dhAtujanyopasthiterhetutayaivAtiprasaGgavAraNasaMbhavAt / ata eva tagaDalastha pAka ityAdau nAmajanyopasthitisatve'pi dhAtujanyopasthitibalAttaNDulakarmatAka: pAka iti zAbdabodha upapadyate / nyAyamate darzitahetuhetumadbhAve vibhaktau tiDanyatvamapi vizeSaNam / evaM dhAtubhinnanirAkAGgatAprayojakArthavabhinnA tiGanyA yA vibhakti staGginAyAH padAntarAsamabhivyAhatAyA vibhaktarartha: kArakam / atra padAntarAsamabhivyAhAro'pi vibhaktisvarUpazabdadharmatayAdhAtubhinnanirAkAGgatAprayojako bodhyaH / avArthasya nirAkAkatAprayojakatvaM vibhaktyarthatAvacchedakarUpeNa kriyAnvayanirUpakasaMbandhapratiyogitvena ca bodhyamato na pUrvoktovyAghasya daram bhUtale ghaTa ityAdI nomasAkAsatve'pi doghaH yadi patatItivinAkRtAyA kSAditi paJcamyA arthIna kArakamiti manyate tadA dhAtusamabhivyAhRtatvacaramavibhaktau vizeSaNaM bodhyam / evaM kAntasya trasyatItyAdI SaSprarthaza Sasya nAmanirAkAGgatvaprayojakatvAnna tatra karmatve'vyAptiH tiGanyatvavizeSaNAttirthakaTa tvAdI nAvyAptiH padAntarAsamabhivyAhRtatvavizeSaNAhaNDamanujAtirityAdau dvitIyArthAdheyatva nAtivyAptiH / evamaudRzasuptivibhaktyarthadvArA nAmArthasyApi kArakatvaM mntvym| yadi ca tirthasya na kArakatvaM manyate tadA dhAtubhinnanirAkAsatvaprayojakaH padAntarAsamabhivyAhRtasya dhAtusamabhivyAhRtasupo'rthaH kArakam / atra dhAtubhinnanirAkA Aho ! Shrutgyanam
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ kaarksaamaanyvicaarH| yatvaprayojakatva dhAtubhinnapadavyatirekaprayuktavyatirekApratiyogisvaprakArakazAndasAmAnyakatva tathAbhUtasuvarthasya bodhyam / sAmAnyapadopAdAnAtkAntasya vasyatItyAdI SaSThArthasya za Sasya tAdRzazAndaprakAratve'pi na tanAtivyAptiH / zaSaprakArakazAbdasAmAnye tAdRzakyatirekApratiyogitvavirahAt / kAntasya keza ityAdI dhAtubhinna padenApi zeSaprakArakazAndajananAt / tagaDalasya pAka ityAdau SaSThayarthakarmatvAdau nAvyAptiH / karmatvaprakArakazAbdasAmAnyasya tAdRzavyatirekApratiyogitvAt / dhAtubhinnapadenakamatvaprakArakazAbdAjananAt evaM svaprakAratA svArtha kasuvartha tAvacchedakarUpeNa kriyAnirUpitasaMbandhena cAvacchinnA bodhyA tena vyAghrAhimetItyAdau paJcamyartha hetutvasya gehe pacatautyAdau saptamyarthAdheyatvasya vyAghrasya daramityAdI bhUtale ghaTa ityAdau zaSatvena kriyAnirUpakAyasambandhena zAbdaprakAratvApi nAvyAptiH paJcamyarthatAvacchedakahetutAtvana kriyAnirUpakakarTa karmAnyataraghaTitaparamparAsaMbandhena ca dazitasthale zAbdaprakAratAyA anavacchinnatvAt / eva sati tagaDalaM pacatItyAdau taNDulIyA karmatetyavAntaravAkyorthabodhasya hitIyAprakRtibhUtadhAtubhinnataNDulAdipadavyatirekaprayaktavyatirekapratiyogitvenAsambhavaH syAt tahAraNArtha supAttagya svaprakArakatyatra prakArakatvasya nivezo niSprayojana eva svaviSayatAkatvaniveza nApi tabAraNasambhavAt viSayatAyAH kriyAnirUpakatvopalakSitatattatsaMbandhAvacchinnatvavizeSaNAt / taNDulauyA karmatetyatra karmatAyA viza Syatve'pi tasya darzitasambandhAnava. Aho I Shtutgyana
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ faraiforNaye / cchinnatvAt / na caiSaM pazya mRgo dhAvatItyAdau dRzikayAyAM zAbdikamate dhAvanakriyAyA nyAthamate dhAvanakartR mRgAdevakyArthasya karmatAsaMsargeNAnvayAt tAdRzavAkyArthodhasya niruktavyatirekApratiyogitvena tadviSayasaMsargI bhUtakarmatve'tivyAptiriti vAcyam / saMsargIbhUta karmatvasya subarthatvAbhAvAt / yadi ca karmatvAdikaM na hitoyArthaH karmatvAdisaMsargakazAgde hitauyAdisamabhivyAhArastanvamiti matamAzrIyate tadA pazya mRgo dhAvatItyava karmatvasya kArakatvamiSTameva / yadi tu neSyate tadA khaviSayatAkazAbde supsamabhivyAhAraprayojyatvaM vizeSayAmi tyanyadetat / evaM padAntarAsamabhivyAhRtatvaM nirarthakapadAsamabhivyAhRtatvaM bodhyam / daNDamanu jAtirityAdAvanvAdipadasya nirarthakatAyA vacyamANatvAt / suvarthatvAvacchedakatvamapi subjanyopasthitiprakAratvaM bodhyam / tathA ca nirarthakapadasamabhivyAhArajJAnAbhAvaviziSTasubajJAnajanyopasthiti prakArIbhavaddharmAvacchinnadarzita sambandhAvacchinnaprakAratAkazAbdasAmAnye niruttavyatirekA pratiyogitvopapattaye padAntarAsamabhivyAhRta subarthatvamupAttam / evaM ca dhAtuvinAkRtasubarthasya kArakatvavAraNAya dhAtusamabhivyAhRtatvaM sAkAGgatvArthaka mupAttam / itthaM ca dhAtupadavyatirekaprayuktatryatirekapratiyogitvameva nirutAzAbdasAmAnye vizeSa bodhyam / etAvataiva SavyarthazeSAtiprasaGgavAraNasambhavAt / tadayaM samudAyArthaH dhAtupadavyatirekaprayukta vyatirekapratiyoginirarthaka padasamabhivyAhArajJAnAbhAvaviziSTasvArthakAsa va jJAnajanyopasthitikA Aho ! Shrutgyanam -
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAraka sAmAnyavicAraH / robhavaddarmAvacchinna kriyAnirUpakatvopalakSitasambandhAba 10 cchinnastraprakAratAkazAbdasAmAnyanirUpaka varthatvaM kArakatvamiti / kAntasya keza ityAdI SavyarthazeSe'tivyApti vAraNAya pratiyogyantaM zAbdavizeSaNam / tAvatApi kAntasya vasyatItyAdau vadhyarthazeSe'tivyAptitAdavasthyamiti sAmAnyapadam / zAbdasAmAnye nirukt|tiyogitvaasmbhvssyaaditi zAbde straprakAratAkatvaM vizeSaNaM tAvatApi vyAghAhitItyAdI paJcamyarthabhayahetutvAdervyAghrasya daramityAdau pacyarthazeSatvena zAbdaprakAratayA'vyAptirasambha vo vA syAditi dharmAvacchinnAntaM prakAratAvizeSaNam / tAbatApi zeSatvasya subjanyopasthitimakAratayA taddoSatAdavasthyamiti khArthakatvaM supo vizeSaNam / tatrApi tAdRzopasthitiprakArakaraNatvasya zatya ityAdI zAbdaprakAratAvacchedakatayA karAstre'tivyAptiriti prakArapadaM vihAya prakArIbhavadityuktam / tadarthastu subanyajJAnajanyopasthitiprakAratvAbhAvaviziSTaM tAdRzopasthitiprakAratvamApanno bodhyastA dRzaprakAratyAbhAvastu sAmAnAdhikaraNyakAlikavizeSaNatAbhyAmavacchinna pratiyogitAko bodhya stenazatya ityAdI karatAtvaprakAratAyAH subanyatatijJAnajanyopasthitiprakoratvena svenaiva darzitobhayasambandhena viziSTatvAt tadabhAvavaiziSTya virahAgnAvyAptiriti / na ca subjJAnajamyopasthitiprakAratvAvacchinna eva prakArIbhavaditvantenocyatAM tAvataiva zatya ityAdI zAbdasambhaveSpi karaNatve nAvyAptistava karAtAtvaprakAratAyAstadvitaprayojyatvAt kiM tAdRzaprakAratAyAM niruktaprakAratvA Aho! Shtutgyana
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| bhAvavaiziSTayanivezeneti vAvyam / yatra zatya ityAdI zateneti nirAkAzaM kena ciduktaM tava tauyAjamyopasthitiprakAratvApanna karaNatAtvasya zAbdaprakAratAvacchedakatvenAvyAptitAdayasthyAnikataprakAratvAbhAvavaiziSTayaniveze tu TatoyAprayojyaprakAratAyAstaddhitaprayojyaprakAratvena darzitobhayamaMbandhaviziSTatvAt nirutaprakAratvAbhAvavaiziSTAvirahAddarzitasthale zAndasambhave'pi karaNatvenAvyAptiriti nirutaprakAratvAbhAvapratiyogitAyAH sAmAnAdhikAraNayamAvAvacchinnatvoktau zatena kroNAtItyAdau karaNatvevyAptistava karaNatAtvaprakAratAyAH sAmAnAdhikaraNyena tahitaprayojyaprakAratAviziSTatvAt pataH kAlikavizeSaNatAvacchinnatvamapi tavyatiyogitAyAmuktAmetAvanmAtrokto prakRtyarthatAvacchedakaprakAratayA kAlika saMbandhena viziSTAyAH supprayojyatAyAH sarvavaiva karagatAttvAdI matvAnnisaktaprakAratvAbhAvaviziSTa prakAratAvira hAdasambhavaH syAditi sAmAnAdhikaraNyAkarichannatvamapi pratiyogitAyAM nivezitamiti / daNDaM dadhAtItyAdI dRSTasya dagaDakamatvasyAnudaNDaM jAtirityAdau hitothAthatAvacchedakAdheyatAtvena zAvdaprakAratvena tavAvyAptiriti viziSTAntaM subattAnasya vizeSaNam / na ca nirarthakapadAsamabhivyAhRtatayA subizeSyatAM tAvataiva darzitAvyA / ptivAraNasambhavAt kiM tAzasamabhivyAhArajJAnAmA- . vasya mabajAne vaiziSTAnivezaneneti vAcyam / daNDaM jA. tirityAdau tAdRzasamabhivyAhArajJAnabalAt zAbdamambhavenoktAvyAsyanuddhArAt / na caivamapi tAdRza samabhi Aho! Shrutgyanam
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaarksaamaanyvicaarH| vyAhArajJAnAviSayatvaM supo vizaSaNamastu / darzitasthala hitIyAyAstAdRzasamabhinyAhArajJAnaviSayatvAt / zAbdasambhava'SyavyAptisambhavAt kiM suba jAne tAdRzajJAnAbhAvavaiziSTapanivezaveneti vAcyam / yatva daNDo jAtirityAdau prathamAyAM tAdRzasamamivyAhRtadvitIyAtvabhamastana zAbdasambhava noktA'byAptisambhavAttatra prathamAyAstAdRzastramabhivyAhArajJAnAviSayatvAt / subjAne tu tAdRzasamabhibyAhArajJAnAbhAvavaiziSTayanivezane'vyApti naM bhavati khabiSayatAvachedakaprakArakatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkasya tAdRzasamabhivyAhArattAnAbhAvasya subacAne vaiziSTyanivezAt / dagaDI jAtirityAdau prathamAnAne todRzasamabhivyAhArajJAnasya svaviSayatAvacchedakahitIyAtvaprakArakatvena sambandhena tatva tadabhAvavaiziSTyavirahAt / evaM sati dagaDaM dodhAtItyAdau dvitIyAjJAne svaviSayatAvacchedakaprakArakatvasabandhena kAlAtarIyasya puruSAntarauyasya tAdRzasamabhivyAhArajJAnAbhAvasya satvena tAdRzajAnAbhAvAviziSTasvArthakasubajAnAprasidhyA daNDakarmatve'jyAptiH syAditi tAdRzasamabhivyAhArajJAnAbhAvapratiyogitA kAlikavizeSaNatAsAmAnAdhikaraNyAcyA sambandhAmyAmavachinnA bodhyaa| ata eva zatya ityAdI zAbdasambhavanAvyAptervAraNArtha subanyajJAnajanyopasthitiprakAravAbhAvaviziSTatvaM dharme vizeSaNamastu tAvatevAvyAptivAraNasambhavAt svArthakatyAdi prakorIbhavadityantaM vyarthamiti parAstam / svArthakatyAdyanuttau tAdRzasasabhivyAhArajJAnAbhAvasya mulAnaM Abo! Shautayanam
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 13 vinA nivezayitumazakyatvAt / anudaNDaM jAtirityAdau zAbdaprakAratayA daNDaka rmatve'vyAtyanuhArAt / na cAstu svArthaketyAdikaM dharmavizeSaNaM tathApi subanyajanyopasthitiprakAratvAbhAvasya vaiziSTya dharme dharmavizeSaNIbhUtatAdRzopasthitiprakAratne vA nivezanIyamityakSa vinigamakAbhAva iti vAcyam / puruSAntarIyatadvitajanyopasthiteH sArvadikatvasambhavanena zatakaraNatve'vyAptisambhAvanAt mubanyajanyopasthitau zAbde ca tatpuruSIyatvaM nivezyAvyAptisambhAvananirAse'pi puruSabhedena kA rakabhedApatteH tAdRzopasthitiprakAratAyAM tu mutranya janyopasthitiprakAratvAbhAvasya vaiziSTyaniveze tatpratiyogitAyAM sva nirUpaka jJAnasamAnAdhikara NajJAnauyatva sambandhenApyavacchinnatvapravezAt puruSAntarIyatahitajanyopasthite: sAvaidikatvasambhAvane'pyavyApti sambhAvananirAsAt tatpuruSIyatvAnivezena vinigamakasambhavAt / evaM gehe pacatItyAdI saptamyarthAdheyatvasya gehe ghaTa ityAdau zAbdaprakAratayA tattrAvyAptiH syAttaddAraNAya kriyAnirUpakatvopalakSitasambandhAvacchinnatvaM svaprakAratAvizeSaNam / tena gehe ghaTa ityAdau saptamyarthAdheyatvasyAdheyatvIya svarUpasamvandhena zAbdaprakAratve'pi kriyAnirUpa ke kartRkarmAnyataraghaTitaparamparAsamvandhAvacchinnAdheyatvIya svarUpa saMbandhena tatra zAbdaprakAratvavirahAnnAvyAptiriti / tatra hi kriyAnirUpakatvaviziSTa sambandhAvacchinnatvoktau kAntasya vasyatItyAdau paSTArthazeSasya vAsanirUpakatva viziSTasvarUpasambandhena kAntasya ceSTA ityAdau ceSTAnvayaviSayakazAbdaprakAratvavi Aho ! Shrutgyanam
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaarksaamaanyvicaarH| rahAt SaSyarthazeSa'tivyAptiH syAditi kriyAnirUpakatvApalakSitatvena sambandhI vivakSitastena tathopalakSitena svarUpasambandhena SaSTayarthazeSasya ceSTAnvaya viSayakazAbdaprakAratvAnna tatvAtivyAptiH / yadi ca saptamyA hividhamAdheyatvamarthastadA tagaDulanna pacatItyAdAviva taNDulaM netyAdau taNDalakamaMtvasya naarthAnvayaviSayakazAbdaprakArakarmatvAdAvavyAptiramambhavo vA syAt tahAraNAya nimatasamvandhAvacchinnatvaM svaprakAratAvizeSaNaM bodhyam / yadi ca dhAtuvinAkRtAt taNDulaM netyA divAkyA karmatvAdenajarthAnvayaviSayakazAbdabodho nAbhyupeyate najarthe karmatvAderanvayabodhe naJo dhAtu samabhivyAhArasya tantratvAditi / tadA nirutasambandhAbacchinnatvaM na svapakAratAvizeSaNaM tagaDulaM na pacatItyAdI karmatvasya naJarthAnvayaviSayakazAndaprakAratve'pi tAdRzazAbdasya dhAtupadavyatirekaprayuktavyatirekapratiyogitvAnna tatrAvyAptiriti / evaM niruktazAbdasAmAnyasya lakSaNatve zrotari niraktazAbdasAmAnyasya samavAyena satvAttavAtivyAptiH syAdanirUpakatvamuktaM nirUpakatvaM prakAratvaM bodhyam / tAvatApi dhAtvarthatAvacchedakAdAvatikyAptiriti suvarthatyamuktaM suvarthatvaM tu sujanyopasthitiprakArobhavaddharmatvaM bodhyamiti / atrayamupapatinirarthakapadAsamabhivyAhRtahitIyArthakarmatvaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena zAbdaM prati bhAvapratyayAnyapratyayaprakRtidhautujanyopasthitevizeSyatAsambandhena hetutvaM sena ghaTAdipadena lakSaNayA pAkopasthitI yogyatAsatve'pi tagaDulaM Abo! Shrutgyanam
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| ghaTa ityAdau na tathA zAbdabodhaH / bhAvAkhyAtasthale hitauyAntapadatve'pi taNDulaM pacyata ityAdau na zAbdabodha ityanvayavyabhicAravAraNAya prakRtyantaM dhAtuvizeSaNam / na cotavyabhicAravAraNAya bhAva pratyayAprakRtitvameva dhAtuvizeSaNamastu kiM hitoyapratyayapadaprava zeneti vAcyam / * tathA sati taNDulaM pac ityAdau zAbdApatteH / itthameva nirvi bhaktikasya zabdasya zAbdAprayojakatvarUpamasAdhutvamupapadyate / idamevAsAdhutva"laH karmaNi ca bhAva cAkarmakamya" iti so'karmakebhya iti padaM bhAvapratyayAntadhAtoH karmatyaprakArakazAbadAprayojakalalakSa jJApayati / evaM SaSThArthasya karmatvasya kartRtvasya ca prakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena zAbdaM prati kRdantadhAtujanyopasthite vizeSyatAsambandhena hetutvantena taNDulasya pAkaH pAcako maitrasya pAkaH pAcyo va tyAdau tagaDulakarmatvamaitrakaTatvaprakArakapA kaviza SyakazAbdabodhasya nAnupapattiriti SaSyarthayoH karmatvakarTa layona kArakatvAnupapattiH / eva lAdezAdiyoge"na loke" tisUtreNa SaSTyA niSedhenAsAdhutathA taNDulasya pacanaM maitrasya pacyamAno va tyAdau karmatvakadRtvaprakArakazAbdAnutpatyA'nvayavyabhicAraH syAt / tahAraNAya lAdezAdibhinnatva kRti vizeSaNaM deyamiti / yadi tagaDalaM pAcaka ityAdau hitIyArthakamtvasya dhAtva. rthenAnvayaH "karTa karmaNoH kRtI"ti saveNa SaSThIvidhAyakena dvitIyAyA apavAdAditi / tadA lAdezAdibhinnakadanyattvamapi bhAvapratyayAnyapratyaye vizeSaNaM deyamiti / evaM pacyata ityAdI karmAkhyAtasthale dvitIyarthikarmatvasya na Aho! Shrutgyanam
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaarksaamaanyvicaarH| dhAtvarthe'nvaya iti karmapratyayAnyatvamapi tatra vizeSagAMvodhyam / atha kanakarmatAnyatarabodhakazabdAsamabhivyAhRtatvaM dhAtoreva vizeSaNaM bodhyam / tena chettuM sAMprataM - kSa ityAdau nArada ityabodhi sa ityAdau nipAtena karmakamatvayorbodhane dhAtvarthehitIyArthasya nAnvaya iti idamevAsAdhutvaM karmapratyayaniphAtasamabhivyAhRtadhAtoratheM svArthAnvayabodhAprayojakatvalakSaNaM dvitIyAyA"manabhihite" iti sarva jnyaapyti| evaM tRtIyArthakaTa tvakaraNatvaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena zAbdaM prati kaTa bodhakapadAsamabhiyAhRtakaraNabodhakapadAsamabhivyAhRtasapratyayadhAtujanyopasthitevizeSyatAsaMbandhena yathAyogyaM haitutva tena ghaTAdipadena lakSaNayA pAkopasthitAvapi caiveNa ghaTaH caitreNa kAThe na ghaTa ityAdau na tathA zAbdabodhaH / na vA pacanaM pacati vA ityAdau caitreNeti TatauyArthakarTa tvasya dhAtvarthe'nvayabodhaH / na vA pacanamityAdau kAThe neti TatauyArthakaraNatvasya dhAtvanvayabodha iti / nyAyamateevaM kAryakAraNabhAvAH zAbdikamate'pyete kAryakAraNabhAvAH / paraM tu karmatvakarTa tvakaraNatvAni na vibhatInAmarthAH kiM tu karmakarTa karaNAni / te karmatvakarTatvakaraNatvAnyanivezyakAryakAraNabhAvA yathoktA bodhyaaH| evaM paJcamyarthavibhAgajanakatvAdyapAdAnatvAdiprakAratAnirUpitavizeSyatAsaMbandhena zAva daM prati pratyayAntadhAtujanyopasthitevizeSyatAsaMbandhena hetutva tena ghaTAdipadena lakSaNayA patanopasthitAvapi na tathA vRkSAhaTa dUtyAdau zAbdabodhaH / vRkSAtmatati patyate patanamityAdau Abo I Shrutovanom
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / tu tathA zAbdabodhaH / corAdvibhetItyAdI hetutAsAmAnyavilakSaNasya bhayahetutvasya paJcamyarthasya bibhetyAdyartha evAnvayAt / caurAinalAbha ityAdAvananvayAt na bhayahetutve'vyAptizaGkA "bhauvArthAnAM bhayaheturi" ti sUce bhayapadopAdAnametadarthamevetyAdikaM vacyate / aba kRttadditayorapAdAnabodhakatvaM na dRzyate samAse tu caurabhIta ityAdau caurapadasya caurabhIte lakSaNA bhautazabdasya tAtparyagrAhakattvam / tathA ca dhAtujanyopasthitivirahAtpaJcamyarthAnvayasambhavAdapAdAnabodhakapadAsamabhivyAhRtatvam dhAtorna vizeSaNaM nyAyamate prayojanavirahAditi / zAbdikamate kRttaddhitasamAseSu vRttikhaukArAt dhAtujanyopasthitisambhavAJca tadvizeSaNameva / yadi ca vyAghra iti vibheti bhettuM sAMprataM vyAghra ityAdiprayogAnurodhAt nipAtobhayApAdAnamabhidhatte tadA nyAyamate'pi tadvizeSaNaM bodhyamiti / evaM caturthyartha khatvanirUpakatvAdiprakAratAnirUpita vizeSyatA saMbandhena zAbdaM prati saMpradAnabodhakapadAsamabhitryAhRtamapratyayadhAtujanyopasthite vizeSyatA saMbavena hetutvaM tena ghaTAdipadena lacaNayA dAnopasthitAvapi na tathAzAbdabodhaH / na vA dAnIyo brAhmaNAyetyAdau caturthyartha saMpradAnatvasya dhAtvarthe'nvayabodhaH / bhavati ca brAhmagAya dadAti yate dAnamityAdau tathAzAbdabodhaH / evaM saptamyarthasya kartRkarmAnyataraghaTitaparamparAsaMbandhAvacchinnAdheyatvasya prakAratayA ''dheyatvasAmAnyasya niruktasaMbanvAvacchinnaprakAratayA vA nirUpitaM yadvizeSyatvaM tena saMbandhena zAbdaM prati vizeSyatAsaMbandhenAdhikaraNabodhakapa Aho ! Shrutgyanam 17 -
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArakasAmAnyavicAraH / dAsamabhivyAhRtadhAtujanyopasthiterhetutvam / tena ghaTAdipadena pAkopasthitAvapi na tathAzAbdabodhaH / na vA pa canau sthAlyAmityAdau saptamyarthAdhiyatvasya dhAtvartha'nvayavodhaH / bhavati ca sthAlyAM pacati pacyate pAka ityAdI tathAzAbdabodhaH / evaM kArakalakSaNe samupapanne kartRtvAdonAM dhAtvarthavizeSyakanirukta subajJAnajanyopasthitiprakAraubhavaddharmAvacchinnaprakAratAkazAbdakAlAvacchedenaiva kA - rakatvaM yathA dhUmAdInAM vyAptipacadharmatAjJAnakAlAvacchedenaiva vahnigamakatvasvarUpaM vahniliGgatvamiti / itthaM ca kriyAnvayitvamityapi prAcInalakSaNaM saMgacchate / tathA hi / anvayitvamAtroktau nAmArthAnvayini SaSThyarthazeSAdAvativyAptistaddAraNArthamupAte'pi kriyApade kAntasya vasvatItyAdau sA tadavasthaiveti kriyAmAtrAnvayitva ta dvAcyam / tadarthastu dhAtuM vinA svavizeSaNatAkAnvayabo - / dhAjanaka subarthatvamiti tirthasya kArakatvamate suppadasthAne vibhaktipadaM bodhyamiti vibhaktijJAnajanyopasthitiviSayo vibhaktyarthaMstatra tAdRzopasthitau niruktAnvayabodhasyAjanakatvamanupadhAnaM bodhyamiti / evaM dhAtuM vinA sva vizeSaNatA kAntrayabodhAnupahitasya vibhaktijJAnajanyopasthiti sAmAnyasya viSayaH nAmArthAnvayayogyaH kArakaiti / atra svavizeSaNatAyAM supapadasthAne vibhaktiparda prakSipya pUrvokta vizeSaNaM bodhyamiti SaSThyarthazeSe'tivyAzivAraNAyAnupahitasyetyantaM sAmAnyavizeSaNaM tavApyasambhavavAraNAya dhAtuM vinetyuktaM kAntasya vasyatoyAdau SaSThArthazeSe'tivyAptivAraNAya sAmAnyapadamiti / iSTasA ! 18 Aho Shrutgyanam
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| dhanavAdAvativyAptivAraNAya nAmArthAnvayayogyatvaM vizeSaNaM svaviza SaNatAviza SaNakRtyaM pUrvoktaM bodhyamiti iyAstu vizeSaH / prathamAnArthaviza dhyatAkatirthakaTa - tva kamavattiprakAratayA zAbdaM prati dhAtusamabhivyAhRtatijanyopasthitevizeSyatayA hetutvamiti zAndikamate'pyayaM hetuhetumadbhAvaH / paraMtu prathamAntArthavizeSaNatAkakarTa karmavizaSyatayA zAbdaM pratIti vizeSaH / tena ti devadattavyAdau na tathAzAbdabodha iti / evaM nirarthakapadasamabhinyAhArajJAnAbhAvaviziSTahitIyAdijJAnajajyopasthitivizezyatApannaM karmatvam / tatvAdibhaktijanyopasthitivizeSyatApannaM karTa tvaM karaNatvaM saMpradAnatvamapAdAnatvamadhikaraNatvaM nAnAvidha kArakapadasya zakyam / nAnArthameva kArakapadaM tathA ca karmatvAdisakalamAdhAraNa kArakapadavAcyatvameva kArakatvamiti / yathA goSTathivyAdisakala sAdhAraNaM gopadavAcyatvaM gotvamiti / nanu nAnArthatvAbhyupagame'pi kArakapadasya kArakapadavAcyatvaM kArakatvaM na bhavati kArakapadAdhunika saGketaviSaye dravyAdAvativyApteH / na ca nityasaMketena kArakapadavatvaM tat AdhunikasaMketaviSaye dravyAdau nitvasaMketAbhAvAnAtivyAptiriti vAcyam / tathA sati karmatvAdaunAmatathAtvAdasaMbhavApatteH teSAM zAbdikasaMketena kArakapadavatvAditi cenna / karmatvAdau kArakapadasya nityasaGketAt / vyAkaraNe kuvApi kArakasaMjAyA abhAvAt zAbdikasaGketAprasatoH / ata eva kAraka"ityadhikArasUtrasatvA vyAkaraNe"dhruvamapAye'pAdAnamityAdinA kA Aho! Shrutgyanam
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArakasAmAnyavicAraH / rakagagaNAbhidhAnaM saGgacchate / kArakapadasyAnitya saGketabhAve kArakasaMjJAgrAhakasUtraM vinA'dhikArasUtrAbhidhAnamyAsaGgatvApatteriti kArakapadavAcyatvamapi niSpratyUhamivyAstAM vistaraH // zakArakatvasya vibhaktyarthatAvacchedakatvavirahe'paudRzakArakatvAvalauDhasya rUpAntareNa vibhaktyarthatvamacatameva / evamaudRzakArakatvazUnyo'kArako 'syApi tathaivavibhaktyarthatvamiti // 20 nanu kArakAkArako kathaM vibhaktArthI syAtAM vibhaktitvasyaitra durnirUpatvAt / tathA hi / vibhaktitvaM na subi rAkAGkSapratyayatvam pAcayati pipacatItyAdau NicsanorativyApteH na ca suptiGoranyataranirAkAGgatvaM pravezanIyamiti NicsanornAtivyAptistayostiGAkAGkSatvAditi vAcyam / caitraH pacati phatkAravizeSAdityAdau paJcamItipoH parasparasAkAGgatvenobhayoravyApteH / tArtIyoka ityAdI tauyAditadvite'tivyAptezca / Ika 1 prakRtestIyasya suptiGgirAkAGgatvAt / ata eva suptiGoraprakRtitvaM tannirAkAGkSamiti darzitayoH paJcamautiponIvyAptiriti parAstam / suptiGanya ratvasyaiva samyakRtve tadanyatarAprakRtitve vyarthavizeSyatvAcca / yattu pra kRtyartha vidheyatAnirUpita khoyoddezyatA kazAbdajanaka zabdatvam suptiGoreva tathAbhUtazAbdajanakatvamiti lacaNasaMgamaH kRttadditAderarthe prakRtyarthasya na vidheyatayAnvaya iti na tatvAtivyAptiriti / tadasat / suptiGorarthe prakRtyarthasya vidheyatvenAnvaye'nanubhavAt mAnAbhAvAcca / kiM ca Aho! Shrutgyanam
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| taNDalaM pacatItyAdau taNDulIyA karmatetyavAntaravAkyArthabodhe taNDalasya vidheyatvaM karmavasyoddezyatvaM yadi bhavati tadA taNDulamodanIyatvAditi dvitIyArthakamatApakSakanyAyaprayogaH syAt / yadi prakRtyarthavizeSaNatAnirUpitasvArthavizeSyatA kabodhajanakatvamevAbhyupeyate tadA pratyayAntarasAdhAraNyAnnaTaM lakSaNam / api ca dAkSirityAdau taddhitA? patye dakSAdeH prakRtyarthasya tulyayuktyA didheyatayA'nvaye bAdhakAbhAvAttaddhite'tivyAptiH / evaM pipanetyAdau sano'rthe icchAyAM pAkasya tathAnvayAtmanpratyaye kartetyAdau kadatheM Azraye kRtestathAnvayAtkRtpratyaye cAtivyAptiH / na ca darzitasthaleSu prakatyarthasya vidheyatayA na pratyayArthe svayastathAsatyapatyaM dakSasya caitrasya ca icchA pAkasya bhojanasya ca AzrayaH kRtAnasya cetyAdau dakSacaitrayoH pAkabhojanayoH kRtijJAnayoryugapavidheyatAhayazAlyanvayabodha iba dAkSizcaitrasya pipakSA bhojanasya kartA jJAnasyetyAdau dakSacaivayoH pAkabhojanayoH kRtijJAnayoyaMgapavidheyatAiyazAlyanvayabodhassyAditi vAcyam / pratyayArthe prakAnvayamya vyuptannatvena prakRtyarthAnyasya caivAdestaddhitAdyarthe vidheyatayAnvayabodhasyAnupapatteH / anyathA tavApi taNDulamodanasyetyAdI tagar3alaudanobhayavidheyatAkAnvayabodha: syAt na ceyamiSTApattistathAsati sarvadarzanasiddhAntavirodhamadUSaNamanyupagacchato bhavataH pradarzitasthale tahitAdyarthe caitrAderanvaye kuto neSTApattiH / na caivaM dAkSiH sundara ityAdI sundaratAdAtmyasya prakRtyanyasya tahitArthonvayo na syAditi vAcyam / dacApa Aho! Shrutgyanam
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaarksaamaanyvicaarH| tyasvarUpaviziSTasya taditAntavAkyArthasyApratyayArthatayA tatva sundaratAdAtmyAtvayasya niSpratyUhatvAt / taddhitArtha kevalApatye sundaratAdAtmyAnvayasya kenApyanabhyupagamAt na caivaM tagaDulamodanasye tyAdau taNDulakarmatve vAkyArthe zrodanAderanvayaH syAditi vAcyam / prakRtyarthavizeSitapratyathArthasvarUpavAkyArthasya vizeSyatathA'nvaye kRttaddhitAntarthasyaiva prayojakatvAt / taNDulakarmatvAdirUpavAkyArtha sya vizeSatayA'nvaye dhAtvarthasya prayojakatvAttaNDulamodanasyetyA dAvodanAderanvayAsambhavAt / yatra prakRtyarthasya pratyayArthe nAnvayayogyatA pArimANDalyAdau tatra naJasamabhivyAhAre'nvayabodhasya prAmANikatve tu tavaiva prakatyarthavizeSitanaJarthasyAprakRtyarthasya prakRtilakSyasya vAnvaya. / iti vacyate / etena prathamoktapadArthasyaivoddezya tvaM bhavati"yacchabdayogaH prAthamyaM bhaveduddezya lakSaNamiti vyutpaterata eva'nyakkAro dyayameva me"ityAdAbavimRSTavidheyAMzakatvaM doSamAcakSate kAvyavidaH / tathA ca tagaDulamityAdau tagaDalIyA kamateti bodhe tagaDalasya vidheyatvaM na bhavati / kiM tu parvate badbhirityAdau vizeSaNIbhUtaparvatA deriva taNDulasyoddezyatvameva / tathA ca prakRtyarthoddezyatAnirUpitasubarthavidheyatAkazAbadajanakazabadatvaM vibhatitvamiti parAstam / taddhitAdiprakRtyarthasyoddezyatayA 'nvaye bAdhakAbhAvAt / taddhitAdAvativyAptiriti cet|| ucyate / maMkhyAvAcakapratyayatvaM vibhaktitvamiti pratyayatvamAtrokto kuttahitAdAvativyAptiriti saMkhyAvAcakatvamuktam / yadyapi saMkhyAtvaviziSTasya vAcakatvaM na vibha Ahol Shruteranam
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / tathA konAM kiM tu ekatvatvaviziSTasya dvitvatvaviziSTasya tArthe tAtha bahutvatvaviziSTasya ceti saMkhyAtvavyApyajAtiviziSTamAta vAcakatvaM vaktumucitaM tathApi lAghavena saMkhyAmAtravibArthe SyatAkabodhoddezya kasaMketavatvaM nivezanIyaM tAvataiva - samIhitasiH pArthivamityAditacitasya sambandhitA-tvena saMkhyAbodhakatvopagame tanAtivyAptivAraNAya bAtha mAtrapadamuktam / tadarthastu saMkhyetarASTattitvaM tathA ca mo- saMkhyetarASTattivizeSyatA kabodhodda zyaka saGketavatvaM saMkhyAvAcakatvaM bodhyamiti / nanu caitro maitrazca pacataJa - ityAdI dvitvasya caivo maivo jevazca pacantItyAdau bakR- hutvasya bodhAhi vacanabahuvacanatiGoH saMkhyAvAcakatva - pastu tiGekavacanagya saMkhyAvAcakatve na mAnamastItiDekavacane'vyAptiriti cenna / tathA sati puputra- Sau pacatIti prayogaprasaGgAt / mama tu tiGapasthApyai'yAM- katvasya dvitva viziSTa puruSe'nvayA yogyatvamiti vahninAtyA siJcatItivat na tAdRzaprayogaH sambhavati / na ca dvivacanaprathamAnte dvivacanatiGantasya samabhivyAhArastayoH paratAsparArthAnvayAnubhave tantramiti na tathAprayogaH sambhavatIti. zya- vAcyam / puruSau khI ca pacantItyAdau bahuvacanatiGantabha- samabhivyAhAre'pi tathAprathamAntArthe'nvayadarzanena tathAyA tiGantasamabhivyAhArasyAtanvatvAt / na ca tathAprathamA - t|| tabahuvacanatiGantasyApi samabhivyAhArastanvamiti naH vaya. bhava na - darzitasamabhivyAhArasyA tanvatvamiti vAcyam / tathApi ki- tathAprathamAnte bahuvacanAntasyeva ekavacanAntasya tiGabha- ntasya samabhivyAhAraH kuto na tantramiti baunAnuyoge Aho ! Shrutgyanam 23
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 kaarksaamaanyvicaarH| saMkhyAnvayAyogyatvasyaiva bojatvena pradarzanIyatvAt / ata eva pacatotyAdau TatIyAprasaGgavAraNAya karTa saMkhyAnabhiH dhAnaM hatIyAprayojakamityAkhyAtavAde dIdhitikaniH pramANIkRtamiti / itthaM ca saMkhyAvAcakatvaM zatAdizabde'tivyAptamiti pratyayatvamupAtam / nanu pratyayatvaM durnirUpamiti vibhaktitvaM durnirUpameva / tathA hi / pratyayatvaM na tAvatpadArthAnvitasvArthakatvaM nAmadhAtvAdAvativyApteH / nApi pUrvapadArthAnvitasvArthakatvam / rAjapuruSa ityAdisamAse'tivyApte: ata eva pUrvapadArthAnvitapradhAnIbhUtasvArthakatvamiti parAstam / yatta zabdAntarArthAvizeSite yAdRze svArtha dharmiNi viGarthasyAnvayabodhane svarUpAyogyaH sa nibhatulyasadRzapratiyogyanuyogyadhikaraNAdheyAdizabdezyo nipAtebhyazca bhinnaH zabdastAdRzAthai pratyaya iti kataddhitAdInAM svArthe tirthAnvayasvarUpayogyatvAtteSvavyAptiriti zabdAntarArthAvizeSitatvaM svArthasya vizeSaNaM tasyA aGgakamityAdI kAdipratyayasya kamastItyAdau ziraHprabhRtisvArtha tirthAnvayasvarUpayogyatvAt tatrAvyAptiriti yAdRzatvaM vizeSaNam / tena kAdipratyayasyAlpAdisvarUpasvArthe tirthAnvayasvarUpayogyatvAnna tavAtivyAptiriti / astIndrANItyAdAvindra zabdArthAvizeSite Dovarthe striyAM tirthAnvayasvarUpAyogye zrAnugAgame'tivyAptiriti svArtha ityatam / pratyayamAvasya svArtha prakRtyarthAnvayasvarUpayogyAdasambhavaH syAditi tirthaH syetyuktam / candranibho'stItyAdau nibhAdizabdAnAM pUrvapadArthacandrAdyavizeSite svArthe sadRzAdI tirthAnvayasva Ahol Shrutgyanam
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 25 apAyogyatvAttatvAtivyAptiriti nibhAdibhinnatvaM zabdasya bhivizeSaNam / samuccaya vikalpArthakAnAM cavAdinipAtApranAM svArthe tirthAnvayasvarUpAyogyatvAttatvAtivyAptiriti bde nipAtabhinnatvaM vizeSaNam / kAdizabdasya ziraH prabhRtyarthe rUpa- pratyayatvavAraNAya tAdRzArthe ityuktamiti matam / tadapi paM na na samyak / nibhAdizakalazabdasya pratiyogino'vagamane / svAzakyatayA tAvadbhinnatvasya durgrahatvAt / kiM ca saMbadi- ndhItyAdAvinapratyayArthasya saMbandhinaH zabdAntarasaMbandhena vibhUta- zeSitatvAttadavizeSitasvArthaprasidhyA tavAvyAptiH / yadi Site cAvizeSitatvamananvitatvamityucyate tadA'pi khale kapoyo- tanyAyena zAbdamate dAcirasti pAcako'stItyAdau prakRdi- parthena samaM tirthasya tahitakRtpratyayArthe yugapadanvayena iti tayoravyAptiH / zrapi ca saMbodhanAntasya nirvibhaktikasya Sva ca caivAdiprAtipadikasya svArthe tirthAnvayAyogyatvASAM tAdRzatAdRzacaivAdipade'tivyAptiH / na ca caitro'staudautyAdAvavayadarzanena caivAdipadAnAM na tirthAnvayAyovAgyatvamiti darzitasthaleSu saMbandhIta ra prathamAsamabhivyAhAyA-rasya sahakAriNo virahAnnAnvayabodha iti vAcyam / vAna evaM sati hi kRttaddivasthale'pi prakRtisamabhivyAhArasya vi sahakAritvAnna tirthAnvayAyogyatvamiti tavAvyAptiH / na ca kRttadditasthale prakRtisamabhivyAhAro na tiGarthAnvaye vArtha tantraM kiM tu prakRtyarthAnvaya eveti vAcyam / pratyaye prakR- tisamabhivyAhArasya pratyayArthAnvayamAtre tanvatvAvyakRtipUrva- vinAkRtasya kuvApyananubhAvakatvAt / evaM ca pAko'stItyAdau ghaJapratyaye 'vyAptizca padAntarArthAnanvite dhAtuSa TT sva Aho ! Shrutgyanam
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArakasAmAnyavicAraH / abhayopasthApite pAke tiGarthAnvayasya sarvajanasiddhataya vastiryAnvaya yogyatvAditi tadapi zabdAntarArthA vizeSitasya svArthasya vizeSaNatayA 'nvayabodhanAyogya zabdaH pratyaya iti tadapi tAdRzayorliGgasaMkhya yorvizeSa 26 tathA'nvayayogye supi pAkamityAdau tAdRzasya pAka sya karmatve vizeSaNatayA 'nvayayogye ghaJpratyaye cAvyA tyA nAdaraNIyamiti / tasmAtpratyayatvaM durvacamiti ce ducyate / sArthaka zabdottaratvajJAnAviSayo yaH zabdaH zAbda bodhaM nArjayati sa pratyayaH prakRtInAM nAmadhAtUnAM sAthakazabdottaratvajJAnAviSayANAmapi zAbdabodhArjakatvaM pratyAnAM tu sArthaka zabdottaratvajJAna viSayANAmeva tathA- | tvamiti tathA ca svArthaviSayakathAvdasAmAnyayAbhAvaprayojakAbhAvapratiyogisArthaka zabdottaratvajJAnauyottaraprakAratAnirUpita vizeSyatA vatsa / rthaka zabdatvaM pratyathatvamiti / rAjJaH puruSa ityAdau puruSapade rAjapadottaratvaprakAraka jJAnaviSayatAyAH satvAdativyAptiriti pratiyogyantaM jJAnavizeSAm / puruSapade SaSyanta rAjapadottara jJAnasya nirukta pratiyogitvavirahAt puruSo rAja ityato'pi zabdodayAnnAtivyAptiriti asaMbhavavAraNAra svArthaviSayakatvaM zAbdavizeSaNaM rAjapuruSa ityAdisamA se puruSapade rAjapadottaratvajJAnaM rAjapadArthavizeSaNata kapuruSapadArthavizeSyatAkazAbdabodhasya janakamataH puruSa rAja ityAdau na tathA zAbdabodhaH / puruSo rAjetyAda rAjapadArthAnvitavibhaktyarthatAdAtmyasya puruSapadArthoM vi zeSaNatayA'nvayAt / rAjapadArthasyAnanvayAnna vyabhicA Aho Shrutgyanam
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| . taya iti rAjapadArthavizeSaNatAkapuruSavizeSyatAkazAbdAbhAthopiyojakAbhAvapratiyogino rAjapadottaratvajJAnasya viSa gTi meM puruSapade 'tivyAptiriti tahAraNAya tAdRzazAbda sA mAnyIyatvenAbhAvo vizeSitastena puruSapadArthaviSayakazAki bdasAmAnya prati rAjapadottarajJAnaM na janakaM puruSastiSTha tItyAdau vyabhicArAt na tAdRzazAbdasAmAnyIyAbhAvaprayoja kAbhAvapratiyogirAjapadottaratvajJAnamiti taddiSa ya puruSa pade nAtivyAptiriti saMyogAdyuttaratvajJAnasya tAtha- tAdRzapratiyogitvAdasaMbhava: syAditi zabdapadasupAttam / pra-adhyuttaratveneDo jAnamadhyayanazAbdaM prati heturiti tAthiA- dRzAbhAvapratiyogino'dhyuttaratvajJAnasyaviSaye idhAtAmAva- tivyAptistadAraNAya sArthakatvaM zAbdavizeSaNam / atara- yAdizabdasya nirarthakatvAnna tavAtivyAptiH / sArthakazayatha- dottaratvajJAnasya prakRtitAvacchedakaprakAratAnirUpitattara- vizeSyatAvati prakatizabde 'tivyAptiriti vizeSyatApati- yAmuttaratva prakAratAnirUpitatvaM vizeSaNam / na ca sArthattara- kazabadottaratvaprakAratAnirUpitajJAnavizeSyatAvatvaM pra tya- vezyatAM tAvataiva samohitasiddhestAdRzottaratvajJAnauyatvaNAya syottaratvaprakAratAyAM nivezo vyartha iti vAcyam / yatna mA indrANItyAdau pacatItyAdau indrottarAnuguttaratvena DIgatA po jAnaM pajattarazabuttaratvena tiGo jAnaM zAbdajanaka 'ruSaH tatra sArthakazandottaratvaprakAratAnirUpitavizeSyatAyA gAda DIpi tiGi cAsatvAttayoravyAptiprasaGgAt / tAdRzotta vi ratvajJAnIyottaratvana kAratAyA niveze tu tAdRzAgamo[cA ttaratvaprakAratAnirUpitavizeSyatAyA Daupi tiDi ca Aho! Shrutgyanam
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ " kaarksaamaanyvicaarH| satvAnna tayoravyAptiriti / evaM zabAnugAdyAgame 'ti vyAptivAraNAya sArthakapadaM zrAgamasyanirarthakatvAnna tavA tivyAptivAraNAya sArthaka paTaM Agamasya nirarthakatvAnna tatrAtivyAptiH "vaM rUpaM zabdasyAzabdasaMJa"ti zavAdyA gamAnAM varUpArthakatvAdativyAptitAdavasthyamiti za badapadaM dRttimadarthakaM tena sArthakapadaM hattyA svarUpetarA thamArakaparamiti / atra vizeSyatA tAdRzAbhAvapratiyo gitAvacchedikA bodhyaa| tenAstighaTa ityAdAvamuttarati buttaraM ghaTapadamityAkArakAsuttaratvajJAnIyottaratvaprakAratAnirUpitavizeSyatAyA ghaTapade satve 'pi naativyaaptiH| ghaTapadaniSThatAdRzavizeSyatAyAstAdRzAbhAvapraticogitAnavacchedakatvAt / tAdRzottaratvena ghaTapadajAnasya zAbdAhetutvAt / asuttarastip ghaTapadaM cetyAkArakajJAnAdapi tathA zAbdodayAt / atra caino'stItyAdau caivapadArthavizeSyakasubarthaliGgasaMkhyA prakArakazAbdaprati prAtipadikottaraH subiti caitrapadottaraH subiti vA jJAnaM hetuH| asarthasattAvizeSavizeSaNakatirthAzrayatvavizeSyakazAbada prati dhAtUttarasti iti asuttarasti iti vA jJAna hetu evamindrANItyAdAvindrapadArthaprakArakasvasvAmibhAvasa sargakaDIvarthastrIvizeSyakazAbdaM prati indrapadottarAnuga ttaro DIviti jJAnaM hetuH pacatItyAdau pajarthavizeSaNa va tirthayatnavizeSyakazAbdaM prati pajuttarazabuttarasti vivi jJAnaM hetuH tena svacaitretyAdau asityAdI Anauindra tyAdau tipacaityAdau na tathA zAbdabodhaH uttaratvaM dhvaMsaH taviziSTa uttaraH tathA ca caitra ityAdI caitrapadada Ahol Shrutgyanam
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / viviziSTaM supadamiti jJAnasya caitrapadatvAvacchinnaprakAratavA nirUpitadhvaMsa ttvAvacchinnavizeSyatvAvacchinna prakAratAvAnarUpita sakAratvAvacchinna vizeSyatAkajJAnatvena astIdyAdAvuttaratvajJAnasya astvAvacchinna prakAratAnirUpita dhvaMsatvAvacchinna vizeSyatvAvacchinnaprakAratA nirUpitatarAtitvAvacchinna vizeSyatA kajJAnatvena indrANItyAdAvuteyo uttaratvajJAnasya indratvAvacchinnaprakAratAnirUpitadhvaMsatatvAvacchinnavizeSyatvAvacchinna prakAratAnirUpitAtvAprakavacchinna vizeSyatvAvacchinna prakAratAnirUpita dhvaMsatvAvanavyA cchinnavizeSAtvAvacchinnaprakAratAnirUpite prati- svAvacchinnavize SyatokajJAnatvena pacatItyAdAvuttaratvadajJA- jJAnasya pactvAvacchinna prakAratAnirUpita dhvaMsatvAvacchivizeSa yatvAvacchinnaprakAratAnirUpitakArakatvAvahicai- vizeSyatvAvacchinnaprakAratAnirUpitadhvaMsatvAvacchi kAraka - kAra prAnavizeSAtvAvacchinnaprakAratA nirUpitatvAvacchinnavihetuH zeSyatAkajJAnatvena hetutvamevamanyavApyAm | zabAnu zabda ktipAmanubandhAnAmAnupUrvI na jJAnahetutAyAM nivizate vyahetutvAt gauravaprayojakAcca prayogavyutpAdanArthameva te sUtrabasa kAreNa nirdiSTaza: evamAnupUrvIjJAnahetutve siddhe tatra padA'nugu ka vyavadhAnasya nivezanamaphalaM nitarAntannirvacanAyAsAsAdanamiti vyavahite'pIdRza viziSTavaiziSTya jJAnAt zAbdabiti bodho niSpRtyUha eva / evaM yatpadadhvaMsa vaiziSTyajJAnaM zAindre bde hetustatmArthakaM vajjanyat padaM prakRtiriti vizeSakRtyaM darzitaprAyamiti / yadi bahumapi pratyayatvena da saMgrAhyastadA pratyayalakSaNe tAdRzaniruktazabda bahujanya *to 29 vaM Aho ! Shrutgyanam
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 kAraka sAmAnyavicAraH / taratvaM nivezanIyamiti / vastutastu nipAtAdivadAnya yogyaM zabdAntarameva bahuc anyathA tahitatve bahugu ityAdI bahuzabdAnantaraM subutpattiprasaGgAt kRttacit tisUtre taDitAntasyaivopAdAnAt anyathA pacataki bhava httyAdI subutpattiprasaGgAt / tahitamUtrasahacaritaM ba 'hucmUtraM bahujaghaTitasamudAyasya taDitasAmyaM jJApayati tena prAtipadikatvaM taddhitasubAdikaM ca bhavatIti / a eva yadi bahucpratyayaH syAttadA pratyayaH parazcetyananta na bahujiti muni: sUtrayet / bahucmUce purastAditya kSayA mAtrAlAghavAt tAvataiva bahucaH prakRtipUrvatvalAbhamambhavAditi parAstam / evaM nibhazabdo'pi sannibhazabdavat na padottaratvena jJAtaH zAbda hetustAdRzahetutAgrAhakAbhAvAt / pratyayasya tathA hetutve pratyayaH parazcetyanuzAsanasyaiva grAhakatvAt / tathA ca nibhaM kamalasya mukha mityAdau zAbdAdayo'bhISTa eva / evaM zAbda hetoH pa dhvaMsa viziSTa padajJAnasya dhvaMsavizeSaNayA bhAtaM sArtha padaM prakRtiH dhvaMsavizeSatayA bhAtaM sArthakaM padaM pratyayaH taduktaM vAkyapadIye bhartRhariNA / yaH svetarasya yasyArthe svArthasyAnvayabodhane / yadapecastayoH pUrvA prakRtiH pratyayaH paraH / / apekSA pUrvAparabhAvApannatvena jJAnaM / tatra prakRteH pa tathA jJAnaM zabdAGgamityatra na pramANam / uttaratve pratyayajJAnasya vAcakatAvacchedakatvavirahe'pi vibhakti vAvalauDhasya rUpAntareNa vAcakatvamacatameva / vibhaktira pi dvidhA / suptiGbhedAt / liGgavAcikA vibhaktiH su Aho! Shrutgyanam
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 31 nyaliGgAcikA vibhaktistiGa Gaupratyaye kadAdau cAtiguptivAraNAyobhayatra vibhaktipadam / supo'pi prathamAhitayitRtIyA caturthI paJcamo SaSThI saptamobhedAtsaptavidhAH / bhavatiGo'pi prathamamadhyamottama puruSabhedAttrayaH / vidhyAdayastitaM baGarthAH / kusumAJjaliprabhUtimUlagranye vistRtAH prasaGgenAyati trApi vyaktobhaviSyanti / tatra vidhyAdyarthe'pi tiGA ti| vAdinA tetvAdinA zaktiH na tvAdezIbhUtatattallakArAnantarayAM tiGi lAdezatvajJAnavirahiNo'pi puMsastattadarthAvaityape - gamAt / pacatItyAdau vidhyAdyarthavaM dho na bhavati yogyalAbha- rAyAstAtparyasya vA virahAt / tAtparyagrAhakastu pacedi - zabda- tiGo vikAra eveti mantavyam / evaM varttamAnAtIgayAnAgateSu kAleSu tiGAM titvAdinA tetyAdinaiva zastavApi tattadvikArAvikArasamabhivyAhArANAM tAtpakatvAtpacedityAdau tAtparyayA hakavirahAt vartamA : pada- nAde naM bodhaH vartamAnAdikAlastu tirthakRta vanvetIti thakana yuktam / taNDulaH pacyate ityAdikarmAkhyAte'nanvayaprasaGgAt / na ca tatra tirthakarmatra evAnyetIti vAcyam tathApi phalasyotpatteH pUrvaM prayukta pacyate zra na ityAdAvutpattisvarUpaphalAdheyatve vartamAnastrasyAnvetuma yogyatvenA'nanvayaprasaGgAt / zrodanasyAvidyamAnatayA vartamAnopatpayyAdhe yatvA'nirUpakatvAt / ataH parizeSAGgAvAkhyAratvena tasthale kriyAnvayasyAvazyakatvAcca tiGarthaH kAlaH kriyA bhaktinvayoti tava tiGprayogAdhikaraNaM lavaH kASTA vA vatira rtamAnaH kAlaH IdRzavartamAnakAlavRttidhvaMsapratiyogI: mA kAlo' tItakAlaH tAdRzavartamAnakAlavRttiprAgabhAvama tyanu mukha yayaH su Aho ! Shrutgyanam
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaarksaamaanyvicaarH| tiyogI tAdRzavartamAnakAladhvaMsAdhikaraNaM vA kAlI'nAgataH kAlaH atra vayaH kAlA svasvAdhayatvena kriyAyAmanviyanti kvacit vyApAre kvacitphale tatra pacati apacat pacyatItyAdI vyApAra kAlasyAnvayaH / na ca pacatautyatra vartamAnakAla AdhayatvenAnvetu apacadityana vidyamAnanAzapratiyogitvamatItatvamanveti na tvatItakAla ttitvaM pakSyatItyatra vidyamAnaprAgabhAvapratiyogitvAdirUpamanAgatatvamanveti na tvanAgatakAlattitvamiti vAcyam / "sadeva saumyedamagra AsIt""ekamevAdvitIyaM brahma""tadaikSata ekohaM bahu syAmi"tyAdizrutivAkye bhagavatsattAyA bhagavadicchAyA atItatvasya bAdhenAnanvayaprasaGgAt / evaM bhagavAn pralayaM kariSyatItyAdI bhagavatkRterbhAvitvasya bAdhenAnanvayaprasaGgAt / atItakAlattitvastha bhagavadicchAyAM bhAvikAlattitvastha bhagavatkRtau niSpatyahatayA'nvayasambhavAt / evaM vartamAnakAlo'nAgatakAlazca kvacitvattidhvaMsapratiyogyattitvena svAdheyatvena cobhAbhyAM saMbandhAbhyAmanveti yathA viyujyate viyocyate saMyujyate saMyocyate ityAdau tena kRSNona viyujyate viyocyate va jamagaDala: govardhanena saMyujyate saMyocyate vA dUti nAdhunikaprayogaH / anyathA kRSNA viyogagovardhanasaMyogayovartamAnAnAgatakAlattitvena tathAprayogo durvAra: syAt / evaM naSTa anazyahA ityAdAvatautakAlattitvaM nAze,nveti nazyati nazyatItyAdauvartamAnAnAgakAlayodarzitAbhyAM saMbandhAbhyAM nAze nvayaH ityamevaprayogAMtiprasaGge vArite nazyatinazyatinaSTaityAdaupratyayasyAnAgatava Aho ! Shtutgyanam
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 33 tamAnAtItAnAmutpattInAM krameNa pratyAyaka va kalpanamaphalameveti mantavyam / phaleM tu Aste ityAdau riphambhUsaMyogAnukUlavyApAra AsyarthaH / tatra vyApArasyAvidyAmAnatve'pi sphigbhUsaMyogaphalasya vidyamAnatAyAmAstaiti prayogAddartamAnakAla Adheyatvena sphigbhUtasaMyoge phaleveti / evaM jAgartItyAdau middAmanovibhAgAnukUlovyApAro dhAtvaryastavApi mihAmanovibhAgarUpaphale vartamAnakAlasthAnvayaH / evaM daNDaM dadhAtItyAdau dhAraNAsthasaMyogAnukUlavyApArI dhAtvarthaH tatrApi vartamAnakAlasya dhAraNAkhyasaMyogarUpaphale'nvayaH / atrAsiSyate jAgariSyati daNDaM dhAsyatItyAdAvanAgatakAlaH khadRttidhvaMpratiyogyattitvena khAdheyatvena cobhAbhyAM saMbandhAbhyAM phale'nvetIti phalasya vidyamAnatAyAM na tathAprayogaH / evamAsta ajAgarat daNDamadhAdityAdAvatItakAlaH khadhvaMmAdhikaraNavattitvena svAdheyatvena cobhAbhyAM saMbandhAbhyAM phale'nvetIti phalasya vidyamAnatAyAM na tathAprayogaH / yadi cAseH sphigbhUsaMyoga evArtha upavizeH sa tadanukUlavyApArazcArtha upavizatItyatra vartamAnakAlasya vyApAra evAnvayaH / zraste ityatra sphigbha saMyogasvarUpavyApAra eva vartamAnakAlasyAnvayaH / evaM nAgatairapi middAmanovibhAgasvarUpavyApAra evArthaH tacaiva kAlasyAnvaya iti vibhAvyate tadApi daNDaM dadhAtItyAdau phale kAlasyAnvayoniSpratyUha eveti dik // kartRtvAdayastiGarthAH subarthA apIti na pRthak tanyante / subastu supAM krameNaiva nirUpaNIyA iti krameNa supastadarthAzca nirUpyante / Aho ! Shrutgyanam
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ prthmaavibhktivicaarH| tatra suaujasiti tvayaH pratyayAH prathamA / tadarthA anuzAsanasiddhA anuzAsanaM tu "prAtipadikArthaliGga parimoNavacanamAce prathame"ti prAtipadikArthaH sattA vyaktiriti yAvat liGga pumAn khau lauvaM ca parimANaM gu tvaM parimitizca vacanamekatvaM hitvaM bahutvaM caiti / mAvagrahaNAM dvitIyAdyarthakarmatvAdivyavacchedArthamiti / nanu rAmo rAjetyAdau vyaktoH prAtipadikAprakRtita eva lAbhAt kathaM prathamArthatvam / na caikadAnekaTattirAmatvAdijAtivAcino rAmAdizabdAnna vyaktilAbha iti vyaktimAnArthaM prathamAyAstadarthakatvamiti vAcyam / jAtizaktivAdinAmapi mate jAtyA vyaktyAkSepasambhavena vyakteranyaladhyatayA pratyayArthatvAprasaktaH / ata eva teSAM tiDo bhAvanAvAcitve bhAvanayA''kSepeNa karturbodhane pacatItyAdAvanabhihitAdhikArIyaTatIyAyA na prasaktiriti / yattu ghaTAdyartheSu supA zaktiH ghaTAdipadAnAmanantAnAM zatale zatatAvacchedakAnantyasambhavana supAmekaviMzatisaMkhyAkAnAM zaktatAvacchaha kalA ghavasanbhavena tathAtvaucityAditi / tadapi na samyak / ghaTAdipadAnAM nirarthakatve prAtipadikasaMjJAvirahe tadanantaraM subutpattera prasaktaH dadhi bhavatItyAdau supo lopAttana dadhyAdi padArthAnavagamaprasaGgAt / na ca tatrAnusandhIyate vibhaktiriti sAMpratam / tathApi rAjapuruSa ityAdisamAse rAjapadArthAvagamasyAzakyatvAt / na cAnApyanusandhIyate SaSThauti vAcyam / tathA sati Rvasya rAz2a ityAdAviva sasya rAjapuruSa ityatrApi - dvAde rAjAnvayaprasaGgAt / darzitasamAse naiyAyikAnAM Aho! Shrutgyanam
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| 35 rAjapadalakSagAyAH zAbdikAnAM kRtezca vaiyadhyenAkalpanApattezca / kiM ca caitra ityAdI suvarthacailavyaktI subarthayo liGgasaMkhyayo bhedAnvayo'vazyamabhyupeyastathAsati rUpaM ghaTa ityAdau tantupaTAvityAdI rUpaghaTayostantupaTayo. bheMdAnvayabodha: syAt / atha prAtipadikAnAM ghaTAdipadAnAM ghaTatvena sakala ghaTavAcakatve'pi ghaTo'stItyAdAvastitvAnvitatahaTavyaktibodhaH prathamayeti cet na / ghaTapadena ghaTopasthitAvastipadenAstitvopasthitAvabAdhitatvAtahaTavyaktIrghaTatvena zAbdabhAnamanbhavAt tadyaktitvena bhAnasyAprAmANikatvAditi prAtipadikArthasya na kathamapi prathamArthatvaM sambhavatIti cet / avAhuH / ghaTo nIla ityAdau vizeSaNavibhakto nrnIlapadottaraprathamAyA abhedo'rthaH sa ghaTAdI vizeSaNIbhUyAnvetIti / tabAbhedo yadi bhedatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvatvenarUpaNAdhastadA'prasiddhiH / bhedatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvA'prasiddheH / yadi ca bhedapratiyogikAbhAvatvena tadA naulabhedagaganobhayatvAvacchinnAbhAvavati paute naulAbhedAvagamaprasaGgaH / yadi ca naulapratiyogikabhedattvAvacchinnAbhAvatvena tadA yatkiMcinnolabhedavati naule nIlAbhedAnavagamaprasaGgaH / yadi ca naulatvAvacchinnapratiyogitAkabhedatvAvacchinnAbhAvatvena tadA zatyAnantyam / naulAdeH padArthaikadeze naulatvAvacchinvapratiyogitAkabhede 'nanvayaprasaGgaH naulapaTatAtparyaNa prayuktasya ghaTo nIla iti vAkyasya prAmANyaprasaMgazca / tamAjhedo 'tyanlAbhAvazca vayamarthastatva bhede nIlavyatiH strarUpAtmikayA pratiyogitayA bhedastu tavedavyaktiI Aho ! Shrutgyanam
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ prthmaavibhktivicaarH| svarUpAvacchinnayA pratiyogitayA atyantAbhAvanveiti / yadi niravacchinnapratiyogitayA nIlAdeH pratiyogino bhedAdau bhAnaM bhedavizeSaNatayA bhAsamAnasya naulAde davyaktisvarUpaniSThapratiyogitAvacchedakatAyA anavacchedakatvaM ca na sAMpradAyikamityucyate tadA tUbhayAttitvopalakSiladharmAvacchinnapratiyogitAkAnyonyAbhAve'tyantAbhAve ca khaNDazazaktistadAdipadavat smaraNaM khUpalakSaNobhayAvRttitvAMzaparauhAregA prAtipadikopasthApitatattAtitvAvacchinnapratiyogitAkabhedatvena bhedaviSayakamatyantobhAvatvenAtyantAbhAvaviSayakaM ca bhavati taba naulAdipadArthasya tattayaktitve'nvayaH naulAnvitatAdRzabhedatvAvacchinnapratiyogitayA bhedo'tyantAbhAve 'nveti tAdRzAtyantAbhAvaH samAnavibhaktikaghaTAdipadArthe'nveti / yadi naulAdestadyaktitve padArthaikadezAnvayo na vyutpattisiddha ityucyate / tadA ubhayAttitvopalakSitadharmAvacchinnapratiyogitAyAM bhede'tyantAbhAve ca viSu suvibhaktoH zaktistatobhayAttitvAMzamapahAyaprAtipadikopasthApitavyaktIyatadyaktitvAvacchinnapratiyogitAyAH smaraNam / tAdRzapratiyogitAyAM naulAdeH prakRtyarthasyAnvayaH naulAdyanvitatAdRzapratiyogitAyA bhede'nvayaH tathAvidhAnvitabhedatvAvacchinnapratiyogitAsaMsageMNa bhedasyAtyantAbhAve'nvayastathAvidhAnvitAtyantAbhAvasya samAnavibhaktikadhAdipadArthe'nvayaH / evamIdRzabhedAtyantAbhAvaH pratiyogisvarUpa eva yatna pratiyogyananugatastacaiva sAmAnyadharmAvacchinnabhedasyAtyantAbhAvaH Aho! Shrutgyanam .. ...
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| 37 pratiyogitAvacchedakasvarUpa iti svarUpabhedAbhAvastannIlAdivyaktisvarUpI naulapadAdiprAtipadikArtho darzitarautyA bhavati prathamArtha iti / na ca bhedasyAbhAvaH pratiyogI na sambhavati tena samamavirodhAt / kiM tu pratiyogitAvacchedakamiti vAcyam / pratiyogitAvacchedakasaMbandhenaiva pratiyogino'bhAvavirodhitvAt / tasyAvApyavikalatvAttadyaktitvasvarUpatAdAtmyena saMbandhena tahAtIH pratiyoginyA virodhitvAt / na ca tadyaktitvasya dharmavidhayA pratiyogitAyA avacchedakatvaM saMsargavidhayeti kathaM tena saMbandhena virodhilamiti vAvyam / bheTe saMsargavidhayA pratiyogitAyA avacchedakasyaiva dharmavidhayA avacchedakatvAt / tAdRzasyaivAvacchedakasyAbhedAbhAvatvopagamAt / tadabhisandhAnena yogyAnupalabdhihetutAvAde pratyakSAloke mithai na hi yathA tAdAtmyamanyonyAbhAvasthAbhAvastathAnyonyAbhAvo'pi tadabhAvarUpa: ghaTApratiyogitvAdityuktabhedapratiyogitAyAH saMsargavidhayAvacchedakasya tAdAtmyasya dharmavidhayAvacchedakAtmakAnyonyAbhAvavirahasvarUpapradazanaM saMsargIbhUtAvAchedakadharmIbhUtAvacchedakayoraikyaM vinA nopapadyata iti / gurucaraNAstu bhavatu svarUpabhedAbhAvastayaktisvarUpastathApi sa na prathamArthI mAnAbhAvAta / ghaTo naula ityAdau svarUpabhedAbhAvAtmakatAdAtmyasaMsageMgauva zAbdabodhIpapatteH / na cAbhedasya saMsargatvopagame svantanaulapadena svantaghaTapadasya paurvApayarUpAthAstAGgyAyA AkAGkSAyAH zAbdaprayojakatve gauravamadhikavarNaghaTitatvAt / abhedasya padArthatve naulavizeSaNakAmedavizeSya Aho! Shrutavanama
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ prthmaavibhktivicaarH| kabuddhau naulapadasya sunA sahAkAhAyA bhedaprakArakaghaTavizeSyakabuddhau tenaiva sunA saha svantaMghaTapadasthAkAGkSAyAH svaprayojakatvasvIkAre lAghavaM nIlaghaTapadayorekanAkAGkSAyAmapravezana tayorvizeSyavizeSaNabhAvavyatvAsaprayukasyAkAkSAdhIhetutAbhedasya gurutarasthAprasatariti vAcyam / nIlAbhedavidheyakapaToddezyakabuddhau naulaghaTapadayoH paurvAparyasvarUpAkAGgAyAH prayojakatvasya tavApyAvazyakakhAt / anyathA naulo ghaTa ityAdito nIlAbhedavidheyakabodhApatta: / na ca naulo ghaTo jalapUrNa ityAdau nalapUgAvavidheyatvabodhasthale'bhedasya prathamArthatvapakSe ghaTe naulAbhedavizeSaNakAnvayabodho darzitarItyA'kAsAhayasya prayojakatvenaivopapadyate / bhedasya saMsargatApace svantanIlaghaTapadayorekalAkAGkSApraveze vizeSyavizeSaNabhAvavyatyAsaprayuktaM gauravaM duSpariharamiti vAcyam / yato'bhedasya subarthatvapakSe'pi svantaghaTapadasya padottaratvAdyavizeSitena sunA sahAkAGkSA na tathAvidhAyayopayoginI tathAsati naulaH paTaH ghaTo daNDa ityAdI svantaghaTapadastha daNDottarasanA sahAkAvAgrahe ghaTe naulAbhedAnvayabodha: sthAdityavazyaM nIlapadottarasunA sahAkAGkSA vaktavyA / tathAcaikasyAmAkAjJAyAM naulaghaTapadayoH praveze vizeSyavizeSaNabhAvavyatyAsaprayuktaM gauravaM tavApi dussyrihrmiti| na ca prathamAntanIla padaprathamAntaghaTapadayorAkAGkSAjJAnasya naulavizeSaNakatAdRzatAdAmyasaMsargakaghaTavizeSTakazAbda prati hetutve naulaghaTa ityAdikarmadhArayasthale vyabhicArastatra svantanaulapadaghaTitAkAGkSAjJAnavirahA Aho! Shrutgyanam
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / diti vAcyam / kalaya: kRSNa ityAdI vyabhicAravAragArthamavyavahitottarotpattikatvaM janyatAvacchedake'vazyaM pravezanIyamata eva karmadhArayasthale vyabhicArAprasaktaH / na ca zikhI vinaSTaH kSudupahantuM zakyA surabhicandanamAtrAtamityAdau vinaSTazakyAghrAtAnAM tAdAtmyasaMsargeNa zikhini kSudhi surabhicandane cAnvayo bAdhita iti sA - mAnAdhikaraNyAnupapattirabhedasya suvarthatvapakSe tasya svAzrayazikhAvatvena svAzrayopahananavatvena svAzraya saurabhavatvena khena saMsargeNAnvayasambhavAdbhavati sAmAnAdhikaraNya miti vAcyam / tataH paramparA saMsargAvacchinna zaktikarmatAvato'bhidhAnAt / kSudho na dvitIyA tAhazasya karmaNastAdAmya saMsargeNAnvayaH kSudhi niSpatpUha eva / zikhAviziSTe vinaSTasya saurabhaviziSTecandane AghAtasya ca tAdAtmyasaMsargeNAnvayaH / zikhA saurabhaM vizeSaNamAdAya paryavasyati / atraivArthe "savizeSaNe ha vidhiniSedhau sati vizeSyabAdhe vizeSaNamupasaMkrAmata iti pramANayanti tAntikAH / evaM yuktayA'bhedasya vibhaktyarthe pratihate anuzAsanamapi vibhaktInAM sAdhutva mArca jJApayati / tathA hi / " lupi yuktavadyaktivacane " ityekaM sUcaM lupte pratyaye prakRtiliGgavacane prayoktavye na *tu lavaNa / yavAgUrityAdau lavaNAdipadavadvizeSyanighnatayA liGgavacanAntaraprayogaH / yathA paJcAlA nAma kSatriyAH niyatabajavacanAntapulliGgapaJcAlazabdaviSayAsteSAM ni vAse janapade pravRttasya tahitANo lupi sati paJcAlA janapada iti tathA videhAH kuravo magadhA malyA aGgA Aho ! Shrutgyanam 39 -
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 prthmaavibhktivicaarH| baGgAH kaliGgAH sumAH puGgA ityAdautyarthaka"vizeSaNAnAM cAjAte ri"tyaparaM sarva tahizeSaNavAcinAM padAnA tahalliGgavacane syAtAM jAtivAcipadaM varjayitvA tathA paJcAlA ramaNIyA: jAtau tu paJcAlA janapada evaM godayonivAsagrAme godau bahucauravRtau jAtau tu godau grAma ityarthakaM tadetatsUtrahayaM pUrvAcAryANAmanUdya"tadaziSyaM saMjJApramANatvAdi"ti pANinimunirasavayat / tatprakRtiniyataliGgavacanatvaM luptatahitakAnAM paJcAlAdizabdAnAM tavizeSaNapadAnAM ca vizeSyatulya yogakSemaM niyataliGgavacanatvaM na ziSyaM na vaktavyam | saMjJA niyatavyavahArastatpramANakatvAditi sUtrArthastathA ca yathA kSatriyavizeSa pravartamAnAnAM paJcAlAdizabdAnAM niyatapulliGgabahuvacanatvaM vyavahAreNaiva tathA luptataddhite'pi vyavahArastu liGgavacanAdiniyato'pi na liGgavacanArthaka: kiM tu sAdhutvArthaH / ata eva niyatastrIliGgabahuvacanatvenApazabdasya tavizeSaNapadasya ca niyata pulliGgabahuvacanatvena dArazabdasya tavizeSaNapadasya vyavahAro liGgavacanasvarUpamathaM vizeSye vizeSaNe vA na tu kApi bodhayati yathA'po rasamayyaH rAmasya dArAH puNyamayA iti vizeSaNavibhaktInAM sAdhulArthatayopapattau nirarthakatve tadanupapattina bhavatIti paMdavAkyaratnA kare prAhuH / yujyate cA.. yamarthaH / svarUpabhedAbhAvasya tadvyaktisvarUpasya prathamArthatve naule'pi yatkiJcinnaulavyaktibhedasatvAnnIlo na naula iti prayogaH syAt / na ca tavApi tAdRzAbhedasaMsargAvacchinnapratiyogitAkabhedasya naule satvAtkathaM na tathApra Aho ! Shrutgyanam
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ + vibhaktyarthanirNaye / yoga iti vAcyam / naJsthale'nvadhitAvacchedakAvacchi pratiyogitAkatvasyaiva bhede bhAnopagamAt / nIlatvAbachinnapratiyogitAkamedasya nIle'satvAt bhavatu svarUprabhedAbhAvatvasya padArthatAvacchedakatayA tadavacchinnapratiyogitAkabhedasya naule satvAttathA prayogo durvAra eveti / yatta tinipAtAbhihitakArakaH prathamArthazcaivaH pacati taNDulaH pacyate chettuM sAMprataM vRkSa ityAdau kartRtvaM karmatvaM prthmyaa'pybhidhiiyte| ata eva prAtipadikArthavizeSyakatiGarthAnvayabodhe prAtipadikasya prathamAntatAniyamaH / tena brAhmaNasya paktRtvasaMpradAnatvobhayavivacAyAM pacati karTa - brAhmaNAya dehIti na prayogaH tiGA prathamayA ca arrated tA pratipAdyate / ekatvene katvasaMkhyeva / evaM prAtipadikArthavizeSyaka tithe prakAra kAnvayabodhe tiGjanyAyA iva sugjanyAyA api upasthite: sahakAritvamata eva caivaH pacata iti na prayogaH na vA pacati brAhmaNAya dehItyasya zazAnajApatyA vAraNe'pi pacyati devadattAya dehotyAdi prayogo durvAraH / caturthyAstiGakArakAnabhidhAyitvAt / na ca caitraH sundara ityAdIna kArakArthopapattiriti vAcyam / tatrApyadhyAhRtAstri kriyAkartRtvasya prathamayA'bhidhAnAt / "astirbhavati paraH prathama puruSa prayajyamAno'stI" ti kAtyAyanasmaraNAt / na -ca rAmo rAvaNasya kalko necchasya hantetyAdau kathaM kriyApadAdhyAhAraH astItva ghasyAnve tuma yogyattvAditi vA cyam / atra vAkya bhedasyAvazyakatve zrAsIditi rAmobhaviSyatIti kalkinyadhyAhArasambhavAt bhavatipara itya 41 Aho ! Shrutgyanam
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamAvibhaktivicAraH / syopalakSaNavAt / na ca bhagavato dazAvatArAH / matsyaH kUmarmI vArAho narasiMho vAmano rAmo balabhadro buddhaH kalkI cetyAdivibhAgavAkye Asodasti bhaviSyatItyekatamasyAdhyAhArAsambhavAt keSAM cidavatArANAmatItatvAt kasya cividyamAnatvAt kasya cidbhAvitvAditi vAcyam / uddezavAkyAthai vibhAgavAkyArthasyAnvayavivakSaNe santIdhyAhAramambhavAt / vibhAgavAkyArthe uddezavAkyArthasyAnvayavivakSago tu astisantItyevAdhyAhArasambhavAt tavaikavacanAntabahuvacantayostiGantayorubhayorapi saadhutvaat| na cAtotAnAgatayoH kathaM vartamAnasattAyA madhyAhRtatiGantArthasyAnvaya iti vAcyam / vartamAnatvAvivakSaNe'pi dhAtvarthe'sya sambandhe vivakSite laTaprayogasya sAdhutvAt / "vAridaH sukhamApnoti sukhamakSayyamannada"ityAdidarzanAt / na ca "haMsIva dhavalA kauti rityAdI dhavalapadAkotipadAdadhyAhRtAstipadArtha svarUpabhavanakartRtvArthikA prathamotpadyatAM haMsIpadAlkathaM seti vAcyam / tanApauvanipAtArthabhavanakatatvArthakatayA prathamAyA upapatteH / na cevanipAtasya kartatvArthakatvopagame karaNakamatvArthakatvopagamaH syAt / tathA ca "zarairurivodIcyAnucariSyavasAnive"tyAdA vivanipAtena karaNa karmatvA bhidhAnAt - toyAditauyAnupapattiriti vAcyam / darzitasthale iva nipAtasya sAdRzyamAnArthakatvAt karaNakarmatvAdyarthakale mAnAbhAvAt / usai rasAnityAdau samAnaliGgavacanatvena sAdhutvArthikA tRtIyA hitIyA / tena usasadRzaiHzarai rasasadRzAnudIcyAniti prAthamiko bodhaH /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 43 ataevevapadayaM saGgacchate / tato ravika kolakarakaramakarma ra saTTazazarakaraNa ko docya karmako DarakartA raghuriti viziSTavAkyArthabodhastava tRtIyAdditauyArthayoH karaNatvakarmatvayo itvirthe nAnyAt / tRtIyAdvitIyayornAnupapattiriti kAlApairuktam / tadasat / ghaTo ghaTAtyantAbhAva zAbde prathamayA kartRtvAbhidhAnAsambhavAt / yadi ca tavAstidhAtvarthAnvitatiGarthAtyantAbhAvavizeSyatayA ghaTaH pratIyate tadA'pi prathamayA kartatvAbhidhAnamasambhavi prathamoktakartatvasya naJarthAnvayAsambhavAt / na ca tiGprathamAbhyAmekameva kartRtvamupasthApyate / tat naJarthe saghaTe vizeSaNatayA'nvetIti prathamayA kartRtvAbhidhAnaM nirAbAdhamiti vAcya m prathamArthAbhAvasya prAtipadikArthe'nvayAsambhavAH prakRtyarthe pratyayArthAbhAvAnvayasyAbhyutpannatvAt / na ca tavAzrayatvasvarUpakaTa tvAbhAva eva tiGprathamavorarthastasya ghaTe'nvayaH naJpadaM tAtparyagrAhakamata eva tiGadhanvayini prathamAntArthe tirthasaMkhyAnvayasya vyutpannatvAd ghaTI ghaTA vA nAstIti na prayoga iti vAcyam / tathAsati kartRtvasyaikadezatayA tatra dhAtvarSAnanvayaprasaGgAt / dhAvantikatvAbhAvasya tirthatvAbhyupagame taNDulaM pracati netyAdau dhAtvarthasyaikadezatayA tatra taNDulakarmatvAnanvayaprasaGgAt / dhAtvarthAnvitatirthAnvayini tAdazatiGarthAnvitanaJarthAnvayini ca prathamAntArthe tirthasaMkhyAntrayasya vyutpannatvAnna ghaTo ghaTA vA nAstIti prayoga iti / vastutastu kartRsvasya tirthatvamAvazyaka Aho ! Shrutgyanam
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ prthmaavibhktipicaarH| meva pacatItyAdau prathamAM vinA tiDA pratIyamAnatvAt / prathamArthatvaM tu na yujyate tiGa vinA prathamayA kuvApyapratIyamAnatvAdanyalaNyatvAcca / paTo na vaTa ityAdau paTaghaTabhedAnvayabuddhau jAyamAnAyAM ghaTapadottaraprathamAyAH kathamapi kaTatvapratyAyakatvaM na mambhavatIti na karTa tvaM prathamArtha iti pacatItyAdau tRtIyAyA asAdhutvAt SadhyA asAdhutvAtSayarthasyAvivakSaNAdA dvitIyAderarthasyAyogyatvAt prayogabAdhe"na kevalA prakRti: prayoktavye"ti sAdhutvArthaM prathamopAttA prathamA caitrAdipadAnantaraM prayujyata iti / liGgaM puMstvaM strItvaM lobatvaM ca tatra zoNitAdhikazukrasamavetaprANitvaM puMstvam / zukrAdhikazoNitasamavetaprANitvaM strautvam / samazukrazoNitobhayasamavetaprANitvaM klIbatvam / tathA ca niruktam / zukrAtireke pumAn bhavati zoNitAtireke strI bhavati hAmyAM samana parADho bhavatIti / caturbhajo halAyudho makaradhvaja ityAdau puM. stvam aditiH zrIdhenurityAdI strItvam mArdaGgika kuNDali gAyanaM hanna lamityAdau lauvatvaM prathamA'bhidhattaiti liGgaM prathamArtho'nanyalabhyatvAt / ghaTAdizabde tu pu. stvavAcakasupaprakRtitvaM pustvamaupacArikamiti / evaM taTotyAdau taTazabde Itvena srautvavAcakasya GIpratyayasya prakRtitvaM strautvam / bhujetyAdau bhujazabde pAtvena strItvavAcakasya TApratyasya prakRtitvaM strautvaM dadhItyAdau dadhizabde napuMsakatvavAcakasya lopasmAritasupaH prakRtitvaM napuMsakatvaM kuNDamityAdau kuNDazabde napuMsakatvavA_ cakasyAmasmAritasupaH prakRtitvaM napuMsakatvaM sarvatra zabde. A shrugyanam
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| dhvaupacArikamiti / parimANaM gurutvaM parimitizca droNo brohirityAdau gurutvavizeSavAcino droNa zabdAvyathamA guruttvamabhidhatte / prathamArthagurutve droNapadArthasyAbhedenAnvayastAdRzagurutvaM brauhAvanveti / evaM droNAbhinnagurutvavAn brIhiriti vAkyArthabodha: / vitastiH zaGkha ityAdI hAdazAGgalaparimANavAcino vitastizabdAt prathamA parimANamabhidhatte / prathamArthaparimANe vitastizabdArthasyAbhedenAnvayastAdRzaparimANasya zo'nvayaH evaM vitastyabhinnaparimANavAn zaGkha iti vAkyArthabodha ityananyaladhyattvAd gurutvatvena gurutvaM parimANatvena parimANaM ca prathamArtha iti ava gurutvavizeSaviziSTabAcino droNazabdamyArthaH brIhI parimANavizeSaviziSTavAcino vitastizabda mthArthaH zaGkha tAdAtmyenAnveti / tAvataiva bauhau gurutvavizeSavaiziSTyasya zaGkha parimANavizeSavaiziSTyasyAvagamasambhavAt / gurutvatvena guruttvasya 'parimANatvena parimANasya bhAnamaprAmANikameveti gurutvaM parimANaM ca na prathamArtha iti padavAkyaratnAkare gurucaraNAH / yujyate cAyamarthaH / tathA hi / yadi parimANaM prathamArthastasya pra. kRtyarthavizeSitasya prAtipadikAntarArtho'nvaya stadA rAja: puruSa ityAdAviva droNo brauhirityAdau samAnavibhaktikatAniyamo na syAt / tathA ca droNo brIhiM brauhiNAbauhe jhaihI vetyAdiprayogaH syAditi / yadi ca droNo bauhiH vitastiH zaGkha ityAdI gurutvatvena gurutvaM parimAgA tvena parimANaM pratIyata eva tadA gurutvaM parimANAM ca prathamArtha evAnanyalamyatvAt / yadi ca praka tyavize. Aho ! Shrutgyanam
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ prthmaavibhktivicaarH| SitayostayoH prathamArthayoH samAnavibhaktikapadAntarArthaevAnvayastadA tAdAlyAnvaya iva gurutva parimANAnva ye pi samAnavibhaktitvaM tantramabhyupeyamiti / / vacanamekatvaM hitvaM vahutvaM ca tatraikatvaM kvacitmaka tyarthatAvacchedakavyApakasaMsargeNa praka syarthe'nveti yathA paramezvara DUtyAdau samavaryapraka tyarthatAvacchedakavyApakasamavAyenaikatvaM paramezvara'nveti / kacitpadAntarArthavyaktivizeSaghaTitena praka tyarthatAvacchedakavyApakena saMsargeNa praka tyAnveti yathA pazunA rudra yajata ityAdau tadyAgavyaktikarmapazutvavyApakasamavAyanaikatvaM pazAvanveti / IdRzamaMmageM katvavaiziSTayameva sajAtIya hitoyarAhityaM jJApayati / evaM hitvamapi aAkhineyAvityAdAvazvinaupuvatvaprakatyarthatAvacchedakavyApakasaMsargeNa hitvamAzvineyayoranveti / sArakhatau meSau bhavata ityAdI meSaka kamAvanAciplAya yAgabhAvanAyAM yasyAM marasvata devatayormeSayoH karmatayAnvaya stadbhAvanAkarmameSaniSThAnyonyAbhAvapratiyogitAnavachedakaparyAptisaMsargeNa hitvaM messyornveti| IdRzasaMsageMgaNa hitvavaiziSTyameva sajAtIyatRtIyarAhityaM jJApayati / itthaM saMsargavaicicyaNaikatva hitvayoranvayasambhavena nAvyAvartakatvaM na vA vipazuko rudrayAgaH na ca nimeSaka: sarasvatIyAgaH yAgasvargayohetuhetumagAve ekatvahi vayoryAge karmatAyAM vA vaiziSTya pravezanauyamityAdikaM sudhImirUdyamiti / bahutvaM tu nehazasaMsagaNAnvati sajAtIyarAhityasya jJApayitumazakyatvAt bahutvasya sakalasaMkhyAvyApakatvAt / kapiJjalAnAlabhete tyAdI. bahutvatvena vitvasya TAVO Shrugyanam
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| bodhastAtparyagauva saMsargavaicitryaNa tritvabodhanAsambhavAt / evaM yatna prakRtyarthatAvacchedakamekaM tatra pratyarthatAvacche - dakavyApyasaMsargeNa hitvavahutvayoranvayasteta ghaTAkAzayodi tvasya ghaTapaTAkAzAnAM bahutvasya ca gagane satvAdAkAzAvAkAzA iti na prayogaH yatra pratyarthatAvacchedakaM nAnA dhavakhadirAvityAdau tatra dvandUskhale vya tyattivaicicyaNa dhavatvakhadirattvaniSThAnyonyAbhAvapratiyogitAnabacchedakaparyAptyA hitvaM tayoH prakRtyarthatAvacchedakayoraveti tAdRzaparyAsyA svAzraya prakRtyarthatAvacchedakavatvasambandhena prakRtyarthayorvA'nveti / evaM bahutvamapi dhavakhadirapalAzA ityAdI prakRtyarthatAvaccheda keSu prakatyartheSu vA darzitarItyA'nveti / evaM vAme bahanU kuzAn kRtvA dakSiNe tu kuzavayamityAdAvapi tAtparyavizeSaNa bahuzabdArthatAvaccheda ke vikhe pAtparyavizeSaNa bahuvacanArthavitvasyAnvayaH kiM vA vacanArthabahutvAtmakavisvaviziSTeSu kuzeSu bahuzabdArthavitvaviziSTasya tAdAvyena nirAkAGgatvamiti bahuzabdaprayogamArthakyAya kuzavizeSaNaM vittve tathAnvayavizeSya yogyatAyA iva nirAkAratAyA api vizeSaNAcayaprayojakatvAt / evaM vAme nava kuzadhAragAM sAMpradAyikaM yujyate viziSTAnAmiti / evaM yadA''dizanti pUjyapAdA ityAdau pAdavizeSaNa pUjAyAmanirdhAritavizeSamya bahutvasya vivakSitasya bahuvacanArthasya savizeSaNe hotinyAyAdanvayaH / evaM godau grA. ma ityAdau hitvasya godayornivAsagrAmavizeSagIbhUtayoranvayo nirAAdha eva / godazabdo'pi nAsatyazabda Aho! Shrutgyanam
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamAvibhaktivicAraH / vannityaddivacanAnto'pi na dditvaviziSTavAcakaH yena nirAkAGkSatayA nAnvayaH prasajyeta / nanu gaganapadasya zabdaviziSTavAcakatayA gaganapadArthaikadeze zabde bahutvAnvayavivacAyAM gaganAnIti prayogaH syAt / ekadeze'gvayAnabhyupagameM pUjyapAdA ityacaikadeze pUjAyAM bahutvAnvayo na syAt / evaM vedAH pramANamityatra pramANatvenaikatvAnvayaH syAditi cet / vyutpattivaicicaiAnvayopagamena samohitasiddhau naikadezA'nyo'bhyupeyate pUjyapAdA itthava pUjAviziSTapAde bahutvAnvayaH pAde bAdhAtpUjAyAM paryavasyati zikhI vinaSTa ityAdivat / evaM pramANamityava prabhAvizeSitalyuDarthakaraNe ekatvAnvayaH karaNe bAdhAtpramAyAM paryavasyati / tavApi svAzraya zAbdaParacaembandhena pramAyAmanveti savizeSaNe hautinyAyAt tadeva vizeSaNaM yatsAmAnyadharmavataH vyAvartayati yathA ghaTe naulAdiH naulAnyaSTAt svAzrayaghaTaM vyAvartayati / zabdastu nedRzaM yena gaganAnIti prayogaH syAt prajA pramA cedRzameva vizeSaNamiti savizeSaNe hautinyAyasya vizeSye yogyatAyA iva cAkAGkSAyA api bAdhaH prApaka eva sati vizeSyabAdhe ityasya vizeSyAnvayAbhAve satItyarthaH / evaM vAme bahanUkuzAnityatra bahutvaviziTakuze bahuzabdArthasya bahutvaviziSTasya tAdAtmyenAnvayo nirAkAGkSa iti kuzavizeSaNavajatve'nvayaH paryavasyati / bahuzabdottarabahuvacanaM sAdhutvArthameva kuzaza`bdottara bahuvacanA bahuzabdAcca vitvopasthitistAtparyavizeSeNaiveti / kvacidekatvasyApyevaM rItyA'nvayaH / yathA 48 Aho Shrutgyanam
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 49 vedAH pramANamityAdau prakRtyarthatAvacchedakapramANatve taddvArA pramANe vA ekatvasyAnvayaH / yatra tu "viMzatyAdyAH sadaikatve sarvAH saMkhye ya saMkhyayori" ti kozenAnuziSTasyaikavacanasyArtha ekatvaM viMzatitvAdisaMkhyAyAmanveti / yathA viMzati brahmaNAH zataM dhArtarASTrAH sahasraM bhAnoH karA ityAdau viMzatitvAdau bahutvAnvayavivakSaNe tu bahuvacanamapi pramANaM yathA " asaMkhyAtAH sahasrANi ye rudrA adhibhUmyAmiti zrutI' tisraH kotyo 'rdhakoTau ca tIrthAnA vAyurabravIdi" ti purANe / kimekayaiva viMzatyA bAhubhistvaM vikatthase / pazya rAvaNa nArAcaizvinadmi kati viMzatI: // iAdI loke ca tathA prayogadarzanAt / te za tAni vayaM paJcetyava bahuvacanAnta tacchabdavizeSaNAt / saMkhyeyavAcinaH zatazabdA bahuvacanaM bahuvacanAntAsmacchavda vizeSaNAtpaJcazabdAddajavacanaJca sAdhutvArthameva / evaM dazazatAnyambhoja saMvartikA 'ityAdI saMkhya yavAcino dazazabdasyArthaH saMkhye yavAcizatazabdArthe tAdAmyenAnveti / zikhI vinaSTa ityAdAviva savizeSaNe hoti nyAyena zatattva saMkhyAmAdAya paryavasAnaM zatatve dazatvaviziSTatAdAmyAvagame mahatvasaMkhyA lAbha iti / jAtigatekatvavivacAyAmekavacanaM bahuvacanaM ca pramANam / "jAtyAkhyAyAmekasminbahuvacana manyatarasyAmi " tyanuzAsanAt / jAtirUpe ekasminnarthe bahuvacanamekavacanaM ca syAditi macArthaH / yathA sampanno vrIhiH sampannA vrIhaya ityAdI vrIhitvAtAvekatvamekavacana bahuvacanAbhyAM pra * Aho ! Shrutgyanam
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ prthmaavibhktivicaarH| tyAyyate / tatrApyekajAtivivakSitA tatraivAyaM vacanavyavasthA ekajAtivivakSagAt sampannau bIhiyavAvityAdI naikavacanabahuvacane / eko vrIhirityAdau na bahuvacanaM "saMkhyAyoge pratiSedho vaktavya" itivArtikena niSedhAt / evaM brAhmaNena hataH patatItyAdau brAhANatvajAtAvekatvamanveti brAhmaNatvakharUpaikajAtimata: sAmAnyena hananAnvayavivakSaNAt brAhmaNasAmAnyakartakasyaiva hananasya pAtityaprayojakatvaM na tu brAhmaNavizeSakata kasya / evaM gRhaM saMmASTotyAdau gahatva evaikatvamanveti gRhasAmAnyakarmatvasyaiva saMsarge'nvayAnna tu gahavizeSakarmatvasyeti / "asmado iyozce" tyanuzAsanenAhaM bravImi AvAM brUva ityartha nyatarasyAM vayaM brUma iti bahuvacanamasmadaryAnvitamekatvaM hitvaM caabhidhtte| "savizeSaNasya pratiSedho vaktavya"iti vArtikena vizeSaNa yoga bahuvacanasya niSedhaH yathA devadatto'haM bImItyAdau / yuSmadi gurAvekeSAmityanuzAsanena tvaM gururAvAM gurU ityarthe'nyatarasyAM bahuvacanaM yUyaM gurava ityAdau yuSmadarthAnvitamekatvaM hitvaM cAbhidhatte / "phalgunI proSThapadAnAM ca nakSatre" ityanuzAsanena phalgunIproSTha padAbhyAM zabdAbhyAmuttaramanyatarasyAM bahuvacanaM phalgunI nakSatragataM proSTha padAnakSatragataM ca hitvamabhidhatte / nakSatragahaNena phalgunyau mANavika ityAdau na bahuvacanam / "chandami punarvasvorakavacanam" ityanuzAsanena "vizAkhayoca" ityanuzAsanena ca punarvamuzabdAhizAkhAzabdAccottaramanyatarasyA mekavacanaM punarvasunakSatvagataM vizAkhAnavigataM ca hila mabhidhatte cha Aho Shrutgyanam
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 1 ndasi yathA punarvasurnacatramaditirdevatA punarvasU nakSatramaditirdevatA yathA vA vizAkhA nacavamindrAgnI devatA vizAkhe nacatramindrAgnI devatA / loke tu punarvasa vizAkhAzabdau nityadvivacanAntau nAsatyazabdavat / tiSyapunarvakhornacavaindra bahuvacanasya divacanaM nityam" ityanuzAsanena tiSyazca punarvasU ceti vigrahasamAnArthakAt tiSyapunarvasU iti indrAduttaraM dvivacanaM tiSye punarvasvozca vartamAnaM bahutvamabhidhante / phalguno vAntavagrahaNe'nuvartamAne'sminsUtre punanaM catragrahaNaM paryAyeNApi inda N sUcayati / tena puSyapunarvasU siAM dhyapunarvasu ityAdiddando'pi dvivacanaM tathA nityagRhaNaM bahuvacanaM niSedhati / bahuvacanasyeti vizeSopAdAnaM tiSyapunarvasviti klauvaikavacanAntaddandra sUcayati jJApayatica sarvo indro vibhASaikavadbhavatIti klauvaikavacanAntajJApanena klabaddivacanAntaddandasya niSedho'vagamyate / tenatiSyapunarvasunau iti na indaH / jAtyAkhyAyAmityAditiSyapunarvasvorityantamUtrANAM tAtparyArthAH kAzikAsaMmatAH pradarzitAH / evaM tiGarthAnAme tvAdInAM prathamAntArthe'nvayaH bhAvAkhyAtasthale tiGarthabhAvanAyA virahAt tadanvayiprathamAntArthAsambhavAnna tirthasaMkhyAnvaya sambhava iti caitreNa syoyate iti sAdhutvArthamekavacanaM bhAvAkhyAtasyale na tu dvivacanavahuvacane / phaNibhASyakRtastu uTrAsikA zrasyante hatazAyikAH zayyante iti bhAvAkhyAtavahuvacanaM darzayanti sma / teSAmayamAzayaH / bhAvAkhyAtasthale ekatvAdisaMkhyA dhAtvarthe'nveti / na ca pacyate Aho ! Shrutgyanam
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ prthmaavibhktivicaarH| caitreNetyAdau dhAtvarthavyopArANAM bahutvAtkathamekatvAnvaya iti vAcyam / vyApArANAM bahutve'pi pUrvAparaubhUtAnAM teSAmekabuddhiviSayatayaikyasambhavAt / buddhigataikatvasya svAzrayaviSayatvasaMbandhena vyApAreSvanvayasambhavAt / taduktam / guNabhUtairavayavaiH samUhaH kmjnmnaaN| buddhyA prakalpitAbhedaH kriyeti vyapadizyate // iti pUrvAparIbhUtaM bhAvAkhyAtamAcaSTe / yathA pati vrajatItyupakramaprabhRtyapavargaparyantamiti niruktamapyamamartha saMvadati / na caikabuddhiviSayatayA vyApArANAmaikye bhAvAkhyAte kathaM dvivacanabahuvacanopapattiriti vAcyam / tAdRzavyApArANAM punaH sambhave budhyantaraviSayatayA tathA hitvAnvayasambhavAt dvivacanasya puna: puna: sambhave punarbudhyantaraviSayatayA tathA bahutvAnvayasambhavAt bahuvacanasya copapatteH / evamAsyante ityAdau upavezanavyApArANAM muhurantarotthAne vicatuHkRtvo jAtAnAM bahutayA bahuvacanopapattiH / zayyante ityatrApi zayanavyApArANAM muhurantarAjAgaraNe vicatuH kRtvo jAtAnAM bahutayA bahuvacanopapattiH / itthaM copavezanakriyAvizeSaNasya uSTravAsikAzabdasya zayanakriyAvizeSaNasya hatazAyikAzabdasya bahuvacanAntatvaM bahutvaviziSTavyApAre bahutvAnyasaMkhyAviziSTasya tAdAtmyenAnvayAyogAtmamAnavacanatvaM tantram / uSTrAsanasadRza uSTrAsikA'rthaH / hatazayanasadRzo hatazAyi- .. kArtha iti uSTrAsanasadRzAni vartamAnAsanAni hatazayanasadRzAni vartamAnazayanAnauti vAkyArthabodha: / namvevaM dhAtvarthe saMkhyAnvayopagame liGgasaMkhyAnvayAyogyatva Abo Shantana
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| masatvaM vyAhatyeta / tatrApi liGgAnvayAyogyatvasyaM ghaTapaThAdiprAtipadikAdisAdhAraNatayA saMkhyAnvayAyogyatvasyaivAsatvazabdArthatvAditi cet / sAkSAtsaMkhyAnvayAyogyatvamasatvaM dhAtvarthasya buddhihArA saMkhyA'nvayitve'pi nikatAsatvamavyAhatameva / na caivaM vedAH pramANamityAdI saMkhaprAyAH pramiti karaNe sAkSAdanandhayAdasatvaM syAditi vAcyam / pramANAnautyAdau pramANe sAkSAtsaMkhayAnvayAdayogyatAyA virahAt / ayogyatAparyantadhAvanena kacitsaMkhavAyA ananvaye'pi nAsatvamiti / yahA prAtipadikArthatvaM satvaM tadabhAvo'satvaM tacca dhAtvarthe nirAvAdhameva / ata eva prAtipadikArthaH sattA iti kAzikAratistatra prAtipadikArtha iti bhAvapradhAno nirdezastena prAtipadikapratipAdyatA sattetyavagamyate / prAtipadikAthodAharaNamuccairnIcairityapi tatra vRttau dRzyate / anyathAliGgasaMkhayAnvayayogyatvarUpasatvasyodAharaNAmavyayasthale - lagnaM syAditi / tathA ca sUtra prAtipadikArthoktiyatna liGgAdyanvayayogyo nArthastatvApi sAdhutvArtha prAtipadikasaMjJAbalAtpathamA bhavatIti jJApanArthamiti / evaM suaujas ityatra ukArajakArAvanubandhI na vAcakatAkukSipraviSTau zrIkRSNasvAtA ityava zrUyamANasya kRSNaH pAlathitetyAdau visargabhAvaM prAptasyApi sakArasya rutvena rUpeNa puMstvaikatvavAcakatvaM sArasvatau meSau bhavata ityAdau zrUyamANasyAvautyAdau dIrdhakArabhAvaM proptasyApyaukArasyautvena auTaHsAdhAraNena rUpeNa puNstvditvvaacktvm| evaM sumanasakhidiva ityAdau zrUyamANamya sumanaso nA Aho! Shrutgyanam
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ prthmaavibhktivicaarH| ke ityAdAvokArabhAva prAptasyApi asa pastvana zasasAdhAraNena rUpeNa puMstvabahutvavAcakatvaM liGgavAcakatA tu asaH jaszasGasiGassAdhAraNenAstvena rUpeNa bodhyA / evaM subantasyApi liGgasaMkhagrAvAcakatAvacchedaka sAdhAraNaM rUpaM sudhIbhirUdyamiti dvitIyAdaunAM liGgasaMkhArthakatvam / sUtre mAvagrahaNa prathamAyAM karmatvAdyarthakatvavyavacche hamukhena prathamArthasya sarvasuvarthatvaM jJApayatscayati / iti vibhaktyarthanirNaye sambodhanetaraprathamArthanirNayaH / sambodhanamapi prathamArthastathA cAnuzAsanam // . "sambodhane ce"ti| sabodhanaM bodhoddezyakacchA tatra jJAnamicchA ca khaNDazaH prathamArthaH |ttv prAtipadikArtha: samavetatvasambandhena jJAne'nveti / prAtipadikAryAnvite jAne uddezyatAsambandhenecchA 'nveti jJAnaM ca viziSTaviSayatAsambandhena vAkyAthai inveti / evaM prAtipadikAthasamavetajJAnasyoddezyatayA jJAnasamavAyitayoddezyatvasvarUpaM sambodhyatvamarthataH prAtipadikArthasya pratIyate etadeva sambodhyatvaM kAzikAyAmAbhimukhyapaTenoktam / evaM sati brahman pAlayetyAdau brahmasamaveteSTajJAnaviSayaekatvakartRkamAzaMsAviSayapAlanamiti zAbdikasya brajhasamaveteSTajJAnaviSaya AzaMsAviSayapAlanakataikastvamiti tArkikasya zAbdabodhaH / evaM yAdRzarUpAvacchedena sambodhyatvaM prathamayA pratyAyyate tAdRzarUpaviziSTameva yaSmadA parAmaNyate sambodhyatAvacchedakopalacitadharmaviziSTa eva yussmtpdshktH| deva tvaM puruSottamo'sItyAdI pu sattva katvaviziSTadevatvAvacchedena sambodhyatvamekavacanapra Ano Sirugyanam
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| thamathA pratyAyyate / tvaMzabdenApi puratva katvaviziSTadevatvaviziSTa ucyate / ata eva sarva liGge'pi yuSmadasmadoH samAnarUpatA / itthaM ca he brAhmaNAstva prasaudeta na prayogaH sambodhyatAvacchedakatayopalacitena bahutvaviziSTabrAhmaNatva na viziSTasya yuSmadA parAmarthe ttraikvcnsyaannvitaarthktvaadsaadhutvaacc| he caNDa he muNDa balai bahubhiH privaaritau| tatra gacchata gatvA ca sA samAnauyatAM laghu / ityAdAbakatvaviziSTacaNDatvakatvaviziSTamuNDatvakharUpadharmahayAvacchedena prathamayA saMbodhyatvabodhane'pi tAha- . zacagaDatvaviziSTasya tAdRzamuNDatvaviziSTasya ca yuSmadAparAmarzAttato na dvivacanamamupapannam / ekapaTakapaTAvityAdiddantasthale iva hitvAnvayasammavAt / he saumitra sakhA yasta nivizeSastvayA guhaH / / yuvAM gatvA nadImenAM zIghramAnayataM payaH // ityAdau yacchabdAkAGkSApUraNAkSamena tacchabdena yuSmada ekazeSa smRtatacchabdena zaktyA yuSmadA lakSaNayA vopasthApitaM guhamAdAya dvitvAnvayasambhavAt yuSmaduttaraM hivacanopapattiriti rItiriyaM bhavacchande'pi bodhyA / tena he brAhmaNA bhavAn prasaudatvityAdiko na prayogaH / yatra arjunArjuna sAtyake sAtyake / lAmAkA kRtamanumataM dRSTa vA yairidaM gurupAtakaM / tara manujapazubhi nimaryAdairbhavanirUdAyudhaiH // narakaripuNA sAdha teSAM sbhaumkiriittinaa-| sayamahamasRGmedomAMsaH karomi dizAM balim // Aho! Shrutgyanam
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ prthmaavibhktivicaarH| __ ityAdau sambodhsyaya hitve bhavacchando bahuvacanAntastatra na sambodhyArthako bhavacchabdaH kiM tu zavantaH tena manujapazubhavanaviziSTa riti yairityasya vizeSaNam / yatta nAtha pAlayetyAdau pAlanakarTa tvasya sambodhanaprathamAntArthaevAnvaya iti / tadasat / guNIbhUte prathamAntArthe AkhyAtArthAnvayAyogAt / sambodhanaprathamAntArthasya sambodhyatve gaNIbhUtatvAt / anyathA nArAyaNa iva naro gacchatItyAdau nArAyaNe'pi gamanakaTa tvAnvayaprasaGgAt / kiM ca yuSmado'mAmAnAdhikaraNye madhyamapuruSo na syAt / * na ca yuSmatparyAyo yaH sambodhana prathamAnta iti madhyamapuruSopapattiriti vAcyam / tathA sati bhavacchabdasAmAnAdhikaraNye'pi madhyamapuruSaprasaGgAt / nanvevam / akANDazaktinirbhinne vatse jahati cetanAM // hatAza rAma kasyArthe dagdhaM jIvitamicchasi / ityAdI rAmasya vaktaH sambodhyatvamanupapannam / tadA hi tasya vAkyArthajJAnAsatve vAkyaprayogo'nupapannaH / vAkyArthajJAnasya satve tu tasya siddhatayA tavecchAvirahavAkyArthasiddhau zAbdabodho na bhavatIti cenna / mAnAntarajanyavAkyArthajJAnasatve'pi vAkyArthagocarazAbdatvAvacchedenecchAsambhavAt / zravaNasiddhau mananecchAvat siddheH zAbda pratyapratibandhakatvAt / pratibandhakatve vA zAbdecchAvirahaviziSTAyAstasyAstathAtvAcceti vakturapi svavAkyajanyAbhISTavAkyArthabuddhisamavAyitayA sambodhyatvamavAdhitamiti saMpradAyaH / nanu samvodhyapuruSavRttivAkyArthajJAnasya siddhatvanizcaye karaNApATavena prayuktasya caitra tvaM gaccheti vA Aho I Shrugyanan
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 vibhktyrthnirnnye| kyasya prAmANyApattiH / bhAvibhUtAyAH puruSAntarIyAyAbUcchAyA viSayatvasya caivIyavAkyArthajJAne bAdhitatvAt / evaM sambodhyapuruSattivAkyArthajJAnasya vAkyAjanyatve'pi aTahautapadasaGketaM mlecchamuddizyAcAryaiH prayujyamAnasya zaGgAparItyAdivAkyasya prAmANyasambhavAt upahAsyatvAbhAvaprasaGgaca mlecche mAnAntarajanyavAkyArthajJAnasya mlecchavAkyArthajJAne cAyeMcchAviSayatvasyAbAdhitatvAt mlecchasya sambodhyatvopapattau darzitavAkyaprAmANyasya niSpatyahatvAt / tattatkAlInatvena tattatpuruSoyatvena cecchAyAMtattahAkya janyatvena jJAnasya ca sambodhanaprathamArthatve zakyAnantyamiti cenna / yataH svaghaTitavAkyaprayogopadhAyakatvopalakSitecchAyAM svaghaTitavAkyajanyatvopalakSite jAne ca sambodhanaprathamAyAH zaktiH / yathA tadAdipadonAM svaprayogopadhAyakabuddhiprakAratvopalakSitadharmaviziSTa zaktiH zaktigrahastu sAmAnyopalakSitavizeSAvagAhI sarvopasaMhAreNa / tathA hi| tatpadatvAvAntaratattAtvopalakSitAstattatyadattvavyaktIrdharmitAvacchedakoka tya tatyadaprayogopadhAyakabuddhiprakAracagavAntaratattAtvo palakSitadharmaviziSTabodhakalAvagAho vRttigrahaH / phalatastatpadatvAvaccheTena tattadharmaviziSTavAcakatAmevAvagAhate / tathA sambuddhiprathamAyA api prathamAtvAvAntaratattAsvopalakSitatattatpathamAtvAvacchedena sambodhanaprathamAprayogopadhAyakatvAvAntaratattAtvopalakSitadharmaviziSTacchAvAcakatvaM gRhyate / icchAyAM tAdRzopalakSitadharmamtadyaktitvameva / na ca tadyaktitvenecchAvagame vAcakatAyAmi chApravezo vyartha iti vA vyam / dU Aho! Shrutgyanam
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamAvibhaktivicAraH / cchAttitadyaktitvalAbhArthamicchApravezAt / atha vaicchAha ttitvopalacitatvenApi dharmo vivakSaNIya icchA vAcakatAyAM na praveza noyeti / evaM svaghaTitavAkyajanyatvenopalakSitaM jJAnamapi darzitarItyA sambuddhiprathamAvAcyamiti yathA tadAdipadAnAM na zaktyAnantyaM tathA sambodhanaprathamAyA apauti padavAkyaratnAkare gurucaraNAH / atredaM tatvam / jJAnecchA sambodhanaprathamArthaH sA cecchA caitrasya maibIyagamana kartRtvajJAnaM bhavattvityAdivizeSAkArA sarvatra sambodhanasthale / evaM caitra maitro gacchataulyAdau caitrazcaitra-- prAtipadikAnmatra yagamanakaTa tvaM maitrI gacchatauti vAkyAtpratIyate 'nanyalabhyatayA jJAnecchA sambodhanaprathamArthaH / tatrecchAyAM caitrAdiprAtipadikASTasya samavetatvasaMsargAvacchinnasya prakAratAnirUpitajJAnatvAvacchinnavizeSyatvAvacchinnoddezyatApratiyogitvena sambandhenAnvayaH icchA tu khoddezyatvAvacchinatAnatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitraviSayitAsaMsagovacchinaprakAratAsaMbandhena vAkyArthe maitrIyagamanakaTa tvAdAvanveti / evaM caitra maitrI gacchatotyAdau caitrasya vyAsaGgavazAhAkyArthajJAnAnutpAde'pi na sambodhyatva hAniH darzitasaMsargeNa caitracchAyAmicchAyAzca vAkyArthe'nvayasya niSpatyUhatvAt / uddezyatA tu vAkyaprayogaprayojakatattadicchoyoddezyatAlvena saMmargamadhye nivizate / evamevAzaurliGloTorarthasthecchAyA apyu he zyatApra. yIkatattadicchoyoddezyatAtvena saMsargamadhye nivizate |bhvtu vA svaprayoktAvacchedakatvo palanidharmaviziSTa prayo kari sambodhana prathamAyAH AzauliGloTocca zaktistava Aho! Shrutgyanam
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 59 devadattAdeH prayoktastattatkAlAvacchinna samavetatvena saMbandhenecchAyAmanvayaH / tena caivasya kAlAntare devadattasambodhyasya maitrIyagamanakartRtvAdisvarUpavAkyArthajJAne sihatvanizcayadazAyAM puruSAntaramya tAdRzacaitrIyavAkyArthajJAnecchAyAM yajJadattaM sambodhayatA devadatana karaNApATavena prayukte caiva mailo gacchatItyAdau caitrasya sambodhAtvavirahAdaprAmANyaM kAlAntarIya puruSAntarIyecchayostadvAkAprayojakatvAttayoricchayostattadicchoyo zyatA ghaTitasaMbandhamadhye pravezAbhAvAt / prayogajanaka yajJadatta viSayakasambodhanecchAyAM tadicchauyodda zyatva ghaTitena darzita saMsargeNa caitrasyAnvayAsambhavAt / prayoktaH prathamArthatvapakSe devadattasamavetatattatkAlikecchAyAM darzita saMsargeNa caivamyAnvayAsambhavAcca / evaM prayokta puruSeNopalacitAyA jJAnecchAyA uddezyatayA'nupalacitAyAstattadicchauyoda zyatayA vA'vacchinnaM yajjJAnatvAvacchinna vizeSya tvaM tannirUpitasamavetatyasaMsargAcchanna prakAratAvacchedakatva saMbandhena jJAnecchopalakSitadharmaviziSTe yuSmatpadasya zaktiH ta tadicchA dezyatAvyaktaruddazyatAtvenaiva saMbandhamadhye praveza: / yathA svargakAmo yajetetyAdau dRSTasAdhanatvaM vidhArthastavAvyavahitapUrvakAlaH adhikaraNaM zrabhAvaH pratiyogitAvacchedakatvaM dhamazca khaNDayo viprarthastaveSTatvenopasthitaH svargo'vyavahitapUrvakAle so'dhikaraNe tadabhAve sapratiyogitAyAM sAva cchedakatve tadabhAve sadharme'nveti tatra svargAvyavahitapUkAlasyAnanugame'pi tattatkSaNAvacchinnAdhikaraNatayA' bhAvasya svargAdikAryAdhikaraNe'nvayastena tattatkSaNAva Aho ! Shrutgyanam
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ prthmaavibhktivicaarH| cchedena svargAdhikaraNavRttio'bhAvastatpratiyogitAvacchedakattvAbhAvavAn dharma iti liGarthabodhastatva yathA na zakyAnantya tathAvApi yadi cAvyavahitapUrvakAlo liGaya na nivizate kiM tvadhikaraNamabhAvaH pratiyogitAvacchedakatvaM dharmazceti paJca liGA: tatra svargo'dhikaraNe'dhikaraNaM tattatsvargAvyavahitapUrvakSaNavichinnAdheyatAsaMbandhenAbhAve pratiyogitAyAM sAvacchedakatve tadabhAve sadharme'nveti / evaM yAgA vAvacchedena svargAdhikaraganiSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatvAbhAvavadharmavattAjJAnameva yAgaprattI hetuH sadharmastu yAgatvameva darzitadharmatvena rUpeNa yAgatvAvacchedena gRdyate / evamevAnyanApauSTasAdhanatAjAnasya pravartakatvaM saMsagaMghaTitavizeSaM sAmAnyenAvagAhamAnamiSTasAdhanatAjAnaM sAmAnyena vyabhicAragrahaH pratiroddhaM neSTa'taH svagatvAvacchedena sAmAnyato vyabhicAragrahe'pi na kSatiH / na caivaM vyabhicAragrahepi daNDa vizeSatvAdinA ghaTakAragAtAgrahaH syAt ghaTatvAvacchedena sAmAnyato vyabhicAragrahasya sAmAnyavizeSAvagAhi kAraNatAgraha pratyavirodhitvAditi vAcyam / mAmAnyato vyabhicAragrahasya sAmAnyataH kAraNatAyA grahavirodhitve niSpatya - hatyAt / prakRte'pi svargatvAvacchedena sAmAnyatA na yAgakAraNatAgrahaH daNDavizeSatvAdinA sAmAnyato vizeSAvagAhI kAraNatAgrahastu na sambhavati / ghaTatvAvacchinnaM prati dagaDatvAdinA sAmAnyata: kAraNatvasyAvazyakatve vizeSavaMTita kAraNatAyA evApramiddeH / prakate tu svargatvAvAntarabaijAtyAvacchinna prati yAgatvena kAraNatAyAH Ahol Shrutyanam
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 61 3 - satvAt sAmAnya ena tadavagAhI kAraNatAgrahaH sambhavatyeveti liGo na zaktyAnantyam / yuSmacchabdasya tu tatadinchauyoddezyatAyAH saMsargaviSayA'pi saGketa praveze kuto na zaktyAnantyamini vibhAvyate tadA ya hama cchandasya svaprayogopadhAyakecchauyoddezyatvAvacchinna vizeSyatAnirUpitasamavetatvasaMsargAvacchinna prakAratAvacchedakatva - sambandhena svopalakSitadharmaviziSTe zaktiH / yuSmacchanda* parasya svazabdasyobhayatra paricAyakatayA kathanamiti kAlAntarIya puruSAntarIyeccha / ghaTita sambandhena vidyamAnasyaitatpuruSapraya tasya ya macchabdasya nyatvAsatvAnnAtiprasaGgaH / tattadyuSmacchabdasya tattatkAlIna jJAnecchA viSaye'rthataH zaktiparyavasAne'pi na zaktyAnantyaM yuSmacchabdasya sAmAnyarUpeNaiva saGketagrahe pravezAt / yadi ca ya uSmacchabdAccaicatvAdinA caivAdirna pratIyate tathA sati tvaM caitra ityAdau caitrazcaiva ityAdAviva nirAkAGgatayA'nanvayaH svAditi tadA jJAnecchAprakAra eva ya uSmacchandavaya zaktistaca jJAnecchAyAH svaprayojya vAkya prayogopadhAyacchI yoddezyatvAvacchinnajJAnatvAvacchinna vizeSyatAnirUpitasamavetatva saMsargatAnirUpitatva saMbandhena vaiziSTyaM prakAratve viziSTaprakAratvasya vaiziSTaM dharmiNi kharUpasaMvandhena bodhyamiti jJAnecchAviziSTaprakAratvaviziSTo yumacchandArthaH / svaprayocyetyAdyupAdAnAtkAlAntarIyAyAH svajJAnecchAyAH prakAre nAtiprasaGgaH svazabdasya jJAnecchAparicAyakatvAnna zaktyAnantyamiti / evaM jJAnecchAyAH svaprayojyavAkpraprayogopadhAya ke cchIya samavAyena vaiziSTya Aho ! Shrutgyanam
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 - prathamAvibhaktivicAraH / vAna mAcchabdArtha iti / evaM caitra tve pazyetyAdau caitra prakArakajAnecchAprakAraH AzaMsAviSayadarzanakartA jJAnecchAprakAra itizAbdabodhasya vizeSaNa viziSTayoruhe zyatAvaccheda kavidheyayorvizeSaNabhedAIdenopapattiH kanaka kuNDalavAn maNikuNTalavAnitivat eva mlecchamuddizyAcAyaiH prayujyamAnasya zuGgApasaretyAdivA kAsya mlecche sambodhyatvaya madarthatvayonnirAbAdhata yA zaktizcamAjanyasvasambhave'pyagRhItasaGketakoddezya katayopahAsyatvaM sambhavatya va zaktibamajanyatvasthopahAsyatvAprayojakatvAt tathAsatyapabhraMze'pyupa hAsyatvApatteH / icchAviSayajJAnasya sambodhanArthatve tatsamavAyitAvacchedakatvopalakSitadharmasya vA yuSmatpadapratinimittatve'myupate'pi zaktibamajanyatvaM nopahAsaprayojakamanyathA bhagavauttAnasya siddhatayA / tatrecchAvirahAt bhagavatsadodhAkasya bhagavatparaya Sma' cchabdaghaTitasya khakarmaphalanirdiSTAM yAM yAM yoni bajAmyahaM / tasyAM tasyAM hRSau keza tvapi bhaktirdRDhA'stu me // ityAdivAkyasya zaktibamajanyatayopahAsyattvApatteH / agRhautapada saMketakoddezyakavAkyatvasyopahAsaprayojakatve bhagavato gRhautapadasaMketakatvAt / taduddezyakavAkyasya nopahAsyatvamiti jJAnecchAyAH sambodhanaprathamArthatve bhagavata: saMbodhyatvaM nirAbAdhameva / bhagavatpratyakSasya siitve'pi bhagavataH zAbdattAnaM jAyatAmitaucchAyAH sambhavAt / na ca bhagavataH zAbdabAdhe kathaM tAdRzaucchA sambhavediti vAcyam / bAdhitaviSaye'paucchAsambhavAta / / Aho TShrutavanam
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / C 63 navapallavasaMstare'pi te mRdu dUyeta yadaGgamarpitaM / tadidaM viSahiSyate kathaM vada vAmaka citAdhirohaNam // - ityAdI mRtendumatau vacanazuzrUSAderdarzanAt / svakarmaphaletyAdyuktavAko / | - vizvarUpakRtavizva kiyatte vaibhavAdbhutamaNau hRdi kurve / hemanati kiyanijacaure kAJcanAdrimadhigatya daridraH // ityAdau bhagavataH saMbodhyatvaM niSpatyUhameva / evaM "jAnIhi nAtha dono'mI "tyAdau dInAbhinnamatva TakabhavanaviSayake zrazaMsAviSayatvatkaTa kajJAne atha vA bhabanakaTa tvAnvita dInAbhinnamahiSaya kasyAzaMso viSayajJAnasya kartRtvAnvite tvaMpadArthe nAthaprakArakajJAnecchAprakAratvasya saMbuddhiprathamAntArthasyAnvayaH nAthasya madIyadInabhAvaviSayajJAnaviSayakaM jJAnaM jAyatAmitIcchAsambhavAt / icchAviSayatvasya jJAnaviSayaka jJAnavRttitvaparyantadhAvanaM madIyadaunabhAvajJAna syApitAtmakatvArthamupekSA jJAnasyA.nutryavasAyaviSayatvAniyamAditi / yatra saMbodhanapadaghaTitavAkyaM "nArAyaNi namo'stu te" ityAdisvarUpaM mujaH zrayate tava jJAnAntarecchayA saMbodhyatvaniH / eva 'makANDazaktinirbhinna ityAdivAkye jJAnAntarecchayA vaktarapi saMbodhyatvanirvAhaH / evaM zocanIyA'si vasudhe yA tvaM dazarathacyutA / rAmahastamanuprApya kaSTAtkaSTataraM gatA / ityAdAvacetanasya vasudhAderbAdhitaviSayepocchAsambhavena jJAnecchA prakAratayA saMbodhyatva yuSmatyadapratipAdyatvaTornirvAhe'pi kaSTataragatatAdAtmyAndayavAdhAva sudhAvA Aho ! Shrutgyanam
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ prthmaavibhktivicaarH| . siloke lakSaNA tatprayojanaM tu rAmavarAgatvarUpavasudhAdharmasya loke pratipattiriti / evaM sati gRhItapadasaketakozyakatayA nAsya vAkyAsyopahAsyatvamiti dArzani kasiddhAntaH / cetanatAdAtmyAropaNa vasudhAyAH saMbodhyatvaM yuSmatyatipAdyatvaM kaSTataragatatAdAtmyAnvayazca sambhavatIti / ata eva tulye prastute tulyasyAbhidhAnamitya prastutaprazaMsAlaMkAra IdRzasthale sphurati putrazokasantaptasya vaktubrAhmaNasya prastutasya tAdAtmyAropaNa yumatpratipAdyatvasaMbodhyatvayorvasudhAyAmupapattau yuSmadarthe sambodhanAntArthe vasudhAtAdAtmyenAdhyavasita: prastuto'rtho'nveti vyaJjanayopasthitaiti rasavidyAvidaH / yuSmadekavacanAdivyavasthA pUrvoktA'nusandheyA / zrIsvAhotyAdI sambodhanaikavacanasya saH zrUyamANatvAt stvenaiva vAcakatvaM hare viSNo rAmetyAdau lopaH sa smAraka iti / tadidaM sambodhyatvaM kriyAyAM vizeSaNam "ekatiGvAkyamiti kAtyAyanavAkyAt / tatra bhASyakAreNa brUhi devadatteti vAkyamuktam / tasyAyamabhisandhiH / "Amantritasya ceti sUtreNAmantraNArthakapratyayAntapadAnAM padAtparANAmeva nidhAtA nAma sarvAnudAttaH svaro vidhIyate sa ca devadattapade tadA syAt yadi devadattapadabrUhipadayovyaM pekSA syAt / padayonya'pekSArUpasAmarthya virahe samartha: padavidhiriti vyavasthApanAt padasambandhino nighAtavidherapratteH devadattapade nighAto na syAt / tathA ca vArtika / "samAnavAye nighAtayanmadamadAdezA" iti samAnavAkyaM samarthavAkAmeva brUhi padadevadatta padayovyapekSA Abo+Shrutgyanan%3D
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / tadaiva bhavati yadi devadattasambodhyatvaM vacanakriyAyAmanveti / na ca brUhItyava tirthakartari sambodhanaprathamAtArthasya devadattasya tAdAtmyena sambodhanArthasya vA samavAyenAnvayo'stu tAvatA'pyekavAkyatvarUpa sAmarthya supapadyata iti vAcyam / madhyamapuruSArthe kartari yuSmadarthAtiritasya tAdAtmyenAnvayAyogAt / vrajAni devadattetyava tirthakartari sambodhanaprathamAntArthasya tAdAtmyena saMbodhanArthasya ca samavAyenA'yogya tayAnvayAsambhavAca / tathAcItaM hariNA / sambodhanapadaM yacca tat kriyAyA vizeSaNaM / vrajAni devadarttati nighAtIla tathA sati // tasmAtprAtipadikavizeSitaM sambodhyatvaM kriyAyAM vizeSaNaM tiGantavinAkRtaM vAkyameva nAstIti kAtyAyanAnusAriNI vaiyAkaraNAH / phaNibhASyakRtastu ekatiGavAyamiti nAnumanyante / pazya mRgo dhAvati, jAnIhi jagajjagannAthAjjAyate, asti sAdhavaH sodanti, bhavati dujanA modante, ityAdyaneka tiGantamadhyekaM vAkyaM manyante tatra mRgakartRkadhAvanasya dhAvanakartR mRgasya vA karmatayA darzane, jagatkarTa kanAthahetukajananasya nAthahetukajananaka - jagato vA karmatA jJAne, sAdhukarTa kasodanasya saudanaka' sAdhorvA kartR tathA sattAyAM, durjanakaTa kamodasya modakartR durjanasya vA kartR tathA saMsargeNa bhavane, yathAdarzanamantrayopagamAdevAkyatAnirvAhaH / tathoktaM ca / mubantaM hi yathA'nekaM subantasya vizeSaNaM / tathA tiGantamadhyA hastiGantastra vizeSaNam // 66 Aho! Shrutgyanam
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ prthmaavibhktivicaarH| __ ata eva "titiGa" iti sUtramatiGantAtparaM tiGantaM nihanyata ityarthakam agni dUtaM vRNImahe ityAdau tiunte vRNImahe zabde nighAtakharaM vidadhAti tatra sUtra pacati bhavatItyAdI bhavatItyAditiGante nighAtavAraNAyAtiGa iti padaM sArthakam / anyathA tiGantayorekavAkyatAvirahe sAmarthyAzritanighAtavidhestiGantapare tiGante prasaktina bhavatIti vyarthamevAtipadaM syAt / na caikativAkyamityanena nAne katiGantavAkyasya niSedhaH kiM tu vAkyaM satiGantameveti niyama iti vAcyam / kaSTA vedhavyathA kaSTaM nityamuhahanalamaH / zravaNa nAmalaGkAraH kapolasya tu bhUSaNam // ityAdestiGantazunya vAkyasya darzanAt / na cAstibhavaniparaH prathama puruSo prayujyamAno'pyastauti kAtyAyanavacanAt tiGantazUnyavAkye'stItyadhyAhAra iti vAcyam / adhyAhAre mAnAbhAvAt / tiGantavinA kRtaM vAkya nnAnubhAvakamiti vyutpattirapi na sambhavati / tathA hi / prathamAntatiGantavaTitavAkyasthale prathamAntArthasya tiGanteinvayo'thupiyate bhUtale na ghaTa ityAdAvastItyadhyAhAre tiGarthe naJarthavizeSaNaghaTasyAnvayAsambhavAt na ca bhUtalavRttitvAbhAvo ghaTAnvetIti vAcyam / kArakasya kArakAnvitanaJarthasya vA kriyAtirikto'nvayasyAvyutpannatvAt na ca bhUtalAdheyatvAbhAvo'stI yatra dhAtvartha evAnveti dhAtvarthavizeSaNe tirthakartari ghaTasya tAdAmya nAnvayaiti vAcyam / ghaTapadasyAtItaghaTaparatAyAM ghaTasya tiGarthakartari yogyatAvirahAt tAdAtmyenAnvayAsambhavA Ahoi Shrantes em
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| t / na ca bhUtalAdhayatvamadhyAhRtAstidhAtvarthaM sattAyAmanveti tavizeSaNe tirthakartari ghaTavizaSito naarthabhedo'nvetIti vAcyam / tathA sati ghaTavapi bhUtale ghaTAnyo'stautivat ghaTo nAstItiprayogApatteH / na ca bhUtalAdheyatvAnvitenAdhyAhRtAstidhAtvaryana sattayA vizeSitasya tirthakatu natrabhede 'nvayastathAnvito bhedo ghaTe 'nvetauti vA vyam / tathA sati kriyAyAH prAdhAnyaniyamabhaGgApatteH / evaM sati zAbdasya kriyAmukhyavizeSyakatvaniyamarakSArthamastotyadhyAhAro vyathaM eva tAdRzaniyamabhaGgasya svayameva vahastitatvAditi / ata eva bhUtale na ghaTa ityAdI pratiyogitAsaMvandhena prAtipadikArthavizeSitasya svArthAtyantAbhAvasyAnvayabodhane najanuyogivAcakapade saptamyapakSyate nApecyate vibhaktyarthavizeSitasyeti sarvatAntrikamiddhA vyavasthitiriti / evaM subantasamudAyastiGantasamudAyaH subantatiGantobhayasamadAyazca vividhaM vAkyaM tava pradhAnArthe sambodhyatvAnvaya dU. ti mahAbhASyAnusAriNaH / evaM caitraH pacatItyAdau dhAtvarthaH pradhAnabhiti zAbdikAH / tirtho bhAvanA pradhAnamiti bhATTAH / prathamAntArthaH pradhAnamiti taarkikaaH| tadanusAriNo'nye'pi dArzanikAH / teSAM teSAM tatra tatra pradhAnArthe sambodhyatvAnvaya iti / ata eva devadatta yanadattaH samAgata ityAdau samAgatAbhinnayatjadatte devadattasambodhyatvAnvayaH / evaM sambodhanAntapadaM tiGantamAnamAkAsamiti bhramaH / evaM prathamArtha: sambodhyatvaM liGgaMsayA ca naJarthe'bhAve nAnveti / tena yajJadattaH samAgato Aho! Shrutgyanam
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ prthmaavibhktivicaarH| devadattenetyAdau samAgatayajJadatte devadattasambodhyatvAbhAvasya na pratItiH na vA ghaTo netyAdau liGgasaGkhyAbhAvapratItiriti / iti vibhaktyarthanirNaye sambodhanaprathamArthanirNayaH / iti prathamAvivaraNaM samAptam / Ahola
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / atha dvitIyA / am aura zasiti vayaH pratyayAH / tatra sumanasamarcayati sumanasau sumanaso vetyAdau zrUyamANatvAda samastatvena aukArasya autvena saH astvena vAcakatvaM TazAvanubandho kacidapyazrUyamANatvAnna vAcakatA kucipraviSTAviti / anuzAsana siddhastu dvitIyAyA artha: anuzAsanaM ca "karmaNi dvitIye " ti taMtra karma karmatvaM vA dvitIyArtha ityAdikamagre sphuTIbhaviSyati karmapada saGketagrAhakaM pUrvoktamanuzAsanam / " kartu ropsitatamaM karme "ti tacAnoteH sannantatayA niSpanno'popsAzabdo rUDhyA iccha mAcamabhidhatte / na tvAptIcchAmiti sannantasyApnotericchevArthaH / evaM vIpsA zabdo rUDhyA vyAptimabhidhatte na tu vyAzaucchAmiti sannantasya vyApnotervyAptirevArthaH / evaM sannatApnoteH karmapratyayena tena viSayo viSayatA''zrayo vaa'bhidhiiyte| evaM "ktasya ca vartamAne" iti vizeSAnuzAsanena fastyoge siddhA SaSThI kartRtvamAdheyatvakharUpamabhite / tamappratyayastu prakRtyarthatAvacchedakAnvitamatizayaM prakarSamabhidhatte / karmapadavAcyaM karmazabdArthaH / dhAtvarthasya tiGarthasya vA vyApArasyAzrayaH karTa zabdArthaH / evaM vyApArAzrayaniSThecchAprakRSTaviSayaH karmapadavAcya iti svArthaH / icchA tu vyApArajanikA bodhyA grAmasaMyogo bhavatvitIcchAyAM grAmasaMyogasAdhanaM spanda iti jJAnAtmahatyAgamanotpatyAgamanaprayojakecchAviSayatvaM grAme karmatvaM vyApAraprayojakatvasyecchAyAM lAbhArthaM karturiti padaM tena 69 Aho ! Shrutgyanam
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyAvibhaktivicAraH mASeSvavaM badhnAtItyAdAvazvabhojanecchAviSayatve'pi mASasya na karmatvaM turagabhojanecchAyA bandhanAprayojakatvAt / tamapagrahaNaM prAdhAnyena viSayalalAbhArtham / tacca kriyAjanyaphale sAnAvizeSaNatvaM tena bhojanavyApArasya payasmahitaudanakaNThasaMyogo bhavavitIcchAprayojyatve'pi payaso na karmatvaM payasaH kaNThasaMyoga phale sAkSAhizeSaNatayA dUcchAviSayatvAbhAvAt / tena payasA sahodanaM bhuGkte ityAdau payaHpadAnna hitauyA / sarvametahAlopalAlanaM na tu hitoyArthopavarNanam / dvitIyAto darzitecchAviSayatvasya kenApyapratIyamAnatvAt / evaM"kArake ityadhikAraH / kArakazabdArthaH pUrvamuktaH / saptamau nirdhAraNArthA / tena IpsitAdibhinna kArakaM na karmepsitAdikArakaM karmetyanvayabodhastena karmazabdasaGketo'tra kArake pradarzito na tu sarvatra / tena karmapadArthasyotkSepaNAderapradarzanena na nyUnatvamiti / evaM kArake iti saptamI prathamAsthAne iti namaH / evaM karmaNi hitIyetyAdau anabhihite ityadhikArasUtreNAbhihite karmaNi dvitIyA niSidhyate / abhidhAnaM tiGghattaddhitasamAsairanyenApi ataH pacyate pakko vA taNDula dUtyAdI tiGA kRtA karmAbhidhAnAt taNDulapadAnna hitIyA / naiyAyika: paNDitaH zatyo'zva ityAdau tahitena karmAbhidhAnAt nyAyapadAdazavapadAhA na dvitIyA prAsAnandaH puruSa ityAdau samAsena karmAbhidhAnAtpuruSapadAnna dvitIyA samAsasyAbhidhAyakatvaM zAbdikamate nyAyamate tvAnandakaTa,kaprAptikarmaNyAnandapadasya lakSaNA prAptazabdasya tAtparyagrAhakatvamiti Anandapadenaiva karmapra mugyanam
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| tipAdanAtpuruSapadAnna dvitIyA evaM viSarakSo'pi sambardhya svayaM chettu masAMpratamityAdau nipAtena karmAbhidhAnAnukSapadAnna dvitIyA / utArthAnAmaprayoga iti nyAyamevAnuvadataudaM sUtram / ata eva dhAtvarthAntarbhUtakarmakadhAtuyoge na dvitIyA / yathA udayagirisaMyogAnukUlavyApAravAcina udayateoge udayagirimudetIti na dvitIyAprayogaH / evamanabhihite iti kartAdau sarvatra sambadhyate tenAbhihite kartari karaNe ca na tttoyaa| saMpradAne na caturthI tathA 'pAdAne na paJcamI tathA'dhikaraNe na saptamI kAdyamidhAnaM tu kArakalakSaNe darzitamiti / nanvabhihite karmaNi dvitIyAniSedhe pakkamodanaM bhuGkte ityAdo katA karmAbhidhAnAdodanapadAd dvitIyA na syAt / na ca bhojanakarmaNo'nabhidhAnAd dvitIyopapattiriti vAcyam / evamapi caitreNa gamyamAnaM grAmaM maitrI gacchatotyAdI gamikarmaNaH kRtAbhidhAnAt dvitIyA'nupapattaH / na ca caitra karTa kagamanakarmaNo'bhidhAne'pi maitrakarTa kagamanaka meNo'nabhidhAnAt na hitIyA'nupapattiriti vAcyam / evamapi dRSTamapi kAntaM muhuH pazyatItyAdI kartabhadenApi kriya bhedavirahAta duzikriyAkarmaNaH kRtAbhidhAnAt dvitIyA nupapatta: / evaM dRzyaM pazyati kRtyaM karoti ityAdI yatpratyayena karmaNA'bhidhAnAt dvitIyApapattazceti cenna / yato'nabhihite" iti sUtvasyAnya eva tAtparyArthaH / tathA hi / anabhihite iti sati saptamI tena karmaNya na bhihite sati dvitIyA bhavatItyarthaH ata evAbhidhAnAbhAvaH kamaniSTho dvitIyAvAcyatAyAM na nivi Aho! Shrutgyanam
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitiiyaavibhktivicaarH| zate / evaM dvitIyArthavizeSaNa kAnvayayogyArthakapade karmabodhakazabdAsamabhivyAhRte sati dvitIyA bhavatItyarthaH / huzyaM pazyati kRtyaM karotItyAdau pazyati karotItipadayoH karmabodhakapadAsamabhivyAhRtatvAttadarthayohitIyArthAnvayayogyatvAcca dRzyakatyazabdAbhyAM na dvitIyA'nupapattiriti vizeSaH korakalakSaNoktarItyAvaseya iti sakarmakadhAtvartho hitoyAnvayayogyaH sakarmakatvaM tu nyAyamate'dhikaraNavizeSitaphalAghacchinnavyApArasya tAdRzaphala vyApArobhayasya vA vAcakatvamityAdikaM siddhAnte sphuTIbhaviSyati / zAbdikamate tacca phalAdhikaraNAvAcakatve sati svArthaphavyadhikaraNavyApAravAcitvam / tena zabdotpattaranukUlavyApAre zaktena zabdAyatinA zabdasya, sphigbhUsaMyogAnukUlavyApArthakenopavizatinA sphigbhUdayasya, adhaH saMyogonukUlavyApAravAcinA patatinA'dhaH padArthasya, sarvAvayavAdhassaMyogAnukUlavyApAravAcinA zayatinA'dhassarvAvayavadayasya,udayagirisaMyogAnukUlavyApArArthakenodetinA udayagireH, middhAmanovibhAgAnukUla vyApArAdhakena jAgartinA midhAmanodayasya,mihAmanaH saMyogAnukUlavyApArArthakena nidrAtinA middhAmanodayasyAvayavAyacayAnukUlavyApArArthakena kSIyatinA'vayavasyAvayavopacayAnukUlavyApArArthakena vardhatinA'vayavastha,prANazarIramaMyogAnukUlavyApArArthakena jovatinA prANazarIrahayasya, prAgAzarIrAtyantavirogaphala kavyApArArthana miyatinA prANazarIradayasya, ca, phalAdhikaraNasyAbhidhAnAt zabdAyatyupavizatipatatizayatyudetijAgartinidrAtikSIyati
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| vardhatijIvatimiyatInAM na sakarmaka tvamiti teSAM vAraNAya satyantam / anucitakarmA'nutpAdaphala kavyApArIlajjerarthaH anucitakarma yahetukaM tataH paJcamI svato lajjate parato lajjata iti darzanAt / anutpAdarUpaphalAdhikaraNasyAnucitakarmaNo'bhidhAnAdeva lajjatirakarmakaH / evaM svagatAniSTacintanaM bibhaterathaH / cintanaviSayatArUpasya phalAdhikaraNasya cintanasamAnAdhikaraNasya phalasya vA'niSTa sthAbhidhAnAdibhetirakarmakaH / zrAtmadhAraNAnukUlavyApArArthakasya bhavaterAtmadhAraNasvarUpaphalasamAnAdhikaraNabyApAravAcakatvam evaM sukhasya phalasya samAnAdhikaraNaM vyApAramabhidadhato ramateH gatirUpaphalasamAnAdhikaraNanittimabhidadhatastiSThatezca phalasamAnAdhikaraNabyApAravAcakatvamiti bhavatiramatitichatyAdInAM vAraNAya phalavyadhikaraNatvaM vyApAre vizeSaNam / tacca phalAdhikaraNaniSThAnyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakatvaM tena gamyAdeH phalAdhikaraNabattivyApAravAcitve'pi na sakarmakatvahAniH gamyAderdhAtvantarArthaphalAvyadhikaraNavyApArArthakatve'pi sakarmakatvArtha phale svArthatvaM vizeSaNam / tena spandamabhidadhataH spandateH yatnamabhidadhato yate macimabhidadhato rocateH duHkhamabhidadhatobAdhate: nAzamabhidadhato nazyateH dauptimabhidadhato dIpyatezca vyApAramAnArthakatayA spandatiyatirocatibAdhatinayatidIpyatInAM svArthaphalAbhAvAnna sakarmakatvamiti / akarmakaparyAyo'karmaka eva yathA zabdAyatiparyAyaH ghaTapaTAyatiprabhRtiH lajjatiparyAyasvapati: ramiparyAyo do Aho! Shrutgyanam
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 dvitIyAvibhaktivicAraH / 1 yatyAdiH vibhetiparyAya svasyatiH bAdhatiparyAyI vyatiH rotiparyAyasvadatiH / evamanye'pi bodhyAH / phalatvaM tu na vAryavyApArajanyatve sati dhAtvarthatvaM janyatApravezena gaurAt kiM tu dhAtvarthavyApAra vizeSaNatayA bhAsamAnatve sati dhAtvarthatvam / evaM viSayatA jJAnaM ca jAnAte: uddezyatvamicchA cecchateH / sAdhyatvAkhyaviSayatvaM yatnazca utyattistadanukUlavyApArazca vA karoteH bAdhyatvAkhyaviSathatvaM dveSazca dviSeH laukikaviSayatA pratyakSaM ca sAcAtkaroteH sA ghrANajaM ca jighrateH so rAsanaM ca rasayateH / sA cAkSuSaM ca pazyateH sA spArzanaM ca spRzateH sA zrAvaNaM ca viSayatA zabda ca zRNoteH vidheyatA'numitizca tRtIyAntavidheyabodhakazabdayoge uddezyatA'numitizcAnumAteH vidheyatA tarkazca tRtIyAntatAdRzazabdayoge uddezyatA tarkacApAdyatezcArthaH / viSayatAdInAM jJAnAdau vizeSaNatayA'nvayitvAnniruktaphalatvaM nirAbAdhamiti "jAnAtyAdInAM nirukta sakarmakatvaM niSpratyUhamiti / sukhavantamAtmAnamicchati surabhi candanaM jighrati dhvanantaM zaGkha zRNotItyAdau savizeSaNe hauti nyAyena sukhasaurabhanisarnAnAM dvitIyArthe 'nvayastasya ca dhAtvarthaphale'nvayaH / evamevedRzasthale karmalakAropapattirata eva " dadhAno nidhvAnamazrUyata prAJcajanya" iti mAghaH / puSpaM jighratItyAdau prANajAnuguNaprANasannikarSastadanukUlavyApArazca zakyA bhaktyA vA jiterartha ityupapattiH / evaM dhAtvarthaphalazAlitvaM karmatvamiti / atra zAbdikAH / AzrayaH kamahitIyArthaH / tathAhi / dhAtUnAM phale vyApAre ca za
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 75 ktiH / ekapadopAttayorapi parasparamanvayo bhavati yathA tirthAnAM sAdhanatAghaTakAnAmadhikaraNAbhAvAdInAM yathA vA tirthaka saGkhyayostatra phalaM vihnittisaMyogAdi tAyeNa pavigamyAdinA'bhidhIyate vahniH pacataulIrdhva jvalanatvena caivaH pacatotyavaH dhizratha gAvatArAtkArAstAdUyeNa vyApArAH pAcakaH pacatIva prayatnatvena vyApArAH pacinA'bhidhIyante ratho gacchatItyatra spandatvena turago gacchatItyatra prayatnatvena vyApArA gaminA'bhidhIyante / tatra sakalavyApAra nugatasya dharmasyAsatvAt satve vA tena dharmeNa vyApArANAmapratItennanugataM pravRttinimittamiti buddhivizeSaviSayatvopalakSitadharmaviziSTe sarvanAmnAbhivAtha vA phalajanakatAvacchedakatvopalakSitadharmaviziaSTa dhAtUnAM zaktiH ata eva viklittijanakatAvacchedakatayA yo dharmI gRhItastaddarmaviziSTameva pacinopasthApyate dhAtvarthavyApAra eva bhAvanotpAdanA kriyA ceti vyapadizyate tatra pradhAnatayA bhAsamAne vyApAre'dhizrayaNAdau phalasya viklityAderanukUlatvAdinA saMsargeNa tirthasya vartamAnakAlasya kartuzca tattatsa margAvacchinnAdheyatayA'nvayaH kartari tiGapAttA saGkhyA samavAyAdinA prathamAtArthazva tAdAmyenAnveti prathamAntArthe subartha saGkhyA'nveti phale dvitIyArthasyAzrayasyAdheyatayA''zraye prAtipadikArthasya tAdAtmyena prAtipadikArthe subartha saGkhyAyAH samavAyAdinA'nvayaH / evaM caitrastaNDulaM pacatItyAdau ekata gar3alAbhinnAzrayaSTattiviklityanukUlAdhizrayaNAdikriyAvartamAnakAlavRttire kacaitrAbhinnaikA zrayavRttizcetyanvaya bodha Aho! Shrutgyanam -
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyAvibhaktividyAraH / stana phalasya viklitte AMtunA taNDulasya prAtipadikena ca lAbhAdananyalabhyastaNDulAbhedAnvayayogya Azrayo hitauyA'rthaH / evaM karmAkhyAtasyApi Azrayo'rthaH iyastu vizeSaH / karmAkhyAte caitreNa taNDulaH pacyate ityAdau taNDulAbhinnAzraye tirthasaMkhyAyA anvayaH tRtIyA'rthaH Azraye caitrAbhedasyAnvayo na tu saMkhyAyAH caitraH taNDulaM pacatItyAdau kAkhyAte ti rthAzraye tirthasaMkhyA'nvayaH dvitIyA'rthAzraye na saMkhyA - vaya iti saMkhyA'tirikta viSaya ubhayavidhavAkyAtsamAnAkAra eva zAbdabodhaH yujyate ca kriyAyAH prAdhAnya "bhAvaprAdhAnamAMkhyAtami"ti nirutAt / tiGantaghaTitavAkye bhAvasya kriyAyAH prAdhAnyamiti tadarthAt / "dhAtvarthaH kevalaH zuddho bhAva ityabhidhIyate iti paribhASayA kriyAyA bhAvapadArthatvAt / kevalaH kArakAdyanavacchinnaH zuddho dhAtvarthatAvacchedakAnavachinna iti / ata eva pacantikalpaM puruSA ityAdau pradhAnIbhUtakriyAyAM kalpabarthasya vizeSaNatvAd vizeSyaubhUtakriyAyAM liGgasaMkhyA'nvayAyogyatvAt kalpazabdasya sAmAnye napuMsakamiti taubatvaM tatasmAdhutvArthamekavacanam / yadi ca kalpabarthasya kartari prathamAntArthe'nvayo'bhyupeyate tadA vizeSyasya liGgasaMkhyAnvayayogyatayA kalpazabdasya puMsalaM tato bahuvacanaM ca syAt zrAcAryakalyA: hijA iti vat pacantikalpA ityapi syAt / evaM ca tiGatiGa" iti sUtre ti grahaNAM saMgacchate / tathA hi / atiGkuntAtparasya tiGantasya nighAtakharo bhavati tatrAtiGa iti padasya prayojanaM Ahol Sieminen
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 77 mahAbhASyeNa pazya dhAvati mRga ityava pradarzitaM tena tiGantapare dhAtratipade nighAtakharo niSidhyate / tatra padavidhernighAtasya sAmarthyAzritatayA tiGantayorvyapekSAyAmevedaM prayojanaM bhavati tiGantayorvyapekSA tu tadaiva sambhavati yadi kriyAyAH prAdhAnyaM syAt / tena mRgakartRkadhAvanakriyAyAH karmatAsaMsargeNa dRzikriyAyAmanvayaH sambhavati kriyAyA dhAtvarthatvAt dhAtoradhAturitiparyudAsAtprAtipadikasaMjJA virahAntra dvitIyAprasaGgaH / dhAvanakartRmmRgasya pradhAnasya dRzikriyAyAM karmatayA'nvaye mRgadAda dvitIyA syAt / dvitIyAyAM laTo'prathamAsAmAnAdhikaraNye zatruzAnajApatyA darzitavAkyaprayoga eva na syAditi / evamAzrayasya dvitIyArthatve tattatsasargAvacchinnAdheyatvena sambandhena tasya phale'nvaya iti vyutpattivaicicca saMsargavizeSalAbhasambhavAt na saMsargavizeSAvacchinavamAzraye vizeSaNamiti saMsargabhedena bhinnaM na zaktyAnatyamiti adhikaraNatAyA AdheyatAyA vA dvitIyA'rthatApakSo na yujyate 'dhikaraNatAtvasya zakyatAvacchedakatve gauravAt kAlaM pacatIti prayogaprasaGgAcca / kAlatyadhikaraNatAnirUpakatvasya viktittAvabAdhitvAt / tattatsaMgavicchinnAdhikaraNatvAdestattaddAtu sAkAGkSadditIyAzakyatve zaktyAnantyamiti / zradhikaraNasya dvitIyArthatve tu adhikaraNatvaM jAtivatsvarUpeNaiva dvitIyApravRttinimittaM taJcAkhaNDopAdhirgaganAbhAvasvarUpo'tirikto vetyanyadetat / adhikaraNasya saMsargavizeSa lAbho vyutpattivaicicya Netyuktamiti na zaktyAnantyamiti taNDulaM pacatItyAdau taNDulAtma Aho ! Shrutgyanam
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyAvibhaktivicAraH / dhikaraNasyAvayavazithilasaMyogasvarUpAyAM vilittau vAyaghaTitasAmAnAdhikaraNyena tadavacchinnAdheyatvena sambandhenAnvayaH grAmaM gacchato tyatra grAmAtmakAdhigAsya dhAtvarthaphale saMyoge samavAyAvacchinnAdheyatvena ndhenAnvayaH ghaTaM jAnAtItyAdau ghaTAdyAtmakAdhikasya dhAtvarthaphale viSayatve svruupsmbndhaavcchijaadhey| sambandhenAnvayaH / barhi hotI tyatra vanhisaMyaM gAduko vyApAro juhoterarthaH / vanherdhAtu noktatvAt vahninna dvitIyA barhisvarUpAdhikaraNasya dhArthaphale dayoge samavAyAvacchinnAdheyatvasambandhenAnvayaH / paHTravyapratiyogikaNThasaMyogAnukUlovyApAro bhujerarthaH / hanaM bhuGkte ityAdau dhAtvayaMphale pArthivadravyapratiyogiNTha saMyoge odanasvarUpAdhikaraNasya samavAyAvacchiveyatvasambandhanAntrayaH / na ca pArthivaTravyasya phalAdhisya dhAtunotatvAdodanapadAtkathaM hitoyeti vAcyam / sunA phalasya saMyogasya pratiyogitve vizeSaNatayA'dhi. NasyAbhidhAne'pi phale'dhikaraNasyaudheyatayA vizeNatvenabhidhAnAdodanapadAd dvitIyopapatteH / upavizatinA phale sphigbhuvoradhikaraNayorAdheyatayA vizeSaNatvenA pAnAt sphigbhUpadAbhyAM na hitoyA sambhavati / evaM TrakapratiyogikasaMyogastadanukUlavyApArapraca siJcaterarthaH / dhikaraNasya jalAderAdheyatvAnvayavivakSAyAM jalamaSeJcatItyatra jalapadAd hitoyopapattiH / jalAdivyAjanyatvasya phale vivakSAyAM jalenAbhiSiJcati rotirumityAdau jalapadAt tRtIyopapattiH / enamanyatvA BEEMAbdashianit
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / pi dhAtvarthaphale saMsargavizeSAvacchinnAdheyatvena sambandhenAzrayatvasyAnvayaH sudhIbhirU hanIyaH / evaM kartakarmaNorAzrayatvenAvizeSe'pi dhAtvarthasya vyApArAsyAzrayaH kartA phalasyAzrayaH karmeti vizeSaH sambhavati / nanvevaM gamyarthasya spandasyAzrayatvena kartRtvamiva todRzasya saMyoga syAzrayatvena karmatvamapi caitrasya syAt tathA ca caino gamikarmetivyavahArapracaitrazcaivaM gacchatauti hitauyApattiAceni cet na parayA karTa saMjayA karmasaMjJAyA bAdhAtkarmavyavahArAprasatoH / karmasaMjJAyA eva hitIyAprayojakatvAkarmasaMjJAvirahe dvitIyAyA aprasaktezca na ca ka saMtayA kathaM karmasaMjJAbAdha iti vA vyam / yA parA'navakAzA ceti paribhASaNAt ata eva apAdAnasaM pradAna karaNAdhAraNa karmaNAM kartuM cobhayasaMprAptau parameva pravartate iti paThanti / evaM karmagatasya phalasya vivakSAyAM pradhAnIbhUhatadhAtvarthAzrayatvena karmaNaH katatvameva yathA pacyate ta NDulaH svayameva evamapAdAnatvasya vibhAgAde/tunA prAdhAnyena bodhane'pAdAnasya kata tvameva yathA girirapasaratotyAdau / evaM saMpradAna karaNAdhikaraNAnAmapi kartatvamAkalanIyamityAhuH / tArkikAstu Ayo na dvitIyAbAcyaH / AzrayatAtvaviziSTasyAzrayasya zakyatAvacchedakatve gauravAt tena rUpeNa vAcyatvAsambhavAt / na cAzrayatvamakhaNDaGgaganAbhAvAdyAtmakaM tasya niravacchinnazakyatAvacchedakaM sambhavatIti vAcyam / jAtItarasya niravacchinnAvacchedakatvAsaMbhavAt / anyathA ethivavAdicatuSTayAnyatamatvasvarUpasyAkhaNDopAdheTravyArambhakatAyA Aho! Shrutgyanam
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyAvibhaktivicAraH / mavacchedakatvasambhave guruNaH sparzavatvasyAnavacchedakatvaM syAt / yadyanyatamatvasya pRthyAdibhinnapratiyogighaTitasya bhedasya nAkhaNDatvaM tadA gaganAdipratiyogighaTitasya gaganAbhAvAderapi nAkhaNDatvaM tulyatvAt / niravacchinnaviSayatayA gaganAbhAvAderapratIteH / gaganAbhAva iti pratIto gaganapratiyogikastra dravyAdiSaTkAnyonyAbhAvaviziSTasya viSayatvAt / na cAtiriktamevAzrayatva' dvitIyApravRttinimittamiti vAcyam / zabdapravRttinimittAnurodhenAtiriktavastu kalpanAyA anyAyyatvAt / anyathA samAsapravRttivAdinAM khapuSpAdizabdapravRttinimittatayA'tiriktavastu kalpanAprasaGgaH / atha khapuSpAdikamatiriktaM klRptameveti cet tarhi atiriktakhapuSpAdisadRzasyAtiriktavastuno dvitauyArthatvakalpanA'pekSayA kha- / puSpaM pazyetyAdau karmatvena kla ptamya khapuSpasya lAghavAt dvitIyArthatvaM syAt / athAdhikaraNatvAdheyattrayorAtirekyaM daudhitikRdbhiryuktyA vayavasthApitamiti khapuSye na kApi tAdRzI yuktiriti cet tatrApyadhikaraNatA'' - dheyatvayorAtiraikyaM dodhitikRtiraGgIkRtam / anyathA'dhikaraNatA ityAkArakapratItyanupapatteH prakAratvAnirUpita vizeSyatAyAH prakAra vinA prakAratAyAzcAsiddha: / darzitapratItAvadhikaraNAtvaM vinA'nyasya prakAratvAyogAta / agatyA'dhikaraNatatvaviziSTasya hitayA pravRttinimittatramiti cenna / lAghavAdadhikaragAtAtvasyaiva dvitIyAvRttinimittatvAdgatisambhavAt / na cAdhikaraNatAnAM tattatsaMsargAvacchinnAnAM dvitIyArthatve 80 Ahat Shrutavanam
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| zatyAnantyamadhikaraNatAsAmAnyasya tathAtva kAlaM pacatIti prayogaprasaGga iti pUrvamevoktamiti vAcyam / adhikaraNatAsAmAnyasyaiva hitIyArthatvAt / adhikaraNatAyA: khanirUpitatattatsaMsargAvacchinnAdheyatvasambandhena phale'nvayopagamAt / kAlikavizeSaNatAsambandhAvacchintrAdheyatvasya viklittisambandhatvAnabhyupagamAt / na ca taNDulaM pacatItyatra taNDalAdhikaraNatAyAH khanirUpitena taNDula sAmAnAdhikaraNyAvacchinnAdhayatvena sambadhena phale viklittAvanvayena sambandhasya khanirUpitalavizeSaNaM gauravamAvahatyAzrayasya tAdRzAdhayatvasambandhenAnvaye svanirUpitatvApravezAnna sambandhagauravamityAzayasyaiva hitIyArthatvaM yuktamiti vAcyam / sambandhagauravasyAkiMcitkaratvAt / vAcyatAvacchedakagauravasya lakSagAjAne hetutAgauravApAdakatvAt dvitIyAzakyAdhikaragA sambandhItilakSaNAjJAnasyAdhikaraNAtAtvaviziSTAdhikaraNatvAvacchinnAdhikaraNaviSayatAnirUpitasambandhaviSayatAkatvena hetutvaM vAcyaM tadapekSayA hitauyAzakyAdhikaraNatAsambandhItijJAnasyAdhikaraNatAtvAvacchinnAdhikaraNatAviSayatAnirUpitasambandhaviSayatAkalvena hetutvaM laghubhUtamiti sambhavati laghau gurau na zakyatAvacchedakatvaM manyante tAntrikA: / nanvAzrayasyAdhikaraNatAyA vA''dhaya casambandhena phale'nvayopagame prAtipadikAthasvAdheyatvena karmatvAkhyasambandhena dhAtvarthaphale'nvayo'stu tatra dvitIyAsamabhivyAhArastanvamityevAstu kimadhikaragAsyAdhikaraNatAyA vA dvitIyArthatvakalpanayA pra Aho ! Shrutgyanam
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 dvitIyAvibhaktivicAraH / tyuta dvitIyAntatiGantavAkyAkAGkSAjJAnaghaTitazAbdasAmagrayAM dvitauyAjanyAyA azra ropasthiteH pravezena gauravamAdhauyate ityanayA rautyA sarvA vibhaktirnirarthiva / na ca taNDulaM pacati na jalamityAdI jalakarma kapAkasyAprasiddhestatkartRtvAbhAvo na pratyetuM zakyate kiM tu pArka jalakarmakatvAbhAvaH tatra dvitIyAyA nirarthakatve karmaNo'nupasthiterna jalakarmatvAbhAvapratItiH sambhavatIti vAcyam / tatra karmatvAkhyAdheyatvasambandhenAvacchinnapratiyogitA kasya jalAbhAvasyaiva pAke pratIteH Adheyatvasambandhasya nRtyaniyAmakatayA pratiyogitAnavacchedakatve tvAzrayasya dvitIyArthatAvAde'pi tatsambandhAvacchinnapratiyogitAkAzrayA bhAvAprasiddherjalakarmakatvAbhAvapratItyanupapatteH / na cAzrayasya yArthatve jalaM na pacatItyaca jalabheda azriye tasya pAke'nvayastathA ca jalAnyakarmakatvaM pAke pratauyata iti nAnupapattiriti vAcyam / prakRtyarthAbhAva - s pratyayArthe pratyayArthAbhAvasya prakRtyarthe cAnvayasyAvyutpannatvAt mASataNDulobhayaM pavatyapi taNDalaM na pacatItiprayogApattezca taNDulAnya karmakatvasya mASakarmakapA ke satvAt / atha dvitauyAyA nirarthakatvaM na yujyate / tathA hi / karmatA sargako hitIyAsamabhivyAhAro na hetu: "devAkaya saMgrAme cApenAmAditAzzarA" ityAdau cApakartRkAsAdanakarmaNAM karmatA saMsargeNAkarNane'nvaya bodhasya vinA dvitIyAM drshnaat| na cAtra vAkyArthasya karmatAnvaye'pi zabdAntarArthAvizeSitaprAtipadikAryasya karmatAsaMsargeNa baMdhe dvitIyAsamabhivyAhAro hetuH prakRte AsA Aho L Sha
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / ditazabdArthavizeSitAnAM zarANAmAkarNane karmatathA'nyayespi na vyabhicAra iti vAcyam / naulaM ghaTaM pazyetyAdI nIlapadArthavizeSitasya ghaTasya karmatayA darzane'nvayavovAdanvayavyabhicArAditi dvitIyAyA Azrayo'rthaH tena vAkyArthasya karmatAsaMsargeNAnvayabodhe dvitauyArthasya navizeSatayA na prakAratayA mAnamiti dvitIyAjJAnasya tajjanyopasthitervA na vyabhicAra iti jalaM na pacatItyatra jalAzrayAbhAvaH pAke pratIyate nRtyaniyAmakasambandhasya pratiyogitA navacchedakatve baujAbhAvAditi cenna / yatonRtya niyAmakasambandho na pratiyogimattAbuddhijanakaH / ga ganAdisaMyogasya mRrte satve'pi mRtaM gaganAdimat gaganAdi mUrtavati pratItyanudayAt tathA ca pratiyogimattAbudhajanakatvena vyadhikaraNasambandhatulyo hatyaniyAmakasaMbandha iti vyadhikaraNasaMbandhAvacchinna pratiyogitAkasyeva nRtyaniyAmaka saMbandhAvacchinna pratiyogitAkasyAyabhAvasya kevalAnvayitvamityeva nRtyaniyAmaka saMvandhasya pratyayarthAbhAvapratiyogitAnavacchedakatve bIjamiti naJa tatsaMbandhAvacchinnapratyayArthAbhAvo na bodhyate / yadi bodhyeta tadA nRtyaniyAmakamaMbandhena pratiyogisaMbandhini yathA mRrte na gaganAdi gaganAdau na mRrtamityAdi prayogastathA taNDalaM pacatyapi taNr3akhaM na pacatauti prayogaH syAt / na caivaM dvitIyAyA nirarthakave'pi jalaM na pacati taNDulaM na pacatItyAdAvanvayabodhAnupapattistadavastheti vAcyam / AzrayasyAdhikaraNanAyAtrA dvitIyArthatvavAde dvitIyAyA nirarthakatvavAde ca S Aho ! Shrutgyanam 83 - -
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitiiyaavibhktivicaarH| sarvapakSe'nupapatterAdheyatvasya hitoyArthatvaM yujyata iti cet evamevaitat ata eva parasamavetadhAtvarthaphalazAlitvaM karmatvamiti tAntrikA vadanti / teSAmayamAzayaH / dvitIyAkAGgAprayojakatAvacchedakadharmavatvaM sakarmakatvaM tAdRzo dharmoM nAnAvidhaH / pacigamyAdaunAmadhikaraNAvizeSitaphalavyApArobhayavAcakatvaM tathA zabdAyalyAderadhikaraNavizeSitaphalavAcakatvAnna dvitIyA''kAkA ramatyAdeIitIyArthabhedAnvayayogyArthakatvavirahAnna hitoyA''kAGkSA yatyAdaunAM vyApAramAnavAcakatayA phalAvAcakatvAnna dvitIyA''kAGkSA zausthAsAmadhipUrvakatvaM tathA vasastu upAnvadhyAunyatamapUrvakatvaM tathA adhikaraNavizeSitaphalavAcakAnAM zabdAyatyAdInAM hitauyArthabhedAnvayAyogyArthakAnAM ramatyAdInAM phalAvAcakAnAM yatyAdInAM ca kAlAdivAcakazabdottarahitIyAbhinnahitIyAnirAkosatvasvarUpAkarmakatvena vyavatriyamANAnAM NijantatvaM tathA na tu zAbdikoktaM sakarmakatvamadhizIGAdAvakarmakaNijante cAvyApteH / evaM dhAtAkAvahitauyArthatvaM karmatvaM tadapi nAnAvidhaM adhizausthAsAdaunAmAdhAratvam akarmakaNijantAnAmaNijantakhakarTavaM pacigamyAdInAM parasamavetadhAtvarthaphalazAlitvam idaM kaTa tvaM ca gatibudhyazanArthakAnAM zabdakarmakANAM ca NijantAnAM tatra dhAtvarthaphalasya dhAtunA lAbhAt parasama tatvaM dvitIyArthaH taMtrApi paratvaM bhedaH samavetatvamAdheyatvaM khaNDa zo dvitIyArthaH tatra prAtipadikArtha Adheyatve nirUpitatvasaMsargeNa bhede ca tattadyaktitvAvacchinna
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 85 vibhaktyarthanirNaye / pratiyogitA saMbandhenAnveti zradheyatvaM phale svarUpeNa bhedo vyApAre sAmAnAdhikaraNyenAnveti / evaM grAmaM gacchati caitra ityAdAvekagrAmavRttisaMyogAnukUlAyA ekagrAmavRttezca kriyAyA anukUlakRtimAnekaH caitra iti zAbdabodhaH / tattadyaktitvAvacchinna pratiyogitAyA bhedasaMbandhopagamAnmallo mallaM gacchatItyAdau nAnvayabodhAnupapattiranyathA mallatvAvacchinnapratiyogitA kabhedasamonAdhika yA mallagamanakriyAyA aprasiddheH zAbdAnudayaH syAt / na ca zabdAyeM bhede'nvayitAvacchedakAvacchinnapratiyogitaiva saMbandho vyutpanna iti vAcyam / naJarthabheda eva tathAbhyutpatteH / atha vA bhede prAtipadikArtha AdheyatvasabandhenAnveti bhedaH pratiyogitAvacchedakatAsaMbandhena vyApAre'nveti / darzitasthale gabhyamallaTattibhedasya ganTamallagamane pratiyogitAvacchedakatAyAH satvAt gantRbhedasya gamye satvAt nAnupapattiriti / nanu bhedAMze dvitIyAthaktikalpanamaprAmANikaM bhedAnubhavasya vivAdagrastatvAt / karTasaMjJayA karmasaMjJAyA bAdhAt caitrazcainaM gacchatIti prayogaprasaktyabhAvAdityuktatvAditi cenna / niSedhapratItyanyathA'nupapatterAkhyAtavAde dIdhitikRtiH pramANatvenotatvAt / tathA hi khago bhUmiM gacchati na tu svamiti sarvajanonaH prayogastatva bhUmikarmakagamanakartRtvaM svakarmakagamanakartRtvAbhAvazcetyubhayamatha vA svakarmakatvAbhAvavato bhUkarmakagamanasya kartRtvaM khage pratauyate / tatra svapadottaradditauyA''dheyatvamAvamabhidhatte yadi tadA gami phale saMyoge strAyatvasya satvAnna tasya niSedhaH / na va Aho ! Shrutgyanam
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyAvibhaktivicAraH / gama ne svAdheyasaMyogajanakatvasya satvAttasya niSedhaH / na vA svAdhe yasaMyogajanakagamanakaTa tvasya khage satvAttasya niSedho naJA bodhayituM zakya iti niSedhapratItyanupapattiH bhedasya bitauyArthatve tu svapadArthavihagattibhedastha pratiyogitAvacchedakatAyA vihagakarTa kagamane virahA - ttasya niSedho naJA bodhyata iti niSedhapratItyupapattiH / evaM rUpaM na gacchatotyAdau rUpattitvAbhAva eva gamiphale saMyoge najA bodhyate rUpasamavetasaMyogasyA prasiddha : . rUpakarmakagamana kaTa tvobhAvasya bodhayitumazakyatvAt / na ca gamyAdisamabhivya hRtahitIyAyAH samavAyAdyavacchinnAdheyatvaM yadyarthastadA zaktyAnantyaM jAtimabhAvaM vA na gacchatItyAdau niSedhapratItyasambhavaJca jAtinirUpitasyAbhAvanirUpitasya ca samavAyAvacchinnAdheyatvasyAprasiddheriti vAcyam / Adhe yatAtvenAdheyatAsAmAnyaiva hitauyArthatvena zaktyAnantyavirahAt gamyA dasama bhitryAhAre tu samavAyAvacchinnAdheyatvIyasvarUpasaMbandhena phale saMyogAdAvAdheyatvasyAnvayopagamAt darzitasthale jAtinirUpitasyAbhAvanirUpitasya cAdheyatvasya mamavAyAvacchinnAdheyatvIyasvarUpasaMsargAvacchinnapratiyogitA kamabhAva saMyoge bodhayatA naJA niSedhapratItisambhavAcca / kAli kavizeSaNatAsaMbandhAvacchinnAdheyatvIyasvarUpasaMsargasya dvitIyArthAdheyatAyA ananvayoprayojakatvAt kA laM pacatItyAdiko na prayogaH ata eva kAlikavizeSaNatAdighaTitavyApakatvArtha pRthaganuzAsanamityAdikaM vakSyate / evaM svAvayavAvacchedyAdhikaraNatAnirUpitatvasaMbandhe na Aho! Shrutgyanam
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ vimatsyathAnaNaya | prakRtyarthasya dvitIyArthAveyatva ena gamyAdiphalasaMyogAyogya vaktavyaH / svapadaM paricAyakamavayavaH samavAyau tena gaganaM cevanaM kAlaM dizaM vA gacchatIti na prayogaH / na ca manaH paramANuM gacchaafaprayogo'nupapanna iti vAcyam / iSTatvAt / paramAgumana sormithaH saMyogasatve'pi gaganaghaTayoriva gamyaganTabhAvAnabhyupagamAt / gaganaM gacchatItyAdau gaganapadaM darzitasambandhAvacchinna pratiyogitAkA kAzAbhAvaparaM tAdRzAkAzAbhAvasya vizeSaNatayA dvitIyArthAdheyatve'nvaya iti yadi ca vRcAdau saMyogo vyApyavRttirna tu tadadhikaraNatA tadA dvitIyArthAdheyatvasya svanirUpaka prakRtyAryAtmakAdhikaraNAvayava niSThAvacchedakatAnirUpitAvacchedyatAsamAnAdhikaraNena smvaay| cchinnAdheyatvIya svarUpa saMsargeNa gamiphale saMyoge tyajiphale vibhAge cAnvayastena gaganAdikaM gacchati tyajati veti na prayogaH / darzitasaMsargeNa ditIyArthAdheyatvasya saMyoge vibhAge ca bAdhAt / gaganAdikaM gacchati tyajati vA ityAdau ditauyArthAdheyatvasya darzitasaMsargAvacchinnapratiyogitAko bhAvaH saMyoge vibhAge cAnvetIti tatprayogopapattiH / prAcIM gaccha - tItyAdI digupAdhimata udayagirisaMnihitadezasya prA'caupadena pratipAdanAnnAnupapattiH / evaM zakuniH khaM ga chatItyAdau khazabdena vAyumaNDalasya pratipAdanAnnAnupapattiH / evaM prayoktRpuruSAdhiSThita dezAvadhikagamanakaTa dezamamavataparatvanirUpitAparatvasya samAnAdhikaraNaH saMyoga AGpUrvasya gameH phalaM tAdRzAparatvasyAsamAnAdhi Aho ! Shrutgyanam
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88. dvitIyAvibhaktivicAraH / karaNaH saMyogaH AGvarjitasya gameH phalamiti tena prayAgAtkAzau mAgacchati zakraprasthaM gacchatIti prayogaH prayAgAt zakraprasthamAgacchati kAzIM gacchatauti na prayogaH pATaliputrasthAnAmiti / natu bhedasya dvitIyArthatAbhyupagamena vihago bhUmiM gacchati na tu khamityAdau niSedhapratItyupapAdane'pi caivo grAmaM gacchati na tu manuSyamityAdau niSedhapratItyanupapattistadavasyaiva gamyartha saMyoge caitrAtmaka manuSya samavetatvasya vyApAre ca manuSyAntarahattibhedasya pratiyogitAvacchedakatAyAmatvAt / dvitauyArthayorAdheyatvabhedayorniSedhasya tava bodhayitumazakyasvAt caitro manuSyaM gacchatautiprayogApattizca / na ca tattanmanuvyaniSThAnyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakaM tattanmanuSyaSTattisaMyogajanakatvaviziSTaM yAvat tAvadabhAbakUTa eva naJA pratipAdyate / tathA ca caivAtmakamanuSyavRttisaMyogajanakatvaviziSTaM yat caitrAtmakamanuSyavRttibhedapratiyogitAvacchrekatvaM caitrakarmakAnyadIyaga-mane'sti tadabhAvasya naJA bodhanAt manuSyAntarakarmakacaiva kagamane yatkiMcinmanuSyaSTattisaMyogajanakatvaviziSTasya yatkiMcinmanuSya niSTha bhedapratiyogitAvacchedakatvasya virahe'pi caivo manuSyaM na gacchatau na prayogaH tAdRzatAvadabhAvakUTasya tAdRzacaivagamane'saditi vAcyam / bhedasyaiva dvitIyArthatayA tAvadavacchedakatvasyAnupasthityA tadabhAvagrahAsambhavAt tAvadabhAva kUTasya yugasahasreNApi grahItumazakyatvAcca / tasmAd dvitIyAyA bhedArthakatve'pi niSedhaprayogopama tirna sambhavatIti cenna / yata Aho! Shrutgyanam
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktatvanirNaye / zrI grAmaM gacchati na tu manuSyamityAdau svasamavetasaMyogajanakatvakha pravRttibhedapratiyogitAvacchedakatvobhaya saMbandhAvacchinna pratiyogitAko manuSyasAmAnyAbhAvo gamane majA bodhyate / saMyogena ghaTo nAstItyava tRtIyAntasaMyogapadamiva dvitIyA pratiyogitAvacchedakasaMsargAnuvAdakatayopayujyate ato na kA'pyanupapattiH / na ca darzitasaMbandhobhayasya nRtyaniyAmakatvAtkathaM pratiyogitAvacchedakatvamiti vAcyam / yataH sa eva hatyaniyAmaka: khAvacchinna pratiyogitAkatayA'bhAvasya jagaddattitvaprayojako yaH saMbandhaH pratiyogivaiziSTyabuddhiM na janayati yathA gaga'nAdisaMyogo gaganAdivaiziSTyabuddhiM na janayati tadavacchinnapratiyogitA ko'bhAvo jagaha, ttiH prakRte darzitasaMbandhena yasya gamane manuSyAtmaka pratiyogivaiziSTyabuddhijanakatvAnna tadavacchinnapratiyogitAko jagaha tiriti chinnapratiyogitA kA bhAvasya kevalAnvayittva prayoja katvarUpasya tvaniyAmaka saMbandhapratiyogitAnavacchedakatvavaujasya darzitobhayasaMbandhe virahAnnAnupapattiriti / na caivamadhikaraNaM dvitIyArtho'stu tasyaiva darzitobhayasaMbanvAvacchinnapratiyogitAko'bhAvaH prakRte pratIyeteti vAyama / adhikaraNasya dvitIyArthatve zakyatAvacchedakagauravara, darzitatvAt / na caivaM darzitasthale saMsargAnuvAdakatayaH pAdhuve dvitIyA sarvaca sAdhutvArthamevAstu kimAdheyatvAdau tasyAH zaktikalpanena grAmaM gacchataulava darzitobhayasaMbandhena gamyarthe vyApAre prAtipadikArthasya grAmasthAnvayaH tAdRzasaMsargeya prAtipadikArthaprakAraka zAbda 12 - Aho ! Shrutgyanam
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitiiyaavibhktivicaarH| buddhau hitauyAntaprAtipadikajanyA padArthopasthiti: gamyAdidhAtujanyA vyApAropasthitizca kAraNaM tena grAmogrAmAt grAmeNa vA gacchatotyAdau na tathA zAbdabuddhiH grAmopasthitehitauyAntapadAjanyatvAd na vA ghaTapadena lakSaNayA syandopasthitAvapi grAmaM ghaTa ityAdau tathAzAbdabodha: syandIpasthiterdhAtujanyatvAbhAvAt / evaM sarvavaiva khaTattiphalasaMbandhitvasvavRttibhedapratiyogitAvacchedakatvobhayasaMbandhana prAtipadikArthaprakArakazAbdabuddhau hitIyAntapadajanyopasthiti: mAmAnyataH kAraNAM dhAtujanyopasthitistu vizeSata: kAraNaM tena spandijanyopasthitera hetutvAd grAmaM spandate ityAdau na tathA zAbdabodha: / na ca dazitobhayasaMbandhasya karmatvAtmakatvAtkamatAsaMsargeNa prAtipadikArthaprakArakazAbde hitoyAntapadajanyopasthiteyabhicAra:"devAkarNaya saMgrAme cApanAsAditAH zarA"ityAdI pUrvameva darzita iti kathamaudRzaH kAryakAraNabhAva iti vAcyam / AsAdanakarmazarANAM vAkyArthatvAtyAtipadikArthatvavirahAt vyabhicArAprasaktaH / kRdantataddhitAntasamAsAnAM vAkyA nAM prAtipadikasaMjJAvidhAnAhAkyArthasyApi teSAmarthasya prAtipadikArthatvamakSatameveti karmatAsaMsargeNa kRdantAdivAkyArthaprakArikA zAbdadhauH prAtipadikArthaprakArikaiveti pAcakamAnaya dAkSi bhojaya sveSTadevaM pUjayetyAdau na hitIyAntapadajanyopasthiteranvayavyabhicAraH / evaM khago bhuvaM gacchati na tu svamityatropi darzitobhayasaMbandhAtmakakarmatvasaMsargeNa bhUpra kArikAyAstathAvidhasaMsargAvacchinna pratiyogitAkasvAbhAvaprakArikA Aho! Shrutgyanamar
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / yAstathAvidhasaMsargAvacchinnapratiyogitAkasvAbhAvaprakArikAyA eva zAbdadhiyaH samabhyupagamaH / vRttya niyAmakasaMbandhasya pratiyogitAvacchedakatAyAstvayaivAbhyupagamAdati cenna / tyaniyAmakasambandhasya pratiyogitAvacchedakatve'pi hitauyAyAH sArthakatvasyAvazyakatvAt caino grAmaM gacchati na tu manuSyamityAdau kvacimAdhutvArthatve'pi sarvatra sAdhutvamAvArthatayA hitauyAyAH karmatvAdyanarthakatve mAnAbhAvAt / na ca karmatvAdyarthakatve mAnAbhAvAt dvitIyAyA nirarthakatvamiti vAcyam / vinauyA na karmalavAciketi jJAnApi grAmaM gacchataulyatra karmatAsaMsargeNa grAmasya gamane'nvanyaprasaGgAt / grAmIyaM na karmatvamiti bAdhagrahepi karmatAsaMsargegA grAmasya gamane'nvayabodhaprasaGgAcca / tAdRzabAdhasya karmatAsaMsargakagrAmAnvayabuddhAvavirodhitvAt / evaM gamanaM na grAmakarmatAkamiti bAdhakAle'pi karmatAsaMsargeNa grAmasyAnvayabodha: syAt / tatsaMsargAbhAvavattAjJAnasya tatsaMsargakabuddhAvavirodhitvAt / kiM ca hitIyAyA nirarthakatve karma gaccatautiprayogaH syAt / karmaga karmatAsaMsargeNa grAme'nvayabodhe niSpatyUhatvAt / sArthakatve tu na tathAprayogaH sambhavati / karmetyatra hitauyAyA nirAkAnatvAt / zAbdikamate karmaNo dvitIyArthatvAtkarma karmatyabhedAnvayabodho na bhavati uddezyatAvacchedakavidheyatAvacchedakayobhedasya tathAnvayabodha tantrasya virahAnna tathAprayogaH nyAyamate tu dvitIyAyA AdheyatvamarthaH / nirUpakatayA prAdheyatAvAn karmazabdArthaH / tathA ca karmetihitIyAntaprayoge Aho! Shrutgyanam
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 91 dvitIyAvibhakivicAraH / hitIyArthAdheyatvasyoddezyatve karmazabdArthasyAdheyatAvatastana vidheyatvaM na sambhavati abhedAtirittasambandhenoddezyavidheyabhAvena prakRtipratyayArthayoranvaye prakRtyatAvacchedakapratyayArthayoranyonyAbhAvasya na karma gacchatIti prayogaH / evamadhikaraNamAzrayaM vA gacchatIti na pryogH| adhikaraNAzrayazabdayonirUpakatayA ''dheyatAvadarthakatvAt / adhikaraNatAvadarthakatve tu AzrayaM zrayantautivat adhikaraNamAzrayaM vA gacchatautiprayogo bhavatyeva / nanu bhavatu dvitIyAyA prAdheyatvamarthaH / khago bhuvaM gacchati na tu svamityAdau niSedhapratItyanurodhena bhedo'pyartha: syAt / tathA'pi yanmate satyaniyAmakaH sambandhaH pratiyogitAvachedako bhavati tanmate khago bhuvamityAdau darzitasthale cailo grAmaM gacchati na tu manuSyamityAdau ca kathaM niSedhapratItiH pratiyogitAvacchedakatvasambandhasya - tyaniyAmakatayA tatsaMsargAvacchinnapratiyogitAkasya svavRttibhedAbhAvasthAprasidhyA khagakartRkagamane tatpratIterasambhavAt / evaM manuSyattibhedapratiyogitAvacchedakatvIbhayasambandhasya vRttya niyAmakatayA tatsambandhAvacchindrapratiyogitAkamanuSyasAmAnyAbhAvasyApramidhyA caitrakata. kagamane tatyatIterasambhavAditi cenna tanmate'pi niSedhapratItiH sambhavati hitIyArthabhedasya svasamAnAdhikaraNaphalasambandhitvapratiyogitAva pachedakatvobhaya sambandhAva- ' cchinnavizeSaNatAsambandhena sarvatra vyApAra'nvayaH / evaM khago bhuvaM gacchati natu svamityatra svaSTattibhedasya strasamAnAdhikaraNasaMyogajanakatvasambandhenAvacchinvayA vizeSa Aho ! Shrutgyanam
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktArthanirNaye / tathA khagakartRke gamyartha vyApAre so'pi pratiyogitAbacchedakatvasambandhenAvacchinnayA vizeSaNatayA'satvAt tAdRzasaMyogajanakatvapratiyogitAvacchedakatvobhaya samba bvAvacchinnavizeSaNatA saMsargAvacchinnapratiyogitAkasya svarattibhedAbhAvasya gatyarthavyApAre nirAbAdhatvAtvaSTa ttibhedaniSedhapratotyupapattiH / caivI grAmaM gacchati na tu manuSyamityatra caitrAtmakamanuSyavRttibhedasya pratiyogitAvacchedakatvasambandhenAvacchinnayA manuSyAntaravartibhedasya tAdRzasaMyogajanakakatvasambandhenAvacchinnayA vizeSaNatayA caivakartRke gabhyarthavyApAre'satvAt tAdRzasaMyogajanakatvapratiyogitAvacchedakatvobhayasambandhAvacchinna vizeSaNatAsaMsargAvacchinna pratiyogitAkasya manuSyavRttibhedasAmAnyAbhAvasya tathAvidhagabhyarthavyApAre nirAbAdhatvAtu manuSyavRttibhedaniSedhapratItyupapattiH darzitobhayasambandhAvacchinna vizeSaNatayA bhUvRttibhedasya khagaka kagamane grAmavRttibhedasya caivakartRkagamane satvAt tadanvayopapattiH vizeSaNatA tu tattadadhikaraNasvarUpAtiriktA vetyanyadetat / ubhayathApi tasyA vRttiniyAmakatvamakSa - tameva / yantu grAmaM gacchatItyAdau parasamavetatve bhedamAmAnAdhikaraNyAtma ke dvitIyAyA lakSaNA na tu bhedAdau bhaktidditIyAntArthavizeSitabhedasAmAnAdhikaraNyaM vyApAraphale vA'ntoti zAbdikairukta tantra vicAramahaM tathA hi hitoyAntArthaH pratiyogitayA bhede tatsAmAnAdhikaraNyaMvyApAre'nvetautyayaM pakSo na sambhavati mallA malaM gacchatIvyAdAvanvayitAvaccheda kaubhUta mallatvAvacchidra pratiyogi W Aho! Shrutgyanam
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyAvibhaktivicAraH / tAkamallabhedasya mallattivyApAre sAmAnAdhikaraNyAsammavAt zabdArthAbhAve'nvayitAvacchedakataradharmAvacchinnapratiyogitayA padArthAnvayasyAvyutpannatvAt / na vA dvitIyAntArtha prAdheyatayA vyApAravAn pratiyogitayA bhede tatyAmAnAdhikaraNyaM phale'nvetItyapi sambhavati gAmaM gacchatautyatra vyApAravatastATUpye NAnupasthiteH / tava mate tvAzrayatvena tiDopasthApitasya tasya dhAtvarthavizeSaNatayA anvitatvAt hitauyAlakSyapraviSTabhede'nvayAsambhavAta vizeSaNatayA'ndhitasyApi padAntarArthAnvayIpagame tu mRgo dhAvati pazyetyatrApi mRge vizeSaNatayA'nvitamya dhAvanasya dRzyarthAnvayaprasaGgAt / bhedasya lakSyaikadezatayA tattra padArthAnvayasya sarvamate'pyavyutpannatvAcca / na ca dvitIyAyA Azrayo vAcyaH bhedo lakSyaH prakRtyarthasya tAdAtmyenAzraye AdheyatayA bhede Azraya AdheyatayA phale bhedaH pratiyogitayA vyApArIntIti vAcyam / yugapaddattiyavirodhAt bhedasya laghutayA zakyatvopapattau gurutayA''zrayasyaiva lakSyatvApattezca / yadapi bhede dvitIyAyA na zaktiH kiM tu hitIyArthAdhikaraNavizeSitaphalaprakAratAnirUpitavizepyatAsaMbandhena zAvdaM prati hitauyAntArthatyanyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakavyApAropasthitivizeSyatAsaMbandhena kAraNamatazcaivacaitraM gacchatItyatra na zAndabodhaH / tAdRza-'. vyApAropasthitivirahAditi navyazAbdikairuktam / tadasyasat / dvitIyAntaM vinApi gacchatotyAdau phalaprakAratAnirUpitavyApAravizeSyatAkazAbdabodhodayAt / tatva klasAmagavAM dvitIyAntasamabhivyAhAro'pi phalaprakArakazA Aho ! Shrutgyanam
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| bdasambhavAdIdRza kAryakAraNabhAva mAnAbhAvAt / hitoyAntasamabhivyAhArAt prakRtyarthavizeSitAhitIyArthasya vizeSaNatayA phale'nvayasambhavAddarzita kAryatAvacchedakasyAthasamAjagastatvAcca / kiM ca darzita kAryakAraNabhAvena caivazcaitraM gacchatautyana zAvdavAraNe'pi khago bhuvaM gacchati na tu svamityatra niSedhapratItyupapattinaM bhavati / svakarmakatvAbhAvasya vinA bhedaM pratyetumazakyatvAditi medasya hitIyArthatvAvazyakatve tAvataiva caitrazcaivaM gacchatautyatra caitrakarmakatvazAbdAsambhavAnniSprAmANikatarI darzito'yaM kAryakAraNabhAvaH / yadi ca pacatItyAdI bhedapratItiniSedhamukhanApi na bhavatigamyAdau tu bhuvaM gacchati na tu svamiti niSedhapratItyanyathA'nupapatyA bhedapratItirAvazyako tatra bhedaH phalavidhayA dhAtvarthaH tatra hitauyArthasyAdheyatvasyA'nvayaH tasya ca pratiyogitAvacchedakatayA vyApAre'nvayaH saMyoga iva bhedo'pi phalavidhayA dhAtvartha eva tAvatA'pi na tu svamiti niSevapratItyupapattiriti bhedo dhAtodvitIyAyA vA zakya ityatra vinigamanAvirahaH / na ca bhedasya phala vidhathA gamyarthatve bhedarUpaphalatvAt gAmatvamya karmatvaM syAt tathA ca gAmatvaM gacchatauti prayogApattiriti vAcyam / saMyogabhedAbhayaphalavato gamikarmatvAt tadubhayaviraheNa gAmatvamya karmatvAyogAttathA prayogAnopatteH / na ca caitro grAma gacchati na tu manuSyamityatra niSedhapratItyanupapattiH / saMyoge caitrAtmakasya bheda caitrAnya manuSyasthAdhe yatAyAH satvAt tadabhAvapratItyasambhavAditi vaacym| Aho! Shrutgyanam
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyAvibhaktivicAraH / dvitIyArthAdheyatvasya saMyogasamAnAdhikaraNa vizeSatAsambandhAvacchinnAdheyatvIya svarUpasambandhena bhede'nyayopagamAdarzi tasthale manuSyanirUpitAdheyatvasya dvitIyAntArthasya darzitamasvAvacchinna pratiyogitA kamabhAvaM dodhayatA naJo niSedhapratIterniSpratyUhatvAt kiM ca bhedasya dvitauyArthatvopagame dvitIyAntapadavaTita zabdasAmagrabhedopasthitaH sarvatra praveza ena bhinnaviSayakapratyacAdiprati bandhakatAyAM gauravaM vinigamakA bhAvAdAnantyAM ca syAditi saMyogAdivyAsajya vRttiphalaka gamyAdidhAtorbhedArthaka ve tu gamyAdivaTitazAbdasAmagragrAmeva bhedopasthiteH pravezena sarvatrApravezena lAghavaM syAditi vibhAvyate tadA bhedo na hitIyAyA na vA dhAtorarthaH kiM tu gamyAdiphale saMyoge tyajyAdiphale vibhAge dvitIyArthAce yatvasya vyAmAravaGgedasamAnAdhikaraNatvaviziSTasamavAyAvacchinnAdhe 96 yatvauyasvarUpasaMbandhenAnvayo'bhyupeyate tata eva caivazcaicaM gacchatautyatra na zAbdabodhaH caivAdheyatvasya darzi tasaM sargeNa saMyoge'yogyatvAt caitro grAmaM gacchati na tu kana vA manuSyamityAdau svAdheyatvasya manuSyAdheyatvasya ca darzita saMbandhAvacchinnapratiyogitAko bhAvo naJA saMyoge bodhyate ato niSedhapratItirupapadyate / evameva caitrazcai tyajatItyatra na zAbdabodhaH / na vA caitro grAmaM tyajati na tu svaM na vA manuSyamityatra niSedhapratItyanupapattiritIyamabhinavA rautiH sudhIbhirAkalanIyeti / / evaM karmAkhyAtasya phalAnvitamadhikaraNAttvamarthaH / na ca hitauyAparyAyatvAnupapattiriti vAcyam / adhikaraNatvA Aho ! Shrutgyanam
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / dheyatvayoH samAnasaMvisaMvedyatayA karmatvazabdapratipAdyatvAt karmatvArthakatayA hitauyAkarmAkhyAtayoH paryAyatvasambhavAt / na caivaM karmAkhyAte phalAnvitA dhaiyatvasyAnabhidhAnAT dvitIyAprasaGga iti vAcyam / phalAnvitAdhikaraNatvatahatoranyatarAnabhidhAnasyaiva hitauyAprayojakatvAt tayoranyatarabodhakazabdAsamabhivyAhRte dvitIyArthAnvayayogyArthaka pade sati dvitIyA bhavatItyasyoktatvAt / evaM caitreNa grAmo gamyate ityAdAvekacaitrakarTa kavyApArajanyasa~yogAdhikaraNatAvAnekagrAma ityanvayanodhaH / karmAkhyAtasthale TatauyArthakatavaM vyApAra vyApAra: phale phalaM tirthAdhikaraNatve tiGarthaH prathamAntArthe'nvetIti / atrApi caitreNa grAmo gamyate na tu svAtmA na vA manuSya iti niSedhapratItyanurodhena karmAkhyAtasya bhedo'pyarthaH / khAvacchinna pratiyogitAkatvasaMbandhena vyApAro bhede bhedovizeSaNatayA prathamAnto'nveti / tathA ca tAdRzasaMyogAdhikaraNatAvAn vyApArAvacchinna pratiyogitAkabhedavAnekagrAma dUtyanvayabodhaH / saMyogaviziSTavizeSaNatA bhedasya saMsargaH tAdRzavizeSaNatAsaMsargAvacchinna pratiyogitAkasya vyApArAvacchinnapratiyogitAkadAbhAvasya khAtmani manuSye ca stvaannissedhprtiitiruppdyte| abhinavarautau tu saMyogaphalakagamyAdinA vibhAgaphalaka tyajyAdinA ca samabhivyAhRtasya karmAkhyAtasthArtho'dhikaraNatvaM vyApAravadbhedasamAnAdhikaraNatvaviziSTasamavAyAvacchinnAdhikaraNatvIyasvarUpasaMbandhena prathamAntArthe'nveti / caitreNa grAmo gamyate na tu svAtmA na vA manuSya ityatva Aho ! Shrutgyanam
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyAvibhaktivicAraH / gamyarthaphalasaMyogAnvitaM tiGarthAdhikaraNatvaM darzitasaMsa'gaNa grAme nirAbAdhamiti tasya grAme'nvayo bhavati tasya tu darzitasaMsargAvacchinna pratiyogitAko'bhAvaH svAtmani manuSye ca nirAbAdha eva svAtmani darzitasaMsargeNa manuSyAntare svarUpasaMbandhenApi caitrakartRkavyApArajanyasaMyogAdhikaraNatvasyAsatvAditi niSedhapratItyupapattiriti / etena tilaM juhoti na tu vahimityAdau bhedasya dvitIyArthatvAbhyupagame'pi niSedhapratotyanupapattiH vanhisaMyogaphalakavihitavyApArArthakasya juhoteH phale vanhisaMyoge vaha samavetatvasya vanhau vyApAravasya ca satvAt na ca vanhau juhotikarmatvamiSTamevAta eva " yathAvidhijJatAgnaunAmityava hutazabdArthasya havanakarmaNastAdAtmyamagnau pratIyate evaM " jaTAdharAn juhadhIha pAvakamityatra hi - tauyAntArthasya vanhikarmatvasya juhotyarthe'nvaya iti vanhi - karmatvasya niSedho havane'yogyatayA na pratyetuM yogya iti vAcyam / hutAgnInAmityava pAvakaM jujadhotyatra ca saMyogaphalakasvAhAkaraNakaprakSepArthakatayA juhoteH karmapratyayaniSThaditauyopapatteH / na ca juhoteH saMyoga eva phalaM na tu saMyoga iti vAcyam / tathAsati vanhi ghRtaM juhotIti prayogApatteH evaM pArthivadravyapratiyogikakaNThasaMyogaphalakavyApArArthakasya bhujayeMge dUva dravyapratiyogika kaNThasaMyogaphalakavyApArArthakasya pibateryoge zrIdanaM bhuGkte na tu kaNThaM payaH pivati na tu kamityatrApi niSedhapratItyanupapatti: bhujipibatiphalayorvyApAravadvedasya ca kaNThe matvAt / evaM prANaviyogaphalakavyApArA Aho! Shrutgyanam 1
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| rthakasya hanteoge zag hanti na tu prANamityatrApi niSedhapratItyanupapattiH prANavibhAgasvarUpaphalasya vyApAravahadasya ca prANe satvAt / evaM yavo iyate na tu vanhiH zrIdano bhujyate na tu kaNThaH payaH pIyate na tu kaNThaH zavarhanyate na tu prANa dUtyAdikarmAkhyAte'pi niSedhapratItyanupapattiriti parAstam / abhinavarItyA juhotyarthaphale banihasaMyoga vanhibhedAvacchinnasamavAyAvacchinnAdheyatvIyasvarUpasaM margeNa bhujyarthe pibatyarthe ca phale kaNThabhedAvacchinnasamavAyAvacchinnAdhe yattvIyasvarUpasaM sageMgA hantyartha phale prANabhedAvacchinnasamavAyAvacchinnAdheyatvIyasvarUpasaMsargeNa hitIyArthAdheyatvasyAnvayopagamAt / tattatsaMsargAvacchinnapratiyogitAkA bandhAdheyatvasyAbhAvo juhotyarthaphale nirAbAdha iti niSedhapratItyupapattaH dazitasaMsargAvacchinnapratiyogitAkasya kaNThAdheyatvAbhAvastha bhujyarthe pibatyarthe ca phale satvAt darzitasaMsargAvacchinnapratiyogitAkasya prANAdheiyatvAbhAvasya hantyarthaphale satvAnniSedhapratItyupapatteH / evaM darzitasaMsarge zrAdhetvasthAne'dhikaraNatvaM nivezyaM karmAkhyAtarthAdhikaraNAtvasya phalAnvitasya tena saMsargeNa prathamAntArthe'nvayopagamAt tatsaMsargAvacchinnapratiyogitAkaH phavAnvitasyAdhikaragaNatvasyAbhAvo nA prathamAntArtha bodhyata iti niSedhapratItyupapattirityAdikaM sudhIbhiH svayamUhanIyamiti dhAto: phalavyApArobhayavAcitAvAdinAM mtnisskrssH| prAJcastu dhAtorvyApAra evArthaH phalaM hitIyArthaH karmAkhyAtasyApi phalamarthaH evaM dvitIyAkarmAkhyAtayoH paryA Aho ! Shrutgyanam
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyAvibhaktivicAraH / yatA'pi spaSTA anabhihite ityanena phalAnabhidhAnasyaiva hitoyAprayojakatvamAvedyate sakarmakatvaM tu pUrvavat hitIyAsAkAztvameva tatra dvitIyA''kAmAprayojako dharmaH gamityajipacyAdInAM phalAnvitavyApArAnAditAtparyakatvaM tahirahAdeva vyApAramAnArthakAnAM syandiyatiprabhutInAM na dvitIyA''kAlA ato grAmaM syandate sukhaM yatata iti na prayogaH zauGAderadhipUrvakatvaM vasaJcopAdipUrvakatvaM tathA / tattrAdhikaraNatvamAdheyatvaM vA hitoyArthaH pUrvoktAkarmakatvena vyabaGgiyamANAnAM NijantatvaM tathA tatrANijantadhAtvarthakaTa tvaM hitIyArthaH gatibudhyazanArthakAnAM zabdakarmakANAM ca NijantAnAM ca phalamaNijantadhAttrarthakartatvaM ca hitIyArtha: adhikaraNavizeSitaphala viziSTavyApAravAcakAH zandAyatyAdayaH phalasamAnAdhikaraNavyApAravAcakA ramatyAdayazcAnApi mate tathaiva tatra phalasya dhAtunotatvAdutArthAnAmaprayoga iti nyAyAnna phalArtha kahitIyAprasaGgaH / nana gamityajyorvyApAramAtrArtha - katve paryAyatvaM syAt na ca tadarthArthakatvaM tatparyAyatvaM svArtha vyApArArthakatvaM tyajigamyoH parasparaM tadiSTameti vAcyam / tathA sati tyAge vaktavye gamanamiti gamane vaktavye tyAga iti ca prayogaprasaGgAditi cenna / gameH saMyogAvitavyApArAnAditAtparyakatvAt tyajevibhAgAvitavyApArAnAditAtparyakatvAttathAprayogaprasaGgavirahAt / na caivaM tyajigamyostathAtAtparyAvadhAraNe tyajatigacchatItyAdau tyajanaM gamanamityAdau ca dhAtovaLapAramAnabodhane tAtparyaviraheNa kampratyayAbhAvena phalavo Ano ! Shrutgyanam
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| 101 dhAsambhavAnmukatvaM syAditi vAcyam / karmapratyayAsamabhivavAhArasthale nirUDhalakSa gAyA vibhAgAvacchinnasya tyajinA saMyogAvacchinnasya gaminA vayApArasya bodhanasambhavAt evaM caitrastaNDalaM pacatItyatra viklittiddhitIyAthaH / tatra tattatsaMsargAvacchinnAdheyatvena saMbandhena prakRtyartha sya taNDulAderanvayaH ekataNDulAdheyaviklityanukUlavyApArAnukUla yatnavAnekacaitra itya nvayabodhaH / evaM grAmaM gacchataulyatra saMyogo hitIyArthaH grAmaM tyajatItyatra vibhAgo hitauyArtha: / evamanyatrApi phalaM hitIyArthIbodhyaH tatra hitoyArthasya saMyogasya vyApAre'nvaye gamyAdimamabhivyAhArasya tathA vibhAgasya vyApArInvaye tyajAdisamabhivyAhArasya ca hetutvAt grAma syandate ityAdau hitauyArthasaMyogavibhAgayoH syandenAnvaya ityAhuH / atra hitauyArthe vyAsajyattisaMyogavibhAgAdike phale vyApAravajhedAvacchinnasamavAyAvacchinnAdhayatvasambandhena prakRtyarthasyAnvayaH tena caitrazcaitraM gacchatItyatva na zAbdabodhaH / darzitasamba. ndhena phale saMyogAdau caitrasyAnvayAyogyatvAt caitrI grAmaMgacchati na tu svaM na vA manuSyamityatra darzitasambandhAvacchinnapratiyogitAkaH khasya manuSyasya vAbhAvo najA phale saMyoga bodhyate asminmate prakRtyarthAbhAvaH pratyayArthe najA bodhyate / evaM taNDulaM pati na tu gaganamityatra niSedhapratIteranyathA'nupapatteH grAmo gamyate tyajyate ityAdau kakhyiAte darzitasaMsarge zrAdhayatvasthAne'dhikaraNatvaM yojanauyaM tena saMsargeNa karmAkhyatArthasya phalasya saMyogavibhAgAdeH grAmAdau prathamAntArthe'nvayaH tena caitrazca treNa A pustaka zrI jaina munI Aho ! Shrutgyanam
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 dvitIyA vibhaktivicAraH / gamyate ityatra na zAbdabodhaH caitreNa grAmo gamyate na tu svAtmA na vA manuSya ityAdau tatsaMsargAvacchinnapratiyogitAka stiGartha saMyogasyAbhAva: svAtmani manuSye ca naJA bodhyate iti niSedhapratautyupapattiH ghRtaM juhoti na tu banhimodanaM bhuGkte na tu kaNThaM zatruM hanti na tu prANamityAdau yavA yante na tu vahirodanobhu jyate na tu kaSTa: zatrurhanyate na tu prANa ityAdau hitIyAkarmAkhyAtayohi saMyogaH pArthivadravya pratiyoga kakaNThasaMyogaH prANaHtyantavibhAgaH phalamaryaH tatra dvitIyArthe vanhibhedena kaNThabhe dena prANabhedenAvacchinna samavAyA cchinnAdheyatvena sambanvena prakRtyarthasya yathAkramamanvayaH tattatsaMmargAvacchinnapratiyogitAko vAdyabhAvo vahnisaMyogAdau naJAbodhyate kamIkhyAtArthasya vahnibhedAdyavacchinnasamavAyAvacchinnAdhikaraNatvena samvandhena prathamAntArthe'nvayaH tatsaMsargAvacchinna pratiyogitAkaH karmAkhAtArthasyAbhAva: prathamAntArthe naJA bodhyate ityAdikaM sudhIbhiruhanIyamiti / yadA tu dhAtunA phalamevAmidhIyate tadoktArthAnAmitinyAyAda dvitIyA na bhavati karmasyabhAvako dhAturbhavati tava tiGA phalAnvitamAzrayatvayabhidhIyate phalAvitAzrayatvavataH karmaNa: kartRtvameva tatra nirvartyavikAryayoH karmaNoH kartRtve karmavahnAvaze yathA codanaH pacyate svayameva vaMzazvidyate svayamevetyAdau prApya karmaNaH karTatve tu na karmavadbhAvo yathA grAmo gacchatItyAdo adhikamupariSTAdyatobhaviSyatIti prAcInamatamapyanavadyamiti / zrAravyA tArtha bhAvanAyAM pradhAnIbhUtAyAmevakA. Aho! Shrutgyanam *
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 103 vibhktyrthnirnnye| rakANAmanyayo na tu dhAtvarthe dhAtvarthasyApi kArakatayA bhAvanAyAmevAnvayAt kArakANAM pagarthatayA parasparamanvayAyogAt guNAnAM ca parArthatvAdasambandhaH samatvAdityuktatvAtkArakaM tu karmatvakaTa tvAdikamakhaNDapadArtha: ata evAdhvayaM yajamAnayoH saMyamanabhAvanAkarma vaM dampanyorAdhAnabhAvanAkarTa tvaM ca vyAsaktamityupapadyata iti bhADAH / nanvAkhaghAtasya phalavyApArobhayavAcitvAbhAvAdAkhAtArtha bhAvanAyAM sakarmakatvamanupapannamiti kathaM tava karmakArakAnvaya iti cenna / yato vivaraNenAkhAtasya phalavyApArobhayavAcitvamavadhAryate pacaMtItyatra pAkaM karotyutpAdayati janayati veti utpatyanukUlavyApArArtha kena karotyAdinA tiko vivaraNanAkhavAtasyotyatyanukUlavyApAravAcitvAvagamAt utpatyanukUlavyApAra eva bhAvanAzabdArtha : tatrAnukUlatvaM sambandhavidhayA tijanyabodha bhAsate utpattivyApArau tiGo'rtha : ekapadopAttayorapi dhAtvarthayoH phalavyApArayoriva tirtha vorapyutpattivyApArayoH parasparAmbayo nirAbAdha eva tatra tirtha bhAvanAphalotpatyanvitaM karma vidhA kvacidAttraya: kacitprAtipadikArthaH dhAtvartho yathA pacatotyAdau tirtha bhAvanAphalotpattAvAdhArAvyabhAvasaMsargeNa dhAtvarthaH pAkAdiragveti ata eva pacatI sya pAkaM karotItivivaraNe pAkapadAlka mAnavAdikA dvitIyA / prAtipadikArtho yathA odanaM pacatautyAdI hitIyArtha odanAnvitamAdheyatvaM tiGa bhAvanA phalotpattAvanveti odanArthI pacatItyAdAvodanasyAdheyatva Aho! Shrutgyanam
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 dvitIyAvibhaktivicAraH / saMsargeNa bhAvanAphalotpattAvanmayaH yaca prAtipadikArthenAnvitasya karmatAsaMsargeNa tasyaiva vA bhAvanAyAmanvayastava dhAtvarthasya karaNatayA'nvayaH ata eva tAdRzasthale pAkenaudanaM bhAvayatauti vivaraNe pAkapadAtkaraNatvAnuvAdikA tRtIyA evaM yatra nityasthale phalaM na bhAvatvA yogyaM tava nityatayA prAptakartavAtAko dhAtvartha eva bhAvapratayA bhAvanAkarma / tatra dhAtvarthavizeSaNavAcipadAdditIyA bhavati yathA'gnihotraM juhotItyAdau karmanAmadheyAgnihotrapadAt dvitIyA nIlaM ghaTamAnayatItyatvAnayanakarmaSaTavizeSaNanIlapadAdivopapadyate yatra tu tiGartha bhAvanAyA svargAdibhAvyaM vinA niSphalatayA tirtha - pravartanAyA nAnvayaH kAmyasthale dhAtvaryasya kaSTatayA bhAvAtvAyogAt tatra svargAdibhAvAnAnvitAyAM bhAvanAyAM pravartanA'nvayaH yathA svargakAmo yajeta vizvajitA yajetetyAdau svargakAmazabdopAttenAciptena vA svargeNa mAbAna sakarmikAyAM bhAvanAyAM tatra dhAtvarthasya na karma - tayA'nvayaH ekakarmAvikaDe karmAntarasyAnAkAGkSitatvAt kiM tu karaNatayA ata eva yajetetyasya yAgena svargaM bhAvayediti vivaraNam evaM sati yAgakaraNikAyAH svargotpateranukUlo vApAraH pravartanAgocara iti vAkyArthabodha: tatra pravartanA zabdadharmaH sa ca samaveto'tiriktapadArtha: pravRttitAtparya tvaM vetyanyadetat / ata eva karaNatayA'nvi tasya yAgasya vizeSaNavAcipadAtta tauyA yathA jyoti - STomena yajeta vAjapeyena yajetetyAdI karmanAmadheyAt jyotiSTomapadAddAjapeyapadAcca tRtauyA kuTilena daNDena 8 Aho! Shrutgyanam
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ Raw vibhattyarthanirNaye / gAM kAlayetyatra kAlanakaraNadaNDavizeSaNakuTilapadAdivopapadyate / nanvevaM godohena praNayetyazukAmasya danendriyakAmasya sujayAdityAdI praNayanahavanAderdhAtvarthasya kathaM bhAvanAyAmanvayaH na tAvatkaraNatayA godohadadhyAdinA karaNenAvaruddhAyAM bhAvanAyAM karaNAntarAkAnAvirahAt / nApi karmatayA pakhindriyAdinA bhAvyena karmatayA'varuddhAyAM karmAntarAkAhAvirahAt karaNalakamatvAnyasaMsargeNa dhAtvarthasya bhAvanAyAmanvayAyogoditi cet darzitasthale'nanvita eva dhAtvarthaH kiM tu prakaraNavazAdupasthitasyArthasyAnuvAdako dhAtuH kevalasya pratyayasyAsAdhutathA''khyAtaprayogaprayojanakatayopayujyate na tu tadartho vAkyArthe nivizate ata eva darzitasthale praNayatiranarthaka iti teSAM pravAdasmaGgacchate / athaivaM somena yajetetyAdau dhAtvarthasya bhAvanAyAmanvayo durghaTa: somena karaNenAvaruddhAyAM karaNatayA'nvayAyogAt pravartanA'nvayAnurodhAt khageMNa bhAvyena karmatayA'varuddhAyAM karmatayA'pyanvayAyogAditi cenna / dhAtvarthasya yAgasya karaNatayA'nvayAt somAdizabdasya matvarthalakSaNA'bhyupagamena somavadarthakatayA karaNIbhUtathAgavizeSaNavAcitvAttatastutIyopapatteH / na ca kimarthaM somAdizabde lakSNA'nanvita eva dhAtvarthayAgo'stviti vAcyam / tathA sati yAgasya paraMparayA'pi pravartanAgocaratvavirahAttatra prattyanupapatteH / nanvevaM bauhaunavahantaulyAdau vraudyAdInAM siddhatvAhAvanAphalotpattAvanvayAyogAtkathaM braudyAdaunAM karmatvamiti kathaM vA baudyAdipadAd dvitIyeti cetsaMskAryatvameva brI 14 Aho! Shrutgyanam
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 dvitiiyaavibhktivicaarH| hyAdaunAM karmatvaM saMskAradvArA vahananakaraNakabhAvanAphalotpattAvanvayaH evamavahananena brIhIna bhAvayedityarthaH / na caivaM maktUn juhotItyAdau saktanAM siddhatvAdbhUtabhAvyupayogaviraheNa saMskAryatvAbhAvAcca karmatvavirahAtmanupadAdvitIyA'nupapattiriti vAcyam / karaNArthakatayA hitoyopapatteH / homasya bhAvyatayA saktakaraNakatvasya bhAvanAyAmanvayAt / evaM saktubhiaumaM bhAvayedityarthaH / homasya bhAvyatvaM phalAntarasAdhanatayA pacatItyAdI pAkasyeva / taduktaM bhaSAdaiH / bhUtabhAvyupayogaM hi saMskArya dravyamiSyate / saktavo nopayokSyante nopayuktAzca te kvacit // prAdhAnyameva tatrApi hitIyA vadati khataH / " virodhAttena sambandhI guNAbhAvastu lacyate // asthArthaH / bhUtopayogasya saMskAryatayA bhAvyatvaM yathA vahirju hotItyAdau paristaraNopayuktAnAM vahiSAM saMskAyaMtayoM bhAvyatvam evaM homena bahirbhAvayedityarthaH / bhAvyupayogasya saMskAryatayA bhAvyatvaM yathA bauhInavahantItyAdI bhAvipuroDAzAhupayogavatAM brohINAM saMskAryatayA bhAvyatvamityukta saktUMnA tu bhUtabhAvyupayogavirahAtsaMskAryatayA bhAvyatvaM na sambhavati tathAbhAvyattvamaGgAnAmeva mavati tathAbhAvyatvavirahe'GgattvavirahAtmaktUnAM prAdhAnya pradhAnatayA bhAvyatvaM hitoyA badati tacca na sambhavati vato virodhAtsiddhAnAM satanAM bhAvyatvavirodhAttena sandhI karaNAdilakSyate sa guNAbhAvaH bhUtabhAvyupayoganya ityarthaH / evamagnihotraM juhuyAtsvargakAma ityAdau Aho! Shrutgyanam
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| 107 svargabhAvyakatvAvarudAyAM karaNatayA'nvitasya homasya vizeSaNIbhUtanAmadheyAgnihotrapadAdvitIyA karaNAnuvAdikA , nanu karaNamadhyastu dvitIyA'rthaH tathA'pi hitoyAyA Adheyatvameva mukhyArthaH evaM TatIyAyA: karaNatvaM karTatvaM cAryaH kimarthamatiriktAkhaNDakarmatvakarTa tvakalpanamiti cadbhavatu dvitIyArthaH AdheyatvaM tathApi karmatvamakhaNDameva saMskAyeM vohI bhAvya ca karmAnugatabudhyo kamaMpadavyavahAreNa cAkhaNDakarmatvasiddhiH sAdhAraNadharma vinA 'nugatabuddhivyavahArayorabhAvAtsaMskAryabhAvyayoratiriktakama tvaM vinA'nugata kama tvasyAbhAvAdityatiriktAkhaNDakama tvasiddhiH " ata evAdhvayu yajamAnau vAcaM saMyacchata" ityAdau vAco bhAvyatvasaMskArArthatvayoranupapattiH saMyamakaraNa kabhAvanayA bhAvyatvAsambhavAtsaMyamasya saMskArakatvAsambhavena saMskAryatvAsambhavAt vAcamityatra sabandhitvaM saMbandhI vA hitIyA'rthaH tathA ca vAksaMbandhisaMyamasya bhAvyatayA bhAvanA'nvayAtkarmatvam ityaM ca vAsaMyamanabhAvanAzrayatayA karTa tve'pi vAksaMyamena saMskAryatayA kamatvamadhvaryuyajamAnayorupapadyate / evaM caume vasAnAvagnInAdadhautAmityAdAvAdhAnabhAvanAthayatayA patyureva karTa tve'pi patnyA adhyAdhAnakarTatvaM tadapyatiriktakarTa tvaM vinA nopapadyata ityatirikta kaTa lasiddhiH / evamatirikta karmatvamadhvayaM yajamAnayoksaktamatiriktakartRtvaM ca dampatyoAmaktamiti evaM kArakAntaramaSyAmiti bhATTamatavivekaH / ' tadatra tiGarthabhAvanAphalotpattyanvitasyAdheyatvasya hi Aho! Shrutgyanam
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 dvitiiyaavibhktivicaarH| tauyArthatve prodanaM pacatautivat khageM yajetetyAdiprayogaprasaGgaH taNDulaM, pacati grAmaM gacchatotyAdau taNDulagrAmayorbhAvyatvaviraheNa taNDulagrAmapadAbhyAM hitIyA'nupapattizca na cAtra sambandhaH sambandhadhaurvA dvitIyA'rthaH tathA ca taNDulasambandhipAkagrAmasambandhigamanayorevAna pratItiriti vAcyam / tathA'pi grAmo gamikarmeti pratautivyavahArayoranupapattaH / bhAvyatvataMskAryatvAbhyAM vinA tadabhivyaGgyasyAtiriktakarmatvasyApyabhAvena karmatvapratItivyavahArayorupapattyasaMbhavAdikaM cintanIyamiti / evaM pacati caitro gacchati maitra ityAdau prathamAntArthapradhAnakazAbdabodha upapattisiddhaH / nanu prathamAntArthaprAdhAnyaM na yujyate tathA sati pazya mRgo dhaa-| vatItyatra mRgasya dhAvanakriyAM prati prAdhAnye tasya hazikriyAyAM karmatayA'nvayopagameM mugapadAda dvitIyA syAt mugapadasya prAtipadikatvAd dvitIyAprasatI zaTazAnajApalyA darzitaprayoga eva vA na syAt mRgastha prAdhAnye guNIbhUtadhAvanakriyAyA dRzikriyAyAM karmatayA:nvayo na sambhavati ekatra vAkyAthai pradhAnasyAparavokyArthe vizeSaNatayA'nvayAdarzanAt / na ca dRzikriyAyAM na magasya na vA dhAvanasyAnvaya iti vAcyam / tathA sati pazya dhAvati mRga ityAdau mahAbhASyAbhyupetasyaikavAkyatvasyAnupapattiprasaGgAt |tthaa hi "tikRtiGa"iti sUcaM tiGantabhinnaparatiGante nighAtakharaM vidadhAti tat pazya dhAvati maga ityAdau dhAvatipade nighAtavAraNamatiGa itipadasya prayojanaM mahAbhASyeNoktam / Ahor onrugyanam
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 109 vibhktyrthnirnnye| tacca pazyadhAvatipadayorekavAkyatAvirahe na sambhavati pa. davidhenighAtasya sAmAzritatvAt "samarthaH padavidhiri"ti vyavasthApanAt ekavAkyatAsvarUpasAmarthya birahAdeva dhAvatipade nighAtAprasaktarityatiGa iti padasya mahAbhASyoktaprayojanopapattaye pazya dhAvati mRga ityAdAvekavAkyatvamAvazyaka taraca prathamAntArthasya mRgasya prAdhAnye na sambhavatItyuktaM dhAvanakriyAyAH prAdhAnye tu tasyAdRzikriyAyAM karmatayA'nvayopapatradhAturiti paryu dAsAdvAttaraM dvitIyAprasaktivirahAt darzitasthale ekavAkAtvaM niSpatyUhamiti / evaM pacantikalpaM caitramaitrayajadattA ityAdI prathamAntArthasya kata: prAdhAnye tasya liGgasaMkhyA'nvayAyogyatvAdAcAya kalpA binA itivat pacantikalpAste iti prayogaprasaGgaH kriyAyAH prAdhAnye tu tasyA liGgasaMkhyAvayAthogyatvAtsAdhutvArtha klIvaikavacanamiti na tathAprayogaH / evaM bhAvapradhAnamAkhyAtamiti nirutamapi bhAvasya kriyAyAH prAdhAnyamAdizatIti tiGantasthale kriyApradhAnaka eva zAbdabodha iti zAbdikamatamevaya ktamiti cet / ucyate / pazya dhAvati maga ityAdau dhAvanakarTa magasya bAkyArthasya karmatayA dRzikriyAyAmanvayopagamAdekavAkyatvamupapadyate vAkyasya - tyA'rthavatvAbhAvAtyAtipadikasaMjJAviraheNa tato dvitIkAprasatyabhAvAt ata eva "devAkarNayasaMgrAme cApanAsAditA: zarA" ityAdau cApakarTa kAsAdanakarmaNAM karmatayA''karNanakriyAyAmanvaye'pi na dvitIyA evaM "pazya lakSmaNa pampAyAM bakaH paramadhArmika" ityAdau pamyAvRtti Aho! Shrutgyanam
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 dvitiiyaavibhktivicaarH| dhArmikavakamya karmatayA duzikriyAyAmanvaya'pi na dvitIyA kAlaya pariplavante gAva ityAdau pariplavanakarTagavAM karmatayA kAlanenviye'pi na dvitIyA darzi tasthaleSvekavAkyatvaM tu sphuTameva ataH prathamAntArthasya pradhAnatAyAM naikavAkyatAhAniriti / yadapi pacantikalpamityAdau kalpabuttaraM bahuvacanApattirityuktaM tadapi na sundaram / kalpabantArthasya nAmAthasAmAnAdhikaraNye hi samAnaliGgavacanatvaM tanvaM prakRte tu nyAyamate kalpavantArthasya sAmAnAdhikaraNyavirahAtmAdhutvArthamekavacanameva yu ktam / pratyu ta katu rAkhyAtArthavAdinAM zAbdikAnAM kalpabantArthasya prathamA ntArthe sAmAnAdhikaraNyenAnvayAt bRhaspatikalpAH paNDitA itivat pacantikalpAste iti prayogaprasaGgaH / yattu bhAvapradhAnamAkhyAtamiti niruktaM tadapyAkhyAtArtheSu saMkhyAkAlabhAvanAsu bhAvo bhAvanA dhAtvathaM prati pradhAnamitya tadarthakamanyathA nAmo'pi vyaktisvarUpasatvapradhAnakazAbdabodhArthakatAyA bhAvapradhAnamAkhyAtaM satvapradhAnAni nAmAnauti nirutenaiva pratipAdanAdekatara paricchedasya katu mazakyatvAditi padavAyaratnAkara gurucaraNAH / vastutastu pazya dhAvati maga ityAdau prathamAntArthamRgavizeSaNatirthakRtivizeSaNatayA zAbdaviSayasya dhAvanakriyAyAH karmatAsaMsargeNa dRzikriyAyAM vizeSaNatayA'nvayopagamAdapyekavAkyatvaM nirvahati / na caikatra vAkyArthe pradhAnasyaparavAkyAthai vizeSaNatayA'nvaya iti niyama iti vAcyam / pAcaka edhodakasyopaskurute ityAdau kR. Aho I Shrutyanam
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 111 vibhttyrthnirnnye| dantArthe vizeSaNatayA'nvitasya pAkasya guNAdhAnarUpIpaskAra vizeSaNatayA'nvayadarzanAt parvato vanhimAn dhamAdityAdau pratijJA'rthe vizeSaNatA'nvitasya sAdhyavanhe--mAdityantahetvatheM dhUmajJApyatve vizeSyatayA'nvayadarzanena vAkyArtha vizeSaNasyAparavAkyArthe vizeSyatayeva vizeSaNatayA'pyanvaye vAdhakAbhAvAt vizeSyavizeSaNabhAvenAnvaya vya tyattivaicicasya tantratvAt / kiM ca yorekamiti nyAya na zAbdopagame tu sphuTamekavAkyatvaM sambhavati mRga vizeSaNatirthakRtI dRzyarthe darzane dhAvane kriyAyA ekadaikavizeSaNatvopagamAt dhAvanakriyAyAH kartA mago draSTA tvamityAkArakazAbdasambhavAditi / nanu prathamAntArthasya pradhAnatayA nirdoSatve'pi prathamAntArthaH pradhAna kriyA vA pradhAnamityava vinigamakAbhAva iti cenna / caitraH potyAdau prathamAntArthacaitrAdiprAdhAnyasya laptatvAcaitraH pacatItyAdau prathamAntArthacaitrAdiprAdhAnyasyocitatvAt / na ca pacatItyAdau prathamAntAsamabhivyAhate kriyAyAH prAdhAnyaM kRtamiti caitraH pacatItyAdAvapi kriyAyAH prAdhAnyamucitamiti vAcyam / pacatItyAdAvapi tirthayatnasyaiva prAdhAnyAt kriyAyAH prAdhAnya virahAt / kiM ca dhAtvarthamukhyavizeSyakazAbdabodhIpragame pacanpacatauti prayogaprasaGgaH vidyamAnapAkaka karTa ko vidyamAnapAka ityanvayabodhasya nirapavAdatvAt / na ca pacannityanena vidyamAnapAkaka ravagamAdavagatArthasya punaH kathaM zAbdabodha iti vAcyam , vizeSyavizeSaNabhAvavyatyAsenAvagatArthasyApi punaH zobdavodhodayAt jJAna Aho ! Shrutgyanam
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 dvitIyAvibhaktivicAraH / vatAM jJAnamityAdau jJAnasaMbandhisaMvandhavajJAnamityagyayabodhadarzanAt , prathamAntArthamukhyavizeSyakazAbdabodhopagame tu nedRza: prayoga: sambhavati uddezyatAvacchedakavidheyayoraikyena ghaTa ghaTa itivannirAkAGgatvAditi , api ca pAcako na pacatItyAdau dhAtvarthamukhyavizeSyaka: zAbdabodha: kathamapi na mambhavati yadi najo bhedo'rthastatvapratiyogitayA pAcakasyAnvayastadA pAcakabhedasya ti rthakataryanvaye tAdRzakatu: pAkenvayo na sambhavatyayogyatvAtyAcakAnyakarTa ko vidyamAnapAka ityanvayabodhAsambhavAta pAkasya pAcakakaTa kavaniyamAt / yadi ca najo'tyantAbhAvo'rthaH tatra pAcakavizeSitasya tirthakataH / pratiyogitayA'nvayasta dA'pi tasya pAke nAnvayo'yogyatvAt pAcakAbhinnakabhAvavAn vidyamAnapAka ityaravayabodhAsambhavAt karTa vinAkRtAyAH kriyAyAH kadA'pyasatvAt / na ca naJarthAtyantAbhAve pAcakAbhinna karAdhAratayA'nvayastacaivAbhAve laDarthavartamAnatvAnvayaH so'tyantAbhAvaH pratiyogitAsaMvandhena pAke vizeSaNatayA'nvati tathA ca pAcakAbhinnakaTa ttividyamAnAtyantAbhAvapratiyogI pAka ityanvayabodhasambhavAnna zAbdabodhasya dhAtvarthamukhyavizeSyakatvahoniriti vAcyam / laDarthavartamAnatvasya naJarthAnvaye vyutpattivirahAt vidyamAnapAke tAdRzAbhAvapratiyogitvAsambhavAt darzitAnvayabodhasyApyasambhavAt naamAvasya pratiyogini vizeSaNabhAvenAnvayasthAvya tyattezca tathA sati pAkena raktatAdazAyAM ghaTe rakto neti pratItivyavahArApatteH / ghaTattyatyantAbhAvapra Aho! Shrutgyanam
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye tiyogitvasya rakte nirAbAdhatvAt abhAvAvyApyavRttitvasyAvazyakatve pratiyogitvasyAvyApyavRttitvAnabhyapagamAdityasyAnyatra vistarAt / vastutastu naJarthasya pratiyogini vizeSaNabhAvenAnvayopagame'pi na sarvava zAbdabodhasya dhAtvartha mukhya vizeSyakatvaM sambhavati jalaM gaganaM vA na pacatItyAdI jalAdikarma kapAkA prasiddha pAkacyatyantAbhAvasya jalAdikarmatve pratiyogini vizeSaNabhAvenAnvayopagame darzitasthale jalakarmatvaM pAkaTayatyantAbhAvavaditi zAbdabodhopagame zAbdabodhasya jalakarmatvamukhyavizeSyakatayA dhAtvarthapAka mukhya vizeSya katvahAne: sphuTatvAt prathamAntArtha mukhya vizeSyakazAbdabodhopagame tu pAcako na pacatotyAdau naJarthAtyantAbhAve vidyamAnapAkA dikRtestiGantArthasya pratiyogya nuyogibhAvasambandhenAnvayastAha zAtyantAbhAvasya vizeSaNatayA prathamAntArthe pAcakAdAvanyastathA ca vidyamAnapAkakRtyatyantAbhAvavAnpAcaka ityanvayabodho niSpratyUhaH pAcakazabdAyeM pAkakR timati viziSTapAkakRtyatyantAbhAvasyAnvayabodhe bAdhakAbhAvAt daNDimAn raktadaNDavadabhAvavAnitivat / etena bhAvanApradhAnakaH zAbdabodha ityapi nirastam / na pacatItyAdAvanupapatteH na cAtra tirthabhAvanAyA pAkAbhAvaH pratIyata iti vAcyam / bhAvanA sAmAnyazUnye suptAdau nAyaM pacatItyAdiprayogAnupapatteH bhAvanAyA virahAttatra pAkAbhAvapratautyanupapatteH mRto na ghacatotyatra mRte bhAvanAsAmAnyasya virahAttava pAkAbhAvapratIteH kathamapyupapattyasambhavAdityA dikaM sudhIbhiH kha 1 15 Aho ! Shrutgyanam 113.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 dvitIyAvibhaktivicAraH / yamUhanIyamiti / evaM sati pacyate taNDula ityAdI karmAkhyAte'pi prathamAntArthamukhyavizeSyaka eva zAbdabodhaH phUtkArAdivyopArajanyaviklittyadhikaraNatAvA nekataNDula ityAdyAkArakaH sambhavati / nanu vyApArasya vikticyAdiphalavizeSaNatayA bhAnopagame phalatvApattiH dhAtvarthavizeSaNatayA bhAsamAnasya dhAtvarthasya phalatvAbhyupagamAt na ca nedaM phalasya lakSaNaM kiM tu dhAtvarthasvarUpakriyAjanyatve sati dhAtvarthatvaM tathA sati vyApArasya viklittyajanyatayA na phalatvaM kiM tu vikti tereva tathAtvamiti vAcyam / kriyAjanyatvasya phalalakSaNe vizeSayitumazakyatvAt jAnAtItyAdI viSayatAdiphale jJAnAjanye'vyAvyApatteH na ca viSayatA na dhAtvarthaphalamiti tatrAvyAptirna doSAya jAnAterjJAnamAtrArthakatvAt zrata eva gharTa jAnAtIcchati kurute caitro maitreNa jJAyate iSyate kriyate ghaTa ityAdau saviSayakArthakadhAtuyoge karmapratyayena yathAyathaM viSayatvaM viSayatvaM vA bodhyate bhAktastu jAnAtyAdeH sakarmakatvavyavahAra ityAkhyAvAde dIdhitikRtiruktamiti bAcyam / phalavyApArobhayaM dhAtvarthamabhyupagacchatAM naye dvitIyArthasya phalAnvayaniyamAtmaviSayakArthakadhAtuyoge dvitIyA'nupapatteH dvitIyArthasya vyApArAnvayopagame prAcInamatapravezena phalasya dvitIyArthatApattyAdhAvatAvirahaprasaGgAt / na ca karmAkhyAte vyApArasya phalatvamiSTamiti vAcyam / vyApArasya phalatve tahataH karmatvApattyA tahAcakapadAd dvitauyApatteH / tathA ca caitraM pacyate taNDula ityAdiprayogaprasaGga iti cet / Aho! Shrutgyanam
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 115 ucyate / karmAkhyAte vyApArasya phalavizeSaNatayA bhAne'pi na phalatvaM bhAvAkhyAte dhAtvarthavizeSaNatayA bhAsamAnasya dhAtvarthasya sarvAkhyAte phalatvAt darzitalakSaNasya karmAkhyAte'pi vyApAre virahAt IdRzaphalavataH karmatvAttaddAcakapadAdeva dvitIyA bhavatauti na darzitaprayogaprasaGgaH / evaM sati phalasya dhAtunA prAdhAnyena vivacAyAM phalavataH karmaNaH karTa vespi vyApAravato na karmatvaM vyApArasya niruktaphalatvAyogAt ato vyApAravacca vAdyarthakAccaivA. dipadAnna dvitauyA taNDulaH pazyate svayamevetyAdI kakartvAkhyAtena vA taNDulasya phalavattayA karmatve'pi taNDulapadAd hitIyArthabhedasyA nvayAyogyatvAt karmAkhyAta dUva karmakarcAkhyAte'dhikaraNatvasyAbhidhAnAdanabhihita iti niSedhAcca / nanu karmagataphalasyeva karaNAdikArakagatavyApArANAmapi dhAtunA prAdhAnyenAbhidhAna sambhavA. tkaraNAdInAmapi kartRtvaM syAditi cediSTameva karaNAdonAM kartRtvaM sAdhvasichinatti mahiSamityAdAvavayavArambhakasaMyoga pratidvandau vibhAgaH phalaM tadanukUlavyApArazca chinatterarthaH sa ca vyApAraH khaDDAdInAmabhighAtAdikharUpaH puruSAdonAM khaGgAdyudyamanAdisvarUpaH tava vyApAraphala yo janyajanakabhAvasaMsargeNAnvayaH phale tathAbhUte vibhAge factersrthaH sAmAnAdhikaraNyaM sAmAnAdhikaraNyasaMbandhAvacchinnamAdheyatvaM vA mahiSAdivizeSitamanveti na tvava sAmAnAdhikaraNyAnavacchinnamAdheyatvaM dvitIyArtha: tathA sati hi tAM chinattauti prayogo na syAt svAcca daladdayaM chinattauti prayogaH khaDgAdigatAbhighAtA Aho ! Shrutgyanam
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 dvitIyAvibhaktivicAraH / derdhAtunA'bhidhAne khaDgAdikaraNAnAM kartatvameva evaM sthAlau pacatotyAdau viklityanukUlavyApArasya santApanAderadhikaraNagatasya dhAtunA'bhidhAne sthAlyAyadhikaraNAnAM kartRtvameva evaM girirapasaratItyAdau vimAgastadanukUlavyApArazcApasaraterarthaH sa ca vyApAraH karmAbhimukhyAdistadyaktitvAdisvarUpopAdAnagato yadi vivakSitastadAupAdAnasya kaTa tvameva vibhAgasvarUpaphalavattayA puruSastha karmatvameveti puruSamapasarati girirityapi pramANam / yadi ca svajanyavibhAgavabhinnadezasaMyogAnukUlo vyApAro'pasaraterarthaH sa ca vyApAraH puruSagata: spandAdiryadi vivakSitastadA puruSasya kaTa tvaM kriyAjanyavibhAgavattayA'vadhitayA vA girerapAdAnatvaM sambhavati yadi ca karmAbhimukhattivibhAgaH parvatAdigato vivakSitastadA gireH karTa tvamavadhitayA puruSasyApAdAnatvaM sambhavati tena gireH puruSo'pasarati puruSAgirirapasaratauti vividho'pi prayogaH pramANaM dhAtvarthAntabhutakarmakatvAddarzitArthako'pasaratirakarmaka iti naitadyoge hitauyAdikarmapratyayaprayogaH / evaM vipro dadAtItyAdau svatvadhvaMsasya taddArA svatvAntarasya vA'nukUlo vyApAro dadAterarthaH sa ca vyApAro'numatyAdivipragato yadi vivakSitastadA viprasya kaTa tvameveti vivakSAvazAtsarvasya kArakasya karTatvamiti ata eva vivakSAta: kArakANi bhavantauti prvaadH| na ca pradhAnaubhUtadhAtvarthavyApAravatvaM karTa tvaM zAbdikasya saMmataM na tu larkikasya tatkathaM nyAyamate darzitasthaleSu karTa tvopapattiriti vAcyam / pradhAnobhUtadhA Aho! Shrutgyanam
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| tvanvitatirthavatvasvarUpakarTa tvasya tArkikasaMmatasya darzitasthaleSvanapAyAt / vastutastu dhAtunA tiGA vA yasya vyApArI bodhyate sa kartA yathA vanhiH pacatItyatra karaNagatI_jalanasvarUpavyApArasya dhAtunA bodhanAinhe: karTa tvamevaM cakSuH pazyatItyatra karaNasaMnikarSavyApArasya tiGA bodhanAccakSuSaH karTa tvamevaM pradhAnaubhUtadhAtvarthavatvaM pradhAnIbhUtadhAtvarthAnvitatirthavatvaM cobhayavidhamapi kArTa tvaM naiyAyikasematameva ata eva "pramANato'rthapratipatto pravRttisAmarthyAdarthavatpramANami"tyupakrame 'rthavati ca pramANe pramAtA prameyaM pramitirityarthavantI"ti vAlyAyanabhASyaM tatra pramAtA svatantaH kiM punaH svAtantryaM kArakaphalopabhoktatvaM yasmAtkArakANAM phalenAyamabhisaMbadhyate tatsamavAyo vA iti vArtikam / atra tAtparyaTokAyAM mizrAH / kArakAbhidhAnasaMnidhApitAM kriyAM taditi sarvanAmnA parAmazati yasya hi vyApAra prAdhAnyena dhAturAkhyAtapratyayo vA'bhidhatte saH svatantraH kartA tathA hi viklidyantItyatra taNDulAdayaH kartAraH pacantItyatra devadattAdayaH tatkasya hetorakana taNDulAApAra upAtto'nyatra devadattAderiti prAhuH / nanu karmagatasyArthasya dhAtunA prAdhAnyenAbhidhAne karmaNaH karTa tvaM syAt tathA ca grAmo gacchati ghaTo jAnAtIti prayogaH syAditi cet iSTa evAyaM prayogaH karmasthabhAvake dhAtau karmaNaH kaTatvAdata "evAdhigacchati zAstrArtha : smarati zraddadhAtice"tyAdayaH prayogAH abAdhigamaviSayatvaM smaraNaviSayatvaM zraddhAviSayatvaM vyApAraphalayovizeSyavizeSaNabhAvavyatyA Aho ! Shrutgyanam
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 dvitIyAvibhaktivicAraH / sena dhAtunA pratyAyyate prAdhAnyavazAtkriyAbhAvaM prAptasya phalasyAdhikaraNatayA bhavati zAstrArtho'dhigamAdikarteti prAJcaH / nanvevamadhigamA derviSayatAvizeSaNatayA bhAgamAnatvena phalatvaM syAt dhAtvarthavizeSaNatayA bhAsamAnasya dhAtvarthasya tathAtvIpagamAt tathA adhigamAdyAtmakaphalavataH ziSyAdeH karmatvApattyA ziSyamadhigacchati zAstrArtha ityAdiprayogaH syAt na ca bubhukSitaM na prati bhAti kiMciditi darzanAdiyamiSTApattiriti vAcyam / atra pratiyoge dvitIyAyA akarmaNi sAdhutvAt yattu / ekadeze samUhe vA vyApArANAM pacAdayaH / svabhAvataH pravartante tulyaM rUpaM samAsthitAH || iti vAkyapadIyavAkyasya ekadeze phalamAtre samUhe vyApAramA vA dhAtavaH pravartante tena vyApArAvivacAyAM phalamAtre dhAtuprayoga: yathA pacyate zrodanaH svayameva phalAvivakSAyAM vyApAramAtre dhAtuprayogaH yatho pacati caitra ityAdAvityarthaM vyAkurvANairadhigacchati zAsvArtha ityAdI viSayatAkharUpaM phalamAtraM dhAtvarthaH tacca pradhAnatayA kriyA bhavati vizeSaNo bhUtadhAtvaryasya phalasyAbhAvAt phalAvAcakatvAdakarmakaH karmasvabhAvako dhAturiti naitadyoge hitoyAprasaGga iti kaizciduktam / tanna vicArasahama | viSatayA svarUpaphalamAcArthakatayA adhigacchatismaratizraddadhAtInAM paryAyatAprasaGgAt / yadapi smarati zAstrArtha ityAdI viSayatayA phalamuDodhakAriNoyattirvyApArazca dhAtvarthaH phalavyApA yorvaiyadhikaraNyAbhAvAdakarmakaH karmasyabhAvako Aho! Shrutgyanam pa
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 119 riti naitadyoge dvitIyAprasaGga iti zAbdikairuktam / tadapi na sundaram / tathA hi udghoSakAdistatvena smaraNajanakatvena vA smRdhAtunA vAcyaH / nAdyaH / prakRte smaraNAvagamasya sarvajanasiddhasyApalApaprasaMgAt / na dvitIyaH / smaraNajanaka saMskArAdeH ziSyAdigatatvenakarmasthabhAvakatvAbhAvaprasaGgAt tasmAdadhigamAdiviSayatayorvizeSyavizeSaNabhAvavyatyAsena dhAtunA pratipAdyatve, dhigacchati zAstrArtha ityAdI dvitIyAprasa Ggo durvAra iti cet / atra gurucaraNAH / adhigacchati zAstrArtha ityAdAvadhigamaviSayatAyA viziSTAyA dhAtorlakSaNAsvarUpA vRttiH na tu vizeSyavize bhAvavyatyAsamAtreNa klRptAbhyAM khaNDazaktibhyAM nivahaH khaNDazaktijanitapadArthopasthiteH phalavizeSaNakavyApAravizeSyakazAbdabodhasya prayojikAyAmadhigamidhAtutvAvacchedena tAdRzazAbdabodhAbhAvaprayojako bhUtAbhA vapratiyogitvasvarUpAkAGkSA buddhAveva sahakAritvAmyupagamAt vyApAravizeSaNa ka pha la vizeSya kazAbdIpayogivyuvyatyantarasya tatra khaNDa zaktijanita padArthopasthiteH sahakAritvasya ca kalpanamapekSya viziSTe vRttireva kalpayitumucitA / tathA cAdhigamAdiviSayatAyAM viziSTAya dhAvarthe vizeSaNIbhUtAdhiganAdau padArthaikadezatayA na hiatarsafer iti karmasthabhAvakAnAM prAyeNAkarmakatvamanyatra bhAvadezakAlAdhvabhya iti padavAkyaratnAkare prAhuH / tadidaM zAbdikamatameva pariSkaroti nyAyamate tu karmAkhyAte vyApAravizeSaNaka phalavizeSyakazAbdabodha Aho ! Shrutgyanam -
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 sthAmyupagamAttAdRzazAbdabodhApayogivyatyatyantarasya tatra khaNDazaktijanitapadArthopasthite: sahakAritvasya kalpanamAvazyakameva / na cAvApi viziSTattisvIkArAnnihi iti vA vyama / tathA sati phalAvAcakatvAddhAtoH karmapratyayasyAkhyAtAderanupapatteH / na ca phalAbacchinnavyApAravAcakasyeva vyApAravizeSita phalArthakasyApi phalavAcakatvamastyeveti na dhAtoH karmapratyayAnapapattiriti vAcyam / tathA mati phalAvacchinnavyApAravAcakatAvAdinAmiva vyApAravizeSitaphalArtha katAvAdinastavApyekadezAnvayasyAbhauSTatayA karmasthabhAve'pyeka deza hitauyArthAnvayasambhavena dhAtoviziSTe vRttisvIkAro'pi dvitIyAprasa - Ga gasya duvIratA''pattaH / tasmAtkarmAkhyAta iva karmasthabhAvaka'pi vyApAraphalayovizeSyavizeSagabhAvavyatyAsenAnvaye'pi vyApAramya pUrvoktaphalalakSaNasyAsatvAnna tahataH karmatvamityadhigamAdimataH ziSyAdeH karmatAvirahAdadhigacchati zAstrArtha ityAdau ziSyAdipadAnna dvitIyAprasaGaga iti / vastutastu karmasthabhAvake dhAtorvyApAramAcamartha : phalaM tu tiGo'rtha : ayameva karmAkhyAtAtkarmakAkhyAtasya vizeSaH karmAkhyAte vyApAravizeSite phale tiGartha syAzrayatvasyA'nvayaH karmakAkhyAte tu vyApAra tiGayasya phalasyAnvaya ityadhigacchati zAstrArtha ityAdau dhAtoryApAramAnArthakatayA phalAvAcakatvAdakarmakatvamiti karmasthabhAvakadhAtuyogena dvitIyAprasaGa gaH ziSyAdigatAdhigamAdisamavAyittvasvarUpa kaTara sya saMbanyatvena vivakSAyAM zeSa SaSTI bhavatIti ziSya' Aho! Shrutgyanam
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| 121 dhigacchati zAstrArtha iti pramANamiyamabhinavA rautiriti / kAladezabhAvAdhvanAmakarmakakarmatvamanuziSTamiti kAlAdivAcakapadezyo dvitIyA karmasthabhAvakayoge bhavatItyapi cintyameva tathA sati mAsa zrAsyate ziSyeraNativat zAstrArthena mAso'dhigamyate iti karmAkhyAtaprayogaprasaGga iti yasya dhAto: kacidapi na kAlAdibhinnagatakarmatvabodhakapratyayAkAkSA so'karmaka: tatkarmatvamevAnuziSTha kAlAdaunAmiti karmakhabhAvako dhAtustu nedRzAkarmakaH ziSyaH zAstrArthamadhigacchati ziSyeNAdhigamyate zAstrArtha ityAdAvadhigamyAdeH karmapratyayasAkAzatvAditi / dhAtorvyApAramAnArthakatAM karmapratyayasya phalArthakatAM manvAnAnAM prAcAM mate karmasthabhAvakadhAtoApAravizeSitaM phalamarthaH AzrayatvaM tiGarthaH na ca vyApAra eva dhAtvarthaH phalaM tirtho'stviti vAcyam / tathA sati karmAkhyAtAvizeSaprasaGgAt / na ca phalamA dhAvartho'stviti vAcyam / tathA satyadhigacchatismaratizraddadhAtInAM paryAyatA''patteradhigamAdyavagamasya sarvasitasyApalApaprasaGgAcca tasmAdiziSTameva phalaM dhAtvarthaH phalasyAna dhAtunotatvAduktArthAnAmaprayoga iti nyAyAnna dvitIyAprasaGga ityasya prAgevoktatvAditi / yattu sakarmakadhAtUnAM pacyAdInAM viklityAdirUpaM phalamevArtha: tiGAdipratyayAnAM vyApAro'rtha iti manyante teSAM maNDanamizrANAM mate sakarmakadhAvUnAM karmasthabhAvakatvaM spaSTameva / nanvidamayuktaM vilityAdeH pUrvottasya phalalakSaNasthAsatvAddhAtophalamAvavAcakatvAnupapattirata eva phalAvAcakatvAtma sA 16 Aho! Shrutgyanam
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ rara. dvitIyAvibhaktivicAraH / karmakatvamapyanupapannamiti cenna / pratyayArthavyadhikaraNadhAtvarthatvakharUpaphalatvasya viklityAdAvanapAyAt pratyayAvyApAravyadhikaraNArthakatvasvarUpasakarmakatvasya pcyaadidhaatuunaamupptteshc| evaM ca pratyayAvyApAravyadhikaraNadhAtvarthavatvaM karmatvamiti ghaTaM bhAvayatItyAdau NijathavyApAravyAdhikaraNadhAtvarthavatvAt ghaTAdeH karmatvamupapannaM yatnANyante NijarthAntarbhAvaH tatra zambhaghaMTaM bhavatItyAdau tiGpratyayasya NijarthavyApAra lakSaNayA Nico'nusaMdhAnena vA karmatvopapattisambhavAt / evaM pratyayArthavyApAravatvaM kaTavaM caitraH pacatItyAdau tirthavatvaM caitrAdeH karTa tvaM caivaH pAcayatItyAdau NijarthavatvaM kaTa tvaM caitrAderiti evaM tiDAM vyApArAnvitakAlabodhakatvamiti na tirthakAlAnvayAnupapattiH bhAvapratyayAnAM ghanAdInAM vyApAravAcitvAbhyupagamAdeva grAmo gamanavAnityAdiprayogAnApattiH evaM tiGayasamavAyitvakharUpavyApArasya phalatovacchedakaviSayatAsambandhena vyadhikaraNAnAM jJAnecchAkRtInAM vAcakatayA jAnAtIcchati karotayaH sakarmakAH phalatAvacchedakasambandhenaiva vyApAravaiyadhikaraNyasya vivakSitatvAt anyathA kAlikasambandhena phalasamAnAdhikaraNabyApAravAcitvAtsakarmakANAmapyakarmakatvApattirataH eva dyarthaH paciriti mahAbhASyamutpatti viklittisvarUpaphalayaM pacyarthatayA pratipAdayati vyApArasya dhAtvarthatve tu vyartha: paciriti syAditi maNDanamizramatam / atra zAbdikAH / kajaH kRtimAtraphalArthakatve kriyate ghaTa: svayamevetiprayogAnupapattiH dhAtvarthavyApAraprayojyadhAtvarthavizeSavatva Aho! Shrutgyanam
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 123 sya karmaka prayoganimittasyAbhAvAt / na ca vizeSe dhAtvarthatvaM na nivizate tathA ca kRtiprayojyo tyattisvarUpavizeSasya ghaTe satvAddarzitaprayogopapattiriti vAcyam / tathA sati kulolajJAnecchA prayojyotpattisvarUpavizeSasya ghaTe satvot jJAyate ghaTaH svayamevetiprayogApatteH / nanu pratyayArthobhUtakriyAkRtavizeSasya karmakartR prayoganimittatvAt jJAyate ghaTaH svayameveti prayogo na bhavati tatra tiGpratyayArthasya viSayatvasya jJAnasvarUpa kriyAprayoSayatvAditi kRJaH karmakartari prayogo nAnupapanna iti cet tathApi pacati pacyati pakvAnityAdau phUtkArAdivyApArapratautaye'nekapratyayAnAM tatra zaktikalpane zaktatAvacchedakAnantyaM mama tu pacidhAtorekasya phUtkArAdau zaktikalpane zaktatAvacchedaka lAghavamiti dhAtorvyApAravAcitvaM yutaM na ca dyarthaH paciriti bhASyavirodha iti vAcyam tasya phalamAlagata hitvabodhakatvAt na ca paciparyAyANAM bhUyasAM dhAtUnAM phUtkArAdI zaktikalpane tavApi na lAghavaM kiM ca pacigamiprabhRtInAM bhUyasAM dhAtUnAM vyApAreSu zaktikalpanamapecyAlpasaMkhyakAnAM pratyayAnAM zaktikalpane zaktatAvacchedakalAghavamiti dhAtorvyApAravAcitvaM na yuktamiti vAcyam / vyApArasya pratyayArthatvavAde gacchatItyAdau phUtkArAderapratItyA todhaM prati pacisamabhivyAhArasya hetutAyAH svIkAre tadapekSayA tatra pA~cadhAtoH zaktikalpanAyA eva yuktatvAditi sarvadhAtUnAM vyApAravAcitvamevocitamiti / nanu sthAlI pacatItyava pacisamabhivyAhAre'pi yathA'vivacAvazAdyogyatAvirahA Aho! Shrutgyanam
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 dvitIyAvibhaktivicAraH / hA phUtkArAderna pratItistathA gacchatItyAdAvapi na tatpratItiriti samabhivyAhArajJAnasya na hetutvamiti cet tathApi dhAtorvyApArAvAcitvaM na yujyate tathA sati guruH ziSyeNa vAcayatItyAdau jirthasya prayojakavyApArasya tiGarthaM prayojyavyApAraM prati prakRtyarthatvAdaprAdhAnyApattirAkhyAtArthavyApArAnanvayini gurau saMkhyAnvayAsambhavAdanabhidhAnena gurupadAttRtIyA''pattiH ziSya vyApArasya tiGabhidhAnAt ziSyapadAcca prathamApattizceti vadanti / taJcintyaM NijarthasyAprAdhAnye'pi jirthavatvaM kartRtvaM gurAvacatameva / vastutastu Nic prakRtikatiGa eva prayojakavyApAro'rthaH sa ca dhAtvarthaphale paramparAsaMbandhenAnveti tRtIyArthaprayojyavyApAraH sAcAdanveti tathA ca guruH ziSyeNa vAcayatau tyatra gurau prayojakavyApArarUpakartRtvasya kartR saMkhyAyAzca tiGA'bhidhAnAdgururityatra ne tRtIyAprasaktiH ziSye prayojya vyApArarUpakartRtvasya kartR saMkhyAyAzca tiGAinabhidhAnAnna datauyA'nupapatiriti maNDana mizramate zAbdikokto yadyapi na doSastathApi dhAtorvyApArAvAcakatvaM na yujyate tathA matiprasRtaM gacchati tiryak gacchatItyAdI prasRtAdipadArthAnAM karmavizeSANAM dhAtvarthavizeSayatvAnupapattiprasaGgaH phale saMyogAdau tAdAtmyenAnvayAyogyatvAt / na cAtra prasRtAdInAM tiGarthavyApAre tAdAtmyenAnvayAvizeSaNatvamiti vAcyam tathApi prasRtaM gamyate grAma ityAdau saMyogAtmakaphalAnvite tiGarthAzrayatve'bhedAnvayAyogyatvAdanupapattitAdavasthyAt kiM ca vRkSAdbhUtalaM gamyate ityAdI paJcamyarthavibhAgasya na Aho ! Shrutgyanam
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / makatAsambandhena saMyogAtmakaphale tadanvitAzrayatvasvarUpatiGarthe vA anvayAyogyatvAt paJcamyanupapattiH na cAva vibhAgasya svajanaka kriyAjanyatvasvarUpa paramparAsaM mbandhena saMyoga'nvayopagamAnnAnupapattiriti vAcyam tathA sati vRcAtsaMyujyate ityAdau paJcamIprayogApatte. paJcamyarthavibhAgasya darzita saMsargeNa saMyoge'nvayasambhavAt evaM karmasthabhAva ke karmAkhyAtA vizeSaprasaGgo'pi karmAkhyAtakarmakarcAkhyAtayorubhayacaiva phalAnvayatvabodhasambhavAditi / nanvevaM pacatyodana iti prayogaH syAt karmagatavyApArasya dhAtunA tiGA vA pratipAdane karmaNa odanAdeH kaTa topapattiriti cenna karmavamAvasyAnuzAsana siddhatvAt tathA ca sUcaM 'karmavatkarmaNA tulyakriya iti karmaNA'dhikaraNena tulyA kriyA nAma pradhAnobhUtadhAtvarthastadagvi tirtho veti sa karmavavatauti tadarthaH karmAtmakAdhikaraNena tulyatvoktyA kriyAyA: karmavRttitvaM pratIyate karmavRtti kriyAzrayaH karmaiva bhavatIti kartRtvaM karmaNaH sphuTamiti ta karmavAvoktyA karmakartR katisamabhivyAhAre dhAtoryakciNAtmanepadAdIni karmAkhyAtavihitAni bhavanti tena pacyate apAci vA odanaH svayamevetyeva pramANaM na tu pacatyapAcauditi / zAbdikAstu yava bhAve lakArastava karmakAyeM dvitIyA syAditi tagar3alaM pacyate iti prayogapraGgaH taddAraNArthaM " liDyA ziSyAGa"tisave saMyukta lakAraddaya nirdezaH kalpyaH tatrAdyaM lakAra manuvartya karmavadityanuzAsanaM lakArAbhihitaH kartA karmavRttikriyaH karmavatItyarthakaM tathA ca lakAreNa karturanabhidhAne ka 6 99 Aho ! Shrutgyanam 125 -
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 dvitiiyaavibhktivicaarH| maMkAyaM na prasajyate iti tAtparyAthaH kalpya: tena bhAvAkhyAte lakAreNa karturanabhidhAnAnna hitauyAprasaGgaH zrata eva kutyaktakhalarthapratyayA api karmakartari na bhavanti khayameva bhettavyaM bhinnaM subhidaM vA kusUlenetyAdI bhAvArthakAnAM teSAM yoge kartari toyaiva pramANamiti vadanti / tadAkarasiddhAntAnamittAnavijRmbhitam / tathA hi / bhAve cAkamakezya ityanuzAsane akarmakapadasya karmapratyayanirAkAzaparatvamAvazyakamanyathA sakarmakapacyAdito bhAvapratyayAnupapattestathA ca karmapratyayanirAkAsabhyo dhAtubhyo bhAvapratyayasya vidhAnena karmapratyayasyAsAdhutvAdeva bhAvAkhyAte na hitIyAdikarmaprasaGgaH evaM bhAvakamaNorvihitAnAM kRtyaktakhalarthAnAM kartari vidharabhAvAdevAprasaGgaH ata eva "tayoreva katyaktakhalarthA" itice tacchabdena bhAbakarmaNo: parAmarza evakAraNa karTa vyavaccheda iti saMyuktalakArahayanirdezakalpanayA munivacanaviparyasanapAtakenAlamiti evaM ca lakAreNa katuranabhidhAne karmakAya na prasajyata iti tAtparyArtho'pi na yuktastathA sati karmAkhyAte karturanabhidhAnAdyaciNAtmanepadAdikarmakAyasyAprasaGgAditi / nanvevamadhigacchati zAstrArtha ityAdau prApyakarmaNi kartari karmavadbhAvaH syAditi cenna nirvayavikAryayoH karmaNoH kartRtve karmavaddhAvasyAbhyupagamena propyasya karmaNastathAtve tanniSedhAt nanu prApyasya tathAtve kathaM taniSedha iti cedana AcAryopadeza eva zaraNamiti / nanu kimidaM nivatvaM vikAyaM prApyaM ca kamati cet / atra gurucaraNAH / kriyAjanyaphalotpattisvarU Aho! Shrutgyanam
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ / vibhktyrthnirnnye| 127 peNa dhAtvarthana saMsRjyate yattannityaM nAma yathA kaTaM karotItyatva utpAdanArthakakarotyarthaphalIbhUtotyattisaMsmRSTaH kaTaH / yattu vikArairdhAtvarthaphalaiH saMsRjyate tahikArya vikArastu kacinnAzasvarUpaH / yathA zag hinastItyatva nAzanArthakahiMsyarthaphalIbhUtanAzasaMsRSTaH zatruH kvacinnAzAnukUlo'vayava vighaTanAdiH yathA tRNaM chinatti kusUlaM bhinattItyAdau dhAtvarthaphalenAvayavavighaTanena paramparayA saMsRSTastuNakusUlAdiH utpattivikArabhinnena phalena saMsRSTaM tu prApyaM karma yathA grAmaM gacchati rUpaM pazyatItyAdau saMyogaviSayatvAdiphalena saMsRSTaM grAmarUpAdi / vAkyapadIye haristu nirvAdilakSaNamAha yathA vA / satau vA'vidyamAnA vA prakRti: prinnaaminii| yasya nAzrIyate tasya nirvayatvaM pracakSate / / " prakRtestu vivakSAyAM vikArya kaipicadanyathA / yasya karmaNaH prakRti: samavAyikAraNaM pariNAmitayA upAdAnatayA nopAdIyate tat kriyAjanyaphalotyattimannirvayaM karma yathA karotItyatra kaTaH nahyatra sadapi kaTopAdAnaM vIraNaM tathAtvena vivakSyate yatra ca prakatirupAdIyate tadvikArya yathA kanakaM kuNDalaM karotItyatra kuNDalam atropAdAnatvaviSayatayA kanakasya sAdhyatvaviSayatayA saMsargeNa phalena vA kuNDalasya kRarthayatnenvayaH vikAyeM karmaNi prakatidividhA kacidupAdeyatulyakAliko satI yathA vaurAM kaTaM karoti kanakaM kuNDalaM karoti veNudalaM vakra karototyAdI vIragakanakaveNudalAdikAH kvacidavidyamAnA kAryAsahattistadasamAna Aho! Shrutgyanam
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 dvitIyAvibhaktivicAraH / lako yathA kATha bhasma karoti taNDulAnodanaM pacayAdau kASThatagaDa lAdikA atra hi dhvaMsa utpattizca T: viklittirutpattizca paceH phalavidhayA'rtha: kASThasya bhasmotpattezcAnukUlatayA kRmo'rthe vyApAre talaviklitterodanotpattazcAnukUlatayA pacyarthe vyApAsvayaH praka titvaM tu kASThAdeH paramparayA vyAvahArisati kArikArthaH / pakSAntaramapyAha harireva kaiditi| nirvatthaM ca vikAyaM ca karma zAstre pradarzitam / / yadasajjAyate yahA janmanA yatprakAzate // tannivatya vikArya tu dedhA karma vyavasthitam / prakRtyucchedasaMbhUtaM kiMcitkASTAdibhasmavat / / kiMcidguNAntarItyatyA suvarNAdivikAravat / urvamamataH sattvaM svAdhikaraNasamayadhvaMsAnadhikaraNayasambandha utpattiriti tArkikavaizeSikAdayaH / kAvizeSaNatAsAmAnyena na ko'pi kutrApi samaye saM daizikasaMsargabhedena kAlikavizeSaNatAyAM bhedAvatviAt ata eva gavAvayavAvacchedena saMyogasaMsargAvahantakAlikasamargeNAvacchinnapratiyogitAko gvaa| gomatyapi kAle vidyate na tu samavAyAvacchinnalakasaMsargeNa idAnImavayaveSu samavAyena gauna tu geneti pratItyA kAle'vayavAvacchedena gavAbhAvasya dhIkaraNAt avayaveSu saMyogena gavAbhAvasya vyAttitayA kAlAvacchinnatvAsambhavAt ata eva cirAtasyApyanubhavayAgAderbhAvanAsukRtAdisaMsargAvacchi Aho! Shrutgyanam
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| 129 nakAli kavizeSaNatayA smaraNavargAdyavyavahitapUrvakSaNavRttitvena tattakAraNatvaM sUpapAdaM tathA ca dhvaMsaprAgabhAvakharUpadaizikasaMsargAvacchinnakolikena pUrvasminneva kAle pratyAsIdati sarvo bhAva dUti nAbhAvo vidyate sata: janmanA tu prakAza evaM prakAzastu samavAyatAdAtyAdyava*cchinnakAlikavizeSaNatayA prathamaH samavAyasaMbandha iti kApilAH / tadAha harireva / utpatteH prAgasadbhAvo budhyavasthA nibandhanaH / aviziSTaH satA'nyena kartA bhavati janmanaH // kAraNaM kAryabhAvena yadA vA vyavatiSThate / koyaM zabdaM tadA labdhvA kAryatvenopajAyate // yathAhe: kuTilobhAvo vyagrANAM vA samagratA / __ tathaiva janmarUpatvaM satAmeke pracakSate // . iti evaM cAsataH sattvaM sataH prakAzo vA bhavatyutmatirdhAtvarthaphalIbhUtotpattimannivatya karma yathA ghaTaM karotyodanaM pacatItyAdau ghaTaudanAdi yathA vA kanakaM kupaDalaM karotItyAdau kuNDalAdi dhAtvarthaphalIbhUta vikArasaMsRSTaM vikArya karma yathA zag hinasti kASThaM chinattItyAdau zatrukASThAdi yathA vA kanakaM kuNDalaM karoti tagaDalAnodanaM pacatotyAdI kanakakuNDa lAdi prakRtyucchedetyAdikArikA tu prakRtyucchedena saMbhUtaM karma nivatyai sA prakRtivikArya karma yathA kAThIcchedasaMbhUtaM bhasma nirvatyamityataH kASThaM vikAyaM satyAmeva yasyAM prakRtau guNo ttiH dhAtunA pratyAyyate sA'pi prakRtihitIyaM vikArya vamaM yathA sadeva zalAkAkharUpaM kanakamavayavAnAmanAra Aho! Shrutgyanam
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 dvitiiyaavibhktivicaarH| bhakasaMyogamAcavirodhinA karmagA bhugnatvaguNotpattyA vikArya kuNDalapadasya hi bhugnaM dravyamarthaH dhAtvarthotpattistu bhugnatva evArthato'nveti ityarthikA / prApyalakSaNamapyAha harirava / kriyAkRtavizeSANAM miDiyaMtra na gamyate / / darzanAdanumAnAhA tatyApyamiti kthyte|| tatra kriyAkRtavizeSA utpattikSayopacayAdayo bhAvavikArA eva gaNa nauyA iti padavAkyaratnAkare prAhuH / evaM sakalakarmagataphalonvayi AdheyatvaM hitoyA'rthaH / nanu bhedasya hitIyArthatAvAde AtmAnamAtmanA vetsotyAdI kathaM bhedAnvayaH kartakarmaNoryapnadAtmazabdArthayoraikyAta zAbdikamate parayA kartRsaMjayA karmasaMjJAyA bAdhAddarzitasthale dvitIyAyo evAnupapattiH na ca yuSmadAtmazabdArthayoravacchedakabhedena bhedopagamAdaikye'pi kartRtvakarmalopapattiriti vAcyam / avacchedakabhedena bhedopagamasya bAdyamanapravezaprasaJjakalAt tathA sati caitrazcaitraM gacchatauti prayogaprasaGgAcca tathAcIbhayamate prakRtAnupapattiriti ceta anAhuH puSyavantapadavat hitoyAyA bhedAdheyatvayorekazatikhIkAreNa darzitasthale bhedabAdhe AdheyatvamAvalakSaNAbhyupagamAvidheH zyenodau balavadaniSTAnanubandhitvabAdhe dRSTasAdhanatvamAnArthakatvAdiva vAkyArthabodhopapattiriti tArkikamatamutkarSamAvahati / nanu laukikavAkye vibhake lakSaNA tathA hi vArtikam / / supA karmAdayo'pyarthAH saMkhyA caiva tathA tiGAm / prasiddho niyamastana niyamaH prakRteSu vA // Aho! Shrutgyanam
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / iti supAM tiGA ca yathAnuzAsanaM tatrAnuzAsanAni niyamaparyavasAyauni sa ca niyama ekavacanamevaikatvaM hivacanameva dditvaM dditauyaiva karmatvaM bodhayatItyAkArakastena dvitauyAbhinne karmatvavodhakatvAbhAvaH paryavasyati / nanvevaM dvitIyA karmatvamapahAya kvacidgaganAdikamapi bodhayettAvatA'pyaktaniyamabhaGgAdityataH pacAntaramAha niyama: prakRteSu veti tathA ca dvitIyA karmatvameva bodhayatoti niyamaH sa ca yAvanto'nuzAsana siddA dvitauyArthAstebhyaH pratebhyo'nyamarthaM dvitIyA na pratipAdayatItyarthataH paryavasita iti tasya vArttikasya vivaraNam zrataH kathamananuziSTe AdheyatvamAtre dvitIyA sAdhuriti cenna / vibhaktiH prakRteSveveti niyama zarIrasyAsambhavaduktikatvAt taba hi vibhaktitatvAvacchedena prakRtabhinnApratipAdakatvaM ca pratIyate / nanu vibhaktitva sAmAnAdhikaraNyena uddezyatAvacchedakAvacchedenobhayabhAgAnvaya yogyatva evaivakArasya sAdhutvAdanyathA vibhaktiH karmaNyeva zabdo vAcaka eveti prayogaprasaGgAt / na ca vibhaktitatvAvacchedena prakRtapratipAdakatvamasti vizeSaNavAcakasamabhivyAhRtAnAmavyayanipAtasamabhivyAhRtAnAM ca supAM nirarthakatvadarzanAt prAtipadikArthaH sattA supAmartha ityasya prAgeva nirAkRtatvAt / nanu bhavatu tarhi vibhaktiH prakRteSviti parisaMkhyA vibhakti: prakatetaranna pratipAdayatItyevaMrUpA takha eva cchandasi pratiprasavaH supAM sutriti tena svargakAmo yajetedea mahamate prathamA yAgabhAvanA karmatvaM lakSaNayA svargasya pratipAdayantI nAnanuziSTaviSayA evaM sampannA brohaya Aho ! Shrutgyanam 131
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 dvitiiyaavibhktivicaarH| .. ityAdI jAtigataikatvabodhakatvaM bahuvacanasya jAtyAkhyAyAmityanuzAsanapratiprasUtameveti nAstyananuziSTe vibhaktInAM lakSaNA'pauti cet tahi nAnArthavad dvitIyAyA . Adheyatve bhede ca zaktivyutpattivaicicya gokapadopAttayorapyAdheyatvabhedayoryogapadyenAnvayabudhyanupraveza autsargikaH yatra karTa karmaNobhinnayoH phalaM karTa bhinne vA phalaM tatra bhedAdheyatvayorvyApAraphalAnvaya budditiauyayA janyate yatra tu phalasya vyApArAdhikaraNamAtragatatvaM tava bhedAnvayabAdhAdAdheyatvamAcaM hitIyA zaktyA pratipodayati na cAnuzAsanavyatyaya iti bAdhasApacattitvenAvAbhidhAyAmeva lakSaNAvyapadeza: bAdhazcAtra phalAdhikaraNayatkiMcidyaktibhinne vyApAro na vartata iti sAmA nyAkAreNopatiSThate / tena vyAsajyattisaMyogAdiphalakadhAtvarthe bhedAdheyatvayorubhayoniyamenAnvaya iti caitrazcaivaM gacchatauti na prayoga iti vadanti / idamatra cintyaMyathA hi bhedasya bAdhe AdheyatvamAvaM dvitIyA zatyA pratipAdayati tathA Adheyatvasya bAdhe bhedamAvamapi bodhayettathA ca gaganaM pacati pazyati veti prayogaprasaGgaH viklittau laukikaviSayatAyAM ca phale gaganAdheyatvasya bAdhe'pi gaganattibhedasya pratiyogitAvacchedakatAyA: phUtkArAdau cAkSuSe ca vyApAre niSpratpUhaM vidyamAnatvAt tasmAtpuSpavantapadavat hitIyAyA bhedAdheyatvayoH zaktirAdheyatvamAve lakSolyayameva pakSaH sAdhIyAn na ca darzitavArtikavirodha iti vAcya niyamaH prakRteSu veti vAkAreNAnAsthAyAH khaya Aho! Shrutgyanam
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 133 meva vArttikena sUcanAt zranyathA tiGAmapi lakSaNA na syAt na ceSTApattiriti vAcyaM ghaTo nazyatItyAdau zAvdikamate Azrayasya dArzanikamate yatnAdestiGarthasya bAvana pratiyogini pratiyogitve vA tiGo lakSaNAM vinA' nvayAnupapattiprasaGgAt / nanu bhavatu tiGo lakSaNA supo'nanuziSTe'rthe lakSaNAyAH kvApyadarzanAda dvitIyAyA nAdheyatvamAtraLe lakSaNA yujyate ata eva sumvibhaktau na la - caNeti pravAdaH na ca viSayatve dvitIyAyA lakSaNAdarzanAnedaM yuktam ata eva ghaTaM jAnAtItyAdAvanvayabodhopapattiriti vAcyaM viSayatve dvitauyAyA lakSaNAbhyupagamasya nirAkariSyamANatvAt ghaTaM jAnAtItyAdAvanvayabodhopapattervacyamANatvAcceti cenna dvitIyAyA lakSaNAbhyupagasyAvazyakatvAt tathA hi zAtravAn hinasti hanti puNyaM purAkRtamityAdo nAzAnukUlavyApArArthakasya hiMseIntezca phale nAze zAtravAdheyatvasya puNyAdheyatvasya ca bAdhAt dvitIyAyAH pratiyogini pratiyogitve vA yathAda rzanaM lakSaNAbhyupagama Avazyaka : anyathA'nvayabodhAnupapatteriti / yadi ca darzitasthale pratiyogitA nAzazca si are: fasa vyApAraH zAtravAdheyatvasya puNyAyatvasya ca phale pratiyogitAyAM sA nAze so'nukUlatayA tiGarthe vyApAre vizeSaNaubhUyAnvetotyanyavApi dhAtoH - zabdAntarasya vA'rthakalpanayopapattau dvitIyAyA lakSaNA na kvApyabhyapeyate iti tadA pUrvoktAbhinavarItyA AdheyatvamAtraM dvitIyArthastAvataiva svaM jAnAtItyAdAvanvayabodhopapattiH vyAsajyavRttisaMyogAdI gamyAdiphale dvitI Aho ! Shrutgyanam
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 dvitIyAvibhaktivicAraH / yArthAdheyatvasya vyutpattivaicicyeNa vyApAravadbhedAvacchinnasamavAyAvacchinnAdheyatvauyasvarUpasaMbandhenAnvayopagamAdeva caitrazcaivaM gacchatItyAdipayogavAraNaM sambhavatItyAdikaM pUrvoktaM artavyamiti / kecittu jJAdhAtorbuddhi: phalaM tadanukUlo manoyogAdivyApArazcArthaH budhyanvayini viSayatve dvitIyA lAkSaNiko viSaye na karmasaMjJAmapekSate iti svaM jAnAtItyatva kartari viSaye dvitIyA nAnupapannA niyamaH prakRteSu veti vArtikaM tu niruTalakSaNAmeva niyamayati iyaM tu svArasikau vibhakterviSayatvAdI lakSaNA evaM svaM hinastautyava dvitIyA pratiyo gitvaM dhvaMsAtmakaphalAnvitaM lacayati na cApecate pratiyogini karmasaMjJAmA kaDArAditi parayA ka saMjJayA tadapavAdAt abhidheyamAtraM na dvitIyA pratipAdayati bhedamAdAyaiva tasyA khAbhidheyapratipAdakatvAdatazcaila gacchatauti na prayogaH nacaitraM svArasikalakSaNAyA ani* yamyatve dvitIyA lakSaNayA gaganamapi bodhayediti vAcyam / svArasikalakSaNAyAmapyaprayogasya bAdhakatvAt / yadAhuH / nirUDhA lakSaNAH kAzcitprasiddhA abhidhAnavat / kriyante sAMprataM kAzcitkazcinnaiva tvazaktitaH // iti azaktiraprayogaH prayojana rAhityaM ca udAharanti rUpaM vastramiti nethArthatApauyameva yadaprayoga pratitalakSaNAtvaM prayojana rAhityamapi prayojanapratipatiprayojakatAvacchedakavallakSaNAtvaviraha iti tatra tatrAvagantavyamiti vadanti / tadapi na sundara tathA hi prayo-janavatve sati prayogarAhityaM svArasikalakSaNAyAM na Aho ! Shrutgyanam r
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| 135, doSaH jAnhavyAdizabda lakSaNAprayogavirahApi jAnhavyAM ghoSa ityAdyAdhunikaprayoge jAnhavyAdizabde lakSaNAyAH sarvasaMmatatvAt / kiM cApUrvacaitrAdizabdasya ziSTatvaM prAcatvAdicaitrAdidharmapratipattaye caitrAdisambandhini lakSaNA na syAt prayogavirahAt prayojanarAhityasyAvazyakatayA doSatve sati prayogarAhityasya doSatve mAnAbhAvazca rUpaM vastramityAdI lakSaNAyAH prayojanarAhityenaiva duSTatvAt / ata eva kAvyaprakAze prayojanarAhityaM nethArthateti vyavasthApitam / evaM jJAdhAtorbuddhiH phalaM tadanukUlo manoyogAdikpArazcArtha ityapi na vicArasaha tathA sati bhagavAn sarva jAnAtItyAdAvanambayApatteH bhagavajJAnasya nityasyAnukUlatAsaMsargeNa vyApAronyathAyogAt manoyogAdivyApArasya bhagavati bAdhitatvAcca etenAkathitaM ceti sUtreNa viSaye karmasaMjJA jJApyate iti viSayatvamanuzAsanasiddhameva dvitIyArthaH viSayatvasvarUpakarmatvaM na bhedaghaTitamiti svaM jAnAtItyAdau nAnapapattirityapi nirastam / ava viSayatvaM phalAnvathi vyApArAnvayi vA Adye buddheH phalatvAsambhavasyoktatvAt jAnAtyAdiyoge dvitIyA'nupapattiH antye yatnamvarUpavyApArAnvaya sambhavAt yoge'pi duitauyAprasaGgaH yadapi kamasthabhAvaka nirvayavikAryayoH karmavatAvasyAtidezena hitIyAniSedhaH prApya karmaNi tadatidezaviraheNa na hitIyAniSedha iti karmasthabhAvake svaM jAnAtItyAdAvAdheyatvamAnArthikA dvitIyA nAnupapanneti tadapi cintyaM yava hi phalaM dhAtunA tiGA vA prAdhAnyena pratyAyyate tatra Aho! Shrutgyanam
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 dvitiiyaavibhktivicaarH| jJApakAdevamavadhAryate jJApakaM tu "tathA yuktaM cAnIpsitami"ti sUtraM tathA Ipsitatamavad yuktaM dhAtvartha: phaleneti zeSa: yahA tathA dhAtvarthaphalena yuktamityarthazzI'pyarthaH IdRzamanIpsitamapi karmasaMjJakamityarthakam / anIpsitaM vedhA IpsAyA aviSayo deSasya viSayazca / AdAM yathA grAma gacchastaNaM spRzatItyatra TaNamausAyA aviSayaH hitoyaM yathA rathyAM gacchaMcANDAlaM sTazatItyatra sparzavattayA dveSasya viSayazcANDAlaH itthaM cApyarthakena cakAreNapsitatamAnIpsitayorAMbavakSaNAttathA yuktaM karmati jJApyate iti dhAtvarthaphalavatvaM satrAdevAvadhArita miti / gAM dogdhi dugdhamityAdau gavAdeH karmatvopapattaye "akathitaM ca" ityanuzAsanaM apAdAnAdibhirakathitaM kA. rakaM karmasaMtaM bhavatItyarthakam / atra kecit duhe: syandanaM tadanukUlo vyApArazcArtha: syandanatvaM dravatvajanyatAvacchedikA kSaurAdikriyAvRttirjAti: gopadottarahitIyAyA vibhAgo'rthaH dugdhapadottarahitIyAyA AdheyatvamarthaH ditauyArthavibhAgasyAnukUlatayA syandane'sya tathaiva vyApArainvayaH evaM govibhAgAnukUladugdhattisyandanAnukUlavyApArAnukUlakatimAngopAla ityAkArako gAM dogdhi dugdhaM gopAla ityatra zAbdabodhaH na ca vibhAgaH paJcamyarthatvAdapAdAnatvameva tadvivakSAyAmapAdAnAdyakathanAsambhavAt karmatvAnupapattyA dvitIyA'nupapattiriti vAcyam / pradhAnIbhUtadhAtvardhAnvayino vibhAgasyApAdAnasvarUpatvAta vRkSAtpaNaM patatotyAdau pradhAne spande patatyarthe paJjayavibhAgasyAnvayAt prakRte syandanAnukUlavyApAre vi- Aho! Shrutgyanam
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| bhAgasyAnvayAprasakarapAdAnattvAsambhavAddarzitAnuzAmanena hitIyopapatteH hiyoyAvibhAgasya syandanAdirUpa phale 'nvayasambhavAt / yahA vibhAga: syandanaM vyApArazca trayo duherarthAH tatra phala vizeSaNa phalavato'pi karmatvamiti tApayitumakathitaM cetyanuzAsanaM tena pradhAnobhUtadhAtvarthe sAcAvizeSaNasya dhAtvarthavizeSaNIbhUtadhAtvarya vizeSaNasthApi dhAtvarthasya phalatvamavasauyate dhAtvarthavizeSaNIbhUta jatvarthatvameva phalatvaM na tu prathamadhAtvarthe pradhAnobhUtatvaM pravezanIyaM prayojanavirahAditi syandanAdivizeSaNIbhUtavibhAgAderapi phalatayA tahato gavAde: karmatvaM spaSTamityatrApi gvaadipdottrhitiiyaay| Adheyatvamarthastacca syandanavizeSaNe vibhAge'nveti anApi parasamavetatvaM hi(tIyAthastena payoniSThavibhAgajanakasyandanasya payAniSThatve'pi yayaH payo dogdhauti na prayoga ityAhuH / vibhAga: syandanaM vyApArazca vayo duherAstatra vibhAgaM prati pradhAnatayA syandanaM vyApArastahattayA dugdhAdeH kartRtvAkartRsaMjJApavAdArtham atha vA vibhAgAvacchinnasyandanaM vyApArazca duherarthastatra phalaikadezavibhAgAdimatvaM karmatvaM jJApayitumakathitaM cetyanuzAsanaM vizeSAnuzAsanena phalaikadeze vibhAgAdI hitIyArthAdheyatvasyAnvaya ityapi vadanti / zAbdikAstu gavAdaH sambandhavivakSAyAM zeSa SaSThau prasaktA rajakasya vastraM dadAtItivat tadapavAdAyAkathitaM caityanuzAsanaM tathA ca gavAdipadottarahitIyAyAH sambandho'rthaH sa vibhAga sa caurattisyandane tacca gopAlavyApAra'nveti evaM gAM dogdhi dugdhaM gopAla dU Aho! Shrutgyanam
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 dvitIyAvibhaktivicAraH / / bhavatIti kazcit / gurucaraNAstu vibhAgAnutpAdaH karmAnutpAdo vyApArazca madherAH brajaM gAM ruNaddhi gopAla: ityAdau dvitIyayorAdheyatyarthaH vibhAgAnutpAdaH karmAna pAde sa vyApAra yogakSemasAdhAraNyA janakatayA inveti evaM vrajattivibhAgAnutpAdasya prayojako yo gottikarmAnutpAdastatprayojakavyApArAnukUla kRtimAn gopAla dU yAkAraka: zAbdabodha: vrajapadottarahitIyAyA bhedo'pyarthaH tena gAM gAM ruNaddhi iti na prayoga iti ra davAkyaratnAkare prAhuH / yujyate caitat vibhAgAnutpAdasvarUpaguNa phalavattayA brajasya gauNakarmatvopapatteriti / vyApAraprayojyavizeSa jJAnecchA pRcchaterathastatra vyApArI vizeSajJAnamicchA ceti triSu khaNDazaktiH jAnapadaM panyAnaM pRcchati pAntha ityAdau pathipadottarAyA viSayatA-1 sambandhAvacchinnaM jAnapadIttarAyA vyApArIyatatsaMsargAvacchinnaM dvitIyAyA AdheyatvamarthaH jAnapadavizeSitaMvyApAre pathi vizeSitaM vizeSattAne Adheyatvamanveti vyApArasya prayojyatayA vizeSajJAne tasyodyezyitayA dUchAyAmanvayaH evaM jAnapadattivyApAraprayojyasya viSatayA pathi vRttevizeSajJAnasyoddezyinI yA icchA tadAzrayaH pAntha ityA kAraka: zAbdabodhaH icchAyAM jApyamAnatvaM vizeSaNaM tena prativAdino vizeSAM tena prativAdino vizeSaNa zAstrArtha jJAtumicchati jijJAsAbodhakakiMzabdaghaTitabAkyAdivyApAramaprayuJjAne jane'yaM prativAdinaM zAstrArtha pRcchatauti na prayogaH prayogastu prati. vAdino'STaSTaM zAstrArthaM jJAtumicchatyayamityupapadyate / Aho! Shrutgyanam,
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 143 yattu jijJAsAbodhakazabda, pRcchaterartha: jijJAsAvirSAyatayA bodhe bodho'nukUlatayA zabdo nveti guru dharma Tacchati ziSya ityAdau gurusamavetatvaM dvitIyAntArtho bodhe dharmaviSayitvaM hitauyAntArtho jijJAsAyAmantIti tacintyaM bodhasya jijJAsAvizeSyatayA anvayopagame pradhAnaphalatvApattyA tahato guroH pradhAnakarmatvApattestathA sati gururdhameM pRcchyata ityAdiprayogAnupapattervakSyamANatvAt na ca zabdatvena zabdaH pRcchatyartho na nivizate tathA satyabhinayAdinA jijJAsA jJApayati jo 'yaM pRcchatIti prayogAnupapatteH zAbdikAstu uttaramanuzAsyatvamanayogazca pRcchaterarthaH vizeSabodhakavacanamuttara jijJAsitatvena pratipattaranuzAsyatA kiMzabdaghaTitavAkyAdibharanuyogaH jAnapada panyAnaM pRcchati pathika ityatna paramparayA jAnapadAzritamuttaraM pathiviSayiNyAM jijJAsitatvapratipattI mA ca kaH panthA iti vAkyAdisvarUpa pathikAnuyoge janakatayA'nvetItyAhuH / anye tu uttaramanayogazca pRcchaterarthaH uttaraM kRtihArAdhikaraNena jJAnahArA viSayeNa cobhayavidhena karmaNA'nvitamiti vadanti / tabomayamate jAnapadaM panthAnaM pRcchati pathika: jAnapadaH pathikAya na kiMciduttarayatItyAdau gatizcintyA / raktAzoka kRzodarI ka nu gatA tyakttvA'nuraktaM janamityAdyanayogadarzanAdratAzokaM kazodarIgatadezaM pRcchati kAmuka ityAdau raktAzokavyApArasya prayojyatvasvarUpavyadhikaraNasaMsargasya kRzodarogatadezIyavizeSajJAne icchayA' vagAhanasambhavAt pRcchaterdazitavyApArAdivitArthaka Aho! Shrutgyanam
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 dvitIyAvibhaktivicAraH / tvenAnvayAnupapattiriti / bhikSatirapi dvikarmaka: na ca bhikSateryAvati samAnArthakatvAdeva hikarmakatve siddhe duhiyAcirudhipacchibhikSiciJA mityatra pRthagupAdAnamanarthakamiti vAcyam / paryAyagahaNArthameva pRthagupAdAnAt tena rAjAnaM kanakaM prArthayate bhikSarityAdiprayogo'pi sAdhu'riti / yatta bhikSateqhanecchAsvarUpayAcatyarthArthakatve'pi yAcaterantaropi dikarmakatvajJApanArtha pRthagupAdAnaM tathA hi yAcamAnaHzivaM surAnityAdau vyApArajanyatvaprakArikecchA yAcaterarthaH icchAyAM pradhAnakarmakalyANAvitahitIyArthaviSayitAyA anvayaH vyApAre ca surAdheyatvasya surAniti dvitIyAntArthasyAnvayaH tathA ca surattiyArArajanyatvaprakArakalyANaviyitAkecchAzraya ityanvayabodha iti / taccintya bhikSaterapya ryAntare dvikarmakatvAttatsamAnArthatvasya yAcatAvakSatvAt pRthagupAdAnasamarthanAnupapatteH bhikSitA zatamakhI na sukRtaM yadityAdAvarthAntare bhikSateIi karmakatvadarzanAt yatkatakaM dAnaprasiddha tatra kRpaNaM kanakaM yAcate ityAdiprayogaH daNDakAvanatarUn sautAM yAcate rAmabhaTra ityAdiprayogeNa tulyayogakSemaH atra vyApAra: prAptiricchA ca yAcaterarthaH tena tarUvattivyApAraprayojyAyAH sautAvRttiprAptekaddezyinau yA icchA tadAzrayo rAmabhadra dUtyanvayabodhaH evaM yAcamAna: zivaM surAnityAdAvapi suraSTattivyApAraprayojyAyAH kalyANattiprAptesaddezyinI yA icchA tadAzraya ityanvayabodhaH / nanvevaM sarvavaiva vyApAraprAptIcchAnAM trayANAM yAcacatiparyAyadhAvUnAmarthatvamastu rAjAnaM kanaka Aho! Shrutgyanam
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhattyarthanirNaye / 145 yAcate ityAdAvasyetAvataiva caritArthatvAt vyApArastukvaciddAnaM kacidanyAdRzaH prAptistu saMbandhaH prakRte rAjasamavetaM dAnaM prayojyatayA kanakattikhakhatvarUpe sambandha sa uddezyitayA icchAyAmanveti yAcamAna: zivamityatra surattiH kRpAvyApAra: kalyANa rattikhasamavetatvaM prAptistayoranvayaH pUrvavat bhikSitA zatamakhautyatra sakalAGgasAhityaM zatamakhauvyApArastadAzrayaH karmapratyayattasyArtha: sukRtavRttikhasamavetatvaM prAptiricchAyA uddezyatayA suzatattibasamavetave tasya prayojakatayA sakalA jansAhityasvarUpa vyApAre tasyAzrayaikadeze dhAzrayatve Azraye vA vizeSaNatayA anvayaH AzrayasyAbhedena zatamakhyAmanvaya iti kRpaNaM kanakaM yAcate dagaDakAvanatarUn sItAM yAcate ityAdau kapaNaSTattivyApArasya kanakaTattisvasvarUpa prAptau daNDakAtAttivyApArasya sautAttisvasaMnidhAnasvarUpaprAptI prayojyatvabAdhe'pi bAdhitasya prayojyatvasambandhasyecchathA avagAhanasambhavAn nAnvayAnupapattiH icchAyA bAdhitArthaviSayakatvasya sambuddhiprathamAvivaraNe darzitatvAt sannidhAnaM tu saMyogaH svalyatarasaMyogaghaTitaparamparAsambandhAvacchinnasAmAnAdhikaraNyaM vA na caivaM daNDavyApAraprayojyAyA ghaTaprAptaricchA kulAle'stauti daNDaM ghaTaM yAcate kulAla iti prayogaH syAditi vAcyam icchAyAM jApyamAnatvavizeSaNena tavyayogavAraNAt na ca jJApyamAnatvaM jJAnaviSayatvaM tasya vizeSaNatvaM na sambhavati avyAvartakatvAt bhagavauttAnaviSayatvasya sarvatra satvAt yAcatyarthavyApArAza Aho! Shrutgyanam
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 dvitIyAvibhaktivicAraH / yajJAnaviSayatvasya tattve daNDakAtarUna yAcate iti prayogAnupapattiH vyApArAzrayadaNDakAtarutAnApasiddheriti vAcyaM vyApArAzrayajJAnecchAsvarUpajijApayiSAviSayatvasyecchAvizeSaNatvopagamAt icchAyA bAdhitArthaviSayakatvasambhavena tarajJAnAprasiddhAvapi tarujijJApayiSAvi. Sayatvasya svasambandhecchAyAM sambhavAnnAnupapattiH ghanaM jalaM yAcante sasthAnautyAdAvacetanasasyAdikartakayAcanaprayoge yAcatericchAsthAne puSTirartha: tatva ghanattivyApArasya prayojyatayA jalavRttisvasambandhe sa prayojyatayA puSTau sa nirUpakatayA tiGarthe svarUpayogyatve'nvetItyeyamanyavApyUmiti cedastu vyApArAdivikaM yAcatestatparyAyasya bhikSatyA devArtha: astu jijJApayiSAviSayatvamicchAyAM vizeSaNam astu cecchAsthAne puSTayAdikaM yAca-) tyAdarayastAvatApi na naH kAghi hAniriti / pratiyo. gyutpattidvitIya kSaNotyanasaMyogasya pratihandI vibhAgaH kamavyApArazca cinotararthAH avayavayogajasaMyogasya pratiyogyatpattihitIyakSaNe'pyutpattisambhavAnnAnupapattiH tasaMpuSyaM cinoti mAlAkAra ityatra tattitA dRza vibhAgaH puSpattikarmaNi tanmAlAkAravyApAra prayojakatayA anveti zAbdabodhAkArastu svayamUhanauyaH / yatU bhidA hetuvighaTanaJcinotarartha: bhidA saMyogadhvaMsaH vighaTanakarmAnukUlo vyApAra: tara puSpaJcinotItyatra taruvRttisaMyogadhvaMsaH puSpavRttikamaNi tahApAre prayojakatathA anvetauti taccintyaM tathA sati ghaTAjjalamAdadAne janAthaM ghaTaM jalaM cinotauti prayogaprasaGgAt Aho ! Shrutgyanam
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / ghaTavRtti saMyoga dhvaMsAnukUla jalavRttika monukUlavyApArasya tava jane satvAt na codAkarSaNarUpaM karma vivacitamiti vAcyam / tathAsati kUpaJjalaM cinotItiprayogApateH pu. yasyAdharAko taruM puSpa cinotItiprayogAnupapattezca prakRte tu nalIyakUpa saMyogasya jalotpattidvitIya kSaNotpAde pramANAbhAvAnna tathAprayogaH vRttatamasaMyogAnantaramutpAmAnasya puSpasya svAvayavavRttata rusaM yogAdhInataru saMyoge puSpotpatti dvitIyacaNotpAdaniyamAttava puSpavanotIti prayoga upapadyate yadi ca khalaM kSetraM vA dhAnyaM cinoti vanaM kaccha vA zuSkagomayAni citotItiprayogo'pi ma-nyate tadAvibhAgakarma grahaNa vyApArazca cinoterarthaH vi"bhAgaH prayojakatayA karmaNi tat grahaNavyApAra anveti karmaNi dravatvAsAmAnAdhikaraNyaM vizeSaNaM tena jalaM cinotIti na prayogaH na ca darzitaprayogavAraNArthaM ka maNi pRthivIttitvaM vizeSaNamastu tAvataiva samohitasiddheriti vAcyam / tathAsati bhAgaDaM tailaM cinotItiprayogApatteH / 147 ayamapi kharayoSit karNakASAyamaSa sRimaratimirogajarjara zoNamarciH / madakalakalapiGkIkAkunAndIka regyaH citiruhazikharegyo mAnumAnucinoti // ityava bhAnumAn citiruhazikharebhyo'rciH cinotItiprayogAnupapattezca arciSastejastvAt tatkarmaNAH pRthivyavRttitvAt vibhAgasvarUpaguNa phalasyAvadhitvavivacAyAmavApi gobhyaH payo dogdhItyatreva paJcamIprayogo'pyupapadyate . Aho! Shrutgyanam
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 dvitIyAvibhaktivicAraH / ata eva saMyoganAzo na cinoterguNaphalaM tathAsati da zitapaJcamIprayogAnupapatteriti / yadi ca iSTakAJcinotItiprayogastadA sajAtIyasaMyogo vyApArazca cinoterarthaH iSTakAvRttisajAtIyapratiyogika saMyogo vyApAre prayojakatayA'nveti yadi ca iSTakAbhittiM cinotItiprayogastadAsajAtIyapratiyogikasaMyoga utpattirvyApAro'pi cinoterarthaH iSTakAvRttitAdRzasaMyogasya prayojyatayA bhittivRtyutpattau sA prayojakatayA vyApAre'nvetIti cinoterarthAntare'pi dvikarmakatvamiti / saMskAraH zAbdabodhaH vAkyAnuguNecchA caM bruverarthaH nRpahitaM bravotauyatra nRpasamavetasaMskAro viSayatayA hitavRttau zAbdabodhe prayojakatayA sa coddezyitayA vAkyAnuguNecchAyAmanveti yadi cAbhinayAdinA bodhane'pi braviprayogastadA thAbdabodhasthAne jJAnasAmAnyaM vAkyasthAne vyApAramAva bruverartheSu nivizate'nvayastu pUrvavat yattu jJAnAnukUlaH zabdo bruverarthaH ziSyaM dharmaM bravotItyava jJAnarUpaphale ziSyasamavetatvaM dharmaviSayatvaM ca dvitIyAntArthadvayamanvetauti tadasat jJAnasyaikasyaiva phalatayA guNaphalAbhAvena zipyAde gayA karmatvAnupapatteH ziSyaM dharma bravIti ziSyasta na zRNotIti prayogAnupapattezca bruviparyAyavadatyAdayo'pi ddikarmakA iti vadanti / kRtirupadezo vyApArAnuguNecchA ca zAsterarthaH kRtiH pravRttirnivRttizca upadeza iSTasAdhanatvenAniSTasAdhanatvena vA jJAnaM bodhyaM ziSyaM dhamamadharmaM vA zAsti gururityava ziSyasamavetA pravRttinivRttirvA viSayatayA dharmavRttAvadharmavRttau vA iSTasA Aho ! Shrutgyanam
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / dhanatvenAniSTasAdhanatvena vA jAne prayojakatayA tabohezyitayA'nveti icchAyA dhAtvarthe nivezAt ziSya dharma zAsti ziSyo dharma na pravartate na vA tamiSTasAdhanatvena jAnAtItyAdi prayogasya nAnupapattiH / bhajAtyAgo grahaNavyApArazca jayaterartha: bhaGgo dAtAdau samohitApadAyAdyanupahitecchA yuddhAdI palAyanAdiH pAkSikazataM jayatItyatnAkSikasamavetAbhadAyAdyanupahitecchAviSayatayA zatavRttau tyAga sa cagrahaNavyApAre prayojyatayA'nveti za- mahauM jayatItyatra tipalAyanAdikaM viSayatathA mahIrattI tyAgesa cagrahaNavyApAre prayojyatayA'nvetIti / svatvaniSThAniSTasAdhanatAjJAnaprayojyadeSamtyAgo graiNavyApArazca daNDayaterathaH gagaM zataM daNDayatItyatra gargavRttistAdRzadeSo viSayatayA zatavattau tyAge sa ca grahagAvyApAre prayojyatayA'nveti zatAnapaMNadaNDatADanAdi sambhAvanayA zatasvatve dveSaH tataH zatasvatvanAzecchAsvarUpastyAga ityupapattiriti / avayavasaMyoganAza ugamanakamavyApArazca manAterartha: dadhi ghRtaM manAtItyatra sAmAnAdhikaraNyena dadhivRttiravayavasaMyoganAzo tasamavetIhumanakarmaNi prayojyatayA ugamanakarma tu prayojakatayA viloDa navyApAra anveti tasya dadhinAzajanyatvAdhyavayavasaM yoganAzasya takarmaprayojakalvAGgavatyupapattiH / evaM kSIrasAgara kaustubhaM mathAtItyatrApi kSIrasAgarAvayavakaustubhasaMyogAnAM kaustubhogamanapratibandhakAnAM nAze sati mandarAdisaMyogajaM kaustubhogamanaM bhavatIti tAhuzasaMyoganAzaprayojyatvaM kaustubhojamane sambhavatIti nA-- Aho! Shrutgyanam
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150. dvitIyAvibhaktivicAraH / nupapattiriti / viktittirutpattirvyApArazca pacerarthaH tabaDalAnodanAn pacatotyava taNDulavRttiviktittirodanavattAvatpattI sA ca prayojakatayA vyApAre'nvetauti / svAmitve sati viniyogAnutpAdo'svAmisambandho vyApArazca muSNAterarthaH vaNijaM hiraNyaM muSNAtItyava svAvivittirviniyogAnutpAdI hiraNyavattAvasvAmisvasaMbandhe sa ca taskaravyApAra prayojakatayA'nveti viniyogo dAnavikrayAdiH saMbandhaH saMyogasAmAnAdhikaraNyAdiriti / prerakapuruSa dezAvadhika prerya deza vRttiparatva nikhapitAparatvAsamAnAdhikaraNasaMyogaH karma vyApArI nayatervahatezacArthaH vahaterarthe preraka praryayoH sthAne vor3havoDhavyau vodhyau tAdRzAparatvasamAnAdhikaraNaH saMyoga Avasya nayaterarthe nivizate vyApArastu nayateH preraNAdiH vahaterAdheyakarmAnukUlAdhArakarmAdiH grAmamajAM nayatautyava grAmavRttistAdazasaMyogo'jAvRttikarmaNi tacca puruSapraraNAsvarUpe vyApAre prayojakatayA'nveti grAmaM bhAraM vahati puruSo daupaM sAMyAtrikaM vahati naurityAdau grAmavRttisaMyogo bhAravRttikarmaNi tacca puruSavyApAre karmaNi prayojakatayA'nveti vahatestu kvacitsaMbandhapratiyogitve apyarthI yathA vahati yaH paritaH kanakasthalIrityAdau patra hi kanakasthalauvRttiH saMyogassvarUpeNa pratiyogitve tacca nirupakatayA tiGarthAzrayatva'nveti evamanyatrApi sAcAtparamparAsvarUpaH sambandho bodhyaH paramparAsambandhastu gadhaM vahati vAyurityAdau bodhyaH / karSakadezAvadhikakarSaNIya dezavRttiparatva nirUpitAparatvasamAnAdhikaraNasaMyo Aho ! Shrutgyanam
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 151 gaH karmavyApArazca kRSerarthaH bhUmiM zAkhAM karSati phalArthI - tyAdau bhUmivRttitAha saMyogaH zAkhAvRttikarmaNi tacca phalArthivyApAra prayojakatayA'nveti / saMyogaH kamavyApArazca haraterarthaH svagRhaM paradhanaM harati tarakara ityAdI svagRhaTattisaMyogaH paradhanavRttikarmaNi tacca taskaravyApAre prayojakatayA'nveti upAdAnavyApAra utpattirvyApArazca karoterarthaH upAdAnavyApArastu ka citsaMyogaH yathA vIraNaM kaTaM karotItyatra vIraNavRttisaMyogaH kaTavattAvatpattau prayojyatayA sA puruSavyApAre prayojakatayA'nveti kvacit kriyA yathA kanakaM kugaDalaM karotItyatra kanakavRttikriyA kuNDalotpattAvanveti kvacidavayavasaMyoganAthaH yathA kASThaM bhaSma karotautyata paramparayA kASThavRttiravayavasaMyoganAzo bhamotyattAvanveti / dAdaza duhAdayaH panca NyAdayaH ete saptadaza dhAtavo dvikarmakAH / grahirapi dvikarmaka iti ke cit tannirmUlamityanye taduktam / dudyAcyacadhiSTacchi cibrUzAsi nimanthisuSAm / karmayuk syAdakathitaM tathA syAnnIkRSvahAm // yuk dvitIyamityarthaH tathA / duhiyAcimadhimacchi cibrUzA sijidaNDyaH / manthiH pacizca muSNAtirdhAtavo mo duvhAdayaH // nayativahatikarSatIn karotinayatigaNeSu vadanti pANinauyAH / duhAdibhyo dvAdazabhyaH karmapratyayena pradhAnakarmaNo vivakSaNe avivakSaNe'pi gauNa karmAbhidhIyate yathA gauH payAMsi dukhate dugdhA vA pradhAnAvivakSaNe Aho! Shrutgyanam
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 dvitIyAvibhaktivicAraH / / yathA gaurdayate dugdhA vA gauNakarmAvivakSaNe tu pradhAna nakarmApyabhidhIyate yathA payAMsi dudyante dugdhAni vA nyAdibhyaH paJcabhyaH karmapratyayena guNakarmaNo vivakSaNe vA pradhAnakarmavAbhidhIyate yathA ajA grAmaM nIyate avivakSaNe tu yathA ajA nauyate evaM rAjA kanakaM yA cyate yAcito vA ata eva rAjA sutaM yAcita iti yathA vA kanaka yAcyate yAcitaM vA evaM vrajo gAmavarUyate avarudo vA yathA vA gauravarudhyate avaruddhA vAevaM jAnapadaH panthAnaM vyate pRSTo vA pracchiparyAyavRdivodhya: ata evAhamapIdamacodyaM codo iti / evaM tamaH puSpamavacIyate avacito vA yathA vA puSyamavacIyate avacitaM vA ata eva avacitakusumA vihAya valloriti evaM ziSyo dharmamucyate ukto vA evaM ziSyo dharmamanuzAsyate anuzAsito vA yathA vA dharmo nuzAsyate anuzAsito vA evamAkSika: zataM jIyate jito vA yathA vA zataM jIyate jitaM vA ata eva kRtapraNAmasya mahauM mahobhuje jitAM sapatnena nivedayiSyata iti evaM gargaH zataM daNDyate daNDitaM vA evaM kSauranidhiH kaustubhaM mathyate mathito vA ata eva devAsurairamRtamambunidhi mamanthe iti yathA vA kaustuto mathyate mathito vA evaM taNDula zrodanaM pacyate pakko vA yathA vA bhodanaH pacyati pakko vA evaM vaNigghiraNyaM suSyate muSito vA ata eva ratnAni muSito vaNigiti yathA vA kanaka muSyate muSitaM vA evaM mAro grAmamucyate jaDho vA evaM paradhanaM svagRhaM viyate hRtaM vA yathA vA paradhanaM hiyate Aho! Shrutgyanam
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ ROID vibhktyrthnirnnye| taM vA evaM zAkhA bhUmi kuSyate kaSTA vA yathA pA zAkhA kRSyate kRSTA vA evaM kaTo voraNaM kriyate kRto vA yathA vA kaTaH kriyate kRto vA taduttAm / pradhAnakarmaNyAkhyeye lAdInAhi karmaNAm / apradhAne duhAdInAM Nyante kartuzca karmaNaH // iti pradhAnaphalavat pradhAnakarmaguNaphalavadapradhAnakarma bodhyam / tadidaM karma vAkyapadIye proktam / nirvatyai ca vikAyaM ca prApyaM ceti vidhA matam / taccepsitatamaM karma caturdhA'nyattu kalpitam // audAsInyena yatprApyaM yacca katuranIpsitam / / saMtAntarairanAkhyAtaM yadyaccApyanyapUrvakam // nirvayavikAryaprApyalakSaNaM hariNotaM pUrvamevapradarzitama audAsInyena prApyaM grAma gacchaMstuNaM spRzatItyAdau TagAdi anIpsitaM tu rathyAM gacchan cANDAlaM iSTazatItyAdI cANDAlAdi saMjJAntarairanAkhyAtaM tu gAM payo dogdhi ityAdAvakathitamityanena karma gavAdi anyapUvakaM tu karamabhidhyatItyAdau saMpradAnasaMjJAbAdhakAnuzAsanena karma kra rAdi tadanuzAsanaM tu vakSyate mAsamAste ityAdI mAsAdeH karmatvopapattaye "akarmakadhAtubhiryoge deza: kAlo bhAvo gantavyo'dhvA ca karmasaMjJakaiti vAcyami"ti vArtikam / avA karmakadhAtavastu sakarmakalakSaNe proktAH deza: dezatvAvAntaradharmavAn kurupacAlAdiH na tu sAmAnyato deza: na vA grAmavAdinA grAmAdiH tena kurUn khapiti tiSThati veti prayogaH na tu dezaM grAmaM vA khapiti tiSThati veti prayogaH / kAlaH Aho! Shrutgyanam
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 dvitIyAvibhAktavicAraH / kAlavAvAntaradharmavAn mAsasambatsarAdiH na ta sAmAnyataH kAlaH tena mAsaM sambatsaraM vA''ste iti prayogaH na tu kAlamAste iti prayogaH / bhAvo godohAdiH tena godohaM tiSThatauti prayogaH / yadyapi godohAdizabdasya kAlArthakatayA kAlagrahaNonaiva darzitaprayoga siddheH bhAvagrahaNamanarthakaM tathApi ghaJantena pratipAdyamAno'pi kAlaH karma bhavatIti prapaJcArthameva bhAvagrahaNam / gantavyo'dhvA 'dhvatvAvAntaradharmavAn krozayojanAdi na tu sAmAnyato'dhyA sAmAnyavyavacchedArtha gantavyapadaM tena krozaM yojanaM vA ramate sAMyAtrika iti prayogaH na tu adhvAnaM ramata iti prayogaH / na ca "kAlAdhvanoratyantasaMyoge" hitoyAityanuzAsanenaiva mAsamAste kozaM ramate ityAdiprayogopapatteH prakRtavAttike kAlAdhvagrahaNamanarthakamiti vAcyaM prakRtavArttikaina karmasaMjJAnApanena karmAkhyAtaprayogopapAdanAt tena kurava: suSyante mAma aAsyate krozo ramyate godohaH sthIyate ityAdi prayoga: ava kurUne khapiti krozaM ramata ityAdau daizikena karTa ghaTitaparamparayA sAkSAdA saMsargeNAvacchinnamAdheyatvaM hitIyArthaH sa ca khApAdipradhAnIbhUtadhAtvarthAnvayau evaM mAsamAste godohaM tiSThatItyAdau kAlikasambandhAvacchinnamAdhaiyatva hitIyAtha: so'pi pradhAnobhUtAsanAdidhAtvarthAnvayau evaM kuravaH suSyante krozo ramyate ityAdau daizikatAdRzasaM margAvacchinnamadhikaraNatvaM karmAkhyAtArthaH evaM mAsa Asthata godohaH sthIyate ityAdau kAlikatAdRzasaMsargAvachinnamadhikaraNatvaM karmAkhyAtArthaH / evaM kurUn svapi Aho! Shrutgyanam
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| ti kuravaH supyante ityAdI zAbdabodhaH svayamUdya iti / gamayati digantamarAtInityAdAvarAtyAdeH karmattvopapattaye"gatibuddhipratyavasAnArthazabdakarmAkarmakANAmaNi kartA sa NAvi"tyanuzAnam / gatyarthA gamivrajyAdayaH budhyarthAH budhyatijAnAtyAdayaH / pratyavamAnaM bhojanaM tadarthA azibhujyAdayaH zabdakarmANaH zabdAbhinnakarmakArakopalakSitakriyAvocino vadatyadhyetyAdayaH akarmakA dezakAlabhAvagantavyAdhvabhinnakarmAnvayAyogyArthA siramyAdayaH atra "sanAdyantAdhAtava" ityanena Nijantasya dhAtu NiprakRtidhAtvarthasya phalatayA tadvato'rAtyAdeH karmatvaM spaSTamiti katurIpsitatamAnIpsitAbhyAM karmasaMjJAsiddhI gatyAdisarva niyamArthaM tena gamayati digantamarAtInijyAdAvarAsyAdInAmiva pAcayatyannaM yajJadattaM devadatta ityAdau yattadattAdInAM karmatvaM neSTamiti pAcayatyAdiyoge na karmasaMjJA bhavatIti niyamArthamidaM satram / evaM pAcayatyannaM yattadattena devadatta ityeva pramANaM tadAhuH / 29 guNakriyAyAM svAtantryAtpreraNe karmatAM gataH / niyamAtkarmasaMjJAyAH svadharmeNAbhidhIyate // . iti guNakriyAyAM NicprakRtidhAtvayaM pradhAne svAtanyAtmAkSAdAzrayatvAt svadharmeNa svadharmasvAtantryasyAbhidhAyakena Tatoyayeti yAvat preraNe gijatheM karmatAM gato'pIti zeSaH niyamAt gatyAdikarmaNyeva karmasaMjJAjJApanAditi prAcInA: / navaunAstu gatyAdisarva vidhAyakamevAnyathA parayA kaTaM saMjayA karmasaMjJAyA vAdhAt gatyAyaNijantakartarNijante'pi karmatvAprasaGgAt prayojye Aho! Shrutgyanam
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 dvitiiyaavibhktivicaarH| kaTa saMjJAM vinA Nica evAnutpatta: hetumati hiNividhIyate katu: prayojako heturiti kaTa saMjJA sApekSatayA karmasaMjJAyAmupajIvyatvAt kaTa saMkSAbalavatI / evaM svakArakaviziSTA kriyA Nija'nvetauti guNakriyAkArakasaMjJA'ntaraGgatayA balavatI / taduktamabhiyuktaH / paratvAdantaraGgatvAdupajIvyatayA tthaa| prayojyasyAstu kaTa tvaM gatyAdevidhitocitA // karTa tvamastu tathApi gatyAdeH gatyAdisUtrasya vidhitA vidhAyakatetyarthaH tathA ca gatyAdisUtreNa kaTa saMjAyA apavAdAt karmasaMjJAvidhAnamiti / nanvevamarAtyAdeH kaH karmasaMnayA karTa saMcAbAdhe digantasya kamaipsitatayA katuropsitatamatvAbhAvAtkarmasaMjJAvirahAta gamaryAta digantamarAtInityAdau digantamiti hitoyAnupapattiriti cenna / "karturIpsitatamaM kameM"ti sUtre karTa zabdasya karTa saMjJAviziSTArthakatvAbhAvAt dhAtUpAttavyApArAzraya khatantramAvArthakatvAt / evaM darzitasvAtantryasyArAtyAdAvanapAyAt karturIpsitatamatvaM digantamiti dvitIyoyA nAnupapattiriti vadanti / vastutastu prAcInamate'pi parayA kartasaMjayA na karmasaMjJAyA bAdha: gamayati digantamarAtInityAdAvarAtyAdeH gAM payo dogdhotyAdau payasa iva na ca du. hAdeH pradhAnavyApArasya gopAle satvAt dugdhe asakhAt payaso na kartRsaMjJAprasaktiriti vAcyaM tathA sati Nijantasya dhAtutvavAdinAM prAcAmapi mate pradhAnavyApArasyArAlyAdAvasatvAt Nijathasyaiva prAdhAnyAt / evaM Aho ! Shrutgyanam
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 157 gatyA disUle kartRzabdo na kartRsaMjJAviziSTArthakaH kiM tu darzita svatantrArthaka iti karmasaMjJA na kartasaMjJAmupajauvati evaM hetumati giji "tisUtrasya karTa prayojako heturiti vyAkhyAne'pi kartR zabdaH svatantrArthaka eveti NijutyattAvapi na kartR saMjJApekSeti na karmasaMjJA kartR saMjJAmupajIvati evaM guNakriyAkArakaM na pradhAna kriyAkArakaM bhavatoti nAntaraGgatayA'pi kartRsaMjJA balavatIti na caivamarAtyAdeH pradhAnavyApArAnAzrayatve digantasya kartupsitatamatvAbhAvAt karmasaMjJAnupapattiriti vAcyam / pijantasya dhAtutvavAdinAM guNaphalavato digantasya gAM prayo dogdhAtyAdau pathasa ivAkathitamityanena karmasaMjJAsambhavAt ata evAkathitasUtrAvyavadhAnena gatyAdisUtramuktaM nanvevaM pAcayati caitreNa maitra ityAdau tRtIyAnupapattiH caivasya pradhAnavyApArAnAzrayatayA kartRtvAprasaktariti cenna nalenAbhiSiJcatItyAdAviva kamaNaH karaNatayA caitreNa pAcayatItyatrApi karaNArthakatRtauyopapataH caitravyApArajanyatvasvarUpazcetreNeti tRtauyAntArthaH pacyarthe'nveti tatra phale vyApAre cAnvaya ityanyadetat / bha vatu vA pradhAnIbhUtasya dhAtvarthasya nadanvitatirthasya vA'' zrayaH kartA sa ca dhAturbhUvAdiraNijanto vijAdyantazca evamaNijantadhAtvarthaka tathA prayojyasya cetreNa pAcayatotyava tadarthakatRtauyopapattiH NijantArthakatRtiyA prayojakasya maitreNa pAcyate ityava tadarthakatRtauyopapattiH evaM''kartR' karaNayostRtIye" ti sUce kartRzabdI darzitArthaka eva na tu kartR saMjJAviziSTArthakaH / nanvevaM gamayati diga Aho ! Shrutgyanam
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 dvitIyAvibhaktivicAraH / ntamarAtaunityAdAvapyarAtyAdau darzitakartRtvasyAnapAyAt arAtipadAttRtIyAprasaGgaH na ca gatyAdikartA : kamattvAtkathaM tRtIyAprasaGga iti vAcyam / gatyAdisUtrastha niyamArthatvAtkarmasaMjJAvidhAyakatvAbhAvAt NijantArthakarmatvasyANijantArthakartRtvasya cobhayasyArAtyAdau satvAt dvitIyatRtIyayorekazeSasya kartumazakyatvAdubhayavidhaprayogasya sAdhutvaprasaGgAditi cenmaivaM gatyAdimUtrasya dvividhaniyamArthakatvAt / niyamastu gatyAdInAmeva kartA karmeti gatyAdInAM kartA karmaiveti / karmaivetyevakAreNa karmakAryAtiriktaM tatauyAdikaM vyavacchidyate / eva'mAkaDArAdekA saMjJA" yA parA 'navakAzA cetyabApi parakAryAtiriktasthAnavakAza kAryAtiriktasya ca kAryasya vyavacchedaH pratIyate iti na kApyanupapattiriti / gamayati digantamarAtI nityAdAvarAtipadottaradvitIyAnyA. kartRtvamarthaH gatyAdimace karteti bhAvapradhAno nirdeza: kartatvaM tu gamayatyarAtonityAdau kRtiH / bodhayati dharmaM mANavakamityAdau mANavAkapadottaradditIyAyAH samavetatvalacaNaM tadarthaH bhojayati miSTamatithInityAdAvatithipadottaradvitIyAyAH kRtilakSaNaM tadarthaH gatyAdisUtre bhojanagrahaNAM pAnamapyupalakSayati tena pAyayantyaH zivan paya ityAdiprayogo'pyupapadyate acApi zizupadottaradvitIyAyAH kRtirevArthaH / brahmenaM vyAhArayatautyAdAvetatpadottaradvitIyAyAH kRtilakSaNaM tadarthaH / mAsamAsayatyatithaunityAdAvatithipadottaradvitIyAyAH katilakSaNaM tadarthaH dvitauyArtho nAnAvidhakartRtvaM Nicpra Aho! Shrutgyanam
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| 159 kRtidhAtvarthe pradhAnena tatsaMsargeNAnveti / ke cittu NijantasamudAyasya dhAtutayA NijarthavizeSaNadhAtvarthasya phalatayA tahataH kartuH karmatvaM spaSTameva hetumati ce"tyanuzAsanAt NicI hetu kartutvaM kata prayojakatvamarthaH kartRtvaM ca NicaprakatidhAtvarthavatvaM tadanvitatirthavatvaM vA tadapi kacitprayatnaH kvacidAzrayatvAdikaM yodRzadhAtUttarAkhyAtena yAdRzaM ka tvaM vodhyate Nicapratyayena tAdRzakartatvanirvAhakavyApArI bodhyate sa ca pAcayatItyAdau pAkakRtinirvAhaka: jJApayatItyAdau jJAnAzrayatvanirvAhakaH nAzayatItyAdau nAzapratiyogitvanirvAhakaH vyApAraH pratIyate nirvAhakatvaM ca svarUpasaMbandhavizeSaH na tu janakatvamato jJApayatItyAdau nAnupapattiH evaM ca NicaprakatidhAtvarthakalasya phalatayA tahataH svatantrasya katu: kamatvAttAdRzaphalavizeSaNatayA svatantrakatattitva vivakSAyAM pAcayatyodanaM sahAyamityAdayaH prayogA: yadA tu pAkAdivizeSaNatayA sahAyAdikata tvaM vivakSitaM tadA pAcayatyodanaM sahAyenetyAdayaH / atha yatra caitramaitrobhayakartRkaH pAkastatra caitramA prayojayati yajadatte maiveNAyaM pAcayatIti prayogApattiH maitrakartRkapAkaprayojakavyApArasya darzitasthale yattadatta satvAte tAdRzaprayogavAraNArtha gijarthavyApAravizeSagAdhAtvarthakatatve prAtipadikAryAnvitAdheyatvasya tRtIyAntArthasyAvayo vAcyaH evaM maitraM pAcayatItyAdivAkyajavodhAvailakSaNyAd dvitIyAtRtIyayorannayatAtparyabhedena vyavasthA na yuktati cenna agatyA pAkAdivizeSaNatAnvitAyAstatI Aho! Shrutgyanam
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyAvibhaktivicAraH / yArthakateH pAratancyeNa jivizeSaNakata tve'bhedAnvayopagamena darzitaprayogavAraNamambhavAta anvayabhedena tRtauyAhitIyayorvyavasthAsambhavAt / dhAtvarthakartutvaM nirvAhakavyApArazca khaNDazo NijathaM iti naikadezAnvayazaGkati vadanti / taccintyaM caivaM pAcayatItyAdiprayogAbhyupagame gatyAdisUtrapraNAyanavaiyarthyaprasaGgAt niyamArthatApakSe sUtraNa gatyAdikAnAmeva kartu: karmatvajJApanAt na ca gatyAdikartA kamaveti niyamasya sUtreNa jJApanAt devadattena grAmaM gamayatItyAdiko na prayogaH prayogazca ayAcitAraM na hi devadevamadriH sutAM grAhayituM zazAketyAdika upapadyata iti vAcyam / gatyAdikAnAmeva kartA karmeti gatyAdikAnAM kartA kama veti vividhaniyamasya sUtreNa jApanAt devadattena gamayatotyAdiprayogAnupapatta: ayAcitAramityAderanyathopapattezca tathA hi sutAM grAhayituM devamayAcitAraM na zaMzAka na kRtavAnityarthe devadevasya grAhyarthena hyanvaya: ata eva jAyAprati grAhitagandhamAlyAmityatna karmapratyayasya tasya gauNakamaNi sAdhutvamavasIyate anyathA Nyanta katuM zca karmaNa ityanuzAsanena dhAtvarthakartari karmaNyeva tasya sAdhutayA gauNakarmaNyasAdhutvaprasaGga ityAdika vacyate / evaM sanantasya dhAtutvAt sannatheMcchAviSayasya karmatvaM bhavati / yathA pAkaM cikaurSatyodanaM bubhukSata ityAdau pAkaudanayoH kRtibhojanayordhAtvarthayoH sannarthecchAyAM vizeSyatAsamAnakata katvAbhyAM saMvandhAbhyAmanvayaH tenAnyadIyakatibhojanaviSakecchAsatva cikIrSati bubhukSate vA iti na Aho! Shrutgyanam
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| prayogaH samAnakartakatvabAdhAt na vA putradhanecchAyAM vidyamAnAyAM cikorSatautiprayogaH kativizeSyatvabAdhAditi vadanti tadava viSayatAmAtreNa karmatvaM na sambhabati pAkatvaM cikIrSatautiprayogApatteH uddezyatayA tathAtve tu odanaM bubhukSata ityAdAvodanasyAnuddezyatvAt karmatvAnupapattirityAdikaM cintanIyam / maNikRtastu cikIrSAkRtisAdhyatvaprakArikA kRtisAdhyakriyAviSayecchA pAka kRtyA sAdhayAmIti tadanubhavAt kRtimAdhyatvaprakArakaphalecchAvAraNAya kriyAviSayakatvaM vizeSaNaM kRtisAdhyatvabamajanyAyAH kRtyasAdhyakriyAviSayiNyA icchAyA vAraNAya kRtisAdhyatvaM vAstavaM vizeSaNam anubhavastu katisodhyatvena pAkamicchAmItyAkAraka eva pAkaM cikorSatItyatra prAdhAnyena pAkasyecchAviSayatvamanubhUyate na tu kRteH prAdhAnyamudde zyatvaM dhAtozca sanpratyayAbhidheyecchAprakAravAcitvaM tena kRJa: kRtisAdhyatvaM tatyakArakatvaM vArthastaca prakAritayA svarUpeNa vA saMsargeNecchAyAM sannathe'nveti / odanaM bubhukSata ityatra bhojanavizeSyatayaudanasyAnubhavAt bhojanasya karmatAsaMsargeNaudane'nvayaH tasya ca viSayatayA sannarthecchAyAmanyayaH atra kRtisAdhyatvasya khanirUpakakRtisAmAnAdhikaraNyenaudanasya svakarmakabhojanajanakakRtisAmAnAdhikaraNyenApi sannarthecchAyAmanvayaH tenAnyadIyakRti sAdhyatvabhojanIyakarmatvaviSayakecchAyAM vidyamAnAyAM na tathA prayoga: darzitalakSaNacikorSAyAH pravRttihetutvAt cikorSatItyavatthandhAtvarthanirvacanAditi vadanti / sohaNDopAdhyAyAstu pAkaM cikIrSa Aho! Shrutgyanam
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitiiyaavibhaaktvicaarH| totyAdau sana icchAmAbamartha: tatra dhAtvaryasya katyAdarahezyitvasamAnakatatvAbhyAM saMbandhAbhyAmanvayaH dhAtvarthakatyAdau tAphale sAdhyatvaviSayatve vA pAkakarmatvasya viSayitvasyAdheiyatvasya vA anvayaH samAnakartRkatvanivezAdanyadIyakRtIcchAyAM cikotIti na prayogaH uddezyatvanivezAtkRtijJAnecchAyAM na tathA prayoga iti vadanti / yujyate caitat tathA hi sannarthacchAyAM pAkAdiviSayatvasya nAnvayaH dhAtvarthasyaivoddezyitayA'nvayAt na tu viSayatvasAmAnyasya hitIyArthatayA'nvayastathA sati pAkatvaM cikIrSatauti prayogaprasaGgAd uddezyatA tu prAtipadikArthe sannarthecchAyA na vyatyattisiDA taNDalaM pipakSatotyAdau taNDalasya siddhatayA'sambhavAt na ca pAkIyastaNDulo bhavatvitIcchAyAmapi taNDulaM pipakSatIti prayogAt prAtipadikArthasya viSayatayA tattrAnvaya iti vAcyaM tathA sati pAkIyaM jJAnaM bhavatvitaucchAyAM jJAnaM pipakSatIti prayogopapateH viSayatAmAtreNAnvayoyagametiprasaGgasya darzitatvAcca na caudanaM bubhukSata ityatra bhojanavizeSyatayaudanasyAnubhavAditi maNivirodha iti vAcyam / bhojanavizeSyatayetyatva bahubrIhiNA vizeSagAvAnubhavasya bodhitatvAt / nanu katha tarhi pAka cikorSatItyatra prAdhAnyena pAkasyecchAviSayatvamanubhUyate na tu kateriti maNaH saGga tariti cet pravRttihetubhUtAyAcikaurSAyAH kRtisAdhyatvaprakArakatayA pAkasyoddezyatvasambhavAttathaiva tannirvacanamuktaM sAmAnyatazcikIrSA zabdArtha: dhAtupratyayArthayoranvayena kRtIcchava / na ca tatra viSayitAmAyaNa Aho! Shrutgyanam
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| pAkasyAnvaye'tiprasaGgasya darzitatvAd uzyitayA dhAtvarthakratereva tavAnvayaH pipakSatItyAdau tathAdarzanAd evaM dhAtvarthaphale hitIyA ttArthasyAnvayaH na tu sannatheM ata eka gRhaM tiSThAsatauti na prayogaH anyathA gRhe sthitiH syA, ditaucchAyA gRhaviSayatvAt tathAprayogaprasaGgAt / nanvevaM pAkazvikoya'te taNDulaH pipakSyate odano bubhucyate iyAdI pAkataNDulAdestiGIkarmatvasyAnvayAnupapattiH sannIkarmatvAt sannarthAvizeSitasya dhAtvarthavizeSitasya tasyAnvetumazakyatvAt / prakRtyarthavizeSitasyaiva pratyayArthasyAnyavAnbetuM yogyatvAt / evaM dhAtvarthakarmatvAnabhidhAnAdIdRzakarmAkhyAtasthale pAkatagaDulAdipadAd hitoyAprasaGgazca tasmAtyAkataNDulAdiprAtipadikArthasya dhAtvarthakarmatvaM na yujyate yujyate ca sannarthakarmatvamiti na darzitahitIyAprasaGgaH karmatAsaMbandhena dhAtvaviziSTaprAtipadikArthasya sannarthakarmatvopagamAt tiSThAsaniyoge na hitIyAprasaGgaH tiSThaterakarmakatvAt tatva tAdRzaprAtipadikArthasyAsambhavAt taNDulAdesmiddhatvApi karmatayA pAkaviziSTataNDulasyecchoddazyatvaM nAnupapannaM mukhavantamAmAnamicchatotyAdI sukhaviziSTAtmanastathAdarzanAt ata evaudanaM bubhukSata ityAdau bhojanavizeSyatayaudanasyAnubhavAdityuktaM viziSTataNDulAdeH sannarthakarmatvasambhavAttaNDulaM pipakSatItyAdiprayogopapattiH pAkajJAnecchAyAM tu jJAnaM pipakSatIti na prayogaH tatra karmatayA pAkavaiziSTya sya jJAne virahAt ki tu jJAnavaiziSTAsya pAke matvAtyAkaM jijJAsatauti prayogopapattiriti cettathAsati guDapAkasya Aho! Shrutgyanam
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 dvitiiyaavibhktivicaarH| kamatayA taNDule vaiziSTayamavagAhamAnAyAM guDapAMkIyastagaDallo bhavatvitaucchAyAM guDaM taNDalaH pipacyate ityAdikarmAkhyAtaprogaprasaGgaH sannarthakamatvasya tagaDalagatasyAkhyAtenAbhidhAne'pi guDagatasya dhAtvarthapAkakarmatvasyAnabhidhAnAt guDapadAd hitauyAprasaGgasya durvAratvAt / nanu dhAtoraprakRtitvAt manprakRtikana karmAkhyAtena kathaM dhAtvartha karmatvaM taNDulAdigataM taNDulaH pipacyate ityAdau bodhanIyamiti cet karmakhyAtasthale prathamAntArthasya mukhyavizeSyakatvAnurodhena sannarthasya dhAtvarthavizeSaNatayA'nvayAvazyakatve mannarthavizeSitadhAtvathaM karmatvasyaiva karmAkhyAtena pratipAdanasambhavAt iSTapAkakarmatvasya tagaDule'nvayavodha upapadyate yathA guruNA zijyega pAcyate taNDula ityAdI giprakRtikana karmAkhyAtena gijarthaprayojakavyApAreNa prayojyatAsaMbandhena vizeSitamya pAkasya karmatvaM tagar3alAnvayi pratyAyyate na hi tatra Nijatha prayojakavyApArakarmatvaM pratyAyayituM zakyata iti / evaM dvitIyAkarmAkhyAtAyoH karmatvayoH vizeSaNatvavizeSyatvAbhyAM sanprakRtidhAtvartha evAnvayopagamAta gRhAMstiSThAsati gRhAstiSThAsyante vA iti na prayogaH ata eva"pUrvavatsana" iti sUtreNa sannantasyAtmanepadAdivyavasthAyAM pUrvasya prakRtibhUtadhAtoH sAmya tApanena sakarmakAkarmakatvayorapi prakRtibhUtadhAtusAmyaM jJApyate icchAbhinnArthakasya sana: prayogastatra tatra draSTavya iti dik / evaM "jalpazrugrahadRzAmupasaMkhyAnamiti"vArttikena jalyaniprabhRtikartari karmasaMjJA jJApyate tena punamakSarANi ja Aho ! Shrutgyanam
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhttyrthnirnnye| lyayatIti prayogaH tatra varNetarAyattitvena vizeSitotyattiApArazca japateratha: na ca varNotpattiH phalavidhayA'rtha iti vAcyaM tathA sati dhAtvarthAntarbhUtakarmakatvAt zabdAyativaj jalpaterakarmakatvApatteH varNAn pardai vo jalpatItiprayogAnApatteH atha vA utpattiH phalatayA vikRtaspRSTeSatspRSTAH prayatnAstAdrUpyeNa vyApAratayA jalpaterartha: jalpativat bru vivacivadidiprabhRtayo bodhyAH putrama narANi jalpayati pitetyatra putrapadottarahitIyAyA vistAdivyApArAnvayisamavetatvamarthaH Nica: zikSaNAjAdiH prayojakavyApAro'rthaH evamakSaraniSThotpatyanukUlasya puttrasamavetavitAdivyApArasyAnukUlo yaH zikSaNAdistadAtrayaH piteti vAkyArthadodhaH atra zabdakarmakatayA jalpateH kartari karmasaMjJAsiddhau vArttike jalpatigrahaNamanarthakamiti dhyeyam / evaM yajamAnaM sUktamanuvAkaM vA zrAvayatItyatva yajamAnapadottarahitIyAyA: zrAvaNapratyakSAnvayisamavetatvamartha: atrApi zRNote: zabdakarmakatayA pRthagyahaNamanarthakamiti dhyeyam / na ca zRNote: zrAvaNatvamiva zabdatvamapi pratinimittaM tathA ca ziSyaM dharma thAvayatoti prayogopapattaye vaH pRthaggrahaNamiti vAcyam / zabdakarmetyatra karmapadastha kArakaparatayA zabdakArakakArthavAcidhAtorupagrahAt zAbdabodhasya zabdakaragakatayA zRNotestathAtvAt zAbdabodhArthakasya zRNoterbudhyarthakatayopagrahasambhavAcca na ca sUtre buddhipadena jAnasAmAnyavAcinAmevopagraho na tu jJAnavizeSavAcinAM dRzezceti pRthaganuzAsanavirodhAditi vAcyam / jJAnAtiritArthe'pi pra Aho! Shrutgyanam
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... . . ... .... . 166 dvitiiyaavibhktivicaarH| vartamAnasya dRzaH kartari karmatvajJApanArtha pRthaganuzAsanasambhavAt / yatpathAvadhiraNuH paramaH sA - yogidhaurapi na pazyati yasmAt / bAlayA nijamanaH paramANI hraudarauzayaharokRtamenam // / nAka kI pAilA / dUtyAdI dRzairavagAhanArthakatvasya darzanot tena yogidhiyaM paramANuM darzayati yogAbhyAsa iti prayogopapattirdazezcetyanuzAsanaphalam ata eva smArayAyenaM vanagulmaH khayamevatyAdau idaMpadAda dvitIyopapattiH smarate - nArthakatayA smaraNakartari gatyAdisUtreNaiva karmatvattApanAt anyathA karmatve'nuzAsanadaulaNyApatte: nanu smArayatyenamityAdiH ka prayogaH yadartha sUtre buddhipadasya jJAnasAmAnyavizeSobhayavAcitvamupayata iti cet NeraNAvitisUtre bhASyodAharaNamidaM tathA hi " peraNI yatkarmaNau cetsakartAnAdhyAne"ti sUtrasyAyamarthaH rApantAhAtorAtmanepadaM bhavati aNyantadhAtoryatkarma NijantadhAtoH sa kartA cedyathA hastinamArohatItyavANyantasyArohateIsto karma tatvArohaNaprayojako nyagabhAvAdi ApAro NicA hastigataH pratyAyyate cettadA Arohayate hastI svayameva evaM pazyati zivamityatra darzananakarmazivastava darzanaprayojaka: karuNAdikpArazivagato NicA pratyAyyate cet tadA darzayate zivaH svayameveti IdRzArthasyAdhyAnArthakaprakRtikaNyantasamudAyena bodhane'pi AtmanepadaM na bhavati tatredamadAharaNaM smaraya Aho! Shrutgyanam
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| 167 syenaM vanagulmaH svayameveti atra smaraNakarmavanagulmagata urodhakasambadhAdiNicA pratyAyyata evamUrdhvadigavacchinasaMyogAnukUla vyApArArthakasyArIhatergatyarthakatvamakSatamevordhvasyAdhikasya niveze'pi gatyarthakatvahAnerayogAt kareNurArohayate niSAdinamityanArohaNa kartari karmatvaM gatyA dimatreNaiva jApyate evaM zivo darzayate bhaktAnityatra dRzerjAnAthai katayA gatyAdimatreNa dRzezceti vArtikena ca darzanakartari karmatvaM jJApyate nanvatArohatiphalIrvasaMyogAdhikaraNatayA hastino darzanaphala viSayatvAdhikaraNatayA zivasya karmatvasambhave hastI svamArohayate niSAdinamiti zivaH svaM darzayate bhatAniti ca prayogaH syAditi cediSyata evAyaM prayoga: yadi neSyate tadA dhAtvarthaphalAnvayini karmaNi NijarthavyApAravavedo'pi kamatve tan sa bhedaH pUrvoktarItyA Nijanviyiphale karmatvAnvayasaMsargaghaTako vetyanyadet / yattu pazyati bhava iti karmasthabhAvake dhAtvarthaphalastha NicA pratipAdane darzayate bhava iti tatra karmasthabhAvakadhAtorakarmakatvAnnaitadyoge hitIyAprasaGga iti zAbdikairuktaM tatsUtrArthAnabhijJAnavijambhitaM tathA hi hetumaticeti sUtreNa prayojakavyApAre Ni co vidhAnAhAtvarthavyApArasyAprayojakaM phalaM pratipAdayitumasAmarthyameva kiM ca karmasthabhAvake karmaNaH kartatvAdaNau karmavAyogAt NyantasyAtmanepadamapi na sambhavatautyanyatra vistaro'nusandhayaH / dharmamartha vA grAhayati zithamityatra gRhNAte nArthakatve ziSyapadottarahitoyAyAH samavetatvamartha: saMyogAdilakSaNa ma bandhAnukUlavyA Aho! Shrutgyanam
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyAvibhaktivicAraH / pArArthakatve tu ka tirarthaH tatra grahikatari karmatvaM na prayogasAdhutvaM saMpAdayati tathA hi jAyApratigrAhitagandhamAlyAmityatra samAsAnupapattiH nadyatra jAyayA prapravigrAhite gandhamAlye yAmiti bahuvrIhiH sambhavati / Nyante kartazca karmaNa ityanuzAsanenANyantadhAtukatari karmaNya va karmapratyayasya sAdhutvajJApanAt dhAtvarthakarmagandhamAlyAdisAmAnAdhikaraNyena karmaktasyAsAdhuttvAta na vA jAyayA gandhamAlya pratigrAhitAmityardhapipalyAdirasau tatpuruSaH tathA mati tatpuruSasyottarapadaliGgatAniyamena TApo'nutpAdaprasaGgAt / itthaM hikartagayante'pi na karmalaM ki tu grahikarmaNa evAto jAyayA pratigrAhite gandhamAlya yaya ti bahuvrIhiH vigrahavAkyAta jAyAprayojita yatkarTa kapratigrahakarmaNo gandhamAlya iti zAbdabodha: samAse tu jAyApadasya jAyAprayojakagandhamAlya karmakapratigrahakartari lakSaNA pratigrAhitAdizabdAnAM tAtparyagAhakatvamiti evaM gahigahaNamapyanarthakamiti dhyeyaM mANavaka sUrya darzayatyAcArya ityAdau mANavakapadottarahitIyAyA darzanAnvayisamavetatvamartha : atrApi dRza zcetyanuzAsanena darzanakartari karmatvajJApanAt dRzaH pRthagaguhaNamapyanarthakamiti dhyeyam / dRza zcetyanuzAsanaM darzanakartari karmatvaM jJApayati na ca dRzeAnArthakatayA tatkartari gatyAdisUtreNaiva karmatvasiddheH pRthaganuzAsanaM vyarthamiti vAcyam / jJAnabhinnArtha kasyApi dRza: katari karmatvattApanArthatayA avaiyarthyAt yathA darzayenamapi kevalAnvayinaH saraNimityAdI jAtimatvasAdhya Aho ! Shrutgyanam
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| kasattvahatoridaMpadArthatayA tasya darzanakartRtvaM bAdhitamiti dRzaH prAptau lakSaNA tathA ca darzayetyasya prApayetyartha. dRzyarthaprAptikartari sattvAdau karmatvajJApanaM dRzezcetyanuzAsana phalam / na ca prAptergatitvAt tadarthakasya dRzaH kartari gatyAdisUtreNaiva karmatvasiddheH pRthaganuzAsanavaiyarthyamititi vAcyam / gatyAdisUtre gativAcakAnAmevopAdAnAt na tu gatilakSakAnAM anyathA pacergatilAkSaNikatve pAcayati devadattaM yajJadatta iti prayogApatteH / evamayaskAntamayo darzayatItyatrAvyavahitAvasthAnaM dRzarathaH tatrAyaHkarmatvamavyavadhAne phale'nveti bhayakAntaniSThakatatvalakSaNaM karmatvamavasthAne'nveti evaM paramANuM yogidhiyaMdarzayatItyatra viSayatApratiyogitvaM dRzerarthastatra paramANuvizaSitamAdhayatvaM viSayatve phale'nveti dhauvizeSitaM kaTatvamAdheyatvalakSaNa pratiyogitve'nveti / tAdRzapratiyogitvaM tu prayojakatayA NijatheM yogajadharmalakSaNAtizayavizeSe yogAbhyAsAdivyApAre'nvetauti / yattu dRzazceti pRthaganuzAsanena gatyAdisUbe buddhipadena jJAnatvaviziSTavAcinAmeva grahaNaM na tu jAnatvavyApyaviziSTavAcinAM smaratijighratyAdaunAmiti jJAyate anyathA pRthaganuzAsanavaiyaryaprasaGgAditi zAbdikairuktaM tanna pRthaganuzAsanasArthakyasya darzitatvAt smaratiyoge smArayatyenamitibhASyaprayogasya darzitatvAcca / jighratiyoge'pi prApayatyoSadhIgandhaM vAhAnsataH sparzayati kanyAM varaM paricAriketyAdiprayoga iSTa eva "abhivAdihazorAtmanepade veti bAcya"miti vArtikenAbhivAdihazoH kartari karmavavikalpa Aho! Shrutgyanam
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 dvitiiyaavibhaaktvicaarH|| AtmanepadamamabhivyAhAre jJApyate tatrAbhivAderAtmanepaditvAd dRzaH parasmaipaditve tu na vikalpaH kiM tu dRza: katari karmatvameva abhivAdayate vizvAmitra rAmeNa rAmavA dazaratha ityAdAvabhivAdenamaskAro'rthaH sa cotkarSavattayA jJApanasvarUpastatrokarSaprakArakajJAnaM vyApArazca khaNDazo'rthaH tatrAbhivAdyavizvAmitvAdivizeSitamAdheyatvamutkarSaviziSTasamAyAvacchinnAdheyatvIyasvarUpasaM sargegA jJAne'nveti jJAnaM tu prayojakatayA vyApAre tvatto'hamapakRSTa iti vAkyAdisvarUpAnveti utkarSastu vyApArAzrayAbhivAdakAvadhiko vodhya: rAmapadottaraTatIyAdvitIyayoApArAnvayinI kRtiratha: vyApArastu prayojakatayA NijadhaiM dazarathavyApAronveti dvitIyAdhayatvasya darzitasaMsargeNa jJAne'nvayopagamAt abhivAdyAnyasyAbhivAdyagatotkarSajAne'pi tamabhivAdayate iti na prayogaH yadi cotkarSa kAraka tAnaM bamo'pi dhAtvarthastadA utkarSaprakAratAnirUpitavizeSyatayA samavAyena ca hAbhyAM saMbandhAbhyAmavacchinnamAdheyattvamabhivAdyavAcipadottarahitIyAyA artha iti na kA'pyanupapattiH / yadi cAbhivAdyasya vyAsaGgavazAdutkarSAjJAne'pi abhivAdiprayogastadA utkarSavattAjijJApayiSA dhAtvathai: phalaM vyApArastu pUrvokta eva tatrItkarSaprakArakajJAnaniSThoddezyatAvacchedakIbhUtayorutkarSa-' prakAratAnirUpitavizeSyatAkatvamamavetatvayorvartamAnAbhyAmavacchedakatvAbhyAM nirUpitayo'vacchedakatayA sabandhenAvacchinnamAdheyatvamabhivAdyavAcipadottarahitIyAyAartha: utkarSajijApayiSAyAM phalIbhUtAyAmanveti / sA Aho! Shrutgyanam
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 171 ca prayojyatayA darzitavyApAre'nveti zeSaM tu pUrvavat ava vizvAmitra samaveta mutkarSaprakAratAnirUpita vizvAmitravizeSyatAmutkarSaprakAraka jJAnaM bhavatvitIcchAyA uddezyatAvacchedakaiyaM samavetatvaM darzitavizeSyatvaM ca tadavacchadakatA vizvAmitre spaSTA sA caikA dayau vetyanyadetat vizvAmitrasya va vizeSyatayA nirUpitotkarSa prakAratA kaMjJAnaM bhavatvitIcchA tatrApi vizeSyatAnirUpitaprakAratAkatvAvagAhane prakAratAnirUpitavizeSyatAkatvAvagAhana niyamAddizeSyatvasyoddezyatAvacchedakatvamiti na vizvAmitrasyoddezyatAvacchedakatAvacchedatvahAniriti / bha vatu vA prakAritvasyoddezyatAvacchedakatA tathApi tannirUpakAvacchedakatAghaTita paramparAvizeSyatvavizeSaNatayA AsamAnAbhivAdyaniSThA'pi sambandhastathA cAnyatarasambanvAvacchinnamAdheyatvamabhivAdyavAcipadottaradvitIyAyA artha: tena gAlavasamavetasya vizvAmitrasamavetasya vizvAmitrotkarSajJAnasya vizvAmitrasamavetasya zivotkarSajJAnasya vizvAmitravizeSyaka guNaprakArakazivotkarSa prakArakasamUhAlambanajJAnasya becchAyAM vizvAmitramabhivAdayata iti na prayogaH dvitIyArthasya niruktAdheyatvasyAnvetumayogyatvAt evamevAbhivAdiparyAyA namaskarItyAdayo bodhyAH / evaM maryaM darzayate mANavakena mANavakaM vA''cAryaityAdI mANavakapadottaratRtauyA dvitIyayA darzanAnvayisabhavetvartha ityuktaprAyam / "hRkroranyatarasyAmi tvanuzA'sanena karmatvavikalpajJApakena karmakAryadvitIyAvikalpAbodhyate ata eva gatyAdimRdasya gatyAdikartA karmaiveti Aho ! Shrutgyanam
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyAvibhaktivicAraH / niyamamAnArthakatA na yujyate gatyAdisUtreNaiva gatyAdyarthakabhinnAnAM kartari karmatvavikalpAvagamena hakrorityanuzAsanasya vaiyarthyaprasaGgAt / tasmAt gatyAdInA meva kartetiniyame gatyAdyarthakonyadhAtukartari vyavacchinnasya pratiprasavArtha vidhAnArtha vA hRkrorityasya pRthagArambhaH payantayoikroraNyantahakakartari karmatvaM vikalpena jJApayati yathA hArayati bhAraM bhRtyena bhRtyaM vA prabhurityatra mRtyapadottaraTatIyAhitIyayoH kRtilakSaNaM kartRtvamartho haraNe'nveti gatyarthakatayA hRJaH kartari karmatvasya nityatAprAptau vikalpArtha grahaNaM setuM kArayati vAnarairvAnarAnvA rAma ityatra kaJo yatnArthatve vAnarapadottaraTatIyAhitIyayoH samavetatvamarthaH utpAdanArthatve tu kRtirartha iti mantavyam / atra dhAtvarthakarmaNaH prayoge'prayoga vA dhAtvathakartari NijarthakarmaNi tiGAdayaH karmapratyayA bhavanti yathA digantaM gamyate gamito vA ripurgamyate gamitI vA ripuH, dharma bodhyate bodhito vA mANavaka: bodhyate bodhito vA moNavakaH, miSTaM bhojyate bhojito vA'tithi: bhojyate bhojito vA'tithi:, payaH pAyyate pAyito vA zizuH pAyyate pAyito vA zizaH, brahma vyAhAryate vyAhArito vA mANavaka: vyAhAryate vyAhA-- rito vA mANavakaH, mAsamAsyate Asito vA'tithi: Asyate Asito vA'tithi:, taduktam / pradhAnakarmaNyAkhyeye lAdaunAhuhi karmaNAm / OM apradhAne duhAdInAM Nyante kartuzca karmaNaH // iti yatna yAdRzakarTa tvaM hitauthArtha stana tAdRzakaTa - Aho! Shrutgyanam
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 173 vibhaktyarthanirNaye / tvaM karmAkhyAtArtha stahAn karmakadartha iti mantavyaM yatna dhAtvarthakatuNi jarthakarmaNo na prayogastatva dhAtvarthakarmaNyapi karmapratyayAH bhavanti yathA gamitaH prApitI vA giriH, vodhito dharmaH, pAyasaM bhojitaM, payaH pAyitaM, vedo vyAhArito, mAsa prAsitaH, evaM sUrya dazyate darzito vA mAgAvakaH, kevalAnvayinaH saraNiM dazyatAM darzanIyo vA'yaM darzanIyo vA'yaM, yaddhAtvarthakartari NijarthakarmatvaM vaikalpikaM tatrApi NijayakarmaNyeva karmapratyayaH vizvAmitramabhivAdyate abhivAdito vA rAma:, abhivAdyate 'bhivAdito vA rAmaH bhAra hAryate hArito vA bhRtyaH hAryate hArito vA bhRtyaH, setuM kAryante kAritA vAvAnarAH kAryante kAritA vA vAnarAH, evaM saryo darzitaH, ata eva"vistaro darzitaH zabdakaustubhe" ityupapadyate vizvAmitro'bhivAditaH, mAro hAritaH, setuH kAritaH, ityAdayaH prayogA anusandhayAH gamanAnukUlavyApAravAcakasya nayatevahatezAdhikasya vyApArasya vAcakatve'pi gatyarthakattvasya na hAniriti gatyarthakatayA nayatervahatezca katari prasatI NijathaMkarmatvaM niSedhati "nIvadyo: pratiSedho vaktavya"ityanuzAsanaM tena nAyayati vAhayati vA bhAraMbhRtyeneti pramANaM na tu nAyati vAhayati vA bhAra bhUtyamiti "vaheraniyantakaH kasye"ti vaktavyam / iti vAtikana vahaH kartari niyanTakArTa kaNijarthakarmatvasthApratiSedho jJApyate niyantA tu pazuzikSaka: tena vAhayati rathaM vAhAnsUta: vAhayati goNoM balauvardAn vaNik dUtyAdyupapattiH / bhojanArthatayA''dikhAdayatyoH katari Aho! Shrutgyanam
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 dvitIyAvibhaktivicAraH / prasakta NijayakarmatvaM niSedhati "AdikhAdyoH pratiSedhovaktavya" ityanuzAsanaM tena Nijanta yorAdikhAdyoraNijantAdikhAdatikartari kamatvaniSedho jApyate tenAdayati khAdayati vA'nnaM vaTuneti pramANaM na tu aodayati khAdayati vA'nnaM vaTamiti / "bhakSarahiMsArthasya pratiSedho vaktavya"ityanuzAsanaM bhane: kartari NijathaMkarmatvaM niSedhati tena bhakSa yatyannaM vaTuneti pramANaM na tu bhakSayatyannaM vaTumiti hiMsArthasya kartari na NijarthakarmatvaniSedha: hiMsArthatvaM tu hiMsAnuguNIbhUtArtha katvaM na tu hiMsAvAcakatvaMbhakSiNA maraNAnukUlavyApArasya vA'pyavodhanAt tena bhakSayati balauvardAn sasyamiti prayoga upapadyate kSetrastha sasyAnAM prANitvAt sasyabhojanasya sasyamaraNAnuguNatvAt / akarmakatayA zabdAyate: kartari prasaktaM NijathakarmatvaM niSedhati "zabdAyateH pratiSedho vaktavya"ityanuzAsanaM tena zabdAyayati sainikairiti pramANaM na tu zabdAyayati sainikAniti / vaikuNThamadhizete harirityAdau vaikuNThAdeH karmatvopapattaye"adhizauGasthAsAM karma" ityanuzAsanam / adhipUrvakANAM zausthAsAM kaTa karmAdhAraH karmasaMna ityarthakaM yadyapyadhizayatyAderakarmakasya karmatvaM vaikuNThAdidezasya mAsAdikAlasya ca vArtikenaivopapAditaMdezakAlayoravAdhAratvAdanuzAsanavaiyaryam / tathApi vArttike dezaH kurutvapaJcAlatvAdinA kAlo'pi tadavAntaradharmeNa jJApitaH na tu dezatvena kAlatvena prakRtasUtreNa dezatvena kAlatvenApi dezAnyo'pi gRhazayyAdistathAktaiti na vaiyadhyamiti / evaM vaikuNThamadhizete'dhyAste'dhi Aho! Shrutgyanam
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| 175 tiSThati vA harirityAdau karTa ghaTitaparamparAsaMsargAvacchinnamAdheyatvaM dvitIyArthI dhAtvarthavyApArI zayanAdAvaveti zausthAsAmarthAH pUrvamevoktA adhistu karmapratyayAkAGkSAyAmupayukno nirarthaka eva / abhinivizaterAdhAra karmatvaM jJApayati / "abhinivizazca" ityanuzAsanam / abhinipUrvakasya vizaterAdhAraH karmasaMjaka ityarthakam abhinivizate sanmArgamityanAbhinivizo dhArApannajJAnaM tajjanmA dRDhatarasaMskAro vA'rthaH yativatphalAvAcakatvAdakarmakatvaM sanmArgAdivizeSitaM viSayatAsaMbandhAvacchinnamAdheyatvaM dvitIyArthastAdRze jAne saMskAra vA dhAtvarthainveti yadi ca sAkSAtsaMbandhAvacchinnAdhe yatvasya saptamyathasyeva saptamyarthAnuziSTahitIyArthasyApi dhAtvarthAnvayonAmyapeyate tadA vyApArAnubandhiviSayatAsvakarTa saMbandhaghaTitaparamparAsaMbandhAvacchinnamAdheyatvaM hitauyArtha iti vizatestu antaravayavAvacchinnasaMyogAnukUlo vyApAro' rtho 'ta evAyaM sakarmaka: antaravayavAstu vijAtIyArambhakasaMyogavadavayavAH ArabaikAvayavibhinnAvayavyArambhakasaMyogAnadhikaraNAvayavA vA gRhAdibahiravayavAnAmalindAdInAM gRhAnyAGganAyavayavyArambhakasaMyogavatvAnnAntarava yavatvamiti antarvizatItyAdAvantariti luptasasamIkamavyayaM na tu luptahitIyAntamadhaH patatItyatrAdhaHpadavadato nAnupapatiriti mantavyam / nivizatestu tathAvidhaH saMyoga evArtho ta evAyamakarmaka iti / yatna tu kAraNatAyAM pravizati nivizate vA iti prayogastatra praparvasya vA vizaterghaTakatvalakSaNasaMvandho'rthastatra kAraNatA Aho! Shrutgyanam
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 dvitIyAvibhaktivicAraH / vizeSitasya saptamyarthasya nirUpakatvena nirUpakanirupakasvena vA saMbandhenAvacchinna syAdheyatvasyAnvaya iti eSvatheMSvabhiniviSTAnAmiti phaNibhASyaprayogadarzanAt sUtre cakAro'dhikatayA kvacitkarmasaMjJA niSedhaM sUcayati yathA pApe'bhinivizata iti / upavasati vaikuNThamityAdau vaikuNThAdeH karmatvopapattaye " upAnvadhyAGgasa" ityanuzAsanamupAdipUrvakasya vasaterAdhAraH karmasaMjJa ityarthakam / upavasati anuvasati adhivasati Avasati vA vaikuNThaM harirityatra bhUyaH kAlAvacchinnasatvaM vaserarthastava kartR saMba TitaparamparA saMsargAvacchinnamAdheyatvaM dvitIyArtho dhAvarthe'nveti yatrAbhojanamupavaserarthastava karmasaMjJAniSedhaka"mabhuktyarthasya tu ne"ti vArttikam / tena vanetUpavasatItyeva pramANam / ekAdazI mupavasedvAdazau mathavA punaH / ityAdAvupavaserabhojanaM nArthaH kiM tu doSAdupAvRttasya guNaiH saha vAsaH / upAvRttasya doSebhyo yastu bAso guNaiH saha / upavAsaH sa vijJeyaH sarvabhogavivarjitaH ityArSaparibhASaNAdato na dvitIyAnupapattiriti vadanti / vastutastUpavasera bhojanArthakatvepya karmakatvamacatameveti dezakAlA daunAmakarmakakarmatvaM vArttikena jJApitamiti na dvitIyAnupapattiH kAlikAdheyatvasya dvitauyAdheyatvaM na tu kaTa sambandhaghaTita paramparAvacchinnAdheyatvasyeti / zauGAdInAM vasyantAnAmanupasRSTAnAmAdhArasthAdhikaraNasaMjJA upasRSTAnoM tu karmasaMjJetyanyapUrvakaM karma vijJeyamiti / " krudhadruhorupasRSTayoH karme tvanuzAsanam / kru 99. Aho! Shrutgyanam
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 177 dharupasRSTayoryaM prati kopastatkArakaM karmasaMjJakamityarthakaM krUramabhikra udhyatItyava kare karmatvaM jJApayati / kra. dveSo'rthaH krUravizeSitaM diSTatAsvarUpaM viSayatvaM dvitauyArthaH krUramabhidruhyatItyatra duheIiSTAcaraNamarthastatra haiSo vyApArazca dayamarthastava kra UrAdivizeSitaM samavetatvaMhaSe'nveti / yadi ca vyApAramAtramaniSTAnukUlavyApArIduherarthastadA dveSo hitIyArthaH krUrAdivizeSito viSayatAvizeSeNa vyApAramAtre'niSTe vA'nyeti ityAdikaM vacyate tavApi kradra horupasargavinAkRtayoddeSasya viSaye samavAyini ca saMpradAnasaMjJA sopasargayostu karmasaMjJetyanyapUrvakaM karmeti / iti vibhaktArthanirNaye kArakahitIyArthanirNayaH // nAmArthAnvayino dvitIyArtha prakArakatayA saMjJAyante yathA ubhayataH subhadrAM saMkarSaNavAsudevAvitya cobhayazabdasya pArzvaddayamarthaH prakRte paJjarAsthnAM samUho na pArzvaH kiM tatsaMnihito dezI digvA tasilo vRttimatvamarthaH hitayAyAH pArzvanvayisaMbandhitvamarthaH tathA ca subhadrAsaMvavipArzvayatta saMkarSaNavAsudevAvityanvayabodhaH taduta nAmno vidhaiva saMbandhaH sarvavAkye vyavasthitaH / sAmAnAdhikaraNyena SadhyA vA'pi kaciGgavet // iti SaSThau padamasamAnavibhaktInAmupalacakam / pArzvapadena pArzvasannihita dizo vivakSaNAdagrapRSThayostulyAntarayorubhayazabdaprayoge na dvitIyA / sarvataH kRSNaM gopAitva sarvapadaM sarvadikaparanta seIi tauyAyAzca pUrvokta evArthastathA ca kRSNasaMbandhisarvadigTattayo gopA ityanva 23 Aho ! Shrutgyanam
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 dvitIyAvibhaktivicAraH / yabodhaH dhikzAkyAnityatra ninditAcAro jugupsA vA dhikzabdArtha: jugupsA tu deSavizeSa: hitauyAyA AdheyatvaM ninditAcArAnvayijugupsAnvayiviSayitvaM bA'rthastathA ca zAkyaratininditAcAra iti zAkyaviSayiNI jugupseti vA zAbdabodha: "dhigastu tRSNAtaralaM bhavanmana" ityatra mana iti hitIyAntaM dhigityastikriyAyAM karttatayA'nveti atha vA dhigityasti kriyAyAmevAnveti tathA ca jugupsitasattAvanmana ityanvayabodha: / dhiGamUkhaityatra jugupsAyAM mUrkhasambodhyatvasyAnvayaH vyatyattivaicicyeA vi. SayitAsaMsargeNA mUrkha syApi jugupsAyAmanvayaH tenAnyaviSayakajugupsAyAM mUrkhasambodhyatvAnvayavivakSAyAM na tathAprayogaH / pAkSiptabhavasipadArtha sambodhyatvasyAnvayo dhigitikriyAyAM bhavane vetIti kazcit / yadi ca svaviSayakadveSo na bhavatIti dhimAmityAdau naiSA gatiriti vibhAvyate tadA guNAbhAvadoSAnyatarasvarUpopakarSoM dhikzabdArtha: hitIyAyAH saMbandhoI: mAM dhigityatrApakarSoM matsaMbandhItyanbayabodhaH / guNA: pANDityakAruNyAdirdoSa: krodhalobhAdiH / evaM dhiGamUrkhetyA zAstrAnabhittasya mUrkhapadArthasya mamvodhyatvaM vastuvivekarAhityasvarUpApakarSe'nveti darzitApakarSe sUkhasyAnanvaye'pi na kSatirasya mUrkhasAdhAraNatvAt yatva tu samvodhyasAdhAraNonApakarSastatra hitauyAntapadApekSAvazyako yathA "kRSNa tvatsavakA dhanyA dhiganyAn prAkRtAn janAni"tyAdau etena dhigarthe prAtipadikArthasya sAcAdanvayopagame dhikcetrazcaivegA vetyAdikaH prayoga: syAditi samAhitaM sA Aho! Shrutgyanam
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 179 cAdanvayAnupagamAt / evaM dhigadhyayana honaM janamityava pANDityAbhAvaH dhigvyAdhamityatra kAruNyAbhAvaH zracAntaMafrera krodhaH dhik svastivAcanikA nityava lobhaH dhikapadArthastava dvitIyArthasambandhasyAnvaya iti / zra karuNaM dhigityava parakauysya sukhasya duHkhahAnervA dveSaH dhik kra uddhamityatra hantRtvaM dhik lubdhamityatra parastrApahAritvaM vipadArthaH evamanyatrApyahanIyamiti / vik kRSNAbhaktamityava bhaktiprayojya gatevirahaH abhaktiprayo jyAdhogatirvA dhikapadArtha iti / sarvanAmnAmiva bu* hi vizeSa prakAratvo palakSitadharmavati dhikapadasya zaktiriti nAnugamaH uparyuparilokaM ravirityaca dhuvAvadhikaparatvanirUpitAparatvAdhikaraNadeza uparipadArthastamya cAdheyatayA prAtipadikArthe'nvayaH paratvAnvayisamavetatvaM dvitauyArthaH tathA ca lokasamavetadhruvAvadhikaparatvanirUpitA paratvAdhikaraNa dezaSTattau ravirityanvayabodhaH adho'dhazcandramasaM ravirityava zeSAvadhika paratvanipitAparatvAdhikaraNaM dezo'dhaH padArthaH zeSaM pUrvavat tathA ca zeSAvadhika candramassamaveta paratva nirUpitA paratvAdhikaraNa deza to ravirityanvayabodha adhyadhigaganaM raviri-tya madhyabhAgo'dhizabdArthastasthAnvayaH pUrvavat dvitIyAthaH sambandhaH gaganazabdo vAyumaNDalArthakastathA ca vAyumaNDala sambandhimadhya bhAgavRtti ravirityanvayabodhaH / bAyumaNDala madhyabhAgastu dadyAstAcalAntarAbhUta dezAvadhikaparatvanirUpitA paratvAzrayaH sAmAnyatastu zravayavAvadhikAvayavasamaveta paratvanirUpitA paratvAzrayo madhyabhAgo Aho ! Shrutgyanam
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 dvitiiyaavibhktivicaarH| vodhyaH / dirvacanaM sAmaupyamabhidhatte dyotayati vA "uparyadhyadha: sAmIpye" ityanuzAsanAt atra uparidezasAmIpyasaparideze budhyate / evamadho'dhidezayorapi sAmIpyaM tu saMyuktasaMyogAdiparamparAghaTakasaMyogAnAmalpatvaM bodhyamiti yadi ca dvitIyAprakRtyarthanirUpitasAmaupyaM pratIyate tadoparyu paripadmAn namarAzcapalAH padmAnadho'dhonaurANi kAmAramadhyadhi padmAH ityudAharaNaM kAmAranirUpitaM madhyabhAge sAmopyaM tu svasaMyuktasaMyogAdiparamparAghaTakasaMyogAnAM caturdigavacchinnInAM tulyatvaM bodhyamiti ata eva / navAnadhodho hataH payodharAn / samUDhakapUraparAgapANDuram / gh biighimaalni raphuTopamaM bhUtisitena zambhunA // - ityatra navameghasamopAdharasthitanArade utkSiptagajakattizambhUpamA pratIyate dUrAvasthitI tu na viziSTopamA sambhavatIti tadetaduktaM vaakypdiiye| ubhasarvataso: kAyo dhiguparyAdiSu triSu / dvitIyAme DitAnteSu tato'nyatrApi dRshyte|| dhigiti luptasaptamIkamavyayamAmaMDitamiha sAmIpyabodhakaM vivakSitaM vaupsAhivacane tu na dvitIyAniyamaH ata evoparyu paribuddhaunAM carantIzvarabuddhayaH ityatra SaSThIti badanti uparivudhdhaunAmuttAnabuddhInAmuparautyanvayopagamAduparizabdasya nAboDitatvamiti na hitoyeti kazcit vastutastu zeSe SayA na kApyapavAda iti dvitIyASayo Aho! Shrutgyanam
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| rubhayo: samabhivyAhAraH prAmANika iti vacyate / anyatrApi dRzyate dvitIyo yathA caivaM yAvacchautamityAdI yAvadyoge | yAvannipAtasyottarAvadhikaparatvamarthaH tada. nvayinirUpakatvaM ditIyArthaH atha vA uttarAvadhikaparatvaM khaNDa zo'rtha: avadhyanvayitAdAtmyaM ditauyArtha iti yathA vA"ka karmapradhvastaM phalati puruSArAdhanasate ityAdau Rte yoge ata eva"Rte ditIyA ce"ti cAndraM sUtram karatezabdArtho vaccyate "kriyAvizeSaNAnAM karmatvaM napuMsakaliGgatvaM ce"ti paribhASaNAt stokaM pacatItyAdau ditoyA napuMsakatvamajahalliGgetarazabdAnAM bodhyaM tena sukhahetuM pazyatItyatra na klIvatvaM na ca kriyAvizeSagAsya karmatve kamalakArApattyA stokaH pacyate iti prayogaH syAditi vAcyaM yato'nuzAsanena kriyAvizeSaNavAciprAtipadikAnAM karmatvavAciditauyAprakRtitvaM pratyAyyate ata eva zabdadharmaklauvatvasyApyanvaya iti tatra yadi vizoSaNavibhaktastAdAtmyamarthastadA ditIyAyA api yadi ca tAdAtmyaM saMsargaH vizeSaNavibhaktiH sAdhutvArthikA tadA dvitIyApi sAdhutvArthikA tabAdye tAdAtmyasya phalAnvaye'pi na karmatvaM phalAnvayina Adheyatvasyaiva tathAtvAt anyathA jalaM na pacatItyatra jalAdheyatvAbhAvasya viklityanvaye jalAdhayatvAbhAva: pacyata iti prayogaprasaGgAt / ditIyapakSe'pi tAdAtmyena phalAnvayino na karmatvaM na hi sabandhamAveNa phalAnvayikarma bhavati kAlopAdhe: sakamaMkamAtrakarmatvApattaH kiM tu tattatsaMsargavizaSeNa phalAnvayyeva tava saMsargavizeSe tAdAtmyaM nAntabhavati yena Aho! Shrutgyanam
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyAvibhaktivicAraH / kriyAvizeSaNastokAdau karmalakAraH prasajyeta ata eva kriyAvizeSaNasya phalAnvaye karmatvamiti tatra dvitIyAvyApArAnvaye kartRtvamiti tatra prathamA atha vA jyotiSTomena yajetetyatreva karaNAnuvAdikA tRtauyA dUva evamagnihotraM juhotItyatreva stokaM pacatItyatrApi bhAvanAkarmapAkaviSagAtIkAdipadAt kamanuvAdikA dvitauyA / na ca kriyAvizeSaNAsya karmatvapakSe tava karmalakAraH syAditi vAcyam / astItyutpannasyAtmadhArAmucyata iti niruktasmRtyAtmadhAraNAnukUlavyApArArthakasyAsterapyAtmani karmaNA karmalakAraprasaktyA vyutpattivaicicyAbhyupagamAt / tathA hi yena karmaNA sakarmako dhAtu: tacaiva karmaNi karmapratyayasya sAdhutvaMAtmana: karmaNo dhAtvarthAntarbhUtatvAt dhAtunA'bhidhAnAt na tena karmaNA'steH sakarmakatvamiti na tatra karmalakArapramaGgaH tathA phalAtmakastokasya dhAtunA'bhidhAnAnna tena karmaNA sakarmakatvamiti nAva karmalakAraprasaktiH dvitIyA tu na tena karmaNA sakarmakatvamapekSate yatastAraM zabdAyati dIrghamastotyAdau dhAtvarthAntibhUtakarmaNaH zabdAtmAde vizeSaNe karmAnuvAdikA dRzyate itthameva kriyAvizeSaNapadottara dvitIyAyAH karmAnuvAdakatvapaco'bhyupeyate evaM phalAnvayikriyAvizeSaNAnAMkarmAnubAdikA dvitIyA phalavyApArayoH saMsargI bhUtakamatvasya prAtikA yathA dhAtvarthAntarbhUtakarmaphalayoH saMsagIbhUtakarmatvasya tAdRzakarmavizeSaNAnAM karmAnuvAdiketi zAbdikamatamapi parAstam / stokaM syandate ityAdI 182 Aho ! Shrutgyanam
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / vyApAravize SApadottaradvitIyAH karmAnuvAdakattvasthApyasambhavAt na cAtra vyApAravizeSaNe napuMsaka prathame ti vAcyaM prathamAyo ananuziSTatayA asAdhutvAt vyApAravizeSaNasya kartatvapakSe tiGA tagata kartRtvAnabhidhAnAt, tRtIyapatte varatvAt sukhahetuM ceSTate cetate yatate vetyatra prathamAprasaktarasambhavena dvitIyopapatteH kathamampasambhavAcca tamAdarzitaparibhASaNAt phalavyApArobhayavizeSaNavAcipadAda ditoyaiva sAdhuriti "abhitaH paritaH samayAnikaSAhA pratiyoge'pi " abhitaH paritaH zabdau savata: paryAya samayAnikaSAthabdI sAmIpyArthako eteSAM zabdAnAM yoge dvitIyA sambandhArthikA abhitaH parito vA kRSNaM gopAH laGkAM nikaSA samayA vA haniSyati ityAdI. zAbdabodhAkAraH svayamUhanIyaH hA sAdhanityava hAzabdArthaH zokaH sa ca vipaGgocaro dveSavizeSastacAlambanatvena viSayitvaM dvitIyArthaH tathA ca sAdhuviSayitAko vipaddaSa ityanvayabodhaH ho rAma hA devara tAta mAtarityatra sautAyAH svavipadveSe rAmAderviSayitayA nAnvayaH kiM tu tatsambodhyatvasyeti vadanti vipadudveSo na zokaH tathA sati kapayo rAmaM zocantautiprayogopateH kiM tu anirvacanIyastatvena jJAto vA khedaH zokastatra dvitIyArthaH samavetatvamanvetautyapare pratiyoge dvitIyA mANavakaM prati bhAnti vedA ityava jJAnaviSayatvaM dhAtvartha: viziSTazaktasya dhAtoH khaNDazaH phalavAca-.. katvAdakarmakatvaM tava jAne padArthoMkadeze dvitauyArthasamavetatvAnvayArtha praterihopAdAnaM tathA ca mANavakasama 1 Aho! Shrutgyanam 183
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 ma dvitIyAvibhaktivicAraH / vetajJAnaviSayA vedA ityanvayabodha iti vadanti pratibhAte namAnamarthaH viSayatvamAkhyAtArthaH phalAvAkatvAdayamakarmaka iti pradhAnadhAtvarthe dvitIyAnvayArthamupasagaMpraterihopAdAnamityanye antarA zabdayoge dvitIyAM. jJApayati "antarAntareNAyukta"ityanuzAsanamAbhyAM yoge dvitIyA svAdityarthaka magadhAn videhAnantarAgaGgA ityatra paratvadayanirUpitAparatvaiyaM tadadhikaraNadezo vA antarAzabdArthaH dvitIyayozca iyaM pratyekamarthastathA ca magadhasamavetana videhAvadhikena videhamavetena magadhAvadhikena paratvena pratyeka nirUpitaM yadaparatvahayantahatau tahaddezavRttirvA gaGgetyanvayabodhaH kacidaprAptirantarAzabdArthaH tayoge'pi hitoyaiva pramANaM prAptiApanaM gamanaM ceti hidhA tathA hi| anurAgamayena bhUyasA madhureNApi rasena ko guNaH / priyasaGgamabhUmimantarA yadi vicchinnapadA sarasvatI // ityatra bhAratyA anurAgaprakRtikenApi bhUyasA zRGgArarasena ko gugo yadi priyayoH saGgamaparyantamattApayitvA madhye vicchinnaprabandhA citrAGgAdakathAsarasvatautiprakRtaMatha sarasvatyA nadauvizeSasya lauhityabahulena bhUyasA miSTena jalena ko guNo yadi priyasya samudrasya saGgamamahomaprApyaiva vilInagatirasAvitya prAkaraNikamanayorupamAdhvanaye pratIyate iti padavAkyaratnAkare gurucaraNAH / antareNazabdasyAbhAvo'rthaH pratiyogyanuyogibhAvastu hitIyArthaH dhanamantareNa na sukhamityatra hitIyArtha: pratiyogikhe dhanasya khattidhanatvAvacchinnatvAdheyatvAbhyAM sambandhA Aho ! Shrutgyanam
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 66 bhyAM vyutpattivaicitrya NAnvayopagamAd dhanasAmAnyAbhAvalAbha: abhAvayoH prayojyaprayojakabhAvo yogakSemasAdhAraNaH saMsargastathA ca dhanasAmAnyAbhAvaprayuktaH sukhasAmAnyAbhAva ityanvayabodhaH gItazravaNajanmana aihikasya napAdiprayojya syAmuSmikasya ca sukhasya dhanaM vinA'pi sambhava iti kathaM sukhasAmAnyAbhAvo dhanasAmAnyAbhAvaprayukta iti yadi tadA dhanamantareNa na dAnaM yAgo vetyudAhara bodhyamiti kvacidantarAzabdasyApyabhAvo'rthaH yathA adhyayanamantarA na pANDityamiti / "anurlakSaNe" iti sUtra lakSaNe dyotye anuH karmapravacanIyasaMjJaH syAdityarthakaM"karmapravacanIyayukte dvitIyA" ityanuzAsanaM karmapravacanIya yoge dvitIyA bhavatItyarthakaM lakSaNaM hetutvaM tathA ca japamanu prAvarSadityava dvitIyAyA hetutvaM janyatvamarthaH pravarSagre'nveti anuzabdastu samabhivyAhArakharUpAkAGkSA prayojakI nirarthaka eva na cAnuzabdasyaiva hetutvamartho dvitIyA nirarthikA tathA 'stviti vAcyam / dvitIyAyA nirarthakatvasya kApyadRSTatvAt darzitAnuzAsanadvayasya japena prAvarSaditi hetuTatIyAbAdhakatvAcca / " tRtIyArthe" ityanuzAsanaM tRtIyArthe sAhitye dyotye anuH karmapravacanIyasaMjJaH syAdityartha tathA ca nadaumanvavasitA senetyava dvitIyArthaH sAhityamanvavasitArye'nveti evaM nadyA saha saMbaddhetyanvayabodhaH / " haune" iti sUtraM hone dyotye anuH prAkasaMjJaH syAdityarthakaM tathA cAnu hariM surA ityava hotvaM dvitIyArthaH sureSvanvati honatvamapakarSo'vandhyecchatvAdivirahakharUpo bodhyaH / "upo'dhikeca" / iti savaM 24 Aho ! Shrutgyanam 185
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 dvitIyAvibhaktivicAraH / madhike hone ca dyotye upeti prAksaMjJaM syAdityarthakaM tathA copahara surA ityatrApi dvitIyAyA honatvamarthaH zeSaM pUrvavat adhike'rthe karmapravacanIyayoge saptamo vacyate / "lakSaNe tthaMbhUtAkhyAna bhAgavIpsAsu pratiparyanavaH" iti sUtraM bhAgAnteSvartheSu yotyeSu vIpsAprayoge ca pratyAdayaH prAkasaMjJakAH syurityarthakaM tathA ca vRkSaM prati pari anu vA dyotate vidyAdityava lakSaNaM dvitIyArthastacca dhAtvarthena nirUpitaM janakatvaM tanniSThajanyatvaM vA dyotanaM ca tejoviSayakaM cAkSuSaM tAdRzaH sAkSAtkAro vA tatra vRcahetukatvamanveti tatra vRkSAderhetutvaM cakSurAdisannikarSANAMsAnnidhyena vidyudAdyAbhimukhyaddArA kathaM citprayojakatva - svarUpaM bodhyaM tiGartho viSayatvaM tathA ca vRkSaprayojyasya tejoviSayakasya cAkSuSasya sAkSAtkArasya vA viSayo vidityanvayabodhaH dhAtvarthanirUpita hetutAvizeSasya prakRte pratipAdanAt hetutAsAmAnyapratipAdakasya anurlakSaNe ityanuzAsanasya na vaiyarthyamato daNDamanu ghaTa ityAdI daNDAdihetukatvaM ghaTAdau pratIyate ata eva paripantha ca tiSThatItinirdezastatra paripanyazabdasya nipAtyamAnatve'pi pariyogAvaikalyAd dvitIyA tadartho hetutvavizeSo dhAtvasthitAvantIti / itthaMbhAvo vAstavasaMbandho dvitIyArthaH sa ca kva ciddiSayiviSayabhAvaH yathA viSNuM prati pari anu vA bhakta ityatra iSTatvena iSTasAdhanatvena pUjyatvena vA jJAnaM bhaktiH dRSTamAmikaM bodhyaM tava dvitauyArtho viSayitvamanyeti tathA ca viSNuviSayakeSTasAdhanatvAdiprakArakajJAnavAnityanvayabodhaH kva ciduddezyodda zyibhAva Aho ! Shrutgyanam
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 187 yathAyaM zatrUn prati dhAvatItyatra dvitIyArtha uddezyatvaMtacca kriyAprayojakaphalecchAviSayatvaM tathA ca zatrapadottaradditauyAyA zatrunAzAdisvarUpaphalecchArthastava zavoviSayitvena saMbandhenAnvayaH sA cecchA prayojyatvena kriyAyAmantreti / evaM zatruviSayakanA zAdI cchA prayojyadhAvanAnukUlakRtimAnayamityanvayabodhaH kva citsamavAyisamavetabhAvaH yathA daNDamanujAtirityatvaM samavetatvaM hitauyArthaH jAtAvasveti kva citsaMyogisaMyuktabhAva: yathA puruSamanudaNDa ityatra saMyuktatvaM dvitauyArtho daNDe'nvetauti bhAgo'sAdhAraNa svatvAzrayaH tasmin dyotye dvitIyA yathA lakSmIrhariM prati pari anu vetyAdaudvitIyAyA asAdhAraNa khatvamartho lakSmyA dAvanveti tatha ca lakSmIrhare rasAdhAraNakhamityanvayabodhaH vIpsAprayoge yathA vRkSaM kSaM prati pari anu vA siJcatItyAdau zAbdabodhastu TacaTaca sincatotyadeva bodhyaH / " abhirabhAge" bhAgAtiriktArthaM pUrvokte zrabhiruktasaMjJakaH syAdityarthakaM - tathA ca harimabhi vartate ityatra lakSaNaM bhakto harimabhautyatretyabhAvaH bhAge tu yadava mamAbhiSyAttadarpayetyaca SaSyava pramANaM na tu dvitIyA vIpsAprayoge tu devadevamabhistauatra srvacanena vaupsAyA dvitIyAyA karmatvasyAbhidhA t pratiparyanvabhInAM karmapravacanIyasaMjJA gatyupasargasaMpavAdAya tenopasargaparatvaprayukta SatvAdyabhAvaH phalaM payavasyati / " adhiparI anarthako" iti sUtraM nirarthakAvetau prAvasaMjJakAvityarthakaM tathA cAtrApi vizeSaNa vibhaktibhinnanirarthakakSitauyAyAmanuzAsanavirahAna dvitIyA saMjJAphA Aho ! Shrutgyanam
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 dvitIyAvibhaktivicAraH / 66 laM tu kuto'dhyAgacchati kutaH payogacchati ityava gatirgatAvitisUtraNa vihitasya gatAvAGAdau parato gateradhyAdernighAta varasyAbhAvo gatisaMjJAbAdhAditi / "muH pUjAyAm" iti saca pUjAyAM dhAtvarthe suruktasaMjJaH syAdityarthakamavApi nirarthakatvAnna dvitIyA saMjJAphalaM tu sumitaM za morityava SatvAbhAva upasargasaMjJAbAdhAditi" atiratikramaNe ca" iti sUtramatikramaNe pUjAyAM cArthe dyotye'tiruktasaMjJasyAdityarthakaM tatsaMyogAsamAnAdhikaraNatatsaMyogadhvaMso'tikramaNaM sAmAnAdhikaraNyamekakAlAvacchinnaMbodhyaM pUjA prINanaM taca prItIcchA tathA cAti parvataMsArthaH zratidevAn kRSNa ityavAtikramaNaM prINanaM ca dvitIyArthastava tattatsaMmargAvacchinnAdheyatvena sambandhena prakRtyarthasyAnmayo'tikramaNaM sArthaM prINane kRSNo'nveti evaM parvatavRttiryaH parvatasaMyogAsamAnAdhikaraNaH parvatasaMyogadhvaMsastaddAn sArtha dUti devasamavetA yA prItIcchA tadviSaya: kRSNa iti cAnvayavodhaH kAzikAyAM tu nipanne'pi vastuni kriyApravRttiratikramaNam atisitameva bhavatA atistutaM bhavatA pUjAyAm atisiddhaM bhavatA pratistutaM bhavatA zobhanaM kRtaM bhavatetyukta tacedRzamapyatikramAMtaddyotakasya pUjAdyotakasya cAteH karmapravacanIyatayA tadyoge dvitIyAvinAkRtadarzita prayoge SatvAbhAva ityeva hRdayaM na tu pUrvapradarzitodAharaNe dvitIyAyAm asAdhutva - ratvamiti / "api padArthasambhAvanA'nvavasargagardAsamuccayeSu iti sUtraM padArthAdiSu dyotyeSu abhiruktasaMjJaH syAdityarthaka padArthe yathA sarpiSo'pi syAt ityaca tiGarthaMsa Aho ! Shrutgyanam
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhttyrthnirnnye| mbhAvanAviSayatvasya dhAtvarthabhavane upapAdakaM durbale katRtvaM dyotayannapizabdaH sthAdityanena sAkAGgaH SaSTyA evAvayavAvayavibhAvasambandhavAn vindurUpo'rthaH sa ca vindutvAdeva durbala: alpasya dadhyAdeviloDane vindatyatterapi. saMdigdhatvAt tatra vindustattvena sambandhatvena vA Sadhyartha ityAdikaM vakSyate SaSyavindaM dyotayan paDhArthadyotako'pizabda: sarpiHzabdena sAkAGkSaH dhAtusamamivyAhRtasyaivApizabdasya padArthadyotakatvAt ityapiyogAbhAvAt sapiHzabdAnna dvitIyA ata evokta sarpiSo vindunA yogo na tvapineti vastutastu padAsatvena padArthadyotakatvaM padasatve tu nirarthakatvameveti na dvitIyA SaSyarthavindostiGarthakartRtAyAM vizeSaNatayA'nvayaH tathA ca sambhAvanAviSayabha vana katatA sapiMbinyauyetyanvayabodha: sambhAvane yathA apistuyAdviSNumityatra sambhAvanaM liGarthastacca sandeha ApattirvA dhAtvarthe stanveti dhAtusamabhivyAhRto'pizabdo li thasambhAvanasya dyotaka: anvavasagai yathA api stuhi ityatna dhAtusamabhivyAhRto'pizabdo loDathAndhavasarga dyotayati sa ca kAmacArAnujJA kAmacAra: prakArAvivakSaNamanuttA icchA tathA ca yena kena cana prakAreNe cAnvavasarga: prakAro bhedakadharmaH anvavamargo viSayatayA dhAtvarthe'nveti gardAyAM yathA api stauti zAkyAn dhigityatra tAdRzo'pizabdo dhigarthaM gahAM dyotayati sA dhAtvarthe'nveti dyotakatvaM ( nAnArthazabdasya ekavArthe tAtyayajJApanaM dhikzando'pya karSasya gAyAzca vAcakatvAnnAnArtha; sasucvaye yathA sakhe api siJca api stuhi zambhumityatra na Aho! Shrutgyanam
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 dvitiiyaavibhktivicaarH| thAmUto'pizabdaH samuccayamekakarTa katvAdika vAkyArthIbhUtaM dyotayati ekasya sambodhyasya yo: kriyayoH kaTatvAnvaye ekaka katvaM zambhorekasya karmatvAnvayaekakarmakatvaM vAkyArthatayA'vagamyate saMbhAvanAnvavasargArthakapratyayasya prakRtidhAtozca prAtipadikatva virahAt gahAviSayadhAtoH samuccayorthakavAkyasya ca paryadAsana - tyA'rthavatvAbhAvena ca prAtipadikatvavirahAnna tato dvitauyA vastutastu nirarthakatvAdeva na dvitIyA sambhAvanAdyarthasya padAntareNa lAbhe nirarthakatvasaMbhavAt yadi ca samuccaya ekakAlikatvaM tacca na vAkyArthaH darzitasthale kAlavAcakazabdAbhAvAt ata eva vibhinna kAliko gamanatyAgAvAhAya kAzI braja tyajApauti na prayoga iti samaccaye kutI na hitoyA nirarthakatvaprasakterasaMbhavAditi vibhAvyate tadA'pi samuccayAnvayikriyayorvAcakadhAtoraprAtipadikatvAnna tato dvitIyA vastutastu ekakAlikasvasya samaccayasya na dyotako'pizabdastasya padAntareNAlAbhe dyotanAsambhavAt kiM tu vAcaka eva tathA cApizabdana samuccayasyAbhidhAnAt nirarthakatvAdeva na hitauyA ata eva raso gandho'pi manohara: panase ityatra rasAdizabdAnna dvitIyA'pizabdena samuccaya bodhane nirarthakatvasambhavAt ata eva karmapravacanIyA dyotakA ditIyA vAcikati na ca vaiparItyamevAstviti vAcyaM tathA sati nirarthakahitauyA'bhyupagame susiktaM zambhorityatra dvitIyApatte: ata evArthA dyotakAdhiyoge nirarthakahitauyAyAH sAdhutAyAM bAdhikAyAmadhivacanattAtamityatra vivadante tahidaH .. Aho! Shrutgyanam
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 191 nacAperyoge dvitauyAvirahe saMjJA vaiyarthyamiti vAcyaM saMjJAyA darzitasthale SatvAbhAvaphalakatvAt upasargasaMjJApabAdakatvAditi / " kAlAdhvanoratyantasaMyoge" iti sUtraMkAlAtrayavAdhvAvayavavAcizabdAbhyAmatyantayoge'rthe dvitIyA syAdityarthakam atyantasaMyogo'vacchinnatvaM tavAvacchedako dezavidhayA kAlaviSayA dvividho dvividhamapi tadyApakatvaparyavasitaM vyApakatvamabhAvApratiyogitvaM tatrAbhAvaH pratiyogitvaM khaNDazo dvitIyArthaH yadi cAvacchedakatvaM vinA vyApakatvamatiprasaktamiti manyate tadAvacchedakatvamapi dvitIyArthe nivizate ekapadArthAnAmapi vyutpattivaicicyeNa parasparAntrayo'bhyupeyate vyApakatAvacchedakaH saMbandho daizikaH saMyogAdiH kAlikastu vizeSaNatAvizeSaH tathA cAyaM mAsamadhIta ityatra mAsasyAdheyatvena saMbandhenAbhAve tasya pratiyogitAyAM tasyAH kAlikasaMbandhAvacchinna pratiyogitvoyanirUpitatva saMbandhenAvacchedakatve tasyAnvayitAvacchedakatAvacchedakasaMsargAvacchinnAvacchedakatvIya svarUpa saMsaMga vicchinnapratiyogitayAsaMbandhenAbhAve tasya dharme tasyAnvayitAvacchedakauyenAdhyayanatva saMbandhenAdhyayane'nvayaH evaM mAsavyApakAdhyayanakartRtvavAnaya mityanvayabodhaH pratiyogitAyA nirUpitatva saMsarge kAlikasaMvandhAnupravezAt saMyogena mAsavRtyabhAvapratiyogitvasyAdhyayane satve'pi nAnvayabodhAnupapattiH / avacchedakatvasya pratiyogitA saMsarge'nvayitAvacchedakasaMsargasyAnupravezAt saMyogena jyotsnAvataH prAsAdAdermAsavRtyabhAvapratiyogitAyAH saMyogasaMsargAvacchedaka Aho ! Shrutgyanam -
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 dvitIyAvibhaktivicAraH / tvasya jyotsnAniSThasyAdhyayanatve virahe'pi hitradinAdhyayanasthale na darzitaprayogaH dharmasyAnvayitAvacchedakapratiyogika sambandhenAnvayopagamAttAdRzasya mAsavRtya bhAvapratiyogitAvacchedakatvasya satve virahAt satvavato didinAdhyayanasya sattAyAM na darzitaprayogaH evaM krozaM kuTilA nadItyaca krozanRtyabhAvapratiyogitvasya saMyogAvacchinnapratiyogitvIyanirUpitatvasambandhenAvacchedakatve'nvayaH avacchedatvAdestu pradarzita rItyA'nvayo vodhyaH kuTilatvaM tu tiryaggamanajanyAvayavasaMyogasAmAmAdhikaraNyaM tadabhAvaH saralatvaM na ca tiryaggamanavadaMvayavasamavetatvaM tat tathA sati kuTiladaNDAdau kauTilyAnupapatteH tadavayave tadA tiryaggamanasyAbhAvAt sAmAnAdhikaraNyamekakAlAvacchinnaM bodhyaM tena pUrvaM kuTile'nantaraM sarale daNDe na kauTilyapratItivyavahArau rUpAdI kauTilyapratItivyavahArayorabhAvAt sAmAnAdhikaraNyaMdravyatvaviziSTaM bodhyamiti vastutastu mAsamadhIte ityava mAsAtmakakAlikavizeSaNatA vacchinnamAdheyatvaM dvitIyArthaH tanmAsanirUpitamadhyayane'nveti hivadinAdhyayanena niruktamAdheyatvamiti na tava darzitaprayogaH evaM krozaM kuTilA nadItyaca krozatvamadhvaparimANavizeSaH tadvAn krozaH krozatvavyApaka saMyogAvacchinnamAdheyatvaM dvitauyArthaH tat krozanirUpitaM kuTile'nveti kuTilasya tAdAtmyena nadyAmantraya iti mAsaM kalpaNautyava kalyAjanakaH kalyANazabdArthaH kalyANajanakatvaviziSTe mAsauyasya vyApakatvasya niruktAdheyatvasya vA'nvayopagamA Aho ! Shrutgyanam V
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ / vibhktyrthnirnnye| 193 vizeSaNe'pyanvayaH vyApakatvasya nirutAdheyatvasya vA vivakSAyAM na dvitIyA kiM tu sambandhamAce SaSThI yathA mAsasya hiradhaute krozasyaikadeze parvata iti / iti vibhaktyarthanirNaya kArakahitIyArthanirNayaH / iti dvitIyAvivaraNaM samAptam / Aho! Shrutgyanam
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 padAvara tRtiiyaavibhktivicaarH| atha tRtIyA / TAbhyAMbhisiti vayaH pratyayAstatra sumanasA stUyata ityAdau zrayamANatvAdAkArasyAtvena cyAmiH tyasya bhyAMtvena bhiso bhistvena vAcakatvaM TakAro'nubandhaH kacidamyazrayamANatvAnna vAcakatAkukSipraviSTa iti anuzAsanasiddhastutauyArtha: anuzAsanaM ca"kartakaraNayostatIyeti tana kartA karaNaM cAtha vA katatvaM karaNatvaM ca tauyArtha iti vakSyate / atrA"pyanabhihite" ityadhikArastena pacatItyatra tiGA kaTa tvasya paktotyatna kRtA pakkapUrvItyatra taddhitena pakkaudana ityatna samAsena karturabhidhAne sati na hatIyA evamakSA dIvyante ityatra karmAkhyAtena phalataH karaNatvasyAbhidhAne pacanaM kASThamityatra katA snAnauyaM cUrNamityatra taddhitena pakkaudana kASThamityatra samAsena karaNasyAbhidhAne sati na dRtIyeti karTa padasaGketagrAhakamanuzAsanaM "svatantraH karte"ti svAtantra ca kArakAntarAnapakSatayA kriyAsambandhavatvaM kArakAntarANAM ka sApekSatayaiva kriyAsaMbandhitvaM karTa ghaTitamUrtikatvAt ata eva samastakArakopahitaM rUpaM karturityuktamAtmatattvaviveke upahitaM vyApakaM tavaiva vivaraNa apAdAnAdaunAMlakSaNaM karTa ghaTitaM vitaM dIdhitikadbhiriti / kriyA kApi na kartRvinAkRteti kArakAntarANAM katasApekSatvaniyamaH kartuzcApAdAnAdivinAkRtAyA api kriyAyAH saMbandha iti na kArakAntarApekSAniyamaH / yadyapi jAnAtItyAdAvapAdAnaM vinA smandata ityAdau karma vinA darzitobhayasthale saMpradAnaM vinA'pi kriyAyA darzanAnopAdAnasaMpradAnakarmabhiH sApa Aho! Shrutgyanam
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 195 catvaniyamaH karaNAdhikaraNayostu sakala kriyAniyatatvAt kathaM na tatmApecatvamiti tathApi karaNasya karTa - vyApAryatayA ka sApekSatvenaiva kriyAyAM na tu kartuH karaNasApekSatayA saMbandhaH karaNAvyApAryatvAt adhikaragAsya karTa kamanyitaradvAra kakriyAdhAratvenaiva kArakAtarasApekSatayA kriyAyAM saMbandhaH na tu katustathA sAcAtsaMbandhAditi yahA yaH pradhAnIbhUto dhAtvarthastadanvitatirtho vA vyApArastaddatvaM khAtantryamiti TokAkadabhimatamiti prAgevoktam / sarvametaddAlopalAlanaM na tu tRtIyArthopavarNanaM darzitasvAtantryasya tRtauyayA kuvApapratyAyanAt / atra zAbdikAH caitreNa pacyate tarAhula dUtyava viklittiH prayatnasvarUpo vyApArazca pacerarthaH AzrayastRtIyAyA cAzraye tAdAmyena caitra AzrayaH samavetatvena prayatne vyApAre'nveti vyApAre pradhAne taNDulAbhinnAzrayikA viktittiranveti tatra dhAtUpAttavyApArAzrayaH svatantraH dhAtUpAttatvaM na zAbdabodhaviSayaH prApAro dhAtubhya evAnanyalabhyatayA''zrayamAcaM tRtIyArthaiti vadanti / tadavApAzrayatvasyo khaNDasyAbhAvenAzrayasya gauravAnna zakatvamiti prAgevAveditaM kiM tvAzrayatvamAdheyatvaM vA lAghavAttRtIyArtha: yadi ca caitreNa pacyate ityAdau pacinA phUtkArAdivyApAra eva pratyAyya te tadA''khyAtasyeva lAghavAtprayatna eva tRtIyAyAH zakAiti taarkikaaH| caitreNa gamyate spandyate ityAdI prayatnastRtIyArthaH sa ca samavetatvena caiva vizeSitaH sAdhyatayA gamanAdau vizeSaNaubhUyAnveti rathena gamyate caitreNa jJA Aho ! Shrutgyanam
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 ra tRtIyAvibhaktivicAraH / yate ityAdau tauyAyA AdheyatvamarthaH tacca nirUpitatvena saMbandhena prakRtyarthavizeSitaM svarUpasaMsargeNa dhAtvartha vizeSaNatayA'nveti zobhayA pratibhAyate prakAzyate vA modakena svadyate rucyate vetyAdau viSayatvaM tauyArthastaJcAdheyatvasaMsargeNa prakRtyarthavizeSitaM pratiyogitAsaMsargeNa dhAtvarthaM jAne icchAyAM ca vizeSaNatayA'nveti jAnamAvArthakayo: pratibhAtiprakAzatyoricchAmAvArthakayoH svadatirocatyoviSayatvArthakakarTa pratyayenaiva saha sokAztvAt / pratibimbata ityAdau pratibimbo dhAtvarthaH sa ca svaviSayAsaMbaddhatticakSuHsaMyogaprayojyacakSuH saMyogajanyacAkSuSapratyakSaM tAdRzacakSuHsaMyogaH ka citpratIghAtatayA prayojakaH pratidhAtastu dezAntarasaMyogajanikAyAH kriyAyA janakaH saMyogaH yathA sukhacakSuHsaMyogajanakriyAjanako darpaNacakSuHsaMyogaH ka cinmArgasaMyogatayA gantavyasaMyogaprayojaka: yathA sphaTikAdhasthitapadmarAgacakSuHsaMyogaprayojakaH sphaTikacakSuHsaMyogaH etena pratihatacakSuHsaMyogajanyatvamA na cAkSuSavizeSaNamiti tatra tantucakSuHsaMyogAdhInapaTacakSuHsaMyogajanyagATacAkSuSavyudAsAya svaviSayAsaMbattitvaM prathamacakSuH saMyoge vizeSaNaM svaviSayAsaMbaddhastu svaviSayasaMbandhitvAvacchinnapratiyogitAkAnyonyAbhAvavAn bodhyaH tena tantuSu tattantubhedasatve'pi na kSatiH IdRzaM cAkSa SamAdarzAdyaviSayakamidaM mukhamityAkArakamapi pratibimba eva Ihazameva mukhAvagAhittAnaM prathamato jAyate tata evAda" mukhamiti mukhavAnAdarza iti viziSTavaiziSTyAvagAhi Aho! Shrutgyanam
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ / vibhktyrthnirnnye| jJAnasambhavAt prAthamikajJAnaM prativimbaH taviSayatvamAkhyAtArtho mukha eva na tvAdazaiM ata eva mukhaM prativimbate na tu darpaNa iti prayogopapattiH yadi cAdarzajAnaM vinApi darzitaviziSTavaiziSTyabodhayorasambhava eveti prAthamika jJAne 'pyAdarzo viSaya eveti idaM mukhamayamAdarzazceti mamUhAlambanacAkSuSameva prathamato jAyate tatkathamuktaprayogopapattiriti vibhAvyate tadA svaviSayetyatra khaviSayayatkiJcidyaktAsaMbandhitvaM vaktavyaM tenAdarzasya svaviSayatve'pi tadRtticakSuHsaMyogasya prayojakatve mukhapratibimvasya na tathAvahAniH evaM prativimbate ityatra prayojakacakSaHsaMyogasaMbandhittibhinnaviSayatvamAkhyAtArtho vAcyastata eva darzitaprayogopapattiH AdarzAdarzatvAdiviSayatAnAM tAdRzabhinnatvAbhAvAnmukhamukhatvAdiviSayatAnAM tAdRzabhinnatvAt evaM mukhaM pratibimbate ityatra tirthaviSayatvaM tAdRzabhedena viziSTamupalakSitaMvetyanyadetat / evaM dhAtvarthacAkSuSamapi tAdRzacakSaHsaMyogajanyatvena viziSTamupalakSitaM vetyanyadetat upalakSaNatApakSe'pi viSayatvatvena cAkSuSatvena tAdRzau vyaktiH pratIyata iti nAtiprasaGgaH buddhau caitanyaM prativimbate ityatra pratibimbo bhramo dhAtvarthaH prakAratvaM tu tirthaH buddhipadottarasaptamau tu buddhigataM prayojakavyApAraM vAcchyamabhidhatte tasya prayojakatAsaMvandhena dhAtvathaivame'nvayaH evaM budikhAcchyaprayojyabhramaprakArazcaitanyamiti zAbdabodhaH yathA ca vyApArassaptamyarthastathA saptamIvivaraNe vakSyate / evaM mukhena pratibimvyate ityatra prayojakacakSuHsaMyogasaMbandhe Aho! Shrutgyanam
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 ra tRtiiyaavibhktivicaar| ttibhinnaviSayatvaM tiGa iva tRtIyAyA arthaH tasya pratibimba tathAvidhacAkSuSe dhAtvarthe vizeSaNatayA pratiyogitAsaMsargeNAnvayaH evaM mukhaviSayatA pratiyogitathAvidhacAkSa SamityanvayabodhaH caitanyena pratibimbyata ityatra 'prakAratvaM tRtIyArtha: tasya pratiyogitAsaMsargeNa dhAtvarthabhame vizeSaNatayA'nvayaH evaM caitanyaprakAratApratiyogI bhrama ityanvayavodhaH / ghaTena nazyata ityatra ghaTo nazyatItyAdau tiGa iva tRtIyAyAH pratiyogitvamarthastasya nirUpitAnuyogitAsaMbandhena dhAtvarthe nAze vizeSaNatayA'nvayaH evaM ghaTapratiyogitAko nAza ityanvayabodhaH vaGginA dIpyata ityatra bhAkhararUpaM bhAsvararUpavatejasaMyoganiyatAjyavasaMyogo vA dIpyaterarthaH maNinA dIpyata ityava bhAsvararUpavattejaHsaMyoganiyatAvayavasaMyogo dIpyate rathastadanvayisamavAyAvacchinnasamavAyaghaTitasAmAnAdhikaraNyAvacchinnamAdheyatvaM vA tRtIyArthaH caitreNa zathyata ityatrAdhaHsvAvayavAvacchinnasaMyogAnukUlavyApAraH zayaterathastadanukUlaprayatnaH hatIyArthaH yadi ca tAdRzasaMyoga eva zayaterarthaH vyApArI nArtha: ata eva vyApAra naSTe'pi tAdRzasaMyoge vidyamAne zayyata iti laTprayogastadA tathAvidhamAdheyatvaM tauyArtha AdheyatvenAdheyatvasya zakyatve'pi saMsargavizeSAvacchinnAdheyatvIyasvarUpasaMsargeNa dhAtvarthe'nvayopagamAnnAnupapattiriti / atra prayatnatvasya jAtitayA tadiziSTe tatauyAyAH zaktirAdheyatvAdau lakSaNA yadi cAdheyatvatvaviSayatvatvaprakAralatvapratiyogitvatvAnyakhaNDopAdhayastadA tattaviziSTe'pi ta Aho! Shrutgyanam
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhttyrthnirnnye| 199 tauyAyAH zaktireva / nRpeNa gamyate gamito vA digantaMzatrurityatra tRtIyArthaH prayANAdivyApAraH nRpavizeSita: prayojyatAsaMsargeNa zavakartakagamane'nveti / AcAryeNa vodhyate bodhito vA dharma mANavaka ityatra tRtIyArthI'dhyApanAdivyApAra prAcAryAdivizeSito mANavakartRkabodhe tathA'nveti / yajamAnena bhojyate bhojito vA pAyasaM brAhmaNa ityatra tRtIyArtho nimantraNAdivyApAroyajamAnavizeSito brAhmaNakata kabhojane tathA'nveti / guruNA vyAhAryate vyAhArito vA brahmeSa ityatra tRtIyAtha: zikSaNAdivyApAro guruvizeSita etatkata kavyAhAre tathA'nveti / guruNA zAvyate zrAvito vA dharma ziSyaityatra tatauyArtho vAkyAdivyApAro guruvizeSitaH ziSyakartakazAbdabodhe tathA'nveti / gRhasthena mAsamAsyate Asito vA'tithirityarthaH zayanAsanabhojanAdidAnavyApAro gRhasthavizeSito'tithikartRkAsane tathA'nveti / mugareNa nAzyate ghaTa ityatra tatIyArtho 'bhighAtavyApAro sugaravizeSito ghaTapratiyogitAkanAza tathA'nveti yadi ca prayANAdivyApArI Nijartha eva sa kathaM tRtIyA rtho'nyalabhyatvAditi vibhAvyate tadA prayatna AdheyatvAdikaM ca tRtIyArtho NijarthaprayANAdivyApArI tattatsaMsargeNa yathAyogyamanveti / na ca prayANAdivyApAraH prayanAdirvA kathaM tatauyArtho cApakasyAnuzAsanasya virahAt svatantraH katrtavyatra dhAtvarthasya tirthasya vA pradhAnavyApArasthAzrayatAyAH kartRtAtvena jJApanAnna tu NijarthavyApArasyeti vAcyaM "gatibuddhipratyaksAnArthazabdakarmAkarmakANA Aho! Shrutgyanam
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 tRtiiyaavibhktivicaarH| maNi kartA sa NAvi"tyatrANautyasya jJApakasya sattvAt yadi ca svatantra eva kata zabdArthastadA sUtreNItyasya vaiyayaM syAt NijathavyApArAzrayasyAsvatantratvAdeva tatra katatvAprasaktaH tathA ca prayojako'pi kartA bhavati tatra kamaMtvaniSedhakatayA'gautyasya sArthakyaM tena gamayati devadattena yajJadattaM viSNumitra ityatra devadattapadAnna hitIyeti / evaM prayojakasya NijathavyApArAzrayasya kartRtve'vagate kata karaNayorityanenaiva prayojakavAcipadAttatIyeti / ata eva tatra paJcavidhaH kartetyatra prayojakasvatantrakarmakataNAmeva grahaNamiti vividha eva kartA'bhihitatvAnabhihitalve svantraprayojakayoravAntaradharmI na vimAjakopAdhau iti kauNDabhadde saktam / karaNapadasaMketagrAhakamanuzAsanaM "sAdhakatamaM karaNami"ti sAdhakatamatvaM ca phalAyogavyavacchinnavyApAravatvaM sAdhakasya vyApArasya sAdhakaM karaNamiti jJApayan tamapapratyayaH phalAyogavyavacchittiM vyApAre jApapati tathA ca phalopahitavyApArahArA kriyAyA janakaM karaNamiti tatra phalopahitavyApArastutauyArthaH phalopadhAnaM bizeSaNamupalakSaNaM vetyanyadetat / tatra sAkSAjjanakana karaNamiti taNDulaviklittyaudanaM pacatIti na prayogaH taNDalaviklittarodanotpatti prati sAkSAjjanakatvAt phalAnupahitavyApArakamapi na karaNamiti zUrpaNa taNDulaM pacatauti na prayogaH sUpavyApArasya taNDalaviklittyanupadhAyakatvAt vyApArastu kriyAjanakatAvacchedakatvena dharmaNopalakSaNenAnugataukRtatattaddha Aho ! Shrutgyanam
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| 201 maMvAn tRtIyApratyayenopasthApyaH etena sakalavyApAramAdhAraNa karUpAbhAvena na zaktyaikya tattadrUpeNa zaktikhokAre nAnArthatA yugasahasreNApyagrahazceti nirastam / yadyAdhArAdivyApAro dhAtunA'nabhidhIyamAnaH kriyAjanakatayA vivakSitastadA'dhArAdikArakagaNaH karaNameva / tadAhuH / kriyAyAH pariniSpattiyaMdyApArAdanantaram / vivakSyate yadA yatra karaNaM tattadA matam // .. vastutastanirdezyaM na hi vastu vyavasthitam / sthAlyA pacyata ityeSA vivakSA dRzyate yataH // vastuvyavasthitiviraheNAnirdezyatvAdeva vivakSAdhInatvaM karaNAsyeti kArakAnta pauyameva gatiriti vivacA'dhaunatvamapAdAnAdaunAmata eva vivakSAtaH kArakANi bhavantIti pravAdaH / atra vyApArAzrayaH karaNaTatauyArtha iti zAbdikAH / tanna vicArasahaM vyApArasya zakAve lAghavAt tadAzrayasya tathAtve gauravAt kiM ca vyApArasya dhAtvarthe janyatvena saMsargeNa sAkSAdanvayastadAzrayasya tu khavyApArajanyatvasaMsargeNa paramparA'nvaya iti vahninA pacatItyatra TatauyArtha UrdhvajvalanavyApAro janyatvasaMsargeNa pAka'nveti vacUrvajvalanajanyapAkakRtirityanvayabodhaH / anubhavena smarati yogena vagacchati cakSuSA pazayatItyAdI dRtIyArtheSu saMskAgapUrvasaMnikarSeSu prakRtyarthAnAMjanyatvasaMsargeNAnvayaH zrotreNa zRNotItyatra tRtIyA zabdAvacchinnasamavAya savizeSaNe hotinyAya na zrobasya janyatAsaMsargeNa zabdonvayaH paryavasyati yathA rUpaM cakSaSA pazyatItyatra saMyoge kvacijjanyatvAtiriktasaMsargeNApiTa A pustaka zrI jaina munI Aho ! Shrutgyanam
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 tRtIyAvibhaktivicAraH / tIyAthai prakRtyarthasthAnvayaH yathA cikaurSayA pravartate parAmarzanAnumimaute ityAdau tIyArtha samavAya cikIrSAparAmarzayoH svapratiyogitAkatvasaMsargeNAnvayaH yadi ca zRNIteH pratyakSArthakatve'pi zabdena zRNotItiprayogastahA zabdasyApUrvavatsamavAya'nvaya iti vadanti / anye tu sarvaca karaNaTatauyArthe prakRtyarthasya janyajanakabhAvasaMsargegovAnvayaH parAmarzanAnumimauta ityAdau daNDena ghaTa DUtyaveva hetau tauyA na tu karaNe ityAhuH / atra vadanti / anumAnauyaH parAmarza ityatra karaNe chapratyayasya darzanAtparAmarzanAnumimauta ityatna karaNe hatIyA na tu hetau karaNatvaM tu phalopadhAyakatvaM tatropahitatvaM karaNaTatauyArthaH hetuTatIyAyAstu svarUpayogyatvamartha iti / taccintyaM paTIyAstantava odanauya: pAka ityAdAviva hetutvArthakena saMvadhArthakena vA chapratyaya na darzitaprayogopapAdanasambhavAt upahitatvasya kAryAvyavahitapUrvakSaNavRttitvasvarUpasya kArya vizeSANAmanyalabhAnAmajJAne dugrahasya kArya vizeSANAmananugamena tattatkArya vyaktInAmananugatatayA'vyavahitapUrvakSaNasyAnanugamena cAtyananugatatvAttRtIyArthatvAsambhavAcca vyApArasya tRtIyArthatve tu prakatyarthamya vyApAre tasya ca. dhAlatheM janyatvasaMsargeNAnvayAnnAnanugamazaGgA'pauti / ata eva savyApArakakAraNaM karaNamiti. karaNasya svajanyaH san svajanyajanako vyApAra iti vyApArasya ca lakSaNaM sNgchte| nanu ghaTAdau daNDAdeyApArahArA hetutvamataeva zabdAloM ke mizcaidaNDakASThAdezca cakramnamiviklityA Aho! Shrutgyanam
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ / vibhaktyarthanirNaye / dijanakatvaM svaniSThaspandajvalanahAratyuktaM tathA ca daNDena ghaTa ityatra savyApArakahetutvasya tRtIyArthatayA tasya ca nAmArthAnvayena karagA tvasya kArakatvahAniriti cenna vyApArasya karaNaTatIyArthatayA tasya ca janyatvasaMsargegA dhAtvartha evAnvayena kArakatvAnapAyAt hetutvamarthastaca sAkSAtparamparAsAdhAraNamityAdikaM vakSyate / dvitIyArtho'pi vyApAro divo'nvetauti jJApayituM"divaH karma ceti sUtra" divaH sAdhakatamaM karma karaNaM ca bhavatItyetadarthakaM cakAraH saMjJAhayArthaka: ata eva manasAdeva ityatna karaNasaMjJAprayuktA tRtIyA karmasaMjJAbalAtkarmopapadaprayukto'NapratyayaH"manasaH saMjJAyAmi"tyanuzAsanena tRtIyAyA aluka evamakSarakSAnvA dIvyatItyu bhayavidhaprayogaH sAdhuH ke cittu divaH sAdhakatame karaNasaMtAprayuktakAyeM devanA akSA ityatra lyuTa karmasaMjJAprayuktaM tu akSAdIvyanta ityatra laH devanauyA ityAdAvanIyarAdiH pratyayaH ardIvyantItyatra ca saMjJAhayaprasaktau parayA tRtIyayA hitauyAyA bAdha ityakSAndovyatIti na pramANamiti vadanti / tanna vicArasahaM tRtIyAyA dvitIyAbAdhakatve baujaubhUtAnuzAsanavira hAt pratyuta parayA karmasaMjJayA tatprayuktadvitIyAdikAyaNa vA karaNasaMjJAyAstatpraya - taTatIyAdikAryasya vA bAdhApatteH na caivamevAstu akSAndIvyatItyeva pramANaM na cArdIvyatIti dIvyatiyoge tRtIyAhitIyobhayaprayogo'sAdhureveti vAcyaM tathA sati "divaH karma ce"ti sUce ckaarvaiyrthyprsnggaat| na ca kkAcitkasaMjJAhayaprayuktasya lpuTakarmAkhyAtAdikAyasyopa Aho! Shrutgyanam
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 tRtiiyaavibhktivicaarH| pAdakatayA cakAra: sArthaka iti vAcyaM kvAcitkakAryopapAdakatve bIjaviraheNa vizeSeNa kArya yopapAdakatayaivaicchikavikalpArthakasya cazabdasya sArthakatvasambhavAt / ebamaurakSAnvA dovyati malya ilAna dIvyate: krIDA sA tu sukhavyApArobhayaM sukhameva vA'rthaH tRtIyAhitIyayoH pAtasvarUpo vyApAro'rthaH tathA cAkSajanyapAtajanyasya sukhAnukUlavyApArasya sukhasya vA'nukUlakatimAnmatsya iti zAbdavodhaH / na cAtna dhAtvarthaphale sukha prAdheyatvasvarUpaM karmatvaM hitoyA bodhayitumauSThe sukhAdAvakSAdheyatvasya bAdhAditi dvitIyAyA api vyApAro'rthaH ata eva devanA akSA ityatra vyApArAzrayasya karaNasya lyuTA'bhidhAnAnna vyApArArthikA dvitIyA / evamakSA dovyante devanauyA vetyatra tiGA vyApArasya tadAzrayasyAnIyarA'bhidhAnAntra vyApArArthikA karaNatIyA "anabhihita iti niSedhAditi / dvitIyAyAH karaNatvamiva tRtIyAyA api karmatvamartha ityAvedayituM "saMjo'nyatarasyAM karmaNI" ti sUtram / sampUrvasya jAnAteH karmaNi tiauyA dvitIya vA sthAdityarthaka pitrA pitaraM vA saMjAnauta ityatna saMjAnAte: saMjJAnamasAdhAraNadharmeNa jJAnamarthastatIyAditauyayoviSayatAsvarUpaM karmatvamarthaH atha vAdheiyatvasvarUpameva karmatvamihApyarthaH viSayatAyAH pUrvoktaya tyA dhAtvarthaphalatvAvazyakatvAt tathA ca pitRviSayatAkaM pitRdRttiviSayatAkaM vA jJAnaM vAkayArthaH saJjAnauta ityatra "saMpratibhAmanAdhyAne ityanazAsanena saMpUrvakAt pratipUvakAcca ca zrAtmanepadaM bhavati yadyAdhyAnaM smaraNaM nArtha dU Aho! Shrutgyanam
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 205 kena sihamAtmanepadam / zrAdhyAne tu mAvA mAtaraMvA saMjAnAtItyeva pramANam / ke citu AdhyAne mAtaraMmAturvA saJjAnAtItyeva sAdhu " adhIgarthe " ti sUtreNa vi hitayA SaSTyA tRtIyAyA bAdhAt ata eva kRdyogaSa tRtIyAyA bAdhaH pituH saMjJAnamityAdAvityAhuH / tanna vicArasahaM SaSTyA tRtIyAyA bAdhe dvitauyAyA api bAdhApateryuktastaulyAt pituH saMjJAnaM saMjJA vetyava vRttikAramate kudyoge karmArthakaSaSTyA karmapratyayasya hitIyA tRtIyAdervAdha iti nAva tRtauyAdeH prasaktiriti / hRvikarmaNyapi tRtIyAM jJApayati" tRtIyA ca hozchandasI" ti sUtraM chandasi horhaveH karmaNi tRtIyA syAccakArAdafeatuspItyarthakaM yavAgvA juhoti yavAgUM juhotItyAdaujuha tervanhisaMyogaphalaka khAhAkaraNakaprakSepo'rthastatra vanhi saMyogAnvayyAdheyatvasvarUpaM karmatvaM tRtIyAdvitIyayorarthaH tathA ca yavAgUvRttivanhisaMyogaphalakakhAhAkaraNakaprakSepakartatvaM vAkyArthaH loke tu ghRtaM juhotItyAdau na tRtIyeti / "aziSTavyavahAre dANaH prayoge caturthyarthe tRtIyA syAditi dAsyA saMyacchate kAmuka ityatra tRtIyA aziSTa vedaniSikartA, vyavahAra iti nimittasaptamau tathA ca vedaniSidyavyavahAraprayojaka zce hANo'rthastadA caturthyarthe tRtIyA bhavati zrata eva dANazca sA ceccaturthyathe" ityanuzAsanena sampUrva kAMdA AtmanepadaM bhavati yadi caturthyarthakathA tRtIyayA yogo bhavatItyarthakenAtmanepadaM sAdhayatA saMpradAnatvArthikA tRtIyA'pi sAdhyate / atra vedaniSivyavahAraprayojakatvaM vedaniSiddatvaM vA Aho ! Shrutgyanam
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 tRtIyAvibhaktivicAraH / pApAnuguNatvaM na dhAtorna vA tRtIyAyA artha iti na zAbdabuddhiviSayaH kiM tu zAbdAnantaraM mAnAntaragamyaM dA stu dAnamarthaH tatkharUpasatpApAnuguNamihApecitamacaivAtmanepadaM sAdhu tRtIyAyAH saMpradAnatvamarthaH dAnasaMpradAnatvayoH svarUpaM caturthIvivaraNe vacyate evaM dAsIsaMpradAnakadAnakartA kAmuka iti zAbdabodhaH pApaninuguNadAnetu bhAryAyai saMyacchatIti caturthoparasmaipadayoreva sAdhutvamiti / phalopahitArthaka dhAtuyoge kAlAdhyazabdAttRtIyeti jJApayitum / "apavarge tRtIye "tyanuzAsanam / apavarge phalaprAptau satyAM kAlAdhvazabdAbhyAmatyantasaMyoge 'rthe -- tayA bhavatItyarthaka apavargaH phalaM yadicchA prayojyAcAraviSayaH kriyA tatphalaM prAptistadupadhAnaM tathA ca yatra phalopahito dhAtvarthastavAtyantasaMyogArthikA tRtauyA atya ntasaMyogaH kAlikaM daizikaM vA vyApakatvaM dvitIyA vivaraNoktaM smartavyam / evamanhA krozena vA'nuvAko 'dhIta ityatrAdhyayanamuccAraNamanusaMdhAnaM vA dhAtvarthaH dRDhasaMskAropahitamadhyayanamiha dhAtunopasthApyate tatra dhA tvarthe tatauyArtho'tyantasaMyogo 'nveti tathA cAhayapakasya krozavyApakasya vA dRDhasaMskAropahitAdhyayanasya karmAnuvAka iti zAbdabodhaH / daizikavyApakatvaM kartaghaTitaparamparAsaMsargAvacchinnamiha bodhyamiti / yatra phalopahitA na kriyA taca mAsamadhIto'pi nAmyasto 'nuvAka iti dvitIyaiva pramANam / atra phalAnupahitamevAdhyayanAdikaM nAtvartha: atyantasaMyogamAtraM tRtauyArthaH apavargastu vyaJjanAgamyaH divasena bhavAnayuddhe - Aho ! Shrutgyanam
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 207 vibhaktyarthanirNaye / tyatra divasAbhivyApaka bhavatkata kamatautayuddhamiti prathamabodha: vijayaphalakaM tathAvidhayuddhamiti vaiyacanikobodha ityAlaGkArikA: / tanna sundaraM tava zatruvimamayuddha na tu divasenetyavAnvayavodhAnupapatteH phalAnupahitakriyAmAtvasya dhAtvarthatve yuddhe divasAdivyApakatvazavakartRkatvayoravagamena tadekatarasyApi niSedhapratIterasammavAt tasmAlkAlAdizabdottaratRtIyAH samabhivyAhAra phalopahitakriyAyAM dhAtuAkSaNika iti na tu divasenetyatra vijayaphala kayuddhaM dhAtvarthaH tathA ca vijayaphalakadivasAbhivyApakayuve zatrukata katvAbhAvasya zatrau tathAvidhayuddhakata tvAbhovasya vA pratItisambhavAnniSedhapratItyupapatiH divasobhivyApakayuddhe zatrakata katvapratIte: zatrau tathAvidhayuddhakatatvapratote vA virodhAbhAvAt ghaTavAn naulaghaTAbhAvavAniti vaditi padavAkyaratnAkara gurucaraNAH / va iti kArakatRtIyArthanirNayaH / nAmArthAnvayinastutauyArthA akArakatayA saMjAyante tatra nAnArthikAM tRtIyAM jJApayati / "prakRtyAdigya upasaMkhyAnamiti vortikaM prakRtyA cAvityatra sukhajanakasya sAkSAtkArasya jJAnasAmAnyastha vA viSayeNA dharmeNa viziSTazcArupadArtha: cArupothA abhirAmahRdyasundaramaJjalAdayaH / manaso 'bhirAma ityatra SaSyartho janyatvaMtathAvidhe sAkSAtkAra jAnasAmAnye vA'nveti mano'bhirAma ityatrAbhirAmazabdasya sukhajanakamAnasaviSayadharmaviziSTe lakSaNA manaHpadaM tAtparyagrAhakam / pratipadArthastu svAzrayaniSThAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakadharma Aho! Shrutgyanam
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyAvibhaktivicAraH / nasAdhAraNo dharmaH bhavati ca sato jAtiH prakRtiriyAdI jAtyAdistathA asAdhAraNyavizeSaNAt ghaTasya jAtirvA prakRtiriti na prayogaH prayogastu kambupravAdimatvaM prakRtiriti / jalasya zaityaM pRthivyA gandhatejasa auSNyaM prakRtirityAdau zaityagandhaNNyAnAM saMgrahAya sthalakAlAvacchinnatvaM svAzrayaniSThAtyantAbhAve vizeSaNaM deyamiti / yadi ca saMyogo dravyasya matsaraH khalasya caitanyamAtmana: prakRtirityAdiprayogastadA dezAnavacchinna vizeSaNatayA svAzraye sthalakAlAvacchedena vartamAnasyAtyantAbhAvasya pratiyogitAnavacchedakadharmavAnasAdhAraNo dharmaH prakRtiriti dravye vRcAdau mUlAdyavacchedena saMyogasya khale matsarasya Atmani jJAnasya ghaTAdyavacchedena sthUlakAlAvacchedena vartamAno'pyatyantAbhAvo na dezAnavacchinnavizeSaNatayA'stIti nAsaMgrahaH / vastutastu bhUyaH kAlikasvAzrayanirUpyasattAvAMstAdRzo dharmaH prakRtistAvataiva sarvasAmaJjasyAt yadi ca pRthivatrA gandhaprAgabhAvo raktaprAgabhAvo vA gandhanAzo raktanAzI vA prakatiriti na prayogastadA svasaMvandhini pratiyogijAtauyAsamAnakAlikasya vidyamAnasya nAzasya prAgabhAvasya cApratiyogI tAdRzo dharmaH prakRtiriti tathAvidhanAthaprAgabhAvapratiyoginI prAgabhAvanAzau na tathAsaM yogamasarajJAnAnAM nAzaprAgabhAve svasaMvandhini vidyamAnau na pratiyogijA tauyAsamAnakAlikAviti na teSAmasaMgrahaH / yaddA svasaMbandhita vicchedakasamaniyato dharmaH prakRtiH samaniyamaghaTakakgrApakatvaddaye pratiyogivaiyadhika 209 Aho ! Shrutgyanam
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| 209 raNyaM nivezanauyaM tacca pratiyogikAlAvacchedena pratiyogyadhikaraNe vartamAnebhyo'nyatvaM tena dravyasya saMyogaH saMyogavato vyatvaM prakRtirityapapadyate pratiyogikAlAvacchinnatvasya nivezAt prAgabhAvanAzayona prakRtitvaMprAgabhAvanAzayoratyantAbhAvastatkAlAvacchedena tadadhikaraNe na vartamAna iti tayona saMbandhitAvacchedakatvavyApakatvaM citrarUpAdyanabhyupagamAdezikAvyApyattergandhAderatyantAbhAvasya pratiyogikAle'pi satvAnna vyApakatvahAniriti citrAbhyupagame tu vastuta: kalpo'nusaraNIya iti prakRtipadottaratatauyAyAstAdAtmyamarthastaccAparapadArthatAbacchedakAnvayitAvacchedake vAnveti ityaM ca prakRtyabhibacArutvavoniti vAkyArthabodha: / evaM nAmA sutIcyAcaritena dAnta ityatrApi tRtIyAyAstAdAtmyamartha : sutaukSNapadasya sutIkSNapadapratipAdye lakSaNA nAma vAcakacaritamAcArasya prayatnasya viSayaH dama indriyanigrahAdiH tathA ca nAmAbhinnasutIkSNapadapratipAdyaH caritAbhinnadamazaula ityanvayabodhaH suratho nAma rAjA'bhUdityAdau nAmeti tAdAtmyArthakaluptatRtIyAntaM sambhAvanArthakaM vA'vyayaM gotreNa gArgya ityAdI tRtIyAyAstAdAtyamartha: gotrazabdArthastu vaMzapravartaka puruSo brahmaRSiH vaMzapadArtha stu pravartakasyApravartakasya vA puruSasyottarakAlika: vArambhakazuklaparamANubhiH paramparayA'rasyamANaH uttarakAlikatvanivezAtyarAzarasya vaMzo vasiSTha iti na prayogaH kiM tu vasiSThasya parAzara iti pravartakazabdArthastu darzitavaMzatvakharUpazakyasaMbandhena khasaMjJAzabdasya ni 27 Aho! Shrutgyanam
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 tRtiiyaavibhktivicaarH| ruDhopacArakaH tathA nirUDhopacArakA yathA gautamA gargA: zANDilyA ityAdI gautamAdayaH puruSAH vavaMze svasaMjopacArakAH brahmaRSizabdArthastu RSisvarUpo brAhmaNAH evaM vaMzamAtrArthakatve tu caitramaitragotrI ete iti prayogastahAraNArthamupAtte'pi pravartakatve vizeSaNe ete raghavo yadavaH kuravo raghuyadukurugotrA ete iti prayogavAraNAya brahmarSitvaM vizeSaNaM na ca darzitaprayogavAraNAya brAhmaNatvameva vizeSaNamastu kiSitvanivezeneni vAcyaM darzitopacArakatve'pi na brAhmaNatvamA tanvaM tathAti prabhAkarAH kumArilA udayanA eta iti prayogaprasaGgaH ki tu RSitvaM tadarthamevAtna tatpradarzanaM vastuto gotralakSaNe na tanniveza iti patnyAM patisAgocyavyapadezo gauNa - dharmazAstrAtidezAt piTasAgocyavyapadezanittirapi tataeva ata eva kanyAdAnavAkyaM piTagovaghaTitameva gAyamityatra taddhitArtho'patyaM tacca vaMza eva evaM TatIyArthA. bhedasya gargapadArthenvayaH tathA sati gotrAbhinnagargApatyamiti zAbdabodhaH / dhAnyena dhanItyAdau dhanapadArthe toyArthAbhedAnvayaH jAsyA brAhmaNa ityatra jAtyabhedI brAhAgaNe'nvIyamAnaH savizeSaNa hotinyAyena brAhmaNatvamAdAya paryavasyati na ca hatIyArtho'bhedaH parArthaikadeza evAnvetauti niyama iti vAcyam / IdRzaniyama mAnAbhAvAt yatva padArtha savizeSaNe hotinyAyenApi prathamaTatIyArthIbhedo nAnvetumarhati tacaiva padArthasyAnvayino'nvayitAbacchedakasya vaikadeze'nveti yatra tu padArthe'nvatumarhati tatra padArtha evAnveti yathA pRthivyAdaunAM navAnAM dravyatvena Ahotshrutgyamame
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| 211 guNavatvena vA sAdharmyamityatna dravyatvAdAbhedastatauyAntArthaH mAdharmyazabdArthe samAnadharme 'nveti yathA vA vAjapeyena yaje. te tyAdau vAjapeyAcabhedastatauyAntA'rtho dhAtvarthayAgAdAvanvati evamarghAdikayA saparyathA paryapUpujadityAdau vizeSaNAntaravizeSitasaparyAditAdAtmyaM dhAtvartha zuddhasaparyAdItIyA vodhayati avazeSitasyaikadharmAvacchinnasya tAdAtyasaMsargegAnvayo nirAkAGgatvavAdhito na tu tAdAtyavizeSaNa ko nitarAM vizeSaNAntaravizaSitasyeti nanu dhAtvavizeSaNe tRtIyA'pi hitIyeva mAdhutvArthA tatauyAntA sya dvitIyAntArthasyeva tAdAtmyasaMsargeNaiva dhAtvarthe'nvayona tu tAdAtmyavizeSeNa iti cettahi kathaM saparyayA paryapRpuja dityavAnvayopapattiH na ca vizeSaNAntaravizeSitasyaikadhavicchinnasyApi tAdAmyenAndhayo bhavatyeva yathA pramA'nabhava ityatra pramA zabdArthasya yathArthAnubhavaNyAnubhave yathA vA bhUsaverA dezo rAjanyAnityatna sarvasamyavajhUme vi surAjadezasya deza tAdAtmyAnvayastathA prakRte'pi arghyadAnAdimaparyAyAH saparyAyAM vAjayepena yajetetyAdau vAjapayAderdhAtvarthayAgAdau tAdAtyAnvaya iti vAcyaM dhAkhavizeSaNe dvitIyAyA eva sAdhutvajJApakAnuzAsanasya satvena TatauyAyAstathAnuzAsanavirahAt prakatAnuzA. sanasya tathAtvopagame prakatyA cArvityAdegnanvayApatteH nAmArthayostAdAtmyasaMsargeNAnvaye samAnavibhaktikatvasya tantratvAt tRtIyAyAstAdAlyArthakatve tu prakRte tAdAtmyaprakArakAnvayabodhasambhavAt tathA'nvayavodhe samAnavibhaktikatvasthAtantratvAt ata eva dravyatvena sA Aho! Shrutgyanam
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra62 tRtIyAvibhaktivicAraH / dharmyamityatra dravyatvasya samAnadharme TreNaiH SoDazabhiH khArItyatra SoDazAnAM droNAnAM khAropadavAcye tAdAtmyaprakArako'nvayavodhaH / nanvevaM ku Tilena daNDa iti kathaM na prayoga iti cetkuTilAdizabdAnAM prakRtyAdigaNapaThitazabdAparyAyatvAdevApayoga iti / evamAdinA paryapUpujadityetAvataiva sAmaJjasye saparyayetyAdikamapuSTArthaM na tu nirAkAGkSamiti / samavAyena lauhityavajjapApuSpaM samavAyirmayogena sphaTikazaka lamityatra toyArthastAdAtmyaM matuvarthatAvacchedake saMbandhe'nveti tejasA sUryo dAnena kalpatarUrayamityAdau sUryAdipadasya sUryAdisadRze lakSaNA sUryasAdRzye tejasaH kalpatarumAdRzya dAnasya tAdAtmyaM tauyArtho'nveti atha vA samavAyena naula: paTaH kAlikana spanda ityAdI tauyAntasamabhivyAhAraH samavAyakAlikAdisaMsargakanaulaviziSTazAbdadhiyaM janayati yathA tathA paka te'pi tejasatyAdi tRtIyAntasamabhivyAhArastejodAnAdisvarUpatAdAtmyasaMsargakasUryakalpapAdapAdiviziSTazAbda janayati ataH saMsargAnuvAdikA tRtIya ti abacchedakatvamapi ka cittatauyArtha: yathA vahatvena banhejanakatvaM janyatvaM patiyo gitvaM pukAratvaM vizaSyatvaM vetyAdau TatIyAyo ava cchedakatvamarthaH taJcAdheyatAsaMbandhena prAtipadikArthenAnvitaM nirUpakatvasaMsargeNa janakatvAdAvanveti / samavAyena dhvaMso nAstItyAdIvavacchedakatAnirUpakatvakharUpamavacchinnatvaM tauyArthastacce naJa'tyantAbhAve svAzrayapratiyogitAkatvasaMvandhenAnveti vyutpattivaicitryeNa tRtI Aho! Shrutgyanam
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 213 vibhaktyarthanirNaye / thArthasya saMsargIbhUtA pratiyogitaiva pratiyogino dhvaMsapadArthasya najatheM saMsargobhavati atha vA avacchinnapratiyogitAkatvaM tRtIyArtha: tacca svarUpeNa saMbandhena naJartheinveti vyutpattivaicilyaNa pratiyogino'pi saMsargIbhavatauti vadanti / tatauyArtho'vacchinnatvaM saMsargIbhUtapratiyogitAvizeSaNatayA bhAsata iti svatantrAH / vastutastu samavAyenetyAditatauyAntasamabhivyAhAraH samavAyAdyavacchinnapratiyogitAkatvasaMsargeNa pratiyogino dhvaMsAdizabdArthasya nArthAnvayavodhe heturityeva ramaNIyamiti / iyameva gati: paTatvena ghaTo nAsti zazIyatvena zRGganAstotyAdAvapi vodhyA / ka cinirUpakatvamapi tRtIyAthaH yathA dhUmasya dhUmatvena vatiyAptirityatra nirUpakatvaMtatauyArthaH taccAdheyatayA prakRtyarthavizeSitaM vahnivyAptAvanveti nirUpakatvaM tu vyApakatvalakSaNaM ghaTakatvamiti saMpradAya: / atiriktamityanye / evamaGgureNAnekAnta ityatra vahAvayaHpiNDena dhUmavyabhicAra ityatra ca ghaTitatvaM vyApyatvalakSaNamatiriktaM vA nirUpakatvaM tRtIyArthaH taccAnekAntapadArthe vyabhicAra dhUmavyabhicAre ca prakRtyarthavizeSitamanvati / ka cizikasaMsargAvacchinnamAdheyatvaM tRtIyArthaH yathA samenaiti viSameyotItyAdI yadIyasakalovayavAnAM pratyekaM svasaMyukta saMyogAdiparamparANAmUdigavacchinnAnAM tulyatvaM sa bhUbhAgaH samo dezastaditaro- . viSamastathA ca karTa ghaTitadaizikaparamparAsaMsargAvacchinnamAdheyatva tRtIyArthaH tacca prakRtyarthena samena viSameNa ca dezana vizeSitaM dhAtvarthagamanenvati na cAtra samAdi Aho! Shrutgyanam
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 tRtIyAvibhaktivicAraH / dezavyApArasya janyatva ena saMsargeNa dhAtvarthagamane'nvayAtkaraNe tRtIyeti vAcyaM karaNatvavivakSAyAmiSTatvAt zravitrakSaNe tu AdhArasyAdhikaraNasaMjJayA tatkAryeNa vA karaNasaMjJAyAstatkAryasya vA vAdhAt karaNAdhArakarmaNAmiti bhASyAt / na caivaM tRtIyArthAdhikaraNatvasya dhAvarthe'nvayopagamAt kArakatvApattiriti vAcyaM sarvatra dhAtvarthAnvayavirahAt nAmArthe nApyanvayAt / ata eva zAkhayA kapisaMyogI vRkSa ityatra zvetaH khuraviSANAbhyAmityatra ca tRtIyArthAdheyatvasya zAkhAvizeSitasya kapisaMyoge khuraviSANavizeSitasya zvetarUpe savizeSaNe hauti nyAyenAnvayAt / rajatatvena purovarttinaM jAnAtaucchati karoti dveSTityAdau prakAratvaM tRtIyArthaH tacca dhAtvaphale dvitIyArthe vA vizeSyatve nirUpakatA saMsargeNAnvetauti vadanti / tava ghaTa iti ghaTaghaTatvasamavAyAn jAnAtItyAdiprayogeNa vizeSyatvasya na dhAtvarthatvaM na vA hitauyArthatva' sambhavati ghaTa iti niyatArthasya dhAtvarthejJAne'bhedAntrayena tAdRzajJAnavizeSyatvasya ghaTatvasamavAyayorasambhavAt viSayatvaM phalatayA dhAtvartho na tuhitauyArtho bhagavAn jAnAtItyAdAvanupapatterityasya prAgAveditatvAt tathA ca tRtauyArthaH prakAratva rajatatvAdiprakRtyarthaM vizeSitaM dhAtvarthe phale viSayatva vyApAre jJAnAdau vA nirUpakatvaM na pratiyogitva ena vA saMsargeNAnveti rajatatvaprakAratA nirUpita purovartivizeSyatAkatvamAkSepeNa parizeSeNa manasA vA mAnAntareNAvagamya. te vizeSyatvasya dvitauyArthaM tApace'pi tatra tRtIyArthapra Aho ! Shrutgyanam
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 215 vibhktyrthnirnnye| kAratvasya nirUpakatAsaMsargeNAnvayo na sambhavati subarthayoH parasparAndayasthAvyutpannatvAt tRtIyArthaprakAratvasya dhAtvarthe jJAnAdAvevAnvayAt prakAratAnirUpitavizedhyatAkatvasya mAnAntarAdevalAbha iti / evaM lakSaNasvarUpaprAmANyAdibhiranumAne nirUpaNauye ityAdau zAbdabodhastadanukUlavyApArazca nirUperathaH karmakRtastu viza - pyo viSayo vA'rthaH karmapratyayasthale vyApArasya vizeSaNatayA karmapratyayArtho'nvayaH prakRte karmakadarthaMka deza'pi vizeSyatve viSayatva vA zAbdabodhasya phalasya vizeSaNatayAnvayo vyutpattivaivilyAt tathA cAna tRtIyArthaprakAratvasya lakSaNAdiviza Sitasya zAbdabodhenvayaH prakAratAnirUpitavizeSyatAkatva lAbha: pUrvavadeva kRdathai kadeza vizaSyatva viSayatve vA tRtIyArtha prakAratvasya nirUpakatvena saMsargeNAnvaya iti vadanti / tatra kadathaikadeza dhAtvatiriktArtha syAnvayo na vyutpattisiddha ityAdika cintanIyam / ke citta phalaviziSTaM karma kadarthaH phalasya dedhA zAbdabodhaviSayatva tRtIyArtha prakAratvasya karmakadaka deza phale'nvayastathA cAtra zAbdabodhAnukUlavyApAraprayojyasya lakSaNAdiprakArakazAbdabodhasya vizeSye'numAna iti zAndavodha iti vadanti / tada pi cintya phalasya vedhA zAbdabodhaviSayatvasyAprAmANikatvAt vyutpatti cilya Naiva vyApAravizeSaNakaphalavizeSyakazAbdabodhasambhavenAnvayopapattisambhavAt phalAdeH karmapratyayArthatvAsambhavAt kRdathaikadeza dhAtvatiriktArthAnvayasthAvyutpannatvAcca / paricchinnatvamapi ka cittatI Aho! Shrutgyanam
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtiiyaavibhktivicaarH| yArtha : yathA vidroNena dhAnyaM kroNAtItyAdau droNo gahatvatvAvAntarajAtimAn parimANavizeSaH vidroNa iti pAtrAditvAnna strItva viTroNatvamapi TroNatvAvAntarajAtiviza So drogAhitva vA paricchinnatva tatauthArthaH krayakarmatva dhAtvarthaphale 'nvati paricchinnatvaM tu viTroNasya svasamavAyina ekaTravyasyobhayadravyasya bA''rambhakaparamANutvamamaniyatasaMkhyAsajAtIyasaMkhyAdhyApakatva krayajanitasvatvasya sakaleSa dhAnyatadAraMmbhakeSvekasyAbhyupagamAt paramANuttitvasambhava na svarUpeNa samavAyena vA saMbandhena tAdRzasaMkhyAM prati sAkSAdeva vyApakatva yadi ca svatvasya dhAnyattitvamupeyate na tu tadArambhakattitvaM tadA svAzrayArambhajananaparamparAsaMvandhena tAvatparamANu vizrAntena vyApakatva bodhyam / evaM vidroNa samavAyiTravyArambhakaparamANusamaniyatasaMkhyAsajAtIyasaMkhyAvyApakasya svatvasthAnukUlA krayakriyetyanvayavodha iti garucaraNA: / vidroNo gurutvAntaraM samavAyitvaM tRtIyArthIdhAnyapadArthe dhAnyarAzAvanvati dhAnyarAzaratirikatvAt eko mahAn dhAnyarAziriti pratIteranyathA'vayavimA. nAsiddhiprasaGgAdityekadezinaH / taccintyaM yavadhAnyobhayaghaTitarAzau yavatvadhAnyatvayoH svIkAre sAMkaryApatteH na ca tatva yavadhAnyobhayatvajAtiratiriva svIkriyate na tu dhAnyatva yavatvavati na sAMkAryamiti vAcyaM yavAdyarthi nAmapratiprasaGgAt na ca rudhirAsthimAMsAdaunAMzarIrAvayavatvavat yavAdaunAmapi tadavayavatvAdbhavati pravRtyapapattiriti vAcyaM tathApyanantAnAM yavadhAnyobhayatvA Aho! Shrutgyanam
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhttyrthnirnnye| dijAtInAM rAzitavyAgabhAvadhvaMsAnAM ca kalpanApatteranatiriktatvAbhyupagamena pratyAdyapapattereko mahAniti pratItiraupAdhikotyanyatra vistaraH / ke cittu ekajAtauyamavanamanaM prati bidroNakharUpagurutvavizeSasya tadAnayArambhakaparamANusamasaMkhyakaparamANugurutvAnAM ca vaikalpiko kAraNatA tathA ca tAvatparamANugurut vidroNapadArthaH tRtIyArtho vaiziSTya sAmAnAdhikaraNyaM vA vaiziTyaM tu svAzrayArabhyatvaghaTitaraparamparAkharUpaM dhAnyeSu sAmAnAdhikaraNyaM tu darzitaparamparAsaMbandhAvacchinnaM satveinvetauti vadanti / tadapi na vicArasaham / paramANugurutvAnAmevAvanamanaM prati hetutvAt avayavigurutvasya hetutve palamitasarSapaprayuktAvanamanataH tathAvidhalohapiNDaprayuktAvanamanasya prakarSa prasaGgAt patanaprakarSaprayojakatvenAvayavigurutvasyAbhyupagamAt kAraNotkarSasya kAryotkarSaprayojakatvAdityanyatra vistaraH / vastutastu / / jAlAntaragate bhAnau sUkSmaM yadRzyate rajaH / kA prathamaM tatpramANAnAM trasareNuM prcksste|| ityAdinA casarevAdighaTitaM mASasuvarNaniSkAdimAnaM manunItaM niSkAdighaTitaM ca droNAdimAnamevamADhakamitadravyacatuSTayasyArambhakaparamANusamasaMkhyakaparamANugurutvAni droNastadviguNagurutvAni hidroNasteSAM gurukhAnA khAzrayaparamANubhi: paramparayA''rayamANatvaM saMbayo dhAnyAdau na ca tAvatsaMkhyakA: paramANavaH paramANuttistAdRzau saMkhyA vA droNapadArtho'stu dhAnyAdAvubhayasya paramparAsaMbandho bhavatIti vAcyaM tAvatparamANunAM para Aho! Shrutgyanam
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyAvibhaktivicAraH / mANusaMkhyAyAzca paramparA saMbandhasya taijasAvayavinyapi sabhavAt tatra droNAdivyavahAraprasaGgAt na ca dhAnyAdau tulitatvasyaivAtra vyaJjakasyAbhAvAnna droNAdivyavahAra iti vAcyam / kSetrAdipUraNasya dhAnyAdAvivAtrApi vyajhukasya sambhavAt tasmAttathAvidhagurutvAni droNapadasyArthaH yaddazAd droNo brauhi: droNaH pASANa ityubhayapratauterekaviSayatvaM tairgurutvairdazitaparamparayA viziSTo nirUDhalakSaNaH yaddazAt drogA mASaM bhuGkte bhoma iti prayogaH na ca tairgurutvaiH saMsRSTaSu dhAnyeSu vizakaliteSvapi droNAdivyavahAraprasaGga iti vAcyam / vyaJjakAbhAvAdaprasasaGgAd vyaJjakasatve tviSTatvAd zrata eva droNaH kAzyAM hidrogAH prayAge'yodhyAyAM ceti paJcadroNo mama brauhiriti pratItivyavahArau evaM tRtIyArtho'nyavyavacchedaH zranyasya vidroNavyApya gurutvatvAvacchinnapratiyogitA saMsargeNa vyavacchede'tyantabhAve 'nvayaH vyavacchedasya dhAnye'nvayaH evakArasthala iva vyavacchedAnvayini dhAnye vidroNasyApyanvayaH tatrAnyavyavaccheda iva saMbandho'pi tRtauyArthaH vidro 13 vizeSitasya saMbandhasya dhAnye'nvayAt hidroNasthAnvayovoSya iti zrataH paJcadroNena krauyamANe dhAnye hidroNena dhAnyaM kroNAtIti na prayogaH na vA droNena krIyamANe hiTona krauNAtauti prayogaH krauNAtestu phalatayA pratigrahaH vyApAratayA dAnaM cArthaH vikrauNAterapi phalavyApArayorvaiparItyena tadubhayamarthaH pratigrahaH satvecchA dAnaM svatvasvatvanAzobhayecchA phalasya svatvecchAyAH prayojyatayA dAne phalasya dAnasya prayojakatayA saMbandhena 218 " Aho! Shrutgyanam
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 219 svatvecchAyAmanvayaH ata eva bhAvidhAnyAdigrahaNArthadhanaM prayuJjAne vidroNena viTroNena vA dhAnya kroNAtyayamiti prayogaH bhAvini svatvAnupagame'pi svatvecchAyAH sambhavAt evaM mUlyasyAgrimakAlalabhyatvavyavasthAyAM niSkazatenAvaM krauNIta iti prayogaH kraye dhAnyAdeH karmaNa: stratvaprakAratAnirUpitavizeSyatayA svatvaviSayatAnirUpitAdhAratvasaMsargAvacchinnaviSayatayA vA saMbandhenAvacchinnAdheyatve dvitIyArthe'nvayaH vikraye tu svatvanAzIyaviSayatAghaTitAnyataramaMbandhAvacchinnamAdheyatvaM hitoyArthaH zatena krauNAtItyatva khatvaM vyApAraH karaNaTatIyArtha: khatvasya janyatvena saMvandhena svatvanAzecchAyAM dAne'nvayaH khatve satyeva tyAgo bhavati na hi parakIye tyAga iti svatvajanyatvaM dAne sphuTamiti zatena vikrauNItaityatra svatvanAzasTatauyArthastasya janyatayA svatvecchAyAmanvayaH svatvopahitacchAyAM svatvanAzasya hetutvAtparakoyadhane tAdRzecchAvirahAditi svatvanauza: svatvecchAjanaka iti evaM hiTroNena dhAnyaM svarNa mASaNa kroNAtyayamityatra vidroNAnyahidroNavyApya gurutvAbhAvavaddidroNadhAnyattisvatvecchAprayojyAyAH suvarNamASasvatvajanyAyA: svatvasvatvanAzobhayaviSayakecchAyA Azrayo'yamiti shaabdbodhH| akataryasya svatvanAzaH tataH paJcamau dhruvamapAya ati sUbeneti vakSyate / vaipaNikAnmItika kroNAtItyatra svatvanAzaH paJcamyarthastasya janakatayA phale svatvecchAyAmanvayaH phale'pyapAdAnatvAnvaya ityAdikaM vakSyate / evaM vikrayakarmaNaH svAmitvaM yatra tatra saptamI Aho! Shrutgyanam
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 tRtIyAvibhaktivicAraH / mauktikaM vikrINote rAti nAgarike vetyAdau "saptamyadhikaraNe ce"ti sUtreNetyAdikaM vakSyate droNaparicchittimuktAsaMkhyAparicchitti: kAzikAyattAvudAhRtA paJcakena pazan kroNAti sAhasreNa pazun kroNAtItyAdi paJcakaMpaJcatvasaMkhyA sAhasaM sahasratvasaMkhyA avApi anyavyavachedaH saMvandhazca dRtIyArthaH paccatvasya sahasratvasya vA vyApyasaMkhyAtvenAvacchrinnayA pratiyogitayA vyavacchedenAsyAnvayaH vyavacchedasya paJcatvAdisaMbandhasya ca pazuSvanvayastena SaTakana vikena vA krIyamANeSu pazuSu paJcakena pazUn kroNAtIti na prayoga: ka cikrayakaraNaM TatIyArthaH yathA vibhiH pArAvatAH paJcetyAdi atra vyApAraH krayastauyArthaH vApArasya janyatvena krayasya karmatvena se bandhena pArAvateSvanvayaH / sahazabdayogApi nAnArthikAMTatIyAM jJApayati / "saha yukta pradhAne" iti sUtra sahArthena yukta hatIyA bhavati sahayoge'pradhAna pradhAnakriyAkArake pradhAna kArakasajAtIye bhavatItyarthaka sahArthaH sAmAnAdhikaraNyaM tacca daizikena kAlikena daizikakAlikobhayena ca saMbandhena ghaTitatvAt trividhaM vahinA saha dhUmo bhasma vetyatra saMyogisaMyuktatvaM sahArthaH TatIyAyAH pratiyogitvamarthaH AdyasaMyoge'nveti evaM baGgipratiyogitAkasaMyogabatsaMyukto dhUma ityanvayabodhaH / rUpeNa saha rasa ityatva samavAyisamavetatvaM sahAtha: tIthArthasya pratiyogitvasyAdyasamavAye'nvayaH / dravyatvena saha dhUma ityatra samavAyisaMyuktatvaM sahAthaH pratiyogitvasya samavAyeAnvayaH vahinA saha dhUmasaMyoga ityatra saMyogi Aho ! Shrutgyanam
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 221 vibhktyrthnirnnye| samavetatvaM sahAthaH pratiyogitvaM saMyoge'nveti / kAlikena yathA jAtopuSyeNa saha nIpapuSpamityatra kAlasvarUpaNa kAli kavizeSaNa tAsaMbandhenAdhikaraNo tena saMbandhenAdheyatvaM sahAtha: kAlikavizeSaNa tayA'nvayipratiyogitvaMdvatIyArtha: atha vA kAla eva sahArtha: kAlikAdhikaraNatvasya tauyArthasya kAla kAlasya kAlikAdheyatAsaMbandhena nIpapuSye'nvayaH / daizikakAlikobhayena yathA patyA saha yajamAna ityatra saMyogasaMyuktatvaM kAlazcobhayaMsahArtha: pratiyogitvaM kAlikAdhikaraNatvaM cobhayaM ratoyArthaH pratiyogitvasyAdyasaMyogenvayaH kAlikAdhikaraNatvasya kAle kAlasya kAlikAdheyatayA yajamAne'nvayaH evaM bhAramanuhahatsu saha gacchatsu putreSu sahaiva dazabhiH putrairbhAra vahati gardabhautyatrApi darzitobhayaM sahArthaH DhatauyArtho'pi pratiyogitvakAlikAdhikaraNatvobhayameva pUvaivadanvayo bodhyaH / sahayoge kozikAyAmudAharabhAAni / yathA putreNa saha sthUla ityatra sthUlatve tauyArthaH tatra pucasyAdheyatayAnvayastRtauyArthasya sthUlatvasya kAlikAdhikaraNatayA sahArthe kAle kAlasyadheiyatayA padArthaikadeze sthUlatve'nvayaH evaM putra sthUlatvasamAnakAlikasthUlatvavAn pitetyanvayabodhaH putreNa saha gomAn pitetyatra svAmitvaM tRtIyAyaH tasya nirUpakatAsaMbandhAvacchinnasAmAnAdhikaraNye sahAthai pratiyogitayAnvayaH sahArthasya matubathaikadeze govizeSite svAmitve'nvayaH evaM putrasvAmitva. samAnAdhikaraNagosvAmitvavAn pitetyanvayabodhaH apradhAnA zreSThe vastabhUte pratyarthe satItyarthaH tenAcAryeNa sa Aho! Shrutgyanam
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ rarara tRtiiyaavibhktivicaarH| heti na pramANaM pramANaM ca ziSyeNa sahAcAryasya gau: atra tRtIyArthaH svatvaM sahArthaH sAmAnAdhikaraNyaM SaSyarthaH svatvaM tRtIyAthaisya sahAthai tasya ca Sadhyarthe tasya gavyanvayaH evaM ziSyasvatvasamAnAdhikaraNAcAryasvatvavatI gaurityanvayabodhaH kva citmabandhamA hatIyArthaH yathA vajegA sahendra ityatra saMyogaH sahArthaH pratiyogitvaM tRtIyArthaH evaM vajapratiyogitAkasaMyogavAnindra ityanvayabodhaH gadhena saha pRthivautyatva sahArtha: samavAyaH zeSaM pUrvavat / evaM dakSiNAbhiH sahetyahamityatva sahAtha: saMbandha iti nAparAmRSTe yaje dakSiNApratiyogitAko'nveti yajasthAhaMpadArthe prayoktari bhagavati tAdAtmyAnvayaH dakSiNAyA yajJe saMvandhastu vihitakAlikasvaviSayakatyAgaprayojyapratiSThAvatvaM pratiSThA tu phalajanakatvamiti evaM muTrayA saha kuNDalI devadatta ityatra TatIyArthaH saMbandhaH sa cAva saMyogaH sahArthaH samAnakAlikatvaM tacca kAla eva tasya inpratyayArthaikadeze saMbandhenvayaH itthaM mudrAsaMyogasamAnakAlikakuNDalasaMyogavAn devadatta ityanvayabodhaH yadi ca tirthavizeSaNadhAtvarthasyeva taddhitArthavizeSaNatadarthatAvacchedakasaMbandhAdeH putreNa saha sthUla: pitetyAdau nAmArthatAvacchedakasya vizeSaNasya sthUlatvAdeH sahAthai vizeSyatayA vizaSaNatayA vA'nvayo'bhyupeyate tadA TatIyAyAH saMvandhAnvayi sthUlatvAnvayi cAdheyatvamarthaH tRtIyAtArthavizeSitayoH saMbandhasthUlatvayoH sahArthe vizeSaNatvamiti / nanu sahapadasya tRtIyAyAzcArthasya padArthakadezAnvayo na yujyate'vyutpatteH kiM tu putreNa saha sthala: Aho ! Shrutgyanam
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ rarara vibhattyarthanirNaye / pitA, kanyayA saha ramaNIyo vara ityatra padArthayoH sTAlaramaNIyayostAdAtmyena pitRvarAnvayinoH mahArthe vizeNatayA vizeSyatayA vA'nvayaH vizeSaNatvApannayostayostatauyArtho'bhedo'nveti evaM putrAbhinnasthalasamAnakAlikasthala: piteti kanyAbhinnaramaNIyasamAnakAlikaramaNoyo vara iti cAnvayabodho bhavati sthUlayo ramaNIyayozca samAnakAlikatve bhAsamAne sthUlatbayo ramaNIyatvayozca samAna kAlikatvaM bhAsate viziSTAnvayavodhasAmagrIbalAditi cet evamanvayopagame'pi nAbhimata nirvAha: sahArthavizeSaNatAvacchedakayoH sthUlatvaramaNIyatvayoH "samAnakAlikatvabhAnAyogAt viziSTAnvayasthale hi yadharmaviziSTa vizeSaNasyAnvayastatra vizeSye'vAdhe'bAdhepi vA sati taddharmavizeSaNasyAnvayo bhavati yathA zikhau vinaSTa ityatra vinaSTatAdAtmyaM zikhAyAM yathA vA bhUvAdirdhAturityatra tAdAtmyaM bhuvyapyanveti na tu vizeSaNatAvacchedake vizeSyasya kvApyanvayaH vyutpattivirahAt na ca mAstu vizeSaNatAvacchedake sthalatve samAnakAlikatvAnvaya iti vAcyam / tathA sati kAlAntareNa sthUle'pi putra tathAvidhaprayogaprasaGgAt yadapi sahArthatatauyArthayorekadezAnvayo na vyutpanna iti / tadapi na sundaram / ekadezAnvayasyAvazyakatvAt tathA hi putreNa saha gomAn pitetyatra putrAbhinnagomataH samAnakAlikatvaM gomati bhAsate cettahi putrasya gavAntarasvAmitve'pi tathA prayogaprasaGgaH darzitAnvayasya tAvatApi sambhavAt tasmAtsahAthavizeSaNatvApanne matubarthatAvacchedake svAmitve'nvayitA Aho! Shrutgyanam -
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ raraka tRtiiyaavibhktivicaarH| vacchedake gosvAmitve caikadeze tRtIyArthAdheyatvasyAnvayaH / gosvAmitve ekadeze sahArthasya vizeSaNatayA'nvayaH sahArtha: nirUpakatAsaMbandhaghaTitasAmAnAdhikaNyaM pratiyogitvasaMbandhena svAmitvasya sAmAnAdhikaraNye tasya svarUpaNa gosvAmitve'nvayitAvacchedake tahiziSTasya tAdAtmyena pitaryanvayaH na cAna bhavatvekadezAnvayastAvatA sarvatra na tatsambhava: putreNa saha sthala ityatra ,putrAbhinnasya sthalatvaviziSTasya samAnakAlikatve vizeNatayA'nvayAt sthUlatvasyA yanvayaH vizeSaNAnvaye satyeva viziSTAnvayasya bhAvAdityetAvatA sAmaJjasyAnnAcaikadezAnvayaiti vAcyaM yatra hi sthUlatvopalakSitaH sthUlapadena pratipAditastatra viziSTAnvayabalAdapi na sthalatvasamAnakAlikatvalAbha dUtyekadezAnvaya Avazyaka iti / evaM ziSyaiH saha jaTAvanto sunayaH, yajJadattagrahaiH saha kAkavanto devadattamahA ityAdAvekadezAnvayaM vinA nAbhimatanirvAha iti evaM saha divasanizAbhyAM dIrghA: vAsadaNDA ityatra dIrghatvaM kAlikaM daizikaM ca bahutarakAlasaMbandhaH kAlikaM yahazAhIrghamAyuriti prayogaH bahutaradezasaMbandho daizika yahazAd dIrghaH panyA iti prayogaH dIrghatvaM svajAtIyApekSayA bodhya divaso grISme dIrghaH nizA hemante dIrghA virahivAso bahutaravAyumaNDalagAmitayA dIrghaH evaM dIrghapadopasthApitayoH dIrghatvayoH kAlike tRtIyArthAdhayatvasya daizike vizeSyatayA vAsasyAnvayo yogyatAvalAtsahArtha: evaM divasaSTattervA bahutarakAlasaMbandhasya samAnakAliko yo bahutaradezasaMbandhastaha Aho! Shrutgyanam
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 225 taH zvAsa dagaDA ityanvayabodhaH / zrava daNDasya ghaTikAyA divasa dorghatvasamAnakAlikaM dIrghatvaM viruddhamiti daNDasya caturhastadezasaMbandhavataH divasaghaTakakSaNasama saMkhyakaparamANusaMbandharUpaM dIrghatvaM viruddhamiti virodhAlaGkAraH / ekAnupUrvIka zabdapratipAdya yonniyorarthayorapi sahArthe vizeSaNatayA vizeSyatayA cAnvayaH / yathA doSAyoga maha sthiti sphuTara sazrIkAyahRdyaH samaM / candreSa nRpo budhodayaguruprItaH kaviH prItimAn // putro'syApi samaM budhena satataM mitrAnti kAsAdanaH / prItaH prAptakarADutodayaguNo'tyuccaH zritaH saumyatAm // atra rAtriyogena yA tejaHsthitistaca sphuTaramA yA tatA kAyena hRdyatvamekaM doSarAhitye notsavasthityAca sphuTArasA pRthivI yacedRzalakSmIko yo' yaH zubhAvaho vidhistena hRdyattvamaparamevaM dalAntare 'pyaryadayaM bodhyamiti / darzitayo dyatvayoH sahArthe samAnakAlikatve vizeSaNavizeSyabhAvenAnvayaH tatra vizeSaNe hRdyatve tRtIyAntArthasya candrAdheyatvasyAnvayaH vizeSyahRdyatvasya vizeSaNatayA nRpe'nvaya iti putreNa sahAgata Agacchati tyAdI kartatvaM kArakaM tapratyayArthatAvacchedakamAkhyAtasya vA zakyaM tRtauyA 'bhidhante dhAtvartha AgamanaM kAlikatve vizeSaNatayA vizeSyatayA cAnveti vizeSaNe dhAva tRtIyAkArakasyAnvayaH vizeSyadhAtvarthasya hRdayekadeze tiGarthe vA kartRtve vizeSaNatayA'nvayaH / evaM putrakartR tAkAgamanasamAnakAlikAtautAgamanakRti madabhinnaH tathAvidhavidyamAnAgamanakRtimAnvA pitetyanvayabodha: 26 Aho ! Shrutgyanam -
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyAvibhaktivicAraH / 1 pradhAne'tItatvAnvite'tItAyA vidyamAnatvAnvite vidyamAnAyA guNakriyAyAH samAnakAlikatvaM bhAsata iti na kA'pyanupapattiH / pradhAnakriyAkArakasajAtIyaM kArakaM tRtIyarthaH katvAdikaM tatra kartRtvamudAhRtamanyadudAhiyate karmatvaM yathA hiraNyena saha gAM labhate ityatra labhataiH khatvaM vyApArazcArthaH dvitIyAtRtIyayorAdheyatvaM kamatvamarthaH sahArthaH samAnakAlikatvamevaM higgayaSTattiva tvAnukUlavyApArasamakAlikagovRttikhatvAnukUlavyApArAzrayatvaM vAkyArthaH / karagAtvaM yathA tRNena saha kASThena pacatayava tRtIyayoH karaNatvamarthaH tathA ca TakarAtAkapAka samakAlikaMkASTha karatAkapAkakRtirvAkyArthaH RtvigbhiH saha gurave dadAtItyava caturthoTatauyayoH saMpradAnatvamarthaH tathA ca RtviksaMpradAnatAkadAnasamakAliMkagurusaMpradAnatAkadAnAzrayatvaM vAkyArthaH / koTaregA saha taroH patatautyava koTarApAdAnatAkapatanasamakAliktarvapAdAnatAkapatanakRtirvAkyArthaH / sapatnIbhiH saha kAntasya vasyatItyatra sapatnIsaMbandhivAsasamakAlikakAntasaMbandhicA sAzrayatvaM vAkyArthaH / pauThena saha gRhe Aste ityatra pIThAdhikaraNatA kA sanamamakAlikagRhAdhikaraNatA kAsanAzrayatvaM vAkyArthaH / sahArthavizeSaNavizeSyayoH dhAtvarthayorubhayostRtauyAbhinna vibhaktyantArthaH savanveti tRtIyAntArtho vizeSaNe tena putrasya grAmagamane piturnagaragamane putreNa saha nagaraM gacchati piteti na prayogaH / yattra karmatvAdikArakasya tRtIyArthasya guNAkriyAyAmanvayo na kartRtvasya tava pradhAnakriyAkartureva 226 Aho ! Shrutgyanam -
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| rara7 kaTa tvamavamIyate gaNakriyAkArakAnabhidhAne pradhAnakArakasya pratyayAbhihitasya guNakriyAyAmanyayAt / taduktam / pradhAnetarayoyaMtra dravyasya kriyayoH pRthak / zaktizRNAzrayA tattra pradhAnamanurudhyate // pradhAnaviSayA zaktiH prtyyenaabhidhiiyte| guNe yadA tadA tahadanuktA'pi pratIyate // iti hiraNyena saha gAM labhata ityAdI golabdha katakatvaM hiraNyalAbhe pratIyate ato na caivegA hiragaye maitreNa gavi laNyamAnAyAM hiraNyena saha gAM labhate maitra iti prayogaH ata eva samAnakata katvAdikaM sahArtha iti nirastam / darzitarotyA'tiprasaGganirAsAt samAnakatukatvAdau ca zaktyantarakalpanAyA anyAyyatvAcca pa. lyA saha yajata ityatra patipadasyAdhyAhAre panausAhityaM patyuvizeSaNaM yadi ca nAdhyAhArastadA'pi sAhityadvArakaM katatvaM patnyA mantavyaM patnIsAhityasya zaucanadadhikAratvAt yatkarttavyaM tadanayA sahetyabhidhAnAt / atrApi patyetyadhyAhAraH / yadi ca mAdhyAhArastado'pi kartavyatve kRtiviSayatve dhAtvarthakRtau sAhityadvArakaM katatvaM patnyA iti evamanvayabodhopapAdane'pi patyaityadhyAhAraM vinA mukhyakartavyatAkAGkSAyA anivattiH / bhATTAnAM mate katatvAdikamakhaNDamatiriktamiti patnyA api katatvaM nirAbAdhamiti / ke cittu putreNa sahAgata Agacchati vetyAdau AgamanasamAnakAlikAgamana kartatAsaMvandhena viziSTastathAvidhAgamanaM ca sahazabdasyArtha: viziSTasya tAdAtmyena tathA vidhAgamanasya katatayA saMba Aho! Shrutgyanam
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ (228 tRtiiyaavibhktivicaarH| jona prathamAntArthe pitaryanvayasta caivAgatazabdArthasyAgamanakatarabhedanAgacchatauti tiGantArtha zrAgamanakaTa tvasya yathA yogamanvayaH / na caivaM sahazabdArthAnvayA devAgamanalAbhe Agata zrAgacchatautizabdaprayogo vyartha iti vAcyam / tattapratyayAntadhAtusamabhivyAhAraNa va sahazabdasya kriyAtahiziSTopasthApakatvAt / evaM tRtIyArtha: kaTa tvaM samAnakAlitvavizeSaNIbhUtadhAtvarthe sahAthaikadeze'nveti sahazabdasya nipAtatvAttadarthasya bhedAnvayo nAmArthe'pi na viruddhaH na ca yazasA saha mRcchatoha zatrurityatra tiGantena mohakarTa tvasyopasthApanAt sahazabdena mohasamAna kAlikamohAbhidhAne mohe yaza:karTa katvabAdhAdanvayAnupapattiriti vAcyam / tirthAnvitamohopasthitAvapi mUchatiyoge sahazabdo hi putraiH saha mUrcchati zatrurityatra mohasamAnakAlikamoha: yazasA saha mUchati zrIrityatra disamAnakAlikavRddhiH ripuNA saha mRcchati yaza ityatra mohasamAnakAlikavRddhiH prakRte vRddhisamAnakAlikamoha ete sahArthAstathA ca sahAthai kadeze vRddhau yaza:kaTa katvasyAbAdhanAt nAnvayAnupapattiriti vadanti / tanna vicArasaham / sahazabdasya samAnakAlikatvazaktyaiva nirvAhe dhAtubhedena tadarthabhedena tattatpratyayabhedenAnantazaktikalpanAyA anyAyyatvAt yaca dhAto nArthastava samAnakAlikAtve vizeSaNatayA vizeSyatayA cAnvaye yogyatA tantramiti vacyate / yatra ca na nAnArthaH zabdaH tRtIyAbhinnakRtistatra tauyArthabhinnakArakAntritA nAmArthavyaktirekaiva kArakahArA kriyAnvayinau tena pitari nandigrAma ga Aho! Shrutgyanam
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| rara. chati grAmAntaraM ca puce putreNa saha grAmaM gacchatauti na prayogaH ata eva putreNa saha gAM labhata ityatra ekasyAmeva gavi pituH putrasya ca khatvaM pratIyate evaM hiraNyena saha gAM putreNa saha labhate pitetyatra sahArthahayathArthabodha: tatra hiraNyakarmakalAbhasamAnakAlikagokarmaka lAbhaH hitauyasahAthai vizeSaNatayA vizeSyatayA vA'nveti tatra putvakartakatvaM hiraNyalAbhe prathamasahArthasya vizeSaNe vizeSye golAbhe cA'nveti dvitIyasahArthasya vizeSye golAbhe vizeSyatAvacchedakAMze hiraNyalAbhe ca pitakartatAkatvamanveti vyutpattivaicittyAt / nanu hiraNyena sahetyatra sahAthakarmatvaM tadanvayinirUpitatvaM tRtIyA'rthaH putreNa sahetyatra sahArthaH katatvaM taccAdheyatvaM tadanvayinirUpitatvameva tatauyA'rthaH sUtreNApi karmatvakata tvAdiyoge tutIyA'nuziSyate apradhAne iti prakRtyarthasya tathAtvaM sUcayati evaM lAbhe hiraNyakarmatvagokarmatvaputrakartatvAnAmanvayaH tathA ca putrakata tAkahiraNyakarmatAkagokarmatA kalAbhakA piteti zAbdavodha: etAvatA sarvasAmaJjasye sahasya samAna kAlikatvAdI zaktina kalapyate mAnAbhAvAt na vA dhAtvarthasya sahAthai vizeSaNatayA vizeSyatayA cAnvayaH vyatpattyantarakalpanAgauravAditi cenna sahasya karmatvAdizaktikalpanAyAM chatreNa sahopAnahI dadhAtItyakamyAM dhAraNakriyAyAmupAnacchatrayoH karmatvAsambhavenAnanvayApatteH putreNa sahAgacchatautyatra pitAputrakata tvayorekatvAsambhavenAnanvayAttezca tasmAtsahasya samAnakAlikatvazaktaH klaptatayA vyutpattyantarakalpanaM na nyAyyaM na ca ka samAna Aho! Shrutgyanam
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtiiyaavibhktivicaarH| kAlikatve zaktiH slapteti vAcyam / garjitena saha vaSTiH zyAmAka maJjaraubhiH saha kaGgamaJjarItyatra sahasya samAnakAlikatvArthatvaM vinA'vayasya durupapAdatvAditi evaM yatra bhinnakata kayoH kriyayorezavyaktikarmakatvaM na sambhavati yogyatAvirahAt tatraikarUpeNa nAnAvyaktInAM kamatvaM yathA putreNa sahodanaM bhute ityatva putrakartR kapitakata kayobhaijanayorekodanavyatikarmakatvaM na sambhavati odanatvena nAnaudanAnAmeva taba karmatvamiti bhinnarUpaNa nAnArUpakarmatvasaMbhave'pi pRthukaM putra odanaM pitari bhuJjAne putreNa saha pRthakamodanaM tadubhayaM vA bhuGkte iti na / prayogaH dUtyekarUpeNetyuktam / evaM putreNa saha bhuGkte ityatra sahArthaH samAnakAlikatvaM sAmAnAdhikaraNyasvarUpaM samAnadezatvaM cobhayasminneva sahAthai bhojanastha vizeSaNatathA vizeSyatayA cAnvaya: vizeSaNe bhojane putrakata kasyAnvayastena vibhinne kAle deze ca kAlAntaraNakagRhe ekakAle gRhAntare ca bhoktari puce pitari vA na tathA prayogaH / evaM patitaiH saha na bhuJjautetyatra yokakAlAvacchedenaikagRhe patitApatitayo jane patitabhojanamapatitaM na dUSayati tadaikapAtra - kapatyadhikaraNa katvasvarUpaM samAnadezatvaM prakRte vodhyamiti paGktistu paratvavizeSAparatvaviza SanirUpakasajAtauyAdhikaraNaM deza: saMyogaghaTitaH paramparayA ghaTakena khalpena svalpatamena saMyogenAbhivyaGgyaparatvavizeSo'paratvavizeSaH yadi ca puruSAkRtikASThaniveze'pi pativyavahArastadA sAjAtyaM samAnAkAratayA vodhyamiti evaM putraNa Aho! Shrutgyanam
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 231 maha pacatItyatrApi samAnadezatvaM samAnakAlikatvaM ca sahArthatena dezakAlayorveSamye na tathA prayogaH / sUpena sahaudanaM putreNa saha pacati pitetyatra dvedhA sahArthAnvayastena putrakartRkasUpakarmatA kapAkrasamAnadezakAlikaudana karmatA kapAkasamA nadezakAlika sUpa karmatA kapAkasamA - nadezakAlikoTanakarmakarAkRtimAn pitetyanvayavo - dhaH / nanu "prAsoSTa zatrughnamudAraceSTamekA sumitrA sahalakSmaNene"tyatra lakSmaNaprasavasamAnakAlikatvaM zatrughnaprasarva vAdhitamiti kathaM sahArthAnvayaH na cAtra sthUlakAlaprathamajAto lakSmaNAdideva grAhya iti na samAnakAlikotvAnvayAnupapattiriti vAcyam / tathAsati " prAsoSTa bIbhatsamudAraceSTamekA pRthA vAyusutena sAkami " tyAdiprayogaprasaGgAt / prathamajAtabhaumA dikharUpa kAlamAdAya samAnakAlikatvAnvayasambhavAditi cet prakArAntareNAva samAnakAlikatvasambhavastathA hi sUtimAruto'ca kAlo bodhyaH eka eva sUtimAruto'yamajaprasava hetuH sUtimArutasya prasavaprayojakatvamuktaM yAjJavalkyena / navame dazame mAsi prabalaiH sutimArutaiH / nissAyyaite boNa iva yantracchidreNa sa jvaraH // - Aho ! Shrutgyanam - iti na ca bahuvacanena bhUyasAM sUtimArutAnAM prasava prayojakatvamuktaM kathamekamUrtimArutaH kAlatvenopAdIyata iti vAcyam / ekakAlavarttitayA hi mArutAnAmekatvamiSyate ya eva sUrtimArutA lakSmaNaprasave ta eva zacunaprasave prayojakA na tu bhinnAH kalpanAgauravAt lacmapanigamakAle lakSmaNasya pratibandhakatayA na zatrughna -
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 tRtIyAvibhaktivicAraH / nirgama: yathA ekena puruSavyApAreNa kamalapatrANAM sa.. cibhedane prathamapatrabhedanakAle na dvitIyapatrabhedanaM prathamapatrasya prativandhakatvAditi jarAyujazarIrasya zarIrAntare'ntaravayavAvacchedena ya: saMyogastatpratidvandvI vibhAgo vyApArazca pUDo'rthaH pratiindritvaM tu nAzakatAvacchedakavaijAtyaM sUtimArutasaMyogajakriyAvizeSajanyatA. vacchedakatayA siddhaM tadvaijAtyavAn vibhAga: phalavidhayA:yastena jarAyujazarIrasya dhAtunA'nabhidhAnAtSaGo na sakarmakatvahAni: vaijA tyaparicayArtha jarAyujazarIrAdikathanaM tena vyAdhivazAjhedakAdiprasave prasUta iti prayogavAraNAya jarAyujazarIropAdAnaM bAlasya kroDAt kroDAntaragamane prasata iti prayogavAraNAya zarIre'ntaravayavAvacchedenetyuktaM taruH phalAni sate vasudhA bhaTAn sUte sahasrapAt zaniM prAsUtetyAdau ghUGa utpattistadanukUlavyApArazcArtha iti tadupapattiH evaM prakRte lakSmaNavRttivijAtIyavibhAgAnukUla vyApArAdhikaraNasUtimArutakAlikasyAtItasya zatrughaTattivijAtIyavibhAgAnukUlavyApArasyAzrayaH sumitratyanvayabodhaH / vaizampAyanena saha vedaM jaiminiradhota ityatrAghauGo'yayamuccAraNaM tadanukUlazrAvaNaM cetyeko'rthaH uccAraNaM tu varNotpattyanukUlatayopalakSito vivRtAdiH prayatnaH ma tu vitattvAdinaiva dhAtvarthe nivizate'to na sakarmakaravahAni: lipyAdinA varNajJAnAduccAraNo'dhIta iti prayogavAraNAya zrAvaNamuktaM zrAvagAsya phalatAnavidhayA vivatAdiprayojakatvaM varNasya phalasya sAdhanatayA kaNThatAlvAdisaMyoga tatmA Aho! Shrutgyanam
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 233 dhanatayA kaNThAdikriyAyAmicchA vistAdiprayatnazcetIyaM rotirvotpAde bodhyA adhauGo dhAtorodRzArthavazAvyayogo yathA paJcAbdiko brahmavaTurvedamadhIta ityavAnupUvauvizeSaviziSTo varNakalApo vedaH dvitIyArthaH sAdhyatvAkhyaM viSayatvaM sAdhyatvaviSayatvasaMvandhAvacchinnamAdheyatvaM vA vivRtAvanveti evaM vedaviSayatAkasya vedAdheyasya vA vistAderanukUlazrAvaNAzrayaH paJcAbdiko brahmavaTurityanvayabodhaH / evamupAdhyAyaprativezI bAlo vA zuko vA'dhauta iti prayoga: sUpapAdaH / arthapratipAdakatvena jJAnaM pratipAdakatAsaMbandhanArthavattayA jJAnaM vA phalaM tadanukUlazrAvaNaM cetyaparo'dhoGorthaH bhavati hi vivaraNavAkyazravaNAnantaraM vidriyamANa vAkye vivaraNArthakatvabuddhiH sA zAbdabodha: jJAnasAmAnyaM vA zAbdabodhapakSe iti zUnyavAkye pacati pAkaM karotItyAdau pacatautyatra tiGa: pacatipadamarthaH dhAtuprayoga: sAdhutvArtha: praNayeditivat vivaraNavAkyasya pAkakRtirarthaH pratipAdakatAsaMsargeNa patipadonveti yatra cetisahitaM vAkyaM pacatIti pAkaM karotItyartha ityAdAvityupasthApitasya pacatipadasya pAkakRtarityupasthApitAyAstAdAtmyenAnvite'rthapadArthe pratipAdyatAsaMsargeNAnvayaH evamarthe zabdapratipAdyatAgrahakAle zabde'pyarthapratipAdakatvaM gRdyate jJAnamAmAnyapakSe tu zAbdAnantaraM pratipAdakatvamAnasasamma-'. vAnnAnupapattiriti / arthavattAyA: zAbdabodhasyAnukUlatvaM ca padArthasmRtidvArA jAnasAmAnyasyAnukUlatvaM smatizAbdAdidvArA zrAvaNasyeti / evaM zAstramadhIta ityatra Aho! Shrutgyanam
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 tRtIyAvibhaktivicAraH / dvitIyAyA vizeSyatvaM tatsaMbandhAvacchinnamAdheyatvaM vA'rthaH zAstra vRttyarthavattvaprakAraka jJAnAnukUlazA vdAzrayatvaM vAkyA rthaH vedamadhIte jaiminirityatra dvividhAdhyayanaM dhAtvarthaH vedakarmakAdhyayanAzrayo jaiminiriti vAkyArthabodha: evaM dvividhAdhyayane zrAvaNAnvavyAkhyAnamupayogaH paJcamyartha iti jJApayati "AkhyAtopayoge" iti sUtramityAdikaM bacyate / vyAmAdamadhIta ityatra paJcamyartho vAkya vyAsavizeSitaM zravaNe'nveti sahAdhIta ityatra samAnagurukatvamapi sahArthaH tacca rAjAtIyavAkyaviSayakatvaM sAjAtyaM va puruSa prayojyatAvacchedikayA katvAdivyApyajAtyA bodhyaM tena gurubhedenaikakAle ekavedAdhyayane tathA na prayogaH evaM pradarzitasthale vaizampAyanakartA tAkasya vedavi 66 kavitAdyanukUlasya vedaviSayakArthavatvaprakArakajJAnAnukUlasya vA zrAvagAsya samAnakA kAlikaM viSayasajAtIvAkyaviSayakaM ca yad vedaviSayaka viTatAdyanukUlaM ve - 'deviSayakA va kArakajJAnAnukUlaM vA zrAvaNaM tadAzrayo jaiminirityanvayabodhaH / "AhAro hi manuSyANAM janmanA saha jAyate" ityatra kartR ghaTitaM sAmAnAdhikasvayaM sahArthaH kriyayoratveti garbhAzayavibhAgastadanukUlavyApArI vA janmazabdArthaH pArthivadravyapratiyogika kaNThasaMyogastadanukUlavyApArI bA''hArazabdArthaH janmAhArayoH natazavartavAGgavatikriyayoH sAmAnAdhikaraNyaM - tathA ca janmakartatAkotpattisamAnAdhikaraNotpattyAzraya vAhAra ityanvayabodhaH janidhAtorutpattirartha iti na cAva samAnakAlikatvaM sahArthaM iti vAcyam / ananvayA Aho! Shrutgyanam
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / patteH janmotyatteranantaramevAhArotyatteH sambhavAt na cottarakAlikatvaM sahArtho'stviti vAcyaM tathAsati putvAgamanottaramAgate pitari putreNa sahAgata iti prayogApatteH sAmAnAdhikaraNyasya sahArthatve tu yatra kriyayoH sAmAnAdhikaraNyaM tatra sahaprayoga iSTa eva evaM sahArthe ekAnupUrvIkatiGantapratipAdyo nAnAvidho dhAtvartho vizeSaNatayA vizeSyatayA cAnveti vizeSaNe tRtIyAntAthazca yathA yazasA saha mUcrchatoha zatrurityatra moha ucchAyazca dhAtorartha: yazaHkartRtAkatvamuchAye tat samAnakAlikatve tanmohe sa tirtha Azrayatve tacchutrau vizeSaNanayA inveti yogyatAbalAt vyutpattivaicitryAcca / yazaHkatakasamucchrAya samAna kAlikamohAzrayaH zacurityanvayavodhaH / nAnAvidhe'pi dhAtvarthe ekAnupUrvIkazabdapratipAdyo nAnAvidho'rthastatauyAbhinna vibhaktyarthaMnveti tatra yogyatAvazAt ekavidhAryAnvito vibhaktyartho vizeSaNe'paravidhAryAnvito vizeSye dhAtvarthe'nveti vya tyattivaicilyAt yathA kairavaM hatavAn rAjA bhRGgaNa saha salarami"tyatra dhAtvartho gamanaM hananaM ca kairavazabdAryaH kumudaM zatruzca kumadakarmatvaM gamane zavakarmatvaM hanane'nveti evaM bhRGgakatatAkakumudakarmatAkagamanasamAnakAlikazatrukarmatAkahananAthayo rAjetyanvayabodhaH / tathAvidhanAnAvidhArthAvitastutIyAbhinnavibhaktyarthaH ekavidhAryAnvita: sahArthasya vizeSaNe'paravidhAryAnvito vizeSye ekavidhe'pi dhAtvarthe 'nveti yathA"devAdhinAthana saha kSitIzo bhRzaM dhagaprotimasau vidhatte ityatna dharAprautizabdArtha : parvatAprItiH Aho ! Shrutgyanam
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 tRtiiyaavibhktivicaarH| pRthivIratizca tadubhayakarmatvamekavidhe dhAtvarthe vidhAneinveti tathA ca devAdhinAthakata tAkaparvatAprItikarmatAkavidhAnasamAnakAlikapRthivIratikarmatAkavidhAnAnukala kRtimAn kSitIza ityancayabodhaH / tathAvidhanAnAryAnvitatathAvidhavibhaktyartha syaikaikaM sahArtha sva vizeSaNe vizeSye samAnAnupUrvIkatiGantanAnAvidhadhAtupratipAdye nAnAvidherthe'pyanvayaH yathA "zizuH payo dhAsyati sAgaraismaha" ityatra dhAsyatipadena dhayatyarthasya pAnasya dadhAtya- . thasya dhAraNasya bhAvitvasya kRtezca smRtirjanyate payaHpadena nauranaurayohitIyayA kamatvasya tRtIyayA kartRtvasyeti / sAgarakatatvaM nIrakarmatvaM ca dhAraNe kSaurakarmatvaM pAne yogyatAbalAhA tpattivaicilyAccAnveti evaM sAgarakatatAkanaurakarmatAkadhAraNasamAnakAlikakSaurakarmatAkabhAvipAnAnukUlakRtimAn zizurityanvayabodha: mahArthAnvite vizeSaNe vizeSye vA dhAtvarthe ekatra karmavAdyanvayayogyopasthApakapadasya na tiGantena sahAkAGkSA ata eva payaHpadena vIramAnopasthitau na tathA zAbdabodha: na vA kSaura zizurdhAsyati sAgaraiH sahe"ti prayogaH / nanu zizuH kSIraM dhAsyati payo vetyatra dhAsyatipadena saha hitIyAntasya kSaurapadasya cauramAtrIpasthApakapayaHpadasya vA AkAGkSAyA dRSTatvAtprakRte kuto nAkAGkSA na ca prakRte tiGantena dhAraNasyApyupasthApanena dhAraNe kSIrakarmatvAnvayayogyatAyA virahAt pAne'pi na kSaurakarmasvAnvayAkAGkSati vAcyaM tAvatA'pyarthabhede'pyabhinnAyAH zabdadharmavarUpAkAGkSAyA avaikalyAt yogyatAvirahasya Aho! Shrutgyanam.
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 237 vibhktyrthnirnnye| vaktamucitatvAt nAnArtha sthaikatra yogyatAvirahe'pyaparavAnvayasya darzanAcca yathA saindhavo nIla ityAdau tatkuto na darzitaprayogaH pAne kSaurakarmatvAnvayasambhavAditi cet maivaM nAnArthazabdasyApi hi nAnAvidhArthatAtparyanAnAvidhArthAnvayayogyArthakenaiva padena sahAkAGkSA ata eva lavaNAzvatAtparye sati saindhavau naulAviti na prayogaH naulAvayAsambhavAt na ca lavaNe'yogyatvAnna naulAnvayaH AkAGkSA tu vartata eveti vAcyaM tathA satyazve naulAnvayabuddhiprasaGgAt tasmAt tAtparyaviSayIbhUtadhAsyatipadArtha khArthAnvayabudhyabhAvaprayojakAbhAvapratiyogitvasvarUpAkAGkSA dvitIyAntakSaurapade nAsti kSIramitipade satyapyanvayabuddherabhAvAt na caivamagninA siJcatItyatrApyAkAsAvirahAnna zAbdavodha iti vAkyam / agnipadasya TravadravyaparatAyAmAkAsAsambhavAdarthabhedenAkAGkAbhedAbhAvAt vahniparatAyAmadhyakAGkSAsatvAt tAtparyaviSayatvasyAparapadArthavizeSaNatvAt AkAzAgrahadharmipadasthArthaM tavizeSaNatvAvivakSaNAt agnineti padasya dharmitve nAkAsAvirahaH kiM tu yogyatAviraha: pAkalAkSaNikasiJcatipadasya dharmile'pyagnitAtparyakasyAgninetipadena sahAkAGkSA sambhavatyeveti / yatra kSauramitipadasya kSauranaurayorubhayorupasthApakatvaM tatrobhayA kasya paya iti padasyevAkAGkSAyA avaikalyAt kSaurakarmatvasya pAne naurakarmatvasya dhAraNegvabodho bhavatyeveti / yatra dvitIyAntapadaM vinaiva sAgaraiH sahazizurdhAsyatauti prayogaH tatra karmatvAnvayavo Aho! Shrutgyanam
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 tRtiiyaavibhktivicaarH| dhaM vinaiva zAbdabodhaH pAnadhAraNobhayakarmatvAnvayogyArthakasya paya ityAdihitIyAntapadasya tahaTitAkAGkSAyAzca virahAnna karmatvAnvayabodha iti gurucaraNadarzitA rItiriti / darziteSu zleSasthalIyasahotyalaGkAreSu ekAnupUrvIkazabdapratipAdyayoratha yossarvatra tAdAtmyaM vyaJcanayA pratIyate vaiyacanikavIdhe bAdho na virodhau ata eva "sakalakalaM purametajjAtaM saMprati sudhAMzubimbamive"tyatra kalakalasAhityakalAsAkalyayorabhedAdhyavasAye sAdhAraNadharmopapattyopamApratIti: tathA ca pAnadhAraNayostAdomyAdhyavasAyanaikye sahAvizeSaNavizeSyayorekajAtIyakriyayoH kSauranaurayostAdAmyAdhyavasAyAdeka jAtIyakakarmatvAnvayaH sAgarakatatvasya vizeSaNe vizeSye tiGathaM kartuH tatra zizoranvaya iti rasavidyAvidaH / payaHpadavAcca lakSaNA payaHpadvAcyaM karmatvaM pAnadhAraNayoranavetIti vyaJjanAviheSiNaH / "pumAn striye"ti sUtrasya khiyA sahoto pumAn ziSyata iti vyAkhyAne ukto karma go'nabhidhAnAt kRdyogaprayukta karmatvArthakaSaSTyantaM puMsa iti padamadhyAhAryamatha vA pradhAne ziSdhAtva zaktimata: puMso guNe vacdhAtvarthe uktau zaktiranuktA'pi pratIyate yathA Aiya brAhmaNAya dadAtItyavAnuktamapi brAhmaNakarmatvamAvahAne pratIyate / taduktam / pradhAnaviSayA zaktiH pratyayenAbhidhIyate / guNe yadA tadA tadanuktA'pi pratIyate // iti tathA ca anuktamapi karmatva padAdhyAhAre prakAratayA aparathA puMso'nvaye saMsargatayoktau bhAsata iti na Aho! Shrutgyanam
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 239 vibhktyrthnirnnye| kA'pyanupapattiH / zAndikAstu sahapadaM vyaJjakameva kriyayoH samAnakAlikatvAdiH saMsargamaryAdayaiva bhAsate "vRddho yUne ti nirdezAt ataH putragogacchatIti vAkyaM pramANamiti vadanti / tanna sundaram / "sahayukto 'pradhAne" ityatra sahayuktapadasya vaiyarthyAMpatteH sahazataHsya nirarthakatve yogAsambhavAt na cAva sahazabdasamabhivyAhAra eva yoga iti vAcyaM sahAtha na yoge iti kAzikotteranupapatte: sAkaMsAIsamaMzandaioge tRtIyAnupapatteH do yUnetyatra "prakRtyAdibhya iti vArtikena siddhA tatauyA tasyAH samabhivyAhAro'rthastathA ca putra rAbdasamabhivyA hAravAn - zabda ekavibhaktau ziSyata iti sUbavAkyArtham itinirdezasya nirarthakasahazabdaniSThavyaJjakatvAjApakatvAcca / darzitAtirikto'pi va citmahArtha: yathA samavAyena saha ghaTatvaM pratiyogitAmavacchinattItyatva nirUpyatvamavacchedakatA cAvacchido dhAtorartha: nirUpyatvaM ca jJAnajanyajJAnaviSayatvaM tatra jJAnamAvaM phalavidhayA'rtho dvitIyAntArthasya pratiyogitvAdheyatvasya viSayatAsaMbandhAvacchinnasya phale jAne tasya svajanyajJAnaviSayatvena saMbandhenAvacche, dakatve'nvayaH sahArtha: samAnanirUpakatvaM tatrApi nirUpakamAvaM sahArtha: nirUpakaM ca jJAnajanakajJAnaviSayaH tanApi jJAnaM viSayasya mahArtha: jJAnaviSayayogekapadArthayorapi parasparamanvaya: AdheyatvalakSaNakartatvArthakatatIyAntArthasya samavAyAdheyatvasya pratiyogitA kakarmake dhAtvarthe tasya svaviSayakajJAnajanakatvena saMbandhena jJAnasya viSayatayA viSaye tasya svaviSayakatAnajanyajJAna Aho! Shrutgyanam
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 tRtiiyaavibhktivicaarH| viSayatvena tathAvidhe dhAtvarthe tasya tirthAzrayatve tasya ghaTatve'nvayaH / evaM samavAyatteH pratiyogitAttijJAnajJApyAvacchedakatvasya jJApakatAnaviSayo yastahiSayakajJAnajJApyAyAH pratiyogitAttijJAnajJApyAvacchedaka tAyA Azrayo ghaTatvamiti zAbdabodhaH / abhAvanirUpakaH pratiyogitAvacchedakaviziSTaH pratiyogyeva pratiyogitvatadavacchedakatvanirUpakaH sa tu nirUpakatvena sahArthe nivizate na tu tattvena iti na cAtrApi samAnakAlikatvaM sahArthastacaiva pratiyogitAkarmakAvacchedakasya vize. SaNatayA vizeSyatayA cAnvaya iti vAcyam / tathAsati paTatvena saha ghaTatvamacchinattauti prayogaprasaGgAt paTaghaTAbhAvapratiyogitAvacchedakatayoH samAnakAlikatvabAdhAt / nanu yathA putreNa saha grAma gacchatItyatra padyatikarmakasyaiva dhAtvarthasya vizeSyatve saha prayogaH sAdhustathAnApi samavAyena sahetyatva pratiyogitAvyaktarekasyobhayakarmatvAbhavatyupapattiH paTatvena saha ghaTatvamityavaikapratiyogitvavyakterubhaya karmatvAsambhavAnnopapattiriti cet na mahAnasauyatvena saha vahnitvamavacchinattItyavekapratiyogitvavyakterubhayakarmatvAsambhavAdasAdhutvaprasaGgAt avacchedakadharmabhedena pratiyogitAbhedAt / evaM cakSaHpratiyogikatvena saMyoge cAkSuSakAraNatAmavacchinattItyatrApi samAnanirUpakatvaM sahAtha: na tu samAnakAlikatvaM tathAsatyadbhUtarUpatvena saha saMyogatvamavacchinattIti prayogaprasaGgAt na cAva kavyaktikarmakatvasambhavaH karmaNaH kAraNatAyA avacchedakadharmabhedena bhedAdavacchedakatAyA Aho! Shrutgyanam
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 241 vibhaktArthanirNaye / vyAsajyattitvasyAnyatra dUSitatvAditi kAraNatAyA nirUpakAvanvayavyatirekau tadavacchedakatvanirUpakAviti bodhyam / kva cidabhedo'pi sahArthaH yathA paTena saha ghaTaM sAkSAtkarotItyava tRtIyAdditauyayoH karmatvamarthaH taccAdheyatvaM sahArthasyAbhedasya vizeSaNe tRtIyArthavizeSe dhAtvarthe dvitIyArtho'nveti / evaM vaTavRttilaukika viSayatAkasAcAtkArAbhinnaghaTavRttilaukikaviSayatAkasAcAtkArAzrayatvaM vAkyArthaH na cAtra samAnakAlikatvaM sahArthaH tathAsatyavyavahitajJAnabhedena tathAprayogaprasaGgAt na ceSTApattiH tathAsati rUpeNa saha gandhaM sAkSAtkarotIti prayogaprasaGgAditi / jAtyA saha vyakti ghaTatvena saha ghaTaM vA jAnAtItyatra sAmagrIghaTaka sAmagrIkatvaM sahArtha: jAtivRttiviSayatAkajJAnasAmagrI ghaTakavyaktiSTattiviSayatAkajJAnAzrayatvaM ghaTatvaSTattiviSayatAkajJAnasAmagrIkaghaTaSTattiviSayatAkajJAnAzrayatvaM ca vAkyArthaH na cAtra samAnakAlikatvamabhedo vA sahArthastathAsati jAtyA sahAbhAvaM ghaTatvena sahe paTaM vA jAnAtItiprayogaprasaGgAt jAtyabhAvayorghaTapaTayozca samUhAlambanasambhavAt pratyakSe vyakaundriyasannikarSo jAtIndriyasannikarSaghaTaka: canumitau vyApakatAyA jJAnaM tadavacchedakatvajJAnaghaTaka zAbdabodhe padArthasyopasthitistadavacchedako pasthitighaTikAprayojiketi ghaTakatvaM vyApakatvamiti pramAyAmoha sAmagrI sambhavati na tu bhrame zrata eva bhramasthale ghaTatvena saha paTaM jAnAtIti sahapadaghaTito na prayogaH kiM tu sahapadazUnya eveti / jAtyA saha vyaktiM bhAsate ityatra bhAsate 31 Aho ! Shrutgyanam
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 tRtiiyaavibhktivicaarH| tIyA viSayatvamarthaH tiGa AzrayatvamarthaH icchAyAM bhAsate sukhamityatra saptamyarthasyAdheyatvasya yathA'nvayaH tathA saptamauvivajo vakSyate evaM cAla sahAtha: pratiyogisAmagrIghaTakasAmagrIkapratiyogitvaM na tu samAnakAlikatvaM tathAsatijAnabhedai necchAjAnAbhyAM vA jAtivya tyoravabhAse tathA- . prayogagrasaGgAt TatIyAyAH kata valakSaNAmAdheyatvamartha: tathA ca jAtittiviSayatvapratiyogisAmagrIkapratiyogikaviSayatvAzrayo vyakrirityanvayabodha: / jAtivyaktiviSayatvayoH pratiyogittAnamicchA vA tatva jAtiviSayatvapratiyogikatAnasAmagraughaTakalvaM vyaktiviSayatvapratiyogijJAnasAmagyA darzitameva icchAviSayatAyA jJAna. viSayatvAdhInatvAt jAtiviSayakecchosAmagyo vyaktiviSayakecchAsAmagrITitatvamapyupapannameva na cAvAbhintrapratiyogikatvaM sahArtho lAghavAditi vAcyaM tathAsati jAtivyaktyoH samUhAlambane tathAprayogaprasaGgAditi jAtyA saha vyaktimavagAhate buddhirityatvAvagAhateviSayatAphalakapratiyogitvavyApAro'rtha: tIyAhitIyayoH karmatvalakSamAdheyatvamartha: tiGa AzrayatvamarthaH prayojakasAmagrISaTakasAmagrIprayojAttvaM sahArthaH pradhAnakriyAka- buddhergaNakriyAyAmapi kaTa tvenAnvayaH evaM buddhikaTaM kajAtittiviSayatApratiyogitvaprayojaka sAmagrIghaTakasAmagrauprayojyasya vyaktittiviSayatApratiyogitvasyAzrayo buddhirityanvayabodhaH / jAtiviSayakajJAnasAmagyava jAtiviSayatvapratiyogitvaprayojikA evaM vyaktiviSayakajAnasAmagya va vyakti viSayatvapratiyogitvaprayojike Aho! Shrutgyanam
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 243 ti tayozca ghaTitaghaTakabhAvo darzita eveti zevAlena saha jalena saMyujyata bakaH vAmataTena saha dakSiNataTena saMyujyate nadotyAdau tRtIyayorjanyatvalakSaNaM hetutvamarthaH na tu pratiyogitvamartho bAdhAt na vA''veyatvaM sAkSAtsaMsagavicchinnAdheyatvasya dhAtvarthAnvayAvyutpatteH ekakriyAprayojyatvaM sahArthaH evaM zaivAlajanyasaMyogaprayojaka kriyAprayojyajalajanyasaMyogAzrayo baka iti zAbdabodhaH / na cAtra samAnakAlikatvaM sahArthaH tathAsati vAyunA saha zaivAlena saha saMyujyate vaka iti prayogaprasaGgAt sahAtheM prayojyatvapravezAt zAkhayA saha vRkSeNa saMyujyate kapirityatrApyupapattiH / evamanyAdRzo'pi sahArthaH suSobhihRdyaH / itthaM ca'sahayukta pradhAne" iti sUtrasya sahArthayoge pradhAnakriyAnvayivibhaktyarthasajAtIye guNakriyAnvayinyarthe tRtIyA bhavatItyarthaH sahazabda tulyArthAH sAkaM sArdhaM samaMzabadA bodhyAH / aGgavikArArthikAM tRtIyAM jJApayati / "yenA GgavikAra" iti sUtram / asyArthaH kAzikAvRttau aGgazado samudAyini zarIre vartate yeneti tadavayatro hetutvena nirdizyate yenAGgena vikRtenAGgino vikAro lakSyate tatastRtIyA vibhaktirbhavati iti lakSyatvaM prayojyatve vi kRtasya prayojakatvaM vizeSye bAdhe vikAre vizeSaNe paryavasyati tathA cAvayavasya prakRtyA lAbhAttRtIyAyA vikAro'rthaH yathA aNA kANa ityatra cAkSuSa prayojakagolakavAbhAvavAn tathAvidhagolakavAn kAyapadArtha: golakasya vacchidraddArA cakSuSo nirgameNa saMnikarSa sampAdanena cAkSuprayojakatvaM cakSuSo golakAntarvartitvAt na tu Aho ! Shrutgyanam
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 tRtiiyaavibhktivicaarH| tasya kRSNatArakAvartitvaM kRSNatArakAcAkSuSApatteH AlokavirahAnna golakAntazcAkSuSamiti evaM sati kANapadArthakadeza tathAvidhagolakadayAbhAve ratIyArthavikArasya prayojyatvenAnvaya akSipadaM golakaparaM tatho ca golakavikAraprayojyatathAvidhagolakadayAbhAvavAn tathAvidhagolakavAnityanvayavodhaH aGgavikAra iti zabdasya prayojanaM hatIyArthavikArasyAvayavizarIrabhinnemvayo neti tenAkSi kAgAmasyetyatra na tRtIyA tadarthAnvayayogyasya zarIrasya zabdenAlAbhAt nanu tathApyaNA caitra iti prayogaH syAt caitrapadena zaroropasthApanAt na ca caitre tattve vA tauyArthavikArasya prayojyattvAnvayAsambhavAt na tathA prayoga iti vAcyam / tathAsati kANamityatra kANapadasya vikAravadarthakatayA akSipadArthe golake'bhedAnvayayogyatayA hatIyArthavikAraprayojyatvAnvayAyogyatvAdeva toyAprasaktivirahAdabhedena prayojyaprayojakamAvAsambhavAdityaGgavikArazabdo niSprayojana eveti cenna kANamityatra kANapadasya cAkSuSAprayojakArthakayA tadarthatAvacchedake tauyArthavikAraprayojyatvAnvayasambhavAt TatIyAprasaktaH taniSedhaphalakatvenAGgavikArazabadasya saprayojanakatvasambhavAt nanu tathAsati cAkSuSAprayojaka golakaM kANapadasyArthaH tahatyavayavini zarIre niruDhalakSaNA'stu kiM kANapadasya nAnArthatayeti cet na hi kANapadasya nAnArthatvAbhyupagamaH kiM tu tathAvidhagolakameva zakyaM lakSyo'vayavI lacyatAvacchedakaM tu na tathAvidhagolakavattvamutkhAtekagolake kANApadAprayogaprasaGgAtkiM tu Aho! Shrutgyanam
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 245 pUrvoktobhayadharmavatvamiti / nanu cAca SaprayojakatvaM yadi cAkSuSopadhAnaprayojakatvaM tadA nimolitaikalocane kApadaprayogApatteH yadi cAkSuSasya yogyaprayojakatvaM tavApi prayojakatvamupadhAyakatvaM tadApi pUrvokto doSaH nimIlane sati sannikarSAderyogyasyAnupadhAnAt yadi yogyayogyatvaM tadA puSpakAdinA golakacchidramudraNe kANapadAprayogaprasaGgaH tatra golake nirgamahArakasaMnikarSayogyatAyAH sattvAtpuSpakAdyapanaye cAkSuSasaMnikarSayoH sambhavAditi nirUDhalakSyatAvacchedakamadhyekaM na sambhavatIti cet na avikRtagolakatvasyaiva yogyatAtvAt sapuSpakagolake tadvirahAdeva kANapadaprayogasambhavAt vikArAstu golakaniSTha pratyAsacyA cAkSuSapratibandhakatAvacchedakatayA'nugamanIyAH atha vA golakahayaprayojya cAkSuSAbhAvacAkSuSobhayavattvamavacchedakatA saMbandhena kANapadasya lakSyatAvacchedakaM nimaulitaika locane'tiprasaGgavAraNAyAhaSTAddArakaprayatnAvaruDagolakavadanyatvena tadvizeSaNIyaM golakavikArAderduradRSTajanakaprayatnasAdhyatvAt kANe'prasaGgavAraNAyAdRSTamdArakattvaM prayatne vizeSaNaM pUrva nimaulitaikalocanasya kAlAntareNa golakavikAre sati tathAvidhagolakavadanyatvasya vikRtagolake zarIre sattvAt AhArapariNAmAnAdinA zarIrabhedAditi na kANapadAprasaGgaH yadi ca kANasyAvikRtAcinimIlane tathAvidhagolakavadanyatvavirahAt khApe cobhayaghaTakacAkSuSasya virahAtkANa padAprasaGga iti vibhAvyate tadA tayA vidhAtathAvidhagola kahayavadanyatvavizeSaNa mubhayaghaTaka Aho ! Shrutgyanam
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 tRtiiyaavibhktivicaarH| tvaM ca cAkSuSaprAgabhAvasya bodhyamiti / yahA tathAvidhaprayatnAprayojyatvaM cAkSuSAbhAve vizeSaNaM tata eva nimaulitakalocane nAtiprasaGgaH yadi ca rogavizeSa kupathyabhojanAdinA puSpakAdyutpattistadA golakavikArAprayojyatvaM prayatne vizeSaNamato nAprasaGgaH ubhayaghaTa. katvaM ca cAkSuSaprAgabhAvasya cAkSuSayogyatvasya vA yogyatvaM ca cakSanirgamAvarodhakazUnyacchi dravatve sati cakSaH saMyogigolakatvaM golake tathAvidhagolakasamavetatvaM zarIre bodhyamavacchedakatAsaMvandhana zarIre jJAnAdehatyAdAnna cAkSuSaprArabhAvahAnirataH supte kANe na kANapadAprayogaH yogyatvasya ghaTakatve tu mRte 'pi kANe zarIrasya thAvanna sophaH zoSo bA tAvatkANa padaprayogo niSpratyUha eva tadgolakavyaktaH sattvAt sophazoSayoranantaraM tatra / kANazabdo gauNa iti evaM golakavikArAprayojakayatnAprayojyagolakadayaprayojyacAkSuSAbhAvavattve sati cacarnirgamAvarodhakazunyacchidravaJcakSuHsaMyogigolakasamavetaH kANapadArtha: evaM tRtIyArthI vikAra: prayojyatvena darzitacAkSuSAbhAve'nveti sa ca vikAraH ka cihnolakanAza: yahalAdutkhAtaikagolake ka ciccacarnAza: yadalAtprasannaikacAkSaSAprayojakagolake mAMsayitaikagolake ca ka cityutSmakAdiH yadalAtpuSpakAdimadekagolake kANa padasya prayogaH na ca puSpakAdino cakSa rnAza eveti vAcyaM puSpakAdyapanaye cAkSu SAnutpattiprasaGgAt na ca tava puSpakAdyapanAyakena cakSu rantarotpAda iti vAcyaM ca ca rnAzacakSu rantaratadutpattiprAgabhAvanAzAnAM ka Aho! Shrutgyanam
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 247 vibhktyrthnirnnye| lpanApekSayA puSpakAdezcakSunigamaprativandhakatvakalpanAyA eva laghutvAt yatra tu puSpakAdyapanaye'pi na cAkSuSaM tatra cakSurantarotpAdakalpanA'pi na sambhavati kiM tu puSpakAdiprayojakavyaktivizeSasya cakSa zakatvakalpanaiva anyathAnupapatteH vikArAstu cAkSa pratibandhakatAvacchedakatvopalakSitadharmavattayA'nugatIkatA ato nAnanugamaH evaM kAkasya zApena golakahayaprayojya cAkSuSAbhAvana zataprayojyena na kANatvamata evAvikatagolake kAke na kANa vyavahAraH na ca zApasyAtItatayA AdhunikakAkInAM kathamekanevatvamiti vAcyam / kAkatvamAmAnyalakSaNayA sakalakAkopasthitau zApasya sakalakAkaviSayatvAt zApaviSayatA svasaMvandhamAvegokanetratvaM prayojayati / atha vA zApakAlikaikanetrakAkajAtIyaprayojyatvenAdhunikakAkAnAmekanetratvaM yathA hinetrajAtIyamanuSyAdiprayojyatvena manudhyAdaunAM hinevatvaM na"caiSIkamastrasudapAsyadathai namakSaNA kANaucakAra caramo raghurAjaputra"iti katha prayoga iti vAcyam / eSIkAstraprayuktagolakopaghAtasyApi tathAvidhacAkSuSAbhAvaprayojakatvAt vikArasya svasaMvandhigolakaprayojya cAkSu SaM prati pratibandhakatvAt tAdRzacAkSu SAbhAvo'pi cAkSa SasyaikadA golakahayaprayojyatvAbhAva iva golakaya prayojyacAcAkSa SAbhAvaM prayojayati tathA cAtra TatIyArtha aiSaukAsvaprayuktopaghAtastatprayojyatvaM golakahayaprayojAcAkSa - SAbhAve kAkaniSThe'bAdhitamiti / ata eva kANamaiSIkeNAhanaditi noktamuktA ca kANaucakArati ata eva Aho! Shrutgyanam
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyAvibhaktivicAraH / golakavikArAprayojakatvaM prayatnavizeSaNamarthavat anyathA'tra kANatvAnupapatteH zApastu na gAlakavikAragrayAjaka: golakacakSa :saMyogasyA nutpAdo na vikAra: vikAragaNApaThitatvAt nAzastu gaNitatvAdbhavati vikAra iti yadi cAnutpAdApi vikArastadA vikAraprayAjakatvAt zApA'pi vikArastutauyArtha: prayojAtvena tathAvidhacAkSa SAbhAvanveiti sarve kAkAH kANA iti prayogo'poSyata eveti / evaM pAdena khaJca ityatra pAdahayaprayojAplutAnyagatyabhAvavave sati plutAnyagatiyogyapAdavAn khajapadArtha : khaJjasyApi plutagatimattvAdaprasaGgavAraNAya satyantamupAttaM vikRtobhayapAdavatpatiprasaGga vAraNAya vizeSyadalaM pAdasya plutAnyagatiyogyatvaM ca vijAtIyasaMyogavadavayavAraNyatvaM plutAnya prayojakamArammakasaMyogagataM vaijAtyamevAvazyakatvAdyahirahAjjAtamAnabAlasyApi visadRzapAdAdyavayavattvamAlakSyate / evaM tRtIyArthI tikAraH sa cAtra ka cidAmavAtasaMyogaH kva cidArambhakasaMyoganAzakakhaNDAdiprahAraH ka ciTudhirAsthimAMsAdyavayavanAzaprayojako rogavizeSa IdRza AhArAbhAvazca ka cidArambhakasaMyoganAzakavAyuprayojakaH khalyAdyAhAraH hatIyArthaH prayojAtvena tathAvidhagatyabhAva'nvati / evaM pAdavikAraprayuktapAdahayaprayojAglutAnyagatyabhAvavAn plutAnyagatiyogyapAdabAnityanvadhabodha: / vikArAstu tathAvidhagatipratibandhakatAvacchedakatvopalakSitadharmavattayA'nugamanIyAH ka cit zApApi vikAraH ata eva sauriH pAdena khaJja iti vyavahAraH Aho! Shrutgyanam
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| 249 evaM pANinA kuNirityatra kuNipadArthaH kukaratvaM tacca karahayaprayojyakAryabhAvavatve sati tathAvidhakAryayogyapANimattvaM tathAvidhakArya tu dhanuHpraharaNAditAntrikamudrAdiyogyatvaM ca pANaH pAdavabodhyam / hatIyArthI vikAraH sa cAGgalaugalanAdiH evaM prANivikAraprayojya karahayaprayojyakAryAbhAvavAn tathAvidhakAryayogyapANimAnityanvayabodhaH yadi ca pANibhyAM kuNiriti prayogastadA karahayaprayojyakAryAbhAvavattvameva kuNitvaM bodhyamiti / evaM kAryAbhAvasthAGgivikAratvopagame tAnyakSNAvadhirANi pannagakulAnyaSTAvi"ti prayogastatra badhiratvaM zrAvaNa pratyakSAbhAvaH pannagasyAkSigolakaM zravaNendriyAdhiSThAnaM tatra gola kAvacchinne zroce zabdAnutpAdo golakasya vikArastRtIyArthaH tasya prayojyatvena zrAvaNAbhAve'nvayaH evaM netrAbhyAmandha iti prayogo'poSTa eva cAkSaSAbhAve andhave netradayavikArasya prayojyatayA'nvayaH / evaM nAsikayA nAtetyatra nAsikAyA vikAraH prANasannikarSaprayojakanirgamapratibandhakaH kaphAdiH ka ciT ghrANanAzazca tasya prayojyatvena brANajAbhAveghATatvAnvayaH / evaM jivhayA rasavitetyatra rasananigamapratibandhako rogAdiH ka cidrasananAzaH kva cit khanAzazca jivhAyA vikArasa ca rAsanAbhAvArasayiTatve'nveti evaM tvacA'sTazakaityatra tvacazcarmaNo vikAraH sparzanendriyanigamapratibandhako gajacarmAdirogaH ka citsparzananAzazca sa ca prayojyatvena smArzanAbhAve'spRzakatve'nveti / evaM zrotraNa vadhira ityatra zrIcaM karNazaSkulau tasyAH khAvacchinne na 32 Aho! Shrutgyanam
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 tRtIyAvibhaktivicAraH / bhasi zabdAnutpAda: pUrvokta eva sa ca rogavizeSeNAdRSTavizeSaviraheNa vA yathAyogyaM prayujyata iti / avayavasya nAzasvarUpA'pacaya dUvopacayo'pi vikAraH ata eva "sa bAla AsoddapuSA caturbhujo mukhena pUrvondumukhastrilocana" ityatra tRtIyayorupacayo'rthaH sa ca prayojyatvena bhujacatuSTayasaMbandhe'nveti vapuH padaM pUrvakAyaparamiti vadanti / tatra jAnubhyAmUrddhajJaH saMjJarveti udareNa picaNDila iti ca prayoge'bhyupagamavAdaH tRtauyArthopacayasyAnvayasambhavAt yadi copacayo'rtho nAbhyupeyate tadA caturbhujazabdasya catusaMkhyakabhujasamaveto'rthastatra tRtIyArtho'bhedo vapurvizeSito'nveti varNena lohita itivat sukhavizeSitamAdheyatvaM tRtauyArtho locanatraye'nveti zravayavasyApyavayavittitvaM vRkSe zAkhetipratIteH vapuSA sukhenetyubhayava tRtIyA' prakRtyAdibhya" itivAnti kena sidhyati / upalakSaNe tRtIyAM jJApayati / " ityaMbhUtalakSaNe" iti sUtram / asyArthaH ka citprakAraM prAptaH itthaMbhUtaH tasya lakSaNamitthaMbhUtalakSaNaM tava tRtIyAvibhaktirbhavatIti kAzikA prakAro dvividhaH vizeSaNamupalakSaNaM ca khasamAnakAlika buddhiprakAro vizeSaNaM svAsamAnakAlikabuddhiprakAra upalakSaNaM yathA guruyA TIkA kuruNA kSetramityaca kuru guruH tathA cAva vidyamAnakAlaniSThasya dhvaMsasya kAdAcitkAbhAvasya vA pratiyogitvaM saMbandha tRtIyArthaH pratiyogitva prakRtyarthe vizeSaNatayA saMbandho vizeSyatayA'nvetIti evamavidyamAnasya guroSTIkA kuro: kSetramityanvayabodha iti kecit / ata eva sUce itthaMbhRtetyavA'tItArthako niSThApratyayotI " Aho ! Shrutgyanam
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 251 vibhaktyarthanirNaye / tasya lakSaNe saMbandhe tauyA bhavatItisUtrArthAbhiprAyeNa pratyakSAlokAtItArthAnyapratyayenAsattvabodhanAditi mithairetanmatottambhakatayoktaH / anye tu vidyamAnasyopari mAnyata: kAkAderupalakSaNatvamityanyathAvizeSaNopalakSaNalakSaNaM tathA hi yasyAM buddhau yo yatra prakAra: sa tatra vizeSaNaM vizeSaNopasthApakamavizeSaNamupalakSaNaM yathA kAkenopasthApita: saMsthAnavizeSaH devadattagRhe vizeSaNIbhUya bhAsate tatpratItAvupalakSaNaM kAka: evaM jaTayopasthApito viSayabhogAbhAvaH tApasavizeSaNam evaM kAkena devadattagRhA ityatra kAkattAnajanyajJAnaviSayA devadattagRhA iti jaTAbhistApasa ityatra jaTAjJAnajanyajJAnaviSayastApasa iti cAnvayabodha iti vadanti tadatra mate jJAnajanyattAnaM TatauyArtha iti tatra pratiyoginA ghaTenAbhAva ityatra - tIyo'nupapattiH pratiyogino'bhAvavizeSaNAnusthApakatvAt taduktaM pratyakSamaNau pratiyoginA'bhAve dharmAntarAnupanayanAcceti" / zivAdityamizrAstu sAkSAtsaMvaI vizeSaNaM paramparAsaMbaddhamupalakSaNaM taduktam / vyAvartanIyamadhitiSThati yadi sAkSAdetahizeSaNamato viparItamanyat / daNDau pumAniti vizeSaNamana daNDaH puMso na jAtiranudaNDamasau ca tasyeti / anudaNDaM daNDamanugatA jAtinaM puMso vizeSaNaM kiM tvasau tasya daNDasyetyarthaH uparicamatkAkAdikaM paramparAsaMbaddhamupalakSaNamityAhuH / tatra jaTAbhistApaso daNDena puruSa ityatra jaTAdaNDayoH sAcAtsaMbaddhayorupalakSaNatvAnupapattirata eva maNau sAkSAtsaMbandhe'pyupalakSaNatvAdi Aho! Shrutgyanam
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtiiyaavibhktivicaarH| tyatam / maNikRdanuyAyinastu vizeSaNamupalakSaNamanyAdRzameva tathA hi yacaikasyAvyAtteranuyogitA pratiyogitA caikadharmAvacchinnA tatra vyAhatteranuyogitAvacchedakatvena pratiyogitAvacchedakaumUtAbhAvapratiyogitvena pratIyamAnatvaM vizeSaNapadapratinimittaM yathA daNDI puruSa itinizcayAnantaramadaNDapuruSavyAvRtto daNDI puruSa iti nizcayo jAyate tatra puruSatvenaikenAvacchinnA pratiyogitA'nuyogitA caikasyAvyAtteH tadanuyogitA dagaDenApyavacchidyate tatpratiyogitAvacchedakIbhUtadagaDAbhAvapratiyogitvaM ca daNDe pratIyate daNDI puruSa dUtyAdau daNDaH puruSavizeSaNaM yatra tu pratiyogitvAnuyogitvayo.kadharmAvacchinnatvaM tatra padmatvAvacchedena kusumAnyapavAdivyATatteH pratyaye'pi kusumatvaM na vizeSaNaM pabhasyeti / idaM tu vizeSaNatvamekadharmaviziSTeoparavizagasya bodhyaM sAmAnyato vizeSaNatvaM tu vyAvRttyadhikaraNatAvacchedakatayA vyAttipratiyogitAvacchedakobhUtAbhAvapratiyogitayA ca pratIyamAnatvaM yatho daNDItyakasyA eva vyAyatteH pratiyogitAvacchedakAbhAvapratiyogitayA'dhikaraNatAvacchedakatayA ca daNDo vyAvRttibuddau bhAsate sAmAnyato vizeSaNatvamapi daNDasya dagaDI puruSa ityatra sambhavati ata eva maNau daNDI puruSa iti jJAnAnantaraM dagaDavatvadaNDavyAttiravagamyata iti pratyAyya vyAvRttyadhikaraNatA puruSasya daNDenAvacchi dyate na puruSatvenAtivyApterityukta sAmAnyato vizeSaNatvaM vyatirekidharmamAvasya sambhavati kevalAnvayini dharme vyAvRttara Aho! Shrutgyanam
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 253 prasiyA vizeSaNatvasAmAnyAbhAva iti / pratIyamAnatvagarbhaM vizeSaNatvaM vyAvRtterbuddhau na viSayaH kiM tu tadanuvyavasAyAdau kAkavanto devadattagRhA ityatra devadattakha tvazUnya gRhavyAvRttiH saMsthAnavizeSavattvAvacchedena pratIyate na tu kAkavattvaM tadavacchedakatvaM tadasattvakAle'pi darzitavyAvRttaH pratItezca sattvAnnyUnavRttitvAditi kAko na vizeSaNamapi tu vyAvRttibuddhiprakoratayA vyATatyavaccheda kIpasthApakatayA vA vyAvartta katayopalakSaNaM tathA ca vyAvRttyadhikaraNatAnavacchedakatve sati vyAvartakatvamupalakSaNatvamata eva maNau pratyAyya vyAhatrtyadhikaraNatAvacchedakatve sati vyAvartakaM vizeSaNaM tadanyadyAvartakamupalacaNamityukta vyASTattyadhikaraNatAyA avacchedakatvaM kharUpasaMbandhavizeSaH zrata eva tadavacchedakatvaM saMyogAdAviva tena samaM kharUpasaMbandhavizeSa iti mizrairuktaM vyAvartakatvaM vyAttibuddhiprayojaka buddiviSayatvaM vyATattyabodhakAle'pi vizeSaNatvabuddhiprasaGgavAraNArthamupAtam / ata eva maNau vyATatyullekhAnantarameva vizeSaNatvabuddhirityakta na ca vyATatterabodhakAle tadavacchedakatvAgrahasambhavenaiva vizeSaNatvabuddherna prasaGga iti vAcyam / zabdAdinA tadavacchedakatvagraha sambhavAt / ata evAdaNDavyAvRttyadhikaraNatAvacchedako daNDa iti zabdAdavagame'pi taddatyadaNDavyaSTazyapratIteH sarvasiddhatvAdindriyAsaMnikarSAdinA pratyakSAdisAmagraprabhAvAditi mizrairuktaM evamaudRzavizeSaNatvAbhAvadyAvartakamupalakSaNaM vastu satyupalakSaNe prAtipadikenopasthApite saMbandhamAcaM tRtIyArthaH kAkena devada Aho ! Shrutgyanam
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 tRtIyAvibhaktivicAraH / tagRhA ityatra kAkasaMbandhino devadattagRhA ityanvayabodhaH prameyatvAderavyAvartakatvAdupalakSaNatvamapi na sambhavatIti prameyatvena ghaTa iti na prayogaH ata eva prakAro vividha ityava prakArapadaM vyAvartakaparatayA mizravryAkhyAtaM yattu pazunA rudraM yajetetyatra pazugata mekatvaM vizeSaNAM grahaM saMmAtyava grahagata mekatvamupalakSaNamiti chAndasAnAM vyavahAraH sa ca viziSTAnvayanibandhana: pazunetyAdau tRtIyArtha karmatve pazorekatvaviziSTasyAnvayaH yathA caikatvavaiziSTyaM pazau tathopapAditaM vacanArthavivaraNe grahamityAdAvekatvaviziSTasya grahasya saMmArgakarmatvenAnvaya iti viziSTAnvaye pazorekatvAvacchinnapratiyogitAkaH saMsargo bhAmata ityekaH pacaH / ekatve pazauca prakAratA paryApteti dvitIyaH / ekatvAvacchinnA pazu prakAratA'tha vA pazuvizeSyatayA karmatAdivize SyatayA ca sAcAtparamparAsaMbandha hayAvacchinna meka me vaikatvaprakAratvaM nirUpyata iti tRtIyaH / tathA cedRzaviziSTaviSayatAmApanno vizeSaNamanApanna upalakSaNamiti / ata eva maNAvuddezyAnvayapratiyogo dharmo vizeSaNaM tadanyadupalakSaNamiti siddhAntaparyavasAnaM kAkavanto devadattagrahA dUtyatra uddezyAyA devadattasvatvazUnya gRhagrAvRtta ranvayitAvacchedakatvaM kAkasya na sambhavatIti kAko na vizeSaNaM yadi cAkAkavanAvRttiruddezyA tadA vizeSaNameva / evaM grahamityAdAvekatvaviziSTagraha karmatvasya saMmArge'nvayo noddezyaH kiM tu prastuta sakalagraha karmatvasyetye katvaM na vizeSaNam / evamuktavizeSaNaM kacitprameyatvasyApi prameya Aho! Shrutgyanam
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 255 bUti prameyaM jAnAtItyatra prameyatvaviziSTakarmatvasya jJAne'nvayAdanyathA prameya iti jJAnAbhedAnvayAnupapatterata eva na hi prameyatvaviziSTaM prameyapadazakayamityava prameyatvaM na vizeSaNaM prameyatvasyA zakyatvApattariti mizramaktam / yadA daNDaviziSTapuruvasyAnvayo na vivakSitastadA daNDo na vizeSaNaM kiM tUpalakSaNamata eva daNDena puruSamAnayetyAdiH prayoga itIdRzopalakSaNe vastubhUte prakRtyarthe sati saMbandhamAtrArthikA tRtIyA bhavatItyAhuH / nanu tRtIyAyAH saMbandhamAvArthakatve prameyatvena dravAtvena vA puruSamAnayetyAdikaH kuto na prayoga iti cenna saeva hi saMbandhastRtIyArthI ya uddezyAnvayapratiyogI bha vati anyathA upalakSayatRtIyAntaprayogasya vaiyarthyApatteH prameyatvAdestu na tAdRzaH saMbandhaH puruSAdAviti tava prameyatvAdikaM nopalakSaNamiti kAkena devadattagRhA ityava kAkasya svaprayojya saMsthAnavizeSa uttatvaM saMbandhastRtauyArthastasya devadattatvazUnyagRha vAvRtte radda - zyA yA anvayitAvacchedakatvAt ata eva kAkapadenopasthApyaH kAka iva tatsaMbandhastu matupA bodhitaH kAkakArita saMsthAnavizeSa iti mizrairuktaM jaTAbhistApasa ityaMtra jaTAnAM svaprayojaka kezA saMyamaprayojakavratavatvaM saMbandhastRtIyArthaH vratasya kezAsaMyama prayojakatvaM tu kezasaMyamasya niSiddhatayA kezasaMyamena kartavyajapAdikarmaNaH kAlAtipAtazaGkayA yadi ca saMyatakezo'pi tApasastadA kezasaMyamAdistasya na kartavyajapAdivirodhoti tadA svaprayojakobhUtAbhAvapratiyogi kezasaMyamAprayojitAve Aho ! Shrutgyanam
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 tRtiiyaavibhktivicaarH| gaNyakavrataM saMbandhastutauyArthaH avaigaNyamaniSiddhatvaM kartavyajapAdilopaviraho vA kezasaMyamaprayuktajapAdilopasya viSayAsakta kezini sambhavAnnAprasiddhiH kezasaMyamaprayuktAjapAdilopavirahasya saMyatAsaMyatakezayAtrate samAnatvAditi dazitavratatvameva tApasavyAtta kaha zyAyA anvayitAvacchedakaM tasya jaTAyAH sattvAsatvadazAyAmapyavikalatvAt / ata eva saMsthAnavize SavattvAdineti mUle vratavizeSavattvAdirAdipadArtha iti darpaNe ThakurAH / vrate vizeSo jaTAsaMbandhatAvacchedako dazita eva guruNA TIketyatra vivaraNavAkyaM TokAzabdArthaH guruprayojitA tatsajotIyA vA'nuparvI saMbandhastatIyArthaH sa ca TIkAntaravyAvRtte rudde zyAyA anvayitAvacchedako bhavatyeveti kuruNA kSetramityatna kuroH svakaSTakSetraparamANubhirArabhyatvaM saMbandha statIyArthaH sa ca kSetrAntaravyAhattaruddezyAyA anvayitAvacchedako bhavatyeveti daNDena puruSamAnaya dUtyatra daNDasya svasaMyogaprAgabhAvanAzassaMbandhastutauyArtha: sa ca dagaThasattvAsattvadazAyAmapyavikala iti gRhItadaNDapuruSavyATatte ruddezyAyA anvayitAvacchedako bhavati na cAcopalakSaNaTatIyAyA atyantAbhAvasaMbandhazcAthastathA ca puruSe daNDAtyantAbhAvo daNDasaMbandhazca pratIyata iti vAcya darzitavyApakAnantaraM daNDasahitapuruSAnayane darzitavAkyasyApramANyaprasaGgAtpuruSa daNDadaNDAtyantAbhIvAsattvAt jaTAbhistApasa ityatra jaTAyA vidyamAnatayA tadatyantAbhAvasya tApase bodhayitumazakyatvAcca / evaM kAzikAyAmudAhRtamapi bhavAn kamaNDa Aho. Shrugyanam
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| 257 lunA chAtmadrAkSIt chAneNopAdhyAyaM zikSayA parivrAjakamiti tatvAdhyayanazIlaH chAnazabdArthaH kamaNDalo: svaprayojyAcamanasajAtIyamadhyayanapUrvAGgAcamanaM saMbandhastatIyArtha:"pautvA'po'dhyeSyamANace"ti smaterAcamanamadhyayanapUrvAGgaM bhavati tathAvidhAcamanamacchAcavyAvRtteranvayitAvacchedakaM bhavatyeva na hi saMbandhasya tauyArthatAvacchedakarUpeNaivAnvayitAvacchedakaM kiM tu yadeva laghubhUtamanatiprasaktaM tena rUpeNa ata eva kAkaprayojyottuNatvatvenottaNatvasya tRtIyArthatve'pyutta NatvatvenaivAnvayitAvacchedakatvaM chAtrasya / khAdhyayanaprayojakamadhyApanaM saMbandhastRtIyArthaH adhyApanaM vAkyavizeSaH upAdhyAyo'dhyApanayogyaH yogyatvaM tu adhamApanavAkyatadarthagocaradRDhasaMskAravattve sati vatatvaM vaktAtvopAdAnAdavagatazAstrAthasya mUkasya vyudAsaH evamadhyApanamupAdhyAyAnyavyAhatteranvayitAvacchedakaM bhavatyeva zikhAyAstatsaMyogasya vA vihito dhvaMsaH saMbandhastutIyArthaH vihitazikhAdhvaMsaH parivrAjakAccaturthAzramiNo'nyasya vyAyatteranvayitAvacchedako bhavati vihitatvopAdAnAdyavane zikhAdhvaMsasya sattve'pi nAvacchedakatvahAniH / yadi ca saugataparivrAjako lakSyastadAvihitabhikSAzIlaH parivrAjakazabdArthaH vihitatvaM tu kAlAntarabhAviphalasAdhanatAbodhakavidhivAkya viSayatvaM tAdRzavidhivAkyaM vedaH saugatAgamaJca tathAsati vihitazikhAdhvaMsaH mazikhasya vihita bhikSAzIlasya brahmacaryAdeAhattaranvayitAvacchedako bhavatIti prAcInamatAnusAro panthAH vastutastu guruNA kuruNA zikhayetyatna darzita evArtha: kA Aho! Shrutgyanam
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 tRtIyAvibhaktivicAraH / kena devadattamahA ityatra samAsena rahe devavRttavatvasya bodhane tacchnya gRhavyAtipratItestata eva sambhavAt DhaMtIyAntasya vaiyaryameva kAkena rahA devadattasyetyatra kAkasya gRhe antaHpravezaprAgabhAvanAzaH saMbandhastutIyArthaH sa ca kAke praviSTa 'nyatra gate cAvikala iti antarapraviSTakAkasya gRhasya vyAvRtteranvayitAvacchedako bhavati sA vyAttiH samaniyatAbhAvAnAmaikye varUpabhede'pi ligatayA devadattakhatvazanyagRhavyAttiM gamayati kamaNDalunA jaTAbhirityatra khasaMyogaprAgabhAvanAzaH saMbandhastatIyArtha: sa ca tayoH sattvAsattvadazAyAmavikala iti / adhRtakamaNDalozachAtrasyAtajaTasya tApasasya vyAhattayathAyogyamanvayitAvacchedako bhavati ata eva iha na bhavati kamaNDalupANizachAtra iti lakSaNasya samAsAntabhUtatvAditi kAzikA mamAse TatauyA niSedhikA saMgacchate lakSaNaM saMbandhaH sa ca nAcamanarUpa: pANau kamaNDaloH sambhavatIti na samAsena bodhayituM zakya iti tIyAniSedhAnupapattiH darzitasaMbandhastu kamaNDaloH pANau sambhavatIti samAsena bodhita iti tRtIyAniSedhopapattirutArthAnAmaprayoga iti nyAyAditi / chAtraNetyatra chAtrasya svAdhyayane chAtra prayojyanivAsaprAgabhAvanAzAdhikaraNadezAdhiSThATatvamupAdhyAye saMbandhastRtauyArthaH sa ca chAvanivAsasattvAsattvadazAthAmavikala iti acchAvasya -chAtvAkRtanivAsadezAdhiSTAturUpAdhyAyasya vyAvRtteranvayitAvacchedako bhavati evamanayA rautyA'nyatrApi sudhaubhirUhyaH saMbandha iti / yattu vaiziSTA vatIyArthaH yasya vai Ano! Shrutgyanam
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / ziSTA vidyamAnatayA pratIyate tadvizeSaNaM yasyAvidyamAnatayA tatta palakSaNamiti tantra avidyamAnasya vaiziTAsya tRtIyAsahasreNApi bodhayitumazakyatvAt yogyatAvirahAt zyAmena ghaTa dUtyava vaiziSTayasya mamavAyasya raktatAdazAyAmapi vidyamAnatvAt zyAmasyopalakSaNatvAnupapatte: jaTAbhistApasa ityava tatsaMbandhasya vidyamAnatvAdupalakSaNatvAnupapatteH yadapi saMbandhamA tRtIyA'rthaH saMbandho yasya vidyamAnasya pratIyate tadvizeSaNaM yasyAvidyamAnastha taba matubAdervAdhAtta tauyaiveti tadupalakSaNamiti tadapi na sundaraM ghaTo vinAzItyavAvidyamAnasya nAzasyenpratyayena saMbandhabodhanAt na cAtra pratyayasmAdhutvArthaH dhAtvartho nAzaH jAnAtItyAdAviva prathamAntArthe sAkSAdevAnvayauti vAcyaM tathAsati vinAzo na syA syatItyatrAnvayabodhAnupapatteH bhAvasthitikartatvAbhAvasya vinAze bodhayitumazakyatvAt kiM cotpattikAliko ghaTo gandhavAnityatvAvidyamAnasya gandhasya saMvandho matupA bodhyate tadanupapattiH jaTAbhistApasa ityatra vidyamAnAyA jaTAyAstatauyayA saMbandhabodhane upalakSaNatvAnupapattizca zyAmena ghaTa ityava zyAmasya svaprAgabhAvanAzaH saMbandhaH sa cAjAtazyAmaghaTavyAvRttaM ranvayitAvacchedako bhavati ghaTenAbhAva ityava ghaTasya svapratiyogitAnirUpitAnuyogitvaM saMbandhastRtauyArthaH sa ca ghaTApratiyogiko bhAvavyAvRtte ranvayitAbachedako bhavati / na cAtra darzitasaMbandhena ghaTa evAnvayitAvacchedako'stviti vAcyaM ghaTasyAtItatve'pi vyAvRttibudayAditi / Aho ! Shrutgyanam
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtiiyaavibhktivicaarH| kalakkaNitagarbhaNa kaNThenApUrNitekSaNaH / pArAvataH parikramya riraMsuzzumbati priyAm / / - ityatra tRtIyArtha AdheyatvaM tathAvidhakaNThe samavete pArAvate paribhramaNottarapriyAcumbanakaTa tvAnvaya iti Adheyatve TatIyA prakRtyAdibhya iti vAti kasiddheti haitutvArthikAM tRtIyAM jJApayati "heto"iti sUtraM hetAvarthe tRtIyA sthAdityarthaka haitAviti bhAvapradhAno nirdezaH tathA ca hetutvaM tRtIyArthastaJca vividha kAraNatvaM jJApakatvaM ca kAraNatvaM ca sAkSAtparamparAsaMbandhAvacchinna hividhaM tatva sAkSAdyathA tantubhistantanAM milanena vA paTaH pAkena saurabhaM mAdhurya ratimA vA kSaurasyeti paramparayA yathA daNDena ghaTaH bahinA dharmaH odanena tRptiH yAgena svarga: anubhavena smaraNaM ceti atra prakRtyarthamyAdheyatayA tatauyArthe hetutve tasya nirUpakatayA kAyeM paTAdAvanvayaH tathA ca tantuttikAraNatAnirUpako ghaTa ityAkArako'nvayabodhaH yadaca nirvyApArasAdhanaM hetustRtIyArthastasyodAharaNaM daNDena ghaTa iti zAbdikamataM tallaukikapadArthAnAmapyanabhijJAnaM sUcayati cakrabhramihAraiva dagaDo ghaTotpAdaka iti sakalalokAvadhAraNavirodhAditi / jJApakatvaM yathA dhUmena vahnirityAdi atrApi prakRtyarthasyAdheyatayA tRtIyArthe cApakatve tasya nirUpakatayA jJApye banadyAdAvanvayaH tathA ca dhUmattijJA pakatAnirUpako vadbhirityanvayabodhaH / maNikRtastu jJApakatvaM na tatauyArtha: tathAsati cakSuSA rUmamiti prayogaprasaGgAt kiM tu dhamena vadbhirityatna dhamapadaM dhUmanAne vasipadaM vahnittAne jJAya Aho ! Shrutgyanam
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 261 vibhktyrthnirnnye| mAnavahnau vA lAkSaNika tatoyArtho hetutvaM tasya nirUpakatayo lakSyaikadeze jAyamAnavizeSaNe jJAne'nvayaH tathA ca dhamattAnattihetutAnirUpakajJAnaviSayo vahirityanvayabodhaH ceSTAvizeSaNa pacatautyatra vizeSazabdasya ceSTAvizeSajJAne tiDo jJAyamAnato lakSaNA tathA ca ceSTAvizeSajJAnattihetutAnirUpakajJAnaviSayaH pAkakRtirinyanvayabodhaH / vibhatyarthayoH parasparaM nAnvaya ityaprAmANikameva prAmANikaM cetsubarthayoreva tathAtvaM evamanyavApi jJAne lakSaNA yathA pratyakSopajIvakatvena nirUpyate ityAdau tvapratyayasya pratyakSopajIvakatvajJAne lakSaNA lacyamAdheyatvena tatauyortha hetutve tacca nirUpakatayA nirUpaNe'nveti pratyakSopajIvakatvasaGgateniM tajjijJAsAyA jijJApayiSAyA vA prayojakatayA nirUpaNajanakam evaM vedena pravartate ityatra vedapadasya vedajJAne lakSaNA vedanAnasya vedArthe iSTasAdhanatvagocarajJAnaprayojakatayA pravattijanakatvamityAhuH / ekadezinastu na janakatvaM na vA jApakatvaM tRtIyArthastathAsati ghaTo na rAsabhegativat ghaTo na daNDeneti prayogaprasaGgAt kharUpasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkasya daNDahetutvAbhAvasya ghaTepi sattvAt nirUpakatAsaMbandhasya hatyaniyAmakatayA pratiyogitAnavacchedakatvAditi janyatvaM jJApyatvaM ca TatIyA) ityAhuH taccintyaM ttiniyAmakasaMvandhasya pratiyogitAnavacchedakatve yuktahitIyAvivaraNa darzitatvAt anyathA prakRte 'pi ghaTo na pArimANDalyanetyavAnvayabodhAnupapatta: pArimANDalyajanyatvasyA Aho! Shrutgyanam
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 tRtiiyaavibhktivicaarH| prasiddhatayA tadabhAvabodhAsambhavAt vRttiniyAmakasya tathAtve tu tRtIyArthe hetutve AdheyatayA janyatve nirUpakatayA saMvandhena prakRtyarthAbhAvasya naJA vodhanasammavAdanvayavodhopapattiH gaganaM na pArimANDalyenetyAdivAkyamayogyameva yogyaM cettadA najA dedhA 'bhAvo bodhyate ata: prakRtyarthAbhAvaviziSTajanya tvasyAbhAvo gagane pratIyate gaganamandho na pazyatItyatra dvedhA najathabodhavat vastutastu hetAviti sUtra hetupadena hetutvasya pratipAdanAd hetusvaM tRtIyA'rthaH na hi hetupadasya jApyaM jJApakaM vA zakyaM yena tattvaM pratIyeta sUtra lakSaNAkalpane prayojanavirahaH kozAdijJApakAbhAvena rUDhivirahazca paripanyo dhUmena vaniharityAdiprayogo na dRttigranthAdau dRSTacara iti kAzikAyAM dhanena kulaM kanyayA zokaH vidyayA yaza ityudAhRtaM tatra kulasya santAnasya hetutvaM dhanasya dAraparigrahAdiprayojakatayA kanyAyoH zokahetutvaM vizleSaprayojakadAnaprayojakatayA vidyAyA yazohetutvamadhApanAdiprayojakatayA bodhyamiti phalamapoha hetuH phalaM kArya tathA ca tatauyArtha hetutve yathA''dheyatayA tathA nirUpakatathA 'pi prakRtyarthasyAnvayaH kAryasya hetutAnirUpakatvAt atha vA tRtIyArthe janyatve yathA nirUpakatayA tathA'dheiyatayA'pi prakRtyarthamyAnvaya: kAryasyAdhikaraNatvAt phalaM heturyathA'dhyayanena vasatItyanAdhyayananirUpitahetutAko'dhAyanajanyatAnirUpako vA bAso vAkyArthaH / "alaM mahIpAla tava zrameNe" tyatve phaloddezyakakRtiviSayaH phalAjanako'laMpadArthaH niSphalasya kRtiviSayasya zramajanakatvaM Aho! Shrutgyanam
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| nirAbAdhamiti zramajanyatAnirUpakatvamalaMpadArthe'nveti ataH phalahetutAthA nAmArthAnvayAnna kArakatvamiti evaM duHkhanAdhItaM du.khenArjitaM duHkhena vidyA duHkhana dhanaM zrameNa yadupArjitamityatra phalahetutvAnbayo nayA rItyA bodhAH nirvANena sugatamupAste jAlma ityatva nirvANapadesya lyuTpratyayasya vA nirvANajJAne lakSaNA tasya phalecchAcikIrSApratiprayojakatathA sugatopAsanajanakatvaM pratyakSopajIvakatvajJAnasya nirUpaNa janakatvavaditi nAtra phalahetutvamiti / phalavAcakasya hetupadasAmAnAdhikaraNye SaSThauM jJApayati / "SaSThIhetuprayoge" iti sUtra hetupadaprayoge SaSThIvibhaktirbhavatItyarthakaM TatIyA'pavAdaH hetuzabdasya hetutAnirUpako ja yatA''zrayo vA'rthaH SaSyA hetutvaM janyatvaM vA'rthaH hetuzabdaprayoge SaSThau yathA'dhyayanasya hetorvasati aba hetostAdAtmyanAdhyayana tasya SaSTArthe tasya vAse'nvayaH tathA ca hetutAnirUpakAbhinnAdhyayananirUpitahetutAzrayo hetutAnirUpakAdhyayananiSThajanyatAnirUpako vA vAso vAkyArthaH evamannasya heto tasya hetorvA vasatItyAdAvaSyanvayo bodhyaH hetupadasAmAnAdhikaraNyaM karmadhArayopi bhavati sUtra prayogazabdasya sAmAnAdhikaraNyArthakatvAt tathA cAdhyayana hetovasatItyapi pramANam avAdhyayanasya tAdAtmyena hetupadArthe hetutAnirUpake tasya nirUpyatayA SaSTayarthe hetutve vizeSyavizeSaNabhAvavaicilyaNAnvayo jJAnavatAM jJAnamityaveva niSpratyUhaH hetuzabdasamAnAdhikaraNasarvanAmnastutIyAM pratiprasate / "savanAmnastRtIyA ce"ti sUtram / hetuzabdaprayoge sarvanAma Aho ! Shrutgyanam
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 tRtIyAvibhaktivicAraH / svatauyA bhavati cakArAtSayapautyarthakam / tRtIyASaSThaproAgrahari: yo vibhaktiryathA kena hetunA vasati kasya hetorvasati atra kima: jijJAsA prakAratnopala citadharmavAnartha: jijJAsA tu avagatadharmAvAntaradharma prakArakajJAnecchA bodhyA yena hetunA yasya hetorvA vasati tadasyAtiramaNIyamadhyayanaM atra yacchavdasya mamabhivyAhRtadharmAvAntaradharmavAnarthaH samabhivyAhRto dharmaH hetutvaM tadavAntaro dharmaH adhyayanaM ata eva tacchandasyAdhyayanasAmAnAdhikaraNyaM yena vasatotyAdau samabhivyAhato dhAtureva samabhivyAhAraH subantatiGantapade bodhyaH dhAtvayeM tRtIyArthI hetutvaM vizeSaNatayA dharma eveti nAnupapattiH yadadhIte tena hetunA tathya hetorvA vasati zravAdhItestena hetunA tasya hetorvA vasati vetyAdau tacchabdasya yacchandArthAgvitapadAntarArthatAvacchedakatvopalacitadharmavAnarthaH pUrvabuddhiprakAratvo palakSitadharmavAnvA'rthaH evaM hetuzavdArthasya sarvanAmArthe tasya tRtIyArthe SaSTArthe vA hetutve at arcasaH pUrvoktarItyA bodhyaH / nimittakAraNa'hetuSu sarvAsAM prAyadarzanamiti vArttikam / nimittAdizabdaprayoge sarvanAmnaH sarvA vibhaktayo bhavantItyartha kaM tena kiM nimittaM kena nimittena kasmai nimittAya kasya nimittasya kasmin nimitta vA vasatItyatra vibhaktInAM hetutvamartho'nvayaH pUrvavat evaM kAraNAdizabdaprayoge bodhA kAraNAdyupAdAnaM, paryAyagrahaNArthaM tena kiM prayojanaM kena arthAntare tRprayojanena vA vasatItyAdi bodhyam / tayAM jJApayati / " prasitotsukAbhyAM tRtIyA ca' iti tasya 1 66 * Ano! Shrutgyanam
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 265 sUtram / prasitotsukAbhA yoge tRtIyA bhavati cakArAtsaptamyapautyarthakam / prasita usako vA hariNA prasita utsuko vA 'harau prasitaH prasakta AsaktaH layavAniti yAvat layo dhArApannaM jJAnaM tAdRgicchA vo utsuka utkaNThAbAn utkaNThA utkaTecchA evaM tRtIyAsapramyorviSayatvamarthastasya pratiyogitayA laye utkaNThAyAM cAnvayastathA ca hariviSayatApratiyogilayavAn hariviSayatApratiyogyutkaNThAvAniti cAnvayabodha: evaM kezaiH kezeSu vA prasitaH kezaiH kezeSu vA utsukaH iti kAzikodAharaNe anayA rotyA'nvayo bodhAH / punararthAntare tRtIyAM jJApayati / " nacace ca lupi" iti sUtram luptaditAntArthe vartamAnAt nakSatravizeSArthakazabdAtIyAsaptamyau bhavata ityartha vizeSArthakA dakhinyAdizabdAt tatAyo yuktaH kAlo'rthaH tadvitasya lope'nusandhAnenAzvinyAdizabdasya nirUDhalakSaNayA vA'zvinauyuktaH kAlaH pratIyate / evaM puSyeNa puSye vA pAyasamaznIyAt pudhye puSye vA cauramasya ityatra puSyapadasya puSyayuktaH kAlo'rthaH tRtauyAsaptamyorutpattirarthaH puSyayuktakAlavyattikatvaM pAyasabhojane caure cAnveti / evaM "mUlenAvAhayaheva zravaNena visarjayedi "tyatrAvAhanamadhiSThAnaphalako vyApAraH, adhiSThAnaM saMbandhaH sa ca saMyogAdistadbuddhirvA saMbandhAbhAvastaduddhirvAnadhiSThAnaM tatphalako vyApAro visarjanaM mUlayuktakAlotpattikatvam zrAvAhane zravaNayuktakA - lotpattikatvaM visarjane'sveti zratra sAdhunipuNeti sUtrAdanuvartamAnatayA saptabhyA adhikaraNArthakatvaM niyuktika 34 Aho ! Shrutgyanam
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtiiyaavibhktivicaarH| na ca tathAsati sAdhunipuNasUtrapratipAditA'rcA saptamItatIyayorartho'sviti vAcyam / tathAsati keza: kezaSu vA puSyeNa puNye veti darzitodAharaNe'rcAvAdhAtsaptamyAdyarthAnanvayaprasaGgAt tasmAdantarAantareNayukto iti sUtramiva prakRtasatradyamapi vibhaktarvidhAyakaM na tu tadarthapratipAdakamiti na bAdhikaraNArthakatvaM saptamyA: sambhavati tathAsati kRttikAdikate daure'pi puSyeNa puSya vA cauramasyeti prayogaprasaGgAt kSaurasya kSurajanyakezanAzasya kattikAkatasya puSyapi pravRttariti / sadRzazabdAdiyoge tRtIyAM jJApayati / "tulyAthai ratulopamAbhyAM tRtIyA'nyatarasyAm" iti sUrya tulyArthaiH zabdoge tRtIyA SaSThI ca . bhavatItyarthakaM candreNa candrasya vA tulyaM mukhamityAdausAdRzyAzrayaH tulyazabdArtha: sAdRzyAnvayipratiyogitvaM tatauyASadhorathastatva yadi sAdRzyatiriktaH padAthasta..dA tatpratiyogitvamapi tatheti candra pratiyogitAkasA dRzyAzrayo mukhamityanvayavodhaH yadi ca vRttimadharmo bhedazca iyaM sAdRzyaM tadA vRttyanvayinirUpakatvakharUpaM pratiyogitvaM pratiyogitAnirUpitA'nuyogitA ca hayaM - tIyASaSyorathaH tathA ca candrapratiyogitAnirUpitA'nuyogitAkabhedAzrayaH candranirUpakaTattimaddharmAzrayazca mukhamityanvayabodhaH / pratiyogyanuyogibhAve tRtIyA prakRtyAdivArttika siddhA'nyatvApi dRzyate ghaTena honaM zunya rahitaM vA bhUtala mityAdau honArthapadAthai ka deza bhAve - tauyA'rthaH pratiyogyanuyogibhAvo'nveti yatna bhedAghaTitasAdRzyAzrayastulyAdipadArthaH mukhena tulyaM mukhaM tasyA dU Aho! Shrutgyanam
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / tyAdau tatrApi vRttyanvayinirUpakatvArthikA vRtIyA mukhanirUpakaTattimadharmAzrayo mukhamityanvayabodha: tulyapadasya bhedAMzaparIhAregA sadharmamAtre lakSaNAyA: prayojanaM mukhaM nirupamamitibodhaH / sa mAnasaH vaiyaJjanikaH zAbdo vetyanyadetat / sUtre atulopamAjyAmiti tulopamAzabdAmyAM yoge tIyA na bhavatItyarthakaM tena candragA tulopamA veti na prayogaH nanu tulAM padA'rohati dantavAsase"ti sphuTopamaM bhUtibhitena zaMbhune"ti ca kathaM tarhi prayoga iti cet dantavAsaseti karaNatIyA tulAyAmArohaNaM tulAprakArakajAnameva tatra dantavAsaso jJAnaM vyApArI janyatayA'nveti pratiyogijJAnaM vinA sAhazayabuverasambhavAt dantavAsaso jJAnajanyatulAprakArakajJAnaM vAkyAya: zambhuneti hetutIyA sphuTazabdArtho'bhivyaktastavAbhivyaktau zambhuhetukatvamanveti tathA ca zambhuhetukAbhivyaktimadabhinnopamA''zrayAbhinnaM nAradamityanvayabodhaH zambhoH pratiyogino jJAnahAropamA'bhivyakti hetutvaM sacetuletyAdinA pratiyogitvArthakaTatauyAyA eva niSedhaH tulyazabdaparyAyAH sadRzamaMnibhasamAnAdayaH za: bdAH eSAM yoge TatIyAM tApayituM sace'rthagrahaNama / ke cittu candreNa sahopamIyate tulyate ityAdau sahArthastadIyatvAdiH samAnakAlikatvAderasammavAt ata eva"taduttamAGgajaiH samaM camaryeva tulAbhilASiNa" iti zrIharSaH evaM caitreNa saha saMyujyate samavaiti vetyatra nirUpakavaM sahArthaH nirvaireNa saha vairAyate nirmatsareNa saha spardhata ityAdau viSayaviSayibhAvaH sahArthaH sahayukta TatauyAsA Aho! Shrutgyanam
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ raddata tRtiiyaavibhktivicaarH| dhutvArthikatyAhuH / tanna vicAramahaM sahayaktaTatIyAyA nirarthakatve putreNa sahAgacchatautyatra putrakata tvAnavagamaprasaGgAt na ca darzisthale tRtIyA nirarthiketi vAcyaM tavApi sArthakatvAt tathA hi candreNa sahetyatva tRtIyArtha zrAdheyatvaM sahArtho'bhedazcaiveNetyatrApi tathaiva nirvairegotyana tauyA'rtha eva viSayaviSayibhAvaH sahArtho 'bheda eva sahapadaM vinA kriyAyAM yatkArakArthikavibhaktiyatpadAsajyate saha yoge tatkArakArthikA vA TatoyA tatpadAbhavati sahArthavizeSaNakriyA sAkAGketi sahayuktasUtrasyAthaM iti nirvairAya vairAyata iti sahazUnyaprayoge caturthyA viSayaviSayibhAvo'tha iti sahayuktaTatIyAyoH sa evAthaH evaM grAmeNa saha gRhaM gacchatItyatra sahapadaM vinA grAmapadAd dvitIyaivetyataH sahayukta karmatvArthikAt tRtIyeti candreNatyanAdhayatvaM karmatva pradhAne karmatiDyogAt caiveNo tyatra katatvaM karTatiyogAt viSayatva saMpradAnatvamiti darzisthale'nvayaH svayamUhanIyaH / mAsena yajate darzana paurNamAsena vetyAdau mAsadasya mAsanAzo'rthaH tasya kAlavidhayA'Ggatvena prayojakatayA yAgahetutvamiti mAseneti hetuTatauyA athavA prakRtyAdivArtikenAdheyatvArthikATatIyeti / iti vibhaktyarthanirNaya kArakaTatIyA'rthanirNayaH / / iti tRtIyAvivaraNaM samAptam / Aho ! Shrutgyanam
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / atha cturthii| DevyAMbhyasiti traya: pratyayAH / tatra sumanase dadAtotyAdau zrUyamANatvA dekArasya tattvena jyAmityasya bhyAmtvena byaso bhyastvena vAcakatvam / GakAro'nubandhaH ka cidapyazU yamANatvAnna vAcakatAkukSipraviSTa iti anuzAsanasiddhAzcaturthyA arthA: anuzAsanaM ca "caturthI saMpradAna" iti / tatra saMpradAnaM saMpradAnatvaM vA'rtha iti vakSyate / atrApyanabhihite ityadhikArastena dAnIyo brAhmaNa ityAdau na caturthI / saMpradAnapadasaMketagrAhaka sUtram / "karmaNA yamabhipreti sa saMpradAnamiti / karmaNA karaNabhUtena kartA yamarthamabhipreti tatkArakaM saMpradAnasataM bhavatItyarthakama / karmaNA dhAtvarthaphalavatA gavAdinA svAmitvenopAdhyAyAderabhiprAyaviSayaukaraNAt upAdhyAyAde: saMpradAnatvaM nirapavAdamityudhyAyAya gAM dadAtItyupapadyate / "kriyAgrahaNamapi kartavyamiti vArtikama / kriyayA 'pi yamabhipreti sa saMpradAnamityarthaka kriyApada cAtra kriyAprayojyaphalaparaM phalaM ca dhAtvarthabhinnaM bodhyam ata eva zrAddhAya nigahate yuddhAya saMnahyate ityupapadyate / aba nigahatargarhAmAnamartha: prayojya phalaM viSayatvaM saMnadyate: saMnAha: sajjIbhAva evArtha: prayojyaphalaM yuddhe pravRttiH vi. rahAviSayatvaM zrAddhe saMnahanAnantarapratiyu ve iti zrAddhayaddhayoH saMpradAnatvamiti sUbe dhAtvarthaphalavataH karmagaNaH maMbandhitayA saMpradAnatvaM vArttike dhAtvarthAnyaphalasaMbandhitayA saMpradAnatvamiti sUtravAti kayo kataravaiyayaM vastutastu sUtre karmapadaM kriyAparaM kriyA ca Aho! Shrutgyanam
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 caturthIvibhAktivicAraH / phalavyApArobhayarUpA vyApAramAtrarUpA ca bodhyA / tatra dhAtvarthaphalasaMbandhibayA dhAtvarthAnyaphalena saMbandhana vyApArasaMbandhitayA cAbhiprAyaviSayatvaM saMpradAnatvamiti / ata eva patye zete prauDhavadharityatra patiprItiH zayanaphalaM protyA saMbandhena zayanasaMbandhitathA'bhiprAyaviSayatvaM patyuH saMpradAnatvamiti tadRzaM saMpradAnatvaM na caturthyartha: vyApArAdaunAmanyalabhyatvAt kiM tvanyodRzameva tathA hi viprAya gAM dadAtItyatra dadAteH svatvadhva sAnukUlo vyApAro'rthaH utsarge'pi dadAtimukhya eva ata eva gomithunamAdAya kanyAM dadAti piteti dInAramAdAya mauktika dadAti vaNigiti vikriye pi dadAti prayoga: vyApArastyAgaH sa ca na mametyAkAra upekSAsAdhAraNena rUpeNa svatvanAzaM prati janako na svatvaM prati pramANAbhAvAt / sapta vittAgamA dhA lAbho dAyaH krayo jayaH / prayogaH karmayogazca satpranigraha evaca // ityatra "yAjanAdhyApanapratigrahaiAhmaNau dhanamarjayedi" tyatra ca pratigrahasyaiva svatvopAyatvenAbhidhAnAt pratigraho'podaM mamesyAkAro'numitisvarUpaH samikuzAdyupAdAnasAdhAragona rUpeNa svatvaM prati janakastatpuruSoyatvaM prati tatpuruSasvIkArasya vizeSyatayA hetutvAt tathA ca svatvamA caturthyarthastatra prakRtyathasya nirUpakatayA svatvasya janakatayA svatvadhvaMse'nvayAhiprAya gAM dadAti rAjatyatra vipranirUpitasyatvajanakagoniSThasvatvadhvasajanakatyAgAzrayo rAjatyanvayabodhaH vyadhikaraNa svatvaM prati goniSThasvatvava sasyAjanaka Aho ! Shrutgyanam
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 271 vibhaktyarthanirNaye / tvAt svatve gottitvamarthAllamyata tena putrasya rAjyakAmanayA gavi putrAya gAM dadAtauti na prayogaH iti vadanti / tanna vicArasahaM svatvadhvaM sAnukUlavyApArasya dadAtyarthatve upekSAyAmapi dadAti prayogApatteH pratigrahasya samitkazAyupAdAnasAdhAragona rUpeNa svatvajanakatvenyoddezena tyakte'nyasyopAdAne svatvotpattiprasaGgAt upAdAnamAtrasya svatvajanakatve nASTikahiraNyAdAvapyapAdAnamAce svatvotyattiprasaGgAt tasmAddAnameva svatvakAraNam / ata evAnyoddezana tyato'nyasyopAdAne na svatvaprasaGgaH vacane pratigrahasya gaganaM dAnopalakSakameva upAdAnena svatve jananIye samitkuzAdaunAM tAdAtmyamiva dAnamapi vizeSasahakAri tathA ca tatpuruSoyasvatvaprakAratAnirUpitavizeSyatAsaMsargeNa tyAgastatpuruSasvatvaM prati kAraNaM svatvadhvaMso vyApAraH svatvajanakastyAgo dadAtyarthastana brAhmaNAya gAM dadAtItyatra nirUpakatvaM svAmitvaM vA catuyartha: brAhmaNanirUpitasya brAhmaNa niSThasvAmitvanirUpitasya vA svatvasya svatvadhvaMsavyApAreNa janakastyAgo vAkyArtha: atha vA svatvoddezyakastyAge dadAtyarthaH caturthyAH pUrvokta evArthaH ata eva saMpradAnAsvaukatasyApyutmarge svatvAnupahite ca dadAtiprayogo'pyupapadyate yattu utsargeNa samanantarameva saMpradAnasvatvaM janyate na caivamasvIkRte'pi saMpradAnasvatvApattiriti vaacym| dAnena svatvajanane baimatyasya pratibandhaka vAt asvIkRte tatsattvAt ata eva taduddezenotsRSTe tasminpratigRhmaiva mRte tatputrAdInAM svatvotpattirupapadyate tadyaktimaraNajanyasva Aho ! Shrutgyanam
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ '272 cturthiivibhktivicaarH| tvadhvaMsahAreNa tadyaktimaraNasya vA tatputrasvatvaM prati janakatvAt evamaputravyaktimaraNajanyasvatvadhva sasya tatpanausvatvaM prati janakatvam "apatvasya dhanaM patnyabhigAmau"ti viSNusmaraNAt / Rtumavecya mRte pitari jAtamapi strIsvatvaM putrotpattyA nAzyate svajanmajanitamATasvatvanAza: mAtRsvatvanAzahAreNu svajanma vA svasvatvaM prati kAraNaM putrotpattipUrva mAvA vikrIte na putrasvattvaM janmajanitamAtasvatvanAzavirahAdityavazyamutsageMNAvyavadhAnena puMso vyavahitasthApi svatvaM janyata iti mataM tantra evamapi mRtaM proSitaM boddizya tyate tatputrasya svatvAnutyAdaprasaGgAt utsarge vyavasthAntarasyAvazyamAzrayaNIyatvAt / anyathA brAhmaNamAtramuddizya tyakte tulApuruSAdau brAhmaNasAmAnyasvatva prasaGgAt parasva dAtuvibhajya vitaraNe'nadhikAraprasaGagAcca tasmAdutsargeNa svatve jananIye pratipAdanaM sahakAroti nAvyavahitameva svatvotpattiriti itthaM ca svatvanirUpakatvaM saMpradAnatvaM tatra svatvaM dadAtyarthAntargataM nirUpakatvaM caturthyartha ityevaM saMpradAnamityanvarthasaMjJA ata eva saMpradAnamityanvarthasaMjAbalAhAnasya kamaNeti vijJAyata iti kAzikAttiriti prAJcaH / vastutastu svatvadhvaMsajanakaH svatvoddezyakastyAgo dadAtyarthaH sa ca tyAgo nedaM mama kiM tvasya syAdityAkArastAdvazatyAgarUpecchAviSayatvaM saMpradAnatvamata eva saveabhipretItyatra dAnasya karmaNetizeSapUraNaM viSayatvamuddezyatAvacchedakatvaM tadeva caturthyI icchAnvayibrAhmaNasya syAdityatra SaSyarthasvatvaniSThoddezyatAthA avaccheda OG Aho! Shrutgyanam
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| katvasya brAhmaNe sattvAt tatroddezyatAvacchedakatAyAH khanirUpitavatvaniSThoddezyatApratiyogilvena saMbandhana tyAgarUpecchAyAmanvaya stana lAghavAdavacchedakatvamA catuthyarthastacca darzitasaMbandhena tyAgenveti / evaM brAhmaNAya gAM dadAti rAjatyatna brAhmaNa niSThAvacchedakatAkagovattisvatvaniSThodezayatAkasvatvadhvaMsajanakatyAgAzrayo rAjetyanvayabodhaH vAtti kena tu dhAtvarthAnyaphalasaMbandhitayA abhipretatvaM saMpradAnatvaM jJApitaM tatra rakSAyodakaM siJcatItyatra puSTIcchAprayojyo'pi vRkSe sekaH tatra dhAtvarthe puSTiviSayatvamanveti na vicchAyAmityabhiprAyo na catuWrtho 'bhipretIti svarUpakIrtanamA yadi ca jJAnecche vyApAratayA na dhAtvarthaH kiM tu tatprayojyaH prayatnastadA vRkSAyetyatra catuyarthapuSTirudda prayatayA dhAtvarthe TravadravyapratiyogikasaMyogAnukUlavyApAra prayatne'nveti puSTirupacayaH sa . ca vRhadavayavaniSThArambha kasaMyogasAmAnAdhikaraNyaM tathA ca vRkSasaMvandhipuSTuAhezyaka: jalattiTravadravyapratiyogikasaMyogAnukUla: prayatno vAkyArthaH evaM yadagnaye ca prajApataye ca sAyamagnihocaM juhotItyatra juhotyarthe vanhisaMyogAnukUlaprakSepasya samAnakAlike tyAge'nukUlaprayatne vA catuyarthasyAnvayaH tathAvacchedakatvasya catuyarthasya yatpadArtha niSThasvatvoha zyatAhArA tyAge'nvayaH prItevA catuyartha syoha zyatayA prayatne prayatnatyAgakatarAnvayaH viprAthAnnaM nirvapatausyatra dhAtvarthe'dhizritapAnaprakSepAnukUle prayatne vipraviSitasya caturyathasya bhojanasyoddezyanayA'nvayaH khaNDikopAdhyAyaH ziSyAya capaTAM dadAtI Aho! Shrutgyanam
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 / caturthIvibhaktivicAraH / tvanAhanyamAnaH karazcapeTArthaH abhiSAtaphalakaprayatnI dadAtyarthaH tatra prayatne catuyarthasya vyathAyAH ziSyavizeSitAyA anvayaH itthaM darzitAnAM caturthyarthAnAM sandarzitena saM. sageMNa dhAtvartha evAnvaya iti kArakatvaM niSpratyUhamiti zAbdikAstu dadAte: svatvadhvaMsaH svatvaM ca phalavidhayA'rthaH tyAgo vyApAravidhayA phalaiyamekena karmaNA sAkAsamiti gavAdeH karmaNastavAnvayaH tena puvarAjyakAmanayA doyamAnAyAM gavi rAjyaM dadAtauti na prayogaH catuI tu dhAtvarthaphalAmvayiprItyAdiphalAntaramabhidhatte tena brAmhaNAya gAM dadAtaulyatra goratteH brAhmaNaprautijanakasvatvasya svadhva sasya cAnukUlastyAgo vAkyArthaH prautimajanayatyapi svatve yadi dadAtoti prayogastadA prautIcchA caturthaH sA svoddezyapautijanakatvena saMbandhena dhAtvathaphale svatve'nveti prautIcchAyAM prakRtyarthasya brAhmaNAdeH prautiniSThavizeSyatAnipitasamavetatvaniSThaprakAratAvacchedakatayA prautiniSThoddezyatAvacchedakatayA saMbandhenAnvayaH ata eva karmaNA yamabhipretIti sUtreNa karmaphalagocarAbhiprAya eva caturthyarthatayA sUcitaH catuyarthasya protyAdarjanakatvena tadicchAyA vA svodezya janakatvena saMbandhena ka ciddhAtvarthaphala'nvaya: yathA brAhmaNAya gAM dadAtItyatna yathA vA yadagnaye juhotItyatra agniprItestadicchAyA vA homaphale vahnisaMyoge vRkSAyodakaM siJcatItyatra vRkSapuSTastadicchAyA vA jalasya saMyoge viprAyAnnaM nirvapatItyatra viprabhojanasya tadicchAyA vA'nnavivittau khaNDikopAdhyAya: ziSyAya capaTAM dadAtItyatra 0 . Aho! Shrutgyanam
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 975 ziSya vyathAyAstadicchAyA vA'bhighAte nayatinA phalatathA saMyogAvivakSAyAM karmAnukUlavyApAre'bhihite - jAM grAmAya nayatautyava grAmasaMyogasya tadicchAyA vA karmANi yatra tu saMyogo'pi phalatayA vivakSitastatra parayA karmasaMjJayA saMpradAnasaMjJAvAdhAt zrajAM grAmaM nayatItyeva pramANamevaM gamanajanyasaMyogasya gamikartari satve'pi parayA kartRsaMjJayA saMpradAnasaMjJAvAdhAnna kartari caturthIti ka ciJcaturthyarthaH pradhAnakriyAyAmanveti yathAtmane vai putra: priyo bhavatItyatra caturthyAM yasyAtmamItestadicchAyA vA priyabhAve patye zete prauDhavadhUrityatva patiprautastadichAyA vA zayane gameH spandarUpavyApAramAnArthakatve graHmAya gacchatItyava grAmasaMyogasya tadicchAyAM vA janakatvena svoddezyajanakatvena vA'nvayaH zrato gatyarthakarmaNi vibhASA caturthIvidhiH pratyAkhyeyaH zuhaspandArtha ka game yage saMyogasya caturdhya tathA grAmAya gacchatItiprayogasyApyupapannatvAt yatrApi dhAtorvyApAramAtramarthaH phalAvivacA vA tava saMpradAnatAsambhave vA grAmAya calati spandate vA taNDulAyaudanAya vA pacatItiprayogo'pauSTa eva saMyogasya viktityAdeH phalasya caturdhyA pratipAdanAditi vadanti / tanna vicArasahaM tathA hi dadAtiyoMge prauti caturtha: pratyananake'pi dAne caturthopayogAt nApi pochA gauravAt darzitasaMbandhena tasyApyananvayAt na pratijanakatvecchA catuthyaM yastasyAH pautiviSayatAni rUpitajanakatvaviSayatAnirUpitaviSayatayA dadAtiphale khatve'nvaya iti vAcyam / atigauravAt etnomItija Aho ! Shrutgyanam AG
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 cturthiivibhktivicaarH| nake zvazurAya dAne patnyai dadAtautiprayogApattezca evaM juhotiyoge kRttikAdevatAkahome vahniprItijanake vakaye juhotItiprayogApatte: viSNuprItyartha kriyamANe dAne home ca viSNave dadAti juhoti veti prayogApattezca na ca tavApi juhotyarthaprayatne viSNuprIteruddezyatvAjjuhotiyoge viSNave juhotItiprayogApattiriti vAcyam / yato yadevatAko homastatyautireva juhotyarthaprayatnasyoddezyati viSNuprItistu homadevatAprauteH phalamiti viSNuprItIcchAyA darzitaviSayatAsaMbadhena dadAtiphale goniSThaviprakhatve juhotiphale havinimuvaGgisaMyoge sattvAt darzitaprayogo durbAra iti na ca saMbandhaghaTakaviSayatAdhikaraNaM janakatvaM sAkSAjjanakatvaM vivakSitamiti na darzitaprayoga iti vAcyam / tathAsati goniSThaviprasvatvamapi viprauyasya prItipadArthasya sukhasya na sAkSAjjanakamiti biprAya gAM dadAtoti prayogAnApatteH goniSThasvatvasya dugdhAdAnAdihArA viprasukhajanakatvAt / evaM vRkSAyodakamityatrApi puSTaucchA na caturthyartha: gauravAt vRkSapuSTIcchayA kriyamANe kUpakhanane jalotpAdanena vA vRkSAya kUpaM khanati jalamutpAdayati vetiprayogApattazca Atmane vai puvaH priyo bhavatItyanAtmaprItIcchA na caturthyarthaH pubapriyabhAvasyAtmaprItIcchA'prayojyatvAt nApyAtmaprautibhaMvatyarthAnanvayAt tasmAdyathAtmane vai putvaH priya dUtyatra kriyAzunyavAkye tAdarthya caturthyA upakArakatvamarthaH priya putravati tathA darzitavAkye'pi patye zete ityatra patiprItIcchA na catuyartha: gauravAt patiprItIcchayA kri Aho! Shrutgyanam
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 277 vibhktyrthnirnnye| thamANe zayanAnukUlapalyavasthApane patye palyata sthApayatauti prayogApattaH tasmAdyathA vRkSapuSTiH secanaprayatne tathA patiprotirapi zayanaprayatne uddezyitvenAnveti ata: puSTiprautyorajanakayo: secanazayanayona darzitaprayogAnupapattiH ajAM grAmAya nayatItyatra grAmasaMyogo na catuyarthaH grAmasaMyogAjanake nayatyarthe darzitaprayogAnupapatteH nApi tadicchA grAmasaMyogecchayA ajAgahaNe ajAM grAmAya gRhNAtIti prayogApattergauravAcca gameH zuddhasyandArthakatve saMyogastadicchA vA caturthyartha stata eva grAmAya gacchatauti prayogopapatiriti gatyarthakarmaNi catuthIvidhiH pratyAkhyeya ityapi na yuktaM phalasya saMyogasya dhAtulabhyasya caturthyA pratipAdanAsaMbhavAt na ca phalAvivakSAyAM pratipAdanasambhava iti vAcyam / tathA sati dhAraNasaMyogAvivakSAyAM daNDAya dadhAtItiprayogApatteH grAmAya calati spandate cetyatra calatispandayoH spandamocArthakatayA saMyogarUpaphalAvAcakatvAt caturthyA saMyogasvarUpaphalapratipodanasambhava iti grAmasya dhAtvarthAnyaphalasaMbandhitayA'bhipretatayA sambhavatyeva saMpradAnatvaM taNDalAyodanAya vA pacatautyapaprayoga eva yadi ca prayogastadA taNDulopakArakatvasthodanajanakatvasya caturthyA pratipAdaneneyaM tAdAcaturthIti yadi ca daNDAya dadhAtotyAdibahutarApaprayogobhyupagamAt dhAtoH phalAvivakSAyAM karmaNi saMpradAnacaturthIti manyate tadApi gatyarthakarmaNi caturthIvidhena pratyakhyAnaM yataH caturthI hitoyayA saha vaikalpiko grAmAdiprakatyarthavizeSitamA yatvaM saM Aho! Shrutgyanam
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthIvibhaktivicAraH / 1 yogasvarUpaphalatvAnvavyabhidhante saMpradAnacaturthI tu phalamevAbhidhante na tu phalAnvayyAdheyatvamiti gatyarthakamotisUtravyAkhyAne vacyate nApi saMyogecchA caturthyarthastathA sati grAmasaMyogecchayA yAnArohaNe grAmAya gachatautiprayogApateH kiM ca saMyogecchArthakatve'pi caturthyA na karmatvArthakatvaM yena pratyAkhyAnaM syAdata eva gatyarthakarmaNItisUtre karmaNItyuktamityagre vyaktobhaviSyatIti / devadattAya rocate modaka ityAdI devadattAdeH saMpradAnavaM jJApayati / " rucyarthAnAM prIyamANa" iti sUtram / cyarthAnAM yoge prIyamANo yo'rthastatkArakaM saMpradAnasaMjJakaM bhavatItyarthakaM viSayaka ko'bhilASo ruciH tadarthAH rucyarthAH ata evAnyakarTa ko'bhilASo ruciriti kAzikA prIyamANaH rucikartaviSayaprItimAn bhavati hi rocate modaka ityava rucikartA viSayo modakastatprItimAn devadatta iti tasya saMpradAnatvaM prautizcAta sukhatvena sukhajanakatve na vA abhilASastaddAn tasamavAyI tathA cAyamevAbhilASo rucistatsamavAyitvaM samavetatvaM vA caturthyarthaH devadattAya rocate modaka iara devadattasamavetAbhilASaviSayo modaka ityanvayabodha iti saMpradAyaH / vastutastu rucirutkaTecchA utkaTatvaM ca dveSapratibandhakatAvacchedako jAtivizeSa ityanyatra vistaraH / rucyarthAH rocatyAdayaH tadarthakartatvaM viSayasyeti rocate ityAdAvAkhyAtasya viSayatvamartha iti prathamAzabdArthaH prItimAn prautiH sukhaM tathA ca catuthA rthaH sukhaM tasya sAmAnAdhikaraNyoddezyitvAbhyAM saMbandhA A 278 Aho ! Shrutgyanam
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| 279 bhyAM sacAvanvaya: sAmAnAdhikaraNyanivezAt devadattasyAnyadIyasukhacchAviSaya modake na tathApayogaH / evaM devadattAya rocate modaka ityatra devadattasukhasya samAnAdhikaraNoddezvinau yotkaTecchA tahiSayo modaka DUtyanvayabodhaH / ata eva sUtre poyamANazabdopAdAnama. yaMvadanyathA rucyarthAnAM rucimAnityeva muni: sUtrayettAvataiva samavAyitvasya samevatatvasya vA caturthatA sambhavAditi poyamANagRhaNaM tu devadattAya rocate modakaH pathi dUtyatra patha: saMpadAnatAniSedhArthamiti / katipayadhAtuyoge jIpsyamAnasya saMpadAnatA jApayati / "zlAghanhusthAzapAM causyamAnaH" dUti sUtraM plAghi tistiSThati: zapizcAmauSAM dhAtUnAM yoge caupsyamAnI yo'rthastatkArakasaMkhaM bhavatItyarthaka jJopsyamAno jJApayitumabhipata iti kAzikA jaupyamAnagrahaNaM devadattAya zalAghate pathi dUtyava pathaH saMpadAnatAniSedhArthamiti atra zlAghesatkarzaprakArakapatipattyanukUlo vyApAraH zabdo vA'rtha: huteradarzanAnukUlo vyApArI,rthastitestaGantasya prakAzAnukUlo vyApAraH saMmukhAvasthAnAdirarthaH zaperapakarSapatipattyanukUlo vyApAraH zabdo vA'rthaH narapataye zlAghate dUtyatrotkarSa prakArakapatipattisvarUpe phale vizeSyatvasvarUpe phale vizeSyatvasvarUpaM vizeSyatAsaMbandhAvacchinnAdheyattvasvarUpaM vA karmatvaM vA catuyartho'nveti jArAya ninhate ityatnAdarzane viSayatAsaMbandhAvacchinnapatiyogitAke cAkSuSapatiyogike jJAnasAmAnyapatiyogike vA Aho! Shrutgyanam
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 cturthiivibhktivicaarH| abhAve cAkSaSaviSayatvAbhAve vA phale vizeSaNatAsaMbandhAvacchinnAdhayatvasvarUpaM karmatvamanveti jambhAzye kastiSThate ityatra pakAze jJAnasvarUpe phale samavetatvasvarUpaM karmatvamanveti zakrAya zapate ityavApakarSapakArakapatipatI phale vizeSyatvaM vizeSyatAsaMbandhAvacchinnAdhayatvaM vA karmatvamanveti iti karmasaMjJApavAdArtha saMpadAnasaMtAbidhAnamiti vadanti / vastutastu sUbe caupyamAnagahaNAt jAnecchA caturthyartho jJAyate tatra jAnasya dhAtunA lAbhesatIcchAmAcaM caturthaprartha: anyathA "saMpradAne caturthI"ti sUtrAnantaraM zlAdyagusthAzapAM karmaNItyeva muniH sUnayet jaupsyamAnazabdavaiyayaM ca syAt kiM ca karmasaMjJApavAdAbhyupagame apanhuvAnasya janAya yannijAmadhauratAmasya kRtaM smareNa yadI"tyAdau karmapatyayahitIyAderanupapattipasaGgaH devadattAya zlAghata ityAdau devadattAdeH zlAghatikarmatve'pi niravakAzayA saMpradAnasaMjJayA karmasaMjJAbAdhAt jIpsyamAnabhedasya hitauyArthasyAnanvayAt vA pralApatiyoge na hitoyAdikarmapatyayaH kiM tujJopsyamAnArthikA caturthI tabecchA catuthA yaata eva devadattAya zlAghate devadattaM zlAghamAnastAM zlAghAM tameva jJApayitumicchatItyartha iti kAzikA / tabecchAyAM utkarSapakArakattAnarUpaphalasyoddezyatayA devadattAdeH prakRtyarthasya samavetatvasaMsargAvacchinnAyAstAdRzajJAnarUpaphalaniSThoddezyatAbacchedakatAyA: pratiyogitvena saMbandhena tAdRzajAnaniSThavizaSyitAniSThoddezyatAvacchedakatAnirUpitAvacchedakatAyAH pratiyogitvena saMbandhena cA Aho! Shrutgyanam
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 281 nipitAvacchedakatAyAH pratiyogitvena saMbandhena cAnvayaH devadattasya devadattavizeSyatAkotkarSaprakArakajJAnaM bhavavitIcchAyAM jJAnaniSThoddezyatAnirUpitasamavetatvasaMsargAvacchinnadevadattaniSThAvacchedakatApratiyogitvaM tathAvidhoddezyatAnirUpitavizeSyatAniSThAvacchedakatAnirUpitadevadattaniSThAvacchedakatApratiyogitvaM ceti saMbandhaiyaM nirAbAdhamiti / anya vizeSyakolkarSaprakArakadevadatajJAnasya devadattavizeSyakotkarSaprakArakAnyadIyajJAnasya cecchAyAM na tathAprayogaH saMbandhahayenecchAyAmanvayAbhAvAt yatra ca zlAghati: sakarmakastena paNDitAya narapatiH zlAghata iti prayogastatra samavetatvasaMsargAvacchinnatAdRzajJAnoddezyatAvacchedakatApratiyogitvena saMvandhenaiva caturthyardhecchoyAM prakatyarthasya tAdRzajJAnarUpaphale prakRtyarthavizeSitasya hitoyArthasya vizeSyatvasya vizeSyatvasaMbandhAvacchinnAdhayatvasya vA'nvaya iti evaM devadattAya ninhute ityAdau kutiphale darzane caturthyarthasyecchAyA icchAyAM tu vizeSaNatAsaMbandhAbacchinnAdheyatvasaMsargAvacchinnAyA adarzananiSThoddezyatAvacchedakatAyAH pratiyogitvena saMbadhena prakRtyarthasyAnvayaH adhIratAM janAya ninhuta ityabAdarzanapratiyogini darzane phalaikadeze ninhave darzanamabhAvazcetyubhayArthakatve phale darzane hitoyArthasya vizeSyatvasya tatsaMbandhAvacchinnAtheyatvasya vA'nvayaH vastutaH sato'sattvena pratipAdanaM ninhutirato gaganaM nirahuta iti na prayogaH tathA ca sattvaprakArakapratipattyanukUlo vyApAro nhuterarthaH ata eva jaupyamAnatA caturthIprakRtyarthasya saMpadyate eva Aho ! Shrutgyanam
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthIvibhaktivicAraH / masattvaprakArakapratipattau pUrvavat caturthyarthasya dvitIyArthasya cAnvayaH aniSTavattApratipattyanukUlo vyApAraH zaperartha - statrAniSTavataH pratipAdyasya pratipattIcchAyAM saMpradAnasaMjJayA kartasaMjJAvAdhAt jaupsyamAnabhedasya dvitIyArthasyAnanvayAdA na dvitIyA yathA zakrAya zapate durvAsA ityatra caturthyarthamyecchAyA aniSTapratipattAvicchAyAM prakRtyarthasya ca pUrvavadanvayaH yatra ca zApakartuH zApakamaNi na jJIpsA tatra dvitIyA yathA" matprasUtimanArAdhya prajeti tvAM zazApa se" ti karmaNasya jausyamAnatAya caturthI prayogo'poSTa eva yathA pilve putraM zapate gurave ziSyaM zapata iti yatra ca yazavijJAnaM zaparerdhastatra na caturthI na vA dvitIyA zuddhAzuddhikarmAvarodho dvitIyAbAdhaka : aniSTapratipratyarthakasyaiva tomyamAnatA yAmeva caturthyAH sAdhutvamiti kiM tu hetutvArthikA tRtIyA yathA putreNa dArairvA zapatIti ata eva / 282 Acamya cAmbu tRSitaH karakozapeyaM bhAvAnuraktalalanAsurataiH zapeyam / joyeya yena kavinA yamakaiH pareNa tamudakaM ghaTakharpareNa // ghaTakharpara: / zuddhAzudI satyAsatyapratijJe bodhye taGantasya tiSThateH khaprakAzAnukUlo'vyavahitAvasthAnAdirarthaH prakAzaH cAkSuSaM jJAnasAmAnyaM vetyanyadetat / tatra jJIpsyamAnasya caturthIprakRtitA yathA kRSNAya tiSThate gopItyAdAvatra caturthyartha icchAyAM samavetatvasaMsargAvacchinnAyAM prakAzaniSThoddezyatA nirUpitAvacchedakatAyAM Aho! Shrutgyanam
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 28 pratiyogitvena saMbandhenAnvaya: icchAyA uddezyatayA prakAze tasyAnukUlatayA avyavahitAvasthAnAdau tasya tiGathai Azrayatve'nvaya iti yatra taGantasyApi tiSThate: stheyavinivedanamarthaH sthayoM madhyastho nirNAyaka iti yAvat / tatra jIpsya mAne'pi na caturthoM ata evaM " saMzayya karNAdiSu tiSThate yaH" iti bhAraviratna samAnadezatva saMbandhAvacchinnAdheyatvaM yatpadAthai kartari vidyamAnatvaM kartaghaTitaparamparAsaMsargAvacchinnaM saptamyartho vinivedane vyApArAro'nveti tathA ca saMzayAnantaritasya karNAdyadhikaraNasya nirNAyakavinivedanasya kartA ya ityanvayabodha: karNAdenirNAyakatvaM vinivedyatvaM ca mAnAntaravedyamiti / dhArayatoMge uttama sya saMpradAnatAM jJApayati / "dhAreruttamarNa" iti sUtra dhArayateoMge uttamarNI yo'rthaH tatkArakaM saMpradAnasaMjJa bhavatItyarthakam uttamamRNaM yasya sa uttamarNaH yadIyaM dhanaM sa svAmI prayoktA uttamarNa iti kAzikA devadattAya zataM dhArayatautyava RNatvanirUpitAdhamarNatvaM dhArayaterarthaH uttamarNatvaM svAmitvavizeSa: caturthyarthaH phalIbhUtaRNatvAzrayatAzatasya karmatvamevaM devadattaniSThottamagatvanirUpitazatavRttigApratiyogikAdhamarNatvAzrayatvaM vAkyArthaH - gatvAdhamatve svatvasvAmitvavadatiriktapadArthAvevAnugatapratItivyavahArayoravizeSAtsvatvAbhAva eva RNatvAmati cet RgatvAbhAva eva svatvamityapi kinna syAt / yadi coddhAranAzyapApavizeSasya sAdhanaM biniyoga RNAtvaM tadA pApAsAdhanaviniyoga eva svatvamiti syAt Aho ! Shrutgyanam
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthIvibhaktivicAraH / 4 viniyogakAle svavyavahAraRNa vyavahAreNa tulyayogakSema: zAstramapi Rtve svatve ca tulyaM zAstrasyAnanugatapravRttitimittaka RNa padghaTitatvamiva tAdRzasvapadaghaTitatvamapi tadetadanyatra vistRtamiti vadanti / vastutastu uddhAranAzyapApajanakagrahaNAhitavyApArI dhArayaterarthaH phalIbhUtagaNAviSayatayA zatAdInAM karmatvamuttamargaH prayoktA prayogaH kalAjiSTakSA tajjana kajJAnajanyasaMskAraH upakArakatA kIrttijanaka: puNyavizeSo vA sa ca caturthyarthaH tathAvidhapApavAnadhamarNaH evaM devadatta - niSThakalA jighRcAdeH prayojyaM yattathAvidhaM zatakarmakagramhaNaM tatprayojyavyApAro bhojanAdistadAzrayatvaM vAkyArthaH RNAmapi tathAvidhagrahaNa karmabodhyam RNAM dhArayatItyava grAhya gRhNAtItyacevAnvayo bodhyaH evamarthAntare'pi dhArayateH prayoge caturthI dRzyate yathA / 24 sevana vetanamRgAmiha mahyaM donAya dhArayasi / aticaNDi caNDakhaNDini vadAmyapaNe 'tibhautito bhavatIm // ityava dhArayaterabhISTaphaladAnAnukUlavyApAro'rthaH - gApadalacyamavazyadeyaM vetanapadalacyaM sAdhyam evaM seva - nasAdhyAvazyadeyakarmako yo'bhISTaprayojakadAnAnukUlI vyApArastadAzrayastvamityanvayabodhaH mAmityatra caturthyarthaH puNyavizeSaH sa prayojyatvena vyApAre 'nveti evaM grAhyaM gRhNAtItivat uttamarNAya dhArayati adhamarNo dhArayatItyAdau vizeSaNavizeSyabhAvavyatyAsenAnvayo bodhyaH sUtre Aho! Shrutgyanam
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / ra89 uttamarNagrahaNaM devadattAya zataM dhArayati grAme ityatra grAmasya saMpradAnatAniSedhArthamiti spRhoge caturthI tApayati / "spRheraumitaH" iti sUtraM spRhoge Ipsito yo'rthastatkArakaM saMpradAnasaMkhaM bhavatItyarthakam / Imita ityavAbhipreta ucyata iti kAzikA puSpebhya: spRhayati rasika ityatra spRherabhilASo'rthaH caturthyA viSayatvamartha: evaM puSpaviSayatAkAbhilASAzraya ityanvayabodhaH / 6. strISu pravaurajananI jananI tavaiva devI svayaM bhagavatI girijA'pi yasyai / tvahorvazaukRtavizAkhamukhAvalokabrIDAvidIrNahRdayA sTahayAMbabhUva // ityatra reNukAsadRzau bhaveyamityabhilASastatra reNukAviSayatvasyAnapAyAnna caturthyA anupapattiH yadi ca viSayatvamA na caturthyatha: tathAsati puSpatvaM sTahayatIti prayogApatteH kiM tUhe zyatvaM tacca darzitAbhilASe na reNukAyAH kiM tu tatmAdRzyasyeti yasyai bhagavatI sTahayatIvyatva caturthI nopapadyata iti vibhAvyate tadA khaukriyatAM nAdAmyenoddezyaprakArako'bhilASa: brAhmaNo'haM syAminaucchAkAradarzanAt brAhmaNa dRSTamA dhanaM brAhmaNo'hamiti jAnahayena biziSTajJAnena vA tathAvidhecchAjananasambhavAt tathA ca reNukA bhaveyamityabhilASa eva spRhA tatra reNukAyA uddezayatvaM nirAbAdhamiti caturthyAM] nAnupapattiriti saMpradAyaH / vastutastu puSpebhyaH spRhayatItyatra puSmAdInAM siddhatvAduddezyatvaM na sambhavatIti nIdezyatvaM catuyarthaH kiM tu sUce mitazabdopAdAnAt I Aho! Shrutgyanam
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 caturthIvibhaktivicAraH / zAviSayaH pratIyate IzA AptIcchA AptiH saMbandhastathA cAtizcaturthyarthaH sa ca saMbandha: puSpebhya ityaca khatvaM saMyogazca reNukAyai ityatra tAdAtmyasaMbandhastUddezyitayA spRhAyAmanveti tathA ca puSpasaMyogaspRhAzrayaH reNukAtAdAtmyasTahAzraya ityanvayabodhaH kAntasya sTahe ityava zeSaSaSyA viSayatvamarthaH spRhAyAmanveti yathA ghaTajJAna ghaTatvasya yathA vA ghaTecchA ghaTatvasyetyAdAviti / nanu spRha IpsAyAmityanena sTahericchArthaka vaM tatrecchAmAtrArthakatve phalAvAcakatvAdakarmakatvaM viSayatArUpaphalavAcakatve'pi viSaye niravakAzayA saMpradAnasaMjJayA kasaMjJAbAdhAt Ipsitabhedasya karmapratyayArthasyAnanvayAhA karmapratyayAnupapatteH spRhaNIyaguNairityAdiprayogo anupapanna iti cet dAnoyo brAhmaNa ityAdiprayogadarzanAt saMpradAne'dhyanIyaraH pravRtteH spRhaNIya ityatva kRtyapratyayasya saMpradAnArthakatvaM na tu karmArthakatvaM etena " parasparegA spRhaNIyazobhaM na cedidaM dvandramayojayiSyat" ityapi samAhitaM haradattastu yavecchAmAtrArthakatvAt phalAvAcaka: sTahistava viSayatvamuddezyatvaM vA caturthyAbhidhante yatra ca viSayatAsvarUpaphalavAcakastatra karmapratyayo nirapavAda eva ata eva "spRhayanti guNAnmanISiNaH parivAdaM tu parasya durjanA " iti evaM spRhaNIya iti karmaNyeva kRtyapratyayaH yatra ca viSayatA zeSatvena vivakSitA tava zeSaSaSTyeva yathA " kumArya iva kAntasya vasyanti spRhayanti cetItyAha vastutastu yatra spRherutkaTecchArthastacaivAptizcaturthyarthaH yatra ce Aho ! Shrutgyanam
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 287 chAsAmAnyamarthaH tatra caturthyA aprasaktIna karmapratyayAnupapatti: utkaTecchArthakatayA rUcyarthakatve'pi spRheoge Imite caturthIvidhAnaM prIyamANe niSedhamapi sUcayati atazcaitrAya puSpebhyaH sTaiyatIti na prayoga iti IzitagRhaNaM tu prIyamANe adhikaraNe ca saMpradAnatAniSedhAthamataH puSpebhyo vane spRhayatItyana vanasya na saMpradAnateti / krudhAdyarthakAnAM yoge caturthI jJApayati / "kradhagRheAsUyA'rthAnAM yaM prati kopa iti sUtraM krodhAdyathakAnAM yoge yaM prati kopastatkArakaM saMpradAna saMbhavatItyarthaka yatra yena vetyapahAya sUtra yaM pratItyuktyA catu jhaM nAnAvidho'rtho jJApyate ata eva krodhastAvat kopaH eva drohAdayo'pi kopaprabhavA eva gudyante tasmAtmAmAnyena vizeSaNaM yaM prati kopa iti kAzikA / kopaprabhavAnAM drohAdaunAM gahaNAllobhAdiprabhavaTrohAdyarthakadhAtuyoge na caturthoti jApyate krodhamAnArthakA: phalAvAcakatvAt akarmakAH RdhikupyAdayaH krodho'marSa: deSa iti yAvat / devadattAya krudhyati kupyati vetyAdau caturthyA diSTatAlakSaNaM viSayatvamarthaH tathA ca devadattaviSayatAkahaSAzrayatvaM vAkyArthaH / viSistu hiSTatAlakSaNaphalaM he SaM cAbhidhatta iti na kra dhiparyAyastadyoge na caturthI kintu dvitIyA ata eva zarbu Thotyeva pramANaM TruheddiSTAcaraNamarthaH devadattAya gRhyatItyatra caturthyA deSAnvayisamavetatvamarthastathA ca devadattasamavetadveSaviSayAcArAzrayatvaM vAyArthaH Iyate: parakriyAgocaro dveSo'rthaH caturthyAH kriyAnvayisamavetatvamarthaH devadattAya Iya'te ityatra de. Aho! Shrutgyanam
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasTa cturthiivibhktivicaarH| vadattasamavetakriyAgocarahe SAzrayatvaM vAkyArthaH yatra tu kriyA phalavidhayeyaMtinocyate tatra kriyAviSaye karmaNi dvitIyaiva pramANaM yathA bhAryAmauyati mainAmanyo drAkSauditi bhAryAviSayakamanyakatakadarzanaM na sa. hata iti tadarthaH asUyaterasayA'tha: sA ca paraguNe dopAropaH devadattIyAsayatItyatra catuthyoH saMbandhitvaM mamavetatvaM vA'rthaH tathA ca devadattasaMbandhiguNaM doSatvenAropayatItyarthaH vAdine asUyatItyatra vAdisamavetajJAnaM bhamatvena khyApayatItyartha iti saMpradAyaH / vastutastu adhyatyAdeH krodho'rthaH sa cAmarSa staccAsahiSNutvam ata eva krodho'marSaH iti kAzikA kopakrodhAmarSaroSetyAdyamaro'pi asahiSNutvaM ca svAniSTAnukUlaparakriyAgocaro dveSaH caturthyAstu kriyAnvayyAdheyatvamartha: devadattAya Rdhyati yajadatta ityatra svAniSTAnukUladevadattattikriyAgocara. haSAzrayo yajJadatta ityanvayabodhaH / aniSTAnukUlAyAziSyagatAyA putvagatAyAzca kriyAyA iSasambhavAt ani STAnukUlavyApAro druhararthaH ata eva droho'pakAra iti kAzikA caturthyAstvaniSTAnvayyAdheyatvamarthaH aniSTaM ca duHkhaM sukhAbhAvazca devadattAya drudyati yajJadatta ityava devadattattiduHkhAnukUlavyApArAnukUlakRtimAn yajadatta ityanvayabodhaH sapatyai ddhati strItyatra sapatnIttisukhAbhAvAnukUlavyApArAnukUlakRtimatI strInyanvayabodhaH utkarSagocaro haSa Iya'terarthazcaturthyAH utkarSAnvayyAdheyatvamarthaH karNAyayati phAlguna ityatra karNara. tyutkarSagocaradveSAzrayaH phAlguna ityanvayabodhaH / yatra tu / Aho! Shrutgyanam
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / phalatayA kiyA tocarI he So vyApAratayeyaMtinA pralyAyyate phalIbhUtakriyAnvayini bhAryAdau na kopaH khAniSTAnukUlavyApAravirahAt tatra phalAnvayini hitoyaiva pramANaM yathA bhAryAmoya taulyavAnyakartakadarzanaM phala dveSo vyApAra Iya'terarthaH darzane hitIyArtho viSayatvaM tatsaMbadhAvacchinnAdheyatvaM vA bhAryAkarmakAnyakartakadarzanagocaraveSAzrayatvaM vAkyArthaH etadarthameva yaM prati kopa ityuktamata eva yaM prati kopa iti kiM bhAryA mauya'ti mainAmanyo drAkSauditi kAzikA evaM yatra kriyAntaradveSo'pauya'tinA pratyAyyate tatrApi hitoyaiya yathA ziSyamaurNyati mainamanyo'dhyApayediti anyakartakakriyAdveSasya dhAtvarthatve tu utArthAnAmaprayogAt anyammai draSTre'dhyAyakAya beyatIti na prayogaH phalIbhUtakriyAnvayini karmaNi svAniSTAnukUla kriyAvirahAyogAt na kopa viSayatvamiti na tatva caturthoti evaM guNe doSAropo'sUyA asUyateratha: caturthyA guNAnvayyAdheyatvamarthaH devadattAyAsUyati yajJadatta- ityatra devadattattidhairyAdiguNadharmikacauyatvAropakartA yajJadatta ityanvayabodhaH evaM sapatnyai asUyatotyatra sapatnIttipatisevanAdikaM kAmaNatvenAropayatItyarthaH vAdine'sUyatItyatra vAdittipramANavAkyamapramANatvenAropayatItyarthaH guNA doSAzca prAtikhikarUpeNa prakaraNAdivazAdasUyatinopasthApyanta gugAstu nindAprayojakAnye padArthAste ca vaizeSikasiddho TravyagaNakriyAsAmAnyAdayaH pratyetavyAH yacca kAvyaprakAza bhrAtastAvadahaM zaThena vidhinA nidrAdaridrIkRta" ityatra vidhi pratya Aho ! Shrutgyanam
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 caturthIvibhaktivicAraH / sUyA vyajyata ityuktaM taba vidhenaisargika nidrAdaridraukarayo gaNe zAThya hetukatvasvarUpa doSatvaM svapnasamAgamavicchedena vihastena kAminA samAropitamiti guNe doSArAmarUpo'sUyA bhAvo'bhivyajyata iti saMpradAyaH / vastutastu nividhau vidhitve vA zaThatAdAtmyasya zaThatva - tAdAtmyasya vA''ropastAdRzena kAminA kRta ityanindo doSAroparUpA'sUyA vyajyata iti doSAstu nindAprayojakA bodhyA: / etena duHkhAya narakAya vA kupyatIti prayogApattiH duHkhaviSaya kaddeSasya sattvAt bRhaspatiradhyA* payan daityebhyo druhyatauti prayogAnApattiH adhyayanasya daityasamavetadda SAviSayatvAt kUpe patate'ndhAyerNyatIti prayogApattirandhaka rtaka kUpapatanagocaradveSasya nivArake sasvAditi parAstam / kupyAdidhAtUnAM caturthyAzca dazitArthakatayA atiprasaGgAprasaGgayorabhAvAt kupyAdInAM darzi- tArthakatve karmaNi dvitIyA prasaktA niravakAzayA saMpradAnasaMjJayA asAdhutvajJApikayA bAdhyate sUtre yaM prati kopa ityatra kopopAdAnaM na caturthyarthatA sUcanAya tathA sati kupyAdiprayogAnupapatteH dhAtvarthe kope caturthyarthako pAmanvayAt kiM tu svarUpakathanaM bhavatu vA pratItyupAdAnAt viSayatvaM kopasya catuthyo artha: devadattAya kudhyatItyatra kopArthaka dhAtuyoge viSayitvaM caturthyarthaH aniSTAnukUlavyApAragocaradda Se kope'nveti devadattAderyajJadattAniSTAnukUlavyApAraka tvamarthAdavagamyate svaviSaya kayajJadatauyaI Sa prayojakatvAt devadattAya dukhatotyava caturthyA dveSamAcaM kopo'rthastava viSayitayA prakRtyarthasyAnvaya: a Aho ! Shrutgyanam *
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / niSTAnukUlabyApAra drohe kopaH prayojyatayAnveti devadattAderaniSTaM pUrvavadagamyate devadattAyeSyatItyatra pUrvavat kopazcaturthyatha: utkarSagocarahe Se dhAtvarthe prayojyatayA'nveti devadattAderutkarSaH pUrvavadevAvagamyate devadattAyAmayatItyava pUrvavatkopazcaturyartha: guNe doSaropasvarUpa dhAtvarthe pUrvabadanveti devadattAdarguNaH pUrvavat avagamyate ammin kalye nadarzitAtiprasaGgAprasaGgau na vA dhaniniSThAniSTAmukUlavyApArakarTa katve'pi caurasya dhanine duyati caura iti prayogaH dhanina: kopAviSayatvAt saMpradAnatvAprasatoH yadi kopamUlakamapi cauyaM tadA tAdRzaprayogo'poSTa eva sopasagayoH RdhaTrahoryoge kopaviSayasya na saMpradAnasaMjJA niravakAzayA karmasaMnayA bAdhAt kadhahorupasRSTayo: karmetyanuzAsanena karmasaMjJAvidhAnAt hitoyaiva pramANaM kra ramabhika dhyati abhidruhyati vetyatra viSayatvaM kopasya yathAyogyaM dvitIyA'rtha: devadattAya kradhyati yati vaiti vadanvayabodha iti prAgevottam / rAdhIcyoryoge caturthI jJApayati / " rAdhIcyoryasya vipraznaH" iti sUtra rAdheraukSezca yoge yasya vipraznastakArakaM saMpradAnasaMkhaM bhavatItyarthakaM viprazno vividhaH praznaH vividho vividhaviSayaka ityaya: ata eva yasya viprazno vividhaH praznaH sa yasya bhavati yatsaMvandhizubhAzubhaM pRThyate iti kAzikA rAdheraukSezca daivaparyAlocanamarthaH devaM zubhAzubhaM caturthyA: samavetatvamarthaH kRSNAya rAdhyati IkSate vA garga ityatra kRSNasamavetazubhAzubhaparyAcocanAzrayo garga ityanvayabAMdha: kaSaNasya kIdRzaM zubhamazabhaM veti praznastha gocaratA tu sandasAga Aho! Shrutgyanam
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 caturthIvibhaktivicAraH / kRSNapadena na pratipAdyate kiM tu vyaJjanayA'tha vA vi praznAnantaritazubhAzubhaparyAlocanaM rAdhocyorathaM iti dhAtunaiva vipraznagocaratApratyAyyate iti saMpradAya: / vastutastu vipraznaH zubhAzubhapraznaH zubhAzubhatijJAsAprayojyakimAdizabdaghaTitavAkyamiti yAvat tatra vipraznastatprayojikA jijJAsA vA caturthyarthaH daivaparyAlocane rAdhaucyorarthe prayojyatayA'nveti caturthyarthe jijJAsAyAM viSayitayA prakRtyarthasyAnvayaH yatsaMvandhitvena zubhAzubhajijJAsA tasyaiva zubhAzubhaviSayatAnirUpitaviSayitayA jijJAsAyAmanvayaH IdRzaviSayitayaiva prakRtyarthasthAnvayaH tena maivaputrasya kiM zubhamazubhaM veti prazna maitrAya rASyatIti na prayogaH | evaM kRSNAya rAdhyataucate vA garga ityava kRSNaviSaya zubhAzubha jijJAsA prayojya zubhAzubhaparyAlocanAzrI garga ityanvayabodhaH / dhAtvarthaghaTaka zubhAzubhe kRSNasamavetatvamarthAtpratIyate dhAtvartho tAdRzajijJAsAprayojyatvAnvayabalAt ata eva devadattAya rAdhyatIkSate vA naimittikaH pRSTaH san devadattasya daivaM paryAlocayatItyartha iti kAzikA vipraznavAkyaM na dhAtvarthe ghaTate na vA caturthyarthaH kiM tu zubhAzubha jijJAsaiva yatra na praznavAkyaM khasyaiva zubhAzubha jijJAsA tatrApi varAya kanyAyai vA rAdhyati naimittika iti prAmANikaH prayoga iti / pratyAGpUrvasya zruvo yoge caturthI jJApayati / " pratyAGbhyAM zruvaH pUrvasya kartA" iti sUtraM pratipUrvakasyAGapUrvakasya zRNoteH pUrvasya kartA tadarthaprayojaka kriyAkartA'sya dhAtoryoge saMpradAnasaMjJo bhavatItyarthakaM pratizRNoterA " Aho ! Shrutgyanam
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 293 zRNotezca yAJcApUrvakaH svIkAro deyatvenAbhyupagamo'rthaH yAJcAnvayikarTa tvaM caturthyarthaH dvijAya gAM pratizRNotyAzRNoti vetyatra gokarmatvaM yAcanasvIkArayorubhayoranveti tathA ca hijakarTa kagIkarmakayAcanapUrvako gokarmakaH deyatvenAbhyupagamo vAkyArthaH yattu / / ... saMvidAgUH pratijJAnaM niyamAzravasaMzravAH / - aGgIkAro'bhyupagamapratizravasamAdhayaH // iti nAmaliGgAnuzAsanamabhyupagamamAtrArthakasaMzravapayatvena pratizravAzavI papATha tahizeSyasvarUpaikadezapayitAM jJApayatauti saMpradAyaH / vastutastu pratizRNoterAzRNotecAbhyupagamo'rthaH sa ca kriyAgocarakartavyatvAdhyavasAyaH kriyA ca ka cihAnarUpA kvacidanyAdRzI ata eva nAmaliGgAnuzAsanasaMmatA saMzavapratijJAnaparyAyatA pratizravAzravayorupapadyate caturthyAH prayojakatayopalakSito vyApAro'rthaH sa ca ka cit yAJcAsvarUpaH yatra pratizaNoterdAnagocarakartavyatvAdhyavasAyo'rthaH ka cidanyAdRzaH yatra darzitadhAtoranyAdRzo'rthaH ata eva pratipUrva ApUrvazca zRNotirabhyupagame pratijJAne vartate sa cAbhyupagamaH pareNa prayuktasya sato bhavati tatra prayokto pUvasyAH kriyAyAH kartA saMpradAna saMtro bhavatIti kAzikA evaM viprAya gAM pratizRNoti AzRNoti vA rAjatyatra pratizRNoterdAnakartavyatvAdhyavasAyo'rthaH caturthyA yAJcArUpo vyApAro'tha: dAnaM parasvatvAnukUla: svatvadhvaMsa. yAcA lipsA pratigraha iti yAvat prakRtyarthasya yAJcAyAM kaTa tayA'nvayaH yAJcAyAH prayojyatayA dAne tahoca Aho! Shrutgyanam
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ cturthiivibhktivicaarH| rakartavyatvajJAne vAnvayaH DhAnaM kartavyAcaprakArakaM jAna khaNDazI dhAtvartha: dAnaM vizeSyitayA kartavyatAjJAnenveiti pratigraha: svatvamicchA caiti khaNDazazcaturthyartha: svatvamudde zyitayecchAyAmanveti kaTa tvamAdheyatvaM saMsarga icchAnvaya ghaTako bodhyaH gokarmakatvaM dAne'nveti tathA ca viprasamaveta svatvoha zyatAkecchAprayojyagotti vatvAnukUlasvatvadhvaMsavizeSyatAka kartavyatvaprakArakajJAnAzrayo rAjetyanvayabodhaH pratigrahasya yAJcAyA goviSayakatvamarthAdavagamyate na ghanyayAJcAprayojyaM godAnaM bhavati katavyatvaprakAratAnirUpitavizeSyatA svatvadhvaMse arthAdavagamyate tata eva kartavyatvaM svatvadhvaM se'vasIyate pratijAnaM tatho'dhyavasAya eva ata eva devadatAya gAM pratizaNoti pratijAnauta ityartha iti kAzikA | anyAhazakriyAgocarakartavyatvAdhyavamAya: pratizaba: caturthyAstvanyAdRzo vyApAro'rtho yathA brahmacAriNe zatapathabrAhmaNaM pratizRNo yupAdhyAya ityavAnupUrvI vizeSaprakArakajJAnasya pratipAdakatAsaMsargaNArthavattvaprakArakajJAnasya vA'nukUlo vyApArI'dhyApanaM tahocarakartavyatvAdhyavasAya: pratizaNAterarthazcaturthyA AnupUrvI vizeSeNArthavattvena vA jijJAsA'rtha: zatapathabrAhmaNavizeSitaM vizeSyitvaM tatsaMbandhAvacchinAdheyatvaM vA hitauyArthaH phalIbhUte jJAne'nveti tAnasyAdhyApanaphalasyAbhyupagamaphalabAnapAyAt jijJAH / sAyA prayojyatayA agyupagame'nvaya stathA ca zatapathavA hmaNavizeSyatAkasyAnupUrvI vizeSa prakArakasyArthavattvaprakArakasya vA tAnasyAnukUlo yo vyApAraH tahocaro Aho! Shrutgyanam
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / yo brahmacArisamaveta jijJAsAprayojyaH kartavyatvAdhyavavAyastadAzrayaH upAdhyAya ityanvayabodhaH | abhyupagame phale jJAne brahmacAriMsamavetatvamarthAtpratIyate yathA'bhyupagamaphale svatve vipranirUpitatvamiti na canyadIyajijJAsAprayojyo'bhyupagamo'nyadIyajJAnaphalakaH yathA viprathAJcAprayoyo'bhupagamaH na caviyAdisvatva phalaka iti / kvacitkartavyatvAdhyavasAya eva pratizRNoterarthaH yatra taddiSayo dhAtunA padAntareNa vA pratyAyyate yathA'numAnanirUpaNaM ziSyAya putizRNotItyaca nirUpaNaM lyuDanta - vAtvarthastatra puyojyatayA ziSyajijJAsAyA anvaya iti / zatamAgAMsi soDhA he sUnosta iti yattvayA / pratIcyaM tatprataukSyAyai pitRSvastre pratizrutam // ityava tvatsUnuprayojyAgaH zatakarmakabhAvisahanakartRtvamiti zabdArtho yaccha vdArthAbhinna pratizravakarmaNyabhede - nAgveti pratizravo'tra kataivyatvAdhyavasAya stadvizeSAstatkarma sahana kartRtva kartavyatvAdhyavasAyaH sahanamAdAya paryavasyati Ago'niSTAcaraNAsahanaM tajjanyaphalopabhogastaddiSayakaddoSAbhAvo vA dveSAbhAve kartavyatvaM kSemasAdhAraNaM bodhyaM yathA maumAMsakAnAM kalaJjabhacagAbhAva iti caturthyAstu putragatAniSTasyAcaraNe ha - SastathAvidhAcaraNAbha ve icchA vA'rthaH pitRSvasRvizeSitaH kartavyatvAdhyavasAye prayojyatayA'nve tautyevamagyatrApyUDa nauyamiti / anupratipUrvasya guNAta yoMge caturthI jJApayati / anupratigRNazca " iti sUtram / anupUrvakasya pUtipUrvakasya ca gRNAteyoMge tadartha - 66 Aho ! Shrutgyanam 295
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 caturthIvibhaktivicAraH / parvavartinyA kriyAyAH kartu bhUtaM kArakaM saMpadAnasaMgaM bhavatItyarthakam / anugRNAteH pratigRNAtazca zaMsanapUrvaka potsAhanamarthaH zaMsanaM kathanaM potsAhanaM harSAnukUlo vyApAraH ho| pratigRNAtyanugRNAti vA adhvaryurityatra catuAH zaMsane harSe cAnvitA vRttirarthastathA ca hovRttizaMsanapUrvakasya hoTattiharSAnukUlasya vyApArasya kartA'dhvayaM rityanvayabodha iti saMpadAya: / vastutastu zaMsanapUrvakatayopalakSitaM protsAhanamanugaNAterartha: zaMsanapUrvakatvaM tu zasanatAnasApekSatAnaviSayatvaM tadupalakSitaM svarUpasa ttatsaMbandhItyartha: yacca kAzikAyAM honugaNAti hotA prathamaM zasati tamanyaH protsAhayatItyuktaM tatra zasane prathamatvaM na pUrvattitvaM kiM tu pUrvajJAnaviSayatvamata evAgre kAzikAyAmanugaNa iti pratigaNa iti hi zasituH protsAhane vartata ityuktaM zasiturityuktaM na tu prAkaza situriti protsAhanayuktameva harSaNAmatha vA protsAhanAnukUlo vyApAraH utsAho'dhyavamAyastatra prakarSaH kartavyatvagocaratvaM tena kartavyatA'dhyavasAyAnukUlo vyApAra iti niSkarSaH / pratizaNotestathA'dhyavasAyo vyApAratayA'sya phalatayA'rtha iti pUrvasUtrArthasyaiva tatsatrArthe prasaGgasaMgatirapyAyAti caturthyAH za sanamarthastasya svajJAnAdidvArakaprayojyatayA harSaNe vizaSitayA kartavyatvAdhyavasAye vA'nvayaH zasane prakRtyarthasyAdheyatvalakSaNa karTatayAnvayaH / evaM honugaNAti pratigaNAti vA'dhvayarityatra hoSTattiza sanaprayojyaharSaNAzrayo'dhvaryuriyanvayabodhaH atha vA kartavyatvAdhyavasAye zasanasya sAmA / Abe Shrugyanam
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / nAdhikaraNyenAdhyanvayaH sAmAnAdhikaraNyameM kakAlAvacchedenaikatra vartamAnatvaM tathA ca hoTaTattizaMsanasya samA nAdhikaraNa stavizeSyatAkazca yaH kartatryatvaprakArakAdhya vasAyastadanukUlavya pArAzrayo'dhvaryurityanvayabodhaH / paramparayA zaMsanaphalakasya harSaNasyApekSayA sAcAt zaMsa - naphalakasya kartavyatvAdhyavasAyasya dhAtvarthatvamucitaM na ca harSaNaM na zaMsanaphalakamiti vAcyaM tathAsati harSakakha vyarthavyApAratayA pramattatvApatteH / evaM hotre'nugRNAti hotAraM zaMsantaM protsAhayatItyarthaM iti kAzikA lar3adaya| prayogaM darzayantI kAlaghaTita sAmAnAdhikaraNyenAnvayaM sUcayati evaM nindakAyAnugRNAti khala ityAdAvanyavApauyaM rautirbodhyeti / parikrayArthakadhAtuyoge caturthI jJApayati / "parikrayaNe saMpradAnamanyatarasyAma " iti sUtraM parikrayaNe sAdhakatamaM saMpradAnasaMjJaM bhavatItyarthakamanyatarasyAmityanena karaNasaMjJakamapi tadbodhyate vetanadAnAdipUrvako niyatakAlAvacchedyakhatvAnukUlo vyApAra: parikraya ityucyate tatra karaNatvArthikA tRtIyA caturthI ca bhavati zatAya zatena vA parikrIto vRSabha ityatra caturthItRtauyayoH karaNatvaM vyApAro'rthaH sa ca vyApAro dAnaM janyatayA parikrayaphale khatve'nveti tathA ca zatadAnajanyasya parikraya prayojya khatvasyAzrayAbhinno vRSabha ityanvayabodhaH / parikrayajanyaM ca svatvaM tatraiva vastuni vyavasthitakAlamavasthAya nazyati vyavasthitakAlAnantaraM tu svatvAntaramutpadyate 'tha vA vyavasthAvazAdekameva svatvaM kAlAntaravyApakaM bhavatIti saMpradAyaH / svatantrAstu bhU 38 Aho ! Shrutgyanam 297
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ cturthiivibhktivicaarH| tidAnajanya niyatakAla kasvatvajanakaH parigrahaH parikraya ityucyate tatra bhRtau tAdAtmyena zatasyAnvayaH saMsagaMtayA labdhakaraNatvasyAnuvAdikA dRtIyA caturthI ca jyotiSThomena yajetetyatna TatIyAvadityAhuH / vastutastu bhogajanakaniyatakAlakasvatvaphalako vyApAraH parikrayaH sa ca vyApAra iccheva bhRtiH zatAdikA mAsAdibhogavyavasthayA gRhautA mAsAdivyApakaM parakIyasvatvaM janayati bhRtidAnajanitasvatvaM bhogaM janayati na tu vikrayadAnAdikaM parileTakkatavikrayadAnAderasiddheH bhogasya vikrayo dAnaM ca parikraturapi sambhavati / evaM zatAya zatena vA parikrIto vRSabha ityatna caturthITatauyayoH karaNatvaM vyApAro'rthaH sa ca vyApAraH parasvatvopahitaM dAnaM zatattisvatvaM prati tAhAlyena zatasya janakatvAt svatvopahite dAne svatvahArakaM zatasya janyatvamiti zatavyApAratvamakSataM yadi ca bhAvidAnena parikrayavyavahArI na gauNastadA zatasya svajJAnahArakaM dAne janyatvamiti tadyApAratvaM bomiti zatasya janyatayA karmatayA ca vyApAre dAne tasya parikrayaphale tathAvidhasvatve 'nvayastavaiva svatve parikrayavyApArasyecchAyA uddezyatvenA'nvayastasya svatvasya karmaktapratyayArtha Azraye'nvayaH yadi ca parikrayakarmaNo vidyamAnatAyAmapi parikrayavyavahArastadA ktapratyayArthI nirUpakaM tavaiva tasya svatvasyAnvayastathA ca zatajanyatatkarmakadAnajanyasyecchoha zyasya bhogajanakaniyatakAlakasvatvasyAzrayo nirUpako vA vRSabha i. tyanvaya bodhaH / yatna vyavasthitakAlakaM na svatvaM bhRtize Aho! Shrutgyanam
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| 299 Sasya pratyarpaNena parikreyasyApacAreNa vA tatra parikrayavyavahArArtha tathAvidhasvatvoddezyikecchA parikroNAterabhidheyatvenoktA niyatakAla kasvatvaM prati tu mRtidAnaM kAraNamata eva parikrAyaNaM niyatakAlaM vetanAdinA skhaukaraNaM nAtyantikaH kaya eveti kAzikA na cAtra betanadAnAdijanyaniyatakAla kasvatvAnukUla vyApAraH parikoNAterarthaH parikaya iti vAcyaM tathAsati niyatakAlamityupAdAnavaiyApatteH vetanadAnAdijanya svatvasyAvazyaM niyatakAlakatvAt vetanAya zatAya vetanena zatenavA parikIta ityAdAvananvayaprasaGgAcca bhRtestaccheSasya vA pratyarpaNaM vyavasthitakAlanAzI vA vetanadAnajasvatvanAzaM prati heturityanyava vistaraH / yajatiyoge saMpradAnasya kamatvaM bodhayati / "karmaNaH karagasaMjJA vaktavyA saMpradAnasya karmasaMnjeti"vArtikaM karmaNi hitauyAyAH saMpradAne caturthyAzcApavAdaH yajatiyoge karaNasaMjJA karmasaMjJAvidhAnAt / evaM pazunA rudraM yajata ityatna yajatemantrakaraNAkaH svatva dhvasaphalakastyA go'rthaH / yacca kAzikAyAM pazunA rudraM yajate pazuM rudrAya dadotItyartha iti svatvaphalakalyAgArthakadadAtinA yajativivaraNaM tattyAgarUpaikadezArthAbhiprAyeNa yathopekSAvAraNoya dadAtyarthe svatvaphalakatvaM tathA yajatyartha mantrakaraNakatvaM vizeSaNaM prakRte dadAtiryajatiparyAya eva devAnAM viniyogAbhAvAt svatvAprasaktaH devasvamityAdau devaprautyuddezyakatyAgakamaitvaM devasvatvaM pratIyata ityanyatra vistaraH / tRtIyAyAH karmatvamAdhayatvaM svatvadhva sAnvayyarthaH caturthyAH prItira Aho ! Shrutgyanam
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ cturthiivibhktivicaarH| yastasyA uddezyitayA tyAge'nvayaH prItau prakRtyarthasya samavatatvena tadabacchinnAvacchedakatAnirUpakatayA vA'nvayaH tathA ca zivasamavetaprItyuddeziyaka: pazuniSThasvatvadhvaMsaphalako mantrakaraNakastyAgo vAkyArthaH yadi ca zivasamavetA prItiraprasiddhA tadA zivasya samavetatvasaMsargAvacchinnastraniSThAvacchedakatAnirUpaka jJAnaviSayatvasaMbandhena protAvanvaya: zivaprItiriSTasAdhanamiti jJAnasya prautiniSThaviSayatAyAH zivaniSThAvacchedakatAnirUpitatvAditi evaM zivaniSThAvacchedakatAnirUpakajJAnaviSayaprautyuhezyakastathAvidhastyAgI vAkyArtha iti / gatyarthakarmaNi vaikalpikoM caturtho jJApayati " gatyarthakarmaNi hitauyAcaturthI ceSThAyAmanadhvani " iti sUtra gatyarthadhAtuyoge tadarthakarmaNi ceSTAyAM tadarthe sati adhvavarjite dvitIyAcatuthyau~ bhavata ityarthakam aodanaM pacatItyatra karmaNi caturthIvAraNAya gatyarthagrahaNaM azvena gacchatItyatra karaNe caturthIvAraNAya karmaNItyuktaM manasA hari bajatItyatra karmaNi caturthIvAraNaya ceSTAyAmityuktaM caiSTA'tra parispandarUpA bodhyA tena grAmAtha ratho gacchatItyatna na caturthyanupapattiH ata eva kAzikAyAM ceSTAkriyANAM parispandanakriyANAM karmaNItyuktam / adhvAnaM gacchatItyava karmaNyadhvani caturthIvAraNAyAnadhvanItyuktam / AsthitapratiSedhazcAyaM vijeyaH prAsthitaH saMprApta AkrAnta ucyata iti kAzikA ata AkrAnte adhvani caturthI niSidhyate yadA tu panthAnamAkrAntumicchati tadA caturthI bhavatyeva yathA 'yasatpathAtpathe'dhvane vA gacchanauti / evaM Aho ! Shrutgyanam
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 301 grAmaM grAmAya vA gacchatItyatra dvitIyAcaturyorAdheyatvalakSaNaM karmatvamarthastacca gatyarthaphalasaMyoge'nveti / tathA ca gAmattisaMyogAnukUlaH spando vAkyArthaH ata eva saMpradAnacaturthyA gatyarthakarmaNi caturthIvidherna pratyAkhyAnamiti pragevoktam / iti saMpradAnasaMjJakarmasaMtakakArakAryakacaturthIvivaraNam / anyAdRzArthikAM caturthI jJApayati / "kriyArthopapadasya ca karmaNi sthAnina" iti sUtram / kriyA kriyArthA upapadaM yasya sa kriyArthopapadastasya sthAnino'prayujyamAnasya tumuna: karmaNi caturthI vibhaktibhavatItyarthaka"tumunNvulau kriyAyAM kriyArthAyAmi"ti saveNa kriyAyAH kriyArthatve tumuno vidhAnAt tadpapadatvaM vyakta kriyAyAH kriyArthatvaM phalavidhayA kriyAprayojakatvaM yathAnnaM bhoktuM bajatItyavAnnabhojanaphalasya gamanaprayojakatvaM tumunaH phalajAnahArakaprayojyatvamarthastathA cAnnakarmakabhojanaprayojyaM gamanamiti vAkyArthastumuna IdRzArthakatve gamane bhojanAsaMpattAvapi na darzitaprayogasyAprAmANyam evaM bhoktamiti tumunnantasyAprayoge bhojanakarmAnnavAcakazabdAt caturthI bhavati tathA cAnnAyaudanAya vA brajatIyatra caturthyA bhojanaM jJAnahArakamicchAhArakaM vA prayojyatvaM cAtha: prakRtyarthasyAnnasya karmatAsaMsargeNa bhojane tasya nirUpakatayA prayojyatve tasya svarUpeNa gamane'nvaya ityannabhojanaprayojyagamane vAkyArtha iti / evaM phalAnyAhatuM vanaM yAtItyatra phalebhyo vanaM yAtItiprayogastatra phalAharaNaprayojyaM vanakarmakagamanaM A pustaka zrI jaina munI nema Aho! Shrutgyanam
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 caturthIvibhaktivicAraH / vAkyArthaH / nRsiMhaM prauNayituM namaskurma ityatra namaskurmo nRsiMhAyeti prayogastaca nRsiMhaproganaprayojyo namaskAro vAkyArthaH paTamutyAdayituM yatate ityatra paTAya yatata iti prayogastatva paTotpAdaprayojyo yatno vAkyArthaH na cAva viSayatvaM caturthyarthaH paTaviSayatAko yatvo vAkyArtha iti vAcyaM caturthyA viSayatvArthakatve anuzAsanavirahAt viSayatvasAmAnyasya tadarthatve paTatvAya yatata iti prayogApatteH sAdhyatvasya tathAtve paTArthatantusAdhane paTAya yatata iti prayogAnupapatteH uddezyatvasya tathAtve svakAmo gaGgAsnAnAya yatata itiprayogAnupapatteH na cAtra tAdarthyAvidhAnAt caturthyA janakatvamartha paTajanako yatno vAkyArtha iti vAcyaM tathAsati tantusAdhane paTAnutpAde paTAya yatata itiprayogasyAprAmANyApatteH kiyArthI papadasyetyuktyA praviza piNDomityava na caturthI - bhakSerava sthAnitvAt karmagautyuktyA phalebhyo gacchati zakaTenetyatva karaNe na caturthI phalebhyo gacchatItyatrAhamityadhyAhRtaM tavA haraNAnvayikarmatvaM caturthyarthaH phalakarmakAharaNArthakaM gamanaM vAkyArtha ityapi vadanti / bhAvakRdantAt prAtipadikAt caturthI jJApayati / "tumarthAcca bhAvavacanAdi"ti sUtraM tumarthAH kriyArthakiya:rthakA ye bhAvavacanA bhAvapratyayA ghaJAdayastadantAtyAtipadikAt caturtho bhavatItyarthakaM pAkAya gacchatautyatra caturthyAstumartho'rthastumarthastu paktuM gacchatItyatra samAnakartRkatva muddezyatvaM ca tathA ca samAnakartRkaM pA koI zyakaM gamanaM vAkyArtha iti vadanti / zAbdikAstu Aho! Shrutgyanam
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 303 bhAvavacanAzceti sUtreNa ghaJAdaunAM bhAvapratyayAnAM kiyArthatvaM pratyAyyate tacca pUrvavat phalasya jJAnenecchayA vA dvArA prayojakatvaM tathA va ghaJaH prayojyatvamarthastacca gamane'nveti tatra pAkAdizabdAt dvitIyAdiprasaktiviraheNa prathamaprAptatayA prathamA prAptA tadapavAdAya sAdhuttvArthA caturthyanuziSyate pAkAya gacchatotyatra pAkaprayojyaM gamanaM vAkaprArtha etena bhAvaghaJantAttAdarthya catuyaiva pAkAya vrajatautiprayogopapattyA tumarthAditi bhAvavacanAzceti cAnuzAsanaddayaM vyarthamiti nirastam / kiyAyA: kiyAntarArthatve vizeSatastumuno vidhAnena ghaJo'pravRtterbhAvavacanAzcetyasyAta evaM kriyAyA: kiyAntarArthatvasya tAdarghyatvaviraheNa tAdayaM caturthyaprasatyA prathamApavAdakacaturthI vidhAyakasya tumarthAdityasya ca sArthakyasaMbhavAdityAhu: / vastutastu bhAvavacanAzceti sUcaM tumurthAditisUtreNa caturthIvidhAnArthameva caturthI vinA kiyArthabhAvavacana prayogasya kvApyadarzanAt tathA ca kriyAyAH kriyAntarArthatvasvarUpastumarthaJcaturthyA arthastava kiyAiyasya dhAtulabhyatayA prayojyatvamAtraM tumuna ivAsvA apyarthaH bhAvavacanAceti sUtraM tumarthAdityava bhAvavacanAdigrahaNaM cecchAdisvarUpe tumarthe caturthIprasaktivAraNArthameva pAkAyetyaca subvibhakteH prAtipadikaprakRtikatathA SaJAdivirahe caturthyanupapatteriti bhAvaH evaM ghaJAdiprayojyatvaM ca phalajJAnAdiddArakaM pUrvavaddodhyam / evaM pAkAya vrajati bhojanAya pravizati muktaye 'dhIta ityana pAkaprayojyaM gamanaM bhojanaprayojyaH pravezo muktiprayojya 1 Aho : Shrutgyanam_
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 cturthiivibhktivicaarH| madhyayanaM ca vAkyArthaH bhAve vihitA ghaJlyatinprabhRtipratyayAsta dantebhyazcaturthIvidhAyakaM bhAvavacanAditigahaNaM pAcako bajatItyatva kiyArthaNvulaprayoge catarthoM niSedhati caturthyAH kiyArthatvasUcanArthaM tumaryAditi gahagAM catAstathArtha katvArthakameva ghajAdaunAM tathArtha kasvatApakaM bhAvavacanAzceti sUtraM na ghanAdaunAM bhAvavacanAnAM kiyArthatvasaMketagAhakaM kiyArthopapadasyeti sUtreNa catAH kiyo tvasaMketakalpanAyA Avazyakatve tata evAnopapattau ghAdibhAvavacanAnAM tathAsaGketakalpanAyA vyartha tvAditi aGgA kozena vA'nuvAko'dhIta dUtyatra adhikaraNasya TatIyAtyantasaMyogasyeva kriyAmAnAnvayitayA catuyakriyArtha tvasya karaNasya kArakatvamiti / manyatiyoge karmasAkAGkSapadAt caturtho jJApayati / " manyakarmaNyanAdare vibhASA'prANiSu" iti sUtram / manyatikanviyini prANivarjite tahAcakapadAt dvitIyA catathau ca bhavatyanAdare gamyamAna ityarthaka zyanvikaraNasya manyatenirdezAttanAdemaneyaMdAsaH tena na tvAM TaNaM manmahe ityatra na catuthauM anAdaragrahaNAt / / azmAnaM dRSadaM manye manye kASThamulakhalam / andhAyAstaM sutaM manye yasya mAtA na pazyati // ityatra na catauM evaM na tvAM TaNaM tuNAya vA manye ityatra naJaH sAdRzyamaprAzastyarUpo'pakarSoM vA'rtha: taNapadottarA dvitIyA caturthoM ca pratiyogitvArthA 'tha vA nAnuyAjeSvityatra saptamauvat sAdhutvArthA tathA ca tRNapratiyogikena sAdRzyenAprakarSeNa vA tvAM jA nAmI Aho! Shrutgyanam
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| 305 tizAbdo nvayabodhaH tato'nAhutastvamiti vaiyaJjaniko bodha: yatra tu nAnAdaro vyaJcanayA pratIyate tatra vRSalaM na vijaM manye ityAdau na caturthI sAdhuH / dRzyate ca vaiyaJjanikabodhasApekSA padAnAM sAdhutA yathA "badavada jita: sa zatruna hato jalpastavatavAsmoM"tyAdau harSabhayAdau dhotye divacanaM sAdhu netarathA na cAla harSAdiH zAbdapratautiviSayaH tahAcakapadAbhAvAt bhavatu bA DhaNasahazatadapakRSTAdI lakSaNA lakSyArthasya tAdAmyena tvatpadAthai invayaH naJpadamanAtavAci vaNavadanA hRtaM tvAM manye dUtyanvayabodhaH / yadi ca / / manyate: karmaNo ysmaadnuktsyaapksstttaa| nabodhyA syAd dvitIyAvaccaturthoM prANivarjitAt // itizAbdika smRtena bhaya manuktasya karmaNa iti tu na svaM kIro mama mata ityatra caturthIvAraNAyAtra karmaNaH tapratyayenAbhihitattvAditi saMpradAya: / pare tu ayuktIvApakRSTateti paThitvA vRSalaM na vijaM manye ityAdau yuktApakarSavAcino'nena vyudAsaH naapadopAdAnAt gAdapakRSTaM tvAM manye ityanvayabodha iti vadanti / anye tu na tvAM vRNAya manya" ityAdau TaNapadasya DhaNasadRzo'rthaH tasya tvatpadArthe bhedAnvayopapAdikA karmAnubAdikA hitauyAvaccatudhyanuziSyate karmavizeSaNe na tu mukhya kAmaNi sUbenAdara ityanena karmaNI tyanena cAnAdaranimittasA. dRzya pratiyoginaH karmavizeSaNasya vAcakAtpadAt caturthI vidhIyate naJo'nAdaro'rthaH anAdarI nAmeSTAniSTasAdhanatvena pratisaMdhAnaM tadbhedazca bhedo hi tvatkarmakamananatvA Aho ! Shrutgyanam
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ cturthiivibhktivicaarH| vacchedenAnveti tatastvatpadArthasya hitAhitAnya tarasAdhanatvamarthataH pratIyata ityAhuH / atra caturthyAH sAhabhyamartha: naJpadaM tAtparyagrAhakaM va cinnajapadaM vinA'pi prayogaH yathA"TaNAya matvA raghunandanastadrakSaH pradhAnaM pradhanAnnirAsthat iti TTaH / yathA vA / "TaNAbhyAM manyate kAmakrodhau yaH paJca kArayan" iti zrIharSa iti vadanti / yujyate caitat / sahazatvaM gAdaunAmanukte manyakarmaNi / dvitIyAvaccaturthyA'pi bodhyate bAdhitaM yadi // ityApizalismaraNAt bAdhitamiti ayukta sAdRzyavodhakaM tena mukhaM panaM manye ityatra yuktasAdRzye na caturthI evaM na tvAM gAya manye ityAdau naJA sahite zUnye vA prayoge caturthyAH sAdRzyamarthastacca manyakarmaNi tvatyadAnveti tathA ca vRNasadRzatvatkarmatAkamananAzrayo 'hamityanvayabodhaH tato'nAhatastvamiti bodhaH sa zAbda AnumAniko mAnaso vetyanya detat prAthamikanvayavodhe'nAdarI na mArate ata eva kAzikAyAmanAdare gamyamAne ityuktaM na tvanAdarerthe 'nAdarabodhakanAdipadasace vetyuktam / manya karmaNi sAdRzyAnvayabodhane caturthyA hitIyAsamAnavacanatvaM tantramatastaNAbhyAmiti darzitaprayoga upapadyate nApapadyate ca taNAbhyAM na tvAM tRNAya na yuvAM vA manye iti prayogaH / sUbe prANivityatra naukA kAnnazRgAlavarjevi tivaktavyamiti vArtikena prANina: paribhASitAstena na tvAM nAvaM kAkamannaM zRgAlaM bA manye ityatra na caturthI prANitve'pi na tvAM zune ko- . Aho! Shrutgyanam
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / TAya vA manye ityAdau caturthI copapadyate / atra paramparA manana karmaNaH caturthyarthasAdRzyasya nAmArthAnvaye'pi jalaM na pacatItyatra najAnvayihitIyArthakamatvasyeva dhAtusamabhivyAhArova skhavizeSagAkazAbdabodhaviSayatvAt prAgukta kArakalakSaNavattvAt kArakatvamiti / iti vibhaktyarthanirNaye kArakacaturthIvivaraNam / nAmArthAnvayina: caturthyarthAH akArakatayA saMjAyante tatra vidhAne "tAdathya upasaMkhyAnamiti vAttikaM catu yAstAdarthyamartha jJApayati tAdayaM ca nAnAvidhaM mo'rtho yasyeti tasyArtho yasyeti ca vigraheNa pratIyata natra so'rtha ityanena janakatvaM tasyArtha ityenopakArakatvamapakArakatvaM ca yathA yUpAya dAru kuNDalAya hiraNyamityAdau caturthyA janakatvamarthaH yUpasya khaNDadAruNo nAzahArAmahAdArajanyatvAt bhugnasaMyogavataH kuNDalapadArthasya hiraNyajanyatvaM savizeSaNe hoti nyAyena bhugnasaMyogamAdAya paryavasthati yUpajanaka dAru kuNDala janaka hiraNyamityanvayavodhaH / evaM paTAya tantavo ghaTAya daNDo randhanAya sthAlItyAdAvapi janakatvaM catuyarthaH / upakArakatvaM vividha supacAyakatvaM sukhajanakatvaM cAdyaM yathA azvAya yavaghAsa: kAnanAya dRSTirityAdAvupacAyakatvaM catuthyarthaH / hitoyaM yathA brAhmaNAya dadhi kAmine yuvatirityAdau sukhajanakatvaM caturthyarthaH / apakArakatvaM caturvidhamapacAyakatvamanutpAdakatvaM nAzakatvaM duHkhajanakatvaM caiti tatvAdyaM yathA danti ne navabandhaH jalAzayebhyaH uSNopagama ityAdAvapacAyakatvaM ctuyrthH| dvitIyaM yathA Aho! Shrutgyanam
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthIvibhaktivicAraH / dAhAya maNi: narakAya dIpadAnamityAdAvanutpAdakatvaM catudhyarthaH / tatIyaM. yathA tApAyozaura viSAya sudhA mohAya tattvajJAnamityAdau nAzakatvaM caturdhyarthaH / caturtha yathA mazakebhyo dhUmI hariNebhyo vAgurA ityAdau du.khajanakatvaM caturthyarthaH / klipi sampadyamAne ca caturthoM va tAnyA" / iti vArtikaM lipiyoge sampadyamAne'rtha caturtho bhavatItyarthaka saMpadyamAna iti bhAve zAnac bhaktijAnAya kalpate ityatra caturthyAH sampattirartha: sA cAna dhikya svarUpA prayojyatayA bhaktiviSaya ke kalpyate tadarthakatvAdhyavasAyasvarUpAnveti / bhaktyanantaraM jAnAdhikyadazanena bhakto nArthakatvAdhyavasAyo bhavatIti / yadi ca kalpanaM kRtakasatvaM sampattiradhikasatvaM tadA jJAnavizeSitasyAdhikasattvasya catubhyarthasya prayojakatayA bhaktittikatakamatve'nvayaH / ata eva sattvarUpaikadezArthakatayA sampaderasataH sattvArthakajanezca klipiparyAyatA tathA ca bhati nAya sampadyata ityatva bhaktisampattau bhakti nAya jAyata ityatra bhaktyutpattau jJAnAdhika sattvasya tathA'nvaya: ata eba klipautyarthanirdezaH mUtrAya kalpale sampadyate jAyate vA yavAgUriti kAzikA / kalpanAdau dhAtvarthe caturthyayasya na kArakatvaM mUvebhyo yavAgarityatra sUtrAdhikasattvaprayojakatvaM yavAgvAM dhAtuM vinA'pi pratIyata iti klipautivArtikaM tu vahuba canaM vinA'pi tathA'rthaH pratIyata iti jJApanArthameva / vastutastu klipautivArtikaM vyarthameva tAdathyacaturyeva darzitaprayogopapatteH mUtvAya yavAgariyatra viSayakhabhAvAdeva mRbAdhikyaprayojakatvaM yavAgvAM Aho! Shrutgyanam
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 309 pratIyate yato mUtrAyaudana miti na prayogaH / "utyA. tana jJApyamAna" iti vArtikam utpAtavAcipadena yoge jApyamAnArthaM caturthI bhavatItyarthaka jJApyamAna iti bhAve laTa utpAtAstu mayUracitrakAdau vidyudai katAdayo darzitA: vAtAya kapilA vidyudityatra jJApanaM jJAnajananaM catuyathastacca prayojakatayA kapilavidyutyanveti / vAtAya kapilA vidyudAtapAyAtilohinau / __ pautA barSAya vijJeyA durbhikSAya sitA bhavet / / - atra potA'dhikapautA bodhyA anyathA notpAtatvamiti / utpAtatvaM tu nAva zabdaviSayaH nabo'nugatamekamata utpAtattijJApakatvaM catuyartha iti nAzano. yamata utpAto vAtAyetyapi na prayogaH utpAtaparibhApAviSayatAvacchedako yo yo dharmastataviziSTapratipAdakazabdayoga caturtho jJApanArthi ketyeva vArti kArthaH / evaM ratoparAgo yuddhAya maholkAsaMplavo rASTrabhaGgAyetyAdAvapi jApanArthikA caturthI bodhyeti / "hitayoge ca" iti bArtikaM hitazabdayoge caturthIbhavatItyarthaka kAlAntarabhAvi iSTasya sukhaduHkhAbhAvAdaH sAdhanaM hitazabdArtha: yadhiSThirAya hita: kRSNa ityatra caturthyAH sambandho'rthaH sa ca saMbandhaH sukhAdAvAdheyatvaM sAdhane svAdheyasukhAdi'nirUpyatvamevaM yudhiSThiravRttisukhAdinirUpyaM kAlAntarabhAvisukhA disAdhanaM kRSNa ityanvayabodhaH yadhiSThiravRttimukhAdinirUpitatvasya sukhAdisAdhane vagame yadhiSThiravRttimukhAdisAdhanatvamarthata evaavsiiyte| ekamAmayAvine hitaM bheSajyamityatra duHkhAbhAvasAdhanaM Aho! Shrutgyanam
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 caturthIvibhaktivicAraH / hitazabdArthaH svaSTattiduHkhAbhAvanirUpyatvaM sAdhanAnvavyAmayAvina: saMbandhazcaturthyarthaH pUrvavadanvayabodhaH AmayAvivRttiduHkhAbhAvasAdhanatvasya hite'vagamaJca "caturthI cAziSyAyaNyamadrabhadrakuzala sukhArthahite" riti sutreNAzaMsAviSagrahitayoge SaTyA saha vaikalpikyAzcaturthyA vidhAne'pi AzaMsAvirahe'pi caturthIvidhAyakatayA hitayoge cetivArttikasya na vaiyarthamiti / namaH zabdAdiyoge caturthI' jJApayati / " namaH svastisvAhAsvadhA'laMvaSaDyogAcca" iti sUtraM namaH svastisvAhAsvadhA'laMvaSaDityetaiH zabdairyoge caturthI bhavatItyarthakaM puSpaM zivAba namaH ityava dAnakarma namaH padArthaH caturthyAH saMpradAnatva. martha saMpradAnatvaM tu prItireva prItistu janakatayA dAneimbeti zivaprItijanakadAnakarma puSpamityanvayabodhaH / brAhmaNAya gaurnama iti vAkyaM pramANamapi vihitavAkyatvAbhAvena na prayujyate / nAmagotre samuccArya samyak zrAvito dadat / saMkIrtya dezakAlAdi tubhyaM saMpradade iti // ityavacanena saMpradada ityantasyaiva vAkyasya dAnavAkayavena vidhAnAt / nanu brAhmaNAdisaMpradAnake dAne namaityantavAkyasya vihitatvAbhAvenAprayoge'pi prautyAdinA dAne mitrAya gaurnama ityAdivAkyaprayogaH syAditi cenna / mantrakaraNakatyAgakarmaNo namaHpadArthatvAt prItyAdinA dAne mantrakaraNakatvAbhAvAt vaidhe hi karmaNi mantrANAM karaNatvaM tacca tyAgA divaidha karmajanyaM paramApUrva pradhAnApUrva vA pratyaGgApUrvahArA janakatvamata eva juhuyAddAru Aho! Shrutgyanam
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 311 yo berityAdau mantrANAM karAtvArthikA tRtIyA tathA ca namaH padArthakadeze mantrakaraNakatyAge uddezyakatvaM saMpradAnatvaM prautiriti yAvat catuthIrtho janakatayA'nveti zivaprautijanaka mantra karaka tyAgakarma puSpamityayanvayabo - dhaH / bhavati ca zivAya nama iti vAkyaM mantraH caturtha - ntapadaghaTitanamo'ntavAkyasya mantratva paribhASaNAt IdRzavAkyarUpamantrasya devatAddezya tyAga eva darzitakaraNatvaM na tu brAhmaNAdyuddezyatyAga iti brAhmaNAya gaurnama iti vAkyamapramANameva yatra tu brAhmaNasya daivatatvavivakSA tatra dAnAGgabrAhmaNapUjanAdau puSpaM brAhmaNAya nama iti vAkyaM pramANameva prayujyate mantravAkye zivAdInAM devatAtvaM punararthagamyaM na tu zrautaM zrautaM tu aindraM dadhautyAdI tahitena hi caturthyantakaraNakatyAga karmAbhidhIyate taddadhani tAdAtmyenAgveti tadekadeze caturthyantapade prakRtyarthasya zvarUpaparendrapadArthendra zabdasya tAdAtmyenAnvayaH yadi punarindrazcetano devatA tadendrapadArtha indraH pratipAdya patitipAdakabhAva saMsargeNa caturthante'nveti bhavatu vendrapratipAdakamindrapadamevendrapadArthatAdAtmyameva caturthaprante pade bhAsate ata eva zakrAya svAhetyAdiprakSepavAkyamazrautaM yadagnaye ca prajApataye juhotItyAdAvagniSTattya ddezyatAko hAmazca zrautastatra caturthIntAgnipadakaraNakatvaM nyAyAvagamyamata evaM tahitApekSayA caturthI durbalA sAcAddevatAzrutyabhAvAt / yadAhuH / tahitena catvA mantraliGgena vA punaH / devatAtvazva tistava durbalaM tu paramparam // Aho ! Shrutgyanam
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ cturthiivibhktivicaarH| iti yathA tathA prakate zivAya nama iti mantravAkye'pi atrApi zivavRttyuddezyatAkatyAgakarma zrutamiti caturthAntazivapadakaraNakatvaM tyAge nyAyAvagamyamiti nama:padArthaikadeze tyAge'nvitamudde zyatvaM caturthI prtipaadyti| uddezyatvaM tanniSThA prItireva tena zivaprautijanakatyAgakama vAkyArthaH paramAtmani zive prautestajjanakatvasya ca bAdhitatve ta prautya ziyakeccheva catArthastavAlambanatvena zivasyAnvayaH zivaH prIyatAmiti bAdhitaviSayecchAsambhavAt tAdRzecchA tu prayojyatayA tyAgAnbeti phalecchAyA upAyecchAprayojakatvAditi padavAkyaratnAkara garucaraNAH / vastutastu puSpaM zibAya namaH ityAdI mantra karaNakatyAgo nama:padArthaH tyAgastu svatvanAzaprakArike. cchA tasyAsta svatvanAzaprakAratAnirUpitavizeSyatAsvarUpeNa viSayatvena puSNe'nvaya: caturmAH saMbandho'rthaH maMbavastu prautauchAprayojyatvaM tacca svarUpeNa svatvanAze'nveti paramparAsaMbandhaghaTakatadekadeze pautIcchAyAM prakRtyartha sya jiinisndhaaniinidhinmimy'naa niy'msvayaH yathA jalasya karparagandhaH sphaTikasya javAlauhityamityAdau SaSyarthasya paramparAsaMbandhasya ghaTake tadekadeze saMyoge prakRtyartha sya jalAderanvayaH paramparAsaMbandhasya vibhaktyartha tve tadekadeze prakRtyarthAnvayasya sarvasaMmatatvAt / bhavatu vo prItIcchA prayojyatvaM ca khaNDazazcatuthArtho vayastu pUrvavadeva tathA ca protiprakAratAnirUpitazidhavizeSyatAkaprautIcchAprayojyamantra karagAkasvatvanAzaprakArakecchAyAH svatvanAzaprakAratAnirUpitavizeSyatA Aho! Shrutgyanam
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ $ vibhaktyarthanirNaye / vat puSpamityanvayabodhaH / viSayatAyA icchAdisamAnakAlikatvAt tyakte puSpAdau na namaHpadaprayogaH / namaH - khAhAdipadAnAM prayokta puruSauya tyAgArtha kA tvAdanyadIyatyAge'nyasya na namaH svAhAdipadaprayogaH protaucchAprayojyatvaM khatvanAzAnvayyevopapadyate yataH prautocchAprayojyasvatvanAza eva devatAnAM svatvaM saMbandha: zivasya puSpamityAdau vyarthatayA pratauyate tatra hi prItIcchAprayojyatvasya tyAgavizeSaNatve viziSTatyAgasya prayojyatayA svatvanAzaghaTakatve paramparAsaMbandhagauravaM syAt tasya khatvanAzavizeSaNatayA paramparAsaMbandhaghaTakatve darzita saMbandhasya lAghavameva na vA prItIcchAyAstatprayojyatvasya vA caturthyarthasya namaH padArthaM tyAge'nvayo yujyate tathA sati mauteruddezyatayA tyAge'nvayeneva tAdRzaprayogasambhavAt zivAdeH prautibAdhe'pi bAdhitoddezyatA ke cchAsambhavAt / agnaye juhotItyAdau saMpradAnatvasya prIternamaH padArthAnvayopagame dhAtuM vinA svavizeSaNa kazAbdaviSayatvAtkArakatvahAniprasaGgAt zivAya nama iti mantravAkye zivAdonAM devatAtvaM mantraliGgenAvagamyate yathA cAtAra mindramavitAramindramitimantreNa prakAzyamAnasyendrasya devatAtvaM tacca tyAgArthakanamaH svAhAdipadasamabhivyAhRtacaturthyantapadapratipAdyatvamatha vA namaH svAhAdipadapratipAdyasya tyAga prakAra svatvanAzasya prayojikAyAH prItIcchAyA viSayatvaM prAguktavizeSyatvasvarUpaM bodhyamiti yatva pade / nahatthopasthApite'rthaM padAntarArthasyAnvayena vAkyArthatayA devatAtvaM pratIyate tatra zrautaM taducyate yathA aindraM dadhi 40 Aho ! Shrutgyanam 313 80
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthIvibhaktivicAraH / bhavatyamAvAsthAyAmityAdau taddhitenANapratyayena protIcchAprayojyasya mantrakaraNa katyAgaprakArasya svatvanAzasthAzrayo 'bhidhIyate tatra prAgatavizeSyitayA prautaucchAyAmindrapadArthasyendrasyAnvayastathA ca vizeSyitayA tAduzaprautIcchAyAmanvaye tAdRzaprautIcchAyA api prAgutavizeSyatayendranvaya itaundrasya devatAtvaM vAkyArthatayA pratIyate evaM yathA zrutivIhArA ityanena tyAgavAkyasya zrutapadaghaTitatvaniyamanena zakrAya svAhetyAdiko na prayogaH / yadagnaye ca prajApataye ca juhototyAdau caturthyathaMgrautedezyitayA homAnvaye homajanyasvatvanAzaprayojakaprItIcchAviSayatvaM vanhI nyAya gamyaM yatprotyuddezyakatyAgajanyaH svatvanAzaH sa svatvanAzaprayojakaprItIcchAviSaya ityeva nyAya: bAkyArthavidhayA'pyatva prautIchAviSayatvaM na pratIyata iti na zrautaM devatAtvamitiacetanadevatApakSe gurucaraNadarzitA rotiranusandheyA / tasmai purabhide nama ityatra namaHpadasya namaskAro'rthaH sa cotkarSapratipattyanukUlo vyApAraH talotkarSaprakArakapratipattyanvayivizeSyitvaM samavetatvaM ca iyaM saMbandhazcaturthya /stathA ca zivasamavetazivavizeSyatAkotkarSaprakArakapratipattyanukUlo vyApAro vAkyAthaiH vyApArastu namaHpadaprayoktureva bodhyaH yadi cAbhivAdyasya notkarSapratItistadotkarSapratipattIcchava namaskAro bodhyaH / ataH zivasamavetapratipattenityatathA vyApArasya tadanukUlatvavirahe'pi na kSatiH zivasya janyapratipattivirahe'pi taddezyakacchAsambhavAt utkarSapratipattekaddezyatayecchAyAmanvayAt / dU Aho! Shrutgyanam
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / chA'pi vyApAravatprayokta reva bodhyA svasti prajAbhya ityatva saMbandhazcaturthya rthaH sa cAdheyatvameva svastipadArthaH kuzalaM taccAniSTasAdhanAbhAvastathA ca prajAttiraniSTasAdhanAbhAva ityanvayabodhazcaturthI cAzighyAyuSyamadrabhadrItisUtre kuzalagrahagona tatparyAyasya svaste ho nAzaMsAyAM caturthIsambhave'pyAzaMsAvirahe'pi caturthIvidhAnArtha prakRte namAsvastItisUtre svastigrahaNam agnaye kRttikAbhyo vA haviH svAhetyatra vahisaMyogajanakaprakSepottarAGgakavihitatyAgaH svAhApadArthaH vihitatvavizeSaNAt vahniprakSepaphalakayAdRcchikatyAgo na svAhApadArtha: tyAgastu stratvanAzaprakArikecchaiva caturthyarthaH saMbandhaH prItIcchAprayojyatvaM tasya svatvanAze'nvayaH prItIcchAyAM tu prItiprakAratAnirUpitavizeSyatAkatvena prakRtyarthasyAnvayaH tyAgasya svatvanAzaprakAratAnirUpitavizeSyatayA haviSyasvayaH puSpaM zivAya namaH ityavAnvayabodhaH / anagnikartakabrAhANapANyAdyadhikaraNakaprakSepottarAGgake tyAge agnIkaraNahome svohAprayogo gauNa iti / dUdamanna pitRbhyaH svadhetyatra pitrudde zayakatyAgaH svadhApadArthaH piTatvaM tu caivarNikasapiNDitatvaM pArazavasya pitA na caivarNikena sapiNDitaH kintu daivatamAtramiti na tava svadhAzabdaprayogaH caivarNikena sapiNDitasya pArazavena kriyamANe punarobdikAdau na svadhAzabdaprayogaH tasya svadhAzabdaprayoganiSedhAt pratyavAyasahena porazavena prayuktaH svadhAzandaH zAbdabuddhi janayatyeva bAdhakAbhAvAt bhavatu vA svadhAkaraNakatyAgaH svadhAzabdArthaH zudrakaTa ka Aho! Shrutgyanam.
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ cturthiivibhktivicaarH| styAMgo na khadhAkaraNaka iti na tatra khadhAprayoga iti saMpradAyaH / vastutastu vihitastyAgaH svadhAzabdArtha: catuyarthaH pUrvokta eva saMbandhastasya svatvanAza tyAgasthAnne pUvavadantrayaH puSpaM zivAya namaH haviragnaye svAhetyavevAnvayabodhaH namaHsvAhAmvadhAzabdAnAM vihitastyAga evArthaH tyAgastu prayoktareva tatra prajAdau namaH padassa homeM svAhA padasya zrAddhe svadhApadasya prayoge vizeSavidhAnAt zUdrasya na svAhAsvadhAprayogo niSedhAt pratyavAyasahasya svAhAsvadhoprayoge'pi sa tyAgI na tathAvihita iti na svAhAdizabdArtha iti na zAbdabodhaH ata eva zUdreNa kriyamANe zrAddhAdau namaHpadaprayogaH yatra svadhAprayoganiSedhastatva caivarNi kenApi kriyamANe raddhizrADAdau namaHsvAhApadayorekataraprayogaH vizeSavidhAnAdevAnAgnikatuke'gnaukaraNe svAhApadaprayogaH / alaM jagate ityatrAlamitiparyAptyarthakAnAM grahaNaM paryAptirapi svAmyaM ni. grAhakatvaM ca ata evAlamitiparyAptyarthagrahaNamiti kAzikA | caturthyA nirUpitatvamarthaH paryAptAvanveti tathA ca jagannirUpitasvAmyavAn jagannirUpitanigrAhakatvavAn vaityanvayabodha: jagate prabhubhaMgavAnityatva prabhutvamapi svAmyaM nigrAhakatvaM ca pUrvavadanvaya: jagate samarthaH zakto vA bhagavAnityatra sAmayaM zaktatvaM ca nigrAhakatvameva pUrvavadanvayaH mallAya prabhuH samarthaH zaktI vA malla ityatra prabhutvAdikaM nigrAhakatvameva pUrvavadanvayaH ghaTAyAlaM samartha: zakto vA kulAla ityatra svarUpayogyatvamupahitatvaM vA sAmAdikaM pUrvavadanvayaH / pravAdizabdayoge SaSyapi Aho! Shrutgyanam
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 317 sAdhuH "sa eSAM grAmaNI"ritinirdezAt ata eva prabhubabhUSu vanalayasya ya iti mAgho'pyupapadyate / vaSaDindrAya vaSaDagnaye ityatrApi vihitastyAgo vaSaTpadArthaH caturthyAH prItIcchAprayojyatvamarthaH namaHsvAhAyogavadanvayaH vizeSavidhAnAt vaSaTpadaprayogaH namaHsvAhAdizabdAnAM pa yANAM grahaNena paryAyasya hantAdizabdasya yoge'pi caturthI jJApyate yathA dUdamannaM sanakAdimanuSyebhyo hanta ityatra vihitastyAgo hantazabdArthaH caturthyAH prautIcchAprayojyatvamarthaH namaHsvAhAdiyogavadanvayaH vizeSavidhAnAdantazabdaprayogaH baSaDAhaNaM phaTvauSaDAdizabdAnAmapyupalakSake tena netratrayAya vauSaT astrAya phaT isyatra caturyupapadyate etadarthameva sUtre cakAraH / kAzikAkRtastu cakAraH punarasyaiva samuccayArthaH tenAzIvivakSAyAmapi SaSThauM bAdhitvA caturyeva bhavati svasti gobhyo bhUyAt svasti brAhmaNebhyo bhUyAdityAhuH / hRdayAya nama ityAdI namaHsvAhAvaSaTvauSaTphaTazabdAH kuzalArthakAH caturthyAAdhayatvaM saMbandhaH caturthyarthaH kuzale nveti / huMzando'pi vaSaTzadhdasya tadupalakSakatayA''zauvivakSayA vA caturthIti / nanu devAn namasyatItyatra namoyoge caturthoM syAt "namovarivazcitraGa: kyaji"ti sUtreNa namaHzabdAt karaNe kyavidhAnena namasyatautisiddheH namasyatenamaskarItezca namaskArAnukUla prayatnArthakatayA phalasamAnAdhikaraNavyApAravAcitvAdakarmakatayA tadyoge hitIyA'nupapattizca yadi ca namasyatinamaskarItau dhAtU namaskAra rUDhau vyAkaraNavyutpAdanamuNAdivahAlopalAlanaM tadA phalasyo Aho! Shrutgyanam
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 . cturthiivibhaaktivicaarH| tkarSaprakArakapratipatteya'dhikaraNavyApAravAcitvAt sakarmakatayA dvitIyopapattAvapi namoyoge caturthIvidhAnena dvitIyAcatuovikalpaH syAditi cenna upapada vibhakta: kAraka vibhaktirbalIyasauti nyAyAt devAn namasyati namakaroti vetyatra dvitIyAyA eva sAdhutvAditi / svayaMbhuve namaskRtyetyatra namoyoge na caturthI kiM tu krithArthopapadetisaveNa kriyArthakriyAyAM tathA ca svayaMbhuvaM prINayituM namaskRtyetyartha ityuktaprAyam / __ itykaarkcturthyrthnirnnyH| iti vibhaktyarthanirNaye caturthIvivaraNaM samAptam / Aho! Shrutgyanam
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| atha pnycmii| simyAMbhyasa iti tvayaH pratyayAstatra sarasaH samupaiti sumanasaH samadhIta ityAdau zrUyamANatvAdasastatvena bhyAmityasya bhyAMtvena bhyaso vyastvena vAcakatvaM DakAra dUkArazcAnubandhaH ka cidapyazrayamANatvAnna tau vAcakatAkukSipraviSTAviti anuzAsanasiddhAH paJcamyA arthAH / anuzAsanaM ca "apAdAne paJcamau" iti / tatvApAdAnamaipAdAnatvaM vArtha iti vakSyate / atrApyanamihite - tyadhikArastena caurabhauta ityatra samAsena vyAghra iti bibhetItyatra nipAtanApAdAnAbhidhAne na paJcamI / apAdAna padasaGketagrAhakaM sUcaM "dhruvamapAye' pAdAnam" iti / dhruvaM yadapAyayuktamapAye sAdhye yadavadhibhUtaM talkArakamapAdAnasaMkhaM bhavatItyarthakam / apAyo vizleSaH saMbadhApagama iti yAvat / vizleSasya sAdhyatvaM kriyAjanyatvaM tena svataHsiddhavizleSavato dhruvasya nApAdAnatvamato merorayamAyAtIti na prayogaH tarIH pacaM patatItyatra vizleSasya saMyoganAzasya prayojako vibhAgopAyastadvattvamapAyitvaM kriyAnadhikaraNatvaM dhruvatvaM tatra vibhAgo bhedazca paJcamyarthaH lAghavAkriyAvadanyo vibhAgabAnna paccamyartho gauravAn vibhAgasya janakatayA bhedasya pratiyogitAvacchedakatayA kriyAyAmanvayaH vRkSasya patanakriyAvadanyatvAdibhAgavatvAccApAdAnatvaM kriyAvadanyatvaM tu takriyAvadanyatvaM baudhyaM tena kuDyAtmatato'zvAtmatatotyatrAzvasya patanakriyAvatve'pi naraka kapatanakriyApAdAnatvasya na hAnistaduktaM hariNA / Aho! Shrutgyanam
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 pnycmiivibhktivicaarH| apAye yadudAsInaM calaM vA yadi vA cilaM / dhruvmevaatdaaveshaattdpaadaanmucyte|| .. patato dhruva evAzvo yasmAdazvAtyatatyasau / tasyApyazvasya patane kuDyAdi dhruvamucyate // ubhAvapyadhruvo meSau yadyapyubhayakarmaje / vibhAge pravibhakta tu kriye tatra vivakSite // meSAntarakriyApakSamavadhitvaM pRthak pRthak / meSayoH svakriyA'pekSaM kaTa tvaM ca pRthak pRthak // iti tatra apAye vibhAge satauti zeSaH / udAsInaM karma kAdibhinna kArakaM calaM dhAvadazvAdi avalaM tarUparvatAhi atadAvezAkriyAyanyatvAt / nanu parasparasmAnmeSAvapasarata ityAdAvubhayakarmajanyavibhAgavattayA vibhAgajanakakriyAvadanyatvaM na kasyApi meSasya tatkathaM meSayorapAdAnatvamityAzaGkate / ubhAvapItyAdi / nanvapAdAnasaMjJAyAM kriyA kriyAtvena vibhAgajanakatvena vA na pravezanIyA kiM tu tATUpyeNeti nAnupapattiriti samAdhatte / pravibhakta vityAdi / tustathApiparyAyaH pravibhakta bhinne kriye vivakSite tadrUpeNetizeSaH / nanu kaTa saMjJAsvarudayomaSayoH kathamapAdAnasaMjJA "AkaDArAdekA saMje"ti saMjJApratiniyamanAdityAzaya bhinnabhinna kriyAnirUpitasaMjJAhayasamAvezo na viruddha iti samAdhatte / messaantriityaadi| avadhitvaM vibhAgajanakatakriyAvadanyatve sati takriyAjanyavibhAgavatvaM yadyatirikta zaktisvarUpamavadhitvaM tadA'pyetadabhivyaGgya meva tat kaTa tvaM kriyAzayatvamatrApi kriyA tadrUpeNaiva nivizata iti bhAvaH sa Aho! Shrutgyanam
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 321 vamidaM bAlopalAlanaM na tu paJcamyarthavivecanaM kriyAderanyalabhyatvAttattakriyAderananugamena paJcamyarthapravezAnupapatteH tasmA'do vibhAgazca paJcamyarthastatra prakRtyarthasyAdheyatayA anvayaH vimAgasya janakatayA bhedasya pratiyogitAvacchedakatayA patanAdikriyAyAmanvayaH / taroH pavaM patatItyatra tarusamavetavibhAgajanakasya tattibhedapratiyogitAvacchedakasya patanasyAzrayaH patramityanvayabodhaH / zAbdikaikadezinastu vibhAga eva paJcamyartho na tu bhedaH na caivaM pattrAtyavaM patatItiprayogaprasaGga iti vAcyaM parayA katasaMjayA'pAdAnasaMjJAbAdhAt paJcamyanupapatteH saMttAyA eva vibhaktiniSpAdakatvAditi vadanti | tanna evaM mati vRkSAtpaNaM patati na pattrAdityatra niSedhapratItyanupapatteH patane patrasamavetavibhAgajanakatvAbhAvasya naJA bodhanAsambhavAdayogyatvAt guNAnna patataulyAdAviba prakRtyarthasamavetatvAbhAvasya paJcamyarthaM vimAge bodhanasyApyasambhavAt vibhAgasya patrasamavetatayA ayogyatvAt bhedasya paJcamyarthatAvAde tu pananiSThabheda pratiyogitAvacchedakatvAbhAvasya patane naJA bodhanasambhavAnniSedhapratItyupapattiH nanvevamapi patrasamavetavibhAgajanakatvasya patrAntaraniSThabhedapratiyogitAvacchedakatvasya ca yo: patane sattvAnniSedhapratItyanupapattiH patrAtyavaM patatItiprayogaprasaGgazca na ca tattatpananiSThabhedapratiyogitAvacchedakatvasya samudAyo naJA niSidhyata iti niSedhapratItyupapattistathAvidhasamudAya eva paJcamyAH sAdhutvAnna darzitaprayogazcetyAdipUrvoktaprAyaM sAMpratamiti vAcyaM yugasahasreNApi grahautu Aho! Shrutgyanam
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ pharara pnycmiivibhktivicaarH| mazakyatvAt na ca khaTattivibhAgajanakatvavattibhedapratiyogitAvacchedakatvobhayasaMsargAvacchinnapratiyogitokaH patrasAmAnyabhAva eva patane nA bodhyate paJcamau tu pratiyogitAvacchedakasaMsargAnuvAdikatyapi pUrvoktaprAyaM yujyata iti vAcyaM vRttyaniyAmakasaMbandhasya pratiyogitAvacchedakatayA'nabhyupagamAt abhyupagame tu vibhAgapratiyogitvaviziSThajanakatvasvarUpa sAkSAtsaMsargAvacchinnapratiyogitAkasya patrasAmAnyabhAvasya patvApAdAnakapatane'pi satvena patrAtpatapi pataka patnAnnAyaM patatautiprayogaprasaGgAt na ca paramparAmudrayA tAdRzasaMsargAvacchinnapratiyogitAka eva patrasAmAnyAbhAvaH paJcamyantapatnapadapatyAdidhAtusamabhitryAhRtanA bodhyate paramparA hi vibhAganirUpakatvajanakatvAni bhedAnuyogitvapratiyogitvAvacchedakatvAni ca parasparavizRGkhalitAnyeva saMsargastatra prathamaparamparAsthale patratvAvacchinnapratiyogitAnihapitA vibhAgasaMsargatA tayA nirUpito nirUpakatve tayA nirUpitA janakatve ca saMsargatA tannirUpitAnuyogitA naja bhAve bhAsate dvitIya paramparAyAmapyanayA rautyA saMsargatA bodhyA vibhAgapratiyogitvaviziSTajanakatAkharUpasAkSAtsaMsarge tu viziSTadharmAvacchinnajanakatAvRttirekaiva saMsargatA pratiyogitvAnuyogitvAbhyAM nirUpyata iti paramparAviziSTasaMsargayoH saMsargatAviveka iti na darzitaprayogaprasaGga iti vAcyaM paramparAsaMsargatAsu prathamA pratiyogitayA ,caramA punaranayogitayA prathamaivAnayogitayA caramaiva pratiyogitayA nirUpyata ityatra Aho ! Shrutgyanam
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 323 vibhaktyarthanirNaye / vinigamakAbhAvAt dRzyate ca prAcAM nibandheSu pratiyogivizrAntAH racanAH na cobhayathA 'pi paramparAto viziSTamya saMsargatAviveka upapadyata iti vAcyaM vilomAnulomaparamparAsaMsargAvacchinna pratiyogitAkAbhAvayoravizeSaprasaGgAditi paramparAyAH saMsargatvasya nitarAM pratiyogitAvacchedakatvasya cAnupapattyA patraM na pattrAtyatatItyatra niSedhapratItyanupapattiriti cet / atra gurucaraNA puSpavantau netyatra vibhaktyupasthApya hitvaviziSTayoH sUryAcandramasonaanvaye sUryacandrobhayatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvo budhyatA yatra tu niSpuSyavantamityavyayaubhAvastatra hitvopasthApakAbhAvAt hitvAvacchinna pratiyogitAkAbhAvabodhanAsambhavAt nyanattibhyAM sUryatvacandratvAbhyAmavacchinnavyAsaktapratiyogitAkaH sUryAcandramasoratyantAbhAvaH pratIyate yathA tathA na patrAdityAdau vibhAgajanakatvabhedapratiyogitAvacchedakatvaparyApta pratiyogitAko'pyabhAva iti yadi ca puSpavantapadAdeH sUryacandrobhayamartha: / tadA paJcamyA api vibhAganirUpakajanakatyabhedapratiyogitAvacchedakatvobhayamarthaH tathA cobhayatvAvacchinnA pratiyogitA janakatAtvaniSThayA'vacchedakatvaniSThayA cAvacchedakatayA nirUpyate atha vobhayatvaniSThA'bacchedakatA sAmAnAdhikaraNyena janakatAtvAvacchedaka tvAbhyAmavacchidyate tatra janakatAtvaniSThAvacchedakatA nirUpakatvattyA sA ca vibhAgalyA avacchedakatvatvaniSThA tu pratiyogitAttyA sA ca bhedaniSThayAvacchedakatayA nirUpyate srotohayamukhabhUtaM tu vibhAgabhedayoravacchedakatva Aho ! Shrutgyanam
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUra pnycmiivibhktivicaarH| iyamekameva pacatvAvacchinnayA'vacchedakatayA nirUpyataiti amumevAbhAvaM patrapatanakartapatre vibhAgajanakatvataniSThabhedapratiyogitAvacchedakatvaM patane nAstautivAkyena prAmANikA vyavaharanti / etAdRzAbhAvabodhaH patratvA dyavacchinnaikaprakAratAnirUpitavibhAgabhedobhayavizeSyatAka: sambhavati prakAratAdayanirUpita kavizeSyatAkasya saMzayAderiba vizeSyatAdvayanirUpitaikaprakAratAkabodhasyAnyupeyatvAt ata eva saMzayAvyavahitottaraM pratyakSamiti vAkye na mAnAntareNa vA yasmAtsaMzayAdavyavahitaM tasmAduttaraM pratyakSamiti pratyAyyate saMzayatvAvacchinnayaikaprakAratayA'vyavadhAnottaratvaviSayatayostAbhyAM ca pratyakSavizeSyatAyA nirUpaNena phalata ekatamasaMzayAvyavahitapUrvasya cirAtItasaMzayAntarottarapratyakSasyAnavagAhanAt / evameva dhUmatvAdisAmAnyadharmamantarbhAvya banadyAdeH kAraNatvamapi sugrahaM tattaGkamAvyavahitapUrvakSaNAvacchedena tattaI mAdhikaraNe vidyamAnasyAbhAvasya pratiyogitAsAmAnyAmAvo vahnau dhamakAraNatA sa caika evAbhAva: na tu dhUmavyaktighaTita kUTAtmaka: yugasahasraNApi duhatvAtsambhavati caikayaiva dhUmatvAvacchinnAvacchedakatayA nirUpitamavyavahitapUrvakSaNAvacchinnatve adhikaraNatve cAvacchedakatAiyaM tAbhyAM nirUpitaM vidyamAnatve tena cAbhAve'vacchedakatvamekaikameva parasparanirUpitamabhAvaniSThAvacchedakatvena nirUpitA pratiyogitAtvAvacchinnA pratiyogiteti tannirUpako'nugataH sAmAnyAbhAvaH taduddhiM prati dhUmatvAvacchinnekaprakAratAnirU Aho! Shrutgyanam
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 325 vibhaktyarthanirNaye / pitAvyavahitapUrvakSaNAvacchinnatvAdhikaraNAttivizeSyatAiyanirUpitavidyamAnatvAdiniSTha kaviSayatAko vyabhicAragraha eva virodhI na tu dhamAntarAvyavahitapUrvakSaNAvacchedena dhUmAntarAdhikaraNa vidyamAnaM vanyabhAvamabagAhamAna ityanyatra vistaro'nusandheya iti padavAkyaratnAkare prAhu: / vastutastu vibhAgo bhedazca paJcamyarthaH vibhAgasya janakatvena bhedasya svasamAnAdhikaraNavibhAgajanakatvaviziSTena pratiyogitAbacchedakatvena saMbandhena patanAdikriyAyAmanvayaH taroH parva patati na patrAdityatra patravRttibhedasya darzitena viziSTa pratiyogitAvacchedakatvena saMbandhanAvacchinnapratiyogitAko'bhAvo naJA patane bodhyate 'to bhedasya patrAntaraniSThasya pratiyogitAvacchedakatvasaMbandhena patane sattve'pi na niSedhapratautyanupapattiH darzitaviziSTapratiyogitAvacchedakatvasaMbandhasya pratiyogitAvacchedakatAyA yuktisahatvAt yo hi vRttyaniyAmakaH saMbandha: pratiyogiviziSTa buddhiM nAjayati sa na pratiyogitAvacchedakaH yo hi viziSTavuddhimarjayati ma pratiyogitAvacchedaka eva tadaiziSTaMdha prati tatsaMbandhAvacchinna pratiyogitAkAbhAvasya virodhitvAdityAdiyuktarditIyAvivaraNe darzitatvAt yadi ca vRttyaniyAmaka: saMbandho na pratiyogitAvacchedaka iti mantra pAThamaNyAdivat pratiyogitAvacchedakatvabuddhi viruNadi tadA bhedasya darzitaviziSTa pratiyogitAvacchedakatvaviziSTA vizeSaNava saMbandhaH patanAdikriyAyAmanvaya ghaTako na patrAdityatra naarthAbhIvasya pratiyogitAvacchedakazcAbhya Aho! Shrutgyanam
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 paJcamIvibhaktivicAraH / peyate yadava paramparAsaMbandhasya na saMsargatvaM na vA pratiyogitAvacchedakasaMsargatvamiti bAdhakamukta tadapyakiMcikaraM surabhi jalaM lohitaH sphaTika ityatra samavAyisaMyogasya saMsargatAyAH karpUragandho na taDAgajale kiMtu kumbhodake maJjiSThA rAgo na maitravastre kiM tu cailapaTe ityatra pratiyogitAvacchedakatAyAH sarvAnubhavasiddhatvAtprakRte'pi vibhAgabhedayoH paJcamyarthayoH janakatvapratiyogitAvacchedakatvAbhyAM paramparAbhyAM patanAdikriyAyAmanvayAt na patrAdityAdau paramparAyAH pratiyogitAvacchedakasaMsargatayA niSedhapratotyupapattiH nacvinirmuktavAkye yena saMbandhena yasya yatrAnvayaH tatra na samabhivyAhAre tatsaMbandhAvacchinna pratiyogitA kastasyAbhAvastavAnvetItivyutpatta eH na ca surabhi jalamityAdipratyacAdibuddau parasparAyAH saMsargatve'pi zAbde kvApi saMsargatvAbhAvAt prakRte'pi na saMsargatvaM na vA pratiyogitAvacchedakasaMsargatvamiti vAcyaM pacatItyAdau viktityAdiphalakasya janakatayA prayojakatayA vA phUtkArAdivyApAre tasya prayojakatayA tiGarthe prayatna'nvayadarzanAt evaM caitreNa na pacyata ityAdI tRtIyArthaprayatnasya prayojyatayA saMbandhenAvacchinnapratiyogitAko'bhAvaH pAke'nvetIti sarvAnubhavAnna hi janakatA janyatA prayojakatA prayojyatA vA sAkSAtsaMbandha: na ca janakatvasatiriktapadArthastasya sAkSAtsaMbandhatvamiti vAcyaM janakatvasya tathAtve tu janyatvasyApi tathAtvAvazyakatvAt prati jJanakaM janyaM ca janyatva janakatva - yoratiriktayoranantakalpanA'pekSayA kAryAdhikaraNaSTattya Aho! Shrutgyanam
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 327 bhAvapratiyogitAvacchedakasya klaptasya tathAtvaucityAt janyatvasyA tiriktatvapakSe'pi prayojakatvasya sAkSAtsaMbandhatvAbhAvAt prayojakatayA prayojyatayA bA'nvaye paramparAyAstathAtvAvazyakatvamiti na ca phalasya vyApAra tasya prayatne janakatayA'nvayo na tu prayojakatayeti vAcyam / adhizrayaNAdyavatAraNAntAnAM vyApArANAM viklityAdijanakatvavirahAt madhyamavyApArANAM janakatve'pi prathamavyApAreSu prayojakatayaiva viklityAderanvayasambhavAt pacatItyatrApi vyApArasya tathaivAnvayAt na cAtra sAdhyitvAkhyaviSayitvasaMbandhenAnvaya iti vAcyaM prathamavyApArasya caramavyApArAnukUlaprayatne tathA'nvayAsambhavAt / evaM caitreNa pacyata ityatra tRtIyA'rthaprayatnasyApi na sAdhyatvAkhyaviSayatvena vyApAronvayaH prathamavyApArasAdhyakaprayatnasya madhyamacaramavyApAreSu sAdhyatvavirahAditi prayojyatayaivAnvaya iti caitreNa na pacyata ityatra prayojyatAsaMbandhAvacchinnapratiyogitAkaH prayatnAbhAvo vyApAra pratIyata iti paramparAyA: saMsargatvaM pratiyogitAvacchedakarmasargatvaM ca sarvasaMmatamiti / yadi ca bhedo'pi patyAdidhAtorevArtha: sarvatra paJcamaughaTitazAbdasAmAgrayAM bhedopasthitenivezanApekSayA patyAdidhAtughaTita katipayazabdasAmagrayAM tannivezanasyaivaucityAt na ca patyAdidhAtvathasya bhedasya dhAtvarthe vizeSaNatayA anvayitvAt phalatayA tadanvayino'pAdAnasya karmatvAd dvitIyA''pattiriti vAcyam / apAyavato dhruvasya niravakAzayA'pAdAnasaMcayA kamasaMjAbodhAtsaMyogabhedobhayaphalavata eva patyAdikarmatvA Aho ! Shrutgyanam
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 pnycmiivibhktivicaarH| dityasya hitIyAvivaraNe darzitatvAcca dhAtvarSabhede'pAdAnasyAnvaye paJcamyarthasya kriyAjanyavibhAgAdirUpApAyasyAnvayasAmagrI prayojikA'taH kevalaM bhedAnvayApattyA merorayamAyAtIti na prayoga iti vibhAvyate tadA bhedo na patyAdidhAtorna vA paJcamyA arthaH kiM tu vibhAgAdirUpe paJcamyarthe vyApAravad bhedAvacchinnasamavAyAvacchinnAdhayatayA prakatyarthasyAnvayastata eva pattrAtpavaM patatoti na prayogaH vRkSAtpavaM patati na tu patrAdityapi darzitAdheyatvasaMbanvAvacchinnapratiyogitAkaH patnAbhAvo vibhAge pratIyata iti niSedhapratItyupapattiH darzitAdheyatvasya vRttyaniyAmakatve'pi pratiyogitAvacchedakasaMbandhatvaM sarvasaMmatameva anyathA guNAnna patatAtyatra niSedhapratIteH kathamapyanupapattaH darzitAdheyatvasaMbandhAvacchinnapratiyogitAko gu. NAbhAvo vibhAge pratIyata iti niSedhapratItirityameva sambhavatIti samavAyAdabhAvAhA na patatItyatra darzitAdheyatvaM samavAyAdevyadhikaraNaH saMbandhastatsaMbandhAvacchinnapratiyogitAkaH samavAyAderabhAvo vibhAge pratIyata iti niSedhapratItyupapatti: / nanu yata: patanAdikaM prasiddha tasyaiva niSedho naJA pratyAyyate ata eva navinirmuktazabdaprayoge yahaiziSTaM yatra pratIyate naJi samabhivyAhRte tanniSedhastatva pratIyata iti vyutpatti: / itthaM guNAdyapAdAnakapatanAprasiddhyA guNAtsamavAyAdabhAvAhA patatautiprayogavirahAt guNAtsamavAyAdabhAvAhA na patatItivAkyamayogyameva tatkathaM darzitAdheyatvasaMbandhAvacchinnapratiyogitAko guNAderabhAvo vibhAge pratIyate yena tya Aho! Shrutgyanam
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 329 niyAmakasaMbandhasya pratiyogitAvacchedakasaMbandhatvaM syAditi cet tahi na patrAtpatatIvyatra darzitAdheyatvena saMbandhena patra viziSTasya vibhAgasya janakaM yatpatanaM tatkaTatvasya pataGgAdiniSThasya prasiddhasyAbhAvo najA patre bodhyata iti niSedhapratItyupapattiH kSAtyatanaM patrasya na tu patrAdityatra tathApanaviziSTasya vibhAgasya janakatAsaMbandhAvacchinna pratiyogitAko bhAvo nA patane bodhyate yadi ca janakatvasya vRttyaniyAmakatayA na pratiyogitAvacchedakasaMbandhatvaM tadA pUrvavatyatanasya patrAdityatrAnuSaNa tathApatra viziSTasya vibhAgasya janakaM yatpatanaM pataGgAdikaTa kaM prasiddhaM tadanyatvaM naJA vRkSApAdAnakapatane bodhyata iti niSedhapratItyupapattiratha vA patnApAdAnakapatane khagAdika ke prasiddha patrasyetiSaSyantArthasya pattrakarTa tvasyAbhAvo najA bodhyata iti niSedhapratautyupapattiH evaM yanmUrtApAdAnakaM patanamaprasiddhaM tahAcakapadAt nasamabhivyAhAra'pi na paJcamI ata eva guNAnna patatautivat bhUtalAtpAtAlAhA na patatauti na prayogaH samavAye vyApAravaGgedasyeva mUttitvasthApi vaiziSTaya vizeSaNaM tena vyApAravajhedAvacchinnamRtavartitvAvacchinnasamavAyAvacchinnAdheyatvasaMbandhena prakRtyarthasya paJcamyarthe vibhAge'nvayo'bhyupatavyaH ato - kSAdiva gaganAjjauvAhA patatIti na prayogaH anyathA vyApAravadbhinnagaganAdiniSThavibhAgajanakatvasya patane satvAd darzitaprayogasya duritA'patteH guNAnna patatI tyaveva gaganAjjIvAdA na patatItyatrApi niSedhagati Aho ! Shrutgyanam
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ pnycmiivibhktivicaarH| ravase yetIyamabhinavA rItirihAnusaMdhayA / nanvevamavivRkSApate spandate vetyAdiH prayogo dara eva paJcamyartha vibhAgasya dhAtvarthe kampAdau janakatayA anvayasambhavAt / na ca phalavyApArIbhayavAcakadhAtujanyopasthitiH paJca myarthavibhAgAnvayabodhe heturiti vaipatispandatyoApAramAvavAcakatayA phalAvAcakatvAttajjanyopasthitevibhAgAnvayabodhAhetutvAnna darzitaprayoga iti vA. cyaM tathA satyAsanAcalita iti prayogAnupapatte : calaterapi phalAvAcakatvAnna ca calate: saMnihita dezasaMyogaphalaka vyApAravAcitvAt phalavAcakatvameva tathA tve'pi dhAtvarthAntarbhatakarmakatvAnna sakarmakatvaM phalavAcakasyApi dhAtoryoge paJcamIprayogo bhavatyeva yathA palyAt pauThe samupavizatItyAdau tathA''sanAccalita ityatrApi paJcamIprayogo niSpratyUha eveti vAcyam / tathApi tarostyajatIti prayogApattestyajeH phalavyApArobhayavAcakatayA tajjanyopasthiteH paJcamyarthavibhAgAnvayabodhahetutve bAdhaka bhAvAditi cet atra kecit phalavyApArobhayaviSayakajJAnoddezyatAkasaGketIyajJAnaniSThaviSayatAyAM vibhAgaviSayakatvAnavacchinna tvasya phala viSayakatvAvacchinnatvavyApAraviSayakatvAvacchinnatvayozca nivezastathA sati tAdRza jJAnaniSThatAdRzaviSayatAkasaGketattAnajanyasaMskArasahakRtadhAtujanyopasthitiH paJcamyarthavibhAgAnvathabodhe heturiti tyajijanyopasthitirna tathA tyaje: saGkatIyajJAnaniSThaviSayatAyA vibhAgaviSayakatvAvacchinnatvAt saGketasya vibhAgaspandobhayaviSayakajJAnode Aho! Shrutgyanam
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 331 zyakatvAditi tyajyarthe paJcamyarthasya nAnvaya iti vadanti taccityaM tyajeH saMyogaspandobhayavAcakatAnnamadazAyAM tAdRzazAbdaprasaktyA tAdRzaprayogApatta: na ca saDetanAne namAnyatvaM vizeSaNamato na tAdRzazAbdaprasaktiriti vAcyaM tathApi yatna pacinA'vatAraNa vyApAro'bhihitastatva culyAH pacatauti prayogApatteH kiM ca vibhAgArthakavibhajatiyoge vRkSAdibhajata ityaveva tarostyajataulyavadhisvArthakapaJcamIprayogApattiriti / zAbdikAstu tyajatiphala vibhAgabattayA vRkSasya karmatvotparayA karmasaMjayA'pAdAnasaMtAbAdhAt tarotyajatoti na prayoga dUtyAhustadapi na sundaraM gobhyaH payAMsi dogdhotyabevAvadhitvavivakSayA tathAprayogApatta: na ca vibhAgaH spandanaM vyApAra etattritayArthakasyApi duhavibhAgAvivakSAyAmapAdAnorthakapaJcamyantasya govya ityasya prayoga iti vAcyaM tathAsati tyajerapi vibhAgAvivakSAyAM spandamAtra pratipAdane taroratyajatItiprayogApatteH / tasmAdidamatra tattvam / vibhAgAnuyogitvakharUpamavadhitvaM tava vibhAgasya dhAtunA alAbhe paJcamyA vibhAgo'rthaH paJcamyarthavibhAgAnvaye saMyogavyApArobhayavAcakadhAtujanyA vyApAropasthitistanvaM vibhAgasya dhAtulabhyatve tu paJcamyA anuyogitvamarthaH paJcamyarthAnuyogitvAnvaye tu pradhAnIbhUtadhAtvarthavyApAre sAkSAvizeSaNatA'nApanna vibhAgopasthitirdhAtujanyA tanvaM vRkSAvibhajata ityatva vibhAgasya pradhAnanyApAre sAkSAvizeSaNatvAnApantasyaiva dhAtujanyopasthiti: gobhyaH payAMsi dogdhotyatra sma Aho! Shrutgyanam
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 paJcamIvibhaktivicAraH / ndanavizeSaNatayopasthitasyApi vibhAgasya pradhAnavyApAra sAnAvizeSaNatvAt duhijanyA vibhAgopasthitistanva mitthaM ca tyajeH saMyogAvAcakatayA tadartha na paJcamyarthavibhAgasyAnvaya iti pradhAnavyApAra sAkSAvizeSaNataiva vibhAgasya tyajinopasthApanAnna tatra paJcamyAnuyogitvasyAnvaya iti tarostyajatauti na prayogaH pradhAnavyApAra sAkSAvizeSaNIbhUtavibhAgavAcakadhAtujanyopasthitiH paJcamyAnuyogitvAnvaye tantra miti tu phalitArtha: atastaroH tyajyata iti karmAkhyAta prayogo'pi nirastaH kamAkhyAte vibhAgasya vyApArAvizeSaNatayA bhAne'pi tyajaivizeSaNIbhUtavibhAgavAcakatvAt prAcAM mate dhAtoH phalAvacchinnavyApArArthakatayA navyAnAM phalavyApAro. bhayavAcakatayA vibhAgasya gamanAdivyAvartakatvarUpaM vi- :zeSaNatvaM tyajyarthavyApAre sarvathaivopayamiti / nanvevaM vibhAgavyApArobhayavAcakasyApasaratyAyoge sadaso'pasaratItiprayogo na syAt dhAtovizeSaNIbhUtavibhAgavAcakatayA tadarthe vibhAge paJcamyAnuyogitvAnvayAprasatariti cenna / dhAtorapasaratyAdevibhAgAvAcakatvAt kiM tu apapUrvakasya saratyAdeH pUrvadezAnyadezasaM yogaphalakaspandavAcakatvamiti dhAtvarthAntarbhUta karmakatvAdakarmakatvamiti tadartha spande paJcamyarthavibhAgAnvayasambhavAt bhavati sadaso'pasaratotyAdikaH prayogaH saMyogaphalakadhAtuyoge paJcamau yathA vRkSAtpatati gacchati vA patramityAdau pateradhodigavacchinnasaMyogaphalako gamestu saMyogaphalako vyApAro'rthaH upatyakAvyo girimadhirohatyA Aho! Shrutgyanam
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 333 vibhaktyarthanirNaye / rohati vetyAdAvadhipUrvakasyApUrvakasya ca rohatesa digavacchinnasaMyogaphala ko vyApAro'rthaH jalAdugacchati unmajjati vA padmamityAdAvutpUrvakasya gacchatemajjatezca U vaMdezasaMyogaphalako vyApAro'rthaH / palpaGgAdapavizati pauThe ityAdAvupavizate: phirabhUmaMyogasya sphiGmRtasaMyogasya vAAnukUlo vyApAro'rtha: yadi jaleSapaviSTo yogI na nimajjatItiprayogastadA sphimRtasaMyogaH phalatayA bodhyaH Urdhva dezAdikarmaNo dhAtvarthAntarbhAvAt dhAtvarthAntarbhata karmakatvAduGgacchatyAdaunAmakarmakatvamiti paJcamaunA darziteSu prayogeSu vibhAgo'rthaH ma ca janakatayA vyApArenveti grAmAdajAM vanaM nayati vipaNeH paNyabhAraM gRhaM vahatotyAdau nayateH prerakadezAvadhika preryadezattiparatvanirUpitAparatvasamAnAdhikaraNaH mayogaH karmavyApArazcArtha: ApUrvakasya nayateratheM tAdRzAparatvasamAnAdhikaraNa eva saMyogo nivizatervahatezca saMyoga zrAdheyakarma AdhArakarmasvarUpo vyApArazcArtha: vaNiggRhAt kanakaM svagRhaM harati taskara ityatra harateH saMyogaH karma vyApArazcArthaH vRkSAcchAkhAM bhUmiM karSatItyatra kRSaH karSakadezAvadhikakarSaNIyadezattiparatvanirUpitAparatvAsamAnAdhikaraNa: saMyogaH karmavyApArazcArthastAdRzAparatva samAnAdhikaraNaH saMyoga Aparvakasya kRSararthe nivizate paJcamaunAM vibhAgo'rthaH sa ca janakatayA saMyogajanake ajAkarmaNi bhArakarmaNi kanakakamaNi zAkhA karmaNyanveti na tu karTa vyApAre grAmavartinA'pi tADanAdinA ajAda vana nayanAditi nagarAhanaM gamayatva Aho! Shrutgyanam
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ pnycmiivibhktivicaarH| rAtonityAdAvapi paJcamyartho vibhAgo janakatayA arAtikarmaNyevAnveti sthAlyA aodanamuddharatItyAdAvuddharatadhvaMdezasaMyogAnukUla karmAnukUlo vyApAro'rthaH Udhvadezasya karmaNo dhAtunA'bhidhAnAt nAsya hikarmakattvamiti paJcamyA vibhAgo'rthaH sa cordhva dezasaMyogajanake odanakarmaNyanveti mandurAbhyo hayAvathe yunatItyatra pArthivadravyasaMyogAnukUla karmAnukUlavayApAro yujerartha: pArthivasya karmaNo dhAtunA 'bhidhAnAt nAsya hikarmakatvamiti atrApi paJcamyartho vibhAgo janakatayA pArthivasaMyogajanake hayakarmaNyanveti vibhAgArthakadhAtuyoge paJcamau yathA rakSAt vibhajate parva vAyurastho vibhajate mAMsaM kauNapa ityatra vibhajateH parthivadravyavibhAgAnukUlakarmAnukUlavyApAro'rthaH vibhAgaphalavataH pArthivasya kamaNo dhAtunA'bhidhAnAnnAsya hikarmakatvamiti pArthivavizeSaNAt jale jalAhA vibhajata iti na prayogaH pArthivavibhAgAnukUla karmasvarUpaphalavattvAt patramAMsayoH kamaMtvamiti atra paJcamyartho'nuyogitvasvarUpamavadhitvaM nirUpakatayA'nuyogitAnirUpakatvasvarUpamavadhimattvaM vA kharUpeNa saMbandhena pArthivavibhAga'nveti vRkSAtpuSpaM ci. notItyatra pratiyogyutpattihitIyakSaNotpannasaMyogapratiindrI vibhAgaH karmavadyApArazcinotararthaH gobhyaH payAMsi dogdhotyatra duheruta evArtha: atrApi paJcamyartho'vadhitvamavadhimattvaM vA vibhAge'nveti / na ca cinote heca vibhAgAvivakSAyAmatra vibhAgArthikA paJcamautivAcyam / saMyogArthakadhAtuyoga eva paJcacyA vibhAgArthakatvAdanya Aho! Shrutgyanam
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / thA'tiprasaGgAdityuktatvAditi / yadi vA'pasaratyAderdezAntarasaMyogaphalako vyApAro nArthaH tathAsati vilAdardhamAyAte sarpe vilAtsarpo'pahRta iti prayogaprasaGgAt tamAtsavavayavAvacchinna pUrvadeza vibhAgaphalaka karmaphalako vyApAro'papUrvakasya niHpUrvakasya ca gamanArthakadhAtodarthaH tribhAgaphalavataH pUrvadezasya dhAtunA abhidhAnAt karmaphalavato vyApAravattayA kartatvAcca nApasaratyAdeH sakarmakatvamiti vibhAvyate tadA sadaso'pasaratItyAdau paJcamyA avadhitvamavadhimattvaM vA artho vibhAge'nveti / yadi ca sarvAvayavAvacchinna pUrva dezAnya saMyogaphalako vyApAro'pasaratyA derarthastadA sadaso'pasarati niHsaratyapagacchati nirgacchatyapaiti nireti betyAdau paJcamyA vibhAgo'rtho janakatayA vyApAre'nveti / kva cidanyAdRzo'pyapAyaH yathA vaipaNikAn mauktikaM krINAti nRpAjJAM pratigRhNAtItyAdau svasvAmibhAva saMbandhavigamo'pAyaH paJcaarthaH kraye pratigrahe prayojakatayA'nveti krayastu svatvecchAprayojyaM dAnaM pratigrahaH svatvoddezya ke cchetitRtIyAvivaraNoktaM smartavyaM paJcamyAH svatvanAzobhayaM khaNDazo vA'rthastava prakRtyarthasya nirUpitatvena saMbandhena svatve tasya pratiyogitAnirUpitA'nuyogitayA nAze'nvayasta thAvidhanAzasya janakatayA krayavagrApAre dAne pratigrahavApAre svatvecchAyAM cAnvayaH narakAtpApAddA pitRnuharatIratha cordhva lokaprAptiphalakAdRSTaphalakaH zrAdAdivApAra uddharaterarthaH adRSTaphalavatA pitRkarmaNA'sya sakarmakaravaM prAptiphalavata Urdhva lokasya dhAtunA'bhidhAnAnna Aho ! Shrutgyanam 335
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamIvibhaktivicAraH / tena karmaNA sakarmakatvamiti na hikarmakatvamiti paJcamyartho'tra nAzaH prakRtyarthavizeSita avaM lokaprAptijanake piTagate adRSTe janakatayA'nveti / zatAd viyujyante zuDyanti vA dazamitA ityatna dhAtorapakSAbuddhiviSayatvAbhAvo'rtha: zatapadasya zatatvaM saMkhyA'rthaH paJcamyA anutpAdo'rthaH prayojakatayA dhAtvartha nveti tathA ca zatatvasaMkhyAnutpAdaprayojakasyApekSAbuddhiviSayatvAmAvasyAzrayA dazamitA ityanvayabodhaH narakAtyApAhA mucyata ityatra devAdikasya mucyatedu:khAtyantavimokSAnukUlastattvajJAnAdivApArA'rthaH phalasamAnAdhikaraNabadyApArArthakatayA'sya na sakarmakatvamiti paJcamyA anutpAdo nAzazca prayojakatattvajJAnAdau vayApAre'nveti narakAnutpAdasya pApanAzasya vA prayAjakA mokSAnukUlastattvajJAnAdivApAge vAkyArtha iti sarvapApaiH sa mucyata ityatra muJcateH saMbandhAbhAvaprayojakA nAzAdivatrApAro'rthaH tIyArthaH pratiyogitAkatvaM karTa tvaM nAze nveti vyutpattivaicilyeNa pApamya saMbandhe'pyanvayaH saMbandhAbhAvasvarUpaphalavattayA tacchabdArthasya karmatvamiti tathA ca pApapratiyogitAkanAzaprayojyasya pApasaMbandhAbhAvasyAzrayaH sa dU* tyanvayabodhaH / bandhanAnnigaDAhA mucyata ityatra mucyateva vanAkhyasaMyoganAzakavibhAgo'rthaH paJcanyA avadhitvamartho vibhAge'nveti vibhAgasya dhAtunA prAdhAnyenopasthApanAt pradhAnabavApAre sAkSAvizeSaNatayopasthityaviSayatvAt saMbandhanAzazabdasya karaNalyuTA rajjunigaDAdiparatayA dhAtunA'nabhidhAnAnna tataH paJcamyanupapattiriti / nanu pa Aho! Shrutgyanam
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / camyA nAnAvidhApAyArthika tAmapecyaika vidhAtiriktAvadhitvArthakatvamevocitaM lAghavAt darziteSu sakalasthaleSu ekavidhasyAvadhitvasya dhAtvarthe'nvayopagamAdabhISTasiddheriti cen maivaM nAnAvidhApAyasya pratIyamAnasyApalApApatteH ayamacyAttAra ityAdAvavadhitvasyaikavidhatayA nAmArthAnvayena kArakatvahAnyApattezca kiM ca paJcamyA ekavidhAvadhitvArthakatvaM na sambhavati tathA hi vRcAtpacatItyatra pAke vRkSAvadhitvAnvayavAraNAya tadanvayabodhaM prati gamanArthaka dhAtujanyopasthiteH kAraNatvamupeyaM tathA ca vRcAd vibhajata ityavAnanvayApatteH na ca yadyadAtuyoge paJcamau dRzyate tattaddAtujyanyopasthitiH paJcamyarthAvadhitvAnvayabodhe heturiti vAcyam / ananugamAt vRcAt krINAtautiprayogApattezcetyalaM vistareNa / " praznAkhyAnayozca paJcamI vaktavye" tivArtikena siddhA kuto bhavAniti prazne pratichAnanagarAdityuttare cAgata iti padAdhyAhAreNa paJcamI vibhAgArthikA bodhyeti / "jugupnAvirAmapramAdArthAnAmupasaMkhyAnamiti" vArtikaM jugupsAdiviSaye 'pAdAnatvaM jJApayati / pApAjjugupsate viramati vetyava gupegaM - hI nAma dveSavizeSaH viramaternivRttiryatno'rthaH dharmAtmAdyatItyatra pramAderanududvasaMskAro'rthaH sarvatra paJcamyA viSayatvamarthastathAca pApaviSayaka ga''zrayatvaM pApaviSayakaniSTattyAzrayatvaM dharmaviSayakA nuDuddhasaMrakArAzrayatvaM vAkyArtha iti saMpradAyaH / kecittu gupergahI prayuktaH pravRttyabhAvo'rthaH viramateH karaNAnantaramakaraNamarthaH pramAdyateH kartavyatAsmaraNAbhAvaprayuktaH praSTattyabhAvo'rthaH paJcamyartho viSayatvaM ga 41 337 Aho ! Shrutgyanam - -
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamIvibhaktivicAraH / karaNayorabhAva pratiyogiSu cAnveti pApa viSaya kagahaprayuktaH pApaviSayaka praSTattyabhAvaH pApaviSayaka karaNAdanantarastadabhAvaH dharmaviSayaka kartavyatAsmaraNAbhAvaprayukto dharmaviSayaka pravRttyabhAvo vAkyArtha ityAGaH / vastutastu budhyAdivigamakharUpApAyavato jugupsAdyapAdAnatvajJApanArthaM dhruvasUcaikavAkyatayA vArtikArambhaH na tu paJcamyA viSayatvArthakatvajJApanArthaM tathAsati apAdAne paJcamautisUvaikavAkyatayA tadArambhaH syAditi tathA ca kartavyatvamakArakajJAnavizeSyatvAbhAvaH paJcamyA artha: sa ca prayo. jakatayA juguzAyAmanveti paJcamyarthe tAdRzAbhAve prazatyarthasyAdheyatayA'nvayaH jugupsA tu dveSavizeSa: yaddA apaka 338 pratipattyanukUlavyApAra ata eva jugupsatiH sakarmakastana karmaNo'pAdAnatvavivakSAyAM paJcamautarathA tu pApakarmANi jugupsata iti dvitIyaiva pramANam evaM pApAjugupsata iva pApapadasya pApakarmaparatAyAM duritajanakatvamapakarSaH duritaparatAyAM tu duHkhajanakatvaM tathA ca pApateH kartavyatvaprakAraka buddhivizeSyatvAbhAvasya prayo jako'pakarSa pratipattyanukUlo vyApArI vAkyArthaH pApasyAparSapratipattivizeSyatvamarthAtpratIyate na hanyaniSThasya kartavyatA buddhivizeSyatvAbhAvasya prayojako'nyaniSThApakarSapratipAdakaH sambhavati devadattAjjujupsata ityatra paJcamyA guNAbhAvo'rthaH guNo dhairyAdiH apakarSazcAtra krodhalobhAdiH pUrvavadanvayaH etena jugupsArupadveSaviSayasya kriyAphalena viSayatvenAmitatayA saMpradAnatvameva yathA zrAhAya nigarhata iti tathA cAtrApAdAnatvAbhAvAt paJca Aho ! Shrutgyanam
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 339 : myaprasakteH pApAjjagupsata iti prayogo na syAdityapi samAhitaM kriyAphalenApakarSapratipattyA anabhipretatvAtsaMpradAnatvAprasaktariti / pApAhiramati nivartate vezyatra dhAtornivRttiryana evArthaH paJcamyAH kAmyatvAbhAvArtha: pApavRtteH kAmyatvAbhAvasya prayojikA nivRttirvAkyArthaH pApe nivRttiviSayatvaM pUrvavadatoyate karaNAnantaramakaraNaM tu na viramatyAderarthastathAsati rAmaH parakhogamanAdirato nitto veti prayogAnupapatteH / dharmAtpramAdyatItyatra pramAdyaternizcayAbhAvo'rthaH paJcamyAH pravRtti1. viSayatvAbhAvo'rthaH dharmavRtteH pravRttiviSatvAbhAvasya prayojako nizcayastvatkartta vyatvaprakArakaH nizcayavizeSyatvaM dharme pUrvavadarthAtpratIyate tIrthAtpramAdyatItyatra taupadasya tauryagamane dhAtorvA gamananizcayAbhAve lacaNA raNaM tu na pramAdyarthe nivizate tathA satyanavagatAndhaputro 'dazaratho'ndhaputrarakSaNAtmAmAdyadityatrA pUrvAndhaputrarakSaNavizeSyakAra NAprasiddhyA'nanvayApatte riti / bibhetyAdiyoge paJcamIM jJApayati / "bhauvArthAnAM bhayaheturi "tisUtraM bhayArthAnAM trANArthAnAM ca dhAtUnAM yoge bhayaheturyastatkArakamapAdAnasaMjJaM syAdityarthakaM vyAghrAdibheti vAyate betyAdau paJcamyA bhayahetutvamartho bhaye'nveti / gauDAstu parato'niSTasambhAvanAsvarUpaM bhayaM tadarthakA vibhetyAdayaH aniSTAnutpacyanukUlavyApArasvarUpaM vANaM tadarthakAH trAyatyAdayaH eteSAM dhAtUnAM yoge'niSTaprayojakamapAdAnasaMjJa bhavatIti svArthaH itthaM ca paJcabhyAH prayojakatvamartho dhAtvarthaghaTake'niSTe'nveti yadi ca yasya puMso vyAghrA Aho ! Shrutgyanam
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 pnycmiivibhktivicaarH| dhInamaniSTamaprasiddha vyAghAdhInatvena maraNamasau sambhAvayati tatpuruSaparo vyAghrAdayaM bibhetItiprayogastadA paJcamyarthaH prayojyatvaprakArakatvaM dhAtvarthe'niSTasambhAvanAyAmagveti darzitasthale tasya puMso vyAghaprayojyattvaprakArikAyA aniSTasambhAvanAyAH sattvAt nAnupapattiH evaM ca zabanameNa mitrAvibhetItiprayoga upapadyate itthaM ca bhayArthakadhAtuyoge bhaya hetutvena sambhAvitamityekaH bANArthakadhAtuyoge'niSTaprayojakamapAdAnamityaparaH sUtrArthaH / aniSTaM ca duHkhameva sarvatrAnugataM bodhyamiti yatprayojyaM du.khaM na kasyApi prasiddha tAdRza syAhi kaNTakAyadyapAdAnatvamiSyate tadA duHkhopadhAyakavyApAravirahasyAnukUlo vyApArastrANAM tatra duHkhavataH karmatvaM tathAvidhavyApAravirahAdhikaraNa sthApAdAnatvaM tathA ca tAdRzAhikaNTakAdyapAdAnakaM mvakarmakavANameva prasiddhamiti yatrAcetanasya ghaTAdeH karmatvaM tannAzopadhAyakavyApAravirahAnukUlavyApArasvarUpaM cANaM tatra nAzavataH karmatvamiti / evaM tatsat vAyata ityAdau paJcamyA Adhayatvamartha iti vadanti taccintyaM narakAdvibhetItyAdau narakajanyAniSTAntaramyAbhAvAdananvayApatta: prayojyatvaprakArakatvasya paJcamyarthasyAniSTasambhAvanAyAmanvayogame'pi prayojyatvasyAniSTAnvayAnupagame vyAghraprayojyo ekanAza: hakaprayojyo bAlanAzaH bAlazca mama putraH sambhAvyata iti jJAnadazAyAM bAla putro'yaM vyAghrAhimetItiprayogApatta: aniSTAnvaye tu doSasya svayameva darzitatvAt na ca pra- : yojyatvaprakAratvasya svanirUpitAniSTaniSThavizeSyatA Aho! Shrutgyanam
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 341 pratiyogitvena saMmbandhena sambhAvanAyAmanvayopagamAnnoktadoSa iti vAcyaM tathAsati sambhAvanAmAvasya bibhetyarthatvApatta: vyAghraprayojyaM caitrasya duHkhaM sambhAvyata iti jJAnadazAyAM maitrI vyAghrAvibhetItiprayogApatte: tattatpurUSIyaduHkhaviSayakatattatpuruSIya sambhAvanAyA dhAtvarthatve 'nanugamAd duhatvApattaH samAnAdhikaraNaduHkhaviSayakasambhAvanAyAstathAtve tu yatra duHkhatvena zarIranAzAdiH sambhAvitastatra bibhetItiprayogAnApatta: narakAt cAyata ityAdAvapi narakaprayojyAniSTAntarasthAbhAvAdananvayaprasaGga iti / bhayatvaM SatvAvAntarajAtiH saiva bibhete: pratinimittaM phalAvAcakatvAdevAsau yatibada karmakaH tatra duHkhagocare bhaye svamiganbhAvitvapratisandhAnameva kAraNamatra he SastatsAmagrI vA sahakAritayA'pecyatAto rAgAndhAnAmAstikAnAM narakAt yiyataNAM yAgazramAnmukSUNAM kuto'pi klezAhA na bhayamityAdayaH prayogA upapadyante upAyaviSaye bhaye bhayApAdAnasyAniSTasAdhanatvamAsannatvaM ca jAyamAnaM janaka caurebhyo hi bhavatyAsannatayA pratisaMhitebhya eva bhayamAsattiprakarSAca bhayaprakarSa Asattirapi kAliko daiziko yathA'nubhavamUhanIyA evaM ca viSayaviSayibhAvalakSaNa hetutaiva paJcamyarthazcaurabho bibhetIyana cauragocarabhayaM vAkyArthaH bANamapi bhayAbhAvAnukUlo vyApArastana bhayAbhAvasvarUpaphalavAn bAtavyaH karma bhayAbhAvastu kAraNavighaTanahArA vATavyApAraprayojyaH vyAghrAjJAM vAyata ityatra goratAviSayakabhaya pratiyogikAmAvasya Aho! Shrutgyanam
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 paJcamIvibhaktivicAraH / prayojako vyApArastatkartatvaM vAkyArthaH nanvevaM "svalpamapyasya dharmasya vAyate mahato bhayAdi" tyatra bhayAt bAtuM dAtumityava cAnanvayApattiH bhayasya dveSatayA vANasya tadabhAvAnukUlavyApAratayA doSaviSayaka SAprasaktyA bhayahetukavANAprasiddheH bhayasyAniSTasambhAvanAsvarUpatve tu trANasyAniSTAnutpAdaka vyApArasvarUpatayA niSTasambhAvanAhetukAniSTAntarasya sambhavAnnAnvayAnupapattiriti cenmaivaM tathA hi bhayasya doSavizeSasvarUpasya duHkhavizeSasAdhanatvamanubhavasiddhamiti bhAvibhayagocarabhayasambhavAt bhayagocarabhayAnutpAdanasvarUpatvANasya nAprasiddhiriti ata eva dvitIyAhi bhayamiti zrutvA svasyApi bhayamiti parisaMkhyAyate he Sasya viSayasvAbhAvyena viSayatayA hoSaM prati dveSasamavAyibhedasya hetutvAtvaviSaya kabhayAprasiddheH bhayasyAniSTasambhAvanAsvarUpatve tu svahetukAniSTasambhAvanAyAH sambhavAnna parisaMkhyAna sambhava iti gurucaraNAH / vastutastu aniSTotpattisambhAvanAjanyadaHkhaM bhayamaniSTaM ca duHkhaprayojakatAvacchedakadharmaviziSTaM maraNAdi tabayaddharmAvacchinnasya yena saMbandhena maraNAdisAdhanatvamavagataM svasmin tadharmAvacchinnasya tatsaMbandhajJAnaM maraNAdyaniSTotpattisambhAvanAyA janakaM sA tu duHkhaM janayati tathA maraNAdisAdhanatayA'vagatasya vyAghrasya svasminsannidhisaMbandhajJAnaM maraNAdyutpatti sambhAvayati sa mbhAvanA tu du:khaM janayati zraniSTasAdhanatAjJAnAdisahakRta saMbandhajJAna prayojyatvakharUpaM bhayahetukatvamIyogyatA vizeSa lAbhArthameva sUtre bhayapadamaudRza Aho ! Shrutgyanam
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ / vibhaktyarthanirNaye / prayojyatAvizeSasya hetutAsAmAnya vilakSaNasya dhAra va rthabhaya evAnvayAt na kArakatvahAniriti / vyAghAda bibhetItyatra paJcamyarthe darzitaprayojyatve nirUpakatayA prakRtyarthasyAnvayaH tathAvidhaprayojyatvasyAniSTasambhAvanAjanyaduHkhe bhaye'nvayaH tathA ca vyAghaprayojyaM bhayaM vAkyArthaH vyAghAdeH svavizeSyakAniSTasAdhanAtAjAnAdimahakRta khasaMbandhajJAnadvArA niSTotpattisambhAvanAjanyaduHkhaprayojakatvaM sannidhikharUpasya saMbandhasyAtizayasvarUpaprakarSaNa jJAnaM sambhAvanAkoTeraniSTotpatte satkaTatvaM prayojayati / atha vA 'niSTotpatte ravadhAraNameva janayatItyubhayathA duHkhasutkaTaM prayojayatIti sannidhiprakabaiNa bhayaprakarSaH itthaM ca dvitIyAddhi bhayamiti zrutiH bhaye dvitIya hetukatvaparisaMkhyAM bodhayatItarathA dvitIyAdityasya vyarthatApatteH parisaMkhyA tu prakRte dvitIyA'nya hetukatvasya svahetukatvaparyavasannakha vyavacchedaH bhayasya svahetukatvaM na sambhavati svamaMnidhijJAnasyAniSTotpattisambhAvanAM pratya prayojakatvAt anyathA so'hamAtmanA saMbaddha ityA kArake sakaladuHkhocchedaprayojake jAne vidyamAne bhayApatta: evaM narakAdibhetItyAdau narakapadasya kumbhIpAkAdisaMbandhanAnaM zarIratApAdyaniSTotpatti sambhAvayati sambhAvanA tu duHkhaM janayatIti nAnupapattiH narakapadasya sukhAsambhinnaduHkhaparatA na yujyate tathAsati duHkhAdavyathAyo vA bibhetItiprayogApatta: bhayA tavyamityAdau bhayapadasya bhayajanake vyAghacaurAdo lakSaNeti nAnupapattiH yadi ca duHkhAdvibhetItiprayogo'bhyupeyate Aho! Shrutgyanam
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 pnycmiivibhktivicaarH| tadA duHkhasya bhogasvarUpAniSTasAdhanasya saMbandhajJAnaM bhogasvarUpAniSTasyotpatti sambhAvayati sambhAvanA tu du.kha mitiAnAnupapattiH evaM bhayAT bibhetItyAdAvapauyamevagatirbodhyA etena vyAghAjhyAvibhetItyatrApAdAnasya bhayasya viSayitvaM dhAtvarthe bhaye'nveti vyAghaviSayitvamapAdAnabhaye'nveti bhayaM tu he SavizeSa iti tu na yujyate yato hi vyAghraviSayakaveSaviSayako dveSo na sambhavati tathA hi vyAghaviSayakaddaSasyAniSTasAdhanatvajJAnaM vinA tahiSayakaI SAnutpAdAttacca jJAnaM tadaiva sambhavati yadi vyAghasya balavadaniSTAnanubandhauSTasAdhanatvaM syAt tattvabAdhitamiti na tajjJAnaM saMbhavati na cAniSTasAdhanatvavamATU deSaviSayaka SasaMbhavAt nAnupapattiriti vAcyaM tathA sati vyAghAjhayAd bibheSi vetyatnAnAntasya vaktuH sambodhyasya vA zabdAnudayaprasaGgAdityapi parAstaM bhayAdipadArthasya darzitatvAt vyAghraprayojAbhayaprayojAsya bhogasvarUpAniSTotpattisaMbhAvanAjanyaduHkhasvarUpasya bhayasya kartari saMbodhye anyatra ca saMbhavAt evaM caurebhyo bibhatyuhijatevetyatva coraprayojAmaniSTaM dhanaharaNAdi tadutpattisaMbhAvanayA duHkhamiti udde go'pi bhayameva yatra darzitabhayaprayojAtvasya tattvena na vivakSA kiM tu zeSatvena tatra SapTeyava pramANamata eva'kasya bibhyati devAzca jAtaroSasya saMyuge"iti"kumArya dUva kAntasya trasyanti spRhayanti ca" iti ca prayoga upapadyate / evaM vyAghAnAM tvAyate rakSati cetyatva bhayasvarUpaduHkhapratiyogikAbhAvaprayojako vyApAro dhAtvarthastatra bhayAbhAvasvarUpaphalavattayA gavAdeH Aho! Shrutgyanam
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| karmalaM paJcamyAstathAvidhaprayojyatvamarthaH phalaikadeze bhaye vyutpattivaicityeNAnveti atha vA bhayamabhAvazca khaNDazaH phalatayA dhAtvarthastatva paJcamyakasya bhaye tasya pratiyogitayA abhAve tasya prayojakatayA vyApAra'nvaya iti / yasyA ahikaNTakAdizyataH kApi ma bhayaprayojakatvaM tasyAstadyaktitvena na vANApAdAnatvamapi tahAnesvAyata dUtyaprayogAtmapatvAdinA'pAdAnatvamiSyata eva yaddharmAvacchinnasya saMbandhajJAnamaniSTotpatti sambhAvayati taddharmavatastathAtvopagamAditi / bhayAt bAyata ityatra bhayaprayojyasya bhayasyAbhAvaprayojakavyApAraH pratIyate bhavaprayojyaM yathA bhayaM tathA pradarzitameva bhayaM tu du:khaM pratyakSasiddhameva bhayamati duHkhamitibhayenAtiduHkhito'smIti cAnubhavAt bibhetyAdyarthe bhayaM duHkhameva cetanakarTa kavaniyamAt yatra cetanakarmakaM rakSaNaM tatra duHkhasvarUpabhayAbhAvaprayojako vyApAra eva dhAtvarthaH yatvAcetanakarmakaM rakSaNaM tatra vanheH paTaM rakSati kAmyo dadhi rakSatotyAdI nAzAnutpAdaprayojako vyApAro rakSaterathastaSa nAzAnvayiprayojyatvasAmAnyaM paJcamyartha iti / ghAtapAlkusumaM rakSatyavati vaityatrApakArAnutpAdaprayojako vyApArI dhAtvarthaH prakRte puSpApakAra: zoSa eva paJcamyarthaH prayojyatvasAmAnyama. pakAronveti nAzAdyanvayinaH paJcamyarthasya prayojyatvasAmAnyasya phalahAraNa vyApArenvayopagamAt tathA nAmAthInanvayAnna kArakatvahAniriti / parAjayoge paJcamI jJApayati / "parAjarasoDha" iti sUcaM parAjoge asoDhaH soDhumaNakyo yo'rthasvatkArakamamAdAnasaMkhaM syA Aho! Shrutgyanam
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 paJcamIvibhaktivicAraH / - dityarthakaM raNAtparAjayate ityAdiprayogaH / atra gauDAH / parAjeryuniSTattirarthaH paJcamyA dveSo'rthaH tatra prakRtyarthasya viSayitvenAnvayaH dveSastu janyatayA yuddhanivRttAvanveti ta'thA ca raNagocaradveSajanya yuddhanivRttirvAkyArtha iti vadanti tadasat / yuddhanivRterdhAtvarthatve'dhyayanAtparAjayata ityAdAvananvayApaterna ca nivRttimAtraM dhAtvarthastava vyutpattivaicitryeNa paJcamIprakRtyarthasya viSayitvenAgvaya iti vAcyaM tathApi viSAtparAjayata iti prayogApattestasmAdidamaarai parAjayaterbhaGgaphalakavyApAro'rthaH sa ca bhaGgaH ka'gatacettadA phalasamAnAdhikaraNavyApArArthakatayA nA'sya sakarmakatvamiti tatra yaddiSayakadveSaprayojyaH parAjayavyApArastaddAcakapadAtpaJcamo bhavati pUrvasUce bhayahetuzabdenAniSTasAdhanatAjJAnAdiddAraka prayojyatvaM paJca* syarthatayA jJApitaM prakRte'soTazabdena deoSahArakaprayojyasvaM tathA taba paJcamyA dveSo'rthaH prayojyatayA vyApAre'nveti / atha vA svaviSaya kaddeSahAraka prayojyatvaM paJcamyarthaH svarUpeNa vyApAre'nveti adhyayanAtparAjayata ityaca vAdivAkyArthadoSapratipAdakottaravAkyaprayoktRtvaM bhaGgaH phalaM zAstrArthAnabhijJAnaM vyApAro dhAtvarthastava viSayitayA prakRtyarthavizeSitaH paJcamyartho dveSaH prayojyatayA'tha vA nirUpitatvena prakRtyarthavizeSitaM svaviSayakadda SahArakaprayojyatvaM svarUpeNAnveti zranadhyayanaviSayaka SasAdhyadda'basyAdhyayane pravRttyamutpAdadvArA adhyayanAbhAvaprayojakatvamadhyaya nAbhAvaprayojyaM zAstrArthAnabhijJAnamiti tathA cAdhyayanaviSayaka prayojyaM darzitabhaGgaphalakazAstrA Aho ! Shrutgyanam -
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhttyrthnirnnye| 347 rthAnabhijJAnaM vAkyArthaH / evaM raNAparAjayata ityatra palAyananilayanAdirbhagaH phalaM zauryAbhAko vyApAro dhAtvarthaH zaurya tu parakarmakapraharaNakarTa tavaM prakRte bodhyaM raNastu parasparapraharaNaM raNagocarahe Sasya raNe pravRttyanu'tyAdahArA raNAbhAvaprayojakatvaM raNAbhAvaprayojyo darzi tathauryasyAbhAva iti / evaM vivAdAtparAjayata ityatra parondAvitadoSAnuddharaNaM bhagaH phalaM pratijJAtArthopapAdakaparasparavAkya tagocarahe Sastu sAkSAdeva darzitavyApAraprayojaka iti / avidyamAno dveSyo'soDhaH vidyamAnastu soDha evAta: zatroH parAjayata iti na prayoga: za"bIvidyamAnatayA soDhatvAt ata evAsoDha iti ki zabU 'parAjayata iti kAzikA saGgacchate anyathA iSyatvakharUpAsoDhalasyAnapAyAdasaGgatyApatteH bRtyaM ca parAjarbhaGgaphalakavyApArArthakatvameva nivRttyAdyarthakatve tu kAzikodAharaNAsaGgatirapi draSTavyA / vArayatyAdiyoge paJcamI jApayati / " vAraNArthAnAmaubhitaH" iti sUtra vAraNArthAnAM dhAtUnAM yoge Ipsito yo'rthastatkArakamapAdAnasaMgaM bhavatItyartha ke yavebhyo gAM vArayati kUpAdancha vArayatIti prayogaH / atra gauDAH / vAraNaM kriyApratiSadhapratiyoginI kriyA bhakSaNagamanAdirUpA tAtparyavazAtka citkasyAzcitpatiSedho vArayatyAdinA bodhyate prati dhastu kartRtvobhAvAnukUlo vyApAraH kartatvAbhAvasvarUpaphalavattayA gavAdhAdeH karmatA paJcagyAstu dezAdigatatvenecchAviSayatvamarthaH matatvaM tu AdheyatvaM tathA cAdhe"yatvaprakArikecchAviSayatvaM paJcamyartho bhakSaNagamanAdi pha Aho! Shrutgyanam
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 pnycmiivibhktivicaarH| le galAdha:saMyogottaradezasaMyogAdAvanveti prakRtyarthasya nirUpakatayA Adheyaravonvaya: icchA tu bhakSaNAdi kartabaudhyA evaM ca yathAdheyatvaprakArikecchAviSayagalAdha:saMyogaphala kabhakSaNakaTa tvAbhAvasya govRtteranukUlavyApAraH kUpadheiyatvaprakArikecchAviSayottarasaMyogaphalakagamanakaTa tvAbhAvasyAndhavRtteranukUlavyApArazca vAkyArtha: yadyapyandhAdeH kUpAdheyatvaprakArikA necchA tathApyabhimukhadezAdheyatvaprakArikecchA vidyata evAbhimukhatvena kUpAdistala bhAsata eveni nAnupapattiH na ca paJcamyA Adheyasvamartho makSagAdiphale galAdha:saMyogAdAvanviyAt kiM paJcamyarthe icchAnta veNeti vAcyaM yatrAnnapihitaviSabhojanapratiSedhavyApArastatva viSAhArayatIti na prayogaH kiM tu sa viSAnnAhArayatItiprayogastatra pUrvaprayogavAraNecchAyAH tadantarbhAvAt thasya yavAdena kenApi bhakSaNaM tatparAyavAjJAM vArayatautiprayogasyAnupattezca ichAyAstadantarbhAve tu tadyavAdheyatvaprakArikecchAviSayaphalakabhakSaNakaTa vAbhAvAnukUkhavyApArabodhasya sambhavAt bhavati tathAvidhaprayogaH evaM ca darzitasthale bhakSaNAdau tadyavAdheyatvasya gokarTa katvasya cobhayAbhAvaH pratIyate tadarthaM vyutpattyantarakalpanaM ca na yuktaM gauravAt / na ca sarvacaiva ubhayAbhAvabodhAnna vyutpattyantarakalpana miti vAcyam / tathAsatiH gagamAGgAM vArayatItiprayogApatteH gaganAdheyatvagokaTa kasvobhayAbhAvasya bhakSaNe sattvAt tasmAdicchAyAstathAtvamevocitametadarthameva sUtre paumitapadamityAhustaccintyaM tathAsati kSetrAinyAM vAra Aho ! Shrutgyanam
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / yati nRpAdAtapaM choNa vArayatItyAdAvacetanasya vanyAdagamanakarturicchAvirahAt nevAdyAdhera svaprakArikecchAviSayatvasya gamanaphale saMyogAdau virahAdananvathApatteriti / gurucaraNAstu vArayatyAdidhAturdhAtuprati-. nimittatvopalakSitapatanatvAdyavacchinnapratiyogitAkamabhAvaM phala vidhayA'bhidhatte tatprayojakamapi mA patetivAkyAdivyApAraH pradhAnatayA tajjanitA tu padArthopasthitirupalakSaNadharmamoSaNa patanAbhAvatvAdinA phalamavagAhate tavAbhAvasvarUpaphalAdhikaraNatayA vivakSite karmasaMjJA balauyasIti tato dvitIyAphalabhUtAbhAvapratiyogikriyAkArakANi punarapAdAnasaMjJakAnauti tatvatyA paJcamI tAni kArakANyabhidhatte kUpAdandhaM vAraya tItyatra kUpAdhikaraNAkapatanapratiyogikasyAnvatteH yavebhyo gAM dhArayatItyatra yavakarmakabhakSaNapratiyogikasya goratta: parakhebhyaH pANiM vArayatItyatra parakhakarmakopAdAnapratiyogikasya pANitteH parebhyaH zarIraM vArayataulyatra zarIrakaraNakabAdhapratiyogikasya zaroratta: puSpebhya: AtapaM vArayatItyatra puSpakarmakazoSaNapratiyogikassAtaparatta: zvapacebhyo dAtAraM vArayatItyatra vapacasaMpradAnakadAnapra. tiyogikasya dAttirabhAvasyAnukUlo vyApAro vA kyAtha iti prAhuH / ke cittu kUpAdandhaM vArayatItyAdaudhAtvarthatAvacchedakatvopalakSitadharmAvacchinnakriyAgocara. nittyanukUlo vyApAro vArayaterarthastava nivRttyanvitaM samavetatvaM dvitIyA'rthaH paJcamyAstu prakAritvamartha: kUpe mI pateyamityAkArakanihattaH kUpaprakArakatvAt tathA ca Aho! Shrutgyanam
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamIvibhaktivicAraH / kUpaprakArikAyA andhasamavetAyA: patananivRtteranukUlo vyApArI vAkyArtha iti vadanti tantra puSyebhyaH zrAtapaM vArayatItyAdAvananvayApatte rAtapAderacetanasya nivRttyarsabhavAt kUpAdandhaM vArayati na punarandho nivRtta iti prayogAnupapattezca kiM ca prakAritvamapi na paJcamyarthaH saMbhavati tathAsati kSetre khale vA yavebhyo gAM vArayatI'tyava devAdipadAtpaJcamyApantaH kSetre yatraM mA bhakSayamiti nivRttI kSetrAdeH prakAritvAditi / vastutastu tathopalacitadharmAvacchinnakriyAgocarapraSTattyabhAvaprayojakajJAnA . 350 -nukUlavyApArI vArayaterarthastathAvidhajJAnasvarUpaphalavattayA gavAnvAdeH karmatvaM tathAvidhaM jJAnaM tu pravRttiviSayakriyAniSThasyAniSTasAdhanatvasya kRtyasAdhyatvasya vADavagAhibodhyaM tadanukUlo daNDodyamanAdirvArayiturvyApAratADanAdyaniSTaphalako gavAderyavabhacaNapravRttiM vighaTayati yavabhakSaNaM tu vArayituraniSTasAdhanamiti paramparayA 'tADanAdyaniSTasAdhanamiti bandhanAdirvArayiturvyApArI yavabhakSaNe kRtyasAdhyatAbuddhiM gavAderjanayatIti na yabhakSaNe pravRttiH agre kUpa iti kUpe mA pateti vAkyaM tu kUpapatananiSThAniSTasAdhanatvasya smArakamiti nAndhasya kUpapatanapravRttiriti evaM yavebhyo gAM vArayatItyatra paJcamyAH karmatvamarthaH pravRttiviSayakriyAyAmanveti tathA ca yavakarmakabhakSaNaviSayaka pravRttyabhAvaprayojakajJAnasya goSTatta ranukUlavyApAro vAkyArthaH yatra ca gavAderya bhakSaNAdAvutkaTo rAgastADanAdau na tathA 'haSo vA tatra daNDinA vAritA api gAvo yavabhakSI Aho ! Shrutgyanam
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktAryanirNaye / 351 pravarttante na nivartante veti prayogaH daNDikaTa kavyAmAraprayojyasya yavabhakSaNa pravRttyabhAvaprayojakajJAnasyAzrayA iti vAritA ityantasyArthaH vArayaterdarzitArthakatva evobhayavidhaprayogaH saMgacchate ata eva pravRttivighAtI vAraNamiti kAzikA sUcauyamocitapadaM paJcamyAH kamitvamarthaM sUcayati yasya yavAderna kenApi bhakSaNaM tatparayavebhyo vArayatIti na prayogaH yadi prayogastadA yavakarmazvasya svAvacchinnayA bhakSaNaprakAritayA pravRttAvanvaya iti nAnupapattiH evameva kUpAda vArayati kAruNika iti kAruNikena vArito'pyandho na nivartata iti prayoge'pyanvayaH iyAMsta vizeSaH yadava kRpakarmakagamanasya pravRttAvanvaya iti puSpebhya AtapaM vArayatItyAdAvacetane karmaNi vArayateH kriyA'bhAvaprayojaka vyApAro'rthaH kriyA'bhAvasvarUpaphalavataH karmatvAttadvAcakapadAt hitauyA paJcamyAH karmatvamarthaH phalaikadezakiyAyAmanvaH -ti tathA ca puSpakarmakagamanAbhAvasya zoSaNAbhAvasya vA''tapata ranukUlo vyApArI vAkyArthaH na caivaM kriyAbhAvaprayojaka vyApAra eva sarvatra vArayaterartho'stviti vAcyaM vAritA api gAvo yavaM bhuJjate iti vArito'pyandhaH kUpaM gata iti prayogasyAnupapatteH bhakSaNAdikriyAbhAvasvarUpaphalAzrayasya vArA karmaNo bhakSaNAdikriyAkartRtvAnupapatteriti / nanu vArayaternAnAvidhArthakatvAbhyupagame yo gAM vArayatItyAdau cetane karmA kriyAbhAve cchA prayojyavyApAra evArtho'stu kiM pravRttyabhAvaprayojakajJAnanivezanena tAvataiva vAryamANA gAvo bhuJjata ityA. Aho ! Shrutgyanam B
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 paJcamIvibhaktivicAraH / diprayogopapatta: phalIbhUtAyAH kriyAbhAvecchAyA vika Sayasya gavAdervAraNa karmatve'pi bhakSaNakaTa tvAvirodhAditi cet syAdevaM yadi yavabhakSaNAbhAvecchayA vidhIyamAne kSetrasya kaNTakAdyAvaraNe'pi vArayatautiprayogaH yadi ca vArayate nArthakatve'nugatapratinimittAbhAve prayogAtipusaGgaH kriyAbhAvaprayojakavyApArArthakatve tu yavakarmakatyAgAbhovaprayojakavyApArI 'pi yavebhyo gAM vArayatautiprayogaprasaGga iti vibhAvyate tadA saMbandhAbhAvaprayojakakAryAnukUlo vyApAro vArayaterayastathAvidhakAryasya phalatayA tahato gavAdeH karmatvaM yadIyasaMvandhasyAbhAvastavAcakapadAtpaJcamausUce 'pI. psitazabdenAptaucchAviSayapratipAdanaM bAlopalAlanaM katu ropsitetisUtravadAptimata evApAdAnavavivakSagAt zrAptistu prAptiH sA ca saMbandha eva tadabhAvaprayojakaM ka cidaniSTasAdhanatAjJAnasvarUpaM kArya yA gavAdeyavabhakSaNatvAvacchedena daNDatADanAdyaniSTasAdhana- . tAttAnaM kaNThAvacchedena yavasaMbandhasya yavasaMyogasyAbhAvaM prayojayati yasya yavAdena kenApi bhakSaNaM tatsaMyogAbhAvamapi sAmAnyato yavamakSagatvAvacchedenAniSTasAdhanatAjJAnameva prayojayati anyathA tadyaktibhakSaNasyAnapasthityA taGgatAniSTasAdhanatAjJAnAsambhavAt kuto'pi yavAhAraNAmambhavAt evaM kapagamanatvAvacchedena zarauropaghAtakapatanAniSTasAdhanatAtAnasya caraNAvacchedena kapasaMyogasyAbhAvaM prayojayati ka cidacetane ka"maNi jAnAtirikta kArya yathA''tapAdeH chatrAdyAvara Aho ! Shrutgyanam
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ vimatyarthanirNaye / 353 NasaMyogaH pasaMyogAbhAvaM puSpasaMyogAbhAvaM vA prayojayati / evaM vanyAderAdisaMyogaH kSetrasaMyogAbhAvaM prayojayati evaM paJcamyA AdheyatvaM nirUpakatvaM vA'rtha stacca dhAtvarthe kadeze saMvandhe'nveti tathA ca yavebhyo gAM vArayati daNDolyana yavanirUpitasaMyogAbhAvaprayojakakAryasya gohatteranukUlo yo vyApArastadanukUlakRtimAn daNDotyanvayaH evaM kUpAdandhaM vArayati puSpAnapAhAtapaM vArayati kSetrAdunyAM vArayatItyAdAvapyanvayo bodhyaH / evaM cANDAlAtkanakaM vArayati dAtetyatra cANDAlasaMpradAnakakanakadAnaniSThoniSTasAdhanatAjJAnaviSayatvakharUpakAyasya kanakaniSThasya prayojaka tathAvidhAgamasmaraNaM dAtuH tathAvidhaviSayatvaM tu kanake cANDAlakhatvAbhAvaM prayojayati itthaM ca vArayatena nAnArthatA na vA vAryamANA gAvo tharva bhu bata ityAdiprayogAnAmanupapattiH saMbandhastu prayojyo bodhyaH tena ghaTasamavetatvAbhAvaprayojakasyAgnisaMyogavizeSasAmAnAdhikaraNyasya zyAmarUpaniSThasyAnukUle pAcakavyApAre satyapi ghaTAt zyAmaM rUpaM vArayati pAcaka iti na prayogaH / yatna tu vAraNAntarbhUtasya- saMbandhAbhAvasyaiva vArayatyAdinA vivakSaNaM tatra saMbandhasyAbhAve vizeSaNatayA phalatvAt tahataH karmatvamiti tatra paratvAda dvitIyaiva pramANaM yathA kUpaM vArayati pAnyaH mAMsa, vArayati muniriti atra kUpattisaMbandhAbhAvaprayojakakRtimAn pAnya ityAdiranvayabodhaH yatra cAbhAvaprayojakavyApArasyaiva vAraNAntarbhatasya vivakSaNaM tatra saMbavasya vAraNAnantabhUtatvAt tahato nApAdAnatvamiti Aho! Shrutgyanam
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ pnycmiivibhktivicaarH| tatra na paJcamI vAraNArthakadhAtvarthAntabhUtasaMbandhavata evApAdAnavavidhAnAt pratiyogyavizeSitasya phalIbhUtasyAbhAvasya pratiyogyeva karma na tvadhikaraNaM yathA ghaTa rahayatItyAdau ghaTAdiH pratiyogI tathA'nApauti pratiyoginyeva hitIyA yathA kUpagamanaM kUpasaMyogaM vA vArayati pAnya ityAdau atra dvitIyAyA: pratiyogitvamadhastaca phalebhAve'nveti tathA ca kUpagamana pratiyogitAkasya kUpasaM yogapratiyogitAkasya vA'bhAvasya prayojako vyApArastadanukUla kRtimAn pAntha ityanvayabodhaH / evaM mAMsabhojanaM mAMsakaNThasaMyogaM vA vArayati munirityAdAvayanvayo bodhya: / yatrAAve'dhikara gAsya saMbandho vivakSitastatra zeSe SaSThaya va pramANaM yathA'ndhasya kUpagamanaM kUpasaMyogaM vA vArayati dayAluH mAMsabhojanaM putvasya vArayati muni: pApakarma svasya vArayati vihAniti abAnvayabodhaH pUrvavadeva vizeSastu pratiyogyanvite prayojakavyApAravizeSa bhAve SaSyarthasaMbandhamAnamiti / evaM vArayatyAderdarzitArthakatAyAmeva darzitanikhila prayogopapattiH syAgAmAvaprayojakavyApArI vArayatiprayogAnutpattizcati / vArayatiparyAyA varjayatinivartayatiprabhUtayo bodhyAstena yavebhayo gAM varjayatItyAdiH prayoga ata eva yavebhamA gAM vArayati nivartayatIti kaashikaa| yattu sUtrauyapsitazabdenAnaumita syApi grahaNaM tenAgnermANa vakaM vArayatItiprayoga iti zAbdikairuktaM tatsUtrArthAnabhijJAnavijambhitam Ibhitazabdena saMbandhavato'pAdAnasvAbhidhAnAdityuktvAt darzita kAryasvarUpaphalavataH Aho! Shrutgyanam
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ P vibhaktyaryanirNaye / 356 karmara saMvandhaprayojaka kriyAdimabhavaM tantramataH sAntridhyAbhAvasvarUpasya saMbandhAbhAvaprayojakasya phalasya prayojyasya save'pi vahnikUpAderna karmatvamiti mANavakAdagniM kUpamanvAddA vArayatIti na prayogaH saMbandhaprayo kakriyAdevAndhe vidyamAnasyAgnau kUpe ca virahAditi mANavakA destathAtvAtkarmatvameveti / niloyatyAdiyoge paJcama jJApayati / antardhI yenAdarzanamicchati iti sUtram / antarddhinimittaM yenAdarzanamAtmanastatkArakamapAdAnasaMjJakaM bhavatItyarthakaM mAturnilIyate bAla iti prayogaH / atra svakarmakadarzanAbhAvaprayojako vyApAro niloya terarthaH paJcamyAstu vRttimanvaprakAra kecchAviSayatvamarthaH svakarmakAdarzane'nveti / prakRtyarthasya nirUpakatayA vRttimattve'nvayastathA ca mAtRnirUpitavRttimattvaprakArakecchAviSayasya svakarmakadarzanAbhAvasyAnukUlo vyApArI vAkyArthaH iSyate hi bAlena mAtA mAM mA drAkSIditi mAtRSTattitvena svakarmakadarzanAbhAvaH asa eva mAturnilauyate bAla: mAtA punarenaM pazyatyevetyAdayaH prayogAH sUtre'pyetadarthamicchatigrahaNamiti zAbdikasaMmataH panthAH / vastutastu dazanAbhAvaprayojakavyApAro nAntardhistathAsati sUtre'ntardhAvityasya vaiyarthyApatteH kiM ca svakarmakAdarzanecchayA yena zatrucacurnAzitaM taba so'yaM 'zatrornilIyata iti prayogaprasaGgaH tasmAccakSuH saMyogaprati - bandhakadezasaMyogo'ntardhizabdArthaH sa eva niloyaterarthaH pratibandhakastu vyavahita dezasaMyogaH ata eva vyavadhAnamauntarDiriti kaashikaa| yadi ca tamasi niloyata iti Aho ! Shrutgyanam
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 pnycmiivibhktivicaarH| prayogastadA cAkSuSajanakasaMyogapratibandhakadezasaMyogastathA paJcamyAstu darzanAbhAvecchArthastatra prakRtyarthasya karTatayA darzane'nvayaH darzanAbhovecchAyAH prayojyatayA'ntavinvaya: mAtunilauyate bAla ityatra mArakartRkadarzanAbhAvecchAprayojyatathAvidhasaMyogAnukUla kRtimAn bAla ityanvayabodha: / vyavadhAnAdyapanayena mAturdazane'pi sati tathAprayogAthaM sUtre icchatItyuktam ata evaicchatigrahaNaM kim adarzaneyAM satyAM satyapi darzane yathA syAditi kAzikA / vastutastu cAkSuSAbhAvecchAprayojyavyavahitAdidezasaMyogo'ntadhi: paJcamyAH katatvamarthaH cAkSuSe'nveti cAkSaSAbhAvastu cAkSuSaviSayatvAbhAvaH khattirantau nivizate khAnyatticAkSuSaviSayatvAbhAvecchAyAM na paJcamI ata evAnta viti kiM caurAnna didRkSata iti kAzikA / atra cauratticAkSuSaviSayavAbhAvecchAprayojyavyApArasya sattve'pi nAntaIiriti tathA ca yatra svakarmakacaurakarttakadarzanAbhAvecchayA caurakarmakasvakaTa kadarzanAbhAvecchA tatra corebhyo'yaM nilIyata iti na prayoga iti evaM mAturanta Itte nilIyate vA dAla ityatra mATakaTa kacAkSuSaviSayatvAbhAvasya svarateraha ziyanI yecchA tatprayojyasya vyavahitAdidezasaMyogasvarUpavyApArasyAzrayo bAla ityanvayabodhaH ityaM ca nilaunamapi bAlaM mAtA pazyatIti prayogopapattiH darzi-' tAntaIrAzrayasya nilonazabdArthatayA tatra darzanakamatvasyAvirodhAt ata eva upAdhyAyAdantardhatte upAdhyAyAnilIyate mA mAsapAdhyAyo drAkSauditi nilIyate iti Aho! Shrutgyanam
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ ma vibhttyrthnirnnye| kAzikA | atyantaM paJcamyarthasahitasya dhAtvarthasya prayojyAntasya vivaragAM nilIyata iti vyavahitAdidezasaMyogasya dhAtvarthasya pradhAnasya vivaraNamiti / adhIGAdiyoga paJcamauM jJApayati / AkhyAtopayoge iti sUtram / prAkhyAtA vaktA AkhyAphale upayoge sati apAdAnasaMjaH syAdityarthakam / AkhyAnaphalaM tu ziSyasyoccAraNamarthajJAnaM vA zrotustu puNyamadharmadhvaMso vA upAdhyAyAdadhIta ityavAdhyayanaM vividhamapi pUrvoktaM paJcamyA AkhyAnaM vAkyamarthastaJcAdhyayanaphale uccAraNe arthapratipAdakatAnAne vA prayojyatayAnveti uccAraNaphalakaM thAvaNamarthaprati. pAdakatAjJAnaphalakaM zrAvaNaM ceti vividhamadhyayanamadhauDo'rthaH uccAraNaM tu vatpiAdakatayopalakSito viTatAdiH prayatna iti AkhyAne tu prakRtyarthasya karTa tayA'nvayaH evamupAdhyAyakarTa kavAkyaprayojyasyoccAraNasthArtha pratipAdakatAtAnasya vA'nukUlaM yacchAvaNaM tadAzrayatvaM vAkyArthaH / garalAiDavAnalAhA dAhavadAnyatAM zikSata ityAdau yadi na hetuTatIyAprayogaH tadA'khyAnajJApanaM tacca kriyAkartavyatAjJAnAnukUlanyApAraH paJcamyarthaH prayojyatayA zikSaNAdiphale prattAvanveti zikSatestu pravRttiphalaka parakarTa kakriyAyA darzanaM jAnasAmAnya bA'rthaH vaDavAnalAdestu dAhakarTa tvameva dAhakartavyatAjJAnaprayojakamiti nAnupapattiriti paJcamyarthe tathAvidhavyApAra pratyarthasyAdhayatayA'nvayaH evaM pAcakAtmAkaM zikSate naTAnnAJca zikSate ityAdI itthaM ca paktavyamiti pAkAGgasya cullIprajvAlanAdikarmaNa: Aho! Shrutgyanam
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 pnycmiivibhktivicaarH| pradarzanasvarUpa: pAcakavyApAra: pAkakartavyatAjAnaM janayati tathAvidhatAnaM tu pAkaprattiprayojakamiti dUtthaM naTanIyamiti nATyAGgasyAGguliceSTAdikarmagA: pradarzanasvarUpo naTavyApAro nAya kartavya tAjAnaM tacca pravRttiM janayatItyevamanyatrApya dyamiti tathA ca pAcakavRttiH kartavyatAjJApanasvarUpo yo vyApArastatprayojyAyA: pAkasAdhyikAyA pratteranukUlaM yatparaka kapAkastha darzana jJAnasAmAnyaM vA tadAzrayatvaM vAkyArtha: / evaM naTavattitathAvidhavyApAraprayojyAyAH nAyasAdhyikAyA: pratteranukUlaM yadanyakartakanATyadarzanaM tadAzrayatvaM vAkyArtha iti evaM paNDitAtpurANaM zUgotItyAdau lakSaNapaJca kopetamArSavAkyaM purANaM paJcamyA AkhyAnavAkyamarthaH prayojyatayA dhAtvarthe zroSaNe'nveti tathA ca paNDitakarTa kabAkya prayojyaM yatpurANakamaikazravaNaM tadAzrayatvaM vAkyArtha: anopayogaH puNyajanakatvamadharmadhvaMsajanakatvaM vA zravaNe svarUpasadapekSitaM tasya tu bodhaH paJcamausAdhunvArtha mAnAntareNauveti yatra nehaza upayogastava na paJcamI yathA naTasya zRNototyAdau ata eva upayoga iti kiM naTasya zRNotIti kAziko / pikAbane zRgavatItyAdau hetau paJcamauti nAnupatti: ata eva hetu paJcamyA gatArthatA sambhavati puNyajanakatvAzupayogapratItiprayojanakatayA sArthakAtvAt etena paNDitAtyurANaM zRNoti upAdhyAyAidamadhIte ityAdAvuccAraNAdhaunatvaM paJcamyarthaH prakRtyarthasya karTa tayoccAraNe'nvayaH / uccAraNAdhInatvaM zravaNe uccAraNe'rthaparatvajJA Aho! Shrutgyanam
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ - vibhktyrthnirnnye| ne vA'dhyayane'tItyapi nirastaM naTamya zRNotItyava paJcamyApatta: naToccAraNAdhInatvasya zravaNe sapvAt evamupAdhyAyAveda zRNotItyatta zravaNasyoccAraNajanakattvamapi ziSyopayoga: puNya janakatvameva zi. dhyAnyopayoga iti / janyAdidhAtuyoge paJcamI jApayati / jani katu : prakRtiriti mUtram / janika rUtya tyAzrayasya prakRtiH samavAyi kAraNamapAdAnasaMta bha. vatItyarthakam / atra zRGgAccharo jAyata itiprayogaH bhava gauDAH / prakRtitvaM na vikAritvaM prakRtivikRtibhAvavi. rahe'pi raghorajo jAyatetyAdau paJcamI na ca sutavapuSaH pitroH zarIravikRtitvamapi tadIyazukrazoNitavikRtitvameva zukrazoNitAdeH zarIratve'pi malamUtrAderiva zarIrAvayavatvAbhAvAt tadava yavArabhyatvasyaiva tahikAratArUpatvAt / na cAna hetau paJcamI na tvapAdAna iti vAvyam / RNAguNAtirikta hetau paJcamyanuzAsanavirahAt anyathA hetu paJcamyaivopapattau janikarturitisUtrasya vaiya*patte: tasmAtkAraNatvameva prakRtitvaM daNDAt ghaTo jAyata ityAdiprayogA iSyanta eva ata evezvarasya kAryAprakRtitve'pi yato TravyaM guNA: karmetyAdau paJcamI na cAtra kriyAyogAbhAvAt kathamapAdAnapaJcamIti vAcyam / agatyA jAyata ityAdikriyAdhyAhAraNa paJcamyA upapAdanauyatvAditi nirUpyatvaM paJcamyarthaH za GgAdivizaSitaM dhAtvartha janyAdAvanbetItyAhuH / tanna sundara pubasya piTavikRtitvAt na hi malamUtrAdisa hazazukrazoNitAdi pitrorArambhakatvAt ata eva SATa kauzika Aho! Shrutgyanam
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 pnycmiivibhktivicaarH| zarauraM trINi piTatastvamAMsarudhirANi mArataH pasthisnAyumajjAnaH iti / yadapi paTaNAguNAtirito hetau na paJcamyanuzAsanavirahAditi tadapi dAho dahanAnna tu jalAdityAdenijaziromaNivacanasya viruddhaM darzayithyamANa paJcamyanuzAsanatayA akiMcitkarameva / ata eva yato dravyaM guNA: karma tathA jAtiH parA'paretyatra jAyata ityadhyAhAreNa paJcamyupapAdanamadhyayukta jAyata dU. tyadhyAhAreNa jAtirityAdAvasambhavAt hetupaJcamyaivopapattaH ata evotpAdakatvaM jJApakatvaM caiti vividhamatra hetutvaM yathAyogyamiti prakAze mahAmahopAdhyAyacaraNAH / tanmAt prakRtitvaM samavAyihetutvaM tathA ca paJcamyAH samavAyAvacchinnatvamarthaH / tatra prakRtyarthasya samavAye nirUpakatayA'nvayaH samavAyAvacchinnatvasya janyAdidhAtvartha janyatve'nvayaH / evaM tantubhAH paTaH kapAlebho ghaTaH zRGgAccharo vA jAyata ityAdI tantunirUpitasamavAyAvacchinajanyatvAzrayaH paTa ityAdiranvayabodha: / yadi ca vikAritvameva prakattitvaM tacca vidyamAna nAzapratiyogitvamanyathA rUpasya ghaTa. prakRtiritivyavahArApatteH / na ca tathA'pi mahApaTaH khaNDapaTasya prakRtiriti vyavahArApattiriti vAcyam / samavAya hetoSTajAtIyatvasya tathAtvAt / na hi mahApaTaH samavAyi heturiti evaM tantubhA: paTa iti nApAdAnapaJcamI ki tu tpiNDAt ghaTA jAyata ityAdI naSTapiNDajAtIyamdo ghaTArambhakatvAt / yena' rupaNa praka titvaM tena rUpeNa sAjAtyaM bodhyamato davyatvAdinA tanvAdeSTamahApaTAdisAjA Ano! Shrutgyanam
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . vibhaktyarthanirNaye / tye'pi na praka titvaM TravyatvAdeH praka,titA'navacchedakatvAt / punasya zukrazoNitanAzajanyatvApi pitarau na prakRtiH pitrAdigatacaitratvAdijAteravayabimAttitayA zukrodyattitvAt / evaM danaH dugdhaM zarasya zRGga bhasmanaH kASThaM prakRtirityAdau dugdhaparamANUnAM dugdhatvena naSTadugvasAjAtyaM zRGgAvayavastha zRGgatvena naSTazRGgasAjAtyaM kASThaparamANU nA kASThatvena naSTakASTa sAjAtyaM dugdhatvAdijAteravayavAvayavivRttivAt bhavatyupapattiriti vibhAvyate tadA pakSamyA: svaprakRtyarthatAvacchedakatvopalakSitajAtimatpratiyogiko nAzo'rthastatra prakRtyarthasyAdhe yatayA'nvayaH tathAnidhanAzastu prayojyatayA janyAdidhAtvartha utpattAvanveti evaM dugdhAdhi bhavati kASThAsamma bhavati zRGgAccharo jAyate gomayAT vRzcika utpadyate pASANAd bheko bhavatItyAdau dugdhattidugdhanAzaprayojyotyalyAzrayo dadhItyAdiranvayabodhaH / ata eva hetupaJcamyA nAsya sUtrasya gatArthatvaM nAzaprayojyatvasvarUpavilakSaNArthapratipattiphalakatvAt etena yadatra brahmaNaH prajA: prajAyata ityAAdAharaNaM hetupaJcamyAH sUrya pratyAkhyAtamiti nirastamudAharaNasya darzitatvAt brahmaNa ityAdiranodAharaNaprayogaH sUtrArthAnabhijJAnaviz2ambhita eveti| . aGgAdaGgAtsaMbhavasi hRdyaadbhijaayse| AtmA vai putranAmA'si tvaM jauvaM zaradaH shtmiti|| zrutau tu nApAdAnapaJcamI / kiM tu hetupaJcamauti nAnupapattiriti / prabhavatiyoge paJcamI jJApayati / bhuvaH prabhava iti sUtram / bhavanaM bhUH bhuvaH kartuH prabhavo Aho! Shrutgyanam
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamIvibhaktivicAraH / yo'rthastatkArakamapAdAnasaMjJa' bhavatItyarthakam / prabhavaH prakAzanAdhikaragAM bhavanaM prathamaH prakAza: himavato gaGgA prabhaktautyatra paJcamyA adhikaraNatvamAdheyatvaM vA'rthaH prabhavatyarthe prathamaprakAze 'nveti himavadRttiprathamaprakAzavatI gagetyanvayabodha iti vadanti / sabandhAdhInatvaM paJcamyarthaH dhAtvarthe prathamaprakAze'nvatotyanye / darzanayogyatvAbhAvAvacchedakadezAvyavahitadezAvacchedena darzanayogyatvaM prakAzaH prabhavatyarthaH dvitIyadezAnvayitAdAtmyaM pamyarthastathA ca himavadabhinno yo darzanayogyatvAbhAbAvacchedakadezAvyavahita deza ptadavacchinna darzanayogyatAbatau gaGa geti vAkyArtha iti gurucaraNAH / vastutastu prathamaprakAzaH prabhavatyartho na sambhavati prakAze darzanakharUpe jJAnasAmAnyakharUpe vA prathamatvasyAsambhavAt / tathA ' hi tatprAgabhAvAdhikaraNasamayavartitvaM tatprathamatvaM tacca prakRte na sambhavati himavadanyadeze prakAzasyApi prakAzAntaraprAgbhAvAdhikaraNasamayavartitvAt na cAtra sajAtauyAdhikaraNasamayadhvaMsAnadhikaraNasamaya vartitvaM 362 pratha matvaM tacca prathamaprakAza eva dvitIyAdiprakAzasya prathamaprakAzAdhikaraNasamayadhvaM sAdhikaraNasamaya vartitvAnna tatvamiti vAcyaM darzanasvarUpANAM jJAnasvarUpANAM vA prakAzAnAmanAdau saMsAre darzanAdhikaraNasamaya dhvaMsAdhikaraNasamayavarttitvAtprathamatvAprasiddheH / na ca gaGagAviSayakatvena prakAzasya sojAtyaM vivakSaNIyamato nAprasiddhiriti vAcyaM himavadgaGa gAsaMbandhAtprAgvartinAM janAnAM gaGgopanItabhAnAdisambhavAdaprasidditAdava Aho! Shrutgyanam
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| sthyAt prakAzasthAnanugamApattezca / tasmAtprathamAvaya vAvacchedena laukikaM cAkSaSaM pratyakSa vA prakAza: prathamatvamava yavAnAM tu svAraghyArambhakAvayavAdhikaraNasamayadhvaMsAnadhikaraNasamayavatitvamidameva mUlatvaM haimavatazca gaGa gAvayavasya svotpAdakasamayavarti tayA tathAtvaM dezAntarauyasya tu haimavatAdhikaraNAsamayadhvaMsAdhikaraNasamayavartitayA na tathAtvamiti / evaM vRkSamUlasyApi madhyazAkhAdyapekSayA prathamatvamiti evaM himavato gaGgA prabhavatItyatra darzitaH prabhavatyarthaH viSayatvasvarUpaM kartutvaM tiGarthaH paJcamyAH prakAzAnvayikartaghaTitasaMbandhAvacchinnamAdhayatvamarthastathA ca himavatteH prathamAvayavAvacchinnasya cAkSuSasya vA viSayo gaGgettyanvayabodha: darzite prabhavasyarthe prathamatvamavayava eva vivakSitamato himavato gaGgA prabhavati kAzmaurabhyo vitastA prabhavati prathamata upalabhyata ityartha iti kAzikA atra prathamatvasya dhAtvarthavizeSagAtve prathamamiti syAnna tu tasyantaprayogasta seravacchinnatvamarthaH pRSTato garuDadhvaja iti dazanAt avacchinnatvaM tu prakRte svarUpasabandhavizeSaH vi. SayitvaM vettyanya detat / atha vA paJcamyA hetutvamarthaH ata eva prabhavatya smAditi prabhava iti kAzikA / hai. tutvaM ca daizikaM bodhyaM prathamAvayavAdhInasya darzitaprakAzamya prayojakatA prathamAvayavasattAprayojakasya himavata iti ata eva kSetrAcchAliH kSAtpudhyaM vA prabhavatIti na prayoga: zAlipuSpayormalarantayoH prathamAva yavayoH kSetravRkSAbhyAmanyatrApi paraNAnayane sati saMyogasambhavAt Aho! Shrutgyanam
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamIvibhaktivicAraH / kSetrakSayoH mUlantasattAprayojakatvavirahAt prayojakatvaM tu prakRte niyAmakatvaM vyApakatvamiti yAvat / evaM "valmIkAgrAtprabhavati dhanuHkhaNDamAkhaNDalasye"tyanApi zakradhanuHkhaNDasya prathamAvayavasattAniyAmakaM valmokAgraM zakradhanuHkhaNDasya darzitaprakAze hetuH meghAhidAprabhavatitarAmityAdau vidyadAdiprathamAvayavasattAniyAmako meghAdidarzitaprakAze heturiti atra prabhavatiparyAyasyAvibhavatyAyoge na paJcamI kintu saptamI yathA valmoM kAgre zakradhanu:khaNDamAvirbhavatIti kecit / vastutastu sUce bhuva ityupAdAnAddarzitaprakAzArthakasya bhUdhAtoryoga paJcamauti jJAyate / anyathA prabhuvo bhava ityeva muniH sUtrayet prabhava ityatra prazabdopAdAnaM bhuvo darzitaprakAzArthakatvajJApanArthamiti valmIkAdAvirbhavati prAdurbhavati vA zakradhanurityAdiprayogo'poSTa eveti / atra bhaucA'rthAnAmityAdisaptasUtrI pratyAkhyAtA phaNibhASyakRnistatra caurebhyo bibheti bhayAnnivartate trAyate rakSaNena nivrtyti| parAjayate glAnyA nivartate / vArayati pravRttiM pratibanan nivartayati / nilauyata nilayanena nivartate / adhote upAdhyAyAnniHsarantaM zabdaM gRhNAti / brahmaNaH prapaJco jAyate tato nirgacchati / prabhavati bhUtvAni:sarati iti dhAvUnAM svecchayA'rthakalpanena zAbdikAnAM pratyAkhyAnopapAdanaM zAstramaryAdAlaGghanaphalakaM svAtanyameva / karaNe paJcamauM jJApayati / karaNe ca stokAlpakRcchakatipayasyAsattvavacanasya iti sarva stokAlpakacchakatipayaityetebhyaH zabdebhyo'sattvavacanebhyaHkara Aho! Shrutgyanam
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 365 Ne'rthe paJcamI vibhaktirbhavatItyarthaka kacchazabdasya duH-- khamarthaH katipayazadasya saMkhyAtvAbAntarajAtimatI saMkhyA'rtha: / asattvavacanatvaM dravyavAcipadAsAmAnA-- dhikaraNyaM bodhyaM cakArAttRtIyA'pi bhavati stokena stokAhA alpena alpAhA kRcchraNa kacchAhA katipayena katipayAdA mukto mucyate vA ityAdI DhatIyApaJcamyoH karaNavyApAro'rthaH / sa ca prayojyatayA dhAtvanveti vyApAra prakRtyarthasya prayojyatayA'nvayastathA ca stoka. prayojyavyApArajanyamocanakarmetyAdiranvayabodhaH bahutaradAne deSAdalpasaMkhyAyA dveSAnutpAdadvArA svAzrayajJAne prayojakatvamiti dAnaM vyApAra: kacchrasya svaviSayako deSo vyApAro bodhyaH / dravyapadasAmAnAdhikaraNyena paJcamI yathA stokena viSeNa hata iti / lyap lopa karmaNyupasaMkhyAnamiti vArtikaM lyabantadhAtulope sati karmavAcakapadAtpaJcamI vidhatte yathA prAsAdAtprekSate iti atra lopaH lyabantasyAruhyetyAdeH smArakaH paJcamyA karmatvamathaH / atha vA paJcamyAH karmatAviziSTArohaNasya sAmAnAdhikaraNyAvacchinnamuttarakAlikatvamarthaH prekSaNAdAvanveti tathA ca prAsAdakarmakArohagAsya samAnAdhikaraNamuttarakAlikaM yatprekSaNaM tatkartRtvaM vAkyArthaH karmaNI- . tyupalakSaNaM kArakAntaravAcakapadAdapi paJcamI jeyaa| yathA'sanAtprekSata iti anAdhikaraNavAcakAtyaJcamI upavizyeti lyabantasya lopa: smArakaH paJcamyA adhikaraNatvamarthaH atha vA''dhe yatAviziSTopavezanasya tathAvidhamuttarakAlikatvaM paJcamyarthaH evaM yatkArakArthakavi Aho! Shrutgyanam
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 pnycmiivibhktivicaarH| bhaktisamabhivyAhRtasya lpabantasya lopastatkArakArthikA tatra paJcamI ghanAnniHsRtya vidyotate ityatrApAdAnArthakapaJcamausamabhivyAhRtasya lyabantasya lope apAdAnAthikaiva paJcamau yathA valAhakAvidyotate vidyadityatra pavamyA apAdAnatyamartha: lopo niHsRtyeti lpabantasya smArako'tha vA ghanApAdAnakaniHmaraNasya tathAvidhamuttarakAlikatvaM paJcamyarthaH vidyotane'nveti pUrvavadanvayabodha iti nAtvApi yAdRcchika: ni:mRtyetyanyAhAraH kiM tvAnuzAsanikati / yadi cAsanAtprekSata ityatrApyadhyAsyAdhiSThAya vetyAdeya'vantasya lope karmaNyeva paJcamau na tu kArakAntara iti karmaNoti nopalakSaNamiti vibhAvyate tadA valAhakAvidyotate taDidityatrApi vibhidya vidaurya vetyAdipabantasya lope karmaNyeva paJcamI na tu niHsRtyetyadhyAhAra iti / - iti vibhaktyarthanirNaye kArakapaJcamyarthanirNayaH / nAmArthAnvayinaH paJcamyarthA akArakatayA saMjJAyante / tatra yatazcAdhvakAlanirmANaM tataH paJcamI tAnAdadhvana: prathamAsaptamyau kAlAtmaptamau vaktavyeti vAtikaM yato yadavadhika adhvakAlayonirmANaM nirgataM mAnaM parimANaM tahAcakAtpaJcamI bhavati tathAvidhapacamIyuktAdadhvAvayavavAcakapadAtpathamAsaptamyau tathAkAlAvayavavAcakAtsaptamaumAtraM bhavatItyarthakaM kAlasya parimANaM svAvayavakAlasaMkhyA bodhyA paJcagyAnvayaM nAmArthayoradhvakAlavizeSayopiyati yathA grAmodyonane yojanaM vA vanamityAdau ava paJcamyA avadhitva Aho! Shrutgyanam
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 367 marthaH tacca yojanazabdArtha sya yojanaparimANaviziSTasyaikadeze yojanaparimANe vyutpattivaicilyAdanveti avadhimattvaM tu ghaTitatva bodhyaM grAmAvadhighaTitatvaM tu grAmAdhikaraNa dezaparimANa ghaTitatvaM yojanaparimANe tahaTitatvaM tadArabhyatvamatha vA santAnasApekSa jJAnaviSayatvaM saMyuktadezasaMyogaH samAnAvayavAvacchinnaH saptamyA: prathamAyAzcArtha: / evaM grAmAvadhikayojanaparimAgAvadezasaMyaktadeza saMyogavahanamityanvayabodha: samAnAvayavAvacchinnatvanivezAdagrapRSThAdibhinna bhinnAvacchedena yojanavanayoH saMyoga tathA na prayogaH / evaM kArtikyA mAse zrAgrahAyaNI ityatra paJcamyA avadhitvamevArthaH / tacca viMzaddinavartinI mAsazabdArthasyaikadeze viMzahine'nveti / saptamyAstu viMzahinanAzotpattikAlikotpattikatvamarthaH tathA ca kArtikyabadhikaM viMzaddinavartamAnIyaviMzaddinanAzotpattikAlotpatimatI aAgrahAyaNautyanvayabodhaH / * evaM kurukSetrAccatvAri yojanAni caturSa yojaneSu vA pRthadakamityatra caturyojanaparimANa vizaSa viziSTaH caturyojanazabdayoH pathamAntayoH saptamyantayozcArtha : tAdRzaparimANavizeSa paJcamyarthAvadhitvasyAnvayaH / evaM kArtikyAsvimAse triSu mAseSu vA mAghautyatra mAptatrayavartI vimAsazabdArtha : tatra paJca yarthAvadhitvasyAnvaya: pUrvavaditarAnvaya iti / gurucaraNAstu yojanAdizabdA mukhyayA vRttyA paratvavizeSamabhidadhati gauNyA tu nadabhivyaJjakasaMyuktaptaM yogaghaTakAn paratvapratiyogikAparatvAdhikaraNadezAnmAsAdipadamapi tAvadAdityaparissa 15 Aho! Shrutgyanam
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 pnycmiivibhktivicaarH| "ndAntaritajanmanovastunoH sAmayikamaparatvavizeSamabhidadhattasaMsargaguNena tadantarAlakAlAvayavAnabhidhatte svIkriyate ca saMkhyAyA va paratvAdarapi samavAnyAkhyena yena kenApi saMsargaNa guNAkarmaNorapi vyavahArAvaiziSTaya tathA ca gAmAdyojanaM yojane vA vanamityAdau paJcamyA abadhimattvaM prathamAyAH saptamyA vA adhikaraNatvamartha iti grAmAvadhikayojanAtmakaparatvAdhikaraNAM vanamityanvayabodha: kArtikyA AgrahAyaNI mAse ityAdau tu kAtizyAdipadaM tadutpannasthiradravye lAkSaNika tathA ca kArtikyutpannasthiraTravyAvadhikamAsasvarUpaparatvAdhikaraNAgrahAyaNyutpannasthiradravyamityanvayabodha iti pAhuH / anyAdizabdayoge nAnAvidhAthi kAM paJcamauM jJApayati / anyArAditaratedikzabdAJcUttarapadAjAhiyukte iti sUtram / anyaH zrArAt itara: tetisvarUpataH zabdAH dika zabdA digbhedArtha kazabdAH pUrvAdayaH na tu dikasAmAnyArtha kA digAdayaH aJcUttarapadA: zabdAH dikabhedArthakAH prAgAdayaH 'na tu sadhpaGa devavyaGAdayaH / Accha tyaya Ahipratyayazca etaiH zabdoge paJcamau bhavatItyarthakam / anyetarayorubhayorupAdAnaM paryAyagrahaNArtha tena parabhinnAdizabdayoge'pi paJcamI sAdhuH / anyazabdasya bhedaviziSTo'rtha: bhedaviziSTArtha kapAtipadikazabdaH paryAyaH tAdRzaH zabdo rUDha itaraparAdiH kuttahitAntAdibhibhinnabhedavadAdiH zakrAdanyo nahuSa ityatra paJcamyAH svapakratyatAvacchedakatvopalakSitadharmAvacchinnaputiyogitvamatha stacca vyutpa Aho! Shrutgyanam
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ TASHE vibhaktyarthanirNaye / tivecityeNAnyapadArtha kadeze bhede svanirUpitAnuyogi tvena saMbandhenAnveti pratyarthasyAdheyatayA tathAvidhapatiyogitve'nvayaH tathA ca zakradRttizakatvAvacchinnapratiyogitAkabhedavadabhinno nahuSa ityanvabodhaH / na ca pratiyogitvamAcaM paJcamyartho'stu kimavacchinnAntanivezeneti vAcyaM tathAsati ghaTAdanyo ghaTa iti prayogaprasaGgAt / ghaTaniSThapratiyogitAkasya naulaSaTabhedasya pautaghaTe sattvAt / nanu prakRtyarthasya prakRtyarthatAvacchedakAvacchinnatvenAdheyatvena cobhAgyAM saMbandhAbhyAM paJcamyarthe pratiyogitve'nvayopagamAnnoktadoSa iti cetsatyaM tathAsati paJcamo sodhutvArthikaiva prakRtyarthasyAnvayitAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkatvena saMbandhenAnyatve'nvaya ityeva jyAyaH ata evAnvayitAvacchedakAvacchinna pratiyogitAkatvamiha vyutpattivalalabhyaM na hi bhavati naulo ghaTo ghaTAdanya ityanumAnadaudhitAvuktam / samAnavibhaktikanAmArthayoreva bhedAnvayo na vyutpattisiddhaH zrata eva vibhakternirarthakatAvAdinAM mate rAjJaH puruSa ityAdI khakhAmibhAva saMbandhena rAjapadArthasya puruSapadArthe'nvaya iti yadi ca virudavibhaktika nAmArthayorapi na bhedAnvayo'bhyupeyate / tadA pratiyogitvamAtraM paJcamyarthastasya prakRtyarthatA - vacchedakAvacchinnapratiyogitvoya nirUpitAnuyogitayAbhede'nvayo'tha vA darzitobhayasaMbandhena prakRtyarthasya pratiyogilve tasya khanirUpitAnuyogitayA bhede'nvayaH anvayabodhastu pUrvavadeva evaM zakrAditaraH paro bhinna bhedavAnvetyAdAvanvayo bodhyaH / iyAMstu vizeSaH / bhinna ityava bhedA 47 Aho ! Shrutgyanam 365 8
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370. paJcamIvibhaktivicAraH / zrayaH bhedavAnityaca bhedasaMbandhI pratIyate / naapadaM na bhedaviziSTArthakamiti tadyoge na paJcamI kiM ca prathamopAttA prathamaiva na caivaM guNAido dravyasyetyAdau bhedazabdasya viziSTArthavattvAbhAvAt bhedamAvArthakatathA paJcamyanupapattiriti vAcyaM guNAdvaidharmyamityatreva guNAda ityAdAvapi vibhaktapaJcamIsambhavAdityasya vakSyamANatvAt / bhavatu vA'nyazabdasya bhedArthakaH zabdaH paryAyastathApi sUtre nipAtAtiriktaparyAyasya grahaNAt naJpadayoge na paJcamauti / yantu anyapadasya pRthaktvaguNaviziSTo'rtha : - thakatvArthaka zabda eva paryAya: bhididhAtorapi pRthaktvamevArthaH naJpadaM tu na pRthaktvArthakamiti tadyoge pa mau na bhavatIti ata eva pRthakvaguNa siDiriti tazuccham / anyAdizabdasya pRthaka tvArthakatvAsambhavAt / dAdanyo guNa ityAdiprayogAnupapatteH / bhiderapi pRthaktvamarthaH / dravyAtkarmAdibhyazca bhidyate guNa ityAdipra yogAt guNe guNAnaGgIkArAt pRthaktvAnvayAsambhavAt bhedasyAnvayasambhavAt bhedArthakatvAvazyakatvAt bhedatvasyAkhaNDopAdhitayA zakyatAvacchedaka gauravavirahAt prakRte lakSaNAnupapatteH pRthaktvasiddistu mallAnmallo'payAti meSAnmeSopasaratItyAdau pRthaktvasyApi paJcamyarthatayA taba prakRtyarthasyAdhitayA'nvayastathAvidhasya pRthaktvasya kriyAyAM sAmAnAdhikaraNyenAnvayaH / na cAtra bhedaH paJcamyarthastasya pratiyogitAvacchedakatayA kriyAyAmantraya iti vAcyam / parasparasmAnmallau meSau vA apasarata ityAdAvapAdAnakartrIrubhayoH kriyAvattvAdvedAnvayAsambhavA Aho ! Shrutgyanam
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ "vibhttyrthnirnnye| 371 n / na ca takriyA bhedapratiyogitAvacchedikati bA'yaM tattakriyAdebhaMdapratiyogitAvacchedakatve'pi dhAtunA tAdrUpye NAnupasthApanot tatrAnvayAsambhavAt bhedapratiyogitAvacchedakamapasaraNamiti sAmAnyato bodhasya svasmAdapasarata ityAdAvapi sambhAvitatvAdityAdiyuktargagAgranthAdau yuktyantarasya pRthakatvasAdhakasyAnusandhAnena pR. thaktvaM sAdhanauyamiti / prakRte tu pRthaktvAnupapattiH sUtre zabdasya pRthaktvArthakatvakalpane yujyate naiva yato hi siddhamaya zabdo'bhidhate nahi zabdenArthasiddhiranyathA khapuSyAdizabdAdatiriktavastusiDyApatteriti najo'bhAvatva pratinimitaM na tu bhedatva manuyogivAcakapade prathamAnte sati prathamAntArthasya tAdAtmyAvacchinnapratiyogitayA naJarthe'bhAve a. mbayopagamAhaTo na paTa ityAdau ghaTAdiSu ghaTAdibhedasyArthataH prtiitismbhvaaditi| nayoge paJcamya prasaktaH ghaTo na ghaTAdityAdiko na prayoga ityapi vadanti / ghaTaH paTAtpRthagityAdau tu paJcamau sUtvAntaraNati vakSyate Tateyoge yathA kRSNAhate vrajo virasa ityAdau atra pacamyA: pratiyogitvamarthaH tatra prakatyarthasya pUrvavadanvayaH Tate zabdArtho'tyantAbhAvastatra pratiyogitvasya pUrvavadanvayaH virasastu protyajanaka tathA ca kRSNattikapaNatvAvacchinapratiyogitAkAtyantAbhAvavAn vajaH protyajanakAbhinna ityanvayabodhaH / RtezabdArtho bhedo'pi yathA kRSNADhate jano govardhanAsaha ityAdI va cidatyantAbhAvavAn bhedavAMzca RtezabdArtha: yathA rAmAdRte na lakSmaNa ityatrAtyantAbhAvavAn romAite bhaktiH protirvA na lakSmaNasthe Aho ! Shrutgyanam
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ rU72 pnycmiivibhktivicaarH| tyatra bhedavAn pratIyate / ArAdyoge yathA yAmAdArAttaTAkaH taTakAdArAhanamityAdau ArAcchabdo dUrasamIpayorvatate sAmopyaJca sAmAnyataH saMyuktasaMyogitvaM vizeSataH svalyetarasaMyogaghaTitaparamparAsaMbandhavattvamitarApevaM tadanyatsAmAnyata: samIpAnyatvaM dUratvaM bahutarasaMyogaghaTitaparamparAvatvaM paramparAghaTakaprathamasaMyogAndhavipratiyogitvaM tu paJcamyartha: sAmIpyadUratvaghaTakacaramasaMyogayostaTAkavanAdAvanvayaH tathA ca grAmapratiyogitAkasaMyogavaddezasaMyogavAMstaTAkaH taTAkapratiyogitAkasaMyogavaddeza saMyuktabahataradezasaMyogaparamparAghaTakasaMyogavahanamityanvayabodhaH / vanAdArAdityatra vanAvadhikaM paratvamaparatvaM cArtha iti gurucaraNAH / dikazabdayoge yathA grAmAtpUrvo dakSiNaH pazcima uttaro vA rAma ityAdAvanodayAcalasaMnihita: pUrvapadArthaH baDavAnalasaMnihito dakSiNapadArtha: astAcalasaMnihita: pazcimapadArthaH kailAsasaMnihita uttarapadArthaH padArthaikadezatattatsAMnidhyAnvayyavadhitvaM paJcamyarthastacca tattatsAMnidhyakharUpaparamparAghaTakasaMyogAnvayiparamparAntaraghaTakasaMyogasaMkhyAnyUnasaMkhyAvatvaM tatra prakRtyarthasya svasaMyogaghaTitatvasaMbandhena paramparAntare 'nvayaH tathA ca grAmasaMyogavaTitodayAcalaparamparAghaTakasaMyoganyUnasaMkhyAkasaMyogaghaTitodayAcalaparamparAghaTakasaMyogavAn rAma ityanvayabodhaH / evaM baDavAnalAdisAnnidhyamAdAyAnvayabodha UhanIyaH / vastutastu tatsAnidhyaM tu tatsaMyogaghaTitaparamparAntaraghaTakatatsaMyogaghaTita paramparAghaTakasaMyogavatvaM bhavati hi Aho! Shrutgyanam
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| gamavizrAntodayAcalasaMyogavaTitapamparAyA ghaTikodayasaMyogaghaTitArAmavizrAntA parampareti grAmApekSayodayasyAntika ArAma iti / evaM paramparAbayisaMyogaghaTitatvaM paJcamyarthaH prakRtyarthasya saMyoga AdheyatayA'nvayaH e. vamanvayabodha jahanIyaH ghaTakatvaM tu taviSayatAvyApakabiSayatAvattva ghaTitatvaM tu tahiSayatAvyApyaviSayatAbattvaM bodhyamiti / pare tu udayAcalAdyavadhikAparatvaviziSTaH pUrvAdipadArthaH paJcamyAH paratvamarthaH tatva prakRtyarthasyAdheyatayA paratve'nvayastathA ca grAmattiparatvanirUpaka mudayAcalAvadhikaM yadaparatvaM tadAzrayastaTAkaH ityanvayabodho grAmatyUrvastaTAka ityAdau jAyate evameva prAgAdizabdayoge'pyanvayabodha iti vadanti / pUrvAdizabdasya diganyAtheM vartamAnatAyAM paJcamI yathA mAdhavAtpUrvo madhuH kaSNAtpUrvI halAyudha dulyAdau aba kAlikasaMbandhena prAgabhAvavAn pUrvapadArthaH prAgabhAvAnvayipratiyogitvaM paJcamyarthastava praka tyarthasyAdheyatayA'nvayastathA ca mAdhavattipratiyogitAkapAgabhAvavAnmadhurityAdiranvayabodhaH prAgabhAvakAlotpattimattvaM na pUrvapadArthatAvacchedaka prAgabhAvApekSayA gurutvAditi / anye tu kAlikaparatvavAn pUrvapadArthaH paratvAnvayyaparatvanirUpakatve paJcamyarthastaca praka,tyarthasyAdheyatayA'paratve'nnayastathA ca ka SaNattiparatvanirUpakAparatvavAn halAyudha ityanvayabodha ityAhuH / yadi ca zabdAtpUrva gaganaM janyattAnAtpUrvo jIvaH kAyamAnAtpUrvo bhagavAnityAdiH prayogastadA prAMgabhAvAdhikaraNakAlavatitvaM pUrvatvamatha vA'dhikaraNasamayadhva sAnadhi Ano! Shrungyanam
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 pnycmiivibhktivicaarH| karaNatvaviziSTasyAdhikaragAbhedasya viziSTe samaye vartamAnatvaM tathA ca hitauyAdikSaNAmAtravartinyatiprasaGgavAraNAya viziSThasyetyantaM bhedasya vizeSaNaM AdyakSaNaSTattini svasmiparvatvavoraNAyAdhikaraNAbhedasya vaiziSTaya samayavizeSaNaM kAlikasaMbandhana vastumA vAnadhikaraNe jIvAdI vartamAnasya jJAnasukhAdeghaTAdipUrvatvavAraNAya samaya iti pade tena kAli kasaMbandhAvacchinnAdheyatvaM tathAvidhAnadhikara. zAnirUpitaM pUrvatvaM tacca jIvAdI kAlikena vartamAne jJAnasukhAdau nAtiprasaktamiti adhikaraNatvaM dhvasAdhikaraNatvaM ca kAlikenaiva bodhyaM tena kapAlAdisvarUpAdhikaraNAvasAdhikaraNa kapAlikAdibhinne tantusamudAye vartamAnasya paTasya na ghaTAdipUrvatvamiti vizeSaNAntara* prayojanamapyanayA rautyA bodhyaM tathAvidhadhvaMsAnadhikara NatvavaiziSTyamadhikaraNabhedasya vizeSaNatAghaTita sAmAnAdhikaraNyena bodhyamata: khottaravartini nAtiprasaGgaH / evaM paJcamyA nirUpitatvamathaH tacca bhedapratiyoginyadhikaraNe dhvaMsapratiyoginyadhikaraNasamaye cAnveti tathA ca zabdanirUpitAdhikaragAsamayadhvaMsAna dhikaraNe zabdanirUpitAdhikaraNabhinne samaye vartamAnaM gaganamityAdiranvayabodhaH / evameva mAdhavAtpUrvo madhuH kRSNAtpUrvo halAyudha ityAdAbapyanvayo bodhyaH / aJcattarapadayoge yathA nagarAtyAka avAka pratyagudag vA krIDAparvata ityAdI avApyudayAcalAdisaM nihita: prAgAdizabdArtha: pUrvoktatattatsAnnidhyAnvayipUrvoktamavadhimattvaM paJcamyarthaH grAmA tyUrva zrArAma ityAdAvivAnvayo bodhyH| evaM mAdhavAtyAka Aho! Shrutgyanam
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| 375 madhuH kRSNAtprAk halAyudha ityAdAnapyanbayo bodhyaH / prAgAdizabdAnAM dikazabdatve'pi grAmasya dakSigata - . tyAdA vivAtasartha pratya yayoge prasaktAyAH SaSyA niSedhAyapRthak grahaNaM tena nagarAyA cIna ArAma ityAdAvatamadhasya khapratyayasya yoge SaSThI na bhavatIti / Acyoge Ahiyoge ca yathA nagarAikSiNA dakSiNAhi vA parvataH nagarAduttarA uttarAhi vA kAsAra ityAdau / aba dakSiNottarazabdayorarthaH pUrvota evaM paJca pyAH pUrvoktamavadhimattvamarthaH tacca pUrvoktatattatsAnnidhye'nveti bhAjAhipratyayayoradhikaraNArthakayorAdheyatvamarthastathA ca nagarAvadhikavaDavAnalasaMnihitadezattiH parvata ityAdiranvayabodhaH / anayoH pratyayayoratasarthatayA prasaktaSaSThIniSedhArthamevIpAdAnamiti / avayavavAcipUrvAdizabdayoga SaSThaya va pramANaM tasya paramAmaMDitamitinirdezAttena pUrva kAyasya zarIrasya dakSiNAhi tilaH ityAdau kAyazarIrAdipadAnna paJcamau pUrvapadasya pUrva kAyasvarUpavAcakatvAt / dakSiNapadasya dakSiNabhAgasvarUpazarIrAvayavavAcakatvAditi / apAdAne paJcamautisUtravivecane kArtikyA: prabhRtautibhASyaprayogAt prabhRtizabdayoge paJcamI tadetadbhASyaM vigavatA kaiyyaTena tata prArabhyetyartha ityukta tenAramyeti lpabantayogApi paJcamI sAdhuriti jAyate / kArtikyA: prabhRti Arabhya vA sevyate gaGagetyAdau pratizabdasyAdhikaraNa kAladhvaMsAdhikaraNasamayo'rtha: ArabhyetizabdasyAdhyayamevArtha : paJcamyAstu adhikaraNAnvayinirUpakatvamartha : prabhRtyarthaH sevane vyApakatayA Adhe Aho ! Shrutgyanam
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 paJcamIvibhaktivicAraH / yatayA vA'nveti tathA ca kArtikyadhikaraNa samayadhva sAdhikaraNaM yaH samayastadyApakasya taddRttervA sevanasya karma gaGgetyantrayabodhaH evameva bhavAtprabhRti bhavAdArabhya vA sevyo harirityAdAvanvayo bodhyaH / tataH prabhRti saMkrAntAvuparAgAdiparvasu / tripiNDamAharecchrAime koddiSTaM mRtAni // - ityAdau yadi prabhRtyarthasya nipAtArtha tayA saMkrAntyAdikAle bhedAnvayo na yujyate tadA saMkrAntyAdiSTattizrAhaprabhRtyartha sthAdheya tayaivAnvaya iti / apaparivahiraJcavaH paJcamyA iti sUtreNa samAsavidhAnAt jJApakAt bahi:zabdayoge'pi paJcamau sAdhuriti jJAyate / nagarAihirArAma ityAdAvayavasaMyukto'nyAvayavasaMyukto bahiH padArtha : paJcabhyA avayavAnvayi samavAyitvamanyatvAnvayi pratiyogitvaM cArtha : vahi: padArtha syAdheyatayA rAmAdAvanvayaH / tathA ca nagarasamavAvyavayavasaMyukto yo nagarapratiyogitAkabhedavatsaMbandhyavayava saMyukta tadvRttirArAma ityanvayabodhaH kAzyA bahirmithiletiprayogavAraNAyAvayavasaMyuktatvamanyAvayavasaMyukta vizeSaNam / ata evAnadhikaraNaM hi padArtha ityapi pratyaktaM ghaTasya ghaTAnadhikaragatayA "ghaTe jalaM ghaTAhiri "tiprayogaprasaGgAcca jJApakasiddhaM na sarvatreti karasya karabho bahirityAdau paThau atra pRSThAvayavamukto'vayavo bahirarthaH tatra SaSTyarthasaMbandhasyAnvaya iti paJcamIvidhAyaka yogArtha keSu cicchavdeSu karmapravacanIyasaMjJAM vidhatte / apaparI varjane iti sUtram / apaparizabdau varjane'the karmapravacanIyasaMjJau bhavata itya Aho! Shrutgyanam -
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyaryanirNaye / rthaka varjanAdyartha virahe na karmapravacanIyatA yathA odanaM pariSiJcatItyAdau / caG maryAdAvacane iti sUtram / caG ityeSa zabdo maryAdAvacane khArtha maryAdApratipAdane sati karmapravacanIyasaMjJo bhavatItyarthaka ma ryAdAyAmetAvanmAtroktyaiva samAhitasihau vacanagrahagrAma bhitridhAvapi karmapravacanIyatAM jJApayati tathA hi kAzikA vacanagrahaNAdabhividhirapi gRdyata iti / maryA dAvacana iti ISadarthaM kriyAyoge uktasaMjJA niSedhArtha miti / karmapravacanIyayoge paJcama jJApayati / paJcamyapAparibhiriti sUtram / apAGparityetaiH karmapravacanIyairyoge paJcamau bhavatItyarthakam apacigartebhyaH paricigatebhyo vA dRSTo deva ityAdAvapaparizabdayovarjanamatyantAbhAvo'rthaH paJcamyA Adheyatvamartho'tyantAbhAve'nyeti sa pratiyogitayA aparapadArthe dRSTyAdAvanveti tathA ca ciMgatattvatyantAbhAvapratiyogidRSTikartA deva ityanvayabodhaH evametrApahareH parihareva saMsAra ityAdAvapyanvayo bodhya iti saMpradAyaH / atra samAnakAlikatva saMbandhenAdhyactyantAbhAvasya samabhitryAhRtArthaM dRSTyAdAvanvayastena kAlAntarAvacchedena trigarttavRtteratyantAbhAvasya pratiyoginyapi trigartavarSaNe tathA na prayogaH / vastutastu samabhivyAhRtArthasyAnvayitAvacchedakAvacchinna pratiyogitAkatvena saMbandhenAtyantAbhAve'nvayaH tathAvidhAtyantAbhAvasya samAnakAlikatayA samAbhivyAhRtArthe'nvayastathA ca trigartavRtteSTAtyantAbhAvasya samAnakAlikau yA dRSTistatkartA deva hU- yanvayabodhastena trigartaSTattervRSTigaganAdyubhayAbhAvasya prati 48 Aho ! Shrutgyanam 300
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 paJcamIvibhaktivicAraH / yogini samAnakAlike'pi bigartavarSaNe tathA na prayogaH / AGo maryAdA'rthaH sA ca vyavadhAnasaM sargayorabhAvau tavAvyavadhAnaM va citkAlikaM kva ciddezikaM va citpAThaka kacidanyathA'pi saMsargasya tAdAvyasaMyoga sAdibhyasabhAnakAlikatvAderabhAvo'pi yathAyathaM tAtparyavazAdupatiThate AmukteH saMsAra ityatra saMsAre muktinirUpitaM kAlikamavyavadhAnaM muktisamAnakAlikatvAbhAvazca zrasamudrAnmada ityaca mRdAM samudranirUpitaM daizikamavyavadhAnaM tAdAtmyasya sAdezyasya vA abhAvazca AkaDArAdekA saMjJA itya ekasaMjJAkazabdavidhInAM kaDArasUvanirUpitaM pAThikamavyavadhAnaM tatpaThitatvAbhAvazvAvagamyata iti / abhividhau vartamAnasyAGI vyApakatvamitarasaMbandhazcArthasaca vyApakatAghaTaka itaranirUpitazcaika eva saMsarga: pratauyate zraparamANoH pRthivItvasAmAnAdhikaraNyena tAdAtmya saMsargAvacchinnA pacyamAnaparamANuvyApakatA taditaratAdAtmyaM ca bhAsate samudrAdyaza ityAdI yazasi samudrAbhivyApakatvaM samudretarasaMbandho bhAsata itIyaM rautiranyatrApi jJeyeti padavAkyaratnAkare gurucaraNAH / ke cittu yAvacchandatulyArthakasyAGo maryAdA abhividhivArthaH maryAdA tu saumA kAlarUpA dezarUpA ca kAlapAyathA tasyAmArabhya tAM devImAdazamyAH prapUjayedi - yAdo kAlaniSThaM saumatvaM tu samabhivyAhRta kAlaprAgabhAvAnadhikaraNakhaprAgabhAvAdhikaraNa va sajAtIyayAvatkA* laTattisamabhivyAhRtakriyA'nadhikaraNatvaM darzitasthale pUnArUpakriyAyAH zukkadazamauniSTha saumatva nirUpakatvamA Aho! Shrutgyanam
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 379 zabdena pratyAyyate tAvataivArthataH zukkadazagyA maryAdAtvaM labhyate tanniSThasaumatvanirUpakatvaM ca tadRttitve sati kRSNAnava moprAgabhAvAnadhikaraNatat prAgabhAvAdhikaraNatithikUTavyApakatvaM tAvatA SoDazatithyadhikaraNAkaSoDaza pUjA rUpasyaikakarmaNo vidheyatayA lAbhaH vyApyakAla samudAye sajAtIyatvavizeSaNAtpUjAyA uktavizeSagAiyAkrAntadaNDAdisamudAyAvyApakatve'pi na bAdhaH anvayitAvacchedakaghaTakarUpeNa sAjAtyasya vivakSaNAdatasthale ca titherityadhyAhAreNa dazamopadArthatAvacchedakasya tithitvaghaTitatvena vA''GzabdArthAnvayitAvacchedakatayA tithitvalAbhAt tena rUpeNa daNDAderdazamausajAtauyatvAbhAvAt tithiH sakhaNDa kAla vizeSarUpaH / nanu candramaNDalakalA'vasthApya zukriyApracayarUpA pUjAyAstAvatkriyAvRttitvAsambhavAt tatra ca prAgabhAva evAGo'rthaH pratiyogitvamanugogitvaM vA tatva prakRtyarthasya dazamyA - nvayaH tAvatA ca daza maupratiyogika prAgabhAvalAbhastasya svapratiyogyadRttitvaviziSTavyApakatAsaMbandhena pUjArUpasamabhivyAhRta kriyAyAmanvayaH vyApakatvaM ca khAdhikara gAtithiniSThAbhAvapratiyogitA'navacchedakapUjA vizeSatva 1 svAdhikaraNakRSNa navamau pratiyogika prAgabhAvA cchinnAbhedaviziSTakAlika vizeSata / saMbandhana bodhyaM tena kRSNa navamopratiyogika prAgabhAvavatpratiyogikabhedasyAprasiddhAvapi na catiH taddazamoprAgabhAvAdhikaraNakAlasya svAdhikaraNa kRSNanavamaraiprAgabhAvAvacchinnabhedavactva saMbandhena tatprAgabhAvAdhikaraNatvAcateH / na caivaM vyavahitakRSNanava Aho ! Shrutgyanam
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamIvibhaktivicAraH / 380 mI pratiyogikaprAgabhAvAvacchinnabheda ghaTitasaMbandhena prakRta kRSNaNana va mo pUrvatithInAmapi tattaddazamau prAgabhAvabavAt tadadhikaraNatithivyApakatvaM pUjAvizeSe'pi na sambhavatIti vAcyaM khAvacchinnakRSNa navamIprAgabhAvAdhikaraNatvasaMbandhena khAvacchinnabhedasya saMbandhaghaTakatvopagamAntena saMbandhena prakRtanavamIpUrvatithInAM tattaddazamIprAgabhAvAnadhikaraNatvAtpUjA vizeSasya vyApakatvAcateriti dezarUpA ca yathA kAzIta AkauzikyA vrajatotyava kauzikyAgamanasaumatvaM pratIyate tacca kAzIpUrvakauzikaupazcima dezavyApakagamanAnadhikaraNatvaM aGzabdena kauzikAnadhikaraNakatve sati kAzIpUrvakauziko pazcimadezavyApakatvaM gamane pratyAyyate tavAGa zabdArthaH pazcimadezastadanvayyavadhimattvaM paJcamyarthastava prakRtyarthasya kauzi aar anvayastAvatA kauzikAvadhikapazcima dezalAbhaH tasya khAvadhIbhUtakauzikAvRttitvaviziSTavyApakatAsaMbandhena gamane'nvayaH vyApakatvaM ca kAzIpUrvAbhinnakhaniSThAbhAvapratiyogitA navaccheda kagamana vizeSatvavattvamiti / abhividhirapi kAlarUpo dezarUpazca kAlarUpo yathA kArtti kamArabhyAcaitrAcchautaM bhavati ityAdau dezarUpo yathA kAzauta ApATaliputrAt dRSTo deva ityAdau prathame kAtika pUrva kAlottaracaiva ttara kAla pUrvakAlavyApakatvaM cevottarakAlAvRttitvasahitaM zotabhavane dvitauye kAzIpazcima dezapUSapATaliputra pUrva deza pazcima dezavyApakatvaM pATaaya pUrva dezAvRttitvasahitaM dRSTAvAGzabdena pratyAyyate zeSaH parvadizA'vaseya ityAhuH / taJcintyaM maryAdAyAM Aho ! Shrutgyanam
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ __381 vibhttyrthnirnnye| vyApakatAbhAne mAnAbhAvAt AkaDArAdekA saMjJetyatva vyApakatAbhAnasthAsambhavAcca tathAhyeSa saMjAvidhina kaDArasUtrapUrvasUbavyApaka: / iko guNadhI na dhAtulopa ArdhadhAtuke ityAdiparva sUtra tahirahAnnApyavyavahitapUrvasUvavyApakaH vA''hitAgnyAdiSu ityavyavahitapUrvasUce tahirahAt evaM prabhAsata AgaGgAsAgarAt mRda ityAdI prabhAsapUrvabhUtagaGgAsAgarapazcimadezAnAM saritkAsAradevakhAtAnAM mRdanyatvAt mRdAM tAdRzadezAvyApakatvAttajhAbAyogAcca ebamAparamezvarAdAtmanAM karmabandha ityAdau pUrvottarAdidezakAlAnyatarasvarUpasauno'pyayogAditi / evamabhividhAvapi vyApakatvasya saumnazcAnupapattihahanIyA tasmAnmaryAdAthAmAGaH saMbandhAbhAvaH saMbandhisaMbandhazvArthaH AkaDArAdekA saMjJA ityatna kaDArasUtramaMbandhasyAbhAvaH saMbandhastu pratipAdyatvaM kaDArasaMvandhinastatpUrvasya sUtrasya saMbandhaH pratipAdyatvamekasaMjAvidhI pratIyate tatra paJcamyA nirUpitatvamarthastathA ca kaDArasUtranirUpitapratipAdyatvAbhAvavAn kaDArapUrvasUtrapratipAdya eka saMjJAvidhirityanvayabodhaH / abhAvapratiyogI saMbandhinirUpitazcaika eva saMbandho bodhyaH tena samudratodAtmyAbhAvasamudrasamakAlikatvasaMbandhayozca gagane sattve'pi trAsamudrAgaganamiti na prayogaH yadi ca kaDArasavottarasUpyekasaMjJAvidhiviraho 'bhisaMhitastadA prAgabhAvAnadhikaraNasUtrapratipAdyatvAbhAva eva prakRte maryAdA tatra prAgabhAvAnadhikaraNasaMbandhAbhAva AGo'rthaH paJcamyAH pratiyogitvamarthaH prAgabhAvAnveti kaDArasatramatiyogitAka Ano! Snrutgyanama
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamIvibhaktivicAraH / prAgabhAvAnadhikaraNaM kaDAramUtraM taduttarasUbakadambakaM ca zranupUrvIvizeSaviziSTavarNakalA pakharUpasya vRddhirAdaijityAdera ityantasyASTAdhyAyIgranthasya vAhitAgnyAdiSu iti sUtrAntabhAgaH kaDArasUtrAnupUrvI viziSTavarNaprAgabhAvasyAdhikaraNamanadhikaraNaM cAnabhihite ityAdisUtrabhAga iti tatra tathAvidhasyAdhikaraNasya svAbhinnasUtranirUpitapratipAdyatvaM saMbandhaH tathAvidhAnadhikaraNasya tu khAbhinnasUtranirUpita pratipAdyatva saMbandhAbhAvazcaikasaMjJAvidhau pratauyate / kaDAratra pUrvatvamApra yo gottarasvaviziSTaM bodhyaM yatva cAGprayoge dvitIyo'vadhinaM dRzyate tavAGprayogAdhikaraNamAnupUrvI vA kAlo vA dezI vaavadhistavAnupUrvI prakRte vAkaDArAdekA saMjJeti sUtrAnupUrvI tathAvidhAvadhistathAvidhAnupUrvyuttaratvaviziSTasya darzita sUtraprAgabhAvAdhikaraNAsya darzitasaMbandhaH pratIyateM ata eva kAzikAyAmAkaDArAditi sUvatryAkhyAne kaDArA: karmadhAraye iti vacyati ya etasmAtsvAdavadheyadita UrdhvamanukramiSyAmastatraikasaMjJAbhavatIti veditavyamityuktaM tathAvidhakAlo yathA AmaraNAditamabhisandhatte dhaura ityAdau ava hitAbhisandhAnasya maraNakAlAdheyatvAbhAva AGa prayogottara maraNaprAgabhAvAdhikaraNakA lAdheyatvaM ca pratIyate atrApi na vyApakatvasya bhAnaM maraNaprAgabhAvAdhikara suSuptyAdikAle'bhisandhA navirahAt / zvava saMbandhAdheyatvaM kAlika saMbandhAvacchinnaM bodhyamato nAnupapattistathAvidhadezo yathA zrasamudrAcitirityAdI aba tAdAtmyAbhAvaH saMyuktade 382 1 Aho ! Shrutgyanam -
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 383 vibhktyrthnirnnye| zatAdAtmyaM cADo'rthastatra saMyuktadeze AprayogAdhikarayA pArthivAvadhika pUrvatvaM dakSiNatvaM pazcimatvamuttaratve samuditaM pratyekaM vA tAtparyavazAdavagamyate ataH samudravartinAM na darzitaprayogastathA ca samudrabhinnA tAdRzapArthivAvadhika pUrveNa samudrasaMyuktavelAdidezenAbhinnA kSitirityanvayabodha: / ka citsajAtIyo'pyavadhiH yathA mithyAjJAnamA paramAtmana ityAdau atra samavetatvAbhAvo bhoktamamavetatvaM cADo'rthaH bhoktA tu sAjAtyasaMbandhavAniti nAnupapattiH bhoktApakatAsaMbandhana samavAye'nvayastathAvidhasamavAyAvacchinnAdheyatvamavadhi vinA mithyAjJAnAnupapannamiti sthAvarajIvanmuktA dirbhoktA'vadhistasyAbadhitvaM paramAtmana dUva bodhya tathA ca sthAvarajIvanmutAsamavetatvaviziSTaM tathAvidhabhoktasamavetatvamatha vA sthAvarajIvanmuktabhinnabhUtA eva bhoktatayA bhAsante tathA ca paramAtmAsamavetaM mthAvarajIvanmukta bhinnabhoktavyApakasamavAyAvacchinnAdheyatvavanmithyAjJAnamityanvayabodha: / ka cinna hitoyo 'vadhiryathA AmukteH saMsAra dUyAdau atra muktikAlAttitvaM muktiprAgabhAvakA lavattitvaM ca pUrvAvadhirahite saMsAre pratIyate ka cid hitoyAvadhiyogaH yathA tata bAramya tAM devImAdazamyA: prapajayedityAdI ana pUrvakAlATattitvamuttarakAlattitvam Arabhya zabdasyArthaH tatra pUrvatvaghaTakaprAgabhAvAnvayipratiyogitvamuttaratvaSaTakAdhikaraNAnvayinirUpakatvaM ca paJcamyA arthaH / AGastu samAnakAlikatvAbhAvaH prAgabhAvakAlikatvaM cArthaH kAlAnvayini Aho! Shrutgyanam
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 paJcamIvibhaktivicAraH / rUpakatvaM prAgabhAvAnvayipratiyogitvaM ca paJcamyarthastathA ca kRSNanatra maupratiyogitA kaprAgabhAvakA lAvRttiH kRSNanavamInipitAdhikaraNakAla dhvaMzAdhikaraNakAlasvarUpottarakAlavRttiH dazamIpratiyogitAkaprAgabhAvakAlikau devaukarmikapUjA vAkyArthaH kRSNanavamyAdisakalatithivRttitvaM tu pUjAyA pratitithipUjAGghavizeSopadezAdavagamyate navamyAditithistu tattaJcandrakAlAnukriyApracayAdhikaraNakAlasvarUpA tathAvidhakriyA'pacayamA vAvasthAyajanya padArthasvarUpA vetyanyadetat dezasvarUpIbhayAvadhiyogo yathA kAzikAyAm ApATaliputrAdRSTo deva mathurAyA ityAdau cava dezika saMsargAvacchinnAdheyatvasyAbhAvastathAvivaM pazcima dezAdheyatvaM ca prathamasyAGa'rthaH paJcamyAstu zrAdheyatvAnvayinirUpitatvaM pazcimatvAaaradhimattvaM cArthaH / evaM dvitIyasyAGastathAvidhAveyatvAbhAvastathAvidhaM pUrvadezAdheyatvaM paJcamyAstu nirUpita micArthastathA ca pATaliputrAvRteH pATalipu vAvadhika pazcimavRtteH matharAnirUpitAdheyatvAbhAvavatyA mathurAvadhika pUrvadezaSTatteSTa STeH kartA deva ityanvayabodhaH zrIkRSNa navamau pUrvatithi Azukkadazami devauM pUjayediti ApATaliputramAmatha dRSTI deva iti cAvyayaubhAvasamAse tvAGo nipAtatayA tadarthe bhedAnvaye bAdhakAbhAvAdarzita evAnvayabodhaH / iyAMstu vizeSaH / samAse vi bhakte lRptatayA paJcamyarthayornirUpitatvapratiyogitvAdyoH saMsargItayA bhAnamiti / AGo 'bhividhirapyarthaH sa ca tatsaMbandhataditarasaMbandhAvAparamANoH pRthivItyAdau pR Aho ! Shrutgyanam -
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 385 thivItva sAmAnAdhikaraNyena paramANostadanyasya ca tAdAyaM pratIyata iti kecit pare tu tadyApakatvaM taditarasaMbandhazcAbhividhiH vyApakatAghaTaka itaranirUpitazcaika eva bodhyastena saMbandhAntaregA vyApakatve nAtiprasaGghaH AparamANoH pRthivItyAdau pRthivItvasAmAnAdhikaraNyena pacyamAnaparamANuvyApakatvaM paramANubhinnatAdAmyaM ca pratIyata ityAhuH / tadubhayamapi cintyam / AAguNAjjAtiritiprayogaprasaGgAt / abhye tu kArtikamAramyAcaivAcchItamityatrAGa uttarakAlo'rthastasya khapUrvakA - labyApakatvena svASTattitvena cAparapadArthe'nvayaH paJcamyA uttaratvAmvayinirUpakatvamarthaH bhArabhyazabdasya pUrvakAlottarakAlo'rthaH pUrvatvAnvayipratiyogitvaM dvitIyA'rthastAvatA kArtikapUrvakAlottarakAlalAbhaH sa cAyaM kAla: saMsargIbhUtavyApakatAghaTakakha pUrvakAlasya vizeSaNaM na tu kApyanveti pUrvavadeva kArtika pUrva kAlottarasva pUrvakAlaniSThAbhAvapratiyogitA'navacchedakadharmavattvaM vyApakatvaM saMsargaH ArabhyAntavAkyaM darzitavyApakatA saMsargakAnbayatAtparyagrAhakaM tathA ca cecottarakAlAvRttikArtika pUrvakAlottarIbhUta caitrottarakAla pUrvakAlavyApakaM ca zautamityanvayabodhaH / evaM kAzIta ApATaliputrAdRSTo deva ityAdau pUrvadeza AGo'rthaH pUrvatvAnvayyavadhimattvaM paJcamyarthastAvatA pATaliputrapUrvadezI labhyate tasya tu kAzIpazcimadezAvadhikapUrvI bhUla va pazcima dezavyApakatvena khAvRttitvena cAparazabdArthe'nvayastathA ca pATaliputtrapUrvadezAvRttitvaM kAzaupazcimadezAvadhika pUrvabhRtapATaliputrapU 48 Aho ! Shrutgyanam
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ pnycmiivibhktivicaarH| vidhikapazcimadezavyApakatvaM ca pRSThau pratIyate pArabhyAntavAkya pUrvavattAtparyagrAhakameveti badanti / tadapi cintyam / AzaizavAdadhautamAyauvanAdityAdI yovanottarakAlapUrvIbhUtazezavapUrvakAlottarakAlavyApakatvasyAdhyayane virahAt tAdRzAnadhyAyarogAdikAle'dhyayanabirahAditi tasmAtsaMbandhisaMvandhAbhAvaH saMbandhaitarasaMbandhazcAbhividhirADo'rthaH saMbandhyanvayinirUpitavamitarAnvayipratiyogitvaM ca paJcamyartha AparamANoH pRthivItyAdau paramANutAdAtmyavato jalAdiparamANostAdAmyAbhAva: pArthiva paramANutAdAmyaM pArthivaparamAbhinnaghaNukAditAdAtmyaM ca pRthivyAM pratIyate yAhazasaMbandhasyAbhAvo bhAsate tAdRza eva saMbandha itarasaMbandhazca bhAsate ataH samudrasaMyuktazaivAlatAdAtmyAbhAvasamudrasamakAlikanvasamudretarazadavattAdAtyAnAM gagane sattve'pi prAsamudrAgaganamiti na prayogaH na vA gaganamamavetazabdatAdAtmyAbhAvagaganatAdAtmyagaganetaraTathivyAdisamakAlikatvAnAM gagane satyApi AgaganAgaganamitiprayogaH / AcaitrAcchotaM bhavatItyatra uttarakAlAdhayatvasyAbhAva AdhayatvamitarAdheyatvaM cAGo'rthaH uttaratvaM dhvaMsAdhikaraNatvaM bodhyaM paJcamyAH pratiyogitvaM nirUpitatvaM cArtha: pratiyogitvadhvaMsetaratvayornirUpitatvamAdhayatve'nveti prAdheyatvaM tu kAlikavizeSaNatAvacchinnaM bodhyaM tathA ca caitrapratiyogitAkottarakAlAhatticaitravRtticaivetarakAlatti zItaM tasavanaM vA vAkyArthaH / zAprayAgAdantarvedirityAdI pUrvadezatAdAtmyAbhAvastA Aho ! Shrutgyanam
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhattyarthanirNaye / dAtmyamitaradezatAdAlayaM cADo'rthaH paJcamyAH pUrvatvAnvayyavadhimattvaM tAdAtmyAnvayinirUpitatvamitaratvAnvayipratiyogitvaM cArthastathA ca prayAgapUrvadezabhinnA prayAgapratiyogitAketarapazcimAdidezAbhinnA cAntarvedirityanvayabodhaH / zrAkoTAdAkaiTabhArerabhISTalAbhaprayuktakatakRkhatetyAdau kaiTabhAryavadhikotkRSTa paramAtmArazivamAdheyatvamitarAtmavRttitvaM hitIyasyADo'rthaH prathamasya tu koTAvadhikApakRSTanArakikAtmAttidarzitobhayaM cArthaH paJcamyA utkarSApakarSAnvavyavadhimacvaM nirUpitatvaM pratibogitvaM ca pUrvavadarthastathA ca kaiTabhAyaMvadhikokaSTaparamAtmAttiH kaiTabhAritti: kaiTabhAribhinnattiH koTAvadhikApakRSTanArakikAtmAvRtti: kauTavattiH koTapratiyogitAketarAtmabattizca kRtakRtyatetyanvayabodha: hitIyo'vadhistu pUrvavadihApi bodhyaH / evamAzoTamAkaiTabhavairitulyaH khAbhISTalAbhArakRtakalyabhAva ityAdyavyayIbhAvasamAse'pi darzita evAnvayabodhaH paJcamyarthasya tu saMsargatvaM vizeSaH / evaM kauTataditarAdheyatvayoH kaiTabhAritaditarAdheyatvayozcAvizeSaNa pratItyA kITakaiTabhAriSTattikatakRtyabhAvasya nArakiketarIbhUtaparamAtosarasakalAtmavyApakatvamarthataH pratIyate / evaM maryAdAyAmapi kRSNanavamIprabhRtitithivRttitvasya dazamopUrvakAlattitvatvena lAbhAtpUjAyAM navamIprabhRtiSoDazatithivyApakatvamarthataH, pratIyate bAdhakavirahAt / paJcamauMvidhAnAthaM prateravizeSa karmapravacanauyatAM jJApayati / pratiH pratinidhipratidAnayoriti sUrya pratinidhI Aho! Shrutgyanam
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 pazcamIvibhaktivicAraH / pratidAne cAyeM pratiH karmapravacanIyasaMttaH syAdityarthakam / karmapravacanIyayoge paJcama jJApayati / pratinidhipratidAne ca yamAditi sUtraM yasmAtpratinidhiH yatazca pratidAnaM tava karmapravacanIyapratiyoge paJcamI vibhaktibhavatItyarthakam / pratinidhau yathA abhimanyurarjunAvyati pradyumnaH kRSNAtpratItyAdau aba pratinidhau vartamAnasya praterbhedastatkAryakAritvaM cArthaH paJcamyA bhedAnvayipratiyogitvaM kAryAnvayinirUpitatvaM cArthastathA cArjunapratiyogitAkabhedavAnarjuna nirUpita kAryakRdbhimanyurikhAdiramyabodhaH / pratidAne yathA mASAnamai tilebhyaH pratiyacchatItyAdau patra pratidAne vartamAnasya prateH naTayAtvadhvaMsajanakatvamarthaH paJcamyAstu RgAtvAnvayyAdAnajanyatvamarthaH RNatvaM tu svatvabhiva padArthAntaraM pApavizeSo vetyanyadetat tathA caitatsaMpradAnakaM tilAdAnajanyargatvadhvaMsajanakaM mASakarmakadAnaM yattatkartRtvaM vAkyArtha iti saMpradAyaH / vastutastu sadRza evaM pratinidhizabdArthaH ata eva candrasya pratinidhisukhamitiprayogastathA ca praterapi sadRza evArthaH sAdRzyAnvathipratiyogitvaM paJcamyarthaH / yattu mukhyasya sadRzaH pratinidhiriti kAzikAyAmuktaM tatra mukhyatoktyA kAryasadRzakAryakArya pratinidhiriti jJApyate tava paJcamyAH prathamakAryAnvijinyatvamarthaH kAryaM tu kAryatAvacchedakatvopalacitatattaddarmaviziSTa' bodhyaM yaddharme viziSTe paJcamyarthAnvayastaddarmaviziSTa eva sAdRzyAnvayaH / abhimanyurajju nAvyatItyAdAvanajanyayuddhasadRzayuddhakartA abhimanyurityAdiranvayabo N Aho ! Shrutgyanam
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 389 dhaH / yadi nipAtArthasyAbhedAnvayo na manyate tadA prateH kAryasadRzakAryakAritvamevArtha iti / ebazvo rathAtpratautyAdau rathajanyagamanasadRzagamana katava ityanvayabodhaH / pratidAnaM dvitIyadAnaM sadRzadAnamiti yAvat mASAnamai tilebhyaH pratiyacchatItyAdau paJcamyartha hetutvasya mASadAne'nvayaH mASANAM zyAmatvAdinA tilasAdRzyAt / yattu kAzikAyAM pratidAnaM dattasya pratiyAtanamityuktam tatra pratiyAtanaM pratiyatnaphalakaM pratiprayojanakaM pratyupakAramiti yAva tR tathA caitatsaMpradAnaka tila hetuka prASakarmakapratyupakArakadAnakartRtvaM vAkyArthaH / yattu RNApAkAraNaM pratidAnamiti tacca sUvattiviruddhaM tathA hi sUtre pratidAnagrahaNaM na hi RNaprayoga uddAro vA dAnamiti vRcau dattasya pratiyAtanamityuktaM na hi RNaM dattaM bhavatauti / evaM valayau mitrAya kuNDalAbhyAM pratiyacchatItyAdau nalo'zvathRdayamTatuparNAyAca hRdayAtpratiyacchatItyAdau ca darzitarItyA'nvayo bodhyaH / sUtre vRttau ca yamAditi paJcamI hetutvArthikai vAnyathA'nupapatteriti / RNe hetau paJcamIM jJApayati / akartayaNe paJcamau iti sUtraM kartRvarjite RNe hetau paJcamI vibhaktirbhavatItyarthakam / zatAd baddhaH sahasrAiDa ityAdI paJcamyA hetutvamarthaH RNAtmakazatahetukabandhana karmetyanvayabodhaH tari RNe hetau na paJcamau kiM tu tRtIyaiva yathA zatena bandhita ityAdau zratra prayojakatvAdvaNaM kartRbhUtamiti / guNe hetau vaikalpika paJcamIM jJApayati / ka Aho! Shrutgyanam
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 390 paJcamIvibhaktivicAraH / vibhASA guNe'striyAmiti sUtraM guNaM hetau vibhASA paJcamo bhavati na tu sroliGge ityarthakam / jAdyAnnADena vA baddha ityAdI paJcamautRtIyayorhetutvamartho jyAdyahetukabandhanakarmetyanvayabodhaH / catra jADyaM moho mithyAjJAnamiti yAvat tasya guNatvaM sphuTameva guNa ityupAdAnAt dhanena kulamityAdau na paJcamI guNe'pi striyAM na paJcamI yathA buddhyA mukta ityAdau yatra sUtre vibhASopadezAdRNe kartari hetau paJcamyeva tRtIyA'pavAdazca pratIyata iti / atra vibhASeti yogavibhAgAdago guNe'pi striyAM ca kva citau paJcamau yathA dhUmAdagnimAn nAsti ghaTo 'nupalabdherityAdAviti zAbdikAH / tacca na zobhanaM tAvatA'pi ghaTo daNDAddAho dahanAdipaJcamyanupapatteH dhUmAdityAdau jJApakatva svarUpahetutvasya sUvAdalAbhAt jJApakatve paJcamyanupapattezca / tamAga pradhAne'kartarIti yAvat RNasya pUrvasUtreNopAdAnAt RNAnyasminnakartari hetau vibhASA paJcamI' bhavatautivArthaM iti ana eva pratinidhipratidAne ca yasmAditi hetupaJcamonirdezo'pi saMgacchate / evaM ghaTI daNDAdityAdI paJcamyA janakatvamarthaH tacca nirUpakatayA ghaTAdAvaparapadArthe'nveti prakRtyarthasyAdheyatathA paJcamyarthajanakatve'nvayastathA ca daNDavRttijanakatAnirUpako ghaTa ityanyabodha iti prAJcaH / ekadezinastu nirUpakatvAdisaMbandhasya vRttyaniyAmakasya pratiyogitA'navacchedakatvAt dAho dahanAt na tu jalAdityAdau janakatvAbhAtatsambhavAt nirUpakatvAnyasaMbandhAvacchinnaprati w Aho ! Shrutgyanam
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 391 yogitAkasya janakatvAbhAvasya dAhe 'pi sattvAt dAho na dahanAdityAdiprayogApateH janakatvaM na paJcamyartha: kiM tu janyatvaM tasya svarUpasaMbandhAvacchinna pratiyogitAko'bhAvo naJA pratyAyyate janyatve prakRtyarthasya nirUpi tatvenAnvayastathA ca jalanirUpitajanyatvAbhAvavAn dA ityanvayabodha iti vadanti tadava vRttyaniyAmakasaMandhasya pratiyogitA'vacchedakatve yukterdvitIyAvivaraNe darzitatvAt na kiJcidetat pratiyogivaiziSTayabudhajanakasya nRtyaniyAmakasya pratiyogitA'navacchedakatvAt gaganAdisaMyogasya vRttyaniyAmakasya pratiyogiva ziSTAbu*DAjanakatvAdeva tathAtvamanyathA ghaTo na pArimANDalyAdivyatva janyatvAbhAvasyApi naJA bodhayitumazakyatvAt janyatvasyApi paJcabhyatha tvAnupapattestasmAjjanakatva ja nyatva vA paJcamyartha ubhayathA'pi vRttyaniyAmaka saMbandhasya pratiyogitA'vacchedakatvamiti ghaTo na pArimANDalyAdityava prakRtyarthasya paJcamyarthe janakatve AdheyatAsaMbandhAvacchinnapratiyogitAko janyatva nirUpakatA saMbandhAnacchinnapratiyogitAko bhAvo naJA pratyAyyate gagarna na pArimANDalyAdityava gaganamandho na pazyatautyadeva dvidhA na naJarthasya bhAnamiti tRtIyAvivaraNe prAgevoktamiti yadi ca vRttyaniyAmakasya pratiyogitASvacchedakatve brahmazApo na pArimANDalyA dityAdivAkAmayogyaM cAbhyupeyate tadA bhavatu janyatvaM paJcamyarthaM iti jJApakatvamapi paJcamyartha" stadaziSyaM saMjJApramANatvA-t" "luvyogAprakhyAnAt" ityAdinirdezAtparvato vahni Aho ! Shrutgyanam -
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 pnycmiivibhktivicaarH| mAn dhUmAdityatra paJcamyartho jopavItva nirUpaka tayA banadhAdipadArtha nveti prakRtyarthasyAdheyatayA jJApakatve'nvayastathA ca dhUmaTattijJApakatAnirUpakavanhimAn parvata ityanvayabodha: / maNikutastu pratitAsamabhivyAhRtapaJcamyantadhUmAdipadasya jJAne lakSaNA hetvavayavasamabhivyAhRtapratijJAghaTakamAdhyavAcivandyAdipadasthApi jJAne jJAyamAna vanhI vA lakSaNA paJcamyA janakatva janyatva vA klaptamevArtha: tacca jJAne lakSye lakSyatAvacchedakaghaTake vAnviti tathA ca ghamajJAna hetu kavagitAmaviSayaH parvata iti dhamajJAnahetukattAnaviSayavahnimAn parvata iti vA'nvayabodha iti vadanti / yattu pratijJAghaTakasAdhyavAcipadasya jAne lakSaNA'bhyupagame pratijJAyA vipratipattisamAnazabdArthakatva pradarzanaparasyArattau saiva pratijeti vAkyasya virodha: vipratipattivAkye sAdhyavAcipadasya jAne lakSaNAvirahAt parvato vahnimAnityukta kuta iti jijJAsAyAM dhUmAdityuttaravAkye'pi dhUmapadasya dhamajJAnena lakSaNAprayojanavirahAt kozAdittApitarUDhivirahAcca tasmAjjJApakatva paJcamyartha stata eva pratijJAhatvorakavAkyatAsambhava: tavApi jalaM sparzavapAt na gandhAnApi zabdAdityAdau nirUpakatvAdivRttyaniyAmaka saMbandhasya pratiyogitA'navacchedakatayA jJApakatvAbhAvasya nA bodhayitumazakyatvAt naJarthAnvayAnurodhAt jJApyatva jAnatApyatva vA paJcamyartha iti navyairuktaM tacca na zobhanaM tathA hi vipratipattisamAnArthakatvaM pratijJAthA hetvavayavAsaMvalitAyA akSatameva kevalapratijJAyAH Aho! Shrutgyanam
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 39.3 sAdhyavAcipadasya jJAne lakSaNAvirahAt yadapi rUDhiprayojanAnyatarAbhAvo lakSaNAbAdhakaityukta tatra darzitanirdezAdraDhereva jAgarukatvamanyathA jJApakatve paJcamyA api lakSaNAvirahaprasaGgAt / nanu sAdhyahetupadayorjJAne lakSANA'bhyupagame'pi jalaM sparzavat rUpAnna gandhAdityAdau niSedhapratItyanupapattistathA hi naJA na tAvajjale gandhajJApyasparzasyAtyantAbhAvastaddadanyonyAbhAvo vA bodhayituM zakyate jalapakSakabhbhramAtmakagandhaparAmarthAnumeya sparzasya sattvAt ata eva sparzajJAne gandhajJAnajanyatvAbhAvo'pi na bodhayituM zakA iti na vA gandhapramA'numeya sparzasyAtyantAbhAvAdistathA pRthibopacakagandhapramA'numitividheyatA'vacchedaka sparzatvAvacchinnasya nale sattvAt na ca sparzavAvacchinnasya jale sattve'pi gandhapramA'numeya sparzavyakteH pRthivoTatteratyantAbhAvo'vikala eveti niSedhapratItyupapattiriti vAcyaM tathA'pi jalaM dravyatvavat sparzAnna gasvAdityava gandhapramA'numeyadravyatvavyakterjale satvAnniSedhapratItyanupapatteH ata eva dravyatvajJAne gandhapramAhetukavAbhAvo na tathA pRthivopacakadravyatvAnumitau gandhapramAhetukatvasya satvAt / na ca kasyAzcidravyatvAnumiterga. ndhamAhetukatve'pi sarvasyA na tathAtvamiti niSedhapratItyupapattiriti vAcyaM tathAsati pRthivI dravyatvavatI sparzAnna gatvAdityAdiprayogaprasaGgAt sparzaliGgakadravyatvAnumitergandhapramAhetukatvAbhAvAt niSedhapratItyA patterata eva dravyatve gandhajJAnajJApyatvAbhAvo'pi na pratIyate bAdhAditi cet / atra gurucaraNAH gurumata pratijJAdihetvantabhAgAt 50 Aho ! Shrutgyanam
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ pnycmiivibhktivicaarH| itI pakSasaMbandho'pi pratIyate para evodAharaNAnta eva nyAya tathA ca prakRte jalasaMbandhAbhAva eva najA pravyAyyata iti matAntare tu vizeSyatAhayAsaMvalitameva prakAratAnirUpitavizaSyatvaM tatpratiyogitvena liGgaviziSTaM camasAmAnyabhinnaM jJAnaM yat tasyaiva liGgapadalacyatvAt tAdRzajJAnasya paJcamyarthahetutAyAM tasyAH prakRtapakSakaprakRtasAdhya kAnumititvAvacchinnanirUpakatayAsaMsargeNa sAdhyapadalakSyArthe sAdhyajJAne'nvaya iti vyutpatyA jalaM Travyatvavat sparzAnna ganyAMdityana darzitaviSayatAkanamasAmAnya bhinnasparzajJAnaniSTha hetutAyA jalapakSakadravyatvasAdhyakAnumititvAvacchinnanirUpakatAsaMsarga: TravyatvajJAne bhAsate tatsaMrgAvacchinna pratiyogitAko dathitaviSayatAkajhamasAmAnyabhinnagandhajJAnaniSTha hetutvasyAbhAvo'pi pratIyata iti vizeSyatAiyAsaMvalananivezAjalaM dravyatvAtsparzAtpRthivI dravyatvavatI gandhAdityAdinyAyajasamUhAlambanaparAmarzajanyatvasya jalapakSakadrabyatvAnumitau savApi na prakRtavAkyArthabAdhaH samUhAlambanaviSayatAyA vizeSyatAiyasaMvalanAditi prAhuH / vastutastu sAdhyavAcivandyAdipadasya jJAna vidheyavandyAdau lakSaNAjJAnavidheyavanhestu khaniSThavidheyatAnirUpitohIzyatayA khavidheyakakSAnIyayA'pi saMbandhena pakSe parvatAdAvanvayaH ata eva parvate ekatra hayamiti rotyA vanhiguNayoH sodhyatAyAM parvato vanhimAn guNavAn dhamAda dravyatvAditinyAyajasya vahnivyApyadhUmavAn guNavaprAdhya dravAttvavAn parvata ityAkArakasya ekala iyamiti Aho ! Shrutgyanam
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ vinirNaye / 395 rautyA dhUmadravyatvobhayaprakArakaika vizeSyatA kasya parAmarzasya janyatve'pi parvatau vahnimAn guNavAna ityAkArakAnumiteH parvato vahnimAn dhUmAnna dravyatvAdityAdau na niSedhapratItyanupapattiH vanhividheyatA ke jJAnatvAvacchinnaM prati dravyatvapramAyA ajanakatvAt vahnividheyatA vizeSaNatjJAne dravyatvapramAhatukatvAbhAvapratItisambhavAt / evaM jalaM dravyatvavasparzAn gandhAdityAdau sparzapramAyA dravyatva vidheyatAkajJAnaM prati janakatvAt dravyatvavidheyaka jJAnoddezyatAyA jale sattvAt sparzapramAjanyajJAnavidheyasya dravyatvadarzitoha zyatayA jale'nvayaH sambhavati gandhapramAyA TUvyatvavidheyatAkajJAnatvAvacchinnaM prati janakatve'pi gandhapramAjanyejJAnoddezyatAyA jale virahAt pacanichoddezyatAkajJAnaM prati pakSasaMbandhaviSakaliGgaviSayakajJAnasya hetutvAt gandhapramAyA jalasaMbandhAviSayakatvAt gandhapramAjanyajJAne jaloddezyatAkatvavirahAd darzitoddezyatA saMsargeNa gandhapramAjanyajJAna vidheyatvApannasya dravyatvasya jale vaiziSTyavirahAnnAnvayaH darzitoddezyatAsaMsargAvacchinnapratiyogitA kasya gandhapramAjanyajJAnavidheyadravyatvAbhAvasya naJA bodhanasambhavAnniSedhapratItyupapattiH / natu darzite parvato vahnimAn guNa mAd dravyatvAdityAdau vahnividheyatAka jJAnatvAvacchinnaM prati dravyatvapramAyA ajanakatve'pi vahigobhayasamUhAlambanajanakatvasyAcatatvAt dravyatvAnna himAnityAdau kathaM vahnijJAne dravyatvapramAhetuka Aho ! Shrutgyanam
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ pnycmiivibhktivicaarH| svAbhAvasya naJA bodhanasambhava iti cenmaivaM yato ma. mAjanyatvaviziSTaviSayitAsaMsargeNa liGgaviziSTajJAnasya liGgapadalakSyasyArthato liGgaviSayakajJAnatvAvacchinnasya jJAnavidheyatAvizeSeNa jJAne'nvaya iti dravyatvapramAniThahetutAyA nirUpitavahividheyatAkajJAnatvAvacchinnajanyattvasya vyadhikaraNasaMbandhatayA tatsaMbandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvo vahiguNobhayAnumito vahivi. dheyakatvAvacchedena nA bodhyate bAdhakAbhAvAt / vastutastu paJcamyA janyatvamartho'stu liGgapramAyA liGgaviSayakajJAnatvAvacchinnanirUpitatvena saMbandhe nAnvayastAdRzajanyatvasya svarUpeNa lakSye sAdhyajAnesvayo vya tyattivaicitryeNa vidhayitAsaMbandhAvacchinnajanyatAvacchedakatayA sAdhye'nvetauti jJAnavidhe yasAdhyasya lakSyatve tu tAdRzajanyatvasya svarUpeNa jJAne'vacchedakatayA sAdhye tadidheyatAyAM vA'nvaya iti dravyatvapramAjanya tvAvacchedakatAsaMbandhAvacchinnapratiyogitAko'tyantAbhAvo nA sAdhye tavidha yatAyAM vA bodhyata iti darzitoddezyatAsaMbandhaH sAdhyajJAnasya jJAnavidhe yasAdhyasya ca tulya iti tadanvaya jahanIya iti darzitasaMsargeNa liGgapramAniSThahetutAyAH sAdhyavidha yatAvizeSaNajJAnenvayopagame tu dha - mAdagnimAnityAdipakSavAcakapadAsamabhivyAhRtavAkye'pi nAnvayabodhAnupapattiH na vA gandhAcchabdAhA na snehavAnityAdipakSAsamabhivyAhRtavAkye niSedhapratItyanupapattiH / atha vA sAdhvapadasya sAdhyajJAne lakSaNA tatra lipramAniSThahetutAyA darzitasaMsargeNaivAnvayaH sAdhyajJAnasya Aho! Shrutgyanam
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| sAdhyatAvacchedakAvacchinnavidheyatAnirUpitohezyatayA tAdRzoddezyatAkharUpasaMbandhavato matvarthasya tAdAtmyena vA pakSatAvacchedakaviziSTe pakSe'nvayaH parvato vanihamAn dhUmAditihettvantavAkye dhUmapramAhetutAkavanhijJAnIyavanhittvAvacchinnavidheyatAnirUpitoddezyatAvadabhinnaH pavaMta ityanvayabodhaH / jalaM Travyattvavat na gandhAdityatva ganadhapramAhetukaM yahaTo dravyatvavAnityAdidravyatvajJAnaM tadIyadravyatvaniSThavidheyatAnirUpitoha zyatAyAM jale virahAt tAdRzodde zyatvasyAtyantAbhAvastabadanyonyAbhAvo vA jale nA bodhyata iti niSedhapratItyupapatti: na ca dravyatvavyApyagandhavAn ghaTaH dravyattvavyApyasparzavajjalamiti samUhAlambanagandhapramAtmakaparAmarzajanyAnumityuddezyatAyA jale sattvAt kathaM tAdRzoddezyatvavadanyonyAbhAvasya pratItiriti vAcyaM mukhyavizeSyatAhayApratiyogitvena liGgapramAyA vizeSaNIyatvAttathA ca mukhyavizeSyatAhayApratiyoginI ghaTo dravyatvavyASyagandhavAnityAkArikaikamAvavizeSyikA yA gandhapramA tajjanyAnumityuddezyatAyA jale virahAniSedhapratItyupapatteH mukhyavizeSyatAiyapratiyogidarzitasamUhAlambanasvarUpagandhapramAjanyAnumityudda zyatAyA jale sattve'pyakiJcitkaratvAditi prAcInapathapariSkAraH satyaniyAmakasaMvandhasya pratiyogitAvacchedakatve brahmazApaM manvAnAnAM nabAnAM mate parvato vanhimAn dhUmAnna tu dravyatvAdilyAdau vahnijJAne dravyatvapramAhetutvasyAbhAvo naJA na bodhayituM zakyate darzitasaMsargasya vRttya niyAmakatayA tada Aho! Shrutgyanam
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 paJcamIvibhaktivicAraH / bacchinnapratiyogitAkAbhAvAprasiddhaH svarUpAdisaMsargAvacchinnapratiyogitA kAbhAvasya dravyatvapramAjanye guNAdijJAne'pi sattvAditi paJcamyA jJAnajJApyatvamarthastadekadeze jJAne prAtipadikArtho viSayitvenAgveti kartRkRdarthaMkadeze kRtau dhAtvarthavadAkAGgAvaicityAt viSayitvaM bhramasAmAnyabhinnatvaviziSTamanvayaghaTakaM bodhyaM tathA ca dravyatvapramAjanyajJAnaviSayatvasya guNAdau prasiddhasya kharUpasaMsargAvacchinnapratiyogitAko bhAvo vahnau naJA bodhyata iti niSedhapratItyupapattiH nalaM dravyatvavat sparzAnna tu gandhAdityAdau gandhapramAjanyajJAnaviSayatvasyAbhAvo dravyatve jalAvacchedena naJA pratyAyyate iti niSedhapratItennanupapattiH dhUmAdagnimAnityAdau pakSapadAsamabhivyAhRtavAkye'pi nAnvayabodhAnupapattiH dhUmapramAjanyajJAnaviSaya banhimA nityAkArakAnvayabodhasya niSpratyUhatvAditi / navyamate punaridaM cintyaM tathA hi jJAnajJApyatvasya paJcamyarthatA'bhyupagame gandhAd dravyattvavAnityAdau nAnvayabodhaH syAjjalAvacchedena dravyatve gandhapramAjanyajJAnaviSatvAbhAvasya sattvAt na ca pRthivyavacchedena dravyatve gandhapramAjJApyatvasya sattvAdanvayabodhopapattiriti vAcyaM tathAsati jalAvacchedena tadabhAvasya savAt gandhAnna dravyatvavaditi vAkyaprayogaprasaGgAta dravyatvaM gandhAnnagandhAcceti prayogaprasaGgAcca na ca jalaM dravyatvavat gandhAdityava gandhapramAcApyadravyatvasyAtyantAbhAvastaddadanyonyAbhAvo vA naJA jale pratyAyyata iti vAcyaM ghaTo dravAtvavAn gandhAjjalaM dravagratvavat na ga @ Aho ! Shrutgyanam
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 319 nvAdityaca gandhapramAjJApyatvaviziSTasya dravyatvasya ghaTa iva jale'pi sattvAt niSedhapratItyanupapatteH yadi ca ganavapramAjJApyadravAtvasya khajJAnIyasvaniSTha vidheyatAnirUpitoddezyatayA ghaTAdAvanvayaH tAdRzoddezyatAsaMbandhAvacchinnapratiyogitAko'tyantAbhAvastAdRzodezyatvAvacchinnapratiyogitAvacchedakatA kastaddadanyonyAbhAvo vA jale nayA pratyAyyata ityabhyupeyate tadA haniyAmaka saMbandhasya tAdRzoddezyatvasyAtyantAbhAbIyapratiyogitAyA avacchedakatvaM bhedapratiyogitA'vacchedakatAyAzcAvacchedakatvaM svayamevAbhya upetamiti sAdhyapadasya sAdhyajJAne lakSaNAyA yuktatvAt sAdhyajJAnasya tAdRzoddezyatvasaMsargeNa pace'bhvayasya samucitatvAdityasyoktatvAditi prAcInamatametra zreyaH paJcamyA jJAnajJAdhyatve lakSaNAkalpanaM vRthaiveti / pRthagAdizabdayoge pa ma jJApayati pRthagvinAnAnAbhistRtIyA'nyatarasyAm iti sUtram pRthagvinAnAnAityetaiH zabdairyoge tRtIyAvibhaktirbhavati anyatarasyAM paJcamautyarthakam anyatarasyAmityanena dvitIyA'pi samuccIyate pRthagvinAnAnAzavdAnAM varjanamatyantAbhAvastaddAnanyonyAbhAvastahAMzcArthaH na ca pRthagAdizabdAnAM paryyAyatve sUtre vinA'rthairityeva prayu jyetetivAcya' hirug devadattasyetyaca vinAparyAyasya hirukzabdasya yoge tRtIyA''dipasaGgAttaddAraNAya pRthagAdizabdagrahaNAt hirukzabdasyApi varjanamarthaH hiruGanAnA ca varjane ityamarasiMhAt / vanhinA vanhahiM vA vinA jalamityacAtyantAbhAvo vinA'rthaH savizeSaNa Aho ! Shrutgyanam
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 paJcamIvibhaktivicAraH / tayA jalAdAvanveti tauyApaJcamauhitIyAnAM patiyogitvamarthastatra pakatyarthasya svattiprakRtyarthatAvaccheda kAdyanvayitAvacchedakAvacchinnatvena saMsargeNAnvayastathA ca vahitvAvacchinnavahipatiyogitAkAtyantAbhAvavajjalamityanvayabodhaH prakRtyarthatAvacchedakAda: saMsargamadhye nivezAt parvatIyavanhe virahepi vahi vino mahAnasamiti na puyogaH na vA parvatIyaM bahi vinA mahAnasamiti payo gAnupapattiH ka cihinA'rthAtyantAbhAvasya vApyavAApakabhAvena saMbandhenAnvayaH yathA vahinA banhevahi vA vinA na dhUma ityAdI ka citpuyojyapayojakabhAvasaMvandhenAnvayaH yathA dagaDAd daNDena daNDaM vA vinA na ghaTa ityAdau pRthagAdiyoge yathA vahinA vanahehi vA pRthak vahinA vaha hiM vA nAnA jalamityAdau pRthakzabdasya svarUpeNa vivakSaNAt pRthakttvaguNaviziSTavAcipRthakzabdayoge'pyeto vibhaktayaH ghaTena ghaTAt ghaTaM vA pRthak paTa ityAdau atra dRtIyAdInomavadhimattvamarthaH pRthakpadArthatAvaccheda ke pRthaktve'nyeti avadhimattvaM svarUpasaMbandhavizeSo'tiriktapadArtho vetyanyadetat vinA'rtho'tyantAbhAvavAn yathA rUpeNa rUpAt rUpaM vA vinA sparza ityAdau anAtyantAbhAvavata AdheyatayA sparzainvayaH vinArtho'nyobhAvo yathA anju nenArjunAdajunaM vA vinA pANDavAH saindhavena vAritA ityAdI anAnyonyAbhAvo vizeSaNa tayA pANDaveSvandhati vinArtho'nyonyAbhAvavAn yathA pANDavaiH pANDa vabhyaH pAgaDavAnvA vinA potirduryodhanasyetyAdI avAnyo Aho! Shrutgyanam
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ 401 vibhaktyarthanirNaye / . nyAbhAvata AdheyatayA prautAvantrayaH / dUrAntikArthakazabdayoge paJcamIM jJApayati / "dUrAntikArthaiH SaTyanyatarasyAmi" ti mUtram / dUrAntikArthakaiH zabdairyoge SaSTha bhavatyanyatarasyAM paJcamo bhavatItyarthakaM grAmasya grAmAddA dUraM viprakRSTaM vA ityava dUrAdizabdasya daizikaparatvaviziSTa : tAdRzaparatvavyaJjaka bahuta ra saMyoga ghaTitaparamparAzrayo vA'rthaH SaSThIpaJcamyoravadhitvamarthaH paratve bahutarasaMyoge vA'nveti tathA ca grAmAvadhikaparatvavAnityanvabodhaH / grAmasya grAmAdA'ntikaM savidhaM vA ityatrAntikazabdasya dezikA paratvaviziSTastAdRzAparatvavyaJjakakhalpatarasaMyoga ghaTita paramparAzrayo vA'rthaH grAmAvadhikAparatvavAnityAdiranvayabodhaH / dUrAntikazabdebhyo vaika*lpika paJcama jJApayati / " dUrAntikArthebhyo dvitIyA ce" ti sUtraM dUrAntikArthaka zabdebhyo dvitIyA bhavati cikArA tRtIyA paJcamau ca samuccIyata ityarthakaM grAmasya grAmAdA zrantikamanti ke nAntikAddA saMvidhaM savidhena savidhAdA ityAdau darzita: evAnvayabodhaH dUrAntikazabdebhyaH saptamyapi bhavati tavAnuzAsanaM darzayiSyate tena grAmasya grAmAdA dUre viprakRSTe vA savidhe anti ke vA iti prayogaH zrava dUrAntikArthaka zabda prakRtikAnAM dvitIyatRtIyApaJcamausaptamInAM prAtipadikAmAce vidhAnamiti zAbdikAH / " dUregA taM pariharanti sadaiva rogA" ityava TrarAdAvasathAnmRtamityatra ca tRtIyApaJcamyoradhikaraNArthakatvaM dRzyate tasmAdidamavagamyate yatra dUrAdipadArthAnAmitarasmin vizeSaNatayA'nvayasta 51 A pustaka zrI jaina munI svAbhI. Aho ! Shrutgyanam
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamIvibhaktivicAraH / prAtipadikArthamAtre dvitIyAdayo vibhaktaya iti / avApya mactvavacanasyetyanuvartate tena zabdAntara samAnAdhikaraNAdUrAdizabdAddizeSaNa vibhaktirbhavati yathA daraH panthA dUrAya pathe spRhayati / vaidharmyArthiyoge paJcama jJApayati / "paJcamI vibhakte" iti sUtram / nirdhAraNAzraye vibhakte sati yato vibhAgastataH paJcamo bhavatItyarthaM kaM SaSThI saptamyorapavAdaH vibhAgo vaidharmyaM tacca sajAtIyAvadhikotkarSApakarSasvarUpaM nirdhAraNaM tu sAmAnyadharmAvalauDhayatkiJcidvyaktivaidharmyaM vibhAgastvanvayitAvacchedakAvacchinnavaizvaryamiti vizeSaH pATaliputrebhya AnyatarA mAthurA dUtyacAnyataratvamadhika saMkhyakadhanavavaM paJcamyAsta bhedapratiyogitAvacchedakatvamarthastaccAparazabdArthatAvaccheda ke 'nvayitAvacchedake'nveti bhede ca prakRtyarthasya dhanAvacchinnAdhikaraNatAnirUpitA dheyatayA'nyastathA ca dhanavatpATaliputravRttibheda pratiyogitAvacchre kADhyataratvadabhinnA mAthurA ityantrayabodhaH yAdRzadharme'nvayitA'vacchedake bhedapratiyogitAvacchedakatvasyAntrayastatsajAtI 402 - Aho ! Shrutgyanam - yadharmAvacchinnAdhikaraNatAnirUpitAdheyatayA prakRtyarthasya bhede'nvayo vivakSitaH mAjAtyaM cAnvayitAvacchedakaghaTakatAvacchedakarUpeNa bodhyaM prakRte tu tAdRzaM rUpaM dhanavatvameva ato vRkSebhyo daridrebhyo vA AThyatarA mAthurA iti na prayogaH / yattu "vaizyebhyaH kSatriyAH zUrAH zUdrebhyo dhanino viza" ityAdau zaurya saMkhyAniSThabhedapratiyogitAvacchedaka jAtimatsaMkhyAvatraM dhanasaMkhyA niSTha bhedapratiyogitAvacchedajAtimatsaMkhyAvatvaM ca paJcamyarthaH zUrapadA
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 403 rthatAvacchedake zaurye dhanizabdArthatAvacchedake ghane yathAyogya manveti paJcamyarthaikadeze zaurye dhane prakRtyarthasyAnvayastathA ca vaizyazaurya saMkhyAniSTha bhedapratiyogitAvacchedakajAtimat saMkhyAvacchauryavadabhinnAH kSatriyA ityAdiranvayabodha iti tanna zobhanaM zauryadhanAdaH paJcamyarthe 'nupraveze paJcamyarthasyAnanugamApatteH yacaikaikameva dhanamutkRSTazapakRSTaM tatrAsmAdamau dhanika ityAdiprayogAnupapatteza dhanikattvamatizayitadhanavattvamatizayo bahumUlyatA ca ubhayathA'pyatizayitadhanavattvaM dhaniniSThabhedapratiyogitAvachedakamiti darzitapakSe na kA'pyanupapattiriti / asAvasmAddaurgha ityava dIrghatvaM parimANavizeSaH tasya khaparimANa va dipadArthaniSTha bhedapratiyogitAvacchedakatvamacatameva evamasmAnva ityatra hasvatva parimANavizeSastasyApi dIrghAvadhikatvaM darzitaprAyamiti / ayamasmAttAro mandro vetyatra sajAtIyamAkSAtkArasya pratibandhakatAvacchedakajAtimattvaM tAratvaM pratibadhyatAvacchedakajAtimattvaM mandratvamityanyatra vistarastAratvaM mandraniSThasya mandratvaM tAraniSThasya pratiyAgitAvacchedakamiti nAnupapattiH zvapAkAdyavano nauca ityava naucatvaM vedaniSidhyatAvacchedakatvopalakSitadharmaviziSTakasaMkaTa tvaM tAdRzadharmaviziSTamya gohananA deratizayitanarakaprayojakasya kartRtvaM yavananiSThaM tAdRzadharmaviziSTazvapacAdinarakaprayojaka karmakartR zvapAkaTattyanyonyAbhA vapratiyogitAvacchedakamiti nIcaparyAya itara zabdo'dhamazabdazceti / tasmAdayamadhika ityavAdhikatvamadhikasaMkhyAtvaM nyUna saMkhyaka taddRttibheda pratiyogitAvacchedakami Aho ! Shrutgyanam 00 -
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 paJcamIvibhaktivicAraH / ti saMkhyAyA AdhikyaM khAnyasaMkhyA vyApyatvaM nyUnatvaM tu svAnyasaMkhyA vyApakatvaM dazatvavyApyaM zatatvaM na tu dvazatvaM tadyApyaM dazamAce vyabhicArAditi zatatvamadhikaM zatatvavyApakaM dazatvamiti tannyUnamiti adhikasaMkhyA ka cidavayavagatA yathA guJjAyA adhiko yavaH kva cinmUlyagatA yathA rajatAdadhikaM hiraNyaM kva citpuNyagatA yathA pituradhiko yudhiSThiraH kaciddidyAgatA yathA vaizampAyanAdadhiko vyAsaH ka cihnaNagatA yathA tenaso'dhike citipAthasau evamanyatrApyUhanIyam / tasmAtsthUlaH art area dIrghatvavattvavadanvayo bodhyaH evamanyatrApi vibhaktapaJcamyarthAnvayo bodhyaH / kecittu tasmAdayaM dIrgha ityAdau paJcamyarthasyAvadhimattvasyApAdAnarUpasya dIrghAdinAmArthe'nvayAvyutpatteH bhavatItikriyAdhyAhAra iti vadami / tadasat kArake'pAdAnatvasvarUpasya darzitatvAt vibhaktapaJcamyAH tadarthakatvavirahAt bhavatotyadhyAhAre'pi bhavatyarthayorutpattimattayorniravadhitvenAnanvayApatezca / kiM dAvadhitvamapi naikaM yataH vibhAganirUpo'vadhinaM paratvaSTathakvA dinirUpaka ityAstAM vistaraH / kAzikAvRttau nirdhAraNAzraye yasmin vibhaktamasti tataH paJcamo bhavatauti vyAkhyAtaM tadanurodhena prakRte'pi tathA vyAkhyAtaM nirdhAraNaM tu vizeSeNa vakSyate / yadi ca nAgarikeSu pA'Taliputrebhya zrAvyatarA mAthurA iti nareSu catriyA vaizyeyaH zUrA iti ca prayogastadA vRttau nirdhAraNAzraya ityupAdAnaM yuktameveti / * ityakAraka paJcagyarthanirNayaH / iti vibhaktyarthanirNaye paJcamauvivaraNaM samAptam / Aho ! Shrutgyanam
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktArthanirNaye / // atha SaSThI // 405 GasyosyAmiti vayaH pratyayAptatra GakAro'nubandhaH kva cidapyazrUyamANatvAnna vAcakatAkucipraviSTa iti sumanasaH saukumAryaM sumanasoH saurabhyaM sumanasAM mArdavamityAdau zrUyamANatvAdasastazvena osa ostvena Ama Antvena vAcakatvamanuzAsana sihaH SaTyarthaH / anuzAsanaM ca " SaSTho zeSe" iti uktebhyaH karmAdibhyaH prAtipadikArthAdibhyazca bhinnaH zeSaH / kAzikAkRtastu yaccApradhAnaM taccheSazabdenocyate tadubhayatra paryAyeNa vA SaSThau bhavatItyAhuH / tatra zeSastAvahninnatvena apradhAnamapi tavena na SaSThovAcyaM kiM tu zeSatvena zeSatvaM sambandhatvaM sapratiyogikatve sati sAnuyogikatvaM pratiyogitvAnuyogitvanirUpakatAvacchedakadharmavaiziSTyamiti yAvat ekazataM SaSTArthA iti mahAbhASyaparigaNitamapi na pravattinimittAnAmanekavidhatvaM jJApayati kiM tu zevyaktInAM sambhavati zaktyaiko anantazaktikalpanAyA - nyAyyatvAt darzitadharmavAn zeSaH saMyogasamavAyakhatvakartRtvAdikArakaviSayatvAdibhedAdanekavidhaH himAnAM giriH gajasyAlAnaM valikAyA stambha ityAdau SaSThArthaH saMyogastatra prakRtyarthasya pratiyogitayA'nvayaH puruSasya daNDaH karNasyAvataMsaH hRdayasya hAra ityAdau SaSThArthasaMyoge prakRtyarthasyAnuyogitA'nvayaH / himapratiyogika saMyogavAn girirityAdirantrayabodhaH / puruSAnuyogika saMyogavAn daNDa ityAdiranvayadodhaH / vRkSasya zAkhetyAdau samavAyaH SaSTArthastava prakRtyarthasya pratiyogitayA'nvayaH / Aho ! Shrutgyanam
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 SaSThIvibhaktivicAraH / vakSapratiyogi kasamavAyavatI zAkhetyantrayabodhaH / paTasya nIlimetyAdau samavetatvaM SaSTArthastava prakRtyarthaM sya nirUpitatvenAnvayaH paTanirUpitasamavetatvavAnnaulimetyanvayabodhaH / rAjJaH puruSa ityAdau svatvaM SaSTArthastava nirUpitatvenAnvayaH rAjanirUpitavatvavAn puruSa ityanyayabodhaH / puruSANAM rAjA citrANAM gavAmayaM nakSatrANAM zazItyAdau svAmitvaM SaSThArthastava nirUpitatvena prazatyasyAnvayaH puruSanirUpitasvAmitvavAvAjetyAdiranvayabodhaH satAM gatamityAdau kartRtvaM SaSThArthastavAdheyatathA prakRtyarthasyAnvayaH / zrodanasya paktetyatra karmatvaM Saprarthastava nirUpitatvena prakRtyarthasthAnvayaH phalAnAM tRptaH payamAmabhiSeka ityAdau karaNatvaM vyApAraH SaSThArthastava prayojyatayA prakRtyarthasyAnvayaH brAhmaNasya dAnamityAdau saMpradAnatvaM svatvoddezyatAyA avacchedakatvasvarUpaM SaDArthastavAdheyatayA prakRtyaryasthAnvayaH kAntasya vasyatAtyAdau darzitabhayahetutvasvarUpamapAdAnatvaM SaSThayarthastavAdheyatayA nirUpakatayA vA prakRtyarthasyAnvayaH / pAkasya gRhamityAdAvadhikaraNatvaM pIThasyopavezanamityAda bA'veyatvasvarUpamadhikaraNatvaM SaSTArthastatra nirUpakatayA prakRtyarthasthAnvayaH zAstrasya jJAtetyAdau viSayatvaM SaSTArthaH vamasya rajatamityAdau viSayatvaM SaSTArthastava nirupakatayA prakRtyarthasyAntrayaH asya pitA asya putra ityAdo janakatvaM janyatvaM SaSTArthastatva prakRtyarthasya nirUpakatayA'nvayaH yadi ca pitRtvAdikaM janakatvAdighaTitaM tadA niutvaM SaSTArthastaca prakRtyarthasya pratiyogitayA'nvayaH / e Aho ! Shrutgyanam
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ 407 vibhaktyarthanirNaye / vamanyADazo pi zeSo bodhyaH / karaNe'rthe SaSThauM jJApayati / "jo'vidarthasya karaNe" iti sUtram / jAnAtera vidarthasya karaNa kArake SaSThI vibhatibhavatItyarthakam / avidattAnabhinnamatha vA'jJAnaM moho mithya jJAnamiti yAvat jJAnabhinna pravRttirUpo'rtho bodhyaH / tathA hi kAzikA pravattivacano jAnAtiravidartho bhavati atha vA mithyAjJAnavacana iti marpiSo jAnIta ityatra SaSTayAH svajanyaM svaviSayaka pratyakSaM vyApAraH karaNa tvamarthaH prayojyatayA pravRttirUpa dhAtvarthe veti / mithyAjJAnarUpe dhAtvarthe tu SaSTayA layo vyApArI'rthaH layastu tathAvidhaM dhAgA'pannaM pratyakSaM tajjanyadRDhasaMskArajanyaM smaraNaM vA tathA ca sapiHpratyakSaprayojyapravattyAzrayavaM vAkyArthaH / atha vA sarpila ya prayojyaM sarpistAdAtmyAvagAhisakalavastuviSayakaM yanmithyAjAnaM tadAzrayatvaM vAkyArtha: / yo yahiSayakala yaM vAnma tanmayaM jagatpazyatoti / evaM madhuno jAnauta ityAdAvayanayA rautyAnvayo bodhyaH / adhaugAdikarmaNi SaThauM jJApayati / "adhaugargadayezAM karmaNi" iti mUtram / adhipUrvakasyagdhAtoH smaraNamarthastadarthI ye dhAtavasteSAM dayadhAtorauzadhAtozca karmaNi SaSThI vibhatirbhavatItyarthakaM mAturadhyeti smarati cintayati vetyAdau SaSTyA AdheyatvakharUpaM karmatvamarthaH phale viSayavevati / mATavattiviSayatApratiyogismaraNAzrayatvaM vAkyArtha: / daya dAnagatirakSaNeSu iti dayate strayo'rthAH teSAM karmaNi SaSThI tatra dAne yathA sarpiSo madhuno vA dayate dUtyatra sarpiSkarmaka madhukarmakaM vA yahAnaM tadAzraya Aho! Shrutgyanam
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 SaSThIvibhaktivicAraH / tvaM vAkyArthaH / gatau yathA tIrthasya dayate ityatra tIrthakamaMkagamanAzrayatvaM vAkyArthaH / rakSaNe yathA daunasya dayate ityatra daunakarmakarakSaNAzrayatvaM vAkyArthaH / Iza aizvarya itauzadhAtoraizvaryamarthastacca svatvaphalanirUpakaM svAmitvamaizvaryakarmaNi SaSTho yathA sarpiSa ISTa ityatra sarpivattisvatvanirUpakatvAzrayaca vAkyArthaH / evaM grAmasya dezasya nagarasya paurasya vA ISTe dUlya dAbapyanayA rautyAntrayo bodhyaH / kuJaH karmaNi SaSThauM jJApayati / "kaJaH pratiyatne" iti sUtram / kuJaH karmaNi SaSTho vibhaktirbhavati pratiyatne gamyamAne ityarthakaM sato guNAntarAdhAnampatiyatna- - iti kAzikA | edhodakasyopaskurute pAcaka ityatra SaSThayAH karmatvamarthoM dhAtvartha upakaraNe'nveti upakaraNaM saMnnidhApanaM tathA caidhodakakarmasaMnidhApanaprayatnAzrayaH pAcaka atyanvayabodha: / tadanantaraM sata: pAkasya kSiprasampattirUpaguNAdhAya kamedhodakasannidhApanamiti vaiyacaniko bAMdha iti vRttikharasAdavagamyate / vastutasta pratiyatno dvitIyayatnaH sa copakArasvarUpa upapUrvakasya karoterathastatkarmaNi SaSThau vibhaktirbhavatIti sUvArthaH / ata eva upAtiyatneti sUvegA vihitasya suTa AgamatvAnirarthakasya dhAtvatha pratiyanadyotakatvamuktam / upakArazca vividhaH upa samApa karagAM sthApanaM sannidhApanamiti yAvat / ityeka etasyaiva pratiyatnasya dyotakaH suDAgamaH / hitoyasta duHkhanAzasukhAnyatarAnukUlavyApAramvarUpa etasmipratiyatne vivakSite na suDAgamaH Adyo yathA edhodakasyopaskurute pAcakaH ityatrAnvayabodha: pUrvavadeva / hivI Aho! Shrutgyanam
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 409 yo yathA donamyopakurute kAruNika ityAdI SaSThyA AdhayatvasvarUpaM karmatvaM duHkhanAzAdau phalenveti tathA ca donattiduHkhanAzAnukUlaprayatnAzrayaH kAruNika ityagvayabodhaH kva civyatikriyA'pi pratiyatnaH pratikriyA ca kriyAvighAtaka kriyA sA ca pratipUrvakasya karoterathaH / tatkarmaNyapi SaSThI yathA "guruvipratapasviTugatAnAM pratikurvIta bhiSakaskhabheSajaiH" ityAdau pratikriyA kriyA'bhighAtakakriyA dhAtvarthastatra gurvAdikamanvasya SaSThayantArthasyAnvaya iti kriyAvizeSaNasya karmatvAdupakriyAvizeSaNe'pi SaSThau yathA sa hi tattvato jJAtaH svAtmasAkSAtkArasyopakarItotyAdau atra svAtmasAkSAtkArAbhinnopakAraprayatnAzrayaH sa ityanvayadodhaH / rujArthAnAM karmaNi SaSThauM jJApayati / " rujArthAnAM bhAvavacanAnAmajvare: " iti sUtraM bhAvavacanAnAM bhAvakaTa kANAM rujArthAnAM jvarivarjitAnAM karmaNi SaSThI vibhaktirbhavatItyarthaka caurasya rujati roga ityAdau rujedakhAmukUlavyApAro'rthaH tiGa: prayojakatvamarthaH SaSThayA AdhayatvasvarUpaM karmatvamarthaH pittAdivikAro roga: tathA ca caurattiduHkhAnukUladhAtuvikArasvarUpavyApAraprayojakaH pittAdivikAra ityanvabodhaH / evaM caurasyAmayasthAmaya ityAdAvasyanvayo bodhyaH rujArthAnAmityupAdAnAt "eti jIvinamonando naraM varSazatAdapi ityAdau karmaNi na SaSThI bhAvavacanAnAmityupAdAnAt nadIkUlAni rujatotyAdau karmaNi na SaSThI atra ruje zAnukUlo vyApAro'rthaH ajvarerityupAdAnAt cauraM jvarayati roga ityAdI Aho! Shrutgyanam
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 sssstthiivibhktivicaarH| / karmaNi na SaSThI "ajvarisaMtApyoriti vaktavyamiti vArtikAt cauraM santApayati santApa ityAdau karmaNi na SaSThI atna dhAtoHkhAnukUla auSNyAnubhavArtha: santApazabdasyodbhUtasparzavattejaHsaMyogo'yaM iti / evaM bhota rujati bahubhojanaM kAmukasya kSayiSyatyanavarataratamityAdiko bhAvakatakarujayaprayogo'poSTa eveti / nAthateH karmaNi SaSThauM jJApayati "AziSi nAtha" iti sUtram / AzIrarthe vartamAnasya nAthateH karmaNi SaSThI vibhaktirbhavatItyarthakam / prAzIrAzaMsA lipsati yAvat sarpiSo nAthate ityAdau SaSThayA AdheyatvasvarUpaM karmatvamarthaH tacca dhAtvarthecchAphale viSayatva uddhezvalve vA'nveti tathA va sarpittiviSayatAkecchAzrayatvaM vAkyArthaH / AziSotyupAdAnAt mANavakasupanAthatItyAdau karmaNi na SaSThI atra nAthatarupatApo'rthaH nAtha nAtha yAjApatApaizvaryAzo:vityabhidhAnAt / hiMsArthakAnAM katipayadhAtUnAM kamaMNi SaSThauM jJApayati / "nAsiniprahaNa nATakAthapiSAM hiMsAyAm" iti sUtram / jAsinigrahaNAnATakAthapiSa ityeteSAM dhAtUnAM hiMsArthakAnAM kamaNi SaSThI bhavatItyarthakaM prANAtyantaviyogaphala kavyApArI hiMsA tadarthakA ete.dhAtavastathA hi utpUrvakasya praNipUrvakasya nipUrvakasya prapUrvakasya ca hanterutyUrvakasya nATe: kAthateH piSazca hiMsA'rthaH / caurasyojjAsayati niprahanti pragihanti nihanti prahanti unnATayati utkrAthayati pinaSTi vetyAdI SaSThayA zrAdheyatvasvarUpaM karmatvamarthastacca hiMsAphale prAkAtyanta viyoge'nveti tathA ca caurattimANAtyantavi Aho ! Shrutgyanam
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 411 yogaphalakavyApArAzrayatvaM vAkyArthaH hiMsAyAmityupAdAnAt / dhAnA: pinaSTautyatva karmaNi na SaSThI cAramakasaMyoganAzaphalikA''rambhasaMyogaphalikA ca pArthibakriyA vijAtIyA pinaSTarathastavAAM phalamAdAya mASa pinaSTautiprayogaH dvitIyaM phalamAdAya dhAnA: pinaSTItiprayogaH / vyavahRpaNoH karmaNi SaSThauM jJApayati / "vyavahRpaNoH samarthayoH" iti sUtram / vyavahRpaNa vatyetayordhAtvoH samarthayoH samAnArthayoH karmaNi SaSThI bhavatautyarthaka yUte krayavikrayavyavahAre cAnayordhAtvoH tulyArthatA zatasya vyavaharate paNate vA ityAdau cUta krayo vikrayazca vyavaharate paNatezvArtha: tyAgalAbhAnyataraphalakAkSapAtanAdivyApAro dyUtaM tyAge svatvanAzaprakAratAnirUpitavizeSyatvasya tatsaMbandhAvacchinnAdheyatvasya vA karmatvasyAnvaya: lAbhaH svasvecchA tatra svatvaprakAratAnirUpitavizeSyatvasya tatsaMbandhAvacchinnAdheyatvasya vA karmatvasyAnvayastathA ca zatakarmatAkatyAgasya zatakarmatAkamya lAbhasya vA phalakaM yadakSapAtanAdika tadanukUlakatirvAJyArtha: krayo vikrayazca prAgeva nikaktastatra karmatvAnvayo 'pi darzita eveti zata karmatAkakrayakartatvaM zatakamatAkavikrayakaTa tvaM ca vAkyArthaH samarthayorityupAdAnAt / zalAkAM vyavaharatItyAdI karmaNi na SaSThI vyavaharatagaNanA'rthakatvAt / tathA ca zalAkAkarmatAkaparigaNanakarTa tvaM vAkyArthaH / evaM brAhmaNaM paNAyatItyAdAvapi karmaNi na SaSThI paNate stutyarthakatvAt ata evAvAyapratyayaH "stutyartha sya pa Aho! Shrutgyanam
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 sssstthiivibhktivicaarH| NaterAyapratyaya dRSyata iti vAtikAt tathA ca vAhyAkarmatAkastutikaTa tvaM vAkyArtha iti / adhikaraNa kAle SaSThauM jApayati / "kRtvo'rthaprayoge kAle'dhikaraNe" iti sUtraM kRtvo'rthAnAM pratyayAnAM prayoge sati kAlarUpa'dhikaraNarthe SaSThI vibhaktirbhavatItyarthaka kAle ityasya kAlavAcizabdAdityarthastathA ca kAlavizeSavAcizabdAdadhikaraNe'rthe SaSThI bhavatItisUtrArthaH / paJcakatvo'Ggo bhuke. ityAdI kriyAbhyAttigaNane vihitasya kRtvasucapratyayasyAbhyAttimAtramartho'nanyalabhyatvAt kriyAyA dhAtunA gaNanasya saMkhyArthakazabdena lAbhAt adhyAttiH paunaHpunyamutpattiriti yAvat / ata eva kAzikAyAmekakarTa kANAM tulya jAtIyAnAM kriyANAM janma saMkhyAnaM kriyAbhyAttigaNanamiti vyAkhyAtaM tatrotpattau taddhitArthe paJcazabdArthasya paJcatvasaMkhyAviziSTasya hizabdArthasya hitvaviziSTasya pratiyogitayA'nvayaH paJcAnvitotpatteH dhAtvarthatA'vacchedakaikadharmAvacchinnasamAnAdhikaraNabhUte dhAtvarthaM pratiyogitayA'nvayaH tata eva kriyAjanmasaMkhyAnalAbhaH dhAtvarthatA'vacchedakaikadharmAvacchinnatvanivezAt caivasya vibhojne hirgamane sati caitraH paJcakRtvo bhaGkagacchati veti na prayogaH sAmAnAdhikaraNyanivezAt caivasya nirbhojane maitrasya hi jane sati caitro maitrI vA paJcakRtvo bhuta iti na prayoga iti prakRtyarthavizeSitena kRtvorthapratyayArthena vizeSite dhAtvarthe prakRtyarthakAlavizeSavizeSitasya SadhyarthasyAdhayatvasyAnvayaH tathA ca pacapratiyogitAnirUpakotpattipratiyogyaharTattibhojanaka Aho! Shrutgyanam
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| 413 tvaM vAkyArthaH / vyutpattivaicitryeNa samAnAdhikaraNe ekadharmAvacchinne dhAlvarthe kRtvo'rthapratyayArthasyotpatteranvayaH kRtvo'rthapratyayArthaviziSTa dhAtvartha SaSyarthayAdhayaTa syApi vyutpattivaicicyaNAnvayaH / ata eva kRvo'rthaprayogopAdAnaM saMgacchate tadupAdAnaphalaM tu kRtvo'rthapratyayaprayogazUnye anhi bhuGkte zete vetyAdau kAle'dhikaraNa na SaSThI / zAbdikAstu jo'vidarthasyetisUtreNa karaNe'dhaugatyAdinA vyavahRpaNorityantena sUtraSaTakena karmaNi kRtvo'TetisUtreNAdhikaraNa kArake yatSaSThIvidhAnaM taccheSatvena vivakSite bodhyaM "SaSThI zeSa" ityataH zeSa ityasyAnutte rjAgarUkatvAt na caivaM"SaSThI zeSe" ityanena SaSyAM siddhAyAM darzitASTasUtrIpraNayanaM vyarthamiti vAcyam / sarpiSo jJAnamityAdau samAsaniSedhaphala katayA tatmArthakyAt / na ca darzitASTasUyA na samAsa nittiphalakalaM kiM tu samAse SaSThauluganivRttiphalakatvaM tata eva sArthakya saMbhavAditi vAcyam / aluksamAse pramANAbhAvAt samAsaniSedhaphalakatvasyAnuzAsanikasyaucityAt tathA ca vArtika "pratipadavidhAnA SaSThI na samasyata" iti / harirapyAha / kArakaivya'padiSTe ca zrUyamANakriye pun:| proktA pratipadaM SaSThI samAsasya nivRttaye // iti pratipadamityatra pratiyoge itthaMbhAvAkhyAne vitIyA saMbandhamabhidhatte tathA ca padasaMbandhinI SaSThI kArakavyapadezavatau zrUyamoNa kriye sUtre protA samAsanivRttyarthetyanvayabodhaH / padasaMvandhastu kArakavizeSasaMvandhena dhAtuvizeSasaMbandhI bodhyaH / ityaM ca sarpiSo jJAnaM mA Aho ! Shrutgyanam
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 sssstthiivibhktivicaarH| tuH smaraNamityAdikaH prayogaH zeSatvavivakSAyAmasamasta eva sAdhuH / harismaraNamityAdisamAsastu zeSatvAvivakSAyAM kRdyogaSaSTyA bodhyastava kArakapUrvakatvAt / gatikAraketyAdinA vihitaH kaduttarapadaprakRtikharo madhyodAtto bhavati zeSaSaSThyA samAsopagame tvantodAttastatpuruSasvaraH syAditi svarArtheyamaSTasUtrIti nirgalitAthaH / kiM ca mAtuH smRtamityAdau samAsAMbhAvo'STasalyA jJApyate kRdyogaprayuktakarmaSaSTyA niSThAyAM niSedhAt kamaviSayA SaSThI niSThAyAM pratiSidhyata ityuktoH zeSaSadhA samAsastu darzitASTasUtrIjJApyaniSedhasya viSaya eveti vadanti / avedaM cintyaM harismaraNamityAdau kaduttarapadaprakvatisvarI madhyodAtto nAntodAttaH zeSaSaSThItatyuruSasvara iti nAyaM zeSaSaSThItatpuruSa iti tu tadaiva saMgacchate yadi ca sugandhiM puSTivarddhanamityAdivede kArakasya zeSatvavivakSAyAM puSTivaI nazabdasya zeSaSaSThItatpuruSasamAsopagame'ntodAttasvara upalabhyeta nAyaM haSTacara iti na kiJcidetat mAtaH smRtamityAdAvapi na zeSaSaSThayA niSedhaH na loketiniSedhasya "napuMsake bhAve upasaMkhyAnamitivArtikena pratiprasavAt / na ca karmaSaSThyA niSThAyAM niSedha iti vAcyaM niSThAyAM niSedhasyAprAmANikatvAt prAmANikatve tu ktavatumAtraviSayatvAt / ata eva grAmasya gatamodanasya bhuktamityAdiko bhAvAdhikaraNakAnte karmaviSayaSaSThIprayogaH prAmANikAnAM sNgcchte| kiM ca darzitASTasalyAH zeSaSaSThIsamAsaniSedhaphalakatvAbhyupagame surezitA janezitA Aho! Shrutgyanam
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhtyrthnirnnye| 415 nadIzitetyAdika: SaSThIsamAso na syAt karmaSadhAH - Ni na lokatyanena niSedhAt darzitASTasalyA zeSaSaSThIsamAsaniSedhastha jJApanAditi tasmAkaraNe karmaNi adhikaraNe tatvena vivakSite'STasUyA SaSThI vidhIyate na caivaM kArakavibhakto pakaM vinA svArthakavibhaktyantarabAdhakatvaniyamAt darzitodAharaNeSu TatauyAdvitIyAsaptamaunA bAdhaprasaGga iti vAcyam / IdRniyame mAnAbhAvAt pudhyebhyaH puSyaM vA sTahararthabhedena caturthohitoyayorupapattiriti vAcya prakRte'pyarthabhedasaMbhavAt / atizayitasya hi vidhAvidarthasya karaNe'tizayitasyAdhyAnasya dayaMtyarthavinayasyaizvaryasya pratiyatnAdezca tattatsUtrapradarzitadhAtvarthasya karmaNi SaSThIvidhAnAt / anatizayitasya tu karaNe karmaNi sAmAnyatastatIyAhitIyayo vidhAnAtkRtvo'rthaprayoge'dhikaraNe kAlikasaMbandhAvacchinnAdheyatvasya vivakSAyAM SaSThI vidhAnAdAdheyatvamAtravivakSAyAM sAmAnyataH saptamauvidhAnAddarzitatattaddhAtuprayoge TatIyAhitIyAsaptamInAmapi nAnupapattiH / na caivaM darzitayorvArtikaharikArikayorvi rodhAt naiSA rotiyuteti vAcyaM sUtravirodhApekSayA tayovirodhasyAkiMcitkaratvAt yadi ca tayorapi virodho na yuktaH tadA tayoH kArakaSaSThayAH samAsaniSedhaparatvamamyupeyam ata eva harikArikAyAM kArakaivyapadiSTa ityAdisArthakaM harismaraNamityAdikaH zeSaSaSThayAH samAsaH ata eva janezitetyAdiprayogopapattiH na caivaM svaraviparyayApattiriti vAcyam / dattottaratvAt kArakasya kArakatvazeSatvobhayavivakSAyAM Aho! Shrutgyanam
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416 SaSThIvibhaktivicAraH / SaSThIsamAsayoH svaravaicilyasyAdRSTacaratvAdityalaM vistareNa / divaH karmaNi SaSThauM jJApayati / "divastadarthastha" iti sUtram / vyavahRpagisamAnArthakasya dovyateH karmaNi SaSThI vibhaktirbhavatItyarthakam / zatasya dovyatItyAdau SaDyAH karmatvamarthastathA ca zatakamatAkAtaka tvaM pUrvavat vAkyArthaH / yadi ca kraya vikrayAvapi divo'rthAviti tadA zatakarmatAkakrayAdikaTa tvaM vAkyArthaH / yadyapi pUrvasUce divaH kathane pRthaksanapraNayanaM na bhavatauti loghavaM saMbhavati tathApyagrimasanuvRttyartha pRthaksUtrArambha iti / sopasargasya divaH karmaNi vaikalpikoM SaSThoM jJApayati / "vibhASopasarge" iti sutram / upasameM sati divastadarthasya karmaNi vibhASA SaSThI vibhaktibhaMvatItyarthakaM zatasya zataM vA pratidIvyatItyAdau SaSThIhitoyayoH karmatvamarthaH / vAkyArthastu darzita eveti upasarge vibhASopadezAt nirupasargasya divo'rthasya dAtAderatizayitasyApi karmaNi na dvitIyA kintu SaSThaya veti pratIyate dyUtAdibhinnArthakasya divaH sopasagasyApi karmaNi vitIyaiva na tu SaSThau yathA zalAkA pratidovyatotyAdau / nirupasargasya divaH karmaNi kva citSapThyapavAdaM jApayati / hitIyA brAhmaNe iti marva brAhmaNaviSaye prayoge divastadarthasya karmaNi dvitIyA vibhaktirbhavatI tyarthakaM brAhmaNaH saMhitetaravedabhAgo viprazca Adya gAmasya tadahaH sabhAyAM dIvye yuriti atna nirupasargasya divastadarthasya karmaNi dvitIyAprayogo vrAhmaNabhAgAntarbhata eva atha brAhmaNabhAgasya samyaguccAraNe na devane goH ka Aho! Shrutgyanam
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| matvaM pratIyate hitIye viprasya gAM dIvyati vipro gAM dovyatItyatra hitauyayA SaSThyapavAda iti / tiGantavizeSasya karmaNi SauM jJApayati / "preSyabruvohaviSo devatAsaMpradAne" iti sUtram / iSyaterdaivAdi kasya logamadhyamapuruSaikavacanaM preSya iti tatsAhacaryAGgavirapi tathAbhUta eva gRhyate iti praSyabrUhiityetayoH tiGantayoH karmaNi haviSaH SaSThI bhavati devatAyAM saMpradAne satautyarthakaM haviSo havirvAcaka zabdAdityarthaH / agnaye chAgasya haviSo vapAyA medaso vA prathya agnaye chAgasya haviSo vapAyA medaso vA'nuhotyAdau prapUrvakasyeSyataramupUrvakasya bruvezca dAnamarthaH SaSyAstu karmatvamarthastathA cAgnisaMpradAnatAkacchAgakarmatAkAzaMsAviSayadAnakartatvavAMstvamityAdiranvaya bodha: preSyaborityupAdAnAt agnaye chAgaM havirvapAM medo vA juhudhItyAdau dhAtvantarakarmaNi na SaSThI / haviSa ityupAdAnAdagnaye gomayAni preSyetyAdau karmaNi na SaSThI / devatAsaMpradAna ityupAdAnAt mANa kAya puroDAzaM predhyetyAdau karmaNi na SaSThau / "haviSaH prasthita stha pratiSedho vaktavya"iti vArtikam prasthitazabdasamAnAdhikaraNahavi:zabdAtSaSThauM niSedhati / yathA indrAgnibhyAM chAgaM havirvapAM bhedaH prasthitaM preSyetyAdau prasthitaM prakarSaNa sthitaM prakarSastu prokSaNAbhimantraNayathokta sthAnakatvaM bodhyamiti / saMpradAna% SaSThauM jJApayati / caturthyarthe bahulaM chandasi iti sUtra chandasi caturthyarthe saMpradAnatvAdau SaSThau vibhaktibhavati bahulamityupAdAnAt caturthI va ci Aho ! Shrutgyanam
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ sssstthiivibhktivicaarH| - kriyA saMbadhyate tahat ka tapUrvyAdiSu sthitA / kA karTa maMcakena kriyA bhAvanA tahatA yogaH tahadekadezabhAvanAyAmanvayaH avigrahA pradhAnakArakAnvayinIti tadartha iti vadanti / taccina-yaM ka tazabdArthasya karaNakarmaNAstahitArthabhAvanAyAmantraye kaTamiti hitIyAntArthasyAnanyayApatte: ekAviruddhAyAM karmAntarAnyayasyAnAkAzitatvAt / ki ca bhAvanAyAmeva kArakAnvaya iti na sambhavati odanasya pAkaH ityAdau sssstthaarthkrmnno'nnvyprsnggaat| bhAvaka tAM bhAvanAbodhakatvavirahAt / tathAtvAbhyugame tu karmakartRbhAvanAbhyAM karmakaurAkSepa'na bhihitAdhikArauyayoH karmakartaSaSyoranupapattiprasaGgAt / na caudanasya pAkaH caitrAya pAka ityAdI zeSaSaSThIva kRdyogaSaSThau karmaka kRtsu copayata iti vAcyam / "umaya prAptau karmaNI"ti sUtrasya nirviSayakasvAyatteH na ca karaNAdikRt tahiSaya iti vAcyam / karaNAdikato'pi bhAvanAbodhakatvasya virahAt karTa kamaNoranvayAprasaktyA nirviSayatvatAdavasthAt karaNAdibhAvanAyA atiriktAyA apyabhyupagame tatvApi kartakamaMgoranvayAsaMbhavAt nirviSakatvatAdavasthyAt yadi ca guNAnAM cetinyAyena bhAvanAyAM kArakatvenAnvite dhAtvatheM na kArakAnvaya ityevAbhyupeyate na tu ghanAdyantena pradhAnavadupasthApite tasminniti tadA bhavatu bhAvakUdatArtha SaSyarthakArakAnvayaH tAvatA na na: kApi kSatirati / nanu kRtapUrvokaTamityAdau kRtazabdArthasya karaNAkarmaNastahitArthabhAvanAyAmananvaye sAmArthyATTa vRttyanu Aho ! Shrutgyanam
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / -421 papattiranvaye tu tenaiva karmAkAGkSA vicchitteH kaTAdeH karmatayA tatrAggayA saMbhavaH sUtre kRtItivyarthaM SaTyaprasaktaH karmaNo'bhidhAnAt / atrApi kaTamiti dvitIyA'nupapattizveti cet / atra zAbdikAH / kRtamiti bhAvaktAntamavivacitakarmakaM pUrvazabdena samAsamAsAdya kartRta citasya prakRtirbhavatIti kRtapUrvIzabdamidaH prAkkAlika - karaNakarttatizAbdabodha marjayati tatra bhAvaktAntakArye kaTakarmatvasyAnvaya iti vadanti / atra gurucaraNAH / bhAvatAnte karmAnvayo na yujyate / avivacitakarmaNA eva bhAvapratyayAd anyathA gataM gamyate vetyAdau bhAvapratyayAnte grAmamiti dvitIyAntArthasya grAmakarmakatvasyAnvayaprasaGgAt / karmaNo vivakSAyAM bhAvapratyayasya vivacAyAM karmAnvayasyAvyutpannatvAt kiM ca kRtapUrvItyaa kRJayeM karmAnvayopagame kRtautyanena kathaM karmaSaSThIbAraNaM niSThAparyudAmAnusaraNe tu kiM kRtotyupAdAnena tasmAtkRtapUrvotyatra kRtAdipadArthaparityAgena taDitasya prAkakAlikabhAvanAvAnarthaH / yadi ca pakvapUrvI vedAnityAdeH paryAyatvamAzaGkyate tadA pAkAdibhAvanAvAneva taddhitArthaH / tahitArthaikadeze pAkAdau SaThyarthakarmatvAnvayavAraNAya sUtre kRtautyupAdAnam / nanu vigrahe samAse ca vivacitasyApi niSThArthasya kartRta hitotpattau satyAM niSThAyA avivacAyA nirarthakatvaM yujyate na tu dhAtorato dhAtvarthe tadupahitata hitArtha bhAvanAyAM vA karmAnvayaH sambhavati tAvataiva kRtItyupAdAnasArthakyaM kiM tahitAnAM pAkAdinAnAbhAva nAvadarthaM katayA nAnArthatA'bhyupagameneti Aho ! Shrutgyanam -
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ karaze sssstthiivibhktivicaarH| caita / maivaM yato niSThAyA nirarthakattvAmya pagameM 'pi dhAtoH kadantatvamakSatamiti SaSThIprasaktardarvAratayA sUtre kRtItyupAdAnamanarthakamiti kRtItyapAdAnasAmarthyAdeva tAntaM nirarthakamavasIyata iti tahitenipratyayasya nAnAthakatvamananyagatikatayA'bhya peyate tAntantu prakAraNAdivat tattadbhAvanAvantamupasthApayati pakkapUrvotyatra pAkAnukUlabhAvanAvAn kRtapUrvotyatra karaNabhAvanAvAn pratauyate tatva taddhitAthaikadeze pAke bhAvanAyA vaudanakarmatvasya karaNe bhAvanAyAM vA kaTakarmatvasya vivakSAyAmodanapadAtkaTapadAtSaSThauM vArayati sUbe kRtauti dvitIyA tu sAmAnyato vihitA bhavatyeveti pakkapUrvI prodanaM katapUrvI kaTamityAdau karmaNi na SaSThI kiM tu dvitIyaveti padavAkyaratnAkara prAhuH / zAbdikanavyAstu kRtaM pUrvamaneneti vigrahe vivakSitakarmatayA bhAve kta pratyaye kate karmasApekSavAbhAvAtmamAsataddhitI bhavata eva tathA ca katapUrvItyayampUrva kRtavAnityanena samAnArthakaH saMpadyate taddhite sati vRttibhedAt karmavivakSAyAM guNabhUtayA'pi kriyayA kArakANAM saMbandhasya kaTaM kutabA nityAdau darzanAdavApi kaTakarmatvAnvayaH tatra karmaNi SaSThIvAraNAya sUtre kRtItyupAttaM na ca tasya kRttvAt kRdupAdAne'pi SaSThIprasatirdAraiveti vAcyam sUce kRtyadasya pratyayAntarAprakRtibhUtasyaivopAdAnAt kRtapUrvazabdasya tadvitapratitayA tAntakRtazabdasya taddhitaprakRtitvAt / taNDalasya pAcakatama ityAdI SaSThyA asAdhutvamiSTameva ata eva taNDulaM pAcakatama ityAdiprayoga sAdhu kAlApA Aho! Shrutgyanam
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| chararU manyanta ityAhuH / taccintya vigrahavAkye vivakSitakarmakasya rattivAvaye sakarmatayA'dRSTacaratvAdanyathA zobhanaM pacanamavetivigrahAvivakSitakarmatayA bhAve lyaTpratyaye vacanazabdasya samAsataddhitayoH karmavivakSAyAMtaNDulaM zobhanapacanavadgRhamiti prayogApattiH / yadapi pratyayAntarAprakRtitvaM kRto vizeSaNaM tadapi na sundaraM taNDulaM pAkataraH taNDulaM pAkavadgRhamitiprayogApatteca vastutastu bhAvapratyayamAtrasyAkarma kebhyo na vidhAnamodanasya bhuktaM tagaDulasya pAka ityAdI SaSThyarthakarmatvasyAnanvayaprasaGgAt / ki tu bhAve lakArasyaiva bhAve cAkarmakebhya ityanuzAsanena tadvidhAvakArmakebhya ityapAdAnAt / na caivamodanaM bhuktaM taNDulaM pAka ityAdikaH karmahitIyAsamabhivyAhRtaH prayogaH syAditi vAcyaM kRtiSaNyA hitIthA'pavAdAt / etadarthameva mUce kRtIlyupAdAnamanyathA sAmAnyataH karmaNi dvitIyASaSThyorubhayo vidhAne vaikalpikatA''patteH / nanvevaM kRtapUrvokaTamityAdau niSThAvarUpaka dyogasyAvaikalyAt / karmaNi SachIprasaGgo dvitIyA'pavAdaprasaGgazca na ca "na loke tisUtreNa niSThAyoge SaSThauniSedhAnnaivamiti vAcyaM "nasake bhAve upasaMkhyAnamiti vArtikena bhAve ktasyayoge SaSThIpratiprasavAditi cenmaivaM sUbe ka tItyatra ka tpadasya vizeSaparatvAt / tathA hi katyakRtikatvena vihitasya pratyayasya praka tibhUto yaH kat tadyoga eva kaTa karmaNe SaSThIvidhAna "sapUrvAcce tisUtreNenipratyayavidhAne pUrvazabdasya sapUrvakatvaM tAntazabdapUrvakatvamevAnyathA kuDyapUrvItyAdi Aho! Shrutgyanam
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 SaSThIvibhaktivicAraH / bhayaSaSThaprayoge kartari SaSTho na mAdhuriti jJApyate tena nalasya pAko bhaumasya pAka ityAdiprayogANAM nAnuM papattiH gopasya doha ityAdiprayogo'poSTa eva akakArayoH strIpratyayayoH prayoge" na zeSe vibhASeti vaktavyamiti vArtikaM khopratyaye'pratyayAnte akArapratyayAnte ca na kartaryapi SaSThauniSedhaH zeSe uktobhayapratyayAntabhinne strIpratyaye kartari vibhASA SaSThobhavatItyarthakaM tena bulpratyayAnte svopratyayAnte kartRkarmaNorubhayoH SaSTho yathA rudrasya bhedikA jagata: / rudrakarTa kaM jagatkarmakaM bhedanaM vAkyArthaH bhAve khulvidhAnAt bhedanamartha: / - kArapratyayAnte svau pratyAnte tadubhayoH SaSThau yathA rudrasya bibhitmA jagata ityAdau madrakarTa kA jagatkarmakabhedanecchA vAkyArthaH / apratyAdityanena bhAve'kAravidhAnAt bhedanecchArthaH / evaM bhadikA devadattasya kASThAnAM cikaurSA yajJadattasya kaTasyetyAdau darzitarItyA vAkyArtho bodhyaH / zeSe kartari vibhASA SaSThI yathA vicitrA sUtrasya kRtiH pANineH pANininA vetyAdau ava sUtrapadottaraSaSyAH karmatvamarthaH pANinipadottaraSaSThauTatIyayoH ka tvamarthaH kRtAvasveti / kAzikAvRttau suTtithoritimavavyAkhyAnaM sauyuTo liGavAgamau tena bhinnaviSayatvAt suTA bAdho na bhavatItyuktaM tatra bAdhazabdaH pumAneva yadi bAdhAzabdaH khIpratyayAntastadA sauyuTaiti zeSe SaSThau liGAgamino'nvayAnurodhAt / SaSThyartha saMbandhasyAnuSaGgeNa bAdhAyAmanvayastava suT hetukatvAbhAvaH pratIyate / suTetihetau na tu karaNe tRtIyA ! kartarAkAGkSAyA Aho ! Shrutgyanam
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhtrynirnnye| ra7. anivRtteriti / ke cidavizeSeNa vibhASAmicchanti / avizeSeNa strIpratyayAkakArapratyayayovivakSAM vinetyarthaH vibhASAmityatra katariSaSTyA ityAdi yathA zabdAnAmanuzAsanamAcAryeNAcAryasya vetyAdau zabdapadottaraSaSThyAH karmatvamAcAryapadottaratISaSThyo: kaTa tvamatho'nuzAsane'nveti / guNakarmaNi veSyate itauSTayA netA 'zvasya sudyumnasya sudyumnaM vetyAdI sudyumnAdau guNakarmabhiA vaikalpikauM SaSThayauM zAbdikA udAharanti / taveyamiSTina yujyate gavAM doha ityAdau guNa karmaNi gavAdI hitauyAyA aprayogAt / yadi yajyate tadA nayatyAdigaNaguNakarmaNyeveti niSThAyoge niSedhasyApavAdArtha SaSThauM jApayati / " tasya vartamAne " iti sUtraM / vartamAnakAlArthakasya tasya yoge SaSThI bhavatItyayaka"matibuddhipUjArthebhyazce"ti sUtreNa vartamAnadhAtvarthakarmaNi tasya vidhAnAt vartamAnArthatvamuktaM rAjJA mato buddhaH pUjito vetyAdau matiricchA buddhirjJAnaM tapratyayasya viSayo dhAtvarthaphalasya viSaya vasyAzrayo vA'thaiH pUjA prauNanaM prItyanukUlo vyApAra iti tAsya samavAyyarthaH SaSThayA matyAdya nvayikaTa tvamarthastathA ca rAjakarTa kAyA matebaddervA viSayo viSayatvAzrayo vA rAjakata kavyApAraprayojyaprItisamavAyau ca vAkyArthaH / "namakabhAve upasaMkhyAnami"ti vArtika napuMsake bhAva ta iti sUtreNa vihitasya tasya yoge kata karmagoH SaSThI bhavatItyarthaka tena kRSNasya zayitaM chAtrasya hasitaM caitrasya gamanamityAdau SayA: takatvamarthaH zayanAdau bhAve kArthe'nveti / zAstrasyayAdhI Aho! Shrutgyanam
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ Thera ___sssstthiivibhktivicaarH| taM zabdAnityatAyA matamaudanasya mukta grAmasya gatamityAdau SaSThayA: karmatvamarthaH tArthe dhyayanAdau bhAnveti / karmaviSayaSaSThayA niSThAyAM niSedho'prAmANika evetyuktam / punarapavAdArtha SaSThauM jJApayati / " adhikaraNavAcinazca" iti sUtram / adhikaraNArthakasya tasya yoge katakarmagrI: SaSThI bhavatItyarthakam / "todhikaraNe ce"tisatraiNa vidhAnAt tasyAdhikaraNavAcitvamuktam / idameSAmAzitaM zayitaM vetyAdau SaSThyAH katatvamarthaH zayanAdau dhAtvartha nveti tasyAdhikaraNamarthastathA cedaMkartRtAkazayanAdhikaraNabhinna midamityAdiranvayabodhaH / dUdameSAmodanasya bhuktaM grAmasya gataM vetyAdau daMpadotaraSaSThyAH kartavamodanagrAmapadottarayoH SaSThayoH ka. matvamarthastathA caiTaMkartatAkodanakarmatAkabhojanAdhikaraNAbhinnamityAdiranvayabodhaH / "kata karmaNoH kRtI"ti prAptaSaSThayAH keSu citkutsu niSedhenAsAdhutAM jnyaapyti| "na lokAvyayaniSThAkhalarthatanAmi"ti sUtram / ukAvyayaniSThAkhalarthatanaityeteSAM yoge karta karmaNoH SaSThI na bhavatItyarthakam / la ityanena zatazAnacau kAnaca vasuH kikinau ca gRdynte| shtR| zrodanaM pacamAnaH / kAnac / modanaM pecAnaH / kasuH / podanaM pacivAn / kikinau / papiH somaM dadirgAH / "Agamahanajana: kikinI liTce"tyanuzAsanena taccholAdiSvartheSu pAdantAhRdantAhamihantijanibhyazca liTkAryakAriNau kikinau pratyayau vidhIyate liTkArya virbhAvAdi At / papidadiH / t| banibaja / gami / jagmiryavA / ina / jadhi Aho ! Shrutgyanam
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyaryanirNaye / 429 99 nam / jani / jajJirbIjam / etaddidhAnaM chandasi bodhyam / " bhASAyAM tu dhAJa kRTagamijaninamibhya" nRtyanuzAsanena loke pRthagvidhAnAt / dadhirdagaDaM : cakriH kaTaM sakhirantikaM jagmiH grAmamevaM jatirnemi: paoNparityAdeH pAnazIlAdirarthastathA ca somakarmakapAnazaula ityAdiranvayabodhaH somaM papirityAdau bodhyaH / u / cikIrSuH kaTa bubhukSurodanam / alaGkariSNuH kanyAm / uka / daityAn ghAtukaH / vArANAsIM gAmukaH / upratyayasya ukapratyayasya ca tacchIlAdirarthaH / " ukapratiSedhe kamebhISAyAmapratiSedha" iti lacamyAH kAmuka ityAdI loke SaSTho / avyaye / kaTaM kRtvA codanaM bhoktuM / "avyayapratiSedhe tosunaka sunorapratiSedha" iti purAvatsAnAmapAkartorAste ityAdI tosunpratyaye SaSTho vatmAnapAkartumAsta iti vAkyArthaH / purA krUramya visRSI virapsinnityAdau kasunpratyaye SaSThI krUrAn visarpituM virazAzIla ilarthaH / virazA virodhaH / atha vA virapzin virAdhyetyartha: / tosunkasunau chAndasau tumartho bodhyau / niSThAyAM viSNunA hatA daityAH zrodanaM bhuktavAn grAmaM gata iyAdau / khalayeM ISatkaraH prapacI hariNA / harikakeSakara karma prapaJco vAkyArthaH / arthagrahaNAt yucpra I as ItyAnaH somo bhavatetyAdau bhavatkarTa ke SatyAnakarma vAkyArthaH / nitipratyAhAraH / sa ca "laTaH zaTa" iti sUtre tazabdamArabhya "tRnni" timUce nazabdaM yAvat bodhyastena zAnancAnazzatdRNAmapi grahaNam / zAnan / somaM pavamAnaH / cAnazU / AtmAnaM maNDyamAnaH / zaTa / beda Aho ! Shrutgyanam
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430 psstthiivibhktivicaarH| madhauyan / tun / kartA lokAn / "hiSaH zaturvA vacanam" iti surasya muraM bA viSan ityAdau vaikalpikI SaSThau / zAnanaH kartArthaH somakarmakapavanakartA vAkyArthaH / cAnazAdInAM tAccholyAdikamartho vAkyArthaH khayamUhyaH sudhiyeti / kadantarApi kRdyogaSaSThyA asAdhutAM jJApayati / "akenorbhaviSyadAdhamaryayo" riti satvam / akasya bhaviSyati kAle gamyamAne dUnastu bhaviSyadAdhamayeyoryoge SaSThI na bhavatItyarthakam / sajjanAnpAlako'vatarati / zrodanaM bhojako brajati ityAdau kriyArthakriyAyAM gavulo vidhAnAt pAlanAdikriyAyA bhaviSyatvamadivagamyate "bhaviSyati gamyAdaya" ityadhikArI vidhAnAt tumanNvalobhaviSyatkAlArthakatvamityanyadetaccintyam / gamyAdizabdAnAM nipAtanAt bhaviSyagamanakarTa vAcakatvaM gamyAdau prakRtipratyayavyutpAdanaM rUDhagavAdizabda vAcAyasAmarthyameva gamyAdAvinpratyayasyaiva vA bhaviSyakAlArthakatvaM na tu Nvula iti| kriyArthakriyAyAM gavulo bhaviSyadadhikAre vidhAnasya niSprayojanatvAt na yatItAyA vartamAnAyA vA kriyAyAH kriyArthakavaM sambhavatIti / evaM sajjanaM pAlako'vatariSyati bhaviSyati vetyAdau katari NvulvidhAna'pi pAlane'rthAdbhaviSyattvAvagame karmaNi na sssstthii| vrajaM gamau gAmo vA ityAdau bhaviSyattvAvagamAdino yoge karmaNi na SaSThI / zataM dAyI dAyo vetyatrAdhamAMvagamAdinAdiyoge karmaNi na SaSThI / sarvo'yaM niSedhaH kArakaSaSTyA na tu zeSe SaSyA ata eva brAhmaNasya kurvan uttamargasya dAyItyAdau sssstthii| ikhA Aho! Shrutgyanam
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ta vibhaktyarthanirNaye / 431 kUNAM durApArthaM tvadadhaunA hi siddhaya" ityaca"api vAgadhipasya durvacaM vacanaM tadvidadhIta vismayam" ityatra ca khalarthayoge kartari na SaSThI kiM tu zeSe / sa ca duropa siddhau vA durvace vismaye vA'nveti / vizvasya goptA bhuvanasya kartetyAdau dRco yoge karmaNi SaSThI sAdhureva / "gavultacAviti sUtreNa sAmAnyata: kartari khulatacovidhAnAt / tacaH tanpratyAhArAntarbhAvavirahAt na caivaM "na loka"tisUtre tano grahaNaM vyathaM sarvatra tacaiva SaSThApapatteriti vAcyam / tacazatatanAM svare bhedAt chandasi zatatunoH prayoge SaSThIniSedhArthatvAt / zAbdikAstu kartakarmaNoH kRtI"ti SaSThIvidhiranitya eva / "tadahamiti nirdezAt / ata eva dhAyairAmodamuttamami"ti bhaTTikAvyaM sNgcchte| ataeva niSedho'pyanityaH ikSvAkUNAmityAdidarzitaprayogAdityAhuH / tanmandam "tadahami"tinirdeza tadityavyayasya luptaSaSThayantatvAttathaiva sAhacaryAt "tatra tasyeve"ti pUrvasatraNa maptamyantaSaSThayantAbhyAmivArthe vatevihitatvAt / kAzikAttau tu taditihitIyAsamarthAdahatItyetasminnartha vatipratyayo bhavatItivyAkhyAtaM tatrAhatItitiGantAnurodhena hitauyAsamarthAdityuktam / vastutastasyatiSaSThIsamarthAdahamityarthe vatiH pratyayo bhavatautivyAkhyAnamucitamiti dhAyairAmodamityAdau prakaraNAdinA bhaviSyattvAvagamAt / NapratyayasthAkAreNa yogena SaSThau na cAkArayoge kuta: SaSThIniSedha iti vAcyam akenoriti sUtre 'kArasyApi grahaNAt / akazca azca akAH akAzca dUn ca akenau tayorityAkAragrahaNAt / Aho ! Shrutgyanam
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ jarUra psstthiivibhktivicaar| akA iti"sarvo handI vibhASaikavasavatI"tyekavacanam etadarthameva bhaviSyadAdhamaryayorgamyamAnayoriti vyAkhyAtaM gamyamAnatvaM tu prakRtipratyayAbhyAmanyena jApyamAnatvaM zataM dAyautyAdAvapi Ninipratyayasya kartavArthaH / pAdhamayaM tu mAnAntaragamyameva ikSvAkUNAmityAdau SayA papattirdarzitaivetyalaM vistareNa / kRtyapratyayayoge vai. kalpikauM SaSThauM jJApayati / "kRtyAnAM kartarive"ti savaM kRtyAnAM pratyayAnAM yoge kartari vA SaSThI bhavatItyarthakam / mayA mama vA sevyo hari ityAdau tRtIyASaSThayoH katatvamarthA: sebane dhAtvarthe'nveti yathA ca matkata - kasevanakarma harirvAkyArthaH / evaM bhavatA bhavato vA ka- . Ta: kartavya ityAdAvapi vAkyArthI bodhyaH / kartarItyupAdAnAt karmaNi na SaSThayA vikalpaH yathA geyo mANavaka: sAnAmityAdau / ava bhavyageye"ti sUtreNa kartari bhavyageyAdizabdAnAM nipAtanAt / anabhihite karmaNi kR"dyoge SaSThau / pacailimA mASA ityAdau karmakartari kelimarAdo karmaka/rubhayorabhidhAnAt / kRdyoge na Sa'SThIti |"ubhypraaptii kRtye SaSThayAH pratiSedhovaktavya"iti 'guNakarmaNi SaSThayA niSedhaH / yathA netavyAH baje gAvaH kRSNena kRSNasya vetyAdau / atra bajAdau guNakarmaNina sssstthiiti| iti vibhaktyarthanirNaye kArakaSaSThAyanirNayaH / Aho! Shrutgyanam
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ 433 vibhaktArthanirNaye / nAmArthAnvayinaH SaSThArthI akArakatayA saMjJAyante tava zeSaH "SaSTho zeSa" iti sUtravivecane prAgeva darzitaH / zeSatvena pratiyogitvAdikaM na SaSThArthaH kiM tu pratiyogatvatvAdineti jJApayituM " tulyArthaira tulopamAbhyAM tRtIyA'nyatarasyAmi ti sUtraM tadetat tRtIyavivaraNe vyAkhyAtam / caturthyA saha vaikalpikoM SaSThoM jJApayati / "vaturthI cAthiSyAyuSya madrabhadrakuzala mukhArthahitaiH" iti sUtram / AziSi gamyamAnAyAM zrAyuSyamadrabhadrakuzala sukhAthahitaityetaiH zabdairyoge caturthI vibhaktirbhavati cakArAtSa / bhavatItyarthakam / madrabhadrazabdayoH paryAyayorgrahaNAt darzitazabdAnAM paryAyazabdena yoge'pi caturthI bhavati / AyuSyaM cirajIvitaM vA kRSNAya kRSNasya vA bhUyAt gora caturthISaTyoH saMbandho'rtha AyuSye'nveti / AyuSyaM dIrghajIvitaM tathA ca kRSNasaMbandhi dIrghajIvitamAzaMsAviSayabhavanakartR ityanvayabodhaH / madraM bhadraM vA brAhmagAya brAhmaNasya vA bhUyAd ityatra maMdramamaGgalanivRttiH kuzalamArogyaM sukhamAnando vA ziSyAya ziSyasya vA bhUyAt / sukhaM svataH kAmyo guNavizeSaH / arthaH prayojanaM vA ziSyAya ziSyasya vA bhUyAt / praTatyuddezyaM prayoanaM hitaM pathyaM vA ziSyAya ziSyasva vA bhUyAt / hitaM kAlAntarabhAvina iSTasya sAdhanaM tAdRzamiSTasAdhanaM vA bodhyamiti darzitarItyA sarvacAnvayo bodhya iti / AzityuSAdAnAt mArkaNDeyasyAyuSya mastItyAdau na caturthIti | "yarthe caturthI vaktavyeti" vArtika Sadhyarthe zeSe caturthImapi vidhatte chandasi / yathA yA nakhAni kR 55 Aho ! Shrutgyanam
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ 434 sssstthiivibhktivicaarH| ntate tasyai kunakhaM jAyate yathA vA ahalyAyai jAra ityAdau atra caturthyAH saMbandho'rtha: kunakhAdAvanveti / loke tu / tasyAH kunakham ahalyAyA jAra ityAdI Sadha va sAdhuriti / atasarthapratyayayoge SaSThoM vidhatte . "Sadhyatasartha- .. pratyayene"ti sUtra dakSiNottarAbhyAmatasujityanenAtasuja vidhIyate pata evAtasajA ye pratyayAstaioge SaSThau bhavatItyarthakam / grAmasya dakSiNata uttarato vA nadotyatra SaSThyAH pUrvottamavadhimattvamarthoM dakSiNAdAvanveti / saptamyantAdibhyo vidhAnAdatasarthapratyayAnAmAdheyatvamartho nadyAdAvanveti / tathA ca grAmAvadhikadakSiNadezavikhyaTattinaMdotyAdiranvayabodhaH / vindhyAikSiNata ityAdau vidhyamArabhyetilyabantalopa paJcamI bodhyA pura adha ityatrAsipratyayaH / purastAt adhastAdityanAstAtipratyayaH / nagarasya puraH purastAhA pArAmaH parvatasyAdhI adhastAhA kAnanam upari upariSTAditinipAtayoryoge parvatasyoparyapariSTAhA meghaH / paJcAditinipAtayoge'pi capasya pazcAdupavizAmaH / tataH pazcAtsya ta" iti bhASyaprayogAt pazcAcchabdayoge paJcayapi darzitarItyA sarvatrAvayo bodhyaH / enabantayoge dvitIyAM jJApayati / "enapA dvitIyA" iti sUtram / ena pratyayayoge dvitIyA vibhaktirbhavatItyarthaka SaSThyapauSyate"itISTyA SaSThyapyenapA yoge bhavati / grAma grAmasya vA dakSiNena nadI grAmaM grAmasya vIttaregA nadautyAdau dvitIyASaSThayoravadhimaktvamarthaH / enappratyayasthAdheyattvamarthaH pUrvavadanjaya: "tatrAgAraM dhamapatigRhAdutaraNAsmadIyaM dUrAllabhyaM surapatidhanucA Aho! Shrutgyanam
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 435 99 kathA toraNena" ityAdAvuttareNeti naigadantaM kiMtu - tauyAntaM toraNenetyasya vizeSaNamityAjaH / vastutastu dakSiNena yAhItyAdAviva " prakRtyAdi" vArtikenAdheyatvArthikA prakRteH pyuttareNeti tRtauyetyato dhanapatigRha - diti paJcamyA nAnupapattiriti / iti vibhaktyarthanirNaye'kAraka SaSThyartha nirNayaH I iti vibhaktyarthanirNaya SaSThIvivaraNaM samAptam / Aho ! Shrutgyanam
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamIvibhaktivicAraH / atha saptamau / jyossupa iti tvayaH pratyayAH / atra GakAraH pakArazcAnubandhaH kva cidapyazrUyamANatvAnna vAcakatAkucipraviSTa iti / sarasi sarasoH saraHsu vA saJcaratItyAdau zrUyamANatvAdikArasyevena osastazvena so: sutvena vAcakatvam / anuzAsana sihazca saptamyA arthaH / anuzAsanaM ca" saptamyadhikaraNe ceti cakArAt dUrAntikA - rthakazabdebhyo'pi saptamau bhavati yathA dUre viprakRSTe savidhe antike ityAdau tatrAdhikaraNamadhikaraNatvamAdheyatvaM vA saptamyA artha iti vakSyate / zradhikaraNapada saGketagrAhakaM pUrvamuktam / "AdhAro'dhikaraNa" miti sUcaM ka karmadhArA kriyAyA AdhAro adhikaraNasaMjJaH syAdityarthakam | anabhihite'dhikaraNe saptamo bhavati pa canI sthAlItyAdau na saptamI / adhikaraNAdeH saptamyarthasya kartRkamanyataraddArakasyaiva kriyAyAmanvayAt kArakatvaM na tu kArakAntaradhArakAdhikaraNasya kriyAyAmavayo'bhyupeyate / yadAhuH / 436 0 kartRka saMvyavahitatmasAkSAddAraya kriyAm / upakurvakkiyAsiddhI zAstre'dhikaraNaM smRtam // iti upakurvakkiyA sahakAri niradhikaraNayoH kakarmaNoH kriyAsiddhyanupArjakatvAdadhikaraNasya kriyAsiddisahakAritvaM na ca gaganamasti gaganaM jAnAniradhikaraNasya kartaH karmaNazca kriyAsiddhyaM payogitvAnnedaM yuktamiti vAcyam / kAlAdhikaraNasya gaganAdeH sattAdikriyAkartRtva karmamayogitvAd idAnoM Aho ! Shrutgyanam
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| maganama staudAnauM gaganaM jAnAtItipratyayAt / na caivaM kAzIsthI rAjA mathurAyAM brAhmaNebhyo dadAti girau vRkSAtyAmadho gacchatotyAdau saMpradAnApAdAnAdhikaraNayoH kriyAviSayaka pratItiviSayatvAt kriyAyAM kuto nAnvaya iti vAcyam / nirvayaMvikAryayoreva karmaNoH kaTa tvavivakSAyAM karmavajJAvasyeva kaTa karmAdhikaraNayoreva kriyAyAmanvayasthAcAryairavyapaMgamAt takhAtkaTa - karmAnyatarahArAdhikaraNa kriyAnvayitvAt kArakamiti / evaM kaTe prAste caitra: gehe pati maitra ityAdI karTaghaTitaparamparAsaMsargAvacchinnamAdheyatvaM saptamyarthastacca prakRtyarthavizeSitaM vyApArInveti sthAlyAmodanaM pacati cainaH tarau phalaM gacchati zakuniH ityAdau karmaghaTitaparamparAsaMsargAvacchinnadheiyatvaM saptamyarthastacca prakRtyarthavizeSitaM phale'nveti / nanu darzitatattatsaMsargAvacchinnanAnAvidhAdheyatvasya saptamyarthatve gauravAd adhikaraNameva saptamyartho lAghavAt pradhikaraNasya khanirupitena tattasaMsargAvacchinnAdheyatvena saMbandhena phalavyApArayoranvayAnyupagamAnnAnupapattiriti zAbdikamatameva samyagiti cenmaivam / adhikaraNatAviziSTasyAdhikaraNasya tathAtve gauravAdAdheyatvasya tathAtve lAghavAdisyAdehitIyAvivaraNe darzitatvAt na cAdhikaraNatAtvasyAkhagaDopAdhitayA zakyatAvacchedakalAghavAdadhikaraNatvasya tathAtvamastviti vAcyam / paramparAnvayino'dhikaraNatvasyApekSayA sAkSAdanvayina zrAdheyatvasyaiva tathotvaucityAt / na ca nAnAsaMsargAvacchinnavasyAdheyatve pravezAgauravamiti vA Aho ! Shrutgyanam
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ sptmiivibhktivicaarH| cyam / adhikaraNatvAdAvapi tulyatvAt yadi cAdhikaraNatvAdernAnAsaMsargAvacchinnAdheyatvena saMbandhenAnvaya iti manyate tadA''dheyatvameva saptamyarthastasya karTa ghaTitaparamparAvacchinnAdheyatvIya svarUpeNa saMbandhenAnvaya iti nAnupapattiH vRttya niyAmakasaMbandhasya pratiyogitA'navakedakatvamate'dhikaraNatvAdeH saptamyarthatvaM na yujyate gehe na pacati pattA vetyAdau niSedhapratItyanupapattarityAdikaM hitIyovivaraNe darzitama / phalavyApArayoH khAzrayasaMbandhAvacchinnAdheyatvasya saptamyarthasyAnvayo'bhyupeyate khAzrayasaMbandhastu va citsaMyogaH yathA kaTa pAste caiva ityAdau ka saMyogaH svAlyAmodanaM pacatItyAdau karmasaMyogaH ka citmamavAyaH yathA ghaTe rUpamastotyAdau kaTaM samavAyaH asumin gAM vikrINIta ityAdau karmago go: svAmitvaM tathA ghaTe naularUpaM karotItyAdau karmasamavAyaH ka citkAlikaSizeSaNatA yathA paurNamAsyAM candra grasate rAhurityAdau kaTa karmaNoH kAlikavizeSaNatA yathA ka cid viSayatA icchA mokSe'stItyAdau karTa viSayatA ghaTe cAkSuSaM janayati sUte vA cakSuSmAnityAdau karmaviSayatA ka cidanyAdRzo'pi svAzrayasaMbandhaH prayogAnusArAbodhya: / apAdAnAdeH phalavyApArayoranadhikaraNatvAttadadhikaraNanirUpitasya darzitasaM. bandhAvacchinnAdheyatvasyAprasiddha rapAdAnAdyadhikaraNasya ma kArakatvamityataH ka karmaNorevAdhikaraNayoH kArakatvamAcAryA manyante / gurucaraNAstu kaTe Aste caitra ityAdI saMyogAvacchinnamAdheyatvaM kaTa niSTha sthAlyA Aho ! Shrutgyanam
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ . vibhaktyarthanirNaye / modanaM pacatItyAdI saMyogAvacchinnamAdheyatvaM karmaniThaM saptamyarthaH karTa karmaniSThayorAdhe yatvayoH sAmAnAdhikaraNyena saMbandhena vyApAraphalayoranvama dUtyapAdAnAdiniSThAdheyatvasya sAmAnAdhikaraNayena dhAtvarthe'nvayAsambhavAnnApAdAnAdyadhikaraNasya kArakatvamiti evamAdheyatvaM ka cidAkhyAtopasthApita kAlAvacchinnaM saptamyA pratyAyyate yato gehAnnigatya prAGgaNe pacamAne caive gehe caitraH pacatauti na prayogaH va cidanyakAlAvacchinnamapyAdheyatvaM tathA yathA bhAvinauM caitrAdhikaraNa tAmabhimandhAya caivo grAme gacchatauti pryujyte| bhAtape tichatautyAdau ghAtapapadamAtapasaMyuktadezaparamato nAnupapattiH saviSayakArthadhAtuyAMga vizeSyatAnirUpita prakAratvasvarUpaM vaijJAnikamAdheyatvaM saptamyarthaH yathA zuktI rajatatvaM jAnAtItyAdau zaktiniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratvaM rajatatvAdyAtmakakarmaghaTitaparamparayA jJAnAdAvantauti padavAkyaratnAkare prAhuH / saptamau vidhAne "tasyeviSayasya karmaNyupasakhyAnamiti vArtikaM tAntaprakatina pratyayayoge karmaNi saptamI vidhatte / karmaNi maptamI vidhAnaM nityamityeke / vaikalpikamityanye / padhautI vedeSu vedAnbetyAdau "dRSTAdibhyazce"ti sUtreNa vihitasya tadvinipratyayasya kartA'rthaH saptamaudvitIyayoH kamatvamarthastathA ca vedakarmatAkAdhyayanakartetyanvayabodhaH / evamiSTI sureSu surAnvetyAdau saMpradAnatvasvarUpaM karmatvaM saptamauhitIyayorarthastathA ca surasaMpradAnatAkayajanakartatyanvayabodhaH / parigaNito yAjJika yAjJikaM ve Aho ! Shrutgyanam
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 saptamIvibhaktivicAraH / tyAdau yAcikakarmatAkaparigamanakartA vAkyArtha: / pAnAtI chandasi chando vetvAdAbapya nayA rItyA'mbayo bodhyA / bhAmnAnaM kathanam / iSTAdigaNa: kAzikArattau draSTavya iti| iti vibhattavardhanirNaye kArakasaptamyarthanirNayaH / nAmArthAnbayinaH darzitAnye kriyAnvayinazca saptamyarthA akArakatayA saMjAyante tatra sAtamyadhikaraNe ce"ti sUbe cakAraH dUrAntikAryakazabdezya iva karTa karmAghaTitenApi saMbandhenAdhikaraNe'vacchinnAdheyatve vA saptamI vidhatte ata eva bhUtale ghaTa ityAdau na sptmynuppttiH|| yattu bhUtale ghaTa ityAdAvastItikriyAdhyA hAreNa saptasyupapattiriti zAbdikairuktaM tadasat girau vRkSAmi gacchati viga ityAdAvadhyAhArasya kartubhazakyatvAt paJcamyantArthasya tijatheM kaTa tve'nvayasthAvyutpannatvAt / zrata eva"vaidarbhI kelizaile marakata zikharAdutthitairaMzudabhairi"tyAdau na saptamyanupapatti: na cotthAnaka radhikaraNaM zaila iti zAma / mata utthAnAdhikaraNamUI deza eva na hi zaila: zikharAdUI bhavatIti saMbandhamAbAvacchinnamAdheyatvaM saptamyarthaH mo'dhikaraNapadopAdAnAttava svAzrayasaMbandhAvacchinnamAdheyatvaM kriyAnvayikArakatayopiyata iti tu paramArthaH / evaM bhUtale ghaTa dU- ' khAdau saMyogAvacchinnamAdheyatvaM saptamyau~ ghaTAdAvamvati tathA ca bhUtalativaTa ityAdiraviyabodha: / ghaTe rUpamityAdau samabAyAvacchinnaM sphaTike javAlauhityamityAdau paramparAsaMbandhAvacchinnamAdheyatvaM saptagyarthaH / Ano ! Shrutgyanam
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ - bibhaktyarthanirNaye / dhanaM duradhikAriNi ityAdI svAmitvAvacchindrAdheyatvaM saptamyarthaH / goSu prabhuH magadheSu rAjatyAdau svatvasaMbandhAvacchinnAdheyatvaM saptamyarthaH / sphaTike lauhitye japAkusumamupAdhirityAdau svetaravizeSyatA kasvadharmaprakAratAkajJAnajanaka upAdhizabdArthastava lauhityAdheyatvaM prakAratAyAM sphaTikAdheyatvaM vizeSyatAyAmanveti sphaTikalauhityeyamupAdhirityatra svaprakAratAkattAnavizeSyatAsaMbandhAvacchinnAdheyatvAtmakasphaTikapadalakSyastAdAtmyena lauhitye'nveti tAdRzalauhityAdheyatvasyopAdhizabdAthai kadeze prakAratve pUrvabadanvayo vyutpattivaicilyAditi / dhUme sAdhye vanhI hetaavaadendhnsupaadhiritytr sAdhyavyApaka upAdhizabdArthastAdAtmya nATrendhanAnveti tAdRzArdaindhane vyApyatvasaMbandhAvacchinnaM dhUmAdhayatvamanveti / ata eva vyApyatvavyabhicAritvasaMbandhau vRttyaniyAmakAviti tAntrikAH / sAdhyazabdArthastu sisAdhayiSoddezyasi vividhayatA' vacchedakadharmavAnbodhya iti / prabhAte goSThe madhyAnhe kacche gaurityAdau kAlikasaMbandhAvacchinnamAdheyatvaM saptamyarthaH / yadi ca kAlikAdhe yatvaM goSThAdidezAvizeSaNatayA bhAsate tadA'vacchedakatAtvena vyapadizyate ata evApacchedakatvArthikA saptamIti manyante tAntrikAH / na hi svarUpasaMbandhavizeSo'tiriktaM vA'vacchedakatvaM saptamyarthaH sambhavati anuzAsanavirahAt / evaM goSThAdidezAdheyatvaM yadi prabhAtAdikAla vizeSaNatayA pratIyate tadA tadapi daizikAvacchedakatAtvena vya padizyate / na ca dezAdheyatvena prabhAtAdikAlavizeSaNaM sambhavati avyAvartakatvAditi sami Aho ! Shrutgyanam
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra saptamIvibhaktivicAraH / vAcyam / hopAntaraprabhAtavyAvartakai tahI paTattitvasyeva goDAdivRttitvasyApi vyAvartakatvasambhavAt yatra tu dezakakAlikAdheyatvayoH kAladezayorna vizeSaNatvamavyAvartakatvAt tatra nAvacchedyAvacchedakabhAva upeyate yathA . idAnIM guNe sattetyAdau catra guNAdheyatvaM na pratyakSakAle pratyakSa kAlaptitvaM vA guNe vizeSaNamavyAvarttakatvAt kiM tu pratyakSakAlAdheyatvaM guNAdheyatvaM ca khAtantryeNa sattAyAmeva pratIyate'nyathAnupapatteriti / evaM vRkSe zAkhAyAM kapisaMyoga ityAdau zAkhAdheyatvaM vRkSavizeSagrAmiti zAkhA'vacchedakatvena vyapadizyata iti / " yaminagnau pacedannaM tatra homo vidhIyate" ityAdau prayojanakavyApArasvarUpaH saMbandho vRttiniyAmakastatsaMbandhAvacchi nAmAdheyatvaM saptavyartho vanhivizeSitaH pAke'nveti pata eva vyApArastatprayojyatvaM vA saptamyartha iti tAntrikavAko darzitAdheyatvameva vyApArAdizabdena vyapadizyata iti / kva cidyApakatA saMbandho'pi vRttiniyAmakaH yathA kAraNatAyAmananyathosiDirniyatapUrvavartitvaM vetyAdau atra vyApakatAsaMbandhAvacchinnamAdheyatvaM saptamyartho anyathAsiddivirahe niyatapUrvavartitve cAnyeti vyApakavArthikA saptamIti tAntrikavAkye vyApakatvazabdena vyApakatva saMbandhAvacchinnamAdheyatvaM pratyAyyate ato vyApakavasya na saptamyarthatvamanuzAsanavirahAditi pratyuktam / sAdhuzabdasya saGketa saMbandho'pi vRttiniyAmakaH yathA kartari kRt bhU sattAyAmityAdAvanuzAsane "vinAyake vidhurAjadvaimAturagAdhipA" ityAdI koze atra saGketasaMbandhA Aho! Shrutgyanam
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| 443 vacchinnAdheyatvaM saptamyarthaH kRcchabdArthe tiGanyapratyaye bhUdhAtau vighurAjAdizabde cAnveti / nanu bhUsattAyAmityana bhUzande kathaM saptamyarthasyAnvayabodhaH svarupaparazabdasya supra. kRtereva sAdhutvAt na ca svarUpaparasyApi dhAtuzabdasyAdhAturitiparyadAsAtprAtipadikasaMjJAvirahAtsaprakRtitvavirahe'pi sAdhutvAnnAnupapattiriti zAbdikamataM yuktamiti vAcyaM tathA sati bhuvo vugi"tyatra "bhASAyAM sadavasazruva" ityatra ca nirdeze dhAtuzabdasya supaprakRtitvavirahaprasaGgAt / na ca zrInopasthite bhUzabde saptamyarthasyAnvayabodha iti vAcyam / vRttyA zandenopasthApita evArthe tathAbhUtasyArthasyAnvayabuddhevyutpattisiddhatvAd vRttyanupasthApite'rthe'nvayabodhasthAprAmANikatvAd anyathA zrotrIpasthite mRdaGgazande guNapadopasthApitaguNastha tAdAtmyenAnvayabodhasAmagrI sattvAt mRdaGgazabdo guNa ityanvayabodhaprasaGgAditi cet / atra guNa caraNAH / yadarthazayA~ dhAtutvaM nipAtatvaM vA zabdAnAM tadartha saMbandhasvarUpalakSaNAyAmapi teSAM zabdAnAM dhAtutvaM nipAtatvaM vA'kSatameveti yathA vAzabdasya gatyAtyarthakatve dhAtutvaM vikalyAdyarthakatve nipAtatvaM tattadarthasaMvandhasvarUpalakSaNAyAM dhAtutvaM nipAtatvaM ceti bhUzabdasya svavAcyavAcakatvasvarUpalakSaNAyAM dhotutvaM nirAbAdhamiti bhUzabdasya na suppakRtitvamiti bhUdhAtvarthe svavAcyavAcakatvena lakSye bhUzabde saptamyarthasthAnvaya iti na kA'pyanupapattiriti prAhuH / ke cittu anukaraNa zabdA: sAdhaba iti sAmAnyata eva bhUsattAyAmityanena jAyate ata eva gavivAha matinAnaute pra Aho! Shrutgyanam
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamIvibhaktivicAraH / tyakSavilyAdautyAdiSvanukaraNa nirarthaka zabdAntargatasyaicI'vAdeza: helayo helaya iti vadanto'surAH parAbabhUvariti zrutApanazAnukaraNAlayazabdAntargatasyAkArasya pUrvarUpatvaM saGgacchate anyathA'vAdividhInAM sAdhuzabdamAtraviSayatayA goAloka laJjibaIityAdI bhASAyAmiva 4saktina svAditi anukaraNasAdhubhUte bhUzabde zrovopapasthite saptamyarthasyAnvayaH ata evathotropasthite pacatItizabde pAka karotIti vivaraNavAkyArthasya pAkakartatvasya pratipAdakatayA maMsameMNAnvayaH viragAvAkya tiGaH sAdhutvArtha prayogaH / atha vA vivaraNavAkyaM pAkakarmatvamika karaNAzrayatvamadhikaM pratipAdayadapi pAkakaTa tvamarthataH pratipAdaya tauti yAkakaTa vanya pratipAdakatayA viviyamANe pacatItivAkyanvayaH na hi vivaraNaviniyamANavAkyayoranyUnAnatiriktA katAniyamaH / evaM cAnvAcayasamAhAra itaretarasamuccaya ityAdAvapyanvayo bodhya ityAhuH / tanna sundaram / anukaraNazabdasya vibhaktivinAkRtasya thotvopasthitasyAnvayopagameM zabdo goityAdAvaSyanvayabodhaprasaGgAt / anukaraNazabdasyAnvayopagame'pyanukAryazabdasyAnvayAnupapattezcAnukAyasya sAdhutAyAH kenApyatApanAt pacatIlyAdau tu pace: pacatipade tiGaH pratipAdyattva lakSaNA pacatipratipAdyatvavivaraNavAkyAthai pAkakarTa tve'nveti tirthasya prathamAntArtha' va tiGantArtho'pyanvayopagamAt ata eva pacatibhavatItyAdAvanvayopapattiriti cAnbAcaya ityAdau cazabdasya nipAtatayA tadarthavAcakavalakSaNAyAmapi nipAtatayA bhU sattAyAmi Aho ! Shrutgyanam
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / tyAdAvivAnvayopapattiH sambhavatIti gurucaraNAdarzitarautiH / vastutastu zabdenArtha ivArthenApi zabda: smAryate zabdArthayorubhayoH saGketasaMbandhena saMbandhitvAd ata evArthaM jJAtvA arthena tahAcakazabdaM kRtvA vAkyaM prayuJjate prayoktAraH tathA ca yathA kiM pacatibhavatItiprazna vadhUpadarzitakalAyAdau kalAyAdidarzanena kalAyAdivAcaka kalAyAdipadaM dvitIyAntaM smRtavataH praSTuH kalAyaM bhavatopacatoyyanvayabodho bhavati tathA bhUzabda svarUpArthena svarUpaparo bhUzabdaH prathamAtaH smAryate tena tu bhUzabdasvarUpo'rthaH smAryate tatra bhUzabde saGketasaMbandhAvacchinnasya sa - tAssdheyatvasyAnyaya iti na kA'pyanupapattiriti yadi ca vadha padarzitaka lAyAdau kalAyaM pacatIti mAnasopanItabhAnameva tadA sattA''dheyatvasya bhUzabde mAnasopanItabhAnameveti iyameva rotiH cAnvAcaya ityAdI - cati pAkaM karotItyAdivivaraNe ca bodhyeti / evaM vAcakatvArthI saptamIti tAntrikavAkye vAcakatvazabdena saGketasaMbandhAvacchinnAdheyatvameva vyapadizyate ato vAcakatvasya saptamyarthatve anuzAsanavirahe'pi na catiH / r3hAne baliH kAvye kAlidAsastapasi dhUrjaTirayamityAdau baliprabhRtipadAnAM valyAdisadRze lakSaNA kartRtAnipakasaMbandhAvacchinnaM dAnAdyAdheyatvam idaMpadArthe puMsyanveti viziSTAnvayabalAddAnavaiziSTyamapi puMsi pratIyate tathA cavalyAdisAdRzyaM dAnAdikaM pratIyate atha vA saptamyantadAnAdizabdasamabhivyAhArabalAddAnAdimvarUpatAdAmyena valyAdipadArthAnAmidaMpadArthe puMsyanvayaH yathA Aho! Shrutgyanam
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ 448 saptamIvibhaktivicAraH / lA Asate / bhojanakartRtvasvarUpakArakatvasyAhatA R-" ddhAnAM taraNa kartRtvasyAhatA sadAhmaNAnAM ca praptibaiva / saptamyA: samAna kAlikatvamartha zrAsane dhAtvarthe nveti / taba bhuJjAna RviziSTasamAnakAlikatvaM vizeSaNabhojanasamAna kAlikatvamapyAdAya paryavasyati viziSTAnvaya balAt tathA ca bhuJjAma RddhasamAna kAlikAsanaka pro dariTrA ityAdiranvayabodhaH / brAhmaNeSu pujyamAneSu saTrAstirakriyante ityAdAvarhANAM karmatve saptamI bodhyA anahIMNAmakArakatve yathA daridra SvAsoneSu brAhmaNAstaranti taraNaM tu satyanukUla vaidika karma taviparyaye yathA RDveSvAsoneSu daridrA bhuJjate brAhmaNepravAsIneSu vRSalAstarannItyAdau darzitarItyA''sanabhoja nayorAsanataraNa yo: samAna kAlikatvaM pratIyate / atra "yasya ca bhAvene tisUtreNaiva kriyavo: samAnakAlikatvaM jApyate ato vyarthamevedaM vArtikamiti / yadi ca kaTaveSa bhuJjAneSu daridrA aAsata ityAdau RbhuJjAjasamAnadezatvaM samAne pratIyamAnaM viziSTAnvayabalAd.bhojanasamAnadezatvamapi Asane pratyAyayati tadA kriyayoH samAnadeza va pratauti phalakatayA nAsya vArtikasya vaiyarthyamiti / "nimittAtkarmayoge saptamI vaktavya"ti vAtika karmayoge sati nimillavAcakapadAtsaptamI bhavatItyarthakaM nimitta saptamauM vidadhAti / karma dhAtvarthaphalavat tasya yogaH ka citsamavAyaH ka citsaMyogaH haupina: karmaNA: carmaNi samavAyaH / kuJjarasya karmaNAH dantayoH saMyoga iti zAbdikAH / yasya prAptiH kriyAphalaM ta Aho! Shrutgyanam
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| nimittaM tatra saptamau bhavatIti ythaa| carmaNi haupinaM hanti danta yorhanti kuJjaram / kezeSu camarauM hanti saumni puSkalako hataH // . - ityAdau saptamyAH prAptiH svasvAmibhAvAdisaMbandho'rthaH sa tu dhAtvarthe hananAdAvanukUlatayA'nveti tathA ca carmaprAptiphala ke haupihnnmityaadirvaakyaaryH| saumA'NDa' kozaH / puSkala ko gandhammagaH / ' maumA'ghATasthitakSeceSvaNDa kozeSu ca khiyAm / / - atha puSkala ko gandhamage kSapaNakolayoH / / ___iti medinaukAraH / maumA ghATamtajtAnArthaM puSka lakaH zaGkanihato nikhAta ityartha iti haradattaH / nimittaM phalaM tatra hetuTatauyAvat tAdarthya caturthIva tmaptamI bhavatIti zobdikAH / tattu cintyam / na hi carma haupihananaphalaM hananAtyAgeva dvaupicarmaNaH siddhattvAt / adhyayanena vasati yUpAya dAru cetyAdau vAsAtmAgazyayanasya dArutaH prAka yUpasya ca siddhatvAt bhavati vAsasyAdhyayanaphalakatvaM dArugo yUpArthakatvaM ceti yadi ca haupinaM hantuna carmaprAptiH kiM tu balAdAharanyasya tatrApi dazitaprayogo'bhyu payate tadA saptamyAH prAptIcchavArthastasyAH prayojyatayA dhAtvarthe hanane'ncayaH / ata eva / . . hantaH karmaNyupaSTabdhAt prAptumarthe tu saptamauM / caturthIbAdhikAmAhuH zilibhAgurivAgbhaTAH // iti harirapyA ha / upaSTambhaH saMyogavizeSa: sa ca kuJcare hananakarmaNi dantayorati dRDhaH haupini hananakamaga yavayave prArambha kasaMyoga svarUpaH gotvAdivat haupi Aho! Shrutgyanam
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460 saptamIvibhaktivicAraH tvAdijAteravayavAvayavivRttitvAdavayavasyApi haupitvaM "kriyArthopapadasyeti sUtreNa prasaktAyAH caturSyAH hantikarmopaSTadevAdhikA saptamI na tu sarvatra tathAsati "kriyArthopapadasye" ti sUtravaiyarthyApatteH / dArzanikAstu karma kriyA tasyA yoge saMbandhe nimitta vAcakAtsaptamau bhavatauti vArtikArthaH nimittaM tu yatprAptIcchA prayojyA yatprayojikA kriyA tadubhayaM tatrAdye carmaNi hopinamityAdau saptamI ante'vidyArajanocaye yadudeto tyA do saptamau tathA ca carmaNotyatra saptamyAH prAptIccaivArthaH avidyArajanau cchAye ityAdau tAdarthyamanukUlatvaM saptamyA artha: anukUlatve caturthI tRtIyA saptamI bhavatIti na parasparaM tAsAM bAdhyabAdhakabhAva iti evaM sahakAritvaM janakatvaM ca nimittatvaM tatrAdadyaM yathA uparAge snAnaM vivAhe zrAddhamityAdau atra saptamyAH svajanyeSTavizeSa janakatvamarthaH snAnAdAvanveti / evaM gRhasthAdAvAre bhagne indrabAhurbaddhavyaH pAyasaM brAhmaNo bhojayitavya ityAdAvapi svajanyeSTajanakatvaM saptamyartha indrabAhu - ndhanAdAvanveti / dvitIyaM yathA govadhe prAyazcittamityAdI va haritanAzakatvaM prAyazcittazabdArthaH saptamyA nanyatvamarthaH prAyazcittaikadeze durite'nyeti / evamanyavApi nimittatvaM bodhyamityAhuH / kriyAntara samabhivyAhAre sati kAlArthakakadantAtsaptamIM jJApayati / " yasya ca bhAvana bhAvalakSaNamiti sUtram / bhAvaH kriyA yasya ca bhAvena kriyA'ntaraM lakSyate tato bhAvavataH saptamI bhavatItyarthakam / ava bhAvavAn kAlArthaka kadantArtho Media Atro Shrugyanam
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ _ vibhaktyarthanirNaye / - bodhyaH / kAlArthaketyupAdAnAt puruSeSu pAcakeSu vrajatoti na prayogaH / kRdupAdAnAt puruSeSu dRSTacareSu gacchatauti na prayogaH / evaM goSu dudyamAnAsu gata dUtyAdau saptamyAH kAlatitvamartha: kAle prakRtyarthasya svasaMbandhibhAvasyAdhikaraNatayA tatprAgabhAvAdhikaraNatayA tannAzAdhikaraNatayA vA yathAyogyamanvaya: vidyamAnadohanakarmaNAM dudyamAnazabdArthAnAM goSu tAdAtmyenAnvayaH tathAbhUtAnAM gavA saptamyarthaikadeze kAle strakamakadohanAdhikaraNatayA 'nvayaH tathAbhUtasya saptamyarthasya kAlatti vasyAgamanAdau kriyAntaronvayaH tathA ca vidyamAnadohanakarmAbhinnAnAM gavAM svakarmakadohanAdhikaraNaM yaH kAlastadvattyatItaM yadAgamanaM tatkartetyanvayabodha: karmapAratanvyeNa bhAsamAnAyA dohanakriyayA Agamane'pi kAlaghaTitaparamparayAnvayaH viziSTAnvayasAmagrIbalAt kriyAyAM paramparayA vizeSaNatvamevopalakSakatvamiti / evaM goSu dhokSyamANAsu dugdhAsu vAgata ityAdau saptamyarthe kadeze kAle gavAdeH svakarmakadIhanasya prAgabhAvAdhikaraNatayA nAzAdhikaraNatayA vAundhayaH pUrvavadanvayabodhaH / prakRte dohanAdaunAM vidyamAnatvabhAvitvAtItatvAni kriyA'ntarakAlavartamAnatvatathAvidhakA lavRttiprAgabhAvapratiyogikAlavartivatathAvidhakAlattinAzapratiyogikAlavartitvAni bodhyAni na tu prayogAdhikaraNa kAlaghaTitAni vartamAnatvAdoni tathAsati bhAgata ityatra niSThArthAtItatvAderanambayapra. saGgAt / evaM "naSTeSu dhArtarASTraSu dauNiH suptAna na Aho! Shrutgyanam
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ kara saptamIvibhaktibicAraH / ghAne"tyAdau saptamyarthai kadeze kAle svakaTakanAzAdhikaraNatayA prakatyarthasya dhArtarASTrAderanvaya: niSThArthAtItavaM vidyamAna nAzapratiyogikAlattitvasvarUpaM nAzeinveti tathA ca vidyamAna nAzapratiyogikAlattinAzapratiyogyabhinnAnAM dhArtarASTrAgaNAM svakarTa kanAzAdhikaraNaM yaH kAlastatkAlattisuptakarmaka yadatItaM hananaM tatkartA drauNirityanvayabodha: kAlArthakakadantArthaviziSTaprakRtyAnvitaH pradarzitasaptamyarthoM bhAve evAnveti na tu nAmArthe'to goSu dudyamAnAsu ghaTa ityAdau nAnvayabodhaH / yatta goSu dudyamAnAsvAgata ityAdI gopadottaramAtamyA: karmatvamartho dohanAdau dhAtva nveti kadantottarasaptamyA: kAlavRttitvamarthaH zAnajAdikRtAM bhAvavihitatvAvartamAnatvamarthastathA ca gokarmakavartamAnadohana kAlatyAgamanavAnityanvayabodha iti tanna sundaram / gavAdau dudyamAnAbhedAnvayabodhasyApalA. . paprasaGgAt bhAvazAnajAdikRdantasya napuMsakatvaniya-' mAt goSu dudyamAne samAgata ityAdiprayogaprasagAt goSu dudyamAnAsvAgata ityAdiprayogasyAsAdhuttvapramagAtsaptamyAH karmatvArthakatvamapi na yujyate 'nuzAsanavirahAt geSu yAntISu gacchatotyAdI . kattuM kRdante'pi saptamIprayogAditi / evaM "bhuktAvatsu ca vipreSu piNDAndarbheSu nirvapadi"tyAdau sasamyartheka deze kAle'tItabhojana kartuH svakarTa kabhaMjananAzAdhikaraNa tayA'nvayaH bhojanasya tu svanAzasamAna kAlikatayA nirvApe'nvayaH viziSTAnvayabalAditi / ka ci "AITORSnrutgyanam
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| , 453 samAnakAlikatathA kriyayoranvaye ka citkhanAzakAlikatayA kriyayoranvaye prayojya prayojakamAvenApyanvayaH yathA "paThatsu teSu pratibhUpatInalaM vini TraromA'jani zRrAvatI nalami"tyAdau pratibhUpatipAThanala zravagAyoH samAnakAlikata yA'nvaye'pi prayojyaprayojakabhAvenApyanvayaH .. yathA vA"govinde mathurAM yAte vya thante gopayoSita" dUtyodau govindagamanasya svanAzakAlikatayA gopIvyathAyAmanvaye'pi prayojyaprayojakabhAvenApyanvayaH / evaM sUtre bhAvalakSaNamityatra bhAvaH svabhAva: svarUpamiti yAvat tathA ca svarUpasya lakSaNaM viziSTatayA tApanamityapi sacArtha: ata eva guNAnyatve sati jAteH sattvAhetyAdI . na saptamyanupapattiH guNAnyatvasAmAnAdhikaraNyena vizeSaNena jAte: sattAyA vA viziSTatayA jJApanamiti saptamI sAdhureva / atra zatrantAsadhAtvarthasya vartamAnakAlattisattAviziSTasya tAdAtmyena guNAnyatvAdAvanvayAda gaNAnyatvAdizabdAnantarasaptamyA . adhikaraNavRttittvamevArthastacca jAtI sattAdau vA'nveti vartamAnakAlavattisattAviziSTasya tAdAtmyAnvayabalAdeva guNAnyatvAdikAlavartitvasyArthata eva lAbhAt na kAlattitvaM saptamyartha ityadhikaraNa vRttitvamvarUpasaptamyarthalAbhArthameva satautizavantopAdAnaM na tu tadarthasya hetutAvaccheda ke'nupraveza: sAmAnAdhikaraNyena guNAnyatvaviziSTa jAtitvAdeva tathAtvAditi darzitaprayoge'pi saptamyupapattiriti / yattu zaradi puSyanti saptacchadA ityAdAvutpattirUpasya jApanArthamatha vA puSyotpattimattva viziSTasaptacchadavA Aho! Shrutgyanam
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ ** saptamIvibhaktivicAraH / vacchedena zaradAdivRttitvasyAnvayArthaM kAlabhAvayoriti kumArasUtreNa kAle saptamyA vidhyantaramanyathA zaradi puSyanti palAzA ityAdiprayogaprasaGgaH zaradRSTattitvasya palAze puSpe vA sattvAditi kAlA pairuktam / tadasat / puSyatyarthe puSpotpattau zaradRttitvasyAnyayopagamAdeva daziMtaprayogavAraNasambhavAt kArakAnya saptamyarthasya kriyAyAM sAkSAdanvayopagamAt zuktau rajatatvaM jAnAtItyAhI vizeSyatA saMsargAvacchinnasya zaktyA dheyatvAderiva jJAnAdau tathA ca na kA'pyanupapattiriti kAle saptamIvidhyantaraM niSprAmANikameva zaradi puSyanti saptacchadA ityava puSyateH puSpotpattirarthastiGaH puSpaghaTitapara'mparAmaM sargAvacchinnAzrayatvamarthaH saptamyA: kAlikasaMva-. janatayatvamarthaH tathA ca zaradRtteH puSpotpatterevAzrayAH saptacchadA ityanvayabodhaH / evaM zaradi puSyanti padminya ityAdAvapyanayA satyA'nvayo bodhya iti na ca puSyateH puSpamarthastiGa zrAzrayatvamata eva saptamyA utyattirartha iti vAcyam / tathA sati mAlya guNo vA puNyatautiprayogApatteH na ca puSyateH puSpantiDa utpattirartha utpatteH paramparatA prathamAntArthe saptamyarthasyAdheyatvasyotpattAvanvaya iti vAcyam / subarthatiGarthayoH parasparA'ntrayasya sarvatvAnabhyupetatvAt tiGarthasya prathamAntArthe sAcAdevAnvayasya vyutpannatvAd anyathA jJAnaM sukhaM dveSo vA pacatItiprayogapraGa gAt tiGarthakRteH sAmAnAdhikaraNyena jJAnAderanvayasambhavAditi pUrvoktarotiH zreyasIti / SadhyA saha vaikalpika saptamIM jJApayati / " SaSThI Aho! Shrutgyanam
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| cAnAre" iti sUtram / anAdare adhika bhAvalakSakabhAvavata: SaSThI bhavati cakArAtmaptamI bhavatItyarthakam / rudato rudati vA prAvAjI dilyAdau SaSThIsaptamyoH pUrvokta kAlattitvamanAdaro'dhikazvArtha: so'pi samAnakAlikatayA kriyAntareveti anAdaro'vahelA sA ca samohinAsiddhi svarUpA rudata: samIhitaM tatpuruSamya gArhasthyaM pravrajyAviraho vA tadasiddhiH pravrajane sati bhavatyeva tathA ca rudatkAla ttirudatsamauhitasya gArhasthyAdezaptiddhikAliko yA'tItakAlayattipravrajyA tatkaTa tvaM vAkyArthaH / anAdarasya nottarakAlikatayA'nvayaH samauhitasya pravajyAvirahasyAbhAvaH pravrajyA tatsvarUpaM kriyA'ntaraM na tadu tarakAlikaM bhavatItyanupapattiprasaGgAt / yatta krozantamanAdRtya prAvAjauditi kAzikAvRttAvuktaM tatta mukhaM vyAdAya svapitauyAdAviva lyapaH samAna kAlika- / katvArthakatvAbhiprAyeNa / evaM pazyato vA suvarNa haratItyAdau haraNAbhAva eva draSTuH samohitaH / evaM yatamAnAnAM yatamAneSu vA jayadrathamavadhItphAlguna ityAdau yatamAnAnAM jayadrathasya rakSagAM vadhAbhAvo vA samAhitaH / yadahe gyakecchAprayojyA kriyA kriyAntaraM lakSayati tasvecchoddezyasyAsiddhiH samohitAsiddhiodhyA tena sucAnamya bhucAne vA svaNaM haratIti na prayogaH yataH svagaharaNAbhAvoddezya ke chAprayojyA na bhojana kriyeti tathAbhUtecchAprayojyA darzanakriyeti pazyati pazyato vA haratIti prayoge rodanAdikriyAyAH karuNotpAdanahArA pravrajyAvirahAnuguNatvAvagamAt pravrajyAdivirahohe Aho ! Shrutgyanam
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamIvibhaktivicAraH zyakecchAprayojyatvaM rodanakriyAyA iti / atha vA tathAbhUtecchoddezyasya virodhinI kriyADanAdarastatra kriyA dhAtUNacaiva tathAbhUtecchoddezyavirodha eva SaSThamaptamyorarthaH / virodhastu ekakAlAvacchedenaikavAvartamAnatva tathA ca icchoddezyo yaH pravrajyAvirahAdi: taruiddamaaautakAlavRtti pravrajyAdikaM vAkyArtha iti / katipayazabdayoge SaSThIsamAnArthikAM saptama jJApapati / " svAmauzvarAdhipatidAyAdasAkSipratibhUprabhUtaizca" iti sUtram / - 456 khAminIzvara adhipatidAyAdasAcinpratibhUprasUtaityeteprazabderyogeSu SaThosaptamyau vibhaktau bhavata ityarthakam / gavAM goSu vA svAmau ityAdau SaSThau saptamyoH svAmitvAnavayinirUpitatvamarthaH gavAM goSu vA Izvara ityAdAvapi tayoraizvaryAnvayitadevArthaM aizyayaM svAmitvameva / atha vA aizyayaM sAmarthyaM svatvotpAdakatvaM tatra svatvAnavayyAdheyatvaM tayorarthaH gavAM goSu vA'dhipatirityA - dAvadhipatizabdaH svAmiparyAyastatva svAmizabdayogava-. drotiH / gavAM goSu vA dAyAda ityAdI dAyAdazabdasya dhanagrAhako'rthastava dhanAnvayitAdAmyaM tayorartha iti / gavAM goSu vA sAkSItyAdau vRtta nizcayapramAvAn sAcizabdArthastava vRttAnvayisaMbandhastayorarthaM iti / gavAM goSu vA pratibhUrityAdAvanyakarTa kAvadhikAlikadhanadAnAbhAvaprayogyadhanadAnakartA pratibhUzabdArthastava hitoyadhanAnvayitAdAtmyaM tayorarthaM iti / vAdino vA dini vA pratibhUrityAdAvavadhikA lika darzanakartA pratibhUzabdArthaH tatra darzanAnvayiviSayatvaM tayorartha iti 1 Aho! Shrutgyanam 1
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 vibhaktyarthanirNaye / 457. gavAM goSu vA prasUtaityAdI prasavakarmaprasUtazabdArthastava prasavAnvayivijJAnAnuguNatvaM tayorarthaM iti zrata eva gavAM goSu vA prasUtaityatra gA evAnubhavituM jAta ityartha iti zAbdikAH / vastutastu prasavAnvayidharmopArjakatvaM tayorarthastathA ca godharmopArjaka prasava karmetyanvayabodhaH godharmI nAyAdiH ata eva tadanvaye zuddimati prasUtaH mitra" ityAdau tadanvayadharmaH zuddhimatvaM prasUte dipe yuktamiti / kriyAprayojakatvArthikAM SaTyA saha saptama jJApayati / "Ayukta kuzalAbhyAM cAsevAyAmi" ti sUtram Ayukta iti kuzala ityetAbhyAM zabdAbhyAM yoge start miktau bhavata sevAyAM gavyamAnAyAmityarthakam / AsevA tAtparyam AyuktaH kRSNA pUjanasya - SNapUjane vA ityAdI vyASTata AyuktazabdArthastava vyApArAnvayiprayojakatvaM SaSThIsaptamyorarthastathA ca kRSNapUjana prayojaka vyApArAzraya ityanvayabodhaH / kuzalaH kRSNA pUnanasya kRSNa pUjane vA ityAdI kuzalazabdArthoM dacaH sa ca punaH punaH kartA vApi punaH punaH karaNAnva viprayojakaraha tayorartha iti tathA ca kRSNapUjanaprayojakapuna:punaHkaraNAzraya ityanvayabodhaH evameva AyuktaH paTakaraNasya paTakaraNe vA kuzala: paTakaraNasya paTakaraNe vA iti kAzikIdAharaNe'pyanvayo bodhyaH / yatra kriyAntAtparyaM nAsti tava na SaSTho yathA Ayukto gauH zakaTe ityAdI patra na SaSThau sAdhuH zrAyukta ityasya dveSadyukto 'ryastathA ca yatra vyApRtAdirAyuktAdizabdArthastava kriyAntaratAtpaye sati SaSThau sAdhuriti / nirdhAraNA 5.da Aho ! Shrutgyanam USB
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamIvibhaktivicAraH 6 rthikAM vayA saha saptama jJApayati / "yatazca nirdhAraNa" iti sUtraM yato nirdhAraNaM tataH SaSThosaptamyau vibhaktau bhavata ityarthaka nirdhAraNaM tu ekadezasya pRthagbhAva: ata eva samudAyAdekadezasya pRthakkaraNaM nirdhAraNamiti kAzikAyAmuktaM gavAM goSu vA kRSNA sampanna cauratamA narANAM nareSu vA kSatriyaH zUratama ityAdau SaSThIsaptamyornirdhAraNamartha iti / atra kecit / narANAM nareSu vA catriyaH zaratama ityAdI vizeSAnyatvaM vyATatatvaM tAdAtmyaM ceti vayaH SaSThosaptamyorarthAH / vizeSastu samabhivyAhRtacaciyAdirviziSya grAyaH vyATattatvaM ca bhedapratiyogitvaM tathA ca catriyasya naravizeSatayA caviyAnyatvasvarUpaM vizeSAnyatvaM nare'nveti tathAnvitasya narasya kSatriyAnyanaratvAvacchinnAdhikarayAta nirUpitAdheyatayA bhede pratiyogitva vizeSaNaubhUte'nvayastathAvitasya bhedapratiyogitvasya zUratame'nvayaH zUratamasya tAdAtmyena catriye'nvayaH prakRtyarthana ra vizeSitasya tAdAtmyasya caviyanvayaH tathA ca catriyAnyanaratvAvacchinnavRtti kabhedapratiyogitvavatratamAbhinno narAbhinnaH kSatriya ityanvayabodhaH / vizeSAnyatvopAdAnAt narANAM nareSu vA catriyo dvijAtiriti na prayogaH catriyAnyaravRttibhadapratiyogitvasya dijAtI virahAt dvijAtibhedasya catriyAnyacANDAlAdivRttitve'pi catriyAnyanaratvAvacchinnaSTattikatvavirahAt bhedapratiyogitvasyAnupAdAne darzitA yA yogyatvaprasaGgaH caviyAnyanaratAdAtmyasya zUratame catriye ca bAdhAt na ca vizeSAnyatvabheda Aho! Shrutgyanam 99
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ 459 vibhaktyarthanirNaye / pratiyogitvayorubhayorapi nopAdAnaM vyarthatvAt tAdAmyasyaivopAdAnamiti vAcyam / tathA sati narANAM catriyaH prANautiprayogaprasaGgAnnaratAdAtmyasya prANini catriye'pi sattvAt tAdAtmyasyAnupAdAne ghaTAnAM caciyaH zUratama ityAdiprayogaprasaGagaH catriyAnyaghaTaTatibhedasya catriye sattvAt na ca saMkhyAnyasubarthasya prakRtyarthavizeSyatvaniyamAt catriyAnyatvAdikharUpasya SaTyAdyarthasya prakRtyarthaprakAratvAyoga iti vAcyam | saMbodhyakhAdeH prathamArthasya prakRtyarthe prakAratvopagamena darzitaniyame vyabhicArAddarzitaniyamasya prAyikatvAt / na ca narANAM catriyo dravyamiti prayogaH syAt catriyAnyanaratvAvacchedena hitvA dadyavacchinna pratiyogitAka dravyabhadasya sattvAditi vAcyam / dravyatvAdiviziSTe dharmiNi dravyasvAdyavacchinnasyeva bhedapratiyogitvasya bodhane nirdhAra vibhakteH samarthatvAt yadyapi bhedaH pratiyogitvaM ca iyameva nirdhAraNavibhakterartho yajyate tAvataivAbhimatanirvAhAt pratiyogitayA catriyAnvitasya vizeSaNatayA nare'nvayAttathAnvitasya narasya punarbhede pratiyo gitA'nvayAttathAnvitasya bhedasya nirUpakatathA pratiyogitve tathAvitasya pratiyogitvasya zaratame'nvayasaMbhavAt tathApi caciyAdernAmArthasya svArthaka nAmottaravibhaktArthaM eva prakAratayA bhedAntrayasya vyutpannatvAt narAdinAmAntarottaravibhaktyarthaM tathA tadanvayasyAvyatpannatvAt na ca narasya catriyaH zaratama ityAdinirdhAravibhaktyekavaca naprayogaH syAditi vAcyam / pANi Aho ! Shrutgyanam
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ sptmiivibhktivicaarH| pAdasya pANiH pavitra ityAdIkavacanavadanyacApi nidhardhAraNa vibhaktyekavacanaprayoge kSativirahAt ata eva "vandaH sAmAsikasya ce"ti gautAvAkyamapi snggcchte| nanu pAthaHpTathivyorjalaM snehavadityAdau jalabhinnayoH pAtha:pRthivyoraprasiddhyA pAthAthivya bhayattibhedapratiyogitvasya snehabati bAdhena ca jalAnyapAtha:pRthivya - bhayatvAvacchinnattibhedaprayoginaH snehavato bodhAsaMbhavaH na ca hipadahandrottaranirdhAraNavibhakta randhatarattibhedapratiyogitvamevArthastanniviSTe cAnyatarasminnevaikapadopAttatvena jalAnyatvAdeH SaSTyarthAntarasyAnvayastathA ca jalAnyo yaH pAtha:pRthivyoranyatarastanniSThabhedapratiyogitvaM snehavati vartata eveti vAcyam / tAvatA'pi pAthaHpRthivyubhayatAdAtmyasya jale bAdhenokAvAkyasyAyogyavatAdavasthyAt pAthaHpRthivyosteja uSAmityAdyaprayogeNa nirdhAraNavibhaktaH tAdAtmyavAcitAdhauvyAt ghaTatabhinnayoghaMTaH kambugrIvAdimAnityAdI ghavibhinnAnyatarAprasiddhyA tAdRzetarabhedabhya bodhayitumazakyatvAditi cenna indottaranirdhAraNa SaSyAH paryAptasaMkhyAzraye'pi zaktatvena tasminnevaikapadopAttatvena SaSTyarthasya jalAnyatvarUpanirdhAyabhedasyAnvayena sarvasAmaJjasyAtyAthaHpRthivyorjalaM nehavadityAdI jalabhinno yaH pAthaH pRthibIparyAptasaMkhyAzraya stattvAvacchinnattikabhedasya pratiyogisnehAbhinnaM pAthaHpRthivIparyAptasaMkhyAzrayo jalamityanvaye bAdhakAbhAvAt yatra tUddezyavidheyayona tAdAtmyenAsvayabodhasAmagrI kiM tu saMbandhAntareNa tatra nirdhAraNa Aho! Shrutgyanam
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhvyrthnirnnye| vibhaktoratyantAbhAvapratiyogitvamarthaH yathA narANAM kSatriye zauryamityAdau anna kSatriyAnyanaratvAvacchinnattikAsyantAbhAvasya pratiyogitvaM zauye pratIyate na tu tAdRzabhedasya tathAsati narANAM kSatriye rUpamityAdiprayogApatteH narANAM madhye kSatriyaH zUratama ityAdau nibhAraNAvAcinI madhya ityavyayasya nirdhAraNa vibhaktyA saha sambhede he caivetyADhAviva nAnyatarabaiyarthyamiti vadanti / taccintyam / kSatriyAnyatvAdenirdhAraNe'nupraveze nirdhAraNavibhakta nArthatA''pattaH yatra cApUrvI vAkyArtha statva mitnAtanayAnAM mAdhavaH paNDita ityAdau mAdhavAnyatvasyApUrvatayA tatra nirdhAraNa vibhaktivAcyatvasyAgraheNAnvayavodhAnupapattiprasaGgAt droNa kalavyakAlayavanAdyavRttaH zaratamabhedasya kSatriyAnyanaratvAvacchinnattikatvabAdhAddarzitavAkyasthAyogyatvaprasaGgAcca kiM ca paryAptasaMkhthAzraye vibhaknivAcyatvAbhyupagame'pi tava vizeSAnyatvAntrayo na yuktastathAsati dhavakhadirayordhavakhadirI chadyAvityAdiprayogApattaH paryApta saMkhyAzraye dhavAnyatvakhadirAnyatvayoranvayasambhavAt / na ca industhale nirdhAragAvibhaktoriva nirdhAryapadottaravibhaktarapi paryAptasaMkhyAzayo'thastacaiva nirdhAraNAgvaya iti vAcyam / tathAsati pAgaDavAnAM yudhiSThirabhImAjjanAH kaunteyA ityAdau nirdhAyayudhiSThirAdau nirdhAraNAnanvaya prasaGgAt bhinnabhinnasubarthayoH parasparAnvayasyAvyutpannatvAcca / yatta, narA-. zAM kSatriyaH zUratama ityAdau rAho: zira ityavAbheda eva SayarthaH sa ca kSatriyAdAvanveti tadanvitatadanvayi Aho ! Shrutgyanam
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 saptamIvibhaktivizvAraH / tAvacchedakaca viyatvAdyavacchedena zrUratamasya tAdAtmyenAnvayastathA ca narAbhinnatatriyatvAvacchedena zUratamasyAbhedo vAkyArthastena narANAM kSatriyo'rjuna ityAdiko na prayogaH / na vA narANAM kauzaH pazurityAdikazca prayogaH kauze mAnuSAbhedasya virahAditi tattuccha' narANAM caciyaH prANau caviyANAM naraH zUra ityAdiprayogApateH / yadapi narANAM catriyaH zUra ityAdau bhedo'bhedazca ni'rdhAraNavibhakterarthaH prakRtyarthe' vizeSaNIbhUya bhedo bhede vizevaNIbhUya pratiyogI caviyAdiranveti vyutpatti vaicitya bhede punaH pratiyogitayA vizeSaNAntarasya varAderanvayaH zUrAdyanvitabhedastu catriyAdibhedAnvita prakRtyarthatAvacchedakAvacchreTena vidheyatayA'nveti prakRtyarthavizeSito'bhadaH kSatriyAdAvanveti prakRtyarthAbhedAnvite caliye zUrasya tAdAtmyenAnvayastathA ca caviyAnyoM naraH 'rabhinna: narAbhinnaH catriyaH jhura iti mukhyavizeSyitAvazAlI samUhAlambanAkAro dvividho vA'bhyayabodha iti / tadasat / nAmArtha mukhya vizeSyakAnvayabodhe nAmArthasya prathamAntArtha tAniyamaparityAgaH patta saMkhyAnyasudarthavizeSaNa kaprAtipadikArthaM vizeSya kA nvayabodhasyA vyutpannatvAt ekapadopasthApyasya bhedasyoddezyatAvacchedakavidheyabhAvena kathamapyasvaye vyutpattivirahAcca itthaM ca nirdhAraNamanyAdRzaM bodhyaM tathA hi bhedapratiyogitA'vacchedakadharmavatvaM praka, tyarthatAvacchedakatbopalakSitadharmasAmAnAdhikaraNyaM ca iyameva SaDosaptamyorarthaH darzita sAmAnAdhikaraNyaM tu pratiyogitAvacchedake'nveti ekapadopA Aho! Shrutgyanam
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ visaktyarthanirNaye / 463 tayorapi tirthaka, nivartamAnatvayoriva liDarthe balavada1. niSTAnanubandhitveSTasAdhanatvayoriva parasparAnvaya stha vyutpattisiddhatvAt evaM narANAM nareSu vA catriyaH zUratama ityAdau bhedapratiyogitAvacchedakadharmaH praka tyarthatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyaM ca SaSTho saptamyorarthaH tatra darzita sAmAnAdhikaraNyaM bhedapratiyogitAvacchedakadharme'nveti tathAnvitaH sa dharmaH catriyAdAvaparapadArthe'nveti bhede prakRtyarthatAvacchedakanaratyAdau ca vibhaktyartheka deze prakRtyarthasyAdheyatayA''nvayaH catriyAdau vizeSaNa padArthasya 1 zUratamAdeH tAdAtmyenAnvayaH zauryAdidharmasvarUsya vi zeSaNasya saMbandhAntareNA tathA ca naravRttinaratvasamAnAvikaraNo naravRttibhedapratiyogitAvacchedako yastaddAn kSatriyaH zUratama ityanvayabodhaH / narANAM nareSu vA caaiye zaurya catriyasyAyudhajovanamityAdau darzi tanidharaNAnvitasya catriyasyAdheyatvaM zaurye saMbandha cAyudhajIvane ceti patra bheTapratiyogitAvacchedako'nvayitAvacchedako bhUtayaddharmAvicakredena bhAsate bhedapratiyogitAvachedakatvena sa eva dharmo bhAsate yathA sattAvanti saNi nikhilajA tivyApakajAtimanti sakalajAtivyApakajAtimanti sattAvanti betyAdau sakala jAtivyApakajAtitvena sancaiva bhAsate tathA prakRte caviyatvAdi ranvayitAvacchedaka eva bhedapratiyogitAvacchedakatvena bhAsata iti vyutpattirata eva catriyasya catriyaniSTha bhedapratiyogitAvacchedako bhUta kSatriya vaizyobhayatvavatve'pi caviyANAM catriyaH zUra ityAdiko na prayogaH na vA Aho ! Shrutgyanam
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 saptamIvibhaktivicAraH dravyasya tathAbhUtatAdRzobhayatvavattve'pi narANAM dravya zauyavadityAhikaprayogaH pratiyogitAvacchedakatvaM pratiyogitAvacchedakadharmasamaniyatatvaM bodhyam ata: pArthicapAtrANAM kambugauvAdimajjalAharaNamityAdiprayogasya : nAnupapattiH kambagovAdimattvAderavayitAvacchedakasya pratiyogitAvacchedakatvavirahe'pi pratiyogitAvacchedakobhUtaghaTatvAdisamaniyatatvAt tathA cAnvayitAvacchedakasamaniyato dharma eva bhedapratiyogitAvacchedakatvena prakRte bhAsata iti vya tpattiretadarthameva bheda pratiyogitvamapahAya bhedapratiyogitAvacchedako nirdhAraNe'nupravezitaH yadi ca pratiyogitvamatiriktapadArthastavApi vizeSapratiyogitAto'tiriktaM sAmAnya dharmAvacchinnapratiyogisvamiti manyate tadApi anvayitAvacchedakasamaniyatadharmAvacchinnapratiyogitvalAbhArthaM pratiyogitAvacchedakasyAnupravezastathA ca bhedapratiyogitvameva nirdhAraNavi- / bhaktararthaH bhedapratiyogitAtvenAnvayitAvacchedakasamaniyatadharmAvacchinnA pratiyogitAbyaktireva bhAsata iti vya - tpattiH bhedapratiyogitve tadavacchedake vA praka tyarthatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyasyAnvayopagamAt brAhmaNAnAM kSatriyaH zUra ityAdiko na prayogaH brAhmaNatvasamAnAdhikaraNasya brAhmaNattibhedapratiyogitvasya kSatriya virahAt / na ca darzitaprayogavAraNArtha nirdhAraNavibhaktostAdAtmyamartho'stu tAdAmyasya kSatriyAdAvanvaya iti na kA'pyanupapattiriti vAcyam / tathAsati narAbhedaviziSTa kSatriye zU rasya tAdAtmyena vidheyatvopagamena Aho! Shrutgyanam.
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| rAbhedesya kSatriyavizeSaNatve vaiyarthya prasaGgAt / evaM nirdhAryatAvacchedakadharmasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAvacchedakadharmavAn nirdhAryatAvacchedakavyApyanAnAdharmasamAnAdhikaraNazca yo dharmastahAn tAdAlyena sa ca dharmaH saMbandhAntareNa nirdhAyanvetItivyutpattiH dharmavadi tyantopAdAnAt narANAM kSatriyo hijAtiH prANI vetyAdiko na prayogaH dijAtitvAdeH kSaviyatyatyantAbhAvapratiyogitAvacchedakatvavirahAtmamAnAdhikaraNa i. tyantopAdAnAt narANaM nareSu vA kSatriyo'rjuna ityAdiko na prayogaH arjunatvasya kSatriyatvavyApyanAnAdharmasAmAnAdhikaraNya virahAt nAnAdharmo'pi parasparaviruddho grAdyastenArjanatvasya kSatriyatvavyApyaguNakarmAdinAnAdharmasamAnAdhikaraNAtve'pi na darzitaprayogaH na ca ni rdhAryatAvacchedakAvacchedena vidheyAnvayopagamAdeva na dazitaprayogaH arjunatvAdevidheyasya nirdharmitAvacchedakakSatriyatvAvacchedenAnvayA sambhavAditi samAnAdhikaraNAntopAdAnaM vyathameveti vAcyam / tathAsati narANAM nareSu vA kSatriyaH saratama ityAdiprayogAnupapattiprasaGgAt zuratamAdevidheyasya kSatriyatvAvacchedenAnvayAsambhavAt raNabhautakSatriyAdau zuratamatAdAtmyaviraheNAyogyatvAt tAdRzadharmasAmAnAdhikaraNyaM tu vidheye tatvAvacchedake vA taveva tanvaM yatra parasparaviruddha nAnAdharmasamAnAdhikaraNa muddezyatAvacchedakaM bhavati tena pANDavAnAM dhanaJjayo'haM gANDauvI vetyAdau dhanaJjayatvavyApyaparasparaviruddhanAnAdharmasyAprasiddhyA ahaMtvasya gA pUTa Aho! Shrutgyanam
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 sptmiivibhktivicaarH| gaDIvitvasya tAdRzadharmasAmAnAdhikaraNyAprasidyA'pi nAnvayAnupapattiH na caivaM kSatriyANAM dhanaJjayo gANDauvItyAdiprayogaH syAditi vAcyam iSTatvAt yadi ca dravyANAM kSatriyaH zara ityAdika: prayogo neSyate tadA nirdhAyaMtA'vacchedake nirdhAraNa vibhaktiprakRtyarthatAvacchedakasya sAkSAdyApyatvaM tatra tantramiti mantavyaM na hi kSatriyatvAdikaM dravyatvasAkSAdyApyaM dravyatvavyApyapRthivautvAdivyApyatvAt bhavati ca naratvasAkSAdyApyamiti darzitaprayoga iSyate na ca naratvavyApyatvAt kSatriyatvasya na naratvasAkSAdyApyatvamiti kathaM darzitaprayoga iti vAcyaM kSatriyatvasya hijAtitvAvyApyatvAt saMskAravizeSarUpasya hijAtitvasyAkRtasaMskAraka mRtakSatriye virahAt na ca vijAtInAM kSatriyaH zUra ityAdikaH prayogo na syAditi vAcyam / iSTatvAt ata eva kSatriyAdipadasamabhivyAhAra vijAtInAmiti nirdhAraNa vibhaktina kintu narANAmityeva yadi ca hijAtitvavyApyatve'pi naratvavyApya jAtyavyApyatvAt jAtighaTitaM naratvasAkSAyApyatvaM kSatriyatve nAnupapannamiti narANAmityAdidarzitaprayogI nAnupapannastadA dvijAtInAmityAdidarzitanayogo'poSTa evAtra vyApyatA na tantramiti vakSyate / nanu pAthaHethivyoH pRthivI gandhavatItyAdAvanvayAnupapattiH pRthivIkRttibheda pratiyogitvasya pRthivItvasamaniyatadharmAvacchinnasya pRthivyAmasattvAt jalaniSThabhedapratiyogitvasya tAdRzasya pRthivyAM sattve'pi tAdRza pratiyogitve jalatva sAmAnAdhikaraNyavirahAt yaddharmAvacchinnaniSThabhedaprati Aho! Shrutgyanam.
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| '467 yogitvaM nirdhAraNaM tatra taddharmasAmAnAdhikaraNyAnvayasyaiva vyutpattisiddhatvAt anyathA jalAnAM pRthivI gandhavatItyAdiprayogaH syAditi cenna bhedapratiyogitve prakAtyarthatAvacchedakasAmAnAdhikaraNayAnvayasya vivakSitatvAt chanda sthale prakRtyarthatAvacchedakasya nAnAtvAdanvayopapatteH tathA hi prakRte jalatvaM pRthivautvaM ca iyaM prakasyarthatAvacchedakaM tatra jalatvAvacchinnasyAdhayatayA bhede pRthivItvasAmAnAdhikaraNyasya bhedapratiyogilve'nvayo nirA- / bAdha iti / jalAnAM pRthivItyAdau tu jalatvasyaikasya prakRtyarthatAchedakatvAt jalaniSThabhedasya pratiyogilve pRthivItvasamaniyatadharmAvacchinne jalatvasAmAnAdhikaraNyavirahAt nAnvayopapattiriti / nanu jalaSTathivyoH STathivI gandhavatItyatra pRthivItve jalatvavyApyatvavirahAt pRthivItvasya vyApyatAyAH sattve'pi tatmAkSAyApyatvavirahAt tadanyatve sati tadyApyatvaviziSTasya tadyApyatvastha tatmAcAghApyatvasya tadanyatvavirahegA viziTAbhAvasambhabAditi kathaM pRthivautvasya jalaniSThabhedapratiyogitvAnvayitAvacchedakatvamiti cenna yatastadnyasya tadyApyasyAvyApyatve - sati tadanyatayApyarata sAkSAghApyatvaM tatra vizeSyadale tadanyatvaM prakRte na pravezanIyaM tathA ca pRthivItvasAkSAyAtvaM pRthivItve nirAbAdhamiti nAnvayitAvacchedakatvahAniriti / nanvevaM nirdhAraNavibhaktimatvarthatAvaccheda kasAkSAyApyatvasya nirdhAraNAnvayitAvacchedakatve tantratve'bhyupagame tata eva brAhmaNAnAM kSatviyaH zUraH jalAnAM pRthivI gandhava Aho! Shrutgyanam
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ sptmiivibhktivicaarH| vatItyAdiprayogavAraNaM kSatriyatvAdAvanvayitAvacchedake brAhmaNatvAdiprakRtyarthatAvacchedakavyApyatvavirahAddUtthaM ca nirdhAraNe prakRtyarthatAvacchedakamAmAnAdhikaraNyapravezo vyartha iti cenna yato yatra prakRtyarthatAvacchedakAnvayitAvacchedakayoH sAjAtyaM tavaiva sAkSAdyApyatvaM tantraM na tu tayo(jAtye sAjAtyaM tu jAtitvAdinA bo- , dhyamiti dravyANAM kSatriya ityAdiko na prayogaH vaijAtye tu na sAkSAyAptatA tanvaM yathA gavAM goSu vA kRSNA saMpannakSIratametyAdI aba prakRtyarthatAvacchedakasya gotvasyAnvayitAvaccheda ke kRSNaguNe sAjAtyavirahAt na sAkSAgrapyatAviraheNAnvayaviraha iti / evaM ca hUMsAnAM kRSNaH suceSTaH narANAM catuSpAdo madotkaTa ityAdiprayogavAraNArthaM prakRtyarthatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyasya nirdhAraNe pravezaH anyathA haMsAdittibhedapratiyogitvasya kRSNaguNAdimati sattvAdarzitaprayogasya duvIratA''patteH tadidaM nirdhAraNaM jAtyA guNena kriyayA'nyenApi dharmeNa bhavati tatra jAtyA narANAM nareSu bA kSatriya ityAdikaM guNena gavAM goSu kRSNetyAdika kriyayA gavAM goSu vA vatsaM dhAvantI dugdhavatItyAdikaM atra vatmakarmakadhAvanakriyAvattvamanvayitAvacchedaka goniSThabhedapratiyogitAvacchedakamiti anyena prANinAM prANiSu vA catuSpAdaH pazurityAdikamudAharaNaM bodhyaM jAtikiyAguNabhinnamatra catuHsaMkhyakapAdasamavetatvamanvayitAvacchedaka prAginiSThabhedasya pratiyogitAvacchedakamiti / ata eva kAzikAyAM jAtiguNakriyAbhi Aho! Shrutgyanam
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthvirnnye| 469 riti pRthakkaraNastha karaNAbhidhAnaM kharUpakathanaM na ca parisaMkhyAnamiti / yatna prakRtyarthatAvacchedakanirdhAryatAkacchedakayo: vaijAtyaM tatra parasparavyabhicAritaivAnvayitAvaccha dakatve tantramato dravyANAM kRSNA sampannakSIratametyAdiko na prayogaH prayogastu kRSNAnAM gauH sampanakSauratamA vijAtInAM kSatriyaH zUratama ityadika upapadyate / harauNAM hariSu vA zatruH surazreSTha ityAdau ha. ripadArthatAvacchedaka sUryatva viSNutvendratvAdika nAnAvidhameva prakRtyarthatAvacchedaka tatra zakAnyA kRtyoMniSThabhedasya pratiyogitve'nvayitAvacchedakobhUtazakatvAvacchinne zakaravasAmAdhikaraNyAnvayasambhavAt industhale ivaikazeSe'pi nAnupapattiriti / indaH sAmAsikasya cetyatra samAsatvasthAnugatadharmatayA jAtitvAt jAtigataikatvavivakSAyAmekavacanamiti nAnupapattiH "jAtyAkhyAyAmi ti sUce anugatadharmasyaiva jAtitvenopAdAnamata eva"zarIramAdyaM khalu dharmasAdhanami"ti saGgacchate yataH zarIratvaM na vaizeSikasamatA jAtina vaikamAtrazarIra dharmasAdhanametyanugatadharmasvarUpajAtigataikatvavivakSAyA- . mekavacanopapattiH / "nakSatrANAM zazyahami"tyAdau nakSatrapadasya zaziyuktanakSatrasamudAye lakSaNAyAM nirdhAraNe anyathA zeSe vasvAmibhAve SaSThau / evaM "vittezo yakSarakSasAmi"tyatra yadi dhanezo yakSastadA jalapRthivau gandhavatI jyAdAviva nirdhAraNe'nyathA zeSe svasvAmibhAve SaSThIti evamanyatrApi bodhyam / evaM narANAM madhyeityavyayasya bhedapratiyogitvaM samabhivyAhRtazabdArthatAvacche dakasA Aho! Shrutgyanam
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ sptmiivibhktivicaarH| mAdhikaraNapaM cArthaH SaSyA bhedAnvayau. samabhivyAvRtazabdArthatAvacche dakAnvayau ca saMbandho'rthaH saMbandhastu prakRte prAdheyatvameva bhedapratiyogitvamanvayitAvacche dakasamaniyatadharmAvacchinnaM pUrvavodhyam itthaM madhyezabdayoge SaSThI na nirdhAraNArthikA kiM tu zeSArthikA ata eva "lokezalokezayalokamadhye tiryaJcamapyaJca sraSAnabhittarasatatopattasamatamajami"tyAdau samAsa upapadyate anyathA nirdhAraNapazyantena saha samAsasya niSedhAttadanupapattiprasaGgaH evaM naramadhye kSatriyaH zUra ityAdiprayogAnupapattiprasaGga iti / aArthikAM saptamauM darzayati / "sAdhunipuNa" ityetAbhyAM yoge arkayAmarthe saptamI vibhaktirbhavati prateyoge na bhavatItyarthaka mAtari sAdhunipuNo vetyAdau samarthaH sAdhuzabdArthaH sAmarthya janakatAvacchedakadharmavattvaM tadeva svarUpayogyatvamiti sAvahitakRtau nipuNazabdArthaH sAvahitakatRtvamapramattakartRtvaM tadapi karttavyatAgocarapunaHpunaHsmaraNAdhInakRtimattvaM tatra saptamyartho'rcA sAmadhyaikadeze janakatve nirUpakatayA nipuNapadArthaMkadeze tAdRzasmaraNAMdhaunaka tau viSayitayA'nveti / arcA . tu prItyanukUlo vyApArastana prautI praka tyarthasya samavetatvenAnvayaH prItiH sukhaM sukhasAdhanaM vA tathA ca mATasamavetaprItyanukUlavyApAranirUpitajanakatAvacchedakadhamavAn mAsamavetaprItyanukUlavyApAraviSayiNo katavyatAgocarapunaHpunaHsmaraNAdhInA yA kRtistahAniti bA zAbdabodha: arcAyAM gamyamAnAyAmiti kAzikAyAmuktam / atra sUce arcA saptamyarthatvenaiva vi Aho ! Shrutgyanam
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyaryanirNaye / 471 vacitA na tu mAnAntaragamyatvena tathAsati " sAdhvasA'dhuprayoge saptamo vaktavye" ti vArtike sAdhuzabdopAdanasya vaiyarthyApatteH mAtari sAdhurityava mAtRpriyakAritvAvagame mAtracayA avazyaM gamyamAnatvAtsaptamyA arcArthakatve tu vArtike sAdhuzabdopAdAnasya na vaiyathyamiti prAguktam acayA avivakSaNe saptamo na sAdhuH yathA sAdhuH bhRtyo rAjJa ityAdau yatra tattvakathane saptamI na bhavati / zrava bhRtyasya sAdhutvamAjJaptArthakatvaM arcAfears saptamI pratiyoge na bhavati yathA mAtaraM prati sAdhurityAdau atra karmapravacanIyadyotyaM samavetatvaM hitoyArthaH priyakArI sAdhuzabdArthaH pUrvavadanvayaH / "apratyAderiti vaktavyamiti vArtikaM yeSAM karmapravacanIyAnAM yoge saptamo vihitA tadanyakarmapravacanIyayoge saptamI na bhavatItyarthakaM tena mAtara prati pari anu abhi vA sarityAdau na saptamo bhavatIti / paJcamyA saha vaikalpika saptamIM darzayati / "saptamIpaJcamyau kArakamadhye" iti sUtraM kArayormadhye yau kAlAdhvAnau tAbhyAM saptaatural fvabhaktau bhavata ityarthakam / adya bhukkA dvAhe sure bhoktA ityAdI saptamIpaJcamyoH paratvanipitA paratvAdhikaraNakAlavartitvamarthastatra paratve samadard praka tyarthasyAnvayaH ktArtho'nantaratvaM veti tathA cAdyavRttibhojanAnantaragrahavRttiparatvanirUpitApa - Ta ratvAdhikaraNakAlavRttibhojanakarteti zAbdabodhaH / atra bhojana tAmrupakArakazaktyormadhye kAlaH ihasthoM'yaM dhanuSkaH kroze krozAdvA lacyaM vidhyati ityAdI deM Aho ! Shrutgyanam
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamIvibhaktivicAraH / zikAparatvanirUpitaparatvAdhikaraNadezavartitvaM saptamI paJcamyorarthaH tacca karmadvArA dhAtvarthaphale'nveti viSyateravayavavibhAgAnukUlo vyApAro'rthaH chidestu cArambhakasaMyogAna kAvayava vibhAgAnukUlo vagrApAro'rtha iti na chidiparyAyatA tathA ca krozattyaparatvanirUpitaparatvAdhikaraNa dezaTattiryo lakSyavRttiravayavavibhAgastadanukUlaaaturekarttA ihasthadhAnuSko'yamityanvayabodhaH / atra karTa karmazaktyormadhye adhvA / vastutastu kArakayormadhye'rthe saptamapau vibhaktau bhavata ityeva svArtha: / tatra madhyatvaM kAlika maparatva samAnAdhikaraNaparatvaM daizikama paratvameva tatrAparatve praka tyarthayoH kAladezayoH samavetatvenAnvayaH avadhitathA kArakasya kArakAdhikaraNasya cAnvayaH kAlikamadhyatvaghaTakaparatvasya nirUpakatayA daizikaparatvasya svanirUpitaparatvasamavAyena kArakAkiraNe paramparayA vA kArake'nvayaH tacca kAraka yogyatAvazAt kartR karmAdika' bodhyam / adya haviSyaM bhotA he grahAdA nirAmiSaM bhoktA zratra haviSyaMkarmakabhojanakartA tadadhikaraNenAdya kAlena vA'vadhimad hAhatti yadaparatvaM tatsamAnAdhikaraNaparatvasya nirUpako nirUpakakAlavRttirvA nirAmiSakarmakabhojanakartAdyAdhikarAhaviSya karmakabhojanakartetyanvayabodhaH / iha* stho'yaM koze ko zAdA lakSyaM vidhyatItyAdau vedhakena tadadhikarAdezena vA'vadhimadyatparatvaM tannirUpakakI1 zatrutyaparatvasya nirUpaka' tadadhikaraNaM tAdRzadezavRtti vAcyaM tatkarmakavedhakartA ivhastho'yamityanvayabodhaH / 472 Aho ! Shrutgyanam O
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhktyrthnirnnye| 473 ihAyazabdArthayordezakAlayoradhikaraNayoravadhitvArtha ihAdyazabdayorupAdAnam avadhimattvasya avadhimatparatvanirUpakattvasyAdhikaraNakAlattitvamya collekhaH saMsargamaryAdayA bodhyaH / atha vA madhyazabdo'ntarAlavAcau tathA cAntarAlatve'the saptamIpaJcamyau bhavata iti sUtrArthastava kAlikamantarAlatvaM parasparanirUpitakAlikaparatvAparatvAdhikaraNayoranadhikaraNatvamatyantAbhAvavatvamiti yA vat / daizikaM tu daizikaparatvasyAvadhisamavAyinoranadhikaraNatvamatyantAbhAvavattvamiti yAvat tathA ca kaalikprtvaaprtvyordhikrnnkaarkyordhikrnnkaalttikaarkshktyosttttkaarkbhaavsvruupyoH| evaM daizikaparatvasyAdhisamavAyino: kArakayoravadhisamavAdhidezattikArakazaktyorvA suptiDAdito lAbhAt kAlAdhvavAcakapadottarayoH saptamIpaJcamyoratyantAbhAvapratiyogitvamarthastatra kAlaniSThAtyantAbhAvapratiyogitvaM kArake cedanveti svanirUpitakriyAvattvasaMbandhAvacchinnaM kArakazaktI cedanveti kAlikavizeSaNatAsaMbandhAvacchinnameva dezaniSThAtyantAbhAvapratiyogitvaM tu kArakIyadaizikasaMsargAvacchinnaM kArake kArakazaktau tu svanirUpakakArakaghaTitapamparAsaMbandhAvacchinnamanveti itthaM ca saMbandhAntarAvacchinna pratiyogitvamAdAya na prayogAtiprasaGgaH pratiyogitvamanvayitAvacchedakadharmAvacchinnameva bhAsate vyutpattivaicilyAt ato hitvAvacchinnAbhAvapratiyogitvamAdAya na prayogAtiprasaGgaH / atyantAbhAve pra. latyarthasya khAvacchedakadharmavyApakAdhikaraNatAnirUpitA Aho! Shrutgyanam
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamIvibhaktivicAraH / dheyatayA'nvayaH / evamadya bhoktA cAhe grahAcA bhoktetyAdI havyApaka rattyatyantAbhAvapratiyogibhokabhinno'dya bhoktA atha vA tathAvidhAtyantAbhAvapratiyogi bhoktRtvavadabhinno'dya bhoktA ityanvayabodhaH / evaM ihastho'yaM kroze ko - zAhA lacyaM vidhyatItyAdau kozavyA pakaTacyatyantAbhAvapratiyogi yalacyA bhinnamadhikaraNaM lacya nirUpitamAdheyatvaM vA taddattistadvAnvA yo'vayavavibhAga tadanukUlavyApArakartA'yamityanvayabodhaH / itthaM ca pratidinaM bhujAne hA vAhAddA bhokteti na prayogaH na vA ekapra hAreNa pAdakozArzve ca lacyaM vidhyati puruSe kozAddA lakSyaM vidhyatIti prayogaH / atyantAbhAve vyApakavRttitve prakRtyarthasyAnyayopagamAt snAnAdikAlAvacchedena hAhaniSThAtyantAbhAvapratiyogibhoktRtvasya pratidinaM bhuJjAne sattvAnna darzitaprayogaH / kartRzaktimadhya eva kAlaH | gireH koze kozAdA vanaM gacchati vihaga ityAdI kamapAdanayormadhye dezaH pATaliputrezvaraH viMzatI yojaneSu viMzateryojanebhyo vA kAzIsthAya dadAtItyAdau kartR saMpradAnayormadhye dezaH / zikharAdupatyakAyAM koze kozAcA patati ziletyAdAvapAdAnAdhikaraNAyormadhye dezaH karaNakArakAntarayormadhye dezo'pi na bhavati / evamanyatrApi kArakayormadhye dezaH kAlazca bodhya iti / zAbdikAstu " tadasminnadhikamiti" yasmAdadhikami"tisUtranirdezAdadhikazabdayoge saptamIpaJcamyau viziSyete ato loke lokAddA'dhiko harirityAdau saptamI paJcamI ca sAdhurityAGgaH / taccintyaM loke'dhiko harirityAdau nirdhAraNe saptabhyupapatteH lokAdadhiko harirityAdau " pa 474. Ano! Shrutgyanam
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ 475 vibhaktyarthanirNaye / mauvibhakta" itisUtreNa paJcabhyupapatterityasya prAguktatvAditi / "adhirozvare" iti sUtram / Izvare'rthe dyotye'dhiH karmapravacanIyasaMjJaH syAdityarthakam adhautyavyayazabdasya karmapravacanIyasaMjJAM vizvante / karmapravacanIya yukto paJcama jJApayati " yasmAdadhikaM yasya cekharavacanaM tava saptamo" iti sUtraM yadavadhikasyAdhika svarUpArthasya dyotakaH yannirUpitasyezvarArthasya dyotakaH karmapravacanIyastaca karmapravacanIyayukte saptamo bhavatautyarthakam / upathabdasyAdhikA dyotakatve'pi karmapravacanIyasaMjJA vidhAyaka "upo'dhike ce" ti sUtraM dvitIyAvivaraNe pradarzitam / upasureSu harirityAdAvupazabdadyotyaM saptamyA adhikayamarthastava prakRtyarthasyAdhimatva saMbandhenAnvayastathAvidhasyAdhikArasya harAvandhayastathA ca surAvadhikAdhikyavAn harirityasvayabodhaH / zradhikyaM tu prakRte niravadhidayAvattvamatha vA bahutvavyApyasaMkhyA vizeSavaddgAvacvaM bodhyam / upAcAyeMSu droNa ityAdAvapi kAzikIdAharaNe'nayA royAunvayo bodhyaH upaniSke kArSApaNamityAdAvapi mUlyagatAvayavagatA vA bahutvavyApyasaMkhyevAdhikAmiti pa mauvivaraNe proktamiti / yasya cezvara ityetAvanmAtreNa svAmidyotakAdhiyoge saptamausiddhau yasya cezvaravacanamityabhidhAnaM svasvAminorubhayodyatakasyAdhizabdasya yoge saptama jJApayati zrata eva yasya cezvaravacanamiti svasvAmino yorapi paryAyeNa saptamau bhavatIti kAzikA | adhibhuvi rAma ityAdAvadhizabdadyotyaM sasayyAH svAmitvamarthastava bhuvo nirUpakatayA'nvayaH tathAvidhasvAmitvasya rAme'nvayaH tathA ca bhUnirUpi Aho ! Shrutgyanam -
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamIvibhaktivicAraH / J dheyatayA'nvayaH / evamadya bhoktA vAhe grahAcA bhoktetyAdau grahavyApaka tyatyantAbhAvapratiyogibhokkabhinno'dya bhoktA / atha vA tathAvidhAtyantAbhAvapratiyogi bhoktRtvavadabhinno'dya bhoktA ityanvayabodhaH / evaM ihastho'yaM kroze ko - zAddA lakSyaM vidhyatautyAdau kozavyApaka nRtyatyantAbhAvapratiyogi yalacyA bhinnamadhikaraNaM lakSya nirUpitamAdheyatvaM vA taddRttistaddAnvA yo'vayavavibhAga tadanukUlavyApArakartA'yamityanvayabodhaH / itthaM ca pratidinaM sujAne hA hAhAdA bhokteti na prayogaH na vA eka prahAreNa pAdakozArdhe ca lacyaM vidhyati puruSe kozAddA lakSyaM vidhyatIti prayogaH / atyantAbhAve vyApakavRttitve prakRtyarthasyAntrayopagamAt snAnAdikAlAvacchedena hAhaniSThAtyantAbhAvapratiyogibhoktatvasya pratidinaM bhuJjAne sattvAnna darzitaprayogaH / kartazaktimadhya eva kAlaH / gireH koze kozAddA vanaM gacchati vihaga ityAdI kamapAdanAmadhye dezaH pATaliputrezvaraH viMzatI yojaneSu viMzateryojanebhyo vA kAzIsthAya dadAtItyAdau kartR saMpradAnayormadhyadezaH / zikharAdapatyakAyAM koze kozAddA patati ziletyAdAvapAdAnAdhikaraNAyormadhye dezaH karaNakArakAntarayormadhye dezo'pi na bhavati / evamanyatrApi kArakayormadhye dezaH kAlazca bodhya iti / zAbdikAstu " tadasminnadhika mi" ti " yasmAdadhikami"tisUtranirdezAdadhikazabdayoge saptamopancamyau viziSyete ato loke lokAcA'dhiko harirityAdau saptamau paJcamI ca sAdhurityAGgaH / taccintyaM loke'dhiko harirityAdau nirdhAraNe saptamyupapatte: lokAdadhiko harirityAdI "pa 474 Aho! Shrutgyanam
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthanirNaye / 475. 99 camIvibhakte" itisUtreNa paJcamyupapatterityasya prAguktatvAditi / "adhirovare" iti sUtram / Izvare'rthe dyotye'dhiH karmapravacanIyasaMjJaH syAdityarthakam adhautyavyayazabdasya karmapravacanIyasaMjJAM vidhatte / karmapravacanIyayato paJcama jJApayati " yasmAdadhikaM yasya cekharavacanaM tava saptamau " iti sUtraM yadavadhikasyAdhika svarUpArthasya dyotakaH yannirUpitasyezvarArthasya dyotakaH karmapravacanIyastaca karmapravacanIyayukte saptamI bhavatItyarthakam / upazabdasyAdhikA dyotakatve'pi karmapravacanIyasaMjJA vidhAyaka "upo'dhike ce" ti sUtraM dvitIyA vivaraNe pradarzitam / upasureSu harirityAdAvupazabdadyotyaM saptamyA cAdhikayamarthastava prakRtyarthasyAvadhimazva saMbandhenAnvaya stathAvidhasyAdhikArasya harAvantrayastathA ca surAvadhikAdhikayavAn harirityasvayabodhaH / zradhikyaM tu prakRte niravadhidayAvattvamatha vA bahutvavyApyasaMkhyA vizeSavadyAvattvaM bodhyam / upA cAryeSu droNa ityAdAvapi kAzikIdAharaNe'nayA royASayo bodhyaH upaniSke kArSApaNamityAdAvapi mUlyagatAvayavagatA vA bahutvavyApya saMkhyaivAdhikamiti pa mauvivaraNe proktamiti / yasya cezvara ityetAvanmAtreNa svAmidyotakAdhiyoge saptamausiddhau yasya cezvaravacanamityabhidhAnaM svasvAminorubhayoryotakasyAdhizabdasya yoge saptama jJApayatiH zrata eva yasya cezvaravacanamiti svasvAminoI yorapi paryAyeNa saptamI bhavatIti kAzikA | adhibhuvi rAma ityAdAvadhizabdadyotyaM sasabhyAH svAmitvamarthastava bhuvo nirUpakatayA'nvayaH tathAvidhasvAmitvasya rAme'nvayaH tathA ca bhUnirupi Aho! Shrutgyanam -
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ sptmiivibhktivicaarH| tasvAmitvavAn rAma ityanvayabodhaH / adhirAme bhUrityAdAvadhizabdadyotyaM saptamyAH svatvamarthastava nirUpakata yA prakRtyartha syAnvayastathA ca rAmanirUpitasvatvavatI bhUrityanvayabodhaH / adhibrahmadatte paJcAlA: adhipaJcAleSu brahmadatta ityAdI kAzikodAharaNe'pyanayA rotyA'nvayo bodhyaH / brahmadattaH paJcAlarAjaH / "vibhASA kRSi" iti sUtvam adhiH karotI karmapravaca- . nIyasaMto vA syAdityarthakam / atra pravarAdyotakasyadhiyoge saptamau na bhavati yathA yadava mAmadhikariSyatI. tyAdau ava dhAtokiniyogo'rthaH saptamyA Adezavala: karmaghaTitasaMbandhAvacchinnamAdheyatvamarthaH idaMpadArthaH kamavizeSastathA cedaMkarmavizeSattimatkarmakayadabhinnabhAviniyogakarTa tvaM vAkyArtha: karotiyogadheH karmapravanIyasaMjJA vidhAnaM darzita karotiprayoge gatisaMjJAprayuktasya "tiGi codAttavatI"tisUtreNa prasaktasya nighAtasya niSedhArthamiti / karmapravacanIyayoge dvitIyApaJcamIsaptamIvidhAnaM zeSaSaSThIbAdhakaM sarvA dya papadavibhaktayaH zeSaSaSThApavAdikA ityuktariti zAbdikAH / taccintyam apavAde pramANAbhAvAtsUbabhASyavArtikakRtigranthAdAvapavAdakatvasyAnabhidhAnAt mama pratibhAtItyAdau zeSe SaSThamA darzanAcca karmapravacanIyastha svarUpasato vA prateoge hitIyAvidhAnAd ata eva bubhukSitaM na pratibhAti kiJcidityAdau dvitIyopapadyate / evaM ca tasya te paripanthina ityAdAvapi zeSe SaSThA papadyate anyathA paripanthi ghaTakaparizabdayoge'pi karmapravacanauyayoge dvitIyAdarzanAt"paripanthaM ca tiSThatI"tinirdezAdupapadavibhaktaH zeSaSaSThApa paM.zrI caMdrasAgarajI gnnivr| sites - Ahal Shr
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhttyrthvirnnye| - vAdakatve darzitaSaThyA prasAdhuttvaprasaGgAtAnanUpapadavibhaktaH zeSaSaSTyapavAdakatvavirahe pUrva pradarzitaM sarpiSo bindunA yogo na svapinetyabhiyuktavAkyamanarthakaM syAt apinA yoge'pi zeSe SaSThayAH sAdhutvAdupapadavibhakta rapavAdakatvavirahAditi cenna / sapirapi syAdityAdiprayoge hitauyAyA asAdhuttvajJApanena darzitasyAbhiyuktavAkyasya sArthakatvAt yeSAM karmapravacanIyasya dyotyAnAM vAcyAnAM vA hInatvAdhikyavarjanamaryAdAdInAM na zeSatvaM tatrAogyatvAdeva karmapravacanauyayoge na SaSThI yathA'nuhariM surA upasureSu harirapatrigatamyo dRSTo deva zrAkaDArAde kA saMjJe tyAdau yatra tu yogyatA tatva SaSThI bhavatyeva ata evoparyapari buddhaunAM carantIzvarabuddhaya ityAdau zeSe SaSThI saGgacchata iti / iti vibhaktyarthanirNaye kArakasaptamyarthanirNayaH / iti saptamIvivaraNaM samAptam / samAptazcAyaM vibhaktyarthanirNayaH / anvIkSAnalinIpramodanaravistrayyAdi vidyA''pagApAthodhiH prathito'rthikalpAvaTapau vAgauzanAmA sudhauH| gaurItulyaguNA videhaviSaye devI jayantI ca yaM prAsUta prahatainasaM giridharaM tasye ghamAsItkRtiH // 1 // takeMtha jaiminigiri sphuTazabdavidyA'bhyAse visRtvaraciyaH zucizAntarUpAH / dhaurA mAM mama kRtiM karuNArasaina / pUNe manasyavirataM paricintayantu // 2 // iMti / zubhama Ahol Shrutgyarian
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ Aho ! Shrutgyanam