Book Title: Saddha Param Dullaha
Author(s): Devendramuni
Publisher: Tarak Guru Jain Granthalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003188/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramadallahA For Pavate & Personal Use Only upAyArtha zrI devendra pani Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANan sAI SBhartt / AGRA 8.uTa 'papara., upAcArya zrI devendra muni Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tAraka guru jaina granthAlaya kA 270 vA puSpa . saddhA parama dullahA upAcArya zrI devendra muni prakAzaka zrI tAraka guru jaina granthAlaya zAstrI sarkala, udayapura (rAja.) vi0 saM0 2045 basanta paMcamI pharavarI, 1986 saMjaya surAnA ke nidezana meM kAmadhenu priMTarsa eNDa pablisarsa A-7, avAgar3ha hAusa, ema0 jI0 roDa, AgarA-282002 dvArA mudrita mUlya : sirpha paiMtIsa rupayA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saDDho parama mehAvI zraddhA kA dIpa jaba jalatA hai prajJA kA puNya loka jaga magA uThatA hai / usa Aloka meM svayaM ko pahacAnane / pAne ke icchuka prajJAzIla zraddhAluoM ke lie -upAcArya devendra muni Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAjasevI pramukha udyogapati DA0 rAmAnaMda jaina, dillI mAnavatA kI sevA aura rASTrIya gaurava kA vikAsa-yahI jinakA lakSya hai, ve haiM- zrI rAmAnanda jaina / ApakA janma sana 1920 meM eka dhArmika parivAra meM huaa| dharma kI preraNA Apako apane pitAmaha zrI abhayasiMha jI aura pUjya pitA zrI udhamasiMha jI se bacapana se hI prApta hotI rhii| bAlyakAla meM hI pUjya muni kastUramala jI ma. aura unake ziSya amaramuni jI ma. ke cAturmAsa se dhArmika saMskAra aura bhI dRr3ha hue / paMjAba kesarI pUjya zrI premacanda jI ma. aura mahAsatI kesarA jI ApakI dhArmika gatividhiyoM aura vRttiyoM ke satata preraNA srota rahe / ____ Apa kolhApura roDa, sabjI maMDI, dillI esa. esa. jaina sabhA 25 varSoM se adhyakSa rahe haiM aura akhila bhAratavarSIya zvetAmbara sthAnakavAsI jaina kAnphrasa, dillI ke upAdhyakSa pada ko suzobhita kiyA hai| Apake samAja kI sabhI gatividhiyoM/kAryoM meM utsAhapUrvaka bhAga lete haiN| __ samAja sevA ke kAryoM meM bhI Apa agragaNya hai| kolhApura roDa jaina sthAnaka kA bhavya nirmANa bhI Apako sakriya preraNAoM kA suphala hai, tathA usameM vizAla vyAkhyAna hAla, udhamasiha jana pravacana hAla, jisameM 2500 zrotA baiThakara pravacana suna sakate haiM, Apake dvArA hI nirmita huaa| isameM prathama cAturmAsa AcArya samrATa Ananda RSi jI ma. kA huA tathA anya saMtoM ke cAturmAsa bhI hote hI rahate haiM / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnava-sevA kI udAtta bhAvanA se abhibhUta hokara apane pitA zrA udhamasiMhajI ke nAma para Apane ceriTebala TrasToM ko sthApanA kI hai| inhona carakhI, dAdarI (DisTrikTa bhivAnI hariyANA) meM eka hospiTala banavAyA hai jisameM gAyanAkolojI kA alaga vArDa tathA orathopeDika kI bhI vyavasthA hai, 50 baiDoM vAle isa hAspiTala meM A~khoM kI cikitsA tathA Aparezana bhI hote haiN| Apa meM mAnava sevA tathA samAja unnati kI vizeSa bhAvanA hai| Apa jitane udAra dhArmika haiM, utane hI saphala vyavasAyI bhI haiN| ucca zikSA prApta kara Apane 25 varSa kI Ayu meM vyApAra meM praveza kiyaa| Apane jaina TayUba kaMpanI ke nAma se sTIla pAipoM kA nirmANa kArya prArambha karake deza kI eka mahatI AvazyakatA kI pUrti kI aura deza kA videzI mudrA ko bacAyA; kyoMki isase pahale ye TayUba videzoM se AyAta kiye jAte the / kampanI kA vyavasAya 1665-66 meM sirpha 54 lAkha thA jo 1985-86 meM bar3hakara 5084 lAkha ho cukA hai| yaha ApakI vyAvasAyika kuzalatA tathA saphalatA kA spaSTa pramANa hai| ___Apa iMjIniyariMga, kaimIkala; TeksaTAila aura kAgaja udyogoM se bhI sambandhita rahe haiN| Apa jaina grupa oNpha kampanIja ke sAtha 1963 se sambandhita rahe haiN| isa kampanI ne uttara-pradeza, hariyANA aura rAjasthAna meM aneka audyogika yUniToM kI sthApanA kI hai| Apa 1976-77 meM injIniyariMga eksaporTa pramozana kAunsila Apha InDiyA ke upAdhyakSa aura sTIla TyUba DivIjana ke adhyayakSa bhI rahe haiN| samprati Apa jaina TyUba kampanI limiTeDa ke mainejiMga DAirekTara aura anya kampaniyoM ke DAirekTara haiN| Apane prastuta pustaka 'saddhA parama dullahA' ke prakAzana meM udAra artha sahayoga dekara apanI dharmAnurAgitA aura upAcArya zrI devendra muni ke prati hArdika zraddhA pragaTa kI hai| isa sAhityika abhiruci ke lie hArdika dhanyavAda / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakakebola jaina dharma meM zraddhA kI pramukhatA hai| binA zraddhA ke sAdhanA virAdhanA bana jAtI hai| zraddhA ziva hai aura azraddhA zava hai | bhagavAna mahAvIra ne zraddhA ko parama durlabha kahA hai / mAnava jovana, zAstra zravaNa aura puruSArthaM - ye tInoM durlabha haiM, para zraddhA ati durlabha hai / Adhunika yuga meM tarka kI pradhAnatA hai| tarka kI upaja mastiSka se hai aura zraddhA kI upaja hRdaya se hai| tarka buddhi ko prabhAvita karatA hai aura zraddhA hRdaya ko / binA zraddhA ke tarka kevala bauddhika kasarata hai / kaTI huI pataMga kI taraha vaha ananta gagana meM ur3atI to hai, para zraddhA kI Dora ke abhAva meM usa tarka kA zIghra patana ho jAtA hai| dharma kA sambandha tarka kI apekSA zraddhA se adhika hai / jijJAsA meM bhI tarka kI pradhAnatA hotI hai, para usa tarka kA sambandha satya tathya ko prApta karanA hai, para jigIsu ke tarka meM jijJAsA kI pradhAnatA nahIM hotI, kintu jItane kI prabala lAlasA hotI hai, isalie vaha vAk chala Adi kA bhI prayoga karatA hai para jijJAsA meM isa prakAra vAk chala Adi nahIM hotA / jijJAsA ko darzana kI jananI mAnA hai / bhautikavAda kI cakAcauMdha meM bhUle aura bisare vyakti jo kamanIya kalpanA ke gagana meM viharaNa karanA cAhate haiM aura bhautika sukha-suvidhA ko apanAne ke lie lalaka rahe haiM, ve "pannA samikkhae dhammaM " Agama vAkya kI duhAI dekara jana-mAnasa ko bhramita kara rahe haiM / aisI vikaTa belA meM zraddheya upAcArya zrI devendra munijI ne "saddhA parama dullahA " grantha kA nirmANa kara prabuddha pAThakoM ko zraddhA kI mahimA batAne kA prayAsa kiyA hai / hameM pUrNa Atma-vizvAsa hai ki prastuta grantha hamAre pUrva prakAzanoM kI taraha hI lokapriya hogA / jina dAnI mahAnubhAvoM ne udAratA ke sAtha anudAna diyA hai una sabakA hama AbhAra mAnate haiM / - cunnIlAla dharmAvata koSAdhyakSa zrI tAraka guru jaina granthAlaya, udayapura ( 5 ) Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - svakIya kurukSa etra ke maidAna meM vIra arjuna ke antarmAnasa meM eka jijJAsA samutpanna huI ki isa virATa vizva meM sabase adhika pavitra vastu kyA hai ? arjuna ne vaha jijJAsA karmayogI zrIkRSNa ke sAmane prastuta kI / zrIkRSNa ne cintana ke mahAsAgara meM gaharAI se DubakI lagAI aura jaba unakA cintana Upara ubharakara AyA to unhoMne kahA ki isa virATa vizva meM jJAna ke samAna anya koI pavitra nahIM hai / jJAna ke mahAsAgara meM jaba hama avagAhana karate haiM taba hama pavitra bana jAte haiM / 1 jJAna se hI saMsAra - bandhana kA nAza hotA hai / " jJAna hI mAnava jIvana kA sAra hai / " mukti kA dvAra hai 14 vIra arjuna ne puna: prazna kiyA- bhagavan ! usa jJAna ko kauna vyakti prApta kara sakatA hai ? karmayogI zrIkRSNa ne uttara pradAna kiyA ki jo zraddhAvAna haiM, vahI jJAna ke adhikArI haiM / ' binA zraddhA ke jJAna nahIM ho sakatA aura na binA zraddhA ke dharma hI ho sakatA hai / " zraddhA dharma kI anugAminI hai / jahA~ dharma 1 nahi jJAnena sadRzaM pavitramiha vidyate / 2 jJAnAdeva hi saMsAra- vinAzo 3 gANaM Narassa sAro 4 anurAga maMjarI pR0 25 viyogI hari 5 zraddhAvallabhate jJAnaM 6 uttarAdhyayana 28 / 30 7 rAmacaritamAnasa - mahAbhArata bhISma parva 28/38, gItA 4 / 38 - rudrahRdayopaniSad, zloka 35 - AcArya kundakunda - gItA (5 / 31) --tulasIdAsa (7 / 90/2) Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA sphuraNa dikhAI par3atA hai, vahIM para zraddhA TikatI hai / 1 zraddhAvAna ko koI parAsta nahIM kara sakatA / mAnava meM zraddhA jitanI tIvra hogI, utanI hI usakI buddhi painI aura prakhara hogI / 2 Rgveda ke RSi ne kahA ki zraddhA se hI aizvarya prApta hotA hai / " ataH karma meM hI zraddhAvAna bana 14 bRhadAraNyaka upaniSad meM kahA gayA hai ki zraddhA se hI dakSiNA pratiSThita hotI hai aura hRdaya meM hI zraddhA pratiSThita hai| skandha purANa meM varNana hai ki - zraddhA hI samasta dharmoM ke lie hitakara hai / vedavyAsa ne likhA hai - zraddhA pApa se chuTakArA dilAne vAlI hai / nArada purANa kA mantavya hai ki zraddhApUrvaka AcaraNa meM lAe hue saba dharma manovAMchita phala dene vAle hote haiN| zraddhA se hI saba siddha hotA hai aura zraddhA se hI bhagavAna santuSTa hote haiM / " tathAgata buddha ne suttanipAta meM kahA hai-mAnava zraddhA se saMsAra pravAha ko pAra kara jAtA hai / " tathAgata buddha ne rUpaka kI bhASA meM kahA :- eka kheta hai, usa kheta meM bIja vapana kara diyA gayA hai, usake pazcAt 1 hindI sAhitya kA itihAsa pR. 147 2 mohanamAyA 47 3 zraddhA vindate vasu 4 zraddha e zraddhApayeha naH 5 zraddhAyAM hya eva dakSiNA pratiSThAtA hRdaye va zraddhA pratiSThitA bhavati 6 zraddhava sarvadharmasya cAtIva hitakAriNI 7 zraddhA pApamocinI 8 zraddhA pUrvAH sarvadharmA manorathaphala pradAH / zraddhayA sAdhyate sarvaM zraddhayA tuSyate hariH / / ra saddhAya taratI oghaM - rAmacandra zukla - mahAtmA gA~dhI - Rgveda (10/151/14) - Rgveda (10/151/15) - bRhadAraNyaka upaniSad (3/6/21) ( 7 ) - mahAbhArata zAnti parva (264 / 15) -skandha purANa - nArada purANa (pUrva bhAga, prathama pAda 4 / 1) suttanipAta (1/10/4) Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadi varSA AtI hai to vaha bIja hajAra-hajAra dAne ke rUpa meM samutpanna ho jAtA hai| hRdaya rUpI kheta meM zraddhA kA bIja bapana karane ke pazcAta yadi tapa kI varSA hotI hai to vaha bIja hajAra-hajAra dAne ke rUpa meM prasphuTita ho jAtA hai| mahAtmA gA~dhI ne likhA hai ki zraddhA se mAnava pahAr3oM kA ullaMghana kara sakatA hai, zraddhA meM nirAzA kA koI sthAna nahIM hai| zraddhA hI jindagI kA sUraja hai| hamArI zraddhA akhaNDa battI jaisI honI cAhie, vaha hameM bhI prakAza de aura AsapAsa bhI prakAza kre| jisameM zuddha zraddhA hai, usakI buddhi tejasvI rahatI hai / / zraddhA kA vyutpattilabhya artha hai-zrat-- satyaM dadhAtIti zraddhA-jo satya ko dhAraNa karatI hai, vaha zraddhA hai| zraddhA meM hI satya ko dhAraNa karane kI apUrva zakti hai / jaba taka antaHkaraNa meM zraddhA nahIM, taba taka satya ke saMdarzana nahIM ho skte| zraddhA, pratIti, vizvAsa, ruci, AsthA, niSThA, samyagdarzana, bharosA Adi zabda zraddhA ke hI paryAyavAcaka haiM / jainAgamoM meM jIvAdi padArthoM ke svarUpa ko dekhanA, jAnanA, zraddhA karanA darzana mAnA hai| tatvArthasUtra aura uttarAdhyayanasUtra meM darzana zabda tatvazraddhA ke artha meM vyavahata huA hai| zraddhA andhazraddhA na hokara vaha jJAnAtmaka hai| yaha samyakzraddhA hI jaina AcArya-vyavasthA kA mUlAdhAra hai| AcArya devavAcaka ne nandI sUtra meM samyagdarzana ko saMgha rUpI sumeru parvata kI atyanta sudRr3ha aura gahana-bhU-pIThikA (AdhArazilA) kahA hai| jisa para jJAna aura cAritrya rUpI uttama dharma kI mekhalA yAni parvatamAlA avasthita hai| jaina sAdhanA meM samyazraddhA ko hI mukti kA adhikAra patra kahA hai / kyoMki, binA zraddhA ke samyagjJAna nahIM hotA / samyakajJAna ke abhAva meM samyaka AcaraNa nahIM hotaa| samyak AcaraNa ke abhAva meM mukti nahIM hotii| sUtrakRtAMga sUtra meM varNana hai-eka vyakti mahA --suttanipAta (1/4/2 -khaMDa 41 pR. 442 1 zraddhA bIjaM tapo vuTThi 2 sampUrNa gAMdhI vAGmaya 3 abhidhAna rAjendra koza khaNDa 5, pR. 2425 4 tattvArtha sUtra 1/2 5 uttarAdhyayana 28/35 6 nandI sUtra 1/12 7 uttarAdhyayana 28/30 ( 8 ) Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manISI hai, bhAgyavAna aura parAkramI bhI hai tathApi usakA dRSTikoNa asamyak hai, usameM samyak zraddhA kA abhAva hai to usake dvArA kiyA huA dAna tathA ugra tapa kI sAdhanA Adi azuddha haiM / sahI zraddhA ke abhAva meM vaha puruSArtha mukti kI ora na le jAkara bandhana kI ora le jAtA hai / jisa sAdhaka meM samyak zraddhA kA prAdhAnya hai, usameM phalAkAMkSA nahIM hotI / vaha niSkAma sAdhanA karatA hai / aMguttaranikAya meM tathAgata buddha ne spaSTa zabdoM meM kahA hai ki mithyAdRSTikoNa saMsAra kA kinArA hai aura samyak dRSTikoNa nirvANa kA kinArA hai / 2 zrImadbhagavadgItA meM isa satya tathya ko isa prakAra abhivyakta kiyA hai-vyakti kI jisa prakAra zraddhA hotI hai, usakA jIvana ke prati jaisA dRSTikoNa hotA hai, vaisA hI vaha bana jAtA hai / samyak zraddhA AdhyAtmika jIvana kA prANa hai / jaise cetanArahita zarIra zava hai, vaise hI samyak zraddhA rahita vyakti calatA-phiratA zava hI hai / jaise zava kA sthAna ghara nahIM, zmazAna hai, vaha tyAjya hai, vaise hI AdhyAtmika jagata meM bhI zraddhArahita sAdhanA zava kI taraha tyAjya hai / jaisI zraddhA hogI, vaisA hI pavitra caritra kA nirmANa hogA / azraddhA patana kI ora le jAtI hai aura sahI zraddhA jIvanotthAna kI ora hameM gati aura pragati karane ke lie utpra erita karatI hai / bauddha paramparA meM samAdhi, citta aura zraddhA kA prayoga sAmAnya rUpa se eka hI artha meM huA hai| zraddhA se citta meM vikalpa nahIM hote / yadi pahale vikalpa utpanna hue haiM to ve bhI zraddhA ke utpanna hone para samApta ho jAte haiM / samAdhi meM bhI citta meM vikalpa nahIM hote ataH donoM ko eka hI mAnA hai / zraddhA aura samAdhi - ye donoM citta kI avasthAe~ haiM isalie zraddhA aura samAdhi ke sthAna para citta kA prayoga bhI milatA hai / cUMki citta kI ekAgratA hI samAdhi hai aura citta kI bhAvapUrNa avasthA hI zraddhA hai / isalie vitta, samAdhi aura zraddhA eka hI artha kI abhivyakti hai / apekSAbheda se unake samAdhicitta kI zAMta avasthA hai / jaina darzana meM 1 sUtrakRtAMga 1 / 8 / 22-23 2 aMguttaranikAya 10/12 3 zraddhAmayo'yaM puruSo yo yacchraddhaH sa eva sa / arthoM meM bhI pRthakatA hai / zraddhA kA artha deva, guru, -- vedavyAsa ( mahAbhArata bhISma parva 41 / 3 ), gItA 17 / 3 ( e ) Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura dharma ke prati ananya niSThA mAnA gayA hai, to bauddha darzana meM zraddhA kA artha buddha, saMgha aura dharma ke prati AsthA hai / jaina darzana meM arhanta ko deva ke rUpa meM Adarza mAnA hai to bauddha paramparA meM buddha ko mAnA hai / jaina paramparA meM mArgadarzaka ke rUpa meM guru ko mAnA hai to bauddha paramparA meM saMgha ko svIkAra kiyA hai| jaina paramparA meM jIvAdinI tattvoM kA zraddhAna mukhya hai to bauddha darzana meM cAra Arya satyoM kA zraddhAna mukhya mAnA hai / bauddha darzana meM zraddhA kA prathama, aura prajJA ko usake pazcAt sthAna diyA gayA hai| zraddhA ke kAraNa hI dharma kA zravaNa grahaNa, parIkSaNa Adi hotA hai / saundarananda bauddha paramparA kA mahatvapUrNa grantha hai / prastuta grantha meM buddha ne nanda se kahA ki pRthvI ke andara jala hai / jaba yaha zraddhA mAnava ke antarmAnasa meM hotI hai taba AvazyakatA hone para vaha pRthvI ko khodatA hai / kRSaka ke antarmAnasa meM jaba yaha zraddhA hotI hai ki bhUmi se anna utpanna hotA hai tabhI vaha bIja ko bhUmi meM vapana karatA hai / dharma kI utpatti meM bhI prastuta zraddhA hI zreSTha kAraNa hai / jaba mAnava tattva ko dekhatA hai, sunatA hai, taba usakI zraddhA susthira hotI hai / sAdhanA ke kSa etra meM praviSTa hone vAle sAdhaka ko pahalI bAra jo zraddhA hotI hai, vaha eka parikalpanA ke rUpa meM hotI hai aura anta meM jAkara vahI zraddhA tatva sAkSAtkAra ke rUpa meM ho jAtI hai / tathAgata buddha ne bhI samyak zraddhA ko mahatva diyA hai, andha zraddhA ko nahIM / hama pUrva paMktiyoM meM yaha likha cuke haiM ki sabhI mUrdhanya cintakoM ne, dharma paramparAoM ne zraddhA ko mahatvapUrNa sthAna diyA hai, use sAdhanA kA prANa mAnA hai aura zaMkA ko jIvana kI durbalatA batalAyA hai| zaMkA ke rahate hue jIvana kA samyak vikAsa nahIM ho sakatA / lar3akhar3Ate kadamoM se dUra maMjila taka nahIM pahu~cA jA sakatA aura na himAlaya kI gaganacumbI coTiyoM ko chuA jA sakatA hai : zaMkA se saMkalpa meM dRr3hatA nahIM A pAtI aura binA dRr3ha saMkalpa ke lakSya para nahIM pahu~cA jA sakatA / ataH yaha Avazyaka hai ki sAdhya aura sAdhanoM para pUrNa vizvAsa lekara hI dRr3hatA ke sAtha caleM / antaHkaraNa meM kisI bhI zaMkA ko avakAza na de / antarmAnasa meM jinokta tatvoM para yadi zaMkA rahegI to sAdhaka adhyAtma sAdhanA ke patha para agrasara nahIM ho sakegA / zaMkA se samyaktva naSTa ho jAtI hai - 'saMkA sammatta nAsai' / yahI tathya zrIkRSNa ne ina zabdoM meM kahA hai ki - 'saMzayAtmA vinazyati' jo AtmA saMzaya meM hai, usakA vinAza hotA hai / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahA~ sahaja jijJAsA samUtpanna ho sakatI hai ki jaina Agama sAhitya meM gaNadhara gautama kadama-kadama para zaMkAe~ karate haiM / ve bhagavAna mahAvIra ke sAmane jijJAsA prastuta karate haiM aura bhagavAna mahAvIra una jijJAsAoM kA samAdhAna pradAna karate haiM / bhagavatI sUtra meM gaNadhara gautama ke 36000 prazna haiM, vahA~ para nimna zabdAvalI prApta hotI hai ___'jAyasaMsae', 'saMjAyasaMsae' aura 'upaNNasaMsae' kyA isa prakAra saMzaya vighAtaka nahIM hai ? uttara meM nivedana hai ki isa prakAra kA saMzaya vighAtaka nahIM hai, kyoMki saMzaya do prakAra ke hote haiM-eka zraddhAmUlaka aura dUsarA azraddhAmUlaka / jisa zaMkA yA saMzaya ke pIche zraddhA chipI huI hai, vaha jijJAsA ke rUpa meM vyakta hotI hai, isalie vaha dUSaNa nahIM hai, para azraddhAmUlaka zaMkA meM jijJAsA nahIM hotI, usameM kevala bauddhika vilAsa hotA hai jisakA mAMdhAra avizvAsa hai| kucha cintakoM kA yaha mantavya hai ki zraddhA eka prakAra kI mAnasika suSupti hai, usameM cintana ko avakAza nhiiN| jo jI meM AyA, use mAna liyA, usI se cipaTa gae, aisI zraddhA se satya ke saMdarzana nahIM ho sakate, para una cintakoM ko smaraNa rakhanA hogA ki jaina dharma meM isa prakAra kI zraddhA ko mahatva nahIM diyA hai| usakA spaSTa udghoSa hai ki-'pannA samikkhae dhammaM / ' prajJA se, tarkabuddhi se dharma kI parIkSA kreN| __yaha virATa vizva vividha vividhatAoM se bharA huA hai| jagata kA artha hI hai-sUkSma se sUkSma aura sthUla se sthUla tatvoM kA samUha / bahata se tathya se haiM jo mAnava kI buddhi kI paridhi meM nahIM Ate, aura aise atyanta sUkSma rahasya bhI haiM jise mAnava kI mati grahaNa nahIM kara paatii| jina tathyoM ko samajhane ke lie alaukika dRSTi aura divya jJAna apekSita hai, vaha dRSTi aura jJAna hameM prApta nahIM hai| usa divya dRSTi ke lie jitanI sAdhanA apekSita hai, vaha mahAna sAdhanA kA bhI hamAre meM abhAva hai / mAnava apanI tIkSNa medhA para kitanA bhI abhimAna kare, para usakA abhimAna vAstavika nahIM hai / vaha apano indriyoM ke bala-bUte para bahuta kama jAna pAtA hai / jJAta se ajJAta adhika hai / yadi koI vyakti yaha ahaMkAra kare ki maiM to prajJApuruSa hU~, maiMne saba kucha jAna liyA hai, para usake isa abhimAna para bhI dayA AtI hai| isa prakAra kA ahaMkAra pragati kA ( 11 ) Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAdhaka hai / mAnava kA alpajJAna hai / usa alpajJAna ko pUrNa mAnanA dhokhA hai, svayaM ke lie bhI aura dUsaroM ke lie bhii| sAra yaha hai ki jo tatva buddhigamya hai, una para tarka se vicAra karanA ucita hai, para jo rahasya sAmAnya mAnava ke lie agocara hai, unake sambandha meM Apta puruSoM ke kathana para hI niSThA rakhanA Avazyaka hai| Apta puruSoM ke kathana para zraddhA aura tarka ke ucita aura vivekapUrvaka samanvaya se hI yathArtha bodha sambhava hai / kitane hI cintaka ekAnta tarkavAda ke pakSadhara haiM to kitane hI cintaka ekAnta zraddhAvAdI haiN| yaha smaraNa rahe ki viveka-vikala zraddhA andhazraddhA hai| usa zraddhA meM cintana kA Aloka nahIM hotaa| usa zraddhA se heya, jJeya aura upAdeya kA samyaka bhAna nahIM hotaa| kauna sI vastu grAhya hai aura kauna sI agrAhya hai, isakA sahI nirNaya buddhi nahIM kara pAtI / bAhyADambara, pAkhaNDa aura mAyA kI mohanI mUrti ko dekhakara vaha mArga se cyuta bhI ho sakatA hai| kintu jo cintaka parIkSaNa prastara para kasakara satya ko svIkAra karatA hai, vaha kabhI ulajhatA nahIM, vaha guru gambhIra granthiyoM ko bhI apanI tIkSNa medhA se sulajhA nA hai| aura svIkRta satya para aMgada kI taraha sthira rahatA hai| tarka kI AvazyakatA hai, kintu zraddhA ke sAtha / Adhunika kucha buddhivAdI tarkAtIta tatvoM para bhI tarka ke tIra chor3ate haiN| aura jaba ve lakSya taka nahIM pahu~ca pAte, to unake astitva ko ho asvIkAra kara dete haiN| ve zraddhAjanya pradeza ko bhI buddhigamya banAne kI niSphala ceSTA karate haiN| zreSTha yahI hai ki jIvana meM zraddhA aura tarka kA samucita samanvaya ho / jo jeya tatva tarka kI paridhi ke antargata Ate hoM, unheM tarka kI tarAjU para toleM aura jo tarka kI pahu~ca se pare haiM tathA sAdhanAjanita lokottara jJAna ke dvArA hI jAne jA sakate haiM, una para dRr3ha zraddhA rakhI jaae| Apta puruSoM ke upadeza ko pramANabhUta mAnakara calA jaae| una zAstra aura Agama vANI ko cunautI na dI jaae| jahA~ taka AgamoM ko chaMTanI kA prazna hai usa para atyadhika gaharAI se cintana karanA hogaa| chaMTanI karane para una AgamoM meM se hama kitanA bacA pAyeMge, yaha hamAre sAmane jvalanta prazna hai| zAstroM kI yathArthatA aura ayathArthatA kA nirNaya karanA bhI bahuta gambhIra samasyA hai / sAmAnya pAThakoM ke sAmane ina samasyAoM ko rakhakara unameM Apta puruSoM ke prati anAsthA paidA karanA bhI sarvathA anucita hai| tarka ke pIche yadi zraddhA kA bala hai, to vaha tarka samyaktva kA bhUSaNa hai, yadi zraddhA kA abhAva hai to vaha tarka samyaktva kA dUSaNa hI hai| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama ke antarha daya meM zaMkA samutpanna hotI thI, para usa zaMkA ke pIche AsthA kI avicala bhUmikA thI, zraddhA kA divya Aloka jagamagAtA thaa| jaba zaMkA kA samAdhAna ho jAtA to unake antarha daya se anAyAsa hI yaha svara lahariyAM phUTa par3atI thIM sadahAmi NaM bhaMte ! niggaMthaM pAvayaNaM / pattiyAmi NaM bhaMte ! niggaMthaM pAvayaNaM / roemi NaM bhaMte ! niggaMthaM pAvayaNaM / tahameyaM bhaMte ! avitahameyaM bhaMte ! icchiyameyaM bhaMte ! paDicchiyameyaM bhaMte ! icchiya paDicchiya meyaM bhaMte ! se jaheyaM tubbhe vayaha / -upAsaka a0 1 sU0 12 arthAta-bhagavana ! maiM nirgrantha pravacana para zraddhA karatA haiN| bhagavana ! maiM nimrantha pravacana para pratIti karatA huuN| bhagavana ! maiM nirgrantha prava na para ruci karatA huuN| bhagavana ! nirgrantha pravacana tathya hai, avitathya hai; mujhe iSTa hai, abhISTa hai, iSTAbhISTa hai, jaisA Apa kahate haiM, vaisA hI hai / ye haiM sacce sAdhaka ke hRdaya ke nirmala udgAra / unameM kitanI gaharI zradvA hai, unakI zaMkAe viSaya ko vizad aura spaSTa karane ke lie hotI thii| gaNadhara gautama yadi zaMkA aura prazna na karate to Aja hamAre sAmane jo virATa Agama sAhitya hai, vaha hameM prApta nahIM hotaa| pAvApurI ke apane antima pravacana meM zramaNa bhagavAna mahAvIra ne zraddhA ko parama durlabha kahA hai| Aja kA mAnava zraddhA ko bhulAkara pratyeka kArya meM tarka karane lagA hai aura vaha socatA hai ki tarka se hI satyAnveSaNa hogA, para usakA yaha socanA bhrAntipUrNa hai| yadi zraddhA kA sambala lekara tarka karatA hai to vaha tarka sahI mArga ko samajhane meM upayogI hai| samaya-samaya para maiMne nibandha likhe haiM, una nibandhoM meM se kucha nibaMdha jo zraddhA se sambandhita haiM, unheM prastuta grantha meM diyA jA rahA hai| yaha satya hai ki pUrva grantha lekhana kI dRSTi se ye nibandha nahIM likhe gaye the| yadi pUrva grantha kI parikalpanA ko lekara grantha kA nirmANa hotA to grantha kA rUpa kucha dUsarA hI hotA, tathApi maiM samajhatA hU~ ki yaha nibandha-saMgraha zraddhA ke mahatva ko samajhAne meM parama upayogI siddha hogaa| yadi prabuddha pAThakoM ke ( 13 ) Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antar hRdaya meM zraddhA ko bhavya bhAvanA udbuddha huI to maiM apanA prayatna pUrNa saphala smjhuugaa| parama zraddhaya mahAmahima rASTrasanta AcArya samrATa zrI AnandaRSi jI mahArAja jo zraddhA ke devatA haiM, jinakA jIvana zraddhA kA sAkSAta rUpa hai| unakI hArdika bhAvanA thI ki maiM zraddhA para kucha likhU jisase ki bhUlebhaTake vyaktiyoM ko sahI mArga-darzana mila sake / AcArya pravara ke amRtamahotsava varSa ke upalakSya meM merA yaha laghu prayAsa prabuddha pAThakoM ke lie upayogI siddha hogaa| sAtha hI parama ArAdhya deva sadguruvarya upAdhyAya zrI puSkara munijI ma0 kI asIma kRpA mujha para rahI hai| ve mere jIvana nirmANa ke kalAkAra haiN| unhIM kI kRpA kA saphala hai ki maiM sAhitya aura saMgha kI sevA meM saMlagna huuN| jyeSTha bhaginI sAdhvIratna puSpavatI jI kI pAvana preraNA bhI kArya karane meM utpreraka rahI hai / zrI rameza muni, zrI rAjendramuni, zrI dineza mUni, zrI surendra muni prabhati mUni maMDala kI sevA, sadbhAvanAe~ bhI sahayogI rahI haiN| snehamUrti, kalama ke dhanI muni zrI nemIcanda jI ma0 ko vismRta nahIM ho sktaa| unhoMne grantha kI pANDulipi ko nihArakara apane anamola sujhAva pradAna kiye| jJAta aura ajJAta rUpa meM jinakA sahayoga prApta huA hai, una sabhI ko hArdika sAdhuvAda pradAna karatA huuN| --upAcArya devendra muni jaina sthAnaka mahAvIra bhavana, indaura bhAdrapada kR. 13 zukra. dinAMka 6-6-8, paryuSaNa parva Jain Education Internatio Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA prathama khaNDa 1-126 zraddhA kA svarUpa cintana 1 samyakazraddhA : eka cintana 2 suzraddhA kI upalabdhi kA vyAkaraNa 3 suzraddhA ke dvAra taka pahuMcane kI dasa suruciyAM 4 samyakazraddhA kI eka pAMkha : tattvArtha zraddhAna 5 samyakzraddhA kI dUsarI pAMkha : deva-guru-dharma para zraddhAna 6 samyakazraddhA kA nizcaya svarUpa 7 surakSA : samyazraddhA kI 8 samyakzraddhA kI zuddhi aura vRddhi dvitIya khaNDa 1-262 saddhA ke vibhinna rUpa 1 zreya kA patha hI zreyaskara 2 saphalatA kA mUla maMtra : vizvAsa 3 saddhA parama dullahA 4 Atmika pragati kI jananI : satzraddhA 5 AtmavizvAsa kI ajeya zakti 6 saMkalpa zakti ke camatkAra ( 15 ) Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2) 106 125 134 146 7 dRSTi badalie, sRSTi badalegI 8 utkRSTa AsthA ke mUla maMtra 6 yathArtha jIvana dRSTi kA mUlyAMkana 10 upAsanA kA rAjamArga 11 Atma-samarpaNa kA mUlya 12 'zama' aura usakA svarUpa 13 'zama' kA dvitIya rUpa-zama 14 zramaNa saMskRti kA tRtIya mUla maMtra : sama 15 samadRSTi ko parakhane kA dUsarA cinha : saMvega 16 samyagdRSTi kA tIsarA cinha-nirveda 17 samyagdRSTi kA cauthA cinha : anukampA 18 Astikya kA mula : AtmavAda 16 Astikya kA dvitIya AdhAra : lokavAda 20 Astikya kA tRtIya AdhAra : karmavAda 21 karmavAda : Astikya kA prANa 22 Astikya kA caturtha AdhAra : kriyAvAda 187 201 253 263 278 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saddhA parama dullahA prathama khaNDa zraddhA kA svarUpa- cintana 1 samyak zraddhA : eka cintana 2 suzraddhA kI upalabdhi kA vyAkaraNa 3 suzraddhA ke dvAra taka pahu~cane kI dasa suruciyA~ 4 samyak zraddhA kI eka pA~kha : tatvArtha zraddhAna 5 samyak zraddhA kI dusarI pAMkha : deva guru-dharma zraddhAna 6 samyak zraddhA kA nizcaya svarUpa 7 surakSA : samyak zraddhA kI 8 samyak zraddhA kI zuddhi aura vRddhi Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyak zraddhA : eka cintana zraddhA : samyagdarzana kI yAtrA kA prathama par3Ava manuSya kA citta jaba vibhinna vAsanAoM, vicAradhArAoM, mAnyatAoM vikalpoM yA mata-matAntaroM meM ulajhA huA ho, vyagra ho, usakA koI bhI eka nizcita AdhAra na ho, taba vaha yathArtha vicAra nahIM kara paataa| na hI sahI dekha-suna pAtA hai, vaha prAyaH aneka bhAgoM yA khaNDoM meM ba~TA rahatA hai, isalie vastutattva kA sahI nizcaya samyakadarzana nahIM kara pAtA ataH anekAna evaM vyagra citta ko kisI na kisI AdhAra yA vizrAma kI AvazyakatA hai, tAki vaha vAsanAzUnya, ekAgra evaM zAnta ho sake aura vastutatva kA nizcita aura yathArtha darzana kara ske| isa prakAra kA AdhAra yA vizrAma hI zraddhA hai| aisI zraddhA kA AdhArabhUta koI na koI tatva yA zuddha citta vyakti honA caahie| jina para zraddhA Tika sake, jo pratIti, niSThA Adi kA rUpa dhAraNa karatI huI anta meM samyagdarzana taka pahu~ca sake / isa dRSTi se zraddhA samyagdarzana kI yAtrA kA prathama par3Ava hai / prArambhika bhUmikA meM isa zraddhA kA honA Avazyaka hai| yaha cirakAla se poSita mithyAtva, mithyAzraddhA yA mithyAdarzana para pahalI coTa hai| AtmA ke mokSAbhimukhI banane ke lie prArambha meM isakA bahata hI upayoga hai / jo agni pahale-pahale prakaTa hoto hai, vaha bahuta hI upayogo hotI hai / AtmA meM samyaktva kA sUryodaya prakaTa hone se pUrva zraddhArUpo uSA kA Agamana Avazyaka hai / isalie darzana se pUrva zraddhA ko jainAcAryoM ne mahatvapUrNa sthAna diyA hai| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4| saddhA parama dullahA darzana kA artha zraddhA kyoM aura kaba ? zabda zAstra kI dRSTi se dRz dhAtu Aloka prekSaNa, yA dekhanA artha meM hai / ataH darzana' zabda kA sAmAnyatayA artha hotA hai - jisake dvArA dekhA jAye, jisase dekhA jAye yA jisameM dekhA jAye / darzana zabda kA artha jainAcAryoM ne bhale hI A~khoM se dekhanA na karake sUkSnatA se, antazcakSuoM se dekhanA yA vicAra karanA kiyA ho, parantu isakA zraddhA artha to kathamapi saMgata nahIM hai, na hI darzana kahane se zraddhA artha kA sahasA bodha hotA hai / phira isa prasiddha artha kA tyAga karake darzana zabda kA zraddhA artha kyoM kiyA gayA ? isakA samAdhAna karate hue tatvArtha- sarvArthasiddhikAra pUjyapAda AcArya kahate haiM -- yahA~ mokSa mArga kA prakaraNa hone se tatvArthoM kA zraddhAn jo AtmA kA pariNAma hotA hai vahI to mokSa kA sAdhana bana sakatA hai / cU~ki samyagdarzana bhavya jIvoM meM hI pAyA jAtA hai, kintu cakSu Adi ke nimitta se hone vAlA avalokana prekSaNa to sAdhAraNataH sabhI saMsArI jIvoM meM pAyA jAtA hai, ataH use mokSamArga mAnanA ucita nahIM / isa dRSTi se zvetAmbara - digambara donoM jaina paramparAoM ke sthAnAMga uttarAdhyayana, dhavalA, mahApurANa Adi zAstroM evaM granthoM meM darzana zabda ke ruci, sparza, zraddhA, pratIti evaM pratyaya ( nizcaya) Adi paryAyavAcI zabda mAne haiM / uttarAdhyayana sUtra meM bhI spaSTa kahA gayA hai nANeNa jANai bhAve, daMsaNeNa ya saddahe / ' ( bhavya jIva) samyagjJAna se padArthoM ko jAnatA hai, aura darzana se una para zraddhA karatA hai / 1 pravacanasAra kI TIkA meM bhI AcArya ne kahA ' darzanazabdena nijazuddhAtma zraddhAnarUpaM samyagdarzanaM grAhyam / ' arthAt - darzana zabda se nija zuddha AtmA para zraddhAna rUpa samyagdarzana artha grahaNa karanA cAhie / niyamasAra tAtparyAvRtti bhI isI artha kA samarthana karatI hai' darzanamapi jIvAstikAya samupaja nita paramazraddhAnameva bhavati / ' 'zuddha jIvAstikAya se utpanna hone vAlA parama zraddhAna hI darzana hai / ' 'dRzyate'nena, asmAt asmin veti darzanam' / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyak zraddhA : eka cintana [5 prAcIna manISiyoM ke isa cintana se spaSTa hai ki darzana zabda kI prAthamika yAtrA 'zraddhA' artha meM parisamApta hotI hai| zraddhA aura darzana meM antara zraddhA kA zabdazAstriyoM ne nirvacana kiyA hai-'zrat-satyaM dadhAtoti zraddhA' arthAt-jo satya ko dhAraNa karatI hai, vaha zraddhA hai| zraddhA meM satya. tatva ko dhAraNa kiyA jAtA hai, cirakAla taka hRdaya meM jamAkara rakhA jAtA hai, mana-mastiSka meM TikAyA jAtA hai, jabaki darzana meM usase Age bar3hakara vastu tatva ko jAMcA-parakhA jAtA hai, gaharAI se antardRSTi se dekhakara nizcaya kiyA jAtA hai / yahI zraddhA aura darzana meM antara hai| yoM to zraddhA aura darzana donoM zabda ekArthaka haiM, kintu zraddhA pahale deva, guru, dharma aura zAstra para hotI hai, tathA jinokta tatvoM ko hRdaya se svIkAratI hai, unhIM kI satyatA para vizvAsa jamAtI hai, phira darzana Akara sarvatomukhI satyagrAhI dRSTi se jinokta tatvoM ke yathArtha svarUpa kI jAMca parakha karatA hai| usase phira AtmA meM niSThA hotI hai tathA AtmA ke vikAsa dvArA sambandhita tatvoM para gaharAI se vicAra kiyA jAtA hai| zraddhA se samyagdarzana taka kA krama ___yoM dekhA jAe to zraddhA, ruci, vizvAsa, AsthA, niSThA, pratoti, sambodhita nizcaya, samyagdRSTi aura samyaktva, ye sabhI samyagdarzana ke paryAyavAcI zabda haiM / inakA artha yA lakSaNa prAyaH eka-sA hai| kintu gaharAI se dekhane para inameM sUkSma-sA antara mAlUma hotA hai / vaise ye sabhI paryAyavAcI zabda samyagdarzana kI kramika yAtrA ke par3Ava ke sUcaka haiN| bhavya aura mumukSu vyakti kI ruci sarvaprathama satya ko-tatva ko jAnane-samajhane kI hotI hai| satya kI pyAsa yA cAha hI aisA tathya hai, jo mumukSa ko mokSa mArga kI khoja karane kI preraNA detI hai / jaise-pyAsA vyakti pAnI kI khoja karatA hai, vaise satya kI abhIpsA se yukta vyakti ruci pUrvaka Adarza kI prApti ke lie tIvra maMthana karatA hai| usake bAda usake mana-mastiSka meM zraddhA paidA hotI hai ki AtmA ke vikAsa ko rokane tathA bar3hAne vAle, athavA AtmA ko bandhana tathA mukti kI ora le jAne vAle ye hI tatva haiM / inameM se heya ko mujhe chor3anA hai, upAdeya ko grahaNa karanA hai aura jJeya ko jAnanA hai| tatpazcAt mumukSu ko 'vizvAsa' ho jAtA hai, deva, guru aura dharma para / isake sAtha hI AtmA, paramAtmA, svarga-naraka, puNya-pApa, zrata-cAritra dharma yA Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 | saddhA parama dullahA ratnatrayarUpa dharma para usakI AsthA dRr3ha ho jAtI hai aura jaba vaha anekoM prANiyoM ko pUrvakRta zubha karma ke phala svarUpa isa janma meM sukha sampadA evaM iSTa saMyoga se sampanna dekhatA hai yA azubha karma ke phalasvarUpa nAnA duHkha dAridra ya evaM abhAvoM se pIr3ita dekhatA hai, sAtha hI vItarAga prabhu kI adhyAtma saMpanna vANI dharma guruoM ke zrImukha se sunatA hai, tathA prasannatA pUrvaka sAdhu zrAvaka varga ko dharmAcaraNa karate hue dekhatA hai / to use vItarAga prarUpita tatvoM, tathA deva, guru, dharma para pUrNa pratIti ho jAtI hai| aura vaha svayaM apane zraddhApUta hRdaya se ye udgAra nikAlatA hai _ 'tameva saccaM nIsaMkaM jaM jiNehi paveiyaM' jo (tatva) jinendra bhagatoM ne prarUpita-pratipAdita kiyA haiM ve hI satya haiM, niHzaMka haiN| __"iNameva niggarthaM pAvayaNaM saccaM aNuttaraM kevaliyaM paDipuNNa neyAuyaM saMsuddha sallakattaNaM siddhimaggaM muttimaggaM, nijjANamaggaM ,nivvANamaggaM, avitahamavisaMsiddha savvadUvakhappahINamaggaM / " ___ "yahI nirgrantha pravacana satya hai, anuttara hai, kevali (sarvajJa)-prarUpita hai, paripUrNa hai, nyAya yukta hai, saMzuddha hai, zalya ko kATane vAlA hai, yahI siddhi kA, mukti kA, niryANa (saMsAra sAgara se pAra utarane) kA, evaM nirvANa (paramazAnti) kA mArga hai| yaha avitatha (yathAtathya) hai, asaMdigdha hai, aura samasta duHkhoM ko naSTa karane vAlA mArga hai|" isa prakAra kA nizcaya ho jAne ke bAda mumukSa kI niSThA nirgrantha pravacana ke prati, vItarAga prarUpita tatvoM ke prati tathA zraddheya tripuTI (devaguru-dharma) ke prati dRr3ha ho jAtI hai| ___isake anantara mumukSa vyakti sadaiva AtmaniSTha hokara Atmahita kA cintana karatA hai, vaha sadaiva jAgRta rahatA hai ki mujha aba samyaktva prApta ho gayA hai| vaha pratidina cintana karatA hai-- "arihaMto mahadevo, jAvajjIvAya susAhuNo gurunno| jiNapaNNattaM tattaM, ia sammattaM mae gahiyaM // " .. arthAt-aba yAvajjIvaparyanta arahanta mere devAdhideva haiM, susAdhu mere guru haiM aura jina prajJapta tatva yA saddharma hI mujhe mAnya hai / isa prakAra maiMne samyaktva grahaNa kiyA hai| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyak zraddhA : eka cintana | 7 isake pazcAt mumukSa ko samyagdRSTi prApta hotI hai, jisake jariye vaha pratyeka vastu yA vyakti ke viSaya meM zuddha dRSTi se socatA hai, saMsAra ke pratyeka padArtha aura paristhiti ko, rAga-dveSa, svArtha, moha se kaSAyAdi vikAroM se dUra rahakara yathArtha rUpa meM dekhatA hai, jo vastu jaisI hai use usI rUpa meM dekhatA hai, sva (AtmA) aura para (Atmetara padArtha) kA bheda samajhatA hai / tathA jIva, ajIva Adi nau tatvoM meM heya, jJaya evaM upAdeya ko yathArtha rUpa meM jAnakara heya ko chor3ane yogya aura upAdeya ko grahaNa karane yogya samajhatA hai, usI kI dRSTi samyagdRSTi hai| isa prakAra zraddhA se lekara samyagdRSTi taka jitane bhI kramika sopAna haiM, ve saba vyavahAra samyagdarzana ke antargata A jAte haiM, arthAt-ve saba vyavahAra samyagdarzana meM parisamApta ho jAte haiN| sAtha meM AtA hai-nizcaya samyagdarzana; jo nitya, niraMjana, zuddha, buddha Atma tatva ke prati samyaka zraddhAna rUpa hai| jise vyavahAra samyagdarzana ke sAtha nizcaya-samyagdarzana ho jAtA hai, use zarIra se pRthaka AtmA ke amaratva, ajaratva evaM avinAzitva kI dRr3ha pratIti ho jAtI hai| use AtmA ke svarUpa evaM guNoM para itanI tIvra zraddhA ho jAtI hai ki maiM zuddha AtmA hU~, ye zarIrAdi maiM nahIM huuN| maiM to zarIrAdi se pRthaka zuddha AtmA hai| zarIra aura zarIra se sambandhita vastue~, phira cAhe ve sajIva hoM yA nirjIva ye saba parabhAva haiM, sva-bhAva to sirpha zuddha AtmA aura AtmA ke nijIguNa haiM / ye rAga, dveSa, moha, mamatva Adi saba vikAra haiM aura anya vikalpa bhI AtmA ke spa-rUpa nahIM hai, ye saba ajJAna evaM bhrama ke kAraNa AtmA kI vibhAva pariNita ke vividha rUpa haiM, ye bhI parabhAva haiM / use yaha dRr3ha nizcaya ho jAtA hai ki jo maratA hai, bUr3hA hotA hai, naSTa ho jAtA hai, vaha zarIra hai, AtmA nhiiN| zuddha AtmA to ajara-amara, avinAzI saccidAnanda rUpa hai| niSkarSa yaha hai ki yaha jo zraddhA se lekara samyagdarzana taka kA krama hai, vaha samyaka zraddhA kA hI uttarottara vikasita rUpa hai| isIlie ye samyaka zraddhA yA samyagdarzana ke paryAyavAcI zabda kahe gaye haiN| zraddhA ke vibhinna rUpa aura samyak zraddhA azraddhA, kuthaddhA, andhazraddhA, sAmAnya zraddhA athavA laukika zraddhA yA sAMsArika zraddhA ye saba zraddhA ke hI vibhinna rUpa haiM / jisakI apane jIvana para koI zraddhA nahIM hotI, jo para-pada para AzaMkA, kutarka, yA avizvAsa Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | saddhA parama dullahA karatA rahatA hai, jise apanI AtmA aura Atma-zakti para zraddhA nahIM hotI use isa bAta para vizvAsa hI nahIM hotA ki merA jIvana AtmavikAsa ke liye hai, Atmazuddhi karake uttarottara mukti kI ora prayAsa karane ke hetu hai; usakA jIvana niruddezya hai / azraddhA usake jIvana ko asaphala, bhayAvaha evaM zaMkAkula athavA AkulatA - vyAkulatA se grasta banA detI hai / aisA azraddhAzIla vyakti svayaM to mAnasika kleza aura bauddhika bhrama se grasta rahatA hI hai, dUsaroM ke sAtha bhI vaha kalaha, kleza tathA kadAgraha karatA hai, dUsaroM ke jIvana meM bhI vaha nirAzA, hatAzA, azraddhA, AtmavizvAsahInatA; sAhasazUnyatA bhara detA hai / azraddhA cAhe apane prati ho yA apane hitaiSiyoM guNijanoM evaM sattatvoM ke prati ho, usase mAnava jIvana paMgu, parAzrita evaM pAzavika bana jAtA hai / vaha kisI bhI acche kArya kA sampAdana evaM samyak siddhAnta kA pratipAdana karane kA sAhasa nahIM kara pAtA / jo loga zraddhA kI amogha zakti ko nahIM jAnate, ve jIvana kI sAMdhya belA meM pazcAttApa karate haiM, ve nirAzApUrNa svara meM kahate haiM, hamane mAnava-janma pAyA lekina kucha bhI upalabdha nahIM kiyA, aba hameM asaphala hokara jAnA par3a rahA hai / azraddhA kI apekSA sAmAnya zraddhA acchI hai / jaise--mAtA apane bAlaka ko kahatI hai- 'Aga jalA detI hai, mirca muMha jalAtI hai, viSabhakSaNa se manuSya kA prANAnta ho jAtA hai / ' baccA mAtA kI bAta para zraddhA kara letA hai / isI prakAra kI kaI bAteM haiM / jo pitA mAtA, adhyApaka, samAjanetA, rASTra netA, lokasevaka, bujurga Adi se bAlakoM aura yuvakoM ko sunane-samajhane ko milatI haiM, aura ve bAlaka aura yuvaka una para para zraddhA kara lete haiM / ye saba sAmAnya zraddhAe~ haiM / inase AtmA kA kalyANa nahIM hotA, na hI isa prakAra kI zraddhA se manuSya kA AdhyAtmika vikAsa hotA hai / kabhI-kabhI to bhrAnta dRSTi ke mAtA-pitA baccoM aura yuvakoM ko aisI zraddhA ke nAma para andhazraddhAvaza hAnikara prathAoM, kurUr3hiyoM, mRta bhoja jaise khoTe rIti-rivAjoM, devI-devoM ko pazubali jaisI zarAba, mAMsa car3hAne jaisI hiMsaka evaM dAnavI kurItiyoM, tathA khUna kA badalA khUna se lene kI vaira paramparA ke bar3hAne kI preraNA jAne-anajAne de dete haiN| choTe-choTe rote hue abodha baccoM ko cupa karane ke lie mAtAe~ unameM hoA, bAbA, bhUta Adi kA bhaya zraddhA ke nAma para ghusA detI haiM / isa prakAra sAmAnya zraddhA jaba andhazraddhA aura kuzraddhA kA rUpa le Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyak zraddhA : eka cintana ! 8 letI hai, taba to aura bhI bhayaMkara anarthakAriNI bana jAtI hai / andhazraddhA kI apekSA kuzraddhA to aura bhI bhayaMkara hotI hai| aisI kuzraddhA jaba hiMsA, asatya, beImAnI Adi pApoM tathA kAphiroM ko tathA anya sampradAya ke anuyAyiyoM ko mAra DAlane, hairAna-parezAna karane, unheM unake mAnavIya adhikAroM se vaMcita karane Adi pApa varddhaka kukRtyoM ko dharma batA detI hai / pazubali ko ahiMsA, AtmahatyA ko dharma evaM anya mata- pantha ke logoM ko sahayoga dene meM pApa batAne jaisI kuzraddhA to mAnava jAti meM kahara barasA detI hai / hiMsaka evaM atyAcArI kudevoM ko deva, gAMjA, sulphA, bhAMga, zarAba jaisI nazIlI cIjoM ke sevana karane vAle kuguruoM ko sadguru mAnakara una para zraddhA rakhane kI bAta kahI jAtI hai, vaha to zraddhA kI kabra khodane jaisI bAta hai / itanA hI nahIM, jo guru yA grantha sampradAya, mata pantha ke nAma para mAnava-mAnava meM bheda DAlane aura apane se bhinna sampradAya ke logoM ko badanAma karane aura nIcA dikhAne kA kArya karate haiM, samAja meM thothe mahatvahIna yugabAhya kriyA-kANDoM ke nAma para apanI utkRSTatA kI DIMga hAMka kara viSamatA phailAte haiM, apane sampradAya aura guruoM ke prati zraddhA rakhane aura samyaktva badalAne kI bAta karate haiM, ve zraddhA ke nAma para panthavAdI zraddhA kA pracAra-prasAra karate haiM / yaha bhI eka prakAra kI laukika sAmAnya zraddhA hai, jo apane pantha, sampradAya yA mata ke ghere ko majabUta banAne ke lie hotI hai / yaha AtmalakSyI zraddhA ke vadale sampradAyalakSyI zraddhA bana jAtI hai / isI prakAra bAta-bAta meM bahama, pratyeka vyakti aura paristhiti meM kuzaMkA, devI ko pazubali nahIM doge to vaMza kA nAza kara DAlegI, tathA vikSipta vyakti ko dekhakara bhUtAviSTa mAna lenA, evaM pada-pada para Tone, ToTake, mantra yantrAdi ke cakkara meM par3anA Adi andhavizvAsa bhI andhazraddhA ke nAtI-pote haiM / yahI kAraNa hai ki Ajakala ke par3he-likhe vyakti kaha diyA karate haiM ki Ajakala ke dharmaguruoM dvArA Upara se dI huI zraddhA kA viveka-buddhi, vaijJAnika dRSTi aura hitaiSitA yA Atma vikAsa se koI vAstA nahIM hotA / prAyaH dekhA jAtA hai ki aisI sampradAyavAdI zraddhAe~ saMsAra ke anya dharma sampradAyoM kI taraha kaTTaratA bar3hAne vAlI tathA dharmajhanUna paidA karane vAlI sAbita hotI haiM / aisI tathAkathita zraddhAe~ mAnava-mAnava meM zatrutA, vidveSa aura vaira paramparA bar3hAne vAlI aura eka dUsare sampradAyoM ke anuyAyiyoM ko paraspara lar3Ane - bhiMr3Ane tathA eka dUsare ko badanAma karane vAlI Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 / saddhA parama dullahA hI prAyaH siddha huI haiM / isa prakAra kI kaTTaratA ne hI andha zraddhA-mUlaka udgAra jainoM ke prati nikalavAye haiM "hastinA tADyamAno'pi na gacchejjainamandiram / " "pAgala hAthI kucalane yA mArane ke lie apanI ora A rahA ho, taba bhI Azraya ke lie jaina-mandira yA jaina upAzraya meM mata jaao|" / yaha andhazraddhA aura kaTTaratA kA namUnA hai| aisA kyoM hotA hai, jabaki yaha bhI zraddhA kA hI eka prakAra hai ? saca pUche to aisI sAmpradAyika kaTTaratA paidA karane vAlI andhazraddhA aura zraddhA meM jamIna-AsamAna kA antara hai / jaise-hIrA aura koyalA eka hI tatva ke hone yA eka hI khAna meM paidA hone para bhI donoM meM mahadantara hai, vaise hI andhazraddhA aura zraddhA donoM kA mAnava kI manobhUmi meM janma hone para bhI donoM kI vRtti meM bahuta antara hai| donoM meM itanI-sI samAnatA avazya hai ki donoM meM sthiratA aura dRr3hatA hotI hai| magara andhazraddhA se hone vAlI sthiratA anarthakArI aura mAnasika hiMsAvarddhaka hai, jabaki zraddhA kI sthiratA hitakArI aura mAnavatAvarddhaka hai| yahA~ eka zaMkA yaha hotI hai ki prAyaH buddhijIvI loga aisI tathAkathita andhazraddhA yA kuzraddhA ke zikAra to kama hote haiM, kintu yaha dekhA jAtA hai ki bar3e-bar3e ucca zikSA prApta vyaktiyoM, vakIloM, DAkTaroM, vaidyoM evaM buddhijIviyoM, vaijJAnikoM Adi meM apane mantavya yA apanI mAnyatA, athavA apanI thyorI ke prati dRr3ha zraddhA, majabUta AsthA, pakkA vizvAsa athavA niSThA hotI hai| mantra-tantra zAstriyoM ko apane mantra-tantroM para pUrA vizvAsa hotA hai ki isa maMtra yA tantra kA amuka nizcita pariNAma AyagA / gaNitazAstriyoM ko apane gaNita ke phArmUloM para pakkA bharosA hotA hai ki isa hisAba kA yahI utara aaegaa| isI prakAra vaijJAnikoM aura rasAyanazAstriyoM ko apanI-apanI thyorI para pUrA vizvAsa hotA hai ki amuka rasAyanoM ke mizraNa se amuka padArtha banatA hai| eka sAmAnya kisAna ko bhI apanI khetI para pUrNa vizvAsa hotA hai ki maiMne jo gehU~ ke bIja boye haiM, unakI phasala gehU~ ke rUpa meM hI milegI / apanI-apanI vyAvasAyika yA vaiyaktika zraddhA se yukta hokara vyakti nizcintatA se jItA hai, Azvasta ho jAtA hai| sAmAjika jIvana meM bhI vyakti kA kisI prabhAvazAlI sattAdhIza, dhanADhya yA ImAnadAra netA para vizvAsa ho jAtA hai ki mujhe amuka vyakti kA pUrA sahArA hai / athavA jina kAryoM ko manuSya ghabarA Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyak zraddhA : eka cintana | 11 kara yA Ubakara chor3a detA hai, zraddhA una kAryoM ko saphalatApUrvaka pUrNa karane meM use sahayoga detI hai / loka vyavahAra meM bhI vizvAsapUrvaka jaba manuSya kisI kArobAra meM, dhandhe yA kala-kArakhAne meM juTa jAtA hai, taba vaha prAyaH usameM saphala hotA dekhA jAtA hai / kyA isa prakAra kI yA aisI hI anya svArthasiddhakarI zraddhA ko samyak zraddhA nahIM kahA jAyegA ? jainadarzana ise samyak zraddhA mAnane se inkAra karatA hai / kyoMki isa prakAra kI zraddhA for yA bhautika zraddhA hai, aisI zraddhAoM se mokSalakSya kI ora gatipragati nahIM ho sakatI / yadyapi yaha andhazraddhA, mithyA zraddhA, kuzraddhA nahIM hai, phira bhI yaha AtmalakSyI yA mokSalakSyI zraddhA nahIM hai / yaha saMsAra - lakSyI zraddhA hai / zAstrIya bhASA meM kaheM to jaba taka mithyAtvamohanIyakarma ke kSaya, upazama yA kSayopazama se utpanna jIva ke zuddha AtmalakSyI yA mokSalakSyI pariNAma nahIM hote, taba taka usakI zraddhA samyak zraddhA nahIM ho sakatI / phira aisI korI bhautika zraddhA se vyakti viparIta mArga para bhI jA sakatA hai| bhautikavAdI yA hiMsAjanaka kukRtyoM para zraddhA rakhane vAlA vyakti athavA pazubali Adi kisI hiMsaka prathA ke prati andhazraddhAlu bhI bahudhA apane uddezya meM bAhara se saphala hotA dRSTigocara hotA hai / phira bhale hI vaha saphalatA laukika ho, saMsAra paribhramaNa ke mArga para le jAne vAlI ho / yahI kAraNa hai ki zraddhA jaba zuddha AtmalakSyI yA mokSalakSyI hotI hai, taba usake pUrva 'samyak' zabda jor3A jAtA hai / samyak zraddhA kA artha vaha zraddhA hai, jo vyavahAra meM jinokta tatvoM athavA devAdhideva, sadguru evaM saddharma ke prati ho, kintu nizcaya meM vaha zuddha AtmalakSyI ho yA mokSalakSyI ho / AtmalakSyI zraddhA taba hotI hai, jaba anantAnubandhI cAra kaSAya evaM darzanamohanIya kI tIna, yoM sAta karma prakRtiyoM kA kSaya, upazama yA kSayopazama ho gayA ho / AtmalakSyI suzraddhA kA dhanI vyakti AtmA aura usakI ananta jJAnAdi zaktiyoM ke prati dRr3havizvAsI hotA hai / samyak zraddhA bhayaMkara tUphAnoM aura pralayaMkara saMkaToM ke samaya bhI vicalita nahIM hotI / AtmalakSyI suzraddhA jaba sAdhaka jIvana ko sparza karatI hai, taba usake jJAna para AI huI ajJAna, mithyAtva, andhavizvAsa, avizvAsa, moha Adi kI malinatA yA tamisrA ko dUra kara detI hai / samyak zraddhA vyakti ko Atma-nirbhara, AtmaniSTha evaM AtmabalI banAtI hai / yaha AtmaniSTha samyak zraddhA kA hI prakAza thA ki mahAkAla zmazAna meM kAyotsargastha mahAmuni gajasukumAra para bhayaMkara maraNAntaka kaSTa Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 | saddhA parama dullahA (upasarga) upasthita hone para bhI unhoMne kevala Atmatatva para hI dRSTi, 'zraddhA aura niSThA rakhI, AtmA se para zarIra yA upasargakartA Adi kisI ke prati dvaSa, roSa, rAga, moha yA mamatva nahIM kiyaa| ve isI zuddha AtmaniSTha samyaka zraddhA ke kAraNa samabhAva meM sthira rahe, Atma-bhAvoM meM hI anta taka ramaNa karate rahe, isa prakAra samasta karma-bandhanoM ko tor3akara ve siddha-buddha mukta ho gaye / ataH samyaka zraddhA sampanna mumukSa meM zuddha AtmA aura usake nizcita svarUpa ke prati zraddhA kUTa-kUTakara bharI hotI hai / aisI samyaka zraddhA jitanI-jitanI sudRr3ha hotI hai, utanI hI utanI samarpaNavRtti evaM vyutsarga bhAvanA vyakti meM bar3hatI jAtI hai| aisI samyaka zraddhA sAdhaka ke jIvana meM pUrvopArjita jJAna evaM cAritra ko samyak banA detI hai / mumukSa jIvana ko AdhyAtmika krAnti karane meM samyak zraddhA patha-pradarzaka banatI zuddha AtmalakSyI samyakzraddhA kA pariNAma jisameM aisI zuddhAtmalakSmI samyak zraddhA kI jyoti jaga uThatI hai, usa vyakti ke jJAna-darzana para AI huI caMcalatA, malinatA aura adRr3hatA (zithilatA) athavA avizvAsa, saMzaya, viparyaya evaM anadhyavasAya (anizcaya) Adi doSa dUra ho jAte haiM, use utkRSTa AtmalakSyI zraddhA ke phalasvarUpa kevalajJAna kA mahAprakAza bhI prApta ho jAtA hai| sAkSI ke rUpa meM prastuta hai jaina itihAsa kA isase sambandhita jvalanta udAharaNa eka mahAna AcArya ke pAsa usane munidIkSA to bahata hI vairAgyabhAva se lI thI, apane gharabAra, sampanna parivAra aura dhanasampatti Adi kA tyAga karake usane saMyama kA Agneyapatha svIkAra kiyA thaa| nAma to usakA kucha aura hI thA, parantu vaha jainajagata meM mASa-tuSamuni ke nAma se prasiddha ho gyaa| ___ gurudeva use zAstroM ko vAcanA dete, saiddhAntika tatva samajhAte aura AdhyAtmika tatva jJAna dene kA pUrA prayatna karate, para buddhimandatA ke kAraNa use kucha bhI samajha meM nahIM AtA thaa| vaha apanI mandabuddhi para kheda bhI prakaTa karatA thA / guru kI bhakti aura vinaya meM koI kasara nahIM rakhatA thA, phira bhI buddhimandatA ke kAraNa vaha zAstrAdhyayana evaM cintana nahIM kara sakatA thaa| isa kAraNa udAsa aura khinna rahane lgaa| eka dina gurudeva ne usakI khinnatA aura udAsI kA kAraNa pUchA Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyak zraddhA : eka cintana | 13 vatsa ! tere jIvana meM itanI udAsI aura khinnatA kyoM ? sAdhu jIvana to nizcintatA, zAnti aura mastI kA jIvana hotA hai / tu apanA kUTambaparivAra, gharabAra, dhanasampati Adi saba kucha chor3akara nirgrantha munidharma meM pravajita huA hai / saMyama sAdhanA kA pavitra patha tUne aMgIkAra kiyA hai / isa jIvana meM khinnatA kaura udAsI kaisI? kyA kisI sAthI sAdhu ne tujhe kucha kaha diyA hai, yA mere nimitta se tere hRdaya ko koI coTa lagI hai ? ziSya ne kahA- "guruvara ! Apake caraNoM meM mujhe kisI prakAra kA duHkha nahIM hai, na hI Apase yA mere kisI sAthI sAdhu se mujhe koI zikAyata hai / ApakI parama kRpA dRSTi evaM mere guru bhrAtA muniyoM kA vAtsalya mere jIvana meM parama gaurava kA viSaya hai| ApakA yaha kathana bhI satya hai ki mujhe sAdhu jIvana meM prasanna aura nizcinta rahanA cAhie, kintu gurudeva ! kyA karU ? merI apanI mandabuddhi ke kAraNa koI bhI zAstrIya jJAna smRtipaTa para Tika nahIM paataa| maiM zAstroM kA Thosa aura vistRta adhyayana nahIM kara pAtA, yahI kheda hai / Apa koI saMkSipta sUtra dIjie, jisase thor3e-se meM meM adhika Atma jJAna prApta kara skuu|" kRpAlu gurudeva ne kahA- vatsa ! kheda mata kara ! tujhe maiM eka choTAsA sUtra batAtA hU~, use tU yAda kara legA to tujhe samasta zAstroM meM pratipAdita adhyAtma tatva kA sAra jJAta ho jaaegaa| yaha kahakara gurudeva ne usa mandabuddhi ziSya ko yaha sUtra raTane ko diyA-'mA ruSa, mA tuSa arthAt-na to kisI ke prati dvaSa-roSa karo aura na hI rAga / sAdhanA kA sAra samatva hai| yadyapi guru ne usa ziSya ko mandabuddhi jAnakara hI yaha choTA-sA sUtra diyA thA, kintu vaha becArA itanA mandabuddhi thA, usakA jJAna pUrvajanmArjita jJAnAvaraNIya karma ke kAraNa AvRta thA, ataH vaha choTA-sA sUtra bhI yAda na rahA aura vaha 'mA ruSa, mA tuSa' ke badale raTane lagA-'mASatuSa' jisakA artha hotA hai-ur3ada kA chilakA / parantu use guru ke prati,apane dharma evaM usa sUtra ke prati agAdha zraddhA thI / vItarAga deva evaM apanI AtmA ke prati usake hRdaya meM kUTa-kUTa kara zraddhA bharI thii| ataH vaha isa sUtra ko galata rUpa meM bhI deva-guru-dharma kA prasAda samajha kara raTatA rhaa| vaha apanI AtmA, garu evaM guruvacanoM para pUrNa zraddhA se usa satra ko jyoM-jyoM raTatA jAtA thA, tyoM-tyoM usake mana-mastika meM usakA artha spaSTa hotA rhaa| . usa manda buddhiziSya kA AtmavizvAsa dRr3ha ho gayA, AtmA meM nihi| - - Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 | saddhA parama dullahA ananta jJAna zakti para use pratIti ho gaI / phalataH 'mA ruSa mA tuSa' sUtra ke dvArA garu ne to batAyA thA ki saMsAra ke kisI bhI iSTa-aniSTa padArtha ke prati rAga-dvaSa mata kro| isase tumhArI AtmA zuddha, pavitra, nirmala ho jAegI, jisase tumhArA jJAna-darzana-cAritra bhI pUrNataH anAvata ho jaaegaa| para isa sUtra evaM artha ko bhUla jAne para AtmalakSyI zraddhA ke bala para mASa taSa zabda ke artha kA cintana karatA rahA / socA-jaise uDada aura usakA chilakA bhinna hai, vaise hI merI AtmA aura zarIra bhinna hai| kAle chilake ke dUra hote hI jaise andara se zveta ur3ada nikalatA hai| vaise hI zarIra aura zarIra se sambandhita padArthoM ke prati hone vAle rAga-dvaSAdi kAle vikAroM ke AtmA se dUra hote hI merA AtmA zuddha nirmala rUpa meM prakaTa ho jaaegaa| yoM usa sUtra kA zabda se galata, kintu artha se yathArtha, pUnaH-pUna cintana, manana tathA bhAvAtmaka dhyAna karane se usa zipya kI AtmA meM AvRta jJAna, rAga-dvaSAdi mAlinya dUra hote hI samyak ho gyaa| ukta mandabuddhi ziSya ko kevalajJAna-kevaladarzana kA parama Aloka prApta ho gyaa| yaha thA-AtmaniSTha AtmalakSyI samyak zraddhA kA prabhAva, jisane jJAna para Ae hue AvaraNa ko sarvathA miTA kara kevalajJAna kA mahA prakAza prakaTa kara diyaa| samyak zraddhA kI parakha samyak zraddhA ke lie isa prakAra kI dRr3ha niSThA pratIti yA lagana anivArya hai| bahuta-se logoM ko padArtha jJAna to bahuta hotA hai, kintu aMtara se usa para pakkI zraddhA nahIM hotI, banAvaTI yA aupacArika zraddhA samyak zraddhA kA sthAna nahIM le sakatI / isIlie uttarAdhyayana sUtra meM kahA gayA 'bhAveNa saddahaMtassa sammattaM taM viyAhiyaM / ' bhAva se-antaHkaraNa se jo nizcaya pUrvaka zraddhA karatA hai, usI kI zraddhA ko samyak zraddhA (samyaktva) kahA gayA hai| samyak zraddhA kA svarUpa agara aisA na hotA to jo prakhara-buddhi vAlA vyakti zAstra yA grantha par3ha suna kara jinokta tatva-bhUta nau yA sAta padArthoM ke nAma, bheda-prabheda, artha-lakSaNa yA paribhASAe~ raTa-raTA kara kaNThastha kara Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyak zraddhA : eka cintana | 15 letA hai, una para carcA, zaMkA-samAdhAna evaM bhASaNa kara letA hai, vANI se zraddhA bhI una para tathA deva-guru-dharma para prakaTa kara detA hai, dUsaroM ko bhI tIna zraddhaya tatvoM tathA nau tatvoM kA svarUpa bhalI-bhA~ti samajhA detA hai, paramparAgata saMskAroM ke kAraNa vaha dharma-saMpradAya ke guruoM se tatva bhUta padArthoM kI jAnakArI kara letA hai, kahatA bhI hai, merI pakkI zraddhA hai ina tatvoM tathA zraddhaya tripuTI ke prati / ye va aise tathAkathita vyakti taba taka samyak zraddhA yukta nahIM kahalAte, jaba taka jJa eya se tatvoM ko jAnakara upAdeya ko grahaNa karane aura heya ko tyAgane kI ora unakA jhukAva na ho / usakI zraddhA zabdAtmaka na hokara anubhavAtmaka ho, tabhI byavahAra dRSTi se samyak zraddhA ho sakegI / AtmalakSyI samyagzraddhA ke abhAva meM jo vyakti samyak zraddhA para niSThA bhakti nahIM rakhatA, kevala anekavidha zAstroM ko raTa raTA kara bAhya jJAna meM vRddhikara letA hai, vaha ahaMkAra, IrSyA Adi durguNoM se ghira jAtA hai / AcArya aMgAramardaka kA nAma jaina jagat meM prasiddha hai / ve apane yuga ke mahAn vidvAna evaM pratibhAzAlI AcArya the / unake pANDitya kA sabhI lohA mAnate the / bar3e-bar3e dhanADhya aura sattAdhIza bhI unake caraNasevI the / unakI ziSya maNDalI bhI bahuta bar3I thI / eka se eka bar3hakara sundara, sukumAra kintu sukha-zAnti ke icchuka rAjakumAra unake upadezoM se virakta ho kara unase sAdhu jIvana aMgIkAra kara cuke the / AcArya kI tarkazakti, grahaNazakti, sphuraNAzakti, dhAraNAzakti aura pratibhAzakti bhI anUThI thI / ve kisI bhI viSaya para itanI gaharAI vizleSaNa, vivecana karate the ki zrotAgaNa mantra mugdha ho jAte the vAda-vivAda meM bhI ve aise akATya tarka, yuktiyA~ aura pramANa prastuta karate the ki pratipakSI prabhAvita hokara natamastaka ho jAtA thA / ve vidyAoM aura prajJA ke bhaNDAra the / jahA~ kahIM bhI ve padhArate, jana samudAya unakI amRtasrAviNI vANI sunane ko utkaNThita rahatA thA / parantu itanA saba hote hue bhI Atmika vikAsa ke sarvaprathama Aloka samyak zraddhA kI sampatti unake pAsa nahIM thI / AcArya pada para ArUr3ha hone para bhI unake hRdaya meM AtmA ke astitva, usakI zuddhi aura paripUrNatA ke upAya ke viSaya meM unheM zraddhA niSThA nahIM thI / vAgI se ve AtmA-paramAtmA viSaya para lacchedAra, rocaka evaM prabhAvazAlI bhASaNa de Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 | saddhA parama dullahA nikalate, to 1 dete the, kintu vANI unake antar ko nahIM chU pAI thI / eka nagara meM jaba ve padhAre to vahA~ ke rAjA ne unakI parIkSA karane ke vicAra se unake nivAsa sthAna ke bAhara bArIka koyale ke cUre kA Dhera lagavA diyaa| rAtri ko jaba unake ziSya laghuzaMkA - pariSThApana karane ke lie bAhara koyale ke cUre meM laghu jIva hone kI zaMkA se vApasa lauTane lage / yoM ekaeka karake 500 hI ziSya vApasa lauTa gae aura AcArya se vahA~ laghu zaMkA na paraThane kA kAraNa sunAyA / AcArya sabakI bAta sunakara Aveza meM Ae aura koyale ke cUre para dabAdaba cala par3e / kahane lage- 'kahA~ haiM yahA~ jIva ? ye to koyale haiM / " jIvoM ke viSaya meM unhoMne koI chAnabIna bhI nahIM kI, jo ziSya tarka karatA, use ve DA~Ta kara mu~ha tor3a jabAba de dete| isa prakAra ve bekhaTake una koyaloM ko rauMdate hue cale gae / rAjA ne unake isa AcaraNa ke viSaya meM sunA to samajha gae ki ye AcArya vidvAna to haiM, kintu kevala vANIzUra haiM, inakA hRdaya AtmA-paramAtmA kI AsthA se zUnya hai, jabaki inake ziSya AsthAvAna haiM / ataH zabdAtmaka zraddhA jaba taka Atma lakSlI evaM anubhavAtmaka na ho taba taka vaha samyak zraddhA nahIM hai / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suzraddhA kI upalabdhi kA vyAkaraNa suzraddhA kI upalabdhi sambhava hai ananta AkAza meM prakAzamAna svaccha, saumya aura nirmala candramA kitanA ramaNIya aura AkarSaka lagatA hai ? usakA prakAza bhI kitanA zItala saumya aura manorama lagatA hai ? parantu isa prakAra ke zItala saumya evaM lokapriya candramA ko koI pakar3a kara apane ghara meM rakhanA cAhe to kathamapi sambhava nahIM hai / candramA ko isa prakAra upalabdha karanA prAyaH asambhava hai| kisI bhI padArtha kA sandara rucikara saumya evaM prakAzakara honA yA laganA eka bAta hai aura use upalabdha yA prApta karanA alaga bAta hai| lAkha prayatna karane para bhI candramA ko hAthoM se pakar3anA aura use ghara meM rakha lenA sambhaka nahIM hai| parantu adhyAtma-gagana meM prakAzamAna, svaccha, nirmala samyagdaSTi (suzraddhA) adhyAtma-vikAsa ke icchuka vyakti ko jaise priya aura rucikara lagatI hai, vaise hI usakI upalabdhi bhI sambhava hai| kalAnidhi candramA ko pakar3ane ke samAna samyagdRSTi yA suzraddhA kA upalabdha karanA asambhava nahIM hai| use AtmArUpI gRha meM le AnA bhI candra kI taraha asambhava nahIM hai / tAtparya yaha hai, ki candramA ko priya aura rucikara dekhakara koI use sahasroM varSoM ke pazcAt bhI upalabdha karanA cAhe to nahIM kara sakatA, vaisA suzraddhA (samyagdRSTi) kI prApti yA upalabdhi ke sambandha meM nahIM hai / suzraddhA kI upalabdhi yA prApti kA upAya kaThinatama ho sakatA hai, kintu vaha koI bAhya-AtmabAhya padArtha nahIM hai, vaha AtmA kA hI nija guNa hai| AtmA Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 | saddhA parama dullahA ke samyagdarzana guNa para chAye hue mithyAtva moha ke gAr3ha AvaraNa ko haTA dene se vyakti meM samyak zraddhA prakaTa ho sakatI hai, cAhie usake lie dRr3ha zraddhA, mumukSA aura tIvratama sAdhanA / samyagdRSTi (suzraddhA) kI upalabdhi kA artha samyagdarzana yA samyaka zraddhAna kI upalabdhi yA prApti kA artha yaha nahIM hai ki AtmA meM pahale darzana yA zraddhAna thA hI nahIM aura aba vaha nayA upalabdha yA utpanna ho gayA hai / darzana kI isa prakAra akasmAt utpatti mAnane kA artha hogA, kisI dina usakA vinAza bhI sambhava hai / tAtparya yaha hai ki samyaka zraddhA yA samyagdaSTi kI utpatti yA upalabdhi kA artha kisI naye padArtha kA janma nahIM hai, balki AtmA kA jo zraddhAna yA darzana vikRta ho gayA hai, usakA avikRta ho jAnA, jo parAbhimukha ho gayA hai usakA svAbhimUkha ho jAnA,jo zraddhA mithyA ho gaI hai usakA samyaka ho jAnA hai| zraddhAna yA darzana AtmA kA nija gaNa hai, usI kI hI mithyA aura samyaka donoM paryAya haiM / mithyAdarzana aura samyagdarzana donoM meM hI 'darzana' zabda kA prayoga huA hai| isakA tAtparya yaha hai ki darzana yA zraddhAna guNa kabhI mithyA hotA hai, kabhI samyak / mithyAdarzana kA phala hai saMsAra aura samyagdarzana kA phala hai- mokSa / jaise andhakAra aura prakAza donoM eka sAtha nahIM raha sakate, vaise hI darzana guNa kI mithyA aura samyak donoM paryAyeM eka sAtha nahIM raha sktii| niSkarSa yaha hai ki darzana yA zraddhAna guNa koI bAhara se Ane vAlA nahIM hai, vaha to AtmA meM sadA sarvadA se vidyamAna hai| isalie samyagdarzana upalabdha yA prApta kara liyA, isakA artha yaha nahIM hai ki vyakti meM isase pUrva darzana thA hI nahIM aura Aja vaha nayA upalabdha ho gayA hai, isakA spaSTa artha itanA hI hogA ki AtmA meM jo darzana guNa anantakAla se vidyamAna thA, usakI mithyAtvaparyAya kA tyAga karake usane samyaktva-paryAya ko prApta kara liyA hai / zAstrIya bhASA meM ise hI samyagdarzana yA samyak zraddhA kI upalabdhi yA prApti kahA jAtA hai| jaina siddhAnta ke anusAra samyagdarzana kI upalabdhi yA prApti kA yahI artha yahA~ abhISTa hai ki samyagdarzana mUlataH koI naI prApta karane jaisI vastu nahIM hai, balki jisakI sattA AtmA meM sadA se thI, usI ko zuddha rUpa Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suzraddhA kI upalabdhi kA vyAkaraNa | 16 maiM jAnanA, pahacAnanA aura dekhanA / eka vAkya meM kahe to samyagdarzana kI upalabdhi kA artha hai-mithyAtvabhAva ko haTAkara use samyak bnaanaa| . . AtmA meM ananta-ananta sadguNoM ko rAzi bharI huI hai| kintu usakA paribodha yA samyaka jJAna-bhAna na hone se vaha sAMsArika indriyajanita viSaya-sukhoM kA bhikhArI banA huA hai| vaha mithyAzraddhA ke kAraNa saMsAra meM rahatA huA Atmika sukha kI prApti ke badale duHkhabIja vaiSayika sukhoM ke daladala meM phaMsA haA hai| AtmA meM ananta jJAna, darzana, cAritra kA akSaya bhaNDAra bharA huA hai, lekina mithyAdarzana, ajJAna evaM moha ke AvaraNa ke kAraNa jIva ko isakA jJAna-bhAna nahIM hai| isalie ananta zakti kA svAmI hokara bhI AtmA mithyAzraddhA ke kAraNa Aja se hI nahIM, ananta kAla se apane Apako dIna, hona, anAya evaM asamartha samajhatA AyA hai| jisa dina use apanI usa ananta akSaya nidhi kI spaSTa pratIti ho jAtI hai, usI dina apane svarUpa kA samyak bodha yA darzana ho jAtA hai, aura mithyAtva, ajJAna evaM moha kA andhakAra bhAga jAtA hai, samyagdarzana kA sUrya prAdurbhUta ho jAtA hai, AtmA ke usa divya Aloka para se AvaraNa dUra ho jAtA hai, yahI samyagdarzana kI upalabdhi, prApti yA AvirbhAva hai| samyazraddhA kI upalabdhi hone para samyazraddhA kI upalabdhi yA prApti hote hI AtmA ko yaha spaSTa pratIti yA dRr3ha nizcaya ho jAtA hai ki 'maiM kevala AtmA hU~, anya kucha nhiiN| merI AtmA meM apAra zakti hai, asIma bala-vIrya hai / maiM kevala cetana haiM, jar3a nhiiN| maiM sadA zAzvata hU~, nitya hU~, acchedya hU~, abhedya hU~, adAhya hU~, azoSya hU~, kSaNabhaMgura, nAzavAna yA chedana-bhedana yogya nahIM / na merA kabhI janma hotA hai, na maraNa / maiM zarIra, indriya, mana, buddhi, vANI Adi se para hai, alaga haiN| ye janma-maraNa mere nahIM, zarIra ke haiN| merA yaha zarIra hI janma-maraNa karatA hai, maiM nhiiN| maiM ajara-amara, avinAzI, ananta jJAna, 'darzana, sukha aura vIrya (zakti) se saMpanna AtmA huuN| samyagdarzana kI upalabdhi hone para vyakti ko yaha pratIti ho jAtI hai ki - 1ekaH sadA zAzvatiko mamAtmA, vinirmalaH sAdhigamasvabhAvaH / bahirbhavA santyapare samastAH, na zAzvatAH karmabhavAH svkiiyaaH|| / sAmAyika pATha zloka 26 / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 | saddhA parama dullahA "merI AtmA sadA akelI - ekAkI hai, vaha zAzvata - avinAzI hai, zuddha-nirmala hai, jJAna usakA svabhAva hai / zeSa dUsare jitane bhI padArtha haiM, ve saba bAhya haiM, sabhI AtmA se bhinna haiM / karmodaya se prApta, vyavahAra dRSTi se apane kahe jAne vAle jo bhI bAhya bhAva haiM, ve saba azAzvata haiM, anitya haiM, nAzavAna haiM / isa prakAra kA bodha hone se aba taka ajJAna, moha aura mithyAtva ke kAraNa jo yathArtha bodha AvRta, ajJAta aura anupalabdha thA, vaha anAvRta, jJAta aura upalabdha pratIta hone lagatA hai / yahI sahI arthoM meM samyak zrddhA yA samyagdarzana kI upalabdhi hai / apane meM AtmaguNoM kI, sva-svabhAva kI, AtmasvarUpa tathA AtmazaktiyoM kI sattA kI pratIti aura dRr3ha zraddhA honA hI samyagdarzana kI vAstavika upalabdhi yA prApti hai / prazna hotA hai ki AtmA sat cit AnandarUpa se sadaiva eka-sA rahA hai / vaha AtmA se anAtmA yA anAtmA se AtmA kabhI nahIM huA, nahI ho sakatA hai / usake svarUpa meM koI kSati yA kamI nahIM huI / na hI usakA koI aMza banA yA bigar3A phira kyA kAraNa hai ki saMsArI AtmA kabhI kisI aura kabhI kisI anya abhAva yA kamI kA ronA rotA- vilakhatA hai ? vaha apane andara ananta sukha kA nidhAna hote hue bhI vaiSayika sukhoM kI bhIkha kyoM mAMgatA phiratA hai ? AtmA ko ajara-amara avinAzI zAzvata mAna lene para kisI prakAra kA abhAva na rahanA cAhie, phira bhI vaha amuka abhISTa sAMsArika sajIva-nirjIva padArthoM kI mAMga kyoM karatA phiratA hai / isake mukhyatayA do kAraNa ho sakate haiM - (1) yA to use apanI astitva, nityatva evaM ajara amaratva kA bhAna aura vizvAsa nahIM hai, (2) yA phira use AtmA kI ananta zaktiyoM para vizvAsa yA nizcaya nahIM hai / AtmA kI sattA tathA zAzvatatA kA jJAna aura usakI ananta zaktiyoM kA bhAna evaM nizcaya, eka hI vastu nahIM hai / AtmA kI zAzvatatA kA parijJAna hone para bhI jaba taka usakI ananta zaktiyoM kA bodha, nizcaya evaM dRr3ha vizvAsa nahIM hotA, tathA una zaktiyo ke prakaTIkaraNa kA parijJAna nahIM hotA, taba taka zakti ke rahate hue bhI vyakti kucha nahIM kara sakatA / ataH AtmA meM nihita ananta guNa rAzi zakti evaM unake prakaTIkaraNa kA Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suzraddhA ko upalabdhi kA vyAkaraNa ! 21 bodha, tathA usake prati dRr3ha zraddhAna evaM nizcaya ho jAtA hai, tabhI samajhanA cAhie ki usa vyakti ko samyagdarzana yA samyazraddhA kI upalabdhi ho cukI hai| samyagdarzana kI upalabdhi svataH yA parataH ? aba prazna hotA hai ki samyagdarzana yA samyakazraddhA kI aisI upalabdhi, AvirbhAva yA prApti vyakti ko svataH hoto hai yA parataH ? arthAt-kisI vyakti ko koI mahApuruSa, guru yA zAstra samyagdarzana kI upalabdhi karA detA hai yA usa vyakti ke svayaM ke puruSArtha se samyagdarzana ko upalabdhi hotI jaina darzana isakA samAdhAna isa prakAra karatA hai ki vastutaH guru, mahApuruSa yA zAstra kiso bho sAdhaka meM naI bAta paidA nahIM kara sakate haiM, isa dRSTi se ve Upara se kisI vyakti meM samyagdarzana nahIM ur3ela dete; kintu vyakti kI AtmA ke andara jo zakti hai, jo jJAna-darzanAdi guNa haiM, usakI smRti, pratIti yA bodha karA dete haiM / jo zakti yA jo guNa smRti se ojhala ho cuke haiM. jo use ajJAta haiM, uso kA ve smaraNa yA jJAna karA dete haiN| jisa vyakti ko apanI zaktiyoM yA Atma-guNoM kA bhAna moha tathA ajJAna ke kAraNa nahIM hai, athavA mithyAtva ke kAraNa viparIta bhAna hai, use yathArtha rUpa meM smaraNa yA bhAna karA denA ho tothaMkara, guru yA zAstra kA kAma hai| parantu agara mohakarmavaza kisI vyakti ko jijJAsA, dRSTi yA ruci athavA zraddhA una mahAna AtmAoM se yA zAstroM se Atma-svarUpa ko jAnane-mAnane kI na ho, athavA una mahApuruSoM, guruoM yA sat zAstroM ke prati azraddhA ke kAraNa ve jAnanA-mAnanA ho na cAhe to usa vyakti ke lie samyagdarzana kI upalabdhi svataH yA parataH donoM prakAra se durlabha hai| ghara meM bahuta-sI cIjeM par3I haiN| vyakti bAhara se ghUma-ghAmakara ghara meM praviSTa hotA hai, parantu aMdhere ke kAraNa una cIjoM kA patA nahIM laga rahA hai / sabhI cIjeM haiM, para aMdhakAra ke kAraNa sAre parivAra ko ve dikhAI nahIM detI, adRzya haiM, ajJAta haiM / ghara kA mAlika jyoM hI dIpaka jalAtA hai, sAre ghara meM ujAlA ho jAtA hai| andhakAra usa ghara se bilkula bhAga jAtA hai| prakAza ke sadbhAva se andhakAra hI nahIM bhAgA, balki ghara meM bahuta-sI cIjeM maujUda hotI huI bhI dokha nahIM pA rahI thIM, ve bhI dIpaka ke Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 / saddhA parama dullahA prakAza ke kAraNa dIkhane-pratIta hone lgii| dIpaka ke prakAza ne kisI naI cIja ko utpanna kiyA hai, aisA to nahIM kahA jA sakatA; kintu ghara meM pahale se hI jo cIjeM maujUda thIM, andhakAra ke kAraNa unakI pratIti nahIM ho rahI thI, dIpaka ke prakAza ne una cIjoM kI pratIti karA dI, dikhA diiN| isI prakAra guru, tIrthaMkara yA suzAstra vyakti ke jIvana meM koI naI vastu paidA nahIM karate, na hI koI vastu usake andara ur3elate haiM, balki ajJAna, moha aura mithyAtva ke andhakAra ke kAraNa usakI AtmA meM nihita zaktiyoM aura guNoM kI pratIti nahIM ho rahI thI, unakA jJAna-bhAna nahIM ho rahA thA, unakA bhAna yA bodha karA diyaa| tAtparya hai ki jijJAsU AtmArthI yA mumukSu sAdhaka ke pAsa jo kucha AdhyAtmika nidhi hai, jo ananta jJAna, darzana, sukha, aura vIrya (zakti) kA khajAnA hai, jisakA jJAna yA bhAna use nahIM thA, usa ananta zakti yA nidhi kA jJAna ve karA dete haiN| __mAna lIjie, eka daridra bhikhArI hai| usake ghara kI jamIna ke nIce asaMkhya ratnoM kA Dhera chipA-dabA par3A hai| kisI bhUgarbhavettA ne dayA karake use usakI dabI haI ratna rAzi kA jJAna-bhAna karA diyaa| daridra ko chipI-dabI huI ratnarAzi kA nizcaya aura dRr3ha vizvAsa ho jAne para kyA vaha dIna-hIna bhikhArI raha sakatA hai ? kadApi nahIM / phira to usakI daridratA sampannatA meM badala jaaegii| vaha apane Apako bhikhArI na mAnakara ratnarAzi kA svAmI mAnane lgegaa| yahI bAta samyagazraddhAvihIna sAdhaka ke viSaya meM samajhie / jaba taka use apanI AtmA meM nihita ananta zakti evaM guNa ratnarAzi kA bhAna-jJAna nahIM hai, taba taka vaha dIna-hIna indriya viSaya sukhoM kA bhikhArI banA rahatA hai, parantu jyoM hI kisI kRpAlu guru, tIrthaMkara yA suzAstra ke dvArA use nizcita evaM pratIta ho jAtA hai, ki usa kI AtmA meM ananta zakti evaM jJAna, darzana tathA sukha kA akSaya nidhAna dabA-chipA huA hai, isa prakAra samyagdarzana kI upalabdhi hote hI, vaha dInahIna evaM abhAgA nahIM raha sktaa| usake moha, ajJAna evaM mithyAtva kA andherA bhAgate hI, use guru, zAstra yA mahApuruSoM ke jJAna ke prakAza meM apanI Atma-zakti evaM AtmaguNanidhi kA patA laga jAtA hai / tIrthaMkara, guru yA zAstra nayA kucha bhI nahIM karate, ve itanA hI karate haiM ki svazakti se vismRta evaM ajJAta AtmA ko usakI ananta zakti evaM guNa nidhi kA bhAna, smaraNa, bodha yA nizcaya karA dete haiN| jisa prakAra Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suzraddhA kI upalabdhi kA vyAkaraNa | 23 prakAzarahita dIpaka ko eka bAra prakAza-sAdhana kA sparza karAne mAtra se vaha svayaM hI prakAzita ho jAtA hai, isI prakAra indriya-viSayabhogoM meM Asakta, moha evaM ajJAna se AvRta, evaM sva-zakti se ajJAta AtmA ko deva, guru aura zAstra usake Atmika guNoM se Atma-zaktiyoM se sparza bhara karAne kA prayatna karate haiM / ise hI bhakti kI bhASA meM bhagavatkRpA se, guru ke anugraha se yA zAstra ke nimitta se samyagdarzana upalabdha yA prApta huA kaha sakate haiM / samyagdarzana kI upalabdhi meM bAhya evaM antaraMga kAraNa yaha kahA jA sakatA hai ki sampagdarzana kI upalabdhi ke bAhya nimitta vItarAgadeva, nirgrantha guru yA suzAstra Adi haiN| parantu antaraMga kAraNa to svayaM kI hI AtmA ke guNoM aura zaktiyoM para dRr3ha zraddhA-pratIti-ruci hai| ____ samyagdarzana koI Atma-bAhya padArtha nahIM hai, vaha AtmA kA hI nijaguNa hai / usa para mithyAtva-mohanIyakarma kA AvaraNa A gayA hai| use haTAne bhara kI dera hai, phira to samyagdarzana svataH upalabdha yA AvirbhUta ho sakatA hai, nimitta cAhe deva, guru, yA zAstra bane yA aura koii| samyagdarzana kI upalabdhi ke bAhya nimitta to aneka ho sakate haiN| kisI ko tIrthaMkara bhagavAn kI mahimA dekhakara, kisI ko devoM kA aizvarya dekhakara, kisI ko jaina dharma ke siddhAnta sunakara to kisI ko dharma kA suphala jAnakara samyagdarzana prApta ho jAtA hai| kisI ko nArakoM ke ghora duHkhoM kI gAthA sunakara to kisI ko apane pUrvajanma kA smaraNa ho jAne se samyagzraddhA prApta ho jAtI hai| isI prakAra ke aura bhI anekoM bAhya kAraNa ho sakate haiN| parantu jaba taka samyagdarzana kI upalabdhi ke antaraMga kAraNa kA saMyoga nahIM milatA, taba taka bAhya kAraNa milane para bhI vaha prakaTa nahIM ho paataa| samyagdarzana ke prAdurbhAva hone meM antaraMga kAraNa darzana-mohanIyakarma kA kSaya, upazama yA kSayopazama hai| mohanIyakarma ke bhedoM meM darzanamohanIyakarma hI mukhya rUpa se samyagdarzana guNa kA ghAtaka hai / jaba taka isa karma kA udaya rahatA hai, taba taka samyagdarzana guNa prakaTa nahIM ho paataa| yadyapi samyagdarzana AtmA kA nijIguNa hai, kintu darzanamohanIya karma ke udaya ke kAraNa mithyArUpa ho rahA hai| usake mithyArUpa hone se jIva kI zraddhA, pratIti aura ruci una kAryoM meM yA una kAryoM ke upadezadAtAoM ke prati Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -24 ] saddhA parama dullahA 'nahIM hotI, jinase usakA saccA aura sthAyI kalyANa evaM vikAsa ho -- sakatA hai / isake viparIta usakI zraddhA, pratIti yA ruci viSaya-bhoga Adi * sAMsArika kAryoM meM hotI hai jinase usakA adhaHpatana hotA hai, vikAsa rukatA hai| yadi vyakti apanI sAdhanA dvArA Atma-bodha pAkara usa ananta'kAlIna mithyAtva-AvaraNa ko dUra kara sake to AtmA usa divya Aloka avyakta avasthA se vyakta avasthA meM A jAegA, arthAt-vaha AvRta dazA ko chor3akara anAvRta dazA meM pahu~ca jaaegaa| mithyAtva ke AvaraNa ko miTAkara samyagdarzana ke prakAza ko anAvRta karanA hI to samyagdarzana kI upalabdhi hai| vaise to kAlalabdhi Adi kA yoga milane para saMsAra-samudra kA kinArA nikaTavartI ho jAye to antarmuhUrta ke lie darzanamohanIya kA upazama ho jAne se upazama-samyaktva prakaTa ho jAtA hai| jisa prakAra zarAba yA dhatUre ke naze se behoza mAnava kA jaba nazA utara jAtA hai, taba use hoza hotA hai, usI prakAra darzanamohanIya ke udaya se jIva meM eka vicitra prakAra kA nazA chAyA rahatA hai / isI ke kAraNa use hara samaya buddhibhrama banA rahatA hai| aneka zAstra evaM darzanoM kA vidvAn hone para bhI usakI buddhi meM saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya banA rahatA hai / darzanamohanIya kA udaya zAnta hote hI usakI bauddhika bhrAnti miTa jAtI hai, usakI dRSTi, zraddhA aura ruci samyak ho jAtI hai| ___katipaya AcAryoM ke matAnusAra zuddha AtmA kI anubhUti (upalabdhi yA jJapti) ko rokane vAlA darzanamohanIya karma ke sAtha-sAtha anantAnubandhI kaSAyajanita cAritramohanIyakarma bhI hai / ataH darzanamohanIyakarma tathA anantAnubandhI kaSAyacatuSka ke kSaya, upazama aura kSayopazama ke sAtha matijJAnAvaraNIyakarma evaM vIryAnta rAyakarma ke kSayopazama hone se zuddha AtmA kI upalabdhi yA anubhUti hotI hai| abhiprAya yaha hai ki nizcaya samyagdarzana kI upalabdhi ke lie darzanamohanIya kI tIna prakRtiyoM tathA anantAnubandhI kaSAyacatuSka kA kSaya, kSayopazama evaM upazama honA anivArya hai| isa taraha antaraMga evaM bAhya kAraNoM ke milane para samyagdarzana kI upalabdhi hotI hai| samyagdarzana kI utpatti ke do srota tatvArtha sUtra meM samyagdarzana kI utpatti ke do srota batAye gae haiM Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suzraddhA ko upalabdhi kA vyAkaraNa | 25 (1) nisarga se aura (2) adhigama se / jo samyagdarzana dUsare kisI vyaktitIrthakara, guru, hitaiSI yA vidvAna athavA zAstra Adi kisI ke upadeza ke binA svataH ho jAtA hai, use nisargaja samyagdarzana kahate haiM aura jo samyagdarzana tIrthaMkara guru, mahAtmA, hitaiSI yA vidvAna athavA lokika AptamAtA-pitA Adi ke upadeza se prApta hotA hai, vaha adhigamaja kahalAtA hai| nisarga kA artha hai-svabhAva, pariNAma athavA aparopadeza / jo kisI bhI para-saMyoga, bAhya nimita yA guru Adi ke upadeza ke binA jIva ko svAbhA. vika rUpa meM, svataH hI prakaTa yA utpanna hotA hai, use nisargaja samyagdarzana kahate haiM / nisargaja samyagdarzana meM kisI bAhya nimitta kI apekSA nahIM rahatI / svayaM AtmA meM hI sahaja bhAva se jo svarUpa kI jyoti upalabdha hotI hai, satya dRSTi yA samyak zraddhA kA Aloka jagamagAne lagatA hai| nisargaja samyagdarzana kA upAdAna evaM nimitta kAraNa AtmA svayaM hI hotI hai| jisa prakAra saritA ke athAha pravAha meM bahatA haA pASANa kisI viziSTa prayAsa ke binA svAbhAvika rUpa se gola-maTola evaM cikanA ho jAtA hai, usI prakAra saMsAra meM bhaTakate hue-saMsArAbhimukha hokara bhramaNa karate hue prANI ke kadAcit anAyAsa hI mohakarmAvaraNa ke alpa ho jAne se, sahaja bhAva se, yathArthatA kA bodha hone para saMsAra ko pITha pIche choDakara yAnI saMsAra kI mohamAyA se nirapekSa-udAsIna hokara vaha mokSa kI ora daur3a lagAne lagatA hai| AtmA kI isI sthiti ko nisargaja samyagdarzana kahA jAtA hai| tatvArtha sUtra ke bhASyakAra AcArya umAsvAti nisargaja samyagdarzana kI utpatti kI prakriyA batAte hue kahate haiM-jJAna-darzanopayoga lakSaNarUpa jIva ko karmavaza anAdikAla se saMsAra meM paribhramaNa karate hue svayaMkRta karma ke bandha, nikAcana, udaya aura nirjarA Adi ke kAraNa nAraka, tiryaJca manuSya aura deva ke rUpa meM aneka janma grahaNa karane para puNya-pAparUpa vividha phala bhogate hae jJAnadarzanopayogarUpa svabhAva hone se una pariNAmoM tathA adhyavasAya-sthAnoM ko prApta anAdi mithyAdRSTi hote hae bhI vilakSaNa pariNAma-vizeSa se aisA 'apUrvakaraNa' hotA hai, jisake kAraNa kisI bAhya nimitta ke binA svataH jo samyagdarzana hotA hai, vahI nisargaja samyagdarzana hai| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 | saddhA parama dullahA prazna hotA hai- yadi nisargaja samyagdarzana svabhAvataH-svataH hotA hai, to kyA usameM kisI bhI kAraNa kI apekSA nahIM rahatI ? __ isakA samAdhAna yaha hai ki nisargaja samyagdarzana kA yaha abhiprAya nahIM hai ki usameM kisI bhI kAraNa kI apekSA nahIM rhtii| samyagdarzana, cAhe nisargaja ho yA adhigamaja donoM meM hI kAraNa kI apekSA to rahatI hI hai| kyoMki nyAyazAstra kA yaha abAdhita niyama hai ki kAraNa ke binA kisI bhI kArya kI utpatti nahIM hotii| ataH nisargaja samyagdarzana kI utpatti meM bhI koI na koI kAraNa avazya hai| kArya kI utpAdaka-sAmagrI kAraNa kahalAtI haiN| vaha do prakAra kA hai-upAdAna aura nimitta kaarnn| upadAna hai-nija zaktirUpa yA nizcayarUpa kAraNa aura nimitta hai-parasaMyoga rUpa yA vyavahArarUpa kAraNa / samyagdarzanarUpa kArya ko utpatti meM upAdAna kAraNa to svayaM AtmA hI hai| kyoMki darzana AtmA kA nija guNa hai| darzana kI azuddhaparyAya ko mithyAdarzana aura zuddha paryAya ko samyagdarzana kahate haiN| yahA~ mithyAtvarUpa azuddha paryAya kA vyaya (nAza) aura samyaktvarUpa zuddha paryAya utpAda hI samyagdarzana hai / yahA~ svabhAva se samyagdarzana prApti kA Azaya hai-apane (AtmA ke) zuddha pariNAmoM se, AtmA ke zuddha adhyavasAyarUpa puruSArtha se svataH prApta samyagdarzana / agara svabhAvataH prApta kA artha binA hI kisI zuddha pariNAma ke, yA AtmA ke puruSArtha ke binA svataH prApta kaheM yA nisargaja kaheM, taba to samyagdarzana kI prApti meM anantAnubandhI cAra kaSAya tathA mohanIyatrika, ina sAta prakRtiyoM kA kSaya, upazama yA kSayopazama kI kyA AvazyakatA hai ? parantu aisA kahanA siddhAntaviruddha hai / samyagdarzana cAhe nisargaja ho cAhe adhigamaja donoM meM antaraMga kAraNa samAna hai| donoM meM anantAnubandhI kaSAyacatuSka aura darzanamohanIyatrika, ina sAta prakRtiyoM kA kSaya, upazama yA kSayopazama karanA hI par3atA hai / arthAt Atmazuddhi kA jitanA mArga adhigamaja samyagdarzana meM taya karanA par3atA hai, utanA hI mArga nisargaja samyakadarzana meM bhI taya karanA par3atA hai| isa dRSTi se nisargaja aura adhi. gamaja samyagdarzana meM vizeSa antara nahIM hai| donoM meM antaraMga kAraNa samAna hai| upAdAna kI zakti donoM hI jagaha eka sI kAma karatI hai| donoM kI svarUpa zuddhi-AdhyAtmika zuddhi kA svarUpa eka sA hai| donoM meM antara kevala itanA hI hai ki nisargaja samyagdarzana bAhya nimittanirapekSa hai aura adhigamaja samyagdarzana bAhya nimittasApekSa hai| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suzraddhA kI upalabdhi kA vyAkaraNa | 27 vAstava meM dekhA jAe to guru Adi ke upadeza, zAstra svAdhyAya yA kisI mArgadarzaka kI preraNA Adi bAhya nimittoM kI apekSA ke binA hI svayaM AtmA kI vizuddha pariNatirUpa upAdAna zakti se jaba anantAnubandhI ( kaSAyacatuSka) aura darzanamohanIya (trika) karma kA kSaya, upazama yA kSayopazama ho jAtA hai, taba antara meM samyagdarzana kA prakAza jagamagAne lagatA hai / isameM bAhara kA koI bhI nimitta sahakAro nahIM banatA / anantAnubandhI kaSAya tathA darzanamohanIya karma kA kSaya, upazama yA kSayopazama karane vAlA koI bAhya nimitta nahIM hotA, svayaM AtmA hI hotA hai / karmoM kA AvaraNa svataH nahIM TUTatA, AtmA ke antar ke puruSArtha se AtmA kI upAdAna zakti se hI TUTatA hai / ataH naisargika samyagdarzana meM AtmA ko Antarika puruSArtha jagAne ke lie kisI bAhya nimitta kI apekSA nahIM rahatI / jaba bhI Antarika puruSArtha kA vega tIvra hotA hai, taba AtmA mithyAtva karmoM ke bandhanoM ko tor3akara yA zithila karake svayaM usase vimukta ho jAtA hai / nisargajasamyagdarzana meM AtmA ho sAdhaka hai, vahI sAdhya aura sAdhana hai / bhUtArthagrAhI nizcayadRSTi se AtmA jaba svayaM apanI upAdAna zakti se sva-svarUpa kI upalabdhi karatA hai, yA sva-svarUpa ko prakaTa karatA hai, taba nisargaja samyagdarzana hotA hai / kucha AcAryoM ke matAnusAra nisargaja samyagdarzana ke aMtaraMga kAraNoM meM darzanamohanIyAdi saptaka ke kSayAdi ke atirikta nikaTa bhavyatA, apratibandhaka kAraNAbhAva, saMjJI - paMcendriyatva, jJAnAvaraNIyAdi karmahAni, zuddha pariNAma Adi bhI samajha lene cAhie / marudevI mAtA ke jIvana ko jaba hama par3hate yA sunate haiM to hameM spaSTa pratIta hotA hai ki unheM apane vartamAna jIvana meM kisI bhI prakAra kA bAhya nimitta nahIM milaa| na to unhoMne kabhI tIrthaMkara ke upadeza kA zravaNa kiyA aura na hI kisI zAstra kA svAdhyAya kiyA tathA na kisI prakAra kI sAdhanA hI kI thii| kahate haiM ki marudevI mAtA kA jIva anAdikAla se nigoda meM rahA, isalie pUrva janmoM meM bhI unheM kabhI upadeza Adi kA nimitta nahIM milaa| isa janma meM unheM hAthI ke hode para baiThe-baiThe hI samyagdarzana, kevalajJAna aura mukti kI upalabdhi ho gaI / isa para se spaSTa pratIta hotA hai ki nisargaja samyagdarzana meM kisI vAhya nimitta ko mahatvapUrNa nahIM mAnA jAtA / kahA jAtA hai ki samyagdarzana kI prApti ke vartamAna kSaNa se pUrva Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 | saddhA parama dullahA marudevI mAtA ne hAthI ke haude para baiThe-baiThe dUra se hI bhagavAn RSabhadeva kA samavasaraNa dekhA, unakI sevA meM indroM aura devI-devoM kI upasthiti dekhI, inake vilokana se samyagdarzana prakaTa huA,magara huA to apanI upAdAna zakti se hii| agara upAdAna zakti prabala na hotI to ina saba kAraNoM ke rahate bhI unheM samyagdarzana na hotaa| kyoMki ina para UhApoha yA tatva-cintana to AtmA apane Atma-pariNAma-rUpa antaraMga puruSArtha se karatI hai / mUla vastu to AtmA kI upAdAna zakti kI taiyArI hai| koI vyakti guru kA upadeza sUne yA zAstra svAdhyAya bhI kare,kintu apane hRdaya meM use dhAraNa na kare usakA vAstavika artha na soce-samajhe to use samyagdarzana kaise ho jAegA? dUsarA adhigamaja samyagdarzana hai, jo para saMyoga yA bAhya nimitta se tatvArtha-zraddhAna hotA hai| phira vaha bAhya nimitta cAhe guru Adi ke upadeza, preraNA yA mArgadarzana ho athavA zAstra svAdhyAya Adi ho, caha adhigamaja samyagdarzana kahalAtA hai |vaackvry umAsvAti ne adhigama zabda ke samAnArthaka zabdoM kA prayoga isa prakAra kiyA hai- "adhigama, abhigama, Agama, nimitta, zravaNa, zikSA tathA upadeza, ye saba samAnArthaka zabda haiM / " prazna hotA hai- adhigama kA artha jJAna hotA hai / taba kyA nisargaja myagsadarzana binA jJAna ke hI ho jAtA hai ? isakA samAdhAna yaha hai, jJAna ke binA padArthoM kA zraddhAna to donoM hI prakAra ke samyagdarzanoM meM nahIM ho sktaa| parantu nisargaja meM bAhya upadeza ke binA hI jJAna va zraddhAna hotA hai, jabaki adhigamaja meM bAhya-upadezapUrvaka jJAna va zraddhAna hotA hai| yahI donoM meM antara hai| samyagdarzana cAhe nisargaja ho yA adhigamaja donoM kI upalabdhi kA mahatvapUrNa antaraMga kAraNa Atma-zakti kA evaM Atma-guNoM kA bhAna evaM nizcaya hI hai| samyagdarzana yA samyakazraddhAna kI jyoti aura kyA hai ? 'nizcayanaya kI dRSTi se zuddha Atma tatva kI jyoti ke darzana karanA hai| jise Atmatatva kI jyoti prApta ho gaI, samajha lo, use samyag 1 binA paropadezena samyaktvagrahaNalakSaNe / tatvabodho nisargaH syAt tatkRto.dhigamajazca yH| 2 "adhigama abhigama Agamo nimittaM zravaNaM zikSA upadeza ityanarthAntaram / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suzraddhA kI upalabdhi kA vyAkaraNa | 26 darzana yA samyak zraddhAna kI upalabdhi ho gaI / vastutaH samyagdarzana kI divya jyoti kI upalabdhi jIvana kI sabase bar3I upalabdhi hai | aisI divyajyoti ke prApta hone para mAnava ko utanI hI prasannatA hotI hai, jitanI andhe AdamI ko sahasA netra - jyoti prApta hone para hotI hai; valki kaI bAra to usase bhI ananta gunI prasannatA evaM Ananda kI upalabdhi usa samyagdarzana prApta vyakti ko hotI hai; jisane ananta kAla taka apanA jIvana mithyAtva ke gAr3ha andhakAra meM vyatIta kiyA hai / kisI janmAndha vyakti ko puNya kI prabalatA se netroM kI jyoti mila jAye to usakI prasannatA kA pAra nahIM rahatA, kyoMki vaha yahI socakara Anandita hotA hai ki aba mere jIvana meM vaha aMdherA nahIM rahegA, jo mujhe padArthoM ko dekhane meM rukAvaTa DAlatA thA / isI prakAra samyak zraddhAna kI divya joti prApta hone para bhI vyakti prasannatAvaza yahI socatA hai ki aba mere jIvana ke kisI bhI kone meM bhAva - andhakAra nahIM rahegA, merA Antarika jIvana samyagdarzana ke prakAza se jagamagAtA rahegA / aba maiM abAdhagati se mokSa prApti ke lie puruSArthaM kara sakU~gA / samyagdarzana kI divya jyoti kI upalabdhi ho jAne para vyakti ko kisI prakAra kA bhaya nahIM rahatA / vaha nizcinta hokara apane nirdiSTa patha para calatA rahatA hai / lATIsaMhitA ke anusAra samyakzraddhAna kI upalabdhi ho jAne para vyakti ke lie vahI parama tapa, tyAga, satpuruSArtha, parama pada, parama jyoti evaM yama-niyama ho jAyegA | phira samyagdarzana ko hI parama pada mAnakara vaha usI kI upAsanA aura sAdhanA meM saMlagna rahegA / yahI samyak zraddhAna kI upalabdhi kA mAhAtmya hai / O 1 tadevasatpuruSArthastadeva paramaM padam / tadeva paramaM jyotiH, tadeva paramaM tapaH / . -- lATI saMhitA, sarga 3, zloka 2 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0--0 suzraddhA ke dvAra taka pahuMcane ke lie dasa suruciyA~ vibhinna ruciyAM kyoM ? ___ AdhyAtmika jIvana meM samyak zraddhA kA sarvopari sthAna hai| kyoMki AtmA aura isake vikAsa tathA zuddhi se sambandhita jitanI bAteM haiM, ve avyakta haiM, adRzya haiM, carmacakSuoM se ve dRggocara nahIM haiM, kucha mAnoM meM ve chadmastha (alpajJa) ke lie atIndriya haiM / ataH una sabhI avyakta evaM adRzya, kintu zraddhaya tatvoM ke prati mumukSu ko samyazraddhA rakhanA Avazyaka hai| vizva meM mAnava jAti prAyaH svatantratApriya hai| samyazraddhA ke prAsAda taka vibhinna koTi ke mAnava vibhinna samyakruruciyoM ke mAdhyama se pahu~cate haiN| sabakA lakSya to eka hI hotA hai, samyakazraddhA ko jIvana meM caritArtha karanA / parantu unakI gati-pragati vibhinna ruciyoM kI pagaDaNDI se hotI hai| mahimnastotra meM isI tathya kI ora saMketa kiyA gayA hai _ "rucInAM vaicitryAd Rju-kuTilanAnA-pathajuSAm / nRNAmeko gamyastvamasi payasAmarNava iva // " arthAt-jisa prakAra vibhinna nadiyA~ Ter3he mer3he yA sIdhe mArgoM ko pakar3a kara anta meM eka samudra meM giratI haiM usI prakAra ruciyoM kI vici. tratA-vibhinnatA ke kAraNa Ter3he-mer3he yA sodhe mArgoM ko pakar3a kara calane vAle manuSyoM kA eka mAtra tU hI gamya-prApya hai / yahAM AdhyAtmika kSetra meM bhI samyak zraddhA kI maMjila taka pahu~cane ke lie jaina zAstroM meM dasa prakAra kI samyak ruciyA~ batAI gaI haiN| unameM se jisa mumukSu jIva ko jisa prakAra kI suruci hotI hai, usI ruci ko ( 30 ) Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suzraddhA ke dvAra taka pahu~cane ke lie dasa suruciyA~ | 31 pakar3a kara vaha gati-pragati karatA hai aura samyak zraddhA taka pahuMca jAtA hai / vaise to jIvana kI svatantra icchA ko ruci kahate haiM / svAtantryapriya hone ke nAte manuSya ko cIja pasanda hotI hai, acchI lagatI hai, yA jisa cIja kI pyAsa hotI hai, usameM hI usakI ruci yA dilacaspI hotI hai / eka lokokti bhI prasiddha hai bhinnacihi lokaH' logoM ko ruciyAM bhinna-bhinna hotI haiN| samyak ruciyAM hI upAdeya isakA yaha matalaba nahIM hai ki manuSyoM kI khAne-pIne, pahanane, evaM rahana-sahana kI ruciyoM se suzraddhA ke dvAra taka pahuMcA jA sakatA ho, athavA indriyoM ke vibhinna viSayopabhogoM meM ruci se vyakti suzraddhA ke daravAje para dastaka de sakatA ho / yahA~ una bhautika yA laukika ruciyoM yA AdhyAtmika vikAsa kI aMtima maMjila mukti taka pahu~cA dene vAlI samyazraddhA yA samyagdarzana ke viparIta galata ruciyoM kA kathana kathamapi abhISTa nahIM hai| yahA~ unhIM AdhyAtmika lokottara ruciyoM kA kathana abhISTa hai, jo samyakazraddhA yA samyagdarzana ko prApta karA detI hoN| arthAt samyagdarzana kI prathama yAtrA jina ruciyoM se ho, ve hI ruciyAM yahAM upAdeya haiM, anya sAMsArika kAmabhogoM kI, rahana-sahana kI, khAnapAna kI yA indriyaviSayasukhoM kI ruciyAM isa kSetra meM upAdeya nahIM haiN| kyoMki ina saMsArAbhimukhI ruciyoM ko apanA lene para to vyakti saMsAra kI vikaTa aTavI meM bhaTaka jAegA, vaha janma-maraNa ke kucakroM meM phaMsakara mokSarUpI antima lakSya se darAtidara hotA calA jaaegaa| isalie yahA~ unhIM samyak ruciyoM kA varNana hai, jo samyazraddhA yA samyagdarzana ke sAtha milakara mokSa taka pahuMcAne meM sahAyaka hoM, jo mokSAbhimukhI hoM / jina ruciyoM ko apanAne para manuSya ko saMsAra sAgara ko pAra karanA aTapaTA na lage, mokSa kI maMjila pAnA jina ruciyoM ke dvArA AsAna evaM sulabha ho jAe, jina ruciyoM ke mAdhyama se mokSa nikaTatara pratIta hotA jAe / saMsAra ke bIhar3a vana se jo ruciyA~ manuSya ko dUra rakheM aura mokSa ke pathika ko mokSamArga para hI calane ko prerita kareM, ve hI ruciyA~ yahA~ upAdeya haiM / jina ruciyoM ko apanAne para mokSa kA mArga nIrasa, kaThora yA vikaTa na lage; mokSa prApta karane kI itanI tIvratA, tar3aphana, tallInatA yA tanmayatA ho ki sAdhaka una ruciyoM ke sahAre mokSa pahu~cakara hI dama le, bIca meM kahIM idhara-udhara sAMsArika viSayoM ke lubhAvane mohajAla meM na phaMse, jina ruciyoM kA lakSya Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 / saddhA parama dullahA ekamAtra zuddha AtmA-paramAtmA ko pAne kA ho, jinakI ekamAtra yahI pyAsa ho ki hameM paramAtma pada-mokSapada ke sivAya aura kucha nahIM cAhie ve hI ruciyAM isa kSetra meM upAdeya hai / dazavidha samyak ruciyAM yahI kAraNa hai 'dhavalA' Adi AdhyAtmika granthoM meM (samyaka dRSTi zraddhA, pratyaya (nizcaya) Adi zabdoM ko 'ruci' ke paryAyavAcI batAye gaye haiN| ataH samyak ruci aisI saghana AdhyAtmika pyAsa kA nAma hai, jo paramAtmapada yA paramapada (mokSa) ko pAkara hI bujhe| uttarAdhyayana sUtra meM bhagavAn mahAvIra ne pAvApurI ke apane antima pravacana meM nimnokta krama se samyak ruciyoM kA nirUpaNa kiyA hai "nisagguvaesaruI ANAruI sutta-bIiruimeva / abhigama vitthAraruI, kiriyA-saMkheva dhmmruii| arthAt-samyagdarzana ko prApta karAne vAlI dasa ruciyA~ haiM (1) nisarga ruci, (2) upadeza ruci, (3) AjJA ruci, (4) sUtra ruci yA zruta ruci, (5) bIja ruci, (6) abhigama ruci, (7) vistAra ruci, (8) kriyA ruci, (9) saMkSepa ruci aura (10) dharmaruci / / dasa ruciyoM kA svarUpa aura vizleSaNa aba hama kramazaH ina dasa ruciyoM kA svarUpa Agama ke anusAra batA rahe haiM (1) nisarga ruci-svAbhAvika rUpa se tattvAbhilASArUpI ruci kA nAma nisarga ruci hai / Azaya yaha hai ki mithyAtvamohanIya kA kSaya, upazama yA kSayopazama hone para guru Adi kisI dUsare ke upadeza ke binA, jAtismaraNajJAna, prAtibha (svapratibhAjanita) jJAna Adi se yA apanI buddhi athavA sahasanmati-apanI sphuraNA se, svataH utpanna hue yathArthabodha se, jIva, ajIva, puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, bandha, mokSa Adi yA deva, guru, dharma, zAstra Adi tattvabhUta padArthoM ko jAnane-mAnane kI jo sasyak ruci hotI hai, use nisarga ruci kahate haiM / 1 (ka) uttarAdhyayana. 28/16-26, (kha) sthAnAMga0 sthA. 10 sU. 751, (ga) pravacanasAroddhAra dvAra 63 / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suzraddhA ke dvAra taka pahuMcane ke lie dasa suruciyA~ | 33 athavA vItarAga sarvajJa Apta tIrthaMkaroM dvArA upadiSTa yA dRSTa tattvabhUta padArthoM (bhAvoM) tathA dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA se nirdiSTa padArthoM ke viSaya meM yaha aisA hI hai anyathA nahIM, isa prakAra kI svataHsphUrtazraddhA ko bhI nisargaruci kahate haiN| tAtparya yaha hai ki vyakti ke hRdaya meM sattattvoM ke prati sahaja svAbhAvika rUpa se utpanna hone vAlI zraddhA yA bhAvanA nisargaruci hai| (2) upadezaruci-vItarAga tIrthaMkaroM dvArA prarUpita yA chadmastha vItarAga-ziSyoM-nigraMtha sadguruoM Adi dvArA kathita upadeza se jIvAdi tatvoM para zraddhAna karanA upadezaruci hai| (3) AjJAruci-jinake rAga, dvaSa, moha aura ajJAna Adi vikAra dUra ho gaye haiM, aise sarvajJa Apta puruSoM kI (vacana rUpa) AjJA meM ruci rakhanA-usI meM tatpara rahanA AjJA ruci hai / athavA jinake rAga, dveSa, kaSAya Adi vikAra manda ho gaye hoM, mithyAtva naSTa ho gayA ho, una AcArya, upAdhyAya Adi kI AjJA mAtra para zraddhA rakhakara, haThAgraha chor3akara jIvAdi padArtha vaise hI haiM, isa prakAra (mASatuSAdi kI taraha) svIkAra karanA bhI AjJAruci kahalAtI hai| (4) zrutaruci (sUtraruci)-jo aMgapraviSTa (dvAdazAMgI) evaM aMgabAhya zra ta (zAstra yA sUtra) kA adhyayana-manana-cintana karatA hai, zAstroM meM kathita tattvoM aura tathyoM kA gaharAI se tAtparya aura rahasyArtha DhaMDhatA hai, zAstroM meM ekAgracitta hokara avagAhana karatA hai aura zAstra-svAdhyAya meM tanmaya hokara samyaktva prApta kara letA hai tathA kramazaH jIvAdi tatvoM para zraddhA kara letA hai, use zru taruci yA sUtraruci kahate haiM / (5) bIjaruci-jisa prakAra eka bIja bone se usase saikar3oM bIjoM kI prApti ho jAtI hai, athavA pAnI ko sataha para tela kI eka bUMda DAlane se vaha bahuta dUra taka phaila jAtI hai, usI prakAra jahAM eka hI pada, padArtha yA dRSTAMta se svataH svataH hI aneka padoM, hetuoM, padArthoM yA dRSTAMtoM kI sphuraNA ho jAya aura kramazaH pratibuddha hokara unameM ruci yA zraddhA ho jAya, vahA~ bIjaruci samajhanA caahie| athavA eka tatva ke bodha se samasta tattvoM kA vistRta bodha ho jAnA bIjaruci samyaktva hai| (6) abhigama (adhigama) ruci-abhigama ruci kA artha hai-AcArAMga Adi zru tajJAna kA artha sahita adhigata-jJAta ho jAnA aura usake Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 | saddhA parama dullahA kAraNa ruci yA zraddhA ho jAnA / athavA 'dRSTivAda sahita bAraha aMgazAstra evaM anya prakIrNaka Adi zAstra siddhAMta artha sahita par3hakara ruci - zraddhA karanA yA unameM tanmaya ho jAnA abhigamaruci hai / adhigama kA artha hai - viziSTa parijJAna | zAstroM ke viziSTa parijJAna ke nimitta se ruci yA zraddhA honA adhigamaruci hai / (7) vistAraruci - dravyoM ke sabhI bhAvoM ko pramANoM aura nayoM se vistArapUrvaka jAnakara una para zraddhA yA ruci karanA vistAraruci hai / (8) kriyAruci - darzana, jJAna, cAritra, tapa, vinaya, paMcasamiti, trigupti Adi ke AcAroM (anuSThAnoM yA kriyAoM) meM bhAvapUrvaka ruci honA yA unameM lIna ho jAnA kriyAruci hai / (e) saMkSeparuci - adhika paThita - zikSita na hone para bhI jo saMkSipta bodha se hI samajhakara zuddha ruci - zraddhA rakhatA hai, vaha saMkSiptaruci hai / athavA jo bahuzruta nahIM hai, siddhAMta jJAna meM manda hai, nirgrantha pravacana meM akuzala hai, sAtha hI jo anyataithikoM ke mithyApravacanoM, ekAntavAdI mata-matAntaroM yA zAstroM - siddhAntoM se bhI anabhijJa hai, kintu kadAgrahI yA kudRSTiAgrahI na hone se jo alpabodha se jIvAdi tatvoM para ruci yA zraddhA rakhatA hai, vaha saMkSeparuci hai / (10) dharma ruci - vItarAga pratipAdita zrutadharma aura cAritradharma meM athavA ratnatrayarUpa dharma meM athavA dharmAstikAya Adi astikAyoM ke guNa--svabhAvAdirUpa dharma meM jo ruci - zraddhA yA vizvAsa rakhatA hai, unheM yathArtha mAnatA hai, vaha dharmaruci hai / + dazavidha rucirUpazraddhAna- sarAgasamyagdarzana sthAnAMga sUtra ke matAnusAra pUrvokta dazavidha rucirUpa samyagdarzana, (samyak zraddhA) sarAgasamyagdarzana hai| cUMki 'ruci' eka prakAra kI icchA hai aura icchA rAga ke binA ho nahIM sakatI / isalie dazavidha rucirUpa samyakzraddhA sarAgasamyagdarzana ke antargata mAnI gaI hai / vItarAga puruSoM meM ruci yA icchA nahIM hoto, isalie unake vItarAgasamyagdarzana ko ruci * rUpa nahIM batAyA gayA hai / rucirUpa tattvArthazraddhA unhIM jIvoM ke hotI hai, jinakA mohanIya karma upazAMta yA kSINa nahIM huA hai / yahI kAraNa hai, ina Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suzraddhA ke dvArA taka pahu~cane ke lie dasa suruciyA~ | 35 dazavidha rucirUpa samyak zraddhAnoM ko sarAgasamyagdarzana meM parigaNita kiyA gayA hai / " ruciyA~ samyak zraddhA ( samyaktva yA janamAnasa vibhinna ruciyoM vAlA jo bhI ho, ye dasa prakAra kI samyagdarzana) kI utpatti meM nimitta haiM / - hone se samyak zraddhA ko dasa ruciyoM meM vargIkRta kara diyA gayA hai / pratyeka ruci samyak zraddhA yA samyaktva kA kAraNa hone se digambara paramparA meM kahIM to ise ruci rUpa batAyA gayA hai, aura kahIM kAraNa meM kArya kA upacAra karake sIdhA hI inheM samyaktva kaha diyA gayA hai / digambaraparamparA meM ina dasa nAmoM meM antara hai / inakI vyAkhyA meM bhI kucha antara hai / digambara paramparA meM dasavidha samyaktva samyak zraddhA kI yAtrA meM upayogI hone se hama yahA~ anagAra dharmAmRta, sudRSTi taraMgiNI Adi granthoM ke anusAra unake nAma tathA kramazaH vyAkhyA de rahe haiM "ANA - magga- uvaeso, sutta-bIya saMkheva - vitthAro / atthAvagADha- mahAgADhaM, samataM jiNabhAsiya u dasahA // arthAt - jinabhASita samyaktva dasa prakAra kA hai - ( 1 ) AjJA samyaktva (2) mArga - samyaktva, (3) upadeza - samyaktva, (4) sUtra - samyaktva, (5) bIja samyaktva, (6) saMkSepa - samyaktva, (7) vistAra - samyaktva; (8) artha - samya. ktva, (1) avagAr3ha-samyaktva, aura (10) mahAgAr3ha-samyaktva yA paramAvagADhasamyaktva 12 - - (1) AjJA - samyaktva - granthazravaNa yA upadeza zravaNa ke binA hI darzanamoha ke upazAnta hone se, arhanta bhagavAn kI AjJA mAtra ko zirodhArya karane se jo tatva zraddhAna utpanna hotA hai, vaha AjJA samyaktva hai / athavA * alpa bodha prApta sarala pariNAmI vyakti svayaM ko alpajJa tathA tatvajJAna 1. dasavihe sarAgasammadaMsaNe paNNatta e, taM.... dhammaruI / - sthAnAMga, sthA0 10, u03, sU0 751 2. (ka) sudRSTi taraMgiNI gA. 5, ( kha ) anagAra dharmAmRta a0 2, zlo. 62 (ga) upAsakAdhyayana kalpa 21/234, (gha) AtmAnuzAsana 12-14, (Ga) rAjavArtika 2/36/2/201/13 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 | saddhA parama dullahA kA vizeSa vizleSaNa karane meM asamartha mAnakara vItarAga sarvaMjJa deva ne padArthoM kA jaisA svarUpa kahA hai, vaha vaisA hI hai, anyathA nahIM, isa prakAra dRr3ha zraddhApUrvaka vItarAgokta padArthoM para zaMkAdi doSa rahita yathArthaM zraddhAna karanA bhI AjJA - samyaktva hai / (2) mArga - samyaktva - - samyagdarzana- jJAna cAritra ye tInoM milakara mokSamArga hai, ratnatrayarUpa mokSamArga hI vItarAga Acarita mokSamArga hai, vahI satya hai, niHzaMka hai, usase bhinna mokSamArga sambhava nahIM hai / isa prakAra ratnatraya rUpa mokSamArga meM dRr3ha zraddhA yA ruci karanA mArga samyakva yA mArgodbhava samyaktva hai / (3) upadeza - samyaktva - tIrthaMkara, catravartI, baladeva, vAsudeva Adi puNya puruSoM ke carita, tIrthaMkaroM ke paMcakalyANakoM kI mahimA, cakravartI ke vaibhava Adi ko upadezarUpa meM sunane se jo tatva zraddhAna hotA hai, use upadeza samyaktva kahate haiM / (4) sUtra--samyaktva--acArAMga Adi AcArazAstroM meM kathita muniyoM evaM zrAvakoM ke AcAra-vicAra, caryA, muniyoM kA ghora parISahavijaya, samatA, nispRhatA, kSamA, ahiMsA - satyAdi dharmoM kA varNana sunane se jo samyak zraddhA utpanna hotI hai, use sUtra - sabhyavatva kahate haiM / (5) bIja - samyaktva - karma aura AtmA ke svarUpa ko pRthak-pRthak jAna kara 'karma se AtmA bhinna hai' yaha aura isa prakAra ke bIja padoM ke grahaNa se sUkSma tatvArtha zraddhAna honA bIja - samyavatva hai / athavA kinhI bIja padoM dvArA jIvAdi padArthoM kA tathA gaNitAnuyoga ke sUkSma tatvoM kA jJAna karake kisI bhavyajIva ko jo tatvArtha zraddhAna hotA hai use bhI bIja samyaktva kahate haiM / athavA jo deva, guru, dharma, zAstra aura tatvoM ke svarUpa para dRr3ha zraddhA karatA hai, vaha samasta AgamoM kA rahasya jAna letA hai, isa prakAra kA phala sunakara jo samyak zraddhA kara letA hai, vaha bhI bIja samyaktva kA dhAraka hai / (6) saMkSepa- samyaktva - jo bhavya AtmA deva (Apta), Agama, dharma aura padArtha Adi kA svarUpa saMkSepa meM jAnakara athavA zAstra ke pada, gAthA, zloka, kAvya, chanda Adi kA sAmAnya artha jAnakara svaparabheda - vijJAna kara letA hai, tathA isa saMkSipta kathana se hI tatvArtha zraddhAna kara letA hai, usake samyak zraddhAna ko saMkSepa samyaktva kahate haiM / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suzraddhA ke dvAra taka pahu~cane ke lie dasa suruciyAM | 37 (7) vistAra samyaktva - bAraha aMgazAstroM, caudaha pUrvI yA aMgabAhya zAstroM ko vistAra se sunakara athavA pramANa-naya nikSepAdipUrvaka vistRta rUpa se sunakara jo tatvArtha zraddhAna hotA hai, use vistAra samyaktva kahate haiM / (8) artha samyaktva - aMgabAhya evaM aMgapraviSTa zAstroM ke par3he binA athavA guru evaM zAstra kA upadeza sune binA, akasmAt utkApAta, Adi kisI ghaTanA, (artha) ko dekhakara yA kiso artha (ghaTanA) se saMsAra kI kSaNabhaMgura dazA se udAsIna hokara dRr3ha zraddhAna karanA artha samyaktva hai / (e) avagAr3ha samyaktva - dvAdaza aMgazAstra, aMgabAhya, prakIrNaka Adi AgamoM ko pUrNataH jAnane-sunane se zraddhAna meM jo avagAr3hatA (dRr3hatA ) AtI hai, athavA inakA pUrNataH yA dezataH avagAhana karane para jo zraddhAna r3ha hotA hai, vaha avagAr3ha samyaktva hai / athavA AcArAMga Adi dvAdazAMgI para jinakA zraddhAna atidRr3ha hai, ve bhI avagAr3haruci samyaktva se sampanna kahalAte haiM / (10) paramAvagAr3ha - samyaktra - kevalajJAnI, avadhijJAnI yA manaHparyaMvajJAnI munivara se jIvAdi padArthoM ko jAnakara athavA unase apane pUrvajanmoM kA vRttAnta sunakara, athavA kevalajJAnI ke atizayayukta prabhAva ko dekhakara apanI zuddha AtmA tathA usake utthAna-patana ke kAraNabhUta tattvoM ke viSaya meM jo pragAr3ha zraddhAna hotA hai, athavA tattvabhUta padArthoM tathA zuddhaAtmA ke prati svayaM vizvAsa yA zraddhAna ho jAe, AtmAnubhUti ho jAe vahA~ paramAvagAr3ha samyaktva samajhanA cAhie | tattvArtha sUtra rAjavArtika meM dasa prakAra ke darzanArya ke sandarbha meM samyaktva ke ye hI (pUrvokta) dasa bheda dazavidha ruciyoM ke rUpa meM batAye gaye haiN| yathA * darzanAryA dazadhA - AjJA-mArgopadeza- sUtra - boja-saMkSepa - vistArArthaavagAr3ha-paramAvagAr3haruci bhedAt / arthAt - AjJAruci, mArgaruci, upadezaruci, sUtraruci, bIjaruci, saMkSeparuci, vistAraruci, artharuci, avagAr3haruvi aura paramAvagAr3haruci ke bheda se darzanArya dasa prakAra ke haiM / jo bhI ho, samyaktva ke ye pUrvokta dasa bheda bhI rucirUpa hI haiM, jisa mumukSa kI jisa prakAra kI suruci hotI hai, usI suruci ke mAdhyama se vaha deva, guru, dharma para suzraddhA taka, athavA jIvAdi tattvoM para yathArtha zraddhA taka pahu~catA hai / samyak zraddhAna yA samyagdarzana kI utpatti meM antaraMga Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 | saddhA parama dullahA kAraNa to darzanamoha Adi ke kSaya, upazama yA kSayopazama hI hai| usakA sabhI suruciyoM ke sAtha honA anivArya hai| - sacamuca, samyakzraddhA ke dvAra taka pahu~cane ke lie ye dazavidha ruciyA~ bhI bhavyajIva apanAte haiM / vastutaH ye ruciyA~ samyakzraddhA kI prArambhika bhUmikA haiM / inameM se pratyeka ruci samyak zraddhA kI utpatti meM bAhya nimitta kAraNa haiM / isalie inheM samyaktva bhI kaha diyA gayA hai / tattvaruci : kaba samyazraddhA, kaba nahIM ? / AcArya hemacandra ne yogazAstra meM samyagdarzana (suzraddhAna) kA lakSaNa diyA hai ruci janoktatatveSu samyagdarzanamucyate vItarAgadevoM dvArA prarUpita tattvoM para ruci honA, samyagdarzana kahalAtA hai| isa sambandha meM prazna yaha hai ki ruci ko dharma kahA jAe yA karmoM kA auyika bhAva ? gaharAI se socA jAe to ruci eka prakAra kI icchA hai, rAgabhAva hai, kaSAyabhAva hai, vaha dharma nahIM bana sktii| agara ruci yA icchA ko dharma kahA jAyegA to saMsAra meM koI bhI abhavya nahIM rahegA; kyoMki ruci to abhavya meM bhI rahatI hai, tathA mithyAdRSTi meM bhI, phira to donoM ko samyagdRSTi kahanA pdd'egaa| isakA samAdhAna hemacandrAcArya Adi ne yahI kiyA hai ki sirpha ruci ko hI suzraddhAna yA samyagdarzana nahIM kahA jAtA, apitu (jinokta) tattvaruci ko suzraddhAna yA samyagdarzana kahA jAtA hai / phira bhI eka prazna avaziSTa rahatA hai ki tatvaruci to nAstika, andhavizvAsI, mAMsAhArI, vyabhicArI, kintu prakharabuddhi vAle sAkSara (zikSita) vyakti meM bhI hotI hai| udAharaNArtha-eka zikSita vyakti hai, darzanAcArya hai, usameM apanI prasiddhi, tarakkI athavA anya sAMsArika svArthoM ko lekara tattvaruci hotI hai| vaha ghanToM taka tattvacarcA meM lIna rahatA hai / kintu usakI yaha tattvaruci saMsAralakSyI hai, samyazraddhAmukhI nahIM hai aura na hI vaha AtmalakSyI hai| usakI ruci heya ko chor3ane kI aura upAdeya ko grahaNa karane kI ora sammukha nahIM hotii| isI kAraNa usakI dRSTi Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suzraddhA ke dvAra taka pahu~cane ke lie dasa suruciyA~ | 36 meM, usake jIvana aura saMskAroM meM koI parivartana nahIM hotA, kyoMki usakI tattvaruci AtmalakSyI aura samyak zraddhAmukhI nahIM hai, vaha sirpha saMsAralakSyI hai / isalie nAstika Adi meM pAI jAne vAlI tattvaruci saMsAralakSyI hai, vaha mokSAbhimukha yA samyak zraddhA mukhI na hone se rAgabhAvayukta hai, vaha samyagdarzana nahIM ho sakatI / jo tatvaruci AtmalakSyI evaM suzraddhAbhimukhI hai, vaha AtmA kA zuddhapariNAma hai, vaha rAgabhAvayukta nahIM hotI, usI ko samyagdarzana samajhanA cAhie / 36 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyazraddhA kI eka pAMkha : tatvArthazraddhAna samyak zraddhA : kaba hai, kaba nahIM ? mumukSu jIvana kI mUlabhUta nidhi samyazraddhA hai| samyakzraddhA ko jaba taka vaha sarvAMgINa rUpa se nahIM samajha letA, taba taka usakI vaha zraddhA kaccI samajhI jAtI hai / pakkI zraddhA tabhI samajhI jAtI hai, jaba vaha samyakzraddhAmUlaka samyagdarzana ko donoM pAMkhoM se jAna le, bhalI bhAMti samajha le| tAtparya yaha hai ki jaba taka tatvArthazraddhAna rUpa tathA deva-guru-dharma zraddhAnarUpa samyazraddhAtmaka samyagdarzana kI donoM pAMkhoM ko unake sabhI aMgopAMgoM sahita jAna-pahacAna na le aura antaHkaraNa se una para zraddhA na karale, taba taka samyazraddhA nahIM ho sktii| suzraddhA kI prathama pAMkha udAharaNArtha-suzraddhAtmaka samyagdarzana kA prathama lakSaNa hai-'tatvArtha zraddhAnaM samyagdarzana-tatvabhUta padArthoM para zraddhA karanA samyagdarzana hai / itanA sA lakSaNa mAna kara kisI vyakti kI tatvabhUta padArthoM para zraddhA taba taka saccI zraddhA nahIM mAnI jA sakatI, jaba taka vaha vyakti tatva kyA hai ? ve kitane haiM ? unakA artha yA bhAva (svabhAva) kyA hai ? una para zraddhAna kyoM aura kaise kiyA jAe ? una tatvoM kA svarUpa kyA hai ? ina aura inase sambandhita tathyoM ko gaharAI se na samajha le| 1 tatvArtha sUtra a. 1, sU. 2 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyazraddhA kI eka pAMkha : tatvArthazraddhAna | 41 sAtha ho samyazraddhA ke lie ina sAta yA nI tatvoM meM se jIvatatva (AtmA) ko kendrIbhUta mAnakara zeSa sabhI tatvoM ko usa(AtmA) ke vikAsa yA hAsa kI dRSTi se bhalIbhAMti jAna yA mAna lenA bhI Avazyaka hai| samyak zraddhA kI kharI kasauTI tabhI hai, jaba mumukSu meM ina tatvoM meM se heya, jJeya aura upAdeya kA viveka karake heya tatvoM ko chor3ane aura upAdeya tatvoM ko grahaNa karane kI ruci paidA ho / ina tatvoM ke jinendra prarUpita svabhAva ke prati usa kI dRDha zraddhA ho, sAtha hI usake mana meM ajIva, Azrava aura bandha se AkulatA-azAnti jAnane-dekhane aura anubhava karane kI vRtti ho tathA jIva, saMvara, nirjarA evaM mokSa tatva meM anAkulatA,zAnti jAnane-dekhane evaM anubhava karane kI vatti ho| isake atirikta ina tatvoM ke bAra-bAra zraddhApUrvaka AtmalakSyI cintana se usakI saMsAra aura usake kAraNoM ke prati virakti aura mUkti tathA usake kAraNoM ke prati tIvra utkaNThA ho| aisI samyaka zraddhA jisake jIvana meM A jAtI hai, usakI kaSAyoM meM mandatA, viSayAsakti meM alpatA, tathA prANi mAtra ke prati samatA evaM ratnatrayarUpa mokSa mArga para calane kI utsukatA honI caahie| svayaM zAstrAdi par3hakara yA guru. deva ke upadeza se sunakara mAnI huI, kintu AtmalakSyI cintanapUrvaka hRdaya se nahIM svIkArI huI zraddhA Adi totAraTanavat hI siddha hotI hai| vaha anubhavAtmaka nahIM ho, taba taka samyakzraddhA nahIM kahI jA sktii| samyazraddhA yaha nahIM, vaha hai ! samyakzraddhA ke lie kevala itanA-sA jAnanA yA kaha denA paryApta nahIM hai ki sarvajJa vItarAga prabhu dvArA pratipAdita sAta yA nau tatva satya haiN| usake lie yaha bhI jAnanA-mAnanA Avazyaka hai ki ina tatvabhUta padArthoM meM se kauna-se tatva mere Atmahita meM bAdhaka hai, aura kauna-se sAdhaka haiM ? maiM AtmA (jIva) haiM, merA svabhAva jJAna-darzanamaya hai, jJAna darzana, sukha aura vIrya Adi mere nijI guNa haiM, maiM ananta zaktimAn AtmA haiN| merA (jIva kA) svarUpa ajIva se bhinna hai| zarIra indriyA~, mana, evaM saMsAra ke samasta ajIva yA jar3a pudgaloM ke sAtha yA dUsare jIvoM ke sAtha kevala merA saMyoga sambandha hai, isalie mujhe unake prati rAga, dveSa, moha, Asakti, ghRNA Adi karane se (karmoM kA) vandha hogA; mithyAtva Adi pA~ca AzravoM se naye-naye karma Akara AtmA ke vikAsa ko rokeMge / ataH Ate hue karmoM ko rokanA (saMvara) tathA pUrvabaddha karmoM ko AMzika rUpa se kSaya (nirjarA) karanA aura Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 | saddhA parama dullahA dhIre-dhIre karmoM se sarvathA mukta hone (mokSa) kI tIvra bhAvanA rakhanA Adi zuddha AtmalakSyI jAgRti rakhanA bhI samyak zraddhAvAn ke lie Avazyaka udAharaNArtha-ahiMsA, karuNA, dayA Adi kI bhAvanA yA sAmAnya zraddhA manuSya meM hI kyoM, pazu-pakSiyoM taka meM hotI hai, parantu vaha samyakazraddhA kA rUpa tabhI le sakatI hai, jaba ahiMsAdi ke prati unakI niSThA yA pratIti ho| jaise mAtA ke hRdaya meM apane zizu ke prati karuNA aura vAtsalya kA pravAha umar3atA hai usameM ahiMsA kI kSINa dhArA bhale hI chipI ho, parantu use hama ahiMsA kI niSThA nahIM kaha skte| vaha svalpa ahiMsA kI suSupta dhArA, moha, mamatA yA Asakti se prerita bhI ho sakatI hai, kyoMki jaisI vatsalatA yA karuNA usa mAtA kI apane mAne jAne vAle putra ke prati hai vaisI dUsaroM ke putroM para prAyaH nahIM hotii| isalie vaha ahiMsA kI niSThA yA pratIti nahIM hai| Apane dekhA hogA ki billI kA apane baccoM ke prati jaisA prema hotA hai, vaisA cUhe ke prati nahIM hotaa| jaba vaha apane bacce ko dAMtoM se pakar3akara le jAtI hai, taba eka bhI dA~ta bacce ke zarIra para gar3ane nahIM detI, lekina unhIM dAMtoM se vaha jaba cUhe ko pakar3akara le jAtI hai to sabhI dAMta usake zarIra para aise gar3A detI hai ki vaha pIr3A ke mAre cIMcI karane lagatA hai tathA usake zarIra se khUna kI dhArA bahane lagatI hai| billI kI bhAvanA meM eka ke prati vatsalatA hai to dUsare ke prati karatA hai| yaha billI kI ahiMsA meM niSThA nahIM kahI jA sktii| niSThA kahate haiM kisI bhI tatva kI yathArtha rUpa se pratIti ko|| ____ jIva-ajIva, puNya-pApa Adi nau yA sAta tatvoM ke prati kabhI to zraddhA ho, aura kabhI azraddhA ho jAya, to vaha niSThAtmaka zraddhA nahIM hai| jaba kabhI apanI pratiSThA yA vidvattA kI chApa samAja, rASTra yA janatA para DAlanI ho, taba to kaha de ki jIva-ajIva Adi jinokta tatvoM ke prati merI pUrNa zraddhA hai, mujhe paramparA se aisI zraddhA prApta huI hai, parantu jaba kabhI use jainasamAja bahiSkRta karane lage yA vaha svayaM dharmAntara yA sampradAyAntara karane lage athavA kisI kAraNavaza dharmAcaraNa karate hue bhI pUrvakarmavaza usa para koI saMkaTa, vipatti yA duHkha A par3e athavA saMkaTa ke samaya vaha vItarAga paramAtmA se pukAra kare, kintu kisI pUrvakRta pApakarmavaza usakA saMkaTa dUra na ho, taba vaha puNya-pApa ko athavA pApa-Azrava aura azubhakarma ke bandha ko phijUla kI gappeM kahakara una tatvoM ke prati azraddhA Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakzraddhA kI eka pAMkha : tatvArthazraddhAna | 43 prakaTa karane lage, athavA AtmA ke sarvocca vikAsarUpa yA sarva karma vimuktirUpa mokSatatva ko mithyA kahane lage / jIva (AtmA) kA astitva na mAnakara (ajIva) zarIra ko hI saba kucha mAnane lge| aisI sthiti meM usa vyakti kI jIvAdi tatvoM para haI niSThAhIna kSaNika zraddhA ko samyakazraddhA-niSThAyukta yA pratItiyukta zraddhA nahIM kahA jA sktaa| niSkarSa yaha hai ki usa vyakti kI ina tatvabhUta padArthoM para zraddhA itane mAtra se saccI zraddhA nahIM kahI jA sakatI / jisakI buddhi atyanta tIvra ho, jo zAstroM yA granthoM ko par3ha sunakara yA raTa-raTAkara ina tatvabhUta padArthoM ke nAma, bheda-prabheda, artha, lakSaNa yA paribhASAe~ kaNThastha kara letA hai, ina jinokta tatvabhUta padArthoM kA svarUpa svayaM jAnakara, dUsaroM ko bhI inakA svarUpa samajhA detA hai / svayaM apanI vANI se una tatvoM para lambe caur3e bhASaNa bhI de detA hai, vANI se zraddhA bhI prakaTa kara detA hai, tatvabhUta padArthoM ke sambandha meM carcA yA zaMkA-samAdhAna bhI kara detA ho, tatvajJAna kI parIkSAeM dekara unameM pAsa bhI ho jAtA hai| paramparAgata saMskAroM ke kAraNa vaha apane tathAkathita sampradAya yA paMya ke guru se una tatvabhUta padArthoM kA svarUpa jAnakara unheM grahaNa bhI kara letA hai, tathA unake samakSa vANI se yaha bhI prakaTa kara detA hai ki ye hI tatvabhUta padArtha satya haiM, zeSa nhiiN| vastutaH usI kI zraddhA ko samyagdarzana yA samyakazraddhA kahA jA sakatA hai, jo kisI dUsare ke dvArA sAMsArika upalabdhi ke lie ukasAye binA, athavA kUlaparamparA, sAmpradAyika moha yA pakSapAta ke AdhAra para prApta kiye binA, yA apane jAne-mAne paricita guruoM para andhabhakti, vivazatA yA lokapratiSThA ko lekara prApta kiye binA,svayaM hArdika niSThApUrvaka una tatvabhUta padArthoM meM se upAdeya tatvoM ko grahaNa karane tathA heya tatvoM ko chor3ane kI prabala bhAvanA karatA ho, jIvana ko usa zraddhA ke anurUpa DhAlane meM yathAzakti saMkoca na karatA ho, apanI prasiddhi yA pratiSThA ko DhAla banAkara yA apanI lAcArI ko prakaTa karake zraddhAnurUpa pravRtta hone kI apanI zakti ko na chipAtA ho| isa AtmA meM anantakAla se jaise tatvabhUta padArthoM ke prati azraddhAna rahA hai, vaise hI atatvabhUta padArthoM ke prati zraddhAna bhI rahA hai| donoM hI mithyAdarzana haiM-tatvaviSayaka padArthoM ke prati yathArtha zraddhAna kA abhAva bhI. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 | saddhA parama dullahA aura atatvaviSayaka padArthoM ke prati ayathArtha zraddhA bhii| pahalA sarvathA mUDhadazA (nigoda Adi jIvoM) meM hotA hai, jabaki dUsarA vaicArikadazA meM bhrAnta mAnyatA, evaM matAbhiniveza ke kAraNa hotA hai| isI kAraNa samyakazraddhA ke lie tatvabhUta padArthoM ke prati AtmalakSyI nizcayarUpa zraddhAna Avazyaka batAyA gayA hai| isake atirikta ina jinokta no yA sAta tatvoM ke prati pratIti yA niSThA bhI tabhI mAnI jA sakatI hai, jaba jIva, ajIva Adi jisa tatva kA jaisA svarUpa hai, jaisA lakSaNa vItarAga prabhu ne batAyA hai use usI rUpa meM mAne, usI rUpa meM usa para dRr3ha aura avicala zraddhA kre| yahI samyak zraddhA kA vAstavika svarUpa hai| tattvArthazraddhAtmaka samyagdarzana kA vizleSaNa vyavahAra samyagdarzana ke sandarbha meM samyazraddhAtmaka samyagdarzana kA prathama lakSaNa tatvArthasUtra meM isa prakAra diyA gayA hai: tatvArthazraddhAnaM samyagdarzanam isakA bhAvArtha yaha hai ki (apane apane svabhAva meM sthita evaM jinokta) jIva ajIva Adi tatvabhUta padArthoM para zraddhA karanA (samyakzraddhA rUpa) samyagdarzana hai| isI lakSaNa kA spaSTIkaraNa karate hue tatvArtha sUtra ke bhASyakAra kahate haiM "tatvAnAmarthAnAM zraddhAnaM tatvena vA'rthAnAM tatvArthazraddhAnaM tat samyagdarzanam / tatvena bhAvato nizcitamityarthaH tatvAni jIvAdIni ta eva cArthAsteSAM zraddhAnaM teSu pratyayAvadhAraNam / arthAt-tatvarUpa padArthoM kA zraddhAna=nizcaya athavA tatvarUpa se-- yathArtharUpa se arthoM--padArthoM kA jo zraddhAna hai vahI samyagdarzana hai / arthAt tatva se yAnI bhAva se (zuddha hRdaya se) yA jo padArtha jaisA hai, usI rUpa se usakA nizcaya karanA / jIva, ajIva, puNya pApa, Azrava saMvara, nirjarA, bandha, mokSa, ye nau jinokta tatva haiM ve hI tatvabhUta padArtha haiM unake prati zraddhA karanA arthAt-pratItipUrvaka nizcaya karanA tatvArthazraddhAna hai| 1. zraddhAnaM viparItAbhinivezaviviktam / 2. tatvArtha bhASya a. 1, sU. 2 // -puruSArtha siddha yupAya zloka, 22 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyazraddhA kI eka pAMkha : tatvArthazraddhAta | 45 uttarAdhyayanasUtra meM vItarAga tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra ne isI prakAra kA lakSaNa kiyA hai tahiyANaM tu bhAvANaM sambhAve uvaesaNaM / bhAveNa saddahaMtassa, sammattaM taM viyAhiyaM // 1 ina (pUrvokta nau) tatvarUpa bhAvoM-padArthoM ke sadbhAva-astitva ke jinokta upadeza yA bhAva se-antaHkaraNa se jo zraddhA karatA hai, usake usa samyazraddhAna ko samyaktva kahA gayA hai| tatva, artha aura zraddhAna kA vizleSaNa isa sambandha meM prazna hotA hai ki tatva kyA hai ? vyAkaraNazAstra ke anusAra tatva kA artha hotA hai tasya bhAvastatvam-jisa padArtha kA jo bhAva hai, svabhAva hai, svarUpa hai yA dharma hai, vahI usakA tatva hai| arthAta-jo padArtha jisa rUpa meM vyavasthita hai, usakA vaisA honA tatva hai / tAtparya yaha hai ki pratyeka padArtha meM pRthak-pRthak dharma rahatA hai| usI dharma para se usa padArtha kA nizcaya kiyA jAtA hai / usa dharma ko tatva kahate haiN| yadi tatva-zraddhAnaM- (tatva para zraddhAna) hI samyagdarzana kA lakSaNa kiyA jAtA to yaha lakSaNa doSayukta hotA / sAMkhyadarzana meM ukta paccIsa tatvoM para zraddhAna karanA yA vaizeSika darzana meM kathita dravya, guNa, karma Adi sAta tatvoM (padArthoM) para zraddhA karanA, athavA vedAnta darzana ke anusAra ekamevAdvitIyaM brahma-eka mAtra brahma hI tatva hai, saMsAra meM dRzyamAna jar3a aura cetana samasta padArtha brahmarUpa haiM, isa prakAra eka hI brahmatatva para zraddhAna ko 'samyagdarzana' kahanA pdd'taa| yaha abhISTa evaM yuktisaMgata nahIM, tathA siddhAntaviruddha bhI hai| isalie kahA gayA--- tatvArthazraddhAna samyagdarzana hai| __ yadi 'artha zraddhAnaM'-arthoM para (yA artha me-bhAva se zraddhA karanA) itanA hI samyagdarzana kA lakSaNa kiyA jAtA to pahalI Apatti to yaha hotI ki saMsAra meM artha padArtha to eka do nahIM, ananta haiN| kisa para zraddhA kI jAe, kisa para nahIM ? isa prakAra vyakti bhUlabhulaiyA meM par3a jAtA / dUsarI Apatti yaha AtI ki artha zabda ke aneka artha hote haiM, yathA-dhana, 1. uttarAdhyayana sUtra a. 28 gA. 15 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 | saddhA parama dullahA prayojana, padArtha, abhidheya uddezya Adi / aisI sthiti meM jitane bhI artha zabda ke paryAvAcI zabda haiM, unake prati zraddhA karane kA prasaMga AtA, jo yukti aura siddhAnta se viruddha hai| __ataH samyagdarzana ke lakSaNa meM 'artha zraddhAnaM' se pUrva 'tatva' zabda jor3A gayA / taba usakA artha huA-jo tatvabhUta padArtha haiM, unhIM para zraddhA pratIti yA nizcaya karanA samyagdarzana hai| tatvArthazraddhAna kA rahasyArtha katipaya AcAryoM ne tatva zabda kA phalitArtha diyA hai-jisa padArtha, dravya yA bhAva kA kathana karanA abhISTa hai, usakA svabhAva / svabhAva se tAtparya hai-usa padArtha kI jAtIyatA, jo ki usa prakAra ke aneka padArthoM meM anugata ho| udAharaNArtha-jIvatatva kahane se saMsAra meM jitane bhI jIva haiM, unameM anugata upayogatva yA caitanya kI samAnatA kA bodha hotA hai| bhale hI jIva anaMta hoM, kiMtu sabhI jIvoM kA ukta svabhAva eka-sA hai| isI prakAra ajIva tatva kahane se jitane bhI ajIva haiM, una saba meM ajIva svabhAva kA eka-sA bodha hotA hai| isI prakAra Asrava, saMvara nirjarA, baMdha aura mokSa Adi tatva bhale hI eka-eka hoM, kintu ina tatvoM ke antargata jitane bhI antaraMgabahiraMga kAraNa haiM, una saba meM anugata usa-usa tatva ke svabhAva kA bodhhogaa| yahI kAraNa hai ki samyaktraddhArUpa samyagdarzana ke lakSaNa meM tatva mAtra para zraddhAna na kahakara tatvArtha-zraddhAna kahA gayA hai / usakA rahasyArtha yaha hai ki isa lakSaNa meM jina tatvabhUta jinokta sAta yA nau tatvoM kA kathana kiyA gayA hai, una zabdoM ko yA unakI vyAkhyAoM ko jAnanA yA una para zraddhA mAtra karanA hI paryApta nahIM hai, kintu mUla vastu hai-tatvabhUta padArthoM ke bhAvoM yA svabhAvoM kA jJAna aura zraddhAna karanA / yukti aura Agamokti ko svAnubhUti ke sAtha milAna karake usa-usa tatva ke svabhAva kA nizcaya karanA-hRdayaMgama karanA tatvArtha-zraddhAna hai| tatvArthazraddhAna kA phalitArtha lATIsaMhitA ke anusAra isa prakAra haiM "tatvaM jIvAstikAyAdyAstat-svarUpo'rtha saMjJakaH / zraddhAnaM... ... ... ... // 1 pratyeka tatvabhUta padArtha kA pRthak-pRthak dharma-svabhAva hai| usI dharma 1 lATIsaMhitA sarga 3, zloka 8 / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakzraddhA kI eka pAMkha : tatvArthazraddhAna | 47 ko tatva kahate haiN| usI dharma para se usa padArtha kA nizcaya kiyA jAtA hai ki vaha kauna-sA tatva hai ? isI kAraNa tatva zabda ke sAtha 'artha' zabda joDA gayA hai, jisakA abhiprAya hai-nizcaya krnaa| jisa padArtha kA nizcaya usameM nihita dharma se kara liyA jAtA hai, usa padArtha kA svarUpa kabhI anyathA (viparIta) sambhava nahIM hai / aise yathArtha (tatvabhUta) jIvAdipadArthoM kA nizcayapUrvaka zraddhAna karanA 'tatvArthazraddhAna' hai| tattvArthabhUta padArtha kauna se aura kaise ? samyakazraddhA kA tatvArthaM zraddhAnarUpa lakSaNa kara dene para bhI yaha zaMkA banI rahatI hai ki tatvabhUta padArtha kinheM mAne jAe~ ? jise jo padArtha tatvabhUta lage yA jace, yadi use vaha tatvabhUta mAna le, taba to bahuta gar3abar3I ho jAegI / saMsAra ke bhogoM meM Asakta mAnava ko ye viSayabhoga hI tatvabhUta lagate haiM, cora ko paradhanaharaNa hI tatvarUpa lagatA hai, eka bacce ko mAM ke dUdha yA miThAI para zraddhA yA ruci hotI hai, dhanalolupa ko yena-kena-prakAreNa dhana-saMgraha karane meM zraddhA hotI hai, eka kAmuka ko kAminI saMga meM tIvra ruci hotI hai / isI prakAra eka pothI-paNDita ko pustakoM ke raTane meM, eka vidyArthI ko bhautika vidyAoM kI prApti meM aura eka kasAI ko, pazuvadha karane meM, eka dharmAndha ko dUsare dharma vAloM ko bhaya yA pralobhana dekara yA jabarana dharma-sampradAya-parivartana karAne meM zraddhA yA ruci hotI hai| kyA ina aura aise hI anya logoM kI apanI-apanI ruci yA zraddhA ke anukUla viSayoM ko tatvabhUta padArtha mAnA jAegA ? aura inake sva-svamAnyatAyukta padArtha ko tatvabhUta mAnakara unakI una para zraddhA ko kyA samyak zraddhA yA samyagdarzana kahA jAegA? kadApi nhiiN| Apa kaha sakate haiM ki ina saba alpajJoM ke svacchanda buddhi se yA manamAne ye padArtha tatvabhUta haiM hI nahIM; phira inheM tatvabhUta mAnane kA savAla hI nahIM hai / phira prazna uThatA hai ki yaha to Apa kahate haiM ki hamAre dvArA mAnya zAstroM yA dharmagranthoM meM inheM tatvabhUta padArtha nahIM mAne gae haiM, kintu jo mithvAtvagrasta haiM, ajJAnAndhakAra meM DUbe hae haiM, yA jinheM dharma-adharma. puNya pApa Adi kA jarA bhI bodha nahIM hai, yA jo sarvathA nAstika haiM, ve aisA kaha sakate haiM ki isakA kyA pramANa hai ki Apake dvArA pratipAdita sAta yA nau tatva hI tatvabhUta padArtha haiM, hamAre dvArA kathita-sva-svamatikalpita padArtha-svazraddhA ruciviSayaka padArtha tatvabhUta nahIM haiM ? Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 | saddhA parama dullahA isakA samAdhAna yaha hai ki yahA~ AdhyAtmika-AtmA ke vikAsa hAsa se sambandhita tatvoM kA prasaMga hai, laukika, bhautika yA sAMsArika tatvoM kA nahIM / yadyapi Asrava, bandha, puNya, pApa, ajIva Adi tatva saMsAra paribhramaNa ke kAraNa hone se sAMsArika kahe jA sakate haiM, kintu yahA~ AdhyAtmika vikAsa ke sarvAMgINa evaM AtmalakSyo dRSTi se sabhI pahaluoM se vicAra karane hetu AtmavikAsa ke sAdhaka tatvoM ke sAtha-sAtha bAdhaka tatvoM para bhI vicAra karanA anivArya hai| yahI kAraNa hai ki ina nau yA sAta tatvoM ko samyazraddhA ke sandarbha meM tatvabhUta mAnA gayA hai| AtmalakSyI daSTi se vicAra karane meM Asrava, bandha, pUNya, pApa evaM ajIva Adi tatva sAMsArika hote hue bhI tatvabhUta hI siddha hote haiN| yoM dekhA jAya to jaba taka mokSa prApta nahIM ho jAtA, taba taka koI bhI sAdhaka cAhe kitanI hI uccakoTi kI sAdhanA karatA ho, vaha hai to sAMsArika hI, saMsAra meM hI rahatA hai, saMsAra meM hI jItA hai, parantu samyazraddhA vAle usa vyakti kI dRSTi saMsAralakSyI nahIM hotI, mokSalakSyI hotI hai| yoM bhI dekhA jAe to jIva, ajIva, puNya, pApa, Asrava, saMvara se lekara nirjarA taka ke sabhI tatva sAMsArika jIvoM ke lie hI hai, mokSa bhI jaba taka prApta nahIM ho jAtA taba taka samyagdRSTi-samyazraddhAyukta sAdhaka ke lie upAdeya evaM dhyeya haiN| jaba vaha sAdhaka siddha buddha-mukta ho jAtA hai, taba ina tatvoM ko jAnane, mAnane, grahaNa karane vA choDane kI jarUrata nahIM rhtii| parantu jo mahApuruSa saMsAra meM rahate hue sAdhanA karate-karate vItarAgatA kI bhUmikA taka yA siddhatva, paramAtmapada yA mukta kI bhUmikA taka paha~ce haiM, unhoMne ina samasta tatvoM kA eka yA dUsare prakAra se anubhava kiyA aura yaha nizcita kiyA ki ina nau yA sAta tatvoM se eka yA dUsare prakAra se pratyeka sAdhaka se vAstA par3atA hai, usa samaya samyazradhdAlu sAdhaka ko amuka tatva Atma-vikAsa meM bAdhaka hone se heya, amuka tatva sAdhaka hone se upAdeya aura sabhI tatvoM kA svarUpa evaM dharma (svabhAva) jAnanA anivArya hone se jJeya samajhanA cAhie / pUrNa zraddhA evaM niSThA pUrvaka inako yathAyogya jAnanA cAhie / isIlie kahA gayA hai-jiNa-paNNattaM tttN| athavA jiNavarehiM paNNattaM tattaM / yahI kAraNa hai ki ye sAta yA nau tatva alpajJoM dvArA kathita nahIM haiM, manaHkalpita yA managaDhanta nahIM haiM, apitu ye vItarAga sarvajJa Apta arahantoM (jinendroM) dvArA kathita, prarUpita yA upadiSTa haiN| isalie tatva Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyak zraddhA kI eka pAMkha : tatvArthazraddhAna | 46 bhUta haiM, ye tatva (padArtha) vItarAga sarvajJa dvArA bhASita yA upadiSTa hone se inakI tattvarUpatA meM kisI zaMkA ko avakAza nahIM hai / vItarAga sarvajJa Apta puruSoM ne bhI ina sAta yA nau padArthoM ko tattvabhUta isalie batAyA hai ki jIvatattva ko chor3akara zeSa sabhI padArtha AtmA (jIva ) ke carama vikAsa evaM hrAsa meM, zuddhi evaM azuddhi meM athavA saMsAravRddhi evaM saMsAra hrAsa meM nimitta kAraNa haiM / AtmA ke caramavikAsarUpa mokSa kA sAdhana jaba samyagdarzana ko batAyA gayA hai taba AtmA ke caramavikAsa meM sAdhaka yA bAdhaka ke rUpa meM inhoM padArthoM ko tatvabhUta batAnA Avazyaka thA / sAtha hI AdhyAtmika vikAsa ke sandarbha meM ina padArthoM meM se heya, jJeya aura upAya kauna kauna se tatva haiM, yaha batAnA bhI abhISTa thA / tAki samyag - dRSTi mumukSa, jIva ina padArthoM ko vAstavikarUpa meM jAnakara samyak zraddhA kara sake / sUtraprAbhRta meM isI tathya ko ujAgara kiyA gayA hai sutatthaM jiNa bhaNiyaM jIvAjIvAdi bahuvihaM atthaM / heyAheyaM ca jahA jo, jANai so hu sudiTThI // vItarAga sarvajJa tIrthaMkaroM ne jIva, ajIva Adi bahuvidha padArthoM ko sutathya ( tattvabhUta) batAyA hai, unameM se jIva, saMvara, nirjarA aura mokSa ko upAdeya tathA ajIva, Asrava (puNya-pApa) evaM bandha ko heya evaM sabhI padArthoM ko jJeya samajhakara jo yathAtathyarUpa se jAnatA hai, vahI samyagdRSTi - suzraddhAsampanna hai / tAtparya yaha hai ki jo padArtha heya, upAdeya aura jJeya, jaisA jisa rUpa meM avasthita hai, usakA jinendra bhagavantoM ne vaisA rUpa batAkara, ina nau yA sAta padArthoM kI tattvarUpatA spaSTa kara dI hai / isalie ye hI jinokta padArtha tatvabhUta mAne jAte / hA~, inake nAma dUsare darzanoM meM cAhe aura hoM, parantu tatvataH ye hI padArtha samyagdRSTi ke lie zraddhAnayogya haiM / jinokta sAta tatvabhUta padArtha. jaba puNya-pApa ko pRthaka pRthaka batAte haiM, taba jIva, ajIva Adi tatvabhUta padArtha nau hote haiM aura jaba puNya aura pApa ko Asrava ( zubhaH Asrava - azubha Asrava) tathA bandha ( zubhabandha - azubhabandha) meM samAviSTaH kara dete haiM to ye sAta hI hote haiM / isIlie tatvArthasUtra, vasunandizrAvakA 1 sUtraprAbhRta, gA. 5 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 | saddhA parama dullahA cAra Adi granthoM meM sAta hI padArthoM ko tatvabhUta mAnA gayA hai "jIvAjIvAsava baMdha saMvaro, NijjarA tahA mokkho| eyAi satta taccAI, saddahaMtassa sammattaM // 1 jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye sAta tatva (jinokta tatvabhUta padArtha) haiM, ina para zraddhA karanA samyaktva-suzraddhA hai / sAta padArtha hI tattvarUpa kyoM ? prazna hotA hai ki ye sAta padArtha hI tatvarUpa kyoM batAye gae, kama yA adhika kyoM nahIM ? isa prazna ke samAdhAna ke lie hama eka laukika udAharaNa prastuta karate haiM kisI rogI vyakti ko roga ko sarvathA miTAkara pUrNa svastha honA ho to use ina sAta tatvoM ko jAnanA aura ina para zraddhA karanI hogaa| (1) merA mUla svabhAba svastha-niroga rahanA hai, (2) para vartamAna meM kisa vijAtIya padArtha ke saMyoga se, kauna sA roga A gayA hai ?, (3) roga kA kAraNa kyA hai ?, (4) roga kA nidAna, (5) roga ko rokane kA-apathya sevana niSedharUpa upAya, (6) purAne roga ko naSTa karane ke lie yogaauSadha sevana, (7) pUrNa svastha avasthA kA svarUpa / jisa prakAra ina aura aise laukika kAryoM kI saphalatA ke lie uparya kta sAta tathyoM kA jAnanA aura una para zraddhA karanA Avazyaka hai, vaise hI AtmA kI pUrNa svasthatA athavA samasta duHkhoM ke sarvathA vinAza evaM ananta Atmika sukha kI prApti jaise lokottara kArya kI saphalatA ke liye bhI jinendra bhagavaMtoM ne pUrvokta sAta tathyoM kA nirdhAraNa kiyA hai unheM jAnanA, mAnanA aura una para zraddhA karanA Avazyaka hai- (1) maiM-jise Atmika ananta sukha cAhie, vaha (jIva) kyA hai ? (2) samparka meM Ane vAlA vijAtIya padArtha (ajIva) kyA hai ? (3) duHkha aura azAnti kA kAraNa [Asrava] kyA hai ? (4) duHkha aura azAMti kyA hai ? [bandha], (5) naye Ane vAle] duHkhoM ko rokane kA upAya (saMvara) kyA hai ? (6) purAne duHkhoM ke kAraNoM kA nAza [nirjarA] kaise ho? aura (7) ananta sukhazAMti kI avasthA kA svarUpa kyA hai ? 1 vasunandi zrAvakAcAra gA. 10 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakzraddhA kI eka pAMkha : tatvArthazraddhAna | 51 : inhIM sAta [ puNya-pApa milAkara no] tatvoM para bhAvataH zraddhA aura niSThA karane para samyak zraddhA kahalAegI / jIvAdi sAta tatvoM kA svarUpa aura zraddhA jIvAdi sAta tatvoM para zraddhA karane ke lie inake svarUpa kA nizcaya karane kI AvazyakatA hai| jIva kA lakSaNa tatvArtha sUtra meM batAyA gayA hai - ' upayogo lakSaNam" / jIva kA sarva sAmAnya lakSaNa jo saMsArI aura siddha donoM prakAra ke jIvoM meM ghaTita hotA hai, vaha hai- upayoga / upayoga kA artha hai - jJAna - darzanamaya / darzana ko nirAkAra upayoga kahate haiM, aura jJAna ko sAkAra upayoga / ina donoM meM sAmAnya aura vizeSa jJAna kA antara hai / niSkarSa yaha hai ki jo cetanAmaya ho, vaha jIva (AtmA) hai / isI lakSaNa ko bRhad dravya saMgraha meM spaSTa kiyA gayA hai jIvo uvaogamao, amutti kattA sadeha parimANo / bhottA saMsArastho, siddho so vissasoDDhagaI // arthAt - saMsArastha jIva kA lakSaNa - jo jItA hai, prANa dhAraNa karatA hai, jJAna darzanamaya hai, amUrtika ( arUpI ) hai, apane karmoM kA karttA aura bhoktA hai, apane apane zarIra ke parimANa vAlA ( barAbara ) hai / jo siddha ( mukta ) jIva hai vaha upayogamaya (pUrNa nirmala kevalajJAna kevaladarzanamaya ) hai, amUrti (indriyoM se agocara ) tathA karttA (kriyA rahita, avicala jJAyaka eka mAtra zuddha buddha rUpa, evaM sva-svabhAva kA dhAraka ) hai, aura bhoktA (zuddha dravyAthikanaya kI dRSTi se rAgAdi vikalpa rUpa upAdhiyoM se rahita tathA apanI AtmA meM utpanna sukha rUpI amRta kA bhoktA ) hai / evaM nizcayanaya se lokAkAza parimita asaMkhya svAbhAvika zuddha pradezoM kA dhAraka hai / isake atirikta vaha mukta jIva zuddha nizcayanaya kI dRSTi se saMsArarahita tathA nitya Ananda svabhAva yukta hai| isI prakAra ananta jJAnAdimaya hone se vaha siddha hai, tathA kevalajJAnAdi ananta guNoM kI prAptirUpa mokSa meM gamana karate samaya Urdhvagamana karatA hai / jIva hI samasta tatvoM meM pradhAna vyavahAra aura nizcaya donoM dRSTiyoM se jIva kA yaha lakSaNa hai / isa prakAra jIva (zuddha AtmA) samasta jJAnAdi guNoM aura bhAvoM kA AdhAra 1. tattvArtha sUtra a. 2 2. bRhad dravya saMgaha adhi. 1 gA. 2 . Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 | saddhA parama dullahA hai / ataH jinezvara dvArA batAye gae jIva ke svarUpa aura svabhAva para vicAra karake, usa para zraddhA niSThA rakhe / prastuta sAta tatvoM meM jIva tatva hI mukhya hai / jIva ke atirikta jitane bhI anya tatva yA padArtha haiM, ve saba eka yA dUsare prakAra se jIva se hI sambandhita haiM / dUsare saba tatva jIba (AtmA) ko kendra meM rakhakara apane-apane svabhAva ke anusAra kArya karate haiM / jIva hai to Asrava aura saMvara hai jIva ko lekara hI bandha hai, evaM nirjarA kI sattA hai / jIva ke sAtha bAra-bAra saMparka hone se, tathA jIva kA virodhI hone se ajIva bhI jIva se saMbandhita hai| mokSa bhI jIva ( AtmA ) kI sarvathA zuddha aura pUrNa vikAsa kI avasthA vizeSa hai / isalie jIva kI pramukhatA evaM zra eSThatA ko samajhanA bhI jIva tatva para zraddhAna hai / isIlie eka mahAn AcArya ne 'jIva ko uttama guNo kA dhAma, sarvadravyoM meM uttama dravya aura samasta tatvoM meM zreSTha tatva' kahA hai / jIvatatva para zraddhAna kA rahasya ataH jIvatattva para zraddhAna kA rahasya yaha hai ki tatvabhUta sabhI padArthoM para zraddhA to kI jAe, kintu unake prati zraddhAna kI oTa meM jIva (AtmA) ko ojhala na kara diyA jaae| jina tatva e se AtmA kA vikAsa hotA ho, unheM apanAyA jAe aura jinase AtmA kA hrAsa hotA ho, una tatvoM ko tyAjya samajhA jAe / jIva jaba sva aura para kA bheda-vijJAna na karake, apanA sva-svarUpa bhUlakara dhana, makAna, parivAra Adi meM yA pacendriya viSayoM me athavA mano'nukUla padArthoM para rAga, moha Adi aura amanojJa padArthoM ke prati dva eSa ghRNA Adi karatA hai jar3a yA sajIva iSTa saMyoga meM sukha-zAMti DhUMr3hatA hai, taba vaha apane ( jIva ke ) svarUpa ke prati zraddhAna se haTa jAtA hai aura rAgAdi vikalpa karatA huA vaha (jIva ) ajIva, Asrava aura bandha ke sAtha apanA gAr3hasambandha jor3a letA hai / samyak zraddhAvAn ko cAhie yaha ki jIva aura ajIva tathA svabhAva aura vibhAva yA parabhAva kA niSThApUrvaka bheda - vijJAna karake ajIva, Asrava evaM bandha ke kAraNoM se sAvadhAna rahe / tathA sva-para-bhedavijJAna dvArA rAgadveSAdi vikalpa utpanna karane vAle zubhAzubha karmoM ko Ane se roka de aura pUrvakRta vikrUpoM se baddha karmoM ko kATatA cale / yo karate-karate kramazaH vaha samasta karmoM aura vikalpoM se pUrNataH mukta hokara nirbAdha zAMti prApta karane kA abhyAsa kare / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyak zraddhA kI eka pAMkha : tatvArthazraddhAna | 53 isa prakAra karane se ho jIva ke sAtha saMvara, nirjarA aura mokSa tatvoM ke prati usakI zraddhA-bhakti evaM niSThA prakaTa hogI / ajIva tatva : svarUpa aura zraddhA ajIva kA lakSaNa hai - jisameM cetanA, sukha-duHkha kA saMvedana, yA jJAna ( upayoga ) na ho / jovatatva se ThIka viparIta lakSaNa ajIva kA hai, kyoMki ajIva jIva kA pratipakSa hai| ajova ke mukhyatayA pAMca bheda haiM(1) dharmAstikAya (2) adharmAstikAya (3) AkAzAstikAya, (4) kAla aura (5) pudgalAstikAya / 1 ajIva do prakAra kA hotA hai-rUpI aura arUpI / zarIra, indriyAM, aMgopAMga, mana, karma Adi tathA pustaka, makAna Adi indriyoM se jJAta hone vAlI sabhI vastue~ rUpI pudgala haiM / AkAza, dharmAstikAya, adharmAstikAya Adi saba arUpI ajIva haiM / rUpo pudgala ajIva haiM aura jar3a para - mANuoM ke piNDa haiM / rAgAdi bhAva vastutaH cetana ke svAbhAvika bhAva na hone se acetana haiM, kintu cetana ke sAtha ghula-mila jAte haiM aura ye mohayukta sAMsArika jIva meM hote haiM, mohamukta jIva meM nahIM / isa prakAra samyak zraddhAvAna ko ajIva kA svarUpa jAnakara bhalIbhAMti hRdayaMgama kara lenA cAhie / 1 Asrava: svarUpa aura zraddhA - Asrava karmoM ke Agamana kA dvAra hai / jIvarUpI tAlAba meM zubhAzubha karmarUpa jala kA AnA Asrava hai / jisa prakAra samudra para calane vAlI chidrayukta naukA meM pAnI bhara jAtA hai, usI prakAra mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura zubhAzubhayogatraya ( manavacana - kAya kI pravRtti ) ina pAMca kAraNoM se AtmArUpI naukA sacchidra ho jAne se usameM zubhAzubha karmarUpI jala A ( praveza kara ) jAtA hai| vahI Asrava kahalAtA hai / dUsarI dRSTi se dekheM to Asrava meM eka ora jIva (AtmA) rAgadveSAdirUpa vibhAva avasthA meM pariNata hotA hai to dUsarI ora kArmaNavargaNA ke pudgala bho karmarUnI vibhAva avasthA meM pariNata hote haiM / ina donoM kA vibhAva pariNati ke kAraNa jaba ajIba dravya yAnI kArmaNavargaNA ke pudgala jova ke sAtha saMyoga karane hetu AkarSita hokara jIva ke samparka meM Ane lagatA hai, uso avasthA ko Asrava kahA jAtA hai| puNya aura pApa donoM kramazaH zubha aura azubha Asrava haiN| zubhayoga se puNya kA Asrava ( Agamana) hotA hai, jabaki azubha yoga se pApa kA / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 54 | saddhA parama dullahA saMsArI AtmA puNya (zubhAsrava) ko pakar3atA hai aura pApa Asrava ko chor3atA hai, parantu samyak dvAvAn mAnava puNya-pApa donoM ko chor3atA hai, tyAjya samajhatA hai / vaha samajhatA hai ki pApa lohe kI ber3I hai usI prakAra puNya bhI sone kI ber3I hai| donoM bandhanarUpa haiM, donoM eka hI kArya karane vAle haiM | parantu mohAvRta ajJAnI nara puNya-bandhana ko pAkara apane ko bhAgyazAlI aura sukhI samajhatA hai / samyagdRSTi mAnava puNya ko anukUla vedanarUpa evaM kSaNika sukharUpa hone para bhI anta meM tyAjya samajhatA hai, kintu puNya ke kAraNa prApta huI sukhasAdhana sAmagrI usa vyabita ke biparIta bhAvoM yA durupayoga ke kAraNa duHkharUpa bhI ho sakatI hai / ataH puNya yA pApa kA nApa-taula bAhyakriyAoM yA kArya para se nahIM hotA, vaha cetana AtmA ke zubhAzubha saMkalpa yA pariNAma (bhAva) para nirbhara hai / tana-manavacana yA sAdhana ye sabhI jar3a haiM, jar3a padArthoM se hone vAlI kriyAoM kA phala ina jar3a vastuoM ko nahIM milatA, na hI inheM zubhAzubha karmabandha hotA hai / zubhAzubha karmabandha yA karmaphala cetana ko usake pariNAmoM ke anu- sAra milatA hai / bAhya zArIrika kriyAoM para se puNya-pApa kA nApa-taula kiyA jAegA to bahuta hI gar3abar3a hogA / eka sarIkhI kriyA hone para bhI usake pIche nihita vyaktiyoM ke apane-apane bhAvoM aura prayojanoM meM kAphI antara hone para bhI sabako puNya yA pApa kaha denA galata hogA / bAhya kriyAe~ vyakti ke anukUla bhI ho sakatI haiM, pratikUla bhI / pratikUla kriyA hone para bhAva zuddha haiM to puNya hogA, aura anukUla kriyA hone para bhI bhAva azubha hai to pApa hogA / ataH puNya-pApa kA nirNaya kevala tana-vacanAdi kI kriyAoM para se na karake vyakti ke pariNAmoM se karanA hI ucita aura zAstrasammata hogA / samyagdRSTi AtmA zubhAzubha Asrava ke jinokta - yathArthasvarUpa ko zraddhApUrvaka jAnakara inheM tyAjya samajhatA hai, lekina cAritramohakarmavaza kadAcit tyAga nahIM pAtA / jaise- zreNika rAjA kSAyika samyagdRSTi thA, puNya-pApa-rUpa donoM prakAra ke AsravoM ko heya samajhatA thA; kintu cAritramohakarmavaza puNya ko sarvathA tyAga na sakA / - bandha : svarUpa aura zraddhA - jIva (AtmA) aura karmapudgalarUpa ajIva donoM kA dUdha aura pAnI kI taraha ekameka ( eka kSetrAvagAhI ) ho jAnA -bandha hai | bandha-avasthA AtmA kI saMsArI avasthA hai / isameM AtmA aura - karmapudgala donoM vijAtIya dravya paraspara sambaddha ho jAte haiM / donoM kI Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakzraddhA kI eka pAMkha : tatvArthazraddhAna | 55 yaha saMyogAvasthA hI saMsAra dazA kahalAtI hai / yaha dazA tabhI samApta hotI hai, jaba jIva karmoM se sarvathA mukta-pRthak ho jAtA hai / bandha bhI zubhAzubha ke bheda se do prakAra kA hotA hai| zubha bandha ko pUNya tathA azubha bandha ko pApa bhI kaha sakate haiM / Asrava aura bandha meM antara itanA hI hai ki Azrava meM zubhAzubha karmoM kA Agamana hotA hai, aura bandha meM zubhAzubha karma AtmA ke sAtha dhulamilakara ba~dha jAte haiN| samyakazraddhAvAn samyagdRSTi bandha ke jinokta svarUpa ko zraddhApUrvaka hRdaya se jAnatA hai, aura sadaiva satarka rahatA hai, karmoM ke bIjarUpa rAga-dvaSAdi vikAra yA zubhAzubha vikalpa AtmA meM na AyeM, kyoMki samyagdRSTi kA lakSya mokSa hai, aura vaha jAnatA hai, ki jaba taka Antarika zubhAzubha vikalpa aura rAgadvaSAdi vikAra dUra nahIM hoMge, taba taka zubhAzubha karmabandha nahIM rukegA, na hI kSaya hogA aura karmoM ke sarvathA kSaya (bandha-mukta) hue binA mokSa nahIM ho skegaa| samyagdRSTi jAnatA hai ki karmabandha jIva kI paratantratA kA kAraNa hai| rAgadveSa kI snigdhatA se yukta cetana hI karma bAMdhatA hai, jo snigdhatA se rahita hai, vaha mana-vacana-kAyA kI kriyA karatA huA bhI karma nahIM bA~dhatA / karmabandha ke cAra prakAra haiM-prakRtibandha, sthitibandha, anubhAga (rasa) bandha aura pradezabandha / saMvara : svarUpa aura zraddhA-AzravoM kA nirodha karanA hI saMvara hai / arthAt-AtmA jo pratipala pratikSaNa kaSAya aura yoga ke vazIbhUta hokara karmoM kA upArjana karatA rahatA hai, ataH una pratikSaNa Ate hue naye karmadalikoM ke Agamana ko roka denA hI saMvara hai| kaSAyoM kA nirodha bhAvasaMvara hai, jabaki kaSAya-nirodha hone para jJAnAvaraNIyAdi dravyakarmoM ke Agamana kA ruka jAnA dravyasaMvara hai / saMvara ke samiti, gupti, vrata, Adi kula 57 bheda haiM / yoM mukhyatayA ahiMsAdi pAMca mahAvratoM ko bhI paMca saMvara kahA gayA hai / samyagdRSTi svarUpa samajhakara zraddhApUrvaka yathAzakti saMvara ke lie saceSTa rahatA hai| nirjarA : svarUpa aura zraddhA-purAne baMdhe hue karmoM kA AtmA se AMzika rUpa se pRthak (kSaya) honA nirjarA hai / parantu nirjarA taba taka nahIM hotI jaba taka bandha ke kAraNoM kA abhAva nahIM hotA aura karmoM kA AsavaNa (Agamana) nahIM ruktaa| vrata, niyama, saMyama, parISahajaya, dvAdazavidha tapa Adi se karmoM kI Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 | saddhA parama dullahA nirjarA hotI hai / jo nirjarA svecchA se uddezyapUrvaka hotI hai, vaha sakAma'nirjarA kahalAtI hai, yahI nirjarA samyagdRSTi Adi ke lie upAdeya hai / ajJAnapUrvaka kaSTa sahane se, balAt kaSTa sahane, hAya-hAya karate hae kisI kaSTa ko bhoganA akAma-nirjarA hai, jo sAdhu varga ke lie abhISTa nahIM hai / samyagdRSTi sUzraddhAvAn vyakti samabhAvapUrvaka A par3e hue kaSTa, duHkha, 'vipatti, upasarga, parISaha Adi ko sahana karatA hai, vaha nimittoM Adi ko kosa kara yA zoka vilApa Adi karatA huA naye karmoM ko nahIM baaNdhtaa| nirjarA se avazya hI Atmazuddhi hotI hai, ise vaha zraddhApUrvaka mAnatA hai| mokSa : svarUpa aura zraddhA-saMcita sarva karmoM kA sarvathA kSaya ho jAnA, tathA karmabandha ke kAraNoM kA abhAva ho jAnA mokSa hai| saMvara aura nirjarA, ye mokSa ke do kAraNa haiN| isameM AtmA samasta vikAroM se rahita hokara nijasvarUpa meM sthira ho jAtA hai| samyagdRSTi AtmA isake svarUpa para cintana karake ise antima lakSya mAnakara rAgadveSAtmaka pravRtti se yathAsambhava bacakara saMvara aura nirjarA meM hI prAyaH apane yogoM ko lagAtA hai| 0] Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyak zraddhA kI dUsarI pAMkha : deva-guru-dharma-zraddhAna adhyAtmayAtrA kI pahalI ur3Ana : samyak zraddhA mumukSu jIvana ke lie AdhyAtmika vikAsa bahuta jarUrI hai / AdhyAtmikayAtrA kI pahalI ur3Ana samyakzraddhA yA samyagdarzana se prArambha hotI hai / usakI sAdhanA ke binA adhyAtma-yAtrA Age nahIM bar3ha sakatI; kyoMki adhyAtma yAtrA meM AtmA ke andara dekhanA hotA hai| AtmA ke andara dekhane kI ruci, vRtti yA pravRtti tabhI hotI hai, jaba manuSya kI dRSTi aura zraddhA samyak ho| ajJAna aura mithyAtva se AvRta dRSTi vAlA AtmA bAhara hI bAhara dekhatA hai| vaha bAhara kI sArahIna vastuoM ko sArayukta samajhatA hai| asArabhUta bAhya saMsAra ko samyak sArayukta samajhatA hai| indriyoM ke viSaya-bhogoM aura mana kI vividha vikArI vRttiyoM ko, ahaMtvamamatva ko, mohamAyA ko, mano'nukUla iSTa padArthoM ke saMyoga ko tathA aniSTa padArthoM ke viyoga ko sArabhUta samajhakara unhIM meM ramaNa karatA rahatA hai| bAhara ke bhautika evaM sAMsArika kSaNika sukha-sAdhanoM meM sAra khojane se andara kI jhAMkI karane kI ruci tathA zraddhA hotI hI nahIM / yaha nahIM socA ki adhyAtma yAtrA-bhItara kI yAtrA karane vAle ko bhItara ke tatvoM kA to jJAna hotA hI hai, bAhara ke tatvoM kA bhI jJAna ho jAtA hai / isalie AcArAMga sUtra meM kahA gayA hai 'je ajjhatthaM jANaI, se bahiyA jANaI / '1. 1 AcArAMga zra.0 1, a0 1, u0 7, sUtra 147 / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 | saddhA parama dullahA jo AtmA ke andara ( adhyAtma) ko jAna letA hai, vaha bAhara ( Atma- bAhya vastuoM) ko jAna letA hai / samyak zraddhA kI dvitIya pAMkha kA Alambana isI adhyAtma yAtrA kI prathama ur3Ana samyakazraddhA kI prathama pAMkha ke rUpa meM 'tatvArtha zraddhAna' batAyA hai / jisake viSaya meM hama pichale adhyAya meM vizleSaNa kara cuke haiN| isa adhyAya meM hama samyak zraddhA kI dvitIya pAMkha ke viSaya meM cintana prastuta kareMge / samyak zraddhA kI dvitIya pAMkha haideva, guru aura dharma para zraddhAna | adhyAtma yAtrA kI antima maMjila taka pahu~cane ke lie ina donoM pAMkhoM ke avalambana kI AvazyakatA hai / AtmA kI yA adhyAtma kI sAdhanA apane-Apa meM nirAlamba hai, parantu sAdhya (mokSa) taka pahu~cane ke lie zuddha AlambanoM kI apekSA hai / AtmA ke lie sAdhya taka pahuMcane hetu sAdhaka-bAdhaka tatvoM ke svabhAva ke jJAna aura zraddhA ke Alambana kI atyanta AvazyakatA hai / koI bhI adhyAtma yAtrI isa AlaMbana ke binA Atma vikAsa kI paripUrNatA ke zikhara taka nahIM pahu~ca sakatA / zraddhaya tripuTI zraddhAnarUpa Alamvana kyoM ? prazna hotA hai ki tatvArtha zraddhAnarUpa samyak zraddhA ke Alambana se hI adhyAtma yAtrI kA sAdhya prApti kA kAma ho jAtA, phira deva guru-dharmazraddhAnarUpa samyak zraddhA ke Alambana kI kyA AvazyakatA hai ? isakA eka samAdhAna to yaha hai ki jisa adhyAtmayAtrI ko tatvArtha zraddhAna ho gayA hai, use arihaMtadevAdi trividha zraddhayoM ke prati zraddhAna avazya honA hI cAhie; kyoMki jo tatvabhUta padarthaM batAe gae haiM, unake prarUpaka, mArgadarzaka evaM mArga to deva (arihanta ), guru (nirgrantha- susAdhu ) aura vItarAga prajJapta ( ratnatraya rUpa yA zruta cAritrarUpa ) dharma hI hai | ina tatvabhUta padArthoM kA jJAna aura darzana zrutadharma ke antargata AjAtA hai / aura yaha bhI satya hai ki jisakA arihaMtadevAdi trividha zraddhayoM ke prati zraddhAna nahIM hotA, use unake dvArA prarUpita, upadiSTa tathA mArgadarzita tatvArthI para zraddhAna ho nahIM sakatA / ataeva tatvArthazraddhAnarUpa samyak zraddhA ke lie deva- guru- dharma - tripuTI para zraddhAna honA anivArya hai / isIlie samyak zraddhA ke dvitIya lakSaNa ke rUpa meM deva - guru-dharma-zraddhAna bhI Avazyaka hai / dUsarA samAdhAna yaha hai ki sabhI AdhyAtmika yAtrI eka sarIkhI bhUmikA bAle nahIM hote / jo adhyAtmajIvana meM praveza karane vAle adhyAtmayAtrI haiM unheM 'tatvArtha - zraddhAna' kaha dene se pUrNatayA samajha meM nahIM AtA Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyazraddhA kI dUsarI pAMkha : deva-guru-dharma-zraddhAna | 56 ki AtmA ke pUrNa vikAsa ke lie upAdeyarUpa mokSatatva taka pahu~cane ke lie kisa Adarza ko sAmane rakhakara, kisa kA mArgadarzana lekara, kisa mArga para calanA cAhie ? yadyapi prAthamika bhUmikA ke adhyAtmayAtrI ko apane AtmavikAsa ke prati ruci to hotI hai, parantu usakI AtmA usa samaya avikasita dazA meM hotI hai, vaha kisI Adarza kA Alambana khojatI hai, jisake sahAre se vaha adhyAtma giri ke sarvocca zikhara taka pahu~ca sake / phira prAthamika bhUmikA ke mumukSu kI yaha apekSA bhI rahatI hai ki maiM asaMyama se saMyama kI ora, asatya (mithyAtva) se satya (samyaktva) kI ora, ajJAna se jJAna kI ora, abodhi se bodhi kI ora, unmArga se sanmArga kI ora, abrahma se brahma kI ora gati-pragati karU parantu usa samaya gaharA anubhava na hone se use kisI na kisI sAdhanA kI parAkASThA para pahu~ce hue vItarAga sarvajJa-Apta puruSa para, vartamAna meM sAdhanA-patha para avizrAnta vizuddha gati karane vAle mArgadarzaka para evaM unake dvArA batAe gaye zuddha dharma para zraddhA rakhakara calane kI AvazyakatA hotI hai| kyoMki usa samaya use na to apane Adarza kA patA hotA hai, na hI mArgadarzaka kA aura na hI (saddharma) mArga kaa| isIlie prabuddha tatva manoSiyoM ne prAthamika adhyAtma yAtrI ke lie tIna tatvoM para zraddhA rakhacara calanA bhI samyazraddhA ke lie Avazyaka batAyA-deva para, guru para aura zuddha dharma para / tAtparya yaha hai deva tatva prAthamika adhyAtma yAtrI ke lie sAdhanA ke Adarza ko upasthita karatA hai, gurutatva sAdhanA kA yathArtha patha pradarzana hai, sAtha hI adhyAtma yAtrI sAdhaka ko mArga se idhara-udhara bhaTaka jAne se rokatA hai, mArga meM sthira karatA hai, adhyAtma yAtrA meM zithilatA Ane para protsAhana detA hai, prerita karatA hai| aura tIsarA dharma tatva AtmA ke vikAsa aura zaddhi kA yathArtha sarvajJa Apta puruSa prajJapta mArga hai| jaina siddhAMta marmajJoM ne yahA~ zraddheya tripuTI deva, garu aura dharma zabda se abhivyakta kI hai| isIlie samyazraddhA ke lie prAthamika adhyAtma yAtrI ko batAyA gayA ki arihaMta deva para, nirgrantha guru para aura vItarAga-sarvajJa AptaprarUpita dharma (tatva yA Agama) para zraddhAna karanA anivArya hai| tIsarA samAdhAna yaha hai ki jisa prakAra bhautika vijJAna TeknolojI Adi ke kSetra meM prAcIna vaijJAnikoM yA TekneziyanoM ke anubhava kiye hue anusaMdhAnoM ke AdhAra para calanA par3atA hai, agara vijJAna kI prAthamika kakSA kA vidyArthI naye sire se una anusandhAnoM ko prArambha kare to usakI Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 | saddhA parama dullahA sArI jiMdagI usI meM pUrI ho jAegI, vaha usa kSetra meM Age gati-pragati nahIM kara sakegA; usI prakAra AdhyAtmika vikAsa ke kSetra meM bhI prAcIna anubhavI vItarAga sarvajJa nirdoSa Apta puruSoM para, evaM unake batAe patha 'para calane vAle nirgrantha sAdhakoM dvArA batAe hue anubhUta mokSa ke upAyarUpa, sva-para-kalyANakArI evaM sAdhya taka pahu~cAne vAle jinokta ratnatrayarUpa dharmamArga para ananya zraddhA ke AdhAra para calanA par3atA hai| anyathA, adhyAtma sAdhanA kI parAkASThA kA pUrNa anubhava yA sAkSAtkAra to vaha terahaveM guNasthAna kI bhUmikA para pahu~cakara hI kara pAtA hai| yaha pratyeka sAdhaka ke bUte kI bAta nhiiN| ataH kevalajJAnadazA kI prApti na ho, vahA~ taka pUrNatA kA sAkSAtkAra kiye hue tathA unake batAye patha para calane vAle ana bhaviyoM tathA unake anubhava para ananya zraddhA rakhakara calane meM koI doSa nahIM hai| tAtparya yaha hai ki sAmAnya avikasita adhyAtmayAtrI ke lie Adarza bhI anajAnA hotA hai, mArgadarzaka bhI ajJAta hotA hai, aura mArga bhii| ye tInoM zraddha ya tatva usake lie ajJAta hote haiN| abhI taka jisa-jisa tatva ko jAnanA jarUrI thA, use na to jAnA hai, na hI usake anubhava kA evaM usake prati zraddhA kA rasAsvAdana huA hai, usa ajJAta, ananubhUta, avyakta evaM aparicita tatva kI khoja kaise ho? isakI yathArtha zodha ke lie aise mahA'puruSa kA patA lagAnA Avazyaka hotA hai, jisane pahale zodha kI ho aura apanI svAnubhUta zodha se saphalatApUrvaka Age se Age bar3hakara sAdhanA ko antima maMjila-sAdhya taka pahu~ca cukA ho, athavA jo usI mahApuruSa ke dvArA upadiSTa patha para gati-pragati kara rahA ho / tAtparya yaha hai ki vaha ajJAta Adarza, aparicita mArgadarzaka aura ananubhUta mArga tabhI prApta ho sakatA hai, jaba adhyAtmayAtrA meM ina tInoM zraddheya tatvoM ko sarvAdhika mUlyavAna samajhakara una para zraddhA, pratIti aura ruci ho / ___ sAMsArika manuSya kI buddhi itanI prakhara nahIM hotI ki vaha sabhI tathyoM ko apanI buddhi se jAMca-parakha sake / isalie usake lie Avazyaka hai ki vaha sarvajJa-sarvadarzI puruSoM tathA samadarzI mArgadarzaka guruoM ke dvArA batAe hue tatvoM para zraddhA rakhakara tadanusAra cale / parantu kaI buddhijIvI evaM paNDitammanya loga haThAgrahavaza kisI dUsare (Apta puruSa) kI buddhi para nirbhara nahIM rahakara apanI buddhi se hI Adarza Adi kI khoja karanA cAhate haiN| parantu dhyAna rahe ki aise alpajJa, chadmastha logoM kI Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakzraddhA kI dUsarI pAMkha : deva-guru-dharma-zraddhAna | 61 buddhi prAyaH niSpakSa nahIM hotI / alpajJa kI buddhi meM yaha doSa pAyA jAtA hai ki vaha prAyaH pUrvAgrahavaza yA mohavaza mana meM jame hue rAga ke saMskAroM se yukta ho jAtI hai| yadi koI kisI vastu ko acchI mAnatA hai, to usakI buddhi usI kA bakhAna karato huI usameM aneka guNa batA degii| agara vaha kisI vastu ko kharAba mAnatA hai to usakI buddhi usameM aneka doSa nikAla degii| buddhi ke dvArA yadi satya ko jAnanA hai to buddhi pakSapAtarahita honI cAhie, aura vaha hotI hai-cittazuddhi ke dvArA / zuddhacitta meM anurAga, moha; Asakti, pakSapAta yA dveSa, ghRNA, vaira, virodhabhAva nahIM hotaa| isa prakAra kI cittazuddhi ke lie sAdhanA kI AvazyakatA hai, jisakI buniyAda samyazraddhA hai| isIlie samyazraddhA (samyagdarzana) ke lakSaNa meM 'zuddhAdhIH, 'sunimmalaM', 'malojjhitaM' Adi vizeSaNa prayukta kiye gae haiN| yahI kAraNa hai ki samyazraddhA kA dvitIya lakSaNa deva, guru aura dharma para zraddhAna batAyA gayA hai, jo ki adhyAtma yAtrA meM sacce Alambana haiM; nimitta haiN| tInoM zraddha ya tatvoM ke prati zraddhAna se lAbha kaba aura kaba nahIM? yadyapi deva, guru aura dharma adhyAtmayAtrI sAdhaka ke antar meM viveka jagA dete haiM aura sAdhaka ukta viveka ke prakAza meM heya aura upAdeya kA, satya aura mithyA kA, hita aura ahita kA viveka karake apanI adhyAtma yAtrA ko sukhada, sarala aura maMjila taka pahu~cane meM AsAna banA letA hai parantu yadi sAdhaka kI vivekabuddhi niSpakSa aura vikasita na ho to deva, guru, dharma ke vacana kitanI hI hitakara bAteM kaheM, cAhe vaha unakI vANI kA kitanA hI svAdhyAya kara le, usase yatheSTa lAbha hone vAlA nahIM hai| arihanta sarvajJadeva kA, nirgrantha gurudeva kA evaM saddharma kA yaha kathana kisa dravya, kSetra, kAla aura pAtra ko lekara kiyA gayA hai ? kisa apekSA se yaha kathana hai ? isa prakAra kI vivekapradhAna zraddhA evaM dRSTi nahIM hai to ye tInoM tatva bhI usake lie lAbhadAyaka siddha nahIM ho sakate / isIlie upAsakAdhyayana evaM ratnakaraNDaka zrAvakAcAra meM tIna mUDhatAoM se rahita hone para hI zraddhA ko samyaktraddhA yA samyaktva se yukta batAI hai ___"mUDhAdyapoDhamaSTAMgaM samyaktvaM prazamAdi bhAk / 1 (ka) upAsakAdhyayana kalpa 2, zlo. 48 (kha) ratnakaraNDaka zrAvakAcAra, zloka 4 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 | saddhA parama dullahA devamUDhatA, gurumUDhatA, zAstramUDhatA (dharmamUDhatA aura lokamUDhatA) se rahita tathA ATha aMgoM se yukta evaM prazamAdi lakSaNa sampanna jo zraddhAna hotA hai, vahI samyaktva kahalAtA hai / jahA~ ye mUDhatAe~ hoMgI, vicAra jar3atA hogI, vahA~ ina tInoM zraddhaya tatvoM ke prati zraddhA bhI andhazraddhA yA vivekavikalazraddhA bana jAegI / vaise to sabhI dharma-sampradAya vAle kahate haiM - hamArI apane mAnya deva, guru aura dharma yA zAstra ke prati pUrNa (dRr3ha ) zraddhA hai / prAyaH dekhA jAtA hai ki muslima, IsAI, zAkta, zaiva, vaiSNava yA jaina, bauddha Adi sabhI dharmasampradAyAnuyAyI apane-apane ArAdhyadeva ( avatAra, paigambara yA goDa, khudA Adi) ke prati apane mAnya guruoM (phAdara, prIsTa, purohita, sAdhu, saMnyAsI, maulavI Adi) ke prati evaM sva-sva mAnya dharmasampradAya yA dharmazAstra para zraddhA, yakIna, vizvAsa yA faith rakhate haiM, parantu ve prAyaH svatvamoha, kAlamoha yA vicAra- viveka mUr3hatA se grasta hote haiM / yahI kAraNa hai ki unakI zraddhA parIkSApradhAna, vivekadRSTiyukta evaM yuktisaMgata nahIM hone se tathA AtmalakSyI na hone se samyak zraddhA nahIM kahI jA sakatI / AtmAbhimukhI zraddhA AtmAnuprekSaNa hone para hotI hai / aise AtmalakSyI zraddhA vAle sAdhaka kI zraddhA sarvaprathama AtmA - zuddha AtmA, paramAtmA para hogI, tabhI usakI zraddhA sacce deva, suguru aura saddharma para TikegI / Atmadarzana hI deva guru-dharma para zraddhAna ko kalyANakArI, AtmalakSyI evaM AtmavikAsapreraka banAtA hai / isa mUla rahasya ko na samajhakara kore vaMza paramparAgata deva guru-dharma-zraddhAna se hI to dharmajhanUna, sAmpradAyika vidva eSa, kaSAya, rAgadva eSa aura kalaha-kleza bar3hate haiM / aisA andhazraddhAlu dharmadhvajI vyakti yaha bhUla jAtA hai ki deva, guru aura dharma para zraddhA karane kA uddezya kyA hai ? vastutaH deba, guru aura dharma para zraddhAna AtmavikAsa dvArA antima sa (mokSa) prApti ke lie, AtmA ko vikAsa kI pUrNatA para pahu~cAne aura anantacatuSTaya sampanna banAne ke lie hai / deva, guru aura dharma ye tInoM zraddha eya tatva sAdhya nahIM haiM, sAdhana haiM, nimitta haiM, Alambana haiM; sAdhya to svayaM AtmA hai, jo abhI rAga-dva epa-kaSAyAdi vikAroM se Acchanna hai, use pUrNa zuddhatA ke zikhara para pahu~cAnA hai / deva, guru aura dharmatatva to eka prakAra se mokSatatva taka pahu~cane - UrdhvArohaNa karane ke lie sahAre Alambana haiM / mokSa meM pahu~canA yA UrdhvArohaNa karanA to AtmA ko hai / mokSa prApta hone para to AtmA hI svayaM deva, AtmA hI apanA guru aura Atma Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakzraddhA kI dUsarI pAMkha : deva-guru-dharma-zraddhAna | 63 bhAva hA dharma bana jaaegaa| vahA~ ye tInoM zraddhaya tatva svataH chUTa jaaeNge| prAthamika bhUmikA meM mokSa kI ora gati-pragati karane ke lie ina tInoM zraddhaya tatvoM ke Alambana kI bAra-bAra AvazyakatA par3atI hai / / ananya zraddhA : kaba aura kaba nahIM kaI loga kucha bhI tyAga, tapa, saMyama yA dharmAcaraNa kare-dhare binA, apane pApakarmoM se chaTakArA pAne yA pApamAphI pAne hetu deva, guru aura dharma ke prati zraddhA rakhate haiM, inakI sevA aura pUjA-pratiSThA karate haiM, inake lie bar3e-bar3e ADambara, akhaNDa kIrtana, bhakti kA ghaTATopa karate haiM aura yaha mAna lete haiM ki isa prakAra ko zraddhA se hama inake prati samyak-zraddhAlu bhakta yA dhArmika kahalA sakeMge, ye zraddhaya tatva hamAre pApoM ko mApha kara deNge| parantu isa prakAra kI zraddhA ke pradarzana se na to samyagdarzana hotA hai, na hI isa prakAra ke ghaTATopa se pApa-vighaTana hotA hai| samyakazraddhA kucha aura hI hai| zraddhA ke sAtha tarka kA samanvaya hone para hI zraddhA samyazraddhA banatI hai| zraddhA kA artha-ina zraddhaya tatvoM ke prati andhavizvAsI banakara, A~kheM mUMdakara lakIra ke phakIra bananA nahIM, na hI binA soce-samajhe kisI bhI vyakti yA tatva ko apanA hRdaya samarpita kara denA hai / itanA hI nahIM, andhazraddhApUrvaka jisa kisI ko ArAdhyadeva, vandanIya guru yA zraddhaya dharma mAna lenA bhI samyakazraddhA ke lie bahata bar3A khatarA hai| kaI loga apanI tarka buddhi yA viveka-buddhi kA Azraya liye binA kisI ke vAgjAla aura ADambara ke cakkara meM par3akara ukta zraddhaya tatvoM kI jAMca-parakha kiye binA jhaTapaTa idhara-udhara lur3haka jAte haiM, kaI vaMza-paramparAgata dhAraNAnusAra deva, guru yA dharma kI ora jhuka jAte haiN| isa prakAra unako zraddhA cala, mala aura agAr3ha (zithila) doSa se yukta ho jAne se ananya zraddhA nahIM rhtii| ataH sacce mAne meM samyakazraddhA tabhI hogI, jaba mumukSa deva, guru aura dharma ke jo-jo gaNa evaM lakSaNa batAye gaye haiM, tadanusAra pahale bhalIbhAMti jAMcaparakha lene ke pazcAt ina tInoM zraddhaya tatvoM se tAdAtmya sambandha sthApita kara legaa| sarvaprathama devatatva ke sAtha isa zraddhA ke sAtha jur3a jAegA ki jaise vItarAga deva (arihanta prabhu) jJAna, sukha evaM zakti kI uccatama bhUmikA para-AtmA ke vikAsa kI pUrNatA para pahu~ca cuke haiM aura jaisA sarvotkRSTa ujjvala bhaviSya ve banA cuke haiM, eka dina vaisA hI uttama bhaviSya merA bhI hogaa| tatpazcAt garudeva ke sAtha isa vizvAsa ke sAtha tAdAtmya sambandha jor3a lenA ki jisa prakAra ye vItarAga patha ke agrima Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 | saddhA parama dullahA pathika banakara svayaM mokSamArga para Age bar3ha rahe haiM, aura dUsaroM ko bhI usa mArga para bar3hane ke lie AhvAna karate haiM - upadeza evaM mArgadarzana dete haiM, maiM bhI unake batAye mokSa patha para calakara eka dina maMjila prApta kara sakUMgA / tathA unheM jaMsI alaukika sukha-zAMti evaM Atmazakti prApta huI hai, vaisI eka dina mujhe bhI prApta hogI / isI prakAra AtmavikAsa kI uccatama bhUmikA para pahu~ce hue vItarAga sarvajJa Apta puruSoM ne apane anubhava se jo kalyANakArI tatvarUpa patha batAye haiM, ve zuddha dharma haiM, jinake AcaraNa se aneka manuSyoM ne mukti prApta kI haiM, saMsAra ke janma-maraNa se mukta hokara anantacatuSTaya prApta kiye haiM, vaise hI maiM bhI eka dina prApta karU~gA / samyak zraddhA kaba saphala, kaba asaphala ? isa prakAra ina tInoM zraddhaya - ArAdhyatatvoM ke svabhAva para jaba dRr3ha pratIti hArdika niSThA evaM tIvra bhakti ho jAtI hai, taba vyakti inake aura apane bIca meM kisI prakAra kA durAva, chipAva yA alagAva na rakhe, apane hRdaya ko inake samakSa sarvathA kholakara nizchala, nirdvandva evaM nirbhaya hokara calane ko udyata ho jAe, tabhI usakI zraddhA kRtArtha evaM saphala ho sakatI hai / una vItarAgI mahApuruSoM ke, vItarAga- patha ke pathikoM ke evaM dharmatattva ke sirpha guNagAna kara lene, unake mAhAtmya ko suna lene, athavA unakI AkRti yA pratikRti dekha lene, tathA unakI mahimA ke stotra par3ha lene mAtra se zraddhA saphalIbhUta nahIM ho sakatI / zraddhA pUrNatayA tabhI saphala ho sakegI, jaba vyakti una zraddha eya tattvoM ke samakSa AtmasamarpaNa kara degA, apane ahaMtva - mamatva kA visarjana karake ina tInoM ke lie sarvasva tyAga karane, yahA~ taka ki apane prANoM kA vyutsarga karane ko taiyAra ho jaaegaa| isI prakAra hRdaya meM una zraddheya tattvoM ko dhAraNa karake mana meM aisA saMkalpa kara legA ki Aja se ye zraddhaya tatva hI mere hRdaya haiM, netra haiM, karNa haiM, yahI merI buddhi haiM, maiM inhIM ke dvArA cintana-manana karU~gA, dekhUMgA, sunUMgA aura nirNaya karU~gA / jisa vyakti ke hRdaya meM Adarza, mArgadarzaka aura mArga sthApita nahIM ho jAtA, usake antar meM zraddhAbhAva se zUnya bhakti kI kriyAe~ hotI haiM, unase samyak zraddhA pratiphalita nahIM ho sakatI / AcArya siddhasena ne kalyANamandirastotra meM ThIka hI kahA hai 'ANito'pi mahito'pi nirIkSito'pi, nUnaM na cetasi mayA vidhRto'si bhaktyA / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyak zraddhA kI dUsarI pAMkha : deva-guru-dharma-zraddhAna | 65 jAto'smi tena jana-bAndhava ! duHkhapAtraM, yasmAkriyAH pratiphalanti na bhAvazUnyA / / 1 "he janabAndhava ! maiMne Apake (mAhAtmya) ko bahuta sunA bhI,ApakI bAhya pUjA-aco bhI kI, ApakI pratimA kA bhI darzana kiyA, kintu yaha avazya hai ki maiMne Apako bhaktibhAvapUrvaka hRdaya meM dhAraNa (sthApita) nahIM kiyA / isI kAraNa maiM duHkha kA bhAjana banA / saca hai, bhAvazUnya kriyAe~ kadApi pratiphalita (saphala) nahIM hotii|" vAstava meM zraddhaya tripuTI ke prati zraddhA ko saphalIbhUta banAne ke lie tIna bAteM Avazyaka haiM--(1) parIkSApradhAna viveka dRSTi rakhakara sarvaprathama tInoM zraddhaya tatvoM ko jAMca-parakha le, unameM jina-jina guNoM aura arhatAoM kI apekSA hai, ve haiM yA nahIM ? isakI chAnabIna kara le, (2) tatpazcAt unake sAtha tAdAtmya sthApita kara le aura (3) unheM hRdaya meM dhAraNa kara ke tanmaya ho jAe, ahaMkAramukta hokara samarpita ho jAe aura citta ko svastha, zuddha, niSpakSa evaM vizvasta banAkara inameM ekAgra kara de| samyakazraddhA kI lau akhaNDa rahe yaha to sarvavidita hai ki ina tIna zraddheya tatvoM ke prati zraddhA zArIrika vastu nahIM hai, vaha zArIrika kriyAoM (karabaddha vandana, hAtha jor3anA, paMcAMga namAnA Adi) meM parisamApta nahIM hotii| vaha antara kI vastu hai, hRdaya meM AtmA ke jJAnAdi guNoM ke vikAsa kI mAMga hai vaha / isalie zraddhAzIla vyakti ko apane hRdaya aura buddhi ke kapAToM ko zraddheya tatvoM kI ora kholakara unakA rasa aura svAda apane meM samA lenA Avazyaka hai| yadi zraddha ya tatvoM ke sAtha tAdAtmya sambandha se jur3ane ke pazcAt jarA-sA bhI saMkaTa, kaSTa, roga yA duHkha A par3ane para athavA kisI vAcAla evaM cAlAka vyakti ke vAgjAla dvArA una tatvoM para chIMTAkazI, AlocanA, yA mithyAdoSAropaNa kiye jAne para athavA kisI anya vyakti dvArA ADambara, pradarzana aura bAhya ghaTATopa dvArA prabhAvita evaM pralobhanoM ke pAse pheMka kara AkarSita kiye jAne para zraddha ya tatvoM ke prati usakI zraddhA DagamagA jAtI hai, to samajhanA cAhie ki aise vyakti kI zraddhA kevala vAcika 1 kalyANamandira stotra, zloka 38 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 | saddhA parama dullahA hai, athavA zraddhA kA pradarzana hai, hArdika samyakazraddhA nahIM / jo vyakti viveka dRSTi se buddhi kI tulA para zraddhaya tripuTI ko taule binA hI unakA mithyA Alocaka bana jAtA hai, yA pUrvAgrahavaza unake viruddha galata dhAraNA banAkara unake viSaya meM socatA-samajhatA hai, vaha bhI inake prati hRdaya meM samyazraddhA kA dIpaka nahIM saMjo sktaa| usakI isa bhayaMkara galatI kA natIjA svayaM ko hI uThAnA par3atA hai / usake hRdaya meM samyakazraddhA-dIpa bujha jAyegA, usakA hRdaya-kapATa zraddhaya ke prati baMda ho jAyegA, aura samyakazraddhA kA bIja usake hRdaya meM aMkurita nahIM ho pAyegA / samapita hRdaya kI zraddhA hI samarpaNakartA ke citta ko vizrAma detI hai / zraddhaya tatvoM ke prati aisI samyak zraddhA jise upalabdha hotI hai, usake jIvana meM sukha, zAnti, mAnasika aura bhAvanAtmaka zakti, tathA AdhyAtmika roga pratIkAraka zakti A jAtI hai / aisI zraddhA hI vyakti ke mahAn banane aura mukti patha kI ora tIvra gati se bar3hane kI sambhAvanA ke dvAra khola detI hai| khaNDita zraddhA se lAbha nahIM yaha bhI nizcita hai ki jo vyakti nAnA devoM yA aneka koTi ke devoM ke prati, aneka prakAra ke tathAkathita guruoM ke prati tathA aneka dharma-panthoM yA sampradAyoM ke prati zraddhA rakhatA hai, usakI zraddhA khaNDita zraddhA hai, akhaNDita yA ananya zraddhA nahIM kahI jA sktii| aisA vibhakta zraddhA vAlA vyakti kisI bhI zraddhaya tatva kA bhakta nahIM bana pAtA aura na hI vaha ina jinokta zraddhaya tatvoM ke prati khaNDita zraddhA se yatheSTa lAbha uThA sakatA hai| samyakzraddhA-viSayaka bhrAntiyA~ ___kaI loga yaha socate haiM ki vItarAga sarvajJa devoM, mArgadarzaka gurudevoM evaM dharmatatva kI bAhya bhakti, bhajana-kIrtana, stuti aura stotra, guNokIrtana tathA nAma-smaraNa Adi ke dvArA athavA inakI mUrti ke Age naivedya-caDhAvA Adi car3hAkara yA mahAn samArohoM dvArA unakI pUjA-pratiSThA karake hama unheM prasanna kara deMge, isase hamAre pApoM yA duzcaritroM, duSkarmoM yA adharmAcaraNoM para pardA par3a jAegA, ye zraddha ya tatva khuza hokara hameM hamAre pUrvakRta pApakarmoM, duSkRtyoM ke phalasvarUpa prApta hone vAle duHkhoM, kaSToM aura vipattiyoM se chuTakArA dilA deMge, hameM duHkhoM se mukta kara deNge| parantu yaha bhrAnti hai / bhalA, vItarAga deva, vItarAgatA Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyazraddhA ko dUsarI pAMkha : deva-guru -dharma-zraddhAna | 67 pathika nirgrantha guru yA votarAgatA preraka saddharma isa prakAra ke rAga-dveSamoha ke pacar3e meM kyoM par3egA ? na hI ina zraddhaya tatvoM ko apanI prazaMsA, prasiddhi, guNagAna yA stuti Adi se koI prayojana hai, aura na ye isI prakAra kI bAhya pUjA-pratiSThA se prasanna hote haiM / ina zraddha ya tatvoM ko apane prati kisI ke dvArA zraddhA-bhakti karane na karane se koI lAbha yA hAni nahIM hai| balki AtmavizvAsazIla mumukSa AtmArthI yadi inake prati samyazraddhA nahIM karatA hai, to uso kI AdhyAtmika hAni hai, usI ke AdhyAtmika vikAsa kI gati-pragati ruka jAtI hai, inake prati azraddhA se use hI AdhyAtmika vikAsa ko antima maMjila para pahu~cane meM protsAhana, preraNA, mArgadarzana, sanmArga Adi kA lAbha nahIM mila paataa| isake viprarIta jo ina tInoM zraddhaM ya tatvoM ke prati samyakzraddhAzIla banatA hai, bahI apanI Atmazuddhi, AtmavikAsa evaM ratnatraya sAdhanA ko pUrNatA para pahu~ca kara eka dina svayaM vItarAga, sarvajJa -sarvadarzI aura siddha-buddha-mukta bana jAtA hai| Adarza : arihantadeva : svarUpa aura zraddhA __vyAvahArika samyak zraddhA ke lie sarvaprathama devatatva para zraddhA karanA anivArya hai / arihanta deva zraddhaya Adarza haiM / jainadharma indra, varuNa, maruta Adi kinhIM vilakSaNa-zaktiyoM ko deva yA devI ko varadAtA ke rUpa meM Adarza deva-AdhyAtmika zaktiyoM kA svAmI deva nahIM mAnatA aura na hI svayaM ratnatraya kI sAdhanA kiye binA, uddhAra kara dene, tathA sukha-zAnti pradAna karane vAle avatArI puruSoM ko Adarza deva ke rUpa meM mAnatA hai| jainadharma kA Adarza arihanta hai, kintu vaha sadA se hI Adarza nahIM rhaa| vaha avanata se unnata banA hai| vaha bhI eka dina hamAre jaisA manuSya thA, vividha gatiyoM aura yoniyoM meM paribhramaNa karate hue apanI ratnatrayasAdhanA se rAga-dveSa-moha kA kSaya karake vItarAga arihanta banA hai| jIva agara samyaka dizA meM tIvra puruSArtha kare to vaha bhI eka dina rAga-dveSamoha-mukti arihanta yA arhanta parameSThI bana sakatA hai / tathA siddha-buddhamukta ho sakatA hai| isIlie yogazAstra meM deva kA lakSaNa isa prakAra diyA hai 'sarvajJo jitarAgAdidoSastrailokyapUjitaH / yathAsthitArthavAdI ca, devo'In paramezvaraH // 1 1. yogazAstra,prakAza 2 zloka 4 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 | saddhA parama dullahA __jo sarvajJa ho, rAga, dveSa, moha Adi vikAroM ko jisane pUrNatayA jIta liyA ho, jo vastu kA jaisA svarUpa hai, vaisA hI pratipAdana karatA ho, tInoM loka dvArA pUjanIya ho, aisA arhanta parameSThI hI saccA (Adarza) deva hai| __ AtmArthI mumukSa ko apane antima dhyeya (mokSa) taka pahu~cane yAnI satata sva-svarUpa meM avasthiti karane ke lie apane Adarza (iSTadeva) kA cunAva bahuta hI sAvadhAnIpUrvaka karanA cAhie / vyakti vaisA hI banatA hai, jaisA usakA Adarza hotA hai / Adarza ke anurUpa hI, evaM Adarza kI chAyA meM vyakti kA vAstavika jIvana nirmANa hotA hai, bazarte ki vaha Adarza ke prati vivekabuddhipUrvaka ananya zraddhA aura niSThA rakhe, Adarza se dUra karane vAle vikRta bhAvoM-vibhAvoM evaM aniSTa kRtyoM se bacakara cle| niSkarSa yaha hai ki vyakti jaise Adarza ko cunatA hai, jisake prati samarpita ho jAtA hai aura jisa Adarza ke sAtha tAdAtmya sthApita karatA hai vaisA hI bana jAtA hai / ataeva samyakzraddhAzIla mumukSu kI sAdhanA ArAdhanA kA AdhAra Adarza hI hai| isIlie samyagdRSTi (samyakzcaddha zIla) ke lie aisA Adarza batAyA gayA hai-jo ananta jJAna, ananta darzana, ananta vIrya (zakti) aura ananta Ananda Atmika sukha) se paripUrNa ho| arthAt-jisake jJAna, darzana, Ananda aura zakti kI koI sImA na ho| dUsare zabdoM meM kaheM to jo saccidAnandamaya ho| arhatu kA artha hai pUrNa AtmA / jaba taka jJAna kI, zakti kI, aura Ananda kI apUrNatA hai, taba taka arhat tatva kA vikAsa nahIM ho sktaa| ajJAna, zaktihInatA aura sukha-duHkha kI anubhUti tathA darzana cAritra kI nyUnatA apUrNatA hai| agara samyagdaSTi kA Adarza kamajora hogA to vaha use le DUbegA, saMkaTa aura kaSTa (upasarga) ke samaya vaha pastahimmata ho jAegA, usakA dhairya, sahiSNutA aura Atmabala jabAba dene lageMge / agara AdarzapUrNa Anandamaya nahIM hogA, to pratikUla paristhiti meM,jarA-se sammAna-apamAna, nindA prazaMsA, lAbha-hAni bAhya sukha-duHkha ke prasaMga para atyanta duHkhamaya evaM asvastha bana jaaegaa| agara Adarza ananta jJAna-darzanamaya yA atIndriya Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyak zraddhA kI dUsarI pAMkha : deva-guru-dharma-zraddhAna | 66 jJAnI nahIM huA, tathA alpajJa yA chadmastha huA to vaha jIva ajovAdi tatvoM tathA saMsAra-mArga - mokSa mArga, mukti amukti, AtmA-anAtmA ke svarUpa ke viSaya meM ajJAna, saMzaya, viparyaya, anadhyavasAya ( anizcaya), bhrAnti Adi ke cakkara meM par3a jAegA / jJAnAvaraNIyAdi vividha karmoM ko kSaya karane kA puruSArthaM na karake yA to zubha karmoM ko hI zuddha dharmaM mAnakara athavA dharma ke nAma para ajJAna evaM mAhavarA pazu bali Adi jaise adharmoM evaM pApoM ko dharma mAnakara karmabandha karatA rahegA / isIlie lATI saMhitA aura anagAra dharmAmRta meM usa Adarza Apta puruSa (arhanta) kA lakSaNa spaSTataH batAyA gayA hai divyaudArikadehastho dhautaghAticatuSTayaH / jJAna- dRg vIrya saukhyADhyaH so'rhan dharmopadezakaH / mukto'STAdazabhirdoSairyuktaH sArvajJa sampadA / zAsti mukti pathaM bhavyAn yo'sAvApto jagatpatiH // 2 arthAt - jo divya audArika zarIra meM virAjamAna haiM jisane jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanoya aura antarAya ina cAra AtmaguNaghAtaka ghAtI karmoM ko naSTa kara diyA hai jo ananta jJAna anantadarzana, anantavIrya (zakti), aura anantasukha (Ananda) se paripUrNa hai, evaM saddharmopadezaka hai, vahI arha (Adarza deva ) hai / jo aThAraha doSoM se rahita hai, tathA sarvajJatA kI sampadA se yukta hai jo bhavya jovoM ko mokSamArga kA upadeza detA hai, vaha trilokanAtha Apta - puruSa (devAdhideva ) hai | jaina dharma meM aisA Adarza arihanta deva ko mAnA gayA hai| unake prati zraddhA vyakta karane ke lie bolA jAtA hai - ' Namo arihaMtANaM' (arahaMtANaM) arahantoM ko namaskAra ho / "arahaMta" zabda guNAtmaka hai / isa guNAtmaka Adarza ke prati zraddhA karane meM koI khatarA nahIM hai / arahanta koI bhI ho sakatA hai / isameM na mahAvIra kA nAma hai, na RSabha kA aura na hI mahAdeva, harihara, rAma Adi kisI bhI vyakti kA / jisameM bhI - arahanta ke bAraha mukhya guNa hoM, aura jo ananta catuSTaya se yukta ho, aThAraha doSoM se rahita ho, sarvajJa - sarvadarzI ho, jo saddharmopadezaka Apta 1 lATI saMhitA sarga 4 / 136 2 anagAra-1 - dharmAmRta, zloka 14 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 | saddhA parama dullahA puruSa ho, ve hI arihanta haiM, cAhe unakA nAma kucha bhI ho / AcArya hemacandra ne arahanta (jina) kA guNAtmaka lakSaNa batAte hue kahA hai "bhava-bIjAMkura jananA rAgAdyAH kSayamupAgatA yasya / brahmA vA viSNurvA haro jino vA namastasmai / / saMsArarUpI bIja ko aMkurita karane vAle rAga, dveSa, moha Adi vikAra jinake naSTa ho gaye haiM, ve cAhe brahmA hoM, viSNu hoM, hara (mahAdeva) hoM yA jina, merA unheM namaskAra hai| arahanta deva ke 12 guNa ye haiM, jo cAra ghAtIkarmoM ke kSaya ke kAraNa niSpanna hue haiM (1) anantajJAna, (2) anantadarzana, (3) ananta avyAbAdha sukha, (4) kSAyika samyaktva, (5) yathAkhyAtacAritra, (6) aveditva, (7) atIndriyatva, (8-12) dAnAdi pAMca labdhiyA~ (dAnalabdhi, lAbhalabdhi, bhogalabdhi, upabhoga-labdhi evaM vIryalabdhi) 11 isI prakAra arahanta deva 18 doSoM se mukta hote haiN| ve 18 doSa isa prakAra haiM (1) dAnAntarAya, (2) lAbhAnta rAya, (3) bhogAMtarAya, (4) upabhogAMtarAya, (5) vIryAnta rAya, (6) hAsya, (7) rati, (8) arati, (6) zoka (cintA), (10) bhaya, (11) jugupsA (ghRNA), (12) kAma (icchAkAma aura madanakAma = vedatraya), (13) nidrA (pramAda), (14) ajJAna (mUDhatA), (15) mithyAtva, (16) rAga, (17) dvaSa aura (18) avirati / uparyukta aThAraha doSoM se jo rahita ho, vahI Adarzadeva samyakzraddhAzIla vyakti ke lie zraddhAspada hotA hai| isake viparIta jo deva rAgAdi doSoM se yukta haiM, jo strI, zastrAdi rakhate haiM, mana meM zatrutA rakhate aura zatru mAnakara badalA lete haiM, jo zApa (nigraha) aura varadAna (anu 1 katipaya AcArya arihanta deva ke 12 guNa (zArIrika vaibhava se yukta) isa prakAra mAnate haiM- (1) azokavRkSa, (2) devoM dvArA puSpavRSTi, (3) trichatra, (4) zveta cAmara vyajana, (5) divya-dhvani, (6) bhAmaNDala, (7) devadundubhi aura (8) sphaTika siMhAsana, ye ATha mahAprAtihArya tathA (8) jJAnAtizaya, (10) pUjAtizaya, (11) vacanAtizaya aura (12) apAyApagamAtizaya / ye kevala tIrthakaroM kI vizeSatAeM (guNa) haiN| -saMpAdaka Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyak zraddhA kI dUsarI pA~kha : deva guru-dharma zraddhAna | 71 rAga graha) dene ko tatpara rahate haiM, jo sAMsArika prapaMcoM meM magna rahate haiM, raMga Adi meM yA bhaMga, gAMjA, aphIma, zarAba Adi nazIlI cIjoM se prasanna rahate haiM, pazubali, narabali Adi se khuza hote haiM / samyagdRSTi ke lie aise deva upAsya, ArAdhya aura zraddheya nahIM ho sakate / samyak zraddhA (samyagdarzana) AdhyAtmika bhAvanA pradhAna sAdhanA hai, isameM svarga ke bhogo-vilAso bhautika aizvarya pradhAna devoM kI pUjA, bhakti zraddhA, yA upAsanA ko sthAna nahIM / isameM zradeya aura upAsya deva vahI ho sakatA hai, jo rAga-dva eSa, kAma, krodha, moha Adi doSoM -vikAroM se grasta na ho / aise (pUrvokta) Adarza ke prati zraddhA itanI avicala, nizcala, aura sudRr3ha (gAr3ha) ho, unake prati tAdAtmya sthApita ho to sAdhaka kA dvaita samApta ho jAtA hai / prArambhika avasthA meM dhyAtA aura dhyeya meM bhinnatA hotI hai / para jaba zraddhA pUrNarUpa se pariSkRta-zuddha ho jAtA hai, vaha zaizavAvasthA ko chor3akara praur3hAvasthA meM A jAtI hai, taba dhyAtA ( samyagdRSTi ), dhyeya ( arhanta) aura dhyAna ( Adarza ke prati ekatAnatA) ye tInoM eka ho jAte haiM / tInoM meM antara nahIM hotA / rAjagRha nivAsI sudarzana zramaNopAsaka kI arahanta varddhamAna mahAvIra ke prati aTala, avicala, ananya zraddhA thI, isalie vaha yakSAviSTa arjunamAlI ke AtaMka ke samakSa nirbhaya nirdvandva, nirudvigna aura nizcinta hokara akelA hI pahu~cA | aura arhat mahAvIra kA dhyAna karate hI vaha mahAvIramaya bana gayA, mahAvIra kI zakti aura mahAvIra kA parAkrama, usakI zakti aura parAkrama bana ge| usameM itanI zakti aura parAkrama A gayA ki yakSa kI zakti aura parAkrama samApta ho gae / niSkarSa yaha hai ki jaba vyakti jJAnAdi catuSTaya kI pUrNatA ke zikhara para pahu~ce hue Adarza ke prati dRr3hatApUrvaka tAdAtmya sthApita kara letA hai, taba choTI-bar3I kaThinAiyA~, samasyAeM aura ApattiyA~ samApta ho jAtI haiM / samasyAoM, kaThinAiyoM evaM ApattiyoM kA zAntipUrvaka sAmanA karane aura unheM nirvighnatApUrvaka pAra karane kI zakti A jAtI hai / jisa prakAra eka nanhI-sI buda samudra se alaga rahatI hai, to vaha bUMda hI banI rahatI hai, kintu jaba vaho bUMda sAgara ke sAtha mila jAtI hai, jAtI hai / mahAna ke sAtha jur3a jAne para vyakti | mahAna bana jAtA hai, usameM taba vaha sAgara bana Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 | saddhA parama dullahA kaThinAiyoM aura vipattiyoM ko jhalane kI zakti A jAtI hai| aise hI mahAna AdarzarUpa ahanta ke sAtha jur3a jAne se vyakti bhI mahAna bana sakatA hai| jo vyakti mahAn Adarza ke sAtha nahIM jur3atA, usake lie jarA-sI vipatti, jarA-sI kaThinAI bar3I bana jAto hai, vaha use pAra nahIM kara paataa| dUsarI bAta yaha hai ki Adarza ke prati zraddhA nizchidra, gAr3ha aura sAMsArika kAmanA yA svArtha se bilakula rahita honI caahie| aisI samyak zraddhA hI sundara pratiphala lAtI hai| jinakI zraddhA Adarza kI amuka-amuka bAtoM para hI TikI hotI hai, jaba ve bAteM pUrI nahIM hotI haiM to zraddhA DagamagA jAtI hai, TUTa jAtI hai--aisI chidrayukta adhUrI zraddhA se supariNAma prApta nahIM hotA / Adarza ke prati zraddhA nizchidra, avicala aura niSkAma ho, aura yatheSTa supariNAma na Ae, aisA ho nahIM sktaa| anantajJAnAdi catuSTayarUpa arhat ke prati jaba isa prakAra kI zraddhA ghanIbhUta aura tanmayI hotI hai, taba AtmA meM bhI anantajJAnAdi-catuSTaya kA srota phUTa par3atA hai / kauna kahatA hai--Adarza ke prati samyakzraddhA se lAbha nahIM hotA? jaise hI ananta zaktimAn arahanta kI tanmayatApUrvaka ArAdhanA prArambha hotI hai, vaise hI tana-mana ke kaNa-kaNa meM zakti kA srota phUTane lagatA hai| eka nirbala vyakti bho Adarza ke sAtha tanmaya hote hI zakti kA anubhava karane lagatA hai| nirgrantha evaM sAdhanAzIla guNI guru : svarUpa aura zraddhA devatatva ke pazcAt dvitIya zraddhaya tatva hai - guru / samyakzraddhA (samyaktva) grahaNa karate samaya vyakti ko pahale guru ke guNoM kI ora dhyAna denA Avazyaka hai / vaha pratijJA karatA hai-'jAvajjIvAya susAhuNo guruNo' yAvajjIva taka susAdhu mere guru haiN| Avazyaka sUtra meM guru kI arhatA ke lie 36 guNa hone apekSita batAe haiM "paMcidiya saMvaraNo, taha nvvih-bmbhcer-guttidhro| cauvihakasAya mukko ia aTThArasa guhi sNjutto|| paMcamahavvayajutto paM vhaayaar-paalnnsmttho| paMca-samio tigutto chattIsa guNo guru majjha // Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyazraddhA kI dUsarI pA~kha : deva-guru-dharma-zraddhAna { 73 paMcendriya viSayoM ko rokane athavA vaza karane vAle, nau prakAra kI brahmacarya gupti ke dhAraka, caturvidha kaSAyoM se mukta; yoM aThAraha guNoM se saMyukta tathA pAMca mahAvratoM se yukta, paMcAcAra pAlana karane meM samartha, pAMca samiti evaM tIna gupti ke pAlaka; isa prakAra chattIsa guNoM vAle sasAdhu mere guru haiN| saccA sAdhu saMyama pAlanArtha Avazyaka upakaraNa rakhatA hai, unake prati, zarIra aura zarIra se sambandhita vastuoM (aMgopAMga, indriya, sampradAya, bhakta-bhaktA tathA ziSya-ziSyA) ke prati moha-mamatva nahIM rkhtaa| bhikSAcaryA, AhAra, vihAra, Adi pratyeka caryA meM sAvadhAnI rakhatA hai, svAdhyAya evaM sudhyAna meM, kAyotsarga evaM vyutsarga meM tatpara rahatA hai| svAvalambana, svazrama, svayaM tama-saMyama meM parAkrama usakI jIvana caryA ke mahatvapUrNa aMga haiM, isIlie ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM prazasta guru kA lakSaNa diyA hai "viSayAzAvazAtIto nirArambho'parigrahaH / jJAna-dhyAna-taporaktastapasvI sa prazasyate // " jo pAMcoM indriyoM ke viSayoM ke vaza meM nahIM hotA, jo Arambha aura parigraha se virata hai, samyagjJAna, dhyAna aura samyaktapa meM lona rahatA hai, vahI tapasvI (zramaNa) prazasta hai| ____ jo kaSAyoM, viSayoM evaM rAgadveSa Adi vikAroM kA zamana karatA hai, jo anukulatA-pratikUlatA, zatru-mitra, bhavana-vana, nindA-prazaMsA, lAbhaalAbha meM sama rahatA hai tathA tapa-saMyama meM svayaM zrama (puruSArtha) se AtmavikAsa kI pUrNatA kI ora bar3hatA hai, sva-para-kalyANa sAdhanA karatA hai, jo AdhyAtmika viSayoM kA mArgadarzaka hai, vahI zraddhaya guru ho sakatA hai / samyagdRSTi ke AdhyAtmika mArgadarzana ke lie aisA tathAkathita guru zraddhaya nahIM ho sakatA, jo rAjA-mahArAjAoM kA sA ThATha-bATa aura vaibhava-vilAsa meM grasta rahatA hai, apane bhaktoM se bheMTa-car3hAve ke nAma para bar3I-bar3I rakameM lete haiM, kaMcana aura kAminI ke cakkara meM par3e rahate haiM, nATaka, sinemA, rAgaraMga dekhate haiM, bhAMga, gAMjA, aphIma evaM zarAba Adi mAdaka padArthoM kA sevana karate haiM, Arambha-parigraha meM Asakta rahate haiM, pratidina sarasa-svAdiSTa uttejaka evaM pauSTika bhojana karate haiN| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 | saddhA parama dullahA samyakzraddhA ke mArga meM Age bar3hane ke lie kisI sacce niHspRha, tyAgI, nigrantha mArgadarzaka kA sahArA bahata jarUrI hotA hai| jaise eka dIpaka se hajAroM dIpaka prajvalita ho sakate haiM, vaise hI mArgadarzaka sadguru ke sAnnidhya se hajAroM zraddhAlu anuyAyiyoM-ziSyoM meM Atmajyoti prajvalita ho uThatI hai / phira to ziSya yA anuyAyI svayameva satyapatha kA prakAza pA jAtA hai / guru kI satpreraNA se, sAnnidhya se, unake prati zraddhAbhakti evaM samarpaNa se ziSya ko samyakamArga mila jAtA hai, vaha antima dhyeya (mokSa) kI yAtrA para svayaM cala par3atA hai / guru use hAtha pakar3akara nahIM calAtA, use svayameva hI sanmArga meM puruSArtha karanA par3atA hai / saccA guru apane prati zraddhA rakhane vAle ko Adarza-arhatdeva kA mArga batA dete haiM, usakI prApti kI vidhi aura upAya bhI batAte haiM, samaya-samaya para usakI bhUla sudhArate haiM, AlocanA-nindanA-garhaNA se usakI Atmazuddhi karAkara AtmavikAsa ke sarvocca zikhara para car3hane ke mArga kI preraNA kara dete haiN| guru samyak dRSTi pradAna karate haiM, vaha apane Azrita evaM parAdhIna na banAkara anuyAyI ko svAzrita evaM svanirbhara banAte haiN| aise guru prAthamika bhUmikA meM zraddhA. spada hote haiM / samyagdRSTi ziSya yA zraddhAlu guru vacanoM ko vivekadRSTi se taula kara anusaraNa karatA hai| zraddhaya dharmatattva : svarUpa aura zraddhA samyak zraddhAvAn ke lie tRtIya zraddheya dharmatattva hai| dharma jIvana kA bahuta bar3A bala evaM sambala hai / cAhe sAmAjika kSetra ho, cAhe Athika, cAhe sAMskRtika kSetra ho, cAhe rAjanaitika, cAhe AdhyAtmika kSetra ho, cAhe sAmpradAyika; jIvana ke sabhI kSetroM meM dharma kI AvazyakatA hai| bahuta se loga bhrAntivaza dharma ko paraloka kI vastu mAnate haiM, ve socate haiM-dharma kA phala to paraloka meM milatA hai, kaI loga amuka-amuka kriyAkANDoM meM dharma batAte haiM, kaI amuka paramparA yA rItirivAja ko hI dharma samajhate haiN| koI dAr3hI, coTI, janeU yA amuka prakAra kI vezabhUSA meM dharma mAnate haiM / parantu ye saba dharma ke pAlana ke lie amuka-amuka sampradAya yA paramparA ke Alambana haiM, inase dharma-pAlana meM sahArA bhI mila sakatA hai, aura kabhI zuddha dharmAcaraNa meM ye bAdhaka bhI bana sakate haiN| saMsAra meM pracalita vividha dharma, dharma ke kalevara haiN| ye amuka-amUka sampradAya, paMtha yA mata ke vAcaka haiM / inameM dharma ho bhI sakatA hai aura nahIM bhI ho sakatA hai| udAharaNArtha, koI dharma sampradAya yaha kahe ki amuka devI-devoM ke Age pazubali Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakzraddhA kI dUsarI pA~kha : deva guru-dharma-zraddhAna' | 75 karanA dharma hai, yajJa meM hiMsA, hiMsA nahIM hoto, amuka varNa kA vyakti kisI kI cIja curA le, yA jabarana le le, athavA amuka kI strI ko bahakAkara apanI banA le to pApa yA adharma nahIM hai, athavA vizvamaitrI kA pavitra dharma sandeza bhUlakara apane mAne hue sampradAya yA paMtha ke atirikta dUsare sampradAya vAloM kI nindA karanA, una para mithyAdoSaNa karanA, una para balAt yA bhaya pralobhana se bahakAkara apane sampradAya yA paMtha ko svIkAra karane ke lie vivaza karanA, dUsare sampradAya yA paMtha vAloM ko sahayoga, dAna, sahAyatA yA kaSTApaharaNa karanA, dharma viruddha hai / yahA~ taka kaha diyA ki dUsare sampradAya yA paMtha ke anuyAyiyoM ko mAranA-pITanA, satAnA, duHkha yA kaSTa meM DAlanA dharma kI sevA hai / para ye saba saddharmaviruddha pravRttiyA~ haiM / dharma kA mUla evaM vyApaka lakSaNa AcArya kundakunda ne batAyA-- vatthu-sahAvo dhammo1 pratyeka vastu kA apanA mula svabhAva dharma hai| mUla svabhAva ko miTAyA nahIM jA sakatA / ahiMsA, satya, brahmacarya, acaurya, aparigraha, kSamA, saMyama Adi dazavidha dharma, athavA samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa dharma yA zruta cAritra rUpa dharma-ye saba AtmA ke vAstavika svabhAva haiM / ye saba AtmA ke nijI guNoM-jJAna, darzana, Ananda (sukha) aura zakti (vIrya) se saMbandhita ho dharma kA bAhya lakSaNa AcArya hemacandra ne kiyA hai durgatau prapatatprANi-dhAraNAddharma ucyate / saMyamAdi-dazavidhaH sarvajJokto vimuktaye // 2 'durgati (naraka aura tiryaJcagati) meM girate hue jIvoM ko jo dhAraNa karatA hai, bacAtA hai, vaha dharma kahalAtA hai| bazarte ki vaha dharma saMyamAdi dasa prakAra kA aura sarvajJa vItarAgoM dvArA kathita ho kyoMki vahI mukti kI prApti karAne meM sakSama hai|" AcArya samantabhadra ke anusAra to eka mAtra mokSa prApti karAne vAlA arthAt zubhAzubha karmoM se sarvathA mukta karAne vAlA jinokta dharma 1 samayasAra 2 yogazAstra, prakAza 2/21 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 ! saddhA parama dullahA hI vAstavika dharma hai, jo samyagdarzana-jJAna-cAritra rUpa hai| aura uttama (Atmika parama) sukha ko dhAraNa karA detA hai| jinokta dharma ko zraddheya evaM upAdeya, isalie batAyA ki arihanta jinendra rAga-dvoSa se mukta haiM, pUrNa jJAna, darzana, cAritra, Ananda aura zakti se sampanna haiN| rAga, dvaSa, moha, kaSAya evaM ajJAna Adi vikAra hI mithyA bhASaNa, pakSapAta Adi ke kAraNa hote haiM, aura ye koI bhI doSa vItarAgasarvajJa meM nahIM hote| unake dvArA prarUpita yA upadiSTa dharma yA tatva mithyA nahIM ho sakate / isalie sarvajJa vItarAga arhanta dvArA prarUpita tatva yA dharma mithyA nahIM ho sktaa| isake viparIta jo mithyAdRSTi evaM rAgI-dveSI puruSoM dvArA pravartita evaM hiMsAdi doSoM se kaluSita dharma hai, vaha dharma yA tatva zraddha ya dharma nahIM ho sakatA; bhale hI vaha dharma ke nAma se prasiddha ho / jahA~ dharma ke nAma se dharmAndhatA, kaTTaratA, chUAchUta, raMgabheda, ucca-nIca bheda, ghRNA Adi phailate hoM, vahA~ dharma nahIM, adharma yA pApa hai / jabarana yA pralobhana dekara dharma parivartana karAnA dharma-sevA nahIM, na dharma kI surakSA hai| yaha saba sAmpradAyikatA evaM dharmAndhatA kA pariNAma hai| kyoMki zuddha dharma antarAtmA meM hotA hai, vaha andara meM hai; saMpradAya bAhara kI bAta karatA hai| dharma upAdAna ko mahatva detA hai, sampradAya nimitta ko| dharma bAhara se andara kI ora, azuddhi se zuddhi kI ora, duHkha se sukha kI ora, mRtyu se amaratva kI ora tathA vibhAva se svabhAva kI ora manuSya ko lAtA hai, parantu sampradAya,grantha, pantha, parvata, tIrtha, nadI, amukaveSa, kriyA kANDa Adi bAhya nimittoM ko lekara calatA hai| isI kAraNa saMsAra meM ghRNA aura vidveSa kA babaMDara phailatA hai| zuddha dharma bAhya nimittoM, parabhAvoM yA dibhAvoM (rAga dvaSakaSAyAdi) ko tyAga zuddha Atmatatva meM-vItarAga bhAva meM sthira honA sikhalAtA hai| zuddha dharma kA jIvana ke pratyeka kSetra ke sAtha sambandha hai| aisA 1 sadarzana-jJAna-cAritraM dharma dharmezvarA viduH |......"yo dharati uttame sukhe / ' -ratnakaraNDaka zrAvakAcAra 2 vItarAgA hi sarvajJA mithyA na vavate kvacit / yasmAttasmAdvacasteSAM tathyaM bhUtArthadarzakam // Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyak zraddhA kI dUsarI pA~kha : deva guru-dharma-zraddhAna | 77 zuddha dharma hI zraddhaya evaM ArAdhya hotA hai / jisake antar meM aisI dharmaM zraddhA A jAtI hai, vaha dukha aura vipatti ke samaya ghabarAtA nahIM, zAnti aura samatA rakhatA hai / bhagavAn mahAvIra ne dharmazraddhA se lAbha ke viSaya meM kahA ki dharma zraddhA se jIva ko sAtAvedanIya karmodaya se prApta hone vAle sAMsArika sukhasAtA se virakti ho jAtI hai| 1 arthAt - apane sukha ko goNa karake dUsaroM ko sukha pahu~cAnA. yA vighna bAdhA na DAlanA usakA svabhAva bana jAtA hai / dUsaroM ko kaSTa se bacAne ke lie apane prApta sukhoM kA tyAga kara detA hai / saccA dharmazraddhAlu dharma se dhana, putra, prasiddhi, iha-pAralaukika sukha kI vAMchA yA phalAkAMkSA nahIM karatA / vaha parivAra, samAja evaM rASTra Adi jIvana ke sabhI kSetroM meM bhaya, pralobhana, sukha-suvidhA, dhana-vaibhava, viSaya-sukhoM evaM rAgAdi se haTakara eka mAtra apane svabhAva meM sthita hokara ahiMsA, satyAdi dharma kA pAlana karatA hai / 1 uttarAdhyayana sUtra a. 26 tIsarA bola Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyazraddhA kA nizcaya-svarUpa vyAvahArika svarUpa paryApta nahIM kisI bhI manuSya ke bAhya vyavahAra, usakI AkRti, usake zarIra ke DIla-Daula, rUpa-raMga athavA usake cehare, netra, mukha Adi se usake antaraMga kA, antarhRdaya kA patA nahIM lagatA / bAhya kriyAoM, ceSTAoM, anuSThAnoM tathA sAdhanA ke kriyAkANDoM, vezoM Adi para se kisI vyakti ko antarAtmA ko zuddha pavitra aura mumukSa samajha lene meM bhI manuSya bahudhA bhrAMti kA zikAra ho jAtA hai| isI prakAra samyakazraddhA (samyagdarzana) kA bhI kevala bAhya svarUpa jAna lene, samajha lene se evaM usa para zraddhA evaM bauddhika pratIti kara lene mAtra se vyakti ke jIvana meM mumukSA, samyagdRSTi, AtmAthitA AgaI, aisA samajha lenA bhUla hogii| isIlie samyazraddhA (samyagdarzana) ke vyAvahArika svarUpa kA do prakAra se nirUpaNa karane ke bAda aba hama usake nizcaya svarUpa kA varNana kreNge| jainadarzana kI yaha vizeSatA rahI hai ki vaha AdhyAtmika jIvana kI pratyeka sAdhanA kI kevala bAhya dRSTi se hI prarUpaNA karake nahIM raha jAtA usakA antaraMga dRSTi se bhI vivecana vizleSaNa karatA hai| kisI bhI vastu ke kevala bAhya rUpa ko jAna lene se usa vastu kA vAstavika rUpa = mUlarUpa nahIM jAnA jA sktaa| aura yadi kevala antaraMga dRSTi se hI vastu kA svarUpa batAyA jAe to use sAdhAraNa vyakti athavA alpajJa chadmastha jana Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakzraddhA kA nizcaya-svarUSa | 76 sahasA grahaNa nahIM kara skegaa| koI vyakti vAstava meM samyakcaddhA sampanna hai, isakA patA sAdhAraNa vyakti ko prAraMbha meM to usake bAhya vyavahAra para se hI laga skegaa| kisI kI AtmA samyakzraddhAyukta hai,isakA jJAna pratyakSa jJAnI ke sivAya sahasA anya ko honA kaThina hai| yahI kAraNa hai ki AcAryoM ne samyagdarzana (samyakzraddhA) kA svarUpa nizcaya aura vyavahAra donoM nayoM kI dRSTi se batAyA hai| nizcaya samyagdarzana hone para hI vyavahAra samyagdarzana saphala deva, guru aura dharma ke prati athavA jinokta sAta yA nau tatva ke prati zraddhAna rUpa jo vyavahAra-samyagdarzana (samyakazraddhA) kA svarUpa batAyA gayA hai, vaha tabhI sacce mAne meM saphala ho sakatA hai, jaba AtmA ke prati gAr3ha zraddhA, ruci yA sudaDha pratIti ho, arthAt ve zraddhAdi guNa svAnubhUti se yukta hoN| isI tathya ko 'paMcAdhyAyI meM isa prakAra ujAgara kiyA gayA hai svAnubhUti-sanAthAzcet santi zraddhAdayo guNAH / svAnubhUti vinA''bhAsA, nArthAcchraddhAdayo guNAH / / vinA svAnubhUti tu yA zraddhA zrutamAtrataH / tattvArthA'nugatA'pyarthAcchaddhA, nAnupalabdhitaH / / arthAt-zraddhA, ruci,pratIti, vizvAsa Adi guNa tabhI sArthaka hote haiM, jaba ve svAnubhava se yukta hoN| arthAt AtmA ke prati apane pratyakSa anu bhava se mukta ho, tabhI deva, guru aura dharma ke prati zraddhA Adi samyakzraddhA hoMge / svAnubhUti ke binA kevala zAstroM se, bauddhika tarka-vitarka evaM yukti se athavA gurujanoM ke upadeza zravaNa se jo zraddhA hotI hai, vaha tatvArtha ke anukula hotI huI bhI vastutaH zuddha AtmA kI upalabdhi se rahita hone se samyakzraddhA nahIM ho sakato / 1 zuddha yadA''tmano rUpaM nizcayenA'nubhUyate / vyavahAro bhidA dvArA'nubhAvayati tat prm|| -adhyAtmasAra pra. 6, a. 18, zlo. 10 2 paMcAdhyAyo (uttarArddha) zloka 415, 421 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 | saddhA parama dullahA isI lie nizcayanaya se samyagdarzana ko svAnubhUti rUpa batAyA gayA hai| dIrghadRSTi se socA jAya to samyagdarzana (suzraddhA) ko mokSa kA pramukha mArga batAyA gayA hai / mokSa yA bandhana donoM AtmA se hI sambandhita haiM, kyoMki samyagdarzana AtmA kA hI amUrtika guNa hai| vaha na to indriyoM kA dharma hai, na hI zarIra kA aura na kiso jar3a padArtha kA hai; vaha AtmA (jIva) kA hI dharma hai| isIlie upAsakAdhyayana meM tathA yogazAstra meM samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa ratnatraya ko AtmarUpa athavA AtmA ke sAtha tAdAtmya rUpa batAyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki nizcayanaya ke anusAra jo samyazraddhA (darzana) hai, vahI AtmA hai, jo samyagjJAna hai, vahI AtmA hai aura jo samyakcAritra hai, vaha bhI AtmA hai / sAdhaka ko AtmA hI apanI sAdhanA dvArA svAnubhUti, dRDhazraddhA, pratIti, vinizciti yA upalabdhi karatI hai| vizva ke sabhI adhyAtmavAdI darzanoM ne AtmA (jIva) ko anya sabhI tatvoM meM pradhAna tatva mAnA hai| AtmA ko vAstavika anabhUti yA pratIti hone para hI usake pratipakSI jar3a (ajIva) ko pahacAnA jA sakatA hai| AtmasvarUpa kI pratoti evaM anubhUti hone para hI AtmA se bhinna karmAdijanya Asrava evaM bandha se mukta huA yA rahA jA sakatA hai tathA saMvara aura nirjarA kI sAdhanA kI jA sakatI hai / AtmasvarUpa kA vinizciya, pratoti yA anubhava nahIM huA aura Atmika zaktiyoM kI pahacAna nahIM huI to bandhanoM se kaise mukta huA jA sakegA aura mokSa ke lie parAkrama kaise kiyA jAegA? niSkarSa yaha hai ki jIva ke atirikta 1 samyaktvaM svAnubhUtiH syAt sA cecchuddhanayAtmikA / / ___-paMcAdhyAyI (uttarArddha) zlo. 4/3 2 (ka) Atmaiva darzana-jJAna-cAritrANyathavAyateH / yattadAtmaka evaiSa zarIramadhitiSThati / / -yogazAstra pra. 4, zlo. 2 (kha) akSAjjJAnaM rucirmohAddehAvRttaM ca nAsti yat / Atmanyasmin zivIbhUte, tasmAdAtmaiva tat trayam / / -upAsakAdhyayana kalpa 21, zlo. 245 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakazraddhA kA nizcaya -svarUpa | 81 jitana bhI tattvabhUta padArtha haiM, ve saba eka yA dUsare prakAra se jIva se hI sambandhita haiM / jIva kA astitva hai to unakA bhI astitva hai / isIlie nizcayanaya kI dRSTi se samyak zraddhA (samyagdarzana) kA lakSaNa batAyA gayA -- AtmA ke svarUpa kI anubhUti, vinizciti aura dRr3hazraddhA / jaba jIva ( AtmA ) tattva hI sarvazreSTha pradhAna tattva hai taba phali - tArtha yahI nikalatA hai ki tattva ekamAtra jIva ( AtmA ) hI hai, zeSa Asrava, bandha, saMvara, nirjarA, mokSa Adi saba usake hI parivAra haiM / samayasAra meM jo bhUyattheNAbhigadA...' arthAt - samyagdarzana kA lakSaNa - zuddha ( nizcaya) naya se abhigata jIvAdi nau (yA sAta ) tatvoM kA zraddhAnarUpa batAyA gayA hai, usakA rahasya bhI yahI hai ki vahA~ jIva (AtmA) kA ajIvAdi tatvoM ke sAtha ekatva prakaTa kiyA gayA hai / isa prakAra zuddha tya kI apekSA se jIvAdi nau tatvoM ko jAnane se AtmA kI anubhUti hotI hai / isa anubhUti kA kAraNa hai - vahA~ vikArI hone yogya aura vikArakartA donoM hI puNya haiM tathA donoM hI pApa haiN| Asrava, saMvara, bandha aura nirjarA hone yogya, tathaiva kramazaH AsravakartA, saMvarakartA, bandhakartA aura nirjarAkartA cAroM hI kramazaH Asrava, saMvara, bandha, aura nirjarA haiM / aura mokSa hone yogya tathA mokSakartA donoM jIva ke vikAra kA hetu ajIva hai / yoM no tatvoM meM se svabhAva ko chor3akara svayaM aura para bhI eka (jIva ) dravya kI paryAya ke rUpa meM anubhava karane para bhUtArtha hai / isa prakAra prastuta no tatvoM meM bhUtArthanaya se jIva ke sAtha ekatva hone para eka jIva tatva hI prakAzamAna hotA hai / AtmakhyAti TIkA meM yahI bAta kahI hai 1 hI mokSa haiM / jIva dravya ke 'nava-tatva-gatatve'pyekatvaM na muJcati / ' 'jIva navatatvarUpa meM pariNamana karatA huA bhI ekatva ko arthAt - apane mUla svabhAva ko nahIM chor3atA / ' 1 tatrA'pyAtmAnubhUtiH sA, viziSTaM jJAnamAtmanaH / samyaktvenA'vinAbhUtamanvayAd vyatirekataH / / 2 bhUyatyeNAbhigadA jIvA'jIvA ya puNNa-pAvaM ca / Asava-saMvara Nijjara-baMdho mokkho ya sammattaM // - paMcAdhyAyI ( u0 ) zlo. 463 -samayasAra gAthA 13 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 | saddhA parama dullahA niSkarSa yaha hai ki samyak zraddhA (samyagdarzana) kA mUlAdhAra nizcayaeft se zarIra aura AtmA kI bhinnatA kI pratIti karAne vAlA anubhava hai / kevala zAstra yA guru- upadeza ke sahAre se yA bauddhika jJAna se kaha diyA jAe ki 'AtmA hai, ' athavA 'zarIra aura karmAdi se bilakula bhinna eka svatantra Atmadravya kA astitva hai,' itane se nizcayasamyagdarzana nahIM A sakatA / deha aura AtmA kI bhinnatA kI svAnubhUtijanya pratIti para hI nizcayasamyagdarzana kA dAromadAra hai / anAdikAlIna karmabandhana aura apanI saMsArAbhimukhI pravRtti ke kAraNa AtmA apane svarUpa ko bhUla baiThA hai / use apanI Atmazakti para vizvAsa hI nahIM rahA, phalataH karma kI zakti ke samakSa vaha apane ko vivaza samajha baiThatA hai / usakI buddhi para ahaMtva, mamatva, moha evaM dehAtmabhrama kA AvaraNa par3A huA hai, taba taka vaha sAMsArika pudgaloM yA karmapudgaloM ke adhIna rahatA hai / jisa kSaNa use apane svarUpa aura ananta zakti kA bhAna ho jAtA hai, use sva-svarUpa kI pratIti yA upalabdhi ho jAtI hai / vyavahAra aura vizca samyagdarzana kA saMtulana koI kaha sakatA hai ki jaba nizcayasamyagdarzana hI vAstavika samyagdarzana hai, dUsare zabdoM meM, zuddha Atmadarzana hai taba vyavahArasamyagdarzana kA svarUpa batAne kI kyA AvazyakatA thI ? isakA samAdhAna yaha hai ki vikAsa kI prArambhika bhUmikA meM sthita jIva ko dharma ke prathama sopAna para paira rakhane ke lie vyavahArasamyagdarzana kA avalambana lenA Avazyaka hai / jaise - nadI ke usa pAra jAne ke lie naukA kA Azraya lenA par3atA hai / parantu naukA kA Azraya tabhI taka hI liyA jAtA hai, jaba taka kinArA nahIM A jAtA / kinArA A jAne para to naukA svataH hI chUTa jAtI hai / nausikhiyA naTa rassI para bedhar3aka calane ke lie pahale bAMsa kA sahArA letA hai / parantu jaba vaha usameM prazikSita ( Trained ) ho jAtA hai taba bAMsa kA sahArA chor3a detA hai / isI prakAra mumukSa ko prArambhika bhUmikA meM Atmatatva kI vinizciti yA dRr3ha anubhUti kI siddhi ke lie vyavahAra samyagdarzana kA avalambana lenA par3atA hai / tAtparya yaha hai ki viziSTa prakAra se AtmasvarUpa kA dRr3ha nizcaya yA anubhava prArambha meM taba taka nahIM ho sakatA, jaba taka AtmA aura karmoM ke sambandha se jina tatvoM kI sRSTi hotI hai, unake prati tathA unake upadeSTA Apta sudava, suguru (yA suzAstra ) tathA jinadevokta saddharma para zraddhAna na ho, kyoki paramparA se ye sabhI AtmasvarUpa kI anubhUti yA vinizciti ke Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakzraddhA kA nizcaya-svarUpa | 83 kAraNa haiM / inake dvArA hI kramazaH AtmasvarUpa ko anubhUti ko bhUmikA nirmita hotI hai jisase anta meM svAnubhUtirUpa samyagdarzana prApta hotA hai / mumukSa ko pUrNajJAnI Apta vItarAga puruSoM ke vacana para dRr3ha vizvAsa rakhe binA prAthamika bhUmikA meM inake dvArA batAye gae tatvoM para zraddhAna nahIM ho sakatA / aura jinokta tatvoM para zraddhAna-nizcaya hae binA AtmasvarUpa kA anubhava, nizcaya evaM AtmAbhimukhatva sambhava nahIM hai / ataH prArambhika bhUmikA meM vItarAga arhat Apta puruSa kA avalambana, AtmajJAnI guruoM kA mArgadarzana aura jinokta dharma yA jinAjJA kI ArAdhanA ko ruci se vyavahArasamyaktva dvArA alpajJa mugdhajova bho kramazaH sacce sAdhanAmArga para gati karake moha kI giraphta se kramazaH nikala kara uttarottara AtmajJAna kA adhikAdhika prakAza prApta kara letA hai| jaba vaha nizcayasamyagdarzana meM nirAlambanapUrvaka rahane meM samartha ho jAtA hai, taba vyavahArasamyagdarzana svayameva chUTa jAtA hai| kintu prArambha meM vyavahAra kA avalambana liye binA nizcaya kI siddhi sambhava nhiiN| isalie paMcAstikAya meM vyavahArasamyaktva ko nizcayasamyaktva kA bIja batAyA hai 'teSAM mithyAdarzanodayApAditA'zraddhAnA bhAvasvabhAvaM bhAvAntaraM zraddhAnaM samyagdarzana, zuddha caitanyarUpAtmatatvavinizcayabIjam / " arthAt-una bhAvoM (tatvabhUta nau padArthoM) kA, mithyAtva ke udaya se prApta azraddhAna ke abhAvasvabhAvarUpa bhAvAntara yAnI tatvabhUta nau padArthoM para zraddhAna (vyavahAra) samyagdarzana hai, jo ki zuddha caitanyarUpa Atmatatva kA vinizcaya (nizcaya-samyagdarzana) kA bIja hai / " ataH nizcaya-samyagdarzana sAdhya hai, to vyavahAra-samyagdarzana use prApta karane kA sAdhana hai, nimitta hai| isalie kAraNa (vyavahAra samyagadarzana) meM kArya kA upacAra karake deva-guru-dharma-zraddhAna athavA tatvArthazraddhAna ko vyavahAra se samyagdarzana kahA hai / isolie prArambhika bhUmikA ke alpabuddhi logoM ko samajhAne ke lie pahale vyavahArasamyagdarzana kA upadeza dekara usake sAtha-sAtha nizcayasamyagdarzana kI pratoti karAI jAtI hai| isa dRSTi se vyavahArasamyagdarzana ko nizca yasamyagdarzana kA kAraNa batAyA jAtA hai| ___ tAtparya yaha hai ki AtmasvarUpa ko anubhUti yA vinizciti taba taka nahIM ho pAtI, jaba taka AtmA aura karmoM ke sambandha se jo sAta tatva banate haiM, unake prati tathA unake upadezaka evaM mArgadarzaka deva, guru, dharma yA Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 | saddhA parama dullahA zAstra ke prati zraddhAna na ho, kyoMki paramparA se ye sabhI tatvabhUta padArtha yA zraddheya tatva eka yA dUsare prakAra se Atma-pratIti yA AtmAnabhati ke kAraNa haiN| devAdi para zraddhAna hue binA, inake dvArA prajJapta sAta yA nau tatvabhata padArthoM para zraddhAna nahIM ho sakatA / aura inake dvArA prajJapta tatvabhUta padArthoM para zraddhAna nahIM hotA, taba taka uttarottara Atmatatva ke prati ruci, zraddhA, pratIti, anubhUti yA vinizciti nahIM ho sktii| vAstava meM dekhA jAe to vyavahAra-samyagdarzana kA mukhya uddezya to nizcaya-samyagdarzana taka pahu~canA hai, kyoMki tatvabhUta padArthoM ke athavA devagaru-dharma-zAstra Adi ke jJAna yA zraddhAna kA lakSya to AtmazraddhAna, AtmajJAna yA Atmapratoti hI hai| jaba vyavahAra-samyagdarzana-sampanna vyakti apanI sAdhanA kA lakSya nizcaya-samyagdarzana kI prApti yAnI bhedajJAna karAne vAlI sAkSAt anabhUti ko banA letA hai, taba usameM rAga kramazaH kama hotA jAtA hai, aura vaha vyavahAra se nizcaya kI ora uttarottara bar3hatA jAtA hai| nizcaya kI prabalatA hone para samyagdarzanAdi ratnatraya bhI vyavahAra se nizcaya kA rUpa le lete haiM / isakA yaha artha nahIM hai ki caturtha Adi guNasthAnoM meM jo samyagdarzana hotA hai, usameM AtmasvarUpa kI anubhUti, Atmavinizciti yA AtmapratIti kataI nahIM hotI, vahA~ bhI AMzikarUpa meM yaha saba rahatA hI hai, anyathA use samyagdarzana hI kaise kahA jAyegA? vyavahArasamyagdarzana se nizcaya-samyagdarzana ko prApta karane kI anivAryatA batAte hae kahA gayA hai ki tatva-prApti ke mukhyatayA tIna mArga haiM-(1) jinokta Agama, (2) yukti aura (3) anubhUti / prArambhika bhUmikA meM mumukSu mukhyatayA AptAdi ke mArgadarzana para nirbhara rahatA hai, kintu tatva prApti kI dizA meM gati-pragati karate samaya Age calakara vaha kevala AptAdi ke prati zraddhA ko lekara nahIM calatA, apitu svayaM zAstra, tarka aura yukti kA Azraya lekara tatva-manthana karatA hai| vaha AtmA, jIva-ajIva, Asrava (karma), bandha, bhokSa aura usake upAyabhUta saMvara aura nirjarA Adi kA rahasya pAne hetu zAstra, guru-upadeza Adi ke mAdhyama se cintana-manana karatA hai / mokSamArga meM sAdhakabAdhaka aneka praznoM para vaha AgamoM kA parizIlana evaM tatva-cintana karatA hai| isa prakAra kramazaH Atmatatva kI vizada pratIti prApta karatA jAtA hai / vItarAga vacanoM ko maddenajara rakhakara cintana-manana evaM yukti dvArA Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyak zraddhA kA nizcaya -svarUpa | 85 sUkSma prajJAzIla vivekI vyakti Atmatatva kI jo pratIti karate haiM, use lakSya meM lekara hI vyavahAra - samyagdarzana kA tatvArtha zraddhAnarUpa lakSaNa kiyA gayA hai / parantu paripakva samyagdarzana ke lie Aptavacana para zraddhA aura yukti evaM tarka dvArA AtmA aura para ke bhedavijJAna kI bauddhika pratIti paryApta nahIM hai / samyak zraddhA kA vyAvahArika AdhAra bhale hI Aptavacana aura bauddhika pratIti ho, kintu nizcayarUpa AdhAra to anubhUti hI hai / bauddhika stara kA bheda - vijJAna AtmA kI aisI dRr3ha pratIti nahIM paidA kara sakatA, jisase rAga-dva eSa kI nivir3a granthi TUTa jAe / isIlie nizcayasamyagdarzana kA spaSTa lakSaNa kiyA gayA hai'sva-parayovibhAga- darzanam / ' arthAt - sva aura para kI pRthaktA kA darzana nizcayasamyagdarzana hai | isakA eka rahasya yaha hai ki pUrvokta nau yA sAta tatvoM meM se heya tatvoM ko 'para' meM aura upAdeya tatvoM ko 'sva' meM samAviSTa kara liyA gayA hai / jaise-- 'sva' arthAt 'maiM' jIva ( AtmA ) hU~ / isake Azraya se utpanna hone vAle ajIva, Asrava (puNya-pApa) aura bandha ko parabhAva samajhakara chor3anA tathA jIva, saMvara, nirjarA aura mokSa ko svabhAva samajhakara grahaNa karanA, yahI sva-para bheda-darzana hai / mokSa AtmA (jIva ) ke svabhAva ke pUrNa vikAsa ko avasthA hai, tathA saMvara aura nirjarA se prApta hone vAlI zAMti usakA ( jIva kA ) apanA svabhAva hai / dUsarI dRSTi se 'para' meM svabuddhi aura 'sva' meM parabuddhi kA rahanA hI bandhana hai / jabaki 'sva' meM svabuddhi aura 'para' meM para-buddhi kA rahanA hI vijJAna kI bhUmikA hai / ataH 'maiM AtmA hU~' / ' zarIrAdi para bhAva haiM / maiM inase pRthaka hU~ / ' isa prakAra kI sva-para-bhedavijJAna kI svAnubhUtijanya pratIti hI nizcayasamyagdarzana hai / yadyapi tattva prApti meM devAdi para zraddhA aura tatvabhUta padArthoM kI bauddhika pratIti kI apekSA anubhUti kA mUlya sarvAdhika hai, tathApi yaha bhUlanA nahIM cAhie ki yadi vaha anubhUti AptavacanoM para zraddhA aura pratIti se nirapekSa bana jAe to usameM bhrAMti kI sambhAvanA hai / niSkarSa yaha hai ki AptavacanoM para zraddhA tatvArtha pratoti aura svAnubhUti, ina tInoM ke samanvaya se vizuddha tatvaprApti hotI hai / dUsarI bAta yaha hai ki Apta vacanoM para zraddhA aura tarka yukti dvArA Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 | saddhA parama dullahA prApta sva (AtmA) aura para kA bheda-jJAna cAhe jitanA gaharA ho jAe to bhI vaha bauddhika stara kA hone se vaha sva-para-bheda kI dRr3ha pratIti utpanna nahIM kara sakatA, jisase ki saghana rAgadveSa kI granthi TUTa sake / isalie sva-para ke bheda kA, arthAt-zarIra aura AtmA kI bhinnatA kA sAkSAtkAra karAne vAlI anubhUti ko paramArtha samyagdarzana kA lakSaNa batAyA gayA hai / tAtparya yaha hai ki kAyA se AtmA ko pRthak anubhava karane vAlI dRSTi hI nizcayasamyagdarzana hai / isalie bhava-bhramaNa ko maryAdita karane vAle nizcayasamyagadarzana ke icchuka ko kevala sudeva suguru-sudharma ke prati zraddhAn se yA zravaNamanana-yukti-tarka se prApya tattvArtha ke jJAna aura zradAna se hI saMtoSa mAnakara nahIM baiTha jAnA cAhie, apitu sva aura para kI yathArtha pratIti, yAnI bhedajJAna karAne vAlI sAkSAt anubhUti ko apanI sAdhanA kA lakSya banAnA caahie| sva-para-bheda vijJAna kI anubhUti hone para zarIra aura mana taka ke karma janita sarva bAhya paryAyoM ko vaha apane (AtmA) se pRthak samajhatA hai, isa kAraNa usake antara meM unake prati mamatva nahIM hotaa| yadyapi cAritramohanIya ke udayavaza vaha bAhya viSayopabhoga Adi meM pravRtta dikhAI detA hai, tathApi usake antar kI gaharAI meM anivArya viSayopabhogoM ke prati bhI Ananda na hokara pazcAttApa, vitRSNA, anicchA Adi hote haiN| use vyaktaavyakta rUpa se yaha bhAna rahatA hai ki ye dehAdi saba karmajanita haiM, kSaNika haiM, mere se pRthak haiM, maiM parabhAva meM lAcArI se pravRtta ho rahA hai / ataH usa kA mana viSayopabhoga meM yA anya vyAvahArika pravRttiyoM meM tIvra rasapUrvaka pravRtta nahIM hotA, sAtha hI ina pravRttiyoM meM usakI prAyaH gADha kartRtvabhoktRtva-buddhi nahIM rhtii| AtmAnubhUtirUpa nizcaya-samyagdRSTi prApta hone para vyakti, bhagavadgItA meM ukta niSkAma karmavat sAkSIbhAva kA abhyAsa bhI sahaja rUpa se karatA hai| paMcasUtra meM zrAvaka dharma ke AcAra kA nirUpaNa karate hue kahA gayA hai ki vaha nirmamatvabhAva se, sAkSIbhAva se, kuTumbIjanoM ke hita aura sukha ko dRSTi se parivAra kA pAlana-poSaNa karatA hai, aura kuTumba-pAlana 1 (ka) nimamme bhAveNa, tappAlaNe vi dhammo, jaha annpaalnnetti| ........mamatta baMdha kAraNam / ---zrIpaMca sUtra , sUtra 2 (kha) bhinnagrantheH kuTumbacintanAdiko vyApAro'piyogo nirjarAphalazca / __- yogavindu TIkA 203 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyazraddhA kA nizcaya-svarUpa | 87 kI yaha pravRtti usake lie nirjarA rUpa dharma banatI hai| kyoMki antara se vaha ina sabase sva (AtmA) ko pRthak samajhatA hai|| jise AtmA kI sAkSAt anubhUti, yA deha aura AtmA ke bhedajJAna kI pratIti athavA jAgRti ho jAtI hai, vaha isa paudgalika deha yA rAgAdi karmakRta vyaktitva, arthAt-karmoM se hone vAle vividha kSaNika parivartanazIla paryAyoM ko AtmIya (Atmagata) samajhane ko prAthamika andhakArapUrNa bhUmikA se nikala jAtA hai| vaha nAmarUpa, tathA karmakRta vyaktitva se Upara uThakara zAzvata jJAnAnandamaya, nirAkAra, zuddha AtmA ke akhaNDa prakAza ko camakatA huA dekhatA hai / vaha zuddha AtmA meM hI paramAtmA ke darzana karane lagatA hai / ataH rAgAdi vikalparahita zuddha AtmasvarUpa ko pratyakSa anubhUti yA jAgRti ko hI bRhadravyasaMgraha meM, nizcaya samyagdarzana batAyA gayA hai| __ rAgAdi-vikalpopAdhi-rahita-ciccamatkAra - bhAvotpanna - madhurarasAsvAda-sukho'hamiti nizcayarUpa samyagdarzanam / / nizcayarUpa samyagdarzana prApta hone para vyakti sadaiva jAgRta tathA pratItiyukta rahatA hai ki maiM rAgAdi vikalpoM tathA karmakRta dehAdi upAdhiyoM se rahita, zuddha cit (jJAnarUpa caitanya) ke camatkArabhAvoM se utpanna madhurarasAsvAda-sukha se yukta (AtmA) hU~, isa prakAra kI jAgRti evaM pratItiyukta AtmAnubhUti honA hI nizcayasamyagdarzana hai| zuddha AtmA kI aisI anubhUti kisI bhI upAdhi, upacAra yA karmakRta vikalpoM yA paryAyoM se rahita hotI hai| isalie nizcayasamyagdarzana eka hI prakAra kA hai, usakA koI bheda nahIM hai| nizcayasamyagdarzana kI jaba prabalatA hotI hai, taba apanI hI vizuddha AtmA ko vaha deva, usI ko guru aura usI kI svAbhAvika pariNati ko dharma samajhatA hai / bAhara ke deva, guru, dharma athavA zAstra to nimitta mAtra haiM--vizuddha AtmA ke, yA bhedavijJAna ke nimitta haiM, vaha upAdAna nahIM, mUla svabhAva nahIM / ataH nizcayadRSTi se zuddha AtmA ko hI deva, guru, dharma yA zAstra samajhanA samyagdarzana hai / samayasAra meM yahI lakSaNa diyA gayA hai| ____ athavA arahanta aura siddha meM jo jJAnAdi catuSTayamaya vizuddha 1 bRhada-dravya-saMgraha TIkA 40/163/10 2 vizuddha jJAna-darzana-svabhAve nija paramAtmanivad ruvirUpaM tat samyagdarzanam / " -samayasAra 2/8/10 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 | saddhA parama dullahA AtmA hai, usI ko deva, tathA AcArya, upAdhyAya aura sAdhu meM virAjamAna jo zuddha AtmA hai, use hI zuddha guru mAnatA hai, evaM ratnatraya meM ratnatrayamayI abhinna svAnubhUti ko hI zuddha dharma mAnatA hai| use aisI dRr3ha pratIti ho jAtI hai, ki merA zuddha svarUpa anantajJAnadarzana-zakti-sukhamaya hai| svabhAva meM ramaNa hI mokSa kA hetu hai| parabhAva-rAga-dveSAdi hI karmabandha kA hetu hai / ataH sva-para-bhAva ke bheda-vijJAna kI pratIti ho jAne se vyakti Atmakendrita ho jAtA hai| svAnubhUti-rahita jIva sadaiva zarIra aura apane karmakRta vyaktitva ke sAtha apane (AtmA ke) tAdAtmya (ekatva) kA anubhava karate haiM, jabaki svAnubhUti hone ke pazcAta bhedajJAna kI jAgRti vAle vyakti ko aisI pratIti rahA karatI hai ki ye zarIrAdi (zarIra aura zarIra se sambandhita sajIva nirjIva padArtha) 'maiM' nahIM huuN| khAte-pIte,sote-uThate, calate-phirate yAnI manavacana-kAyA se pratyeka pravRtti karate samaya bhI nizcayasamyagdarzanayukta vyakti kI dRSTi-vRtti sva-svarUpa kI ora hI rahatI hai| anya pravRttiyoM kI bhIr3a ke bIca meM bhI zAzvata Atmatatva ke sAtha apane tAdAtmya kI smRti citta meM jhalakatI rahatI hai| svarUpa ke sAtha apane tAdAtmya kA bhAna AtmAnubhUti dvArA avacetana mana taka pahu~catA hai, taba svapna meM bhI Atma-bodha kI vismRti nahIM hotii| jabaki vipatti, taMgI aura cintA ke prasaMgoM meM kevala guru-upadeza aura zAstrIya jJAna ke bala se citta saMkalpa-vikalpa athavA bhaya se anAkAnta nahIM raha sakatA / aise mauke para sArI bauddhika samajha eka ora dharI raha jAtI hai aura citta bhayavihvala, Akula-vyAkula, stabdha yA kaluSita ho jAtA hai, asamAdhibhAva mana meM A jAtA hai| kAraNa yaha hai ki vyakti kI bauddhika bhUmikA dvArA prApta samajha sirpha jAgRta mana taka kI hotI hai| parantu isa deha aura karmakRta vyaktitva ke sAtha varSoM taka satat ekya kA bhAna karate rahane se tathA jAgRta mana kI usa vastu ko bAra-bAra ghoMTane se vaha avacetana mana (Subconscious mind) meM paha~ca cukatI hai| jisase avacetana mana meM vipatti, saMkaTa, taMgI, cintA, dainya, mada, tRSNA, ArtaraudradhyAna Adi ke saMskAra nimitta milate hI ubhara Ate haiN| aura taba jAgRta mana ke niyaMtraNoM ko eka ora pheMkakara avacetana mana ke ve saMskAra sahasA prakaTa ho jAte haiM / anubhava kI A~khoM se dekheM to bAhya anukulatAoM ke avasara para jo bAteM mAnasa meM ThIka jama gaI pratIta hotI haiM, ve hI bAteM bAhya pratikUla. Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktraddhA kA nizcaya-svarUpa | 86 tAoM ke avasara para TikI rahanI atyanta kaThina hotI haiM, usa samaya citta asvastha, kaluSita aura asamAdhiyukta ho jAtA hai, zraddhA kA TimaTimAtA dIpaka bujhane lagatA hai| agara hama apanI cittavRttiyoM kA nirIkSaNa kareM to pratIta hogA ki avikArI, jJAyaka, zuddha AtmasvarUpa ke sAtha apane tAdAtmya kA bhAna jAgRta hotA hai, taba bAhara kI ghaTanAoM, banAvoM yA paristhitiyoM Adi kA hamAre citta para gahare AghAta-pratyAghAta nahIM hote, parantu jaba hama isa deha aura karmakRta vyaktitva ke sAtha aikya kA anubhava karate haiM, taba citta meM saMkleza, cintA, dInatA, mada, tRSNA Adi khulakara khelane lagate haiN| tAtparya yaha hai ki nija ke zuddha, jJAyakasvarUpa kI pratIti jitanI-jitanI dRr3ha hotI jAtI hai, utane-utane saMkleza, dainya, cintA, tRSNA, mada kama hote jAte haiN| svarUpa kI vismRti hote hI citta meM mohajanita vRttiyA~ umar3a-ghumar3a kara A jAtI haiM, aisI sthiti meM vahA~ dehAtmabuddhi, ahaMkAra, mamakAra aura kartRtvAbhimAna Adi kA bolavAlA ho jAtA hai| svarUpa ke sAtha apane tAdAtmya kA bhAna jaba AtmAnubhUti dvArA avacetana mana taka pahu~ca jAtA hai, taba svapna meM bhI usa bodha kI vismRti nahIM hotI; isalie zruta (zAstra) aura cintana se kRtArthatA na mAnakara anubhUti ko tattva-prApti kA tRtIya aura antima upAya batAyA hai / phira sva-para-bhedavijJAna kI AtmAnubhUti kA satya apanA svayaM kA hotA hai, vAcana, zravaNa, cintanAdi se prApta satya parakIya hai, udhAra liyA huA hai, apanI buddhi para par3I huI anya ko prApta bodha ko parachAI hai| parachAI kitanA kAma kara sakatI hai ? jise anubhUtirUpa nizcayasamyagdarzana kA sAkSAt nahIM hotA, uttejanA ke kSaNoM meM yA saMkaTApanna paristhiti meM usakI pratikriyA karmakRta vyaktitva ke sAtha tAdAtmya kI bodhapUrvaka bhUmikA -bhautika bhUmikA ke anurUpa hI rahatI hai| isase Upara uThanA ho to AtmAnubhUti ke pariprekSya meM vicAra aura tadanurUpa yathAzakya AcaraNa karanA caahie| nizcayasamyagdarzanI kA jIvanadarzana sAmAnyarUpa se mAnava prAyaH apane mAne hue parivAra, sampradAya, jAti, paisA, pada, pratiSThA, bauddhika kuzalatA, zArIrika svAsthya Adi bAtoM ko jIvana ke AdhAra mAnakara calatA hai| parantu vAstavikatA yaha hai ki ye saba vinAzazIla haiM, kSaNika haiN| kisa kSaNa ye saba dharAzAyo ho Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 saddhA parama dullahA jAe~ge, yaha nizcita nahIM hai / jisakA jIvana bilakula mahI-salAmata sudRr3ha aura samRddha dikhAI detA hai, rAta hI rAta meM use asahAya sthiti meM pheMka diyA jAtA hai| rASTrapati dezadrohI ke rUpa meM kArAgAra ke sIMkhacoM meM DAla diyA jAtA hai / karoDapati ror3apati bana jAtA hai, athavA jela meM banda kara diyA jAtA hai| rASTravikhyAta pharma kA vyApAra eka hI dina meM caupaTa ho jAtA hai / arthatantra meM uthala-puthala hote hI vyavasAya kI sArI paristhiti badala jAtI hai| premI parivAra ke sAtha kisI nagaNya nimitta se aisA jhamelA par3a jAtA hai ki parivAra ke sabhI sadasya virodhI bana jAte haiN| svastha zarIra sahasA duHsAdhya vyAdhi se grasta ho jAtA hai / manuSya parAdhIna bana jAtA hai| isa prakAra mAnava-jIvana meM pUrvabaddha karmoM ke phalasvarUpa vipattiyA~, vighnabAdhAe~, saMkaTa, ar3acaneM, kaSTadAyaka paristhitiyA~ evaM vyAdhiyA~ AtI rahatI haiM / aise samaya meM sva-para-bhedavijJAna kI pratIti aura avikArI zuddha AtmasvarUpa kI anubhUti hI vyakti ko ina aura aisI hI anya pratikUla paristhitiyoM meM paidA hone vAlI asurakSA kI bhIti, cittakSobha, cintA, dInatA aura ArtadhyAna se ubAra sakatI hai| jise pUrvokta AtmAnubhUti nahIM hotI, vaha zarIra aura zarIra se sambandhita sajIva nirjIva iSTa padArtha athavA paristhiti ko sthira rakhane ke lie prayAsa kregaa| aisI sthiti meM ukta abhISTa padArthoM evaM anukUla paristhiti meM kisI bhI parivartana yA vinAza yA viyoga kI kalpanA yA sambhAvanA use baicena banA degii| isake viparIta jisake citta meM-avacetana mana ke stara meM karmapudgalakRta sarvasaMyogoM yAnI audayika bhAvoM kI, sajIva-nirjIva padArthoM athavA paristhiti kI kSaNikatA kA bhAna sthira ho gayA hai, athavA AtmA evaM AtmaguNoM kA astitva, tathA bAhya vastu evaM vyakti yA paristhiti se nirapekSa hai, yaha samajha aura vizvAsa jama gayA hai, vaha bAhya jagat meM hone vAlI uthalaputhaloM se athavA pratikUla saMyogoM aura paristhitiyoM se kSubdha, vyAkula, azAnta yA saMkalpa-vikalpagrasta nahIM hogA / saMsAra ke samasta jhaMjhAvAtoM, viDambanAoM, saMkaToM yA vipattiyoM ko bhI vaha samabhAvapUrvaka pAra kara jAtA hai / use bAra-bAra ke abhyAsa se yaha anubhava ho jAtA hai, ki usakA astitva yA sUkhazAnti 'para' para nirbhara nahIM hai, vaha apane svabhAva aura apane nijI guNoM (jJAna, darzana, Ananda aura zakti) para nirbhara hai / isalie Atma-bAhya utAra-car3hAvoM se vaha vyAkulatA kA anubhava nahIM krtaa| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaka zraddhA kA nizcaya svarUpa | 61 pUrvabaddha karmAnusAra use sukha-duHkha, sampatti - vipatti sammAna-apamAna, taMgI yA samRddhi prApta hotI hai, parantu usako yaha pakkI anubhUti ho jAtI hai ki svayaM (AtmA) ina sabase aspRSTa hai, asambaddha hai / isa kAraNa vaha ina utAra-car3hAva kI ghaTanAoM aura parivartanoM meM se sAkSIbhAva se pAra honA pasanda karatA hai / zahara ke bAjAra meM aneka dUkAnoM meM zo-kesoM meM tarahataraha kA mAla sajA huA hai, jise kucha bhI kharIdanA na ho vaha una dUkAnoM meM saje hue mAla para lakSya na dekara jaise unheM pAra kara jAtA hai, vaise hI AtmAnubhUti vAlA samyagjJAtA draSTA, una una ghaTanAoM yA paristhitiyoM ko bhI sirpha sAkSIbhAva se pAra kara jAtA hai / use inase kucha lenA-denA nahIM hotA, vaha AtmatRpta hotA hai / mRga marIcikA ko jalarahita jAnane vAlA vyakti pyAsa bujhAne ke lie usakI ora nahIM daur3atA tathA isa pAnI ko taira karake kaise pAra kiyA jAegA ? isa bAta kI bhI cintA nahIM karatA / hAI-ve roDa para kAra tejI se daur3atI jA rahI ho, usa samaya sAmane pAnI kI lahareM mastaka taka U~cI dikhAI deM to, vaha hicakicAhaTa anubhava nahIM karatA, vaha moTara ko pUrvavat pUre vega se daur3AtA huA isake bIca se le jAtA hai; kyoMki vaha usa pradeza se paricita hai ki yaha pAnI to mRgamarIcikA ke kAraNa dikhAI de rahA hai | aisI hI sthiti AtmAnubhavI samyagdRSTi mAnava kI hotI hai / bhautika sukhasuvidhAoM ke utAra-car3hAva meM vaha bahudhA sthitaprajJa rahakara apane AdhyAtmika jIvana kI gAr3I ko tejI se pAra kara letA hai / isameM use kucha khone kI bhIti yA prApta karane kI apekSA nahIM hotI / usakI ekamAtra icchA svasvarUpa meM sthira rahane kI hotI hai / hA~, cAritramohanIya se vivaza hokara viSayopabhoga ko sarvathA chor3a nahIM sakatA, kintu usameM usakI Asakti yA mamatA - mUrcchA nahIM hotI / citta meM uThatI vRttiyoM kI laharoM ko upazAnta karake vaha svabhAva meM adhika se adhika sthita rahane kA prayatna karatA hai / sacamuca, AtmAnubhUti kI sudRr3ha nIMva para jisake jIvana kA nirmANa hotA hai, vaha avinAzI anantajJAnAdi catuSTaya sampanna paramAtmA ke zAnta sahavAsa kA satata anubhava karatA hai, isa kAraNa use surakSitatA kA akhaNDa anubhava hotA hai | kaI bAra usake citta kI sataha para vikSobha kI kSaNika lahara uThatI dikhAI detI hai, parantu usakA antastala to nirbhaya, nirAkula, nirIha aura niHspRha hI rahatA hai / vizuddha cetanA ke sAtha aikya kI pratIti use antar meM nirAkulatA kI zAnti kA satata anubhUti karAtI rahatI hai / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 | saddhA parama dullahA isa prakAra Atma-svarUpa kI svAnubhavajanya pratIti hone ke kAraNa samyagdRSTi AtmA sArI bhava-ceSTA ko nATaka ke khela kI taraha nilipta bhAva se---sAkSIbhAva se-dekhatA hai| vaha samajhatA hai ki isa samaya kA merA vyaktitva karmajanya hone ke kAraNa saMsArarUpI nATaka ke maMca para eka abhinaya mAtra hai| nATyazAlA ke sTeja para abhinayakartA kabhI zAsanasaMcAlaka rAjA banatA hai, kabhI dInatA pradarzita karane vAlA bhikhArI banatA hai, kabhI vaha moTI toMda vAlA dhanADhya seTha banatA hai to kabhI usake Azrita naukara banatA hai| kabhI tattvavettA kA svAMga racatA hai to kabhI mUrkha yA vidUSaka kA pArTa adA karatA hai| parantu ina sabakA abhinaya karane vAlA samajhatA hai ki yaha saba to alpakSaNoM kA pradarzana hai / mujhe dizAnirdezaka ke nirdezAnusAra hI ye vividha pArTa adA karane par3ate haiN| isI prakAra bhedavijJAna kI dRSTi vAlA nizcayasamyagdarzanI AtmAnubhUtijanya pratIti ke kAraNa socatA hai ki maiM bhI saMsArarUpI nATyazAlA ke raMgamaMca para karma-paravaza hokara nAnA pArTa adA kara rahA huuN| vAstava meM se saba abhinaya kSaNika haiM, mere asalI rUpa nahIM haiM / use yaha nizcita bhAna rahatA hai ki karmaparavaza hokara mujhe ye saba abhinaya karane par3ate haiM, merA svabhAva yA asalI vyaktitva ina sabase bhinna hai| zarIra aura mana se sambandhita ye saba bAhya paryAya karmajanita haiM, apane (AtmA) se bhinna haiN| ina sabake prati use antar se mamatva nahIM hotaa| niSkarSa yaha hai ki jise AtmA ke zuddha svarUpa kI pratIti, anubhUti yA ruci sudRr3ha ho jAtI hai, vaha para padArthoM para rAgAdi nahIM karatA, indriyoM ke bhautika viSaya-sukhoM meM lubdha nahIM hotA, use mano'nukUla yA pratikUla vastuoM yA paristhiti ke prati rAga-dveSa, moha, ghRNA, Adi nahIM hotii| isIlie jina sUtra meM kahA gayA hai "appA appammi o, samAiTThI hadai phuddujiivo|" / AtmA kA zuddha AtmA meM rata-lIna honA hI jIva kA spaSTataH (nizcaya) samyagdRSTi ho jAnA hai| ataeva nizcayasamyagdarzana jisameM A jAtA hai, vaha para-padArthoM ke prati ruci kA tyAga karake, usakI apanI AtmA meM ruci dRr3ha ho jAtI hai / Atmatatva ko hI vaha upAdeya mAnatA hai / AtmA ke nija gaNoM aura zaktiyoM para usakA vizvAsa sudRr3ha ho jAtA hai| yahI k samyazraddhA kA nizcaya svarUpa hai / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ surakSA : samyazraddhA kI samyakzraddhA kI surakSA kyoM? sAmAnya mAnava zarIra ko hI sabase adhika mUlyavAna samajhatA hai| eka ora dhana, sAdhana yA anya abhISTa padArtha naSTa ho rahe hoM. aura dUsarI ora zarIra naSTa hone jA rahA ho to manuSya dhana Adi sAdhanoM ko gauNa samajha kara sarvaprathama apane zarIra kI hI rakSA kregaa| zarIra para roga, AtaMka aura vipatti A par3ane para cAhe lAkhoM rupaye kharca ho jAe~, cAhe nikRSTa koTi ke vyaktiyoM ke Age hAtha jor3anA, gir3agir3AnA aura unheM manAnA par3e to bhI sAmAnya vyakti vaisA karake zarIra ko bacAnA caahegaa| zarIra ko sardI, garmI, dhUpa, varSA, roga, kaSTa Adi se bacAne ke lie manuSya aneka prakAra se jatana karatA hai, vastra, makAna, tathA anya anekoM sAdhana apanAtA hai| yahA~ taka ki isa zarIra kI rakSA ke lie agara apanA parivAra, grAma, nagara aura deza bhI chor3anA par3e to manuSya nahIM hicakicAtA / aisA kyoM ? kyoMki zarIra ko baha sabase adhika mUlyavAna samajhatA hai / reDiyama dhAtu, hIrA, ratna, motI Adi athavA aNu-paramANa Adi saMsAra ke sarvAdhika mUlyavAna padArtha haiM, parantu manuSya unase bhI adhika mUlyavAna apane zarIra ko samajhatA hai| manuSya hI kyoM, choTe-se choTA kSudra kAya kITa bhI apane zarIra kI rakSA ke lie hara sambhava prayatna karatA hai, phira dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya prANiyoM kA to kahanA hI kyA ? ve bhI apanI zarIra-rakSA ke lie sthAnAntara karanA par3e, sudUra bhramaNa karanA par3e to karate haiN| __eka sAmAnya mAnava se lekara ucca koTi ke sAdhaka taka bhI zarIra Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 | saddhA parama dullahA rakSA ke lie prayatna karate dekhe jAte haiM / yaha avazya hai ki uccakoTi ke sAdhaka zarIra para mamatA yA Asakti rakhakara zarIra rakSA nahIM karate, kintu isa zarIra se dharma - pAlana ke lie athavA mokSamArgarUpa ratnatraya kI sAdhanA ke lie zarIrarakSA karate haiM / jo bhI ho, jisa prakAra mAnava zarIra ko bahumUlya evaM devadurlabha samajhakara usakI surakSA kI jAtI hai / vaha naSTa na ho jAe, athavA usako koI saMkaTa meM na DAla de, isakI sAvadhAnI aura caukasI rakhI jAtI hai / kintu mAnava zarIra se bhI bar3hakara mUlyavAna AtmA ko akSaya - asIma sukha ke himAcala taka pahu~cAne vAlI samyakazraddhA ( samyagdarzana) hai / mAnavazarIra kI surakSA karane kA udyama karane para bhI jaba AyuSya kI DorI TUTa jAtI hai, to surakSA kA koI bhI upAya kAma nahIM detA, jabaki AtmA zAzvata hai, AtmA ko paramAtmA banAne vAlA samyagdarzana atIva durlabhatama aura mahAmUlyavAna hai / usakI surakSA karanA atyanta Avazyaka hai / ataH mumukSa, mAnava ko mokSamArga ko prakAzita karanevAle mokSapathapradarzaka samyagdarzanarUpI mahAmUlyavAna AdhyAtmika ratna kI surakSA karane kA sarvAdhika prayatna karanA cAhie / anyathA, eka bAra samyagdarzanarUpI ratna prApta hone para asAvadhAnI yA lAparavAhI rakhI gaI to samyaktvaratna hAtha se calA jAegA, phira vApasa milanA atIva durlabha hai / 'saddhA parama dullahA' ke prakaraNa meM hama samyak zraddhA kI durlabhatA kA vistRta vivecana kara cuke haiM / ati durlabha evaM atiduSprApya samyak zraddhA bhI yadi surakSita na rahI, vaha hAtha se calI gaI to phira pazcAttApa ke sivAya aura kucha bhI nahIM milegA / samyak zraddhA kI surakSA kina-kina se ? prazna hotA hai, samyak zraddhA kI surakSA kina kina bAdhaka bAtoM se honI cAhie ? isakA samAdhAna yaha hai ki samyak zraddhA kI surakSA ke lie mukhyatayA nimnokta bAtoM se bacakara calanA cAhie (1) mithyAtva tathA isake bheda - prabhedoM se (2) mithyAtva ke antaraMga-bahiraMga kAraNoM se, (3) pAMca aticAroM se, (4) ATha prakAra ke madoM se, (5) saba prakAra kI mUDhatAoM se, (6) mahArambha, mahAparigraha se, (7) paMcendriya viSayoM ke prati tIvra rAga, moha evaM ghRNA se, (8) parabhAvoM ke prati aspaSTa tathA ayathArtha dRSTi evaM Asakti se, aura ( 9 ) chaha anAyatanoM se / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ surakSA : samyakzraddhA kI | 65 inase kyoM aura kaise samyagdarzana ko bacAnA cAhie ? isake viSaya meM aba hama kramazaH saMkSipta jhAMkI de rahe haiM 1 - mithyAtva aura isake bheda prabhedoM se baco ! / mithyAtva se baco - samyak zraddhA kI surakSA ke lie sarvaprathama mithyAtva kA tyAga karanA Avazyaka hai / jisa prakAra prakAza ke lie aMdhakAra ko dUra karanA jarUrI hai, usI prakAra samyagdarzana ke prakAza ke lie mithyAtva ke andhakAra ko dUra karanA jarUrI hai mithyAtva jaba taka rahegA taba taka samyaktva, samyagdarzana kA samyak zraddhA yathArtha rUpa meM jIvana meM nahIM A skeNge| mithyAtva ke kAraNa vyakti kI buddhi, dRSTi, zraddhA, ruci aura pratIti sabhI viparIta ho jAtI haiM / jaise pipAsA se Akula mRga bhrAntivaza mRgamarIcikA ko pAnI se bharI samajhakara usakI ora betahAzA daur3atA hai, vaise hI mithyAtvagrasta vyakti bhrAntivaza ApAtaramaNIya kSaNika viSaya-sukhoM meM sukha samajhakara viSaya-sukhoM kI pipAsA se vyAkula hokara unako pAne ke lie ahiMsA, satya Adi svAbhAvika guNoM ko tAka meM rakhakara daur3a lagAtA hai / para milate haiM - duHkha, cintA, zoka, IrSyA, azAnti Adi / mithyAtva se mUr3ha banA huA vyakti kudeva, kuguru aura kudharma ke cakkara meM par3a jAtA hai, jIva Adi tatvoM ko atattva aura atattvoM ko tattva samajhatA hai, phalataH vaha janma-maraNa rUpa saMsAra meM paribhramaNa karatA rahatA hai / mithyAtvagrasta vyakti lambe-caur3e kriyAkANDa, anuSThAna, dIrghakAlIna evaM kaSTakAraka tapa karatA hai, parantu unake pIche dRSTi samyak na hone tathA samyakjJAna na hone se ve tapa, tathA ve kriyAkANDa Adi saba use karmoM se mukta karane vAle na hokara saMsAra paribhramaNa ke kAraNa banate haiM / isIlie bhakta-parijJA prakIrNaka meM kahA gayA hai ki jIva (AtmA) ko mithyAtva jitanA ahita evaM tIvra mahAdoSa se dUSita karatA hai, utanA bigAr3a yA ahita kAlA sarpa, Aga yA viSa bhI nahIM karate / mithyAdRSTi yathArtha rUpa se vastu ke svarUpa ko nahIM samajha pAtA, usakI dRSTi samyak na hone ke kAraNa vaha duHkha, kaSTa yA vipatti ke samaya Akula vyAkula ho jAtA hai, aura sukha ahaMkAra se unmatta, harSAviSTa / ina donoM hI sthitiyoM meM 1 "navitaM karei aggI ne a visaM kiNhasappo vA / jaM kuNai mahAdosaM, tivvaM jIvassa micchattaM // " - bhaktaparijJA prakIrNaka gA. 61 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 | saddhA parama dullahA vaha kramazaH dveSa aura rAga se lipta ho jAtA hai, jisase azubhAsrava aura azubha karmoM kA bandha ho jAtA hai, jabaki samyagdRSTi samyak zraddhA (samyagdarzana) ke divya prakAza meM bAhya duHkhoM ke bIca bhI Antarika sukhAnubhUti karatA hai, aura bAhya sukha ke samaya bhI vaha svasthacitta evaM sAvadhAna hokara rahatA hai, vaha viSaya sukhoM meM Asakta evaM lubdha nahIM hotA / vaha sukha aura duHkha donoM meM rAga-dva eSa se dUra rahakara samabhAva meM sthita rahatA hai / mithyAdRSTi narakaka - tiryaJca Adi ke bhayaMkara duHkhoM, pratikUla paristhitiyoM evaM vipattiyoM ke samaya vyAkula hokara samabhAva se vicalita hokara apanA patana karatA hI hai, sukha-samRddhi ke samaya bhI vaha una sukha bhogoM meM lubdha Asakta hokara apanA patana kara letA hai / samyagdRSTi saMvara aura nirjarA tatva kA jJAtA evaM AtmadraSTA hone se na to bhayaMkara duHkhoM ke samaya samabhAva se vicalita hotA hai aura atIva sukha-samRddhi ke samaya saMvara aura nirjarA karane se cUkatA hai / isIlie mithyAtva ko mahAndhakAra kahA hai / tathA sUtrakRtAMga sUtra meM batAyA hai ki mithyAtvI anArya jIva tIvra mithyAtvajvara se grasta hokara saMsAra meM paribhramaNa karate haiM / mithyAtva janma-maraNa ke ananta duHkhoM kI paramparA ko bar3hAtA hai / mithyAtvatimira ke kAraNa jIva anantAnubandhI (tIvratama ) bodha, mAna, mAyA aura lobha, tathA samyaktva - mithyAtva, mizra mohanIya; ina sAta prakAra kI jvAlAoM se jalatA rahatA hai, mithyAtvI ke jIvana meM kabhI mAnasika sukha-zAMti nahIM rahatI / vaha ina saptajvAlAoM ke kAraNa nAnA duHkha aura kaSTa pAtA hai / mithyAtva kA svarUpa- sAmAnyataH jainAgamoM meM ajJAna aura viparIta buddhi athavA viparIta zraddhA ke lie mithyAtva zabda prayukta huA hai / jisa prakAra madya pIne se manuSya kI buddhi bhrAnta aura mUr3ha ho jAtI hai, usI prakAra mithyAtvamoha karma ke udaya se vaha AtmIya evaM zraddheya tatvoM ko anAtmIya evaM azraddhaya samajhatA hai. saMvara- nirjarArUpa dharma yA samyagjJAnadarzana - cAritrarUpa dharma ko vaha adharma samajhatA hai yA pittajvaragrasta vyakti kI madhura rasa meM aruci kI taraha, mithyAtvI dharma meM bilakula ruci nahIM rakhatA / isIlie mithyAtva kA eka lakSaNa to yaha diyA gayA hai ki jo tatva, tathya yA padArtha jaisA ho, use vaisA na mAnanA, viparIta mAnanA mithyAtva hai| dUsarA lakSaNa yogazAstra meM diyA gayA hai-- 'kudeva ko deva 1 sthAnAMga sUtra ( TIkA) sthAna 10 sU. 734 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ surakSA : samyaktraddhA kI | 67 mAnane kI jo buddhi hai, tathA kuguru ko sadguru mAnane kI aura kudharma yA adharmatatva ko, saddharma tattva mAnane kI jo viparIta buddhi hai, vaha mithyAtva mithyAtva ke ye donoM vyAvahArika lakSaNa haiN| tAttvika dRSTi se karmagrantha meM mithyAtva kA svarUpa isa prakAra batAyA gayA hai-mithyAtvamohanIya ke udaya se jIva ke svabhAva se viparIta zraddhAna rUpa pariNAma ko athavA tIvratama kaSAyavRtti aura iSTa -aniSTa viSayoM ke prati mohavaza tIvra rAga-dveSa bhAva ko mithyAtva kahate haiN| mithyAtva ke dasa rUpa-vyAvahArika dRSTi se mithyAtva ke dasa rUpoM kA ullekha sthAnAMgasUtra meM isa prakAra hai (1) adharma meM dharmasaMjJA, (2) dharma meM adharmasaMjJA, (3) (mokSa) mArga meM kumArga-saMjJA, (4) kumArga (saMsAra ke mArga) meM mArgasaMjJA, (5) jIva meM ajIva-saMjJA, (6) ajIva meM jova-saMjJA, (7) susAdhu meM asAdhu-saMjJA, (8) asAdhu meM susAdhu-saMjJA, (9) (ATha karmoM se) mukta meM amukta saMjJA aura (10) amukta meM mukta-saMjJA / saMjJA zabda yahA~ mAnane, samajhane, kahane tathA AsthA karane evaM tathArUpa buddhi hone Adi arthoM meM prayukta kiyA gayA hai| mithyAtva ke anya rUpa-isI prakAra jIva, ajIva Adi nau tatvoM ko viparIta rUpa se samajhanA, yathArtharUpa meM na mAnanA athavA inakA asvIkAra karanA, AtmA, loka, karma (zubhAzubha) aura kriyA (zuddha-azuddha athavA zubhAzubha AcaraNa) para AsthA na rakhanA, aura yaha kahanA ki AtmA nAma kA koI anya padArtha nahIM hai, paMcabhautika zarIra hI AtmA hai, svarga, naraka Adi loka nahIM haiM, zubha (puNya) aura azubha (pApa) karma bhI nahIM hai, tathA hiMsA-ahiMsA, satya-asatya, brahmacarya-abrahmacarya Adi zubhAzubha kriyAe~ bhI nahIM haiN| indriyoM aura mana para saMyama (niyantraNa) rakhane kA koI lAbha nahIM hai, inheM khulA chor3a do, svecchAcaraNa-svacchandAcaraNa se jIva sukha pAtA 1 adeve devabuddhiryA, gurudhIragurau ca yA / adharme dharmabuddhizca, mithyAtvaM tad viparyayAt / / -yogazAstra pra. 2, zloka 3 2 sthAnAMgasUtra sthAna 10, u. 1, sU.034 3 AcArAMga zru. 1 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 | sadA parama dullahA hai, ityAdi AsthAhInatAe~ yA nAstikatAe~ mithyAtva ke hI rUpa haiM, jinheM jIva mohakarma se mUr3ha hokara apanAtA hai| isI sandarbha meM sUtrakRtAMga meM kahA gayA hai loka-aloka, jIva-ajIva, dharma-adharma, bandha-mokSa, puNya-pApa, Asrava-saMvara, vedanA-nirjarA, kriyA-akriyA, krodha-mAna-mAyA-lobha, rAgadvaSa, caturgatika saMsAra, deva-devI, siddhi-asiddhi, siddhoM kA sva-sthAna, sAdhu-asAdhu, kalyANa-pApa Adi nahIM haiM, aisI saMjJA (mAnyatA yA zraddhA) kadApi nahIM karanA cAhie, kintu nizcaya hI aisA mAnanA cAhie ki loka-aloka se lekara kalyANa-pApa Adi sabakA astitva hai| jo ina tatvoM ke astitva ko mAnatA hai, vaha samyagdRSTi hai, aura jo inakA nAstitva mAnatA hai, vaha mithyAdRSTi hai| mithyAtva ke paccIsa bheda - prakArAntara se mithyAtva ke paccIsa bheda Avazyaka sUtra meM varNita haiN| unameM se sthAnAMgasUtra meM pratipAdita dasa bhedoM kA varNana isase pUrva kiyA jA cukA hai| inake uparAnta sthAnAMga-sUtra meM tAtvikadRSTi se pA~ca bheda aura batAye gae haiM / ve isa prakAra haiM (11) AbhigrAhaka mithyAtva-mana aura buddhi se vikasita yAnI vicArazakti se vikasita cetanAzIla hone para bhI paramparAgata dhAraNAoM kI samIkSA kiye binA apane matAbhiniveza ke kAraNa atatva meM tatvarUpa zraddhA ko apanAnA Abhigrahika yA abhigRhIta mithyAtva kahalAtA hai| yaha abhigRhIta mithyAtva isalie kahalAtA hai ki yaha vicArajanya yA upadezajanya hotA hai| isameM tatva-viSayaka yathArtha zraddhAna kA abhAva hotA hai| (12) anAbhigrAhaka mithyAtva-jahA~ vicAradazA jAgRta na haI ho, anAdikAlIna darzanamohanIya karma ke AvaraNa ke kAraNa satata mUDhadazA hotI hai, aise nigodavartI tathA asaMjJI paMcendriya taka ke avikasita jIvoM dravya-mana na hone se tatva ke zraddhAna kA abhAva yAnI tatva kA atraddhAna anAbhigrahika athavA anabhigrahIta mithyAtva hai jo upadeza nirapekSa-vicArazUnya dazA meM hotA hai / ina jIvoM meM kevala mUDhadazA hone se na to tattva kA zraddhAna hotA hai, na atatva kA zraddhAna / ina donoM prakAra ke mithyAtvoM meM anabhigRhIta (yA anAbhigrahika) mithyAttva adhika bhayaMkara hotA hai kyoMki usameM kisI prakAra kI vicAradazA nahIM rhtii| vicArazIla prANI ke lie Abhigrahika mithyAtva bhayaMkara 1 sUtrakRtAMga sUtra zra. 2 a. 5 gA.12 se 18 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ surakSA : samyakzraddhA kI | 86 bhale hI ho, usameM vicAra aura vikAsa sIdhI dazA meM hone kA avakAza rahatA hai / para anAbhigrahika meM to yaha avakAza bilakula hI nahIM rhtaa| ina donoM kI tulanA kramazaH totra jvara aura dIrghakAlasthAyo manda jva rase kI jA sakatI hai| ina donoM kA antara dUsare prakAra se bhI batAyA gayA hai| Abhigrahika mithyAtva meM zarIra, mana aura indriya Adi ko AtmA samajhA jAtA hai, arthAt- vahA~ zarIra Adi meM hI Atma-buddhi hotI hai, jabaki anAbhigrahika mithyAtva meM AtmA ko kisI bhI rUpa meM AtmA nahIM samajhA jAtA, arthAt--vahA~ zarIrAdi ke atirikta AtmA kA zudva caitanya ke rUpa meM bhAna hI nahIM rahatA / abhigRhIta mithyAtva meM kadAcita dehAdi se bhinna AtmA kI pratIti ho bhI jAe to bhI vaha yA to agu yA mahat ke rUpa meM, athavA ekAnta kartA yA akartA ke rUpa meM hotI hai; athavA ekAnta nitya yA anitya ke rUpa meM svarUpa viparyAsa hotA hai / bahudhA Abhigrahika mithyAtvI AtmA apane dehAdi ke adhyAsa meM phaMso rahato hai, use zuddha caitanya rUpa AtmA kI pratIti nahIM hotii| (13) Abhinivezika mithyAtva-vahA~ hotA hai, jahA~ satya jAnate hae bhI use svIkAra nahIM kiyA jAtA, apanA asatya mAnyatA ko ahaM. kAravaza dRr3hatApUrvaka pakar3e rahA jAtA hai| (14) sAMzayika mithyAtva-saMzayagola bane rahakara satya kA nirNaya na karanA / sAMzayika dazA anirNaya ko sthiti hai| sAMzayika mithyAtvI lakSyonmukhatA aura lakSyavimukhatA ke boca kA sthiti meM DolatA rahatA hai| aisA mithyAtvI naitika dRSTi se bhI bhraSTa ho sakatA hai / jahA~ saMzaya, zaMkA yA prazna nirNaya karane ke lie yA vastutatva ko samajhane ke lie kiyA jAtA hai, vahA~ sAMzayika mithyAtva nahIM hotA, bazarte ki vaha jijJAsA, saralatA yA lakSyAbhimukhatA ke sAtha ho| kintu jo jAvAdi tatva sarvajJa vItarAgabhASita hai evaM jinake svarUpa kA prarUpaNa sarvajJoM ne kiyA hai, unake viSaya meM saMzaya karanA ki jIvAdi tatva haiM yA nahIM ? vahA~ sAMzayika mithyAtva hai| (15) anAbhogika mithyAtva-binA hI upayoga ke, sanaka meM Akara tattva ko tattva bhI kaha denA, atattva bhii| ahiMsA ko kabhI hiMsA kaha denA, kabhI ahiMsA, ityAdi prakAra kI upayogazUnyatA jahA~ hotI hai, vahAM anAbhogika mithyAtva hotA hai| inase Age ke 16 se lekara 25 taka ke mithyAtva isa prakAra haiM Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 | saddhA parama dullahA (16) laukika mithyAtva - apane samyaktva aura vratoM kA vicAra kie binA hI laukika kurUr3hiyoM meM pha~se rahanA laukika mithyAtva hai / jaise nadI kI bAr3ha ko rokane ke lie kutta e Adi ko, santAnAdi ke lie bakare Adi kI bali denA, amuka nadI meM snAna karane se pApa mukta hone kI mAnyatA Adi lokarUr3hi samyaktva tathA ahiMsA vrata kI ghAtaka hone se laukika mithyAtva hai / ( 17 ) lokottara mithyAtva - pAralaukika upalabdhiyoM yA svargAdi prApti ke lie yA prasiddhi, prazaMsA yA pratiSThA Adi ke lie dharma kI sAdhanA karanA lokottara mithyAtva hai / (18) kuprAvacanika mithyAtva - mithyA dArzanika vicAraNAoM ko mAnanA, una para zraddhA karanA / (16) nyUna mithyAtva - pUrNa satya yA tattva-svarUpa ko AMzika satya yA nyUna samajhanA / AMzika satya ko ( 20 ) adhika mithyAtva - vahAM hotA hai, jahAM usase adhika satyarUpa yA pUrNa satya samajhA jAtA hai / (21) viparIta mithyAtva - vastutatva ko usake karake, usase viparIta rUpa meM grahaNa karanA, yA samajhanA hai / jaise - dravyArthikanaya se AtmA nitya hai, kintu paryAyArthikanaya se bhI AtmA ko nitya mAnanA viparItamithyAtva hai| viparIta dRSTi vAlA tathya yA tattva ko atathya yA atatva samajhatA hai | (2) akriyA mithyAtva - AtmA (jIva ) ko ekAntarUpa se akriya mAnanA, athavA sirpha jJAna ko mahatva denA kriyA ( cAritra) ke prati upekSA karanA / (23) ajJAna mithyAtva - zubhAzubha, tattva - atattva, hita-ahita kartavya - akartavya evaM dharma-adharma kA jJAna yA viveka karane kI kSamatA kA abhAva ajJAna mithyAtva hai / saMzaya, viparIta, gRhIta evaM ekAnta mithyAtva se ajJAna - mithyAtva bhinna hai / saMzaya Adi mithyAtvoM meM jJAna to hai, para vaha ayathArtha hai, jabaki ajJAna mithyAtva meM apekSita jJAna yA viveka kA abhAva hotA hai / ajJAnamithyAtvI ko apane lakSya, hita, dharma aura kartavya Adi kA bhAna nahIM hotA / vaha mUDhadRSTi hotA hai / vaha vIta - rAga deva ko rAgayukta, aparigrahI sAdhu ko parigrahI evaM ahiMsAdi yukta dharma ko hiMsAdiyukta mAnatA hai / (24) avinaya mithyAtva hai - deva, guru Adi pUjya varga ke prati yA svarUpa meM grahaNa na viparIta mithyAtva Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ surakSA : samyak zraddhA kI / 101 saddharma evaM jinokta tattvoM ke prati samucita sammAna pragaTa na karanA, avajJA karanA, unakI AjJAoM kA pAlana na karanA / unakI (15) AzAtanA mithyAtva - pUjyavarga kI nindA-cugalI karanA, unakA apamAna-tiraskAra karanA, unase dveSa yA vaira-virodha karanA, unheM satAnA, badanAma karanA, yA nIcA dikhAnA AzAtanA mithyAtva hai / avinaya aura AzAtanA ko mithyAtva isalie kahA gayA hai ki isase vyakti deva, guru aura saddharma se pUjyajanoM se milane vAle yathArtha bodha ( samyagdarzana) se vaMcita ho jAtA hai utpatti kI dRSTi se do prakAra jainAcArya pUjyapAda ne1 utpatti ko dRSTi se mithyAtva ke do prakAra batAe haiM-- arjita mithyAtva aura anarjita mithyAtva / inheM kramazaH paropadiSTa aura naisargika bhI kaha sakate haiM / anarjita mithyAtva to mithyAtvamohanIya karma ke udaya se hotA hai, jabaki arjiva mithyAtva mithyAdhAraNA yA mithyAmAnyatA vAle logoM ke upadeza yA tarkayukti se svIkAra kiyA jAtA hai / arjita mithyAtva ke ho mukhya cAra bhedoM kA nirUpaNa nandI sUtra, sUtrakRtAMga Adi meM milatA hai / ye ekAMtamatavAdo mithyAtvI kahalAte haiM / inake mukhyataH cAra bheda ye haiM - ( 1 ) kriyAvAdI, (2) akriyAvAdI, (3) vinayavAdI aura (4) ajJAnavAdI / ina cAroM meM ekAMtarUpa se apane vAda kA Agraha hai, isalie ina cAroM ko mithyAtva kahA gayA hai / sUtrakRtAMga meM kriyAvAdI ke 180, akriyAvAdI ke 84, vinayavAdI ke 32 aura ajJAnavAdI ke 67 bheda batAe gae haiM / 2 kriyAvAda isalie mithyAtva hai ki vaha ekAntarUpa se kahatA haijIvAdinau tattva haiM hI, para kI apekSA se nahIM bhI haiM, aisA ekAnta mAnane se jIvAdi padArtha eka ho jAte haiM, akriyAvAda kahatA hai - jIvAdi padArtha sarvathA nahIM hai rUpa se jIvAdi kA niSedha karatA mithyAtva hai / vinayavAdI gadhe se lekara gAya taka, cANDAla se lekara brAhmaNa, sAdhu Adi ko tathA sabhI prANiyoM kI ekAntarUpa se ekamAtra vinaya karatA - namana karanA ho dharma aura mokSa / isa prakAra ekAnta 1 tatvArtha sarvArtha siddhi TIkA / 2 vizeSa vivecana ke lie dekhie - nandI mUtra, sUtrakRtAgasUtra Adi Agama 1 aisA nahIM mAnatA / yaha mithyAtva hai / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 ! saddhA parama dullahA kA kAraNa mAnate haiM aura ajJAnavAdI ajJAna ko hI ekAntataH kalyANakara mAnate haiM, ve jJAna ke sarvathA virodhI haiM / isa prakAra mithyAtva ke ina sabhI bhedoM ke svarUpa ko jJa-parijJA se jAnakara pratyAkhyAna- parijJA se inakA tyAga karanA samyak zraddhA kI surakSA ke lie sarvaprathama anivArya hai / (2) mithyAtva ke anta raMga-bahiraMga kAraNoM se baco samyakazraddhA ke lie mithyAtva se bacanA, jitanA Avazyaka hai utanA hI Avazyaka hai- mithyAtva ke antaraMga va bahiraMga kAraNoM se bacanA / mithyAtva meM pravRtta hone ke pUrvokta do bAhya kAraNa batAe gaye haiM / mithyAtva ke antaraMga kAraNa mukhyatayA 7 haiM- anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha tathA samyaktvamohanIya, mithyAtvamohanIya aura mizramohanIya / ina sAtoM karma prakRtiyoM se bacanA Avazyaka hai / ina sAtoM ko sAta prakAra kI jvAlA ( saptAci ) kahA jAtA hai / ye samyagdarzana ( samyak zraddhA ) ko jalA tI haiM / jisa prakAra pAlA par3ane se harI-bharI phasala jala jAtI hai yA sUkha jAtI hai, usI prakAra mithyAtva ke ina antaraMga tIvratama kaSAya kA pAlA par3ane se tathA tIvra moha ke udaya se samyagdarzana sUkha jAtA hai, naSTa ho jAtA hai / ajJAta mana meM ye tIvratama kaSAya evaM moha ke saMskAra jamA hoM to Atma-saMketa ( oTo sajezana), prabhu prArthanA, tIvratama bhakti, deva-guru-dharma para tathA jinokta tatvoM para tIvratama zraddhA Adi se inheM nikAla denA cAhie / anyathA inake astitva se janma-janmAntara taka mithyAtva kaSTa detA rahatA hai / vaise dekhA jAe to mithyAtva ke mukhya kAraNa do haiM- ajJAna evaM moha | ye donoM hI milakara 18 pApasthAnoM kI vRddhi karate haiN| manuSya meM hitAhita, kartavya - akartavya, zra eya azra eya, dharma-adharma Adi kA viveka nahIM hone dete / isIlie 18 pApa-sthAnoM meM sabase bar3A pApasthAna mithyAdarzana-zatya ko mAnA gayA hai / isake prabhAva se jIva nigoda meM jAtA hai, jahA~ dIrgha kAla taka aneka kSudrabhava (janmamaraNa) karane par3ate haiM / bahiraMga kAraNoM meM pAMca aticAra, ATha prakAra ke mada, saba prakAra kI mUr3hatAe~ Adi haiM / samyavatva kI surakSA ke lie inase bacanA bhI ati Avazyaka hai / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ surakSA : samyakzraddhA ko | 103 (3) samyaktva ko surakSA pAMca aticAroM se karo samyakzraddhA kI surakSA ke lie zAstra meM varNita samyaktva ke pAMca aticAroM se bacanA Avazyaka hai| aticAra usa doSa ko kahate haiM, jisameM samyagdaSTi ko aisA bhrama rahatA hai ki itanI-sI zaMkA Adi yA kisI mithyAtvI se saMsarga kara liyA to kaise doSa ho jAegA? jinokta tatvoM yA deva-guru-dharma ke svarUpa ke prati zaMkA, saMdeha yA upekSA prakaTa karanA zaMkA hai| athavA jIva Adi tatva jinendroM ne batAe to haiM, para ve haiM yA nahIM ? kAMkSA-doSa vaha hai jisameM dharma, athavA deva-guru kI ArAdhanA se sAMsArika yA bhautika phalAkAMkSA karanA / athavA anya tairthika vyaktiyoM ke ADambara-camatkAra Adi ko dekhakara udhara jhuka jAnA yA usameM phaMsa jAnA ayavA dharma yA dharmadevoM, devAdhidevoM se camatkAra yA ADambara kI icchA krnaa| vicikitsA kA artha hai--dharmAcaraNAdi ke phala meM sandeha prakaTa karanA / jaise-arahanta prabhu kI athavA dharma kI ArAdhanA to kara rahA hU~, parantu isakA phala milegA yA nahIM, isa prakAra kA saMdeha honaa| mithyAdRSTiprazaMsA-mithyAdarzana, athavA mithyAtvI kI prazaMsA karanA, use sArvajanika pratiSThA denA, mithyAtvagrasta dharmoM, dharmaguruoM evaM devI-devoM kI apane Arthika yA anya kisI sAMsArika svArtha ke lie pUjApratiSThA karanA,athavA jo mithyAdarzana se otaprota hai,use vandanA, satkArasammAna krnaa| mithyA dRSTi-saMstava-kA lakSaNa hai, jo loga mithyAtva se grasta haiM, ve cAhe artha aura sattA kI dRSTi se kitane hI mahAn hoM, cAhe adbhuta camatkArI hoM, jAdUgara hoM, aneka vidyAoM, bhASAoM, kalAoM ke jAnakAra hoM, parantu unake jIvana meM ghora nAstikatA ho, ve mahAhiMsAdi pApAcaraNa meM rata hoM, bhogI-vilAsI hoM, unakI stuti karanA, unase atyadhika sATha-gAMTha melajola yA saMsarga krnaa| samyakazraddhA ke lie yaha atIva ghAtaka hai| kahAvata hai-'saMsargajA doSa guNA bhavanti / " sAmAnyatayA jijJAsu buddhi se yA hitopadeza yA preraNA lene ke lie pApI se pApI vyakti bhI Ae to usase samparka karanA, usako sudhArane kI dRSTi se paricaya karanA mithyAdRSTisaMstava nahIM hai| samyakzraddhA ko rakSA ke lie ina zaMkAdi pAMca aticAroM se bacanA nitAnta Avazyaka hai| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 | saddhA parama dullahA (4) ATha prakAra ke madoM se baco samyak zraddhA kI surakSA ke lie ATha prakAra ke madoM (ahaMkAroM) se bacanA bhI Avazyaka hai| ye mada ahaMkAra ko bar3hAkara manuSya ko hiMsAdi pApoM meM pravRtta karane ke kAraNa bana jAte haiN| mada se grasta vyakti satya (samyak vastu svarUpa) ko samajha nahIM pAtA / vaha ahaMgrasta hokara apane meM kisI bhI mada ko sthAna detA hai to vaha apanI samyaka zraddhA ko lAMchita, dUSita yA kalaMkita karatA hai| ATha mada isa prakAra haiM (1-2) jAtimada aura kulamada-samyaktvI yadi apane jAti aura kula kA mada (garva) karatA hai to zAzvata AtmA kA pujArI na hokara anitya nAzavAna zarIra kA pUjArI hotA hai| samyaktva kA jAti aura kula se koI sambandha nahIM hai| kisI bhI jAti yA kula kA vyakti samyagdRSTi, dharmAtmA, sAdhu yA sAdhvI bana sakatA hai, ratnatrayasAdhanA karake mAkSa prApta kara sakatA hai| samyagdaSTisampanna cANDAla bhI devoM kA pUjya ho sakatA hai| isalie jAti-kUla kA ahaMkAra apane dhArmikoM ke apamAna kA kAraNa banatA hai / jAti Adi ATha madoM se grasta nIcagotra kA bandha kara letA hai| aisA madagrasta vyakti jaina siddhAnta ke prati anAsthAvAna evaM ajJa hotA hai| ataH samyaktva kI surakSA ke lie ina donoM madoM kA tyAga Avazyaka hai| (3) balamada-samyak zraddhAvAn ke lie zakti kA ahaMkAra bhI ghAtaka hai / siMha, asura, barbara Adi hiMsra prANI manuSya se bala meM bar3hakara haiN| unake bala ke Age manuSya kA bala Tika nahIM sktaa| dhana, buddhi Adi kA bala bhI ahaMkAravaza dUsaroM ko Thagane, anyAya-atyAcAra hiMsA Adi ghora pApakarma karane meM prAyaH lagatA hai| zakti kA durupayoga karane vAlA samyagdRSTi apane hI pairoM para kulhAr3I mAratA hai| apanI Atmazakti ke prati usako zraddhA khatma ho jAtI hai, prAyaH vaha AtmavikAsa ko bhI kho baiThatA hai| ataH balamada se bhI samyagdRSTi ko bacanA caahie| (4) rUpamada-samyaktva ke lie bAdhaka banatA hai| rUpa kA garba manuSya ko Asakti, moha, viSayavAsanA kI ora bhaTakAtA hai, vaha aneka janmoM taka saMsAra-paribhramaNa karatA rahatA hai| phira rUpa to nazvara hai, asthira hai, usakA garva kaisA? samyagdRSTi sadaiva rUpamada se dUra rahatA hai, usakI dRSTi sadaiva Atmika saundarya para TikI rahatI hai| (5) tapomada-tapa kA garva bhI manu ya ko nIce girAtA hai / kevala Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ surakSA : samyakzraddhA kI | 105 bAhya tapasyA karake vyakti lambe-caur3e upavAsa karake apanI prazaMsA aura prasiddhi sunatA hai to garva se phUla jAtA hai, aisA karake samyagdRSTi tapasyA se jo nirjarA kA lAbha AtmA ko mila sakatA thA, usake badale vaha tapa ko zubha kArya (puNya) bandha kA kAraNa banAkara ahaMkAravaza nikRSTa aura tAmasa koTi kA banA DAlatA hai / ataH samyagdRSTi ke lie tapomada samyaaddhA meM bAdhaka hai, tapa ko dUSita karane vAlA hai / (6) lAbhamada - dhana, samRddhi yA vaibhava ke (bhautika) lAbha kA garva bhI samyagdRSTi ke lie ghAtaka hai, kyoMki dhana-vaibhava Adi sabhI bhautika padArtha nAzavAn haiM / zAstra meM batAyA gayA hai ki Rddhi (dhana-vaibhava ), rasa aura sAtA ( sukhasAmagrI ) kI prApti kA garva (gaurava) AtmA ko azubha karma se bhArI banAne vAlA hai / saccA samyagdRSTi jAnatA hai ki dhana, sampatti, abhISTa padArtha yA sukha sAmagrI kA lAbha garva karane para patana kI khAI meM DAlane vAlA hai / garva aura moha (Asakti) kA gaThabandhana hai / isa dRSTi se ina nAzavAna padArthoM ke prati Asakti aura mada AtmA ko karma bandhanoM meM jakar3ane vAle haiM / ataH lAbha kA mada bhI samyagdarzana ko dUSita aura kalaMkita karane vAlA aura mithyAtva ke pravAha meM vahA le jAne vAlA hotA hai / (7) zrutamada yA jJAnamada - samyagdRSTi ke lie zAstrajJAna yA tatvajJAna kA garva bhI samyakjJAna ke vikAsa meM bAdhaka hai tathA viziSTa jJAniyoM kI AzAtanA ( avamAnanA) karane se jJAnAvaraNIyakarmabandha kA kAraNa hai / samyagdRSTi ko yaha socanA cAhie ki sarvajJoM ke jJAna ke sAmane chadmastha - alpajJa kA jJAna kitanA nagaNya hai, alpa hai ? usa bUMdabhara jJAna kA garva hI kyA ? ataH jJAna kA mada samyagdarzana ko malina banAne vAlA hai / The (8) aizvaryamada yA sattAmada - sattA yA aizvarya ke mada meM unmata honA samyagdRSTi ke lie patana kA kAraNa hai / sattA yA aizvarya ( prabhutA ) kA mada karake manuSya apanI pUrvakRta puNya kI kamAI khokara badale meM dUsaroM para hukUmata jamAkara, gIboM para anyAya-atyAcAra karake, nAnA yaMtraNA dekara yA adhIna (gulAma ) banAkara pApa-kamAI karatA hai / sattA yA prabhutA pAkara namra banane aura dUsaroM kI (dharma- saMgha kI, yA dIna-duHkhiyoM kI ) niHsvArtha bhAva se sevA karane vAlA vyakti tapa-saMyama ( saMvara) evaM nirjarA kI yA puNya kI kamAI kara letA hai / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 | saddhA parama dullahA ye ye AThoM hI mada samyagdarzana ko dUSita evaM lAMchita karate haiM, nAnA kadAgraha, durAgraha, kleza, kalaha aura yuddha taka ke janaka haiM / inase zuddha dharma kI hAni hotI hai / madAndha manuSya apane zuddha deva- guru-dharma ke prati zraddhA ko bhI sAmpradAyika kaTTaratA, aura dharmAndhatA se dUSita kara detA hai / tathA samyagdarzana se vimukha hokara vaha devabhrama gurubhrama, aura dharmabhrama ko hI deva-guru-dharma mAnakara ahaMkAra kA poSaNa karatA hai, vaha RjutA, mRdutA, kSamA, vinaya aura pavitratA (zauca ) satya Adi dharmoM ko tilAMjali de detA hai| (4) saba prakAra kI mUr3hatAoM se baco samyak zraddhA kI surakSA ke lie mUDhatAoM kA tyAga karanA Avazyaka hai / mUDhatAe~ mukhyatayA pA~ca prakAra kI haiM- devamUDhatA, gurumUDhatA, dharmamUDhatA, zAstramUDhatA ( yA tatvamUDhatA ) evaM lokamUDhatA / devamUr3hatA - taba hotI hai, jaba samyagdRSTi vItarAga devoM ke badale rAga-dveSI, hiMsAparAyaNa tathA sAMsArika prapaMcoM meM pha~se devoM ko bhI unake samAna mAnatA aura zraddhA-arcA karatA hai, athavA vItarAga devoM kA samyak svarUpa na jAnakara unheM bhI zRMgArI, vilAsI, zApa evaM AzIrvAda dene vAlA rAga-dveSItulya deva mAnatA hai / unase santAna, dhana Adi sAMsArika svArthoM kI pUrti kI AzA rakhatA hai / gurumUr3hatA-nirgrantha, niHspRha, tyAgI guruoM kA svarUpa na samajha kara bhogI - vilAsI, ADambarI, prapaMcI, parigrahI yA camatkAra dikhAne vAle tathAkathita guru ko mAnanA devamUr3hatA hai / dharmamUr3hatA - ahiMsA, satya Adi vizAla vyApaka saddharmoM ko mAna kara apane mAne hue sampradAya, mata, paMtha ko hI dharma mAnatA ho; vahA~ dharmamUr3hatA hotI hai / dharmamUr3hatA ke kAraNa hiMsA, dva eSa, hatyAkANDa, balAtkAra AgajanI Adi pApa panapate haiM / zAstramUr3hatA - ahiMsA, kSamA, tapa, saMyama Adi kI preraNA evaM mArgadarzana dene vAle vItarAga sarvajJa prarUpita suzAstroM ke badale hiMsApreraka ( pazubali, narabali Adi kI preraNA dene vAle ) ajJAnapUrvaka kaSTa ko dharma batAne vAle kuzAstroM ko mAnanA, unameM kSudrAzayoM dvArA likhI yuktahIna, kurUr3hiparaka asaMgata siddhAntavihIna bAtoM ko satya samajhanA zAstramUr3hatA kahalAtI hai / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ surakSA : samyakzraddhA kI | 100 lokamUr3hatA-isakA kSetra bahuta ho vyApaka hai| kisI nadI meM snAna karane se, kisI per3a ke cAra cakkara lagAne se, amuka kuprathAoM ko mAnane se dharma yA puNya hotA hai / isa prakAra kI saikar3oM laukika rUr3hiyoM, paramparAoM yA prathAoM ko, jinase andhavizvAsa kA poSaNa hotA hai, hiMsAasatya ko bar3hAvA milatA hai, vratoM (ahiMsAdi) aura samyakzraddhA ko hAni pahu~catI hai / ataH samyagdRSTi ko samyakzraddhA kI surakSA ke lie ina aura aisI sabhI mUr3hatAoM se bacanA Avazyaka hai| (5) mahArambha evaM mahAparigraha se baco mahArambha kA artha hai-jisa pravRtti meM anApa-zanApa hiMsA ho, jIvoM kA ahita ho, unake indriyAdi dazavidha prANoM ko hAni pahu~catI ho, aisI pravRttiyA~ aura mahAparigraha kA artha hai-apane tathA parivAra ke jIvana nirvAha aura gRhasthAzrama calAne ke lie Avazyaka dhana evaM sAdhanasAmagrI ke uparAMta pracura dhana, sAdhana evaM sAmagrI kA saMgraha karanA, unake prati Asakti, mamatA aura unake arjana, rakSaNa aura viyoga kI cintA karanA / samyagdRSTi ke lie Atma-svabhAva meM ramaNa karanA, AtmA ke lie ahitakara karmAstravoM aura karmabandhoM se bacanA jarUrI hai / jaba vaha ukta mahArambha aura mahAparigraha kI pravRtti karegA to svAbhAvika hai ki vaha apanI AtmA ke vikAsa, zuddhi aura svabhAva-ramaNa se vimukha ho jaaegaa| aura yaha bhI sambhava hai ki mahArambha-mahAparigraha ke pApa ke prati ruci tathA saddharmAcaraNa ke prati usakI azraddhA aura upekSA ho jAe / ataH mahArambha aura mahAparigraha vyakti ko mohamada, tIvakaSAya aura viSayAsakti kI ora ghasITakara usake samyagdarzana aura samyagjJAna tathA samyakacAritra (AcaraNa) para AvaraNa aura vighna DAla dete haiM / inake rahane se samyakzraddhA kA kevala kalevara raha jAegA, usake prANa ur3a jAyeMge / isalie samyazraddhA kI surakSA ke lie ina donoM ko upazAMta karane, ghaTAne yA dUra karane kA / abhyAsa karanA caahie| (6) paMcendriya-viSayoM ke prati tIvra Asakti evaM ghRNA se baco samyagdRSTi ko pA~coM indriyoM ke manojJa viSayoM ke prati tIna rAga, moha, Asakti tathA amanojJa viSayoM ke prati dveSa, ghRNA Adi se dUra rahanA cAhie / zarIra, sAMsArika viSayabhogoM, saMsAra ke rAga-raMga ke prati yA zarIra se sambandhita sajAva nirjIva padArthoM ke prati adhikAdhika Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *108 | saddhA parama dullahA Asakti, moha-mamatA yA mUrcchA rakhegA to vaha apane samyagdarzana se hAtha dho baiThegA, unakI surakSA nahIM kara sakegA / vaha apane ko samyak zraddhAvAna kahegA, parantu Atma-cintana se vimukha hone se vAstavika samyagdRSTi nahIM rahegA / (7) parabhAva aura svabhAva ke prati spaSTa dRSTivAna ho samyagdRSTi ko AtmapratIti yA Atma-svabhAva ke prati adhikAdhika pravRtta honA cAhie / isake lie usakI dRSTi svabhAva - parabhAva ke prati spaSTa honI cAhie, use sva-samaya para samaya (svasiddhAnta aura parasiddhAnta) kA jJAtA honA cAhie tathA tIvra kaSAya, kAma, moha, madamatsara Adi vibhAvoM se bhI use virakti honI caahie| tabhI vaha parabhAvoM, vibhAvoM para siddhAntoM ko bhalIbhAMti samajhakara unase dUra raha sakegA aura apanI samyakazraddhA ko surakSita rakha sakegA / (8) chaha anAyatanoM se bace isake atirikta samyagdRSTi ko nimnokta chaha anAyatanoM se bacanA cAhie, anyathA unake saMsarga se samyaktva surakSita rahanA kaThina hai / ve chaha anAyatana isa prakAra haiM- (1) mithyAdarzana, (2) mithyAjJAna, (3) mithyAcAritra, (4) mithyAjJAnI, (5) mithyAdarzanI aura (6) mithyAcAritrI i kisI bhI laukika yA lokottara vidhi-vidhAna, paramparA, rItirivAja athavA prathA kA pAlana karane se pUrva ina chaha anAyatanoM se dUra rahanA Avazyaka hai| jahAM vyakti ke samyagjJAna ( siddhAnta ) meM bAdhA pahu~catI ho, jahAM usakI samyak zraddhA ko A~ca AtI ho aura jahAM usakI samyak cAritra ( vrata, niyama, tyAga, pratyAkhyAna, vairAgya, tapa Adi) khaNDita yA dUSita hotA ho, unake sevana aura saMsarga se bacanA anivArya hai | ataH samyagdRSTi ke lie ukta chaha anAyatanoM se bacanA Avazyaka hai / anyathA, usake samyaktva, vrata, niyama, siddhAnta Adi kI surakSA honI kaThina hai / kinhIM AcAryoM ne prakArAntara se 6 anAyatana ye batAye haiM(1) mithyAdeva, (2) mithyAdeva ke ArAdhaka, (3) mithyAtapa, (4) mithyAtapasvI, (5) mithyAAgama aura (6) mithyAAgama ke dhAraka / samyaktva kI surakSA cAhane vAloM ko ina 6 anAyatanoM ke saMsarga aura sevana se dUra rahanA caahie| mUla meM yadi mithyAtva se sarvathA dUra rahe to zeSa anAyatanoM se anAyAsa ho dUra huA jA sakatA hai / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ surakSA : samyakzraddhA kI | 106 samyazraddhA ko surakSA ke lie inakA dhyAna rakho vastutaH jisakA mana samyaktva (samyakzraddhA) meM sthira ho jAtA hai, vahI samyaktva ko surakSita rakha sakatA hai| ataH mana ko samyaktva meM sthira rakhane ke lie (1) unmArga-prarUpaNA na kare (2) uttama patha para calane meM pramAda na kare, (3) kAmabhogoM kI bAMchApUrvaka niyANA na kare, (4) ihaloka-paraloka meM sukhabhoga kI vAMchA se tapa, tyAga yA dharmAcaraNa na kare, (5) apane guNoM evaM dUsare ke avaguNoM ko ahaMkAra, dvaSa, IrSyA, matsara Adi ke vaza prakaTa na kare, (6) duHkha, vipatti, kaSTa Adi prasagoM meM dhairya rakhe, saddharma na chor3e, (7) sadA santoSI rahe, pratyeka paristhiti meM santuSTa rahe, (8) svayaM aura dUsaroM meM AdhyAtmika jJAna kI vRddhi kare, () jinokta tatvoM kA svarUpa vicArakara heya upAdeya ko yathArtha rUpa meM samajhe, (10) jAdU-TonA, kautuka, bhAMDakuceSTA, mAraNa, uccATana Adi hiMsraprayoga tathA kAmottejaka kathAe~ na kare, (11) pada-pada para krodhAdi kaSAya na kare, tIvra kaSAya na kare, na hI dIrghakAla taka kaSAya rakhe, (12) arihaMta, siddha, kevalI, AcAryAdi guruoM tathA sAdharmikoM evaM sagha kA avarNavAda (nindA) na kare / (13) jJAna-garva, bauddhika mUr3hatA, kaThora vacana, raudra bhAva aura pramAda tathA juA, corI Adi kuvyasanoM se dUra rhe| ye samyagzraddhA ke pratibandhaka evaM vinAzaka haiN| samyakazraddhA kI surakSA ke lie ina bAtoM kA dhyAna rakhanA atIva Avazyaka hai| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 samyakazraddhA kI zuddhi aura vRddhi zarIra zuddhi se samyagdarzana zuddhi bar3hakara manuSya apane deha kI zuddhi aura usakI puSTi vRddhi ke lie aharniza prayatna karatA hai / apane zarIra para dhUla, maila, pasInA Adi jamA ho jAye to manuSya pAnI Adi se usakI zuddhi karatA hai / athavA apane zarIra meM kisI kAraNavaza mavAda par3a jAye, sar3ane lage, mala Adi jamA ho jAne se gaisa, koSThabaddhatA Adi se zarIra vikRta aura rogAviSTa hone lage to vaha zIghra hI mavAda ko miTA sukhAkara zarIra ko zuddha karatA hai, use sar3ane se bacAtA hai| peTa meM bhI hue rogAdi vikAroM ko dUra karake zarIra ko vikRta hone se bacAtA hai / vaha jAnatA hai ki yadi isa samaya zarIra kI pratyeka prakAra se zuddhi kI upekSA kI, ise durbala aura azakta hone se nahIM bacAyA to zarIra se jo satkArya athavA kuTumba Adi kA pAlana, dharmAcaraNa evaM AdhyAtmika cintana Adi karate haiM, ve ho nahIM sakeMge aura eka dina yoM hI zarIra naSTa hone se samyagdarzana -jJAna- cAritra taparUpa dharma kA AcaraNa nahIM hogA aura paraloka meM durgati kA mehamAna banAnA par3egA / parantu zarIra kI zuddhi se bhI kaI gunA bar3hakara AtmA ke vikAsa kI pUrNatA tathA mukti kI maMjila ( antima lakSya ) taka pahu~cAne vAlI samyak zraddhA (samyagdarzana) zuddhi kA dhyAna rakhanA Avazyaka hai / kyoMki samyak zraddhA ke malina, dUSita, zithila aura vicalita ho jAne para dhIredhIre manuSya mithyAtva ke ghora andhakArapUrNa gata meM par3a jAyegA, patana kI khAI meM gira par3egA, aura eka dina durgAIta kA atithi bana jAyegA / isa Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakazraddhA kI zuddhi aura vRddhi | 111 lie atidurlabha duSprApya samyak zraddhA ko prApta karane ke pazcAt yadi manuSya use azuddhi se yA azuddha hone ke kAraNoM se na bacAye, use zaMkA, kAMkSA, vicikitsA Adi tathA pUrvaM prakaraNa meM ullikhita ATha mada evaM paccIsa prakAra ke mithyAtva Adi doSoM se samyak zraddhA ko vicalita, malina aura agAr3ha (zithila) karatA rahe, usakI vizuddhi kI upekSA karatA rahe, to samyagdarzana azuddha ho jAyegA / eka bAra samyagdarzana ke azuddha ho jAne para punaH vizuddha samyagdarzana ko prApta karanA bahuta kaThina hogA / atidurlabha evaM vizuddha samyagdarzana ko prApta karane meM jitanA kaThora zrama karanA par3A thA, vaha bhI samyagdarzana ke malina evaM dUSita ho jAne para vyartha calA jAyegA / yahI kAraNa hai ki sAvadhAnI rakhate hue bhI dRSTibhrama, pramAda evaM kusaMga ke kAraNa athavA mohakarmavaza kadAcit samyak zraddhA meM azuddhi Ane lage, vaha aticAroM, doSoM yA vikRtiyoM se caMcala ( asthira ), malina evaM zithila hone lage to turanta usakI zuddhi AlocanA, nindanA ( pazcAttApa ), garhaNA, atikramaNa evaM prAyazcitta se kara lenI cAhie / vItarAga sarvajJa tIrthaMkaroM ne, mahAn dharmAcAryoM evaM tatvajJa manISiyoM ne samyaktva kI vizuddhi aura surakSA ke lie samyaktva sAdhakoM ko bAra-bAra cetAvanI dI hai / darzana - vizuddhi kA svarUpa aura mahatva 1 jainAgamoM meM darzanavizuddhi ko tIrthaMkara pada prApta karane kA sarvaprathama kAraNa batAyA gayA hai / vaise to tIrthaMkara pada prApti ke bIsa kAraNa haiM, kintu mUla meM darzana vizuddhi ( zuddha samyak zraddhA) ke hone para zeSa 19 kAraNa zuddha hokara usI meM samAviSTa ho jAte haiM / ' kore samyagdarzana hone mAtra se tIrthaMkara nAma - gotra karma kA bandha nahIM hotA, usake lie vizuddha samyagdarzana kA honA anivArya hai / udAharaNa ke lie 'bhagavatI ArAdhanA' kI yaha gAthA prastuta hai 1 (ka) samavAyAMga sUtra 20 vAM samavAya / ( kha ) tattvArtha sUtra 6 / 24 darzanavizuddhivinaya tIrthaMkaratvaM ca / 2 (ka) cAritrasAra 52/4 / (kha) dhavalA 8 / 3 / 41 / 80 / 1 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 | saddhA parama dullahA suddha sammatta vi ajjedi titthayaraNAma / jAdo du seNigo Agamesi aruho avirdo|| arthAta- zaMkA-kAMkSA Adi yA cala-pala-agAr3ha Adi doSoM se rahita zuddha samyagdarzana hone para avirata (vrata-pratyAkhyAna Adi se rahita) hone para bhI samrAT zreNika bhaviSya meM tIrthaMkara nAma (arhatpada) ko prApta kregaa| darzana-vizuddhi ko itanA mahatva isalie diyA gayA hai ki darzana vizuddha hae binA na to jJAna vizuddha hotA hai, na hI cAritra aura na tp| vizuddha samyagdarzana ke binA jo bho ahiMsA Adi kA AcaraNa kiyA jAyegA, athavA jo bhI tyAga, vrata, pratyAkhyAna Adi kiyA jAyegA, usake pIche Aveza, kAmanA, vAsanA, ahaMkAra Adi praviSTa ho jAne se ye sakAmanirjarA ke kAraNa nahIM hoMge, arthAt saMsAra (karma) kSaya ke kAraNa nahIM hoNge| jisakA darzana (zraddhAna) zuddha hotA hai, vahI AtmA nijasvarUpa kA nizcaya karake kAma, krodha, lobha, mohAdi vikAroM se dUra rahakara apane jJAna, tapa, cAritra Adi kA zuddha rUpa meM pAlana kara pAtA hai aura karmakSaya karake mokSa prApta kara sakatA hai| 'mokSapAhuDa' meM isI tathya kA samarthana karate hue batAyA gayA hai dasaNasuddho suddho, dasaNasuddho lahei nnivvaannN| ___dasaNa-vihINa- pugiso na lahai taM icchyiM lAhaM / / jo AtmA samyagdarzana kI vizuddhi se zuddha hai, vahI (AtmA) vAstava meM zuddha hai / arthAt-usI AtmA kA jJAna, cAritra, tyAga, tapa Adi zuddha hai| darzanazuddha AtmA hI nirvANa (mokSa) ko prApta karatA hai| zUddha darzana (zraddhA) se rahita puruSa abhISTa (mokSa) lAbha ko prApta nahIM kara paataa| vastutaH jo vyakti vizuddha zraddhA (samyagdarzana) sampanna hotA hai, vaha apane jIvana meM kisI bhI prakAra kI zaMkA, kAMkSA, vicikitsA Adi nahIM Ane detA, na hI apanI ratnatraya sAdhanA ke sAtha phalAkAMkSA, caMcalatA, malinatA, zithilatA, nidAna Adi doSoM ko Ane detA hai / vaha jinokta tatvoM athavA zraddheya tripuTI (deva-guru-dharma) ke prati zraddhA-pratIti se jarA bhI vicalita nahIM hotaa| Avazyakaniyukti meM vyavahAra dRSTi se zuddha samyagdarzana kA svarUpa aura mAhAtmya batAte hue kahA hai 1 bhagavatI ArAdhanA gA0 740 / 2 mokSapAhuDa gA. 36 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakzraddhA kI zuddhi aura vRddhi | 113 "mannai 'tameva saccaM nissaMka, jaM jiNehi pannataM / ' suhapariNAmo savvakaMkhAi-visuttiyA-rahio / / evaMviha-pariNAmo sammadiTThI jiNehiM pnntto| eso ya bhavasamudda laMghai, thoveNa kAleNa // 1 jo yaha mAnatA hai ki jo (tattva Adi) vItarAga jinendroM ne kahA hai, vahI satya hai, niHzaMka hai, isI prakAra jo samasta AkAMkSA Adi viparIta adhyavasAyoM (pariNAmoM) se rahita zuddha pariNAma vAlA hai, jinendroM ne use hI zuddha samyagdRSTi kahA hai / aisA zuddha zraddhA-sampanna vyakti saMsAra-samudra ko alpakAla meM hI lAMgha (pAra kara) jAtA hai| sacamuca, azuddha yA malina vastra se koI bhI vastu zuddha (sApha yA svaccha) nahIM kI jA sakatI, vaise hI azuddha samyagdarzana se AtmA ko, yA jJAna, tapa, cAritra, tyAga, pratyAkhyAna yA jIvana ko zuddha nahIM kiyA jA sakatA, aura na hI zuddha rakhA jA sakatA hai| isIlie bhagavAn mahAvIra ne pAvApurI ke apane antima pravacana meM kahA thA-'dhammo suddhassa ciTThai / - samyagdarzana se zuddha AtmA meM hI saddharma (zru ta-cAritradharma) Tika sakatA hai| zuddha samyagdarzana se hI saddharma kA lAbha tAtparya yaha hai ki ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigrahavRtti kA pAlana to eka abhavya, mithyAdRSTi yA ekamAtra sadjJAnarahita kriyAkANDa kA pAlana karane vAlA bhI kara sakatA hai| inakA pAlana karanA koI burA nahIM hai, acchA hI hai| inake pAlana karane se jagat meM prasiddhi, prazaMsA yA pratiSThA bhI prApta ho sakato hai, inake pAlana se svargAdi sukha bhI prApta ho sakate haiM, parantu ina sabake pAlana se sacce mAne meM saMvara-nirjarArUpa yA ratnatrayarUpa dharma kA lAbha aura bhaviSya meM karmakSaya hone se mokSa kA lAbha kaba ho sakatA hai ? jaina siddhAnta-marmajJoM ne isakA eka hI uttara diyA hai 'samyaktvazuddhAviva dharmalAbhaH'3--samyaktvavizuddhi hone para hI dharmalAbha hotA hai| 1 Avazyakaniyukti malaya giribRtti 56, 60 2 uttarAdhyayana 3/12 3 amitagati-zrAvakAcAra pari, 11 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 | saddhA parama dullahA Azaya yaha hai ki zuddha samyagdarzana hone para ahiMsA-satyAdi dharma ke aMga kahalAne vAle tathyoM kA samyagjJAnapUrvaka AcaraNa dharma ho sakatA hai, anyathA nahIM / uttarAdhyayana sUtra bhI isa tathya kA sAkSI hai 'diTThIe hiTThisampanne dhamma cara suduccaraM / / arthAt- zuddha dRSTi se dRSTisampanna hokara suduzcara dharma kA AcaraNa kro| katipaya vyaktiyoM ko yaha bAta jacatI nahIM hai ki zuddha samyagdarzanarahita koI ahiMsA Adi kA pAlana kare, phira bhI use dharma kA lAbha na ho, parantu tattva-marmajJa vyakti zIghra hI batA degA ki zuddha samyagdarzana ke binA vyakti ahiMsAdi kA pAlana to karatA hai, kintu usake sAtha aviveka, svarUpa kA ajJAna, bhrAnti, yaza-koti, phalAkAMkSA, dUsaroM se apane Apako ucca mAnane yA kahane kI ahaMvRtti, svayaM ko utkRSTa yA zreSTha aura dUsaroM ko nikRSTa yA nIcA batAne ko IrSyAlu vRtti, pratispardhA, aSTamada yA vividhamUr3hatA, bhaya, pralobhana, zaMkA, kAMkSA, vicikitsA Adi tathA nidAna (ihalaukika-pAralaukika sukhabhogarUpa phala kI AkAMkSA), santAna, dhana, yaza Adi laukika lAbha kI icchA se Adi aneka doSa evaM aticAra cipaka jAte haiM / yahI kAraNa hai ki zraddhA yA darzana (dRSTi) ina aura aise hI vikAroM se duSita-malina hone ke kAraNa ahiMsAdi kA vaha pAlana zuddha Atma-svabhAvarUpa dharma na hokara yA to puNyarUpa hogA yA ahiMsAdi-pAlana ke pIche dasaroM ko satAne yA mAraNa-uccATana karane kI dUrvatti ho to pAparUpa bhI ho sakatA hai / dharma kA kArya hai-pUrvakRta zubhAzubha karmoM kA kSaya yA Ate hue zubhAzubha karmoM kA nirodha / zuddha samyagdarzana se rahita hokara ahiMsA Adi kA pAlana karane vAle vyakti ke zubha-azubha karmoM kA kSaya yA nirodha donoM hI na hone se kevala zubha yA azubhakarmarUpa puNya-pApa Adi se yukta ho jAtA hai / jo vyakti zuddha samyagdarzana se yukta hotA hai, vaha ahiMsAdi dharma kA pAlana yA AcaraNa karegA, taba bhI zuddha rUpa meM kregaa| arthAt- vaha 1 uttarAdhyayana 1833 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyak zraddhA kI zuddhi aura vRddhi | 115 aviveka, yaza-kIrti, yA kisI prakAra kI ihalaukika pAralaukika phalAkAMkSA se yukta hokara nahIM karegA, na hI ahiMsAdi vratoM ke AcaraNa meM maryAdAtikramaNa karegA, vaha aNuvratoM meM saMbhAvita aticAroM-doSoM tathA malinatAoM se dUra rahegA / ahiMsAdi kA pAlana niSkAma aura niHsvArtha dRSTi se hI karegA / yahI antara hai, zuddha aura azuddha samyagdarzana meM / aisI zuddha samyak zraddhA jisake jIvana meM A jAtI hai, usake lie AcAryoM ne kahA hai 'samyagdarzana - zuddha yo jJAnaM viratimevi cApnoti / du:khanimittamapIdaM tena sulabdhaM bhavati janma || 1 aticAra-vinirmukta' yo dhatte darzanaM sudhIH / tasya muktiH samAyAti, nAkasaukhyassa kA kathA ? " yadyapi janma duHkha kA kAraNa hai, tathApi jo vyakti zuddha samyag - darzana se sampanna hokara jJAna aura cAritra (virati) ko prApta kara letA hai, usakA manuSya janma samyak upalabdhi hai / " "jo zuddhabuddhi vAlA mAnava aticAroM (doSoM) se vimukta zuddha samyakdarzana ko grahaNa kara letA hai, use mukti svayaM varaNa karane AtI hai, svarga ke sukhoM kA to kahanA hI kyA ?" aura to aura, vrata, niyama Adi svIkAra na karake bhI vizuddha samyagdarzana bhI manuSya ko ucca AdhyAtmika bhUmikA para le jAtA hai / devoM dvArA arcita kevalajJAna-sampadA bhI use prApta ho jAtI hai / isake atirikta vizuddha samyagdarzana - sampanna vyakti ko mAnava zreSTha batAte hue ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM kahA hai- - ojastejo-vidyA-vIrya - yazovRddhi vijayavibhavasanAthAH / mahAkulAH mahArthA mAnavatilakA bhavanti darzanapUtAH // jinakA samyagdarzana vizuddha hotA hai, ve oja, teja, vidyA, vIrya (bala) tathA yaza meM anya logoM se bar3hakara hote haiM, zatruoM ke hRdaya ko jItane vAle, mahAkulIna, mahAn puruSArthI evaM manuSyoM meM tilaka ke samAna 1 abhidhAna rAjendra koSa bhA. 7 2 praznottara zrAvakAcAra pari 1/13 3 ratnakaraNDa zrAvakAcAra zlo. 36 - Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 | saddhA parama dullahA zreSTha hote haiN| ina upalabdhiyoM ko dekhate hue yaha samajhA jA sakatA hai ki vizuddha samyagdarzana kA kitanA mahatva, lAbha evaM camatkAra hai / darzana-vizuddhi : zAstrIya dRSTi se pratyeka samyazraddhA-sampanna vyakti ko apanI zraddhA (darzana) ko zuddha rakhane kA pratyeka mAnasika, vAcika aura kAyika pravRtti karate samaya dhyAna rakhanA cAhie / samyagdarzana kI vizuddhatA kA saiddhAntika (zAstrIya) dRSTi se bhI vicAra karanA Avazyaka hai| darzana-vizuddhatA ke nimnalikhita dRSTibindu haiM (1) aupazamika, kSAyika evaM kSAyopamika samyagdarzanoM kA svarUpa samajhakara unako cala, mala, agAr3ha Adi yathAyogya aneka prakAra se bacA kara zuddha rkhnaa| (2) jIvAdi tattva bhUta padArthoM athavA deva-guru-dharma viSayaka zraddheya. tripuTI ke sambandha meM svarUpaviSayaka ruci, zraddhA, pratIti evaM anubhUtirUpa darzana kI nAnA prakAra se ni malatA-vizuddhi rkhnaa| (3) jinopadiSTa mokSamArga ke viSaya me zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, mithyAdRSTi-prazaMsA evaM mithyAdRSTi-saMstava (atiparicaya) tathA deva-gurudharma-loka-mUr3hatAoM Adi se rahita honA, inase dUra rahane kA dhyAna rkhnaa| (4) dhavalA meM kahA gayA hai ki tIna prakAra kI mUr3hatAoM, ATha prakAra ke (pUrvokta) madoM tathA maloM se rahita samyagdarzana kA nAma darzanavizuddhatA hai| (5) 'tanvArtha-sarvArthasiddhivRtti'2 meM kahA gayA gayA hai-vItarAga prabhu dvArA upadiSTa mokSapatha para niHzaMkita Adi ATha aMgoM se yukta ruci yA zraddhA honA darzana vizuddhi hai| (6) tattvArtha-zlokavAtika' meM darzanavizuddhi kA lakSaNa diyA gayA hai- zaMkAdi maloM ke nirAkaraNa se prasannatA-nirmalatA honaa| 1 ."timUDAvoDha-aTThamala-vadiritta-sammadasaNabhAvo daMsaNa-visujjhadA nAma / -dhavalA 8/79-80 2 tattvArtha-sarvArthasiddhi 6/24 / 3 tattvArtha zlokavArtika 6/24/1-2 / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktraddhA kI zuddhi aura vRddhi | 117 (7) 'bhagavatI ArAdhanA meM niHzaMkita Adi ATha guNoM se yukta zuddha AtmapariNati ko darzana-vizuddhi batAyA gayA hai / (8) 'rayaNasAra' meM darzanavizuddhi ke lie sAta prakAra ke bhaya, sAta prakAra ke kuvyasana, tathA 25 prakAra ke (pUrvokta) mithyAtva se rahita honA, niHzaMkitAdi ATha aMgoM se sampanna honA, evaM saMsAra, zarIra aura bhogoM se virakta hokara paMca parameSThI ke prati bhakti honA Avazyaka batAyA hai| (6) pravacana-sAra kI tAtparyavRti meM darzana-vizuddhi se yukta puruSa kA lakSaNa yoM batAyA gayA hai ki "nijazuddha-AtmasvarUpa kI rucirUpa nizcaya-samyagdarzana (tattvArthazraddhAnarUpadarzana) ke tIna mUDhatAoM Adi 25 maloM (doSoM) se rahita puruSa hI zuddha samyagdarzana se yukta hai|" isa prakAra samyagdarzana kI vizuddhi ke kucha tathya aMkita kiye gaye haiM, jina para cintana-manana karanA Avazyaka hai / samyakzraddhA kI vizuddhi meM sahAyaka vaise dekhA jAye to sambakya dvA ko vizuddhi samyagdRSTi ke apane hAtha meM hai| vaha sAvadhAnI aura apramattatA rakhegA, tabhI samyagdarzana zuddha raha sakatA hai| kintu sabhI vyakti itanI ucca bhUmikA ke nahIM hote, unheM samyakazraddhA kI vizuddhi ke lie kisI na kisI sahAyaka Alambana kI AvazyakatA hotI hai| vyavahAra-samyagdarzana ko vizuddhi ke lie 'caturvizati-stava' kA Alambana mahatvapUrNa nimitta mAnA gayA hai| bhagavAn mahAvIra se jaba pUchA gayA ki caturvizati stava se jIva ko kyA lAbha hotA hai ? to unhoMne pharamAyA "cauvvIsatthaeNa saNa-visohi jaNayai / " caubIsa tIrthaGkaroM kI stuti (stava) se jIva darzana-vizuddhi prApta karatA hai| 1 bha0 ArAdhanA 167 / 2 rayaNasAra gAthA 5 / 3 pravacanasAra tAtparyavRtti 82/104/18 / 4 uttarAdhyayana a0 26 sUtra 6 / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 | saddhA parama dullahA Azaya yaha hai ki vyavahAradRSTi se samyak zraddhA kA eka lakSaNa diyA gayA hai - deva, guru aura dharma ke prati ananyazraddhAna / inameM se devaarihantadevoM ke prati zraddhA-pratIti aura bhakti tabhI ananya aura sudRr3ha raha sakatI hai, jaba vyakti niSkAma aura niHsvArtha bhAva se ananyabhakti-pUrvaka kevala Atmahita yA Atmazuddhi kI dRSTi se unakI stuti yA stava karegA, unake caraNoM meM apane Apako samarpita kara degA, 'appANaM vosirAmi' ke uccAraNa ke sAtha hI jaba usake hRdaya meM yaha sphuraNA hogI ki maiM apane doSayukta mana-vacana-kAya se yukta AtmA kA unakI sAkSI se vyutsarga karatA hU~, tabhI usakA dhyAna tIrthaGkaradevoM kI stuti se apane tathA unake vizuddha nirmala AtmasvarUpa para jAyegA / sAtha hI usakA vizuddha cintana bhI sphurita hogA ki merI AtmA aura devAdhideva prabhu kI AtmA meM kyA, kitanA aura kyoM antara hai ? usa antara ko kaise miTAyA, ghaTAyA yA rokA jA sakatA hai ? prabhu kI AtmA aura apano AtmA ke bIca meM rahe hue antara ko dUra karane kI tIvratama avirata sAdhanA kauna kara rahe haiM ? unase isa antara ko dUra karane kA mArgadarzana kaise mila sakegA ? ukta antara ko dUra karane kA zuddhamArga kauna-sA hai ? isa prakAra jaise-jaise samyagdRSTi kA tIvra zuddha jijJAsA bhAva se cintana bar3hatA jAyegA, vaise-vaise deva, guru aura saddharma (Adarza, mArgadarzaka aura mArga ) ke prati usakI zraddhA samyaka, zuddha aura ananya bhaktiyukta hotI jAyegI / jyoM-jyoM Adarza (arihanta deva ) aura apanI AtmA ke bIca antara ke sambandha meM cintana bar3hegA, tyoM-tyoM unake mAnasapaTala para jinendradvArA prarUpita - upadiSTa jIva-ajIva ke bhedavijJAna ke sAtha hI, AsravasaMvara, puNya-pApa, bandha, nirjarA aura mokSa Adi tatvoM ke svarUpa ke nizcaya prati zraddhA, pratIti, anubhUti zuddha aura sudRr3ha hotI jAyegI / isa prakAra caturviMzatistava vyavahAradRSTi se samyagdarzana kI zuddhi-vRddhi meM mahatvapUrNa nimitta banatA hai / nizcayadRSTi se bhI AtmAaSTakarmamukta zuddha AtmA ke svarUpa kI dRr3ha nizciti, bhedavijJAna aura anubhUti hone se nizcaya - samyagdarzana kI vizuddhi meM catuvizati tIrthaGkaroM ( jIvanmukta paramAtmA) kA stava nimitta banatA hai / isase samyak zraddhA kI vizuddhi ke lie tatpara AtmA meM heya - upAdeya ke viveka kA dIpaka jala jAtA hai, jisase use samyagdarzana para AI huI malinatAoM kA zIghra hI patA laga jAtA hai, aura vaha apanI samyak zraddhA para Aye hue doSoM ko dUra karane ke lie tatpara ho jAtA hai / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyak zraddhA kI zuddhi aura vRddhi | 116 ataH caturviMzatistava samyak zraddhAvAn ke samyagdarzana kI vizuddhi meM viziSTarUpa se sahAyaka hotA hai / anagAra- dharmAmRta meM bhI batAyA gayA hai ki samyagdarzana kI zuddhiAdi guNoM ( aMgoM ) kA pAlana zuddhi-vRddhi ke lie deva (arihanta ) zruta cAritrarUpa dharma) kI bhakti atyanta vinaya karanI cAhie / " ( vRddhi ke lie jaise upagUhana ( upabRMhaNa) kiyA jAtA hai, vaise hI samyagdarzana kI guru (nirgrantha sAdhu) aura zruta yA dharma Adi ke rUpa meM guNayukta mahAnubhAvoM kI samyakazraddhA kI zuddhi kA upAya samyak zraddhA kI surakSA ke lie jisa prakAra ATha prakAra ke mada, tIna mUr3hatAe~, chaha anAyatana evaM zaMkAdi ATha doSa isa prakAra 25 doSoM tathA paccIsa prakAra ke mithyAtva Adi kA tyAga pUrva prakaraNa meM batAyA gayA hai, usI prakAra samyak zraddhA kI vizuddhi ke lie bhI unhIM doSoM kA tyAga karanA anivArya hai / digambara jaina paramparA ke aneka granthoM meM ina 25 doSoM ko samyagdarzana kI azuddhi meM mukhya kAraNa batAyA gayA hai'mUr3hatrayaM madazcASTau tathA'nAyatanAni SaT / aSTau zaMkAdayazceti dRgdoSAH paMcaviMzatiH // 2 tIna mUr3hatAe~, ATha mada, tathA chaha anAyatana evaM zaMkAdi ATha ye paccIsa samyagdarzana ke doSa haiM / inake rahate samyagdarzana zuddha nahIM raha 1 " hag - vizuddhi-vivRddhayarthaM guNavad -vinayaM bhRzam / - anagAra dharmAmRta a0 2 / 110 2 (ka) jJAnasAra, tAraNa taraNa-zrAvakAcAra Adi / (kha) tInamUr3hatA - deva -guru-zAstramUr3hatA / ATha mada - jAtimada, kulamada, balamada, labhamada, zrutamada, tapomada, rUpamada aura aizvaryamada / inakA vivaraNa pUrva prakaraNa meM par3hie / SaT anAyatana - mithyAdeva, mithyAdeva ke ArAdhaka, mithyAtapa, mithyAtapasvI, mithyAAgama aura mithyAAgama ke dhAraka, athavA mithyAdarzana, mithyAjJAna, mithyAcAritra, mithyAdRSTi, mithyAjJAnI aura mithyAcAritrI kAdi Adi ATha aMga-doSa - zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, mUr3hadRSTitva, anUpaNa ( anUpagUhana ) asthirIkaraNa, avAtsalya aura aprabhAvanA | - saM 0 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 | saddhA parama dullahA sakatA / samyagdarzana kI azuddhi meM ye nimitta banate haiM / ataH inakA tyAga anivArya hai| jo samyagdarzana ko zuddha rakhanA cAhatA hai, use inameM se kisI bhI doSa ko apane jIvana (mana-vacana-kAya-pravRtti) meM phaTakane nahIM denA cAhie / vAstava meM ye doSa samyazraddhA ko lAMchita, dUSita aura kalaMkita karate haiN| samyazraddhA kI zuddhi aura vRddhi ke lie 67 bola ___ isake atirikta samyakzraddhA (darzana) kI vizuddhi aura prakArAntara se vRddhi (puSTi) ke lie paramArthadraSTA mahAn AcAryoM ne 67 bola (sthAnaka =kAraNa) batAe haiM / dekhie vaha gAthA tassa visRddhi-nimitta nAUNa sttstti-tthaannaaii| pAlijja-pariharijaM ca jahArihaM ittha gAhAo // usa ati kaThinatA se upalabdha samyaktva (samyagdarzana) ko vizuddhi ke nimittabhUta jo 67 sthAnaka (bola) batAye gae haiM, unheM jAnakara unameM se jo pAlana karane yogya (AcaraNIya) hoM, unakA pAlana karanA aura jo tyAgane yogya hoM, unakA yathAyogya tyAga karanA caahie| ___ Azaya yaha hai ki samyagdarzana kI vizuddhi aura vRddhi ke lie samyagdRSTi ko sarvaprathama jinokta jIva-ajIva Adi kA yA samyaktvazuddhi-vRddhi ke kAraNabhUta 67 boloM kA, jesA svarUpa sarvajJoM ne batAyA hai, una jJeya tatvoM yA boloM ko jAne, una para cintana-manana-vizleSaNa kare, unakA nizcaya kare, phira zraddhA-niSThApUrvaka apane vizuddha matijJAna se unameM se jo upAdeya hoM, unakA grahaNa, pAlana evaM yathAyogya AcaraNa kare, tayA jo heya (tyAjya) hoM, una kA tyAga kre| isa prakAra heya aura upAdeya kA viveka-dIpaka prajvalita rakha kara cale / vahI samyagdarzana kI zuddhi-vRddhi kA acUka sAdhana hai / samyakzraddhA kI zuddhi-vRddhi ke paramanimitta ve 67 bola isa prakAra haiM (1) cAra prakAra ko zraddhA, (2) tIna liMga, (3) dazavidha vinaya, (4) trividha zuddhi, (5) pAMca dUSaNa (aticAra), (6) aSTavidha samyaktvaprabhAvanA, (7) pA~ca bhUSaNa, (8) pAMca lakSaNa, (6) chaha prakAra kI yatanA, (10) chaha AgAra, (11) chaha bhAvanAe~ aura (12) SaT-sthAnaka / 1 samyaktvasittarI pR0 138, 136 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakzraddhA ko zuddhi aura vRddhi | 121 samyagdRSTiprApta mAnava ke jIvana meM yadi ye 67 bola yathAyogya jJeya, heya aura upAdeya ke rUpa meM utara jAe~ to samajhanA cAhie, usameM samyakazraddhA zuddharUpa meM sthira ho cukI hai, evaM aharniza vRddhiMgata (puSTa) ho rahI hai| 1 (catuvidha) zraddhA-samyazraddhA kI sthiratA ke lie cAra pahaluoM se zraddhA kA sevana karanA cAhie / (1) sarvaprathama pahalU hai-paramArtha saMstava / usake do artha haiM-(1) paramArtha yAnI tattvabhUta jIvAdi padArthoM kA saMstava-paricaya, (2) paramArtha = mokSaprApti ke kAraNabhUta tattvajJAna = samyagjJAna kA saMstava =abhyAsa / (2) dUsarA pahalU hai-sudRSTa-paramArtha sevanA / isakA artha haijinhoMne paramArtha kA bhalIbhAMti abhyAsa yA nizcaya kara liyA hai, aise nirgrantha muni, AcArya, upAdhyAya Adi mahApuruSoM kI sevA karanA, unakI paryupAsanA karake apanI samyazraddhA kI zuddhi-vRddhi ke lie puruSArtha karanA / isI sandarbha meM eka AcArya ne kahA hai deva-zAstra-guru-sevA, saMsAre nitybhiirtaa| puNyAya jAyate puMsAM, samyaktvaddhinI kriyA / vItarAgadeva, unake dvArA upadiSTa zAstra yA tattva, yA siddhAnta aura nirgrantha guru kI sevA-upAsanA karanA, janma-maraNavarddhaka saMsAra se yA saMsAravarddhaka vicAroM yA kAryoM se sadA Darate rahanA, ye saba kriyAe~ samyaktva (samyakzraddhA) ko zuddhi-vRddhi karane vAlI tathA puNyotpAdaka haiM / (3) zraddhA kA tIsarA pahalU hai-samyagdarzana tathA cAritra se vyApanna =bhraSTa vyaktiyoM kA parihAra tyAga krnaa| Azaya yaha hai ki jinakI zraddhA viparIta ho cukI hai, jo darzana ke sAtha-sAtha cAritra se bhI dUSita ho cuke haiM, jo svaliMga (sva-veSa) meM rahate hue bhI jinopadiSTa tatva yA jinadeva dvArA ukta tattva-svarUpa yA prarUpita siddhAnta ke viruddha prarUpaNA karate haiM, una svaliMgI nihnavoM kA saMsarga na karanA / (4) zraddhA kA cauthA pahalU hai-kudarzana yA kudRSTi vyakti kA parihAra 1 paramattha-saMthavo vA sudiTTha paramatyasevaNA vA vi| vAvaNNa-kudaMsaNa vajjaNA ia sammatta sddhnnaa| -uttarAdhyayana a0 28/28 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 | saddhA parama dullahA karanA / isakA tAtparya yaha hai ki samyagdRSTiprApta vyakti ko tattvajJAna kA abhyAsa karake haMsa kI taraha atattvabhUta=asArabhUta (ekAntavAda yA saddharma ke viparIta) artha kA tyAga aura sArabhUta tatvabhUta artha kA viveka karanA caahie| jaba heya aura upAdeya tatvoM, vastuoM yA vyaktiyoM kA yathArtha jJAna (viveka) nahIM hotA, taba asalI hIre ke badale kAMca ke camakate hue Tukar3oM ko pakar3a lene kI taraha vyakti satya patha para na lagakara idhara-udhara ke mithyA bhramajAla ko satya samajha kara pakar3a letA hai| ataH samyazraddhA kI zuddhi, vRddhi athavA puSTi ke lie zraddhA ko cAroM pahaluoM se jAMcate-parakhate rahanA caahie| (2) triliga--jo apanI samyazraddhA (samyaktva) ko zuddha rakhatA hai, usakI nimnokta tIna cinhoM (liMgoM) se pahacAna ho jAtI hai-(1) parama Agama-zuzra SA (zravaNecchA) (2) dharmasAdhanA ke prati utkaTa anurAga, evaM (3) jinezvara deva evaM paMcAcArapAlaka gurudeva kI veyAvRtya karane kA niym| ina tIna bAtoM se zuddha samyaktvI kI pahacAna bhI hotI hai aura vaha samyakazraddhA kI abhivRddhi evaM zuddhi bhI kara sakatA hai| AdhyAtmika tathyoM se paripUrNa, AtmA ke mokSa ke lie sAdhaka-bAdhaka tatvoM ke vivaraNa se se yukta utkRSTa AgamoM ke zravaNa karane kI utkaNThA zuddha samyaktvI kI pahalI nizAnI hai| zravaNa karane kI utkaNThA jaba vistRta hotI hai, taba vaha zravaNa taka hI sImita nahIM rahatI, kintu zravaNa se jJAna, vijJAna, pratyAkhyAna, saMyama, anAsrava, tapa, vyavadAna, akriyA aura anta meM nirvANa hotA hai| yAnI zravaNa kA phala paramparA se mokSa hai / vaise bhI saccA zrotA zravaNa ke pazcAt manana-cintana, prazna, take-vitakeM aura tatpazcAt grahaNa karake smRti meM dhAraNa karatA hai| zravaNa ke pazcAt samyaktvI kI dvitIya pahacAna hai-~-dharmasAdhanA meM zraddhApUrvaka tIvra anurAga / arthAt-dharmasAdhanA-dharmakriyA, japa, tapa, sAmAyika, pratikramaNAdi yA svAdhyAya, siddhAntajJAna Adi meM tathA ahiMsAdi vrata grahaNa karane tathA unakA apramatta bhAva se AcaraNa karane meM 1 je soccA paDivajjati tavaM khaMtimahiMsayaM / " 2 bhagavatI sUtra-savaNe nANe....."akiriyA siddhi / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyak zraddhA kI zuddhi aura vRddhi | 123 sadA udyata rahatA hai / vaha dharmakArya meM sadA utsAhapUrvaka Age rahatA hai / samyakazraddhAlu kI tIsarI pahicAna hai - deva aura guru kI vaiyAvRtya karanA / aThAraha doSarahita sarvajJa vItarAga arhantaprabhu kI tathA mokSamArga para calane vAle paMcAcArapAlaka nirgrantha guru kI niyamita rUpa se sevA - upAsanA karatA hai / apane gA~va yA nagara meM gurudeva padhAre hoM to unakI AhArapAnI, auSadha, satkAra - sammAna Adi se sevA avazya karatA hai / (3) dasa prakAra kA vinaya-vinaya kA artha hai - deva guru-dharma evaM inase sambandhita aMgoM ke prati zraddhA, bhakti, satkAra, sammAna, bahumAna, prazaMsA, guNAnuvAda karanA / inake avarNavAda ( nindA, badanAmI, apratiSThA ) tathA inakI AzAtanA karane, inase IrSyA-dva eSa Adi na karanA / bhagavatI sUtra meM vinaya ke dasa prakAra batAe haiM -- (1) arahaMtoM kA, (2) arhatprarUpita dharma kA, (3) AcAryoM kA, (4) upAdhyAyoM kA, (5) sthaviroM kA, (6-7-8) kula kA, saMgha kA, gaNa kA (ha) dhArmika kriyA kA evaM (10) sAdharmika kA vinaya 11 yoM zuzrUSA tathA anAzAtanA, dvividharUpa se dasa prakAra se vinayaH karane se manuSya ke samyaktva (samyak zraddhA) kI zuddhi vRddhi aura puSTi hotI hai / (4) tIna prakAra kI zuddhi - mana, vacana aura kAyA kI zuddhatA bhI samyak zraddhA kI zuddhi-vRddhi karatI hai 12 Azaya yaha hai ki prazasta mana se niHzaMkita Adi 8 darzanAcAroM kA ciMtana karanA, prazasta vacana se zraddheya tatvoM kI prazaMsA karanA tathA kAyA se darzanAcAra kA prazasta rUpa se pAlana - AcaraNa karanA / = (5) zaMkAdi pA~ca doSoM kA nivAraNa - pUrvokta zaMkA- kAMkSAdi pAMca doSa (aticAra) samyaktva ( samyak zraddhA) ke lie ghAtaka haiN| unase svayaM ko bacAne vAlA samyaktvI samyak zraddhA kI zuddhi karatA hai / (6) aSTavidha samyak prabhAvanA - 'samyaktva - saptati meM 8 prakAra ke (kha) bhagavatI sUtra zataka 25 u. 7. 1 (ka) sthAnAMga sUtra sthA. 10 2 bhagavatI sUtra zataka 25 u07 maNa-vaya- kAyA suhI sammattasohiNI tattha / 3. (ka) appamAuso esa aTThe, esa paramaTThe, aise aNaTThe (kha) iNamevaniggaMtha pAvayaNaM saccaM " .... Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 | saddhA parama dullahA prabhAvaka batAe gaye haiM, jo jinokta dharmasaMgha (jainazAsana) ko vividha rUpa se prabhAvanA karate haiM / ve 8 prabhAvaka isa prakAra hai-(1) prAvacanI, (2) dharmakathI, (3) vAdI, (4) naimittika, (5) tapasvI, (6) vidyAvAna, (7) siddha aura (8) kavi / prAvacanI bAraha aMgazAstroM tathA upAMga Adi pradhAna AgamoM kA samyakajJAtA hokara dUsaroM ko una para vizleSaNa-vivecanapUrvaka yukti-sUkti anubhUti dvArA samajhAne va una para pravacana karane vAlA pravacana prabhAvanA karake samyaktva kI zuddhi-vaddhi karatA hai| dharmakathI--AkSepiNI, vikSepiNI, saMveginI, nirvedinI ina cAra prakAra ko dharmakathAoM ko aise DhaMga se kahatA hai ki zrotAmoM ko devagurudharma tathA mokSamArga ke prati unmukha karatA hai| vAdI--vAda-vivAda dvArA siddhAntaviruddha mata kA khaNDana, aura siddhAnta samarthita mata kA maNDana karake dharmaprabhAvanA karatA hai| naimittika-tInoM kAla meM saMgha yA saMgha ke kisI aMga para hone vAle hAni-lAbha kA jJAtA naimittika hotA hai / tapasvA-ugra evaM utkaTa tapa karane vAlA tapasyA dvArA jaina zAsana kI prabhAvanA karatA hai / vidyavAna- prajJapti Adi vidyAoM aura maMtroM ko siddha karake unakA prayoga karane vAlA bhI zAsana-prabhAvanA karatA hai / siddhaprabhAvaka-aMjana, pAdalepa Adi siddhiyoM-labdhiyoM vAlA bhI zAsana-prabhAvanA karatA hai, tathA kaviprabhAvaka bho gadya-padya meM racanA karake dharmasaMgha kI prabhAvanA karatA hai / / ATha prakAra kI prabhAvanA se samyaktva kI zuddhi-vRddhi hotI hai / (7) pAMca bhUSaNa-yaha to sabhI jAnate haiM ki AbhUSaNoM se zArIrika sundaratA aura camaka-damaka bar3ha jAtI hai| isI prakAra mokSa ke prANarUpa samyagdarzana ke saundarya aura camaka-damaka meM vRddhi ke lie tathA samyakazraddhA meM tejasvitA lAne ke lie yogazAstra evaM samyaktvasittarI meM pAMca bhUSaNa batAe haiM-(1) dharma meM sthiratA (2) dharma-prabhAvanA, (3) bhakti, (4) dharma-kauzala evaM (5) tortha (caturvidha saMgha) kI sevA / (1) sthiratA-samyaktva meM yA dharma meM dRr3hatA ko kahate haiM / koI bhI deva, dAnava, mAnava Adi jIva samyaktvo ko parokSA kare, use dharmapatha se bhaya yA pralobhana dekara vicalita karanA cAhe, taba vaha vicalita na ho, apane samyagdarzana meM sthira 1 pAvayaNI dhammakahI vAI nimittao tavasto ya / vijjAsiddho ya kai advaiva pabhAvagA bhaNiyA / samyaktva saptati prakaraNa -pravacanasArodvAra dvAra 148 gA. 634 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakzraddhA kI zuddhi aura vRddhi | 125 aura sudRr3ha rahe / anya dharma-sampradAyoM athavA tathAkathita sAdhakoM yA unake anugAmiyoM kI pUjA-pratiSThA, ADambara, dhuAMdhAra pracAra, anuyAyiyoM kI saMkhyA vRddhi dekhakara bhI mana ko samyagdarzana se skhalita na hone de, isI vicAra para dRr3ha rahe ki manuSya mokSarUpaphala jaba bhI pAyegA, samyak zraddhA pUrvaka jJAna evaM cAritra kI ArAdhanA se hI pAegA / magadhasamrATa zreNika ko samyagdarzana se kaI bAra vicalita karane kA prayAsa kiyA gayA, phira bhI vaha samyaktva meM dRr3ha rahA (2) apanI zakti ke anusAra dharma evaM dharmasaMgha kI unnati evaM pratiSThA ke lie vividha kAryakramoM kA Ayojana karanA, vividha prakAra se logoM ko dharma kI ora prabhAvita karanA dharmaprabhAvanA hai / (3) deva, guru evaM dharma tathA dharma meM tatpara samyaktvadhAraka janoM kI sevA-zubhraSA, paryupAsanA, vandanA, satkAra-sammAna, namana-vandana Adi karanA bhakti hai| (4) dharma-kauzala-dharma ke sabhI aMgoM tathA jainadharma ke akATya siddhAntoM evaM tatvoM kA yukti, pramANa, anubhUti, naya-nikSepa Adi dvArA svayaM jAnane aura dUsaroM ko samajhAne meM dakSatA prApta karanA, dharma kauzala hai| (5) tIrthasevA kA vAstavika artha hai-sAdhu-sAdhvI, zrAvakazrAvikArUpa caturvidha jaMgamatIrtha, saMsAra-sAgara se tArane meM sahAyaka haiM, yaha jAnakara unakI sevA-paryupAsanA krnaa| ye pAMcoM bhUSaNa vyakti ke samyagdarzana kI zuddhi, vRddhi evaM guNasamRddhi karane vAle haiN| (8) pA~ca lakSaNa-samyazraddhA (samyaktva) ko lakSita karane vAle pAMca lakSaNa haiM-(1) zama, (2) saMvega, (3) nirveda, (4) 'anukampA aura (5) Astikya / ina pAMcoM kI vistRta vyAkhyA hama pahale ke prakaraNoM meM kara cuke haiN| apane jIvana meM samyaktva kI jA~ca-parakha ke lie tathA samyaktva kI vizuddhi, puSTi evaM samRddhi ke lie ye pAMca lakSaNa hone Avazyaka (9) chaha prakAra kI yatanA-samyagdarzana kI surakSA, zuddhi evaM dRr3hatA ke lie nimnokta chaha pravRttiyoM ke sambandha meM yatanA-sAvadhAnI yA jAgRti rakhanA atyanta Avazyaka hai-(1) vandanA, (2) namaskAra (3) dAna, (4) anupradAna, (5) AlApa, aura (6) saMlApa / samyakazraddhA kI surakSitatA deva, guru aura dharma para vivekapUrvaka zraddhAna, tatvadarzana evaM svarUpajJAna kA 1 yogazAstra pra.1 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 | saddhA parama dullahA dhyAna rakhanA Avazyaka hai| anyathA devarUpa Adarza, nirgranthaguru rUpa mArgadarzaka evaM ahiMsAdimaya saddharma ke prati ananyazraddhA-bhakti, niSThA rahanI kaThina hai| isI bAta kI jAgRti ke lie 6 prakAra kA yatnAcAra rakhanA jarUrI hai / inakA Azaya yaha hai ki (1) devabuddhi tathA gurubuddhi se mithyAdRSTisampanna deva tathA guru kI vandanA yA stuti (guNagAna) na kare, (2) deva yA gurubuddhi se namaskAra na kare, (3) dharmabuddhi yA gurubuddhi se anyatIthika guru ko dAna na de| anukampAbuddhi se pIDita, saMkaTagrasta Adi ko dAna dene kA janazAstroM meM kataI niSedha nahIM hai| (4) anyatairthika guruoM kA gurubuddhi se satkAra, sammAna yA bahumAna yA AsanAdi pradAna (anupradAna) na kare tathA (5) unake binA bulAye eka bAra bhI sambhASaNa (AlApa) na kare, (6) na hI bAra-bAra sambhASaNa (AlApa) kare / vAstava meM ye yatanAe~ kacce samyaktvasAdhakoM ke lie ananyazraddhA ko lakSya meM rakhakara batAI gaI haiN| (10) chaha AgAra-bahuta se loga samyaktva grahaNa karane ke pazcAt arthalolupatA, zaMkA, sAdhAraNa bhaya, pralobhana yA bhrAnti ke zikAra hokara samyakzraddhA se vicalita hokara kudeva, kuguru evaM kudharma kI ora jhuka jAte haiM / prArambha meM ve dekhAdekhI yA kisI svArthavaza apanI sUzraddhA se vicalita hote haiM, kintu bAda meM ve unake kaTTara anuyAyI, bhakta yA pUjaka bana jAte haiN| parantu jo jAgarUka, dRr3hadharmI, samyagdRSTi hote haiM, ve sacce deva (Adarza) guru (mArgadarzaka) evaM dharma (mokSamArga) se kadApi vicalita nahIM hote, ve pUrvokta 6 yatanAoM kA barAbara dhyAna rakhate haiN| kintu sabhI gRhasthoM kI, sadA-sarvadA eka-sI paristhiti aura kSamatA nahIM hotii| unheM gRhasthajIvana meM rahate hue AjIvikA, sukha-zAMti, surakSA evaM kuTumbapAlana Adi kaI Avazyaka kArya karane par3ate haiM / isalie AcAryoM ne samyaktvI ke bAhya vyavahAra kI dRSTi se 6 AgAra batAe haiM (1) rAyAbhiogeNaM, (2) gaNAbhiogeNaM, (3) balAbhiogeNaM (4) devAbhiogeNaM, (5) guruniggaheNaM, (6) vittIkaMtAreNaM / abhiyoga kA artha hai-balaprayoga, davAba yA vivazatA ko sthiti / AgAra chUTa ko kahate haiN| para vaha chUTa jarA-jarA-sI bAta meM yA zAsaka, samUha Adi ko khuza rakhane, koI Agraha yA davAba na hone para bhI unase apanA svArtha siddha karane, padapratiSThA yA tarakkI pAne hetu yA dekhAdekhI mulAhije meM Akara ina AgAroM kA sevana karanA, samyakzraddhA se vicalita honA hai, apane samyaktva ko Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakzraddhA kI zuddhi aura vRddhi | 127 bhaMga karanA hai| jaba samyaktvI ke jIvana para koI maraNabhaya, AjIvikA saMkaTa yA aisI hI koI atyanta khatare kI sthiti paidA ho jAe taba ina AgAroM meM se vivekabuddhi se soca-samajhakara kiso AgAra kA bAhya dRSTi se ApavAdika rUpa meM sevana kara sakatA hai| (i) pahalA AgAra hai- rAjAbhiyoga / yAnI zAsaka kA balaprayoga / (ii) dUsarA haigaNAbhiyoga, arthAt-jAti, samudAya, saMgha, samAja, vyAvasAyika saMgaThana athavA dala gaNa kahalAtA hai / gaNa kI amuka bAta apane samyaktva ke viruddha ho, kintu na mAnane se usase sahayoga yA saMrakSaNa milanA kaThina ho jAtA ho / aisI sthiti meM gaNa kA Agraha yA anurodha anicchA se mAnanA gaNAbhiyoga AgAra hai| (iii) balAbhiyoga-bala kA artha--senA yA balavAn vyakti hai / koI jabaradasta vyakti apane deva yA guru ko namana karane yA kisI samyaktvaviruddha bAta ko mAnane ke lie bAdhya kara de, aura apanI zakti usakA pratIkAra karake yA virodha karake apane dharma para DaTe rahane kI na ho taba anicchA se usakA kathana mAnanA balAbhiyoga hai| isI prakAra (iv) devAbhiyoga meM bhI samyaktvI ko apane siddhAnta ke viruddha DAkinI, zAkinI, bhUta, preta, pizAca Adi kisI deva ke dvArA bAdhya kie jAne para anicchA se use mAnanA, namana Adi karanA par3e to vahA~ devAbhiyoga AgAra samajhanA caahie| kintu isa AgAra kA nAma lekara yadi koI vyakti kisI laukika svArtha, lobha, andhavizvAsa, manorathapUrti, galata kurUDhi ke vaza kisI bhI mithyAtvagrasta yA hiMsAparAyaNa mAMsa-madirA se prasanna hone vAle devI yA deva ko mAnatA-pUjatA hai to vahA~ devAbhiyoga nahIM, vaha sarAsara samyaktvabhaMga kA kAraNa hai| (v) gurunigraha-apane mAtA-pitA, bujurga adhyApaka, kalAcArya yA kulaguru ke Agrahavaza balAt unakI bAta mAnanI par3e jisase apane samyaktva meM AMca AtI ho, to vahA~ gurunigraha AgAra samajhanA caahie| jaisekisI ke mAtA-pitA Adi anya dharmasampradAyAnuyAyI hoM athavA jainadharmAnuyAyI hote hue unako koI bhayaMkara kaSTa de rahA ho yA asAdhya roga ho vaha mAmUlI pratIkAra se na miTatA ho, aiso saMkaTApanna paristhiti meM gurujanoM ke dabAva se vivazatApUrvaka anicchA se kinhIM kudeva-kuguru ko mAnanA yA pUjanA par3e to usakA AmAra gurunigraha kahalAtA hai / (vi) vRttikAntAra-vRtti yAnI AjIvikA meM, kAntAra yAno kaThinatA (khatarA) upasthita hone para koI cArA na ho, AjIvikA khatare Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 | saddhA parama dullahA meM par3a jAne para apanA yA apane parivAra kA pAlana karanA kaThina ho jAe to usa samaya anyatIrthika kudeva, kuguru kI mAnyatA-sevA Adi vyavahAra vivazatApUrvaka karanA vRttikAntAra nAmaka AgAra hai / ye chahoM AgAroM kA sevana saMkaTApanna paristhiti meM, tAtkAlika lAcArIvaza hI kiyA jA sakatA hai, saMkaTa dUra hone para nahIM / saMkaTakAla meM bhI antarmana se to vaha apane gRhIta samyagdarzana ke prati pUrNa niSThA zraddhA rakhegA / ye AgAra samyak zraddhA se vicalita hone ke lie nahIM, kintu jAgRtipUrvaka usakI surakSA, zuddhi aura vRddhi karane ke lie haiM / (11) chaha bhAvanAeM - samyagdarzana ko puSTa aura samRddha karane ke lie nimnokta 6 bhAvanAe~ apanAnI cAhie - samyagdarzana ( 1 ) dharmaM rUpI vRkSa kA mUla hai, (1) dharmarUpI nagara kA dvAra hai, (3) dharmarUpI prAsAda kI nIMva hai, (4) dharma- jagat kA AdhAra hai, (5) dharmarUpI padArtha ko dhAraNa karane kA pAtra (bhAjana) hai aura (6) dharmarUpI guNaratnoM ko rakhane kI nidhi ( nidhAna) hai | ina sabake bhAva spaSTa haiM / (12) samyagdarzana sAdhanA ko puSTa karane hetu chaha sthAnaka - mUla meM samyagdarzana kI AdhArazilA AtmA hai / yadi AtmA ke sambandha meM samyagdRSTi ke mana meM zaMkA, bhrAnti yA aspaSTatA ho, to samyagdarzana zuddha aura surakSita nahIM raha sakatA / isalie AtmA ke vikAsa aura usakI zuddha svarUpa prApti meM sAdhaka-bAdhaka tathyoM se sambandhita 6 sthAnakoM kA pratidina cintana karanA Avazyaka hai - ( 1 ) AtmA hai, (2) AtmA nitya hai, (3) AtmA apane karmoM kA kartA hai, (4) svayaMkRtakarmoM ke phala kA bhoktA hai, (5) AtmA mukti prApta kara sakatA hai aura (6) mukti kA upAya yA mArga bhI hai / AtmA kA astitva evaM nityatva kaI pramANoM se siddha hai / AtmA kA vyavahAradRSTi se karmoM kA kartRvya aura bhoktRtva bhI anubhavasiddha hai / AtmA cAhe jitane bandhana meM par3A ho, kintu vaha samyagdarzana- jJAna - cAritra tapa kI sAdhanA meM puruSArthaM karake una karmoM se sarvathA mukta ho sakatA hai / karmabandhanoM se tathA janma-maraNa Adi se sarvathA mukta ho jAnA hI mokSa hai / mokSa kA upAya ratnatraya kI sAdhanA meM svayaM puruSArtha karanA hai / niyati bhAgya, Izvara yA kisI zakti ke hAtha meM mokSa nahIM hai, vaha svayaM ke hAtha meM hai / ina chaha sthAnakoM para bAra-bAra cintana-manana karane se AtmasvarUpa kA dRr3ha nizcaya, zuddha AtmA kI anubhUti pratIti aura Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyazraddhA kI zuddhi aura vRddhi | 126 jinokta tatvoM para dRr3ha zraddhAna hotA hai, jo samyaktva kI zuddhi meM sahAyaka hai| samyakzraddhA kI zuddhi-vRddhi ke ATha aMga koI bhI zarIra ke kisI aMga se hIna ho to usakA zArIrika saundarya, supuSTatA aura zobhA meM nyUnatA A jAtI hai, isI prakAra samyagdarzana kI supUSTatA, sundaratA evaM zuddhi ke lie jainAcAryoM ne usake ATha aMga yA guNa nizcita kiye haiM--(1) niHzaMkatA (nirbhayatA), (2) niSkAkSatA, (3) nirvicikitsA, (4) amUr3hadRSTi, (5) upagRhana (yA upabRhaNa), (6) sthirIkaraNa, (7) vAtsalya evaM (8) prabhAvanA / vastutaH samyagdRSTi vyakti ko nAnA jAtiyoM, nagara-grAmoM, rASTroM, dharmasampradAyoM, aneka parivAroM se, samAja evaM saMskRti ke logoM se tathA unake dharmagranthoM yA mAnyatAoM se samparka AtA hai| aisI sthiti yA usakA vyavahAra, AcaraNa yA ziSTAcAra apanI mAnyatA, siddhAnta, Adarza zraddhA ke prati vaphAdAra rahate hue kitanA sudRr3ha rahegA, apane saharmiyoM, sahakarmiyoM evaM sAthiyoM ke prati kitanI AtmIyatA yA vatsalatA hogI ? AtmalakSyI dRSTi evaM dharma-AcaraNa ke sA~ce meM apane jIvana ko DhAlakara vaha anya logoM ko kaise prabhAvita kara sakatA hai ? isake viSaya meM jAgRta rahane hetu 8 aMga batAye haiM, jinheM darzanAcAra bhI kahA gayA hai| ina saba tathyoM ko dhyAna meM rakhane se hI samyaktraddhA kI zuddhi-vRddhi ho sakatI hai| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saddhA parama dullahA dvitIya khaNDa Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zraddhA ke vibhinna rUpa zraya kA patha hI zreyaskara saphalatA kA mUla maMtra : vizvAsa saddhA parama dullahA Atmika pragati kI jananI : satzraddhA AtmavizvAsa kI ajeya zakti saMkalpa zakti ke camatkAra dRSTi badalie, sRSTi badalegI utkRSTa AsthA ke mUla maMtra yathArtha jIvana dRSTi kA mUlyAMkana upAsanA kA rAjamArga Atma-samarpaNa kA mUlya 'zama' aura usakA svarUpa 'zama' kA dvitIya rUpa- zama zramaNa saMskRti kA tRtIya mUla maMtra : sama samadRSTi ko parakhane kA dUsarA cinha : saMvega samyagdRSTi kA tIsarA cinha : nirveda samyagdRSTi kA cauthA cinha : anukampA Astikya kA mUla : AtmavAda Astikya kA dvitIya AdhAra : lokavAda Astikya kA tRtIya AdhAra : karmavAda karmavAda : Astikya kA prANa Astikya kA caturtha AdhAra : kriyAvAda Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zreya kA patha hI zreyaskara do mArga manuSya ke sAmane do hI mArga haiM-eka hai utthAna kA mArga aura dUsarA hai patana kaa| donoM kI paraspara virodhI do dizAe~ haiN| inameM se hama eka ko zreya kA aura dUsare ko preya kA, athavA eka ko puNya kA aura dUsare ko pApa kA mArga kaha sakate haiN| paramArtha aura svArtha, prazaMsA aura nindA, zAnti aura azAnti athavA svarga aura naraka ke mArga bhI yahI haiN| ina donoM meM se mAnava svecchApUrvaka kisI bhI mArga ko apane lie cuna sakatA hai aura apanA bhaviSya Alokamaya yA andhakAramaya athavA zAntimaya yA klezamaya banA sakatA hai| zreyamArga para calatA haA manuSya mAnavatA kI pagaDaMDI se mArgAnusArI, samyagdRSTi, zrAvakatva aura sAdhutva ke mahApatha para bar3hakara anta meM yA to sIdhe hI mokSa kI maMjila pA letA hai, yA phira devaloka meM jAkara bhogya zubhakarmoM kA phala bhogakara unheM kSINa karatA hai| isake viparIta preyamArga para calane vAlA mAnava mAnavatA se cyuta hokara pazutA kI pagaDaMDI apanAtA hai, aura anta meM, 'dAnavatA kI sthiti meM pahu~cakara naraka kI azAnta evaM kSubdha manodazA kI Aga meM jhulasatA rahatA hai| na cAhate hue bhI preya kA mArga apanAte haiM adhikAMza mAnava yaha jAnate haiM ki svArtha aura dambha kA athavA 1. zreya kA artha hai---Atmika sukha aura preya kA artha hai indriya-sukha / ( 1 ) Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / saddhA parama dullahA lubhAvane indriya-viSayabhogoM kA preyamArga pariNAma meM duHkhakara hai, jabaki paramArtha aura tyAga-tapa-saMyama kA zreyamArga pariNAma meM sukhakara hai, phira bhI sAmAnyatayA ve isa galatI ko bAra-bAra duharAte rahate haiM, ve zreya kA mArga chor3akara preya ke mArga para hI cala par3ate haiN| cittamuni ke jIva ne apanA kartavya samajhakara cakravartI brahmadatta (sambhUti ke jIva) ko preyamArga kI hAniyA~ aura zreyamArga ke vividha dUragAmI lAbha batAkara samajhAyA thA ki "preyamArga to isa jIva ne anantaananta bAra apanA liyA, usase ananta bAra vibhinna yoniyoM aura gatiyoM meM janma-maraNa kiyA, aba to isa manuSya-janma ko pAkara zreyamArga apanAne kA avasara hai| zreyamArga ko apanA lo|" parantu bhogoM meM atyAsakta brahmadatta cakravartI para unake isa upadeza kA ulaTA asara haa| vaha cittamuni ke jIva se ramaNIya bhogoM ke lubhAvane preyamArga para calane kA anurodha karane lgaa| unake lie mahala, bhogoM kI vividha sAmagrI-sundara ramaNiyA~, vastrAbhUSaNa Adi cittAkarSaka preyamArga ke sabhI sAdhana dene ko taiyAra ho gyaa| parantu bhogoM se sarvathA virakta, tapa-saMyama ke Agneya patha para Ananda manAne vAle AtmArthI cittamuni ke lie preyamArga ko apanAnA asambhava thA / ataH unhoMne brahmadatta cakravartI se sApha-sApha kaha diyA ki maiM isa saMsAracakra meM nahIM phaMsa sktaa| jisa prakAra daladala meM phaMsA huA matta hAthI jalAzaya kA taTasthala dekhate hue bhI vahA~ taka pahu~cane meM asamartha hotA hai, usI prakAra brahmadatta bhI bhogoM ke duSpariNAma jAnatA huA bhI bhogoM ke daladala meM pha~sA huA thA, vaha nikala nahIM pA rahA thaa| taba anta meM cittamuni ne use sulabha mArga batAte hue kahA-- ___jaitAsi bhoge caiuM asatto, ajjAI kammAI karehi rAyaM / ---he rAjan ! yadi tuma bhogoM kA tyAga karane meM asamartha ho to kama se kama Aryakarma to karo, jisase ki yahA~ se AyuSya pUrNa kara devaloka meM to jA sako, kugati ke duHkhoM se to baca sko| parantu brahmadatta ne muni kI itanI-sI bAta bhI nahIM mAnI / Akhira marakara brahma datta naraka kA mehamAna bnaa| isake viparIta cittamuni ne kAmabhogoM se sarvathA virakta, niSkAma 1. uttarAdhyayana a0 13 gA032 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zreya kA patha hI zreyaskara |3 hokara zreyamArga ko grahaNa kiyA, anuttara saMyama-pAlana karake mukti prApta kii| isa prakAra hama dekhate haiM ki zreya kA mArga apanAne kI icchA rahate hae bhI vyakti preya kI ora lur3hakane lagatA hai| mana meM saMkoca, bhaya aura lajjA rahate hae bhI paira barabasa usI dizA meM bar3hate cale jAte haiN| kyA kAraNa hai ki sukha cAhate hue bhI sukha kA mArga chor3akara vyakti duHkha kI ora, tathA svarga kA patha chor3akara naraka kI ora cala par3atA hai ? zAstroM meM isakA mUla kAraNa batAyA hai--ajJAna aura moh| ina donoM se bacate rahanA caahie| ajJAna aura moha ke kAraNa hI vyakti satpuruSoM se, sadgranthoM se tathA apane anubhava se puNya kI mahattA aura pApa ko hAniyoM ko jAnatA-bujhatA huA bhI kupathagAmI bana jAtA hai / gItA meM arjuna dvArA karmayogI zrIkRSNa se pUche jAne para unhoMne rajoguNotpanna kAma aura krodha ko hI isake lie kAraNa batAyA hai| vividha kAmanAoM, icchAoM, vAsanAoM aura AvezoM ke vazIbhUta hokara manuSya adUradarzI banakara turanta usa ora phisala par3atA hai| aise preyamArgI loga pralobhanoM ke Ate hI phisala par3ate haiM aura kSaNika sukha ke kucakra meM par3a kara apanA bhaviSya andhakAramaya banA lete haiN| unameM dera yA dUra ke lAbha taka Thahara sakane yogya dhairya evaM sAhasa nahIM hotaa| vartamAna ke, Aja ke, abhI ke kSaNika lAbha kI ora itanA AkarSita ho jAnA ki bhaviSya ke duSpariNAmoM kI ora dhyAna hI na jAnA-preyamArga hai| isa mArga ko apanAne kA kAraNa hai.--- adUradarzitA, adhIratA, aviveka, vicArahInatA yA avidyA / ajJAna aura moha inake janaka haiM / vaidika paramparA meM ise mAyA yA avidyA kahA gayA hai / kaI loga anIti aura anyAya kA, dharma-adharma kA yA pUNya-pApa kA pariNAma jAnate hae bhI turanta lAbha ke cakkara meM par3akara anIti aura adharma ko apanA lete haiN| duryodhana svayaM rAjanItijJa thA / usakI rAjasabhA meM kaI dharmadhurandhara vidvAn the, kaI itihAsa evaM purANoM ke vettA bhI the, jo aharniza 1. uttarA0 a0 13, gA0 35 2. annANa mohasma vivjjnnaae......"| ---uttarA0 32/2 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 | saddhA parama dullahA use hita-ahita kI bAteM sunAkara dharma nIti kI preraNA dete rahate the| kintu duryodhana una sabase yahI kahatA thA jAnAmi dharma na ca me pravRttiH / jAnAmyadharma na ca me nivRttiH / maiM dharma ko jAnatA hU~, lekina usameM pravRtti nahIM kara pAtA, isI prakAra maiM adharma ko bhI jAnatA hU~, kintu usase nivRtti nahIM kara sktaa| pApa aura anIti kA mArga aisA hai ki isameM tAtkAlika lAbha mAlUma hotA hai. parantu bAda meM jaba kaThinAiyA~ utpanna hotI haiM, taba pApa kA bhayaMkara pariNAma bhoganA par3atA hai| isake viparIta puNya, dharma yA nIti kA mArga aisA hai ki isa para calane vAle ko prArambha meM tapa, tyAga evaM AtmasaMyama karanA par3atA hai / unake lAbha dera se dRSTigocara hote haiN| preyamArgo kI manovatti uttarAdhyayana sUtra meM aise adUradarzI logoM kI manovRtti kA vizleSaNa karate hue kahA gayA hai na me diThe pare loe, cakSudiTThA imA rii...|| hatthAgayA ime kAmA, kAliyA je aNAgayA / ko jANai pare loe, atthi vA natthi vA punno|| paraloka mere sAmane pratyakSa nahIM hai; kintu yaha rAtri to merI A~khoM ke samakSa pratyakSa hai| ye kAmabhoga to hastagata haiM. (inheM to maiM icchAnusAra bhoga sakatA hU~), kintu bhaviSyakAlIna kAmabhoga haiM, parokSakAla ke garbha meM haiN| aura phira paraloka hai yA nahIM, ise kauna jAnatA hai ? yaha hai preyamArgI kI manovRtti ! vaha tAtkAlika kAmabhogoM ke zraNika sukha ke cakkara meM par3akara bAda meM mAnasika evaM zArIrika kleza pAtA hai| itanA hI nahIM, vaha kAmabhogoM ke daragAmI pariNAmoM ko na jAna kara hiMsA. jhUTha, corI, DakaitI, anyAya-anIti, beImAnI, ThagI, mAyA, paizunya Adi ke cakkara meM par3a jAtA hai| mAMsa-madirA kA niHzaMka hokara upabhoga karane lagatA hai| mana-vacana-kAyA se matavAlA hokara vaha dhanavaibhava aura striyoM meM Asakta ho jAtA hai| isa prakAra ke pApa karmoM ke phalasvarUpa vaha yahA~ bhI duHkha pAtA hai, apanA adhaHpatana karatA hai, aura paraloka meM naraka kA atithi banakara bhayaMkara yAtanAe~ sahatA hai| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mRgatRSNA ke samAna preyamArga marusthala meM mRga ko dUra se pAnI hI pAnI bharA huA dikhatA hai, becArA pyAsA maga usa pAnI ko pIne ke lie daur3atA hai; parantu nikaTa jAne para pAnI hAtha nahIM lagatA, kevala bAlU hI najara AtI hai| vaise hI preyamArgI kAmabhogoM ke sevana se sUkha pAne kI AzA meM daur3a lagAtA hai| parantu jyoM-jyoM vaha kAmabhogoM kA adhikAdhika sevana karatA hai, tyoM-tyoM sukha pAne ke badale uttarottara adhika du.kha pAtA hai| pA~coM indriyA~ kSoNa, caMcala aura rugNa ho jAtI haiM, mana vyagra, vyAkula aura asthira ho jAtA hai / kaI bAra to vaha apanA sarvanAza kara baiThatA hai| __ alpalAbha : mahAhAni yaha mAyA yA avidyA aisI hai, jisake jAla meM pha~sakara manuSya tatkAla ke alpalAbha ke lie bhaviSya ko andhakAramaya banA letA hai| vaha koI bAharI yA daivI-dAnavI zakti nahIM hai, vaha hai manuSya kI adUradarzitA / jise zAstrIya bhASA meM hama preyamArga kahate haiN| dUragAmI duSpariNAmoM kI cintA na karake turanta kA lAbha socane vAle mAnava bhayaMkara se bhayaMkara duSkarma karane para utArU ho jAte haiM / uttarAdhyayana sUtra meM isa sambandha meM eka sundara rUpaka dvArA samajhAyA gayA hai| eka dhanADhya ne eka memanA pAlA / use vaha bar3hiyA cAvala, jau evaM cArA-dAnA dekara posane lagA / dhIre-dhIre vaha memanA atyanta hRSTa-puSTa aura vizAlakAya meMDhA bana gayA / eka dina usa dhanADhya ke yahA~ kucha mehamAna aaye| unakI khAtiradArI karane ke lie ukta paripuSTa mer3he ko kATakara usakA mAMsa pakAkara khilaayaa| jisa prakAra vaha meMDhA sundara puSTikara bhojana ke badale meM apanA sarvanAza karA baiThA, usI prakAra preyArthI mAnava kAmasukhoM ke lobha meM par3akara hiMsA, jhUTha, corI, lUTa-pATa, mAyA, vyabhicAra, mAMsa, madirA Adi kA sevana karake hRSTa-puSTa evaM vizAlakAya bana jAtA hai, kintu eka dina jaba mauta kA vAraMTa AtA hai to use ye saba kAmabhoga sAmagrI chor3akara pApakarmoM se bhArI hokara bahuta hI pazcAttApa ke sAtha ghora andhakAramaya narakagati meM bhayaMkara yAtanA bhogane ke lie jAnA par3atA hai| ___ Ajakala ke jelakhAnoM meM nindA, ghRNA aura yAtanA kA jIvana bitAne vAle adhikAMza ve loga haiM, jo apane tAtkAlika lobha, svArtha yA Aveza kA saMvaraNa nahIM kara sake aura bhayaMkara pApakarma meM rata ho gaye / Aja ve jana Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 | saddhA parama dullahA samAja se bahiSkRta evaM dayanIya hokara jeloM meM par3e sar3a rahe haiN| naraka kI bar3I jela meM le jAne vAlA bhI yahI eka kAraNa hai---pralobhanoM meM phisalane se baca sakane yogya dhIratA aura dUradarzitA kA abhAva / ___ kAMTe kI noMka meM lagI huI jarA-sI ATe kI golI kA lobha machalI saMvaraNa nahIM kara pAtI / phalataH vaha apane prANoM se hAtha dho baiThatI hai| jAla meM bikhare hue jarA.se dAnoM ke cugane ke lobha meM yadi bholI cir3iyA na par3atI to phar3aphar3Akara marane kI Aphata se vaha baca sakatI thii| dIpaka ke rUpa para lubhAne vAlA pataMgA AgA-pIchA na socakara dIpaka para TUTa par3atA hai, vaha Akhira kyA pAtA hai ? khuda bhI jala maratA hai aura dIpaka ko bhI bujhA detA haiM / rasa kA lobhI bhauMrA kamala kI paMkhur3iyoM meM baMda hokara kyA pAtA hai ? vaha hAthI dvArA rauMdA jAtA hai aura kamala kA bhI nAza karavAtA hai| prAraMbha meM thor3e-se lAlaca meM par3akara Thaga ke cakkara meM par3ane vAlA bholA manuSya burI taraha mUDa liyA jAtA hai / tiryaMca to becAre ajJAnavaza rUpa, rasa, gaMdha evaM sparza ke jarA se lobha meM par3akara apanA jIvana kho baiThate haiN| parantu manuSya jaisA samajhadAra prANI bhI apane zArIrika svArtha ke thor3e se lAbha ke lie apanI mahAn AtmA ko kaluSita karake sarvanAza adhaHpatana karA baiThatA hai / indriyoM kI viSayavAsanAe~ tRpta karane ke samaya bar3I priya lagatI haiM, parantu usa kAma-bhogasevana ke dUravartI pariNAma itane bhayaMkara, ulajhana-bhare evaM mAnasika-zArIrika yAtanA dene vAle hote haiM jo anta meM manuSya kA sarvanAza karake hI chor3ate haiM, use asaMkhya bhavoM meM bhramaNa karAte haiM, aura una durgatiyoM aura duryoniyoM meM use sadbodha nahIM miltaa| paraloka meM duHkha pAne kI bAta chor3a deM, isa loka meM bhI preyamArgI--- indriya viSayoM ke dAsa ko usakA bhArI mUlya cukAnA par3atA hai / udAharaNa ke taura para-eka jihvAlolUpa vyakti vividha svAdiSTa bhojanoM, vyaJjanoM aura caTapaTe khAna-pAna ko jaldI-jaldI adhika mAtrA meM sevana karane ke lie lAlAyita rahatA hai| isa prakAra jihvendriyatRpti meM sukha mAnane vAlA byakti apane isa asaMyama ke kAraNa akhAdya, duSpAcya evaM gariSTha svAdiSTa khAdya-peya kA sevana karake apanA peTa kharAba karatA hai, rakta ko dUSita karatA hai.nAnA prakAra kI bhayaMkara bImAriyoM kA zikAra banatA hai| isa prakAra zArIrika durbalatA kI vaha samasyA kevala zArIrika kaSTa hI nahIM, parA dhInatA, Arthika kaThinAI, kAryoM meM asaphalatA Adi kI agaNita samasyA Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zreya kA patha hI zreyaskara 7 paidA karatI hai| jihvandriya ke viSaya-sevana ke kSaNika lobha meM par3akara ihalaukika agaNita samasyAe~ paidA karane vAle preyamArgI kI tulanA meM jisane jihvandriya para saMyama karake apane tana-mana ko svastha rakhA hai, usa zreyamArgI kI samasyAe~ bahuta hI kama hotI haiN| isI prakAra kAmendriya (sparzendriya) kI vAsanA-pUrti ke kSaNika sukha meM Asakta hokara jo apane jIvana-rasa ko nicor3a DAlate haiM, unheM asamaya meM hI bur3hApA A gheratA hai, zarIra rogoM kA ghara bana jAtA hai; A~kha, nAka, kAna, jIbha, hAtha-paira Adi sabhI indriyA~ jabAba dene lagatI haiN| prAyaH asamaya meM hI mauta sAmane A dhamakatI hai| jitane baccoM kA uttaradAyitva vaha nahIM uThA sakatA, utane bacce paidA ho jAte haiN| phira unake khAne-pIne, pahanane-rahane aura mauja-zauka pUre karane kI tathA bImArI, par3hAI, zAdI Adi kI samasyAe~ sAmane AtI haiM / unheM rojagAra-dhandhe se bhI lagAnA par3atA hai| koI lar3akA ayogya yA kupAtra nikalA to naI ulajhaneM A par3atI haiN| patnI bhI yadi sulakSaNI aura supAtra na huI to duguNI, karkazA evaM krodhI patnI ko lekara nita naI samasyA utpanna ho jAtI hai| aise preyamArgI ko zarIra kI vAsanAe~ bhoga ke samaya atyanta priya lagatI haiM, parantu unakA paripAka itanA bhayaMkara hotA hai ki saMbhAle nahIM sNbhltaa| isI prakAra mana kI tRSNA ko zAnta karane meM sukha mAnane vAlA preyamArgI arthalolupa banakara anyAya-anIti, adharma evaM pApa ko apanAkara yena-kena-prakAreNa dhana kamAtA hai, bhavana, vAhana, udyAna tathA anya sukha-sAdhana juTAtA hai / isa prakAra dhana-vaibhava aura artha-lobha ke pravAha meM bahakara vaha kevala zarIra aura zarIra se sambandhita parivAra Adi kI cintA meM hI apanA sArA jIvana khapA detA hai| yadyapi apanI aura apane Azrita parivAra kI Thoka prakAra se gujara-basara karane lAyaka dhanaprApti se use santoSa kara lenA cAhie thA, kintu preyamArgI aisA nahIM karatA, vaha dUradarzitA se soca bhI nahIM pAtA hai| vAstava meM preyArthI kevala zarIra taka hI soca pAtA hai, dUradarzI banakara AtmA ke viSaya meM baha soca hI nahIM pAtA / honA yaha cAhie thA ki vaha apane kuTumba ke nirvAha ke yogya dhana nyAya-nIti se ajita karane ke sAtha hI bacA haA samaya Atmacintana meM, paramArtha meM, AtmakalyANa meM lagAtA, parantu preyArthI ke mana-mastiSka meM, aisA subodha AtA hI nahIM, na hI vaha aisA subodha prApta karane athavA use kriyAnvita karane kI paravAha karatA hai| apanI mAnasika tRSNA kI pUrti ke lie vaha hajAra se Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 | saddhA parama dullahA lAkha aura lAkha se karor3a kI ora daur3a lagAtA hai / parantu mAna lo itanA prApta ho jAe taba bhI use sukha-zAMti kI nadI mRgatRSNA kI taraha sUkhI hI milatI hai / pracura dhanaprApti ke sAtha hI apAra samasyAe~ usake sAmane mu~ha bAe khar3I rahatI haiM, inkamaTeksa, selsaTeksa, velthaTeksa kI, cora-DAku Adi se, Aga se evaM anya durghaTanAoM se dhana kI rakSA kI samasyAe~, phira lar3akoM meM ba~TavAre kI samasyA, rAta-dina cintA hI cintAe~ usake prANa cUsa letI haiM / vaha AtmakalyANa kI bAta soca hI nahIM pAtA / use prArambha meM dhana kamAnA, jor3anA aura apane sukha bhoga-vilAsa meM ur3AnA - phU~kanA priya, sukhakara evaM svAbhAvika lagatA hai kintu bAda meM java uparyukta samasyAe~ sAmane AtI haiM, to niraMtara becainI banI rahatI hai / becainI miTAne ke lie tikar3amabAjI evaM jAlasAjI karane para bhI haradama cintA lagI rahatI hai / phira usakA jaMjAla itanA bar3ha jAtA hai ki use khAne-pIne, sone, patnIbaccoM se bAta karane, baccoM ko zikSaNa saMskAra dene kI bhI phurasata nahIM miltii| prasiddhi, vAhavAhI aura nAmabarI kI tRSNA bhI itanI bhayaMkara hai ki vaha AdamI ko aise ur3Aye phiratI hai, jaise- AMdhI ke jhoMke pattoM ko ur3Aye phirate haiM / vivAha-zAdiyoM meM loga paise ko pAnI kI taraha bahAte haiM, isameM pratiSThA aura bar3appana kI tRSNA kAma karatI hai / phaizana aura ThATha-bATa para loga pracura mAtrA meM khulakara kharca karate haiM, vaha bhI vAhavAhI kI tRSNA kA pariNAma hai| cunAvoM meM khar3e ummIdavAra prAyaH isI tRSNA ke zikAra hote haiM / isa prakAra kI agaNita tRSNAe~ preyArthI manuSya kI adUradarzitA ke kAraNa usake cAroM ora maMDarAtI rahatI haiM / una tRSNAoM kI pUrti ke lie itane vizAla tAne-bAne bunane par3ate haiM ki jAle meM pha~sI huI makar3I kI taraha apane hI dvArA gUMthe jAla meM preyArthI pha~sA rahatA jaba unheM zreyArthI banakara Atmacintana, Atma-kalyANa evaM paramArtha ke lie kahate haiM to ve yahI vAkya bAra-bAra duharAte haiM kyA kareM, samaya hI nahIM milatA / prayArthI yaha soce yadi zarIra aura indriyaviSayoM kI amiTa vAsanAoM aura mana kI agaNita tRSNAoM ko svalpamAtra meM eka laghu kSaNa ke lie tRpta karane meM sArA jIvana khapA diyA jAe, phira bhI agni meM ghI DAlate rahane para na nane vAlI jvAlA kI taraha preyArthI ke azAnti hI palle par3I to isa Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zreya kA patha hI zreyaskara | gorakhadhandhe meM ulajhe rahanA kyA buddhimAnI samajhI jAegI ? isake badale zreyArthI banakara yadi samucita zrama, samaya aura mana-mastiSka ko jIvanayAtrA ke lie Avazyaka evaM ucita sAdhana juTAne meM lagAyA jAe aura bace hue samaya aura puruSArtha ko AtmakalyANa evaM paramArtha meM lagAyA jAe to ubhayaloka meM cirakAla taka jIvana kA Ananda prApta hotA / sAtha hI ukta agaNita samasyAoM aura cintAoM se bhI chuTakArA milatA, tathA isa dharatI para jIne vAle asaMkhya prANiyoM ko usake zAntimaya jIvana se lAbha milatA / isIlie jJAnI puruSoM ne kahA hai soccA jANai kallANaM, soccA jANai pAvagaM / ubhayaM pi jANai soccA, jaM seyaM taM samAyare // bhAvArtha yaha hai ki 'manuSya zravaNa-manana karake kalyANa ( zreya ) aura pApa (preya) ko jAnatA hai / ataH zreya aura preya donoM ko jAnakara jo zreya (kalyANakara) hai, usakA AcaraNa kare / ' kisako mahattva deM ? : zarIra ko yA AtmA ko ? prazna hotA hai - zarIra ko mahattva deM yA AtmA ko ? zarIra ko mahattva dene vAle preyArthI jIvana kA vAstavika svarUpa na samajhane ke kAraNa pUrvokta nAnA parezAniyoM aura samasyAoM meM ulajhate evaM becaina hote rahate haiM jabaki yArthI AtmA ko mahatva dete haiM, ve zarIra ko eka aujAra yA sAdhana samajha kara usI prakAra se usakA upayoga karate haiM, jisase vaha AtmasAdhanA karane ke lie sakSama, sazakta aura upayogI banA rahe, vaha usameM bAdhaka na ho / zrayArthI yaha samajhatA hai ki mUla meM to bhavabhramaNa ke kAraNoM se AtmA kI rakSA ke lie mAnava zarIra milA hai| vaha eka prakAra kA vAhana hai, jisakA uddezya AtmA ko bhavasAgara se pAra karAnA hai / ' kahA hai uttarAdhyayana sUtra meM jaMtaraMti mahesiNo // sarIramAhu nAvitti, jIvo vuccai nAvio / saMsAro aNNavo vatto, zarIra ko naukA aura jIva ko nAvika kahA gayA hai, saMsAra ko sAgara kahA gayA hai, jise manasvI maharSi pAra kara lete haiM / zarIra eka naukA hai| isakA mAlika ( nAvika ) apane isa vAhana kI Avazyaka dekhabhAla evaM surakSA vyavasthA to karatA hai kyoMki TUTI-phUTI aura jarjara naukA hogI to vaha pAnI para tairane ke bajAya DUbane lagegI, nAvika ko bhI atala samudra meM DubA degii| kintu naukA kA mAlika caubIsoM Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 / sadbhA parama dullahA ghaMTe use sajAne-saMvArane, use camakAne aura use para paoNliza karate rahane meM nahIM lagA rahatA / use apanI maMjila kA bhI dhyAna rakhanA hotA hai, jisake lie usane naukA kharIdI hai, isI prakAra zarIra ke mAlika AtmA (jIva) ko bhI cAhie ki vaha zarIra kI yathocita saMbhAla rakhe, kintu caubIsoM ghaMTe use sajAne-saMvArane, use nahalAne-dhulAne, khilAne-pilAne aura aizaArAma karane meM hI vaha na lgaae| isake viparIta yadi koI vyakti 'yaha zarIra saMsAra-sAgara ko pAra karAne ke lie milA hai ; isase saMsAra-sAgara ko pAra karanA hai, isa uddezya ko bhUla kara caubIsoM ghaMTe zarIra ko hI sajAne-saMvArane Adi meM lagA rahe, zarIra ke antargata indriyA~, mana, buddhi Adi ko bhI unakI vAsanAoM aura tRSNAoM kI pUrti meM aharniza lagA rahe, to kyA vaha buddhimAna samajhA jAegA? Agama kI bhASA meM vaha 'bahirAtmA' hai, antarAtmA nhiiN|' Agama kI AdhyAtmika bhASA meM saMsAra ko sAgara isalie kahA gayA hai ki sAgara athAha evaM ananta hotA hai, usI prakAra vividha gatiyoM meM paribhramaNarUpa yA janma-maraNarUpa saMsAra bhI ananta hai, kSetra evaM kAla donoM dRSTiyoM se / dUsare, jaise samudra magaramacchoM, ghar3iyAloM tathA anya aneka hiMsra jalajantuoM se bharA rahatA hai, jo dAva lagate hI apane zikAra ko nigala jAte haiM, vaise hI saMsAra-sAgara krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga-dva Sa, viSayavAsanA, mAnasika tRSNAoM evaM moha, mada, matsara, mamatA-mUrchA ityAdi vikAroM se bharA par3A hai, ye bhI bhole-bhAle saMsArI jIva ko pralobhana dekara pha~sA lete haiM / jaise--samudra ko sahI-salAmata pAra karane ke lie manuSya ko samudrI jalajantuoM se bahata hI satarka aura bAhoza rahanA par3atA hai, agara jarA-sA bhI asAvadhAna rahe to use hiMsra jalajantu nigala sakate haiM, isI prakAra saMsAra-sAgara meM bhI zreyArthI sAdhaka ko bahuta sAvadhAna rahanA par3atA hai, jarA-sI asAvadhAnI usake lie prANaghAtaka bana sakatI hai| saMsAra-sAgara ko pAra karane ke lie milI huI zarIrarUpI naukA bhI kahIM indriyoM aura mana kI viSaya-vAsanAoM yA tRSNAoM ke cakkara meM par3akara Dubo na de, isakI bhI pUrI sAvadhAnI rakhatA hai / parantu kheda hai ki vartamAna meM adhikAMza manuSyoM ko milI huI devadurlabha mAnavadeharUpI naukA kA uddezya bhulAkara saMsAra-sAgara ke viSaya-kaSAyAdi vikAroM ke bhaMvarajAla meM hI phaMsAkara ise DubA rahe haiN| aise asAvadhAna, lAparavAha, preyArthI nAvika AtmA ko evaM usake kalyANa ko mahattva na dekara zarIrarUpI nAva ko sajAne-sa~vArane aura ise hI camakAne-damakAne meM lage hue haiN| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zreya kA patha hI zreyaskara | 11 mAnava-jIvana kA dvividha upayoga mAnava-jIvana ke do hI upayoga ho sakate haiM / eka jIvana aisA hai, jo tRSNAoM aura vAsanAoM ke jaMjAla meM jakar3A huA, usI meM vyasta hai, jisameM na to AtmakalyANa kI sAdhanA ke lie avakAza milatA hai, na hI vaisI icchA jAgatI hai / dUsarA vaha hai, jisameM sImita AvazyakatAoM aura AkAMkSAoM ke sAtha saMtoSapUrvaka jIte hue tathA karmayogI kI taraha saMsAra ke kartavyoM aura uttaradAyitvoM ko zAntipUrvaka viveka se nibhAte hae, paramArtha kA bhI sampAdana kiyA jAtA hai| nizcaya hI dUsarA jIvanakrama adhika dUradarzitApUrNa, zreyaHsAdhaka evaM lAbhadAyaka hai / parantu kheda hai ki Aja adhikAMza loga zreya kI bAteM bhale hI karate hoM, parantu jIvanakrama preya ko hI apanAye hue haiM, jisameM azAMti, becainI, barbAdI aura pazcAttApa ke atirikta aura kucha bhI milatA nahIM hai| preyArthI loga usI sukhAbhAsa ko sukha samajhakara apanAye hue haiN| tulanAtmaka dRSTi se ina donoM prakAra ke jIvanakramoM para vicAra karane para sUrya ke ujAle kI taraha spaSTa pratIta hogA ki lAkhoM-karor3oM varSoM bAda mile hae karoDoM rupayoM se bhI adhika mUlyavAna isa suradurlabha mAnava-jIvana ko zreyamArga meM lagAkara sadupayoga kiyA jAnA cAhiye, na ki indriyaviSayabhogoM, kAmAdi vikAroM yA mAnasika tRSNAoM ke cakkara meM phaMsAkara ise preyamArga meM barbAda kiyA jAya / phurasata kA abhAva bhI bahAnA hai preyArthiyoM dvArA zreya karmoM ke lie phurasata na milane kA kathana bhI bahAnA hI hai / gambhIratA se socane para isakI satyatA samajha meM A jaaegii| yaha satya hai ki jIvana pAnI ke bulabule kI taraha kSaNika hai / bharI javAnI meM uThatI umra ke naujavAnoM kI lAzeM roja hI A~khoM ke sAmane gujaratI haiN| phUla-se komala bacce dekhate hI dekhate mujha jAte haiM, phira kisI ke bAre meM kyA nizcaya hai ki use sau varSa taka jIne kA avasara milegA hii| agara Aja hI jIvana samApta ho jAye, mauta sAmane A khar3I ho to phira ye samasyAe~, AkAMkSAe~, cintAe~, tRSNAe~ yA vAsanAe~ kisa prakAra pUrNa hoMgI, jo Aja preyArthiyoM ko parezAna karatI haiM ? socane kI bAta hai ki yadi vaha dukhada ghar3I kala hI upasthita ho jAe to jina vyastatAoM meM se ghar3I bhara bhI Atmacintana, AtmakalyANa yA paramArtha ke lie phurasata nahIM Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 | saddhA parama dullahA milatI, phira kaba milegI? zreyapatha para calane kI yaha upekSA paralokavidAI ke samaya kitanI kaSTakAraka aura pazcAttApadAyaka hogI? phira yaha bAta bhI vicAraNIya hai ki vyasta manuSya bhI apane svajanoM kI jIvanarakSA meM bahuta samaya lagAne meM kaThinAI mahasUsa nahIM karatA; kyoMki use vaha upayogI aura Avazyaka samajhatA hai| yadi strI yA baccA bImAra ho to vyastatA ke agaNita kAryoM yA lAbha ke kitane hI kAryoM ko pIche ke lie choDakara sarvaprathama unakI cikitsA tathA paricaryA meM samaya lagAtA hai, kyoMki usakI dRSTi meM yaha kArya mahattvapUrNa yA Avazyaka hai| preyArthI kI dRSTi meM mahattvapUrNa samajhe jAne vAle kArya sadA prAthamikatA prApta karate haiM, unake lie turanta samaya nikAlA jAtA hai| samaya kA abhAva Amataura para unhIM Atmazreyaskara karmoM ke lie rahatA hai, jinheM ve mahattvahIna, anupayogI aura bekAra samajhate haiM / niSkarSa yaha hai ki AtmakalyANa ke lie phurasata nahIM milatI, isakA artha itanA hI hai ki isa zreyaskara kArya ko sabase vyartha, sabase kama upayogI aura upekSaNIya mAnA jAtA hai / ataH phurasata na milane kA kathana sahaja eka bahAnA hai / ucita AvazyakatAoM kI pUrti bhI kaThina nahIM __ aba rahA zarIra kI ucita AvazyakatAoM kI pUrti kA prazna / vastutaH zarora kI ucita AvazyakatAe~ bahuta AsAnI se pUrI ho sakatI haiM, bazarta ki vAsanAoM, tRSNAoM aura mahatvAkAMkSAoM para niyaMtraNa prApta kara liyA jaae| vAsanAoM aura tRSNAoM para yadi svecchA se aMkuza lagA diyA jAye to mana-mastiSka ko kAphI avakAza Atmacintana ke lie mila sakatA hai| vAsanAoM aura tRSNAoM kI mahattvAkAMkSAe~ hI preyArthI manuSya kA sArA samaya, sArI mana-mastiSkIya zakti aura oja ko joMkoM kI taraha cUsatI rahatI hai| yadi ina joMkoM se chuTakArA prApta kiyA jA sake to hara AdamI ke pAsa AtmakalyANa ke lie kucha socane aura karane ko bar3I mAtrA meM samaya baca sakatA hai / peTa bharane ko roTI, tana Dhakane ko kapar3A tathA Azrita parivAra ke ucita poSaNa kI sImA taka jisakI mahattvAkAMkSAe~ sImita ho jAe~ to koI kAraNa nahIM ki use paramArtha evaM Atmazreya ke lie paryApta samaya na mile / jo vyakti tana-mana kI bhautika evaM kRtrima AvazyakatAoM kI pUrti meM hI sArA samaya na lagAkara usameM kaTautI aura saMyama karatA hai, vaha isa suradurlabha mAnava-zarIra kA sadupayoga karake svayaM 84 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zreya kA patha hI zreyaskara | 13 lAkha yoniyoM meM lAkhoM varSoM taka bhramaNa karane vAlI pIr3AoM se chUTa jAtA hai, tathA bhAvI pIr3hI ke lie prakAzastambha bana jAtA hai| ___ zreyamArga para calane kI arhatAeM zreya kA mArga mahAna hai| jo viveka aura dUradarzitA ko apanAe rahatA hai, pralobhanoM aura bhayoM se skhalita nahIM hotA, sanmArga se kisI bhI mUlya para kadama poche nahIM haTAtA, vAstava meM vahI zreyapatha kA adhikArI hai, vahI isa zarIrarUpI naiyA dvArA bhavasAgara ko pAra kara letA hai, usI kA mAnava-zarIra dhAraNa karanA sArthaka hai| zreyamArga kA pathika banane ke lie sarvaprathama lakSya kI ora dRSTi rakhanA Avazyaka hai / vaha dUradarzI banakara viveka se kAma le| Aja kA kArya karane se pUrva kala kI sambhAvanAoM kA dhyAna rakhe / vahI kare jo karane yogya hai, vahI soce jo zreya ke lie vicAraNIya hai, use hI apanAye jo ucita jce| anucita, akaraNIya evaM anAcaraNIya se turanta alaga ho jaaye| anIti-anyAya ke mArga para dikhAI dene vAle pralobhanoM kI ora daur3ane vAle mana ko kar3I lagAma lagAkara rokane kI vIratA dikhaaye| Aja nIrasa yA kaThina dIkhane vAle kArya yA mArga ko bhaviSya kI ujjvala AzAoM tathA Atmika vikAsa ko dhyAna meM rakhate hue apanAne kA sAhasa dikhAe / aise zreyamArgI dUradarzI sabake hita meM apanA hita aura sabake sUkha meM apanA sukha samajhate haiM / saMkucita lAbha yA saMkucita svArtha kI unakI dRSTi nahIM hotii| dasaroM kI sukha-zAnti ke lie ve apanA sarvasva tyAga karane ko taiyAra hote haiM / dUsaroM ko jilAkara jIne kA mahAmantra unakI raga-raga meM bharA rahatA hai| zreya mArga para calane vAloM kI kasauTI bhI hotI hai / corI, beImAnI Adi karake apane vyaktitva kI pratiSThA becakara choTA-sA lAbha prApta karane vAle preyamAgiyoM ko apekSA zreyamArgI ko bahuta kama kleza evaM kaSTa prApta hotA hai / puNya, paramArtha, zreSThatA ora mahAnatA ka tathA AstikatA aura dhArmikatA ke zreyapatha para calanA tathA nirantara prApta hone vAlI zAMti ko upalabdha karanA koI kaSTasAdhya nahIM hai, bazarte ki manuSya tAtkAlika lobha ko tyAgakara dUravartI pariNAmoM para vicAra kare aura usI ke AdhAra para gati-pragati karane ke lie kRtasaMkalpa evaM kaTibaddha ho jaaye| ataH preya aura zreya donoM mArgoM meM se zreyamArga ko apanAnA hI zreyaskara hai Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | 2 saphalatA kA mUlamaMtra : vizvAsa vizvAsa : jIvanayAtrA kA pAtheya hamArI jIvanayAtrA bahuta lambI hai / pahale zaizavakAla, phira bAlyakAla, kizorAvasthA, yuvAvasthA, praur3hAvasthA aura phira vRddhAvasthA, yoM aneka par3Ava karatI huI hamArI jIvanayAtrA calatI hai| jIvana se mRtyu taka ke bIca meM hameM aneka maMjileM pAra karanI par3atI haiN| isa prakAra kI lambI jIvanayAtrA meM hamArA pAtheya hotA hai--vizvAsa / agara vizvAsa hamAre sAtha na ho to hamArI Age kI yAtrA Thappa ho jaayegii| hama apanI jIvanayAtrA ke pratyeka par3Ava para saMdeha, zaMkA, avizvAsa, ghRNA aura bhaya se ghire raheMge / hameM Age kA mArga nahIM milegA / hama zaMkAgrasta hokara vahIM ThiThaka jaayeNge| vizvAsa hI hamArA sambala hai, jo hameM apanI jIvanayAtrA meM Age bar3hAtA hai| __ manuSya jaba se janma letA hai, taba se zaizavAvasthA pAra karane taka bilkula abodha hotA hai| usa samaya vaha abodha zizU mAtA para vizvAsa rakhatA hai| mAtA use jo bhI kaha detI hai, jo bhI sikhAtI hai, vaha usa para pUrNa vizvAsa rakhatA hai| usa samaya mAtA use jo bhI khilAtI-pilAtI hai, vaha vizvAsa rakhakara khAtA-pItA hai| vaha use jahA~ nahIM jAne ko kahatI hai, vahA~ nahIM jaataa| zaizavAvasthA meM mAtA jo bhI detI hai, baccA use vizvAsapUrvaka le letA hai| zaizavAvasthA ke pazcAt bAlyAvasthA AtI hai, usa samaya taka bAlaka Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saphalatA kA mUlamaMtra : vizvAsa | 15 kucha jAnakAra ho jAtA hai| vaha apane pitA, bhAI, bahana, cAcA, mAmA Adi anya sambandhiyoM ko jAna jAtA hai aura unakI bAta para vizvAsa karake calatA hai| isa avasthA meM use lakar3I kA ghor3A, hAthI yA lohe kI moTara, relagAr3I Adi khilaune dekara pahacAna karAI jAtI hai ki yaha ghor3A hai, yaha hAthI hai, yaha moTara hai, yaha relagAr3I hai Adi / bAlaka apane sambandhiyoM para vizvAsa karake una khilaunoM ko hI asalI ghor3A-hAthI Adi mAnane laga jAtA hai| Age calakara asalI hAthI-ghor3e Adi ko dekhakara unakA vizvAsa paripakva ho jAtA hai| bAlyakAla pAra karane ke bAda kizorAvasthA meM AtA hai, taba vaha pAThazAlA meM jAne lagatA hai| vahA~ adhyApakoM ke dvArA kizora ko jo kucha batAyA jAtA hai, vaha usa para vizvAsa rakhakara sIkhatA hai, apanI jJAnavRddhi karatA hai| agara vaha apanI pAThazAlA meM adhyApaka para vizvAsa na rakhe to usakA zikSaNakArya eka dina bhI Age nahIM bar3ha sktaa| adhyApaka ke dvArA sikhAye hue pATha para vizvAsa na rakhe to usakA zikSaNa vahIM Thappa ho jaayegaa| yuvAvasthA meM padArpaNa karate hI usakA jIvana jagat ke sAtha jur3atA hai| yuvaka ke samakSa sabhI dizAe~ khulatI haiM / mahAvidyAlaya, (kaoNleja) meM iMjIniyarI, DaoNkTarI, vakAlata yA vijJAna, kaimisTrI, jIvavijJAna, athavA anya kisI viSaya ko zikSA kA korsa karanA cAhatA hai| kyA vaha apane manonIta viSaya ke prophesara para vizvAsa kiye binA usa viSaya kI zikSA prApta kara sakatI hai yA usa viSaya meM pAraMgata ho sakatA hai ? kadApi nhoN| yadi vaha usa viSaya kI kuJjI se apanI jJAnavRddhi karegA, to bhI usa use kuJjI para to vizvAsa rakhakara par3hanA hI hogaa| tabhI vaha uttIrNa ho skegaa| agara vaha yuvaka vyAvasAyika kSetra meM niSNAta honA cAhatA hai to usa vyavasAya ke kisI jAnakAra yA vizvasta vyakti yA pitA Adi para vizvAsa rakhakara hI use apanI jJAnavRddhi karanI hogii| vyApArika kSetra meM apane mAla ke AyAta-niryAta ke mAmale meM athavA bar3e vyApArI ko choTe vyApArI ko mAla udhAra dene athavA choTe vyApArI ko bar3e vyApArI se mAla kharIdane meM vizvAsa rakhakara hI calanA hotA hai / baiMkoM para loga yaha vizvAsa rakhakara apanI pUjI jamA karAte haiM, ki hamArI pUMjI surakSita rahegI, samaya para jaba cAheM taba mila skegii| isI prakAra eka deza kA, eka prAnta kA, dUsare deza, prAnta, jilA yA grAma Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 | saddhA parama dullahA nagaroM ke sAtha vizvAsa para hI sArA kArya calatA hai / agara vizvAsa na rakhA jAye to sArI vyavasthA hI bigar3a jAyegI / isa prakAra manuSya kI jIvanayAtrA meM pada-pada para vizvAsa karanA Avazyaka hotA hai / bijalI camaka rahI ho, bAdala garaja rahe hoM, usa samaya koI vyakti aisA saMdeha rakhe ki AkAza TUTa par3egA to ? yA bijalI mere sira para gira to nahIM par3egI ? isa prakAra kI zaMkA karane se manuSya ghara se bAhara bhI nahIM nikala sakatA / kauna aisA avizvAsa DaoNkTara ke prati rakhatA hai ki isa davA meM DaoNkTara ne jahara to nahIM milA diyA ? isI prakAra 'yaha zikSaka ulaTA to nahIM par3hAtA ? yaha strI pativratA hai yA nahIM ? bApa-dAdA se calate Aye hue vyavasAya ke viSaya meM yaha zaMkA kare ki yaha vyavasAya calegA yA nahIM ? athabA yaha munIma nItimAna hai yA nahIM ? aura isa prakAra ke avizvAsa - pUrvaka jIvana ke kisI bhI kSetra meM manuSya kriyA kareM to ve sadaiva zaMkita aura duHkhita rahA kareMge, cintAtura aura kur3hana se grasta hokara ve kabhI sukhI nahIM ho skeNge| saMdeha kA kIr3A jaba manuSya ke mana ko kuredatA rahatA hai, taba vaha nizcinta hokara baiTha nahIM sakatA / usake mana meM satat avizvAsa kA gandA nAlA bahA kare to vaha vyakti dhana-jana se sampanna hone para bhI sukhI nahIM ho sakatA / ajJAta viSaya meM usake niSNAta para vizvAsa Avazyaka eka vyakti bImAra hai, roga aura usake nidAna tathA cikitsA ke viSaya meM usakA jJAna bahuta hI nagaNya hai, aisI sthati meM use kisI yogya cikitsaka para vizvAsa rakhakara apane zarIra kI jA~ca karAnA, use nAr3I batAnA, usake dvArA kiye gaye roga ke nidAna ko mAnanA, svastha hone ke lie usa cikitsaka dvArA batAye hue mArga para vizvAsapUrvaka calanA anivArya hai / isa prakAra roga viSayaka evaM cikitsAviSayaka ajJAna manuSya ko DaoNkTara yA vaidya para vizvAsa rakhane ko prerita karatA hai| kAnUna-kAyadoM se ajJAta manuSya ko mukadame - mAmale ke viSaya meM kisI vidhivettA vakIla para vizvAsa karanA hI par3atA hai / saMgIta ke svaroM kA ajJAna manuSyoM ko saMgItajJoM para vizvAsa rakhane ke lie kI preraNA pradAna karatA hai / isa prakAra cikitsaka, vakIla yA saMgItajJa usa-usa viSaya ke anabhijJa vyakti ke lie vizvAsapAtra banate haiM / agara uparyukta vyaktiyoM para pUrA vizvAsa rakhA jAe tabhI usa usa viSaya se anabhijJa vyakti ko usa usa kSetra meM lAbha mila sakatA hai / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saphalatA kA mUlamaMtra : vizvAsa | 17 ___ jJeya kI apekSA zraddhaya kA kSetra vizAla vizva ke jIvana se sambandhita samagra viSayoM ko hama do bhAgoM meM vibhakta kara sakate haiM-jJaya aura zraddheya / jina viSayoM kI manuSya ko jAnakArI hotI hai, ve viSaya usake lie jJeya hote haiM / una viSayoM meM kisI se parAmarza lene yA jAnakArI prApta karane kI AvazyakatA nahIM rhtii| kintu jisa viSaya kA kisI vyakti ko jJAna nahIM hai, jisa viSaya se jo abhI taka aparicita yA anabhijJa hai, yA jo viSaya atIndriya hai, usa viSaya meM usake vizeSajJa para vizvAsa rakhakara usake dvArA sucita mArga para calanA par3atA hai / Azaya yaha hai ki jo viSaya kisI manuSya ke jJAna ke prakAza meM pratIta nahIM hote, ve sabhI viSaya usake lie zraddheya banate haiM / sAmAnya manuSya sabhI viSayoM kA jJAtA nahIM hotA, prAyaH manuSya kA jJAna bahuta hI sImita hotA hai / sabhI viSayoM kA jJAna prApta karane ke lie kAphI samaya, sAdhana aura puruSArtha apekSita hai| thor3e-se samaya meM aura vighnoM se paripUrNa jIvana meM eka manuSya prAyaH sabhI viSayoM kA jJAna prApta nahIM kara paataa| jisa viSaya kA jisa manuSya ko paripakva jJAna nahIM hotA, use usa viSaya ke vizeSajJa (eksaparTa) para vizvAsa rakhakara usake dvArA sUcita mArga se calanA hI par3atA hai| kahanA hogA ki jJaya kI apekSA zraddheya (vizvAsa) kA kSetra vizAla hai| vizvAsa : saphalatA kA AdhAra jisa viSaya meM jisakI jAnakArI nahIM hai, usa viSaya meM use kisI pratiSThita evaM usa viSaya ke vizeSajJa vyakti para vizvAsa karane se hI prAyaH saphalatA milatI hai / jaise-kisI rogI ko nIroga karane ke lie vyakti kisI yazasvI aura prasiddha DAkTara ko DhU~DhatA hai aura usa para pUrNa vizvAsa rakhakara ilAja karAtA hai, to prAyaH saphalatA milatI hI hai| isI prakAra kisI mukadame meM pairavI karane ke lie vyakti kisI variSTha aura hoziyAra vakIla ko khojakara usa para pUrA bharosA rakhakara use apanA mukadamA sauMpa detA hai| prAyaH usameM vyakti ko saphalatA milatI hai / isI prakAra jIvana ke pratyeka kSetra meM usa viSaya se anabhijJa vyakti ko usa viSaya ke vizeSajJa para pUrNa vizvAsa rakhane se usa kSetra meM bahudhA saphalatA milatI hai / kahAvata hai-'vizvAsaH phaladAyakaH' / vizvAsa hI phaladAyaka hotA hai| koI vyakti maMtra para vizvAsa nahIM karatA hai, yoM hI sUne mana se maMtrajApa karatA jAtA hai, to use usa maMtrajApa ke pazcAt saphalatA milanI kaThina Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 | saddhA parama dullahA hotI hai / jo vyakti kisI maMtra yA yaMtra para pUrNa vizvAsa rakhakara vidhipUrvaka jApa karatA hai, yA usa maMtra, yaMtra kI ArAdhanA karatA hai to use usa maMtra yA yaMtra kA vAstavika phala avazya milatA hai / jisa viSaya se yA vyakti ke bhaviSya se jo anabhijJa ho, una saba viSayoM para yA vyaktiyoM para vizvAsa karanA hI par3atA hai / jitane adhika vizvAsa ke sAtha vyakti usa viSaya meM yA usa kSetra bar3hatA hai, utanI hI zIghra saphalatA usa viSaya meM yA usa vyakti se prApta kara pAtA hai / kalpanA kIjie eka vyakti jaMgala ke rAste se jA rahA hai, akasmAt sAmane se eka caravAhA Akara kahatA hai -- Age mata bar3ho, Age rAste para eka bhayaMkara siMha baiThA hai / usa samaya vaha yAtrI ukta caravAhe kI bAta para vizvAsa na karake Age bar3hatA hai aura yaha kahatA hai ki maiM svayaM Age jAkara dekhane ke pazcAt hI tumhArI bAta para vizvAsa kara sakatA hU~, abhI nahIM / to batAiye usake ukta avizvAsa kA kyA natIjA A sakatA hai ? yahI ki isa surkhatA kA phala yaha ho sakatA hai ki vaha usa siMha kA bhakSya bana jAe / kintu dUradarzI evaM samajhadAra vyakti usa ga~vAra caravAhe kI bAta para avizvAsa karane kI mUrkhatA nahIM karatA / vaha usa caravAhe para avazya vizvAsa kara legA / isI prakAra jIvana ke anya ajJAta kSetroM meM bhI vizvAsa karanA par3atA hai / vyAvahArika kSetra meM vizva kA taMtra vizvAsa ke binA cala ho nahIM sakatA / kahA~ vizvAsa, kahA~ avizvAsa ? kalpanA kIjie, eka vyakti javAharAta kA saccA parIkSaka hai, vaha hIroM kI parakha karane meM niSNAta hai, usane kisI hIre kI vAstavika parIkSA kara lI / aba usakI parIkSA ke viruddha koI sAdhAraNa manuSya, jise hIroM kI parakha karanI nahIM AtI, vaha bolatA hai to usa para bilakula vizvAsa nahIM kiyA jA sktaa| isI prakAra koI devI-devoM ke nAma para, yajJa yA Izvara ke nAma para pazuvadha ( pazubali ) meM dharma batAtA hai, arthAt - hiMsA meM dharma batAtA hai, vahA~ koI bhI samajhadAra vyakti usakI bAta para vizvAsa nahIM kara sakatA / niSkarSa yaha hai ki vyAvahArika kSetra meM usa viSaya ke anabhijJa para vizvAsa nahIM kiyA jA sktaa| isI prakAra dhArmika kSetra meM bhI laukika svArthI, yA rAga-dva eSa-ajJAna se grasta vyakti para vizvAsa nahIM kiyA jA sakatA / jisa prakAra vyAvahArika kSetra meM usa viSaya ke vizeSajJa yA Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saphalatA kA mUlamaMtra : vizvAsa | 16 mAtA-pitA Adi laukika Apta puruSoM para vizvAsa kiyA jAtA hai, usI prakAra dhArmika kSetra meM vItarAga, sarvajJa, lokottara Apta puruSoM tathA unake anugAmI vItarAga patha ke pathika dharma-dhuraMdhara mahAvratI sAdhu-sAdhviyoM para vizvAsa kiyA jAtA hai| ___kabhI-kabhI ajJAnI, svArthI aura matAndha loga bhole-bhAle logoM ko vizvAsa ke nAma para andhavizvAsa meM dhakela dete haiM, kaI bAra kucha paravaMcaka logoM ko vizvAsa meM lekara, hAtha kI saphAI yA jAdU ke khela ke camatkAra se camatkRta kara Thaga lete haiM, aise Thaga, vaMcaka yA dhUrta logoM para vizvAsa nahIM kiyA jA sktaa| jo loga andhavizvAsa phailAkara apanA ullU sIdhA karate haiM, aise logoM ke cakkara meM nahIM AnA cAhie, aura na hI andhavizvAsa kA zikAra bananA caahie| eka bAta aura, andhavizvAsa aura mithyAvizvAsa ke atirikta eka hotA hai avizvAsa / jise loka vyavahAra meM bahama kahate haiN| usakA zikAra bhI nahIM bananA caahie| kaI loga bAta-bAta meM bahama karate haiM, ve jisa makAna meM baiThate haiM, usake viSaya meM bhI bahama karate haiM ki kahIM yaha gira na pdd'e| jisa moTara yA relagAr3I meM baiThate haiM, usake viSaya meM bahama karate haiM ki kahIM eksIDeMTa na ho jAya, kahIM yaha gAr3I khaDDe meM na gira pdd'e| aise bahamI vyakti parivAra ke pratyeka sadasya para zaMkA karate rahate haiM / vaha kisI para bhI vizvAsa nahIM karate / kahate haiM-auraMgajeba aisA hI thaa| vaha eka ora kaTTara dharmAndha vyakti thA, dUsarI aura vaha itanA avizvAsI thA ki apane parivAra ke kisI bhI vyakti para-yahA~ taka ki apane putraputrI, bhAiyoM, begamoM yA pitA para bhI vizvAsa nahIM karatA thaa| isa prakAra kA avizvAsa bhI jIvana meM upAdeya nahIM ho sktaa| bhagavadgItA meM isI kA pariNAma batAte hue kahA hai--saMzayAtmA vinazyati'...--jo bAta-bAta meM saMzaya karatA rahatA hai, vaha naitika jIvana se vinaSTa ho jAtA hai| hitopadeza meM aise bahama kA nirAkaraNa karate hue kahA hai-- zaMkAbhiH sarvamAkAntamannaM pAnaM ca bhuutle| pravRttiH kutra kartavyA, jIvitavyaM kathaM nu vA // "isa pRthvI para anna-pAna Adi samasta vastueM zaMkAoM se AkrAnta haiM / ataH yadi hama pada-pada para zaMkA (bahama- avizvAsa) karane lage to kahA~ aura kaise pravRtti kareMge aura kaise jIe~ge?" kucha nItikAra apane anubhava ke AdhAra eka zloka dvArA mukhyataH avizvasanIya vastuoM kA ullekha karate hue kahate haiM -- Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 | saddhA parama dullahA nadInAM zastrapANinAM, nakhinAM zRMgiNAM tathA / vizvAso naiva kartavyaH strISu rAjakuleSu ca / / sAmAnyatayA nadiyoM, zastradhAriyoM, tIkhe nakha vAloM, bar3e-bar3e sIMga vAle pazuoM kA tathA striyoM evaM rAjaparivAroM (vartamAna meM rAjanItijJoM) para vizvAsa nahIM karanA caahie| isa zloka meM ullikhita nirjIva-sajIva vastuoM para sAmAnyataH sahasA vizvAsa na karane kI bAta ThIka ho sakatI hai, parantu vizeSatayA ApavAdika rUpa se ina sabhI para vizvAsa kiyA bhI jA sakatA hai| jo nadiyA~ gaharI nahIM hotIM, unheM loga pAra karate bhI haiM, isI prakAra jo mahilAyeM miSTha haiM, vAtsalyamayI haiM, mAtAe~ haiM yA mAtRtulya haiM, ve avizvasanIya nahIM ho sktiiN| isI prakAra jo zastradhArI janatA kI surakSA ke lie tainAta hote haiM, ve bhI avizvAsayogya nahIM hote / jo nakha yA sIMga vAle pazu pAlatU hote haiM, ve vaphAdArI ke sAtha mAlika kI sevA karate haiM, una para bhI avizvAsa nahIM kiyA jA sakatA / ataH vizvasanIya tatvoM kA bhalIbhA~ti viveka karake manuSya ko apanI jIvanayAtrA sukhada, sarala, nizcinta, nirApada tathA nirAbAdha banAnI caahie| zraddheya tripuTI para ghora avizvAsa durbhAgya kI bAta yaha hai ki vartamAna yuga meM pApakarma aura adharma, adhArmika Adi cavizvasanIya tattvoM para logoM kA vizvAsa bar3hatA jA rahA hai, kintu jo zraddhaya evaM parama vizvasanIya tattva haiM -devAdhideva, guru yA dharmopadezaka nirgrantha sAdhUvarga evaM satya-ahiMsA Adi saddharma, ina para se vizvAsa uThatA jA rahA hai| ina tIna zraddheya tattvoM para se isa prakAra vizvAsa ur3atA jA rahA hai, jisa prakAra balba kA phyUja ur3a jAtA hai / vizvasanIya saddharma para avizvAsa jisa ahiMsA, satyAdi saddharma kA sevana karane se vyakti sadAcArI bana sakatA hai, vyavahAra meM pratiSThita hokara raha sakatA hai, jisa saddharma ke upadeza ke bala para tRSNA para aMkuza lagAkara, lAlasA ko niyantrita karake, icchAoM ko sImita karake manuSya apane jIvana ko zAnta, udAra, paropakArI evaM sevAmaya banAkara saMsAra ke samasta prANiyoM ko, vizeSataH manuSyoM ko apanA AtmIya banA sakatA hai, jo saddharma manuSya ko ojasvI evaM tejasvI banAne hetu brahmacarya kA pAlana evaM vIrya kA sarakSaNa karane kI preraNA detA hai, jo saddharma satya-ahiMsA kA pATha paDhAkara manuSya ko udAra, Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saphalatA kA mUlamaMtra : vizvAsa | 21 nyAyapriya, vizvasanIya, nirbhaya, vizvabandhu, vizvamitra evaM gauravavAn banAtA hai| jo saddharma vyakti ke isa loka aura paraloka ko sudhArakara sukhoM se paripUrNa banAtA hai / jisa samyagdarzanAdi ratnatrayarUpa athavA zruta-cAritrarUpa dharma kI kRpA se manuSya vItarAga, sarvajJa-sarvadarzI tathA samasta karmoM kA kSaya karake siddha-buddha-mukta athavA arhanta tIrthaMkara bana jAtA hai / athavA jisa grAma-nagara-rASTrAdi dharma kA pAlana karane se vyakti aura samAja kA jIvana sukhI, suvyavasthita evaM samRddha bana jAtA hai, usI paramavizvasanIya evaM zraddhaya dharma para ghora avizvAsa / dharma jaise parama vizvasanIya tattva para vizvAsa karane se arjunamAlI jaise mAnava-hatyAre pApAtmA saMsAra sAgara se tira gaye, dharmAtmA banakara jIvana ke carama lakSya ko prApta kara cuke, caNDakauzika jaise pracaNDa krodhI sarpa jaise prANI bhI kSamAzIla banakara svargasukhoM ko prApta kara cuke / aneka bhavyajIva, dharmAtmA, sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikAvarga, sadgRhastha evaM sannAriyA~ saddharma aura saddharmopadezaka vItarAgadeva ke vacanoM para vizvAsa rakhakara tadanusAra cala kara apanA AtmakalyANa kara cuke / usI vizvasanIya zraddhaya saddharma ke prati loga avizvAsapUrvaka kahane lagate haiM-dharma ke niyama bar3e kaThora haiN| hamArA vizvAsa nahIM hai ki zarIra ko kaSTa meM DAlane se dharma ho jaaegaa| dharma hamArA khAnA-pInA banda karatA hai| vaha hamArI sukha-suvidhA aura svatantratA ko chIna letA hai| hamAre sukhamaya jIvana para pratibandha lagAtA hai| hamAre aiza-ArAma meM vighna DAlatA hai, isalie na to dharma para hameM vizvAsa hai, aura na hI hama usa dharma ke anusAra calate haiN| jisa dharma ke lie nItikAra cANakya kahatA hai--- 'sukhasya mUlaM dharmaH' dharma sukha kA mula hai; vItarAga tIrthaMkara mahAvIra kahate haiM--'dhammo maMgalamukkiTTha-dharma utkRSTa maMgala hai, jainAcArya samantabhadra kahate haiM-'yo dharatyuttame sukhe'-dharma vaha hai, jo jIva ko uttama sukha meM dharatA-rakha detA hai| vaizeSikadarzanakAra kahate haiM-yato'bhyudaya niHzreyasa-siddhiH sa dharmaH / -- jisase abhyudaya (ihalaukika jIvana kI unnati) aura niHzreyas (mokSa) kI siddhi-prApti ho, vaha dharma hai| usa dharma ke prati avizvAsa lAkara use apane sukha kA lUTane vAlA, Ananda meM vighna DAlane vAlA tattva kaheM, yaha kitanA ghora ajJAna hai / usa kalyANakArI dharma ke prati itanA bhrama ! vakAlata evaM. rAjanIti meM jisa satyadharma kA AMzika pAlana karake mahAtmA gA~dhI ne apane muvakkila ko bhArI daNDa se mukta karavA diyA, briTiza sattAdhAriyoM ke Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 | saddhA parama dullahA dila meM vizvAsa aura satyapriyatA kI chApa biThA dI thii| jisa satya ke kAraNa mahAtmA gA~dhI itane nirbhIka hokara briTiza sarakAra ko saccI bAta kaha sakate the| jisa ahiMsA dharma ke bala para briTiza sarakAra taka kA siMhAsana hilA diyA aura svarAjya prApta kara liyA thaa| jisa zIladharma ke bala para sudarzana seTha ko daNDa ke rUpa meM milI zUlI siMhAsana bana gaI thii| kyA usa dharma ke pratApa aura prabhAva ke viSaya meM kabhI avizvAsa ho sakatA kintu madhyayuga meM aura Aja bhI kahIM-kahIM dharma ke nAma para anyAya, atyAcAra, zIlaharaNa, ThagI, laDAI, jhagar3e, siraphuTauvvala, kalaha, vAdavivAda, gAlI-galauja, hatyA, AtaMka, nindA, TIkA-TippaNI, nuktAcInI aura cakhacakha Adi hue haiM, para ve kyA satya-ahiMsAdi dharma ke nAma para hue haiM, hote haiM yA dharma ke nAma se pracalita saMgha, tIrtha, samAja, sampradAya, mata, paMtha Adi ke kAraNa hae haiM yA hote haiM ? vAstava meM dekhA jAya to anyAya-atyAcAra Adi jitane bhI adharma yA anAcAra dharma ke nAma se hue haiM, ve satya-ahiMsAdi dharma ke nAma se nahIM hue, jaba bhI hue haiM ve sampradAya, paMtha, mata Adi ke kAraNa hue haiN| isa bAta ko bhalIbhA~ti samajha liyA jAe to saddharma ke nAma para kabhI adharma yA anAcAra ho nahIM sktaa| ___ vartamAna kAla ke kaI tarkazIla zikSita yuvaka dharmAcaraNa karane vAloM yA bhiSTha puruSoM ko saMkaTa, kaSTa yA vipatti meM par3e yA abhAvapIDita dekhakara dharma para avizvAsa aura kuzaMkA karane lagate haiM ki dharma yadi jIvana ko sukhamaya banAtA hai to bhagavAna mahAvIra, sudarzanaseTha, dharmiSTha pANDava Adi para itanA saMkaTa kyoM AyA ? kyoM inheM kaSToM ke pahAr3oM se gujaranA par3A ? parantu ve yaha bhUla jAte haiM ki manuSya kI jIvanayAtrA kevala isI janma se prArambha nahIM huI hai, usakI AtmA aneka janmoM meM bhramaNa karatI huI AI hai, usa AtmA ne pUrvajanmoM meM jo pApakarma kiye hoMge, unake udaya meM Ane para una pUrvakRta pApakarmoM kA phala pratyeka vyakti ko bhoganA par3atA hai| isa janma meM jo vyakti saddharma kA AcaraNa kara rahe haiM, unheM unakA phala kabhI yahIM aura kabhI agale janma/janmoM meM milatA hI hai| isameM dharma kA kyA doSa hai ? isameM dharma para avizvAsa karane kA koI kAraNa nahIM hai| balki jo loga saddharma para vizvAsa rakhate haiM, aura saddharma kA AcaraNa karate haiM, ve usa Ane vAle kaSTa, saMkaTa yA abhAva ko kaSTa, saMkaTa yA abhAva mAnate hI nahIM / ve mAnate haiM ki ye hamAre kinhIM pUrvakRta karmoM ke phala haiM, inheM ve samabhAva se bhogate haiM, sahana karate haiM, kisI bhI nimitta ko ve doSa nahIM dete, na kosate haiM, apitu apane upAdAna ko hI dekhate haiN| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saphalatA kA mUlamaMtra : vizvAsa | 23 dUsarI bAta, dharma kA AcaraNa to svecchA se hotA hai, vaha kisI para dabAva nahIM DAlatA na kisI ke sukha ko lUTatA hai, balki Atmika, svAdhIna evaM zAzvata sukha kI ora vyakti ke jIvana ko le jAtA hai| devAdhidevoM para avizvAsa kA kAraNa nahIM jainadharma meM arihantoM aura siddhoM ko devakoTi meM mAnA gayA hai / ye donoM devAdhideva, vItarAga, sarvajJa, paramAtmA haiM, bhagavAn haiM / yadyapi siddha paramAtmA to mokSa meM pahu~cane ke vAda niraMjana nirAkAra hone ke kAraNa saMsAra se bilkula alipta ho jAte haiM / ve saMsAra ke logoM ko sukha-duHkha kucha bhI dete nahIM, na hI upadeza dete haiN| dehadhArI vItarAga puruSa sarvajJa tIrthaMkara hote haiN| ve rAga-dveSa se rahita haiN| ajJAnAdi 12 doSoM se sarvathA rahita haiN| kaI loga apane svakRta azubha karmoM ke kAraNa duHkha, saMkaTa, vipatti meM pha~sa jAte haiM, taba ina donoM prakAra ke paramAtmAoM para avizvAsa lAkara inheM kosane lagate haiM / kahane lagate haiM, inameM kyA rakhA hai ? hama inheM mAnakara kyoM apane Apako saMkaTa meM DAleM ? kaI loga tIrthaMkaroM dvArA prarUpita samyagjJAna-darzana-cAritra-taparUpa dharma ke yA zruta-cAritrarUpa dharma ke upadeza ko asatya, narakAdi kA Dara evaM svarga kA pralobhana dene vAlA, atyanta kaThora, kaSTakara batAte haiM, aura kahane lagate haiM hameM mahAvIra Adi tIrthaMkaroM para vizvAsa nahIM hai, koI samasta karmoM ko kSaya karake siddha-buddha-mukta ho sakatA hai, yaha bhI asambhava jaisI bAta hai / hameM vizvAsa nahIM hai kyoMki arihanta yA siddha, koI bhI bhagavAn sarvajJa-sarvadarzI yA anantazaktimAna hotA to hameM pApakarmoM se chur3Ane, saMkaTa se bacAne jarUra AtA / Aja taka hamane yA hamAre bApa-dAdoM ne koI bhI aisA bhagavAn (arihanta yA siddha) dekhA nahIM hai| ataH hama unheM nahIM mAnate / isa prakAra devAdhideva tattva para bhI kaI logoM ko ghora avizvAsa parantu ve yaha nahIM socate ki siddha bhagavAn jo ki saMsAra ke janmamaraNa ke cakkara se sarvathA mukta haiM, karmoM aura duHkhoM se bhI sarvathA rahita haiM, ve vApasa saMsAra ke pacar3e meM par3ane kyoM Ae~ge ? aba rahe arihanta paramAtmA, ve bhI rAga-dveSa se mukta haiM, kisI vyakti ko ve kaSTa, duHkha yA saMkaTa meM DAlanA kyoM cAheMge ? kyA unheM sAMsArika logoM ke bhayaMkara, kukRtyoM, gunAhoM, aparAdhoM Adi ko dekhakara unase dveSa yA ghRNA jaisA koI bhAva A sakatA hai ? kadApi nahIM / unheM hameM asatya upadeza dene yA narakAdi kA bhaya batAne se kyA prayojana thA ? jo rAga, dvaSa, ajJAna yA moha se grasta vyakti ho, Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 | saddhA parama dullahA vaha asatya kaha sakatA hai, dUsare ko duHkha meM DAla sakatA hai, DarA-dhamakA sakatA hai, apane anuyAyiyoM kI saMkhyA bar3hAne ke lie rAgavaza unakI ThakurasuhAtI kaha sakatA hai, yA unheM koI camatkAra batAkara apane vaza meM kara sakatA hai / parantu tIrthaMkara bhagavAn to lokottara Apta hote haiM, ve rAga-dva eSaajJAna - moha Adi vikAroM se sarvathArahita hote haiM / ve vItarAga, sarvajJa, sarvadarzI kyoM asatya kaheMge ? unhoMne apane anantajJAna ke prakAza meM jo vastusthiti dekhI, usI kA varNana kiyA hai / unake dvArA batAye hue AtmAparamAtmA, ihaloka - paraloka, svarga-naraka, puNya-pApa, karma aura unake phala Adi siddhAntoM meM zakA ( avizvAsa ) ko bilkula avakAza nahIM hai / unhoMne svayaM apane karmoM ko kSaya karane ke lie ghora upasarga evaM parISaha sahana kiye haiM / tyAga, tapa evaM jJAna darzana - cAritra kI bhavyatama sAdhanA kI hai, vahI anubhavasiddha mokSamArga unhoMne jagat ko batAyA / jagat ke jIvoM meM dikhAI dene vAlI asamAnatA ke mUla kAraNa karma ko unhoMne saMsAra ke jIvoM ke samakSa batAyA / jagat ke samasta jIvoM kI AtmarakSA aura dayA se prerita hokara hI unhoMne dharma kA pravacana kahA / aise vItarAga jagat vatsala mahApuruSoM ke prati avizvAsa karane kA koI kAraNa nahIM hai / atIndriya vastuoM kA jJAna jina logoM ko nahIM hai, unheM anantajJAnI puruSoM dvArA apane kevalajJAna ke prakAza meM pratyakSa jAnI- dekhI huI atIndriya vastuoM ke yathArtha svarUpa kA jJAna milatA hai, to unakA mahAn upakAra mAnanA cAhie aura una para parama zraddhA-bhakti rakhanI cAhie / jinheM atyanta sImita jJAna hai, unheM atIndriya vastuoM ke jJAtA draSTA Apta puruSoM para avizvAsa lAkara kutarka karane kA koI kAraNa nahIM hai ? balki una mahAn upakArakoM ke prati avizvAsa se unakI ghora AzAtanA karake vyakti azubhakarma bA~dha letA hai / kUpamaNDUka jitane sImita jJAna vAlA kyA samudra jitane vizAla jJAna kI parIkSA karane kA duHsAhasa kara sakatA hai ? sAdhAraNa vyakti apane mastaka ke pIche par3e hue bar3e ghar3e ko bhI carmacakSuoM 1. savva jaga jIvarakkhaNa -- dayayAe pAvayaNaM bhagavayA sukahiyaM / - praznavyAkaraNa sUtra Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saphalatA kA mUlamaMtra : vizvAsa | 25 ko sahAyatA ke binA dekha nahIM sakate, ve agama-agocara padArthoM ke viSaya meM kutarka karake avizvAsa paidA kareM yaha kitanI mUrkhatA hai ! jo loga kahate haiM ki paramAtmA hamAre samakSa pratyakSa nahIM Ate yA hameM pratyakSa dikhAI nahIM dete, isalie hama nahIM mAnate, ve bhI kevalajJAnI hue binA apane adhUre jJAna ke cazme se kaise paramAtmA ko bhalI-bhAMti jAnadekha sakate haiM ? kaI nAstikoM ne apane pitAmaha-prapitAmaha ko A~khoM se nahIM dekhA, phira bhI ve mAnate hI haiM ki hamAre dAdA-paradAdA ye| agara ve na mAneM tA, paradAde-dAde ke binA ve isa saMsAra meM kaise Aye ? paradAde se dAdA huA, dAde se usakA pitA huA aura pitA se vaha nAstika huA / isa prakAra kaI agama-agocara bAteM--(AtmA-paramAtmA, svarga-naraka, puNya-pApa, karma-karmaphala Adi) Apta vacanoM se yA anumAna se mAnanI hI par3atI haiM / una para avizvAsa kA koI kAraNa nahIM ! gurutattva ke viSaya meM avizvAsa bhI anucita nirgrantha, mahAvratI guru zraddheya evaM vizvasanIya isalie hote hai ki vaha svayaM dharmAcaraNa karake Age bar3he haiM, AtmazAnti, AtmavikAsa evaM Atmazuddhi prApta kI hai, mokSamArga para calakara lakSya ke nikaTadvAra taka pahu~ce haiM / ataH ve apanI ora se koI managaDhanta bAta nahIM kahate, ve vItarAga sarvajJa Apta tIrthaMkaroM dvArA upadiSTa bAtoM ko spaSTa rUpa se zrotAoM ke samakSa prastuta karate haiM, jinheM tyAga, vairAgya, tapa, dharmadhyAna, vrata pAlana karane Adi meM ruci evaM zraddhA hotI hai, una jijJAsu evaM mumukSajanoM ko ve usa prakAra kA saMkalpa karAte haiN| kisI bhI vyakti ko dharmAcaraNa vratapAlana, tyAga, tapa Adi ke lie bAdhya nahIM karate, na hI kisI para balAt thopate, kyoMki unheM kisI se koI spRhA yA svArtha nahIM hotaa| ve saMgha meM jJAnadarzana-cAritra kI unnati ke lie evaM svayaM ratnatraya kI sAdhanA ke lie aharniza tatpara rahate haiM / ataH aise gurujanoM, niHsvArtha dharmopadezakoM evaM tyAgI, mahAvratI, sAdhu-sAdhviyoM ke prati avizvAsa kA bhI koI kAraNa nhiiN| unake sAnnidhya meM kisI bhI sAMsArika ulajhana, saMkaTa, kaSTa yA duHkha ko miTAne ke lie anubhavasiddha koI na koI dharmAnukUla upAya milegA hii| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 | saddhA parama dullahA isa prakAra deva, guru aura dharma isa zraddheya tripuTI ke prati pratyeka Astika vyakti kA vizvAsa honA hI caahie| inake prati dRr3ha vizvAsa hone se vaha apane jIvana meM uttarottara ucca bhUmikA para pahu~ca sakatA hai| pradezI rAjA jaisA nAstika evaM krUra mAnava kezIzramaNa jaise mahAn dharmaguru para dRr3havizvAsa karane evaM unake upadezoM ke anusAra jIvana ko DhAlane se devaloka kI sukha-samRddhi prApta kara sakA / harikezabala jaise asaMskArI nIca kulotpanna vyakti bhI bhagavAn mahAvIra ke upadeza se mahAn uccatyAgI, tapasvI sAdhu banakara sva-para kalyANa kara sake / ataH dhArmika kSetra meM ina tIna ArAdhya evaM zraddhaya tattvoM para dRr3ha vizvAsa karane meM kalyANa hI kalyANa hai / aisA vyakti parama saubhAgyazAlI aura sukha-sampanna bana sakatA hai, isameM koI saMdeha nahIM / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saddhA parama dullahA kucha zabda dekhane aura sunane meM eka samAna pratIta hote haiM kintu unakA artha bilkula hI bhinna aura viparIta nikalatA hai / jaise sabala aura zabala / sabala kA artha hai balavAna aura zabala kA artha hai citakabarA | 3 kucha zabda dekhane aura sunane meM bhinna aura viparIta lagate haiM jaise-- zraddhA aura prajJA / zraddhA kA artha hai vizvAsa aura prajJA kA artha hai buddhi / para jaba hama zabdoM kI gaharAI meM utarate haiM to donoM hI zabda eka hI bindu para milate se pratIta hote haiM / yaha hai zabdoM kA khela / bahuta se vyakti apane Apako prajJAvAdI batAte haiM / tarkavAdI khyApita karate haiM / ve garva ke sAtha apanA sira unnata kara kahate haiM ki hama purANapaMthI yA zAstravAdI nahIM haiN| apitu hama buddhi aura tarka meM vizvAsa rakhate haiN| hara bAta ko parIkSaNa prastara para kasa karake hI mAnate haiM / jo bAta tarka kI kasauTI para kharI nahIM utaratI vaha hameM svIkArya nahIM hai / to kitane hI zraddhA ko pramukhatA dene vAle mahAnubhAvoM kA abhimata hai, hama tarka ko nahIM mAnate aura ve samaya-samaya para tarka kI dhajjiyA~ ur3Ane meM gaurava kA anubhava karate haiM / isa prakAra maiM dekha rahA hU~ donoM hI ora zabdoM kI geMda pheMkI jA rahI hai aura ve khilAr3iyoM kI bhA~ti zabdoM se khela rahe haiM / para jaba hama cintana kI gaharAI meM jAkara dekhate haiM to sahaja hI ( 27 ) Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 | saddhA parama dullahA parijJAta hotA hai ki zraddhA aura prajJA ye donoM zabda eka hI artha, eka hI bhAva ko abhivyakta karate haiN| / zraddhA ko prAkRta bhASA meM saddhA kahate haiN| isameM do zabda haiM-- sd+dhaa| sad -- arthAt samyak, satya dhA= arthAt dhAraNA, dhRti satya meM dhRti va dhairya rkhnaa| athavA satya kI dhAraNA karanA yaha hai saddhA kA arth| aba dekhie, prajJA kA artha---- pra= arthAt prakRSTa yA nirmala, zreSTha / jJA = arthAt jJAna, buddhi bhAvanA / heya upAdeya kA viveka karane vAlI nirmala zreSTha buddhi ko prajJA kahA jAtA hai| heyopAdeya vivecikA buddhiH prajJA (uta0 7 vRtti yogadarzanakAra AcArya pataMjali ne zuddha prajJA ko RtaMbharA prajJA kahA hai / RtaMbharA tatra prajJA-- (1-48) isa sUtra kI vyAkhyA meM kahA gayA hai.---"RtaM satya biti, kadAcidapi na viparyeNAcchadyate sA RtaMbharA prajJA" (bhojvRtti)| arthAt jo kabhI viparyaya viparIta jJAna se AcchAdita na ho vaha satya kI dhAraNA karane vAlI buddhi RtaMbharA prajJA hai / / isa prakAra hama dekhate haiM saddhA aura prajJA kA eka hI artha siddha ho gayA, vaha hai satya kI dhaarnnaa| tathApi patA nahIM kyoM hamAre bahuta se mahAmanISI AdhunikatA kA cogA pahanakara apane Apako prajJAvAda kA pakSadhara hone kA svara bulanda kara rahe haiN| 'pannA samikkhae dhamma' kA nArA usI taraha lagAyA jA rahA hai jaise Aja ke pUjIpati samAjavAda kA nArA bulanda karate haiM / prajJA ke nAma para zraddhA aura zAstra kA upahAsa kiyA jA rahA hai aura jo sajjana zraddhAlu haiM unheM poMgApaMthI kahakara unakI majAka ur3AI jA rahI hai tathA svayaM ko krAntikArI hone kA vajra AghoSa kara rahe haiM; para ve mahAmanISI yaha kyoM nahIM socate ki jina zAstroM kI duhAI dekara pannA samikkhae dhammaM kA Di ma DimanAda kiyA jA rahA hai ve zAstra bhI to usI zraddhA para AdhRta hai / yadi zraddhA nahIM hai to una zAstroM meM aura Aja ke Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saddhA parama dullahA | 26 racita upadeza granthoM meM, nIti granthoM meM kyA antara hai ? yadi zraddhA nahIM hai to kisa AdhAra para Apa Agama ko bhagavAn mahAvIra kI vANI yA zAstra kahate haiM ? zramaNa bhagavAn mahAvIra ne apane pAvApurI ke antima pravacana meM cAra durlabha aMga batAye haiM-"mANasattaM saI saddhA saMjamammi ya viiriyN"| manuSyatva, zAstra-zravaNa, zraddhA aura saMyama meM puruSArtha / isameM zAstra zravaNa ke pazcAt zraddhA kA krama pratipAdita hai / zAstra zravaNa se buddhi pariSkRta hotI hai, vaha dharmAnurAgiNI hotI hai aura dharmAnurAgiNI buddhi hI sthira rUpa dhAraNa kara vizvAsa meM parivartita hokara zraddhA banatI hai| jo mahAmanISIgaNa zAstra ko to mahatva dete haiM kintu zraddhA kA upahAsa karate haiM unase merA nivedana hai ki ve ekAnta-zAnta kSaNoM meM zAMta mastiSka se soceM / yadi zraddhA nahIM hai to zAstra bhI zAstra nahIM hai / deva bhI deva nahIM haiN| bhagavAn meM bhagavattva ko pratiSThita karane vAlI zakti eka mAtra zraddhA meM hI rahI haI hai| kurukSetra ke maidAna meM zrIkRSNa ne vIra arjuna ko kahA---''zraddhAmayo'ya puruSo yo yacchraddhaH sa eva t|".--giitaa 17/3 puruSa zraddhAmaya hai| zraddhA meM hI puruSa kA puruSatva pratiSThita hai| AtmA ko paramAtmA banAne vAlA tatva zraddhA hI hai| vacana ko zAstra kA svarUpa, zAstra ko gauravagarimA kauna pradAna karatA hai ? hamArI zraddhA hI na ! vaktA ke prati yadi hamArI AsthA nahIM hai to vaha pravacana bhI vacana hI khlaaegaa| vANI vilAsa ke nAma se pahacAnA jaayegaa| yadi zraddhA kA prAdhAnya hai to vaha vANI zAstra ke nAma se vizruta hotI hai| brAhmaNa sAhitya meM bhI isI satya-tathya ko isa rUpa meM ujAgara kiyA gayA hai___ "zraddhayA devo devatvamaznute" -te. brAhmaNa 3/12/2 zraddhA se hI deva devatva ko prApta karatA hai / prajJA pahalI bhUmikA hai| zraddhA usake Age kI bhUmikA hai| yaha eka satya-tathya hai ki binA buddhi yA tarka ke jIvana naiyA cala nahIM sktii| para sAtha meM yaha bhI satya hai ki kevala tarka jIvana naiyA ko bha~vara jAla meM ulajhA detA hai / jo mahAnubhAva kevala buddhi se jIvana vyavahAra calAne kI kamanIya kalpanA karate haiM ve svayaM usameM ulajha jAyeMge / kevala take yA korA prajJAvAda mAnava ko nIrasa aura vyavahArazUnya banA detA hai / zraddhAhIna jJAnI jaina darzana ko bhASA meM jJAnI nahIM kahalAtA vaha bhale hI zabdazAstrI kyoM na Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 | saddhA parama dullahA ho, bAla kI khAla nikAlane vAlA paMDita kyoM na ho / paMDita aura jJAnI meM yahI mukhya antara hai| vividha zAstroM va granthoM kA talasparzI adhyayana karane vAlA paMDita bana sakatA hai aura lacchedAra bhASA meM zrotAoM ko mantramugdha karanevAlA prophesara bhI bana sakatA hai| para jaba taka Agama yA zAstra ke prati zraddhA nahIM hogI taba taka vaha jJAnI nahIM ho sktaa| eka mahAzaya ahiMsA va zAkAhAra para khUba rocaka lacchedAra bhASaNa de rahe the, bhASaNa dete-dete itane pracaNDa va ugra ho gaye ki sAmane kI meja para hAtha kA joradAra mukkA mArA to meja caramarA kara TUTa gaI / pasInA Ane lagA, pasInA poMchane ke lie jeba se rUmAla nikAlA to usI ke sAtha eka aMDA bhI jeba se nikalakara bAhara Akara giraa| tarkapravINa zraddhAhIna vidvAnoM kI Aja yahI sthiti hai| isa virAT vizva meM jitanI bhI AtmAe~ haiM cAhe vikasita hoM cAhe avikasita hoM una sabameM jJAna rahA huA hai / jJAna AtmA kA nija guNa hai| jo AtmA haiM, ve jJAna haiM, aura jo jJAna haiM ve AtmA haiN| je AyA se viNNAyA, je viNNAyA se aayaa| - AcArAMga, 5/5/166 para jaba taka zraddhA nahIM hai, taba taka vaha jJAna ajJAna hai / zraddhA hI ajJAna ko jJAna ke rUpa meM parivartita karatI hai| zraddhA vaha varadAna hai jisase ajJAna bhI jJAna ke rUpa meM badala jAtA hai| jaina manISiyoM ne isIlie pahale samyakadarzana rakhA hai phira samyak jJAna / vaidika RSiyoM ne rUpaka kI bhASA meM yahI kahA hai zraddhAdevI prathamajA Rtasya-te. brA. 3/12/13 Rt-satyasvarUpa brahma kI pahalI beTI zraddhA hai / zraddhA hRdaya ko komala banAtI hai, mRdu banAtI hai, aura mRdu hRdaya meM jJAna, tapa Adi kA aMkura pallavita-puSpita hokara kalpavRkSa kA rUpa dhAraNa kara sakatA hai| bhagavAna mahAvIra ko kucha loga mahAn prajJAvAdI batAte haiM / isake samarthana meM bhagavAna ke aneka vizeSaNoM ko bhI uddhRta kiyA jAtA hai / jaise se bhUipanne-ve mahAn prajJAvAle the| Asupanne- ve AzuprajJa the| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saddhA parama dullahA | 31 se pantayA akvayasAgare vA - ve prajJA ke akSaya sAgara the Adi / (sUtrakRtAMga 6 vIrastuti) kintu isase yaha tathya ojhala nahIM kiyA jA sakatA ki ve mahAn zraddhAvAdI bhI the / 'saddhA parama dullahA' ko uccArita kara unhoMne zraddhA ko parama durlabha svIkAra kiyA hai| unhoMne tarka karane vAloM ko- pratyakSavAdiyoM ko bAra-bAra cetAyA hai- adakkhu, va dakkhu vAhiyaM saddahaM su / - sUtra0 2 / 3 / 11 nahIM dekhane vAlo, tuma dekhane vAloM kI bAta para vizvAsa karake calo | yadi vizvAsa nahIM hai, zraddhA nahIM hai to tumheM jJAna bhI prApta nahIM ho sakatA / I nAdaMsaNissa nANaM -- utta0 32 zraddhAhIna ko jJAna prApta nahIM ho sakatA / vedoM meM bhI kahA hai zraddhA satyamAyate zraddhA kI pavitra A~kha se hI satya ke darzana ho sakate haiM / - yajurveda 19/30 zraddhAvallabhate jJAnam (gItA0 4 / 36) zraddhAvAna hI jJAna prApta kara sakatA hai| zraddhAhIna jJAnI bha0 mahAvIra kI bhASA meM ajJAnI hai, mUDha hai / bhagavAna mahAvIra ne jJAna ko mahatva diyA hai, prajJA kI pradhAnatA mAnI hai, isase koI inkAra nahIM haiM; kintu yaha kyoM bhUla jAte haiM ki unakI prajJA, unakA jJAna zraddhA se samanvita hai| zraddhAhIna jJAna nahIM ajJAna hai / zraddhAhIna prajJA duSprajJA hai / phira dUsarI bAta - pannA samikkhae dhammaM - prajJA se dharma kI samIkSA karake hI dharma kI pahacAna karane kI hai / kintu dharma kI pahacAna karane mAtra se to mukti yA vItarAgatA nahIM mila jAyegI / mukti ke lie phira zraddhA kI jarUrata hogI, isalie kahA hai saddhAkhamaM Ne viNaitta rAgaM - uttarA0 14/28 zraddhA hI hameM rAga se mukti dilAne meM samartha hai / zraddhA hI vaha zakti hai jo vItarAga banA sakatI hai| prAcIna jaina granthoM meM AcArya ASAr3habhUti kA kathAnaka AtA hai / ASAr3habhUti saMgha ke AcArya the, vidvAna to the hI, kintu acAnaka eka dina unakA mana zaMkAkula Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 | saddhA parama dullahA ho gyaa| AtmA ke viSaya meM unako saMdeha huaa| aba AtmA nahIM, to punarjanma kisakA ? punarjanma nahIM to puNya-pApa kA kyA phala hogA ? puNyapApa kA koI phala nahIM to phira zarIra ko kaSTa dekara tapasyA, sAdhanA, ahiMsA-pAlana Adi saba kisalie kiyA jAya? matalaba yaha hai ki zraddhA laDakhaDAte hI sampUrNa jIvanakrama lar3akhar3A uThA, sAdhanA kI AdhArabhUmi hila utthii| aura isakA phala huA--AcArya ASAr3habhUti bhautika sukhoM ke lie dhanasaMgraha karane meM juTa gaye aura dhana-saMgraha ke lie 6 mAsUma bAlakoM kI hatyA karake unake jevara lUTakara apanI jholI meM bharane lage / sAdhu ke prati zraddhA bhAva se darzana karane Aye nirdoSa bAlakoM ko mArakara unake zava jaMgala meM pheMka denA aura jevara se apanI jholI bhara lenA kitanA nIca aura ghRNita kRtya hai yaha ! vyakti dharma se to giratA hI hai, naitikatA, mAnavatA se bhI girakara dAnava vana jAtA hai| kaba? jaba vaha zraddhAhIna ho jAtA zraddhAhIna ke lie koI naitika mUlya nahIM hai, koI mAnavatA nahIM hai| koI AcAra maryAdA nahIM hai| kyoMki kisI bhI mUlya ke prati usakI AsthA evaM zraddhA nahIM hotii| zraddhAhIna kyA nahIM kara sakatA yaha ASAr3habhUti ke caritra se prakaTa hotA hai| zraddhA vyakti kI naitikatA kI praharI hai| AcAra maryAdA kI rakSaka hai| bar3e se bar3e saMkaTa, parISaha aura upasarga se jUjhane kI zakti zraddhA se prApta hotI hai / zraddhA sambala hai, pAtheya hai, kaThina se kaThina yAtrA pUrI karane ke lie / kaSToM kI aMdhiyArI rAta meM calane ke lie zraddhA dIpaka vartamAna kA eka udAharaNa mere sAmane hai| eka vyakti ne zramaNadIkSA grahaNa kii| jIvana meM aneka kaSTa, parISaha Aye, vaha ha~sate-ha~sate sahatA gyaa| prANoM para khelane vAle prasaMga bhI Aye para vaha vyakti unameM parvata kI bhAMti aDiga rahakara saba kucha jhelatA gayA, ucca sAdhu AcAra ke prati samarpita hokara / vaha zramaNa zAstroM kA vidvAna thA, utkRSTa pravaktA bhI thA, samAja meM usakI vidvattA kI, jJAna kI, pravacana kI, lekhana kI dhAka thI, sarvatra sammAna, pratiSThA aura pUjA milatI rhii| acAnaka usakI zraddhA meM eka tUphAna utthaa| bhUgola-khagola kI sAmAnya vijJAna kI bAtoM ko lekara use zAstroM kI prAmANikatA meM sandeha haa| zAstroM ko bhagavad vANI mAnane ke prati usane zaMkA utthaaii| dhIre Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saddhA parama dullahA | 33 dhIre usako AsthA kI jar3e hilane lgiiN| jisa vizvAsa para vaha Adarza sAdhujIvana kI kaThora caryA kA pAlana kara rahA thA vaha vizvAsa kA AdhAra hila uThA / hamane dekhA, dhIre-dhIre usakA jIvanakrama badalane lgaa| AcAra, maryAdA meM zithilatA Ane lgii| zramaNa-jIvana kI usakI AsthA badala gaI, usake naitika mUlya bhI badala gye| jina kAryoM kA usane jIvana ke prArambha meM trikaraNa-triyoga se tyAga kiyA thaa| dhIre-dhIre unakA sevana karane lagA / pariNAma yaha huA ki bacapana aura javAnI meM kaThora zramaNadharma kI ArAdhanA karane vAlA vidvAna saMta bur3hApe meM Ate-Ate una maryAdAoM ko tor3akara gRhasthoM ke samAna sukha-suvidhAbhogI bana gyaa| maiM jaba dekhatA hU~ -- yaha parivartana kyoM AyA? to lagatA hai zraddhAhInatA kA hI yaha pariNAma hai| pahale dina vijJAna kI Ar3a lekara usane zAstroM kI prAmANikatA para tarka utthaaye| dUsare dina yuga-pravAha aura dharma pracAra kI Ar3a lekara AcAra-maryAdAoM ko tAka para rakha diyA aura vaha zramaNa gRhasthoM se bhI adhika suvidhAbhogI bana gyaa| kyoMki usakI AcAramaryAdA kA AdhAra TUTa gayA, usakI AsthA DagamagA gaI / ava usako zramaNa-AcAra vyartha kA kriyA-kANDa pratIta hone lgaa| zraddhAhIna vyakti jIvana meM kahA~ taka giregA, kucha kahA nahIM jA sktaa| bhartRhari ke eka zloka kA aMza hai-- bhavati vinipAto zatamukhaH ---zraddhAhInoM ke lie yahI kahA jA sakatA hai| maiM yaha nahIM kahatA ki zAstra ke prati Apa tarka hI na kreN| kintu tarka kI eka sImA hai| tarka se Apa satya ko bhI khaMDita kara sakate haiN| jhUThe ko saccA aura sacce ko jhaThA siddha karane vAlI vakIloM kI dalIleM nyAyAlaya meM cala sakatI haiN| yadi dharma-kSetra meM inakA sahArA liyA gayA to phira satya kA dIpaka sirpha kAjala ugalegA, prakAza nahIM de paayegaa| phira vijJAna to eka prayoga hai, aura prayoga kabhI bhI antima satya nahIM ho sakatA / vijJAna jise Aja satya kaha rahA hai, kala use hI asatya siddha karane meM use koI Apatti nahIM hogii| nyUTana kA vizvamAnya gurutvAkarSaNa kA siddhAnta bhI Aja vaijJAnikoM ke lie phira se vicAraNIya bana gayA hai| ve soca rahe haiM yaha siddhAnta bhI sRSTi meM saba jagaha samAna rUpa se lAgU nahIM ho pA rahA hai| vijJAna kA kSetra, vijJAna kI sImA aura vijJAna kI paribhASAe~ hamezA badalatI rahI haiN| unako antima satya mAnakara paramparAgata zAstroM ko asatya siddha karane kA prayAsa to eka mUrkhatA hai, haThavAditA hai / saccA vaijJAnika kabhI haThavAdI nahIM hotaa| vijJAna kA adhUrA jAnakara hI usakI pUMcha pakar3akara ghisaTatA jAtA hai| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 | saddhA parama dullahA rahI bAta tarka kI yA pratyakSa kI ! tarka to eka patthara hai, use kahIM bhI phiTa kiyA jA sakatA hai| aura pratyakSa"? indriya-pratyakSa kabhI pUrNa satya nahIM hotaa| kabhI-kabhI jo dIkhatA hai, jo sunA jAtA hai, vaha jhUTha hotA hai, aura jo saca hai vaha anadekhA, anasunA hI raha jAtA hai|| zrImad rAjacandra ne eka bAra kahA thA- "maiM tarka se, yukti se cAhU~ to sabhI zAstroM kA khaNDana kara sakatA hU~, para aisA karane se lAbha kucha bhI nahIM / merA aura aneka prANiyoM kA ananta saMsAra ho bddh'egaa| aneka bhavya, bhadra prANI satyamArga se bhaTaka jaaeNge| isase asatya kI pUjA bddh'egii| anAcAra kI pratiSThA hogii|" samAja meM rASTra meM, sadAcAra kI, naitika mulyoM kI, prAcIna sAMskRtika aura dhAmika maryAdAoM kI pratiSThA tabhI taka rahegI jaba taka hama unake prati AsthAvAna haiM, zraddhAzIla haiN| . isalie 'zraddhA' kevala dhArmika jagata meM hI nahIM kintu sAmAjika kSetra meM bhI mahatvapUrNa hai, Avazyaka hai / kucha loga kahate haiM ki zraddhA kI A~kha nahIM hotI, para aisI zraddhA aMdhazraddhA hai| maiM aisI andhazraddhA kA pakSapAtI nahIM haiN| zraddhA meM viveka kI, samyaktva ko A~kha honI ho caahie| jisa zraddhA meM samyaktva kI A~kha hai, vahI vAstava meM zraddhA hai, use hI jaina darzana meM samyak zraddhA kahA hai, aura aisI samyakzraddhA hI jIvana meM parama durlabha hai-uso ke lie bhagavAn mahAvIra ne kahA hai - saTTA parama dullahA Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 Atmika pragati kI jananI : satzraddhA Atmika pragati kA sarvottama sAdhana : zraddhA jIvana ko kisI nirdiSTa sAMce meM DhAla dene vAlI sabase prabala evaM uccastarIya zakti zraddhA hai / yaha antaHkaraNa kI bhavya bhUmi meM utpanna hokara manuSya ke samagra jIvana ko harA-bharA evaM sarasabja banA detI hai / bhautika samRddhi sthUla sAdhanoM se upalabdha hotI hai, jabaki Atmika siddhi evaM samRddhi ke lie kucha anya sAdhana hote haiM / unameM sarvottama sAdhana hai- zraddhA / upaniSadkAroM ne zraddhA kA nirvacana karate hue kahA hai 'zrat = satyaM dadhAtIti zraddhA' arthAt - jo antaHkaraNa se prasUta evaM pratIta satya ko dhAraNa kare, vaha zraddhA hai | zraddhA kA artha aura vyAkhyA antaHkaraNa kI utkRSTatA ko zraddhA ke nAma se pahacAnA jAtA hai | usakA vyAvahArika rUpa hai- bhakti / bolacAla meM to donoM kA upayoga paryAyavAcI zabdoM ke rUpa meM hotA hai / parantu donoM meM kucha antara to hai hI / zreSThatA ke prati aTUTa AsthA athavA asIma pyAra ke rUpa meM usakI vyAkhyA kI jA sakatI hai / cAra utkRSTa tattvoM ke prati zraddhA jainadarzana meM deva, guru aura dharma ye tIna utkRSTa zraddheya mAne gaye haiM / inhIM ko mAMgalika pATha meM 'uttama' zabda se prayukta kiyA gayA hai ( 35 ) Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 | saddhA parama dullahA "cattAri loguttamA-arihaMtA loguttamA, siddhA loguttamA, sAhU loguttamA, kevalipaNNatto dhammo loguttmo|" __ arthAt-- isa vizva (loka) meM cAra uttama haiM-arihanta yA arhanta loka meM uttama haiM, siddha (mukta) loka meM uttama haiM, sAdhu loka meM uttama haiM, evaM kevalI (vItarAga sarvajJa) dvArA prajJapta dharma loka meM uttama hai|" ye hI cAra satya haiM, ziva (maMgala) haiM, sundara (uttama) haiM aura ye hI cAra zaraNya haiN| isa prakAra ina cAroM sarvazreSTha (lokottama) tattvoM ke prati aTUTa AsthA rakhanA, asIma bhakti honA zraddhA kA phalitArtha hai| deva meM arihantoM aura siddhoM kA, guru meM AcArya, upAdhyAya evaM sAdhu-sAdhvIgaNa kA, tathA dharma meM samyagjJAna-darzana-cAritrarUpa athavA zra ta-cAritrarUpa vItarAga sarvajJa tIrthaMkaroM dvArA prarUpita dharma kA samAveza ho jAtA hai| zraddhA kA prayojana jahA~ bhI Atma sAkSAtkAra--paramAtma-sAkSAtkAra yA lakSya-prApti kI vivecanA huI, vahA~ zraddhA hI pramukha mAnI gii| zraddhAtattva ke vikAsa aura atireka dvArA hI paramAtmA yA zuddha AtmA kI anubhUti kA pAnA sambhava hotA hai| yaha satya hai ki isI zraddhA kI dhurI para adhyAtma-sAdhanA athavA mokSamArga (dharma) kI sAdhanA calatI hai| Atma-kalyANa cAhane vAle tathA mokSa-prApti ke icchuka sAdhakoM ke lie zraddhA-zakti kA ubhAra evaM Alambana atIva Avazyaka hai / isake binA usa mahAn lakSya ko prApta nahIM kiyA jA sktaa| siddhAnta (tattvajJAna) aura vyavahAra kI donoM paTariyoM para calakara jaba AsthA kI yaha gAr3I AtmA, paramAtmA, loka-paraloka, puNya-pApasaMvara-nirjarA, bandha-mokSa, jIva-ajIva Adi tattvoM kI satyatA, tathA jIvana ke uttama darzana evaM deva-guru-dharma kI bhakti ke kSetra meM praviSTa hotI hai, taba vaha satzraddhA kahalAtI hai / apanI AtmA meM nihita paramAtma tattva ko dekhane, usakA sAkSAtkAra karane evaM use prApta karane ke upAya ke rUpa meM manISiyoM ne sarvaprathama isI satzraddhA kA Azraya liyA hai / isIlie vaidika RSiyoM ne kahA hai 'zraddhayA satyamApyate' zraddhA se satya prApta kiyA jAtA hai| Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atmika pragati kI jananI : satzraddhA | 37 kina para zraddhA, kina para azraddhA ? Azaya yaha hai ki zraddhA sat tattva ke prati hI saghana hotI hai, asat ke prati nhiiN| jahA~ bhI zreSThatA evaM pUjyatA kA samAveza hotA hai, vahIM zraddhA TikatI hai, anyatra nahIM / isalie zraddhA se tAtparya una maMgala bhAvanAoM yA AsthAoM se hai, jo iSTadeva (devAdhideva), dharmaguru evaM utkRSTa maMgalamaya dharma ke prati pUjyabhAva evaM saghana AtmabhAva banAe rakhatI hai| parama Apta mahApuruSoM ke vacanoM para vizvAsa karake unake dvArA upadiSTa mokSa patha para abAdhagati se cala pAnA satzraddhA se hI sambhava ho sakatA hai| jinake prati zraddhA ke bhAva nahIM hote, unake kathana para vizvAsa kara pAnA yA unake dvArA batAye mArga para cala pAnA asambhava pratIta hotA hai / vAstava meM, vastusthiti se avagata hone para zraSThatA ke bhrama meM usake prati pAla-posI huI zraddhA azraddhA meM badala jAtI hai / zreSThatA kA pAkhaNDa yA ADambara jyoM ho dhvasta hotA hai, tyo ho vaha apane sAtha zraddhA ko bhI vinaSTa kara detA hai / AtmAparamAtmA Adi ke prati zraddhA na Digane kA kAraNa hai-unake astitva evaM unake dvArA vizva para kiye hue mahAn upakAra yA anugraha ke prati tanika bhI zaMkA kA na honaa| jinake mana meM sandeha yA avizvAsa rahatA hai, unakI zraddhA bhI paramopakArI paramAtmA, gurudeva yA saddharma ke prati gahana nahIM ho paatii| pragAr3ha satzraddhA ke camatkAra pragAr3ha zraddhA to miTTI meM bhI, viSa meM bhI aura zUlI meM bhI paramAtmA ke darzana karA detI hai / miTTI ke droNAcArya ke prati aTUTa zraddhA ne ekalavya ko dhanurvidyA meM pAraMgata kara diyaa| bhaktirasa meM nimagna mIrA ne rANA ke dvAra jahara kA pyAlA pIne ko diye jAne para use zrIkRSNa kA caraNAmata hone kI aTUTa zraddhA se pI liyA to vaha viSa bhI amRta bana gyaa| seTha sudarzana kI arhanta prabhu ke prati paramazraddhA ke kAraNa zUlI bhI siMhAsana bana gaI thii| dhadhakatI agni jvAlA ko paramAtmA (nRsiMharUpa) kI goda samajhakara usameM baiThane kI prahlAda kI paramazraddhA ke kAraNa agni bhI use jalA na skii| paramAtmA ke prati aTUTa zraddhAyukta samarpaNa ne draupadI ko nirvastra na hone diyA, apitu usakA pahanA huA vastra bar3hatA hI gyaa| ye saba satzraddhA ke hI camatkAra kahe jA sakate haiN| Rgveda (10/1511) meM kahA gayA hai .... "zraddhayA'gniH samidhyate, zraddhayA hUyate haviH / zraddhayA bhagasya mUrdhani, vacasA vedayAmAsi / " Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 / saddhA parama dullahA isakA bhAvArtha yaha hai ki zraddhA dvArA AtmajJAna kI agni pradIpta kI jA sakatI hai| zraddhA dvArA haviSyAnna kA havana kiyA jAtA hai, arthAtAtmasattA ko paramAtmasattA meM vyUsarga (appANaM vosirAmi) kiyA jAtA hai / zraddhA bhaga arthAt-aizvarya (aizvarya, dharma, yaza, zrI, jJAna evaM vairAgya) Adi vAloM ke mastiSka meM nivAsa karatI hai / tAtparya yaha hai ki zraddhA kA ina para niyaMtraNa hotA hai / zreyaHsAdhaka meM sarvaprathama zraddhA hI prabala hotI hai| tatpazcAta kriyAzIlatA AtI hai| zraddhA : AtmA ko utkRSTatAdAtrI jananI niSkarSa yaha hai ki mAnava-jIvana meM sabase baDo, sabase samartha zakti zraddhA hai / isI ko vyakti kI manaHsthiti kA sRjana karane vAlI batAyA gayA hai / zarIra ko janma to mAtA-pitA ke prayatna se milatA hai, parantu AtmA ko utkRSTatA milatI hai, zraddhA aura vizvAsarUpI jananI-janaka kI anukampA se / isIlie yogadarzana ke vyAsabhASya meM likhA hai 'sA (zraddhA) jananIva kalyANaM yoginaH paati|' vaha zraddhA mAtA ke samAna yogI ke kalyANa kI surakSA karatI hai| zraddhA ke bala para balidAna ___ zraddhA ke balabUte para hI vItarAga-prarUpita dharma ke anuyAyI athavA mokSamArga ke pathika deva-guru-dharma ke lie ha~sate-ha~sate prANoM kA balidAna de dete haiN| dharma para aTUTa zraddhA ke kAraNa hI kAmadeva zramaNopAsaka devatA dvArA itane kaSTa aura saMkaTa upasthita karane para bhI dharma para aTala rahA / mahAzataka zrAvaka apane vrata, niyama aura dharma para DaTA rahA / vizva ke itihAsa meM aise saikar3oM udAharaNa haiM / IsAmasIha Izvara para aTala zraddhA ke kAraNa prasannatApUrvaka krUsa para laTaka gae / sukarAta jaise satyadharma para akhaNDa zraddhAlu zraddhA ke bala para hI ha~sate-ha~sate jahara kA pyAlA pI ge| zraddhAhIna evaM zraddhAyukta sAdhanA kA antara AdhyAtmika kSetra kI uccastarIya sAdhanAoM meM zraddhA kI hI aparimeya zakti kAma karatI hai| zraddhAhIna kriyAkANDa yA dharmAcaraNa, japatapa, arcA-pUjA Adi aMga-saMcAlana ke vyAyAma ke samAna yatkicit lAbhadAyaka ho sakate haiM, kintu ve hI zraddhA ke AdhAra para lakSya siddhi meM sahAyaka siddha hote haiN| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atmika pragati kI jananI : satzraddhA | 36 zraddhA aura vizvAsa : zakti aura ziva zraddhA kI upalabdhi eka prakAra se paramAtmA kI upalabdhi kahI jA sakatI hai / IzvarAnubhUti ke anya sAdhana utane saphala nahIM hote, jitanI zraddhA kI prgaaddh'taa| gosvAmI tulasIdAsajI ne 'rAmacaritamAnasa' ke prArambha meM maMgalAcaraNa karate hue kahA 'bhavAnI zaMkarI vande, zraddhA-vizvAsarUpiNau / yAbhyAM vinA na pazyanti, siddhAH svAntaHsthamIzvaram // ' maiM una zraddhA aura vizvAsa rUpI bhavAnI aura zaMkara ko vandana karatA hU~ jinake ( zraddhA aura vizvAsa ke ) binA antaHkaraNa meM sthita paramAtmA siddhajana nahIM dekha sakate haiM / vastutaH zraddhA aura vizvAsa antaHkaraNa kI zaktiyA~ / jise vaidikadarzana kAraNazarIra aura jainadarzana kArmaNazarIra kahatA hai / kyoMki bhAvasaMvedanAoM kA kSetra, zraddhA kA srota isI sthala meM hai / vyaktitva ko hilA DAlane vAlI, manuSya meM adbhuta sahanazakti, virAT kAryakSamatA paidA karane vAlI yahI hai ! antaHkaraNa kI pratimUrti yA preraNA hI jIvana dizA kA nirdhAraNa karatI hai| isI ko mAnava ke antaHkaraNa meM sthita sAkSAt paramAtmazakti ke rUpa meM mAnA gayA hai / ullasita vartamAna aura ujjvala bhaviSya kA nirdhAraNa pUrNatayA satzraddhA ke hAtha meM / bhUta, bhaviSya aura vartamAna kI sukhada sambhAvanAoM kA nirmANa zraddhA ke dvArA hI sambhava hotA hai / jo AcaraNa meM, saMkalpa ke rUpa meM vyakta na ho, prakhara bhAvanAoM kA janaka na bane, vaha satzraddhA nahIM ho sakatI / jaisI jitanI zraddhA, vaisA utanA hI vyaktitva jaise bIja hI vRkSa banatA hai, vaise hI zraddhA ke jaise bIja antarAtmA DAle jAte haiM, vaisA hI manuSya kA vyaktitva rUpI vRkSa banatA hai / manuSya jo kucha banatA hai, jo kucha pAtA hai, vaha samagra nirmANa zraddhA-zakti ke camatkAra ke sivAya aura kucha nahIM hai / gItAkAra ne isI tathya kI ora karate hue kahA hai 'zraddhAmayo'yaM puruSaH, yo yacchuddhaH sa eva saH' yaha puruSa zraddhAmaya hai / jisakI jaisI zraddhA hotI hai, vaha vaisA hI hai / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 / saddhA parama dullahA buddhi aura kriyA bhI zraddhA kI anugAminI hotI haiN| eka-sI kriyA aura eka-sI buddhi antaHkaraNa dvArA vibhinna dizAoM meM zraddhA kA prayoga hone para vaha AkAza-pAtAla jitanA antara upasthita kara detI hai| vaha antara vibhinna zraddhA ke pariNAmoM kA hotA hai| ambapAlI kI buddhi jaba taka rUpa saundarya kI adhikAdhika prazaMsA prApta karane meM jIvana ko sArthakatA samajhatI thI, taba taka vaha nagaravadhU thI, vahI buddhi, vahI gatizIlatA aura sundaratA jaba satzraddhA ke sAtha jur3a gaI to usake jIvana kI dizA hI badala gii| vaha dhanavaibhava ke badale Atmavaibhava ko, rUpa-saundarya ke badale Atmika saundarya ko vAstavika upAdeya mAnane lgii| ratnAkara DAkU kI zraddhA badala gaI to vaha mahAkavi bAlmIki bana gayA / pradezI rAjA eka dina ghora nAstika aura krUra thA, lekina jaba usake antaHkaraNa meM satzraddhA utpanna huI to mahAn dharmiSTha bana gayA aura sUryakAntA rAnI dvArA bhojana meM diye gaye viSa ko bhI saharSa pI gayA / vastutaH zraddhA hI Antarika vyaktitva ko janma dene vAlI, usake svarUpa ko nirdhArita-vikasita karane vAlI divya jananI hai| tAtparya yaha hai ki kisI kA vyaktitva kaisA hai, kyA hai ? ise jAnanesamajhane kA eka hI upAya hai-- usa vyakti kI zraddhA kA stara jaannaa| vyakti kI sthiti yA vyaktitva zraddhA se jur3A huA hai / ataH zraddhA vyaktitva kI Adizakti hai, aura vizvAsa parama ziva (mahAdeva) hai| zraddhA aura vizvAsa ina do bIjoM kA hI vikasita rUpa vyaktitva vRkSa hai| adhyAtma mArga meM upAdeya : satzraddhA dhenusama gItA meM zraddhA ke tIna stara batAe gae haiM-sAtvika, rAjasa aura tAmasa / rAjasa aura tAmasa zraddhA satzraddhA nahIM hai, adhyAtma mArga ke lie upAdeya nahIM hai / ataeva 'rAmacaritamAnasa' meM sAtvika zraddhA ko sundara gAya batAyA hai-- 'sAtvika zraddhA dhenu suhAI' / yaha gAya japa, tapa, vrata, yama-niyama Adi cArA hI khAtI hai jo harA, tAjA aura khAne lAyaka ho| zraddhArUpI gau kA dUdha bhAvarUpI bachar3e ko pAkara nirmala mana rUpI bartana meM duhA jAtA hai| ataH zraddhArUpI gAya ko duhane ke lie bhAvayukta yamaniyama, kriyA Adi kI AvazyakatA hai| bhAvavihIna japa-tapa, niyamakriyAkANDa Adi karane vAloM ke dvArA zraddhArUpI gAya nahIM duhI jA sakatI, usameM dharmarUpI dUdha nahIM mila sktaa| zraddhA zakti hai| binA zakti ke zivarUpI zuddha AtmA zava hai| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atmika pragati kI jananI : satzraddhA ! 41 isIlie jainazAstroM meM 'saddhA parama dullahA' --'zraddhA paramadurlabha' batAI gaI hai| bhAvoM se paramAtmA meM Aropita zraddhA kA camatkAra tIrthaMkara yA siddha paramAtmA Aja hamAre samakSa pratyakSa nahIM haiN| parantu unakI pUjA-arcA yA upAsanA-ArAdhanA karanI ho to bhAva se tIrthaMkara yA siddha paramAtmA kA antaHkaraNa meM dhyAna karake unameM satzraddhA Aropita kI jAtI hai| unameM Aropita kI gaI zraddhA pratidhvanita aura pratiphalita hokara sAdhaka ke pAsa vApasa lauTa AtI hai| jaise geMda ko dIvAra yA dharatI para mArane se TakarA kara vaha vApasa usI sthAna ko lauTatI hai, jahAM se use pheMkA gayA thaa| gumbaja, kUpa, yA pahAr3a ke pAsa kI huI AvAja gUMjatI hai, pratidhvanita hokara vApasa uccarita sthAna para AtI hai / isI prakAra paramAtmA, guru evaM dharma ke prati bhAva se kI gaI zraddhA pratidhvanita evaM pratiphalita hotI hai| yaha zraddhA kI zakti kA camatkAra hai / devatA yA paramAtmA kA nivAsa kASTha yA pASANa Adi meM nahIM hotA, kintu bhAvoM meM hI hotA hai| kahA bhI hai'bhAve hi vidyate devastasmAda bhAvo hi kAraNam / ataH bhAvapUrvaka zraddhA hone se usakA pratiphala avazya milatA hai / satzraddhA ko vikasita karane ke lie bhAva hI mAdhyama hai| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 AtmavizvAsa ko ajeya zakti AtmavizvAsa kA mahatva AtmavizvAsa manuSya kI amUlya sampadA hai / isa sampatti ko sAtha lekara jo manuSya saMsArarUpI bAjAra meM apanA sthAna banAne ke lie nikalatA hai, to use kAI parAbhUta nahIM kara sakatA, na hI vicalita kara sakatA hai / use saphalatA ke mandira meM praveza karane se koI roka nahIM sakatA / jIvana ke pratyeka kSa etra meM AtmavizvAsa saphalatA kA mahAmaMtra hai / Adhunika manovijJAnavizeSajJoM kA kathana hai ki Atma-vizvAsa kA avalambana lekara adbhuta parAkrama kA paricaya diyA jA sakatA hai aura duHsAdhya kAryoM ko bhI sAdhya banAyA jA sakatA hai / AtmavizvAsa ke bala para vyakti pratyeka kaThina se kaThina kArya ko ha~sate-khelate kara DAlatA hai / koI bhI kaThinAI usake mArga meM bAdhaka nahIM bana sakatI / AtmavizvAsa vaha zakti hai, jo asambhava ko sambhava banA sakatI hai / prasiddha AtmavizvAsI nepoliyana bonApArTa kA kahanA thA ki "mere jIvana ke zabdakoSa meM asambhava ( Impossible) nAma kA koI zabda nahIM hai / " AtmavizvAsa se aise ghAva bhI bhare jA sakate haiM, jo kisI bhI marahama se acche nahIM ho sakate / AtmavizvAsa : parvatoM ko ukhAr3a pheMkane vAlI zakti AtmavizvAsa aisI zakti hai, jo parvatoM ko ukhAr3a pheMka sakatI hai / parvata AtmavizvAsI ko rAstA dene ko bAdhya ho jAtA hai / AtmavizvAsa ke bala ke Age bar3I se bar3I zakti hAra khA jAtI hai / AtmavizvAsa meM ajeya zakti hai / AtmavizvAsa vaha mahAmaMtra hai, jisakI (42) Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmavizvAsa kI ajeya zakti | 43 sahAyatA se ajeya durga jIte jA sakate haiM; durgama aTaviyoM, parvatoM evaM marubhUmiyoM ko pAra kiyA jA sakatA hai / sudarzana ke dRr3ha AtmavizvAsa ke Age AsurI zakti parAsta rAjagRha kA zramaNopAsaka sudarzana AtmavizvAsa se sampanna vyakti thA / apane dRr3ha AtmavizvAsa ke kAraNa hI use mAnava hatyAre arjunamAlI ke AtaMka kA, usake ghumAte hue bhArI bharakama mudgara kA koI Dara nahIM huA / use apanI adhyAtma zakti para aTala vizvAsa thA / yahI kAraNa thA ki arjunamAlI kI AsurI zakti usake samakSa parAsta ho gaI / arjunamAlI ke hAtha se mudgara gira par3A aura vaha bhI dhar3Ama se behoza hokara dharatI para gira pdd'aa| yaha thA AtmavizvAsa kA adbhuta camatkAra / AtmavizvAsa : ananta zaktiyoM kA bhaNDAra prasiddha aMgreja lekhaka sveTa mArDana ne likhA hai "AtmavizvAsa kI mAtrA hamameM jitanI adhika hogI, utanA hI hamArA sambandha ananta jIvana aura ananta zakti ke sAtha gaharA hotA jAegA / ni sandeha pratyeka paristhiti meM manuSya kA ekamAtra sAthI usakI Atmazakti hai / usakI zArIrika, mAnasika aura bauddhika zaktiyA~ AtmavizvAsa ke izAre para nAcatI haiM / niHsandeha AtmavizvAsa apane uddhAra kA eka mahAn sambala hai / " zramaNa bhagavAn mahAvIra jina dinoM kevalajJAnI nahIM bane the, chadmastha avasthA meM the, unameM AtmavizvAsa kUTa-kUTa kara bharA thA / unhoMne eka bAra caNDakauzika sarpa kI bhayAnakatA ke bAre meM sunA ki vaha kisI bhI manuSya yA pazu-pakSI ko jiMdA nahIM chor3atA, apanI dRSTi se dekhakara hI una para jahara chor3a detA hai / loga caNDakauzika sarpa ko apanI ora Ate dekhakara bhaya ke mAre hI mara jAte the / AtmavizvAsI bhagavAn mahAvIra ne socATusaauzika meM viSa hai aura mere meM vAtsalya kA amRta hai / amRtamayI Atmazakti ke samakSa caNDakauzika kI viSamayI zakti avazya hI prabhAvahIna ho jaaegii| ve dRr3ha nizcaya karake caNDakauzika ke sthAna ko ora cala par3e / bahuta-se logoM ne unheM dekhakara rokA aura TokA - "are mahAtman ! idhara mata jAie, idhara bhayAnaka viSadhara caNDakauzika rahatA hai, vaha Apako dekhate hI viSAkta karake mAra DAlegA / kyoM apanI mRtyu ko bulA rahe ho, bAbA ! "" Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 saddhA parama dullahA bhagavAn mahAvIra ne janatA kI kAyaratApUrNa evaM bhaya-janaka bAteM sunIM, kintu unakI bAteM unake AtmavizvAsa ko DagamagA na sakI : balki unameM AtmavizvAsa, utsAha aura sphUrti kA atyadhika saMcAra huaa| unhoMne apanI bikharI huI samasta zaktiyoM ko AtmavizvAsa ke bala para kendrita aura saMgaThita kiyA aura caNDakauzika ko apanI amRtamayI vAtsalya dRSTi se pratibodha karane kI dizA meM lagA diyaa| ve nirbhaya hokara prasannatApUrvaka caNDakauzika viSadhara kI bAMbI para jAkara khar3e ho gae / sahasA caNDakauzika apanI bAMbI se nikalA aura dhaSTatApUrvaka nirbhIka hokara khar3e varddhamAna mahAvIra ke aMgUThe ko Dasa liyA / parantu yaha kyA, lAla rakta ke badale aMgUThe se dUdha kI dhArA baha nikalI / caNDakauzika Azcaryamagna hokara nizcala aura nirbhaya vAtsalyamUrti bha0 mahAvIra ko dekhane lagA / socate-socate use apane pUrvajanma kA smaraNa ho AyA / jAti-smaraNajJAna ke prakAza meM usane dekhApUrvajanma meM maiMne aise mahAna tyAgI zramaNa ko dekhA hai| maiM bhI isI prakAra kA sAdhu thA, kintu maiMne apane ziSya para bhayaMkara krodha kiyA, ahiMsA kI zakti para vizvAsa kho baitthaa| basa, usI samaya khaMbhe se sira TakarAne se mero mRtyu haI aura maiM marakara sarpa kI yoni meM aayaa| bhagavAna mahAvIra ne usakA AtmavizvAsa bar3hAte hae kahA--- "caNDakauzika ! aba bhI samajha jaao| tumhArI AtmA to vahI hai, kevala zarIra badalA hai| aba bhI tuma AtmavizvAsa rakhakara apanI AtmazaktiyoM ko hiMsA ke badale ahiMsA kI ora, krodha ke badale kSamA, tathA krUratA ke badale vatsalatA kI ora aura jahara ugalane ke badale amRtavRSTi karane meM lagA do, basa tumhArA ber3A pAra ho jaaegaa| apanI Atmazakti para vizvAsa rkho|" AtmavizvAsI ko dUsare para acUka prabhAva bhagavAna mahAvIra kI AtmavizvAsapUrvaka kahI huI bAta kA caNDakauzika para acUka prabhAva pdd'aa| usI dina se caNDakauzika ne mana hI mana bhagavAna ke samakSa saMkalpa kiyA ki "maiM aba kisI ko nahIM satAUMgA, koI bhI mujha para kucha bhI prahAra kare, satAye, yA mAre-kATe maiM usake prati roSadveSa nahIM karUMgA, kSamAbhAva dhAraNa kruuNgaa|" usI samaya usane apanA muha bAMbI ke andara DAla liyA, sirpha pUMcha bAhara rhii| Ane-jAne vAle pathika caNDakauzika ko zAnta dekhakara usake pIne ke lie pyAle meM dUdha rakhane lage, koI deva samajhakara usake zarIra para dUdha car3hAne lge| parantu caNDakauzika ne Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmavizvAsa kI ajeya zakti | 45 dUdha nahIM piyA | dUdha ko gandha se cIMTiyA~ usake zarIra para car3ha gaIM, usake zarIra ko noMca-noMca kara chalanI-sA banA diyA, magara caNDakauzika ne kSamA aura samatA rakhI, koI bhI pratIkAra na kiyA / use apanI AtmA para dRr3ha vizvAsa ho gayA thA ki mujha meM kSamA, zAnti, samatA aura karuNA Adi kI zakti nihita hai, phira maiM krodha, vairabhAva, viSamatA aura krUratA kyoM barasAU~ ? isI ke phalasvarUpa caNDakauzika samAdhipUrvaka marakara devaloka meM gayA / yaha bhagavAn mahAvIra ke AtmavizvAsa kA hI prabhAva thA ki caNDakauzika sarpa kI yoni meM kSamAzIla sAdhu-sA bana gayA thA / vastutaH AtmavizvAsI apane jIvana ko to U~cA uThAtA hI hai, apane samparka meM Ane vAle anya jijJAsuoM ko bhI Upara uThane ke lie prerita karatA hai / AtmA svayaM pUrNa hai, aura apane Apa meM ananta zaktiyoM kA bhaNDAra hai / AtmavizvAsI svayaM ko kSudra, pAmara, dIna-hIna yA abhAgA nahIM mAnatA, vaha svayaM ko anantazaktimAn paramAtmA kA putra yA unakA anuyAyI mAnatA hai / usakA yaha pakkA vizvAsa hotA hai ki "jo AtmazaktiyA~ vItarAga paramAtmA meM virAjamAna haiM, ve hI merI AtmA meM haiM, sirpha una zaktiyoM ko prakaTa karane bhara kI dera hai / maiM bhI sacce mAne meM ananta paramAtma zaktiyoM kApuMja hU~ | mere roma-roma meM paramAtmA ke aNu-paramANu anusyuta haiM / zarIra kA nAza bhale hI ho jAe, AtmA kA nAza kadApi nahIM hotA / AtmA ajara, amara, avinAzI, acchedya, abhedya, adAhya, azoSya hai / jJAna, darzana, sukha evaM vIrya hI AtmA ke nijI svabhAva haiM / " AtmavizvAsI saMkaToM se ghabarAtA nahIM aisA AtmavizvAsa jisake hRdaya meM basa jAtA hai, phira vaha vyakti bar3e se bar3e kaSTa, saMkaTa, yAtanA yA pIr3A se ghabarAtA nahIM / gajasukumAra rAjakumAra thA, atyanta sukumAra thA, sukha-suvidhAoM meM palA huA thA, parantu bhagavAn neminAtha kI vANI sunakara jisa dina usameM prabala AtmavizvAsa jagA, usane mana hI mana nizcaya kara liyA ki vItarAga paramAtmA neminAtha jaba kahate haiM ki merI AtmA aura tumhArI AtmA meM koI antara nahIM / sabameM ananta Atmika zaktiyA~ vidyamAna haiM, aura AtmA ajara-amara avinAzI hai to phira maiM kyoM nahIM apanI AtmazaktiyoM ko prakaTa karU ? usane bhagavAn neminAtha se munidIkSA grahaNa kara lI aura usI dRr3ha AtmavizvAsa ke bala para vaha usI dina mahAkAla zmazAna meM jAkara Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 / saddhA parama dullahA bArahavIM bhikSapratimA kI sAdhanA karane ko udyata ho gyaa| bhagavAna ne gajasukumAra muni ko sAvadhAna kara diyA thA ki divya, mAnUSa yA tiryaMcakRta koI bhI upasarga (upadrava) usa para A sakatA hai, kintu agara usa samaya samabhAvapUrvaka AtmaniSThA rakhakara sahana kara liyA to tuma apane lakSya ko siddha kara skoge| janma-jarA-maraNAdi duHkhoM se sadA ke lie mukta-siddha-buddha bana sakoge, AtmA kI sampUrNa jJAnAdi ananta zaktiyA~ upalabdha kara skoge| gajasukumAra muni kA yaha pUrNa AtmavizvAsa hI thA, ki jisa samaya somala brAhmaNa ne unake mastaka para khaira ke dhadhakate aMgAre ur3ela diye, aisI tIvra vedanA ke samaya bhI ve ekamAtra AtmaniSTha, AtmA ke prati acala vizvasta, AtmA meM tanmaya ho gae the| dehAdhyAsa se Upara uTha gae the| yaha unake AtmavizvAsa kA hI camatkAra thA ki ve eka hI dina meM siddha-buddhamukta ananta catuSTaya-sampanna bana gae the| AtmavizvAsI kI aledha zakti __vastutaH AtmavizvAsa manuSya ko dRr3hatA aura dhIratA kI pratimUrti banA detA hai ! jisa manuSya ko apanI sthiti evaM vicAroM kI satyatA, evaM vastusvarUpa kA aTala vizvAsa hotA hai, aura jo yaha samajhatA hai ki vaha kaThinatama kArya ko bhI pA kara dikhAne kI sAmarthya rakhatA hai, vaha apane mantavya kI satyatA ko siddha karane ke lie bar3e se bar3A khatarA mola lene se nahIM DaratA / use na to mithyAdhAraNAoM ke preta bhayabhIta kara sakate haiM, aura na hI zaMkAoM ke bhUta DarA sakate haiN| usake mArga meM vipattiyoM ke pahAr3a khar3e hoM, to bhI vaha kadama pIche nahIM haTAtA, balki pahAr3oM ko bhI patha dene para bAdhya kara detA hai| vaha arhannaka zrAvaka ke AtmavizvAsa kA hI pariNAma thA, ki samudrayAtrA ke samaya usake pota para eka deva ne Akara use DarAyA, dhamakAyA, AtmavizvAsa se vicalita karane kA prayatna kiyA, usake sAthI vyApAriyoM ko bhar3akAyA, yahI nahIM, usakA jahAja ulaTAne aura sabako samudra meM Dubone taka kA saMkaTa upasthita kara diyA, kintu arhannaka ke AtmavizvAsa kI ajeya zakti ke Age deva ko bhI jhakanA pdd'aa| vastutaH AtmA meM alaukika zaktiyA~ haiN| AtmavizvAsa mAtra se jIvana meM zakti evaM sphUrti kA saMcAra hotA hai / AtmavizvAsa ke camatkAra se manuSya kA vyaktitva camaka uThatA hai| usameM vilakSaNa kSamatA kA prAdurbhAva ho jAtA hai / AtmavizvAsa manuSya Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmavizvAsa kI ajeya zakti | 47 ke kAryakalApa, jIvana-vyavahAra bAtacIta evaM hAvabhAva Adi meM adbhuta sAmarthya bhara detA hai / vaha manuSya kI bikharI huI zaktiyoM ko saMgaThita kara detA hai / aura unheM eka hI dizA meM saMlagna kara detA hai| ___mahAtmA gA~dhI kA yaha dRr3ha vizvAsa thA ki AtmavizvAsa hI hamArI jIvana naiyA ko tUphAnI sAgara meM bhI khetA hai| AtmavizvApa kA camatkAra vartamAna yuga kA eka rAjanaitika camatkAra-bhArata ko svatantratA prApti bhI kucha dRr3hasaMkalpI logoM ke AtmavizvAsa kA hI supariNAma hai| kisI ko vizvAsa hI nahIM hotA thA ki jisa briTiza sarakAra ke rAjya meM sUrya asta nahIM hotA, usase satya, ahiMsA, satyAgraha ke zAntipUrvaka ahiMsaka zastroM se lar3akara svarAjya prApta kiyA jA sakegA aura briTena jaisI pracaMDa zakti ko bhArata chor3ane para bAdhya kiyA jA sakegA / parantu mahAtmA gA~dho ke hRdaya meM aTala AtmavizvAsa bharA thA, unakA apane siddhAntoM, ahiMsaka satyAgraha ke prayogoM aura sAdhya-sAdhana-sAdhakazuddhi para akhaNDa vizvAsa thaa| usI ke bala para vaha anya aneka logoM ko apanA samarthaka aura anuyAyI vanAne meM saphala he| pariNAmataH deza ke kone-kone meM svAtantrya-saMgrAma aura rASTrIya jAgRti kI lahara daur3a gaI hai aura antataH san 1647 meM briTiza zAsana ko vivaza hokara bhArata para se apanI prabhusattA haTAnI pdd'ii| AtmavizvAsI asaphalatA kI kalpanA nahIM karatA AtmavizvAsI puruSa jaba kisI kArya ko hAtha lagAtA hai, athavA kisI abhiyAna ko prArambha karatA hai to vaha apane mana-mastiSka ko asaphalatA sambandhI mithyAdhAraNAoM kA zikAra nahIM bnaataa| usakI yaha dRr3ha mAnyatA hotI hai ki AtmavizvAsa ke binA saphalatA kI kalpanA hI nahIM kI jA sktii| isa prakAra AtmavizvAsI svayaM ko sadaiva vijayI hI dekhatA hai| usakA yaha dRr3ha nizcaya hotA hai ki saphalatA merA janmasiddha adhikAra hai / vizva kI koI bhI zakti mujhe usase vaMcita nahIM kara sktii| ataH AtmavizvAsa manuSya ko nirbhaya, lakSya ke prati acala evaM kArya ke prati karmaTha banAtA hai| vaha usake hRdaya meM AzAdIpa ko sadA prajvalita rakhatA hai, usakA utthAna karatA hai, use gati pradAna karatA hai / svAmI vivekAnanda meM AtmavizvAsa kUTa-kUTa kara bharA thaa| unake Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 | saddhA parama dullahA mamakSa zikAgo (amerikA) Adi videzoM meM sarvaprathama nirAzAjanaka vAtAvaraNa thA / vahA~ ke krizciyana carcoM ke pAdarIgaNa inakA sikkA apane deza meM jamane denA nahIM cAhate the| inakI mithyA AlocanA evaM nindA karake ve inheM hatotsAha karanA cAhate the, kintu AtmavizvAsa ke dhanI svAmI vivekAnanda ne apanA utsAha nahIM chodd'aa| unhoMne unmukta hRdaya se bhAratIya darzanoM, vizeSataH vedAnta darzana para itane sundara DhaMga se vivecana kiyA ki amarIkA kI janatA una para mugdha ho gii| sabhI unakI bhASaNa zakti kA lohA mAnane lage / svAmI vivekAnanda kahA karate the--"AtmavizvAsa se bar3hakara manuSya kA koI mitra nhiiN| AtmavizvAsa hI bhAvI unnati kI prathama sIr3hI hai|" AtmavizvAsa ke bala para sAdhAraNa nirdhana vyakti bhI ucca pada para _ bhArata ke bhUtapUrva khAdyamantrI sva. zrI raphI ahamada kidavaI mahAtmA gA~dhI ke parama bhakta the| unake jIvanavRtta ke adhyayana karane se yaha spaSTa ho jAtA hai ki AtmavizvAsa hI unakI pUMjI thii| jina dinoM anAja para bhArata meM kanTrola thaa| kidavaI sAhaba ne anAja para kanTrola ke kAraNa jamAkhorI, saMgrahavRtti, kAlAbAjArI, bhraSTAcAra, beImAnI Adi bar3hate dekhakara anna para niyantraNa (kanTrola) samApta kara diyA aura galI-galI meM jarUratamanda logoM ko yathocita mAtrA meM anAja vitarita karavAyA thaa| paM0 neharU ne unake Atma-vizvAsa ke mahatva ko svIkAra kiyA thaa| itanA hI nahIM, unhe mahAna netA, kuzala prazAsaka evaM asAdhAraNa vyakti mAnA thaa| AtmavizvAsa ke bala para sAdhAraNa se sAdhAraNa, nirdhana, sAdhanahIna evaM azikSita vyakti bhI mahAn ucca pada para pahu~ca sakatA hai / dAjiliMga nivAsI garIba nepAlI tenasiMha gorke ko himAlaya kI sabase U~cI ajeya coTI evaresTa para car3hAI karane meM vijaya prApta karane kA saubhAgya milAkevala AtmavizvAsa ke kAraNa hI / usane nirdhana aura nirakSara hone ke bAvajUda bacapana se hI evaresTa kI coTI para car3hane kA saMkalpa kara liyA thaa| ise mUrtarUpa dene ke lie usane evaresTa vijaya ke pratyeka abhiyAna meM bhAga liyA aura eka sAdhAraNa zerapA pada ge prArambha karake vaha eka mahAn parvatArohI evaM evaresTa-vijetA bana gyaa| AtmavizvAsI paramukhApekSI nahIM hotA jisa manuSya ko apanI yogyatA para tathA apanI zakti, kSamatA aura Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmavizvAsa kI ajeya zakti 46 sAmarthya para bharosA hotA hai, vahI dRr3ha AtmavizvAsI hotA hai| vaha dUsaroM kA muMha nahIM tAkatA, dUsaroM ke Azraya se yA dUsaroM kI pratIkSA karake nahIM cltaa| vaha prAyaH dUsaroM ke sahayoga kI apekSA bhI nahIM rkhtaa| vaha akelA hI apanI zakti ke bharose cala par3atA hai / ___DaoN. rAmamanohara lohiyA balina vizvavidyAlaya meM bhartI hue| vahA~ unhoMne arthazAstra viSaya cunaa| kintu kaThinAI yaha thI ki unheM par3hAne vAle prAdhyApaka pro0 barnara jombArTa kevala jarmana bhASA meM hI par3hAte the, aura lohiyA jarmana bhASA nahIM jAnate the| jaba pro0 jombArTa ne batAyA ki maiM aMgrejI nahIM jAnatA, taba lohiyA ne unase tIna mahIne kA samaya maaNgaa| lohiyA ne apane dRr3ha saMkalpa aura AtmavizvAsa ke bala para tIna mahIne meM jarmana bhASA kA jJAna prApta kara liyaa| tIna mahIne bAda jaba ve pro0 jombArTa ke pAsa gaye aura dhArApravAha jarmana bhASA meM bAtacIta karane lage to vaha Azcaryacakita raha gye| pro0 jombArTa ne apane ziSya lohiyA ko gale lagAte hue kahA-"rAmamanohara ! tumane yaha siddha kara diya ki dRr3ha saMkalpa aura AtmavizvAsa ke bala ke Age kucha bhI asambhava nhiiN|" AtmavizvAsI kSudra se mahAn bana sakatA hai vastutaH AtmavizvAsI manuSya cAhe to sarvasamartha ho sakatA hai / jaina dharma kA kahanA hai-'appA so paramappA' manuSya AtmA se paramAtmA, kSadra se mahAn aura aNu se vibhu tathA nara se nArAyaNa bana sakatA hai, bazarte ki usameM apanI zaktiyoM aura kSamatAoM kA bodha ho / harikezabala cANDAla jAti meM utpanna, nirdhana, apar3ha, asaMskArI aura zarIra se beDaula tathA kAlAkalUTA vyakti thA, kintu vaha apane dRr3ha AtmavizvAsa ke bala para Age bar3hA, apanI AtmazaktiyoM ko pahacAna kara usane tapa, saMyama meM lagA dii| phalataH vaha svayaM to vItarAgatA aura samatA ke ucca zikhara para pahu~cA hI, aneka jAtyabhimAno brAhmaNoM ko bhI pratibodha dekara sanmArga para lagAyA / / niSkarSa yaha hai ki AtmavizvAsa apanI zaktiyoM, yogyatA aura kSamatAoM ke bodha para nirbhara hai| AtmavizvAsa ke lie sarvaprathama Atmaparicaya Avazyaka urdU ke prasiddha kavi DaoN. ikabAla ne ThIka hI kahA hai apanI asaliyata se ho AgAha, ai gAphila ki tU / katarA hai, lekina misAle bahare bepAyA~ bhI hai| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 | saddhA parama dullahA bhAvArtha yaha hai ki yaha mAnavarUpI katarA (bUMda) vAstava meM vahare bepAyAM' (asIma sAgara) hai| Azaya yaha hai ki manuSya vastutaH asIma zakti aura aparimita bala kA svAmI hai, kintu adhikAMza mAnava apane isa sAmarthya se paricita nahIM hote, apane Atmabala para apane zarIra meM nihita mahAn zaktiyoM para isalie bharosA nahIM karate ki ve apane bhItara ke mahAn puruSa (AtmA) ko nahIM pahacAnate / ve apanI bauddhika aura zArIrika zaktiyoM se kAma nahIM lete, ve cintana-manana nahIM karate, apanI yogyatAoM ko pragaTa nahIM krte| bahata-se loga apanI nirmANAtmaka kSamatAoM se paricita nahIM hote, isalie ve svayaM ko bhAgyahIna, ayogya evaM hIna samajha baiThate haiM, aura paramparA se prApta guNa sampadA yA saMyoga se mile sAdhana para hI saMtoSa karake baiTha jAte haiM / isa prakAra vicAroM kI tucchatA, dRSTi kI kSudratA, AtmazaktiyoM kI anabhijJatA evaM hInabhAvanA AtmavizvAsa ke lie ghAtaka viSa ke samAna niSkarSa yaha hai ki apanI vAstavikatA se paricaya (Atmaparicaya) athavA AtmajJAna ke binA vaha apanI yogyatA, kSamatA aura sAmarthya para kabhI vizvAsa nahIM kara sakatA, aura isa prakAra ke AtmavizvAsa ke binA vaha kisI bhI kArya ko sampanna karane ke lie sira-dhar3a kI bAjI nahIM lagA sktaa| AtmavizvAsahIna vyakti dayanIya aura duHkhada sthiti meM thAmasa gre' apanI vikhyAta kavitA meM una motiyoM ke bhAgya para kheda pragaTa karatA hai, jo apanI camaka-damaka dikhAye binA hI samudra ke garbha meM par3e rahate haiM aura una phUloM ke nasIba para A~sU bahAtA hai, jo binA khile hI mujha jAte haiN| isI prakAra kI, yA isase bhI adhika dayanIya aura duHkhada sthiti una logoM kI hai, jo saba kucha karane kI kSamatA rakhate hue bhI apane para vizvAsa nahIM karate / isalie na to ve apanI yogyatA se svayaM lAbha uThAte haiM aura na hI mAnavajAti kI kucha sevA hI kara pAte haiM / kAraNa, ve apanI vAstavikatA se paricita nahIM haiM / ve svayaM ko pahacAna bhI kaise sakate haiM, jabaki unheM apanI AtmA para bharosA nahIM hai, ve apane bAhubala evaM manobala se kAma lene ke lie taiyAra hI nahIM haiN| AtmazaktiyoM ke prati avizvAsI vyakti kI zaktiyA~ kuNThita 'viliyama jemsa' kA yaha kathana galata nahIM hai ki sAmAnyatayA Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmavizvAsa kI ajeya zakti | 51 manuSya apanI zakti ke eka tuccha aMza se hI kAma letA hai aura zeSa bar3A aMza upayoga meM hI nahIM laataa| bahuta se loga apanI bauddhika zaktiyoM ke kevala pA~cave aMza kA upayoga AtmavikAsa meM karate haiM, zeSa 65 aMza kA yA to apavyaya kara dete haiM, yA phira zeSa bauddhika zakti kA upayoga hI nahIM karate / yadi ve loga AtmavizvAsa ke bala para adhikatara bauddhika zakti apanI dazA ko sudhArane, arthAt-kucha sIkhane aura Age bar3hAne meM lagAe~, apanI bauddhika daridratA, sAdhanahInatA aura alpajJatA para saMtoSa na karake unase mukta hone ke lie saceSTa ho, apane bAhubala evaM manobala para vizvAsa karane ke abhyasta ho jAe~, apanI vAstavikatA se paricita ho jAe~ to unheM Atmika unnati ke zikhara para pahu~cane meM kyA dera laga sakatI hai ? yAda rakhie, jo apanI zaktiyoM ke prati avizvAsI aura anabhijJa banakara unase kAma nahIM lete, unakI indriya, tana, mana, vacana aura buddhi kI una zaktiyoM meM una mazInoM kI taraha jaMga laga jAtA hai, jo upayoga meM nahIM lAI jaatiiN| AtmavizvAsa meM bAdhaka ye pariyA~ sAtha hI yaha bhI jAna lIjie ki akarmaNyatA, Alasya aura vilAsitA kI pariyA~, jo mArga meM milatI haiM aura rukane aura vizrAma karane kA parAmarza detI haiM, apane yauvana aura saundarya se ApakA mana bahalAne kA sujhAva detI haiM, ye sukha-suvidhA kI nIMda meM sulAne vAlI pariyA~ ApakI hitacintaka nahIM haiM, ye Apake AtmavizvAsa meM ror3A aTakAne vAlI zatru haiM, inake mAyAjAla meM na phaisiye| aura ye jhaThI zaMkAoM aura bahamoM ke daitya, jinake koI sira-paira nahIM hai, jinake AtaMka se Apake hAtha-paira zithila ho jAte haiM, tathA jinakI DarAvanI AvAjoM se Apake hoza ur3a jAte haiM, unakI kalpita AvAjoM se na Dariye aura na AtaMkita hoie / inakA astitva tabhI taka hai jaba taka Apa apane para-apanI zaktiyoM para vizvAsa nahIM karate, akAraNa hI bhayabhIta hote haiN| praznavyAkaraNa sUtra meM spaSTa kahA hai "jo DaratA hai, use bhayAvane bhaya ke bhUta DarAte haiN|" inase bilakula bhayabhIta na hokara, inheM mata samajhakara AtmavizvAsa ke sAtha Age kadama bar3hAte jaaie| aisA karane se zIghra hI Apa para yaha bheda khula jAyegA ki duniyA kI koI zakti ApakA rAstA nahIM roka sktii| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 | saddhA parama dullahA AtaMka evaM bhaya : AtmavizvAsa ke ghora zatru ___vastutaH bhaya AtmavizvAsa kA zatru hai / bahuta-se loga suzikSita hote haiM, unakA adhyayana bhI vistRta hotA hai, ve cintanazIla bhI hote haiM, unake vicAra bhI prAyaH sulajhe hue aura svastha hote haiM, parantu ve ajJAta bhaya ke bojha tale dabe rahate haiM, ve apane vicAroM ko kriyAnvita karanA to dUra rahA, unako abhivyakta karane kA sAhasa bhI isalie nahIM karate ki kahIM unakA sujhAva, yA abhimata upahAsa kA viSaya na bana jAe, unheM bharI sabhA meM lajjita aura tiraskRta na honA pdd'e| kucha logoM ko varSoM ke cintana-manana evaM vyavahAra ke pazcAt nizcita kiye hue jIvana-sambandhI siddhAntoM kI satyatA para vizvAsa hotA hai ki ve akATaya haiM aura kisI bhI sabhA Adi meM prastuta kareM to unheM koI ThukarAyegA bhI nahIM, phira bhI bhIrutA aura hicakicAhaTa unheM apane vicAra abhivyakta karane se rokatI hai / bhaya aura AtaMka manuSya ke AtmavizvAsa ke ghAtaka hI nahIM, usake apane jIvana ke bhI prANAntaka bana jAte haiN| jApAna ke ziyosokI nikAzI nAmaka yuvaka ne san 1953 meM isalie AtmahatyA kara lI thI ki usake mana meM aNubama ke prati atyadhika bhaya baiTha gayA thA, usane nizcaya kara liyA ki aisI duniyA meM jInA vyartha hai, jisameM aNubama ke prayoga kI sambhAvanA banI huI hai| ___ kaI loga kAlpanika bhaya se ghabarAkara kisI zubha kArya meM yA sadAcaraNa meM pravRtta nahIM hote| Atma-vizvAsa ke sthAyitva ke lie AzAvAdI baniye kucha loga eka bAra kisI kArya meM asaphala hokara yA usa kArya meM vighna-bAdhAe~ Ane para AtmavizvAsa ko chor3a baiThate haiM, ve hatotsAha hokara usa kArya ko bhI chor3a baiThate haiM / apane lakSya kI prApti ke lie nirAza hokara apanI vartamAna damaghoMTa paristhiti meM hI bAhara se santuSTa kintu mana meM asantuSTa hokara jIte haiN| eka grejueTa yuvaka madhyamavargIya parivAra meM paidA huA, bar3A hI sAhasI, mahatvAkAMkSI aura AtmavizvAsI hai, vidyA-buddhi se sampanna hai, pahale se aba jyAdA anubhavI aura dUradarzI hai, kintu vaha vartamAna paristhiti se asantuSTa evaM nirAza hokara utsAhahIna ho gayA, use jIvana meM aba koI AkarSaNa nahIM rhaa| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmavizvAsa kI ajeya zakti [ 53 hA~, to paristhiti dekhakara apane AtmavizvAsa ko vicalita karanA aura hAra-thaka kara baiTha jAnA, avizvAsa aura nirAzA ke caMgula meM phaMsa jAnA, ucita nhiiN| AzAvAdI vyakti hI sadaiva saphala rahatA hai, usakA AtmavizvAsa DagamagAtA nhiiN| isalie sadaiva AzAnvita rahane se saphalatA milatI hai| AtmavizvAsa ke dRr3hIkaraNa ke lie AtmavizvAsa ke dRr3hIkaraNa ke lie Avazyaka hai ki vyakti nirAzA aura avizvAsa kA parityAga kara de| isase usakI bigar3I huI bAjI bhI sudhara sakatI hai| duHkha, nirAzA, parAjaya evaM nirutsAha ke vicAroM ko mana-mastiSka meM sthAna nahIM denA cAhie, tabhI AtmavizvAsa kA akhaNDa dIpa prajvalita raha sakatA hai| AtmavizvAsa kI puna sthApanA yadi Apa kisI kAraNavaza jIvana-saMgharSa meM niSphala ho gae haiM, jIvana ke pratyeka kSetra meM TUTa cuke haiM, to bhI nirAzA aura avizvAsa ko dila se nikAla deN| mahApuruSoM kI jIvaniyA~ pddh'eN| Apa dekheMge ki prAyaH sabhI mahApuruSa jinhoMne apane lakSya kI prApti kI hai, aneka saMgharSoM, viSama aura pratikUla paristhitiyoM se unheM jUjhanA par3A hai, hatAzA aura avizvAsa ko unhoMne mana meM kabhI sthAna nahIM diyaa| isa prakAra Apa apane AtmavizvAsa kI punaH sthApanA kareM aura Age bar3heM, ApakI saphalatA nizcita hai / / jaba vyakti AtmavizvAsa se sazakta eva svastha hotA hai to zArIrikamAnasika roga bhI usase dUra bhAgeMge, aura usakI zakti evaM kSamatA meM uttarottara vRddhi hotI jaaegii| kucha logoM meM AtmavizvAsa jagAne ke lie unake andhakAramaya atIta ko bhulA dene ke lie unheM sahAnubhUti aura AtmazaktiyoM kA paricaya mile| isake lie utsAhavarddhaka pustakoM kA svAdhyAya bhI atyanta lAbhadAyaka hai| AtmavizvAsa ko banAe rakhane kA upAya AtmavizvAsa ko banAe rakhane kA eka upAya yaha bhI hai ki vyakti apanI kamajoriyoM para vIratApUrvaka kAbU pAe, apane mana-mastiSka ko nirbalatA, patana, parAjaya ke nirAzAtmaka vicAroM se dUra rkhe| virodhAtmaka Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 | saddhA parama dullahA vicAroM ke rahate koI kAryakrama yA yojanA na bnaae| apanI nirNayazakti meM vaddhi kare, koI bhI nizcaya karane meM vilamba na kre| jisa kArya meM vaha vyakti saphala honA cAhatA hai, usa kArya ke prati apanI ruci, yogyatA aura bhAvanA ko bhalI bhA~ti jAna le / arthAt-vaha usa kArya ke lie saMkalpa le, yA apanA lakSya nirdhArita kre| phira usI para apanA sArA dhyAna kendrita kara le| aisA karane se vyakti ko prArambhika kaThinAiyoM yA sAmayika asaphalatAoM kA muMha dekhanA nahIM pdd'egaa| kadAcit viphalatA hogI to bhI vaha hatAza nahIM hogA, balki lagana aura ImAnadArI ke sAtha lakSya yA saMkalpa kI dizA meM agrasara hogA, aura apane AtmavizvAsa ko prANavAn bnaaegaa| jisa anupAta meM AtmavizvAsa prANavAn banegA, usI anupAta meM usakI vipattiyA~ aura asaphalatAeM dUra hotI jaaeNgii| aura AtmavizvAsa se pada-pada para AzA, surakSA, nirmANa, sukha-zAnti, pragati, saphalatA aura adRzya sahAyatA apane Apa milatI dikhAI degii| mahAtmA gA~dhI ne ahamadAbAda meM 'kocaraba' meM jaba sarvaprathama Azrama kholA to usa samaya dUdhAbhAI nAmaka eka harijana kA parivAra vahA~ rahane ke lie A gayA / gA~dhIjI kA matavya thA, manuSya mAtra eka hai| usameM koI pharka nahIM hai / parantu jo vyakti Azrama ko Arthika sahayoga de rahe the, ve gA~dhIjI ke samatA ke isa vyavahAra se aprasanna ho gae, unhoMne artha-sahAyatA dene se apanA hAtha khIMca liyaa| parantu dRr3ha AtmavizvAsI gA~dhIjI apane siddhAnta aura tadanukUla vyavahAra se eka iMca bhI pIche haTanA nahIM cAhate the| ataH unhoMne nirNaya kara liyA ki ve mAnava-samatA ke siddhAnta evaM vyavahAra ko nahIM chor3eMge, bhale hI koI Arthika sahAyatA de yA na de| isa AtmavizvAsa kA phala yaha huA ki dUsare dina prAtaHkAla hI koI ajanabI vyakti apanA paricaya na dekara gA~dhIjI ko cupacApa Azrama calAne hetu teraha hajAra rupayoM ke noTa de gyaa| AtmavizvAsa bar3hAne ke kucha mantra ataH lakSya nirdhArita karane yA kArya kA manoratha karane ke bAda bArabAra duvidhA, pazopeza yA zaMkAzIlatA meM nahIM par3eM, na hI palAyana-mArga DhU~DheM / apanI kriyAzakti para vizvAsa karake lakSya kI dizA meM Age bar3hie / abodha bAlaka kI taraha dUsaroM ke mata, abhiprAya yA parAmarza kI apekSA na rakhie / bhAvAveza meM Akara eka nirdhArita kArya kA parityAga karake dUsare Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmavizvAsa kI ajeya zakti | 55 ko apanAne se koI vizeSa lAbha nahIM hai| balki eka lakSya yA nirdhArita kArya para ekAgra hokara calane se paristhitiyA~ anukUla ho jaayeNgii| apane svabhAva evaM AdatoM ko badaleM sAtha hI vyakti kA AtmavizvAsa tabhI prANavAn aura sthira hogA, jaba vaha apane svabhAva, prakRti aura AdatoM ko badale / kaI bAra manuSya kA svabhAva evaM AdateM unnati meM bAdhaka ho jAtI haiN| kaI vyaktiyoM kA svabhAva hotA hai, Alasyavaza apane nirdhArita lakSya yA kArya kI dizA meM Age nahIM bar3hate, ve Aja, kala, parasoM para kArya ko Thelakara usa kArya meM vilamba, dIrghasUtratA yA TAlamaTUla karate rahate haiN| phira lambA arsA ho jAne para usa kArya meM saphalatA nahIM milatI, taba unakA AtmavizvAsa TUTa jAtA hai / AdatoM yA svabhAva ko badalane kA phira roja-roja saMkalpa karane para bhI vaha TUTa jAtA hai / isa prakAra kI hAnikara AdatoM meM dhUmrapAna, madyapAna, vyabhicAra, dhutakrIr3A Adi zumAra haiM / inase piNDa chur3Ane ke lie unake sthAna para lAbhadAyI AdateM apanAI jaaeN| aise vyakti oTo sajaizana (AtmaparAmarza) ke dvArA bhI apanI AdatoM, svabhAva, roga Adi ko miTA sakate haiN| avacetana mana ko isa prakAra ke oTo sajezana bAra-bAra dene caahiye| isase vyakti kI kaThinAiyA~, bAdhAe~ evaM samasyAe~ bhI dUra hoNgii| AtmavizvAsa : sarvatomukhI saphalatA kA prANa __ isa prakAra saphalatA ke mandira meM praveza karane ke lie AtmavizvAsa ko apanAie / yaha navayuvakoM evaM sAdhakoM ke lie mazAla kI taraha upayogI hai, vRddhoM ke lie lAThI kI taraha hai| AtmavizvAsa aisA dhana hai, jise koI chIna nahIM sktaa| isakA saMgraha Apake jIvana ko prANavAn aura mastiSka ko jJAnavAn bnaaegaa| isakA bAra-bAra upayoga ApakI AtmazaktiyoM ko bar3hAegA / ataH AtmavizvAsa kA upayoga kreN| yahI mAnava-jIvana kI amUlya nidhi hai| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkalpazakti ke camatkAra saMkalpazakti kI mahimA saMsAra meM jitane bhI mahAn kArya hue, ve manuSya kI prabala saMkalpazakti kA saMyoga pAkara hI hue haiM / saMkalpazakti ke sahAre hI manuSya duHsAdhya samajhe jAne vAle mahAna kAryoM ko kara sakA / saMkalpazakti hI manuSya ko mahAn vijetA, mahAyoddhA, ajeya, sudRr3ha brahmacArI, aDola saMyamI evaM mahAbalI banAtI hai / prabala saMkalpazaktisampanna vyakti hI mahAn kAryoM kA saMcAlana karatA hai| mugala-sAmrAjya kI vizAla senA ke samakSa mahArANA pratApa kI senA muTThIbhara thI, kintu mahArANA pratApa kA saMkalpabala dRr3ha thA / vaha svayaM apanI rAnI aura baccoM sahita varSoM taka jaMgaloM kI khohoM meM bhUkhA-pyAsA abhAva-grasta hokara bhaTakatA rahA / mugala senA pIche lagI rahI, phira bhI vaha zaktizAlI ajeya vIra mevAr3a kI svatantratA ko akSuNNa rakhane ke lie jhukA nahIM, mugala senA ko cunautI detA rhaa| dRr3ha saMkalpazakti ke dhanI dRr3ha saMkalpazakti vAle vyakti ko zArIrika kaSTa bhI asthira nahIM kara sakate / vaha apane vyaktigata hAni-lAbha se bhI prabhAvita nahIM hotaa| aisA vyakti sadaiva prasanna aura zAnta rahatA hai / svAsthya, sukha, prasannatA aura zAnti ye cAroM jindagI ke sukha usake sAtha rahate haiN| ( 56 ) Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkalpazakti ke camatkAra | 57 mahAbhArata-saMgrAma ke ajeya yoddhA bhISma pitAmaha apanI dRr3ha saMkalpazakti ke bala para sArA zarIra bANoM se chiMdA rahane para bhI chaha mahIne taka zarazayyA para sacetana par3e rahe / aise maraNAnta kaSTa ke samaya bhI unakI cintana kI dhArA pravahamAna rahI, jisakA jvalanta pramANa hai - mahAbhArata zAntiparva | agara koI sAmAnya vyakti hotA to aisI saMkaTApanna paristhiti meM bhaya ke mAre behoza ho jAtA yA mara jAtA / saMkalpahIna vyakti jarA-sI coTa lagane para cillAne lagate haiM / kaI loga jIvana kI sAmAnya-sI vikaTa paristhiti meM ro baiThate haiM, hAra khAkara nirAza ho jAte haiM / jIvana kI sambhAvanAoM kA anta kara DAlate haiM / satyavratI harizcandra apanI rAnI aura rohitAzva sahita apanA rAjya, mahala evaM jIvanayApana kI samasta sukha - sAmagrI ko tyAgakara parIkSA kI ghar3iyoM meM kAzI jaise aparicita kSetra meM svayaM cANDAla ke yahA~ tathA patnIbAlaka anyatra bike, tathA unhoMne mAlika kI kaThora jhir3akiyA~ evaM yaMtraNAe~ sahIM / isake pIche unakI dRr3ha saMkalpazakti hI thI / dRr3ha saMkalpazakti mAnasika kSetra kA vaha durga hai, jisa para kisI bhI bAhya paristhiti, bhayajanaka kalpanA evaM kuvicAroM kA prabhAva nahIM ho sakatA / dRr3ha saMkalpazaktisampanna vyakti jIvana kI bhayaMkara jhaMjhAvAtoM meM bhI caTTAna kI taraha aTala aura aDola rahatA hai / use koI bhI ulajhaneM, samasyAe~ yA bhayAnaka paristhitiyA~ vicalita nahIM kara sakatIM / usake vicAra sulajhe hue, sthira aura nizcita hote haiM, vaha unheM bAra-bAra nahIM badalatA / kaThina se kaThina paristhitiyoM meM bhI vaha apanA rAstA nikAlakara Age bar3hatA rahatA hai / saMkalpa kI prakharatA : saphalatA ke lie anivArya manuSya kI sabase bar3I kSamatA usakI saMkalpazakti hai / zruti kahatI hai - ' saMkalpamayo'yaM puruSaH' arthAt vyakti saMkalpamaya hai / usake puruSArtha kI sArthakatA saMkalpa kI utkRSTatA para nirbhara hai| kisI bhI kArya meM saphalatA ke lie kevala kalpanA karane, icchA karane tathA zekhacillI kI taraha divAsvapna dekhane mAtra se kAma nahIM calatA / usake lie prabala saMkalpa honA anivArya hai / saMkalpa kI prakharatA kA lakSaNa hai - soca-samajhakara lakSya nirdhArita karanA, phira manoyogapUrvaka abhISTa prayojana ke lie sAhasapUrvaka kamara kasanA, apane nirdhArita lakSya taka pahu~ca na jAe taba taka binA ruke, Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 | saddhA parama dullahA binA thake Age bar3hate jAnA / saphalatA unhoM kA varaNa karatI hai, jo kaThinAiyoM aura vighna-bAdhAoM kA dhairya evaM sAhasapUrvaka sAmanA karate rahate haiN| vijayazrI aise hI dhairyavAna, puruSArthI evaM saMkalpazakti-sampanna puruSoM kI pratIkSA karatI hai| manuSya kI dRr3hasaMkalpazakti saMsAra kA sabase bar3A camatkAra hai / isake AdhAra para nimna stara para khar3A huA vyakti bhI U~ce se U~ce sthAna para pahu~ca jAtA hai / himAlaya kI sabase uttuMga evaresTa kI coTI para vijaya pAne vAlA tenasiMha gorke sAdhAraNa stara kA vyakti thaa| parantu usakI saMkalpazakti prabala thii| use isase pUrva kaI bAra coTI para car3hane meM asaphalatA milI, lekina vaha pastahimmata nahIM huaa| uttarottara dhairya evaM sAhasa ke sAtha Age bar3hatA rahA, usane apanA prayAsa jArI rakhA / isI kAraNa use apane kArya meM saphalatA milii| __vAstava meM saphalatAoM ke itihAsa meM prabala saMkalpazakti kA sabase bar3A yogadAna hai| yahI asamarthoM ko samartha banA sakatI hai aura asaphalatA kI AzaMkA ko saphalatA kI sambhAvanA meM parivartita kara sakatI hai| aisI ghaTanAoM se itihAsa ke agaNita pRSTha aMkita haiM, jinameM yogyatA, sAdhana evaM paristhiti anukUla na hone para bhI dhairya, sAhasa aura saMkalpazakti kA sahArA lekara kisI mahAna prayojana ke lie kadama uThAyA aura upahAsoM tathA virodhoM-avarodhoM ke bAvajUda jaba ve apane nirdhArita sumArga para calate hI rahe to prArambha meM kaThina hI nahIM, asambhava lagane vAlA lakSya sarala hotA calA gyaa| ___AcArya sambhUtivinaya ke cAra ziSyoM meM se eka ne siMha kI guphA meM, dUsare ne sAMpa kI bAMbI para, tIsare ne kue~ kI tAla para aura cauthe sthUlabhadra ne apanI gRhasthAzrama kI pragAr3ha premikA evaM vAsanA kI pUtalI kozAvezyA kI citrazAlA meM cAturmAsa bitAne kI anumati maaNgii| AcAryazrI ne cAroM ko unake manonIta sthala meM cAturmAsa bitAne kI anumati de dii| cAroM ziSya cAturmAsa pUrNa karake jaba AcAryazrI kI sevA meM sakuzala pahu~ce to AcAryazrI ne tInoM ziSyoM kI unakI prayojana-saphalatA ke lie eka-eka bAra 'duSkara' kahA, kintu sthUlabhadramuni ke lie tIna bAra 'duSkara' zabda kA uccAraNa kiyA jisakA tAtparya thA, kAmavAsanA ke utkRSTa kendra--vezyAlaya meM cAra-cAra mAsa apanI bhUtapUrva premikA ke Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkalpazakti ke camatkAra | 56 sannikaTa rahakara bhI kAmavega se bilakula nilipta rahanA, atyanta duSkaratara kArya thaa| jisameM muni sthUlabhadra ne pUrNa saphalatA prApta thii| jisa kozA vezyA ke yahA~ ve dIkSA se pUrva 12 varSa taka kAmAsakta banakara rahe, usI vezyA ke yahA~ kAmavAsanA se sarvathA alipta banakara unhoMne caumAsA bitAyA, itanA hI nahIM, kAmAsakta vezyA ko bhI dharmAnurakta banA diyA, isake pIche muni sthUlabhadra kA prabala saMkalpabala hI kAraNa thaa| dUsarA nirbala saMkalpa vAlA yA saMkalpahIna vyakti hotA to vezyA ke eka hI kaTAkSa para skhalita ho jAtA, aura aisA huA bhii| sthUlabhadra muni kA gurubhAI bhI IrSyAvaza ukta vezyA ke yahA~ cAturmAsa bitAne AyA thA, lekina vaha kAma-parAjita ho gayA thaa| utkRSTa saMkalpazakti kI sAdhanA kriyAzakti meM tanmayatA ko pratiSThita karanA hI utkRSTa saMkalpa hai / jaise koI vyakti kisI kArya ko siddha karane ke lie kahatA hai---'yaha merA saMkalpa hai, usakA abhiprAya yaha haA ki maiM apane prANa, mana evaM mastiSka kI samagra zakti ke sAtha aba isa kArya meM saMlagna ho rahA huuN| isa prakAra kI vaicArika dRr3hatA evaM kArya meM niSThA tathA tanmayatA hI prakhara saMkalpazakti banatI hai| jina nizcayAtmaka vicAroM se mana-mastiSka para sthAyI prabhAva par3atA hai, antaHkaraNa para amiTa chApa aMkita ho jAtI hai, unhIM vicAroM kI maMtra taraha bAra-bAra punarAvRtti karane se ve prabala zaktizAlI hokara svabhAva ke aMga bana jAte haiM, roma-roma meM rama jAte haiM; usakI nasa-nasa meM una vicAroM ke saMskAra jar3a jamA lete haiM, usake antarmana meM ve gAr3harUpa se baddhamUla ho jAte haiM / jainazAstroM meM aise zramaNopAsaka yA zramaNa ke lie zAstrakAra ne udgAra prakaTa kiye haiM-- ___ 'aTThi-mija-pemANurAgaratte' isakA bhAvArtha hai-usakI haDDiyA~ aura majjAtantu vItarAgadeva, saddharma, sadguru ke prati prIti aura anurAga se raMga gae the| isa prakAra kA saMkalpatabhI prakhara hotA hai, jaba sArI mAnasika ceSTAe~, vAcika evaM kAyika pravRttiyA~ eka hI lakSya kI ora laga jAtI haiN| sAtha hI kAryasiddhi kI bhI tIvra icchA hotI hai, aura usa kArya ko pUrA karane kI bhUkha antarAtmA se uThatI hai, tathA usake pIche dazavidha balaprANa laga jAte Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 | saddhA parama dullahA haiM / praNabaddhatA bhI sAtha meM saMlagna hotI hai ki 'maiM isa sadvastu ko prApta karake raha~gA, cAhe kitanI hI vighna-bAdhAe~ kyoM na Ae~, prayatna satat jArI rakhaMgA, cAhe kitane hI nirAza karane vAle avasara kyoM na Ae~ / ' agara isa prakAra ke dRr3ha saMkalpa kI mana meM gaharI aura sudRr3ha sthApanA ho jAe to lakSya taka pahu~canA bahuta hI AsAna ho jAtA hai| aisI saMkalpazakti ke dhanI barAbara Age bar3hate rahate haiM, aura naI zakti bhI prApta karate jAte haiN| kaI bAra aise mahAnubhAvoM ko Ane vAlI vighna-bAdhA yA kaThinAI kA vicAra pahale hI A jAtA hai, jisase ve pratikUla pariNAmoM se baca jAte haiM / vastutaH aise vyakti kisI lakSya, dhyeya yA satkArya kI siddhi kA saMkalpa lete haiM, taba sajAtIya vicAroM evaM sujhAvoM kI eka zrRMkhalA daur3I huI calI AtI hai| aura unake lie apane upayukta rAstA banAnA atyanta sugama ho jAtA hai| saphalatA ke lie apekSita paristhitiyA~ DhUMr3ha lAne kI zakti aise saMkalpa meM hai| bazarte ki usakA prakhara saMkalpa uddezya, aTUTa sAhasa, zraddhA evaM manobala se otaprota ho| aise saMkalpavAn satpuruSa yA sannArI ke mAnasa meM unnati kA krama TUTanA, Age bar3hane se rukanA yA hicakicAnA nahIM hotaa| saMkalpa : martyaloka kA kalpavRkSa vaidika purANoM meM varNana AtA hai ki svarga meM eka kalpavRkSa hai, jisake pAsa jAne se koI bhI manokAmanA apUrNa nahIM rhtii| hama kahate haiM, aisA kalpavRkSa isa martyaloka meM bhI hai, vaha hai--saMkalpa kA kalpavRkSa / __unnati kI AkAMkSA rakhanA manuSya kA svAbhAvika guNa hai, use Age bar3hanA hI caahie| parantu yaha unnati, bhautika nahIM, AdhyAtmika honI vaahie| satkArya, sadvicAra evaM sulakSya ko prApta karane kI dRr3ha icchA, tIvra AkAMkSA yA abhiruci hogI, tabhI saMkalpa ke kalpavRkSa se manovAMchita siddhi prApta hogii| vahA~ aneka varadAna aura upalabdhiyA~ yA siddhiyA~ anAyAsa hI prApta ho jAte haiN| dhana, sahayoga yA sAdhanoM kA abhAva saMkalparUpI kalpavRkSa ke rahate nahIM khaTakatA, unakA vAtAvaraNa, bhAgya evaM saMyoga bhI anAyAsa hI parivartita evaM anukUla ho jAtA hai| aise saMkalpavRkSa kA svAmI jaba bhI kisI kArya ko pUrNa karane hetu sAdhanoM kI talAza karatA hai, tabhI koI na koI upAya nikala hI AtA hai| use AzAtIta saphalatA milane lagatI hai / sahayoga bhI milane lagatA hai / aura saca pUchiye to, zakti kA srota sAdhanoM meM nahIM, saMkalpa meM hai / yadi unnati karane kI icchA tIvra Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkalpazakti ke camatkAra [ 61 hogI to sAdhanoM kA abhAva khaTakegA bhI nahIM / aMgrejI meM eka kahAvata hai ___ God helps those, who help themselves' Izvara unakI madada karatA hai, jo apanI madada svayaM karate haiM / isakA tAtparya yaha hai ki jo vyakti dRr3hasaMkalpa ke sAtha Age bar3hatA hai, use IzvarIya sahAyatA svayaM milane lagatI hai / usakI AtmA meM svataH paramAtma zakti kA prAdurbhAva hone lagatA hai / usakA prabala saMkalpa pahAr3oM evaM nadiyoM-samudroM ko bhI rAstA dene ke lie bAdhya kara detA hai / ___ svAmI rAmatIrtha jaba himAlaya kI goda meM apanI Atmazakti ko prabala saMkalpabala ke sahAre vikasita karane ke lie ekAkI ghUma rahe the, taba himAlaya kI barphIlI caTTAnoM ko Adeza dete the- "o himAlaya kI barphIlI caTTAno ! zAhaMzAha rAma tumheM Adeza detA hai ki usake mArga se haTa jaao| rAstA de do|" aura sacamuca hI ve caTTAneM pighalakara svAmI rAmatIrtha ko rAstA de detI thiiN| vAstava meM, saMkalpa meM sUryarazmiyoM kA teja hai, vaha jAgRta cetanA kA zRMgAra hai, vijaya kA hetu aura saphalatA kA janaka hai| saMkalpasampanna vyakti svalpa sAdhanoM se bhI adhikatama vikAsa kara sakatA hai aura mastI kA jIvana jI sakatA hai| sAdhana aura sahayoga bhI mila jAte haiM dRr3hatApUrvaka abhISTa patha para calate rahane kA aDiga saMkalpa jisameM hogA, vaha cAhe amIra ho yA garIba, choTA bAlaka ho yA yuvaka yA praur3ha ho, usake prabala prayatna ko dekhakara use aneka sahayogI bhI mila jAte haiM aura sAdhanoM kI pUrti bhI ho jAtI hai| ... mahAtmA gA~dhI ne jaba svatantratA-sagrAma ke lie Andolana kiyA, taba prArambha meM ve akele hI aphrIkA meM the, kintu dRr3ha saMkalpa ke sAtha puruSArtha kiyA, briTiza sarakAra ke dvArA pahale unheM aneka prakAra ke kaSTa sahana karane par3e, unake apane hI kucha bhAratIya sAthI unake sAtha asahamata ho gaye, kiMtu bAda meM unake saMkalpa kI satyatA aura tadanusAra satprayatna ko dekhakara sabhI bhAratIya unake sahayogo bana gaye / phira unhoMne bhArata meM Akara kA~gresa ke mAdhyama se Andolana kiyA, satyAgraha kiyA, jela meM gaye, aneka bAra unake satsaMkalpa kI kasauTI haI, jisameM ve khare utare / phalataH anta meM, unake mAdhyama se bhAratavarSa ko svatantratA prApta huii| aMgrejoM ko jhukanA pdd'aa| Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 | saddhA parama dullahA 'svarAjya hamArA janmasiddha adhikAra hai' isa prakAra ke svarAjyapreraka mantra ke pIche lokamAnya tilaka kA prabala saMkalpabala thA / unake isa saMkalpabala kA prabhAva mahAtmA gA~dhI Adi kaI tatkAlIna rAjanetAoM tathA vicAraka logoM para par3A aura bhAratIya janatA bhI usa kArya meM sahayogI banakara juTa par3I / prabala saMkalpa sarvatra vyApta ho jAte haiM prabala saMkalpa eka prakAra ke prabala vicAra yA bhAva haiM / ye usI vyakti taka sImita nahIM rahate, inakI lahareM banakara samasta brahmANDa meM yA vAyumaNDala meM phaila jAtI haiM, aura apane sajAtIya vicAroM ko ekatra karatI rahatI haiM / ye saMkrAmaka hote haiM, jAne-anajAne, vyakta yA avyakta rUpa se ye satsaMkalpa bhI usI taraha vyakti se samAja, rASTra aura vizva taka phaila jAte haiM, jisa taraha reDiyo sTezana ke TrAnsamITara se chor3I huI dhvani taraMgeM sarvatra phaila jAtI haiM / jisa samAja yA rASTra meM dRr3ha saMkalpavAn vyakti hoMge, vaha samAja aura rASTra bhI zaktizAlI, prabhAvazAlI aura dabaMga hogA / zubha saMkalpa ke Age azubha saMkalpa prabhAvahIna ho jAtA hai niHsaMdeha yaha bAta satya hai ki jo saMkalpa azubha hogA, dUsaroM ko mArane, lUTane, satAne yA hairAna karane kA athavA hAni pahu~cAne kA hogA, usake sAtha bahuta bar3e khatare bhI jur3e hue haiM / prAyaH aise duHsaMkalpa vAle vyakti kA saMkalpa prabala satsaMkalpa vAle para bilakula prabhAva nahIM DAla sakatA, ulaTe, vaha lauTakara usI para hAvI ho jAtA hai / bhagavatI sUtra ( za0 15) meM varNana hai ki jaba gozAlaka ne tIvra duHsaMkalpapUrvaka bhagavAn mahAvIra para apanI tejolezyA chor3I to vaha bhagavAn ke cAroM ora cakkara kATakara vApasa gozAlaka ke zarIra meM praviSTa ho gaI / usase gozAlaka ke zarIra meM tIvra dAha (jalana) paidA ho gayA, jisake phalasvarUpa sAta dinoM meM hI gozAlaka ko apanI mithyA mahatvAkAMkSAoM ke aramAnoM ko apane hI samakSa viphala hote dekhakara sameTanA par3A / antima samaya meM usane apane vicAra badale, samyagdRSTi prApta huI aura vaha isa loka se vidA ho gayA / isalie adhyAtma vijJAnavAdI mahAmanISiyoM evaM trilokahitaiSI tIrthaMkaroM kA mantavya hai ki saMkalpa honA cAhiye - dharma, satya evaM paramArtha ke lie, AtmazaktiyoM ke vikAsa ke lie / jahA~ ArtadhyAna, raudradhyAnavaza Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkalpazakti ke camatkAra | 63 dUsaroM ke ahita ke lie saMkalpa kiyA jAtA hai, vahA~ vaha pApasaMkalpaduSTasaMkalpa hai, vaha svArthasiddhi ke lie adharmAcaraNaprerita saMkalpa hai, usa saMkalpa kA Age calakara lopa ho jAtA hai, usakI zakti manda se mandatara ho jAtI hai / jisa prakAra gozAlaka ne tejolezyA kA durupayoga kiyA to usakI tejaszakti lupta ho gaI, vaha svayaM prabhAvahIna ho gyaa| adharma aura pApa patana kI ora le jAte haiM, isalie saMkalpa kA prayoga anyAya, anIti, adharma evaM atyAcAra ke lie nahIM honA caahie| bhAratIya AcArya zubha saMkalpa kI isa udAtta paramparA kA dhyAna rakhate hue apane ziSyoM se 'satyaM vada dharma cara' ityAdi satsaMkalpa hI karAte the| snAtaka banakara gurukula se vidA hote samaya ziSyoM se dIkSAnta bhASaNa meM ve yahI kahate the "yAnyevAsmAkaM sucaritAni, tAnyeva tvayopAsyAni, netarANi" 'jo hamAre sucarita haiM, unhI kI tumheM upAsanA karanI hai, anya kI nhiiN|' niSkarSa yaha hai ki saMkalpa ke sAtha jIvana kI zuddhatA bhI jur3I huI hai / ataH saMkalpa ke svabhAva kI isa paramparA meM apanI ujjvala bhAvanAoM ko hI jor3A jaae| nikRSTatA, pApa, atyAcAra, tuccha svArtha Adi se prerita saMkalpa manuSya ko AsurI-rAkSasI banA dete haiM / vaisA azubhasaMkalpa sundara bhaviSya kA nirmANa nahIM kara sktaa| isIlie bhAratIya manISiyoM se paramAtmA se prArthanA kI hai ___ 'tanme manaH ziva-saMkalpamastu' "prabho ! hamArA mana kalyANakArI saMkalpa vAlA ho|" sAMsArika yA bhautika vastuoM kI prApti kA yA kisI ko mArane, uccATana karane, Thagane yA hAni pahu~cane ke azubha yA duSTasaMkalpa prAyaH pUrNa bhI nahIM hote, athavA ve ulaTA prabhAva usI vyakti para DAlate haiN| aise duHsaMkalpoM ke vazIbhUta jIvana ko viSAdgrasta batAte hue dazavaikAlika sUtra meM kahA hai kahaM nu kujjA sAmaNNaM, jo kAme na nivArae ? pae-pae visIyaMto, saMkappassa vasaM gao // jo sAdhaka kAmanAoM (duHsaMkalpoM) kA nivAraNa nahIM kara sakatA, 1. dazavakAlika sUtra a0 2 gA0 1 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 | saddhA parama dullahA vaha zramaNatva ko kaise prApta kara sakatA hai ? duHsaMkalpa ke vazIbhUta sAdhaka pada-pada para viSAda pAtA hai / sadasaMkalpa ke lie doSanivAraNa Avazyaka ataH satsaMkalpa ke lie apane antarAtmA meM barabasa praviSTa hone vAle doSoM, durguNoM, kuTevoM Adi ko dUra karanA atyanta jarUrI hai / usake lie doSoM para vijayI banane kA saMkalpa hI pradhAna rUpa se sahAyaka hotA hai / vijayI banane kA saMkalpa nizcayAtmaka vizvAsa aura sAhasa se banatA hai / aisA saMkalpa mukhya rUpa se sAhasa kI bhitti para hI sthira rahatA hai / satsaMkalpa kA mUla : AtmavizvAsa , 'agara mujhe amuka suvidhAe~ milatIM to maiM aisA karatA isa prakAra ko kapola kalpanAe~ karane vAle AtmavizvAsahIna haiN| aise vyakti dRr3hasaMkalpa kara hI nahIM sakate / bhAgya kahIM dUsare ke sahAre vikasita nahIM hotA / vijayayAtrA manuSya apane pairoM se hI karatA hai, tabhI saphala hotA hai / dUsare kA Alambana lene para parAdhInatA AtI hai, saMkalpabala zithila ho jAtA hai, samajhautA karanA par3atA hai / ataH saMkalpa kA dUsarA rUpa hI hai - AtmavizvAsa | vaha jAgRta ho jAyegA to manuSya apanA vikAsa tejI se kara sakegA / manuSya ke bhItara jo mahAna cetanA kArya kara rahI hai usakI zakti ananta hai, usI kA Azraya grahaNa kara leM to usakA pratyakSa AtmavizvAsa jaga jAyegA / 1 saMkalpa kI dRr3hatA evaM aDigatA AtmavizvAsa se hI bar3hatI hai / usI se dharmasaMgha, samAja aura rASTra kI samasta pratikulatAe~ dUra hotI haiM / usI meM saMkalpasampanna vyakti kI vijaya nizcita hai | asaphalatA ke kAraNa : saMkalpa kI nirbalatAdi jo loga avarodhoM kI AzaMkA ko bar3hA-car3hAkara dekhate haiM, aura kevala kaThinAiyoM kA hI hisAba rakhate haiM, unakI sArI zakti udher3abuna meM hI naSTa ho jAtI hai / nirAzAtmaka citra khIMcane meM hI unakI sArI kalpanAe~ aura manasUbe Thappa ho jAte haiN| aise vyakti yaha jAnate hI nahIM, yA unheM vizvAsa hI nahIM ki adamya sAhasa, aura utkaTa saMkalpa meM kitanA bala hai / kaI vyakti saMkalpa to karate haiM, parantu usa lakSya taka pahu~cane ke lie saMkalpa ke sAtha jitanI niSThA, bahAdurI aura himmata kI jarUrata thI, vaha Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkalpazakti ke camatkAra | 65 pUrI nahIM kI gaI, sAtha hI jitanI tIvratA, tatparatA aura ekAgratA evaM satarkatApUrvaka prayatna kiyA jAnA cAhie, utanA nahIM kiyA jA skaa| jaisI-taisI paristhiti meM par3e rahanA, jitanA haA hai, utane meM hI saMtoSa mAnanA, ucca sthiti prApta karane aura Age bar3hane kA utsAha na honA, saMkalpazakti kI nirbalatA hai| saMkalpa ke sAtha jaba taka tadanukUla puruSArtha nahIM kiyA jAtA, taba taka paristhitiyA~ anukUla nahIM banatI, samasyAe~ apane-Apa hala nahIM ho paatiiN| saphalatA tabhI milatI hai, yA lakSya-prApti tabhI ho sakatI hai, jaba puruSArtha karane meM jo kaSTa uThAnA par3atA hai, use sahana karane ke lie vyakti apane zarIra aura mana ko sahaja taiyAra kara le, tathA pramAda aura Alasya meM kisI prakAra dina gujArane vAlA DharrA badala le / inake lie sarvazreSTha upAya dRr3ha satsakalpa hai / satsaMkalpa kA cAbuka hI manuSya ke tana, mana, mastiSka aura AdatoM ko badala sakatA hai / jo loga apane Apako dIna-hIna, asaphala aura parAdhIna samajhate hoM, unake lie saMkalpa amogha astra hai / saMkalpa yadi sudRr3ha ho aura tadanusAra prayatna ho to kaisI bhI paristhiti meM manuSya pragati aura saphalatA prApta kara sakatA hai| mahAmAnavoM ke agaNita jIvana-caritra isa bAta ke sAkSI haiM ki sAdhanahIna parivAroM meM utpanna honA tathA viparIta paristhitiyoM se ghira jAnA, unakI pragati meM dera taka bAdhaka nahIM raha sakatA, kyoMki unameM Age bar3hane kA adamya sakalpabala vidyamAna thaa| manuSya meM tana, mana aura AtmA kI asakhya gupta zaktiyoM kA bhaNDAra bharA par3A hai / saMkalpabala, adamya sAhasa aura prabala puruSArtha dvArA unheM vaha prakaTa kare to mahAn Azcaryajanaka kArya kara sakatA hai| mAnasika dRDha saMkalpa ke camatkAra manuSya cAhe to apane mAnasika dRr3ha saMkalpabala ke AdhAra para sUkSma dRzya saMsthAnoM ko vikasita kara dUradarzana, karNendriya ko vikasita kara dUrazravaNa evaM ghrANendriya ko vikasita kara sugandhAnubhava kara sakatA hai / dhRtarASTra kI rAnI gAndhArI apanI saMkalpazakti dvArA netroM ko jisa sthAna para phirA detI, vaha sthAna vajramaya evaM prahArasahanakSama bana jAtA thaa| apane putra duryodhana ke jina-jina aMgoM para usane dRSTipAta kiyA, ve aMga vajramaya bana gye| eka sazakta saMkalpa vAle vyakti ke mana-mastiSka se dUsare sudUra baiThe hue vyakti ke mana-mastiSka taka vicAra, sandeza yA Adeza pahu~cAyA jA sakatA Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 / sadbhA parama dullahA hai| jisa prakAra Ajakala TelIvijana, reDiyo yA betAra ke tAra yA TelIpriMTara dvArA samAcAra, sandeza bhejA jA sakatA hai; gIta, pravacana yA yA saMvAda sUnA jA sakatA hai, kisI deza, sthala yA vyakti kA dRzya dekhA jA sakatA hai, isI prakAra ekAgra zAnta mana ke dRr3ha saMkalpa dvArA dUra-sudUra taka samAcAra preSita kiyA jA sakatA hai, use Adeza-sandeza diyA jA sakatA hai , yahA~ taka ki dRzya bhI dikhAyA jA sakatA hai| bhagavatI sUtra meM isa tathya ko zAstrIya bhASA meM vyakta kiyA gayA hai ki kevalajJAnI tathA nirmala mana vAle bhAvitAtmA anagAra manaHparyAyajJAnI evaM avadhijJAnI, dUrastha manuSyoM ko vizeSatayA devatAoM ko binA bole samajhA sakate haiM, unake antarmana meM sphUraNA paidA kara sakate haiM, unake mana meM sthita praznoM kA uttara mana hI mana samajhA sakate haiN| vAstava meM, dRr3ha saMkalpa sUkSma jagat para bhI acUka prabhAva DAla sakate haiM, dUsare manuSya ke mana para adhikAra jamA kara use AkarSita kara sakate haiN| isIlie zivasaMkalpopaniSad meM kahA hai yajjAgrato dUramudati daiva, tadu saptasya tathaiveti / dUraMgamaM jyotiSAM jyotirekaM tanme manaH zivasaMkalpamastu // 1 // jo mana jAgatA haA tathA sotA huA bhI bahuta dUra taka jAyA karatA hai, tathA indriyoM ke madhya meM isI taraha camakatA hai, jaise AkAza meM tAroM ke madhya candra / he prabho ! merA vaha mana zubha saMkalpa vAlA ho|" sAdhAraNa logoM kA mana itanA vikasita evaM sazakta nahIM hotaa| yadi mana kI suSupta zaktiyoM ko pahacAna kara saMkalpa dvArA unakA prayoga satkArya meM kiyA jAe tathA dhIre-dhIre una zaktiyoM ko vikasita kiyA jAe to bahata Azcaryajanaka satkArya kiye jA sakate haiN| eka sAdhaka apane sazakta saMkalpoM ko svecchAnusAra dUravartI manuSyoM taka bhejanA cAhe to bheja sakatA hai / sAdhaka kI saMkalpa zakti jitanI kama yA adhika hogI, usI ke anusAra usake vicAroM kA dUsare manuSya para nyUnAdhika prabhAva pdd'egaa| isakI saphalatA manuSya kI mAnasika saMkalpazakti ko dRr3hatA, tIvratA evaM vizvAsa para nirbhara hai| phrAMsa ke abvevile nagara kI eka bAraha varSa kI lar3akI ennaiTa phailAna ne bhAratIya yogiyoM jaisI adbhuta saMkalpazakti prApta kara lI thii| usane prAyaH mauna rahane kA niyama banAyA thaa| jaba kabhI vaha bolatI thI to atyanta sAragabhita, saMkSipta aura AvazyakatA se adhika nahIM / usakA kahanA thA ki manuSya ke bolane se adhika prabhAva usake gahana vicAroM kA hotA hai / isa kathya ko vaha pratyakSa pramANita bhI karatI thii| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkalpazakti ke camatkAra | 67 jaba kabhI koI vyakti usase prazna pUchatA to vaha ekAgracitta ho jAtI, phira jo kucha pUchA jAtA, usakA uttara usakI bAMhoM tathA kandhoM para ubhare lAla bar3e-bar3e akSaroM meM aMkita ho jaataa| usakI saMkalpazakti se utpanna yaha lekhana kucha dera taka draSTavya rahakara dhIre-dhIre binA koI chApa chor3e lupta ho jAtA / usameM mAnasika saMkalpa kI aisI adbhuta kSamatA thI, jise dekhakara praznakartA ko cakita raha jAnA pdd'taa| isI prakAra phrAMsa ke suprasiddha philma abhinetA piyarI misI meM bhI mAnasika saMkalpa kI cAmatkArika vizeSatA thI ki vaha apanI icchAnusAra zarIra ke kisI bhI hisse ke bAloM ko hilA sakatA thA, bAloM kI noMka ko khar3A kara sakatA thA, tathA liTA bhI sakatA thA, itanA hI nahIM, komala sapATa bAloM ko vaha apanI icchAnusAra dhuMdharAle banA sakatA thaa| bhAratIya yogiyoM ne to apane saMkalpabala dvArA aneka Azcaryajanaka karataba kara dikhAye haiN| ina ghaTanAoM se spaSTa hai ki manuSya saMkalpabala se svayaM ko caTTAnasadRza sudRr3ha banA le to usa para kisI bhI azubha duSTa saMkalpa yA bure vicAra kA prabhAva nahIM ke barAbara hogaa| dUsare ke azubha yA virodhI vicAroM ko grahaNa na karane se bhI ve punaH bhejane vAle ke pAsa vApisa lauTa jAte haiM, usI ko hAni pahu~cAte haiN| isI prakAra dRr3ha, aTala mAnasika sthiti para AMdhI, pAnI, sardI, garmI Adi kA asara bAhara meM bhale hI par3atA ho parantu antar meM nahIM pdd'taa| niSkarSa yaha hai ki manuSya ko apanI suSupta Atmika zaktiyoM kA samyagjJAna ho jAya aura vaha apanI saMkalpazakti ko bar3hAle to duHkha, bhaya, cintA, krodha, kAma, lobha, moha, dvaSa Adi duSTa manovikAra usakA kucha bhI bigAr3a nahIM sakate / IzvarIya yA Atmika zaktiyoM tathA zArIrika, mAnasika evaM Atmika sampadAoM kA bhaNDAra sabameM vidyamAna hai kintu jo vyakti saMkalpazakti kA satat abhyAsa dvArA vikAsa kara lete haiM, unheM hI isa satpravRtti meM saphalatA milatI hai / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi badalie, sRSTi badalegI jIvana kI do pramukha dhArAeM : daSTi aura sRSTi mAnava-jIvana kI do pramukha dhArAe~ haiM / eka hai dRSTi aura dUsarI hai sRSTi / dRSTi kA artha kevala dekhanA hI nahIM hai, kintu gaharAI se cintanamanana, vizvAsa, dIrghadarzitA yA bhAvanA hai / aura sRSTi kA artha yahA~ saMsAra yA jar3acetanAtmaka vizva nahIM, kintu sRjana hai| vaha sRjana prakRti ke dvArA nahIM, manuSya ke dvArA kiyA gayA sRjana hai| manuSya ke dvArA kiyA gayA nirmANa, rahana-sahana, rIti-rivAja, sabhyatA, saMskAra Adi hI sRSTi hai| prANiyoM meM sarvazreSTha vicArazIla prANI mAnava hai| mAnava ke sAmane sarvaprathama prazna yaha hai ki vaha pahale dRSTi badale yA sRSTi ? donoM meM se kise badalanA Avazyaka hai ? pahale dRSTi badalo kaI vicAradhArAe~ dRSTi ko pahale badalane kI bAta kahatI haiN| unakA kahanA hai ki yadi manuSya apanI dRSTi ko badala de to usakI sRSTi svataH badala jaaegii| jaba taka dRSTi nahIM badalegI taba taka manuSya ucita vikAsa nahIM kara paaegaa| jainadarzana yathArthavAdI darzana hai| vaha vastu kI taha meM pahu~cakara usake bAhya aura Abhyantara svarUpa para vicAra karatA hai / pratyeka pravRtti aura vRtti ke pIche yadi dRSTi yathArtha hai to usase hone vAlI sRSTiarthAt usa pravRtti aura vRtti se hone vAlA kArya bho yathArtha zuddha aura (68) Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi badalie, sRSTi badalegI | 66 hitakara hogA | agara manuSya kI dRSTi saMsAronmukhI hai to vaha yathArtha nahIM hai, AtmahitaiSI nahIM hai, karmakSayakAriNI nahIM hai, dharmamayI nahIM hai; mokSAbhimukhI nahIM hai, vaha patanonmukhI dRSTi hai / usase janma-maraNarUpa saMsAra kI vRddhi hogI, saMsAra kA hrAsa nahIM hogaa| isake viparIta yadi manuSya kI dRSTi mokSAbhimukhI hai, to vaha Asrava aura bandha ke badale saMvara aura nirjarA ko mahatva degA / vaha Asrava ko rokane kA prayAsa karegA, pUrvakRta pApakarmoM se mukta hone, tathA unase chuTakArA pAne athavA unheM Ate hue rokane, ghaTAne evaM unheM kSaya karane kA prayAsa karegA / arthAt dRSTi zuddha evaM UrdhvamukhI hogI to vyakti kI svayaM kI sRSTi bhI zuddha evaM UrdhvamukhI hogI / usakA pratyeka kArya zuddha dRSTipUrvaka hogA / pahale sRSTi badalane se hAniyA~ kucha darzana aise haiM, jo pahale sRSTi ko badalane kI bAta kahate haiM / unakA kahanA hai ki manuSya pahale sRSTi ko badale / unakA abhiprAya yaha hai ki manuSya pahale sRjana ko badale / arthAt - vaha apane rahana-sahana, sTaiMDarDa (stara) ko badale / vaha apane tathA parivAra, samAja aura rASTra ke jIvanapravAha ko nayA mor3a de / usameM parivartana kare / parantu dekhA yaha gayA hai ki isa vicAradhArA para calane vAle logoM ne prakRti ke layabaddha rUpa meM abAdhagati se calate hue naisargika sRjana ko, vAstavika sahaja saundarya ko zuddha dRSTi se vicAra kiye binA vyakti, parivAra evaM tathAkathita samAja ke jIvana meM kRtrima sRjana kiyA hai / isa kRtrima sRSTi kA kAraNa hI hai - dRSTivihIna sRSTi / zarIra kI kRtrima sAja-sajjA, parivAra kA kRtrima kharcIlA evaM svAsthya niyamoM ke pratikUla rahana-sahana, uddhata evaM bhar3akIlA veSa, bAhya ADambara, khAna-pAna meM kevala jIbha ko svAdiSTa lagane vAle vyaMjana, pakvAnna evaM khAdyAnna iMdriyoM at mohaka evaM AkarSaka lagane vAlI azlIla nRtya-gIta evaM dRzya ko apanAne kI pravRtti, ye saba vartamAna yuga ke dRSTivihIna mAnava kI kRtrima sRSTi ke namUne haiM 3 dRSTivihIna sRSTi ke duSpariNAma yaha kRtrima sRSTi kyoM hai ? isa para gaharAI se chAnabIna kara leM / hama saba jAnate haiM ki hamAre zarIra meM apAra gandagI bharI hai| isa gaMdagI ko - mala-mUtra, rakta, pitta, mAMsa, majjA, sveda Adi ko Dhakane ke lie pratyeka vyakti ko apane-apane karmAnusAra kAlI, gorI camar3I milI Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 | saddhA parama dullahA hai / parantu carmAcchAdita yaha zarIra apane asalI svarUpa meM bIbhatsa evaM ghinaunA pratIta hone lgaa| ataH isa camar3I ko AvRta karane ke lie isa para vastra kA AvaraNa lgaayaa| dUsaroM ko kevala carbhAcchAdita nagna zarIra dekhakara vikRti paidA na ho, sardI, garmI evaM varSA Adi se zarIra kI surakSA ho, lajjAnivAraNa ho, isa uddezya se vastra nirmANa hue| isake lie sAde vastra hI paryApta the| isake badale dRSTivihIna athavA kevala sRSTivAda ke pujArI mAnava usa zarIra ko kRtrima DhaMga se sajAne lge| vastra pahanane kA uddezya bhUlakara vaha zarIra ke aMgopAMga dikhAI deM, aise bArIka vastra pahanane meM zarIra-saundaryavRddhi mAnane lgaa| itanA hI nahIM, nAIlona, Terilina Adi ke sUkSma vastroM meM bhI amuka DijAina, amuka AkRti athavA amuka kATachAMTa ke vastroM ko pahanane kA zauka bar3hA / apanI sundaralA, mAnamartavA, AkarSaNa, jAti-kula Adi kI jhUThI pratiSThA ke mada ke poSaNa ke lie manuSya ne isa kRtrima sRjana ko apanAyA / sAtha hI pAzcAtya sabhyatA ke anurUpa apanI vezabhUSA banA lii| kahIM-kahIM to mahilAoM ne sinemA sTArsa (tArikAoM) kI caTakIlI aura bhar3akIlI vezabhUSA kA anukaraNa kiyaa| prAcInakAla meM zarIra ko gahanoM se lAdane kA rivAja thaa| parantu aba usakA sthAna pena, ghar3I, nekaTAI Adi ne le liyA / hoThoM para kRtrima lAlI (lipisTika) lagAI jAne lgii| adhika kharcIlI aura taMga vezabhUSA bhI isa kRtrima sRSTi kI dena hai / phArasa kA bAdazAha phatahaalI zAha unnIsavIM sadI ke Arambha taka jIvita rhaa| use ratnajaDita pozAka pahanane kA behada zauka thA / vaha pratidina nayA vastra pahanatA thaa| usakI pratyeka pozAka meM sonA, cA~dI, hIre aura aneka ratna jar3e rahate the| kahate haiM, rAjyAbhiSeka ke samaya usane jo vastra pahanA thA, usameM jar3e hue hIre, motI, lAla, maNi, sonA Adi kA vajana usake zarIra ke vajana se bhI adhika thaa| atyadhika bhAra ke kAraNa use khar3A honA muzkila hotA thaa| videzI AtatAyI gajanI ke bAdazAha 'masUda' ko apane khajAne ke pradarzana kA itanA zauka thA ki vaha jaba kahIM yAtrA karatA thA, to apane sampUrNa khajAne ko tIna hajAra UMToM kI pITha para lAdakara calatA thaa| kitanI hI bAra yAtrA ke bIca meM DAkuoM ne usakI dhanarAzi lUTa lI thI phira bhI vipula dhanarAzi lekara yuddha ke maidAna meM bhI calane kI usakI Adata antima dinoM taka samApta nahIM huii| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi badalie, sRSTi badalegI | 71 misra ke eka dhanADhya amIra vesArI ko pracura dhana virAsata meM milA thaa| kintu vaha apane jIhajUriyoM ke sAtha sadaiva zarAba meM DUbA rahatA thaa| jina sone ke pyAle meM eka bAra zarAba pI jAtI thI, unakA dubArA upayoga nahIM kiyA jAtA thaa| use svacchanda jIvana jInA pasanda thaa| isameM vaha kisI bhI prakAra kA avarodha Ane denA nahIM cAhatA thA / kahate haiM, usane apanI sArI paitRka sampatti zarAba meM gavA dI / marate samaya usake kaphana ke lie bhI paise nahIM bace the| bArahavIM zatAbdI ke prakhyAta yavana samrATa malika ala ajIja kI phijUlakharcI bemisAla thii| usane nita naye prakAra ke vastra taiyAra karane ke lie saikar3oM kArIgara niyukta kara rakhe the, jina para lAkhoM rupaye pratimAsa kharca hote the| apavyaya kI isa Adata ke kAraNa usakI prajA atyadhika ruSTa ho gaI aura rAjya meM bagAvata ho jAne se vaha mArA gyaa| maMgoliyA ke zekha zAharUkha ne apane 43 janma-dina dhana ke apavyaya ke rUpa meM manAye the| vaha apane janmadivasa ke dina Ane vAle vyakti ko hIre, panne aura motiyoM se bharA thAla detA thaa| usakI sArI sampatti isa apavyaya ke kAraNa hAtha se calI gii| kisI acche kalyANakArya meM kharca nahIM ho paaii| spena-adhikRta gAyanA (aphrIkA) meM eka samrATa haA thA-vyUvista / use nitya naye siMhAsana para baiThane kA zauka thaa| usane naI-naI DijAina ke siMhAsana taiyAra karane ke lie deza ke nAmI kArIgaroM ko sthAyIrUpa se niyukta kara diye the| eka bAra vaha usa navanirmita mUlyavAn ratnajar3ita siMhAsana para baiThane ke bAda use yaha kahakara nadI meM pravAhita karA detA thA ki usa siMhAsana para dUsarA koI na baiThe, jisase usakA gaurava surakSita raha ske| kitanA behUdApana hai, isa phijUlakharcI kA aura mithyAgaurava kI sRSTi kA ! misra kI TakasAla ke mAlika khalIla ghAherI ne apane jIvana kAla meM kaI bAra makkA kI yAtrA kii| vaha ATha sau mIla lambI dUra tIrthayAtrA ke daurAna mArga meM sone kI muhareM bichavAtA thA, tAki usakA U~Ta pratyeka kadama sone para rkhe| kAravA~-gujara jAne ke bAda pathika una svarNamudrAoM ko uThA lete the| usakA samasta koza isa prakAra samApta ho gayA / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 | saddhA parama dullahA bagadAda ke apAra sampatti ke svAmI eka raIsa abU alI ibna moklAha ne vajIre Ajama kA pada prApta karane ke lie vipula dhanarAzi kharca kara dii| pada-samApti kI nirdhArita avadhi pUrNa hone para usane pUnaH khalIphA ko eka bar3I dhanarAzi peza kI / apanI samasta sampatti barbAda karake bhI vaha isa pada para kAyama banA rahanA cAhatA thaa| kintu dhana ke samApta hote hI khalIphA ke Adeza se rAjakarmacAriyoM ne use padacyuta kara diyaa| avadha kA navAba vAjida alI zAha atyanta bhogI-vilAsI thA / usa raMgIna mijAja ke bAdazAha ne prajA ke gAr3he pasIne kI kamAI ko pAnI kI taraha bahAyA / vaha sanakI thaa| vyartha kA bar3appana siddha karane ke lie vaha nirarthaka kharca karanA thaa| isa prakAra ke bhArata ke aura videza ke aneka zAsaka evaM dhanADhya bhI aise hae haiM, aura haiM, jo kevala apanA bar3appana siddha karane ke lie lAkhoM rupaye phijula kharca kara DAlate haiN| uddhata pradarzana aura apavyaya kI yaha pravRtti kaI vyaktiyoM meM nahIM, kabhI-kabhI to samUce samAja meM dekhI jAtI hai / yaha dRSTivihIna kRtrima sRSTi hai| kaI loga kurItiyoM, vaivAhika kuprathAoM tathA thothe ADambaroM evaM pradarzanoM meM lAkhoM rupaye svAhA kara DAlate haiN| gata varSa nAgapura meM eka vyApArI ne apanI lar3akI kI zAdI meM lagabhaga eka karor3a rupayA kharca kiyA thaa| lagabhaga 10 hajAra vyaktiyoM ne isa vivAha-samAroha meM bhAga liyA thA / sthAnIya sAjasajjA(Decoration) tathA rasoI banAne, vividha miThAiyA~ banAne Adi kAryoM ke lie bambaI, kalakattA aura dillI se vizeSajJa bulAye gae the| dhana kI isa cakAcauMdha se logoM kI dRSTi itanI andhI ho gaI thI ki kisI ne isa prakAra ke uddhata pradarzana evaM apavyaya kI bhatsanA nahIM kii| kevala dhana yA vidvattA ke bala para lokapriya banane evaM pratiSThA arjana karane ke ye bhauMDe pradarzana evaM apavyaya guNarahita sRSTi kI racanA karate haiM, jisake pIche AtmakalyANa kI yA lokakalyANa kI koI dRSTi nahIM hotI / sAmAjika aura naitika donoM dRSTiyoM se dhana kA durvyaya eka aparAdha hai, aisA aparAdha, jisameM dUsaroM kI suvidhAe~ chinatI haiM aura yogya vyakti ke adhikAroM kA hanana hotA hai| jinheM anAyAsa athavA svakIya puruSArtha dvArA sampatti evaM samRddhi hAtha lagI hai, unheM bhI isa zakti ko satkAryoM meM niyojita karane kI dRSTi prApta karanI caahie| yaha to huI bAhya dRSTi meM parivartana karane kI bAta ! Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi badalie, sRSTi badalego | 73 antaraMga dRSTi kA camatkAra samyagadRSTivihIna vyakti pA~coM indriyoM kA upayoga, aise kAryoM meM aura isa DhaMga se karatA hai, jisase usakI indriyA~ bhI kSINa hotI haiM, vaha dharma evaM puNya se bhI vaMcita rahatA hai, aura usake Arogya ko bhI hAni paha~catI hai| eka samyakadRSTivihIna A~khoM se dekhane, kAnoM se sunane. hAthoM se sparza karane, jIbha se bolane evaM padArthoM ko cakhane, nAka se saMghane Adi viSayoM meM Asakta hokara evaM adUradarzitA se pApakarmabandhana kara letA hai, dUsarA samyak dRSTi sampanna vyakti unhIM indriyoM se apane-apane viSaya ko grahaNa karane meM rAga, dveSa, moha Adi se dUra rahatA hai, indriyoM kA anAvazyaka upayoga nahIM krtaa| isalie vaha karmabandhana ke badale karmakSaya kara letA hai, Ate hue karmoM ko bhI roka (saMvara kara) letA hai| kabhI-kabhI una indriyoM se (bAhya tathA Abhyantara) tapasyA karake vaha karmoM kI nirjarA bhI kara letA hai| ataH antaraMga dRSTi kA bhI parivartana Avazyaka hai| anyathA hajAroM varSoM taka tapa karane, kaSTa sahane yA bahuta hI pravRtti karane para bhI karmakSaya nahIM hotA, vyakti mokSAbhimukha nahIM hotA; vaha saMsAronmukha hI rahatA hai, usakA saMsAra ghaTatA nahIM, bar3hatA hI hai| dRSTi samyak hone para hI tapa thA AcAra kI sRSTi samyak Apane sunA hai, naraka aura tiryaMcagati meM prANI ghora kaSTa sahatA hai, bhUkha-pyAsA bhI rahatA hai, tIvra vedanA bhI sahana karatA hai| parantu una savako hama tapaHsAdhanA nahIM kahate, isI prakAra ghora jaMgala meM rahakara paMcAgni tapa karane, bahuta kAla taka bhUkhe pyAse rahane ko bhI hama mokSAbhimukhI sAdhanA nahIM kahate kyoMki vaha ghora kaSTa sahana evaM tIvra vedanAsahana samyakadRSTi se nahIM huI, isalie usase karmakSaya bhI nahIM huA aura na karma Ate hue ruke| isI prakAra vaha tapasyA bhI, yA AcAra pAlana bhI karmakSaya-kAraka nahIM, jisake pIche Atma zuddhi kA yA vItarAgatA prApti kA lakSya na ho arthAt dRSTi samyaka na ho| prasiddhi, laukika kAmanA, prazama yA laukika-pAra laukika phalAkAMkSA Adi saMkIrNa svArthoM se bharI tapasyA yA AcAra-sAdhanA saMsAronmukhI hai, vaha karmakSayakAriNI yA mokSAbhimukhI nahIM hai / rAgadveSAdi kI tIvra pariNati hI saMsAra hai / kahA bhI hai kAmAnAM hRdaye vAsaH saMsAraH parikIrtitaH / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 | saddhA parama dullahA kAmanAoM kA hRdaya meM rahanA hI saMsAra hai| saMsAra kA artha yahA~ dRzyamAna jagat yA parivAra, samAja Adi nahIM hai| ___ saMsAra kA rahasyArtha hai-karmoM kI zrRMkhalA yA paramparA kA calate rahanA / karmoM ko bAMdhane ke bAda manuSya unheM bhogatA hai to kucha karma alaga ho jAte haiM, kintu samabhAva se na bhogane para naye karma phira bAMdha letA hai, phira bhogatA hai| isa prakAra jaba taka dRSTi samyaka nahIM hotI hai, taba taka karmabandhana, phalabhoga, punaH karmabandhana kA silasilA calatA rahatA hai / jaba taka dRSTi nahIM badalatI hai, taba taka karmasRSTi yA janma-maraNarUpa saMsAra kI paramparA samApta nahIM hotI hai| sArAMza yaha hai ki dRSTi-parivartana pratyeka pravRtti, sAdhanA yA tapasyA ke pUrva Avazyaka hai / dRSTi parivartana ke binA eka samrATa ke dvArA kiyA gayA sAmrAjya-tyAga, kaThora tapa, virATa tyAga-pratyAkhyAna bhI vyakti ke jIvana meM abhinava jyoti nahIM jagA sakatA, jIvana meM ujjvalatA nahIM lA sakatA / aura dRSTi meM parivartana ho gayA to eka choTA-sA navakArasI kA pratyAkhyAna bhI jIvana ko samunnata banA sakatA hai| dRSTi ke samyak-asamyak para zruta kI samyak asamyaktA nandIsUtra meM isI viSaya kI eka carcA hai ki yadi koI vyakti viSaya-vAsanaoM, saMkIrNa svArthoM yA kaSAyoM yA mithyAdRSTi ke vaza hokara AcArAMga sUtra, bhagavatI Adi samyak kahalAne vAle zAstroM ko par3hatA hai, usake lie ve zAstra samyak zru ta nahIM banate, kyoMki usakI dRSTi samyak nahIM hai, isalie una zAstroM ko vaha samyaka rUpa se grahaNa nahIM kara paatii| aura ya di vyakti samyaka daSTisampanna hai aura AcArAMga, bhagavatI Adi ke atirikta anya dhArmika yA anyamatIya zAstra bhI par3hatA hai to usake lie ve zAstra bhI samyakca ta bana jAte haiM / vastutaH dekhA jAe to zAstra apane Apa meM na to amata haiM aura na hI viSa / viSa aura amata manuSya kI daSTi meM rahate haiN| zAstroM se satya tatva ko grahaNa karane kI buddhi yA dRSTi hai to ve zAstra usake lie amRtamaya haiM ! nandIsUtra meM jaba yaha carcA calI ki kauna-se zAstra samyak haiM, kaunase mithyA ? to unhoMne yahI nirNaya diyA ki zAstra-pAThaka kI sarvaprathama dRSTi samyak hogI to usake lie sAre hI zAstra samyak hoMge, bhale hI ve kisI bhI dharma, pantha yA mata ke hoM, yahI nahIM, ve kAvyazAstra, kAmazAstra yA 1. eyAI ceva samadiThissa samatta pariggahatteNa sammasuyaM-- naMdIsUtra Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi badaliye, sRSTi badalegI | 75 vyAkaraNazAstra bhI usake lie samyak hoNge| Azaya yaha hai ki yadi vyakti kI dRSTi nirmala evaM satyagrAhI ho gaI to usake lie cAroM ora prakAza hI prakAza hai / jaise dhUlazodhaka rajakaNoM meM se svarNakaNa DhUMDha letA hai vaise hI samyakada STi-sampanna vyakti mithyA kahalAne vAle zAstroM meM se bhI satyatatva grahaNa kara legaa| aura yadi vyakti kI dRSTi mithyA hai to usake lie bhagavAn mahAvIra jaise vItarAga sarvajJa Apta puruSoM dvArA pratipAdita zAstra bhI viparIta rUpa se grahaNa kiye jAne ke kAraNa mithyAzAstra ho jaaeNge| samyakdRSTi se yukta mAnava amaMgala evaM apavitra kahalAne vAle sthAna meM rahakara bhI maMgalamayI pavitratA kA grahaNa kara legaa| vaha Asrava ---- pApAsravavarddhaka sthAna meM bhI saMvara kI vRddhi kara legA / aura mithyAdRSTi vAlA saMvaravaddhaka sthAna meM bhI AsravavRddhi kara legaa| do mitra the| unakI bhAvanA saira karane kI huii| unameM se eka ne kahA-maiM to Aja dharmasthAna meM munirAja ke pravacana sunane jAU~gA / dUsare ne kahA -- 'vahA~ kyA Ananda aaegaa| maiM to vezyA kI mahaphila meM jaauuNgaa|' donoM apane-apane manonIta sthAnoM para pahu~ce / parantu dharmasthAna meM jAne vAle, vyakti kI daSTi dhUdhalI thii| ataH usane vicAra kiyA--merA mitra vezyA kI mahaphila meM bahuta Ananda karatA hogaa| yahA~ rUkhI-sUkhI nIrasa bAtoM meM koI Ananda nahIM aataa|' ataH usa mitra ne saMvaravarddhaka dharmasthAna meM bhI pApAsravavarddhaka vicAra karake AsravavRddhi kI / jabaki dUsare mitra ne vicAra kiyA-oha ! kitane gaMde vicAra aura kArya haiM, isa vezyA ke ! maiM kahAM A phaMsA aise gaMde sthAna meM ! merA mitra dharmasthAna meM pavitra vicAra aura dharmAcaraNa kI bAta sunatA hogA, maiM yahA~ isa vezyA ke rAgaraMga meM apavitra vicAra suna rahA huuN| vezyA kI mahaphila meM gaye hue mitra ne apane vicAra saMvaravarddhaka banAe, kyoMki usakI dRSTi samyak evaM spaSTa thii| tAtparya yaha hai ki yadi eka vyakti viSaya-vAsanA aura kaSAyoM ke pravAha meM bahakara AcArAMga sUtra par3hatA hai to vaha zAstra usake lie dRSTiparivartana ke binA zastra bana jAtA hai| isI prakAra byAkhyA prajJapti (bhagavatI) sUtra jaisA mahatvapUrNa tattvajJAna se paripUrNa zAstra bhI dRSTi-parivartana kiye binA par3hatA hai, to vaha usake lie amRta ke badale viSa bana sakatA hai / isakA matalaba yaha huA ki yadi pAThaka kI daSTi satya ko satya ke rUpa meM dekhane ko nahIM hai, yadi pAThaka kI dRSTi meM bhagavatI sUtra meM ullikhita tathyoM Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 | saddhA parama dullahA ko samyak rUpa meM grahaNa karane kI nahIM hai to vaha tathyarUpa amRta bhI usake lie viSa bana jAegA / dUdha zArIrika zakti meM vRddhi karane vAlA peya hai, kyA bAlaka, kyA yuvaka aura kyA vRddha sabhI ke lie sAttvikabala pradAyaka hai / parantu yadi koI sannipAta roga se grasta vyakti dUdha mizrI kA sevana karegA to usakA pariNAma hogA - mRtyu / vastutaH dUdha apane Apa meM amRta thA / parantu sannipAta rogI ke lie vaha viSa bana gayA / isI prakAra jisakI dRSTi meM tridoSa kA sannipAta hai, arthAt - saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya ina tIna doSoM se jisakI dRSTi grasta hai, use bhagavatI sUtra Adi samyakazAstrIya tattvajJAnarUpI dUdha bhI viSa ke rUpa meM pariNata ho jAegA / ghRta zarIra meM sphUrti, zakti evaM tejasvitA lAne vAlA padArtha hai, parantu kisI yakRta ke rogI ko pilA diyA jAe to vaha viSa kA kAma karegA / isI prakAra mithyAdRSTi- roga se grasta vyakti ko samyak tattvarUpI ghRta sevana karAyA jAe to use vaha pacegA nahIM, vaha viSa ke rUpa meM pariNata hogA / abhiprAya yaha hai ki jaba taka manuSya kI dRSTi zuddha, sApekSa, samyak evaM parimArjita nahIM hai taba taka use zreSThatama tattvajJAna, yA samyakzAstroM kA adhyayana bhI karA diyA jAe yA sarvottama vItarAga mahApuruSa kA satsaMga bhI karA diyA jAe, to bhI usakA jJAna, usakI AcaraNa sRSTi vizuddha nahIM hogI, na hI mokSadAyinI hogI / isI prakAra jisa samaya manuSya kI dRSTi zubha, maMgalamayI evaM samyak ho jAtI hai, usa samaya vaha vipatti ko bhI sampatti meM, duHkha ko bhI sukha meM pariNata kara letA hai / zrutidhara kI dRSTi spaSTa evaM samyak nahIM banI thI / vaha yAtrA karane nikalA / dina bhara calane ke bAda zAma ko vaha eka makAna meM ThaharA | usane dekhA ki usameM pazuoM kA gobara par3A hai, makar3iyoM ne jahA~-tahA~ jAle buna rakhe haiM / "yahA~ sarvatra asvacchatA hai / amaMgala ghara hai yaha ! isameM rahanA naraka meM rahanA hai / " yoM vicAra karake zrutidhara becaina ho utthaa| rAtabhara becaina rhaa| subaha usane usa ghara kA tyAga kiyA aura samIpavartI eka gA~va meM jAkara TikA / usa grAma meM bhI jahA~-tahA~ gaMdagI ke Dhera par3e the / gA~va ke mailekucaile, azikSita evaM nirdhana loga usake satsaMga meM aae| yaha dekhakara zrutidhara kA mana becaina ho uThA / socA - yaha gA~va bhI amaMgala hai | vaha Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi badalie, sRSTi badalegI | 77 vahA~ se uThakara cala diyA / eka nirjana vana meM eka vRkSa ke nIce usane DerA mAyA / rAta ko vahA~ bhI jaMgalI hiMsra pazuoM ke bhayaMkara zabda sune / mana bhayAkrAnta ho uThA / kisI taraha rAta kATI / subaha pakSiyoM kA kolAhala, naMgadhaDaMga jaMgalI logoM kA AvAgamana, tathA AsapAsa mRta pazuoM kI haDDiyA~, rudhira aura khopar3iyA~ ! yaha dekha zrutidhara kA antaHkaraNa vyAkula ho uThA / vaha vahA~ se cala par3A / eka nadI ke taTa para AyA / zItala jala ke sAnnidhya meM thor3I-sI sukhAnubhUti huI hI thI ki usane eka bar3I machalI ko choTI machaliyoM ko nigalate dekhA / thor3I hI dera meM eka murdA bhI vahA~ tairatA tairatA A gayA | yaha dekhakara zrutidhara kA mana ghRNA se bhara gayA / nadI ko bhI amaMgala samajha usane socA- aba kahAM jAyA jAe ? grAma, nagara, nadI, parvata, vana, sarvatra amaMgala hI amaMgala hai | ataH amaMgala meM jIne kI apekSA acchA hai ki isa jIvana kA hI aMta kara diyA jaae| vaha citA lagAkara jalane hI jA rahA thA ki eka deva ne Akara kahA - yaha kyA kara rahe ho ? isa prakAra jala marane se tumhAre zarIra ke mala-mUtra Adi gaMde padArtha bAhara nikaleMge, tuma amaMgala vAtAvaraNa paidA karake jAoge, isase kyA lAbha hogA ? sRSTi meM amaMgala bhI hai, maMgala bhI / kintu tumhArI dRSTi maMgalamayI, samyak evaM zuddha hogI to tuma amaMgala meM se bhI virakti karuNA, sahAnubhUti, kSamA Adi maMgala tattvoM ko nikAla sakoge / vipatti evaM kaSTa ko bhI amaMgalamaya na mAnakara samabhAva se sahana karoge to usase tumhArI AtmA maMgalamaya banegI, tuma Asrava ke badale saMvara kI niSpatti kara loge / zrutidhara ko samyak bodha huA aura vaha usI dina se apano dRSTi maMgalamayI evaM samyak banAkara vicaraNa karane lagA / eka rAjA aura mantrI eka dina bhramaNa ke lie nikale / akasmAt rAjA kI aMgulI cAkU se kaTa gaI / khUna bahane lagA / rAjA ko pIr3A ho rahI thI / mantrI ne AzvAsana diyaa| usa para marahama paTTI kara dI aura maMgalamaya dRSTi sampanna mantrI ne kahA- "mahArAja ! burA na mAneM ! yaha bhI kisI na kisI acchAI ke lie huA hai / " rAjA yaha sunate hI AgababUlA ho gayA aura mantrI ko apanI sevA se tathA nagara se bahiSkRta kara diyA / mantrI ise bhI apane lie zubha saMketa mAnakara dUsare gA~va meM calA gayA / kucha dinoM bAda rAjA apane sevakoM ke sAtha kahIM jA rahA thA ki vana meM eka jagaha jaMgalI loga caNDI kI pUjA kara rahe the / unheM caNDI ko narabali denI thI / rAjA ko sarvalakSaNa sampanna evaM valiyogya dekhakara unhoMne Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 | saddhA parama dullahA balapUrvaka roka liyA aura rassI se bAMdhakara bali dene ke sthAna para lAye / parantu jyoM hI rAjA kI aMgulI kaTI huI dekhI, tyoM hI pujArI ne usakA badha karane se rokA aura kahA-"bhagna aMga vAle vyakti kI bali nahIM dI jA sakatI / ise chor3a do|" rAjA ko chor3a diyA gyaa| rAjA bahuta prasanna hotA huA aayaa| aba use mantrI kI kahI huI bAta yAda AI / socAAja merI aMgulI kaTI huI na hotI to merA avazya hI vadha kara diyA jAtA / maMtrI ne ThIka hI kahA thA ki yaha bhI zubha saMketa hai| rAjA ne mantrI kI khoja karAI aura use sammAnapUrvaka bulAkara punaH maMtrI pada para niyukta kara diyaa| rAjA ne mantrI se pUchA- "mantrivara ! tumhAre lie mere dvArA niSkAsana kaise zubha huA ?" mantrI ne socakara kahA--"mere lie yaha niSkAsana isalie zubha haA ki agara maiM usa dina Apake sAtha hotA to Apake badale merI bali de dI jaatii|" saMkSepa meM sAra yaha hai ki manuSya duHkha aura vipatti ko amaMgalakArI na mAnakara usI meM se samyagdaSTi rakhakara yathArtha bodha le to vaha usake lie maMgalakArI evaM zubha ho sakatI hai| duHkha aura vipatti ke samaya hAyatobA na macAkara use pUrvakRta karmaphala samajhakara samabhAva se sahana kare, dhairyapUrvaka usameM se ubarane kA upAya soce, to duHkha aura vipatti meM bhI samyagdRSTi karmakSaya karake apanA jIvana maMgalamaya banA sakatA hai| __bhagavAn mahAvIra anAryadeza meM pdhaare| vahA~ ke logoM ne unheM tarahataraha kI yAtanAeM dIM, bhayaMkara kaSTa diye, parantu bhagavAn ne una kaSToM aura yAtanAoM ko apane lie karmakSayakAraka samajhakara samabhAva se sahana kiyaa| anArya logoM ke prati mana meM jarA bhI dvaSa yA ghRNA nahIM lAye / na hI una para kisI prakAra kA prahAra yA Akroza-roSa kiyaa| ___ yaha hai duHkha ko sukhamaya banAne kI kalA, vipatti ko sampatti meM pariNata karane kI paddhati, jo samyagdRSTi hone para hI AtI hai| samyakdRSTi amaMgalamayI sRSTi ko bhI maMgalamayI banA letA hai| mithyAdRSTi aura samyagdaSTi ke bhAvoM meM antara eka mithyAdRSTi vyakti parivAra meM rahatA hai| parivAra para jarA-sA duHkha A par3ane para vaha ghabarA jAegA, kabhI bhagavAn ko kosegA, kabhI kisI nimitta ko bhalA-burA kahegA / vaha duHkha kI bhaTTI meM jalatA-kur3hatA rhegaa| hAya-hAya karatA huA duHkha kA vedana karegA aura pratikSaNa AtadhyAnavaza Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi badalie, sRSTi badalegI | 76 ananta-ananta azubhakarmoM ko bA~dhatA rhegaa| kyoMki usakI dRSTi meM samatva nahIM aayaa| usI ke par3osa meM eka samyakdRSTi vyakti rahatA hai / vaha duHkha A par3ane para nimitta ko yA bhagavAn ko nahIM kosatA, usakI dRSTi meM samatva hai, isalie vaha duHkha ko apanA pUrvakRta karmaphala mAnakara samabhAva se sahegA / phalataH vaha pratikSaNa azubha karmoM ko kSaya karatA rahegA / duHkha ke samaya bhI usake cehare para prasannatA aura zAnti kI jhalaka hogii| yaha hai dRSTi ke anurUpa sRSTi kA camatkAra ! yoM dRSTi nahIM badalatI kaI loga aisA socate haiM ki amuka mahApuruSa ke sAnnidhya meM rahane para yA amuka AcArya se deva-guru-dharma se sambandhita samyaktva kA pATha suna lene athavA yoM kaheM ki amuka dharmaguru se samyaktva kA lebala lagavA lene para manuSya kI dRSTi badala jAtI hai, vaha samyakadRSTi bana jAtA hai; parantu yaha bAta ekAMgI hai| tathya yaha hai ki jaba taka sAdhaka kI antarAtmA nahIM jagatI, jaba taka sacAI khojane, vastusvarUpa ko samajhane kI tIvra utkaMThA yA ruci vyakti ke mana meM nahIM paidA hotI, taba taka vizva kA koI bhI mahApuruSa yA dharmaguru usakI dRSTi ko asamyak se samyak nahIM banA sakatA / gozAlaka mahAvIra ke sAtha chaha varSoM taka rahA, vaha bhagavAn mahAvIra ko apanA guru mAnatA thA, bhagavAna ke sAtha-sAtha chAyA kI taraha vicaraNa karatA rahA, parantu usakI antarAtmA meM satya jAnane ko utkaNThA nahIM jagI, vaha dIrghakAla taka apanI daSTi nahIM badala skaa| balki jaba vaizyAyana bAlatapasvI ne bAra-bAra kaTa zabda kahane para gozAlaka para kruddha hokara tejolezyA chor3I, taba bhagavAna mahAvIra ne anukampA karake usakI rakSA ke lie zItalezyA kA prayoga kiyaa| zItalezyA hI anta meM vijayI haI / gozAlaka zItalezyA kI zakti kI utkRSTatA jAna-dekha cukA thA, phira bhI usake mana meM bhagavAn se tejolezyA prayoga sIkhane kA hI vicAra kyoM AyA ? tejolezyA se prakharatara zItalezyA kA prayoga sIkhane kA vicAra kyoM nahIM jAgA ? isakA kAraNa thA, gozAlaka ko dRSTi badalo nahI thii| usake mana meM aMhakAra, badalA lene kI bhAvanA evaM roSa-dvaSa jaagaa| usakI isa mithyAdRSTi ke phalasvarUpa usake mana meM tejolezyA sokhakara apanA apamAna karane vAle ko jalAkara bhasma karane kI hI durbhAvanA banI rhii| vAstava meM yaha dRSTi na badalane kI manaHsthiti yaha vaha duHsthiti hai, jise koI deva, devAdhideva, yA dharmaguru nahIM badala sakate / dRSTi-parivartana kI pUrNa prabhusattA mahApuruSa, deva, yA dharmaguru ke pAsa nahIM hai, ve to nimita mAtra haiM, Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 saddhA parama dullahA apanI AtmA hI dRSTi ko badalane meM samartha hai| isI prakAra samyagdRSTi ke pradAna kA sambandha bhI dharmaguru ke sAtha jor3anA yathArtha nahIM hai, usakA sambandha to AtmA ke sAtha hai / vaha agara pApa aura dharma, saMsAra-mArga aura mokSamArga, jIva (AtmA) aura ajIva, bandha aura mokSa, Asrava aura saMvara ina tatvoM ko samyak prakAra se samajha letA hai, inake svarUpa ko bhalIbhAMti hRdayaMgama kara letA hai, haThAgraha chor3akara satya-tathya ko jAnane kI tIvra utsukatA hai, to samajha lIjie usakI dRSTi samyak ho cukI hai| vaha samyaktvI hai| guru to usakI bhAvanA ko jagAne meM nimitta mAtra ho sakate haiN| guru ke divaMgata ho jAne para usa vyakti ke dvArA prApta kI huI samyakadRSTi mara nahIM jAtI, vaha badalane kI cIja nahIM hai| ataH dRSTi svayaM badalane kI cIja hai, bAhara se lAdane yA thopane kI cIja nahIM / na hI vaha paitRka paramparA se prApta hotI hai| amuka vyakti ke bApa-dAdA samyakadRSTi the, isa kAraNa usakA beTA-potA bhI samyakdRSTi hotA hai, aisA bhI jaina darzana nahIM maantaa| samyakadRSTivihIna pariNAmoM ko sRSTi Aja hajAroM manuSya aise mileMge, jo vItarAga prabhu kI stuti karate haiM, unakA nAma smaraNa karate haiM, unake nAma kI mAlA bhI phirAte haiM, pUjAbhakti bhI karate haiM, zraddhA bhI unake prati rakhate haiM, parantu yaha saba kisalie? isalie ki ve bhagavAn se dhana-sampatti, pUtra, pautra, sukha sAmagrI, yA svArthalipsA, surakSA, zatru para vijaya Adi bhautika yA laukika prApti kara skeN| lekina yaha dRSTi yathArtha nahIM hai, bhagavAna kA vAstavika vItarAgatvasvarUpa unhoMne samajhA hI nahIM hai| yaha svArthadRSTi yA lobhadRSTi jaba taka vidyamAna hai, taba taka unheM mahApuruSa yA dharmaguru kI, sevAbhakti kA vAstavika lAbha mokSa ke nikaTa jAne kA, karmakSaya karane kA lAbha nahIM milaa| yaha saMsArAbhimukhI dRSTi hai / AcArya siddhasena ne pArzvanAtha bhagavAn kI stuti karate hue kalyANa mandira stotra meM kahA hai ANito'pi mahito'pi nirIkSito'pi! nUnaM na cetasi mayA vidhRto'si bhktyaa| jAto'smi tena janabAndhava ! duHkhapAtraM, yasmAt kriyAH pratiphalanti na bhAvazUnyA / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi badalie, sRSTi badalegI | -1 arthAt he janabAndhava prabho ! maiMne Apake vacana bhI sune, ApakI pUjA bhakti bhI kI, ApakI pratikRti kA avalokana-darzana bhI kiyA, kintu Apako vAstavika rUpa meM hRdaya meM bhaktipUrvaka dhAraNa hI nahIM kiyA, isase maiM janma, jarA, mRtyu, Adhi-vyAdhi Adi duHkhoM kA bhAjana banA, kyoMki bhAvazUnya -- samyagdRSTi rahita kriyAe~ yathArtha rUpa meM pratiphalita nahIM hotIM / kaI loga dRSTimRr3hatAvaza bAhya vaibhava, samavasaraNa meM devoM dvArA racita siMhAsana para baiThakara upadezapradAna, devoM kA Agamana, chatra - cAmarAdi vaibhava, dundubhinAda, devoM dvArA puSpavRSTi, athavA unakA vajraRSabhanArAca saMhanana evaM samacaturasra saMsthAna, tathA indroM dvArA sevA-bhakti Adi ko tIrthaMkara kA svarUpa mAnate haiN| kyA inhIM bAhya vaibhavoM yA zarIra ke rUpa-raMga meM hI tIrthaMkaratva hai ? kintu tIrthaMkaratva hai vItarAgatA meM, nirmohatA meM, niSkaSAyatA meM AtmA kI vizuddha sthiti meM, anantajJAna - anantadarzana, anantasukha aura anantavIrya kI niSpatti meM / yaha samyagdRSTi jise prApta nahIM hotI, vaha tIrthaMkaroM kI bAhyavibhUtiyoM aura camatkAroM yA ADambaroM meM hI ulajhakara unakI bhakti bhI dRSTivihita hokara karatA hai / parantu samyagdRSTisampanna vyakti kI dRSTi tIrthaMkara devoM ke Atmika guNoM kI ora jAtI hai, usakA lakSya Atmika guNoM ko prApta karane kA rahatA hai / 1 samyagdRSTi kI bhramaravat guNoM para dRSTi bhramara phUloM ke bAhya raMga rUpa yA AkRti ko nahIM dekhatA, na hI vaha phUloM ke sAtha kAMToM ko dekhatA hai| vaha sirpha phUla kI sugandha ko dekhatA hai / vaha yaha bhI nahIM dekhatA ki phUla udyAna meM khile haiM, yA vana meM yA ghara ke eka kone meM ? madhukara kI dRSTi kevala phUloM ke makaranda evaM sugandha para rahatI hai / isI prakAra samyagdRSTi kI dRSTi mahApuruSoM evaM dharmaguruoM ke rUpa-raMga, jAti - kauma, kSetra yA bAhya vaibhava, ADambara Adi para nahIM rahatI, usakI dRSTi mahApuruSoM meM nihita kSamA, dayA, karuNA, jJAna-darzana- cAritra Adi Atma- guNoM para rahatI hai| ye cAritrika guNa bhI vyakti meM tabhI Ate hai, jabaki samyakhaSTi prApta ho / zrIkRSNa ne sar3I huI kutiyA kI durgandha kI ora dhyAna na dekara usakI svaccha daMtapaMkti kI hI prazaMsA kI thI / isIlie bhagavAn mahAvIra ne cANDAla jAti meM utpanna harikezabalamuni ke viSaya meM kahA Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 ! saddhA parama dullahA sakkhaM khu dIsaI tvoviseso| na dIsaI jAivisesa ko'vi // isIlie jaina-dharma kA yaha udghoSa rahA hai ki manuSya ahiMsA, saMyama, tapa, tyAga, niyama Adi dharmAcaraNa, se pahale apanI dRSTi badale, usa para jamA huA maila yA kalmaSa dUra kara le / dRSTirUpI darpaNa svaccha evaM nirmala hogA, to usa para par3ane vAlA AtmA, paramAtmA, deva, guru, dharma yA anya tatvoM kA pratibimba bhI spaSTa najara aaegaa| dRSTirUpI darpaNa mailA yA dhudhalA hogA to ina saba padArthoM kA pratibimba bhI spaSTa dRSTigocara nahIM hogaa| ataH sarvaprathama dRSTi ko badalie, Apako sRSTi svataH badala jaaegii| Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utkRSTa AsthA ke mUlamaMtra - - - - - AsthA dvArA vyaktitva kA nirmANa mAnava-jIvana ke do pakSa haiM -- eka hai bahiraMga zarIra aura dUsarA haiantaraMga antraatmaa| AtmA ke pariSkAra yA vyaktitva kI zreSThatA ke lie ina donoM ko zreSTha evaM samunnata banAnA Avazyaka hai| manuSya ke utthAna aura patana kA mUla kAraNa usakI AsthA hotI hai| AsthA ke anurUpa hI usake vyaktitva kA nirmANa hotA hai| vyakti kA mUla zAsanasUtra AsthAoM ke hAtha meM rahatA hai| ye hI usake jIvana kI dizAdhArA nirdhArita karatI haiN| __ mastiSka aura zarIra kI kriyAeM to sthUla haiN| manuSya kriyA taka hI sImita nahIM rahatA / adhikAMza loga yaha jAnate haiM ki icchAoM se vicAraNAe~ aura vicAraNAoM se kriyAe~ hotI haiM / kintu icchAe~ bhI maulika nahIM, ve cetanA ke usa gahare parata meM se udita hotI haiM, jinheM AsthAe~ kahA jAtA hai| AsthAeM jahA~ jar3a jamA kara rahatI haiM, use Astikajana antarAtmA kahate haiN| yahIM se zarIra aura mana ko prabhAvita karane vAle pravAhoM ko ubharane aura kArya karane kI preraNA milatI hai| jisa cintana ke dvArA preraNA milatI hai, usakI parata ina sabase gaharI hai / isI parata ko AsthAkendra kahate haiM / jisa prakAra kuMe meM bharA huA pAnI usake tala meM jala pheMkane vAle srotoM se AtA hai, usI prakAra vyaktitva kA mUlasrota manuSya kI antarAtmA ke gahana antarAla meM AsthA banakara rahatA hai| priya aura apriya Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 | saddhA parama dullahA ke, ucita aura anucita ke, AdatoM aura svabhAvoM ke tathA pakSa aura siddhAnta se sambandhita anekAneka mAnyatAeM isI antarAtmA ke kendra meM aDDA jamAe baiThI rahatI haiM / vyaktitva kA sArA DhAMcA yahIM nirmita hotA hai| manuSya ke guNa, karma aura svabhAva apane Apa banate yA bigar3ate nahIM hai| AsthAeM hI manuSya ke guNa, karma aura svabhAva ko banAtI yA bigAr3atI haiN| AsthAe~ hI ina saba kI preraka haiN| zarIra to jar3a hai, usakI yA usase sambandhita indriyoM yA aMgopAMgoM kI na to apanI koI icchA hotI hai aura na hI svayaM kI gati / mana-mastiSka meM socane, samajhane, jAnane aura grahaNa karane kI kSamatA to hai, lekina dizA-nirdhAraNa karanA unakI sAmarthya se bAhara hai| zarIra kI kriyApaddhati aura mastiSka kI vicAraNA ko na to doSa diyA jA sakatA hai aura na hI shrey| ye donoM to svAmibhakta sevaka kI taraha pratyeka AtmA kI bhalIbhA~ti DyUTI adA karate rahate haiM / ina meM antarAtmA kI avajJA karane kI koI zakti nhiiN| sArA sUtra-saMcAlana to antarAtmA ke gahana antarAla meM baiThI haI AsthAoM dvArA hotA hai| AsthAoM ke paTrola se jIvanarUpI moTara gADI ke donoM pahiye-cintana aura kartavya sarapaTa daur3ate haiN| vicAraNAoM aura kRtiyoM ke lie uttaradAyI evaM antima nirNAyikA AsthA hI hotI hai| vyakti jo kucha socatA yA karatA hai, ruci rakhatA hai yA icchA karatA hai; vaha saba kucha antarAtmA meM sthita hAIkamAna-AsthA ke dizA-nirdezana yA nIti-nirdhAraNa se hotA hai| niSkarSa yaha hai ki mAnava ke vyaktitva yA jIvanasattA para Adhipatya isI AsthArUpI zAsanAdhyakSa kA rahatA hai| vyaktitva kI garimA AMkane kI kasauTI usakI AsthAe~ hI hotI haiM ? utkRSTa AsthA kA vAstavika svarUpa jainadarzana meM AsthA ko bahuta bar3A mahatva diyA gayA hai| vahA~ samyakdarzana ke pAMca lakSaNoM meM antima lakSaNa AsthA yA Astikya hai| kisI manuSya meM samyagdarzana hai yA nahIM isakI pahacAna zama, saMvega, nirveda, anukampA aura AsthA (Astikya) ina pA~ca lakSaNoM se hotI hai| unameM AsthA samyagdarzana ko pahicAna kA anivArya aMga hai| samyagdarzana ko nIMba majabUta banAne hetu utkRSTa AsthA kA honA jarUrI hai, tabhI vyakti meM zra tadharma kriyAnvita ho sakatA hai / kintu yadi AsthA kA artha jinokta tattvoM ke prati yA deva-guru-dharma ke prati zraddhA rakhanA; itanA hI kiyA jAe to samyagdarzana aura AsthA (Astikya) meM koI antara nahIM raha jAtA tathA inake prati korI zraddhA Age calakara gar3abar3A sakatI hai| zraddhAmAtra se samyagdarzana pari Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utkRSTa AsthA ke mUlamaMtra | 85 puSTa, sudRr3ha aura pariyakva nahIM ho sktaa| isalie Astikya yA utkRSTa AsthA kA artha vyAkaraNazAstra ke anusAra hai-AstikatA kA bhAva yA kriyaa| Astika kA spaSTArtha kiyA gayA hai-AtmA-paramAtmA, punarjanma, svarga-narakAdi paraloka, pUNya-pApa karma, tathA bandha-mokSa Adi viSayoM kA astitva tathA isake vastutva (vAstavika svarUpa evaM mUlya nirNaya) ko jo jAnatA-mAnatA hai vaha Astika hai / AstikatA (AsthA) Astika ke bhAvavicAra yA kArya kA nAma hai / AsthAoM ke do varga : nikRSTa aura utkRSTa antarAtmA meM sthita AsthAoM ke do varga dRSTigocara hote haiM / inameM se eka nikRSTa hai, dUsarA utkRSTa hai / utkRSTa AsthAe~ naitikatA, dhArmikatA evaM AdhyAtmikatA se otaprota rahatI haiM, jabaki nikRSTa AsthAe~ pAzavika AsurI yA tAmasika hotI haiN| ye anaitikatA, amAnuSikatA, svArthAndhatA, pazu pravRtti, paizAcikatA, hiMsA, jhUTha-phareba, beImAnI, pApAcAra Adi se otaprota rahatI haiM / chala, ahaMkAra, zoSaNa, utpIr3ana, apaharaNa, IrSyA, dveSa, jaise bhayaMkara durguNoM kI asuratA nikaSTa AsthAvAn ke svabhAva kA aMga bana jAtI hai| usake mastiSka tathA tana-mana kA rujhAna bhI usI dizA meM gatizIla rahatA hai| lobha, moha, tRSNA, vAsanA aura ahaMtA kI pUrti ke lie usameM satata lipsA uThatI rahatI hai / jisake prati rAga hotA hai, usake prati atipakSapAta karane tathA jisake prati dveSa hotA hai, use samUla nAza karane jaisI vinAzalIlA racane kI hI vaha udher3a buna karatA rahatA hai / usameM nyAya, aucitya evaM viveka kI chAyA bho dikhAI nahI pdd'tii| aise logoM ko durjana, daitya yA narapizAca kahA jAtA hai| isake viparIta utkRSTa AsthAvAna vyakti AdarzavAdI, satzraddhAzIla, pavitra, udAra, tapatyAganiSTha, sajjana yA santa hotA hai, usameM nyAya-nItiparAyaNatA, paramArthavRtti evaM paraduHkha-bhaMjanatA kUTa-kUTa kara bharI hotI hai| saralatA, satyatA, nirbhayatA, samatA, kaSTasahiSNutA, kSamA, dayA Adi sadguNoM kA nivAsa to hotA hI hai| unakA tana-mana-mastiSka aura aMgopAMga usI dizA meM gati-pragati karate haiN| antarAtmA meM nihita acchI-burI AsthAe~ hI manuSya ko Upara uThane yA nIce girane kI preraNA detI hai| usI kI pratikriyA vyaktitva ko samunnata yA patita banA detI hai| isI AsthA srota se utpanna Antarika utthAna-- patana ke AdhAra para manuSya kA svargIya, nArakIya yA mokSamArgIya dRSTikoNa Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 | saddhA parama dullahA banatA hai / jaina-pAribhASika zabdoM meM kaheM to zubha, azubha yA zuddha pariNati kA nirmANa hotA hai| anAsthA ke aniSTa pariNAma utkRSTa AdarzoM ke prati agara AsthAe~ DagamagAne lageM to pratyeka vyakti svArtha-parAyaNa hone kI dizA meM adhikAdhika tejI ke sAtha bar3hatA jaaegaa| phalataH pArasparika sneha, sadbhAva, sahayoga aura udAratA kI una sabhI satpravRttiyoM kA anta ho jAegA, jinameM manuSya ko kucha tyAga karanA evaM kaSTa sahanA par3atA hai| AsthAe~ bahuta hI muzkila se banatI aura jamatI haiN| unheM ukhAr3a denA AsAna hai, parantu dubArA lagAnA-jamAnA bahuta hI kaThina hai, balki kabhI-kabhI asambhava ho jAtA hai| vizvAsI ko avizvAsI banAne ke pazcAt use pUnaH usI sthAna para le AnA prAyaH kaThina hai / vakSa ko chAyAdAra hone meM lambI sAdhanA karanI par3atI hai kintu yadi use ukhAr3anA ho to kucha ghanTe kI kATa-chA~Ta hI paryApta hai / AsthA kA kalyANakArI vRkSa bone, ugAne aura pallavita karane meM hajAroM varSa lagate haiM, lekina anAsthA kA pratipAdana karake use ukhAr3a denA bahuta kaThina nahIM hai / mastiSka binA peMde kA loTA hai / use tarka yukti ke sahAre jidhara ghumAyA jAya, ghUma jAtA hai| vaha prAyaH ruci aura Adata ke pIche calatA hai / jo bAta prasaMda ho usake pakSa meM bahuta kucha kahA jAtA hai, dalIla dI jAtI hai, pramANa aura udAharaNoM dvArA yathArtha siddha kiyA jAtA hai / deva, guru, dharma, adhyAtma Adi ke viruddha anAsthA utpanna kI jA sakatI hai| tIvra mastiSka ke lie yaha bAMye hAtha kA khela hai / para dekhanA yaha hai ki kyA isa prakAra kI anAsthA utpanna karane se vyakti, parivAra, samAja aura rASTra ko kucha lAbha bhI hai yA hAni hI hai ? isa para dIrghadaSTi se cintana karane para spaSTa hotA jAegA ki anAsthA bar3hAne se lAbha ke badale hAni hI adhika hai| jaise-jaise anAsthA vyApaka aura prabala hotI jAegI vaise-vaise samAja meM ucchakhala AcaraNa, aparAdha vRtti, sthArthaparAyaNatA saMkIrNavRtti Adi bar3hatI jaaegii| Aja anAsthA kA jitanA vistAra ho rahA hai, usI anupAta meM AdarzavAditA kA sArA DhAMcA lar3akhar3Ane lagA hai| AsthA kI jar3eM kevala pUjA-pATha taka hI sImita nahIM, usakI jar3eM sarvabhUtAtmavAda taka phailI huI Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utkRSTa AsthA ke mUlamaMtra | 87 haiN| usake zAkhA, patra sadAcAra, kartavya-dharma kA pAlana, pApabhIrutA, karmabandha se mukti Adi haiM / jar3a ke ukhAr3ane se sabhI ukhar3a jAeMge / manuSya AsthAhIna hokara svArtha pradhAna bana jAtA hai, dUsaroM kI sukha-suvidhA, nyAya nIti-kartavya evaM paramArtha kI bAta nahIM socatA / ataH anAsthA manuSya ko preta-pizAca ke samAna krUra banA de, isameM koI sandeha nhiiN| AsthAeM vikRta hone para AsthAe~ jaba vikRta ho jAtI haiM, to manuSya na to AtmA-paramAtmA ko mAnatA hai, na hI dharma, nIti, adhyAtma, kartavya, Adarza evaM dharmaguru kI paravAha karatA hai| usakI gatividhiyA~ avAMchanIya hotI calI jAtI haiN| use na to samAja kA, na hI durgati yA daNDa kA bhaya rahatA hai / usameM ucchRkhalatA, svacchandatA. svecchAcAritA evaM uddaNDatA praviSTa ho jAtI haiN| isa prakAra kI vikRta AsthAe~ eka prakAra se anAsthA hI haiM, jo zreyaskarI AsthAoM ko antarAtmA se dUra dhakela detI haiN| jisase vyakti asaMyamI evaM uddhata AcaraNa vAlA bana jAtA hai| uddhata AcaraNa evaM asaMyama kA phala hI zArIrika evaM mAnasika rogoM ke rUpa meM sAmane AtA hai| aise loga aisI viSama paristhitiyoM se ghira jAte haiM, jinameM ve pada-pada para svayaM ko asaphala, upekSita, udvigna, tiraskRta, durbhAgyagrasta, khinna, nIrasa, evaM bhArabhUta anubhava karane lagate haiN| yahA~ taka ki kaI loga to AtmahatyA taka kara baiThate haiM, jIte bhI rahate haiM to kisI taraha sAMsoM kA bojha vahana karate haiN| jIvana ke anyAnya kSetroM meM bhI vikRta AsthAoM ko Dhone vAle vyaktiyoM ko sAmAjika, Arthika, pArivArika evaM Antarika nAnA kaThinaiyA~ evaM hAniyA~ uThAnI par3atI haiM / rogoM ke bhI do varga haiM- zArIrika aura mAnasika / jinheM kramazaH vyAdhi aura Adhi kahate haiM / jvara, khA~sI, damA, apaca, madhumeha, raktacApa Adi zArIrika rogoM meM aura unmAda, sanaka, mUrkhatA, vismRti, tanAva, ulajhana, pAgalapana Adi kI mAnasika rogoM meM gaNanA hotI hai| AsthAoM ke udgama kendra ko vyavasthita aura pariSkRta na karane se na to zArIrika rogoM se chuTakArA mila sakatA hai aura na hI mAnasika udvignatA evaM asaMtulana se / aise anAsthAvAna vyaktiyoM ko Antarika nirAzA hara ghar3I satAtI rahatI hai| ve Antarika udvagoM kI Aga meM jalate rahate haiN| bAharI ThATa bATa aura mauja zauka ke UparI mana bahalAva se Antarika samAdhi prApta nahIM hotii| nazIlI cIjeM khA-pIkara ve apane gama ko galata karate rahate Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 | saddhA parama dullahA haiM / hippIvAda isI nIrasa, nirarthaka aura nirAza, niraMkuza jIvana kA jvalanta udAharaNa hai / abhI to isakA prArambha hai / yaha anAsthA (vikRta AsthA) jitanI tIvra hogI jindagI utanI hI adhika nirarthaka, niruddezya evaM nIrasa pratIta hotI jaaegii| pazcimI dezoM ke DAkTarI patra briTiza meDikala jarnala meM aise anAsthAzIla vyaktiyoM meM pAgalapana, ardhavikSiptatA, sanaka evaM anidrA, mAnasika tanAva Adi roga adhika pAye jAne kA ulekha hai| aise loga ko bhItarI udvaga ko davAne hetu zarAba pIye binA caina nahIM pdd'taa| yaha hai AsthA-vikAra kA kaccA citttthaa| acchA-burA vyaktitva AsthA kSetra kI nikRSTatA aura utkRSTatA para nirbhara ___ manuSya jIvana usakI AsthAoM se prerita hokara bar3hatA hai| yadi AsthAe~ nikRSTa huI to vyakti adhogAmI pravRttiyoM meM jakar3A rhegaa| spaSTa hai ki AsthAoM ke anurUpa hI jIvana krama nizcita hotA hai / manuSya bhalA-burA jo kucha bhI karatA hai, usakI mUla preraNA use apanI AsthAoM se milatI hai / udAharaNa ke taura para, yadi AsthA kAmukatA ko sarasa aura sukhaprada svIkAra kara cukatI hai to mana aura buddhi usI dizA meM avasaroM kA anveSaNa karane lageMge, mastiSka meM usakI prApti ke lie udher3a-buna calatI rhegii| paira bhI udhara hI gati karane lageMge jidhara usakI prApti kI AzA aura sambhAvanA pratIta hogI / A~kheM aura anya indriyoM yA zarIra ke avayava usI dizA meM daur3a lgaayeNge| arthAt samagra zarIra taMtra aura antaHkaraNa kA saMsthAna apanI kSamatA ko usI prayojana meM lagAne lgegaa| isake viparIta yadi AsthA kSetra (antarAtmA) meM kAmukatA ko ahitakara evaM duHkhadAyaka honA mAnya kara liyA hogA aura usa para aruci evaM ghRNA kI manaH sthiti bana gaI hogI to samagra zarIra taMtra aura antaHkaraNa saMsthAna kA pravAha usI dizA meM bahane lgegaa| buddhi udhara ke avasaroM ko talAza nahIM kregii| mana udhara calegA bhI nahIM / indriyoM se vaisI ceSTAeM karane kI AzaMkA bhI nahIM rhegii| hAtha-paira, A~kha-kAna Adi usa dizA meM gati nahIM kareMge / yahI bAta anyAnya pravRttiyoM ke sambandha meM bhI hai| eka vAkya meM kaheM to AsthA hI vyaktitva kA dUsarA nAma hai| AsthAe~ hI AdateM bana kara paripakva ho jAtI haiM to unheM hI svabhAva kahA jAtA hai| vyaktitva kI utkRSTatA aura nikRSTatA kA stara AsthA kI nikRSTatA aura utkRSTatA para nirbhara hai| mahAna AtmAoM kA nirmANa : utkRSTa AsthA se prAyaH loga AdarzavAditA kI DoMga hA~kate haiM / parantu avasara milate Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utkRSTa AsthA ke mUlamaMtra | 86 hI ThIka usake viparIta AcaraNa karate dekhe jAte haiN| yaha nikRSTa starIya evaM zithila AsthA yA anAsthA kA pariNAma hai| kintu jinakI AsthA antaHkSetra meM dRr3hatA se jamI huI aura uccastarIya hai, ve bhaya aura pralobhanoM ke bar3e se bar3e avasara Ane para kathamapi vicalita nahIM kiye jA sake haiM! unameM utkRSTa AsthA hI thI, jisake bala para unhoMne siddhAntoM aura AdarzoM kI rakSA ke lie bar3e se bar3e kaSTa sahe aura tyAga kiye haiN| saMsAra ke itihAsa meM aise bhI vyakti hue haiM, jinhoMne nikRSTa AsthAoM se prabhAvita hokara bhI apane dRSTa manoratha pUrNa kiye haiN| isake viparIta utkRSTa AsthAoM se prabhAvita vyaktiyoM ne apane AdarzoM aura siddhAntoM ko rakSA ke liye sira dhar3a ko bajI lagA dI hai| parIkSA kI hara kasauTI para ve khare sone kI taraha sahI utare haiN| AsthA kSetra kI nikRSTatA banI rahane para tathAkathita AdarzavAdI upadezakoM yA vaktAoM ne apane jIvana meM anaitika evaM amAnavIya AcaraNa kiye haiN| kathA-pravacanoM meM ruci rakhane vAle loga prAyaH ahiMsAdi saddharma kI carcA sunate rahate haiN| vaicArika dRSTi se ve una sadvicAroM se sahamata bhI hote haiM / kabhI-kabhI to ve una tathyoM kA dUsaroM ko upadeza bhI dete haiN| itane para bhI unake AcaraNa nIti aura saddharma ke viparIta dekhe jAte hai / dharmacarcA aura saddharmAcaraNa kI isa visaMgati kA kAraNa yahI pratIta hotA hai ki saddharma ke prati unakI sudar3ha AsthA kA nirmANa antaHkaraNa kI gaharAI taka nahIM pahu~ca sakA hai| kaI logoM kI apane dharma-sampradAya ke prati gaharI AsthA hotI hai, unheM yuktiyoM aura tarko dvArA unake dharma meM pracalita galata mAnyatAoM ke viruddha kitanA hI samajhAyA jAya, niruttara ho jAne para bhI ve apane pUrvAgraha ko chor3ane ke lie taiyAra nahIM hote| tarka, tathya, pramANa evaM udAharaNa dvArA svalpa samaya ke lie unheM prabhAvita evaM sahamata kiyA jA sakatA hai, parantu unakA hRdaya parivartana tabhI ho pAtA hai, jabaki saddharma ke prati unakI antarAtmA meM sthita AsthA gaharI aura utkRSTa ho / aparipakva AsthA ke logoM ke mana-mastiSka kI uparI sataha taka ve AdarzavAdI tathya tairate bhI rahate haiM, parantu jinakI utkRSTa AsthAeM paripakva hotI haiM, ve anapar3ha anagar3ha hone para bhI Adarza ke lie sarvasva nyochAvara karane ko taiyAra rahate haiN| bhagavAn mahAvIra, tathAgata buddha, dhrava, prahlAda, harizcandra, skandhaka, maitAryamuni, dadhIci, IsAmasIha, sukarAta, mahAtmA gA~dhI, Adi mahAn AtmAoM kA nirmANa AsthAoM kI utkRSTatA ke AdhAra huA hai| unakI zikSA, sampannatA evaM paristhiti cAhe paryApta anukUla na rahI ho, phira bhI utkRSTa AsthA kI Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 | saddhA parama dullahA Antarika garimA ke kAraNa ve janamAnasa para asAdhAraNa chApa chor3a gaye haiN| bhale hI unake pAsa svalpa sAdhana rahe hoM, unake guNAnuvAda loga prabhAtiyoM kI taraha gAte haiM / unake jIvana saMsmaraNa aura saMkSipta vacanoM ko janatA utsAhapUrvaka sunatI, par3hatI yA kahatI hai / utkRSTa AsthA ke kAraNa unakA vyaktitva itanA mahAn hotA hai ki kubera kA vaibhava aura indra kA aizvarya una para nyauchAvara kiyA jA sakatA hai / niSkarSa yaha hai ki mAnava-jIvana kA parama zreyaskara aura zAntidAyaka utkarSa cintana ke nikhAra aura gatividhiyoM ke sudhAra ke sAtha AsthAoM ke pariSkAra para nirbhara hai / antaHzakti kA srota evaM adbhuta upalabdhiyoM kA AdhAra utkRSTa AsthA hai / isI se jIvana kA abhinava nirmANa aura vyaktitva kA kAyAkalpa ho sakatA hai / utkRSTa AsthA ke do pakSa : siddhAnta aura abhyAsa adhyAtma ke maulika siddhAnta para dRSTipAta kareM to utkRSTa AsthA vyakti ke vyaktitva meM se anagar3ha tatvoM ko bAhara nikAla kara usake sthAna meM usa prakAza ko pratiSThApita karatI hai, jisake Aloka meM jIvana ko sacce mAne meM vikasita aura pariSkRta kiyA jA sakatA hai / isI se mAnyatA aura kriyA kSetra meM krAntikArI parivartana prastuta kiyA jA sakatA hai / utkRSTa AsthA kA nirmANa hotA to antarAtmA meM hI hai, kintu isakA prazikSaNa, thyorI ( siddhAnta ) aura prekTisa (abhyAsa) donoM mAdhyamoM se hotA hai / thyorI eka prakAra se utkRSTa AsthA kA sad jJAna hai, jo jIvana ko uccastarIya lakSya kI ora bar3hane ke lie preraNA detI hai / ise hI AtmajJAna, brahmajJAna, tattvajJAna yA samyagjJAna ke nAmoM se jAnA-mAnA jAtA hai / brahmavidyA kA tatva jJAna utkRSTa AsthA kI thyorI meM nihita hai / prekTisa se tAtparya hai - utkRSTa AsthA ko gatizIlatA yA kriyAzIlatA pradAna karanA, jisase sUrya ke ujAle kI taraha patA laga sake ki doSa vivarjita, pavitra, tapa tyAgamaya jIvana yApana kI rIti nIti kyA hotI cAhie ? athavA mukti ke patha para agrasara hone ke lie kisa krama se gatividhi nirdhArita kI jAnI cAhie ? utkRSTa AsthA ke do pakSa haiM - eka hai cintana pakSa aura dUsarA hai - kartRtva-pakSa / cintana-pakSa ke prayojana kI pUrti ke lie Agama, zAstra, darzanazAstra, dharmazAstra yA AdhyAtmika grantha haiM / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utkRSTa AsthA ke mUlamaMtra | 61 svAdhyAya, pATha, satsaMga, cintana, manana, pravacana-bhASaNa Adi AsthA ke cintana pakSa ko spaSTa, sulajhA huA, upAdeya evaM prabala karane ke lie haiM / kartRtva pakSa kI pUrti ke lie abhyAsa, tyAga, tapa, vairAgya, ahiMsAdi dharma kA AcaraNa, kSamA Adi guNoM kA jIvana meM avataraNa batAe gae haiN| adhyAtma vijJAna ke kriyAparaka pakSa ke do caraNa haiM-eka hai AtmanirmANa aura dUsarA hai-loka-kalyANa / ina donoM ke lie jo prayatna karane par3ate haiM, unase saMkIrNa svArthaparatA, ahaMkAritA, vilAsitA aura anudAratA jaisI pAzavika duSpravRttiyoM ko coTa pahu~catI hai, svArtha sAdhanoM meM kamI AtI hai| paramArtha prayojanoM kI sAdhanA karate hue kaI kaThinAiyoM kA sAmanA karanA paDatA hai, parISahoM aura upasargoM ko samabhAvapUrvaka sahanA par3atA hai| adhyAtmayogI inhIM prayatnoM meM tallIna rahate haiM / ve apane saMgrahIta kusaMskAroM ko, kharAba AdatoM evaM durvRttiyoM ko uccastarIya AsthAoM meM pariNata karane ke lie bhAvanAtmaka evaM kriyAtmaka donoM prakAra ke puruSArtha karate rahate haiN| nikRSTatA jitane aMzoM meM utkRSTatA meM pariNata ho jAtI hai, samajhA jAnA cAhie utane hI aMzoM meM AtmA zuddha, pariSkRta evaM pavitra huI hai, utane hI aMzoM meM AtmA ko paramAtmattva kI prApti cukI hai| ___utkRSTa AsthAoM kI upalabdhiyA~ utkRSTa AsthAoM kA mUlya itanA adhika hai usake samakSa jambUdvIpa ke asaMkhya dvIpoM aura samudroM kI sampadA bhI tuccha jAna par3atI hai| yaha antarAtmA ke stara ko samunnata banAne ke uparAnta vyaktitva ko prakhara banAkara Atmazakti aura lokanirmANa ko uccastarIya lAbha prApta karAtA hai| catura aura samartha kahalAne vAle tArkika yA diggaja vidvAn jahA~ utkRSTa AsthA-sampadA ke lie tarasate rahate haiM, vahA~ AtmasaMyamI, sarvabhUtAtmabhUta, tapatyAga ke dhanI saralAtmA sajjana utkRSTa AsthA-sampadA ko anAyAsa hI prApta kara letA hai / antarAtmA meM utkRSTa AsthAoM kI sthApanA kara lenA mokSa ke dvAra kholanA hai| prAcIna pAribhASika zabdoM meM jinheM AtmasAkSAtkAra, bandhana-mukti kI kuMjI kI upalabdhi, siddhi ke zikhara kI dizA meM prayANa kahate haiM, ve saba utkRSTa AsthAoM ke pariNAma haiN| nyAyaniSThA ke prati aDiga rahane tathA satya evaM siddhAnta ke Agraha meM caTTAna kI taraha aDola rahane kI zakti utkRSTa AsthA se hI prApta hotI hai / naitika sAhasa evaM praNa ke prati pUrNa vaphAdAra rahane kI himmata bhI isI se prApta hotI hai / niSkarSa yaha hai ki utkaSTa AsthAoM se prApta hone vAlI upalabdhiyA~ Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 ! saddhA parama dullahA aura paramAtmazakti kI kRpA bhI asAdhAraNa hotI haiM / hajAroM lAkhoM devIdeva, indra-narendra Adi bhI karabaddha hokara usakI sevA meM tatpara rahate haiN| dazavaikAlika sUtra meM isI tathya kA saMketa hai-- 1'devAvi taM namasaMti, jassa dhamme sayA maNo' "jisakA mana (antaHkaraNa) sadaiva dharma meM lIna rahatA hai use devatA (tathA cakravartI, surAsurendra eva narendra Adi) bhI namaskAra karate haiN|' sAmAnya narapazuoM yA buddhijIviyoM kI tulanA meM utkRSTa AsthAvAn kI garimA-mahimA hajAroM lAkhoM gunI bar3ha jAtI hai / utkRSTa AsthAe~ dRr3ha hone para jisakI antarAtmA meM utkRSTa AsthAe~ jar3a jamA letI haiM, usake hara zvAsa meM paramAtmatatva jhAMkatA huA dekhA jA sakatA hai / zuddha AtmA kA sAkSAtkAra hote rahane se usakI mahAn AtmA sanmArga para calane se prasannatA evaM santuSTi tathA kUmArga para calane se khinnatA aura udvignatA kA anubhava karatI hai| usake jIvana meM anAyAsa hI samatA, sarvabhUtAtmabhUtadRSTi, kSamA, madtA, saralatA, siddhAntaniSThA, nirbhayatA Adi uccastarIya tatvoM kI abhivRddhi ho jAtI hai| saMkIrNa evaM nijI svArthaparatA, kSudra AkAMkSAoM, eSaNAoM, spRhA, Adi para jhaMkuza laga jAtA hai| sArvajanika hita aura kalyANa ke lie vaha apanA sarvasva tyAgane ke lie tatpara rahatA hai| dezabhakti, saMghabhakti, sAvitsalatA, deva-guru-dharma bhakti, samAjahitaiSitA, AdhyAtmikatA Adi utkRSTa AsthA ke hI aMga haiN| sAmAjika suvyavasthA, saMghabhakti, Adi ke lie artha Adi sAdhanoM kI utanI AvazyakatA nahIM rahatI jitanI ki utkRSTa evaM sUdRr3ha AsthAoM kI / jisameM bauddhikatA adhika aura AdhyAtmikatA svalpa hotI hai| raTIraTAI bAteM yA siddhAntoM kI carcA hI jisake dimAga meM bharI rahatI hai, jIvana meM pUrvasaMcita kusaMskAra yA svArthaparatA ke kITANu bhare rahate haiM, usameM sudRr3ha utkRSTa AsthA nahIM hotI, phalataH vaha nimnavRtti-pravRttiyoM ke pravAha meM baha jAtA hai / usake jIvana meM mAnavIya Adarza aura sArvajanika hita baddhamUla nahIM ho paate| pragatizIla jIvana kA sarvotkRSTa AdhAra utkRSTa AsthA hai| 1 dazavaikAliza sUtra a.1, gA ? Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utkRSTa AsthA ke mUlamaMtra | 63 eka vicAraka ne kahA hai---utkRSTa AsthA kA dUsarA nAma hI paramAtmA hai / paramAtmA ko mAnane kA phalitArtha hai-AdarzoM ke prati avicala AsthA banAe rakhanA / jisane AdarzoM ke prati apanI AsthA kho dI, usake dRSTikoNa meM nikRSTatA aura vyavahAra meM durvyavahAra kI mAtrA bar3hatI calI jAtI hai| nAva meM jaise pAnI bharane se vaha bhArI hote-hote bane lagatI hai, vaise hI utkRSTa AsthAvihIna mAnava apanI Antarika garimA khotA calA jAtA hai, taba usake pAsa AtmavaMcanA hI bacI rahatI hai, jo vANI meM to ukta siddhAntoM aura AdarzoM kI DIMga hAMkatA hai, mastika meM bhI deva, guru, dharma aura zAstra ke vicAroM ko jamA kara letA hai, kintu vyavahAra aura AcaraNa meM utkRSTa AsthA ke darzana nahIM hote| aisI nikRSTatA Age calakara manuSya ko sammAna, vizvAsa aura maitrI se vaMcita kara detI hai| utkRSTa AtmA kA phalitArtha : saMkalpa pUrti jise apane Apa para, paramAtmA para aura apane sAhasa evaM pauruSa para AsthA hai, usake saMkalpa prAyaH pUrNa hokara rahate haiN| anizcita aura zaMkAzIla prakRti ke loga dera taka kisI kAma meM lage nahIM raha sakate / eka ke bAda dUsarA manoratha badalanA aura bAra-bAra badalanA aura bAra-bAra unheM chor3anA anAsthA kA pratIka hai| aise vicalita manuSya kisI lambe mArga para adhika samaya taka nahIM cala sakate / jarA-sI asaphalatA milane yA soce hue samaya se kucha adhika samaya laga jAne para ve hAyatobA macAne lagate haiN| jarA-sI asaphalatA unheM atyanta kaSTaprada evaM vikSobhakAraka lagatI hai| aise logoM ko sadaiva durbhAgya kA ronA rote dekhA gayA hai / mahatvapUrNa saphalatA unheM milI hai, jo utkRSTa AsthA kI patavAra pakar3a kara dugune utsAha se jIvana naiyA ko anavarata khetA rahatA hai| aise utkRSTa AsthAvAna vyakti dhairya aura sAhasa kI talavAra pakar3akara jIvana-saMgrAma meM vijayI hote haiN| unakI prakhara AsthA hI unake vyaktitva ko prakhara aura pratibhAzAlI vanAtI hai| utkRSTa AsthA se antaHkaraNa ko sundaratA meM vRddhi zarIra aura vastra Adi kI sundaratA pavitratA aura caritrazIlatA kI paryAya nahIM hai| antaHkaraNa kI sundaratA kI paryAya hai ---jIvana kI pavitratA aura caritrazIlatA tathA suvyavasthA / antaHkaraNa kI sundaratA kI rakSA aura vaddhi hotI hai .-utkRSTa AsthAoM se / jo loga zarIra Adi kI bAhya sundaratA hI dekhate haiM, unakI dRSTi meM uthalApana hai, viveka zakti kA daurbalya hai / bAhya sthiti meM, veza-bhUSA meM yA rahana-sahana meM pheraphAra se koI Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 | saddhA parama dullahA bar3A parivartana nahIM hotA, thor3e dina halkI-sI carcA yA janotsukatA hokara raha jAtI hai| parantu antaHkaraNa kI ruci, vRtti evaM pravRtti meM utsukatA Ate hI pUre jIvana kA svarUpa asAdhAraNa taura para badalane lagatA hai| vAlmIki, arjunamAlI, harikezabala Adi ke zarIra, aMgopAMga, indriyA~ aura mastiSka ve hI the, parantu antaHkaraNa kI ruci, vRtti, pravRtti meM utkRSTa AsthA praviSTa ho gii| unako DAkU, hatyAre, aura asaMskArI kA kSudra jIvana anucita aura sAdhujIvana ucita lagane lgaa| ve tapa, tyAga, aura saMyama kI triveNI meM snAna karane lage / utkRSTa AsthAvAna vyaktiyoM meM AtmavizvAsa kI ucca starIya vibhUti hotI hai, jisake bala para AdarzoM ke prati ve aDiga rahate haiN| bhaya aura pralobhana unheM vicalita nahIM kara sakate / aisI sthiti meM vyaktitva ke vikAsa meM Ane vAle anya sabhI avarodha ghaTate yA miTate rahate haiN| yahI Antarika saundarya meM vRddhi kA pramANa hai, jo utkRSTa AsthAoM se hotI hai| ve hI zarIra ke Arogya, mAnasika Ananda aura Antarika santoSa se paripUrNa jIvana nirmANa karane meM sahAyaka hotI haiN| ataH utkRSTa evaM avikRta AsthA mumukSu mAnava kI AdhyAtmikatA kA merudaNDa hai| use hara malya para surakSita aura sudRr3ha rakhanA caahie| use na to vikRta hone denA cAhie aura na hI lupta / utkRSTa AsthA kI jar3eM majabUta hone para hI manuSya AdhyAtmika sAdhanA meM pragati kara sakatA hai / aura apanI AtmA ko sukhI, santuSTa evaM ullAsamaya banA sakatA hai| utkRSTa AsthA kI do kasauTiyA~ utkRSTa AsthA kI do kasauTiyA~ haiM- (1) saghana AzAvAditA aura saMkaTa meM bhI muskAna bharI prasannatA / ina donoM mAnasika upalabdhiyoM ke kAraNa mAnava jIvana itanA sarasa aura sarala rahatA hai ki sAmAnya manuSyoM ko kaSTa dene vAle zoka-santApa, udvignatA, dainya Adi usake pAsa nahIM phaTakate / utkRSTa AsthA ke phalasvarUpa sadA anukula sthiti hI banI rahegI, athavA pracura sukha sAmagrI upalabdha rahegI, aisI bAta nahIM hai, abhAva hAni, dUSTaviyoga-aniSTa saMyoga kI paristhitiyA~ bhI A sakatI haiM; kintu utkRSTa AsthAvAn vyakti svayaM ko badalI huI paristhiti ke anurUpa DhAla letA hai, vaha sAMsArika logoM kI taraha sabhI paristhitiyoM meM aDiga rahatA hai, hAra nahIM khAtA / vaha pratikUla saMyoga meM rotA-khIjatA nahIM / utkRSTa Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utkRSTa AsthA ke mUlamaMtra | 65 AsthA use ujjvala bhaviSya ko vyavasthA banAye rakhane kA sUnizcita AzvAsana detI rahatI hai / nirAzA ko andhiyArI use chU bhI nahIM sktii| ___ AsthAoM meM parivartana kA mahattva AsthAoM kA itanA adhika prabhAva jIvana para rahatA hai ki Arthika niyama, rAjakIya kAnUna, sAmAjika vidhAna, pravacana, bhASaNa, tarka, yA prazikSaNa Adi koI bhI itanA adhika prabhAvita nahIM kara pAte / kintu yadi mAnavIya AsthA mor3I jA sake to vyakti vAlmIki, aMgulimAla, dRr3haprahArI, rohiNeyacora, prabhavadasyu, gaNikA, ajAmila, kAlasaukarika kI taraha parivartita hokara duSTa se mahAn evaM santa bana sakatA hai / AsthAkendra-anta rAtmA ko pavivartita kiyA jA sake to sAmAnya jIvana ke kriyakalApa svataH hI badala jAte haiN| AsthAoM ke pUnanirmANa kA anyatama upAya hai-- tapasyA, titikSA, sahiSNutA, saMyama bhAvanA yA AtmabhAvanA / isameM tana-mana ko aneka pratikula paristhitiyoM se gujaranA par3atA hai| para isase manuSya kA dRSTikoNa udAra evaM vizAla banatA hai| zoSaNa, utpIr3ana aura bhraSTAcAra se vaha svayaM hI dUra bhAgatA hai| rAma, kRSNa, buddha, mahAvIra, IsAmasIha Adi mahApuruSoM kI kAryapaddhatiyA~ bhale hI bhinna raho hoM; unakA darzana AsthAoM meM mor3a, mAnyatAoM meM AdarzavAda kA samAveza, dRSTi-parivartana kA ho rahA hai| janamAnasa ko antarmukhI banAnA hI unakA uddezya thaa| ye aura aise hI kucha aura utkRSTa AsthAoM ke mUla maMtra haiM, jinheM jIvana meM apanAkara sAdhAraNa vyakti bhI mahAn evaM dIrghadraSTA bana sakatA - - - - Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ B yathArtha jIvana dRSTi kA mUlyAMkana mAnava jIvana kI sArthakatA : yathArtha dRSTikoNa apanAne para vizva ke sabhI prANiyoM kI apekSA manuSya ko jo jIvana milA hai, vaha anupama hai ! sacamuca mAnava jIvana durlabha aura bahamUlya hai / sAre jagat ke cara-acara padArthoM kA jJAna-vijJAna evaM una padArthoM ke prati yathArtha dRSTikoNa apanAne para hI saccA Ananda, svAnubhava kA sukha evaM hara paristhiti meM AlhAda prApta ho sakatA hai / Ananda, sUkha evaM AlhAda kI prApti ke lie jIvana ke yathArtha bodha athavA jIne ke yathArtha dRSTikoNa ko apanAnA bhI Avazyaka hai / mahApuruSoM ne manuSya jIvana kI garimA aura mahimA ko samajhakara alabhya upadeza bhI diyA hai ki aisA jIvana jIne kA upakrama karo, jo harSollAsa se, zAnti aura santoSa se, prasannatA aura praphullatA se, AdhyAtmika samRddhi aura pragati se bharA-murA ho / jIvana kA lakSya kyA ho, kyA nahIM ? DaoN. phaikla ke anusAra Aja ke adhikAMza manuSyoM ko jIvana ke artha kA bodha nahIM hai / ve yaha nahIM jAnate ki maiM kauna hU~ ? kyoM jI rahA hU~ ? merA jInA jInA bhI hai yA nahIM? mere jIvana kA lakSya kyA hai ? sahI DhaMga se jIne ke lie jIvana dRSTi kyA honI cAhiye ? vartamAna meM adhikAMza mAnava apane jIvana ko Dho rahe haiM / jIvana unake lie Ananda nahIM, majabUrI hai / bhogatapti, zakti saMcaya athavA saMgharSoM se mAnava apane jIvana ke vAstavika lakSya se bhaTaka rahA hai / apUrNatA se pUrNatA taka pahu~canA usakA jIvana lakSya hai| isI AdhyAtmika vikAsa kI pUrNatA ko prApta karane ke lie manuSya Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathArtha jIvana dRSTi kA mUlyAMkana | 67 aneka gatiyoM aura yoniyoM meM bhaTakatA-bhaTakatA isa vikAsazIla avasthA taka pahu~ca sakA hai / jahA~ se lambI AdhyAtmika chalAMga lagAkara vaha pUrNa vikAsa kI maMjila taka pahuMca sakatA hai| peTa aura prajanana taka kI nAnA gatividhiyoM meM sImAbaddha jIvanakrama kitanA sarasa, kitanA nIrasa, kitanA mRdU, kitanA kaTu, kitanA sArabhita, aura kitanA niHssAra hotA hai, use mAnava pichar3I pUrva yoniyoM meM anubhava kara cukA hai| aba usI anubhava ko mAnavabhava meM duharAne kI AvazyakatA nahIM / na hI deva durlabha manuSyabhava prApta hone ke avasara ko indriyaviSayalipsA, tRSNA, ahaMtA-mamatA evaM moha-mAyA kI nimnastarIya pUti meM naSTa karane kI AvazyakatA hai| kyoMki, manuSya-jIvana kA lakSya vaiSayikasukhasampAdana nahIM, saccidAnandatva prApta karanA hai| capalA kI cakAcauMdha kI taraha indriyasukhalipsA, dhanalolupatA, santAnaiSaNA, lokaiSaNA, pratiSThA prApti Adi kSaNika haiM, inakI prApti jIvana kA lakSya nahIM hai / ina sabakI pUrti meM sukha mAnane vAlA vyakti ina nAzavAn padArthoM ke mohAndhakAra se AvRta hokara eka dina marakara usI andhatamas vAle kSetroM meM jAkara utpanna hotA hai / vaha apane pIche bhI gaharA andherA chor3akara calA jAtA hai| zarIra ko galAte calane vAlI vAsanA aura mana ko jalAte rahane vAlI tRSNA kI pUrti karanA ho jIvana kA lakSya ho to mAnavajanma sabase nirarthaka hai / manuSya kA jIvana maraNa, jarA-jIrNatA, rugNatA aura vipannatA kI rassiyoM se baMdhA haA hai| manuSya kI jindagI kSaNabhaMgura hai, nAzavAna hai| kaba jiMdagI ke nATaka kA paTAkSepa ho jAe, kucha patA nahIM / aisI anizcita paristhitiyoM meM rahate hue dhUpa-chA~ha jaisI nagaNya upalabdhiyoM para itarAnA aura tRSNA ahaMtA kI tanika-so pUti para garvonmatta honA bAlabuddhi kA cihna hai / tRSNA aura icchA kI jarA-sI pUrti ho bhI gaI to Aga meM ghI DAlane kI taraha lAlasA kI Aga pahale se bhI adhika tIvra rUpa se bhabhakatI hai / ataH samyagdRSTi sampannatA kI AvazyakatA hai, jisase manuSya apanI lambI jIvanayAtrA meM apane lakSya se idhara-udhara na bhaTake / manuSya jIvana hI apanI jIvana yAtrA ke lakSya taka pahu~cane meM atyadhika sahAyaka ho sakatA hai| agara vaha vAsanA, tRSNA aura ahaMtA Adi ke vohar3oM meM hI bhaTaka-aTaka kara lakSya taka pahu~cane meM adhika vilamba karatA ho to samyagdRSTisampanna mAnava ko cAhie ki vahA~ se hI use mor3akara lakSya patha para tIvra gati se daur3ate hue yathAsamaya lakSya taka phuNce| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 | saddhA parama dullahA manuSya kI dRSTi jIvana yAtrA ke gantavya sthala (lakSya) para rahanI caahie| yaha bhUla nahIM jAnA cAhie ki hama aise lambe mArga ke pathika haiM, jise lagAtAra dra tagati se aura satarkatApUrvaka calate rahanA hI ucita hai| utkRSTa cintana, aura samyaka dRSTikoNa kI do TA~goM ke dvArA kI gaI yAtrA hI gantavya sthAna taka pahu~cA sakatI hai| mArga meM vastuoM kA lobha aura vyaktiyoM kA moha manuSya kI lakSyamukhI yAtrA ko Thappa kara dete haiM / aucitya kI sImA ko lAMghakara jaba lobha aura moha kI pravRttiyoM ko prazraya diyA jAtA hai, taba ve jIvana ko nindanIya aura hAnikAraka banA DAlatI haiN| upalabdha vastuoM ke prati lobha lAlasA aura tRSNA kA rUpa le letA hai athavA anupalabdha vastuoM ko pAne kI tathA adhika saMgraha karane kI lalaka uThatI hai, athavA prApta vastuoM aura vyaktiyoM ke moha meM manuSya andhA ho jAtA hai to samajhanA cAhie, vaha apane lakSya se bhaTakakara anIti aura adharma kI, pApa aura anyAya kI rAha para cala par3A hai| jIvana yAtrA kA lakSya sthAna manuSya jIvana kI dahalIja ke sAtha jur3A huA hai / yadi jAgarUkatA baratI jA sake aura dUradarzitA kA prayoga ho sake to gRhasthajIvana meM bhI aisI santulita evaM sadupayogI nIti-rIti apanAI jA sakatI hai, jisameM zarIra nirvAha, parivAra kA pAlana-poSaNa evaM ucita AvazyakatAoM kI pUrti karate hue lakSya kI ora bar3hA jA sakatA hai| upalabdha vastuoM kA zreSThatama sadupayoga aura sambaddha vyaktiyoM ke prati Adarza kartavyapAlana ko dhyAna meM rakhA jAe to na to vilAsI upayoga hogA aura na hI atyadhika dhana-saMgraha hogaa| isI kAraNa anIti, anyAya aura zoSaNa se upArjana kI icchA na hogI aura lakSya ke prati sadA jAgRti bhI rhegii| AtmadRSTi se sampanna, utsAha evaM Ananda se bharA antaHkaraNa hI uccastarIya cintana evaM zreSTha karttavya apanA sakatA hai / ina do sAdhanoM ke sahAre aparNatA ko pUrNatA meM pariNata kara jIvana lakSya taka pahu~canA ho sakatA hai| jIvana yAtrA ko saphalatApUrvaka sampanna karane kI dRSTi se manuSya jIvana kI viziSTa sthiti ko dhyAna meM rakhanA hogA / aura usake sadupayoga aura yathAyogya kartavya-pAlana ke lie tatparatApUrvaka kaTibaddha rahanA hogaa| isameM pramAda karane se usa saubhAgya se vaMcita ho jAnA par3egA, jo thor3I-sI satarkatA rakhane se sahaja hI upalabdha kiyA jA sakatA hai / buddhimAna sudRSTi sampanna yAtrI jIvana yAtrA ke rAste meM Ane vAle Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathArtha jIvana dRSTi kA mUlyAMkana | 66 manohara dRzyoM, manamohaka padArthoM yA AkarSaka vyaktiyoM meM mohita nahIM hote / mohita hone para to unhIM meM ramane aura unhIM khela tamAzoM meM ulajha jAne kA mana kregaa| phira gantavya sthAna taka pahu~canA kaThina ho jaaegaa| vaha yAtrI vahIM aTaka-bhaTaka jaaegaa| jIvana yAtrA ke patha meM kaI ghaniSTha bhI bana jAte haiN| saujanya kI dRSTi se to unake sAtha sahAnubhUti aura sadbhAvanA rakhane meM koI hAni nahIM balki naitika-dhArmika dRSTi se sahayoga aura sadbhAva rakhane vAloM ko apane dala ke sahayAtrI ke rUpa meM sAtha liyA jA sakatA hai| parantu una sahayAtriyoM ke sAtha itanI ghaniSTha Asakti, mamatA-mUrchA na jor3I jAe ki unake sAtha calane para apanA gantavya sthala (lakSya) hI yAda na rhe| __jIvana yAtrA ke dIrghapatha meM kahIM kaTu, kahIM madhura padArtha aura paristhitiyAM milatI rahatI haiN| unako dekhane, samajhane aura unakA mUlyAMkana karane kI dRSTi ho to vaha lakSya se kadApi bhraSTa nahIM hotaa| sukhada sthiti ko dekhakara usI meM rama jAne kI aura priya vyaktiyoM ko dekhakara binA parakhe unhIM ke ho jAne kI bAlabuddhi nahIM kI jAnI cAhie, anyathA lakSya taka pahu~canA kaThina ho jAegA / vyAmoha ke jaMgala meM pha~sa jAne para gantavya sthala kI prApti bhI khaTAI meM par3a jaaegii| moha aura lobha kI pariNati aisI loha kI ber3I hotI hai, jisase ba~dhA huA mAnava na to mAnavocita kartavyoM aura dAyitvoM kA pAlana kara pAtA hai aura na hI lakSya kI ora bar3hane meM saphala ho pAtA hai| ___moha kI ati kA pariNAma to aura bhI adhika bhayaMkara hotA hai / jina vyaktiyoM ko apanI sampatti mAna liyA jAtA hai, unake prati asaMtulita vyavahAra hone lagatA hai| yA to apane strI-pUtroM ko indra jaise sUkha sAdhanoM se lAda dene kI lalaka rahatI hai; yA phira unake avajJAkArI nikalane para unheM jaise-taise mAra DAlane kA krodha AtA hai| yaha na bana par3e to phira apanA hI sira phor3ane ko jI karatA hai| donoM hI prakAra kI manaHsthiti ativAdI hai| isase mohapAtroM kI duharI hAni hotI hai| unheM bhoga-vilAsa kI sukhasAmagrI kA amaryAdita upabhoga karane kA avasara milate rahane se unakI sukumAratA, pramAdavRtti, AlasyavRtti aura ahaMvRtti bar3hatI hai, AdateM bigar3atI haiM aura jIvana saMgrAma meM saMgharSoM aura pratikUlatAoM se jUjhakara lakSya patha para Age bar3hane kI pratibhA naSTa hotI hai / yadi pahale svacchandatApUrvaka rahane dekara khulI chUTa de dI jAtI hai, aura phira kaThora anuzAsana aura Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 | saddhA parama dullahA niyantraNa meM rakhA jAtA hai to unakA vyaktitva aura mastiSka dainya, dAsatA aura hInatA kI vRtti se burI taraha jakar3a aura kucala jAtA hai| unameM maulikatA, pratibhA aura vyutpannamati kA vikAsa nahIM ho paataa| ve phira svatantra cintana aura svatantra puruSArtha nahIM kara paate| mohagrasta vyakti apane priyajanoM ke svastha vikAsa meM bAdhaka banatA hai, unake prati anyAya karatA hai| kucheka vyaktiyoM ke lie saba kucha karane aura socane kI usakI manaHsthiti, isa paridhi se bAhara ke logoM ke lie kartavyapAlana karane meM atyanta bAdhaka banatI hai| vAstava meM mohagrasta vyakti kI duniyA caMda vyaktiyoM taka sImita hokara raha jAtI hai| unhIM ke lie vaha itanA maratA-khapatA hai ki anya kisI ke sambandha meM kucha soca sakane yA kara sakane kI vRtti hI usameM paidA nahIM hotii| Asakti ke sAtha jur3A huA pakSapAta eka parivAra, sampradAya yA varga meM simaTA huA rahatA hai| vaha itanA vikaTa hotA hai ki sAre jIvana rasa ko nicor3a kara vaha apane kuTumba, sampradAya yA varga ke lie hI khapA dene ke sivAya anya kisI kArya ke lie kucha upayogI anudAna dene ke lie tatpara nahIM hotaa| jaisA dRSTikoNa, vaisA ho saMsAra kA darzana manuSya kA jaisA dRSTikoNa rahatA hai, usI ke anusAra use saMsAra dikhAI detA hai| agara acchAI kA daSTikoNa hai to vaha bure se bure tattvoM meM bhI acchAI DhU~r3ha letA hai, kisI na kisI guNa ko pakar3a letA hai / aura yadi burAI dekhane-- durguNa DhU~r3hane kA dRSTikoNa hai to vaha acchI vastu yA bhale sadguNI vyaktiyoM meM bhI durguNa evaM burAI DhUMDha letA hai / acchAI use najara hI nahIM AtI, kyoMki usane pratigAmI dRSTikoNa kA cazmA pahanA hai / jisa raMga kA cazmA car3hA hotA hai, use duniyA kA dRzya usI raMga kA dikhAI detA hai| eka hI vRkSa ko vibhinna vyakti vibhinna dRSTikoNa se dekhate haiM / eka bar3haI use imAratI lakar3I ke rUpa meM, eka pazupAlaka usake patte Adi ko pazu-bhojana ke rUpa meM, sAdhAraNa vyakti kevala lakar3I ke rUpa meM aura eka dArzanika yA AdhyAtmika puruSa usake paropakArI, kaSTasahiSNu, prAkRtika saundaryavarddhaka evaM vairAgyapreraka ke rUpa meM dekhatA hai| purogAmI dRSTivAlA saMsAra meM acchAI dekhakara kahatA hai bhitrasya cakSa SA sarvANi bhUtAni pazyAmahe' hama sAre saMsAra ko mitra kI daSTi se dekheN| Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathArtha jIvana dRSTi kA mUlyAMkana | 101 usa yuga meM bhagavAn mahAvIra kA virodha karane vAle aneka loga the / unake akATya siddhAntoM kA khaNDana karane vAle aura unake prati ghora zatrutA rakhane vAle bhI kaI loga the / kintu bhagavAn mahAvIra se jaba pUchA gayA ki 'ApakA koI zatru bhI hai ?' taba unhoMne kahA 'mittI me savva bhUesa, veraM majjha na keNaI / ' 1 merI samasta prANiyoM ke sAtha maitrI hai, kisI ke sAtha merA vairavirodha yA zatrutA nahIM hai / phalitArtha hai - merA koI zatru nahIM hai / yadyapi gautama unake AjJAkArI priya ziSya the, aura gozAlaka unakA kaTTara virodhI zatru - sA thA, parantu bha0 mahAvIra kA donoM para samabhAva rahA / tathya yaha hai ki antara meM nihita dRSTikoNa vicAra kA pratibimba hI bAhara jhalakatA hai / yadi antar meM zuddha vizva maitrI kI, nirmala Atmopamya kI athavA niHsvArtha bandhutva kI dRSTi yA bhAvanA hai to bAhara meM kisI ke prati dveSa yA moha kI zatrutA, ghRNA yA rAga kI bhAvanA nahIM rahegI / sAmAnyatayA manuSya jisa dRSTi se jisa vastu ko dekhatA hai, usI ke anusAra use socatA hai, usI ke anukUla vAtAvaraNa use mila jAtA hai / burAI dekhane vAlA acchI vastu ko bhI burI aura acchAI dekhane vAlA burI vastu meM bhI acchAI ke darzana kara letA hai / 1 karmayogI zrIkRSNa vAsudeva kI savArI nagarI meM hokara jA rahI thI / eka jagaha eka marI huI kutiyA sar3a rahI thI / usake zava meM se bhayaMkara durgandha A rahI thI / sabhI usa badabU se dUra rahakara nAka-bhauM sikor3ate hue jhaTapaTa Age bar3ha rahe the, kintu tatvajJa evaM samyagdRSTi zrIkRSNa vastu svarUpa kA nizcaya karake sthUla dRSTi vAle logoM se kahane lage, dekho, kutiyA ke dAMta kitane sundara evaM camakIle haiN| eka cAkU ko hatyArA yA DAkU parAkrama meM sahayogI zastra, cAkU kA zikAra use prANaghAtaka aura eka gRhasya sannArI use sAgabhAjI sudhArane kA upakaraNa samajhatI hai / dRSTi vyakti kI antaraMga bhAvanA kA pratibimba dUsaroM ke prati acchI yA burI dRSTi hI vyakti kI Antarika bhAvanA ko prakaTa karatI hai / vaha pUrNa rUpa se paricaya karA detI hai ki kauna vyakti kisa taraha kA hai ? bAhya jIvana yA dRSTikoNa hI Antarika bhAvoM kI chAyA hai / doSagrAhI chidrAnveSI vyakti apanI dRSTi meM sAre saMsAra ko apanA Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 | saddhA parama dullahA virodhI samajhatA hai, isa kAraNa vaha apane mana meM saMkleza duHkha, asaMtoSa, manastApa, Apatti Adi prApta kara letA hai| yaha amRtamaya saMsAra use nIrasa, evaM bIbhatsa pratIta hotA hai / isI parezAnI evaM mAnasika vyathA meM usakA jIvana naraka-tulya bana jAtA hai| guNagrAhI samyagdaSTi ko vahI saMsAra amRtamaya, mitra, sahAyaka yA bandhu dikhAI detA hai| kaThinAiyoM ko vaha zikSaka, mArgadarzaka, sAthI aura sadguNavardhana kI kasauTI mAnatA hai / kaThinAiyoM ko vaha saharSa sahakara unase guNa, zikSaNa aura nirdezana prApta karatA hai| jo pratigAmI hote haiM, ve dUsaroM ke sAtha lar3ane-bhir3ane tathA unheM pIDita karane ke AdI ho jAte haiN| jaba unheM apane virodhI nahIM mila pAte yA svayaM ko asamartha pAte haiM to svayaM ko hI parezAna kara AtmahatyA taka kara baiThate haiN| aise doSa daSTi vAle loga apanA tana, mana, sAdhana aura dhana dUsaroM kI burAI ke lie naSTa kara dete haiN| ve pratirodhI ke prati nuktAcInI, nindA evaM badanAmI kA avasara khojate rahate haiM / sAmpradAyika dRSTi vAle loga prAyaH isI doSadaSTi kI bomArI ke zikAra hote haiN| ve isI meM apane dhana, samaya aura zakti kA apavyaya karate rahate haiN| apane cAroM aura burAI, nindA, IrSyA, dveSabhAva aura virodha kA kIcar3a uchAlate rahate haiN| kintu zubha dRSTikoNa vAlA manuSya apanA tana, mana, dhana, sAdhana, samaya aura sahayoga dekara apane cAroM ora bhalAI kI saurabha dikherate rahate haiM / yaha sthUla saMsAra apane Apa meM na burA, gandA aura apavitra hai aura na acchA, rucira aura pavitra hai / jaise jisakI ise dekhane kI dRSTi ho, vaisA hI yaha saMsAra use pratIta hogA / jisa manuSya kA dekhane kA tarIkA burA aura gandA ho, vaha cAroM ora saMsAra aura saMsAra ke jIva-ajIvamaya padArthoM ko gandA aura burA dekhakara becaina hotA rahatA hai| parantu jo samyakadRSTi hogA, vaha saMsAra kA jaisA svarUpa hai, use usa rUpa meM dekhakara samabhAva rkhegaa| usakI dRSTi meM saMsAra acchA yA burA kucha nahIM hai| vaha na to saMsAra ko dekhakara becaina hogA aura na hI saMsAra ko dekhakara usameM Asakta yA lipta hogA / vaha taTastha rhegaa| jJAtA-draSTA banakara saMsAra meM rhegaa| vikRta dRSTi vAlA vyakti svayaM ko hara samaya duHkhI, abhAgA, parezAna evaM saMkaTagrasta hI dekhatA hai / antarvedanA sunAte samaya vizva kA sArA duHkha santApa, abhAva aura pIr3A apane Upara hI ladI huI pAtA hai / isake lie vaha nimitta ko kosatA hai, sabhI ko gAliyA~ detA hai, sArA doSa dUsaroM para mar3hatA hai| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathArtha jIvana dRSTi kA mUlyAMkana | 103 vivekI aura avivekI kI dRSTi jo vivekavAn aura vicAraka hote haiM, ve prApta suvidhAoM meM santuSTa rahate haiM, alpasAdhanoM aura alpa AvazyakatAoM meM ve sukhAnubhUti karate haiN| unheM abhAva aura asuvidhA kaSTa nahIM pahu~cA sakate, kyoMki ve abhAva aura asuvidhA ko kaSTakAraka nahIM mAnate, ve mana ko hI tadanusAra mor3a de dete haiM, tAki abhAva aura asuvidhA meM bhI ve prasanna rheN| ve dUsaroM ko sampanna aura suvidhAbhogI dekha kara IrSyA nahIM krte| agara kisI satkArya meM koI kaThinAI yA vighna-bAdhA hai to vivekavAn use sAtvika upAyoM se dUra karane prayatna karatA hai| isake viparIta jo vikRta dRSTi vAle avivekI hote haiM, ve aneka suvidhAe~ prApta hone para bhI dUsaroM ko apane se adhika suvidhAoM se yukta dekha kara IrSyA vaza duHkhI hote haiM, ve una aneka suvidhAoM ko bhI kama mAnate haiM aura kucha abhAvoM ko hI samagra kaSTa kA kAraNa mAnakara dUHkhI hote haiN| isa asantoSa kI dhArA meM ve apane samaya aura zakti kA apavyaya karake suradurlabha mAnava jIvana ko pazutulya banA kara ga~vA dete haiN| makAna meM Aga lagane para avivekI vikRta dRSTi sAmpanna mAnava Aga bujhAne kA prayatna na karake apane bhAgya ko, nimitta ko kosatA hai, rotA-cillAtA hai, isa prakAra ro-dhokara duHkha kA pahAr3a sira para lAda letA hai, kintu apane dhana-jana kI kucha bhI rakSA nahIM kara pAtA / jabaki vivekI evaM dRSTi sampanna vyakti Aga lagane para rone-dhone meM samaya kA durvyaya na karake Aga bujhAne ke sAdhana juTA kara usase apane dhana-jana kI rakSA kara letA hai| agara kucha naSTa bhI ho gayA hai to vaha usakI cintA na karake saMsAra ke samasta padArthoM kI anityatA, nazvaratA aura para-bhAva se sambandhita cintana karatA hai aura naSTa hone kI cintA meM ghula-ghula kara ArtadhyAnavaza azubha-karmabandha nahIM krtaa| eka besamajha avivekI chAtra parIkSA meM phela hone para duHkhI hotA hai| AtmahatyA taka kara letA hai yA nimittoM ko kosatA hai, apanI sthiti aura puruSArtha kI kamI ko nahIM dekhatA, jabaki, vivekI evaM samajhadAra chAtra phela hone para apanI sthiti aura puruSArtha meM kamI ko dekhakara sattoSa kara letA hai, aura bhaviSya meM adhyayana meM adhikAdhika puruSArtha karatA hai| yaha dRSTikoNa kA hI antara hai ki vivekI aura samajhadAra vyakti Arthika taMgI hone para Aya ke anya sAtvika aura naitika srota DhUMDhakara apanI Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 saddhA parama dullahA AyavRddhi kara letA hai, athavA apanI AvazyakatAoM tathA kharca meM kaTautI karatA hai| ina tarIkoM se bhI Arthika pUrti na ho to vaha abhAvagrastoM kI kI tulanA meM svayaM ko sukhI mAnakara santoSa karatA hai, kintu avivekI aura besamajha athavA vikRtadRSTi vAle loga apanI tulanA sAdhana sampanna se karake IrSyA aura asantoSa kI Aga meM jalate rahate haiM / athavA manaHsamAdhAna na kara pAne ke kAraNa ve duHkhI hote rahate haiN| vastutaH manuSya kA dRSTikoNa hI sukha-duHkha, santoSa-asantoSa, AnandasantApa, mitra-zatru Adi kA kAraNa hai| pariSkRta aura vikRta dRSTi kA pratiphala jo vyakti dUsaroM ke avaguNa aura apane hI guNa dekhatA hai, IrSyAvaza dUsaroM ke guNoM kA abhinandanasamarthana na karake unakI nuktAcInI yA badanAmI karatA hai| use sArA vizva zatru dikhAI detA hai aura dhIre-dhIre vaha bhI aneka durguNoM kA zikAra bana jAtA hai| vivekI aura dRSTi sampanna vyakti durguNI yA ghRNita vyakti yA vastu meM se bhI guNoM kA paudhA pallavita karatA hai aura durguNoM kA kacarA ukhAr3a pheMkatA hai| vaha dUsaroM ke guNa aura apane avaguNa dekhatA hai| isa kAraNa vaha vizva ko apanA mitra aura sahayogI banA letA hai| manuSya kI Antarika pavitratA, udAtta bhAvanA, aura guNagrAhI dRSTi jIvana ke bAhya vyavahAra meM parilakSita hotI hai| spaSTa hai ki nikRSTa aura vikRta dRSTi yA vicAradhArA kalaha aura kaTutA ke bIja botI hai, vaha usa vyakti ko anAdara, asahayoga, avizvAsa aura musIbata kA pAtra banA detI hai ; jabaki guNagrAhI evaM sulajhI huI dRSTi se sahAnubhUti, dayA, komalatA aura saralatA ke kAraNa vyakti sabakA Adara, vizvAsa, sahayoga aura sahAnubhUti pAtA hai / usake jIvana meM AnandamayI rasAnubhUti hone lagatI hai / yathArtha dRSTiprApta aura vikRta dRSTiyukta manuSya kI vRtti yadi manuSya daSTi sampanna ho to jIvana meM paga-paga para use prasannatA, saphalatA, zubhAzA aura tRpti mila sakatI hai, kintu isake viparIta vikRta dRSTi sampanna mAnava apanI Antarika ulajhanoM, mahattvAkAMkSAoM, pratikUla paristhitiyoM aura mAnasika vikRtiyoM ke kAraNa itanA udvigna, azAnta aura nirAza ho jAtA hai ki eka-eka dina gujAranA muzkila ho jAtA hai / kahanA hogA ki yadi jIvana meM prasannatA zubhAzA, saphalatA aura tRpti ke badale udvignatA, khinnatA, nirAzA, asaphalatA aura atRpti hotI hai to Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathArtha jIvana dRSTi kA mUlyAMkana | 105 samajhanA cAhie ki usakI dRSTi, bhAvanA yA vicAradhArA galata hai| jindagI ko nIrasa aura nirarthaka banA dene vAlI yaha bhayaMkara bhUla hai| jindagI ko sahI dRSTi se na jIne kI yaha bhUla hai| isa bhUla kA zikAra mAnava jIvana kI gatividhi, hAni-lAbha, vikAsa-avikAsa kA sahI nirNaya nahIM kara pAtA / vaha yaha vicAra nahIM kara pAtA ki kauna-se tattva jIva ko bandhana meM DAlate haiM, kauna se tattvoM se bandhana par3atA hai kauna-se tattvoM se usa bandhana ko rokA aura tor3A jA sakatA hai| jIvana kA antima lakSya kyA hai ? phalataH ulajhana bharI pagaDaMDiyoM meM bhaTakatA huA dRSTibhrAnta mAnava duHkha ko yA sukhAbhAsa ko sukha samajha baiThatA hai, jo vastu bandhana meM DAlane aura kaSTa pahu~cAne vAlI hai usI ko gale se lagAtA rahatA hai, phira aise mohajAla meM phaMsa jAtA hai jisameM kur3hana aura jalana ke atirikta aura kucha hAtha nahIM lgtaa| yadi isa bhUla ko sudhAra kara mAnava yathArtha dRSTi aura bhAvanA se soce to vaha hara paristhiti meM praphullita raha sakatA hai aura pratipala pratikSaNa sAvadhAna rahakara AdhyAtmika vikAsa kara sakatA hai| bAhya pratikUlatAe~ usake mArga meM bahuta adhika bAdhA nahIM utpanna kara sktiiN| abhAva aura avarodha yatkicita jhakajhorate to haiM, para unameM itanI sAmarthya ki ve pariSkRta dRSTi vAle manuSya ke jIvana lakSya kI pUrti ke mArga ko avaruddha kara skeN| pariSkRta dRSTi vAlA manuSya hAni-lAbha, sukha-duHkha lAbhaalAbha, nindA-prazaMsA Adi kI ina paristhitiyoM meM prasanna raha sakatA hai aura apane lakSya se vicalita hue binA ekaniSThA banAe rakha sakatA hai / udAharaNArtha pariSkRta dRSTi sampanna mAnava kadAcit durghaTanAgrasta ho jAegA taba bhI vaha apanA ahobhAgya samajhegA ki usakI jindagI baca gaI kevala thor3I-sI coTa aaii| isake viparIta nirAzAvAdI vikRta dRSTi sampanna thor3I sI coTa ke lie apane bhAgya ko, nimittoM ko, bhagavAna ko kosatA rhegaa| yaha dRSTikoNa kA hI antara hai ki kAmukatA se prerita bhogI yuvaka eka yuvatI ko vAsanAtmaka dRSTi se dekhatA hai, eka yogI mahAtmA usI yuvatI ko pUrva puNya ke phalasvarUpa prApta huI AtmA kI suramya AbhA ke rUpa meM dekhatA hai athavA use vAtsalyapUrNa mAtRtva sampanna mahilA ke rUpa meM dekhatA hai| apane-apane dRSTikoNa ke phalasvarUpa ye donoM tadanurUpa phala prApta karate haiN| eka azubha karmabandhana karatA hai aura dUsarA pUNyabandhana karatA hai yA AtmabhAvoM meM ramaNa kI dRSTi se nirjarA (karma kSaya) kara letA hai| samyagdRSTi ke lie pratikUla bhI anukUla saMsAra ke kisI bhI bhautika padArtha yA vyakti meM sukha nahIM hai yA ve sukha Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 | saddhA parama dullahA nahIM de dete| vAstavika evaM svAdhIna Atmika sukha bhAvanA meM hai / bhAvanAoM ko pariSkRta karane, UrdhvagAmI evaM udAtta banAne se tathA vicAradhArA meM tAtvika evaM AdarzavAdI puTa de dene se adhyAtmika vikAsa to hotA hI hai, pratyeka vastu kA yathArtha svarUpa dRSTigocara ho jAtA hai / amRta kI sudRr3ha bhAvanA hone para viSa bhI amRta rUpa meM pariNata ho jAtA hai, isI prakAra pratikUla paristhiti bhI anukUla pratIta hone lagatI hai / samyagdRSTi paristhiti kA gulAma nahIM yaha Avazyaka nahIM hai ki manuSya ne jisa prakAra kI AzA aura AkAMkSA kara rakhI hai, ghaTanA krama usI prakAra se ghaTita hotA cale / manuSya jo cAhe, vahI honA cAhie, isake lie prakRti ke niyama ba~dhe hue nahIM haiM, karma ke kAnUna bhI aise haiM ki ve koI chUTa - chATa nahIM dete, jisa rUpa meM jaise, jisa bhAva se karma bAMdhe hue haiM, usI rUpa meM, vaise hI pratiphala ke rUpa meM ve manuSya ke sAmane Ate haiM / paristhitiyoM meM Azcaryajanaka utAra-car3hAva Ate haiM, ghaTanA krama bhI bahuta zIghra badala jAtA hai / pahale dina maryAdA puruSottama zrIrAma ko ayodhyA kA rAjya milate vAlA thA, kintu dUsare hI, dina vanagamana kI paristhiti AgaI / kintu zrIrAma ke mana meM na to rAjya milane kI prasannatA thI aura na hI vanagamana kA duHkha thA / donoM hI paristhitiyoM meM ve sama the / 1 paristhiti ke utAra-car3hAva meM dRSTi sampanna vyakti phUlatA yA ghabarAtA nahIM, vaha kaTutA aura madhuratA donoM ko mana kI upaja mAnatA hai, ataH donoM prakAra ke svAda meM mana ko samajhAkara santuSTa kara letA hai / usake lie dina kI bhI upayogitA hai, rAtri kI bhI / priya aura apriya donoM prakAra ke saMyogoM yA prasaMgoM meM vaha svastha aura saMtulita rahatA hai / apriya prasaMga Ae hI nahIM, sadA priya prasaMga yA saMyoga hI sAmane Ae~, aisA socanA bAla buddhi kA kAma hai / jo saMsAra kA yA jIvana kA vAstavika svarUpa samajhate nahIM, hI aisA ekAMgI aura eka pakSIya cintana karate haiM aura duHkhI hote haiM / jIvana kI saphalatA sAdhanoM para nahIM, dRSTi para nirbhara mAnava jIvana kA sahI aura paryApta lAbha lene ke lie manuSya ko 1 prasannatAyAM na gatAbhiSekastathA na mamlau vanavAsaduHkhataH / mukhAmbuja zrI raghunandanasya sadA'stu me maMjula - maMgalapradA || - gosvAmI tulasIdAsa Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathArtha jIvana dRSTi kA mUlyAMkana | 107 apanA dRSTikoNa vyApaka udAra evaM utkRSTa rakhanA cAhie / jo sAdhana prApta haiM, unhIM kA adhikAdhika buddhimattA evaM viveka se sadupayoga karanA cAhie / adhikAMza manuSyoM ke pAsa prastuta sAdhana bhI itane adhika hote haiM ki unakA sahI DhaMga se upayoga kiyA jAya to ujjvala bhaviSya kI sambhAvanAe~ eka-eka karake nikaTa AtI jAtI haiM / dRSTi kI svacchatA, vicAroM kI pavitratA aura bhAvanA kI udAttatA ye tInoM vibhUtiyA~ jisake svabhAva meM sammilita haiM, ve svalpa sAdhanoM se bhI apane vyaktitva ko prakhara aura pratibhAvAn banA sakate haiN| pracura acche sAdhana milane para hama adhika santuSTa, prasanna evaM acchI taraha raha sakeMge, yaha bhrAnta vicAra hai| jinheM jIne kI kalA AtI hai, jinakI dRSTi jIvana aura jagat ke prati yathArtha hai, guNagrAhI hai, ve prApta svalpa sAdhanoM kA hI zreSThatama upayoga karane kI bAta socate haiM, aura yathArthatAvAdI dRSTikoNa se socakara jIvana jIte haiN| ve vartamAna paristhiti meM jitanA jo kucha kiyA jAnA sambhava hai, usI meM saMtuSTa rahakara karate haiN| phalataH ve kSubdha, ruSTa, khinna, asantuSTa, udvigna evaM vyagra dikhAI nahIM dete / sampanna kintu phUhar3a yA vikRta dRSTi sampanna vyaktiyoM kI tulanA meM ve kahIM adhika samunnata evaM susaMskRta dRSTigocara hote haiN| ve socate haiM-jo kucha sAdhana mile haiM, unheM hI saubhAgya mAna kara prasannatA kA rasAsvAdana kiyA jAe aura jo nahIM hai, kintu prApta ho sakatA hai, usake lie utsAhapUrvaka parizrama kiyA jaae| jo isa prakAra socate haiM, ve kama yA adhika sAdhana prApta hone para bhI samAna rUpa se ha~sate-ha~sAte hue jIvana-yApana karate rahate haiN| pariSkRta dRSTi sampanna khilAr3I yA abhinetA kI bhAvanA lekara calatA hai pariSkRta dRSTi vAle vyakti jIvana ko betukepana yA beDhaMgepana se na jI kara sajjanocita zAlInatA ke sAtha suvyavasthita krama se jIte haiN| hara kArya ko ve pUrI dilacaspI aura jimmedArI ke sAtha pUrA karate haiN| iSTa viyoga aura aniSTa saMyoga ho, athavA aniSTaviyoga aura iSTasaMyoga hoM, ve khilAr3I kI bhAvanA lekara calate haiN| khela meM hAra bhI hotI haiM, jIta bhii| saccA khilAr3I use mahatva nahIM detaa| khela meM jIta para na to ve harSAtireka se unmatta hote haiM aura na hAra para rote-kalapate yA sira dhunate haiM / ve use kevala khaTTA-mIThA rasAsvAdana mAtra mAnate haiM / yahI bAtaabhinetAoM ke sambandha meM samajhanI caahie| ve raMgamaMca para harSa-zokapradAyaka aisA kriyA-kalApa Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 } saddhA parama dullahA prastuta karate haiM, mAno pUrA ghaTanA krama unhIM ke vyaktigata jIvana kA aura vAstavika ho| itane para bhI abhinaya meM jo harSa-zoka ke avasara Ate haiM, unakA unake mAnasa para koI gaharA prabhAva nahIM pdd'taa| unase ve alipta rahate haiN| abhinaya samApta hote hI ve apane sAmAnya jIvana krama meM juTa jAte haiN| ataH jo vyakti khilAr3I yA abhinetA kI bhAvanA se saMsAra meM jI sakatA hai, use hI pariSkRta dRSTi sampanna jIvana kA kalAkAra kahanA caahie| vaha svayaM prasanna rahatA hai aura dUsaroM ko bhI prasanna rahane kI preraNA detA hai| bhAva-abhAva, jaya-parAjaya, harSa-zoka, hAni-lAbha usake lie jagat kI nATyazAlA meM raMgamaMca para Ate-jAte rahane vAle utAra-car3hAvamAtra haiN| isa prakAra kI bhAvanA rakhakara calane se jiMdagI bahuta halakI-phulakI ho jAtI hai, aura hara hAla meM prasannatApUrvaka jIyA jA sakatA hai| utkRSTa jIvana aura nikRSTa jIvana kA lakSaNa jina kI dRSTi spaSTa aura samyak nahIM hai, ve loga choTI-sI ghaTanA ko, mAmUlI pratikUla paristhiti ko bahuta hI mahattva de dete haiM, aura jarA jarA-sI bAta para dUsaroM se jhagar3A kara baiThate haiM, kisI ne jarA-so saccI kintu cubhane vAlI bAta kaha dI to ve jhallA uThate haiM, bhAvAveza meM Akara uphana par3ate haiN| kisI ne kar3avI bAta kaha dI to use gAMTha bAMdhe rahate haiMaura avasara para badalA lene kI tAka meM rahate haiM / isa prakAra ve suradurlabha mAnava jIvana ko saphalatApUrvaka jIne ke bajAya asaphala, asantuSTa aura parAjita banA DAlate haiN| utkRSTa jIvana jIne vAle loga chidrAnveSaNa, nindA, cugalI, IrSyA dveSa aura dhRNA se dUra rahakara dUsaroM ke duHkha haTAne aura vAstavika sukhavaddhi meM sahAyaka hone kI bAta socate haiN| ve tor3aphor3a, daMgA, AgajanI, DakaitI, corI, ThagI Adi asAmAjika logoM jaisI pravattiyoM tathA dya takarma, mAMsAhAra, madyapAna, vyabhicAra, zikAra Adi kuvyasanoM ko to pAsa hI nahIM phaTakane dete / ve satata sAvadhAna rahate haiM ki ye duSkarma jIvana meM Agae to jIvana sacce Ananda se vaMcita ho jaaegaa| jiMdagI kI prasannatA aura saphalatA kA rahasya yahI hai| isa prakAra utkRSTa jIvana jIne kI dRSTi, bhAvanA rakhI jAe aura tadanurUpa ceSTA kI jAe to jIvana svayameva parama lakSya kI ora pragati karane lagatA hai| Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAsanA kA rAjamArga mAnava-jIvana ko sArthakatA : upAsanA se manuSya-jIvana kI sArthakatA tabhI hai, jaba usakA svarUpa evaM stara bhI usI ke anurUpa U~cA uTha sake / nIcI yoniyoM ke prANI to ajJAnavaza peTa aura prajanana ke lie hI jIte haiM ! AhAra. nidrA, bhaya, maithuna aura parigraha ke rUpa meM svArtha-siddhi hI unake jIvana meM mukhya sthAna le letI hai| zArIrika lAbha hI unake mukhya preraNAsrota haiN| vicAra zakti, viveka-kSamatA, paramArtha parAyaNatA yA paramAtma bhakti Adi zreSTha arhatAe~ unake jIvana meM prAyaH nahIM hotii| mAnanA hogA ki unakA kAyika vikAsa hI adhika huA hai / mAnasika evaM bauddhika nahIM, cetanAtmaka vikAsa to unameM nahIM ke barAbara hotA hai| manuSya sarvajIvoM meM ziromaNi hai, usakA mAnasika, bauddhika aura cetanAtmaka vikAsa dUsare prANiyoM kI apekSA adhika hai| ataH manuSya ko apane stara ke anurUpa mAnasika, bauddhika, cetanAtmaka vikAsa karanA caahie| anyathA ve svArtha-kITa nara-pazu hI kahalAe~ge, jo zarIra saMracanA bhara se manuSya haiN| unake dRSTikoNa meM pichar3I yoniyoM jaisI nikRSTa svArthaparatA hI bharI par3I hai| jisa prakAra manuSyetara prANI dusare prANiyoM ke sAtha apanA svabhAva nahIM milA pAte, unameM paramArtha-parAyaNatA ke aMza bahata hI nagaNya rUpa meM pAe jAte haiN| Ayu ko dRSTi se aise manuSya pror3ha ho jAte haiM, phira bhI apanA sArA AcAra-vyavahAra baccoM jaisA hI rakhate haiM, to usa avikasita antaHsthiti para cintA vyakta ko jAtI hai, Thoka yahI sthiti una Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 { saddhA parama dullahA manuSyoM kI hai, jo isa suradurlabha mAnavakAyA ko to pA gae, parantu unhoMne apane kriyA kalApa, vyavahAra aura dRSTikoNa meM vahI pichar3A huA bacakAnA rUpa banAye rkhaa| mAnA ki zarIra kI halacaloM tathA cintana manana ke rUpa meM unameM bhI vahI cetanA kAma kara rahI hai, jo mahAn AtmAoM meM hotI hai, kintu unakI AtmA meM nikRSTatA kA AsurItatva bharA par3A hai, unakI AsthAe~ aura AkAMkSAe~ manuSyatA ke anurUpa nahIM haiM / ve zuddha AtmatatvaparamAtmatatva se bahata dUra haiN| na hI unameM paramAtmA zuddha AtmA ke nikaTa pahu~cane kI koI dRSTi, vRtti, ruci yA jijJAsA hai| isa dayanIya sthiti tathA nikRSTa yA avikasita manaHsthiti se piNDa chur3Ane ke lie paramAtmA kI-deva-guru-dharma kI upAsanA hI sarvopari upAya hai| upAsanA kA artha koI kaha sakatA hai ki upAsanA kA artha samIpatA hai aura mAnava paramAtmA ke nikaTa hI hai, Izvara aura mAnava meM sarvAdhika sAmIpya hai / taba vaha dUra kaise ? jo dUra nahIM hai, usakI samIpatA kA kyA artha hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki yaha samIpatA uthalI hai, gaharI nhiiN| upa---AsanA ina do zabdoM se upAsanA zabda banA hai / usakA zabdazaH artha hotA hai-upAsya ke samIpa sthita honA = baitthnaa| parantu adhikAMza manuSya upAsya-paramAtmA yA deva-guru-dharma ke samIpa sthita kahA~ hote haiM ? unakA mana kahIM aura bhAgatA hai| unakA vacana kucha aura bolatA hai, tathA unakI kAyA se upAsya ke guNoM se viparIta dizA meM ceSTA hotI hai| usake sAdhana (indriyA~, sampatti Adi) bhI galata kAryoM meM prAyaH lagate haiN| ataH upAsanA kI dRSTi se---upAsya kI sthiti se apanI sthiti jitanI adhika samIpa karalI jAegI yA usake jitanA adhika anukUla yA samatulya banA jAegA, usakI kSamatAe~, zaktiyA~, yogyatAe~ usI anupAta meM apane andara Ae~gI aura apane Atmika guNoM se lAbhAnvita karatI calI jaaeNgii| upAsya ke sAmIpya kA prabhAva upAsya kI samIpatA kA prabhAva sarvavidita hai| duSToM ke sAmIpya se durgati aura sajjanoM ke sAnnidhya se pragati aura unnati kI saMbhAvanA bhI prasiddha hai / paramAtmA, mahAtmA aura dharmAtmA meM AdhyAtmika utkRSTatA hotI hai| inakI samIpatA= upAsanA se vaisI hI vizeSatAe~ bar3hatI haiM, jisa Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAsanA kA rAjamArga | 111 prakAra candana ke vRkSa ke samIpa uge hue sabhI jhAr3a-jhaMkhAr3a sugandhita ho jAte haiM / bhramara aura kITa (iyala - illI) kA udAharaNa bhI prasiddha hai| TiDDe harI ghAsa meM rahate haiM, taba unakA zarIra harA rahatA hai| parantu jaba ve sUkhI ghAsa meM rahate haiM to pIle par3a jAte haiM / gandhI kI dukAna ke pAsa se gujarane vAle vyakti ko sugandha kI prApti hotI hai| titaliyA~ phUloM ke anurUpa apane raMga badalatI rahatI haiN| zarIra ThaMDa se kAMpa rahA ho to Aga kI garmI se Avazyaka garmI prApta kI jAtI hai / isI prakAra AtmA meM zItalatA ho to paramAtmA yA mahAtmA rUpI agni se usameM uSmA A jAtI hai / paramAtmA aura sAdhAraNa AtmA kA sAmIpya paramAtmA zuddha AtmA ke rUpa meM pratyeka mAnava meM virAjamAna hai| jisa prakAra machalI ke bhItara aura bAhara pAnI hI pAnI bharA rahatA hai, isI prakAra mAnava ke andara aura bAhara paramAtma-cetanA kA vyApaka samudra laharA rahA hai| vaha mAnava ke roma-roma meM samAyA haA hai, cAroM ora ghirA huA hai| jo itanA samIpa ho, itanA vyApta ho, use prApta karane meM kyA kaThinAI ho sakatI hai ? AtmA aura paramAtmA ke bIca pitA-putra, mAtA-zizu, bhAI-bhAI aura pati-patnI ke laukika riztoM-nAtoM kI apekSA bhI adhika saghana, svaccha aura prazasta sambandha haiN| pitA aura putra kI samIpatA kaise durUha ho sakatI hai| bhAI-bhAI se bichar3A rahe, yaha bhI azakya hai, mAtA aura zizu kA sAnnidhya na rahe, yaha kaise sambhava hai ? isI prakAra paramAtmA aura sAdhAraNa AtmA kA sAnnidhya to bahuta hI sahaja hai| sAMsArika riztoM meM do bhinna svataMtra vyaktiyoM kI bAta rahane se kadAcita kucha pRthakatA aura bhinnatA bhI raha sakatI hai, magara paramAtmA aura sAdhAraNa AtmA meM to eka taraha se atyanta ghaniSThatA hai, donoM meM tAtvika dRSTi se abhinnatA hai| bhinnatA to karma yA avidyA ne utpanna kI hai, jo upAsanA ke dvArA haTAnI yA bhagAnI Avazyaka hai / lAlA raNajItasiMha jI zrAvaka ne bRhadAloyaNA meM yahI bAta kahI hai "siddhA jaiso jIva hai, jIva soI siddha hoya / karmamaila ko Antaro, bUjhe viralA koya // " appA so paramappA (AtmA hI paramAtmA hai) kathana ke pIche bhI yahI rahasya hai / vastutaH AtmA aura paramAtmA ke bIca aisA koI vyavadhAna nahIM hai, jo haTAyA na jA sake, athavA jise haTAne yA dUra karane ke lie cintita, Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 | saddhA parama dullahA vyathita, hatAza yA nirAza honA pdd'e| yaha milana prakriyA upAsanA ke mAdhyama se atIva sarala ho jaatii| upAsya ke praveza ke lie antaHkaraNa ke kapATa khola do upAsanA kA upakrama bhI isIlie hai ki paramAtmA antaHkaraNa meM virAjamAna ho bhItara praveza kreN| parantu adhikAMza vyaktiyoM ne antaHkaraNa ke kapATa banda kara rakhe haiN| kitanI kAmanAoM tRSNAoM, evaM lAlasAoM, dveSa dambha, ahaMkara IrSyA, chala, mada-matsara jaise duSTa vikAroM ne antaHkaraNa kI sArI jagaha ghera rakhI hai usameM tilabhara bhI zuddha AtmaguNoM ko praveza karAne kI jagaha nahIM hai ! upAsya ko Atmamandira meM praveza karAnA hI saccI upAsanA hai paramAtmA kI nirAkAra upAsanA kA mArga bhI yahI hai ki apanI AtmA ko hama utkRSTa koTi kA prabhu mandira samajheM aura usameM nikRSTa durbhAvanAoM tathA durvicAroM ko praveza karane se turata rokeN| jahA~ jaba bhI vikAroM kI gaMdagI dikhAI par3e, use zIdhra bAhara nikAla deN| mastiSka ko ucca-vicAra, hRdaya ko utkRSTa kSamAdi guNoM tathA zarIra ko uttama AcAra se otaprota rakheM / yahI paramAtmA kI bhAva-pUjA hai, unake samIpa jAne tathA unheM nikaTa bulAne kA upAya hai| nirAkAra prabhu kI upAsanA apanI vicAraNAoM aura bhAvanAoM ko pariSkRta banAne se hI sambhava ho sakatI hai| isa prakAra socane kI paddhati ko nikRSTatA ke garta se nikAla kara utkRSTa samyagdRSTi, samyagjJAna tathA samyak Adarza meM auta-prota kara lI jAe to Atma-mandira meM paramAtmA kI chavi yA pratimA kI sthApanA ho gii| yaha nirantara prabhudarzana kA saubhAgyazAlI suyoga hai| isa prakAra antaH karaNa se paramAtma-milana Ananda kI anubhUti hotI hai / upAsanA se pApanAza : kaba aura kaise ? upAsanA se pApa naSTa hone kI bAta eso paMca NamokAro, savva-pAvappaNAsaNoM (ye pA~ca parameSThiyoM ko namaskAra samasta pApoM kA nAza karane vAlA hai) pATha meM kahI gaI hai, usakA rahasyArtha yahI hai ki vyakti Atma-sAdhanA ke prathama caraNa kA paripAlana karate hue durbhAvanA aura duSpravRttiyoM ke duSpariNAma jJaparijJA se jAnakara pratyAkhyAna parijJA se satarkatApUrvaka unakA tyAga kare ! pApa naSTa hone kA artha hai pApa karma Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAsanA kA rAjamArga | 113 karane kI vRtti-pravatti kA nAza / parantu Aja ulaTA artha karake ajJa loga svayaM gumarAha hue haiM aura dUsaroM ko bhI gumarAha karate haiN| pApanAza kA matalaba kara liyA-pApakarmoM ke pratiphala kA nAza / yadi aisA hotA to loga pApa ko hI pUNya aura kartavya mAna lete / koI bhI pApa se na ddrtaa| isa prakAra kA ulaTA artha samajhA dene ke phalasvarUpa Aja aneka dharmasampradAyoM meM yaha mUr3ha mAnyatA ghara kara gaI hai ki cAhe jitane pApa karma karo, durvicAroM aura duSpravRttiyoM meM par3e raho, kevala pratidina allAha yA gaoNDa athavA Izvara kI dravya pUjA kara lo, basa khudA tumhAre pApa mApha kara degaa| parantu AtmikasAdhanA ke sAtha kI gaI sAdhanA se hI pApa naSTa yA mApha ho sakate haiN| upAsanA se uccastarIya vAtAvaraNa kA lAbha vAtAvaraNa kI prabhAvazAlI zakti kauna nahIM jAnatA ? manuSya kA guNa, karma, svabhAva usI DhA~ce meM DhalA hotA hai, jaisA vAtAvaraNa use milatA hai| yadi AdhyAtmika jIvana kA mahatva samajhA gayA hai to use utkRSTa banAne ke lie uccastarIya vAtAvaraNa meM rahanA Avazyaka hai| saca pUche to acchebure vyaktitva ke nirmANa meM vAtAvaraNa asAdhAraNa bhUmikA adA karatA hai / deva, guru evaM dharma (dhArmika kriyA, japa, dhyAna Adi) kI upAsanA se uccastarIya vAtAvaraNa milatA hai, jisase manuSya kA vyaktitva camaka jAtA hai| AtmA aura paramAtmA kI ekatA ke lie upAsanA Avazyaka sAdhAraNa AtmA aura paramAtmA meM tAttvika dRSTi se koI antara nahIM hai / kintu paramAtmA zuddha, niSkalaMka, karmamalarahita AtmA hai aura sAdhAraNa AtmA ke sAtha vartamAna meM karmamala lagA huA hai, vaha rAgadveSAdi vikAroM se grasta hai| yadi AtmA ko paramAtmA ke sAtha milanA ho to upAsanA uttama upAya hai| upAsakadazAMga sUtra Adi AgamoM meM jahA~ kahIM zramaNopAsakoM ke jIvana kA varNana AtA hai, vahAM 'pajjavAsaI' 'pajjavAsAmi' kahA gayA hai--- amuka zramaNopAsaka vItarAga paramAtmA kI paryupAsanA karatA hai, athavA vaha kahatA hai-- maiM 'paryupAsanA karatA huuN|" isakA rahasya yahI hai ki paryupAsanA karane se vItarAga paramAtmA kA sAnnidhya prApta hotA hai, unake tana-mana ke utkRSTa paramANuoM kA lAbha milatA hai jisase mana para AI huI vikAroM kI kAlimA aura azuddha vicAroM kI kaluSatA dUra hotI hai, zarIra meM se bhI kharAba paramANu nikalakara acche paramANuoM kA oNksIjana milatA hai jisase zarIra svastha evaM mana prasanna rahatA hai| mahApuruSa jIvita Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 | saddhA parama dullahA ho taba to unake sAnnidhya meM athavA zuddha dharma tattva (ahiMsA satyAdi) ke sAnnidhya meM rahane se vyakti meM nirmalatA, zuddhatA evaM vicAra-AcAra kI pavitratA bar3hatI jAtI hai| miTTI meM hara dhAtu ke kaNa mile rahate haiM / ve dhAtu-kaNa sUkSma AkarSaNa zakti se apanI-apanI jAti ke dhAtuoM kI ora dhIre-dhIre svataH sarakate cale jAte haiM / dhAtu kI jahA~ bar3I khAna hotI hai, usameM apane sajAtIya dhAtu kaNoM ko khIMcane kI eka cumbakIya vidyutdhArA calatI rahatI hai / una dhAtukaNoM ke khAnoM meM pahu~cakara ekatrita evaM piNDita hote rahane se una dhAtuoM kI mAtrA evaM mahattA bar3hatI rahatI hai / yahI bAta paramAtmA evaM mahAtmA kI upAsanA ke viSaya meM kahI jA sakatI hai| jisa prakAra gaMgA ke pAnI ko eka nahara kATakara anyatra le jAyA jAtA hai to usa jala ke sabhI guNa vahA~ taka khiMce cale jAte haiM, jahA~ taka nahara jAtI hai| isI taraha devAdhidevoM aura guruoM ke guNoM ke smaraNa-manana se, dhyAna upAsanA ke mAdhyama se unakA sAnnidhya prApta karane se unake guNoM kA vyakti ke tana, mana aura vacana meM tejI se vikAsa hotA jaaegaa| upAsanA kA camatkAra AtmA ko miTTI meM milA huA dhAtukaNa ora paramAtmA ko dhAtu kI vizAla khAna kahA jA sakatA hai| AtmArUpI dhAtukaNa upAsanA ke mAdhyama se paramAtmArUpI khAna kI ora AkarSita hokara pratidina nikaTa se nikaTatara sarakatA rahatA hai, aura eka dina paramAtmArUpI khAna meM sammilita ho jAtA hai| choTA dhAtukaNa jaba taka reta meM milA rahatA hai, taba taka usakA koI mUlya yA mahattva nahIM rahatA parantu jaba vaha ghisaTate-ghisaTate khAna meM mila jAtA hai to usakA astitva aura mahatva sabhI kI dRSTi meM AtA hai| usa ekatrita evaM piNDita dhAtu kA upayoga bhI bahuta bhArI hotA hai / isI prakAra AtmA jaba paramAtmA ke nikaTa paha~catA hai, taba usameM paramAtmatatva kI mAtrA itanI bar3ha jAtI hai ki vaha paramAtma-teja se yukta dikhane lagatA hai| RSi-muniyoM aura gautama gaNadhara Adi mahApuruSoM ko tIrthaMkara paramAtmA ke samIpa rahane se isI prakAra kI bhAgavatI vizeSatA prApta huI thii| isIlie pratyeka sAdhaka ke lie zAstra meM kahA gayA hai-'vase gurukule niccaM' sAdhaka gurukula meM nivAsa kre| paramAtmA kI samIpatA bar3hate-bar3hate jIva antataH jIvanmukta (cAra ghAtI karmoM se mukta) ho jAtA hai| yahI upAsanA kA vAstavika camatkAra hai| Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAsanA kA rAjamArga | 115 cintana-smaraNa se bhI upAsya ke nikaTa isa tathya se koI inkAra nahIM kara sakatA ki manuSya jisa vastu kA cintana, smaraNa aura nididhyAsana bAra-bAra karatA hai, vaisA hI bana jAtA hai / laTa aura bhauMrI kA dRSTAnta prasiddha hai| bhauMrI laTa ko guMjArava karake dhIre-dhIre apane jaisA banA letI hai| arthAt--laTa apanA zarIra tyAga kara bhramarI bana jAtI hai| isI prakAra deva, guru aura dharma (upAsya) kA smaraNacintana karate-karate manuSya bhI tadrapa bana sakatA hai| tanmayatA evaM pragAr3ha ekAgratA se jisa vastu kA dhyAna mAnava karatA hai, usa vastu kA hubahU citra usakI A~khoM ke samakSa tairane lagatA hai / amerikana nAgarika TeDa seriyasa jisa vastu kA dhyAna karake kemare ke laiMsa meM dRSTi kara detA thA, usI kA phoTo kemare para A jAtA / upAsya kA dhyAna karane se upAsaka kA tAdAmya bar3ha jAne kA yaha jvalanta pramANa hai| upAsanA meM deva aura guru pratyakSa sAmane hoM taba to sAmIpya se hI manuSya bhAgavatI vizeSatA prApta kara letA hai, kintu yadi deva aura guru parokSa hoM to unakA smaraNa-cintana karane se manuSya unake sAtha tAdAtmya kara letA hai| kahAvata hai.---yad dhyAyati, tad bhavati---- manuSya jisakA dhyAna karatA hai, vahI bana jAtA hai| upAsanA se Ananda prApti paramAtmA kA sAnnidhya pratyakSa ho yA parokSa donoM hI dazA meM AnandAnubhUti karAtA hai| jaba sAMsArika priyajanoM ke sAtha uThane-baiThane meM vyakti ko Ananda AtA hai, taba paramAtmA aura mahAtmA (gurudeva) ke sAnnidhya meM Ananda kyoM nahIM AegA ? jo sacce mana se inakI paryupAsanA karatA hai, use to asIma Ananda AtA hI hai kintu jisakA mana upAsanA meM nahIM lagatA yA jise Ananda nahIM AtA, samajhanA cAhie ki usane upAsanA ke tatvajJAna, Adarza aura vidhi vidhAna ko bhalIbhAMti jAnA hI nahIM hai / sacamuca AtmA aura paramAtmA kI ekatA se jisa paramAnanda kI prApti hotI hai, use pAkara jIva dhanya bana jAtA hai| upAsanA se paramAtma-milana kA Ananda loka vyavahAra meM yaha dekhA gayA hai ki AtmIyajana bichur3ane ke bAda jaba punaH milate haiM to usa milana velA se Ananda kA anubhava hotA hai / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 / sadA parama dullahA mAtA-pitA aura putra athavA pati-patnI dUra-dUra rahate hoM aura bahuta dinoM bAda jaba milate haiM to unake Ananda kI sImA nahIM rahatI; isI prakAra sAdhAraNa AtmA paramAtmA ko vismRta kara detA hai, yA unakI upAsanA nahIM karatA to unase kAphI dUra hokara bichur3a jAtA hai, parantu jaba usa para vipatti, saMkaTa aura kaSTa Ate haiM, to vaha punaH paramAtmA ko yAda karatA hai, unase milane ko Atura hotA hai, taba usake mana meM kitane Ananda kI anubhUti hotI hai| upAsanA se AtmA-paramAtmA kI ekatA eka bAta spaSTa hai ki manuSya aura paramAtmA-mahAtmA kI ekatA se Ananda kA anubhava tabhI ho sakatA hai, jaba, vyakti pRthaktAvAdI, saMkIrNa aura svArthaparAyaNa na ho| jaba 'appasamaM manizra chappikAe' arthAt 'SaTkAyika jIvoM ko Atmatulya mAneM isa sUvAkya ke anusAra saba jIvoM meM apanA AtmA dikhAI de, dUsare loga bhI AtmIya, svajana sambandhI evaM paramAtmA ke putra-putrI, apane bhAI-bahana ke samAna athavA prabhu ke pratinidhi pratIta hoM, taba samajhanA cAhie ki vaha paramAtmA kA saccA upAsaka hai aura vaha koI duSkarma nahIM kara sakatA / saccA upAsaka mAMsAhAra, ThagI, hatyA, beImAnI, dhokhebAjI, vyabhicAra, saMkIrNa svArthaparatA Adi pApakarmoM se dUra hI rahegA / Ananda, kAmadeva Adi gRhastha jaba zramaNopAsaka bane to unhoMne sarvaprathama samyagdRSTi prApta kI, tatpazcAt ahiMsA-satya Adi aNuvratoM ko aMgIkAra kiyaa| ___ AtmA aura paramAtmA mahAtmA kI ekatA ke lie jahA~ pUrvokta sAdhanA aura bhAvanA ke sAtha upAsanA kA avalambana karanA Avazyaka hai, vahA~ yaha bhI Avazyaka hai ki usake jIvana kI gatividhiyA~ pRthaktAvAdI na hoM ? ve kaMjasa aura lobhI kI taraha kevala apanI hI bAta socane vAle na hoM, kaI tathAkathita AtmArthI (svArthI) sajjana bhI isI zreNI meM jA baiThate haiM / ve loga AhAra-vastrAdi sAdhana, AvAsasthAna tathA anya suvidhAe~ samAja, vizva evaM rASTra se lete haiM, parantu badale meM samAja, rASTra evaM vizva. ko naitika, dhArmika evaM AdhyAtmika preraNA, uddazya yA sandeza dene ke lie sApha inkAra kara jAte haiM; saMsAra samAja yA rASTra se hameM kyA lenA-denA ? isa prakAra kI bhASA apanA lete haiN| aise loga na to samAja aura rASTra se nilipta nirapekSa aura niHspRha banakara jI sakate haiM, aura na hI sthAnAMgasUtra meM vaNita pA~ca sthAnoM ke upakAra se bhI uRNa ho sakate haiN| bhagavAn Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAsanA kA rAjamArga | 117 mahAvIra ke dvArA sthApita catuvidha zramaNasaMgha ke prati bhI ve vaphAdAra nahIM raha sakate, kyoMki saMghadharma ke pAlana se ve kinArAkazI karate haiM / upAsanA kA phalitArtha upAsanA kA phalitArtha kevala itanA hI nahIM hai ki vItarAga tIrthaMkara paramAtmA, nirgrantha- mahAtmA ke prati antar se nikaTatA rakhe, apitu unake dvArA prarUpita - sthApita dharma saMgha (tIrtha) ke prati bhI AtmIyatA rakhe / unake dvArA sthApita dharmasaMgha ko, unhIM ke rUpa meM dekhe / unakI jo AjJAe~ haiM, unako zirodhArya karake unakA vaphAdArIpUrvaka pAlana kare; kyoMki zAstravacana hai- ANAe dhammo, ANAe tavo, ANAe mAmagaM dhammaM - AjJA-pAlana meM dharma hai, AjJArAdhanA meM tapasyA hai, AjJA-pAlana meM merA dharma hai | AcArya hemacandra ne to spaSTa zabdoM meM kahA hai 'tava saparyAstavAjJA - paripAlanam' 'bhagavan ! ApakI sevA - paryupAsanA ApakI AjJAoM kA paripAlana hai / ' upAsanA kA prayojana tIrthaMkara paramAtmA, siddha prabhu, nirgrantha guru Adi mahAn AtmAoM kI upAsanA isIlie kI jAtI hai ki paramAtmA aura mahAtmA hameM yAda Ae~ / mAnasika cintana aura zArIrika kartavya meM paramAtmA evaM mahAtmA kI mahattA ko otaprota karane, unase tAdAtmya sthApita karane, pratyeka zArIrika-mAnasika evaM AdhyAtmika pravRtti meM paramAtmA evaM mahAtmA ko dRSTisamakSa rakhane kI AvazyakatA mahasUsa ho tAki koI pravRtti pApakarma yA kaSAyAdi vikAroM se dUSita na ho| sAtha hI isa bAta kA bhI bhAna rahe ki paramAtmA - mahAtmA aura sAdhAraNa AtmA milajula kara - eka hokara raheM to usase jIvana meM Ananda evaM harSa vistRta hogA / upAsanA kI AvazyakatA kyA aura kyoM ? sAmyavAda yA nAstikavAda ke kaTTara samarthaka upAsanA ko mahaja samaya kI barabAdI evaM rUr3hibhakta bujuA saMskAra batAkara jana-jIvana meM upAsanA ke prati azraddhA paidA karate haiM / unakA tarka yaha hai ki utane samaya kA upayoga upArjana meM puruSArtha karake kiyA jAe to audyogika vikAsa evaM rASTrIya dhana bar3hatA hai, prakArAntara se usakA lAbha samagra rASTra aura samAja ko hI milegA / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 | saddhA parama dullahA uparyukta mAnyatA meM eka pakSIya cintana kI saMkIrNatA na hotA to kisI hada taka ThIka ho sakatA thA parantu bhautika AvazyakatAe~ pUrNa hone yA zrama dvArA apAra dhana aura sAdhana upalabdha hone para bhI yadi usake sAtha AdhyAtmikatA, AtmaguNa (kSamA, dayA, sahiSNutA, naitikatA, ImAnadArI, vyavahArakuzalatA, nirAlasyatA Adi ) na hoM to bhautika sAdhanoM evaM sampatti kA mahala bhI eka dina vAkkalaha, IrSyA, dveSa, kaSAya, Alasya, (pramAda) Adi durguNoM ke kAraNa dharAzAyI ho sakatA hai, yA vyakti nirdhana evaM sAdhanahIna ho sakatA hai / upAsanA ke binA samAja, rASTra, yA vizva kI AtmAoM ke sAtha AtmIyatA athavA tAdAtmyatA na hone se manuSya samAja, rASTra evaM vizva ke sAtha AtmIyatA se alaga-thalaga par3a jAegA, apanI mAnasika zAnti bhI kho baiThegA ! amerikA Adi pAzcAtya dezoM meM prAyaH yahI ho rahA hai / vahA~ bApa-beTe ke sAtha, par3ausI ke sAtha, pati-patnI meM AtmIyatA kA Ananda nahIM AtA, kyoMki vahA~ prAyaH sabhI bhautika svArtha meM sane hue hote haiM / spaSTa hai ki manuSya kI AdhyAtmika - bhautika sabhI AvazyakatAe~ AtmavikAsa para AdhArita haiM / isalie AtmA ke sAtha zarIra aura zarIra se sambandhita sAnnidhya se zuddha AtmA kA vikAsa nahIM ho sakatA / amerikAvAsI loga AtmavikAsa nahIM kara paate| isameM kAraNa yahI hai ki upAsanA kI pagaDaMDI para ve calanA nahIM cAhate / isake atirikta sAmyavAda ke, adhyAtmavAdI dizA kA upekSApUrNa ekAMgI cintana, ke ghora duSpariNAma bhautika jIvana ko bhI prabhAvita kiye binA nahIM rahate / adhyAtmadizAvihIna kevala zrama vyaktiyoM ko ubAne, thakAne aura mAnasika azAnti paidA karane vAlA bana jAtA hai| relagAr3I caubIsa ghaMTe calatI hI rahe, use kucha sTezanoM ke pazcAt rokakara pAnI aura IMdhana kI pUrti na kI jAe to kyA vaha jalatI raha sakegI ? mazIna calatI hI rahe use satata calAne hetu ziphTeM badalakara majadUra lagAte rahA jAe to vaha kitane dina cala sakatI hai ? vizrAma ke kSaNoM meM bhI manovinoda yA manoraMjana kI suvidhA na ho to vyakti Uba jAegA, usakA AyuSya AdhA raha jAyagA / ataH jIvana kI zuSkatA kisI bhI kSetra meM ghAtaka pratiphala utpanna karatI hai / yahI kAraNa hai ki sAmyavAdI dezoM meM kevala zArIrika zrama kI kalpanA ne logoM ke mana para aisA bojha DAla diyA hai ki ve svayaM ko dabe, pIse aura damaghuTe hue mahasUsa karate haiM / ataH AdhyAtmika, mAnasika evaM zArIrika sphUrti, kSamatA evaM Ananda Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAsanA kA rAjamArga | 116 pAne ke lie pratidina utanA samaya upAsanA meM lagAne meM samaya kI barbAdI nahIM, sArthakatA hI hai| AtmotkarSa ke lie nitya upAsanA anivArya AtmotkarSa meM dilacaspI rakhane vAle pratyeka vyakti ko pratidina upAsanA karanA anivArya hai / yaha nahIM socanA cAhie ki hama paramAtmA ke AdezoM kA pAlana karate haiM, phira hameM usakI upAsanA kI kyA AvazyakatA hai ? suthAra, luhAra, sUnAra, mUrtikAra, nAI Adi zipo jIvikA ke lie apane manonIta kArya meM lage rahate haiN| phira bhI ve apane-apane aujAroM ko jaldI-jaldI dhAra karAte rahate haiN| isI prakAra AtmArthI sAdhaka ke lie bhI ucita hai ki upAsanA ke mAdhyama se manarUpI aujAra ko svaccha evaM prakhara banAtA rahe, tAki mana kartavyoM aura dAyitvoM ko bhalIbhA~ti karatA raha ske| mana yadi svaccha aura teja tarrAra nahIM hogA, to vaha bhotharA ho jAegA, usake kartRtva kA stara girane lgegaa| isalie anya aneka rucikara kAryoM meM samaya lagAyA jAtA hai, usI prakAra mana ko mAMja kara svaccha evaM prakhara banAne ke prayAsa ko bhI dainika kartavyoM meM zubhAra kiyA jAe / peTa kI bhUkha miTAne ke lie bAra-bAra bhojana kiyA jAtA hai, usI prakAra AtmA kI bhUkha miTAne ke lie upAsanA kA bAra-bAra nitya AhAra karanA Avazyaka hai| vyakti zarIra zuddhi ke lie snAna karatA hai, vastroM ko dholA hai, apane makAna ko roja jhAr3a se sApha karatA hai, bartana bhI pratidina mA~jatA hai, tAki malinatA bar3he nhiiN| eka bAra kI saphAI sadA ke lie kAma nahIM detii| isI prakAra eka bAra ke svAdhyAya, manana, cintana, pratikramaNa, satsaMga, carcA-vicAraNA se mana kI sadA ke lie zuddhi nahIM ho jAtI / eka bAra kI dhyAna-kAyotsarga, prAyazcitta, upavAsa Adi tapazcaryA se Atmazuddhi bhI nahIM ho jaatii| mana aura AtmA sadA nirmala sthiti meM bane raheMge, isakA koI bharosA nahIM; isalie anya bAhya malinatAoM kI taraha mana aura AtmA para chAne vAlI malinatA kA bhI nitya pariSkAra Avazyaka evaM anivArya hai| upAsanA kA prayojana yahI hai ki usa parizuddhi ko dainika dharmakriyAoM meM sthAna diyA jaae| ___ upAsanA ko kAmanApUrti kA sAdhana na samajho yaha samajhanA bhrAnti hai ki paramAtmA yA devI devoM kI bAhya pUjA aura bhakti dvArA unheM prasanna karake saba manokAmanAe~ pUrNa kI jA sakatI haiM, phira itane saste aura sarala mArga ko chor3akara kyoM koI upAsanA kI Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 | saddhA parama dullahA kaSTasAdhya tyAga-tapa mUlaka vidhiyA~ apanAne ko taiyAra hogA ? yadi yaha tathya yathArtha hotA to mandiroM ke pujArI, paMDe yA paNDita loga sarvamanorathasampanna ho jAte, phira unheM kisI prakAra kI kamI yA azAnti nahIM rahatI / kintu pratyakSa anubhava aisA hai ki ye varga aura bhI dayanIya sthiti meM haiM / bhale hI kucha mandiroM ke pujArI dhana se sampanna ho gae hoM, parantu Atmika samRddhi se bahuta pichar3e aura gaye-bIte, asantuSTa evaM azAnta pratIta hote haiM / jinhoMne upAsanA ke bAhya aMgoM (pUjApatrI Adi) ko sAMsArika kAmanApUrti kA sAdhana mAnakara Antarika zuddhi ke karttavyoM evaM dharmakriyAoM se mu~ha mor3a liyA, unakA Atmika uSkarSa atyanta ghaTA hai / upAsanA kA nitya abhyAsa hI lAbhadAyaka mazInoM kI nitya saphAI na kI jAe to unameM lagA huA kITa - kIcar3a unakA bhalI bhAMti kAma denA hI banda kara degA / isI prakAra mana ke Upara satata car3hate rahane vAlI asvacchatA, kaSAyoM aura viSaya vAsanAoM kI malinatA kI upekSA kI jAyegI to vyakti kA antaraMga hI nahIM, bahiraMga jIvana bhI avyavasthAoM, avAMchanIyatAoM aura nItidharma-viruddha kriyAkalApoM se bhara jAegA / isalie upAsanA ke mAdhyama se Antarika svacchatA kA krama binA vyavadhAna ke nirbAdha gati se calatA rahanA cAhie / upAsanA kA nitya abhyAsa hI mana aura AtmA kI zuddhi evaM prakharatA ko sthira rakha sakatA hai| yadi sainika loga nitya kavAyada na kareM, pahalavAna rojAnA vyAyAma na kareM, vidyArthI apane par3he hue pATha kI bAra-bAra AvRtti na kare to ina satrakI pravINatA evaM kuzalatA thor3e hI dinoM meM asta-vyasta evaM samApta ho sakatI hai / yahI hAlata mana kI hai / mana ko yadi nitya upAsanA ke mAdhyama se utkRSTatA kI ora nahIM lagAyA jAe to vaha nikuSTatA kI ora svayaM hI lur3hakatA jaaegaa| eka do dina ke abhyAsa se vaha nimnagAmI pravAha se haTa nahIM sakegA / ataH nitya upAsanA ke dvArA mana ko uccastara para banAye aura car3hAye rakhA jAe, use bhalIbhAMti sAdhA aura saMbhAlA jAe to vaha kalpavRkSa se kama nahIM. adhika hI upayogI siddha hotA hai / upAsanA mana rUpI kalpavRkSa ko suvikasita banAtI hai| upAsanA ke dvArA samaya kA zreSThatama sadupayoga apanA ihalaukika jIvana sudhArane aura pAralaukika jIvana meM ucca Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAsanA kA rAjamArga | 121 avasthA prApta karane ke lie apane samaya kA eka aMza upAsanA meM avazya lagAnA caahie| dhobI dhule hue kapar3e para jaise TinopAla lagAkara adhika sundaratA lA detA hai, vaise hI nirmala aura ujjvala jIvana krama rahate hue bhI yadi upAsanA kA Azraya liyA jAe to usameM samaya kI sundara vyavasthA dainika caryA meM vikasita hogii| prAtaHkAlIna upAsanA kA prabhAva dina kI samagra caryA para par3egA, tathA sAyaMkAlIna upAsanA kA prabhAva rAtricaryA para par3egA / zarta yahI hai ki upAsanA sirpha kriyA kANDa hokara na raha jAe, usameM anuprekSA aura bhAvanA se samanvita prANapratiSThA bhI anivArya rUpa se jur3I rahe / isase pratyeka vicArazIla vyakti samajha sakatA hai ki upAsanA samaya kI barbAdI nahIM, kintu usake zreSThatama sadupayoga kI mahattvapUrNa caryA hai| haupAsanA kA vyAvArika aura AdhyAtmika pahalU upAsanA kA uddezya paramAtmA-mahAtmA ke sAmane gir3agir3AnA, jholI pasAranA, yA dInatApUrvaka yAcanA karanA nahIM hai| dInatA na to ananta suSupta zaktiyoM vAle mAnava ke lie zobhanIya hai aura na hI paramAtmA mahAtmA ko priya hai| paramAtmA na to khuzAmada kA bhUkhA hai, na hI prazaMsA kI use AvazyakatA hai| vaha apane Apa meM vItarAga hai, usakI mahAnatA hI apane Apa meM usakI prazaMsA hai / khuzAmada, cApalUsI prazaMsA karake kisI se kucha pAnA oche stara kA nikRSTa kRtya mAnA jAtA hai| vItarAga deva, nirgrantha guru aura saddharma ye tInoM upAsya haiN| vItarAga paramAtmA, nirgrantha guru aura upAsaka ke bIca yadi yahI khuzAmada, cApalUsI aura dInatApUrvaka yAcanA karane kA hI gorakhadhaMdhA cale to donoM kI mahimA-garimA giragaI, samajhanA caahie| aura saddharma to AcaraNa mAMgatA hai, vaha thothe kriyAkANDoM yA korI prazaMsA kara dene se varadAna rUpa siddha nahIM hotaa| upAsanA-sUtra jaina dharma meM 'logassa' pATha (caturviMzatistava) namotthuNaM (zakrastava) pATha tathA navakAramaMtra (paMcaparameSThI namaskAra maMtra) arihaMto mama devo Adi aise upAsanA-sUtra haiM, jinake mAdhyama se deva, guru aura dharma ke japa, dhyAna, kIrtana, bhajana stavana Adi dvArA, vItarAga paramAtmA (arihanta aura siddha) tathA nirgrantha mahAtmA evaM saddharma kI stuti guNAnuvAda evaM zraddhAbhakti kI jAtI hai usameM khuzAmada evaM cApalUsI nahIM hai / na hI koI nikRSTa laukika yAcanA hai| pUrvokta mAdhyamoM se japa, dhyAna, stavanAdi dvArA upAsanA isalie kI Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 | saddhA parama dullahA jAtI hai ki pUrvokta devAdhideva paramAtmA, nirgrantha mahAtmA tathA saddharma vyakti ke smRtipaTala para haradama bane raheM tathA unake guNotkIrtana se avacetana mana meM unake utkRSTa guNoM ke saMskAra saMcita hoM, tathA una guNoM ko prApta karane kA yatkicita abhyAsa calatA rhe| isake atirikta unakI stutistotra ke mAdhyama se una para itanI utkaTa bhakti-zraddhA ho ki sAMsArika pralobhanoM, bhayoM aura kusaMskAroM tathA durguNoM se dUra rahA jA sake, vipatti yA saMkaTa Ane para bhI manuSya dharma se vicalita na ho, vItarAga deva aura nirgrantha guru kI bhakti-zraddhA se cyuta na ho| kyoMki unake prati zraddhA-bhakti se, unake jIvana caritra kA smaraNa karane se mana ko bahuta bar3A AzvAsana milatA hai, dhairya evaM samatApUrvaka saMkaTa aura kaSTa sahane kI zakti prApta hotI hai| sAtha hI mAnasika anuprekSaNa, zArIrika kartRtva evaM vAcika prayoga meM upAsya kI mahattA ko otaprota karane kI AvazyakatA anubhava hotI rahatI hai| upAsanA : upAsya ke nitya smaraNa ke lie sarvazreSTha upAya prAyaH dekhA jAtA hai ki adhikAMza mAnava paramAtmA, mahAtmA aura saddharma ko bhUle hue rahate haiM, dhama kamAne, aiza-ArAma karane aura bhogavilAsa meM hI apanA jIvana yApana karane meM hI unakA cintana-manana-smaraNa calatA hai| bahata-se loga kucha samaya ke lie kabhI-kabhI yA pratidina paMcaparameSThI maMtra kA 5-7 bAra yA adhika se adhika 108 bAra smaraNa karake upAsanA kI itizrI mAna lete haiM, phira sAre dina ve paramAtmA, mahAtmA aura saddharma ko bhUla jAte haiN| dina bhara anaitika aura adhArmika AcaraNa karate rahate haiM, sAmpradAyika evaM jAtIya unmAda ke vaza mArapITa, daMge, hatyAkANDa, dhokhAdhar3I, beImAnI Adi paramAtmA virodhI kRtya karate rahate haiN| yaha upAsanA nahIM, upAsanA kA dikhAvA hai / yahI deva, guru aura dharma ko vismRta karanA hai / thor3A-sA pUjA pATha karake yA kevala pratimA ke darzana karane mAtra se bhagavAn ko rijhAne kI pravRtti upAsanA nahIM hai| paramAtmA apanI pUjA-arcA yA smRti-bhakti karAne kA bhUkhA nhiiN| upAsanA kI prathama bhUmikA-AtmasAdhanA isalie upAsanA kI saphalatA isameM hai ki Atmika pragati kI pahalI maMjila sAdhanA ho aura usake bAda upAsanA ho / sAdhanA kA artha hI hai----AtmapariSkAra, AtmasudhAra, Atmabodha, Atmacintana, AtmavikAsa yA AtmanirmANa / paramAtmA ke sAmane gaMdA mana, nikRSTa buddhi evaM bhraSTa tana Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAsanA kA rAjamArga | 123 lekara usa pavitratA ke devatA - paramAtmA kI upAsanA kaise kara sakatA hai ? yahI upAsanA kI saphalatA hai / ataH upAsanA kI pUrva bhUmikA sAdhanA se prArambha hotI hai / bAhya aura Abhyantaratapa AtmA para chAye hue kusaMskAroM kuvicAroM aura duSpravRttiyoM kA nirAkaraNa hai / kisAna ko bIja bone se pahale bhUmi ko jotane, use mulAyama banAne tathA usameM se jhAr3a-jhaMkhADa, kA~Te - kaMkara nikAlane kI tapasyA (sAdhanA) karanI par3atI hai / anyathA bahumUlya bIja bone kA usakA zrama vyartha calA jAegA / usI prakAra upAsaka ko upAsya kI pUjA-bhakti karane ke lie tathA unake guNoM ko apane jIvana meM utArane ke lie sarvaprathama pUrvokta sAdhanA karanI Avazyaka hai / isa dRSTi se upAsanA bIja hai to sAdhanA upajAU bhUmi hai / upAsanA paudhA hai to sAdhanA siMcAI hai / raMgareja kapar3e kI raMgAI karane se pahale usakI dhulAI karatA hai / mailA vastra raMga ko bhI barbAda karatA hai aura raMgareja ko badanAma / isa dRSTi se sAdhanA dvArA vyakti kA jIvana - vastra dhulA huA ho, tabhI usa para upAsanA kA raMga car3hAnA sArthaka ho sakatA hai| kapar3e ko sarpha meM dhokara nirmala kara dene para hI usa para TinopAla kI jhalaka camaka evaM zobhA detI hai / sAdhanA sarpha pAuDara ke samAna AtmA ko malarahita banAtI hai, aura upAsanA TinopAla kI taraha use camakAtI hai, tejasvI banAtI hai / upAsanA saphala kyoM nahIM hotI upAsanA kI eka sarIkhI prakriyA kA avalambana lene para bhI eka vyakti ko vaha siddha ho jAtI hai, dUsare ko nirAzA hI milatI hai / isI prakAra vahI paMca parameSThI deva, vahI maMtra aura vahI vidhi eka kI phalita aura dUsare kI niSphala ho jAtI hai / isake pIche vItarAga paramAtmA yA paMca-parameSThI devoM meM kisI ke prati pakSapAta yA upekSA nahIM hai / paMcaparameSThI devoM, maMtroM yA vidhi kI utkRSTatA evaM alaukikatA meM kamI nahIM, kintu unase lAbhAnvita ho sakane kI pAtratA upAsaka meM honI atyanta Avazyaka hai / upAsanA ke nAma para kevala upAsya ke darzana zravaNa Adi upAsanAtmaka kriyAkANDa jhaTapaTa kara lenA hI paryApta nahIM / talavAra bhale hI tejatarrAra ho, kintu use calAne vAle kA bhujabala, sAhasa evaM kauzala na ho to usase vaha lAbha nahIM uThA sktaa| bijalI kI zakti meM kamI na hone para bhI usase lAbhAnvita hone ke lie usI prakAra ke yaMtra caahie| ghRtasevana kA lAbha vahI uThA sakatA hai, jisakI pAcana kriyA ThIka ho / Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 | saddhA parama dullahA yahI bAta upAsanA ke sambandha meM kahI jA sakatI hai| paMca parameSThI devoM aura yaMtroM kA lAbha ve hI uThA sakate haiM jinhoMne apane vyaktitva ( AtmA ) ko bAhara aura bhItara se vicAra aura AcAra se pariSkRta karane kI sAdhanA kara lI hai / auSadhasevana kA lAbha use hI milatA hai, jo batAe hue anupAna pathya kA ThIka taraha se upayoga karate haiM / isalie pahale AtmaupAsanA, phira paramAtma-upAsanA yA paMcaparameSThI - upAsanA yaha krama upAsanA kI pUrNa saphalatA ke lie Avazyaka hai / jisa upAsaka kA antaHkaraNa - vyaktitva jitanA nirmala hogA, utanI hI usakI upAsanA saphala hogI / ataH upAsya kI upAsanA se lAbhAnvita hone ke lie pAtratA cAhie / dUsarI bAta - vyakti kI upAsya ke prati niSThA, zraddhA evaM bhaktibhAvanA jitanI gaharI evaM sudRr3ha hogI, utanA hI vaha upAsya se lAbha uThA sakegA / sAdhaka kI niSThA aura vyaktitva kI prakharatA hogI to usakA upAsya bhI paripuSTa evaM samartha dRSTigocara hogA, AtmapariSkAra meM usase utanI hI adhika sahAyatA milegii| isake viparIta jisa vyakti meM Atmika vizeSatAe~ bhI hoM, tathA upAsya ke prati niSThA, zraddhAbhakti bhI na ho, vaha bhale hI bAhya tapa, japa, Adi upAsanAtmaka kriyAkANDa kara le, vaha upAsya se samucita lAbha nahIM uThA sakegA / tIsarI bAta - kusaMskArI mana ko upAsanA meM lagAnA bahuta kaThina hai / prArambha meM Asana para baiThate hI mana laga jAne kI bAta socanA vaisI hI mUrkhatA hai, jaisI bIja bote hI per3a khar3A ho jAne kI kalpanA / yathArtha upAsanA ke lie mana kI ekAgratA anivArya hai / vaha ekAgratA prArambha meM nahIM, saphalatA kI sthiti Ane taka milatI hai / upAsanA kA tIna cauthAI parizrama to mana kI ekAgratA sAdhane meM hI laga jAtA hai taduparAnta eka cauthAI prayAsa meM hI upAsya ke sAnnidhya kA Ananda milane lagatA hai / ataH zuddha upAsanA dvArA apanI Atmika pragati ke dvAra kholiye / - Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-samarpaNa kA mUlya sthAyI Ananda : AtmasamarpaNa meM vizvakavi ravIndranAtha Taigora ne eka bAra kahA thA - " manuSya kA sthAyI Ananda icchita vastu kI prApti meM nahIM, apitu apane se mahAn ke lie AtmArpaNa karane meM hai / vaha mahAnatA uccastarIya AdarzoM meM, mahAn vyaktiyoM meM, rASTra meM, saMgha meM, samAja meM, athavA paramAtmA meM ho sakatI hai | jaba taka apanA sarvasva kisI mahAn uddezya ke lie samarpita nahIM kara diyA jAtA, yA jaba taka kSudratA ke bandhanoM se chuTakArA nahIM pA liyA jAtA, taba taka manuSya satata azAnta evaM udvigna banA rahegA / " 11 uccastarIya Atmika Ananda kI prApti manuSya kI sahaja svAbhAvika AvazyakatA hai, sAtha hI manuSya ke lie usa AdhyAtmika Ananda kI prApti asambhava bhI nahIM hai / parantu isa sAdhanA ke mArga meM mukhya bAdhA hai -- ahaMtA kI / ahaMtA jahA~ A jAtI hai, vahA~ manuSya Atmakendrita, svArthI aura mahattvAkAMkSI ho jAtA hai / vAsanA, tRSNA, mahattvAkAMkSA, trividha eSaNAe~ ( saMtAnaiSaNA, vittaiSaNA evaM lokeSaNA) isI ahaMtA ke irda-girda gherA DAle rahatI haiN| mAnava kI mahattvAkAMkSAe~ pratipala pratikSaNa bar3hatI-bar3hatI asIma taka ho jAtI haiM / ve na to aucitya dekhatI haiM, aura na upayoga / nIti aura maryAdAoM kI ora bhI mahattvAkAMkSI vyakti prAyaH dhyAna nahIM detA / tathAkathita vyakti bar3appana ke ahaMkAra meM asIma bhogane, asIma jamA karane aura asIma barbAda karane ko taisAra rahate haiM / ve apanI kSamatAe~ aura sAdhanasampadAeM yena kena prakAreNa kamAte haiM aura ur3Ate haiM / unheM milane vAlA Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 | saddhA parama dullahA sammAna aura sahayoga nikRSTa stara kA hotA hai| logoM kI ghRNA ora viSamatA hI usake pIche hotI hai| mahAn ke lie samarpita na hone vAlA vyakti saMkIrNa-svArthaparatA ahaMkAraparAyaNatA evaM nirarthaka mahattvAkAMkSA se ghirA rahatA hai| vaha svayaM ke lie bhI aura dUsaroM ke lie bhI patana, vinAza aura saMtApa kA kAraNa banatA hai / diyAsalAI svayaM to jalatI hI hai, apane samparka kSetra meM Ane vAlI dUsarI vastuoM ko bhI jalAtI hai, agnikANDa khar3A kara detI hai / isI taraha saMkIrNa svArthaparAyaNa vyakti bhale hI apanI pratibhA se anekoM ko camatkRta kara de, parantu antima pariNAma usake apane lie tathA samparka meM Ane vAloM yA samagra samAja ke lie bhayaMkara hI sAbita hotA hai| vaha uddhata AcaraNa na bhI kare, to bhI saMgha, samAja, rASTra yA vizva ke lie apanA yatkicit bhI samarpaNa kiye binA apanI hI sukha-suvidhA aura ahaMtA kA paripoSaNa karane vAlA vyakti dUsaroM se sahAnubhUti, sahAyatA evaM sahayoga ke lAbha se vaMcita rahatA hai, sAtha hI usakI sAmarthya, sAdhana-sAmagrI evaM sampadA kA lAbha bhI samAja evaM rASTra ko nahIM mila paataa| saMkIrNa svArthaparAyaNa vyakti bAhara se to nirdoSa mAlUma hotA hai, parantu samAja se lekara badale meM use kucha bhI na lauTAnA eka prakAra kA naitika aparAdha hai| vicAravAn evaM vivekI vyakti saMgha, samAja, rASTra evaM vizva ke prati antarmana se samarpita hotA hai, isalie usake socane-vicArane kI paddhati yahI hotI hai ki saMgha, samAja yA rASTra vyakti se mahAn hai / aura mahAn ke prati visarjita kara denA hI samarpaNa-sAdhanA hai / isa tathya ko aura adhika spaSTa karanA ho to yoM kaha sakate haiM-svArtha kA paramArtha meM, vyaktivAda kA samUhavAda meM, saMkIrNatA kA udAratA meM, nikRSTatA kA utkRSTatA meM visarjana karanA hI samarpaNa kA rahasya hai| samarpaNa sAdhanA ke vividha pahalU jisa prakAra apane se mahAna ke lie Atma-samarpaNa karanA samarpaNayoga hai isI prakAra AdarzavAditA, caritraniSThA, samAjaniSThA, evaM utkRSTa ke prati samarpita jIvana bhI isI kA aMga hai| ise zreyaHsamarpita jIvana bhI kaha sakate haiM / mahAna kArya, mahAn uddezya samarpita sevAoM ke binA nahIM ho sakate / zreSThatA ke prati samarpaNa AtmA kI kSamatAoM aura sambhAvanAoM ko ujAgara karake vyakti, samAja evaM samaSTi ko pragati kA patha navya jyoti Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-samarpaNa kA mUlya | 127 aura mokSarUpa carama lakSya ko saphalatA prApta karA sakatA hai| mahAvrata, samatvayoga, kAyotsarga, dhyAna, tapa, parISahajaya, kaSAyavijaya Adi jitanI bhI AdhyAtmika sAdhanAe~ haiM, yA pAramArthika sevAe~ haiM, ve samarpaNa ke abhAva meM panapa hI nahIM sakatIM / isa samarpita jIvana meM indriyoM ko viSayabhogoM se saMtuSTa karane, yA tRSNA, vittaiSaNA, lokaiSaNA, putraiSaNAdi eSaNAe~, vAsanA, ahaMtA, rAga-dveSavRtti yA kaSAyoM kI uttejanA Adi heya pravRttiyA~ bilakula tyAjya hotI haiM / aisA samarpita jIvana mAnavIya tathA devI vibhUtiyoM evaM kSamatAoM se vibhUSita hotA calA jAtA hai / aura utkRSTatAoM aura anantacatuSTayI Atmika zaktiyoM ko kramazaH vikasita karatA huA jIvana ke caramalakSya - mukti yA paramAtmatattva taka pahu~cA detA hai / samarpaNa se mahAlAbha utkRSTatA ke prati zraddhAsikta samarpaNa ananyaniSThA kA AdhyAtmika saMskAra hai, jo kisI bhI kSetra ke lie anavarata zakti-saMcAra kA preraNAsrota bana jAtA hai| bIja kI sattA atyanta kSudra aura nagaNya samajhI jAtI hai / vaha yadi apane Apa meM alaga-thalaga hokara sImita saMkIrNa dAyare meM par3A rahe to kabhI phalita- puSpita yA vikasita nahIM ho sakatA / vaha bhale hI kisI kITa ko santuSTa kara de, parantu isase adhika kSamatA usameM nahIM hotI / kintu vaha bIja jo kala taka atyanta tuccha evaM saMkIrNa ghere meM ghirA huA thA, yadi svayaM binA jhijhaka aura asantoSa ke pRthvI mAtA kI goda meM samarpita ho jAtA hai to usameM se vikAsa ke nanhe nanhe aMkura phUTa par3ate haiM / sUrya kI kiraNeM bhI use zakti detI haiN| havA use dularAtI aura thapathapAtI hai / megha se utpanna jalakaNa usakA abhisiMcana karate haiM / sArI prakRti usako panapAne aura vikasita karane meM juTa jAtI hai| bIja jamIna ke andara nIce-nIce bar3hatA jAtA hai, aura apanI jar3eM evaM apanI AdhArabhUmi sudRr3ha kara letA hai / tathA Upara uThatA-uThatA eka vizAla vRkSa ke rUpa meM pariNata hotA calA jAtA hai / vahI bIja eka dina aisA vRkSa banatA hai, jisake Azraya meM saikar3oM jIva-jantuoM ko poSaNa, pakSiyoM ko vizrAma evaM saikar3oM prANiyoM ko phala, phUla Adi ke rUpa meM upayogI upahAra milatA hai / apane samagra jIvana meM vaha eka bIja karor3oM bIjoM kA janaka evaM sahasroM prANiyoM kA AdhAra banane kA gaurava pAtA hai / parantu bIja yaha saba gaurava pAtA hai Atma samarpaNa karane se / Atma-samarpaNa se usakI mahimA evaM garimA anantagunI bar3ha jAtI hai / aNu se vibhu, laghu se virATa banane kI prakriyA Atma-samarpaNa ke sA~ce aura Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 | saddhA parama dullahA DhAMce meM hI paripUrNa hotI hai| yahI AtmArthI evaM mumukSu sAdhaka ke lie sarvotkRSTa sulabha mArga hai| vivazatApUrvaka samarpaNa aura svecchA svIkRta samarpaNa eka hotA hai vivazatAvaza samarpaNa, aura dUsarA hotA hai-svecchA se svIkRta samarpaNa ! yuddha meM jaba zatrapakSa kI hAra hone lagatI hai, usake adhikatama sainika hatAhata ho jAte haiM, taba vaha vivaza hokara apane vipakSI ke samakSa apane Apako samarpaNa (Surrender) kara detA hai, hathiyAra DAla detA hai / athavA mukadamevAjI meM hAra jAne kI naubata A jAtI hai, athavA vipakSa kA palar3A bhArI hotA mAlUma hotA hai to parAjaya kI saMbhAvanA vAlA pakSa lAcAra hokara paraspara samajhautA karane lagatA hai| vaha eka prakAra se svayaM vipakSa ke samakSa vivazatAvaza samarpita ho jAtA hai| isI prakAra AdhyAtmika jAgat meM bhI jaba koI vyakti krodhAdi kaSAyoM, viSaya-vAsanAoM evaM apane durvyasanoM se parAjita ho jAtA hai, ve usa para hAvI ho jAte haiM, athavA una vikAroM ke samakSa sAdhaka Tika nahIM pAtA, taba lAcAra hokara vaha svayaM ko unheM samarpaNa kara detA hai| parantu yaha samarpaNa vivazatApUrvaka samarpaNa hai, svecchAkRta nhiiN| AdhyAtmika jagat meM svecchApUrvaka samarpaNa tabhI kahalAtA hai, jaba vyakti mana meM dRr3hatA evaM vIratA dhAraNa karake sAhasapUrvaka apanI burAiyoM-vikAroM evaM kaSAyoM Adi ko svataH preraNA se yA antaHsphuraNA se vItarAga paramAtmA, athavA mahAn ke prati, yA utkRSTatA ke prati visarjita kara detA hai| jainadharma kI pratyeka AdhyAtmika sAdhanA ke sAtha isI bhAva ko abhivyakta karane vAlA vAcya AtA hai 'appANaM vosirAmi" 'prabho ! maiM apane ApakA vyutsarga karatA huuN|' isakA bhAvArtha hai--AtmA kI pApakarmakArI-pApavikAroM--pApa karmoM se duSita atIta avasthA kA tyAga karatA haiM / arthAt-AtmA para pUrva meM lagI huI kaSAya, rAgadveSa, kAmavAsanA Adi vikRtiyA~ haiM, unheM prabhu caraNoM meM-athavA utkRSTatA-mahAnatA ke prati visarjana-tyAga karatA hai| samarpaNa-sAdhanA : dhyeya ke prati ekaniSThA samarpaNa sAdhanA meM jaba apane ahaMtva-mamatva kA visarjana prabhu ke 1 Avazyaka sUtra : sAmAyika grahaNa pATha Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-samarpaNa kA mUlya | 126 caraNoM meM kara diyA jAtA hai to phira sacce mAne meM sAdhaka kI apanI AzAoM-AkAMkSAoM, vAsanAoM-tRSNAoM yA svArthaparaka mahatvakAMkSAoM ke lie koI sthAna nahIM rahatA / paramAtma-darzana, paramagati-mokSa kI prApti yA Atmopalabdhi Adi kisI bhI antima dhyeya ke lie samarpita sAdhaka ko apanI kAmanAe~ tathA kAma-vAsanAe~ sarvaprathama tyAga denI par3atI haiN| samarpita jIvana kA rahasya paramAtmA yA carama dhyeya-mokSa athavA utkRSTatA ke prati samarpita vyakti meM ahaMkartRtva kI bhI koI guMjAisa nahIM rhtii| jisa prakAra gaNadhara gautama zramaNa bhagavAn mahAvIra ke prati pUrNataH samarpita ho gae the, taba unameM ahaMkAra-mamakAra bhI nahIM rahA / bhagavAn mahAvIra ke saMgha ke caudaha hajAra sAdhuoM kA Adhipatya saMbhAlane para bhI, tathA svayaM cAra jJAna ke evaM aneka labdhiyoM ke dhAraka hote hae bhI ve pratyeka avasara para apane parama ArAdhya bhagavAn mahAvIra ko Age rakhate the, unheM hI pratyeka satkArya kA zreya dete the| unake jIvana meM-roma-roma meM prabhu mahAvIra rama gae the| ve mahAvIra aura unake jIvana darzana meM otaprota ho gae the| ve apanI prasiddhi, apanI mAnyatA, apanI dhAraNA yA AgrahI vRtti kA pracAra-prasAra na karake, prabhumahAvIra ke siddhAntoM aura mAnyatAoM yA dhAraNAoM kA pracAra karate the| itane ucca pada para adhiSThita hote hue bhI ve apane Apako prabhu ke caraNasevaka evaM vinamra sAdhaka samajhate the| apanI bhUla yA galatI ko svIkArane meM gaNadhara gautama ko jarA bhI hicaka nahIM hotI thii| upAsaka Ananda ko jaba utkRSTa sAdhanA ke phalasvarUpa avadhijJAna prApta ho gayA thA, taba gautama svAmI ne sahaja bhAva se kaha diyA thA ki gRhastha ko aisA avadhijJAna nahIM ho sakatA, kintu jaba bhagavAna mahAvIra ne gaNadhara gautama ko unakI bhUla batAI to turanta svIkAra karake tatkAla Ananda zramaNopAsaka se kSamAyAcanA karane aura apanI bhUla ke lie pazcAttApa prakaTa karane ke lie cala par3e / yaha hai-- samarpita jIvana kA jvalanta udAharaNa ! dUsarI ora-maMkhalIputra gozAlaka bhI bhagavAna mahAvIra kA ziSya banA thA, kintu usakA jIvana prabhu-caraNoM meM samarpita nahIM thaa| vaha AtmasamarpaNa kI sAdhanA se kAphI dUra thaa| yahI kAraNa thA ki vaha mahatvAkAMkSI ahaMtva-mamatva se prerita hokara svayaM tIrthaMkara banane kI lAlasA evaM prasiddhi Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 | saddhA parama dullahA pratiSThA pAne kI lalaka ko lekara prabhu mahAvIra se bahuta dUra jA pdd'aa| usake antaHkaraNa meM kaSAya, rAga-dveSa, chala-chadma bhara gayA / Atma-samarpaNa kI vatti na hone se gozAlaka kaThora kriyAkANDI, ghora tapasvI evaM bAhya AcAraparAyaNa hote hue bhI paramAtmatva prApti, mokSa-prApti yA AtmasvarUpopalabdhi Adi dhyeya ko prApta na kara sakA, balki inase dUra se dUra hotA calA gyaa| niSkarSa yaha hai ki Atma-samarpaNa athavA Atma-vyutsarga kI saccI sAdhanA meM vyakti ko apanI vyaktigata mAnyatAe~ dhAraNAe~, bauddhika uchalakRda, yaza-pratiSThA, prasiddhi, mahatvAkAMkSA evaM ahaMtA-mamatA Adi saba bAteM apane carama dhyeya-mokSa yA paramAtmA ke prati binA chala-chadma ke arpita kara denI par3atI haiN| usake antaHkaraNa meM kisI prakAra kI chala-kapaTa, IrSyA, dvoSa, krodhAdi kaSAya ko gAMTha nahIM honI caahie| lokanAyaka jayaprakAza nArAyaNa ne 'Atma dAniyoM se' nAmaka pustaka meM samarpaNa kI vyAkhyA karate hue likhA hai-"samarpaNa kA artha hai---mana apanA, vicAra iSTa ke (arthAt-jise Atma-samarpaNa kiyA gayA hai); hRdaya apanA, bhAvanAe~ iSTi kI; ApA apanA, kintu kartRtva samagra rUpa se iSTa kaa|' samarpaNa ke isa artha ke pariprekSya meM ahaMtA se pUrNatayA avakAza pA lenA hI sAdhaka ke lie abhISTa hai| isa daSTi se samarpaNa Atma-kalyANa kI sarvopari sAdhanA hai| samarpaNa meM sAdhaka kA jIvana satata prabhu-samarpita yA dhyeya-samapita hotA hai| usakA pratyeka cintana, manana, dhyAna, carcA, kartRtva evaM vAcana-adhyayana, eka mAtra eka hI (prabhu kI yA dhyeya kI) dizA meM niyojita rahatA hai| AcArAMga sUtra meM bhagavAna mahAvIra ne samarpaNasAdhanA kA niSkarSa batAyA hai "taddiTThIe tammuttie tappurakkAre tassaNNI, tannivesaNe" sAdhaka usa vItarAga prabhu, dhyeya, darzana siddhAnta yA guru ke prati hI ekamAtra dRSTi rakhe, usI kI AjJA meM tanmaya ho jAe yA usI ke dvArA prarUpita viSaya-kaSAyoM ke prati Asakti se mukti meM hI mukti mAne; usI ko Age (dRSTipatha meM) rakhakara vicaraNa kare, yA zirodhArya kare, usI kA saMjJAna (smRti) saba kAryoM meM rakhe, yA usI dvArA upadiSTa vicAroM kI 1 AcArAMga zru.1, a0 5, u0 4, sU0 162 (Agama prakAzana samiti byAvara) Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-samarpaNa kA mUlya | 131 smRti meM ekarasa ho jAe; aura usI ke sAnnidhya meM tallIna hokara rahe, athavA usake hI cintana meM svayaM ko niviSTa-dattacitta kara de| yaha hai- samarpaNa-sAdhanA kA rahasya ! samarpaNayoga kA mahattva adhyAtma-pratipAdanoM meM aneka sthAnoM para aneka DhaMga se kiyA gayA hai| AcArAMga sUtra meM samarpaNayoga kI sAdhanA kA jo pratipAdana kiyA hai, usakA sarvazreSTha namUnA jJAtAsUtra meM Aye mahAmuni medhakumAra haiM / meghakumAra ne jisa dina bhAgavatI dIkSA grahaNa kI usa dina unakA zayanAsana sabase anta meM thaa| rAtri ko jo bhI sAdhu laghunIti ke lie jAtA, aMdhere meM prAyaH usake paira kI Thokara laga jaatii| isase meghamuni kSubdha ho uThe aura prAtaHkAla hote hI muniveSa evaM upakaraNa bhagavAn ko sauMpa kara cale jAne kA vicAra kiyaa| prAtaH brAhmamuhUrta meM uThakara ve bhagavAn ke pAsa Ae / antaryAmI prabhu ne unakI manaHsthiti pahacAna kara unheM padAghAta ke isa kaSTa se bhI bhayaMkara kaSTa pUrvajanma meM sahane kI kathA kahI to unake antarha daya ke tAra jhanajhanA utthe| uhoMne apane saba vikAra-vikalpoM kA eka jhaTake meM prabhucaraNoM meM visarjana kara diyA aura prAyazcitta lekara zuddha hue| svarUpa meM sthita hokara sarvAtmanA prabhucaraNoM meM samarpita ho ge| uhoMne tatkSaNa pratijJA kI-prabho ! maiM Aja se kevala A~khoM ke sivAya samasta aMga Apake caraNoM meM samarpita karatA hai| bhagavadgItA meM bhI isI prakAra kI samarpaNa-sAdhanA kA pratipAdana kiyA gayA hai magyeva mana Adhatsva, mayi buddhi nivezaya / nivasiSyasi mayyeva ata UrdhvaM na saMzayaH // "he arjuna ! tU apanA mana mujha meM lagA, mere meM hI buddhi ko rakha (mujhe buddhi sauMpa) isameM pazcAt tU mere meM nivAsa karegA, arthAt ---tere hRdaya meM paramAtmatva basa jAegA / athavA tU mujhe (zuddha AtmasvarUpa ko) hI prApta kregaa| isameM koI saMzaya nahIM hai|" isa prakAra sarvAtmanA evaM sarvAMgINarUpa se samarpaNa karane se samarpita AtmA ko paramAtma-sAnnidhya kA aisA divya lAbha mila jAtA hai, jisake lie varSoM taka yogAbhyAsa aura janma-janmAntaroM ke doSa-parimArjana kI eka kaThina aura lambI sAdhanA karanI pdd'tii| yahI nahIM, samarpita jIvana meM pavitratA kI eka aisI bhAvanA sannihita rahatI hai, jo sAdhaka ko bhautika pravaMcanAoM, pralobhanoM evaM bhayoM se patita hone se bacAtI hai / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 / saddhA parama dullahA satpravRttiyoM, ucca AdarzoM, antima dhyeya yA utkRSTatA ke prati samarpita jIvana kA artha hai--paramAtmA ke prati samarpita jIvana / bhAratIya svAdhInatA saMgrAma binA kisI yuddha ke jItA gayA / jananetAoM kI samarpita sAdhanA ko hI usakA zreya hai| usa samaya prAyaH sabhI meM na to koI mahattvAkAMkSA thI, na hI pUrvAgraha yA haThAgraha thA, aura na sevA ke phala kI nAmanA yA kAmanA thI / ekamAtra sarapharozI kI tamannA thii| aise sacce samarpaNa kI bhAvanA jahA~ bhI utpanna hogI, vahA~ saphalatA ke darzana zIghra hI hoNge| bhaktiyoga meM bhI zaraNAgatirUpa samarpaNa kI pradhAnatA hai| gopiyoM kA kaSNa ke sAtha rAsa racAne kA tAtparya yaha hai ki sabhI pravattiyA~ (gopiyA~) AtmA (kRSNa) kI pukAra (veNuvAdana) kA anusaraNa kreN| vedAnta meM ise advaita-ekatva kahate haiN| isakA tAtparya yaha hai ki vItarAga paramAtmA para vizvAsa karake, unake siddhAntoM, AdarzoM yA AjJAoM ko zirodhArya karane tathA unakI preraNA ko jIvana nIti ke sAtha ekAkAra kara dene se samarpita AtmA ke lie paramAtmA yA mokSa kA prApta kara sakanA AsAna ho jAtA hai| gurucaraNoM meM samarpaNa kA phala jina sAdhakoM ne guru ke prati svayaM ko samarpaNa kara diyA, uhoMne bhI yatheSTa phala prApta kiyA hai| svAmI vivekAnanda ne svayaM ko rAmakRSNa paramahaMsa ke caraNoM meM samapita na kiyA hotA aura usa samarpaNa ke prati vaphAdAra na rahe hote to rAmakRSNa paramahaMsa ke dUsare ziSyoM kI taraha ve bhI koI ullekhanIya kArya nahIM kara sake hote| samartha guru rAmadAsa ko samarpita hone ke bAda zivAjI kA jIvana anAsakta aura uccastarIya ho gayA / zaMkarAcArya ko Atma-samarpaNa karake mAndhAtA jAtIya jIvana ke gaurava bane / maharSi dayAnanda apane guru svAmI virajAnandajI ke prati pUrNa samarpita hone se AryasamAja ke saMsthApaka evaM vaidika saMskRti ke uddhAraka bane / vastutaH samarpaNa vyakti kI niSThA kI parakha hai / usa para kharA utarane para hI samarpaNa sArthaka hotA hai| AtmasamarpaNa : devAdhideva, guru aura dharma ke prati jisa prakAra vItarAga devAdhideva ke prati samarpaNa kI sAdhanA meM pUrNatayA sAvadhAna rahanA par3atA hai ki sAdhaka kahIM unakI AjJAoM, AdarzoM yA Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-samarpaNa kA mUlya | 133 siddhAntoM se vicalita na ho jAe, isI prakAra guru-nirgrantha anagAra ke evaM zuddha samyagjJAna-darzana-cAritrarUpa saddharma ke prati pUrNa vaphAdArI--niSThA rakhanA bhI samarpaNa-sAdhanA hai| aise samarpita sAdhaka ko vyaktigata svArtha, ahaMtA-mamatA, kSadratA evaM saMkIrNatA ke bandhanoM se Upara uThanA Avazyaka hai| mahAn AdarzoM ke prati AtmasamarpaNa karane aura ananya zraddhA-bhaktipUrvaka niSThA rakhane se hI samarpaNa kA saccA Ananda mila sakatA hai| ___ saccI AstikatA : paramAtmA ke prati Atma-samarpaNa paramAtmA ke prati AtmasamarpaNa karanA hI vastutaH saccI AstikatA hai / samarpita sAdhaka taba paramAtmA ke DhA~ce meM hI apane guNa, karma aura svabhAva ko DhAlatA hai / vaha sajjanocita sadAzayatA se svayaM ko otaprota kara letA hai / usake jIvana meM AdhyAtmikatA AtmAvalambana ke rUpa meM rahegI, aura vyavahAra meM dhArmikatA, naitikatA evaM kartavyaparAyaNatA hogii| paramAtmA ko AtmasamarpaNa karane vAlA sAdhaka unake anuzAsana meM calatA hai| vaha apanI rIti-nIti aisI banAtA hai, jo paramAtma-bhakta ko zobhA detI hai| jaise nAlA apane Apako jaba nadI meM milAtA hai to usI ke pravAha meM usI ke anurUpa bahatA hai / Indhana jaba agni ko samarpita hotA hai to apane meM Aga ke sAre guNa samAviSTa kara letA hai| isI prakAra bhakta kA bhagavAn ke prati samarpaNa hai| usake dRSTikoNa meM aisA parivartana A jAtA hai ki usameM kisI prakAra kI kAmanA, spRhA, tRSNA yA mahatvAkAMkSA nahIM rhtii| bhagavAn kI AjJA ko hI vaha apanI icchA banA lenA hai / usake cintana meM, caritra meM evaM vyavahAra meM AdarzavAdI utkRSTatA kA samAveza ho jAtA hai| yahI hai --Atma-vyutsargayukta samarpaNayoga kI sAdhanA kA rahasya ! Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakzraddhA ke AdhArabhUta lakSaNoM ke sandarbha meM'zama' aura usakA svarUpa zama kA prathama rUpa -- zrama zramaNa saMskRti kA mUlAdhAra vizva meM aneka saMskRtiyA~ panapI haiM aura aneka logoM ne unakA anusaraNa aura anugamana kiyA hai / bhAratavarSa meM mukhyatayA do saMskRtiyoM vikAsa huA hai / ve haiM - zramaNa-saMskRti aura brAhmaNa-saMskRti / saMskRti kA kArya 12 yaha dhyAna rakhanA cAhie ki sabhyatA aura saMskRti meM bahuta bar3A antara hai / sabhyatA eka-eka varga ke bAhya vyavahAra aura rahanasahana se sambandhita hai / vaha mukhyatayA zarIra aura indriyoM se sambandhita ceSTAoM, naitika niyamoM tathA eka varga, eka samUha yA eka jAti kA dUsare varga, samUha yA jAti ke sAtha kiye jAne vAle vyavahAra se sambaddha hai / jabaki saMskRti mAnava jIvana ke pratyeka vyavahAra meM mana aura AtmA se sambandhita hita-ahita kartavya - akartavya, dAyitva - adAyitva, kalyANa-akalyANa Adi kA viveka karAne vAlI eka vicAra-AcAradhArA hotI hai / saMskRti jIvana kA AtmakalyANa, AtmajJAna, AtmasAdhanA, AtmatRpti, AtmadhyAna evaM AtmavikAsa kI ucca zreNI para ArohaNa karane kA dizAnirdeza karatI hai / saMskRti mAnava jIvana ko AdhyAtmika dRSTi se saMskArita karatI hai / vaha jIvana jIne ke mUlyoM aura mAnadaNDoM kA nirdhAraNa karatI hai / ( 134 ) Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'zama' aura usakA svarUpa | 135 bhAratIya saMskRti zramaNa aura brAhmaNa dhArA meM bhArata kI prAcIna saMskRti 'zramaNa' aura 'brAhmaNa' ina do dhArAoM meM vibhakta rahI hai / brAhmaNa saMskRti atisamRddha bhautika jIvana kA pratinidhitva karatI AI hai, jabaki zramaNa-saMskRti uccatama AdhyAtmika jIvana kaa| yahI kAraNa hai ki brAhmaNa saMskRti aihika sukha samRddhi tathA viSayasukha-bhoga kI abhilASA se svargIya sukhoM kI kalpanAoM taka aTaka jAtI hai, jabaki zramaNa-saMskRti vaiSayika sukhoM, tathA aihika evaM pAralaukika sukhoM kI AkAMkSA kA tyAga karake zubhakarmoM ke phalasvarUpa prApta hone vAlI svargasukhoM kI kAmanA, prasiddhi, Adi se dUra rahakara mAnava ko mokSalakSyI tapa, tyAga evaM saMyama ke mArga para calane kA saMdeza detI hai| niSkarSa yaha hai ki zramaNa maMskRti samyak tapa, tyAga evaM karmakSayakAraka ratnatrayarUpa dharma ke mArga para calanA sikhAtI hai| zramaNa saMskRti : svayaM zrama karanA sikhAtI hai zramaNa saMskRti jIvana meM svazrama (svAvalambana) ko ujjIvita karane vAlI saMskRti hai / jIvana meM apane para Ane vAle saMkaTa, vighna, kaSTa Adi ke lie svayaM ko uttaradAyI batAkara use svayaM hI unako nivAraNa karane kI preraNA detI hai| zramaNa saMskRti ke parama unnAyaka zramaNa ziromaNi bhagavAna mahAvIra para jaba bahuta saMkaTa (upasarga) Ane vAle the, taba indra ne unakI sevA meM upasthita hokara namra-nivedana kiyA--"prabho! Apa para bahuta saMkaTa Ane vAle haiN| ataH Apa AjJA deM to maiM ApakI sevA meM rahakara Apako saMkaToM se bcaauuN|" prabhu ne kahA- "indra na to aisA kabhI haA hai, na hogA aura na hai ki jinendra dUsaroM ke sahAre se kabhI vikAsa kreN| ve sadA hI apane bala-vIrya aura parAkrama se apanI AtmA kA vikAsa karate haiM aura paramapada prApta karate haiM svavIryeNaiva gacchanti jinendrAH paramaM padam" zramaNa saMskRti kA svara hai ki vyakti apane sukha-duHkha, utthAna-patana, vikAsa-hrAsa evaM hita-ahita ke lie svayaM uttaradAyI hai / apane utthAna, vikAsa, zuddhi evaM kalyANa ke lie vyakti ko paramukhApekSI na banakara svayaM zrama karanA caahie| jo vyakti parAvalambI, parAzrayI aura paramukhApekSI hote haiM; ve AtmahInatA ke zikAra hokara svayaM ko durbala, azakta aura parAdhIna (IzvarAdhIna) Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 | saddhA parama dullahA mAnane lagate haiM / ve paristhitiyoM kA ronA rokara apanI kArya karane kI asamarthatA batAne lagate haiN| parAvalambI vyakti ko apane puruSArtha (zrama) evaM apane parAkrama para vizvAsa hI nahIM hotaa| ataH zramaNa saMskRti svayaM tapa, tyAga, saMyama meM puruSArtha (zrama) dvArA vyakti ko Atmanirbhara, svAvalambI evaM AtmavizvAsI bananA sikhAtI hai / vaha paristhitiyoM se svayaM jUjhakara Age bar3hane kI preraNA detI hai| yadi paristhitiyA~, parISaha yA upasarga (saMkaTa) kisI ko roka pAte to jagat meM jitane bhI zreSTha kArya hue haiM, yA jina mahApuruSoM ne samyagdarzana, jJAna, cAritra yA tapa-tyAga kA puruSArtha karake apane carama lakSya-mokSa ko prApta kiyA hai, use ve kabhI prApta nahIM kara sakate the / arjuna muni, gaja sukumAla muni Adi mahAn sAdhakoM para jaba vipatti (upasarga) AI to unhoMne kisI bhI deva-devI yA tIrthakara, paramAtmA athavA Izvara se sahAyatA kI yAcanA nahIM kii| yadi bhagavAn yA Izvara athavA koI devI-deva unheM unakI pukAra para sahAyatA karane Ate to unake apane pUrvakRta karma kaise kSaya hote, athavA ve apanA Atma-vikAsa kaise karate ? isIlie samyagdarzana yA samyaktva kA prathama lakSaNa hai-zrama-zamasama para pUrNa niSThA evaM una para sarvatobhAvena vizvAsa / jise apanI AtmazaktiyoM para vizvAsa nahIM, vaha zramaNa saMskRti kA pujArI kaise ho sakatA hai ? apanI Atma-sAdhanA ke lie dUsaroM para vizvAsa rakhane vAlA evaM parAzraya ko tAkane vAlA vyakti tapa, tyAga, saMyama, tathA ahiMsA, satya Adi kI sAdhanA-ArAdhanA karane kI apanI zaktiyoM ko chipAtA hai| zramaNa saMskRti ke amara gAyaka AcArya kahate haiM saMte vIrie Na NigahiyanvaM / saMte vIrie aNNo Na aannaaiyvvo|" "zakti hone para use chipAnA nahIM caahie| zakti hote hue (usa satkArya ke lie) dUsare ko AjJA nahIM denI caahie|" ataH zramaNa saMskRti apanI Atmazakti para vizvAsa rakhakara apane mana-vacana-kAya Adi sAdhanoM kA yathArtha dizA meM upayoga karanA sikhAtI hai / jise apanI Atmazakti para aTala vizvAsa hotA hai, use paristhitiyA~, upasarga, saMkaTa yA parISaha kabhI parAsta nahIM kara sakate / zramaNa saMskRti kA samyagdRSTisampanna pujArI Atmazakti para dRr3ha vizvAsa rakhakara paristhitiyoM kA sAmanA karatA hai| apanI manaHsthiti ko vaha paristhitiyoM ke anurUpa DhAla letA hai / uttarAdhyayanamUtra meM spaSTa kahA gayA hai-- Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'zama' aura usakA svarUpa | 137 khavittA puvakammAiM saMjameNa taveNa ya / savva dukkhapahINaTThA pakkamati mhesinno|' arthAt--maharSigaNa samasta duHkhoM kA nAza karane ke lie saMyama aura tapa dvArA pUrvakRtakoM kA kSaya karake mokSa prApti ke lie parAkrama (zrama - puruSArtha) karate haiN| kahanA hogA ki zramaNa saMskRti viparIta vAtAvaraNa, pratikUla paristhiti aura AtmabAdhaka mAhaula meM bhI vyakti ko apanI Atmazakti prakaTa karanA, tapa-saMyama meM puruSArtha karanA, tathA dharma-pAlana meM Alasya yA pramAda ko dUra karake parAkrama karanA sikhAtI hai| yadi dUsaroM kI kRpA; sahAyatA yA AzvAsana para nirbhara rahate to arjuna muni, gajasukumAla muni Adi apane pUrvakRta pracura karmoM ko kabhI kSaya nahIM kara pAte, na hI Atma-zuddhi karake mukti yA pUrNatA kI maMjila taka pahu~ca sakate the| AdhyAtmika vikAsa meM saphalatA bhI manuSya apane sahAre se hI pA sakatA hai / ataH zramaNa saMskRti ke mUlamaMtroM para AtmArthI vyakti ko gaharAI se vicAra kara lenA Avazyaka hai| ___ zramaNa saMskRti ke tIna mUlamaMtra --zrama, zama aura sama zramaNa saMskRti kA prAkRta bhASA meM mUla zabda 'samaNa' hai| jo AgamoM, granthoM evaM pustakoM meM yatra-tatra milatA hai| jaina aura bauddha dharma ke AcAryoM aura vidvAnoM ne 'samaNa' zabda ke tIna saMskRta rUpa mAne haiM- (1) zramaNa, (2) zamana aura (3) samana / inhIM tInoM meM se isa saMskRti ke tIna mUla maMtra phalita hote haiM- zrama, zama aura sama / ye hI isa saMskRti ke mUlAdhAra haiM / ye tInoM zramaNa saMskRti kI vicAra-AcAra dhArA ke prANa haiM / inheM chor3a dene yA inakI upekSA kara dene se vyakti, samAja aura samaSTi tInoM kA ahita, patana evaM hrAsa hotA hai| kyoMki ina tInoM mUla maMtroM kA saMdeza yA nirdeza vyakti ke Atmahita, sva-parakalyANa, evaM AdhyAtmika vikAsa ko lakSya meM rakhakara hI huA hai, aura hai / inake saMdezoM-nirdezoM kA lakSya zarIra aura zarIra se sambaddha sajIva- nirjIva dRSTa padArthoM kI prApti yA sAMsArika-- vaiSayika sukhoM kI abhilASApUrti kabhI nahIM rhaa| yaha bAta dUsarI hai ki isa saMskRti ke anugAmiyoM ne bhI paraspara sAmpradAyika evaM jAtIya saMgharSoM yA sattAkIya svArthoM meM ulajhakara isake mUlabhUta maMtroM kA mUlya girAyA hai, athavA apanA Atmika patana kiyA hai| 1. uttarAdhyayana sUtra a. 28, gA 36 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 | saddhA parama dullahA 'zramaNa' zabda kI vyutpatti zramaNa saMskRti ke ina tInoM mUla tattvoM para hama yathAsthAna vivecana kareMge hii| sarvaprathama hama 'zramaNa' zabda kA nirvacana karanA cAhate haiM, jisameM se mUlamaMtra 'zrama' phalita huA hai| zramaNa zabda zram dhAtu se niSpanna huA hai / saMskRta vyAkaraNa ke anusAra zram dhAtu tapa aura kheda (parizrama) ke artha meM hai| AcArya haribhadrasUri ne 'zramaNa' zabda kI vyutpatti isa prakAra kI hai.---- 'zrAmyati tapasyatIti zramaNaH 'jo zrama karatA hai, tapa karatA hai, vaha zramaNa hai|' zram dhAtu ke tapa aura kheda artha ko dhyAna meM rakhakara 'abhidhAna rAjendra koSa' meM zramaNa zabda kI vyutpatti isa prakAra kI hai "zrAmyati saMsAraviSayeSu khinno bhavati, tapasyati vA sa zramaNaH zramamAnayati paMcendriyANi manazceti vA zramaNaH / " arthAt -saMsAra ke viSayoM se jo khinna yA udAsIna hotA hai, athavA Atmazuddhi ke lie tapa karatA hai, vaha zramaNa hai / athavA tapa, tyAga, saMyama yA ratnatrayarUpa mokSa mArga ke zrama (parAkrama) meM apanI pA~coM indriyoM aura mana ko lagAtA hai, vaha zramaNa hai| 'zramaNa' zabda para se zramaNa saMskRti ke mUla tattva ke rUpa meM 'zrama zabda phalita hotA hai / samyagdRSTi ko samyazraddhA kI pahacAna sarvaprathama isI tattva ke dvArA hotI hai| zramaNa saMskRti-mAnya zrama koI yaha tarka kara sakatA hai ki zramaNa saMskRti meM jaba zrama kA saMdeza diyA hai to zArIrika, mAnasika, vAcika, bauddhika, AdhyAtmika Adi sabhI prakAra kA 'zrama' karanA cAhie; parantu hama pahale hI spaSTa kara cuke haiM, aisA zrama zramaNa saMskRti ko mAnya nahIM hai, jo sva-para-ahitakara ho, jisase apanA aura dUsaroM kA patana ho, athavA AdhyAtmika dRSTi se jo zrama mithyAtva, avidyA yA ajJAna se yukta ho / sUtrakRtAMga sUtra meM isakA spaSTIkaraNa karate hue kahA gayA hai Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'zama' aura usakA svarUpa | 136 je yA'buddhA mahAbhAgA viiraa'smttdNsinno| asuddhatesi parakkataM aphalaM hoi samvaso / jo bodhi prApta (prabuddha) nahIM haiM, bhale hI ve mahAbhAgyazAlI hoM, vIra hoM, parantu ve mithyAdRSTisampanna (asamyakdarzI) haiM, unakA parAkrama azuddha hai, aura sarvathA mokSaphala se rahita hotA hai| vastutaH aisA zrama (parAkrama) jo mithyAtva yA ajJAna se yukta ho, vaha azuddha hai / zramaNa-saMskRti aise zrama ko mokSalakSya ke pratikUla mAnatI hai| bhautika vikAsalakSyI zrama bhI mokSalakSyI nahIM yadyapi saMsAra ke adyAvadhi vikAsa para dRSTipAta kiyA jAe to spaSTa pratIta hogA ki mAnava ne apane zrama ke bala para hI vaijJAnika, sAmAjika, Arthika, rAjanaitika evaM jAgatika vikAsa kiyA hai| parantu yaha sArA vikAsa bhautika hai / yaha zrama huA to buddhi tathA tana-mana-vacana ke mAdhyama se hI hai, parantu isake sAtha AtmA ke hitoM, athavA AdhyAtmika mUlyoM kI prAyaH upekSA kI gaI hai, balki yoM kahanA cAhie ki prAyaH vizva ke prANiyoM ke hitoM kI rakSA ko isameM najara andAja kiyA gayA hai| aneka vaijJAnikoM aura AviSkAroM ne aneka khatare uThAkara, apanA khUna-pasInA sIMcakara jagat ke vikAsa meM apanA zrama bhI kiyA hai, parantu usa zrama ke pIche dRSTikoNa bhautika vikAsa kA hI rahA, AdhyAtmika vikAsa ko koI sthAna usameM nahIM diyA gyaa| yahI kAraNa hai ki jagat ke usa bhautika vikAsa se logoM meM vaiSayika sukhoM kI lAlasA evaM ArAmatalabI bar3hI, svArthabhAvanA, pratispardhA, saMgharSa, IrSyA, dvaSa, paraspara-vijigISA, kalaha, kleza, yuddha Adi bar3he; hiMsA, asatya, makkArI, corI, bhraSTAcAra, anIti, anyAya evaM taskarI bddh'ii| logoM meM prAyaH yena-kena-prakAreNa dhana kamAne, sattA prApta karane, sukha-sAdhana bar3hAne, aiza-ArAma karane aura indriya-sukhoM kA upabhoga karane kI vRtti prabala ho gaI / Atmahita, AdhyAtmika vikAsa yA AtmakalyANa ke lie zrama kA lakSya bhUlakara adhikAMza jana samUha bhautikatAlakSyI athavA zarIrasukha-mukhI zrama karane lgaa| usa bhautika zrama meM bhI loga mAnavahita yA prANihita ko bhUla ge| kaI apane bauddhika zrama ke bala para sattA aura dhana arjita karake apane aura apanoM ke aiza ArAma evaM sukha-bhoga ke cakkara meM par3a ge| unhoMne svayaM bhI zArIrika zrama chor3a diyA Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 | saddhA parama dullahA aura apanI vaMza paramparA ko bhI zArIrika zrama ke saMskAroM se vihIna kara diyA / zArIrika zrama chor3a diyA aura thopa diyA- kevala zramajIviyoM yA zramikoM para / jinake pAsa na to pracura dhana thA, aura na hI sattA thI / kucha buddhijIvI apane buddhibala se una zramajIviyoM ke zArIrika zrama ke AdhAra para pracura dhana kamAne lge| kucha sattAdhIza unake zrama kA zoSaNa karake unheM kama se kama dhana dekara apane sukha aura aizvarya meM vRddhi karane lage / isa prakAra do vargoM meM AdhyAtmika lakSyavihIna zrama vibhAjita ho gayA (1) apane peTa aura parivAra ke poSaNa ke lie nIti aura dharma ko chor3akara mAtra zArIrika zrama karane vAle / (2) zArIrika zrama se dUra rahakara kevala bauddhika zrama karake jIne vAle ArAmatalabI yA sukhabhogI mAnava / ina donoM prakAra ke vargoM ke zrama se na to kisI prakAra kA samyak tapa hotA hai, aura na hI kisI prakAra kA saMyama / mAnavahita yA prANihita kA lakSya to aise zrama ke pIche prAyaH nahIM hotA / ye donoM prakAra ke zrama yadyapi svapara ahitakara haiM, tathApi ArAmakhorI evaM zoSaNayukta harAmakhorI to usa zArIrika zrama se bhI bahuta burI hai, bhale hI usa zArIrika zrama ke pIche nIti aura dharma kA lakSya na ho / ArAmakhorI aura harAmakhorI to manuSya ko paravaza, AlasI, akarmaNya evaM paramukhApekSI banAtI hai / zArIrika zrama meM juTane vAle vyakti ko nIti, dharma evaM adhyAtma kA cintana mile aura vaha usa prakAra se zrama karane meM juTa jAe to usakA 'zrama' lakSya kI dizA meM mur3a sakatA hai / bhagavAn mahAvIra kA parama upAsaka, zramaNasaMskRti kA pujArI pUrNiyA zrAvaka bhI zrama karatA thaa| vaha apane samatvalakSya se anuprANita hokara rUI kI pUniyA~ banA kara apane kuTumba kA poSaNa karatA thA, zeSa samaya AdhyAtmika zrama meM lagAtA thA / vaha apanA samaya ArttaraudradhyAna, Alasya, nindA - vikathA, dUsaroM ke zoSaNa aura svapara ahitakara kAryoM meM nahIM bitAtA thaa| usakI dinacaryA zArIrika, bauddhika, mAnasika aura AdhyAtmika zrama se paripUrNa rahatI thI, parantu usakA sArA zrama hotA thA lakSya kI dizA meM hI / - jabaki vartamAna yuga ke adhikAMza vyakti kisI na kisI prakAra kA Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'zama' aura usakA svarUpa | 141 zrama to karate hI haiM, parantu unake zrama ke pIche prAyaH hitAhita, puNya-pApa, dharma-adharma yA kartavya - akartavya kA koI viveka nahIM hotA / isIlie bhagavAn mahAvIra ne samyagdRSTi sampanna vyaktiyoM ke lie zramaNa saMskRtimUlaka 'zrama' kA jora-zora se pratipAdana kiyA hai / zrama to ho, para samyak aura sahI dizA meM ho eka pahalavAna bhI zArIrika zrama karatA hai aura eka majadUra bhI / donoM hI pasInA bahAte haiM aura donoM ke hI zarIra meM thakAna hotI hai / parantu unameM se eka haSTapuSTa ho jAtA hai aura dUsarA kSINakAya, aisA kyoM ? zArIrika zrama tathA pasInA bahAne ke pIche pahalavAna kI bhAvanA svAsthyalAbha kI hotI hai / svAsthyalAbha kI bhAvanA aharniza karane se pahalavAna haSTapuSTa evaM Safe ho jAtA hai / majadUra kI zrama ke pIche bhAvanA isa prakAra kI hotI hai ki maiM peTa bharane ke lie parizrama kara rahA hU~, paise ke lie mujhe zrama karanA par3atA hai / vastutaH vaha jIvikA kI majabUrI se zrama karatA hai / zrama ke pIche vivazatA aura lAcArI kI bhAvanA majadUra ke zarIra ko kSINa kara detI hai, valiSTha nahIM hone detI / apane zarIra kI zaktiyAM kSINa hote dekha majadUra duHkhI hotA hai / usakA zrama use AnandadAyaka nahIM lagatA / yahI antara mithyAdRSTi yA ajJAnI ke zrama aura samyagdRSTi ke adhyAtmalakSyI yA saMvara - nirjarAlakSyI athavA karmakSayalakSyI zrama meM hai / mithyAdRSTi bhI puruSArthaM to bahuta karatA hai, zarIra ko kaSTa dene vAle vividha tapa karatA hai, ghaMToM mala-mala kara nahAtA hai, paMcAgni tapa tapatA hai, U~cI bhujAe~ karake khar3A rahatA hai, rAtadina bhagavAna ke nAma kI hI raTa lagAtA hai, para kArya bhagavAn kA nahIM karatA, prabhu ke Adeza - sandeza se viparIta calatA hai, nAmanA - kAmanA evaM prasiddhi ke lie bar3e-bar3e anuSThAna karAtA hai, apane sampradAya kI pratiSThA aura jAhojalAlI ke lie ulaTe-sIdhe tarkoM, viparIta carcAoM, tathA dUsare sampradAya yA usake anuyAyiyoM ko badanAma yA mithyAdoSAropaNa karane ke lie AkAza pAtAla eka karatA hai / dveSabuddhivaza dUsaroM ko parAjita karane, vitaNDAvAda karake jhagar3A karane meM atIva puruSArtha karatA hai / bahuta se logoM kA puruSArtha dharmiSTha kahalAne, pada-pratiSThA pAne, yaza baTorane, vAhavAhI lUTane tathA svArtha siddha karane ke lie hotA hai / athavA adhyAtma kA vAcika puruSArtha bhI hotA hai, kevala pANDitya yA vidvattA pradarzita karane ke lie / athavA samatAyoga kI lambI-caur3I lacchedAra bhASaNabAjI Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 | saddhA parama dullahA karake logoM ko apane sAmpradAyika jAla meM phaMsAne yA sampradAya meM bA~dhe rakhane ke lie hotA hai| kaI ajJAnIjana kriyAkANDoM yA kaSTa-sahiSNutA kA pradarzana khUba karate haiM, para usake pIche yA to ahaMkAravRtti rahatI hai yA lobhvRtti| hiMsA, asatya, corI, jArI, beImAnI, DAkejanI, AgajanI, hatyAkANDa, ThagI Adi kA bhayaMkara sAhasa karane vAle sAhasIjana pApa karma bandha kA puruSArtha karate haiM, yaha to pratyakSa hai| kaI vrata, niyama, tyAga, pratyAkhyAna, evaM anya dhArmika kriyAoM meM puruSArtha karate haiM, para unake pIche unakI vRtti ihalaukika yA pAralaukika lAbha kI, yA sukhabhoga kI vAJchA yA kisI bhI prakAra kI nidAna (niyANA) pUrti sambandhI AkAMkSA rahatI hai| aisA puruSArtha bhI samyak nahIM hai| kaI vyakti varSoM taka zrama dhArmika kriyAoM meM karate haiM, parantu ve kisI na kisI sAMsArika phalAkAMkSA ko lekara karate haiN| jaba unheM varSoM taka isa prakAra ke zrama karane para bhI mano'nukUla phala nahIM milatA to ve apane azubhakarmapUrNa upAdAna ko na dekhakara, yA to nimittoM ko, yA bhagavAn ko kosate rahate haiM, apanI asaphalatA kA ronA rote rahate haiN| ulaTA pariNAma Ane para hAyatobA macAte haiN| isa prakAra zrama samyaka aura sahI dizA meM na hone ke kAraNa unakA kiyA-karAyA saba zrama AdhyAtmika dRSTi se saphala nahIM ho paataa| mithyAtvI ajJAnI mAnava adhika zrama karatA huA bhI adhika kaSTa meM rahatA hai / Age calakara vaha ulaTI dizA meM hue zrama ko eka abhizApa mAnane lagatA hai / dizAhIna mithyAdRSTiparAyaNa vyakti cAhe zramarata ho, cAhe niSkriya, vaha saMsAra ke janma-maraNa ke cakra meM vRddhi karatA hai| usake zrama kI dizA samyak na hone ke kAraNa vaha vAMchanIya upalabdhi nahIM prApta kara paataa| . samyagdRSTi kA zramaNasaMskRtimUlaka zrama bahuta-se prANI anAdi kAla se mithyAtva evaM ajJAna ke vaza rAga-dvaSamoha evaM krodhAdi kaSAyoM ke jAla meM phaMse rahakara saMsAra meM paribhramaNa kara rahe haiM / viSaya kaSAyoM kI bAtoM ko grahaNa karane kA aharniza zrama karate rahate haiN| unheM viSaya-kaSAyoM ko roka rakhane, kAbU meM rakhane, unase anAsakta rahane athavA sarvathA chor3ane kI bAta bilkula nahIM suhaatii| rAgadveSa-moha ke nimittoM se bacate rahane tathA unheM apane pAsa na Ane dene ke puruSArtha se dUra rahate haiM / karmazatruoM ko kSaya karane kA AdhyAtmika zrama na karake, ve prAyaH karmabandhana kA hI puruSArtha karate haiN| Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zama' aura usakA svarUpa | 143 yadyapi AtmA kA vAstavika svarUpa anantajJAnamaya, anantadarzanamaya, anantazaktimaya evaM ananta Atmika sUkhamaya hai| isa AtmasvarUpa ko pUrNarUpeNa prApta karanA hI paramAtmamaya honA hai| samyagdRSTi AtmA yaha bhalIbhA~ti samajha letA hai ki isa samaya merI AtmA jJAnAvaraNIya Adi karmoM ke AvaraNa ke kAraNa jJAna, darzana, zakti aura sukha ye Atmika guNa bahuta hI dabe hue haiM / maiM apane AdhyAtmika zrama ke bala para azubha karmoM ko zubha meM badala sakatA hai, pApakarma ko badalakara puNyakarma ke rUpa meM pariNata kara sakatA hU~, athavA aNuvratAdi zrAvakavratoM, athavA mahAvratoM samiti-gupti, parISaha-vijaya, tapa, kaSAyavijaya Adi meM puruSArtha karake karmakSaya kara sakatA hai / isI prakAra ke Asravanirodha ke puruSArtha dvArA karmoM kA Agamana roka sakatA huuN| mithyAtva-Asrava ke dUra hote hI, ATha karmoM kI 148 prakRtiyoM meM se 16 prakRtiyoM kA bandha ruka jAtA hai phira anantAnubandhI kaSAya dUra hokara samyagdaSTi hote hI dUsarI 27 prakatiyoM kA bandha bhI ruka jAtA hai| arthAt- caturtha guNasthAnavartI aviratasamyagdRSTi ke 46 karma prakRtiyoM kA bandha nahIM hotaa| sAdhAraNa se samyak puruSArtha se itanA bhArI lAbha hone lagatA hai / aNuvratI zrAvaka hone para to anya 10 karma prakRtiyoM kA bandha honA bhI ruka jAtA hai| isase Age bar3hakara tapa, parISahajaya, 1 karmoM ke isa prakAra se badalane ko saMkramaNa kahate haiN| 3 kula 148 prakRtiyoM meM se 120 prakRtiyoM kA bandha hotA hai, unameM se mithyAtva Azrava dUra hote hI prathama guNasthAna kI 3 aura dUsare guNasthAna kI 16, yoM kula 16 prakRtiyoM kA bandha ruka jAtA hai / ve isa pakAra haiM-1. AhAraka zarIra 2. AhAraka aMgopAMga, aura 3. jinanAmakarma, tathA 4. mithyAtva mohanIya, 5. huMDaka saMsthAna, 6. napuMsaka veda, 7. narakagati, 8. narakAnupUrvI, 6. narakAyu, 10. chevaTTa saMghayaNa, 11. ekendriya jAti, 12-14 tIna vikalendriya, 15-18 cAra sthAvaranAma 16. AtapanAma / tIsare guNasthAna meM 27 prakRtiyoM kA vandha ruka jAtA hai-4 anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA loga, 5 styAnagRddhi 6 nidrAnidrA, 7 pracalA-pracalA, 8 durbhaganAma, 6 duHsvaranAma, 10 anAdeya nAma, 11 nyagrodha saMsthAna, 12 sAdi saMsthAna, 13. kubjaka saMsthAna, 14. vAmana saMsthAna, 15. RSabha nArAca saMghayaNa 16. nArAca saMghayaNa, 17. ardhanArAca, 18, kIlaka saMghayaNa, 16. azubha vihAyogati, 20. strIveda, 21. nIcagotra, 22. tiryaMcagati, 23. tiryaJcAnupUrvI, 24. tiryaJcAyu, 25. devAyu, 26, manuSyAyU aura, 27, udyotanAmakarma / saM0 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 | saddhA parama dullahA upasargasahana, duHkha-kaSTa Adi meM samabhAva, mahAvrata, kSamAdi dharmoM ke AcaraNa meM puruSArtha kara evaM rAga-dveSa, viSaya-kaSAya se mukha mor3akara ghAti karmoM kA kSaya kara kevalajJAna kevaladarzana prApta kara lete haiN| phira zeSa cAra aghAtI karmoM kA bhI nAza karake siddha-buddha-mukta ho jAte haiN| isa prakAra samyaka dizA meM AdhyAtmika puruSArtha karane vAle mAnava sabhI rItiyoM se karmoM ke sAtha yuddha karake Atma kA pUrNa vikAsa kara lete haiN| saMsAra meM jitane bhI vItarAga mahApuruSa hue haiM, cAhe unakA nAma rAma ho, mahAvIra ho, mahAdeva ho, yA anya koI ho ; ve apane hI AdhyAtmika vikAsamUlaka zrama dvArA paramapada ko prApta hue haiN| unhoMne karmakSaya karane ke lie svayaM samyak puruSArtha kiyaa| kisI devI, deva, Izvara, bhagavAn yA avatAra ne hAtha pakar3akara unheM saMsAra-sAgara se tAra nahIM diyA, ve svayaM ke AdhyAtmika zrama se tire haiN| zAstroM meM utthAna, karma, bala, vIrya, pauruSa-parAkrama kA ullekha sAdhusAdhviyoM ke saMlekhanA-saMthArA ke prasaMga meM AtA hai| jo bhI sAdhu yA sAdhvI apane antima samaya meM bhagavAn mahAvIra jaise jagat-guru yA apane mahAn guru ke samakSa savinaya prArthanA karatA hai ki merA zarIra aba ekadama jIrNa ho gayA hai, usameM aba dharmAcaraNa kI viziSTa zakti nahIM raha gaI hai| ataH merI icchA hai ki ApakI AjJA (anumati) ho to jaba taka mere zarIra meM utthAna, karma, bala, vIrya, pauruSa-puruSArtha hai, taba taka maiM saMlekhanA-saMthArA karake samAdhipUrvaka isa zarIra kA vyutsarga kruu| isakA phalitArtha yaha hai ki sAdhaka, phira vaha zrAvaka ho yA sAdhu, apanI jindagI kI antima sAMsa taka AdhyAtmika zrama kare, dharmAcaraNa meM apane bala vIrya (zakti), puruSArtha, evaM parAkrama ko lgaae| ___ ajJAnI evaM mithyAdRSTi loga kAyara evaM akarmaNya banakara karmoM ke nacAye nAcate rahate haiM / na to ve karmakSaya karane kA koI upAya jAnate haiM yA jAnane kA prayatna hI karate haiM, tadanurUpa pUruSArtha karanA to dara kI bAta hai| karmoM ke udaya Ane para ve samabhAva se zAntipUrvaka unheM bhoga nahIM skte| na hI samabhAvapUrvaka kaSTa sahane kA puruSArtha karate haiN| rAga-dvaSa-mohavaza nAnAkarmabandhana karate rahate haiN| karmakSaya karane kA ve puruSArtha hI nahIM karate / lakar3I, patthara Adi nirjIva padArthoM kI taraha karmoM ke pravAha meM bahakara saMsAra meM vividha gatiyoM aura yoniyoM meM ThokareM khAte phirate haiM magara himmata karake karmoM ko kSaya karane kA samyaka zrama nahIM kara paate| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'zama' aura usakA svarUpa | 145 Asakti, phalAkAMkSA, prasiddhi Adi vikAroM se dUra rahakara saccA zramaNa va zramaNopAsaka bAhya-Abhyantara tapa, saMyama evaM kSamAdi dharma meM puruSArtha karatA hai| vaha apanI Atmazuddhi karake karmakSaya kara letA hai| kisI kavi ne ThIka hI kahA hai-- nara nArAyaNa bana jAegA jaba nija puruSArtha jagAegA // dhruva // pApoM ke bandhana TUTeMge, viSayoM se nAte chUTeMge jaba Atama-zakti jagAegA / / nara0 // 1 // bAdala ke pIche dinakara hai, karmoM ke pIche Izvara hai| jaba apanI jyoti jagAegA / nara0 / / 2 / / satata zrama kare vahI zramaNa zramaNa jIvana meM sarvatra zrama kA svara gUMjatA hai| zramaNa zArIrika zrama bhI karatA hai, khAtA, pItA, sotA, uThatA, baiThatA evaM calatA hai / vaha bhASaNa, upadeza, preraNA karatA hai, maMgalapATha sunAtA hai, tyAga-pratyAkhyAna, vrata-niyama Adi pradAna karatA hai, saptavyasanoM tathA hiMsA Adi AsravoM kA tyAga karAtA hai, isa rUpa meM vaha vAcika zrama bhI karatA hai / saMgha, samAja, parivAra, rASTra, vyakti evaM svayaM ke zubha, maMgala, kalyANa evaM hita ke lie cintana karatA hai, mana se saMsAra kI gatividhi para cintana karatA hai, tathA svAdhyAya, lekhana Adi mAnasika evaM bauddhika zrama bhI karatA hai| vaha grAmAnugrAma vihAra karatA hai, bhikSATana karatA hai, zarIra kI anya kriyAe~ bhI karatA hai| pratilekhana-pratikramaNAdi dharmakriyAe~ bhI karatA hai| parantu ina zramoM ke pIche usakI dRSTi yatanA evaM viveka kI rahatI hai| vaha apane mahAvrata, evaM samyaktva kI hAni ina saba kriyAoM ke karate samaya nahIM hone detaa| usakI dRSTi meM svaparakalyANa, Atmahita, evaM AtmA ke nijaguNoM kA vikAsa mukhya hai / vaha phUMkaphaMka kara kadama rakhatA hai| isI prakAra zrAvaka ko -~-~-dazava0 a0 4 1. jayaM care jayaM ciTThe jayamAse jayaM se| ___jayaM bhujaMto bhAsaMto pAvakammaM na baMdhaI / 2. sarvaeva hi jainAnAM pramANaM laukiko vidhi / ___ yatra samyaktva hAnirna na syAt vratadUSaNam // 3. care payAI parisaMkamANo, jaM kiMci pAsaM iha mannamANo / / -nItivAkyAmRta -uttarA. Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 | saddhA parama dullahA dainika kAryoM meM zrama karanA par3atA hai, usake lie bhI yahI Adeza- sandeza vItarAga tIrthaMkaroM kA hai ki vaha apane vratoM kI maryAdA meM rahakara zrama kare / yadyapi gRhastha zrAvaka ahiMsAdi kA pUrNarUpeNa pAlana nahIM kara pAtA, tathApi usake jIvana meM bhI yatanA aura viveka rahatA hai / jo sAdhaka zramayogI banakara zrama karatA hai, vaha zrama ke sAtha manoyoga ko lagA detA hai / vaha jo bhI zrama karatA hai, use pahale dekha-parakha kara karatA hai / jaise--- bhojana kA zrama karanA hai to vaha socatA hai - yaha bhojana mere lie hitakara hai yA nahIM ? mujhe kauna-sA aura kitanI mAtrA meM bhojana karanA cAhie ? phira vaha bhojana bhI yatanApUrvaka nyAyaprApta hI karatA hai / zrama ke sAtha vaha Asakti, phalAkAMkSA se dUra rahatA hai / jaina sAdhu ke lie purAnI kahAvata haikSaNa nikammo rahaNo nahIM, bhaNano guNano Atama-rAma / uttarAdhyayana sUtra meM sAdhu jIvana kI divasa aura rAtri kA caryA kA samyak digdarzana hai, isase bhI spaSTa hai ki sAdhu ko Atma-sAdhanA meM satata zramarata rahanA cAhie / yaha to sarvavidita hai ki isa prakAra kI samyak zramazIlatA (puruSArtha - parAkrama) se tana, mana aura mastiSka ke kala purje sadaiva kriyAzIla, apramatta evaM prakhara rahate haiM / unakI tIkSNatA bar3hatI jAtI hai / nikamme evaM AlasI banakara khA-pIkara sukha se zayanazIla sAdhu ko 'pApazramaNa' kahA gayA hai / nikammA par3A rahane vAlA aujAra jaMga khA jAtA hai, jabaki nirantara kAma meM Ane vAlA teja tarrAra rahatA hai, camakatA hai / isI prakAra nirantara samyak zrama karane vAlA sAdhaka tejasvI banatA hai / zAstra pukArapukAra kara kahate haiM - adharmAcaraNa meM samaya ko naSTa na karane vAlA sAdhaka athavA ucita avasara para samyak parAkrama karane vAlA sAdhaka pIche pachatAtA nahIM | zAstroM meM jahA~-jahA~ sAdhuoM ko kisI dharmakriyA kI bAta calatI 1. jA jA vaccai rayaNI, na sA paDiniyattai / ahammaM kuNamANassa aphalA jaMti rAIo // 2. jehi kAle parakkataM, na pacchA paritAvae / - uttarAdhyayana sUtra Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'zama' aura usakA svarUpa | 147 hai, vahA~ vicaraNa yA viharaNa zabda AtA hai / isakA rahasya hai sAdhu ko mana, vacana, kAyA se saMyama sAdhanA yA sva-parakalyANa-sAdhanA meM vicaraNa karate rahanA cAhie / vaidika RSi ne bhI kahA hai 'caraiveti caraiveti, caranvai madhu vindati / ' calate raho, calate rho| jo calatA hai, vaha madhu kA mAdhurya prApta karatA hai| AdhyAtmika sampatti yA AtmaguNoM kA dhana use hI prApta hotA hai, jo aharniza sAdhanA meM zrama karatA hai| usI kA bhAgya camakatA hai jo tapa, saMyama meM puruSArtha karatA hai| vastutaH zramaNa saMskRtimalaka zrama hI sAdhaka ke lie prANavAyu hai / binA boye kucha nahIM ugatA, isI prakAra binA zrama kiye sadguNoM kI phasala prApta nahIM hotii| bhAgyavAda aura puruSArtha meM kauna sA upAdeya bhAratavarSa meM bhAgyavAda ne zramaNa saMskRti ke zramavAda--puruSArthavAda ko bahuta dhakkA pahu~cAyA hai / jo bhAgya meM likhA hai-vahI hogA, isa andhavizvAsa ne logoM ko mUr3ha bnaayaa| loga hAtha para hAtha dhare baiThe rahe / jahA~ kahIM bhI, kisI nirbala para koI rAjA, dhanADhya, sattAdhIza yA adhikArI anyAya, anyAcAra yA julma karatA, taba purohita aura paNDita yaha kahakara sAmAnya logoM ko AzvAsana dene lage ki usakA bhAgya hI aisA thA / bhAgyavAda kI isa nazIlo golI ne manuSyoM meM akarmaNyatA, niSkriyatA aura AlasyaparAyaNatA paidA kii| samyagdRSTi sAdhaka kevala bhAgya ko nahIM kosatA, yA kevala bhAgya ke bharose rahakara puruSArthahIna banakara nahIM baiTha jAtA hai / vaha socatA hai ki bhAgya pUrva-puruSArtha hai, jo pahale kiyA jA cukA hai, jisakA phala jIva bhoga rahA hai yA bhogegaa| aura jo zrama abhI kiyA jA rahA hai, vaha vartamAna puruSArtha hai / bhAgya meM kyA hai ? ise to jJAnI ke sivAya koI nahIM jAnatA, ataH manuSya ko satpuruSArtha karate rahanA caahie| prArabdha, daiva yA bhAgya prakaTa nahIM hai, puruSArtha hI adhika prakaTa hai| vastutaH bhAgya puruSArtha kI hI chAyA hai| harikezabalamuni yadi bhAgya bharose baiThe rahate to cANDAla jAti meM utpanna hone ke kAraNa jIvana bhara hInabhAvanAgrasta, dalita, zoSita, pIr3ita rahate yA nIcakarmoM meM pravRtta rahate, parantu unheM zramaNa saMskRti kA maMtra milA, unhoMne tapa-saMyama kI sAdhanA meM puruSArtha kiyA to Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 | saddhA parama dullahA unakA bhAgya camaka utthaa| bhAgya ke nirmAtA ve svayaM bane apane puruSArtha ke bala pr| isI prakAra ekAnta niyativAda bhavitavyatA yA honahAravAda ko bhI samyagdaSTi nahIM maantaa| vaha niyativAda ke cakkara meM par3akara satpuruSArtha (zrama) ko nahIM chodd'taa| vaha puruSArtha kA hI prAbalya mAnatA hai / 'samyagdaSTi kI vAstavika pahacAna yahI hai ki vaha bhAgyavAda yA ekAnta niyativAda ke cakkara meM nahIM pdd'taa| vaha zramaNasaMskRtimUlaka zrama ko pradhAnatA detA hai| apane AdhyAtmika zrama ke dvArA AtmA ke nijI guNoM kI sampatti prApta kara letA hai| isIlie zrama ko samyagdaSTi kA prathama cihna aura zramaNa saMskRti kA prathama mUlamaMtra mAnA hai / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagzraddhA ke AdhArabhUta lakSaNoM ke sandarbha meM 'zama' kA dvitIya rUpa-zama 'zama' kA dvitIya rUpa-zama samyagdarzana yA samyaktva mokSa kA mukhya dvAra hai| samyagdarzana hone para hI jJAna aura cAritra samyaka hote haiN| agara kisI vyakti meM samyagdarzana na ho to vaha cAhe jitanA par3hA-likhA ho, cAhe vaha zabdazAstra meM pAraMgata ho, chahoM darzanoM kA prakANDa vidvAna ho, aneka bhASAoM kA jJAtA ho, acchA se acchA lacchedAra pravacana aura bhASaNa kara sakatA ho, saMbhASaNa kalA evaM lekhana kalA meM pravINa ho, athavA zAstroM kI vyAkhyA karane meM siddhahasta ho, vijJAna kI vividha zAkhAoM kA snAtaka ho, agara usameM samyagdarzana nahIM hai to usakA jJAna samyagjJAna nahIM ho sktaa| aisI sthiti meM usakI dRSTi kisI na kisI svArtha yA lobha se prerita hogI, usake mana meM apane jJAna vijJAna kA ahaMkAra, prasiddhi aura prazaMsA kA lobha, satya aura yathArtha bAta kahane meM bhaya, saMkoca evaM dabAba hogA, vaha mAyA-kapaTapUrvaka ThakurasahAtI bAta kahegA, kisI na kisI AzA aura AkAMkSA ke vazIbhUta hokara vaha zAstroM kI vyAkhyA bhI tadanukUla karegA / usakI dRSTi saMsAralakSyI hogI, mokSalakSyI nhiiN| vaha lambI-lambI tapasyAe~ bhI karegA, vrata, niyama evaM kriyAoM kA pAlana bhI kregaa| parantu usakI dRSTi samyak na hone se yA to vaha kisI pralobhana, svArtha, lAbha, pada, pratiSThA, prasiddhi, vAhavAhI Adi se yA phira svargAdi sukhoM kI lipsA, athavA anya kisI bhI bhogecchA se prerita hokara jJAna prApta karegA, yA cAritra kA pAlana kregaa| aisI sthiti meM samyagdarzana ke abhAva meM usakA vaha jJAna samyagjJAna nahIM hogA, aura na Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 | saddhA parama dullahA hI usakA cAritra samyakcAritra hogaa| praznottara zrAvakAcAra meM isI tathya ko spaSTa kiyA gayA hai "darzanena binA jJAnamajJAnaM kathyate budhaH / cAritraM ca kucAritraM, vrataM puMsAM nirarthakam // "1 tattvajJa puruSa samyagdarzana ke binA jJAna ko kujJAna aura cAritra ko kucAritra kahate haiM, aise vyaktiyoM kA vrata pAlana bhI nirarthaka hai, arthAt - mokSamArga kI dizA meM niSphala-niSprayojana hai / niSkarSa yaha hai ki samyagdarzana hI jJAna, cAritra, vrata, tapazcaraNa, Adi sabakA mUlAdhAra hai| samyagdarzana kI pahacAna kaise ho ? prazna hotA hai ki kisI vidvAna, tapasvI, zAstrajJa, paNDita, kriyAkANDI, vratapAlaka, yA anya kisI bhI viSaya meM pAraMgata tattvajJa, dAnI, dhyAnI, maunI, pravaktA Adi meM samyagdarzana hai yA nahIM? usakI dRSTi samyaka hai yA asamyak ? use samyaktva prApta hai yA nahIM ? isakI parakha aura pahacAna kaise ho? kyA samyagdRSTi yA samyaktvI ke lalATa para koI vizeSa tilaka hotA hai yA usake kisI aMga para koI cinha hotA hai ? athavA usake kAna meM kUNDala yA bhujAoM para chApA evaM gale meM yajJopavIta (janeU) par3A hotA hai, jisase use samyaktvI yA samyagdRSTi se rUpa meM jAnA-pahacAnA jA sake ? zAstrakAroM ne samyagdRSTi yA samyaktvI ko pahacAna yA parakha ke lie pAMca cinha batAe haiM ___sama (zama evaM zrama) saMvega, nirveda, anukampA jaura AsthA ina pA~coM lakSaNoM se kisI vyakti meM samyagdarzana yA samyaktva hai yA nahIM ? isakI parakha yA pahacAna kI jA sakatI hai / yadi ukta vyakti meM sama, saMvega Adi pA~coM lakSaNa hoM to samajhanA cAhie ki vaha samyagdRSTi hai| usakI dRSTi mokSalakSyI hai. usakA darzana AtmalakSyI hai, use sacce deva, guru aura dharma para zraddhA hai, use vItarAga-prarUpita tattvoM para ruci hai| phira cAhe 1. praznottara zrAvakAcAra, pariccheda 11, zloka 44 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'zama' kA dvitIya rUpa-zama | 151 vaha thor3A hI par3hA-likhA ho, bI. e. ema. e. kI DigrI use prApta na ho, cAhe vaha sarvacAritrI ho yA dezacAritrI, cAhe vaha dIrgha tapasvI yA kriyAkANDI na ho| athavA zAstroM meM pAraMgata na ho, pravaktA yA vyAkhyAtA na ho| parantu yadi usameM ye pAMcoM lakSaNa vidyamAna haiM to kahA jA sakatA hai ki usake jIvana meM samyagdarzana yA samyaktva hai / usakI dRSTi saMsAralakSyI nahIM, mokSalakSyI hai, tathA bhautikalakSyI yA pudgalalakSyI nahIM, AtmalakSyI hai / ina pAMcoM lakSaNoM para hama kramazaH vizleSaNa kreNge| ina pAMcoM meM se sarvaprathama hameM 'sama' para vicAra karanA hai| yaha zramaNa saMskRti kA mUlabhUta tattva hai / prAkRta bhASA meM ise 'samaNa' kahA gayA hai / samaNa zabda meM se 'sama' tattva prAdurbhUta huA hai / prAkRta bhASA ke 'sama' zabda ke saMskRta meM tIna rUpAntara hote haiM-zama, zrama aura sama / ina tInoM ke aneka artha hote haiN| samyagdRSTi kI pahacAna ke lie ye tInoM Avazyaka haiM / sarvaprathama 'zama' guNa kA vizleSaNa karate haiN| samyaktva kI pahalI pahacAna : zama guNa se sAMsArika prANI AdikAla se janma-maraNarUpa saMsAra meM bhaTaka rahA hai / deva, manuSya, tiryaJca aura naraka gatiyoM aura vividha yoniyoM meM bhaTakate-bhaTakate use anantakAla ho gyaa| kaSAyoM aura viSaya vAsanAoM ke jAla meM, rAga-dveSa aura moha ke prapaMcoM meM phaMse rahane ke kAraNa jIva ko yaha bhAna bhI nahIM hotA ki mere isa saMsAra-paribhramaNa kA kyA kAraNa hai ? yaha saMsAra-paribhramaNa yoM hI calatA rahegA yA ise ghaTAyA yA isakA anta kiyA jA sakatA hai ? agara ise kama kiyA yA isakA anta kiyA jA sakatA hai, to kaise ? kina upAyoM se saMsAra-paribhramaNa ke mUlabhUta kAraNoM ko dUra kiyA jA sakatA hai ? ina vastuoM kA yathArtha bhAna tathA jinokta tattvoM para yathArtha zraddhAna jise ho jAtA hai, vaha vyakti samyaktvI yA samyagdRSTi kahalAtA hai / janma-maraNa ke cakra kI vRddhi karane vAle kaSAyAdi padArthoM ko zAnta karane kA vaha prayatna karatA hai| apane prabala puruSArtha se vaha kaSAyoM aura viSaya-vAsanAoM ko zAnta karane meM saphala ho jAtA hai| usakI vikArI vattiyA~ upazAnta ho jAtI haiN| usakI ceSTAoM, hAva-bhAvoM, mano. bhAvoM, vacanoM, bauddhika kSamatA kAryoM Adi meM 'zama' guNa kI jhalaka dikhane lagatI hai| usI para se yaha jAnA jAtA hai ki isa vyakti meM samyagdarzana yA samyaktva kA prAdurbhAva ho gayA hai / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 / saddhA parama dullahA zramaNa saMskRti ke mUla meM zrama, sama aura zama; ye tIna guNa gabhita haiN| kisI vyakti meM samyagdarzana hai yA nahIM ? isako prathama parakha ke lie zAstrakAroM ne ye tIna guNa hone Avazyaka batAe~ haiN| kahIM-kahIM kevala 'zama' yA 'prazama' guNa ko hI samyaktva kA pahalA cinha batAyA hai| ise 'upazama' bhI kahA gayA hai| sama kA svarUpa jisameM samyagdRSTi hotI hai, vaha jAnatA hai ki rAga, dveSa, moha, krodhAdi cAra kaSAya, evaM indriya viSaya-vAsanA, ye mokSa prApti meM bAdhaka haiM, AtmA ko janma-maraNarUpa saMsAra meM, cAroM gatiyoM meM bhaTakAne vAle haiM, ye janma-janma meM azAnti, yAtanA, duHkha aura saMkaTa paidA karane vAle haiM, tathA ina saba ke kAraNa azubhakarmoM kA bandha hotA hai, jinake kAraNa prANI ko kaSTa evaM duHkhadAyaka phala bhoganA par3atA hai| ataH mokSa prApti meM bAdhaka ina kAraNoM ko dUra karanA mere lie anivArya hai| inheM dUra karane ke lie samyagdRSTi meM sarvaprathama 'zama' guNa kA honA anivArya hai| zama, prazama, upazama, zamana yA zAnti, ye saba prAyaH ekArthaka haiN| samyagdRSTi kI mukhya pahacAna yaha hai ki vaha parama zAnta ho, sarala ho, sadaiva prasanna rahatA ho, pratyeka paristhiti meM vaha sahasA uttejita na hotA ho, svabhAva se tIvra kaSAya (krodha, mAna, mAyA aura lobha), tIvra rAga-dveSa, moha tathA tIvra viSaya-vAsanAdi vikAroM se mukta ho| zama ke isI lakSaNa kA samarthana guNabhUSaNa zrAvakAcAra' meM kiyA hai "yad rAgAdi-doSeSu cittavRttanirvahaNam / zama ityucyate tajjJa : samastavratabhUSaNam // " 'rAgAdi (krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa, moha Adi) vikAra bhAvoM kA cittavRtti (AtmapariNAmoM) meM upazamana hoga, zAnta honA, zama prazama, yA upazamana guNa kahalAtA hai / jo samasta vratoM kA AbhUSaNa hai|' ___ zama guNa kA sAmAnyatayA artha hotA hai mana meM tIvra rAga-dveSa, tIvra moha, tIvra kaSAya athavA ahaMtA-mamatAvaza tova haThAgraha, kadAgraha yA 1. guNabhUSaNa zrAvakAcAra, uddeza 1/48 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'zama' kA dvitIya rUpa ---zama | 153 pUrvAgraha, vaira-virodha, athavA kalaha-kleza Adi vikAroM kA zAnta honA / ye vikAra zAnta hone para hI mana-mastiSka meM zAnti ho sakatI hai, tanAvoM se mukti mila sakatI hai, vividha cintAoM se chuTakArA mila sakatA hai / vairavirodha, lar3AI-jhagar3e, saMgharSa, kalaha, IrSyA, dveSa, mAtsarya, evaM krodhAdi kaSAyoM se AtmA ko Antarika vRtti malina aura kuTila ho jAtI hai| AtmapariNAmoM kI saralatA aura AtmakalyANa kI bhAvanA malina ho jAtI hai, Atmazuddhi evaM Atma-vikAsa kA utsAha manda par3a jAtA hai / mokSa ke lakSya se aisA vyakti kosoM dUra ho jAtA hai / kaSAya yA rAgadveSAdi jisameM tIvratama hote haiM, vaha vyakti Atma-svarUpa ko nahIM pahacAna sktaa| ataeva usakI dRSTi AtmalakSyI na hokara saMsAralakSyI bana jAtI hai| tattvoM ke yathArtha svarUpa ko jAnane meM usakI ruci evaM zraddhA nahIM hotii| isIlie amitagati zrAvakAcAra meM kahA gayA hai ' rAga-dvaSa-krodha-lobha-prapaMcAH, sarvAnAvAsabhUtA duratAH / yasya svAnte kurvate na sthirasvaM, zAntAtmA'sauzasyate bhAsahaH // " samasta anarthoM ke ghara ke samAna, kaThinatA se anta kiye jAne vAle rAga, dveSa, krodha, lobha Adi prapaMca jisake citta meM sthiratA nahIM pAte, aisA bhavyasiMha zAntAtmA prazaMsanIya hai| kyoMki zama guNa usake jIvana meM basa gayA hai| . __ vAstava meM rAga, dveSa, krodhAdi, kaSAya, evaM mohAdi vikAra upazAnta hone para hI samyagdRSTi meM yaha gUNa prakaTa hotA hai| kaSAya kI Aga zAnta hone para hI vyakti meM samyagdarzana kA prAdurbhAva hotA hai| jo vyakti bAta-bAta meM bhar3aka uThatA hai, jarA-sI mana ke pratikUla bAta sunate hI uttejita ho jAtA hai, jarA-sA kisI ne kucha kaha diyA, yA apamAna kara diyA to ekadama AgababUlA ho uThatA hai, kisI ne bAta nahIM mAnI to ekadama lar3ate-jhagar3ane aura marane-mArane ko taiyAra ho jAtA hai, svArthasiddhi na hone para dUsaroM kA ahita kara baiThatA hai, jarA-so pratikUla paristhiti hote hI AtmahatyA karane ko utArU ho jAtA hai, athavA dUsare kA ghara jalAne, phasala jalAne, patthara varasAne, yA lUTapATa karane para AmAdA ho jAtA hai, ahaMkAra itanA pracaNDa hai ki apanI galatI yA aparAdha hone para bhI kisI se kSamA mAMgane, usakI kSatipUrti karane yA namratApUrvaka usase samajhautA karane ko taiyAra nahIM hotaa| kSamA, dhairya, zAnti, Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 | saddhA parama dullahA aura sahiSNutA kA jisameM nAmonizAna nahIM hai, aise vyakti meM zama guNa nahIM hone se use samyagdRSTi nahIM mAnA jA sktaa| jisake jIvana meM zamaguNa pragaTa hotA hai, vaha kisI ko kaTu vacana bole jAne para yA kisI bAta para takarAra hone para turaMta usa vyakti se kSamA mAMgatA hai| kalpasUtra meM spaSTa batAyA hai-kisI bAta para kisI se paraspara vivAda khar3A ho jAya, dUsare ko cubhane vAle vacana bole jAya~ yA kalaha ho jAe to jo kSamA mAMga letA hai, vahI ArAdhaka hotA hai / jo kSamA nahIM mAMga kara vaira-virodha yA kalaha ko dIrghakAla taka rakhatA hai, kSamAyAcanA nahIM karatA, vaha virAdhaka hai / kyoMki kahA hai uvasamasAraM khu sAmaNNaM zramaNasaMskRti kA sAra upazama hai| vaira-virodha aura kadAgraha jisa vyakti ke mana meM Tikate nahIM, krodha kA udaya hote hI, udIyamAna krodha ko jo vApasa mor3a letA hai| vartamAna meM pravartamAna kaSAya kI pariNati ko vApasa khIMca letA hai, vahI zamaguNa kA -zAnti kA ArAdhaka hai / jahA~ vaira-virodha nahIM hogA, krodha, kadAgraha, IrSyA, duSTavRtti, mAtsarya Adi gA~Tha khula jAtI hai, apanA burA karane vAle ke prati bhI mana meM premabhAva ho, vahA~ aharniza zAnti aThakheliyA~ karatI hai / upAdhyAya yazovijayajI upazama kA artha karate hue kahate haiM - 'aparAdhIzu paNa navi citta thakI, cintavie pratikUla' bhAvArtha yaha hai ki jise samyagdarzana kI prApti ho gaI ho, usa vyakti ke antar meM kisI bhI prANI ke prati vairavirodha kI bhAvanA utpanna nahIM hotii| kadAcita kabhI kisI aparAdhI ko daNDa bhI denA par3e to bhI vaha usake prati koI rAga-dveSapUrNa pakSapAta yA zatratva kI bhAvanA nahIM rakhegA / isa jagat meM kaSAya ke asaMkhya sthAna haiM, tathA indriyaviSaya-bhogoM ke bhI asaMkhya sthAna haiM / samyagdRSTi ke mana meM viSaya-kaSAyoM ke asaMkhya sthAnoM ke prati mandatA A jAnA, arthAt-upazAnti ho jAnA zama hai, isa prakAra ko paribhASA bhI eka AcArya ne kI hai| zama yA zAnti ke pramukha bAdhaka kAraNa tIvra krodha-kaSAyoM meM sabase pahale krodha AtA hai / krodha kaSAya zAnti yA zama kA pratyakSa zatru hai| jaba tIvra krodha AtA hai to A~kheM lAla Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'zama' kA dvitIya rUpa-- zama | 155 ho jAtI haiM, ceharA bhI tamatamA jAtA hai / krodhI manuSya apanA bhAna bhUla jAtA hai| usakI buddhi usa samaya viveka-vicAra se rahita ho jAtI hai| krodha Ane para AdamI yaha nahIM dekha pAtA ki sAmane kauna khar3A hai ? maiM kisake sAtha bakavAsa kara rahA haiM ? vaha apane bujurgoM evaM pUjya vyaktiyoM ke prati sammAna evaM vinaya ko tAka meM rakha detA hai| hajAroM varSoM kA tapa AcaraNa kiyA huA saMyama, krodhI vyakti eka bAra ke krodha meM bhasma kara detA hai| krodhI vyakti kI vrata-niyamoM kI saba sAdhanA vyartha jAtI hai| krodhI vyakti se koI mitratA, prema nahIM karatA, koI usake prati sneha-sahAnubhUti nahIM btaataa| krodhI vyakti meM krodha ke sAtha IrSyA, mAtsarya, dveSa, ghRNA, vaira, Adi durguNa bhI zIghra praviSTa ho jAte haiN| vaha hitAhita kA vicAra bhI nahIM kara pAtA / krodhI vyakti ke sAtha bhAI bandhuoM evaM snehI janoM kI mitratA TUTa jAtI hai / balki kaI bAra mitratA zatrutA meM pariNata ho jAtI hai / krodhAveza meM Akara vyakti vairaparamparA ko bar3hA letA hai| kyoMki usa samaya krodhI vyakti Ape se bAhara hokara gAliyA~ bakane lagatA hai, apazabda kaha detA hai, kaI bAra marmasparzI aura cubhane vAle kaTu zabda kaha baiThatA hai, jinakA ghAva zIghra bharatA nahIM hai / krodhAveza meM vyakti kaI bAra dUsaroM para mithyAdoSAropaNa kara detA hai| isI kAraNa krodha zamaguNa kA pratyakSa virodhI hai| kodha karane se ghora pApa karmoM kA bandha hotA hai jinakA phala bahuta hI kaTu hotA hai / ataH tIvra krodha jaba taka zAnta nahIM ho, taba taka zamaguNa kI prApti nahIM ho sakatI aura zamaguNa ke abhAva meM kisI vyakti ko samyagdRSTi nahIM kahA jA sakatA, cAhe vaha kitanA hI zikSita, zAstrajJa, pravacanapaTu, vyAkhyAtA yA dArzanika Adi ho| ahaMkAra-mamakAra kI tIvratA -ye donoM mAna kaSAya evaM rAga ke bhAI-bandhu haiM / prANI kI bhautika aura AdhyAtmika donoM prakAra kI unnati meM ahaMkAra aura mamakAra sarvAdhika bAdhaka haiM / _ 'pApamUla abhimAna' yaha kahAvata akSarazaH satya hai| ahaMkAra aneka pApoM aura durguNoM kA mUla hai, janaka hai / ahaMkArI vyakti dUsaroM kA utkarSa dekha nahIM sakatA / ahaMkAra eka prakAra kA madya hai, jo manuSya ko unmatta jaisA banA detA hai / madya pIne ke bAda nazA car3hatA hai, jo kucha ghaMToM bAda utara jAtA hai kintu ahaMkAra rUpI madya kA nazA to kAphI ase taka rahatA hai / ahaMkAra se manuSya kI sadbuddhi lupta ho jAtI hai, vaha acche-bure yA hitAhita kA vicAra nahIM kara pAtA / ahaMkAra ke Aveza meM vaha kaI bAra Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 | saddhA parama dullahA usase hone vAle duSpariNAmoM para vicAra nahIM krtaa| ahaMkAra ke naze meM vaha bahudhA yuddha kA nirNaya kara baiThatA hai, athavA mukadamebAjI meM lAkhoM rupaye svAhA kara detA hai| yaha saudA bahuta hI maha~gA par3atA hai / kaI bAra ahaMkAra ke naze meM manuSya prANoM kI bAjI lagA detA hai; galata kAma kara baiThatA hai / jisake lie bAda meM use pachatAnA par3atA hai| ahaMkAra svayaM ke lie hI ghAtaka hai, azAntidAyaka hai, AdhyAtmika vikAsa kA avarodhaka hai, samyagjJAnaprApti meM bAdhaka hai| vinaya aura namratA ke guNoM ko Aga lagAne vAlA hai / ahaMkAra azAnti kA kAraNa isalie hai ki ahaMkArI vyakti dUsaroM kA utkarSa, abhyudaya yA vikAsa dekha-dekhakara mana ho mana jalatA rahatA hai, vaha sadA dUsaroM ko nIcA dikhAne aura jhUTha-mUTha badanAma karane kI tAka meM rahatA hai, dUsaroM para rauba jamAtA hai, isase loga usase napharata karane lagate haiM, kaI to usase lar3ane-jhagar3ane aura badalA lene ko tAka meM rahate haiN| isalie ahaMkArI vyakti prAyaH haradama ArtadhyAna aura raudradhyAna kI udher3abuna meM rahatA hai| ahaMkArI hara kSaNa cintita, zaMkita, bhayabhrAnta eva vyathita rahatA hai ki kahIM loga merA apamAna na kara deM, athavA Arthika hAni meM na DAla deM, use apanI jAna kA bahuta khatarA rahatA hai / ahaMkArI vyakti sabhI ko apriya lagatA hai, usake mitra bhI usase kinArAkazI kara lete haiM, bhItara hI bhItara loga usase ghRNA karane lagate haiN| __ ahakArI vyakti ke ahaM ko Thesa pahu~catI hai, taba vaha tilamilA uThatA hai / roSa meM Akara dUsaroM ko apazabda kahane aura dhamakI dene lagatA apanI buddhi kA abhimAna karane vAlA vyakti dUsaroM ko mUrkha samajhatA hai / vaha prAyaH yahI socA karatA hai ki maiM bar3A AdamI hU~, loga merI jI hajUrI kareM, cApalUsI kareM yA maiM kahU~ vaisA kreN| maiM buddhimAn haiM, dUsare niremUrkha haiM, maiM jo kucha socatA hU~, kahatA hU~, yA karatA hU~, vahI ThIka hai| ahaMkArI vyakti dUsaroM ko jabarana bhaya aura pralobhana dekara yA phira talavAra ke bala para dUsaroM ko jabarana apane mata-paMtha kA, apane sampradAya kA anuyAyI banAtA hai / ahaMkArI manuSya kA prAyaH aisA svabhAva hotA hai ki vaha pratyeka kArya meM dUsare kI truTiyAM nikAlatA rahatA hai, hara acche kArya karane vAle kI nuktAcInI aura AlocanA kiyA karatA hai, isase usake ahaMkAra ko dAnA-pAnI milatA rahatA hai| kucha ahaMkArI loga choTI-choTI-sI bAtoM ko apanI pratiSThA kA prazna banAkara ar3a jAte haiM aura vAtAvaraNa ko azAnta banA kara svayaM tanAvagrasta ho jAte haiN| kucha loga ahaMkAra ke vaza dUsaroM ke virodha meM aise akar3a jAte haiM ki ve TuTa jAe~ge, para jhukeMge nahIM / kUpa Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'zama' kA dvitIya rUpa-zama ! 157 maNDUkavRtti ke loga ahaMkAravaza apane Apako bahuta bar3A mAnate haiM, apanI prazaMsA ke pula bAMdhate rahate haiM / ahaMkAra jaba ugrarUpa dhAraNa karatA hai, taba vaha krodha ke rUpa meM prakaTa hotA hai, usake phalasvarUpa kabhI-kabhI daMgA-phasAda laDAI-jhagar3A aura bar3A se bar3A yuddha taka ho jAtA hai| ahaMkArI manuSya kI pahacAna prAyaH usakI A~khoM se, cehare se, cAlaDhAla se, bolI se aura pozAka Adi se ho jAtI hai| usakI khAsiyata yaha hotI hai ki vaha sabhA Adi meM prAyaH sabase Age yA sabase U~ce Asana para baiThatA hai| bhIr3a meM vaha sabake bIca mukhiyA banatA hai| usake vAkyoM meM maiM, maiMne, mujhe, mere dvArA Adi zabda nikalate rahate haiN| niSkarSa yaha hai ki ahaMkAra-kaSAya bhI mokSamarga meM atIva vAdhaka hai, ataH usakI tIvratA samyaktva ko prakaTa karane vAlI kaise ho sakatI hai ? __moha, mamatva, Asakti yA rAgabhAva kI tIvratA - moha, mamatva, Asakti, athavA rAgabhAva jaba tIvra ho jAte haiM, to vyakti apane zuddha svarUpa kA- AtmabhAva kA yathArtha cintana nahIM kara sktaa| moha-mamatva bhI eka aisA madya hai, jisake naze meM vyakti svArthAndha, pakSapAtI, evaM durAgrahI ho jAtA hai| mamatva yA moha kevala dhana, makAna, bAga, baMgalA, kAra, koThI, tathA anya sukhopabhoga sAmagrI kA hI nahIM hotA. apane pada, pratiSThA, parivAra, sampradAya, mata-paMtha Adi kA bhI hotA hai| itanA hI nahIM, apane mAne hue ekAnta vicAroM kA bhI hotA hai| itanA jarUra hai ki ina saba para jaba moha mamatva tIvra ho jAtA hai, taba mohAndha, yA mamatvaparAyaNa vyakti moha ke naze meM hiMsA, asatya, corI, abrahmacarya Adi pApakarmoM ko karane para bhI utArU ho jAtA hai / moha-mamatva ke tIvra naze meM pAgala banA huA manuSya samAja virodhI, saddharma-viruddha, rASTrIyatA ke khilApha bhayaMkara kukRtya bhI kara baiThatA hai / kabhI-kabhI mohAndha manuSya jisa vastu yA vyakti para mUr3ha, mugdha yA Asakta hotA hai, usake na milane para AtmahatyA bhI kara baiThatA hai, athavA usakI prApti meM vighna DAlane yA virodha karane vAloM kA jAnI duzmana bhI bana jAtA hai| lobha bhI inhIM kA bhAI bandhu hai| tIvra lobhavaza manuSya saikar3oM anartha kara DAlatA hai / apane mArga meM bAdhaka vyakti kA bhayaMkara nukasAna bhI kara baiThatA hai| chala-kapaTa, mAyA, ThagI, dhokhAdhar3I, luTapATa, DakaitI, corI, beImAnI, anIti, atyAcAra, anyAya, balAtkAra, jora jabadastI Adi bhayaMkara burAiyA~ tIva lobha, tIvra moha-mamatva ke kAraNa hI Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 | saddhA parama dullahA panapatI haiN| isIlie kahA gayA hai, jaba taka tIvra lobha, tIvra mAyA kA zamana nahIM hotA, taba taka vyakti meM samyagdarzana prakaTa nahIM hotaa| samyagdarzana kI parakha ke lie tIvra moha, mamatva, lobha, mAyA, tIvra rAga Adi kaSAya kI upazAntatA avazya dekhI jAtI hai / tIvra rAga, lobha, tIvra moha, mamatva Adi jisameM hoM, usa vyakti kI dRSTi saMsAralakSyI hotI hai AtmalakSyI nahIM, vaha unake rahate samyaktva prApta nahIM kara pAtA, ataH azubha karmabandha ke kAraNa cirakAla taka saMsAra paribhramaNa karatA hai| mAyA kaSAya ke kAraNa bArabAra use vividha tiryaJca yoniyoM meM janma lenA par3atA hai| isIlie lobha, kaSAya ke isa parivAra kI tIvratA samyaktva prApti meM bAdhaka hai| dveSa, ghRNA, vaira-virodha Adi kI tIvratA-jaba vyakti meM dUsare ke prati tIvra dvaSa, ghaNA, vaira-virodha Adi ho jAtA hai, to vaha IrSyA, hiMsA, jhaTha Adi aneka durguNoM kA ghara bana jAtA hai / dveSa ke kAraNa vaha bAra-bAra badalA lene kI ThAnatA hai, isase vara paramparA dIrghakAla taka calatI hai, janmamaraNa kA cakra calatA rahatA hai, vaha AtmabhAna mUla jAtA hai| vizvayuddha, narasaMhAra, hatyAkANDa, raktapAta Adi bhayAnaka kukRtya tIvra dvaSa ke hI pariNAma haiM / jisa vyakti meM dvaSa Adi durguNoM kI tIvratA hotI hai, vaha ananta kAla taka saMsAra paribhramaNa karatA hai, bAra-bAra durgati meM jAtA hai vahA~ nAnA yAtanAe~, duHkha evaM kaSTa bhogatA hai, use bodhilAbha prApta honA bahuta durlabha hai| isIlie kahA gayA hai ki jisameM tIvra dvaSa Adi hoM, jAnanA cAhie ki abhI taka use samyaktva prApta nahIM huA hai| tIvra dvaSa Adi kA zamana jisameM ho gayA ho, samajhanA cAhie usameM samyagdarzana hai / jisameM tIvra dvaSa Adi zAnta ho gae hoMge, vaha vyakti kisI se vaira-virodha karegA nahIM, kadAcit kisI kAraNavaza use kisI ke dharmaviruddha, nyAya-nItiviruddha galata kAryoM kA virodha bhI karanA par3e, nyAya yA daNDa bhI denA par3e to vaha pakSapAta, moha, mamatva nahIM kregaa| vaha kevala karttavya pAlana kregaa| usake cehare para zAnti, gambhIratA, prasannatA, tejasvitA evaM virodhI ke prati bhI AtmIyatA hogii| viSaya-bhogoM kI tIvratA -yaha bhI samyagdarzana prApti meM bAdhaka hai| jisameM viSaya vAsanA to hogI, vaha vyakti Atmahita kI upekSA karake aharniza apane manojJa viSayoM ko prApta karane ke plAna racatA rhegaa| vaha ArtadhyAna aura raudradhyAna ke cakkara meM par3A rhegaa| aisI sthiti meM vaha zarIra aura zarIra se sambandhita sajIva-nirjIva iSTa viSayoM ke prati tIvra Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'zama' kA dvitIya rUpa-zama | 156 rAga aura aniSTa viSayoM ke prati tIvra dveSa karatA rahegA, jo zamaguNa ke nAzaka haiM / ataH jinameM viSaya bhogoM kI tIvratA hogI, unakA upazamana nahIM hogA, vaha samyagdarzana se kosoM dUra hai, yaha samajha lenA cAhie / isa prakAra krodha se lekara viSayabhogoM kI tIvratA taka ke durguNa zama yA zAnti ke bAdhaka kAraNa haiN| isa prakAra zama guNa samyaktva yA samyagdarzana kA paricAyaka hai| isa para se vyakti ko parakhA jA sakatA hai ki vaha zramaNa saMskRti ke evaM samyaktva ke prathama cinha-'zama' se sampanna hai to samyagdRSTi hai, athavA isa guNa se rahita hai to vaha samyagadRSTi nahIM hai / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 samyagdRSTi kI parakha ke prathama cihna ke sandarbha meMzramaNa saMskRti kA tRtIya mUlamantra : sama sama: tIsarA mUlamaMtra zramaNa saMskRti kA tIsarA mUlamaMtra 'sama' hai, jo 'samaNa' ke saMskRta rUpAntara 'samana' se pratiphalita huA hai / 'sama' bhI vyAvahArika samyagdarzana ( samyaktva) kA eka lakSaNa hai / kisI vyakti meM samyagdarzana hai yA nahIM ? isakI pahacAna ke lie usameM 'samatva' kA vicAra aura AcAra dekhanA Avazyaka hai / 'sama' ko tIsarA mUlamaMtra aura samyagdarzana kA prathama lakSaNa isalie mAnA gayA hai ki 'sama' ke binA samyagdRSTi kA jIvana aneka viSamatAoM se ghirA rahegA / mAnasika saMtApa, aura saMkleza meM usakA mana ghuTatA rahegA ataH samyagdRSTi ke jIvana meM samatva kA otaprota rahanA anivArya hai / samabhAva ke binA sarvatra azAnti aura vyAkulataH samabhAva ke binA vyakti na to AdhyAtmika zAnti prApta kara sakatA hai aura na hI mAnasika zAnti / isI prakAra sAmAjika, pArivArika, rAjanaitika, dhArmika, sAmpradAyika, dArzanika evaM rASTrIya Adi kSetroM meM bhI vaiSamya hone para manuSya kA samatva meM sthira raha pAnA azakya ho jAtA hai / aise samaya meM samyagdRSTi sAdhaka samatvayoga kA avalambana lekara ina sabhI kSetroM meM zAnti aura samatA kA pracAra-prasAra kara sakatA hai / aura apane jIvana meM bhI karmakSaya karatA huA mokSamArga kI ora tIvragati se gamana kara Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa saMkRti kA tRtIya mUlamaMtra : sabha | 161 sakatA hai| jaba taka svayaM ke jIvana meM vividha viSamatAe~ raheMgI, taba taka svayaM kA jIvana bhI azAnta, viSama aura vyAkula... vyagra rahegA; tathA mokSa mArga ke badale vaha janma-maraNarUpa saMsAra ke mArga kI ora hI dra tagati se bar3hatA jaaegaa| isIlie kahA gayA hai ---- 'samamAva-mAviappA lAhai mukkhaM na sandeho / "samabhAva se bhAvita-otaprota AtmA niHsaMdeha mokSa prApta karatA hai|" viSamatAoM se bharA saMsAra . ataH sarvaprathama hameM yaha dekhanA hai ki viSamatAe~ kahA~-kahA~ aura kaisI hotI haiM tathA samyagdaSTi unase kaise dUra rahakara apane jIvana meM samatva ko pratiSThita karatA hai ? yaha jagat samasUtra para sthira nahIM hai / isameM aneka prakAra kI viSamatAe~ haiM / kahIM parivAra meM viSamatA hai, kahIM samAja meM ucca-nIca, harijanaparijana, chUta-achUta, Adi viSamatAe~ haiM, kahIM paristhitijanya viSamatAe~ haiM, kahIM kSetrIya viSamatA hai to kahIM bauddhika aura Atmika viSamatA hai, kahIM dharmasampradAyagata viSamatA hai to kahIM anya viSamatAe~ haiN| samyagdaSTi mAnava ina saba viSamatAoM se bhare saMsAra ke bIca rahatA huA viSamatA ke kAraNoM ko jAnakara samabhAva meM sthira rahatA hai, ina viSamatAoM ke pravAha meM nahIM bhtaa| AdhyAtmika vaiSamya meM samatvarakSA sarvaprathama hama AdhyAtmika vaiSamya ko leN| manuSya kevala zarIra hI nahIM hai / vaha zarIra aura AtmA donoM ke saMyoga ko lekara jItA hai / mithyAdRSTi jIva AtmA aura AtmabhAva ko bhUlakara zarIra aura zarIra se sambandhita sajIva-nirjIva padArthoM ke prati moha, mamatva, rAga tathA vRNA dveSa, vaira. virodha, IrSyA Adi se grasta hokara nAnA prakAra se azubha karmoM ko bA~dha letA hai / isa prakAra jahA~ use karmoM ke vaza na hokara AtmA se yukta mAnava zarIra ke prati bheda-vijJAnapUrvaka AdhyAtmika vaiSamya ko miTAnA thA, zarIra aura zarIra se sambaddha padArthoM ke prati rAga-dveSa karake vahA~ vaha sasAra mArga kA paripoSaNa karatA hai / kahA bhI hai Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 | sadA parama dullahA yenaiva dehena vivekabhAjaH saMsAramArga parizoSayanti / tenaiva dehena vivekahInAH saMsAramArga paripoSayanti // jisa zarIra se vivekavAn samyagdRSTi saMsAra kA parizoSaNa karatA hai, usI zarIra se viveka-vikala mAnava saMsAramArga ko paripuSTa karatA hai| jaba taka AtmA aura zarIra ko pRthaka-pRthaka nahIM samajhA jAtA, taba taka jIva ke atyanta nikaTa aura pratyakSa hone ke kAraNa zarIra aura zarIra se sambaddha sajIva vastuoM ke prati moha-mamatva jAgegA, Asakti aura mUrchA utpanna hogii| unhIM ko lekara hiMsA, asatya, corI, ThagI, berhamAnI, anyAya, anIti, abrahmacarya-vyabhicAra, durAcAra, saMgrahavatti, parigrahabuddhi Adi pApa doSoM kI vRddhi hotI rhegii| yaha AdhyAtmika viSamatA hai| rAga-dveSa Adi ukta viSamatA ke avasara pramAdI vyakti ko bhayaMkara karmabandha meM DAla dete haiN| samyagdaSTi vivekI sAdhaka aise viSamatA ke avasaroM para iSTa kA viyoga ho jAne para mohajanita vilApa, zoka, cintA, ArtadhyAna Adi se tathA iSTa ke saMyoga ke prati rAga, harSAveza, Asakti yA moha Adi se dUra rahane kA aura aniSTa saMyoga ke prati dvaSa, ghRNA, IrSyA, duHkhajanita tar3aphana vaira-virodha Adi se tathA aniSTa ke viyoga meM harSAveza Adi se apane Apako bacAne kA abhyAsa karatA hai / arthAt vaha aise samaya meM AtmA ko ina saba parabhAvoM se pRthaka samajhatA hai, AtmA ke svabhAva-nijIguNoM kA cintana karatA hai, yahI AdhyAtmika sAmya hai, jisameM sthira rahane kA vaha abhyAsa karatA hai / zarIra se AtmA ko samyagdRSTi AtmA pRthak samajhatA hai / vaha zarIra aura zarIra se sambandhita aMgopAMga, indriyA~, mana, buddhi Adi tathA apane mAne hue parivAra, samAja, sampradAya, jAti, kauma Adi sajIva evaM dhana-sampatti, jamIna, jAyadAda, bAga-bagIcA, kAra, koThI, Adi samasta nirjIva vastuoM ke prati lagAva, Asakti, moha-mamatA, tRSNA, lAlasA Adi ko parabhAva samajha kara unase nirlipta rahane kA abhyAsa karatA hai| zarIra aura zarIra se sambaddha sajIva padArthoM ko anucita icchAoM, AkAMkSAoM tathA anucita AvazyakatAoM ko pUrti karane meM samaya, zakti aura dhana Adi sAdhanoM kA jo apavyaya kiyA jAtA hai, samabhAvaniSTha vyakti use chor3ane kA abhyAsa karatA hai / vaha bhalo bhAMti jAnatA hai ki zarIra ko naSTa kara denA yA usake aMgopAMgoM ko tor3a-phor3a denA zarIra se AtmA kA bhedavijJAna nahIM hai, apitu zarIra aura zarIra se sambandhita sajIva-nirjIva vastuoM ko Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa saMskRti kA tRtIya mUlamantra : sama | 163 AtmA se pRthaka samajha kara unake prati moha - Asakti Adi se dUra rahanA hai / sAmAyika pATha meM isI Azaya ko abhivyakta kiyA gayA hai zarIrata: kartuM manantazaktim, vibhinnamAtmAnamapAstadoSama jinendra ! koSAdiva khaDgayaSTima, tava prasAdena pramA'stu zakti: // 1 samaguNasampanna sAdhaka jinendra bhagavAn se prArthanA karatA hai ki he vItarAga prabho ! ApakI kRpA se mere meM aisI zakti ho jAe ki jisa prakAra prakAra talavAra se myAna alaga ho jAtA hai, usI prakAra doSa rahita ananta zaktimAna zuddha AtmA ko zarIra se pRthak kara sakU~ / niSkarSa yaha hai ki zarIra aura zarIra se sambandhita vastuoM ke prati 'maiM' aura 'mere' kI bhAvanA ko chor3anA hI zarIra se AtmA ko pRthak karane kA bhedavijJAna hai / AdhyAtmika vaiSamya vahIM hotA hai, jahA~ zarIra aura usake aMgopAMgoM mana, buddhi, indriyA~, hAtha-paira Adi ko hI AtmA samajha liyA jAtA hai, unhIM para moha, mamatva karake azubha karmabandha kiyA jAtA hai / samyagdRSTi bhI zarIra tathA apane kuTumba, parivAra, samAja, sampradAya, jAti Adi ke sAtha rahatA hai, vaha unase sambandhita sabhI Avazyaka karttavyoM aura dAyitvoM kA pAlana karatA hai, zarIra ko TikAne aura jIvana kI rakSA ke lie anna, vastra, makAna, dhana Adi sabhI Avazyaka vastuoM kA upArjana karatA hai, kintu vaha ina sabake prati nirlipta, anAsakta, tathA andhasvArtha aura atimoha dUra rahatA hai / bRhadAloyaNA meM eka rUpaka dvArA ise samajhAyA gayA hai se 1 sAmAyika pATha, 1 bhAvArtha spaSTa hai / jisa prakAra dhAyamAtA dUsare ke bAlakoM ko khilAtI - pilAtI hai, lAr3a-pyAra karatI hai, pAlatI - posatI bhI hai, kintu antar se vaha yahI samajhatI hai ki yaha bAlaka merA nahIM hai, isI prakAra samadRSTi je je samadRSTi jIvar3A kare kuTumba pratipAla | antaratho nyAro rahai jyoM dhAya khilAve bAla // zloka 2 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 | saddhA parama dullahA jIva apane kuTumba zarIra Adi kA paripAlana karatA huA bhI unase apane Apako pRthak samajhatA hai / aba dUsarI dRSTi se AdhyAtmika vaiSamya kA vicAra kara leM jo bahirAtma hai, zarIra aura usase sambandhita vastuoM aura vyaktiyoM Adi para 'maiM' aura 'merepana' kI chApa lagAtA hai / zarIra ko 'meM' samajhane vAle vyakti prAyaH apanA adhikAMza samaya, zrama, dhana, sAdhana, manoyoga aura zarIra aura usake sAtha jur3e hue parikara ke nimitta khapAte haiM / ve peTa kI bhUkha indriyoM kI vividha lipsAoM aura mana-buddhi kI vividha AkAMkSAoM evaM pharamAizoM kI pUrti karane aura unake nimitta daur3adhUpa karane meM hI lage rahate haiM / zarIrAdi ke nimitta se hue isa AdhyAtmika vaiSamya ke sAtha-sAtha mana ke nimitta se hue AdhyAtmika vaiSamya meM ulajhA huA vyakti AdhyAtmika samatva ke maMgala dvAra taka pahu~ca hI nahIM pAtA / mana kI anucita mA~geM aura AdateM bhI AdhyAtmika viSamatA utpanna karatI haiM / mana meM bar3appana kA ahaMkAra rUpI viSadhara phana phailAe rahatA hai / ahaMkAra ke kAraNa dUsaroM ke prati IrSyA, dva eSa, chala, moha, abhimAna, krodha, vaira-virodha tathA vaibhava tathA amorI kA pradarzana, phijUlakharca, viSayasukhalipsA, Amoda-pramoda, rAgaraMga Adi ceSTAe~ bhI AdhyAtmika vaiSamya ko bar3hAvA detI haiM ! mana meM mahattvAkAMkSAe~ uThatI haiM, unakI pUrti ke lie zarIra sajjA se lekara amIrI ke kharcIle ThATha -vATa banAne ke lie daur3a-dhUpa karanI par3atI hai / kisI samaya mana meM kAmavAsanA aura viSaya bhogoM meM sukha lipsA aura viSaya sukhAnubhUti kI lAlasA bar3hatI hai / bahirAtmA kA mana rAta-dina prAyaH yahI socatA rahatA hai ki kisI taraha yaha zarIra pA~coM indriyoM ke viSayabhogoM kA Ananda le le / isa prakAra zarIra ko 'maiM' hI samajhane vAlA jitanA indriya viSayasukha kharIdatA hai, utanA hI balki, usase bhI adhika duHkha mola le letA hai / vAsanA, kAmanA, tRSNA aura moha-mamatA kI ina vikaTa ghATiyoM se pAra utarane meM hI dina bhara kA hI nahIM jindagI kA lambA samaya khapa jAtA hai / aise zarIramohI zarIrAsakta evaM dehAdhyAsa yA zarIra bhAva se grasta loga apanI sArI kamAI prAyaH zarIra ke lie kharca kara DAlate haiM / ve zarIra ke lie hI jIvita rahate haiM / isa AdhyAtmika viSamatA ke bha~vara meM phaMsa kara ve Atmacintana, Atmahita, Atmazuddhi athavA AtmavikAsa kI bAta soca hI nahIM sakate / phira zarIra se sambandhita vastuoM, bhAvoM yA vyaktiyoM kA kSetra kAphI vistRta hai | apane mAne hue parivAra, dharmasampradAya, jAti, prAnta rASTra bhASA Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa saMskRti kA tRtIya mUlamantra : sama' | 165 Adi ke parikara bhI zarIra se sambandhita haiM; jo zarIra yAtrA kI paridhi meM Ate haiM / zarIrAsakta mAnava AdhyAtmika vaiSamya ke jAla meM phaMsa kara apane mAne hue parivAra. sampradAya, kauma, jAti-prAnta Adi ke lie lar3atA-maratA hai, apane prANa homane ko taiyAra ho jAtA hai / nyAyasaMgata bAta ke lie nahIM, kintu anyAya-anIti-yukta yA mithyA paramparAgata bAta ke lie bhI, apane ahaMtva-mamatva ke poSaNa ke lie bhI tathA apanI jhUThI zAna-zaukata, kurUr3hi evaM kurIti evaM mithyA pratiSThA Adi ke lie athavA apanI mUMche U~cI rakhane ke lie bhii| isake atirikta dhana, dhAma, ghara-bAra, jamInajAyadAda, makAna-dukAna, vastrAbhUSaNa Adi bhI zarIra se hI sambandhita haiM, jinake lie zarIravAdI mAnava AjIvana daur3a-dhUpa, karatA rahatA hai / niSkarSa yaha hai ki zarIra ko AtmA se abhinna mAnane vAle loga zarIra aura zarIra-sambaddha vastuoM kI hI sevA zuzra SA meM apanA samagra jIvana lagA detA hai / zarIra aura zarIra se sambandhita vastuoM, vyaktiyoM tathA tana, mana, vacana Adi ke sAtha jo tAdAtmya-sambandha hai, usI ko vaiSamya kA, rAgadveSa-moha Adi kA kAraNa samajha kara samyagdRSTi bhedavijJAnI bana jAtA hai, aura usa tAdAtmya sambandha ko zithila karane tathA usase mukta hone kA prayAsa karatA hai / vaha samatva meM sthira hokara Atmika sukha-zAnti prApta kara letA hai| ___samabhAva niSNAta samyagdRSTi zarIra aura zarIra se saMlagna indriya, mana, vANI Adi ko apane (AtmA ke) sevaka mAnatA hai| vaha zarIrAdi ke sAtha vyavahAra meM svAmI-sevaka kA yA zilpo-upakaraNa kA-sA sambandha mAnakara inheM samatva-sAdhanA meM lagAtA hai, inheM AtmA kI sevA meM, AtmaguNoM kI vRddhi meM, Atmazuddhi, Atmacintana aura Atma-vikAsa kI sAdhanA meM lagAtA hai| vaha zarIrAdi upakaraNoM ko samyagdarzana-jJAna-cAritra kI sAdhanA meM juTAtA hai| samyagdRSTi kA lakSya zarIra aura AtmA kA santulana banAe rakhanA hai / vaha AtmA kI zakti bar3hAkara zarIrAdi ko apane anukUla banAtA hai| vaha pUrvokta AdhyAtmika vaiSamyoM ko jarA bhI phaTakane nahIM detaa| anuyogadvAra sUtra meM spaSTa kahA hai jassa sAmANio appA, saMjame niyame tave / tassa sAmAiyaM hoi, ii kevalI bhAsiyaM // arthAt-jisakI AtmA samabhAva meM rahatI hai, arthAt saMyama-niyama aura tapa meM pravRtta hotI hai, vItarAga prabhu ne usI ke samatva yoga (sAmAyika) ko zreSTha kahA hai / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 / saddhA parama dullahA sukha aura duHkha meM samatva samyagdRSTi bhedavijJAna dvArA zarIra aura AtmA kI bhinnatA ko samajha kara zarIra se sambandhita sukha aura duHkha Adi dvandvoM ke samaya samabhAva rakhatA hai| sAMsArika ajJajana anukUla viSaya-sukhoM ke prApta hone para harSa se phUla uThate haiM, apane mana ko abhISTa lagane vAlI vastu yA anukUla paristhiti ko sukharUpa mAna kara ahaMkAra se gavita ho uThate haiN| vahA~ samyagdRSTi samabhAvI hokara vaiSayika sukhoM ko duHkha bIja mAnakara unake phaMde meM nahIM phaMsatA, anukUla paristhitijanya tathA vastUniSTha sUkhoM ko bhI kSaNika, rAgadvaSavarddhaka evaM viyogAdi meM duHkhotpAdaka mAna kara unameM Asakta nahIM hotaa| kadAcit pUrvakRta puNyaphala ke kAraNa use svastha zarIra, tejasvI buddhi, sazakta mana, apAra vaibhava, dIrghAyuSya, anukUla parivAra Adi sukha ke sAdhana prApta ho jAe~ to bhI vaha unameM Asakta yA mohagrasta nahIM hotA, ahaMkAra nahIM krtaa| vaha una sAdhanoM ko rAga-dveSa, kAma krodhAdi vikAroM ko bar3hAne meM nahIM lagAtA / samyakadRSTi bhI sukha cAhatA hai, para usakI dRSTi asalI, sthAyI aura zAzvata sukha para rahatI hai, vaha vaiSayika sukhoM yA paristhitijanya yA vastuniSTha sukhoM kI lAlasA nahIM krtaa| inakA gulAma nahIM bntaa| saMyoga aura viyoga meM samatva __iSTa kA viyoga ho cAhe aniSTa kA saMyoga, samabhAbI samyagdRSTi donoM hI paristhitiyoM meM sama rahate haiM / ve na to iSTa vastu yA vyakti ke biyoga hone para ghabarAte haiM, aura na hI aniSTa vastu yA vyakti kA saMyoga hone para cintita hote haiN| isI prakAra iSTa vastu yA vyakti ke saMyoga athavA aniSTa ke viyoga ke samaya bhI ve harSita hokara uchalate nahIM, na hI unameM gAr3ha Asakta, mUcchita yA lAlAyita hote haiN| eka vyakti dhanavAn hai, parantu usakA zarIra durbala hai, rogAkrAnta hai, kAlA kaluTa hai| usako aMgopAMga bhI sUDaula nahoM mile| usake mana aura buddhi bhI vikasita nahIM haiM / pA~coM indriyA~ to milIM, para ve bahuta hI caMcala haiM, anukUla viSayoM para rAga-moha yA Asakti se grasta ho jAtI haiM, aura pratikUla viSaya milane para usakA mana unhIM indriyoM ko kosatA rahatA hai, vaha zoka evaM cintA meM DUba jAtA hai / athavA samabhAva ke mahatva se anabhijJa vyakti yA to indriyoM kA durupayoga karatA hai| athavA indriyoM kA Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa saMskRti kA tRtIya mUlamantra : sama | 167 ati upayoga karake jIvana ko barbAda kara detA hai / isa prakAra iSTa yA aniSTa zabdAdi viSayoM ke saMyoga athavA viyoga ke samaya vaha mana ko santulita nahIM rakha sakatA / samabhAva meM rahane kA kauzala use prApta nahIM huA / kaI samabhAva kI kalA se anabhijJa vyakti zabdAdi viSayoM kA upabhoga apanI indriyoM se na kara sakane yA A~kha, kAna, hAtha, paira, vANI Adi bAhya indriyA~ na milane para bahuta cintita rahate haiM aura socate rahate haiM ki hameM A~kheM milatI to hama acchA hI acchA dekhate athavA hameM paira milate to hama daur3a daur3a kara asahAyoM evaM rugNoM kI sahAyatA karate, sevA karate / athavA hama zArIrika dRSTi se nirbala na hote apitu sabala hote to durbaloM evaM pIr3itoM para kabhI atyAcAra yA anyAya na hone dete / parantu java unheM ve indriyA~ acche rUpa meM prApta ho gaIM to ve unake sadupayoga se athavA apane mana meM saMjoI huI sevA kI kalpanA se vimukha ho gae aura una una aMgoM yA indriyoM kA duSprayoga karane lage / ve apane susaMkalpa ko bhUla gae / vividha dvandvoM meM samatva isI prakAra lAbha aura alAbha, nindA aura prazaMsA, jIvana yA maraNa athavA anukUla aura pratikUla paristhitiyoM athavA sammAna aura apamAna ke prasaMgoM para sAdhAraNa ajJajana saMtulita, svastha yA samatva meM sthira nahIM raha sakate, jabaki samyagdRSTi aise dvandvoM ke avasara para sama rahatA hai / uttarAdhyayana sUtra meM samabhAvI kI isI dRSTi kA svarUpa batAte hue kahA gayA hai lAbhAlAbhe suhe dukkhe jovie maraNe tahA / samo NidA pasaMsAsu tahA mANAva mANao // samyagdRSTi samabhAvI puruSa lAbha aura alAbha meM, sukha aura duHkha meM jIvita yA maraNa meM, tathA nindA aura prazaMsA ke avasaroM para evaM sammAna yA apamAna kI sthiti meM sama rahatA hai / aise samabhAvI ko jIne ke lie Avazyaka aura upayukta sAdhana mileM yA na mileM, athavA pratikUla sAdhana mileM vaha santulita aura svastha rahatA 1 uttarAdhyayana a. 16, gAH 60 ---- Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 ! saddhA parama dulahA hai / anukula sAdhana na milane para tilamilAtA nahIM, aura pratikUla sAdhana milane para tar3aphatA nahIM / isI prakAra acche yA bure, anukula yA pratikula padArthoM yA vyaktiyoM kA saMyoga milane para ve samabhAva se vicalita nahIM hote / prAyaH pratikUla saMyogoM meM manuSya kA mana samabhAva ko kho detA hai / ataH samyagdRSTi bAra-bAra jAgarUka aura sAvadhAna rahakara prabhu se prArthanA karatA hai - "prabho ! merA mana saMyoga aura viyoga meM sama rahe / " athavA apane mana ko vaha bAra-bAra sambodhita karatA rahatA hai- " are mana ! tU kyoM iSTavastuoM yA vyaktiyoM ke saMyoga se harSAveza meM uchalatA aura kyoM aniSTa vastuoM yA vyaktiyoM ke saMyoga se duHkhitacintita hotA hai ? donoM hI paristhitiyoM meM sama raha, rAga aura dveSa se moha aura ghRNA se dUra raha / " isa prakAra samyagdRSTi sukha-duHkha, mAna-apamAna, nindA - prazaMsA, saMyogaviyoga, bhavana-vana, zatru-mitra, zIta-uSNa Adi dvandvoM ke samaya mana meM rAga yA dveSa yA moha aura ghRNA ko apanA kara viSamatA nahIM lAtA / vaha ina dvandvoM ke samaya samabhAva rakhatA hai / isakA artha yaha nahIM hai ki samatA rakhane vAlA vyakti ina dvandvoM ke upasthita hone para pravRttizUnya ho jAe / samatva Atmika yA Antarika puruSArtha kA nAma hai| ataH sAdhaka phalAkAMkSA se rahita hokara samyagdarzana - jJAna cAritra taparUpa dharma yA mokSamArga meM satata puruSArtha karatA hai / isa prakAra ke Antarika puruSArtha dvArA karmakSaya karake Atmazuddhi karate samaya kadAcit vaha bAhya pravRttiyoM se kucha samaya ke lie nivRtta hotA hai / parantu jaba taka zarIra hai, taba taka mana vacana kAyA se ekAnta nivRtti na to sambhava hai, aura na hI abhISTa / kucha zArIrika kriyAe~ to anivArya hotI haiM, lekina una kriyAoM ko karate samaya bhI samyagdRSTi samabhAvI yatanA aura viveka rakhatA hai / * mana bhI tabhI caMcala eka vikSipta hotA hai, jahA~ indriya, mana aura prANa (vAyu) meM viSamatA ho / inameM samatA Ate hI vikSepa kA svataH zamana ho jAtA hai / mana ko samatva meM pratiSThita karane yA ekAgra karane kA mAdhyama samatAla zvAsa-prazvAsa hai / use ajapAjApa yA AnApAnasatI bhI kahate haiM / mana cintana se sarvathA vimukta nahIM ho sakatA / asat kalpanAoM ke jAla se mukta karane ke lie use satkalpanAoM kA sahArA lenA Avazyaka hai / Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa saMskRti kA tRtIya mUlamantra : sama | 166 arthAt -- mana ko viSamatAoM ke kAraNabhUta padArthoM yA vyaktiyoM se haTAkara samatva meM pratiSThita karanA hotA hai / jisakA mana mAna-apamAna Adi ko bAhyapadArtha mAnakara unakI smRti hote hI caMcala aura vikSipta nahIM hotA, vaha samatva meM pratiSThita hotA hai / prANigata vaiSamya se dUra samyagdRSTi meM pratyeka prANI ke prati samabhAva hotA hai / vaha mamatA aura Asakti se sarvathA dUra rahane kA prayatna karatA hai, kintu kisI bhI nirdoSa prANI ko vaha pIr3ita, duHkhita pA trasta nahIM karatA kyoMki vaha sabhI prANiyoM ko Atmavatu mAnatA hai / dUsaroM ke duHkha yA por3A ko apanA duHkha yA apanI pIr3A samajhatA hai / usakA sadaiva yahI cintana rahatA hai jaha mama na piyaM dukkhaM jANiya emeva sagvajIvANaM / jisa prakAra mujhe duHkha priya nahIM hai, usI prakAra samasta prANiyoM ko bhI 'duHkha priya nahIM hai, aisA smjho| isalie mujhe kisI ko bhI duHkha nahIM denA cAhie / isa prakAra prANimAtra ke prati samyagdRSTi samabhAva rakhatA hai / vaha ahaMkAravaza yA mamatvavaza apanI jAti, varNa, dharma-sampradAya, deza, bhASA, prAnta, Adi ko U~cA aura dUsaroM ko nIcA samajhakara unheM apamAnita yA pIr3ita nahIM karatA / mAnavamAtra ko vaha apane bandhutulya samajhatA hai / mAnavamAnava meM bheda karanA, chUA-chUta rakhanA, kisI ke yahA~ janma lene se U~ca-nIca kI kalpanA karanA Adi atAttvika bAtoM meM vaha vizvAsa nahIM karatA / vaha jAtibheda, varNabheda, vargabheda Adi hone para una-una jAti, varNa, varga, bhASA, deza-veza Adi logoM ke prati dva eSa yA moha nahIM karatA, kyoMki vaha mAnatA hai ki aisA karanA viSamatA kI vRddhi karanA hai / isIlie uttarAdhyayana sUtra meM kahA gayA hai nimammo nirahaMkAro, nissaMgo cattagAravo / samo ya savvabhUesa, tasesu thAvaresa ya // jisane mamatva, ahaMkAra, Asakti aura garva kA tyAga kara diyA hai, aura jo trasa aura sthAvara sabhI prANiyoM ke prati samabhAva rakhatA hai, vahI samyagdRSTi hai, samatAyogI hai / 1 uttarAdhyayana a0 16 gA0 86 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 / saddhA parama dullahA sama hI jIvana kA mUlamaMtra zramaNa saMskRti kA mUla zabda 'samaNa' hai, tadanusAra usakA tIsarA artha 'samana' hotA hai arthAt sarvatra samabhAva meM pravRtta karane vAlI saMskRti / bhagavAn mahAvIra ke lie zAstroM meM yatra-tatra 'samaNe' vizeSaNa prayukta kiyA gayA hai / isakA phalitArtha yaha hai ki zramaNa saMskRti kA upAsaka samyagdRSTi hotA hai, vaha sabhI paristhitiyoM meM samadRSTi, samatva kA upAsaka, prANimAtra ko apane samAna samajhane vAlA, sabake hita "kha kA vyavahAra karane vAlA, saMyoga-viyoga, sukha duHkha, bhavana-vana, zatru-mitra Adi ke prati samabhAvI hotA hai / samatva usake jIvana kA mUlamaMtra hotA hai| jIvana ke pratyeka kSetra meM vaha viSamatAoM se dUra rahakara samabhAva meM sthira rahatA hai / 1 "duHkhe sukhe vairiNi bandhuvarga, yoge-viyoge bhavane vane vaa| nirAkRtAzeSa mamatva buddhaH samaM mano me'stu sadA'pi nAtha // " __--sAmAyika pATha, zlo0 3 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdRSTi ko parakhane kA dUsarA cinha H saMvega jaina siddhAnta ke anusAra mokSa kI ora vyakti kI gati samyagdarzana yA samyaktva se prArambha ho jAtI hai| kisI vyakti kI daSTi samyaka hai yA nahIM ? arthAt -usakA parAkrama antima lakSya ko samyak dizA kI ora hai yA asamyaka dizA kI ora hai ? vaha mokSa kI ora apane kadama bar3hA rahA hai yA saMsAra kI ora ? isakI yathArtha pratIti yA parIkSA ke lie jaina darzana meM pAMca lakSaNa batAe haiM, unameM dUsarA aura tIsarA lakSaNa hai-saMvega aura nirved| mokSarUpI maMjila taka pahu~cAne vAle AdhyAtmika ratha ke ye do ghor3e haiN| saMvega : AdhyAtmika vikAsa meM atyanta sahAyaka manuSya ke pAsa sabase mahattvapUrNa pU~jI sadguNoM kI hai / jisake pAsa jitane adhika sadguNa haiM, vaha utanA hI adhika dhanADhya hai| usake pAsa utanA hI adhika AdhyAtmika dhana hai / jaise-bhautika dhana se upabhoga kI sabhI vastue~ kharIdI jA sakatI haiM, usI prakAra sadguNoM ke dhana se AtmA ke jJAna, darzana, sukha aura bala Adi nijI guNasampadA ajita kI jA sakatI hai, AdhyAtmika unnati kI jA sakatI hai| saMvega guNa AdhyAtmika jIvana vikAsa meM atyanta sahAyaka tathA mokSamArga para tIvratA se gati karane meM sahayogI banatA hai| jo guNahIna aura mokSa-lakSya ke prati upekSAzIla haiM, unakA citta ArtadhyAna meM aharniza rata rahatA hai| aise loga hIna aura heya bane rahate haiM / ve jIvana jIne kI kalA se tathA jiMdagI sahI DhaMga se samyakadRSTi pUrvaka jIne se anabhijJa hote haiM / ve becAre jindagI kI lAza Dhote hue jIte haiN| kisI prakAra jindagI ke dina pUre kara lenA hI unakA lakSya hotA hai / Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 | saddhA parama dullahA kisI AdhyAtmika vikAsa ke kArya meM unakI ruci nahIM hotii| aise loga saMvega se kosoM dUra hote haiN| saMvega kA svarUpa vega zabda vij dhAtu se niSpanna hotA hai| jisake do artha hote haiMkA~panA aura daur3anA-tIvra gati krnaa| vega ke sAmAnya rUpa se do rUpa laukika vyavahAra meM pracalita haiM-vega aura Avega / vega jahA~ daur3ane artha meM hai - vahA~ usakA abhiprAya hotA hai-baila, hAthI, ghor3A, U~Ta Adi kA vega yAnI daur3a / jahA~ tIvra gati artha meM hai-vahA~ usakA abhiprAya hotA hai -- bhUkha, pyAsa, haMsanA, ronA, mUtra, mala, vIrya Adi kI tIvra gati / malamUtrAdi ke AvegoM ko rokanA Arogya ke pratikUla hai| prAkRtika AvegoM yAnI kudaratI hAjatoM ko balAt rokane se aneka prakAra ke ghAtaka roga utpanna ho jAte haiM / dUsarI dRSTi se dekheM to Avega Aveza artha meM bhI prayukta hotA hai / kaI bAra manuSya Aveza meM Akara kaI ulaTe-sIdhe kAma kA letA hai / Aveza meM manuSya ko hitAhita kA bhAna nahIM rhtaa| Avezagrasta manuSya ko eka dhuna laga jAtI hai, vaha usa kArya ko kiye cale jAtA hai| vaha yaha nahIM socanA ki isameM merA yA dUsaroM kA koI ahita, akalyANa yA Atmika hAni to nahIM hai ? Avega ke sAtha kabhI-kabhI prativega bhI hotA hai| yauvana avasthA meM manuSya prAyaH Avega ke vaza meM hotA hai| Avega meM manuSya ko bhAna nahIM rahatA hai ki vaha jina sAMsArika viSaya sukhoM kI ora daur3a lagA rahA hai, ve kitane bhayaMkara haiM, duHkhadAyaka haiM, sukhAbhAsa haiN| itanA hote hue bhI vaha pariNAma meM duHkhotpAdaka una viSaya-bhogoM ko sukharUpa mAnakara daur3a lagAtA rahatA hai / use AtmA ke hita kA bhAna nahIM rhtaa| jaba koI kisI ke usa Avega ko rokatA hai to prativega utpanna hotA hai| prativega iSTakara bhI hotA hai, aniSTakara bhii| mAMgIlAla seTha kA putra giradhara pUrA nAstika banA huA thA / navor3hA patnI ke moha meM itanA Asakta ho gayA ki deva, guru, dharma, kisI ko bhI nahIM mAnatA thaa| vaha sAdhu ko dekhakara ghara ke dvAra banda kara letA thA, unheM dekhakara muMha phera letA thA, kintu eka dina ghara kA dvAra khulA thaa| eka jaina muni usake yahA~ gocarI ke lie pdhaare| muni ko dekhakara giradhara Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdRSTi ko parakhane kA dUsarA cinha : saMvega | 173 majAka karane lgaa| itane meM eka ghaTanA aisI banI ki giradhara ke jIvana ne palaTA khAyA / jisa samaya munirAja usake ghara meM praviSTa hue the, tabhI eka kasAI eka bakare ko lekara A rahA thaa| bakarA giradhara ke ghara ke Age ruka gyaa| vaha vahA~ se eka iMca bhI idhara-udhara nahIM httaa| kasAI ne bahuta prayatna kara liye parantu sava vyartha / jJAnI munirAja ne bakare ko dekhakara mana hI mana saMsAra kI dazA kA vicAra kiyA aura sahasA unake mukha se 'ahA hA' uda gAra nikale / yaha sunakara giradhara usa samaya to kacha nahIM bolA parantu bAda meM upAzraya meM jAkara usane munivara se vinayapUrvaka samAdhAna mA~gA to unhoMne kahA- "vaha bakarA tumhArA pUrvajanma kA pitA thaa| usane aneka manuSyoM kA zoSaNa karake, U~cA byAja lekara tumhAre liye dhana ikaTThA kiyA thA, kintu vaha usa pApakarma ke phalasvarUpa bakarA banA aura kasAI ne ise kharIda liyA hai / vaha ise daur3A kara apane yahA~ le jA rahA thA, magara pUrvajanma ke saMskAravaza vaha tumhAre ghara ke sAmane Akara ar3a gyaa| jaba vaza na calA to kasAI DaMDe mArakara use Age le gyaa|" yaha sunate ho giradhara ko sarvaprathama vicAra AyA ki maiM usa bakare ko kasAI ke hAtha se chur3A lAU~ / jaba vaha utAvalA hokara jAne lagA to munirAja ne kahA-"aba kasAI ne usakA kAma tamAma kara diyA hai, tumheM vaha nahIM milegaa| aba to tuma apane karmoM kA vicAra kro| tuma apanI strI meM Asakta hokara devaguma-dharma se vimukha bana rahe ho, yaha tumhAre lie ahikara hai / " yaha sunate hI giradhara kA strI ke prati moha utara gyaa| use dharma aura dharma guru ke prati zraddhA jaagii| ise 'saMvega' to nahIM kaha sakate, 'prativega' kahA jA sakatA hai / vaise dekhA jAe to saMsAra ke samasta prANiyoM kI, vizeSataH adhikAMza manuSyoM kI daur3a viSaya-sukhoM kI ora hai / ve sukha ke abhilASI to haiM, kintu dauDa sUkha kI magamarIcikA kI ora lagAte haiM, jahA~ sUkha kI pyAsa bujhatI nahIM kevala sukha kA pAnI dikhatA hai| kintu ajJAna, moha evaM mithyAtva dazA se grasta loga apane mana, indriyoM tathA buddhi ke vega ko duHkha kI ora le jA rahe haiN| unakA yaha vega adhomukhI hai / ise UrdhvamukhI banA diyA jAe to vaha vega 'saMvega' ho sakatA hai| arthAt-vaiSayika sukhoM kI ora daur3a lagAnA adhomukhI vega hai, aura mokSa sukha yA Atmika sukha kI ora daur3a lagAnA UrdhvamukhI vega hai / saMkSepa meM yoM kaha sakate haiM ki saMsArAbhimukhI vega adhomukhI hai aura mokSabhimukhI vega UrdhvamukhI hai / yahA~ dravya vega kI bAta nahIM, Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 | saddhA parama dullahA hai, bhAvavega kI bAta hai| jo adhomukhI bhAvavega hotA hai, vaha patana ke gaDDhe meM girAne vAlA hotA hai, jabaki UrdhvamukhI bhAvavega abhISTa sthAna para pahu~cAne vAlA hotA hai / yahI saMvega kA vAstavika artha hai| mithyAdRSTi kI buddhi, mana evaM indriyoM kA vega bhautika viSaya sukhoM kI ora bahatA hai, jabaki samyagdRSTi kI buddhi, mana evaM indriyoM kA vega bahatA hai-Atmika sukhoM kI ora, mokSa sukha kI ora / samyagdRSTi apane adhomukhI vega ko bhI UrdhvamukhI banA letA hai| saMvega kA phalitArtha ___ sam zabda AtmA athavA paramAtmA ke artha meM bhI prayukta hotA hai| taba saMvega kA artha hogA-- AtmA yA paramAtmA kI ora tIvratApUrvaka gmn| tAtparya yaha hai ki jaba AtmA ko svAnubhUti, AtmAnubhUti athavA AtmA ke saccidAnandamaya svarUpa kI anubhUti, athavA paramAtmA se milana kI tIvratA, tar3aphana yA utkaNThA jAgatI hai, taba use saMvega kahA jAtA hai| isI 'saMvega' se prerita hokara yogIzvara AnandaghanajI jaMgala meM cale gaye the| unake mana meM eka hI raTa lagI thI __"mhAro kaMcanavarNo nAha, mane koI milaave|" jaba jIvana meM saMvega AtA hai to UrdhvamukhI vega ke rUpa meM eka hI dhuna hotI hai, eka hI manthana calatA hai| usa samaya use AtmAnubhUti yA paramAtmamilana kI itanI lagana hotI hai, ki vaha bhUkha, pyAsa yA thakAna, zarIra kA vizrAma Adi saba bhUla jAtA hai| AnandaghanajI ko paramAtma-milana kI itanI utkaTa lagana thI ki ve saba kucha bhUlakara ekamAtra usI khoja meM tallIna ho gae the| jaba hRdaya meM saMvega jAgatA hai, taba sAdhaka usakI ora daur3a lagAye binA raha hI nahIM sktaa| vaha apane Adarza, apane antima lakSya yA dhyeya kI ora daur3a lagAtA hai| usakA vizvAsa, usakI niSThA yA zraddhA itanI sudRr3ha yA paripakva ho jAtI hai ki patana ke mArga, yA dhana, yaza pratiSThA, sukha-suvidhA, yA sarasa svAdiSTa khAnapAna yA mAna-sammAna kI ora usakI dRSTi jAtI hI nahIM, kisI bhI bhaya, pralobhana yA svArtha ke vaza hokara apane nizcita Adarza yA dhyeya se vaha vicalita nahIM hotaa| kutubanumA yaMtra kI suI sadaiva uttara dizA kI ora hotI hai| usameM cumbaka lagA hotA hai, usake kAraNa usakA mukha uttara dizA meM hI rahatA hai / agara koI vyakti usa suI ko hAtha se pakar3a kara dabAye rakhe to bhale hI Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdRSTi ko parakhane kA dUsarA cinha : saMvega | 175 vaha thor3I dera ke lie dUsarI dizA meM rahegA, parantu jyoM hI hAtha haTAyA ki vaha punaH uttara dizA kI ora sthira ho jAegA / kintu saMvegavAn vyakti to kisI ke dabAne, satAne yA bhaya dikhAne se athavA dhana, yaza, sammAna, pada, pratiSThA Adi kA pralobhana dene se apanI dizA badalatA nahIM, vaha apane nizcita dhyeya yA Adarza kI ora hI mukha rakhatA hai, usI meM tanmaya ho jAtA hai, usI kI prApti ke lie aharniza prayatnazIla rahatA hai / zvetAmbikA ke pradezI rAjA eka dina nAstikatA ke Aveza se yukta the / unheM AtmA ke vikAsa, hita yA kalyANa kA jarA bhI vicAra nahIM AtA thA / ve AtmA, paramAtmA, svarga-naraka Adi ko bilakula nahIM mAnate the / parantu jaina zrAvaka citta pradhAna ke nimitta se ve eka dina kezI zramaNa mahAmuni ke sAnnidhya meM pahu~ca gae / unhoMne AtmA aura paramAtmA kA svarUpa tathA AtmA ke hita, vikAsa yA maMgala kalyANa kA aisA mArga batAyA ki pradezI rAjA kA hRdaya - parivartana ho gayA / unakA Avega saMvega ke rUpa meM pariNata ho gayA / phira to AtmA ke vikAsa evaM kalyANa kI hI eka mAtra dhuna lagI / viSayasukha, sarasa - svAdiSTa khAnapAna, kAmabhoga, zarIra zuzrUSA Adi saba phIke lagane lage / saMvega meM ve itane tallIna ho gae ki rAnI sUrikAntA dvArA viSayabhogoM kI vinamra prArthanA karane para bhI yahA~ taka ki bhojana meM prANaghAtaka viSa diye jAne para bhI ve apane Adarza se jarA bhI vicalita nahIM hue / yaha hai saMvega kA paramArtha, jo jIvana ko samyaniSTha banA detA hai / saMvega ke lakSaNa samyagdRSTi ke mana yA AtmA kA vega (saMvega) jaba zuddha Atmatatva yA paramAtmatattva ke sAkSAtkAra kI ora hotA hai, taba use yaha bhI spaSTa pratIta ho jAtA hai ki merI AtmA aba taka vividha gatiyoM aura yoniyoM meM paribhramaNa karatI rahI aura karmoM ke kAraNa nAnA duHkha bhogatI rahI aba maiM agara zuddha Atma svarUpa ko prApta karanA cAhatA hU~ to zuddha AtmA kI upalabdhi meM sAdhaka tathA zAzvata sukha -- mokSa sukha ko prApta karAne vAle tatvoM kI ora tIvra abhiruci honI cAhie / isI dRSTi se zvetAmbara jainAcAryoM ne saMvega ke do lakSaNa batAe haiM (1) mokSa - sukhAbhilASA / (2) bhavabandhana se mukta hone kI abhiruci, athavA bhavabhramaNa se bhIti / Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 | saddhA parama dullahA jise yaha dRr3ha nizcaya ho jAegA ki saMsAra meM sarvatra duHkha hI duHkha hai, jaisA ki uttarAdhyayana sUtra meM kahA hai jamma dukkhaM jarA dukkhaM rogA ya maraNANi ya / aho dukkho hu saMtAre, jattha kissaMti jantavA // janma duHkhakAraka hai, bur3hApA duHkhada hai, roga aura matyU bhI duHkha kAraka hai| Azcarya hai ki saMsAra meM sarvatra duHkha ho duHkha hai, vaiSayika sukha yA vastuniSTha sukha bhI pariNAma meM duHkharUpa haiM, kSaNika haiM, aura unakI prApti, surakSA aura viyoga, tInoM hI duHkhamaya haiN| phira bhI ajJAnI jIva usa saMsAra meM rahakara kleza pAte haiN| ve isa saMsAra se--bhavabhramaNa se, aura sAMsArika duHkha se chUTane aura zAzvata, ananta mokSa sukha ko pAne kI bhAvanA evaM ceSTA nahIM karate / saMsAra meM paribhramaNa karAne ke mukhyatayA do hI kAraNa haiM ... viSaya aura kaSAya / jaba manuSya iSTa viSayoM ke prati rAga-moha evaM Asakti aura aniSTa ke prati dveSa, aruci yA ghRNA karatA hai tathA krodha mAna, mAyA aura lobha ko ghaTAnA yA miTAtA nahIM, taba inase karmabandhana hote haiM, aura karmabandhana se saMsAra-paribhramaNa hotA hai| isI prakAra mithyAtva, avirati, pramAda. kaSAya aura yoga ye pA~ca Amrava athavA hiMsA, asatyAdi Asrava bhI karmoM ke Agamana ke srota, karmabandha ke nimitta aura paramparA se bhavabhramaNa ke kAraNa haiN| bhavabhramaNa ke duHkha se AtmA kA mukta honA hI mokSa hai / mokSa tabhI hogA jaba bhavabhramaNa rUpa duHkha meM DAlane vAle samasta karmoM se AtmA mukta hogaa| AtmA jaba taka duHkha se sarvathA vimukta nahIM hotA, taba taka use nAnA prakAra ke duHkha bhogane hI par3ate haiM / bhagavatI sUtra meM caubIsa daNDakavartI jIvoM kI carcA karate hue kahA gayA hai devaloka ke devoM ko vyavahAra se divya sukha sampanna kahA jAtA hai, phira bhI ve duHkhI haiM, kyoMki karma apane Apa meM duHkha rUpa haiM aura deva karma se vimukta nahIM haiM, ataevaM duHkhI haiN| yaha bAta dUsarI hai ki sAtAvedanIya karma ke udaya se unheM karmoM ke duHkha kA vedana (anubhava) nahIM hotA, parantu zubha yA azubha karma duHkha ke hI kAraNa haiN| ataeva saMsAra kA duHkha to duHkharUpa hai hI, saMsAra kA sukha bhI duHkharUpa hai| saMsAra ke padArthoM meM sukha hotA to cakravartI jaise paramaRddhimAna vaibhavazAlI vyakti kyoM sAMsArika padArthoM kA tyAga karate / yadyapi avratI zrAvaka samyagdRSTi sAdhuoM kI taraha sAMsArika padArthoM kA tyAga nahIM kA sakate, kintu ve sAMsArika padArthoM ko sukharUpa nahIM, Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdRSTi ko parakhane kA dUsarA cinha : saMvega | 177 duHkha rUpa mAnate haiM, unheM tyAjya samajhate haiN| isIlie ve saMvegavAn samyagdRSTi ekAnta, zAzvata, mokSamukha kI abhilASA karate haiN| kyoMki ve mAnate haiM ki saMsAra ke padArthoM meM Asakta koI bhI jIva sukhI nahIM hai| kahA vi suhI devatA devattAeM, gavi suhI puDhavIvaI raayaa| Na vi suhI ghaNavai seSAvaI egaMtasuhI muNi viiyraagii|| arthAt-devaloka ke deva bhI sukhI nahIM hai, pRthvIpati-rAjA cakravartI Adi bhI sukhI nahIM haiM / na hI dhanADhya seTha yA sattAdhIza senApati sukhI haiM / agara koI ekAnta (sarvathA) sukhI haiM to vItarAga muni hI haiN| vItarAgamuni yA vItarAga tIrthaMkaroM ke patha para calane vAle karmoM kA kSaya karane ke lie aharniza puruSArthI zramaNa sukhI haiM / vastutaH sukhI vahI hai, jo karmoM kA kSaya karane ke lie aharniza prayatna karatA hai| dUsare zabdoM meM kaheM to karmoM ke kSaya karane kI tIvratA hI mokSasukha kI abhilASA ko pUrNa karane vAlI hai| isalie AcAryoM ne saMvega ke jo donoM lakSaNa batAe haiM, ve eka dUsare se paraspara sambandhita haiN| mokSa sukha ke prati anurAga mokSavirodhI saMsAra-duHkha ke prati aruci se hI sArthaka ho sakatA hai| bhavabhramaNa yA karmabandhana eka prakAra se duHkharUpa hI haiM, unase mukta hone yA unase yA unake kAraNoM se dUra rahane kI tIvratA hI mokSasUkha kI abhilASA kI pUrti karatI hai| sAMsArika viSayabhogoM ke prati abhilASA hogI to mokSa kI ora gati nahIM ho sakegI aura mokSa kI abhilASA bhI bhogoM ke prati aruci, karmoM se, bhavabhramaNa rUpa duHkhoM se bhIti yA virakti hone para hI ho skegii| ___ saMvega kI prApti yA vRddhi kaise ho ? yaha to spaSTa ho gayA ki mokSasukha kI abhilASA saMvega hai / parantu dekhanA yaha hai ki mokSasukha kI abhilASArUpa saMvega kI prApti yA vRddhi kaise ho sakatI hai / lATIsaMhitA meM saMvega kA lakSaNa batAte hue kahA gayA hai saMvegaH paramotsAho dharma dharmaphale citaH / saddharmesvanurAgo vA, prItirvA parameSThiSu // arthAt-saMvega citta yA cetana kA parama utsAha hai, jo sarvajJa vItarAgokta ratnatrayarUpa dharma meM, yA ahiMsAdimaya dharma meM athavA kSamAdirUpa Atma Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 / saddhA parama dullahA dharma meM tathA una dharmoM se prApta hone vAle mokSarUpa phala meM hotA hai athavA jo dharmiSTha vyakti haiM, unake prati tIvra guNAnurAga yA paMcaparameSThI ke prati vizuddha prIti kA honA saMvega hai| nizcayadRSTi se to samyagdarzanamaya AtmA hI dharma hai athavA zuddha AtmA kA anubhava honA dharma hai / zuddha AtmA ke anubhava se jo atIndriya, akSaya aura avyAbAdha, mokSarUpa sukha utpanna hotA hai, vahI usa dharma kA phala hai / dharmiSTha puruSoM meM jo ratnatrayAdi guNa haiM, unake prati anurAga hI miSTha puruSoM ke prati anurAga hai / yahI nizcayadRSTi se saMvega hai / yaha nizcita hai ki samyagdRSTi AtmA ke mana kA vega UrdhvamukhI-mokSalakSyI hotA hai| parantu isa prakAra ke saMvega kI vaddhi ke lie mokSa kI ora le jAne vAle tIna tattvoM ke prati nizcala anurAga kA vidhAna bhI amitagati zrAvakAcAra meM kiyA gayA hai-- tathye dharme dhvastahiMsApradhAne, deve rAga-dveSa-mohAdi mukta / sAdhau sarvapranthasandarbhahIne. saMvego'sau nicaloyo'nurAgaH // arthAt --ahiMsA pradhAna satyadharma para; rAga-dveSa, moha, Adi vikAroM (doSoM) se rahita deva para aura saba prakAra ke parigraha (grantha) se rahita sAdhu para nizcala anurAga rakhanA saMvega hai| AcAryazrI ne saMvega ke lakSaNa meM hI isakI vRddhi ke lie dharmatattva. devatattva aura gurutattva para aTala anurAga bar3hAnA anivArya batAyA hai / kyoMki mokSa kI abhilASArUpa saMvega ina tInoM tattvoM ko apane meM samA lene, jIvana meM ramA lene, inameM tatmaya ho jAne yA ina tInoM tattvoM ke prati vizuddha anurAga se hI pUrNa ho sakatA hai| AcArya samantabhadra ne dharma kA lakSaNa batAyA hai 'yo dharatyuttame sukhe jo uttama (sarvotkRSTa zAzvata) sukha dhAraNa karA detA hai, vaha ratnatrayarUpa dharma hai| vastutaH uttama sukha kA artha mokSasukha hI hai, use prApta karAne vAlA yahI saddharma hai, tathA mokSasUkha kA svarUpa batAne vAle tathA usakI sAdhanA karake pratyakSa batAne vAle deva evaM guru haiN| ina tInoM kI ArAdhanA sAdhanA evaM upAsanA se karmakSaya hokara bhavabhramaNajanya yA karmajanya duHkhoM kA sarvathA Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdRSTi ko parakhane kA dUsarA cinha : saMvega | 176 anta ho jAtA hai, sAdhaka mokSasukha ko prApta kara letA hai / ataH saMvega vRddhi kI prAthamika bhUmikA meM ina tInoM tattvoM ke prati niHsvArtha, nizcala evaM nirnidAna anurAga rakhanA anivArya hai| saMvega ke bAhya nimitta yadyapi mokSa kI icchA bhI eka prakAra kI icchA hai / parantu jaise sUrya kI prakhara kiraNoM kA prakAza hote hI vidyut kA prakAza manda par3a jAtA hai, vaise hI jisa anidAnakRta vyakti ke hRdaya meM mokSa kI tIvra icchA utpanna hotI hai, usake hRdaya meM phira anya padArthoM kI icchAeM manda par3a jAtI haiN| mokSAbhilASArUpa tIvra saMvega ke pazcAt anya padArthoM kI icchAe~ itanI ugra nahIM rahatIM ki ve sAdhaka ke viveka ko naSTa kara deN| mokSa kI icchArUpa saMvega kI utpatti meM bAhya nimitta tIna ho sakate haiM-(1) jinendradeva ke darzana, (2) sadguruoM ke caraNoM kI upAsanA aura (3) satzAstroM kA samyak zravaNa-manana / marudevI mAtA kA bhagavAn RSabhadeva ke prati atyanta anurAga thA / jaba se bha0 RSabhadeva ne dIkSA lI, mAtA marudevI putra-viraha se vyAkula rahane lagI thiiN| ve bharata cakrI ko bAra-bAra kahatIM- "bharata! tU to rAjyasukha meM lIna ho gayA / merA lAr3alA RSabha na jAne kahA~-kahA~ vanoM meM Dola rahA hogA / mujhe usake pAsa le cala / " bharata mahArAja apanI dAdI ko bAra-bAra AzvAsana dete the| bhagavAna RSabhadeva ko kevalajJAna ho gayA, yaha samAcAra jaba bharata cakrI ne sune to mAtA marudevI ko ve apane sAtha bha0 RSabhadeva ke darzanArtha le ge| mArga meM mAtA marudevI ne RSabhadeva kI Rddhi ke viSaya meM pUchA to bharata ne unheM batAyA ki merI Rddhi se unakI Rddhi kaI guNI bar3hakara hai| jaba ve tIrthaMkara RSabhadeva ke samavasaraNa ke nikaTa pahu~cI to bha0 RSabhadeva kA aizvarya dekhakara ve cakita ho giiN| socane lagIM-"maiM to vyartha hI putramoha ke bandhana meM phaMsI huI thI, aba RSabha ke jaba maiMne pratyakSa darzana kara liye, taba maiM mohabandhana meM kyoM paDUM ?" isa prakAra mAtA marudevI ke hRdaya meM tIvra saMvega utpanna huaa| kramazaH saMvegadazA tIvratara hotI gii| mohabandhana sarvathA TUTa gae / cAra ghAtI-karmoM kA kSaya karake hAthI ke haude para baiThe-baiThe unheM kevalajJAna prApta ho gyaa| tatpazcAt zeSa karmoM kA bhI kSaya karake ve mokSa meM phuciiN| yaha thA--jinendradarzana se saMvega kI utpatti kA prathama bAhya hetu / Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 | saddhA parama dullahA sugrIva nagara ke rAjA balabhadra evaM rAnI mRgAvatI kA putra mRgAputra divyabhogoM meM anurakta thA, parantu eka dina mahala ke gavAkSa se hI rAjamArga para zAnta evaM ekAgracitta se jAte hue muni ko dekhakara vicAra huA"kitane zAnta, niHspRha, evaM santuSTa - sukhI ye muni haiN| maiMne aisA rUpa pahale kabhI dekhA hai / " isa prakAra cintana kI gaharAI meM utarate-utarate mRgAputra ko pUrvajanma smaraNa ho AyA / socane lage 'are ! maiM kahA~ meM pha~sa gayA / mujhe to mokSasukha ke lie puruSArtha karanA thA / " kA svAda phIkA par3a gayA, mokSa sukha kI cAha tIvra ho gii| AjJA prApta karake mRgAputra dIkSita ho gae / 11 viSaya - sukhoM basa, viSayoM mAtA-pitA se vajrakumAra pAlaka mAtA ke yahA~ pAlane meM leTe-leTe sAdhviyoM ke mukha se uccAraNa kiye jAne vAle zAstroM kA zravaNa karate the / zravaNa karate-karate hI unheM kaI zAstra kaNThastha ho gae the / zAstra - cintana ke prabhAva se vajrakumAra ke hRdaya meM saMvega utpanna huA / ve saMsAra kI mohamAyA meM kataI pha~sanA nahIM cAhate the / isI kAraNa jaba unake sAmane unakI janmadAtrI mAtA ne khilaune Adi rakhakara apanI ora unheM khIMcanA cAhA to ve usa ora tanika bhI AkarSita nahIM hue, aura apane pitA dhanagirimuni ne unake samakSa rajoharaNa, pramArjanI Adi upakaraNa rakhe to tapAka se unheM lekara jhUmane lage / mokSa sukha kI tIvra abhilASA (saMvega) se prerita hokara vajramuni ne bAlyavaya meM dIkSA lii| ve jinazAsana prabhAvaka mahAn AcArya hue| isa prakAra mRgAputra, vajrakumAra Adi mahApuruSoM ko munidarzana evaM zAstrazravaNa Adi se saMvega huA 1 sarakheja nivAsI jIvanajIbhAI bhAvasAra ke suputra zrI dharmadAsa jI bacapana meM hI khelate-khelate saMtoM ke pAsa jA pahu~cate aura saiddhAntika jJAna prApta kara lete / ve ATha nau varSa kI Ayu meM siddhAnta ke jJAtA hokara apanA mata abhivyakta karane lage the / unake pitAjI ne sagAI ko bAta kI to unhoMne spaSTa kahA - 'pitAjI ! sagAI meM merI ruci nahIM hai / maiM to mokSamArga kA pathika bananA cAhatA hU~ / " mokSa pAne kI tIvra icchA (saMvega) se unhoMne saMyama grahaNa kiyA aura AcArya dharmadAsajI ma0 ke nAma se tejasvI zramaNa hue / ye saba mokSa kI icchArUpa saMvega ke bAhya nimittoM ke jvalanta udAharaNa haiM / Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdRSTi ko parakhane kA dUsarA cinha : saMvega | 181 saMvega ke Abhyantara nimitta mokSAbhilASArUpa saMvega ke Abhyantara nimitta 5 haiM - (1) saMsAra ke svarUpa kA cintana, (2) zarIra ke svarUpa kA cintana, (3) AtmA ke ekatva kA cintana, (4) apanI asahAyatA kA cintana aura (5) AtmA ke astitva Adi chaha sthAnoM kA cintana / ye pA~ca kAraNa mokSa kI icchA utpanna karate haiM / dUsare zabdoM meM inheM kramazaH saMsArabhAvanA, azuci bhAvanA, ekatva bhAvanA, azaraNa bhAvanA aura samyaktva prApti ke chaha sthAna (kAraNa) kaha sakate haiM / saMsAra ke svarUpa kA cintana karate hue mumukSu mAnava socatA hai - maiMne anAdi kAla se cAra gati aura caurAsI lakSa jIvayoni-rUpa saMsAra meM sudIrgha kAla taka paribhramaNa kiyA aura janma- jarA vRddhatva evaM maraNa kI apAra vedanAe~ sahIM tathA harSa - zoka, rati-arati, anukUla-pratikUla, iSTa-aniSTa Adi paraspara virodhI dvandvoM- vikalpoM meM Akula banA rahA / bacapana meM ajJAna se grasta rahA, yauvana meM vivekalupta ho gayA aura bur3hApe meM durbalatA ke kAraNa paravaza ho gayA, sampanna - vipanna dazA meM bhI viSayoM kI cAha meM vyAkula rahA, samasta sambandha svArtha se sane rhe| isa prakAra saMsAra kA sukha bhI duHkhajanaka rahA / saMsAra rasika banakara adhamatA aura atRpti se ArttadhyAna- raudradhyAna ke cakkara meM par3akara nAnA karmabandhana karatA rahA / karmoM kI viDambanA ke kAraNa hI saMsAra meM paribhramaNa huA / ataH aba manuSya janma milA hai to mujhe aba bhavabhramaNa ke kAraNoM se dUra rahakara mokSa-sukha kI sAdhanA meM saMlagna ho jAnA hai / , zarIra ke viSaya meM bhI mumukSa, jIva cintana karatA hai - yaha manuSyadeha azuci se bharA hai, azuci se utpanna huA hai, azucimaya hai aura azuci ko hI utpanna karatA hai / isake sparza se anya padArtha bhI apavitra ho jAte haiM / phira yaha deha kSaNabhaMgura hai, zAzvata nahIM hai / dekhate hI dekhate bacapana aura yovana bItate hI bur3hApA A gheratA hai / zarIra indriyA~ Adi saba durbala, azakta, rogagrasta, cintAgrasta evaM vikAragrasta ho jAte haiM / manuSya zarIra se kaI kuTevoM, burI AdatoM evaM kharAba svabhAva kA zikAra ho jAtA hai | deha kA saundarya, sukumAratA, sauSThava, Adi bhI mAyAjAla hai / ise khilAtepilAte, sajAte, saMvArate vividha prakAra se poSate hue bhI yaha akasmAt dhokhA de detA hai / rogoM kA ghara bana jAtA hai / ise naSTa hone meM jarA bhI dera nahIM lagatI / cetana AtmA ke sAtha lagA hone ke kAraNa manuSya jar3arUpa Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 | saddhA parama dullahA isa zarIra aura zarIra se sambandhita jar3a-cetana padArthoM ke prati mamatva aura ahaMtva ke kAraNa duHkha pAtA hai, nAnA prakAra ke karmabandhana bhI karatA hai| ataH jo kucha huA so huA, aba mujhe isa mAnava deha se vivekapUrvaka pUrNataH dharmArAdhanA karanI hai, aura azarIrI banane kI--mokSamArga kI sAdhanA karanI hai / isa prakAra manuSya zarIra bhAvanA ke dvArA mokSAsukhecchArUpa saMvega prApta karatA hai| ekatvabhAvanA bhI saMvega utpanna hone meM antaraMga nimitta banatI hai| mumukSa jIva cintana karatA hai-zaddha cidAnandarUpa AtmA akelA hai, AtmA se bAhya samasta bhAva parabhAva haiN| ve saba karmajanya padArtha haiN| unake sAtha saMyoga se nAnA duHkha prApta hote haiN| svayaM ekAkI mere jIva ne hI karma kie haiM unakA phala maiM hI akelA bhogatA AyA huuN| una karma-bandhanoM ko tor3ane hetu puruSArtha bhI svayaM maiMne kiyA hai, karatA hU~ aura karanA hai| ataH samasta karmoM kA kSaya karake samasta AtmaguNoM se prakAzamAna hone ke lie mujhe svayaM hI puruSArtha karanA cAhie / isI prakAra azaraNa bhAvanA bhI mukti ko icchA (saMvega) meM Abhyantara nimitta hai| isa jIva ko janma, jarA, vyAdhi, maraNa evaM anya cintAoM meM koI bhI sahAyaka nahIM ho sakatA / dhana, auSadhi, zarIra evaM parivAra Adi kI zakti nizcaya hI jIva kI zakti nahIM hai| jaba asAtAvedanIya Adi pApa karmoM kA udaya hotA hai, taba pUNyazAlI ho yA pUSyavAna, kisI kI bhI sahAyatA karane meM koI bhI sahAyaka nahIM ho sktaa| parijana Adi sajIva aura dhana, auSadhi Adi nirjIva jina padArthoM para use gaurava pratIta hotA hai, ve svayaM asahAya haiM to sahAyaka kaise ho sakate haiM ? isa prakAra apanI asahAyaazaraNa dazA kA bhAna hone para jIva ko AtmA kA zuddhabhAva-rUpa dharma, arthAt ratnatrayarUpa dharma hI ekamAtra zaraNabhUta yA sahAyaka hotA hai / yahI bhAvanA jIva ko mokSAbhilASArUpa saMvega meM antaraMga nimitta banatI hai| samyaktva prApti aura usakI sthiratA ke hetu rUpa SaTsthAnakoM kA cintana bhI saMvega kA prabala nimitta hai| (1) dehAdi jar3a padArthoM se bilakula bhinna AtmA hai, jaise-makAna meM nivAsa karane vAlA usase bhinna hotA hai, vaise hI deha meM nivAsa karane vAlA AtmA deha se bhinna hai| AtmA kA lakSaNa jar3azarIra meM nahIM pAyA jaataa| kintu amUrta-arUpI hone ke kAraNa vaha indriyoM se grAhya nahIM hai / (2) AtmA atIta meM thA, vartamAna meM hai tathA bhaviSya Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdRSTi ko parakhane kA dUsarA cinha : saMvega / 183 meM bhI rhegaa| amUrta hone se vaha nitya, akhaNDa, akSaya, anAdi-ananta hai| (3) zuddha nizcayanaya se jIva jJAnAdika zuddhabhAvoM kA aura azuddha nizcayanaya se rAga-dvaSAdi bhAvakarmoM kA kartA hai / anupacarita vyavahAranaya se vaha svayaM dravyakarmoM kA kartA hai| (4) karmoM ke udaya se hone vAlI avasthAoM kA bhoktA athavA tajjanita bhAvoM kA bhoktA bhI svayaM jIva hI hai| nizcaya aura vyavahAra naya se karta tva ke samAva bhoktRtva bhI ghaTita kara lenA caahie| (5) mokSa hai, arthAt -aisI bhI avasthA sambhava hai jaba. samasta karmoM se sadA-sadA ke lie AtmA pRthak ho jAtA hai| yadyapi karmasaMyoga pravAha rUpa se anAdi hai, phira bhI karma unake phalabhoga ke pazcAt AtmA se pRthaka ho sakate haiN| usa samaya AtmA karmoM se sarvathA mukta hokara apane zuddha svabhAvaramaNarUpa mokSasukha ko prApta kara letA hai| (6) mokSa kA upAya hai / parantu mokSa anAyAsa hI nahIM ho jAtA, na hI dUsarI kisI zakti yA IzvarAdi ke dvArA diyA jAtA hai, vaha svayaM ke puruSArtha se prApta hotA hai| samyagdarzana, samyakjJAna, samyakcAritra aura samyaktapa, ye cAroM milakara mokSa mArga hai| jJAnopayoga, darzanoyoga, AtmA kI vizuddhi ke lie samiti, gupti, parISahajaya, mahAvratAdi cAritra tathA bAhyAbhyantara tapa hI mokSa pAne ke --- karmabandhana se sarvathA chUTane ke upAya haiN| yaha upAya-mokSamArga AtmA meM hI hai| - isa prakAra chaha sthAnoM kA cintana karane se AtmA saMvega prApta karatA hai aura mokSa-sukha kI prApti ke lie tIvra prayatna karatA hai| saMvega kA phala bhagavAn mahAvIra ne pAvApurI ke apane antima pravacana meM kahA thA saMvegeNaM aNuttaraM dhammasaddha jaNathai / dhammasaddhAe saMvegaM havamAgacchai / aNaMtANubandhI-koha-mANa-mAyA-lobhe khavei / navaM ca kammaM na baMdhA; tappaccayaM ca micchattavisohi kAUNa daMsaNArAhae bhavai / vaMsaNavisuddhAe NaM atthegaie teNeva bhavaggahaNeNaM sijjhai / sohIe NaM visuddhAe tacce puNo bhavaggahaNaM naaikkmi| arthAt--saMvega se anuttara dharma para zraddhA utpanna hotI hai aura dharmazraddhA se zIghra hI saMvega utpanna hotA hai / jIva anaMtAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha kA kSaya karatA hai / naye karma kA bandha nahIM karatA aura uttarAdhyayana. a. 26, bola 1 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 ) saddhA parama dullahA tannimittaka mithyAtva kI vizuddhi karake samyagdarzana kA ArAdhaka banatA hai / darzana-vizuddhi se koI jIva usI bhava se siddha ho jAtA hai, aura koI usa vizuddhatA se tIsare bhava kA ullaMghana nahIM karatA, arthAta-darzana vizuddhi kI vRddhi hone se tIsare bhava meM siddhi- mukti avazya milatI hai| __saMvega se milane vAle anantara phala aura parampara phala donoM kA yahA~ kathana kiyA gayA hai| jaba mokSAbhilASA rUpa saMvega prakhara sUrya ke samAna tIvrarUpa se hRdaya meM udita hotA hai / taba pataMga raMga ke samAna anya laukika icchAe~ yA para-padArthoM kI icchAeM dUra ho jAtI haiM, yA alpa ho jAtI haiN| mokSa kI icchA kA tAtkAlika phala hai ~anya icchAoM kA dUra honA yA alpa honA / mokSa kI icchA kI tIvratA-mandatA ke anusAra hI anya icchAoM kI mandatA-tIvratA yA zUnyatA kA stara banatA hai / ___ saMvega se anuttara dharma para zraddhA utpanna hotI hai| saMvara aura nirjarA dharma hai / saMvara se Ate hue naye karmoM kA nirodha hotA hai aura nirjarA se purAne ba~dhe hue karmoM kA kSaya hotA hai| tAtparya yaha hai ki mokSa kI icchA rakhane vAlA mumukSa karmabandha ko zithila karane tathA usase sarvathA mukta hone kI bhI icchA rakhatA hai / jo vyakti kArAgAra ko bandhana mAnatA hai, vahI usase chuTakArA pAne kI icchA karatA hai| jo vyakti kArAgAra ko bandhana hI nahIM samajhatA, vaha usase chUTane kI icchA hI kyoM karegA ? balki vaha to apane ajJAna ke kAraNa usa bandhana ko aura majabUta kara legaa| isI prakAra jo vyakti isa janma-maraNarUpa saMsAra ko bandhana rUpa mAnatA hai, jela samajhatA hai, usI ko mokSa kI-bandhana se mukta hone kI icchA ho sakatI hai| bandhana se mukta hone kI icchA hotI hai, taba vaha bandhana se mukta hone ke upAya ke rUpa meM samyagjJAna, samyagdarzana, samyakacAritra aura samyaktapa rUpa dharma ko apanAtA hai, athavA usa saddharma para usakI dRr3ha dharmazraddhA hotI hai, usa tIvra dharmazraddhA se saMvega utpanna hotA hai, aura saMvega se saddharma para zraddhA utpanna hotI hai / isa prakAra saMvega aura dharmazraddhA donoM parasparAzrita haiM, donoM meM avinAbhAva sambandha hai / AcArya samantabhadra ne dharma kA lakSaNa kiyA hai 'saMsAraduHvataH satvAna yo dharatyuttame sukhe / ' jo prANiyoM ko janma-maraNAdi rUpa saMsAra ke duHkha se dUra kara uttama sukha --- mokSa meM dhara-- rakha detA hai, vaha (ratnatraya rUpa) dharma hai / jisa vyakti Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdRSTi ko parakhane kA dUsarA cinha : saMvega | 185 ko saMsAra ke duHkhoM se mukta hone kI icchA hogI vaha dharmazraddhA dvArA saMvega bar3hAegA sAtha hI saMvega dvArA tIvra dharmazraddhA prApta karegA / tIvra dharmazraddhA janma, jarA, maraNa Adi duHkhoM se mukta karAne kA kAraNa banatI hai, aura saMvega bhI samasta duHkhoM se mukti rUpa mokSa kI abhilASA ko tIvra karatA hai, dharmapAlana ko mUrta rUpa detA hai| niSkarSa yaha hai ki anuttara dharma arthAtmokSa rUpa pradhAna dharma para da DhazraddhA mokSa-prApti kA prabala sAdhana hai| yaha sAdhana tabhI prApta hotA hai, jaba hRdaya meM mokSAbhilASArUpa saMvega utpanna hotA hai| anuttara dharma vaha hai, jo bhava-bandhanoM se mukta karAtA hai, para-bhAvoM kI parataMtratA se mukta karake svataMtratA prApta karAtA hai| aura patitAvasthA se bAhara nikAlakara unnata avasthA meM paha~cAtA hai| bahuta-se loga puNya aura dharma ko eka samajha lete haiM / athavA pazubali, Adi pApa ke mArga ko dharma mAna baiThate haiN| isalie dharma ke sAtha 'anuttara' vizeSaNa lagAyA gayA hai / jisake hRdaya meM mokSAbhilASArUpa saMvega hogA, use anuttara dharma para zraddhA avazya hogii| jisakI anuttara dharma para dRr3ha zraddhA hogI use deva, dAnava yA mAnava koI bhI saddharma se vicalita nahIM kara sktaa| aise vyakti ko cAhe koI kitanA ho bhaya yA pralobhana dikhAye, vaha anuttara dharma se jarA bhI DigegA nhiiN| jisakI anuttara dharma para dRr3ha zraddhA utpanna hogaI hai, vaha kisI bhI sAMsArika phala ko nahIM cAhatA hai| bhagavAn ne batAyA ki anuttara dharma zraddhA kA vAstavika phala anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, aura lobha naSTa ho jAnA hai| jinake hone para janma-maraNa kA anta nahIM AtA aise krodhAdi cAra kaSAya naSTa ho jAte haiM yA krodhAdi kaSAya bahuta hI svalpa aura kSINa ho jAte haiM / anantAnubandhI kaSAya ke naSTa hone se mithyAtva nahIM raha jAtA, kyoMki anantAnubandho kaSAya ke kAraNa hI mithyAtva utpanna hotA hai / jaba mithyAtva nahIM raha jAtA, taba samyagdarzana prakaTa hotA hai / mithyAtva ke haTa jAne para samyagdarzana kA ArAdhaka vyakti naye karma kA bandha prAyaH nahIM krtaa| darzanavizuddhi se jova yoM to usI bhava meM siddhamukta ho jAtA hai, athavA tIsare bhava taka meM to vaha avazya hI siddha, buddha, mukta ho jAtA hai| yaha hai saMvega kA vizuddha mokSarUpa phala, jise pAkara sAdhaka kRtakRtya ho jAtA hai| Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 | saddhA parama dullahA __ saMvega ke kAraNa prApta vizuddha darzana kI ArAdhanA karane vAle ko koI bhI vyakti dharma zraddhA se vicalita nahIM kara sakatA, koI kitanA hI kaSTa pahuMcAe, vaha dharma se kadApi vicalita nahIM hotaa| skandhaka, arjunamuni, gajasukumAla Adi aneka dRr3hadharmI zramaNoM aura kAmadeva Adi zrAvakoM ke udAharaNa zAstroM meM aMkita haiN| kAmadeva zrAvaka para eka pizAcarUpadhArI deva kupita huA aura dharma se DigAne ke lie aneka kaTuvacana kahe, bhaya dikhAyA aura use mAra DAlane ko udyata ho gayA, magara kAmadeva zrAvakadharma para dRr3ha aura kaSTa sahiSNu banA rahA itanA hI nahIM dRr3hadharmI kAmadeva zrAvaka ne deva ko bhI pizAca se punaH deva vanA diyaa| isa prakAra dharma para dRr3ha zraddhA rakhane aura darzana kI vizuddha ArAdhanA karane se AtmA usI bhava meM siddha-buddha-mukta ho jAtA hai| yahI saMvega kA sarvazreSTha antima phala hai| Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdRSTi kA tIsarA cinha : nirveda samyagdRSTi kI pahacAna kaise ho ? mAnava-jIvana meM samyagdarzana kI prApti varadAnarUpa hai / parantu kisI vyakti ke jIvana meM samyagdarzana hai yA nahIM, isakI parakha kaise hotI hai ? vaha vividha bhASAoM kA jJAtA hai, chaha hI darzanoM kA vizeSajJa hai, use matamatAntaroM kA bodha hai, vaha jainAgamoM kA paNDita hai, aneka zAstra use kaNThastha haiM, aneka granthoM ke uddharaNa usakI jihvA para nAca rahe haiN| vaha tattvajJAna kI gaharAI taka pahu~cA huA hai| usakI prakharabuddhi, vizAla adhyayana evaM pravacanapaTutA ko dekhakara loga daMga raha jAte haiN| kintu itanA saba hote hue bhI usakI vidvattA, tattvaruci yA pANDitya AtmalakSyI nahIM hai, usakI dRSTi meM mokSarUpa lakSya ko prApta karane kI tar3aphana nahIM hai viSayabhogoM ke prati usakI Asakti tIbra hai| athavA usakI daSTi laukika lAbhaparaka yA kisI svArtha se prerita hai to kahA jA sakatA hai ki usakI daSTi saMsAralakSyI hai / vaha samyagdRSTi nahIM hai kyoMki vidvattA aura tattvaruci mAtra se vaha samyagdRSTi hai hI, aisA nahIM kahA jA sktaa| vaidikadharma ke mUrdhanya grantha bhagavadgItA ke eka suprasiddha paNDita ke viSaya meM jaba rAmakRSNa paramahaMsa ne sunA ki vaha apanI dharmapatnI hote hue bhI eka kAminI ke moha meM phaMsa gayA / usake vyabhicAra kA bhaNDAphor3a ho gayA / eka dina rAmakRSNa paramahaMsa ne use samajhAyA ki Apa itane vidvAn hote hae bhI nIti-dharma ke viparIta duSkRtya kyoM karate haiM ? isameM ApakI zobhA nahIM / to ukta paNDita tapAka se bhagavadgItA kA uddharaNa dekara apane duSkRtya kA samarthana karane lagA ki dekho, bhagavadgItA kahatI hai-- Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 | saddhA parama dullahA "indriyANIndriyArtheSu vartanta iti dhArayan / " arthAt ---indriyA~ indriyaviSayoM meM pravRtta ho rahI haiM, isameM maiM kyA kara rahA huuN| maiM to zuddha caitanyasvarUpa hU~, cidAnandamaya hU~ !". rAmakRSNa paramahaMsa yaha sunakara daMga raha ge| unhoMne kahA--"tumhArA yaha tattvajJAna to gadhe ko pITha para lade hue candana ke bojha kI taraha bhArabhUta hai ! tumhAre jIvana meM to tattvajJAna kI gandha bhI nahIM hai|" isI prakAra kaI loga jIva-ajIva kI, dravya-guNa-paryAya kI, bhedavijJAna kI, AtmA aura usake guNoM kI gaharI se gaharI carcA karate rahate haiM, parantu unake jIvana meM viSaya-bhogoM se, dhana, svajana tathA svasampradAya, jAti, kauma, Adi parabhAvoM se koI virakti nahIM, jahA~ bhI brahmacarya-pAlana yA parigraha tyAga yA parigrahamaryAdA Adi kI bAta calatI hai, vahA~ aise loga use zarIra kA dharma kahakara apane Apako AtmArthI evaM mumukSa siddha karane kA prayatna karate haiN| aise tathAkathita tattvajJAnI to isase bhI Age bar3hakara dhRSTatA bhI prakaTa kara dete haiM kyA corI, jArI yA hiMsA merI AtmA kara sakatI hai ? yaha to hAtha ne yA zarIra ne kI hai, isameM merA kyA doSa ? zarIra to AtmA se pRthaka hai / ityaadi| nirveda : samyagdarzana kA tatoya lakSaNa vAstava meM samyagdarzana eka avyaktabhAva yA bAhyadRSTi se ajJAta hotA hai / sthUladRSTi vAle chadmastha yA parokSajJAnasampanna vyakti ise pratyakSa jAna nahIM sakate / yahI kAraNa hai ki kisI vyakti meM samyagdarzana hai yA nahIM ? isakI pahacAna ke lie zAstroM meM zama, saMvega, Adi samyaktva ke pAMca lakSaNa batAe haiM / unameM se eka mahattvapUrNa lakSaNa nirveda hai / nirveda samyagdRSTi vyakti ke jIvana ko parakhane kA eka mahattvapUrNa sAdhana hai / nirveda para se samyagdRSTi vyakti kI sahI parakha ho sakatI hai| isalie nirveda ko samyagdarzana kA tIsarA lakSaNa batAyA gayA hai| isase pUrva 'saMvega' ko samyaktva kI pahacAna kA dUsarA lakSaNa batAyA gayA thA / saMvega meM mokSa kI icchA jAgRta hotI hai, parantu vaha prAyaH cintana karane, samyak vicAra karane yA muMha se kahane taka sImita rahatA hai jabaki 'nirveda' meM tadanurUpa tyAga aura kArya bhI kiyA jAtA hai / vastutaH saccA Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdRSTi kA tIsarA cinha : nirveda | 186 saMvega utpanna hone para 'nirveda' utpanna hotA hI hai / mokSAbhilASArUpa saMvega jAgRta hone para usa vyakti meM viSayabhogoM ke prati udAsInatA, anAsakti yA virakti utpanna honI svAbhAvika hai / mokSa prApti kI tar3aphana jisake hRdaya meM hogI, kyA usa vyakti ko sAMsArika vaiSayika sukhabhoga rucikara pratIta hoMge ? - kadApi nahIM / jise Atma-sAkSAtkAra AtmA kI paripUrNatA - mukti yA paramAtma-prApti kI tIvra utsukatA jAgatI hai, vaha saMvegavAn vyakti ukta upalabdhi ke mArga meM bAdhaka tattvoM se avazya hI virakta, udAsIna anAsakta yA uparata hone kA prayatna karatA hai / ataH jisake hRdaya meM saMvega kI hUka uSThatI hai, vaha cintanazUra yA vANIvIra hI nahIM rahatA, apitu apane vicAroM ko mUrtarUpa dekara kAryavIra banatA hai / isI se vyakti ke jIvana meM samyaSTitva kA patA laga jAtA hai / yoM to saMvega aura nirveda ye eka hI sikke ke do pahalU haiM / jaise-- adharma kA tyAga aura dharmAnurAga donoM eka hI bAta hai / dharma ke prati anurAga hogA to adharma kA tyAga avazya hogA aura adharma kA tyAga hogA to dharmAnurAga avazya jAgRta hogA / isI prakAra mokSa kI abhilASArUpa saMvega hogA to mokSa prApti meM bAdhaka sAMsArika viSaya-bhogoM ke prati aruci, udAsInatA, anAsakti yA tyAga-bhAvanA-rUpa nirveda avazya hogA / ataeva saMvega aura nirveda donoM meM avinAbhAva sambandha hai / nirveda kA lakSaNa 'nir' aura 'veda' ina do zabdoM se mila kara 'nirveda' zabda banA hai | 'veda' kA artha hai --- anubhava ( mahasUsa karanA, bhoganA, svAda kA anubhava karanA / ataH nirveda kA phalitArtha huA - sAMsArika viSaya-bhogoM ke prati tyAga kI bhAvanA karanA, virakti karanA, athavA viSaya-bhogoM ke svAda kA anubhava na karanA, anAsakta rahanA / nirveda kA vyAvahArika rUpa yadyapi pA~coM indriyoM ke pA~ca viSaya haiM- zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza / koI bhI dehadhArI mAnava ina viSayoM kA sarvathA tyAga nahIM kara sakatA / kisI sAdhaka ke kAna meM acche yA bure ( manojJa yA amanojJa) zabda par3ate haiM / hara samaya vaha kAna meM aMguliyA~ DAla kara use banda nahIM kara sakatA / nirvedI sAdhaka una acche yA bure zabdoM kA prabhAva mana para nahIM par3ane detA / arthAt - vaha kisI acche bure zabda ko apane mana ko sunakara Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 | saddhA parama dullahA usase nahIM jodd'taa| nirvedI sAdhaka AtmA ke lie ahitakara svapara akalyANakArI zabdoM ko sunanA hI nahIM cAhatA, athavA aise zabdoM ke prati usakI aruci, udAsInatA yA virakti hotI hai| vaha una azlIla kAmotpAdaka zabdoM ke prati virakta rahatA hai, rAgavarddhaka yA mohavarddhaka zabdoM ke prati arthAt-prazaMsAtmaka zabdoM ke prati anAsakta ho jAtA hai / parantu svaparahitakara zabdoM ko avazya sunatA hai| yahI bAta rasa-viSaya ke upabhoga ke sambandha meM nirvedI kI smjhie| manojJa yA amanojJa sarasa yA nIrasa, svAdiSTa yA asvAdiSTa rasa ko pAkara vaha rAga yA dvaSa kA bhAva mana meM utpanna nahIM hone detaa| athavA aisI ahitakara khAdya-peya sAmagrI ke sevana kA tyAga bhI kara detA hai, jo svAsthya ko caupaTa karane vAlI, kAmottejaka, mAdaka yA jihvAlolupatA ko uttejita karane vAlI ho / svAdiSTa padArtha kA sevana karate samaya bhI vaha mana meM rAgabhAva yA Asakti nahIM lAtA / asvAdiSTa yA nIrasa vastu pAne para bhI vaha anAsakta bhAva-samabhAva se usakA sevana karatA hai| svAda ke lie manuSya adhika khAkara yA dUsaroM ke haka kA khAkara apanA aura para kA akalyANa karatA hai, nirvedI isase bacakara rahatA hai| vaha sarasa-svAdiSTa vastu kA sevana bhI anicchA yA anAsaktabhAva se karatA hai| isI prakAra gandhaviSaya ke prati bhI nirvedI kA yahI dRSTikoNa rahatA hai| vaha kAmavikAravarddhaka, Asakti poSaka manojJa sugandha kA yA to tyAga karatA hai, athavA gandhI Adi kI dukAna yA kisI makAna se AtI huI manojJa sugandha nAka meM par3a jAe to vaha anicchA se anAsakta bhAva se grahaNa karatA hai / khAdya yA peya vastu kI manojJa sugandha pAkara bhI vaha usameM rAga, moha yA mUrchA nahIM krtaa| tathA durgandha (badabU) se pUrNa vastu yA durgandha pAkara usase ghRNA, dveSa nahIM karatA / __ rUpa ke viSaya meM bhI nirvedI kA yahI virakti bhAva yA rAgadveSaparityAgAtmaka bhAva yA anAsakta bhAva rahatA hai / kisI nArI ke saundarya evaM rUpa ko vaha tAka-tAka kara cAhabharI dRSTi ne nahIM dekhatA, kadAcita dRSTi par3a jAe to virakti bhAva dhAraNa kara letA hai / manojJa rUpa ke prati yA rAga moha aura amanojJa rUpa (kurUpa) vastu yA vyakti ke prati dveSa yA ghRNA nahIM krtaa| Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdRSTi kA tIsarA cinha : nirveda | 161 sparzendriya-viSaya to anya sabhI indriya viSayoM se prabala hai| isakA phalitArtha hai-kAma-bhoga / sAMsArika kAmabhogoM kA yA to nirvedI sarvathA tyAga karatA hai, yA vaha gRhastha jIvana meM rahatA huA kAmabhogoM ke prati alolupa, anAsakta yA virakta rahatA hai / kAmabhogoM kI lAlasA yA tRSNA sAdhaka ke nirvedabhAva ko samApta kara detI hai| vaha aisI Aga hai, jo IMdhana dene se, kAmendriya ko khullI chUTa dene se kabhI tRpta nahIM hotI, balki adhikAdhika bar3hatI hai| kyA sAdhu aura kyA gRhastha, kAmabhogoM ke cakkara meM par3a kara apane amUlya mAnava jIvana ko sabhI prakAra se barbAda kara detA hai| nirveda-prApta mAnava viSayoM ke sevana meM sukha nahIM mAnatA, viSayoM meM sukha kI talAza nahIM krtaa| unheM janma-maraNarUpa saMsAracakra meM paribhramaNa karAne vAlA mAnatA hai| yahI samyagdRSTi mAnava ke nirveda kA vyAvahArika rUpa hai| nirveda : kaccA yA saccA ? nirveda aura ghRNA meM kAphI antara hai / kisI vastu se ghRNA ho jAnA nirveda nahIM hai / aniSTa thA pratikUla vastu, kSetra, kAla evaM vyakti athavA paristhiti Adi ke prati manuSya ko ghRNA ho jAtI hai, usa samaya sAdhAraNa loga kaha diyA karate haiM-- ise amuka vastu yA vyakti se virakti ho gii| parantu aisI ghRNA-mUlaka virakti yA udAsInatA (nirviNNatA) ko vAstavika nirveda nahIM kahate / yathArtha nirveda kA krama dazavaikAlika sUtra meM isa prakAra batAyA hai--'sAdhaka pahale jIva aura ajIva ko jAnatA hai / jIva-ajIva kA yathArtha jJAtA sAdhaka samasta jIvoM kI bahavidha gatiyoM ko jAna letA hai| isake pazcAt vaha puNya, pApa bandha aura mokSa tathA inake kAraNoM ko jAna letA hai / inake kAraNoM ko jAnane para usa sAdhaka ko divya aura mAnuSa bhogoM ke prati nirveda ho jAtA hai / 1 1. jIvAjIve viyANaMto so hu nAhiu saMjamaM // 13 // jayA jIvamajIve ya dovi ee viyANai / tayA gaI vahuvihaM savva jIvANa jANai // 14 // jayA gaI bahuvihaM savvajIvANa jANai / tayA puNNaM ca pAvaM ca bandha mokkha ca jANai // 15 // jayA puNNaM ca pAvaM ca bandha mokkhaM ca jANai / tayA nividae bhoe je dive je ya mANuse // 16 // - dazavai0 a04 gA0 13 se 16 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 | saddhA parama dullahA yaha hai yathArtha nirveda kA krama ! parantu vartamAna yuga meM yathArtha nirveda ke krama se anabhijJa loga paristhitijanya virakti ko nirveda kaha dete haiN| sAdhAraNa se sAdhAraNa ajJa kahalAne vAle athavA svayaM ko samajhadAra kahalAne vAle vyakti ke jIvana meM aisA kaccA aura asthAyI nirveda kaI bAra AtA hai| mAna lIjie, koI vyakti bhojana karane baiThA hai| usI samaya kisI vizvasta vyakti ne Akara kahA-isa bhojana meM jahara milA huA hai| aisA sunane para kyA vaha vyakti usa bhojana ko karegA? bhale hI vaha bhojana kitanA hI sarasa, svAdiSTa aura pauSTika ho cAhe usa vyakti ko kitanI hI kar3Ake kI bhUkha lagI ho ? niSkarSa yaha hai ki bhojana meM viSa mizrita hone kA jJAna hone para usa vyakti ko ukta bhojana ke prati nirveda ho jAtA hai| parantu aisA nirveda to sAMsArika logoM meM kaI kAraNoM se kaI bAra hotA hai / parantu vaha sthAyI yA saccA nirveda nahIM hotA / jaba saMvega ke sAtha nirveda hotA hai, tabhI vaha sthAyI aura saccA hotA hai / saMvega ke sAtha nirveda-sampanna vyakti viSa-mizrita bhojana kI taraha saMsAra ke devI aura mAnuSI kAmabhogoM viSaya-sukhoM ko viSa samajhakara tyAga karane se nahIM hickicaataa| aisA nirveda hI saccA aura sthAyI hai| vaha viSayAn viSavat tyaja--viSayoM ko viSa ke samAna tyAgo, isa maMtra ko lekara calatA hai| saccA nirveda.vairAgya ke rUpa meM saccA nirveda mokSa-prApti meM bAdhaka vastuoM ke prati hotA hai, isa lie vaha saMvegapUrvaka hI hotA hai| AcArya amitagati ne apane zrAvakAcAra meM ise nizcala vairAgya ke rUpa meM hI prastuta kiyA hai dehe bhoge nindite janmavAse kRSTeSvAzukSiptabANAsthiratve / yad vairAgyaM jAyate niSprakampa, nirvedo'sau kathyate mukti hetuH / arthAt--isa nindita (vRNita) zarIra tathA sAMsArika viSaya-bhogoM ke prati evaM zIghra pheMke hue bANa ke samAna asthira va kleza rUpa saMsAravAsa ke viSaya meM jo niSkampa nizcala vairAgya utpanna hotA hai, usa mokSa ke kAraNa ko nirveda kahate haiN| nirveda usa virakti kA nAma nahIM, jo kSaNika ho, caMcala ho, bhaya aura pralobhana Ate hI jo chUmaMtara ho jAe, apitu jo virakti kisI ke davAva, bhaya, pralobhana se paidA na hokara sAMsArika kAmabhogoM, zarIrAdi tathA zarIra se sambandhita manojJa priya sajIva-nirjIva padArthoM evaM saMsAra nivAsa Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdRSTi kA tIsarA cinha : nirveda | 163 tathA sAMsArika pratiSThA, Adi ke prati svecchA se svata prerita evaM mokSa hetu hotI hai, vahI nirveda kI koTi meM AtI hai| aisA nirveda pakkA aura sthAyI hotA hai| samyagdaSTi jIva meM aisA nirveda A jAtA hai to usake samakSa cAhe jitane pralobhana evaM AkarSaNa Ae~, svarga ke deva bhI Akara use DigAne lageM, to bhI vaha nirveda se calAyamAna nahIM hotaa| saca hai, jisa vyakti ke hRdaya meM mokSa-prApti kI ruci yA abhilASA (saMvega) dar3ha hogI, usake mana meM svarUpAnubhUti ko naSTa karane vAle kisI bhI sAMsArika padArtha meM yA saMsAra ke janma-maraNa ke bandhana meM DAlane vAle kisI bhI padArtha meM Asakti, anurakti, AkarSaNa yA kAmanA nahIM rhtii| usake jIvana meM nivaMda guNa sthira ho jAtA hai| mithyAdRSTi, ajJAnI yA avivekI bahirAtmA jahA~ sAMsArika padArthoM, bhoga-vilAsoM, nindyazarIra yA zarIra se sambaddha dhana, parijana yA makAna Adi meM jhaTa Asakta yA anurakta ho jAtA hai, jisa kisI iSTa-manojJa padArtha ko dekhatA hai, use rAgavaMza grahaNa karane kI lalaka mana meM paidA ho jAtI hai, vaha kAmabhogoM meM apane Ape ko bhUla jAtA hai vahA~ samyagdRSTi jIva ko vizuddha AtmasvarUpa kA paribodha ho jAtA hai, taba vaha sadA ke lie una saba parabhAvoM se virakta, udAsIna evaM anAsakta ho jAtA hai / AtmA kI isa vizuddha sthiti ko hI nirveda kahA gayA hai / eka vyakti svecchA se apane adhIna kAmabhogoM kA tathA kAnta, priya, manojJa, manohara lalanAoM komala mahIna vastroM, gandha, mAlya, alaMkAra Adi kA tyAga kara detA hai, phira vaha unako grahaNa karane kI prArthanA kiye jAne para bhI unheM grahaNa karanA to dUra rahA unakI ora A~kha uThAkara bhI nahIM dekhatA, vaha unakI ora se pITha phera letA hai; aise nirveda-sampanna vyakti ko hI dazakAlika meM saccA tyAgI kahA gayA hai| parantu jo vyakti kisI kAraNavaza kSaNika Aveza yA kSaNika vairAgyavaza ina manojJa kAmabhogoM yA priya padArthoM ko pAne kI lAlasA karatA rahatA hai, unheM prApta karane ke lie udher3abuna karatA rahatA hai, usakA nirveda kaccA hai, vaha saccA tyAgI nahIM DhoMgI hai, mAyAcArI hai| 1. je ya kaMte pie bhoe laddha vippiTThI kuvvai / sAhINe cayai bhoe, se hu cAitti vuccaI // vatthagaMdhamalaMkAraM itthIo sayaNANi ya / acchandA je na bhujaMti na se cAitti vuccaI // -dazava0 a. 2, gA. 3, 2 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 [ saddhA parama dullahA vairAgya kA yathArtha lakSaNa gujarAtI sAhitya meM eka kahAvata hai tyAga na Take re vairAgya binA sacce vairAgya ke binA koI bhI tyAga dIrghakAla taka Tika nahIM sakatA / kaI vyakti dikhAve ke lie kaI vastuoM kA tyAga to kara dete haiM. parantu jaba kisI dUsare ke pAsa una yA unase bhI utkRSTa sukha-sAmagrI ko dekhate haiM, to ve phisala jAte haiM, unake mana meM vairAgya kaccA hone se yA vairAgya na hone se ve gRhIta tyAga se bhraSTa ho jAte haiM / isIlie pAtaMjala yogadarzana meM vairAgya kI paribhASA kI gaI hai "dRSTA'nuvika viSaya-vitRSNasya vazIkAra saMjJA vairAgyam / " arthAt dekhe hue aura sune hue viSayoM se vitRSNa = udAsIna vyakti dvArA mana ko vaza meM karane kA nAma vairAgya hai / indriyoM tathA mana ke viSaya do prakAra ke hote haiN| eka ve haiM, jinheM A~kheM dekha cukI haiM, dUsare ve haiM, kAnoM se jinake viSaya meM dekhA sunA gayA hai yA sunA jAtA hai| A~khoM se dekhe jAne vAle viSaya-sukha to sImita haiM, kintu kAnoM se sune jAne vAle viSaya-sukhoM kI koI sImA nahIM hotii| udAharaNArtha-koI sAdhaka devaloka ke bhogoM, parigraha, vahA~ kI Rddhi-vaibhava Adi kA varNana sunakara vairAgya kaccA hone ke kAraNa mana hI mana una divyasukhoM-kAmabhogoM ko pAne ke lie Atura ho jAtA hai / yaha kAnoM se sune hue viSaya ke prati virakti nahIM, anurakti hai / sarvajJa vItarAga prabhu ke jJAna meM saMsAra ke sabhI uttamottama padArtha jhalakate haiM, kintu ve pratyakSa jAna-dekhakara bhI unase virakta nilipta rahate haiN| unameM bilakula lubdha nahIM hote| isIlie una jJAnojanoM ne sAdhu-zrAvaka donoM ko nirdeza diyA hai ki-par3ha-sunakara devaloka yA anya sthala evaM kAla ke viSayasukhoM yA padArthoM kA jJAna bhale hI prApta karo kintu usa jJAna ke sAtha vairAgya avazya honA cAhie / vairAgya hogA to usa manojJa yA iSTa vastu ko pAne kI jarA bhI lAlasA nahIM hogI, usakA tyAga hArdika aura sthAyI hogaa| agara sAdhaka dekhe yA sune hue manojJa viSayoM se anAsakta yA virakta nahIM hotA to vaha apanI kI-karAI dIrghakAlIna sAdhanA evaM tyAga se bhraSTa ho jAtA hai, virAdhaka banakara dIrghakAla taka saMsAra meM paribhramaNa karatA hai| uttarAdhyayana sUtra meM citta aura sambhUta muni kA udAharaNa isa viSaya meM Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdRSTi kA tIsarA cinha : nirveda | 165 preraNAdAyaka hai / citta muni dvArA bAra-bAra samajhAne para bhI sambhUtamuni ne cakravartI kI Rddhi-rAjyasukha vaibhava, rAnI ityAdi pAne kA nidAna kara hI liyA thA, hastinApura ke cakravartI kI rAnI tathA rAjya vaibhava Adi ko dekhkr| isIlie AcArAMga sUtra meM spaSTa kahA hai dihi nidhvayaM gacchejjA ? devaloka ke vaibhava evaM sukhoM Adi ko hama loga pratyakSa nahIM jAnatedekhate, kintu zAstroM dvArA hI hama vahA~ kI vaiSayika sukhabhogoM kI sthiti jAna pAte haiN| agara usa varNana ko sunakara usa para lalacA gae to itobhraSTastatobhraSTa ho jaaeNge| isIlie zAstrakAroM kA kahanA hai ki agara tumhArI vItarAga-sarvajJa prarUpita zAstravacanoM para samyak zraddhA hai to deva, manuSya yA tiryaMca Adi ke viSayoM kA vahA~ kI sthiti kA jJAna prApta karake unameM lalacAo mata, nirveda-vairAgya dhAraNa kro| jJAna ke sAtha virakti honI Avazyaka hai / kahA bhI hai "jJAnasya phalaM viratiH / " / jJAna kA phala virati-virakti hai / samyagdRSTi zrAvaka ho yA sAdhu, vaha dekhe yA sune hue viSayabhogoM ke prati anAsakta yA virakta rahatA hai| itanA hI nahIM, dRr3hadharmI samyagdRSTi sAdhaka jaba eka bAra viSayoM se virakta ho jAtA hai, to pratiSThA, yazakIrti, vAhavAhI, prazaMsA Adi se bhI anAsakta rahatA hai| vaha ina lubhAvane, kintu saMsAra meM bhaTakAne vAle viSayoM meM jarA bhI lalacAtA nhiiN| dRr3ha brahmacArI sthUlabhadra muni kozAvezyA ke hAvabhAva, rAgaraMga, bhogoM kI prArthanA, kAma uttejaka vAtAvaraNa Adi dekha-sunakara jarA bhI vicalita na hue, kyoMki unake hRdaya meM saMvegapUrvaka dRr3ha vairAgya- nirveda sthira ho gayA thaa| vairAgya ke prakAra utpatti ko dRSTi se vairAgya ke tona prakAra haiN| isa saMsAra meM sabhI 1 AcArAMga zru. 1, u. 4 sU. 127 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 saddhA parama dullahA kA vairAgya eka-sA nahIM hotaa| kiso ko vairAgya prApta hone meM duHkha nimitta banatA hai, kisI ko vairAgya prApta hone meM moha kAraNa banatA hai, aura kisI ko pUrvajanma ke zubhasaMskAravaza jJAnabhita vairAgya utpanna hotA hai| vaha saMsAra ke samasta padArthoM kA vAstavika vastusvarUpa samajhakara virakta hotA hai| usake vairAgya meM nimitta banatA hai-vastuoM ke yathArtha svarUpa kA jJAna / isa dRSTi se vairAgya ke bhI tIna prakAra hote haiM--mohagarbhita, duHkhagarbhita aura jJAnabhita / kisI vyakti ko apanI patnI ke prati atyanta moha hai / eka dina ke lie bhI use apanI patnI kA viyoga asahya ho jAtA hai| vaha cAhatA hai ki patnI mere sAtha haradama rhe| parantu prakRti kA niyama hai ki kisI bhI jIva kA AyuSya pUrNa hone para vaha eka kSaNa bhI jIvita nahIM raha sktaa| yadi AyuSya ke kSaNoM ko - yAnI mRtyu ko koI rokanA cAhe to nahIM roka sakatA : eka dina usa vyakti kI patnI kA akasmAt dehAnta ho gyaa| usa vyakti ko bahuta hI AghAta lgaa| vaha zokamagna hokara baiTha gyaa| patnI ke viyoga ke bAda usake mana meM cintana kI cinagArI paidA haI-"saMsAra ke sAre padArtha anitya haiM, sAre hI sambandha nAzavAna haiN| patipatnI, bhAI-bahana, mAtA-pitA Adi sAre sambandha TUTane vAle haiN| dekho na, merI hI patnI mujhe chor3akara sahasA calI gii| aba merA isa ghara meM rahanA bekAra hai|" isa prakAra patnI ke moha ke nimitta se use vairAgya ho gyaa| aisA vairAgya mohabhita hotA hai| isameM andara-andara hRdaya ke kisI kone meM moha kA aMza rahatA hai / tulasIdAsajI kA ratnAvalI (apanI patnI) ke prati atyanta moha thaa| moha meM vikala ho gae the, ve ratnAvalI ke pIhara meM jAne ke kAraNa / ataH mohAndha tulasIdAsa jaba AdhI rAta ko murde kI ThaTharI para baiThakara barasAtI nadI pAra karake apanI sasurAla meM pahu~ce to ratnAvalI ne unheM phaTakArA "jaisI prIta harAma meM, vaisI 'hara' meM hoya / calA jAya baikuNTha meM, pallA na pakar3e koya // " "Apako zarma nahIM AtI, isa prakAra cupake-cupake cora kI taraha aMdherI rAta meM cale Ae ho? maiM to yaha kahatI hU~ ki ApakI jitanI prIti isa malamUtra evaM hAr3a-mAMsa ke harAma ke putale mere (zarIra) para hai, utanI prIti bhagavAn meM hotI to Apa bekhaTake svarga pahu~ca jAte / dhikkAra hai Apako ?" ratnAvalI ke ina vacanoM ne tulasIdAsajI ke mAnasa ko jhakajhora diyA aura unhoMne usI samaya saMsAra se virakta hokara saMtavRtti svIkAra kara lii| rAma Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdRSTi kA tIsarA cinha : nirveda | 197 bhakti meM hI apanA sArA jIvana lagA diyaa| gosvAmI tulasIdAsajI 'rAma caritamAnasa' ke kAraNa vikhyAta ho ge| yaha hai - mohagarbhita vairAgya kA jvalanta udAharaNa ! svayaM gosvAmI tulasIdAsajI ne isa vairAgya ke sambandha meM kahA hai nArI muI ghara sampata nAsI / mUMDa muMDAya madhe saMnyAsI // kaI bAra vyakti Aveza yA utsAha meM Akara patnI ko chor3akara gRhatyAgI sAdhu bana jAtA hai, kintu mohakarma ke udaya se punaH strImoha jAga jAtA hai / aisA vairAgya bhI mohagarbhita hI hai / bhavadeva muni dIkSA lene ke bAda pahalI hI bAra gA~va meM padhAre the / unake choTe bhAI bhAvadeva kI zAdI hue abhI thor3e hI dina hue the / usakI patnI nAgilA bahuta hI samajhadAra aura vivekI zrAvikA thI / bhavadeva muni kA pravacana sunA aura vihAra ke samaya kAphI dUra taka bhAvadeva pahu~cAne gayA / bhavadevamuni ke upadeza se tathA sAdhu jIvana meM sammAna, pUjA-pratiSThA, aura sarasa svAdiSTa khAnapAna kI suvidhA Adi ke lAlaca meM Akara vairAgya raMga lagA / dIkSA lene kI icchA huI / nAgilA ko jaba bhAvadeva ne yaha bAta kahI to usane samajhAyA- "dIkSA lenA burA nahIM hai / parantu ApakI prakRti dekhate hue mujhe Apake vairAgya kA raMga kaccA lagatA hai / " parantu bhAvadeva dIkSA lene kI svIkRti de cuke the / ataH sunI-anasunI karake dIkSA le lI / magara jaina sAdhu kI kaThora kriyAoM aura parISahoM ko dekhakara bhAvadeva muni ghabarA gae / unakA vairAgya kA raMgadhula gyaa| socA- ghara hI calA jAU~ ! becArI nAgilA mere binA nirAdhAra ho gaI hogI / usako bhI prasanna karU~ aura maiM bhI sukha se rahU~ / isa vicAra se bhAvadeva muni ghara kI ora lauTe / parantu nAgilA ne to ghara meM rahakara bhI sAdagI, tapasyA, tyAga evaM saMyama kA patha apanA liyA thA / dUra se hI bhAvadeva muni ko Ate dekha vaha samajha gaI / jaba bhAvadeva muni ne gRhastha jIvana meM praveza kI bAta kahI to usane kahA" maiMne ghara meM rahate hue hI zIla aura saMyama kA patha apanA liyA hai / Apa isa ghara meM aba raha nahIM skte| ataH Apa guru kI sevA meM jAie / uttama cAritra ratna ko khokara Apa kyoM vAsanA ke daladala meM pha~sakara saMsAra pAribhramaNa kA mArga apanA rahe haiM ? Apa gurujI se prAyazcitta lekara apane saMyama meM punaH sthira ho jAe~ / " nAgilA kI vairAgyapUrNa vANI kA bhAvadevamuni ke Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 | saddhA parama dullahA hRdaya para sIdhA prabhAva pdd'aa| ve punaH vairAgyarasa se yukta hokara saMyama meM sthira hue| ___ kahane kA artha yaha hai ki bhAvadeva kA nairAgya pahale mohabhita thaa| isI prakAra kisI vyakti ko dhana, parijana yA abhISTa vastu ke naSTa ho jAne, usase viyoga ho jAne yA corI ho jAne Adi kAraNoM se virakti to ho jAtI hai, para vaha nairAgya hai mohabhita hI / vaha Age calakara jJAnagabhita ho sakatA hai| dUsarA hai-duHkhagabhita vairAgya / kisI Akasmika saMkaTa yA vipatti ke A par3ane se, duHsAdhya roga ho jAne yA kisI sambandhI dvArA kaSTa dene se, mAraNAntika bhaya Adi duHkhoM ke kAraNa vyakti ko jo vairAgya utpanna hotA hai use duHkhagabhita vairAgya kahate haiN| duHkhabhita vairAgya bhI kabhI-kabhI Age cala kara pakkA ho jAtA hai| donoM meM se kisI prakAra ke vairAgya kA Azraya lene vAle vyakti kA prayatna to sukhI hone kA rahatA hai / bhata hari ko apanI rAnI piMgalA kI kAmaparAyaNatA jAnakara apAra duHkha huaa| isI duHkha se prerita hokara rAjA bhartRhari ne rAja-pATa Adi saba chor3akara saMnyAsa grahaNa kara liyaa| usa samaya bhartRhari ne jo vairAgya apanAyA thA, vaha duHkhagarbhita thaa| parantu Age calakara vaha jJAnabhita ho gayA, jaba bhartahari ne piMgalA ko maiyA kahakara usake hAtha se bhikSA grahaNa kI aura usase kSamA mAMga kara AdhyAtmika vikAsa kA upadeza diyaa| vastutaH tIsarA jJAnabhita vairAgya hI sthAyI, pakkA aura yathArtha vairAgya hai / jise ahiMsA, saMyama aura taparUpa dharma athavA samyagdarzana-jJAnacAritrarUpa dharma yA AtmaguNoM meM-AtmabhAva meM ramaNarUpa Atmadharma meM sacce Atma-sukha kI pratIti aura anubhUti ho jAtI hai, para-bhAvoM yA viSayasukhoM yA kAma-bhogoM meM jarA bhI Ananda nahIM AtA, mahAvrata, samiti, gupti Adi ke pAlana meM, tapa saMyama aura tyAga meM saccA Ananda AtA hai, jise saMsAra ke sabhI vaibhava, rAgaraMga, viSaya phIke lagate haiM, usI kI samyaktvapUrvaka virakti ko jJAnabhita vairAgya kahate haiN| jJAnabhita vairAgyasampanna vyakti ke samakSa sAMsArika bhogoM ke, viSaya sukhoM ke kitane hI pralobhana Ae~ vaha vairAgya se eka iMca bhI vicalita nahIM hotaa| vaha prasiddhi, pratiSThA, prazaMsA, siddhi, labdhi, Rddhi yA camatkAroM se jarA bhI prabhAvita nahIM hotaa| na hI vaha inheM pAne kI mana meM icchA karatA hai| parISahoM aura upasargoM ke A Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdRSTi kA tIsarA cinha : nirveda | 166 par3ane para vaha sukha-suvidhA kA mArga nahIM khojatA, vaha samabhAva se unheM sahatA hai / samyagdRSTi gRhastha bhI apane gRhasthAzrama meM rahate hue kuTumba, samAja, rASTra Adi ke prati kartavyoM aura dAyitvoM kA pAlana karatA hai, magara unake prati moha, mamatA, tRSNA, AzA, spRhA Adi nahIM rkhtaa| vaha AtmabhAva meM ramaNa karatA hai / AtmA ke hita aura vikAsa kA cintana karatA hai| nirveda kA phala samyagdRSTi gRhastha yA sAdhu ke hRdaya meM jaba nirveda utpanna ho jAtA hai, taba usa vyakti ko jo lAbha milatA hai, vaha bhI adbhuta hai| bhagavAn mahAvIra se jaba gautama svAmI ne nirveda se hone vAle lAbha ke viSaya meM prazna kiyA to unhoMne pharamAyA --- __ "nindhaeNaM divva-mANusa-tericches kAmabhogesu nivveyaM havvamAgacchai savvavisaesu virjji|1 nirveda kA anantara (tatkAla) phala hai-deva, manuSya aura tiryaJca sambandhI kAmabhogoM se tatkAla virakti-udAsInatA AjAnA, tathA samasta viSayoM ke prati virakti / nirveda kA svarUpa hai -kAmabhogoM se aruci yA virakti aura usakA phala bhI yahI hai / yahA~ kAraNa aura kArya donoM eka hI batAe haiN| ataH nirveda kA tAtkAlika phala devAdi kAmabhogoM tathA samasta viSayoM se mana kA haTa jAnA hai| antaHkaraNa meM tanika bhI viSayoM yA kAmabhogoM kI lAlasA na rahe, virakti ho jAe, tabhI saccA nirveda yA vairAgya samajhanA cAhie / niveda kA pAramparika phala kyA hai ? isa sambandha meM pUchane para bhagavAn ne batAyA __"savvavisaesa virajjamANe ArabhaM-pariccAyaM karei / AraMbha-pariccAyaM karemANe saMsAramaggaM vocchindai, siddhimagga-paDivanne bhavai / "2 arthAt-sabhI viSayoM se sarvathA virakta ho jAne para sAdhaka Arambha kA tyAga karake saMsAra mArga ko banda kara detA hai, aura siddhimArga ko svIkAra kara letA hai| niSkarSa yaha hai ki jaba sAdhaka kA mana viSaya-bhogoM se virakta ho jAtA hai, taba vaha anya prANiyoM ko kisI prakAra ke kaSTa dene rUpa Arambha kA tyAga kara detA hai / ArambhatyAgI jJAna-darzana-cAritra rUpamokSa-mArga kA svIkAra karake bhavabhramaNa se baca jAtA hai| isa prakAra nivaMda kA pAramparika phala mokSa hai| 1. uttarAdhyayana sUtra a0 26 bola dUsarA 2. , vahI, dUsarA bola Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 | saddhA paramaM dullahA yadyapi avirata - samyagdRSTi vyakti sahasA Arambha-tyAga tathA viSayoM evaM kAmabhogoM se sarvathA nivRtta nahIM ho pAtA / parantu samyagdRSTi puruSa kA jJAna samyak ho jAtA hai, vaha vastusvarUpa ko yathArtha rUpa se samajha letA hai, cAritramohanIya karma ke udayavaza vaha Arambha-parigraha kA tathA viSaya-bhogoM kA sarvathA tyAga nahIM kara sakatA, parantu cAritramohanIya kA kSayopazama yA kSaya ho jAe to vaha Arambha-parigraha se tathA viSaya-bhogoM se sarvathA nivRtta hokara cAritra aMgIkAra karake eka dina mokSa bhI prApta kara sakatA hai / usake lie mokSa kA dvAra khula jAtA hai / vaha cAhe to puruSArtha dvArA mukti prApta kara sakatA hai / aise vyakti kA vairAgya jJAnagarbhita nirveda hotA hai / vaha sAMsArika viSayabhogoM, padArthoM tathA kAmabhogoM evaM unake nimittoM ko jJAna kI dRSTi se dekhatA hai / kAmI puruSoM yA ajJAnI mithyAdRSTiyoM ke mana meM jahA~ saMsAra ke manojJa viSaya yA padArtha kAmanA yA vAsanA utpanna karate haiM, vahA~ ve hI padArtha nirvedasampanna jJAnI puruSoM ke mana meM samyagjJAna utpanna karate haiM, ve unameM moha, Asakti yA rAgabhAva karake pha~sate nahIM haiN| mAna lIjie - eka vezyA solaha zRMgAra sajakara bAjAra se hokara jA rahI hai, sAmane se nirvedaprApta jJAnI puruSa A rahA hai / avvala to jJAnI vyakti usakI ora dRSTi hI nahIM karegA / kadAcita sahasA usakI dRSTi par3a jAegI, to vaha vicAra karegA- pUrvakRta puNya ke prabhAva se isa nArI ko aisA anupama saundarya evaM suDaula mAnava zarIra milA hai, kintu becArI mohavaza ajJAna dazA meM yaha thor3e se paisoM ke lie apanA sundara zarIra beca detI hai, zIla luTA detI hai / kaisI moha kI viDambanA hai / agara isane apanA zarIra paramAtmA ke pAvana caraNoM meM yA AtmakalyANa meM arpaNa kiyA hotA, yA ratnatraya kI sarvataH yA dezataH ArAdhanA kI hotI to isakA jIvana sArthaka ho jAtA yaha bhavabhramaNa ke cakra se baca jAtI / isa prakAra nirveda prApta jJAnI sAdhaka vezyA ko dekhakara apane jJAnopayoga meM vRddhi karate haiM, AtmabhAvoM meM dRr3ha hote haiM, vahA~ ajJAnI puruSa vezyA ko dekhakara nAnA prakAra ke gande, azlIla aura kutsita vicAroM meM DUbakara pApa karmabandhana karate haiM. ajJAna bar3hAkara saMsAra paribhramaNa kA mArga prazasta karate haiM / nirveda sampanna jJAnI puruSoM kI saMgati se samyagdRSTi gRhastha bhI apane jIvana ko dhanya banA sakatA hai / isIlie nirveda ko samyagdRSTi ko parakhane kA eka mahatvapUrNa bAhya cinha batAyA gayA hai| Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | 17 17 samyagdRSTi kA cauthA cinha : anukampA AdhyAtmika jIvana meM praveza kaba aura kaise ? samyagdarzana AdhyAtmika vikAsa kA pravezadvAra hai| AdhyAtmika vikAsa kA praveza caturtha gUNasthAna se hotA hai| jaba vyakti saMkucita svArthavRtti ko chor3akara paramArtha vRtti ko dhAraNa karatA hai, taba se AdhyAtmika jIvana meM usakA praveza hotA hai| kITa, pataMga, pazu, pakSo Adi tiryaJca jIvoM meM prAyaH saMkucita svArthavRtti hotI hai| ve apane hI sukha kI, apanI hI udara pUrti kI, apane hI Tole kI, isase kiMcit Age bar3he to apane hI jhuNDa yA varga ke svArtha kI bAta socate haiN| eka baila ke pAsa ghAsa-cArA bahuta par3A hai, usane peTa bhara kara khA liyA hai| thor3I-sI dUra para eka dUsarA baila hai, usa becAre ne kucha khAyA nahIM hai, usake pAsa ghAsa-cArA nahIM hai| vaha bhUkhA hai| phira bhI peTa bharA huA vaha baila use manuhAra karake kadApi khilAegA nahIM, na hI khAne ke lie bulAegA, balki agara vaha usake pAsa ghAsa-cArA khAne ke lie AegA, to use sIMga mArakara use dUra bhagA degaa| eka galI yA eka gA~va kA kuttA, dUsarI galI yA dUsare gA~va meM calA jAegA to usa galI yA gA~va vAlA kuttA usakA svAgata karanA to dUra rahA, use bhauMka kara apanI galI yA gA~va se bAhara khader3a degaa| yaha to paMcendriya jAti ke tiryaJcoM kI bAta hai / ekendriya se caturindriya prANiyoM kA to AdhyAtmika vikAsa meM praveza hotA hI nhiiN| . 201 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 | saddhA parama dullahA abhiprAya yaha hai ki jisa prakAra murgI Adi kA aMDA saMkIrNa aMdherI koThar3I ke samAna apanI kholI phor3akara bAhara nikalatA hai, tabhI se usake vAstavika jIvana kA prArambha hotA hai, usI prakAra "sva" kI adherI koThar3I meM banda AtmA jaba usameM se nikalakara 'sarva' kA vicAra karane lagatA hai, tabhI se usake AdhyAtmika jIvana kA prArambha hotA hai / dharma kA prArambha : parahita kA vicAra karane se apane hita evaM sukha-duHkha ke samAna dUsaroM ke hita aura sukha-duHkha kA vicAra Ane para hI vyakti ke jIvana meM sacce dharma kA prArambha hotA hai / mujhe hI sukha mile, dUsaroM kA cAhe jo ho, yaha vRtti to pazu-pakSiyoM meM prAyaH hotI hai| manuSya meM bhI agara yaha svArthavRtti ho, dUsaroM ke hita yA sukha-duHkha kA vicAra na karake apane hI saMkIrNa svArtha aura sukha-duHkha ko mahatva dene kI vRtti - - pravRtti ho, to vaha bhI pazuvRtti hI samajhanI cAhie | kevala 'sva' kA hI vicAra to jIva ko anAdi kAla se milA huA hai, vahI saba pApoM kA bIja hai, vahI saMkIrNa svArthavRtti adharma kA mUla hai / samasta pApa pratyakSa yA parokSa rUpa se saMkIrNa svArthavRtti meM se hI panapate haiM / ArttadhyAna aura raudradhyAna kA jAla bhI saMkIrNa svArtha ke isI kendra ke AsapAsa bichatA hai / kisI bhI pApa ke mUla kI khoja kareMge to Apako yahI saMkIrNa 'sva' kA vicAra hI pratIta hogA / pApavRtti aura pApa pravRtti ko nirmUla karanA ho to isa saMkucita svArthavRtti ke mithyAdarzana kA kAMTA antar se nikAlanA hI hogA / isa saMkucita svArthavRtti para coTa par3ane para hI, arthAt - svArthavRtti manda hone para hI hRdayabhUmi meM dharma - vRkSa aMkurita hotA hai / 'sva' kI saMkucita svArthavRtti ko 'sarva' meM pariNata karane para hI sacce mAne meM ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya, aparigraha, kSamA, dayA, anukampA, vinaya, namratA, RjutA, pavitratA, saMyama, tyAga, tapa Adi saddharmoM kA pAlana ho sakatA hai / dUsaroM ko apanA aura apane jaisA mAnane, unake hita, sukha-duHkha yA jIvana ko apanA hita, sukha-duHkha yA jIvana samajhane para hI vyakti hiMsA, jhUTha, corI, vyabhicAra, parigraha, IrSyA, dambha, chala, ThagI, mithyAtva, krodha, ahaMkAra, Adi pApoM ko karane se ruka sakatA hai / dUsare prANiyoM ko AtmIya mAnane tathA unake kaSTa yA saMkaTa ko apanA kaSTa yA saMkaTa samajhane para kauna kisa kI hiMsA yA corI karegA ? kauna kisake sAtha jhUTha yA vyabhicAra sevana karegA ? kauna atyanta jarUrI sAdhanoM se adhika parigraha rakhakara yA 1. yahA~ 'sva' kA artha 'AtmA' nahIM, parantu 'svArtha' arthAt -- sva-zarIra aura usase sambandhita anya bAtoM ko samajhanA cAhie / ' -saM0 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdRSTi kA cauthA cinha : anukampA | 203 vastuoM kA saMgraha karake dUsaroM ko saMkaTa meM DAlegA ? vyakti jaba dUsaroM ko apanA samajha letA hai, taba kyA svayaM hI svayaM ko dhokhA degA / eka hAtha dUsare hAtha ko mAregA... pITegA? isI 'AtmIya bhAvanA --Atmavat sarvabhUteSu' kI bhAvanA ko tAtvika dRSTi se samajhAne ke lie zramaNa bhagavAn mahAvIra ne AcArAMga sUtra meM spaSTa kahA hai tamaMsi nAma sacceva, jaM 'hatanvaM' ti mannasi / tamaMsi nAma sacceva, jaM 'ajjAveyanvaM' ti mannasi / tamaMsi nAma sacceva, jaM 'paritAveyavaM' ti manasi / tamaMsi nAma sacceva, jaM 'parighetavaM' ti manasi / tumaMsi nAma sacceva, jaM 'uddeveyanvaM' ti mannasi / --AcArAMga 11515 arthAt- "tuma vahI ho, jise tuma mAranA hai, aisA samajhate ho| tuma vahI ho, jise tuma satAnA hai aisA mAnate ho| tuma vahI ho, jise tuma paritApa denA cAhate ho| tuma vahI ho, jise tuma gulAma banAkara yA kaida karake rakhanA cAhate ho| tuma vahI ho, jise tuma DarAnA-dhamakAnA cAhate ho|" isase spaSTa hai, jo dUsaroM ko satAnA-mAranA yA duHkhI karanA cAhatA hai, vaha apane Apa ko satAtA-mAratA yA duHkhI karatA hai| isakA tAtparya yaha bhI hai ki jo dUsaroM ko satAtA, mAratA-pITatA yA trAsa detA hai, usake kAraNa hue ghora pApa karma ke bandha ke kAraNa svayaM ko hI usake phalabhoga ke samaya utanA hI nahIM balki usase bhI adhika trasta, saMtapta evaM duHkhI honA par3atA hai| niSkarSa yaha hai ki ahiMsAdi dharma kA prArambha dUsaroM ke sukha-duHkha kA bhAna, para-pIr3AtyAga, athavA duHkhI mAtra ke prati atyanta dayA-anukampA, guNIjanoM ke prati adveSa, aura sarvatra aucityapUrvaka vyavahAra se hotA hai / parArtha bhAvanA ke bIjAropaNa se ho dharma kA zrIgaNeza hotA hai| jaba kahA bhI hai jaha mama na piyaM dukkhaM, jANiya emeva sadhajIvANaM jaise mujhe apanA duHkha priya nahIM hai, isI prakAra sabhI jIvoM ko apanA duHkha priya nahIM hai, aisA smjho| Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 | saddhA parama dullahA citta parArthabhAvanA se vAsita hotA hai, tabhI vaha manuSya ko uttarottara adhi. kAdhika zuddha karake mukti taka le jA sakatA hai / yahI parArthabhAvanA, Atmavat sarvabhUteSu kI yA sva-parahita kI bhAvanA hI anukampA ke rUpa meM samyagadRSTi ke jIvana meM avatarita hotI hai| isIlie bhagavAna mahAvIra ne samyagdarzanI ko pahacAnane-parakhane ke jo pA~ca lakSaNa (cinha) batAe haiM, unameM se eka mahatvapUrNa lakSaNa anukampA ko batAyA hai| jise samyagdarzana prApta ho jAtA hai, usake antara meM samagra prANijagata ke prati AtmIyatA kA aisA nirmala pravAha bahatA rahatA hai ki usakA hRdaya kisI bhI prANI ke duHkha, kaSTa yA saMkaTa ko dekhakara dravita ho uThatA hai| yahI nahIM, aparAdhI, durjana, pApI yA adharmI ko dekhakara bhI usake antar meM anukampA-- vAtsalyamayI dRSTi jAga uThatI hai / yadyapi samyagdRSTi gRhastha AvazyakatA par3ane para apane kartavya yA dAyitva ke nAte aparAdhI ko daNDa bhI detA hai, parantu antara se usake hRdaya meM usake prati jarA bhI dvaSa, roSa thA duSTa buddhi nahIM hotI; usako sudhArane kI, usakI AtmA kA hita karane kI hI buddhi hotI hai| usa aparAdhI ko samAja ke bhayaMkara kopa kA bhAgI na honA par3e, bhaviSya meM use usa aparAdha ke kAraNa ghora duHkha meM na par3anA par3e, isa dRSTi se samyaktvI AtmA use yathocita zArIrika sajA bhI detA hai| parantu samyagdRSTi ke anukampApravaNa hRdaya meM usakA jarA bhI nukasAna yA ahita karane kI vRtti nahIM hotii| samyagdarzana-prApti kI pahacAna : anukampA kisI vyakti ko bhAva se samyagdarzana prApta huA hai yA nahIM ? isakI eka pahacAna anukampA se hotI hai| jisakI antarAtmA jIva saSTi ke kisI bhI prANI, vyakti, samAja aura samaSTi para A par3e hue duHkha aura saMkaTa ko dekhakara dravita nahIM hotI, jisake hRdaya meM anukampA nahIM phUTatI, samajhalo abhI vaha jIva samyagdarzana se dUra hai / samyagdarzana se hI dharmAcaraNa (darzanAcAra) kA prArambha hotA hai aura jisake jIvana meM anukampA nahIM AI abhI usameM saddharma aMkurita hI nahIM huaa| jisakA hRdaya samavedanazIla nahIM, sahAnubhUtiparAyaNa nahIM, saha-astitva kI bhAvanA se otaprota nahIM, parArtha kI vRtti se paripUrNa nahIM, vaha anukampAhIna hRdaya samyaktva rUpa dharma se dUra hai| isake viparIta jisake dila meM duHkhI ko dekhakara ghaNA, Akroza, tiraskAra, matsara, ahaMkAra, IrSyA, badale kI bhAvanA, use girAne aura adhika duHkhI karane kI vatti prabala rUpa se ubharatI ho to samajha lo usa pASANahRdaya nipaTa svArthI vyakti ne bhI samyagdarzana kA prakAza nahIM pAyA hai| vaha abhI Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdRSTi kA cauthA cinha : anukampA | 205 saMkucita svArtha, kaThoratA, ahaMtA-mamatA Adi durguNoM ke gAr3ha andhakAra se ghirA huA hai / ataH anukampA isa bAta kI pratoti karA detI hai ki jisa vyakti meM prANimAtra ke prati AtmIyatA kA bhAva jAgRta huA hai, kisI prANI ke duHkha ko jAna-dekhakara jisakA hRdaya kampita ho uThatA hai, vaha samyagdRSTi hai, samyaktvI hai| anukampA kyA hai, kyA nahIM ? jaba samyagdRSTi ko parakhane ko eka nizAnI anukampA hai, taba prazna hotA hai ki anukampA kise kahate haiM ? sAmAnya rUpa se anukampA kA artha hotA hai-'paraduHkhAnukUlaM kampanaM - 'anukampA' / isakA phalitArtha yaha hai ki apane-parAye ke bheda yA anya kisI pakSapAta ke binA kisI bhI dharma, jAti, prAnta, yA rASTra ke duHkhI prANI ko dekha-sunakara hRdaya dravita yA kampita ho uThanA tathA usa duHkha ko dUra karane ko tatpara honA -anukampA hai| guNabhUSaNa zrAvakAcAra meM isI artha ko spaSTa karate hue kahA hai - sarvajantaSa cittasya, kRpAvaM kRpAlavaH / saddharmasya paraM bojamanu kampAM vadanti tAm // samasta prANiyoM para citta ke dayArdra hone ko tathA saddharma ke utkRSTa bIja ko dayAlugaNa 'anukampA' kahate haiM / anukampA dhAraNa karane vAle vyakti kI AtmA dayA se itanI snigdha yA Ardra ho jAtI hai ki vaha kisI bhI manuSya yA prANI ko kaSTa, saMkaTa yA duHkha meM par3A dekhakara cupacApa nahIM raha sktaa| usake hRdaya meM duHkhI ko dekhakara sahasA yaha bhAvanA uThatI hai ki "jaise maiM duHkha A par3ane para usase mukta hokara sukhI honA cAhatA hU~, vaise yaha jIva bhI duHkhamukta hokara sukhI honA cAhatA hai / duHkha jaisA mujhe kaSTa detA hai, vaisA ise bhI detA hogaa|" isa prakAra dUsare prANI yA mAnava ko duHkhita yA pIr3ita dekhakara anukampAzIla samyagdRSTi ke hRdaya meM usake anukula anubhUti jAga jAtI hai| vaha dUsaroM ke duHkha aura kaSTa ko apanA hI kaSTa yA duHkha samajhane lagatA hai| bhagavAn mahAvIra ke isa kathana ke prati usakI dRr3ha zraddhA hotI hai --- 'satve pANA piyAuyA suhamAyA, dukkhpddikuulaa|' --- AcArAMga 1/2/3/240 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 | saddhA parama dullahA sabhI jIvoM ko AyuSya priya hai| sabhI jIva sukha cAhate haiM, duHkha sabako pratikUla-apriya lagatA hai / anukampA meM prANi mAtra ke sAtha AtmIyatA, ekatA yA sahAnubhUti hotI hai| vaise dayA, karuNA aura anukampA meM thor3A-sA antara hai| dayA meM dUsaroM ke sAtha sahAnubhUti hotI hai, sAtha hI dayA meM prAya: ahaMkattatva kA bhAva A jAtA hai / karuNA meM dUsaroM ko duHkhI dekhakara AghAta pahu~catA hai| parantu anukampA meM AtmajJAnapUrvaka AtmIyatA hotI hai| isameM sarvaprathama manuSya apanI AtmA ko bhalIbhA~ti jAna letA hai, AtmA kA hita yA Atmasukha kisa meM hai ? ise samajha letA hai| phira yaha anubhava karatA hai ki jaisA apanA AtmA hai, vaisA hI dUsare prANo kA hai| isalie anukampAzIla vyakti kA antaHkaraNa dUsaroM ke prati AtmIyatA ke kAraNa ekarasa aura samabhAvI bana jAtA hai| kahate haiM, eka vyakti ne rAmakRSNa paramahaMsa ke manA karane para bhI baila kI pITha para baiMta se mArA, usake nizAna rAmakRSNa paramahaMsa kI pITha para par3a ge| maha thA anukampA kA jvalanta udAharaNa ! raghuvaMza meM varNana AtA hai ki pArvatI ko eka billI ke bacce ke prati itanI AtmIyatA thI ki usake muMha para kisI ne noMca liyA thA, usake nizAna pArvatI ke mUha para ho gae the| isa prakAra anukampAzIla vyakti kA hRdaya mAtA kA-sA hotA hai| isakA kAraNa yaha hai ki dUsaroM ke sukha-duHkha kA saMvedana anukampAparAyaNa svayaM anubhava karatA hai / dUsare kA duHkha vaha apanA hI duHkha samajhatA hai / isalie vaha aisA hI mahasUsa karatA hai ki maiM dUsare kA nahIM, apanA hI duHkha dUra kara rahA huuN| vaha apanI zakti bhara dUsaroM ke duHkha kA nivAraNopAya karatA hai| apane paira meM kAMTA cubhane para vyakti jaise hAtha se khIMca kara nikAla letA hai, vaise hI dUsare ke duHkha-ahita apane hI pratIta hue aura rahA na gayA, isalie dUra kiye / isa prakAra sahaja sthiti bana gaI / yahI kAraNa hai ki isameM niHsvArtha bhAva se dUsare kA duHkha dUra karane kA namra prayatna hotA hai, kisI prakAra kI AzA yA apekSA isameM nahIM rakhI jAtI aura na hI kartRtva kA abhimAna isameM hotA hai, na hI phalAkAMkSA kA bhaav| __ anukampA ke viSaya meM kisI prakAra kI ulajhana na rahe, isa dRSTi se AcAryoM ne isake do bheda batAe haiM---dravya-anukampA aura bhAva-anukampA / jIvana kI mUlabhUta AvazyakatAe~ aura sukha-suvidhA kI sAmagrI jinheM prApta hai, parantu jo saddharmAcaraNa se rahita haiM, yathArtha jIvana-dRSTi se vaMcita haiM, unake prati karuNA se antar dravita ho jAnA tathA unheM samyagdRSTi prApta ho, Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdRSTi kA cauthA cinha : anukampA | 207 aisI sadbhAvanApUrvaka yathAmati yathAzakti isa dizA meM sacce antaHkaraNa se prayAsa karanA--bhAva-anukampA hai| athavA amitagati zrAvakAcAra ke anusAra janmAmbhodhau karmaNA bhramyamANe jIvanAme duHkhite'nekabhede / cittA tvaM yad vidhatte mahAtmA tatkAruNyaM dayate darzanIye // arthAt-karmavaza saMsAra samudra meM bhramaNa karate hue aneka prakAra ke duHkhita jIvoM ko dekhakara jo mahAn AtmA citta meM ArdratA dayAlutA dhAraNa karatA hai, usI ko tatvavetA dArzanika karuNA--bhAva-anukampA kahate haiN| ___ abhiprAya yaha hai ki karmoM ke kAraNa janma, jarA, mRtyu, roga Adi nAnAvidha dukhoM ko bhogate hue, tathA cAroM gatiyoM meM bhaTakate hue jIvoM para AtmIyatA lAkara jo dayA puruSa unheM samyakbodha detA hai, duHkhoM se mukta hone kA mArga batAtA hai, Atmika sukha prApti kA upAya batAtA hai usakI isa sakriya Atmaupamya bhAvanA ko jJAnIpuruSa bhAva-anukampA kahate haiN| dUsarI ora, jIvana kI mUlabhUta AvazyakatAoM ke abhAva meM pIr3ita eva dukhita hote hue AtmAoM ko dekhakara unake prati antar meM sahAnubhUti paidA honA aura unakI AvazyakatAoM kI pUrti karane ke lie yathAzakti prayatna karanA dravya-anukampA hai / yaha smaraNa rahe-dravya-anukampA ke sAtha bhAva-anukampA hono jarUrI hai| bhAva-anukampA meM anukampA kA tatvajJAna hotA hai| usase hRdaya meM ekAtmabhAvanA, hRdaya ko komalatA, dayArdratA, saMvedanazIlatA, Atmavat sarvabhUteSu kI bhAvanA, samasta prANiyoM meM svatulya buddhi, sarvAtmasamadRSTi, evaM AtmIyatA, sahAnubhUti Adi bhI bhAva-anukampA ke aMga haiN| isameM sarvaprathama AtmA kA tatvajJAna, phira sarvAtmakatva bhAvanA panapatI hai| yaha dhyAna rahe ki svayaM vyakti yadi sAdhana sampanna ho, athavA dUsaroM se sAdhana dilAne kI prabhAvazIla kSamatA ho to sAdhanahIna ke prati dravyaanukampA ke binA sahAnubhUtizUnya yA AtmIyatA kI bhAvanA se rahita adhyAtma yA vairAgya kA korA upadeza de dene meM bhAva-anukampA kI iti Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 | saddhA parama dullahA samApti nahIM ho jaatii| Atmatulya dRSTi se jagat ke jIvoM ko dekhane vAle vyakti meM hI saccI anukampA prakaTa hotI hai / / ___ koI bhI prANI duHkhI na ho, sabhI prANI sukhI hoM, tathA dUsaroM ko ajJAnAdivaza duHkhita dekhakara niHsvArtha bhAva se sukhI banAne kI bhAvanA bhI bhAvAnukampA hai| bhAva-anukampApUrvaka yathAzakti yathAmati kisI duHkhI, pIr3ita Adi ko sahAyatA dekara duHkha miTAnA dravya-anukampA hai| kaI loga kahate haiM ki hamAre pAsa dhana itanA nahIM hai ki hama apanA gRhastha jIvana calAne ke bAda kucha bacata kara sakeM aura usameM se dIna-dukhiyoM kI madada kara skeN| parantu kisI bhI duHkhita-pIr3ita ko sahAyatA kevala dhana se hI nahIM, kintu tana se zArIrika sevA dekara, vacana se sahAnubhUti pragaTa karake, AzvAsana protsAhana tathA bauddhika satparAmarza-dekara athavA dUsaroM se sahAyatA dilavA kara yA dUsaroM ko sahAyatA dene kA kahakara sahayoga pradAna kara sakate haiN| kaI nirdhana vyaktiyoM kA hRdaya bhI itanA dayA evaM anukampAzIla hotA hai ki vaha svayaM apane kharca meM kataravyoMta karake duHkhita aura pIr3ita vyakti ko artha-sahayoga de dete haiM / unakI paramArtha bhAvanA vaha pIr3ita aura duHkhita prANI ko dekhakara usake duHkha dUra kiye binA raha hI nahIM sktii| amerikA ke tatkAlIna nyAyAdhIza ebrAhima liMkana apanI ghor3A gAr3I meM baiThakara nyAyAlaya meM jA rahe the| tabhI rAste meM unhoMne eka sUara ko kIcar3a meM phaMse hae aura nikalane ke lie chaTapaTAte dekhaa| unhoMne apane saIsa yA kisI naukara ko Adeza nahIM diyaa| ghoDAgAr3I rukavAkara vaha svayaM utare aura kIcar3a meM phaMse hae sUara ko pakar3akara bAhara nikaalaa| yadyapi sUara ke dvArA aMgoM ko phar3aphar3Ane se kIcar3a uchala kara likana' ke kapar3oM para laga gayA thA / parantu sUara ke kaSTa ko apanA kaSTa samajhakara unhoMne use bAhara nikAla kara usakA kaSTa dUra kara diyA, isakA unheM bahuta santoSa thaa| sUara kI AtmA ko nyAyAdhIza likana ne apanI AtmA ke 1 akampA duHkhiteSu apakSapAtena duHkhaprahANecchA, pakSapAtena tu karuNA svaputrAdau vyAghrAdInAmapyastyeva / sA cA'nukampA dravyato bhAvatazca bhavati / dravyataH satyAM zaktau duHkhapratIkAreNa, bhAvata ArdrahRdayatvena / - yogazAstra, prakAza 2, zlo 15 TIkA 'Atmaupampena sarva pazyato hi sA (anukampA) syAt / ' --paMcaliMgI prakaraNa gAthA 1 TIkA Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdRSTi kA cauthA cinha : anukampA ) 206 tulya smjhaa| yaha bhAva-anukampApUrvaka dravya-anukampA kA jItA-jAgatA udAharaNa hai| jaina itihAsa kA eka ujjvala pRSTha anukampA kI jItI-jAgatI tasvIra prastuta karatA hai / karmayogI zrIkRSNa bhagavAna ariSTanemi ke darzanArtha hAthI para savAra hokara jA rahe the| rAste meM unakI dRSTi sahasA eka jarAjIrNa bUr3he para pdd'ii| vaha becArA akelA hI kAMpate hAthoM se eka-eka IMTa uThAkara ghara ke andara rakha rahA thaa| usa duHkhita aura asahAya vRddha ko dekhakara zrIkRSNajI kA hRdaya anukampA se bhara aayaa| unhoMne kisI sevaka ko AjJA nahIM dI, svayaM hAthI se utara par3e aura cupacApa svayaM IMTeM uThAkara rakhane lge| zrIkRSNajI ko yaha karate dekha unake sabhI sevaka bhI usa kArya meM juTa par3e / thor3I hI dera meM bUr3he kI tamAma IMTeM andara rakha dI giiN| vRddha ne zrIkRSNajI ke prati kRtajJatA prakaTa kii| anukampA kA vyAvahArika rUpa isa prakAra kI anukampA ke kAraNa hI zrIkRSNajI meM samyagdRSTi kI yathArtha pahacAna ho gii| vRddha ko zrIkRSNajI dvArA dI gaI sahAyatA yadyapi dravya-anukampA hai parantu isake garbha meM bhAva-anukampA na hotI to korI dravya-anukampA niHsvArtha bhAva se AtmaupamyadRSTi se na hotI, akelI dravya-anukampA ke pIche Atmaupamya kA jJAna nahIM hotA / niHsvArtha bhAva, yA kisI prakAra kA niSkAMkSa bhAva bhI nahIM aataa| isI kAraNa bhagavAn mahAvIra ne spaSTa zabdoM meM kahA hai ---"paDhamaM nANaM tao dyaa|' __isakA bhAvArtha yaha hai ki pahale yaha jJAna honA cAhie ki dUsare prANiyoM meM bhI mere samAna AtmA vilasita ho rahA hai| aisI AtmIyatA jahA~ hogI, vahA~ anukampA pAtra ko jarA bhI duHkha na ho, isa prakAra jIne kI bhAvanA svAbhAvika rahatI hai| itanA hI nahIM, usake sAtha sahAnubhUti, sahayoga bhAvanA aura tatpazcAt sahiSNutApUrvaka vyavahAra, arthAt-anukampApAtra vyakti ke hita yA sukha ke lie svayaM kaSTa sahane, asuvidhA uThAne kI vRtti-pravRttipUrvaka usakA jIvana-vyavahAra hogA / mahAnizItha sUtra ke vRttikAra isI paMkti kA spaSTa vizleSaNa karate haiM ki dayA-anukampA meM sAre 1 antakRddazAMga sUtra ke AdhAra para Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 | saddhA parama dullahA saMsAra ke jIva, prANa. bhUta aura satvoM ko Atmavat dekhane kI (pahale) vRtti hogI / Atmavat sarvabhUteSu kA bhAna hone para vaha kisI prANI ko Apasa meM TakarAegA nahIM ( saMgharSita nahIM karegA), na kisI ko paritApa degA, na hI hairAna-parezAna karegA, bhagAegA-dhamakAegA bhI nahIM aura na hI kisI ko duHkha kaSTa meM DAlegA, na hI bhayabhIta karegA 11 anu dharma hai, sAvadya nahIM isa prakAra prANimAtra ke prati anukampA, karuNA, dayA Adi Atmavat sarvabhUteSu ke bhAva ke kAraNa yaha vyavahAra Asrava rahita ( saMvararUpa) ho gayA / ataH jo loga pavitra AtmIya bhAvoM se otaprota niHsvArthabhAva se yukta anukampA, dayA Adi saddharma (saMvaradharma ) rUpa vastu ko sAvadya kahate haiM, bhrAnti ke zikAra haiM / bhAva anukampAyukta dravyAnukampA kabhI sAvadya nahIM ho sakatI / ataH anukampA dharma hai, pApa sAvadya nahIM / dazavaikAlika sUtra bho isa tathya kA sAkSI hai - savvabhUyappa bhUyassa sammaM bhUyAi pAsao / pihiAsavassa daMtassa pAvakamaM na baMdhai // 'jo sarvabhUtAtmabhUta hai, prANImAtra ko samabhAva se dekhatA hai, jisane Asrava ke Agamana ke dvAra baMda kara diye haiM usa zAnta-dAnta vyakti ke pApakarma kA bandha nahIM hotA / yaha anukampA kA utkRSTa vyAvahArika rUpa hai, jo jJAna-darzana- cAritramaya bhAva anukampA se yukta hai / gRhastha jIvana meM anukampA cU~ki anukampA meM samyagdRSTi sarva jIvoM ko apane tulya mAnatA hai aura ekendriya jIvoM ke upakAra ko bhI yAda karake svayaM ekendriya saMyama yA yatanA rakhatA hai / AvazyakatA ke binA pAnI ko eka bUMda bhI vyartha nahIM girAtA, "gomA ! 'paDhamaM nANaM tao dayA / ' dayAeva savvajagajIva pANa- bhUya-sattANa ati samadarittiM / savvajagajIva pANa bhUyasattANaM atta-sama daMsaNAo ya tesiM ceva saMghaTTaNa - pariyAvaNa - kilAmaNoddAvaNAi / o annaasvo...|" - mahAnizItha sUtra, adhya0 3 dukkhupAyaNa-bhaya-vivajjaNaM Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdRSTi kA cauthA cinha : anukampA | 211 1 miTTI ke Dhele kA upayoga bhI vivekapUrvaka karatA hai / miTTI bhI vyartha kharca nahIM karatA / vAyu bhI pradUSita na ho, isakI sAvadhAnI rakhe, svacchatA rakhe / agni, bijalI Adi saba ke upayoga meM jAgRti rakhe / vanaspati kA eka pattA bhI binA matalaba ke na tor3e, nahIM masale / yoM vinA kAraNa pramAdavaza kisI bhI jIva kI ekendriya se lekara paMcendriya taka ke jIvoM kI mana-vacanakAyA se kisI bhI prakAra kI hiMsA na kare / kisI mAnava ke sAtha anukampA - zIla mAnava abbala to kalaha karegA nahIM / kadAcit kisI ke sAtha kalaha ho jAe to vaha paraspara prema bhAva se miThAsa se usakA nipaTArA kara le isI prakAra vaha apane ghara, dUkAna Adi meM yatanA, svacchatA, sAdagI isa prakAra kI rakhegA ki macchara, khaTamala, jU, sA~pa - bicchU Adi jantu paidA hI na hoM / sArAMza yaha hai ki samasta jIvoM ko sukha khAtA ho, aisA jJAnapUrvaka vyavahAra hI vastutaH anukampA hai / yadyapi gRhastha zrAvaka khetI karatA hai, rasoI banAtA hai, phaloM-phUloM kA bAga-bagIcA lagAtA hai. go-pAlana karatA hai, apanI AjIvikA ke lie sAttvika vyApAra karatA hai yA naukarI karatA hai, santAna kA pAlana-poSaNa karatA hai, ityAdi kAryoM se Arambha samArambha hotA hai / ataH zAstrakAroM ne batAyA ki zrAvaka ArambhajA, udyoginI, virodhinI, ina tIna hiMsAoM se prAyaH baca nahIM sakatA / dvIndriya se paMcendriya taka ke sthUla jIvoM kI jAnabUjhakara AkuTTibuddhi se saMkalpajA hiMsA usake lie varjanIya hogI / usake jIvana meM bhAva anukampA to pUrNatayA hogI, parantu dravya- anukampA meM usakI maryAdA hogii| sAdhuvarga meM bhAvAnukampA meM dravyAnukampA garbhita kaI loga zaMkA karate haiM ki sAdhu bhI dravdhAnukampA nahIM kara pAte, kyoMki unake pAsa jaba nirdhanatA, daridratA, roga, bekArI, nIca jAti, kusaMskAra, kuTeva Adi ke kAraNa duHkhita pIr3ita kaI loga Ate haiM, taba vaha artha Adi kA sahayoga svayaM nahIM de sktaa| aisI sthiti meM dravyAnukampA se rahita jIvana samyaktva ke hone kI pahacAna kaise karAyegA ? isakA samAdhAna yaha hai ki anukampA kA vAstavika udgama to bhAva | bhAvAnukampA pUrNatayA honI cAhie / bhAvAnukampA hogI to sAdhu varga apanI maryAdA meM rahakara gRhastha ke kusaMskAra, kuTeva, durvyasana chor3ane kA Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 | saddhA parama dullahA upadeza de sakatA hai / puNya upArjana karane ke 8 prakAra bhI samajhA sakatA hai, pUrvakRta azubha karmoM kA kSaya (nirjarA) karane kA tathA naye karmoM ko Ane se rokane ke sarala, sarasa, sulabha, sukara upAya bhI batA sakatA hai, samabhAva, santopa, zAnti, kSamA, dayA, vrata, niyama, tyAga pratyAkhyAna Adi saddharma ke aMgoM ke grahaNa - pAlana kI preraNA bhI kara sakatA hai jinase usake azubha karma kareM, zubhakarmoM meM vRddhi ho, saMvara aura pUrvakRta karmoM kI nirjarA (kSaya) hone se puNya aura dharma meM vRddhi hogI / svAbhAvika hai ki usa dukhita pIr3ita kA duHkha dUra ho jAya, sukha-zAnti bar3he / kyA sAdhu varga ke dvArA bhAvAnukampApUrvaka parokSa rUpa se kI gaI yaha dravyAnukampA nahIM hai ? cAra bhaMgoM meM se samyagdRSTi kina bhaMgoM meM ? yahI kAraNa hai ki sthAnAMga sUtra meM AtmAnukampI aura parAnukampI kI cabhaMgI batAI gaI hai - -- ( 1 ) eka vyakti AtmAnukampI hotA hai, parAnukampI nahIM / (2) eka vyakti parAnukampI hotA hai, AtmAnukampI nahIM / (3) eka vyakti AtmAnukampI bhI hotA hai, parAnukampI bhI / (4) eka na to AtmAnukampI hotA hai, aura na parAnukampI / isameM caturtha bhaMga vAlA vyakti to anukampA se zUnya hai / isake atirikta apanI AtmA kI anukampA kA bhAva nahIM hai jisakI AtmA amaryAdita hiMsA, jhUTha, corI, ThagI, vyabhicAra, atyadhika parigraha - saMgrahavRtti, mahArambhamahAparigraha se lipta hai, vaha vyakti kisI duHkhI ko dekhakara yadi dhana, sAdhana Adi se sahAyatA pahu~cAtA hai, to usakI yaha anukampA kevala parAnukampA hai, adhUrI aura ekAMgI hai, ataH aisA vyakti ahiMsAdi dharma se sarvathA vihIna hone se samyaktva nahIM kahalA sktaa| tIsare bhaMga vAlA vyakti to anukampApravaNa hai hI / prathama bhaMga meM do prakAra ke vyakti ho sakate haiM - eka to sAdhu varga, jo saMsAra ke samasta prANiyoM ko Atmaikatva dRSTi se dekhatA hai, Atmavat sarvabhUteSu kI bhAvanA ko lekara calatA hai vaha kisI ko mana se bhI pIr3A nahIM pahu~cAtA, kintu parAnukampA karane kA jahA~ taka prazna hai, vaha pUrvokta dRSTi se prakArAntara se parokSa rUpa se parAnukampI hai hI / isa bhaMga meM dUsarA vyakti Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdRSTi kA cauthA cinha : anukampA | 213 vaha AtA hai, jo apanA hI svArtha dekhatA hai, apane hI sukha evaM matalaba kI bAta socatA hai, usameM pazu varga evaM pazuvRti vAle manuSya Ate haiN| vastutaH dekhA jAe to aisA ghora svArthI vyakti sacce mAne meM AtmAnukampI bhI nahIM hai / kyoMki vaha apanI AtmA kI rakSA bhI narakAdi durgatiyoM, pApoM, Adi se nahIM karatA, vaha dharma kI mUlabhata anukampA se dUra hai, bhale hI kucha sAmpradAyika dharmakriyAe~ karake dharmAtmA banane kA, yA dAnAdi dekara dharmiSTha kahalAne kA dambha kara letA ho / niSkarSa yaha hai ki kisa vyakti meM samyamdarzana hai ? isakI parakha-pahacAna kevala AtmAnukampI yA AtmAnukampIparAnukampI ina prathama aura tRtIya bhaMgoM para se karanI cAhie / - - - Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 Astikya kA mUla : AtmavAda Astikya kA mahala cAra AdhAra stambhoM para jise utkRSTa AsthA kahA jAtA hai, vahI AdhyAtmika jIvana kA Astikya hai / yahI samyag dRSTi kA pAMcavA cinha hai / AcArAMga sUtra meM isI Astikya ke kramazaH cAra AdhAra stambha batAye gae haiM ------ 'se AyAvAI logAvAI kammAvAI kiriyAvAI " isakA bhAvArtha yaha hai ki jo Astika ( utkRSTa AsthAvAn ) hogA, vaha AtmavAdI hogA, jo AtmavAdI hogA, vaha avazya hI lokavAdI hogA, aura jo lokavAdI hogA, vaha karmavAdI hogA, tathA jo karmavAdI hogA, vaha avazya hI kriyAvAdI hogA / - ise vartamAna yuga kI bhASA meM yoM samajhA jA sakatA hai - ( 1 ) AtmavAda - maiM kauna hU~, kyA hU~ ? (2) lokavAda - maiM marakara kahA~ kahA~ jAtA hU~ ? (3) karmavAda - mujhe kyA karanA hai, kyA nahIM ? aura (4) kriyAvAda - maiM vikRti se prakRti meM, parabhAva yA vibhAva se svabhAva dazA meM, yA adharma-pApa se dharmAcaraNa meM kisa mAdhyama se A sakatA hU~ ? isa prakAra AtmavAda ko mAnane ke sAtha-sAtha lokavAda, karmavAda evaM kriyAvAda ko bhI mAnanA Avazyaka ho jAtA hai / niSkarSa yaha hai ki Astikya kA mahala, AtmavAda, lokavAda, karmavAda aura kriyAvAda ina cAra AdhAra stambhoM para TikA huA hai / ye cAroM vAda zrRMkhalA kI taraha eka dUsare se jur3e hue haiM / utkRSTa AsthA 1 1. AcArAMgasUtra 1 zra. 1 a. su. 5 214 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Astikya kA mUla : AtmavAda | 215 ko jIvana meM caritArtha karane ke lie ina cAroM vAdoM ko apanAnA, tathA inake yathArtha svarUpa aura astitva ko mAnanA anivArya hai| AtmavAda : utkRSTa AsthA kA mUla ina cAroM meM AtmavAda Astikya-vakSa kA mUla hai, jabaki lokavAda, karmavAda aura kriyAvAda kramazaH skandha, zAkhA aura phala haiM / cU~ki AtmA ke svatantra astitva aura yathArtha svarUpa ko mAnanA AtmavAda hai, isalie zeSa vAda AtmA se hI sambaddha haiN| dharma, darzana, karma, karmaphala, bandha-mokSa Adi kA mUla AdhAra AtmA hai| yadi AtmA hai to vaha cetana hone se jar3a (ajIva) se pRthak hai| vaha karmoM se baddha hokara vibhinna lokoM meM, gatiyoM-yoniyoM meM bhramaNa karatI hai / usakA punarjanma bhI hai / vaha svarga, naraka, tiryaMca aura manuSya Adi paraloka meM bhI apane zubhAzubha karmAnusAra jAtI hai| aura yadi AtmA karma kA kartA hai to bhoktA bhI hai / karma se vaddha hai to vaha saMvara-nirjarArUpa dharma yA samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa dharma evaM tapa-saMyama ke AcaraNa se Atmavizuddhi karake karmoM se sarvathA mukta paramAtmA bhI ho sakatA hai| AtmavAdI kI AtmA ke nijI guNoM-jJAna, darzana, cAritra, tapa, sukha, vIrya Adi para tathA cAritra se sambaddha ahiMsA, satya Adi siddhAntoM para aTUTa AsthA hone se karmoM se mukta hone ke ye upAya bhI haiN| niSkarSa yaha hai ki AtmavAda ko mAnane ke sAtha vaha AtmA se sambandhita punarjanma, loka-paraloka (svarga-naraka Adi) tathA puNya-pApa karma aura karmaphala evaM jJAnAdi ratnatrayamaya saddharmAcaraNa rUpa mukti ke upAya se AtmA kI mukti ityAdi sabhI bAteM AtmavAda ke antargata A jAtI haiN| __isIlie zramaNa bhagavAn mahAvIra ne bhavya jIvoM ko utkRSTa AsthAvAn banane hetu kahA-jIva, ajIva, loka-aloka, dharma-adharma, puNya-pApa, bandha-mokSa, kriyA-akriyA nahIM hai, aisI saMjJA (mAnyatA) mata rakho, kintu ye saba haiM, aisI saMjJA rkho|" AtmavAda kI pahacAna AtmavAdI kI sarvaprathama pahacAna yahI hai ki vaha AtmA se sambaddha chaha bAtoM para pUrNa AsthA rakhatA hai-(1) AtmA hai, usakA astitva, svasaMvedana, anumAna, Agama Adi pramANoM dvArA siddha hai, vaha jJAna, darzana, sukha aura vIrya se sampanna hai / (2) vaha pariNAmI nitya hai, (3) vaha apane karmoM 1. sUtrakRtAMga 2/5/12-16 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 | saddhA parama dullahA kA kartA hai, (4) unake phala kA bhoktA hai, (5) samasta karmakSaya hone se pUrNa zuddharUpa AtmA kA mokSa bhI hai, aura (6) mokSa ke upAya (saddharmAcaraNa, saMvara, nirjarA, tapa Adi) bhI haiN| AtmavAda kA prArambha AtmA se hotA hai, aura anta mokSa se| vibhinna pramANoM se AtmA ke astitva kI siddhi AtmA kA astitva Agama, anumAna, svAnubhava, Adi pramANoM se siddha hai / bha0 mahAvIra ne AcArAMgasUtra meM AtmA ke astitva ko pramANita karane ke lie kahA ___ "aneka vyakti yaha nahIM jAnate ki maiM kahA~ se AyA hU~ ? maiM kauna hai ? yahA~ se marakara punaH kahA~ jAU~gA?'' "jisako yaha jJAta ho jAtA hai ki merI AtmA aupapAtika hai--- vibhinna gatiyoM se AI hai| jo ina (vibhinna) dizAoM yA anudizAoM meM karmAnusAra saMcaraNa karatA hai / sabhI dizAoM yA anudizAoM se jo AyA hai aura anusaMcaraNa karatA hai, vahI maiM (AtmA) hU~ / ' isa prakAra AtmA kA astitva Agama-pramANa se siddha hotA AtmA ko anya pramANoM se siddhi vaha to huI Agama-pramANa se AtmA kI siddhi / AtmA zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza se rahita hone se indriyagrAhya (indriya-pratyakSa) nahIM hai, isalie vaha amUrta (arUpI) hai, isase usake astitva para koI A~ca nahIM AtI / saMsAra meM bahuta-se sUkSma padArtha aise haiM, 1. Atmasiddhi zAstra / 2 'evamegesi No NAyaM bhavai---asthi me AyA ovavAie Natthi me AyA ovavAie, ke ahaM AsI ? kevA io cuo, iha peccA bhavissAmi ?' -AyAro 1/1/3 3. evamegesi ja NAyaM bhavai ---atthi me AyA ovvaaie| jo imAo disAo aNudisAo vA aNusaMcarai, savvAo disAo, savvAo aNudisAo vA jo Agao-aNusaMcarai, so hN| -AyAro 1/1/4 Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Astikya kA mUla : AtmavAda | 217 jo indriyagrAhya nahIM hai, phira bhI unakA astitva mAnA jAtA hai / indriyapratyakSavAdI logoM ne apane pUrvajoM ko nahIM dekhA, phira bhI ve unake astitva ko mAnate haiM / isalie ekamAtra indriyapratyakSa ko mAnane se saMsAra kA koI vyavahAra cala nahIM sktaa| (1) maiM sUkhI haiM, maiM dUHkhI haiM, isa prakAra svAnubhava (sva-saMvedana) pramANa se AtmA kA astitva siddha hotA hai| aisA saMvedana paMcabhUtAtmaka jar3a zarIra ko nahIM hotaa| tajjIva-taccharIravAdI yA bhUtacaitanyavAdI ke matAnusAra paMcabhautika zarIra ko yA zarIra ko hI AtmA kathamapi nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki mRta zarIra meM paMcabhUta hote hue bhI caitanya nahIM hotA, na hI jar3a zarIra jJAna, icchA Adi guNoM kA upAdAna ho sakatA hai, vaha to AtmA hI ho sakatA hai, jo zarIra Adi se pRthak hai| acetana paMcabhUta yA zarIra kabhI cetana nahIM ho sakatA, kyoMki donoM meM paraspara atyantAbhAva hai| (2) bheda yA grAhya (sAdhana) indriya samUha se jJAtA yA sAdhaka AtmA pRthak hai| mRta zarIra meM indriyA~ hone para bhI jJAna prApta karane vAlA AtmA na hone se unase kisI prakAra kA jJAna nahIM hotaa| (3) indriyoM ke naSTa ho jAne para bhI dekhe-sUne yA jAne hae viSayoM kA smaraNa hotA hai| vaha smaraNa kartA caitanya rUpa AtmA hI hai| (4) indriyA~ apane-apane viSaya ko hI grahaNa karatI haiN| eka indriya dusarI indriya ke viSaya ko nahIM jAna sakatI, kintu sabhI indriyoM ke viSayoM kA eka sAtha saMkalanAtmaka jJAna (anubhava) karane vAlA AtmA (5) AtmA ke astitva ke viSaya meM koI bAdhaka pramANa na milane se, tathA asat kA niSedha nahIM hotA, jisakA niSedha hotA hai, usakA astitva avazya hotA hai, ina yuktiyoM se AtmA kA astitva siddha hotA hai| (6) caitanya guNa pratyakSa hone se guNI cetana (AtmA) kI sattA bhI pramANita ho jAtI hai| tathA vastu kA astitva usake asAdhAraNa guNa se siddha hotA hai, isa nyAya se AtmA meM caitanya (upayoga) nAmaka vizeSa guNa hai, jo dUsare kisI bhI padArtha meM nahIM hai| yaha bhI AtmA ke astitva ko siddha karatA hai| Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 | saddhA parama dullahA (7) 'maiM nahIM hU~' isa prakAra kA saMzaya bhI cetana ko hotA hai, acetana ko nahIM / isa dRSTi se bhI AtmA kA astitva siddha hotA hai| aura bhI aneka yuktiyoM aura tarkoM dvArA AtmA kA astitva siddha hotA hai| upaniSadoM meM AtmA ke svatantra astitva kI siddhi AtmA kA svatantra astitva mAnate hue upaniSadoM meM isa viSaya kI yathAtathya carcA kI gaI hai keneSitaM patitaM preSitaM manaH ? kena prANaH prathamaM prati yuktaH ? keneSitAM vAcamimAM vadanti ? cakSa : zrotra ka u devo yunakti ? arthAt-mana kisakI preraNA se daur3AyA huA (apane viSaya meM) daur3atA hai ? kisake dvArA prathama prANa saMcAra sambhava huA? kisakI cAhI huI (abhISTa) isa vANI ko bolatA hai ? kauna devatA dekhane aura sunane kI vyavasthA banAtA hai ? isakA samAdhAna yadi khojA jAe to AtmA hI vaha tattva hai, jo mana, buddhi, citta, prANa, vANI, netra aura zrotra Adi ko apane-apane viSaya meM gati-pragati karane kI preraNA detA hai / mana apane Apa nahIM daudd'taa| mana ko dizA dene vAlI mUla sattA kA nAma 'AtmA' hai| mana svatantra cintana meM samartha hotA to usakI dizA eka hI rahatI, usakA cintana-manana eka hI taraha kA hotA / parantu yaha spaSTa hai ki mana ko bhI pataMga kI taraha ur3Ane vAlA koI aura hI hai| mana AtmA kA eka upakaraNa hai, vaha kisI bhI dizA meM svecchApUrvaka daur3a nahIM sktaa| agara mana svecchA se kisI bhI dizA meM daur3a sakatA to mRtyu ke pazcAt zarIra se AtmA ke pRthaka ho jAne ke bAda mana kyoM nahIM daur3atA, kyoM nahIM manana-cintana karatA? kAraNa vahI hai| dUsarA prazna hai-mAM ke garbha meM bAlaka ke Ane para sarvaprathama prANa kA saMcAra kauna karatA hai ? garbhastha zizu meM jIvana-saMcAra ke rUpa meM halacaleM kaise paidA hotI haiM ? rakta, mAMsa, majjA, asthi Adi saba to jar3a haiN| jar3a to cetana hI nahIM sktaa| uttara hai ki yaha saba kartRtva 'AtmA' kA hai| Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Astikya kA mUla : AtmavAda | 216 mRta zarIra meM vAyu bharI hone para bhI sAMsa bAhara kyoM nahIM nikalatI ? kyoM ki mRta zarIra meM prANa-saMcAra nahIM hai, zvAsa-prazvAsa-praNAlI yathAvat rahane para bhI prANa spandana mRta zarIra meM nahIM hotA, isakA kAraNa hai-AtmA mata zarIra meM nahIM hai| niSkarSa yaha hai ki aMgoM kI sthiti yathAvat rahate hae bhI ukta 'mahAprANa' ke mRta zarIra meM na rahane se vaha jar3avat nizceSTa ho jAtA hai / isa prANa-saMcAlaka mahAprANa ko hI 'AtmA' kahate haiN| tIsarA prazna hai.--vANI kA abhISTa bolanA mukha, zarIra, evaM jIbha Adi indriyoM kA nahIM hai| vANI se kar3ave zabda bolanA iSTa ho taba kar3ave aura mIThe zabda bolanA abhISTa ho, taba madhura zabda bolA jAtA hai / vaha bolAne vAlA kauna hai ? yadi vANI svatantra evaM svataHprerita bolatI to vaha tote kI taraha abhyasta zabdoM ke sivAya aura kisI zabda kA uccAraNa na karatI / ataH tathya yaha hai ki vANI se abhISTa amRtamaya yA viSamaya zabda nikAlane vAlI antaHcetanA usase pRthak aura svatantra hai, jisakA nAmaAtmA hai| cauthA prazna hai -A~kheM kisakI preraNA se dekhatI haiM ? kAna kisakI preraNA se icchAnusAra sunate haiM ? isakA uttara bhI vahI hai-jisakI preraNA se A~kha aura kAna sakriya rahate haiM, baha sattA 'AtmA' kI hI hai| anyathA, yadi A~khoM meM svatantra dekhane kI yA kAnoM meM svatantra sunane kI zakti hotI to mRta yA mUcchita sthiti meM bhI A~kheM dekhatoM aura kAna sunate / parantu nizcita hai ki aisA hotA nahIM hai / isake atirikta dhyAnamagna hone yA anyamanaska hone kI sthiti meM A~khoM ke Age se gujarane vAle dazya bhI dRSTigocara nahIM hote aura kAnoM ke samIpa hI bAtacIta hote yA bolate rahane para bhI kucha sunA nahIM jAtA / aneka dRzyoM meM se A~kheM jisa para kendrita hotI haiM, usI ko dekhatI haiM, tathA kaI taraha kI AvAjeM hotI rahane para bhI kAna svayaM ko priya yA abhISTa zabda para hI kendrita hote haiM, usI ko ve sunate haiM, jisa zabda para ve kendrita hote haiN| dUsare mantra meM upaniSad ke RSi ne pUrvokta praznoM kA yahI (uparyukta) samucita uttara diyA hai / mana meM manana karane kI, prANa meM saMcAlana kI, vANI meM bolane kI, A~khoM meM dekhane kI evaM kAnoM meM sunane kI jo zakti hai, vaha usI 'AtmA' kI haiN| Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 | saddhA parama dullahA marane ke bAda bhI AtmA kA astitva __marane ke bAda bhI AtmA ke astitva kI sAkSI meM pretAtmAoM kI halacaleM tathA punarjanma kI aisI ghaTanAe~ prastuta kI jA sakatI haiM, jo prAmANika vyaktiyoM ke anubhava meM AI haiM aura unheM jhuThalAyA nahIM jA sktaa| pichale kaI janmoM yA kama se kama eka janma kI aisI ghaTanAoM kA smaraNa isa janma meM jo ghaTanA anya logoM ko jJAta nahIM thI, kisI ne unheM sikhApar3hAkara nahIM sikhAyA hai| una bAlakoM ne aisI aneka ghaTanAyeM sunAI haiM jo kisI ko mAlUma nahIM thiiN| jamIna meM gar3hA huA dhana batA kara nikalavAnA pUrva janma kI smRti kA Thosa pramANa hai| ___AtmA ke astitva ke viSaya meM punarjanma ke aise akATya pramANa maujUda haiM, jinase yaha spaSTa siddha hotA hai ki jIva ke marane ke bAda bhI usameM jIva cetanA (AtmA) kA astitva banA rahatA hai / parAmanovaijJAnikoM ne isa viSaya ke saikar3oM pramANa ekatra kiye haiM jinase yaha pramANita hotA hai ki zarIra chUTa jAne ke bAda bhI kaI AtmAe~ jahA~ jAtI haiM, vahA~ bhI unheM pUrvajanmoM kI smRti banI rahatI hai| azikSA, ajJAna aura abhAva ke vAtAvaraNa meM saMgItajJa, gaNitajJa, medhAvI aura vidvAna kA paidA honA, tathA zreSTha paramparAoM aura utkRSTa vAtAvaraNa vAle parivAroM meM durguNI, durAcArI santAna kA janma honA, ityAdi ghaTanAe~ Ae dina dekhane-sunane ko milatI haiN| jisa parivAra, samAja aura deza meM cAroM ora mAMsAhAra kA sAmAnya AhAra abhyAsa ke rUpa meM svIkRta ho, vahA~ kisI abodha bAlaka ke dvArA mAMsa ko chUne se bhI inkAra kara denA aura pUrNa sAtvika zAkAhArI bhojana pasaMda karanA, kra ratA ke vAtAvaraNa meM janma lene para bhI athAha karuNA kA pAyA jAnA, Adi aneka vicitratAe~ AnuvAMzikI nahIM, pUrvajanmakRta hone ko pramANita karatI haiN| isa tathya-satya se inkAra nahIM kiyA jA sakatA ki pUrvajanma kI ve gupta bAteM, eka abodha bAlaka dvArA pragaTa kara denA punarjanma ko, tathA AtmA ke astitva ko siddha karatI haiN| eka saccI ghaTanA lIjie uttara pradeza ke mujaphpharanagara jile ke rasUlapura jATAna gA~va meM san 1958 meM usa gAMva ke eka lar3ake 'jasavIra' kI cecaka se mRtyu ho gii| lar3ake kI Ayu usa samaya lagabhaga 4 varSa kI thii| loga abhI jasavIra ke zava ke pAsa hI baiThe the ki jasavIra acAnaka uTha baitthaa| logoM ne samajha liyA ki 'jasavIra' punarjIvita ho gayA hai| pUrI taraha svastha ho jAne para Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Astikya kA mUla : AtmavAda / 221 ghara ke logoM ne usameM Azcaryajanaka parivartana dekhA / vaha prAyaH kahane lagA"maiM brAhmaNa hU~ / tuma logoM ke hAtha kA banA khAnA nahIM khAU~gA / mujhe apanI patnI ke pAsa le calo / " loga samajhane lage ki bImArI ke kAraNa vaha isa prakAra UTapaTAMga bolatA hai | ataH kAphI upacAra kiyA gayA, magara kisI prakAra phAyadA nahIM huA aura jasavIra dvArA samajhadAra logoM kA sA vyavahAra dekhakara usake kathanAnusAra use usa gA~va meM le jAyA gayA / vahA~ jAne para patA calA ki zobhArAma tyAgI nAmaka eka brAhmaNa yuvaka kI mRtyu eka durghaTanA meM huI hai / jasavIra svayaM ko zobhArAma hI batAtA thA / usane apanI bhU0 pU0 patnI, bhAI evaM mA~ ko bhI pahacAna liyA / usane zobhArAma se sambandhita kaI gupta bAteM bhI btaaiiN| phira vaha usa durghaTanAsthala para bhI logoM ko le gayA / sambandhita logoM ne usa ghaTanA evaM sthala kI puSTi kii| aisI ghaTanAoM ko jAnakara kauna punarjanma evaM AtmA ke astitva se inkAra kara sakatA hai / ataH AtmA zarIra ke sAtha hI nahIM mara jAtI, vaha apane kRtakarmAnusAra vibhinna gatiyoM aura yoniyoM meM jAtI hai aura karmoM se sarvathA mukta hone para siddha-buddha-mukta ho jAtI hai / AtmA kA svarUpa kaI darzana evaM dharma-sampradAya AtmA ke astitva ko to mAnate haiM, parantu AtmA ke svarUpa ke viSaya meM unameM kAphI matabheda hai / jaina darzana kI dRSTi se AtmA (jIva ) kA svarUpa isa prakAra hai'jIvo aNAi anighaNo avinAsI akkhao dhuvo niccaM 'jIva ( AtmA ) anAdi hai, anidhana hai, avinAzI hai, akSaya hai, dhruva hai aura nitya hai / ' AtmA nizcayanaya se anAdi hai, usakA kisI vizeSa samaya para janma nahIM huA, vaha ajanmA hai / kintu vyavahAranaya kI apekSA se jIva sukha-duHkhavedanAvaza zubhAzubha karma bA~dha kara usake phalasvarUpa nAnA gatiyoM aura yoniyoM meM, vividha paryAyoM meM utpanna hotA hai / paryAyadRSTi se eka gati se dUsarI gati meM jAne kI apekSA usakI Adi mAnI jAtI hai / AtmA ko nizcayanaya kI dRSTi se anidhana isalie kahA gayA hai ki vaha kabhI maratA nahIM, amara hai / vyavahAranaya kI daSTi se jo yaha kahA jAtA hai ki amuka jIva mara gayA / usakA artha itanA hI hai ki usane jisa deha ko Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 | saddhA parama dullahA dhAraNa kiyA thA, usase usakA sambandha viccheda ho gayA / AyuSya kI avadhi pUrNa hone para usakA isa zarIra se chuTakArA huA / AtmA kI zarIra-parivartana kI isa kriyA ko maraNa kahA jAtA hai / vastuta: yaha AtmA kA maraNa nahIM hai| ise 'avinAzI' isalie kahA gayA hai ki zastra usakA chedana nahIM kara sakate, Aga use jalA nahIM sakatI, jala use bhigo kara galA nahIM sakatA, vAyu use sukhA nahIM sakatI, kisI bhI zaktizAlI maMtra yA rAsAyanika prayoga se AtmA kA vinAza nahIM ho sakatA / zarIra avazya kaTatA, jalatA, galatA, sUkhatA yA naSTa hotA hai / ise 'akSaya' isalie kahA gayA hai ki AtmA kA kabhI kSaya nahIM hotA, vaha bhUtakAla meM jitanA thA, utanA hI Aja hai, Age bhI rahegA / zarIra meM avazya hAni-vRddhi hotI hai, AtmA meM nahIM / AtmA ko dhruva isalie kahA gayA hai ki paryAyArthikanaya kI apekSA se vaha kamavaNa siMha, hAthI, manuSya, deva, nAka Adi nAnAparyAyeM dhAraNa karatA hai, kintu dravyArthikanaya kI apekSA se dravyarUpa meM vaha sthAyI rahatA hai / ise 'fer' isalie kahA gayA hai ki AtmA dravyArthikanaya kI dRSTi se nitya eka-sA rahatA hai / kintu paryAyArthikanaya kI dRSTi se vaha nAnA paryAyeM dhAraNa karatA hai, isalie anitya bhI hai / AtmA kI asAdhAraNa vizeSatAyeM isake atirikta AtmA kI asAdhAraNa vizeSatAoM ko bhI jaina iSTi se jAnanA jarUrI hai / (1) nitya - anitya - sone ke mukuTa, kuNDala Adi aneka rUpa banate haiM, ina aneka rUpoM meM cAroM gatiyoM meM bhramaNa karate hue jIba ( AtmA ) kI paryAyeM badalatI haiM / arthAt rUpa aura nAma badalate haiM, jIvadravya ( AtmA ) banA kA banA rahatA hai / sone ke mukuTa kuNDala Adi banate haiM taba bhI vaha sonA hI rahatA hai kevala nAma aura rUpa meM antara par3atA hai / (2) kartatva bhoktRtva - jaise luhAra kArya karatA hai aura usakA phala bhogatA hai, vaise hI jIva ( AtmA ) svayaM karma karatA hai aura usakA phala bhI svayaM bhogatA hai / (3) AtmA kA jJAnaguNa se grahaNa - jaise candana Adi kI sugandha kA Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Astikya kA mUla : AtmavAda | 223 rUpa nahIM dIkhatA, phira bhI nAka dvArA usakA grahaNa jJAna hotA hai vaise hI AtmA ke na dIkhane para bhI jJAnAdi guNoM ke dvArA usakA grahaNa-jJAna hotA hai| (4) ceSTAoM dvArA AtmA kA grahaNa-kisI bhI vyakti ke zarIra meM bhUta praviSTa ho jAtA hai, taba vaha yadyapi dIkhatA nahIM, kintu bhUtAviSTa vyakti ko AkRti aura ceSTAoM dvArA jAna liyA jAtA hai| usI taraha zarIra meM rahA huA AtmA hAsya, nRtya, sukha-duHkha, bolanA, socanA, calanA Adi vividha ceSTAoM dvArA jAnA jAtA hai / (5) AtmA aura AkAza kI tulanA-jaise AkAza trikAla meM akSaya, ananta, aura amUrta hai, phira bhI vaha avagAha guNa se jAnA jAtA hai, vaise hI AtmA nizcayadRSTi se ananta, amUrta aura akSaya hai, kintu vaha jJAna guNa se jAnA jAtA hai| nizcaya dRSTi se AtmA indriyoM se agocara zuddha buddha rUpa tathA varNAdi rahita arUpI amUrtika hai, kintu vyavahAranaya kI dRSTi se vaha karmoM se baddha hone ke kAraNa tathA mUrtika karmAdhIna hone se varNAdi sahita hai / (6) AtmA kA zarIra ke anusAra parimANa-jIva (AtmA) kA paryAyAthikanaya kI dRSTi se zarIra ke anusAra saMkoca aura vistAra hotA hai / hAthI ke zarIra meM hAthI jitanA vistRta, kintu kunthuA ke zarIra meM usake jitanA saMkucita / saMkoca vistAra hote hue bhI donoM dazAoM meM pradeza saMkhyA aura avayava saMkhyA samAna rahatI hai| (7) AtmA : kAla kI dRSTi se-jaise kAla anAdi aura avinAzI hai, vaise hI AtmA bhI tInoM kAloM meM pravAha dRSTi se anAdi-avinAzI vibhinna darzanoM meM AtmA kA svarUpa- pUrvokta tathyoM ke anusAra jaina darzana AtmA ko caitanyamaya pariNAmI nitya, kartA aura bhoktA, svayaM apanI zubhAzubha pravRttiyoM se zubhAzubha karmoM kA saMcaya kartA aura unakA phalabhoktA hai, vaha svadeha pramANa hai, na to vaha aNu hai, na vibhu (sarvavyApI) hai kintu madhyama parimANa kA hai / nizcayanaya kI dRSTi se AtmA kriyArahita hai, kintu zarIrAzrita hone se vaha sakriya hai, vividha yoga se pravRtti karatA hai / nizcayanaya se AtmA UrdhvagatizIla hai, kyoMki usameM gurutva nahIM hotaa| karmabandhana hai, taba taka vaha bhArI hone ke kAraNa adhogati meM jAtA hai| karma Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 | saddhA parama dullahA bandhanoM se mukta hote ho vaha Urdhvagamana karake eka samaya meM loka ke agrabhAga meM jA pahu~catA hai / vaha nizcaya dRSTi se nitya hone para bhI karmAzrita hone se saMsartA - janmamaraNa rUpa saMsAra meM bhramaNa karatA hai / tathA eka dina janma-maraNarUpa saMsAra se mukta bhI ho sakatA hai / bazata ki vaha karmabandhanoM se sarvathA rahita ho / bauddhadarzana - anityavAdI hai / AtmA kyA hai, kahA~ se AyA hai aura kahA~ jAegA ? ina praznoM ko avyAkRta kahakara bhI tathAgata buddha ne karma, punarjanma aura mokSa (nirvANa ) kA svIkAra kiyA hai / naiyAyika - AtmA ko kUTastha nitya aura vibhu ( sarvavyApaka) mAnate haiN| ve icchA, dveSa, prayatna, sukha-duHkha aura jJAna ina liMgoM se AtmA kA astitva mAnate haiM, vaizeSika bhI isI prakAra AtmA kA svarUpa aura astitva mAnate haiM, kintu mukti ke lie AtmA ke samasta guNoM kA viccheda mAnate haiM / sAMkhyadarzana AtmA ko nitya aura niSkriya mAnatA hai / yathA amUrta zvetano bhogo, nityaH sarvagato'kriya : akartA nirguNaH sUkSma: AtmA kapiladarzaneH || sAMkhya AtmA ko kartA nahIM, phalabhoktA mAnate haiM / ve prakRti ko kartrI mAnate haiM / vedAnta ke matAnusAra svabhAvataH AtmA (brahma) eka hai, kintu dehAdi upAdhiyoM ke kAraNa nAnA pratIta hotA hai / rAmAnujIya matAnusAra AtmA ananta haiM aura eka dUsare se sarvathA pRthak haiM / upaniSadoM ke anusAra AtmA zarIra se vilakSaNa, mana se bhinna, vibhu( vyApaka) aura apariNAmI hai, vANI dvArA agamya hai / na vaha sthUla, aNu, kSudra, yA vizAla hai aura na hI vaha saghana, drava, chAyA, tama yA vAyu, AkAza hai | vaha gandha, rasa, sparza, tama chAyA saMga teja Adi bhI nahIM hai / mImAMsaka - AtmA ko nitya mAnate hue bhI avasthAbhedakRta bhinnatA mAnate haiM / indriyA~ Adi AtmA nahIM hai- indriyA~, mana, buddhi, prANa Adi AtmA nahIM haiM / indriyA~, mana aura buddhi meM jo jAnane Adi kI zakti hotI Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Astikya kA mUla : AtmavAda | 225 hai, vaha AtmA kI hotI hai / zarIra se AtmA ke nikala jAne para indriyA~, mana aura buddhi Adi hote hue bhI ve jAnanA, dekhanA, sUMghanA, Adi kriyAe~ nahIM kara sakatIM / isase siddha hotA hai ki indriyA~ Adi acetana haiM AtmA hI ekamAtra sacetana hai / sukha-duHkha kA tathA sukha kI icchA aura duHkha se bhaya, apane hita-ahita kA kartRtva aura phala-bhoktRtva Adi lakSaNa AtmA meM hote haiM, ajIva (jar3a) meM nahIM / indriyA~, mana, mastiSka Adi bAharI vastuoM ko jAnane ke sAdhana AtmA ke upakaraNa haiM, AtmA ke ye sahAyaka haiM; svayaM cetanAtmaka nahIM hai| ataH AtmA indriyAtIta hone para bhI, 'nahIM' hai, aisA nahIM kahA jA sakatA / isIlie bRhadAraNyaka upaniSad meM kahA gayA hai .... __vijJAtAraM are ! kim vijAnIyAt ? are ! usa jAnane vAle ko kisake Azraya se janAyA jAya ? jaise sUrya svayaM prakAzamAna hotA hai, usa prakAzamAna ko prakAza se dekhane kI kyA AvazyakatA ? AtmA svayaM prakAzita hai, jJAnamaya hai, usakI sattA kA anubhava karane ke lie dUsarI naI buddhi kahA~ se lAI jAe ? AtmA indriyoM ko prakAza dene vAlA hai| isI ke kAraNa indriyoM meM cetanA hai| yaha jAna lene para AtmA kA astitva siddha ho jAtA hai| AtmavAda ko sarvaprathama mAnanA zreyaskara prAcInakAla meM yaha mAnyatA thI ki jise paramAtmA para vizvAsaAsthA nahIM, vaha Astika nahIM ho sktaa| parantu vartamAna meM yaha mAnyatA adhika pracalita hai, jaina darzana mAnya bhI hai ki jo AtmA para vizvAsa nahIM rakhatA, vaha nAstika hai| kyoMki zuddha AtmA hI paramAtmA hai / AtmA ko na mAnade para paramAtmA ko bhI mAnA nahIM jA sakegA ? paramAtmA AtmA kI hI pUrNa vikasita, utkRSTa evaM zuddha avasthA hai| adhikAMza dharma-sampradAyoM ke logoM meM Izvara, khudA yA gauDa para to AsthA hotI hai, kintu AtmA aura AtmA se sambandhita karmavAda karmaphalasvarUpa paraloka, punarjanma Adi para koI AsthA nahIM hotii| phalataH usa vikRta ekAMgI AsthA ke kAraNa ukta dharma sampradAyoM ke anuyAyI dUsare dharmasampradAyoM ke anuyAyI logoM ke sAtha lar3ate-bhir3ate haiM, vaira-virodha rakhate haiM, dvaSapUrvaka paraspara mArakATa macAte haiN| sAtha hI ve vikRta-AsthAvAn loga anyAya, anIti, bhraSTAcAra, hiMsA, jhUTha-phareba, corI, ThagI Adi duguNoM ke Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 ! saddhA parama dullahA zikAra hote rahate haiM / una durguNoM ko dUra karane kI ora unakA dhyAna hI nahIM jaataa| una pApoM aura adharmoM ke AcaraNa ke phalasvarUpa jaba azubhakarmoM ke udaya se bhayaMkara sakaTa, kaSTa, duHkha aura roga Adi A par3ate haiM, taba ve unheM apanI AtmA ke dvArA pUrvakRta azubhakarmoM kA phala na mAnakara paramAtmA, bhagavAn yA kisI zakti - devI - deva Adi ko doSa dete haiM, kAla, karma, yA nimitta ko kosate haiM, athavA Izvara, bhagavAn yA devI devI ke Age gir3agir3Akara duHkha dUra karane kI prArthanA karate haiM, AtmA ko apane upAdAna ko sudhArane kI koziza nahIM karate / apanI AtmA para lage hue azubhakarmoM ke nivAraNa ke lie koI puruSArtha, japa, tapa, tyAga, Adi nahIM karate / AtmA para vizvAsa na karake kevala Izvara, gaoNDa, khudA yA devI-devoM para vizvAsa karane se mAnava apanA samagra jIvana isI prakAra vyartha kho detA hai / Izvara para vizvAsa rakhakara bhI tathAkathita dharma-sampradAyAnuyAyI loga Atmadroha karate rahate haiM / ataH kevala Izvara - vizvAsa ko hI utkRSTa AsthA kahanA AsthA kA upahAsa hai / isIlie svAmI vivekAnanda ne kahA thAprAcInakAla meM vaha mAnA jAtA thA ki jise Izvara meM vizvAsa nahIM, vaha Astika nahIM ho sakatA, parantu aba yaha mAnyatA svIkRta kI gaI hai ki jo AtmA para vizvAsa nahIM rakhatA, use Astika nahIM kahA jA sakatA / vaha eka prakAra se nAstika hai / AtmA ke prati AsthA ga~vAkara Astika bane rahane kI bAta socanA mahaja DhoMga hai / nirbhayatA kA bIja : vAtmavAda jisameM AtmA ke prati AsthA kUTa-kUTa kara bharI hotI hai, vaha AtmA ke vAstavika svarUpa ko saiddhAntika dRSTi se jAnatA mAnatA hai / phalataH vaha kisI bhI AtmA (prANI) se DaratA - ghabarAtA nahIM, kyoMki vaha samajhatA hai ki jaisI merI AtmA hai, vaisI hI isakI AtmA hai| isakI AtmA para karmoM ke vividha AvaraNa hone ke kAraNa yaha ajJAnavaza bhale hI mere zarIra ko kaSTa de le, kintu merI AtmA ko jarA bhI A~ca nahIM pahu~cA sakatA / AtmA para aisI dRr3ha AsthA ke kAraNa hI AtmavAdo zrAvaka arhantaka ko devatA dvArA bhayaMkara kaSTa diye jAne yA maraNAntaka upasarga kiye jAne athavA prANoM ko saMkaTa meM DAlane evaM dhana jana tathA parijanoM ko naSTa kara DAlane kA bhaya dikhAye jAne para vaha jarA bhI bhayabhIta evaM vicalita nahIM huaa| AtmavAda kI kaThora parIkSA meM vaha uttIrNa huA / sAtha hI usane apane sAtha jalapota meM yAtrA karane vAle anya vyAvasAyika logoM Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Astikya kA zUla : AtmavAda | 227 ko bhI Azvasta aura nirbhaya banAyA / parIkSaka deva bhI arhannaka kI AtmA para dRr3ha AsthA se prabhAvita huA aura namana karake calA gayA / yaha AtmA para parama AsthA kA hI camatkAra thA ki caNDakauzika jaise bhayaMkara viSadhara kI bAMbI para prabhu mahAvIra nirbhaya aura niHsaMkoca hokara cale ge| apane pUrvasvabhAvAnusAra usane bhagavAna mahAvIra ke aMgUThe para DasA / kintu utkRSTa AsthA ziromaNi bhagavAna mahAvIra isase jarA bhI ghabarAye yA bhayabhIta nahIM hue pratyuta caNDakauzika kI AtmA ke prati vAtsalya bhAva kI dhArA bahAI / yahI kAraNa hai ki jahA~ usa sarpa ne DasA thA, vahA~ aMgUThe se rakta ke badale dUdha nikalA / AtmA para dRr3ha AsthA ke pariNAmasvarUpa caNDakauzika ke hRdaya para gaharA prabhAva par3A / vaha prabhu mahAvIra ke prati natamastaka ho gayA, usakA hRdaya parivartana ho gyaa| vaha krUra sarpa ke cole meM bhI kSamAdhArI sAdhu sA bana gayA / AtmavAdI kisI bhI kaThina paristhiti meM AtmA ke svabhAva ko nahIM chor3atA, vaha nirbhaya eva avicalita rahatA hai / kAmadeva zramaNopAsaka kI eka deva ne kaThora agni parIkSA lii| vaha pauSadhopavAsa vrata meM Atmacintanamagna thA / deva ne use vividha prakAra se DarAyA dhamakAyA / jaba vaha isase vicalita na huA to usake putroM ke zarIra ko deva ne vaikriya zakti se Tukar3e-TukaDe karake usake sAmane DAla diye| isa para bhI AtmA para dRr3ha AsthAzIla kAmadeva vicalita na huA to usakI mAtA ko usake samakSa lAkara deva ne apanI vaikriya zakti se usake bhI prANa lene kA dRzya btaayaa| isa bAra deva guru, dharma evaM hote hue bhI mAtA ko deva ke caMgula se chur3Ane ke zrAvaka jora se cillAyA / mAtA ne jaba kAmadeva se sArA vRttAnta pUchA to jJAta huA ki yaha saba devamAyA thI / AtmA para dRr3ha AsthA lie zraddhAlu kAmadeva Refer dAna kA abhyAsa : AtmavAda ko mAnane se hI AtmavAda ko mAnane se sabase bar3A lAbha yaha hai ki manuSya zarIra, indriya, kuTumba - parivAra dhana, sampatti Adi parabhAvoM se apanI AtmA ko pRthaka mAnakara bhedavijJAna kA prayoga karane meM nahIM hicakicAtA / zarIra aura zarIra se sambandhita padArthoM para se mamatva chor3ane aura myAna ko Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 | saddhA parama dullahA talavAra se alaga karane kI taraha ina para - padArthoM se AtmA ko alaga karane bhI AtmavAda kA hai / yaha parabhAva pakkA abhyAsa karatA hai ki jJAna AtmA hI merA hai, dUsare samasta ye saba karmodaya se prApta hone se kI zakti A jAtI hai / yaha camatkAra aura svabhAva kA pRthakkaraNa karane kA svabhAva vAlA zAzvata aura zuddha akelA padArtha AtmabAhya haiM, ve zAzvata nahIM haiM / apane kahe jAte haiM, vastutaH ve apane nahIM haiM / " 1 Avazyaka sUtra kI saMstAra - pauruSI meM ekatva bhAvanAmUlaka gAthAeM bhI isI kA samarthana karatI haiM ego'haM katthi me koI, nAhamannassa kassai / evamadINamaNaso pANamasAI // 11 // ego me sAsao appA, nA- daMsaNa-saMjuo / sesA me bAhirA bhAvA, satre saMjogalakkhaNA // 12 // arthAt - maiM nipaTa akelA huuN| merA koI nahIM hai, na hI maiM kisI dUsare kA hU~ ! isa prakAra adIna mana se sAdhaka AtmA ko anuzAsita kare / isa prakAra kA spaSTa nizcaya AtmavAdI ko ho jAtA hai ki maiM AtmA hU~, ekAkI hU~, zarIra se bhinna hU~ / AtmavAdI hone se pahale taka vaha sunatA tathA mAnatA AyA thA, parantu AtmavAdI banane ke pazcAt to vaha isa tathya ko bhalIbhAMti hRdayaMgama kara letA hai / yaha dRzyamAna zarIra Adi aMgopAMga mere lie haiM. mere nahIM, maiM zarIrAdi nhiiN| zarIra ke svArtha, svabhAva, sukhadu:kha, lAbha Adi alaga haiM, mere (AtmA ke) sukha-duHkha, svArtha Adi alaga haiM / isa prakAra AtmavAdI samaya Ane para zarIra kA moha eka kSaNa meM chor3a detA hai / vaha zarIrAdi kA moha-mamatva chor3akara Atmacintana meM ekAgra ho sakatA hai / AtmavAdI dRr3hatApUrvaka zIghra nirNaya kara letA hai ki yadi kAyA, mAyA yA saramAyA (dhana) Adi mere hote to mere sAtha jAte, yahIM naSTa kyoM ho gaye ? agara zarIra ko hI AtmA kahA jAtA hai to vaha haDDI, mAMsa, majjA, rakta, mala-mUtra Adi ghinaunI vastuoM se bharA zarIra to heya hai, ghRNita hai, para AtmA zuddha AtmA to heya yA vRNita nahIM hai / isake atirikta AtmavAdI apanI zakti, kSamatA ko chipAtA nahIM, ataH vaha karmoM ke 1 ekaH sadA zAzvatiko mamAtmA, vinirmalaH sAdhigamasvabhAvaH / bahirbhavA saMtyapare samastAH, na zAzvatAH karmabhavAH svavIyAH / - sAmAyikapATha Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Astikya kA mUla : AtmavAda | 226 AvaraNa se AtmA ko mukta karane ke lie bAhya aura Abhyantara tapa anAyAsa hI kara letA hai| zarIra yadi dharmadhyAna karane meM azakta ho jAe, AyuSya kAla nikaTa A jAe yA koI tIvra Akasmika maraNAnta kaSTa A par3e to AtmavAdI samAdhimaraNa ke lie cAroM AhAra aura aThAraha pApasthAna kA tyAga karake yAjjIva anazana karane meM dera nahIM krtaa| AtmavAdI aura anAtmavAdo ke vyavahAra meM antara AtmavAdI mAnava apane zarIra se sambandhita strI, putrI, putra, tathA mAtA-pitA, mAmA, dAdA Adi sambandhoM ko zarIrasambandha yA svArtha-sambandha kI dRSTi se nahIM, apitU Atmika sambandha kI da STi se dekhatA -- socatA aura tadanusAra vyavahAra karatA hai jabaki anAtmavAdI aisA nahIM krtaa| Aja pazcimI dezoM meM vRddha mAtA-pitA unake putrAdi kI ora se upekSita haiM / adhikAMza vRddhoM ko AtmIyatA yA sahAyatA ke binA jIvana yApana karanA bhArI par3a rahA hai, ataH ve AtmahatyA jaise jaghanya kRtya para utArU ho rahe haiN| pAzcAtya jagat meM adhikAMza mA~-bApa apane baccoM ko bhArabhUta mAnate haiM ataH unakA pAlana ThIka DhaMga se nahIM ho paataa| saundarya ko hAni na paha~ce, isake lie adhikAMza anAtmavAdI mAtAeM apane baccoM ko stanapAna na kr| kara botaloM kA dUdha pilAtI haiN| adhikAMza bacce pAlanagRhoM meM palane ke lie de diye jAte haiN| jaise hI lar3akA kamAU yA vivAhita huA ki mAtA-pitA se koI sambandha nahIM rkhtaa| AtmA para anAsthA vAlI mAtAe~ prAyaH apane baccoM ke pAlana-poSaNa aura susaMskAra pradAna kI ora dhyAna nahIM detiiN| mAtA kI nigAha badalane para bApa to unakI tarapha A~kha uThAkara bhI nahIM dekhatA / anAsthAvAn mAtA-pitA kA apanI santAna ke prati berukhepana kA natIjA bur3hApe meM unakI santAna kI ora se upekSA ho jAnA svAbhAvika hai / Akhira ve bhI bUr3he hote haiM to apanI santAna se unheM bhI sahAyatA kI koI AzA nahIM rhtii| yaha AtmavAda ko na mAnane kA pariNAma hai / AtmavAda ko na mAnane vAle pati-patnI kA dAmpatya jIvana bhI svArthoM kI zataraMja bana jAtA hai| aise dAmpatya jIvana kA uddezya prAyaH kAmukatA kI tRpti evaM artha-suvidhA hotI hai / phalataH nirAzA, mAnasika kleza, udvega, avizvAsa Adi hI anAsthAvAn dampatti ke jIvana baiMka kA baileMsa raha jAtA hai / __isake viparIta AtmavAdI kI apane kuTumba, parivAra, grAma, nagara, rASTra evaM samAja ke mAnavoM ke prati hI nahIM, vizva kI samasta AtmAoM (prANiyoM) ke prati Atmavat sarvabhUteSu kI bhAvanA hotI hai / Atmopamya Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 | saddhA parama dullahA bhAvanA ke kAraNa vaha isa mAnyatA ko lekara calatA hai ki jaisI merI AtmA hai, vaisI hI dUsare kI hai / mujhe kAMTA cubhone para jaisI pIr3A hotI hai, vaisI hI pIr3A dUsare prANiyoM ko hotI hai / ataH AtmavAdI parivAra se lekara vizva ke prati AtmIyatA - Atmaupamya kA bhAva rakhatA hai, vaha kisI bhI prANI ko dabAtA satAtA, mAratA yA dhamakAtA nhiiN| usakI AtmA meM vizvavatsala jagat pitAmaha bhagavAn mahAvIra kI Atmaupamya ke pariprekSya meM kahI huI yaha vANI aMkita ho jAegI - tumasi nAma taM caiva jaM haMtavvaM hi mayati / tumasi NAma taM caiva jaM ajjaviyadhvaM ti maNNati / tumaMmagAma taM caiva jaM paritAveyavvaM ti madhNasi / tumasi NAma taM caiva caM parighatavvaM ti maNNani / tumaMsi NAma taM deva, jaM uveti maNNasi // 170 // isakA bhAvArtha yaha hai "tU vahI hai, jise tU hanana karane yogya mAnatA hai; tU vahI hai, jise tU apane hukma meM balAt calAnA - gulAma banAnA cAhatA hai; tU vahI hai, jise tU paritApa detA cAhatA hai, tU vahI hai jise tU dAsa banAne hetu grahaNa karanA yA kaida meM rakhanA cAhatA hai; tU vahI hai, jise tU DarAnAdhamakAnA yA mAranA pITanA cAhatA hai / " svarUpa kI dRSTi se saMsAra kI sabhI AtmAe~ eka samAna haiM, aisI utkRSTa AsthA meM hI AtmavAda ke bIja chipe haiN| isa sUtra ke anusAra AtmavAdI apane nimitta se dUsaroM ko jarA-sA bhI duHkha, kaSTa yA pIr3A dene se hicakicAtA hai / dUsare kI kisI bhI prakAra kI hiMsA kI jAne para jaisI usako anubhUti hotI hai, vaisI hI anubhUti AtmavAdI ko hotI hai| usakI raga-raga meM yaha AsthA sukharita hotI hai ki dUsare kA kaSTa merA kaSTa hai / vastutaH dUsare ko duHkha denA azubha karmabandha karake apanI AtmA (svayaM) ko duHkha meM DAlanA hai / bhagavAn mahAvIra ne AtmavAdI ke isa siddhAnta ko svayaM anubhava karake vyavahArya banA diyA / AtmavAdI ke isI lakSaNa ko bhagavAn mahAvIra ne spaSTataH batAyA hai je evaM jANai se savvaM jAgai ! jo eka AtmA ko jAnatA hai, vaha sabhI AtmAoM ko jAnatA hai / isakA tAtparya yaha hai ki jo apanI Atma ke sukha-duHkha, hita-ahita Adi 1 AcArAMga zru. 1, a 5, u. 5, su. 170 1 Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Astikya kA mUla : AtmavAda / 231 ko jAnatA hai usI para se vaha sAre saMsAra kI AtmAoM ke sukha duHkhAdi ko jAna jAtA hai| AtmavAdI paramAtmavAdI avazya hotA hai jo AtmavAda meM AsthAvAn hai, vaha paramAtmA ke prati avazya AsthA vAn hogA, kyoMki AtmA kA caramotkRSTa rUpa hI paramAtmA hai| atharvaveda meM bhI kahA gayA hai-- ye puruSe brahma viduH te viduH parameSThinam / jo puruSa AtmA ko jAna lete haiM, ve paramAtmA ko bhI jAna jAte haiN| AtmA kA atyanta zuddha rUpa hI paramAtmA hai| isalie paramAtmA para vizvAsa utanA hI Avazyaka hai, jitanA AtmA para / AtmA ko mAnakara bhI jo vyakti paramAtmA ko nahIM mAnatA, usakA uttarottara AdhyAtmika vikAsa nahIM ho paataa| agara use vItarAgatA yA sarvakarmamukti kA lakSya prApta karanA hai, to use vItarAga paramAtmA, jIvanmukta arihanta yA siddha prabhu ko Adarza rUpa meM sAmane rakhanA hI hogA, una para vizvAsa rakhakara unake dvArA abhyasta yA prazita mArga para calanA hI hogaa| aisI sthiti meM arihanta yA siddha bhagavAn para zraddhA-bhakti rakhanA anivArya hogaa| kevala AtmA para AsthA hone mAtra se utkRSTa AsthA kA bIja aMkurita evaM pallavita-puSpita nahIM ho paataa| paramAtmA ke prati utkRSTa AsthA kI prakriyA paramAtmA siddha-buddha mukta haiM. athavA jIvanmukta vItarAga arihanta haiM / aise paramAtmA ke prati AsthA aura ananya niSThA, bhakti evaM zraddhA rakhanA hI paramAtma-vizvAsa hai / paramAtmA ke prati aisI utkRSTa AsthA tabhI prakaTa ho sakatI hai, jaba sarvaprathama apane hRdaya meM unake astitva kA bhAna ho, tadanantara hRdaya meM unheM Asana denA aura unakI upasanA krnaa| sAdhaka jaba yaha bAta hRdayaMgama kara legA ki AtmA aura paramAtmA meM nizcayanaya kI dRSTi se koI antara nahIM hai, vyavahAranaya kI dRSTi se yadi koI antara hai to yahI hai ki paramAtmA samasta karmoM se mukta, pUrNa zuddha aura siddha haiM; aura sAmAnya AtmA abhI karmoM se lipta hai, isalie mukta nahIM hai, vikAroM ke kAraNa azuddha hai, pUrNajJAna na hone se sarvathA buddha nahIM hai aura jJAnAdi kI pUrNatA taka na pahu~cane ke kAraNa siddha nahIM hai| kintu aisI eka avasthA avazya hai, jise pAkara AtmA siddha, buddha, mukta, zuddha, paramAtmA bana sakatA hai| Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 | saddhA parama dullahA paramAtmA pratyakSa na dikhAI par3ane se unake astitva para zaMkA karane kA koI bhI vAstavika kAraNa siddha nahIM ho paataa| paramAtmA ke prati utkRSTa AsthA se lAbha jo sAdhaka tIvratA se apanI zraddhA-bhakti, vizvAsa evaM ananyaniSThA dvArA apanI malinatAe~ Atmazakti pAkara haTA letA hai, aura paramAtmA ko apane hRdaya meM virAjamAna kara letA hai, usa para paramAtmA kI mahAna zakti kA anugraha barasatA rahatA hai / bar3e se bar3e saMkaTa, vipatti aura bhaya ke samaya bhI usake hRdaya meM paramAtmazraddhA, AzA, utsAha evaM tAdAtmya kA saMcAra hotA rahatA hai| nirAzA aura aprasannatA kI AMdhI use chU nahIM paatii| apane hRdaya se kAma, krodha, lobha, IrSyA, mAna-sammAna yazakItilAlasA Adi vikAroM ko haTAkara jo kevala paramAtmA ke nivAsa aura ArAdhanA ke lie sthAna rakhatA hai, vaha hara hAlata meM svastha, prasanna evaM sAdhanArata, rahatA hai| vaha parISahoM aura upasargoM se ghabarAtA nhiiN| usI ke pavitra nirmala, nivikAra evaM nirudvigna, avicala hRdaya meM paramAtmA kA sandeza-Adeza paha~catA hai usI hRdaya meM paramAtmA abhivyakta hotA hai / paramAtmA se bhAvAtmaka samIpatA usI hRdaya meM ho sakatI hai / paramAtmA ke sAtha bhAvAtmaka samopatA se hI sAdhaka unake viziSTa guNoM se lAbhAnvita ho sakatA hai tathA jitanA-jitanA bhAvAtmaka sAmopya yA tAdAtmya vaha sAdha legA, ArAdhyadevAdhideva kI zaktiyA~, kSamatAe~ aura sAmarthya uso anupAta meM usake andara AtI jAe~gI / zIta ke kaSTa se thara-thara kAMpate hue vyakti ke lie jaise agni kI nikaTatA upayogI hotI hai, vaise hI vItarAga paramAtmA ke sAtha jitanI bhAvAtmaka nikaTatA hogI, utanA hI vaha sAdhaka unake prakAza se prakAzita hotA rahegA, usameM durguNoM, parabhAvoM yA ajJAna kA andhakAra bhAga jaaegaa| yahI paramAtmA ke prati utkRSTa AsthA kA lAbha hai jo AtmavAda ko jAnate aura mAnane se prApta hotA hai| Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Astikya kA dvitIya AdhAra : lokavAda sAdhaka ke jIvana kA antima lakSya mokSa yA paramAtmapada ko prApta ka nA hai / yaha tabhI ho sakatA hai, jaba AtmA para usakI utkRSTa AsthA ho / AtmA para utkRSTa AsthA rakhanA hI AtmavAda hai| AtmavAda bhI sarvAMgINarUpa se jIvana meM tabhI ota-prota ho sakatA hai, jaba usake sAtha lokavAda, karmavAda aura kriyAvAda, ye tInoM zRMkhalA kI taraha jur3e hue hoM / lokavAda Astikya kA dvitIya AdhAra hai| lokavAda kyA hai ? loka kA svarUpa, saMsthiti, prakAra, loka karta tva-akRrtRtva kA nirNaya, loka kA dravyAdi-catuSTaya kI dRSTi se vicAra, AtmA se loka kI mAnyatA kA sambandha tathA loka kI sImA, lokagata mukhya dravya, ityAdi ke sambandha meM loka ko jAnanA-mAnanA lokavAda hai| isI sandarbha meM loka se sambandhita yathArtha jAnakArI bhI Avazyaka hai ki indriyoM se pratyakSa dikhAI dene vAlA yaha loka (jagat) itanA hI hai ? yA isake nIce-Upara bhI kucha hai ? loka kI sImA kahA~ se kahA~ taka hai ? usakA Adi anta hai yA nahIM ? Adi hai to kaba se aura anta hai to kaba taka ? yaha loka kina-kina vastuoM para avasthita hai ? athavA isa loka meM mukhya dravya kauna-kauna se haiM ? unake guNa-dharma tathA svarUpa kyA-kyA haiM ? lokagata dravyoM ke prati apanI dRSTi, dharma kyA hai ? Atma-guNavRddhi ke lie 233 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 | saddhA parama dullahA lokagata dravyoM meM se kisakA kitanA avalambana lenA Avazyaka hai ? narakAda cAroM gatirUpa cAroM lokoM meM utpanna hone tathA janma-maraNa karane ke kyAkyA kAraNa haiM ? prastuta cAroM lokoM meM gamanAgamana na karanA par3e, lokAvalambana na lenA par3e, tathA lokagata prANiyoM se amuka sahayoga liyA hai, letA A rahA hU~, aura lU~gA, unake RNa se mukta hone ke lie kauna-sA zreSTha upAya hai| tyAga, saMyama, tapa, parISahajaya, kaSAyavijaya, sarvakarmakSayarUpa mokSa, jJAnAdi ratnatraya kI sAdhanA kisa loka meM ho sakatI hai ? usa loka sAdhaka ko kina-kina bAdhaka karaNoM se AtmarakSA karanI cAhie / loka vAda kA Astikya se kyA sambandha hai ? ityAdi saba bAtoM kA jAnanA bhI Avazyaka hai / lokavAda mAnanA kyoM Avazyaka ? jinokta dRSTi se loka kA jJAna na hone se manuSya loka meM rahakara bhI zruta cAritrarUpa dharma yA ratnatraya rUpa dharma ke AcaraNa meM puruSArtha nahIM kara pAtA / vaha svayaM puruSArtha na karake Izvara, brahmA, devI-deva yA kisI adRzya zakti ke hAtha kA khilaunA bana jAtA hai / isa loka meM hI pUrvakRta karmoM ko kSaya karane kA zubha avasara hai, isa viSaya kA bhAna na hone se vyakti ratnatraya kI sAdhanA se yA to vimukha ho jAtA hai yA pramAdI bana jAtA hai / isalie lokavAda ko mAnanA jAnanA bahuta hI Avazyaka hai / yaha siddhAnta hai ki kisI bhI loka meM janma-maraNa svakRta karmoM ke kAraNa hotA / karma karane aura usakA phala bhogane vAlA jIva svayaM hI hai / isalie sAdhaka lokavAda se yaha preraNA letA hai ki 'mujhe aba loka meM bhramaNa nahIM karanA hai, apitu aisA puruSArtha karanA cAhie jisase lokAgra meM sthira hokara mokSa kA ananta sukha prApta kara sakU~ / ' tathA loka kA svarUpa kyA hai ? usameM merA ( manuSya kA ) kyA sthAna hai ? kyA kartavya hai ? kyAkyA dAyitva haiM ? loka meM mere sivAya jo prANI haiM, unake sAtha tathA loka ke padArthoM ke prati mujhe kitanA aura kaisA sambandha rakhanA cAhie ? isalie lokavAda ko Astikya kA AdhAra mAnA gayA hai / lokavAda ko mAnane se ihaloka - paraloka athavA Urdhvaloka-adholokamadhyaloka meM yA narakAdi cAroM lokoM meM janma-maraNa ke kAraNoM kA jJAna hotA hai / ina lokoM meM paribhramaNa ke kAraNoM para vicAra karate rahane se lokavAdI kI AsthA dharmAcaraNa ke prati sudRr3ha hotI hai aura vaha AtmA ko Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Astikya kA dvitIya AdhAra : lokavAda 235 zuddhi, AtmagaNa vRddhi, svabhAvaramaNa aura parabhAva viramaNa tathA AtmavikAsa ke lie isa loka meM aharniza prayatna kara pAtA hai / manuSyaloka meM rahA haA lokavAdI sAdhaka cAroM lokoM ke prANiyoM ke zubhAzubha karmavaza prApta "kha-duHkha kA cintana karatA hai, jisase use ihaloka meM karmoM ko kSaya karane tathA azubhakarmoM ko Ate hue rokane kA puruSArtha karane kI preraNA milatI hai| vaha bhautika yA indriyaviSayajanya sukha kI lAlasA chor3akara ihaloka meM Atmika sukha yA mokSasukha kI sAdhanA karatA hai| isa prakAra lokavAdI sAdhaka isa loka meM pUrvakRtakarmavaza sukha-suvidhA tathA iSTasaMyoga prApta na hone para bhI samabhAvapUrvaka parISahauM, upasagI, kaSToM evaM duHkhoM ko sahakara karmoM kI mahAnirjarA kara letA hai athavA samasta karmoM kA sarvathA kSaya karake mokSa prApta kara letA hai| yahI lokavAda ko mAnane kA suphala hai| yaha satya hai ki madhyaloka meM manuSyagati meM hI ratnatrayarUpa dharma kA AcaraNa evaM mokSaviSayaka puruSArtha ho sakatA hai, anya lokoM meM nahIM / Urdhva (deva) loka meM atyanta bhautika sukha hone se vahA~ mokSaviSayaka puruSArtha nahIM ho sakatA, na hI atyanta duHkhayukta adholoka (narakagati) meM vaha puruSArtha ho sakatA hai, kyoMki narakagati meM kSetrakRta, bhAvakRta, parakRta yA svayaMkRta vedanA bahata hI bhayaMkara hai| kintu madhyaloka meM kSetrakRta, bhAvakRta, parakRta yA svayaMkRta vedanA adholoka se bahuta kama hai. yahA~ sukha-duHkha donoM mizrita haiN| ataH agara yahA~ duHkha A par3ane para tar3aphA na jAya, athavA bhautika sukha milane para usameM Asakta hokara phUlA na jAe arthAt samabhAvapUrvaka rahA jAe to vaha apane kRtakarmadala ko kATa sakatA hai, mokSa-pada ko prApta kara sakatA hai, AtmA se siddha-buddha-mukta paramAtmA bana sakatA hai / yaha yogyatA manuSyalokagata prANI - manuSya meM hI hai| lokavAdI Astika mAnava apanI yogyatA, kSamatA evaM Atmika zakti ko pahacAna kara tadanurUpa AcaraNa evaM. vyavahAra kara sakatA hai / isI lie lokavAda ko utkRSTa AsthA kA mUlAdhAra mAnA gayA hai| lokavAda meM 'loka' kA svarUpa 'loka' zabda kA zabdazAstra kI dRSTi se tathA jainazAstra bhagavatIsUtra meM yaha artha kiyA gayA hai.---. Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 | saddhA parama dullahA 'je lokkai se loe" jo avalokana kiyA jAtA hai, yA pratyakSa dikhAI detA hai, vaha loka hai / Ama janatA meM loka ke sthAna meM jagat yA vizva zabda pracalita hai / parantu loka kI yaha sthUla paribhASA hai / zramaNa bhagavAn mahAvIra ne loka ko SadravyAtmaka mAnA hai / isIlie unhoMne lokavAda ko AstikatA kA AdhAra tathA zrutadharma (samyagdarzana jJAna) kA aMga mAnA hai / usa yuga meM loka ke sambandha meM bahuta carcA calatI thii| loga pUchate the- "loka kyA hai ? vaha kitane prakAra kA kA hai ? usakA AkAra kaisA hai ? vaha zAzvata hai yA azAzvata ? vaha antavAn hai yA ananta ? vaha kitanA laMbA-caur3A hai ?' tathAgata buddha ne 10 praznoM ko avyAkRta (akathya yA avarNanIya) kahakara unameM se loka sambandhI cAra praznoM kA bilakula uttara nahIM diyA / kintu bhagavAn mahAvIra ne kahA-- loka kathaMcit zAzvata, kathaMcit azAzvata hai; kathaMcit antavAn hai, kathaMcit ananta hai; kathaMcit nitya, kathaMcit anitya hai / tathA ukta loka ko cAra prakAra kA batAyA hai- (1) dravyaloka, kSetraloka, kAlaloka aura bhaavlok| dravyaloka jainadarzana ke anusAra uttarAdhyayanasUtra meM dravyaloka ko SaDdravyAtmaka mAnA gayA hai| chaha dravya ye haiM-(1) dharmAstikAya, (2) adharmAstikAya, (3) AkAzAstikAya, (4) jIvAstikAya, (5) pudgalAstikAya, aura (6) kAla / bhagavatI sUtra meM kAla ko chor3akara loka ko paMcAstikAyarUpa* kahA gayA hai / uttarAdhyayana sUtra meM loka ko jIva-ajIva (cetana-jar3a) maya batAyA hai| 1 bhagavatI sUtra za. 5 a 6 sU. 225 2 goyamA ! cauvihe loe paNNatte taMjahA-davvaloe khettaloe kAlaloe bhAvaloe / - bhagavatI. 11/10/420 3 dhammo adhammo AgAsaM, kAlo puggala jNtvo| esa logotti pannatto jirNehiM varadaMsihi // -uttarA0 a. 28 gA. 7 4 kimiyaM bhate ! loetti pavaccai ? goyamA ! paMcatthikAyA, esa NaM evanie loetti pavuccaDa taM0... dhammatthikAe ahammatthikAe jAva poggltthikaae| -bhagavatI 13/4/81 5 jIvA ceva ajIvA ya, esa loe viyaahie| --uttarA0 36/2 Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Astikya kA dvitIya AdhAra : lokavAda | 237 dravyaloka kA astitva nirNaya aura mUlyanirNaya Astikya ke lie SaDdravyAtmaka loka kA astitva nirNaya aura mUlyanirNaya donoM kA honA Avazyaka hai| kisI bhI vastu kA astitva to svayaMsiddha hotA hai, kintu usakA yathArtha mUlyAMkana karanA, samyagdRSTi yA tattvajJa kA kArya hai / udAharaNArtha - cAvala sapheda hai, ise prAyaH sabhI jAnate haiM / kintu cAvala upayogI hai yA anupayogI ? kisake liye kitanA aura kaba, kisa rUpa meM upayogI hai, athavA anupayogI hai isakA mUlyanirNaya AtmA (cetanA) se sambaddha hue binA nahIM hotA / ataH jo padArtha indriyagocara nahIM hote, yA indriyagocara hote hue bhI sAdhAraNa mAnava dvArA jinakA yathArtha mUlyAMkana nahIM hotA, athavA atIndriya hone para bhI sAdhAraNa AtmA dvArA ve pratyakSa nahIM hote, unakA astitvanirNaya evaM yathArtha mUlyanirNaya paramacetanA se - viziSTa pratyakSajJAniyoM-sarvajJoM (kevalajJAniyoM) dvArA kiyA jAtA hai / chadmastha puruSoM kI dRSTi vastutattva kA pUrNatayA samyak nirNaya karane meM samartha nahIM hotI / indriyagocara vastu kA bhI yathArtha mUlyanirNaya vyakti kI samyagdRSTi ho tabhI ho sakatA hai / aura atIndriya vastu kA to astitva nirNaya evaM yathArtha mUlyanirNaya vItarAga sarvajJa Apta puruSoM dvArA hI ho sakatA hai / unhIM ke dvArA kiyA huA nirNaya mAnya kiyA jAtA hai / vItarAga sarvajJa puruSoM ne vizva ko SaDdravyAtmaka kahakara unakA pRthak pRthak astitva aura guNa dharma (upayogitA ) batAyA hai / SaDdravyAtmaka loka kA astitva batAne ke sAtha-sAtha unhoMne loka ke antargata ina chaha dravyoM ke saha-astitva, upakArakatA aura upayogitA kA bhI nirUpaNa kiyA hai / arthAt unhoMne ina chaha dravyoM ke guNadharma, upayogitA, parasparaupakArakatA, evaM AtmA ke lie SaDdravyoM meM se heya - jJeya upAdeya kA viveka bhI batAyA hai / kAla ko aupacArika rUpa se ( zvetAmbara - paramparA meM) dravya mAnA gayA hai, vastuvRttyA nhiiN| isalie kAla ke sivAya zeSa pA~ca dravyoM ko 'paMcAstikAya' mAnA gayA hai / kAladravya ke pradeza na hone se ise astikAya nahIM kahA gayA / fron yaha hai ki jina SadravyoM ke astitva kA nirNaya kiyA hai, unakA dravyArthika aura paryAyArthika donoM nayoM kI dRSTi se mUlyanirNaya karanA Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 | saddhA parama dullahA inakA dharma hai / arthAt-dharma dhurandhara vItarAga sarvajJa puruSoM ne 'loka' ko SadravyAtmaka batAkara lokagata una 6 dravyoM kA pRthak-pRthak astitva batAyA hai, tathA unake guNa-dharmoM, upayogitA tathA upakArakatA kA jo mUlyanirNaya kiyA hai, use usa rUpa meM jAnanA aura mAnanA samyagdarzana ke saMdarbha meM astikAyadharma hai / tathA lokagata SaDdravyarUpa jJeya padArthoM ke astitva ko mAnane ke sAtha-sAtha dharma, adharma, AkAza, kAla, jIva aura pudgala ina SaTdravyoM meM kauna-sA dravya AdhyAtmika sAdhanA meM kitanA upayogI aura upAdeya hai; kauna, kitanA aura kaba heya hai ? AtmA ke sAtha usa-usa dravya kA kaisA aura kitanA sambandha hai ? kisa-kisa dravya kA kauna-kauna-sA guNadharma yA svabhAva hai ? vaha kitanA abhISTa hai, kitanA aniSTa ? AtmasAdhanA kI dRSTi se kisa dravya yA padArtha kA kaise aura kitanA upayoga karanA hai ? ityAdi bAtoM kA viveka, zraddhAna yA ruci karanA hI astikAyadharma kA AcaraNa hai / yoM dekhA jAe to vastu mAtra hI jJeya hai / aura vaha astitva kI dRSTi se hai / satya yaha hai ki AdhyAtmika satya kA mUlya saiddhAntika hai, aura saiddhAntika dRSTi se koI vastu satyam hote hue bhI zivam tabhI ho sakatI hai, jaba usakA mUlyanirNaya paramArtha dRSTi se- Atmika vikAsa kI apekSA se ho / usakA 'sundaram' bhI AdhyAtmika vikAsa kI dRSTi se AMkA jAe / udAharaNArtha ---varNa- gandha-rasa sparza - zabdAtmaka pudgala bAhya dRSTi se to heya mAne jAte haiM, magara sAdhu-sAdhvI ko vastra, pAtra kambala, pAdaproJchana, pustaka, zAstrazravaNa, zarIra, indriyoM, aMgopAMgoM, bhojya. peyapadArthoM kA sayama ke nirvAha ke lie pudgalarUpa meM grahaNa evaM upabhoga karanA abhISTa hone se pudgala kathaMcit upAdeya hai / ' vyavahAradRSTiparAyaNa eka asaMyamI vyakti apanI dRSTi meM paudgalika bhoga vilAsa, yA rAgaraMga ucca jIvanastara ke lie upayogI mAnatA hai, kintu saMyamI adhyAtma sAdhanAzIla mumukSu kI dRSTi meM sabhI gIta-gAyana vilApa mAtra haiM, sabhI nATaka viDambanAe~ haiM, samasta AbhUSaNa bhArarUpa haiM aura sabhI kAmabhoga duHkhAvaha haiM / isalie astikAya dharma samyagdRSTi ke 1 jaMpi vatyaM va pAyaM vA, kaMbalaM pAyapuMchaNaM / taMpi saMjamalajjaTThA dhAraMti pariharati ya // sabhaM vilaviyaM gIyaM mantraM naTaM viDaMbiyaM / savve AbharaNA bhArA, savve kAmA duhAvahA // 2 -daNave 0 6/20 - uttarA0 13/16 Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Astikya kA dvitIya AdhAra : lokavAda | 236 lie taba dharmAcaraNa kA rUpa letA hai, jaba vaha zuddha adhyAtma-dRSTi se SaDdravyAtmaka loka kA mUlyAMkana kare / nizcayanaya kI dRSTi se koI bhI vastu apane Apa meM iSTa (priya) yA aniSTa (apriya) nahIM hai, kintu yaha to usa vastu ke grAhaka (malyAMkanakartA) kI daSTi para nirbhara hai ki vaha vyavahAra meM kisa vastu ko iSTa yA aniSTa mAnatA hai| yadi kisI grahaNakartA vyakti kI daSTi azuddha-asamyaka viSama yA asaMskRta hai to usake dvArA kiyA gayA mUlya-nirNaya bhI azuddha yA asamyak hogA, kintu agara grahaNakartA kI dRSTi zuddha samyaka evaM sama hai to usake dvArA kiyA gayA mUlyanirNaya pAramArthika dRSTi se zuddha evaM samyaka hogA / yahI chadmastha aura kevalI ke dvArA kiye gaye nirNaya meM antara hai| tathApi chadmastha yadi samyagdaSTi hai, kalyANakArI daSTi se kisI vastu ko apanAnA jAnatA hai, to sarvajJa Apta puruSa dvArA kiye gae vastu ke mUlyanirNaya meM nihita dRSTikoNa yA rahasya ko samajhakara usa tatvanirNaya ko zraddhApUrvaka apanA letA hai / lokagata chaha dravyoM kA astitva dhamaM adharma-dravya-jIva aura pudgala kI gati aura sthiti karane meM kisI na kisI mAdhyama kI AvazyakatA hotI hai, vaha mAdhyama kramazaH dharmAstikAya aura adharmAstikAya hai| koI bhI vastu bhale hI gati aura sthiti karane ke svabhAva vAlI ho, use gati aura sthiti karane meM sahAyaka hone vAlI vastu kI AvazyakatA rahatI hai| jaise-relagAr3I meM daur3ane kI zakti hai, parantu vaha daur3a sakatI hai lohe kI paTariyoM para hI, unake vinA nhiiN| machalI meM tairane kI zakti to hai, parantu jala kI sahAyatA ho, tabhI vaha taira sakatI hai| relagAr3I meM sthira hone kI zakti to hai, parantu breka kA nimitta milane para yA sTezana Ane para sthira hotI hai| eka atyanta vRddha vyakti meM khaDA rahane kI zakti to hai, kintu dIvAra yA lakar3I ke sahArA mile tabhI vaha khar3A raha sakatA hai| dharmadravya aura adharmadravya ko mAne binA lokaaloka kI vyavasthA nahIM ho sakatI / loka indriyagocara hone se kisI ko sandeha nahIM hotA, kintu aloka indriyagocara nahIM, isalie usake astitva nAstitva ke sambandha meM prazna uThane para kahA jA sakatA hai ki loka kA 1 na ranya nAramyaM prakRtiguNato bastu kimapi / priyatvaM vastUnAM bhavati ca khalu grAhakavazAt / Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 } saddhA parama dullahA astitva siddha hai, to usake pratipakSI aloka kA astitva bhI anumAnAdi pramANAnusAra siddha ho jAtA hai| jisameM jIvAdi sabhI dravya hote haiM, vaha loka hai, aura jahA~ ye saba nahIM hai, kevala AkAza hai, vaha aloka hai| aloka meM jIva aura pudgala nahIM hote, kyoMki vahA~ dharma aura adharmadravya kA abhAva hai| isalie loka aura aloka, donoM ke paricchedaka yA vibhAjaka dravya dharmAstikAya aura adharmAstikAya ko mAnanA anivArya hai| suprasiddha vaijJAnika albarTa AInsTIna ne loka ke parimita hone kA kAraNa ukta zakti yA dravya ko batAyA, jo gati meM sahAyaka hotA hai, aura loka ke bAhara nahIM jA sktaa| sarvaprathama nyUTana ne gatitattva (Medium of motion) ko maanaa| isalie bhautika vaijJAnikoM ko Ithara (Ether) ko gatisahAyaka tatva mAnanA pdd'aa| unhoMne vizleSaNa karake batAyA ki Ithara ApAramANvika vastu hai, sarvatra vyApaka hai aura vastu ke gatimAna hone meM sahAyaka hai / bAda meM jainadarzana ke anusAra gati aura sthiti meM asAdhAraNa rUpa se sahAyaka tatvoM ko kramazaH dhana Izvara (Positive Ether) aura RNa Ithara (Negative Ether) kahA jAne lgaa| ___ ataH gati aura sthiti meM nimitta kAraNa aura loka-aloka ke vibhAjana ke hetubhUta kramazaH dharmadravya aura adharmadravya ko mAne binA koI cArA nahIM hai| pratyeka kArya meM nimitta aura upAdAna do kAraNa mukhya hote haiN| gati aura sthiti meM upAdAna kAraNa to jIva aura pudgala donoM siddha haiM, kintu nimitta kAraNa dharmAstikAya aura adharmAstikAya hI haiM, kyoMki ve svayaM gatizUnya yA sthitizUnya haiM, aura samagra loka meM vyApta haiM kintu aloka meM nahIM haiN| AkAza dravya kA astitva to adhikAMza darzana aura bhautika vijJAna nirvivAda rUpa se mAnate haiN| naiyAyika evaM vaizeSika darzana AkAza ko zabdaguNa vAlA mAnate haiM / bauddha darzana ne AkAza ko eka dhAtu mAnakara usakA kArya Urdhva-adhaH-tiryaka rUpoM kA pariccheda (vibhAga) karanA batAyA hai| nyUTana ne AkAza aura kAla ko vastu sApekSa vAstavika svatantra tatva batAyA Lesson No.2-What is 1 Hollywood R & T. : Instruction ___Ether ? 2 zabdaguNakamAkAzam'-tarkasaMgraha / 3 chidramAkAzadhAtvAkhyaM alokatamasI kil| -abhidharma koza 1/28 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Astikya kA dvitIya AdhAra : lokavAda / 241 hai| AkAza eka agatizIla (sthira) AdhAra hai, usameM pRthvI aura anya AkAzIya piNDa rahe hue haiM / AkAza asIma vistAra vAlA, svatantra zAzvata eka aura akhaNDa tattva hai| vibhinna padArthoM dvArA avagAhita hone para bhI usake guNoM meM parivartana nahIM hotaa| AkAza amUrta, sarvavyApI aura ananta pradezI hai| vastuta akhaNDa tathA sabhI sthAnoM para eka-se hone para bhI AkAza ke do vibhAga kiye gae haiM lokAkAza aura alokAkAza / AkAza ke jisa khaNDa meM dharma, adharma, jIva, pudgala aura kAla pAye jAte haiM, vaha lokAkAza hai| aura jisa khaNDa meM ye na hoM, vaha alokAkAza hai| AkAza dravya ke astitva ko mAnane kA eka kAraNa yaha bhI hai ki do vastuoM, athavA binduoM ke bIca rahA huA antara (Distance) AkAza ke kAraNa hI ho sakatA hai / mohana se sohana nau phITa dUra hai, aisA kahane meM AkAza nimitta rUpa hai / yadi bIca meM AkAza-avakAza na ho to unake antara ko hama kaha nahIM sakate / dizAoM-vidizAoM kA jJAna AkAza se hI hotA hai / loka ke tIna vibhAga-Urdhvaloka, adholoka aura tiryakloka bhI AkAza ke AdhAra se kiye gae haiN| lambAI, caur3AI, U~cAI-dUrI, nikaTatA Adi kA vyavahAra AkAza dvArA hI sambhava hai| kAladravya -- (1) kAla vAstava meM koI svatantra dravya nahIM hai, apitu jIva aura ajIva kI paryAya hai| arthAt-jIvadravya kI paryAya - pariNamana ko tathA ajIvadravya kI paryAya - pariNamana ko hI upacAra se kAla kahA jAtA hai| (2) dUsarA mata hai -- jIva aura pudgala jisa prakAra svatantra dravya haiM, usI prakAra kAla bhI eka svatantra dravya hai / use jIva aura ajIva kI paryAya pravAharUpa na mAna kara pRthak dravya mAnanA caahie| dvitIya mata kA phalitArtha yaha hai ki jisa prakAra jIva aura pudgala kI gati aura sthiti meM sahAyaka rUpa meM kramazaH dharmAstikAya aura adharmAstikAya ko svatantra dravya mAnA jAtA hai, vaise hI jIva aura ajIva meM paryAya-pariNamana kA svabhAva hone para bhI usake nimitta kAraNa rUpa kAla ko svatantra dravya mAnanA caahie| ye donoM mata paraspara sApekSa haiM / nizcayadRSTi se kAla ko jIva aura ajIva kA paryAya rUpa mAnane se sabhI kArya evaM vyavahAra sampanna ho jAte Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 | saddhA parama dullahA haiM / vyavahAradRSTi se use eka svatantra pRthak dravya mAnA hai aura jIvAjIvAtmaka bhI / ' digambara paramparA kAla ko aNurUpa mAnatI hai / kAlANuoM kI saMkhyA lokAkAza ke tulya hai / prati samaya kAla ke utpAda, vyaya aura dhrauvya nAmaka artha sadaiva hote haiM, yahI kAlANu ke astitva kA hetu hai / " sAMkhya, yoga, vedAnta Adi darzana kAla ko svatantra dravya nahIM mAnate / bauddha darzana kAla ko kevala prajJaptimAtra vyavahAra ke lie kalpita mAnatA hai / vijJAna kI dRSTi meM kAla svatantra dravya nahIM, padArtha ke dharmamAtra haiM / (5) pudgalAstikAya -- naiyAyika - vaizeSika ise bhautika tattva aura vaijJAnika meTara (Matter) aura inarjI (Energy) kahate haiM / jaina darzana meM pudgala kA artha mUrtta dravya hai / jIva, dharma, adharma aura AkAza, ye cAroM dravya avibhAgI ( akhaNDa) haiM, jabaki pudgala akhaNDa dravya nahIM hai / saMyojita viyojita honA pudgala ko vizeSatA hai / isakA sabase choTA rUpa eka paramANu hai, aura sabase bar3A rUpa acitta 'mahAskandha' hai / (6) jIvAstikAya --- jIva (AtmA) cetanA lakSaNa vAlA hai| chaha dravyoM meM cetanA lakSaNa vAlA jIva ke atirikta koI bhI anya dravya nahIM hai / chaha dravyoM meM pA~ca dravya ajIva haiM, kevala eka jIvAstikAya jIva hai / jIva aura ajIva kA antara yaha hai ki jJAna kA anantavA~ bhAga to sabhI jIvoM meM anAvRta rahatA hai / yadi vaha bhI AvRta ho jAe to jIva ajIva ho jAe / kintu aisA kabhI hotA nahIM / vyAvahArika dRSTi se jIva ke lakSaNa haiM-sajAtIya janma, vRddhi, sajAtIya utpAdana, kSata-saMrohaNa aura aniyamita tiryaggati Adi, jo ajIva meM nahIM pAe jaate| mazIna bhale hI oTomaiTika ho, vaha svayaM ko utpanna nahIM kara sakatI, aise svayaMcAlita yaMtra na to sajAtIya yaMtra se svayaM utpanna hote haiM aura na hI sajAtIya yaMtra ko paidA kara sakate haiM / koI bhI yaMtra aisA nahIM, jo svayaM kI marammata kara sake yA svayaM ko svayaM ThIka 1 (ka) bhagavatI 25 / 4 / 734 (kha) utarA0 28/87, (ga) jIvAbhigama, (gha) prajJApanA pada 1/2 2 tattvArtha sarvArthasiddhi, rAjavArtika, zlokavArtika a0 5 / 38-39 sUtra Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Astikya kA dvitIya AdhAra : lokavAda | 243 (svastha ) kara sake, yA mAnavakRta niyaMtraNa ke abhAva meM svecchA se idhara-udhara jA sake / koI bhI yaMtra apanA AhAra svayaM grahaNa nahIM kara sakatA aura na hI usa AhAra (tela, DIjala, peTrola Adi) se apanI kAyA bar3hA sakatA hai kyoMki yaMtra meM cetanA zakti nahIM hotI, usakA niyAmaka cetanAvAn prANI hotA hai / yahI cetana (jIva ) aura acetana ( jar3a ajIva ) meM antara hai / ye hI vizeSatAe~ jIvadravya kA svataMtra astitva siddha karatI haiM / dravyoM kA svarUpa nirNaya svarUpa nirNaya meM pratyeka dravya ke dravya, kSetra, kAla, bhAva aura guNa kI dRSTi se vicAra kiyA jAtA hai / dharmAstikAya - dravya se - saMkhyA kI dRSTi se dharmAstikAya asaMkhya dezoM kA pUrA eka avibhAjya piNDarUpa dravya hai / vaha jIva Adi ke samAna pRthak-pRthak rUpa se nahIM rahatA, kintu akhaNDa dravyarUpa se avasthita hai / kSetra se - avagAhana kI dRSTi se vaha samagra lokavyApI hai / kAla se - kAla kI apekSA se vaha anAdi - ananta hai, zAzvata hai, sadaiva hai, rahegA aura thA / 1 vaha na to kabhI utpanna huA aura na hI naSTa hogA / bhAva se - avasthA kI dRSTi se vaha varNa, gandha, rasa aura sparza se rahita, arUpI, amUrta aura nirAkAra hai / 2 guNa se - guNa ke antargata svabhAva, upayogitA aura upakArakatA kA vicAra kiyA jAtA hai / dharmAstikAya kA svabhAva hai - svayaM yati karane vAle jIvoM aura pudgaloM kI gati kriyA meM apekSita sahAyatA karanA / jaise- pAnI meM tairane vAlI machalI ko tairane meM sahAyatA karane vAlA pAnI hai, vaise hI jar3a padArthoM (pudgaloM) aura jIvoM ko gati karane meM sahAyaka dravya dharmAstikAya hai / upayogitA ke do rUpa hote haiM- jAgatika aura AdhyAtmika / gati vizvavyavasthA ke lie anivArya hai / gati kA hetu yA upakAraka dravya 'dharmAstikAya' hai / bhagavatI sUtra meM batAyA gayA hai ki dharmAstikAya na hotA to gamanAgamana kaise hotA ? zabdoM kI taraMgeM kaise phailatI ? A~kheM kaise khulatIM ? mAnasika, vAcika aura kAyika pravRttiyA~ (kriyAe~) kaise hotI ? yaha vizva acala hI hotA / Azaya yaha hai ki vizva ke jitane bhI cala bhAva haiM, ve saba dharmAstikAya kI sahAyatA se hI hote haiN| saMyamI puruSa ke lie bhI vihAra, bhikSA, upadeza, pratilekhanAdi sabhI 1 kAlao jAtra Nicce....avaNe agaMdhe arase aphAse / - - bhagavatI 2 paMcAstikAya 83, 86 3 (ka) bhagavatIsUtra 13 / 4 / 481 ( kha ) AgamasAra grantha se / sU0 2/3-10 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 244 | saddhA parama dullahA saMyama kriyAoM meM dharmAstikAya upakAraka hai / dharmAstikAya ke 4 dhruva guNa haiM - arUpI, acetana, akriya aura gatisahAyalakSaNa 1 adharmAstikAya - dravya, kSetra kAla aura bhAva kI dRSTi se yaha dharmAstikAya ke hI samAna hai / guNa se-jaise pathika ko vRkSa kI chAyA sahAyaka hotI hai, vaise hI adharmAstikAya dravya jIvoM aura pudgaloM kI sthitikriyA meM sahAyaka hotA hai / sthiti bhI vizva vyavasthA ke lie anivArya hai / sthiti kA hetu yA upakAraka dravya 'adharmAstikAya' hai / bhagavatI sUtra ke anusAra - adharmAstikAya na hotA to sava prakAra ke sthira bhAva kaise hote ? eka jagaha sthira honA, baiThanA, sonA, mana ko ekAgra karanA, mauna karanA, zarIra ko nizcala karanA, A~khoM kA animeSa ( apalaka ) honA, ityAdi jIvoM kI sthira hone kI kriyAe~ adharmAstikAya se hotI haiM / ' sthiti meM sahAyatA karanA isakA lakSaNa hai / isake 4 dhra uvaguNa haiM - arUpI, acetana, akriya aura sthiti- sahAyaka lakSaNa ! AkAzAstikAya - dravya se- AkAza eka ananta pradezAtmaka aura akhaNDadravya hai / kSetra se - lokAlokapramANa hai / loka meM dharma-adharma dravya . ke tulya usake asaMkhya pradeza haiM, aloka meM ananta pradeza haiM / kAla kI apekSA - AkAza anAdi-ananta hai| bhAva kI dRSTi se - arUpI amUrta hai / guNa kI apekSA - usakA svabhAva avakAza dene kA hai| jaise dUdha meM zakkara ko avamila jAtA hai / AdhAra yA avakAza bhI vizva kI sthiti ke liye jarUrI hai | AdhAra athavA avakAza kA hetu yA upakAraka dravya AkAzAstikAya hai / vizva ke sabhI padArtha AkAza ke AdhAra para Tike hue haiN| pratyeka dravya ko avakAza dene meM AkAza bhAjanarUpa hai| kyoMki AkAza dravya na hotA to ye jIva kahA~ hote ? ye dharmAstikAya aura adharmAstikAya kahA~ vyApta hote ? kAla kahA~ baratatA ? pudgala kA AdhAra kahA~ hotA ? yaha vizva nirAdhAra hI hotA / AkAza ke cAra dhruvaguNa haiM - arUpI, acetana, akriya aura avagAhana- guNa / kAla dravya- - parivartana ke binA vizva kA kArya yA vyavahAra cala hI nahIM sakatA / usakA hetu yA upakAraka dravya 'kAla' hai / vartanA, pariNAma, kriyA, paratva - aparatva, ye kAla ke upakAra haiN| apane-apane paryAya kI bhagavatI 13 / 4 / 481 2 vahI, 13 | 4 |48 1 3 vartanA pariNAma kriyA- paratvAparatve ca kAlasya / -- tattvArtha 0 5 / 22 Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Astikya kA dvitIya AdhAra : lokavAda | 245 utpatti meM pravartamAna dravyoM kA astitva jitane kAla taka rahatA hai, usa avadhi taka kAla kA nimitta yA prerakarUpa meM rahanA, vartanA hai| svAbhAvika rUpa se pariNamana kA sUcaka bhI kAla hotA hai| gati Adi kriyAoM meM jo samaya lagatA hai, usameM bhI kAla nimitta yA sahAyaka banatA hai / paratva-aparatva kA artha hai pahale honA, pIche honA yA purAnA-nayA, athavA jyeSThatvakaniSThatva Adi vicAra / ye bhI kAla ke binA nahIM jJAta ho sakate / dravya sekAladravya ananta hai, kyoMki vaha ananta jIvoM aura pudgaloM para baratatA hai| kSetra se-kAla DhAI dvIpa pramANa hai| kyoMki manuSya loka meM hI sUrya-candra kA bhramaNa hotA hai / inake bhramaNa ke AdhAra para hI duniyA meM ghar3I, ghaMTA, dinarAta, saptAha, pakSa, mAsa, varSa Adi kA evaM tadanusAra jIvoM ke AyuSya kA parimANa niyata hotA hai| bhUta, bhaviSya aura vartamAna bho kAla ke rUpa haiN| sthAnAMga sUtra meM cAra prakAra ke kAla batAe gaye haiM--(1) parimANakAla (padArtha-mApaka kAla), (2) yathAyurnivRtti kAla (jIvana kI vividha avasthAe~) (3) maraNakAla aura (4) addhAkAla (candra-sUrya kI gati se ghaMTA, dina-rAta Adi samaya) yaha vyAvahArika kAla hai| samaya se lekara pudgala parAvartana taka ke jitane bhI vibhAga haiM, ve sabhI addhAkAla ke haiN| nizcaya kAla to jIva-ajIva kI paryAya hai| vaha lokavyApI hai, avibhAjya hai / kAla se-vaha anAdi-ananta hai, bhUta-bhaviSya-vartamAna kAla kI apekSA se| bhAva se-kAla vartamAna kSaNa hai| navIna-pracIna zIghra-vilamba, jyeSTha-kaniSTha Adi vyavahAra bhI kAla ke kAraNa hotA hai| bIja se lekara vRkSotpatti taka tathA bAlakayuvaka-vRddha Adi pariNamana bhI kAla se hI saMbhava hai| kAla kI sahAyatA se hI halana-calana, vyApAra-dhandhA Adi saba saMbhava hai / kAla kI sahAyatA.na ho to koI bhI kriyA nahIM ho sktii| _____jIvAstikAya -- dravya se-jIva dravya ananta hai| kSetra se -caturdaza rajjU-parimANa-lokavartI hai / kAla se-anAdi-ananta hai / bhAva se -arUpI hai, tathA guNa se --jIvadravya cetanA yA upayoga lakSaNa vAlA hai / arthAt - jisako padArthoM kA darzana (sAmAnya bodha) aura jJAna (vizeSa bodha) ho, sAtha 1 sthAnAMga, sthAna 4 / 2 bhagavatI sUtra 11 / 11 / 128 3. upayogo lakSaNam / --tattvArthasUtra a. 2 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 | saddhA parama dullahA hI sukha-duHkha kA anubhava ho, vaha jIvadravya hai / vizva meM mUrta evaM jar3ha padArtha bhI haiM, aura amUrta evaM cetana bhI haiN| ye kramazaH pudgalAstikAya evaM jIvAstikAya haiN| inakI sAmUhika kriyA-prakriyA tathA upakArakatA samagra loka hai| jIvAstikAya ke 4 dhra va guNa haiM-(1) anantajJAna, (2) anantadarzana, (3) anantasukha aura (4) anantavIrya / jIvadravya cetana svarUpa hai, jJAtA-draSTA hai| kartA-bhoktA hai / svazarIra pramANa hai| yadyapi yaha mUrta nahIM hai, tathApi karmoM se saMyukta hai| paraspara upakAra karanA jIvoM kA kArya hai / jaise---eka jIva hitAhita ke upadeza dvArA dUsare jIva kA upakAra karatA hai| guru ziSya ko sadupadeza dekara ziSya para aura ziSya anukla vinayAdi pravRtti dvArA guru kA upakAra karatA hai| pudgalAstikAya-jo dravya pUraNa aura galana arthAt-ikaTThA aura alaga ho, jur3e aura TUTe-phaTe, mile aura bikhare, bane aura bigar3e use pudgala kahate haiM / yaha pudgala kA svabhAva hai / pudgala kA lakSaNa hai-jo varNa, gandha, rasa aura sparza vAlA ho / arthAt-jo mUrta dravya ho, vaha pudgala aura usake pradezoM kA samUha pudgalAstikAya hai / pudgalAstikAya kA sthUla lakSaNa hai --zabda, andhakAra, udyota, prabhA, chAyA, Atapa (dhUpa) aura varNodicAra / dravya se - pudgalAstikAya ananta hai, kSetra se-loka-parimANa hai, kAla se-anAdi-ananta hai, bhAva se-rUpI aura guNa se-pUraNa, galanasar3ana, vidhvaMsanarUpa honA pudgaloM kA svabhAva hai / yadyapi paramANu pudgala atyadhika sUkSma hote hai / indriyagocara nahIM hotA tathApi vaha amUrta (arUpI) nahIM, mUrta (rUpI) haiN| pAramArthika pratyakSa se vaha jAnA-dekhA jAtA hai| pudgalAstikAya ke 4 dhra va guNa haiM-(1) rUpI, (2) acetana, (3) sakriya aura (4) saMyoga-viyoga kA svabhAva / pudgalAstikAya ke upakAra haiMzarIra, vANI, mana, ucchvAsa (prANa), aura niHzvAsa (apAna) tathA sukha 1 AgamasAra grantha se| 2 jovo havai cedA uvaogavisesido paha kttaa| bhottA ya dehamatto, Nahi mutto kmmsNjuto|| -paMcAstikAya 3 parasparopagraho jIvAnAm / -- tattvArtha sUtra 4. AgamasAra grantha se / Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Astikya kA dvitIya AdhAra : lokavAda ! 247 duHkha, jIvana-maraNa aadi| isake atirikta zabda, bandha, saumya, sthaulya, saMsthAna, bheda, tapa, chAyA, Atapa aura udyota ye sabhI pudgaloM ke kArya haiM ---- pariNAma haiN| jo jIvoM ke liye prAyaH sahayogI banate haiN| isa prakAra pudgala jIvoM ke prati anugraha-nigraha karane meM bhI nimitta banate haiN| vastutaH pudgala aura saMsArI (karma-baddha) jIvoM kA avicchedya sambandha hai| pudgala ke binA koI bhI saMsArI jIva, phira bhale hI vaha sAdhu ho, AcArya, upAdhyAya, yA tIrthakara athavA kevalajJAnI bhI kyoM na ho, raha nahIM sktaa| chaha dravyoM kA paraspara upakArakatva-yoM to pratyeka dravya apaneapane svabhAva meM sthita hai, kintu chahoM dravya paraspara upakArI aura sahayogI banate haiM / jaina darzana ke anusAra yaha vizva chaha dravyoM kA samudAya hai| ina chaha dravyoM kA paraspara saha-astitva hai| saMgharSa nhiiN| kyoMki pUrva kathanAnusAra ye chahoM dravya vizva kI vyavasthA meM tathA AdhyAtmika dRSTi se bhI kisI na kisI prakAra se paraspara sahayogI yA upayogI banate haiN| kSetraloka loka kitanA bar3A hai ? dravyaloka kA paricaya dene ke bAda kSetraloka kI apekSA se loka kA vicAra kiyA gayA hai| loka kitanA bar3A hai ? isake uttara meM prabhu mahAvIra ne batAyA--"gautama ! yaha loka bahuta bar3A hai / yaha pUrva, pazcima, uttara aura dakSiNa tathA Urdhva evaM adho-dizAoM meM asaMkhyAta yojana koTAkoTI lambAcaur3A hai| vaise bhagavatI sUtra meM eka rUpaka dvArA bhI loka kI moTAI (sAta rajju parimita) batAyI gayI hai| samagra loka caudaha rajjU parimANa hai| lokAkAza ke tIna vibhAga haiM-Urdhvaloka, madhyaloka aura adholoka / ina tInoM lokoM kI U~cAI 14 rajjU hai| jisameM se sAta rajjU se kucha kama Udhvaloka hai, madhyaloka 1800 yojana-parimita hai, aura adholoka sAta rajjU se kucha adhika hai| tInoM lokoM kI AkRtiyA~ (saMsthAna) pRthaka-pRthaka haiN| Urdhvaloka meM dharma-adharmAstikAya vistRta hote cale gaye haiN| isalie Urdhva 1. (ka) zarIra-vAGamanaH prANApanAH pudgalAnAm / -tattvArtha 5/16 (kha) sukha duHkha-jIvita maraNopagrahazca // 20 // -tattvArtha a.5 2. zabda-bandha-sokSamya-sthaulya-saMsthAna-bheda-tamazchAyA''tapodyotavantazca // 21 // -tattvArtha 5 a. 3 bhagavatI sUtra 12 / 7 / 457 tathA 12 / 10 / 421 vRtti / Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 / saddhA parama dullahA loka kA AkAra mRdaMga jaisA hai / madhyaloka meM ve kRza haiM, isa kAraNa usakA AkAra binA kinArI vAlI jhAlara ke samAna hai / nIce kI ora (adholoka meM) ve vistRta hote gae haiN| isalie usakA AkAra auMdhe zarAva (sakore) jaisA hai / yaha lokAkAza kI U~cAI hai / aloka kA koI vibhAga nahIM hai / vaha sarvatra madhya meM pola vAle gole ke samAna ekAkAra hai / prasiddha vaijJAnika AInsTIna ne loka kA vyAsa 18000000 prakAza varSa mAnA hai| Urdhvaloka-madhyaloka se 600 yojana Upara Urdhvaloka kahalAtA hai| ise devaloka bhI kahate haiN| deva cAra prakAra ke hote haiM-bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika / Urdhvaloka meM kevala vaimAnika deva rahate haiM / antima devaloka kA nAma sarvArthasiddha hai| isase 12 yojana Upara siddha zilA hai| jo 45 lAkha yojana lambI aura utanI hI caur3I hai| ise lokAnta bhAga, lokAgra, ISatprAgabhArA evaM sItA kahate haiN| isake pazcAt loka kI sImA samApta ho jAtI hai| lokAnta bhAga ke UparI kosa ke chaThe bhAga meM mukta siddha AtmAoM kA nivAsa hai| ____madhyaloka - ise tiryakloka yA manuSyaloka kahate haiN| yaha 1800 yojana pramANa hai| isa loka ke madhya meM jambUdvIpa hai| use ghere hae asaMkhyAta dvIpa-samudra haiN| isa vizAla kSetra meM DhAI dvIpoM meM hI manuSyoM aura tiyaMcoM kA nivAsa hai -- jambUdvIpa, dhAtakI khaNDa aura ardhapuSkarArddha dviip| ina DhAI dvIpoM meM karmabhUmika kSetra 15 haiM aura akarmabhUmika kSetra 30 haiN| tathA samudra ke madhyavartI antarvIpa 56 haiM / inameM bhI manuSyoM kA nivAsa hai|' vartamAna vijJAna ne jitane bhUkhaNDa kA anveSaNa kiyA hai, vaha to kevala karmabhUmi ke jambUdvIpa sthita bharatakSetra kA choTA-sA hI bhUbhAga hai| madhyaloka to akarmabhUmika aura antarvIpa ke kSetroM ko milAne para bahuta hI vizAla hai| " madhyalokavartI jambUdvIpa ke sudarzana meru ke nikaTa kI samatala bhUmi se 760 yojana kI UMcAI se lekara 600 yojana taka, arthAt kula 110 1 bhagavatI. sUtra 7 / 1 / 260 tathA 11 / 10-11 2 prakAza kI kiraNa prati saMkaNDa 186000 mIla ke hisAba se calakara 1 varSa meM jitanI dUrI taya karatI hai use eka prakAza varSa kahate haiN| 3 uttarA. 36156 se 62 taka 4 tattvArtha0 3 / 35 Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Astikya kA dvitIya AdhAra : lokavAda | 246 yAjana meM jyotiSka devaloka hai, jahA~ sUrya, candra, graha, nakSatra aura tArAmaNDala hai| adholoka - madhyaloka se nIce kA pradeza adholoka kahalAtA hai| isameM sAta naraka pRthviyA~ haiN| unake nAma haiM-ratnaprabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA, tmstmHprbhaa| ina sAtoM meM UparaUpara kI bhUmiyoM se nIce-nIce kI bhUmiyA~ uttarottara adhika laMbI-caur3I haiN| ina sAtoM naraka bhUmiyoM meM rahane vAle jIva 'nAraka' kahalAte haiN| nIcenIce kI narakabhUmiyoM ke nArakoM meM kurUpatA, bhayaMkaratA, beDaulapana Adi vikRtiyAM bar3hI huI hotI haiN| ina narakabhUmiyoM meM pradhAnarUpa se tIna prakAra kI vedanAe~ nArakoM ko hotI haiM-(1) paramAdhArmika asuroM (narakapAloM) dvArA dI jAne vAlI, (2) kSetrakRta vedanAe~-jaise ki narakabhamiyA~ atyanta ThaMDI, athavA atyanta garma, tathA khUna aura rassI se lathapatha, ityAdi hotI haiM aura (3) nAraka jIvoM dvArA paraspara eka dUsare ko pahu~cAI jAne vAlI, yA mana hI mana saMkleza pAne ke kAraNa hone vAlI vednaaeN| nArakoM kA jitanA AyuSya hai, use pUrA karake hI ve usa zarIra se chuTakArA pA sakate haiN| saMkSepa meM kSetraloka kI dRSTi se tInoM lokoM kI aisI racanA hai| jIva puNyoM ke udaya se svarga (puNya) loka ko, pApoM ke udaya se naraka (pApa) loka ko aura puNya-pApa donoM ke mizra se manuSyaloka ko prApta karatA hai| ihaloka ke atirikta paraloka (Urdhvaloka-adholoka) ko mAnane se punarjanma tathA karmoM ke phalasvarUpa cAra gatiyoM aura 84 lakSa jIva yoniyoM meM paribhramaNa karane ke kAraNoM para anAyAsa hI cintana evaM anuprekSaNa hotA hai, jisase Atma-vikAsa aura Atmadharma ke prati AsthA sudRr3ha hotI hai| kAlaloka yaha loka (vizva) dravyAthikanaya kI dRSTi se zAzvata hai, kintu paryAyAthikanaya kI daSTi se yaha parivartanazIla hone ke kAraNa azAzvata bhI hai| yadyapi Sar3a dravyoM meM se dharma, adharma, AkAza aura kAla, ina cAroM meM svAbhAvika pariNamana hotA rahatA hai, isI kAraNa ye zAzvata kAla taka apanA astitva banAye rakhate haiN| jaba pariNAmI-nityatvavAda ina chahoM dravyoM ke 1 nityA'zubhatara-lezyA-pariNAma-deha-vedanA-vikriyAH / parasparodIrita duHkhAH / saMkliSTA'surodIrita duHkhAzca prAkcaturthyA: / -tattvArtha0 3/3-4-5 2 puNyena puNyalokaM nayanti, pApena pApalokaM, ubhAbhyAmeva manuSyalokam / -praznopaniSad Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 | saddhA parama dullahA astitva ko anAdi-ananta siddha kara detA hai, taba loka kI zAzvatatA svataH siddha ho jAtI hai| bhAva-loka AcArAMga niyuktikAra ke anusAra bhAvaloka kaSAya haiM, kAma bhI bhAvaloka (saMsAra) hai / saMsAra (loka) meM punaH punaH paribhramaNa ke mUla kaSAya, kAmabhoga, svajana-parijana, dhana-dhAnya, makAna Adi cetana-acetana iSTa padArthoM ke prati rAga (Asakti) aura aniSTa ke prati dvaSa, athavA iSTa viyoga-aniSTa saMyoga ke samaya mana meM DoSa-saMkleza, eva aniSTa viyogaiSTasaMyoga ke samaya rAga, ahaMkAra, Asakti Adi bhI loka (saMsAra) parivarddhana, saMsAra paribhramaNa ke kAraNa haiN| bhAvaloka kA jJAna sAdhaka ko usa para vicaya (nirveda yA anuprekSAtmaka cintana) yA vijaya ke lie preraNA detA hai| loka kI saMsthiti isa loka (sRSTi, vizva yA jagat) kI sthiti ke viSaya meM bhI dArzanikoM meM kAphI matabheda haiM / vaiSNava loga 'jagadAdhAraM viNNupadaM' kahakara viSNu ke AdhAra para jagat ko mAnate haiN| paurANika kahate haiM-yaha sRSTi (pRthvI) gAya ke sIMga para TikI huI hai| kaI ise zeSanAga ke phana para TikI huI kahate haiM / bRhadAraNyaka upaniSad meM vizva ko kramazaH jala, vAyu, antarikSa, gandharvaloka, Aditya loka, candraloka, nakSatraloka, devaloka, indraloka, prajApatiloka aura brahmaloka ke AdhAra para avasthita mAnA gayA hai / / jainadharma kI loka-avasthiti kI mAnyatA kA nirUpaNa bhagavatIsUtra meM kiyA gayA hai / vahA~ gautama svAmI ke prazna ke uttara meM bhagavAn mahAvIra ne loka kI sthiti ATha prakAra se batAyI hai| yathA-(1) sarvaprathama AkAza para vAyu TikI huI hai, (2) vAyu para samudra, (3) samudra para pRthvI, (4) pRthvI para sa-sthAvara jIva Tike hue haiN| (5) jIva ke Azrita ajIva haiM, (6) sakarma (karmabaddha) jIva karma para Azrita hai, (7) ajIva jIvoM dvArA saMgrahIta hai aura (8) jIva karma-saMgRhIta haiM / spaSTa hai ki vizva ke bAhya AdhAra cAra haiM-AkAza, vAyu, jala aura pRthvI tathA antaraMga AdhAra jIva aura zubhAzubha karma haiN| saMsArI 1. bRhadAraNyaka upaniSad 3/6/1 2. bhagavatI sUtra 1/6 Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Astikya kA dvitIya AdhAra : lokavAda | 251 jIva AdhAra haiM, zarIra unakA Adheya hai, isI prakAra karma saMsArI jIva kA AdhAra hai aura saMsArI jIva karma ke Adheya haiN| vaidika paramparA meM 'dharmo vizvasya jagataH pratiSThA' arthAt --dharma samagra jagat kA AdhAra hai, kahA gayA hai / usakA tAtparya yaha hai ki dharma vyAvahArika jagat meM durgati meM girate hue AtmA ko dhAraNa karake rakhatA hai, jagat kI-samAja kI suvyavasthA kA AdhAra hai, parantu AdhyAtmika jagat meM vaha samyagdarzanAdi ratnatrayarUpa dharma sAre vizva ko saMsAra samudra se pAra utArane aura mokSa ko dhAraNa karAne vAlA mokSa sukha kA AdhAra hai| loka (jagat) kA karta tva isa loka (vizva) kA kartA-dhartA-saMsartA kauna hai ? isa viSaya meM vibhinna dArzanikoM meM paryApta matabheda haiM / prAgaitihAsika yuga meM bhArata meM manuSyoM kA eka varga sUrya, agni, vAyu (marut), AkAza, vidyut, dizA Adi zaktizAlI prAkRtika tattvoM kA upAsaka hone se prakRti ko hI deva mAnatA thA, usI ke dvArA vizva ko racita yA rakSita mAnatA thaa| upaniSadoM meM prajApati brahmA dvArA sRSTi kI racanA mAnI gayI hai| isake pazcAt IzvarakartRtvavAda kA daura calA, jisake matAnuyAyI mukhyatayA tIna dArzanika thevedAntI, naiyAyika aura vaizeSika / ye sRSTi kI utpatti, sthiti aura pralaya kA kartA Izvara ko mAnate haiN| ve Izvara ko jagatkartA, sarvajJa, sarvavyApaka, nitya, svAdhIna aura sarvazaktimAna mAnate haiM / sAMkhyamatavAdI prakRti (pradhAna) ko jagatkI mAnate haiN| unakA mukhya tarka yaha hai ki pratyeka kArya kA koI na koI kartA avazya honA caahie| isa vizAla jagat (loka) kA koI na koI kuzala, sarvajJa, sarvavyApI, sarvazaktimAn buddhimAna kartA hai| aura vaha kartA deva, brahmA, svayambhU, viSNu, mahezvara, Izvara yA prakRti Adi avazya hai| 1 yo dharatyuttame sukhe 2 (ka) sUtrakRtAMga zra. 1, a. 1, u. 3 gA. 64-66 (kha) chAndogya upaniSad khaNDa 12 se 18 a. 5 (ga) vahI khaNDa 2, zlo. 3 (gha) aitareyopaniSad prathama khaNDa (Ga) muNDaka upa. khaNDa 1 zlo. 1 (ca) praznopaniSad prazna 1 zlo. 46 (ca) janmAdyasyayataH / -brahmasUtra 3 (ka) manusmRti a. 1 / (kha) kartAstikazcijjagataH sacaikaH - syAdvAda maMjarI (ga) kAryAyojana-dhanyAdeH / - nyAyasiddhAnta muktAvalI tattvadIpikA (gha) yadA yadAhi dharmasya glAnirbhavati bhArata.... / - gItA 4/7 ratnakaraNDaka zrAvakAcAra Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 | saddhA parama dullahA ye vizAla bhUkhaNDa parvata, AkAza, sUrya, candra, nakSatra, tAre, samudra, itane saba prANI, Adi kA vyavasthita rUpa se Ayojana aura sarjana karane vAlA Izvara ke sivAya kauna ho sakatA hai ? jainadarzana paramAtmA (Izvara) ko avazya mAnatA hai, kintu use jagat kA kartA-dhartA nahIM mAnatA hai kyoMki jagat kA nirmAtA-kartA koI bhI brahmA, deva yA Izvara dRSTigocara nahIM hai| Izvara niraMjana-nirAkAra evaM amUrta hai, vaha jagat jaise mUrta padArtha ko nahIM banA sakatA / yadi yaha kaheM ki jagat kI sthiti bigar3atI dekhakara dayAlU Izvara ne jagat meM avatarita hokara sRSTi kI racanA kI, taba prazna hotA hai ki sRSTi racanA kisa upAdAna se kI? yadi upAdAna ke binA hI svayaM ne vizva racA / taba to kaI prazna upasthita hote haiM--(1) use IzvararUpa chor3akara janma-maraNarUpa saMsAra ke prapaMca meM par3ane kI kyoM AvazyakatA par3I? (2) rAgadveSamukta Izvara ko punaH rAga-dvaSayukta banAnA, jagat ko viSama banAnA, cora DAkU Adi pApiyoM se jagat ko bharanA, sarvazaktimAna hote hue bhI corI, jArI, hatyA lUTapATa, bhraSTAcAra Adi na roka sakanA ye saba AkSepa Izvara para Ate haiN| ina praznoM kA koI yuktisaMgata uttara unake pAsa nahIM hai| ataH jainadarzana ne spaSTa kara diyA ki yaha vizva (loka) kisI bhI Izvara dvArA racita nahIM hai| yaha anAdikAla se svabhAva se hI isI rUpa meM calA A rahA hai| pudgalAdi dravyoM kA pariNamana svataH hotA rahatA hai / sabhI jIvoM ko apaneapane karmAnusAra svayaM phala milatA hai, jo unheM bhoganA hI par3atA hai| yadi Izvara ko jIva-ajIvarUpa jagat kA kartA mAnA jAegA to jIvoM kA, khAsakara manuSyoM kA svayaM kartRtva nahIM rhegaa| Izvara hI sabase zubhAzubha kame karAyegA, vahI karmaphala bhugavAegA phira kyA jarUrata hai kisI ko mahAvrata-aNuvrata pAlana karane kI ? tapa, japa, indriyanigraha, saMyama Adi karane kI kyA AvazyakatA hai ? Izvara ko khuza kara dene se hI kAma ho jaaegaa| ataH lokavAda se sambandhita isa prazna kA yathArtha nizcaya bhI Astikya kA pradhAna aMga hai| 1. (ka) sRSTi-karta tvamImAMsA (kha) kartAkhaNDanalAvaNI, (ga) syAdvAdamaMjarI (gha) gItA 5/14 - na kartRtvaM na karmANi lokasya sRjati prabhuH / na karmaphala-saMyoga, svabhAvastu pravartate // Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Astikya kA tRtIya AdhAra : karmavAda karmavAda kyA hai ? - AtmavAda aura lokavAda ko mAnane vAle vyakti ko karmavAda kA mAnanA anivArya hai / yadi vaha yaha mAnatA hai ki AtmA mUla svabhAva se saccidAnanda rUpa hai, phira bhI ihaloka meM nAnA duHkha kyoM pAtA hai ? paraloka meM bhI koI svarga pAtA hai, koI naraka; aura kisI ko manuSyagati meM janma milatA hai| aisI vividhatA kA kyA kAraNa hai ? thor3e se kArya-kAraNa bhAva kA cintana karane para svAbhAvika hI use jJAta ho jAegA ki isa vividhatA kA kAraNa karma hI hai| isa prakAra karmoM ke astitva ko mAnanA una para dRr3ha AsthA rakhanA, karmoM kA AtmA ke sAtha bandha bhI hotA hai, ve chUTa bhI sakate haiN| naye karma bhI Ate haiM aura unheM rokA bhI jA sakatA hai| isa prakAra zuddha AtmA ke sAtha karmoM ke saMyoga kA vicAra karake ve karma AtmA se pRthak (vimukta) bhI ho sakate haiM, manuSya karmoM se eka dina sarvathA mukta zuddha-AtmA-paramAtmA bana sakatA hai, isa prakAra kA dRr3ha vizvAsa rakhanA hI karmavAda hai / yahI karmavAda Astikya kA tIsarA pramukha AdhAra hai / karmoM ko kyoM mAnA jAe? yaha kahA jAtA hai ki saMsAra ke sabhI prANiyoM kI AtmA svabhAva se jaba zuddha hai, AtmA aura paramAtmA meM koI antara nahIM hai, taba phira 1. bandha, nirjarA, Asrava, saMvara aura mokSa kA vicAra karanA / 2. (ka) appA so paramappA / - (kha) siddhAM jaiso jIva hai, jIva so hI siddha hoya / karmamala kA AMtarA bUjhe viralA koya / - bRhadAloyaNA Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 | saddhA parama dullahA jagat meM itanI vicitratAe~ kyoM dRSTigocara ho rahI haiM ? ekendriya se lekara paMcendriya taka ke jIvoM meM, paMcendriyoM meM bhI nAraka, tiryaJca, manuSya aura deva ina cAra prakAra ke jIvoM ke bhI agaNita prakAra haiM / eka manuSya ko hI leM usake bhI 14 lAkha jIvayoniyA~ haiM / manuSyoM meM AkRti, rUpa, raMga, saMhanana, saMsthAna, sukha-duHkha, vikAsa - avikAsa, Ayu kI nyUnAdhikatA, jJAna kI alpAdhikatA Adi ke antara pAye jAte haiM / itanI vividhatA, vicitratA, aura nyUnAdhikatA yA viSamatAoM kA koI na koI kAraNa avazya honA cAhie / agara AtmA jJAnasvarUpa hai to vaha ajJAnAndhakAra se kyoM grasta hotA hai ? yadi AtmA nitya hai to vaha nAnA gatiyoM aura yoniyoM meM kyoM paribhramaNa karatA hai ? yadi AtmA amUrtta hai to vaha choTe-bar3e, kurUpa surUpa, svastha-asvastha, suDaula - baDIla mUrta zarIroM meM kyoM baddha hai / jainadarzana ina saba praznoM kA samAdhAna yahI karatA hai ki nizcaya dRSTi se to AtmA zuddha, buddha-jJAnasvarUpa, nitya aura amUrta hI hai, kintu vizva meM eka aisA adabhuta bala hai, jo isa zuddha, cidAnandamaya, nitya evaM svataMtra AtmA ko vivaza banAkara nAnA prakAra ke nAca nacA rahA hai| vahI prabala bala jIvoM ko cAragatiyoM aura caurAsI lAkha yoniyoM meM paribhramaNa karAtA hai / usI prabala bala ke kAraNa saMsAra meM itanI vividhatA, vicitratA evaM viSamatA dRSTigocara ho rahI hai / usa adbhuta adRzya bala ko jainadarzana 'karma' kahatA hai / sAMsArika jIvoM kI nAnAvidhatA aura pRthaktA kA mUla kAraNa yahI karma hai / AtmA para ye nAnA upAdhiyA~ karma ke kAraNa hI hotI haiM / AtmA ke jJAna, darzana, samyaktva, cAritra, dAnAdi vividha zaktiyoM para jo AvaraNa-AcchAdana A jAte haiM, yA prApta hone meM jo vighna-bAdhAe~ upasthita hotI haiM, una sabakA kAraNa aura koI nahIM, vibhinna prakRti ke karma hI haiM / karmavAda ko mAne binA pUrvajanma-punarjanma pUrvajanmoM kI smRti, janmajanmAntara, tathA ihaloka - paraloka kA paramparAgata sambandha evaM ihaloka meM zubhakarma kiye binA hI akasmAt viSaya-sukha bhogoM kI sAmagrI kI prApti, athavA azubhakarma kiye binA hI akasmAt iSTaviyoga evaM aniSTasaMyoga kI yA duHkhoM kaSToM kI prApti kathamapi ghaTita nahIM ho sakatI / 1 kampao NaM jIve vibhattibhAvaM pariNamaI No akammao / 2 kammuNA uvAhI jAyai / - bhagavatI 12 / 120 - AcArAMga 1/3/1 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Astikya kA tRtIya AdhAra : karmavAda | 255 karma hI ina sabakA mUla kAraNa hai| bhagavAn mahAvIra jaise mahAn adhyAtmavAdI, vItarAgI, pavitratama mahApuruSa ke kAnoM meM akasmAt kisI vyakti ne kIla Thoka dI, usakA mUla kAraNa pUrvakRta karma hI to thaa| dhyAnastha ajAtazatru gajasukumAra muni ke mastaka para somila vipra dvArA vairabhAva se prerita hokara miTTI kI pAla bAMdhakara khaira ke dhadhakate aMgAre rakhe jAne aura asahya yAtanA dene meM pUrvakRta karma hI kAraNa the| magAlor3hA ko rAjA ke putra hone para bhI beDaula zarIra, avyavasthita aMgopAMga, kurUpatA evaM durgandhayukta vAtAvaraNa ke kAraNa bhayaMkara kaSToM kI prApti usake pUrvakRta azubhakarmoM ke kAraNa hI haI thii| aura to aura vartamAna meM kisI prakAra ke zubhAzubha karma kiye binA garbhastha zizu kA garbha meM hI gala jAnA, garbha meM hI anukUlapratikUla phala prApta ho jAnA, pUrva karma ke ho kAraNa to haiM ? ___ eka hI mAtA ke udara se eka sAtha eka hI samaya meM paidA hue do (yugala) bAlakoM ke svabhAva, sukha-duHkha, tIvra-manda-buddhi tathA svasthatA-asvasthatA Adi aneka visadRzatAoM ke pIche kyA kAraNa haiM ? anapar3ha mAtApitA ko pratibhAzAlI buddhimAna putra tathA zikSita mAtA-pitA ko murkha, anapar3ha evaM asaMskArI putra prApta honA, ityAdi viSamatAe~ kyoM ? eka hI chAtrAvAsa meM sabake lie par3hane, rahane tathA adhyApana kI samAna vyavasthA, suvidhA evaM paristhiti hote hae bhI sahapAThI chAtroM kI bauddhika kSamatA, zArIrika zakti, evaM vAcika sAmarthya meM nyUnAdhikatA kyoM ? eka chAtra ko atyadhika parizrama karane para bhI parIkSA meM saphalatA nahIM milatI, jabaki dUsarA chAtra thor3I-sI mehanata karane para hI parIkSA meM prathama zreNI meM uttIrNa hotA hai; eka kisAna ko apane kheta meM bahuta hI sAvadhAnI aura vivekapUrvaka bIja bone para bhI paryApta dhAnya nahIM milatA, jabaki dUsare kisAna ko thor3IsI mehanata se bIja bone para pracura dhAnya prApta hotA hai; ityAdi jvalanta praznoM ke yathocita samAdhAna ke lie karmavAda ko mAnanA hI pdd'egaa| ... karmavAda ke sthAnApanna vAda isa prakAra karmoM ke vibhinna prakAra, unake Agamana aura baMdha ke vividha kAraNa, baMdha aura phalabhoga (udaya) meM taratamatA, unakI avadhi, unako kSaya karane aura rokane ke vividha upAya Adi karmoM se sambandhita sAMgopAMga, tarkasaMgata, sUkSma evaM gambhIra vivecana jainadarzana ne kiyA hai| kucha dharma yA darzana karma ko mAnate haiM, kintu itanA vyavasthita evaM sUkSma Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 ! saddhA parama dullahA cintana unhoMne nahIM kiyA hai| karma ke badale meM vedAntadarzana mAyA yA avidyA kA, vaizeSika darzana adRSTa yA saMskAra kA, sAMkhyadarzana prakRti kA tathA anya darzana vAsanA. Azaya, apUrva yA dharmAdharma Adi meM se kisI zabda kA prayoga karate haiN| kAryakAraNavAda ke sandarbha meM karmavAda ke sthAna meM kaI ekAnta kAlavAda, kaI svabhAvavAda, kaI niyativAda, kaI yadacchAvAda, kaI devavAda aura kaI ekAnta puruSArthavAda ko mAnate haiM / kintu karmavAda ke samarthakoM ne ina pA~coM ko ekAnta na mAnakara karmavAda ke sAtha samanvita 'paMcakaraNasamavAyavAda' prastuta kiyA hai| karmavAda kI upayogitA pUrvokta prakRtivAda, mAyAvAda yA vAsanAvAda karmavAda kI pUrti nahIM kara sakatA / sAMkhyadarzana acetana prakRti ko karma ko karjI mAnakara AtmA ko sarvathA karmoM kA akartA mAnatA hai| kintu vaha prakRtigata saMskAra se AtmA ko bhrAntivaza karmaphala-bhoktA mAnatA hai| yaha aTapaTA siddhAnta 'kare koI, bhare koI' kI ukti ko caritArtha karatA hai / mAyAvAda AtmA ko zuddha, niSkriya, kUTastha nitya eka svabhAva mAnatA hai, phira AtmA (brahma) ke mAyA kaise laga sakatI hai ? ataH vedAnta kI 'mAyA' niSkriya hI siddha hotI hai| vaha bhI karma kA sthAna nahIM le sktii| bauddhadarzana ke ekAnta kSaNikavAda ke siddhAnta ke kAraNa AtmA para karmasthAnIya vAsanA ke karta tva-bhoktatva kI vyavasthA ghaTita nahIM ho sktii| jagat kI viSamatAoM aura vicitratAoM kA yathArtha samAdhAna paMcabhUtoM se jar3a-cetata sabhI padArthoM kI utpatti mAnane vAle paMcabhUtavAdiyoM ke pAsa nahIM hai| kyoMki ve AtmA, loka-paraloka, dharma-karma Adi bilakula nahIM maante| IzvarakartRtvavAda ke anusAra bhI karmavAda kI yuktipUrvaka saMgati nahIM baitthtii| isa siddhAnta ke anusAra saMsAra ke jar3a, cetana samasta padArthoM kA kartA, dhartA, saMhartA aura niyAmaka Izvara ko mAnA gayA hai| jIva ko Izvara ke hAtha kI kaThaputalI mAnA gayA hai / Izvara jaisA, jo, jaba cAhatA kAlo sahAba NiyaI punakamma purisakAre nnegNtaa| micchattaM taM ceva u, samAsao huti sammattaM // -sanmatitarka prakaraNa 3/5/3 mAyA satI ced dvayatatva siddhiH, athA'satI hanta kuta: prapaMcaH?- syAdvAda maMjarI Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Astikya kA tRtIya AdhAra : karmavAda | 257 hai, vaisA hI, vaha, taba karatA-karAtA hai| isa dRSTi se jIva na to karma karane meM svataMtra hai, na hI usakA phala bhogane meN| IzvarakartRtvavAdI para jaba koI vipatti, saMkaTa, duHkha, roga, yA aniSTasaMyoga-iSTaviyoga kA avasara A par3atA hai, taba vaha apane upAdAna, svakRtakoM ko na dekha-samajhakara kisI nimitta ko yA sarvaprathama Izvara ko hI doSa detA hai use hI kosatA hai| jabaki jainadarzanasammata karmavAdI usa saMkaTApanna samaya meM kisI bhI nimitta ko doSa na dekara zAstrIya bhASA meM yaha socatA hai-- jaM jArisaM puzmakAsi kamma, tameva Agacchati saMparAye / ____ "jaisA maiMne pahale karma kiyA thA, vaisA hI phala mere sAmane duHkha ke rUpa meM A gayA hai|" Azaya yaha hai ki karmavAdI usa samaya Izvara ko yA kisI bhI nimitta ko nahIM kosatA / vaha yaha nahIM kahatA ki Izvara ne mere para anyAya kiyA; mujhe kyoM aisA daNDa diyA ? athavA amuka vyakti ne mere sAtha aisA kiyA, isalie mere para aisA saMkaTa aayaa| amuka ne mere sAtha zatrutA kI, mujhe hairAna kiyA / ityAdi vAkya karmavAdI Astika ke nahIM hote| kisI bhI pratikUla paristhiti ke upasthita hone para karmavAdI kisI bhI nimitta ko uttaradAyI na ThaharA kara, apanI hI AtmA ko usakA uttaradAyI ThaharAtA hai| karmavAda para vizvAsa se vyakti ko aisA AzvAsana milatA hai ki jaise bhI mere pUrvakarma the tadanusAra mujhe phala milA hai| karmoM kA RNa to dera-sabera mujhe hI cukAnA hai, kyoMki merA hI kiyA huA yaha karja hai| agara maiM mana meM glAni na lAkara haMsate-haMsate samabhAvapUrvaka una pUrvakRta karmoM kA phala bhoga lU~, to naye azubhakarmoM kA bhI baMdha nahIM hogA, aura purAne kiye hue karmoM kA dhIre-dhIre kSaya (nirjarA) bhI ho jAegA / kadAcit nikAcita karmavandha hone ke kAraNa azubhakarma parISaha-sahana, cAritrapAlana, tapasyA. samabhAva, tyAga, saMyama Adi se zubha karmoM ke rUpa meM pariNata na hoM to bhI samabhAvapUrvaka zAnti aura dhairya se una azubhakarmoM kA phala bhoga lene ke bAda ve karma to chUTa hI jaaeNge| 1 IzvaraH sarva bhUtAnAM hRdde ze'rjuna ! tiSThati / bhrAmayat sarvabhUtAni yantrArUDhAni mAyayA / 2 1 / 5 / 2 / 22 - bhagavadrga tA Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 | saddhA parama dullahA karmavAda meM vizvAsa na karane vAlA vyakti saMkaTa yA vipatti ke Ane para jaba kisI nimitta ko doSI ThaharAtA hai, taba svAbhAvika hai ki ukta nimitta ke mana meM bhI Akroza, Aveza aura roSa paidA hotA hai, paraspara eka dUsare ke prati krodha, ghRNA, dvaSa aura kalaha ke kAraNa vaira paramparA bar3hatI jAtI hai| usa ghora karmabandha-paramparA kA phala janma-jamAntara meM bhoganA par3atA hai| yahI kAraNa hai ki karmavAdI nimitta para doSAropaNa karake vairaparamparA aura ghora kamabandha kI paramparA nahIM bar3hAtA / vaha upAdAna (svayaM) ko hI ukta saMkaTa ke lie uttaradAyI mAnakara vahIM karmabandha-paramparA kI jar3a kATa detA hai, vaira-paramparA ko Age bar3hane hI nahIM detaa| balki karmavAdI una duHkhoM, saMkaToM, samasyAoM yA vipadAoM ke samaya usa saMkaTApanna paristhiti se chuTakArA pAne yA usa duSparisthiti ko badalane ke lie, kisI devI-deva, adRzya zakti yA Izvara Adi ke sAmane gir3agir3AtA nahIM, bhIkha bhI nahIM mAMgatA; usakA vaha dRr3havizvAsa hotA hai ki AtmA kisI adRzya zakti yA Izvara kI icchA ke hAthoM kI kaThaputalI nahIM hai / vaha karma ko karane meM jaise svataMtra hai, vaise hI karma ko kATane meM bhI svataMtra hai| na hI unheM khuza karane ke lie car3hAvA, manautI, stuti, prazaMsA Adi karake unakI khuzAmada karatA hai| he Izvara ! mere karmoM ko kATa de, aisI anucita mAMga bhI usakI nahIM hotii| vaha karmoM ko kATane ke lie svayaM hI puruSArtha karatA hai, svanirbhara rahatA hai| pUrvakRta azubha karmoM ko yathAsambhava zubha meM pariNata karane ke lie svayaM hI puruSArtha karatA hai / usakA yaha dRr3ha vizvAsa hotA hai vaha svayaM hI satpuruSArtha dvArA karmoM se mukta ho sakatA hai| AtmA ko janma-maraNarUpa saMsAra cakra meM paribhramaNa karAne ke kAraNabhUta karmoM se agara sarvathA chuTakArA pAnA ho to karmoM ko AtmA se pRthak karane kA samyak puruSArtha karanA cAhie / karmavAdI pratikUla paristhiti meM Izvara, devI, deva Adi para, kisI vyakti yA vyaktiyoM para doSAropaNa na karake zAnti aura dhairya se usakA sAmanA karatA hai, yathAzakti ahiMsaka pratIkAra yA sAtvika DhaMga se nivAraNopAya bhI karatA hai, isa para bhI vipatti nahIM jAtI to samabhAva se sahatA hai aura yaha cintana karatA hai ki karmodaya ke kAraNa kevala mere para hI nahIM, bar3ebar3e mahApuruSoM para vipattiyAM AI haiM, unhoMne jaise vinA ghabarAe samabhAvapUrvaka kaSToM ko sahana kiyA, vaise maiM bhI sahana kara luto mere bhI pUrvakRta Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Astikya kA tRtIya AdhAra : karmavAda' | 256 karma kSaya hoMge, naye karma nahIM baMdhege / isa prakAra kI sAntvanAmayI zubha preraNA karmavAda se milatI hai| ___ dUsare zabdoM meM yoM kahA jA sakatA hai ki kisI bhI vighna, saMkaTa, vipatti, yA duHkha ke A par3ane para sAdhAraNa mAnava kiMkartavyavimUr3ha vyAkula evaM bhayabhrAnta hokara prArambha kiye hue uttama kArya ko athavA apanI sunizcita AcAra-maryAdA ko chor3a baiThatA hai| usake puSArtha aura sAhasa ko nirAzA, mar3hatA aura bhIti dabA detI hai| usa samaya buddhi ko sthira evaM saMtulita karane vAlA, sAhasa, AzA aura sphUrti kI havA bharane vAlA, Atma bala ko dRr3ha karane vAlA, unnati patha para Age bar3hane ke lie mana meM anupama utsAha kA dIpaka jalAne vAlA, upasthita saMkaTa, kaSTa Adi ke mUla kAraNa (upAdAna) para cintana kara nimittoM para doSAropaNa na karake dveSa vairabhAva kI paramparA ko vahIM roka dene vAlA tathA samabhAvapUrvaka karmaphala bhoga lene kI preraNA karake saMvara yA nirjarA ko upalabdhi karAne vAlA advitIya preraNAdAtA guru karmavAda hI hai / __karmavAda se lAkhoM karor3oM manuSyoM ke kaSTa kama hue haiM, kaSToM aura duHkhoM kA anubhava bhI kama haA hai| karmavAda kA pratyeka sandeza duHkhoM kI lapalapAtI jvAlAoM se dagdha mAnavoM ke ghAvoM para sAMtvanA kI marahamapaTTI kA kAma karatA hai / karmavAda hI unake azAnta, vyAkula aura vipad-grasta hRdayoM meM zAnti, nirAkulatA aura vipad-vijaya kI preraNA bharatA hai / duHkha, nirAzA aura nirutsAha se pUrNa jIvana-naukA ko karmavAda AzA aura utsAha kA prakAzastambha dikhAkara pApa, Asrava aura azubha bandha kI caTTAnoM se TakarAne se bacAtA hai / karmavAda kaSTapIr3ita manuSyoM meM vartamAna meM kaSTa-sahiSNutA, titikSA evaM sahana-kSamatA bar3hAtA hai, aura bhaviSya meM jIvana ko karmamukta zuddha banAne kA sandeza detA hai / karmavAda manuSya ko apanI vartamAna saMkaTApanna paristhiti ko badalane ke lie karmoM kA kSaya karake Atmazuddhi karane kI preraNA detA hai| sAdhAraNa ajJa mAnava jIvana meM Ane vAlI vighna-bAdhAoM, kaSToM, aura vipattiyoM se jahA~ ghabarA kara dharma-karma ko bhUla baiThatA hai, vahA~ karmavAdI apane pUrvakRta karma evaM vartamAna meM kiye jAne vAle karmakSayakAraka dharma yA puNyopArjana zubha karma kA cintana karatA hai, vaha ghabarAtA, rotAcillAtA, yA vilApa nahIM karatA, na hI apane saMkaTa kA dAyitva nimitta Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 | saddhA parama dullahA para DAla kara usase lar3atA-jhagar3atA hai / vaha zvAnavRttivaza bAhya kAraNoM ko kadApi nahIM kosatA, balki siMhavRtti dhAraNa karake apane saMkaTa ke mUla kAraNa azubha karma ko pakar3akara usase jUjhatA hai, tapa, tyAga, saMyama, niyama, samatva Adi apanAkara usa mUla kAraNa ko naSTa karatA hai / vaha socatA hai ki vRkSa ke mUla kAraNa bIja hote haiM, usI prakAra ina kaSToM ke bIja ye nimitta nahIM, merA upAdAna - mere pUrvakRta karma hI haiM / duHkha prApti ke ye bAhya nimitta to vRkSa ke lie miTTI, pAnI, havA, prakAza Adi bAhya nimittoM kI taraha haiM / isa prakAra karmavAdI apane kaSTa, saMkaTa yA duHkha ke lie dUsaroM ko doSI na mAnakara svayaM ko hI svayaM ke pUrvakRta azubha karmoM ko hI doSI mAnatA hai, aura unheM samabhAva se bhogakara kSaya karatA hai / karmavAdI kI dRr3ha AsthA hotI hai ki yadyapi hamArI bAhya AntaraMga zaktiyA~ karmoM se adhika AvRta haiM, tathApi agara apane dRr3ha Atmabala evaM tapa-saMyama meM parAkrama dvArA jaise siddha paramAtmA ne karmoM ke AvaraNa ko sarvathA dUra karake parama zuddha paramAtmapada ko prApta kara liyA usI taraha karmakSaya ke lie tapa-saMyama meM dRr3ha parAkrama kareM to hama bhI eka dina karmamukta paramAtmA bana sakate haiM / pUrvakRta azubha karmoM ke udaya se koI pArivArika, sAmAjika yA Arthika saMkaTa, roga, vighna-bAdhA yA vipatti Ane para karmavAdI agara tapatyAga-pratyAkhyAna, saMyama-niyama Adi dvArA purAtana karmakSaya karane yA azubha karmoM ke Agamana ko rokane kA puruSArtha karatA hai to parivAra, samAja yA usake varga samudAya meM usakI pratiSThA bar3hatI hai, usakI zArIrika-mAnasika dazA bhI ThIka hotI hai / azubhakarma bhI zubha meM pariNata hone para usakI Arthika sthiti bhI punaH sudhara jAtI hai| usakA bhAgya bhI prabala ho jAtA hai, durbhAgya palAyana kara jAtA hai / yaha hai karmavAda kI vividha dRSTiyoM se upayogitA aura karmavAda ko mAnane kI anivAryatA / vartamAna AsthA saMkaTa ke yuga meM karmavAda AsthAbIja kA punarAropaNa karatA hai / karmavAda para dRr3ha AsthA rakhane vAlA karma karate samaya bhI sAvadhAna rahatA hai aura AtmA para Ae hue karmoM ke AvaraNa ko dUra karane ke lie aniza puruSArtha karatA hai / Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Astikya kA tRtIya AdhAra : karmavAda | 261 karmavAda ke garbha meM karmavAdI ke garbha meM karma se sambandhita aneka prazna Ate haiM, unakI jAnakArI karmavAda para AsthA rakhane vAle ko honI cAhie / jainadarzana-sammata karma kA lakSaNa kyA hai ? mUrta karmoM kA amUrta AtmA ke sAtha bandhana kaise aura kyoM ? karma ke bheda, karmoM meM phala dene kI zakti, karma balavAn hai yA AtmA ? AtmA karmoM kA karttA aura bhoktA kyoM, kaise ? karmoM kA phala tatkAla kyoM nahIM milatA? kitane kAla taka karma apanA phala dete haiM ? karmoM kA bandha. udaya, udIraNA aura nirjarA (kSaya) evaM sattA kina-kina kAraNoM se, kaba aura kitane samaya taka hotI hai ? azubha karmoM ko zubha meM pariNata karane ke upAya kyA-kyA haiM ? ,ityAdi karma-sambandhI samasta praznoM kA samAdhAna jAnakara karma-kSaya kA puruSArtha karanA karmavAdo ke lie Avazyaka hai| karma kA lakSaNa yoM to jagat meM kriyA, vyavahAra, vyavasAya, ceSTA, dhArmika vratAdi, yajJAdi karmakaNDa, varNAzramoM kA kartavya, kartA dvArA kRta vyApAra-phala kA AdhAra, ina vibhinna arthoM meM karma zabda kA prayoga hotA hai, kintu jainadarzana kA karma zabda ina sabase vilakSaNa evaM viziSTa artha meM prayukta huA hai / dekhiye karma-grantha meM karma kA lakSaNa--- kIrai jIeNa heUhiM jeNaM tu bhaNNae kammaM / isakA bhAvArtha yaha hai ki jIva apanI zubhAzubha zArIrika, vAcika evaM mAnasika kriyAoM dvArA. athavA mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ina kAraNoM se prerita hokara rAga-dveSavaza jo pravRtti karatA hai. yA usase karmavargaNA ke jo pudgala AtmA ke sAtha dUdha aura pAnI kI taraha ekameka hokara laga jAte haiM, unheM 'karma' kahate haiN| pudgala dravya kI aneka vargaNAoM meM se jo karmavargaNA hai, vahI karmadravya hai| jIva (AtmA) ke asaMkhyAta AtmapradezoM para karmoM ke anantaananta paramANuoM kA dala jamA huA hai, use hI karmavargaNA kahate haiM / karmavargaNA samasta loka meM sUkSmaraja ke rUpa meM vyApta hai| jaise snigdha (cikane) padArtha para zIghra hI dhUla cipaka jAtI hai vaise hI mithyAtvAdi pA~ca kAraNoM se AkRSTa hokara karmoM ke ve sUkSma rajakaNa jIva ke sAtha Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 ] saddhA parama dullahA cipaka jAte haiN| ve hI karma kahalAne lagate haiN| saMkSepa meM yoM kaha sakate haiM ki AtmA kI zubhAzubha triyogAtmaka pravRtti se AkRSTa evaM karmarUpa meM pariNata hone vAle (karmavargaNA ke) pudgala, karma haiN| zuddha AtmA ke sAtha karma kA saMyoga kyoM ? jainadarzana nizcayanaya se AtmA ko zuddha (karmAdi-upAdhi-rahita) mAnatA hai, taba AtmA para karma-kAlimA kaise aura kyoM lagatI hai ? yadi zuddha AtmA para bhI karmamala lagane lage, taba to siddha-mukta paramAtmA para bhI vaha laga sakatA hai / parantu yaha jAna lenA cAhie, ki siddha paramAtmA karmoM ko usI taraha bilakula bhasma kara dete haiM, jisa taraha bIja ko jalAkara usake ugane kI zakti ko naSTa kara diyA jAtA hai / isa daSTi se karmoM kA sarvathA kSaya ho jAne para karmamukta zuddha AtmA ke sAtha punaH unakA saMyoga ho hI nahIM sktaa| / parantu azuddha AtmA para karma-maila lagate haiM, ve mithyAtva Adi kAraNoM se rAgadveSa vaza lagate haiM, akAraNa nahIM / karmamala AtmA ke lagatA hai, isI kAraNa to use dhone hetu tapa, saMyama, tyAga, samatva, pratyAkhyAna Adi kI sAdhanA kI jAtI hai| karma pahale yA AtmA ? aisI sthiti meM prazna hotA hai ki karma pahale haiM yA AtmA ? jaina siddhAntamarmajJa kahate haiM ki karma aura AtmA donoM anAdi haiN| bIja pahale yA vRkSa ? murgI pahale hai yA aNDA ? ityAdi padArthoM meM jaise pahale-pIche kA savAla nahIM uThatA, usI prakAra AtmA aura karma ina donoM meM pahale pIche kA prazna nahIM utthtaa| nitya AtmA ko pahale yA pIche mAnA jAegA to vaha utpanna-vinaSTa hone vAlA ho jaaegaa| yadi karma ko pahale mAnA jAe to isakA astitva AtmA ke dvArA kiye binA siddha nahIM ho sktaa| isIlie karmazAstriyoM ne AtmA aura karma donoM ke sambandha ko anAdi mAnA hai| donoM kA anAdi sambandha kaise TUTe yahA~ prazna hotA hai ki jaba karma aura AtmA kA sambandha anAdi hai to use tor3A kaise jAegA ? kyoMki anAdi sambandha kA to nAza nahIM ho Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Astikya kA tRtIya AdhAra : karmavAda | 263 sakatA / isakA yathArtha samAdhAna yaha hai ki vyaktirUpa se koI eka karma anAdi nahIM hai, kintu vaha pravAharUpa se, samaSTi kI apekSA se anAdi hai / purAne karma apanI-apanI sthiti pUrNa hone para AtmA se pRthak hote jAte haiM aura naye-naye karma baMdhate jAte haiM / purAne karmoM kA AtmA se pRthak hone kA nAma 'nirjarA' hai aura naye karmoM kA AtmA se saMyoga hone kA nAma 'bandha' hai / Azaya yaha hai ki kisI eka karma-vizeSa kA sambandha AtmA se sAtha anAdi nahIM, kintu vibhinna aneka karmoM kA saMyoga pravAharUpa se anAdi hai / yaha bhI jAna lenA cAhie ki AtmA ke sAtha karma kA sambandha anAdi hote hue bhI ananta nahIM hai, usakA anta A sakatA hai / jaise sone aura miTTI kA sambandha anAdi hone para miTTI mile sone ko agni meM tapAne - galAne para miTTI se sone kA sambandha TUTa jAtA hai, sonA zuddha svarNa ho jAtA hai vaise hI AtmA aura karma kA sambandha anAdi hone para bhI tapa, tyAga, saMyama, mahAvrata, parISahajaya, ratnatraya Adi kI sAdhanA se use tor3A bhI jA sakatA hai / mUrta karmoM kA amUrta AtmA ke sAtha bandha kaise ? eka prazna yaha bhI hai ki karma-pudgala mUrtta haiM, aura AtmA amUrtaarUpI hai, phira amUrta AtmA ke sAtha sU karmoM kA bandha kaise ho sakatA hai ? jaise vAyu aura agni donoM mUrta haiM, inakA amUrta AkAza para koI prabhAva nahIM par3atA, usI taraha mUrtta karma kA amUrta AtmA para bhI kisI prakAra kA prabhAva nahIM par3anA cAhie / parantu yahA~ karmoM kA amUrta AtmA para prabhAva pratyakSa dRSTigocara hotA hai / karmasiddhAntazAstrI isakA samAdhAna yoM karate haiM ki jisa prakAra madya aura viSa donoM mUrta padArtha haiM, parantu madya yA viSa kA sevana kara lene para AtmA kA amUrta jJAnaguNa prabhAvita hotA dekhA gayA hai / usI prakAra mUrta karma amUrtta AtmA ko apane phala se prabhAvita kara dete haiM / isa dRSTi se mUrta karma-pudgaloM ke sAtha amUrta AtmA kA bandha ho jAtA hai / dUsarI dRSTi se dekheM to AkAza eka aura amUrtta hai, usake sAtha pratyeka mUrtta ( dRzyamAna sthUla) padArtha kA sambandha hotA hai / jaise - nyAyazAstra meM ghaTAkAza (ghar3e kA AkAza ), maThAkAza ( maTha kA AkAza ) Adi prasiddha haiM / AkAza eka asIma aura amUrta hai, kintu padArthoM ke saMyoga se AkAza kI kalpita) sImAe~ banA lI gaI / isa dRSTi se amUrtta AtmA kA mUrtta karma ke sAtha Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 | saddhA parama dullahA sambandha honA asambhava nahIM hai / lekina eka bAta karmavAdI ko nizcita rUpa se samajha lenI cAhie ki vyavahAranaya kI dRSTi se cetana kA acetana para aura acetana kA cetana para upakAra hai| isa dRSTi se karma aura AtmA (jar3a aura cetana) kA sambandha to ho sakatA hai, magara vaha saMyogakRta hI hogA, tAdAtmya-sambandha nahIM ho sktaa| karmapudgala kabhI cetana nahIM ho sakate, aura cetana kabhI karmapudgala nahIM ho sktaa| donoM kA saMyogakRta yA sambandha kRta parivartana ho sakatA hai| cetana karma pudgaloM kA nimitta banatA hai aura karmapudgala cetana ke nimitta banate haiN| cetana aura karmapudgaloM kA apanA-apanA pRthak-pRthak upAdAna hai| eka ke upAdAna meM dUsarA parivartana nahIM lA sakatA / parivartana kevala nimittoM kA hotA hai / AtmA (cetana) ke upAdAna haiM -- jJAna, darzana, sUkha aura viiry| karmapudgala ke upAdAna haiM- varNa, gandha, rasa aura sprsh| karma cetanA (AtmA) ke upAdAnoM ko yatkicit badalane meM nimitta bana sakate haiM, isI prakAra AtmA bhI karmapudgaloM ke upAdAnoM ko yatkicit-parivartana meM nimitta bana sakatI hai / kisI ke upAdAna ko donoM meM se koI sarvathA naSTa nahIM kara sktaa| anekAntadRSTi se AtmA mUrtta bhI hai, amUrta bhI / karma pravAharUpa se anAdi hone se saMsArI jIva anAdikAla se karmaparamANuoM se baddha haiN| sone para lage hue maula kI bhA~ti pravAharUpa se ve karmaparamANu AtmA ko Avata kiye hae haiN| isa kAraNa saMsArI AtmA sarvathA amRta nahIM hai, karmabaddha hone se vaha kathaMcit mUrtta bhI hai / saMsArI AtmA ke pratyeka pradeza para anantAnanta karmavargaNA ke pudgala kArmaNa zarIra ke rUpa meM sadA cipake rahate haiN| isalie karmabaddha yA kArmaNazarIrayukta mUrta saMsArI AtmA ke dvArA hI naye karmapudgaloM kA grahaNa hotA hai; kArmaNazarIra rahita siddhaparamAtmA sadaiva sarvathA amUrta hone se mUrta karmapudgaloM kA grahaNa yA bandha nahIM karate / karmavAdI karma aura AtmA ke sambandhoM kA rahasya jAnakara sambandha-mukta hone kA puruSArtha karatA hai| Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavAda : Astikya kA prANa AtmA ke sAtha karma kA sambandha kaba se? samyagdRSTi Astika puruSa Atma-sAdhanA karane meM pravRtta hotA hai / taba bahudhA pUrvakRta azubhakarmoM ke kAraNa usakI sAdhanA meM aneka vighnabAdhAe~ upasthita hotI haiN| kaccA sAdhaka ghabarA uThatA hai / vaha asaMmajasa meM par3a jAtA hai ki Akhira itanA puruSArtha karate hae bhI mujhe apanI AtmasAdhanA meM saphalatA kyoM nahIM milatI? merI AtmA bAra-bAra viSama-kaSAyAdi yA rAgadvaSAdi vikAroM se kyoM parAjita ho jAtI hai ? aise samaya meM karmavAda para dRr3ha AsthA nahIM rakhane vAlA vyakti Atma-sAdhanA se DagamagA jAtA hai / vaha vartamAna samaya ke azubhakarma phala ko dekhakara usakA sambandha apane dvArA pUrvakRta yA pUrvajanmoM meM ajita azubha karmoM se hai, yaha bhUla jAtA hai| sAtha hI vaha una azubhakarmoM ke kSaya ke liye jo tapa, dhyAna, svAdhyAya, kSamAdi dharma, mahAvrata Adi sAdhanA karatA thA, use bhI chor3a baiThatA hai| kintu samyagdRSTi Astika karmavAda meM niSThA hone se yahI socatA "svayaM kRtaM karma yavAtmanA purA / phalaM tadIyaM labhate zubhAzubham / " 'jo zubha yA azubha karma atIta meM (pahale) AtmA ne kiye haiM, unhIM ke zubha-azubha phala vartamAna meM vaha prApta karatA hai|' isase spaSTa ho jAtA hai ki AtmA (jIva) ke sAtha karma kA sambandha vartamAna jIvana yAtrA se nahIM Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 | saddhA parama dullahA hai, apitu bhUtakAlika jIvana yAtrA se hai ! pUrvakAla meM manuSya ne jo bhI acchA yA burA karma kiyA hai, usakA sambandha usakI AtmA se jur3a jAtA hai| karmavAda para dar3haniSThA rakhane vAlA vyakti kisI ke amuka sukhada yA duHkhada karmaphala ko samajhane ke lie usa karmavipAka ke bhUtakAlika bIjakarmabIja (kAraNa) kA patA lagAtA hai| use koI Azcarya nahIM hotA hai ki koI vyakti sAmAnya jIvana jItA-jItA jaba koI asAmAnya avAMchanIya kukRtya yA asadAcaraNa kara baiThatA hai| vaha yahI socatA hai ki yaha isake vartamAna jIvana kA pratiphala nahIM, kintu isake pichale jIvana ke kaI pApa yA kaI janmoM meM kRta karmoM kA pratiphala hai| pravatti atItakAlIna hai, pariNAma usakA vartamAna kAla meM abhivyakta huA hai / ataH karmavAdI donoM kA sambandha jor3akara yaha kahatA hai ki jo pariNAma Aja dRzyamAna hai, unake pIche bhatakAlIna zubhAzubha karmajanya pravRtti hai| usakA mUlasUtra hai-Aja kI pravRtti atIta kA pariNAma aura atIta kI pravRtti Aja kA pariNAma / karmavAdI atIta se vicchinna karake vartamAna kI vyAkhyA nahIM krtaa| karmaphala para pUrNa zraddhA hI AstikatA kA cinha kaI nAstika loga kahate haiM ki agni ko chUte hI tatkAla hAtha jala jAtA hai, gahare pAnI meM kUdate hI turanta DUbane lagatA hai, mirca khAte hI muMha jalatA hai; ityAdi karmoM kA phala tatkAla mila jAtA hai, taba pichale janmoM kA karma-phala isa janma meM itanI dera se milatA hai, yaha aTapaTI bAta samajha meM nahIM aatii| ___ karmavAdiyoM kA kahanA hai ki aisA ekAnta niyama nahIM hai ki karma karate hI usakA phala turanta mila jAe / bhUmi meM bIja DAlate hI turanta vaha aMkurita nahIM ho jAtA, na hI turanta phala-phUla dene lagatA hai| Aropita kiye hae paudhe ko vakSa banane aura phalane meM bhI kaI varSa laga jAte haiN| vidyArthI pAThazAlA meM praveza pAte hI use turanta vidyA prApta nahIM ho jAtI, na hI vaha zIghra snAtaka bana pAtA hai| snAtaka banane meM use varSoM kA samaya laga jAtA hai| kArakhAnA lagAte ho mAlika ko turanta lAbha nahIM milane lagatA / kAphI samaya bAda paryApta lAbha milatA hai| vyApAra karate hI vyApArI turanta mAlAmAla nahIM ho jaataa| daNDa-baiThaka zurU karate hI, koI bhIma yA hanumAna-sA pahalavAna nahIM bana jaataa| prAyaH kAphI samaya taka apathyasevana karate rahane ke pazcAt zarIra asvastha aura azakta banatA hai| Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavAda : Astikya kA prANa | 267 isalie karmaphala tatkAla na mile, dera se mile yA agale janma meM milanA sambhava ho, to bhI alpabuddhi adhIra loga nirAza aura hatAza hokara AsthA kho baiThate haiM / kaI loga to karmaphala tatkAla na milane ke kAraNa 'kabhI nahIM milegA' isalie hama azubhakarmaphala se sadA bace raheMge, athavA paripAka kI avadhi pUrI hone para bhI binA daNDa pAe, isI prakAra svacchanda kukRtya karate hue ghUmate raheMge, isa prakAra socate rahate haiM / karmaphala ke prati isa prakAra kI azraddhA hone se bAlabuddhi loga puNya ke sambandha meM nirAza aura pApa ke sambandha meM nirbhaya ho jAte haiM / jo karaNIya hai, use chor3a baiThate haiM aura jo akaraNIya hai, use karane lagate haiM / karmaphala meM hone vAle vilamba ke kAraNa hI tatkAla phalavAdI loga duSkarmoM ke lie sAhasI aura satkarmoM ke lie nirutsAhI ho jAte haiM / karmavAda ke sambandha meM sAmAnya vyaktiyoM kI zraddhA bahudhA taba DagamagA jAtI hai jaba pApiyoM evaM durAcAriyoM ko sukhI, svastha, dhanADhya aura sampanna dekhA jAtA hai aura dharmiSTha sajjanoM ko duHkhI / kintu karmaphala para pUrNa AsthA rakhane vAle loga kahate haiM - karmaphala meM bilamba hone ke apavAda adhika nahIM, kama hI pratIta hote haiM / lokavyavahAra meM bhI dekhA jAtA hai, adhikAMza karmoM ke phala yathAsamaya mila jAte haiM / jaise - cikitsA, zikSA, kRSi, pazupAlana, zizupAlana, vyavasAya Adi anekAneka upayogI pravRttiyA~ dera-sabera se phala milegA hI, isa nizcitatA ke AdhAra para calatI haiN| agara karmaphala para vizvAsa na hotA to jagat meM kisI ko bhI apane svabhAva, AcaraNa aura vyavahAra ko sudhArane kI, ahiMsA-satyAdi dharmoM kA AcaraNa karane kI, nIti, nyAya, sadAcAra Adi ke pAlana kI AvazyakatA na hotI / sAdhanA prArambha karate hI sAdhya prApta nahIM ho jAtA / pratyeka mahAn kArya meM samaya to lagatA hI hai / ataH yaha to kadApi nahIM socanA cAhie ki zubha yA azubha karmoM kA phala nahIM milatA / rahI dera kI vAta, vaha karmoM ke paripakva hone para nirbhara hai / karmaphala milane meM bilamba lagate dekha dhairya kho baiThanA aura tatkAla phala nahIM milA to kabhI milegA hI nahIM, yaha mAna baiThanA bAlabuddhi kA lakSaNa hai | karmaphala meM vyutkrama kyoM ? isake atirikta kaI loga nItimAna, sadAcArI, sajjana, dharmAtmA aura mahApuruSoM kA jIvana atyadhika abhAva pIr3ita, kaSTamaya yA duHkhI tathA pApiyoM, coroM, atyAcAriyoM, durjanoM Adi kA jIvana adhika sampanna, sukhI Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 | saddhA parama dullahA evaM phalA-phUlA dekhate haiM, to ve karmaphala ke isa prakAra ke vyutkrama ko dekha kara bhI anAsthA prakaTa karane lagate haiN| bhagavAna mahAvIra kA jIvana parama dhArmika evaM vItarAgatA se otaprota thA, phira bhI unhoMne apane jIvana meM aneka kaSTa pAe / sukarAta AjIvana naitika AdarzoM ke pujArI aura caritravAn rahe, parantu unheM jabarana viSa kA pyAlA pIkara maranA pdd'aa| pavitra jIvanajIvI premaparAyaNa IsAmasIha ko krUsa para laTakAyA gyaa| svAmI dayAnanda, zraddhAnanda evaM mahAtmA gA~dhI ko akAla meM duSTa vyaktiyoM ne mRtyu kA zikAra banA diyaa| isakA samAdhAna sabhI bhAratIya darzana yaha karate haiM ki ina saba ke pIche pUrvajanmakRta azubhakarma hI kAraNa haiM / AtmA kI jIvanayAtrA aneka gatiyoM aura yoniyoM ke acche-bure karma, saMskAra Adi ko sAtha lie hue calatI hai| isa janma meM sadAcAraparAyaNa yA dharmiSTha rahane para bhI kisI vyakti para saMkaTa AtA hai yA isa janma meM pApaparAyaNa, adhArmika rahane para bhI yadi koI vyakti dhana, bala yA buddhi se sampanna dikhAI detA hai to kramazaH usake kisI pUrvajanma meM kiye hue duSkarma yA satkarma kA phala samajhanA caahie| kaI loga vartamAna meM kisI bhI aparAdha yA pApa se lipta na hote hae bhI janma se daridrI, vipanna, aMdhe, lUle-laMgar3e dekhe jAte haiM isake viparIta kaI logoM ko abhibhAvakoM yA paristhitiyoM kA sahayoga na milane para bhI kalAkUzala, buddhimAna, medhAvI, pratibhAsampanna, sukha-suvidhAsampanna dekhe jAte haiM / ina sabake kAraNa pUrvajanmakRta zubhAzubha karma hI haiM / dUsarI bAta mahApuruSa apane para Aye hue kaSToM, upasargoM, parISahoM, vighna-bAdhAoM Adi ko Atma-sAdhanA tathA AdhyAtmika guNoM meM vRddhi evaM AdhyAtmika zaktiyoM ke vikAsa ke lie varadAna mAnate haiN| ve apane AdarzoM aura siddhAntoM se bhraSTa hokara prANoM ke mohI banakara jInA nahIM cAhate / ve AdarzoM ke lie Atma-balidAna karanA Atma-gauravarUpa samajhate haiM / ataH karmavAdI yaha mAnatA hai ki pUrvajanmakRta yA pUrvakRta zubhAzubha karma samayAnusAra paripakva hone para apanA zubhAzubha phala avazya dete haiN| ___ karma aura AtmA donoM meM balavAna kauna ? yaha dekhA jAtA hai ki karmoM kA vazavartI AtmA deva-narakAdi nAnA gatiyoM meM paribhramaNa karatA hai, aneka prakAra ke sukha-duHkha bhogatA hai, aisI sthiti meM prazna hotA hai ki karma aura AtmA ina donoM meM baliSTha kauna hai ? Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. karmavAda : Astikya kA prANa ! 266 isakA samAdhAna yoM hai ki sthUladRSTi se dekhane para to karma kI zakti prabala pratIta hotI hai, parantu sUkSmadaSTi se vicAra kiyA jAe to AtmA kI zakti hI prabalatara pratIta hogii| jaise pAnI se lohA kaThora pratIta hotA hai, kintu usI kaThora lohe ke sAtha pAnI kA lagAtAra saMyoga hone para vaha use jaMga lagAkara kATa DAlatA hai usI prakAra karma kI zakti bAhya dRSTi se Atma-zakti se prabala mAlUma hote hae bhI AtmA jaba pUrNa manoyogapUrvaka tapa, tyAga, saMyama yA ratnatraya kI sarvAMgarUpa se sAdhanA karatA hai to usase prabala banI huI Atmazakti karmazakti ko parAsta kara detI hai| phira vaha Atmazakti para hAvI nahIM ho sktii| agara AtmA karmoM para vijaya nahIM kara pAtA to tapa, saMyama Adi kI sAdhanA kA koI artha nahIM rhtaa| apanI Atmazakti kA bhAna vivekI samyagdaSTi karmavAdI ko ho jAtA hai to usa AtmA kI vijaya karma para ho sakatI hai / vivekI karmavAdI kI AtmA meM viveka kA dIpaka prajvalita ho uThatA hai ki bhale hI merI AtmA para anAdikAla se karma lage hoM, ve merI ajJAna-moha-rAgadvaSAdijanya bhaloM ke kAraNa se lage haiM / agara maiM tapa, saMyama, tyAgAdipUrvaka Atmazakti saMcita kara pUrNa sAhasa evaM dRr3ha nizcaya ke sAtha karmoM ke sAtha jUjha paDUM to inake chinna-bhinna hote kyA dera lagegI ? arja namUni kI AtmA ne gRhastha jIvana meM 1141 vyaktiyoM kI nirmama hatyA karake chaha mahIne meM kitane ghora pApakarmoM kA bandha kara liyA thA ? yadi ve karmazakti ko prabala mAnakara usake vazavartI ho jAte to kadApi apane kRtakarmoM para vijaya nahIM pA sakate the / kintu 'karmazakti se Atmazakti prabala hai' isa bhagavatpradatta mUlamaMtra para niSThA va AsthA rakhakara unhoMne parISahoM aura upasargoM ko pUrNa Atmazakti ke sAtha samabhAva se sahana kiyA, tapa, tyAga, titikSA aura kSamA para dRr3ha rahe, AtmA meM jarA bhI glAni nahIM Ane dii| phalasvarUpa chahI mahInoM meM unhoMne apanI prabala Atmazakti se samasta karmoM ko parAsta kara diyA / ve sarvathA karmamukta, siddha buddha ho ge| yaha karmazakti para Atmazakti kI vijaya kA jvalanta udAharaNa hai| ___isake viparIta jisa AtmA ko apanI Atmazakti kA bhAna nahIM hai, jo svabhAva ko chor3akara bAra-bAra barabasa parabhAvoM yA vibhAvoM ke pravAha meM baha jAtA hai| svabhAva-ramaNatA ko chor3akara parabhAvoM meM ramaNa karatA hai, rAgadveSa, kaSAya evaM mohavaza hokara parapadArthoM ko apanAtA hai, unameM se kisI ko sukharUpa aura kisI ko duHkharUpa mAnatA hai, usa AtmA para jar3a Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 | saddhA parama dullahA karma hAvI ho jAte haiM; karma usa AtmA ko azuddha banAkAra parAdhIna kara dete haiM / karmoM kA karttA kauna, bhoktA kauna ? prazna hotA hai, karma to pudgala svabhAva vAlA ajIva dravya hai, usake sAtha caitanya svarUpa jIvadravya kaise sambandha kara letA hai ? jaba cetana ( AtmA ) jar3akarmoM ke sAtha sambandha nahIM kara sakatA, tava karma kA karttA aura usakA phala- bhoktA kauna aura kaise hotA hai ? jainadarzana isakA do dRSTiyoM se utara detA hai / vyavahAranaya kI dRSTi se to AtmA hI karmoM kA kartA aura usakA phalabhoktA hai / kintu vyavahAra meM AtmA karmoM kA karttA tabhI mAnA jAegA, jaba vaha kaSAya ( krodha, mAna, mAyA, lobha) aura yoga ( mana-vacana kAyA kI zubhAzubha pravRtti) ke vaza meM ho / jaba AtmA kaSAya aura yogoM se sarvathA rahita zuddha ho jAtA hai, taba karmoM kI apekSA se AtmA akarttA mAnA jaaegaa| arthAt - usa nirvikAra avasthA meM karmoM kA karttA dravyAtmA nahIM hai, kaSAyAtmA aura yogAtmA hai / dravyAtmA yAnI paramazuddha mukta paramAtmA to aisI sthiti meM sva-svabhAva kA kartA hai, karma Adi parabhAvoM kA nahIM / jIva jaba karmoM se sarvathA rahita ho jAtA hai, taba vaha kisI bhI prakAra se karmoM kA karttA nahIM ho sakatA, na hI akelA karmapudgala karttA ho sakatA hai, kyoMki vaha svayaM jar3a hai / ataH saMsArI jIva aura karmapudgaloM kA jaba taka saMyoga taka vyavahAranaya kI dRSTi se saMsArI jIva ko hI gayA hai / sambandha rahatA hai, taba karmoM kA karttA kahA zuddha nizcaya kI dRSTi se AtmA dravyakarmoM kA karttA nahIM ho sakatA kyoMki dravyakarma (karma paramANu pudgalarUpa) paudgalika haiM / ataH ve para haiM, unakA karttA cetana AtmA nahI ho sakatA / pratyeka dravya sva ( nija) bhAva kAkartA ho sakatA hai, parabhAva kA nahIM / ataH zuddha nizcayanaya kI dRSTi se AtmA apane bhAvoM - apane nijI guNoM kA kartA hai / tathA azuddha nizcaya naya kI dRSTi se bhI AtmA rAga-dveSAdi bhAvoM yA mithyAtvAdi paMcabidha karmoM kA kartA hai / ina donoM dRSTiyoM se AtmA karmapudgala kA karttA nahIM ThaharatA / mithyAdarzana Adi bhAvakarmoM kA udaya hone se una tathAvidha parigAmoM-adhyavasAyoM ke dvArA AtmA meM jo kArmaNavargaNA ke pudgala Ate ( Asrava hotA) haiM, jo ki rAgadva eSa kA nimitta pakAra AtmA ke sAtha ba~dha Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavAda : Astikya kA prANa | 271 jAte haiM / ve hI dravyakarma kahalAte haiM, una dravyakarmoM ke bandha ke kAraNa hI AtmA karmapudgaloM kA kartA hotA hai, unhIM ke phalasvarUpa sukha-dukha bhogatA hai| jaba dravyakarmoM kA kartA AtmA hai to bhoktA bhI vaha svayaM hI hai / jo darzana yaha kahate haiM ki karma karane aura usakA phala bhogane meM AtmA svataMtra nahIM hai, Izvara, prakRti, mAyA yA adRzya zakti ke adhIna hai, athavA manuSya karma karane meM to svatantra hai, kintu pUrvakRta azubhakarma ke phala bhogane meM svatantra nahIM amuka deva devI ke samakSa stuti, yajJa Adi karake unheM prasanna karane se azubha karma ke phala se baca sakatA hai / parantu ye donoM mantavya AtmA ke svatantra kartRtva zakti ke hrAsa karane vAle evaM yuktiviruddha haiN| ataH apane kiye hue karmoM kA phala AtmA ko svayaM hI bhoganA par3atA hai| - jIva karma karane aura phala bhogane meM svatantra yA paratantra ? eka dRSTi se dekhA jAe to AtmA jaise karma karane meM svatantra hai, vaise hI karmoM kA kSaya karane, Ate hue karmoM ko rokane, tathA azubha karmoM ko zubha meM pariNata karane meM evaM dIrghakAlIna sthiti vAle karmoM ko alpakAlIna banAne meM bhI vaha svatantra hai| Azaya yaha hai ki kAla Adi labdhiyoM kI anukulatA ho tathA azubha karma kA nikAcita bandha na huA ho to jIva karmoM ko parAsta bhI kara sakatA hai| yadi nikAcita bandha ho to bhI azubhaphala bhogate samaya rAga-dveSa-kaSAyAdi na karake samabhAva, dhairya, zAnti evaM sahiSNutA rakhe to ve karma bhI apanA phala dekara samApta ho jAte haiN| ve usa AtmA para hAvI nahIM ho sakate / isa dRSTi se karma kA kartA jaise AtmA hai, vaise bhoktA bhI vahI hai / karma karanA bhI usake adhIna hai, phala bhoganA bhI / eka ke karma ke badale dUsarA phala nahIM bhoga sakatA, na hI karmaphalasvarUpa Ane vAle sukha-duHkha ko dUsarA koI bA~Ta sakatA hai| hA~, tIvra rAga dveSa se lipta AtmA apanA karmaphala bhogate samaya paratantra (karmAdhIna) ho jAtA hai| jaise madya kA pAna karane meM jIva svataMtra hotA hai, kintu usake kAraNa mUcchita evaM utmatta ho jAne para vaha parataMtra ho jAtA hai / ataH karmoM kI bahulatA yA nikAcita karmoM ke phalabhoga ke samaya jIva prAyaH karmAdhIna ho jAtA hai / Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 / saddhA parama dullahA karmaphala dAtA kauna aura kaise ? jainadarzana kI mAnyatA hai ki karma karane meM jIva jaise svataMtra hai, vaise phala bhogane meM bhI svataMtra hai| jaise-makar3I apanA jAlA svayaM banAtI hai aura svayaM hI usameM phaMsatI hai| zarAbI zarAba pItA hai to kyA nazA car3hAne ke lie koI tIsarI zakti AtI hai ? mirca khAne vAle kA maha jalAne ke lie kyA koI tIsarA vyakti AtA hai ? isalie jainadarzana Izvara yA kisI adRzya zakti ko karma kA phala dene vAlA nahIM maantaa| jabaki vaidika paramparA kahatI hai ki jIva svaya ajJa hai, vaha apane zubha yA azubha karma kA jor3a-tor3a kara nahIM sakatA isalie bahudhA azubha karma kA phala svayaM bhoganA nahIM cAhatA / sabhI jIva yahI cAhate haiM ki azubhakarma kA phala na mile, kintu kisI ke cAhane na cAhane se karma apanA phala de hI dete haiM / ajJAnatAvaza hI koI viSa khAegA to tadanurUpa karma usakA phala dene se nahIM rukte| agara koI dUsarA karma kA phala detA hai to svakRta karma nirarthaka ho jaaeNge| kisI devI-deva, zakti yA paramAtmA ko karmaphala-dAtA mAnane para to una para pakSapAta, anyAya Adi kaI AkSepa aaeNge| isIlie cANakya nIti meM kahA gayA hai-- svayaM karma karotyAtmA svayaM tatphalamaznute / svayaM bhamati saMsAre svayaM tasmAd vimucyate // 'AtmA svayaM hI karma karatA hai aura svayaM hI usakA phala bhogatA hai| vaha svayaM hI karmavaza saMsAra meM paribhramaNa karatA hai aura svayaM hI karmoM se mukta hotA hai|' cora aura durAcArI corI aura durAcAra karane para usakA phala bhoganA nahIM cAhate, yaha bAta ThIka hai, lekina karma karane ke bAda jIva cAhe yA na cAhe, karma paramANu to samaya Ane para apanA prabhAva avazya dikhAte haiN| niSkarSa yaha hai ki koI bhI jIva karma kA bandha karane meM svataMtra hai, kintu karma kara lene para yAnI AtmA ke sAtha karmabandhana ho jAne para vaha cAhe ki usakA phala na mile yA icchAnukula mile, yaha ho nahIM sktaa| phira to zubha yA azubha karmaparamANu sukha yA duHkha ke rUpa meM apanA prabhAva dikhAte hI haiM ! arthAt . karma karane meM jaise jIva svataMtra hai, vaise usakA phala bhogane meM paravaza svakRta karma ke adhIna hai| vRkSa para car3hane ke lie vyakti svataMtra hai, parantu pramAdavaza gira jAe to usake vaza kI bAta nhiiN| Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavAda : Astikya kA prANa | 273 prazna ho sakatA hai--karma to jar3a haiM, jar3a karmoM ko kyA jJAna hai-ki kise, kahA~, kisa rUpa meM zubha yA azubha phala pradAna karanA hai ? jaba jJAna nahIM to, ve jar3a karma jIvoM ko unake karmoM kA phala kaise bhugavA sakate haiM ? jainadarzana kA kahanA hai ki jar3a padArtha bhI binA kisI jJAna yA preraNA ke kArya karate hI haiM, apanA prabhAva DAlate hI haiN| roga miTAne ke lie rogI davA khAtA hai, jar3a davA ko kyA jJAna hai, zarIra meM jAkara roga ko ThIka karane kA ? mizrI ko kyA jJAna hai, muha meM DAlate hI use mIThA karane kA ? isI prakAra jar3a karmoM ko jJAna na hote hue bhI ve jIva ke rAga-dveSayukta pariNAmoM se karmaparamANa AkRSTa hokara AtmA ke sAtha sambaddha hote haiM, taba zubhAzubha adhyavasAyAnusAra una karmoM meM zubha-azubha phala dene kI zakti bhI utpanna ho jAtI hai / ataH apanA karma hI svayaM phaladAtA hai, svayaM jIva hI karmaphala bhoktA hai| karmabandha ke kAraNa aura prakAra karmabandha ke mukhya kAraNa rAga aura dveSa haiM / tattvArthasUtra meM mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ina pA~coM ko, saMkSepa meM kaSAya aura yoga ko-karmabandha ke kAraNa batAe haiN| jIva ke rAgadvaSAdi pariNAmoM ke nimitta se AkRSTa hokara mithyAtvAdi paMcAsravarUpa dravyakarma AtmA ke sAtha dUdha-pAnI kI taraha ghulamila jAte haiM -baMdha jAte haiN| karma ke do rUpa zAstroM meM batAe haiM-karma aura noka ma / nokarma karma ke phala ke rUpa meM dRSTigocara hotA hai| jaise-zarIra, dhana, sAdhana, parivAra Adi karmavipAka kI sahAyaka sAmagrI nokarma hai / ye zubhAzubha kamabandha ke pariNAma bhI haiM / kintu nokarma apane Apa meM AtmA ke lie bandhanakartA nahIM hote / pUrvokta nokarmabhUta padArthoM para rAga-dveSa karane yA inheM sukha-duHkharUpa mAnane se ye karmabandha ke kAraNa banate haiN| eka sUtra isa sambandha meM aura bhI dhyAna dene yogya hai-- 'kriyAe karma, upayoge dharma aura pariNAme baMdha' jIva ke pariNAmoM meM jahA~ rAgadveSa yA kaSAya kI snigdhatA hogI, vahIM karmaraja cipakegI, karmabandha hogaa| AtmA ke yoga aura rAgadveSAdi kASAyika bhAvoM ke nimitta se jaba karma-vargaNA ke paramANu-pudgala karmarUpa meM AtmA se sambaddha hote haiM, taba Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 / saddhA parama dullahA unameM cAra bAteM utpanna ho jAtI haiM - (1) unakA svabhAva, (2. unakI sthiti, (3) unakI phala dene kI zakti aura (4) amuka parimANa - saMkhyA meM unakA jIva ke sAtha sambaddha honaa| ye cAroM dravyakarmabandha ke prakAra haiN| unake nAma isa prakAra haiM -- (1) prakRtibandha, (2) sthitibandha, (3) anubhAga (rasa) bandha aura (4) pradezabandha / AtmapradezoM ke sAtha karmapudgaloM ke AzleSa kI apekSA se sarvaprathama yoga dvArA pradezabandha, phira svabhAva nirmANa (prakRtibandha), tatpazcAta kaSAya dvArA kAlamaryAdA (sthitibandha) aura phala zakti ke nirmANa (anubhAgavandha) kI apekSA se kramazaH prakRti, sthiti aura anubhAga rUpa meM bandha hotA hai| karmoM kI mUla prahayA~ evaM kArya __ karmoM ke vibhinna svabhAvoM ke anusAra unakA 8 bhAgoM meM vargIkaraNa kiyA gayA hai| unheM karma kI mUla prakRtiyA~ kahate haiN| ve ATha isa prakAra haiM -- (1) jJAnAvaraNIya, (2) darzanAvaraNIya, 3) vedanIya, (4) mohanoya, (5) AyuSya, (6) nAmakarma, (7) gotrakarma aura (8) antarAya / jaba koI karma kiyA jAtA hai, taba usa karma ke paramANu ATha bhAgoM meM vibhakta ho jAte haiN| ina AThoM mUla karma prakRtiyoM (karmoM) meM se cAra ghAtya yA ghAtika haiM aura cAra adhAtya yA aghAtika haiM / ghAtyakarma ve haiM, jo Atma guNoM aura AtmazaktiyoM ke Avaraka, vikAraka evaM pratirodhaka haiN| ve cAra haiM-- jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antraay| (1) jJAnAvaraNIya -- jo AtmA ke jJAnaguNa ko AvRta karatA hai, vaha jJAnAvaraNIya hai| (2) darzanAvaraNIya-jo AtmA ke darzana-guNa ko AcchAdita kara detA hai, vaha darzanAvaraNIya hai| (3) mohanIya-jisa karma ke vazIbhUta hokara jIva samyagdarzana, samyakacintana, evaM samyakaAcaraNa (cAritra) ko bhUlakara athavA apane samyagbhAva yA svasvarUpa ko bhUlakara kevala mithyAdarzana, mithyA cintana yA mithyAcaraNa athavA mithyAbhAva yA parabhAva meM pravRtta rahatA hai / Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavAda : Astikya kA prANa | 275 (4) antarAya-jisa karma ke kAraNa AtmA kI dAna, lAbha, bhoga, upayoga aura vIrya (puruSArtha) kI zakti meM vighna-bAdhAe~ AyeM, yA padArtha pAsa meM hote hue bhI unakA dAna, bhoga, yA upabhoga na kiyA jA sake, upalabdha hone yogya padArtha na mila sake, usakA nAma antarAya karma hai| ina cAroM dhAtya karmoM ke kSaya karane ke lie AtmA ko tIvra puruSArya karanA hotA hai / ye cAroM karma azubha hI hote haiM / aghAtyakarma ve haiM, jo AtmA ke nija-guNoM yA atmazaktiyoM ko AghAta na pahu~cA sakeM, kintu vizeSata zarIra yA isa janma se sambandhita hoN| aghAtya karma cAra haiM - vedanIya, AyuSya, nAma aura gotrkrm| ye cAroM zubha aura azubha donoM prakAra ke hote haiM / (5) vedanIyakarma-- jisa karma ke prabhAva se AtmA nijAnanda Atmika sukha) ko bhUlakara sAMsArika sukharUpa (puNya) yA duHkharUpa (pApa) phala ko bhogatA hai, vedana (anubhava) karatA hai, use vedanIya kahate haiN| isake do bheda haiM ... sAtAvedanIya aura asaataavedniiy| ye kramazaH sAMsArika sukhAnubhUti aura duHkhAnubhUtirUpa phala ke nimitta banate haiN| (6) nAma karma-- jisa karma ke udaya se jIva zubha yA azubha zarIra, usake aMgopAMga tathA prabhAva Adi prApta karatA hai. vaha nAmakarma kahalAtA hai / isake bhI do prakAra haiM zubha aura azubha / (7) gotra karma-- jisa karma ke dvArA AtmA ko jAti, kula, gotra Adi uccatA yA nIcatA pratIta hotI hai, use gotra karma kahate haiN| yaha do prakAra kA hai --- uccagotra aura niicgotr| ye kramazaH uccatA-nIcatA yA sammAna-asammAna ke nimitta banate haiN| (8) AyuSya karma - isa karma ke kAraNa AtmA cAroM gatiyoM meM paribhramaNa karatA hai, amuka kAlAvadhi taka sthiti karatA hai, TikA rahatA hai, use AyuSya karma kahate haiM / isake bhI do prakAra haiM---zubhAyu aura ashubhaayu| cAroM gatiyoM meM se manuSyAyu aura devAyu, ye do zubha haiM aura tiryaJcAyu aura narakAyu, ye do azubha haiN| inake saMyoga se jIvana kramazaH sukhI aura duHkhI hotA hai| Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 | saddhA parama dullahA AThoM karmoM ke bandha ke kAraNa AThoM hI karmoM ke bandha ke pRthak-pRthak kAraNoM kA nirUpaNa bhagavatI meM batAyA gayA hai / saMkSepa meM vaha isa prakAra hai sUtra (1-2) jJAnAvaraNIya darzanAvaraNa karma bandha ke kAraNa- jJAna yA jJAnI athavA darzana yA darzanavAn ke prati pratikUlatA se, jJAna yA jJAnI, darzana yA darzanI kA nAma chipAne se, unake sAtha dva eSa va mAtsarya karane se, unake abhyAsa meM antarAya DAlane se, unakI nindA - AzAtanA karane se, unake sAtha visaMvAda - kalaha karane se / (3) sAtAvedanIya asAtAvedanIya karmabandha ke kAraNa - samasta prANiyoM ke prati anukampA karane, unheM sukha dene, zoka paidA na karane, vilApa na karAne, azrupAta na karAne, na pITane aura na hI kisI prakAra kA paritApa pahu~cAne se sAtAvedanIya kA bandha hotA hai / inake viparIta kAraNoM se asAtAvedanIya karma kA bandha hotA hai / (4) mohanIya karma bandha ke kAraNa - tIvra krodha, mAna, mAyA aura lobha se, tIvra darzanamohanIya aura cAritramohanIya se mohanIya karmabandha hotA hai / (5) AyuSya karma bandha ke kAraNa --- narakAyubandha -- mahArambha, mahAparigraha, mAMsAhAra yA mRtaka bhakSaNa aura paMcendriya vadha se / tiryaJcAyu bandha - paravaMcana se, mAyA se, kapaTa kriyA karane se, jhUTha bolane se, jhUThA nApa-tola karane se 1 manuSyAyu-bandha - prakRti - bhadratA ( sarala svabhAva ), prakRti vinItatA se, dayAvAn hone se aura mAtsarya na hone se / devAyubandha - sarAga saMyamapAlana se, sarAga gRhastha dharma ke pAlana se, akAmanirjarA se tathA bAla (ajJAnapUrvaka) tapa karane se / (6) nAma karma bandha ke kAraNa - zubhanAmakarma baMdha ke 4 kAraNa (1) kAyA kI RjutA (zarIra se kisI ke sAtha chala na karane se - saralatA) se, (2) bhASA kI RjutA, (3) bhAvoM kI RjutA evaM ( 4 ) mana-vacana kAyA kI pravRttiyoM kI avisaMvAditA - avakratA se / azubha nAmakarma baMdha ke 4 kAraNa - ( 1 ) kAyA kI vakratA se, Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavAda : Astikya kA prANa | 277 (2) bhASA kI vakratA se (3) bhAvoM kI vakratA se evaM (4) yogoM ke visaMvAdana se| (7) gotra karma bandha ke kAraNa-ATha kAraNa haiM-jAtimada, kulamada, balamada, rUpamada, tapomada, lAbhamada, zra tamada aura aizvaryamada karane se nIca gotra karma kA aura isake viparIta ina AThoM madoM ko na karane se ucca gotra karma kA bandha hotA hai| (E) antarAya karmabaMdha ke 5 kAraNa--(1) dAnAntarAya-dAna dene meM vighna DAlane se, (2) lAbhAntarAya-kisI ko lAbha milatA ho, usameM vighna DAlane se, (3) bhogAntarAya-bhogya vastu ko bhogane meM vighna DAlane se, yA vighna hone se, (4) upabhogAntarAya-upabhogya vastu ke upabhoga karane meM anta rAya DAlane yA vighna hone se, tathA (5) vIryAntarAya-zubhakAryaviSayaka puruSArtha meM vighna upasthita hone yA karane se / uttara prakRtiyAM ina AThoM karmoM kI uttara prakRtiyA~ 148 yA 158 hotI haiM yathA-~-jJAnAvaraNIya kI pA~ca, darzanAvaraNIya kI nau, vedanIya kI 2, mohanIya kI 28, AyuSya karma kI 4, nAmakarma kI 63 yA 103, gotra karma kI 2 aura antarAya karma kI 5 / ___ karmavAda para utkRSTa AsthA se Astikya ko sudRr3hatA isI prakAra AThoM hI karmoM kA krama, unakI sthiti, udaya, udIraNA, sattA, anubhAva (phalavipAka), udvartanA, apavartanA, saMkramaNa upazama, nidhatti aura nikAcanA, ityAdi karmoM se sambandhita samasta jAnakArI karmavAda ke antargata samajha lenI caahie| karmavAda para utkRSTa AsthA kI mahatvapUrNa cintanadhArA hI Astikya ko sudRr3ha banAtI hai / Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Astikya kA caturtha AdhAra : kriyAvAda Astikya kA caturtha mukhya AdhAra kriyAvAda hai / dUsare zabdoM meM kaheM to kriyAvAda hI Astikya kA merudaNDa hai| ataH pahale hameM kriyAvAda kA svarUpa samajhanA hogA / kriyAvAda ke sAtha-sAtha usake pratipakSI akriyAvAda ko bhI samajha lenA Avazyaka hai| kyoMki jahA~ taka AcAra kA prazna hai, vaha vicAra para AdhArita hai, jaisA vicAra hogA, vaisA hI AcAra hogaa| isIlie sarvaprathama kriyAvAda kI vicAradhArA ko samajhane ke lie usako yathArtharUpa se jAnanA, dRr3hatApUrvaka mAnanA anivArya hai| ye donoM hoMge, tabhI use samyakrUpa se jAnakara usa para utkRSTa AsthA rakha kara sAdhaka dRr3hatApUrvaka AcaraNa kara skegaa| ataH kriyAvAda ko mAne binA sAdhaka kevala AtmA, paramAtmA, loka-paraloka, yA karma-karmaphala ko jAnakara evaM mAnakara hI apane kalyANa kI itizrI samajha legaa| kriyAvAda AtmA ke antima lakSya -- mokSa kI ora tIvratA se puruSArtha karane kI bAta kahatA hai / usako mAne binA AtmA kI parama zuddha dazA kI prApti ke lie puruSArtha karanA kaThina hogaa| kriyAbAda : samyavAda kriyAvAda ko Astikya kI caramasImA kahA gayA hai| isalie usakA eka phalitArtha kiyA gayA hai- kriyAvAdaH samyagvAdaH' jo mAnyatA satyatA se vibhUSita ho, jisakI tattva-prarUpaNA yathArthavAda ke jala se abhiSikta ho, vahI samyagbAda hai, use hI dUsare zabdoM meM kriyAvAda kahA gayA hai / jo vastu saMsAra meM vidyamAna hai, use 'hai' kahanA aura jo avidyamAna hai. use nahIM hai' kahanA samyagvAda hai| kriyAvAda-samyagvAda yA astivAda 278 Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Astikya kA caturtha AdhAra : kriyAvAda | 276 ke parama samarthaka evaM preraka bhagavAn mahAvIra ne kriyAvAda ke sandarbha meM astivAda kA zaMkhanAda kiyA "asthi loe, asthi aloe, atthi jIvA, asthi ajIvA, atthi baMdhe, atthi mokkhe, atthi puNe, asthi pAve, asthi Asave, asthi saMvare, asthi veyaNA, asthi nijjarA, arihaMtA vi saMti, cakkavaDI vi asthi, baladeva-vAsudevA vi saMti, jaragA vi saMti, devaloA vi saMti, tirikkhajoNiyA vi saMti, risao vi saMti, siddhA vi saMti, siddhi vi atthi, asthi pariNivANe, pariNidhvuA vi saMti / "] arthAt-... "loka hai, aloka hai, jIva hai, ajIva hai, bandha hai, mokSa hai, puNya hai, pApa hai, Asrava hai, saMvara hai, vedanA (sukha-duHkhavedana) hai, nirjarA hai, arihanta bhI haiM, cakravartI bhI haiM, baladeva aura vAsUdeva bhI haiM, naraka bhI haiM, devaloka svarga bhI haiM, tiryaJca bhI haiM, RSi bhI haiM, siddha (mukta AtmA) bhI haiM, siddhi (mukti) bhI hai, parinirvANa (mokSa) hai; aura parinivRta (mokSaprApta = mukta bhI haiN|" ina sabako aura AtmA se sambandhita aise hI anya tattvoM- padArthoM ko jAnane-mAnane vAlA Astika hai| aura vahI kriyAvAdI yA samyagvAdI hai| isake viparIta jo ina tattvoM ko nahIM mAnatA-jAnatA vaha nAstika hai, akriyAvAdI hai| kriyAvAdI aura atriyAvAdI kisI bhI bAta ko bhalIbhA~ti socane, samajhane aura tattva kA anveSaNa karane kA kAma prajJA kA hai| prajJA kahate haiM sad-asada-vivekazAlinI buddhi ko| kucha logoM meM bauddhika kSamatA to adhika hotI hai, ve tarka-kutarka karane meM sakSama hote haiM, parantu kevala bauddhika ur3Ana bharane vAle vyaktiyoM kI zraddhA kisI eka nizcita siddhAnta para nahIM ttiktii| unakA hRdaya saMzayagrasta rahatA hai| isalie ve kriyAvAdI nahIM kahalAte / jo kriyAvAdI hote haiM, ve uparokta atIndriya vastuoM ko zraddhA se mAna lete haiM tathA pratyakSa indriyagocara vastuoM ke viSaya meM tarka bhI karate haiM, yukti se samajhanA bhI cAhate haiM, parantu vastu hRdayaMgama ho jAne ke pazcAt ve usa para zraddhA aura niSThA rakhakara calate haiM, unakI zraddhA bhI sakriya ho jAtI hai / yahI kAraNa hai ki jo kriyA 1. upavAI sUtra Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 | saddhA parama dullahA vAdI hotA hai, vaha AtmavAda, lokavAda aura karmavAda, ina pUrva-pUrva vAdoM ko avazya mAnatA hai, kintu inase Age bar3hakara vaha apanI zakti (vIrya) kI zuddhi meM jIvana ko lagA detA hai; kyoMki vaha jAnatA hai ki vIrya (zakti) ke azuddha hone se AtmA saMsAra meM paribhramaNa karatA hai, aura zuddha vIrya se saMvara yukta banatA hai| jaisA ki kahA hai-'kriyA hi vIryazuddhiheturbhavati' kriyAvAdI kI kriyA vIrya zuddhi kA kAraNa banatI hai| yoga -mana-vacana-kAyA kI pravRtti vIrya se hotI hai| aura kriyAvAdI yogoM se satpravRtti hI karatA hai| yogoM kI satpravRtti hI kriyA hotI hai / yahI kAraNa hai ki kriyAvAdI ke lie bhagavAna ne pApa aura puNya athavA adharma aura dharma ke kAraNoM ko jAnane-mAnane aura vizvAsa ko sakriya banAne kA nirdeza kiyA hai "asthi pANAivAe, musAvAe, adiNNAdANe, mehaNe, pariggahe, atthi kohe mANe mAyA lobhe, jAva micchaadsnnslle|" ___ "atthi pANAivAe-veramaNe, musAvAe-veramaNe, adiNNAdANa-veramaNe, mehuNa-veramaNe, pariggaha-veramaNe, koha-vivege jAva micchaadsnn-sllvivege|" jagat meM koI duHkha hai to usakA koI na koI jJAta-ajJAta kAraNa honA caahie| vastutaH ajJAna hI duHkha kA kAraNa hai, kintu vyavahAra meM pApa ko duHkha kA kAraNa batAyA gayA hai| ve pApa-sthAna 18 haiM, unakA astitva hai, aisA kriyAvAdI mAnatA hai, tathA una 18 hI pApasthAnoM se AtmA mukta bhI ho sakatA hai, ina pApoM se vyakti virata ho sakatA hai, pApoM se viramaNa kA astitva aneka sAdhakoM ne ahiMsAdi kI sAdhanA karake siddha kara diyA hai / aisA jAnane-mAnane vAlA bhI kriyAvAdI hai| kriyAvAdI vastu tatva se inkAra nahIM karatA, aura na hI mithyAgrahavaza vastusthiti ke viruddha kuyukti evaM kutarka dekara usakA khaNDana karatA hai, jabaki akriyAvAdI vizva meM vartamAna tattvoM kA apalApa karatA hai / mithyAtvagrasta hone ke kAraNa vaha vastusvarUpa ko duSTa hetuoM aura duSpramANoM se anyathA samajhatA hai / ataH vaha nAstika hai|| loka-aloka kA astitva-kriyAvAdI loka aura aloka ko, sarvajJa Apta-puruSoM dvArA upadiSTa tathya ke anusAra jAnate-mAnate haiM, jabaki Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Astikya kA caturtha AdhAra : kriyAvAda | 281 akriyAvAdI loka kA svarUpa, loka kA kartRtva evaM usakA parimANa viparIta rUpa meM mAnate haiN| aloka ko to ve mAnate hI nhiiN| athavA jo pratyakSa dikhAI dene vAle deza, rASTra yA prAnta Adi haiM, unhI ko vaha loka samajhatA hai, parokSagata devaloka, evaM narakaloka ko vaha loka hI nahIM maantaa| isase bhI Age bar3hakara kucha zUnyavAdI bandhu loka (jagata) ko sarvazUnya kahate haiN| unakA kahanA hai ki jisa prakAra svapnaloka meM vibhinna svapna dikhAI dete haiM, kintu A~kha khulate hI vaha mAyA nadArada ho jAtI hai, saba dRzya vilupta ho jAte haiN| usI prakAra jaba taka jIvana hai, usameM teja, sphUrti aura cetanA hai, tabhI taka vizva ke cittAkarSaka dRzyoM kI pratIti hotI hai, vaha eka prakAra kA AbhAsa - jhalaka hai| zarIra kA anta hote hI svapnavat saMsAra kI vaha mAyA lupta ho jAtI hai, kucha bhI zeSa nahIM rahatA, sarvatra zUnyatA chA jAto hai| jagata nAma kI koI vastu nahIM rhtii| kintu bhagavAna mahAvIra ne loka aura aloka kI prarUpaNA karate hue zUnyavAdiyoM kI isa yuktihIna mAnyatA kA khaNDana kiyA hai| jIva kA astitva -cArvAka evaM nAstika logoM kI bhA~ti kaI loga jIva ke astitva meM vizvAsa nahIM rakhate, athavA 'Cow has no soul' 'gAya ke AtmA nahIM hai', ekendriya jIvoM meM cetanA nahIM hotI, isa prakAra kA kathana karake katipaya matavAdI jIvoM ke astitva kA apalApa karate haiM, athavA jIva ko ajIva samajhate haiM, ve sabhI akriyAvAdI haiN| ve zarIra aura AtmA (jIva) ko eka hI samajhate haiN| unakA kathana hai ki isa jagat meM pRthvI, jala, vAyu, agni aura AkAza meM pA~ca mahAbhuta hI tatva haiN| inake samudAya se caitanya yA AtmA utpanna hotA hai / paMcabhUtoM ke naSTa hote hI usakA bhI nAza ho jAtA hai| ataH AtmA (jIva) nAmaka koI svatantra padArtha pratyakSa nahIM hai / jo pratyakSa nahIM, use hama kaise mAne ? AtmA nAma kA koI svatantra padArtha indriyoM aura mana se pratyakSa nahIM hai, taba hama use kyoM mAne ? jisa prakAra tiloM se tela, araNi kI lakar3I se agni, dUdha se ghI utpanna hotA hai, vaise hI paMcabhUtAtmaka zarIra se jIva (caitanya) utpanna hotA hai| zarIra naSTa hone para AtmA jaisI koI vastu nahIM rhtii| 1 (ka) pRthivyAdibhUtasaMhatyAM yathA dehAdisambhavaH / madazaktiH surAMgebhyo yattaccidAtmani / / -SaDadarzanasamuccaya zlo0 84 (kha) pRthivyapastejovAyuriti tattvAni tatsamudAye zarIra-viSayendriyasaMjJAH tebhyazcaitanyam / .- tattvopaplava zAM0 bhASya Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 | saddhA parama dullahA isake viparIta kriyAvAdI kA kathana yaha hai ki AtmA ke astitva meM sandeha mata kro| vaha amUrta hai, isalie indriyagrAhya nahIM hai| jIva (AtmA) dravyAthikanaya kI dRSTi se nitya hai, kintu svakRta mithyAtva, ajJAna, evaM rAga-dvaSAdi doSoM ke kAraNa hae karmabandha ke phalasvarUpa nAnA gatiyoM evaM yoniyoM meM paribhramaNa karane tathA manuSya, tithaMca Adi nAnA paryAyoM meM pariNata hone ke kAraNa anitya bhI hai| ataH jIva ko jar3a bhUtoM kA vikAra nahIM mAnA jA sktaa| bhagavAna mahAvIra ne jIva (AtmA) kA lakSaNa batAyA hai - "nANaM ca daMsaNaM ceva carittaM ca tavo tahA / vIriyaM uvogo ya, eyaM jIvassa lakkhaNaM // " jJAna, darzana, cAritra aura tapa tathA vIrya aura upayoga Adi jIva ke asAdhAraNa lakSaNa haiN| ye guNa yA lakSaNa ajIva (jar3a) paMcabhUtoM ke vikAra nahIM ho skte| jaba saba kucha jar3a (ajIva) hI hai to ajIva ko jIva AtmA kI smRti kaise hotI ? ataH akriyAvAdiyoM kI yaha zaMkA hI jIva ke astitva kA prabala pramANa hai / ataH kriyAvAdI yaha mAnate haiM ki jIva pahale bhI thA, aba bhI hai aura bhaviSya meM bhI rhegaa| ajIva kA astitva-kriyAvAdI kahate haiM ki ajIva kA bhI jova se bhinna svataMtra astitva hai| vaha paramANu kI apekSA se nitya hai aura skandha, deza, pradeza kI apekSA se anitya / parivartana to paramANa meM bhI hotA rahatA hai, parantu vaha mUlataH naSTa nahIM hotA / isIlie bhagavAna mahAvIra ne ajIva ko nau tattvoM meM dUsarA mUla aura svataMtra tatva mAnA hai| puruSAdvaitavAdI 'ekamevAdvitIyaM brahma'- sarvatra eka hI brahma hai, dUsarA kucha nahIM; kA siddhAnta prastuta karake kahate haiM--ajIva kA to kevala AbhAsa yA adhyAsa hotA hai, vaha mithyA hai, mAyA hai bhrama hai, jo tatvajJAna hone para ur3a jAtA hai / isa prakAra ajIva ke pRthak astitva se inkAra kiyA hai, kintu jIva ke lakSaNa ajova meM kadApi ghaTita nahIM ho sakate / isalie 'puruSAdvaitavAda' kA siddhAnta khaNDita ho jAtA hai| bandha aura mokSa kA astitma-- akriyAvAdiyoM kA kahanA hai ki java AtmA hI nahIM hai, taba kisakA bandha aura kisakA mokSa ? isI prakAra kaI loga AtmA ko AkAza kI taraha nirbandha mAnate haiM, unake mata meM AtmA ekAnta arUpI aura amarta hai / jaise-sAMkhyadarzana puruSa (AtmA) ko sarvathA mukta mAnatA hai| vaha prativimcina puruSa (AtmA) ko vaddha kahatA hai| Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Astikya kA caturtha AdhAra : kriyAvAda | 283 vedAnta bhI kAlpanika bandha mAnatA hai, aura usa ajJAnajanita vaicArika bandha kI nivRtti - maiM kisI prakAra baddha nahIM, abaddha hU~, mukta hU~,' isa prakAra kI pratipakSI bhAvanAmAtra se nahIM hotii| yadi isI prakAra se AtmA bandharahita ho jAtA to phira ratnatrayasAdhanA, tyAga, tapa, saMyama, Adi kI kyA AvazyakatA rahatI ? hA~ kriyAvAdI jainadarzana nizcayanaya se jIva (parama AtmA) ko arUpI amUrta, mukta, zuddha, aura bandharahita mAnatA hai. kintu vyavahAranaya se to saMsArastha jIva karmoM se baddha aura rUpI hai| isalie bandha kA kathamapi apalApa nahIM kiyA jA sktaa| isI prakAra akriyAvAdI mokSa bhI nahIM maante| unakA kahanA hai, AtmA ke jaba bandha hI nahIM hai, taba mokSa ko kyoM mAnA jAe ? ye donoM parokSa haiM, indriyagocara nahIM haiM / AryasamAjI Adi kucha mata yaha mAnate haiM, mokSa to hai, para vaha asthAyI, anitya aura azAzvata haiM, kyoMki mokSa hone ke bAda bhI mukta jIva kucha dina vahA~ rahakara vApasa saMsAra meM lauTa AtA hai| mImAMsakoM kA yaha mata bhI bhrAnta hai ki AtmA ke anAdi bandhana chUTa nahIM sakate, kavala sAdi bandhana hI haTate haiM / vastutaH bandhana koI bhI ho, burA hai, tathA bandhana kabhI anAdi nahIM ho sktaa| karma pravAharUpa se anAdi avazya haiM, ataH AtmA karmoM ke usa pravAha ko tapasyA, dhyAna, yA cAritrapAlana dvArA kSaya karake mokSa prApta kara sakatA hai| aneka mahAn vItarAga AtmAoM ne mokSa prApta kiyA hai| ataH bandhana se sarvathA mukti (mokSa) bhI hai| aisA kriyAvAdiyoM kA kathana hai|| puNya pApa kA astitva----kriyAvAdI puNya aura pApa donoM kA astitva mAnate haiM / jabaki nAstika puNya ko madhura kalpanA aura pApa ko kaTu kalpanA kahakara donoM ko nahIM mAnate / puNya aura pApa na mAnA jAe to yahA~ acche karmoM meM pravRtta hone aura bure karmoM se nivRtta hone kA puruSArtha koI kyoM karegA ? athavA kaI loga kahate haiM ki pUNya ko mAnane kI kyA AvazyakatA hai ? pApa ke bar3hane se duHkha aura pApa ke ghaTane se sukha hotA hai isalie pApa ko hI mAna liyA jaae| athavA puNya ko hI mAna liyA jAe / puNya ke hrAsa se duHkha aura puNya kI vRddhi se sukha kI prApti hotI hai / ye donoM mata ekAntavAdI hone se tyAjya haiM, kyoMki prANI ke jIvana meM puNya aura pApa donoM ko mAtrA rahatI hai| kahA bhI hai ki --- _ 'phusai puNNapAve paJcAyaMti jIyA, saphale kallANa-pAvae / ' jIva puNya aura pApa ko sparza karate hue unake acche-bure phala ko ional Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 | saddhA parama dullahA prApta karate haiN| jIva ko puNya kA phala milane ke sAtha-sAtha pApa karma kA phala bhI roga, zoka Adi ke rUpa meM milatA hai| isalie kriyAvAdI ina donoM tattvoM kA pRthak-pRthak astitva mAnate haiM / puNya aura pApa kramazaH amRta aura viSa haiM / puNya ujjIvaka hai, pApa mAraka hai / donoM bhinna-bhinna guNa aura prakRti ke adhipati haiM / ucca bhUmikA meM ArUr3ha hone para to puNya ko bhI chor3anA par3atA hai, pApa to pahale kI bhUmikA meM hI chUTa jAtA hai| Asrava aura saMvara kA astiva-jaise-jalabhaNDAra meM saMgRhIta jala naloM ke dvArA ghara-ghara meM pahu~catA hai, vaise hI mana-vacana-kAyA kI pravRttiyoM (yogoM) se AkRSTa hokara karmapudgalarUpI jala AtmA meM praveza karatA hai| isa prakAra triyogoM se AkRSTa hokara karmoM kA jIva ke sannikaTa AnA Asrava hai| roga-dvaSAdi bhAvoM ke pravAha kA AnA bhAvAsrava hai aura bhAvAsrava se karmadalikoM kA jIva ke nikaTa Ane kA nAma dravyAsrava hai| ina donoM AsravoM se AtmA meM karmoM kA praveza hone ke bAda hI karmabandha hotA hai / zubhAzubha karmoM kA AtmA meM Agamana mithyAtva, avata, pramAda, kaSAya aura yoga ke kAraNa hotA hai| ukta kAraNoM ko roka dene se Asrava kA nirodha ho jAtA hai, use hI saMvara kahate haiN| kriyAvAdiyoM kA kathana haisaMsArI jIvoM meM prAyaH Asrava aura saMvara donoM kA krama calatA rahatA hai| isake astitva se inkAra nahIM kiyA jA sktaa| parantu akriyAvAdI kahate haiM ki Asrava yA saMvara AtmA meM praviSTa hote evaM rukate najara nahIM Ate, isalie inheM hama nahIM maante| kintu unake na mAnane se zubhAzubha karma apanA phala dene se nahIM rukte| ___ vedanA kA astitva-- vedanA kahate haiM sukha-duHkha kI anubhUti ko| vaha to kriyAvAdI aura akriyAvAdI donoM ko hotI hai / parantu kriyAvAdI vedanA ke mUla kAraNa karma aura AtmA ke saMyoga ko mAnakara ina donoM ke saMyoga ko chor3ane ko prayatna karatA hai, kyoMki ve donoM prakAra ke vedana vedanIya karma ke udaya se hote haiM / kriyAvAdI duHkha meM tar3aphatA nahIM, sukha meM phUlatA nahIM, samabhAva rakhatA hai, isalie uccabhUmikA meM vedanIya karma se bhI vaha mukta ho jAtA hai / jabaki akriyAvAdI sukha ke vedana ke samaya ahaMkAragrasta, madonmatta hokara phUlatA hai, duHkha ke samaya hAya-tobA macAtA hai aura nAnA azubha karmoM kA bandhana kara letA hai| nirjara kA astitva-karmoM ko bhoga lene ke bAda unake AMzika kSaya kA nAma nirjarA hai / nirjarA do prakAra kI hai--sakAmanirjarA Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Astikya kA caturtha AdhAra : kriyAvAda | 285 aura akAmanirjarA / binA hI uddezya se, binA mana se jo kaSTa sahe jAte haiM, yA tapa ho jAtA hai, use akAmanirjarA kahate haiN| nAraka tiryaMca yA dukhita mAnava akAmanirjarA karate rahate haiM, parantu dUsarI ora unake mana meM samabhAvAna hone, zAnti, dhairya aura svecchApUrvaka kaSTa sahana na karane yA karmaphala na bhogane se naye karmoM kA bandha hotA rahatA hai| sakAma nirjarA hI kriyAvAdiyoM ko abhISTa hai / yahI mokSa kI ora le jAne vAlI hai, yadyapi donoM prakAra kI nirjarA kA astitva kriyAvAdI mAnate haiN| akriyAvAdI kahate haiM ki AtmA nAmaka koI vastu hI nahIM hai, kevala zarIra hai, vahI saba kucha hai / vaha yahIM bhasma ho jAtA hai, taba kisake lie nirjarA kI jAe? kyoM kaSTa bhogA jAe ? parantu kriyAvAdiyoM kA kahanA hai ki AtmA to aneka pramANoM se siddha hai / aisI sthiti meM saMsArI AtmA ke karmabandha hotA hI rahe, nirjarA hI na ho, to vaha mokSa yA mukti kaise prApta kara sakegA ? athavA karmanirjarA na ho to mokSa ke lie vaha bAhyAbhyantara tapa, parISahajaya, samiti-guptipAlana, cAritra-pAlana karegA hI kyoM ? kyoM kaSToM ko samabhAva se sahegA ? saMvara aura nirjarA donoM mokSa prApti meM sahAyaka haiM / saMvara se naye karmoM kA Agamana ruka jAtA hai, aura nirjarA se pUrvakRta karmoM kA kSaya hotA jAtA hai, kucha bhoga kara aura kucha tapazcaryA, parISaha-sahana Adi karake / isa prakAra mokSa kI jananI, tathA AtmA kI nijI sampatti para adhikAra dilAne vAlI nirjarA ke astitva ko mAne binA koI cArA nhiiN| arihaMtoM aura siddhoM kA astitva-akriyAvAdiyoM kA kahanA hai ki arihaMta athavA arhatpada ko hama nahIM mAnate kyoMki arihanta abhI hamAre samakSa pratyakSa nahIM hai, aura pratyakSa hoM to bhI unake jJAna-darzana Adi guNa bhI hameM pratyakSa nahIM hote| ve bhI hamAre samAna mAnava haiN| unako mAnane, pUjane yA vizeSa mahatva dene se hameM kyA matalaba hai ? kriyAvAdiyoM kA kahanA hai ki arihaMta bhale hI Aja pratyakSa na hoM, kintu unakA jJAna, darzana, unake dvArA prarUpita siddhAnta hamAre samakSa haiN| arihaMta cAroM karmoM kA kSaya kara DAlate haiM-jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya, ina cAra AtmaguNa ghAtaka karmoM se mukta hokara ve anantajJAna, anantadarzana, anantaAtmika sukha aura anantavIrya (zakti) ina cAra ananta Atmika guNa sampadAoM ko prApta karate haiN| ve kSAyika samyaktva ke dhanI hote haiM / ve jIvananmukta hokara jaba taka AyuSya hai taba taka bhUmaNDala para vicaraNa karate haiM, AyuSya kSaya hone ke sAtha hI zeSa cAra aghAtI karmoM kA Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 | saddhA parama dullahA sarvazA kSaya karake siddha-buddha-mukta, niraMjana-nirAkAra paramAtmA ho jAte haiM / unheM hI kriyAvAdI siddha kahate haiN| ve AThoM hI karmoM, janma, jarA, maraNa, zarIra, catUrgatika saMsAra, vyAdhi, upAdhi Adi se sarvathA rahita mukta ho jAte haiN| AtmA kA antima lakSya mokSapada unheM prApta ho jAtA hai| unheM phira saMsAra meM lauTakara AnA nahIM hotaa| ve niraMjana-nirAkAra paramAtmA 15 prakAra se ho sakate haiM ? tathA aise nirAkAra paramAtmA vizva ke kartA-dhartA-saMhA kadApi nahIM ho skte| aise siddha paramAtmA (Izvara) eka nahIM, aneka hue haiM, aura ho sakate haiN| ve kRtakRtya paramAtmA ho jAte haiN| parantu akriyAvAdI inheM indriyapratyakSa na hone se nahIM mAnate / arihanta saMsAra meM rahate hue bhI saMsAra se anAsakta, alipta. uccakoTi ke AdhyAtmika mahApuruSa hote haiM, jabaki siddha saMsAra se, saMsAra ke kAraNoM - zarIra, karma, janma-maraNa Adi se sarvathA mukta hote haiN| ina donoM ke Adarza ko mAne binA mAnava-jIvana meM ratnatraya sAdhanA se karmakSaya kA rAjamArga sAdhaka ko mila nahIM sktaa| isalie ina donoM kA astitva mAnanA anivArya hai| smaraNa rahe sabhI tIrthakara arihanta hote haiM. kintu sabhI arihanta tIrthaMkara nahIM hote| arihantatva kSAyika bhAva hai aura tIrthakaratva audayikabhAva / arihantatva AtmA kA sadAkAlabhAvI nijI bhAva hai, jabaki tIrthaMkaratva tIrthaMkaranAmakarma ke udaya se prApta hone vAlI asIma puNya rAzi kA phala hai / tIrthaMkara saMsAra meM rahate hue apanI jJAnAdi sampatti kA vitaraNa karate rahate haiM, ve svaya saMsAra samudra ko pAra karate haiM, dUsaroM ko tArate haiM, svayaM mukta hote haiM, dUsaroM ko mukta karAte haiM, svayaM buddha hote haiM, dUsaroM ko bodha karAte haiM / sarvotkRSTa niHsvArtha paramopakAro, vizvavatsala evaM vizva bandhu hote haiM / ina donoM devAdhidevoM ko kriyAvAdI mAnate haiM, aura AtmavikAsa kA puruSArtha karate haiN| cakravartI, baladeva aura vAsudeva kA astitva-kriyAvAdI cakravartI, baladeva aura vAsudeva ina tInoM ko mAnate haiN| ye tInoM pada pUrvakRta puNyarAzi ke phalasvarUpa prApta hote haiM / cakravartI chaha khaNDa ke aura vAsudeva tIna khaNDa ke adhipati hote haiN| cakravartI zAsaka caudaha ratnoM aura nau nidhiyoM ke svAmI tathA ekachatrIya rAjya-sattA, AjJAdhIna rAjA, apAra sainyabala, dAsa, dAsI, ramaNIratna, pazu, devoM dvArA rakSA-tatparatA, Adi inake pUrvapuNyoM ke phalasvarUpa apAra vaibhava ke cinha haiM / isa avasarpiNIkAla meM bharata cakrI se lekara brahmadatta cakravartI taka 12 cakravartI ho cuke haiN| inameM se jo cakravartI zAntinAtha, kunthunAya aura aranAtha kI bhAMti bhoga-lipsA se dUra hokara Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Astikya kA caturtha AdhAra : kriyAvAda 287 nikala jAte haiM, ve mokSazrI kA varaNa kara lete haiM aura jo bhogapaMka meM magna ho jAte haiM. ve narakaloka ke atithi bana jAte haiN| vAsudeva bhI apane pUrvajanma meM tapa-saMyama kI mUrti hote haiM, kintu antima samaya meM nidAna (niyANA) karake vAsudeva-pada prApta karate haiN| vAsudeva bhI anupama Rddhi, siddhi aura samaddhi ke dhanI hote haiM / baladeva aura vAsudeva donoM sage bhAI hote haiM / donoM meM paraspara apAra anurAga, eka dUsare se donoM ko alaga nahIM hone detaa| donoM ke pitA eka hote haiM, mAtA alaga-alaga hotI haiN| kriyAvAdI ina donoM kA astitva mAnate haiM, jabaki akriyAvAdI inheM nahIM mAnate / __naraka aura svarga kA astitva-akriyAvAdI naraka aura svarga (devaloka) ko nahIM maante| unakA kahanA hai - naraka aura svarga korI kalpanA hai / manuSyoM se diloM meM bhaya biThAne aura pralobhana dene ke lie hI naraka aura svarga zabda gaDha liye gae haiN| vAstava meM ye kucha bhI aura kahIM bhI nahIM haiN| naraka kaho yA svarga kaho, jo kucha kaho, saba yahIM haiM / jo loga duHkhI haiM, ve mAno naraka meM haiM aura jo sukhabhagna haiM, ve svarga meM haiN| parantu kriyAvAdI ise nahIM mAnate / unakA kahanA hai-naraka aura svarga korI kalpanA nahIM haiM, kevala jJAnI vItarAga mahApuruSoM ne apane jJAna ke prakAza meM dekhakara batAyA hai ki "jo ghora pApa karate haiM, unheM naraka gati milatI hai, tathA jo pravala pUNya karate haiM, unheM svarga milatA hai|" aisA na mAnA jAe to pAparata prANiyoM ko pApa karane kI khulI chUTa mila jAegI, ve soceMge ki naraka to hai nahIM, phira kyoM na khuleAma corI, Dakaito, luTapATa, vyabhicAra, ThagI Adi pApa kiye jaaeN| jo loga sevA, dAna, paropakAra Adi puNya kArya karate haiM, unheM jaba yaha mAlUma ho jAegA ki puNya kArya ke phalasvarUpa svarga (devaloka) nAmaka koI loka prApta hone vAlA nhiiN| aura yahA~ (manuSya loka) bhI puNya kArya kA phala nahIM mila rahA hai, aisI sthiti meM ve puNya kArya meM kyoM pravRtta hoge? ataH isa loka meM kiye hue ghora pApa yA tIvra puNya kA phala kramazaH naraka svarga loka ke rUpa meM milatA hai| ataH naraka svarga ko mAnanA anivArya hai / zAstra meM devagati prApta karane ke cAra kAraNa batAe haiM -sarAgasaMyama, saMyamAsaMyama, akAmanirjarA aura bAlatapa / isI prakAra narakagati ke bhI cAra kAraNa batAe haiM -mahArambha, mahAparigraha, mAMsAhAra aura paMcendriya-vadha / 1. 'sarAgasaMyama-saMyamAsaMyamAkAmanirjarA-bAlatapAMsi devasya / ' 2. mahAraMbheNa mahApariggaheNa kuNimAhAreNa paMcendiyayavaheNa ya / ~ tattvArtha -sthAnAMga Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 | saddhA parama dullahA narakoM meM nairayika jIvoM kA aura svargoM meM devoM kA nivAsa hai| nArakIya jIva narakoM meM aura svargoM ke jIva devalokoM meM dIrghakAla taka kramazaH pApa aura puNya ke kar3ave-mIThe phala bhogate haiN| tiryaJcoM kA astitva-ekendriya se paMcendriya taka jo tiryaMca jIva haiM, kriyAvAdI unakA astitva mAnate haiN| unakA kahanA hai ki apanI-apanI cetanA ke vikAsa athavA AtmA para Aye hae nyUnAdhika karmAvaraNoM ke phalasvarUpa jIva ekendriya se lekara paMcendriya taka kI tiryaMcayoni meM janma lete haiM / ekendriya meM pRthvIkAyika, atkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika jIvoM kI gaNanA hotI hai| isameM isI prakAra kI kAyA dhAraNa kiye hue jIva hote haiM / vaise Agama pramANa se, yuktiyoM evaM anumAna se ekendriyoM meM jIvoM kA astitva siddha hotA hI hai; parantu vartamAna vijJAna ne bhI ekendriya pathvI (Living Soil or Earth), pAnI (Water), agni (Fire), vAyu (Air) aura vanaspati (Vegetable) meM jIva kA astitva pramANita kiyA hai / isake pazcAt sparzana aura rasanA ina do indriyoM vAle (dvIndriya), sparzana, rasanA, aura ghrANa, ina tIna indriyoM vAle (trIndriya), sparzana, rasanA, ghrANa aura netra, ina cAra indriyoM vAle (caturindriya) evaM sparzana, rasanA, ghrANa, netra aura karNa, pA~ca indriyoM vAle (paMcendriya) tiryaJca prANI to pratyakSa siddha haiN| paMcendriya meM jalacara, sthalacara, khecara, uraHparisarpa aura bhujaparisarpa; yoM pA~ca prakAra prANI hote haiN| ina saba jIvoM kI apanIapanI pRthak sattA hai / ye apane-apane kRta karmoM ke phalasvarUpa duHkha-sukha bhoga rahe haiM / ina sabako apanA-apanA jIvana priya hai / sabhI jInA cAhate haiM, maranA koI nahIM caahtaa| isalie kriyAvAdiyoM kA mantavya hai ki ekendriya se lekara paMcendriya taka ke jIvoM ko mAranA, satAnA, pITanA, pIr3A pahu~cAnA pApa hai, kyoMki inameM bhI hamArI taraha AtmA hai| parantu akriyAvAdI loga inameM AtmA nahIM mAnate / kucha loga ina saba jIvoM meM prANa mAnate haiM, aura kahate haiM-prANa jar3a haiN| ataH inako mArane meM koI doSa nhiiN| katipaya akriyAvAdI mAMsAhArI mAnate haiM ki agara inheM mAra kara khAyA na jAe to inakI saMkhyA uttarottara bar3hatI jaaegii| inakA jInA to dUbhara ho hI jAegA, hamArA jInA bhI dUbhara ho jaaegaa| parantu isa bhayaMkara hiMsA kA pratiphala kabhI isa loka meM aura kabhI paraloka meM nAnA duHkhoM, por3AoM Adi ke rUpa meM bhoganA hogA, taba nAnI yAda A jAego / anubhava batAtA hai ki prANaghAtaka vyAdhi, vipatti, mRtyu ke samaya bar3e-bar3e nAstika kAMpane lagate haiM / AcArAMga sUtra meM batAyA gayA hai ki prAyaH akriyAvAdI Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Astikya kA caturtha AdhAra : kriyAvAda | 286 logoM ko antima samaya meM yaha saMzaya hone lagatA hai ki "maiMne kaI bAra sunA hai ki naraka hai, jahA~ pApakarmoM, durAcArI, krUra evaM atyAcArI logoM ko unake kiye hue duSkarmoM ke phalasvarUpa naraka meM pragAr3ha vedanA sahanI par3atI hai| kahIM yaha saca to nahIM hai ? yaha satya ho to merI bahuta durdazA hogii|" ataH kriyAvAdI Astika sabhI jIvoM ke sAtha Atmaupamya vyavahAra karane kA dhyAna rakhatA hai| mAtA-pitA kA astitva-kriyAvAdI mAtA-pitA ke astitva ko mAnate haiM / koI kaha sakatA hai ki mAtA-pitA ke astitva ko mAnane aura siddha karane kI kyA AvazyakatA hai ? kaI logoM kA mata hai ki mAtA-pitA ke binA bhI jIvoM kA janma ho sakatA hai| tathA mAtA-pitA kA upakAra mAnane aura unheM mahattva dene kI kyA AvazyakatA hai ? unakA hama para kaunasA upakAra hai ? IsAI loga IsA kA janma kuvArI kanyA se, purAne vaiSNava loga sItA kA janma eka ghar3e se mAnate haiM, lava-kuza kI utpatti bhI kaI loga binA mAM-bApa ke mAnate haiM / ye saba bAteM mithyAtvapUrNa evaM asamyaka haiN| mAtA-pitA kA astitva mAnanA aura unake upakAra ke prati kRtajJatA prakaTa karanA, unakI sevA karanA, unheM dharma-sammukha karanA, saMtAna kA pradhAna kartavya hai| mAtA-pitA kA astitva mAnane se sRSTi kA anAditva siddha hotA hai, aura IzvarakartRtvavAda kA khaNDana ho jAtA hai| RSiyoM kA astitva-- kriyAvAdI janasAdharaNa ke jIvana stara se ucca jIvana vAle, gArhasthya-prapaMcoM se dUra, jagadvandya RSiyoM ko mAnate haiN| samAja se samparka rakhate hae bhI ve samAja se alipta, anAsakta hokara vicaraNa karate haiM / mAna-apamAna, nindA-prazaMsA, duHkha-sukha, sardI-garmI Adi meM samabhAva rakhate haiN| indriyajayI hokara mokSamArga para calate haiN| sadaiva svarUpa meM ramaNa karate rahate haiN| kintu akriyAvAdI vizvavandya RSiyoM ke astitva ko nahIM mAnate / ve kahate haiM- aise koI RSi ho hI nahIM sakate jo vikAroM para vijaya yA sakeM / jo bhI RSi banate haiM, ve saba DhoMgI, pAkhaNDI, veSadhArI aura ayogya hone se ve sAdhu nahIM svAdu haiN| kriyAvAdI isakA khaNDana karate hue kahate haiM - sacce RSi the, haiM, aura bhaviSya meM bhI hoNge| hA~, unakI jIvana-sAdhanA meM dravya kSetra-kAla-bhAva ke anusAra tAratamya avazya rahegA, kintu unakA astitva sarvathA miTa nahIM sktaa| parinirvANa parinivRta aura siddhi kA astitva-kriyAvAdiyoM kA kahanA hai ki samyaktva ke (caturtha) guNasthAna se Age bar3hate-bar3hate jIva kramazaH Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 | saddhA parama dulahA viSayoM aura kaSAyoM se uparata ho jAtA hai, mohanIya karma kA kSaya kara detA hai, taba terahaveM guNasthAnameM pahu~cakara vItarAga-kevala jJAnI bana jAtA hai / usake cAra ghAtI karmoM kA kSaya ho jAtA hai, zarIra chUTane (Ayakarma kSaya hone) ke sAtha hI sAtha hI cAra adhAtI karma bhI sarvathA naSTa ho jAte haiN| tatpazcAt usakA parinirvANa ho jAtA hai, vaha parama AtmazAnti ko prApta hotA hai / jo nirvANa prApta kara letA hai, vaha parinivRtta parama zAnta ho jAtA hai| usakA astitva to svataH siddha hai| kintu akriyAvAdI parinirvANa aura parinirvRtta ko nahIM mAnate / ve kahate haiM ki parinirvANa hone ke bAda AtmA to guNazUnya ho jAtA hai, yA kSaNika arUpI evaM nirAkAra ho jAtA hai| taba bhalA usake parinirvRtta hone kI sAkSI kauna degA? jise parinirvANa (mokSa) prApta huA hai, vaha to kahane AtA ho nhoN| isalie parinirvANa aura parinirvRtta donoM ke astitva meM sandeha hai / jainadarzana aise parinirvRtta ke lie kahatA hai - arUviNo jIvaghaNA naanndNsnnsnniyaa| aulaM suhaM saMpattA uvagA jassa natthi u // ve siddha paramAtmA arUpI haiM, ghana rUpa haiM, anantajJAna-darzana se yukta hai, atula sukha rAzi prApta haiN| aise cinmaya evaM maMgalamaya siddha deva ke lie koI bhI upamA nahIM hai| nirvANa ke bAda parinirvRtta AtmA kA jahA~ avasthAna hotA hai, use siddhi-sthAna yA siddhAlaya kahate haiN| usakA astitva bhI kriyAvAdI mAnate haiM / Agama pramANa yukta unakA kahanA hai logegadese te sabve, naann-dsnn-sgniyaa| saMsAra-pAra-nityiNA, siddhi varagaI gayA / saMsAra sAgara ke pAra pahu~ce hue ve sabhI siddha anantajJAna-darzana se yukta hokara loka ke eka deza (agrabhAga) meM avasthita zreSTha siddhigati ko prApta ho jAte haiN| uparyukta samasta tattvoM kA jAnanA, mAnanA aura unameM utkRSTa AsthA rakhanA kriyAvAda hai| bha0 mahAvIra ne kriyAvAdI ke viSaya meM spaSTa kahA hai "savvaM atthibhAvaM asthitti kyaa| savvaM natthibhAva nasthitti vyh|" Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Astikya kA caturtha AdhAra : kriyAvAda | 261 saMsAra meM jina padArthoM kA astitva hai, unake astitva ko kriyAvAdI svIkAra karatA hai aura jina padArthoM kA nAstitva hai, unheM vaha svIkAra nahIM krtaa| kriyAvAdI : samyagdRSTi ho Astika kriyAvAdI bhI agara ekAntavAda kA Azraya letA hai to vaha mithyAdRSTi hai / jo kriyAvAdI eka mAtra kriyA ko hI yA cAritra ko hI mokSa kA sAdhana mAnatA hai, jo jJAna aura darzana ko koI AvazyakatA nahIM samajhatA vaha zuSka kriyAvAdI, ekAntavAdI hone se mithyAdRSTi hai| isalie prastuta sandarbha meM samyagdRSTi kriyAvAdI vaha hai-~jo samyagdarzana aura samyagjJAnapUrvaka samyakcAritra ko hI mokSamArga mAnatA aura jAnatA hai / isI kriyAvAda kA samarthana karate hue bha0 mahAvIra kahate haiM dasaNa-nANa-dharittaM tava-viNae sacca-samii-guttim / jo kiriyA bhAvaruI so khalu kiriyAI naam|" jisakI bhAvaruci darzana, jJAna, cAritra, tapa, vinaya, satya, samiti, aura guptiyoM meM hai| arthAt jisakI kriyAruci jJAnAdipUrvaka samyakcAritra meM hai, vaha kriyAruci samyaktvI vAstavika kriyAvAdI hai / sArAMza yaha hai ki kriyAvAdI kahatA hai-lokavAda ko mAno / manorama kAmabhogoM meM phaMsakara apanA ihaloka-paraloka mata bigaadd'o| kaSToM ko samabhAvapUrvaka sahane se nirjarA aura nirjarA se Atmazuddhi hotI hai| parantu akriyAvAdI kahatA hai - 'dIrghakAla ke pazcAt milane vAlA paraloka kisane jAnA-dekhA hai ? ina pratyakSa sukhoM ko chor3akara adRSTa paraloka ke parokSa sukhoM ke cakkara meM par3anA mUrkhatA hai| ye kAmabhoga hAtha meM Ae hue haiM, inakA hI upabhoga kara lo|" karmavAda ke sandarbha meM kriyAvAdI kahate haiM-prANI jo bhI acchA-burA karma karatA hai, use usakA phala bhoganA hI par3atA hai| zubha karmoM kA phala zubha aura azubha karmoM kA azubha phala avazya milatA hai / jIva apane puNyapApa karmoM ke sAtha hI paraloka meM utpanna hotA hai| puNya-pApa donoM kA kSaya hone para asIma Atmika sukhamaya mokSa kI prApti hotI hai / kriyAvAda evaM akriyAvAda kA pariNAma kriyAvAdiyoM kI ukta vicAradhArA ke phalasvarUpa bhavyajanoM meM dharma ruci bar3hI, tapa, tyAga, saMyama kI vRtti jaagii| alpa-icchA, alpa-parigraha, Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 | saddhA parama dullahA alpArambha kA mahattva gRhasthavarga meM bddh'aa| ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha kI upAsanA karane vAle sAdhu-zrAvaka varga ko ihaloka meM AdaraNIya, vizvasanIya, evaM mahAn samajhA gayA, paraloka meM bhI usako sugati yA mokSagati prApta huii| isake viparIta akriyAvAdiyoM ne viparIta prarUpaNA kI ki sukRta aura duSkRta kA phala nahIM hotaa| na hI zubha karmoM ke zubha aura azubha karmoM ke azabha phala milate haiN| AtmA paraloka meM jAkara utpanna nahIM hotA, jaba AtmA hI nahIM hai, athavA yahIM sArI lIlA samApta ho jAne vAlI hai, isase Age kucha nahIM hai, jo kucha pratyakSa dRSTigocara ho rahA hai, itanA hI loka hai / khAo, pIo aura mauja udd'aao| paraloka kI cintA mata kro| jo kucha bhoga loge, vaho tumhArA hai / jaba taka jIo, sukha se jIo, karja karake bhI ghI pIo / yaha zarIra yahIM bhasma ho jAne ke bAda punarAgamana kahA~ hai ? isake phalasvarUpa ajJa janatA meM bhogavAda kI prabala icchA uThI / ve mahArambha-mahAparigraha meM grasta rahane lge| akriyAvAda kA antima lakSya ekamAtra bhautika sukhopabhoga rhaa| vaha duSkarmaphala kI cintA chor3akara bekhaTake, jhUTha, corI, ThagI, hatyA, nirarthaka hiMsA, beImAnI, DakaitI Adi pApoM meM rata rahane lgaa| isa prakAra kriyAvAdI AtmavAda, karmavAda aura lokavAda kI pRSThabhUmi para apanA ihalaukika jIvana sudhAratA hai-sukhamaya banAtA hai, zubha kArya karatA hai, dharmAcaraNa bhI karatA hai; vahA~ akriyAvAdI AtmavAda, paraloka aura karmavAda se vimukha hokara apane ubhayalaukika jIvana ko bigAr3atA hai, pApa karma karatA hai aura apane pArivArika, sAmAjika, rASTrIya evaM dhArmika jIvana ko bhI duHkhamaya, saMklezamaya aura nindanIya nikRSTa banAtA hai / apane pIche vaMza paramparA se pApa-paramparA chor3a jAtA hai| isalie bhagavAna ne kriyAvAda ko hI Astikya kI pramukha AdhArazilA batAI hai| Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanTa paramadullahA buddhi varata kA vizleSaNa kara sakatI hai, kiMtu usake bhAvAtmaka kharUpa kA darzana karane ke lie zraddhA nitAnta Avazyaka hai| zraddhA-zUnya buddhi kevala bhaTakana hai| zraddhA rahita tarka gatimAna caraNoM meM asthiratA aura lar3akhar3AhaTa paidA kara sakatI hai| kintu maMjila ke pAra taka dekhane kI divya dRSTi aura kadama-kadama jamA kara calane kI sthiratA to zraddhA hI de sakatI hai| bhAvanA zUnya tarka aura viveka zUnya zraddhA donoM hI jahara hai| viveka yukta zraddhA evaM samyaka zraddhAyukta tarka amRta hai| prastuta 'saddhA parama dullahA' meM samyaka zraddhA kiMvA vivekavatI prajJA kA sambala lekara jIvana-sAgara ko surakSita pAra karane vAlI vicAra naukA kA bhavya svarUpa prakaTa huA hai| vicArazIla lekhaka haiM - upAcArya zrI devendramuni shaastrii| ApakI samyaka prajJA meM zraddhA evaM tarka kA madhura sAmaMjasya hai| ApakA sudarzana tathA prabhAvaka vyaktitva vinamratA va svataMtracintana zIlatA ke kAraNa sampUrNa samAja kA zraddhA bhAjana hai| EO PRVE